Book Title: Tattva Nyaya Vibhakar
Author(s): Labdhisuri
Publisher: Labdhisuri Jain Granthmala
Catalog link: https://jainqq.org/explore/007268/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Tngk : aldUT fcGJeyam: maamyaamaiyaa Tat - vicritaannn Anavner or tourire Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0008C004 Osmomsono00000000000000000000 zrIlabdhisUrIzvarajainagranthamAlAyAstrayodazo maNiH [13] jainaratna-vyAkhyAnavAcaspati-kavikulakirITa-sarisArvabhauma jainAcArya-zrImadvijayalabdhisUrIzvaraviracitaH tttvnyaayvibhaakrH| Questo svopajJanyAyaprakAzAkhyayA vyAkhyayA vibhUSitaH, viSamasthalaTippaNyA pariSkRtazca / - - saca chANIsthazrIlabdhisUrIzvarajainagranthamAlAkAryAdhikAriNA jamanAdAsAtmajena candulAlena prkaashitH| CCODUC88000GOECO0000000000000000000CORGECOOC0000000000000000000000000 00000000000000000000000000000000 . prathama saMskaraNe 600 pratayaH vIra saMvat 2468 - --- Atma saM. 46 vikrama saMvat 1999 mUlyaM rupyapaJcakam 000000000oad Otc 000Goooo0000000 Acco00000 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakA prAptisthAnaca candulAla -jamanAdAsa zAha mantrI zrI lampasarIvara jaina granthamAlA chANI ( baDaudA sTeTa ) mudrakaH- zAha gulAmacaMda bhAI zrI mahodaya prinTiMga presa dANApITha-bhAvanagara. Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainaratna vyAkhyAnavAcaspati kavikulakirITa sUrisArvabhauma jainAcArya zrImadvijayalabdhisUrIzvarajI mahArAja Page #5 -------------------------------------------------------------------------- Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nivedn| . 'jaba hamane hamArI zrI labdhisUrIzvara jaina granthamAlA kI zuruAta kI thI taba hameM yaha tanika bhI khyAla na thA ki, itane thoDe hI se samaya meM jaina sAhitya ke prauDha granthoM ke prakAzana kA saubhAgya hameM prApta ho skegaa| aAja hama, hamAre pAThakoM kI sevA meM jaina sAhitya ke eka mahattvapUrNa prantha ko de rahe haiM / anekoM granthoM meM vikIrNa jaina nyAya ke vicAroM kA isa grantha meM gurudeva zrI vijayalabdhisUrIzvarajI mahArAja ne bar3I khUbI se saMkalana kiyA hai, jo niHsaMdeha jaina nyAya ke abhyAsiyoM ke liye baDe hI lAbha kA hai / anekoM granthoM ko dekhane ke sivAya kevala eka hI grantha se jaina darzana ke adhikAMza tattvoM evaM vicAroM kA paricaya unheM AsAnI se prApta hogA / aura yaha grantha jaina sAhitya ke liye bhI gaurava kI cIja hogA // Aja se karIba tIna varSa pUrva hama ne isa mUla mAtra tattvanyAyavibhAkara ko prakAzita kiyA thA jisako dekha ke anekoM vidvAnoM, paMDitoM evaM darzanazAstriyoM ne isa prantha kI upAdeyatA kI sarAhanA kI thI aura TIkA, jo ki usa samaya bana rahI thI zIghra hI prakAzita karane kI icchA vyakta kI thI unakI isa icchAnusAra Aja yaha prantha svopajJa nyAyaprakAza nAmaka TIkA ke sAtha prakAzita kiyA jA rahA hai| anekoM sthAnoM para jahAM ki spaSTatA kI AvazyakatA mahasUsa hotI thI TippaNIyAM bhI lagAyI gaI hai| isake sAtha sAtha hama udayaprabhasUrijI kRta aura hemahaMsagaNI ke vArtika se yukta AraMbhasiddhi nAmaka jyotiSa ke grantha ko bhI prakAzita kara rahe haiM, vaha bhI hamAre liye gaurava kI bAta hai| aba hama eka bAta spaSTa karanA cAhate haiM ki pustaka ke antima panne meM chape sAhAyya kI rakama ke vyaure ko dekha vAcako ko yaha saMdeha honA saMbhava hai ki, itanI sAhAyya hone para bhI Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nivedana / yaha mUlya kyoM ? isake javAba meM yaha kahanA hama ucita samajhate haiM ki rakamaha kevala isa hI grantha ke prakAzana meM nahIM parantu granthamAlA ke sAhityakArya ke liye prApta huI hai isameM se hama uttarottara jahAM taka saMbhava hogA, sAhitya sevA kiyA kreNge| isa pustaka kA mUlya bhI jaba kI lAgata bhI karIba chaH se adhika hone jA rahA hai, hamane kevala pAMca hI rakkhA hai jo pustaka ke mahattva ko aura kalevara ko dekhate adhika nahIM kahA jA sktaa| aura usameM bhI vartamAna vizvayuddha ne to cAroM ora mahaMgAI kA hI bolabAlA banA rakkhA hai| . anta meM hama hamAre Arthika sahAyakoM kA jinakI sahAyya ke AdhAra para hI itane vizAlakAya grantha kA prakAzana sambhava ho sakA hai, AbhAra mAnate haiM aura dUsaroM ke bhI, jinhoM ne hameM vividha rUpa se sAhAyya dI hai, hama RNI hai / -prakAzaka Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA / sunizcitamevaitadviduSAM yadanAdinA'nantenA'nehasA durantasaMsArakAntAre nAnAvidhAdhivyAdhyupAdhilakSaNa mahAduHkhadAvAnalasantaptairnibiDakarmaNA sudRDhaM prabaddhairmRgatRSNAyamAnaviSayaviSapAnonmattaizcakravadanavaratAne kayonisamudbhava parizrAntairjIvairnAntareNa mahatA pUrvArjitapuNyaprabhAveNa saghana - karmabandhaprabandhasandhukSaNadakSaM pIyUSapAthoMdhisahodarAnantasukhamaya nirvANapurIprApaNasamartha mAnuSaM janma labhyate, tallAbhe'pi nAryakSetrasamavAyaH sulabhaH, tatrApi navA midhyAtvatimiraparihAreNa samyakU - zraddhAyA avAptiriti // sA ceyaM zraddhA jagatrayavizrutArha dabhihitAnavadyajIvAdipadArthAbhirucilakSaNaiva / yata idame - vAhataM darzanaM yAthAtmyena padArthatasvAvabodhAbhilASukANAmAdarzabhUtaM durgamabhavacakraparibhramaNapariklinnAnAM bhavodadheH parampAraM jigamiSUNAmanapAyaM taraNikalpaJca / nAtra darzane darzanAntareSviva pakSapAtAbhinivezena padArthasvarUpanirUpaNaM parasparaviruddhatayA pratipAditamasti, navA ko'pi padArthacarAtmakocarAtmako vA cArutayA na carcitaH / pAraGgatAzcAsmin darzane mahAntarasAdhavaH prati* bhAvanto na kApi kadApi sabhAsu saha darzanAntarIyairvivadamAnA amoghAnekAntakucikAprabhAveNa mudritAH parAjayamudrayA jagati zAsanasyAsyArhatasya vijayavaijayantIM prasArayAJcakuH / Aropayacca jayalakSmI gale mahAtmanAM teSAmeva tadA tadA jayamAlikAM yadA yadA samajani darzanAntarIyairvAdaH / yeSAzca mahAtmanAM camatkAriprakANDapratibhAprabhAveNa dyayAvadbhuvanodarasya prANasannibhamArhatazAsanama - vicchinnaM cakAsti / yatra cApekSAvAdalakSaNaM kulizaM durmatastamberamANAmAyattIkaraNAya zozubhyate ' ta nigUDhAbhiprAya parijJAnena hRdi niSpakSapAtatAsAmrAjyaM midhyAtvadAvAnalaprazamazca bhaviSyati dUre samutsArito'pi bhaviSyati saMzayavAdaH, tadevaMvidhaM darzanaM tatvajJAnaratnasyAnitarasAdhAraNamAkaraM bhrAntAH kudRSTikalpanAhAlAhalalatAvitAnasaMvItamAnasAH nijArthamAtrasaMsiddhyabhinivezinaH saGkucitamatipracArA eva paNDitaMmanyAssaMzayavAdo'yaM viruddhavAdo'yaM cakravAdo'yamiti mudhaiva kalayanti / te ca nitarAM syAdvAdasiddhAntAnabhijJA eva / vilokanIyAzca taiH syAdvAdaprabhApravAhiNaH sudurbhedyayuktijAlajaTilA jainazAsanAmbaramaNayo dUrIkRta kudarzanAndhakArA apekSAvizeSeNAbhyantarIkRtasakalazAstrArthA ArhatavicakSaNagItArthodayAcalasamujjhambhitA granthamArtANDA nirasya pakSapAtatimiradoSam / syAdvAdo hi vastunye kasminnavirodhenAvasthitAnAmanantadharmANAmapekSayA vyavasthApana paraH, 1 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saTIkasya tattvanyAyavibhAkarasyayathA katra puruSe pitRtvaputratvabhrAtRtvapatitvapitRvyatvabhAgineyatvAdayo dharmAssAmAnyato viruddhA api puruSavizeSAdyapekSayA'virodhena vartante tathaivAtmAdayo'pi nikhilAH padArthAssApekSatayA nityatvAnityatvabhedAbhedekAnekAdidharmANa eva, natvapekSAmantareNa te nityA evAnityA eva vA, parasparaM bhinnA evAbhinnA eva vA, ekarUpA evAnekarUpA eva vA / kevalamapekSAparijJAnavidhurA eva kecidAtmA nitya eveti pare kSaNika eveti, anye sAmAnyarUpa eveti, apare vizeSarUpa eveti vivadante anyatarAGgajJAnena hastinastadrUpatvameveti vivadamAnajAtyandhA iva / na ca pArayanti padArthayAthAtmyAvadhAraNAya / tadevaM darpaNamiva padArthasvarUpaprakAzakaM durvAdibhiraprakampyaM saralahRdayAnAM kovidAnAM suvizadamidamAhataM darzanaM mahatA pUrvapuNyaprabhAveNaiva prANibhiH prApyate / avApya cAhatatattvazraddhAnarUpaM darzanaM dhyeyasiddheH paramanidAnabhUtAya jJAnAya caraNAya ca prayateta tayoreva mokSaM prati asAdhAraNakAraNatvAt / vihAya hi sanmArga kumArge paribhramato jIvAnutpAdayitvA zraddhAM vyapodya ca zaGkAM jJAnaM tatra dRDhIkaroti protsAhayati ca kriyAyAm / jJAnapUrvikA ca kriyA puruSaM paramasiddhiM nayati / tasmAdvihagasya pakSAvivobhe apyasAdhAraNaM kAraNam // AtmA svarUpato'nantajJAnavAn / tacca jJAnaM chadmasthAnAmanAdinA kAlenAvRtaM sat jJAnaprAptisAdhanamanusRtya tatkSayopazamatAratamyenAkaroddhRtamaNeH prasAdhanavaicitryeNa prakAza iva nyUnAdhikatvamanubhavati, tatpratibandhakAvaraNasyAtyantaM kSayeNa cAvirbhavatyanantaM jJAnam / AvirbhUtAnantajJAnAH kecittIrthakRtaH jagadupakArAya sadevamanujAyAM parSadi dezanAM dizanti / tatprabhAvitAzca tIrthakarakalpagaNabhRdAdibhistadIyaM jJAnamAgamarUpeNa nibadhnanti yatprabhAveNAlpamedhasaH saukaryeNa vastusvarUpaM yathArthatayA avagacchanti / te nibandhAH kecana prakaraNarUpAH katicana sUtrarUpA apare ca saGgrahaNIrUpAH / eSAmapi sulabhatayA'vabodhAya TIkAbhASyacUrNyavacUryAdirUpA bahvayo vyAkhyA nibaddhA vartante, taistaiH granthaiH paramapUjyAH pUrvajA mahApuruSAH svIyamadbhutaM camatkRtikarazca jJAnaM jagati prasArya yazo'kSayamarjayAzcakruH // . yathA yathA'vasArpiNIkAlaH parivRttimeti tathA tathA tAtkAlikamanujAnAM buddherapi parivRtti, rjAyate. karAlavyAlasandaSTapuruSamateriva / kutarkaviSavAyunA praNunnAste prabalAn saiddhAntikAnnirNayAnadhikSipantaH saralahRdayAnAM cetasi azraddhAlakSaNamAmayamutpAdayanti / tAnetAnnavayugIyakutarkasarIsRpasandaSTAn janAnanUpatApaM pratikriyeva cikitsituM vartmanA navyenaiva saiddhAntikayuktIstakAzca sahakArIkRtyArSazailyA cirantanaiAvarNitAnyapi. tattvAni bahudhA'vazyaM vyavasthApanIyAnyeva / ata eva caite'pi granthA viduSAM mAnyAH pramANabhUtA eva / te ca granthAssammatitarkasyAdvAdaralAkaretyAdyabhidhAnAH samyagjJAnasamujvalakarA bRhadvigrahA vAdalakSaNatvAtparikarmitamatereva sugrAhyA Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prstaavnaa| na tvAItatattvajijJAsUnAmanadhItetaradarzanAnAM bAlAnAm / nirmAya caivaM vidhAnanekAn grantharatnAn madhyamayugIyA granthakAra AhetavijJAnaM jagati prasArya kiraNaistapanastimiramiva kudRSTidhvAntamunmUlayAJcakruH avApuzcAnantaraM paramparaJca phalam // tathApi vineyahitAyAntareNAparadarzanAdhyayanaM tatra tatra grantheSu vivecitAnAmatigahanatayA padArthAnAmekatra sphuTatayA nirUpaNamapyatyAvazyakameveti manvAnaretadvanthakartabhiH paramadayAlubhigrantho'yaM sandRbdhaH / ayaM hi prAdhAnyena mokSakAraNabhUtaM ratnatrayamAzritya bhAgatrayeNAlaGkRtaH / ekaiko bhAgo'pi bahubhiH kiraNairvibhUSitaH / ArhatAbhimatasiddhAntAnAM samAsato lIlayAntevAsino yathA dhArayeyustathA RjumArgeNa sUtrakalpaM mUlaM jIvAditattvAnAM tadvyavasthApakanyAyAnAca nirUpaNarUpatvAttattvanyAyavibhAkarAbhidhAnamAdAvAracitam / abhiprAyagarbhitatvAttasya pariSkaraNamantarA na kimapi vaiziSTyaM bhavediti yathAsambhavaM dalaprayojanapradarzanapurassaraM nyAyavarmanA mUlArthoM vizadatayA vyAvarNito yasya vyAvarNanasya nyAyaprakAza iti mUlanilInanyAyAnAM prakAzakatvAdanvartha nAma / vyAkhyAyAmasyAM yathAsambhavamatisAralyena nyAyapUrNena vartmanA'tigambhIrArthA viSayAstathA vyAvarNitA yathA'dhItavyAkaraNakAvyakozA Rjumatayo'pi darzanAntarIyamuktAvalyAdigranthAbhyayananirapekSA eva nyAyAdhvani pravizeyuH / vyAkhyAyAmasyAM padArthanirUpaNamapi pUrvAcAryasaraNimanumRtyaivAracitaM kasyApi hi granthasya vyAkhyAyA vA AviSkaraNe prAcInanAmarvAcInAnAJcokteH sAkSAtkAraH teSAM sugUDhAbhiprAyaparijJAnazca sarveSAmAvazyakameva, aparathA teSAM prayAsaH prAmANikairanAdaraNIya eva syAditi manvAnairgranthakartRbhiH / bhASApi saralA'tiramaNIyA ca svIkRtA / tathA prAyaH prAcInAnAmuktayo'pi anUditAH // - yadyapi vartamAnakAlApekSayA granthasyAsya vyAkhyA vartamAnadezabhASAmavalambya kRtA cetsakalajanopayoginI syAttathApi tattvajJAnopayogiviSayANAM nirUpaNaM pracaNDadurvAdisiddhAntaprabhaJjanazca tAdRzabhASayA suSThu kartumazakyamiti grantho'yaM vidvajanaparSadi anAdaraNIyo mA bhUditi ca vibhAvya yathAzakyaM sulabhayaiva gIrvANabhASayA vyAkhyAtaH / mUlasya vyAkhyAnaM sumanohareNa vartmanA camatkRtikareNa padArthAnAM nirUpaNaM nyUnAdhikabhAvaparihAreNa saralazailyA matAntarakhaNDanaJca duSparihareNa yuktijAlena kRtamasti / ato dArzanikagranthanikareSvayaM mahAratna iva sAmpratakAlInavidvajjanaparikalitapanthebhyaH sarvAMzenAtizAyItyatra naiva guNaikagrAhiNAM viduSAM virodhaH / so'yaM pranthaH ArhatAbhimatatattvAnAM sarveSAM samyakprakAzakatvAdAgamapayonidhiM praveSTukAmAnAM taraNikalpatvAcca mahAvidyAlayAdau pAThyagranthatayA pravezayitumatIvopayogIti tattadadhyakSebhyo nivedayAmaH // tadetasya granthasya TIkAyAzca kartAro jagatItalajegIyamAnayazorAzeH prakANDapANDityamaNDita Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saTIkasya tattvanyAyavibhAkarasya sya saMyamivareNyasya nyAyAmbhonidheH zrImadvijayAnandasUrIzvarasya praziSyAH tadananyapaTTadharasya zAsanasArvabhaumasya jainAcAryazrImadvijayakamalasUrIzvarasya vineyAstatpaTTAlaGkArabhUtAzca suvihitanAmadheyAH zrImadvijayalabdhisUrIzvarAH, ye svakIyamanojJakavitAcAturyeNa nikhilajanacetohArinirvANasukhAmRtarasasyandiruciravyAkhyAnasaraNyA ca kavikulakirITeti vyAkhyAnavAcaspatIti ca davIyasI padavImavApuH / ebhirviracitA anye'pi saMskRtabhASAmayA aneke granthAH pAmarajanamanamalinatAmapanayanto jagati vizrutA varIvRtati / eSAM prakRtyA zAntasvabhAvaM nirupamadharmAnurAgaM jagati vartamAnAnAmapi sarvathA tadvyApAreSvanAsaktatAM sarvadA zAstrAdhyApanaviracanasaMlInatAzcAvalokayataH kasya vA sacetasasteSu gauravadhiSaNA na jAgRyAt / eSAM jIvanacaritraM vizeSato bubhutsubhirmadviracito bhASAmayaH kavikulakirITAbhidhAno grantho'vazyaM locanagocaro viracanIyaH // mAnavagaNatApApanodakasyAsya granthasya saMzodhanakarmaNi vihitazramo madgurubhrAtA zrIvikramavijayaH macchiSyo bhadraGkaravijayazca janasamAjasyopakAraka ityatra nAsti saMzayalezaH / prakAzanakarmaNi kRtadravyasahAyA dhanikavargA api bhagavataH zAsanasya sahAyakA eveti / vizeSatastu kAzIsthavizvavidyAlayanyAyAdhyApakAnAM tArkikaratnAnAM zrImacchIzaGkarabhaTTAcAryANAmantevAsI labdhanyAyAcAryapratiSTho'smadguruvaryANAM ziSyamaNDalasya vidyayA kRtasaMskAro nArAyaNAcAryo'smina karmaNi kadApi na vismaraNIyo yena mahatsAhAyyaM dattam // ___ tathA bhUyAMsamAyAsamaGgIkRtya saMzodhakaiH parizIlite'pyasmin granthe teSAM dRSTidoSAt akSarasaMyojakamudrakAdidoSAdvA yatra kacidupalabhyamAnA azuddhIrupekSya guNaikagrahaNA vipazcidapazcimAH samutsArya mAtsarya svayamevAsminnurarIkRtanayanasamarpaNAyAsA vicArAmRtatRpti bhajantasteSAM parizramaM phalegrahiM kariSyantyevetyavadhArayan sakalapadArthatattvajJaM bhagavantaM jinezvaramArAdhayAmyanena vyApAreNeti // nivedaka:vyA. vA. AcAryazrImadvijayalabdhisUrIzvarANAM caraNopAsakaH bhuvanavijayopAdhyAyaH Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saTIkasya tttvnyaayvibhaakrsy-vistrtovissyaanukrmH| prathamo bhaagH| viSayAH viSayAH pR. paM. prathamaH kiraNaH / 1 21 upAyazabdasya bahuvacanAntatve bIjam ... ... ... 4 22 1 TIkAmaGgalam ... ....... 3 1 22 kSAyikasamyazraddhAdInAmeva 2 TIkAnAmanirdezaH ... ... 3 5 muphtyupAyatvamiti pUrvapakSani3 mUlamaGgalAvataraNam ....... 3 11 rAkaraNam ... ... ... 9 12 4 mUlamaGgalam ... ... ... 3 17 23 samyazraddhAlakSaNam ... ... 9 27 5 atizayapradarzanam ... ... 46 24 samyaktvamedaprakArapradarzanam... 105 6 vIrazabdArthavarNanam ... ... 4. 13 25 samyakzraddhAtvena lakSaNapraNa7 zAstrArambhAdisamarthanArtha pUrvapakSaH 4 20 pane kAraNam ... ... 10 1 8 aSTavidhAcAryazrIpradarzanam ... 5 13 26 tattvapadasArthakyam ... ... 10 10 9 sambandhadvayapradarzanam ... ... 5 18 27 lakSaNasthAbhirucizabdArthaH ... 10 13 tAnAM krameNa namane 28 taba tasvAnIti mUlasyASataraNam 10 26 nibandhanam ... ... ... 5 21 29 tatvavibhAga: ... ... ... 11 1 11 dvividhaprayojananirUpaNam ... 5 26 30 tatvAnIti napuMsakasamarthanam... 11 4 12 zloMkadvayakRtyavarNanam ... ... 6 6 31 jIvAdizabdAnAM vyutpattiprada13 maGgalazabdArthanirUpaNam... zanam .... ... ... 11 7 14 maGgalasya vighnadhvaMsahetutAsamarthanam 6 20 32 puNyAdInAM jIvAjIvayoranta15 prathama muktyupAyanirUpaNe hetU vizaGkA ... ...... ... 11 12 dbhAvanam ... ... ... 7 5 33 tassamAdhAnam ... ... 11 16 16 uddezye vidheye caivakArayoja 34 krameNopanyAse kAraNam ... 11 22 ___ nayA vyAkhyAnam ..... ... 7 27 35 krameNopamyAse prakArAntareNa17 zraddhAdausamyaktvanirUpaNam ... 8 2 kAraNAbhidhAnam ... ... 12 3 18 samyagiti vizeSaNaphalam ... 8 8 36 navagrahaNaprayojanam .... ... 12 ra 19 samyak ddhAdInAM krameNopanyAse 37 puNyapApayorajIve'ntarbhAvazaGkA samAdhAnazca ... ... ... 11 12 20 dvandvasamAsaphalapradarzanam ... 8 19 | 38 jIvasaMkhyA'nayatyanirUpaNam... 12 18 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :2 : viSayA: 39 ajIvavibhAgaH 40 dharmAdernirvacanam 41 tatkramopanyAse kAraNam 42 paJcagrahaNaprayojanam 43 ajIva padavyutpattiH 44 dharmAdau jIvasAdRzyAbhAvA'' zaGkA pAdanam 45 tatsamAdhAnam 46 dravyapadanirukti, 47 dravyatvasambandhAddravyamityasya nirAkaraNam 48 jIvAdInAM sAdharmya kathanam 49 padArthAntarANAM SaTsvevAnta rbhAvaH ... 50 uktanyAyena puNyAdInAmapi svantarbhAva iti vyAva rNanam 51 kAlAtiriktAnAM paJcAnAM sAdharmyam 52 astikAyazabdArthavarNanam 53 jIvAdInAmutpAdavinAzaprati ... www ... ... saTIka tattva nyAyavibhAkarasya Ta. paM. 12 22 12 23 13 ... ... ... ... ... .... ... ... ... ... 54 kAlasyotpAdavyayadhrauvyAtmakatvavarNanam 55 tathApi tasya nAstikAyatva miti samarthanam ... ... ... 56 pradezAvayavabahutvalakSaNasAdhayasya paramANau samarthanama 57 puNyaprabhedAH... ... 58 sAtAdInAM saMkSepata ssvarUpavarNanam ... ... ::tc: 59 pApavibhAgaH 60 jJAnAvaraNAdInAM samAsena svarUpavarNanam ... ... 13 13 w 13 9 13 13 13 20 14 ? 3 13 23 14 1 20 w 6 14 19 15 5 15 10 2 6 15 12 15 15 15 21 17 17 15 28 16 8 16 13 H 8 viSayA: 61 dvayazItividhAnAM jJAnAvaraNIyAdiprakRtikathanam ... 62 AzravavibhAgaH 63 AzravazabdArthaH . 64 indriyapaJcakAdInAM nAmagrAhaM varNanam 65 dravyAzravabhAvAzravapradarzanam ... 18 66 indriyapaJcakAdInAM pravRtti ... [ prathamabhAge pU. paM. samAdhAnaJca... 72 bandhabhedAH... 73 prakRtibandhAdInAM svarUpaprada ... ... *** .... 18 19 pradarzanam ... 67 saMvarabhedAH 19 1 4 14 68 paJcasamityAdInAM nAmanirdezaH 19 69. nirjarAbhedAH ... 19 70 vAhyAbhyantaratapasAM nAmAni ... 19 16 71 tapasassaMvaraikadezatvazaGkA ... ... ... rzanam 20 74 mokSavibhAgaH 75 upacArAttadbheda iti varNanam. 20 76 prathamakiraNopasaMhAraH... dvitIyaH kiraNaH | ... 77 jIve pramANAbhAva iti pUrvapakSaH 20 78 mUle jIvalakSaNam 79 jIve pramANadarzanam ... 80 ahaMpratyayaviSayatvaM na dehAdInAmiti nirUpaNam 81 paradehe AtmAnumAnam. 82 cetanAlakSaNo jIva iti lakSaNAnupapattizaGkA... ... 1919 19 26 ... 17 27 18 ... 83 jJAnAtiriktAtmasAdhanam 84 nityAtmAnabhyupagame'nupapatti pradarzanam ... We wo 18 11 17 ... 9 20 * 14 16 20 19 23 21 10 21 17 21 23 22 4 22 12 22 17 22 27 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIya: kiraNa: ] viSayAH 85 buddherAtmasvarUpatvAsambhavamAzaMkya samAdhAnam... 86 Atmano jJAnasvarUpatve sarvadA viSaya darzitvAdidoSanirAkaraNam ... ... 24 87 AtmaikatvanirAkaraNam... 88 Atmadvaividhyapradarzanam... 89 Adau saMsArigrahaNe kAraNam... 24 90 saMsAriNAM vikalpabAhulyamAdarzayitumAdAvekavidhatvavarNanam 25 6 91 dvaividhyatraividhyapradarzanam 25 13 92 prakArAntareNa dvaividhyapradarzanam 25 17 93 dvividhaliGgavarNanam 26 1 26 5 94 cAturvidhyapradarzanam 26 95 paJcavidhatvavarNanam 96 SaDvidhatvanirUpaNam 26 12 97 vibhAgasya paramAvadhipradarzanam 26 20 98 saMsArilakSaNam ... 26 25 27 ... 27 7 99 jIvaparimANam ... 100 vibhuparimANavyudAsaH ... 101 saMsAriNAM bahuvidhatve'pi mA dhyamikaprabhedanirUpaNam 102 ekendriyapadena bAdarai kendriyagramitavyAvarNanam 103 paryAptizabdArthaH ... 104 samApteH paryAptizabdArthatvanirA karaNam ... ... ... 105 viSayabhedanibandhanatadbhedaprarU vistarato viSayAnukramaH / pR. paM. ... ... 23 16 ... paNam... 106 AhAraparyAptinirUpaNam 107 pravacanAnusAreNa tannirUpaNam 30 108 zarIraparyAptiprarUpaNam... 30 109 pravacanAnusAreNa tatprarUpaNam. 30 110 indriyaparyAptivarNanam ... 30 111 ucchvAsaparyAptikathanam... 23 26 ... 24 6 23 25 116 sUkSmajIvAdinidarzanam... | 117 na karmadhArayAditi niyamasya kAcitkatva pradarzanam .... 33 . 118 pRthivIkAyikAdiSu cetanAsadbhAvasamarthanam ... 28 1 28 7 28 17 28 24 viSayA: 112 bhASAparyAptinirUpaNam... 113 manaHparyAptinirUpaNam ... 114 paryAptAparyAptasvarUpam .. 115 ekendriyAdijIvAnAM paryApti kathanam 29 8 29 15 4 31 9 123 asaMzipaJcendriyanidarzanam 8 124 nAhArAdiyogAtsaMzina ityabhi ... ... 17 33 13 119 pRthivIkAyikAdi jIvasiddhiH 33 120 aSkAyikajIvasAdhanam 121 tejasAM sacetanatvasAdhanam... 33 122 vAyostatsAdhanam 33 21 27 34 z 34 ... ... ... ... ... nam 129 tatrAgamasyApi pramANatveno panyAsaH ... dhAnam ... 125 sampradhAraNasaMjJAvanto vA saMzina ityabhidhAnam 126 lakSaNaM bhinnamabhinnaJca bhavatIti pradarzanam ... 34 127 saMzipaJcendriyANAM dRSTAntaH... 34 128 caturdarzavidhAnAmeSAM prANitvava ... ... : 3 : pR. pa. 31 18 32 4 32 14 ... 32 19 33 2 ... 130 prANabhedapradarzanam... 131 manobalAdInAM svarUpam 132 AyuSo dvaividhyam... 133 kAlAyuSo dvaividhyam 134 ekendriyAdInAM prANasaMkhyAniyamanam 36 1 7 ... 135 siddhAnAM bhAvaprANAbhidhAnam 36 8 17 | 136 asaMsArisvarUpam 36 16 137 jIvasya saMkoca vikAsavastvakathanam 27 36 20 34 10 34 13 35 V 18 24 3 35 35 9 35 14 35 18 35 20 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saTIkatattvanyAyavibhAkarasya [ prathamabhAge . viSayAH viSayAH pR. paM. 138 jIvanirUpaNopasaMhAraH... ... 37 1 | 165 lokAlokAkAzamAnam ... 42 8 * tRtIyaH kiraNaH / 166 dharmAdInAM trayANAM traividhyoktiH 42 10 167 kAlalakSaNam .... ... ... 42 23 139 ajIvalakSaNam... ... ... 168 varttanAlakSaNazabdArthaH ... ... 42 24 140 dharmalakSaNam ... ... ... 169 dravyakAlapradarzanam ... ... 42 27 141 kriyAlakSaNam ... ... ... 170 varttanAnumeyatayA kAlavyavasthA142 kAraNatraividhyam... ... ... panam... ... ... ... ... 43 5 143 dharmalakSaNapadakRtyam ... 144 dharme pramANapradarzanAyAzaGkA ... 171 manuSyakSetrAtparato vartanAyA na .. 145 pramANopadarzanam ... ... ... kAlaliGgatvamityabhidhAnam ... 43 11 172 navapurANAdipariNAmena kAla146 gatipariNatAnAmityAdipUraNe __sAdhanam ... ... ... ... 43 phalapradarzanam ... ... ... 173 mAnAntarAbhidhAnam ... ... 43 147 sAdhyakoTisthapadakRtyam ... 174 itaranimittatvaM vartanAyA na 148 mAnArthavyAvarNanam ... ... 38 sambhavatItyabhidhAnaM ... ... 43 23 149 deza eva gatyapekSAkAraNamitya 175 kAlasya dravyatve dravyalakSaNA __ sya samAdhAnam... ... ... 39 6 150 dharma pramANAntarapradarzanam ... 39 10 - vyAptivAraNam ... ... ....43, 29 176 skandhadezapradezamedA asya ne151 dharmasya pradezeyattAnirUpaNam 39 15) tyabhidhAnam ... ... ... 152 dharmasya pradezakalpanA aupacA 177 naizcayikavyAvahArikabhedena dvairikItyasya khaNDanam... ... 39 153 dharmasyAkAzapratiSThatvakathanam... 39 vidhyavarNanam ... ... ... 178 tatra pramANopadarzanam ... ... 154 adharmalakSaNaM pramANazva... ... 40 179 naizcayikavyAvahArikakAlasvarU155 AkAzalakSaNam ... ... ... 156 tatrAtivyAptyAzaGkA samAdhA pavarNanam ... ... ... ... 45 18. kAlasyopacaritadravyatvasamarthanazca... ... ... ... ... 157 aloke'vyAptivAraNam . ... nam ... ... ... ... ... 158 AkAze pramANapradarzanam ... 181 vartanAdiparyAyANAM caturvidhatva159 yugapatpadakRtyam... ... ... pradarzanam ... ... ... ... 45 25 160 AvaraNAmAvasyAvakAzadAtRtva 182 dravyANAM sthitezcAturvidhyanirUkhaNDanam ... ... ... ....41 paNam ... ... ... ... 46 161 AkAzasyAvagAhakAntarApekSA 183 kriyAparyAyAbhidhAnam ... ... 46 vAraNam ... ... ... ... 41 16 184 kriyAtraividhyavarNanam ... ... 47 6 162 mAnAntarapradarzanam ... ... 41 18 185 pariNAmaparyAyanirUpaNam ... 47 11 163 tasyaupAdhikabhedakathanam ... 42 1 186 paratvAparatvaparyAyanirUpaNam... 47 164 alokAkAzasAdhanam ... ... 42 3 187 pudgaladravyanirUpaNam ... ... 47 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturthaH kiraNa: ] viSayA: 188 rUpazabdavAcyA mUrtirityabhidhA nam ... 189 cakSurgrahaNasvarUpaM rUpamiti varNa ... ... ... ... ... 6 nam .. 190 rUpavattvasyAdau lakSaNatvenAbhibhidhAne hetuH 191 rUparasagandhasparzAnAM na sarvapudralaguNatvamiti matakhaNDanam 48 192 lakSaNAntarapradarzanam ... 48 12 193 pudgalAnAmavagAhakSetrakathanam 48 17 194 pudgalAnAM caturvidhatvapradarzanam 48 22 218 pRthivIjalatejovAyUnAM paramANu195 skandhasvarUpam 196 avayavAvayavinorbheda iti pUrvapa 215 prabhAyAstathAtvavarNanam ... 216 chAyAyA dravyatvasamarthanam 217 Atapasya dravyatvasAdhanam 48 26 pariNAmavizeSatvasamarthanam 219 ajIvanirUpaNopasaMhAraH kSAracanam ... caturthaH kiraNaH .... ww vistarato viSayAnukramaH / pra. paM. ... 47 197 tatkhaNDanam ... 198 avayavinaH svAzrayebhyo naikAntena bheda iti sAdhanam .... 199 tatra vRttyupalabdheriti hetau vyabhicAramAzaGkya tannirAkara 49 Nam... 200 avayavAvayavyAdInAM kathaJcitAdAtmyameva vRttiriti varNa 48 205 paramANusvarUpam... 206 tasya sarvAntimakAraNatvopava rNanam ... 207 dravyabhAvAtmanA tasya niravayava -... 48 49 2 25 | 211 zabdasvarUpam 49 212 zabdasya dravyatvasamarthanam 1] 293 andhakArasya pudgala pariNAmatvavarNanam .... 3 214 udyotasya pudgala pariNAmatvavarNa nam ... 50 50 nam ... 201 dezalakSaNakathanam 202 tadbhAvArthAbhidhAnam 203 pradezasvarUpavarNanam 204 bhedAditaH skandhotpattikathanam 50 15 50 50 13 51 4 49 12 A 220 puNyalakSaNam 19 221 tatpadaprayojanam ... viSayAH pR. paM. 210 pudgalAnAM dharmAntarapradarzanam 52 14 52 15 52 17 6 6 uu 21 | 223 puNyapApakarmasAdhanam tvasAvayavatvavyavasthApanam 51 12 208 paramANoH saMzleSasamarthanam 51 20 209 paramANoH pratighAtyapratighAti tvapratipAdanaM raNam... ... ... 222 puNyapApayorAtmaguNatvanirAka ... ... ... 53 21 53 23 ... 53 24 54 2 *** : 5: 53 10 *** ... 224 bhUtAtiriktasyaikasya sukhaduHkhahetutvanirAsaH 225 karmaNo mUrttatvasAdhanam ... 56 226 kArmaNazarIravyavasthApanam 227 kAryakAraNabhedena puNyasya dvaivi. ... 54 7 54 19 54 54 27 55 5 ... 55 12 26 & dhyam... 51 9 228 puNyapApAtmaka karmasambandhasyAnAditvasamarthanam ... 229 jIvasya karmayogya pudgalagrahaNavarNanam ... 230 ghAtyaghAtibhedapradarzanam... 231 dravyabhAvapuNyapratipAdanam 232 sAtAvedanIyalakSaNaM tatpadakRtyaJca 58 52 3 | 233 uccairgotralakSaNam - ... 58 55 23 5 56 17 56 27 57 3 ... 57 12 57 18 57 26 8 17 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saTIkatattvanyAyavibhAkarasya - [prathamabhAge viSayAH pR. paM. viSayAH pR. paM. 234 manujagatilakSaNam .... ... 59 1 262 saMhananasvarUpam... .... ... 66 14 . 235 AnupUrvIlakSaNam .... ... 59 12 | 262 sapadakRtyaM vajrarSabhanArAcasaMhana----- 236 RjuvakragativarNanam ... ... 59 21 nalakSaNam ....... ... ... 66 17 237 manuSyAnupUrvyA lakSaNam... ... | 263 saMsthAnasvarUpam... ... ... 67 5 238 devagatilakSaNam... ... ... 264 samacaturasrasaMsthAnanAmakarmala239 devAnupUrvIlakSaNam .... ... kSaNam .... ... .... ... 240 paJcendriyajAtilakSaNam... ... 265 prazastavarNAdinAmakarmalakSaNAni 241 tatpadakRtyam... ... ... ... 61 266 prazastAprazastavarNAdikathanam 68 242 audArikazarIralakSaNam... .... 61 267 pudgalAnAM vyavahAranayena catu243 zarIraparyAptAvativyAptivAra - vidhapariNAmapradarzanam ... ... 68 Nam ... ... ... ... ... 268 nizcayanayapradarzanam ... ... 69 * 244 vaikriyazarIralakSaNam ... ... 269 parAghAtasvarUpam... ... ... 69 245 AhArakazarIralakSaNam... ... 270 ucchvAsanAmakarmalakSaNam ... 246 taijasazarIralakSaNam ... ... 271 AtapanAmakarmalakSaNam... ... 247 kArmaNazarIralakSaNam ... ... 272 udyotanAmakarmasvarUpaM tatpadapra yojanama. ... ... ... ... 70 248 kArmaNazarIrasAdhanam ... ... | 273 zubhakhagatinAmalakSaNaM tatpada249 dehazabdasya napuMsakanirdeze kAra kRtyaJca ... ... ... ... 274 asyodayaH pakSyAdiSveveti zaM250 zarIrasvAminaH...... ... kAsamAdhAnam ... ... ... 70 17 251 audArikAdizabdArthaH... ... 63 | 275 tattvArthabhASyAnusAreNa lakSaNam 70 21 252 kArmaNabhinnazarIrANAmupabhoga- 276 nirmANanAmakarmalakSaNam ... 71 2 vattvavarNanam... ... ... ... 64 15 277 tatpadakRtyam ... ... ... 71 7 253 audArikAGgopAGganAmakarmalakSa 278 asanAmakarmalakSaNaM tatpadakRtyaJca 71 13 Nam ... ... ... ... ... 64 27 279 bAdaranAmakarmalakSaNaM tatpadakRtyazca71 19 254 agulyAdInAmupAGgatvapradarza- . 280 sapadakRtyaM paryAptanAmakarmalakSaNam72 3 ne nimittakathanam... ... ... 65 3 281 sapadakRtyaM pratyekanAmakarmalakSa255 lakSaNapadakRtyam... ... ... 65 10 Nam ... ... ... ... ... 72 11 256 vaikriyAGgopAGganAmalakSaNam ... 65 21 / 282 sthiranAmakarmalakSaNaM tatpadakRtyaJca72 17 257 AhArakAGgopAGgalakSaNam ... 65 24 283 zubhanAmakarmalakSaNaM tatpadaprayoja258 taijasakArmaNayornAGgopAGgAnIti nazca... ... ... ... ... 72 23 - varNanam ... ... ... ... 66 1 284 saubhAgyanAmakarmalakSaNaM taspadaka259 pRthivyAyekendriyANAM nAGgopAGga- tyaJca ... ... ... ... ... 73. 5 - tvamityabhidhAnam... ... ... 66 3285 sapadakRtyaM susvaranAmakarmalakSa260 vanaspatyAdau tatsamarthanam ... 66 6 Nam... .... .... ... ... 73 12 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vistarato viSayAnukramaH / viSayAH pU. paM. 286 AdeyanAmakarmalakSaNam... 73 14 287 yazaHkIrtinAmalakSaNam 73 21 288 yazaHkIttyarbhedapradarzanam 289 devAyuSo lakSaNam... 290 AyuH svarUpam 291 taddvaividhyaM tatsvarUpaJca... 292 AyurbandhakAnAM kathanam... 293 AyuSo'bAdhAyAM bhaGgacatuSTayapradarzanam paJcamaH kiraNa: ] ... 294 manujAyuSastiryagAyuSazca lakSa ... nam ... ... ... ... 74 ... 74 75 10 Nam ... 295 tIrthakara nAmakarmalakSaNam ... 75 16 296 gaNadharatve nimittapradarzanam 75 20 297 tIrthakarakarmaNo nikAcanAkatha nam 298 kAryakAraNabhedabhinnaM puNyaM pradarzya tatkAraNapradarzanam... ... .74 299 tadarthavarNanam 300 ghAtikarmabhedapradarzanam... 301 pudgalavipAkitvAdipradarzanam 77 302 puNyanirUpaNopasaMhAraH... 77 paJcamaH kiraNaH viSayAH 311 bAdhAkAlakathanam ... 312 zrutajJAnAvaraNalakSaNam 313 tatpadakRtyam 6 | 314 avadhijJAnAvaraNalakSaNam 315 tatpadaprayojanavarNanam 316 manaHparyavAvaraNasvarUpam... 7 9 74 15 317 tadbhAvArtha:... ... 308 tatpadakRtyam... 309 AvaraNakarmaNAM satAmasatAM ma tyAdInAmAvArakatvamiti sama rthanam ... 310 matijJAnAvaraNasthitikAlavarNa 73 24 74 ... ... 77 22 6 303 pApalakSaNam 304 puNyAtiriktapApasAdhanam ... 78 305 dravyabhAvapApasvarUpam ... 78 21 306 bhAvArthavarNanam 79 1 307 matijJAnAvaraNalakSaNam......79 13 800 79 21 ... 25 76 1 76 5 76 9 77 2 16 80 79 26 800 ... ... ... ... ... ... ... 318 kevalajJAnAvaraNasvarUpam 319 abhavyasya manaH paryavAdyAvaraNasadbhAvasamarthanam.... 9 83 16 83 23 320 dAnAntarAyalakSaNam 321 sAmagrIsamavadhAnAsamavadhAnayoriti padaprayojanAbhidhAnam 83 322 lAbhAntarAyAdisvarUpam 323 samyagyAcite'pIti padArthasamarthanam 324 bhogAntarAyalakSaNam 325 upabhogAntarAyasvarUpam 326 vIryAntarAyasvarUpam 327 asyodayanyUnAdhikatvapradarzanam 84 11 328 cakSurdarzanAvaraNalakSaNam ... 84 16 329 atra tattvArthavRttihAribhadraTIkA 83 27 ... 84 6 84 8 saMvAdaH ... ... ... ... ... ... ... ... : 7: pU. paM. 330 acakSurdarzanAvaraNalakSaNam 331 avadhidarzanAvaraNalakSaNam 332 tatpadakRtyam 333 kevaladarzanAvaraNalakSaNam 334 tadbhAvArthaH... 335 manaHparyavadarzanaM nAstItyabhidhAnam... 86. 5 336 nidrAsvarUpam 86 11 337 bhAvArthaH padakRtyazca 86 13 338 nidrAnidrAsvarUpaM tatpadakRtyaJca 86 23 339 pracalAlakSaNam ... 87 2 6 | 340 tadbhAvArtha: padaprayojanaJca 873 ... 80 7 80 15 80 16 81 7 81 10 81 22 81 25 82 10 84 23 85 5 85 10 85 13 85 19 ... 85 22 600 ... F 2 82 17 83 2 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saTIkatattvanyAyavibhAkarasya [ prathamabhAge viSayAH pR. paM. viSayAH pR. paM. 341 pracalApracalAlakSaNam ... ... 87 . 12 373 apratyAkhyAnasvarUpam... ... 95 4 342 styAnarddhisvarUpam... ... ... 87 16 374 apratyAkhyAnakrodhAdisvarUpam 95 17 343 tadbhAvArthaH... ... ... ... 87 18 375 pratyAkhyAnasvarUpam ... ... 95 24 344 darzanAvaraNasya bandhAdisaMkhyA- 376 pratyAkhyAnakrodhAdisvarUpam ... 96 7 pradarzanam ... ... ... ... 25 | 377 saMjvalanakrodhAdisvarUpam ... 96 13 345 nIcairgotralakSaNam... ... ... 378 hAsyamohanIyasvarUpam... ... 346 taddalaprayojanam ... ... ... 379 ratimohanIyasvarUpam ... ... 347 asAtavedanIyasvarUpam... | 380 aratimohanIyalakSaNam... ... 348 tatpadaprayojanam ... ... ... 381 zokamohanIyalakSaNam ... ... 349 mithyAtvamohanIyasvarUpam | 382 bhayamohanIyalakSaNam 350 darzanamohanIyabhedavarNanam 383 jugupsAmohanIyalakSaNam ... 98 351 sthAvaranAmalakSaNam ... 384 puruSavedasvarUpam ... ... ... 98 352 tatpadaprayojanam... ... ... 385 strIvedasvarUpam... ... ... 98 353 sUkSmanAmakarmalakSaNam ... ... 386 napuMsakavedasvarUpam ... ... 98 354 tatpadakRtyam... ... ... ... 387 tiryaggatilakSaNam ... ... 99 5 355 aparyAptanAmasvarUpam ... ... | 388 tiryagAnupUrvIlakSaNam ... ... 99 9 356 sAdhAraNakarmalakSaNam ... ... 12 | 389 ekendriyajAtilakSaNam... ... 99 14 357 ekasmin zarIre'nekajIvaprA 390 dvIndriyAdijAtisvarUpANi ... 100-6 ptisamarthanam ... ... ... 391 kukhagatyAdisvarUpANi... ... 100 17 358 asthiranAmalakSaNam ... ... 392 RSabhanArAcAdisaMhananalakSa359 azubhanAmasvarUpam NAni... .... ... ... ... 101 14 360 durbhaganAmasvarUpam 393 RSabhanArAcaviSaye matAntara361 duHsvaranAmasvarUpam ... pradarzanam ... ... ... ... 101 362 anAdeyanAmasvarUpam ... ... 394 sevArttanirUpaNam . ... ... 102 7 363 ayazaHkIrtinAmalakSaNam ... 395 nyagrodhaparimaNDalAdisvarU364 narakagatinAmalakSaNam... ... pANi... ... ... ... ... 102 13 365 narakAyurlakSaNam ... ... ... 92 396 vAmanasya huNDasya ca svarUpam 103 4 366 narakAnupUrvIsvarUpam ... ... 92 397 pApahetukathanam ... ... ... 103 15 367 anantAnubandhizabdArthaH... ... 93 398 tadarthavarNanam .... ... ... 103 18 368 tatratyapadAnAM bhAvArthavarNanama 93 5 399 pApanirUpaNopasaMhAraH... ... 104 5 369 anantAnubandhikrodhasvarUpam... 93 21 SaSThaH kiraNaH 370 anantAnubandhimAnasvarUpam... 94 9 400 AzravalakSaNam .... ... .... 104 14 371 , . mAyAsvarUpam... 94 16 401 Azravasya bandhakAraNatve zaGkA .. 372 , lobhasvarUpam... 94 23 | samAdhAnazca ... ... ... ....104 22 Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamaH kiraNa: ] viSayAH 402 vivakSAbhedAdAzravasya dvitvAriMzadvidhatvamiti samartha nam.......... 403 kriyAsvabhAvatvaM nAzravasyeti varNanam ... ... ba:::: ... ... .... vistarato viSayAnukramaH / pR. paM. ... 107 2 107 15 404 dravyabhAvAzravasvarUpam 405 sparzendriyAzravasvarUpam 406 rasanendriyAzravasvarUpam407 ghrANendriyAzravasvarUpam * 408 cakSurindriyAdyAzravasvarUpam 107 7 409 krodhAdyAzravAH ... 410 hiMsAzravasvarUpam 411 pramattasvarUpam... 412 padAnAM prayojanAni 413 hiMsAyAM bhaGgapradarzanam 414 asatyAznavalakSaNam ... 415 steyAzravalakSaNam 416 karmagrahaNe'pyasteyatvasamartha - nam .... 417 abrahmAzravasvarUpam ... 418 maithunazabdAprayoge hetuH 419 parigrahAzravasvarUpam... 420 kAyAzravasvarUpam 421 vAgAzravasvarUpam 422 manaAzravasvarUpam ..... 423 kAyikyA lakSaNam ... 424 AdhikaraNikyA lakSaNam... 112 13 112 7 1 -113 113 7 454 saMvarasyAtmapariNAmavizeSa 425 prAdoSikyA lakSaNam... 426 pAritApanikIsvarUpam 427 prANAtipAtikIsvarUpam 428 ArambhikIsvarUpam 429 pArigrahikIsvarUpam ... 430 mAyApratyayikIlakSaNam tvakathanam ... 113 12 455 dravyabhAvasaMvarapradarzanam 113 18456 prakArAntareNa saMgharasya dvaividhyavarNanam ... 114 2 114 7 457 tayorguNasthAnapradarzanam 431 mithyAdarzanapratyayikIlakSaNam 114 11 458 guNasthAnabhedAH... :::::: ... .... viSayAH pR. pa. 432 apratyAkhyAnikIlakSaNam 114 21 115 433 dRSTikIsvarUpam 5 115 13 434 spRSTikIsvarUpam 435 prAtItyika svarUpam - 16 | 436 sAmantopanipAti kI svarUpam 115 22 115 18 437 naiH zaritra kIlakSaNam 116 6 116 13 116 18 438 svAstikIlakSaNam 439 AjJApanikIlakSaNam .:.: 440 vidAraNikIlakSaNam ... ... 116 : 25 441 anAbhogapratyayikIsvarUpam 117 5 442 anavakAMkSapratyayikIsvarUpam 117 11 108 1 | 443 prAyogikIsvarUpavarNanam 117 18 444 sAmudAyika svarUpavarNanam ... 117 25 108 10 | 445 premapratyayikIsvarUpavarNanam ... 118 4 108 17 446 dveSapratyayikIsvarUpavarNanam 1188 447 IryApathikIsvarUpavarNanam 448 tattvArthamANyAbhimatasamyaktvamithyAtvakriyayoH svarUpam 108 3 109 2 118 11 109 12 105 7 105 105 26 106 10 106 17 110 110 111 ... 109 16 441 zubhAzubhAzravapradarzanam 110 2 450 AzravanirUpaNopasaMhAraH 6 saptamaH kiraNaH ... www ... ... ... ... 16 2 | 451 saMvaralakSaNam 111 12 452 karmanirodhasya saMvaratve zaMkA 111 19 : : ... samAdhAnazca 453 samityAdInAM saMvaratvasamartha nam ... ::::: ... : 9H ... 118 18 118 25 119 4 119 11 119 14 119 20 120 120 12 8 va 120 20 121 9 121 15 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 10: viSayAH 459 guNasthAnAnAM sAmAnyena svarUpavarNanam 121 20 122 6 460 guNasthAnasvarUpam 461 prathamaguNasthAna bhedapradarzanam 122 14 462 vyaktamithyAtvasvarUpam 463 tasyAdhikArikathanam ... 464 mithyAdRSTau guNasthAnasambhavavarNanam ..... don 465 tathApi tasya mithyAdRSTitvasamarthanam ... 466 avyaktamithyAtvasvarUpam 467 ratnazekharasUryyabhiprAyapradarza *** saTIka tasva nyAyavibhAkarasya pU. paM. ... 188 nam ... 468 svAzayavarNanam 469 mithyAtvasya caturdhA kAlavibhAgaM vidhAya jIveSu tatpradarzanam ... 470 atra karmaprakRtInAM bandho vedanA sattA ca kiyatInAmityasya kathanam ... ... matAbhidhAnam 475 upazamasamyaktva svarUpam. 476 tadbhedavarNanam !!! 471 dvitIyaguNasthAnasvarUm 472 tadarthavarNanam 473 granthisamIpagamanatadbhedaupazamikasamyaktva lAbhAdivarNa nam.... 474 atra kArmagraMthiMkamatasiddhAnta thanam 480 apUrvakaraNasvarUpam 481 anivRttikaraNasvarUpam ... ... ... ... 122 22 svarUpam ... 123 1 | 485 kasya sAsvAdana guNasthAnami 123 10 123 18 123 3 123 24 123 27 124 1 124 12 124 17 124 20 viSayA: 482 anivRttikaraNanAmapravRttinimittakathanam 483 antarakaraNasvarUpam .. 484 zreNijanyopazamasamyaktvasya 126 21 126 24 127 4 ... .... tyasyottaram 486 sAsvAdanasya guNasthAnatvasamathanam 487 atra karmaprakRtInAM bandhavedanAsatAnAM vyAvarNanam 488 mizraguNasthAnasvarUpam 489 bhAvArthavarNanas... 490 atra nAyuSo bandho maraNaM veti ... ... ... [ prathamabhAge ... 124 25 125 12 125 23 125 28 126 8 477 karaNatraya svarUpam 478 AyuSo varjane kArapApradarzanam 126 16 501 paJcamaguNasthAnasvarUpam 479 yathApravRttikaraNAdhikArika502 viratAviraterbhaGgASTakapradarza nam ... 503 jaghanyamadhyamotkRSTadezavirati pradarzanam... 493 caturthaguNasthAnastrarUpam 494 tadbhAvArthakathanam 495 aupazamikakSAyopazamikayo ... 600 www. ... www 127 9 127 17 129 20 kathanam ... 491 mizragamane mata medapradarzanam 129 24 492 atra karmaNAM bandhavedanAsattAbhidhAnam... ... pR. paM. 128 10 ... vizeSapradarzanam ... 130 24 496 asyotkRSTasthiti samarthanam 131 1 497 samyaktvotpatti nidAnapradarza nam.... 498 nisargasamyaktvAdisvarUpava rNanam 131 9 499 samyaktvalAbhakAlakathanam ... 131 16 500 atra karmaNAM bandhavedanAsattAnAM varNanam 128 17 2 129 5 129 10 129 14 129 1 900 130. 2 130 8 130 14 131 ... 132 5 w 131 19 131 24 1 132 12 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamaH kiraNaH ] vistarato viSayAnukramaH : 11 viSayAH viSayAH 504 dvAdazANuvratanAmakathanam ... 132 19 530 prathamaguNavratasya pazcAticAra....... 505 vratAnAmaNutvakathanam.... ... 132 20 varNanam ........ ... .... 144 1 506 hiMsAyA medapradarzanam... ... 132 23 | 531 dvitIyaguNavatasya paJcAti- ...' 507 prathamANuvratasvarUpam... ... 133 13 cAradarzanam ... ..... ... 144 11 508 dvitIyANuvratavarNanam... ... 133 19 532 tRtIyaguNavatasya paJcAti509 nyAsanihnavasya pRthagvacane .. cArA:- ... ... ... ... 144 .. kAraNakathanam ... ... ... 133 | 533 prathamazikSApadavratAticArAH 145 510 tRtIyANuvratanirUpaNam ... 134 534 kAyaduSpaNidhAnAdInAmati- : 511 caturthANuvratanirUpaNam ... 134 cAratvasamarthanam... ... ... 146 512 paJcamANuvratanirUpaNam ... 134 24 535 dvitIyazikSAvratAticArA:... 146 513 prathamaguNavatasvarUpam ... 135 536 tRtIyazikSApradavatAticArA 514 dvitIyaguNavatam .... ..... 135 537 caturthazikSApadavatAticArAH 147 515 tRtIyaguNavratam . ... ... 135 538 aticAratve matAntarapradarza-... 516 anarthadaNDamedaprarUpaNam ... . mam......... ... ... ... 148 517 zikSApadavrataguNavatayorbheda 539 pazcamaguNasthAnasyotkRSTasthi... __ kathanam ... ... ... ... 136 tikathanam... ... ... ... 144 15 518 zikSApadavratamedAH ... ... 136 540 atra karmaNAM bandhavedanAsattA519 sAmAyikasvarUpam ... ... 137 nAmabhidhAnam ... ... ... 148 520 dezAvakAzikasvarUpam ... 137 12 541 SaSThaguNasthAnavarNanam... ... 148 521 poSadhavratasvarUpam ... ... 137 | 542 vizuddhiprakarSAprakarSavarNanam... 149 522 poSadhopavAsabhedapradarzanam... 137 | 543 guNasthAnasyAsyasthitI mata523 atithisaMvibhAgasvarUpam... bhedapradarzanam ... ... ... 149 524 samyagdRSTidezaviratAnAmatti- 544 bhagavatyanusAreNa pUrvakoTivya-.. ___cArasambhavasamarthanam... ... 139 vasthApradarzanam... ... ... 149 11 525 prathamavatasya pazcAticArava 545 atra karmaNAM bandhavedanAsattAnAM rNanam ... ... ... ... vyAvarNanam ... ... ... 149 15 526 dvitIyavratasya paJcAticAra 546 saptamaguNasthAnasvarUpam ... 149 18 varNanam ... ... ... ... 140 547 atra nirAlambanadhyAnaprArambha 527 tRtIyavratasya pazcAticArapra. - iti varNanam ... ... ... 149 23 _____darzanam ... ... ... ... 141 548 atra karmaNAM bandhavedanAsattAnA528 caturthavratasya.prazcAvicArapra mabhidhAnam... ... ... ... 150 5 darzanam ... ... ... ... 142 1 549 aSTamaguNasthAnasvarUpam ... 150 10 529 paJcamavatasya paJcAticAra-... 550 sthitighAtAdisvarUpam ... 150 18 kathanam ... ... ... ... 143 . 3 551 guNasaMkramaNasvarUpam ... ... 151 7 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saTIkatakhanyAyavibhAkarasya [ prathamabhAge .... .. viSayAH :.. pR. paM. | viSayAH : pR. paM. 552 saMkramayogyaprakRtyabhidhAnama... 151 12 573 mAnAdinAM pratipannasya vizeSa .. 553 apUrvasthitibandhasvarUpam..... 151 21 - pradarzanam.......... ... ... 156. . 1 554 guNasthAnasyAsyakAlamAnam 151, 24 | 574 kihivedanAddhAvarNanam ... 156 5 575 kadA kSINakaSAyo bhavatItya- .:. tvAbhyAM vaividhyasamarthanam.... 151 | sya prakAzanam... . ... ..... 157 19 556 adhyavasAyasthAnAnAmanukSaNa 576 kSINakaSAyAddhAyA caramasaMkhye- .:' ... madhikAdhikatvavarNanam .. ... 151 yabhAge karttavyaprakaTanam ... 157. 557 kSapakazreNijatipatkRpradarzanam 152 | 577 kevalIbhavanavarNanam ....... 158 558 anantAnubandhinAM visaMyoja 578 upazamazreNiprArambhakakathanam 158 nAyAH varNanahetuH:. .... ....152 14 | 579 tatra matAntarapradarzanam ... 158 4 559 tahisaMyojakAnAM varNanam ... 152 580 anantAnubandhyupazamanAnirU560 anantAnubandhinAM kSapaNAya yo.. paNam ....... ..... ... ... 158 - 5 ___gyakaraNAmidhAmam. .... ....152 . 18 581 upazamanAsvarUpam ... ... 158 20 561 uchalanAsaMkramAbhidhAnam. .... 153 582 matAntareNAnantAnubandhinAM vi562 prAptAmivRttikaraNakRtyam .... 153 563 darzanamohanIyakSapaNArambhaka-. . . ___ saMyojanaivetivarNanam ... ... 158 23 pradarzanam... ... ... ... 153 | 583 darzanatrikopazamanAMnirUpaNaM 564 tatrAnivRttikaraNAdAyAM kartta - tadadhikArivarNanaJca ... ... 159 -1 .. vyavarNanam ..... ... ... 584 cAritramohopazamanAvarNanam 159 9 565 bachAyuSaH kSapakazreNyArambhe / | 585 lobhavedanAddhAyA vibhAgatrayavizeSavarNanam ... ........ . varNanam ... ... ... ... 160 566 abaddhAyumastathAtve cAritra-... 586 upazAntamohAtpatane hetudvaya mohanIyakSapaNArambhasya ni - pradarzanam... ... ... ... 160 yama iti varNanamaH... ... ... 154 3 587 guNasthAne'smin karmaNAM ba567 karaNavizeSANAM tatrAbhidhAnam 154 3 ndhavedanAsattAnAM varNanam ... 161 3 568 SoDazakarmakSapaNaviSaye mata 588 navamaguNasthAnasvarUpam . ... 161 8 .. meda: ... ... ... ... 154 . | 589 tadarthavarNanam ...... ... ... 161 14 569 tato navanokaSAyakSapaNavarNa- . . 590 akSapakeNa kSIyamAnakarmaprakR- .: nam............. ...... ... 154 tivarNanam ... ... ... ... 161 23 570 spardhakavarNanam... .... ... 155 5 591 upazamakenopazamyamAnakarmapra571 kiTTikaraNAcAnirUpaNe kiTTi kRtivarNanam ... ... ... 162 . 2 - svarUpavarNanam ... .. ... .155 . 21 / 592 atra karmaNAM. bandhavedanAsattA572 sthUlajAtibhedApekSayA kiTTI-... | nAM pradarzanam ... ... ... 162 3 nAM dvAdazadhA kalpanapradarzanam 155 . 24 / 593 dazamaguNasthAnasvarUpam ..... 162 9 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamaH kiraNaH ] . vistarato viSayAnukramaH / : 13 - viSayAH pR. paM. viSayAH 594 ata UrdhvaM kSapakopazamakayorga- 615 kevalisamuddhAtavarNanam ... 165 19 :- ntavyasthAnasyAbhidhAnam ... 162 15 616 atra karmaNAM bandhavedanAsattA595 atra karmaNAM bandhavedanAsattA.. saMkhyAvarNanam ... ... ... 165 .25 saMkhyAvarNanam ... ... ... 162 18 617 caturdazaguNasthAnasvarUpam ... 166 1 596 ekAdazaguNasthAnasvarUpam 162 22 618 zailezIzabdavyutpattiH ... ... 166 5 597 AsaMsAramekasyopazreNizca.. 619 zailezIkamaH ... .... ... 166 7 tuHkRtva iti varNanam ... ... 163 . 7 620 atra karmakSayapradarzanam ... ... 166 19 598 atrAgamAbhiprAyapradarzanam... 163 10 | 621 atra karmaNAM bandhavedanAsattA... 599 upazamaneNyArambhakANAma saMkhyApradarzanam... ... ..... 167 viratAdInAM kathamatra mithyA... 622 bhedapUrvakaM samityAdInAM ni- . tvAdInAmupazamanetyasya saH rUpaNam ... ... ... ... 167, 10 mAdhAnam... .... .......... 163 11 623 samitilakSaNaM padakRtyazca... 167 16 600 upazamakSayopazamayorvizeSa: 624 sapadakRtyamIryAsamiklikSa.. pradarzanam... ... ..........163 . Nam ......... ........ 167 23 601 tathAtve'pi na samyaktvavi 625 bhASAsamiterlakSaNam ... ... 168 2 ghAta iti varNanam ... ... 163 16, 626 eSaNAsamiterlakSaNam ... ... 168 6 602 atra karmaNAM bandhavedanAsa- 627 AdAnanikSepaNAsamiterlakSatAsaMkhyAvarNanam ... ... 163 Nam... ... ..... ... ... 168 14 603 dvAdazaguNasthAnasvarUpam ... 164 628 utsargasamiterlakSaNam ... ... 168 19 604 kSapakaNirAbhavamekavArameve 629 saprabhedaM guptisvarUpam ... 168 25 tyabhidhAnam. .... ... ... 164 630 sapadakRtyaM guptilakSaNam ... 169 5 605 kevalajJAnaprAptikathanam ... 164 6 631 kAyaguptilakSaNam . ... ... 169 12 606 atra karmaNAM bandhavedanAsattA- ... 632 tatra zAstrIyaniyamapradarzanam 169 _saMkhyAkathanam ... ... ... 164 / 633 niyamAntarasyApi pradarzanam 169 607 tatsadgaNasthAneSu karmapraka 634 vAgguptilakSaNaM tadghaTakapa... tikSayapradarzanam ... ... 164 dArthazca ..... ... ... ... 170 608 prayodazaguNasthAnasvaDapam... 164 16 635 bhASAsamityativyAptipa- . . 609 sapramedaM yogavarNanam ... ... 164 19 rihAraH ... ... .... ... 170 610 kevalino yogatrayasya phalaprada. 636 manoguptisvarUpam ", ... 170 rzanam ....... ... ... 165 1 637 parISahasvarUpam ... ... 170 25 611 sayogikevalino bhedapradarzanam 165 4638 parISahazabdavyutpattiH... ... 170 312 etadguNasthAnakAlamAnam 165 7 639 sapadakRtyaM tallakSaNam... ... 171 .2 613 samudadhAtavarNanama ... ... 165 11 640 nayaiH parISahasvAbhivarNanama... 171 4 614 tadbhedAH .... .............. 165 14 / 641 nayaireSAmutpAdakadravyavarNanam 171, 8 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 14 : viSayA: 642 nayaistatkAlavarNanam : 643 pariSadyabhedapradarzanam... 644 kSudhAdayo na parISaddA iti varNanam ... 'saTIka nyAyavibhAkarasya ... pR. paM. .... 171 19 171 24 645 kSutparISahasvarUpam 646 kSudhAsambhavaguNasthAnaprada ... 655 strIparISasvarUpam... 656 avastrAdiparISahANAM cAri tramohanIyakSayopazamajanya tvakathanam .. 657 caryAparISahAdisvarUpam 658 caryAdvaividhyapradarzanam... 659 caryAparISaMhasya cAritramo ... ... hanIyakSayopazamajanyatvavarNanam .. * 660 niSadyAparISahasvarUpam 661 asya cAritramohanIyakSayopazamajanyatvam 662 zayyAparISahasvarUpam ... 663 asya cAritramohakSayopazamajatvamiti varNanaM 664 AkrozaparISasvarUpam :: ... ... :: 172 10 172 13 172 21 172 22 172 27 173 2 173 9 rzanam 647 pipAsAparISaha svarUpam 648 zItaparISahasvarUpam... 649 uSNaparISahasvarUpam... 650 dezaparISAdisvarUpam 651 kSudhAdiparISANAM cAritramohanIya kSayopazamajanyatva-varNanam 671 alAbhaparISahasvarUpam 672 lAbhAntarAyakSayopazamajanyatvamasyeti varNanam ... 673 rogaparISahasvarUpam ........ 173 14 674 tRNasparzaparISaddAdisvarUpam 177 11 652 vedanIyakSayopazamajanyA itya675 malaparISahanirUpaNam bhAvArtha: 177 1 177 2 ... 177 25 173 19 676 cAritramohakSayopazamajanya174 3 tvameSAmiti varNanaM 653 avastraparISahasvarUpam 654 aratiparISahasvarUpam .. 174 9 1974 13 000 | 174 17 174 24 175 5 viSayAH 175 16 175 18 7 175 22 ... 175 24 665 asya cAritramohanIyakSayopazamajanyatvakathanam ... 666 vadhaparISaddasvarUpam... 667 asya cAritramohakSayopaza jatvakathanam ... 668 yAcanAdiparIvahastrarUpANi 669 yAcanAparISaddalakSaNam 670 asya cAritramohakSayopaza majatvavarNanam .... [ prathamabhAge ... ... ... .... ... www 677 satkAraparISahAbhidhAnam 678 asya cAritramohanIyakSayopazamajanyatvakathana 679 prajJAparISahavarNanam ... 680 asya jJAnAvaraNakSayopazamajatvavarNanam 682 ajJAnaparISahasvarUpam 682 asya jJAnAvaraNakSayopazamajanyatvakathanam ... .... 175 8 683 samyaktvaparISahasvarUpam 175 10 | 684 asya darzanamohanIyakSayopa ... www ... ... ... ... 200 pU. paM. 1764 176 5 176 10 176 14 176 20 kathanam ... 686 sapramedaM yatidharmasvarUpam 687 sapadakRtyaM yatidharmalakSaNam 688 saprabhedaM bhAvanAsvarUpam 176 22 176 24 178 ra 178 ... 178 19 178 21 ... 20 178 9. 178 10 178 14 178 16 ... rAmajanyatvavarNanam ... 178 24 685 ekatra jIve etatsattvasaMkhyA : -178 26 179 179 1 6a M 4 7 179 18 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamaH kiraNa: ] vistarato viSayAnukramaH / : 15 : viSayAH pR. paM. viSayAH pR. paM. 689 sapadakRtyaM tallakSaNam ... 179 19. 22 719 zratadvAravicAra: :.... 690 saprabhedaM cAritrasvarUpam ... 180 720 zAnadvAre'sya dvArasyAntarbhAva 691 tadbhAvArthaH ..... ... ... 180 iti kathanam .... ... .... 188 21 692 cAritrasyAnekadhA vibhAga 721 tIrthadvAravicAraH ... ... pradarzanam.... ... ... ... 180 | 722 liGgadvAravicAraH ....... 693 sAmAyikasvarUpam ... ... 180 723 liGgabhedapradarzanam ........ 694 lakSaNapadakRtyam... ........180 27 724 zarIradvAravicAra: ... ... '695 asya guptibhinnatvasamarthanama 181 725 kSetradvAravicAra:: .... 189 21 696 itvarakAlasAmAyikasvarUpam 181 9 | 726 janmasadbhAvazabdArthaH.... ... 697 yAvajjIvakAlasAmAyika-: 727 karmAkarmabhUmipradarzanam ... 190 svarUpam ... ... ... ... 181 14 | 728 kAladvAravicAraH .... 698 chedopasthApanasvarUpam ... 181 729 kAlabhedapradarzanam ... .... 190 699 niraticArasvarUpam ... ... 182 730 teSAM kSetrapradarzanam ....... 190 700 sAticArasvarUpama ....... 182 | 731 tattadarakatulyakAlabarakSetra...... 701 parihAravizuddhikasvarUpam ... 182 varNanam .................... 190 26 702 tapovizeSapratipAdanam ... 182 732 parihAravizuddhisaMyatAzrayeNa-... 703 parihAravizuddhikAnAM kSetra kAlavicAraH. ... ... ... 191 5 kAlavarNanam ... ....... 183 733 sUkSmasamparAyapathAsyAtA......... 704 sUkSmasamparAyasvarUpam ... 183 . zrayeNa tadvicAraH : ... . ... 191 .14 705 tadvaividhyasvarUpavarNanam ... 184 | 734 apagatavedayoranayossaMharaNa...... 706 yathAkhyAtasvarUpam..... ... 184 samarthanam........ ...... 191 24 707 etadvaividhyasvarUpavarNanam... 184 | 735 utsarpiNyAdikAlasvarUpam... 192 2 708 SaTtriMzadvAranAmAni... ... 185 3 736 avasarpiNyA prathama vibhAge ... 709 prajJApanAdvAravicAra:... ... 185 | hetuvarNanam ..... ... ... 192 14 710 vedadvAravicAra:.... ... ... 23 737 parimANena sahArakANAM nyu-.... 711 rAgadvAravicAraH ... ... / tpattiH .... ........... 192 15 712 kalpadvAravicAraH ..... .... 186 | 738 arakeSu manuSyANAM zarIro713 sthitAsthitakalpaparicayaH... | chAyAdivarNanam.......... 714 prakArAntareNa kalpadvAravi- ... 739 gatidvAravicAraH ........ 193 cAra.................. 187 . 3740 devalokanAmanirdezaH ....... 194 12 715 cAritraddhAravicAraH ... ... 187 | 741 saudharmAdidevalokAnAM sthi716 pratisevanAdvAravicAraH ... 187 | tivyavasthA .... ....... 194 717 pratisevanApadavyutpattiH ... 187 21 | 742 kalpopapannazabdArtha......195 718 zAnadvAravicAra ... ... 188. 7 | 743. vijayAdizabdatirutiH . 195. 8 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 16 : viSayAH saTIka tasvanyAyavibhAkarasya pR. paM. 744 jyotiSkAdInAM nAmanirdezaH 195 19 745 teSAM vimAnaprastArasthAnava rNanam 195 22 2 196 6 196 15 19 746 candrAdInAM dvaividhyavarNanam 196 747 vyantarazabdanirvacanam 748 bhavanAvAsayorbhedakathanam749 saMyamadvAravicAraH ... - 196 750 cAritradvArAdasya bhedavarNanam 196 751 saMyamasthAnasyAlpabahutvacintAyAmalatsthApanayA saMyamasthAnapradarzanam 196 28 22 197 752 sannikarSadvAravicAraH 753 sajAtIyavijAtIyApekSayA sAmAyikasya hInAdhikasamavavarNanam ... ... ... ... ... ... ... 754 chedopasthApanIyAdeH tadapekSayA tadvarNanam .... 755 tatrAlpabahutvacintA 756 -yogadvAravicAraH 757 upayogadvAravicAraH... ... 758 kaSAyadvAravicAra: 759 lezyAdvAravicAraH 760 kiMrUpA lezyetyasya samA ... ... ::: 6 A dhAnam .... 200 4 761 lezyAyA medAH ... 200 10 762 zubhAzubhalezyAkathanam 200 12 763 pariNAmadvAravicAraH... ...200 19 764 pariNAmabhedakathanam ... 201 1 765 kiJcidUnapUrvakoTisAdhanam 201 14 766 bandhadvAravicAraH 201 18 767 AyurbandhakAH ke ityasya samAdhAnam 768 vedanAdvAravicAraH 769 udIraNAdvAravicAra.... ... 7 197 14 197 27 198 16 198 24 199 2 199 12 199 27 201 22 202 202 12 viSayAH pU. paM. 16 770 udIraNAsvarUpam ....202 771 upasampaddhAnadvAravicAra: 203 6 772 upasampaddhAnazabdArthaH ... 773 saMjJAdvAravicAraH ... 203 17 204 dhra 204 8 ... 204 17 774 saMjJAsvarUpabhedAzca 775 AhArakadvAravicAraH... 776 bhavadvAravicAra: 777 AkarSadvAravicAra ekabhavAzrayeNa ... 205 ... [ prathamabhAge ... 791 alpabahutvadvAram 792 saMvaranirUpaNopasaMhAraH aSTamaH kiraNaH ... ... 778 nAnAbhavAzrayeNa tadvicAraH 779 kAlamAnadvAravicAra ekajIvApekSayA 208 4 780 nAnAjIvApekSayA tadvicAraH 781 antaradvAravicAra ekajIvA pekSayA 782 pRthaktvApekSayA tadvicAra... 208 12 783 samudghAtadvAravicAraH ... 209 784 samudghAtasvarUpam tadbhedazca 209 785 teSu nimittabhUtakarmakathanam 209 11 786 kSetradvAravicAra.... 4 8 209 16 210 . 210 15 787 sparzanAdvAravicAraH 788 bhAvadvAravicAraH 789 parimANadvAravicAraH... 790 parihAravizuddhayAdInAM parimANavicAraH 210 22 ..... mv 30 205 13 206 ... 4 206 23 207 12 211 13 211 25 212 10 793 nirjarAlakSaNam 212 17 794 tallakSaNabhAvArthavarNanam ... 212 18 795 nirjarAdvaividhyavarNanam .... 213 2 796 vipAkodayasvarUpam 797 udayAvalikApravezadvaividhyam 213 13 213 9 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamaH kiraNa: ] viSayAH 798 pradezodayasvarUpan 799 punarnirjarAyAH vibhAgaH 800 sakAmanirjarAsvarUpam 801 akAmanirjarAsvarUpam... 802 dravyabhAvanirjarAsvarUpam 803 tapasaH svarUpam ... 804 alabdhavRttInAM karmaNAM tapa 805 bAhyatapobhedapradarzanam ... ... ... ... sAkSaya iti varNanam ... 215 9 215 18 215 23 ... ... 806 anazanasvarUpam 807 yAvajjIvasya vibhAgaH pAdapo pagamana bhedAzca... 808 iGginIsvarUpam... 216 809 bhaktapratyAkhyAnasvarUpam 810 UnodarikAsvarUpakathanam .. 216 811 vRttisaMkSepasvarUpakathanam ... 217 4 812 rasatyAgavarNanam ... 217 13 813 virasapadArthAbhAvakAsa ... 200 ... vistarato viSayAnukramaH pR. paM. 213 16 213 26 214 11 214 17 214 23 215 2 ... ... mAdhAnam... 814 vikRtibhedavarNanam 815 anazanodarikAra satyAgAnAM - vRttisaMkSepAdbhinnatvasama thanam ... 816 kAyaklezasvarUpam 817 saMlInatAnirUpaNaM bhedazca 818 indriyasaMlInatAdInAM nirU ... paNam 819 AbhyantaratapovibhAgaH 219 11 219 21 820 saprabhadaM prAyazcittasvarUpam 219 25 821 prAyazcittalakSaNaM padakRtyaJca... 220 4 822 tattvArthe navavidhatvaM prAya vittasyeti kathanam ... 823 AlocanasvarUpam 824 tadbhAvArthavarNanam ... 216 3 216 7 11 17 217 20 217 218 11 218 17 219 2 220 220 220 10 viSayAH 825 pratikramaNanirUpaNam 826 mizranirUpaNam 827 vivekanirUpaNam... 828 vyutsargasvarUpam... 829 prAyazcittAntargatataponirU a. my w paNam 830 chedasvarUpam 831 mUlasvarUpam 832 anavasthApyasvarUpam... . 833 pArAzcitasvarUpam ... ... ... ... ... nazca... 848 dhyAnabhedAH 849 ArttadhyAnalakSaNam 834 upAdhyAyasyAnavasthApyAntaM mUlAntaM sAmAnya sAdhUnAM prAyazcittamityabhidhAnam ... ... ... 221 : : : : 7 224 224 15 224 20 ... 224 22 225 2 225 5 835 vinayasvarUpam 836 tadbhedAH 837 jJAnavinayasvarUpam 838 darzanavinayasvarUpam 839 cAritravinayasvarUpam 840 upacAravinayasvarUpam 22. 841 saprabhedavaiyAvRttyanirUpaNam 225 15 842 sevAyAH viSayaH phalazca 843 svAdhyAyasvarUpam 844 kAlavelAsvAdhyAyabhedAH 225 6 225 20 226 4 phalaJca .... 13 pradarzanam... 16 | 852 asya dhyAtRvarNanam .. ... ... www ... ... 845 dhyAnasvarUpam ... 846 lakSaNArthasphuTIkaraNam 847 lakSaNe'vyAptizaMkA samAdhA www : 17 : 850 tadbhedapradarzanam... 851 ArttakAryasya vizeSaNamukhena pR. paM. ka 221 11 221 12 222 x 2 9 223 7 222 13 222 18 5 223 11 223 21 226 226 20 227 6 a & m 227 13 227 24 228 5 228 8 228 15 228 18 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saTIkatasvanyAyavibhAkarasya [ prathamabhAge viSayAH viSayAH pR. paM. 853 raudradhyAnalakSaNam ... ... 228 22 | 878 tadvicAra: ... ... ... 236 5 854 tadbhedanirUpaNam ... ... ... 229 879 karmasAdhanam ... ... ... 236 26 855 tatkAryapradarzanam ... ... 880 karmaNaH paugalikatvasamartha856 taddhayAtRvarNanam ... ... nama... ... ... ... ... 237 3 857 dharmadhyAnalakSaNam ... ... 881 karmasamUhAtmakakAmaNazarI858 tadbhedavarNanam ... ... ... rasya mUrttatve'pyapratyakSatva859 bhAvanAnAM dharmadhyAnabhinnatva samarthanam... ... ... ... 237 16 ____ samarthanam... ... ... ... 882 bandhakAraNakathanam .. ... 238 6 860 taddhayAtRvarNanam ... ... 230 23 883 mithyAdRSTyAdInAM bandhakA861 asya bhAvanAvalambanakramA raNasaMkhyAkathanam ... ... 238 7 dInAM kathanam... ... ... 230 26884 pramAdasvarUpaM taddhatavazca ... 238 15 862 dezakAlAdInAM varNanam ... 231 5 885 saprabhedaM mithyAtvasvarUpam... 239 1 863 zukladhyAnasvarUpam bhedazca... 231 21 886 AbhigrahikalakSaNam ... ... 239 8 864 pRthaktvavitarkasvarUpam ... 232 2 887 tatpadakRtyam ... ... ... 239 12 865 asya savicAratvakathanam... 232 14 | | 888 anAbhigrahikalakSaNam... ... 239 18 855 ekatvAvatakasvarUpam ... 232 889 tatpadakRtyam ... ... ... 867 asyAvicAratvavarNanam ... 232 26 890 AbhinivezikalakSaNam ... 240 4 868 sUkSmakriyasvarUpam ... ... 233 2.891 tatpadaprayojanam... ... ... 240 5 869 vyuparatakriyasvarUpam ... ... 233 10892 sAMzacikasvarUpam ... ... 240 15 870 bhedadvayasyAsya manaso'bhA / 893 tadbhAvArthavarNanam ... ... 240 16 vena dhyAnatvaM kathamiti zaGkA 894 anAbhogikasvarUpam... 240 22 samAdhAnam ... ... ... 233 14 | 895 tadbhAvArthavarNanam ... .. 240 23 871 zukladhyAnasyAdhikArikatha 896 dvAdazavidhAratisvarUpam ... 241 4 nam ... ... ... ... 233 21 897 hiMsAdInAM vratatvazaGkA872 asya bhAvanAdezakAlAsanA nirAsaH... ... ... ... 241 12 dInAM varNanam ... ... ... 234 1898 paJcaviMzatividhakaSAyavarNaH 873 ekeMdriyAdiSaTrazidvidhA nam... ... ... ... ... 241 22 nAzritya dhyAnavicAraH ... 234 12 899 paJcadazayogavarNanam ... ... 242 7 874 vyutsargasvarUpam ... ... 235 9 900 yogazabdasyAnekArthapradarzanam 242 875 aparigrahaprAyazcittavizeSA 901 dravyabhAvayogavarNamam... ... 242 13 bhyAmasya bhedakathanam ... ... 235 15 902 bhAvayogasya dvaividhyapradarza876 nirjarAnirUpaNopasaMhAraH ... 235 21 nam... ... ... ... ... 242 16 navamaH kiraNaH | 903 prakArAntareNa dravyabhAvayoga877 bandhalakSaNam ... ... ... 236 4 varNanam ... ... ... ... 242 17 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamaH kiraNa: ] viSayAH 904 zubhAzubha zubhAzubha rUpeNa dravyayogasya traividhyam 905 bhAvayogasya zubhAzubharUpa ... ... tRtIya bhedo nAstIti varNanam 242 21 906 manovAgyogayoH kAyayo ... tatvanirAsaH 908 prakRtibandhasvarUpam... 909 sthitibandhasvarUpam... ... 910 rasabandha svarUpam 911 vipAkAnubhavasya dvaividhya varNanam 912 rasasyaikasthAnikatvAdiprada rzanam 913 azubhaprakRtInAmekasthAnikatvAdipradarzanam 914 zubhaprakRtinAmekasthAnikarasAbhAvavarNanam ... 915 saptadazavidhakarmabhinnAzubhaprakRtinAmapyeka sthAnikaraso nAstitI varNanam 916 zubhAnAmekasthAnikarasAbhAve kAraNavarNanam 917 jJAnAvaraNAdInAmanubhAgasaMkhyAvarNanam ... 918 pradezabandha svarUpam 919 aSTavidhabandhakAdInAM dali gena bhinnatvakathanam ... 243 16 907 prANApAnavyApArasyAtiri boo .... :::: ... vistarato viSayAnukramaH / paM. paM. : 242 19 ... 243 22 244 13 245 12 245 25 246 2 246 6 246 12 246 13 246 14 kabhAgAbhidhAnam 920 sthityanurodhena bhAge AyurapekSayA nAmagotrayorasaMkhyAtaguNatvApatternirAsaH 921 evaM jJAnAvaraNAdyapekSayA 246 19 247 14 247 19 248 8 viSayAH 922 utkRSTajaghanyapradezabandhAdhikAravarNanam 923 pradezabandhasya caturvidhatvaH varNanam ... mohanIyabhAgasya tannirAsaH .. 248 12 ... ... 924 jJAnadarzanAvaraNavedanIyanAmagotrAntarAyarUpamUlaprakRtipaTkAnutkRSTapradezabandhasya sAdyAdibhedena caturvidhatvavarNanam ... 925 jaghanye'jaghanye utkRSTe ca dviprakArabandhakathanam ... 926 mohasyAyuSazca caturvidhapradezabandhe dvividho bandhaH 927 yogasthAnAdInAM prakRtyAdikaM prati kAraNatvavarNanam 928 bandhAdInAmekavidhAdhyavasAyasAdhyatvavarNanam ... 929 karaNAnAM bhedA: 930 karaNasvarUpam... 931 bandhanakaraNasvarUpam... ... 932 caturvidhabandhAnAM lakSaNAntarANi 933 sthityanusAreNa jJAnAvaraNIyAdInAM bhAgavarNanam 934 zubhAzubhAdhyavasAyAnAM pratyekamasaMkhyeyalokAkAzapradezaparimANatve'pi zubhAnAM vizepAdhikatvavarNanam ... ... ... .... 248 16 : 19 : 248 17 pR. paM. ... 247 21 935 anubhAganimittAdhyavasAyena nIrasakarmapudgaleSu jIva grahaNasamaya eva jJAnAvArakatvAdivicitrasvabhAvarasa pariNAmavarNanam . 936 saGkramaNakaraNasvarUpam ... 248 21 248 28 249 249 14 6 250 250 250 21 251 12 251 252 1 10 &&&&& 24 8 252 25 253 253 21 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :20 saTIkatatvanyAyavibhAkarasya [prathamabhAge viSayAH pR. paM. viSayAH 937 tadbhAvArthavarNanam ... ... 253 23 / 961 upazamanAkaraNasvarUpam ... 260 9 938 saGkramaNasya caturvidhatvakatha- 962 tasyAH kRtakaraNAkRtakaraNa nam ... ... ... ... 254 4 bhadavarNanam ... ... ... 260 14 939 keSAM na patadgrahatvamitya 963 kRtakaraNopazamanAbhedaH ... 260 19 __sya varNanam ... ... ... 254 9 | 964 adhikArivarNanapUrvakamaupaza940 sakalakaraNAyogyaprakRti mikasamyaktvalAbhakramavarNakathanam ... ... ... ... 254 15 nam ... ... ... ... 260 22 941 dhuvAdhruvasattAkakarmaprakRtayaH, | 965 AbhogaM vinA viratipariNA.. dhruvasattAkAnAJca saMkramamadhi mAdbhaSTasya punastAM prapitso. kRtya sAdyAdicaturvidhatvam 254 18 rakRtakaraNatvaM AbhogAdbhaSTa942 adhruvasatkarmaNAM sAdyadhruva sya tAdRzasya kRtakaraNatvamitvam . ... ... ... ... 254 25 ti varNanam ... ... ... 262 9 943 saGkAmakAnAM varNanam .... ... 255 1 966 lakSaNe sakramaNodvartanApava944 patadgrahadhruvabandhinInAM cA... .. / tanAkaraNAyogyatvasyAnabhi.. turvidhyavarNanam... ........... 255 14 dhAne kAraNavarNanam ... ... 262 15 945 sthitisaGkamAbhidhAnam ... 255 21 967 udayapadArthaniruktiH ... ... 263 5 946 anubhAgasaGkamAbhidhAnam ... 256 1968 zAnAvaraNAdiviMzatiprakRti947 paJcavidhapradezasaGkramavarNanam 256 6 bhinnAnAM sAdhanAdikamudIra948 udvartanAkaraNasvarUpam ... 256 raNAvaditi varNanam ... ... 263 10 949 udvartanAyogyAnAM varNanam... 256 .15 969 nidhattisvarUpam ... ... 263 15 950 apavartanAsvarUpam ... ... 257 2 970 dezopazamanAvarNanam ... ... 263 23 951 udayAvalikAbAhyasthiterapa- . 971 mohanIyAdInAM dezopazamavarttaneti varNanam ... ... 257 4 nAmadhikRtya prakRtisthAnava952 udayAvalikAsvarUpam ... 257 ... nam ... ... ... ... 264 953 atItthApanAvarNanam ... ... 257 972 nikAcanAsvarUpam ... ... 264 954 udIraNAkaraNasvarUpam ... 257 955 tatprabhedAH ... .... ... 257 973 mUlaprakRtibandhabhedavarNa956 mUlaprakRtyAzrayeNodIrakANAM _ nam... ... ... ... ... 264 varNanam ... ... ... ... 258 974 tathAkrameNopanyAse hetuvarNa957 tadAzrayeNodIraNAsthAnava nam... ... ... ... ... 265 1 rNanam ... ... ... ... 258 975 eteSAM parasparaM vyApyavyApaka958 sthityudIraNAvarNanam ... 258 22 bhAvavarNanam ... ... ... 265 23 959 anubhAgodIraNAvarNanam ... 258 27 / 976 eteSAmavAntarabhedakathanam ... 266 14 960 vipAkabhedAH pudgalavipAki . 977 tatsamarthanam ... ... ... 266 18 tvAdivarNanazca ... ... ... 259 16 / 978 jJAnAvaraNasvarUpam ... ... 267 8 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dazama: kiraNa: ] viSayAH 979 jJAnAvaraNasya vizeSa hetupra darzanam .. 985 AyuSassvarUpam... 986 AyuSo hetavaH 987 nAmakarmasvarUpam 988 nAmakarmahetavaH . 989 gotrakarmasvarUpam 990 tatra hetavaH 991 antarAyakarmasvarUpam 992 taddhetavaH... 993 mUlaprakRtInAM sthitiprada ... rzanam 994 bandhatattvopasaMhAraH 980 darzanAvaraNasvarUpam 981 vedanIyasya svarUpam 982 sadasadvedanIyasya hetavaH 269 983 mohanIyasya svarUpam 984 darzanamohanIyasya hetuvarNanama 269 269 270 4 270 16 270 19 271 271 9 271 16 271 19 ... ... ... ... dazamaH kiraNaH ... ... ... ... ... vistarato viSayAnukramaH / pR. paM. .... 267 13 267 22 268 4 268 7 ma 7 18 ... 995 mokSalakSaNam 996 mokSe keSAM bhAvAnAM sthitirityasya varNanam ... 273 23 274 997 AtmAbhAvo mokSa iti matanirAsa: ... 998 mokSe jJAnasattvasamarthanam 999 saGgrahanayena mokSakathanam . 274 1000 vyavahAranayena tadvarNanam... 275 1 striyo mokSasamarthanam ... 2 jJAnakriyAbhyAM mokSa iti varNanam . 3 azeSavizeSaguNanivRttirmuktirityasya samAdhAnam 4 Atmano vizeSaguNAH kadA 272 272 30 18 273 4 26 4 273 10 6 m 17 2 275 7 275 15 275 19 viSayAH cicchidyanta ityanumAnakha NDanam ... 5 caitanyamAtre'vasthAnaM mokSa ityasya nirAsaH... 6 atyantajJAnasantAnocchedo mokSa ityasya nirAsaH... 7 muktasvarUpam 8 anuyogadvArANi 9 satpadaprarUpaNA... ... 10 atrAnumAnam 11 mArgaNAbhedAH 12 tadghaTakazabdArthavarNanam 13 gatimArgaNottarabhedAH . 14 narakapadanikSepavarNanam 15 indriyamArgaNottarabhedAH 16 labdhyapekSayA ekendriyANAmapi paJcendriyatvasamarthanam .. 17 kAya mArgaNottarabhedAH 18 teSAM svarUpapradarzanam 19 zlakSNabAdarapRthvIkAyabhedAH 20 aSkAyabhedAH 21 tejaskAyabhedAH... 22 vAyukAyabhedAH... 23 vanaspatikAyabhedAH 24 trasabhedAH... 25 yogamArgaNAbhedAH 26 vedamArgaNottarabhedAH 27 kAya mArgaNottarabhedAH 28 krodhAdInAM catuSpratiSThitatvasamarthanam 29 krodhAdInAM AbhoganirvarttitAdibhedA.... 30 jJAnamArgaNottarabhedAH... 31 jJAnasya paJcadhAtvAdibhedApapattirNanam ... ... : 21 : pR. paM. 276 16 276 23 277 15 278 11 278 16 278 23 279 3 279 28 280 281 281 282 mr n, g, 20 282 1 13 15 282 14 4 285 282 26 22001124242 m 27 283 10 283 17 283 20 283 22 283 24 284 284 19 284 27 285 3 6 285 13 286 5 286 13 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 22 : viSayA: 32 tatsamAdhAnam ... 33 matijJAnAdau jJAnatvAjJAnatve nibandhanapradarzanam saTIka tattvanyAya vibhAkarasya pR. paM. ... 287 7 34 atrArthe nayavicAraH 35 mArgaNAdvAre'jJAnAdigrahaNe kAraNakathanam ... 36 cAritramArgaNAvarNanam 37 darzanamArgaNAkathanam ... 38 avadhidarzanasya kathaM paryAya ... ... ... ... ... ... 290 6 viSayatvamityasyottaram 39 zyAmArgaNAvarNanam... ... 290 15 40 kRSNalezyAvarNanam 290 19 ... 290 41 lezyAvibhAgapradarzanam 42 nIlalezyA svarUpam 43 kApotalezyAvarNanam 44 tejolezyAvarNanam 45 padmalezyAsvarUpam 46 zuklalezyAsvarUpam 47 bhavyamArgaNAnirUpaNam ... 21 291 6 291 13 291 19 292 6 292 12 293 2 48 bhavyatvAbhavyatvAvagamanaprakAra: 293 5 49 bhavyatvasya svAbhAvikatve'pi 50 kAlakrameNa bhavyasamuccheda zaGkAnivAraNam 288 288 28 2 ... 12 289 289 13 54 vedakakSayopazamasamyaktvayo vizeSa pradarzanam... 55 saMjJimArgaNAvarNanam .. 20mo 4 289 20 51 samyaktvamArgaNAvarNanam 52 samyaktvabhedaprakArAH... ... 294 ... 294 53 dIpakasamyaktve AzaGkA samAdhAnazca vinAzavyavasthApanam ... 293 13 m 293 17 dhra 6 294 17 295 8 ... 295 16 viSayAH 56 AhArakamArgaNAvarNanam 57 AhArabhedanirUpaNam... 58 anAhArakANAM kathanam 59 proktamArgaNAsu siddhasattAviveka: 60 nayena tadvayAkhyAnam... 61 dravyapramANadvAravarNanam 62 kSetracintanam ... 63 sparzanAdvAravarNanam 64 kAladvAravarNanam 65 antaradvAravarNanam 66 bhAgadvAranirUpaNam 67 bhAvadvAravyAvarNanam ... 68 alpabahutvadvArakathanam 69 avyavahitapUrva paryAyanayAva lambanena dvAravivekaH... 70 tIrthAdidvArapradarzanam 71 jina jinasiddhapradarzanam 72 tIrthAtIrthasiddhavarNanam 73 eteSAmalpabahutvavicAraH 74 gRhiliGgasiddhavarNanam 75 anyaliGgasiddhAkhyAnam 76 svaliGgasiddhakathanam . 77 strIliGgasiddhakathanam 78 pratyekabuddha siddhavarNanam 79 svayaMbuddhasiddhavarNanam ... 80 buddhabodhitasiddhavarNanam 81 ekasiddhavarNanam 82 samyak zraddhAnigamanam 83 prathamabhAgopasaMhAraH... ... 297 297 6 298 9 ... 298 16 299 H ... [ prathamabhAge ... pU. paM. ... 296 296 6 296 22 ... 299 12 299 19 1 300 300 9 301 1 4 30 w. 301 10 302 10 302 : 19 303 3 303 16 304 2 304 16 304 25 305 8 306 2 306 10 306 20 306 25 307 7 307 20 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH kiraNa: ] :23: vistarato viSayAnukramaH dvitIyo bhaagH| viSayAH pR. paM. viSayAH pR. paM. 110 upAmasvarUpama ... 309 7 zAnabhedasya sa ... 310 20 prathamaH kirnnH| | 109 ananugAmisvarUpam ... ... 320 84 samyagjJAnavibhAgaH ... ... 309 5 110 hIyamAnasvarUpam ... ... 320 111 varddhamAnasvarUpam ... ... 320 85 jJAnabhedasya sayuktikaM nirU 112 pratipAtisvarUpam ... ... 320 paNam ... ... ... ... 309 8 113 apratipAtisvarUpam ... 321 86 krameNAbhidhAne kAraNavarNanam 310 114 manaHparyavalakSaNam ... ... 321 87 eSAmeva pramANatvamiti vyava 115 tatpadakRtyam ... ... ... 321 11 ___ sthApanam .. ... ... ... 310 116 manaHparyavasya darzanaM nAstI88 sannikarSasya pramANatvavyava ti samarthanam ... ... ... 321 cche daH ... . ... ... ... 117 kiraNopasaMhAraH ... ... 322 18 89 pramANalakSaNavarNanam ... ... 90 atra lakSyatvalakSaNatvayoru dvitIyaH kiraNaH ddezyavidheyabhAvavarNanam ... 311 21 | 118 parokSalakSaNam ... ... ... 323 3 91 lakSaNapadakRtyavarNanam ... 312 9 119 sAMvyavahArikapratyakSalakSa92 pramANabhedapradarzanam ... ... 312 Nam ... ... ... ... 323 93 pratyakSapadavyutpattiH ... ... 313 | 120 tatpadakRtyavarNanam ... ... 323 94 indriyajasya parokSatvaprati 121 vaizadyakathanam ... ... ... 324 pAdanam ... ... ... ... 313 122 tadbhedapradarzanam ... ... ... 324 24 95 parokSapadavyutpattiH ... ... 314 | 123 indriyabhedaH ... ... ... 324 24 96 pratyakSaparokSabhedAH ... ... 314 124 indriyANAM pRthivyAdisvarU97 pAramArthika pratyakSalakSaNam... 314 patvavyudAsaH ... ... ... 125 dravyendriyabhedaH... ... ... 325 15 98 sakalajJAnasvarUpam ... ... 315 99 tadutpattau nayapradarzanam ... 315 126 nivRttIndriyabhedaH ... ... 325 127 upakaraNendriyasvarUpam ... 326 100 kevalajJAnalakSaNam ... ... 316 128 bhAvendriyabhedaH... ... __... 326 15 101 kevalajJAne pramANam ... ... 316 | 129 upayogendriyasvarUpam ... 102 tatra kAraNavarNanam ... ... 317 1 130 indriyalAbhakramaH ... ... 327 103 tadvAn sarvajJa iti varNanam ... 318 | 131 upayogasya pratyakSakaraNatva104 vikalajJAnabhedA.... ... ... 318 varNanam ... ... ... ... 327 16 105 avadhilakSaNam ... ... ... 318 23 | 132 jJAnasyeva karaNaphalabhAvasamA 106 padakRtyAni ... ... ... 319 1 rthanam ... ... ... ... 328 6 107 kSetrakAlAdinA tadbhedavarNanam 319 9 133 militAnAmindriyatvavyapa108 prakArAntareNAvadhibhedakathanam 319 20 deza iti varNanam ... ... 328 16 325 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :24: saTIkatattvanyAyavibhAkarasya [dvitIyabhAge 10 viSayAH pR. paM. viSayAH pR. paM. 134 ekadaikaivopayoga iti varNanam 328 20 156 manaso vibhAgaH ... ... 337 23 135 kevalajJAnadarzanayoryugapadupa 157 sAMvyavahArikabhedAH ... ... 338 9 ___ yogadvayavAdimatapradarzanam 329 2158 avagrahalakSaNam... ... ... 338 14 136 kramopayogavAdimatapradarzanam 329 12 | 159 vyaJjanazabdArthaH... ... ... 338 137 siddhasenadivAkaramataprada 160 prakArAntareNa vyaJjanAvagraha- rzanam ... ... ... ... 330 13 varNanam ... ... ... ... 339 138 cakSurAdibhedakathanam ... ... 331 10 161 naizcayikApAyagrahasvarUpam ... 339 139 cakSuSo lakSaNam ... ... 331 | 162 cakSurmanasorviSayeNa sambandha140 tasya rUpagrahaNa jaghanyotkRSTa vizeSapradarzanam ... ... 340 .. to dUramAnakathanam ... ... 331 27 | 163 IhAlakSaNam .. 141 cakSuSo'prApyakAritvasamartha 164 apAyanirUpaNam ... ... nam... ... ... ... ... 165 asya pramANatvavarNanam . ... 142 itarendriyeSvanugrahopaghAta 166 apAyasya vyAkhyAntaranipradarzanama... .... ... ... 332 rAsaH ... ... ... ... 143 anugrahopaghAtayorvyabhicAra 167 dhAraNAsvarUpam... ... ... mudbhAvya samarthanam ... ... 332 10 | 168 dhAraNAbhedAH ... ... ... 342 144 yogyadezAvasthitaniyatavi 169 vAsanAyA upacaritajJAnaSayagrAhakatvavarNanam ... ... 333 1 tvavarNanam ... ... ... 145 rUparUpiNoH kathaJcittAdA 170 avicyuterdhAraNArUpatvamiH / tmyameva sambandha iti varNanam 333 22 ti vadatAM matapradarzanam ... 343 146 rasanendriyasvarUpam ... ... 334 7 171 avagrahAdInAM bhedAbhedavarNa147 rasabhedavarNanam... ... ... 334 14 | nam... ... ... ... ... 344 12 948 ghrANalakSaNam ... ... ... 334 24 172 teSAmutpattikramapradarzanam ... 344 20 149 sparzanalakSaNam... ... ... 6 173 avagrahehayonitvasamarthanam 345 11 150 zrotralakSaNam ... ... ... 274 matijJAnalakSaNam ... ... 346 5 151 zrotrasya baddhaspRSTaviSayatva 175 tatpadAnAM prayojanAni ... 346 varNanam ... ... ... ... 176 zrutAnusAritvalakSaNam ... 346 152 zrotrasya prAptArthagrAhitva 177 zrutanizritAzrutanizritatvasamarthanam ... ... ... ... varNanam ... ... ... ... 346 153 indriyANAmavagAhanA- ... | 178 matijJAnasya prakArAH ... 347 7 varNanam ... ... ... ... 79 matijJAnasyotkarSeNa prakAra154 manolakSaNam ... ... ... 20. kathanam ... ... ... ... 347 155 manaso'prApyakAritva 180 zratajJAnalakSaNam ... ... 348 . vicAraH... ... ... ... 337 3 | 181 taddalaprayojanavarNanam ... ... 348 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha: kiraNa: ] viSayAH 15 | 211 sadRSTAntaM tadvarNanam 17 | 212 sAmAnyalakSaNAyAM pramANAbhAva iti varNanam 350 350 15 232 kramabhAvaniyamasyodAharaNa 351 1 351 9 351 15 351 17 351 23 352 4 352 9 pradarzanam... ... 185 akSarazrutalakSaNam 186 anakSarazrutalakSaNam 187 saMzizrutalakSaNam 188 asaMzizrutalakSaNam 189 samyak zrutalakSaNam 190 mithyAtvazrutalakSaNam... 191 sAdizrutasvarUpam 192 anAdizrutasvarUpam 193 saparyavasitazrutasvarUpam 352 15 216 tarka kAraNopalambhAnupalambha194 aparyavasitazrutasvarUpam ... 352 17 195 gamikazrutasvarUpam 196 agamikazrutasvarUpam... 197 aGgapraviSTasvarUpam 198 anaGgapraviSTasvarUpam 199 matizrutopasaMhAraH 200 sAMvyavahArikapratyakSopa pradarzanam ... 352 352 353 353 4 353 11 viSayAH 182 matizrutayorbhedakavarNanam ... 348 183 sphuTataraM tadvarNanaJca .... 184 zrutajJAnabhedAH 348 saMhAraH 201 kiraNopasaMhAraH ... ... ... ... ... ... vistarato viSayAnukramaH / pU. paM. mantarbhAvarNanam 210 tarkapramANanirUpaNam... ... ... tRtIyaH kiraNaH 207 saMkalanAtmakatvasamarthanama 208 pratyabhijJAdRSTAntapradarzanam 209 upamAnasya pratyabhijJAyA ... ... ... ... : : : : ... ... ... ::: 354 3 354 7 202 smRtilakSaNam... 203 smRtiparikarapradarzanam 204 smRteH prAmANyavyavasthApanam 354 25 205 pratyabhijJAlakSaNam 355 15 206 smaraNapratyakSAbhyAmasyA vizeSavyavasthApanam ... ... no ... 353 19 353 25 ... ... ... ... pradarzanam... 367 18 367 25 233 sAdhyalakSaNam 234 tatpadaprayojanam 368 3 213 naiyAyikAbhimatatarkanirAsaH 359 10 214 tarkasya prAmANyasAdhanam .. 359 20 215 vAcyavAcakabhAvaviSayatarka ... 22 25 217 vAcyavAcakabhAvasambandhajJAnamananavidhAnavarNanam 1 218 tadabhiprAyasphuTIkaraNam 219 kiraNopasaMhAraH ... ... ... ... .... caturthaH kiraNaH 220 anumAnaM svarUpayati 221 jJAnadvayAdevAnumAnaM na parA ... : ... ::: ... ... 225 sAmAnyavizeSavatoravinAbhAva iti samarthanam 226 vyAptilakSaNam www 355 20 356 8 356 25 | 227 vyApterubhayavRttitve'pi hetu vRttergamakatAGgatvavarNanam 357 11 228 anyayogavyavacchedalandhArtha358 12 sphuTIkaraNam ... : 25 : pU. paM. 358 15 marzo'pyapekSita iti varNanam 362 26 222 hetulakSaNavarNanam 363 6 223 trirUpasya heturUpatvavyudAsaH 363 11 224 paJcarUpasya heturUpatvavyu dAsaH ... 358 24 360 1 on 360 8 360 21 361 6 362 17 362 22 364 10 2 365 365 16 365 22 366 5 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saTIkatattvanyAyavibhAkarasya [ dvitIyabhAge viSayAH pR. paM. viSayAH 229 tathopapattyanyathAnupapattyora | 252 atyantAbhAvalakSaNam... ... 374 23 nyataraprayogaH kArya iti 253 abhAvasya mede'pi pratyakSa- .......... varNanam ... ... ... ... 366 11 pramANena grAhyatvamitini230 vyAptedvaividhyapradarzanam ... 367 2 rAsaH ... ... ... ... 375 6 231 sahabhAvaniyamasyodAharaNa 254 vidhihetubhedAH ... ... 376 2 . pradarzanam ... ... ... ... 367 8 255 vyApyavidhihetudRSTAntaH ... 376 9 235 dharmadharmiNoH sAdhyatve'pekSA- 256 kAryAdibhedAnAM vyApyAne. pradarzanam... ... ... ... | dena vibhAge kAraNavarNanam 376 17 236 dharmiprasiddhau kAraNapradarzanam 369 | 257 asya svabhAvopalabdhiriti 237 vikalpAddharmisiddheH samartha nAmAntaramiti varNanam ... 376 21 nam... ... ... ... .... 369 17 258 kAryavidhihetudRSTAntaH ... 377 7 238 pramANAdubhayAcca dharmisiddhe 259 kAraNavidhihetudRSTAntaH ... 377 15 nidarzanavarNanam .... ... ... 370 10260 na kAraNaM kAryasya gamakamiti 239 hetuvibhAga: ... .... ... 370 bauddhamatanirAsaH ... ... 377 17 240 pratyekasya vidhipratiSedha- / 261 pUrvacaravidhihetudRSTAntaH ... 378 sAdhakatvavarNanam ... ... 371 1262 kAraNavidhihetuto'sya bheda 241 vidhisAdhakavidhihetu. . iti samarthanam ... ... 378 vibhAgaH... ... ... ... 371 263 uttaracaravidhihetorudA- .. 242 pratiSedhavibhAgaH ... ... 371 17 haraNam ... .... ... ... 378 243 prAgabhAvAdInAmanabhyupagame 264 sahacaravidhihatorudAharaNam 379 doSAH ... ... ... ... 371 19 265 pratiSedhyaviruddhavidhihetu244 nAstitvasya bhedAbhedasama vibhAgaH... ... ... ... 379 15 rthanam ... ... ... ... 266 pratiSedhyasvabhAvaviruddhavi245 prAgabhAvaH kAryAvyavahitapUrva dhihetorudAharaNam ... ... 379 - kSaNapariNAma iti matavarNanam 372 10 267 pratiSedhyaviruddhabyApyavidhi246 sa dravyaparyAyAtmeti samartha hetonidarzanam ... ... ... ____ nam... ... ... ... ... 372 268 pratiSedhyaviruddha kAryavidhi247 RjusUtravyavahAranayAbhyAM hetonidarzanam ... ... ... tatsvarUpavarNanam... ... ... 269 pratiSedhyaviruddhakAraNavi248 pradhvaMsAbhAvalakSaNam... ... 373 17 dhihetorudAharaNam ... ... 380 249 atrApi RjusUtravyavahArana 270 pratiSedhyaviruddhapUrvacarAyapramANaistadvarNanam ... ... 373 . 21 dihetUnAmudAharaNAni ... ... 381 250 anyonyAbhAvasvarUpam ... 374 10 | 271 pratiSedhyAviruddhAnupalambha251 tatpadaprayojanam .... ... 374 12 rUpapratiSedhahetuvibhAgaH .... 381 11 241 vikatvavapratiSedha .. 370 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paJcamaH kiraNa: ] viSayAH 272 svabhAvAnupalambharUpapratiSedhatordaSTAnta: ... 273 niSedhyamAropya niSidhyata ... ... ... iti samarthanam ... 381 21 274 kAraNAnupalabdhinidarzanam... 382 8 275 pUrvacarAdyanupalabdhinidarza 382 17 nAni 276 vidhisAdhakasAdhyaviruddhAnu 384 1 palambharUpaniSedhahetuvibhAgaH 383 6 277 kAryAdihetutrayANAM dRSTAntAH 383 12 278 caturthapaJcamahetvorDaSTAntau 279 svArthAnumAnalakSaNam 280 padArthAnumAnasvarUpam 384 24 281 upacAropayogikAraNavarNanam 385 5 282 pratipAdyavaicitrAtparArthAnumA 384 8 ne vacanabheda iti varNanam ... 385 15 283 pratizAzuddhayAdipaJcAvayavAntarapradarzanam ... 284 pratijJAlakSaNam... 285 hetuvacanalakSaNam 286 tasya dvividhatve'pi sarvatra na tatprayogo'nyataraprayogeNopapatteriti varNanam 287 udAharaNasvarUpaM dRSTAntalakSa ... 387 11 paJcamaH kiraNaH 292 hetvAbhAsavibhAgaH ... .... ... NaJca 288 sAdhyasAdhanayostadabhAvayozva vyApyavyApakabhAvaniyamapradarzanam... 289 upanayasvarUpam 290 nigamanasvarUpam 291 kiraNopasaMhAraH ... vistarato viSayAnukramaH pR. paM. ... 381 17 386 2 386 13 386 23 387 27 388 9 388 16 I w w 388 26 389 6 viSayAH 293 atra matAntarapradarzanam 294 asiddhalakSaNam... 295 tasya bhedaH 296 ubhayAsiddhanidarzanam 297 vAdyasiddhanidarzanam ... 298 vizeSyAsiddhAdInAmatraivAntarbhAva iti varNanam 299 prativAdyasiddhanidarzanam 300 asya hetvAbhAsasamarthana m 301 viruddhalakSaNam... 302 aSTavidhaviruddha bhedAH... ... 303 anekAntikasvarUpam bhedazca 393 304 saMdigdhavipakSavRttikasya dAharaNam dRSTAntaH ... 305 sarvajJasya vacanaM viruddhamityasya nirAsa: 306 nirNIta vipakSavRttikasya ... pR. paM. ... 389 19 390 10 390 20 390 25 391 2 ... 311 nirAkRtasAdhyadharmavizeSa kodAharaNam... 312 pratyakSAdinirAkRtasAdhya ... dRSTAntaH ... 307 vyApyatvAsiddhera traivAntarbhA va iti varNanam ... 308 pakSatrayavyApakaddetvAdInAmatraivAntarbhAvakaraNam . 309 pakSAbhAsavibhAgaH 310 pratItasAdhyadharmavizeSaNako ... ... kodAharaNam 389 12 | 315 anumAnAbhAsasvarUpam ... ... : 313 tarkanirAkRtasAdhyavizeSaNa : 27 : kodAharaNam 314 anabhIpsita sAdhyadharmavize ... w x x V x v 391 391 15 6 391 20 392 392 12 8 8 393 15 393 20 394 8 ... 396 vizeSaNakAnAmudAharaNAni 396 12 394 12 395 1 395 15 395 24 5 397 1 397 19 398 2 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayAH :28: saTIkatasvanyAyavibhAkarasya [dvitIyabhAge pR. paM. viSayAH 316 tarkAbhAsasvarUpam ... ... 398 9 339 vacanasyAgamatvasamarthanam ... 406 5 317 pratyabhizAbhAsasvarUpam ... 398 17 | 340 AgamaprabhedaH .... ... ... 406 8 318 smaraNAbhAsasvarUpam .... 399 4 341 zabdasyArthapratipAdakatva319 pratyakSAbhAsasvarUpam ... 399 8 samarthanam... ... ... ... 406 15 320 AgamAbhAso'greiti varNanam 399 22 342 yathArthavaktuH svarUpam... ... 407 10 321 dRSTAntAbhAsasvarUpaM bhedazca... 400 1 343 tatpadasArthakyavarNanam ... 407 12 322 sAdharmyadRSTAntAbhAsabhedAH... 400 8 344 yathArthavavRdvaividhyam... ... 407 24 323 sAdhyadharmasAdhanavikalatayo 345 zabdasya svarUpam ... ... 408 6 . dRSTAntau ... ... ... ... 400 14 346 saMketamAtreNa zabdasyArthapra324 saMdigdhasAdhyasAdhanobhayA- .. tipAdakatvanirAsaH ... ... 408 9 nAM dRSTAntAH ... ... ... 400 24 | 347 zabdArthayoH sambandho na saM325 ananvayadRSTAntAbhAsodA bhavatIti matasya nirAsa: ... 408 20 haraNam .... ... ... ... 401 7 348 zabdArthayoryogyatAkhyaH sa326 viparItAnvayadRSTAntAbhAso mbandha iti samarthanamU... ... 409 2 dAharaNama... ... ... ... 401 14 349. vaktuguNadoSaprayukte zabdasya 327 ananvayAditrayANAM dRSTAnta ___yathArthatvAyathArthatve ititvaM nocitamiti mataM pradarya varNanam ... ... ... ... 409 17 nirAkaraNam . ... .... ... 402 4 | 350 zabdabhedAH ... ... ... 409 24 328 vaidhamyedRSTAntabhAsavibhAgaH 402 27, 351 zabdasyApodgAlakatvasAdhaka329 asiddhasAdhyavyatirekA.. | hetunirAsaH ... ... ... 410 5 siddhasAdhanavyatireko... ... 403 7 352 padaghaTakavarNAnAM vAcakatva330 asiddhasAdhyasAdhanobhaya - sAdhanam... ... ... ... 410 15 ___vyatirekaH ... ... ... 403 353 padalakSaNam ... ... ... 410 22 331 saMdigdhasAdhyAdivyatirekAH 403 354 ekAkSarapadAnAM padatvasama332 avyatirekaH ... ... ... rthanam ... ... ... ... 410 26 333 apradarzitavyatirekaH... ... 404 20 355 vAkyalakSaNam... ... ... 411 4 334 avyatirekAdInAM dRSTAnta 356 yatsattatsarva pariNAmIti tvasamarthanam ... ... ... sAdhanavAkyasya vAkyatva335 upanayAbhAsaH ... ... ... samarthanam... ... ... ... 411 7 336 nigamanAbhAsaH ... ... ... 405 | 357 vAkyalakSaNaniSkarSaH... ... 411 15 337 kiraNopasaMhAraH ... ... 405 17 358 AkAMkSAyogyatA''sattI nAM lakSaNAni ... ... ... 411 20 SaSThaH kiraNaH 359 viziSTakramANAM varNAnAM vAca338 bhAgamalakSaNam ... ... ... 405 22] katvamiti sAdhanam... ... 412 3 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SaSThaH kiraNa: ] vistarato viSayAnukramaH / viSayAH viSayAH 360 pUrNArthaprakAzakatva eva zabda- | 383 abhedAsambhavasaMghaTanam ... 423 2 sya prAmANyamiti varNanam ... 412 24 | 384 tatsamanvayaH ... ... ... 423 9 361 saptabhaGgIlakSaNam ... ... 413 8 385 prathamavAkyArthakathanam ... 424 16 362 tatpadAnAM kRtyAni ... ... 413 10 386 astitvasya nAstitvenAvi.. . 363 saptabhaGgavAkyAni ... ... 414 1 nAbhAvitvasAdhanam ... ... 424 25 364 padAnAmarthavarNanapUrvakaM prati- | 387 evakArArthavarNanam ... ... 425 21 vAkyaM pratipAdyAnAM varNanam 414 4 388 kvacit kriyAsaGgatasyApyeva365 saptavidhavacanapravRttau nimi. kArasyAyogavyavacchedakatvattavarNanam... ... ... ... 415 miti varNanam ... ... ... 426 17 366 saptavidhadharmaprakAzanam ... 415 389 prathamavAkyaphalitArthavarNanam 426 25 367 dharmANAM parasparaM bhedavyAva 390 pratiyogivaiyadhikaraNyapadarNanam ... ... ... ... 416 prayojanAbhidhAnam ... ... 427 6 368 kramArpitatvasya dharmAnvayitva. 391 aupAdAnikabodhasyAvazyasAdhanam... ... ... ... 416 katvasamarthanam... ... ... 427 9 369 sahArpitatvamavaktavyasyAva 392 dvitIyavAkyArthavivecanam 427 18 cchedakaM bhavatIti nirUpaNam 417 393 tRtIyavAkyArthaH ... ... 427 26 370 bhaGgAnAmasAMkaryeNa viSayani 394 atra sammatikAramatAdarzanam 428 3 yamavyAvarNanam... ... ... 417 13 395 tadanusAreNa vAkyArthavarNanam 428 10 371 tRtIyacaturthadharmayoratirikta 396 samaniyatadharmabhedena saptama- tvakathanam... ... ... ... 418 7 gIbhedAbhAvanirUpaNam... ... 428 13 372 saptabhaGgIbhedaH ... ... ... 418 19 | 397 asya pUrvabhaGgadvayAtirekasA373 sakalAdezalakSaNaM padakRtyaJca 418 23 / dhanam ... ... ... ... 428 19 374 vikalAdezasvarUpam... ... 419 23 | 398 caturthavAkyArthaH... ... ... 429 11 375 abhede prayojakakathanam ... 420 4 | 399 yogapadyavivakSAyAM zabdA376 ekasmin bhaGge tatsamanvayaH 420 10 vAcyatvasAdhanam ... ... 377 atra malayagiricaraNAnA- 400 sAMketitazabdasyApyabhAva mAzayapradarzanam... ... ... 421 11 11 iti varNanam ... ... ... 378 kecittviti matAntarapradarza 401 senAdizabdA apyekArthA nam... ... ... ... ... 421 21 iti varNanam ... ... ... 430 379 apare tviti cAparamatasUcanam 421 29 402 puSpadantapade tu vizeSa iti 380 sambandhasaMsargayorbhedapratipA varNanam ... ... ... ... 430 15 danam ... ... ... ... 422 5 | 403 avAcyatAsthirIkaraNam ... 430 20 381 abhedaprAdhAnye hetumAdarzanam 422 14404 paJcamabhaGgavAkyArthavarNanam ... 431 7 382 abhedopacAre hetupradarzanam 422 22 | 405 tattAtparyavarNanam ... ... 431 13 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :30: saTIkatasvanyAyavibhAkarasya [dvitIyabhAge 5 ... ... ... ...443 17 viSayAH viSayAH pR. paM. 406 SaSThabhaGgavAkyArthaH...... ... 431 21 | 428 virodhavicAraH... ... ... 439 18 407 tadarthavarNanam ... ... ... 432 3 429 AgamAbhAsasvarUpam... ... 440 14 408 saptamabhaGgavAkyArthaH ... ... 432 9 430 kiraNopasaMhAraH ... ... 440 23 409 vAkyeSveSu nayapradarzanam ... 432 18 410 svatvaparatvavivekaH ... ... 433 3 saptamaH kiraNaH 411 svatvaparatvAdinA sattvAsa | 431 prAmANyAprAmANyavicAraH ... 441 3 tvayoranabhyupagame doSavarNa 432 jJAnamAtrasya svarUpa prAmANye nam... ... ... ... ... 433 14 | | virodhasya vAraNam ... ... 441 9 412 svarUpAdinA sattvameva vizi 433 svAtmani kriyAvirodhaniSTaM pararUpAsatvamityasya nirA rAsaH ... ... ... ... 441 18 karaNam ... ... ... ... 434 6 | 434 vizeSazAnakAraNatAnirAsaH 442 6 413 asadityatra prasajyapratiSedha 435 prAmANyanirNayaH kathamityAparyudAsayoH svIkAravarNanam 434 11 zaMkA ... ... ... ... 443 3 414 sadasadrUpasya vilakSaNatva 436 tatsamAdhAnam... ... ... 443 13 ... vyavasthApanam ... ... ... 434 19 437 utpatti svata itimatodbhA415 sattvAsattvayordharmiNA bhedA vanam ... ... bhedasamarthanam ... ... ... 435 3 | 438 tannirAsaH ... ... ... 443 27 416 jIvAdInAM sattvAsattvayoH 439 prAmANyasya parata utpattau . svatvaparatvanirUpaNam... ... 435 20 pUrva jJAnasya kiM svarUpa- . 417 aparadharmANAmapi svarUpapara... . mityasyottaram .... ... ... 444 13 rUpatvamiti varNanam ... ... 436 3 | 440 doSAbhAvakAraNatvanirAsaH ... 444 22 418 ghaTavizeSasya svapararUpasaMgha 441 prAmANyanizcayaH svata eve. Tanam ... ... ... ... 436 7 | tyAzaMkA ... ... ... ... 445 5 419 prakArAntareNa tadvayAkhyAnam 436 16 | 442 samAdhAnam ... ... ... 446 12 420 sammatimatAdarzanam ... ... 437 5 443 prAmANyagrAhakasya parasya 421 svadravyaparadravyanirUpaNam ... 437 14 nirUpaNam ... ... ... 446 20 422 anyathA doSodbhAvanam ... 437 20 | 444 pramANaviSayamAha ... ... 448 423 kSetramAdarzayati... ... ... 438 445 sAmAnyavizeSAtmakatvasa424 kAlamAdarzayati .. ... 438 rthanam ... ... ... ... 448 425 svarUpAdau kimavacchedakami 446 sAmAnye vRttivikalpazaMkA, tyasya samAdhi.... ... ... 438 22 samAdhAnazca ... ... ... 449 4 426 sadasadAtmakatve virodhAdi 447 sAmAnyavizeSayoravinAbhAvadoSodbhAvanam ... ... ... 439 4 vyavasthApanam ... ... ... 449 20 427 tatsamAdhAnam ... ... ... 439 14 448 nityAnityAtmakatvasamarthanam 450 12 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aSTamaH kiraNaH ] vistarato viSayAnukramaH viSayAH viSayAH 449 ekAntAnityatve doSodbhAva 471 tatrAnumAnapradarzanam ... ... 463 17 nam... ... ... ... ... 4 | 472 nirvikalpe bAdhanirAsa: ... 463 20 450 bhedAbhedAtmakatvasamarthanam ... 473 zabdasaMghaTanApekSAyAM prasa451 bhedAbhedasya jAtyantaratvavarNa ktadoSanirAsaH... ... ... 464 nam ... ... ... ... | 474 AropalakSaNaM tadbhedAzca ... 452 utpAdavyayadhrauvyAtmakatva 475 viparyayalakSaNam ... ... 464 samarthanam... ... ... ... 453 476 mImAMsakamatena viveka453 anuvedhavicAraH... ... ... 454 ... khyAtiH ... ... ... ... 469 454 abhilApyAnabhilApyAtmaka 477 tanmatenedaM rajatamiti bhrAtvavarNanam ... ... ... 454 ntisamarthanam ... ... ... 465 12 455 sAmAnyasvarUpanirUpaNam ... 455 478 svapnajJAnacandradvayajJAnAdInAM , 456 sAmAnye pramANapradarzanam ... 455 samarthanam.... ... ... ... 465 21 457 UrdhvatAsAmAnyasvarUpam ... 456 479 tanmatanirAsaH... ... ... 466 3 458 tatra pramANavarNanam ... ... 456 480 idaM rajatamiti jJAnasyAla459 vizeSavibhAgaH ... ... ... ... 456 22 / mbanakathanam . ... ... ... 466 3 460 paryAyasamarthanam ... ... ... 457 22 22 | 481 pravRttisAmAnye kAraNalAghavaM 461 dravyaparyAyayorbhedAbhedasama svamate iti varNanam ... ... 466 10 rthanam ... ... ... ... 482 bhedAgrahaM vikalpya tannirAsaH 466 18 462 guNaparyAyayoH kazcidbheda 483 svapnAdijJAnasamarthanam ... 467 10 pradarzanam... ... ... ... | 484 akhyAtipradarzanam ... ... 467 22 463 pramANaphalapradarzanam ... ... 464 pramANaphalayoH kathaJcidbhedA 485 tadvayudAsaH ... ... ... 468 2 486 asatkhyAtivAdibauddhamatabhedavarNanam ... ... ... 460 17 465 kevalasya vyavahitaphalaprada pradarzanam... ... ... ... 468 rzanam ... ... ... ... 461 487 tannirAsaH ... ... ... 468 9 466 karuNAvato'pi mAdhyasthya 488 prasiddhArthakhyAtivarNanam ... 468 19 vyavasthApanam ... ... ... 461 17 489 tatkhaNDanam ... ... ... 468 24 467 matyAdInAM vyavahitaphalaprada 490 AtmakhyAtivarNanam ... ... 469 8 rzanam . ... ... ... ... 462 5 | 491 tatpratividhAnam... ... ... 469 10 468 pramANaphalayorekAnte bhede' 492 AtmA vAsanayA bahiriva bhede ca doSapradarzanam... ... 462 16 bhAtItyasya nirAsaH... ... 469 11 469 kiraNopasaMhAraH.... ... ... 463 4 493 anirvacanIyakhyAtivarNanam 470 3 aSTamaH kirnnH| 494 tasya nirAsaH... ... ... 470 5 470 pramANasya nizcayAtmakatvasa 495 svamatena bhrAntarAlambanA- . marthanam ... ... ... ... 463 10 zaGkA ... ... ... .... 470 19 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 32 : viSayAH 496 tasyottaram 497 nAsmanmate'satkhyAtiprasa 471 7 ktiriti varNanam 498 rajatabhAne kAraNapradarzanam .. 471 11 499 bhrAnterviparItakhyAtirUpate ... ... ... ... ti kathanam 500 itareSAmabhAne kAraNam 501 atra vRddhamatAdarzanam .. 502 bAdhyabAdhakabhAvavicAraH 503 anumAnAdiviSayakaviparyayapradarzanam... 504 saMzayasvarUpam... 505 anizciteti padasya prayoja - ... sAdhanam ... 514 kiraNopasaMhAraH... saTIka tasvanyAya vibhAkarasya. pU. paM. ... viSayA: 3 | 518 laukikazAbdabodhasyApyapekSAtmakatvamiti kathanaM 519 apekSAyA Avazyakatvasama rthanam 520 vAstavikavaijJAnikApekSayoH ... 471 13 pradarzanam . 471 15 521 sunayatvadurnayatvavicAraH 471 24 472 2 522 nayasya pramANApramANAbhyAM medapradarzanam 523 bhAvArthakathanam 524 na'yopipratijJAta eveti ... 473 20 nam... 506 saMzayakAraNa pradarzanam 507 bhAvArthakathanam... ... 473 25 508 virodhajJAnasya saMzayakAraNa ... navamaH kiraNaH nayasya svarUpam .... 517 apekSAtvaparicayaH ... ... dRSTAntaH ... 511 saMzayAnadhyavasAyayorbhedaprada rzanam 512 saMzayAnadhyavasAyayorAropa samarthanam 513 anadhyavasAyasya vastutva 474 2 tvenAkathane kAraNam 509 anadhyavasAya svarUpam... 474 14 510 parokSaviSayAnadhyavasAya ... ... 471 ... 515 nayasvarUpam 516 jJAnarUpasya vAkyarUpasya ca 472 20 473 8 * kathanam 525 nayavibhAgaH ... 473 16 | 526 naigamAdInAM sarvAbhiprAyasaM 475 27 476 5 ... 476 14 476 21 1 ... 477 ... grAhakatvasamarthanam 527 teSAM dvedhA saGgrahaH 528 dravyArthikanayAbhiprAyaH 529 paryAyArthikanayAbhiprAyaH 530 guNArthikasya paryAyArthike'ntarbhAvavarNanam ... 475 2 531 sAmAnyavizeSayordvavyaparyAyAntarbhAvakathanam 475 13 532 vyaJjanaparyAyasvarUpam 533 dravyArthikasya traividhyavAdisUrinAmanirdezaH 534 jinabhadragaNikSamAzramaNAnuyAyimatAbhidhAnam 475 18 ... [ dvitIyabhAge pU. paM. ... 477 ... 538 naigamasvarUpam .. 539 nirddaSTaM tallakSaNam 540 dharmiviSayaM tadudAharaNam ... ... 477 2 www 478 2 478 12 8 478 28 479 3 479 14 480 482 535 tarkAnusAriNAM matapradarzanam 482 536 dravyAstikadvaividhyam... 537 naigamanayAbhiprAyo na rAzyanta ramityabhidhAnam... 480 6 480 20 48025 481 6 30 30 481 16 482 481 18 481 22 01/ 2300 2 482 10 2 2 2 2 482 17 482 483 22 14 483 23 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamaH kiraNaH ] vistarato viSayAnukramaH : 33 viSayAH - pR. paM. viSayAH 541 dharmadharmyubhayaviSayamudAhara...... | 565 arthabhedavyApyatvaM saMkSAbhedasya- ... Nam... ... ... ...... 484 10 | ti samarthanam... ... ... 492 15 542 anekadhA naigamavyavasthA ..... 484 19 566 atra prayogaH ... ... .... 493 1 543 saGgahanayaH saprabhedaH ........ 485 8567 samabhirUDhadRSTAntapradarzanam 493 13 544 saGgrahanathAbhiprAyaH ... ... 485 21 | 568 evambhUtanayasvarUpam .......493 25 545 saMgrahAvAntarabhedAH ... ... 486 .11 | 569 taniSkRSTArthaH .... ... ... 494 6 546 vyavahAranayasvarUpam ... ... 487 ___2570 vyutpattyarthAnvayaniyatArtha. ... 547 niSkRSTaM lakSaNam ..... ... 487 11 ~ bodhakatvasamarthanam ... ... 494 8 548 tattvArthabhASyAnurodhilakSa-.. 571 itarathA saMzayAdiprasaGga- Nam... ... ... ... ... 487 15 pradarzanam ... ... ... ... 494 15 549 tatsphuTIkaraNam ........ 487 18 572 vyutpattinimittasyaiva praka- . 550 paJcavarNo bhramara ityAdInAM . . . ttinimittatve'tiprasaGge sa........ vyavahArAnanuguNatvavarNanam ... .488 6. mmatipradarzanam ... ...sss495 3 551 RjusUtrasvarUpam... ... ... 448 15/ 573 evambhUtasyodAharaNam... ... 4958 552 tacchabdArthavarNanam ... ... 488 19 574 etanmate siddho na jIva / 553 niSkRSTalakSaNam... ... .... 489 2 . iti samarthanam .... ... ... 495 17 554 vartamAnaparyAyasya prAdhAnya- ..... 575 zabdArthapradhAnanayavibhAgaH ....495 24 sAdhanam .... ... .... 4 576 arthanayAbhiprAyavarNanam ... 496 4 555 vidhiniSedhAtmakanyavahAra- / 577 zabdanayatAtparyavarNanam ... 496 19 pradarzanam... ........ ... 489 | 578 aptiAdinayAnAmukteSvanta-.: 556 kRtakaraNAparisamAptidoSa. .. rbhAvakathanam ............ ... 496 26 nirAsaH ... ..... ... ... 489 11 / 572 nayAnAM nyUnAdhikaviSaya- .. . 557 kRtasya karaNe kriyAvaiphalya.. pradarzanam.... ... ... ... 497 14 .. parihAraH ... ... ... ... 489 20 580 tadabhiprAyasphuTIkaraNam ...-417 20 558 asya sUkSmasthUlabhedapradarzana ... 581 naigamanayAbhAsaH ... .... 498 9 nam... ... ... ... ... 490 582 tatsphuTIkaraNam ... ... 498 14 559 zabdanayasvarUpam ... ... 490 583 saGgahanayAbhAsaH .... .... 499 2 560 RjusUtrApekSayA'sya vizeSiH 584 vyavahArAbhAsaH ... ... 499 11 - tataratvavarNanam ..... ... ... 490 985 RjusUtranayAbhAsaH. 561 kAlAdibhedena dRSTAntAdarza 586 zabdanayAbhAsaH ... ... ... 500 .. nam... ................. 491 6 587 samabhirUDhanayAbhAsaH ........ 562 tadabhiprAyavarNanam ....... 491 . 14 588 evambhUtanayAbhAsaH ... ... 5000 16 563 samabhirUDhanayasvarUpam ... 492 7589 vastupratipAdakAnAM dvaividhya564 etallakSaNam .... ... ... 492 15 / kathanam ... ... ... ... 501 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :34 : saTIkatasvanyAyavibhAkarasya {dvitIyabhAge viSayAH viSayAH pR. paM. 590 laukikairvyapadezaprakAraH ... 501 8612 vinAzo'pyahetuka iti 591 tattvacintakairvyapadezaprakAraH 501 24 nirUpaNam... ... ... ... 508 25 592 nayasya phalapradarzanam... ... 502 8613 svataMtrANAM nAmAdinayanAM mi593 nayavicAravizeSaphalapradarza-.. dhyAdRSTitvamiti varNanam ... 509 12 nam... ... ... ... ... 502. 16 614 nAmAdInAM nayaiH saha yojanam 510 8 594 nikSepalakSaNaM tadbhedazca ... 502 23 615 kiraNopasaMhAraH... ... ... 511 1 595 nAmanikSepalakSaNaM padakRtyaJca 503 596 nAmasya dvividhatA ... ... 503 8 dazamaH kiraNaH 597 sthApanAlakSaNaM tadbhedazca ... 503 12 616 vAdasvarUpam ... ... ... 511 16 598 sthApanAyA upayogitvasama 617 jayaparAjayAvapi vAdasya phale rthanam ... ... ... ... 503 / iti sAdhanam ... ... ... 519 21 599 bhAvAtiriktanikSepatraya 618 sAdhanaM dUSaNaJca vacanaM pramANasAphalyasamarthanam ... ... meva syAditi varNanam... ... 512 4 600 mahAnizIthavacanAbhiprAya- . 619 tadbhAvArthaH ... ... ... 512 6 varNanam ... ... ... ... 504 620 jalpavitaNDayona kathAntara601 dravyanikSepalakSaNam ... ... 505 tvamiti kathanam ... ... 512 17 602 bhAvanikSepasvarUpam ... ... 505 | 621 tasya sphuTaM varNanam... ... 512 18 603 nAmasthApanAdravyanikSepANAM 622 kathArambhakavibhAgaH ... ... 513 8 ___ mitho bhedasAdhanam ... ... 505 10 623 vAdo na vijigISuviSaya itya604 nAmAditrayANAmapi vastutva sya nirAkaraNam... .... ... 513 ... samarthanam ... ... ... ... 506 5 624 jigISutattvanirNinIvoH .. 605 nAmAditrayabhAvanikSepayo _ svarUpam... ... ... ... 514 1 vizeSavarNanam ... ... .... 506 16 625 tatvanirNinISumedAH... ... 514 9 606 sarva vastu catUrUpAvinAbhUta. .. | 626 tadbhAvArthaH ... ... ... 514 12 miti pradarzanam... ... ... 506 19 627 tatvanirNinISUNAM nidarzanam 514 21 607 nAmno vastudharmatyavyavasthA- 628 tatsphuTIkaraNam... ... ... 514 25 panam ... ... ... ... 507 2629 ArambhakapratyArambhakamedAH 515 11 608 AkAramayatvaM sarveSAmiti 630 caturaGgakavAdiprativAdinaH 515 23 ____nirUpaNam... ... ... ... 507 11 631 tatphalitArthaH ... ... ... 515 26 609 dravyAtmakatvamakhilAnAmitiH .. 632 prativAdivizeSAzrayeNAGga. . . nirUpaNam ... ... ... 507 18 niyamaH .... ... ... ... 516 11 610 sarva bhAvAtmakamiti varNanam 508 7 633 tadbhAvArthaH ... ... ... 516 15 611 atra mate'napekSasyaivotpadyamA- 634 kSAyopazamikajhAnivAdyapekSa natvamiti sAdhanam ... ... 508 9 yA'GganiyamaH ... ... ... 516 25 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaH kiraNa: ] vistarato viSayAnukramaH / . paM. viSayAH ___ viSayAH 635 tadbhAvArthaH ... ... ... 517 14 642 tatkarttavyavarNanam ...... 518 23 636 vAdAnahavarNanam ... ... 517 14 643 tadbhAvArthaH ... ... ... 518 637 tadbhAvaH ... ... ... ... 517 17/644 sabhApatisvarUpam ..... ... 519 638 vAdiprativAdisvarUpaM karta 645 tatrasthapadaprayojanAni ... 519 10 vyazca ... ... ... ... 517 . 22/646 tatkarttavyavarNanam ... ... 519 19 639 tatphalitArtha. ... ... ... 517 24647 tatphalitArthavarNanam ...... 519 22 640 sabhyasvarUpam tanniyamaca ... 5188648 vAdopasaMhAra 641 tatpadaprayojanAni ... ... 518. 10 / 649 jJAnanirUpaNopasaMhAraH ... 520 11 .. ... ... tRtIyo bhaagH| ..... prathamaH kiraNaH 1669 tadabhiprAyaH ... ... ... 527 670 caturthavratavicAraH ... ... 528 2 650 caraNavibhAgaH ... ... ... 521 9 671 tatspaSTArthaH ... ... ... 528 4 651 karaNacaraNayorbhedaH ... ... 521 12 672 paJcamavratavicAra ... ... 528 20 652 zAnacaraNayorguNapradhAnabhAvaH 521 16 673 tasya bhAvArthaH... ... ... 529 653 caraNabhedAH ... ... ... 522 4 674 pazcAnAM vratAnAM paJcapa 654 keSAzcitpRthagupAdAne kAraNa bhAvanA:... ... ... varNanam ... ... ... ... | 675 prathamavatabhAdhanAH 655 vratavibhAga: ... ... ... ... 523 2 676 dvitIyavatabhAvanAH ...... 656 paJcamIsamarthanam ... ... 677 tRtIyavratabhAvanAH ... ... 657 vratazabdArthavicAra: ... ... 523 678 caturthavatabhAvanAH ... ... 658 prathamavratavicAraH ... ... 523 679 paJcamavatabhAvanAH ... ... 531 659 tatpadArthavarNanam ... ... 660 dvitIyavratavicAraH ... ... 680 zramaNadharmabhedA.... .... ... 532 1 661 anRtamedAH ... ... ... 525 681 tadarthaH ... ... ... .... 532 3 662 caturvidhAnAmudAharaNAni ... 525 8 682 kSamAsvarUpam ... ... ... 532 14 663 vAcatvAriMzadbhASAdRSTAnta 683 taduttejakavarNanam ..... ... 532 20 ... varNanam ... ... ... ... 525 684 mArdavasvarUpam... ... ... 533 17 664 satyamevAH ... ... ... 525 | 685 madasthAnavarNanam ... ... 533 26 665 mRSAyA dazamedAH ... ... 526 13 | 686 ArjavasvarUpam... ... ... 535 1 666 satyAmRSAbhedAH ... ... ... 526 . 20687 tadbhApArthaH ... ... ... 535 3 667 asatyAmRSAbhedAH ... ... 527 | 688 zaucasvarUpam ......... ... 539 10 668 tRtIyavratavicAraH ....... 527 19 | 689 tadbhedamAha... ... ... ... 535 16 ...3 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 36 : 690 satyasvarUpam... 691 bhASAsamiterasya bhedaprada rzanam 692 saMyamasvarUpam .. 693 tadabhiprAyavarNanam ... viSayAH ... ... 694 tyAgasvarUpam... 695 tapo'ntargatAdasya bhedaprada ... rzanam 696 AkiJcanyasvarUpam ... 697 tadbhAvArthaH 698 brahmacaryasvarUpam 629 gurukulavAsaphalam 700 gurukulavAsasyAvazyakatvapradarzanam... 701 kSamAdInAM hetuhetumadbhAva ... .... ... 707 tadbhAvaprakAzanam 708 apahRtyapramRjya saMyamayoH svarUpam... saTIka tasvanyAya vibhAkarasya pR. paM. 535 23 kathanam 702 saMyamasvarUpaM tadbhedAzca 703 tatsphuTIkaraNam 704 navavidhAnAM saMyamAnAM pari cayaH ... ... ool ... 200 ... ... viSayAH pR. paM. 717 prabrAjakAdInAM svarUpANi ... 543 12 718 tadabhiprAyAH 536 7 719 upAdhyAyasvarUpam - 536 14 | 720 tatspaSTArthavarNanam ... 543 17 544 1 104 3 544 14 544 16 544 25 544 26 545 5 539 17 705 tadbhAvArthakathanam 539 20 706 prekSyopekSyasaMyamayoH svarUpam 540 540 thanam .... 727 jaghanyamadhyamotkRSTagacchavarNanaM tatra saMvAsaphalaJca 728 saMghasvarUpam 729 tadarthavarNanam 730 sAdhusvarUpam 731 aSTaguNaiH suvarNatulyatA'syeti varNanam 732 samanojJasvarUpam 733 sAmAcArIbhedAH 734 brahmacarya guptisvarUpam... 735 tadartham 540 15 736 vasatiguptisvarUpam 737 phalapradarzanapUrvakaM bhAvArthavarNanam ... 709 tadbhAvaprakAzanam 540 18 738 kathAguptisvarUpam 710 kAyavAGmanaupakaraNasaMya739 tadabhiprAyaH mAnAM svarUpANi 4 740 niSedhAguptisvarUpam . 711 tadIyo bhAvArthaH ... 741 tadarthaH 712 vaiyAvRttyasvarUpaM 541 21 742 indriyaguptikuDyAntarita713 tatphalaM tadbhedAzca guptyoH svarUpe.... 714 AcAryasvarUpam 542 14 | 743 tadabhiprAyaH 715 AcAryaguNAH 542 17 744 pUrvakrIDitapraNIta guptyoH 716 tasya sUtrAvAcakatve kAraNam 543 541 541 8 541 24 4 svarUpe :: ... 536 15 536 28 000 537 6 537 13 | 537 14 537 20 538 2 ... 38 5 538 24 539 6 539 9 4 7 ... 721 tapasvizaikSakayoH svarUpe 722 tayoH sphuTIkAraH 723 glAnasvarUpam... 724 tadabhiprAyaH 725 gaNakulayoH paricayaH 726 sthavirapadavivakSitArthaka .... ... ... .... ... ... ... ... ... ... [ tRtIyabhAge ... ... .... 100 ... ... ......... 547 545 22. ... 545 10 545 21 545 22 2 546 7 546 * 546 13 546 15 546 20 547 1 547 * 547 .5 6 17 547 18 548 2 548 3. 548 7 548 9 ... 548 17 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :: 20904294 dvitIyaH kiraNaH ] vistarato viSayAnukramaH / . viSayAH __ pR. paM. viSayAH745 tadartha.. ... ... ... ... 548 19 776 azucibhAvanAsvarUpam ... 559 27 746 AhAraguptibhUSaNaguptyoH 777 tadbhAvArthaH ... ... ... 560 1 . svarUpe ... ... ... ... 548 24 | 778 AzravabhAvanAsvarUpam ... 560 747 tadabhiprAyaH ... ... ... 779 tadabhiprAyaprakaTanam... ... 560 748 brahmacaryadharmaprabhAvavarNanam .. | 780 saMvarabhAvanAsvarUpam... ... 560 749 zAnAdInAM svarUpANi... ... | 781 tadarthaprakAzanam... ....... 560 750 tadarthakathanam ... ... ... | 782 nirjarAbhAvanAsvarUpam ... 560 24 751 tapasaH smaraNam ... ... ... 6 783 tadabhiprAyAvedanam ... ... 560 26 752 krodhanigrahasvarUpam ... ... 784 tatphalam... ........ ... 561 753 tadarthaH ... ... ... .... 10 785 lokabhAvanAsvarUpam ... ... 561 754 caraNasaMharaNam ... ... ... . 550 13 786 tadbhAvArthaH ... ... ... 561 7 755 kiraNopasaMhAraH ... ... 550 787 tatphalam ... ... ... ... 561 19 788 lokasvarUpam ... ... ... 562 1 dvitIyaH kiraNaH 789 tatsaMsthAnaparimANabhedAnAM / 756 caraNavibhAgaH ... ... ... 551 varNanam ... ....... ... ... 562 8 757 piNDavizuddhivibhAgaH... ... 551 790 rajjupramANakathanam ... ... 562 18 758 SoDazogamadoSavivaraNam ... 551 17 | 791 tadbhAvArthaH ... ... ... 562 759 SoDazopArjanAdoSa vivaraNam 760 dazaiSaNAdoSavarNanam... ... 792 adhobhAgavarNanam ... ... 562 761 paJcasaMyojanAdoSAH... ... . 793 tadbhAvArthaH ... ... ... 762 samitisvarUpam ... ... 556 11 / 794 rucakasvarUpam... ....... 563 763 tadvivaraNam ... ... ... 556 13 795 rucakasya madhyalokamadhya. .. 764 bhAvanAsvarUpam ... ... 556 / 21 tvadigvidigvyavahAramUlatva765 tadvivaraNam ... ... ... kathanam .... ... ... ... 563 17 766 anityabhAvanAsvarUpam 8796 dizaH pradezavarNanam... ... 564 2 767 saphalaM tadvivaraNam ... ... | 797 pRthivIbhedenAdholokavarNa- .. 768 azaraNabhAvanAnirUpaNam ... nam... ... ... ... ... 564 14 769 phalena saha tadbhAvArthaH . .... 558 1. 798 dharmAdInAmavasthAnapramANa-. 770 saMsArabhAvanAnirUpaNam ... 558 | varNanam ... ... ... ... 564 19 771 saphalaM tadvayAkhyAnam... ... 558 772 ekatvabhAvanAvarNanam... ... 558 |. 799 tAsAM sapratiSThatvavarNanam ... 565 773 tatphalanirdezena varNanam ... 559 3800 tadbhAvArthaH ... ... ... 565 774 anyatvabhAvanAsvarUpam 18801 adholoke vAsayogyAnAM 775 tatspaSTIkaraNam ... ... 559 20 / varNanam ... ... ... ... 566 3 katha Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 38 saTIkatasvanyAyavibhAkarasya [ tRtIyabhAge .. viSayAH pR. paM . viSayAH pR. paM. 802 pratyekapRthivyAM sAyukavA 825 jambUdvIpAdizabdArthaH... ... 572 1 . sayogyavarNanam... ... .. 566 7 826 meruparvatasvarUpakathanam .... 572 20 803 teNaM lezyAdiduHkhakathanam ... 566 14 827 jambUdvIpaparimANam... ... 573 6 804 nArakAstitvasAdhanam ... 567 17 828 merobhUtalAvagAhanAmAnam... 573 14 805 prathamapRthivyAM bhavanapati-.. 839 merusamucchrAyamAnam... ... 573 17 . sthAnavarNanam .... ... ... 568 8 830 tatrastha vanavarNanam ... .... 573 18 806 ratnaprabhAsthaulyakathanam ... 568 12 | 831 tasya kANDatrayakathanam ... 573 24 807 bhavanasvarUpocchrAyAdi 832 saptakSetrasyAbhidhAnam... ... 574 2 kathanam... ... . ... ... 568 16 | 833 nAmavyutpattayaH... ... ... 574. 6 808 bhavanAvAsayoH sattAviSaye 834 tatkramAbhidhAnam ... ... ... 574 15 ___ matAntarapradarzanam ... ... 568 19 835 kSetravyavacchedakanirUpaNam 574 20 809 asurakumArAdInAM bhavanasaM... 8.36 varSavarSadharAdisaMkhyAniyamaH 575 . 3 khyAvarNanam ... ... ... 564 21 837 karmAkarmabhUmiprajJApanam ... 575 17 810 bhavanapatInAM sthitinirU.. 838 tadbhAvArthAbhidhAnam .. ... 575 20 paNam ... ....... ... ... 568 25 | 839 karmabhUmitvAdau niyAmaka811 ka tatra nArakANAM sthitiri kathanam... ... ... ... .575 26 tyasya samAdhAnam ... .... 569 1840 videhacAturvidhyam ... ... 576 . 6 812 ziSTapRthivInAM sthaulyavAsa. 841 jambUdvIpAdInAM lavaNasamu...... yogyAnAM kathanam ... ... 569 . 6 drAdInAM nAmAni... ... . ... 576 13 813 tadarthavarNanam ... ... ... 569 8 842 tadbhAva viSkaraNam ... ... 576 17 814 vyantarabhavanapradarzanam ... 569 15 | 843 mAnuSakSetrakathanam ... ' ... 577 9 815 tadbhAvArthapradarzanam ... ... 570 1844 tatparimANam ... ..... ... 577 12 816 vyantarazabdavyutpattiH... ... 570 5845 manuSyatraividhyam ..... ... 577 14 817 teSAmaSTamedavarNanam ........ 570 846 mAnuSakSetrasaMkhyA ... ... 577 15 818 palyopamasvarUpapradarzanam ... 570 847 mAnuSottaraparvatasvarUpam ... 577 17 819 vAnamantaravarNanam ... ... 570 24 848 nAsmAtparato manuSyANAM 820 eSAM devavizeSatvamiti katha-- ___ janmamaraNe ityasya vivaraNam 578 1 nam ... ... ... ... 571 821 tiryaglokasvarUpam ... ... 571 849. jyotiSkanivAsayogyasthA- . 822 tadarthavarNanam ... ... ... 571 navarNanam... ... ... ... 578 10 823 saparimANaM dvIpasamudravarNa 850 tArakavimAnasthAnam ... ... 578 15 nam... ... ... ... ... 571 21 / 851 sUryavimAnasthAnam ... ... 578 824 tiryaglokasya madhyalokatve 852 candravimAnasthAnam ... .... 578 kAraNanirUpaNam ... .... 571 25 | 853 nakSatragrahasthAnam ....... 578 24 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 10 18 12 tRtIyaH kiraNa: ] vistarato viSayAnukramaH / : 39 : viSayAH viSayAH pR. paM. 854 manuSyakSetra ete gatimanto 884 mAsikyAdInAM saptAnAM va. nAnyatreti kathanam tatsaM rNanam ... ... ... ... 587 khyA ca ... ... ... ... 578 26 885 aSTamIpratimAsvarUpam ... 587 855 jyotiSkANAM gativizeSaH 579 9886 tadarthAbhidhAnam ... ... 588 18 3 856 tadarthakathanam ... ... ... 579 11 / 887 navamyAdInAM svarUpam ... 588 857 UrdhvalokanirUpaNam ... ... 579 17 / 888 dazamIsvarUpam... ... ... 588 10 858 tadabhiprAyAviSkaraNam ... 579 .19889 ekAdazadvAdazapratimAvarNa859 tadvAsayogyanirUpaNam ... 580 nam... ... ... ... ... 860 devasattAsAdhanam ... ... | 890 tadbhAvasphuTIkaraNam... ... 588 8 24 861 vaimAnikazabdArthaH ... ... 580 | 891 paJcandriyanirodhasvarUpam ... 589 862 kalpopapannadevasthAnam ... 581 6 892 tadarthakathanam ... ... ... 582 863 tadvayavasthAvarNanam ... ... 581 19 893 pratilekhanAsvarUpam... ... 589 864 dvAdazakalpasthAnAM sthitiH... 582 894 kAlatrayAzrayeNa tadvarNanam / 589 865 tadarthakathanam ... . ... ....582 895 upadhimedAbhidhAnam... .. 590 866 ahamindrANAM nivAsasthAnam 582 896 pratilekhanAvAkyapradarzanam... 590 867 teSAmAyUMSi ... ... ... 582 24 897 tatsphuTIkaraNam .... ... 590 21 868 vijayAdivarNanam ... .. 583 898 aGgapramArjanArUpapratilekhanA869 vimAnaprastaranirUpaNam ... 583 . vAkyAni... ... ... ... 591 2 870 vimAnavarNavarNanam ... ... 583 899 guptitrayapratipAdanAyAvatara871 eSAM pratiSThAnavarNamam ... 585 NikA ... ... ... ... 591 7 872 kalpAtItadevakathanam... ... 584 | 900 guptipradarzanam... ... ... 591 16 873 siddhakSetrakathanam ... ... 584 | 90. abhigrahasvarUpaM medAzca ... 591 19 874 tadbhAvArthAbhidhAnam... ... 583 19 902 tadarthaH ... ... ... ... 591 20 875 siddhanivAsasthAnakam ... 585 10 903 dravyAdyabhigrahasvarUpam ... 591 24 876 Urbalokasya devalokAzra 904 tatsphuTIkaraNam ... ... 592 1 yeNa parimANavarNanam... ... 585 / 15 / 905 kiraNopasaMhAraH... ... ... 592 12 877 trasanADikAsvarUpam... ... 585 21 tRtIyaH kiraNaH 878 bodhidurlabhabhAvanAsvarUpam - 879 tadvizadArthaH ... ... ... 586 | 906 cAritriNAM mevAH .... ... 592 19 880 dharmasvAkhyAtabhAvanAsvarU 907 pulAkasvarUpam... ... ... 592 23 pam... ... ... ... ... 186 15 908 tadvivaraNam ... ... ... 593 1 881 tadbhAvapratipAdanam ... ... 586 19 901 tasya bhedaH ... ... ... 593 8 882 bhikSupratimAsvarUpam... ... 586 26 | 910 labdhipulAkavarNanam... ... 593 10 883 tadbhedavarNanam ... ... ... 587 7 911 sevApulAkamedaH ... ... 593 14 ____ Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saTIkatattvanyAyavibhAkarasya [ tRtIyabhAge viSayAH pR. paM. viSayAH 912 sevApulAkAdisvarUpam ... 593 16 941 tadarthavacanam ... ... ... 598 27 913 zAnapulAkavarNanam... .... 593 23 / 942 upazAntamohanirgranthasvarU914 darzanapulAkavarNanam ... ... 594 , 4 pam ... ... ..... ... 599 3 915 cAritrapulAkavarNanam... ... 594 10 943 kSINamohanirgranthasvarUpam... 599 6 916 liGgapulAkavarNanam .... ... 594 23 944 punarasya prakArAntareNa bheda . .. 917 yathAsUkSmapulAkavarNanam ... 594 24 kathanam ... ... ... ... 599 10 918 bakuzasvarUpam..... ... ... 594 26 945 teSAM bhedAnAM svarUpANi ... 599 919 tatprabhedaH... ... ... .... 595 6 946 bhedeSveSu vizeSapradarzanam ... 600 920 prakArAntareNa bakuzavibhAgaH 595 13 | 947 snAtakasvarUpam . ... ... 600 921 AbhogabakuzasvarUpam ... 595 20 | 948 tatsphuTArthaH / ... ... ... 600 922 anAbhogabakuzasvarUpam ... 595 21 | 949 anuyogadvAravicAra:... ... 600 923 saMvRtabakuzasvarUpam... ... 595 22 950 saMyamadvAravicAra: ... ... 600 924 asaMvRtabakuzasvarUpam ... 595 25 | 951 zrutadvAravicAraH . ... ... 601 - 1 925 sUkSmabakuzasvarUpam... ... 595 25 952 tadarthaH ......... ... ... 601 . 5 926 bakuzanigamanam . ... ... 595 / 26 | 953 pratisevanAdvAravicAraH / ... 601 11 927 kuzIlasvarUpam... ... ... 596. 6954 tadarthaH ....... ... ... 601 15 928 tadbhadavarNanam ... ... ... 596 -10 | 955 tIrthadvAravicAraH ..... ... 601 21 929 tayoHsvarUpam... .... ... 596 13 956 tadarthaH .... ... ... ..... 930 prakArAntareNa kuzIlabheda ..... | 957 bhagavatyanusAreNa vizeSA- " pradarzanam... ... ... ... 596 darzanam .............. 931 jJAnAcArabhedAH... ... ... 596 27 | 958 liGgadvAravicAra: ... ... 932 darzanAcArabhedAH ... ... 597 17 959 tadarthaH ... ... ... 933 cAritrAcArabhedAH ... ... 597 : 29 960 lezyAdvAravicAra,... 934 tapaAcArabhedAH ... ... 598 1 961 tadvizadArthaH ... 935 prakArAntareNa cAritraprati 962 upapAtadvAravicAraH ... - ... 603 2 - sevanAkuzIlavarNanam ... ... 598 2 936 yathAsUkSmapratisevanAkuzIla 963 tadabhiprAyaH ... ... varNanam ... ... ... ... 598 12 | 964 sthAnadvAravicAraH ... 937 kaSAyakuzIlabhedapradarzanam 598 15 / 965 tadvizadArthaH ... ... 939 tadarthavarNanam ... ... ... 598 18 / 966 samyakcaraNanigamanam 940 nimranthasvarUpam ... ... 598 23 / 967 granthopasaMhAraH... ... iti viSayAnukramaNikA samAptA Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // aham // jainAcAryazrImadvijayalabdhisUrIzvaraviracitaH tttvnyaayvibhaakrH|| svopajJanyAyaprakAzaTIkAyutaH / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OM arham jainAcAryazrImadvijayalabdhisUrIzvaraviracitaH tttvnyaayvibhaakrH|| svopajJanyAyaprakAzaTIkAyutaH -> -- nayAnekavAdapramANaprakAzaM, bhuvi jJAnacAritradattAvakAzam / ilAdurgaratnaM jinaM zAntinAtha, namAmi prabhAbhAsuraM bhAvato'ham // 1 // prAcAM prauDhanigUDhabhAvabharitAn vAcAM vilAsAn parAn , zemuSyA pravicArya cAru gurubhirdiSTena sadvartmanA / tattvanyAyavibhAkarasya kRtinAM modAya TIkAmimAM, kurve maJjulayuktijAlajaTilAM nyAyaprakAzAbhidhAm // 2 // kka syAdvAdo mahAmbhodhiralpazaktirmatiH kva me / bAhunA taM titIrSantaM kSamantAM guNavedinaH // 3 // iha hi zAstrArambhe kvacidabhISTe pravartamAnAH zreyaskAmyayA viziSTasveSTadevatAnamaskArapuraskAreNaiva pravartante, sa ca namaskAro yadyapi zarIreNa manasA vA kriyamANo nikhilaprabalapratyUhasamUhonmUlanapaTiSThatayA prAripsitazAstraparisamAptaye sampanIpadyate, tathApyazeSAntarAyanicayavighAtanimittamiSTadevatAnamaskArapUrvakamevAntevAsinaH pravartantAmiti ziSyAn zikSayituM dravyAdyapakRSTamaGgalAni vihAya noAgamato bhAvamaGgalaM prabhunamaskArarUpamAdau 15 nibadhnAtibhaktayudrekanamatsurAdhipazirakoTIraratnaprabhA dyotismerapadAmbujaM nirupamajJAnaprabhAbhAsuram / 10 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 4 : nyAyaprakAzaTIkAyute tattvanyAyavibhAkare rAgadveSatRNAlipAvaka nibhaM vANIsudhAmbhonidhi, zrImadvIrajinezvaraM pratidinaM vande jagadvallabham // 1 // " bhaktyudreketi / bhakti: - ArAdhyatvena jJAnaM, ArAdhanA ca gauravitaprItihetuH kriyA / tasyA udrekostizayenAvirbhAva:, tena namanto ye surAdhipA indrAdayaH teSAM zirasAM koTI5 reSu - mukuTeSu yAni ratnAni teSAM prabhANAM dyotanazIlaM smeraM vikasitaM padAmbujaM yasya taM, anena prabhoH pUjAtizayaH prakAzitaH / tathA nirupamamatulamanantamiti yAvat taca tajjJAnaJca, tadeva prabhA sAkalyenAkhilapadArthapradyotakatvAt tayA bhAsuraM - jAjvalyamAnaM, ana jJAnAtizayo darzitaH / tathA rAgaH - abhiSvaGgaH, dveSaH - aprItiH, tAveva tRNAlistRNavrajaH, rAgadveSayoratitucchatvena tRNatayA rUpaNam, tasmai pAvaka nibhaH- hutAzanasaMkAzastaM, 10 anenApAyApagamAtizaya udbhAvitaH / evaM paJcatriMzadguNAlaGkRtA vANyeva nirantarAnandapradatvAtsudhA tasyA ambhonidhirutpattibhUmistam, anena vAgatizaya uktaH, catustriMzadatizayAtmikA bhAvArhantyarUpA kRtsnakarmakSayAvirbhUtAnantacatuSkasampadrUpA vA zrIssamRddhirasyAstIti zrImAn nityayoge matup, vizeSeNerayati - kSipati karmANIti vIraH, tapasA virAjamAnatvAt tapovIryeNa yuktatvAdvA vIrazcaturviMzatitamatIrthakRt, yadyapi niruktavyutpattyA vIrapadena 15 tIrthakara sAmAnyopasthitisambhavaH, tathApi yogA DhirbalavatIti nyAyAdvyaktivizeSa eva vivakSitaH, nizcayana yenaikabhaktau sakalabhaktisiddheH, AsannopakAritvenAsyaiva tAtparyaviSayasa cAsau jinezvarassAmAnyakevalinAmapIzvarastaM, svasyApi bhaktyudrekaM darzayati pratidinaM vanda iti, vande - staumi, abhivAdaye ca, kevalAnAM stutibodhakAnAM namaskArabodhakAnAM vA dhAtUnAmanupAdAnAt / jagatAM vallabho jagadvallabhastaM sakalacarAcaropakAritvAditi bhAvaH // 20 nanvidaM zAstraM nArambhaNIyaM, abhidheyazUnyatvAt kAkadanta parIkSAvat, tathA prekSAvatAM grantho'yamanAdeya eva, chadmasthatve sati svatantratayA'bhidhIyamAnatvAdradhyApuruSavAkyavadityevaM pravadatAM saMdihAnAnAM vA prekSAvatAM pravRttyarthaM vAcyo'bhidheyaH paramagurUpadezAnusAritvaca sambandhaH prathamataH / yadAhuH - " zrutvAbhidheyaM zAstrAdau puruSArthopakArakam / zravaNAdau pravartante tajijJAsAdinoditAH / nAzrutvA viparItaM vA zrutvA''locitakAriNaH / 25 kAkadantaparIkSAdau pravartante kadAcane "ti, tathA ' prayojanamanuddizya na mando'pi pravarttate / evameva pravRttace caitanyenAsya kiM bhavedi 'ti nyAyena prayojanamapi prakaTanIyam, anyathA prayojanazUnyatvAdatra naiva pravarteran prekSAvantastathA vAcyavAcakAdi sambandhavaidhurye'pi pravRttyanupapattyA so'pi vAcya eveti tadanabhidhAnaprayuktaprasajyamAnA''zaGkAtaGkasamunmUla tvAcca, I Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maGgalAcaraNam / nAya, paramparayA viziSTAdaranimittAhanmUlatAprakhyApanArthaJcAdau guruparvakramalakSaNasambandhapradarzanapurassaramabhidheyAdikaM svakIyagranthanAma copanibadhnAtiprajJAvaibhavasaMmadiSNukathakaprauDhoktividrAvaNa prakhyaM jIvagaNopajIvakadayAdRSTiprakarSojjvalam / natvA zrIkamalAkhyasUrimasakRddhyAtvA ca jainAgamaM, tattvanyAyavibhAkaraM sulalitaM granthaM prakurve mudA // prajJAvaibhaveti / prajJA-vizeSaviSayiNI buddhistasyAH vaibhavena-navanavonmeSarUpeNa samyaGmadiSNUnAM kathakAnAM-vAvadUkAnAM yAH prauDhoktayaH sAmAnyavidvadurbhadyatvAt tAsAM vidrAvaNebhaJjane prakhyaH-prasiddhastaM, etena guroH pratibhAtizayaH svasamayasthApanasAmarthyazcAviSkRtam / jIvagaNasyopajIvikAyAM-paripAlananidAnabhUtAyAM dayAyAM dRSTyA-avahitacetasA prakarSeNo- 10 jvalaM-nirmalaM, anena cAnekanRpatInAmahiMsAdharmaprabodhanadvArA dayAdharmasaMsthApanakauzalyaM sUcitam / dhyAnalakSaNakarttavyApekSayA pUrvakAlabhAvitvAtktvApratyayAntaM padamAha-natveti'namaskRtiviSayamAracayyetyarthaH / AcArazrutazarIravacanavAcanamatiprayogamatisaMgrahaparijJAlakSaNASTavidhasampadaH zriyastAsAM kamalamiva AzrayatvAtkamala iti AkhyA sArthakaM nAma yasya sUrestaM, asakRt-vAraMvAraM, dhyAtvA-bhaktizraddhAbhyAM manomandire saMsthApya, grantharacanApekSayA pUrvakAla- 15 bhAvitvAt ktvApratyayaH / caH punararthako na punaH samuccAyakaH, ekakSaNAvacchedena namanacintanAtmakadvividhakriyA'sambhavena paurvAparyanaiyatyAt , guruparamparayaiva jainAgamasyAtmano lAbhena tannamanasya dhyAnapUrvakAlabhAvitvasyaivocitatvAcca / anena guruparvakramalakSaNasambandhaH zraddhAnusAriNaH prati pradarzitaH / jayantIti jinA rAgadveSavijetArastaiH proktamAgama-zAstramanenAgamanamaskAreNa svakIyagranthasya samUlatvaM sUcitaM, etena chadmasthatve sati svatantratayA'bhidhI- 20 yamAnatve hetAvasiddhatodbhAvitA / tathA gurorapyupAsyatayA prathamaM gurutamasyAhatastadAgamasya ca gurudvArA prApyamANatvAtsUrestato granthasyAsya mUlabhUtasyA''gamasya praNAmakrama ityapi vineyAH zikSitAH / tattvAni jIvAdIni, nyAyAstadadhigamakAH pramANanayarUpAsteSAM viziSTA bhAH svarUpaprakArapramANAni vastuyAthArthyaprakAzakatvAt , tAsAmAkara ivAkarastAH karotIti vA tattvanyAyavibhAkarastam / etena tattvanyAyA abhidheyAstajjJAnaM prayojanaM, tarkAnusAriNaH 25 pratyupAyopeyalakSaNasambandhazca pradarzitaH, atredambodhyam , prayojanaM granthakartRgataM zrotRgatazceti dvividham , anantaraparamparabhedataH pratyekamapi punardvividham , granthakarturanantaraM prayojanaM sattvAnugrahaH sarvajJoditapadArthapratipAdanAt / paramparantu mokSAvAptirbhavyasattvAnugrahapravRttasya svarga Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyaprakAzaTIkAyute tattvanyAyavibhAkare prAyAdiparamparayA paramapadasyAvazyaprApteH / zrotRRNAzcAnantaraM prayojanaM granthasArabhUtapadArthayathAvatparijJAnaM, paramparantu paramapadaprAptireva, yathAvadviditapadArthasArthAnAM niHsArasaMsArodvegajananAt paramapadaprAptaye'GgIkRtaprayatnAnAM niHzreyasAvApteriti / sulalitaM zabdato lAlityavantaM, etenAsya granthasya bAlAnAmanAyAsena bodhajanakatvamAdarzitam / granthaM - vAkyasandarbharUpaM 5 prakurve - nibadhnAmi / mudA - Anandena natu kezenetibhAvaH // : 6 : granthenAnena zlokadvayAtmakeneSTadevatAgurvAgamAnAM namaskAro'bhidheyAdyabhidhAnena ziSyapravRttipratibandhakazaGkAzaGkusamuddharaNaJca kRtam / anAyAsena bAlabodhaprayojakatvopadarzakasulalitapadena tattvanyAyAnAM mahAmatibhiH pUrvasUribhirgambhIravAkyaprabandhairvyAkhyAtatve'pi sAmpratakAlInAntevAsinAM matimAndyatayA tairgranthairyathAvadarthAvagamo na bhavediti manvAnena mayA manda10 matinA'pi mandataramatInAM ziSyANamArthAvagamanimittaM saralavacanaprakAreNAmunA pradhyante ta ityapi bhAva AviSkRtaH // nanu maGgayate'dhigamyate yena hitaM tanmaGgalaM, maGgaM dharmaM lAti -samAdatta iti maGgalaM, mAM bhavAtsaMsArAdvAlayati - apanayatIti maGgalaM, mAH - samyagdarzanAdilakSmIrgalayati prApayatIti vA maGgalamitiniruktibhirhitaprApakatvadharmaprApakatva saMsArApanAyakatva samyagdarzanAdiprApakatvarUpA -- 15 rthAnAM zAstramAtre'smin sattvena tadAdau maGgalakaraNamanarthakamiticenna maGgayate'laGkiyate zAstramanena, manyate - jJAyate nizcIyate vighnAbhAvo'nena, modante - zerate vinnAbhAvena niSprakampatayA suptA iva jAyante'nena, zAstrasya vA pAraM gacchantyanena mA bhUdgalo vighno yasmAcchAstrasyeti vA maGgalamiti niruktilabdhazAstrAlaGkArakatvavighnAbhAvanizcAyakatvazAstrapAraprApakatvavighnanAzakatvarUpArthAvalambanataH prabhuprabhRtinamaskArapratipAdakazlokadvayasya maGgalatvAbhidhAnAt etena 20 zAstrasya maGgalasya vA'maGgalatvasaMzItirnirastA, vyutpattibhedenobhayatraiva maGgalatvAkSateH / tadidaM maGgalaM zAstrasyAdau madhye paryante ca kriyate, tatrAdau maGgalaM zAstrasyAvinnena pAragamanAya, nirvighnena paramparayopAgatasya zAstrasya sthiratvApAdanArthaM madhye, prAnte ca sthirIbhUtasya ziSyaparamparAyAmavyavacchedanimittaM bodhyam / yadyapi kacinmaGgalAbhAve vighnAbhAvadvArA samApti - rdRzyate, tathA tatsave'pi samAtyabhAvaH / tathApi svataH siddhavighnavirahavatA kRtasya granthasya 25 samAdhyA maGgalasya vighnadhvaMsadvArA samAptiM pratyahetutvameva, vighnAtyantAbhAvAdapi samAptyudayena maGgalasya vaiyarthyApatteH, tattatsamAptiM prati hetutve gauravAJcAto vighnadhvaMsaM pratyeva tasya hetutvaM, asampUrNamaGgalaghaTitagrantheSu ca maGgalena vighnanAze'pi vighnaprAcuryAnna samAptiH, sampUrNa maGgalahitagrantheSu tu nirvighnaparisamAptidarzanena vAcikamaGgalAbhAve'pi mAnasikAdimaGgalamanumeyameva, kAryAkAraNAnumAnasya sarvavAdisiddhatvAt / na ca tatra samAptirvighnadhvaMsaprayuktA kintu Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 - muktyupAyanirUpaNam / vighnAtyantAbhAvaprayuktaiveti cenna vinigamanAvirahAt , na ca maGgalAdarzanameva vinigamakamiti vAcyam / parvate dhUmAdvayanumAnAnupapattervahrayadarzanAt / na cAnyatra dhUmasattvevahnadRSTatvAdatra so'numIyata iti vAcyam tulyatvAd dRzyate hyanyatra nirvighnasamAptisattve maGgalamapi / tasmAtsiddhaM maGgalasya vighnadhvaMsahetutvamityanyatra vistaraH // nanu granthe'sminnirUpyante tattvAni nyAyAzca tattattvajJAnAyeti tu yuktaM, paraM tajjJAnaM kiM / vaiSayikasukhArthaM nirvANaprAptilabdhA''tmasukhArtha vetyAzaGkAyAM sarveSu puruSArtheSu mokSasyaiva prAdhAnyatayA tatra ca kRtasyaiva yatnasya vastutaH phalavattvAt tadevAsya granthasya tajjJAnadvArA paramaM phalam / tadupAyopadezasyaiva vAstavikahitopadezatvenopadezarUpe'smin granthe prathamaM tadupAya eva vaktavya iti manasi nidhAyA''ha samyakzraddhAsaMvicaraNAni muktyupaayaaH| samyagiti / zraddhAsaMviJcaraNAnAM dvandvAnantaraM samyagitipadena karmadhArayaH, dvandvAdau dvandvAnte ca zrUyamANapadasya pratyekamabhisambandhAtsamyakzraddhAsamyaksaMvit samyakcaraNAnAM lAbhaH / muktyupAyAH-mukterupAyA iti muktyupAyAH niytpuNlinggo'ymupaayshbdH| mokSopAyoddezena samyakzraddhAdIni vidhIyante / nanu puruSArtheSu pradhAnatvAt mokSa eva prathama pradarzanIyastatkutastadupAyaH pradarzita iti cenna, upAyopadezamantareNa bhUtArthakalpasya mokSo- 15 padezasya vaiyarthyAt / viSayasiMyogasamutthasya sukhasya duHkhottaratvena kSaNikaduHkhapratIkAramAtratvena ca tadudvegAttaddhetUna parijihIrSantaM paramasukhAnandanimittAbhilASukaM prati tadupadezasyaiva nyAyyatvAcca / abhyudayahetudharmArthakAmopadezo hi duHkhanivRttyArthinAM na tadatyantAbhAvaprayojaka iti tasya vastuto na hitopadezatvam / nanu muktiprasiddhau tadupAyopadezasya yuktiyuktatvena tasyA eva nirUpaNamAdAvucitamiticenna jijJAsujijJAsApramArjanAzakyatvAt , tathA sati hi 20 muktyupAyajijJAsorjijJAsAyA nivRttirakRtA bhavet / na ca kathaM na tena jijJAsitA muktiriti vAcyam , lokasya bhinnarucitvAt kasyApi muktau vipratipattyabhAvAcca / na ca tatrApi bhAvAbhAvAdirUpeNAstyeva vipratipattirvAdinAmiti vAcyam / sarveSAM sAkSAtparamparayA vA kRtsnakarmavipramokSAtmikAyA mukteravigAnenAbhipretatvAt , na ca prAmuktyupAyanirdezAdvandhakAraNanirdezo nyAyyo bandhapUrvakatvAnmukteriti vAcyam , saMsArakArAgArAvaruddhasya vinA mokSakA- 25 raNopadezamAzvAsanAsambhavAt / kutIrthikapraNItamokSakAraNanirAkaraNArthatvAcceti dik / / ___ ata eva sarva vAkyaM sAvadhAraNamitinyAyena samyakzraddhAsaMvicaraNAnyeva muktyupAyA iti mUlArthaH / tatra coddezyavidheyabhAvasya kAmacAratayA samyak ddhAdInAmuddezyatve 'tatraiva Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyaprakAzaTIkAyute tattvanyAyavibhAkare kArayoge samyakraddhAdInyeva mokSopAyA nAnya ityanyayogavyavacchedasya, vidheyena saha evakArasya ca sambandhe samyakzraddhAdIni muktyupAyA evetyayogavyavacchedasya ca lAbhaH / zraddhAdau samyaktvaM yathAvadavasthitArthapariccheditvaM, tacca nisargazraddhAyAmadhigamazraddhAyAzca vartata eva, AdyAyAM nimittAntaranirapekSatayA dvitIyAyAzca gurvAdyupadezAntarasApekSatayeti vizeSaH / 5 zraddhA-AsthArUpA dRSTiH, sA cendriyAnindriyArthopalabdhiH sA ca samyagrupA'vyabhicAriNI, idameva tattvaM-paramArtho na bhavatItara ityevaMrUpA, nayapramANavikalpahetuko jIvAdipadArthayAthAtmyAvagamaH samyaksaMvit / aSTavidhakarmanivRttiM pratyudyatasya jJAnavatassAmAyikAdisadasatkriyA pravRttinivRttilakSaNaM mUlottaraguNazAkhAprazAkhaM samyakcaraNam / yasya jIvasya mithyAdarzana pudgalodayastasya zraddhAsaMviccaraNAnAM mukti pratyanupAyatvena vyabhicAravAraNAya samyaktvaM teSAM 10 vizeSaNamupAttam / uttarottarasya sattve pUrvapUrvasyAvazyambhAvaniyamaprakAzanAya zraddhAsaMviJcaraNAnAM tathAkramavinyAso vihitaH / yatra ca svayambuddhAdInAM jhaTiti samyaksaMvidudayastatrApi nisargasamyagzraddhAstyeveti na tattvarucilakSaNasamyakchraddhAyA vybhicaarH| nanu pUrvasattve uttarasattvasyAniyamo yathA samyagdarzanasattve syAnnavA samyaksaMviditi, tadanucitaM, ajJAnapUrvakazraddhAna prasaGgAt , avijJAteSu jIvAdiSu zraddhAnAsambhavena samyakzraddhAyA abhAvaprasaGgAt mithyAjJAna15 nivRttAvutpannAyAmapi zraddhAyAM jJAnAlAbhe Atmano jJAnopayogAbhAvaprasaGgAcceti cenna yAvati jJAne jJAnamityetatparisamApyate tAvata evAnaiyatyokteH, upazamakSayopazamakSayAtmakakAraNatrayajanyasamyakzraddhAtaHkSayakSayopazamAtmakakAraNadvayajanyasamyaksaMvido bhedo'styeva kAraNabhedAta, samyakzraddhAyAssarvadravyaparyAyaviSayakatvAt , zrutAtmakasamyaksaMvidazca sarvadravyaviSayakatve sati katipayaparyAyaviSayakatvAdapi tayorbhedaH / samuditAnAmeSAM muktyupAyatvamiti sUcayituM 20 dvandvasamAsaH kRtaH / mocanamaSTavidhakarmabhyaH pRthagbhAvo muktiH-mucla mocana itidhAto ve ktipratyayAt / tasyA upAyAH sAdhanAni, samyak ddhAdibhissAmAnAdhikaraNyAdupAyazabdAd vyaktibahutvaprayuktaM bahuvacanam / nanu samyakzraddhAdibhya itaravinirmuktebhyo muktina bhavatyeva, yathAhi bheSaje rogApanayanArthino rogiNastatra zraddhAyA rogApahArakatvajJAnasya tadabhyavahAra kriyApravRttezca virahe naiva bhavati rogApanayastatkathaM triSvekakAraNatAbodhakamekavacanaM vihAyo25 pAyazabdAdvyaktibahutvaprayuktaM bahuvacanamaGgIkRtaM, tathA ca sati pratyeka kAraNatAprAptiprasaGgaH syAditi cetsatyam , proktameva tathA pUrvAcAryaiH 'samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArga' iti, atra tu samAsAdeva tatprAptyA samastapadasAmAnAdhikaraNyAnurodhAd bahuvacanamAdRtam , ata evaikasyaiva samyagdarzanasyotpattau nisargAdhigamayoyorhetutvaM mA prasADIditi manvAnarumAsvAtivAcakamukhyairnisargAdhigamAbhyAmityanuktvA 'nisargAdadhigamAdvA' ityuktaM TIkAka Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samyaktvavicAraH ] nyAyaprakAzaTIkAyute dbhirapi samAsAkaraNasya prayojanamapyevamevoktam / na ca tathA sati * tatra tattvAni jIvAjIvapuNyapApAzravasaMvaranirjarAbandhamokSA navetyAdAvapi samudAyasyaiva tatvaprAptirna punaH pratyekamiti vAcyaM, pratyekaM tatprApakasya navazabdasya tatra sattvAt / samudAyasamudAyinoH kathaJcidabhedAt kathazcidbhede'pi vA pratyekAvRttessamudAyAvRttitvena pratyekamapi kAraNatA mabhyupetya tathokteH, pratyekaM svarUpayogyatArUpakAraNatAsattvAditaravirahe phalopadhAyakatvala- 5 kSaNakAraNasattvaprayuktakAryotpattiprasaGgasyApAdayitumazakyatvAt / phalopadhAyakatvalakSaNakAraNatvAbhiprAyeNa mokSamArga iti tritvAvacchedenaikakAraNatvabodhakaikavacanasyA hatatvenAvirodhAt / caraNasattve jJAnadarzanayoravazyambhAvitvenAnanyathAsiddhaniyatapUrvavRtticaraNenaiva kAryanirvAhe zraddhAsaMvidoranyathAsiddhiprasaGgaparihArAya pratyekamapi kAraNatAbodhakatvasyAvazyakatvAt / sampUrNadarzanasyAsya mokSAsAdhAraNakAraNe ratnatraye tAtparyeNa tatra gurutvAbhimAnena bahuvacana- 10 syoktatvAJceti // nanu kSAyikasamyakzraddhAdInAmeva muktihetutvaM tatkathaM samyakzraddhAdInAM kevalAnAM muktyupAyatvamucyate ataeva hi samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSasAdhanamityanuktvA mokSamArga ityumAsvAtivAcakamukhyaiH sUtritam, vyAkhyAtazca bhASyaTIkAkRdbhissamastapratyapAyaviyutaH pATaliputragAmimArgavadeSa trividhaH panthA iti tanna yuktam , etAni samastAni mokSasAdhanAnIti 15 mokSamArgapadasya svayameva sUtrakRdbhirvyAkhyAtatvAt / sAdhanatvAtiriktasya mArgapadArthasya vaktumazakyatvAcca , na ca kSAyikasamyagdarzanAdyatiriktadarzanAdInAM vyavahitatvenAnyathAsiddhatvAnna sAdhanatvamiti vAcyam / vyavahitasyApi kAraNatvAkSateH, anyathA kRtsnakarmakSayasyaiva kAraNatvaprasaGgAt / vizeSeNa sAmAnyasyAnyathA siddhatvAsaMbhavAcca, nahi nIladaNDena daNDasyAnyathAsiddhatvaM kasyApi sammatam / na ca kRtsnakarmakSaya eva mokSastaM prati kSAyikasamyaktvAdInAma- 20 vyavahitatvena kAraNatvaM, taditareSAntu vyavahitatvena mArgatvameveti vAcyam / tasyAtmasvabhAvarUpatvena sthAnatvAbhAvAtsamyagdarzanAdInAM taM prati mArgatvena rUpaNA'sambhavAt / ata eva ca bhASyaTIkAkRdbhiH karmakSayalakSaNamokSapadArthamuktvApyathaveti kalpAntarAvalambaneneSatprAgbhAgadharaNI mokSazabdenAbhidhAtumiSTetyuktamiti dik // ____nanu samyakzraddhAsaMviccaraNeSu tritvAvacchedena kAraNatvoktAvapi samudAyinAmajJAne samudA- 25 yajJAnAbhAvena tatra kAraNatAyA bodhAsambhavAttatpratipattyarthaM yathoddezaM samyakzraddhAM lakSayati tattveSvAsthA samyazraddhA // tattveSviti / tattveSu jIvAdiSu AsthA-abhiruciH samyakzraddhetyarthaH / AsthA ca Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare [ prathamakiraNe pauruSeyo jIvasya zaktivizeSo yAmAsAdyAyaM samyagdarzanItyucyate / natu samyaktvamohanIyakarmapudgaladravyaM, AtmapariNAmavizeSasyaiva mokSakAraNatvena vivakSitatvAt / tatrApanItamithyAsvabhAvasamyaktvapuJjagatapudgalavedanasvarUpaM kSAyopazamikaM paudgalikaM samyaktvam , kevalajIvapari NAmarUpaM puJjatrayasya sarvathA kSayAdupazamAca jAtaM kSAyikamaupazamikaJcApaudgalikam // 5 tathA naizcayikavyAvahArikabhedena samyaktvaM dvividham , tatra yaddezakAlasaMhananAnurUpaM yathAzakti yathAvatsaMyamAnuSThAnarUpamavikalaM munivRttaM tannaizcayikaM samyaktvam, vyAvahArika tu na kevalaM upazamAdiliGgagamyazzubhAtmapariNAmaH, kintu samyaktvaheturapi arhacchAsanaprItyAdiH / tadapi pAramparyeNa zuddhacetasAmapavargaheturbhavati, evaM tricatuHpaJcadazavidhamapi tadbhavatIti bodhyam // na ca samyagdarzanaM vihAya samyakzraddhA kathamukteti vAcyam / tatho10 ktAvapi zraddhAyA evAbhipretatvAt / na ca tattvapadena na jIvAdInAM grahaNaM bhAvavAcitvA diti vAcyam , bhAvasya tadabhinnatvenAdhyAropAd yathA jJAnamevAtmeti / na ca tadyatheSvAsthe. tyevocyatAmiti vAcyaM tattvagrahaNamantareNa mithyAvAdipraNIteSu sarvArtheSu zraddhAyA samya zraddhAtvApatteH / tathA ca tattvAvyabhicAriNyabhiruciH samyakzraddheti phalitArthaH / na cAbhirucirabhilASA, sA cAtmano bahuzrutatvaprakhyApanArthamadhItAItadarzaneSu mithyAdRSTiSva15 pyastIti vAcyaM, AtmanaH pauruSeyazaktivizeSasyaivAbhirucipadena vivakSitatvAt , anyathA lobhAtmikAyA abhilASAyA kSINamohakevalinyabhAvena tatra samyaktvAbhAvaprasaGgAt , tasyAzca zakteH yathArhadAgamaM rAgAdyanudrekAt saMvegAt viSayAnabhiSvaGgAt sarvaprANiSu kRpodayAdAstikyabuddhezcAbhivyajyamAnatvAt / iyaJca zaktivizeSalakSaNAbhirucirAntarazraddhetyucyate, tadupakAritayA tatprarUpaNapravaNasUtrazabdarAzirapi samyakzraddhAnamucyate, tadutpAdopakaraNatayA 20 ca karmavizeSaH samyaktvAkhyAM labhate / iyaM sarvadravyabhAvaviSayA'bhirucirUpA samyakazraddhai karUpApi paropadezAparopadezarUpabAhyanimittabhedato dvaividhyamaznute, ubhayavidhAyAmapi tasyAM kSayakSayopazamopazamasAsvAdanavedakarUpanimittabhedatazca bheda Antaro'vaseyaH / tatra paropadeza upalakSakaH, AgamapratimAdarzanazikSAnimittAdInAm , tathA ca parasahakAreNa tattvAvyabhi cArijIvAdipadArthAbhiruciradhigamasamyakzraddhA, yathApravRttyapUrvAnivRttikaraNamAtrasahakAreNa 25 tattvAvyabhicArijIvAdipadArthAbhirucinisargasamyakzraddheti ca vijJeyA // nanu tattveSvAsthA samyakzraddhetyuktaM, tatra kAni tattvAni, yeSvabhirucissamyakchraddhA bhavet kiyanti ca tAni, yatastadiyattAjJAnAbhAvAtsamyakzraddhA'pUrNA bhavedityAzaMkAyAmAha Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kramavinyAsahetavaH ] nyAyaprakAzaTIkAyute tatra tattvAni jIvAjIvapuNyapApAzravasaMvaranirjarAbandhamokSA nava / tatreti tacchabdena tattveSvAsthA samyakzraddhati vAkyasya parAmarzaH, lpratyayArtho ghaTakatvam , tathA ca tattveSvAsthA samyazraddheti vAkyaghaTakAni tattvAni jIvAdibhedena navetyarthaH / atra tattvazabdasya jIvAdibhAvabodhakasya sAmAnAdhikaraNyAnurodhena jIvAdiSUpacaritattve'pi vinA matvarthapratyayayogamajahalliGgatvena napuMsakatvaM, jIvAdiSu vartamAnatvAdeva bahuvacanAnta- 5 tvaJca / bhAvavAcakatve'pi vA dharmadharmiNoH kathaJcidabhedena tadbahutvaprayuktaM bahuvacanAntatvam / jIvAdimokSAntaM yAvandvaH, tatra kAlatraye'pi jIvanAjIvaH, tadviparIto'jIvaH, punAti prINayatyAtmAnamiti puNyaM pUyate'neneti vA puNyaM sadvedyAdikam , tatpratidvandvirUpaM pAtirakSatyAtmAnaM zubhapariNAmAditi pApamasadvedyAdikam , yena karmAsravati, AsravaNamAtraM vA''sravaH, yena saMbriyate saMrudhyate, saMrodhanamAnaM vA saMvaraH, yayA nirjIyate nirasyate, nirasanamAnaM vA 10 nirjarA, yena badhyate'svataMtrIkriyate, baMdhanamAtraM vA bandhaH, yena mokSyate'syate mokSaNamAtraM vA mokssH| eteSAM lakSaNaprabhedAdayazcAgre vakSyante / nanu puNyAdayo na jIvAjIvAbhyAM pRthagbhUtAH, yataH puNyapApabandhAzravA ajIvarUpAH, saMvaro nivRttirUpo jIvapariNAmaH, nirjarA karmapArthakyApAdakajIvapariNAmaH zaktirUpaH / mokSo'pi samastakarmakSayarUpaH, sthAnavizeSaprAptirUpaH, svasvarUpAvasthitirUpo vA jIvapariNAmavizeSa eva / naite jIvAjIvAbhyAmarthAntarabhUtA iti 15 kathaM jIvAjIvAbhyAM dvaividhyaM parihRtya navadhA vibhAga AhataH, maivam , jIvAjIvayoH parasparopazleSAtmakasaMsArasya pradhAnahetUnAM taduparamasya vA parijJAnAbhAve prApyasya mokSasya parijJAnAsambhavena tatparijJApanArthaM pRthagupAdAnAt / siddhya siddhibhyAM vyAghAtena paryanuyogAnupapatteH / jIvAjIvAbhyAM hi puNyAdInyupalabhyArthAntaratayA paryanuyoge'rthAntaratvasyAta eva siddhatvAd vyAghAtaH, anupalabhya paryanuyoge'nupalambhAdeva paryanuyoge vyAghAta iti, paryAyArpaNaM gauNIkRtya 20 dravyArpaNaprAdhAnyena jIvAjIvayoH kathaJcidantarbhAve'pi dravyArpaNaM gauNIkRtya paryAyArpaNaprAdhAnye tatra teSAmantarbhAvAsambhavena tadapekSayA pRthagupAdAnAcca / nanvastu teSAM pArthakyamevaMkrameNa vinyasane tu kiM nibandhanamiti ceducyate, mokSazAstraM hIdam , tathA kriyamANe mokSopadeze sAvadhikamokSazabdazravaNAcchoturAzaGkA svabhAvata eva jAgRyAt kasya kasmAt kathaM mokSa iti, tadapanodanAya jIvasya bandhAt saMvaranirjarAbhyAM mokSa iti vAcyam / tatra kena kathaM bandha iti 25 jAgRte'nuyoge'jIvenA''sravadvArA bandha ityabhidhAnIyam / tatra kiyanto'jIvAH kiM sarvairbandha iti pRcchAyAM, paJcadhAjIvAH, puNyapApAtmakapudgalavizeSaireva bandha iti samAhite sAmAnyato bandhamokSakAraNeSu heyopAdeyatvabuddhiH sulabhatayA syAdato muktyAzrayatvena prAdhAnyAjjIvasya 1. haimazabdAnuzAsane tu ( saptamyAH 7 / 2 / 94 ) ityanena trap / / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 12: tattvanyAyavibhAkare [ prathamakiraNe tatastadviruddhasyAjIvasya tato muktipratidvandvibandhakAraNatvena puNyapApAzravANAM muktikAraNatvena saMvaranirjarayostato muktipratidvandvino bandhasya tataH parizeSAnmokSasya nirdeza iti kramavinyAsahetavo bodhyAH / yadvA jIvasaMzliSTakRtsnakarmaNAM kSayo hi mokSaH, so'dhyAtmapariNAmavizeSa eveti prAdhAnyAjjIvasya, karmaNAmajIvavizeSatvena tatsAmAnyajJAnArthamajIvasya, pApAtmakasyaiva 5 karmaNo vinAze na mokSo'pi tu puNyAtmakasyApIti darzayitumabhyarhitaM pUrvamitinyAyena ca tataH puNyapApe, puNyapApayoH kathaM saMzleSaH kathaM vA vinAza iti zaMkAsamAdhAnAya tata Asravastata AgacchatkarmanirodhapUrvakAgatakarmaparizATanasya sukaratvAt saMvaranirjare, tatazca pratiyogitayA karmasaMzleSarUpabandhasya tataH pariziSTasya mokSasya nirdeza iti krame sambandho vijJeyaH / nanu dvandvottarabahuvacanAdeva tadbhaTakapadArthamAtravRttisaMkhyAyA bodhasambhavena navatvaprAptau navagrahaNaM na 10 karttavyamiticedyuktametattathApi prAdhAnyenaikaikasmin tattvasya prakhyApanAya tadbrahaNamanyathA samudAya eva tattvaprAptizaGkA syaat| AnukUlyaprAtikUlyAbhyAmetAni navaiva tattvAni mokSopayogInIti sUcayituM vA tadgrahaNam // nanu puNyapApayoH karmalakSaNayoH pudgalAtmakatayA'jIve'ntarbhAvasambhavena saptaiva tattvAnIti cenmaivaM, zuddhapudgalAnAM puNyapAparUpatvAbhAvAt kintu jIvenAdhyava sAyavizeSeNa parigRhya karmatvena pariNamayya cAtmasAtkRtAnAmeva, yAvatA na te jIvena parigRhyante 15 tAvantaM kAlaM te pudgalA eva na karmarUpA, api tu karmaprAyogyA iti sUcayituM pRthgullekhaat|| atha samyakchaddhAviSayIbhUtatattvAnAmavAntaraprabhedAnAM bahutvAtteSAM saulabhyena bodhArtha tattattattvanirUpaNAvasare tadbhedAnanuktvA'traiva sAmAnyato'vAntaravastunirdezAtmakamuddezamAracayati jIvA anantAH / jIvA iti / yadyapi jIvAnAM saGgrahaprakAra bhedA agre vakSyante tathApi teSAM saMkhyAyA 20 iyattA nAsti na bhavantyasaMkhyAtA apItyabhiprAyeNAnantA ityuktam // athAjIvAna vibhajate __ dharmAdharmAkAzakAlapudgalAH pazcAjIvAH / dharmAdharmeti / dharmAdayasvapravacanaprasiddhA rUDhasaMjJA jJeyAH, yadvA svato gatikriyApariNatAnAM sAcivyAdhAnAddharmaH / tadviparIto'dharmaH / yasminnAkAzante svaiH svaiH paryAyairdravyANI25 tyAkAzaM, svayaM vA''samantAtkAzata ityAkAzaM, pareSAmavakAzadAnAdvA''kAzaM, mUrtInAmupa cayAnapacayAMzca kalayati prakAzayatIti kAlaH, pUraNagalanakriyAvattvAt pudgalA iti kriyAnimittAssaMjJA bodhyAH, eSAM dvandva itaretarayogalakSaNaH, na samAhArassamudAyasya praadhaanyaaptteH| Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdharmyanirUpaNam ] nyAyaprakAzasamalaGkRte prazastAbhidhAnAddharmasyAdau mokSapUrgamanopakAritvAdvA, tatpratipakSitve sati sthitikAraNatvAdadharmasya tadanantaraM tatastAbhyAM paricchedyatvAt sarvAdhAratvAzcAkAzasya, ebhiramUrttatvena sAdharmyAttataH kAlasya, tannimittakanAnApariNAmavattvAdamUrttapratipakSitvAcca tataH pudgalasya grahaNaM bodhyam | nyUnAdhika saMkhyAvyavacchedArthaM pratyekamajIvatvadyotanArthaM, dharmAdayo gatyAdyupagrahAn prati varttamAnAssvayameva tathA pariNamante na parapratyayAdhInA teSAM pravRttiriti svAtantryaM 5 prakaTayituM ca paJcetyuktam / ajIvA iti / na jIvA ajIvAH, ' natrayuktamivayuktazca padamanyasadRzAdhikaraNe varttata ' iti nyAyena bhAvAntara evAjIvazabdo nAbhAvamAtre varttate, yathAzvazabdo gardabhe varttate / bhAvAntarAnAtmakasyAbhAvamAtrasyAprasiddhatvAcca // : 13 : nanvanazvazabdasya gardabhe sthitiryuktA, jIvatvasadRzo daraikazaphAdilakSaNasAdRzyasattvAd hrasvakarNAdituragavizeSalakSaNApekSayA ca pratiSedhAt / dharmAdau tu tathAvidhasAdRzyAbhAvAjjIvAsAdhAraNacaitanyazUnyatvamAtre'jIvazabdo varttata ityAzaMkAyAM sAdharmyadharmapratipAdanadvArA sAmAnyavizeSAtmakatvamapi jIvAdInAM pradarzayitumAha- 10 jIvena sahaitAnyeva SaD dravyANi / 'jIveneti / tathA caiSAmasti sAdRzyaM, jIvena saha dravyatvaM hi sarveSAM samAno dharmaH, na cAtra dravyatvamapi pratiSedhyam, tathA sati gaganakusumAyamAnatvaM dharmAdInAM syAt na caitadiSTaM, 15 jIvAsAdhAraNadharmapratiSedhasyaivAbhimatatvAt, tathA ca jIvAdInAM dravyamiti sAmAnyasaMjJA, vizeSasaMjJA ca jIvo dharmo'dharma ityAdirUpeti bhAvaH / etAnIti, dharmAdaya iti bhAvaH, vidheyaprAdhAnyAtpudgalazabdasya triliGgatvAdvA napuMsakanirdezaH / evazabdo bhinnakramo dravyeyattAbodhakaSaTpadena sambaddhyate, tathA caitAni SaDevetyarthaH / etAni SaDeva kimAtmakAnItyata Aha dravyANIti / bAhyAbhyantaranimittakotpAdavigamaiH svaparyAyairdrayante gamyante tAMstAn paryAyAn 20 vA dravanti gacchantIti dravyANi, bAhyaM nimittaM dravyakSetrakAlabhAvalakSaNaM, Abhyantarana svapariNAmavizeSaH, tAvetau militvotpAdavigamayorhetU bhavataH natvanyatarApAye, tathA caitAni paryAyadravaNAddravyANi na tu dravyatvasambandhAt, dravyatvasambandhAtpUrvameSAmadravyatvApatteH, na hi daNDasambandhAt prAg devadatto daNDyAsIt / kintu yadA daNDasambandhastadaiva / na ca tathA prakRte dravyatA'bhimatA prAgdravyatvasambandhAt, abhimatatve vA tatsambandhA''narthakyameva / 25 yadvA jAtiH zabdArtha ityabhyupagantRdravyAstikanayAbhiprAyeNa dravyatvanimittA dravyasaMjJaiteSAM bhavatu, tacca dravyatvaM vastutaH kathaJcidbhinnAbhinnamiti na ko'pi doSaH / evazabdasya dravyANItyanenApi sambandhaH, tathA ca jIvAdIni SaT dravyANyevetyapi lAbhena dharmAdiSu dravyatvA Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare [ prathamakiraNe yogasya vyAvRttiriti / etena ca jIvAdInAM dravyatvaM sAmAnyavizeSAtmakatvamutpAdavyayadhauvyAtmakatvaM guNaparyAyavattvaM tattvaJca sAdhayaM labhyata iti bhAvaH // nanu SaDiti padenaivakAraM saMyojya SaDeva dravyANItyuktam , tanna yuktaM naiyAyikAdibhiH pRthivIjalatejovAyudiGmanasAM dravyatayA guNakarmasAmAnyavizeSasamavAyAbhAvAnAJca padArtha5 tayA'bhyupagatAnAM sattvAdityAzaGkAyAmAha darzanAntarAbhimatapadArthAnAmatraivAntarbhAvaH / drshnaantraabhimteti| naiyAyikAdInAM darzanAntareSu tairabhyupagatAnAM pRthivyAdipadArthAnAM SaTsveteSvevAntarbhAva ityarthaH, tathAhi pudgalA vicitrazaktimantastathA ca zaktivaicitryeNa pariNAmavaicitryAtpRthivIjalatejovAyurUpeNa pariNamanta iti sarvathA teSAM vibhinnajAtIyattve 10 mAnAbhAva eva, tathA digapi nAstyatiriktA rucakapradezAvadhikaviziSTAkAzapradezaiH sUryodayA dyAzrayeNAkAzapradezairvA prAcyAdivyavahAropapatteH / dravyamanaso'pi cakSurAdivatpudgalavizeSAtmakatvameva / atha guNAdInapi parAbhyupagatAnantarbhAvayati ___guNaparyAyasAmAnyavizeSAdayaSSadveva saGgacchante / gunneti| guNo ruupaadiH| paryAyaH karma kramabhAvitvAt / AdinA samavAyAbhAvayoH15 haNam / tathA ca guNakarmasAmAnyAni dravyasya paryAyA eva / vizeSastvaprAmANika eva / samavAyastu nAstyeva, kathazcittAdAtmyalakSaNasambandhenaiva guNAdiviziSTabuddhathupapatteH / abhAvo'pi nAdhikaraNAdravyAt sarvathA bhinnaH, tAdRze pramANAbhAvAt , evazca SaDeva dravyANi nAdhikAni navA nyUnAnIti bhAvaH / / nanvevamapi SaDeva dravyANItyanupapannaM tebhyo bhinnAnAM puNyapApAdInAM sattvAt , uktaM hi pUrva 20 'tatra tatvAni jIvAjIvapuNyapApAsravasaMvaranirjarAbandhamokSA nave' ti ityAzaGkAyAmAha . puNyAditattvAnAmapyayameva nyaayH| puNyAditatvAnAmapIti / ayameva nyAya iti, uktadizA SaTsu dravyeSvevAntarbhAvaH karaNIya iti bhAvaH, paMktireSA vyAkhyAtaprAyaiva / svayaM mUlakAro'ntarbhAvamabhidhatte tatra puNyapApAzravabandhAnAM pudgalapariNAmatvAtpudgaleSu, saMvaranirjarAmokSANAM jIvapariNAmattvAjIveSvantarbhAvaH / 25 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdharmyanirUpaNam ] nyAyaprakAzasamalaGkRte tatreti / Asravo hi naikarUpaH kintu karmaprApakakriyAvizeSo'dhyavasAyavizeSo vA syAt tatra mUrtasyaivAtmanaH kriyAvattvAtkriyAyA mUrtAtmakapudgalarUpatvaM, takriyAprayojakAdhyavasAyavizeSatve tu jIvapariNAmAtmakatayA jIvAtmakatvaM, bandhasyopazliSTakarmarUpatvAtpaudgalikatvamiti bhAvaH // atha kAlaM vihAya paJcAnAM sAdharmyamAha kAlaM vihAya paJcAstikAyA bhavanti / . kAlamiti / anAgasyAnutpatterutpannasya ca nAzAtpradezapracayAbhAvena kAle'stikAyatA nAstItyabhiprAyeNAha kAlaM vihAyeti / kAyo hi samudAyaH, manuSyalokavyApI kAlastvekasamayAtmakatvenaiko'to na tasya kAyarUpatvamiti bhaavH| paJceti, jIvadharmAdharmAkAzapudgalA ityarthaH / astikAyA iti, sakalajIvAdidravyadhrauvyapratipAdako'vyayo'stizabdaH / Apatti- 10 vAcakaH kAyazabdaH, ApattirnAmAvirbhAvatirobhAvau, utpAdavinAzAviti yAvat / evaJcotpAdavyayadhrauvyAtmakA ityarthaH / nanu pudgalAnAmutpAdavyayavattvasaMbhave'pi jIvAdInAM kathaM taditi cenna jIvasyotpAdavinAzizarIrasambandhAdutpAdavinAzavatvAt anityajJAnAdimattvAdvA, dharmAdInAmapi tattadgatyAdyupagrahavyApArANAM jigamiSucaitrAdinimittata AvirbhUtAnAM samuparatagatyAdivyApAre ca caitrAdike tirohitAnAJca sambandhenotpAdavinAzavattvAt / na ca manuSya- 15 lokAntarvartinaH kAlasyaikasamayAtmakatvAtparamasUkSmatvAnirvibhAgatvAJca na kAyatA, ata eva notpAdavinAzitvaM, utpAdavinAzAvinAbhUtaJca dhrauvyaM tadabhAvAt dhrauvyamapi na bhavedeveti samayAtmakaH kAlo vandhyAputravadasanneva syAditi vAcyam, yatkAyazabdenocyate tadevotpAdavinAzavaditi niyamAbhAvAt / kintu svarasasiddhayorevotpAdavinAzayoH kAyazabdena prakAzanAt / nahi zabdasAmarthyAdabhUtayorapi tayoH kalpanA samucitA, tathA ca kAyazabdaprayogA- 20 bhAve'pi svArasikotpAdavinAzau tatsahacaritaM dhrauvyaJca kAle'pyastyeveti na doSaH / na caivamapi kuto na kAle kAyazabdaH prayujyata iti vAcyam / pradezAnAmavayavAnAM vA bahutvAbhAvAt / abhyantarIkRtevArtho hi kAyazabdaH, kAyA iva kAyA iti, yathaudArikAdizarIranAmakoMdayavazAtpudgalaizcIyante iti kAyAH tathA dharmAdInAmanAdipAriNAmikapradezacayanAt kAyatvam / tathA ca pracIyamAnAkAratvaM kAyazabdArthaH, sa ca samudAyarUpaH, so'pi vibhAge sati bhavati, 25 vibhaktAzca dharmAdidravyapradezAH, ekasmindharmAdipradeze'parasya dharmAdipradezasyApratiSThitatvAt / tathA pravibhaktapradezAnAM parasparAvicchedarUpatvAtsamudAyarUpatvametAdRzazca pracIyamAnAkAratvaM kAle nAstIti dik| evaJca kAlAtiriktAnAM pradezAvayavabahutvaM sAdhayaM phalitaM, na caikasmin Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 16 : tastvanyAyavibhAkare [ prathamakiraNe paramANau avayavabahutvamavyAptamiti vAcyam pradezAvayavabahutva samAnAdhikaraNadravyatvavyApyadharmavattvasya tadarthatvAt tAdRzo dharmaH pudgalatvaM paramANavapIti nAvyAptiH, kAle'tivyAptivAraNAya bahutvAntam / paryAyArthikanayaprAdhAnyenAyamartha AhataH, vastutastu tasya dravyAvayavairniravayavatve'pi ' ekarasagandhavarNo dvisparzazcANurbhavatIti svazAstraprasiddhyA bhAvAvayavaissAvayavatvamakSatameva / evaM jIvAdInAM paJcAnAM arUpitvamamUrttatvaM, dharmAdicaturNAmekadravyatvaM niSkriyatvaM jIvAdInAM trayANAM lokAkAzasya cAsaMkhyeyapradezatvaM saMkhye yA saMkhye yAnantAnyatamapradezatvaM pudgalAnAM, jIvapudgalAnAntvanekadravyatvaM kriyAvattvaM ca sAdharmyaM vijJeyamiti dikU // atha puNyasya prabhedAnAha-- 5 puNyasya tu sAtoccairgotramanuSyadvika suradvikapaJcendriyajAtipaJcadehA10 dimantritanUpAGgAdima saMhananasaMsthAna prazastavarNacatuSkAgurulaghuparAghAtocchUvAsAtapodyota zubhakhagatinirmANatrasadazakasuranaratiryagAyustIrthakara nAmakarmarUpeNa dvicatvAriMzadbhedAH / puNyasyeti / zArIramAnasAnekavidhasukhapariNAmaprApakaM sAtaM vedanIyakarmottaraprakRtIdam, lokapUjitakulaprasavanidAnaM karmoccairgotraM gotrakarmottarabhedaH, manuSyadvikaM manuSyagatimanuSyA15 nupUrvI rUpamevameva suradvikamapi / ayamAtmA paJcendriya iti vyavahAranimittaM karma paJcendriyajAtiH / paJcadehA audArikavaikriyAhAra kataijasakArmaNarUpAH / AdimAnAM tisRNAmaudArikavaikriyAhArakANAM tanUnAmaGgopAGgAni ziraHprabhRtInyaGgulyAdIni ca tannirvartaka karmANyAdimantritanUpAGgAni | Adima saMhananasaMsthAne, asthibandhanavizeSaprayojakaM karma saMhananaM, Adima saMhananaM vajrarSabhanArAcasaMjJaM, zarIrAkRtinirvRttiprayojakakarma saMsthAnaM, AdimasaMsthAnaM samacaturasranAme - 20 tyarthaH / prazastavarNacatuSkaM zuklaraktapItAH prazastavarNAH, prazasto gandharasurabhiH, kaSAyAmlamadhurAH prazastarasAH, mRdulaghusnigdhoSNAH prazastasparzA eSAM lAbhaprayojakAni karmANi catvAri prazastavarNacatuSkapadagrAhyANi / zarIrANAmagurulaghutvapariNAmaniyAmakaM karmA gurulaghu / paratrAsAdijanakaM karma parAghAtaM, ucchvasanaprAptiheturucchvAsaH / uSNaprakAzaprApakaM karmAtapaM, anuSNaprakAzaprApakaM karmodyotaM, zubhAntarikSagamanahetuH karma zubhakhagatiH, aGgopAGgAdipratiniyata25 sthAnavRttitAprayojakaM karma nirmANaM, trasabAdaraparyAptapratyekasthirazubhasaubhAgyasusvarAdeyayaza:kIrtirUpANi daza karmANi trasadazakapadaprAhmANi surAzca narAzca tiryaJcazca suranara tiryazvasteghAmAyUMSi, tatprayojakakarmANyatra suranaratiryagAyUMSi / dharma tIrthapravarttayitRpadaprApakaM karma tIrthakara - nAma, eSAM dvandvastata: karmapadena karmadhArayaH, tAdRzakarmANi rUpaM svarUpaM yasya puNyasya tattA - Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pApaprabhedAH ] bhyAyaprakAzasamalaGkate zakarmarUpaM tena puNyasya dvicatvAriMzadbhedAtmakatvamiti bhAvaH // tatra sAtoccairgotravarjAni suranaratiryagAyurvarjAni ca zeSANi karmANi nAmaprakRtayaH, sAtoccairgotre vedanIyagotrakarmaNoruttaraprakRtI, suranaratiryagAyUMSi AyuSaH prakRtayo bodhyAH / / etarhi pApasya prabhedAnAha jJAnAntarAyadazakadarzanAvaraNIyanavakanIcairgotrAsAtamithyAtvasthAva. 5 radazakanirayatrikakaSAyapaJcaviMzatitiryagdvikaikadvitricaturjAtikukhagatyupaghAtAprazastavarNacatuSkAprathamasaMhananasaMsthAnabhedAt dvayazItividhaM paapm|| jJAnAntarAyeti / jJAnAni cAntarAyAzca jJAnAntarAyAsteSAM dazakaM, jJAnAni vizeSaviSayabodhAtmakAni matyAdirUpataH paJcavidhAni, karmaprastAvAjjJAnapadena tadAvaraNAnAM grahaNaM, tathA ca paJcavidhAni jJAnAvaraNAni, dAnalAbhabhogopabhogavIryANAM pratyUhavidhAyakAni paJcA- 10 ntarAyakarmANi, tasmAddazavidhatvaM bodhyam / darzanAvaraNIyanavakaM, darzanaM sAmAnyopalambhaH, tasyAvaraNamAvArakaM, tacca dvividhaM darzanalabdherdarzanopayogasya cAvaraNabhedAt , tatrAdyaM caturvidhaM cakSuracakSuravadhikevaladarzanAvaraNabhedAt dvitIyantu paJcavidhaM nidrAnidrAnidrApracalApracalApracalAstyAnarddhirUpeNa, ubhayamapi militvA darzanAvaraNIyanavakamucyate / nIcairgotraM garhitakulaprabhavaprayojakaM karma, asAtaM viziSTaduHkhaprayojakaM karma, tattvArthazraddhAnaviparyayaprayojakaM karma mithyAtvaM / sthAvara 15 dazakaM sthAvarasUkSmAparyAptasAdhAraNAsthirAzubhadurbhagadussvarAnAdeyAyazaHkIrtiprayojakakAtmakaM, nirayatrikaM narakagatinarakAyurnarakAnupUrvIprayojakakarmalakSaNaM, kaSAyapazcaviMzatiH, krodhamAnamAyAlobhAH kaSAyAste pratyekamanantAnubandhyapratyAkhyAnapratyAkhyAnasaMjvalanaprabhedataSSoDazavidhAH / hAsyaratyaratizokabhayajugupsApuruSavedastIvedanapuMsakavedabhedato nava nokaSAyA ISatkapAyarUpatvenobhayasaMmelanataH kaSAyANAM paJcaviMzatirbhavati / tiryagdvikaM tiryaggatitiryagAnupUrvI- 20 prayojakakarmadvayaM, ekadvitricaturjAtayaH-ekendriyajAtidvIndriyajAtitrIndriyajAticaturindriyajAtirUpAH, kukhagatiH kutsitAmbaragamanaprayojakaM karma, upaghAtaM svAvayavaissvapIDAprayojakaM karma, aprazastavarNacatuSkaM nIlakRSNAvaprazastavarNI, durabhiraprazastagandhaH, tiktakaTU aprazastarasau, kaThinagururUkSazItA aprazastasparzAH, eSAmudayaprayojakakarmacatuSTayaM, aprathamasaMhananasaMsthAnAni RSabhanArAcanArAcArdhanArAcakIlikAsevArtalakSaNabandhavizeSaprayojakakarmANya- 25 prathamasaMhananAni, nyagrodhaparimaNDalasAdikubjavAmanahuNDanidAnakarmANyaprathamasaMsthAnAni / eSAM dvandvastatastAnyeva bhedastasmAditi smaasH| tatra jJAnAraNIyapaJcakaM jJAnAvaraNIyasyAnta Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare [prathamakiraNe rAyapaJcakamantarAyasya, darzanAvaraNIyanavakaM darzanAvaraNIyasya, mithyAtvakaSAyapaJcaviMzatirUpAH SaDviMzatividhA mohanIyasya prakRtayaH / narakAyurAyuSo nIcairgotraM gotrasyAsAtaM vedanIyasya prakRtiH / zeSANi narakagatyAnupUrvI tiryaggatyAnupUryekadvitricaturindriyajAtyaprathamasaMhananapa JcakAprathamasaMsthAnapaJcakAprazastavarNacatuSkopaghAtakukhagatisthAvaradazakAni caturviMzanAmaprakR5 tayo vijnyeyaaH|| sAmpratamAzravaM vibhajate Azravastu indriyapazcakakaSAyacatuSkAvratapaJcakayogatrikakriyApaJcaviMzatibhedAt dvaactvaariNshdvidhH| Azravastviti / kAyavAGmanasAM kriyAvizeSo yogAparaparyAya AtmakAyAdyAzraya 10 Azrava ucyate, sa ca yadyapi sakaSAyasyAkaSAyasya ca bhavati tathApyatra sakaSAyasyaivAzravaM vibhajate, sparzanarasanaghrANacakSuHzrotrarUpamindriyapaJcakaM, krodhamAnamAyAlobharUpaM kaSAyacatuSkaM, hiMsA'satyasteyAbrahmaparigraharUpamavratapaJcakaM, kAyavAGmanorUpaM yogatrikaM, kAyikyadhikaraNikI prAdoSikIpAritApanikIprANAtipAtikyAraMbhikIpArigrahikImAyApratyayikImithyAdarzanapratyayi kyapratyAkhyAnikIdRSTikIspRSTikIpAtItyakIsAmantopanipAtikInaiHzastrikIsvAhastikyAjJApa15 nikIvidAraNikyanAbhogapratyayikyanavakAMkSapratyayikIprAyogikIsAmudAyikIpremapratyayikIdveSa pratyayikIryApathikIrUpAH kriyApaJcaviMzatiH, eSAM dvandva etA eva bhedo vizeSastasmAdityarthaH / yadyapi yogendriyakaSAyAvatAnAM sakaSAyasambandhinAM kriyAsvabhAvAnativRtteH kriyAmAtramevAsravaH prasaktastathApi teSAM dravyAsravatvaM zubhAzubhAnavapariNAmAbhimukhatvAt , bhAvAsravastu karmAdAnaM, tacca paJcaviMzatikriyAbhiriti teSAM pRthaggrahaNaM, tatrAvatapaJcakaM sakalAsravajAlamUlaM, 20 tatpravRttAvevAsraveSu pravRttistannivRttau ca sarvAsravebhyo nivRttiH, atra kaSAyacatuSkaM sahakAri, ubhayoranayoH sattve indriyapaJcakamAsraveSu pravarttate tadanantaraJca paJcaviMzatikriyA AsravakAraNikAH pravarttante, sarvatra ca kAyavAGmanoyogassahakArI bhavati / tathA ca kriyApaJcaviMzatiH naimittikI, itarANi tu nimittAni yathA sparzanendriya kAraNaM sparzanakriyA kArya tasmin sati spRSTikI kriyA, mUrchA kAraNaM parigrahaH kArya tasmin sati pArigrahikI 25 kriyA, krodhaH kAraNaM pradoSaH kArya tasmin sati prAdoSikI kriyA, mAnaH kAraNa mapraNatiH kAryaM tasmin sati prAtItyakI kiyA, kAraNaM mAyA kArya kauTilyaM tasmin sati mAyApratyayikI kriyA, prANAtipAtaH kAraNaM kArya prANAtipAtikI kriyA ityevaM yathAsaMbhavaM nimittanaimittikabhAvo vijJeyaH / / Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirjarAvibhAgaH ] nyAyaprakAzatamalaGkRte / : 19: idAnI saMvarabhedAnAhapazcasamititriguptidvAviMzatiparISahadazayatidharmadvAdazabhAvanA __ paJcacAritrabhedAtsaMvarassaptapaJcAzadvidhaH / pazceti / IryAbhASaiSaNA''dAnanikSepotsargarUpAH pnycsmityH| kAyavAGmanonigrahAtmikAtriguptayaH / kSutpipAsAzItoSNadaMzAvastrArativanitAcaryAnaSedhikazayyA''krozavadhayAca- 5 nA'lAbharogatRNasparzamalasatkAraprajJA'jJAnasamyaktvarUpA dvAviMzatiparISahAH / kSAntimArdavAjavanirlobhatAtapaHsaMyamasatyazaucAkiJcanyabrahmacaryarUpA daza yatidharmAH / anityAzaraNasaMsAraikatvAnyatvAzucitvAzravasaMvaranirjarAlokasvabhAvabodhidurlabhadharmasvAkhyAtarUpA dvAdaza bhaavnaaH| sAmAyikachedopasthApanAparihAravizuddhisUkSmasaMparAyayathAkhyAtarUpANi paJca cAritrANi, eSAM dvandva etAnyeva bhedaH prakArastasmAt / saMvaraH pUrvoditA''sravasya nirodhaH, zubhAzubhakarmagraha- 10 NahetvAtmapariNAmAbhAva iti yAvat / artho'yaM saMvaraNaM saMvara iti vyutpattyA vijJeyaH / saMtriyate karmAneneti vyutpatyA tu saMvarassamityAdayaH / samityAdibhirhi karma saMbriyate, tathA ca zubhAzubhakarmAdAnAbhAve samityAdayaH karaNamiti tAtparyam / / adhunA nirjarAM vibhajate bAhyAbhyantaraSaTkarUpatapobhedena dvAdazaprakArA nirjraa| 15 bAhyeti / tapo hi dvividhaM bAhyamAbhyantaraJceti, tatrAnazanonodarikAvRttisaMkSeparasatyAgakAyaklezasaMlInatArUpaM SaDvidhaM bAhyaM tpH| prAyazcittavinayavaiyAvRttyasvAdhyAyadhyAnotsargarUpaJca SaDvidhamAbhyantaraM militvA ca dvAdazaprakArANi tapAMsi, etAnyeva ca nirjarAzabdavAcyAnIti tasyA api dvAdazavidhatvaM, yadyapi bAhyAbhyantararUpANi tapAMsi karmAdAnAbhAvAsmakasaMvarakaraNeSvantargatAni, tasmAdeSAmeva nirjarAtve saMvaraikadezo nirjareti syAttathA ca 20 saMvaravannedaM pradhAnaM tattvamiti navatvavyAghAtastathApi karmasaMzliSTenAtmanA karmAdAnAnnivRtteneva saMzliSTakarmahInenApi bhavitavyamevAnyathA bandhavinirmuktistasya na bhavedeva, tatazca saMzliSTakarmaprahANamapyAvazyakamatastadapi tattvameva, tadeva ca nirjarA tasyA upAyo'vazyaM vidheyaH, sa copAyastapa eva, tasya tvAgacchatkarmanirodhe saMzliSTakarmaprahANe ca sAmarthyAdubhayAGgatayA kIrtanamiti na ko'pi dossH|| . 25 samprati bandhaM vibhajate 1. atra karmavyutpattyA kSudhAdInAM parISahatvamuktametattatvamagre vakSyate / 2. pradhAnatayetyAdiH / Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare [ dvitIyakiraNe prakRtisthitirasapradezabhedAccaturvidho bandhaH / prakRtIti / jIvapradezakarmapudgalAnAM kSIrodakavatparasparAzleSo bandhaH / bandhanaM bandho'svataMtrIkaraNaM, taccobhayorapi pudgalAtmanoriti kriyAkriyAvatoH kathaJcidabhedAt jJAnadarzanAva raNavedanIyamohanIyA''yuSkanAmagotrAntarAyAtmakASTavidhAH prakRtayo bandhapadavAcyA bhavanti / 5 athavA'STavidhakarmajanyAssvabhAvAH prakRtayaH, yathA jJAnAvaraNIyasyArthAnavagamo, darzanAvaraNIyasyArthAnAlocanaM, vedanIyasya sukhaduHkha saMvedanaM, tattvArthAzraddhAnAsaMyamau mohanIyasya, bhavadhAraNamAyuSo nAmno nArakAdinAmakaraNaM gotrasya sadasatkulInasaMzabdanaM dAnAdivighnakaraNamantarAyasyeti / etAsAM jJAnAvaraNIyAdiprakRtInAmAtmapradezeSu kAlavibhAgenAvasthAna sthitibandhaH, tattatprakRtisvabhAvAdavicyutirniyatakAlamiti vA / niyatakAlAnAM karmaNAM tIvramandAdi10 bhAvena vipAkavattA rasabandho'nubhAvabandhAparanAmA karmapudgalagatasAmarthya vizeSAnubhavo vaa| AtmapradezeSu karmapudgaladravyaparimANanirUpaNaM pradezabandhaH, karmabhAvapariNatapudgalaskandhAnAM paramANuparicchedenAvadhAraNaM veti caturvidho bandha iti bhAvaH // atha mokSaM vibhajatemokSastu satpadaprarUpaNAdravyapramANakSetrasparzanAkAlAntarabhAga bhAvAlpabahutvaivavidhaH // mokSastviti / kRtsnakarmakSayo mokSaH, tatra vastuto yadyapi tAratamyAbhAvena tasya prabhedA na saMbhavantyeva, tathApi tadvatAM siddhAnAmAzrayeNa vyAkhyAprakAraissatpadaprarUpaNAdibhirbhedo'vaseyaH, mokSasyAtmapariNAmatayA pariNAmapariNAminoH kathaJcidabhedAditi bhAvaH // iti tapogacchanabhomaNizrImadvijayAnandasUrIzvarapaTTadharazrImadvijayakamalasUrIzvaracaraNa20 nalinavinyastabhaktibhareNa tatpaTTadhareNa vijayalabdhisUriNA vinirmitasya tattvanyAyavibhAkarasya svopajJAyAM nyAyaprakAzavyAsyAyAM tattvoddezAkhyaH prathamakiraNaH smaaptH|| __ atha dvitIyakiraNaH // nanu sarvamidaM tadopapadyate jIvo nAma kazcana padArthaH pramANapadaM yadyavataret , yasya muktaye tattvopadezo bhavet , tatraiva ca mAnaM na pazyAmaH, loke hi yadatyantamapratyakSaM tannAstyeva yathA 25 gaganAravindaM, yattvasti tatpratyakSeNa gRhyata eva yathA ghaTAdikaM, na cAyAti jIvaH kadAcana 1. kriyA-asvatantrIkaraNarUpA, kriyAvAn janakatayA darzanAvaraNAdiH / AzrayatayA cAtmA / yadi prakRtizabdasya svabhAvavAcitvaM na jJAnAvaraNAdivAcitvamityucyate tadA tvAhAthaveti // Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvasiddhiH ] nyAyaprakAzasamalate pratyakSagocaratAM, tato nAstyAtmA, na cAsAvanumAnagamyaH, liGgaliGginoH kacidadhyakSato'vinAbhAvagraheNaivAnumAnapravRtteH, na ca liGginA''tmanA kasyApi siddho'sti pratyakSeNAvinAbhAvo liGgasya, tathA sati jIvasya pratyakSata eva siddhAvanumAnanairarthakyaM syAt / na cAdityo gatimAna dezAntaraprApterdevadattavaditi sAmAnyatodRSTAnumAnenAdRSTAyA apyAdityasya gateranumAnavadatrApi jIvassiddhyatIti vAcyam , dRSTAnte devadattAdau sAmAnyato dezAntaraprAptergatipUrvakatvamadhyakSato- 5 'vadhAyaiva sUrye tatsAdhanAt, na cAtra tathA kvacidapi dRSTAnte jIvasattA'vinAbhUtaM sAdhanaM kimapi pratyakSeNa lakSyate / na cApyAgamagamyassaH, vastutastasyAnumAnAdabhinnatvAt , na ca kasyacitpratyakSo jIvo yasya vacanamAgamaH syAtpramANazca bhavet / tathA ca sarvamidaM nirUpaNamaraNyaruditanibhamityAzaGkAyAM jIvAsAdhAraNadharmAtmakalakSaNapradarzanadvArA''tmAnaM sAdhayati- . tatra cetanAlakSaNo jIvaH / __10 tatreti / navasu tattveSu madhya ityarthaH / cetanA lakSaNamasAdhAraNo dharmassvarUpaM vA yasya saH, cetanayA lakSyate'sAviti vA cetanAlakSaNaH, atra jIva iti lakSya, cetanAlakSaNa iti lakSaNam / cetanA-buddhiH-saMvedanaM, saiSA jIvasya paryAyaH, tadeva sAmAnya lakSaNam , jIvo lakSyaH / sarvajIvavartinI ceyaM cetanA, sUkSmanigodAparyApteSvapi sarvajaghanyA sA'styeva, trailokyavartinAM sarvapudgalAnAM karmatayA pariNatAnAmapi sarvAtmanA cetanAM samAvarItuM sAmarthyA- 15 bhAvAdato na kA'pyavyAptiH / na vA'sambhavo'cetana Atmeti viruddhatvAdazrAvaNazzabda itivat / evaJca cetanaivAtmani pramANaM, sukhaduHkhAdayo hi yathA''tmasaMvedanasiddhAstathA saMzayAdivijJAnamapi svasaMvedanasiddhameva, yaddhi pratyakSaM na tatpramANAntareNa sAdhyaM bhavati, na ca sarve pratyayA nirAlambanAH pratyayatvAt svapnapratyayavaditi zUnyavAdinamanumAtAraM prati pratyakSasiddhamapi sagrAmanagaraM vizvaM sAdhyata eveti vAcyam , tatra bAdhakapramANasyaiva nirAkaraNAt , ana tvAtma- 20 grAhake pratyakSe bAdhakapramANAbhAvAt / jJAtavAnahaM jAne'haM jJAsyAmyahamityAditraikAlikakAryavyapadezaviSayAhampratyayata AtmanaH pratyakSasiddhatvAcca / na cAhampratyaya AnumAniko'laiGgikatvAt / nApyAgamAdipramANasambhavastadanabhijJAnAmapi tasyotpAdAt / na cAsya deha eva viSayo mRtadehe'pi tadutpattiprasaGgAt / nApi nirAzrayaH ahamityAdijJAnasya guNatvena guNinamantareNAsambhavAt , na deho'tra guNI, mUrttatvAjaDatvAcca jJAnasya tvamUrttatvAd bodharUpatvAcca / 25 na cAnanurUpANAM guNaguNibhAvo yujyate, AkAzarUpAdInAmapi tadbhAvaprasaGgAt / tasmAdaha 1. kathaJcidbhadApekSayedaM, svarUpamiti tu kathaJcidabhedApekSayA / tathA ca lakSaNazabdo bhedAbhedadyotaka iti bhAvaH / tathA ca jIvazcaitanyameva caitanyamapi jIva eva paraspareNAvinAbhUtatvAditi bodhyam / / Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :22: tattvanyAyavibhAkare [ dvitIyakiraNe mpratyayagrAhyatvAdAtmA pratyakSa eva / tadapalApe'zrAvaNaH zabda itivatpratyakSaviruddhaH pakSAbhAsaH syAt / yathA ca rUpAdiguNapratyakSAd guNI ghaTaH pratyakSaH tathA saMzayasmRtijijJAsAdijJAnavizeSANAM svasaMvedanapratyakSasiddhatvAdguNI jIvo'pi pratyakSasiddha eva / tathendriyamapi na vijJAta, taduparame'pi tadupalabdhArthAnusmaraNAt / ataH pratyakSo'yamAtmA svadehe / paradehe puna5 riSTAniSTapravRttinivRttidarzanAtsAtmakatvamanumeyam / parazarIraM sAtmakaM, iSTAniSTapravRttinivRtti darzanAtsvazarIravat / tathA'sti dehasya vidhAtA, AdimatpratiniyatAkAratvAt ghaTavad, yatpunarakartRkaM tadAdimatpratiniyatAkAramapi na bhavati yathA'bhraM / mervAdau vyabhicAravAraNAyAdimaditi vizeSaNam / tathA indriyaM sAdhiSThAtRkaM, karaNatvAddaNDAdivat , dehAdayassabhoktakA bhogyatvAt * vastrAdivadityanumAnAni sAdhakAni bodhyAni / na ca vidhAtrAdisAdhakahetUnAM sAdhyaviruddha10 sAdhakatvaM, ghaTAdikartRNAM mUrtimattvAtsaMghAtarUpatvAdanityasvabhAvatvAcca , siSAdhayiSitazcaitadviparIto jIva iti vAcyam , saMsAriNo jIvasyaiva sAdhayitumiSTatvenAdoSatvAt , sa hi aSTavidhakarmapudgalasaMghAtopagUDhatvAtsazarIratvAcca kathaMcinmUrttatvAdidharmayukta eveti dik // nanvastu jIvaH pratyakSasiddhastathApi cetanAlakSaNo jIva iti lakSaNaM na sambhavati, tathA sati hi cetanAsvarUpaM jIva ityuktaM syAt tacca na saMbhavati cetanAyA guNatvAjjIvasya guNitvAcca svarUpabhedAt tayorbhede 15 tu jIvasyaiva cetanA guNo na ghaTAderityavadhAraNaM na syAt , tayozcAbhede ya eva jIvassaiva cetanA, yaiva cetanA sa eva jIva iti bhedanibandhanalakSyalakSaNabhAvo na bhavediti cenna tayoH kthnycidbhinnaabhinntvenobhyopptteH| nanu tathApi kathaJcidbhadena caitanyAzrayo jIvo varttata iti na saGgacchate sarvabhAvAnAM kSaNikatvena nityasya caitnyaashrysyaasiddheH| yaddhi sat tatkSaNikaM yathA ghaTaH saMzca vivAdAdhyAsita iti, atra sattvamarthakriyAkAritvaM nahi saMzcArtho na cArthakriyAkArIti 20 saMbhavati, tathA ca jJAnAnyeva santanyamAnAni kSaNikAni santi na tato'nyo nityastadAzrayo jIvo nAma kazciditi cenna ghaTAdInAM kAlAntarasthAyitvena kSaNikatvasyAsiddhyA sattvasya kSaNikatvena vyAptyasiddheH, na ca ghaTAdau sAmarthyAsAmarthyalakSaNaviruddhadharmAdhyAsAnna kAlAntarAvasthAyitvaM, anyathA kAlAntarabhAvijalAharaNAdikamidAnImapi kuryAnna karotyato'samarthatvena pUrvottarakAlayonaiko ghaTa iti kSaNikatvaM siddhameveti vAcyam , sAmarthyAsAmarthyalakSaNaviruddhadha25 mAdhyAsAsiddheH / idAnIM jalAharaNaM kurvato ghaTasya kAlAntarIyajalAharaNaM pratyapi saamrthyaat| " na ca sati sAmarthya kAryamavazyaM karaNIyamityasti niyamo sahakArilAbhAlAbhaprayuktatvAt karaNAkaraNayoH / tasmAnna kSaNikatvavyAptaM sattvaM, kizca nityAtmAnabhyupagame kSaNikatvena 1. AtmA na pratyakSa ityatreti bhAvaH // 2. jovo'sti tadguNapratyakSatvAddhaTavaditi prayogo'pi bobhyaH / / 3. ata eva ca viruddhatvam / tatra hetumAha ghaTAdIti // Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ myAyaprakAzasa jJAnAtmanorbhedAbhedaH } :23: jJAnAnAM smaraNAnupapattiH, anyadRSTasyAnyenAsmaraNAt , na ca nAnAtve'pi jJAnAnAM kAryakAraNabhAvena smaraNaM yujyata iti vAcyam , upAdhyAyAnubhUte ziSyasya smaraNaprasaGgAt , tajjJAnAnAM kAryakAraNabhAvAvizeSAt , na ca zarIrabhedAgraho'pi niyAmaka iti vAcyam , etajjanmani jAtismaraNena prAgjanmAnubhUtAnAM smaraNAsaMbhavAt , prAgbhavIyasvajJAnAnAM sarvajJenApratisaMdhAnApattezca / kAryakAraNabhAvamAtrasya smRtihetutvAsaMbhavAcca / kRtahAnyakRtAbhyAgamaprasa 5 gAcca, yena hi jJAnena zubhAzubhaM karmAcaritaM na tena phalamupabhujyate yena tu na kRtaM tenopabhujyate ceti| zubhAzubhakarmapravRttyapravRttiprasaGgena para lokAdyanuSThAnAsaMbhavAJca, na caikajJAnasya kartRtvabhoktRtvAbhAve'pi tatsantAnasya sthiraikarUpasya te bhaviSyata eveti vAcyam , santAnasya vijJAnAnatirekAt , vyatiriktatve'pyacetanatvAt , vyatiriktacetanatve tu jIvasyaiva nAmAntareNAbhyupagamaprasaGgAt , na ca vAsanAsahakRtaM jJAnameva kartR smartR bhoktR ca bhavatIti kiM tadati- 10 riktasukhaduHkhaphalabhoktRkalpanayeti vAcyam , vAsanAyA akSaNikAyA jJAnAtiriktAyA tvayAnabhyupagamAt , jJAnAt sukhaduHkhayorapi kAraNasnarUpaphalabhedenAbhedAsambhavAcca / na khalu vanitArUpAdijJAnotpattau yA sAmagrI vanitAdirUpA saiva sukhaduHkhayorapi, kintu rAgAdivAsanAvizeSo'pIti kAraNabhedaH, svaparaprakAzakaM jJAnaM, anukUlapratikUlavedanIye ca sukhaduHkhe iti svarUpabhedaH, pravRttinivRttI ca jJAnasya phalaM, tRSNAvaimukhyAdijananaM sukhaduHkhayoriti phlbhedH| 15 tasmAjjJAnabhinnassukhaduHkhAdiphalabhoktA'tirikta AtmA siddha iti // nanu buddhirnAtmasvarUpabhUtA tadviruddhadharmAdhikaraNatvAd ghaTapaTAdivat , na cAsiddho heturbuddherutpAdavinAzadharmakatvAt , AtmanazcAnutpAdavinAzadharmakatvAditi cenna, viruddhadharmAdhikaraNatve'pi sarvathA bhedAsiddheH mecakajJAnavat , taddhi ekaM, yugapadanekapadArthagrAhizaktyAtmakaM cAto viruddhadharmAdhyAsaH / na cAnekatvadharmAdhArA zaktiranyA, ekatvadharmAdhAraJca tajjJAnamanyaditi vAcyam , anekA zaktistasyeti 20 vyapadezAsambhavAt , tato bhedAdarthAntaravat / na ca sambandhAdbhavatIti vaktuM zakyaM, anekayA zaktyA sambadhyamAnasyAnekarUpatvApatteH / na caikayaiva zaktyA'nekamarthaM gRhNAtIti vaktuM zakyaM savArthagrahaNaprasaGgAt , tasmAttayoH kathazcidbhinnAbhinnatvena cetanAsvarUpatvaM yuktam , sA ca pratijIvaM tAratamyadarzanAcetanAtvenaikApi paryAyAdbhinnA tatazcAtmApi dravyata eko'pi paryAyabhedAd bhinna iti vibhAvanIyam / tacca caitanyamekarUpamapi karmamaladigdhamanekAvasthAntarAvaskandi bhavati, 25 etenaM yadyAtmA jJAnarUpastadA sarvadA viSayadarzI bhavet , jAnAnaM hi jIvaM jJAnasvarUpamiti 1. ekasantAnikatvena smaraNaM sambhavatItyAzaMkAyAntvAha kAryeti, ekasantAnikatvasyApi hetutvAditi bhAvaH / 2. astUbhayaM heturityAzaMkAyAM doSAntaramAha kRteti, iSTApattI bAdhakamAha zubheti // 3. tathA ca na sthiraikarUpatvamata eva na vyatiriktatvamiti bhAvaH // 4. uktana vakSyamANena ca kAraNenetyarthaH / Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 24 : tasvanyAyavibhAkare [ dvitIyakiraNe vaktuM zakyamanyathA jJAnasvarUpo na jAnIte ceti viruddhaM vacanaM syAt, tathA vismRtyanavabodhasaMzayA api na bhaveyuH syAccAtmA sarvadA'zeSavizeSavijJAnAtmaka iti zaGkApi parAstA, pradezASTakaM vihAya calatvenAnavaratamarthAntareSu pariNamanAt, ekArthe'navasthitoGkrAntamanaskatvena ciramupayogAbhAvAt / upayogasthitikAlasya svabhAvAdevotkarSeNAntarmuhUrtta parimANatvAt / 5 AvaraNasvabhAvajJAnAvaraNakarma sadbhAvAtkadAcidvijJAnasyAvyaktabodha saMzayAdInAzcopapattezceti // nanvastu cetanAlakSaNo jIvassa tveka eva nikhilajagaccharIrANyabhivyApya zazvadvartate, natu pratizarIraM pRthagAtmAstItyAzaMkAyAmAha - sadvividhaH / sa iti / ayambhAvo yadi jIvo nikhilazarIrAdhiSThAyakatayaiko bhavet tarhi samasta10 zarIrabhAvinAM sukhaduHkhAdInAmekasminneva zarIre'nubhUyeta, anyathA nikhilazarIrAdhiSThAyakatvameva tasya na bhavet, dRzyate hi bAlyakaumAsadyavasthAbhede'pi jIvasyaikatvena bAlyAdyanubhUtasya sthavirAvasthAyAM smaraNaM, na ca tathaikenAnubhUtaM sarvaiH smaryate tasmAtsarvazarIreSu bhinna evAtmI, evamAtmana ekatve sukhaduHkhanimittadharmAdharmayoH sarvasAdhAraNyena kazcideva sukhI na sarve, kazcideva duHkhI na sarva iti pratyakSasiddhaH pratiniyamo na bhavet, na caikasyevAJcalasya prasA 15 ritasya mahato vAyvAdinimittAt kvacideva bhAge kampanamanubhUyate tathA tattaccharIrAvacchedenaiva sukhAdikaM bhavati na sarvatreti vAcyam / paramparayA tatrApi sUkSmakampasyAnubhavAt, yo'haM sukhI, so'haM maitro duHkhI samprati jAta iti pratyabhijJApattezca / na ca nAtmyai tattaccharIreSvanubhUtasukhAdInAM smaraNApattirdoSaH, pUrvapUrvazarIrAnubhUtAnAmAtmaikye 'pyasmaraNAditi vAcyam, pUrvapUrvAnubhavajanita saMskArasya maraNagarbhavAsAditIvratara duHkhairabhibhUtatvAt, 20 jAtismaraNena kenApi smaraNAcca, nahi caitrajJAnAdikaM kadApi kathamapi smarati maitrastasmAdAtmA naikospi tu pratizarIraM bhinnaH parantu teSAM sujJAnAya prathamaM tasya dvaividhyaM bhAvyamiti bhAvaH / kena prakAreNa bheda ityatrAha - saMsAryasaMsAribhedAt | saMsArIti / saMsAro'STavidhaM karma, tadupaSTambhenaivAtmanassaMsaraNAd balavanmoho nArakA25 dyavasthA vA saMsArastadyogAtsaMsArI, na saMsArI- asaMsArI nirdhUtAzeSakarmetyarthaH / tatra saMsAriNAM 1. tathA ca prayogaH nAnArUpA bhuvi jIvAH parasparaM bhedabhAjaH, lakSaNAdibhedAt yathA kumbhAdayaH, ekatve hi sukhaduHkhabandhamokSAdayo nopapadyanta iti // Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvaprabhedAH ] nyAyaprakAzasamalaGkRte / vikalpabAhulyAt, asaMsAriNAM saMsAripUrvakatvAt svasaMvedyatvAccAdau grahaNaM, saMsAriNo hi svasaMvedyAH, gatyAdipariNAmAnAmanubhUtatvAt , asaMsAriNastvatyantaparokSAstadanubhavasyAprAptatvAditi / kathaM saMsAriNAM bahavo vikalpA ityAzaGkAyAM saMsArijIvAnAM prabhedapradarzanamukhena tAn diGmAtramupadarzayati atra cetanatvena jIva ekavidhaH / atreti / jIvaprakAranirUpaNaprasaGga ityarthaH / jIva iti saMsArijIva ityartha; asaMsAyupekSayA'yaM vibhAgArambhaH, yadvA jIvamAtrasya dvidhaiva vibhAgaH sambhavatIti grantho'yaM pUrveNAnvitaH / tathA cAtra yazcetanatvenaikavidho jIvaH sa dvividha ityarthaH / yadyapi IdRzAbhiprAyo'tretivAkyasya jIvalakSaNAnantaraM yojane suspaSTo bhavati, tathApi jIvanAnAtvasAdhanArthameva- 10 mupanyAsaH kRtaH / tatsiddhAveva prakArabhedanirUpaNasambhavAditi bodhyam / tadantargataH saMsArI jIvastu saMsAritvenaiko'pi trasasthAvarabhedena dvividha ityabhiprAyeNAhatrasasthAvarabhedena dvividhH| puMstrInapuMsakabhedena trividhaH / traseti / trasanAmakarmodayAvRttivizeSAstrasA dvIndriyAdayo natUdvejanakriyAviziSTAH garbhANDajamUchitasuSuptAdInAM trasatvAbhAvaprasaGgAt , sthAvaranAmakarmodayajanitavizeSAH 15 sthAvarAH pRthiviijltejovaayuvnsptyH| na tu sthAnazIlA vAyutejo'mbhasAmasthAvaratvaprasaGgAt , alpActaratvAt vizeSopayogasambhavenAbhyarhitatvAtspaSTaliGgatvAccAdau trasagrahaNam / dvaividhyapradarzanazcedamupalakSaNaM tena samanaskAmanaskabhedenApi dvaividhyaM bodhyam, manaHparyAptilakSaNakaraNanirvRttimantassamanaskAH dravyabhAvamanoyutA iti yAvat / tadrahitA amanaskAH kevalaM bhAvamanoyutA iti yAvat / prakArAntareNa saMsAriNaH tridhA vibhajate pumiti / tattadvedodayA- 20 1. evambhUtanaye hi daza vidhaprANadhArI jIvo'bhimatassa ca saMsAryeva, siddhastu na tathAvidhaH, asumAn prANItyAdivyapadezAbhAvAditi bhAvaH / kevalaM bhAvaprANavattvAtte'pi jIvA ityAzayenAha yadveti // 2. upalakSako'yaM vibhAgaH, tenendriyAnindriyasakAyAkAyasayogyayogisavedAvedasakaSAyAkaSAyasalezyAlezyajJAnyajJAnisAkArAnAkArabhedena vibhAgasambhave'pi na kSatiriti / / 3. evaJca prathamaM dvibhedamuktvA nAnAtvaM prasAdhya kiM sarvathA jIvA nAnA evetyAzaMkAnivAraNAya vastUnAmekAnekasvabhAvatvena tatpradarzanAya cAtretigranthoktiH / jIvatvAdisvabhAve- 25 naiko'pi saMsAritvAditattaddharmasvabhAvatvena tathAtathAvyapadizyate. ekAntakasvabhAvatAyAM teSAM vaicitryAyogena tathAtathAbhidhAne pravRttirna syAdeveti bhAvaH // Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare [ dvitIyakiraNe pAditapuMstvastrItvanapuMsakatvapariNAmavantaH, liGga dvividhaM dravyabhAvabhedAt , yadravyaliGgaM tadiha nAdhikRtaM dravyapariNAmatvAt, AtmapariNAmaprakaraNAceha bhAvaliGgameva grAhyam , taccAnyo'nyAbhilASalakSaNaM bodhyam / yadvA zarIrazarIriNoH kathazcidabhedena dravyaliGgamAdAyApi bhedo'vseyH|| cAturvidhyamAdarzayatinArakatiryaGmanuSyadevabhedena cturvidhH| indriyabhedena pnycvidhH| nAraketi / tattadgatinAmakarmodayaprayuktatattadbhAvapariNAmamAdAyA''tmano'yaM vibhAgaH / paJcavidhatvaM prakaTayati-indriyabhedeneti / jAtinAmakarmodayApAditaikendriyAdijAti pariNAmabhAktvAtpaJcavidhatvaM jIvAnAmiti bhAvaH / manaso'nindriyatvAt bAhyapaJcendriya10 vidhurasya samanaso jIvasyAprasiddhezca na mana AdAya SaDvidhatvazaGkA kAryeti // atha SoDhA vibhajatepRthivyaptejovAyuvanaspatitrasabhedena SaDvidha ityevaM vistarata striSaSThyadhikapaJcazatavidho'pi bhavatIti vijnyeyH| pRthiviiti| sthAvarAntarvartipRthivyaptejovAyuvanaspatitrasanAmakarmodayajanitapariNAmavanta 15 ete SaDbhedA veditavyAH, tatra satyAM pRthivyAM jalAdikaM sukhena ghaTAdibhigrahItuM zakya miti sukhagrahaNahetutvAt , vimAnabhavanaprastArAdibhAvapariNAmena sthUlamUrttitvAtpratiniyatajalAgrupakAranivartakatvAccAdau pRthivyAH, viruddhabhUtatejovyavadhAyakatayA''dheyatayA ca jalasya, pRthivyapparipAkahetutvAttejasaH, tadupakArakatvAdvAyoH, pRthivyAdinimittakatvAdanantaguNatvAcca vanaspateH, indriyAdhikyAdupayogabAhulyAcca trasasya grahaNam / itthameva bahudhA vibhAgassambhava 20 tItyAhetyevamiti, ityevaMkrameNetyarthaH / nanu vibhAgAnAM parAvadhirasti navetyAzaGkAyAmavadhimAhavistarata iti, saptavidhanArakANAM caturviMzatividhatirazcAmekottarazatavidhagarbhajamanuSyANAM navAdhikanavatividhadevAnAM pratyekaM paryAptAparyAptabhedabhAjAmaparyAptakottarazatavidhasaMmUchimamanuSyANAJca melanayA triSaSTyadhikapaJcazatavidho'pItyarthaH, vijJeya iti AgamAdityAdiH // atha prathamokte dvaividhye saMsArilakSaNamAha25 sakarmA sNsaarii| sakarmeti / karmaNA sahitaH sakarmA, karmabhAvayogyaiH pudgalairavibhAgenopazliSTa ityarthaH / Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvaparimANam ] nyAyaprakAzasamalaGkate :27: karmopazliSTatvaM saMsAriNAM lakSaNaM, taccaikendriyAdArabhya A ayogikevalinassarvatrAstIti na kutrApyavyAptiH // tasya parimANamAha dehmaatrprimaannH| dehamAtreti / deha eva dehamAnaM, tatparimANaM yasya so dehmaatrprimaannH| yasya jIvasya 5 yo dehassa yAvatparimANakastAvadeva jIvasyApi parimANamityarthaH / evaJca tattaccharIrAkAraparimANAstattatsaMsArijIvA na sarveSAmekaM parimANaM niyatamiti bhaavH| etena vibhuparimANatvamAtmanaH pratikSiptaM tattadehAvacchedenaiva sukhaduHkhAnubhavAt , sarvagatatve'dRSTavata Atmanassarvatra sattvena sarvatra tadupabhogaprasaGgAt , evaJca yo yadvyApitvenopalabhyamAnaguNassa tattulyamAna iti vyAptyA zarIravyApitvameva, tathA cAnumAnaM, AtmA dehaparimANaH, tadvyApitve- 10 nopalabhyamAnaguNatvAditi / na ca mUlavyApitvenopalabhyamAnakapisaMyogavato vRkSasya mUlasamAnamAnatvAbhAvena vyabhicAra iti vAcyam , kapisaMyogasya mUla eva vRttaH / na ca mUle vRkSa kapisaMyoga iti pratItyA vRkSe'pi tasya sattvamiti vAcyam , svAzrayAzritatvasambandhenaiva vRkSe vRttitvAbhyupagamAt , saMyogasya kramabhAvitvena sahabhAviparyAyatvarUpaguNatvAsambhavAcca, na cAtmA vibhurnityamahatvAdAkAzavaditi vibhutvaM siddhathatIti vAcyam , aprayojakatvAt , na ca yada- 15 pakRSTaM tajjanyamiti vyAptyA''tmamahatparimANaM yadyapakRSTaM syAttarhi janyaM syAdityukUlastarko' styeveti vAcyam , paramANuparimANasyApyapakRSTatvAnnityatvAcca vyabhicAreNa vyAptyasiddheH / na ca pratizarIraM parimANabhede parimANanAzenAtmano nAzaH syAditi vAcyamiSTApatterviziSTarUpeNa nAzotpAdayorabhyupagamAt , zuddhasvarUpeNaiva tasya nityatvAt / na cApakRSTamahatvena sAvayavattvaM tasmAcca kAryatvamAtmanaH prasajyeteti vAcyam , trikAlavartinyAtmani kAryatvasyAsiddheH, sarvathA 20 prAgasatassattvarUpakAryatvasya kvacidapyaprasiddhatvAcca / na cAkAze vyabhicAro'vagAhanAguNasya . sarvAdhAratAyA vA lokAvacchedena sattve'pi tattulyamAnatvAbhAvAditi vAcyaM tatrApyavagAhanAguNasya sattvAdavagAhyapadArthAbhAvAdevAvagAhanAnupalambhAt , na ca sarvagatatve'pyAtmanaH svAdRSTanimittakadehAbhAvAdevAnyatra na sukhaduHkhopabhoga iti vAcyam ,adRSTasya svakIyatvAsiddheH, ne ca svAtmani tasya samavAyAtsvakIyatvamiti vAcyam , samavAyasyaikatvena sarvagatatvena ca parakIyAdRSTAnAmapi svAtmani samavAyAt , samavAye mAnAbhAvAcetyadhikamanyagranthebhyo'vaseyam // atha saMsAriNAM bahudhA prabhedAnAmuktatve'pi mAdhyamikaM bodhavizeSAdhAyakaJca prabhedamadhunA vakti Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :28: tattvanyAyavibhAkare [ dvitIyakiraNe sa ca sUkSmaikendriyadvitricaturindriyAsaMjJisaMjJipazcendriyabhedena saptavidho'pi pratyekaM paryAptAparyAptabhedatazcaturdazavidhaH / sa ceti / sUkSmAzcaikendriyAzca sUkSmaikendriyAH, dve ca trINi ca catvAri ca dvitricatvAri tAni indriyANi yeSAM te dvitricaturindriyAH, asaMjJinazca saMjJinazvAsaMjJisaMjJinaste ca te 5 pazcendriyAzcAsaMjJisaMjJipaJcendriyAH tatassarveSAM dvandvaH, ta eva bhedo vizeSastena jIvatvenaikavidho'pi jIvassaptavidho bhavati, prakAraprakAriNoH kathaJcidbhedAbhedatvAdekavacanaM, evaMbhUto'pi pratyekaM punaH paryAptAparyAptabhedamAdAya caturdazavidho bhavatIti bhAvaH, yadyapi dvividhA ekendriyAH, sUkSmA bAdarAzceti tathApyatra sUkSmANAmekendriyatvAvyabhicAreNa sUkSmapadena zAstraprasiddhatvAnnAmaikadezagrahaNe'pi nAmagrahaNasaMbhavAcca sUkSmaikendriyANAM grahaNam , bAdarANA10 ntvekendriyatvavyabhicAritvaM dvIndriyANAmapi bAdaratvAt , tato bAdaramAtragrahaNe bAdaraikendri yAlAbhAt laghunirdezasambhave lAghavArthinA gauraveNa nirdezakaraNAnaucityAcca bAdaraikendriyetigurubhUtanirdezamapahAyaikendriyetyevoktam / sUkSmabAdaradvitricaturindriyetyAdirUpeNoktau tu sUkSmamindriyaM yeSAM bAdaramindriyaM yeSAmityevArtho labhyeta dve indriye yeSAmityAdivat samAsAnu rodhAnna caitadiSTaM tathApi bAdaraikendriyAlAbhAdatastathAnirdezaH kRta iti dhyeyam / / 15 nanu saptavidhAnAM paryAptAparyAptabhedena caturdazavidhatvamucyate tatra paryAptazabdArtho vAcyo' nyathA tu na sukaraM bhedajJAnamityAzaMkAyAM paryAptazabdapravRttinimittamAdarzayati AtmanaH paudgalikakriyAvizeSaparisamAptiH pryaaptiH| Atmana iti / paudgaliko yaH kriyAvizeSastasya parisamAptiryayA sA''tmaniSThA paryAptizabdavAcyA zakti:-karaNavizeSaH / paryApanaM samApanaM paryAptiriti nArthaH kintu paryApanaM yata 20 iti vyutpattyA samAptisAdhanaM grAhyam / evaM yasyAH zaktassattve jIva AhArAdigrahaNAya samartho bhavati sA, sA ca zaktiyaH pudgalopacayairnivaya'te te pudgalopacayA api jIvena gRhItAzzatyutpattijananapariNamAbhimukhAH paryAptizabdenocyante / etadviparItA-azaktiH, tannivartakapudgalAsambandho vA'paryAptiH, na ca samAptiH paryAptizabdavAcyA, kvacidapi granthe'nuktatvAt , na ca kriyAparisamAptiH paryAptiriti tattvArthabhASye zrUyata iti vAcyam / abhiprAyAparijJAnAt , 25 kriyAyAH parisamAptiryata iti vyutpatteH / ata eva bhASyaTIkAyAM "paryAptiH pudgalarUpA''tmanaH kartuH karaNavizeSaH / yena karaNavizeSeNA''hArAdigrahaNasAmarthyamAtmano niSpadyate, taca karaNaM yaiH pudgalairnivaya'te te pudgalA AtmanA''ttAstathAvidhapariNatibhAjaH paryAptizabde Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AhAraparyAptiH ] nyAyaprakAzasamalaGkRte :29: nocyanta" iti dRzyate / nacaivaM na hi bhASyakArAbhiprAya iti vAcyam , AsAM yugapadArabdhAnAmapi krameNa samAptiruttarottarasUkSmataratvAdi' ti svayamevoktatvAt , na hyAsAmitipadena samAptirUpA paryAptirvivakSitA samApterArambhAsambhavAt , krameNa samApterasaMbhavAcca / ata eva sAmarthyavAciparyAptizabdasya kathaM nAmakarmarUpatvamityAzaGkAyAmuktaM 'paryAptinivartakaM paryAptinAma, aparyAptinirvartakamaparyAptinAmeti zaktiprayojakapudgalopacayasya nAmakarmatva- 5 mAviSkRtamiti sUkSmadhiyA vicAraNIyam / tathA cAtmasambandhI pudgalopacayajanyakriyAvizeSapUrNatAprayojakazaktivizeSaH, tAdRzazaktinimittakapudgalopacayo vA paryAptiriti bhAvaH / / atha pudgalarUpAyAzzaktirUpAyA vA paryApteH svarUpato bhedAbhAvAdviSayabhedanibandhana eva tasyA bheda ityAhaAhArazarIrendriyochvAsabhASAmanorUpaviSayabhedAt pryaaptissssoddhaa| 10 AhAreti / tathA cA''hAraviSayA paryAptiH zarIraviSayA paryAptirityAdikrameNa SADvidhyaM bodhyam / yugapadArabdhAH SaDapyetatkrameNaiva siddhiM yAnti na samakAlaM vyutkramaM veti sUcayitumayaM kramaH, uttarottaraparyAptInAM bahutarakAlatvAt // athaa''haarpryaaptimaahshriiraadipnycyogydlikdrvyaadaankriyaaprismaaptiraahaarpryaaptiH| 15 zarIrAdIti / AtmA hi sakriyaH, anyathA kAyotpattyanukUlo yatno na syAdeva, sA kriyA''tmaparispandarUpA, tathA cAtmA pUrvadehamutsRjyopapAtakSetre samAgataH prathamakSaNa eva kArmaNakAyayogAkhyena svaparispandenaudArikAdizarIrayogyAna pudgalAn gRhNAti / taijasakAmaNazarIreNaiva prathamasamaya eva audArikAdizarIrayogyapudgalAharaNAcchaktyutpattezcA''hAraparyAptirekasAmayikI / vIryAntarAyakSayopazamena vIryalabdhirbhavati, tayA ca yathAyogyaM sUkSmavAdara- 20 parispandarUpakriyAsahitaM saleiyavIryamupajAyate, idameva karaNazabdavAcyaM paryAptizabdavAcyaM yogasaMjJakazca, tatra ca kriyAprAdhAnye yogazabdaH prayujyate, vIryasya mukhyatve karaNazabdaH paryAptizabdazca prayujyate, kriyAyAH paudgalikatvena paryAptisambandhipudgalAnAM nAmakarmatvaM, AhAraparyAptiM vihAya zarIraparyAptyAdikriyANAM pratyekamantarmuhUrtena samApanAkriyAsahitaM paryAptizabdavA 1. uktazcAnyatra pudgalopacayajaH pudgalagrahaNapariNamanahetuzzaktivizeSa iti / anyatra ca "AhArasarIradiya UsAsavaomaNo'hinivittI / hoi jao daliyAo karaNaM esA u pajattI" iti // 2 Agame tattvArthe ca bhASAmanaHparyAptyorekatvamabhyupagamya paJcadhA paryAptiruktA // Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :30: tattvanyAyavibhAkare [ dvitIyakiraNe cyaM salezyavIryamadhyantarmuhUrtena samApyata ityucyate tathA caudArikavaikriyA''hArakataijasabhASAprANApAnamanaHkarmabhedenASTavidheSu pudgaleSu zarIrasyendriyANAmucchvAsasya bhASAyA manasazca yogyAni yAni dalikadravyANi teSAM yA AdAnakriyA-grahaNaM tacca parisamApyate yayA sA''hAraparyAptirityarthaH / atra paryAptInAmAsAM svarUpANi tattvArthabhASyAnusAreNa nirUpitAni / pravacanAdyanu5 sAreNa tu bAhyAhAragrahaNakhalarasarUpapariNamanaprayojakAtmazaktivizeSa AhAraparyAptiH // atha zarIraparyAptimAha gRhItazarIravargaNAyogyapudgalAnAM zarIrAGgopAGgatayA rcnkriyaasmaaptishshriirpryaaptiH|| gRhIteti / sAmAnyato gRhItAnAM zarIravargaNAgatayogyapudgalAnAM zarIrAGgopAGgatayA 10 yA racanakriyA-viracanAtmikA kriyA sA parisamApyate yataH, sa zaktivizeSazzarIraparyAptiH / lakSaNadvayamidaM tattvArthoktamaudArikavaikriyA''hArakazarIratraye'pi saGgacchate / tatrA''hAraparyAptiraudArikazarIriNAmAhArapudgalagrahaNakhalarasIkaraNaprayojikA, itareSAM zarIrayogyapudgalagrahaNaprayojikA, iyazca paryAptissarveSAM samayapramANA, upapAtakSetre prathamasamaya evAhAraka tvAt , audArikazarIriNAM zeSAH paryAptayaH pratyekamantarmuhUrtena kAlena niSpAdyante, sarvAsAM 15 paryAptInAM ca parisamAptikAlo'pyantarmuhUrtapramANaH, antarmuhUrtAnAmasaMkhyabhedabhinnatvAt / .. vaikriyAhArakazarIriNAntu AhArendriyocchAsabhASAmanaHparyAptayaH paJcApyekenaiva samayena samApyante, zarIraparyAptiH punarantarmuhUrteneti bhAvyam / pravacanAdiSu tu rasIbhUtAhArasya rasAmR mAMsamedo'sthimajjAzukralakSaNasaptadhAturUpatayA pariNamanahetuH zaktivizeSazzarIraparyAptiH / idaM pUrvoktaJca lakSaNadvayamaudArikazarIra eva saMgacchate, itarazarIrayorasRGmAMsamedasAdimayatvAbhA20 vAt / atra ca tAdRzazaktyutpAdanadvArA zarIrAGgopAGgAdinAmakarmANi, sAkSAt nirmANabandhana saMghAtananAmakarmANi keSAzcinmatenA''nupUrvInAmakarma ca nimittAni bhavanti / eSAM sattArUpeNa vartamAnAnAmapyudaya evaM zarIrAdInAM niSpatteH / aGgopAGgAnAM niyatasthAnavRttitAprayojakatvAt , gRhItAnAM gRhyamANAnAJca zarIrapudgalAnAmanyonyasaMzleSakAritvAt , zarIratvena pariNatapudgalAnAmanyonyasannidhAnena vyavasthApakatvAcca / keSAcinmatenAnupUrvyA aGgopAGgAnAM nirmA25 NanirmitAnAM pratiniyatasthAnavRttitAprayojakatvopagamAditi // athendriyaparyAptimAha tvagAdIndriyanirvattanakriyAparisamAptirindriyaparyAptiH / tvagAdIti / AdinA rasanaghrANacakSuzrotrANAM grahaNam , tAnyapi dravyarUpANyeva prA Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhASAparyAptiH ] nyAyaprakAzasamalaGkRte : 31 : hyANi teSAmevotpAdane'GgopAGganAmakarmaNa indriyaparyAptezca hetutvAt, bhAvarUpANAntu nirvarttane indriyAvaraNakSayopazamasyaiva sAmarthyAt, jAtinAmakarmaNastve kendriyAdizabdapravRttinimittasamAnapariNatilakSaNa sAmAnyaM prati prayojakatvAt, tathA ca tvagAdIndriyANAM tattadindriyasvarUpeNa yA nirvarttanakriyA sA parisamApyate yasmAcchaktivizeSAtpudgalavizeSAdvA sendriyaparyAptiH sarvazarIrendriyavyApinI, dhAturUpatayA pariNamitAdAhArAdekasya dvayostrayANAM caturNAM 5 paJcAnAM vendriyANAM prAyogyAni dravyANyAdAyaikadvitryAdIndriyarUpatayA pariNAmayati yatassendriyaparyAptiH pravacanAdyanusAreNaudArikazarIrendriyaviSayA // athocchvAsaparyAptimAha-- zvAsocchvAsayogyadravyAdAnotsargazaktiviracanakriyAsamAptiH zvA socchvAsa paryAptiH // zvAsocchvAseti / zvAsocchvAsayogyAnAM dravyANAM zvAsocchvAsarUpANAmiti yAvat, teSAM yAvAdAnotsargau-grahaNamokSaNarUpau tadviSayiNI yA zaktirlabdhiryA ca zvAsocchvAsanAmakarmasAdhyA tadanukUlA yA viracanakriyA sA samApyate yatazzaktivizeSAtpudgaloyacayAdvA sA shvaasocchvaaspryaaptirityrthH| yadyapi sarvA labdhayaH kSAyopazamikA eva na tvaudayikyastathApi vaikriyAhArakAdilabdhaya audayikA api saMbhavanti, tatra vIryAntarAyakSayopazamasyApi nimi- 15 tatvena kSAyopazamikatvavyapadeza iti bodhyam // atha bhASAparyAptimAha- bhASAyogyadravya parigraha visarjana zaktinirmANakriyAparisamAptirbhASAparyAptiH // 10 bhASAyogyeti / bhASAyogyAnAM dravyANAM ye parigrahavisarjane'valambanavisagaiau tadviSa- 20 yiNI yA zaktiH - sAmarthyavizeSaH - avalambanapUrvakotsarjana hetu sAmarthyavizeSaH, tasya yA nirmANakriyA sA parisamApyate yayA sA bhASAparyAptirityarthaH / atra vIrya labdhessakAzAdupajAyamAnassalezyavIryavizeSaH, sUkSmabAdaraparispandarUpakriyAvizeSo vAgyogAparanAmA'pi sahakArikAraNaM vijJeyam / paryAghyA hi bhASAyogyapudgalagrahaNapariNamane bhavataH vAgyogena ca 1 1. paJcAnAmindriyANAM prAyogyAn pudgalAn gRhItvA'nAbhoganivartitena vIryeNa tadbhAvanayanazaktirindriyaparyAptiriti prajJApanAyAm // Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 32 : tattvanyAyavibhAkare [ dvitIyakiraNe pariNatapudgalAbalambanaM nisargasAmarthyavizeSazca bhavati, mandazakternagaraparibhramaNAya yaSTyavalambanavad vAgyogAvalambanaM bodhyam // atha manaH paryAptamAha manastvayogyadravyAharaNavisarjanazaktijananakriyAparisamAptirmanaH 5 paryAptiH // manastvayogyeti / manastvayogyAni yAni dravyANi teSAmAharaNavisarjane-a -avalambanamokSaNe tadviSayiNI yA zaktiH tajjananakriyAyAstadanukUlakriyAyAssamAptiryata ityarthaH / manaHparyAyAhi manoyogyAn manovargaNAskandhAnAdatte pariNamayati ca tatazcintanArthamavalambya tica manoyogena / evaM ca prathamamanekapudgalagrahaNaM tataH zarIraparyAptiH tadanu indriya10 paryAptistastaH zvAsocchvAsaparyAptistato bhASAparyAptistato manaHparyAptiriti kramaH, parantu paryApta kAryArambha utpattiprathamasamaya eva, niSThA tu dvitIyAdInAmanukrameNa bhavati tasmAtsvasvakAryapUrNatAM yAvattA apyapUrNA eva kathyanta iti bodhyam // evamavagate paryAptiprabhede paryAptAparyAptasvarUpamAha-- svasvayogya paryApti pUrNatva bhAjaH paryAptAH / svasvaparyApti pUrNatAvikalA 15 aparyAptAH // svasveti / yasya yasya yAvatyaH paryAptayo'bhimatAstAvatparyAptikArya pUrNatA bhAjaste paryAptA ucyanta ityarthaH / etadviparItAstvaparyAptA ityAha svasveti / keSAM jIvAnAM kati paryAptayo bhavantItyatrAha -- tatraikendriyasyAdyAzcatasraH / dvitricaturindriyAsaMjJi paJcendriyANAM paJca / 20 saMjJipazcendriyANAM SaT paryAptayaH // tatreti / SaTUtsu paryAptiSu madhya ityarthaH / AdyAzcatasra iti AhArazarIrendriyocchvAsarUpAzcatasra ityarthaH, bhASAmanasostasyAbhAvAt / paceti, teSAM manaso'bhAvena manaHparyAptinastIti bhAvaH / SaTUparyAptaya iti, manaso'pi sattvAditi bhAvaH / etAbhizca svasvayogyaparyApta paryAptA eva ye kAlaM kurvanti te'pyAdyaparyAptitrayaM samApya tato'ntarmuhUrtenAyurbadhvA 25 tadanantaramabAdhAkAlarUpamantarmuhUrtaM jIvitvaiva ca mriyanta ityapyavadheyam // Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvaprabhedAH ] nyAyaprakAzasamalate - atha paryAptAparyAptabhedabhAjassUkSmAdi saptavidhAna jIvAn diGmAtreNa nidarzayati sUkSmAzca nigodAdivartinaH / bAdarAH sthuulpRthiviikaayikaadyH| dvIndriyAH krimyaadyH| trIndriyAH pipiilikaadyH| caturindriyA bhrmraadyH|| sUkSmAzceti / sUkSmajIvAnAM pRthivyAdipaJcakAyaprabhedatve'pi sUkSmataratvAdekasmin zarIre'pyanantAnAM sadbhAvAcca nigodasya sUkSmapRthvIkAyikAdyapekSayA prathamamupAdAnaM, AdinA ca 5 sUkSmANAM pRthivIkAyikAdInAM grahaNam / bAdaraikendriyAnnidarzayati-bAdarA iti, pRthivyeva kAyaH pRthivIkAyaH, sthUlazcAsau pRthivIkAyazca sthUlapRthivIkAyaH, sa vidyata eSAnte sthUlapRthivIkAyikAsta AdiryeSAmiti tadguNasaMvijJAno bahuvrIhiH / na ca sthUlaH pRthivIkAyo yeSAmiti bahuvrIhiNaiva vivakSitArthalAbhe na karmadhArayAnmatvarthIyo bahuvrIhizcettadarthapratipattikara' iti nyAyena karmadhArayAnmatvartho na kArya iti vAcyam , asubvata iti vyAkaraNamahA- 10 bhASyaprayogAt kRSNasarpavadvalmIkamityAdilaukikaprayogAcoktaniyamasya kvAcitkatvAt / AdinA'pkAyikatejaskAyikavAyukAyikavanaspatikAyikAnAM grahaNam / sparzendriyamAtratvAdeSAmekendriyatvaM bodhyam / yadyapi pRthivIkAyikAdiSu nopayogAdIni jIvalakSaNAni vyaktAni tathApi hRtpUrakavyatimizramadirAtipAnapittodayAkulIkRtAntaHkaraNasyAvyaktacetanevAtrApi cetanA'vyaktA'bhyupagantavyA / na ca tatrAvyaktacetanAliGgAni zvAsocchvAsAdIni santi na 15 tvatra kimapIti vAcyam, arzomAMsAGkuravatsamAnajAtIyalatodbhedAdInAM cetanAcihnAnAM sattvAt , kaThinapudgalAtmakAnAmaramAdInAmapi zarIrAnugatAsthivatsacetanatvaM bodhyam // atra pRthivIkAyikAdijIveSvimAni pramANAni vijJeyAni, santi pRthivIkAyikA jIvAstadadhiSThitazarIropalabdhergavAzvAdivat / kenacidabhisandhimatA''hRtamidaM zarIraM, kapharudhirAGgopAGgAdipariNateH, annAdivat / utsRSTamapi kenacidabhisandhimatA, AhRtatvAdannamalavat / 20 ApaH sacetanAH zastrAnupahatatve sati dravatvAt , hastizarIropAdAnakalalavat / tatraivAnupahatadravatvAt, aNDakamadhyasthitakalalavat evaM cchedyatvAdbhedyatvAdutkSepyatvAdbhojyatvA'yatvAdrasanIyatvAtsparzanIyatvAdazyatvAdityAdayo hetavo bodhyAH / sarveSAM pudgaladravyANAM dravyazarIrAbhyupagamAnnAnaikAntatvaM hetUnAm / tathA sacetanA himAdayaH apkAyatvAditarodakavat, jIvazarIrANyaGgArAdayaH, chedyatvAdibhyaH / aGgArAdau prakAzapariNAma AtmasaMyogAvirbhUtaH 25 zarIrasthatvAt khadyotadehapariNAmavat , aGgArAdInAmUSmA AtmasamprayogapUrvakaH zarIrasthatvAjvaroSmavat / sacetanaM teja: yathAyogyAhAropAdAnena vRddhivizeSavattvAt puruSAGgavat, vRkSA jIvazarIrANi, akSAdyupalabdhibhAvAtpANyAdisaMghAtavat , kadAcit sacittA api vRkSA jIva Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvanyAyavibhAkare [ dvitIyakiraNe zarIratvAtpANyAdisaMghAtavat , mandavijJAnasukhAdimanto vRkSA avyaktacetanAnugatatvAtsuptAdipuruSavat / cetanAvAn vAyuH, aparapreritatiryaganiyamitagatimattvAd gavAzvAdivadityAdIni / dvIndriyAnnidarzayati krimyAdaya iti / AdinA'pAdikanUpurakagaNDapadazaGkhazuktikAzambUkAjalUkAprabhRtInAM grahaNam , eSAM sparzanarasana indriye bhavataH / trIndriyANAM nidarzanamAha 5 trIndriyA iti / AdinA rohaNikopacikAkuMthutumburukAdInAM grahaNam , eteSAM sparzanarasa naghrANAnIndriyANi / caturindriyAnAha caturindriyA iti / AdinA baTarasAraGgamakSikAputtikadaMzAdayo grAhyAH, sparzanarasanaghrANacakhUpayeSAmindriyANi // asaMjJipazcendriyANAM nidarzanamAha asaMjJipazcendriyA manohInA agarbhajA mInAdayaH / 10 asaMjJIti / saMjJA hitAhitaprAptiparihArayorguNadoSavicAraNAtmikA sA'styeSAmiti saMjJinaH, na tvAhArabhayamaithunaparigrahasaMjJAsambandhAtsaMjJinaH, sarveSAmeva prANinAM dazavidhasaMjJAbhyupagamAt , ata eva saMjJA na jJAnarUpA vivakSitA nivAbhAvAt , sarveSAM prANinAM jJAnAtmakatvAt , yadvA kAlikIhetudRSTivAdopadezAkhyAsu tisRSu saMjJAsu kAlikIsaMjJA sampradhAra NAkhyA gRhyate, yena sudIrghamapi kAlamanusmarati bhUtamAgAminazcAnucintayati kathaM karttavyaM 15 kimanuSTheyamiti sA dIrghakAlikI sampradhAraNetyucyate tadvantassaMjJinaH, tathA ca sampradhAraNa saMjJA manorUpaiva / na saMjJino'saMjJinaste ca te paJcendriyAzcAsaMjJipazcendriyA iti vyutpattiH, amunA'bhiprAyeNaiva manohInA ityuktam / atra manohInA ityasaMjJinaH paryAyakathanameva na tu lakSaNamabhedAt , athavA lakSaNaM bhinnamapi bhavati yathA vane prabhUtAmbhojasaurabhAdilakSaNena mahAn jalAzayo lakSyate, tathA'bhinnamapi bhavati yathA'gniruSNatvena lakSyate tathAtra bahirva. 20 tinA'nubhavasiddhana sampradhAraNasaMjJAviraharUpAsaMjJitvena manohInatvamanumIyata iti bodhyam / te ca nikhilanArakadevagarbhavyutkrAntamanuSyatiryagbhinnAssarve'pi vijJeyAH, mInAdaya iti, AdinA sammUchimamanuSyapazvAdInAM grahaNam / / atha saMjJipazcendriyANAM dRSTAntamAha-. saMjJipazcendriyA devamanujAdayaH / / 25 saMjJipaJcendriyA iti / devamanujAdaya iti, manujapadena saMmUcchimabhinnA grAhyAH, AdinA nArakA garbhavyutkrAntikagomahiSyAdayo gRhyante / / Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prANAH ] nyAyaprakAzasamalaGkRte / ___nanu pRthivyaptejovAyuprabhRtInAM kathaM jIvatvaM parairanabhyupagamAdityAzaGkAyAM prANavatAM jIvatvasyobhayavAdisiddhatayA taddidarzayiSurAha eta eva prANinaH / eta eveti / evazabdo bhinnakramaH tathA caite-caturdaza vidhAH prANina eva-prANavanta evAto jIvatvameSAmiti bhAvaH, atra pramANAnyupadarzitAnyeva pUrvamAgamAzca " puDhavikAiyA 5 NaM bhaMte ! kiM sAgArovaogovauttA aNAgArovaogovauttA goyamA ! sAgarovaogovauttAvi, aNAgArovaogovauttAvi" ityAdayo drssttvyaaH| ke tatra prANA yena tadvattvameSAM bhavedityatrAha tatra prANA dravyabhAvabhedena dvividhaaH| dravyaprANAH paJcendriyamanovAkAyabalocchvAsAyUMSi daza / anantajJAnadarzanacAritravIryAtmakAzcatvAro 10 bhaavpraannaaH|| tatreti / tatpadena prANinaH parAmarzaH, ghaTakatvaM saptamyarthaH, tathA ca prANighaTakIbhUtA ityarthaH / tatrAdyasya bhedamAha-dravyaprANA iti / manovAkkAyAnAM dvandvAnantaraM balena tatpuruSaH, tatra dravyabhAvamanasoApAravizeSo manobalaM, gRhItayogyapudgaladravyANAM bhASAtvena pariNamanottaraM manoyogena visarjanazaktiH, zabdoccAraNarUpajIvazaktivizeSo vA vAgbalaM, 15 zarIradvArA padArthagrahaNaparityAgarUpaH jIvavyApAraH, tadanukUlajIvaniSThazaktivizeSo vA kAyabalaM, gRhItayogyapudgalAnAM zarIrayogenocchvAsanizvAsatvena pariNamayyAvalambanapUrvakaparityAga ucchvAsAtmakaH prANaH / Ayustu dravyakAlato dvividham / karmapudgalavizeSo dravyAyuH / tatsAhAyyena niyatakAlaM jIvanaM kAlAyuH, tatra naiti jIvo mRtyu dravyAyuSassamAptimantareNa / kAlAyuzcApavartanIyAnapavarttanIyabhedato dvividham / AyurbandhAvasare jIvapradezeSvadhyavasA- 20 yamAndyAdativiralatayopAttAnAmAyuSAM zastrAdyabhighAtena niyatakAlAdAgeva yadA samApanaM / bhavati tadapavartanIyAyurityucyate / mandapariNAmaprayogopacitamapavartya, adhyavasAnAdivizeSAtprAktanajanmaviracitasthiteralpatApAdanamapavarttaneti yAvat / tIvratarAdhyavasAyAttIvrapariNAmaprayogopacitAnAmAyuSAM bhaJjakaprasaGge'pi gADhabandhanatvAnnikAcitabandhAtmaniyamAd yadA niyatakAlAdarvAg bhaGgAbhAvastadanapavartanIyAyuH procyata iti / / 25 atha keSAM kiyantaH prANA ityatrAha1 etena yo jIvati sa tAvanniyamAjjIvaH, ajIvasyAyuHkarmAbhAvena jIvanAbhAvAditi vyAptirdarzitA, yastu jIvaH sa syAjjIvati, syAnna jIvati, siddhasya kenacin nayena jIvanAbhAvAt , 'siddho puNarajIvo jIvaNapariNAmarahiotti' iti vacanAditi bodhyam / jIvanAbhAvAditi vyAnikitA Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 36 : 5 sparzeti / sparzanendriyakAyabalocchvAsAyurlakSaNAzcatvAraH prANA ekendriyANAM pRthivyAdInAmityarthaH / raseti / sparzanarasanendriyakAyavAgbalocchvAsAyusvarUpAH SaTprANA ityarthaH / zrotreNeti / indriyapaJcakakAyavAgbalocchvAsAyurlakSaNAH nava prANA asaMjJipazcendriyANAmityarthaH / mnseti| pUrvoktA dazavidhAH prANAssaMjJinAM bhavantItyarthaH / siddhAnAntu nirdhUtAkhilakarmatvAt karmaprabhavadravyaprANAnAmabhAvAtteSAM bhAvaprANA evetyAha ananteti / dvandvAdau zrutamanantapadaM jJAne 10 darzane cAritre vIrye cAnveti, anantaM jJAnaM sakalajJeyagrAhi samastajJAnAvaraNakSayaprabhavaM, anantaM darzanaM azeSadarzanAvaraNIyakSayasamujjRmbhitaM, anantaM cAritraM sakalamohakSayAvirbhUtaM, anantaM vIryaM nikhilavIryAntarAyakarmapradhvaMsa vilasitaM / jJAnadarzanacAritravIryANi jIvamAtrasAdhAraNAni parantu saMsAriNAmanAditastattatkarmAvRtatvena yathAkSayopazamaM nyUnAdhikAni bhavanti, muktAnAntu kRtsnakarmakSayAdAvirbhUtAni etAnyeva prANabhUtAnIti bhAvaH // atha saMsAriNaM lakSayati nirdhUtAzeSakarmA asaMsArI, sa eva siddho jinAjinatIrthAdi bhedabhinazcaramazarIratribhAgonAkAzapradezAvagAhI ca // iti jIvanirUpaNam // tattvanyAya vibhAkare | dvitIyakiraNe sparzakA yocchvAsAyU~Sye kendriyANAm, rasavAgbhyAM saha pUrvoktA dvIndriyANAm, ghrANena sahaite trIndriyANAm, cakSuSA sahaita eva caturindriyANAm, zrotreNa sahAmI asaMjJinAm, manasA sahaite saMjJipaJcendriyANAm, anantajJAnadarzanacAritravIryANi catvAri siddhAnAM bhAvaprANAH // 15 nirdhUteti / nirdhUtAni niHzeSIkRtAnyazeSANyaSTavidhAni jJAnAvaraNIyAdikarmANi yena sa nirdhUtAzeSakarmA / nirdhUtayatkiJcitkarmaNyatiprasaGgavAraNAyAzeSeti / tatra yo vizeSastamAha20 sa eveti / asaMsAryevetyarthaH / jinAjineti / etattattvamatre vakSyate / caramazarIreti / yathA pradIpatejo'vayavAH svalpe'vakAze saMkocaM mahati ca vikAsaM bhajante tathaiva lokAkAzapradezamitasyAtmano'pi prakRSTasaMkocaprAptidazAyAM lokasyaikasminnasaMkhyeyabhAge sthitiH, utkRSTavikAsakASThAvalambinaH kevalinassamuddhAtadazAyAM sarvaloke'vagAho'nyatra cAnekavidhA madhyamAvastheti vastusthitiH | parantu sarvasya saMsAriNo'nantAnantaparamANujanyakArmaNazarIreNAnA25 ditassaMsRSTatayA svabhAvato'pi vA naikAdipradezAvagAhitvaM kintvasaMkhyeyapradezAvagAhitvameva, siddhAnAM yoganirodhakAle ca zarIrasuSirANAM pUraNAt tRtIyabhAgahInAvagAhatvaM, ataH paramanAvaraNavIryasyApi bhagavato na saMkocaH, svabhAvazcAyametAvAneva saMhAra iti na svabhAve paryanuyogaH kAraNAbhAvAtprayatnAbhAvenopasaMhArAbhAvAcceti || Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmanirUpaNam ] nyAyaprakAzasamalate prakaraNarUpatvAdasya granthasya vistareNAbhidhAnamanucitamiti jIvanirUpaNamupasaMharati itIti, uktadizeti bhAvaH, samAptamiti zeSaH // iti tapogacchanabhomaNizrImadvijayAnandasUrIzvarapaTTadharazrImadvijayakamalasUrIzvaracaraNanalinavinyastabhaktibhareNa tatpaTTadhareNa vijayaladhisUriNA vinirmitasya tattvanyAyavibhAkarasya svopajJAyAM nyAyaprakAzavyAkhyAyAM jIvanirUpaNA khyo dvitIyakiraNassamAptaH // atha tRtIyakiraNaH // atha dvitIyaM tattvaM nirUpayituM tallakSaNamAha cetanAzUnyaM dravyamajIvaH / / cetneti| cetanAzUnyatve sati dravyatvamajIvasya lakSaNa, jIve'tiprasaGgavAraNAya vize- 10 SaNaM, na bhAvo'bhAva itivaccetanAbhAvamAtrasyAjIvatvaprasaGgavAraNAya vizeSyam , tatrAjIvasya paJcavidhatvaM pUrvamuktameva // samprati prathamaM dharmaM lakSayati gatyasAdhAraNaheturdravyaM dharmaH / / gatyasAdhAraNeti / gatirgamanakriyA, kriyA ca bAhyAbhyantaranimittApekSatve sati dezAntara- 15 prAptihetutve sati dravyaparyAyarUpA / tatrAbhyantaraM nimittaM dravyasya kriyApariNAmazaktiH, bAhyaM . tu nodanAbhighAtAdiH, etena ca kriyAyAH kathaJcidravyabhinnatvamanyathoparamAbhAvaprasaGgaH, dravyaparyAyatvAcca nAtyantikabhedaH, anyathA dravyasya nizcalatvaprasaGgaH / jJAnAdInAmapi bAhyAbhyantaranimittApekSatve sati dravyaparyAyatvAttadvAraNAya dezAntaraprAptihetutve satItyuktam / sA ca jIvapudgalayoreva, tayoreva dezAntaraprAptidarzanAt / tAM pratyasAdhAraNahetubhUtaM dravyaM dharma ityarthaH, tatra 20 kAraNaM trividhaM nirvarttakanimittapariNAmibhedAt , yathA ghaTaM prati kulAlo nirvarttakaM kAraNaM, daNDAdikaM nimittaM, mRtpiNDaH pariNAmi, tathA jIvapudgalAnAM gati prati gatikriyAviSTaM tadeva jIvapudgaladravyaM nirvartakaM tadeva ca gatipariNAmi pariNAmikAraNaM, dharmadravyazca nimittamiti / nimittaM kAraNazca prAyogikavaisasikobhayakriyAvad yathA daNDAdiH, tadvat kevalaM vaisrasikakriyAvadapi, 1 AtmapakSe prayogaH AtmA sakriyo dehaparispandadarzanAdyaMtrapuruSavaditi, na ca dehaparispandahetuH prayatno na kiyeti vAcyamakriye nabhasi tadasaMbhavavadakriya Atmanyapi tadasambhavAt , tathA''tmA sakriyaH kartRtvAt kulAlavadityapi prayogo na cAsiddho hetuH, kartA''tmA svakarmaphalabhoktRtvAdityanumAnatastatsiddheriti // Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvanyAyavibhAkare [ tRtIyakiraNe etadeva nimittakAraNamasAdhAraNakAraNamapekSAkAraNamucyate, dravyagatakriyApariNAmamapekSya dharmAdInAM jIvAdigatyAdikriyApariNateH paripoSaNAt , IdRkparipoSaNasyAnyAsAdhAraNatvAt , dharmAdyakhiladravyeSu vainasikakriyAyAH sadbhAvena prAyogika kriyApekSayA niSkriyatvena dharmAdiSu daNDAdivannimittakAraNatvaprasaGgasya nirvyApAratvenAkAraNatvaprasaGgasya ca nAvakAzaH / tathA 5 ca jIvAdAvatiprasaGgabhaGgAya hetvantam / kasyacinmate jIvavizeSaguNe rUDhasya dharmasya vyAvRttyartha dravyapadam / gatimattve sati dravyatvamityuktau jIvapudgalayorativyAptiriti gatyasAdhAraNahetutve satItyuktam / gatihetutve sati dravyatvamityuktau kAlAdisamavAyAnAM kAryamAtrakAraNatve kAlAdAvativyAptivAraNAyApekSAkAraNatvAparaparyAyamasAdhAraNakAraNatva muktam , apekSAkAraNatve sati dravyatvamityuktAvadharmAdAvativyAptiriti gatIti / / 10 nanu nikhilamidaM tadA saGgacchate yadA lakSyabhUtaM dharmadravyaM pramitaM syAta, na hyapramitaM lakSayituM zakyamatiprasaGgAt , tasmAcchUnyamidaM jalpanamityAzaGkAyAM tatpramiNotitatra pramANaM jIvapudgalAnAM gatirvAhyanimittApekSA gatitvAjalasthama tsyAdigativadityanumAnam // tatreti / tacchabdena lakSyabhUtadharmadravyaparigrahaH, saptamyartho vizeSyatvaM, tasya ca pramANapada15 vAcyapramitikaraNatvaikadeze pramitAvanvayastathA ca lakSyabhUtadharmadravyavizeSyakapramityasAdhA raNakAraNamityarthastasya cAgretanenAnumAnapadenAnvayaH / jIvapudgalAnAmiti / gatipariNatAnAmityAdiH, anyathA dharmadravyasya balAttatra gatijanakatvApatteH, na ceSTApattiH, gatipariNatAnAM gatiM prati poSakatvAbhyupagamAt , anavaratagatiprasaGgAcca / bAhyanimittApekSeti, AntaranimittajIvAdizaktimAdAya siddhasAdhanavAraNAya bAhyeti / gatau pariNAmikAraNaM 20 jIvAdikaM nivartakakAraNaJcAdAya siddha sAdhanavAraNAya kAraNapadamupekSya nimittapadagrahaNaM kRtam / yathA ca svayameva saJjAtajigamiSasya matsyasya gatau jalamanupaghAtakaM sannimittatayopakArakaM tathA svabhAvena pariNatajIvapudgalagatirapyanupaghAtakaM kiJcana dravyaM nimittatayopakArakamapekSata eva, gatitvasyobhayatra samAnatvAt , na ca tAdRzaM dravyamAkAzaM bhavitumarhati, avagAhanAmAtraguNatvAt , nAnyasya dharmo'nyasya bhavitumarhati tathA ca satyaptejo - 1 taduktaM "pariNAmI gatedharmo bhavetpudgalajIvayoH / apekSAkAraNAloke mInasyeva jalaM sadA' iti / tathA yadyacchuddhapadavAcyaM tattadasti, yathA stambhAdiH, tathA dharmopi, 'zuddhapadavAcyatvaM ca pramANAntaranAdhitaviSayatvAkhya doSarahitatvena, na ca khapuSpAdiSu kenApi saMketitaissvAdizuddha paidaranekAntaH, vRddhaparamparAyAtasaMketaviSayANAmeva zuddhapadAnAM vAcyatvasyeha hetutvena vivakSaNAditi // Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmaparimANam ] nyAyaprakAzalamalaGkRte guNA dravadahanAdayaH pRthivyA eva prasajyeran / AkAzasyaiva nimittatve'lokAkAze'pi gamanaprasaGgAcca / na ca kAraNatvamanvayavyatirekagamyaM, yathA jalAdisadbhAve matsyAdInAM gatistadabhAve ca tadabhAva iti, tathA ca dharmadravyasattve'pi jalAbhAve matsyAdInAM gatyabhAvAdvayabhicAreNa na kAraNatvaM gatau tasyApi tu jalasyaiveti vAcyam , satyapi bhUmyAdAvadhikaraNe gaganasya sarvAdhAratvamiva satyapi jhaSAdigatau jalAdInAM kAraNatve sarveSAM gatisAmAnyaM prati nimittA- 5 ntarasyApekSitatvAt / na ca dezAntaraprAptiheturdravyapariNAmavizeSo gatistathA ca deza eva gatyapekSAkAraNamastviti vAcyam , dezavizeSANAM dezatvenAnugatarUpeNa kAraNatvAsambhavAt tathAsati hyaloke'pi gamanaM presajyeta, tattadgati prati tattaddezatvena kAraNatve tvanantakAryakAraNabhAvakalpanAprasaGgaH syAt , na ca dharmasyApi na dharmatvena kAraNatvamatiprasaGgAt , api tu tattatpradezatvenaiveti tavApi gauravaM durvArameveti vAcyam , lokAlokavibhAgAnyathAnupapattyApi 10 dharmadravyasyAvazyakatve tasyaiva gatitvAvacchinnakAryatAnirUpitakAraNatvAbhyupagamAt pudgalaskandhAtiriktasyAkAzAtiriktasya vA dezasyAbhAvena tayorgatipariNAmikAraNatvenAvagAhanA. guNatvena ca gatyapekSAkAraNatvAsambhavAceti // asyAstikAyatvAtpradezeyattAmAviSkaroti asaMkhyeyapradezAtmako lokAkAzavyApI ca // 15 asaMkhyeyeti / zAstrasaMvyavahArArtha pradizyanta iti pradezAH, dravyaparamANumUrtivyavacchinnAH, kadApi ye na vastuvya tirekeNopalabhyante bhAgAste prdeshaaH| asaMkhyeyAH pradezA yeSAnte asaMkhyeyapradezAH tadAtmako dharmo na saMkhyeyapradezAtmako nApyanantapradezAtmaka iti bhaavH| na ca dharmAdInAM niravayatvena tatra pradezakalpanA siMho mANavaka itivadaupacArikIti vAcyam , pratyayAbhedAt , mukhyapratyayAtsiMhavizeSAdadhyavasAnarUpAnmANavake hi siMha iti gauNapratyayo'- 20 dhyAroparUpo bhinna upalabhyate, na ca tathA pudgaleSu dharmAdiSu ca pradezapratyayo bhinno'sti, . ubhayatrAvagAhabhedatulyatvAt , na ca paramANuSu mukhyaH pradezapratyaya iti vAcyam , anAdiramadhyo'pradezo hi paramANuriti vacanAt / nanu dharmAdInyAkAzavartika svAtmapratiSThAnyuta jalAdivadAdhArAntarapratiSThAni, AdhArAntarapratiSThatve'pyekadezena sarvAtmanA vetyAzaGkAyAmAha-lokAkAzavyApI ceti / AkAzapratiSThAni lokAkAzamabhito vyApya ca pratiSThitA. 25 nIti bhAvaH / yadyapi nizcayanayena sarvameva vastu svAtmanyeva pratiSThitaM tathApi vyavahAranayA 1 na ceSTApattiH, alokasyAnantatvAllokAnnirgatya jIvapudgalAnAM tatra pravezAloke dvivyAdijIvapudalasattvasya sarvathA tacchUnyatvasya vA prasaGgAditi // Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvanyAyavibhAkare [ tRtIyakira bhiprAyeNAkAzapratiSThaM vijJeyam / dharmAdayo yatra lokyante sa lokaH, lokazcAsAvAkAzazva lokAkAzastaM vyApnotIti lokAkAzavyApI, dharmAdharmayorlokAkAze'vagAho na tvaloka iti bhAvaH // : 19: atha yatra gatistatrAvazyaM sthiterapi bhAvAdgatyapekSAkAraNeneva sthitiM pratyapyapekSAkArana kenApi bhavitavyamiti manvAnastAdRzadravyasAdhanArthaM prathamaM tatsvarUpamAha - 5 sthitya sAdhAraNa heturdravyamadharmaH / pramANaJcAtra jIvapudgalAnAM sthitinimittApekSA sthititvAttarucchAyAsthapAndhavadityanumAnam | asaMkhyeyapradezAtmako lokAkAzavyApI ca // sthityasAdhAraNeti / atrApi pUrvavat sthititvAvacchinna kAryatAnirUpitAsAdhAraNakAra 10 NatvaM lakSaNaM padakRtyaJcAvaseyam / sthitissvadezAdapracyavanaheturgatinivRttirUpA / adharme mAnamAviSkaroti pramANaceti, sthitipariNatAnAmityAdiH, anyathA'dharmasya nirvarttakakAraNatvApatteH / bAhyanimittApekSeti, nirvarttaka pariNAmikriya / dvayavannimittakAraNatrayavyatiriktakAraNAntarasApekSetyarthaH / dRSTAntamAha - tarucchAyAstheti tarucchAyAyAM pAnthasthitivaditi bhAvaH / pradezeyattAmAha - asaMkhyeyeti / asyApyAdhAraM vRttitvaJcAha - lokAkAzeti / atra pUrvavadeva 15 vicAro vibhAvanIyaH / atha tRtIyamAkAzadravyaM lakSayati avagAhanAguNamAkAzam // avagAhaneti / avagAhanamanupravezassa eva guNo yasya tadAkAzamiti vigrahaH, avagahanAguNatvaM AkAzasya lakSaNam / nanvidamavagAhanaM pudgalAdidravyasambandhi gaganasambandhi 20 ca, saMyogavattathA ca tatkathamAkAzasyaiva guNaH, ubhayaguNatve cAtivyAyApattyA tatkathaM lakSaNaM bhavitumarhatIti cenmaivam, lakSyaM hyAkAzaM pradhAnamavagAhyatvAt avakAzadAnenopakArakatvAcca, pudgalAdidravyantvavagAhakaM, tathA ca svAnukUlAvakAzadAtRtvasambandhenAvagAhanAva 1 yadyatkAryaM tattadapekSAkAraNavadyathA ghaTAdikAryam / tathA cAsau sthitirapi yacca tadapekSAkAraNaM so'dharmAstikAyaH / na ca nAstyadharmAstikAyo'nupalabhyamAnatvAcchazaviSANavaditi vAcyam, digAdInAma siddhayApattervAdinaH / na ca digAdipratyayalakSaNakAryadarzanataste'numIyanta iti vAcyam, tulyatvAt na ca nAsau kadAciddRSTa iti vAcyaM, digAdiSvapi tulyatvAt / na cAsya sarvadA sarvasya sannihitatvena sadA sthitissyAditi vAcyam, digAdiSvapi tulyatvAt / na ca nimittAntarApekSaNAddigAdito na sarvadA kAryotpattiprasaGga iti vAcyamadharmAstikAyenApi svaparagatavizrasAprayogavyApArApekSaNAduktadoSAsambhavAditi bhAvaH // Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaganasiddhiH nyAyaprakAzasamalate tvamAkAzasya lakSaNaM bodhyam / tatra dharmAdharmapradezA hi A lokAntAllokAkAzapradezanirvibhAgavartitvenAvasthitAH, tasmAdantaravakAzadAnena dharmAdharmayorupakaroti, dharmAdharmapradezAnAmAkAzapradezAbhyantaravarttitvAt , aloke ca tadasambhavAt / pudgalajIvAnAntu saMyogavibhAgaizvopakaroti teSAM kriyAvattvAt / na cAlokAkAze lakSaNamidamavyAptamiti vAcyam, tatrApyavagAhAnukUlAvakAzadAtRtvasvabhAvasya sattvAt , avagAhakAbhAvAdeva nAvagAhaH, nahi 5 haMsasyAvagAhakasyAbhAve'vagAhyatvaM jalasya hIyata iti // athA''kAze pramANamAdarzayati mAnantu dravyANAM yugapadavagAho'sAdhAraNabAhyanimittApekSo yugapadavagAhatvAdekasarovartimatsyAdInAmavagAhavadityanumAnam / lokAlokabhedena tadvividham // 10 mAnantviti / dravyANAmiti, avagAhamAnAnAmityAdiH / anekadravyANAmekadA yo'vagAhastasyaiva pakSatvasUcanAya yugapadavagAha ityuktaM, anyathA sthUlAnAmeva dravyANAM pratighAtAt sUkSmANAM parasparAvagAhapradatvena tAdRzAvagAhe'sAdhAraNabAhyaparamANvantarasApekSatvasya siddhatvena siddhasAdhanatvApatteH / tathA ca sarveSAM yugapadavagAhaM pratyasAdhAraNaM nimittaM gaganAtiriktaM na kimapi bhavatItyAkAzasiddhiH / na cAvaraNAbhAva eva tAdRzo'stviti vAcyam , sarvathA'dhi- 15 . karaNAnAtmakasyAbhAvasyApasiddhAntatvena tadadhikaraNAtmakasyaivAkAzatvAt / na cAkAzasyApi dharmAdInAmivAvagAhadAyi dravyAntaraM syAditi vAcyam tato'dhikavyApidravyAntarAbhAvAt / dharmigrAhakapramANena tasyAvagAhyatvenaiva siddhezca / evameva yadyadravyaM tattatsAdhAramiti vyAtyA'sti gaganaM dravyANAM sAdhAratvAnyathAnupapattarityanumAnAdapi srvaadhaartvenaakaashsiddhiH| na ca tasyApi dravyatvena sAdhAratvaM syAttathA cAnavastheti vAcyam , dharmigrAhakamAnenAdhAra- 20 mAtrasvarUpatayaiva siddheH / na cAkAze dravyatvasatve'pi sAdhAratvAbhAvena vyabhicAra iti vAcyam , dharmisiddheH pUrvaM vyabhicArAsphuraNAt, taduttaraM tatsphUrtarakiJcitkaratvAditi / / 1 na ca dharmAdharmAvavAdhArau bhaviSyataH kimatiriktenAkAzeneti vAcyam / tayorgatisthitisAdhakatvAt , na hyanyasAdhyaM kAryamanyaH prasAdhayati, atiprasaGgAt / na ca yutasiddhAnAmeva kuNDabadarAdInAmAdhArAdheyabhAvadarzanAdayutasiddhAnAM na dharmAdharmAdyAkAzAnAmAdhArAdheyabhAva iti vAcyam , yutasiddhayabhAve'pi pANau rekhetyAdau taddarzanAt / na cAkAzasyAvakAzadAtRtve bhityAdinA gavAdInAM pratighAto na syAditi vAcyam , mUrtAnAM sthUlAnAmanyo'nyapratighAtAt sUkSmANAmanyonyapravezazaktiyogAt, anyonyapravezayogyAnAmavakAzadAtRtvAdAkAzasya tAvatA sAmarthyahAnAbhAvAditi // Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 MR : vanyAya vibhAkare [ tRtIyakiraNa dharmigrAhakamAnenAkAzasyaikatve siddhe tasyopAdhinimittaM bhedamAha - lokAloketi lokAkAzo'lokAkAzazceti dvividhamityarthaH, dharmAdyavacchinnaM nabho lokAkAzastadviparIto'lokAkAza iti bhAvaH / nanu lokAkAza eva bhavatu kimalokAkAzeneti cenna loko vidyamAnavipakSaH, vyutpattimacchuddhapadAbhidheyatvAdaghaTavipakSakaghaTavadityanumAnena tatsiddheH, na ca ghaTA5 direvAloka iti vAcyam, natrA niSedhyasadRzasyaiva bodhanAt, tasmAddharmAdyAdhArAtmaka lokAkAzasya vipakSaisokAkAzameva bhavitumarhatIti bodhyam // lokAkAzamAnaM vaktuM paricchedakalokasvarUpapradarzanadvArA paricchedyamAnaM spaSTayati- caturdazarajjupramANaH paJcAstikAyAtmako lokastadvyApyo'saMkhyeyapradezAsstmako lokAkAzaH / tadbhinno'lokAkAzo'nantapradezAtmakaH / dharmA10 dayastrayo'pi skandhadezapradezabhedena trividhAH / pUrNaM dravyaM skandhaH / mAdhyamikaupAdhikabhAgA dezAH / kevalaprajJAparikalpitasUkSmatamo bhAgaH pradezaH / / 1 ' caturdazeti / loko hi bhuvanaM, tacca paJcAstikAyAtmakaM, caturdaza rajjuparimitaca, tena vyApyaH - paricchinnaH, tatra paricchinna ityanuktvA vyApya iti vacanaM paJcAstikAyeSu paricchedakatayA vyApakasya grahaNArthaM, tAdRzazca dharmo vA syAdadharmo vA, tathA ca tAvatpradezatvamevAsyApItyAzayenA. 15 ha - asaMkhyeyapradezAtmaka iti / alokAkAzamAha - tadbhinna iti / lokAkAzabhinna ityarthaH / anantapradezAtmaka iti, etadapekSayA ca samastAkAzasyAnantapradezAtmakatvamityapi bodhyam / atha dharmAdInAM trayANAM vizeSamAha-dharmAdaya iti / apinA jIvo'pi tathaiveti sUcitam, skandhamAha - pUrNamiti nikhilasvasvapradeza paripUrNamasaMkhyeyapradezAtmakamiti yAvat / mAdhyamiketi, pUrNasamudAyAdekAdipradezahInA AdryAdipradezaM buddhiparikalpitA vibhAgA dezA ucyanta ityarthaH / kevaleti / 20 kevalajJAnena parikalpitaH sUkSmatama nirvibhAgo bhAgaH kevalaprajJayApi durbhedyaH pradeza ityarthaH // atha kAlasya dharmAdidravyapaJcakapariNAmatvena tadantarbhUtatve padArthAntaratve vA sarvathA tatsvarUpanirvacanasyAvazyakatvena taM lakSayati- varttanAlakSaNaH kAlaH // varttanAlakSaNa iti / tatra kAlasya paryAyAtmakatve varttanA lakSaNaM svarUpaM yasya sa iti 25 vyutpattyA varttanAsvarUpaH kAla ityartho bodhyaH / tatra ca varttanA sAdisAntAdicaturbhedabhinnAyAM sthityAM yatkiJcitprakAreNa dravyANAM vartanaM, saiva kAlavyapadezabhAk / tatra ca pariNAmakriyAparatvAparatvAnAmapyupalakSakaM vartanApadaM, teSAmapi kAlavyapadezabhAktvAt / eteSAJca dravyapa Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAlasvarUpaH ] nyAyaprakAzasamalaGkRte yitvAt kathaJcid dravyAbhinnatvena dravyAbhedavartivartanAdivivakSayA kAlo'pi jIvAjIvatayoditaH, na tu pRthagbhUtaM dravyaM, vartanAdiparyAyANAM dravyatve'navasthAprasaGgAt , kAlasyAstikAyatvaprasaGgAcca / ayameva dravyakAlaH / IdRzAbhiprAyeNA''gamaH " kimayaM bhaMte ! kAletti pavuccaI ? goyamA ! jIvA ceva ajIvA ceva" iti // ___ yadi sarvadravyavartI vartanAdiparyAyaH kAlanAmnA pRthag dravyaM mAbhUt , parantu sUryAdicArA- 5 bhivyaGgayo manuSyakSetravartI paramANuvatkAryAnumeya zzuddhapadavAcyatvAtsattvenAnumIyamAno lokaprasiddhaH kAlAbhidhAnaSSaSThadravyatayA kathaM na siddhayediti vibhAvyate tadA vartanayA lakSyate'numIyate yo'sau vartanAlakSaNaH kAla ityartho vaacyH| ekasminnavibhAgini samaye dharmAdIni dravyANi svakIyaparyAyairAdimadanAdimadbhitpAdavyayadhrauvyavikalpairvartanta iti tadviSayA vRttirvartanA / sA ca tulyajAtIyAnAM bhAvAnAM yugapadbhAvinyatra vivakSitA, tasyA eva kAlApekSatvAt , mAka. 10 ndAdiSu maJjarikAdivat / etena manuSyakSetrAtparata UrdhvAdholokayozca kAlaliGgAnAM varttanAdInAM sattvena kuto na tatra kAlo'bhyupagamyata iti zaGkA parAstA, tatra bhAvAnAM vartanAyAH kAlAnapekSatvAttatra satAM padArthAnAM svayamevotpadyamAnatvAdvinazyamAnatvAdvarttamAnatvAcca / sajAtIyeSu sarveSu yugapattadanudbhavAt / vivakSitena navapurANAdinA tena tena rUpeNa paramANvAdipadArthAnAM zazvadbhavanaM sA vA vartanA, tathA ca svayameva vartamAnAnAM padArthAnAM yA vartanazIlatA sA 15 bAhyanimittAntarasApekSA kAryatvAdbhaTAdivaditi vartanazIlatvanirUpitApekSAkAraNatvena kAlasiddhirbhavati / na ca sA varttanA samayapariNatisvabhAvA duradhigamA ceti kathaM tasya pakSatvamiti vAcyam , vyAvahArikasya pAkasya taNDulavikledanalakSaNasyaudanapariNAmasya darzanAt , pratisamayaM prathamasamayAdArabhya sUkSmapAkAbhinirvRtteriva sarveSAmapi dravyANAM svasvaparyAyAbhinivRttI pratisamayaM vartanAyA anumIyamAnatvAdasti kAlo navapurANAdipariNAmAnyathAnupapatteriti // 20 tathA hyazvo'dyAdikAlavacanAnyapi bAhyArthanibandhanAni, asamastapadatvAdUpAdizabdavat , hya- ... AdikAlavacanAni yathArthAni yathAbhyupagamamAptaistathAbhidhIyamAnatvAt , pramANAvagamyaH prameyo'rtha ityevaMvidhavacanavadityAdyanumAnAni bhAvyAni / na cAdityagatinibandhanA vartanA, tadgatAvapi varttanAyA darzanenAparahetutvaprasaGgAt / navA''kAzapradezanimittA, tasyAdhikaraNatvAt tasmAtkAlo'styevAyameva cAddhAkAla ucyate / evaJca yatra kAlastatra vRttirvartanAdyAkAreNa 25 pariNamate nAnyatreti niyamaH / na ca bAhyadvIpeSu bhAvAnAM vRttiH kAlApekSA vRttizabdavAcyatvAdihatyakusumavRttivaditi tatrApi kAlasiddhiriti vAcyam , alokasya vRttau samayavRttau ca vyabhicArAt , tathA cotpAdavyayadhrauvyavyatirekeNa sattvasya guNaparyAyavyatirekeNa ca dravyatvasyAsambhavAt kAlasyApi sattvaM dravyatvaJca siddhameva / nanu kAlasyAvibhAgitvAt paramaniru Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare [ tRtIyakiraNe baikasamayarUpatvAtsamucchinnapUrvAparakoTitvAdastikAyatvAbhAvena pradezazUnyatvAtprAgabhAvapradhvaMsAbhAvAvasthayorasattvenotpAdavyayadhrauvyayuktatvaM guNaparyAyavattvaJca kathamiti ceducyate, jinavacanasya pradhAnopasarjanIkRtetararUpadravyaparyAyobhayanayAvalambitvAdekasyApi samayasya niSprade zasya dravyaparyAyAvabaddhavRttitvameva, dravyArtharUpeNa pratiparyAyamutpAdavyayadharmApi svarUpAnanya5 bhUtakramAkramabhAvyanAdyaparyavasAnAnantasaMkhyApariNAmaparyAyapravAhavyApinamekamevAtmAnamAta noti, atItAnAgatavartamAnAvasthAsvapi kAlaH kAla ityavizeSazruteH sarvadA dhrauvyAMzAvalambanAt , tathA ca zvobhAvena vinazyAdyatve prAdurbhavati, adyatvenApi vinazya hyastvenotpadyate, kAlatvena tu zvo'dyahyaHparyAyeSu saMbhavitvAdanvayarUpatvAd dhruva eveti, paryAyArthatayA tvatyantaviviktarU patvAtparyAyANAM pratyutpannamAtraviSayatvAdatItAnAgatayorabhAvAdeva na vRtto nApi vaya'nniti tena 10 prakAreNAsattvaM, tathA ca syAtsattvaM syAnnAstitvamiti vyavasthAnAt guNaparyAyavAMzca kAla iti / itthamavadhRte kAlasvarUpe tatpramANe ca tasyAstikAyatvAbhAvena skandhadezapradezA na santi kintu ekavidha eva sa ityAha saca vartamAnasvarUpa eka eva / so'pi nizcayavyavahArAbhyAM dvividhaH // . sa ceti / vartanayA lakSyamANo'ddhAkAla ityarthaH, na tu vartanAsvarUpAtmA kAlaH, tasya 15 jIvAjIvarUpatvAt / eka eveti vartamAnaikasamayAtmaka ityarthaH / asya dvaividhyamAdarzayati so'pIti / vartamAnaikasamayAtmA'ddhAkAlavizeSaH-pramANakAlo'pItyarthaH / naizcayiko vyAvahArikazceti dvividhaH kAlassamayarUpa iti bhAvaH / addhAkAlavizeSaH-pramANakAlo'tIto'' nAgato vartamAnazceti trividhaH / tatra vidyamAnaikasamayAtmako vartamAno naizcayikaH / tamava-dhIkRtya bhuutssmyraashirtiitH| tameva samayaM varttamAnamavadhIkRtya yo bhAvI samayarAziH 20 so'nAgataH kAlaH / vartamAnasamayAnyaH sarvo'pi kAlo vyAvahArika iti bhAvastaduktaM " addhAkAlasyaiva bhedaH pramANakAla ucyate / ahorAtrAdiko vakSyamANavistAravaibhavaH / tathA, atra pramANakAlo'sti prakRtassa pratanyate / atIto'nAgato vartamAnazceti tridhA sa ca // avadhIkRtya samayaM vartamAnaM vivakSitam / bhUtassamayarAziyaH kAlo'tItaH sa ucyate // avadhIkRtya 1 tatrAnAgataH kAlo'nAditvAnantatvAbhyAM samAno'pi samayAdhikaH, vartamAnasamayasya tatra pravezAt , nacAtIte kuto na tasya praveza iti vAcyam / atItasya vinaSTarUpatayA'vinazvararUpasya tasya tatra pravezAsambhavAt, kintvavinazvare'nAgata eveti / atItaH kAlazcAnAgatakAlAtsamayena nyUnaH / kecittu atItAddhAto'nAgatAddhAyA anantaguNatvaM samatve cedAnI samayAtikame samayonA syAt , anantaguNatve tu nAnantenApi kAlena gatenAsau kSIyata iti vadanti // Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAlaprakArAH] nyAyaprakAzasamalaGkRte samayaM vartamAnaM vivakSitam / bhAvI samayarAziyaH kAlassasa syAdanAgataH // vartamAnaH punavartamAnaikasamayAtmakaH / asau naizcayikassarvo'pyanyastu vyAvahArikaH" / / iti jambUdvIpaprajJaptivRttyAdyabhiprAyaH // tatra naizcayikaM kAlamAha varttanAdiparyAyasvarUpo naizcayikaH / jyotizcakrabhramaNajanyassamayAva- 5 likAdilakSaNaH kAlo vyAvahArikaH // vartanAdIti / vartanAdiparyAyaiH svarUpyate lakSyate yassa naizcayika ityarthaH, vartanAdiliGgaka iti yAvat, AdinA kriyApariNAmaparatvAparatvAnAM grahaNam / vyAvahArikaM kAlamAha-jyotizcakreti, jyotiSAM vimAnavizeSANAM cakraM samudAyastasya bhramaNena janyo vyaGgayaH, sUryAdicAravyaGgaya iti bhAvaH / samayAvalikAdilakSaNa iti, yoginApi yaH kAlavizeSo vibhaktuM na 10 zakyate'tisUkSmatvAtsa kAlavizeSaH samaya ucyate / asaMkhyeyasamayasamudayasamitisamAgamaniSpannA''valikA / AdinA muhUrttadivasAhorAtrapakSamAsasaMvatsarayugapalyasAgarotsarpiNIparAvartI graahyaaH| eteSAM vizeSo bodhaH prvcnaadvseyH| kAlasyAyaM vibhAgakalApa upacArAthaM kalpito'vaseyaH, samayasyaikatvena vibhAgAbhAvAt samUhasya cAmukhyatvenaiva vibhAgAsambhavAcca / parantu kAlasya samUhabuddhayaGgIkRtasya vibhAgo veditavyaH // 15 atha kAlo nAstikAyapaJcakavyatiriktaH kintu jIvAjIvadravyaparyAya eva vartanAdikriyArUpaH / sa ca vartiturbhAvAdanAntaraM kAlastatpariNAmatvAt , kalanaM saMzabdanaM paryAyANAmiti vyutpatteH / tathA ca tena tena rUpeNa sAdisAntAdirUpeNa navapurANAdirUpeNa vA vartanaiva dravyasambandhitvAd dravyakAla ucyate, jIvAjIvau vA paryAyaparyAyiNorabhedopacArAt / na khalu vartanApariNAmAdibhyo bhinnaM dravyamasti, samayAvalikAdirUpo'pi nRkSetragaH kAlo na 20 jIvAjIvebhyo vyatiriktaH, sUryAdikriyaiva hi pariNAmavatI kAlo nAnyaH / paryAyarUpatvena tasyaikatve'pi kiJcinmAtravizeSavivakSayA dravyakAlo'ddhAkAla ityAdivyapadezaH / tasmAttadupacaritaM dravyamucyata ityAzayenAha... vastutastu kAlo'yaM na drvyaatmkH| kintu sarvadravyeSu vartanAdiparyAyANAM sarvadA sadbhAvAdupacAreNa kAlo drvytvenocyte| vartanAdiparyA- 25 yAzca vartanAkriyApariNAmaparatvAparatvarUpeNa caturvidhAH / tatra sAdisA Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare [ tRtIyakiraNe ntasAdhanantAnAdisAntAnAdyanantabhedabhinneSu catuHprakAreSvekenApi kenacitprakAreNa dravyANAM varttanaM varttanetyucyate / iyaM varttanA pratisamayaM parivartanAtmikA, nAto vivakSitaikavartanA dvisamayaM yAvadapi sthiti kurute / ato yA vartanAyAH parAvRttissA paryAyatvenAbhidhIyate / bhUta5 kAle bhUtA bhaviSyati bhaviSyantyo vartamAnakAle ca bhavantyo yA dravyANAM ceSTAssaH kriyaapryaayH| prayogavisrasApariNAmAbhyAM jAyamAnA navInatvaprAcInatvalakSaNA yA pariNatissa pariNAmaH // vastutastviti / na dravyAtmaka iti, api tu paryAyAtmaka iti bhAvaH / tarhi dravyakAla iti kathamityatrAha-kinviti, tathA ca paryAyaparyAyiNorabhedopacArAditi bhAvaH / atha 10 kAlasvarUpAnupakArabhUtAna vA vartanAdInnidarzayati vartanAdIti / tatra dravyANAM varttanaM vrtnaa| dezAntaraprAptyAdilakSaNA ceSTA kriyA / dravyasya svajAtyaparityAgena parispandetaraprayoga japaryAyasvabhAvaH pariNAmaH / yadAzrayato dravyaM parAparavyapadezyaM te paratvAparatve, paratvaM pUrvabhAvitvamaparatvaM pazcAddhAvitvamiti / yadyapi paratvAparatve prazaMsAkRte kSetrakRte'pi bhavataH / yathA paro dharmo'paro'dharma iti, atra paratvaM jJAnatvamaparatvamajJAnatvaM / ekadi15 kkAlAvasthitayorayaM paro'yamapara iti, atra paratvaM viprakRSTatvaM sannikRSTatvamaparatvaM bodhyam , tathApi kAlaprasaGgena pUrvapazcAdbhAvitvarUpe evAtra grAhye / atha vartanAM svarUpayati-tatreti caturvidheSu paryAyeSvityarthaH / dravyANAM sthitizcaturvidhA, sAdisAntA, sAdyanantA, anAdisAntA, anAdyanantA ceti / Asu kenacidrUpeNa dravyasya vartanami tyarthaH, tatra dravyaM cetanAcetanabhedAvividham / sacetanasya suratvanArakatvatiryaktvamanuSyatva20 paryAyamadhikRtya sAdisAntA sthitiH / pratyekaM siddhatvApekSayA sAdyanantA siddhAnAM / bhavyatva mAzritya bhavyAnAmanAdisAntA, siddhatvaprAptau bhavyatvanivRtteH / abhavyatvamurarIkRtyAbhavyajIvAnAmanAdyanantA vijnyeyaa| acetaneSu vyaNukAdiskandhAnAM sAdisAntA sthitiH, utkRSTato'pyekena dvayaNukatvAdiparyAyeNa pudgaladravyasyAsaMkhyeyakAlamAtrasthiteH / anAgatAddhAyA bhaviSyatkAlarUpAyA sAdyanantA, atItAddhAyA atikrAntakAlarUpAyA anAdisAntA, dharmA25 dharmAkAzAdInAM anAdyanantA bodhyA / proktacaturvidhasthityanyatamarUpeNa svayameva vartamAnAnAM padArthAnAM samayAzrayA vartanazIlatA varttaneti bhAvaH / iyamiti, smyaashryetyrthH| tasmAdeva kApi vartanA na dvivyAdisamayavartinI ata eva parivartanazIlA tadeva parivartanaM paryAya ucyata ityAha-nAta iti / kriyAparyAyamAkhyAti-bhUtakAle bhUtA iti / karaNaM hi kriyA sa dravya Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bulalakSaNam ] nyAyaprakAzasamalaGkRte / : 47 : pariNAmavizeSo yathA varttamAnatvamatItatvamanAgatatvazceti, AkAza pradezAvalyAmaGgulI varttate atItA'nAgatA ceti aGgulIniSThA varttamAnatvAtItatvAnAgatatva paryAyAH kAlAzrayAH kriyArUpA dravyasya, samayAnAzrayatve'tIta eva varttamAno'nAgatazca syAt, evamanAgato varttamAnazca saGkIryeta, na caitadiSTam, tatazca samayabhedena bhUtasamayarAzyapekSayA bhUtA aGgulyAdInAM kriyAH, varttamAnasamayApekSayA bhavantyaH, anAgatasamayarAzyapekSayA bhaviSyantyaH kriyAH paryAyA 5 ucyante sA kriyA tridhA prayogavisrasAmizrajanyabhedAt, tatra prayogajA jIvakriyApariNAmasamprayuktA zarIrAhAravarNagandharasasparza saMsthAnaviSayA, visrasAjanyA prayogamantareNa kevalamAtmadravyapariNAmarUpA, paramANvandradhanuH pariveSAdirUpA vicitrasaMsthAnA ca, mizrajanyA tu prayogavisrasAbhyAmubhayapariNAmarUpatvAjjIvaprayogasahacaritA cetanadravyapariNAmA kumbhastambhAdiviSayeti bodhyA / evaMrUpatve'pi kriyAyAH padArthAnAM bhUtattrabhaviSyatva varttamAnatva - 10 viziSTA gatikriyArUpAH kriyAparyAyatvena grAhyAH, kAlAnukUlatvAt / atha pariNAmamAhaprayogeti / spaSTaM taduktaM " dravyANAM yA pariNatiH prayoga visrasAdijA | navatvajIrNatAdyA ca pariNAmassa kIrtita " iti / yadyapi pariNAmaH kriyAvizeSa eva tathApi pariNAmena sthitessaGgrahAtkriyAto bhedenotkIrtanam / na ca pariNAma evocyatAM kiM kriyayA, tasyA api tatrAntargatatvAditi vAcyam / dravyANAM dvaividhya prakAzanAya tadupAdAnAt dravyaM hi dvividhaM 15 parispandarUpama parispandarUpamiti, tatra parispandaH kriyA, aparispandaH pariNAma iti // atha paratvAparatva paryAyamAha - yadAzrayato dravyeSu pUrvAparabhAvitvavyapadezassaH paratvAparatva paryAyaH // F yadeti / kAlopakAraprakaraNAtkAlakRte paratvAparatve'tra grAhye na kSetraprazaMsAkRte, bAlavRddhayoH puruSayoH sannikRSTe para iti viprakRSTe'para iti vyavahAraH kAlakRtaparatvAparatvAbhyAM 20 bhavatIti pUrvAparabhAvitvaprayojake paratvAparatve paryAyavizeSau kAlApekSe iti bhAvaH // atha SaSThaM pudgaladravyaM nirUpayati rUpavantaH pudgalAH // rUpavanta iti / rUpamastyeSAmeSu veti rUpavantaH, pudgalA iti, atra bahuvacanaM paramANubhedAtskandhabhedAcca teSAM bhinnatvapratipAdanArtham / atra rUpazabdavAcyA mUrtiH sA rUpAdi - 25 saMsthAna pariNAmA, rUparasagandhasparzaiH parimaNDalatrikoNacaturasrAyatacaturasrAdyAkRtibhizca yaH pariNAmassA mUrttiH / yadi dharmAdharmasiddhAnAM prativiziSTasaMsthAna pariNAmavattvenAtiprasaGga iti Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saravanyAyavibhAkare [ tRtIyakiraNe vibhAvyate tarhi rUpaM cakSurgrahaNalakSaNaM grAhyam / rUpavyatirekeNa pudgalAnAmanupalabdherdravyArthAdezato rUpapariNAmAtpudgaladravyamabhinnaM, paryAyArthAdezAcca kathaJcidbhedaH tatazca kathazcidbhedAbhedasambandhena rUpavattvaM pudgaladravyasya lakSaNaM bodhyam / mUrtimattvasya rUpavattvasya ca prAptyarthaM sarvasaMsArijIvagrahaNayogyasparzavattvalakSaNaM vihAya rUpavanta ityuktaM, tena yadrUpavadrvyaM tanmUrti5 maditi labhyate, yadyapi sparzarasagandhA api mUrti na vyabhicaranti tathApi sparzAdizabdAnabhidheyattvAttallAbho na bhavedeveti tallAbhArthameva tathopAdAnam / etena sarvatra rUparasagandhasparzAnAM sattvena keSAzcideva paramANUnAM rUpavattvaM keSAJcideva gandhavattvaM rasavattvaM sparzavattvamiti bhinnajAtIyatvaM paramANUnAM vyudastaM, yatra rUpapariNAmastatra sarvatra sparzarasagandhAnAM sattvAdu skaTAnutkaTabhedena ca guNAnAmupalabdhyanupalabdhyupapatteriti / 10 evaJca pudgalamAtrasya rUparasagandhasparzavattvAdrUpavattvamiva rasavattvagandhavattvasparzavattvarUpANi vyabhicArAdividhurANi lakSaNAni sambhavantItyabhiprAyeNAha ___ ete rasagandhasparzavanto'pi / lokAkAzavyApinaH / te ca skandhadezapradezaparamANubhedena caturvidhAH // eta iti / pudgalA ityarthaH / kathazcidbhedAbhedAdatrApi matup bodhyaH / athavA nityayoge 15 matupa, rUpAdibhirnityasambaddhA ityrthH| tenendriyasambandhAtpUrvamapi pudgalA rUpAdyAkArabhAja ___ eva, na kevalaM dravyasvabhAvA mUrtireva cakSurAdigrahaNamAsAdya rUpAdivyapadezamazrute iti bodhyam / nanveSAM pudgalAnAM kAvagAho loke'loke'pi vetyAzaGkAyAmAha-lokAkAzeti / asaMkhyeyapradezAtmake lokAkAza evAvagAho na tvaloke, dharmAstikAyaviraheNa lokAdahirgamanAsambhavA diti bhAvaH / nanu lokAkAze'pi kiM sarvAtmanA'vagAho ghaTajalAzayavadvA ekadezenocyate20 paramANurhi svayaM pradezarUpaH, pradezAntararahito'tastasyaikasminneva pradeze'vagAhaH, vyaNukasya " pariNAmavaicitryAdekasmin dvayozca tryaNukasyaikasmin dvayostriSu ca, evaMkrameNa caturaNukAdInAM, saMkhyeyAsaMkhyeyAnantapradezAnAM skandhAnAmekasaMkhyeyAsaMkhyeyapradezeSvavasthAnamiti / athaiSAM skandhAdivibhAgamAha-te ceti / pudgalAssaMkSepato'baddhA baddhAzceti dvividhAH, abaddhAH paramANava ete niravayavAH, baddhAzca skandhAH sAvayavAH, skandhApekSayA dezapradezabhedau, tatra 25 skandhaH sthaulyabhAvena grahaNanikSepaNAdivyApArA''skandanAt skandha iti paramANusaMghAtarUpaH // tadAha... kRtsnatayA parikalpitaparamANusamUhaH skandhaH / / - kRtsnatayeti / viziSTaracanAvAn pUrNaH paramANusaMdhAtaH skandha ityarthaH, yathA ghaTAdiH, Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhyAyaprakAza pudgalabhedAH ] bhyAyaprakAzasamalaGkRte dezapradezavAraNAya pUrNa iti, vizakalitaparamANuvrajavAraNAya viziSTaracanAvAniti, etenAvayavinaH paramANusaMghAtAt sarvathA bhinnatvaM vyudastam ,nanvavayavAvayavinau bhinnau bhinnapratibhAsatvAtsahyavindhyavat , na cAsiddho hetussAdhyadharmiNi ttsdbhaavnishcyaat| na cAnekapuruSapratibhAsaviSaye ekasminnarthe bhinnapratibhAsatvasattvena vyabhicAra iti vAcyam , ekapuruSApekSayA bhinnapra. tibhAsatvasya hetutvAt / na caikena puruSeNa krameNa dRSTe ekasminneva ghaTe hetossattvena vyabhi- 5 cAra iti vAcyam , bhinnalakSaNatve satyekapuruSApekSayA bhinnapratibhAsatvasya hetvarthatvAt , asti hi ghaTakapAlAdau vibhinnalakSaNatvaM bhinnapratibhAsatvazca / na ca yayona tAdAtmyaM na tayorabhinnadezatvaM, yathA sahyavindhyayoH / abhinnadezatvaJcAvayavAvayavinostatastAdAtmyameveti vAcyam , avayavAvayavinorabhinnadezatvAsiddheH, ghaTAdehi kapAlo dezastasya ca tadavayava iti dezasya bhinnatvameveti / na ca kathaJcittAdAtmyasya pratyakSataH pratItessarvathA bhedapakSo bAdhita iti vAcyam , bheda- 10 syaiva pUrvasiddhatvAt tAdAtmyasya pUrvasiddhatvAbhAvAt , kAryakAraNatvadharmadharmitvAdhikaraNAdheyatvavibhinna kriyAtvAdibhirbhedasya siddhestasmAdavayavAvayavinorbheda eveti cenmaivam , vRttyanupapatteH, sA hi vRttiH pratyAzrayamekadezena sarvAtmanA vA syAt , tatra na hyekasya pratyAzrayamekadezena vRttitvaM, niraMzatvAt , navA sAmastyena, avayavinAM bahutvApatteH svAvayaveSu pratyekaM sarvAtmanA vartamAnatvAt , na cApyavayavinaH pradezavattvaM nyAyyaM, tatrApi vRttivikalpenAnavasthAnAt , ekadeza- 15 sarvAtmabhinnavRttitAyA aprasiddhatvAt / na ca samavAya eva prakArAntaraM varttata iti vAcyam , samavaitIti samavAya iti sampratyayAt tatrApi pratyAzrayamekadezena sarvAtmanA veti vikalpasya niSpratyUhatvAt , tatra ca doSasyoktatvAt / tasmAdavayavinaH svAzrayebhyo naikAntena bhedastatra vRttyupalabdheH / yato yasyaikAntabhedastatra tasya na vRttyupalabdhiryathA vindhyasya himavati / svAzrayeSu tvavayavyAdevRttyupalabdhenaikAntenAnyatvam / atassarvathA bhedasya bAdhitatvena bhinna- 20 pratibhAsatvahetoH kAlAtyayApadiSTatvam / na ca ghaTe tatassarvathA bhinnasyApi jalasya vRttyupaladhyA vyabhicAra iti vAcyam / tatra vRttesaMyogasya pariNAmavizeSasya saMyogibhyAM ghaTajalAbhyAM sarvathA bhedAsiddheH / anyathA saMyogAbhAvaprasaGgAt / tAbhyAM hi bhinnasya saMyogasyotpattI jalasya kathaM ghaTe saMyoga iti vyapadezo yattassa tatraiva vRttirbhavet / saMyogasya tAbhyAM jananAttathA vyapadeza iti tu tasya kAlAdito'pi jananAttatrApi tathA vyapadezaprasaGgato vyudasanIyaH / 25 tasmAnna saMyogibhyAM saMyogo'rthAntarabhUta iti noktahetau vyabhicAraH, sarvathA'rthAntarabhUtasya 1 kAryakAraNAdibhedasya sarvaiH svIkRtatvena pUrvasiddhatvAdityarthaH / 2 tatpratyakSasya vivAdApanatvena tAdA- . tmye sAdhye hetau sNdigdhaasiddhrityrthH| 3 ekasyAvayavyAderbhAgAbhAvemAnekatrAvayavAdau vRttine bhavatIti bhAvaH / Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 50 tasvanyAyavibhAkare [ tRtIyakiraNe kvacidapi vRttyanupalabdhena virodho'pi / nanu tavayavAvayavyAdInAM kA vA vRttiriti cetkathaJcittAdAtmyamityucyate, na ca tathAsati tavApi vRttivikalpadoSaprasaktiriti vAcyam , padArthAnAM bhedAbhedazabalaikavastusvarUpatvenAvayavAdibhyo'vayavyAdestAdAtmyasyAzakyavivecanatvena tadoSAnavakAzAt / evameva guNaguNinoH kriyAkriyAvatossAmAnyatadvatorapi vRttyupapattirbodhyeti dik|| 5 atha dezamAha pradezAdarvAcInaskandhabhAgA dezAH // pradezAdarvAcIneti / ayambhAvaH, vyaNukAdikrameNAnantAnantaparamANukAvasAnAH saMghAtavizeSAtsamutpannA bahavasskandhA bhavanti, tatra sveSu sveSu skandheSu pradezAtmakamekaM paramANu pUrNazca skandhaM vihAya tadapRthagbhUtA dvivyAdiparamANusaMghAtA dezA ucyante, na tAvattadapRthagbhUta 10 ekaH paramANurdezastasya pradezatvAt , yathA ghaTasya grIvodarapRSThAdayo deshaaH| tatpRthagbhUtAnAntu grIvAdInAM skandhAntaratvameveti // atha pradezamAha kevalaprajJAgamyaskandhAnuvartisUkSmatamo bhAgaH pradezaH // kevalaprakSeti / yo'yaM bhAgo'titarAM sUkSmaH skandhAdapRthagbhUtaH kevalaprajJayaiva gamyassa pradeza 15 ityarthaH / yathA ghaTasyApRthagbhUtassusUkSma ekaH paramANubhAgaH / skandho'yaM bhedAtsaGghAtAd bheda saGghAtAbhyAzca jAyate, tatra bhedaH saMhatAnAM bAhyAbhyantarapariNAmakAraNasannidhAne sati vidAraNaM, yathA pUrNaskandhAdekasyANorbheda ekANubhedAttannyUnaskandho jAyate, evaM dvivyAdiparamANubhedakrameNa yAvavipradezaskandhairbhAvyam / pRthagbhUtAnAmekI bhAvaH saMghAtaH, yathA dvayoH paramANvossaMghAtAt dvipradezo dvipradezasyANozca saMghAtAtripradezasskandha ityAdiprakAreNa jAyate, ekasAmayikA20 bhyAM bhedasaMghAtAbhyAJca dvipradezAdayaH skandhA utpadyante yathA'nyasya paramANossaMghAtenAnyataH skandhAdbhedeneti / evaM pariprAptabandhapariNAma eva skandhaH, tatra ca keSAJcitskandhAnAM bandho jIvavyApArasamprayukto yathaudArikazarIrajatukASThAdiviSayaH / keSAzcitskandhAnAM prayoganirapekSo vaisrasika AdimadanAdimadbhinnaH, tatrAdyo vidyudulkAmeghAdiviSayaH snigdharUkSaguNanimittaH, aparazca dharmAdharmAkAzaviSayaH, keSAzcicca skandhAnAM jIvaprayogasahacaritAcetanadravyapariNati25 lakSaNo yathA stambhakumbhAdiviSayaH / tathA skandhA antyasthaulyA ApekSikasaumyasthaulyA itthamanitthaMsaMsthAnAca, yathA nikhilalokavyApI mahAskandho'ntyasthUlatAvAnavayavavikAsamapekSyaivaM bodhyam , pravacane tvasya sUkSmapariNAmatvamuktam / badarAdau cAmalakApekSayA badaraM sUkSma Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ , paramANucarcA ] nyAyaprakAzasamalaGkRte : 51 : caNakApekSayA ca sthUlamiti, vRttatryatracaturasrA''yataparimaNDalAdirUpamitthaM saMsthAnaM, tato'nyadanitthaM saMsthAnaM, vRttAdirUpeNa nirUpayitumazakyatvAditi // atha paramANumAdarzayati sa eva pRthagbhUtazcetparamANuriti vyavahriyate / ayaM paramANussarvA - ntimakAraNaM dravyAnArabhyaH kAryaliGgakazca // 5 sa eveti / pradeza evetyarthaH, skandhAditi zeSaH / etena paramANorbhedAdevotpAdona saMghAtAnnApi bhedasaMghAtAbhyAmiti sUcitam / idaca paryAyanayAbhiprAyeNa kAryatvopavarNanaM vijJeyam, sneharaukSyAdivigamAtsthitikSayato dravyAntareNa bhedAtsvabhAvagatyA ca dvyaNukAdiskandhabhedAdupajAyamAnatvAt / dravyanayApekSayAtvAha - ayamiti / sarvAntimakAraNamiti, sarveSAM dryaNukAdidravyANAM kAraNaM, sarvameva hi dravyaM vidAryamANamasaMbhavadbhedaparamANuparyavasAnaM jAyate, na 10 punaratyantAbhAvarUpaM nirupAkhyamiti bhAvaH / dravyAnArabhya iti, svato dravyAvayavadvAreNAbhedyaH, dravyAntarAvayavadravyabhinnatvAt / rUpAdibhistu syAdbhedavAn, na ca paramANurasan niSpradezatvAdgaganakusumavaditi vAcyam, sAvayavadravyAbhAvAt sAvayavapratikSepeNa cAvazyamanavayavena satA vastunaiva bhavitavyaM sa cAdimapradezo'Nurityucyate, na ca paramANuH sAvayavaH saMsthAnitvAt kalazAdivaditi vAcyam, asiddheH, saMsthAnasya dravyAvayavaprayuktatvAddravyAvayavA - 15 siddhau tadasiddheH, nApyasanparamANurasaMsthAnitvAditi vAcyam, AkAzAdau vyabhicArAt / tathA ca paramANurdravyAtmanA syAnniravayavo bhAvAtmanA ca syAtsAvayavaH, rUpAdyavayavavattvAt tathA dravyArthAdezAtsyAtkAraNaM, paryAyArthAdezAcca syAtkAryaM skandhabhedAdupajAyamAnatvAdata eva ca syAnnityamanityazca / kAryaliGgakazceti / aNUnAmastitvaM kAryaliGgAdavaseyaM, kAryaliGgaM hi kAraNaM, nAsatsu paramANuSu zarIrendriyamahAbhUtAdilakSaNasya kAryasya prAdurbhAvaH / nanu sarvA- 20 ntimakAraNatvena paramANorniravayavatvAtkathamaNukayoH saMhatau dvyaNukarakandho jAyate, saMzleSAsaMbhavAt, saMzleSo hi tayorekadezena sarvAtmanA vA syAt, nAdyaH sAvayavatvApatteH, nAntyaH sakalasyApi jagata ekaparamANumAtratvApatteriti cenna, anekavastuviSaye niravazeSAbhidhAyitvena prasiddhasya sarvazabdasya dravyAtmanaikasmin paramANau prayogAsambhavAt / ekadezazabdasyApi nAnAtvena nizcitasyapadArthasya kasyacidbhAgAbhidhAyino nirbhAgaparamANuviSaye prayogAsaMbhavAcca / 25 svayaM hyavayavabhUtaH paramANuH paramANunA saha bhedena yogamAyAti, na tvaNvantaramAvizati, tasya sakriyatvena paramANusthAkAza evA''vezanAt, na ca paramANAvanA veze yogo na saMbhavati dvyaGgu 1 dravyaparyAyArthAdezata ityarthaH / Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 52 : tattvanyAyavibhAkare [ tRtIyakiraNe lavat parasparamanAzliSTatvAditi vAcyam , Avezato yoga ityanukteH kintu niravayavatvAt , tasya ca dravyapradezAntaraM na saMyuktamapi tu svayameveti na kazciddoSaH / api ca yogassamprAptilakSaNo na cAsau pradezaireva kriyate, niSpradezasyApi svayaM prAptau virodhAbhAvAt / evaM paramANava ete pratighAtino'pratighAtinazca tatra pratighAtatrividho bandhalakSaNa upakArAbhAvalakSaNo vegalakSaNa5 zceti / bandhapariNAmapratighAtaH snigdharukSatvaprayuktabandhataH, lokAdanyatra jIvAjIvAnAM gateH pratighAta upakArAbhAvAn , AgacchatA vaisrasikavegavatA paramANunA paramANoH pratighAto vegAt vegavatorevANvoH pratighAtAt, ekasminnevAkAzapradeze'nantAnAmapi paramANUnAmavagADhatva mapratighAtapariNAmAt , vyAptaikApavarake pradIpaprabhayevAnyapradIpaprabhANAM, zItatamaizabdapudgalA nAmapratighAtitvadarzanAt / itthazca pariNAmavizeSAtpratighAtitvamapratighAtitvaJca sambhavati 10 pudgaleSu, yathA zabdastAvat tiraskRto'pi kuDyAdibhirapratihanyamAnaH zravaNapathamabhyupaiti, sa eva kadAciduhyamAnatvAdvAyunA pratihanyate prativAtasthitenAnupalabhyamAnatvAt, anuvAtasthitenopalabhyamAnatvAcceti dik / / atha pudgalAnAM na kevalaM sparzAdaya eva dharmA api tu zabdAdayo'pItyAha zabdAndhakArodyotaprabhAcchAyA''tapAdipariNAmavAn // 15 zabdeti / pratyarthaniyatasaGgatavarNAdivibhAgavAn dhvaniH zabdaH, anAdivRddhaparamparA saMketaprasiddhivazAt pratyarthaniyatatvaM, parasparApekSAtaH svAbhidheyaikArthakAritayA zibikodvAhakavat saGgatatvaM varNapadavAkyAni, avyaktazabdazca vibhAgastadvAn dhvanireva zabdassa ca pudgalapariNAmatvAtprativiziSTapariNAmAnugRhItaH pudgaladravyarUpa eva, ata eva mUrttatvaM dravyA ntaravikriyApAdanasAmarthyAcca / na ca zabdo na pudgalapariNAmo nizchidrabhavanAbhyantarato 20 nirgamanAt , tatra bAhyataH pravezAt , vyavadhAyakAbhedanAdezca darzanAt , yastu pudgalasvabhAvo na tasyaivaMdarzanaM, yathA loSThAdeH, tathAdarzanaM ca zabdasya, tato na pudgalasvabhAvatvamiti vAcyam , pudgalasvabhAvatve'pi tadavirodhAt sUkSmasvabhAvatvAddhi tasya nizchidranirgamanAdayo na viruddhyeran snehAdisparzAdivat , kathamanyathA pihitakalazAbhyantaratastailajalAderbahini 1 bandhapariNAmo'nyo'nyAGgAGgibhAvapariNAmaH, na tu nairantaryeNa parasparaM saMyogamAtraM, tathA sati pratighAto na syAdeva / anantAnAmapi paramANUnAM saMyogavRttyai kasminnAkAzapradeze'pratighAtena vRtteriti bhAvaH / 2 ekasmin paramANau kathaM pratighAtitvApratighAtitve viruddha sta ityAzaMkAyAM sadRSTAntamAhetthaJceti / 3 svayaM vizeSaNAnAma rthamAhAnAdIti / 4 zabdasya mUrtapudgalapariNAmatvAdevetyarthaH / zabdasya mUrtatve hetvantaramAha dravyAntareti. cazabdo hetvantarasamucAyakaH, tena pratIpayAyitvAvArAnuvidhAyitvAdityAdayo hetavo grAhyAH // Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAdInAM dravyatvaM ] nyAyaprakAzasamalaGkRte / gamanaM snigdhatAdivizeSadarzanAdanumIyeta / kathaM vA pihitanizchidramRdaTAderjalAbhyantaranihitasyAntazzItasparzopalambhAtsalilapravezo'numIyeta, tadabhedanAdikaM vA tasya nizchidratayA prekSaNAtkathamutprekSeta, tasmAtsnehAdisparzAdibhirvyabhicArI hetuH / na ca zabdo na pudgalasvabhAvaH, asparzatvAt sukhAdivaditi bAdhakasadbhAvAnna pudgalasvabhAvatvaM zabdasyeti vAcyam , hetorasiddhatvAt , yataH karNazaSkulyAM kaTakaTAyamAnasya prAyazaH pratighAtahetoH zravaNAApaghA- 5 tinaH zabdasya prasiddhirasparzatvakalpanAmastaGgamayati / na ca zabdasya pudgalaparyAyatve cAkSuSatvaprasaGga iti vAcyam , gandhaparamANuvadadRzyatvAt , etena zabdasyAkAzaguNatvaM nirastaM mUtatvAt, nahi rUpAdayo vyomaguNA iti vyavahAraH zobhate tasmAt pudgalAnAmeva tathAvidhaH pariNAmaH zabdavyapadezamaznute, tathA ca pariNAmapariNAminorabhedena syAdravyaM syAdguNa iti vijJeyam / andhakArastAvatpudgalapariNAma eva bhittyAdivad dRSTipratirodhakAritvAt , paTAdivadA- 10 vArakatvAt, na tu tejo'bhAvarUpaH, vyavadhAnakriyAsAmarthyAt bhittyAdivat , abhAvarUpatve hi niSkriyatvena vyavadhAnakriyAkarttatvaM na syAttasya, na ca yatkAryadravyaM na tattaijasena prakAzena. virudhyate, virudhyate ca tamaH, tato na dravyakArya taditi vAcyam , tejaHprakAzayorekatvenAbhyupagamAt , jalAdidravyasya ca tadvirodhakatvenoktahetorasiddhatvAt / na ca tejaHprakAzayorekatvaM na sambhavati, dhArAdhare nirantaradhAraM varSatyalindakAdipratiSThApitena pradIpena 15 bahirapi pradyotanAt , anyathA jalapAtena prazAntatayA bahiHprakAzo na dRzyeteti vAcyaM, tathA vidhatvamaparityajatAM pradIpasambandhinAM pudgalAnAM jalabindusamparkeNa tathAvidhatvaparityAgAt tatsamakAlameva pradIpazikhayA vikIrNAnAM kRzAnupudgalAnAmaparANAM tadAkAzadezaprApteH teSAJca pariNAmavizeSato vaDavAnalAvayavAnAmiva jalapAtena zamayitumazakyatvAt , tathA ca pariNAmavaicitryAt pudgalAnAM virodhAvirodhapariNAmabhAktvena nAsmAkaM kazcana virodha iti / 20 evamudyoto'pi candragrahanakSatrAdInAM zItaprakAzaH, sa AhlAdakatvAt prakAzakatvAJca jalAgnyoriva mUrtadravyapariNAma eva, padmarAgAdInAM prkaasho'pyudyoto'nussnnaashiittvaatpudglprinnaamH| prabhA ca sUryAcandramasostejasvipudgalAnAJca prakAzarazmibhyo niryadupaprakAzaH so'pi viralaprakAzarUpatvAt pudgalapariNAma eva / evaM chAyApi dravyaM kriyAvattvAddhaTavat chAyA gacchatIti pratyayAttasya kriyAvattvam / dezAddezAntaraprAptyupalambhato'pi ttsiddheH| na ca vAra- 25 kadravyeNa tejasaH sAnnidhyaniSedhe vArakadravyagatakriyAyAH tejo'bhAvarUpAyAM chAyAyAmAropeNa chAyA gacchatIti vyavahAra iti vAcyam, mukhyakriyAyA bAdhAbhAve AropAsaMbhavAt, tasyA 1 dRSTervyavadhAnakaraNe sAmarthyAdityarthaH / 2 utpattisthAnasthAnAmeva pradIpapudgalAnAM jalena virodho, na tato bahinismRtAnAmiti syAdvirodhassyAdavirodhazceti bhAvaH / Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 54: tattvanyAyavibhAkare [caturthakiraNe gatimattve bAdhakAbhAvAt, evaM ziziratvAdApyAyakatvAcca jalavAtAdivad dravyatvasiddheH / evamAtapo'pi divAkaravimAnAtsvabhAvataH zItalAdapi samupajAyamAna uSNaprakAzarUpaH pudgalapariNAma eva tApajanakatvAt , svedahetutvAduSNatvAtkRzAnuvaditi // .. nanu pRthivyA gandharasarUpasparzavattvAjalasya rasarUpasparzavatvAttejaso rUpasparzavattvAdvA5 yossparzamAtravattvAnna pudgalapariNAmatvaM sparzarasagandhavarNavatAmevAgame pudgalatvapratipAdanAt , eSAM ca pRthivyAdInAM vijAtIyaparamANvArabdhatvAdityAzaGkAyAmAhaparamANUnAM pariNAmavizeSA eva pRthivIjalatejovAyavaH / / __ ityajIvanirUpaNam // paramANUnAmiti / pariprAptabandhapariNAmAH paramANava eva skandharUpAH pRthivyAdayaH, 10 evaM pRthivyAdayaH paramANupariNAmavizeSAH sparzAdimattvAt , ye na tatparyAyA na te sparzavanto yathA'kAzAdayaH, sparzAdimantazca pRthivyAdayastasmAtparamANuparyAyA iti tatpariNAmavizeSatva. siddhiH, na ca sparzAdimattvaM pakSakadezAsiddham , jalAdau gandhAdyabhAvAditi vAcyam , sparzavattvena gandhAnumAnAt, kvacinnalAdau gandhAdhupalabdhezca / na ca tatsaMyoginAM pArthivadravyANAM saMyogena tadguNatvena gandhopalabdhistatreti vAcyam , sAdhyasamatvAt , tatra tadviyogakAlAdarza15 nAt , kvacidanudbhUtasvabhAvatvenaivAnupalabdheH / evaM tejo'pi sparzAdisvabhAvakaM, tadvatkAryatvAd ghaTavat, sparzAdimatAM hi kASThAdInAM kArya tejaH, tatpariNAmAcca, upabhuktasya hyAhArasya sparzAdiguNasya vAtapittazleSmavipariNAmaH, pittaM ca jaTharAgnirucyate tasmAtsparzAdimattejaH / tathA vAtazca prANAdiH, tato vAyurapi sparzAdimAniti bhaavH| athAjIvanirUpaNaM nigmytiitiiti| iti tapogacchanabhomaNi zrImadvijayAnandasUrIzvarapaTTAlaGkAra zrImadvijayakamalasUrIzvara 20 caraNanalinavinyastabhaktibharaNa tatpadhareNa vijayalabdhisariNA vinirmitasya tattvanyAyavibhAkarasya svopajJAyAM nyAyaprakAzavyAkhyAyAmajIvanirUpaNo nAma tRtIyaH kiraNaH // atha caturthaH kiraNaH // . tadevaM jIvAjIvau lakSaNaprakArAbhyAM samAsato'bhidhAya kramAyAtaM puNyatattvaM nirUpayituM 25 tallakSaNamAha paugalikasukhotpattijanakaM karma puNyam / paudgalikametat // paudgaliketi / paugalikasukhotpAdahetutve sati karmatvaM lakSaNArthaH, pApe'tivyApti Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puNyakarmasiddhiH ] nyAyaprakAzasamalaGkRte vAraNAya satyantaM kAlAdisamavAye'tiprasaGgabhaGgAya vizeSyam / muktisukhavAraNAya paudgaliketi sukhavizeSaNam / yadi mokSasukhajanake karmatvAbhAvAdeva nAtivyAptirataH paudgaliketi vyarthamityucyate tadA paudgalikasukhapadeneSTagatijAtizarIrendriyaviSayAdayo vivakSitAstathAca zobhanagativarNAdyanuguNaM zubhAnubhAvazca puNyamiti phalitArthaH / nanu pazvAdayo devadattaguNAkRSTAssanto devadattamupasarpanti tamprati niyamenopasarpaNAd 5 prAsAdivaditi grAsAderAkarSaNaM yathA prayatnenAtmaguNena bhavati tathA pazvAdInAM devadattAtmaguNAbhyAM dharmAdharmAbhyAM bhavatIti nyAyAditaMtrAntarIyairdharmAdharmAtmakapuNyapApayorAtmaguNatvAbhyupagamAdatrApi kiM puNyaM guNo vA pudgalavizeSo veti zaMkAyAmAha-paudgalikametaditi / etatpuNyaM paudgalikaM pudgalapariNAmatvAtpaudgalikamityarthaH / pazvAderAkarSaNaM hi loke rajjvAdinA saMyogena dRSTa, adRSTena tveSAmAkarSaNaM kathaM vA syAnna saMyogena dravyayoreva 10 saMyogAbhyupamAt , na samavAyena asiddheH, nApi svAzrayasaMyogena, adRSTAzrayasyAtmano vibhutvasyApramANatvena pazvAdinA saMyogAsaMbhavAditi bhAvaH / nanu nAstyeva puNyaM pApaM vA karma, kAyAkAreNa pariNatebhyo bhUtebhya eva sukhaduHkhAdyutpAdasaMbhavAditi cenna, zarIrAkArapariNatapudgalAnAM sAdhAraNyena sukhaduHkhavaiSamyasya jIveSu dRSTasyAnupapatteH, dRzyate hi sukhitvaM kasyacideva kadAcideva duHkhitvaJca tathA, bhUtAnAmeva tannibandhanatve vaicitryamidaM na syAdeva, na 15 caitadvaiSamyaM nirnimittaM, tathAtve paramANuvannityaM sattvaM gaganakusumAdivannityamasattvaM vA syAnna tu kAdAcitkatvaM, na cAkasmikatvameva kAdAcitkatvamiti vAcyam , kAraNanirapekSotpattikatvasyAkasmikatve nirantarotpattiprasaGgAt , sAmagrIvaikalyasya vA pratibandhakasya vA kasyacidabhAvAt , kAraNotpattibhyAM rahitatvameva taditi cettadA tayonityatvaM vA, atyantAsattvaM vA syAt , bhavatu nityatvamiti cenna tayorutpAdavinAzitvenAnubhavAt , ata eva ca nAtyantAsattvaM, atha 20 nAnyasmAt kasmAdapi bhavanamapi tu svasmAdityAkasmikatvamiti cedasataH svapadArthatve tasmAtkasyacidapyutpattyabhAvAt , yadi svaM sadeva tarhi kimutpattyA, sattvArthamevotpattergaveSaNAt , tasmAdavazyaM kAraNena kenApi bhavitavyameva, bhavatu tarhi bhUtAtiriktaM kizcidekameva tatkAraNamavilakSaNAdapi kAraNAt kAryavaicitryasya pradIpAdau darzanAt , pradIpo hi prakAzakArI tailavinAzakArI varttivikArakArI ceti, tathApi vaicitryAnupapatteH, sarve sukhino vA syurduHkhino vA, 25 dRzyate ca sukhAdivaicitryaM, tadavazyameva vicitrasya karmaNaH phalamabhyupeyam / astyeva pradIpAdAvapi vaicitryaM, yena rUpeNa prakAzakArI pradIpAdina tena rUpeNa vartivikArakArI pratikSaNaM 1. ArogyacirajIvitvAbyatvakAmabhogasaMtoSapravrajyAmokSarUpeSu sukheSu mokSameva sarvottamaM sukham , pareSAM duHkhapratIkAramAtratvAt sukhAbhimAnajanakatvAcca, tattvato na sukhametadeva ca paudgalikaM sukhamiti bhAvaH // Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 56 : tattvanyAyavibhAkare [ caturthakiraNe paryAyabhedAt na ca srakcandanavanitAdayassukhasya hetavo viSAhikaNTakAdayastu duHkhasyeti pratyakSA eva sukhaduHkhahetavaH kimadRSTena nimittAntareNeti vAcyam, vyabhicArAt tAdRgvanitAdipadArthasattve'pi putrAdiviyogavyathitasya sukhAbhAvAt sukhe'pi duHkhe'pi tAratamyadarzanAt, naitaddRSTaM kamapi hetumantareNa yujyate, tadeva puNyapApAtmakaM bahuvibhedamadRSTaM karmetyu5 cyate, nanu kANatvakhaJjatvAdizarIrAdivailakSaNyena yadi karma sAdhyate tarhi kAryasya mUrttatvena karmApi mUrttaM syAditi cetsatyamasmAbhiH prayatnena sAdhayitavyasya bhavataiva sAdhanAt mUrttameva hi karma, tatkAryasya zarIrAdermUrttatvAt, yasya yasya kAryaM mUrttaM tattatkAryasya kAraNamapi mUrttam, yathA ghaTasya paramANavaH, yaccAmUrttaM kAryaM na tasya kAraNaM mUttaM yathA jJAnasyAtmA / tathA mUrttaM karma, tatsambandhe sukhAdisaMvitteH, yatsaMbandhe sukhAdi saMvedyate tanmUrttaM dRSTaM yathA'zanAdyAhAraH, 10 yaccAmUrttaM na tatsambandhe sukhAdi saMvidasti, yathA''kAzasambandhe, evaM yatsambandhe vedanodbhavaH mUrtaM dRSTaM yathA'nalaH bhavati ca vedanodbhavaH karmasambandhe tasmAttanmUrttaM, tathA mUrta karma, Atmano jJAnAdInAJca taddharmANAM vyatiriktatve sati bAhyena sragAdinA balasyAdhIyamAnatvAd yathA snehAdyA hitabalo ghaTaH, AdhIyate ca bAhyairmithyAtvAdihetubhUtairvastubhiH karmaNa upacayalakSaNaM balaM, tasmAttanmUrttaM, evaM mUrttaM karma, AtmAdivyatiriktatve sati pariNAmitvAt, kSIra15 vat, na cAyaM heturasiddha:, karmakAryasya zarIrAdeH pariNAmitvadarzanAt, yasya kAryaM hi pariNAmi so'pi pariNAmI, yathA dadhnastakAdibhAvena pariNAmAtpayaso'pi pariNAmitvamiti / na cAbhrAdivikArANAM yathA vainasikI vicitrarUpatayA pariNatirabhyupagamyate tathA paridRzyamAnaM zarIrameva kANatvakhaJjatva sukhitvaduHkhitvA dibhAvairvicitratayA pariNamati kimantargaDunA karmaNeti vAcyam, ,karmaNo'pi zarIratvAt, taddhi kevalaM zlakSNataramabhyantaraca jIva saMzliSTatvAt, 20 yathA ca bAhyatanorabhrAdivikAravadvaicitryamabhyupagamyate tathaiva karmatanorapi tadabhyupagamasya nyAyyatvAt / na ca bAhyatanostatsvIkAra ucito dRzyatvAt karmarUpAyAstu sarvathA'pratyakSatvAdvaicitryaM kathamicchAma iti vAcyam, maraNakAle dRzyamAnasthUlazarIrasya sarvathA vipramuktasya jantorbhavAntaragatasthUlazarIragrahaNa hetu sUkSmakarmazarIrasyAvazyakatvAt, anyathA dehAntaragrahaNAnupapattermaraNAnantaraM sarvasyApyazarIratvAdayatnenaiva saMsAravyavacchittiH syAt / na ca mUrttasya karma25 No'mUrttenAtmanA sambandho na syAditi vAcyam, mUrttasya ghaTasyAmUrttenAkAzena sambandhAt, saMsAriNo jIvasya sarvathA'mUrttatvAbhAvAcca / tasmAtsiddhaM karma vicitraM mUrttazcetyalaM prasaGgena // tatra puNyamidaM kAryakAraNabhedena dvividhaM supAtradAnAdibhirvakSyamANaiH kAraNaissA to cai -. 1 nanu ghaTenAsskAzasya saMyoge na mUrttatvaM nibandhanamapitu vyApakatvamityanuyoge tvAha saMsAriNa iti // Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ puNyasvarUpam ] myAyaprakAzasamalaGkRte rgotrAdikamanubhUyate jIvaiH, tatra supAtradAnAdikaM kAraNAtmakaM puNyaM, sAtocairgotrAdikantu kAryAtmakaM, AtmazubhAdhyavasAyasya tu puNyatvamaupacArikamamUrttatvAt, mUrttasyaiva bandhakatvAcca / tadidaM puNyapApAtmakaM karma saMtatyA'nAdyaM, saMsArasyAnAditvAt, anyathA pUrvaM jIvasya pazcAtkarma sambhavaH, pUrvaM vA karmaNaH pazcAjjIvasya, ubhayorapi vA yugapadvAcyaH, tatraiko'pi pakSo na sambhavati, nirhetukatvenAtmanaH prathamaM sambhavAsaMbhavAt, tasyAnAdisiddhatve'pi pazcAt karmabandho 5 na saMbhavatyeva kAraNAbhAvAt / niSkAraNaM vA sambhave muktasyApi karmabandhApatteH, tathA prathamaM karmasamudbhavo'pi na nyAyyaH kartturjIvasya tadAnImabhAvAt, akriyamANasya karmatvAyogAt, kAraNaM vinaiva tasya samudbhave nAzasyApyakAraNatvApatteH / tathA na yugapadutpattisambhavaH, ubhayasyApi nirhetukatvAt, yugapadutpannayostayoH karttRkarmabhAvasya savyetaragoviSANayorivAsambhavAt / tasmAdanAdireva jIvakarmaNoH sambandhaH / na ca jIvakarmasaMyoga santAnasyAnAditve jIvanabha- 10 sorivAnantatvamapi syAditi vAcyam, bIjAGkurAdInAM saMtAnasyAnAderapi sAntatvadarzanAt, dRzyate hi bIjAGkurayormadhye'nyatarasyAnivartita kAryasyaiva vyuccheda iti / tathA ca mithyAtvAviratikaSAyayogarUpairbandhahetubhirjIvo'STavidheSu audArikAdikarma vargaNApudgaleSu karmazarIragrahaNayogyAn pudgalAnAdatte, karmatayA ca grahaNasamaya eva tAn pariNamayya zubhAzubha pariNAmAnusAreNa karmapudgaleSu sthitirasAdIn niSpAdya kSIrodakavadAtmapradezaissaha saMzleSayati / evambhUta 15 eva tasya svabhAvo yat karmavargaNAgataM karmayogyameva dravyamekakSetrAvagADhameva rucakapradezabhinnaiH sarvairapi svapradezai rAgadveSaklinnasvarUpatvAjjIvo gRhNAti na tu svAtmabhinnapradezAvagADhaM kaizcideva pradezairgRhNAti / tatra karmarAzizca ghAtyaghAtibhedena dvividhaH, anantajJAnadarzanacAritravIryAtmaka - tmaguNAnAM sarvathA dezena vA pratihananasamarthaM karma ghAtikarmetyucyate, jJAnadarzanAvaraNavedanIyamohanIyAyuSkanAmagotrAntarAyarUpASTavidhamUlaprakRtibhUtakarmasu jJAnadarzanAvaraNa mohanIyAntarAyaca - 20 tuSTayamAtmanojJAnAdiguNaghAtakatvAdajJAnAdyazubhavipAkajanakatvAJcAzubharUpaM ghAtikarma | vedanIyAyukanAmagotracatuSTayantu zubhAzubhavipAkajanakatvAjjJAnAdyavighAtakatvAcca zubhAzubharUpamaghAtikarma, tatra yacchubhaM karma tatpuNyamazubhantu pApam, etaccobhayamapi na mervAdibhAvena pariNataska - ndhavadatibAdaraM, sUkSmeNa karmavargaNAdravyeNa niSpannatvAnnApi paramANuvadatisUkSmamiti vijJeyam / / 1 dravyabhAvabhedena dvividhapuNyamadhye yatpaudgalikaM puNyatvenAtra varNitaM tadeva dravyapuNyamityAha - 25 idameva dravyapuNyamucyate / dravyapuNyanAmakarmotpattiheturAtmanazzubhAdhyavasAyo bhAvapuNyam // : 57 : Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 58 : 5 tasvanyAyavibhAkare [turyakiraNe idameveti / paugalikamevetyarthaH, bhAvapuNyamAha - dravyapuNyeti / yenA''tmano'dhyavasAyavizeSeNa dravyAtmakapuNyasya niSpattiH so'dhyavasAyo bhAvapuNyanAmetyarthaH // 20 atha mUlaprakRtibandhAnAmaSTavidhakarmaNAmuttaraprakRtibandheSu yAni puNyarUpANi dvicatvAriMzadvidhAni pUrvoditAni pratyekaM teSAM svarUpaM nirUpayitumupakramate AyurnAmagotrakarmabhinnamanukUlavedanIyaM karma sAtam / vedanIyAyurnA - makarmabhinnaM gauravajanakaM karma uccai gotram / mAnuSatva paryAya pariNatiprayojakaM karma manujagatiH // Ayuriti / AyurnAmagotrakarmabhinnatve satyanukUlavedanIyatve ca sati karmatvaM sAtavedanIyasya lakSaNam / uccairgotrAdAvativyAptivAraNAya vizeSaNe / anukUlavedanIyaM karma sAtami10 tyetAvanmAtra sarvasyaiva puNyAtmakakarmaNo'nukUlatvenAhrAdAdirUpeNa vedanIyatvAdativyAptiriti prathamaM satyantaM, asAtave danIye'tivyAptivAraNAya dvitIyaM satyantam / karmatvAnuktau sAtAnukUlAdhyavasAye kAlAdisamavAye vAtivyAptiratastadupAttam / devAdiSu gatiSu kartturAtmanazzarIramanodvAreNA''gantukAne kamanojJadravyakSetra kAlabhAva sambandha samAsAditaparipAkAvasthaM bahubhedaM sukhapariNatirUpamiSTaM yadudayAdbhavati tatsAtavedanIyamiti bhAvArtha: / paJcadazasAgaropama15 koTI koTyossya parA sthitiH, paJcadazavarSazatAnyabAdhA, jaghanyA kASAyikI dvAdazamuhUrttA, antarmuhUrttamabAdhA, iyaJca saMjJipaJcendriyasyaiva / akaSAyikI tu jaghanyata utkRSTato'pi sayogikevalyAdau samayadvayamAtraM sthitiH / uccairgotrasvarUpamAha - vedanIyeti / vedanIyAyurnAmakarmabhinnatve sati gauravajanakatve ca sati karmatvaM lakSaNArthaH / sAtAdAvativyAptivAraNAya vizeSaNadvayam / gauravajanakatve sati karmatvasya sadvedanIyavato devAyuSkasya tIrthakaranAmakarmaNazca gauravadarzanAt tatra tatra sattvAdativyAptivyudAsAya prathamaM satyantam / nIcairgotre 'tivyAptirato dvitIyaM satyantam | adhyavasAyavizeSe kAlAdau vA'tivyAptivAraNAya vizeSyam | yadudayAjjIva Aryadeze magadhAdau harivaMzAdyutkRSTajAtiSu sanmAtRkuleSu prabhusamIpAsssthAneSu saMbhavaM mAnasatkAraizvaryAdIMzca labhate taduccairgotramiti bhAvArtha: / asya parA sthitirviMzatisAgaropamakoTIkoTyaH / abAdhAkAlo varSasahasradvayam / jaghanyA tvaSTau muhUrttA antarmuhUrtamabAdhA ceti / 1 jIvasyAdhyavasAyavazAdrahaNakAle zubhAzubhAdivizeSaNAviziSTAnAM karmaNAM grahaNasamaya eva zubhatvamazubhatvaM vA bhavatIti puNya karmaniSpattAvadhyavasAyo heturiti bhAvaH // 2zodhitamithyAtvapudgalarUpa samyaktvahAsyaratipuruSavedAnAM keSAJcinmate puNyarUpatve'pi mohanIyabhedatvena viparyAsahetutvAtpAparUpatvamiti tadupekSya dvicatvAriMzadvidhatvaM puNyasyAtroktam // 3 bAhulyena deveSu manujeSu ca sAtodayaH kadAcidasAtodayo'pi, tiryakSu nArakeSu bAhulye nAsAtodayaH kadAcitsAtodayo'pi // Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AnupUrvIkarma ] nyAyaprakAzasamalaGkR : 59 : manujagatiM lakSayati mAnuSatveti, mAnuSatva paryAyapariNatiprayojakatve sati karmatvaM lakSaNArthaH / Atmano hi saMsArasthasya mAnuSatvadevatvanArakatvatiryaktvarUpAzcatuH payAryA gatiprayuktAH / tatra yasya karmaNa udayAdekaM kavana paryAyaM vihAya mAnuSatva paryAya pariNAmavAn bhavati tatkarma manujagatiriti bhAvaH / sAtAdAvatiprasaGgavAraNAya vizeSaNam / kAlAdAvatiprasaGgabhaGgAya vizeSyam, pariNatiprayojakakarmatvamAtroktau devagatyAdAvativyAptirato mAnuSatva paryAyeti / 5 parAbhimatamAnuSatvajAtivyudAsAya paryAyeti / mAnuSatvaparyAyaprayojakatve sati karmatvasya manujAnupUrvyAdau sattvAttadvAraNAya pariNatIti, AnupUrvyAH pariNAme'prayojakatvAtpariNAmayogyasyaiva tatsthAnaprApakatvAditi / asyA utkRSTA sthitiH paJcadaza sAgaropamakoTI koTyaH, paJcadazavarSazatAnyabAdhA, jaghanyA tu sAgaropamasya dvau saptabhAgau palyopamAsaMkhyeyabhAgena nyUnau, abAdhAtvantarmuhUrttam // manuSyAnupUrvI vaktukAmaH prathamamAnupUrvImAdarzayati---- vakragatyA svasvotpattisthAnaM gacchato jIvasyAnuzreNi gatiniyAmakaM karma AnupUrvI // 10 vakragatyeti / ayamatra bhAvaH, jIvAnAM pudgalAnAJca sarvadigavacchedena gatirasti / sA 'ca svAbhimukhAkAzapradezAnAM paMktimanusRtyaiva na viruddhadigavacchedena gatiH / tatra bhavAntara- 15 saMkrAntyabhimukho jIvo mandakriyAvattvAtkarmaNo yAnAkAzapradezAnavaSTabhya zarIraviyogaM vidadhAti pradezAn tAnevAbhindan dezAntaraM prayAti, vizreNigatyabhAvAt / tridhA ca zreNiH, ekA pUrvAparAyatAkAzapradezazreNiH, anyA ca dakSiNottarAyatA, itarA tUrdhvAdha AyatA, AlokAntam / tAsveva jIvAnAM pudgalAnAJca gatirna tA vibhidya kadAcidapi te prayAnti / tatra jIvaH karmAyattatvAdbhavAntaraprAptau vakrAM gatimapi prapadyate bhavAntarasaMkrAntau 20 Rjuvakrabhedena gatedvaividhyAt / vakragatau ca tAvadekadvitrivigraharUpAstridhA gatayo bhavanti, AdyA dvisamayA, dvitIyA trisamayA tRtIyA tu catussamayA bhavati / tatrarjugatau gacchato yathA balIvardasya na nAsArajjurapekSitA, api tu tasya vakratayA neyatva eva, tathaiva RjvyAM gatau janisthAnaM prApturAtmano nAnupUrvyapekSitA, kintu vakragatyAM pravRttasya, tathA ca vakrayA gatyA svasvotpattisthAnaM gacchato jIvasya zreNyanusArigatiniyAmakakarmatvamA - 25 1 yadyapi jIvasya vizreNigatirapi mervAdipradakSiNAdikAle dRSTA tathApi bhavAntarasaMkrame tathordhvalokAdadho'dholokAdUrdhvaM tiryaglokAdadha UrdhvaM vA'nuzreNyeva gatiriti bhAvaH // 2 muktAnAM gaterniyamenAvakratvAduktaM karmAyattatvAditi // Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 60 : tattvanyAyavibhAkare [ caturthakiraNe nupUrvyA lakSaNam / tatra karmatvAnuktau dharmAstikAyAdAvativyAptiH, vakragatyetyanuktau RjugatyaivotpattisthAna prApturAtmanaH zreNyanusAri gatiniyAmakapUrvAyuSkakarmaNyativyAptiratastatpadam / tathA ca vakrArambhakAle pUrvAyuSkasya nAzAdagrAyuSkaprAptezca na tatra pUrvAyuSkaM gatiniyA makaM, nApyamAyuSkaM, gatyArambhottaraM prAptaH, kintvAnupUryeva tAdRzIti na dossH| jIvasye. 5 tyanuktau pudgalAnAmapi paraprayogApekSayA vakragatisambhavena tatrAnuzreNigamanaprayojakaprayokta karmaNyativyAptiH syAttadvAraNAya tasyopAdAnam / na ca RjugatyAmiva vakragatyAmapi nAnupUrvyapekSiteti vAcyam , pUrvakAyuSa evarjugatau prayojakatvAt , vakragatyAntu pUrvakAyuSaH kSINatvenAnupUrvyA prayojakatvAt // atha mAnuSAnupUrvIlakSaNamAha10 manuSyatvopalakSitA''nupUrvI manuSyAnupUrvI / ime manuSyadvikazabdavAcye devatvaparyAyapariNatiprayojakaM karma suragatiH // manuSyatvopalakSiteti / mAnuSopapAtakSetraM gacchato jIvasya zreNyanusArigatiniyAmakAnupUrvItvaM manuSyAnupUrvIlakSaNaM / atrAnupUrvIpadaM dharmAstikAye, mAnuSapadaM ca devAdyAnupU AmatiprasaGgavAraNAyopAttam / vakragatyeti padantvasambhavavAraNAya / asyAH parA sthitiH 15 paJcadazasAgaropamakoTIkoTyaH / paJcadazavarSazatAnyabAdhA, jaghanyA tu sAgaropamasya dvau sapta bhAgau palyopamAsaMkhyeyabhAgena nyUnau, antarmuhUrtazcAbAdhAkAlaH / manujagatirmanujAnupUrvI ca pUrvoditavibhAgavAkyaghaTakamanuSyadvikazabdavAcyetyAha-ime iti, manuSyagatimanujAnupUrvyAvityarthaH / devagateH svarUpamAha-devatveti / devatvaparyAyapariNatiprayojakatve sati karmatvaM lakSa NArthaH / padakRtyaM manujagativadvibhAvanIyam / dazasAgaropamakoTIkoTyo'syAH parA sthitiH / 20 dazavarSazatAnyabAdhA, jaghanyA tu sAgaropamasahasrasya dvau saptabhAgau palyopamAsaMkhyeyabhAgena nyUnau, abAdhA tvantarmuhUrtakAlaH // devAnupUrvIlakSaNamAha devatvopalakSitA''nupUrvI surAnupUrvI / ime suradvike / pazcendriyazabdapravRtinimittabhUtasadRzapariNatyAtmakajAtivipAkodayavedyaM karma pazce25 ndriyajAtiH // 1 tatrAnupUrvInAmakarmaNo nodayaH, kintu pUrvakarmAyuranubhavannutpattisthAna prAptaH puraskRtamAyurAsAdayatIti bhAvaH // 2 vakayA'ntargatyeti shessH| pUrvabhavottarakAlInA tiryagAdyuttarotpattisthAnaprAptipUrvabhAvinI gatirantargatiH // Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zarIranAmakarma ] nyAyaprakAzasamalaGkRte / I devatvopalakSiteti / devopapAtakSetraM vakragatyA gacchato jIvasyAnuzreNigatiniyAmakAnupUrvItvaM lakSaNArthaH / prAgvadeva padAnAM kRtyaM bodhyam / sthitirapi parA jaghanyA ca devagati - badeva / ime iti devagatyAnupUrvyAvityarthaH / suradvi iti / vibhAgavAkyasthasuradvikapadavAcye iti bhAvaH // pacendriyajAteH svarUpamAha - paJcendriyeti / ayaM pacendriya iti pacendriyazabdasya pravRttau nimittabhUtA yA sadRzapariNatirUpA jAtistadAtmaka vipAkodayena vijJeyaM yatkarma 5 sA pacendriyajAtirityarthaH / pacendriyatvajAtisadbhAvAddhi pacendriyo'yamiti zabdaH prayujyate tatastAdRzajAtirUpavipAkodayena yatkarma vijJAyate kAraNatayA sA pazcendriyajAtiriti bhAvaH / jAtinAmakarmedaM saMjJAvyavahAranimittajAtau prayojakaM na tu dravyAtmakapaJcendriyeSu tatrendriyaparyAptinAmakarmaNaH prayojakatvAt nApi bhAvAtmakapaJcendriyeSu tatrendriyAvaraNakSayopazamasyaiva sAmarthyAt / tathA ca paJcendriyasaMjJAvyavahAranibandhanajAtiprayojakatve sati karmatvaM lakSaNArthaH / 10 kAlAdivAraNAya vizeSyaM, sAtAdAvativyAptivAraNAya vizeSaNam, jAtiprayojakatve sati karmatvasya ekendriyAdijAtiSu sattvAttadvAraNAya nibandhanAntam / paJcapadamapyata eva / jAtipadAnupAdAne paJcendriyANAmapi paJcendriyasaMjJAvyavahAranibandhanatvAt tatprayojake'GgopAGganAmakarmaNi indriyaparyAptau cAtivyAptiratastadupAdAnam, jAtirnAmAvyabhicAriNA sAdRzyenaikIkRto'rthaH / asyAH parA sthitirviMzatisAgaropamakoTI koTyaH, varSasahasradvayamabAdhA ca / jaghanya 15 tu sAgaropamasya dvau saptabhAgau palyopamAsaMkhyeyabhAgena nyUnau, abAdhA tvantarmuhUrttakAlaH // athaudArikAdizarIranAmakarmasvarUpamAkhyAti : 61 : audArikazarIra yogyagRhItapudgalAnAM zarIratayA pariNamanaprayojakaM kadArikazarIram / vaikriyapudgalAnAM zarIratvena pariNamanahetuH karma vaikriyazarIram | AhArakapudgalAnAM dehatayA parivartanasamarthaM karmAsshAraka- 20 zarIram // audAriketi / zIryata iti zarIraM prAgavasthAtazcayApacayAbhyAM pratikSaNaM vinAzItyarthaH / asArasthUladravyavargaNArabdhamaudArikaM, uttarazarIrApekSayA'lpadravyaM sthUlaM zithilanicaya / yasya karmaNa udayAdaudArikavargaNApudgalAn gRhItvaudArikazarIratvena pariNamayati tatkarmoMdArikazarIramityarthaH / na caivaM zarIraparyAptirapi tAdRzatvAttatrAtivyAptiriti vAcyam / gRhIta- 25 pudgalAnAM zarIratayA pariNateH zarIranAmakarmaNaiva sAdhyatvAt ArabdhAGgasamAptezva paryAptinAmakarmasAdhyatvenAtivyAptyabhAvAt / uktaJca " nanu dehocchvAsanAmakarmabhyAmetra siddhyataH / 1 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare [ caturthakiraNe dehocchrAsau kimatAbhyAM paryAptibhyAM prayojanam ? atrocyate pudgalAnAM gRhItAnAmihAtmanA / sAdhyA pariNatidehatayA tannAmakarmaNA / ArabdhAGgasamAptistu tatparyAptyA prasAdhyate / evaM bhedaH sAdhyabhedAihaparyAptikarmaNo" riti / vizeSyavizeSaNapadakRtyaM pUrvavadeva / vaikriyazarIra nAmakarmAdAvativyAptivAraNAyaudArikazarIrayogyeti / grahaNamantareNa pariNamanAsambhavena gRhI5 tetyuktam / zarIratayetyanuktAvaudArikazarIrabandhane'tivyAptiriti tasyopAdAnam / bandhanasya gRhItAnAM gRhyamANAnAzcaudArikAdizarIravargaNApudgalAnAM parasparasaMzleSamAtrakAritvAditi / asya ca jaghanyA parA ca sthitiH paJcendriyajAtivadbodhyA / atha vaikriyazarIranAmAhavaikriyeti / vicitrazaktikadravyanirmApitaM bahutaradravyaM sUkSmaM ghananicayaM ca vaikriyaM / tathA ca yasya karmaNa udayAt vaikriyavargaNApudgalAn gRhItvA vaikriyazarIratvena pariNamayati tadvaikriya10 zarIranAmakarmeti bhAvaH, padakRtyaM pUrvavat / parA sthitirasya paJcendriyajAtivat / jaghanyA tu sAgaropamasahasrasya dvau saptabhAgau palyopamAsaMkhyeyabhAgena nyUnau, abAdhA'ntarmuhUrttam / AhArakazarIramAcaSTe-AhAraketi / zubhatarazuklavizuddhadravyavargaNAprArabdhaM prativiziSTaprayo janAyA'ntarmuhUrtasthitikamAhArakaM zarIraM sUkSmapariNAmapariNataM bahutarapudgaladravyArabdhazca / sarve lakSaNavicArAH praagvdbhaavyaaH| asyotkRSTA sthitiH sAgaropamakoTIkoTerantaH, abAdhA 15 tvantarmuhUrttam , jaghanyApi tathaiva / / taijasazarIramabhidadhAti taijasavargaNAgatapudgalAnAM zarIratayA parivartakaM karma taijasazarIram / kArmaNavargaNAgatapudgalAnAM zarIratvena parivartanahetuH karma kArmaNazarIram / imAni pazcadehAni // 20 taijasavargaNeti / tejoguNopetadravyavargaNAsamArabdhaM taijasazarIraM, yadA yasyottara guNalabdhi rutpannA bhavati tadA roSaprasannatAprasaGge zarIramidamuSNazItaguNaM zApAnugrahasAmarthyAvirbhAvakazca bhavati, yadA tu na sotpannA tadA tu kevalaM satatAhRtAhArapAcakaM bhavati / lakSaNaM padakRtyazca pUrvavat / asya parA jaghanyA ca sthitiH paJcendriyavat / atha kArmaNasvarUpamAha-kArmaNavargaNeti / jIvapradezairdugdhAmbuvadanyonyaM zliSTA anantA 25 ye karmapradezAstadAtmakaM karmiNaM nikhilazarIrahetubhUtaM bhavAntaragatau taijasazarIrayutaM sajjIva .1 yadyapyatra bandhanasaMghAtanAmakarmaNI zarIranAmakarmaNo na prakRsyantaramiti matvA na pRthagupanyaste, tathApi parasparAviyogasyAvivarabhAvenaikatvarUpasya tatkAryasya darzanato bhavata evaite ityativyAptirAdarzitA // 2 idaJca karmANyeva kArmaNamiti vyutpattyA, tathA ca na karmabhyaH pRthakkArmaNamatra / karmaNA nivRttaM kArmaNamiti vigrahe vAha kArmaNanAmakarmaNastviti // Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zarIrasvAminaH ] nyAyaprakAzasamalate sahAyazca / zarIrAbhyAmetAbhyAM jIvasya gamanAgamane pravezanirgamane ca syAtAm / atyantasUkSmatvAcca bhavAntaragamanakAle'pi naitayozcakSurviSayatvam / kArmaNanAmakarmaNastu samAnavargaNApudgalamayatve'pi svakAryabhUtAtkArmaNazarIrAdanyatvameva kArmaNazarIrasya kAraNabhUtatvAt / yadyapi sarveSAmeva zarIrANAM karmajanyatvaM karmasamUharUpatvazca tathApyaudArikAdinAmakarmanimittakatvAdaudA rikAdisaMjJAvizeSAt sthaulyAdilakSaNAt tiryamanuSyAdisvAmibhedAt / sAmarthyabhedAcca mRdrUpakAraNAvizeSe'pi mRtsamUhAvizeSe'pi ca ghaTazarAvAdibhedavatteSAM parasparaM vaiSamyamastyeva / na ca nAstyeva kArmaNaM zarIraM nimittAbhAvAtkharaviSANavaditi vAcyaM pradIpavatsvasyaiva nimittanimittibhAvAt , mithyAtvAviratyAdInAM nimittatvAcca / anyathA nirhetukasya vinAzahetorapyabhAvAdanirmokSaprasaGga Apadyeta / na ca kArmaNasyaudArikAdivadvizaraNadharmatvAbhAvAtkathaM zarIratvamiti vAcyam , nimittavazAttasyApi satataM cayApacayadharmatvAditi / lakSaNaM 10 kRtyazca prAgvat / asyApyutkRSTajaghanyasthitI paJcendriyavadeva / prasaGgAdAha-imAnIti / yadyapi dehazabdaH pulliGge rUDhastathApi kAryabhUtazarIrANAM paJcavidhatvaM puNyakarmavibhAgavAkyasthakarmabodhakapaJcadehazabdavAcyatvameSAM paJcavidhakarmaNAJca sUcayituM 'kAyo dehaH klIbapuMso' riti kozAnurodhena ca napuMsakanirdezaH kRtaH / tathA ca kAryabhUtAnImAnyeva paJcazarIrANi, kAraNabhUtAnImAni paJcanAmakarmANi vibhAgavAkyasthapaJcadehazabdavAcyAnIti bhaavH| 15 zarIrANAmeSAM kAryabhUtAnAM svAminamAha tatrAdyaM zarIraM tiryaGmanuSyANAm / dvitIyaM devanArakiNAm / tRtIyaM caturdazapUrvadharasyaiva / turyapazcame saMsAriNAM sarveSAM / kArmaNaM vihAyAnyAH nyupabhogavanti // tatreti / paJcAnAM zarIrANAM karmajanyatvAvizeSe'pi karmasamUhAtmakAvizeSe'pi ca kAraNa- 20 bhedAr3hedavatsvAmibhedAdapi bhedena pazcasveSu zarIreSu AdyasyaudArikazarIrasya tiryaGmanuSyAH svAmina iti bhAvArthaH / udAraM pradhAnaM tIrthakarAdibhiraGgIkaraNAt , utkRSTapramANaM vodAraM asthitavanaspateH sAtirekayojanasahasrapramANatvAt , zukrazoNitAdyupAdAnaprabhRti pratikSaNamuttarottarAM vyavasthA svakIyaparyAptyAdyapekSAM prApnotIti vodAraM tadevaudArikaM, tacca garbhajAnAM sammUrcchanajAnAzca bhavatIti bhaavH| dvitIyamiti vaikriymityrthH| viziSTA kriyA vikriyA tasyAM bhavaM 25 vaikriyaM, samupalabdhavaikriyalabdhericchAnuvidhAnAdekaM bhUtvA'nekaM bhavati pratihananazIlaM 1 bhavadhArakavaikriyApekSayotkRSTa pramANaM bodhyamanyathottaravaikriyamevotkRSTapramANavatsyAt yojanalakSapramANatvAttasyeti // Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 67 ; tasvanyAya vibhAkare [ caturthakiraNa bhUtvA sthUlatvAtsUkSmAvasthAmanuprAptaM sadapratighAti bhavati, ekakAlameva ca sarvAnabhihitalakSaNAn bhAvAn vedayate naivamaudArikAdIni, IdRzaM zarIramopapAtikaM devAnAM nArakANAmeva bhavadhArakamuttaravaikriyabhedabhinnaceti bhAvaH / tRtIyamiti, AhArakamityarthaH / prativiziSTaprayojana sAdhanAyA''hriyate kAryaparisamAptezca punarmucyata ityAhArakaM zubhadravyopacitaM zubhapari5 NAmamavyAghAti ca caturdaza pUrvadharasyaiva bhavati / pUrvaM praNayanAt pUrvANi caturdazasaMkhyAyutAni pUrvANi caturdazapUrvANi tAni dhAraNAjJAnenA''lambata iti caturdazapUrvadharaH, evaMvidhazcatudezapUrvadhara eva saJjAtalabdhiH zrutajJAnagamye kasmiMzcidarthe'tigahane saMdihAnaH tadarthanizcayArthaM kSetrAntaritasya bhagavato'rhataH pAdamUlamaudArikazarIradvArA gamanamasambhavIti manvAno labdhipratyayamAhArakazarIramupajanayya tatrAzu gatvA'bhivandya pRSTvA ca vicchinnasaMzayo bhUtvA tameva 10 dezaM punarAgatya prAgaudArikamanupravizati vihAyA''hArakaM zarIramiti bhAvaH / turya paJcame iti taijasakArmaNe ityarthaH / saMsAriNAM sarveSAmiti / asminneva janmani samudbhava iti niyamAbhAvAtsarvatrApratihatazaktitvAt sataijasaM kArmaNaM sarvajanmasu bhavati, kArmaNasahacaritamidaM taijasaM kArmaNabheda uSmalakSaNaM rasAdyAhArapAkajanakaM grAhyam, labdhipratyayaM taijasantu na sarveSAM, kintu tapovizeSAnuSThAnAtsamudbhUtazakteH kasyacideva / kArmaNantu niyamatassarveSAM, ida15 vaudArikAdInAM bIjaM kAryakAraNarUpaceti bhAvaH / nanu zarIrANyupabhogavanti bhavanti tatra sarveSAmeva kiM zarIrANAmupabhogavazvamuta keSAJcidevetyAzaMkAyAmAha - kArmaNamiti / kArmaNabhinnazarIracatuSTayena jIvassukhaduHkhopabhogaM karmabandhanaM tadvedanaM tannirjarAna vidadhAti, atastAnyupabhogavanti na tu kArmaNaM, sukhAdyupabhogasyAsaMkhyeya sAmayikatvAt, catussamayapare vigrahe evAsya svAtaMtryeNa bhAvAt, na viziSTakarmabandhastadAnImabhivyaktabandhakAraNAbhAvAt 20 spaSTahiMsAdyayogAt, na ca viziSTAnubhAvena vedyate karma, karmavigrahasyAlpakAlatvAt, udIraNAyogAt, navA nirjaraNaM, upakaraNAbhAvAt prativiziSTa bhogAdyapekSayA kArmaNaM vihAyetyuktaM, na tena tatropabhogamAtra vyudAsaH, kintu abhivyaktasukhaduHkhakarmAnubandhAnubhavanirjarAlakSaNopabhogasyaiva vyudAsa iti bhAvaH // I athaudArikAGgopAGganAmakarma vaktumAdAvaGgopAGgAni darzayati 25 aGgAni ziraHprabhRtInyaSTau upAGgAni tadavayavAGgulyAdIni, etannimittamaudArikazarIrasambandhika madArikAGgopAGganAma // aGgAnIti / prabhRtipadena vakSaH pRSThabAhUdarapAdAnAM grahaNam, bAhudvayaM pAdadvaya vAdAyA 1 labdhipratyayaJca tiryagyonInAM manuSyANAca // Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pArIranAmakarma ] nyAyaprakAza STatvamaGgAnAM bhAvyam / upAGgAnyAha-upAGgAnIti / tadavayavAGgulyAdInIti, teSAmaSTAnAmavayavAnyaGgulyAdInyupAGgAnItyarthaH / aGgulayo bAhupAdayorupAGgabhUtAH, Adipadena ziraAdInAM lalATatAlunayanakarNAdaya upAGgatayA grAhyAH / yadyapyaGganidarzanabhUtaziraso'nuguNamupAGgatayA tadavayavalalATAdInAmeva kathanaM yuktaM tathApi tathoktAvekasyaiva zirasa upAGgaM darzitaM bhavet , aGgulyAdInItyuktau tu pANipAdayorubhayorekapadena darzitaM syAditi granthalA- 5 ghavaiSiNA mayA tathaivoktam , tatpadenASTAGgAnAM buddhisthAnAM parAmarzasambhavAt / tathAGgulyAdInAmapyavayavabhUtAni parvarekhAdInyaGgopAGgAni, evaJcAGgAni copAGgAni cAGgopAGgAni ceti dvandva ekapadazeSe'GgopAGgAni, yadudayAdaudArikazarIratvena pariNatAnAM pudgalAnAmaGgopAGgavibhAgena pariNatirbhavati tadaudArikAGgopAGganAmetyarthaH, audArikazarIrasambandhyaGgopAGganiSpattiprayojakatve sati karmatvaM lakSaNaM vizeSaNavizeSyapadakRtyaM pUrvavat , vaikriyAGgopAGganAmakarmAdAva- 10 tiprasaktivicchedAyaudArikazarIrasambandhIti, audArikazarIrasambandhikarmatvamityuktau kArmaNazarIrAdAvatiprasaGgastasyApi tatkAraNatvena tatsambandhikarmatvAt / audArikazarIrasambandhinaH prayojakakarmatvamityuktau tu varNagandhAdinAmakarmaNyativyAptivarNAdInAmaudArikazarIrasambandhitvAdato'GgopAGgeti padam / audArikazarIravadasya parA jaghanyA ca sthitirbodhyA / / vaikriyAGgopAGgalakSaNamAha 15 tAdRzaM vaikriyazarIrasambandhi karma vaikriyaanggopaanggnaam| tAdRzamevAsshArakazarIrasambandhi karmA''hArakAGgopAGganAma / imAnyAdimatritanUpAgAni / taijasakArmaNayostvAtmapradezatulyasaMsthAnatvAnna bhvntynggopaanggaani| evamekendriyazarIrANAmapyaGgopAGgAni na bhavanti vanaspatyAdiSu zAkhAdI. nAmaGgatvAdivyavahAro na vAstavikaH, kintu bhinnajIvasya zarIrANyeva te / / 20 ___tAdRzamiti / aGgopAGganimittamityArthaH / vaikriyazarIrasambandhyaGgopAGganiSpattiprayojakatve sati karmatvaM lkssnnaarthH| niSpattipadAnupAdAne paryAptanAmakarmaNyArabdhAGgasamApake' tivyAptiratastadupAdAnaM, anyapadaprayojanaM pUrvavadbhAvyam / parA jaghanyA cAsya sthitikriyazarIravat / athA''hArakAGgopAGganAmakarmAbhidhatte-tAdRzameveti / atrApi AhArakazarIrasambandhyaGgopAGgotpattinidAnatve sati karmatvaM lakSaNaM kRtyaJca pUrvavadeva / ubhayavidhA sthitira- 25 syApyA''hArakazarIravadeva bhAvyA / vibhAgavAkye'mUnyevAdimatritanUpAGgazabdenoktAnItyAhaimAnIti / AdimA yAstisrastanavastAsAmupAGgAni aGgopAGgAbhidhAni imAnyevetyarthaH / Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvanyAyavibhAkare [caturyakiraNe nanu zarIratvAvizeSAttaijasakArmaNayorna kathamaGgopAGgAnItyatrAha-taijasakArmaNayostviti / AtmapradezatulyasaMsthAnatvAditi jIvapradezasaMsthAnAnurodhitvAdityarthaH / prayojanAbhAvAtpramANAbhAvAccAntargatiM vihAyAnyatratayossvAtaMtryeNAvarttamAnatvAditi bhAvaH / nanvaudArikazarIrabhAjAM pRthivyaptejovAyuvanaspatInAmapyaGgopAGgAni santi navetyAzaGkAyAmAha-evamekendri5 yazarIrANAmapIti / yathA taijasakArmaNayornAGgopAGgAni tathA ekendriyANAM pRthivyAdInAM yAni zarIrANi teSAmapi nAGgopAGgAni bhavantIti bhAvaH / nanu kathaM vanaspatInAM zarIrANAmaGgopAGgarahitatvaM mUlaskandhazAkhAprazAkhAtvapatrapuSpaphalAdInAmavayavatvAdityAzaGkAyAmAhavanaspatyAdiSviti / Adipadena vAyutejojalapRthivInAM grahaNam , pazcAnupUrvyA nirdezaH, vanaspatau mUlAdiSvavayavatvasya lokaprasiddhatayA tasyaiva prathamamupanyAsAt / pratyekanAmakarma10 prabhAvAcchAkhAdInAM bhinnajIvazarIratvameva na tvaGgopAGgatvaM vRkSasyeti bhAvaH / bandhanasaMghAtanAmakarmaNostu zarIraviSayatvAdeva zarIranAmakarmAntarbhUtatayA nAtra tayoH pRthagupanyAsaH kRtH|| atha zArIrikapudgalAnAM gRhItAnAM gRhyamANAnAJca parasparasaMzleSe sati anyonyasannidhAnena ca vyavasthApite sati saMhanyamAnapudgalAnAM saMhananamupakAri bhavati tasmAtsaMhananasvarUpamAha asthiracanAvizeSaH saMhananam / ubhayato markaTabandhabaddhayorasthnoH 15 paTTAkRtinA'parA'sthnA pariveSTitayorupari tadasthitrayabhedikIlikAtmakAnyAsthiviziSTatvaprayojakaM kameM vajrarSabhanArAcam / idamAdimasaMhananam / / asthIti / asthnAM bandhavizeSa iti bhAvArthaH / varSabhanArAcalakSaNamAha-ubhayata iti / atra vajrazabdaH kIlikAvacanaH, RSabhazabdaH pariveSTanapaTTavacanaH, nArAcazabdastu ubhayapAvicchedena markaTabandhanavacanaH / tathA ca paTTAkRtitRtIyAsthipariveSTitobhayapAvi20 cchedyamarkaTabandhabaddhAsthidvayopari tadasthitrayabhedikIlikAkalpAnyAsthiviziSTatvaprayojakatve sati karmatvaM lakSaNArthaH, vizeSaNavizeSyayoH phalaM pUrvavat / karmaprakRtigrantheSUkte vajranArAcakarmaNyativyAptivAraNAya paTTAkRtitRtIyAsthipariveSTitetyuktam / RSabhanArAcakarmaNyativyAptivAraNAya paTTAkRtitRtIyAsthipariveSTitobhayapAvicchinnamarkaTabandhabaddhAsthidvayaprayojakakarmatvamanuktvA tadasthitrayabhedItyAyuktam , asyotkRSTA sthitirdevagativajaghanyA tu manujagativat / 1 jIvapradezAnurodhi taijasaM zarIraM, tato yadeva tasyAM tasyAM yonau audArikazarIrAnurodhena vaikriyazarIrAnurodhena ca jIvapradezAnAM saMsthAnaM tadeva taijasazarIrasyApi, evaM kArmaNasyApi bhAvyam // 2 vRkSAdau mUlAdiSu pratyekamasaMkhyeyA api jIvAH parasparaM vibhinnazarIrAH prabalarAgadveSopacitapratyekanAmakarmapulodayataH parasparaM saMhatAH, zleSadravyasaMparkamAhAtmyAt parasparavimizrasarSapatirivetyAzayenAha pratyeketi // Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varNAdinAmakarmANi ] nyAyaprakAzasamalaGkRte / : 67 : nAmakarmedaM Sar3idhasaMhananeSu prAthamikaM tadeva ca vibhAgavAkyoditAdima saMhananazabdena vAcyamityAhedamiti / saMhananaM SaDvidhamapi audArikazarIra eva nAnyeSu teSAmasthyAdirahitatvAt // atha SaDvidheSu zarIrAkRtivizeSarUpa saMsthAneSu samacaturastra saMsthAnasyAdimasya prayojakaM nAmakarma vaktumAdau saMsthAnapadArthamAha AkAravizeSassaMsthAnam / sAmudrika lakSaNalakSitacaturdigbhAgopala - 5 kSitazarIrAvayava parimANasAdRzyaprayojakaM karma samacaturasrasaMsthAnam / idamAdimasaMsthAnam | tIrthakarAssarve surAcaitatsaMsthAna bhAjaH // AkAravizeSa iti / avayavaracanAtmikA zarIrAkRtirityarthaH / samacaturasrasaMsthAnanAmakarmAha -- sAmudriketi / samAH zarIrazAstroktapramANalakSaNAvisaMvAdinyaH catasro'srayaH caturdigvibhAgopalakSitAH zarIrAvayavA yasya taccharIraM samacaturasraM bhavati, tathA ca sAmudri- 10 kalakSaNalakSitacaturdigbhAgopalakSitazarIrAvayava parimANasAdRzyaprayojakatve sati karmatvaM lakSaNArthaH / yasya karmaNa udayAt audArikAdizarIrAkRtirUrdhvAdhomadhyeSu samapravibhAgenAnyUnAnadhikamAnonmAnapramANenAvikalAvayavatayA svAGgalASTazatocchrAyeNa ca yuktA bhavati tatsamacaturasranAmakarmetyarthaH / caturdigbhAgopalakSitetipadaM nyagrodhaparimaNDalAdAvatiprasaGgabhaGgArtham / idamiti, samacaturasrasaMsthAnaM vibhAgavAkyoditAdimasaMsthAna padavAcyamityarthaH / saMsthAna - 15 midaM keSAmityatrAha -- tIrthakarA iti / ca zabdo'nuktasamuccayArthaH, tena gaNadharAdisaGgrahaH / asyotkRSTA sthitirdevagativajjaghanyA tu manujagativat // prazastavarNAdinAmakarmaNo lakSaNamAha zarIravRttyAhlAdajanakavarNotpattihetubhUtaM karma prazastavarNanAma | zarIravRttyAhlAdajanakagandhotpattinidAnaM karma prazastagandhanAma / zarIreSvAhnA- 20 dajanakara sotpattikAraNaM karma prazastarasanAma / zarIravRttyAhlAdajanakarUpazotpAdanidAnaM karma prazastasparzanAma / imAni prazastavarNacatuSkazabdavAcyAni / tatra zuklaraktapItanIlakRSNAH paJca varNAH / AdyAstrayaH prazastAH / antyau dvAvaprazastau / surabhyasurabhibhedena gandho dvividhaH / AdyazzastaH, antyo'zastaH / rasaH kaSAyAmlamadhuratiktakaTurUpeNa 25 pshcvidhH| AdyAstrayazzubhAH antyAvazubhau / sparzo'pi mRdulaghusnigdhoo kaThinagururUkSa zItabhedAdaSTavidhaH / AdyAzcatvAraH prazastAH, antyA Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 68 : tanyAyavibhAkare [ caturthakiraNe stvaprazastAH / zarIrasyAgurulaghupariNAmaprayojakaM karma agurulaghunAma | sarveSAM jIvAnAmetat / paratrAsaprajJAprahananAdiprayojakaM karma parAghAtanAma / ucchvAsaniHzvAsaprAptiprayojakaM karmocchvAsanAma // 1 zarIravRttIti / svazarIravRttItyarthaH / varNyate'laGkiyate guNavatkriyate zarIrAdyaneneti varNaH 5 zuklAdiH / yadudayAdaudArikAdizarIreSu AhlAdajanakasya netrAnandakarasya varNasyotpattistatprazasta varNanAmetyarthaH / aprazastavarNanAmakarmaNyativyAptinirA sAyAhlAdajanaketi, prazastagandhanAmAdikarmaNyativyAptivyudAsAya varNeti / asaMbhavavAraNAya zarIravRttIti / asya paJcendriyavatparA jaghanyA ca sthitirvijJeyA / prazastagandhanAmAha - zarIravRttIti, gandhyate AghrAyata iti gandhaH, lakSaNapadakRtyaM sthitizca prazastavarNavadbodhyA / prazastarasanAmAha--- zarIre10 viti / kRtyaM sthitizca prazastavarNavadeva / prazastasparzanAmAha - zarIravRttIti idamapi prazastavarNavadbodhyam, imAnIti, prazastavarNagandharasasparzanAmakarmANItyarthaH, prazasteti, vibhAgavA - kyasthetyAdiH / varNAdayaH katividhAsteSu ke prazastA ityAzaMkAyAmAha - tatreti / sphaTikAdAviva zuklaH, hiGgulakAdAviva raktaH, haridrAdAviva pItaH, priyaGguparNAdAviva nIlaH, kajjalAdAviva kRSNo varNo bhAvyaH / AdyAstraya iti zuklaraktapItavarNA ityarthaH, prazastA iti prAyaza 15 AzayavazAtprANinAM vallabhAssantassukhAtmakAtmapariNAmopakAriNa iti bhAvaH / antyAviti, nIlakRSNAvityarthaH, aprazastAviti / aniSTau dveSyau santau svAzayApekSayA duHkhAtmakAtmapariNAmopakAriNAviti bhAvaH / gandhabhedamAha -- surabhIti / zrIkhaNDAdAviva surabhiH, lazunAdAviva durabhiH / Adya iti, surabhirityarthaH, zasta iti, saumukhyakAritvAditi bhAvaH / antya iti durabhirityarthaH, azasta iti vaimukhyakAritvAditi bhAvaH / rasabhedamAha-- 20 rasa iti / apakkakapitthAdAviva kaSAyaH, AmlavetasAdAvivAmlaH zarkarAdAviva madhuraH, kozAtakyAdAviva tiktaH, zuNThyAdAviva kaTuH, lavaNo madhurAntargata ityeke, saMsargaja ityapare / AdyA iti kaSAyAmlamadhurA ityarthaH / antyAviti tiktakaTU ityarthaH / sparzabhedAnAha - sparzo'pIti / haMsarUtAdAviva mRdu:, arkatUlAdAviva laghuH ghRtAdAviva snigdhaH, vahnAdAvivoSNaH, pASANAdAviva kaThinaH, vajrAdAviva guruH, bhasmAdAviva rUkSaH, mRNAlA25 dAviva zItaH / AdyA iti mRdulaghusnigdhoSNA ityarthaH, antyA iti kaThinagururUkSazItA ityarthaH / athAgurulaghunAmakarmasvarUpa mAha-- zarIrasyeti / catvAro hi pariNAmAH pudgalAnAM gurutvalaghutvagurulaghutvAgurulaghutvabhedAt yasya karmaNa udadyAtsarvaprANinAM zarIrANi svasvApekSayA naikAntena laghUni tathAtve vAyunA vikSipyamANAnAM dhAraNAsaMbhavAt na caikAntena gurUNi, Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ucchvAsanAmakarma ] nyAyaprakAzasamalaGkRte : 69 : voDhumazakyatvAt, kintvagurulaghupariNAmapariNatAni bhavanti tadgurulaghunAmakarmetyarthaH / yadUtiryagvA prakSiptamapi punarnisargAdadho nipatati tadgurudravyaM yathA leSTvAdi / yatu nisargata evordhvagatisvabhAvaM dravyaM tallaghu yathA dIpakalikAdi / yattu nordhvagatisvabhAvaM nApyadhogatisvabhAvaM kintu svabhAvenaiva tiryaggatidharmakaM taddravyaM gurulaghu yathA vAyvAdi / yatpunarUrdhvAdhastiryaggatisvabhAvAnAmekatarasvabhAvamapi na bhavati sarvatra vA gacchati tadgurulaghu 5 yathA vyomaparamANvAdi / vyAvahArikanayamidaM / nizcayatastu ekAntena gurusvabhAvaM kimapi vastu nAsti, gurorapi leSTvAdeH paraprayogAdUrdhvAdigamanadarzanAt, naikAntena laghusvabhAvaM, atilaghorapi vAyvAdeH karatADanAdinA'ghogamanAdidarzanAt / ato naikAntena guru laghu vA kimapi vastvasti / kintu yatkimapyatra loke audArikavargaNAdikaM bhUbhUdharAdikaM vA bAdaraM vastu tatsarvaM gurulaghu, zeSaM tu bhASA''napAnamanovargaNAdikaM paramANudryaNukavyomAdika 10 sarvaM vastvaguruladhviti bodhyam / evaJca nizcayanayena kasyApi zarIrasya laghutvAbhAvAt gurutvAbhAvAcca gurulaghutvameva kArmaNAtiriktasya, tatrAgurulaghutvaprayojakaM karma sarvazarIriNAmityAzayenAha--sarveSAmiti / etaditi, agurulaghunAmakarmetyarthaH, bhavatIti zeSaH / atrAgurulaghupadena laghugurupariNAmadvayasyaiva nirAso bodhyaH, na tu agurulaghunAmapariNAmasyaikasya grahaNam / vyavahAranayApekSayA tvanyo'nyApekSayA zarIrANi laghUni gurUNi 15 agurulaghUnyapi bhavantIti vijJeyam / asya pazcendriyavadevotkRSTA jaghanyA ca sthitirbhAvyA / atha parAghAtasvarUpaM nirUpayati - paratrAseti / yadudayAdojasvI darzanamAtreNa vAksauSTha - vena vA nRpasabhAmapi gataH sabhyAnAmapi kSobhamApAdayati pratipakSapratighAtazca vidhatte tatparAghAtanAmetyarthaH / kRtyaM vizeSaNavizeSyayoH pUrvavat / sthitI cobhayavidhe paJcendriyavat / ucchvAsanAmakarma nirUpayati ulvAseti / UrdhvagAmI vAyurucchvAsaH, adhogatimAn 20 vAyurnizvAsaH prANApAnAparanAmAnAvetau tau cAnantapradezaskandha pudgala pariNAmajanyau, tayoH prAptirlabdhiH tatprayojakaM karma ucchvAsanAmakarma / ucchvAsaniHzvAsagrahaNamokSaNalabdherucchchAsanAmakarmasAdhyatvAdaudayikInAmapi labdhInAM sambhavAt tAdRzalabdhervyApAraNa eva ca zvAsocchvAsaparyApterhetutvAditi bhAvaH / ucchvAsaniHzvAsalabdhiprayojakatve sati karmatvaM lakSaNArthaH / padakRtyaM spaSTamu, ubhayavidhA sthitiH pazcendriyavat // 1 nizcayanaye audArikavaikriyAhArakataijasadravyANi bAdararUpatvAdgurulaghUni, kArmaNamanobhASAdidravyANi tvagurulaghUni, bAdaranAmakarmodayavartijIvAnAM zarIrANi bAdarANyanyAni gurulaghUni, sUkSmanAmakarmodayavarttijIvazarIrANi sUkSmapariNatAnItarANyagurulaghUni / tathA ca gurulaghukaM zarIraM pratItya nArakAdayo gurulaghukAH, jIvaM kArmaNaJca pratItyAgurulaghukA iti // 25 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 1990: tattvanyAyavibhAkare [ caturthakiraNe athA''tapAdinAmakarmANyAcaSTe - svarUpato'nuSNAnAM zarIrANAmuSNatvaprayojakaM karmA''tapanAma | tacca bhAnumaNDalagata bhUkAyikAnAm / gAtrANAmanuSNa prakAzaprayojakaM karmodyotanAma / tacca yatidevottaravaikriyacandragrahatArAratnAdInAm / praza5 stagamanahetuH karma zubhakhagatinAma // svarUpata iti / yasya karmaNa udadyAjjantuzarIrANi svabhAvenAnuSNAnyapi uSNa prakAzarUpamuSNatvaM labhante tadAtapanAmakarmetyarthaH / svarUpato'nuSNazarIrasambhUtoSNa prakAzaprayojakakarmatvaM lakSaNArthaH / vahnizarI roSNasparzasya sparzanAmakarmodayajanyatvAttatrAtivyAptivAraNAya svarUpato'nuSNeti / tAdRzakarmodayaH kutretyatrAha - taceti / bhAnumaNDalAdigatAnAM pRthivI - 10 kAyikAnAmevetyartho vipAkAbhiprAyeNedam, na tu vahnau tadvipAkaH, pravacane pratiSedhAt, tatroSNatvasyoSNasparzanA modayena prakAzakatvasya cotkaTalohitavarNanAmodayena saMbhavAt / sthitI ca paJcendriyavat / udyotanAmasvarUpamAha - gAtrANAmiti / zarIravRtyanuSNaprakAzaprayojakatve sati karmatvaM lakSaNaM, kRtyaM pUrvavat, asya vipAkasthAnamAha - tacceti / vihitottaravaikriyANAM munidevAnAM tathA candrAdInAmityarthaH / sthitI paMcendriyavadeva / atha zubha1 15 khagatinAmAha--prazasteti / prazastagamanahetutve sati karmatvaM lakSaNam, vizeSaNavizeSyakRtyaM prAgvat / kukhagatAvativyAptivAraNAya prazasteti, haMsagajavRSAdInAmiva prazastA gatirgrAhyA, siddhajIvapudgalAnAM gatistu svAbhAvikI, na cAsya karmaNa udayaH pakSyAdiveva syAnna manujAdau teSAmAkAze gatyabhAvAnna zubhakhagatiriti vAcyam, vAyagatatvena gatimAtrasyAkAza eva bhAvAt na ca tarhi zubhagatinAmetyevocyatAM kiM khapadena 20 vyAvarttyabhAvAditi vAcyam, saMzayavyavacchedArthaM tadvizeSaNopAdAnAt, anyathA devatvAdiparyAyapariNatiprayojakakarmaNazzaGkayA paunaruktyAzaGkA syAditi bhAvaH / tavArthabhASye tu labdhizikSarddhipratyayasyAkAzagamanasya janakaM vihAyogatinAmeti dRzyate / vyAkhyA labdhirdevAdInAM devotpatsyavinAbhAvinI, zikSayA Rddhi: zikSarddhiH, tapasvinAM pravacanamadhIyAnAnAM vidyAdyAvarttanaprabhAvAdvA''kAzagamanasya, labdhizikSaddhihetorjanakaM vihAyogati - 25 nAmeti / asya parA sthitirdevagativat, jaghanyA tu manujagativat // 1 yatidevairmUlazarIrApekSayottarakAlaM kriyamANaM vaikriyaM yatidevottaravaikriyamucyata ityAzayenAha vihiteti // 2 gatirdvividhA bhAvagatiH karmagatizceti, adyA paJcAstikAyAnAM pariNAmAzrayatvAt karmagatirdvividhA vihAyogatiH calanagatizceti, vihAyogatinAmodayavedakA jIvAH prathamagatimantaH, calanagatiM pratItya sarve jIvAH pudralAzca, siddhAstu siddhikSetragamanakAla eva na pazcAditi bodhyam // Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cAdaranAmakarma ] nyAyaprakAzasamalahate atha nirmANanAmakarmAcaSTe jAtiliGgAGgapratyaGgAnAM pratiniyatasthAnasaMsthApanAprayojakaM karma nimANanAma // jAtIti / jAtirekendriyAdistatra svasvajAtyanusAreNeti yAvat , liGgaM rUyAdInAM yadasAdhAraNaM cihna, tasyAGgAnAM pratyaGgAnAJca pratiniyatasthAneSu yA saMsthApanA vyavasthA tatra 5 prayojakaM yatkarma tannirmANanAmakarmetyarthaH, jAtiliGgAGgapratyaGgaviSayakapratiniyatasthAnavyavasthAprayojakatve sati karmatvaM lakSaNArthaH / aGgopAGganAmakarmAdAvativyAptivAraNAya pratiniyatasthAnavyavastheti padam / tadidaM karma sUtradhArasannibham , tadabhAve hi nirvartitAnAmapyaGgopAGganAmAdikarmaNA zirauraAdInAM niyatasthAnavRttitAniyamo na syAditi bhAvaH, asyobhayavidhA sthitiH paJcandriyavat / / 10 atha trasanAmakarmAbhidhatteuSNAdyabhitaptAnAM sthAnAntaragamanahetubhUtaM karma trsnaam| uSNAdIti / uSNAdItyupalakSaNaM tathA ca sati kAraNa iti bhAvaH / idazca vihAyogatyAdAvatiprasaGgabhaGgAya / vizeSaNavizeSyapadaphalaM pUrvavat / na ca garbhANDajamUJchitasuSutAdInAM trasatvaM na syAt , bhayahetuprAptAvapi calanAbhAvAttathA cAvyAptiriti vAcyam , tatrApi 15 sthAnAntaragamanayogyatAyA bhAvAt / paJcendriyavadasya sthitI bodhye // bAdaranAmAhacakSurvedyazarIraprApakaM karma vAdaranAma / / cakSurvedyeti / atra cakSurvedyatvaM nAma sthUlatApariNAmo vivakSitaH, tathA ca yasyodayAt pRthivyAderekaikasya jantuzarIrasya cakSuhyatvAbhAve'pi bahUnAM samudAye sthUlatvapariNAmabhA- 20 vAJcakSuSA grahaNaM bhavati tadvAdaranAmeti bhAvaH / sUkSmanAmakarmAdAvativyAptivAraNAya cakSurveyeti / cakSurgrahaNayogyazarIranivartakatve sati karmatvaM lakSaNArthastena pratyekaM pRthivyAdizarIrANAM pratyekaM cakSurvedyatvAbhAve'pi sthUlatvapariNAmayogyatvAnnAvyAptiH / vizuddhAvadhivedyazarIraprApakasUkSmanAmakarmaNyativyAptivAraNAya cakSuriti / asya sthitI paJcendriyavat // 1. 1 jIvavipAkyapyetaccharIrapudgaleSvapi kAJcidabhivyaktiM darzayati, na ca jIvavipAkikarmaNazzarIre svazaktiprakaTanamasaGgatamiti vAcyam , krodhAderjIvavipAkino'pi kupitanarazarIre bhrUbhaGgAdijananadarzanAt , karmazaktervicitratvAca // Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvanyAyavibhAkare / caturSakiraNe paryAptanAmakarmAhasvayogyaparyAptinivarttana zaktisampAdakaM karma paryAptanAma // svayogyeti / yadudayAdAtmA svasvayogyAH pUrvoditAH paryAptIH prApnoti tatparyAptanAmakarmetyarthaH / svayogyaparyAptinivartanazaktisampAdakatve sati karmatvaM lakSaNArthaH / svayogyAyAH 5 paryAptaH pUrNatAnirtikA yAzzaktayaH paryAptisaMjJAstAsAM sampAdakamityarthaH / svayogyaparyAptyAtmakazaktisampAdakatve sati karmatvasyAparyAptanAmakarmaNi sattvAdativyAptirataH paryAptinivartaneti zaktarvizeSaNam , aparyAptAnAmapi paryAptayo bhavanti, parantu paripUrimatAM nAsAdayanti, aparyAptA eva te mriyanta iti na doSaH / asyApi sthitI paJcendriyavadeva // ___ atha pratyekanAmakarma vakti pratijIvaM pratizarIrajanakaM karma pratyekanAma / / pratijIvamiti / jIvaM jIvaM pratItyarthaH, tathA ca pratijIvaM bhinnabhinnazarIranirvartakatve sati karmatvaM lakSaNam / bhinnabhinneti padantu sAdhAraNanAmakarmaNi vyabhicAravAraNAya | tasyodayo nArakAmaramanuSyadvIndriyAdiSu pRthivyAdiSu kapitthAdivRkSeSu ca, kapitthAdivRkSANAM mUlaskaMdhAdau pratyekamasaMkhyeyajIvatve'pi zarIrANAmanyAnyatvAnna ko'pi virodhaH / paJcendri15 yavatparA jaghanyA ca sthitiH // sthiranAmakarma lakSayatizarIrAvayavAdInAM sthiratvaprayojakaM karma sthiranAma / zarIreti / yasyodayAcchiro'sthidantAdInAM zarIrAvayavAnAM sthiratA bhavati tatsthi* ranAmakarmetyarthaH / zarIrAvayavasthairyatAprayojakatve sati karmatvaM lakSaNam , aGgopAGganAmakarmAdau 20 vyabhicAravAraNAya sthairyateti / asya parA sthitirdevagativadaparA tu manujagativat // zubhanAmakarmAbhidhatteuttarakAyaniSThazubhatvaprayojakaM karma zubhanAma / / uttareti / nAbheruparitanAvayavasamUha uttarakAyaH, tatra yacchubhatvaM pAdAdau sparzana parasya zubhabhAvotpAdAt pavitratA zira AdInAM tannidAnabhUtaM karmetyarthaH / sAtAdau puNya Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 73: yazaHkAttinAma ] nyAyaprakAzasamalaGkRte karmamAtre zubhatvaprayojakatve sati karmatvasya sattvAvyabhicAravAraNAyottarazarIraniSTheti / sthiranAmakarmavadasya sthitI // atha saubhAgyanAmakarmA''khyAtianupakAriNyapi lokapriyatApAdakaM karma saubhAgyanAma // : anupakAriNyapIti / anupakartA yo lokAnAM priyo bhavati yadudayAttatsaubhAgyanA- 5 metyarthaH / priyatvaM ca manasa AhvAdakAritvaM, prazastavarNAdAvatiprasaGgavAraNAyAnupakAriNyapIti / anupakAriNyapi putrAdau mohanIyanibandhanapriyatvasambhavena tatra vyabhicAranirasanAya loketi / devagativatparA sthitirmanujagativajjaghanyA // samprati susvaranAma sUcayati karNapriyasvaravattvaprayojakaM karma susvaranAma / vacanaprAmANyAbhyutthA- 10 nAdiprApakaM karmA''deyanAma // karNeti / yasyodayAt uccaritazzabdo madhuro gambhIra udAro bhUyaH prItikarazca bhavati tatsusvaranAmetyarthaH / dussvaranAmakarmaNi vyabhicAravAraNAya karNapriyeti / saubhAgyavadasya sthitI / AdeyanAmAcaSTe vacaneti / yasya vacanaM yuktiriktamapi prAmANyamAskandati yadudayAt yasya ca darzanamAtreNa loko'bhyutthAnAdi samAcarati tadAdeyanAmetyarthaH / sthitI 15 ca saubhAgyavat // yazaHkIrtinAma vakti yazakIyudayaprayojakaM karma yaza kiirtinaam| ekadiggamanAtmikA . kiirtiH| sarvadiggamanAtmakaM yazaH / dAnapuNyajanyA kIrtiH / zauryajanyaM yaza iti vA / imAni trasadazakAni / / 20 yaza iti / yasyodayena yazaHkIrtI bhavatastadyazaHkIrtinAmetyarthaH / na cAsyodaye'pi, kacinna yazaHkIrtI bhavata iti vAcyam / sadguNamadhyasthapuruSApekSayaiva tadudayAbhyupagamAt / tena kenacidyazaHkIrtibhyAM kIrtita evAyazaHkIrtyA kIrttito'pi na kSatiH / utkRSTAsya sthitirdevagativat jaghanyA tu muhUrtA aSTau, abAdhA cAntarmuhUrttakAlaH / nanu yshHkiiyoH paryAyatvAtkathaM dvandvAzrayeNa bheda ucyate ityatrAha-eketi, ekadigvyApinI puNyaguNakhyAtiH 25 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 tasvanyAyavibhAkare [ caturthakiraNe kIrtirityarthaH, sarveti, sarvadigvyApinI guNakhyAtiryaza ityarthaH / prakArAntareNAha-dAneti, athavA parAkramatapastyAgAdyudbhUtayazasA yatkIrtanaM zlAghanaM sA yazaHkIrtiriti tRtIyAtatpuruSo'pi bhAvyaH / vasanAmakarmaprabhRti yazaHkIrtinAmaparyantaM yAvat daza nAmakarmANi vibhAgavAkyoktatrasadazakazabdavAcyAnItyabhiprAyeNAha imAnIti // . ___atha devAyuSo lakSaNamAha devabhavanivAsakAraNAyuH prApakaM karma devaayuH|| devabhaveti / bhavaH saMsAraH, caturgatiko devamanuSyatiryaGnarakabhedAt / tatra bhavanivAse AbhyantaraM kAraNamAyuH / tatra yasya bhAvAdAtmano jIvitaM yadabhAvAcca maraNamucyate tadAyuH yatsannidhAnAdvA jIvena zeSaprakRtaya upabhogAyA''nIyante tadAyussopakramanirupakrama10 bhedabhinnaM paudgalikaJca / AgamoktairupakramairadhyavasAyAdyairbahunA kAlena vedyamapi yadalpakAlena bhujyate tatsopakramamAyuH / tacca bandhanasamaye zlathaM baddhaM zakyApavartanaM tathA / yattu bandhasamaye gADhaM baddhaM kramavedyaphalaM azakyApavarttanaM, adhyavasAnAdibhyo nirgataJca tannirupakramam / tatrAnapavAyuSa aupapAtikA antyadehAH, tIrthakaracakravartyardhacakravartino'saGkhyeyavarSAyuSo manuSyAstiryagyonijAzca / zeSA manuSyAstiryagyonijAH sopakramA nirupakramAzcApavalyuSo'15 napavartyAyuSazca bhavanti / tatrAyuSo bandhakAH samyaGmithyAdRSTivirahitA mithyAdRSTerArabhyA pramattaguNasthAnaM yAvat SaTtsu sthAneSu jantavo'jaghanyotkRSTAdhyavasAyavizeSabhAjaH pRthukaSAyAssAdyadhuvAyurvikalpayujaH / apramattaguNasthAnavartinastu niSThApakA eva / tathA nArakadevAsaMkhyeyavarSAyuSkatiryaGmanuSyAH SaNmAsAvazeSAyuSo'tryabhavajIvitaM badhnanti / zeSAstu nijAyuSa stRtIye navame saptaviMze'vazeSAyurbhAge tadvadhnanti / tatrApi pRthivyaptejovAyuvanaspatidvitricatu20 riMdriyANAM nirupakramAyuSAzca pazcendriyANAM niyamatastRtIye, sopakramAyuSAzca paJcendriyANAM tRtIye navame saptaviMze vA bhAge'vazeSe'vaziSTAntarmuhUrtAyuSi vA bandho bodhyaH / iyameva bhavasthitiH / evaJca devabhavanivAse hetubhUtaM yadAyuH tatprApakaM karma devAyurnAmetyarthaH / devabhavanivAsahetvAyuHprApakatve sati karmatvaM lakSaNArthaH, manuSyAyurAdau vyabhicAravAraNAya hetvantaM devapadamapyata eva / asya parA sthitistrayastriMzatsAgaropamA, pUrvakoTitribhAgo'bAdhA, jaghanyA 25 ca dazavarSasahasrANi, abAdhA tvantarmuhUrtam / AyuSo'bAdhAyAM bhaGgacatuSTayaM pUrvakoTyAyuSko manujatribhAgAvazeSe AyuSyutkRSTasthitikamAgAmidevabhavAyuSaM yadA badhnAti tadotkRSTasthi 1. ya'pavAyuSasteSAM viSazastrakaNTakAdibhiH kSutpipAsAdibhizvAyurapavartyate, jhaTiti karmaphalasyAntarmuhUrtAdupabhogo'pavartanA, tena na karmaNaH kRtanAzAkRtAbhyAgamAdiprasaktiH / 2. ete sopakramA nirupakramAzca / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthakaranAma ] nyAyaprakAzasamalaGkRte tyutkRSTAbAdhAtmakaH prathamo bhnggH| sa eva jaghanyamadhyamAyuSko vA manujo'ntarmuhUrtAvaziSTa AyuSyutkRSTasthitikamAgAmidevabhavAyuSaM badhnAti yadA tadotkRSTasthitijaghanyAbAdhAtmako dvitIyaH / pUrvakoTyAyuSko manujo yadA pUrvakoTitribhAgAvazeSa AyuSi dazasahasrapramANaM jaghanyasthitikaM devAyurbadhnAti tadA devAyurapekSayA jaghanyasthityutkRSTAbAdhAtmakastRtIyaH / jaghanyAyuSko'ntarmuhUrtAvazeSa AyuSi dazavarSasahasrAtmakaM yadA devAyurbadhnAti tadA jagha- 5 nyasthitijaghanyAbAdhAtmako bhaGgazcaturtha iti // atha manujAyurAha manujabhavanivAsanidAnAyuH prApakaM karma manujAyuH / tiryagbhavanivAsahetvAyuHprAptijanakaM karma tiryagAyuH // manujabhaveti / spaSTaM lakSaNam , tripalyopamA parA sthitiH / jaghanyA tu kSullakabhavapramANA, 10 abAdhA'ntarmuhUrtakAlaH / tiryagAyurAha-tiryagiti, lakSaNaM spaSTam / yAvatsvAyuHparisamAptiM kadApi mRtyusamIhAbhAvAdidamAhAdajanakatvAcchubham / tiryaggatitiryagAnupUvyau~ tu saMkliSTAdhyavasAyairAtmasAkriyamANatvenAzubhatvAtpApAtmake iti / parA sthitiH tripalyopamA, aparA cAntarmuhUrtam // tIrthakaranAmakarmAhaaSTamahAprAtihAryAyatizayaprAdurbhavananimittaM karma tIrthakaranAma // aSTeti / ' azokavRkSaH surapuSpavRSTidivyadhvanizcAmaramAsanazca / bhAmaNDalaM dundubhirAtapatraM satprAtihAryANi jinezvarANA'miti zloke'STau prAtihA-Ni pratipAditAni prAhyANi / aSTamahAprAtihAryAdyatizayaprAdurbhAvanimittattve sati karmatvaM lakSaNam / viziSTarddhiyuktAnAM cakradharatvAdInAmuccaiotre'tivyAptivAraNAyASTavidhaprAtihAryAdIti / gaNadharatvantu zrutajJAnAvaraNa- 20 kSayopazamanimittatvAnna tIrthakaranAmavat gaNadharanAmakarmopasaMkhyAnApattiH / na ca tIrthakarasyApi zrutajJAnAvaraNakSayopazamo vA cakradharAdInAmivoccairgotravizeSo vA nimittamastviti vAcyaM tIrthapravartanaphalatvena tiirthkrnaamkrmnno'bhyupgmaaditi| asyotkRSTA sthitiH saagropmkottiikotterntH| abAdhAntarmuhUrtamevameva jaghanyA sthitirapi kiJcinnyUnA // etatkarma - 15 1. etaccakarma manujagatistha eva puruSaH strI napuMsako vA tIrthakarabhavAtpRSTatastRtIyabhavaM prApya badhnAti, bandho'yaM nikAcanArUpabandhApekSayA, anikAcanArUpastu tRtIyabhavAtprAgapi, jaghanyato'pyantassAgaropamakoTIkoTipramANatvAt . tatra nikAcitamavandhyaphalamitarattabhayathApi / nikAcanArUpazca tRtIyabhavAdArabhya yAvattI Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 76 : tattvanyAyavibhAkare [ caturthakiraNe viMzateH sthAnakAnAmArAdhanAt samyaktvazAlinA nRgatAveva tRtIye bhave nikAcyate / kevalotpatsyanantaramasyodayaH, dharmopadezanA dibhizcaitadaglAnyA vedyata iti // 5 tadevaM dvicatvAriMzadvidhAni puNyakarmANyabhidhAyataddhetUnA madhyavasAya vizeSaprabhavasupAtradAnAdInAmapi puNyaphaladatvena puNyarUpatvamityabhimanyamAnaH puNyasya dvaividhyamAdarzayati puNyamidaM kAryakAraNabhedena dvividham / etAni karmANi kAryarUpANi jIvAnubhavaprakArANi / eteSAM hetavastu supAtrebhyo niravadyAnnavasativA - sojalasaMstArakAdInAM pradAnaM, manasazzubhasaMkalpaH, vAkkAyayozzubhavyApAraH, jinezvaraprabhRtInAM namanAdaya iti dik / iti puNyanirUpaNam // puNyamidamiti / pavitrIkaraNa nidAnaM puNyamidamityarthaH / etAnIti sAtAdidvicatvA10 riMzadvidhAni karmaprakRtigranthAnusArINi karmANi bhUtavratyanukampAdiphalakAni kAryarUpANi jIvaiH sukhAdirUpeNAnubhavanIyAnItyarthaH / kAraNAtmakapuNyamAha - eteSAmiti / dvAcatvAriMzadvidhAnAM karmaNAmityarthaH / tava iti namanAdaya ityapretanenAnvayaH, bhavantIti zeSaH / supAtrebhya iti, samyagdarzanajJAnacAritrataparasampannebhya ityarthaH, niravadyasyAnnasya surabhilavaNa snigdhamadhuratvAdibhiracyutasya zAlivrIhigodhUmAdiniSpannasyAzanasya, vasatervAsaso jalasya saMstArakAdInAJca '15 pradAnam - - anasUyA'viSAdAdaraparamaprItikuzalAbhiprAyadRSTaphalAnapekSAnirupadhitvA nidAnatvAdiguNayutadAtRkRtA tisargaH, puNyopacayanirjarAhetuH, manasaH zubhasaMkalpa iti, anabhidhyAdidharmazukladhyAnadhyAyitvAdaya ityarthaH, vAkkAyayoH zubhavyApAra iti, ahiMsA'steyAdayazzubhaH kAyayoga:, asAvadyAdivacanamAgamavihitabhASaNaM ca zubhavAgyogaH, yogairebhistribhizzubhakarmaNa Asravo bhavati / jinezvareti tIrthapatyAcAryopAdhyAyAdInAmityarthaH yadyapi vastuto manovAkkA20 yAnAM zubhavyApArasyaiva dvicatvAriMzadvidhasya puNyasya kAraNatvaM tathApi kiJcidvistareNa sAmAnyazemuSakANAM bodhAya tasyaiva prapaJca AdarzitaH / na ca puNyasyApi pApavatpAratantryAvizeSAttayorbhedo'nucita iti vAcyam iSTAniSTanimittabhedAttatsiddheH / iSTagatijAtizarIrendriyaviSayAdInAM hi nirvarttakaM puNyam / aniSTagatyAdInAM nirvarttakaM pApamiti vaicitryaM suprasiddhameveti // karabhave'pUrvakaraNasya saMkhyeyabhAgAH, tata UrdhvaM vyavacchedaH, kevalajJAnotpattau cASTamahAprAtihAryAdirUpe surendrakRte pUjopacAre sati sadevamanujAsurAyAM pariSadi glAni parihAreNa dharmadezanayA zrutacAritrarUpadharmaprarUpaNalakSaNayA - catustriMzatA dehasaugandhyAdibhiratizayaiH paJcatriMzatA buddhivacanAtizayaistadvedyata iti bhAvaH // Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pApanirUpaNam ] nyAyaprakAzasamalaGkate / : 77: ___ tatra karmaprakRtayaH sAmAnyato dvividhAH, ghAtikA aghAtikAzceti, jJAnadarzanAvaraNamohAntarAyA ghAtikA; aparA aghAtikAH / ghAtikAstu sarvaghAtikA dezaghAtikAzceti dvividhaaH| tatra kevaladarzanAvaraNanidrAnidrApracalApracalAstyAnarddhinidrApracalAkevalajJAnAvaraNa. dvAdazakaSAyamithyAtvAkhyA viMzatiprakRtayassarvaghAtikAH / jJAnAvaraNacatuSkadarzanAvaraNatrayAntarAyapazcakasaMjvalananokaSAyasaMjJakA dezaghAtinaH / evaM zarIrAGgopAGganirmANasaMghAtasaMsthAna- 5 saMhananasparzarasagandhavarNAgurulaghuparAghAtopaghAtA''tapodyotapratyekasAdhAraNasthirAsthirazubhAzubhanAmakarmANi pudgalavipAkapradAni, AnupUrvI tu kSetravipAkakarA, AyurbhavadhAraNaphalaM, avaziSTAH prakRtayo jIvavipAkahetavo bodhyAH / evaM nArakAdicaturgatiSu narakagatau tAvatsAtapaJcendriyavaikriyatadaGgopAGgataijasakArmaNavarNacatuSkAgurulaghuparAghAtocchvAsanirmANatrasabAdaraparyAptapratyekasthirazubhanAmAni karmANi udayApekSayA vrtnte| tiryaggatau manuSyatrikAsuratrikA- 10 ''hAradvikatIrthakaranAmakarmANi vinA'nyAni varttante / manujagatau suratrikatiryagAyurAtapanAmAni paJcavihAyAnyAni varttante / devagatau tu manujatrikatiryagAyuraudArikadvikAtapAhArakadvikatIrthakaranAmAni varjayitvA zeSANi vartanta ityAdi viSayabAhulyAbhiprAyeNa digityuktam / diGmAtreNAtra puNyatattvaM vyAvarNitaM vistarastu pravacane draSTavyamiti bhAvaH // puNyatattvavarNanaM nigamayati itIti // . . 15 iti tapogacchanabhomaNizrImadvijayAnandasUrIzvarapaTTAlaGkArazrImadvijayakamalasUrIzvara caraNanalinavinyastabhaktibharaNa tatpaTTadhareNa vijayalabdhisUriNA vinirmitasya / - tattvanyAyavibhAkarasya svopajJAyAM nyAyaprakAzavyAkhyAyAM pApanirUpaNaM nAma caturthaH kiraNaH // atha paJcamaH kiraNaH 20 athAvasarasaGgatyA pApatattvaM nirUpayitumupakramate duHkhotpattiprayojakaM karma pApam // duHkhotpttiiti| virodhidravyopanipAtAdabhimataviyogAniSTasaMyogAniSTazravaNAdeH pIDA 1. kevaladarzanajJAnayossarvAtmanA''varaNAdanayossarvaghAtitvaM na tu darzanajJAnamAtrAvArakatvAt. tathAtvejIvasyAjIvatvApatteH / 2. svasvaviSayANAM sarvAtmanA ghAtakatvAsambhavAditi bhAvaH / aghAtikAstu na jJAnAdiguNa ghAtayanti, kintu sarvadezaghAtinIbhissaha vedyamAnAssarvadezaghAtirasavipAkaM darzayanti, yathA cauraissahAcaurazcaura ivAvabhAsate // 3. zarIrAntargatapudgaleSvAtmIyazaktipradarzanAt / kSetreti, AkAza eva svazaktipradarzikA, vigrahagatAvevAsyA udayAditi bhAvaH / bhaveti, svayogyabhava evodayItyarthaH, nAnya Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tattvanyAyavibhAkare [ paJcamakiraNe lakSaNa AtmanaH pariNAmo duHkhamityarthaH / duHkhotpattiprayojakatve sati karmatvaM lakSaNaM vizeSaNAnupAdAne sAtAdau vizeSyAnupAdAne kAlAdisamavAye vyabhicArAdubhayam / na cedRzaduHkhotpattiprayojakatve karmatvasyAsAtavedanIya eva sattvAnmatijJAnAvaraNAdAvavyAptiH / uktaJca tattvArthasUtrakRtA-"duHkhazokatApAkrandanavadhaparidevanAnyAtmaparobhayasthAnAnyasadvedanIyasye"ti, 5 jJAnadarzanAvaraNAdInAM pradoSanihnavAdijanakatvena na duHkhotpattihetutvamiti vAcyam / matijJAnA varaNAdInAmapi paramparayA duHkhotpattihetutvAt sAkSAddhi phalaM pradoSanihnavAdayaH / nanu puNyamekamevAstu na pApam , na ca duHkhopapattiH kasyApi na syAditi vAcyam / puNyasya tAratamyena tadupapatteH / parAM kASThAmAsAditasya puNyasyAtizayasukhaM phalaM, tasyaiva ca tAratamyayogenApakarSAt sukhasyApi hAnyA tadapekSayA tatsukhasya duHkhatvam ,evameva paramajaghanyasya puNyalezasya narakaduHkhaM phalamiti kasyApi doSasyAbhAvAtpApalakSaNapraNayanamasaMgatamiti cenmaivam ,vinigamanAviraheNobhayasyApi siddheH / anubhUyate hi sukhaduHkhayo(jAtyam , tacca vijAtIyamanurUpaM kAraNamantareNa kathaM hi bhavet , tasmAdasti sukhasyAnurUpaM kAraNaM puNyaM duHkhasyAnurUpaJca kAraNaM pApamiti / na ca puNyapApe na sukhaduHkhayoranurUpe kAraNe, sukhaduHkhayorAtmapariNAmatvAt puNyapApayozca paudgalikatvAditi vAcyam , sarvathA kAryAnurUpatvasya kAraNe'niSTatvAt kAryAnanurUpatvasya 15 vA, api tu sakalamapi vastu parasparaM tulyAtulyarUpameva / atra tu kAryasya sukhAdeH kAraNa puNyAdiparyAyatvAdanurUpatvaM proktam / na ca kathaM sukhaduHkhe puNyapApayoH paryAya iti vAcyam , sukhaM prati jIvapuNyasaMyogasya duHkhaM prati jIvapApasaMyogasya hetutvena ca sukhaduHkhayoH punnypaappryaaytvaat| tathA ca yathA sukhaM zubhazivakalyANAdizabdairvyapadizyate tathA puNyamapi, yathA duHkhazcAzubhAzivAkalyANAdizabdairvyapadizyate tathA pApamapIti siddhaM puNyAtiriktaM paapmiti|| 0 nanu kiM duHkhasyAtmapariNAmavizeSasyAmUrttatvena pApamidamapyamUrta syAtpApaparyAyatvAduHkhasya, kiMvA pApasya bandhakatvena mUrttatvAttatparyAyabhUtaM duHkhamapi mUrta syAdityAzaGkAyAmAha paudgalikametat / idameva dravyapApamucyate / dravyapApanAmakakarmotpattikAraNAtmA zubhAdhyavasAyo bhAvapApam // smin bhave gataya iveti bhAvaH / jIveti, jIva evAdarzanitvAjJAnitvAcAritritvAdAtRtvasukhitvaduHkhitvakAriNya iti bhAvaH // 1. vijAyatIyakAryadarzanenAnurUpeNa vijAtIyakAraNena bhavitavyamevetyAzayenAhAnubhUyata iti / 2. nanvevaM tarhi kathamanurUpavijAtIyakAraNAnumAnamucyate, sarvasya sarveNa tulyAtulyarUpatvAdityatrAhAtratviti, tathA ca sukhasya pApAparyAyatvAdduHkhasya puNyAparyAyatvAtsukhaduHkhe prati pApapuNye'nanurUpe, tayoH puNyapApaparyAyatvAca te prati te'nurUpe iti bhAvaH // . Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 10 matijJAnAvaraNam ] myAyaprakAzasamalaGkRte paudgalikametaditi / etad duHkhotpattiprayojakabhUtaM karmedamityarthaH, paudgalikaM mUrtamevetyarthaH / tathA ca mUrtapApaparyAyatve'pi duHkhasya na mUrttatvaM jIvasyApi tatra hetutvAt, jIvo hi tatra pariNAmikAraNamamUrtazcAtastatpariNAmabhUtaM duHkhamapyamUrtameveti bhAvaH, nanu karmabandhe niyato heturyogaH, sa ca manovAkkAyayogAtmakazzubho'zubho vA bhavet , tatrAzubhakarmabandhe'zubho yogo hetuzzubhakarmabandhe ca zubho yogo hetuH, yogazca manovAkkAyAnAM 5 parispando dravyayogarUpaH, tathA cAdhyavasAyaviziSTenAtmanA parispandadvArA karma badhyate, tasmAt karmaparispandayornibandhanaM jIvAdhyavasAyaH, sa ca bhAvayogarUpastasya zubhatve bhAvapuNyatvamazubhatve bhAvapApatvamityAzayenAha-idameveti, paudgalikapApakarmetyarthaH, evazabdo bhinnakramaH, tathA ca paudgalikaM pApakarma dravyapApamevocyata ityarthaH, tena kriyAtmakadravyayogasya pApatve'pi na kSatiH / atha bhAvapApamAha-dravyapApeti, spaSTam / / tatra vakSyamANaprANAtipAtAdipApabandhahetubhiryogavyApArairarjitamazubhaM karma vyazItiprakArairjIvenAnubhavanAttatprakArAn krameNa lakSayituM matijJAnAvaraNaM prathamaM lakSayati indriyAnindriyajanyAbhilApanirapekSabodhA''varaNakAraNaM karma matijJAnAvaraNam // indriyeti / indriyaM cakSurAdiranindriyaM manaH, indriyetaradvA, tathA tadubhayamebhirjanyA ye 15 bodhA vizeSaviSayA abhilApanirapekSAsteSAmAcchAdanakAri yatkarma tnmtijnyaanaavrnnmityrthH| yathendriyanimitto bodhaH, manorahitAnAmekAkSAdInAM, anindriyamanonimittaH smRtinizcitasya dhAraNarUpaH, indriyabhinnamatyajJAnAvaraNIyakSayopazamajanyamavibhaktarUpamoghajJAnamanindriyanimittabodharUpam , tathA jAgradavasthAkAlInaH cakSurAdIndriyamanonimittako rUparasAdibodhaH indriyAnindriyanimittakaH, evambhUtAnAmabhilApanirapekSANAM vizeSabodhAtmakAnAmAvaraNakA- 20 raNaM karmeti bhAvaH / tathA cendriyAnindriyajanyAbhilApanirapekSabodhAvaraNakAraNatve sati karmatvaM lakSaNArthaH / vizeSyaM kAlAdivAraNAya vizeSaNaM sAtAdivAraNAya / zrutajJAnAvaraNIye'tivyAptivAraNAyAbhilApanirapekSeti - / dhAraNAjJAnAvaraNIyAdAvavyAptivAraNAyAnindriyeti / rUpacAkSuSAdijJAnAvaraNIye'vyAptivAraNAyendriyeti, darzanAvaraNIyAdAvativyAptivAraNAya vizeSaviSayakajJAnavAcibodhapadam / avadhijJAnAvaraNIyAdAvativyAptivAraNAya janyA- 25 ntam / nanvAvaraNakarmedaM satAM matyAdInAmAvArakamasatAM vA ? nAdyaH prAptAtmalAbhatvAt , sattvenaivAvaraNasyAnupapatteH / nAntyaH, tathA sati na syAdevAvaraNam , nahi kharaviSANAdivadasadAtriyate iti cenna, AdezavacanAt , kathaJcitsatAmAvaraNaM kathaJciccAsatAmiti / dravyA Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 80 : tasvanyAyavibhAkare [ paJcamakiraNa dezena hi satAM matyAdInAmAvaraNaM, paryAyArthAdezena cAsatAm / yadi tvekAntena satAmA - varaNaM tadA kSAyopazamikatvameSAM na syAt, athaikAntenAsatAM tadApi tannopapadyate, asatvAt sata evAvaraNadarzanAcca, nabhaso hi sato meghapaTalAdinA''varaNaM dRzyate, na ca kuTIbhUtAni matyAdIni kAnicitsanti, yeSAmAvaraNAnmatyAdyAvaraNAnAmAvaraNatvaM bhavet, kintu matyAdyAvaraNa5. sannidhAne jIvo matyAdijJAnaparyAyairnotpadyata ityato matyAdyAvaraNAnAmAvaraNatvamiti / dezaghAtIdam, asyotkRSTA sthitistriMzatsAgaropamakoTI koTyaH / varSasahasratrayavAbAdhAkAlaH / bAdhAkAlastu yatprabhRti jJAnAvaraNAdikarmodayAvalikApraviSTaM yAvacca niHzeSamupakSINaM tAvadbhavati / tacca karmabandhakAlAdArabhya triSu varSasahasreSyatIteSUdayAvalikAM pravizati, sa khalvabAdhAkAlo yatastatkarma nAnubhUyate tAvantaM kAlamiti / jaghanyA tu antarmuhUrttakAlaH / abAdhApyantarmuhUrttameva // 10 zrutajJAnAvaraNalakSaNamAha - matijJAnasApekSazabdasaMspRSTArthagrahaNAvaraNakAraNaM karma zrutajJAnAvaraNam // matijJAneti / matijJAnasApekSaM matijJAnApekSAkAraNakaM, zabdo dravyazrutamupacArAt tatsaMspRSTo vAcyavAcakabhAvena sambaddho yo'rthastadviSayakaM grahaNaM zrutAnusAri ca tadAvaraNa15 kAraNaM karmetyarthaH / tathA ca matijJAnasApekSazrutAnusArisAbhilApajJAnAvaraNakAraNatve sati karmatvaM lakSaNam / vizeSyavizeSaNayoH kRtyaM pUrvavat / sAbhilApajJAnAvaraNakAraNatve sati karmatvasya zabdollekhasahitehAdijJAnAvaraNakAraNe matijJAnAvaraNavizeSe'tivyAptiriti zrutAnusArIti padamIhAdInAM zrutAnusAritvAbhAvena na tatra doSaH, na ca matijJAnasApekSa sAbhilApajJAnAvaraNahetutve sati karmatvamityuktAvihAdInAM matijJAnAsApekSatvena tatra nAtivyAptiriti20 vAcyam, avagrahAdirUpamatijJAna sApekSatvAdIhAdeH / na cehAdInAM kathaM na zrutAnusAritvaM saMketakAlAdau nizamitazabdAnusaraNamantareNa tatra zabdAbhilApAsambhavAditi vAcyam, vyavahArakAle zabdAnusaraNaM vinApi pUrvaM zrutaparikarmitamatInAM pravRttidarzanAt, nahi tadA pUrvagRhItaM saMketaM zrutaM vA'nusmRtya pravarttate'pi tvabhyAsapATavAdeva, zrutAnusArisAbhi 1 matijJAnasya sAbhilApAnabhilAparUpatve'pi vyavahArakAle saGketakAlapravRttasya zrutapranthasambandhino vA zabdasyAnanusmaraNAdazrutAnusAritvaM zrutajJAne tAdRzazabdAnusmaraNasyAvazyakatvena zrutAnusAritvamiti bhAvaH // na caikendriyANAM sAmamyabhAvena zrutAnusAritvAsambhavAcchrutajJAnAbhAvena tadAvaraNamapi na syAt, iSTaJca tatra tadubhayamiti vAcyam, bhAvazrutasya tatrApi svIkAreNa doSAbhAvAt na caivaM tatrayAzrutajJAnAvaraNe'vyAptiriti vAcyam, paryAyanayena zrutAnusArisAbhilApajJAnavRttijJAnatvasAkSAdvyApyadharmavadAvaraNakAraNatve sati karmatvasya vivakSayA doSAbhAvAditi bhAvaH // Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mana: paryAvaraNam ] nyAyaprakAzasamalaGkRte / lApajJAnAvaraNakAraNatve sati karmatvamityuktau yadyapi na ko'pi doSastathApi sAbhilApajJAne matijJAnasya hetutvamAtrapradarzanaparaM matijJAnasApekSeti padam / yadvA'kSarAdizrutavizeSeSu ye'vaprahAdayaH samupajAyante te cAzrutAnusAritve matijJAnatayA vyapadizyante zrutasya matipUrva - katvAt, yastu teSu zrutAnusArI jJAnavizeSaH sa zrutajJAnatveneti sUcayituM vA tatpadam / asyobhayavidhA sthitirmatijJAnAvaraNavat, dezaghAtIdam // 5 athAvadhijJAnAvaraNalakSaNamAcaSTe : < : indriyAnindriyanirapekSamUrttadravyaviSayapratyakSajJAnAvaraNanidAnaM ka rmAvadhijJAnAvaraNam // indriyeti / indriyAnindriyanirapekSa mUrttadravyaviSayakapratyakSajJAnAvaraNanidAnatve sati karmatvamavadhijJAnAvaraNasya lakSaNam / vizeSaNavizeSyapadakRtyaM prAgvat / matijJAnAvaraNA- 10 dAvativyAptivAraNAya nirapekSAntaM pratyakSa vizeSaNam, tasya ghaTAdirUpayatkicinmUrtadravyaviSayakapratyakSajJAnAvaraNanidAnakarmatvAt, yadi pratyakSapadena pAramArthika pratyakSagrahaNAnna doSa ityucyate tarhi tatsUcanAyaiva tadupAdAnaM vijJeyam / na ca tathAtve'pi manaH paryavAvaraNAdAvativyAptiH, tasya mUrttamanodravyaviSayakapratyakSajJAnAvaraNakAraNakarmatvAt, kevalajJAnAvaraNasyApi sakalamUrttadravyaviSayaka pratyakSajJAnAvaraNakAraNakarmatvAcceti vAcyam, yAvanmUrttamAtra- 15 dravyaviSayakapratyakSajJAnAvaraNakAraNatve sati karmatvasya lakSaNArthatvAt / hIyamAnakavardhamAnakAnavasthitAvadhijJAnAvaraNavizeSeSvapi utkRSTAvadhigrahaNena lakSaNaM dravyArthikaprAdhAnyAdyojanIyam / paryAyanayaprAdhAnyavivakSAyAntu yAvanmUrttadravyamAtraviSayaka pratyakSajJAnavRttijJAnatvasAkSAdvyApyadharmavadAvaraNakAraNatve sati karmatvaM lakSaNam, tAdRzo dharmo'vadhitvameva, natvanugAmitvAdikaM, tena vibhaGgajJAnAvaraNAdau nAvyAptiH / dezaghAtIdam / sthitI matijJAnAvaraNavat // 20 manaHparyavajJAnAvaraNasvarUpamAha - indriyAnindriyanirapekSasaMjJipaJcendriya manogataM bhAvajJApaka pratyakSajJAnAvaraNasAdhanaM karma manaH paryavAvaraNam // indriyAnindriyeti / indriyAnindriyanirapekSa saMjJipaJcendriya manogatabhAvajJApakAtmakapratyakSajJAnAvaraNakAraNatve sati karmatvaM lakSaNam / manuSyakSetravarttisaMjJipaJcendriyaiH kAyayogena 25 gRhItAni manoyogyadravyANi cintanAnuguNaM manoyogena manastvena pariNamayyA'valambya - 11 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvanyAyadhibhAkare [ pacamakiraNe mAnAni dravyamanAMsi tadgatA ye bhAvAzcintAnukUlapariNAmAsteSAM jJApakAtmakaM yatpratyakSajJAnaM tadAvaraNakAraNaM karmetyarthaH / atrApIndriyAnindriyapadaM pAramArthikapratyakSajJApanAyaiva, anyathA manaHpraNidhAnahetukatvAdanindriyanirapekSatvakathanaM pUrvatrAtra cAsaGgataM syAt saMjJipazcendriyapadena manuSyakSetravartisaMkSipaJcendriyA grAhyAstena tadvahirvatinAM manogatabhAvajJAnaM manaHparyavino 5 na bhavatIti sUcitam , saMjJipaJcendriyamanogatabhAvamAtrajJApakapratyakSajJAnAvaraNakAraNatve sati karmatvaM vAcyaM tena na kevalajJAnAvaraNe'tivyAptirAlocitabAhyArthajJAnantvanumAnAt / yAvadAvajJApaketyAdi tu na vAcyam, RjumatimanaHparyavAvaraNe'vyApteH, dezaghAtIdam / sthitI matijJAnAvaraNavat / / atha kevalajJAnAvaraNamAha10 . manaindriyanirapekSalokAlokavatisakaladravyaparyAyapradarzakapratyakSajJA. nAvaraNasAdhanaM karma kevalajJAnAvaraNam / iti jJAnAvaraNIyapazcakam // manaindriyanirapekSeti / atrApi manaindriyanirapekSeti pratyakSavizeSaNamavyavahitAtmadravyasamutthatvena pAramArthikapratyakSatvasUcanaparam / azeSadravyaparyAyagrAhipratyakSajJAnAvaraNa.. hetukatve sati karmatvaM tu lakSaNam / sarvaghAtIdam , ubhayavidhA sthitirapi matijJAnAvaraNa15 vat / atrAtmano jJasvabhAvasya prakAzarUpasya jJAnAvaraNakSayopazamakSayasamudbhavAH prakAzavizeSA matijJAnAdivyapadezyAH paryAyA iti bahuvikalpAstatra ca matyAdijJAnAvaraNAdayo'pi bahuvikalpA bhavantIti bodhyam / nanvabhavyasya manaHparyavajJAnazaktiH kevalaprAptisAmarthyazvAsti na vA ? cedasti, abhavyatvAnupapattiryadi nAsti tarhi kathaM tatra tadAvaraNasadbhAvaH, ubhaya sAmarthyAbhAvAditi cennAdezavacanAduktaM hi dravyArthAdezena satostayorAvaraNam / paryA20 yArthikanayenAsatorapIti / na ca dravyArthAdezenAbhavyasya tayoH sattve bhavyatvApattiriti bAcyam / samyaktvAdiparyAyavyaktiyogArhasyaiva bhavyatvaM tadviparItasyAbhavyatvamiti niyamAt na tu manaHparyavakevalajJAnasAmarthyavato bhavyatvaM tadviparItasyAbhavyatvamiti niyama iti na ko'pi doSaH / imAnyeva vibhAgavAkye pUrvokte jJAnAvaraNIyapazcakapadenoktAnIti sUcayatItIti // 1. RjumatimanaHparyavajJAnaM hi ghaTo'nena cintita ityAdisAmAnyAkArAdhyavasAyanibandhanakatipayaparyAyaviziSTamanodravyaparicchittirUpam , nAtra suvarNatvapATaliputrakatvAditattatparyAyaviSayakatvamiti na tadAvaraNe'nyAptitripadena manobhinnadravyabhAvasyaiva vyavacchedAditi bhAvaH // Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhogAntarAyaH ] nyAyaprakAzasamalaGkRte : 4: samprati dAnAntarAyamabhidhatte -- sAmagrIsamavadhAnAsamavadhAnayossatordA na sAmarthyAbhAvaprayojakaM karma dAnAntarAyaH // sAmagrIti / antaraM madhyaM dAtRdeyAdInAM tadeti Iyate vA'nenetyantarAyaH / yasminmayesasthite dAtrAderdAnAdikriyA'bhAvo dAnAdIcchAyA bahirbhAvo vA so'ntarAyaH / dAna- 5 syAntarAyo dAnAntarAyaH / antardhIyate'nenAtmano dAnAdItyantarAyaH / antardhAnamAtmano dAnAdipariNAmasyeti vA'ntarAyaH / dAne sAmagryaH, deyadravyaM pratigrAhako dAnaphalavettRtvamityAdayastAsAM samavadhAne'samavadhAne vA yatkarmoditaM dAnakriyAyAstatsAmarthyasya vA pratirodhakaM tAdRzaM karma dAnAntarAya ucyata ityarthaH / sAmagrIsamavAdhAnAsamavadhAnayostoriti padamastyasya dAnAntarAyabhUtaM karma dAnasAmarthyAdarzanAdityanumAne kvaciddeyavastvAdyabhAvena 10 dAnasAmarthyAbhAvasatvena vyAdhyasiddhyA tayoH prayojyaprayojakabhAvavaidhuryazaMkA nirasanArthamupAttam, natvavyAhyattivyAtyasambhavadoSavyudAsAya, prasaktyabhAvAt / evamagre'pi bhAvyam / vizeSaNavizeSyakRtyaM pUrvavat, lAbhAntarAyAdAvatiprasaGgavAraNAya dAneti / matijJAnAvaraNasyevAsya sthitI vijJeye // lAbhAntarAyamAha- samyagyAcite'pi dAtRsakAzAdalAbhaprayojakaM karma lAbhAntarAyaH / anupahatAGgasyApi sasAmagrIkasyApi bhogAsAmarthyahetuH karma bhogAntarAyaH / ekazo bhogyaM bhogo yathA kusumAdayaH / anupahatAGgasyApi masAmagrI kasyApyupabhogAsAmarthyahetuH karmopabhogAntarAyaH / anekazo bhogyamupabhogo yathA vanitAdayaH / pInAGgasyApi kAryakAle sAmarthyavirahaprayo- 20 jakaM karma vIryAntarAyaH ityantarAyapaJcakam / 15 samyagiti / sarvadA'rthiprArthanAnuguNaM dAtussakAzAd yasya karmaNa udayaprabhAveNa yAcakena savinayaM yAcite'pi alpamapi na labhyate vastu tatkarma lAbhAntarAya ityarthaH / atrApi samyagyAciteti padaM prayojyaprayojakabhAvarakSAyai / anyathA'syAlAbhaH kiJcitprayojyo'lAbhatvAdityatra yAcanasAmarthyAbhAvasya prayojakatvasiddhyA siddhasAdhanatvApatterlAbhAntarAyasyAsiddhi- 25 prasaGgaH syAt / dAnAntarAyAdAvativyAptivAraNAya lAbheti / sthitI ca matijJAnAvaraNavat / bhogAntarAyaM lakSayati-- anupahatAGgasyApIti / nikhilAGgasambhRto'pi mAlyacandanAdi - Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare [ paJcamakiraNe sAmagrIsamavadhAne'pi yadudayAna bhuGkte mAlyAdIni tatkarma bhogAntarAya ityarthaH / prayojyaprayojakabhAbarakSArthamanupahatAGgasyApi sasAmagrIkasyApIti ca padam / bhogapadantu dAnAntarAyAdAvativyAptivAraNAya / sthitI mtijnyaanaavrnnvt| bhogopabhogayoH paryAyatAvyudasanArtha bhogazabdArthamAha-ekaza iti ekavAraM sakRdeveti yAvat / tannidarzanamAha-yatheti / kusumAdayo 5 hyekadA bhuktA na punarbhogAya ta evopayujyanta iti sakRdbhogasAdhanatvAtte bhogA ucyanta iti bhAvaH / upabhogAntarAyamAha-anupahatAGgasyApItyAdinA / spaSTam , sthitI jJAnAvaraNavat , upabhogapadArthamAha-anekaza iti bahuvAramityarthaH punaH punariti bhAvaH, nidarzanamAha-vanitAdaya iti / atha vIryAntarAyamAcaSTe-pInAGgasyApIti / hRSTapuSTAGgasyetyarthaH, nirAmaye vapuSi satyapi kAryakAle yauvanAvasthAyAmapi vartamAno'lpazaktirbhavati, sAdhye'pi prayojane yadudayAnna 10 pravartate tatkarma vIryAntarAya ityarthaH / lakSaNavicAraH pUrvavadeva / sthitI mtijnyaanaavrnnvt| asyodayAdhikyaM pRthivyaptejovAyuvanaspatiSu dvIndriyAdArabhya caramasamayachadmasthaM yAvat tatkSayopazamajanitatAratamyAdvIryasya vRddhiH / utpanna kevale bhagavati tu sarvavIryAntarAyakSayaH / ete paJcAntarAyA vibhAgavAkye'ntarAyapaJcakazabdenoktA ityAha-itIti / ete paJcApi dezaghAtinaH // 15 adhunA cakSurdarzanAvaraNaM vakti-- cakSuSA sAmAnyAvagAhibodhapratirodhakaM karma cakSurdarzanAvaraNam / tadbhinnendriyeNa manasA ca sAmAnyAvagAhibodhapratirodhakaM karmAcakSurdarzanAvaraNam // cakSuSeti / cakSurjanyasAmAnyamAtraviSayakabodhapratirodhakatve sati karmatvaM cakSurdarzanAva20 raNasya lakSaNam / vizeSyavizeSaNakRtyaM pUrvavat / acakSurdarzanAvaraNAdau vyabhicAravAraNAya cakSurjanyeti, matijJAnAvaraNavizeSe'tivyAptivAraNAya sAmAnyamAtraviSayaketi / mAtrapadamapyata eva / darzanamupalabdhiH sAmAnyArthagrahaNaM skandhAvAropayogavattadaharjAtabAladArakanayanopalabdhivadvA vyutpannasyApi / cakSuSA darzanaM cakSurdarzanamiti tattvArthavRttiH, cakSurdarzanAvaraNIya kSayopazamato'vabodhavyApRtimAtrasAraM, sUkSmajijJAsArUpamavagrahaprAgjanma, matijJAnAvaraNakSa25 yopazamasambhUtaM, sAmAnyamAtragrAhyavagrahavyaGgayaM skandhAvAropayogavaccakSudarzanamiti tattvArtha 1 darzanaM hi paJcabhirindriyairbhavati, cakSuSo'prApyakAritvenetarendriyANAJca prApyakAritvena cakSurdarzanamacakSudarzanamitIndriyAzrayaNAddarzanasya dvaividhyAttadapekSayA dvaividhyamAvaraNasya, ekadhA saGgrahAsambhavAt , manastvanindriyamatastadarzanasyAcakSurdarzanena saGgraho'taH prathamaM cakSudarzanAvaraNamAha // Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kevaladarzanAvaraNam ] nyAyaprakAzasamalate hAribhadraTIkA / ubhayavidhavyAkhyAnena viSayaviSayisannipAtAnantarasamudbhUtaniHzeSavizeSavimukhasadviSayakaM darzanamiti labhyate / vizuddhanayenedam / upacAranayena tu dRSTidarzanaM sAmAnyavizeSAtmake vastuni sAmAnyabodhaH, yathA vanamidamiti / evaM pUrvapUrvajJAnamuttarottaravizeSaviSayakajJAnApekSayA darzanamavadheyam / dezaghAtIdam / asya sthitI matijJAnAvaraNavat / acakSurdarzanAvaraNasvarUpamAha,tadbhinnendriyeNeti / cakSurbhinnendriyeNetyarthaH,cakSurdarzanAvaraNavAraNAya 5 tadbhinneti / manaseti, manojanyetyarthaH, tathA ca cakSurbhinnendriyamano'nyatarajanyasAmAnyamAtrAvagAhibodhapratirodhakatve sati karmatvamacakSurdarzanAvaraNasya lakSaNam / kRtyaM padAnAM spaSTameva / dezaghAtIdam / sthitI api matijJAnAvaraNavat // avadhidarzanAvaraNamAcaSTe mUrtadravyaviSayakapratyakSarUpasAmAnyArthagrahaNAvaraNahetuH karmAvadhida- 10 rzanAvaraNam // __ marttadravyeti / avadhijJAnaM hi mUrtadravyamAtraviSayakapratyakSarUpaM tasmin yatsAmAnyArthagrahaNaM tadAvaraNahetuH karma avadhidarzanAvaraNamityarthaH / cakSurdarzanAvaraNAdau vyabhicAravAraNAya pratyakSAntaM, tasya yAvanmUrttamAtraviSayakadarzanAvaraNarUpatvAbhAvAt / avadhijJAnAvaraNAdau vyabhicAravAraNAya sAmAnyArthagrahaNeti / tathA cAvadhijJAninAmavadhyupayoge yatsAmAnyArthagra- 15 haNaM tadAvaraNakAraNaM karmeti bhAvaH / atra sarvatra darzanamanAkAraM jJAnaM sAkAraM bodhyam / sthitI api matijJAnAvaraNavat , dezaghAtIdam // atha kevaladarzanAvaraNasvarUpamAha- samastalokAlokavattimUrtAmUrttadravyaviSayakaguNabhUtavizeSakasAmAnyarUpapratyakSapratirodhakaM karma kevaladarzanAvaraNam / iti darzanAvaraNacatu- 20 kam , darzanalabdhipratibandhakam // samasteti / sakalAni yAni lokAlokavartIni mUrtAmUrttadravyANi tadviSayakaM gauNIkRtAH vizeSA yasmin tAdRzaM yatsAmAnyaviSayakaM pratyakSaM tadAvaraNakAraNaM karmetyarthaH / kevaladarzana 1. nanvavadhidarzanina utkRSTato'pyekavastugatAssaMkhyeyA asaMkhyeyAH paryAyA jaghanyatazcatvAraH paryAyA uktAH paryAyAzca vizeSA eva, te ca jJAnasyaiva viSayA na darzanasya, tathA cAvadhidarzanasyaivAbhAvenAvadhidarzanAvaraNamevAprasiddhamiti cetsatyam , paryAyairapi ghaTazarAvodaJcanAdibhirmaMdAdisAmAnyameva tathA viziSyate na punastena ekAntena vyatiricyante ato mukhyatayA sAmAnyaM gauNatayA vizeSA api darzanasya viSaya iti na darzanAprasidiH // Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvanyAyavibhAkare [ paJcamakiraNe midaM kevalajJAnottarabhAvi, cakSurjJAnAdIni tu cakSurjJAnAdipUrvabhAvIni, gauNIkRtasakalavizeSaviSayakasAmAnyapradhAnaviSayakapratyakSajJAnAvaraNakAraNatve sati karmatvaM lakSaNaM, anAkArasyAsya darzanasya pratyakSatvenotkIrtanaM jJAnottarakAlabhAvitvasyAvyavahitAtmadravyasamutthatvasya nikhi lasAmAnyavizeSaviSayakatvasya ca sUcanAya, kevalaM guNapradhAnabhAvApekSayA ca tayorvizeSaH / 5 sarvaghAtIdam / asyApi jaghanyotkRSTA sthitimtijnyaanaavrnnvt| atha manaHparyavadarzanaM nAstyeva, manobhAvaviSayakatvena sAmAnyaviSayakabodhAnAtmakatvena sAkAratvAttasya, ato darzanAvaraNAni caturvidhAnyeva, tAnyeva ca vibhAgavAkye darzanAvaraNacatuSkapadenoktAnItyAha-itIti / catvArImAni darzanAvaraNAni darzanasyodgamameva pratirundhanti tasmAdarzanacatuSkaM darzanalabdhipratibandha kamityAha-darzaneti / tallabdhireva yadA pratiruddhA tadA kutastadupayoga iti bhaavH|| 10 atha nidrA lakSayati caitanyAvispaSTatApAdakaM sukhaprabodhayogyAvasthAjanakaM karma nidrA / caitanyasyAvispaSTatApAdakaM duHkhaprabodhyAvasthAhetuH karma nidrAnidrA // caitanyeti / caitanyasya yA'vispaSTatA tamasA''vRtaghaTavadavasthAna, nidrodayAddhi jIvastamo'vasthAyAmavasthito bhavati, tasyA ApAdakaM sukhenAnAyAsena yo'yaM prabodhaH, nakhaccho15 TikAdimAtreNaivAvabodhastadyogyAvasthA nidrAvasthetyucyate tajjanakaM karmApi nidrA kAraNe kAryopacArAdata eva na jahalliGgatvaM nidrAzabdasyeti bhAvArthaH / caitanyAvispaSTatApAdakatve sati karmatvasya nidrAnidrAyAM sattvAttadvAraNAya sukhaprabodhayogyAvasthAjanakatve satIti / zubhakarmamAtrasya sAmanyenAtmanaH sukhaprabodhayogyAvasthAjanakatvasaMzayavyudAsAya caitanyasyAvi spaSTatApAdakatve satItyuktaM na zubhakarma caitanyasyAvispaSTatApAdakamato na doSaH / yadyapi 20 pApakarma caitanyAvispaSTatApAdakaM, tathApi na nidrAtiriktaM tatsukhaprabodhayogyAvasthAjanakamato na doSaH / asyA utkRSTA sthitiH triMzatsAgaropamakoTIkoTayo varSasahasratritayazcAbAdhA, jaghanyA tu sAgaropamasya trayassaptabhAgAH palyopamAsaMkhyeyabhAgena nyUnA antrmuhuurtshcaabaadhaa| nidrAnidrA lakSayati-caitanyasyeti / caitanyAvispaSTatApAdakatve sati duHkhaprabodhayo. gyAvasthApAdakatve ca sati karmatvaM lakSaNArthaH, mithyAtvamohanIyAdikarmaNAM duHkhaprabodhayogyA25 vasthApAdakatvAJcaitanyasyAvispaSTatApAdakatvAcAvAtivyAptivAraNAya duHkhaprabodhyasvApAvasthApA dakatve sati karmatvasya vivakSitatve caitanyasyAvispaSTatApAdakatve satIti padaM na deyameva, anyapadaprayojanaM pUrvavat / nidrAto'tizAyinI nidreti madhyamapadalopisamAsena nidrAnidrA niSpanneti bodhyam / asyAH sthitI nidrAvat // Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mobaigotrakarma ] . gyAcaprakAzasamalaise . atha pracalAmAhaupaviSTasyotthitasya vA caitanyAvispaSTatApAdakaM karma prclaa| upaviSTasyeti / pracalayatyAtmAnamiti pracalA, svApAvasthAvizeSo'yam / avasthAyAmasyAmupaviSTa Urdhvasthito vA pracalayati vigharNayatyAtmAnaM, atra caitanyasyAvispaSTatA ca vinivRttendriyatvAtprItilavamAtranidAnA netragAtrakriyAphalA vijJeyA, IdRzavipAkaprApakaM karmApi 5 pracaletyucyate tathA copavezanotthAnakAlAvacchinnasthitimatpuruSasambandhisvApaprayuktacaitanyAvispaSTatApAdakatve sati karmatvaM lakSaNam / nidrAdAvativyAptivAraNAya sambandhyantam / pracalApracalAdAvativyAptivAraNAya sthitimaditi / nidrAdAvativyAptivAraNAyopavezanotthAnakAlAvacchinneti / nidrAyAM nidrAnidrAyAM ca puruSo hi zete / zokazramamadAdiprabhaveyaM pracalA / sthitI nidrAvat // 10. pracalApracalAmAha - 15 caGkamamANasya caitanyAvispaSTatApAdakaM karma pracalApracalA // cakramamANasyeti / caGkamaNakAlAvacchinnapuruSasambandhisvApaprayuktacaitanyAvispaSTatApAdakatve sati karmatvaM lakSaNam , kRtyaM spaSTam / sthitI api nidrAvat // styAnarddhimAha jAgradavasthA'dhyavasitArthasAdhanaviSayasvApAvasthAprayojakaM karma styAnarddhiH, iti darzanalabdhyAvArakaM nidrApaJcakam / / jAgradavastheti / styAnA piNDIbhUtA RddhirAtmazaktirUpA yasyAM sA styAnadiH, styAnagRddhirapi nAmAntaraM, styAnA bahutvena saMghAtamApannA gRddhirabhikAsA, jAgradavasthA'dhyavasitArthasAdhanaviSayA yasyAM svApAvasthAyAM sA styAnagRddhiH / IdRzAvasthApannasya prathamasaMhana- 20 nasyotkarSataH kezavArddhabalasadRzI zaktirupajAyate pravacane prasiddho'yamarthaH / tathA ca jAgradavasthAdhyavasitArthasAdhanaviSayakasvApAvasthAprayojakatve sati karmatvaM lakSaNaM nidrAdivAraNAya viSayakAntam / nidrAvadevAsyA ubhayavidhA sthitiH / nidrApazcakamidaM prAptAyA darzanopalabdherupaghAtaM karotItyAha-itIti, na tu darzanAvaraNacatuSTayavanmUlata eva darzanalabdhimupahantIti / atredaM vijJeyaM darzanAvaraNaM bandhe udaye sattAyAM ca kadAciccaturdhA SoDhA navadhA prApyate yadA 25 bandhAdiSu caturdhA vivakSyate tadA pUrvoditaM darzanAvaraNacatuSkaM vijJeyam / tadeva nidrApraca Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 6: taravaNyAvibhAkare [pari lAbhyAM SoDhA bhavati tadA tu darzanAvaraNapaTumucyate / tadeva ca nidrAdipaJcabhiryutaM navadhA bhavatyetadeva ca vibhAge darzanAvaraNanavakamityuktamiti // atha nIcairmotramAha-- nIca kulajanmanidAnaM tiraskArotpAdakaM karma nIcairgotram // nIcakuleti / nIcakulaM hInajAtyAdiH, caNDAlamauSTikavyAdhAdayaH / tatra yajjanmASSvirbhAvastannidAnaM nindAditiraskArotpAdakaJca yatkarma tannIcairgotramityarthaH / nIcakulajanmanidAnatve sati tiraskArotpAdakatve ca sati karmatvaM lakSaNam, vizeSaNavizeSyakRtyaM pUrvavat / sAmAnyena pApakarmamAtrasya tiraskArotpAdakatvAnnIca kulajanmanidAnatve satItyuktam / na kevalaM nIcairgotraM nIcakulasyotpattau nibandhanaM tathA ca sati tatrotpAdAnantaraM tasyAbhAvaprasa10 Ggena saMkramaNodvarttanAdikaM tadAnIM tasya na syAt, atastiraskArotpAdakatve ca satItyuktaM, tena na nimittakAraNamAtramidaM daNDAdivat yena saMkramaNodvarttanAdikaM na syAt, api tvasama - vAyikAraNatulyaM, tena nIcakulajasyApi nocairgotrodayavirodhaH / tadAnIM nIcakulajanmanidAtiraskArotpAdakakarmAbhAvAt / uccairgotrodaye hi na tiraskAro bhavatIti / asya viMzatisAgaropamakoTIkoTyaH parA sthitirabAdhA varSasahasradvayam jaghanyA tvaSTau muhUrttAH, abAdhA 15 cAntarmuhUrttam // asAtAvedanIyaM lakSayati 5 " duHkhavizeSopalabdhikAraNaM karmAsAtAvedanIyam / duHkhavizeSeti / duHkhaM janmajarAmaraNapriyaviyogAniSTasaMyogavyAdhibandhAdijanyaM zArIrikaM bahuvidhaM mAnasaM vA'tidussahaM pariNativizeSarUpaM tadupalabdheH kAraNaM yatkarma tada20 sAtavedanIyamityarthaH / vizeSyavizeSaNadalaprayojanaM sphuTam / duHkhavizeSapadena ca vailakSaNyabodhakena duHkhaM prANinAM kevalapuNyApakarSamAtrajanitaM na bhavati kintu svAnurUpakarmaprakarSajanitaM vedanAprakarSAnubhavarUpatvAt, anyathA duHkhamidaM puNyasampAdyeSTAhArApacayamAtrAdeva bhavet, na tu pApopacayasampAdyAniSTAhArAdirUpaviparItabAhya sAdhanaprakarSamapekSeteti, duHkhavizeSAnubhUteH sakalapApakarmasAdhAraNye'pi vedanIyottaraprakRtereva sAkSAttaddhetutvamiti ca 26 sUcyate / triMzatsAgaropamakoTI koTyo'sya parA sthitiH, jaghanyA sAgaropamasya trayastaptabhAgAH pakSyopamAsaMkhyeyabhAgena nyUnAH, sUkSmasaMparAye jaghanyA dvAdaza muhUrttAH // Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bamanAma ] nyAyaprakAzasamalavRte / atha mithyAtvamohanIyamAkhyAti tattvArthazraddhApratibandhakaM karma mithyAtvamohanIyam // - tttvaartheti| mithyAtvaM nAma darzanAkhyasya mohanIyasya tribhedasya mithyAtvasamyaktvamizrarUpasyaiko bhedaH, tacca sarvajJapraNItatattvArtheSu zraddhAvaimukhyakAritvena bandhakatvena ca mohanIyam / samyaktvamizrabhedau tvadhyavasAyavizeSeNa zodhitasya tasyaiva pariNAmavizeSau, tanmi-5 thyAtvamAbhigrahikAnAbhigrahikasAMzayikAdibhedenAnekavidhamapi yathAvasthitavastutattvazraddhAnanirodhakatvenaikarUpatayA vivakSitam / asya parA sthitiH saptatisAgaropamakoTIkoTyaH, abAdhAkAlassaptavarSasahasrANi, jaghanyA tu sAgaropamasya saptabhAgAH palyopamAsaMkhyeyabhAgena nyUnAH, abAdhA cAntarmuhUrtam // sthAvaranAmAcaSTeprAtikUlye'pi sthAnAntaragamanAbhAvaprayojakaM karma sthAvaranAma // prAtikUlye'pIti / prAtikUlye satyapi sthAnAntaragamanAbhAvaprayojakatve sati karmatvaM lakSaNArthaH / na ca sthAnAntaragamanAbhAve na prayojakaM karma, siddhAnAM dharmAdInAJca karmAbhAve'pi sthAnAntaragamanAbhAvAditi vAcyam , prAtikUlyaprayuktaM yatsthAnAntaragamanaM tadabhAve karmaNa eva prayojakatvAt , ata eva na tejovAyvoravyAptiH / nahi tayorgamanaM prAti- 15 kUlyaprayuktaM, kintu svAbhAvikaM, ataH prAtikUlyaprayuktasthAnAntaragamanAbhAvastayorapyastyeva tatra ca karmaiva prayojakamiti bhAvaH / sthAvaranAmakarmodayAdeva pRthivyaptejovAyuvanaspatInAM sthAnazIlatvam / viMzatisAgaropamakoTIkoTyo'sya parA sthitivarSasahasradvayamabAdhA / sAgaropamasya saptabhAgAH palyopamAsaMkhyeyabhAgena nyUnA jaghanyA, abAdhA tvantarmuhUrttam // sUkSmanAma svarUpayati 20 sUkSmapRthivyAdikAyeSatpattinidAnaM karma sUkSmanAma / yathA sarvalokavartinAM nigodAdInAm // sUkSmeti / yadudayAditarajIvAnugrahopaghAtAyogyasUkSmazarIranivRttiH tatkarmeti bhAvaH / yasya karmaNa udayAnniyatamevaikaikasya vA samuditAnAM bahUnAM vA jantuzarIrANAmadRzyatvaM na cakSu 1. tejovAyvostu sthAvaranAmakarmodaye'pi calanaM svAbhAvikameva, na punaruSNAdyabhitApena dvIndriyAdInAmivaviziSTamiti // 12.. Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 90: svanyAyavibhAkare [ pacamakiraNe rgrAhyatvaM tAdRzaM karmeti tAtparyArthaH / bAdarazarIrantu kadAcidadRzyaM kadAcizca dRzyamato niyatamevetyuktam / tathA ca niyatAdRzyazarIraptAptihetutve sati karmatvaM lakSaNam / asyotkRSTasthitiraSTAdazasAgaropamakoTIkoTyaH, aSTAdazavarSasahasrANyabAdhA / jaghanyA tu sthAvaranAmavat / nidarzanaM sUkSmanAmakarmabhAjA mAha yatheti // aparyAptanAma vakti ekendriyAdInAM yathAsvaM zvAsocchvAsAdiparyAptyaparipUrNatAprayojakaM karma aparyAptanAma / yathA labdhyaparyAptAnAm || 5 ekendriyAdInAmiti / yasyodaye sati svayogyAH zvAsocchvAsAdiparyAptayaH paripUrNatAM nAsAdayanti, aparyApta eva jIvo mriyate tadaparyAptanAmakarmetyarthaH / yathAyogyamityasyodA10 haraNamekendriyAdInAmiti, tadevAha yatheti / asya sthitI api sUkSmanAmakarmavat // atha sAdhAraNakarmAssviSkaroti anantajIvAnAmekazarIravattvanidAnaM karma sAdhAraNanAma / yathA kandAdau // ananteti / yasya karmaNa udadyAdanantAnAM jIvAnAM zarIramekaM bhavati tatsAdhAraNanAmakarmetyarthaH / nanu prathamamutpattidezamupayAtena prANinA taccharIrasya niSpAditatvAtsarvAtma15 nA'nyonyAnugamanena kroDIkRtatvAzca kathaM tatrAnyeSAM jIvAnAmavakAzaH, satyapi cAvakAze yena taccharIraM niSpAditamanyo'nyAnugamanena ca kroDIkRtaM sa eva tatra pradhAnaH, tasyaiva ca paryAptA paryAptavyavasthA prANApAnAdipudgalopAdAnazca syAnna zeSANAmiti cenmaivam, tathA vidhakarmodayasAmarthyena samakameva sarveSAmutpattidezaprApteH taccharIrAzrayaparyAptinirvartanasya prANApAnAdiyogya pudgalagrahaNasya ca sarvajJairuktatvAt / pratyekanAmakarmaNya tivyAptivAraNAyA20 nantajIvAnAmiti / nidarzanamAha yatheti / asya sthitI sUkSmavat // asthiranAmAha prayogazUnyakAle zrRjihvAdInAM kampanahetuH karma asthiranAma // prayogeti / bhrUjihvAdInAmiti zarIrAvayavadyotakam / prayogakAle yaccharIrAvayavAnAM kampanaM na tatkarma nimittaM, api tu jIvapariNAmaprayuktaM, tasmAtprayogazUnyakAla ityuktaM, tathA 25 ca prayogazUnyakAlInazarIrAvayavAsthiratvaprayojakatve sati karmatvamiti lakSaNam / vihAyogatyAdivyabhicAranirAsakaM vA prayogazUnyakAla iti padam / pazcendriyavadasya sthitI // Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyaprakAza anAdeyanAma ] nyAyaprakAzasamalaGkRte azubhanAma lakSayati nAbhyadho'vayavAzubhatvaprayojakaM karma azubhanAma // nAbhyadho'vayaveti / nAbhyadho'vayavAzubhatvaprayojakatve sati karmatvaM lakSaNam / nAbheradhastanaiH pAdAdyavayavairhi spRSTaH paro ruSyatIti teSAmazubhatvamavaseyam / kAminyAH pAdenApi spRSTaH paro na ruSyati kintu tuSyatyeveti vyabhicAra iti na ca vAcyam , tattoSasya moha- 5 nIyanibandhanatvAt / huNDasaMsthAnAdAvativyAptivAraNAya nAbhyadho'trayaveti, huNDasya tu sarvAvayavAzubhatvaprayojakatvAnnAtivyAptiH / paJcendriyavadasya sthitI // durbhaganAmasvarUpamAha svasya dRSTamAtreNa pareSAmudvegajanakaM karma durbhaganAma // svasyeti / yaH prANI dRSTamAtro'pyupakArakRdapi rUpAdiguNopeto'pi pareSAmudvejako 10 manaso'priyo bhavati yatkarmaprabhAvAttaharbhaganAmetyarthaH / surUpe suguNe'pi ca svasmin parasyodvegajanakatve sati karmatvaM lakSaNam , huNDAdikarmaNyativyAptivAraNAya surUpa ityAdidalaM bhAvyam / asyApi sthitI pazcendriyavat // dussvaranAmAbhidhatteamanoharasvaravattvaprayojakaM karma dussvaranAma / yathA kharoSTrAdInAm // . 15 amanohareti / yasyodayAdamanojJasvaravAn-dInahInasvaro bhavati zrUyamANo'pyasukhamAvahati svaraH tdussvrnaametyrthH| susvaranAmakarmaNyativyAptivAraNArthamamanohareti / asya sthitI paJcendriyajAtitulye / keSAmIdRzaM karma dRzyata ityatrAha yatheti / / anAdeyanAma nirvakti ucitavaktRtve'pyagrAhyatAdiprayojakaM karma anAdeyanAma // .. 20 ucitavaktRtve'pIti / yasya prabhAvato yuktamapi bruvANaH parihAryavacano bhavati, arhaNArhasyApyarhaNAM nAcarati lokastadanAdeyanAmetyarthaH, niSprabhopetazarIranivartakaM karmAnAdeya nAmeti kecit / ucitavaktRsambandhivacanAdyagrAhyatAprayojakakarmatvaM lakSaNArthaH / ucitavaktRsambandhIti padantu pUrvoktanItyA'bhaMbhavavAraNAya / asyApi sthitI paJcendriyavat // Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 12: tattvanyAyavibhAkare [ paJcamakiraNe ayazaHkIrttinAmAha jJAnavijJAnAdiyutatve'pi yazAkIrtyabhAvaprayojakaM karma ayaza:kIrtinAma / iti sthAvaradazakam // jJAnavijJAneti / vyAvahArikaM yathArthajJAnaM jJAnaM, zAstrasaMskRtaM jJAnaM vijJAnaM, yato jJAnA5 diyogyaguNapUrNo'pi yo na yaza kIrtimAn parantvazlAghyo bhavati tadayazaHkIrtinAmetyarthaH / jJAnavijJAnAdiyutatve'pItyasya sArthakatA pUrvavadbhAvyA / sthitI paJcendriyavat / sthAvaranAmaprabhRti yAvadayazaHkIrtikarmANi vibhAgavAkyasthasthAvaradazakapadavAcyAnItyAhetIti // .. narakagatinAma nirUpayati nArakatvaparyAyapariNatiprayojakaM karma nrkgtiH|| 10 nArakatveti / lakSaNantu nArakatvaparyAyapariNatiprayojakakarmatvam / kRtyazca manujagati vat / asyotkRSTA sthitiH paJcendriyavat / jaghanyA tu sAgaropamasahasrasya dvau saptabhAgI palyopamAsaMkhyeyabhAgena nyUnau, abAdhA tvantarmuhUrttam // narakAyuSo lakSaNamAcaSTe AyuHpUrNatAM yAvannarakasthitihetuH karma narakAyuH / / 15 AyuHpUrNatAmiti / yAvatsvayogyAyuH pUrNatvaM narakasthitihetutve sati karmatvaM lakSaNam / narakazca tIvrazItoSNAdipIDAkaraM sthAnam / narakagatAvativyAptivAraNAya yAvatsvayogyAyuHpUrNatvamiti padam / narakagaterAyuHpUrNatve'pi sattAyAM vartamAnatvAnna doSaH / trayastriMzatsAgaropamANi parA sthitirabAdhA ca pUrvakoTitribhAgaH, jaghanyaM dazasahasramabAdhA cAntarmuhUrttam / / narakAnupUrvIlakSaNamAha___balAnnarakanayanAnuguNaM karma narakAnupUrvI / iti nirayatrikam // balAditi / prakRSTaM pApaphalamupabhoktuM narAn-gurupApakAriNaH prANinaH kAyanti zabdayantIti narakAstadgatau vrajato jIvasya dvisamayAdinA vigraheNa anuzreNiniyatA gamanapariNatiryatassA narakAnupUrvIti bhAvaH / spaSTamanyat / utkRSTA sthitiH paJcendriyavat / jaghanyA tu larakagativat / imAnyeva vibhAgavAkye nirayatrikapadenoktAnItyAhetIti // 25. samprati cAritramohanIyasya kaSAyavedanIyanokaSAyavedanIyarUpeNa dvaividhyAtkaSAyasya ca krodhamAnamAyAlobhAtmakasya pratyekamanantAnubandhyapratyAkhyAnapratyAkhyAnasaMjvalanabhedena SoDaza 20 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anantAnuvandhinaH ] nyAyaprakAzasamalaGkRte vidhatvAttAn krameNAbhidhAtumAdau anantAnubandhizabdaM nirvakti--.. - anantAnubandhinazcAnantasaMsAramUlanidAnamithyAtvahetukA anantabhavAnubandhasvabhAvA AjanmabhAvino narakagatipradAyinaH samyaktvaghAtinaH // anantAnubandhinazceti / anantaH saMsArazcaturgatirUpastamanubadhnantyanusandadhatItyevaM- 5 zIlA ye jIvapariNAmavizeSAH krodhAdayaste'nantAnubandhinaH, yadyapyeteSAmitarakaSAyavirahitAnAmudayo nAsti tathApi avazyamanantabhavabhramaNamUlakAraNamithyAtvodayApekSakatvAdete. SAmevaitannAma / na punaH sahajodayAnAmanyakaSAyANAmapi, teSAmavazyaM mithyAtvodayApekSakatvAbhAvAt etadevAha-anantasaMsAreti / anantasvarUpasaMsArasya mUlakAraNaM yanmithyAtvaM tadeva heturyeSAmityarthaH / mithyAtvasattve hi niyatamaviratistatsattve pramAdastatsattve 10 cAvazyaM kaSAyA iti mithyAtvaM kaSAyaheturiti bhaavH| kaSAyasya ca karmazarIrayogyapudgalagrahaNe pradhAnahetutvAdavazyaM tatsattve bhavasambandha ityAzayenAhAnantabhavAnubandhasvabhAvA iti / krodhAdaya ekaikA api anantasaMsArAnubandhina ityarthaH / anubandhaH sambandhaH parasparAzleSarUpaH / eSAmavadhimAhA''janmabhAvina iti / yAvajjIvabhAvina ityarthaH / iSTAniSTaviyogasaMyogAbhilaSitAlAbhAdyanyatamahetunA krodhAdayassamutpannA na zAmyantyAmaraNaM 15 bhavAntaramapyanubadhnanti, avidyamAnapazcAttApapariNAmAstIvrAnuzayA ata evaiSAmAjanmabhAvitvamiti bhAvaH / tatphalamAha naraketi / tattvArthAzraddhAnarUpamithyAtvasyodayAt samyaktvasya saMbhava eva nAstIti krodhAdaya ete svAbhAvikasyAtmanassamyaktvasya ghotakA ityAzayenAha samyaktvaghAtina iti // adhunA'nantAnubandhikrodhasvarUpamAha- 20 evambhUtaM prItyabhAvotpAdakaM karma anntaanubndhikrodhH||.. evambhUtamiti / anantAnubandhitve sati prItyabhAvotpAdakatve sati karmatvaM lakSaNam / yadudayAjjIvo'nantAnubandhinaM svaparopaghAtaniranugrahAhitakrauryapariNAmamamarSAprItimanyuzabdavAcyaM krodhamavApnoti tatkApi anantAnubandhikrodha ucyata iti bhAvaH / na cAnantAnuba 1. prAyeNAnantAnubandhyudaye mRto narakagatAveva gacchati, tenAnantAnubandhyudayavatAM mithyAdRzAM keSAJciduparitanauveyakeSUtpattAvapi na kSatiH // 2. anantAnubandhiSUditeSu na mithyAtvakSayopazamastadabhAvAcca na samyaktvamityupacAreNa samyaktvaghAtakatvameSAM na mukhyataH, taireva samyaktvasyAvRtatvena mithyAtvasya vaiyApatteH / kaSAyANAM kevalajJAnAvaraNahetutvAbhAve'pi kaSAyakSayasya taddhetutvavadanantAnubandhinAM kSayopazame samyaktvalAbho vijJeyaH // Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :94: tattvanyAyavibhAkare . [ pazcamakiraNe ndhipadaM prItyabhAve vizeSaNaM tasyaiva tAdRzatvAnna tu karmaNa iti vAcyam , tadanukUlatvena karmaNo'pi tathAtvAbhyupagamAt / AdyasatyantamatrApratyAkhyAnakrodhAdAvatiprasaGgavAraNAya, dvitIyaJcAnantAnubandhimAnAdAvatiprasaGgavAraNAya / asya parA sthitiH triMzatsAgaropamakoTIkoTyaH / varSasahasratritayaM cAbAdhA, jaghanyA sAgaropamasya ca catvAro bhAgAH palyopamAsaMkhyeya5 bhAganyUnAH / ayaM parvatarAjitulyaH krodhaH zilAyAmutpannAyA rAjeryAvacchilArUpamavasthAnaM tadvadutpannAnantAnubandhikrodhasya yAvattatra bhave jIvati tAvadanuvRttistadanumaraNAcca prAyo narakaprApakatvAttattulyatvaM bhAvyam / kSamayA pratihanyate'yam / / anantAnubandhimAnasvarUpamAha tAdRzaM namratAvirahaprayojakaM karma anantAnubandhimAnaH // 10 tAdRzamiti / anantAnubandhItyarthaH / yadudayAdanantAnubandhinaM jAtyAgutsekAvaSTambhAt parApraNatirUpaM namratAvirahaM gacchati tatkarmAnantAnubandhimAna ityarthaH / kRtyaM pUrvavadUhyam / sthitI cAnantAnubandhikrodhavat / zailastambhasamAno'yaM mAnaH / kutazcitkAraNAtsamutpanno' nantAnubandhimAna AmaraNAnna vyapagacchati, jAtyantarAnubandhI niranunayo'pratyavamarzazceti bhAvyam / mArdavena pratihanyate'yam // 15. athAnantAnubandhimAyAmAha . IdRk saralatAbhAvaprayojakaM karma anantAnubandhimAyA // iidRgiti| anantAnubandhItyarthaH / yadudayato'nantAnubandhinI vazcanAdyAtmakAtmapariNatirUpAM saralatvAbhAvAtmikAM mAyAmApnoti tatkarmAnantAnubandhimAyeti bhAvaH / anantAnu bandhitve sati saralatvAbhAvAdiprayojakatve sati karmatvaM lakSaNam , AdinA praNidhyupadhinika20 tyAdInAM saGgrahaH, kRtyaM prAgvat / sthitI cAnantAnubandhikrodhavat, ghanavaMzamUlasadRzIyaM . mAyA, upAyazatenApi RjUkamazakyatvAt / iyaM Arjavena pratihanyate // anantAnubandhilobhaM lakSayati IdRzaM dravyAdimUrchAhetuH krmaanntaanubndhilobhH|| IdRzamiti / anantAnubandhItyarthaH / yasyodayAdanantAnubandhinamanuprahapravaNadravyAdyabhi25 kATAvezarUpamasaMtoSAtmakajIvapariNAmavizeSa lobhameti tatkarmAnantAnubandhilobha iti bhaavH| 1. pratihananaJcodayanirodhoditaviphalIkaraNarUpamevamapre'pi // Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyAkhyAnAH ] nyAyaprakAzasamalahate anantAnubandhitve sati dravyAdimUrchAdihetutve sati karmatvaM lakSaNaM, kRtyaM pUrvavat / lobho'yaM lAkSArAgasadRzaH, santoSeNa pratihanyate / sthitI cAnantAnubandhikrodhavat // sampratyapratyAkhyAnakrodhAdyabhidhAnAyA'pratyAkhyAnasvarUpamAha pratyAkhyAnAvaraNabhUtA vrssaavdhibhaavinstiryggtidaayinssrvdeshvirtighaatinshcaaprtyaakhyaanaaH|| pratyAkhyAnAvaraNabhUtA iti / dezasarvaviratibhedataH pratyAkhyAnaM dvividhaM / pratyAkhyAnaM nAma pratiSedhasyAcAryasannidhAvAkhyAnaM bhAvataH, na hanmi yAvajjIvaM sarvAn prANina ityAdirUpataH / alpaM pratyAkhyAnamapratyAkhyAnaM dezaviratirUpaM tadapyAvRNvantItyapratyAkhyAnAvaraNAsta evAtrApratyAkhyAnazabdenoktAH / tadevAha pratyAkhyAnAvaraNabhUtA iti dezato'pi pratyAkhyAnasyAvaraNabhUtA ityarthaH / eSAmudaye hi viratirna bhavatyeva / kimete'nantAnubandhi- 10 vadAjanmabhAvina ityatrAha varSAvadhibhAvina iti / jaghanyenASTamAsasthitikA utkarSeNa varSasthitikA iti bhAvaH / na cAnantAnubandhikrodhamanusRtya mRtAnAM narakeSUtpattirivApratyAkhyAnAvaraNakrodhamanusRtya mRtAnAM, kintu kSutpipAsAzItoSNadaMzamazakA divividhavyasanavazIkRtatiryaggatAvevetyAha tiryaggatidAyina iti / kimeSAM kAryamityatrAha sarvadezaviratighAtina iti / dezatassarvatazca viratiM nirundhantIti bhaavH|| 15 ekapranthena saMkSepakAmo'pratyAkhyAnakrodhamAnamAyAlobhAnAM svarUpANyupadarzayatietadviziSTAH pUrvoktasvarUpAH krodhaadyo'prtyaakhyaankrodhaadyH|| etadviziSTA iti / apratyAkhyAnasahitA ityarthaH / pUrvoktasvarUpA iti prItyabhAvotpAdakakarmatvanamratAvirahaprayojakakarmatvasaralatAbhAvaprayojakakarmatvadravyAdimUrchAhetukarmatvarUpAityarthaH / krodhAdaya iti / kinta ityatrAhApratyAkhyAnakrodhAdaya iti Adinobhayatra mAna- 20 mAyAlobhAnAM grahaNam / lakSaNaM prayojanaJca pUrvavadUhyam / sthitI cAnantAnubandhikrodhavat / krameNa bhUrAjyasthistambhameSaviSANakardamarAgasadRzA ete // pratyAkhyAnAvaraNakrodhAdInabhidhAtuM pratyAkhyAnAvaraNasvarUpamAha sarvaviratyAvaraNakAriNo mAsacatuSTayabhAvino manujagatipradAyinassAdhudharmaghAtinaH pratyAkhyAnAH // 25 1. prAyovAdApekSayayamuktiH, apratyAkhyAnAvaraNodayavatAmaviratasamyagdRzAM tiyaGmanuSyANAJca sureSutpatteH pratyAkhyAnAvaraNodayavatAca dezaviratAnAM davegatarepratyAkhyAnAvaraNodayavatAzca samyagdRSTidevAnAM manujagatezca shruteH|| Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvasyAyavibhAko sarvaviratyAvaraNakAriNa iti / sarvaviratirUpaM pratyAkhyAnamAvRNvantIti bhaavH| asyodaye hi viratyaviratirbhavati, uttamacAritralAbhastu na bhavati / avadhimAha mAsacatuSTayabhAvina iti / utkarSeNeyamuktiH, jaghanyena tu ahorAtraM vijJeyam / kutraiSAM janmapradatvamityatrAha manujagatipradAyina iti manujeSUtpattiM labhata iti bhAvaH / kAryamAha sAdhudharmaghAtina iti 5 sAdhudharmapariNAmotpattiM nAzayantItyarthaH / pratyAkhyAnAvaraNakrodhacatuSTayasvarUpaM saMkSepeNAha.. IdRzAH krodhAdaya eva prtyaakhyaankrodhaadyH|| IzA iti / pratyAkhyAnAvaraNabhUtA ityarthaH / krodhAdaya eveti pUrvoktasvarUpAH krodhAdaya evetyarthaH / pratyAkhyAnakrodhAdaya iti pratyAkhyAnAvaraNabhUtAH krodhamAnamAyAlobhA 10 ityarthaH / lakSaNaM prayojanazca prAgvat / sthitI cAnantAnubandhikrodhavat , krameNaite vaalukaaraajidaarustmbhgomuutrikaakhnyjnraagsdRshaaH|| saMjvalanakrodhAdInnivaktumAdau saMjvalanasvarUpamAcaSTe ISatsaMjvalanakAriNaH pakSAvadhayo devagatipradAyino yathAkhyAtacA... ritraghAtinassaMjvalanAH / IdRzAzca krodhAdaya evaM sNjvlnkrodhaadyH|| 1 ISatsaMjvalanakAriNa iti / parISahopasargAdisaMpAte sati cAritriNamapi saM=ISad jvalayantIti saMjvalanAH, eSAmudaye hi yathAkhyAtacAritralAbho na bhavati, akaSAyacAritralAbho na bhavatIti bhAvaH / eSAmapyavadhimAha pakSAvadhaya iti / utkarSeNedam pAkSikapratikramaNakAle prakarSato vidhyApanAt , jaghanyena tu pazcAttApotpattyanantarameva vyapagacchantIti bhAvaH / IdRzaM krodhAdikamanumRtAnAM kA gatirityatrAha devagatipradAyina iti / teSAM kAryamAha yathA20 khyAteti / upazAntakSINakaSAyasya yathAkhyAtacAritrAvApteriti bhAvaH / saMkSepatassaMjvalanakro dhAdisvarUpamupadarzayati IdRzAzceti / sNjvlnaatmkaashcetyrthH| cazabdaH prkaarbhedsmaaptidyotkH| krodhAdaya eveti lakSaNaM pUrvavat / utkRSTA sthitiH prAgvat , jaghanyA tu saMjvalanakrodhasya mAsadvayaM saMjvalanamAnasya mAsaH, saMjvalanamAyAyA ardhamAsaH, saMjvalanalobhasyAntarmuhUrttam , sarveSAmabAdhAkAlo'ntarmuhUrttam / krameNodakarAjitRNastambhanirlekhanaharidrArAgasadRzA ete // 1. saMjvalanA na kevalaM yathAkhyAtopaghAtinaH kintu zeSacAritrANAmapi dezopaghAtino bhavanti, yatasteSAmudaye zeSacAritramapi sAticAraM bhavatIti bhAvaH // 2, vyavahAranayApekSayA'yaM kAlaniyamaH, bAhubaliprabhRtInAmanyeSAMsaMyatAdInAJca saMjvalanasya pakSAtparato'pi mAsavarSAdikAle pratyAkhyAnAvaraNAnAmapratyAkhyAnAvaraNAnAmanantAnubadhinAzcAntarmuhUrtAdikAlaM sthitizravaNAt // Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokaSAyAH nyAyaprakAzasamalate ..atha cAritramohanIyasyAparabhedaM nokaSAyAkhyaM pUrvoditakaSAyasahacAriNaM kaSAyoDIpakaM sahacArikaMSAyasamaphalaM navavidhaM krameNA''khyAtumupakramate hAsyotpAdakaM karma hAsyamohanIyam // hAsyotpAdakamiti / yasyodayena sanimittamanimittaM vA hasati raGgAvatIrNanaTavat tatkarma hAsyamohanIyamityarthaH / hAsyotpAdakatve sati karmatvaM lakSaNaM, kRtyaM suspaSTam / utkRSTA 5 sthitiranantAnubandhikrodhavat , jaghanyA tu sAgaropamasya dvau saptabhAgau palyopamAsaMkhyeyabhAganyUnau, antarmuhUrtaJcAbAdhA // ratimohanIyamAha padArthaviSayakaprItyasAdhAraNakAraNaM karma ratimohanIyam / / padArtheti / padArthaviSayakaprItyasAdhAraNakAraNatve sati karmatvaM lakSaNam / lobhAdAvati- 10 vyAptivAraNAyAsAdhAraNeti / saubhAgyanAmakarmaNyativyAptivAraNAya padArthaviSayaketi / sthitI hAsyamohanIyavat // aratimohanIyamAcaSTe padArthaviSayakodvegakAraNaM karma aratimohanIyam // padArthaviSayaketi / padArthaviSayakodvegakAraNatve sati karmatvaM lakSaNam / durbhaganAma- 15 karmaNyativyAptivAraNAya padArthaviSayaketi / sthitI hAsyamohanIyasyeva / / zokamohanIyaM vakti abhISTaviyogAdiduHkhahetuH karma zokamohanIyam // abhISTaviyogAdIti / abhISTaviyogAdijanyaduHkhahetutve sati karmatvaM lakSaNam / yadudayAt priyaviprayogAdau svorastADamAkrandati, paridevate, bhUpIThe ca luThati, dIrgha niHzvasiti, 20 tacchokamohanIyamityarthaH / asAte'tivyAptivAraNAya janyAntam / sthitI hAsyamohanIyavat // .... bhayamohanIyamAcaSTe. bhayotpAdAsAdhAraNaM kAraNaM karma bhayamohanIyam // Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvanyAyavibhAkare [ paJcamakiraNe bhayotpAdeti / yasyodayena sanimittamanimittaM vA trasyati, vepate, udvijate, tadbhayamohanIyam / bhayotpAdAsAdhAraNakAraNatve sati karmatvaM lakSaNam / parAghAte'tivyAptivAraNAyAsAdhAraNeti svanikhilabhayakAraNamityarthaH, parAghAtena tu sabhyAdInAM pareSAmeva bhayaM bhavati anena tu svasyeti bhAvaH, sthitI hAsyamohanIyavat / / 5 jugupsAmohanIyamAkhyAti- - - bIbhatsapadArthAvalokanajAtavyalokaprayojakaM karma jugupsAmohanIyam // bIbhatseti / yadudayAMt purISAdibIbhatsapadArtheSu jugupsAvAn bhavati, zubhAzubhadravyaviSayakaM vA vyalIkamupajAyate, tajjugupsAmohanIyamityarthaH / sthitI hAsyamohanIyavat / / puruSavedasvarUpamAcaSTe10 strImAtrasaMbhogaviSayakAbhilASotpAdakaM karma puruSavedaH // strImAtreti / udriktazleSmaNa AmraphalAbhilASeva yasyodaye puMsaH striyAmabhilASA bhavati, tRNAgnijvAlAsamAnaH sa puruSaveda ityarthaH / napuMsakavede'tivyAptivAraNAya mAtreti / puruSavedamohAgne zaM jvalatassamAsAditapratikriyasyAzveva prazamo jAyate samAsAditatRNapula kasyeva, nAtIva sthAsnuranubandhaH / utkRSTA sthitirasya hAsyamohanIyavat jaghanyA tvaSTau 15 varSANi, abAdhA'ntarmuhUrttakAlaH / / strIvedamAha puruSamAtrasaMbhogaviSayakAbhilASotpAdakaM karma strIvedaH // puruSamAtreti / pittadravyodaye madhurAbhilASAvat yasyodaye puMsyabhilASA striyAssamupajAyate dRDhatarakhadirAdikASThapravRddhajvAlAkalApajvalanavat , bahutarakAlAvasthAyI ciraprazAmyaH 20 saMbhASaNasparzanendhanAbhivardhitassa strIvedaH / napuMsakavede'tivyAptivAraNAya mAtrapadam , sthitI hAsyamohanIyavat // napuMsakavedamAkhyAti puMstrIsaMbhogaviSayakAbhilASotpAdakaM karma npuNskvedH| iti kssaaypnycviNshtiH|| 25 puMstrIti / pittazleSmodaye majjikAbhilASAvat yasyodaye paNDakasya strIpuMsayorabhilASA samudeti mahAnagaradAhadahanasannibhakarISakRzAnuvadantarvijRmbhamANadIptatarakaranikaro bahutara Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAtinAmakarma ] nyAyaprakAzasamalate : 99 : kAlaprazamaH sa napuMsakavedaH / strIpuruSavedayorativyAptivAraNAya puMkhIti / sthitI hAsyamohanIyasyeva / imAnyeva paJcaviMzatikarmANi vibhAgavAkyaghaTakakaSAyapazcaviMzatipadagrAhyANItyAha-itIti / SoDazakaSAyA navanokaSAyAzceti militvetyarthaH // atha tiryaggatimAha tiryaktvaparyAyapariNatiprayojaka karma tiryggtiH|| 5 tiryaktveti / tiryaktvaparyAyapariNatiprayojakatve sati karmatvaM tiryaggaterlakSaNam , kRtyaM manujagativat, sthitI paJcendriyavat // tiryagAnupUrvIsvarUpamAhatiryaggatau balAnnayanahetukaM karma tiryagAnupUrvI / iti tiryagdvikam // tiryaggatAviti / balAttiryaggatinayanahetutve sati karmatvaM lakSaNam / manujAnupUrvyAdAvativyAptivAraNAya tirygiti| sthitI ca paJcendriyavadeva / ime eva vibhAgavAkyaghaTakatirya- 10 gdvikapadabodhye ityAha itIti // ... ekendriyajAtinAma nirUpayatiekendriyavyavahArahetuH karma ekendriyjaatiH| asyAH sparzendriyameva / / ekendriyeti / yadudayAdayaM pRthivIkAyikAdirekendriya iti saMjJAM labhate vyapadizyate ca, tAdRzaM karmetyarthaH / ekendriyavyavahArakAraNatve sati karmatvaM lakSaNam / dvIndriyajAtyAdi- 15 vAraNAyaiketi / atra drvyendriymnggopaanggnaamendriypryaaptinaamsaamrthyaadbhvti| bhAvarUpantu tattadindriyAvaraNakSayopazamasAmarthyAdbhavati, jAtinAma tu vyavahAranibandhanasamAnapariNatau 1. nanu vyavahArazabdaprayogaH, tathA caikendriyAdizabdapravRttinibandhanabhUtajAtivipAkavedya karmaprakRtirekendriyAdijAtiriti lakSaNArthaH, tacca na yuktaM zabdapravRttinimittatvena kvApi jAtyasiddheritarathA hAdipadapravRttinimittatayA haritvAdijAterapi siddhiH syAt tathApyekendriyAdizabdapravRttinimittatayA tAdRzajAtisvIkAre nArakAdivyavahAraniyAmakatayA paJcendriyatvavyApyanArakatvAdijAtisiddhau gatinAmno vaiyarthyApattezceti cenna, apakRSTacaitanyAdiniyAmakatayaikendriyatvAdijAtisiddheH, na tu zabdapravRttinimittatayA, sA ca jAtirekendriyAdivyavahAranibandhanA, lAghavAttannibandhanatayA ca jAtinAmasiddhiH / nArakatvAdikaM tu na jAtirUpam , tiryaktvasya paJcendriya tvAdinA sAryAt / mAnuSatvAvacchedena paJcendriyatve tiryaktvAbhAvasAmAnAdhikaraNyasyaikendriyatvAvacchedena tiryaktve paJcendriyatvAbhAvasAmAnAdhikaraNyasya sattvAt tadubhayasya ca tiryapaJcendriyatvAvacchedena vRtteH, kintu sukhaduHkhavizeSopabhoganiyAmakapariNAmavizeSatayA nArakatvAdInAM tanniyAmakatvena gatinAmna AvazyakatvAditi // Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :100: tattvanyAyavibhAkare paJcamakiraNe ] nibandhanamiti bhAvyam / iyaM jAtiH kIdRzendriyavyavahAraprayojiketyAzaGkAyAmAhAsyA iti, paJcamyarthaH prayuktatvaM tathA caikendriyajAtinAmaprayuktaM sparzendriyamevetyarthaH, kevalasparzendriyApekSayA yo'yamekendriyavyavahArastatra prayojakamidaM karmeti bhAvArthaH / utkRSTA'sya sthitiH paJcendriyavat , jaghanyA tu devagativat // 5 dvIndriyAdijAtinAma lakSayati-- dvIndriyavyavahArakAraNaM karma dvIndriyajAtiH / sparzarasane / trIndriyavyavahArasAdhanaM karma trIndriyajAtiH / sparzarasanaghrANAni / caturindriyavyavahAranidAnaM karma caturindriyajAtiH / sparzarasanaghANacakSuSi / / dviindriyeti|dviindriyvyvhaarkaarnntve sati karmatvaM lakSaNam / kRtyaM pUrvavat / kIdRze10 ndriyavyavahAre prayojakamityatrAha-sparzarasana iti, asyA ityanuSajyate, ziSTaM spaSTam / asyA utkRSTA sthitiraSTAdazasAgaropamakoTIkoTyaH, aSTAdazavarSazatAnyabAdhA, jaghanyA tu devagativat / trIndriyajAtinAmAcaSTe-trIndriyeti / lakSaNaM kRtyazca pUrvavadeva / asyA vyavahAre nibandhanAnIndriyANyAha sparzeti, asyA ityanuSajyate / sthitI cAsyA dvIndriyajAtivat / caturindriyajAtinAmAkhyAti-caturindriyeti / spaSTaM lakSaNaM kRtyaJca / asyA vyavahAre 15 nibandhanAnIndriyANyAha sparzarasaneti / sthitI ca dvIndriyajAtivat // atha kukhagatyAdInyAha-- ... aprazastagamanaprayojakaM karma kukhagatiH / yathA kharoSTrAdInAm / svAvayavaireva svapIDAjanananidAnaM karma upaghAtanAma / zarIraniSThAprazastavarNa prayojakaM karma aprazastavarNanAma | yathA kAkAdInAm / zarIraniSThAprazasta20 gandhaprayojakaM karma aprazastagandhanAma | yathA lazunAdInAm / zarIravRttya prazastarasaprayojakaM karma aprazastarasanAma / yathA nimbAdInAm / zarIravRttyaprazastasparzaprayojakaM karma aprazastasparzanAma / yathA babbulAdInAm / ityaprazastavarNacatuSkam // ... aprazasteti / aprazastagamanaprayojakatve sati karmatvaM lakSaNam / yadvazena ca kharoSTra25 TolAdInAmivAprazastagamanamaGginAmupajAyate sA kutsitA vihAyogatiH kukhagatiH / nara__ kagatyAdilakSyatAvyudAsAya lakSye kheti / zubhakhagatAvativyAptivAraNAyAprazasteti / sthitI ca paJcendriyavat ! nidarzanamAha yatheti / upaghAtanAma nirUpayati-svAvayavaireveti / svazarI Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMhananakarma ] nyAyaprakAzasamalaGkRte : 102 : rAvayavaireva pratijihvAgalavRndalambakacauradantAdibhizzarIrAntarvardhamAnairyadudayAdupahanyate jantustadupaghAtanAmetyarthaH / zarIrAGgopAGgaghAtakaM svaparAkramavijayAdyupaghAtajanaka vopaghAtanAmeti tattvArthabhASyam / asAtAdAvativyAptivAraNAya svAvayavaireveti / paJcendriyavadevAsya sthitii| aprazastavarNanAmAha-zarIraniSTheti / zarIraniSThAprazastavarNaprayojakatve sati karmatvaM lakSaNam / aprazasto varNo'tibIbhatsadarzanaHkRSNAdivarNaH / prazastavarNanAmnyativyAptivAraNAyAprazastA- 5 ntam / pudgalaniSThAprazastavaNe karmaNo'prayojakatvenAprazastavarNanAmakarma phalAnumeyaM na bhavediti zarIraniSTheti / paJcendriyavadasya sthitI / aprazastavarNanAmakarmodayavato dRSTAntamAha yatheti / aprazastagandhanAmAcaSTe-zarIreti / kuthitamRtamUSakAdidurgandhatA'prazastagandhaH / ziSTaM sarvamaprazastavarNavat / paJcendriyavadasya sthitI, nidarzanamAha yatheti / aprazastarasanAmAbhidhattezarIravRttIti / lakSaNaM pUrvavat sthitI ca / dRSTAntamAha yatheti / athAprazastasparzanAmAha- 10 zarIravRttIti / lakSaNaM spaSTaM kRtyazca, sthitI pUrvavat dRSTAntamAha yatheti / vibhAgavAkye eta evAprazastavarNacatuSkapadenoktA ityAha itIti // RSabhanArAcAdisaMhananAnyAha ubhayato markaTabandhAkalitAsthisaMcayavRttipaTTabandhasadRzAsthiprayojakaM karma RSabhanArAcam / ubhayato markaTabandhamAtrasaMvalitAsthisandhinidAnaM 15 karma nArAcam / ekato markaTabandhaviziSTAsthisandhinidAnaM karmArdhanArAcam / kevalakIlikAsahazAsthibaddhAsthinicayaprayojaka karma kIlikA // parasparapRthakasthitikAnAmasthanAM zithilasaMzleSanidAnaM karma sevArtam / iti saMhananapazcakam // ubhayata iti / ubhayato markaTabandhasaMvalitAsthisaMcayavRttipaTTasadRzAsthiprayojakatve 20 sati karmatvaM lakSaNam atra tAdRzAsthimAtraprayojakatve satIti vAcyamanyathA varSabhanArAce vyabhicArApatteH / nArAce vyabhicAravAraNAya paTTasadRzAsthIti / asyotkRSTA sthitiAdazasAgaropamakoTIkoTyaH, dvAdazavarSazatAnyabAdhA, pazcendriyavajjaghanyA / asya karmaNaH sthAne vAsyAdhaM RSabhasyA nArAcasyArdhamiti kRtvA'rdhavajrarSabhanArAcanAma paThanti tattvArthabhASyakArAH / karmaprakRtigrantheSvatra paTTahInaM vajranArAcanAma paThitam / nArAcasaMhananamAcaSTe- 25 ubhayata iti / ubhayato markaTabandhamAtrasaMvalitAsthisandhinidAnatve sati karmatvaM lakSaNam , vajrarSabhanArAcAdAvativyAptivAraNAya mAtrapadam / ardhanArAce vyabhicAravAraNAyobhayata iti / caturdazasAgaropamakoTIkoTyaH parA sthitiH caturdazavarSazatAnyabAdhA, jaghanyA pazcendriyavat / Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 102 : nyAyavibhAkara ardhanArAcamAcaSTe - ekata iti / ekapArzvamAtrAvacchedena markaTabandhaviziSTAsthisaMdhinidAnatve sati karmatvaM lakSaNam / nArAcAdivAraNAyaikapArzvamAtrAvacchedeneti / ata eva mAtrapadamapi, SoDaza sAgaropamakoTI koTyo'sya parA sthitirabAdhA ca SoDazavarSazatAni jaghanyA pazcendriyavat / kIlikAmAha - kevaleti / kevalakIlikA sadRzAsthibaddhAsthinicayaprayojakatve sati 5 karmatvaM lakSaNam / vajrarSabhanArAce vyabhicAravAraNAya kevaleti / utkRSTA sthitirasyASTAdazasAgaropamakoTI koTyaH, aSTadazavarSazatAnyabAdhA jaghanyA tu pazcendriyasyeva / atha sevArttamAkhyAti-paraspareti / parasparapRthasthitikAnAmasthanAM zithilasaMzleSanidAnatve sati karmatvaM lakSaNam / asya saMhananasyodaye sati jIvo nityameva snehAbhyaGgAdirUpAM parizIlanAmAkAMkSati / asyaiva ca sRpATiketi tattvArthe nAmAntaram / viMzatisAgaropamakoTI koTyo 'sya 10 parA sthitiH / varSasahasradvayavAbAdhA, jaghanyA paJcendriyavat / imAni saMhananAni audArikazarIra eva bhavanti / vibhAgavAkye'prathamasaMhananazabdavAcyAnyetAnyevetyAha itIti // 1 [ paJcamakiraNe atha nyagrodhaparimaNDalAdisaMsthAnAnyAha-- nAbherUrdhvaM vistRtibAhulya sallakSaNa nidAnaM karma nyagrodhaparimaNDalam / nAbhyadhobhAgamAtrasya pramANalakSaNavattvaprayojakaM karma sAdiH / salakSaNa15 pANyAdimattve sati nirlakSaNavakSaH prabhRtimattvaprayojakaM karma kubjaM // nAbherUrdhvamiti / nAbherUrdhvamevetyarthaH / yathA nyagrodho vRkSa upari saMpUrNAvayavo'dhastu nastathedamapi karma nAbherupari vistArabahulasya saMpUrNalakSaNAdimattvasya cAdhastaddhInasya zarIrasya prayojakamiti bhAvaH / nAbherUrdhvabhAgamAtrAvacchedena vistRtibAhulya sallakSaNanidAnatve sati karmatvaM lakSaNam / samacaturasrasaMsthAnavAraNAya nAbherUrdhvabhAgamAtrAvacchedeneti / nAbhe20 rUnikhilabhAgamAtrAvacchedenetyapi vAcyaM tena yatkiJcitpANyAdInAM vistRtibAhulya sallakSaNaprayojake kubjanAmakarmaNi nAtivyAptiH / sthitI varSabhanArAcavat / sAdimAcaSTe - nAbhyadhobhAgeti / yena nAbheradhastAdeva sarve'vayavAH samIcInena lakSaNena ca yutAstadityarthaH / nAbhyadhassarvabhAgamAtrAvacchedena supramANalakSaNavattvaprayojakatve sati karmatvaM lakSaNaM samacaturakhe'tivyAptivAraNAya nAbhyadhassarvabhAgamAtrAvacchedeneti / idameva sAcisvAtizabdAbhyAM 25 vyavahriyate / sthitI tu nArAcasaMhananavat / kubjamabhidhatte -salakSaNeti / yataH kandharAyA uparitanAvayavA hastapAdazca samacaturasralakSaNayuktaM adhastanakAyastu lakSaNa visaMvAdI tatkarma kubjam / salakSaNapANyAdimattve sati nirlakSaNavakSaH prabhRtimattvaprayojakatve sati karmatvam / AdinA pAdakandharoparitanA avayavA grAhyAH, prabhRtinA ca tadbhinnAH / huNDe'tivyAptivAra Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pApahetavaH ] nyAyaprakAzasamalate NAyAdyaM satyantaM, samacaturasrAdAvatiprasaktivAraNArtha dvitIyaM satyantam / pANyAdimattvaJca prayojakatAsambandhena / ardhanArAcasaMsthAnavadasya sthitI // vAmanaM huNDaJcAbhidhatte etadvaiparItyahetuH karma vAmanam / sarvAvayavAzubhatvanidAnaM karma huNDam / iti paJcasaMsthAnAni / ete pApAnubhavaprakArAH / etaditi / nirlakSaNapANyAdimattve sati salakSaNavakSaHprabhRptimattvaprayojakatve ca sati karmatvaM lakSaNam / samacaturasrAdau sAdyAdau krameNa vyabhicAravAraNAya satyantadvayaM / kIlikAvadasya sthitI / huNDamAha-sarveti / sarvAvayavAzubhatvaprayojakatve sati karmatvaM lakSaNam / azubhanAmakarmaNyativyAptivAraNAya sarveti / yadyazubhapadenAtra lakSaNavistArAdigRhyate tadA nAzubhanAmakarmaNyatiprasaktiH kintu nyagrodhAdAveveti bodhyam // sthitI ca sevArttavat / 10 itIti / vibhAgavAkyAntargatAprathamasaMsthAnazabdavAcyAnIti zeSaH / imAni vyazItividhAni pApakarmANi prANAtipAtAdihetubhirbaddhena jIvenAnubhUyante ityAha eta iti / dvyazItividhA karmavizeSA ityarthaH // pApahetUna darzayati pApabandhahetavastu prANAtipAtamRSAvAdAdattAdAnamaithunaparigrahApraza- 15 stakrodhamAnamAyAlobharAgadveSakalahAbhyAkhyAnapizunatAratiratiparaparivAdamAyAmRSAvAdamithyAtvazalyAni / itipApatattvam // __ pApabandhahetavastu iti / niyatapulliMgo hetuzabdaH / yadyapi jIvasyAzubhAdhyavasAyaviziSTA vAkkAyamanasAmazubhavyApArA bandhahetavastathApi tAneva vizeSato darzayati, yadvA vyApArasya zubhAzubhatvaM na zubhAzubhakarmakAraNatvena, zubhayogasyApi jJAnAvaraNAdibandhahetutvA- 20 bhyupagamAt / kintvazubhapariNAmanivRttatvAdatastAne vAha prANAtipAtetyAdinA / prANAnAmatipAto vinAzaH pAtanaM zAtanaM vA pramantayogAvyato bhAvatazca / mRSAvAdo vidyamAnasyApalApaH, avidyamAnaprakAzanaM zAstrapratiSiddhavAganuSThAnazca / adattAdAnaM, parairadattasya parigRhItasya vA padArthasArthasya svecchayA grahaNaM dhAraNaJca / maithunaM mohakarmodayAdudbhUtatIvrakAyAdi. pariNAmayoH strIpuMsayomithunabhAvaH parasparA''zleSaH sukhopalambhakaH / parigraho bAhyAbhyantareSu 25 lobhAnuraktacittavRttyA abhilASA / aprazastAH krodhamAnamAyAlobharAgadveSAH, prazastAstvete na pApAnukUlAH / kalaho rATiH, abhyAkhyAnaM prakaTamasadoSAropaNaM pizunatA daurjanyam , mohanI Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :04: tasvanyAyavibhAkare [ paSThakiraNe yodayAccittodvego'ratistatphalA viSayeSu mohanIyodayAdyA cittAbhiratiH sA'ratiratiH, paraparivAdaH paranindA, mAyayA saha mRSA mAyAmRSI, mithyAtvazalyazca, anekadhA prANigaNazalanAcchalyaM, mithyAtvaM tattvAzraddhAnaM, tadeva zalyaM / ete dvayazItividhapApakarmaNAM hetavaH / iti pApatattvamavasitamityAhetIti // 5 iti tapogacchanabhomaNizrImadvijayAnandasUrIzvarapaTTAlaGkArazrImadvijayakamalasUrIzvara caraNanalinavinyastabhaktibhareNa tatpaTTadhareNa vijayalabdhisUriNA vinirmitasya . tattvanyAyavibhAkarasya svopajJAyAM nyAyaprakAzavyAkhyAyAM pApatattvanirUpaNo nAma paJcamaH kiraNaH // atha SaSThaH kiraNaH // 10 nanu nirUpitaM puNyapAparUpaM karma, samprati tadanantaramudiSTa Asravo nirUpaNIyaH / tatra sa kiM svarUpo jIvo vA tatparyAyo vA ajIvo vA tatparyAyo vA syAt , cetanAcetanAtmakapadArthadvayAtiriktasyAbhAvAt , jIvatatparyAyAnyatararUpatve jIva eva, ajIvatatparyAyAnyatararUpatve cAjIva eva bhavedityAzaGkAyAM lakSaNaM nirUpayan padArthaM sUcayati zubhAzubhakarmagrahaNaheturAzravaH // 15 zubhAzubheti / zubhAzubharUpe ye karmaNI puNyapApAtmake'STavidhe, tayoryagrahaNamupAdAnaM bandhAtmakaM tatra hetuH sAkSAtkAraNaM zubhAzubhAdhyavasAyavizeSaH paramparAkAraNazcendriyakaSAyAvratayogakriyAH, dvividho heturAsravapadArtha ityrthH| tathA ca pratikSaNaM karmagrahaNavyApRtasvabhAvatvAdbhavasthajIvasyAvazyaM kenaciddhetunA bhAvyaM, nirhetukasya kAryasyAnutpatteH / tathA ca sati yastatraM hetuH sa AzravaH, sa cAhadarcanavandanasarvaviratitapaHsvAdhyAyavItarAgapraNi20 dhAnadharmadhyAnAdiprazastAnuSThAnAt prANAtipAtamRSAvAdakaSAyAdyaprazastakarmabhyazca bhavati, bhavati hi yathAkramaM satkRtyAsatkRtyAbhyAmasatorapi zubhAzubhAdhyavasAyAdirUpayoH zubhAzubhAzravayorAvirbhAvaH, satozca vRddhiriti bhAvArthaH, nanu zubhAzubhakarmaNAmAdAnAtmakasya bandhasya kAraNamAzrava ityAyAtaM, tacca na saMbhavati, bandhAbhAve AzravAsaMbhavAdanyathA muktasyApi tadApatteH / yadyAsravamantareNApi bandha iSyate tarhi kathamAzravasya bandhahetutvaM tadabhAve'pi jAyamAnaM prati / tasya hetutvAsambhavAditi cenmaivam , ubhayorapyanyo'nya kAryakAraNabhAvAbhyupagamAt, na ca tarhi bandhAbhAve nAzravastadabhAve ca na bandha iti parasparAzrayaprasaGga iti vAcyam , bandhA 1. mAyAmRSAvAdo'yaM tRtIyakaSAyadvitIyAzravasaMyogarUpaH upalakSaNo'yamevaMvidhasarvasaMyogAnAm / veSAntarabhASAntarakaraNena paravaJcanarUpovA bodhyaH // Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Hire ] nyAyaprakAza samalaGkRte : 105 : zravayoH kAryakAraNabhAvapravAhasyAnAditayottarottaraM prati pUrvapUrvasya kAraNatvAbhyupagamena tadnavakAzAt, bIjAGkurayoH kAryakAraNabhAvavat / nanu bandhAsravayoretAvatA samataiva syAnna tu vizeSastathA cA''zravaheturbandha ityapi bandhasya lakSaNaM syAnna caitadasti, kaSAyAdyanuviddhasya jIvasya nUtanakarmapudgalaiH saha sambandho bandha iti lakSaNazravaNAditi cenna, zarIrasya snehAbhyaGgAdreNusaMzleSavadAsravasyotpattyanantarameva bandhahetutvAt na caivaM bandhasya sAkSAdAzravaM 5 prati hetutvaM, kSetrakAlAdisahakAryapekSayodayAvasthAprAptasyaiva karmaNo'rthakriyAkAritvAt, na tu baddhamAtreNAsravaM janayitumalam / so'yamAsravaH pUrvaM dvicatvAriMzadvidhaH proktaH / tatra yadyapi manovAkkAyAnAM zubhAzubharUpA ye vIryAntarAyakSayopazamajanyA vIryaprANotsAhaparAkramaceSTAzaktisAmarthyAdizabdavAcyA yogAsta evAsravAH, tatra kAyAtmapradezapariNAmo'zubho hiMsAsteyAbrahmAdirUpaH, etadviparItazzubho gamanAdikriyAhetuH kAyayogaH / bhASAyogyapudgalAtma - 10 pradeza pariNAmo'zubhassAvadyAnRtaparuSapizunAdirUpaH, zubha etadviparItarUpo vAgyogaH / manoyogyapudgalAtmapradezapariNAmo'zubho'bhidhyAvyApAderSyAsUyAdirUpaH, zubhazcaitadviparItarUpo ma noyoga iti, tathApi vivakSAbhedAdvicatvAriMzadvidhAH proktAH / ayamAzravassakaSAyasyAkaSAyasyApi bhavati, tatrAkaSAyasya vItarAgasyaikasamayasthitikakarmaNa evAsravo bhavati, sakaSAyasya midhyAdRSTyA disUkSmasamparAyAntasya tu saMsAraparibhramaNakAraNakarmaNa evAsravo bhavatIti 15 bodhyam / yadyapIndriyakaSAyAtratayogAnAM kriyAsvabhAvAnativRtteH kriyAvacanenaivaiSAM gatArthatA, vyApArAbhAva indriyAdInAmakiJcitkaratvAt, tathApi kriyAsvabhAvatvameteSAM na niyataM, nAmasthApanAdravyendriyAdau kriyAbhAvAt, yadvA naivamekAntatastAni kriyAsvabhAvAnyeveti, kintu dravyArthikaguNabhAve paryAyArthikaprAdhAnyatarasyAtkriyAsvabhAvAnativRttiH, paryAyArthikaguNabhAve dravyArthikaprAdhAnyAtsyAtkriyAsvabhAvAtivRttiriti / zubhAzubhAzravapariNAmAbhimukhatvAdindriya- 20 kaSAyAvratAnAM dravyAsravatvaM, bhAvAsravaH karmAdAnaM, tacca paJcaviMzatikriyAbhirAsravati karmetyetadarthamindriyakaSAyAvratAnAmupAdAnam // vastutastu kAyavAGmanasAM kriyA AsravAsteSAM gatIndriyakaSAyalezyAyogopayogajJAnadarzanacAritravedAdipariNAmavato jIvasya dharmarUpatvAtte jIvAtmakAH, kAyavAGmanaHprabhavatvAtatsvarUpA vA, etadevAbhipretyAha paudgaliko'yam | AtmapradezeSu karmaprApikA kriyA dravyAzravaH, karmoMpArjana nidAnAdhyavasAyo bhAvAzravaH // 14 25 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 106 : tastvanyAyavibhAkare [ SaSThakiraNe paugaliko'yamiti / kAyo hi jIvasya nivAsabhUtaH pudgaladravyasaMghAtaH, tadyogAjjIvasya yo vIryapariNAmassa kAyayogaH, AtmayuktakAyAyattA vAgvargaNAyogyaskandhA visRjya - mAnA vAkkaraNatAmApadyante tatsambandhAJcAtmano yA vIryapariNatiH sa vAgyogaH, jIvena sarvapradezairgRhItA manovargaNAyogyaskandhAH karaNabhAvamAlambante tatsambandhAJcAtmanaH parAkrama5 vizeSo manoyogaH, ityevaM yogatrikairAtmapradezeSu karmaprApikA kriyA dravyAzrava ucyate, tadanukUlAdhyavasAyastu bhAvAzrava ityAzayenAha - AtmapradezeSviti / zeSaM spaSTam / tathA sAmparAyikakarmabandhabhAjAM satsvapIndriyAdiSu tulyatayA nimitteSu tIvramandajJAtAjJAtabhAvebhyo vIrya - vizeSAdadhikaraNavizeSAccAsravANAM vizeSo vijJeyaH || pUrvoditAnAmAzravabhedAnAM svarUpamanukrameNopavarNayitumArabhate sparzaviSayakarAgadveSajanyAzravaH sparzendriyAzravaH // sparzeti / sparzazzItAdirUpeNASTavidhaH sparzendriyajanyapratyakSaviSayaH, tadviSayako yau rAgadveSau AnukUlyaprAtikUlyAbhyAM prItyaprItI tajjanyaH karmabandhAnuguNa AtmAdhyavasAyo vA yogakriyAvizeSo vA sparzendriyAsrava ucyata ityarthaH / tathA ca sparzaviSayakarAgadveSAnyatarajanyatve satyAzravatvaM lakSaNam / rasanendriyAsravAdAvatiprasaGgabhaGgAya satyantam / kAlAdi15 vAraNAtha vizeSyam / rasanendriyAtravAdAvativyAptivAraNAya sparzaviSayaketi // rasanendriyAzravamAha 10 rasaviSayakarAgadveSajanyAzravaH rasanendriyAzravaH // rasaviSayaketi / amlAdibhedena paJcavidhA rasAH rasanendriyajanyapratyakSaviSayAH tadvi-payako yau rAgadveSau AnukUlyaprAtikUlyAbhyAM prItyaprItI tadanyatarajanyaH karmabandhAnuguNo 20 jIvAdhyavasAya vizeSo yogavizeSo vA''sravaH rasanendriyAsrava ityarthaH, rasaviSayakarAgadveSAnyatarajanyatve satyAzravatvaM rasanendriyAzravasya lakSaNam, kRtyaM prAgvat // 1. pariNAmasya tIvramandabhAve karmabandho'pi tIvro mandazca bhavati, siMhasya gorghAtinazca prANAtipAte samAne'pi karmabandho na tulyaH, zauryAbhinivezino bahulaM karmabandhAt jJAtabhAvo'bhisandhAya prANAtipAtAdau pravRttiH, ajJAtabhAvo'nabhisandhAya tatra pravRttiH, vIryAntarAyakarmakSayopazamajanyaH sAmarthyavizeSo vajrarSabhanArA casaMhananIyApekSaH triSTaSTAdInAM saMrabdhasiMhapATanAdirUpaH tadvizeSAdapi karmabandhavizeSaH / adhikaraNaM durgatiprApakaM nirvarsanA saMyojanAdibhedaM karmabandhavizeSaheturiti // Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ krodhAdyAzravaH ] nyAyaprakAzasamalaGkRte / :107: ghrANendriyAzravamAha gandhaviSayakarAgadveSajanyAzravaH ghrANendriyAzravaH // gandheti / surabhyasurabhirUpaghrANajapratyakSayogyagandhaviSayakAnukUlyaprAtikUlyaprayuktaprItyaprItijanyAzravo ghrANendriyAzrava ityarthaH / gandhaviSayakarAgadveSAnyatarajanyatve satyAbhavatvaM lakSaNaM, kRtyaM pUrvavat // cakSurindriyAzravaM zrotrendriyAzravaJcAcaSTe rUpaviSayakarAgadveSajanyAvazcakSurindriyAzravaH / zabdaviSayakarAgadveSajanyAzravaH zrotrendriyAzravaH / itIndriyapaJcakAzravaH // rUpeti / zvetAdirUpeNa paJcaprakAraM cakSurgrahaNayogyaM yadrUpaM tadviSayakAnukUlyaprAtikUlyaprayuktarAgadveSAnyatarajanya AvazcakSurindriyAzrava ityarthaH, rUpaviSayakarAgadveSAnyatarajanyatve 10 satyAzravatvaM lakSaNaM kRtyaM prAgvat / zrotrendriyAzravamAcaSTe-zabdaviSayaketi / sacittAcittamizrAtmakatrividhazabdaviSayakarAgadveSAnyatarajanyAzrava ityarthaH / lakSaNaM kRtyazca sphuTam / eta eva vibhAgavAkye indriyapaJcakapadenoktA ityAha itIti / atha krodhAdyAzravAnAha prItyabhAvaprayuktAzravaH krodhAzravaH / anamratAjanyAzravo maanaashrvH| 15 kApaTyaprayuktAzravo mAyAzravaH / santoSazUnyatAprayuktAzravo lobhAzravaH / iti kaSAyacatuSkAzravA / / / prItyabhAveti / prItyabhAvaH krauryapariNAmaH, krodho'nantAnubandhyAdibhedaH, tatprayukta AzravaH zubhAzubhAdhyavasAyaH kriyAvizeSo vA krodhAzrava ityrthH| mAnAzravamAha-anamrateti / mAno'namratA, apraNatistajanyAzrava ityrthH| sa ca zrutajAtyAdigarvAvalambanA- 20 dbhavati / mAyAzravamAcaSTe-kApaTayeti / mAyA kApaTyaM paravipralambhaH, chamaprayogastajanyaH zubhAzubhAdhyavasAyo vA jIvakriyAvizeSo vA mAyAzrava ityarthaH / lobhAzravamabhidhattesantoSeti / lobhaH santoSazUnyatA tRSNApipAsAbhiSvaGgAsvAdalakSaNastajanyaH zubhAzubhAdhyavasAyo vA kriyAvizeSo vA lobhAzrava ityarthaH / vibhAgavAkye, eta eva kaSAyacatuSkapadena grAhyA ityAhetIti // adhunA hiMsAzravamAha Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare [ SaSThakiraNe pramAdikartRkaprANaviyogajanyAzravo hiMsAzravaH / / pramAdikartu keti / pramAdipuruSakartRko yaH prANaviyogastajanyAzravo hiMsAzrava ityrthH| kaSAyavikathendriyanidrA''savaiH pramAdamupagataH pramAdI, tatra SoDazavidhAH kaSAyAstatpariNata AtmA pramAdI strIbhaktajanapadarAjavRttAntapratibaddhA vikathA, rAgadveSAviSTacetAH ghyAdivika5 thApariNataH pramAdI, sparzanAdIndriyadvArakarAgadveSasamAsAditapariNAmavizeSa AtmA pramAdI darzanAvaraNakarmodayajanyapaJcavidhanidrApariNAmaviziSTa AtmA pramAdI / Asavo madyaM madhuvArazIdhumadirAdi, tadabhyavahArAdvihvalatAmupetaH prmttH| pramAdikarttakaH, prmttvyaapaarjnyH| prANAH paJcendriyANi AyuHkAyavAGmanaHprANApAnAzceti dravyapariNAmarUpA dazavidhA yathAsaMbhavaM jIveSvavasthitAH, teSAM viyoga AtmanaH pRthakkaraNaM, tajjanyAzrava iti bhAvaH / 10 prANinaH svato niravayavatvena pRthakkaraNAsambhavAt prANaviyoga ityuktam , tathA ca prANaviyo gapUrvakaH prANiviyoga iti tAtparyam / na ca prANAnAmAtmano'nyatvena tadviyoge nAtmanaH kiJcidbhavatItyadharmAbhAva iti vAcyam , jIvasya tatsambandhinaH prANaviyoge duHkhotpaaddrshnaat| zarIriNo'nyatve'pi putrakalatrAdiviyoge santApadarzanAt / bandhApekSayA kathaJciccharIrazarIriNo'nanyatvAcca / kevalaM prANaviyogamAtrasya hiMsAtvAbhAvAtpramAdipuruSakarttaketyuktam / 15 tathA ca pramatta eva hiMsako nApramatta iti pratipAditam / pramatto hyAptAgamanirapekSo dUro tsAritapAramarSasUtroddezaH svacchandaprabhAvitakAyAdivRttirajJAnabahulaH prANiprANApahAramavazyantayA karoti / tatra so'yaM prANaviyogo hiMsAparanAmA dravyabhAvabhedena dvividhaH, atra caturbhedAH, kadAcidravyataH prANAtipAto na bhAvataH, kadAcidbhAvato na dravyataH, kadAcidravyato bhAvatazca / kadAcicca na dravyato na vA bhAvata iti / yo hi jJAnI zrAddhaH svIkRtajIvasva20 tatvaH karmakSapaNArtha pravRttacaraNasampat kAzciddharmakriyAmadhitiSThan pravacanamAtRbhiranugRhItaH pAdanyAsamArgAvalokitapipIlikAdisattvaH samutkSiptaM caraNamakSeptumasamarthaH kadAcit pipIlikAderupari pAdaM nyasyati, utkrAntaprANazca prANI bhavati tadAsyAtyantazuddhAzayasya dayAdattAvadhAnavimalacetasaH dravyaprANavyaparopaNamAtrAnnAsti hiMsakatvam / dvitIye vyAdhasya prama ttasyAkRSTadhanuSo lakSyamRgamuddizya visarjitazilImukhasya kadAciccharapAtasthAnAdapasRte sAraGge 25 cetaso'zuddhatvAd dravyato'vinaSTeSvapi prANiSu vyAdhasya hiMsArUpeNa pariNatatvAdbhavatyeva bhAvato hiMsA / tRtIye tatraiva mRgo yadA mriyate tadA dravyabhAvAbhyAM hiMsakatvam / caturthe tu zailezIkaraNavartinassiddhAzca, teSAM yogAbhAvena dravyabhAvahiMsA'saMbhavAdato dvitIye tRtIya eva kalpe hiMsakatvaM na prathamacaturthayoriti dik / / Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ steyAMzravaH ] nyAyaprakAzasamalaGkate asatyAvaM lakSayati - ayathAvadvastupravRttijanyAzravo'satyAzravaH // ayathAvaditi / ayathAvadvastupravRttirnAma-ye padArthA yathArthA na bhavanti teSu yathArthatayA vAkAyamanasAM pravarttanam , tajjanya Asrava ityarthaH / atra pravRttigrahaNena kAyajanyAnAM . pANinetrauSThapAdAdyavayavakriyANAM alIkAnAM paravacanopayuktAnAM, vAgjanyAnAM asadvacanAnAM, 5 manojanyAnAmasadvicArANAJca saGgrahaH / jJAnagrahaNena vacanagrahaNena vA'nyatamasya saGgrahaH syAnna tu sarveSAm / nAstyAtmA, nAsti paralokaH, ityAdivacanAni, zyAmAkatandulapramANo'GguSThaparvamAtrapramANo vA AdityavarNo niSkriyo vA'yamAtmetyAdivacanAni, azvaM yo gAM bravIti gAmazvametAdRzAnyapi vacanAni, hiMsApAruSyAruntudavacAMsi ca zAstragarhitatvenAyathAvadvastuviSayakANyeveti na kvApyavyAptiraprazastArthatvAditi // 10 steyAzravaM nirUpayati svAmyavitIrNapadArthasvAyattIkaraNajanyAzravaH steyAzravaH / svAmIti / svAminA'vitIrNAnAM padArthAnAM yatsvAyattIkaraNaM tajjanyAzrava ityarthaH / svAmipadaM jIvatIrthaMkaragurUNAmupalakSakaM, tena svAminA'dattasya tRNAdeH, jIvenAdattasya vA puSpaphalAdestIrthakarapratiSiddhasyAdhAkarmikAhArAdeH, gurubhirananujJAtabhojyAdInAmapi saGgrahaH / 15 na cASTavidhaM karmAnyenAdattaM grahItuH steyatvaM syAditi vAcyam , dAnAdAnapravRttinivRttiyogyavastuSveva tadupapattyA karmaNyasambhavAt / anyathA svAmyavitIrNetipadasya vaiyarthyApatteH, karmaNaH sUkSmatvena karAdinA grahaNavisarjanAsambhavAcca / na ca kathaM tarhi zubhAzubhakarmaNAmAdAnaM saGgacchata iti vAcyam , zarIrAhArazabdAdiviSayeSu rAgadveSAdipariNAmena karmabandhasyaivA''dAnarUpatvAt / na ca nityakarmabandhaprasaGga iti vAcyam , guptyAdibhissaMvaraNAt / svAmineti padena 20 kenApyaparigRhItasya grahaNaM steyamiti vyudastaM, aparigRhItasya zAstreNAnujJAtasya padArthasya grahaNe zAsane steyatvAnukteH, nanu zAstrasya paratvAbhAvAt parapradattAneSaNIyAdehaNe kathaM steyatvamiti cenmaivam , zAstraM hi jJAnamAtmapariNAmavizeSaH, pariNAmapariNAminorabhedena ca zAstrasyApi paratvaM niSpratyUhameva // 1. AdAnaM hi grAhyadhAryadravyaviSayatvAvyaikadezaviSayaM, natu nikhiladravyaviSayaM, grahaNadhAraNayogyazca bAdarapudalaskandharUpaM dravyaM zarIrANi ca sAkSAt , tadvArA ca jIvA natu dharmAdayo'viSayapudgalA vA iti bhaavH| Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 110 : tavayAyavibhAkare [ SaSThakiraNe abrahmAzravamAha - sati vedodaye audArikavaikriyazarIrasaMyogAdijanyAzravo'brahmAzravaH // 1 sati vedodaya iti / vedodaye sati audArika vaikriyazarIra saMyogAdijanyatve sati AzravatvaM lakSaNam / AdinA pArasparikekSaNavacanacintanAnAM grahaNam / vedamohodayavirahi5 tenAnuSThitavandanAdikAlInazarIra saMyogasyAstra vanimittatvAbhAvasUcanAya vedodaye satIti / daivamaithunAzravasaMgrahAya vaikriyeti / mAnuSAdyabrahma saMgrahAyaudAriketi / maithunasya strIpuMyoga eva pracuraprayogAt karmmaprayukta puruSadvayAdivilakSaNasaMyogajanyAzrave'vyAptissyAditi maithunazabdaM vihAya sAmAnyataH zarIrasaMyoga evoktaH / tena strIpuMsayoH puruSayoH striyozca saMyogasya vilakSaNasya lAbhaH | atra vedodayavato'pi sato'nyathA puruSAdisaMyoge'brahmAzravaprasaGgavAra10 NAya vedodaye satItyasya vedodayaprayuktatvamarthaH, anvayazcAsya saMyoge, uktasaMyogasya vedodayaprayuktatvAbhAvAnna doSaH / na caikasya hastAdisaMghaTTanAdito'brahmAzravo na syAditi vA - cyam, strIpuMsayo ratyarthe saMyoge parasparakRtasparzAbhimAnAdivAtrApi karAdisaMghaTTanAt sparzAbhimAnasya tulyatvAt / yathaikasyApi pizAcavazIkRtatvAtsadvitIyatvaM tathaikasyApi vedamohodayAviSkRtakAmapizAca vazIkRtatvAtsadvitIyatvasiddhezva // 15 atha parigrahAzravamAkhyAti-- dravyAdiviSayAbhikAGkSAjanyAzravaH parigrahAzravaH / ityavratapaJcakAzravaH / / dravyAdIti / bAhyAnAM cetanAcetanAnAM rAgAdInAmAbhyantarANAmupadhInAM ca saMrakSaNArjanasaMskArAdilakSaNavyApRtirdravyAdiviSayAbhikAGkSA lobhapariNatirUpA vivekabhraMzikA tajjanyAzrava ityarthaH / tatra bAhyo viSayo vAstukSetra dhanadhAnyazayyAsanayAnakupya dvicatuHpAdbhANDAdiH, 20 Abhyantarazva rAgadveSakrodhamAnamAyAlobhamithyAdarza nahAsya ratyaratibhayazokajugupsAvedAkhyacaturdazavidhaH, AdinopadhInAM grahaNam / na ca yathAssdhyAtmikarAgAdau jIva pariNAmasvarUpe saGgaH parigraha ityucyate tathaiva jJAnadarzanacAritreSvapi saGgaH parigrahaH syAditi vAcyam jJAnadarzanacAritravato'pramattasya mohAbhAvena parigrahAsambhavAt jJAnAdInAmaheyatvenAtmasvabhAvAnativRttyA'parigrahatvAcca / karmodayatantratvena rAgAdInAmanAtmasvabhAvatvAt / zAstrasammateSu 25 cAritropayogyupadhizayyAhArAdiSu kAGkSAyA AzravA hetutvena rAgadveSamohAbhiprAyakamabhItipadam / dravyapadaM dravyakSetra kAlabhAvAtmakacaturvidhaparigrahasUcakam / ime hiMsAdyAzravA vibhAgavAkyes vratapakapadabodhyA ityAhetIti // Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manazravaH ] adhunA kAyAzravamAha - nyAyaprakAzasamalaGkRte : 111 : zarIraceSTAjanyAzravaH kAyAzravaH // zarIreti / zarIrapadamaudArikA dikAya saptakAnyatamaparaM yathaudArikakAyayoga audArikamizra kAyayogo vaikriyakAyayogo vaikriyamizrakAyayoga AhArakakAyayoga AhArakamizrakAyayogaH kArmaNakAyayogaH, tatra prathamadvitIyau tiryaGmanuSyANAmeva, kevali samuddhAtakAle cAdyaH prathamASTamasamayayoriSTaH, dvitIyaH kevalisamuddhAte dvitIyaSaSThasaptamasamayeSu, tRtIyoM nArakadevAnAM tiryaGmanuSyANAJca vibhUtiprAptAnAm, caturtha audArikeNa saha grahaNakAle, devanArakayostvaparyAptAvasthAyAm kArmaNena saha, paJcama RddhiprAptasya sAdhoreva, SaSTha audArikeNa saMha grahaNakAle, saptamaH punarvigrahasamApattau kevalisamuddhAte vA tricaturtha paJcamasamayeSu bhavati / tatra yathAsambhavamebhirjanyAzravaH kAyAzrava iti bhAvaH / / atha vAgAvaM pratipAdayati 10 vAkkriyAjanitAzravo vAgAzravaH // vAgiti / zarIranAmakarmodayAdvIryAntarAyakSayopazamAdinimittakAbhyantaravAglabdhisAnnidhye sati vAkpariNAmAbhimukhasyAtmano vAgvargaNAlambanApekSa pradezaparispandaprabhavAzrava ityarthaH / tatra vAgyogazcaturdhA satyo yathA pApAdviramaNIyamiti, asatyo yathA pApaM nAma 15 nAsti kiJciditi, satyAnRto yathA imA gAvazcarantIti, atra puMsAmapi sambhavAt, asatyAmRSA yathA he devadatta ! grAmaM gacchetyAdi // samprati manaAzravaM prarUpayati manazceSTAjanyAzravo manaAzravaH / iti yogatrikAzravaH // naSTeti / vIryAntarAyAnindriyAvaraNakSayopazamAdimanolabdhisannidhAne manovargaNA - 20 lambanApekSa pariNAmonmukhAtma pradezaparispandaprasUtAzrava ityarthaH / tatraikendriyANAM kAyayogoM vAGmanovyApArAbhAvAt, dvitricaturindriyAsaMjJipaJcendriyANAM kAyavAgyogau, saMjJipazcendri 1. vaikriyamizraM hyaudArikeNa kArmaNena vA saha bhavati, tatra kArmaNena mizraM devanArakANAmaparyAptAvasthAyAM prathamasamayAdanantaraM paJcendriyatiryaGmanuSyANAJca vaikriyalabdhimatAM vaikriyArambhakAle vaikriyaparityAgakAle vA audArikeNa mizramiti bhAvaH // 20 siddhaprayojanasya caturdazapUrvavidaH AhArakaM parityajya audArikamupAdadAnasyAsshArakaM prArabhamANasya vA bhavatIti bhAvaH // Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvamyAvadhimAkare pakirane yANAM manovAkkAyayogAH, upazAntakaSAyakSINamohayozca manovAkkAyayogAH praznamantareNa kevalino vAkAyayogau ityevaM yathAsambhavaM samuditAH kAyAdayaH kacit kriyAhetavaH kaciccaikaikA apIti bodhyam / eta eva vibhAgavAkye yogatrikapadavAcyA ityabhiprAyeNAha itIti // athendriyakaSAyAvataiH saMkIrNAzzuddhA vA kriyA ekAsravatvaM pratipadyante tAzcAtmanaH 5 samithyAtvakaSAyakarmaNaH kriyArUpAH pariNAmAH paJcaviMzatireveti tAH krameNa vyAcikhyAsarAdyAM kAyikInAmakriyAmAha anuparatAnupayuktabhedabhinnA kAyajanyaceSTA kAyikI / - anuparateti / kAyena nirvRttA kriyA koyikI, sA'nuparatAnupayuktabhedato dvidhA, anu paratakAyikI nAma praduSTamithyAdRSTyAdeH vAGmanonirapekSA parAbhibhavAdyAtmakakAyodyamakriyA, 10 svAmI tvaviratamithyAdRSTyAdiH, anupayuktakAyikI nAma pramattasaMyatasya subahuprakArA'nekakartavyatArUpA duSprayogakAyakriyA, asyA adhikAryanupayuktasaMyata iti bhAvaH // AdhikaraNikImAhasaMyojananirvartanabhedabhinnA narakAdiprAptiheturviSazastrAdidravyajanitA ceSTA AdhikaraNikI // 15 saMyojaneti / adhikriyate yenA''tmA durgatiprasthAnaM prati tadadhikaraNaM paropaghAtikUTa galapAzAdidravyajAtaM, tena nirvRttA''dhikaraNikI, dvividhA sA saMyojananirvartanabhedAt / saMyojanaM viSagaralahalakUTadhanuyaMtrAsimuSTyAdInAM sambandhanam / nirvartanaM mUlottaraguNabhedAt dvidhA / tatra mUlaguNanirvartana, pazcAnAmaudArikAdizarIrANAM mUlato niSpAdanaM, uttaraguNanirvartanantu pANipAdAdyavayavakaraNam / athavA'sizaktitomarAdInAmAdita eva karaNaM mUla20 guNanivartanam / teSAmeva pAnojjvalIkaraNaparivArAdisaMpAdanamuttaraguNanirvartanam / viSaza nAdidravyajaniteti padaM dravyAdravyeSu vA janiteti vigrahabhedena saMyojananirvartanArthavarNanaparameveti bodhyam / navamaguNasthAnaM yAvadbhavatyeSA kriyA / prAdoSikI kriyAmAha 1. kAyikyAM satyAmavazyamAdhikaraNikI, kAyasyApyadhikaraNatvAt, tasyA api kAyikyAH pradveSamantareNAsaMbhavena prAdveSikyA'pi saha parasparamavinAbhAvaH, pAritApanikyAssattve tisRNAmAdyAnAmavazyaMbhAvaH, evaM prANAtipAtikyAssattve catasRNAmavazyaMbhAvo vijJeyaH / tatra kasyApi jIvasyAdyatrikriyatvaM kasyApyAdyacatuHkriyatvaM kasyApi ca paJcakriyatvaM bhAvyam // Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samIkriyA ] yAprakAzasamalaGkRte jIvAjIvaviSayaka dveSajanakakriyA prAdoSikI // #40: jIvAjIveti / prakRSTo doSaH pradoSaH krodhAdistatra bhavA, sA dvividhA jIvaprAdoSikI, ajIva pradoSakI ceti, AdyA putrakalatrAdisvaparajanaviSayA, dvitIyA krodhotpattinimittabhUtasthANukaNTakadRSacchakalazarkarAdigocareti bhAvaH, AnavamaguNasthAnameSA / asyA eva prAdveSikItyapi nAmAntarametatsUcanAyaiva mUle krodhetyanuktvA dveSapadopAdAnam || pAritApanika vakti- 5 svaparasantApahetuH kriyA pAritAnikI || svapareti / iyamapi svaparaparitApahetukatvena dvividhA / tatra svahastena parahastena vA putrakalatrAdiviyoga duHkhabhArAtipIDitasyAtmanastADanazirasphoTanAdinA svapAritAnikI / putraziSyAditADanAdinA parapAritAnikI, eSA cAnivRttibAdaraguNasthAnaM yAvat // prANAtipAtika nirUpayati svapara prANaviyogaprayojikA kriyA prANAtipAtikI // svapareti / prANAtipAtaH prANivinAzanaM tatpradhAnA kriyA prANAtipAtikI / sA dvividhA svahastena parahastena ca, girizikharapAtajalajvalanapravezazastrapATanaprabhRteH straparahastAbhyAmAtmaviSayakaraNakAraNe | mohalobhakrodhAviSTaiH parasya svaparahasta prANacyAvanamiti | Apazcama- 15 guNasthAnaM yAvadiyam // ArambhikImAcaSTe - 1. ArambhikIsattve pArigrahikyAssattvamasatvaM vA, asyAssattve'tvArambhiko syAdeva, AraMbhikIsattve niyamena mAyApratyayikI syAt, vaiparItyena tu na niyamaH / ArambhikIsattve mithyAdarzanapratyayikya pratyAkhyAnikyorna niyamaH, vaiparItyena tu niyamaH // 15 10 jIvAjIvabhedabhinnA jIvAjIvaghAtAtmikA ceSTAssrambhikI // jIvAjIveti / ArambhaH pRthivyAdikAyopaghAtalakSaNaH zuSkatRNAdicchedalekhanAdirvA tatra bhavA kriyA''rambhikI / jIvetaraviSayeyam / jIvamAtrazya jIvena svaparahastAdinA ajI- 20 vena daNDAdinA yo'yaM ghAtaH prANaviyogarUpaH, tathA'jIvasyA lekhyAdau sthApanAdyAtmaka cetanAviyutasya jIvena svapararUpeNAjIvena daNDazastrAdirUpeNa yo'yaM ghAtaH - vinAzastadAtmikA kriyetyarthaH / SaSThaguNasthAnameSA // Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvanyAyavibhAkaraH ....bacchakiraNe pArigrahikImabhidhatte jIvAjIvaviSayiNI mUrchAnivRttA kriyA pArigrahikI // jIvAjIveti / jIvAjIvaviSayakamUrchAnivRttakriyAtvaM lakSaNam / vividhopAyairarthopAjanarakSaNamUrchApariNAmaH parigrahastatra bhavA paarigrhikii| iyaJca jIvAjIvabhedena dvividhA / 5 aupshcmmsau|| mAyApratyayikImabhidhatte___ mokSasAdhaneSu mAyApradhAnA pravRttirmAyApratyayikI / mokSasAdhaneti / mokSasAdhanaviSayakamAyikapravRttitvaM lakSaNam / mokSasAdhaneSu jJAnA. diSu svaparavazvanAbhilASukasya yA mAyAhetukA ceSTA setyarthaH / saptamaguNasthAnaM yAvadiyam // 10 mithyAdarzanapratyayikImAha-- abhigRhItAnabhigRhItabhedabhinnA ayathArthavastuzraddhAnahetukavyApAravatI kriyA mithyAdarzanapratyayikI // abhigRhIteti / mithyAdarzanaM viparItatattvapratipattirUpaM pratyayaH kAraNamasyA iti _ vigrhH| tatrAbhigRhItA jIvAdInAM hInAdhikaparimANAdiprakhyApakadarzanAnumantRpuruSaviSayiNI, 15 anabhigRhItA kudRSTimatAvizvastajIvaviSayiNI, abhigRhItabhinnatvabodhakenAnabhigRhItapadena tRtIyA saMdigdhApi grAhyA, sA ca zAstraikAdyakSaraviSayakasaMzayaprabhavA / ayathAvadvastuzraddhAnameva heturyasya vyApArasya tAdRzavyApAravatI tAdRzavyApArAbhinnavyApAraprayojikA yA kriyA anumodanAdyAtmikA setyarthaH / viparItatattvapratipattyAdau hi anumodanAdikaM ayathArthavastu zraddhAnavAneva karoti kArayati ceti bhAvaH / AtRtIyamasau // 20. apratyAkhyAnikImAha-:... . jIvAjIvaviSayiNI viratyabhAvAnukUlA kriyA pratyAkhyAnikI / jIvAjIveti / saMyamavighAtakArikaSAyAdInAM na pratyAkhyAnaM parihAro yasyAM sA'pratyA 1. pArigrahikIsattve ArambhikomAyApratyayikyorniyamena sattvam , mithyAdarzanapratyayikyapratyAkhyAnikyostu na niyamaH / yasya ca mAyApratyayikI tasya mithyAdarzanapratyayikI, apratyAkhyAnikI myAnnavA / anayozca sattve mAyApratyayikI niyamato vartate / apratyAkhyAnikIsattve tu mithyAdarzanapratyayikyA evAniyamo bodhyaH // 2. iyamapramattasya kadAcitpravacanamAlinyarakSaNArtha bhavati, na zeSakAla iti // " Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmantopanipAtikI ] nyAyaprakAzasamalaGkRte : 115: khyAnikI / jISaH prANI, ajIvo jIvetarastau viSayau yasyAH sA, viratyabhAvo'pratyAkhyAtapApakarmaNastadanukalA kriyA'pratyAkhyAnikItyarthaH / saMyamaghAtikarmodayavazAnnivRttyabhAvAnukUlakriyeti bhAvaH / caturthaguNasthAnaM yAvadeSA / / dRSTikI nirUpayatipramAdino jIvAjIvaviSayadarzanAdarAtmikA kriyA dRssttikii|| 5 pramAdina iti / dRSTireva dRSTikI, rAgAdikaluSitasya jIvAjIvAvalokanam / jIvAjIvAsturaGgasyandanaprabhRtayastadviSayakaM yaddarzanaM tatrAdarAtmikA pramAdinaH kriyetyarthaH / pramAdina itipadenApramAdikartakadarzanAdarasya vyudAsaH, tathA ca pramAdaprayuktajIvAjIvaviSayakadarzanAdarakriyAtvaM lakSaNam / na cendriyAzrave gatArthatvAdasyAH pRthaggrahaNaM nirarthakamiti vAcyam , pUrvatrendriyavijJAnagrahaNAt , iha tu tatpUrvakaparispandagrahaNAdadoSAt / SaSThaguNa- 10 sthAnaM yAvadasau // spRSTikImabhidadhAti sadoSasya jIvAjIvaviSayakaM sparzanaM spRSTikI // sadoSasyeti / pramAdina ityarthaH / rAgadveSamohAkulitacetaso yoSidAdyaGgasparzanakriyetyarthaH / doSaprayuktajIvAjIvasambandhisparzanakriyAtvaM lakSaNam / doSaprayuktatvavizeSakRtyaM 15 prAgvat / aasssstthmsau|| prAtItyikImAkhyAtipramAdAt prAksvIkRtapApopAdAnakAraNajanyakriyA prAtItyikI // pramAdAditi / pratItya pUrvapApopAdAnakAraNamadhikaraNamAzritya niSpannA kriyA / pramAdaprayuktaprAksvIkRtapApopAdAnakAraNajanyakriyAtvaM lakSaNam / ApaJcamamiyam // .. sAmantopanipAtikImAha- -- kAruNyavIrabIbhatsAdirasaprayoktRNAM prekSakANAzca sAnurAgiNAM nAvyAdijanyA kriyA sAmantopanipAtikI / / kAruNyeti / naikavidhanATakAdiSu kAruNyAdirasaprayoktRNAM nATyAdikartRNAM, anurAgeNa prekSakANAJca nATyAdijanyA kriyA, strIpuruSapazusampAtadeze'ntamalotsargakaraNaM vA, svakIye 2 Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 116 : 'tattvanyAyavibhAkare [ SaSThakiraNe bhrAtRputra ziSyAdau, ajIve svapratimAdau samantataH sarvadigbhya Agatya stutikA rakalokaiH stUyamAne yA tuSTiH pramodaH sA punaH sAmantopanipAtikItyarthaH / samantAtsarvata upanipatanamupanipAta AgamanaM khyAdInAM saMpAtyasattvAnAM vA yatra deze bhojanAdau vA sa samantopanipAtastatra bhavA kriyA sAmantopanipAtikI / ApazcamameSA // 5 naiHzastrikI lakSayati `yantrAdikaraNakajalanissAraNadhanurAdikaraNakazarAdimocanAnyatara rUpA kriyA nai:zastrikI // yantrAdIti / rAjAdyanujJayA yantrAdidvArA kUpAdibhyo jalAdInAM niSkAsanaM dhanurAdi dvArA vA zarAdInAM mocanamityarthaH / manuSyAdInAmiSTakAzakalAdInAJca yantrAdibhiH koTTA10 dirakSArthAdividhIyamAnatathAvidhadArvAdiniSpAditairgophaNAdibhizca nisarjanaM mocanaM nai:zastrikI sRSTikItyaparanAmnI kriyetyarthaH / ApaJcamaM bhavatyeSA // svAhastikImAha-- sevakayogyakarmaNAM krodhAdinA svenaiva karaNaM svAhastikI // sevaka yogyeti / krodhAdinA gADhAbhimAnAdinA'nyapuruSa prayatnanirvakriyAyAH svenaiva 15 karaNam, jIvAjIvAbhyAM jIvasya mAraNaM, svahastena jIvAjIvayostADanaM vA, svAhastikI - tyarthaH / ApacamameSA // AjJApanikImAcaSTe arhadAjJolaGghanena jIvAdipadArthanirUpaNajIvAjIvAnyataraviSayakasAvadyAjJAprayojaka kriyAnyatararUpA''jJApanikI // 20 25 arhaditi / bhagavadatpraNItAjJollaGghanena svamanISayA jIvAdipadArthAnAM nirUpaNam, jIvasya 1 vAjIvasya vA sAvadyeSvAjJApanam / arhatpraNItAjJAnirapekSasvAtaMtryaprayuktapadArthanirUpaNajIvAjIvAnyataraviSayaka sAvadyAjJApanAnyataratve sati kriyAtvaM lakSaNam / asyA eva ca nayanakriyA AnayanikIti ca nAmAntaram / pazcamaguNasthAnaM yAvadeSA / AdyapakSe tu prathamameva // vidAraNikImAha - parAssvaritAprakAzanIyasAvadyaprakAzakaraNaM vidAraNikI // Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmudAyikI ] nyAyaprakAzasamalate . parA''cariteti / parairAcaritAnAmaprakAzanIyAnAM sAvadyAnAM prkaashkrnnmityrthH| jIvAnAmasadbhirguNairIdRzastvaM tAdRzastvamityevaM varNanaM, ajIvAnAM vedRzametaditi pratAraNabuddhayA bhaNanamityapi vidAraNikI / SaSThaguNasthAnaM yAvadasau // anAbhogapratyayikI nirUpayatianavekSitAsaMmArjitapradeze shriiropkrnnnikssepo'naabhogprtyyikii|| 5 anavekSiteti / anavalokite rajoharaNenApramArjite deze zarIrANAM gamanAgamanollakanAdibhirupakaraNAnAmupadhyAdInAzca nikSepaNaM sthApanamityarthaH / Abhoga upayogastadviparIvo'nAbhogastenopalakSitA kriyA'pyanAbhogA na vidyate vA''bhogo yasyAM sA anAbhogA kriyA, AdvAdazamasau // anavakAGkSapratyayikImAha- . 10 jinoditakarttavyavidhiSu pramAdAdanAdarakaraNamanavakAGkSapratyayikI // jinoditeti / avakAGkSA svaparayorapekSaNaM sA na bhavatItyanavakAlA sA pratyayaH kAraNaM yasyAssA'navakAGkSapratyayA saivAnavakAGkapratyayikI, jinoktakarttavyeSu vidhiSu pramAdAdihaparalokApekSayA'nAdarakaraNamityarthaH / pramAdaprayuktajinavihitakarttavyavidhiviSayakAnAdarakriyAtvaM lakSaNArthaH / ihaloke paraloke ca yAni viruddhAni tAni yo bhajate tasyApIyaM kriyA kathi- 15 teti bodhyam / SaSThaM yAvadiyam // prAyogikImAcaSTe ArtaraudradhyAnAnukUlA tIrthakRdvigatibhASaNAtmikA pramAdagamanAtmikA ca kriyA prAyogikI // Arteti / prayogasya-dhAvanavalganAdikAyavyApArahiMsraparuSAnRtabhASaNAdivAgvyApA- 20 rAbhidroheAbhimAnAdimanovyApArarUpasya karaNaM prAyogikI / ArttaraudradhyAnAnukUleti manovyApAraH, tIrthakRdvigarhitabhASaNAtmiketi vAgvyApAraH, pramAdagamanAtmiketi kAyavyA-: pAraH suucitH| ApaJcamamiyam // sAmudAyikI nirUpayati indriyasya dezopaghAtakArisarvopaghAtakAryanyatararUpA kriyA sAmu- 25 daayikii|| Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 118 : tatvanyAyavibhAkare [ SaSThakiraNe indriyasyeti / indriyasambandhidezavighAtakAri sarvavighAtakArikriyAtvaM lakSaNam / asyAH samAdAnakriyetyapi nAmAntaram / yAvatpaJcama guNasthAnameSA // premapratyayika lakSayati pararAgodayahetuH kriyA premapratyayikI / / 5 pararAgeti / yena vAgvyApAreNa parasya rAgodayassA kriyetyarthaH, premotpAdakavANIvyavahAro vA premapratyayikI kriyA / SaSThaguNasthAnaM yAvadiyam // dveSapratyayikImabhidhatte 10 krodhamAnodayahetuH kriyA dveSapratyayikI // krodheti / svasya parasya vA krodhamAnayorutpAdikA kriyetyarthaH / ASaSThaM bhavatyeSA // IryApathikImAkhyAti-- apramattasaMyatasya vItarAgacchadmasthasya vA sopayogaM gamanAdikaM kurvato yA sUkSmakriyA seryApathikI / iti kriyApaJcaviMzatiH // samAptamAzravatattvam // apramattasaMyatasyeti / IraNamIryA gamanaM saiva panthA mArge yasya tadIryApathaM, gamanAdi - 15 dvArakaM karma, tasya badhyamAnasya vedyamAnasya vA nimittabhUtA yA kriyA sA nimittanimittinorabhedopacArAdIryApathikI kriyA / sA ca kevalayogapratyayabandharUpA / zailezyavasthA'rvAvartikevalinAM chadmasthavItarAgANAJca bhavatIti bhAvaH / iyaJca sayogiguNasthAnaM yAvadbhavati, imA eva vibhAgavAkye kriyApaJcaviMzatipadenoktA ityAhetIti / etAsu premadveSapratyayakriyAsthAne samyaktvamidhyAtvakriye tattvArtha bhASyakAreNokte, tayozca yA zuddhamithyAtva mohadalikA20 nubhavapravRttaprazamAdiliGgagamyajIvAdipadArthaviSayaka zraddhArUpA, jinasiddhagurUpAdhyAyayatijanayogyapuSpadhUpapradIpacAmarAtapatranamaskAravastrAbharaNAnnapAnazayyAdAnAdyaneka vaiyAvRttyAbhivyaGgadhA, zuddhasamyaktvAdibhAvasaMvardhanaheturdevA dijanma sadvedyabandhakAraNaM samyaktvakriyA / sA ca sAmAnyena sarAgajIvasvAmikatvAdatra premapratyayikItyuktA / midhyAtvakriyA tu samyaktvakriyA viparItA'bhigRhItAbhiniviSTAdimidhyAdRSTisvAmikatvenAtra dveSapratyayikIti proketi dhyeyam / 25 so'yamAsravaH sarastulyasyAtmanaH pariNAmavizeSaH karmodakapraveze randhaM tatra prANAtipAtAdini Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMvanirUpaNam ] myAyaprakAzasamalate vRttyAdayaH satyAdayo'parigrahatvaM dharmadhyAnAdayazca zubhA AsravAH dvicatvAriMzadvidhasya puNyasya, tatpratyanIkAzcAzubhAzravA vyazItividhasya pApasya bhavanti / kriyAnirUpaNaM nigamayatItIti / / AsravatattvaM samAsato nirUpitamityAzayenAha samAptamiti // iti tapogacchanabhomaNizrImadvijayAnandasUrIzvarapaTTAlaGkArazrImadvijayakamalasUrIzvaracaraNanalinavinyastabhaktibhareNa tatpaTTadhareNa vijayalabdhisUriNA vinirmitasya 5 tattvanyAyavibhAkarasya svopajJAyAM nyAyaprakAzavyAkhyAyAmAnavanirUpaNo- . . . nAma SaSThaH kiraNassamAptaH // atha saptamaH kirnnH| itthaM saMkSepato dvAcatvAriMzadvidhAnAzravAnAkhyAya karmagrahaNakAraNabhUtAzravasya pratidvandvibhUtamapUrvakarmapravezaniSedhaphalakaM saMvaraM lakSaNaprakArAbhyAmabhidhAtuM tallakSaNamAcaSTe 10 samityAdibhiH karmanirodhaH sNvrH|| samityAdibhiriti / samitirvakSyamANasvarUpA saivAdiryeSAM guptiparISahAdInAM tairupAyaiH karmaNAmAgantukAnAM yo nirodho nivAraNaM sa saMvara ityarthaH / upAttakarmaNAM pradhvaMsastu tapasA vipAkena vA bhavati / nanvAsravanirodho hi saMvaraH, uktaJca - AsravanirodhaH saMvara' (9-1) iti, AsravAzcendriyakaSAyAdirUpA na karmAtmakAstathA ca kathaM karmanirodhassaMvara ucyata iti 15 cetsatyam , karmAgamanimitta Azrave niruddhe tatpUrvakasyAnekaduHkhabIjajanakasya karmaNo'pi sthaganAtkAraNAbhAvasya kAryAbhAvaprayojakatayA tatra prayojyopacArAttathokteravirodhAt / prayojakasyaivaM vA''zravanirodhasyAtra prayojyopacArataH karmanirodhatvokteH / vinopacAraM niruddhyate'neneti vyutpattyA vA karmanirodhapadenAzravanirodhasyaiva prApteH / tathAnabhidhAnantu karmanirodhasyA zravanirodhaprayuktatvasUcanAya / evaM samityAdayo'pyAzravanirodhe hetutvena saMvarazabdavAcyA 20 bhavanti / prAyazceSTArUpatvAtsamitayo'pi guptivizeSA eva / ceSTA hi kAyavAjhamanovyApAraH, khatreryAdAnanikSepotsargAH kAyavyApAre, eSaNA manovyApAre vAgvyApAre ca bhASA'ntargatA bhavati / sukhabodhArthameva samiteH pRthagupAdAnam / tatra rAgadveSapariNAmAtmakAtaraudrAdhyavasAyAnnivRttyaihikAmuSmikaviSayeSu nirAkRtAbhilASasya puMso manaso guptatvena rAgAdipratyayaM karma nAsroSyati, apriyAdivacaneSu vAglyApAraviratasya yathA zAstraM vAgvyavaharato vAco 25 guptatvAnnApriyavacanAdihetukaM karmAsroSyati, tathA kAyotsargabhAjaH parityaktahiMsAdidoSaviSayakakriyAkalApakasya samayavihitakriyAnuSThAyinaH kAyasya guptatvAddhAvanavalganAnavalokitabhUcaMkramaNAdinimittaM na karmAzlekSyatitam / kSamAmArdavArjavazauryatidharmaiH krodhamAnamAyAlo Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - tatvanyAyavimAkare (sakSamarine bhAnAM saparikarANAM nigrahAtsaMvarAvAptiH / satyatyAgAkizcanyabrahmacaryANi cAritrAnuyAyoni / saMyameSvapi saptadazaprakAreSu kecid vratAntaHpAtinaH keciccottaraguNAntarbhUtAH / tapastUttaraguNAntaHpAtyeva / saMvRNvato hetubhUtA bhAvanA api uttaraguNAnuyAyinyaH / yathAsvamApatitA parISahA api samyaksahanena saMvarahetavaH / hiMsA'satyAdInAM tatsaMzleSavizeSAhitakaluSasya 5 karmAsravanimittatvAtannirodhe sati viratasya karma na nimittatAmApatati / AdhAkarmAdipari. bhoganimittazca karmAsravaNaM hiMsAdiparityAge naiva bhavatIti samityAdayassaMvarahetavaH / / samityAdijanyakarmanirodhasya saMvararUpatve kimAtmako'yamityatrAha so'yamAtmapariNAmo nivRttiruupH|| so'yamiti | samityAdijanyasaMvaro'yamityarthaH / karmopAdAnahetubhUtapariNAmAmAvasya 10 saMvararUpatvena pariNAmanivRttyAtmA jIvasya pariNAmavizeSo'yaM saMvara iti bhAvaH / / asyApi dravyabhAvabhedato dvaividhyamAdarzayati karmapudgalAdAnavicchedo drvysNvrH|| . karmapadaleti / saMsArakAraNasya karmapudgalasya yadAdAnaM-grahaNaM tadvicchede drvyaatmkkrm| pudgalAnAM saMvaraNarUpatvAdrvyasaMvara iti bhAvaH // 15- bhAvasaMvarapUrvakatvAdasya bhAvasaMvaramAha bhavahetukriyAtyAgastannirodhe vizuddhAdhyavasAyo vA bhAvasaMvaraH / sa punardvividho dezasarvabhedAt / / .... bhavaheviti / bhavassaMsAraH, Atmano gatyantaraprAptistaddhetubhUtA ye AtmanaH kriyAvi zeSAsteSAM nivRttiH, tannivRttau jIvasya zuddhazuddhatarazuddhatamA adhyavasAyAste'pi pariNAmaon nivRttirUpatvAdbhAvasaMvarA iti bhAvaH / nanu saMvaro nikhilAvadvAranirodhAtmakaH, sakalA avacchidrANAJca gopanecchA na sarveSAM sambhavati, akhilaparispandanirAkaraNasyAlpazakti 1. prANAtipAtAdibhya AzravadvArebhyo manovAkkAyairyAvajjIvaM tadakaraNIyatvAdipariNAma iti bhAvaH / sthUladarzino hi samityAdimantaM munimupalabhya saMvRto'yamiti vyavaharanti, tasmAdayaM vyavahArasaMvaraH / naizcayika saMvaranimittatvopacAreNa saMvaratattvaM vyapadizyate, ata eva samityAdayo'pi paJcadazadvAdazadvAviMzatipaJcabhedAssamuccayena saptapaJcAzadvidhA vyavahArasaMvarA ucynte| naizcayikasaMvarastu samucchinnakriyadhyAnasahakRtasya bhavati vadanantarameva muktiphalasiddheriti // Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 guNasthAnAni ] myAyaprakAzasamalavRte / kAnAmasaMbhavAt , yogatrayasya parispandasvabhAvatvAcca, kintu varSabhanArAcasaMhananabhAjAM parAkramaviziSTAnAmeva tatsAmarthyasaMbhavaH, tathA ca kathaM sarveSAM saMvarasambhava ityAzaGkAyAmAha sa punariti / nahi yAvadAzravadvAranirodhasyaiva saMvararUpatvaM brUmo yenoktadoSaH syAdapi tu yatkiJcidAsravadvAranirodho'pi saMvara eva, sa eva dezasaMvara ucyate, sakalAzravadvAranirodhastu sarvasaMvaraH, sa ca pUrNazaktikAnAmeva bhavati, dezasaMvarastu yogatrayasya parispandasvabhAvatve'pi 5 tattvajJAnAM saMsArapArAvArapArajigamiSUNAM sAmAyikAdicAritrabhAjAM sambhavatyeveti bhAvaH // ___ tatra jJAnadarzanacAritrAtmakAtmaguNAnAM zuddhyazuddhiprakarSAprakarSAbhyAM vaicitryAdezasaMvaraM guNaprakarSoditAratamyApekSayA vibhAvayati dezasaMvarastrayodazaguNasthAnaM yaavdbhvti| sarvasaMvarastvantimaguNasthAna eva, nikhilAzravANAM niruddhatvAt / itaratra tu na tathA // dezasaMvara iti / nikhilAzravanirodharUpasarvasaMvarasya trayodazaguNasthAneSvasambhavAdAhasarvasaMvarastviti / antimeti / caturdazetyarthaH / hetumAha nikhileti / prathamAdiguNasthAneSu kuto netyavAhetaratreti, trayodazasu guNasthAneSvityarthaH / tatheti sarvAzravANAM nirodha ityarthaH / tatra kimidaM guNasthAnaM, katividhazcetyatra prathamaM vibhAgamuktvA tato guNasthAnasvarUpamAha tatra mithyAtvasAsvAdana mizrAviratadezaviratapramattApramattApUrvakaraNA- 1 nivRttikaraNasUkSmasamparAyopazAntamohakSINamohasayogyayogibhedAccatudazavidhAni guNasthAnAni // tatreti / mithyAtvaM sAsvAdanaM mizramavirataM dezavirataM pramattamapramattamapUrvakaraNamanivattikaraNaM sUkSmasaMparAyamupazAntamohaM kSINamohaM sayogyayogi, cetyeteSAM dvandvaH tato bhedazabdena SaSThItatpuruSasamAsaH / mithyAdarzanodayaprayuktaM mithyAdRSTiguNasthAnam / mithyAdarzano- 2 dayAbhAvakAlInAnantAnubandhikaSAyodayaprayuktaM sAsvAdanaguMNasthAnam / samyamithyAtvodayaprayuktaM mizraguNasthAnam / samyaktvasamAnAdhikaraNacAritramohodayaprayuktamaviratasamyagdRSTiguNasthAnam / prANIndriyaviSayaviratyaviratipariNAmo dezavirataguNasthAnam / saMyatasya pramAdavazena kizcitpraskhalitacAritrapariNAmaH pramattasaMyataguNasthAnam / saMyatasya pramAdaviraheNAvicalitasaMyamavRttirapramattasaMyataguNasthAnam / upazamakakSapakopacArasamAnakAlInApUrvakaraNapari-2 NAmo'pUrvakaraNaguNasthAnam / sthUlabhAvenopazamakSayasamakAlInAnivRttipariNAmo'nivRttikara Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 122 : tasvanyAyavibhAkare [ saptama kiraNe NaguNasthAnam / sUkSmabhAvena kaSAyopazamakSayapariNAmaH sUkSma samparAya guNasthAnam / sarvamohopazamaprayuktamupazAntamohaguNasthAnam / sarvamohakSayaprayuktaM kSINamohaguNasthAnam / yogakAlInaghAtikarmakSayoditajJAnAdyatizayassayogiguNasthAnam / yogavirahakAlIna jJAnAdyatizayo'yogiguNasthAnamiti caturdazavidhaM guNasthAnamiti bhAvaH // guNasthAnasvarUpamAha - jJAnadarzanacAritrAtmakAnAM jIvaguNAnAM yathAyogaM zuddhyazuddhiprakarSAprakarSakRta svarUpabhedA guNasthAnAni // 5 jJAnadarzaneti / guNA jJAnadarzanacAritrarUpA jIvasvabhAvavizeSAH, sthIyate asminniti sthAnaM jJAnAdInAmeva zuddhyazuddhiprakarSAprakarSakRtaH svarUpabhedaH, guNAnAM sthAnaM guNasthAnamiti 10 guNasthAnazabdArthabodhakamidaM mUlamiti bodhyam / yatra yatrApUrvaguNAvirbhAvastattadguNasthAnamiti bhAvArthaH / etAni bhavyajIvAnAM niHzreNiriva siddhisaudhamArurukSUNAM guNAguNAntaraprAptirUpANi vizrAmadhAmAni caturdaza saMkhyAkAni // atha prathama guNasthAnaM vakti mithyAtvaguNasthAnaJca vyaktAvyaktabhedena dvividham / kudevakuguruku 15 dharmAnyatamasmin devagurudharmabuddhirvyaktamithyAtvam / idaJca saMjJipazcendri yANAmeva // mithyAtvaguNeti / mithyAtvaM vyaktAvyaktabhedabhinnaM viparyastadRSTirUpaM, tAsthyAttadvyapadeza iti nyAyena tadyogAjjIvo'pi midhyAtvaM arzAdyajantena vA midhyAtvaH, midhyAtvavAnityarthaH / tasya yo guNAnAM jJAnAdInAM zuddhyazuddhiprakarSApakarSakRtaH svarUpavizeSaH 20 tadAtmakaM sthAnaM midhyAtvaguNasthAnamityarthaH / asya saMjJipaJcendriyatadbhinnajIvasambandhitvena dvaividhya mityAzayenAha - vyaktAvyaktabhedeneti / vyaktAvyaktahetunetyarthaH / tathA ca vyaktamidhyAtvavato'vyaktamidhyAtvavatazceti tadvividhamiti bhAvaH / tatra kiM vyaktamidhyAtvaM tadAha-kudeveti / devagurudharmAbhAsarUpeSu devagurudharmabuddhirityarthaH tena yayeSAM kutsitatvaM tarhi kathaM devagurudharmazabdaprayoga iti zaGkA parAstA / upalakSaNametat tena jinopadiSTajIvAdipadArtheSu 25 azraddhA mithyA zraddhA viparItaprarUpaNA saMzayakaraNamanAdarazca gRhyante / tathA'dharmadharmonmArgamArgAjIvajIvAsAdhusAdhvamUrttamUrtteSu dazasu dharmAdharmamArgonmArgajIvAjIva sAdhvasAdhumUrttAmU saMjJAnAM, abhigrahikAnAbhiprahikAbhinivezika sAMzayikAnAzca midhyAtvAnAM grahaNam / Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mithyAdRSTigu0 ] nyAyaprakAzasamalaGkRte :123: anAbhogikaM ca mithyAtvamavyaktamithyAtvavata eveti dhyeyam / keSAM vyaktamithyAtvamityatrAha-idazceti / evapadenaikadvitricaturasaMjJipaJcendriyANAM vyavacchedaH, tatra vyaktamithyAtvakriyAyA abhAvAt / nanu jJAnadarzanacAritrAtmakA hi guNAH, jJAnAdInAM viparyAsena mithyAdRSTau kathaM guNasthAnasambhava iti ceducyate, tattveSvAsthArUpajIvaguNasya sarvato bhAvena ghAtino mithyAtvamohanIyasya vipAkodayato vastupratipattirUpA dRSTiryadyapi vipa- 5 yastA tathApi kAcinmanuSyapazvAdipratipattirantato nigodAvasthAyAmapi tathAbhUtAvyaktasparzamAtrapratipattiraviparyastA bhavati candraprabhAkaraprabhAyAM saghanaghanapaTalasamAcchAditAyAmapi kAcitprabheva / nahi tayoH prabhA nUtanajaladharaghanapaTalenaikAntena tiraskRtA vinazyati, dinarajanivibhAgAbhAvaprasaGgAt / tathA prabalamithyAdarzanakarmodaye'pi kAcidaviparyastA dRSTi- . rbhavatItyetadapekSayA mithyAdRSTerapi guNasthAnasambhava uktaH / na ca kathamasau mithyAdRSTireva, 10 kathaMcidaviparyastapratipattyapekSayA samyagdRSTitvAditi vAcyam, jinoditaikAkSare'pyanAdare mithyAdRSTitvenApratipannatattvAnAmeSAM sutarAM mithyAdRSTitvAt / na ca jinoditasakalapadArthAbhirocanAtkatipayapadArthAnAmarocanAcca samyamithyAdRSTirevAyamiti vAcyam / ekasminnapi vastuni paryAye vA ekAntena vipratipattiM pratipannasyAsya mithyAdRSTitvAt / matidaurbalyAdinA tatraikAntena samyakparijJAnamithyAparijJAnAbhAvata ekAntena zraddhAnavipratipattyabhAvavata eva 15 samyaGmithyAdRSTitvAditi vibhAvanIyam // avyaktamithyAtvamAcaSTe avyakto moho'vyaktamithyAtvam / idamanAdi / vyaktamithyAtvaprAptureva mithyAtvaguNasthAnaM bhavediti kecit / asya sthitibhavyajIvamAzrityAnAdisAntA / sAdisAntA ca patitabhavyasya / abhavyamAzri- 20 tyAnAdyanantA // . .... .. .......... avyakta iti / atra mithyAtvaM na viparyastabuddhirUpam avyavahArarAzivRttitvAt / kintu darzanapratibandhakamohanIyaprakRtirUpamityAzayenoktamavyakto moha iti / idazcAvyaktamithyAtvaM jIvena sahAnAdikAlInamityAha--idamiti / nanu mithyAdRSTayassarvANyapi jIvasthAnAni yadyapi labhante tathApi prAptavyaktamithyAtvabuddhaya eva vyavahArarAzivartino jIvAH prathama- 25 guNasthAnaM labhanta iti ratnazekharasUrINAmabhiprAyaM darzayati vyaktamithyAtveti / eva zabdenAvyavahArarAzivartinAmanyeSAzcAvyaktamithyAtvabhAjAM vyudAsaH / guNasthAnabahirbhUtasya saMsAriNo jIvasya kasyApyabhAvAdavyaktamithyAtvabhAjo'pi prathamaguNasthAnAntargatA eveti grnthkRdaashyH| Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 124 : tattvanyAyavibhAkare [ saptama kiraNe mithyAtvasya kAlacintAyAmAha - asyeti / midhyAtvasyetyarthaH / caturdhA hi tasya kAlavibhAgassambhavati, anAdyanantAnAdisAntasAdyananta sAdisAntabhedAt / tatra bhavyajIvamAzrityAhabhavyajIvamAzrityeti / jAtibhavyetarabhavyajIva mAzrityetyarthaH, anAdisAnteti | anAdimidhyAdRSTerbhavyajIvasya samyaktvAvAptau satyAM midhyAtvasya sAntatvAditi bhAvaH / patitabhavyasyeti / 5 anAdimidhyAdRSTessamyaktvavataH kenacidapi kAraNena punaH patitasya yanmithyAtvaM tasya tatsAditvAt tatra ca jaghanyato'ntarmuhUrtaM utkarSeNArhadAdipracurAzAtanApApabahulatayA'pArdhapudgalaparAvarttaM yAvaduSitvA punarapi samyaktvalAbhe sAntatvAcca / yastu punarabhavyastasya mithyAtvamanAdyanantaM anAdikAlAttasmin sadbhAvAt, AgAmikAle'pi ca tadabhAvAsambhavAdityAzayenAha--abhavyamAzrityeti / trayANAmeva bhaGgAnAM kaNThataH pratipAdanAtsAdyanantatvaM tasya na 10 saMbhavatIti sUcitam pratipatitasamyagdRSTInAM midhyAtvasyaiva sAditvena teSAmavazyaM punassamyaktvalAbhena midhyAtvasyAnantatvAsambhavAditi bhAvaH / etAdRzasvAmikatvena prathamaguNasthAnakamapi tAvatkAlapramANamavaseyam / atrastho jIvo bandhayogyakarmaprakRtiSu viMzatyuttarazatasaMkhyAkA tIrthakRtkarmAhArakadvayaM ca vihAyAnyAsAM bandhakaH / udayaprAyogya karmaprakRtInAM dvAviMzatyuttarazatasaMkhyAkAnAM madhyAnmizrasamyaktvA''hArakadvikatIrtha kRtkarmeti paJcaprakRtInA15 samudayena zeSANAM vedayitA, aSTacatvAriMzadadhikazatasattAkazca bhavati // atha dvitIyaguNasthAnasvarUpaM nirUpayati-- upazamasamyaktva patitasyAnavAptamidhyAtvasya sarvathA yadaparityaktasamyaktvatayA'vasthAnaM tatsAsvAdanaguNasthAnam / samayAdiSaDAvalikAkAlaparyantamidam // 20 -upazameti / upazamasamyaktvavAn hi jIvo yadA zAntAnAmanantAnubandhinAM krodhAdInAmanyatame udIrNe satyupazamasamyaktvAtpatito bhavati parantu sa yAvanmidhyAtvaM nopayAti tAvanmadhye pAyasabhuktavAntasya kazcana samayaM kSIrAnnarasasvAdAnuvRttiriva tasya samyaktvarasAvRttirbhavati, evambhUtatayA tasya yadavasthAnaM tatsAsvAdana guNasthAnaM, samyaktvarasAsvAdena saha varttata iti sAsvAdanastasya guNasthAnamiti vyutpatterityarthaH / sAsAdanaguNasthAnaM sAsAtanaguNa25 sthAna cetyasyaiva nAmAntaram / taccetthamavaseyam, saMsAramahAsAgarAntaH patito jIvo mithyAdarzanamohanIyanidAnAni yAvadanantapudgalaparAvarttAnane kazArIrika mAnasika duHkhalakSANyanubhUya kathamapi 1. samyaktvaguNanimittakatvAttIrtha karanAmabandhasyAhArakadvayasyApramattayati sambandhisaMyamanimittakatvAcceti bhAvaH // Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upazamasamyaktvam ] nyAyaprakAzasamalaGkRte : 125 : bhavyatvaparipAkenAnAbhoganirvartitenAdhyavasAyavizeSeNa yathApravRttikaraNenA''yurvarjAni jJAnAkaraNIyAdikarmANi sarvANyapi palyopamAsaMkhyeyabhAganyUnaikasAgaropamakoTIkoTisthitikAni karoti, atra cAntare gurutarakaThoratarugranthivadurbhedaH karmapariNAmajanyo jIvasya ghanarAgadveSapariNAmarUpo''bhinnapUrvo pranthirbhavati, yathApravRttikaraNena karma kSapayitvA pranthimimaM yAvadabhavyAapyanekazaH samAgacchanti / tato granthibhedavidhAnAsamarthAH punarapi karmANyutkRSTasthitikAni 5 saMklezavazA badhnanti / yaH punarmahAtmA kazcidAsannanirvRtisukho durdharSavIryavAnapUrvakaraNasvarUpeNa paramavizuddhivizeSeNa vidhAya bheda tadvantheH mithyAtvamohanIyakarmasthiterantamuhUrtamudayakSaNAdupari gatvA'nivRttikaraNasaMjJitenAntarmuhUrttakAlamAnaM tatpradezavedyadalikAbhAvarUpamantarakaraNaM karoti, kRte ca tasmin karmaNastasya sthitidvayaM bhavati, ekA'- . ntarmuhUrttamAnA'ntarakaraNAdadhastanI prathamA, tata uparitanI dvitIyA, tatra prathamasthitau 10 mithyAdRSTireva, mithyAtvadalikavedanAt, antarmuhUrtenApagatAyAzca tasyAmantarakaraNasyAdya eva samaye aupazamikaM samyaktvamavApnoti, mithyAtvadalikavedanAbhAvAt / tasyAJcopazAntAddhAyAmAntauMhUrtikyAM jaghanyena samaya zeSAyAmutkarSeNa SaDAvalikAzeSAyAM kasyacitpuMsaH kenacinnimittavizeSeNAnantAnubandhyudayo bhavati, tadAnImasau sAsvAdanaguNasthAne varttate, upazamazreNipratipatito vA sAsvAdanatvaM yAtIti kArmagranthikamatam , siddhAntamate tu 15 zreNyAssamAptau pratipatataH pramattaguNasthAne'pramattaguNasthAne vA'vatiSThate, kAlagatastu deve- . dhvavirato bhavatIti / sAsvAdanottarakAlaJcA'vazyaM mithyAtvodayAdayaM mithyAdRSTirbhavatIti / sa kiyantaM kAlamasmin guNasthAne vartata ityatrAha-samayAdIti / jaghanyenaikaH samaya utkarSeNa SaDAvalikApramANaM, tata Urdhva mithyAtvopagamAt , AvalikA cA'saMkhyAtasamayasamudAyarUpeti bhAvaH // 20 tatra kitAvadupazamasamyaktvaM yasmAtpatito'navAptamithyAtvassAsvAdanaguNasthAnabhAgbhavatItyatrAha 25 anAdikAlAnuvRttamithyAtvaprathamakaSAyacatuSkopazamanajanyaM samyaktvamupazamasamyaktvam / tad dvividhamantarakaraNajanyaM svshrennijnyshceti| upazamasamyaktvaM karaNatrayApekSam // 'anAdikAleti / anAdikAlAdanuvRttaM yanmithyAtvaM yacca prathamakaSAyacatuSkamanantAnubandhikrodhamAnamAyAlobharUpaM tasyopazamena janyaM yatsamyaktvaM tadupazamasamyaktvamityarthaH / ekasyApi krodhAderudaye pratipAtAt / etasya samyaktvasya dvaividhyamAha-antareti / tatrApUrva Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :126 : tattvanyAyavibhAkare [ saptamakiraNe karaNenaiva kRtapranthibhedasya mithyAtvapudgalarAzerakRtamithyAtvamizrasamyaktvarUpatripuJjasyAnivR. ttikaraNenodIrNe mithyAtve kSINe'navApte'nudIrNe cAntarakaraNAdantarmuhUrttakAlaM yAvat sarvathA mithyAtvAvedakasyAntarakaraNaupazamikasamyaktvaM bhavati / upazamazreNiM prapannasya tu mithyAtva syAnantAnubandhinAJcopazame svazreNigatamupazamasamyaktvaM bhavatIti bodhyam / nanvantarakaraNa5 janyamupazamasamyaktvamuktaM tatra kiM nAmAntarakaraNamiti zaGkAyAmupazamasamyaktvopayogikaraNatrayapradarzanadvAreNa taddidarzayiSuH prAhopazameti // tatra kiM nAma karaNatrayamityatrAha karaNatrayantu yathApravRttyapUrvAnivRttikaraNarUpam / AyurvarjasaptakarmaNa10 sthitiM palyopamAsaMkhyeyabhAgahInaikakoTIkoTIparimANAM vidhAyAbhinna pUrvaghanIbhUtarAgadveSAtmakagrandhisamIpagamanAnukUlAdhyavasAyo ythaaprvRttikrnnm| ghniibhuutraagdvessgrnthibhednpryojkaapuurvaadhyvsaayo'puurvkrnnm| mithyAtvasthiterantarmuhUrtamudayakSaNAduparyatikramyoparitanI viSkambhayi tvAntarmuhUrtaparimANaM tatpradezavedyadalikAbhAvaprayojakAdhyavasAyonivR. / ttikaraNam / tAhazatatpadezavedyadalikAbhAvo'ntarakaraNam // krnneti| yathApravRttikaraNamapUrvakaraNamanivRttikaraNaJcetyarthaH / yathApravRttikaraNasvarUpamAha Ayuriti / AyuSa utkRSTasthitestrayastriMzatsAgaropamarUpatvAtsAgaropamakoTIkoTyantargatatvena tadbhinnatvamuktam , evaJca yAdRzAdhyavasAyavizeSAdanAbhoganivartitAt tadbhinnAni jJAnAvaraNAdikarmANi nikhilAnyapi pRthakpRthakpalyopamAsaMkhyAtabhAgahInaikasAgaropamakoTIan koTIsthitikAni bhavanti, tatazca karkazakarmapaTalApahastitavIryavizeSairasumadbhiH karmapariNAma janito durbhedo'bhinnapUrvo dhanarAgadveSarUpo granthiH prApyate tAdRzAdhyavasAyavizeSo yathApravRttikaraNamityarthaH / adhikArI cAsya tathAbhavyatvaparipAkI kiJcinnyUnApArdhapudgalaparAvavizeSasaMsArazzuklapAkSikaH, kRSNapAkSiko'bhavyo vA / Adyo granthibhedaM vidhAya samyaktvaM praapnoti| dvitIyastvakRtvA tadbhedaM punaH parAvarttate / asyaivAthApravRttakaraNamapUrvapravRttakaraNamiti ca nAmAntaram / granthi samatikrAmato yatkaraNaM tadAha-ghanIbhUteti / ye samudazcitAdabhradurvAra 1. anAdikAlAdArabhya yAvadanthisthAnaM tAvatprathamaM yathApravRttakaraNaM bhavati, karmakSapaNanibandhanasyAdhyavasAyamAtrasya sarvadeva bhAvAt , aSTAnAM karmaprakRtInAmudayaprAptAnAM sarvadaiva kSapaNAt / grandhi samatikAmato'pUrvakaraNaM, prAktanAdvizuddhatarAdhyavasAyarUpeNa tenaiva pranthermedAt / abhimukhasamyaktve jIve'nivRttikaraNaM bhavati tata evAtizuddhatamAdhyavasAyAdanantaraM samyaktvalAbhAt // Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upazamasamyaktvam ] nyAyaprakAzasamalavRtta :127: vIryaprasarA utkarSato'pApudgalaparAvartAnta visaMsAritvenAsannanirvRtisukhA ananubhUtapUrva taM pranthi yenAdhyavasAyavizeSeNa bhindanti so'dhyavasAyo jIvasyApUrvakaraNamucyate / asya prathama. samaye vizuddhirjaghanyA'lpA ca, tasyaivotkRSTAnantaguNA, dvitIyasamaye jaghanyA'nantaguNA ityevaM krameNa yAvadantarmuhUrttaparisamApti bhAvyam / atha tRtIyamanivRttikaraNamabhidhatte-mithyAtveti / yAdRzaviziSTataravizuddhAdhyavasAyamArUDho jIvaH svAddhAyAssaMkhyeyeSu bhAgeSu gateSu 5 ekasmiMzca saMkhyeyatame bhAge'vaziSTe udayakSaNAdupari mithyAtvasthiterantarmuhUrttamatikramyoparitanIzca viSkambhayitvA'ntarmuhUrttakAlaparimANaM tatpradezavedyadalikAmAvaM karoti so'dhyavasAyavizeSo'nivRttikaraNamityarthaH / Asannasamyaktve jIve'nivRttikaraNaM bhavati / anena ca mithyAtvakarmaNaH sthitidvayaM jAyata iti vijJeyam / yatra praviSTAnAmakhilAnAM jIvAnAM samAnakAlInAnAmekAdhyavasAyasthAnAnivRttiAvRttirna bhavati tadanivRttikaraNaM, atra hi prathame 10 samaye ye vartante vRttA vatiSyante ca sarveSAM teSAmekamevAdhyavasAyasthAnam , dvitIye samaye'pi tathaiva, kintu prathamasamayabhAvivizodhisthAnApekSayA'nantaguNamadhyavasAyasthAnamevameva yAvadanivRttikaraNacaramasamayaM vibhAvyam / anivRttikaraNAddhAyAssaMkhyeyeSu bhAgeSu gateSu ekasmizca saMkhyeyatame bhAge'vazeSe mithyAtvasyAntarakaraNaM karoti, apUrvakaraNe'nivRttikaraNe ca sthitighAtarasaghAtaguNazreNiguNasaMkramA bhavanti / karaNatrayazca pratyekamantarmuhUrttakAlamAnam , karaNa- 15 trayakAlo'pyantarmuhUrtapramANa eva, antarmuhUrtasyAsaMkhyeyabhedatvAditi / / itthaM saMkSepeNa karaNatraye nirUpite sujJAnamevAntarakaraNamapIti tatsvarUpamAha-tAdRzeti / antrmuhuurttkaalmaanetyrthH| tanniSpAdanakAlo'pyantarakaraNakAla eva, so'pyantarmuhUrtaparimANaH, prathamasthiteH kiJcinyUno'bhinavasthitibandhAddhayA tu samAnaH, tathAhi prathamasthityantarakaraNe dve api antarmuhUrtapramANe yugapadArabhate / antarakaraNaprathamasamaya eva cAnyaM sthitibandha mithyA- 20 tvasyArabhya sthitibandhAntarakaraNe yugapadeva parisamApayati / antarakaraNe ca kriyamANe guNazreNisambandhinaH saMkhyeyA bhAgAH prathamadvitIyasthityAzritAstiSThanti, ekantu guNazreNyAsaMkhyeyatamaM bhAgamantarakaraNadalikena sahotkirati / taditthaM antarakaraNasthitemadhyAhalika karmaparamANvAtmakaM gRhItvAdhaH prathamasthitau upari dvitIyasthitau ca prakSipati, evaM pratisamayaM tAvatprakSipati yAvadantarakaraNasatkaM sakalamapi tadalikamantarmuhUrtena 25 kSIyate, antarakaraNAdadhastanI sthitiH prathamA sthitiruparitanI sthitirdvitIyetyucyate, tatra prathamasthitau vartamAna udIraNAprayogeNa prathamasthitisatkaM dalikaM samAkRSyodayasamaye yatpratikSipati sodIraNA, yattu dvitIyasthiteH sakAzAt udIraNAprayogeNa samAkRSyodaya. samaye prakSipati sApyudIraNaiva, AgAla iti nAmAntareNa prsiddhaa| udayodIraNAbhyAM Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvanyAyavibhAkare sAmakiraNe prathamasthitimanubhavaMstAvadgacchati yAvadAvalikAdvikaM zeSaM tiSThati, prathamasthiterAvalikAdvikazeSe tvAgAlo vyavacchidyate kevalamudIraNaiva pravartate / prathamasthitAvAvalikAzeSIbhUtAyAmudIraNApi vyavacchidyate, tataH kevalenaivodayena tAmAvalikAmanubhavati, tasyAmapi cApagatA yAmudayo'pi mithyAtvasya na bhavati dalikAbhAvAt / tasminneva samaye upazAntAddhAyAM 5 pravizati tatra praviSTasya prathamasamaya eva mokSabIjabhUtamaupazamikaM samyaktvamavApnotIti tAtparyArthaH / prathamasthiticaramasamaye dvittIyasthitigataM dalikamanubhAgabhedena tridhA karoti zuddhamardhazuddhamazuddhazceti / tatra zuddhaM samyaktvaM dezaghAti, dezaghAtirasopetatvAt / ardhazuddhaM mizramohanIyamazuddhantu mithyAtvametadubhayaM sarvaghAti, sarvaghAtirasopetatvAt // atha zreNigataM samyaktvamaupazamikamucyate10. zreNito mithyAtvamohanIyAnantAnubandhicatuHkaSAyAdyupazamanata: zreNijanyopazamasamyaktvaM bhavati / zreNita iti / yadi caturthapaJcamaSaSThasaptamAnyatamaguNasthAne'nantAnubandhino darzanamo. hasya ca sarvopazamanAyAmupazamasamyaktvayukta upazamazreNiM jIvassampadyate tasya yadaupazamikaM samyaktvaM tacchreNijanyopazamasamyaktvamucyata iti bhAvaH / / 15 nanu dvividhamupazamasamyaktvaM labhamAnAH sarve kimArohakA eva syurutAsti kazcidvizeSa ityAzaGkAyAmAha ubhayavidhasamyaktvAtpatataH sAsvAdanaguNasthAnaM bhavati / / ubhayavidheti / asti vizeSaH, ko'sau vizeSa ityAha patata iti / na sarve ArohakA eva, kintu patantIti bhAvaH / nanu tarhi kiM teSAM guNasthAnaM bhavatItyatrAha-sAsvAdaneti / 20 sAsvAdanamapIti bhAvaH, atra tu sAsvAdanamubhayavidhasamyaktvAtpatata eva bhavati nAnyeSAmiti sUcayituM tathoktiriti bhAvyam / upazamazreNitaH pratipatan kazcidanantAnubandhyudaye sAkhAdanaguNasthAnaM labhate / guNasthAnamidaM pratipatata eva bhavati na tvArohataH, mithyAtvaguNasthAna ntu pratipatato'pi, mizrAdIni ca pratipatata Arohatazca / ekAdazaM dazamAdArohata eva, tato'gre ArohaNAbhAvAt tato'dhaHpAtaniyamAt dvAdazAdIni sarvANi Arohata eva, tebhyaH pratipAtA 1. AntauhUrtikyAmupazamAddhAyAM jaghanyatassamayazeSAyAmutkRSTataH SaDAvalikAzeSAyAM satyAM kasyacinmahAvibhISikotthAnakalpo'nantAnubandhyudayo bhavati, tadudaye cAsau sAsvAdanasamyagdRSTiguNasthAne vartate / mithyAtvasyAdyApyaprAptatvAdavyaktamupazamaguNasya vedanAdasya guNasthAnasya guNasthAnatvamiti bhAvaH // .. Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mizraguNa. ] gyApaprakAzasamalate : 129 : bhAvAt / prathamAdanyAni guNasthAnAni bhavyasyaiva / nanu sAsvAdanAditareSAM guNasthAnAnAmUrdhvamUrdhvamAroharUpatayA guNasthAnatvaM yuktaM, mithyAtvasyApyavyaktamithyAtvato vyaktamithyAtvaprAptyA''rohaNasvarUpatvena tathAtvaM sAsvAdanasya samyaktvAtprapAtarUpasya kathaM guNasthAnatvamiti cenna mithyAtvaguNasthAnApekSayA'syA''rohaNarUpatvAt apArdhapudgalaparAvartAvazeSasaMsArANAM bhavyAnAmevaitadguNasthAne'dhikArAt / atrastho jIva ekottarazatabandhakaH, mithyAtvanaraka- 5 trikaikendriyAdijAticatuSkasthAvaracatuSkA''tapahuNDasevArtanapuMsakavedarUpaSoDazaprakRtivyavacchedAt / tathA sUkSmatrikA''tapamithyAtvodayavyavacchedAnnarakAnupUrvyanudayAccaikAdazottarazatavedayitA / tIrthakRtsattA'sambhavAt saptacatvAriMzadadhikazatasattAkazca bhavati / tRtIyaM mizraguNasthAnaM samyamithyAdRSTiguNasthAnAparAbhidhaM nirUpayati mizramohanIyakarmodayAdantarmuharttasthitiko'haMduditatattveSu dveSAbhAvo 10 mizraguNasthAnam / yathAnnAparicitanArikeladvIpanivAsimanujasthAne / atra jIvo nAyurbadhnAti na vA mriyate / api tu samyaktvaM mithyAtvaM vA'vazyaM yAti // mizreti / mizramohanIyakarmodayAddarzanamohanIyaprakRtivizeSodayAt jIve'ntarmuhUrttakAlaM labdhaupazamikasamyaktvena mithyAtvamohanIyaM karma zodhayitvA kRtatripuJjamadhye'rdhavizuddhapuJjo- 15 dayato'rdhavizuddhaM yatsamatayA samyaktvaM mithyAtvazca bhavedyena nAIduditatattveSu kazcana dveSo na vA prItistanmizraguNasthAnamityarthaH, mizratvaJcA'syobhayabhAvayorekarUpatvAt , jAtyantarametat baDavAkharayossaMyogena jAtasya jAtyantarAzvataravat, dadhiguDasaMyogena rasavizeSavacca / samatAyAM nidarzanamAha-yatheti / tasya hyanne na dveSo na vA prItistadvadidamiti bhAvaH / guNasthAne'tra jIvaH kiM karotItyatrAha-atreti / asmin guNasthAna ityarthaH / tatra hetumAha-api- 20 tviti / asyAntarmuhUrttasthitikatvAdbhAvAntaragamanamAvazyakaM tatraiva cAyurbandho maraNazceti bhaavH| - evaM kSINamohe sayoginyapi na maraNasambhavazzeSANi maraNayogyAni guNasthAnAni, tatrApi . midhyAtvasAsvAdanAviratasamyagdRSTirUpANi gaNasthAnAni jIvena sahopayAnti parabhavaM. nAparANyaSTAviti bodhyam / atra mithyAtvavata eva mizragamanamiti siddhAntamatam , kArmagranthikamate tu vihitavibhAgasya samyaktvavatassamyaktvapracyutasyASTaviMzatisatkarmaNo mithyA- 25 1. etAsAM mithyAtvapratyayatvAnnAgrimeSu bandhaH, yata etAH prAyo nArakaikendriyavikalendriyayogyatvAdatyantAzubhatvAca mithyAdRSTireva badhnAtIti // 17 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 130 : tasvamyAyavibhAkare [ saptamAkaraNa vino vA'rdhavizuddhaH puJjo yadodeti tadA'rdhavizuddhA bhagavadahaduditatattvazraddhA jAyata ityatassamyaktvAtpracyutasyApi mizragamanamiti // etadguNasthAnastho jIvazcatussaptaterbandhakaH, tiryaktrikastyAnacitrikadurbhagaduHsvarAnAdeyAnantAnubandhimadhyAkRtimadhyasaMhananacatuSkanIceotrodyotAprazastavihAyogatistrIvedavyavacchedAnmanuSyadevAyuSorabandhAcca / vedayitA zatasya, mizrodayA. 5 devamanuSyatiryagAnupUrvyanudayAdanantAnubandhisthAvaraikendriyavikalatrikodayavyavacchedAcca / saptacatvAriMzaduttarazatasattAkazca bhavati, tIrthakRtsattAbhAvAt / / atha caturtha guNasthAnamAha-. samyaktve satyapratyAkhyAnAvaraNakaSAyodayena sAvadyayogAtsarvathAsviramaNamaviratasamyagdRSTiguNasthAnam / utkRSTato manujabhavAdhikaSaTSaSTi10 sAgaropamasthitikamidam / samyaktvazca bhavyasaMjJipaJcendriyANAM nisargAdu padezAdvA bhavati / utkRSTato'pArdhapudgalaparAvartAvaziSTasaMsArANAmeta. dbhavet / jaghanyatastadbhavamuktigAmino'pi // samyaktve satIti / yatrApratyAkhyAnakaSAyodayAjIvaH sAvadyayogapratyAkhyAnaM sundaramiti jAnannapi na pAlayati kevalaM samyaktvamAtramanubhavati tAhazamityarthaH / idamuktaM bhavati 15 yo hi pUrvoditaupazamikasamyagdRSTiH zuddhadarzanamohapuJjodayavartI vA kSAyopazamikasamyagdRSTiH, kSINadarzanasaptako vA kSAyika samyagdRSTiraviratipratyayaM durantanarakAdiduHkha phalakaM karmabandhaM, sAvadyayogaviratizca paramamunipraNItasiddhisaudhAdhyArohaniHzreNikalpAM jAnannapi na viratimabhyupagacchati na ca tatpAlanAya yatase'pratyAkhyAnAvaraNodayena vighnitatvAt , te hyalpa mapi pratyAkhyAnamAvRNvanti, sa ihAviratasamyagdRSTirucyata iti / mithyAtvamohanIyasyo20 dIrNasya kSayAdanudIrNasyopazamAJca nirvRttaM samyaktvaM kSAyopazamikasamyaktvamucyate, yaduda yamAgataM mithyAtvaM tad veditatvAtkSINaM, yattu zeSaM sattAyAmanudayagataM vartate tadupazAntamupazAntaM nAma viSkambhitodayabhAvamapanItamithyAtvasvabhAvazca zeSamithyAtvaM, atra ca mithyAtvamizrapuJjAyAzritya viSkambhitodayaM zuddhapuJjamAzrityApanItamithyAtvasvabhAvamiti bodhyam / yadyapyaupazamike'pi udIrNamithyAtvasya kSayo'nudIrNasya copazamo'sti tathApyatra kSAyopa25 zamikasamyaktve mithyAtvaM pradezodayena vedyate, tatra tadapi neti vizeSo'vaseyaH / atra zodhitamithyAtvapudgalA yathAvasthitatattvarucyadhyavasAyAtmakadRSTeH samyaktvAvArakA na bhavantyataste'pyupacAreNa samyaktvamucyanta ityapi bodhyam / anantAnubandhikaSAyacatuSkamayAnantaraM mithyAtvamizrasamyaktvapuJjalakSaNe trividhe'pi darzanamohanIye sarvathA kSINe sati kSAyikaM samya Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dezavirata0 ] nyAyaprakAzasamalaGkRte ktvaM bhavati // asya guNasthAnasyotkRSTa sthitimAha-utkRSTata iti manujabhaveti / kSAyopazamikamAzrityedam , kSAyikamAzritya tu trayastriMzatsAgaropamANi sAdhikAni / tathAhi kazciditaH sthAnAdutkRSTasthitiSvanuttaravimAneSUtpannaH, tatra cA'viratasamyagdRSTitvena trayastriMzatsAgaropamANi sthitastatazzyutvA'trA'pyA''yAto yAvadadyApi viratiM na labhate tAvattadbhAvenaiva sthita iti manuSyabhavasambaddhakatipayavarSAdhikatrayastriMzatsAgaropamatvaM vijJeyam / kasya kathaM samyaktvamupa- 5 jAyata ityatrAha-bhavyeti / bhavyasaMjJipaJcendriyaprANino yathAvadbhagavaduditeSu jIvAdipadArtheSu nisargAdAsAditasunirmalatvaguNarUpAtmasvabhAvAt , upadezAdvA sadgurUpadiSTazAstrazravaNAdvA samya zraddhAsvarUpaM samyaktvaM samunmiSatIti bhAvaH / dazavidhametat samyaktvamAtrasya nisargopade. zAjJAsUtrabIjAbhigamavistArakriyAsaMkSepadharmaprayuktatvAt / upadezAdikamantareNa kSayakSayopazamAdinA jIvAjIvAdipadArthaviSayiNI rucinisargasamyaktvam / paropadezaprayuktajIvAdipadArthA- 10 bhirucirupadezasamyaktvaM, sarvajJAjJayaiva dharmAnuSThAnaviSayA rucirAjJAsamyaktvaM, sUtrAdhyayanAbhyAsajanyaviziSTajJAnato jIvAdiviSayiNI rucissUtrasamyaktvaM, ekena padenAnekapadArthapratisandhAnadvArA prasaraNazIlA rucirbIjasamyaktvaM, arthataH sakalasUtraviSayiNI rucirabhigamasamyaktvaM, sarvapramANanayajanyasarvadravyabhAvaviSayA rucirvistArasamyaktvaM, darzanajJAnacAritratapovinayAdyanuSThAnaviSayiNI ruciH kriyAsamyaktvaM, anabhigRhItakudRSTeH pravacanAniSNAtasya nirvANa- 15 padamAtraviSayiNI ruciH saMkSeparuciH, dharmapadavAcyaviSayakarucirdharmasamyaktvamiti // kadA tadbhavatItyatrAha-utkRSTata iti / samyagdRSTInAM sarveSAM kiJcinnyUnApArdhapudgalaparAvarttamAtrameva saMsArasyAvazeSAt , so'pi tIrthakarAdikRtAzAtanAbahulAnAmeva, na tu sarveSAmiti bhaavH| jaghanyata iti, tasminneva bhave muktigAmino'pItyarthaH / atrastho jIvassaptasaptaterbandhakastIrthakRdAyurdvikasya ca bandhAt / caturuttarazatasya vedayitA mizrodayavyavacchedAt / AnupUrvIcatuSka- 20 samyaktvodayAcca / aSTatriMzadadhikazatasattAkazca / upazamakastu caturthAdekAdazaM yAvatsarvatrASTacatvAriMzadadhikazatasattAkaH kSapakasya tu sattA tadguNasthAne darzayiSyate / / samprati paJcamaM guNasthAnaM darzayati pratyAkhyAnakaSAyodayAtsarvasAvadyasyaikadezAdviratasya jaghanyamadhyamotkRSTAnyatamavadviratidharmAvAptirdezavirataguNasthAnam // 25 __ pratyAkhyAneti / sarvasAvadhebhyo viratimabhilaSato'pi vairAgyopacayavato jIvasya sarvaviratighAtakapratyAkhyAnAvaraNakaSAyodayAnnotpadyate sarvaviratisAmarthyam , api tu jagha 1. baddhatIrthakRnnAmakarmaNo'vaddhAyuSaH prAptakSAyikasamyaktvasyApekSayedam // Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 132 : tasvanyAyavibhAkare saptamakiraNe 1 1 nyamadhyamotkRSTAsvekatamA dezaviratireva jAyate yatra taddezavirataguNasthAnamityarthaH / viratAvirate hyaSTau bhaGgAH, vratAni yo na jAnAti nAbhyupagacchati na ca pAlanArthaM yatate, yathA'viratAssarve / yo na jAnAti na cAbhyupagacchati paraM tu pAlayati yathA'jJAnatapasvI / yo na jAnAti, abhyupagacchati na tu pAlanArthaM yatate yathA'jJapArzva5 sthasAdhuH / yo na jAnAti, abhyupagacchati pAlayati ca yathA'gItArthaH / yo jAnAti, nAbhyupagacchati, na ca pAlanAya yatate yathA zreNikAdayaH / yo jAnAti nAbhyupagacchati pAlayati yathA - anuttaradevaH / yo jAnAti svIkurute na ca pAlayati yathA saMviprapAkSikaH / yo jAnAti svIkaroti pAlayati ca yathA vratIti / tatra prathamAdisaptabhaGgeSu vrataparipAlane'pi niSphalatvenAvirata eva bhavati, samyagjJAnagrahaNapUrvaka pAlana eva sApha10 lyAt / AdyacaturSu hi samyagjJAnAdyabhAvaH, tatastriSu samyagjJAnasatve'pi samyagabhyupagamapAlanAdyabhAvaH / antime tu dezataH pApAdvirato dezavirato'pi bhavati / yAvad dvAdazavratamekadvitryAdivratadhAraNAt / yatra parameSThinamaskAra mAtraniyamadhAraNa mAkuTTI sthUlahiMsAdityAgo madyamAMsAdityAgazca sA jaghanyA dezaviratiH / yatra dharmayogyatAguNA gRhasthocitAni SaT karmANi dvAdazavratapAlanaM sadAcArazca bhavati sA madhyamA / sacittAhAravarjanaM sadaikAsanabhojanamanindya15 brahmacaryavratapAlanaM mahAvratAGgIkAraspRhA ca yatra bhavati sotkRSTA dezaviratiriti bodhyam // sarvasAvadyasyaikadezAdviratasyeti, avadyaM pApaM tena saha varttata iti sAvadyaM, hiMsAcauryAdi - garhitaM karma, sarvebhyaH sAvadyebhyo virataH pramattasaMyatAdirapItyekadezenetyuktam, prANAtipAtAdyanyatamo dezaH, niraparAdhavinAzanAdirUpatadekadezo vA tAbhyAM virata ekadrayAdyaNuvratadharaH zrAvako dvAdazatratadhArIti bhAvaH tAni ca vratAni aNuvratAni paJca guNatratAni 20 trINi catvAri ca zikSAtratAni / tatrANUni laghUni vratAni prANAtipAtAdiviramaNarUpANItyaNutratAni mahAvratApekSayaiSA malpaviSayatvAtsarvaviratApekSayA'lpaguNa puruSAnuSThAnarUpatvAdvA mahAvratanirUpaNottarakAlamevaiSAM nirUpaNIyatvAdanu pazcAdvarNyamAnAni yAni vratAni tAnyaNuvratAni, mahAvratapratipattya samarthAyaitannirUpaNasyAvazyakatvAt / tatra hiMsA pramAdaprayuktaprANavyaparopaNarUpA sthUlasUkSmabhedena dvaividhyamaznute, sthUlatvaM yanmithyAdRSTInAmapi hiMsAtvena prasiddhaM 25 trasaviSayakatvAdvA, sUkSmatvaJca pRthivyAdiviSayam, tathaiva mRSAvAdAdAvapi bhAvyam, tebhyassthUlebhyo viratiH paJcANutratazabdavAcyA / sA'pi vratabhaGgena bhAvyA bAhulyAt, sAmAnyena viratAviratabhedena zrAddhAnAM dvaividhye'pi vizeSato dvividhatrividhAdibhaGgabhedenASTavidhAste tathAhi-dvividhaM kRtaM kAritaM ceti, trividhaM manasA vAcA kAyena yathA sthUlahiMsAdikaM svayaM na karomyanyairvA na kArayAmi manasA vAcA kAyenetyabhigrahavAn prathamaH, nAstyasyAnumati 30 niSedhaH, apatyAdiparigrahasya sadbhAvAttai hiMsAdikaraNe tasyAnumatiprApteH, yadyanumatirapyasya Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvakadharmaH ] nyAyaprakAzasamalate : 133 : syAtsyAdavizeSaH pravrajitAprabajitayostadviSaye / dvividhaM dvividheneti dvitIyo bhaGgaH, asyottarabhaGgAstrayaH, tatra dvividhaM sthUlahiMsAdikaM na karoti na kArayati dvividhena manasA vacasetyekaH, manasA kAyenetyaparaH, vAcA kAyenetyanyaH, tatrAdye manasA'bhisandhirahita eva hiMsAdikaM vAcA'bruvannevAsaMjJivatkAyena duzceSTitAdIni karoti, dvitIye manaHkAyAbhyAmabhisandhiduzceSTitAdi pariharannevAnAbhogAdvA vAcaiva hanmi ghAtayAmi ceti brUte / tRtIye ca manasai- 5 vAbhisandhikRtya karoti kArayati ca / atra sarvatra tribhiranumatirastyeva / dvividhamekeneti tRtIyaH, atrA'pyuttarabhaGgAstrayaH, dvividhaM karaNaM kAraNazcaikavidhena manasA vA vacasA vA kAyena veti / ekavidhaM trividheneti caturthaH, atra cottarau dvau bhaGgo, tatraikavidhaM karaNaM vA kAraNaM vA manasA vAcA kAyena ceti / ekavidhaM dvividheneti paJcamaH, uttarabhaGgAzca SaT ekavidhaM karaNaM vA kAraNaM vA manovAgbhyAM vA manaHkAyAbhyAM vA vacaHkAyAbhyAM veti / ekavidha- 10 mekavidheneti SaSThaH, avAntarabhaGgASSaT , ekavidhaM karaNaM vA kAraNaM vA ekavidhena manasA vA vAcA vA kAyena veti, ityevaM mUlabhaGgAH SaT / uttaraguNAn guNavratazikSAvratarUpAnAzritya sAmAnyenaika eva bhedo vivakSita iti saptamo'viratazcASTama iti / tatra sthUlAnAM niraparAdhAnAM nirapekSaM saGkalpapUrvakaM prANinAM prANavyaparopaNarUpAM hiMsAM pratyAkhyAtItIdaM prathamamaNuvratam , zrAddhAnAM sUkSmapRthivyAdiprANivadhAnnivRttyabhAvena sthUlAnAmityuktam , kRSyAdyAra- 15 mbhajanyadvIndriyAdijIvaprANavyaparopaNasya zarIrakuTumbanirvAhAnyathAnupapattyA sambhavena saGkalpapUrvakamityuktam / sAparAdhe gurulAghavacintanapUrvakatatpravRttinivRttisambhavenAniyamAt niraparAdhinAmityuktam , niraparAdhe'pi vAhyamAnamahiSavRSahayAdau pAThAdipramattaputrAdau ca vadhabandhAdikaraNAnnirapekSamityuktam / ityahiMsANuvrataM prathamam / nikhiladvipadacatuSpadApadadravyaviSayakAlIkAni rakSaNAdyarthamanyanyastasyApalApavacanaM deyAdeyaviSayakamutkocamatsarAdiprayuktaM 20 pramANapUrvakaM vacanaJca kliSTAzayodbhUtatvAtsthUlAsatyarUpaM tasmAdviramaNaM dvitIyamaNuvratam , yathA kanyAlIkaM dvipAdviSayakaM, vastuto'tathAbhUtAM dveSAdinA viSakanyeyaM duzzIleyamaviSakanyeyaM suzIleyamityAdirUpeNa kathanamekavidhamalIkaM, gavAlIkaM catuSpAdviSayamatrApyatathAbhUtAM gAM bahukSIreyamalpakSIreyamityAdirUpeNa varNanaM dvitIyamalIkaM, bhUmyalIkamapadadravyaviSayaM, ihApi parakIyAM bhUmimAtmIyAmiti svIyAM parakIyAmiti UparaM kSetramanUSaramanUSaraJcoSaramiti vadata- 25 stAdRgvacanaM tRtIyamalIkaM, nyAsanihnavo rakSaNAyAnyasamarpitAnAM suvarNAdInAmapalApavacanarUpaM caturtham , apadadravyaviSayakAlIke'syAntarbhAvasambhave'pi nyAsanihnavasya mahApApatvAtpRthaguktiH,adattAdAne'syA'ntarbhAvasambhave'pi kriyAprAdhAnyAttasmAdasya vacanaprAdhAnyenAtroktiH / kUTasAkSyaM labhyadeyaviSaye pramANIkRtasyotkocamatsarAdinA'hamatra sAkSItyevaM kUTaM vadatastAdRzaM Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :134 : tattvanyAyavibhAkare [ saptamakiraNe vacanaM paJcamam , asya itarapApasamarthanarUpatvena pUrvAlIkebhyaH pArthakyenopanyAsaH / mRSAvAdo hi krodhamAnamAyAlobharAgadveSahAsyabhayakrIDAbrIDAratyaratidAkSiNyamaukharyaviSAdAdibhiH sambhavati, satyamapi pIDAhetuzcenmRSAvAda eva, sadbhayo hitaM satyamiti vyutpatyarthAbhAvAt / sa ca mRSAvAdaH sthUlasUkSmabhedena dvividhaH, sthUlazzrAddhasya parihArya eva, sa paJcavidha uparyukta eva, 5. sUkSmamRSAvAde tu yatanA / asatyabhedA bhUtanihnavAdayaH / etadtaphalantu vizvAsayazassvArthasiddhipriyA''deyA'moghavacanatAdIti dvitIyamaNuvratam // cauryavyavahAranimittasya adattasya paradravyasya grahaNAnnivRttistRtIyamaNuvratam / adattatA ca svAmijIvatIrthakaragurubhirbhAvyA / yathA yadvastu tatsvAminA'vitIrNaM tatsvAmyadattaM, yacca svakIyasyApi sacittaphalAdevidAraNaM tatphalajIvena nijaprANAnarpaNAjIvAdattaM, saMyatAnAmAdhAkarmAdi zrAvakANAzca prAsukamananta10 kAyabhakSyAdikaM tIrthakarAnanujJAtatvAttIrthakarAdattaM, sarvadoSamuktamapi yadgurUnanabhimaMtrya bhujyate tadrvadattamucyate / atra svAmyadattenAdhikAraH, tacca dvividhaM sthUlasUkSmabhedAt, atyantasthUlaviSayaM kanakAdikaM kSetrakhalAdAvalpamapi phalAdikaM vA duSTAdhyavasAyapUrvakaM grahaNaM stainyavyavahArakAraNatvAtsthUlaM tadbhinnaJca sUkSmaM svAmyananujJayA tRNakASThAdigrahaNarUpam / tatra zrAddhasya sUkSme yatanA sthUlAttu nivRttiH / phalazcAsya vratasya sarvajanavizvAsa sAdhuvAda15 samRddhivRddhisthairyaizvaryasvargAdikamiti tRtIyamaNuvratam // svakIyakalatramAtrasantoSaH svIyA nyayoSitparityAgo vA zrAddhAnAM caturthaM maithunANuvratam / anyayoSitpadena svAnyamanuSyANAM devAnAM tirazvAzca yoSitaH parigrahaH, aparigRhItA devyastirabhyazca kAzcidyadyapi saGgrahItuH pariNetuzcAbhAvena vezyAkalpA eva bhavanti, tathApi parajAtIyabhogyatvAtparadArA eva tA iti varjanIyAH / maithunaM hi sUkSmasthUlabhedabhinnaM, kAmodayenendriyANAmISadvikArassUkSmam / 20 yogairaudArikAdistrINAM sambhogasthUlam , yadvA brahmacarya dvidhA sarvato dezatazca, tatra yogatra yeNa nikhilayoSitAM sarvathA saGgatyAgaH sarvato brahmacarya, taditarattu dezataH / tatra sarvato'zaktau dezataH, tacca svadArasantoSarUpaM vA paradAravarjanarUpaM vA / gRhiNasvadArasaMtoSe brahmacArikalpatvameva paradAragamane ca vadhabandhAdayo doSAH sphuTA eveti caturthamaNu vratam / navavidhaparigrahecchAyAssarvatastyAgAsamarthena zrAvakeNeyattAkaraNaM paJcamamaNuvratam OM tatra dhanadhAnyakSetravAsturUpyasuvarNakupyadvipadacatuSpadarUpA nava parigrahAH / parigrahaviratirdvidhA sarvadezabhedAt / mUrchAyAssarvathA sarvabhAveSu tyAgassarvataH, taditaro dezataH, tatra sarvatastatpratipattezzrAvakasya sAmarthyAbhAve dezata icchAprasaranirodhaH kAryaH / icchAprasaro hi saMsAriNAM svAbhAviko'tastadiyattAkaraNaM mahate gugAya bhavati, yathA yathA hyalpo lobhaH parigrahArambhazca tathA tathA sukhaM pravardhate dharmasya ca saMsiddhirbhavati / etadrUtasya santoSasaukhya Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvakadharmaH ] myAyaprakAzasamalavRte / lakSmIsthairyajanaprazaMsAdiphalamiha paratra ca narAmarasamRddhisiddhyAdIti paJcamamaNuvratam / eteSAmaNuvratAnAM paripAlanAya bhAvanAbhUtAni guNavratAni trINi bhavanti / digvrataM bhogopabhogavratamanarthadaNDaviramaNazceti / nAnAvidhA dizazzAstre'bhihitAH, tatra sUryopalakSitA yA sA pUrvA tadanukrameNa dakSiNAdikA bhAvyAH, tatra diksambandhivrataM digvataM, etAvatsu pUrvAdidigvidigbhAgeSu gamanAdi mayA'nuSTheyaM na parata ityevambhUtaM divratam / guNavratapratipatti- 5 mantareNANuvratAnAM tathAvidhavizuddhiviraheNedaM guNavratamucyate, anena cAvagRhItakSetrAdvahiH sthAvarajaGgamAbhayadAnalobhAmbhodhiniyaMtraNAdimahAlAbho bhavati / gRhastho hyArambhaparigrahaparatvAdyatra yatra yAti bhuGkte zete vyApAra vA kurute tatra tatra taptAyogolakavajIvopamaI karotIti tasyaiva hiMsAdipApasthAnanivartakametat , na sAdhUnAm , samitigupyAdipradhAnavratazAlitvAtteSAmiti prathamaM guNavratam / bhogopabhogamAnavrataM dvitIya, tatra bhogassakRdeva bhogayogyo yathA'. 10 namAlyatAmbUlAdi, punaH punarbhogayogya upabhogo yathA vanitAvastrAlaGkAragRhazayanAdi, tatra yathAzakti parimANakaraNaM bhogopabhogamAnavratam , tatra zrAvakeNa nisargato niravadyAhArabhojinA bhavitavyam , tasminnasati sacittaparihAraH kartavyaH, tatrApyasAmarthe'tIva sAvadyAnmadyAmiSAnantakAyAdIn vihAya pratyeka mizrasacittAdInAM parimANantu karttavyameva, tathA vinA mahotsavAdikAraNavizeSeNAtIva cetovikArAsaktijanApavAdAdinimittAtyudbhaTaveSavAhanAla- 15 kArAdikamapi zrAvako varjayet, evamatimAlinyAtisthalahvasvasacchidravastrAdiparidhAne'pi phucelatvakArpaNyAdilokApavAdahAsyaprasaGgena nijasampattivayovAsasthAnakulAdiyogyaM veSamAracayet / ucitaveSAdau ca pramANaniyamanamanuSTheyam / evaM dantakASThAbhyaGgatailodvarttanamajjanavastravilepanAbharaNapuSpaphaladhUpAsanazayanabhavanAdestathaudanasUpasnehazAkapeyAkhaNDakhAdyAdyazanapAnakhAdimasvAdimAdestyaktumazakyasya vyaktyA pramANaM kArya zeSazca tyAjyam , ityevaM bhojana-20 mAzrityoktam / karmato'pi zrAvakeNa mukhyato niravadyakarmapravRttimatA bhavitavyam / tadazaktAvapyatyantasAvadyavivekijananindyakrayavikrayAdikarma varjanIyaM, zeSakarmaNAmapi pramANaM karaNIyam / itthazcedaM vrataM bhoktaM yogyeSu parimANakaraNena itareSu tu varjanena bhavatIti dvitIyaM guNavratam / anarthadaNDaviramaNaM tRtIyaM, arthaH prayojanaM gRhasthasya kSetravastudhanadhAnyaM zarIrapAlanAdiviSayaM tadarthamAraMbho bhUtopamardo'rthadaNDaH, daNDo nigraho yAtanA vinAza iti ke paryAyAH / arthena prayojanena daNDo'rthadaNDaH, sa caivambhUta upamardanalakSaNo daNDaH kSetrAdi prayojanamapekSamANo'rthadaNDa ucyate, svasvIyasvajanAdinimittaM hi vidhIyamAno bhUtopamardassaprayojanatvAdarthadaNDo bhavati, tadviparIto'narthadaNDaH, tadbhedAstu catvAro'padhyAnapApakarmopadezahiMsakArpaNapramAdAcaraNabhedAt / tatrAprazastaM yadAtaraudrabhedabhinnaM sthirAdhyavasAnarUpaM dhyAna Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 936 : tasvamyAyavibhAkare [ saptamakiraNe tadapadhyAnaM, etatparimANazcAntarmuhUrttam / pApapradhAnaM taddhetubhUtaM vA karma pApakarma, yathA kRSyAdikam , tasyopadezastatpravarttanavAkyaM pApakarmopadezaH, yathA kSetraM kRSa, vRSavRndaM SaNDaya hayAna damaya krathaya zatrUna , yaMtraM vAhaya, zastraM sajjaya, ityAdirUpA upadezAH / tathA samApatito varSAkAlo dIyatAM vallareSvagniH, sajjIkriyatAM halaphalakAdi, atikrAmati vApakAlo 5 bhRtAH kedArA gAhyantAM sArdhadinatrayamadhye, upyantAzca brIhayaH, jAtAvasthA kanyakA vivA hyatAM zIghra, pratyAsIdanti pravahaNapUraNadivasAH praguNI kriyantAM pravahaNAnItyAdi sarvo'pi pApopadeza utsargatazrAvakeNa tyAjyaH, apavAdatastu dAkSiNyAdiviSaye yatanA kAryA / tathA hiM sakAnAmAyudhAnalaviSAdInAmarpaNaM dAnaM hiMsakArpaNaM, evambhUtAH padArthA utsargato na deyA apavAdatastu yatanA vidheyA / tathA pramAdena pramAdasya vA''caraNaM pramAdAcaraNam , pramAdAzca 10 madyaviSayakaSAyanidrAvikathArUpAH paJcavidhAstadAcaraNamapi varNyameva / evameva ghRtAdipAtrA NAmanAcchAdanaM satyapi janturahite sthAne sacittasyopari sthitikaraNaM gamanaM vastrAdinikSepaNaM vA, panakakunthvAdyAkrAntabhuvyazravaNAdeH parityajanaM, ayatanayA kapATArgalAdAnAdi, vRthA patrapuSpAditroTanamRtkhaTIvarNikAdimardanavayuddIpanagavAdighAtadAnazastravyApAraNaniSThuramarmabhASaNa. hAsyanindAkaraNAdi, rAtrI divApyayatanayA vA snAnakezagrathanarandhanakhaNDanadalanabhUkhanana15 mRdAdimardanalepanavastradhApanajalagAlanAdi ca pramAdAcaraNam , zleSmAdInAM vyutsarge sthaganA dyayatanApi pramAdAcaraNam , muhUrttAnantaraM tatra saMmUchimamanuSyasaMmUrcchanatadvirAdhanAdimahAdoSasambhavAt , evamadhikaraNabhUtasya zastrAdeH malamUtrAdezvA'vyutsarjanamapi / svakArye kRte'pi jvaladindhanapradIpAderavidhyApanamapi tathA, agnividhyAnApekSayA taduddIpane bahujIvavirA dhanAyAH pratipAdanAt / apihitapradIpaculhakAdidhAraNacullakopari candrodayApradAnAdyapi 20 tathA, azodhitendhanadhAnyajalAdivyApAraNamapi tathA / evameSa caturvidho'pyanarthadaNDo'nartha heturnirarthakazca, tathA hyapadhyAnena nAsti kAcidiSTasiddhiH pratyuta cittodvegavapuHkSINatA zUnyatAghoraduSkarmabandhadurgatyAdyanartha eva, ato'zakyaparihAraM jAtvapadhyAnaM kSaNamAtraM syAttadA'pi sadya eva parihArya manonigraha ya tanayA, pApopadezahiMsrapradAne ca svajanAdAvanyathA nirvAhAdarzanAHzakyaparihAre, anyeSu tu pApAdyanarthaphale eva / pramAdAcarite'pi mudhaivAya25 tanAdinimitto hiMsAdidoSaH, yatanAM vinA ca pravRttau sarvAnarthadaNDa eva, atassadayatayA sarvavyApAreSu sarvazaktyA zrAvakeNa yatanAyAM yatanIyamiti tRtIyaM guNavratam // zikSApadavrataM, zikSaNaM zikSA, abhyAsastasyai tasyA. vA padAni zikSApadAni tAnyeva vratAni zikSApada. vratAni, eteSAM nityAbhyasanIyatvena guNavratAnAmapi zikSAvrateSvantarbhAvassambhavati tathApi guNabratAnAM prAyo yAvajjIvakatvAt svalpakAlikatvAcca zikSApadavratAnAM bhedaH, etAni Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvakadhaH myAyaprakAzasamalaGkRte : 137 : caturvidhAni, sAmAyikaM dezAvakAzikaM poSadhopavAso'tithisaMvibhAgazceti, Aye dve pratiniyatadivasAnuSTheye punaH punaruccAraNIye, aparau dvau pratiniyatadivasAnuSTheyau / tatra sAmAyikaM, samo rAgadveSaviyukto yassarvabhUtAnyAtmavatpazyati tasya pratikSaNamapUrvApUrvakarmanirjarAhetubhUtAyA vizuddherAyo lAbhassamAyaH sa eva sAmAyikam , vAcikakAyikasAvadyakarmamuktasyAtaraudradhyAnarahitasya ca prANino ghaTIdvayakAlaM yAvatsamatvaM sAmAyika, manovAkAyaceSTA- 5 parihAramantareNa tadasambhavAdvizeSaNadvayam / samasya rAgadveSavimuktasya sata Ayo jJAnAdInAM lAbhaH prazamasukharUpaH, samAnAM vA mokSasAdhanaM prati sadRzasamarthAnAM samyagdarzanajJAnacAritrANAmAyo lAbhassamAyaH, samAya eva sAmAyikaM, vinayAderAkRtigaNatvAt Thak pratyayaH / samAyaH prayojanamasyeti vA sAmAyikam / sAmAyikasthaizrAvako'pi yatitulyo bhavatyata eva tadAnIM devapUjAdau nAdhikAraH, sAmAyike sati bhAvastavasya prAptatvena tadartha dravyastavasyA- 10 nAvazyakatvAt / sAmAyikavidhistu tattadvanthebhyo jJAtavyaH / vratamidaM bahunirjarAphalakatvena pratyahaM zrAvakeNAnuSTheyam / iti prathamaM zikSApadavratam / dezAvakAzikaM, digvata. gRhItasya dikSarimANasya yAvajjIvaM saMvatsaraM caturmAsI vA yAvat dazadikSu yojanazatAdyavadhikasaMkalpitagamanAdeH muhUrta praharadinAhorAtrAdiM yAvat saMkocanaM gRhazayyAsthAnAdeH parato niSedhanarUpam / deze digvratagRhItaparimANasya vibhAge'vakAzo'vasthAnaM dezAvakAzaH, 15 so'trAstIti dezAvakAzikam / sarvavratAnAM saMkSepakaraNAvazyakatvena tattavratasaMkSepakaraNasya bhinnabhinnavratatve dvAdazasaMkhyAvirodhena ca vratamidaM aNuvratAdisaMkSepakaraNarUpamapIti sarvavratasaMkSepakaraNarUpamiti bhAvyam / tathaivaitadaticAro'pi tattadanusAryaticArANAmupalakSako jJeyaH / yadvA prANAtipAtAdibratAntarasaMkSepakaraNeSu vadhabandhAdaya evAticArAH, digvratasaMkSepakaraNe tu kSetrasya saMkSiptatvAt preSyaprayogAdayo'ticArAH, bhinnAticArasambhavAcca 20 digbatasaMkSepakaraNasyaiva sAkSAddezAvakAzitvamuktamiti dvitIyaM zikSApadavratam // poSadhavrataM, aSTamIcaturdazIpUrNimA'mAvAsyAlakSaNaparva tithiSu AhArazarIrasatkArAbrahmasAvadyakarmaNAM tyAgaH poSadhavratam , poSadhopavAsasya caturvidhatvAt , tatra dharmasya poSaM puSTiM dhatta iti poSadhaH, sa eva vrataM poSadhavrataM poSadhopavAsa ityucyate, proktaparvadivasAnuSTheyo vratavizeSaH poSadhastenopavasanamavasthAnaM poSadhopavAsaH, athavA poSadho'STamyAdiparvadivasaH, upAvRttadoSasya 25 sato guNairAhAraparihArAdirUpaiH upa-saha vAsa upavAsaH poSadheSupavAsaH poSadhopavAsaH / vyutpattimAtramidam , pravRttistu poSadhopacAsazabdasyoparyuktAhArAdicatuSkavarjaneSu / tathA ca poSadhopavAsa AhArazarIrasatkArAbrahmAvyApArarUpaviSayabhedAccaturdhA, poSadhazabdo'pi tatra prayu 18 Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvamyAyavibhAkare [ saptamAkaraNe jyate, tatrApi pratyekaM dezasabhedAdaSTadhA bhavati, tatrA''hArapoSadho dezato vivakSitavikRteravikRterAcAmlasya vA sakRdeva dvireva vA bhojanamiti, sarvatastu caturvidhasyApyAhArasyA'horAtraM yAvatpratyAkhyAnam , zarIrasatkArapoSadho dezatazzarIrasatkArasyaikatarasyA'karaNam, sarvatastu sarvasyApi tasyA'karaNam , abrahmatyAgarUpabrahmacaryapoSadho'pi dezato divaiva rAtrAveva sakRdeSa 5 dvireva vA strIsevA muktvA brahmacaryakaraNam , sarvatasvahorAtraM yAvad brahmacaryapAlanam / avyApArapoSadhastu dezato ekatarasya kasyApi kuvyApArasyA'karaNam , sarvatastu sarveSAM kRSisevAvANijyapAzupAlyagRhakarmAdInAmakaraNam / tatra dezataH kuvyApAraniSedhe sAmAyika tu karoti na vA, sarvataH kutryApAraniSedhe tu niyamAttatkaroti / akaraNe tu tatphalena vaMcyate / sarvataH poSadhavrataJca caityagRhe vA sAdhumUle vA gRhe vA poSadhazAlAyAM vA tyaktamaNi10 suvarNAdyalaMkAro vyapagatamAlAvilepanavarNakaH parihRtapraharaNaH pratipadyate, tatra ca kRte paThati pustakaM vAcayati, dharmadhyAnaM dhyAyati yathaitAna sAdhuguNAnahaM mandabhAgyo na samartho dhArayitumiti / eteSAM cAhArAdipadAnAM caturNA dezasarvabhedAnAmekadvyAdisaMyogajA azItirbhaGgA bhavanti, tadetatsarvamanyagranthebhyo'vaseyamiti tRtIyaM zikSApadavratam / / athA'tithisaMvibhAga. vrataM, na vidyante satatapravRttyA vizadaikAkArAnuSThAnatayA tithayo dinavibhAgA yasya so'tithiH, 15 uktaJca / tithiparvotsavAssarve tyaktA yena mahAtmanA / atithiM taM vijAnIyAccheSamabhyAgataM vidu' riti / tasya saGgato vibhAgo'tithisaMvibhAgaH, tathA ca tithipairvAdilaukikaparvaparityAgAdbhojanakAla upasthitebhyaH sAdhubhyo nyAyAgatAnAM kalpanIyAnAmannapAnAdInAM dezakAlazraddhAsatkArakramayuktena parayA bhaktyA''tmAnugrahabuddhyA yahIyate so'tithisaMvibhAga stadrUpaM vratamiti / AdinAtra vastrapAtrAdInAM grahaNam , na ca zAstre vastrAdidAtAra AhAradA20 tRzravaNamiva na zrUyante na vA vastradAnasya phalamiti vAcyam , bhagavatyAdau vastrAdidAnasya sAkSAduktatvAt , saMyamopakAritvAcca teSAm / atra vRddhoktA sAmAcArI-poSadhaM pArayatA zrAvakeNa niyamAtsAdhubhyo dattvA pArayitavyamanyadA punaraniyamo datvA vA pArayati pArayitvA 1. abhyAgatavyAvRttaye sAdhubhya ityantaM padam / anyAyenA''gatAnAmantrAdInAM vyAvarttanAya nyAyAgatAnAmiti, dvijakSatriyaviTazUdrANAM svavRttyanuSThAnaM nyAyaM, svavRttizca prAyo lokavyavahAryA prasiddhava, akalpanIyavyavacchedAya kalpanIyAnAmiti, udmAdidoSavarjitAnAmiti tadarthaH / annapAnAdInAmityatrAdinA vastrapAtrau. SadhAdiparigrahaH, idaJca vizeSaNaM hiraNyAdivyavacchedAya / adezAkAlAsatkArAkramavyavacchedAya dezakAlasatkArakramayuktaneti, tatra nAnAvrIhikodravakagodhUmAdiniSpattibhAk dezaH, subhikSadurbhikSAdiH / kAlaH, vizuddhacittapariNAmaH zraddhA, abhyutthAnAsanadAnavandanAnuvrajanAdiH satkAraH, pAkasya peyAdiparipATyA pradAnaM kramaH, taiyuktanetyarthaH / phalaprAptau bhaktikRtamatizayamAha parayA bhaktyeti, yatyanupahabuddhayA pradAnavAraNAyA''tmAnugrahabuddhayeti // Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyaprakAra zrAvakadharmaH ] vA dadAti, tasmAt pUrva sAdhubhyo dattvA pazcAtpArayitavyam / katham ? yadA bhojanakAlo bhavati tadA''tmano vibhUSAM kRtvA pratizrayaM ca gatvA sAdhUnimaMtrayate / bhikSAM gRhIte 'ti / sAdhUnAzca taM prati kA pratipattiH ?, ucyate, tadaikaH paTalamanyo mukhAntakamaparo bhAjanaM pratyupekSate, mA antarAyadoSAH sthApanAdoSA vA bhavantu iti / yadi sa ca prathamAyAM pauruSyAM nimaMtrayate, asti ca namaskArasahitapratyAkhyAnIyastatastadgRhyate, atha nAstyasau tadA na 5 gRhyate yatastadvoDhavyaM bhavati, yadi punarbADhaM laget tadA gRhyate saMsthApyate ca, yo vodbATa. pauruSyAM pArayati pAraNakavAnanyo vA tasmai taddIyate, pazcAttena zrAvakeNa saha saMghATako vrajati, eko na vartate preSayitum , sAdhU purataH zrAvakastu mArge gacchati, nato'sau gRhaM nItvA tAvAsanenopanimaMtrayate, yadi nivizete, tadA bhavyaM, atha na nivizete tathApi vinayaH prayukto bhavati, tato'sau bhaktaM pAnazca svayameva dadAti, bhAjanaM vA dhArayati, sthita evA''- 10 ste yAvadIyate, sAdhU api pazcAtkarmaparihArArtha sAvazeSaM gRhItaH, tato vanditvA visarjayati, anugacchati ca katicitpadAni, tataH svayaM bhuGkte / yadi punastatra prAmAdau sAdhavo na bhavanti tadA bhojanavelAyAM dvArAvalokanaM karoti, vizuddhabhAvena ca cintayati / yadi sAdhavo'bhaviSyan tadA nistArito'bhaviSyamiti, eSa poSadhapAraNake vidhiH, anyadA tu dattvA bhute bhuktvA vA dadAtIti dvAdazavratAni zrAvakANAm / etAni ca niraticAratayA paripAlitAni 15 vizeSato gRhidharmo bhavatItyaticArA vijJeyAH, tatra paJca paJcAticArAH prativrataM bhavanti / nanu saMjvalanakaSAyodayaprabhavatvAdaticArANAmapratyAkhyAnapratyAkhyAnodayavatAM samyagdRSTidezavira tAnAM te kathaM sambhavanti, saMjvalanakaSAyodayavatassarvaviratasyaiva teSAM saMbhavAt , dezavirateralpIyastvAt kunthuzarIre vraNAdyasambhavavat, iti cenmaivam , upAsakadazAdiSu prativratamaticArapaJcakAbhidhAnAt sarvaviratau saMjvalanodaye'ticArA bhavanti zeSANAmudaye mUlacchedyameva 20 syAdityabhiprAyeNa sarvaviratAvaticArahetutvena saMjvalanodayasya zAstre proktatvAt , na tu saMjvalanodayamAtrajanyatvamaticArANAm , ' savvevi a aiArA saMjalaNANaM tu udayao huMti / mUlachijjaM puNa hoi bArasaNhaM kasAyANaM' iti / sarvaviratestRtIyAnAmudaye mUlacchedo dezaviraterdvitIyAnAM samyaktvasya prathamAnAmiti gAthApazcArdhasyAbhiprAyavarNane'pi yathA saMjvalanodaye sarvaviratiravApyate tatrAticArAzca bhavanti tathA pratyAkhyAnAvaraNodaye dezaviratistadaticArAzca, 25 apratyAkhyAnodaye samyaktvaM tadaticArAzca bhavantu nyAyasya samAnatvAt , vicitro hyudayaH kaSAyANAM, tato'sau guNalAbhasyApratibandhakastadaticArANAJca nimittaM bhavati saMjvalanodayavaditi / tatra prathamatratasya prakRSTakrodhodayAt vadhaH, bandhaH, chavicchedaH, atibhArAropaNaM, bhakta pAnavyavacchedazceti pazcAticArA bhavanti, krodhAccatuSpadAdInAM laguDAdinA tADanaM vadhaH, prabala Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 140 : tattvanyAyavibhAkare [ saptamakiraNe kaSAyodayAdeva vijJeyastena vinayagrahaNArtha svaputrAdInAM tADane'pi na kSatiH / teSAmeva rajvAdinA niyaMtraNaM bandhaH, so'pi putrAdInAM kriyata iti prabalakrodhAdeveti bhAvyam / chavizzarIraM tvagvA, tasyAzchedaH, chavicchedaH, karNanAsikAgalakambalapucchAdikarttanam , ayamapi krudha ityeva tena pAdavalmIkopahatapAdasya putrAdestatkaraNe'pi nAtiprasaGgaH / atizayito bhAro'tibhAraH, 5 voDhumazakya ityarthaH,tasyAropaNaM gokarabharAsabhamanuSyAdeH skandhe pRSThe zirasi vA sthApana, ihApi krodhAllobhAvati vijJeyam / azanapAnAdInAM niSedhaH krodhAdbhaktapAnavyavacchedaH, ete pazcA'ticArA nAmamAtreNoktA vistarastu tattadvanthebhyo'vaseyaH, evamagre'pi, sahasAbhyAkhyAnaM mithyo. padezo guhyabhASaNaM kUTalekho vizvastamaMtrabhedazceti dvitIye vrate pazcAticArAH, avimRzyAsa hoSAdhyAropaNaM sahasAbhyAkhyAnaM yathA caurastvaM pAradAriko vetyAdi / anye tvasya sthAne rahasyA10 bhyAkhyAnaM paThanti, tadA raha ekAntastatra bhavaM rahasyaM, rahasyenAbhyAkhyAnamasadadhyAropaNaM yathA vRddhAyai vakti-ayaM te bhartA taruNyAmatiprasaktaH, taruNyai vakti-ayaM te bhartI prauDhaceSTitAyAM madhyamavayasi prasakta ityAdi rahasyAbhyAkhyAnamiti / asadupadezo mithyopadezaH, pratipanna satyavratasya hi parapIDAkaraM vacanama satyameva, tataH pramAdAt parapIDAkaraNe upadezo'ticAraH, yathA vAhyantAM kharoSTrAdayo hanyantAM dasyava ityAdi, yadvA yathAsthito'rthastathopadezaH sAdhI15 yAn , viparItastvayathArthopadezo yathA pareNa sandehApannena pRSTe na tathopadezaH, yadvA vivAhe svayaM pareNa vA'nyatarAbhisandhAnopAyopadeza iti / yanna sarvasmai kathanIyaM tasyAnadhikRtenaivAkAreGgitAdibhitviA'nyasmai prakAzanaM guhyabhASaNaM, yathA-ete hIdamidaM ca rAjaviruddhAdikaM maMtrayante athavA guhyabhASaNaM paizunyaM, yathA dvayoH prIto satyAmekasyAkArAdinopalabhyAbhi prAyamitarastha tathA kathayati yathA prItiH praNazyati, asyApyaticAratvaM rahasyAbhyAkhyAnavat 20 hAsyAdinaiveti / anyasadRkSAkSaramudrAkaraNaM kUTalekhaH, etacca yadyapi kAyenAsatyAM vAcaM na vadAmi navA vAdayAmItyasya vA vratasya bhaGga eva tathApi sahasAkArAnAbhogAdinA'tikramAdinA vA'ticAraH, athavA'satyamityasatyabhaNanaM mayA pratyAkhyAtaM, idaM punarlekhanamiti 1. nana bandhAdayo nAticArA:, zrAvaNa hiMsAyA eva pratyAkhyAtatvAta hiMsAviratarakhaNDitatvAcca teSAmapi pratyAkhyAtatve ca tatkaraNe viratikhaNDanAd vratabhaGga eva syAt tathA vrateyattAbhaGgo'pi syAtprativratamaticArANAmAdhikyAditi cenmaivam , hiMsAmAtrasya pratyAkhyAtatve'pi teSAmapyarthataH pratyAkhyAtatvAt hiMsopAyatvAtteSAm / na ca tatkaraNe vratabhaGga eva nAticAra iti vAcyam , dezasyaiva bhaJjanAddezasyaiva pAlanAdaticAravyapadezAt / dvividhaM hi vratamantavRttyA bahivRttyA ca, yadA mArayAmIti vikalpavirahakAlInakrodhAdiprayuktanirapekSavadhAdipravRttiH hiMsA'bhAvazca tadA nirdayatayA viratyanapekSapravRttitayA'ntavRttyA tasya bhaMgo hiMsAyA abhAvAca bahirvRttyA pAlanamiti // 2. avimRzyakAritvaM sahasAkAraH, asAvadhAnatA'nAbhogaH, vratabhaGgAya kenacinimaMtraNe kRte'pratiSedhAdatikramaH, gamanAdivyApAre vyatikramaH, krodhAdvadhabandhAdAvaticAraH, jIvahiMsAdau svanAcAra iti / Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvakadharmaH ] nyAyaprakAzasamalaGkRte bhAvanayA vratasApekSasyAticAra eva / vizvAsamupagatAnAM maMtraNasya prakAzakaraNaM vizvastamaMtrakaraNam , asyAnuvAdarUpatvena satyatvAdyadyapi nAticAratA ghaTate tathApi maMtritArthaprakAzanajanitalajjAdito mitrakalatrAdermaraNAdisambhavena paramArthato'syAsatyatvAt kathaJcidbhaGgarUpatvenAticArataiva / guhyabhASaNe guhyamAkArAdinA vijJAyAnadhikRta eva guhyaM prakAzayati, iha tu svayaM maMtrayitvA mantraM bhinattItyanayorbheda iti // stenAhRtagrahaH stenaprayogaH / mAnaviplavaH, zatrurAjyagamanaM, pratirUpavyavahAra iti tRtiiyvrtsyaaticaaraaH| corAnItapadArthAnAM mUlyAdinA grahaNaM stenAhRtagrahaH, stenAhRtaM hi kANakrayeNa mudhikayA vA pracchannaM grahaNaM cauro bhavati, yato nItiH * caurazcaurApako mantrI bhedajJaH kANakakrayI / annadaH sthAnadazceti caurassaptavidhaH smRtaH' iti tatazcauryakaraNAgatabhaGgaH, vANijyameva kriyate mayA na cauriketyadhyavasAyena vratasApekSatvAccAbhaGga iti bhaGgAbhaMgarUpaH prathamo'- 10 ticAraH / stenAnAmabhyanujJAnaM harata yUyamityAdirUpeNa, stenopakaraNAnAM vA kuzikAkatarikAghargharikAdInAmarpaNaM vikrayaNaM vA stenpryogH| atra ca yadyapi caurya na karomi na kArayAmItyevaM pratipannavratasya stenaprayogo vratabhaGga eva, tathApi 'kimadhunA yUyaM ni rvyApArAstiSThata, yadi vo bhaktAdi nAsti tadA'haM taddadAmi, bhavadAnItamoSasya vA yadi vikrAyako na vidyate tadA''haM vikreSye' ityevaMvidhavacanaizcorAna vyApArayataH svakalpa- 15 nayA tadvyApAraNaM pariharato vratasApekSasyAsAvaticAra iti dvitIyo'ticAraH / mAnasya kuDavAdipalAdihastAdeH hInAdhikatva karaNaM mAnaviplavaH, hInamAnena dAnamadhikamAnena ca grahaNaM tattvatazcauryameva, na caivaM zrAvakasya yujyata iti tRtiiyo'ticaarH| viruddhayo rAjJoryadrAjyaM tatra rAjJA'nanujJAte gamanaM zatrurAjyagamanam / zatrurAjyagamanasya yadyapi svasvAminA'nanujJAtasyAdattAdAnarUpatvena tadanuSThAtRNAzca cauryadaNDayogenAdattAdAnarUpatvAdtabhaGga eva 20 tathApi zatrurAjyagatiM kurvatA mayA vANijyameva kRtaM na cauryamiti bhAvanayA vratasApekSatvAloke ca coro'yamiti vyapadezAbhAvAdaticAratA, upalakSaNatvAdrAjaniSiddhavastugrahaNamapi tatheti caturtho'ticAraH / sadRzavastunA vyavaharaNaM pratirUpavyavahAraH, yathA vrIhINAM palaJji, ghRtasya vasA, tailasya mUtraM, hiGgoH khadirAdiveSTaH caNakAdiveSTaM gundAdi vA, kuDamasya kRtrimaM tat kusumbhAdi vA, maJjiSThAdezcitrakAdi, tathA vidhAya vikrayaNaM, yadvA'pahRtAnAM 25 gavAdInAM sazRGgANAM agnipakkakAliGgIphalasvedAdinA zRGgANyadho mukhAni praguNAni tiryagvalitAni vA vidhAyAnyatvamiva teSAmApAdya sukhena dhAraNavikrayAdi karotIti paJcamaH / mAnaviplavaH pratirUpakriyA ca paravyasanena paradhanagrahaNarUpatvAdbhaGga eva, kevalaM khAtrakhananAdikameva caurya prasiddhaM mayA tu vaNikkalaiva kRteti bhAvanayA vratarakSaNodyatatvAdaticAra iti // Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare [ saptamakiraNe paravivAhakaraNaM, anAttAgamaH , itvarAttAgamaH, anaGgakrIDanaM, kAmatIvrarAgazceti paJcAticArAzcaturthavrate / svasvApatyavyatiriktAnAM kanyAphalalipsayA snehasambandhAdinA vA pariNayanavidhAnaM paravivAhakaraNam / idazca svadArasantoSavatA svakalatrAtparadAravarja kena ca svakalatra vezyAbhyAmanyatra manovAkkAyamaithunaM na kAryaM na ca kAraNIyamiti yadA pratipannaM tadA paravivAha5 karaNaM maithunakAraNamarthataH pratiSiddhameva bhavati tadbatI tu manyate, vivAha evAyaM mayA vidhIyate na maithunaM kAryate iti vratasApekSatvAdaticAraH / kanyAphalalipsA ca samyagdRSTeravyutpannAvasthAyAM mithyAdRSTestu bhadrakAvasthAyAmanugrahArthaM vratadAne sA saMbhavatIti / anAttAgamaH, anAttA-aparigRhItA vezyA svairiNI proSitabhartRkA kulAGganA vA'nAthA, tasyA gama Asevanam , anAbhogAdinA'ticAro'yaM svadArasantoSiNaH / itvarAttAgamaH, itvarI pratipuruSamayanazIlA vezyetyarthaH, 10 sA cAsAvAttA ca kazcitkAlaM bhATIpradAnAdinA saGgrahItA, itvarAttA, itvarakAlaM vA''ttA itvarAttA tasyA gama AsevanamitvarAttAgamaH, ayaJca bhATIpradAnatvAditvarakAlasvIkAreNa svakalatrIkRtya vezyAM sevamAnasya svabuddhikalpanayA svadAratvena vratasApekSatvAnna bhaGgaH, alpakAlaparigrahAcca vastuto'nyakalatratvAdbhaGga iti bhaGgAbhaGgarUpatvAdaticAraH, ayamapi svadArasantoSiNa eva, na tu paradAravarjakasya, itvarAttAyA vezyAtvenAtAyAstvanAthatayaivAparadAratvAt zeSAstvaticArA dvayorapi // anaGgakrIDanaM, anaGgaH kAmaH, sa ca puMsaH strIpuMnapuMsakeSu sevanecchA hastakarmAdIcchA vA, vedodayAt yoSitopi yoSinnapuMsakapuruSAsevanecchA hastakarmAdIcchA vA, napuMsakasyA'pi napuMsakapuruSastrIsevanecchA hastakarmAdIcchA vA, eSo'naGgo nAnyaH kazcit, tena tasmin vA krIDanaM ramaNamanaGgakrIDanam , athavA svaliGgena kRtakRtyo'pi kASTapustaphalamRtti kAcarmAdighaTitairAhAryaiH prajananairyoSitAmavAcyadezaM punaH punaH kunAti kezAkarSaNaprahAradAna20 dantanakhakadarthanAdiprakAreNa mohanIyakarmAvezAttathA krIDati yathA balavAn rAgaH prasUyate, yadvA aGgaM dehAvayavo maithunApekSayA yonirmehanaJca, tadvyatiriktAnyanaGgAni, kucakakSoruvadanAdIni teSu krIDanamanaGgakrIDanamiti / kAmatIvrarAgaH, kAme tIbro rAgaH, atIvA''grahaH parityaktAnyasakalavyApArasya maithune'dhyavasAyatA,yoSAmukhakakSopasthAntareSu avitRptatayA prakSipya liGgaM mahatI velAM nizcalo mRta ivAste caTaka iva caTakAM muhumuhUMryoSAmArohati, jAtabalakSayazca vAjIkaraNAnyupayuGkte iti / atra ca zrAvako'tyantapApabhIrutayA brahmacarya cikIrSurapi yadA vedodayAsahi. SNutayA tadvidhAtuM na zaknoti tadA yApanAmAtrArtha svadArasantoSAdi pratipadyate, maithunamAtreNa ca 1. nanu svApatyavivAhane kathaM na doSaH ? paravivAhanavaditi cetsatyam , nijakanyAyAH pariNayanAbhAve svacchandacAriNItvaprasaGgena zAsanopaghAtasambhavAt , kRte tu vivAhe patiniyaMtritatvena tdsmbhvaaditi| satyapi kalatre tatra viziSTa santoSAbhAvAtsvayaM punaH kalatrAntarasya vivAhanaM parakalavivAhanaM svadArasantoSavato'ticAra iti kecit // Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvakadharmaH ] myAyaprakAzasamalaGkRte : 143 : yApanAyAM sambhavantyAmanaGgakrIDanakA matIvrarAgAvarthataH pratiSiddhau, tatsevane ca na kazcidguNaH pratyuta tAtkAlikI chidA rAjayakSmAdayazca rogA doSA eva bhavanti, evaM pratiSiddhAcara - NAdbhaGgo niyamAbAdhanAzcAbhaGga ityaticArAvetau // dhanadhAnyasaMkhyAtikramaH, kSetra vAstusaMkhyAtikramaH, rUpyasvarNasaMkhyAtikramaH, gomanuSyAdisaMkhyAtikramaH, kupyasaMkhyAtikramazceti pazca paJcamavratAticArAH | dhanadhAnyAdInAM yAvajjIvaM caturmAsAdikAlAvadhi vA yatparimANaM gRhItaM 5 tasyollaMghanarUpA ete, aticArA ete na sAkSAt gRhItasaMkhyAtikramarUpAH kintu bandhanayojanadAnagarbhabhAvaiH paJcabhirhetubhiH svabuddhyA vratabhaGgamakurvata eva / tatra dhAnyasya bandhanAtsaMkhyAtikramo yathA - kRtadhanadhAnyaparimANasya ko'pi labhyamanyadvA dhanaM dhAnyaM ca dadAti tacca vratabhaGgabhayAccaturmAsyAdiparato gRhNato dhanAdivikraye vA kRte grahISyAmIti bhAvanayA bandhanAnniyaMtraNAt rajvAdisaMyamanAt satyaGkAradAnAdirUpAdvA svIkRtya taha eva sthApaya- 10 to'ticAraH | kSetravAstuno yojanAt kSetravAstvantaramIlanAdgRhIta saMkhyAtikramo'ticAro bhavati, tathAhi ekameva kSetraM vAstu cetyabhigrahavato'dhikataratadabhilASe sati vratabhaGgabhayAt prAktanakSetrAdipratyAsannaM tad gRhItvA pUrveNa saha tasyaikatvakaraNArthaM vRtibhintyAdyapanayane ca tattatra yojayato vratasApekSatvAtkaJcidviratibAdhanAccA'ticAraH / rUpya suvarNasya dAnAtvitaraNAd gRhIta saMkhyAyA atikramo yathA kenA'pi cAturmAsAdyavadhinA rUpyAdisaMkhyA 15 vihitA, tena ca tuSTa rAjAdeH sakAzAttadadhikaM tallabdhaM tacAnyasmai vratabhaGgabhayAddadAti, pUrNe'vadhau grahISyAmIti bhAvanayeti vratasApekSatvAt kathaJcidviratibAdhanAccAticAra iti / gomanuSyAdergarbhataH saMkhyAtikramo yathA kenA'pi saMvatsarAdyavadhinA dvipadacatuSpadAnAM parimANaM kRtaM teSAM ca saMvatsarAdyavadhimadhya eva prasave'dhikadvipadAdibhAvAdvatabhaGgaH syAditi tadbhUyAtkiyatyapi kAle gate garbhagrahaNaM kArayato garbhasthadvipadAdibhAvena bahirgatatadabhAvena ca 20 kathaJcidvratabhaGgAdaticAra: / kupyasya bhAvatassaMkhyAtikramo yathA kupyasya yA saMkhyA kRtA tasyAH kathaJcid dviguNatve bhUte sati vratabhaGgabhayAtteSAM dvayenaikaikaM mahattaraM kArayataH paryAyAntarakaraNena saMkhyApUraNAtsvAbhAvika saMkhyAbAdhanAccAticAra iti uktA aNuvratAnAM pazca paJcAticArAssaMkSepeNa || 1. dhanaM garimadharimameyapAricchedyabhedAccaturdhA, yadAha - ' gaNimaM jAiphalaphophalAI dharimaM tu kuMkumaguDAI / merja copaDaloNAi rayaNavatthAi paricchejaM ' iti, dhAnyaM caturviMzatidhA, saptadazadhA vA / * sasyotpattibhUmiH kSetraM setuketUbhayAtmakabhedAtridhA, araghaTTajalAsecyaM setukSetraM, vAridajalaniSpAdyadhAnyaM ketukSetraM, ubhayajalaniSpAdya sasyamubhayAtmakaM / vAstu gRhAdi prAmanagarAdi ca gRhAdi tredhA khAtaM bhUgRhAdi ucchritaM prAsAdAdi ubhayavidhamubhayaM / rUpyaM rajataM svarNa ubhayamapi ghaTitamaghaTitaJcAnekaprakAram / kupyaM kAMsyalohatAmrasIsakAdikam // Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 144 : tattvamyAyavibhAkare [ saptamakiraNe UrdhvAstiryakSu nizcita mAnollaMghanarUpAstrayaH kSetravRddhiH smRtibhraMzazroti paJca prathamaguNavatasyAticArAH, divrataviSayasya pUrvAdidezasya kSetrasya hrasvasya pazcimAdikSetrAntaraparimANa prakSepeNa dIrghakaraNaM kSetravRddhiH, yathA kenA'pi pUrvAparadizoH pratyekaM yojanazataM gamanaparimANaM kRtaM, sa cotpannaprayojana ekasyAM dizi navatiM yojanAni vyavasthApyAnya5 syAM tu dazottaraM yojanazataM karoti, ubhAbhyAmapi prakArAbhyAM yojanazatadvayarUpasya parimANasyAvyAhatatvAdityevamekatra kSetraM vardhayato vratasApekSatvAdaticArazcaturthaH / smRtibhraMzo yojanazatAdirUpadikaparimANaviSayasyAti vyAkulatva pramAditvamatya pATavAdinA dhvaMsaH tathAhi kenacitpUrvasyAM dizi yojanazatarUpaM parimANaM kRtamAsIt gamanakAle ca sphuTatayA na smarati zataM vA paMcAzadveti, yadi paJcAzatamatikrAmati tadA'ticAraH, zatamatikrAmatastu bhaGgaH, sApekSatvA10 nirapekSatvAcca tasmAtsmartavyameva gRhItatrataM, smRtimUlaM hi sarvamanuSThAnamiti paJcamo'ticAraH // sacittaH sacittapratibaddhaH, saMmizraH, abhiSavaH, duSpakAhAra iti dvitIyaguNavratasya pazcA'ticArAH, cittena saha varttate iti sacittaH, yena sacittasya parihAraH parimANaM vA kRtamanA bhogAdinA sacittamadhikasa cittaM vA khAdatastasya sacittAhArarUpaH prathamo'ticAraH / sacittapratibaddhassacetanavRkSAdisambaddhaH, gundAdiH pakkaphalAdiva sacittAntarbIja: kharjUrAdiH 15 tadAhAro hi sacitAhAravarjakasyAnA bhogAdinA sAvadyAhArapravRttirUpatvAdaticAraH, athavA bIjaM tyakSyAmi sacetanatvAttasya, kaTAhaM tvacetanatvAdbhakSayiSyAmIti ghiyA pakkaM kharjUrAdiphalaM mukhe prakSipatarasacittavarjakasya sacittapratibaddhA''hAro dvitIyaH / sammizraH ardhapariNatajalAdirAdra kadADimabIja cUraka virbhaTikAdimizra pUraNAdiva tilamizro yavadhAnAdirvA, etadAhAro'pyanAbhogAtikramAdinA'ticAraH / athavA sambhavatsacittAvayavasyApakkakaNikkAdeH 20 piSTatvAdinA'cetanamiti buddhyA''hAraH sammizrAhAro vratasApekSatvAdaticAra iti tRtIyaH / abhiSavaH surAsauvIrakAdiH surAmadhvAdyabhiSyandivRSyadravyopayogo vA, ayamapi sAvadya(hAravarjakasyAnAbhogAdinA'ticAra iti caturthaH / duSpakAhAraH arddhasvinna pRthukatandulayavagodhUmasthUlamaNDakakaGkaDukaphalAdiraihika pratyavAya kArI yAvatA cAMzena sacittastAvatA paralokamapyupahanti, pRthukAderduSpakatayA sambhavatsace tanAvayavatvAtyakenAcetana iti bhuJjAna 25 syAticAra iti paJcamaH, abhI pazca bhojanamAzritya tyaktavyAH, bhogopabhogotpAdakaM vyApAra(mAzritya tu paJcadazAticarA dharmasaMgrahAdigranthebhyo'vaseyAH // kandarpaH, kautkucyaM, bhogabhUritA, 2. smRtibhraMzAdanAbhogAdvA yadi parimANamatikrAnto bhavettadA jJAte tena nirvarttitavyaM paratazca na gantavyam, anyo'pi na visarjanIyaH / atha nAjJayA ko'pi vrajettadA yattena labdhaM svayaM vismRtya gatena vA tanna gRhyate, tIrthayAtrAdidharmanimittaM tu niyamita kSetrAtparato'pi sAdhoriveryAsamityupayogena gacchato na doSaH, dhanArjanAdyaihikaphalArthamevAdhikagamanasya niyamanAditi sampradAyaH // Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvakadharmaH ] nyAyaprakAzasamalakRte saMyuktAdhikaraNatvaM, maukharyaJcati paJcAticArAstRtIyaguNavratasya / tatra hetuH kAmapradhAno vAkprayogaH kandarpo mohoddIpakaM vA karmeti bhAvaH / sAmAcArI cAtra svasya parasya vA mohodreka janakaM hi vAkyaM zrAvakeNa na vaktavyam , aTTahAso'pi na kalpate kattuM, yadi nAma hasitavyamiti tadevaM pramAdAtkurvato'ticAraH / kutsitaM kucati kucabhrUnayanoSThanAsAkaracaraNamukhavikAraissaMkucatIti kutkucaH, kuditi kutsAyAM nipAtaH, tasya bhAvaH kautkucyaM, anekaprakArA bhaNDA- 5 diviDambanakriyetyarthaH / athavA kaukucyamiti nAmatve kutsitaH kucaH saMkocAdikriyAbhAk tadbhAvaH kaukucyamiti vigrhH| tatra pare yena hasanti, Atmanazca lAghavaM bhavati tAdRzaM zrAvakasya na vaktuM ceSTituM vA kalpate, pramAdAttathAcaraNe cAticAraH / bhogabhUritA bhogasyopabhogasya ca snAnapAnabhojanacandanakuMkumakastUrikAvastrAbharaNAdeH svsviiykuttumbvyaapaarnnaapekssyaa'dhiktvm| bhogabahutvasya pramAdaviSayAtmakatvAtpramAdAcaritasyAticAraH / atra sAmA- 10 cArI-yApabhogyAni tailAmalakAdIni bahUni gRhNAti tadA tallaulyena bahavaH snAtuM taDAgAdau vrajanti, satazca pUtarakAdivadho'dhikaH syAt syAdevaM tAmbUlAdiSvapi vibhASA, na caivaM kalpate, taMtra ko vidhirupabhoge ? snAnecchunA tAvadha eva sAtavyaM, nAsti cettatra sAmagrI tadA tailAmalakaiH ziro gharSayitvA, tAni ca sarvANi zATayitvA taDAgAdInAM taTe niviSTo'JjalibhiH snAti, tathA yeSu puSpAdiSu kunthvAdayassambhavanti tAni pariharati, evaM sarvatra vAcyamiti / 15 saMyuktAdhikaraNatvaM, adhikriyate durgatAvAtmA'nenetyadhikaraNaM udUkhalAdi, saMyuktaJca tadadhikaraNaJceti vigrhH| udUkhalena musalaM, halena phAlaH, zakaTena yugaM, dhanuSA ca zara ityAdirUpa mityarthaH tadbhAvassaMyuktAdhikaraNatvam , etacca hiMsrapradAnavratasyAticAraH / atrApi sampradAyaH zrAvakeNa hi saMyuktAnyadhikaraNAni ca na dhAraNIyAni, saMyuktAdhikaraNaM hi yaH kazcidAdadIta, viyukta tu tatra paraH sukhena pratiSedhituM zakyata iti / maukharya, mukhamasyAstIti mukharastadbhAvo 20 maukharya, dhASTarghaprAyamasabhyAsambaddhabahupralapitam , ayaM pApopadezasyAticAraH, maukharye 'sati pApopadezasambhavAt,apadhyAnAcaritavrate tvanAbhogAdinA'padhyAne pravRttiraticAra iti gunnvtsyaaticaaraaH|| yogaduSpraNidhAnaM, smRtyanavadhAraNaM, anAdarazceti zikSApadavratasya prathamasyAticArAH / yogaduSpraNidhAnaM trividhaM, kAyaduSpraNidhAnaM vacoduSpraNidhAnaM manoduSpraNidhAnamiti, kAyasya sAvaye pravarttanaM kAyaduSpraNidhAnaM zarIrAvayavAnAM pANipAdAdInAmanibhRtatAvasthAna- 25 mityarthaH, varNasaMskArAbhAvo'rthAnavagamazcApalaJca vacoduSpraNidhAnam , krodhalobhadrohAbhimAneAdayaH kAyavyAsaGgasambhramazca manoduSpraNidhAnamiti tryo'ticaaraaH| smRtessAmAyikakaraNAvasaraviSayAyAH kRtasya vA sAmAyikasya prabalapramAdayogAdanavadhAraNaM smRtyanavadhAraNam , mayA kadA Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvamyAyavibhAkare [ saptamakiraNe sAmAyika karttavyaM, kRtaM mayA sAmAyikaM na vetyevaMrUpasmaraNabhraMzo'ticAro mokSAnuSThAnasya smRtimUlatvAditi caturthaH / anAdaro'nutsAhaH, pratiniyatavelAyAM sAmAyikasyAkaraNaM, yathAkathaJcidvA karaNAnantarameva pAraNazceti paJcamo'ticAraH / nanu sati kAyaduSpraNidhAnAdau sAmAyikasya niSphalatvena vastuna evAbhAvaH syAt , aticArastu tanmAlinyarUpa eva 5 bhavatIti sAmAyikasyaivAbhAve'yamaticAraH kathaM syAdato bhaGgarUpA evaite nAticArA iti ceducyate, anAbhogAdaticAratvamiti / nanu dvividhaM trividheneti sAvadhapratyAkhyAnaM sAmAyika, tatra ca kAyaduSpraNidhAnAdau pratyAkhyAnabhaGgAtsAmAyikAbhAva eva tadbhaGgajanitazca prAyazcittaM vidheyaM syAt, manoduSpraNidhAnazvAzakyaparihAraM manaso'navasthitatvAdatassAmAyi kapratipattessakAzAttadapratipattireva zreyasI, yadAhuH-- avidhikRtAdvaramakRta 'miti, naivam , 10 yataH sAmAyikaM dvividhaM trividhena pratipannaM, tatra ca manasA vAcA kAyena ca sAvA na karomi na kArayAmIti SaT pratyAkhyAnAnItye katarapratyAkhyAnabhaGge'pi zeSasadbhAvAnmidhyAduSkRtena manoduSpraNidhAnamAtrazuddhezca na sAmAyikAtyantAbhAvaH, sarvaviratisAmAyike'pi tathAbhyupagataM, yato guptibhaGge mithyAduSkRtaM prAyazcittamuktam , ato na pratipattera pratipattirgarIyasIti / kizca sAticArAdapyanuSThAnAdabhyAsataH kAlena niraticAramanuSThAna 15 bhavatIti sUrayaH / bAhyA api ' abhyAso hi karmaNAM kauzalamAvahati, na hi sakRnnipAta mAtreNodabindurapi prANi nimnatAmAdadhAtI'ti, na cAvidhikRtAdvaramakRtamiti yuktamasyAsUyAvacanatvAttasmAddharmAnuSThAnaM nirantaraM kAryameva, kintu tatkurvatA sarvazaktyA vidhau yatanIyaM, idameva zraddhAlorlakSaNamiti // preSyaprayogaH preSyAnayanaM zabdAnupAtanaM rUpAnupAtanaM pudgalapreraNazceti pazcAticArA dvitIyazikSApadavratasya, preSyasya bhRtyAdevivakSitakSetrAdvahiH 20 prayojanAya vyApAraNaM preSyaprayogaH / svayaM hi gamane divasapraharamuhUrtAdiparimANasya dezAvakAzikasya vratasya bhaGgaH syAdityanyasya preSaNaM, gamanAgamanAdivyApArajanitaprANyupamardo mA bhUdityabhiprAyeNa hi tavrataM gRhyate sa tu svayaM kRto'nyena vA kArita iti na kazcitphale vizeSaH, pratyuta svayaM gamane IryApathavizuddherguNaH, parasya punaranipuNatvAdIryAsamityabhAve doSa iti prthmo'ticaarH| preSyAnayanaM vivakSitakSetrAd bahiHsthitasya sacetanAdidravyasya 25 preSyeNa vivakSitakSetre prApaNam / svayaM gamane hi vratabhaGgaH syAt pareNa tvAnayane na bhanna iti bujhsA yadA''nAyayati sacetanAdidravyaM tadA'ticAra iti dvitIyaH / zabdAnupAtanaM kSutkAsitAdezrotre'vatAraNam , yathA vihitasvagRhavRtiprAkArAdivyavacchinnabhUpradezAbhigrahaH prayojana utpanne vivakSitakSetrAhitabhaGgabhayAtsvayaM gantuM bahisthitazcAhvAtumazaknuban vRtiprAkArAdipratyAsannavartIbhUya kAsitAdizabdamAhvAnIyAnAM zrotre'nupAtayati, te ca Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAvakadharmaH ] nyAyaprakAzasamalaGkRte : 147 : tacchravaNAttatsamIpamAgacchantIti zabdAnupAtananAmA'ticAraH / rUpAnupAtanaM yathA rUpaMzarIrasambandhi, utpannaprayojanaH zabdamanuccArayan AhvAnIyAnAM dRSTAvanupAtayati, taddarzanAcca te tatsamIpamAgacchantIti rUpAnupAtananAmAticAraH / pudgalapreraNaM pudgalAH paramANavaH tatsaMghAta - samudbhavA bAdaraparimANaM prAptA loSTAdayo'pi teSAM kSepaNaM, viziSTadezAbhigrahe hi sati kAryArthI paragRhagamananiSedhAdyadA loSTakAn pareSAM bodhanAya kSipati pAtasamanantarameva te 5 tatsamIpamanudhAvanti tatazca tAn vyApArayataH svayamagacchato'pyaticAro bhavatIti paJcamaH / atrAdyadvayamavyutpannabuddhitvena sahasAkArAdinA vA antyatrayantu mAyAparatayA'ticAratAM yAtIti vivekaH / atra digvatasaMkSepakaraNa maNuvratAdisaMkSepa karaNasyApyupalakSaNaM teSAmapi saMkSepasyAvazyaM karttavyatvAditi vijJeyam / nanu sarvatrAticArA divratasaMkSepakaraNasyaiva zrUyante na vratAntarasaMkSepakaraNasya tatkathaM vratAntarasaMkSepakaraNaM dezAvakA zikavratamiti ceducyate 10 prANAtipAtAdivratAntara saMkSepa karaNeSu vadhabandhAdaya evAticArAH digvratasaMkSepakaraNe tu saMkSiptatvAtkSetrasya preSyaprayogAdayo'ticArAH, bhinnAticArasambhavAcca digvatasaMkSepakaraNasyaiva dezAvakAzitvaM sAkSAduktamiti || apratyupekSyApramRjya ca saMstAraH, apratyupekSyApramRjya cAdAnaM, apratyupekSyApramRjya ca hAnaM, anAdaraH, asmRtizceti paJcAticArAH tRtIyasya zikSApadavratasya / tatrApratyupekSyApramRjya ca saMstAraH, saMstIryate pratipannapoSadhatratena darbhakuzakambalI 15 vastrAdiriti saMstAraH, saMstArazabdazca zayyopalakSaNam, tatra zayyA - zayanaM sarvAGgINa vasatirvA, saMstArazcArdhatRtIya hastapramANaH, sa ca pratyupekSya pramArNya ca karttavyaH pratyupekSaNaM cakSuSA nirIkSaNam, pramArjana rajoharaNavastraprAntAdinA tasyaiva zuddhIkaraNam / athApratyupekSyApramRjya casaMstArakaM karoti tadA poSadhatratamaticaratIti prathamo'ticAraH / apratyupekSyApramArNya cAdAnaM, AdAnaM yaSTipIThaphalakAdInAM grahaNam, tadapi yaSTavAdInAM nikSepasyopalakSaNaM tenobhayamapi 20 pratyupekSya pramRjya ca kAryam, apratyupekSitasyApramArjitasyAdAnaM nikSepazcAticAra iti dvitIyaH / apratyupekSyApramArNya ca hAnaM - utsargaratyAga iti yAvat, taccoccAraprazravaNakhela siGghANakAdInAM pratyupekSya pramRjya ca sthaMDilAdau kAryam, apratyupekSyApramRjya cotsarjanamaticAra iti tRtIyaH / iha cApratyupekSaNena duSpratyupekSaNamapramArjanena ca duSpramArjanaM saGgRhyate namaH kutsArthasyApi darzanAt yathA kutsito brAhmaNo'brAhmaNa ityAdiH / anAdara :- anutsAhaH 25 poSadhavratapratipattikarttavya tayoriti caturthaH / asmRtiH asmaraNaM tadviSayaiveti paJcamaH // sacitte sthApanaM, sacittasthaganaM, matsaraH, kAlalaMghaH, anyApadezazceti caturthasya zikSApadavratasya pacAticArAH, tatra sacitte sacetane pRthivIjalakumbhopacullIdhAnyAdau sthApanaM sAdhudeyabhaktAdernikSepaNaM taccAdAnabuddhyA mAtRsthAnato nikSipatIti prathamaH / sacitena kanda Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 148 : tattvanyAyavibhAkare [ saptamakiraNe patrapuSpaphalAdinA tathAvidhayaiva buddhyA sthaganaM pidhAnamiti dvitIyaH / matsaraH kopaH yathA sAdhubhiryAcitaH kopaM karoti, sadapi mArgitaM na dadAti athavA'nena tAvadraGkeNa yAcitena dattaM, kimahaM tato nyUna iti mAtsaryAddadAti / atra paronnativaimanasyaM mAtsarya, iti tRtIyaH / kAlasya sAdhUcita bhikSAsamayasya laMgho - laMghanamatikramaH, ayaM bhAva: kAle nyUna - 5 madhikaM vA jJAtvA sAdhavo na grahISyanti, jJAsyanti ca yathA'yaM dadAtItyevaM vikalpato dAnArthamabhyutthAnamaticAra iti caturthaH / anyasya parasya sambandhIdaM guDakhaNDAdItyapadezaH vyAjo'nyApadezaH ayaM bhAvaH parakIyametattena sAdhubhyo na dIyata iti sAdhusamakSaM bhaNanaM, jAnantu sAdhavo yadyasyaitadbhaktAdikaM bhavettadA kathamasmabhyaM na dadyAditi sAdhusampratyayArtham athavAsmAddAnAt mama mAtrAdeH puNyamastviti bhaNanamiti paJcamaH / ityevamaticArA Abho-. 10 genApi vidhIyamAnA aticArA evetyupAsakadazAGgavRttiH / dharmabindu yogazAstravRttyAdau tu yadAnAbhogAdinA'tikramaNAdinA vA etAnAcarati tadA'ticArAH anyathA tu bhaGgA eveti . bhAvitamiti saMkSepaH / vistarastu anyagranthebhyo'vagantavyaH // asyotkRSTAM sthitimAha utkarSato dezona pUrvakoTiM yAvatsthitikamidam // utkarSa iti / garbhastho hi kila navamAsAn sAtirekAn gamayati, jAto'pi cASTau varSANi yAvad viratyanarho bhavati tata UrdhvaM dezaviratiM pratipadya pUrvakoTiM jIvati tata ukta dezoneti kiJcidUna varSa navakalakSaNena dezenonetyarthaH / yatidharmAsamarthasyAgAriNa iyaM dezavirati - bhavati / atrastha jIvo'pratyAkhyAnakaSAya catuSka manuSyatrikAdyasaMhananaudArikadvayabandhavyavacchedAtsaptaSaSTerbandhakaH / apratyAkhyAnakaSAyanaratiryagAnupUrvIdvaya narakatrikadeva trika vaikriya20 dvayadurbhagAnAdeyAyazo rUpa sapta daza prakRtInAmudayavyavacchedAtsaptAzItervedayitA, aSTatriMzadadhikazatasattAkazca bhavati // adhunA SaSThaM guNasthAnaM nirUpayati 15 saMjvalanakaSAyamAtrodayaprayuktapramAdasevanaM pramattasaMyata guNasthAnam / pramAdAca maMdirAkaSAyaviSayanidrAvikathAnAmAnaH paJca / dezaviratyapekSa25 yAstra guNAnAM vizuddhiprakarSo 'vizuddhyapakarSazca, apramattasaMyatApekSayA tu 41. varSANAmaSTAnAmadho vartamAnAnAM paribhavakSetratvena dezatassarvato vA caraNapariNAmo na bhavati, SANmAsikAnAM vajrasvAminAM caraNapratipattistvAzcaryabhUtA, kAdAcitkIti bodhyam // Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sraptamaguNa 0. ] myAyaprakAzasamalaGkRte : 149 : vizuddhyapakarSo'vizuddhiprakarSazca / etadantarmuhUrttamAnamiti kecit / pUrvakoTiM yAvadityanye // saMjvalaneti / yo hi sarva sAvadyebhyassamyaguparato'pi kevalasaMjvalanakaSAyasya tIvrodayAnmadirAdipaJcavidhapramAdeSvanyatamaM sarvAnvA'ntarmuhUrtta sevate tasyedaM guNasthAnamityarthaH, antarmuhUrttAdupari sapramAdazcet tasmAdadhaHpatanameva syAt, pramAdarahitazcedapramattaguNasthAnamAro - 5 hati / ke te pramAdA ityatrAha - i-pramAdAzceti / dezavirataguNapekSayaitadguNAnAM vizuddhiprakarSo'zuddhyapakarSazca, apramattasaMyataguNApekSayA tu viparyayaH, evaM sarvaguNasthAneSu bhAvyamityabhiprAye - NAha-dezaviratyapekSayeti / asya sthitau matabhedaM darzayatyetaditi, parato guNasthAnAntaragamanAt maraNAdveti bhAvaH, jaghanyatastvekassamayastadUrdhvaM maraNabhAvenAdhogamanAditi / aSTavarSonAM pUrvakoTiM yAvadutkarSataH pramattatA syAditi keSAJcinmatamAdarzayati-pUrva koTimiti / 10 SaSThasaptamayordezonapUrva koTiM yAvatsthitervyavasthA bhagavatIsUtre tvevaM-pramattApramattaguNasthAne pratyekamantarmuhUrttapramANe eva te ca paryAyeNa jAyamAne dezonapUrva koTiM yAvadutkarSeNa bhavataH, mahAnti cApramattApekSayA pramattAntarmuhUrttAni kalpyante, evaM cAntarmuhUrttAnAM pramattAddhAnAM melane dezonapUrvakoTIkAlamAnaM bhavatIti dRzyate / atra jIvaH pratyAkhyAnAvaraNakaSAya catuSkavyavacchedAtriSaSTerbandhakaH / tiryaggatitiryagAyurnIcairgotrodyota pratyAkhyAnarUpASTaprakRtyudayavyavacchedAdAhA- 15 rakadvayodayAccai kAzItervedayitA, aSTatriMzadadhikazatasattAkazca bhavati // tarhi saptamaM guNasthAnamAha - saMjvalanakaSAyanokaSAyANAM mandrodayataH pramAdAbhAvo'pramattasaMyataguNasthAnam / nokaSAyA hAsyAdayaSSaD vedatrayazca / antarmuhUrttasthitikamidam // saMjvalaneti / yatra hi mahAvratI sAdhuH saMjvalanAbhidhakrodhAdInAM kaSAyacatuSTayAnAM nokaSAyANAM navavidhAnAzca mandrodayato'tItravipAkodayena pUrvoditapaJcavidhapramAdarahito bhavati tadapramattasaMyataguNasthAnamityarthaH / atra naSTAkhilapramAdo mahAvratAdibhiraSTAdazasa 1. nanudezaviratAdivatpracuramapi kAlaM na kathaM pramattatvaM bhajeta / yato'ntarmuhUrttameva taditi nizcayaH syAditi cenna, saMklezasthAnApekSaM hi pramattatvaM saMklezasthAnAni ca saMkhyeyalokAka zapradezapramANAni yAvadupazamazreNi kSapakazreNiM vA munirnArohati tAvadavazyaM svabhAvAdevAntarmuhUrta saMklezasthAneSu sthitvA vizodhisthAna yAti tatrApi tAvatkAlameva sthitvA saMklezasthAnaM yAti evameva nirantaraM parAvRttIH dezonapUrvakoTiM yAvatka - rotItyekajIvAzrayeNotkarSato'pyantarmuhUrttamiti bhAvaH // 20 Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare [ saptamakiraNe hasrazIlAGgalakSaNairanvito jJAnadhyAnadhano maunI samyaktvamizramithyAtvAnantAnubandhicatuSTayalakSaNasaptakAtiriktaikaviMzatiprakRtirUpasya mohanIyasya prazamAya kSayAya vA nirAlambana dhyAnapravezaprArambhaM kurute / ke te nokaSAyA ityatrAha-nokaSAyA iti / hAsyAdaya ityAdinA ratyaratizokabhayajugupsA grAhyAH, vedatrayazceti, puMstrInapuMsakarUpamityarthaH / sthitimasya guNa5 sthAnasyAha-antariti / jaghanyA tvekaH samayaH / atra vartamAno jIvaH zokAratyasthirA zubhAyazo'sAtavyavacchedAdAhArakadvikabandhAJcaikonaSaSTebandhakaH / tathA yadi devAyurapi na badhyate tadASTapaJcAzato bandhakaH / evaM styAnarddhitrikAhArakadvikodayavyavacchedAt SaTsaptatervedayitA, aSTatriMzadadhikazatasattAkazca bhavati // idAnImaSTamaM guNasthAnaM pradarzayati10 .. sthitighAtarasaghAtaguNazreNiguNasaMkramApUrvasthitibandhAtmakAnAmAnAM vizuddhiprakarSAdapUrvatayA nivartanamapUrvakaraNaguNasthAnam // sthitighAteti / sthiterdhAtaH stokakaraNaM karaNavizeSeNa, evaM rasaghAto'pi, guNAnAM .. zreNiranantaguNavRddhikaraNam , guNena saMkramaNa-nayanaM guNasaMkramaH, apUrvAyAssthitelaghutayA bandho'pUrvasthitibandhaH / eteSAM vizuddhivizeSAdidamprathamatayA karaNaM yatretyarthaH / apUrvama15 minavamananyasadRzaM karaNaM sthitighAtarasaghAtaguNazreNiguNasaMkramasthitibandhAnAM pazcAnAM padArthAnAM nirvarttanaM yatra tadapUrvakaraNamiti vyutpatteH / / sthitighAtAdInAM kiM svarUpamityAzaGkAyAmAha pracuramAnAyA jJAnAvaraNIyAdikarmasthiterapavartanAbhidhakaraNena tanUkaraNaM sthitighAtaH / pracurarasasya tenaiva karaNena tanUkaraNaM rasaghAtaH / tenaiva 20 karaNenAvatAritasya dalikasya pratikSaNamasaMkhyeyaguNavRddhayA viracanaM guNazreNiH // pracuramAnAyA iti / garIyasyA jJAnAvaraNAdikarmaNAM sthiterapavartanAkaraNenAlpIkaraNamityarthaH / rasaghAtasvarUpamAha-pracurarasasyeti / karmaparamANugatasnigdhalakSaNasya pracurIbhUtasya rasasyetyarthaH, tenaiva karaNenApavartanAkaraNenetyarthaH, pUrvaguNasthAneSvetau dvAvapi vizuddhathalpatayA 1. kazcitpramattaH san surAyurbaddhamArabhate bandhaJca samApayati tadA sapta vyavacchidyanta iti bhAvaH / Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apUrvasthitibandhaH ] nyAyaprakAzasamalate 'lpAveva karotyasmistu vizuddhivRddhitaH bRhatpramANatayemAvapUrvI karoti / guNazreNisvarUpamAcaSTe-tenaiva karaNeneti / apavartanAkaraNenaivoparitanasthitervizuddhivazAdavatAritasya dalikasyAntarmuhUrta yAvadudayakSaNAdupari drutatarakSapaNAya pratikSaNamasaMkhyeyaguNavRddhyA zuddhayapakarSataH pUrvaguNasthAneSu dalikaracanAmAzritya laghIyastayA kAlato drAdhIyastayA dalikasyAlpasyApavarttanAkaraNena kRtasya kAlato hakhataratayA dalikaracanAmAzritya ca pRthutaratayA bahutarasya 5 tasya yadviracanaM sA guNazreNirityarthaH // .... guNasaMkramasvarUpamAha- .. badhyamAnazubhaprakRtiSvavadhyamAnAzubhaprakRtidalikasya vizuddhito nayanaM gunnsNkrmH|| . badhyamAneti / guNena pratisamayamasaMkhyeyalakSaNena guNakAreNa saMkramo badhyamAnaprakRti- 10 vyatiriktaprakRtidalikaM badhyamAnAsu zubhaprakRtiSu prakSipya badhyamAnaprakRtirUpatayA tasya pariNamanaM guNasaMkramaH, apUrvakaraNAdArabhya SaTcatvAriMzadazubhaprakRtInAM saMkramo bhavati, tAzca prakRtayo mithyAtvAtapanArakAyurvarjA mithyAdRSTiyogyAstrayodaza, anantAnubandhitiryagAyurudyotavarjAssAsvAdanayogyA ekonaviMzatiH, madhyamakaSAyASTakAsthirAzubhAyazaHkIrtizokAratyasAtavedanIyAH / tatra mithyAtvasyAnantAnubandhinAJcApUrvakaraNAdAgeva saMkramaH, ata evA- 15 viratasamyagdRSTyAdayazca kSapayanti / Atapodyote ca zubhe, azubhaprakRtInAmeva guNasaMkramAt / AyuSAzca paraprakRtau saMkramAsaMbhavA diha tadvarjanaM bodhyam / nidrAdvikopaghAtAprazastavarNAdinavakahAsyaratijugupsAnAM tvapUrvakaraNe svasvabandhavyavacchedAdArabhya guNasaMkramo bhavati tadetaduktaM badhyamAnazubhaprakRtiSvabadhyamAnAzubhaprakRtidalikasyeti // apUrvasthitibandhamAkhyAti 20 - vizuddhiprakarSaNa guAH karmasthitelaghutayA bandhanamapUrvasthitibandhaH / antarmuhUrttakAlametat / atrastho jIvaH kSapaka upazamakazceti dvividhaH / / vizuddhiprakarSeNeti / prAkarmaNAmazuddhatvAbAdhIyastayA baddhAyAH sthitervizuddhivazAt palyo pamAsaMkhyeyabhAgena hInahInatarahInatamatayA bandhanamapUrvasthitibandha ityarthaH / asya guNasthAnasya kAlamAnamAha-antariti / jaghanyatastvekassamayaH / atra zreNidvayaM darzayitumAha-25 atrastha iti / kSapaNAhatvAdupazamanArhatvAca kSapaNopazamanAbhAve'pi rAjyAIkumArasya rAjavat tathocyata iti bodhyam / guNasthAne'smin traikAlikAnekajIvApekSayA pratisamayaM yatho Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvanyAyavibhAkare .. [ sasamakiraNe ttaramadhikavRddhyA'saMkhyeyalokAkAzapradezapramANAnyadhyavasAyasthAnAni bhavanti / AdyakSaNa ecaitadguNasthAnaprapannatraikAlikanAnA jIvAzrayeNa jaghanyAdInyutkRSTAntAni asaMkhyeyalokAkAzapradezapramANAnyadhyavasAyasthAnAni bhavanti, tato'dhikAdhikAni dvitIyAdikSaNeSu tu syuH / sva bhAvavizeSAJca dvitIyAdisamayeSu adhyavasAya sthAnAnAM vRddhiH / atra ca prthmsmyjghnyaa| dhyavasAyAdanantaguNavizuddha prathamasamayotkRSTAdhyavasAyasthAnam / tasmAcca dvitIyasamayajaghanyAdhyavasAyasthAnamanantaguNavizuddham , tatazca tadutkRSTamanantaguNavizuddhamityevaM yAvad dvicaramasamayotkRSTAdhyavasAyasthAnAccaramasamayajaghanyAdhyavasAyasthAnamanantaguNavizuddhaM -tasmAdapi tadutkRSTamanantaguNavizuddhamiti / asyaiva ca nivRttibAdarasamparAyamiti nAmAntaram / anekajIvAnAmetadguNasthAnaM yugapatpraviSTAnAM parasparamadhyavasAyasthAnavyAvRtteH / ekasamayagatAni 10 cAmUnyadhyavasAyasthAnAni parasparaM SaTsthAnapatitAnIti dik // atha ksspkshrennirupshmshre| Nizca bodhAyocyate saMkSepataH prasaGgAt / varSASTakopari vartamAno varSabhanArAcasaMhananavAm zuddhadhyAnArpitamanA aviratadezaviratapramattApramattasaMyatAnAmanyatamaH pumAn kSapakazreNipratipatA bhavati / kevalaM yadyapramattasaMyataH pUrvavittarhi zukladhyAnopagataH, zeSastu sarvo'pi dharma dhyAnopagataH / samprati prathamamanantAnubandhinAM visaMyojanA procyate, zreNipratipatturavazyaM pUrva10 manantAnubandhino visaMyojanAyA AvazyakatvAt / anantAnubandhinAM visaMyojakazcaturga; tiko jIvastatrA'pi devo nairayiko vA'viratasamyagdRSTiH, tiryakpazcendriyaH sarvAbhiH paryAptibhiH paryApto'viratasamyagdRSTirdezavirato vA, manuSyastvaviratasamyagdRSTidezaviratasaMvavirato vA bhavati / tatra yathAsambhavaM vizuddhapariNAmo'nantAnubandhinAM kSapaNAya yathApravRttyapUrvAnivRtti karaNAni karoti, antarakaraNaM tu na karotyata eva prathamasthitimapi na karoti, upazamo'pi 20 na bhavati, teSAM guNasaMkramazcAtApUrvakaraNaprathamasamayAtpravartate / tathAhi tAdRzasamaya eva dali.: kamanantAnubandhinAM zeSakaSAyAtmakaparaprakRtau stokaM saMkramayati, dvitIye samaye tato'saMkhyeya guNaM, tRtIye ca tato'pyasaMkhyeyaguNamevameva yAvadapUrvakaraNacaramasamayam / eSa guNasaMkramaH / apUrvakaraNe udvailanAsaMkramAnuviddhaguNasaMkrameNAnantAnubandhinazzeSaprakRtirUpatayA vyavasthA 1. yadyapyatra kAlatrayApekSaNAt anantajIvarasya pratipannatvAtpratipatsyamAnatvAccaitadguNasthAnaM pratipannAnAmanantAdhyavasAyasthAnAni prasajyante tathApi bahUnAmetatsthAnapratipatRNAmekAdhyavasAyasthAnavartitvAdapi na doSaH / adhyavasAyasthAnAnAM bhinnatva eva tathA sambhavAt // 2. anantabhAgavRddhayasaMkhyAtabhAgavRddhisaMkhyAtabhAgavRddhi saMkhyeyaguNavRddhayasaMkhyeyaguNavRddhayanantaguNavRddhirUpaSadasthAnakapatitAnItyarthaH // 3. prathamasthitikhaNDasya sthityapekSayA bRhattarasya dvitIyAdisthitikhaNDAnAJca vizeSavizeSahInAnAM yaddhAtanaM tena niSpanno ya udvalanAsaMkramastadanurviddha ityarthaH // Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSapakazreNiH ] myAyaprakAza samalaGkRte : 153 : pana vinAzayati / udbalanAsaMkrame tu prathamataH palyopamAsaMkhyeyabhAgamAtraM sthitikhaNDamantamuhUrtena kAlenotkiryate / utkIraNaM nAma ghanadalAnvitasyAspadalottAraNaM, tadeva codvalanamucyate / tato dvitIyaM sthitikhaNDaM prathamasthitikhaNDAdvizeSahInataraM palyopamAsaMkhyeyabhAgamAtramantarmuhUrttena kAlena vinAzayati, evaM pratyekamantarmuhUrtena kAlenotkIryamANAni palyopamAsaMkhyeyabhAgamAtrANi sthitikhaNDAni pUrvapUrvasthityapekSayA vizeSato hInAni vinAzayati, 5 ityevaMrUpa udvalanAsaMkramaH / anivRttikaraNaM ca prApto guNasaMkramAnuviddhodvalanAsaMkrameNAdhastAdAvalikAmA muktvopari niravazeSAnantAnubandhino vinAzayati, AvalikAmAtraM tu stibukasaMkrameNa vedyamAnAsu prakRtiSu saMkramayati, tato'ntarmuhUrtAtparato'nivRttikaraNa paryavasAne zeSakarmaraft sthitighAtarasaghAtaguNazreNayo na bhavanti, kintu svabhAvastha eva bhavati caturviMzatisatkarmA / tadevaM kSapitA'nantAnubandhicatuSko darzanamohanIyakSapaNAya yatate, tadArambhako manuSyo 10 jinakAlasambhavI varSASTako pari vartamAno vajrarSabhanArAcasaMhananazca bhavati / darzanamohakSapaNArthaM yathApravRttyAdIni trINi karaNAni karoti, anivRttikaraNAddhAyAzca varttamAno darzanantrikasya sthitisatkarma tAvadudvalanAsaMkrameNodvalayati yAvatpalyopamA saMkhyeyabhAgamAtramavatiSThate, tato midhyAtvadalikaM samyaktvamizrayoH prakSipati, taccaivaM, prathamasamaye stokaM dvitIyasamaye tato'saMkhyeyaguNamevaM yAvadantarmuhUrttacaramasamayaM, AvalikAgataM muktvA zeSaM dvicaramasamayasaMkra- 15 mitadalikA dasaMkhyeyaguNaM saMkramayati, AvalikAgatantu stibukasaMkrameNa samyaktve prakSipati, evaM mithyAtvaM kSapitam / tato'ntarmuhUrtena samyamidhyAtvamapyanenaiva krameNa samyatve prakSipati, tatassamyaG midhyAtvaM kSapitam / tatassamyaktvamapavarttayituM tathA lagno yathA'ntarmuhUrttena tadapyantarmuhUrtamAtrasthitikaM jAtaM, tacca krameNAnubhUyamAnamanubhUyamAnaM sat samayAdhikAvalikAzeSaM jAtaM, tato'nantarasamaye tasyodIraNAvyavacchedastato vipAkAnu- 20 bhavenaiva kevalena vedayati yAvaccaramasamayaM tato'nantarasamaye'sau kSAyika samyagdRSTirjIyate / iha yadi baddhAyuH kSapakazreNimArabhate tadA'nantAnubandhikSayAnantaraca maraNasambhavato vyuparamate, tataH kadAcinmithyAtvodayAdbhUyo'pyanantAnubandhina upacinoti, tadvIjasya mithyAtvasyAvinAzAt / kSINamithyAdarzanastu nopacinoti mithyAtvAbhAvAt / kSINasaptakaH pUrvabaddhAyurAzritya sarvagatibhAgbhavati yadi tiryaGmanuSyo vA bhavati tadA'saMkhyeya varSAyuSkeSveva | 25 baddhako'pi yadi tadAnIM kAlaM na karoti tathApi saptake kSINe niyamAdavatiSThate, na tu cAritra mokSapaNAya yatnamAdadhAti, atha kSINasaptako gatyantaraM saMkrAman katitame bhave 20 Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 154 : tavamyAvibhAkare [ saptamakiraNa mokSamupayAtIti ceducyate tRtIye caturthe vA bhavaM iti / tathA kSINasaptakaH pUrvavaddhAyuSko'pi yadi tadAnIM kAlaM na karoti tarhi kazcidvaimAnikeSveva baddhAyuSkazcAritramohanIyopazamArthamapi yatate, na zeSabhaveSu baddhAyuSkaH / yadi punarabaddhAyuH kSapakazreNimArabhate tataH saptake kSINe niyamAdanuparatapariNAma eva cAritramohanIyakSapaNAya yatate / yatamAnazca tatra 5 yathApravRttyAdIni trINi karaNAni karoti, apramattaguNasthAne yathApravRttikaraNama pUrvaguNasthAne'pUrvakaraNamanivRttibAdarasamparAye'nivRttikaraNam / tatrApUrvakaraNe sthitighAtAdibhirapratyAkhyAnapratyAkhyAnAMvaraNakaSAyASTakama nivRttikaraNAddhAprathamasamaye palyopamAsaMkhyeyabhAgamAtrasthitikaM yathA bhavettathA kSapayati / anivRttikaraNAddhAyAzca saMkhyeyeSu bhAgeSu gateSu styAnarddhitrikanarakatiryaggatinarakatiryagAnupUrvyekadvitricaturindriyajAtisthAvarAtapodyotasUkSmasAdhAraNAnAM SoDaza - 10 prakRtInAmudvalanAsaMkrameNodvalyamAnAnAM palyopamA saMkhyeyabhAgamAtrA sthitirjAtA, tato badhyamAnAsu prakRtiSu tAni SoDazApi karmANi guNasaMkrameNa pratisamayaM prakSipyamANAni niHzeSato'pi kSINAni bhavanti, ihApratyAkhyAnapratyAkhyAnAvaraNakaSAyASTakaM pUrvameva kSapayitumArabdhaM paraM tannAdyApi kSINaM kevalamapAntarAla eva pUrvoktaM prakRtiSoDazakaM kSapitaM pazcAttadapi kaSAyASTakamantarmuhUrttena kSapayatItyeSa sUtrAdezaH / anye tvAhuH SoDazakarmANyeva pUrvaM kSapayitu15 mArabhate kevalamapAntarAle'STau kaSAyAn kSapayati pazcAt SoDazakarmANIti / tato'ntarmuhUrttena navAnAM nokaSAyANAM catuNNI saMjvalanAnAzcA'ntarakaraNaM karoti / tacca kRtvA napuMsaka vedadalikamuparitanasthitigatamudvalanavidhinA kSapayitumArabhate / taJcA'ntarmuhUrtena payopamAsaMkhyeyabhAgamAtraM bhavati, tataH prabhRti badhyamAnAsu prakRtiSu guNasaMkrameNa tadda likaM prakSipati, taJcaivaM prakSipyamANamantarmuhUrttena niHzeSaM kSINam / adhastanasthitidalikaM ca yadi napuMsakave20 dena kSapakazreNimArUDhastato'nubhavataH kSapayati, anyathA tvAvalikAmAtraM tadbhavati, tacca vedyamAnAsu prakRtiSu stibukasaMkrameNa saMkramayati / tadevaM kSapito napuMsakavedaH / tato'ntarmuhUrtena strIvedo'pyanenaiva krameNa kSipyate, tataH SaT nokaSAyAn yugapatkSapayitumArabhate, tataH prabhRti ca teSAmuparitanasthitigataM dalikaM na puruSavede saMkramayati kintu saMjvalanakrodha eva, ete'pi ca pUrvoditavidhinA kSipyamANA antarmuhUrtena niHzeSaM kSINAstatsamaya eva ca 1. yadi svarge narake vA gacchati tadA svargabhavAntarito narakabhavAntarito vA tRtIyabhave mokSamupayAti, yadi tu tiryakSu manuSyeSu votpadyate tadAvazyamasaMkhyeyavarSAyuSkeSveva na saMkhyeyavarSAyuSkeSu tatastadbhavAnantaraM devabhavaM tatazyutvA manuSyabhavaM tato mokSaM yAtIti caturthabhave mokSagamanam / idaJca prAyikaM kSINasatakasya kRSNasya paJcamabhave'pi mokSagamanazravaNAt / 2. napuMsakavedena zreNimanArUDhazcedityarthaH / Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSapakazreNiH ] nyAyaprakAzasamalaGkRte puMvedasya bandhodayodIraNAvyavacchedaH, samayonAvalikAdvikabaddhaM muktvA'zeSadalikakSayazca, tato'sAvidAnImavedako jAtaH, krodhaM ca vedayatastasya krodhAddhAyAstrayo vibhAgA bhavanti, azvakarNakaraNAddhA kiTTikaraNAddhA kiTTivedanAddhA ceti, tatrAzvakarNakaraNAddhAyAM vartamAnaH pratisamayamanantAnyapUrvaspardhakAni caturNAmapi saMjvalanAnAmantarakaraNAduparitanasthitau karoti, atha kimidaM spardhakamucyate-iha tAvadanantAnantaiH paramANubhirniSpannAn skandhAna jIvaH 5 karmatayA gRhNAti tatra caikaikasmin skandhe yaH sarvajaghanyarasaH paramANustasyA'pi rasaH kevaliprajJayA chidyamAnaH sarvajIvebhyo'nantaguNAn rasabhAgAn prayacchati aparastAnapyekAdhikA: nanyastu dvaghadhikAnevamekottarayA vRddhyA tA vanneyaM yAvadantyaparamANurabhavyAnantaguNAn siddhA. nantabhAgenAdhikAn rasabhAgAm prayacchati, tatra jaghanyarasA ye kecana paramANavasteSAM samudAH yassamAnajAtIyatvAdekA vargaNetyucyate, anyeSAM tvekAdhikarasabhAgayuktAnAM samudAyo dvitIyA 10 varmaNA, apareSAM tu vyadhikarasabhAgayuktAnAM samudAyastRtIyA vargaNA, evamanayA. dizaikaikA rasabhAgavRddhAnAmaNUnAM samudAyarUpA vargaNAssiddhAnantabhAgakalpA abhavyAnantaguNA vAcyAH / etAsAzca samudAyaH spardhakamityucyate / ita UrdhvamekottarayA nirantarayA vRddhyA pravardhamAno . raso na labhyate kintu sarvajIvAnantaguNaireva rasabhAgaiH, tatastenaiva krameNa tataHprabhRti dvitIya spardhakamArabhayate, evameva ca tRtIyamevaM tAvadvAcyaM yAvadanantAni spardhakAni, etebhya 15 eva cedAnI prathamAdivargaNA gRhItvA vizuddhiprakarSavazAdanantaguNahInarasAH kRtvA pUrvavatspardhakAni karoti, na caivaMbhUtAni pUrvaM kadAcanApi kRtAni tato'pUrvANItyucyante, asyAM cAzvakarNakaraNAddhAyAM vartamAnaH puMvedaM samayonAvalikAdvikena kAlena krodhe guNasaMkrameNa saMkramayan caramasamaye sarvasaMkrameNa saMkramayati, tadevaM kSINaH puMvedaH, azvakarNakaraNAddhAyAzca samAptAyAM kiTTikaraNAddhAyAzca vartamAnazcaturgAmapi saMjvalanAnAmuparitanasthitidalikasma kiTTIH karoti, 20 kiTTayo nAma pUrvaspardhakebhyaH prathamAdivargaNA gRhItvA vizuddhiprakarSavazAdatyantahInarasAH kRtvA tAsAmekottaravRddhityAgena bRhadantarAlatayA vyavasthApanam / yathA yAsAmeva vargaNAnAmasatkalpanayA'nubhAgabhAgAmAM zatamekottarAdi vA''sIt tAsAmeva vizuddhiprakarSAdanubhAgabhAgAnAM dazakasya paJcadazakAdezca vyavasthApanamiti / etAzca kiTTayaH paramArthato'nantA api sthUlajAtibhedApekSayA dvAdaza kalpyante, ekaikasya kaSAyasya timastisraH, tadyathA, prathamA 25 1. pudinaH prArambhakasyaitat / yadA napuMsakavedI prArambhakaH tadA prathamaM strIvedanapuMsakavedI yugapatkSapayati, tatkSayasamaya eva puNvedbndhvyvcchedH| tataH puMvedahAsyaSaTke yugapatkSapayati / yadA strIvedI prArambhakaH tadA prathamaM napuMsakavedaM tatastrIvedaM kSapayati tatkSayasamakAlamaiva ca puMvedabandhavyavacchedaH, tataH puMvedahAsyaSaTkayoyugapatkSaya iti // 2. puMvedina ityarthaH / .. . . ......' Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare [ saptamakiraNe dvitIyA tRtIyA ca, evaM krodhena kSapakazreNiM pratipannasya draSTavyam / yadA tu mAnena pratipadyate tadodvalanAvidhinA krodhe kSapite sati zeSANAM trayANAM pUrvakrameNa nava kITTIH karoti, mAyayA cetpratipannastarhi krodhamAnayorudvalanavidhinA kSapitayoH satoH zeSadvikasya pUrvakrameNa SaT kiTTIH karoti, yadi punarlobhena pratipadyate tata udvalanavidhinA krodhatrike kSapite sati 5 lobhasya kiTTitrikaM karoti, eSa kiTTikaraNavidhiH // kiTTikaraNAddhAyAM niSThitAyAM krodhena pratipannaH san krodhasya prathamakiTTidalikaM dvitIyasthitigatamAkRSya prathamasthitiM karoti vedayate ca tAvadyAvatsamayAdhikAvalikAmAnaM zeSaH / tato'nantarasamaye dvitIyakiTTidalikaM dvitIyasthitigatamAkRSya prathamasthitiM karoti vedayate ca tAvadyAvatsamayAdhikAvalikAmAnaM zeSaH / tatastRtIyakiTTidalikaM dvitIyasthitigatamAkRSya prathamasthitiM karoti vedayate ca tAvadyAva10 samayAdhikAvalikAmAnaM zeSaH, tisRSvapi cAmUSu kiTTivedanAddhAsUparitanasthitigataM dalikaM guNasaMkrameNApi pratisamayamasaMkhyeyaguNavRddhilakSaNena saMjvalane mAne prakSipati, tRtIyakiTTivedanAddhAyAzcaramasamaye saMjvalanakrodhasya bandhodayodIraNAnAM yugapadvayavacchedaH, satkarmA'pi ca tasya samayonAvalikAdvikabaddhaM muktvA'nyannAsti sarvasya mAne prakSiptatvAt , tato mAnasya prathamakiTTidalikaM dvitIyasthitigatamAkRSya prathamasthitiM karoti vedayate ca tAvadyAvadanta15 muhUrta, krodhasyA'pi ca bandhAdau vyavacchinne sati tasya dalikaM samayonAvalikAhikena kAlena guNasaMkrameNa saMkramayan caramasamaye sarva saMkramayati, mAnasyApi ca prathamakiTTidalika prathamasthitIkRtaM vedyamAnaM samayAdhikAvalikAzeSaM jAtaM, tato mAnasya dvitIyakiTTidalika dvitIyasthitigatamAkRSya prathama sthitiM karoti vedayate ca tAvadyAvatsamayAdhikAvalikAmAnaM zeSaH, tatastRtIyakiTTidalikaM dvitIyasthitigatamAkRSya prathamasthitiM karoti vedayate ca 20 tAvadyAvatsamayAdhikAvalikAmAnaM zeSaH, tasminneva ca samaye mAnasya bandhodayodIraNAnAM yugapadvyavacchedaH, satkarmApi ca tasya samayonAvalikAdvikabaddhameva, zeSasya krodhazeSasyeva mAyAyAM prakSiptatvAt , tato mAyAyAH prathamakiTTidalikaM dvitIyasthitigatamAkRSya prathamasthiti karoti vedayate ca tAvadyAvadantarmuhUrta saMjvalanamAnasya ca bandhAdau vyavacchinne sati tasya dalikaM samayonAvalikA dvikena kAlena guNasaMkrameNa mAyAyAM sarva prakSipati, mAyAyA api 25 ca prathamakiTTidalikaM dvitIyasthitigataM prathamasthitIkRtaM vedyamAnaM samayAdhikAvalikAzeSaM jAtaM, tato mAyAyA dvitIyakiTTidalikaM dvitIyasthitigatamAkRSya prathamasthitiM karoti vedayate ca tAvadyAvatsamayAdhikAva likAmAnaM zeSaH, tatastRtIyakiTTidalikaM dvitIyasthitigatamAkRSya prathamasthitiM karoti vedayate ca tAvadyAvatsamayAdhikAvalikAmAnaM zeSaH, tasminneva ca samaye mAyAyA bandhodayodIraNAnAM yugapadvyavacchedaH, satkarmApi ca tasyAH Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSapakazreNiH ] nyAyaprakAzasamalaGkRte / samayonAvalikAdvikabaddhamAtrameva, zeSasya guNasaMkrameNa lobhe prakSiptatvAt tato lobhasya prathamakiTTidalikaM dvitIyasthitigatamAkRSya prathamasthitiM karoti vedayate ca tAvadyAvadantarmuhUrta, saMjvalanamAyAyAzca bandhAdau vyavacchinne sati tasyA dalikaM samayonAvalikAdvikena kAlena guNasaMkrameNa lobhe sarvaM saMkramayati, saMjvalanalobhasya ca prathamakiTTidalikaM prathamasthitIkRtaM vedyamAnaM samayAdhikAvalikAmAnaM zeSaM jAtaM, tato lobhasya dvitIya kiTTidalikaM dvitIyasthiti- 5 gatamAkRSya prathamasthitiM karoti vedayate ca, tAM ca vedayamAnastRtIyakiTTidalikaM gRhItvA sUkSmakiTTIH karoti tAvadyAvad dvitIyakiTTidalikasya prathamasthitIkRtasya vedyamAnasya samayAdhikAvalikAmAnaM zeSaH, tasminneva ca samaye saMjvalanalobhasya bandhavyacchedo bAdarakaSAyodayodIraNAvyavacchedo'nivRttibAdarasamparAyaguNasthAnakavyavacchedazca yugapajjAyate tatassUkSmakiTTidalikaM dvitIya sthitigatamAkRSya prathamasthitiM karoti vedayate ca tadAnImasau sUkSmasampa- 10 rAya ucyate, pUrvoktAzcAvalikAstRtIyakiTTigatAH zeSIbhUtAssarvA api vedyamAnAsu paraprakRtiSu stibukasaMkrameNa saMkramayati prathamadvitIyakiTTigatAzca yathAsvaM dvitIyatRtIyakiTTayantargatA vedyante, sUkSmasamparAyazca lobhasya sUkSmakiTTIrvedayamAnaH sUkSmakiTTidalikaM samayonAvalikAdvikabaddhaM ca pratisamayaM sthitighAtAdibhistAvatkSapayati yAvatsUkSmasamparAyAddhAyAH saMkhyeyA bhAgA gatA bhavantyeko'vaziSyate, tatastasmin saMkhyeye bhAge saMjvalanalobhaM sarvApavarttanayAs. 15 pavartya sUkSmasamparAyAddhAsamaM karoti, sA ca sUkSmasamparAyAddhA'dyApyantarmuhurtamAnA, tataH prabhRti ca mohasya sthitighAtAdayo nivRttAH, zeSakarmaNAntu pravarttanta eva, tAM ca lobhasyApavarttitAM sthitimudayodIraNAbhyAM vedayamAnastAvadgato yAvatsamayAdhikAvalikAmAnaM zeSaH, tata udIraNA sthitA, tata udayenaiva kevalena tAM vedayate yAvaccaramasamaya, tasmizca caramasamaye jJAnAvaraNapaJcakadarzanAvaraNacatuSkayazaHkIeNJcairgotrAntarAyapaJcakarUpANAM SoDazakarmaNAM bandha- 20 vyavacchedaH, mohanIyasyodayasattAvyavacchedazca bhavati, tato'sau kSINakaSAyo jAyate, tasya ca zeSakarmaNAM sthitighAtAdayaH pUrvavatpravarttante yAvatkSINakaSAyAddhAyAH saMkhyeyA bhAgA gatA bhavantyekassaMkhyeyo bhAgo'vatiSThate, tasmiMzca jJAnAvaraNapaJcakAntarAyapaJcakadarzanAvaraNacatuSTayanidrAdvikarUpANAM SoDazakarmaNAM sthitisatkarma sarvApavartanayA'pavartya kSINakaSAyAddhAsamaM karoti, kevalaM nidrAdvikasya svasvarUpApekSayA samayanyUna sAmAnyataH karmarUpatayA tu tulyaM, 25 sA ca kSINakaSAyAddhA'dyApyantarmuhUrtamAnA, taptaH prabhRti ca teSAM sthitighAtAdayaH sthitAH, zeSANAntu bhavantyeva, tAni ca SoDazakarmANi nidrAdvikahInAni udayodIraNAbhyAM vedayamAnastAvadgato yAvatsamayAdhikAvalikAmAnaM zeSaH, tata udIraNA nivRttA, tata AvalikAmAnaM yAvadudayenaiva kevalena tAni vedayate yAvatkSINakaSAyAddhAyA dvicaramasamayam , tasmizca dvicara Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 158 : tattvanyAyavibhAkare [ saptamakiraNe masamaye nidrAdvikaM svarUpasattApekSayA kSINaM, caturdazAnAM ca prakRtInAM caramasamaye kSayaH, tato'nantarasamaye kevalI jAyata iti kSapakazreNiH // athopazama zreNistadArambhako'pramattasaMyata eva, upazamazreNiparyavasAne svapramattapramattasaMyata deza viratAviratAnAmanyatamo bhavati, anye tvaviratadezaviratapramattApramattasaMyatAnAmanyatamo'nantAnubandhinaH kaSAyAnupazamayati 5 darzanatrikAdikaM tu saMyama eva varttamAna ityAhuH / tatra prathamamanantAnubandhinAmupazamanA'bhidhIyate, aviratAdInAmanyatamo'nyatamasmin yoge varttamAnastejaH padmazukulezyAnyatamalezyA - yuktaH sAkAropayogayukto'ntaH sAgaropamakoTI koTisthitisatkarmA karaNakAlAtpUrvamapyantarmuhUrttaM yAvadvizuddhyamAnacittasantatiravatiSThate, tathAvatiSThamAnazca parAvarttamAnAH prakRtIH zubhA eva badhnAti, nA'zubhAH, pratisamayazcA'zubhAnAM karmaNAmanubhAgamanantaguNahAnyA karoti 10 zubhAnAzcA'nantaguNavRddhyA, sthitibandhe'pi ca pUrNe satyanyaM sthitibandhaM pUrvapUrvasthitibandhApekSayA palyopamAsaMkhyeya bhAgahInaM karoti, pUrNe cAntarmuhUrte krameNa pratyekamAntarmuhUrttakAni trINi yathApravRttyAdIni karaNAni karoti, caturthI tUpazamAddhAM, karaNavaktavyatA ca sarvApi karmaprakRteravaseyA, anivRttikaraNAddhAyAzca saMkhyeyeSu bhAgeSu gateSu ekasmin bhASe'vatiSThamAne'nantAnubandhinAmadhastAdAvalikAmAtraM muktvA'ntarmuhUrttamAna15 mamtarakaraNamabhinavasthitibandhAddhAsame nAntarmuhUrtena karoti, antarakaraNadalikaM cotkIryamANaM badhyamAnAsu paraprakRtiSu prakSipati prathamasthityAvalikAgataM ca dalikaM stibukasaMkrameNa vedyamAnAsu paraprakRtiSu prakSipati, antarakaraNe ca kRte dvitIyasamaye'nantAnubandhi-: nAmuparitanasthitidalikamupazamayitumArabhate, tathA hi prathamasamaye stokaM, dvitIyasamaye tato'saMkhyAtaguNaM, tRtIyasamaye'pi tato'saMkhyeyaguNaM yAvadantarmuhUrttena sAkalyato'nantAnubandhina 20 upazamitA bhavanti, upazamanA nAma yathA reNunikaraH salilabindunivahairabhiSicyAbhiSicya drughaNAdibhirnikuTTito nispando bhavati tathA karmareNunikaro'pi vizuddhivAripUreNa pariSicyaH pariSicyAnivRttikaraNarUpadrughaNanikuTTitaH saMkramaNodayodIraNAnidhattanikAcanAkaraNAnAmayogyo bhavati, anye tvanantAnubandhinAmupazamanAM na manyante kintu visaMyojana-kSapaNAM, sA 1. yAH prakRtayo'nyasyAH prakRterbandhamudayaM vA vinivArya svakIyaM bandhamudayamubhayaM vA darzayanti tAH parAvarttamAnAH / tatra jJAnAvaraNapaJcakamantarAyapaJcakaM darzanAvaraNacatuSTayaM parAghAtatIrthakarocchvAsa mithyAtvabhayajugupsAgurulaghUpaghAtanirmANataijasavarNAdicatuSkakArmaNaH ni- cetyekonatriMzatprakRtayo bandhamudayazcAzrityAparAvarttamAnA:, AsAM bandhasyodayasya vA zeSaprakRtibhirbadhyamAnAbhivaidyamAnAbhirvA hantumazakyatvAt / zeSA bandhamAzrityaikanavartisaMkhyA udayApekSayA samyaktvasamyaGmithyAtvasahitAstrinavatiH parAvarttamAnAH // SoDaza kaSAyA nidrApaJcakaM ca svodaye sajAtIyaprakRtyudayanirodhAtparAvarttamAnAH sthirazubhAsthirAzubhaprakRtayo bandha prati parAvarttamAnAH // itarAstu bandhodayAbhyAmapi parAvarttamAnA iti // Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upazamaNiH / nyAvakAzasamalar3ate nyAyaprakAra provoktA, saMprati darzanatrikasyopazamanA bhaNyate, iha kSAyopazamikasamyagdRSTiH saMyame vartamAno'ntarmuhUrtena darzanatrikamupazamayati, upazamayaMzca pUrvoktakaraNatrayanivarttanena vizuddhayA vardhamAno'nivRttikaraNAddhAyA asaMkhyeyeSu bhAgeSu gateSvantarakaraNaM karoti, tacca kurvan samyaktvasya prathamasthitimantarmuhUrtamAnAM sthApayati mithyAtvamizrayozcAvalikAmAtraM utkIryamANaJca dalikaM trayANAmapi samyaktvasya prathamasthitau prakSipati, mithyAtva mizrayoH prathama sthitida- 5 likaM samyaktvasya prathamasthitidalikamadhye stibukasaMkrameNa saMkramayati, samyaktvasya punaH prathamasthitau vipAkAnubhavataH krameNa kSINAyAmupazamasamyagdRSTirbhavati, uparitanadalikasya copazamanA trayANAmapi mithyAtvAdInAmanantAnubandhinAmuparitanasthitidalikasyevAvaseyA, evamupazAntadarzanatrikA pramattApramattaparivRttizatAni kRtvA cAritramohamupazamayitukAmaH punarapi yathApravRttyAdIni trINi karaNAni karoti, kevalamiha yathApravRttikaraNa- 10 mapramattaguNasthAne'pUrvakaraNaJcApUrvakaraNaguNasthAne anivRttikaraNaJcAnivRttibAdarasaMparAyaguNasthAnake apUrvakaraNe ca sthitighAtAdibhirvizuddhaya tato'nantarasamaye'nivRttikaraNe pravizati, anivRttikaraNAddhAyAzca saMkhyeyeSu bhAgeSu gateSu darzanasaptakavarjitAnAmekaviMzatermohanIyaprakRtInAmantarakaraNaM karoti, tatra yasya vedasya saMjvalanasya codayo'sti tayoH svodayakAlamAnAM prathamasthitiM karoti zeSANAntvekAdazakaSAyANAmaSTAnAM ca nokaSAyANAmAvalikAmAtraM, 15 vedatrikasaMjvalanacatuSkodayakAlamAnamantarakaraNagatadalikaprakSepasvarUpazca karmaprakRti ThIkAto'vaseyam , antarakaraNazca kRtvA tato napuMsakavedamantarmuhUrtenopazamayati, tathAhi prathamasamaye stokaM, dvitIyasamaye tato'saMkhyeyaguNaM, evaJca pratisamayamasaMkhyeyaguNaM tAvadupazamayati yAvacca ramasamayaM, paraprakRtiSu ca pratisamayamupazamitadalikApekSayA tAvadasaMkhyeyagugaM prakSipati yAvad dvicaramasamayam , caramasamaye tUpazamyamAnaM dalikaM paraprakRtiSu saMkramyamANadalikA- 20 pekSayA'saMkhyeyaguNaM draSTavyam / upazAnte ca napuMsakavede strIvedaM prAguktavidhinA'ntamuhUrtenopazamayati, tato'ntarmuhUrtena hAsyAdiSaTkaM tasmizcopazAnte tatsamayameva puruSavedasya 1. anantAnubandhivarjAnAM dvAdazAnAM kaSAyANAM nava nokaSAyANAmityarthaH // 2. strIvedanapuMsakavedayorudayakAlassarvastokaH, svasthAne tu parasparaM tulyaH tataH puruSavedasya saMkhyeyaguNaH tatassaMjvalanakrodhasya vizeSAdhikaH, tato'pi saMjvalanamAnasya vizeSAdhikaH, tato'pi saMjvalanamAyAyAstato'pi saMjvalanalobhasyeti svodayakAlapramANaM vedyam / antarakaraNasatkadalikaprakSepavidhizca yeSAM karmaNAM tadAnIM bandha udayazca vidyate teSAmantarakaraNasatkadalikaM prathamasthitau dvitIyasthitau ca prakSipati, yathA puruSavedArUDhaH puruSavedasya / yeSAM kevalamudaya eva teSAmantarakaraNasatkadalikaM prathamasthitAveva prakSipati, yathA strIvedasya / yeSAntu kevalaM bandha eva teSAM taddalikaM dvitIyasthitAveva prakSipati, yathA saMjvalanakrodhArUDhassaMjvalanamAnAdInAm / yeSAM punarna . bandho nApyudayasteSAM dalikaM paraprakRtau prakSipati yathA dvitIyatRtIyakaSAyANAmiti // Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 160 tattvanyAyavibhAkara [ satamakiraNe bandhodayodIraNAvyavacchedaH, tataH samayonAvalikAdvikena puMvedamupazamayati, tato yuga. padantarmuhUrttamAtreNApratyAkhyAnapratyAkhyAnAvaraNakrodhau, tadupazAntau ca tatsamayameva saMjvalanakrodhasya bandhodayodIraNAvyavacchedaH, tatassamayonAvalikAdvikena saMjvalanakrodhamupazamayati tato'ntarmuhUrtenA'pratyAkhyAnapratyAkhyAnAvaraNamAnau yugapadupazamayati, tadupazAntau ca tatsa5 mayameva saMjvalanamAnasya bandhodayodIraNAvyavacchedaH, tatassamayonAvalikAdvikena saMjvalanamAnamupazamayati, tato yugapadantarmuhUrtenA'pratyAkhyAnapratyAkhyAnAvaraNamAye upazamayati, tadupazAntau ca tatsamayameva saMcalanamAyAyA bandhodayodIraNAvyavacchedaH, tato'sau lobhavedako jAtaH, lobhavedanAddhAyAzca trayo vibhAgAstadyathA-azvakarNakaraNAddhA kiTTikaraNAddhA kiTTiveda. nAddhA ca, tatrAdyayordvayonibhAgayorvarttamAnaH saMjvalanalobhasya dvitIyasthiteH sakAzAlikamA10 kRSya prathamasthitiM karoti vedayate ca, azvakarNakaraNAddhAyAzca vartamAnaH prathamasamaya eva trInapi lobhAnapratyAkhyAnapratyAkhyAnAvaraNasaMjvalanarUpAn yugapadupazamayitumArabhate / vizuddhayA vardhamAnavApUrvANi spardhakAni karoti saMjvalanamAyAyAzca bandhAdau vyavacchinne sati tataH samayo. nAvalikAdvikena saMjvalanamAyAmupazamayati, evamazvakarNakaraNAddhAyAM gatAyAM kiTTikaraNAddhAyAM pravizati, tatra ca pUrvaspardhakebhyo'pUrvaspardhakebhyazca dvitIyasthitigataM dalikaM gRhItvA pratisamaya15 manantAH kiTTIH karoti / kiTTikaraNAddhAyAzvaramasamaye yugapadapratyAkhyAnapratyAkhyAnAvaraNalo. bhAvupazamayati tadupazAntau ca tatsamayameva saMjvalanalobhabandhavyavacchedo bAdarasaMjvalanalobhodayodIraNAvyavacchedazca, tato'sau sUkSmasaMparAyo bhavati, tadA coparitanasthiteH sakAzAtkatipayAH kiTTIH samAkRSya prathamasthitiM sUkSmasaMparAyAddhAtulyAM karoti vedayate ca, sUkSmasa. mparAyAddhA cA'ntarmuhUrtamAnA, zeSaM ca sUkSma kiTTIkRtaM dalikaM samayonAvalikAdvikabaddhaM 20 copazamayati, sUkSmasamparAyAddhAyAzca caramasamaye saMjvalanalobha upazAnto bhavati, tato' nantarasamave'sAvupazAntamoho bhavati, sa ca jaghanyenaikasamayamutkarSato'ntarmuhUtaM yAvadupatiSThate tata Urca niyamAdasau pratipatati, pratipAtazca dvidhA bhavakSayeNAddhAkSayeNa ca, tatra bhavakSayo mriyamANasya, addhAkSaya upazAntAddhAyAM smaaptaayaaN| addhAkSayeNa ca pratipatan yathaivArUDhastathaiva pratipatati, yatra yatra bandhodayodIraNA vyavacchinnAstatra tatra pratipatatA 25 satA tena tA addhAkSayeNArabhyanta iti yAvat , pratipataMzca tAvatpratipatati yAvatpramattasaMyata guNasthAnaM, kazciteNnastato'pyadhastanaM guNasthAnadvikaM yAti ko'pi sAsvAdanabhAvamapi, yaH 1. pazcAnupUrvyA patitaH pramattaguNasthAnamAgatyaM tatra vidhamya pramattApramattaguNasthAnakayoH prabhUtAni sahasrANi yAvatparivRttIH kRtvA kazciddezaviratAviratasamyagdRSTiguNasthAnadvikamapi gacchediti bhAvaH / 2. yeSAM matenA'nantAnubandhinAmupazamanA bhavati teSAM matena kazcitsAsvAdanabhAvamapi gacchediti bhAvaH // . . Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anivRttikaraNa0 ] myAvaprakAzalamala / 161 / punarbhavakSayeNa pratipatati sa niyamAdanuttaravimAnasarvArthasiddhavAsiSUtpadyate, utpannazca prathamasamaya eva sarvANyapi bandhanAdIni karaNAni pravarttayatIti vizeSa ityupazamazreNiH // asminnaSTamaguNasthAne jIvaH nidrAdvikadevadvikapacendriyatva prazasta vihAyogatitrasanavakavaikriyAhArakataijasakArmaNavaikriyAGgopAGgAhArakAGgopAGgAdyasaMsthAna nirmANatIrtha kRzvavarNa catuSkAgurulaghupaghAtaparAghAtocchvAsarUpadvAtriMzatprakRtivyavacchedAt SaDviMzatibandhakaH / antyasaMhananatrikasa - 5 myaktvodayavyavacchedAd dvAsaptatervedayitA, aSTatriMzadadhikazatasattAkazca bhavati // adhunA navamaM guNasthAnamAcaSTe - anyo'nyAdhyavasAyasthAnavyAvRttyabhAvaviziSTasUkSmasamparAyApekSa sthUlakaSAyodayavatsthAnamanivRttikaraNaguNasthAnam / antarmuhUrttakAlametat / atrastho'pi dvividhaH kSapaka upazamakazceti / kSapakazreNisthaH kSapakaH, ayaM 10 darzanAvaraNIya prakRtitrikaM nAmaprakRtitrayodazakaM mohanIyaprakRtiviMzati zcAtra kSapayati / upazamazreNistha upazamakaH / mohanIyaprakRtiviMzatimevopazamayatyayam // anyo'nyeti / yugapadeva yatsthAnapraviSTAnAmanekeSAmapi jIvAnAM parasparAdhyavasAyasthAnAni na vyAvRtyante tathA sUkSmasamparAyApekSayA yatra sthUlakaSAyodayo bhavet tAdRzama - 15 nivRttikaraNaguNasthAnamityarthaH / yugapadetadguNasthAnaM prAptAnAmanekeSAmapi jIvAnAmanyo'nyamadhyavasAyasthAnasya nivRttirnAsti yatra yadIyaguNasthAnAddhAyAmAntamauhUrttikyAM prathamasamayAdArabhya pratisamayamanantaguNavizuddhaM yathottaramadhyavasAyasthAnaM bhavati, yAvantazcA'ntarmuhUrte samayAstAvantyevA'dhyavasAyasthAnAni tatpraviSTAnAM bhavanti nA'dhikAni, ekasamayapraviSTAnAM sarveSAmapyekAdhyavasAyasthAnatvAt, tathA sUkSma kiTTIkRta kaSAyodayApekSayA sthUlaH kaSAyodayo 20 bhavati tAdRzamanivRttikaraNaguNasthAnamiti bhAvaH / asyotkRSTakAlamAha - antariti / jaghanyatastvekassamayaH | atrApi jIvadvaividhyaM darzayati-atrastho'pIti / kSapakasvarUpamAha - kSapaketi / kaSAyASTakAdInAM kSapayatetyarthaH / kAH karmaprakRtIH kSapayatItyatrAha - ayamiti / darzanAvaraNIyatrikamiti, nidrAnidrApracalApracalAstyAnarddhirUpamityarthaH, nAmeti, narakadvikatiryadvikasAdhAraNodyotasUkSmanAmaikadvitricaturindriyajAtyAtapasthAvararUpamityarthaH / mohanIyeti, apratyAkhyAnapratyAkhyAnakaSAyanapuMsakastrI vedahAsyaratya ratibha yazokajugupsApuruSavedasaMjvalanakrodha - 25 1. devAyurvarjAyubandhe upazamazreNyArohaNAbhAvAditi bhAvaH // 21 Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tastvanyAyavibhAkare [ saptamakiraNe mAnamAyArUpAmityarthaH / upazamakasvarUpamAha-upazameti / kaSAyASTakAdInAmupazamayitetyarthaH / mohanIyeti / apratyAkhyAnapratyAkhyAnasaMjvalanakrodhamAnamAyA'pratyAkhyAnapratyAkhyAnalobhahAsyaSaTuvedatrayarUpavizatiprakRtimevetyarthaH / atrastho jIvo hAsyaratyaratibhayazokajugupsAvyava cchedAd dvaaviNshterbndhkH| atra SaDviMzatiprakRtibhyo hAsyAdiSaTraprakRtivigame viMzateravazeSA5 dyadyapi dvAviMzaterbandhakatvamanupapannaM tathApi nAnAjIvApekSayA tathoktiH, ekajIvApekSayA tu catasRNAmevApagamaH / hAsyaSaTrodayavyavacchedAca SaSaSTervedayitA, vyuttarazatasattAkazca, mAnAntapaJcatriMzatprakRtisattAvyavacchedAt // sAmprataM dazamaM guNasthAnasvarUpamAha mohanIyaviMzatiprakRtInAM zamanAt kSayAdA sUkSmatayA lobhamAtrAva10 sthAnasthAnaM sUkSmasamparAyaguNasthAnam / antamuhUrtamAnametat // mohanIyeti / viMzatiprakRtirUpe mohe zAnte kSINe vA sUkSmakhaNDIbhUtAtidurjayasaMjvalanalobhamAtrAvasthAnasya sthAnamityarthaH, zamanAt kSayAditi padAbhyAmatrastho'pi jIvaH kSapaka upazamakazceti dvividha iti sUcitam / atra kSapakazreNyA samAgata upazamazreNyA samAgatazca saMjvalanalobhaM krameNa kSapayatyupazamayati cetyarthaH / sUkSmatayeti-anivRttibAdareNa 15 kiTTIkRtatvAditi bhAvaH / asya kAlaniyamamAha-antariti / upazAntakaSAyastu saMjvalanalo bhamupazamayyaikAdazaguNasthAnaM yAtIti / kSapakastu lobhaM kSapayitvoz2a dvAdazaguNasthAnaM yAtIti ca vijJeyam / sUkSmasamparAyAddhAcaramasamaye tasya lobhasya kSayo vopazamo vA bhavatIti vibhAvanAto'ntarmuhUrttamAnamuktam , atrastho jIvaH puMvedasaMjvalanacatuSkabandhavyavacchedAtsapta dazakarmaprakRterbandhakaH, trivedatrisaMjvalanodayavyavacchedAt SaSTervedayitA, mAyAsattAvyavacchedAd-' 20 dvayuttarazatasattAkazca // . upazamazreNidvArA samAyAtasyopazAntasaMjvalanalobhasya prApyaM guNasthAnamekAdazamAha upazamazreNyA sarvakaSAyANAmudayAyogyatayA vyavasthApanasthAnamupazAntamohaguNasthAnam / atrASTAviMzatimohanIyaprakRtInAmupazamo bhavati, upazAntamohastUtkarSeNA'ntarmuharttakAlamatra tiSThati / tata UvaM niya. 25 mAdasau pratipatati / caturvAraM bhavatyAsaMsArameSA zreNiH // upazamazreNyeti / upazamazreNyA sarveSAM krodhAdInAM kaSAyANAM vidyamAnAnAmapi bhasma Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUkSmasamparAya0 ] nyAyaprakAzasamalaGkRte : 163. : cchannAgniriva saMkramaNodvartanAdikaraNAyogyatayA yatra vyavasthApanaM tAdRzamupazAntamohaguNasthAnamityarthaH, idameva copazAntakaSAyavItarAgacchadmasthaguNasthAnamityapyucyate, krodhamAnamAyAlobhodayavigamAt , jJAnAvaraNIyAdighAtikarmodayAvasthAnAcca / sUkSmasyApi saMjvalanalobhasya sarvathopazamanAdaSTAviMzatimohanIyaprakRtInAmupazamo jAta ityAzayenAha-atreti / etadguNasthAna upazamayitusthitikAlaniyamamAha-upazAntamohastviti / jaghanyenaikassamaya ityapi 5 bodhyam / antarmuhUrtAnantaramasau ka yAtItyatrAha-tata Urdhvamiti / upazAntasyAvazyamudayaniyamenodite ca cAritramohanIye cyavatyeveti bhAvaH / nanUpazamazreNirekenAsaMsAraM kativAraM kartuM zakyata ityatrAha-caturvAramiti / ekasmin bhave tUtkarSato dvau vArAvupazamazreNi pratipadyate parantu tasya niyamena tasmin bhave na kSapakazreNiH, yastvekavAramupazamazreNiM pratipadyate tasya kSapakazreNirbhavedapi, AgamAbhiprAyeNa tu ekasmin bhave ekAmeva zreNiM pratipadyata 10 iti dhyeyam / nanUpazamazreNimaviratAdaya evArabhante te ca yathAsambhavaM mithyAtvAnantAnubandhya. pratyAkhyAnapratyAkhyAnAvaraNAnAmupazamAdbhavanti, anyathA teSAmudaye samyaktvAdilAbha eva na syAt tataH kathamidAnImupazamasteSAmucyata iti cenna pUrva hi teSAM kSayopazama evAsIt nopazamastata idAnImupazamaH kriyate / nanu kSayopazamo'pyudite karmAze kSINe'nudite copazAnte bhavati upazamo'pi caivambhUta iti tayorvizeSAbhAva iti cenna kSayopazame tadAvAra- 15 kasya karmaNaH pradezato'nubhavanAt , upazame tu sarvathA tadabhAvAt , nanu yadi satyapi kSayopazame mithyAtvAnantAnubandhyAdikaSAyANAM pradezAnubhavo'sti tarhi kathaM na samyaktvAdiguNavighAtaH, tadudaye niyamena sato'pi samyaktvAderapagamAt, yathA sAsvAdanasamyagdRSTeriti cenna pradezAnubhavasya mandAnubhAvatvAt , mandAnubhAvo hyudayo na svAvAryaguNavighAtamAdhAtumalam , yathA caturjAnino matijJAnAvaraNAdInAM vipAkato'pyudayaH / tathAhi matijJAnAvaraNA- 20 dikaM karma dhruvodayaM dhruvodayatvAccA'vazyaM vipAkato'nubhavanIyaM, vipAkAnubhavApekSayaiva dhruvodayatvAbhidhAnAt , atha ca tatsakala catursAnino na matyAdijJAnavighAtakRd bhavati, tadudayasya mandAnubhAvatvAt , tadyadi vipAkato'pyanubhUyamAnaM mandAnubhAvodayatvAnna svAvAryaguNavighAtAya prabhavati, tadA pradezato'nubhUyamAnamanantAnubandhyAdyapi sutarAM tadguNavighAtAya na bhaviSyati, tadudayasyAtIva mandAnubhAvatvAditi / / atrastho jIva ekaprakRterbandhakaH, ekonaSaSTiprakRterveda- 25 yitA, aSTacatvAriMzadadhikazatasattAkazca bhavediti // atha kSapakazreNimAzritasya kiTTIkRtasaMjvalanalobhasya tataH prApyaM sthAnaM dvAdazamAcaSTe 1. pUrvaguNasthAneSvapyupazamakasyeyatyeva sattA vijJeyA // Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :164: tattvanyAyavibhAkare [ saptamakiraNe kSapakazreNyA kaSAyanissattApAdakaM sthAnaM kSINamohaguNasthAnam / kSapakaNizcAbhavamekavArameva bhavati / etadanantarameva sakalatraikAlikavastusvabhAvabhAsakakevalajJAnAvAptiH / AntarmohUrtikamidam / / .----- kSapaka zreNyeti / kSapakazreNyA kaSAyANAM sarveSAM yatra sattArAhityakaraNaM tAdRzaM 5 sthAnaM kSINamohaguNasthAnamityarthaH, asyAH zreNyA Abhavamekadhaiva saMbhava ityAha-kSapaka zreNizceti-atra copAntyasamaye nidrApracale kSINamohasyAntyasamaye ca cakSurdarzanAvaraNAdi darzanacatuSkajJAnAvaraNapazcakAntarAyapazcakAni kSapayati, tato'zeSasAmAnyavizeSAvabhAsikevalajJAnavAn bhavatItyAha-etadanantarameveti / kAlamAnamasyAha-Antariti / etadguNavartI jIvo darzanacatuSkajJAnAvaraNAntarAyadazakoccairgotrayazorUpaSoDazabandhavyavacchedAdekasya sAta10 vedanIyasya bandhakaH, saMjvalanalobharSabhanArAcanArAcodayavyavacchedAtsaptapazcAzatprakRtervedayaMtA, lobhasattAkSapakatvAdekottarazatasattAkazca bhavati / tathA caturthaguNasthAna ekaprakRteH paJcama ekasyAH saptame'STAnAM navame SaTtriMzatprakRtInAM dvAdaze saptadazakRtInAM kSaya iti kRtvA kSINamohAnte triSaSTiprakRtInAM sthitikSayaH zeSAH paJcAzItiprakRtayo jaradvastraprAyAH sayogi guNasthAne bhavantIti // 15 adhunA trayodazaM guNasthAnamAha yogatrayavataH kevalajJAnotpAdakaM sthAnaM sayogiguNasthAnam / idazcotkRSTato dezonapUrvakoTipramANam / jaghanyato'ntarmuhUrttam // yogatrayavata iti / manovAkAyayogAtmakayogatrayavataH kevljnyaanodbhvpryojksthaanmityrthH| yogo nAma vIryAntarAyakSayakSayopazamasamudbhUtalabdhivizeSAvibhUto jIvasya vIrya20 vizeSaH sthAmotsAhaparAkramaceSTAzaktisAmarthyAdiparyAyaH / sa dvividhaH, sakaraNo'karaNazceti / jJeyadRzyeSvakhilavastuSUpayuJjAnasya kevalinaH kevalajJAnadarzanayoryo'sAvapratigho vIryavizeSaH so'karaNaH, sa nAtra vivkssitH| manovAkkAyakaraNako yogastvatra vivakSitaH, taiogairupetaH kevalI sayogikevalItyucyate, kevalino'pi manovAkAyajA yogA bhavanti / tatra 1. nArakAyuSaH sthityabhAvaH / 2. tiryagAyuSaH sthityabhAvaH / 3. darzanamohanIyasaptakasya kSayaH devAyuSazca sthityabhAvaH / 4. narakatiryagdvikasAdhAraNodyotasUkSmavikalatrikaikendriyajAtistyAnacitrikAtapasthAvaramadhyamASTakaSAyanapuMsakastrIvedahAsyAdiSaTU puMvedasaMjvalanakrodhamAnamAyAnAmityarthaH / 5. saMjvalanalobhanidrAdvikajJAnAntarAyadazakadarzanAvaraNIyacatuSkakSayaH karmagranthe tu saMjvalanalobhasya dazamAnte kSayaH // Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . : 165 : yogagu0 ] nyAyaprakAzasamalaGkR kAyayogo gamanAgamananimeSonmeSAdiSu / vAgyogo dharmadezanAdiSu / manoyogo'nuttaradevairmana:paryavadbhirvA manasA pRSTasya manasaiva dezanAyAM, te hi bhagavatprayuktAni manodravyANi avadhijJAnena manaH paryavajJAnena vA pazyanti, dRSTvA ca te vivakSitavastvAlocanAkArAnyathAnupapattyA'lokasvarUpAdikamapi bAhyamarthaM pRSTamavagacchantIti / sayogikevalyayaM tIrthakRdatIrthakRJca bhavati / yena hi pUrvasmin bhave'rhatsiddhapravacanagurusthavirabahuzrutatapasviSu vAtsalyA - 5 dibhirviMzatipuNyasthAnakaistIrthakRtkarmA'rjitaM tasyAtrodayAtribhuvanAdhipatirjinendrastIrthakarazcatustriMzadatizayairyuktastIrthapravartako bhavati / yasya tu na tIrthakRtkarma sa itaraH sAmAnya kevalI, kevalinAmatra guNasthAne sthitimAha - idaJceti / caturazItilakSeNa caturazItilakSe guNite labdhA saMkhyA pUrvamucyate teSAM koTi :- pUrvakoTistatpramANaM dezonamasya guNasthAnasya kAlamAnamityarthaH / dezoneti, kizcidUnavarSanavakalakSaNadezonetyarthaH / jaghanya kAlamAnamAha - jaghanyata iti / 10 atredamavaseyaM yasyA''yuSassthitirvedanIyAdikarmaNassakAzAnyUnA bhavati tadA sa karmaNAM samIkaraNArthaM samuddhAtaM karoti netaraH / tatra vedanAdibhirekIbhAvamupagatena jantunA bahUnAM vedanIyAdikarmapradezAnAM kAlAntarAnubhava yogyAnAmudIraNAkaraNenAkRSyodaye prakSipyAnubhUya ca nirjarIkaraNaM samudghAtaH, sa ca saptadhA vedanAkaSAyamaraNavai kriyataijasAhAraka kevalibhedAt / vedanAsamuddhAtAdayaSSaDanukramamasAtavedanIya kaSAyAntarmuhUrttAvaziSTA yurvai kriyazarIranAmataijasazarIra - 15 nAmAhArakazarIranAmakarmAzrayAH pratyekamAntarmuhUrttikAH, kevalisamuddhAtastu sadasadvedyAzubhazubhanAmoccanIcairgotrakarmAzrayo'STasAmayikaH / AhArakakevalisamudghAtAtiriktAH pazcaike. ndriyANAM eSveva vaikriyavarjitAzcatvAro vikalendriyANAmasaMjJipazcendriyANAJca sarve ca manuSyANAM bhavanti / antarmuhUrttAvizeSAyuH kevalI vedanIyAyuSostulyatAkaraNAya nAnAdikSu A lokAntamAtmaprasAraNayA daNDakapATamanthanAntarAlapUraNAni caturbhistamayaiH kurvan vyApI - 20 bhUtvA caturbhicopasaMharan svazarIrastho bhavati, paraM tadAnIM manovAgyogau na vyApArayati / tatra prathamASTamasamayayoraudArikAGgayogaH, dvitIyaSaSThasaptamasamayeSu audArika mizrakAyayogaH tRtIyacaturthapaJcamasamayeSu ca kevalaM kArmaNakAyayogo bhavati / ata eva tadAnImanAhArakazca / samudghAtAcca nivRtto yogatrayamapi vyApArayati / tato yoganirodhAya dhyAnaM dhyAyati / atrastho jIva ekavidhabandhakaH, jJAnAntarAyadarzanacatuSkodayavyavacchedAd dvicatvAriMzatprakR- 25 tInAM vedayitA, nidrApracalA jJAnAntarAyadarzana catuSkarUpaSoDazaprakRtInAM sattAvyavacchedAtvAzItisattAko bhavati // sampratyantimaM caturdazaM guNasthAnamAha Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 166 : tasvanyAyavibhAkare [ saptamakiraNe yogapratirodhi zailezIkaraNaprayojakaM sthAnamayogiguNasthAnam / AdimahasvapaJcasvaroccAraNAdhikaraNakAlamAtra mAnametat / iti caturdazaguNa sthAnAni // yogeti / yoganirodhAvasthArUpA yA zailezI tatkaraNaprayojakaM yatsthAnaM tadadyogi5 guNasthAnamityarthaH, lezyAvidhuraparamaprakarSaprAptayathAkhyA tacAritrasya zIlasya IzaH zIlezo'yogikevalI, tasya tribhAgena saMkucitA''tmadehasya iyaM zailezI, meruzzailezaH tasyeva yA niSprakampAvasthA bhagavatassA zailezIti vA vyutpattiH / atra pUrvoktavividho'pi yogaH pratyekaM sUkSmabAdarabhedena dvidhA, kevalotpatteranantaraM jaghanyenAntarmuhUrttakAlamutkarSeNa dezonapUrva koTiM vihRtyA'ntarmuhUrtAva zeSAyuSkassayogikevalI zailezIM pratipitsuH zukladhyAnavizeSadhyAyI prathamaM 10 bAdarakAyayogAzrayeNa sthUlavAGmanoyogayugmaM sUkSmIkaroti / tatassUkSmavAkcittayoravaSTambhena bAdarakAyayogaM sUkSmatvaM nayati / tatassUkSmakAyayoge tiSThan sUkSmavAkcittayornigrahaM karoti, tatazca tatraiva tiSThan sUkSmakriyamanivRttizukkudhyAnaM dhyAyan sUkSmakAyayogaM svAtmanaiva niruNaddhi, anyasyAvaSTambhabhUtasya yogAntarasyAbhAvAt, tannirodhAnantaraM samucchinnakriyamapratipAti zukladhyAnaM dhyAyan a i u R lR ityAdimahUsvapaJcasva roccAraNAdhikaraNakAlamAnaM zaile15 zIkaraNamArabhate, yogalezyAkalaGkavipramuktayathAkhyAta cAritrasvAmisambandhinI yA tribhAgonastradehAvagAhanAyAmudarAdirandhrapUraNaprayukta saMkucitasva pradezasyAtmano'tyantasthirA'vasthitissA zailezI tasyAM karaNaM - pUrvaracitazailezIsamaya samAnaguNazreNikasya vedanIyanAmagotrAkhyasyAghAtikarmatritayasyAsaMkhyeyaguNayA zreNyA''yuHzeSasya tu yathAsvarUpasthitayA zreNyA nirjaraNaM zailezIkaraNaM, tatrA'sau praviSTo'yogikevalI bhavati / atraudArikadvikAsthiradvikavihAyogati20 dvikapratyekatrikasaMsthAnaSaTkAgurulaghucatuSkavarNa catuSka nirmANakarmataijasa kArmaNadvayaprathama saMhanana - svaradvikaikavedanIyarUtriMzatprakRtyudayavyavacchedo bodhyaH, muktyupAntya samaye dehapaJcakabandhanapaJcakasaMghAtapaJcakAGgopAGgatrayasaMsthAnaSaTkavarNapaJcakarasa paJcaka saMhananaSaTkasparzASTakagandhadvayanIcairgotrAnAdeyadurbhagAgurulaghUpaghAtaparAghAtanirmANA paryAptocchvAsA yazovihAyogatidvayazubhAzubhasthairyA'sthairthadevagatyAnupUrvIpratyeka susvaraduHsvaraikavedanIyA dvAsaptatiprakRtayaH kSayamupayAnti, antyasamaye caikavedyAdeyaparyAptatrasavAdara manuSyAyuryazo manuSyagatyAnupUrvI saubhAgyoccairgotra paJcendri yatvatIrtha kRnnAmAnIti trayodazaprakRtIH kSayaM nItvA karmasambandhavimokSalakSaNasahakAri 25 1. draviDatailaGgAdibhASAyAM ekAraukArayorapi hasvatvAttadvAraNAya dimeti // 2. atra kecit manuSyAnupUrvyA dvicaramasamaye vyavacchedaH udayAbhAvAt udayavatInAM hi stibukasaMkramAbhAvAtsvarUpeNa caramasamaye dalikaM dRzyata eveti yuktastAsAM caramasamaye vyavacchedaH, AnupUrvInAmnAntu kSetravipA Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samitini..] nyAyaprakAzasamalate / samutthasvabhAvavizeSAdUvaM gacchan prAptasiddhatvanAmA RjuzreNyA yAvatsvAkAzapradezeSvihAvagAhastAvadbhaya evaM pradezebhya UrdhvamapyavagAhamAno vivakSitasamayAccAnyasamayAntaramaspRzan lokAntaM vrajati na parato'pi, dharmAstikAyAbhAvAt tatra gataizAzvataM kAlamavatiSThata ityabhiprAyeNoktamAdimeti / etadguNasthAnastho jIvo'bandhakaH, uparyuktatrayodazaprakRtivedayitA / antyasamayadvayAtpUrva paJcAzItisattAkaH, upAntyasamaye trayodazaprakRtisattAkaH, caramasamaye 5 tvasattAko bodhyaH / guNasthAneSveSu bahuvaktavyatve'pi saMkSepeNa granthagauravabhiyA proktamityAzayenopasaMharatIti, vistaratastvAgamebhyo'vagantavya iti bhAvaH // itthaM prasaGgato guNasthAnAni saMvarasya vibhAvanArtha nirUpyAzravatAM karmaNAM nirodhasAdhanabhUtAssamityAdayaH krameNa nirUpayitumupakramate upayogapUrvikA pravRttissamitiH / seryA bhASaNA''dAnanikSepotsarga- 10 bhedena paJcadhA / svaparavAdhAparihArAya yugamAtranirIkSaNapUrvakaM ratnatrayaphalakaM gamanamIryA / karkazAdidoSarahitahitamitAnavadyAsandigdhAbhidrohazUnyabhASaNaM bhaassaa| sUtrAnusAreNAnnAdipadArthAnveSaNameSaNA / upadhiprabhRtInAM niriikssnnprmaarjnpuurvkgrhnnsthaapnaatmkkriyaa''daannikssepnnaa| jantuzUnyaparizodhitabhUmau vidhinA muutrpuriissaadiprityjnmutsrgH|| 15 upayogeti / upayogapUrvakatve sati pravRttitvaM lakSaNaM svaparaprANipIDAparihArecchayA gamanAdipravRttiriti bhAvaH / udAsInapravRttivAraNAya vizeSaNaM jJAnAdivAraNAya vizeSyam , IryAdipaJcAnAmeva samititvAt / yogakriyArUpapravRttervivakSaNAJca jJAnAdirUpAtmapravRttau na doSaH / upayogapUrvakatvasya sAkAsavAdAkAGkSAvAraNAya vA pravRttipadam / tAM vibhajate seti, samitirityarthaH / paJcAnAmIryAdInAM tAntrikI saMjJA'nvarthA vijJeyeti bhAvaH / atheryAsamiti svarU-20 pati-svapareti / svasya parasya vA yathA bAdhA na bhavet tathA purato yugamAtraM prekSamANo bIjaharitAdipradezAn pariharan yadgamanaM karoti yayA ca ratnatrayaM surakSitaM bhavetseryAsamitirityarthaH / svaparabAdhAparihAraprayojyayugamAtranirIkSaNapUrvakatve sati ratnatrayaphalakatve sati ca gamanatvaM lakSaNam / svaparabAdhAparihAraprayojyayugamAtranirIkSaNapUrvakagatitvasya satkArAdyabhilASukapuruSakartakagatau gatatvAttadvAraNAya ratnatrayaphalakatve satIti / dharmArthaM prayatamAnasya 25 kitvena bhavApAntarAlagatAvevodayaH, tena bhavasthasya tadudayAsambhavaH, tadasambhavAcAyogyavasthAdvicaramasamaya eva manuSyAnupUssittAvyavaccheda iti dvicaramasamaye trisaptatiprakRtInAM caramasamaye dvAdazAnAM sattAvyavaccheda iti vadanti // Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvanyAyavibhAkare ( saptamakiraNe gamane vyabhicAravAraNAya svaparabAdhAparihAraprayojyayugamAtranirIkSaNapUrvakatve satItyuktam / / bhASAsamitelakSaNamAha-karkazAdIti / hitaM svasya parasya vA mokSapadaprApaNasamartha, mitamanarthakabahupralapanazUnyaM prayojanamAtrasAdhanaM vacanaM, anavadyaM jIvanikAyAnAmanupaghAtakaM, asaMdigdhaM sphuTArtha vyaktAkSaraM vA, abhidrohazUnyaM krodhamAyAlobhairayuktaM, evaMvidhaM karkazAdidoSazUnyazca bhASaNaM bhASAsamitirityarthaH / ahitAmitAvadyasaMdigdhAdivacanavAraNAya tattatpadagrahaNamavaseyam / eSaNAsamitimAcaSTe-sUtreti / AgamAnusAreNAzanakhAdyasvAdyabhedabhinnasyAnnasya, AranAlataNDulakSAlanAderudgamAdidoSaparizuddhasya pAnasya, rajoharaNAdicaturdazavidhopadhInAM sthavirakalpayogyAnAM jinakalpayogyAnAM dvAdazavidhAnAM ArthikAyogyAnAM paJcaviMzatividhAnAmupadhInAM gvessnnaissnnaasmitirityrthH| sUtrAnusAreNetyanena doSavarjanama10 bhimataM, tatrAdhAkauMdezikAdiSoDazagRhasthahetukA udgamadoSAH, dhAtrIpiNDadUtIpiNDAdi SoDazasAdhujanyA utpAdanAdoSAH, ubhayajanyAzca zaGkitamrakSitAdayo dazaiSaNA doSAH, ebhirdoSa rahitA annAdayaH zrutacaraNadharmasAdhakAH / tathA codgamAdidoSarahitAnnAdipadArthAnveSaNameSaNAsamiterlakSaNam / vanIpakakartRkabhaktAoSaNAyAM vyabhicAranirAsAyodgamAdi doSarahiteti // AdAnanikSepaNAsamitimAkhyAti-upadhIti / upadhayazcaturdazavidhA dvAdaza1 vidhAH paJcaviMzatividhAzca, prabhRtipadena pIThaphalakAdyaupagrahikopakaraNAnAM grahaNaM, eteSAmupa yogAya nirIkSya sthirataraM pramRjya ca rajoharaNena grahaNasthApanArUpA kriyA AdAnanikSepaNAsamitirityarthaH / nirIkSaNapramArjanapUrvakopadhiviSayagrahaNasthApanAtmakakriyAtvamasyA lakSaNam , udAsInapuruSakRtopadhiviSayakagrahaNasthApanAtmakakriyAvAraNAya nirIkSaNapramArjanapUrvaketi // utsargasamitisvarUpaprakAzanAyA''ha-jantuzUnyeti / sthAvarajaGgamajantuzUnyAyAM parizodhitabhUmAvujjhitavyavastuyogyAyAM vidhinA nirIkSaNapramArjanAtmakena mUtrapurISAdInAM parityAga utsargasamitirityarthaH / AdinA vastrapAtrAdInAM grahaNam / tathA ca jIvAvirAdhanena yogyabhUmau vidhinA mUtrapurISAdityajanaM lakSaNArthaH, sarvatra ratnatrayaphalakatvaM vivakSaNIyaM, tena pUjAghabhilASukAnuSThitokkakriyANAM vyudAsaH / iti ceSTAvatAM saMvarasiddhiphalavatyaH kriyA uktAH // atha kAyAdinirodhAt saMvaraphalikA guptIrAha yogasya sanmArgagamanonmArgagamana nivAraNAbhyAmAtmasaMrakSaNaM guptiH| " sA ca kAyavAGmanorUpeNa tridhA / zayanAsananikSepAdAnacaMkramaNeSu ceSTAniyamaH kAyaguptiH / upasargaparISahabhAvAbhAve'pi zarIre nairapekSyaM, yoganiroddhassarvathA ceSTAparihAro'pi kAyaguptiH / arthavadbhavikArAdisaMketa 20 25 Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyaprakAra guptini0 ] huMkArAdipravRttirahitaM zAstraviruddha bhASaNazUnyaM vaconiyamanaM vAgguptiH / anena sarvathA vAnirodhassamyagbhASaNaJca lbhyte| bhASAsamitau samya. gbhASaNameva / sAvadyasaMkalpanirodho mnoguptiH|| . yogasyeti / kAyavAGmanorUpasya yogasya ye sanmArgagamanonmArgagamananivAraNe tAbhyAmAtmasaMrakSaNaM guptirityarthaH / yogasambandhisanmArgonmArgapravRttyapravRttiprayuktAtmasaMrakSaNatvaM 5 lakSaNaM, tena vAci manasi ca gamanAgamanayorasattvena nAvyAptizaGkA / rAgadveSApariNatapuruSakartakatvamapi nivezanIyam , tena nibiDabandhanabaddhataskarAdikarttakayogasambandhinigrahasya vyudaasH| yogAnAM sarvathA nirodhastatpravRttidvArA muktimArgAnukUlapariNAmo vA guptiriti dhyeyam / sarvathA kAyAdiceSTAnirodhasyApatra vivakSitatvena gupteApakatvAnna vyApyeryAsamityAdAvativyAptizaGkAsambhavaH, parimitakAlaviSayassarvayoganigraho'pi guptistatrAsa- 10 marthasya kuzaleSu pravRttissamitiriti bhedAt / tasyA vibhAgamAcaSTe sA ceti / tatra kAyaguptiM nirUpayati zayaneti / zayanAdiviSayakakAyakriyAniyamatvaM lakSaNaM, netraparispandAdisvAbhAvikakriyAyAH kutUhalena kRtasya niyamasya vAraNAya zayanAdiviSayaketi / zayanAdiviSayakamAnasikaniyamavAraNAya kAyakriyeti / ucchRkhalapuruSAnuSThitazayanAdiviSayakaniyamavAraNAya niyamapadena zAstrIyo niyamo grAhyaH / tathA ca nizIthinIprathamayAmA- 15 danantaraM gurvanujJAnAtsapramANAyAM vasatau svAvakAzanirIkSaNapramArjanapUrvaka saMstaraNapaTTadvayamAstIrya sapAdaM kAyamUrdhvamadhazca pramRjyAnujJApitasaMstArakAvasthAno'nuSThitasAmAyikavidhimibAhUpadhAna AkuMcitajAnustAmracUDavadvihAyasi prasAritajaGghaH pramArjitapRthvItalanyastapAdo SA saMkocasamaye bhUyaH pramArjitasandezaka udvartanakAle ca rajoharaNena pramRSTakAyo nAtyanta. tIbranidrazzayIta / yatra bhuvi vivakSitamAsanaM tatrAvekSaNapramArjane vidhAya bahirniSadyAmAstIrya 20 nivizeta, niviSTo'pyAkuzcanaprasAraNAdikaM pUrveNaiva vidhinA kuti, varSAdiSu ca vRsikApIThikAdikamanenaiva vidhinAvekSya pramRjya ca tatra saMnivezanaM kurvIta / daNDakopakaraNaceSTAbhojanAdiviSayau nikSepAdAnAvapi vIkSaNapramArjanapUrvako nirduSTau syAtAm / gamanamapi prayojanavato yugamAtrapradezavinyastadRSTerjIvaparityAgena mandaM mandaM padaM nyasataH prazastaM syAdityAdirUpAH karttavyAkarttavyaviSayAzzAstrIyA vyavasthA avagantavyAH, evamanye'pi niyamAH 25 1. guptApakatvaJca yassamitassa niyamAdguptaH, guptayo hi pratIcArApratIcArobhayarUpAH pratIcAro nAma kAyiko vAciko vyApAraH, tathA ca yassamitaH samyaggamanabhASaNAdiceSTAyAM pravRttassa gupto'pi bhavati / yastu kAyavAcau nirudhya zubhaM mana udIrayan dharmadhyAnAdyapayuktacitto bhavati sa gupta ucyate na tu samitaH kevalApratIcAra rUpatvAttasyeti bodhyam // 22 Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvanyAyavibhAkare [ saptamakiraNe zAstrIyAH pradazyante upasargeti, upasargA devAdikRtopadravAH parISahA agre vakSyamANAH kSudhAdayaH, teSAM bhAve'bhAve vA svIye zarIre yannarapekSyamabhimAnAbhAvassA kAyaguptirityarthaH, sati hyabhimAne tadvAraNAyAsatI kAyaceSTA syAdeveti niyamabhaGgasyAditi bhaavH| aparamapi niyamamAha-yogeti / yogaH zarIravAGmanorUpastasya niroddhaH kevalinaH kAyotsargabhAjo vA 5 yassarvathA kAyaceSTAparihArassA'pi kAyaguptirityarthastaduktam ' kAyakriyAnivRttiH kAyotsarge zarIraguptissyA'diti / yadyapi kAyavyApAro manovyApArasaMsRSTa eva, tathApi kAyaceSTAyAssA. kSAtkAyenaiva niSpAditatvAt bahirupalakSyamANatvAcca prAdhAnyena vivakSA // vAgguptesvarUpamAha-arthavaditi / na kevalaM vaconiyamanamAnaM vacoguptiH, sArthakabhrUvikArAdisahitavaco niyamasya vAgguptitvApattarityata AhArthavadityAdi / kasmaicitprayojanAya kRtairdhavikArAdisa10 ketaihuMkArAdipravRttibhizca rahitamityarthaH / AyenAdinA netramukhakarAdinartanasya, dvitIyena ca zaraloSTotkSepAdegrahaNam / yadvA zAstrAnusAribhASaNamapi vAgguptirbhavatItyAha-zAstraviruddhabhASaNazUnyamiti / nanu zAstraviruddhabhASaNazUnyamityanena zAstrAnusAribhASaNarUpavacolAbhena yoganiroddhassarvathA maunarUpAyAM guptau lakSaNamidamavyAptamativyAptazca bhASAsamitAvityatrAha aneneti / tathA ca niyamanazabdasya zAstrAnusArivacane'vacane ca rUDhatvena nAvyAptiH / 15 samyagbhASaNazceti / samyagupayuktasya lokAgamAvirodhena bhASaNamityarthaH, nanu bhASAsamitI kathamativyAptiparihAra ityatrAha-bhASAsamitAviti / evazabdenAbhASaNasya vyudAsaH / bhASaNAbhASaNarUpatvAdvAragupterbhASaNamAtrasvarUpabhASAsamityapekSayA vailakSaNyaM vyApakatvaM cAta eva zAstrAnusAribhASaNarUpamityanuktvA zAstraviruddhabhASaNazUnyamityuktam / uktaJca 'anRtA dinivRttirvA maunaM vA bhavati vAggupti' riti / / atha manoguptimAha-sAvadyeti / avayaM 20 garhitaM pApaM tena sahito yassaMkalpazcintanamAtaraudradhyAyitvaM cittacAzcalyaM vA tasya niro dho'karaNamityarthaH / sAvadyasaMkalpanirodhatvaM lakSaNam , anena ca niravadyasaMkalpassarAgasaMyamAdau, saMsArahetau ca saMkalpanirodhazca manoguptiriti labhyate / na sarvathA manonirodho' sambhavAt yoganirodhAvasthAmantareNa tadasambhavAt / / atha samitigutyossaMvarahetutvamabhidhAyAnantaroddiSTasya parISahasya svarUpamupadarzayati25 pratibandhakasamavadhAne satyapi samabhAvAdavicalanaM priisshH|| pratibandhaketi / samantAdApatiteSu savidhibhaktapAnAdyalAbhAdiSu samabhAvAd vaiguNyamanavalambyAvicalanaM niSprakampacittatayA'vasthAnaM parISaha ityarthaH / paripUrvAtsaherbhAve'kAraH pariSahaNaM parISahaH, kSudhAdijaya ityarthaH / na tAvadacpratyayaH pacAdinibandhanaH kartari tasya Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parISahAH ] nyAyaprakAzasamalaGkate vidhAnAt / na karmasAdhano ghaJ, saherupadhAvRddhiprasaGgAt , nA'pi puMsi saMjJAyAM ghaH, tasya karaNAdhikaraNayorvidhAnAt / pratibandhakasamavadhAne'pi sAmyatayA kSudhAdijanyaduHkhasahanatvaM lakSaNam / klezena duHkhasahanasya parISahatvAbhAvAtsAmyatayeti / parISahapadavAcyAnAM kSudhAdijayAnAmAtyantikanivRttisAdhanasamyagdarzanAdito'cyavanaM karmanirjaraNazca prayojanam / tatra parISahAH soDhavyAzca naigamasaMgrahavyavahArarjusUtranayenAviratadezavirataviratAnAM bhavanti, trayA- 5 NAmapi parISahavedanIyAsAtAdikarmodayajanitasya kSudhAdestatsahanasya ca yathAyogaM sakAmAkAmanirjarahetossambhavAt / zabdasamabhirUdvaivambhUtAnAM matena viratasyaiva bhavanti nirupacaritaparISahazabdavRttestatraiva sambhavAt / utpAdakameSAM dravyaM naigamanayena jIvo jIvAH, ajIvosjIvAH, jIvAjIvau, jIvA ajIvaH, jIvo'jIvAH, jIvA ajiivaashcetyssttau| saMgrahanaye jIvo'jIvo vA, na dvitvabahutve / vyavahAre'jIva eva, zeSANAM matena jIva eva pariSayamA- 10 Nasyaiva parISahatvAtpariSahaNasyopayogAtmakasya jIvasvAbhAvyena jIvadravyatvAt / guNasaMhatirUpasyaiva dravyatvAcca / tattallakSaNanirUpaNAvasare karmaprakRtayaH puruSAzca vakSyante / eSaNIyasya aneSaNIyasya cAgrahaNAt grahaNe vA'paribhogAt naigamasaGgrahavyavahArANAM matena sahana bhavati, sthUladarzinAmeSAmannAdiparihArasyaiva kSudhAdisahanatveneSTatvAt , zeSANAM matena tu nAbhuJjAnasyaiva tatsahanamapi tu prAsukamannAdikalpyaJca gRhNato bhuJjAnasyA'pi bhavati bhAva- 15 pradhAnatvAt / yadAzritya kSudhAdirbhavati tadvastveva parISaha iti naigamaH, kSudhAdijanitA vedanA tadutpAdakaJca parISaha iti saGgrahavyavahArau, vedanAM pratItya jIve parISaha iti RjusUtraH, parISahopayukta Atmaiva parISaha iti zabdasamabhirUDaivambhUtAH / ekajIvApekSayA jaghanyotkRSTata eSAM vartanA'gre vakSyate / naigamasaGgrahavyavahArANAM matena varSalakSaNaM kAlamAzritya parISaho bhavati utpAdakavastUnAmapi parISahatvokteH, RjusUtramate'ntarmuhUrta, vedanAyA upayo- 20 gAtmikAyAstAvanmAnatvAt / zabdAdinayamatena ekassamayastanmatenopayogAtmakaparyAyasya pratisamayamanyAnyatvAt // ...parISahabhedazca sambandhitayA katividha ityAzaGkAyAM taM vibhajate* "sa cakSutpipAsAzItoSNadaMzAvastrArativanitAcaryAnaSedhikazayyA'' 1. capeTAdinA puruSeNodIritatvAjjIvo nimittaM, bahubhistathAtve jIvAH, jIvaprayogarahitena gRhapAtAdyacetanenodIritatvAdajIvaH, bahubhirajIvaistathAtve'jIvAH, lubdhakena bANAdinA tathAtve jIvA'jIvau, anekaiH puruSairekena zilAdinA tathAtve jIvA ajIvazca, lubdhakairanekairbANAdibhistathAtve jIvo'jIvAzca, bahubhirchadhakaibahubhirvANAdibhistathAtve tu jIvA ajIvazceti bhAvaH / na dvitvabahutve iti, sAmAnyagrAhitvAdasya nayasyeti bhAvaH / ajIva eveti, karmaNa..eva kAraNatvAttasyaiva ca sarvajanapratItinimittatvAditi bhAvaH // ..., - - Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 172 : tattvanyAyavibhAkare [ saptamakiraNe kozavadhayAcanA lAbharogatRNasparzamalasatkAraprajJA 'jJAnasamyakttavarUpeNa dvAviMzatividhaH / satyAmapyatizayitakSudvedanAyAM savidhibhaktAdyalAbhe'pi kSudhopasahanaM kSutparISahaH / satyAM pipAsAyAmaduSTajalAdyabhAve'pi tRparivahaNaM pipAsAparISahaH / pracurazItabAdhAyAmapyatyalpaireva vastrAdibhizzI5 topa sahanaM zItaparISahaH / prabhUtoSNasantapto'pi jalAvagAhanAdyanAsevanamuSNaparISahaH / sa ceti / parISazcetyarthaH, dvAviMzatividha ityanena sambandhaH / nanu sahanasvarUpasya parISahasyAvizeSeNa kathaM dvAviMzatividhatvamityatrAha - kSuditi / tathA ca parisoDhavyAnAM kSudhAdInAM dvAviMzatividhatvena tatsAdhyasahanasyA'pi dvAviMzatividhatvamiti bhAvaH / samya10 ktvarUpeNeti, sAdhyatvAditi zeSaH / na ca pariSanta iti karmavyutpattyA vyutpannena bAhulakaghapratyayAntena parISahazabdena kSudhAdaya eva vAcyA iti vAcyam / kSudhAdInAM saMvara rUpatvAbhAvAt / tajjayasyaiva tathAtvAt saMvararUpasyaiva parISahasya vAcyatvAt / ata eva sarvatra mUle jayaparatvenaiva parISahA lakSitA iti / athAtidussahatvAtkSudvedanAyAstatsahanarUpakSutparISahamevAdau lakSayati-satyAmapIti / anazanAdhvarogatapassvAdhyAyazramavelAtikramAvamaudaryAsa15 dyodayAdibhyo jaTharavidAhinyAM zarIrendriyahRdayasaMkSobhikAyAM kSudvedanAyAM samuditAyAM tasyAH sahanaM kSutparISaha iti bhAvaH / krodhAdijanyakSudhupasahanasya parISahatvavAraNAya savidhibhaktA - dyalAbhe'pIti, etenAsya vizeSaNasyAtizayatAdyotakatvena sAmyatAyA lAbhAt sAmyatAprayuktakSudhopasahanatvasyaiva lakSaNArthatvena krodhAdijanyakSudhopasahane krodhaprayuktatvasyaiva sattvannAtivyAptirevamagralakSaNeSvapi bhAvyam, zAstrapratipAditena bhaktena tAM zamayato'neSa20 NIyaJca samutsRjataH kSutparIpahaH, lakSaNantu savidhibhaktAdyalAbhe'pi kSudhopasahanatvameveti dhyeyam / kSudhAyAzcaturdazasvapi guNasthAneSu sambhavastatkAraNasya vedanIyasya sadbhAvAditi // bubhukSApIDitasya pipAsAsaMbhavAttajjayarUpaM pipAsAparISahamAha - satyAmiti / snAnAvagAhapariSekatyAgino'tilavaNa snigdharUkSaviruddhAhArA''tapAnazanapittajvarAdibhiruditAM zarIrendriyazoSikAM pipAsAM kSudbhinnasAmarthyavatIM pratyanAdriyamANasya, nidAghe'pi vihArAdiSu 25 hRdeSvAsanneSvapyapkAyikajIva parijJAnena jalamanAdadhAnasya, bhikSAkAle'pyaneSaNIyajalAdyanabhilASukasya pipAsAsahanaM jAyata iti bhAvaH / aduSTajalAdyabhAve'pi tRTpariSahaNatvaM lakSaNaM, kRtyamUhyam / pipAseyaM sarveSvapi guNasthAneSu sambhavinIti || zItaparISahamAha - pracureti / mahatyapi zIte jIrNavasane nAkalyyAni vAsAMsi gRhNAti, zItatrANAyA''gamoktena vidhinaiSaNIyameva kalpAdi gaveSayetparibhuJjIta vA, nApi zItArto jvalanaM jvAlayet, nAnyajvAlitaM vA Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parISadAH ] nyAyaprakAzasamalaGkR : 173 : seveta, evamanutiSThatA zItopasahanaM kRtaM bhavediti bhAvaH / sarveSu guNasthAneSu zItaM sambhavi || uSNaparISahamAcaSTe - prabhUteti / paTIyo naidAghadivAkara kara nikara santapta kalevarasya tRSNAnazanapittarogadharmazra mArditasya svedazoSadAhAbhyarditasya jalAvagAhanavyajanavAtAvalepanakadalIpatrAdyAsevanavimukhasya pUrvAnubhUtazItaladravyaprArthanApetAntaraGgasyoSNa vedanApratIkArakriyAnAdarasya cAritriNazcAritrarakSaNAyoSNatA sahanamuSNaparISaha iti bhAvaH, prabhUtoSNa santApe'pi jalAva - 5 gAhanAdyanAsevanatvaM lakSaNam / cAritrikartRkatvaM sarvatra vAcyamanyathA pUjAdyabhilASiNA'nuSThitatAdRzAnAsevanasyApyuSNaparI Sahatva prasaktiH syAt, uSNo'yamakhileSu guNasthAneSu sambhavI // daMzaparISahaM nirvakti-- samabhAvato daMzamazakAdyupadravasahanaM daMzaparISahaH / ete vedanIyakSayopazamajanyAH / sadoSavastrAdiparihAreNAlpamUlyAlpavastrAdibhirvarttanama - 10 vastraparISahaH / aprItiprayojakasaMyogasamavadhAne satyapi samatAvalambanamaratiparISahaH / kAmabuddhyA ruyAdyaGgapratyaGgAdijanyaceSTAnAmavalokanacintanAbhyAM viramaNaM strIparISahaH / ete ca cAritramohanIyakSayopazama janyAH // " samabhAvata iti / daMzamazaka matkuNavRzcikAdikSudra savairbAdhyamAno'pi nijakarmavipAka - 15 manucintayanna tatsthAnAdapagacchet na ca tadapanayanAya dhUmavidyAmaMtrauSadhAdIni prayuJjIta, navA vyajanAdibhirnivArayet tathA ca daMzAdyupadravajayassyAt, samabhAvato daMzAdyupadrava sahatvaM lakSaNam | daMzAdyupadravo'pi nikhileSu guNasthAneSu sambhavati / eSAM kSudhAdInAM paJcAnAM vedanIyodaye samavatArAt teSAM jayAzcAritramohanIyakSayopazamAdijanyA ityAhaita iti, vedanIye sati kSayopazamajanyAH, arthAt cAritramohanIyakSayopazamAdijanyA ityarthaH, sahanasya cAritra - 20 rUpatvAditi bhAvaH, evamagre'pi / uktaJca bhagavatITIkAyAM " eteSu pIDaiva vedanIyotthA, tadadhisahanantu cAritramohanIyakSayopazamAdisambhavamadhisahanasya cAritrarUpatvAditI " ti, sahanasya kevalaM cAritramohanIya kSayopazamAdijanyatvena vedanIyacAritrAvaraNakSayopazamajanyA ityanuktvA kevalaM vedanIyakSayopazamajanyA ityuktaM, kSudhAdau tajjaye ca kAraNapradarzanAya tathopanyAsaH kRtaH / jJAnAvaraNavedanIyamohanIyA'ntarAyAtmakaprakRticatuSTayodaya eva dvAviM- 25 ," 9. yadyapi zItoSNayore kadai katrAsambhavastathApi Atyantike zIte tathAvidhAgnisannidhau ca yugapadevaikasya puMsassambhavatasta, ekadigavacchedena zItasyApara digavacchedenoSNasya sambandhAditi nAzakyam, kAlakRtazItoSNayorevAzrayaNAt tayoryogapadyAsambhavAt evaMvidhavyatikarasya vA prAyeNa tapasvinAmabhAvAditi bodhyam // Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 174 : tattvanyAyavibhAkare [ saptama kiraNe zatInAM jeyAnAM kSudhAdInAmavatAro yathAyogaM bhavati / ete pazcaiva parISahA vedanIye satiM cAritramohanIyakSayopazamAdijanyA iti na vAcyamanyeSAmapi bhAvAt kintu kramaM parISahANAmuddizyaitramuktamiti bhAvaH // athAvastraparISahamAha - sadoSeti / udgamAdidoSaviziSTa vastrAdipa rihAreNetyarthaH / idaJcAlpamUlyAnAmalpavastrANAM saduSTAnAmagrAhyatAjJApanAya / alpamUlyeti / 5 idaca nirduSTabahumUlyAlpavastraparigrahavyudAsAya / anyathA parigrahAdidoSa: prasajyeta / alpavastreti / idaJca nirduSTAlpamUlyanirarthaka bahuvastra saGgrahanirAkaraNAya / evaJca sarvathA vastrazUnyatAyAmevA'vastraparISahatvaM nirAkRtaM / lakSaNaM spaSTam asya saMbhavo navamaguNasthAnaM yAvat / cAritramohanIyasya sambhavAt / nAgrimaguNasthAnakeSu tatra mohanIyasya kSINatvAditi // aratiparISamabhidhatte - aprItIti / sUtropadezena viharatastiSThato vA saMyamaviSayakadhRti10 vaiparItyamutpadyate etAdRzAprItiprayojakasaMyogasambhave'pi samyagdharmArAdhanaratimatA bhavitavyaM tathAsatyarativijayo bhavediti bhAvaH / aprItiprayojakasaMyogasamavadhAnA'samavadhAnakAlInasAmyabhAvAvalambanatvaM lakSaNam / kSutparISahAdivyudAsAya kAlInAntam / navamaguNasthAnaM yAvadiyamaratiH / strIparISahamAha - kAmabuddhyeti / kAmabuddhyA strINAmaGgapratyaGgasaMsthAnahasitalalitavibhramAdiceSTAnAM yadvilokanaM cintanaM vA, tAbhyAM sarvathA viramaNamityarthaH / kAma15 prayuktastryAdyaGgapratyaGgAdiceSTAvalokanacintanapravRttirAhityaM lakSaNam / dharmopadezabuddhyA ruyAdyaGgAdyavalokane doSAbhAvAtkAmabuddhyetyuktam / avalokanamAtroktau cintanasya, tanmAtroktau cAvalokanasya vyudAsAsambhavAdubhayorgrahaNam / navamaguNasthAnaM yAvatkAmabuddhyA stryAdyaGgAdyavalokanAdisambhavaH cAritramohanIyodayasambhavAt, agrimeSu sthAneSu na saMbhavaH mohanIyasya kSapaNAdupazamAdvA tasmAdayaM parISazcAritramohanIye sati cAritramohanIyakSayopazamajanya 20 ityabhiprAyeNAha - ete ceti / avastrArati strIparISahAzcetyarthaH / cAritramohanIyakSayopazama janyA iti yathAkramaM jugupsAyA aratimohanIyasya puMvedasya ca kSayAdupazamAdvA parISahA ete bhavantIti bhAvaH // 7 caryAparISahamAha -- eka nivAsamamatva parihAreNa saniyamaM grAmAdibhramaNajanyaklezAdi25 sahanaM caryAparISahaH / vedanIyakSayopazamajanyo'yam / strIpazupaNDakavarjite sthAne nivAsAdanukUlapratikUlopasarga sambhave'pyavicalitamanaskatvaM niSayAparISahaH / cAritramohanIyakSayopazamajanyo'yam / pratikUlasaMstArakavasatisevane'nudvignamanaskatvaM zayyAparISahaH / ayaJca vedanIyakSayopazamajanyaH / Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parISahAH ] nyAyaprakAzasamalaGkate : 175 : nirmUlaM samUlaM vA svasmin kupyatsujaneSu smtaavlmbnmaakroshpriisshH| cAritramohanIyakSayopazamajanyo'yam / paraprayuktatADanatarjanAdInAM kAyavinazvaratvavibhAvanayA sahanaM vdhpriisshH| vedanIyakSayopazamajanyo'yam / / ekatreti / nissaMgatAmupagatasya saMyatasya klezakSamasya dezakAlapramANopetamadhvagamanamanubhavato yAnavAhanAdigamanamasmaratassamyagvrajyAdoSamujjhatazcaryAparISaho bhavati, caryA caraNaM 5 dvividhaM dravyato bhAvatazca, grAmAnugrAmaviharaNaM dravyatazcaryA, ekasthAnasthasyA'pi tatra nirmamatvaM bhAvatazcaryA saiva parISahaH, etadubhayapradarzanAyaikatranivAsamamatvaparihAreNetyuktam / saniyamamiti / ekarAtraM grAme paJcarAtraM nagare'vasthAtavyamityAdiniyamapUrvakamityarthaH / sarveSu guNasthAneSu prAmAdibhramaNajanyaklezAdisambhavo vedanIyodayAdatazcaryAparISahasya vedanIye sati cAritramohanIyakSayopazamajanyatvamityAzayamAviSkaroti vedanIyeti // niSadyAparISahaM vkti-striiti| 10 niSIdantyasyAmiti niSadyA sthAnaM, strIpazupaNDakavivarjitam , viditasaMyamatattvasya strIpazvAdivarjitasthAnavAsino'nukUlapratikUlopargasambhave'pi tatpradezAdavicalato mantravidyAdipratIkArAnanapekSamANasya prAganubhUtasukhAstaraNAdisparzasukhamavigaNayato'vicalitamanaskatvaM niSadhAparISaha iti bhAvaH / naiSedhikIti kecidatra paThanti, niSedhanaM niSedhaH pApakarmaNAM gamanA dikriyAyAzca pratiSedhaH, sa prayojanaM yasyAssA naiSedhikI zUnyAgArazmazAnAdikA svAdhyA- 15 yabhUmiH, saiva parISaho naiSedhikIparISaha iti vyAkhyAyanti / asyA niSadyAyA yAvanavamaguNasthAnaM sambhavaH, atazcAritramohanIyasya kSayopazamato jAyate'yaM parISaha ityAhacAritreti // zayyAparISahaM nirUpayati -pratikUleti / saMstArakapaTTakAdInAM kaThinatvAdiprAtikUlyAdvasatezca pAMsUtkarAdipracuratvAdvA pUrvAnubhUtanavanItasaMnibhamRduzayanaratimananusmarato'. trAnudvignamanaskatA zayyAparISaha ityarthaH / pratikUlasaMstArakavasatisevanajanyodvegarAhityaM 20 lakSaNam / janyAntaM niSadyAparISahavyAvRttaye / niSadyAparISahastUpasargajanyodvegarAhityarU- .. po'yacoccAvacapAMsUtkaraprAcuryajanyodvegarAhityarUpa ityanayo vaiSamyamavaseyam / vedanIyodayaprayuktatvAcchayyAyA nikhileSu guNasthAneSu sambhavassamabhAvAvalambanena cAritramohanIyakSayopazamatazca tajjayo jAyata ityAzayenAha-ayazceti zayyAparISahazcetyarthaH // AkrozaparISahaM svarUpayati-nirmUlamiti / AkrozanamaniSTavacanamAkrozastasya parISahaH paritassahanamAkrozapa-5 1. caryA hi prAmAdiSu saJcaraNamato vihArarUpA, niSadyA tu prAmAdiSu pratipannamAsakalpAdeH svAdhyAyAdinimittaM zayyAto viviktopAzraye gatvA niSadanamiti avasthAnarUpamityanayorvirodhaH, caryAyAM vartamAno yadAs. nivRttatatpariNAma eva vizrAmabhojanAdyarthamitvarakAlaM zayyAyA AsevyamAnatvAt na tayA zayyAyA virodha iti bodhyam // ... ... . Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvanyAyavibhAkare [ saptamakiraNa rISahaH / svasminnirmUlaM samUlaM vA janeSu kupyatsu, kupyanti cetsamUlaM zikSayanti hi mAmete, naiva ca mayA kAryamevaM punariti, nirmUlazcettarhi sutarAM kopa eva na mayA kAryo'satyatvAditi cAnuci. ntanayA saumyatA'valambyate cettadA tasyA''krozajayo jAyata iti bhAvaH / hetusattvA'sattvAbhyAM kupyajanaviSayakasamatAparigrahatvaM lakSaNam / Akrozasya cAritramohanIyodayaprayuktatvena navama5 guNasthAnaM yAvatsambhavena tajjayastarakSayopazamajanya ityAzayenAha-cAritreti / vadhaparISahaM lakSayati-paraprayukteti / durAtmakaiH paraizcauramlecchazabaraparuSapUrvApakAridviSalliGgAntaraiH pANipANilattAkazAdibhiH kRtAnAM pradveSatastADanatarjanabandhanAkarSaNAdInAM dahyamAnenA'pi sugandhamevotsRjatA candaneneva paudgalikamanityamidaM zarIramAtmano'nyadeva, AtmA punarnityatayA na zakyata eva dhvaMsayituM, atassvakRtaphalamupanatamidaM mameti vibhAvayatA samyaksahanaM 10 vadhaparISaha iti bhAvaH / paraprayuktatADanatarjanAdisahanatvaM lakSaNam / vadhasya vedanIyodaya prayuktatvenAkhilaguNasthAneSu sambhavAt cAritramohanIyakSayopazamajanyatvaM tajayasyetyAzayamAviSkaroti vedanIyeti // yAcanAparISahamabhidhatte svadharmadehapAlanArtha cakravartino'pi sAdhoryAcanAlajjAparihAro yAca15 naapriisshH| cAritramohanIyakSayopazamajanyo'yam / yAcite'pi vastu nyaprAptau viSAdAnavalambanamalAbhaparISahaH / lAbhAntarAyakSayopazamajanyo'yam / rogodbhave satyapi samyaksahanaM rogpriisshH|| __ svadharmeti / svadharmArtha dehasya pAlanAya, na tu puSTayarthaM, pareNa labhyAnapAnavastrapAtraprati zrayAdezcakravartinApi satA sAdhunA'vazyameva yAcanaM kArya, natu dIkSitaH zrImAnapi lajjayA:20 yAcanatA''driyeta, tathA ca sati yAcanAvijayaH kRtassyAditi bhAvaH / svadharmadehapAlanaprayukta sAdhukartakayAcanAlajjAparihAratvaM lakSaNam / raGkAdikRtalajjAparihAraparihArAya kartRkAntam / dehapuSTyabhilASeNa sAdhukRtayAcanAlajjAparihAravAraNAya svadharmadehapAlanaprayukteti / cAritramohodaya eva yAcanAlajjAsaMbhavena yAvannavamaguNasthAnaM sambhavAt tatkSayopazamajanyastajaya ityabhiprAyeNAha-cAritreti // alAbhaparISahamAcaSTe-yAcite'pIti / vastunyAvazyake yAyite' pi pareNA'datte'nnavastrAdike paragRhe bahvasti, tadyasya tu svaM sa tatkadAciddadAti, kadAcicca na, kastatrAsmAkamaparitoSo yanna yacchatItyAdirUpeNa vicArayan yadyavikRtAntaraGgo bhavet tadA'lAbhaparISahassyAditi bhaavH| yAcitavastvalAbhaprayuktaviSAdAnavalambanatvaM lakSaNam / itaraparISahavAraNAya prayuktAntam , tAvanmAtroktau tu viSAdAvalambane'tivyAptisyAdato 25 Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ S paroSahAH ] nyAyaprakAzasamalaGkRte viSAdAnavalambanatvamuktam / alAbhasya lAbhAntarAyodayanibandhanatvAdyAvaddvAdazaguNasthAnaM sambhavena tatkSayopazamAdasya parISahasyAvatAra ityAha lAbhAntarAyeti / rogaparISahamAcaSTe-rogodbhava iti / jvarAtisArakAsazvAsAdimahadrogodbhave'pi gacchanirgatA jinakalpikAdayazca na cikitsAvidhApane pravarttante, kintu samyageva tadadhisahante svakRtakamaNaH phalamidamuditamiti cintayantaH / gacchavAsinastvalpabahutvAlocanayA samyaksahante, 5 pravacanoktena vA vidhinA cikitsAmapi kArayanti, evaJca rogajayaH syAditi bhAvaH / yathAzAstrAnuSThAnamudbhUtarogasahanatvantu lakSaNam / sarvathA cikitsAvaidhuryameva kAryamiti niyamAbhAvasUcakaM yathAzAstrAnuSThAnamiti padam , tacca samyakpadena labhyate / vedanIyodayaprayuktatvena rogasyAkhilaguNasthAneSu sambhavo'vaseyaH // tRNasparzaparISahamAha jIrNazIrNasaMstArakAdhastanatIkSNatRNAnAM kaThorasparzajanyaklezasahanaM . tRNasparzaparISahaH / zarIraniSThamalApanayanAnabhilASo malaparISahaH / vedanIyakSayopazamajanyA ete / bhaktajanAnuSThitAtisatkAre'pi garvaparAGmukhatvaM stkaarpriisshH| ayazca cAritramohanIyakSayopazamajanyaH / buddhikuzalatve'pi mAnAparigrahaH prajJAparISahaH / jnyaanaavrnnkssyopshmjnyH| 15 buddhizUnyatve'pyakhinnatvamajJAnaparISahaH / jnyaanaavrnnkssyopshmjnyH| itaradarzanacamatkAradarzane'pi svadevatAsAnnidhyAbhAve'pi jainadharmazraddhAto'vicalanaM samyaktvaparISahaH / darzanamohanIyakSayopazamajanyo'yam // jIrNazIrNeti / gacchanirgatAnAM gacchavAsinAzca yatInAmazuSiratRNasya hi darbhAdeH paribhogo'nujJAtaH, tatra yeSAM zayanamanujJAtaM te tAn darbhAna bhUmAvISadArdratAdiyuktAyAmAstIrya darbhA- 20 NAmupari saMstArakottarapaTTau ca vidhAya zerate, caurApahRtopakaraNo vA'tyantajIrNatvAtpratanusaMstArakapaTTako vA tadupari zete, tatra ca zayAnasya yadyapi kaThinatIkSNAgrabhAgaistRNairatyantapIDA samupajAyate tathApi paruSadarbhAditRNasparza samyaksaheta, evazca sati tRNaparISahassyAditi bhAvaH / vadhaparISahAdivAraNAya tRNAnAmityantam / vedanIyodayaprayuktatvena tRNasparzavedanAyAH .. nikhilaguNasthAneSu sambhavo'vaseyaH // malaparISahaM nirUpayati-zarIraniSTheti / zarIraniSTho 25 yo dharmAmbusambandhajanyo ghanaparAgabajaH sthiratAmApanno grISmoSmaNA cArdratAM gato'ta eva durgandha udvegakarazca tasyApanayanAya na kadApi jalAdyavagAhanAbhilASaH kAryaH, satyevaM 23 Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare [ saptamakiraNe malaparISahaH syAditi bhAvaH / lakSaNaM spaSTam / asyApi malasya vedanIyodayaprayuktatvaM nikhilaguNasthAnasambhavitvaM vijJeyam / eSAM rogatRNasparzamalaparISahANAM vedanIye sati cAritramohanIyakSayopazamajanyatvamityAha-vedanIyakSayopazamajanyA iti, vedanIye sati cAritramohanIyakSayopazamAdijanyA ityarthaH // satkAraparISahaM vakti-bhaktajaneti / bhaktajanairanuSThitA 5 bhaktapAnavastrapAtrAdibhiH kRtAssatkArAH, sadbhUtaguNotkIrtanavandanAbhyutthAnAsanapradAnAdivyava hArAzca, ebhirna mAnamudvaheta, notkarSAdyAkulaM cetaH kuryAt , akRte vA satkArAdau na viSAdamupayAyAt tatazca satkArasya parisahanaM syAditi bhAvaH / bhaktajanAnuSThitasatkArasambandhigarvaparAGmukhatvaM lakSaNam / bhaktajanAnuSThiteti svarUpavizeSaNaM, prajJAparISahAdivAraNAya samba ndhyantam / satkArasambandhimAnasya cAritramohanIyodayaprayuktatayA navamaguNasthAnaM yAvatsambha10 vena tatkSayopazamajanyastatparISaha ityAhAyazceti // atha samyagjJAnAtmakamokSamArgAcyavana phalakaM prajJAparISahamAcaSTe-buddhikuzalatve'pIti / buddhyatizayaprAptau hi na garvamudvahet , prajJApratikSepeNApyabuddhikatvena parISaho bhavati, nAhaM kiJcijAne mUryo'haM sarvaiH paribhUta ityevaM paritApamupAgatasya karmavipAko'yamiti matvA tadakaraNAttajayo bhavatIti bhAvaH / vijJAna prayuktamadanirAsatvaM lakSaNam / satkAraparISahavAraNAya vijJAnaprayuktati / etAdRzaprajJAyA 15 jJAnAvaraNakSayopazamatantratvena dvAdazaguNasthAnaM yAvatsambhavAt- tatkSayopazame sati mAnA bhAvajanyatvaM tasya parISahasyetyAviSkaroti jJAnAvaraNeti // ajJAnaparISahamAha-buddhizUnya tve'pIti / buddhissopAGgaM caturdazapUrvaikAdazAGgarUpaM zrutaM tadvaidhuryeNa manomAlinyaM na vidadhyAt kevalaM jJAnAvaraNodayavijambhitametat svakRtakarmaparibhogatastapo'nuSThAnatovApaitIti bhAva. yato'jJAnasya jayo bhavediti bhAvaH / buddhizUnyatAprayuktakhedAparigrahatvaM lakSaNam , ajJAnasya 20 jJAnAvaraNodayavilasitatvena yAvad dvAdazaguNasthAnaM saMbhavAttatkSayopazamatastadvijaya ityAha jJAnAvaraNeti // athAntimaM samyaktvaparISahamabhidhatte-itaradarzaneti, darzanAntarIyANAM camatkArAdidarzane'pi nijadevatAsAmIpyAbhAve'pi vA jainadharmazraddhAtassarvathA'vicalanamityarthaH / itaradarzanacamatkArasvadevatAsAnnidhyAbhAvAnyataraprayuktajainadharmazraddhAzaithilyAbhAvavattvaM lakSaNam / azraddhAyA darzanamohanIyodayaprayuktatvena yAvannavamaguNasthAnaM sambhavAt tatkSayopa25 zamajanyastajaya ityAha-darzaneti / Avazyake tattvArthe cA'trA'samyaktvaparISahaM adarzana parISahAbhidhaM paThanti ||jeyaa kSudhAdaya ete utkRSTata ekatra prANini viMzatirvarttante, zItoSNa 1. napuMsakavedAdyupazamakAle'nivRttibAdarasamparAyo bhavati, tacchamanAvasare ca sato darzanamohasya pradezata udayo'sti na tu sattva, tatastatpratyayassamyaktvaparISahastasyAsti, sUkSmasamparAyasya tu mohasattve'pi na sUkSmo'pi tadudayaH, tato na tannimittakaparISahasambhava iti bhAvaH // Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyaprakAza samalaGkRte : 179 : yozcaryAniSadyayozcaikatraikadA'sambhavAt jaghanyatastveka eva / evamasaMkalpopasthitAn kSudhAdIn sahamAnasyAsaM kliSTacetaso rAgAdipariNAmAsravAbhAvAnmahAnsaMvaro bhavatIti // bhAvanAH ] nirUpiteSu samitiguptiparISaheSu caturthaM saMvara hetuM yatidharmamAcaSTe - mokSamArgAnukUlayatiprayatno yatidharmaH / sa ca kSAntimArdavArjavanilabhatAtapassaMyama satyazaucAkiJcanya brahmacarya bhedAddazavidhaH / etallakSaNA- 5. nyagre vakSyante // mokSamArgeti / mokSamArgAnukUlatve sati yatiprayatnatvaM lakSaNam / kSamAdisamudayasya saMvaradhArakatvAddharmatvaM taccAgAridharme'pi, ato yatItyuktamanena tasyAlakSyatvaM khyApitam, yatidharma ityuktatvAdyatisvarUparakSakacAritra vyudAsaH, sati hi cAritra uttamadharmapravRttirbhavet, tatra guptiH pravRttinigrahAya, tatrAsamarthAnAM pravRttinigrahopAyadarzanAya samitayaH, mokSamArgA- 10 tsamyagdarzanAdito'cyavanArthaM kSamAdyarthaJca parISahAH, pramAdanivRttyarthaM yatidharmAH, parISahAnukU - latayA bhAvanAH, karmanirjaraNArtha cAritrANIti vijJeyam / tathA ca pramAdanivRttidvArA yatidharmasya mokSamArgAnukUlatvamavaseyam / yadyapi sarva eva guptyAdayaH karmanirjaraNArthAH, tathApi cAritre sati tathA, atazcAritrasyaiva tatra prAthamika hetutvamuktam / sa katividha ityatrAha -- sa ceti / agre vakSyanta iti samyakcaraNanirUpaNa ityarthaH // 15 nanu krodhAdyanutpattiH kSamAdivizeSaguNAnAmavalambanAdbhavati tatra kasmAtkSamAdInAmavalambana mityAzaGkAyAmAha - mokSapravRttyuttejaka cintanaM bhAvanA / anityAzaraNasaMsArakatvAnyaH tvAzucitvA''zravasaMvaranirjarAlokasvabhAvabodhidurlabhadharmakhAkhyAta bhedAdU dvAdazadhA sA / etallakSaNAnyapyagre vakSyante // mokSapravRttIti / mokSapravRttau mokSAnukUlapravRttau uttejakaM pratibandhakasamavadhAnakAlInakAryajanakaM yaccintanaM-anityatvAdirUpeNa dvAdazadhA'nucintanaM sA bhAvanetyarthaH / mokSAnukUlapravRttejakatve sati cintanatvaM lakSaNam / asatpravRtticintanavyudAsAya satyantam / samityAdau sthitasyApi kadAcidravyakSetrakAlabhAvebhyo mokSapravRttermAlinyatAyAM saMjAtAyA 1. sApekSanirapekSatvAbhyAmayaM muni sambandhyanuSThAna vizeSo dvividhaH, gurugacchAdisAhAyyamapekSamANo yaH pravrajyAM pAlayati tasya dharmassApekSo gacchavAsalakSaNaH, itarastu nirapekSasya jinakalpAdilakSaNaH, tatra sApekSayatidharmA mUlotA bhAvyAH // 20 Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :180: tatvanyAyavibhAkare [ saptamakiraNe miyamuttejikA bhavatIti bhAvyam / asyAH prakArabhedAn prakaTayati-anityeti / eSAmapi svarUpANi samyakcaraNanirUpaNe procyanta ityAha etaditi // atha cAritralakSaNamabhidhatte karmASTakazUnyatAprayojakamanuSThAnaM cAritram / tacca sAmAyikacchedopa5 sthApanaparihAravizuddhisUkSmasamparAyayathAkhyAtabhedena paJcavidham // karmASTaketi / cAritramohopazamakSayakSayopazamasadbhAve caryate taditi cAritraM karmasAdhanaM, aSTavidhakarma dravyakSetrakAlabhavabhAvaparivartanAtmakasaMsArasya kAraNabhUtaM, tasya yA zUnyatA''tyantikI nivRttiH, tasyAH prayojakaM yadanuSThAnaM, bAhyAbhyantarakriyAvizeSoparamasahacaritamanuSThAnaM parasparaM prakarSAprakarSayogikriyAvizeSarUpaM taccAritramiti bhAvArthaH, tacca saMyatAsaMyatAdiSu sUkSma. 10 sAmparAyikAnteSu prakarSAprakarSayogi, vItarAgeSu paramotkRSTaM vijJeyam / karmASTakazUnyatAprayo jakatve satyanuSThAnatvaM lakSaNam / asadanuSThAnavyAvRttaye satyantam / guptyAdyAtmadharmavizeSeSu vyabhicAravAraNAya vizeSyam / guptyAdayazcAritraprakarSAnukUlAH, ata eva ca karmASTakazUnyatva upacArAddhetavaH / yadyapi samityAdayaH kriyAtmakAH karmazUnyatAyAM prayojakAstathApi te cAritrApekSiNaH kizcideva karma virahayanti na sarvANi, cAritraM tu karmaNAmaSTavidhAnAmapi 15 virahe prayojakIbhUtayogyatAvaditi na ko'pi doSaH / nanu yaiH kSudhAdibhiH parisahanIyairakSubdhA vipazcito'bhinavAni karmANi nopacinvanti pUrvapracitAni ca nirjarayanti tataH karmanirjaraNArthamAhitasAmarthya cAritraM cAritramohanIyopazamakSayakSayopazamalakSaNAtmavizuddhilabdhisAmAnyApekSayaka, prANipIDAparihArendriyadarpanigrahazaktibhedAd dvividha, utkRSTamadhyamajaghanyavizu ddhiyogAtrividhaM, vikalajJAnaviSayakasarAgavItarAgasakalAvabodhagocarasayogAyogavikalpAca20 turvidhamevaM sAmAyikAdibhedena paJcavidhamapi, tatra sphuTAvabodhArtha paJcadhaiva vibhajate tazceti / / atha sAmAyika lakSayati chedopasthApanAdicatuSTayabhinnA sarvasAvadyayogaviratiH sAmAyikam / tadvividham / itvarakAlaM yAvajjIvakAlazceti / bhAvivyapadezayogyaM svalpa kAlaM cAritramitvarakAlaM / prathamAntimatIrthakaratIrthayorevaitat / bhAvivya25 padezAbhAvena yAvajjIvaM saMyamo yAvajjIvakAlam / idazca madhyamadvAviMzati tIrthakaratIrthAntargatasAdhUnAM videhakSetravartinAzca // chedopasthApanAdIti / chedopasthApanAdicatuSTayabhinnatve sati sarvasAvadyayogaviratitvaM Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 181 : chedopasthApanam ] nyAyaprakAzasamalaGkR lakSaNam / chedopasthApanAdivAraNAya satyantam / yatidharmAntargata saMyamastu saptadazavidhazcAritrApekSa iti bhedaH, avadyaM garhitaM pApaM, sahAvadyena vartata iti sAvadyo yogaH kAyikAdivyApAraH, sarvebhyaH sAvadyayogebhyo viramaNaM, rAgadveSavirahitaH samaH tasya - Ayo gamanaM, sarvakriyopalakSakametat sarvaiva kriyA hi sAdhoraraktadviSTasya nirjara phalaiva bhavati / samAya eveti vigrahe svArthe vinayAditvATThakpratyaye sAmAyikazabda niSpattiH / sarvasAvadyayogaviratisvarUpameva 5 sAmAyika, vizuddhatarAdhyavasAyavizeSaviziSTA tAdRzaviratireva chedopasthApanAdiH / na ca nivRttiparatvAtsAmAyikasya guptitvaprasaGga iti vAcyam, yogapravRtteratra sadbhAvAt na ca pravRttirUpatve samititvaprasaGga iti vAcyam sAmAyike cAritre, yatata eva samitiSu pravRttyupadezena tatkAraNarUpatvAt / tadvibhajate taditi / athetvarakAlaM lakSayati bhAvivyadezayogyamiti / bhAvivyapadezayogyatve sati svalpakAlacAritratvaM lakSaNam / pravrajyApratipattyanantaramadhItazastrapratijJAdhyayanAdezche - 10 dopasthApya saMyamAropaNe kriyamANe sAmAyikavyapadezavigamAditi bhAvaH / chedopasthApanAdivAraNAya satyantam, tathA ca svalpakAleti itvarazabdArthavarNanaparameva, na tu vyAvarttakam / itvarakAlasaMyatasya chedopasthApyacAritragrahaNAdarvAG mRtasya cAritre'vyAptivAraNAya yogyeti / kvedaM cAritraM bhavatItyatrAha - prathameti / yAvajjIvakAlamAha - bhAvivyapadezeti / itvarasya hi bhAvivyapadeza ukto netareSAm / yastu bhAvivyapadezaM nAznute yAvajjIvazca bhavati sa saMyamo 15 yAvajjIvakAlika iti bhAvaH / sAmAyika eva san caturyAmaM caturmahAvratAni manovAkkAyairyaH pAlayan yAvajjIvaM varttate sa yAvajjIvakAlikasAmAyikasaMyata iti yAvat / pravrajyApratipattikAlAdArabhyA''prANaprayANakAlamavatiSThata evambhUtaM cAritramiti bhAvaH yathAkhyAtasyApi bhAvi - vyapadezAbhAvena yAvajjIvaM saMyamarUpatvAttadvyudAsAya sAmAyikatvaM vAcyam, sAmAyikatvaM sAmAyika padavyapadezayogyatvamityarthastena tasyApi vizuddhivizeSaviziSTaniruktasAmAyikatve'pi 20 na kSatiH / keSAmayaM saMyama ityatrAha idaceti / eSAmupasthApanAyA abhAvAditi bhAvaH // chedopasthApanamAkhyAti - pUrva paryAyocchede satyuttaraparyAyAropaNayogyaM cAritraM chedopasthApanam / taca niraticArasAticArabhedena dvividham / zaikSakAderadhIta viziSTAdhyayana 1. bhAvivyapadeza yogyatAviziSTacAritrasyaivopasthApanAyAM tyAgo na cAritrasya tasyedAnIM vizuddhatayA tatra sattvAt tena vratagrahaNakAle sAmAyikaM yAvajjIvaM karomItItvara sAmAyikasya gRhItatve'pi upasthApanAyAM mukhato'pi na pratijJAlopaH, tasyAnyathAtvAbhAvAdityAzayena sAmAyikavyapadezavigamAdityuktam itvarasAmAyikavyapadezavigamAditi bhAvaH, tasyaiva prakRtatvAditi // Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 182 : tasvanyAyavibhAkare [ saptamakiraNe vido yadAropyate tanniraticAram / khaNDitamUlaguNasya punarvatAropaNaM sAticAram / ubhayamapi prathamAntimatIrthakaratIrthaMkAla eva // __ pUrvaparyAyoccheda iti / sAmAnyasAmAyikaparyAyocchedottarakAlaM yad vizuddhatarasarvasAvadyayogaviratyavasthApana-viviktamahAvratAropaNaM tadyogyaM cAritraM chedopasthApanami5 tyarthaH / pUrvaparyAyacchedenottaraparyAyAropaNayogyatve sati cAritratvaM lakSaNam / sAmAyikAdi vAraNAya pUrvaparyAyacchedeneti pUrvaparyAyazca cAritrasyaiva vijJeyaH / asya vibhAgamAha-tacceti / niraticArasvarUpamAha-zaikSakAderiti / AdinA tIrthAntarasaMkrAmato grahaNaM tasya hi catumahAvratadhAriNaH paJcamahAvratAropaNaM bhavati / sAticArasvarUpamAcaSTe-khaNDiteti / mUlaguNa hantuH punarvatAropaNamityarthaH / ubhayavidhamapi chedopasthApanaM ka bhavatItyatrAha-ubhayamapIti / 10 cAritramidaM bharatairAvateSvAdyantatIrthakaratIrthayorbhavati nAnyatreti bhAvaH // parihAravizuddhikamAkhyAti tapovizeSaviziSTaM parizuddhimaccAritraM parihAravizuddhikam / tadapi nirvizamAnakaM nirviSTakAyikazceti dvividham / nirvizamAnakAH prakrAntacA ritropabhoktAraH, nirviSTakAyikAca samupabhuktaprakrAntacAritrakAyikAH / 15 ete cA''dyAntimatIrthakaratIrthakAla eva / / tapovizeSeti / pariharaNaM parihAraH prANivadhAnnivRttistapovizeSo vA tena viziSTA zuddhiryasmin satparihAravizuddhikamiti vigrahaH / asya bhedamAha tadapIti parihAravizuddhikamapItyarthaH, nirvizamAnakaM paribhujyamAnakamityarthaH / nirviSTakAyikamupabhuktamityarthastapovizeSo pabhogakAlInazcAritramupabhuktatapovizeSakAlInaJcAritraM ceti tadvividhamiti bhAvaH / tapovizeSa 20 sUcayituM niruktarUpeNa tayoH svarUpamanuktvA tadanuSThAyipuruSasvarUpanirUpaNadvArA niruktamapi sUcayati-nirvizamAnakAzceti / prakrAnteti tapovizeSasahakRtetyarthaH, evamagre'pi / atredambodhyam-ubhayavidhAnAmeSAM tapo jaghanyamadhyamotkRSTabhedena trividhamapi pratyekaM zItakAla uSNakAle varSAkAle ca bhavati tatrA'tirUkSe grISmakAla ekopavAsarUpaM caturtha jaghanyaM, upavA sadvayarUpaM SaSThaM madhyamamuttamaJcopavAsatrayarUpamaSTamam / grISmataH kizcitsukare zizire jaghanyaM 25 SaSThaM madhyamamaSTamamutkRSTaJcopavAsacatuSTayarUpaM dazamam / sAdhAraNe kAle varSAsu jaghanyamaSTamaM madhyamaM dazamamutkRSTaJcopavAsapaJcakarUpaM dvAdazaM tapo bhavati, triSvapi kAleSu pAraNe tvAcAmlaM, 1. yathA pArzvanAthatIrthAdvardhamAnasvAmitIrtha saMkrAmataH paJcayAmadharmaprAptau // ... Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUkSmasamparAyam ] bhyAyaprakAzasamalaGkRte / saMsRSTAdisaptabhikSAsu prathamadvayaM varjayitvA paJcAnAM bhikSANAM grahaH punarapi vivakSitadine pazcAnAM madhye dvayorabhigraho bhavati / tatra tapovizeSamupagatAnAM navAnAM gaNo bhavati, tatra parihArAcAriNazcatvAro'nuparihAriNazcatvAraH kalpasthita eko vAcanAcArya iti / sarveSAM zrutAdyatizayaparipUrNatve'pi teSvekaH kalpatvAtkalpasthito'vasthApyate / pUrvoditaM tapo ye'nutiSThanti te parihArAcAriNaH, pUrvoktabhikSAbhigrahayuktA niyatAcAmlabhaktA anuparihAriNaste- 5 pAmeva vaiyAvRttyakarAH, kalpasthito'pi niyatAcAmlabhakta eva / parihArAcAriNazca yAvat SaNmAsAMstapazcaritvA'nuparihArikatvaM, anuparihAriNo nirvizamAnakatvAparaparyAyaM parihArAcAritvaJca yAvat SaNmAsaM bhajante / mAsadvAdazakAnantaraM vAcanAcAryo'pyevaM pANmAsikaM parihAratapaH karoti tadA'STasu saptAnupahArikA ekaH kalpasthito bhavati, evamayaM kalpo'STAdazamAsapramANo vijJeyaH / tatazca te punaramumeva kalpaM jinakalpaM gacchaM vA'nusaranti / tatra 10 ye'vyavadhAnena jinakalpAnusAriNaste yAvatkathikAH parihAravizuddhikA itare tvitvarAH, itvarANAM devamAnuSatiryagyonikakRtA upasargAssadyoghAtina AtaGkA atIvAviSahyA vedanAzca na prAdurbhavanti, kalpaprabhAvAt / yAvatkathikAnAntu sambhaveyurapi jinakalpikAnAmupasargAdisambhavAt / kalpo'yaM tIrthakarapArzve tatsamIpAsevakasya pArzve vA pratipadyate nA'nyasya pArzve / tathA caiteSAM yaccAritraM tatparihAravizuddhikamiti / ete parihAravizuddhikAH kasmin kSetre 15 kAle vA sambhavantItyatrAha-ete ceti / janmataH sadbhAvatazca bharateSvairavateSveva, saMharaNAbhAvAnna mahAvidehAdiSu / janmato'vasarpiNyAM prathamacaramatIrthapatitIrthayoH tRtIye caturthe vA''rake, sadbhAvataH paJcame'pi, utsarpiNyA janmato dvitIye tRtIye caturthe ca, sadbhAvatastRtIye caturtha Arake, notsarpiNyavasarpiNIrUpe tu caturthArakapratibhAgakAle na sambhavantyeva, mahAvidehakSetre teSAmabhAvAditi bhAvaH / vizeSastvasmin cAritre'nyato vijJeyaH // 20 sUkSmasamparAyasvarUpamabhidhatte- atyantakRzakaSAyavaccAritraM sUkSmasamparAyam / idaM saMklizyamAna vizuddhyamAnakaM ceti dviprakAram / upazamazreNItaH prapatataH prathamam , dvitIyaM tu zreNimArohataH // atyanteti / saMsArabhrAntihetuH kaSAyo lobharUpo'tisUkSmatayA vedanA viSayatvena yatra 25 varttate taccAritraM sUkSmasamparAyamityarthaH / atyantasUkSmakaSAyasamAnakAlInacAritratvaM lkssnnm| - 1. ata eva prathamatIrthapatitIrthe parihArakalpo'yaM dezonapUrvakoTidvayaM paramparayA'nuvartate, caramatIrthapatitIrthe ca dezonavarSazatadvayaM, na tu tRtIyA pUrvakoTI, na. vA tRtIyaM varSazatamiti // Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvanyAyavibhAkare ! 184 : [ saptamakiraNe kRtyaM spaSTam / tadvibhajate idamiti / upazAntakaSAyAbhiralpapratyaya lAbhAnmukha vastrAdiSu mamatvabAyunA sandhukSamANazcaraNendhanamA mUlato dahan saMkizyamAnAdhyavasAyabalena prativiziSTAdhyava - sAyAttaM pracyAvayati ata idaM saMklizyamAnakaM cAritramucyate taccopazama zreNItaH patato bhavatItyAzayenAha - upazama zreNIta iti / tatropazamyA anantAnubandhino midhyAtvatrayaM napuMsaka5 strIvedau hAsyAdiSaTkaM puMvedo'pratyAkhyAnapratyAkhyAnAvaraNAH saMjvalanAzca / Arambhako'syAH zreNerapramattasaMyataH | aviratadezapramattApramattaviratAnAmanyatama iti kecit // anukSaNaM vizuddhAdhyavasAyavatazcAritraM vizuddhyamAnakamucyate tacca zreNimArohata eva bhavatItyAha - dvitIyantviti / kSayyAstvanantAnubandhino midhyAtvatrika mapratyAkhyAnapratyAkhyAnAvaraNA napuMsakastrIveda hAsyAdiSaTkaM puMvedassaMjvalanAzca kSapakazreNyAmAroha kazcAviratadezapramattApramattaviratA10 nAmanyatamo vizudhyamAnAdhyavasAyaH // yathAkhyAtasaMyamalakSaNamAha niSkaSAyaM cAritraM yathAkhyAtam / idamapyuzamazreNimupayAtasya kaSAyANAmupazamAdanudayAccA'ntarmuhUrttasthitikam | kSapakazreNimadhigatasya tu kaSAyANAM sarvathA kSayAjjaghanyato'ntarmuhUrtta sthitikAlInamutkRSTatazca dezo15 napUrvakoTipramANaM bodhyam / AdyaM pratipAti, dvitIyamapratipAti // niSkaSAyamiti / kaSAyarahitatve sati cAritratvaM lakSaNam / siddhAvasthAyAM vyabhicAravAraNAya vizeSyam / upazamekakSapakavRttitvAdasyApi dvaividhyamiti manasikRtyAha - idamapIti / ekAdazaguNasthAnavarttino hi sarvathA kaSAyANAmupazamanAdudayAbhAvAccA''dyamidaM yathAkhyAtacAritraM kevalamantarmuhUrttakAlInamutkRSTataH, tato niyamena cyavanAditi bhAvaH / kSapakazreNyA samAyA20 tasya tu dvAdazAdiguNasthAnavarttinaH sarvathA kaSAyANAM kSayAttAdRzaM cAritraM dvitIyaM jaghanyenAnta hUsthitimutkRSTato dezonapUrvakoTipramANaM bhavatItyAha - kSapaketi / tatrAdyacAritrasya kaSAyasattAsamAnAdhikaraNatvAttasya ca niyamenodayasaMbhavAt yasmAdguNasthAnAdyayA rItyA samAgatastathaiva pratipatatItyAzayenAha - Adyamiti / kSapaka zreNItaH kaSAyANAM sarvathA kSayeNa pratipAtAbhAvo dvitIyacAritravata ityAha- dvitIyamiti / idameva cAritraM mokSAvyavahitasAdhanaM sAmAyikAdayo'pya25 zrAgamane krameNa zreNikalpatvAdasAdhAraNakAraNAnyeva / gupyAdayastu paJcavidhacAritra nairmalyApAdakatayA paramparayopakArIbhUtA iti dik // 1. yathAkhyAta cAritraM dvividhaM chadmasthakevalisvAmibhedAt chadmasthasambandhi ca dvividhaM mohakSayasamutthaM, tadupazamaprabhavaM ceti / kevalisambandhyapi dvividhaM, sayogyayogikevalibhedAditi // Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pANi ] nyaayprkaashlmlhte| samprati prasaGgAdeteSAM vizeSapratipattyarthaM sAmAyikAdisaMyamina Azritya SaTtriMzatprakAreNa vivecayitukAmastAn prakArAnAmagrAhamAdau vakti tatra dvArANi prajJApanAvedarAgakalpacAritrapratisevanAjJAnatIrthaliGgazarIrakSetrakAlagatisaMyamasannikarSayogopayogakaSAyalezyApariNAmabandhavedanodIraNopasampaddhAnasaMjJA''hAra bhavAkarSakAlamAnAntarasamuddhAtakSetra- 5 sparzanAbhAvapariNAmAlpabahutvebhyaH SaTtriMzadvidhAni // tatreti / dvArANItyasya SaTtriMzadvidhAnItyapretanenAnvayaH // athAdau prajJApanAdvAramAha tatra prajJApanAdvAre-sAmAyikasaMyata itvariko yAvatkathikazceti 10 dvividhaH / chedopasthApanIyassAticArI niraticArI ceti dvividhH| parihAravizuddhiko nirvizamAno nirviSTakAyikazceti dvividhH| sUkSmasamparAyasaMyata upazamazreNItaH pRcyavamAnaH, upazamakSapakazreNyanyatarArUDhazceti dvividhaH / yathAkhyAto'pi chadmasthaH kevalI ceti dvividha iti bodhyam // tatreti / sAmAyikassaMyamastena saMyata ityarthaH / itvarika iti / bhAvivyapadezAntara- 15 yogyAlpakAlikasaMyamayukta ityarthaH / sa ca prthmaantimtiirthsaadhurbodhyH| yAvatkathika iti / byapadezAntarAyogyayAvajjIvasaMyamabhRt, madhyamatIrthakRdvidehakSetrasambandhisAdhuriti bhAvaH / sAticArIti / aticAravAnAropyamANasaMyamavAnityarthaH / niraticArIti / aticAravidhura ArogramANapunarbatika ityarthaH / so'yaM zaikSakaH pArzvanAthatIrthAdantimatIrtha saMkramamANazca / nirvizamAna iti / prakrAntacAritrabhoktetyarthaH / nirviSTakAyika iti / upabhuktaprakrAntacAritra 20 ityarthaH / itaratspaSTam // vedadvAramAha vedadvAre-sAmAyiko navamaguNasthAnAvadhi vedako vedatrayavAMzca / navamAnte tUpazamAtkSayAdvA vedAnAmavedako'pi bhavet / evaM chedopasthApanIyo'pi / pArihArikaH puruSavedo vA punapuMsakavedo vA syAt / sUkSmasa- 25 mparAyo yathAkhyAtazcAvedaka eveti // Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 15: tasyAdhibhAkare [ saptamaphira vedadvAra iti / sAmAyika iti, yAvannavamaguNasthAnaM sAmAyika saMyatavyapadezaH, navame ca vedAnAmupazamaH kSayo vA bhavati, atastadavadhi savedaH, vedatrayavAnapi / upazAnte vA kSINa vA vede tadAnImavedako'pIti bhAvaH / idamevAtidizatyanyatrApi evamiti / pArihArika iti tapovizeSayuktaH parihAravizuddhika iti yAvat / parihAravizuddhikalabdheH striyo'bhAvAnna 5 strIvedakaH / puMnapuMsaka vedo veti / puruSa eva san yo varddhitakatvAdibhAvAnnapuMsaka vedako, na tu janmanapuMsaka vedaka ityarthaH / asyopazamakSapaka zreNyorabhAvenAvedako neti bhAvaH / sUkSmasamparAya iti / upazamakSapakazreNidvaya evaitayorbhAvenAvedakAveveti bhAvaH / evaJcopazAntavedaka vA kSINavedako vaitau syAtAmiti tAtparyam // 10 rAgadvAramAha- rAgadvAre - sAmAyikAdicatvArassaMyatAssarAgA eva / yathAkhyAtasaMyatastvarAga eveti // 15 rAgadvAra iti / sAmAyikAdIti / sAmAyikacchedopasthApanIyaparihAravizuddhikasUkSmasamparAyasaMyatAssarAgA eva sakaSAyA evetyarthaH / arAga eveti, akaSAya evetyarthaH, upazAntakaSAyavItarAgaH kSINakaSAyavItarAgazceti bhAvaH // kalpadvAramAha kalpadvAre - sAmAyikasUkSmasamparAyayathAkhyAtAH sthitakalpe'sthitakapeca, chedopasthApanIyassthitakalpa eva bhavet / parihAravizuddhiko'pIza evaM / asthitakalpo madhyamatIrthakaratIrtheSu videhe ceti // athavA sAmAyiko jinakalpasthavirakalpakalpAtIteSu bhavet chedopasthApanIyapari20 hAravizuddhikau na kalpAtIte / sUkSmasamparAyayathAkhyAtau tu kalpAtIta eva syAtAm // kalpadvAra iti / dazavidha sAdhusamAcAraH kalpaH, sa ca satataM prathamacaramajinasAdhubhiravazyamAsevyate, atassatatAsevyamAnassa kalpaH sthitakalpaH / sAdhusamAcAreSu dazasvAdyatvAro niyataM madhyamajina sAdhubhirAsevyante netare, ityasthitakalpA ucyante / 25 sAmAyika iti eSAM caturviMzatitIrthakara tIrtheSu sattvenaite sthitakalpe'sthitakalpe ca 1. kAlasvabhAvAtsAdhavastrividhapariNAminaH, tatrAdyasAdhava RjujaDA antyasAdhavo vakrajaDA madhyamAstu RjuprAjJAH, tatra RjujaDA yAvanmAtraM parisphuTena vacasA vAryate tAvanmAtramevaite varjayanti na sAmarthyalabdhamiti Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvArANi ] nyAyaprakAzasamalate bhavantIti bhAvaH / chedopasthApanIya iti / chedopasthApanIyaparihAravizuddhikayostu mahAvidehe madhyamatIrthakaratIrtheSu cAsattvenAsthitakalpasya cAtraiva bhAvAt sthitakalpa eva tau bhavata iti bhAvaH / IdRza eva sthivakalpavRttirevetyarthaH // kalpasya jinakalpasthavirakalparUpeNa dvaivi. dhyAttamapyAzrityAha-athaveti / kalpAtItaH, jinakalpasthavirakalpAbhyAmanya ityarthaH, chedopasthApanIyeti / syAtAmiti prennaanvyH| kalpAtIta eveti / na jinakalpe na vA khavi-5 rakalpe syAtAM, jinakalpasthavirakalpadharmANAmabhAvAditi bhaavH|| __cAritradvAramAha cAritradvAre-sAmAyikaH pulAko bakuzaH kaSAyakuzIlo vA syAt / evaM chedopasthApanIyo'pi / parihAravizuddhikasUkSmasamparAyau kaSAyakuzI. lAveva / yathAkhyAtastu nirgranthaH snAtako veti // __cAritradvAra iti / sAmAyika iti, pulAkavakuzakuzIlanimranthasnAtakarUpeNa paJcanigranthabhedA agre vakSyante / tAnAzrityeyaM vicAraNA bodhyA, pulAkAdipariNAmasya cAritratvAt / sAmAyikacchedopasthApanIyau pratisevanAkuzIlAvapi syAtAM, na tu kaSAyakusIlAviti kecit / kaSAyakuzIlAveveti / na tu pulAkabakuzapratisevanAkuzIlanirgranthasnAtakarUpAviti bhAvaH / yathAkhyAtastviti / upazAntakSINamoho nimranthaH sayogAyogakevalI 15 ca snAtaka iti bhAvaH // pratisevanAdvAramAzrityAha pratisevanAdvAre-sAmAyikacchedopasthApanIyau mUlottaraguNAliseva. kAvapratisevakau ca bhvtH| parihAravizuddhiko pratisevakaH / evaM sUkSmasamparAyayathAkhyAtAvapi vijJeyAviti / / 20 pratisevanAdvAra iti / atra parinivItyupasargapUrvakAdeva vRdhAtoH pivudhAtorvA SatvavidhAnena pratipUrvakasya SatvAprApteH pratisevyata iti pratisevanetyeva vyutpattiH, idameva dvAraM teSAM dazadhA samAcAra AjJaptaH, aMtyasAdhavazca vakratvena kimapyakRtyaM pratisevyApi na kathayanti nAlocayanti ceti eSAmapi dazadhA samAcAra AjJaptaH, tathAvidhasAmagrIsamavadhAna evaite tathA pravartante na svataH, tathA caraNaM na pranti, madhyamAstu rahasyapi yatpratisevitaM tadavabhyamAlocayanti. tajAtIyAnAMccAbhyUhya varjayanti, atasteSAM caturSa niyamaH kRta itiH // .. Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 188 : tattvanyAyadhibhAkare [ saptamakiraNe virAdhanAdvAramityapyucyate / mUlottaraguNapratisevakAviti / imau pratisevakAvapratisevako ca, yadi pratisevako tadA mUlaguNAnAM prANAtipAtaviramaNAdInAmanAzravANAmanyatamaM pratisevetAm / saMjvalanakaSAyodayAtsaMyamapratikUlArthasya kasyacitsevanA prtisevnaa| tathottara. guNAnAM dazavidhapratyAkhyAnAnAmanyatamaM pratisevetAmiti bhAvaH / upalakSaNazcaitat tena piNDa5 vizuddhayAdInAM virAdhakatvamapi sambhAvyate // jJAnadvAramAcaSTe jJAnadvAre-sAmAyikAdicaturNA dve vA trINi vA catvAri vA jJAnAni bhavanti / yathAkhyAtasyaikAdazadvAdazaguNasthAnayozcatvAri jJAnAni, UrdhvaguNasthAnayoH kevalajJAnaM bhavatIti // 10 jJAnadvAra iti / dve veti / AbhinibodhikajJAnazrutajJAne ityarthaH / trINi veti / Abhi. nibodhikazrutAvadhijJAnAni, AbhinibodhikazrutamanaHparyavajJAnAni vetyarthaH / catvAri veti, AminibodhikazrutAvadhimanaHparyavajJAnAnItyarthaH / catvAri jJAnAnItyutkarSeNeti zeSaH, tathA ca chadmasthavItarAgayathAkhyAtacAritriNo dve vA trINi vA catvAri vA jJAnAni bhavantIti bhAvaH / UrdhvaguNasthAnayoriti, syogyyogigunnsthaanyorityrthH|| 15 atha jJAnaprasaGgena madhya eva jJAnavizeSabhUtasya zrutasya prakAraM vibhAvayati zrutadvAre-sAmAyikacchedopasthApanIyayojaghanyato'STau pravacanamAtara utkarSatastu yAvacaturdazapUrva zrutam / parihAravizuddhasya jaghanyato navamapUrvasyAcAravastu / utkRSTatastvapUrNadazapUrva yAvat / sUkSmasamparAyikasya tu sAmAyikasyeva / yathAkhyAtasya nirgranthasya sAmAyikasyeva / snAtakasya 20 zrutaM nAstIti // .. zrutadvAra iti / tathA ca jJAnadvAra eva zrutadvArasyAntargatatayA nAdhikadvArazaGkA kAryo / AcAravastviti / navamasya pUrvasya tRtIyA''cAravastunAmAdhikAravizeSa iti bhAvaH / apUrNadazapUrvamiti / dezonadazapUrvamityarthaH / sAmAyikasyeveti / jaghanyato'STau pravacanamAtara utkRSTatastu yAvaJcaturdazapUrvamityarthaH, zrutaM nAstIti, kevalajJAnitvAditi bhAvaH / / 1. parihAravizuddhiko'pUrvamAgamaM nAdhIte, yatastatkalpamadhikRtya pragRhItocitayogA''rAdhanAta eva kRta-.. kRtyatAM bhajate, pUrvAdhItantu visrotasikAkSayanimittaM nityamevaikAgramanAssamyak prAyo'nusmaratIti // . . Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvArANi ] nyAyaprakAzasamalate tIrthadvAramAha tIrthadvAre-tIrthe'pyatIrthe'pi sAmAyiko bhavet / atIrthe tu tIrthakaraH pratyekabuddhazca syAt / chedopasthApanIyaparihAravizuddhiko tIrtha eva / sUkSmasaMparAyayathAkhyAto sAmAyika iveti // tIrthadvAra iti / spaSTam // liGgadvAramAhaliGgadvAre-sAmAyikacchedopasthApanIya sUkSmasaMparAyayathAkhyAtA dravyatassvaliGge 'nyaliGge gRhilingge'pi| bhAvatastu svaliGga eva bhveyuH| parihAravizuddhikastu dravyato bhAvatazca svaliGga eveti / liGgadvAra iti / liGga dvidhA, dravyabhAvabhedAt , bhAvaliGga jJAnAdi, dravyaliGgaM tu dvidhA 10 svaparaliGgabhedAt , svaliGgaM rajoharaNAdikaM, paraliGgaM dvividhaM kutIrthikaliGgaM gRhasthaliGgaveti / spaSTamanyat // .. zarIradvAramAha zarIradvAre sAmAyikacchedopasthApanIyayoraudArikataijasakArmaNAni, audArikataijasakArmaNavaikriyANi, audArikavaikriyA''hArakataijasakArma- 15 NAni vA zarIrANi bhavanti / zeSANAntvaudArikataijasakArmaNAmIti // - zarIradvAra iti / kArmaNavaikriyANIti / pUrvApekSayA'tra vaikriyasyaivAdhikyapradarzanAya kramollaMghanam / zeSANAmiti, parihAravizuddhikasUkSmasamparAyayathAkhyAtAnAmityarthaH / trINyeva zarIrANi bhavantIti bhaavH|| kSetradvAramAha 20 kSetradvAre-janmasadbhAvAvAzritya sAmAyikacchedopasthApanIyasUkSmasamparAyayathAkhyAtAH karmabhUmyAM saMharaNApekSayA tvakarmabhUmau bhaveyuH / parihAravizuddhikastu karmabhUmAveva bhavet / nAsya saMharaNaM bhavediti // ... 1. niyamenobhayatra varttate, ekenApi vinA vivakSitakalpo citasAmAcAryayogAditi bhAvaH // . Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvanyAyavimAkare [ saptamakiraNe kSetradvAra iti / janmasadbhAvAviti / janma-utpattiH, sadbhAvo vivakSitakSetrAdanyatra tatra vA jAtasya tatra caraNabhAvenAstitvam | karmabhUmyAmiti / akarmabhUmau janmato na bhavanti, tatra jAtAnAM cAritrAbhAvAt , atraivaite catvAraH svayaM viharanti, parakRtavihArApekSayA tu karma bhUmAvakarmabhUmau vetyapi bodhyam , paJcabharatapaJcamahAvidehapaJcairAvatAni karmabhUmayaH / haimavata5 harivarSadevakuruttarakururamyakairaNyavatAni paJcabhirguNitAni SaDakarmabhUmaya iti / saMharaNApe kSayeti, saMharaNaM nAma kSetrAntarArakSetrAntare devAdibhirnayanam / akarmabhUmAviti, karmabhUmAvapIti bodhyam / karmabhUmAveveti, tatraiva jAyate viharati ceti bhAvaH / nAsyeti, etallabdhimato devAdibhissaMha mazakyatvAditi bhAvaH // kAladvAramAha10 kAladvAre-sAmAyika utsarpiNyAmavasarpiNyAM moutsarpiNyavasa piNyAmapi kAle syAt / tatra yadyutsarpiNyAM syAttadA janmato duSSamAnuSSamasuSamAsuSamaduSSamArUpa arakatraye, sadbhAvatastRtIyaturyayoH, saMharaNato yatra kApi syAt / yadyavasarpiNyAM tadA janmamadAvAbhyAM tRtIyacaturthapaJcameSu pUrvakramaviparIteSvarakeSu, saMharaNatassarveSu syAt / 1 / yadi noutsarpiNyavasarpiNyAM tadA mahAvidehe duSSamasuSamAsahazArake syaat| evaM chedopasthApanIyo'pi, parantu janmasadbhAvApekSayA noutsarpiNya. vasarpiNyAM na syAt / / kAladvAra iti / utsarpiNyavasarpiNI noutsarpiNyavasarpiNI ceti trividhaH kAlaH / tatrAdyau dvau kAlau bharatairAvatakSetrayoH, tRtIyo mahAvidehahaimavatAdiSu bhavati / janmato 20 duHSameti, dvitIyatRtIyacaturtharUpa ityarthaH / tatra dvitIyasyAnte jAyate tRtIye caraNaM pratipadyate, tRtIyacaturthayostu jAyate caraNaM pratipadyate ceti bodhyam / sadbhAvamAzritya tu tasya tRtIyacaturthayoreva sattetyAha sadbhAvata iti / tayoreva caraNapratipatteriti bhAvaH / yatra kApIti, SaTsvapIti bhAvaH / pUrvakramaviparIteSviti, suSamaduSSamA. duSSamasuSamAduSSamArUpeSvityarthaH / saMharaNatastviti, devAdikRtasaMharaNAvacchedenetyarthaH / 25 sarveSviti, arakeSviti zeSaH, yasya kasyacidarakasya sadRzaH kAlo yatra tatrApItyarthaH / suSamasuSamAyAH sadRzaH kAlo devakuruttarakuruSu, suSamAsamakAlo harivarSaramyakeSu, suSamaduSSamAsamAnakAlo haimavatairaNyavateSu, duSSamasuSamAtulyakAlo mahAvideheSu, duSSamAduSSamaduSSamAsanibhaH kAlo na kApi kSetra iti bodhyam / chedopasthApanIyasya prAyaH sAmA Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvArANi ] nyAyaprakAzasamalaGkRtai : 991 : fregards tatra yo vizeSastamAhaivamityAdinA prAya iti zeSaH / chedopasthApanIyaH prAya evameva sAmAyikavadevetyarthaH / prAyazzabdasUcitaM vizeSamAha parantviti / chedopasthApanIyasya caturvidhArakatulyArakavatsu kSetreSu no janma na vA sadbhAvaH, saMharaNatastu syAtsadbhAva iti bhAvaH // parihAravizuddhisaMyataM madhikRtyAha parihAravizuddhisaMyata utsarpiNyavasarpiNyoH kAle syAnna tu noutsa- 5 piNyavasarpiNIkAle / utsarpiNyavasarpiNyoryathAyogaM dvitIyatRtIyacatu paJcamArakeSu // parihAravizuddhisaMyata iti / parihAravizuddhyA saMyama ityarthaH / utsarpiNyavasarpiNyoH kAla iti / utsarpiNyavasarpiNIsaMjJake kAla ityarthaH, utsarpiNInAmake kAle'vasarpiNI nAma kAle ceti bhAvArtha: / yathAyogamiti / utsarpiNyAM janmato duSSamAduSSamasuSamA- 10 suSamaduSSamArUpeSu, sadbhAvatastu duSSamasuSamAsuSama duSSamArUpayorava sarpiNyAM janma tassuSamaduSSamAduSSamasuSamArUpayossadbhAva tassuSamaduH SamAduSSama suSamAduSSamArUpeSvara keSviti bhAvaH // atha sUkSmasamparAyayathAkhyAtAvAzrityAha-- sUkSmasamparAyo janmasadbhAvAbhyAM kAlatraye, arakamAzritya tu yathAyogaM sAmAyikavatsyAt / yathAkhyAto'pyevam, saMharaNatastu sarveSvara keSu / / 15 kAlatraya iti / utsarpiNyava sarpiNIno utsarpiNyavasarpiNIrUpe kAlatraya ityarthaH arakeSu kathamityatrAhArakamAzrityeti / yathAyogaM sAmAyikavaditi / sAmAyiko hi utsarpiNyAM janmato dvitIyatRtIyacaturtheSu bhavati, ayamapi tathaiva, sAmAyikastadbhAvApekSayA tRtIyacaturthayoH / ayantu sadbhAvato dvitIyatRtIyacaturtheSu, dvitIyasyAnte jAyate tRtIye tu caraNaM pratipadyate, tRtIyacaturthayostu jAyate caraNaM pratipadyate ca caraNabhAvena sadbhAvavivakSaNe tRtIyacaturthayorevAyamapi / avasarpiNyAM sAmAyiko janmasadbhAvAbhyAM tRtIyacaturthapaJcameSu, ayaM tu janmatastRtIyacaturthayoH, sadbhAvApekSayA tRtIyacaturtha paJcamedhviti yathAyogazabdArtha iti bhAvaH / idameva yathAkhyAte'pyatidizati yathAkhyAto'pIti, ubhayossaMharaNaM syAnnavetyAzaMkAyAmAha saMharaNatastviti / nanu sUkSmasamparAyayathAkhyAtayorapagatavedatvAt kathaM saMharaNaM, kSINavedAnAM saMharaNasya zAstre niSiddhatvAditi satyam, sAmAyikAdiSu pUrvaM saMhRto yadA 25 sUkSmasaMparAyo yathAkhyAto vA bhavati tadA bhUtasaMharaNamAzrityaivamuktastrenAdoSAditi dhyeyam // 20 Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvanyAya vibhAkara [ sasamakiraNe kA imA utsarpiNyAdaya ityatrAha rUparasAdyutkarSaprayojakaH kAla utsarpiNI / rUparasAdihAniprayojakaH kAlo'vasarpiNI / tatrAvasarpiNyAM suSamasuSamAsuSamAsuSamaduSSamA duSSamasuSamAduSSamAduSSamaduSSamArUpASaDarakA bhavanti / utsarpiNyAM 5 vyutkramataSSaDarakAsta eva // rUpeti / utsarpati vardhata arakApekSayA, utsarpayati vA bhAvAnityutsarpiNIti viprahaH / rUparasAdInAmutkarSaH kSetre bhavati sa ca kAlahetukastasmAdrUparasAdyutkarSaprayojakIbhUto yaH kAlassotsarpiNItyucyata iti bhAvaH / AdinA jIvagatAnAmanubhavAyuHpramANazarIrA dInAM grahaNam / sUkSmAddhAsAgaropamANAM dazabhiH koTIkoTIbhirniSpanno'yamutsarpiNIkAla10 vizeSaH / avasarpiNIsvarUpamAha rUparaseti / avasarpati hIyata arakApekSayA, avasarpa yati bhAvAna rUpAdInityavasarpiNIti vigraho lakSaNaM spaSTam / ayamapi kAlavizeSa utsarpiNI parimANa eSa / yatra tu bhAvA rUpAdisvarUpA na hIyante na vA varddhante tAdRzaH kAla. vizeSo noutsarpiNyavasarpiNItyucyate / mUle tu suspaSTatvAnna pRthaglakSitA / athAvasa rpiNIM vibhajate tatreti / suSamasuSamAyA atizobhanatvena tasyA eva prathamaM nirdidikSayA 15 kramamullaMghyAvasarpiNvevAdau vibhaktA / suSamasuSameti / zobhanAssamA varSA yatreti suSamA, atyantasruSamatvAdvIpsayA suSamasuSameti / sarvathA duSSamAnubhAvarahita ekAntasuSamArUpo sAgaropamacatuSkoTIkoTirUpo'yaM kAlaH / suSameti / sAgaropamANAM koTIkoTitrayAtmikA suSamasuSamApekSayA hAnimatI bodhyA / suSamaduSSameti / duSTAssamA yatra sA duSSamA, suSamA cAsau duSSamA ceti vigrahaH / suSamAnubhAvabahulA'lpaduSSamAnubhAvA sAgaropamANAM koTI20 koTidvayapramANA'vaseyA / duSSamasuSameti, duSSamA cAsau suSamA ceti karmadhArayaH, duSSa mAnubhAvabahulA'lpasuSamAnubhAvA dvicatvAriMzadvarSasahasranyUnaikasAgaropamakoTIkoTipramANA bhavati / duSSameti / iyamekaviMzativarSasahasramAnA duSSamAnubhAvA / duSSamaduSSameti / asyA api mAnamekaviMzativarSasahasrANi, sarvathA suSamAnubhAvarahitA'tiduSSamAnubhAvA ceti SaDbhAgA avasarpiNyA drssttvyaaH| atra suSamasuSamAyAM manuSyANAM gavyUtatritayaM zarIrocchrAyastrINi 25 ca palyopamAnyAyuH zubhapariNAmo'pi kalpavRkSAdiranekazva, tata eSAM parato bhAgeSvanantaguNA 1. atra kAlasvarUpato nitya iti na tasya hAnirupapadyate'nyathA'horAtraM sarvadA triMzanmuhartAtmakameva na syAt, kintu anantaguNaparihANibhirvarNagandharasasparzAdibhihIyamAno'nantaguNavRddhibhistairvardhamAnaH kAlohIyamAnakAlo vardhamAnakAlazcetyucyata iti dravyato nityatvaM paryAyato'nityatvamityAzayena rUparasAdhuskatyAdi rUpeNa lakSaNaM praNItamiti // Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvArANi.] nyAyaprakAzasamalate : 191: parihANiH, suSamAyAM gavyUtadvayaM samucchrAyaH palyopamadvayamAyuH kalpavRkSAdizca / suSamaduSSamAyAmekagavyUtasamucchrAya ekapalyopamAyuH kalpavRkSAdiH / duSSamasuSamAyAM pUrvakoTyAyuH paMcazatadhanussamucchrAyaH duSSamAyAM duHSamaduSSamAyAzcAniyataM zarIrocchrAyAdiH, tathApyevaM bhaNyate duSSamAyAntu prArambhe varSazatamAyuH saptahastasamucchrAyaH, duHSamaduSSamAyAM paryante tu hastapramANaM vapuH SoDazavarSANi paramAyurniravazeSauSadhiparihANizceti bodhyam / utsarpiNyAmapi ta eva 5 bhAgAstAvanmAnAstatsvarUpAH pUrvoditakramaviparItakramA bhavantItyabhiprAyata AhotsarpiNyAmiti / evaJca viMzatisUkSmAddhAsAgaropamakoTIkoTIpramANadvAdazArakarUpamavasarpiNyutsarpiNyoH kAlacakraM paJcasu bharateSu * paJcasvairavateSu cAnAdyanantaM parivartate / kuruSu tu suSamasuSamAtulyaH kAlaH, hariramyakeSu suSamAtulyaH, haimavatairaNyavateSu suSamaduSSamAnibhaH, SaTpaJcAzadantaradvIpasahitapazcavidehakSetreSu duSSamasuSamAsadRza iti dik // ... 10 samprati gatidvAramAha gatidvAre-sAmAyikachedopasthApanIyau mRtvA devagatiM yAyAtAm / tatrApi vaimAnika eva / tatrApi jaghanyataH prathamadevalokamutkRSTatastvanuttaravimAnaM yAvat / virAdhakazcedyaH ko'pi bhavanapatiH syAt / parihAravizuddhiko vaimAnika eva syAt / tatrApi jaghanyatassaudharmakalpa utkRSTa- 15 tassahasrArakalpe syAt / sUkSmasamparAyo'nuttaravimAne syAt / yathAkhyAtasaMyato devagatau syAcettadA'nuttaravimAna eva syAdathavA siddhigati yAyAditi // gatidvAra iti / tatrApIti devagatAvapItyarthaH, vaimAnika evetyatraivazabdena bhavanavAsi vAnamantarajyotiSkeSatpAdo vyudasyate / tatrApIti, vaimAnikeSvapItyarthaH / prathamadevaloka- 20 miti saudharmadevalokamityarthaH / etatsarva saMyamAvirAdhanayA bodhyam / devaloke sthitistu 1. nanUccatvaM zarIrasya svAvagADhamUlakSetrAduparitananabhaHpradezAvagAhitvaM, tatparyavA asaMkhyAtA eveti kathamanaMtabhAgaparihANiH, evamAyuSaH paryavA ekasamayonAdirUpA asaMkhyAtA eva, AyuHsthiterasaMkhyAtasamayAtmakatvAtkathamanantarAyuHparyavairhAniH, ucyate, prathamArake prathamasamayotpannamutkRSTaM zarIroccatvaM bhavati, tato dvitIyAdisamayopanAnAM yAvatAmekanabhaHpratarAvagAhilakSaNaparyavANAM hAnistAvatpudgalAnantakaM hIyamAnaM draSTavyamAdhArahAnAvAdheyahAnerAvazyakatvAt , tenoccaparyavANAmadhyanantatvaM siddhaM, nabhaHpratarAvagAhasya pudgalopacayasAdhyatvAt , evaM pratisamayaM hIyamAnasthitisthAnakAraNIbhUtAnyanantAnyAyuHkarmadalikAni parihIyante, tataH kAraNahAnau kAryahAnerAvazyakatvAttAni ca bhavasthitikAraNatvAMdAyuHparyavA eva, ataste'nantA iti // Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaghanyena dve palyopame, utkarSeNa tu trayastriMzatsAgaropamANIti / tadvirAdhakathevanapatInAmanyatameSu devepUtpattiH, virAdhitasaMyamasya bhavanapatyAyutpAdasya zAstrAnumatatvAvityAzayenAha virAdhakAditi / saMyamAvirAdhakatve tvAha parihAravizuddhika iti, saSTamanyat / saMyamavirAdhakadbhavanapatyanyatameSUtpadyate, devaloke sthitirapi jaghanyena dve pasyopame, utka5 gheNASTAdazasAgaropamANIti / anuttaravimAna iti, ajaghanyotkRSTata iti bhAvaH / ayamavirAdhanAM pratItyAhamindratayotpadyate, virAdhanAM pratItya tu yaH ko'pi bhavanapatiH syAditi bodhyam / anuttaravimAna eveti, ajaghanyotkRSTata iti bhAvaH ubhayorapi saMyatayordevaloke sthitirajaghanyotkRSTatastrayastriMzatsAgaropamANItyapi bodhyam / yadA tu na devagato tadAtvAhAyaveti // ke devalokAH ke vA bhavanapataya iti prasaGgenoditAyAmAzaMkAyAM ame vakSyamANAnapi saMkSepato'tra vakti tatra saudharmezAnasanatkumAramAhendrabrahmalAntakamahAzukrasahastrArA''nataprANatA''raNA'cyutabhedena dvAdazavidhA devalokAH kalpopapannadevA nAm / tadupari sudarzanasupratibaddhamanoramasarvabhadravizAlasumanasasaumana15 saprItikarAdityabhedena nava graiveyakAH / tadupari vijayavaijayantajayantAparAjitasarvArthasiddhabhedena pshcaanutraaH| ubhaye kalpAtItAnAm // tatreti / devA hi sAmAnyena vimAnavAsijyotiSkavyantarabhavanapatibhedena caturvidhAH / vimAnavAsino'pi kalpopapannAH kalpAtItAzceti dvividhAH / evaMvidhAnAM devAnAM nivAsa yogyasthAnaM devaloka ityAzayena tatsthAnAnyAha-saudharmetyAdinA / jyotiSkoparitanaprastA20 rAdasaMkhyeyayojanAdhvAnamAruhya merUpalakSitadakSiNabhAgArdhe prAgvyavasthitaH prAcIpratIcyAyata udagdakSiNavistIrNo'rdhacandrAkRtirbhAsvaraH parikSepata AyAmaviSkambhAbhyAJcAsaMkhyeyayojanakoTIkoTayo lokAntavistArassarvaratnamayo'zokasaptaparNacampakacUtasaudharmAvataMsakopazobhitazakrAvAsassaudharmaH kalpaH / tasyopari codagvyavasthita ISaduparitanakoTyA samucchritataro madhyavyavasthitAkasphaTikarajatajAtarUpezAnAvataMsakavibhUSita aishaanklpH| saudharmasyopari 25 bahUni yojanAnyatikramya saudhrmklpvtsntkumaarH| asyopari mAhendraH kalpa aizAnakalpavat / sanatkumAramAhendrakalpayorupari bahUni yojanAnyatItya madhyavartI sklnishaakraakRtibrhmkruupH| evamuparyupari lAntakamahAzukrasahasrArAstrayaH kalpAH, tadupari bahUni yojanAnyatikramya saudharmazAnakalpadvayavadAnataprANatanAmAnau dvau kalpo, tadupari samazreNivyavasthitau sanatkumAra Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvArANi] nyAyaprakAzasamalate mAhendravadAraNAcyutAviti dvAdaza devalokAH // tatra kIdRzAnAM devAnAM nivAsa ityabAI-kaspopapanadevAnAmiti / dIThayantIti devAH, prAgbhavopAttapuNyaprAgbhAropanataviziSTabhogasukhAH prANivizeSAH, tatra kalpA indrAdidazatayA kalpanAt kalpAH, kalpAH AcArAH te cAnendrasaumAnikatrAyaviMzadAdivyavasthArUpAH, tAn pratipannAH kalpopapannAH, te ca te devAzca kalpopapannadevA vaimAnikavizeSAsteSAmete lokA ityarthaH / taduparIti dvAdaza- 5 devalokoparItyarthaH, nava praiveyakA iti / lokapuruSasya grIvApradeze bhavA praiveyakAste nava yathAgamaM vyavasthitAssudarzanAdizabdavAcyA navavidhA ityarthaH / taduparIti aveyakoparItyarthaH / abhyudayavighnahetUnAM jayAt, karmaNAM vijitaprAyasayopasthitaparamakalyANatvAdvA pratanukarmapaTalAvacchinnA vijayavaijayantajayantAH, abhyudayavinahetubhirna parAjitAH kSudhAdibhirvA na parAjitA aparAjitAH, sAMsArikasarvakartavyaparisamAtyA'nanta. 10 rajanmani sakalakarmakSayalakSaNamokSasya bhAvitvena siddhaprAyAssarvArthasiddhA eteSAM vimAnavizeSA apyetanAmakA eva / mUle tu vimAnavizeSANAM nAmAnyabhihitAni / anuttarA iti, na vidyante uttarANi pradhAnAni vimAnAni yebhyaste'nuttarAH, devalokA api anuttarA ucyanta iti bhAvArthaH / vimAnAnyetAni na parasparamuparyupari bhavanti parantu madhye sarvArthasiddhavimAnaM paritazcatvArIti / ubhaya iti praiveyakA anuttarAzvetyarthaH / 15 kalpAtItAnAmiti, indrAdidazatayA kalpanAvirahiNAmityarthaH, teSAM sarveSAmapi ahamindratvAditi bhAvaH / tathA ca SaDviMzatirvaimAnikA vijJeyAH // atha jyotiSkAdidevabhedAnAha candrasUryagrahanakSatratArakAH paJca jyotisskaaH| pizAcabhUtayakSarAkSasakinnarakimpuruSamahoragagandharvA aSTavidhA vyantarAH / asuranAgasuparNa- 20 vidyudamidvIpodadhidikpavanastanitakumArabhedena dazavidhA bhavanapatayaH / candreti / navatyadhikasaptazatayojanAni bhUbhAgAdUrdhva tArakavimAnaprastAraH / tato dazayojanAnAmupari sUryavimAnaprastAraH / tato'zItiyojanAnAmUlacandravimAnaprastAraH / tadupari . 1. ye indratulyatayA yutivaibhavAdibhyazcaranti te sAmAnikAH, ye tu maMtrikalpAH paraspareNa sAhAyyakAriNa udAttAcArAssaMsArabhIravo gRhapatayastrayastriMzatparimANAstrAyastriMzAH, kalpayordaivAH samyagdRSTayo'pi mithyAdRSTayo'. pi samyamithyAdRSTayo'pi, anuttaropapAtinastu samyagdRSTaya eva, vimAnAdhipatayastu samyagdRSTaya eva, mulamanodhitAhetutIrthakRdAzAtanAparihArAnyathAnupapatteH / sAmAnikadevA na vimAnAdhipatayaH, devInAmiva mUlavimAnekadeza eva tadutpattiyogyaM sthAnam / jinajanmotsavAdau teSAM siMhAsanAnAM zakravimAne maNDitatvAt / zakrApramahiSIsiMhAsanamaNDanavaditi bodhyam // Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare [ saptamakiraNe viMzatiyojanAnyAruhya nakSatragrahANAM vimaanprstaarH| etadvimAnavartino'pi candrAdaya ucynte| te ca dvividhA manuSyakSetravarttino mAnuSottaraparvatAtparato yAvatsvayambhUramaNasamudraM varttinaH ceti / tatra prathame meroH prAdakSiNyena sarvadA bhramaNazIlAH, apare ca sadAvasthAnasvabhAvAH, ata eva ghaNTAvatsvasthAnasthA eva tiSThanti / jyotiSkA iti, dyotayanti jagat prakAzayantIti 5 jyotIMSi vimAnAni, teSAM lokA jyotiSkAH, teSu bhavA api jyotiSkA iti bhAvaH / atha tRtIyadevabhedAnvyantarAnAha pizAceti / devatvAvAntaratattannAmakarmodayaprayuktA ete devabhedA vyantarAH, vividhamantaraM zailAntaraM kandarAntaraM vanAntaraM vA''zrayarUpaM yeSAM teM ThayantarAH, vimata antaraM vizeSo manuSyebhyo yeSAM te vA vyantarAH, 'manuSyAnapi cakravartivAsudevaprabhRtIn mRtyavadupacaranti kecidvyantarA iti manuSyebhyo vigatAntarA 10 iti vigrahaH / caturthadevabhedAnAhAsureti / kumArazabdo'surAdibhiH pratyeka yojyaH / ete hi devAH kAntadarzanAssukumArA mRdumadhuralalitagatayazzRGgArAbhijAtarUpavikriyAH kumAravaJcoddhatarUpaveSabhASA''bharaNapraharaNAvaraNapAtayAnavAhakA ulbaNarAgAH krIDanaparAzcetyataH kumArA ucyante / bhavanapatya iti / bhavanAnAM patayastannivAsitvAtsvAmino bhavanapa tayaH / nAgakumArAdyapekSayA bAhulyato bhavananivAsitvaM draSTavyam / prAyo hi te bhavaneSu 1.5 kadAcidAvAseSu vasanti / asurakumArAstu prAcuryeNAvAseSu kadAcidbhavaneSu / bahirvRttA nyantassamacaturasrANyadhaHkarNikAsaMsthAnAni bhavanAni, kAyamAnasthAnIyA mahAmaNDapA vicitramaNiratnaprabhAbhAsitasakaladikcakrA AvAsA iti, vistarastvanyatra nibhaalniiyH|| atha saMyamadvAramAcaSTe saMyamadvAre-sAmAyikachedopasthApanIyaparihAravizuddhikasUkSmasampa20 rAyANAM pratyekaM saMyamasthAnAnyasaMkhyAtAni / yathAkhyAtasya tvekameva saMyamasthAnamiti // .. . . . - saMyamadvAra iti / saMyamazcAritraM tasya sthAnAni vizuddhiprakarSAprakarSakRtabhedAH, te ca pratyekaM sarvAkAzapradezAgraguNitasarvAkAzapradezaparimANAH paryavopetA bhavantIti, tena cAritra dvArAdasya nAbhedazaGkA kAryA, saMyamasthAnasyAtra vicAryamANatvAt / asaMkhyAtAnIti, sUkSmasampa25 rAyasya tvAntarmohUrtikAnyasaMkhyeyAni saMyamasthAnAni kSayopazamavaicitryAdbhavanti, tadaddhAyA antarmuhUrtamAnatvAt tatra pratisamayaM saMyamavizuddhivizeSasya bhAvAditi vizeSo bodhyaH / ekameva saMyamasthAnamiti / ekasminneva samaye kaSAyANAmupazamena kSayeNa vA caraNazuddhernivizeSatvAditi bhAvaH / atra saMyamasthAnasyAlpabahutvacintAyAM saMyamasthAnAni sarvANyeka Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvArANi ] nyAyaprakAzasamalaGkRte viMzatirasadbhAvasthApanayA, tatra yathAkhyAtasya prathamamajaghanyotkRSTamekaM,, tato'dhastanAni catvAri tasmAdasaMkhyeyaguNAni sUkSmasamparAyasya, tato'dhastanAni catvAri vihAyASTau parANi tato'saMkhyeyaguNAni parihAravizuddhikasya, tyaktAni catvAri pUrvoditAnyaSTau tato'dhastanAni catvAri ceti SoDazapUrvebhyo'saMkhyAtaguNAni sAmAyikachedopasthApanIyayoH, etAni ca dvayorapi tulyAnyeveti vijJeyam / / sannikarSadvAramabhidhatte -: sannikarSadvAre-sAmAyikasaMyatasya cAritraparyAyA anntaaH| evaM yathAkhyAtaparyantAnAM sarveSAM bodhyaaH| sAmAyikassAmAyikAntarAddhInassamAno'dhiko'pi syAt / hInAdhikatve ca SaTsthAnapatitatvaM syAt / evaM chedopasthApanIyaparihAravizuddhikApekSayA'pItthameva bhAvyam / sUkSma- 10 samparAyikayathAkhyAtApekSayA tvanantaguNahInacAritraparyAyavAn syAt // sanikarSadvAra iti / cAritraparyAyA iti, sarvaviratirUpapariNAmasya cAritrasya paryAyA bhedAste ca buddhikRtA viSayakRtA vA bodhyAH / bodhyA iti, cAritraparyAyA anantA ityanuSajyate / nanu sAmAyikAdInAM sarveSAM cAritrabhedasyAnantatvAvizeSeNa sAmyatApattyA svasvasajAtIyebhyassvavijAtIyebhyo vA hInAdhikabhAvo'sti navetyAzaMkAyAmAha sAmAyika iti / 15 sAmAyikAntarAditi, svasajAtIyAdityarthaH / hIna iti, vizuddhasaMyamasthAnasambandhitvena vizuddhataraparyAyApekSayA'vizuddhasaMyamasthAnasambandhitvenAvizuddhatarAH paryAyA hInAH, tadyogAsaMyato'pi hIna iti bhaavH| samAna iti, sadRzavizuddhikaparyAyayogAtsamAna ityarthaH / adhiko'pIti, vizuddhataraparyAyayogAdadhika ityarthaH, SaTsthAnapatitatvamiti / vastUnAmanantAsaMkhyAtasaMkhyAtabhAgaH, saMkhyAtAsaMkhyAtAnantaguNaizca vRddhirvA hAni bhavati, 20 sarvavirativizuddhisthAnAdInAM vastUnAM vRddhiA hAnirvA vicintyamAnA SaTsthAnagatA prApyate yathA anantabhAgavRddhirasaMkhyAtabhAga vRddhiH, saMkhyAtabhAgavRddhiH, saMkhyAtaguNavRddhiH, asaMkhyAtaguNavRddhiH, anantaguNavRddhizca, evaM hAnAvapIti / svavijAtIyasaMyatApekSayApyevameva hInAdhikatvaM syAdityAhaivamiti / itthameveti, hInassamAno'dhiko'pi syAt hInAdhikatve ca SaTsthAnapatitatvaM syAdityarthaH / vijAtIyayatsaMyatApekSayA sAmAyikasya vizeSastamadhikRtyAha sUkSmeti / anantaguNeti tathAvidhavizuddhivirahAditi bhAvaH // chedopasthApanIya AdyatrayacAritryapekSayA sAmAyikavatsyAt / antya Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 11 : [ saptamakiraNe dvayApekSayA'pi tathaiva / evameva parihAravizuddhiko'pi / sUkSmasamparAya AdyatrayApekSayAnantaguNAdhika eva / sUkSmasamparAyAntarApekSayA tulyo - mantaguNena hIno'dhiko'pi syAt / yathAkhyAtApekSayA'nantaguNahInaH / yathAkhyAtastu vijAtIyasaMyatApekSayA'nantaguNenAdhika eva, sajAtIyA5 pekSayA tu tulya eveti // nyAyavibhAkare Adyatraya cAritryapekSayeti - sAmAyikachedopasthApanIyaparihAravizuddhikarUpasajAtIyavijAtIyasaMyatApekSayetyarthaH / sAmAyikavaditi, hInAdhikasamatvAni bhaveyurhInAdhikatve tu SaTsthAnapatitatvaJca bhavediti bhAvaH / antyadvayApekSayApi tathaiveti, sUkSmasamparAyayathAkhyAtarUpavijAtIyasaMyatApekSayA'nantaguNahIna cAritraparyAyavAnityarthaH / parihAravizuddhi10 kospi sAmAyikatulya evetyAha evameveti / anantaguNAdhika eveti / sAmAyikachedopasthApana parihAravizuddhikAnAM tathAvidhavizuddhaparyAyAbhAvenA'yamanantaguNAdhika eva, na hInoM navA samAna iti bhAvaH / sajAtIyasaMyatAntarApekSayA tu hInAdhikatulyatAssyurevetyAhasUkSmeti / yathAkhyAtApekSayA tu kathamityatrAha - yathAkhyAteti / anantaguNahIna iti, anantaguNena hIna evetyarthaH samatve vA'yamapi yathAkhyAta eva syAditi bhAvaH / 15 yathAkhyAto'pi vijAtIyacAritryapekSayA'dhika evAnyathA svarUpahAnyApatteH sajAtIyAntarApekSayA tulya eva, parasparaM tAratamyAbhAvAdityAzayenAha yathAkhyAtastviti / alpabahutvacintAyAntu sAmAyikachedopasthApanIyayorjaghanyAzcAritraparyAyAH parasparaM tulyAssarvebhyasstokAzca / parihAravizuddhikasaMyatasya jaghanyAzcAritraparyAyA anantaguNAstasyaivotkarSakA paryAyA anantaguNAH, sAmAyikachedopasthApanIyayozcaitayorutkarSakA zcAritraparyAyA dvayo20 rapi tulyAH parihAratastvanantaguNAH, sUkSmasamparAyasya jaghanyakAcAritraparyAyA anantaguNAstasyaiva cotkarSakAcAritraparyAyA anantaguNAH, yathAkhyAta saMyatasyAjaghanyotkRSTakAcAritraparyAyA anantaguNA iti // yogadvAramAha yogadvAre - AgrazvatvArassaMyatA yogatrayavantaH / yathAkhyAtastu 25 sayogI ayogI ceti // yogadvAra iti / yogatrayavanta iti, manovAkkAyarUpayogatrayavanto na tvayogina ityarthaH / sayogIti, ekAdazadvAdazatrayodaza guNasthAnAntarbhAveNa yogatrayavAnityarthaH / ayogIti caturdazaguNasthAnAntarbhAveNa yogatrayAbhAvavAnityarthaH || Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 : : upayogadvAramAkhyAti-- upayogadvAre-AdyAstrayo yathAkhyAtAzca sAkAranirAkAropayogaSantaH syuH sUkSmasamparAyastu sAkAropayogyeveti // upayogadvAra iti / upayujyate vastuparicchedaM prati vyApAryate jIva ebhirityupayogA bodharUpA jIvasya svatattvabhUtA vyApArAH, te ca dvidhA-sAkArA anAkArAzca, tatrAkAraH, 5 prativastu pratiniyato grahaNapariNAmarUpo vizeSaH, sahAkAreNa vartanta iti sAkArAH, sAmAnyavizeSAtmake vastuni vizeSAMzagrAhiNa ityarthaH / tadviparItAstvanAkArAH sAmAnyAMzaprAhiNa ityarthaH / AyA iti / sAmAyikachedopasthApanIyaparihAravizuddhikA yathAkhyAtAzca sAkAropayogavanto nirAkAropayogaSantazca / sAkAropayogyeveti, nA'nAkaropayogayuktastasya tathAsvabhAvatvAditi bhAvaH / / kaSAyadvAraM vakti kaSAyadvAre-sAmAyikassakaSAya eva / chedopasthApanIyo'pyevam / parantu zreNigatayostu prathamaM catvAraH kaSAyAH, tataH krodhAdiSu krameNa prathamAdIn vihAya trayo dvAveko vA syAt / parihAravizuddhikastu / sakaSAya eva zreNiprAptyabhAvAt / sUkSmasamparAyassaMjvalanalobhakaSAya- 15 vAn yathAkhyAtastvakaSAyIti // __kaSAyadvAra iti / sakaSAya eveti evazabdenAkaSAyatvavyavacchedaH / tathAtve'pi yo vizeSastamAha parantviti / zreNigatayoriti / upazamazreNiM vA kSapakazreNiM vA praviSTayossAmAyikachedopasthApanIyayorityarthaH / prathamamiti, zreNipratipattipUrvamityarthaH / catvAra iti, saMjvalanakrodhamAnamAyAlobharUpA ityarthaH, tata iti, zreNinA saMjvalanakrodhAdike 20 upazAnte kSINe vetyarthaH / krameNeti, krodhaM vihAya trayaH, krodhamAnau vihAya dvauM, krodhamAnamAyA hitvaiko vA syAdityarthaH / sakaSAya eveti / saMjvalanakrodhamAnamAyAlobhalakSaNacatuHkaSAyavAneva, na tu tasya trayo dvAveko vA kaSAyo bhavedityarthaH / kimayamevameva bhavedityatrAha zreNIti, upazamakSapakAnyatarazreNiprAptyabhAvAt , tathAsvabhAvatvAditi bhAvaH / yathAkhyAtastviti / upazAntakaSAyavAn kSINakaSAyavAnvA syAditi bhAvaH // leNyAdvAramabhidhattezyAdvAre-sAmAyikachedopasthApanIyau SaDvidhalelyAvantau / 25 Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvamyAgravibhAkare . [ saptamakiraNe parihAravizuddhikaH zubhalezyAtrayavAn / sUkSmasamparAyazzuklamAtralezyAvAn / yathAkhyAtastu paramazuklalezyAvAn, caturdazaguNasthAne tu lezyArahita iti // leNyAdvAra iti / kRSNAdidravyasAcivyaprayuktajIvapariNAmavizeSo lezyA / yoganimi5 tteyaM, tena sahAnvayavyatirekAnuvidhAnAt / tatrApi yogaghaTakadravyarUpA, na tu yoganimittakarmadravyasvarUpA, yoganimittakarmaNo ghAyaghAtyanyatarAtmakatvAt , tatra ca ghAtisvarUpatve yathAkhyAte sayogini paramazuklalezyAyA asattvaprasaGgaH, aghAtisvarUpatve tu caturdazaguNasthAnasthe yathAkhyAte lezyAyAH sattvaprasaGgazca syAt / ayogino yogapariNAmAbhAve lezyApariNAmAbhAvAdyogapariNAma eva lezyA, yogaghaTakatvena cAsyAH kaSAyANAmudayopaLUhaka10 tvamanubhAgahetutvaJca, iyaM bhAvalezyA, dravyalezyA tu kRSNAdidravyAtmikA, sA ca kRSNanIla kApotatejaHpadmazuklabhedAt SoDhA / kRSNadravyasambandhaprayuktAvizuddhapariNAmaH kRSNalezyA, evaM nIlanIlalohitalohitapItazukladravyaprayuktatvaM nIlAdilezyAnAM bhAvyam / kRSNanIlakApotA azubhAzzeSAzzubhAH / SaDvidhalezyAvantAviti, sakaSAyamevAzrityedam / zubhalezyAvayavAniti, tejaHpadmazuklalezyAvAniti bhAvaH / bhAvalezyApekSayA prazastA ete / paramazuklalezyA15 vAniti, ativizuddhapariNAmatvAt zukladhyAnasya tRtIyo bhedastatropayoginI, paramazuklalezyetyucyate, ekAdazadvAdazaguNasthAnasthayoH kevalaM zuklA / caturdaze tu nAsti lezyetyAha-caturdazeti / yogAbhAvAditi bhaavH|| .. pariNAmadvAramAha- . .. .. .. pariNAmadvAre-sAmAyikacchedopasthApanIyaparihAravizuddhikA varddhamA 20 nahIyamAnasthirapariNAmavantaH / sUkSmasamparAyaH zreNyAM bardhamAno hIyamA nazca syAnna sthirapariNAmavAn / tatkAlastu jaghanyatassamaya eka utkRssttto'ntrmuhuurtprimaannH| evamAdyAnAM kAlo jnyeyH| yathAkhyAtastu na hIyamAnapariNAmavAn / vardhamAnapariNAmakAlastu jaghanyata utkRSTatazcA ntarmuhUrtamAnamiti / sthitistu jaghanyenaikassamayaH / utkRSTatastrayodaza25 guNasthAnasthasya kizcidUnapUrvakoTiparyantA bodhyeti // 1. pUrvapratipannastu sarvAsvapi kathaJcidbhavati, tatrApi nAtyantasaMkliSTAsu varttate, tathA bhUtAsu vartamAno na prabhUtaM kAlamavatiSThate, kintu stokam , tatra pravRttistu karmavazAditi // Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rANi.] nyAyaprakAzalamalAIte / - pariNAmadvAra iti / trividhaH pariNAmazzuddhervardhamAnahIyamAnasthirabhedAt / zuddherutkapaprAptirvardhamAnapariNAmaH, apakarSaprAptiIyamAnapariNAmaH, avasthAnaJca sthirapariNAmaH / trividho'pyayaM pariNAmassAmAyikachedopasthApanIyaparihAravizuddhikAnAM bhavatItyAha sAmAyiketi / na sthirapariNAmavAniti, guNasthAnakasvabhAvAditi bhAvaH / nanu sUkSmasamparAyasaMyatasya vardhamAnahIyamAnapariNAmau kiyatkAlaM bhavata ityatrAha tatkAlastviti, vardhamAno hIyamAnazca kAla 5 ityrthH| jaghanyata iti / tAvekasamayavartinAvityarthaH / pratipattisamayAnantarameva maraNasambhavAditi bhAvaH / siMhAvalokananyAyena sAmAyikAditrayANAM pariNAmakAlamAhA''dyAnAmiti / kAla iti, vardhamAnakAlo hIyamAnakAlo'vasthitakAlo veti bhAvaH / tatra vardhamAnapariNAmakAle bAdhite kaSAyeNaikasamayamanubhavanAjaghanyenaikassamayaH, vrdhmaanprinnaamsyaantrmuhuurttkaalaavsthaansvbhaavtvaadutkrssennaantrmuhuurtH| evameva hIyamAnAvasthitapariNAmau bodhyau| 10 yathAkhyAtasya vardhamAnAvasthitapariNAmAvevetyAha yathAkhyAtastviti / pratyekaM kAlamAnamAha vardhamAneti / yaH kevalajJAnamutpAdayiSyati yazca zailezI pratipannastasyaivaM bodhyaH, taduttarakAlaM tadvyavacchedAt / ekassamaya iti, upazamAddhAyAH prathamasamayAnantarameva maraNAditi bhAvaH / kizcidUneti, navavarSonetyarthaH / pUrvakoTyAyuSaH puruSasya janmato jaghanyena navasu varSeSu gateSu kevalajJAnamutpadyate, tato'sau tadUnAM pUrvakoTImavasthitapariNAmazailezI yAvadviharati 15 zailezyAzca varddhamAnapariNAmaH syAt, ato dezonetyuktamiti bhAvaH / bandhadvAramAcaSTe bandhadvAre-sAmAyikAdayastrayo'STau karmaprakRtIrAyurvarjasaptakarmaprakRtIrvA badhnanti / sUkSmasamparAyo mohanIyAyurvaSaTkarmaprakRtIbaMdhnAti / yathAkhyAtastu ekAdazadvAdazatrayodazaguNasthAneSu vedanIyameva badhnAti / caturdaze 20 tu Sandharahita eveti // bandhadvAra iti, aSTau karmaprakRtIriti, AyubaMdhakAle paripUrNA iti zeSaH / Ayurvajeti, tribhAgAdyavaziSTAyuSAmeva jIvAnAmAyurbandhakatayA vibhAgadvayAdau nAyurbandhakatvamiti 1. AyuSi badhyamAne niyamenASTAvapi prakRtayo badhyante, mohanIye tu badhyamAne aSTau, AyurvarjAssapta vA, jJAnadarzanAvaraNanAmagotrAntarAyeSu badhyamAneSu, aSTau, sapta, Sada, SaT ca mohanIyAyurvassUikSmasamparAye prApyante, vedanIye tu badhyamAne'STau sapta SaDekA ca, tatraikA vedanIyarUpA upazAntAditriSu sthAneSu. tatrASTavidhabandhakAH apramattAntAH, saptavidhabandhakAH anivRttibAdarAntAH SaDvidhabaMndhakAssUkSmasamparAyAH, ete sarAgAH mohanIyodayAditi bodhyam // Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .: 102 : 5 svanyAyavibhAkare [ saptamakiraNe tAdRzamAzrityAyurvarjetyuktam / mohanIyAyurvarjeti / apramattatvAdvAdarakaSAyodayAbhAvAcceti bhAvaH / vedanIyameveti, bandhahetuSu yogAnAmeva sattvAditi spaSTArthaH / bandharahita eveti, bandhahetUnAM sarveSAmabhAvAditi tAtparyArthaH // vedanAdvAramAha vedanAdvAre - sAmAyikAdyAzcatvAro'STau karmaprakRtIranubhavanti / yathAkhyAtastu nirgranthAvasthAyAM mohavarjasaptakarmaprakRtInAM vedako mohanIyasyopazAntatvAtkSINatvAdvA / snAtakAvasthAyAM ghAtikarmaprakRtikSayAJcatasRNAM vedaka iti // vedanAdvAra iti / aSTAviti, niyemeneti zeSaH / mohavarjeti tatra hetumAha 10 mohanIyasyeti, upazamazreNyA kSapakazreNyeti bhAvaH // udIraNAdvAramAha udIraNAdvAre- sAmAyika chedopasthApanIyaparihAravizuddhikA aSTau sapta SaDvA karmaprakRtIrudIrayanti / sUkSmasamparAya AyurvedanIyavarjaSaTkarma - prakRtIrAyurvedanIya mohavarjapazca karmaprakRtIrvodIrayati / yathAkhyAtastu dve vA 15 paJca vA karmaprakRtIrudIrayati caturdazaguNasthAne tvanudIraka iti // udIraNAdvAra iti / udadyAvalikAto bahirvarttinInAM sthitInAM dalikaM kaSAyaissa hitenAsahitena vA yogasaMjJakena vIryavizeSeNa samAkRSyodayAvalikAyAM pravezana mudIraNA, tasyAH paJcasthAnAni, saptASTau SaT paJca dve iti / aSTAviti, pramattaguNasthAnaM yAvatparipUrNA aSTaprakRtIrityarthaH / sapteti, kevalamanubhUyamAnabhavAyuSkAvalikAvazeSe satyAyuSa AvalikA20 praviSTatvenodIraNAyA abhAvAditi bhAvaH / SaGketi, apramattApUrvakaraNAnivRttibAdarA vedanIyAkarmaNAmudIrakAH, na tu vedanIyAyuSoH, tadudIraNAyogyAdhyavasAyAbhAvAt ativizuddhatvAditi bhAvaH / sUkSmasamparAya iti, yAvanmohanIyamAvalikA zeSaM na bhavati tAvat SaNNAM, AvalikAzeSe ca mohanIye tasyApyudIraNAyA abhAvAtpaJcAnAmudIraka iti 1. mohanIyasyodaye'STAnAmudayaH, mohanIyavarNAnAM trayANAM ghAtikarmaNAmudaye'STAnAM saptAnAM vA tatrASTAnAM sUkSma samparAya guNasthAnaM yAvat saptAnAmupazAntamohe kSINamohe vA, vedanIyAyurnAmagotrANAmudaye'STAnAM saptAnAM catasRNAM vodayaH, sUkSmasamparAyaM yAvadaSTAnAM upazAntamohe kSINamohe vA saptAnAM catasRNAmetAsAmeva vedanIyAdInAM sayogikevalinyayogikevalini ceti // Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 203 : dvArANi ] nyAyaprakAza samalaGkR bhAvaH / dve veti, kSINamohe jJAnadarzanAvaraNAntarAyeSvAvalikAmAtrAvaziSTeSu teSAmudIraNAyA abhAvAnnAmagotralakSaNe dve eva karmaNI udIrayatIti bhAvaH / paJca veti, upazAntamohe vedyamAnasyaivodIraNAniyamena mohanIyasyodayAbhAvenodIraNAyA abhAvAdvedanIyAyuSozca pUrvoktakAraNenAbhAvAt kSINamohe mohasya kSINatvAcca paJcAnAM karmaNAmudIraka iti bhAvaH / anudIraka iti, udIraNAyA yogasavyapekSatvena tatra yogAbhAvAditi bhAvaH // 2 5 upasampaddhAnadvAramAcaSTe upasampaddhAnadvAre- sAmAyikassAmAyikatvaM tyajan chedopasthApanIyatvaM sUkSmasamparAyatvamasaMyatatvaM vA prApnuyAt / chedopasthApanIyatvaM tyajan sAmAyikatvaM parihAravizuddhikatvaM sUkSmasamparAyatvamasaMyatatvaM vA prApnuyAt / parihAravizuddhikaH parihAravizuddhikatvaM tyajan punargacchAdyA- 10 zrayaNAcchedopasthApanIyatvaM devatvotpattAvasaMyatatvaM vA bhajet / sUkSmasamparAyastattvaM zreNipratipAtena tyajan pUrvaM sAmAyikazcettattvaM chedopasthApanIyazcettattvaM zreNisamArohaNato yathAkhyAtattvaM vA yAyAt / yathAkhyAta saMyatastu tattvaM tyajan zreNipratipAtato sUkSmasamparAyatvaM asaMyamaM vA pratipadyate, upazAntamohatve maraNAddevotpattiM snAtakatve tu siddhi- 15 gati pratipadyata iti // upasampaddhAnadvAra iti / upasampat chedopasthApanIyatvAdInAM sAmAyikAdeH prAptiH, hAnaM tasyaiva sAmAyikatvAdInAM tyAgaste adhikRtya vicAra ityarthaH / chedopasthApanIyatvamiti caturyAmadharmAtpaJcayAmadharmasaMkrame pArzvanAthaziSyavat tathA ziSyako vA mahAvratAropaNa iti bhAvaH / sUkSmasamparAyatvamiti, zreNipratipattita iti bhAvaH / asaMyatatvamiti bhAvapratipAtAditi bhAvaH / tyajanniti, yathA''didevatIrtha sAdhura jitasvAmitIrthaM pratipadyamAnaH, ajitasvAmizAsane chedopasthApanIyatvAbhAvAditi bhAvaH / parihAravizuddhikatvamiti parihAravizuddhikasaMyame hi chedopasthApanIyasaMyatasyaiva yogyatA, ata eva sAmAyikasya svasvabhAvaparityAge parihAravizuddhikatvaprAptirmUle nokteti bhAvaH / sUkSmasamparAyatvaM zreNyArohaNAdbhAvapratipAtAccAsaMyatatvaM saMyatAsaMyatatvaM vA pratipadyata ityAha sUkSmasamparAyatvamiti, spaSTaM 55 ziSTam / tattvamiti, sUkSmasamparAyatvamityarthaH / zreNipratipAteneti, addhAkSayeNa bhavakSayeNa vopazamazreNItaH pratipAtenetyarthaH, yena saMyamena sUkSmasamparAyatvamAptaH tattvaM patannavApnotItyAzayenAha pUrvamiti / zreNyAM varddhamAnaH sUkSmasamparAyo yathAkhyAtatvamevApnotItyAha 1 20 Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 204 : tasvanyAyavibhAkare [ saptamakiraNe zreNisamArohaNata iti / tattvaM tyajanniti, yathAkhyAtatvaM tyajannityarthaH, zreNIpratipAtata iti upazamazreNItaH pratipAtAdityarthaH / spaSTamanyat // saMjJAdvAramAcaSTe - saMjJAdvAre- sAmAyikachedopasthApanIyaparihAravizuddhikAssaMjJopayuktA 5 nosaMjJopayuktA bhavanti, saMjJopayuktA AhArAdiSvAsaktAH, nosaMjJopayuktA AhArAdiSvAsaktirahitAH / sUkSmasamparAyayathAkhyAtau lu AhArAdikartRtve'pi nosaMjJopayuktau syAtAmiti // saMjJAdvAra iti / jIvassaMjJAyate'nayeti saMjJA, vedanIya mohodayAzritA jJAnadarzanAvaraNakSayopazamAzritA ca vicitrAhArAdyabhilASAdikriyA, sA copAdhibhedAddazavidhA, AhAre10 bhayaparigrahamaithunakrodhamAnamAyAlobhaughalokabhedAt / sAmAyika iti, saMjJopayuktA iti vedanIyamohodayAdinimittasadbhAvAditi bhAvaH / nosaMjJopayuktA bhavanimittopazamaprabhAvAditi bhAvaH / sarAgatve nirabhiSvaGgatAyAssarvathA'bhAva iti niyamAbhAvAditi tAtparyam / nosaMjJo - payuktA iti, jJAnapradhAnopayogavantaH, AhArAdyupabhoge'pi tatrAnabhiSvaktAH nIrAgatvAditi bhAvaH / saMjJopayuktazabdArthamAha saMjJopayuktA iti, nosaMjJopayukta zabdArthamAha nosaMjJopayuktA 15 iti, spaSTamavaziSTam // AhArakadvAra mAha -- AhArakadvAre- sAmAyikAzcatvAra AhArakA eva, yathAkhyAtastrayodazaguNasthAnaM yAvadAhArakazcaturdazaguNasthAne kevalisamudvAtatRtIyacaturthapaJcamasamayeSvanAhAraka iti // 20 AhArakadvAra iti / audArikavaikriyAhArakapudgalAdAnamAhArastaM karotItyAhArakaH / tattadbhavayogyapudgalAdAnasyAvazyakatvAtsAmAyikAdInAmAhArakatvamevetyabhiprAyeNAha sAmAyikA iti, sAmAyikatvAdiviziSTA ityarthaH yathAkhyAtassayogyantamAhAraka evetyAha yathAkhyAta iti / aSTasAmayike samudghAte tRtIyacaturthapaJcamasamayeSu kevalakArmaNayogayutatvenAhAragrahaNAsambhavAdanAhArakaH, ayogina zailezyavasthAyAM hrasvapaJcasva roccAraNapramANamAtramAnA25 yAca tatheti bhAvaH // 1. tatrAhArasaMjJA vedanIyodayAt bhayaparigrahaimathuna krodhamAnamAyAlobhasaMjJAH mohodayAt oghasaMjJA jJAnAvaraNIyAtpakSayopazamAt lokaH svacchandaparikalpitavikalparUpaH, lokasaMjJA ca jJAnAvaraNIya kSayopazamAt mohodayAcca bhavati // Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvArANi ] nyAyaprakAza : 205: bhavadvAramAha bhavadvAre-sAmAyiko jaghanyataH ekaM bhavamutkRSTato'STau bhavAn gRhnniiyaat| evaM chedopasthApanIyo'pi / parihAravizuddhiko jaghanyata ekamutkRSTatastrIn / evaM yathAkhyAtaM yAvaMditi // bhavadvAra iti / sAmAyika utkRSTapariNAmato yadi kSapakazreNimArohettadA tasminneva 5 bhave siddhyatItyAha jaghanyata iti / yadi tu zreNimanArUDho jaghanyena sAmAyikacAritraM spRzettadA''STau bhavagrahaNAni tasya syurityAzayenAhotkRSTata iti | jaghanyata ekamiti, parihAravizuddhikastattvaM vihAya chedopasthApanIyatvamavApya vizuddhivizeSeNa kSapakazreNimArohati cettadedamiti bhAvaH / devalokagamanaJcedbhavettadA manuSyo bhUtvA tenaiva bhavena siddhyatItyAzayenAhotkRSTatastrIniti / evamiti yathAkhyAtastu tadbhAva eva mRtvA'nuttaradevatvavizeSa- 10 mApya punarmanuSyo bhUtvA yadi siddhayettadA bhavatrayaM bodhyam / / AkarSadvAramabhidhatte AkarSadvAre-sAmAyika ekabhavamAzritya jaghanyata ekavAraM, utkRSTatazzatapRthaktvavAraM sAmAyikasaMyatatvaM prApnoti / chedopasthApanIyo jaghanyata ekavAramutkRSTato viMzatipRthaktvavAraM chedopasthApanIyatvaM prApnu- 15 yAt / parihAravizuddhiko jaghanyata ekavAramutkRSTatastrivAraM prApnuyAt / sUkSmasamparAyo jaghanyata ekavAramutkRSTatazcaturo vArAn pratipadyate, yathAkhyAtastu jaghanyata ekavAramutkRSTato dvivAraM yathAkhyAtatvaM prApnuyAditi // AkarSadvAra iti / AkarSaNamAkarSaH prathamatayA muktasya vA sAmAyikatvAdergrahaNami- 20 tyarthaH / sa caikaM bhavaM nAnAbhavAMzcAzritya vicAryate tatraikabhavAzrayeNa sAmAyikasya jaghanyata eka AkarSa utkarSeNa cAkarSANAM zatapRthaktvaM bhavati paratastu pratipAto'lAbho vetyAzayenAha sAmAyika iti / pRthaktvaM dviprabhRtyAnavabhya ucyate, zatapRthaktvamiti, zatadvayAdArabhya yAvanavazatamityarthaH / viMzatipRthaktvavAramiti, paJcaSAdiviMzataya AkarSANAM bhavantIti bhAvaH / trivAramiti, ekasmin bhave utkarSeNa vAratrayameva parihAravizuddhikatvokteriti bhaavH| 25 prApnuyAditi parihAravizuddhikatvamityAdiH / caturo vArAniti, ekabhave upazamazreNidvayasambhave pratyekaM saMklizyamAnavizuddhyamAnalakSaNasUkSmasamparAyadvayabhAvAcca catvAra AkarSAstasya Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare : 206 : [ saptamakiraNa sambhavantIti bhAvaH / pratipadyata iti sUkSmasamparAyatvamityAdiH / dvivAramiti, upazamazreNidvayasambhavAditi bhAvaH // atha nAnAbhavAvacchedena vicArayati - anekabhavAzrayeNa sAmAyikasya jaghanyato dvivAraM utkRSTatassahasra5 pRthaktvamAkarSA bhavanti / chedopasthApanIyasya jaghanyato dvivAramutkRSTato navazatAdUrdhvaM sahasrAvadhyAkarSA bhavanti / parihAravizuddhikasya jaghanyato dvivAramutkRSTatassaptAkarSAH, sUkSmasamparAyasya jaghanyato dvivAramutkRSTato navAkarSA', yathAkhyAtasya jaghanyato dvivAramutkRSTataH paJcAkarSA bhavantIti // anekabhavAzrayeNeti / anekabhavatvasya prathamAdhArabhUtabhavadvaye jaghanyataH pratibhavamekasyai10 vAkarSasyoktatvAdanekabhavApekSayA jaghanyato dvAvevAkarSau bhavata ityabhiprAyeNAha jaghanyato dvivAramiti | sahasrapRthaktvamiti sahasradvayAdArabhya yAvannavasahasraM sahasrapRthaktvamucyate / sAmAyikasya hyekabhave AkarSANAM zatapRthaktvakathanAt bhavAnAmutkRSTatazcASTatvAcchatapRthaktve'STabhirguNite sahasrapRthaktvaM bhavatIti bhAvaH / navazatAdUrdhvamiti / AkarSANAM SaDDizatirekabhave'sya bhavati, bhavAzcAsyotkarSeNASTau tathA cAkarSAstA aSTAbhirguNitAH SaSThayadhika15 navazatAni bhavanti / saMbhavamAtrAzrayaNenedamuktam, anyathA sAmAyikasya navAnAM zatAnA - mekabhavIyAnAmaSTabhirguNane zatadvayAdhikasaptasahasrANi bodhyAnyevamanyeSAmapi jJeyaM / utkarSa - tassapteti / bhavaikAvacchedenAkarSANAM tritvAt bhavasyApi tritvAdekatra teSAM trayaM dvitIye dvayaM tRtIye'pi dvayamityevaM vikalpanayA saptAkarSA iti bhAvaH / navAkarSA iti / asyaikasmin bhave AkarSacatuSkasyoktatvAdbhavatrayasyAbhidhAnAJcaikatra catvAro dvitIye'pi catvArastRtIye 20 caika iti kRtvA navA''karSA bhavantIti bhAvaH / paJcAkarSA iti, asyaikatra bhave dvAvAkarSo bhavatyataH ekatra dvau dvitIye dvau tRtIye caika iti paJcAkarSA iti bhAvaH // kAlamAnadvAramAcaSTe-- kAlamAnadvAre - sAmAyikasya saMyamakAlamAnaM jaghanyenaikassamayaH / utkRSTato dezonanavavarSanyUnapUrvakoTiM yAvat / evameva chedopasthApanIyasya / 25 parihAravizuddhikasya jaghanyenaikassamayaH, utkRSTata ekonatriMzadvarSanyUnakoTiM yAvat / sUkSmasamparAyasya jaghanyenai kassamayaH / utkRSTato'ntarmuhU rttam / yathAkhyAtasya tu sAmAyikasyeva syAditi // Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvArANi ] prakAzama : 2019: kAlamAnadvAra iti / mAnazabdena pUrvoditakAladvArApekSayA'sya vailakSaNyamAdarzitam / ekassamaya iti, sAmAyikatvaprAptisamanantaraM maraNasambhavamabhipretyedamavase yamevamagre'pi bhAvyam | utkarSeNa dezoneti, garbhasamayAntarbhAveNedam / tadbahirbhAveNa janmasamayAdArabhya tvaSTavarSa nyUnapUrva koTiM yAvatsyAt janmato'STavarSAMnte caraNapratipatteriti bhAvaH / sAmAyikAcchedopasthApanIyasyAvizeSAdAhaivamiti / ekonatriMzadvarSanyUneti / dezonanavavarSa janmaparyAyeNa 5 kenApi cAritraM pUrva koTyAyuSA gRhItaM tasya ca viMzativarSapravrajyAparyAyasya dRSTivAdo'nujJAtastatazvAsau parihAravizuddhikaM prAptastaccASTAdazamAsamAnamapyavicchinnatatpariNAmena tenAjanma pAlitamityevamekonatriMzadvarSANAM pUrvakoTiM yAvattatsyAditi bhAvaH / antarmuhUrttamiti, tatsthAnasya tAvatpramANatvAditi bhAvaH / kSINa mohApekSayotkarSeNa dezonanava varSanyUnapUrvakoTirbodhyA / sarvamidamekajIvApekSayA'vaseyam // nAnAjIvApekSayA tvAha anekajIvApekSayA tu sAmAyikAssarvadA bhaveyuH / chedopasthApanIyA jaghanyatassArdhadvizatavarSaparyantamutkRSTataH paJcAzallakSa koTisAgaropamaM yAvatsyuH / parihAravizuddhikA jaghanyena kiJcidUna dvizatavarSakAlamutkRSTataH kiJcidUna dvipUrvakoTikAlaparyantaM syuH // 1 10 15 anekajIvApekSayeti / sarvadA bhaveyuriti / pratyekaM teSAM bahukAlasthitikatvAt mahAvidehApekSayaitaditi jJeyam / sArdhadvizatavarSaparyantamiti / utsarpiNyAmAditIrthakarazAsanasya -sArdha zatadvayavarSamAnatvena tatra chedopasthApanIyasaMyatasya bhAvAditi bhAvaH / paJcAzallakSeti / avasarpiNyA mAditIrthakarazAsanasya paJcAzallakSa koTisAgaropamamAnatvena tatra chedopasthApanIya. " * saMyatasadbhAvAditi bhAvaH / jaghanyena kiJcidUneti / utsarpiNyAM prathamajinasamIpe kenacidvarSa- 20 zatAyuSkeNa parihAravizuddhikasaMyamaH parigRhItastajjIvitAnte tasyAntike'pareNa varSazatAyu- keNa sa eva saMyamo gRhItastatazca na parihAravizuddhikasya pratipattirasti, tIrthakarasya tIrtha* karAgRhIta parihAravizuddhikasaMyatasya vA'ntika eva tagrahItuM zakyatvAt / tatazca varSazatadvayaM * jAtaM, tatrApyekonatriMzadvarSeSu vyatIteSvevaitaccAritrapratipattyA melanato'STapaJcAzadvarSANi jAtAni atastanyUna dvizatavarSakAlaM bhavatIti bhAvaH / kiJcidUneti / avasarpiNyAmAdimajinasyAnti ke 'pUrvakoTyAyuSkaH kacitparihAravizuddhikatvaM prapannastasyAntike ca tajjIvitAnte tAdRza evAnya* statpratipannaH punastadabhAvena pUrvakoTidvayaM jAtaM, tatra caikonatriMzadyugmasya nyUnatAkaraNe tathA 25 Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 206: tasyAthavibhAkare [ saptamakiraNe bhAvAditi bhAvaH / sUkSma samparAyANAM jaghanyenaikassamaya utkarSeNA'ntarmuhUrttasamayo yathAkhyAtAnAntu sAmAyikavadevA'tasteSAmekajIvApekSayA'tra vizeSAbhAvAnmUle kaNThato noktAH // antaradvAramAha antaradvAre- - ekasya saMghamagrahaNAnantaramanyasya saMyamagrahaNe jagha - 5 nyata ekassamaya utkRSTatassaMkhyAtavarSANyantarakAlaH / evaM yathAkhyAtaparyantaM bodhyaH // antaradvAra iti / spaSTo'yaM pAThaH / ekajIvamAzritya tu vizeSo'yaM sAmAyikasya sAmAyikatvaM tyaktvA punargrahaNe jaghanyamantaramantarmuhUrttamutkRSTatastvanantakAlamevaM sarveSAmapi jJeyam / idamutkRSTamantaraM tIrthakara gaNadharAdimahApuruSANAM ghorAzAtanayA pravacanoDDAhakAnAM 10 bhavatIti bhAvyam / pRthaktvApekSayA tvAha sAmAyika zUnyaH kAlo nAstyeva / chedopasthApanIyaizzUnyaH kAlo jaghanyena triSaSTisahasravarSANyutkRSThato'STAdazakaTAkoTisAgaropamaH / parihAravizuddhirahitaH kAlo jaghanyena caturazItisahasravarSANyutkRSTato'15 STAdazakoTAkoTisAgaropamaH / sUkSmasamparAyarahitaH kAlo jaghanyenaikassamayaH / utkRSTataSSaNmAsAH / yathAkhyAtarahitaH kAlo nAstyeveti // sAmAyikairiti / triSaSTisahasravarSANIti / avasarpiNyAM duSSamAM yAvacchedopasthApanIyasaMyamaH pravarttate, taMtastasyA evaikaviMzatisahasravarSamAnAyAmekAntaduH SamAyAmutsarpiNyA caikAntaduHSamAyAM duSSamAyAzca tatpramANAyAmeva tadabhAvarasyAdevaJcaikaviMzatitrayeNa triSaSTiva20 rSasahasrANyantaramuktamiti bhAvaH / aSTAdazakoTAkoTisAgaropama iti / utsarpiNyAM caturviMzatitamajinatIrthe chedopasthApanIyasya pravRttestato'tIte ca kramato dvitricatussAgaropamakoTIkoTipramANe suSamaduHSamAdisamAtraye'vasarpiNyAzcaikAntasuSamAditraye krameNa catustridvisAgaropamakoTIkoTipramANe'tItaprAye prathamajinatIrthe chedopasthApanIyatvaM pravarttate ityevaM chedopasthApanIyasyAntaraM bhavati / caturazItivarSasahasrANIti / duSSamaikAntaduSSamayoravasarpiNyA 25 ekAntaduHSamAduSSamayorutsarpiNyAzca pratyekamekaviMzativarSasahasrapramANatvena caturbhirguNite ca tAvatpramANakAlAntaraM bhavati, tatra ca parihAravizuddhikasyAbhAvAditi bhAvaH / aSTAdazakoTA Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvArANi ] nyAyaprakAzasamalate : 201: koTisAgaropama iti / chedopasthApanIyasyotkRSTavadayaM bodhyaH, SaNmAsA iti muktivirahakAlasya tAvanmAtratvAditi bhAvaH / samuddhAtadvAraM vakti samuddhAtadvAre-sAmAyikachedopasthApanIyayorvedanAkaSAyamaraNavaikriyataijasA''hArakASaT samuddhAtA bhavanti / parihAravizuddhikasya vedanA- 5 kssaaymrnnaatmkaastryH| sUkSmasamparAyasya na ko'pi| yathAkhyAtasya kevalisamuddhAta eva bhavediti // samuddhAtadvAra iti / vedanAdyanubhavajJAnena sahaikatvamApanno jIvaH bahUn vedanIyAdikarmapradezAn kAlAntarAnubhavayogyAnudIraNAkaraNenAkRSyodaye prakSipyAnubhUya ca teSAM svapradezasaMzliSTAnAM nirjaraNaM samuddhAtaH / sa ca saptavidho vedanAkaSAyamaraNavaikriyataijasAhArakakevali 10 bhedAt / te ca yathAkramaM asAtavedanIyakaSAyAkhyacAritramohanIyAntarmuhUrtAvazeSAyuHkarmavaikriyataijasAhArakazarIranAmasadasavedyazubhAzubhanAmoccairnIcairgotrakarmAzrayAH / AdhASaT samudvAtAH pratyekamAntauhUrtikAH, anyastvaSTasAmayikaH, tatrAntimaM vihAyA'nye SaT sAmAyikachedopasthApanIyayossambhavanti tannimittasambhavAdityAzayenAha sAmAyiketi / spaSTamanyat / / kSetradvAramAha 15 kSetradvAre-sAmAyikacchedopasthApanIyaparihAravizuddhikasUkSmasamparAyA lokasyA'saMkhyAtabhAge syuH| yathAkhyAtastvasaMkhyAtabhAge, asaMkhyAtabhAgeSu kevalisamuddhAtApekSayA sarvalokavyAptazca syAditi // kSetradvAra iti / kSetramavagAhanAkSetraM tadAzrayato vicAre pravRtte sAmAyikAdicaturNA 1. tatra vedanApIDito jIvaH svapradezAnanantAnantakarmaskandhaveSTitAn zarIrAdahirapi vikSipati taizca pradezaivaMdanajaTharAdirandhrANi karNaskandhAdyapAntarAlAni cApUryA''yAmato vistAratazca zarIramAtraM kSetramabhivyApyAntamuhUrta yAvadavatiSThate, tasmiMzcAntarmuhUrte prabhUtAsAtavedanIyakarmapudgalaparizATaM karoti / evameva kaSAyasamuddhAto'pi bhaavyH| maraNasamuddhAtagata AyuHkarmapudgalAna parizATayati, vaikriyalabdhimAMzca tadgataH svapradezAn zarIrAdU bahirniSkAsya zarIraviSkambhabAhalyamAnamAyAmataH saMkhyeyayojanapramANaM daNDaM nisRjati tato yathAsthUlAn vaikriyazarIranAmakarmapudgalAn prAgvat zATayati / evaM taijasAhArakasamuddhAtau bhAvyau / kevalisamudvAtagataH kevalI tu sadasadvedyAdikarmapudgalaparizATanaM karotIti // 27 Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvanyAyavibhAkare [ saptamakiraNe lokasyAsaMkhyeyabhAgamAtrAvagAhitvAdAhAsaMkhyAtabhAge syuriti / tathAcAsaMkhyeyabhAge'saMkhyeyeSu bhAgeSu bhaveyurna saMkhyeyabhAge navA saMkhyeyeSu bhAgeSu navA ca sarvaloka iti bhAvaH / asaMkhyAtabhAga iti, tasya daNDakapATakaraNakAle lokAsaMkhyeyabhAgavRttitvaM, tadavagAhasya tAvanmAtratvAditi bhAvaH / asaMkhyAtabhAgeSviti, mathikaraNakAle bahorlokasya vyAptatvena 5 stokasya cAvyAptatayoktatvAllokasyAsaMkhyeyeSu bhAgeSu vartata iti bhAvaH / lokA''pUraNe ca sarvaloke varttata ityAha kevalIti // sparzanAdvAramAcaSTe sparzanAdvAre-sAmAyikAdayo yAvatsu bhAgeSu lokasya syuste tAvato bhAgAn spRzeyuH / samIpataravartipArzvabhAgasparzanena ca kizcidadhikA25 napIti // ___ sparzanAdvAra iti / yeSAM yathAvagAhanA uktAstathA teSAM sparzanA apItyAha sAmAyikAdaya iti / tatrApi kizcidvizeSamAha samIpatareti / kSetramavagAhanAviSayaM sparzanA tvavagADhakSetrasya tatpArzvataravartinazcetyetayorvizeSaH // bhAvadvAramabhidhatte20 bhAvadvAre-sAmAyikAzcatvAraH kSAyopazamikabhAve syuH| yathAkhyAtastvaupazamike kSAyike ca syAditi // bhAvadvAra iti / yadyapi parihAravizuddhiketareSAM keSAzcit kSapakazreNisambhavastathApi sajvalanalobhasya dazamaM yAvadbhAvAnna kSAyiko bhAva ityata Aha sAmAyikA iti / yathA khyAtastviti, ekAdazaguNasthAnApekSayaupazamikatvaM tadUrdhvaguNasthAnApekSayA tu kSAyika10 tvamiti bhAvaH // parimANadvAramAha - parimANadvAre-sAmAyikAH pratipadyamAnApekSayaikasmin kAle kadAcidbhaveyuH kadAcicca na / yadA bhaveyustadA jaghanyenaiko dvau trayo vA, utkR STato dvisahasrAdyAvannavasahasram / pUrvapratipannApekSayA jaghanyata utkRSTa15 tazca dvisahasrakoTIto yAvannavasahasrakoTi bhaveyuH / chedopasthApanIyAstu pratipadyamAnApekSayA kadApi syuH kadApi na / yadA syustadA jaghanyenaiko Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvArANi ] nyAyaprakAzasamalaGkRte : 211 : dvau trayo votkRSTato dvizatAdyAvannavazatam / pratipannApekSayA tu kacinna syuH kacica jaghanyenotkRSTatazca dvizatAdyAvannavazatakoTi syuH|| ___parimANadvAra iti / yAvannavasahasrakoTIti, koTIsahasrapRthaktvamityarthaH / yadyapi sarvasaMyatAnAmetAvanmAtramAnatvenAsyaiva tAvanmAnatve itarasaMyatamAnamAdAya saMyatAnAmAdhikyazaGkA syAt tathApi koTIsahasrapRthaktvasya dvitryAdikoTIsahasrarUpaM kalpayitvA itareSAM saMkhyA- 5 yAH pravezenoktamAnAtirekasambhavo vyudasanIyaH / dvizatAditi, dvizatakoTIto yAvannavazatakoTItyarthaH, koTIzatapRthaktvamiti yAvat / idaJca chedopasthApanIyasaMyataparimANamAdimatIrthakaratIrthAnyAzritya sambhavati, jaghanyantu samyaG nAvagamyate, yato duSSamAnte bharatAdiSu dazasu kSetreSu pratyekaM tadyasya bhAvAviMzatireva teSAM zrUyate / kecitpunarAhuH, idamapyAditIrthakarANAM yastIrthakAlastadapekSayaiva samavaseyam , koTIzatapRthaktvaJca jaghanyamalpataraM utkR- 10 STazca bahutaramiti // parihAravizuddhyAdInAM parimANaM vicArayati parihAravizuddhikA apyevameva, kintu pratipannApekSayA jaghanyenaiko dvau trayaH, utkarSeNa ca dvisahasrAdyAvannavasahasram / sUkSmasamparAyAzca kacinna syuH kacicca jaghanyenaiko dvau trayaH, utkRSTataH kSapakazreNyAmaSTottarazatamu. 15 pazamazreNyAM catuHpaJcAzatsyuH / pratipannApekSayA kacinna syuH kacijaghanye. naiko dvau trayaH, utkRSTato dvizatAnnavazataM yAvatsyuH, yathAkhyAtAstu sUkSmasamparAyavat / pratipannApekSayA tu jaghanyenotkRSTatazca dvikoTIto yAvannavakoTi bhaveyuriti // parihAravizuddhikA iti / evameveti, pratipadyamAnakaM pratItya syAtsanti syAnna santi, 20 yadi santi tadA chedopasthApanIyavajaghanyata eko dvau trayo vA, utkRSTatazatapRthaktvam / pratipannApekSayA tveSAM vaiziSTyamastItyAha-kintviti / sUkSmasamparAyavaditi kvacitsyuH kvacinna syuH, yadi syustadA kSapakazreNyapekSayA'STottarazataM, upazamazreNyapekSayA tu catuHpaJcAzatsyuriti bhAvaH / pratipannApekSayA tvAha pratipanneti / koTIpRthaktvamiti yAvat / / . athA'lpabahutvadvAramAha 25 alpabahutvadvAre-paJcamu saMyateSu sarvebhyo'lpAssUkSmasamparAyAH,tebhyaH parihAravizuddhikAH saMkhyAtaguNAH, tebhyo yathAkhyAtAssaMkhyAtaguNAH, Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 212: tattvanyAyavibhAkare [ aSTamakiraNe tebhyo'pi chedopasthApanIyAssaMkhyAtaguNAH, tebhyo'pi ca sAmAyikAssaMkhyAtaguNA bodhyA iti / iti SaTtriMzadU dvArANi / iti saMvaratattvam // alpabahutvadvAra iti / sarvebhyo'lpA iti, tatkAlasyA'lpatvAt zatapRthaktvapramANatvAceti bhAvaH / parihAravizuddhikA iti, tatkAlasya sUkSmasamparAyApekSayA bahutvAt sahasra 5 pRthaktvamAnatvAceti bhAvaH / yathAkhyAtA iti / koTIpRthaktvamAnatvAditi bhAvaH / chedopasthApanIyA iti koTIzatapRthaktvamAnatvAditi bhAvaH / sAmAyikA iti, koTIsahasrapRthaktvamAnatvAditi bhAvaH / itIti sarvatretizabdastattadvArasamAptidyotaka iti bodhyam / itthaM sAmAnyena dvArANi varNitAnItyAhetIti / evameva cAsravadoSAnavalepasAdhanaH parispandavato'pi caraNakuzalasya prAyaH karmAgamadvArasaMvaraNarUpassaMvaro diGmAtreNopapAdita ityAha itIti / / 10 iti tapogacchanabhomaNizrImadvijayAnandasUrIzvarapaTTadharazrImadvijayakamalasUrIzvara caraNanalinasanyastAtmabhaktibhareNa tatpaTTadhareNa vijayalabdhisUriNA vinimitasya tattvanyAyavibhAkarasya svopajJAyAM nyAyaprakAzavyAkhyAyAM saMvaranirUpaNaM nAma saptamaH kiraNaH // athASTamaH kiraNaH 15 avasarasaGgatyA saMvare sati nirjarAyAH phalavattvena prayojyatAsaGgatyA vA saMvaranirUpaNAnantaramabhidhIyamAnAM nirjarAM lakSayati krameNa baddhakarmapudgalAnAM tapovipAkAnyatareNa vidhvaMso nirjarA // krameNeti / tapo bAhyA'bhyantaratayA dvividhaM, tena hi nUtanakarmaNAM pravezAbhAvaH pUrvasazcitakarmaNAM ca parikSayo bhavati, tatrA''dyassaMvararUpo dvitIyazca nirjarArUpaH, tasmAttapa ubhaya20 syA'pi hetuH / vipAko gatinAmAdikarmaNAM nAmAnuguNamudayo'nubhavaH, tAbhyAJca jIvena baddhAnAM karmapudgalAnAM jJAnAvaraNAdirUpANAM vidhvaMsaH karmapariNatervigamo jAyate, sarva nirjaretyarthaH / avasthAnahetvabhAvena hyanubhUtAH karmapudgalA na punarAvaraNAdirUpeNA'vatiSThante, tathA ca tapovipAkAnyatarajanyabaddhakarmavidhvaMsatvaM lakSaNam / janyAntantu tatra kAraNatvapratipAdanaparameva / tadapi kAraNamasAdhAraNaM vijJeyam // 1. vivAdAdhyAsitaH puruSo nirjIrNaghAticatuSkaH kevalajJAnavattvAt ubhayavAdisiddhatAdRkpuruSavat ityanvayavyatirekiNaH, anvayAsiddhau vA yo na jIrNaghAticatuSko nAsau kevalajJAnavAn yathA'smadAdiriti kevalavyatirekiNo vA'numAnAt nirjarA'smadAdibhiravasIyate, AptAgamAcca / sarvajJena tu svAnubhavapratyakSeNeti // 2. mahAvratAdiSu hetvantareSu satsvapi tapasa eva pradhAnatayA nirjarAGgatvAditi bhAvaH / / Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyaprakAzasamalaGkRte vipAkajAvipAkajabhedena tasyA dvaividhya mAdarzayati nirjarA ] : 213 : vidhvaMso'yaM vipAkodayena pradezodayena ca dvidhA bhavati / vipAkodayazca mithyAtvAdihetukakarmapudgalAnAM jaghanyotkRSTasthititIvramandAnubhAvAnAM svabhAvena karaNavizeSeNa vodayAvalikApraviSTAnAM rasodayapUrvakAnubhavanam / anudayaprAptakarmaprakRtidalikamudayaprAptasamAnakAlIna sajAtIya- 5 prakRtau saMkramayyAnubhavanaM pradezAnubhavaH // 1 vidhvaMso'yamiti / vipAkodayeneti, vipacanaM udadyAvalikApravezo vipAkaH, aprazastapariNAmAnAM karmaNAM tIvratayA zubhapariNAmAnA mandatayA vyatyayena vA nAnAprakAraH pAko vA vipAkaH, sa evodayastenetyarthaH / pradezodayena ceti, saMkramaNenetyarthaH / mithyAtvAdIti, mithyAdarzanAviratikaSAyayogairbaddhAnAM jJAnadarzanAvaraNavedanIyamohanIyAyuSkanAma - 10 gotrAntarAyAtmakAnAM karmapudgalAnAmityarthaH / jaghanyeti, jaghanyasthitikAnAmutkRSTasthitikAnAM mandAnubhAvAnAM tIvrAnubhAvAnAmityarthaH / adhyavasAyAdivaicitryata iyaM vicitratA'vaseyA / svabhAvenetyAdinodayAvalikApravezo hi zuddhaprAyogikabhedena dvividhaH, abAdhAkAlakSayeNodayAvalikApravezazzuddhaH, udIraNAkaraNenodayAvalikApravezaH prAyogika ucyata iti sUcitam / svabhAvena, abAdhAkAlakSayeNa karaNavizeSeNodIraNAkaraNena / rasodayapUrvakamanubhavanamiti, 15 rasasahitasyAnusamayamicchyA'nicchayA vA'nubhUtiriti bhAvaH / pradezodaya svarUpamAhAnudayeti / yatkarmAprAptavipAkakAlamau pakramika kriyAvizeSasAmarthyAdanudIrNaM balAdudayaprAptAyAM svasamAnakAlInAyAM svasajAtIyAyAzca prakRtau saMkramayya vIryavizeSata AmrapanasAdipAkavadvedyate sa pradezodaya ityarthaH, tatrApi raso'styeveti sUcayituM pradezodaya ityanuktvA pradezAnubhava ityuktaM, anubhAvo raso jJeya ityuktyA'nubhavazabdena rasapratIteH / svAsamAna- 20 kAlInAyAM prakRtau saMkramo na sambhavatIti sUcayituM samAnakAlIneti padam, bhinnajAtIyAyAca prakRtau tanna bhavatIti sUcayituM sajAtIyetyuktaM, sAjAtyazca mUlaprakRtivibhAjakatAvacchedakadharmeNa / tena karmatvena sajAtIyatve'pi jJAnAvaraNAdau darzanAvaraNAderna saGkrama iti bhAvaH // ubhayavidhApi nirjarA punariyaM dvividhetyAha seyaM sakAmAkAmabhedAbhyAM dvidhA / samyagdRSTideza viratasarvaviratAnAM sAbhilASaM karmakSayAya kRtaprayatnAnAM yaH karmaNAM vidhvaMsaH sA sakAmA / 25 Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 214 : tattvanyAyavibhAkare [ aSTamakiraNa mithyAdRSTInAmaihika sukhAya kRtaprayatnAnAM tapasyAdinA karmaNAM vidhvaMsokAmA // seyamiti / sA tapovipAkAnyatarajanyA, iyaM nirjarA, kAmanAsahitatvAtsakAmA, tadvizeSarahitatvAccAkAmeti dvividheti bhAvaH / tatra kAmo'bhilASaH, tapaH parISahajayAdinA 5 karma kSapayAmItyevaM rUpo buddhivizeSa:, tena sahitA sakAmA, sAkSAtparamparayA vA tapaH parISahAdijanyo vipAko mokSasAdhanamiti bhAvaH tatra deveSu tAvadindrasAmAnikAdisthAnAnyavApnoti, manuSyeSu ca cakravarttibaladeva mahAmaNDalikAdipadAni labdhvA tataH sukhaparamparayA mokSamavApsyati, tapaH parISahakRto nikhilakarmakSayasvarUpo vipAkastu sAkSAnmokSAyaiva bhavatIti / nAsti kAmo buddhivizeSo janakatayA yasyAmityakAmA, 10 narakatiryaGmAnuSadeveSu jJAnAvaraNAdikarmaNaH phalabhUtAdvipacyamAnAdAcchAdanAdirUpAyA karmanirjarA sAskAmA, na hi nArakAdibhistapaH parISaho vA'bhilaSitastadartham / tatra sakAmAmAcaSTe samyagdRSTIti / samyagdarzanamAtrabhAkU, zaktyanuguNaM dvAdazavidhadharmasyaikadezenApyanuSThAtA samyagdarzanabhAkca dezavirataH / sasamyaktvaH sAdhudharmAnuSThAyI yAvajjIvaM sarvebhyaH prANAtipAtAdibhyo viratassarvavirataH, teSAmityarthaH / sAbhilASaM buddhivizeSapUrvakami15 tyarthaH / karmakSayAya kRtaprayatnAnAmiti, AnuSaGgikadevatvAdau niHspRhatayA mukhyAya karmakSayAya pravarttamAnAnAmiti bhAvaH / samyagdRSTyAdInAM nirjarA na samA, api tu yathottaramasaMguNAiti bhAvyam || akAmAmAkhyAti, midhyAdRSTInAmiti, samyagdRSTivirahitAnAmityarthaH, aihika sukhAya kRtaprayatnAnAmiti, ye kecana midhyAdRSTivizeSAssvargAdyarthaM vayaM tapasyAma ityabhisandhimanto'pi pravarttante teSAmapIti bhAvaH / tAdRzAbhisandherajJAnarUpatvAdakA - 20 matvameva, tapasyAdineti, tapastvAdirUpeNa teSAmabhimatenetyarthaH // 25 nirjareyaM karmapudgaladravyadhvaMsarUpatvA dravyanirjaretyucyate, tannimittAtmAdhyavasAyo bhAvanirjaretyucyata ityAha AtmapradezebhyaH karmaNAM nirjaraNaM dravyanirjarA, nirjarAnimittazubhAdhyavasAyo bhAvanirjarA // Atmapradezebhya iti / vizleSAvadhau paJcamI, nirjaraNaM pRthakkaraNam, na tu vidhvaMsaH, paJcamyanupapatteH / AtmapradezeSu karmasambandhAbhAva iti bhAvaH // L 1. nirjarA tvenaikavidhApi sA'STavidhakarmApekSayA'STavidhA'pi / dvAdazavidhatapojanitatvena ca dvAdazavidhAspi, akAmakSutpipAsA zItAtapadaMzamazaka sahanabrahmacarya dhAraNAdyanekavidha kAraNajanitatvenAnekavidhApi, danyato Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ absthaan / nyaayprkaashsmliye| nanu tapasA nirjarA bhavatItyuktaM tatra kintapa ityatrAhazarIravRttirasAdidhAtukarmAnyatarasantapanaM tpH|| zarIravRttIti / tapyante'nena bAhyAbhyantarabhedabhinnAnazanaprAyazcittAdinA yAni zarIraniSThAni rasAsRGmAMsamedo'sthimajjAzukrANi mithyAdarzanAdyarjitakarmANi ceti tapo'nazanAdi, tathA ca zarIraniSTharasAdikarmAnyatarasantApaprayojakapravRttitvaM lakSaNam / zarIravRtti- 5 rasAdIni karmANi ca santapyante nIrasIkriyante'neneti vyutpatteH, vipAkasya nIrasIkaraNaprayojakatve'pi pravRttirUpatvAbhAvAnnAtiprasaktiH, sAkSAtkarmasantApakasya dhAtukSayapUrvakaM saMgatyAgazarIralAghavendriyavijayasaMyamarakSaNAdidvArA karmasantApakasya ca saMgrahAyAnyataretyuktam / na cAlabdhavRttInAM karmaNAM tapasA kSayAbhyupagame teSAM niSphalatvaM syAt , anupabhuktAnAM kSayA- . nupapattizca, upapattau vopabhujyamAnAnAmapi kSayApAtAditi vAcyam , kAraNasya niyamena kArya- 10 janakatvAnabhyupagamAt , anyathA kuzUlasthAdapi bIjAdaDarotpattiprasaGgAt / maNyAdisamavahitavatinA dAhApAtAca kintu sahakArivaikalyazaktipratibandhAdinA kAraNasya kAryAjanakatvena karmaNAmapi dravyakSetrAdisahakArivirahAt prabalakarmAntareNa zaktipratibandhAdvA vRttyalAbhaH / tAdRzAnAJca karmaNAM tapasA kSaya iti na ko'pi doSaH / bhogena karmaNaH kSaya iti tUtsargaH, sa ca tapasastattvajJAnAdvA kvacit kathaJcit kSayAbhyupagamenApodyata iti nAsambha- 15 vo lakSaNasyeti dik // tatra tapaso bAhyAbhyantararUpeNa dvaividhyasya pradarzitatvAdadhunA bAhyaM tadvibhajate tatra bAhyatapAMsi anazanonodarikAvRttisaMkSeparasatyAgakAyaklezasaMlInatArUpeNa SaDvidhAni // . tatreti / anazanAdirUpe tapasi bAhyatvaM annAdibAhyadravyanimittakatvAt parapratyakSa- 20 viSayatvAt prAyo bAhyazarIratApakatvAt tIrthakagRhasthAnuSTheyatvAJceti vijJeyam // sampratyanazanaM lakSayati- -- itvaraM yAvajjIvaM vA''hAraparityAgo'nazanam // vastrAderbhAvataH karmaNAmevaM dvividhA'pi vA / nanu nirjarAmokSayoH kaH prativizeSaH ? ucyate dezataH karmakSayo / nirjarA, sarvatastu mokSa iti // 2. yathA mahAjalAzrayasya navInajalAgamanamArge niruddha vidyamAne jale araghaTTAdinA niSkAsite ravikiraNAdinA krameNa zoSaNaM bhavet tathA prANivadhAdipApakarmaNAM nirodhe saMyatasyApi dvAdazavidhena tapasA bhavakoTisaMcitaM karma nijIryata iti bhAvaH // Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 216 : tatvanyAyavimAkare [ aSTamakiraNe .. itvaramiti / itvaraM parimitakAlaM yathA namaskArasahitAdi SaNmAsaparyantaM mahAvIrasvAmitIrthe, saMvatsaraparyantaM zrInAbheyatIrthe, yAvadaSTau mAsAn dvAviMzatimadhyamatIrthakaratIrtheSu / pAdapopagamaneGginIbhaktapratyAkhyAnabhedato yAvajjIvamanazanaM trividham / atrAthamapi nirvyAghAtasavyAghAtabhedena dvividham / pravrajyAzikSApadAdikramato jarAjarjaritazarIrasya caturvidhA5 hArapratyAkhyAnapUrvakaM jantuzUnyasthaNDilamAzritya nipatyaikasminneva pArzve prazastadhyAnaM bhRtvA parispandazUnyatayA jIvotkramaNaM yAvadvarttanaM nirvyAghAtam / AyussadbhAve'pi samupajAtavyAdhinotpannamahAvedanena yadupakrAntiH kriyate tatsavyAghAtam / zrutavihitakriyAvizeSaviziSTaM maraNamiGginI, iyazca yaH pravrajyAdipratipattikrameNaivA''yuSaH parihANimavabudhyA''ttanijopa karaNaH sthAvarajaGgamaprANivivarjitasthaMDilazAyI ekAkIkRtacaturvidhapratyAkhyAnazchAyAyA 10 uSNamuSNAcchAyAM saMkrAman saceSTaH samyagjJAnaparAyaNaH prANAJjahAti tasya bodhyam / gacchAntarvartI san kadAcitrividhasya kadAciccaturvidhasya paryante ca sarvathA''hArapratyAkhyAnaM kurvan samAzritamRdusaMstAraka utsRSTazarIropakaraNamamatvassvayamevodrAhitanamaskAro nikaTavartisAdhudattanamaskAro vodvartanaparivartanAdikaM kurvANassamAdhinA yatkAlaM karoti tadbhaktapratyAkhyAnam , evamevA'nazanaM vivicya zAstroktaM vijJeyam , tathA cetvarayAva15 jIvAnyatarasvarUpAhAraparityAgo'nazanamiti bhaavH| unodarikAmAcaSTesvAhAraparimANAdalpAhAraparigrahaNamUnodarikA // svAhAreti / yasya puruSasya yAvadAhAraparimANaM tato'lpasyA''hArasya grahaNaM, utkRSTAvakRSTaparimANako varjayitvA madhyamena kavalena puMso dvAtriMzatkavalake striyo'STAviMzatikavala20 pramANe AhAre'STasaMkhyAkena, dvAdazasaMkhyAkena SoDazakena caturviMzatikena, ekenApi nyUnena vA vartanamUnodariketi bhAvaH / atrA'nazanAdau ca samyaktvaM vizeSaNIyaM tacca yathAgamAtmakaM, 1. pAdapopagamanamavicAraM iGginIbhaktapratyAkhyAne savicAre, ceSTAtmakena kAyasambandhinA vartamAnatvAtsavicAra, tadviparItamavicAraM, iGginIbhaktapratyAkhyAne saparikarma, sthAnaniSadanatvagvartanAdinA vizrAmaNAdinA ca vartamAnatvAt , ekatra svayamanyena vA kRtasya, anyatra tu svayaM vihitasyodvartanAdiceSTAtmaka parikarmaNo'nujJAnAt / aparikarma pAdapopagamanaM niSpratikarmatAyA eva tatrAbhidhAnAt // 2. ayaM bhAvaH 25 ekakavalAdArabhya yAvadaSTau kavalA jaghanyamadhyamotkRSTaviziSTA alpAhAronodarikA:, navabhyaH kavalebhya Arabhya yAvahAdazakavalAstAdRzA apAdhAnAdArakAH, trayodazabhya Arabhya yAvat SoDazakavalAstAdRzA tribhAgonoda. rikAH, saptadazabhyo yAvaccaturviMzatikavalAH prAptonodarikAH, paJcaviMzaterArabhya yAvadekatriMzatkavalAH kiJcidUnodarikA ucyante, evaM strINAmapi puruSAnusAreNa bhAvyamiti // Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasatyAgaH ] nyAyaprakAzasamalate tena nRpazatrutaskarAdikRtAhAranirodhAdevyavacchedaH, upahatabhAvasya hi puMso'nazanAdikaM na saMyamarakSaNAya na vA karmanirjarAyai samartham // atha vRttisaMkSepamAhanAnAvidhAbhigrahadhAraNena bhikSAvRtteH pratirodhanaM vRttisaMkSepaH // nAnAvidheti / abhigraho niyamassa cAgamavihitaH, anekavidhA ye'bhigrahAsteSAM 5 dhAraNenAvalambanenetyarthaH, niyamAzca bhikSAviSayAH utkSiptanikSiptAntaprAntacaryAdirUpA dravyakSetrakAlabhAvapravibhaktAH / yathA paTalakAdikaM kaDucchakAdinopakaraNena dAnayogyatayA dAyakenokSiptaM yadi lapsye tadA grahISyAmItyAdirUpAH, tAnavalambyAparabhikSAyA yatpratirodhanaM sa vRttisaMkSepaH, dattInAM niyamena ekAM dattimadya grahISyAmi dve vA tisro vetyAdirUpeNetarAsAM dattInAM pratirodho'pi vRttisaMkSepastatra dattiH pAtrakAdau paTalakAdInAM yadekamukhena prakSepaH 10 sA / hastena kaDucchakenodaGkikayA vA yadutkSipya dadAti sA bhikSeti vizeSaH / rasatyAgasvarUpaM vakti-.. rasavatpadArtheSu dvitryAdInAM tyAgapurassaraM virasarUkSAcAhAragrahaNaM rstyaagH|| rasavaditi / guNavizeSavAcino rasatyAgapadaghaTitarasazabdasyAtra guNiparatvameva, 15 rasavatpadArthaparityAgasyaivAbhimatatvAt , zuklaH paTa ityAdivadato rasatyAga iti lakSyanirdezo dravyatyAgapuraskAreNaiva rasaparityAga iti sUcayituM rasavatpadArtheSvityuktaM, na sarveSAmeva rasavatAM parityAgo rasatyAgo'pi tu dvivyAdInAmapItyAzayenAha dvivyAdInA miti, anazane'pi dvivyAdipadArthaparityAgo'styeva, tasya sarvapadArthaparityAgarUpatvAdityAzaMkAyAmAha virasarUkSAdIti / na ca rUparasagandhasparzavantaH pudgalA iti niyamena sarveSAmeva 20 padArthAnAM rasavavAdviraseti kathamiti vAcyam , prakRSTarasazUnyatAyA eva vivakSitatvAditi bhAvaH / virasaM vikRtibhirasaMspRSTaM, rUkSaM prakRSTarasazUnyam / cittavikArahetubhUtA hi padArthA madyamAMsamadhunavanItAtmakAH kSIradadhighRtatailaguDAvagAhyAzca vikRtirUpAH / madyaM hi guDapiSTadrAkSAkharjUrAdisambhavaM gaNanAtItajIvotpattisthAnaM jIvasyAsvAtaMtryaM vidhatte, tena cAkrAntaH kRtyAkRtyavivekabhraSTo vinaSTasmRtisaMskAro garhitamAcaratyeva / mAMsaM prANizarIrAvayavarUpamananta-25 jantuprasavanidAnaM prANavyaparopaNamantarA, duSprApaM, prANAtipAtazcAtiduHkhapradatvena kRtakAritAnu 28 Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvanyAyadhibhAkare [aSTamakiraNe matibhissarvathA pariharaNIyam / mAMsazca vRSyatamatvAdavazyaM gAddharyahetutvAttyAjya eva / annAdayastu na tAdRzAH! madhu ca mAkSikakautikabhrAmararUpaM trividhamapi vinA prANAtipAtena na sambhavatIti tadapi tyAjyameva / gomahiSyajAvikasambandhinavanItamapi vRSyatvAtparihAryamiti, pratyAkhyAnameteSAM dravyakSetrakAlabhAvApekSayA vivakSitam / gomahiSyajAvikoSTrI 5 sambandhitvena kSIravikRtirapi pazcadhA / dadhivikRtistu karabhIvarjA catuHprakArA / ghRtavikRtirapi dadhivikRtivaJcaturdhA / tilAtasIsiddhArthakakusumbakAkhyAni tailAni / ikSuvikA. rAtmikA guDavikRtiH khaNDazarkarAvarjA / ghRtAdyavagAhaniSpannAizaSkulIprabhRtayo'vagAhyAH, etAsAM rasavikRtInAM pratyAkhyAnaM tapaH, tatrApi mAMsAdicaturNAM sarvathA parityAgaH kArya eva, kSIrAdivikRtiSu sarveSAM parityAgastapastatrAsAmarthya dvitryAdiparigrahe'pi na tapo 10 vyAhanyate, taptAyaHpiNDaprakSiptaghRtAdibinduvadityetatsUcanAya dvivyAdInAM tyAgapurassarami tyuktamiti bodhyam / na cAnazanonodarikArasatyAgAnAM vRttiparisaMkhyAnAvaruddhatvena pRthaka nirdezo'nucito bhikSAcaraNe niyamakAritvasya sarvatrAvizeSAditi vAcyam , vizeSAt , bhikSAcaraNe pravartamAno hi sAdhuretAvatkSetraviSayAM kAyaceSTAM kurvIta, kadAcidyathAzakti viSayagaNanArtha vRttiparisaMkhyAnaM kriyate / anazanantvabhyavahartavyanivRttiH, UnodarikArasa15 parityAgAvabhyavaharttavyaikadezanivRttiparAvato mahAnbheda iti dhyeyam // samprati kAyaklezaM lakSayati kezolluzcanAdiklezasahanaM kaaykleshH|| kezeti / kAyasambandhI klezaH kAyaklezaH, so'pi yathAtathArUpo na kAyaklezAtmakaM tapo'ta uktaM kezolluzcanAdIti / AdinA kAyotsargavIrotkaTukAsanaikapArzvadaNDAyatazayanA20 tApanA'prAvRtAdInAM grahaNam , tathA cAgamAnusArikezolluzcanAdijanyaklezasahanatvaM lakSaNam / saMsAryavasthAyAM hi zarIrAtmanoranyonyAnugatatvenAbhedAt sati kAyakleze tabArA''tmano'pi klezotpattyA karmanirjaraNAdeSAM taporUpatvaM, vinaikatvapariNatimAtmanassukhaduHkhAsambhavAt / svamAtrakRtakAyaklezarUpatvAduddhipUrvakatvAcAsya svapara nimittakAt yAdRcchikopanatAJca kSudhAdito vishesso'vseyH|| 1. sarvajJapraNItAgamAnusArikezolluJcanA''tApanAnazanAdikAyaklezo viziSTeSTaphalasAdhakaH, Agamodi. tatve sati kAyaklezatvAt vRkSamUlAdisevanavIrAsananiSpratikriyAdivadityanumAnena kezolluJcanAdikAyaklezasya karmavicchedahetutvaM siddhayatItyAzayenAha saMsAryavasthAyAmiti // tyo tyavibhinnakAzAtaca zAmodiH Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAyazcittam ] atha saMlInatAmAcaSTe - nyAyaprakAzasamalaGkRte : 219 : indriyayogakaSAyAdInniyamya viviktasthAnAsevanaM saMlInatA, sA caturvidhA indriyakaSAyayogaviviktacaryA bhedAt // indriyeti / viviktaM - vijanaM - bAdhAvivarjitaM sthAnaM pratizrayazayyA phalakAsanapIThAdikaM tasyA''sevanaM / zarIropaghAtakaraiH sthUlasUkSmajantusahitaiH strIpazupaNDakAdiyutaizca pratizrayAdi - 5 bhisamyaktvAdInAM bAdhA syAdatastadrahitasthAnAsssevanamityarthaH / tadapyAsevanaM sasvAntAnIndriyANi saMyamya yogAnniSphalebhyaH krodhAdikaSAyakadambakaM codayanirodhaprAptodayavaiphalyakaraNAbhyAJca vijJeyamiti bhAvaH / sA ca saMlInatA jJAnadarzanacAritrasaMsthApikA indriyakaSAyayoganiyamanapUrvakatvAdviviktasthAnasambandhitvAcca caturvidhA bhavatItyAzayenAha seti // tA eva kramato lakSayati prAptendriyaviSayeSvaraktadviSTatAbhAvaH indriyasaMlInatA / anuditakrodhasyodayanirodhaH prAptodayasya naiSphalyakaraNaM kaSAyasaMlInatA / kuzalAkuzalayogAnAM pravRttinivRttI yogasaMlInatA / zUnyAgArAdau nirbAdhe ruyAdivarjite sthAne sthitirviviktacaryAsaMlInatA // prAptendriyeti / vizadaM mUlaM vyAkhyAtaprAyaJca / SaDidhAdapyasmAdvAhyatapaso bAhyAbhya- 15 ntaropadhiSu nirmamatvaM pratyahamalpAhAropayogAtpraNItAhAravarjanAcca zarIralAghavaM, unmAdAnudrekAdindriyajayaH, caryAjanitajantUparodhAbhAvAtsaMyamarakSaNaM nissaGgatAdiguNayogAdanazanAditapo'nutiSThatazzubhadhyAnavyavasthitasya karmanirjaraNacAvazyaM jAyata iti bodhyam // athAtizayena karmanirdahanakSamaM kramikaM svapratyakSabhUtamantaHkaraNavyApArapradhAnaM pradhAnato bahirdravyAnapekSamitaratIrthikAnabhyasta manazanAdibhyo'ntaraGgabhUtamAntaraM tapo vibhajate - 10 prAyazcittavinaya vaiyAvRttyasvAdhyAya dhyAnotsargASSAbhyantaratapAMsi || prAyazcitteti / AbhyantaratapAMsIti / mokSaprAptAvantaraGgANi AbhyantarakarmatApakAni AbhyantarairevAntarmukhairbhagavadbhirjJAyamAnAnImAni tapAMsIti bhAvaH // 20 atha pratyekaM parijJApayituM prAyazcittaM nirUpayati aticAravizuddhijanakAnuSThAnaM prAyazcittam / taccAssslocanapratika- 25 Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 220 : tattvanyAyavibhAkare [ aSTamakiraNe maNamizravivekavyutsargatapazchedamUlAnavasthApyapArAJcita bhedAddazavidham // aticAreti / prAyassAdhulokaH, yasmin karmaNi tasya cittaM tatprAyazcittaM prAyo vA'parAdhaH, tasya cittaM zuddhiH yasmAdanuSThitAttatprAyazcittamaparAdha vizuddhiphalakAnuSThAnamityarthaH, tadeva tasya svarUpamityAzayeno ktamaticAreti, aticAravizuddhijanakatve satyanuSThAnatvaM 5 lakSaNaM, pramAdajanyo mUlottaraguNaviSayako hi doSo'ticA rasso'yamalpo'pi cittamAlinyaM vidadhAtyeva, atastacchuddhyai prAyazcittamabhimatamiti bhAvaH / yadyapyaticArasya kasyacidbhavati nivRttiH prakAzanamAtrAdapi yathA zrutopadiSTavyApArAnuyAyino mokSArthaM yatamAnasyAvazyakaraNIyeSvatyantopayuktasya vyastasthUlAticArasya sUkSmAsravapramAdakriyANAm / tatrAnuSThAnatvAbhAvAdavyAptiprasaGgastathApi mAnasAnuSThAnarUpatvAttasya na doSaH, evameva pazcAttApAdAvapi 10 vijJeyam, tadvibhAgamAha tacceti / tattvArthe tu mUlAnavasthApyapArAciMtAnAM sthAne parihAro - pasthApane paThitvA navavidhatvaM prAyazcittasya dRzyate // I athAsslocanamAcaSTe - gurvabhimukhaM samaryAdaM svAparAdhaprakaTanamAlocanam // gurvabhimukhamiti / maryAdayA mAyAmadAdidoSarahitena kAryamakAryazca satyatayA bhaNatA 15 bAleneva svAparAdhasya svenAsssevitakrameNA''locanArhAya gurave prakaTanamAlocanAprAyazcittamityarthaH yaiH / guruNA'nujJAtassvayogyabhikSAvastrapAtrazayyAsaMstArakapAdaproJchanAdIni AcAryopAdhyAyasthavirabAlaglAnazaikSakakSapakAsamarthaprAyogyavastrapAtrabhaktapAnauSadhAdIni vA gRhItvA, uccArabhUmervihArAdvA, caityavandananimittaM pUrvagRhItapIThaphalakAdipratyarpaNanimittaM, vahuzrutApUrvasaMvignavandanapratyayaM, saMzayavyavacchedAya, zrAddhasvajJAtyavasannavihArANAM zraddhAvRddhyarthaM, sAdharmi20 kANAM saMyamotsAhanimittaM hastazatAt paraM dUramAsannaM vA gatvA ca samAgato yathAvidhi gurusamakSamAlocayediti bhAvaH / AlocanA ceyamAvazyakeSu yAtAyAteSu sUpayuktasyAduSTabhAvatvAdaticAravidhurasyApramattasya chadmasthasya yaterdraSTavyA, sAticArasya tvanyaprAyazcittasambhavAt / kevalajJAninazca kRtakRtyatvenAlocanAyA ayogAt / chadmasthasyApramattasya tu yathAzAstraM 1. vihAyAyogyavasthAM sarvAsu sarAgavItarAgAdyavasthAsu bhavasthajIvAnAM karmabandhavaicitryaM sUraya Ahu: kecidAyurvarjasaptavidhakarmopArjakAH kecinmoDhAyurvarjaSadvidhakarmArjakAH kecicca dvisamayasthitikaikavidhakarmabandhakA iti, tathAca virAdhanAyAssambhavena bhikSATanAdivihitAnuSThAnamapi AlocanApratikramaNAdiprAyazcittasamanvitaM bhavatIti bhAvaH // 2. tatra parihArazabdena mUlaprAyazcittamupalakSitam upasthApanapadena cAnavasthApyapArAJcike saGgRhIte, parihArazca mAsAdikaH SaNmAsAnta iti // Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapa: ] nyAyaprakAzasamalaGkRte pravRttyA niraticAratve'pi ceSTAsUkSmapramAdanimittasUkSmAzravasambhavena tacchuddhyarthamAlocanAss vazyakIti vijJeyA // pratikramaNamAha : 221 : aticArAtpratinivarttanaM pratikramaNam // aticArAditi / yanmithyAduSkRtimAtreNaiva zuddhimAsAdayati na ca gurusamakSamAlocyate 5 tadahaM prAyazcittaM pratikramaNam / yathA sahasA'nupayuktena yadi zleSmAdi prakSipyate na ca hiMsAdikA doSa Apadyante tarhyalocanAmantareNApi midhyAduSkRtapradAnena zuddhyati, tatpratikramaNamiti bhAvaH / samitipramukhANAM sahasA'nAbhogato vA kathamapi pramAde sati anyathAkaraNe pratikramaNaM mithyAduSkRtapradAnalakSaNaM prAyazcittaM kriyata iti tAtparyam // mizramAcaSTe 10 ubhayAtmakaM mizram | ubhayAtmakamiti / AlocanaviziSTa pratikramaNamityarthaH / yasmin punaH pratisevite yadi gurusamakSamAlocayati Alocya gurusandiSTaH pratikrAmati- pazcAca midhyAduSkRtamiti brUte tadA zuddhyati tadAlocanapratikramaNalakSaNobhayArhatvAnmizraM nAnAprakArAn zabdAdInindriyaviSayIbhUtAn viSayAnanubhUya kasyacidevaM saMzayassyAdyathA zabdAdiSu viSayeSu rAgadveSau 15 gato'haM naveti tatastasmin saMzayaviSaye pUrvaM gurUNAM purata AlocanaM tadanantaraM gurusamA - dezena mithyAduSkRtadAnamityevaMrUpaM prAyazcittaM bhAvayato mizraM pratipadyate, yadi hi nizcitaM bhavati yathA'mukeSu zabdAdiSu viSayeSu rAgaM dveSaM vA gata iti, tatra tapo'rha prAyazcittaM, athaivaM nizvayo na gato rAgaM dveSaM veti tatra sa zuddha eva na prAyazcittaviSaya iti bhAvaH // vivekaM vyAkhyAti - gRhItavastuno'vagatadoSatve parityajanaM vivekaH // 1. sahasAkArato vAsnAbhogato vA yadi manasA duzcintitaM vacasA durbhASitaM kAyena duzceSTitaM yadIryAyAM kathAM kathayan vrajet bhASAyAmapi yadi gRhasthabhASayA DhaDDharasvareNa vA bhASeta, eSaNAyAM bhaktapAnagaveSaNavelAyAmanupayukto bhANDopakaraNasyAdAne nikSepe vA'pramArjayitA'pratyupekSite sthaNDile uccArAdInAM pariSThApayitA ca na ca hiMsAdidoSamApannaH, tathA yadA kandarpo hAso vA strIbhaktacaura janapadakathAkaraNaM vA krodhamAnamAyAlobheSu gamanaM viSayeSu vA zabdAdiSvanuSaGgo jJAnadarzanacAritrapratirUpavinayAkaraNe ca tadA pratikramaNaM prAyazcittamiti bhAvaH // 20 Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 222 : tasvanyAyavibhAkare [ aSTamakiraNe gRhIteti / yathA''dhAkarmaNi gRhIte parityAga eva kRte zuddhimAsAdayati nA'nyathA, so'yaM parityAgo vivekAtmakaM prAyazcittamityarthaH / azaThabhAvena sAdhunA saviturudgatAdizramato gRhItamazanAdikaM tato bhrame'pagate zaThabhAvenA'zaThabhAvena vA'rdhayojanAtikrameNa nIte AnIte vA'zanAdike tatra viveka eva prAyazcittamiti bhAvaH, atra zaTha indriyamAyAvi5 kathAkrIDAdibhiH karma kurvan , glAnabhayAdikAraNatastvazaThaH / / vyutsargamabhidhatte gamanAgamanAdiSu viziSTacittaikAgryapUrvakaM yogavyApAraparityAgo vyutsrgH|| gamanAgamanAdiSviti / viziSTacittaikApratApUrvakaM yogavyApAranirodhaH kAyotsargA10 paranAmA yaH prAyazcittavizeSaH prANAtipAtAdisAvadyabahule gamanAgamanadussvapmanausantaraNAdiviSaye bhavati sa vyutsarga iti bhAvaH // tapo nirUpayatichedagranthajItakalpAnyatarAnusAreNa gurvanuziSTAnuSThAnavizeSastapaH // chedagrantheti / sacittapRthivIkAyAdisaGghaTTane samApatite chedagranthAnusAreNa jItaka15 lpAnusAreNa vA SaNmAsAvasAno nirvikRtikAdiko yastapovizeSo dIyate tattapaHprAyazcittamityarthaH // chedamAhatapasA durbhedyasya divasamAsAdikrameNa zramaNaparyAyApanayanaM chedH|| tapaseti / vizodhayituM tapasA munerazakyasya yanmahAvratAropaNakAlAdArabhyAhorAtra20 pazcakAdinA krameNa zrAmaNyaparyAyachedanaM kriyate sa chedaH, tapodurdamazca SaNmAsakSapako'nyo 1. rAtriMdivapaJcakAdArabhya rAtriMdivapaJcakAdivRddhyA tAvanneyaM yAvat SaNmAsam / utsArakaM zAstraM chedapranthaH sa ca SaDvidhaH, nizIthaM mahAnizIthaM dazAzrutaskandho bRhatkalpo vyavahAraH paJcakalpazceti / jItamAcaritaM tasya kalpo varNanA jItakalpaH tatpratipAdakaH jinabhadragaNikSamAzramaNaracito'STapaJcAzadgAthAmayaH chedazrutavizeSaH // 2. vrataparyAyacchedanamAtraM chedaH sarvaparyAyachedastu na bhavati, tathAtve ca mUlameva syAt / yathA zeSAGgarakSArtha vyAdhidUSitamaGgaM chidyate evaM vratazeSaparyAyarakSArtha aticArAnumAnena dUSitaH paryAya eva chidyata iti bhAvaH // .. Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapaH ] myAyaprakAzalamalaGkRte : 223 : vA vikRSTatapaHkaraNasamarthastapasA garvito bhavati kimanena tapasA mametyabhisandhimAn tapaH karaNAsamartho vA glAnAsaha bAlavRddhAdistathAvidhatapaH zraddhAnarahito vA niSkAraNato'pavAdarucirveti dhyeyam // mUlamAha prArambhataH punarmahAvratAropaNaM mUlam // prArambhata iti / yasmin samApatite niravazeSaparyAyocchedamAdhAya punarmahAvratAropaNaM kriyate tAdRzaM prAyazcittaM mUlamityarthaH / AkuTTA pazcendriyavace vihite darpeNa maithune sevi mRSAvAdAdattAdAnaparigraheSu pratiseviteSUtkRSTeSu anAkuTTayA punaH punasseviteSu vA mUlAbhidhAnametatprAyazcittaM bhavatIti bhAvaH // anavasthApyamAcaSTe - akRtatapovizeSasya duSTatarasya kiyatkAlaM vratAnAropaNamanavasthA atha pArAcitamAha - rAjadhAditIrthakarAyAzAtanAkaraNena yAvad dvAdazavarSamaticArapAragamanato rAjapratibodhAdipravacanaprabhAvanayA punaH pravrAjanaM pArAzcitam // 5 pyam // akRteti / yena punaH pratisevitenotthApanAyA apyayogyo na sthAdhyate vrateSu kazcitkAlaM, yAvannAdyApi prativiziSTaM tapazcIrNaM bhavati pazcAcca cIrNatapAstadoSoparatau vrateSu sthApyate tadanavasthApyaM prAyazcittamityarthaH / muSTiyaSTiprabhRtibhissvasya parasya svaparapakSagatasya 15 vA ghorapariNAmataH praharaNenAtisaMkliSTacittAdhyavasAyo na sthApyate prateSu yAvaducitaM tapo na kRtaM syAt, ucitazca tapaH karma utthAnaniSadanAdyazaktiparyantaM sa hi yadotthAnAdyapi kartumazaktastadA'nyAn prArthayate, AryAH ! utthAtumicchAmItyAdi, te tu tadA tena saha saMbhASaNa - makurvANAstatkRtyaM kurvanti, etAvati tapasi kRte tasyopasthApanA kriyata iti bodhyam // 1. evaM mUlottaraguNabhaGgasamparke vAntadarzanacAritre tyaktadazavidhasAmAcArIrUpe tapogarvitAdiSu ca mUlaM prAyazcittaM bodhyam / navamadazamaprAyazcittApattAvapi bhikSormUlameva prAyazcittaM, akRtakaraNasyAcAryasya kRtakaraNasyopAdhyAyasya tvanavasthApyaM prAyazcittamiti // 10 20 Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :24: tatvanyAyadhibhAkare [ aSTamakiraNe rAjavadhAdIti / yasmin pratisevite liGgakSetrakAlatapasAM pAramazcati tatpArAzcitaM, pAramantaM prAyazcittAnAM tata utkRSTataraprAyazcittAbhAvAdaparAdhAnAM vA pAramazcati gacchatItyevaM zIlaM pArAzci, tadeva pArAzcikamiti nAmAntaram / rAjavadhasvaliGgiyAtmadisevanAbhiridaM prAyazcittamApadyate, etaccAcAryANAmeva jaghanyata SaNmAsAnutkRSTato dvAdazavarSANi yAvadbhavati 5 tatazcA'ticArapAragamanAnantaraM pravrAjyate / pravrAjanaJca rAjapratibodhAdipravacanaprabhAveNa tasya bhavatIti bhAvArthaH / taddazavidhaM prAyazcittaM dezaM kAlaM zaktiM saMhananaM saMyamavirAdhanAJca kAyendriyajAtiguNotkarSAzca prApya vizuddhyarthaM yathAhaM dIyate cAcaryate ca / tatropAdhyAyasya pArAzcikayogyAparAdhasambhave'pi anavasthApyameva prAyazcittaM na tu pArAJcitaM, anavasthApyAntasyaivopAdhyAyasya zAstre pratipAdanAt sAmAnyasAdhUnAmapi anavasthApyapArAzcitayo10 gyAparAdhasambhave mUlAntameva prAyazcittaM, taccAnavasthApyamAzAtanAnavasthApyamAzritya jagha nyato yAvat SaNmAsAn varSamutkarSeNa pratisevanAnavasthApyApekSayA tu jaghanyato varSamutkRSTato dvAdazavarSANi bhavati / tIrthakarapravacanagaNadharAdyadhikSepakArI-AzAtanAnavasthApyaH, hastatADanasAdharmikAnyadhArmikastainyakArI pratisevanAnavasthApya iti // adhunA vinayaM nirUpayati jJAnadarzanacAritropacArAnyatamo vinayaH, tatra namratApUrvakaM jJAnAbhyAso jJAnavinayaH / jinendroktapadArtheSu nizzaGkitatvaM darzanavinayaH / zraddhayA'nuSThAnena ca cAritraprarUpaNaM cAritravinayaH, gunnaadhikessvbhyutthaanaadynusstthaanmupcaarvinyH|| jJAnadarzaneti / anAzAtanAbhaktibahumAnakItiprakAzanAtmako vinayaH karmarajohAraka20 tvAt sa ca jJAnAdyAtmakaviSayabhedAccaturvidhaH tathA ca jJAnadarzanacAritropacArAnyatamaviSa yakAnazAtanAdimattvaM vinayasya lakSaNam / jJAnalAbhAyA''cAravizuddhaye samyagArAdhanAya ca vinayo bhavati / jJAnavinayamAha-tatreti, analasena zuddhamanasA dezakAlAdivizuddhividhAna . 1. 15 1. mUle rAjavadhAdItyanena pratisevanApArAJcikaH tIrthakarAdItyanenAzAtanApArAJcikazca sUcitaH / Aye. nAdinAmAtyaprAkRtagRhasthAdInAM vadha saGgrahaH dvitIyena ca saGghazrutAcAryagaNadharamahAtapasvinAm // 2. jaghanyamidamAzAtanA pArAJcikasya, asyotkarSoM dvaadshmaasaaH| pratisevanApArAJcikasya tu jaghanyaM saMvatsarakAlaM, utkarSatastu dvAdazavarSANIti // 3. anAzAtanA tIrthakarAdInAM sarvathA'halanA, teSvevocitopacArarUpA bhaktiH teSvevAntarabhAvapratibandho bahumAnaH, teSAmeva sadbhUtaguNotkIrtanA kIrtiprakAzanam / tIrthakarasiddhakulagaNasaMghakriyAdharmadhyAnajJAnajJAnyAcAryasthaviropAdhyAyagaNinAM sambandhInIti vinayapadAni trayodaza teSAM anAzAtanA. dyapAdhibhedena caturbhirguNanAtU dvipaJcAzadbhedA bhavantIti // Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yAvatyam ] nyAyaprakAzasamalahate vicakSaNena sabahumAnaM yathAzakti sevyamAnA ye matyAdayasteSu yo'bhyAsaH grahaNadhAraNasmaraNAdirjJAnavinaya iti bhAvaH / darzanavinayamAha-jinendrokteti, bhagavadbhipadiSTAH padArthAH yathAlakSaNA eva vartante nAnyathAvAdino jinA iti niHsaMzayatA, tathA'rhatpraNItasya dharmasyAcAryopAdhyAyasthavirakulagaNasaMghasAdhusamanojJAnAM cAnAzAtanA prazamasaMveganirvedAnukampA'sstikyAni ca darzanavinaya iti bhAvaH / cAritravinayamAha-zraddhayeti / sAmAyikAdipaJca- 5 vidhacAritreSu zraddhA tatpUrvakamanuSThAnaM yathAvattatprarUpaNazca cAritravinaya ityarthaH / upacAravinayamAha-guNAdhikeSviti / upacaraNamupacAraH zraddhAsahito vyavahAro naikavidhassaH, pratyakSedhvAcAryAdiSu abhyutthAnAbhigamanAJjalikaraNavandanAnugamanAdirAtmAnurUpaH parokSeSvapi kAyavAGmanobhiraJjalikriyAguNasaMkIrtanAnusmaraNAdirUpa upacAravinayaH / guNaiH samyagjJAnadarzanairdezavidhasAmAcArIsampadbhizcAdhikA ye teSvityarthaH / ziSTajanAcaritA viziSTakriyA 10 sAmAcArI svArthikaSyaantena sAmAcAryazabdena strItvavivakSAyAM niSpanno'yaM zabdaH / sA ca pratilekhanApramArjanabhikSeo''locanabhojanapAtrakadhAvanavicArasthaMDilAvazyakabhedataH pratidinaprabhavA dazavidhA bhavatIti dik // samprati vaiyAvRttyamAha-.. prabhusiddhAntoditasevAdyanuSThAnapravRttimatvaM vaiyAvRttyam / tacAcAryo- 15 pAdhyAyatapasvizaikSakaglAnakulagaNasaMghasAdhusamanojJabhedAddazavidham / etalakSaNAnyagre vakSyante // praviti / kAmaceSTAyA dravyAntarAdvA vyAvRttasya pravacanapreritakriyAvizeSAnuSThAnaparasya bhAvaH tathApariNAmaH karma vA vaiyAvRttyam / pravacaneSu kathitAni yAni sevAdirUpANyanuSThAnAni tatra yA pravRttistathAvidhapariNAmastadvattvamityarthaH / sevA ca kSetravasati- 20 pratyavekSaNabhaktapAnadhanapAtrabheSaz2azarIrazuzrUSaNatadAdezagamanavidyAmaMtraprayogAdiviSayA, .. samAdhyAdhAnavicikitsAbhAvapravacanavAtsalyasanAthatvAdiphalavatI ca / vaiyAvRttyasyAsyA''cAryAdiviSayakatvAddazavidhatvamiti jJApanAyA''ha-tacceti, vaiyAvRttyamapItyarthaH, samanojJabhedAditi, samanojJAnAM bhedAditi vigrahaH, tathAcA''cAryAdInAM bhedAd vaiyAvRttyamapi dazavidhamityarthaH, vaiyAvRsyayogyAnAM dazavidhatvAdvaiyAvRttyamapi dazavidhamiti bhAvArthaH, idaJca kriyAyAH prAdhAnya- 25 1. AcAryAdiviSayakazAstroditakriyAvizeSAnuSThAnapravRttapuruSapariNAma iti bhAvavyutpattyarthaH, karmavyutpattyarthastu tAdRzAnuSThAnapravRttapuruSakartRkakriyetyarthaH, bhAvavyutpattau tAdRzavyApArapariNatasyaiva vaipAvRttyamuktaM bhavati tadA Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 636 tasvanyAyavibhAkare [ aSTasakiraNe pakSe / kriyAkriyAvatorabhedapakSe yathAzrutamapi samyageva / tatra kiMrUpA AcAryAdaya ityatrAha etaditi, lakSaNAni svarUpANi agre samyakcaraNanirUpaNe // / svAdhyAyamAha kAlAdimaryAdayA'dhyayanaM svAdhyAyaH // 5 kAlAdIti / A maryAdayA zAstrapratipAditayAdhyayanaM paThanaM AdhyAyaH suSThu zobhana AdhyAyaH svAdhyAyaH, tatra hi asvAdhyAyikaM saMyamaghAtyutpAtanimittadevatAprayuktasaMgrAmazArIrarUpeNa paJcavidhaM parasamutthaM, eSu svAdhyAyaM vidadhatassAdhostIrthakRdAjJAbhaGgAdayo doSA bhavanti / ata IdRzaM kAlaM vihAya ucitakAleSu adhyayanaM svAdhyAya ucyate / AdinA pauruSyapekSA grAhyA, tathAca kAlavelAparihAreNa pauruSyapekSayA'dhyayanaM svAdhyAya ityarthaH / sa 10 ca. vAcanApracchanApunarAvartanA'nutprekSAdharmakathAbhedataH paJcavidhaH, ziSyebhyaH kAlikasyotkAlikasya vA''lApakapradAnaM niravadyagranthArthobhayapradAnaM vA vAcanA, gRhItavAcanenApi ziSyeNa sati saMzaye punaH praSTavyamiti pUrvAdhItasUtrAdezzaGkitAdau praznaH pracchanA, svonnatiparAtisandhAnopahAsasaMghoSaprahasanAdibhirvarjitaH saMzayonmUlanAya nizcayadADhAya vA paraM pratya nuyoga iti bhAvaH / pracchanayA vizodhitasya sUtrAdevismaraNaM mA bhUditi tasya drutavilambitA15 didoSazUnyaM ghoSAdivizuddhaM gaNanaM parAvartanA, sUtravadarthe'pi vismaraNasaMbhavena tasya manasA vicintanamanutprekSA, itthamabhyastazrutena kRtaM dharmasya zrutarUpasya vyAkhyAnaM dharmakathA / prajJAtizayaprazastAdhyavasAyapravacanasthitisaMzayocchedaparavAdizaMkAnirAsaparamasaMvegatapovRddhyaticAravizuddhyAdayo'sya phalamiti // adhunA dhyAnasvarUpamabhidhatte20 cetaso yoganirodhapUrvakaikaviSayasthiratApAdanaM dhyAna, yoganirodhaH kevalinAM dhyAnam // cetasa iti / dhyAnazabdo vivakSAbhedena bhAvakartakaraNasAdhanaH, tatra dhyeyaM pratyavyAvRttasya bhAvamAtreNAbhidhAne dhyAtiAnamiti bhAvasAdhanaH, dhyAyatIti dhyAnaM bAhulakalyuTa viSayabhedAt vaiyA vRttyasya do vAcyaH, kriyAprAdhAnyapakSe'pyevameva vAcyam / yadA tu tAdRzakriyANAmAcAryAdi. sambandhitvena kriyAyAH kriyAvatazcAbhedaH svIkiyate tadA''cAryAdaya eva vaiyAvRttyarUpA iti yathAzrutaM AcAryAdirUpatayA veyAvRttyavibhajanaM samyageveti bhaavH|| Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAnam ] nyAyaprakAzasamalaGkRte :227: pratyayena karttasAdhanaH / karaNaprazaMsAparAyAmabhidhAnapravRttau samIkSitAyAM yathA sAdhvasiH chinasIti prayoktRnirvaya'yossatorapyudyamananipatanataMtratvAcchedanasyAsau kartadharmAdhyAropaH kriyate tathA didhyAsorapyAtmanaH jJAnAvaraNavIryAntarAyakSayopazamavizeSataMtratvAd dhyAnAdipariNAmasya kartatvaM yujyate, paryAyaparyAyiNorbhedAccAsya karaNatvamapi / ekvissysthirtaapaadnmiti|" eko'nyArthe'sahAye ca prathameM kevale tathe" ti kozAdekazabdasya bahvarthatve'pi sNkhyaavaacytraikshbdH| 5 vIryavizeSAddhi nirAbAdhe sthAne prajvAlitA dIpazikheva cetasa ekasminviSaye sthiratApAdanaM aniyatakriyArthasya niyatakriyAvizeSakatatvenAvasthApanam , tacca vAkkAyayorapi nirodha eveti proktaM yoganirodhapUrvaketi vAkkAyanirodhapUrvaketyarthaH, athavA manovAkkAyanirodhapUrvaketi tadarthaH, cetazabdasya cintAparaparyAyasya jJAnamarthaH, tasyaiva yaikasminnarthe sthApanaM dhyAnamucyate vyagratve ca tasya jJAnatvameva natu dhyAnatvaM, tathA ca yogatrayanirodhapUrvakaM jJAnasyaikaviSayasthi- 10 ratApAdanaM dhyAnamiti phalitArthaH / vyApakamidaM lakSaNaM chadmasthAnAM kevalinAzca dhyAneSviti sUcayitumuktaM yoganirodha iti, yoganirodhAtmakaM kevalinAM dhyAnamapyetAdRzamevetyarthaH / tatrApi yogatrayanirodhapUrvakaM jJAnasyaikaviSayasthiratApAdanasya sattvAt / nanvekasminnarthe cittasyaikakriyAkartRtvena yadyavasthApanatvasyaiva dhyAnatvaM tayarthavyaJjanayogasaMkrAntiSu arthasaGkame dravyAtparyAye paryAyAJca dravye saGkramarUpe zukladhyAnavizeSe'vyAptamekaviSayakatvAbhAvAditi cenmaivam , 15 ekazabdasya prAdhAnyavAcitvAt , asti hi saGkrame tasya tasya prAdhAnyam / tadidaM dhyAnamAntamauhUrtikameva, na divasamAsAdiparimANaM, tataHparaM durdhyAnatvAd indriyopaghAtaprasaGgAt ata eva na prANApAnavinigraho dhyAnaM, tadudbhUtavedanAprakarSeNa zarIrapAtaprasaGgAt , nApi mAtrAkAlaparigaNanaM dhyAnaM, vaiyagryeNa dhyAnasvarUpahAniprasaGgAt / dhyAnaJcedaM guptyAdibhirbhavati / anyasaMhananinAM tAvatkAlamadhyavasAyadhAraNasAmarthyAbhAvAduttamasaMhananavAnevAdhikArI, uttama- 20 saMhananAni varSabhanArAcavajranArAcanArAcArdhanArAcarUpANIti // nanvanena dhyAnenA''dayassaMgRhItA naveti zaGkAyAM sAmAnyenoktaM dhyAnaM vibhajamAnassarvAnusyUtatvaM lakSaNasyA''viSkaroti tadAtaraudradharmazuklabhedena caturvidham // 1. tathAca manaekAgratAlambanaM dhyAnaM, dhyAnAbhyAsakriyA bhAvanA uktaprakAradvayarahitA yA manazceSTA sA cinteti sUcyate / 2. yoganirodha eva kevalino dhyAnaM na tu cittAvasthAnaM, cittasyaivAbhAvAt yogAzcaudArikAdizarIrasaMyogasamutthA AtmapariNAmavizeSavyApArA eva / 3. saptasaptatilavapramANaH kAlavizeSo muhUrta tadantara evadhyAnaM chadmasthAnAM, tatparato bhAvanA cintA vA bhavet bahuvastusaMkrame sati suciramapi dhyAnapravAho vA bhavenna tvekameva dhyAnaM divasAdimAnaM bhavediti bhAvaH // Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 228 : tattvanyAyavibhAkare [ aSTamakiraNe .. taditi / dhyAnamityarthaH zokAkrandanavilApAdilakSaNamAtam / utsannabaddhAdilakSaNaM raudram / jinapraNItabhAvazraddhAnAdiliGgaM dharmam / abAdhA'saMmohanAdilakSaNaM zuklamiti, vistarastu yathAkramamiti // athA''ttaM lakSayati5 iSTAniSTaviyogasaMyogaroganidAnAnyatamaviSayakaM modvegacintanamAtam / SaSThaguNasthAnaM yAvadidaM bhavati / / iSTAniSTeti / RtaM duHkhaM zArIraM mAnasaJcA'nekaprakAraM, athavA'danamAtrtistatra bhavamAtam / taddhi caturvidhaM, tatraM prathamamiSTAnAM manoharANAM viSayANAM viyoge sati tatprAptyartha sodvegacintanaM arthAntaracintanAdAdhikyena prakRte'varodhaH, te kathaM nAma me syurityevaM vici10 ntanarUpam / dvitIya, aniSTAnAM zabdasparzarasagandhAnAM viSayANAM saMyoge-indriyasambaddha sodvegacintanaM tadviyogAya, kathamahamebhyo vimucyeyeti cetaso nizcalIkaraNam / tRtIyaM, rogasya prakupitAnAM pavanapittazleSmaNAM sannipAtena saMjAtasya zUlajvarAdirUpasya praticikIrSAM pratyAgUrNasyAnavasthitamanasaH dhairyoparamAt sodvegacintanam / caturthaM punaH nidAnaM kAraNaM mokSa sukhaM virahayya punarbhavaviSayakasukhAya hetubhUtaM kAmopahatacetasAM tadviSayakaM sodvegacintanamiti / 15 caturvidhamapIdamA kRSNanIlakApotalezyAbalAdhAnamajJAnaprabhavaM pauruSeyapariNAmasamutthaM pApa prayogAdhiSThitaM paribhogaprasaGgaM nAnAsaGkalpAsaGgaM dharmAzrayaparityAgi kaSAyAzrayopasthAnamanupazamapravardhanaM pramAdamUlamakuzalakarmAdAnaM kaTukavipAkAsadvedyaM tiryagbhavagamanaparyavasAnaM krandanazocanaparidevanatADanAdiliGgagamyaM vijJeyam / dhyAnasyAsya dhyAtAraM darzayati SaSTheti, aviratAssaMyatAsaMyatAH pramattasaMyatAzcA'sya dhyAtAraH kecitpramattasaMyatA nidAnaM varjayitvA 20 pramAdodayodrekAdArttatrayaM vidadhati nApramattasaMyatAdayo'sya dhyAtAra iti bhAvaH // atha raudramAha hiMsA'satyasteyasaMrakSaNAnyatamAnubandhicintanaM raudram / ApaJcamametat // . 1. amanojJavastusambandhena sambaddhasya tadviyogArtha smRtiH manojJavastusaMyogena sambaddhasyAmanojJaviyogArtha smRtiH, prathamo bhedaH, zUlazirorogAdivedanAyA viyogapraNidhAnaM tAdRzavedanAyA abhAve'pi asamprayogacintA dvitIyo bhedaH, iSTavastUnAmiSTavedanAyAzcAviyogAdhyavasAnaM tRtIyo bhedaH, niSevitakAmabhogasamprayogasamprayutasya tadaviprayogasmRtisamanvAhArazcaturtho bheda ityapi kvacit // .. Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAnam ] myAyaprakAzasamalaGkRte : 229 : hiMseti / rodayatIti rudraH krUrastasyedaM karma raudraM tatra bhavaM vA / tadapi caturvikalpaM, hisAnubandhicintanaM - hiMsAnimittaM cintanamAdyaM, asatyanimittaM dvitIyaM, steyanimittaM tRtIyaM, caturthantu saMrakSaNAnubandhi viSayANAM zabdAdInAM tadAnIM manasaH paritoSakarANAM pazcAcca bhRzaM bhIkaraphalAnAM tatsAdhanabhUtAnAzca dhanadhAnyAdInAM saMrakSaNAnubandhidhyAnamityarthaH / tadidaM atikRSNanIla kApotalezyAbalAdhAnaM pramAdAdhiSThAnaM, narakagatiphalAvasAnaM mAraNAbhilASa- 5 maraNehA'paravyasanaprasannatAnirdayatvaparaklezakAritvAdiliGgagamyaM, tIvravadhabandhasaMkliSTAdhyavasAyaprasavamavaseyam / asya dhyAtAramAcaSTe ApaJcamametaditi / dezavirataM yAvadityarthaH / Arttaraudre dhyAne prakRSTatamarAgadveSAnugatatvAt narakAdicaturgatikasaMsArasyaiva hetU bhavato na jAtucinmuktihetU ityavadheyam // samprati dharmadhyAnamAha - AjJApAyavipAkasaMsthAnAnyatamaviSayakaM paryAlocanaM dharmadhyAnam / apramattataH kSINamohaM yAvat // 10 AjJeti, dharmaH kSamAdidRzalakSaNakaH, natsambandhidhyAnaM dharmadhyAnam / taccaturvidhaM, AjJAviSayaka paryAlocanaM, apAyaviSayaka paryAlocanaM, vipAkaviSayaka paryAlocanaM, saMsthAna - viSayaka paryAlocaneceti / tatropadeSTurabhAve'pi mandabuddhitve'pi karmodayAtsUkSmatvAzca 15 vastUnAM liGganidarzanAlA bhe'pi avitathavAdinaH kSINarAgadveSAssarvajJA anyathA santamanyathA na jAnantyeva na bhASanta eva tatkAraNAbhAvAt atassarvathA satyamidaM tacchAsanaM saMsArasAgarottArakazcetyAjJAM pramANIkRtyArthAvadhAraNamAjJAviSayakaM paryAlocanarUpaM prathamaM dhrmdhyaanm| rAgadveSakaSAyendriyavazIbhUtAnAM prANinAM zArIramAnasaduHkhacintanaM dvitIyam, rAgadveSA 1. ekendriyAdInAM vadhavedhabandhanadahanAGkanamAraNAdipraNidhAnaM, pizunAsabhyAsadbhUtaghAtAdivacanapraNidhAnaM, paralokApAyanirapekSaparadravyaharaNapraNidhAnaM zabdAdiviSayasAdhanaparipAlanavyagratvamiti caturvidhaM raudradhyAnamiti bhAvaH // 2. apAyopAyajIvAjIvavipAkavirAgabhavasaMsthAnA''jJAhetuvicayAni ceti caturvidhena saMkSiptamapi dazavidhaM tat / duSTamanovAkkAyavyApArANAmapAyaH kathaM heyaH syAdityevaMbhUtassaMkalpaprabandho doSaparivarjanasya kuzalapravRttitvAdapAyavicayam / teSAmeva kuzalAnAM svIkaraNamupAyaH sa kathamanumeyaH syAditi saMkalpaprabandha upAyavicayaM / asaMkhyeyapradezAtmakasAkArAnAkA ropayogalakSaNAdisvakRta karma phalopabhogitvAdicintanaM jIvavicayam / dharmAdharmAkAzakAlapudgalAnAmanantaparyAyAtmakatvAdivicAro'jIvavicayam / vipAkavicayaM TIkAyAmuktameva / pretya strakRtakarmaphalabhogArthaM punaH prAdurbhAvo bhavaH, sa cAraghaTTaghaTIyaMtravanmUtrapurISAMtra taMtra nibaddha durgandhajaTharapurakoTarAdiSvajasramAvarttanaM, na cA'tra kizcijjantoH svakRtakarmaphalamanubhavatazcetanamacetanaM vA sahAyabhUtaM zaraNatAM pratipadyata ityAdi bhavasaMkrAMta doSaparyAlocanaM bhavavicayam / saMsthAnavicayantu TIkAyAmuktam / AjJA vicayamapi tatraiva AgamaviSayapratipattau tarkAnusAribuddheH puMsaH syAdvAdaprarUpakAgamasya kaSacchedatApazuddhisamAzrayaNIyatvaguNAnucintanaM hetuvicayamiti // 1 Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 230: tattvanyAyavibhAkare [ aSTamakiraNe dibhiH praduSTAntaHkaraNA jantavo mUlottaraprakRtivibhAgasambhUtajanmajarAmaraNagahanavipinaparibhramaNaparizramaprabhavaprabhUtaduHkhAkulAssAMsArikasukhaspRhayAlavazzarIrendriyAdyAzravadvArapravAhapatitA mithyAvAjJAnAviratipariNatA yathAyogamArttaraudradhyAnavizeSAbhyAM paryAptaM karmajAla. mAdAya dIrghakAlaM narakAdigatiSvapAryayujyante / kecidihApi kRtavairAnubandhAH parasparamAkrozavadhabandhAdyAkrozabhAjaH klizyanta ityevaM pratyavAyaprAye'smin saMsAre udvegArthamapApAnAM vicintanaM dvitIyaM dharmadhyAnam / vipAkaH karmaphalAnubhavastadvivekaM prati praNidhAnaM vipAkaviSayakaparyAlocanaM, tatra jJAnAvaraNAdyaSTavidhaM karma prakRtisthityanubhAvapradezabhedabhinnamiSTAniSTavipAkapariNAmaM jaghanyamadhyamotkRSTasthitikaM narakAdivividhavipAka, tadyathA jJAnA varaNAdurmedhastvaM, darzanAvaraNAcakSurAdivaikalyaM nidrAAdbhavazca, asaadyAd dukhaM savedyAtsukhAnu10 bhavaH, mohanIyAdviparItagrAhitA cAritravinivRttizca, AyuSo'nekabhavaprAdurbhAvaH, nAmno'zubha prazastadehAdinirvRttirgotrAduccanIcakulotpattiH, antarAyAdalAbha iti, evaM niruddhacetasaH karmavipAkAnusmaraNaM tRtIyaM dharmadhyAnaM / lokadravyasaMsthAnasvabhAvAvadhAnaM saMsthAnaviSayakaparyAlocanam , lokasya dravyasya ca saMsthAnamAkAravizeSaH, lokasyAdhomukhamallasaMsthAnamadholokaH, tadu dhvaM jhallAkRtistiryaglokaH, sa ca jyotiya'ntarAkulo'saMkhyeyadvIpasamudrapariveSTitaH Urdhvaloka 15 UrvIkRtamRdaGgAkRtirutkRSTazubhapariNAmopetaH kalpopapannakalpAtItadevavyApRta ityevaM vicA raNA, dravyANAM tAvad dharmAdhI lokAkArau gatisthitihetU , AkAzamavagAhalakSaNaM, AtmAna upayogalakSaNAzzarIrAdarthAntarabhUtA arUpAH kartAra upabhoktAro nijakarmaNAM zarIrAkArA muktau tribhAgahInAkArAH, kAlo vartanAdipariNAmI samayAtmakaH, pudgaladravyaM zarIrAdi kArya, dravyaJcotpAdavyayadhrauvyayuktamanantadharmAtmakaM nityAnityaikAnekabhedAbhedasadasadAdisvarUpa20 mityevaM praNidhAnaM caturthaM dharmadhyAnamityarthaH, nanu bhAvanAnAM dharmadhyAne'ntarbhAvastajjAtIyatvA diti cenna, anityAdiviSayavicintanasya jJAnarUpatve bhAvanAvyapadezAt , ekAgracintAnirodharUpatve dharmadhyAnatvAdityevaM prvRttinimittbhedaat| dhyAnoparamakAlabhAvitvAcca bhAvanAnAM tatothAntaratvAt / asya dhyAtAramAhApramattata iti, sarvapramAdai rahitA apramattAstebhya Arabhya kSINamohaparyantavartino'sya dhyAtAraH, atra lakSaNaghaTakatayA dhyAnakAraNabhUto dhyAtavyavastu25 nirdezo dharmadhyAnAvAntarabhedaH, apramattata ityAdinA dhyAtArazca pradarzitA upalakSakatayA / tena jJAnadarzanacAritravairAgyaviSayA bhAvanAH, yogyadezakAlA''sanavizeSA vAcanAdyAlambanaM manonirodhAdikramaH, anityatvAdibhAvanAH lezyAvizeSaH zraddhAnAdiliGga suralokAdiphalaM ca gRhyate / sadA hi jJAnaviSayako'bhyAso'zubhavyApAranirodhena cetasa ekasmin viSaye'vasthApako vizuddhikRd bhavanirvedakRcca bhavati, evaM ca jJAnena jJAtaparamArthoM niSprakampaM Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pyAnam ] - myAyaprakAzasamalate / dhyAyAyati / zaGkAdidoSarahitatvAtprazamasthairyAdiguNagaNopetaH tattvAntare'bhrAntacitto darzanazuddhyA dhyAnAya pravartate, cAritrabhAvanayopAttakarmakSapaNamanupAttAzubhAnAdAnaM samyaktvAdizubhakarmAdAnamayatvena dhyAnazca prApnoti, jagattattvasya samyagjJAnAdviSayasnehasaGgAbhAvAdiha lokAdisaptabhayarAhityAdihaparalokAkAMkSAvaidhuryAt tathAvidhakrodhAdirAhityAcca vairAgyabhAvitamanA dhyAne nizcalo bhavati, apariNatayogAdInAM yuvatyAdivyatiriktApekSayA vijano dezo 5 dhyAnayogyadezaH, yuvatyAdiyutadezastu sarvadA varNya eva / pariNatayogAnAM sunizcalamanasAM tu janAkIrNo janazUnyo vA dezo dhyAnAya kalpate / yatra kAle manoyogAdisvAsthyamuttamaM labhate sa eva dhyAnakAlo na tu divasanizAvelAvizeSAH / yA kAcinniSaNNatAdirUpA dehAvasthA prakRtadhyAnAnavarodhinI sa evA''sanavizeSo grAhyo na tvidamevAsanaM kAryamiti niyamaH / zrutadharmAnugatAnAM vAcanapracchanaparivartanAnucintanAdInAM cAritradharmAnugatAnAM sAmA- 10 yikAdisAmAcArINAM samyagAsevanayA varaM dharmadhyAnaM samArohati, yoganirodhakramastu dharmadhyAne na niyamitaH parantu yathA svAsthyaM bhavettathA kAryaH / dharmadhyAnoparame'pi sadA sAdhunA'nityAzaraNaikatvasaMsArabhAvanAH sacittAdiSvanabhiSvaGgabhavanirvedAdisthiratAyai bhAvanIyAH / atra sthitasya kramavizuddhAH pItapadmazuklalezyAstIbramandAdibhedA anukUlA bhavanti / AgamopadezA''jJAnisargatastIrthaMkaraprarUpitAnAM dravyAdipadArthAnAM zraddhAnamasya liGgaM, sUtramAgamaH, 15 tadanusAreNa kathanamupadezaH, artha AjJA, nisargaH svabhAvaH / tathA jinasAdhuguNotkIrtanaprazaMsAdAnavinayasampannaH zrutazIlasaMyamarato dharmadhyAyIti vijJAyate, tathaivaM dhyAyatassuralokAdikaM bhavatIti dharmadhyAne nimittAni vijJeyAni / kSINamohaM yAvaditi, upazAntamohakSINamohayostu zukle dhyAne vakSyamANe prAthamikadvibhede api bhavata ityapi bodhyam // athAntimaM zukladhyAnamAha . ... 20 AjJAdyaviSayakaM nirmalaM praNidhAnaM zuklam / tacca pRthaktvavitakaikatvavitarkasUkSmakriyavyuparatakriyabhedena caturvidham // AjJAdIti / AjJApAyAdyaviSayakanirmalapraNidhAnatvaM lakSaNaM A"divAraNAya nirmaleti, dharmadhyAnavyAvRttaye AjJAdyaviSayaketi, tAdRzajJAnavAraNAya praNidhAnamiti / lakSaNenAsya bhedAprApteH kaNThatastamAha tacceti / pRthaktvavitarkamAdyaM, pRthaktvena bhedena-vistIrNa- 25 bhAvena vitarkaH zrutaM yasmistatpRthaktvavitarka, ekatvavitarka dvitIyaM, ekatvenAbhedena vitarko vyaJjanarUpo'rtharUpo vA yasya tadekatvavitarka, sUkSmakriyaM tRtIyaM, sUkSmA kriyA yasmintatsUkSmakriyaM, atrocchvAsanizvAsAdikAyakriyA sUkSmA bhavati, vyuparatakriyaM turya, vyuparatA yogAbhAvAt kriyA yasya tadvyuparatakriyamiti vigrahaH / / . Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvanyAyavibhAkare [ aSTamakiraNe atha pratyekaM teSAM bhAvamAha pUrvavidAM pUrvazrutAnusArato'nyeSAM tamantareNArthavyaJjanayogAntarasakrAntisahitamekadravya utpAdAdiparyAyANAmanekanayairanucintanaM pRthaktvavitarkam / idaM savicAram // 5. pUrvavidAmiti / ekasmin dravye pudgalAtmAdirUpa utpAdavyayadhrauvyamU"mUrtanityAnityAdiyathAyogyaparyAyANAM nAnAnayairdravyAstikAdibhiranucintanaM smaraNaM, kathamityatrAha pUrva vidA pUrvazrutAnusAreNa, anyeSAM marudevyAdInAM tamantareNApi khiyaH pUrvazrutAnadhikArAt / etena pUrvajJAnasyaikAntaniyamo nAstIti sUcitam , pUrva praNayanAt pUrvANi caturdaza, tadvidaH pUrvavida steSAM pUrvavidAM, punaH kathaMbhUtaM cintanamityatrAhArthavyaJjanayogAntarasaGkrAntisahitamiti / 10 artho dhyeyaH-dravyaM paryAyo vA, vyaJjanaM tasya vAcakaM vacanaM, yogaH kAyavAGmanaHkarma lakSaNaH, anyo yogo yogAntaraM teSAM saMkrAntiH parivartanaM dravyaM vihAya paryAya paryAya vihAya dravyaM yadupaiti sA'rthasaGkrAntiH, ekaM zrutavacanamupAdAya vacanAntaramAlambate tadapi vihAyAnyaditi vyaJjanasaGkrAntiH, kAyayogaM tyaktvA yogAntaraM gRhNAti tacca tyaktvA' nyayogamiti yogasaGkrAntiH, arthavyaJjanayogAntarasahitatvAdidaM dhyAnaM savicAramucyata 15 ityAzayenAhedamiti / savicAramiti, saha vicAreNArthavyaJjanayogAntarasaGkrAntyA vartata iti savicAram / yogAntarasaGkrAntirUpatvAdasya dhyAnasya yogatrayavyApAravatassambhava ityapi padenAnena sUcyate // atha dvitIyaprakArabhAvamAha pUrvavidAM pUrvazrutAnusAreNA'nyeSAM tadbhinnazrutAnusAreNA'rthavyajanayo20 gAntarasaGkrAntirahitamekadravye ekaparyAyaviSayAnucintanamekatvavitarkam / .. idantvavicAram // ... pUrvavidAmiti / vyAkhyAto'rthaH, tadbhinnazrutAnusAreNeti, atra marudevyAdInAM dravyazrutAbhAve'pi yatkiJcit zrutamastyeveti-sUcayituM tamantareNetyanuktvA tadbhinnazrutAnusAreNetyuktam / arthavyaJjanayogAntarasaMkrAntiratra nAstItyAhArthavyaJjanayogAntarasaGkrAntirahitamiti, ekadravya 25 iti, abhedeneti zeSaH, abhedenaikadravye paryAyaviSayakAlocanamityarthaH, dravyAbhinnaparyAya. viSayakaM paryAyAbhinnadravyaviSayakaM veti yAvat / arthavyaJjanayogAntarasaMkrAntirahitatvAdevedaM dhyAnamavicAramucyata ityAhedantviti // Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhyAnam ] atha sUkSmakriyamAha - nyAyaprakAzasamalaGkRte : 233 : sUkSmakAya kriyApratiruddhasUkSmavAGmanaH kriyasya sUkSmaparispandAtmakakriyAvaddhyAnaM sUkSmakriyam / idamapratipAti, pratipAtAbhAvAt // sUkSmakAya kriyeti / mokSagamanapratyAsannasamaye kevalino manovAgyogadvaye niruddhe satyardhaniruddhakAyayogasyocchvAsa niHzvAsalakSaNA tanvI kriyaiva yatra tathAvidhaM sUkSmakriyAtmakaM 5 dhyAnamityarthaH / prathamaM manoyoganigrahe tato vAgyoganigrahe dhyAnamidaM bhavati / dhyAturasya pariNAmavizeSasya pravardhamAnatvenedaM dhyAnamapratipAtItyucyate, ityAhedamiti, hetumAha pratipAtAbhAvAditi, pariNAma vizeSasyetyAdiH || atha vyuparata kriyamAcaSTe niruddhasUkSma kAyaparispandAtmakakriyasya dhyAnaM vyuparatakriyam ida- 10 mapyapratipAti / Aye dve ekAdazadvAdazaguNasthAnayorantye dve kevalina eva trayodazacaturdazaguNasthAnakrameNa // niruddheti / zailezyavasthAvasthitAnAM manovAkkAyayogatrayarahitAnAM yaddhyAnaM tadvadyuparatakriyamucyate / nanu zukladhyAnasyAntimabhedadvaye manaso'bhAvena manovizeSarUpadhyAnatvaM kathamasta cenna manomAtrasya dhyAnarUpatvAbhAvAt kintu sunizcalasyaiva yogasya tathAtvAt tasya kevali - 15 nassayoginassUkSma kriyAtmake dhyAne'kSateH kAyAtmakayogasya sunizcalatvAt na ca tathA'pyayogino dhyAne caturthe yogasyApi kAyasyAbhAvena tatrA'nupapattitAdavasthyamiti vAcyam, kulAlacakrabhramaNavanmanaHprabhRtiyogoparame'pi pUrvaprayogAddhyAnopapatteH, dravyamanaso'bhAve'pi bhAvamanasassattvena dhyAnasaMmbhavAt cetaso jJAnarUpatvenaikaviSayasthirIbhUtajJAnapariNAmarUpa"yAnasyAtrApyakSatatvAcca // pravardhamAnapariNAmavizeSavazvAdidamapyapratipAtItyAhedamapIti / 20 zukrudhyAnasyAdhikAriNamAhAdye iti / pRthaktvavitakatvavitarke ityarthaH, ekAdazadvAdazaguNasthAnayoriti / yathAkramamiti zeSaH, tathAca pRthaktvavitarka mekAdaze, ekatvavitarka dvAdaza ityarthaH / antimAvadhi pradarzanaparamidaM, nAgrimaguNasthAnavarttinI ime bhavata iti bhAvaH / pRthaktvavitarkasyAspUrvaguNasthAnAdivarttinassambhave'pi na kSatiH / ekatvavitarkantu dvAdazaguNasthAna eva / apUrvaguNasthAnAdAdvAdazamidamapIti kecit / antye dve iti sUkSmakriya - 25 30 Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 234 : tasvanyAyavibhAkare. [ aSTamakiraNe vyuparatakriye ityarthaH, sUkSmakriyaM sayogino vyuparatakriyamayogina iti tAtparyam / atra bhAvanAdezakAlAsanavizeSA dharmadhyAnavat / dhyAtavyA avAntarabhedA dhyAtArazca mUla eva pradarzitAH, kSAntimArdavArjavAdInyAlambanAni, manoyoganigrahastato vAgyoganigrahastataH kAyayoganigraha iti bhavAntakAle kevalina Azritya yoganigrahakramaH, chadmastha stribhuvanaviSayamantaH5 karaNaM prativastu tyAgalakSaNakrameNa saMkocyANau vidhAyA'tIva nizcalazzuklaM dhyAyati, jinastu caramadvayadhyAtA tato'pi prayatnavizeSAnmano'panIyAvidyamAnAntaH karaNo bhavati / tatrApi zailezImaprApto'ntarmuhUrttenA''yaM zailezyAzca dvitIyaM dhyAyati / AzravadvArApAyAn saMsArAzubhAnubhAvaM anantabhava saintAnaM vastuvipariNAma cintayatIti bhAvanA, AdyadvayabhedApekSayA'sya bhAvanA, zukulezyA prathamatrayabhede'ntime ca lezyAviraho bodhyaH / avadhAsaMmoha viveka10 vyutsargA liGgAni / zubhAsssravanirjarAnuttarAmarasukhAni dvayozzuklayoH, antyayostu paramanirvANaM phalamiti bodhyam // atra dhyAne SoDazapAdAtmaka ekendriyavikalendriyasthAvara saMjJya saMjJimanujagatitra sakAyapazcendriyayogatrayakaSAyacatuSTayAhArakAnAhAra kopazamakSayopazamakSAyika samyaktvavedatrikajJAnatrikadarzanatrikabhavyAbhavyamidhyAtva sAsvAdanamizrA viratideza viratigatitrikAjJAnatrikalezyA15 SaTkakevalajJAnadarzana sAmAyikachedopasthApanIyaparihAravizuddhisUkSma samparAyayathAkhyAtamanaH paryavAn SaTUtriMzadvidhAnAzritya vicAryamANe, ekendriyavikalendriyasthAvarAsaMjJinAM manaso'bhAvena naikavidhamapi dhyAnaM sambhavati, manujagatitrasakAya paJcendriyakSAyika samyaktvabhavyeSu pratyekaM SoDazavidhadhyAnasya sambhavaH, yogatrayAhArakatvayoH paJcadazavidhadhyAna sAmAnAdhikaraNyasya sambhavaH, vyuparata kriyAtmaka dhyAnavizeSasAmAnAdhikaraNyAsambhavAt / upazamasamyaktva kaSAya20 catuSTayavedatriSu trayodazavidhadhyAna sahacAritvasya sambhavaH, kSINamohAdiguNasthAneSveSAmasambhavena tatsthAnabhAvyekatva vitarka sUkSma kriyavyuparata kriyaissahacAritvAsambhavAt / jJAnatrikadarzanatrikasaMjJitveSu caturdazavidhadhyAna sahavRttitvasambhavaH, manovirahakAlabhAvi sUkSmakriyavyuparata kriyadhyAnavizeSa sahavRttitvAsambhavAt / anAhArakatva kevalajJAnadarzaneSu sUkSmakriya - vyuparatakriyadhyAnavizeSasAmAnAdhikaraNyameva / trayodazacaturdazaguNasthAna bhAvitvAtteSAm / 25 itaradhyAnAnAM manoviSayakatvAcca / paJcasu lezyAsu kSAyopazamikasamyaktve ca dvAdazadhyAna saha 1. kAyayoga eva sUkSmakriyasya bhAvAt ekatvavitarkasya kAyavAGmano'nyatamayoga eva bhAvAt pRthaktvavitarkasya tu manovAkkAyayogavyApAravata eva bhAvAditi bhedo vijJeyaH // 2. aNorapItyarthaH // 3. bhAvinArakAdyapekSayeti bhAvaH // Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirjarA ] nyAyaprakAzasamalaGkRte cAritvaM, zukladhyAnasAmAnAdhikaraNyAbhAvAt / zuklalezyAyAzca vyuparata kriyAtiriktadhyAnaviziSTatvaM, ayogini lezyA vaidhuryAt / sAmAyikachedopasthApanIyayornidAnAtiriktArttabhedatrayaM dharmadhyAnacatuSTayaM pRthaktvavitarkaca bhavati / parihAravizuddhikasyA'nantaroktAni pRthaktvavitarkavirahitAni bhavanti zreNiprAtyabhAvAt / sUkSmasamparAyasya pRthaktvavitarkaM dharmacatuSTayaM vA / dazamaguNasthAnamAtravRttitvAttasya yathAkhyAtasya caturvidhaM zukladhyAnaM dharmadhyAnaM vA / manaH paryavajJAnino 5 nidAnAtiriktamArttatrayaM dharmacatuSTayaM zukasyAdyadvaya bhavati / gatitrikAjJAnatrikAviratidezaviratyabhavyatAmidhyAtvasAsvAdanamizrabhAvAnAM dhyAnASTaka sAhacaryaM dharmazuklAbhAvAditi dik // : 235 : athA'bhyantara tapobhedasyAvAntaramantimaM vyutsargamAha - aneSaNIyasya saMsaktasya vAnnAdeH kAyakaSAyANAJca parityajanamutsargaH // iti nirjarAtastvam // aneSaNIyasyeti / vividhasyotsargo vyutsargaH, vyutsarjanaM vyutsargaH / sa dvividhaH, bAhya Abhyantarazceti / aneSaNIyasya saMsaktasyAnnapAnopadhyAderbAhya dravyasya zAstroditavidhinA parityAgo bAhyavyutsargaH / Abhyantarastu paryantakAle kAyasya saMsAraparibhrAmakakaSAyANAM karaNatrikaiH kRtakAritAnumatibhizca parityAgaH, tadetadabhiprAyeNa samucitya tatsvarUpamAhAneSa - NIyasyeti / na cA'parigrahAdasya gatArthatvamiti vAcyam, tasya dhanahiraNyAdyamUrcchAviSayaka - 15 tvAt / naca prAyazcittAntargato'yamiti vAcyam, tasya pratidvandvyaticArasApekSatvAt, asya tu nirapekSatvAt / nacA'nekatrAsya vacanamanarthakamiti vAcyam kacitsAvadyapratyAkhyAnAt, kvacinniravadyasyApi niyatakAlaM pratyAkhyAnAt kvaciccA'niyatakAlamiti nivRttidharmasya puruSazaktyapekSatvAduttarottaraguNaprakarSAdutsAhotpAdanArthatvAzca na paunaruktyamitibhAvaH / atha nirjarAM nigamayatItIti // iti tapogacchanabhomaNi - zrImadvijayAnaMda sUrIzvara paTTadhara- zrImadvijayakamalasUrIzvaracaraNanalinasanyastAtmabhaktibhareNa tatpaTTadhareNa vijayalabdhisUriNA vinirmitasya tattvanyAyavibhAkarasya svopajJAyAM nyAyaprakAzavyAkhyAyAM nirjarAnirUpaNaM nAmASTamaH kiraNaH // 1. aticAravizeSApekSaNarahitatvAt, sAmAnyena nirjarArthatvAditi bhAvaH // 10 20 Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 236 : tattvanyAyavibhAkare [ navamakiraNa athokta AgantukakarmanirodhakassaMvaro baddhakarmavidhvaMsikA nirjarA ca, tatra kimAtmakaH karmaNAM bandhaH kena vA sa ityAkAMkSAyAmupodghAtasaGgatyA baddhakarmaNAmityAdinirjarAlakSaNena bandhasya smRtatvAtprasaGgasaGgatyA'vasarasaGgatyA vA bandhaM nirUpayitukAmaH prathamaM bandhaM lakSayati AtmapradezaizzubhAzubhakarmasambandho bndhH|| 5 Atmapradezairiti / sahArthe tRtIyA, Atmapradezairasaha zubhAnAM puNyarUpANAmazubhAnAM pApAtmakAnAJca karmaNAM pudgalavizeSANAM sambandho nIrakSIravatparasparAzleSaH kathaJcidbhedAbhedarUpastadatiriktasambandhAbhAvAt sambandhanarUpatvAdbandha ityarthaH / AtmanA saheva sambaddhAnAM karmapudgalAnAM sambandho bandha ucyate na ghaTAdinA pudgalasambandhasyeti sUcayitu mAtmetyuktaM, pradezena sahA'pi bandha iti sUcayituM pradezairiti / atra zubhAzubhakarmasa10 mbandhasyaivabandharUpatvaM vivakSitaM, na tu zubhAzubhAtmakakarmavargaNAnAmityabhiprAyaM sUcayituM zubhAzubhakarmasambandha iti, ata eva puNyapApAbhyAM bandhasya pRthagupAdAnaM kRtam / vastutaH karmaNazzubharUpatvamazubharUpatvaJceti dvaividhyameva, ubhayavidhenA'pi karmaNA sambandho bandho bhavatIti sUcayituM zubhAzubheti, karmapadena karmayogyapudgalA grAhyAH, jIvagrahaNa pUrvaM teSAM karmapariNAmAbhAvAt / zubhAzubhakarmapadenottaraprakRtibodhAttasyaiva bandho lakSito 15 na mUlaprakRtibandhastathAcA'vyAptistatra syAttadvAraNAyAtmapradezaiH karmasambandho bandha ityeva lakSaNazarIraM vijJeyam / ayazca bhAvabandha ucyate / yastu prayogabandho visrasAbandhazca dravyaMbandharUpassa nehavivakSito'prakRtatvAt / AtmapradezaiH pudgalasambandhasya na bandhatvaM, muktAtmanA jIvena saha pudgalasambandhasattvAt , pudgalAnAM vyApakatvAt lokasyAJjanacUrNapUrNasamudkava tpudgalaiH paripUrNatvAt karmapadopAdAne ca karmayogyapudgalAnAmeva graheNa tatsambandhasya tatra 20 virahAnna kSatiH, rAgAdiguNayogAddhi jIvaH kAyAdiyogena karmavargaNAyogyapudgalaskandhAnA dAya karmarUpatayA pariNamayyA''tmasAtkaroti nAnya iti, Atmapradezairityanena jIvassvapradezAvagADhameva dalikaM gRhNAti na tvanantaraparamparapradezAvagADhaM, tatrA'pi ekasmin jIvapradeze yadavagADhaM grahaNaprAyogyaM dalikaM tadekamapi sarvairevAtmapradezaigRhNAti tasya sarvapradezAnAM zRMkhalAvayavAnAmiva parasparaM saMbaddhatvAt , vyApriyamANe caikapradeze'nantaraparamparatayA tadra25 vyagrahaNAya sarvapradezAnAmapi vyApriyamANatvAttathA sarvatrApi sarvapradezeSvapi sarvAn grahaNa prAyogyAnavagADhAn skndhaansvairevaa''tmprdeshairgRhaatiitypyrthssuucitH| nanu karmaiva nAsti kutastasya jIvapradezairasambandha iti cenna, AtmA svarUpeNa zazvajjJAnavAna tatsvabhAvatvAt , yo 1. prayogeNa bhAvabandho dravyabandhazca bhavati tatra prayogajanyo dravyabandho neha vivakSitastena bhAvabandhasya prayogajanyatve'pi na kSatiritibhAvaH // Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bandhaH ] nyAyaprakAzasamalaGkate / yatsvabhAvassa zazvattadvAn yathoSNasvabhAvo vavizzazvadauSNyavAn jJAnasvabhAvazcA''tmAtatasso'pi zazvasadvAnityanumAnena zazvajjJAnavataH svagocarajJAna pratibandhadarzanena tatpratibandhakajJAnAvaraNAdikarmasiddheH, bhUtAviSTapuruSasya svajJAnapratibandhakabhUtavat / tacca karmapaugalikameva, nAtmaguNarUpaM, amUrteranugrahopaghAtAbhAvAt AkAzaM hyamUrta digAdInAmamUrtAnAM nAnuprAhakaM na vopaghAtakazca dRSTaM tathaivAmUtaM karma kathamamUrtasyAtmano'nugrahopaghAtayo- 5 heturbhavet / na ca tathApi kathaM mUrtena karmaNA'mUrtasyAtmano bandho nahi pudgalenAmUrtena amU "nAmAkAzAdInAmanugrahopaghAtau dRSTAvitivAcyam , AtmanaH karmasambandhasyAnAditvenaikAntikAmarttatvAsiddheH / ata evAmartasya jJAnasya kathaM martena jJAnAvaraNIyena pratibandha iti zaMkApi parAstA kathaJcinmUrtAdAtmano jJAnasya sarvathA bhedAbhAvena tasyA'pi kathaJcinmUrtatvAt / evaJca nikhilakarmAtmakasya karmAdhArabhUtasya sarveSAmaudArikAdizarIrANAM kAraNabhU- 10 tasya pravAhato'nAdirUpasya AmokSaM jIvAvinAbhUtasya kArmaNazarIrasya mithyAtvAdiprasUtasya siddhau taccharIrayukto jIvaH karmaprAyogyavargaNA audArikAdivargaNAzca gRhNan yogavAn kaSAyasnehAnuliptaH karmarajobhiraudArikAdizarIraizca kathazcidabhedena sambadhyate, ata eva ca tadavacchinnasyAtmanassukhaduHkhAnubhavaH, svavIryeNaudArikAdipudgalAnAM cetanatayA pariNamitatvAt / anyathA zarIrasya jIvAdatyantabhedAttadavacchedena tasya sukhaduHkhasaMvedanaM na syaaditi| 15 na ca kArmaNazarIrasya mUrttatve audArikA dizarIravattasyaindriyakatvaprasaGga iti vAcyam , mUrtamAtrasyandriyakatvamiti niyamAbhAvAt , atyantasUkSmatayA pariNatatvena tasya vaikriyAdizarIrasyeva carmacakSuSAmatIndriyatvopapatteH / kArmaNazarIravattva eva jIvo bhavAntaraM prApnoti, nAnyathA, audArikAdizarIrasya tadbhava eva tyAgAt zarIrAntarasya cAbhAvAt / na cA'zarIrasyaiva bhavAntaraprAptiriti vAcyam , sadehasyaiva tasyA'tra gamanadarzanenA'nyatrA'pi tathA'numA- 20 nAt , ata eva pUrvaprayogAdevAzarIrasya muktasya gamanamuktaM, na cA'cetanasya kathaM dezAntaraprApaNasAmarthyamiti vAcyam cetanAdhiSThitasyAcetanasyA'pi potAderiva dezAntaraprApaNasAmo 1. akhilajJeyajJAtRsvabhAvasyAtmano jJAnaM- sapratibandhaka, svagocarajJAnapratibandhadarzanAt bhUtAviSTapuruSajJAnavat ityanumAne tena bhUtAviSTapuruSajJAnapratibandhakabhUtavat nikhilajJeyajJAtRsvabhAvasyAtmano'pi jJAnasya pratibandhakaM karma siddhayati tena ca kArmaNazarIramArabhyate, tadabhAve audArikAdizarIrasambandhAsiddheH, na 95 hi mUrtAmUrtayoghaMTAkAzayorivaudArikAdizarIrAtmanoH prspraanuprveshssmbhvti| na ca kathaM kArmaNazarIrasyAtmanAmartena sambandhaH, anAdikAlAdAtmanA kathaJcittAdAtmyasyAbhyupagamyamAnatvena tatra paryanuyogA sambhavAt / jIvakarmasaMyogasyAnAditve'pi bIjAGkarayormadhye'nivartitakAryasya kasyacinnAzaH tatsamAnanAzavat tapassaMyamAdyapAyAtsa vyavacchidyata iti bodhyam // Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 238 : tattvanyAyavibhAkare [ navamakiraNe palambhAt / tasmAtkArmaNazarIreNAnAdisambaddhasyA''tmanassaMsAriNa audArikAdizarIrasambandhAdbandhasiddhiriti // nanu kAraNamantareNa na kApi kArya dRSTaM, bandhazca kArya tenApi sakAraNena bhavitavyaM, yadyakasmAtsa tarhi mokSo'pi tathaiva syAt na ca tau tathA, tadartha kriyAyAH virodhaprasaGgAt 5 ato bandhakAraNanirdezo'vazyaM vAcya iti tatkAraNAnyAha sa ca mithyAtvAviratikaSAyayogairyathAyogaM samutpadyate / sa ceti / bndhshcetyrthH| nanu bandhakAraNatA midhyAtvAdInAM samudAye vA syAdavayave vA syAdityAzaGkAyAmAha yathAyogamiti / tathAca na sarveSAmeva hetutvamapi tu mithyAdRSTe zcatvAraH samuditA bandhahetavaH, sAsvAdanasamyagdRSTisamyamithyAdRSTyasaMyatasamyagdRSTInAma10 viratyAdayastrayaH, saMyatAsaMyatasyAviratimizrau kaSAyayogau ca, pramattasaMyatasya, apramattAdInAM caturNA ca kaSAyayogau, zAntakSINakaSAyasayogakevalinAM yoga eva, ayogakevalinAM na bandhahetuH / tatrApi mithyAtvAdIni avAntarabhedaviziSTAni pratyekaM bandhakAraNAni, nahi sarvANi mithyAtvAdIni ekatra jIve yugapatsambhavanti nA'pi hiMsAdayaH sarve pariNAmA iti yathAyogazabdarahasyArthaH / yadyapi tattvArthe pramAdamapi gRhItvA paJcahetukatvaM 15 bandhasyoktaM, tathA'pyatra karmagranthAnusAreNa cAturvidhyamuktam , tatra prakarSaNa mAdyatyaneneti pramAdaH, viSayakrIDAbhiSvaGgaH, yatnArabdhe'pyanutthAnazIlatA vA / pracurakarmendhanaprabhavanirantarAvidhyAtazArIramAnasAnekaduHkhahutavahajvAlAkalApaparItamazeSameva saMsAravAsagRhaM pazyaMstanmadhyavartyapi, sati ca tannirgamanopAye vItarAgapraNItadharmacintAmaNau yasmAdvicitrakarmo dayasAcivyajanitAtpariNAmavizeSAdapazyanniva tadubhayamavigaNayya viziSTaparalokakriyAvimukha 20 evA''ste jIvassa khalu pramAdastatra hetavo'STau, ajJAnaM-mUDhatArUpam , kimevaM syAdanyathAve tyAdirUpassaMzayaH, viparyastatApratipattirUpaM mithyAjJAnaM, rAgo dveSo vismaraNazIlatA lakSaNasmRtibhraMzaH, arhatpraNItadharmAnAdarAtmako'nudyamaH, manovAkAyAnAM duSTatAkaraNamiti, pramAdo'yaM madyaviSayakaSAyAdimirjAyata iti mithyAtvAdicaturvidheSveva yathAyathamantarbhAva ___ iti kRtvA lAghavArthinA mUlakAreNa pRthaGnokta ityavadheyam / ete catvAro bandhasya sAmAnya25 hetavo vizeSahetavastu pradoSanihnavAdayo'pra AvedayiSyante iti dik // ... tatra mithvAtvAdInAmavAntarabhedApekSayA bandhasya saptapaJcAzadvidhatvAttAnAkhyAtumAdau mithyAtvaM nirvakti Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mithyAtvam ] nyAyaprakAzakhamalate tatrAyathArthazraddhAnaM mithyAtvam / taccA''bhigrahikAnAbhigrahikA''bhinivezikasAMzayikAnAbhogikabhedena paJcavidham / / ___ tatreti / mithyAtvAdicatuSTaya ityarthe / yathArthazraddhA hi samyagdarzanaM, tadviparItaM mithyAtvaM, tattvArthazraddhAnAbhAvo'tatvAdhyavasAyarUpaH, na tu viparyastazraddhAnaM vivakSitaM, sAMzayikAdAvasambadhyamAnatvAt tathA ca teSAmasamyagrUpatayA samyagdarzanaviparItatvAnnAsaGgrahaH / tadvibhajate 5 tazceti // athA''bhigrahikamAcaSTekudarzane saddarzanajanyaM zraddhAnamAbhigrahikam // kudarzana iti / kudevakugurukudharmamaye darzane saddarzanamiti mAnyatA / idameva darzana samIcInaM nAnyadityevaM vA yacchraddhAnaM, darzanAbhAse tasmin grAhyatvamatistadabhigraha Agrahasta- 10 nivRttatvAdAbhinahikaM mithyAtvamucyata iti bhAvaH / kudarzanavizeSyakasadarzanatvaprakArakajJAnajanyazraddhAnatvaM lakSaNam / saddarzane saharzanatvaprakArakajJAnajanyazraddhAnavAraNAya kudarzanavizeSyaketi / kudarzanaM darzanarmitizraddhAnasya mithyArUpatvAbhAvAtsaditi, kudarzanaM tucchamiti jJAnajanyasvadarzanazraddhAne'tiprasaktinivAraNAya saddarzanatvaprakAraketi / ahaMdarzanaM satyamanyadveti sAMzayikamithyAtve vyabhicAravAraNAya janyazraddhAnamiti / evamapre'pi yathA- 15 sambhavamUhyam // anAbhigrahikamabhidhatte sarvadarzanavizeSyakasamatvaprakArakapratipattiprayojakaM zraddhAnamanAbhigrahikam // sarvadarzaneti / sarvANi darzanAni samIcInAnyeveti manvAnassarvatra sAmyatayA zraddhAM 20 vidadhAti sA zraddhA anAbhigrahikamithyAtvamiti bhaavH| tathA manvAno yadA sandegdhi tadA sAMzayikaM mithyAtvaM bhavati tadvAraNAya zraddhAnapadam / atra tAdRzapratipattijanyaM zraddhAna 1. lakSaNamidamupalakSaNaM tena saddarzanadharmikakudarzanatvaprakArakajJAnanibandhanazraddhAnatvasyA'pi saGgrahaH / darzanazabdopAdAnena devagurudharmANAmapi tadantargatatayA te'pi gRhItA eveti na nyUnatA bodhyA // . .. 2. evaM devagurudharmANAmapi grahaNaM vijJeyam // Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvanyAyakmiAkare [ navamAkaraNe janakamapyanAbhigrahikaM bhavatIti sUcayituM pUrvatra janyatayA'tra ca janakatayA lakSaNamabhihitamiti dhyeyam // AbhinivezikamAkhyAti tattvavettRtve'pyatadartheSu tadarthatA'bhigraha AbhinivezikaM // 5 tatvavettRtve'pIti / zAstratAtparyabAdhapratisandhAnatve'pItyarthaH / tena zrIjinabhadrasiddha senAdiprAvacanikapradhAnavipratipattiviSayake pakSadvaye'pyanyatarasya vastunaH zAstrabAdhitatvAt tadanyatarazraddhAnavato naabhiniveshitvprsnggH| teSAM svAbhyupagatArthe zAstratAtparyabAdhaprati. sandhAne'pi pakSapAtena tatpratisandhAnAbhAvAt kintvavicchinnaprAvacanikaparamparayA svAbhyu pagatArthAnukUlatvena zAstratAtparyasyaiva pratisandhAnAt / atadartheSu atathAbhUteSvartheSu, tadarthatA10 bhigrahaH-duSTAbhinivezena tathAzraddhAnamityarthaH, goSThAmahilAdayo hi durabhinivezaviplAvitadhiyazzAstratAtparyabAdhaM pratisandhAyaivAnyathA shrdddhte| abhiniveze duSTatvaJca samyagvaktavacanAnivarttanIyatvaM, tena samyagdRSTerapi anAbhogAtprajJApakadoSAdvA anyathA zraddhAnasaMbhave'pi nAbhinivezikatvam , teSAmabhinivezasya samyagvaktRvacananivartanIyatvAditi bhAvaH // sAMzayikaM vaktiarhattattvadharmikasatyatvasaMzayajanakaM mithyAtvaM sAMzayikam // . arhattattveti / bhagavatproktAni jIvAditattvAni satyAni navetyevaMrUpasya saMzayasya janaka tajjanyaM vA yanmithyAtvaM tatsAMzayikamityarthaH / anyaproktatattveSu satyatvasaMzayasya janaka na tAdRmithyAtvamityato'rhaditi yadyapi sUkSmArthAdiviSayassaMzayassAdhUnAmapi saMbhavati tathApi sa AgamoditabhagavadvacanaprAmANyapuraskAreNa nivarttate, svarasavAhitayA'nivartamAnazca 20 sa sAMzayikamithyAtvarUpassannanAcArApAdaka eva, ata evAkAMkSAmohodayAdAkarSaprasiddhiriti / athAnAbhogikamithyAtvamAhadArzanikopayogazUnyajIvAnAM mithyAtvamanAbhogikam // dArzaniketi / vizeSajJAnavikalAnAmityarthaH, te ca vicArazUnyA ekendriyAdayo vA, antatassparzopayogasyaikendriyAdAvapi sattvAdupayogazUnyajIvAprasiddhiprayuktAsambhavanyakkArAya 25 dArzaniketi / tatrA''bhigrahikAbhinivezike viparyAsarUpatvena sAnubandhaklezamUlatvAdrIyasI, Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyaprakAzasamalaho zeSANi ca trINi nAtyantAnarthasampAdakAni viparItAvadhAraNarUpatvAbhAvena supratIkAratvAt iti // aviratimAkhyAtihiMsAdyavratebhyaH karaNairyogaizcA'viramaNamaviratiH / tasyAzca manaH pazcendriyANAM svasvaviSayebhyaH pRthivyaptejovAyuvanaspatitrasarUpaSaDvidha- 5 jIvahiMsAtazcApratinivartanarUpatvAdvAdazavidhatvam // hiMsAdyavratebhya iti / aviramaNamaviratiH, kebhyaH, avratebhyaH, tathAcA'vratebhyo'viramaNamaviratiH / akaraNaM hi viratiH karaNazcA'viratistathA ca kaiH karaNamitikaraNAkAMkSA jAyate, tatrA''ha-karaNairyogaizceti / indriyairmanovAkkAyarUpayogaizcetyarthaH, yadi kAyenaivendriyANAmapi grahaNaM bhavatItyucyate tadA karaNaiH kRtakAritAnumatibhirityarthaH / avratAni kAnI- 10 tyatrAha hiMsAdIti / AdinA'satyasteyA'brahmaparigrahANAM grahaNam , yadyapi hiMsAdibhyo'vira. maNamevAvrataM tathApi hiMsAdInAmapi aviratiM pratyanukUlatayA'vatatvoktiH, na ca hiMsAdayo vratarUpA api syustadviSayakaviramaNarUpatvAvratasyeti vAcyam , atyantapratikUlatayA viratiM prati tathAkathanasyAnucitatvAt evazca hiMsAdyavratebhyaH kRtakAritAnumatimanovAkAyAnyatamenAviramaNamaviratiriti bhAvaH / hiMsAdyanyatamasya kRtakAritAnumatimanovAkAyAnyatamena 15 karaNamitiyAvat / tasyA dvAdazavidhatvaM dvAdazasthAnapradarzanadvArA prakaTayati tasyAzceti, aviratazcetyartho dvAdazavidhatvamityanenA'sya sambandhaH / kathaM dvAdazavidhatvamityatrAha mana iti / manasassvasvaviSayebhyo'pratinivartanamityekA paJcendriyANAM ghrANarasanacakSuzzrotrasparzAnAM svasvaviSayebhyo'pratinivartanAnIti paJca, SaDDidhajIvahiMsAdibhyo'pratinivartanAnIti SaT militvA ca dvAdazavidhatvamiti bhAvaH // 20 kaSAyamAha kaSAyaH pUrvoditapaJcaviMzatividhaH / vedatrayahAsyaSaTkAtmakanokaSAyaH kaSAyasahagAmitvAtkaSAyapadavAcyaH // kapAya iti / pUrvoditeti pApanirUpaNoditetyarthaH / tathAcA'nantAnubandhikrodhamAnamAyAlomAH, apratyAkhyAnakrodhamAnamAyAlobhAH, pratyAkhyAnakrodhamAnamAyAlomAH, saMjvalana- 25 krodhamAnamAyAlomA iti SoDazavidhaH kaSAyaH / puMstrInapuMsakahAsyaratyaratizokamayajugu Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :242: tasvanyAyavibhAkare [ mavamakiraNe psArUpo navavidho nokaSAya iti melanataH kaSAyaH paJcaviMzatividha iti bhAvaH / manu navavidhanokaSAyasya kathaM kaSAyatvamityatrAha vedatrayeti puMstrInapuMsaketivedatrayetyarthaH, hAsyaSaTketi, hAsyaratyaratibhayazokajugupsASaTketyarthaH / kaSAyasahagAmitvAditi kaSAyeNa sahaiva vartamAnatvAdityarthaH, digdarzanamidaM, tena yadoSo yaH kaSAyastatsahacAriNAM hAsyAdInAmapi 5 taddoSatvena tatkAryakAritvAtkaSAyatvaM tatrApyalpakAryakAritvAcca nokaSAyatvamitibodhyam / caturthaM yogamAcaSTe yogo mnovaakaayvyaapaarH| tatra satyAsatyamizravyavahAraviSayakamanovAgvyApArA aSTau, tathaudArikaudArikamizravaikriyavaikriyamizrA'' hArakA''hArakamizrakArmaNazarIrajanyavyApArAssapteti pnycdshyogaaH|| 10 yoga iti / yujyate'nenetiyogaH, tatra yadyapi bandhe'bhIpsitAlabdhavastulAbhe melane saMyoge zabdAdInAM prayoge samudAyazabdasyAvayavArthasambandhe dravyato bAhye manovAkkAyavyApAre bhAvato'dhyavasAyavizeSe ca yogazabdo varttate tathApi prakRtopayoginaM tadartha sUcayituM manovAkAyavyApAra ityuktatvAnmanovAkkAyavyApAra evAtra vivakSitaH / so'yaM yogo dvividhaH, dravyayogo bhAvayogazceti / jIvenAgRhItAni gRhItAni vA skyApArApravRttAni manovAgA15 didravyANi dravyayogaH / jIvasya pariNAmavizeSo vIryasthAmAdizabdavAcyo bhAvayogaH / ayamapi dvidhA prazasto'prazastazceti / tatra prazastassamyaktvAdirAtmano'pavargeNa yojanAt, aprazasto mithyAtvAdiraSTavidhakarmabhiryojanAt / yadvA manovAkkAyapravartakAni dravyANi manovAkkAyaparispandAtmako yogazca dravyayogaH, etadubhayayogaheturadhyavasAyo bhAvayogaH / tatra dravyayogazzubho'zubho zubhAzubhazca vyavahAranayamAtrApekSayA vidhimatikramya dAnAdi20 vitaraNacintanAtmakamanoyogastathaiva dAnAdidharmopadezAtmakavAgyogastathaiva jinapUjAvandanAdi kAyaparispandAtmakakAyayogazca zubhAzubho bhavati / bhAvayogastu zubho vA'zubho vA na zubhAzubharUpaH, Agame zubhAzubhAtmakAdhyavasAyasthAnasya tRtIyasyAnuktatvAt / tadeva yogA anupayuktasya karmabandhAyopayuktasya ca karmanirjarAkAriNo bhavanti / so'yaM yogaH svarUpe Naiko'pi manovAkAyalakSaNasahakAribhedAtrividhaH, manasA karaNena yogo manoyogo vAcA 25 karaNena yogo vAgyogaH kAyena karaNena yogaH kAyayoga iti / sa vIryayogo vIryAntarAya kSayakSayopazamasamutthalabdhivizeSapratyayo'bhisandhyanabhisandhipUrvakatvAtsakaraNaH, akaraNazca bhavati / tatrAlezyasya kevalinaH kRtsnayo yadRzyayorarthayoH kevalajJAnaM kevaladarzanazcopayuJjAnasya yo'sAvaparispando'pratigho vIryavizeSaH so'karaNaH / sa ca nehAdhikriyate vIryA Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yoga: nyAyaprakAzasamalaGkRte : 243 : ntarAyakSayopazamajanyavIryavizeSasyaiva sakaraNasya krmsmbndhksyaadhikRttvaat| tatraudArikAdi zarIrasyAtmanovIryapariNativizeSaH kAyayogaH, audArikavaikriyA''hArakazarIravyApArAhRtavAgdravyapuJjasAcivyAjIvavyApAro vAgyogaH, manasA karaNena yuktasya jIvasya yogo jIvaparyAyo durbalasya yaSTikAdravyavadupaSTambhakaro manoyogaH / so'yaM manovyApAro vAgvyApArazca pratyekaM satyamRSAsatyamRSA'satyamRSAbhedena caturvidhatvAdubhayamelanenASTavidhamanovArajanyo yoga 5 ityAzayenAha satyAsatyeti / mizraH satyamRSArUpo vyvhaaro'stymRssaaruupH| kAyayogasya bhedamAha tatheti tatra zuddhA audArikavaikriyA''hArakakArmaNazabdA vyAkhyAtA audArikamizrastUcyate audArika evAparipUrNo mizra iti, yathA guDamizraM dadhi na guDatayA nApi dadhitayA vyapadizyate tAbhyAmaparipUrNatvAdapitu mizra iti tadvadatrApi audArikamizramaudArikatvena kArmaNatvena vA na vyapadizyate kintu audArikamizratayeti, evaM vaikriyA''hArakamizrAvapi / 10 yadvA zuddhA audArikAdyAstatparyAptakasya mizrAstvaparyAptakasyeti / tatrotpattAvaudArikakAyaH kArmaNena, audArikazarIriNazca vaikriyA''hArakakaraNakAle ca vaikriyAhArakAbhyAM mizro bhavatItyaudArikamizraH / devAdyutpattau kArmaNena vaikriyamizraH kRtavaikriyasya caudArikapravezAddhAyAmaudArikeNa / Amarakamizrastu sAdhitA''hArakakAyaprayojanaH punaraudArikapraveze audArikeNeti / kArmaNastu vigrahe kevalisamudghAte ceti / etebhyo janyA 15 vyApArA sapta kAyavyApArA itimilitvA pazcadazayogA bhavantItibhAvaH / nanu manovAgyogAH kAyayogavizeSA eva, zarIriNAM kasyAzcidapyavasthAyAM kAyayogasyAnivRttaH, azarIriNAmeva tannivRttyabhyupagamAt tathA ca manovAgyogAstadbhinnA na santIti ceducyate, ekasyaiva kAyayogasyopAdhibhedAttathAvyavahArAt / yena kAyayogena hi manovAgdravyANAmupAdAnaM karoti sa kAyayogaH, yena saMrambheNa vacodravyANi muJcati sa vAgyogaH, yena tu manodravyANi 20 cintAyAM vyApArayati sa manoyoga iti / tathAca manovAgyogau kAyayoga eva, kAyenaiva tadravyagrahaNAt , prANApAnavat yathAhi prANApAnavyApAraH kAyenaiva tadravyagrahaNAtkAyikayogAnna bhidyate tathA manovAgyogAvapi, na cettathA, prANApAnayogo'pi yogAntaraM syAnna caitadiSTaM, tasmAtkAyayoga evA'yaM tadvadimAvapi / na ca manovAgyogavatprANApAnavyApAraH kimitinoktaH, kAyayogatvasyAvizeSAt , anyathA prANApAnavyApAravattau pRthag na vAcyAvupAdhi- 25 bhedenApi, upAdhibhedena yogacatuSTayasyaiva vaktavyatvaucityAditivAcyam lokalokottararUDhasya vyavahArasya siddhyarthaM tAvevoktatvAt kAyavyApArAtiriktatayA hi vAgvyApAro manovyApArazca spaSTatayA dRzyate loke, yathA vAcaH svAdhyAyAcaraNaM paraprabodhanAdikaM manasazca dharmadhyAnAdikaM vyApAraH, naivaM prANApAnayostayo stanuyogAntarvartitayaiva vyavahArAt na caH jIvaya Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :244: tattvanyAyavibhAkare [ navamakiraNe tyasAviti pratItijananAdikaM prANApAnaphalamastIti vAcyam , evaMvidhaprayojanamAtrasya sarvatra vidyamAnatvena dhAvanavalganAdivyApArANAmapi yogatvaprasaGgAt tasmAdviziSTavyavahArAGgabhUtaparapratyayanAdiphalatvAd vAGmanoyogAveva pRthagvAcyau tadevaM tanuyogo vAnisargaviSaye vyApriyamANo vAgyogo manane vyApriyamANo manoyogo bhavati vAgviSayo yogo vAgyogaH 5 manoviSayo yogo manoyoga itivyutpatteH / yadvA kAyayogagRhItavAgdravyasamUhasAcivyAttannisargArtha yo jIvavyApAravizeSassa vAgyogo vAcA sahakArikAraNabhUtayA jIvasya yogo vAgyoga iti vyutpatteH, kAyayogagRhItamanodravyasamUhasahakAreNa vastucintanAya yo'yaM jIvasya vyApAraH sa manoyogo manasA sahakArikAraNabhUtena jIvasya yogo manoyoga iti vyutpatteH, asmin pakSe ca manovAgyogI kAyayogAdbhinnAveva, vAGmanodravyanisargacinta10 nAdikAle sato'pi kAyayogasyAvivakSaNAditidik // tadevaM saprabhedAn bandhahetUnabhidhAya prakRtisthityanubhAgapradezarUpeNa cAturvidhyasya bandhasya pUrvoktasvarUpasya prathamaM prakRtibandhamadhunA lakSayati raktadviSTAtmasambaddhAnAM kArmaNaskandhAnAM pariNAmavizeSeNa svasvayogyakAryavyavasthApanaM prakRtibandhaH // 15 raktadviSTeti / rAgo mAyAlobhakaSAyalakSaNaH, dveSaH krodhamAnakaSAyalakSaNa stAbhyAM kevalayogena vA yuktenAtmanA sambaddhAnAM gRhItAnAmityarthaH, ata eva raktadviSTasaMbaddhAnAmityanuktvA raktadviSTAtmasaMbaddhAnAmityuktaM tenAkaSAyibandhasyApi saMgrahaH / anenAtmani karmasambandhe heturAdarzitaH, rAgAdisnehaguNayogAdAtmani karmapudgaladravyaM lagatIti / kArmaNaskandhAnAmiti, karmayogyaskandhAnAmityarthaH / etena kSetrAntarAva20 gADhAH karmapudgalA na grahaNayogyA bhinnaidezasthAnAM grahaNayogyatvAbhAvAditi sUcitam, yatra hyAkAze jIvo'vagADhastatra ya AkAzapradezA AtmanyAzritAstatra ye karmapudgalA rAgAdisnehayogata Atmani laganti ta eva karmapudgalA jIvAnAM saGgrahayogyA iti gUDhArthaH / pari . 1. viziSTo heturAdarzitaH, tena mithyAdarzanAviratyAdInAM karmabandhahetutve'pi na kSatiH, uktaJca 'yadatiduHkhaM loke yacca sukhamuttamaM tribhuvane / tajAnIhi kaSAyANAM vRddhikSayahetujaM sarva' miti / tatra rAgadveSahetukobandhassa sAmparAyikabandha ucyate, kevalayogahetuko bandha IryApathikabandha ucyate. sa copazAntakSINamohasayogikevalinAM bhavati, vedanIyasyaikasyaiva ca sa bandho vijJeya iti / 2. anAzritAnAM tadbhAvapariNAmAbhAvAditi bhAvaH / 3. na tu gatisamApannA ityarthaH, gatipariNatA hi te vegavattvAt gaccheyureva, natvAtmani TiSyanta iti bhAvaH / Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rasabandhaH ] myAyaprakAzasamalaGkRte : 245 : NAmavizeSeNeti, adhyavasAyavizeSeNetyarthaH / AtmA hi sarvaprakRtiprAyogyapudgalAn sAmAnyenAdAya tAnadhyavasAyavizeSeNa jJAnAvaraNIyatvAdirUpeNa pariNamayati tathApariNamane heturadhyavasAyavizeSa uktaH / svasvayogyakAryavyavasthApanamiti / teSAM pudgalAnAM svasvayogyakAryakaraNasamarthatayA''racanamityarthaH / keSAJcitpudgalAnAM jJAnAvaraNasamarthatvena keSAdirzanAvaraNasamarthatvena keSAJcitsukhaduHkhAnubhavasamarthatayA keSAJciddarzanacAritramohakatayA keSA- 5 vidAyuGkhena keSAJcidgatizarIrAdyAkAreNa keSAJcidgotratvena keSAJciccAntarAyatvena vyavasthApanamitibhAvaH / sthityanubhAga pradezabandhAnAM yassamudAyassa prakRtibandha ityapi lakSaNaM kaSAyaprayuktaprakRtibandhe saGgacchate na tUpazAntamohAdau kevalayogavazAdbadhyamAne prakRtibandhe tatra sthityanubhAgAbhAvAt yadi tu tatrApi samayadvaya sthitiH kazcanAnubhAgo'pi vidyata iti vibhAvyate tadA lakSaNamidaM yujyata eveti bodhyam // adhunA sthitibandhamAha-- pravibhaktAnAM karmaskandhAnAM viziSTamaryAdayA sthitikAlaniyamanaM sthitibandhaH // 10 pravibhaktAnAmiti | jJAnAvaraNIyatvAdirUpeNa pravibhaktAnAmityarthaH, viziSTamaryAdayeti, yathA jJAnAvaraNadarzanAvaraNAntarAya vedanIyAnAM trayastriMzatsAgaropamakoTI koTyaH saptatirmoha - 15 nIyasya nAmagotrayoviMzatirAyuSastrayastriMzatsAgaropamANi parAsthitirjaghanyA ca dvAdazamuhUrttA vedanIyasya nAmagotrayoraSTau zeSANAmantarmuhUrttamityeva rUpeNeti bhAvaH, itthaM yatsthitikAlasya niyamanaM sa sthitibandha ityarthaH / sthitiriyaM dvidhA karmatvenAvasthitirUpA'nubhavayogyA ceti, tatrAdyabhedamadhikRtya jaghanyotkRSTa pramANamabhihitaM dvitIyA cAbAdhAkAlahInA yeSAM karmaNAM yAvatyassAgaropamakoTI koTyasteSAM tAvantivarSazatAnyabAdhAkAlaH tatra ca svodayataH karma 20 kAcidapi bAdhAM jIvasya notpAdayati, navA tatra vedyadalikanikSepaH kintu tata Urdhvameva, tathAcAbAdhAkAlahInA'nubhavayogyA sthitiriti bhAvyam, vizeSaprakRtInAM sthitistu tattanirUpaNa evokteti // atha rasabandhamAcaSTe-- paripAkamupayAtAnAM viziSTakarmaskandhAnAM zubhAzubhavipAkAnubhava- 25 nayogyAvasthA rasabandhaH // paripAketi / rasabandho'nubhAvabandho'nubhAgabandha iti paryAyAH / paripAkamupayAtAnAM Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 246: tattvanyAyavibhAkare [ navamakiraNe phalaM dAtumabhimukhIbhUtAnAM viziSTakarmaskandhAnAM jJAnAvaraNIyatvAdinA vyavasthApitakarmaskandhAnAM zubhAzubhavipAkAnubhavanayogyAvasthA rasabandha ityarthaH, vipAkAnubhAvo hi dvividhaH zubho'zubhazceti zubhaprakRtInAM zubho rasaH zubhAdhyavasAyaniSpannatvAt , azubhaprakRtInAzcA zubho'zubhAdhyavasAyaniSpannatvAt , tatrAzubhaprakRtInAM tAdRzatAdRzakaSAyaniSpAdyaH kaTukaH 5 kaTukataraH kaTukatamo'tikaTukatamaH zubhaprakRtInAJca madhuse madhurataro madhuratamo'timadhuratarazca raso yathAsaMkhyamekadvitricatussthAniko bhavati, nimbarasavadikSurasavacca, nimbAdInAmikSvAdInAM hi sahajo'kvathitaH kaTuko madhurazca rasa ekasthAnika ucyate sa eva bhAgadvayapramANassthAlyAM kathito'rdhAvartitaH kaTukataro madhuratarazca dvisthAniko bhavati, bhAgatrayapramANazca kathitaH kaTukatamo madhuratamastristhAniko bhAgacatuSTayapramANo vibhinnasthAne kathitazcaturthabhAgAnto'ti10 kaTukatamo'timadhuratamazca bhavati, evaM karmApi / iyamupamA sarvajaghanyaspardhakarasasya jagha nyAtmikA vijnyeyaa| spardhakAnyasaMkhyAni bhavanti, uttarottaraspardhakAni cAnantaguNarasAni, azubhAnAM nimbopamavIryo ya ekasthAniko rasastasmAdanantaguNavIryo dvisthAnikastato'pyanantaguNavIryatristhAnikastasmAdapyanantaguNavIryazcatussthAnikaH / zubhaprakRtInAM sarvAsAM punare kasthAniko raso nAstyeva, itipazcasaMgrahAbhiprAyaH, dAnalAbhabhogopabhogavIryAntarAyANAM 15 pazcAnAM matizrutAvadhimanaHparyavajJAnAvaraNAnAM catuNNAM cakSuracakSuravadhidarzanAvaraNAnAM trayANAM puMvedasaMjvalanakrodhamAnamAyAlobhAnAM melanayA saptadazavidhAnAM karmaNAmevaikasthAnikarasavatvaM tadbhinnAzubhaprakRtInAmapi ekasthAniko raso na bhavati, anivRttibAdarAsaMkhyeyabhAgebhyaH parata eva tatprAptisaMbhavena tatra ca saptadazaprakRtIvinA ziSTAnAM bandhasyaivAbhAvAt kevalajJAna darzanAvaraNayostatra bandhe'pi sarvaghAtitvena tayoDhisthAnikarasavattvenaiva nirvarttanAt / zubhA20 nAmakasthAnikarasAbhAve kAraNantu saMklezasthAnAni vizodhisthAnAni ca pratyekamasaMkhyeyalo kAkAzapradezapramANAni, prAsAdamArohatAmArohaNe sopAnasthAnAni yAvanti, tAvantyeva yathA'vataratAmapi, tathA yAnyeva kSapakabhinno vizuddhisaMklezasthAnAnyArohati saMklizyamAnastAvatsthAnAnyavarohati teSvevAvatArAt vizuddhisthAnAni tu vizeSAdhikAni kSapakazreNikAmArohataH kSapa kasya vizuddhisthAneSu punassaMklezAbhAvato nivarttanAbhAvAt atastAni vizuddhisthAnAnyeva, na tu 25 saMklezasthAnAni tasmAdvizuddhisthAnAnAmadhikatvaM tathAcAtyantavizuddhau vartamAnazzubhaprakRtInAM catussthAnika rasamabhinivartayati, atyantasaMkleze vartamAnasya zubhaprakRtayo bandha eva naagcchnti| yA api vaikriyataijasakArmaNAdyAzzubhA narakaprAyogyAssaMkliSTo'pi badhnAti tAsAmapi svabhAvatassarvasaMkliSTo'pi dvisthAnikameva rasaM vidadhAti / yeSu madhyamAdhyavasAyasthAneSu zubhaprakRtayo badhyante teSu tAsAM dvisthAnikaparyanta eva raso badhyate naikasthAniko madhyamapariNAmatvAdeva / Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradezabandhaH ] myAthaprakAzasamalaGkRta : 247 : tatra girirekhAsadRzairanantAnubandhibhiH kaSAyairazubhaprakRtInAM catussthAnikarasabandhaH, AtapazoSitataDAgamahIrekhAsadRzairapratyAkhyAnAvaraNaistristhAnikarasabandhaH, vAlukArekhAsadRzaiH pratyAkhyAnAvaraNairdvisthAnikarasabandhaH, jalarekhAsadRzaissaMjvalanAbhidhaiH kaSAyaiH pUrvodita saptadazAzubhaprakRtInAmekasthAnikarasabandhaH / zubhAnAntu vAlukAjalarekhAsadRzaiH kaSAyaizcatusthAnakarasabandhaH, mahIrekhAsadRzaistristhAniko rasabandhaH, girirekhAsahazairdvi sthAniko rasabandhaH, 5 AsAmekasthAnikarasabandho nAstyeva / tatrAnubhAgo rAgadveSapariNAmavazena jIvena karmarUpatayA pariNamitasyA''tma pradezaissaMzleSamupagatasya punarapyAveSTana pariveSTanarUpatayA'tigADhataraM baddhasyA'bAdhAkAlAtikrameNottarakAlavedanayogyatayA saMcitasyottarottarasthitiSu pradezahAnyA rasavRddhyA'vasthApitasya samAnajAtIyaprakRtyantaradalikakarmaNopacayaM nItasyeSatpAkAbhimukhIbhUtasya viziSTapAkamupAgatasyAtaeva phalaM dAtumabhimukhIbhUtasya sAmagrIvazAdudayaprAptasya baddhena 10 jIvena niSpAditasyA'nAbhogikavIryeNa bandhasamaya eva jJAnAvaraNIyAditayA vyavasthApitasya pradoSanihnavAdivizeSapratyayairuttarottaraM pariNAmaM prApitasya paranirapekSamudayaprAptasya pareNa vodayamupanItasya svapararUpeNa vodayamupanIyamAnasya karmaNaH kAcidgatiM sthitiM bhavaM vA prApya svayaM, paraM vA pulapariNAmaM prApya bhavati, tatra jJAnAvaraNIyasya darzavidhaH, darzanAvaraNIyasya navavidhaH, vedanIyasyASTavidhaH, mohanIyasya paJcavidhaH, AyuSazcaturvidhaH zubhAzubhanAmakarmaNa- 15 zcaturdazavidhaH, gotrasyASTavidhaH, antarAyasya paJcavidha iti / tadevaM kRtasthitikasya svasmin kAle paripAkamitasya yA zubhAzubhAkAreNAnubhUyamAnAvasthA sa rasabandha iti dik // atha pradezabandhamAha - prakRtyAditrayanirapekSaM dalikasaMkhyAprAdhAnyena karmapudgalAnAM grahaNaM pradezabandhaH // prakRtyAdIti / tatrASTavidhabandha ke naikAdhyavasAyena gRhItasyASTau bhAgAH saptavidhabandhakasya saptabhAgAH SaDvidhabandhakasya SaDbhAgAH, ekavidhabandhakasyaiko bhAga iti dalikAnAM bhAgAH, tatra 1. zrotrendriyaviSayakSayopazamAvaraNazrotrendriyopayogAvaraNacakSurviSayakSayopazamAvaraNacakSurupayogAvaraNaghrANa viSayakSayopazamAvaraNatrANopayogAvaraNa ra sanAviSayakSayopazamAvaraNarasanopayogAvaraNasparzanaviSayakSayopazamAvaraNasparzanopayogAvaraNarUpeNa dazavidhaH / nidrA nidrAnidrA pracalA pracalApracalAstyAnarddhicakSurdarzanAvaraNAcakSudarzanAvaraNAvadhidarzanAvaraNa kevaladarzanAvaraNarUpeNa navavidhaH / manojJazabdarUpagaMdharasasparzA manovacaH kAya sukhitA cetyaSTavidhaH / samyaktvavedanIyamithyAtvavedanIya samya mithyAtva vedanIyakaSAyavedanIya nokaSAya vedanIyabhedataH paJcavidhaH / 2. prajJApanAyAstrayoviMzatipadamatra draSTavyam / 20 Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :248 tasvanyAyavibhAkare [ navamakiraNe hi jIvo yadA''yuSo bandhakAle'STavidhabandhako bhavati, tadA'nantaskandhAtmakasya zeSakarmApekSayA AyuSo'lpasthitikatvena gRhItasya karmadravyasya sarvastoko bhAga AyuSkatayApariNamati / tata AyuSkabhAgApekSayAdhikassvasthAne tulyasthitikatvena tulyo nAmagotrayobhIgaH, tatastayorapekSayA vizeSAdhikassvasthAne tulyasthitikatvena tulyo'ntarAyAvaraNayorbhAgaH, tatastayoradhiko 5 mohanIyasya bhAgaH, tato vedanIyasyAdhikaH, sukhaduHkhajananasvabhAvasya vedanIyasya tadbhAvapariNatapudgalAnAmAdhikyata eva svakAryajananasamarthatvAt zeSANAntu svalpatve'pi tatsambhavAt / vedanIyAccheSakarmaNAM bhAgasya hInAdhikatve sthitivizeSa eva nibandhanam , yathA nAmagotrAderAyuSkAdyapekSayA sthiterAdhikye tayorbhAgasyAdhikatvaM hInatve ca hInatvamiti / yadyapi sthityanurodhena bhAgo bhavannAyuSassakAzAnAmagotrayorbhAgasya saMkhyAtaguNatvaM syAttathApi gatyAdi10 nikhilakarmakalApAnAmAyuSkodayamUlatvenAyuSaH pradhAnatvAd bahupudgaladravyaM tat / tayorbhAgasya vizeSAdhikatvantu nAmagotrayossatatabandhitvena, AyuSkaM hi kAdAcitkabandhi, tato'lpadravyam / yadyapi ca jJAnAvaraNAdyapekSayA mohanIyabhAgasya saMkhyAtaguNasthitikatvena saMkhyAtaguNatvaM prAptaM na vizeSAdhikatvaM tathApi cAritramohanIyasya kaSAyalakSaNasya catvAriMzatsAga ropamakoTIkoTIsthitikatvenaitadapekSayA tadbhAgasyavizeSAdhikatvamuktaM, darzanamohanIyadravyaM tu 15 sarvaghAtitvena cAritramohanIyadalikAdanantabhAga eva vartata iti na kiJcittena vardhata iti / tatrAlpataraprakRtibandhassarvotkRSTayogavyApAravAn paryAptassaMjJIjIva utkRSTapradezabandhaM karoti, bahutaraprakRtibandhako mandayogo'paryAptako'saMjJI jaghanyapradezabandhaM vidhatte / tathA pradezabandhazcaturvidha utkRSTo'nutkRSTo jaghanyo'jaghanyazceti / sarvabahavaH karmaskandhA yadA gRhyante sa utkRSTaH pradezabandhaH, tatasskandhahAnimAzritya yAvatsarvastokakarmaskandhagrahaNaM tAvatsarvo'pya20 nutkRSTaH, yadA sarvastokakarmaskandhagrahaNaM sa jaghanyaH, tata ekaskandhavRddhimAzritya yAvatsarvabahu skandhagrahaNaM tAvatsarvo'pyajaghanyaH / tatra jJAnadarzanAvaraNavedanIyanAmagotrAntarAyalakSaNamUlaprakRtiSaTre'nutkRSTa eva pradezabandhaH sAdyanAdidhruvAdhruvarUpeNa caturvidhaH, prakRtiSaTUsyotkRSTapradezabandhaH kSapakasyopazamakasya vA sUkSmasamparAyasya sarvotkRSTayoge vartamAnasyaikaM dvau vA samayau yAvatprApyate, mohanIyAyuHkarmadvayasyAbandhakatvAttasya, utkRSTayogenaivotkRSTapradezabandhalAbhAdu25 tkRSTayogasya, utkRSTayogAvasthAnakAlasya tAvanmAnatvAdekadvisamayasyAtragrahaNam / tathAcotkRSTaM pradezabandhaM vidhAyopazAntamohAvasthAzcAruhya punaH pratipatyotkRSTayogAdvA'smAdeva pratipatya yadA punaranutkRSTapradezabandhaM karoti tadA'sau sAdiH / etatsthAnamaprAptapUrvANAmanAdirnirantaraM badhyamAnatvAt / dhruvo'bhavyAnAM bhavyAnAM tvadhruva iti / jaghanye'jaghanye utkRSTe ca sAyadhruvalakSaNo dviprakAro bandhaH / upari varNitassUkSmasamparAya utkRSTapradezabandhassAdistatprathamatayA badhyamA Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bandhavicAra: myAyaprakAzasamalate ntvaat| upazAntAdyavasthAyAM punaranutkRSTabandhagamane ca sa nAvazyaM bhavatItyadhruvaH / jaghanyaH punaramISAM SaTurmaNAM pradezabandho'paryAptasya sarvamandavIryalabdhikasya saptavidhabandhakasya sUkSmanigoda sya bhavAdyasamaye labhyate, dvitIyAdisamaye tvasaMkhyeyaguNavRddhena vIryeNAsya vardhamAnatvAt , dvitIyAdisamayeSvayamapyajaghanyaM badhnAti, punassaMkhyAtenAsaMkhyAtena vA kAlena pUrvoktajaghanyayogaM prApya sa eva jaghanyapradezabandhaM karoti punarapyajaghanyamityevaM jaghanyAjaghanyayoH pradezabandha- 5 yossaMsaratAmasumatAM dvAvapi sAdyadhruvau bhavataH / moha AyuSi ca caturvidhe pradezabandhe sAdyadhruvalakSaNo dvividho bandho bhavati / mithyAdRSTissamyagdRSTio'nivRttibAdarAntassaptavidhabandhakAla utkRSTayoge vartamAno mohanIyasyotkRSTa pradezabandhaM, punaranutkRSTayogaM prApyAnutkRSTaM pradezabandhaM karoti punarutkRSTaM punarapyanutkRSTamityevamutkRSTAnutkRSTapradezayossaMsaratAM jantUnAM dvAvapi bandhau sAdyadhruvau bhavataH, jaghanyAjaghanyau tvetatpradezabandhau sUkSmanigodAdiSu saMsaratAma- 10 sumatAM karmaSaTUnirUpaNa uparyeva bhAvitau tadvadevAtrApi / AyuSkasya tvadhruvabaMdhitvAdeva tatpradezabandha utkRSTAdicaturvikalpo'pi sAdyadhruva eva bhavatIti, evaMrUpeNa karmapudgalAnA. meva prakRtisthitirasanirapekSaM dalikasaMkhyAprAdhAnyenaiva yadgrahaNaM karoti sa pradezabandho vijJeyaH / tatra yogasthAnAni kAsNaM prakRtayaH pradezAzca tatkArya, sthitibandhAdhyavasAyasthAnAni kAraNaM sthitivizeSAstatkArya, anubhAgabandhAdhyavasAyasthAnAni kAraNamanubhAgasthA- 15 nAni tatkArya, tathA prakRtipradezabandhayoryoga eva pradhAnaM kAraNaM, mithyAtvAviratikaSAyANAmabhAve'pi upazAntamohAdiguNasthAneSu vedanIyasya prakRtipradezabandhasadbhAvAt / sthityanubhAgabandhayostu kaSAyajanitajIvAdhyavasAyavizeSaH kAraNaM tadabhAve upazAntamohAdiSu tayorabhAvAt mithyAtvAviratyabhAve'pi pramattAdau kaSAyasadbhAvena tayossattvAcca / mithyAdRSTiguNasthAnavartI mithyAtvAdicatuHpratyayairjJAnAvaraNAdikarma sAsvAdanamizrAviratidezavirati- 20 lakSaNeSu mithyAtvava tribhiH, pramattApramattApUrvakaraNAnivRttibAdarasUkSmasamparAyeSu kaSAyayogAbhyAM, upazAntamohakSINamohasayogiSu yogena yathAyogaM badhnAti / iti mUlaprakRtyAzrayeNa sAmAnyena bandhA uktAH, uttaraprakRtyAzrayeNa tu karmaprakRtyAdito'vaseyA iti dik / / nanu jIvo rAgAdyAviSTo yatkarma badhnAti tadadhyavasAyavizeSeNa, tatra kiM caturvidhamapi bandhamekenaivAdhyavasAyena badhnAti, uta vibhinnena, tatra yadyekena tarhi kathamekena bandhavai- 25 citryaM, yadi tvanekena tarhi tAdRzatAdRzAdhyavasAyavigame tAdRzatAdRzabandhAbhAvaprasaktyA kadAcidrAgiNo'pi prakRtibandhamAnaM kadAcitsthitibandhasahitaM, kadAcitrayaM kadAciJcatuSTayamapi sthAnatu catuSTayaniyamo na caitadiSTamityAzaMkAyAmAha Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvanyAyavibhAkare [ avamakirane . bandhAzcaite catvAra ekavidhAdhyavasAyavizeSeNa jAyante saGkramodvarttanAdikaraNavizeSAzca // bandhAzcaita iti / ekavidheti, tathAkenaivAdhyavasAyena caturvidho bandho yugapajjAyata ityarthaH, na ca kathaM kAryavaicitryamiti vAcyam , yogasya prakRtipradezabandhayoH kaSAyasya 5 sthitirasabandhayornimittatvena vicitraikAdhyavasAyena vicitrakAryotpattau bAdhakAbhAvAt tathAca yogena kaSAyeNa ca sAmAnyena gRhItAnAM karmapudgalAnAM vicitrAdhyavasAyavizeSAdekavidhAjjJAnAvaraNIyatvAdibhedena sthitimattvena rasavatvena pradezavattvena ca pariNamanaM jAyata iti bhAvaH / na kevalaM bandhA evaite ekavidhAdhyavasAyena jAyante kintu karaNavizeSA apItyAha saGkameti // kiyanti karaNAnItyatrAha10 karaNavizeSAzca bndhnsngkmodvrttnaapvrtnodiirnnopshmnaanidhttinikaacnaabhedaadssttvidhaaH|| karaNavizeSAzceti / dAtrAdidravyakaraNe kSetrakaraNe kAlakaraNe bhAvakaraNe niSpAdane saMyamavyApAre samAcaraNe karaNakAraNAnumodanarUpe karaNatrike jIvavIryavizeSe'pi ca karaNa zabdapravRttaratra jIvavIryavizeSagrahaNAya vizeSapadamuktam / badhyate yena, saMkramyante yena, 15 udvatyete yayA, apavayete yayA, udIyate yayA, upazamyate yayA, nidhIyate yayA, nikAcyate yayA''tmapariNatyA'dhyavasAyarUpayeti tttcchbdvyutpttirvseyaa| tatra bandhanakaraNAdhyavasAyAssarvastokAstebhya udIraNAdhyavasAyA asaMkhyeyaguNAstato'pi saMkramAdhyavasAyA asaMkhyeyaguNA udvarttanApavarttane saMkramabhedAvatastatrAntarbhAvaH / tata upazAntopazamanAdhyavasAyA asaMkhyeyaguNAstato'pi nidhattyadhyavasAyAstato'pi nikAcanAdhyavasAyA iti / * atha karaNasvarUpamAdarzayati tatra baddhAtmano vIryapariNAmavizeSaH karaNaM / vIryazcAtra yogakaSAyarUpaM vivakSitam // tatreti / baddhAtmana iti, salezyasyetyarthaH, tenAyoginAM siddhAnAzca vyAvRttistadvIryasya bandhAdyahetutvAt / vIryapariNAmavizeSa iti / kSAyikakSAyopazamikarUpavIryalabdhijanyo 25 vIryavizeSa ityarthaH, ayazca chadmasthAnAM sayoginAzca bhavati, ubhayeSAmapi sa buddhyadhuddhipU. vakatvAbhyAM dvividhaH, dhAvanavalganAdikriyAsu niyujyamAno buddhipUrvakaH, bhuktAhArasya dhAtu Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 bandhanakaraNam ] nyAyaprakAzasamalaGkRte : 251 : malatvAdipariNAmApAdaka ekendriyAdInAM tattatkriyAprayojakazcAbuddhipUrvakaH, tatrApi kSAyopazamikavIryalabdhijanyaM chAdmasthikaM vIryamakaSAyisakaSAyibhedato dvividhamupazAntamohakSINamohAnAmakaSAyikaM sUkSmasamparAyAntAnAJca sakaSAyikaM vijJeyaM, tathAca bandhAdyanukUlatayA manovAkkAyasahakRtaH kaSAyasahakRtazca sthUlasUkSmaparispando vIryapariNAmavizeSa ucyate iti bhAvaH / tattatkriyAsahitAnAM manovAkkAyAnAntu yogAtmakatvamitarasya kaSAyAtmakatvametau kaSAya- 5 yogau ca vIryamucyata ityAzayenAha-vIryazceti / atra bandhAdiprakaraNe, yogaH pariNAmAlambanagrahaNasAdhanaM prakRtipradezabandhayornimittaM, kaSAyaristhatirasabandhahetuH kaSAyAH krodhamAnamAyAlobhAstajjanito jIvasyAdhyavasAyavizeSaH kaSAyazabdenehocyate / etasya vIryavizeSasya yogasya viSaye'vibhAgavargaNAspardhakAntarasthAnAnantaropanidhAparamparopanidhAvRddhisamayajIvAlpabahutvaprarUpaNAH karmaprakRtyAdito'vaseyAH // atha karaNavizeSAn lakSayitumupakramatekarmaNAmAtmapradezaissahAnyo'nyAnugamanaprayojakavIryapariNAmo bandhanakaraNam / atra yogAtmakavIryeNa prakRtipradezayoH kaSAyaizca sthityanubhAgayorbandho jAyate // karmaNAmiti / jIvapradezaissahAnyo'nyAnugatIkriyate'STaprakAra karma yena vIryavizeSeNa 15 tadvandhanakaraNamityarthaH / jIvo hi yogenaudArikAdizarIrayogyAn pudgalaskandhAna gRhNAti, tatra yogAnAM jaghanyamadhyamotkRSTatve pudgalAnAmapi stokamadhyamaprabhUtAnAM grahaNaM jAyate, grahaNayogyAH pudgalaskandhA anyato vijnyeyaaH| svapradezAvagADhaM grahaNayogyaM dalikamekamapi sarvairevAtmapradezaiH zRMkhalAvayavAnAmiva parasparaM sambaddhairgRhNAti pudgaladravyANAzca parasparaM sambandhassnehato vijJeyaH / tathAca bandhanakaraNasAmarthyAdvadhyamAnAnAM mUlottaraprakRtInAM 20 jJAnAvArakatvAdisvabhAvavaicitryAi~do bhavati / dRSTazcaitattaNadugdhAdInAM svabhAvabhedAdvastubhedastathAtrApi karmatvena tulyatve'pi svabhAvabhedAr3hedaH / ayazca prakRtibandhaH, karmaNAM jJAnAvArakatvAdisvabhAvasyaiva prakRtitvAt, yathA modakasya vAtavinAzakatvAdisvabhAvaH prkRtiH| tathAcAvivakSitasthitirasapradezaH prakRtibandho'vivakSitarasaprakRtipradezaH sthitibandho' vivakSitaprakRtisthitipradezo rasabandho'vivakSitaprakRtisthitirasaH pradezabandha ityapi bandhaca- 25 1. AtmapradezAzcAsaMkhyeyAstaSu sarvaprakRtipudgalA badhyante ekaiko'pyAtmapradezo'nantanAvaraNAdikarmaskandhairbaddhaH / anantAnantapradezAH karmavargaNAH pudgalA badhyante / na saMkhyeyapradezA navA'saMkhyeyapradezA nApyanantapradezAH / anante rAzau punaranantapudgalaprakSepAdanantAnanta iti vyavahAra iti // .. Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :252: tattvanyAyavibhAkare [ navamakiraNe tuSTayalakSaNamUhyam / karmaNAM sthitizca modakasya dvitridinAvasthAnarUpeva pratiniyatakAlAvasthAnarUpA, tasya snigdhamadhurAdirasavatkarmaNo'pi rasaH zubhAzubhAdiH, tathA tasya pradezA yathaikadviprasRtyAdipramANAstathA karmaNo'pi bahutarabahutamAdirUpA avaseyAH / tatra prakRtipra dezabandhau yogataH sthitirasabandhau kaSAyata ityAhAtreti / yuktiH pUrvamevoktA / prakRtibandhaH 5 pUrvamAdarzitaH sAdhadhruvAdizca / pradezabandho'pi jantunASTavidhabandhakena yadekenAdhyavasAyena vicitratAgarbheNa gRhItaM dalikaM tasyASTau bhAgA bhavanti, saptavidhabandhakasya saptabhAgAH, SaDidhabandhakasya SaDbhAgA ekavidhabandhakasya tveko bhAga iti mUlaprakRtibhAgavibhAgA uktAH, tatrottaraprakRtInAntu jJAnAvaraNIyasya sthityanusAreNa pUrvoditarUpeNa yo mUlabhAga Abhajati tasyA nantanamo bhAgaH kevalajJAnAvaraNAya dIyate, tasyaiva bhAgasya sarvaghAtiprakRtiyogyatvAt , zeSasya 10 bhAgacatuSTayaM vidhAya matizrutAvadhimanaHparyavajJAnAvaraNebhya ekaiko bhAgo dIyate / darzanAva raNasyApi yo mUlabhAgaH prAptastasyAnantatamaM bhAgaM SoDhA vidhAya sarvaghAtibhyAM nidrApazcakakevaladarzanAvaraNAbhyAM dIyate, zeSasya bhAgatrayaM vidhAya cakSuracakSuravadhidarzanAvaraNebhya ekaiko bhAgo dIyate / antarAyasya prAptaM mUlabhAgaM nikhilamapi paJcadhA kRtvA dAnAntarAyAdibhyo dIyate, sarvaghAtyavAntarabhedAbhAvAt / mohanIyasya labdhabhAge'nantatamaM sarvaghAtiprakRtiyogya 15 dvidhA kRtvA darzanamohanIyacAritramohanIyAbhyAM prayacchati / darzanamohanIyasya prApto bhAgassarvo'pi mithyAtvamohanIyasyaiva bhavati cAritramohanIyabhAgantu dvAdazadhA vibhajyAdyadvAdaza kaSAyebhyo dIyate / mohanIyazeSabhAgaM dvidhA kRtvA kaSAyamohanIyAya nokaSAyamohanIyAya ca dIyate / kaSAyamohanIyabhAgaM caturdhA vidhAya saMjvalanakrodhAdibhyaH, nokaSAya mohanIyabhAgaM pazcadhA kRtvA badhyamAnavedAya badhyamAnahAsyAdiyugalAya bhayajugupsAbhyAzca 20 dIyate, nAnyebhyo bandhAbhAvAt / tathA vedanIyAyurgotreSu yo mUlabhAga Abhajati sa eSAM svasvaikaprakRterbadhyamAnAyA upaDhaukate dviprabhRtInAmamISAM yugapadvandhAbhAvAt / nAmno bhAgastu yadA yadA yAvatyo bandhamAyAnti tAvatIbhyastadA tadA samAnatayA vibhajya dIyate / vistaro'nyatra // anubhAgasya kAraNaM kASAyikA adhyavasAyAH, te ca dvidhAH, zubhA azubhAzca, zubhaiH kSIrakhaNDarasopamAhAdajanakabhAgaM karmapudgalAnAmAdhatte 25 nimbakozAtakIrasopamaJcAzubhaiH, te ca zubhA azubhA vA'dhyavasAyAH pratyekamasaMkhyeya 1. mithyAtvAdicatuSTayasya sAmAnyena karmabandhahetutve'pi prAthamikakAraNatrayAbhAve'pyupazAntamohAdiguNasthAnakeSu yogabalato vedanIyasya bandhAt yogAbhAvanAyogiguNasthAne bandhAbhAvAcca prakRti pradezabandhayoyoga eva pradhAnaM kAraNamavasIyate, karmaNo jaghanyotkRSTarUpatayA sthitibandhottarakAlInasthitisevanarUpamanubhavanazca krodhAdirUpakaSAyajanitajIvAdhyavasAyavizeSAtmakakaSAyAdbhavatIti bhAvaH // Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkramaNam ] nyAyaprakAzasamalaGkRte / lokAkAzapradezapramANAH zubhAH kevalaM vizeSAdhikAH / yAneva hyanubhAgabandhAdhyava. sAyAn kramikA saMklizyamAnaH krameNAdho'dha Askandati tAneva vizudhyamAnaH krameNo mUrdhvamArohatIti sopAnArohaNAvataraNatulyAnAmubhayeSAM sAmye'pi kSapakasyAdhyavasAya: vizeSe vartamAnasya zreNimArohatastebhyaH pratipAtAbhAvena zubhAnAmazubhApekSayA vizeSata Adhikyam / evaJca yena kenApyadhyavasAyenAnubhAganimittena jIvo yogyapudgalAdAnasamaye 5 karmaparamANau pratyekaM rasasya nirvibhAgAn bhAgAn sarvajIvebhyo'nantaguNAnutpAdayati, karmavargaNAntaHpAtinaH karmaparamANavo hi jIvagrahaNapUrva prAyo nIrasA ekasvarUpA Asan yadA tu jIvena gRhyante te tadAnIM grahaNasamaya eva kASAyikAdhyavasAyena tAdRzatAdRzarasA vibhAgA jJAnAvArakatvAdivicitrasvabhAvA Apadyante, jIvAnAM pudgalAnAJca zakteracintyatvAt , na cedamasambhavi, gogRhItazuSkatRNAdiparamANUnAmatyantanIrasAnAmapi kSIrAdirUpa- 10 tvena saptadhAtutvena ca pariNAmadarzanAt , te ca rasA vibhAgAH karmaparamANuSu kvacitstokAH, kvacittebhyaH prabhUtAH, kvacicca prabhUtatamA bhavanti, atra vargaNAspardhakAdivicArAH karmagranthebhyo draSTavyAH / sthitibandhe'pi saMklezasthAnAni vizodhisthAnAnyapi sarvatrAsaMkhyeyaguNatayA pUrvavadeva bhAvyAni, tatra mUlaprakRtInAM jaghanyotkRSTA ca sthitirapre'smAbhirvakSyate mUla eva sA ca karmarUpatayA'vasthAnasvarUpA vijJeyA, anubhavaprAyogyA tu saivAbAdhAkAlahInA, 15 yeSAM karmaNAM yAvatyassAgaropamakoTIkoTyasteSAM tAvanti varSazatAnyabAdhAkAlo vijJeyaH / abAdhAkAlahInazca karmadalikaniSekaH, jaghanyastvabAdhAkAlontarmuhUrttam / bandhakAnAzritya jaghanyotkRSTasthitivivecanA karmaprakRtyAditaH kAryA / evaM sthitisthAnAdiprarUpaNAnyapi / ityevaM bandhanakaraNavicAro dizA darzita iti // atha saGkramaNakaraNaM svarUpayati 20 anyakarmarUpatayA vyavasthitAnAM prakRtisthityanubhAgapradezAnAmanyakarmarUpatayA vyavasthApanaheturvIryavizeSassaMkramaNam // __ anyakarmeti / tathA tathA badhyabandhakabhAve jIvakarmaNohi parasparaM savyapekSatvam / jIvAdhyavasAyavizeSamAzritya karmavargaNAntaHpAtino jIvasvapradezAgADhAH pudgalA jJAnAvaraNIyAdikarmarUpatayA pariNamante, jIvo'pi svprdeshaavgaaddhtthaavidhkrmvipaakodyaattthaaprinnmte| 25 tatra saMklezasaMjJitena vizodhisaMjJitena vA yena vIryavizeSeNAnyakarmarUpatayA vyavasthitAnAMvivakSitabadhyamAnaprakRtyAdivyatiriktatayA sthitAnAM prakRtyAdInAM-anyakarmarUpatayA-badhyamAnAsu prakRtyAdiSu madhye'badhyamAnaprakRtyAdidalikaM prakSipya badhyamAnaprakRtirUpatayA, badhya Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :254: tattvanyAyavibhAkare [ navamakiraNe mAnAnAM vA prakRtInAmitaretararUpatayA pariNamayati sa vIryavizeSassaGkramaNamityarthaH / yathA badhyamAnasAtavedanIye'badhyamAnAsAtavedanIyasya, uccairgotre vA tAdRze nIcairgotrasya tAhazasyetyAdi / tathA badhyamAne matijJAnAvaraNIye badhyamAnasyaiva zrutajJAnAvaraNIyasya zrutajJAnAvaraNIye vA tAdRze tAdRzamatijJAnAvaraNIyasyetyAdi / so'yaM saGkramaH prakRtisthityanu5 bhAgapradezarUpaviSayabhedAcaturvidha iti sUcayituM prakRtisthityanubhAgapradezAnAmityuktam / darzanatrikasya bandhaM vinApi saMkramAd bandhaghaTitaM saMkramalakSaNa noktam / mithyAtvasyaiva hi bandho na samyaktvasamyamithyAtvayoH, vizuddhasamyagdRSTiH samyaktvasamyamithyAtvayoH, patadharUpabandhAbhAve'pi mithyAtvaM saGkamayati, samyaktve ca samyamithyAtvam / saMkramya mANaprakRterAdhArabhUtA prakRtiH patagRha ucyate, kintu kRte'ntarakaraNe prathamasthitau samayonA. 10 valikAtrikazeSAyAM badhyamAneSvapi saMjvalaneSu caturvapi prakRtyantaradalikasaMkramAbhAvAttadAnI na teSAM patagRhatvaM, tathAntarakaraNe kRte dvayorAvalikayoH prathamasthitisatkayoH puMvedasya prakRtyantarasaMkramAbhAvena na patagRhatvaM,mithyAtve kSapite samyamithyAtvasya samyamithyAtvayozca kSapitayossamyaktvasyodvalitayostu samyaktvasamyamithyAtvayomithyAtvasya na patagRhatvamityAdikaM vibhAvanIyam / darzanamohanIyacAritramohanIyayorAyuSAM mUlaprakRtInAzca parasparaM na saGkramaH / 15 yo yasmin darzanamohanIye vartate na tasyAnyatra saMkramo'vizuddhadRSTitvAt / tathA paraprakRtiSu saMkrAntaM dalikamAvalikAmAtrakAlaM bandhAvalikAgatamudayAvalikAgatamudvartanAvalikAgataJco. dvartanAdisakalakaraNAyogyam , darzanamohanIyatrikavarjamupazAntamohanIyaM sakalakaraNAyogya draSTavyam / tatra samyaktvasamyamithyAtvanarakadvikamanujadvikadevadvikavaikriyasaptakAhArakasapta katIrthakaroccairgotrarUpAzcaturviMzatiprakRtaya AyuzcatuSTayazcAdhruvasattAkam / zeSaM punastriMzaduttaraM 20 prakRtizataM dhruvasatkarma, tato'pi sAtAsAtavedanIyanIcairgotramithyAtvarUpaM prakRticatuSTayamapa sAryate, tato'vaziSTAssarvA dhruvasatkarmaprakRtayaH SaDviMzatyuttarazatasaMkhyAssaGgamamadhikRtya sAdyAdirUpatayA caturvidhA api bhavanti / AsAM hi saMkramassaMkramaviSayaprakRtibandhavyavacchede na bhavati, tAsAM punarbandhArambhe bhavatyato'sau saadiH| tattadvandhavyavacchedasthAnamaprAptasya punaranAdiH, abhavyasya kadAcidapi vyavacchedAbhAvena dhruvH| kAlAntare vyavacchedasambhavena bhavyasya tvdhruvH| adhruvasatkarmaNAmadhruvasatkarmatvAdeva saMkramassAdyadhruvaH sAtAsAtavedanIyanIcairgotrANAntu parAvarttamAnatvAtsAdyadhruvo'vaseyaH, badhyamAne sAte'sAtasya, asAte vA tAdRze sAtasya, uccairgotre tathAvidhe nIcairgotrasya, nIcairgotre tAdRze uccairgotrasya saMkramo nAnyadA'ta 1. baddhamithyAtvapudgalAnAM madanakodravasthAnIyAnAmauSavavizeSakalpenaupazamikasamyaktvAnugatena vizodhisthAnena zuddhArdhavizuddhAvizuddhakaraNAditi bhAvaH // Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkramaNam ] kAza samalaGkRte ARMA eSAM saMkramasya sAditvamadhuvatvaJca / bhidhyAtvasya tu saMkramo vizuddha samyagdRSTerbhavati, vizuddhasamyagdRSTitvaJca kAdAcitkamatastasya saMkramo sAdyadhruva eveti / mithyAdRSTyAdipramattAntAssAta vedanIyasya saMkrAmakAH, paratassaMkramyamANaprakRtyAdhArabhUtAsAta vedanIyasya bandhAbhAvAnnetare tatsaMkrAmakAH, api tu tatra sAte badhyamAne'sAtasyaiva saMkramaH / anantAnubandhinAM midhyAdRSTavAdayo'pramattasaMyatAntAssaGkrAmakA na pare, paratasteSAmupazamanAtkSayAdvA / midhyA- 5 dRSTadyAdayo'pUrvakaraNAntA yazaH kIrtessaGkrAmakA netare, parataH kevalAyAstasyA eva bandhena patagrahAbhAvAt / anantAnubandhivarjadvAdazakaSAyANAM nokaSAyANAJca mithyAdRSTyAdayo nivRttibAdara samparAyAntAssaGkrAmakA na pare, paratasteSAmupazamAtkSayAdvA / mithyAtva - samyaddhumithyAtvayoraviratasamyagdRSTyAdaya upazAntamohaparyavasAnAssaMkrAmakAH, na pare, paratastayossattAyA abhAvAt / samyamidhyAtvaM punarmithyAdRSTirapi saMkramayati, samyaktvasya 10 midhyAdRSTireva saGgrAmako nAnye, mithyAtve varttamAnasyaiva saMkrAmakatvAt / uccairgeautrasya mithyA sAsvAdanau, anyeSAM nIcairgotrAbandhakatvAt / itarAsAM matijJAnAvaraNIyAdiprakRtInAM sUkSmasamparAyaparyavasAnA midhyAdRSTyAdayassaGkrAmakA na pare parato bandhAbhAvena pahA - bhAvAditi / evaM jJAnAvaraNapaJcakadarzanAvaraNanava kaSoDazakaSAyabhaya jugupsAtaijasa saptakavarNAdiviMzatinirmANAgurulaghUpaghAtAntarAyapazcakalakSaNAH patagrahA dhruvabandhinyassaptaSaSTiprakRta- 15 yassAdyanAdidhruvA dhruva rUpa caturbhedAH / abhavyabhavyApekSayA dhruvAbhruvatve, svasvabandhavyavacchede patadgrahatvAbhAvena tatra saMkramAsaMbhavAdbandhArambhe ca hetutaH patagrahatvena sAditvaM tattadbandhavyavacchedasthAnamaprAptasyAnAditvaM, zeSAstvadhruvabandhinyo'STAzItisaMkhyAH prakRtayo'dhruvabandhitvAdeva patadbhahatvamadhikRtya sAdyadhruvA bhAvanIyAH / mithyAtvasya punardhruvabandhitve'pi yas samyaktvamithyAtve vidyete sa eva te tatra saMkramayati nAnya iti tasya sAdyadhruvapatadratvaM 20 bhAvyam, vizeSo'tra karma prakRtyAdito'vaseyaH / aSTamUlaprakRtInAmaSTapaJcAzadadhikazatasaMkhyAkottaraprakRtInAJca yA sthitirhrasvIbhUtA satI dIrghIkRtA dIrghIbhUtA satI hrasvIkRtA patadrahaprakRtisthitiSu vA madhye nItvA nivezitA sa sthitisaMkrama ucyate, tatra sthitInAmanyatra nivezanaM na sAkSAdazakyatvAdapitu sthitiyuktaparamANudvAraivai, tato mUlaprakRtInAM parasparaM saMkramAbhAvAt tAsAM prakRtyantaranayanalakSaNassthitisaGkramo 25 na bhavati kintu dvAvevodvarttanApavarttanAlakSaNau saGkramau hrasvIbhUtasya dIrghIkaraNa 1. tathAca karmaparamANUnAM isvasthitikAlatAmapahAya dIrghasthitikAlatayA vyavasthApanaM teSAmeva dIrghasthitikAlatAmapahAya isvasthitikAlatayA vyavasthApanaM, punaH saMkramyamANaprakRtisthitInAM patagrahaprakRtau nItvA nivezanamiti bhAvyam // Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ FRN: [ navamakiraNeM mudvartanA, dIrghIbhUtasya hrasvIkaraNamapavarttaneti / evamanubhAgasaMkramo'pi mUlottaraprakRtiviSayaH, lakSaNantu yastAsAM raso hrasvIbhUtassan dIrghIkRto dIrghIbhUtassan hrasvIkRto'nyaprakRtisvabhAvena pariNamito vA sa sarvo'pyanubhAgasaMkramaH, parantu mUlaprakRtInAM parasparaM saGkamAbhAvenAnyaprakRtisvabhAvapariNAmarUparasasaGkramo na bhavati / evaM yatsaMkramaprAyogyaM karma5 dalikamanyaprakRtirUpatayA pariNamyate sa pradezasaGkramaH, sa codvalanAviSyAtayathApravRttaguNasarvasaGkramabhedena paJcavidhaH, ghanadalAnvitasyAspadalasyotkiraNamudvelanaM, yAsAM prakRtInAM guNapratyayato bhavapratyayato vA bandho na bhavati tAsAM saMkramakaraNaM vidhyAtasaGkramaH / apUrvakaraNaprabhRtayo'badhyamAnAzubhaprakRtInAM sambandhikarma dalikaM pratisamayamasaMGkhyeyaguNatayA badhyamAnAsu prakRtiSu yatprakSipanti sa guNasaGgamaH / sarveSAmapi saMsArasthAnAM jIvAnAM dhruva10 bandhinInAM bandhe parAvarttamAnaprakRtInAntu svasvabhavabandhayogyAnAM bandhe'bandhe vA yassaGkramaH pravarttate sa yathApravRttasaMkramaH / caramasamaye yatparaprakRtiSu prakSipyate dalikaM sa sarvasaGkramaucyate / atra sarveSAM vizeSaH karmaprakRtyAdito vijJeya iti dikU // adhunodvartanAmAcaSTe-- karmasthityanubhAgayoH prabhRtIkaraNa prayojaka vIryapariNatirudvarttanA / / karmeti / sthityanubhAgamAtraviSayeyamudvarttanetisUcanAya karmasthityanubhAgayorityuktamevamevottaralakSaNe vijJeyam / udayAvalikAto bahirvarttinInAM sthitInAmudvarttanA bhavati udayAvalikAgatAstu sakalakaraNAyogyAH / tathA'bAdhAkAlAduparitanya eva sthitayaH udvaryaMte, badhyamAnaprakRtyabAdhayA samAnA hInA vA yA pUrvabaddhaprakRtInAM sthitissA'bAdhAkAlAntaH praviSTatvAnnodvartyate / tathAcAbAdhAntaH praviSTA nikhilA api sthitaya udvarttanApekSayA 20 parityAjyA bhavanti, tatrotkRSTA'bAdhotkRSTa tItthApanetyucyate, atItthApanA ullaMghanIyA / samayenonA yotkRSTA'bAdhA samayonotkRSTAtItthApanA bhavati, dvisamayenonA sA dvisamayonotkRSTA tatthApanA, evaM pratisamayahAnyA tAvadatItthApanA bhavanti yAvajjaghanyA'bAdhA'ntarmuhUrtta pramANA, tato'pi jaghanyatarA'tItthApanA yAvadudayAvalikA tAvadvAcyA, udadyAvalikAgatAnAM tu sthitInAmanudvarttanIyatvAt / karmadalikanikSepavicArastu karmaprakRtyAdito bodhya iti dik / 15 tasvanyAyavibhAkare 1. udvarttanApavarttanArUpau saMkramau tu bhavata iti bhAvaH / 2 yathA'nantAnubandhicatuSTaya samyaktvamithyAtvavedadvikanarakadvikavaikriya saptakAhAra kasaptakamanujadviko cairgotrANAM palyopamAsaMkhyeyabhAgamAtra mantarmuhUrtena kAlena sthitikhaNDamutkirati punastathaiva dvitIyaM prathamakhaNDAdvizeSahInaM, evameva pUrvasmAtpUrvasmAdvizeSato hInAni sthitikhaNDAni yAvad dvicaramasthitikhaNDamantarmuhUrta kAlenotkIryanta iti // Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apavatIdAraNe ] nyAyaprakAzasamalate : 557 : - athaapvrtnaamaahkrmsthitynubhaagyoiisviikrnnpryojkviiryvishesso'pvrtnaa|| karmasthitIti / karmaparamANUnAM dIrghasthityanubhAgavatAM dIrghasthityanubhAgAvapahRtya hUsvasthitirasavattayA vyavasthApane prayojakIbhUtavIryavizeSa ityrthH| udayAvalikAyA bAhyAn samayamAtradvisamayamAtrAdisthitibhedAnapavarttayati / udayavatInAmanudayavatInAM prakRtInAmudayasamayA- 5 dArabhyAvalikAmAtrA sthitirudayAvaliketi vijnyeyaa| te cApavartyamAnAsthitivizeSA yAvadvaMdhAvalikAhInA sarva karmasthitistAvallabhyante / udayAvalikAyA uparitanI yA samayamAtrA sthitistasyA dalikamapavartayannudayAvalikAyA uparitanau dvau tribhAgau samayonAvatikramyAdhastane samayAdhike tRtIye bhAge nikSipati, eSa jaghanyo nikSepo jaghanyA cAtItthApanA, yadAcodayAvalikAyA uparitanI dvitIyA sthitirapavartyate tadAtItthApanA prAguktapramANA 10 samayAdhikA bhavati nikSepastu tAvanmAtra eva / evaM tRtIyA yadApavartyate tadA prAguktamAnA'tItthApanA dvisamayAdhikA bhavati nikSepastu tAvAneva / evamatItthApanA pratisamayaM tAvadvardhayitavyA yAvadAvalikA paripUryate nikSepaviSayANAM sthitInAzca samayAdhika AvalikAtribhAga evAnuvartate, tataH paramatItthApanA sarvatra tAvanmAtraiva pravarttate, nikSepastu . yAvadbandhAvalikAtItthApanA'valikArahitA'pavaya'mAnasthitisamayarahitA ca sakalApi 15 karmasthitistAvadvardhate / ityevaM nirvyAghAtApavarttanA vijnyeyaa| savyAghAtA'pavartanodvartanApavartanayossaMyogenAlpabahutvaM karmaprakRtyAdibhyo vijJeyam / evamanubhAgodvarttanApavartanAdikamapi tata evA'vagantavyam / udvartanApavarttane saMkramabhedAveva sthityanubhAgAzraye ityalaM vistareNa // . sampratyudIraNAmAhaanuditakarmadalikasyodayAvalikApravezanidAnamAtmavIryamudIraNA // 20 anuditeti / yena yogasaMjJakavIryavizeSeNa kaSAyasahitena tadrahitena vodayAvalikAbahirvartinIbhyasthitibhyaH paramANvAtmakaM dalikamapakRSyodayAvalikAyAM prakSipyate sa eSa vIryavizeSa udiirnnetyrthH| sApi prakRtisthityanubhAgapradezabhedatazcaturdhA / pratyekamapi mUlottaraprakRtiviSayatvAdvividham / aSTadhA ca mUlaprakRtiviSayA, bandhanAdInAM pRthagavivakSi 1. apavartanA ca sthityanubhAgaviSayeve, na prakRtipradezaviSayetyAzayenoktaM sthityanubhAgavatAmiti / ke testhitivizeSA yAnapavartayatItyatrAhodayAvalikAyA iti. udayAvalikAgatAstunikhilakaraNAyogyatvenApavartanAmahatvAt bAyAniti // 3 Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvanyAyavibhAkare bimAkaraNa tatve dvAviMzatyadhikazatamudayasamakakSatayottaraprakRtInAM bhavati, pRthak tadvivakSAyAntu aSTapa. JcAzadadhikazatabhedAsteSAm / jJAnAvaraNadarzanAvaraNanAmagotrAntarAyANAM mUlaprakRtInAM anAditvaM dhruvatvamadhruvatvaJca / vedanIyamohanIyayozcaturvidhatvamapi / tatra jJAnAvaraNadarzanAvaraNAntarAyANAM yAvatkSINamohaguNasthAnakasya samayAdhikAvalikAzeSo na bhavati tAvatsarvajIvAnAmudIraNAyA avazyaMbhAvena, nAmagotrayozca yAvatsayogicaramasamayaM tAvatsarveSAmavazyabhAvenAnAditvaM, dhruvatvamabhavyApekSayA'dhruvatvaJca bhavyApekSayeti / vedanIyasya yAvatpramattaguNasthAnakaM mohanIyasya sUkSmasamparAyaguNasthAnakaM yAvadudIraNAyA bhAvenApramattAdiguNasthAnakebhyaH pratipatato vedanIyasyopazAntamohaguNasthAnakAcca pratipatato mohanIyasyodIraNAyA ssAditvaM, tatsthAnamaprAptasyAnAditvaM, dhruvatvAdhuvatve pUrvavat / AyurudIraNAyAssAditvama10 dhruvatvazca / paryantAvalikAyAmAyuSo niyamenodIraNAyA abhAvAdadhruvatvaM punarapi bhavotpatti prathamasamaye pravarttamAnatvAcca sAditvaM / uttaraprakRtInAntu karmaprakRtyAdibhyo jJAtavyAH / jJAnAvaraNadarzanAvaraNAntarAyANAM kssiinnmohaantaassrvepyudiirkaaH| mohanIyasya sUkSmasamparAyAntA udIrakAH / vedanIyasya prmttgunnsthaankpryntaassrve'pyudiirkaaH| AyuSo'caramAvalika pramattAntA udIrakAH, nAmagotrayostu sayogikevaliparyavasAnAssarve'pyudIrakA iti / 15 adhikamanyatra draSTavyam / tathA jJAnAvaraNavedanIyAyurgotrAtarAyANAmekaikamudIraNAsthAnaM, yathA jJAnAvaraNAntarAyayoH paJcaprakRtyAtmakamekaikaM, vedanIyAyurgotrANAM vedyamAnaikaprakRtyAtmakaM, naitAsAM dvivyAdikAH prakRtayo yugapadudIryante yugapadudayAbhAvAt / darzanAvaraNIye cakSurdarzanAvaraNAdInAM paJcAnAM catasaNAM vA prakRtInAM yugapadudIraNA bhavati / mohanIye ekasyA dvayozcatasRNAM pazcAnAM SaNNAmaSTAnAM navAnAM dazAnAM vA / 20 nAmakarmaNo dazodIraNAsthAnAni ekacatvAriMzat-dvicatvAriMzat--paJcAzat-ekapaJcAzat dvipaJcAzat-tripazcAzat-catuH--paJcAzat paJcapaJcAzat--SaTpazcAzat -saptapazcAzaJceti / vizeSastvanyato draSTavya iti prakRtyudIraNA / sthityudIraNAyAM prathamaM lakSaNamucyate, udayo hi dvividhaH, samprAptyasamprAptibhedAt kAlakrameNa karmadalikasyodayahetudravyakSetrAdisAmagrIsa samprAptau ya udayassa samprAptyudayaH, akAlaprAptaM karmadalikamudIraNAprayogeNa vIryavizeSa25 saMjJitena samAkRSya kAlaprAptena dalikena sahAnubhUyate so'samprAptyudayaH, tathAcAsamprAptyu daya evodIraNA yA sthitiraprAptakAlApi satI udIraNAprayogeNa samprAptyudaye prakSiptA dRzyate kevalacakSuSA sA sthityudIraNeti / bhedAdikamanyato draSTavyam / anubhAgodIraNAyAM saMjJAdvibhedA, sthAnaghAtibhedAt sthAnaM caturvidhaM ekadvitricatussthAnabhedAt 1. vedanIyAyugotraprakRtInAmityarthaH / Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udIraNA ] nyAyaprakAzasamalaGkRte : 259 : etaJca pUrvamupadarzitam ghAtisaMjJA tu sarvaghAtidezaghAtyaghAtibhedatatrividhA / tathA zubhakarmaNAmanubhAgaH kSIrakhaNDarasopamaH, azubhakarmaNAntvazubho ghoSAtakInimbarasopamaH / svaviSayaM yAH pUrNatayA nanti tAssarvaghAtinyaH, kevalajJAnadarzanAvaraNamAdyadvAdazakaSAyA mithyAtvaM nidrApaJcakaJceti viMzatiH / etA hi prakRtayo yathAyogamAtmaghAtyaM guNaM samyaktvaM jJAnaM darzanaM cAritraM vA sarvAtmanA ghAtayanti / matizrutAvadhimanaHparyavajJAnAvaraNAni cakSuracakSu- 5 ravadhidarzanAvaraNAni saMjvalanakaSAyA nokaSAyA antarAyAzca pazcaviMzatiprakRtayo dezaghAtinyaH / jJAnAdiguNaikadezavighAtitvAt / kevalajJAnadarzanAvaraNIyAbhyAmAvRtayorapi kevalajJAnadarzanayormandamandatarAdiviziSTaprakAzarUpANAM matijJAnAdicakSurdarzanAdInAM jJAnadarzanaikadezarUpANAM vighAtakatvAt AdyadvAdazakaSAyakSayopazamasamutthacAritralabdheraticArasampAdakatayA dezato vighAtakatvAt sarvadravyaikadezaviSayakadAnAdivighAtakAritvAcca / 10 nAmagotravedanIyAyurantargatAstu prakRtayo hantavyAbhAvAnna kimapi nantIti tA aghAtinyaH / sarvaghAtinInAM raso hi tAmrabhAjanavanizchidro ghRtavadatisnigdho drAkSAvattanupradezopacitaH sphaTikAbhravanirmalaH sakalasvaviSayaghAtitvena sarvaghAtI / dezaghAtinInAntu rasaH kazcidvaMzadalanirmApitakaTavadatisthUlacchidrazatavatsaMkulaH, kazcitkambalavanmadhyamavivarazatasaMkulaH, ko'pi mamRNavAsovadatisUkSmavivarasaMvRto'lpasneho vimalazca svaviSayaikadezaghAtitvAddeza- 15 ghAtI bhavati / aghAtinInAM rasa ubhyvilkssnnH| vipAko'pi pudgalakSetrabhavajIvavipAkabhedAcaturvidhaH / pudgalAnadhikRtya yasya rasasya phaladAnAbhimukhyaM sa pudgalavipAkaH / sa ca saMsthAnaSaTUsaMhananaSaTakAtapazarIrapaJcakAGgopAGgatrayodyotanirmANasthirAsthiravarNAdicatuSkAgurulaghuzubhAzubhaparAghAtopaghAtapratyekasAdhAraNanAmnAM SaTtriMzatprakRtInAm / kSetre gatyantarasaMkramaNahetunabhaHpathe yasya rasasya phaladAnAbhimukhyaM sa rasaH kSetravipAko yathA catasRNAmAnu- 20 pUrvANAm / bhave narakAdirUpe svayogye yasya rasasya phaladAnAbhimukhatA sa bhavavipAko yathA catvAryA!Si parabhave saMkrameNApyudayAbhAvAt / gatInAntu parabhave saMkramAdudayena svabhavavya - 1. aghAtinyo na kaJcana jJAnAdiguNaM-ghAtayanti kevalaM sarvaghAtinIbhissaha vedyamAnAssarvaghAtirasavipAkaM darzayanti dezaghAtinIbhizcasaha vedyamAnA dezaghAtirasaM, coraissaha vartamAno'cauro yathA caura ivAbhAsate tadvaditibhAvaH // 2. zarIratayA pariNateSu pudgaleSu yAsAM vipAkastAH pudgalavipAkinya itibhAvaH // 3. nanu vigrahagatyabhAve'pi saMkramakaraNenAnupUrvINAmudayo vidyataH iti kathaM kSetravipAkinyastAH, na gativajjIvavipAkinya iti ceducyate vidyamAne'pi saMkrame yathA tAsAM kSetraprAdhAnyena svakIyo vipAkodayo na tathA'nyAsAmiti kSetravipAkinya eveti // 4. yathA mokSagAmino'zeSA gatayo manuSyabhave kSayaM yAntIti bhavaM prati gatInAM na naiyatyamitibhAvaH // Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 260: tattvanyAyavibhAkare [ navamakiraNe bhicAritvAnna bhavavipAkitvam / jIvamevAdhikRtya yo raso'nugrahopaghAtAdisampAdanAbhimulo bhavati sa jiivvipaakH| yathA jJAnAvaraNapazcakaM darzanAvaraNanavakaM vedanIyadvayaM darzanamohanIyatrikaM paJcaviMzatimohanIyaprakRtayo'ntarAyapazcakaM gaticatuSTayaM jAtipazcakaM vihAyogatidvikaM trasatrikaM sthAvaratrikaM susvaradussvarasubhagadurbhagAdeyAnAdeyayazaHkIrtyayazaHkIrti5 tIrthakaroccAsanAmAni gotradvayazcetyaSTasaptatiprakRtayaH / udayayogyatApekSayA'STasaptatiriti, bandhayogyatAmAzritya tu samyaktvasamyamithyAtvaparihAreNa SaTsaptatirbodhyA / pratyayasAdhanAdisvAmitvaprarUpaNA anyato vijnyeyaaH| evaM saadynaadisvaamitvprruupnnaatmikaaprdeshodiirnnaapi|| ____ adhunopazamanAmAkhyAti karmaNAmudayodIraNAnidhattinikAcanAkaraNAyogyatvena vyavasthApanA10 heturvIryapariNatirupazamanA / udayazca yathAsthitibaddhAnAM karmapudgalAnA mabAdhAkAlakSayAtsaMkramApavartanAdikaraNavizeSAdvodayasamayaprAptAnAmanubhavanam // karmaNAmiti / yAdRzavIryavizeSataH karmaNAmudayasyodIraNAnidhattinikAcanAnAmayogyatayA vyavasthApanaM bhavati tAdRzavIryapariNatirupazamanetyarthaH / karmaNAmupazamanA dvi15 vidhA, kRtakaraNA'kRtakaraNA ceti, yathApravRttyapUrvAnivRttikaraNasAdhyakriyAvizeSakRtA kara NakRtA, yathApravRttyAdikaraNakriyAvizeSamantareNApi vedanAnubhavanAdikAraNairyopazamanA sA'kR. takaraNetyarthaH, dvaividhyamidaM dezopazamanAyA eva, na sarvopazamanAyAstasyAH karaNebhya eva bhaavaat| akaraNakRtopazamanAyA akaraNA'nudIrNarUpabhedabhinnAyAssampratyanuyogasya vyavacchinnatvena kRtakaraNopazamanA'tra kizcidvicAryate kRtakaraNopazamanA dezasarvaviSayabhedato 20 dvividhA, sarvaviSayopazamanA guNopazamanA prazastopazamaneti nAmadvayavatI dezaviSayopazamanA aguNopazamanA'prazastopazamanA ceti naamdvyvtii| tatra sarvopazamanA mohanIyasyaiva, zeSakamaNAntu deshopshmnaa| pazcendriyassaMjJI sarvaparyAptaH upazamalabdhyupadezazravaNalabdhikaraNatrayahetuprakRSTayogalabdhitrikayukto vA karaNakAlAtprAgapi yAvadantarmuhUrta pratisamayamanantaguNavRddhyA vizuddhayA'vadAyamAnacittasantatirabhavyasiddhikavizodhikamatikramya vartamAno matizrutAjJAna25 vibhaGgajJAnAnAmanyatamasmin sAkAropayoge vartamAno manovAkkAyAnyatamayoge vA vartamAno vizuddhalezyAnyatamayuktaH kRtAntassAgaropamakoTIkoTipramANasthitikAyurvarjasaptakarmA catussthA 1. yadyapi sarvA eva prakRtayaH paramArthatassAkSAtparamparayA vA jIvasyaivAnugrahamupaghAtaJca kurvantIti jIvavipAkinya eva tathApi mukhyatayA kSetrabhavapuraleSu tadvipAkasya vivakSitatvAtU tathA proktA iti // Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upazamanA ] nyAyaprakAzasamalate :261: nakAzubhakarmAnubhAgasya dvisthAnakakArI dvisthAnakazubhakarmAnubhAgasya ca catussthAnakakArI jJAnAvaraNIyAdisaptacatvAriMzaddhRvaprakRtIsvasvabhavaprAyogyAH parAvarttamAnamadhyasthA ativizuddhapariNAmatvenAyurvarjAzzubhA eva badhnan badhyamAnaprakRtInAM sthitimantassAgaropamakoTIkoTimAtrapramANAM badhnan jaghanyamadhyamotkRSTayogavazataH pradezAnaM jaghanyamadhyamotkRSTarUpeNa badhnan paripUrNe ca sthitibandhe pUrvasthitibandhApekSayApalyopamAsaMkhyeyabhAganyUnamanyaM sthiti- 5 bandhaM kurvan tathaivAnyamanyaM sthitibandhaM vidadhat badhyamAnAnAM prakRtInAmanubhAgamazubhAnAM dvisthA. nakaM pratisamayamanantaguNahInaM badhnan zubhAnAzca catussthAnakaM pratisamayamanantaguNavRddhaM kurvannevamevameva yAvadantarmuhUrtaparisamAptiM vyApRtaH pariNAmavizeSANi pratyekamAntauhUrtikAni samudAyenApyAntargauhUrtikAni trINi yathApravRttyapUrvAnivRttikaraNAni vidhAyAntarmohUrtikImupazamAddhAmavApnoti / karaNatrayanirUpaNA anyato'vagantavyA, anivRttikaraNAddhAyAssaMkhyeyeSu bhAgeSu 10 gateSu saMkhyeyatama ekasmiMzca bhAge'vazeSe'ntarmuhUrttamAtramadho muktvA. mithyAtvasyAntarakaraNaM karoti, antarakaraNaM nAmodayakSaNAdupari mithyAtvasthitimantarmuhUrtamAnAmatikramyoparitanIzca viSkambhayitvA madhye'ntarmuhUrttamAnaM tatpradezavedyadalikAmAvakaraNaM, tanniSpAdanakAlo'pyantarakaraNakAla eva, so'pyantarmuhUrttapramANaH prathamasthiteH kiJcinnyUno'bhinavasthitibandhAddhayA smaanH| tathA hi prathamasthityantarakaraNe dve api antarmuhUrtapramANe yugapadArabhate, antarakaraNaprathama- 15 samaya eva cAnya sthitibandhaM mithyAtvasyArabhate sthitibandhAntarakaraNe ca yugapat samApayati / antarakaraNe ca kriyamANe guNazreNessaMkhyeyatamaM bhAgamantarakaraNadalikenotkirati,utkIryamANaJca dalikaM prathamasthitau dvitIyasthitau ca prakSipati / antarakaraNAdadhastanI sthitiH prathamoparitanI ca dvitIyetyucyate, tata udayodIraNAbhyAM prathamasthitimanubhavan tAvadgato yAvadAvalikAdvikaM zeSam / tatra sthitasya pUrvapravRtto dvitIyasthitessakAzAdudIraNAprayogeNa dalikaM 20 samAkRSyodaye prakSeparUpa AgAlo'tra na bhavati kintu kevalamudIraNava / sA'pi tAvadeva yAvadAvalikAzeSo na bhavati / tatassApi nivarttate tataH kevalenaivodayena tAmAvalikAmanubhavati tasyAmapyapagatAyAM mithyAtvasyodayo'pi nivarttate tahalikAbhAvAt tasmizcApagate upazAntAddhAsamAgamastatra prathamasamaya eva copazamasamyaktvaM labhate / atrodayodIraNAdInAM nivRtterIdRzopazamanAkaraNAdhyavasAya evopazamanetyucyate / paraM tatraupazamikalAbhaprathamasama- 25 yAdArabhya mithyAtvadalikaM pratisamayaM yAvadantarmuhUrta samyaktvasamyamithyAtvayossaMkramayati, prathamasthiticaramasamaye dvitIyasthitigatadalikasyAnubhAgabhedena zuddhamizrAzuddhatayA vibhaktatvAt / ayaM guNasaMkrama ucyate'ntarakaraNasthitenaupazamikasamyaktvalakSaNaprazastaguNAnvitena kriyamANatvAt / ityevaM samyaktvotpAdo nirUpitaH / IdRzaupazamikasamya Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 962 : tattvanyAyavibhAkare [ navamakiraNe ktvayuto na cAritramohopazamAya yatate kintu vedakasamyagdRSTiH kSAyopazamikasamyagdRSTyaparanAmA, sa cAvirato dezaviratassarvavirato vA vizoSyaddhAyAM varttamAna eva, saMklezAddhAyAM vartamAnastu na cAritramohanIyopazamanAya pravarttate / tatrAvirato yathApravR pUrvakaraNe vidhAya dezavirataraparvavirato vA bhavati dezaviratastu karaNadvayaM kRtvA 5 sarvaviratimavApsyati, anayoH pratipanyanantaraM yAvadantarmuhUrttaM vardhamAnapariNAmaniyamAta tAvanmAnAM udayAvalikAyA upari guNazreNi pratisamayaM dalikaracanApekSayAnantaguNavRddhAmA racayati tataH paraM ko'pi vardhamAnapariNAmaH ko'pi ca hIyamAnapariNAmaH kovyavasthitapariNAmazca bhavati / vardhamAnapariNAma Urdhvamapi vardhamAnAM guNazreNiM karoti hIyamAno hIyamAnAmavasthito'vasthitAM / pariNAmahAsena deza sarvaviratipariNAmAt AbhogamantareNa 10 paribhraSTAssantaH punaH pUrvapratipannAM dezaviratiM sarvaviratiM vA pratipadyamAnA akRtakaraNA eva pratipadyante, ye tvAbhogenaiva midhyAtvaM gatAH punastatprapitsavaH karaNapurassarameva pratipadyante tadevaM kRtakaraNA kRtakaraNadezavirati sarvaviratilAbho vijJeyaH / evaM cAritra mohopazamanA'nyaMtra draSTavyA / evamupazAntamohanIyaprakRtayassaMkramaNodvarttanApavarttanodI raNAnidhattinikAcanA karaNAnAmayogyA bhavanti, darzanamohanIyatrike tUpazAnte'pi saGkramApavarttane bhavataH, tatra samya15 ktve midhyAtvasamyaM midhyAtvayoH saGkramaH, apavarttanA tu trayANAmapi / yadyapyupazAnte mohe saMkramaNodvarttanApavarttanAnyapi karaNAni na bhavanti tato lakSaNe tadanabhidhAnAnyUnatA tathApi sarvaMvidhopazamanAsaMgrahAyaitAni vihAya lakSaNamAcaritamanyathA dezopazamanAsaGgraho na syAditi / iti sarvopazamanA saMkSepata AdarzitA / yathApravRttA pUrvakaraNAbhyAM prakRtyAdInAM dezopazamanA prakRtisthityanubhAga pradezadezopazamanArUpeNa pratyekaM mUlaprakRtyuttaraprakRtiviSaya20 katvabhedabhinnena caturvidhA / dezopazamanA sarveSAM karmaNAM bhavati, eka dvitricaturindriyAmanuSyAzca yathAsaMbhava mapUrva karaNaguNasthAnaparyavasAnA dezopazamanayA mUlaprakRtimuttaraprakRtiM vopazamayituM samarthAH / dezopazamanayopazamitAnAM karmaNAmudvarttanApavarttanAsaMkramaNarUpANi karaNAni pravarttante nAnyAni / darzana trikopazakA viratAsvApUrvakaraNAntasamayaM yAvaddezopazamanAM kurvanti, anantAnubandhinAM visaM - saMjJisaMjJipaJcandriyatiryaGnArakadevA 1. kevalaM kathaJcitpariNAmAsAddezavirato'viratiM sarvavirato vA dezaviratiM pratipannassan bhUyo'pi pUrvapratipannAM dezaviratiM sarvaviratiM vA karaNarahito'pi pratipadyate evamakRtakaraNe'nekazo gamAgamaM karotItibhAvaH // 2. yastvAbhogapratipattyA naSTakaraNo dezaviratessarvaviratervA paribhraSTo mithyAtvaJcaganassa bhUyo - 'pi jaghanyanAntarmuhUrttakAlena utkarSataH prabhUtena kAlena pUrvapratipannAmapi dezaviratiM sarvaviratiMvA karaNadvayapurassarameva pratipadyata itibhAvaH // 3 guNasthAnagranthe pUrvokte // Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyaprakAzalamalate yojane cAturgatikA api svApUrvakaraNAntimasamayaM yAvaddezopazamakAH / zeSacAritramohanIyaprakRtInAmupazamanAyAM kSapaNAyAM vA yAvadapUrvakaraNaguNasthAnacaramasamayaM tAvaddezopazamanA / zeSaprakRtInAJca sarvopazamanA na bhavatyeva kiMtu dezopazamanaiva sApi cA'pUrvakaraNaguNasthAnaM yAvat / adhikaM karmaprakRtyAdibhyo vijJeyamitidik // lakSaNAntargatodIraNAdInAM karaNavizeSatvena jJAtatvAdudayapadArtha nirvakti-udayazceti / sthitikSayeNa 5 prayogeNa vA dvividhodayo bhavati, udayahetUnAM dravyakSetrakAlabhavabhAvarUpANAM prAptau sthiterabAdhAkAlarUpAyA nAze sati ca yaH karmapudgalAnAM svabhAvata udayaH pravarttate sa sthitikSayeNodayaH / yaH punarudaye'nyasya pravarttamAne karaNavizeSarUpaprayogeNodayo bhavati sa prayogeNodaya ityAzayenoktaM karmapudgalAnAmityAdinA / prAyo yatrodayastatrodIraNA yatrodIraNA tatrodaya iti, udayasyodIraNAsahabhAvitvAjjJAnAvaraNapaJcakadarzanAvaraNacatuSTayA- 10 ntarAyapaJcakasaMjvalanalobhavedatrayasamyaktvasamyamithyAtvarUpavizatiprakRti muktvA zeSANAM udIraNAvadeva sAdyanAdikaM bhavati / etAsAntu svasvodayaparyavasAna udIraNAmantareNApi kevalenodayenAvalikAkAlamAtramanubhavanaM bhavati / vizeSo'trAnyatovilokanIya iti // atha nidhattimAha karmaNAmudvarttanApavarttanAnyakaraNAyogyatvena vyavasthApanAnukUlavIrya- 15 vizeSo nidhttiH|| karmaNAmiti / yena vIryavizeSeNa karmaNAmudvartanApavarttanAbhinnAni karaNAni na pravartante pravarttate ca te tAdRzo vIryavizeSo nidhattinAmetyarthaH / dezopazamanAvadbhedasvAminAvasyApi / yatraguNazreNistatra prAyo dezopazamanAnidhattinikAcanAyathApravRttasaGgamA api sambhavanti, tatra guNapradezAgraM stokaM tato dezopazamanAyA asaMkhyeyaguNaM tato nidhattama- 20 saMkhyeyaguNaM tato nikAcitamasaMkhyeyaguNaM tato'pi yathApravRttasaMkrameNa saMkrAntamasaMkhyeyaguNaM bhavati / svAminastu sarve'pyekadvitricaturindriyAsaMjhisaMjJipaJcendriyatiryaGnArakadevA manuSyAzca yathAsambhavamapUrvakaraNaparyavasAnAssarvakarmaNAM dezopazamanAsvAminaH / atha prasaGgAddezopazamanA kiJcidvicAryate / dezopazamanA mUlaprakRtInAmaSTAnAmapUrvaguNasthAnakAdUrdhva gatvA patatAM pravarttamAnA sAdiH, tatsthAnamaprAptAnAmanAdiH, dhruvA'bhavyAnAM, bhavyAnAM tvadhruvA dezo- 25 1. mUlottaraprakRtiviSayaudayo dhruvAdhruvasAdyanAdirUpatazcaturvidhaH, jJAnadarzanAvaraNAntarAyANAmudayaH kSINamohAntasamayaM yAvat mohasyopazAntamohaguNasthAnakaM yAvat vedanIyanAmagotrAyuSAM sayogAntasamayaM yAvadbhAvyaH, tatra sthityudayamadhikRtyAha sthitikSayeNeti / anubhAgamadhikRtyAha prAyo yatreti // Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvanyAyavibhAkare [ navakiraNa pazamanAmadhikRsya mohanIyasya catuHpaJcaSaTsaptASTakaviMzatibhedena SaTprakRtisthAnAni, zeSANi tu anivRttibAdare prApyamANatvAdatra na sambhavanti / mithyAdRSTisAsvAdanasamyamithyAdRSTivedakasamyagdRSTInAmaSTAviMzatisthAnaM, udvalitasamyaktvasya mithyAdRSTeH samyamithyAdRSTervA saptaviMzatisthAnam / udvalitasamyaktvasamyamithyAtvasyAnAdimithyAdRSTervA SaDviMzatisthAnaM, 5 SaDviMzatisatkarmaNo mithyAdRSTessamyaktvamutpAdayato'pUrvakaraNAtparataH paJcaviMzatisthAnaM vedi tavyaM mithyAtvapradezopazamanAyA abhAvAt / tathAnantAnubandhinAmubalane'pUrvakaraNAtparato vidyamAnasya caturviMzatisthAnaM, caturviMzatisatkarmaNo vA caturviMzatisthAnaM / kSapitasaptakasyaikaviMzatisthAnamiti / nAmakarmaNastu vyuttarazataM dvayuttarazataM SaNNavatiH paJcanavatiH, trinavatiH, caturazItiyazItizceti dezopazamanAyogyAni / tatrAdimAni catvAri yAvadapUrvakaraNaguNa10 sthAnakacaramasamayaM tAvadveditavyAni na parataH, zeSANi trINi ekendriyANAM bhavanti zreNiM pratipadyamAnAnAntu na sambhavanti zeSANi sthAnAni apUrvakaraNaguNasthAnakAtparato labhyanta iti tAni dezopazamanA'yogyAni / jJAnAvaraNadarzanAvaraNavedanIyAntarAyANAmekaikaM prakRtisthAnaM dezopazamanAyogyaM tatra jJAnAvaraNAntarAyayoH paJcaprakRtyAtmakaM, darzanAvaraNasya navaprakRtyA smakaM, vedanIyasya dviprakRtyAtmakaM AyuSo dve prakRtisthAne dve prakRtI ekA ca, tatrAbaddhaparabha15 vAyuSkasyaikA, baddhaparabhavAyuSastu dve, gotrasya dve prakRtisthAne dezopazamanAyogye, ekA dve ceti, anudalitoccairgotrasya dve, udvalitoccairgotrasyaiketi // evaM sthityanubhAgapradezadezopazamanAsthityanubhAgapradezasaMkramavatprAyo bhavatyatassA'nyatra draSTavyA // atha nikAcanAmAha20 . karaNasAmAnyAyogyatvenAvazyavedyatayA vyavasthApanAprayojakavIryavizeSo nikAcanA // karaNeti / yena vIryavizeSeNa karmANi sakalakaraNAyogyatvenAvazyavedyatayA ca vyavasthApayati sa vIryavizeSo nikAcanetyarthaH / iyamapi bhedAdito dezopazamanAtulyaivAvaseyeti // ityevaM caturvidhaM bandhaM karaNAni ca lakSayitvA'tha mUlottarabhedabhinnaM prakRtibandhaM puNya25 pApanirUpaNe nirUpitottarabhedaM samprati mUlabhedapradarzanena sAGgaM vidadhAtukAma Aha tatra mUlaprakRtivandhazca jnyaandrshnaavrnnvedniiymohniiyaayurnaamgotraantraaybhedenaassttvidhH|| Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyaprakAzasamalate tatreti / jJAnadarzanayordvandvottaramAvaraNazabdena tatpuruSastatassarveSAM dvandvaH / jJAnaM darzanaM hi jIvasya svatattvabhUtaM tadabhAve jIvatvasyaivAyogAt cetanAlakSaNatvAjjIvasya, jJAnadarzanayorapi madhye jJAnaM pradhAnaM, tadvazAdeva sakalazAstrAdivicArasantatipravRtteH / kiJca sarvA api labdhayoM jIvasya sAkAropayuktasya jAyante na darzanopayogayuktasya / apica yasmin samaye sakalakarma vimukto jIvassaMjAyate tasmin samaye jJAnopayogayukta eva, na darzanopayogayuktaH, darzano- 5 payogasya dvitIyasamaye bhaavaat| tato jJAnaM pradhAnaM tadAvaraNaM jJAnAvaraNaM karma, tatastatprathamamuktaM / tadanantaraM ca darzanAvaraNaM, jJAnopayogAccyutasya darzanopayogAt / ete ca jJAnadarzanAvaraNe svavipAkamupadarzayatI yathAyogamavazyaM sukhaduHkharUpavedanIyakarmavipAkodayanimitte bhavataH, tathA hi jJAnAvaraNamupacayotkarSaprAptaM vipAkato'nubhavan sUkSmasUkSmataravastuvicArAsamartha mAtmAnaM jAnAnaH khidyate bhUrilokaH, jJAnAvaraNakarmakSayopazamapATavopetazca sUkSmasUkSmatarANi 10 vastUni nijaprajJayA vindAno bahujanAtizAyinamAtmAnaM pazyana sukhaM vedyte| tathA'tinibiDadarzanAvaraNavipAkodaye jAtyandhAdiranubhavati duHkhasammohaM vacanagocarAtikrAntaM, darzanAvaraNakSayopazamapaTiSThatAparikaritazca spaSTacakSurAdyupeto yathAvadvastunikurumbaM samyagavalokamAno vedayate'mandamAnandasandoham / tata etadarthapratipattyartha darzanAvaraNAnantaraM vedanIyagrahaNam / vedanIyazca sukhaduHkhe janayatItyabhISTAnabhISTaviSayasambandhe cAvazyaM saMsAriNAM rAgadveSau, tau ca 15 mohanIyahetukau, tata etadarthapratipattaye vedanIyAnantaraM mohanIyagrahaNaM, mohanIyamUDhAzva jantavo bahvArambhAH parigrahaprabhRtikarmAdAnAsaktA narakAdyAyuSkamAracayanti, tato mohanIyAnantaramAyugrahaNam / narakAdyAyuSkodaye cAvazyaM narakagatyAdinAmAnyudayamAyAnti, tata AyuranantaraM nAmagrahaNam / nAmakarmodaye ca niyamAduccanIcAnyataragotrakarmavipAkodayena bhavitavyamato nAmagrahaNAnantaraM gotragrahaNam / gotrodayena coccaiHkulotpannasya prAyo dAnalAbhAntarAyA- 20 dikSayopazamo bhavati rAjaprabhRtInAM prAcuryeNa dAnalAbhAdidarzanAt / nIcaiHkulotpannasya tu dAnalAbhAntarAyAdyudayo nIcajAtInAM tathA darzanAt , tata etadarthapratipattyarthaM gotrAnantaramantarAyagrahaNamiti / yasya jJAnAvaraNIyaM tasya niyamena darzanAvaraNIyamasti, yasya darzanAvaraNIyamasti tasyApi niyamena jJAnAvaraNIyamasti / yasya jJAnAvaraNIyaM tasya niyamena vedanIyamasti, yasya vedanIyamasti tasya kevalyapekSayA jJAnAvaraNIyaM nAsti, tadbhinnApekSayA cAsti 25 tat / mohakSaye sati yAvadanutpanna kevalajJAnaM tasya kSapakasya jJAnAvaraNIyamasti mohanIyaJca nAsti, akSapakasya tUbhayamasti / mohanIyasatve jJAnAvaraNasyAvazyambhAvaniyamAt / zAnAvaraNena saha vedanIyavadAyurnAmagotrANAmapi bhAvyam / antarAyasya tu darzanAvaraNIyava Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvanyAyavibhAkare [navamakiraNe tparasparaM vyApyavyApakabhAvo vijJeyaH / darzanAvaraNIyena samaM zeSakarmaNAM bhAvAbhAvavicAro jJAnAvaraNIyavadeva / vedanIyena sahAkSINamohApekSayA niyamena mohanIyamasti kSINamohApekSayA tu mohanIyaM nAsti, yasya tu mohanIyamasti tasya niyamena vedanIyamasti / evaM vedanIyena sahAyurnAmagotrANAM parasparaM vyApyavyApakabhAvo vijJeyaH / antarAyastu 5 vedanIyasattve'kevalinAM niyamenAsti, kevalinAntu nAsti / antarAyasattve ca vedanIyaM niyamena vartate / yasya mohanIyamasti tasya niyamenAyurasti yasyAyurasti tasyAkSINamohasya mohanIyamasti kSINamohasya tu nAsti / evameva yasya mohanIyaM tasya nAmagotrAntarAyANi niyamAtsanti, yasya tu tAni santi tasyAkSINamohasya mohanIyamasti parasya nAsti / yasyA yurasti tasya niyamena nAmagotre yasya nAmagotre tasya niyamenAyurasti / yasya tvAyustasyAnta10 rAyaH kevalyapekSayA nAsti, akevalyapekSayAtvasti / nAmagotrayozca parasparaM vyApyavyApaka bhAvaniyamaH, nAmasattve'ntarAyastu kvacit syAtkvacinna syAt / antarAyasattve tu nAmAvazyamasti / evaM gotrAntarAyayorapi bhAvyamiti // jJAnAvaraNIyAdInAmavAntarabhedA eva prakRtibandhasyottarabhedA viMzatiyutazatarUpA ityAha..eSAmavAntarabhedA viMzatyuttarazatAtmakA bodhyaaH| vivRtAzcaite puNya1B pApatattvayoH / udaye ca samyaktvamohanIyamizramohanIyasahitA dvAviM zatyuttarazatabhedA bhavanti / sattAyAntvaSTapaJcAzaduttarazatabhedAH syuH / vivRtAzcaite sarve karmagranthe // . eSAmiti / jJAnAvaraNIyAdikarmaNAmityarthaH / ke te bhedA ityatrAha vivRtA iti, ete-bhedAH, udaye kiyanto bhedA ityatrAhodaye ceti / ayaM bhAvaH, bandhodayayozcintyamAna, 20* yorbandhananAmAni saMghAtananAmAni ca svasvazarIrAntargatatayA vivakSyante, na tu pRthaktayA, tathA varNacatuSTayasyottarabhedAH krameNa paJcadvipazcASTasaMkhyAkA bandhodayayorna pRthak vivakSaNIyAH parantu varNagandharasasparzAzcatvAra eva ! bandhe cintyamAne ca samyaktvasamyakmithyAtve na gRhyate tayorbandhAbhAvAt / tathA ca bandhacintane bandhanapaJcakasaMghAtanapaJcakavarNA diSoDazakAni sattAgatanAmnastrinavaterapanIyante zeSAssaptaSaSTihyante, mohanIyaprakRtayazca 25 samyaktvasamyamithyAtvahInASSaDriMzatistatassarvaprakRtisaMkhyAyoge bandhe viMzatyuttarazataM prakatayo bhavanti / udaye ca cintyamAne samyaktvamizre apyudayamAyAta iti te api parigRhyete, tasmAdudaye dvAviMzaMzatamityabhiprAyeNoktaM samyaktvetyAdi / sattAyAM kiyanta ityatrAha Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - darzanAvaraNam ] nyAyaprakAzasamalaGkRte sattAyAntviti | sattAyAntu cintyamAnAyAM bandhana paJcakasaMghAtana paJcakavarNAdiSoDazaka saMyojya prakRtInAmaSTacatvAriMzaM zataM vijJeyam / yadA tu punargargarSizivazarmaprabhRtyAcAryANAM tenASTapacAzadadhikaM prakRtizataM sattAyAmadhikriyate tadA bandhanAni paJcadaza vivakSyante tato'STacatvAriMzadadhikasya prakRtizatasyoparibandhanagatatAdRzaprakRtayo'dhikAH prApyante tadA bhavatyaSTapaJcAzaduttaraM prakRtizatamitibhAvaH / tadetatsarvaM karmagranthAdau darzitamityAha vivRtA 5 iti, zrIvijayadevendrasUri maharSiMkRte, karmagranthe - karmavipAkAdipranthaSaTu itibhAvaH // : 267 : atha jJAnAvaraNasvarUpamAha- Atmano vizeSabodhAvaraNakAraNaM karma jJAnAvaraNam // Atmana iti / sAmAnyavizeSAtmake vastuni vizeSagrahaNAtmako yo bodhastajJAnaM tadAvaraNakAraNaM yatkarma tajjJAnAvaraNamityarthaH / sAmAnyavizeSAtmaka vastuniSThavizeSaviSayaka- 10 bodhAvaraNakAraNatve sati karmatvaM lakSaNaM, atra sAmAnyavizeSAtmaketi vizeSaNaM vastunassAmAnyavizeSAtmakatvamiti darzayituM / tena sAmAnyarUpatvameva vizeSarUpatvameva vA vastunasvarUpamiti pakSo nirasto darzanAvaraNavAraNAya vastuniSThavizeSaviSayaketipadam / atra vizeSatavo jJAnasya jJAnavatAM jJAnasAdhanAnAzca pradoSo nihnavo mAtsaryamantarAya AsAdanamupaghAtazca / matyAdijJAnapaJcakaM mokSaM prati mUlasAdhanamityuktau kasyacidanabhivyAhAryo yos - 15 ntardorjanyapariNAmaH sa pradoSaH / yatkiJcit paranimittamabhisandhAya jJAnino jJAnasya vAr3apalApo nihnavaH / dAnayogyAya dAnArhamapi bhAvitaM jJAnaM yasmAnna dIyate tanmAtsaryam / kAluSyAdinA jJAnasya vyavacchedakaraNamantarAyaH / manasA vacasA kAyena vA jJAnasya jJAnino vA'nAdara AsAdanam, prazastajJAnadUSaNamupaghAta iti / itthameva ca darzanaviSayA hetavo darzanapadaprakSepeNaita eva bhAvyAH // atha darzanAvaraNasvarUpamAha - AtmanassAmAnyabodhAvaraNasAdhanaM karma darzanAvaraNam // Atmana iti / sAmAnyavizeSAtmake vastuni sAmAnyagrahaNAtmako yo bodho darzanaM 1. jJAnadarzanayostadvattaddhetUnAzca ye kila vighnaniva paizunyA''zAtanAghAtamatsarAH, te jJAnadarzana varaNa karmahetava AzravAH // iti // T 20 Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :268 : tattvanyAyavibhAkare [ navamakiraNe . tadAvaraNakAraNaM karmetyarthaH / vastuniSThasAmAnyaviSayakabodhAvaraNakAraNatve sati karmatvaM lakSaNam // jJAnadarzanAvaraNayorAlasyasvapanazIlatAnidrAdaraprANAtipAtAdayo'pi hetavo'vaseyAH / / vedanIyaM lakSayati sukhaduHkhAnubhavaprayojakaM karma vedanIyam / . 5 sukheti / yadyapi vedanIyatvamanubhavayogyatvaM taJca sarvakarmaNAM tathApi paGkajAdizabdavadasya zabdasya rUDhiviSayatvAtsAtAsAtarUpameva karma vedanIyamucyate zAstravyavahArAt / ata eva cAnubhavaprayojakamityanuktvA sukhaduHkhAnubhavaprayojakamityuktam / tatra duHkhazokatApAkrandanavadhaparidevanAni svaparobhayasthAnyasadvedyasya bhUtavratyanukampAdAnasarAgasaMyamAdiyogakSAnti. zaucAni sadvedyasya hetavaH / virodhidravyopanipAtAdabhilaSitaviyogAdaniSTazravaNAnniSThura10 zravaNAdAtmanaH pIDAlakSaNaH pariNAmo duHkham / anugrAhakabAndhavAdisambandhavicchede vaiklavyavizeSaH zokaH / parIvAdaparibhavaparuSavacanAdizravaNanimittApekSaH kaluSAntaHkaraNasya tIvrAnuzayapariNAmastApaH / paritApajanyAzrupAtapracuravilApAGgavikArAghabhivyaGgayamAkrandanam / prANiprANaviyojanaM vadhaH / saMklezapravaNaM svaparAnugrahAbhilASaviSayamanukampA pracuraM paridevanam / yadyapi zokAdayassarve duHkhajAtIyA - patra tathApi yathA gaurityukta 15 anitivizeSe tatpratipAdanAya khaNDamuNDazuklAyupAdAnaM kriyate tathA duHkhamityukte vizeSA jJAnAtkatipayavizeSapradarzanena tadvivekapratipattaye zokAdInAmuktirbodhyA / etAni ca duHkhA. dIni kadAcit krodhAdyAviSTenAtmanA svasmin kaSAyavazAtkadAcitparasmin janayati kadAciccAdhamarNasamavAye satyuttamarNasya tannirodhaparasya bhujikriyAnivRttAvubhayatra kSutkRtAni duHkhAdIni sambhavanti / AyurnAmagotrodayavazAdbhavantIti bhUtAni prANinaH, ahiMsAdivratA20 bhisambaddhAH vratinasteSvanugrahArdIkRtacetaso'nukampanamanukampA / parAnugrahabuddhyA''tmIyavastvatisarjanaM dAnam / saMjvalanakaSAyasahavartinaH puruSasya prANivadhAdyuparatissarAgasaMyamaH, AdinA saMyamAsaMyamAkAmanirjarAbAlatapoyogA graahyaaH| anaatyntikiivirtissNymaasNymH| viSayanivRttizcAtmAbhiprAyeNAkurvataH pAratantryAdbhoganirodho'kAmanirjarA / yathArtha pratipattyabhAvAdajJAninastapo baaltpH| lokAbhimataniravadyakriyAnuSThAnaM yogH| mano25 vAkAyairdharmapraNidhAnAtkrodhanivRttiH kSAntiH / lobhatRSNAdibhiruparamazzaucamityevaM kAraNa ssadvedyaM bhavatIti // 1..duHkhazokavadhAstApakrandane paridevanam / svAnyobhayasthAH syurasadvedyasyAmI ihAzravAH // 2. devapUjAgurUpAstipAtradAnadayAkSamAH / sarAgasaMyamo deshsNymo'kaamnirjraa| zaucaM bAlatapazceti sadvedyasya syuraashrvaaH|| Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ayu:]. nyAyaprakAzasamalate - mohanIyaM karma svarUpayati rAgadveSAdijanakaM karma mohanIyam // __ rAgeti / mohayati sadasadvikalaM karotyAtmAnamiti mohanIyam / mohAya-heyopAdeyavivekAbhAvAya cittavyAkulatAyai mithyAtvakaSAyaviSayAbhilASAya vA yogyaM mohanIyam / ata evAtmA rakto dviSTazca bhavatItyAzayena rAgadveSAdijanakatve sati karmatvaM lakSaNamuktaM, 5 yAvadeva hi mohanIyaM tAvadoSAH, tatkSaye cAvazyambhAvI karmakSayo'to rAgadveSayoH pradhAna kAraNamidam / AdinA kAmaguNA grAhyAH, vedasya mohanIyAntaHpatitatvAt / kevalinAM zrutasya saMghasya dharmasya devAnAJcAvarNavAdA darzanamohanIyasya hetavaH / kevalinAM viSaye'vAstavikadoSodbhAvanaM, asabhyavAkprayogo nindAprakaTanamityAdayaH kevalyavarNavAdAH / tIrthakaropadiSTayathAsthitajJeyAnusAriNi sAGgopAGge zrute'vidagdhaprAkRtabhASApracuramidaM vratakAyaprAya- 10 zcittapramAdopadezapunaruktatAbahulaM kutsitApavAdaprAyamityAdibhASaNaM zrutAvarNavAdaH / catuvidhe saMghe saMyatAdiviSaye sacittAdivyavahAraparAyaNAH paripelavabAhyazaucAcArA janmAntarakRtakarmodayajanyakezollumcanAtApanAdiduHkhAnubhavinaH kalahakAriNo'sahiSNavaH prAgadattadAnA bhUyo'pi duHkhitA evaM bhaviSyantItyevaMrUpA avarNavAdAH, evameva zrAvakaprabhRtisaMghAdiSu bhAvyam / krodhAdikaSAyodayAdAtmanazzabdAdiviSayeSu gAAdayastIvrapariNAmA- 15 zcAritramohanIyasya hetavo bhAvyAH / athAyuSassvarUpamAhagaticatuSTayasthitiprayojakaM karma AyuH // 1. vItarAge zrute saMghe dharma sarvasureSu ca / avarNavAditA tiivrmithyaatvprinnaamitaa| sarvajJasiddhadevApahavo dhArmikadUSaNam / unmArgadarzanAnA''graho'saMyatapUjanam / asamIkSitakAritvaM gurvaadissvvmaannaa| ityAdayo dRSTimohasyAzravAH parikIrtitAH // 2. kaSAyodayatastIvaH pariNAmo ya AtmanaH / cAritramohanIyasya sa Azrava udIritaH // utprAsanaM sakaMdarpopahAsohAsazIlatA, bahupralApo dainyoktihasyisyAmI syurAzravAH, dezAdidarzanautsukyaM citre ramaNakhelane / paracittAvarjanA cetyAzravAH kIrtitA rteH|| asUyApApazIlatvaM pareSAM ratinAzanam / akuzalaprotsahanaM cAraterAzravA amii|| parazokAviSkaraNaM khazokotpAdazocane / rodanAdiprasaktizca zokasyaite syurAzravAH / / svayaM bhayaparINAmaH pareSAmatha bhApanam / trAsanaM nideyatvaM ca bhayaM pratyAzravA amI // caturvarNasya saMghasya parivAdajugupsane / sadAcArajugupsA ca jugupsAyAM syurAzravAH // IrSyA viSAdagAdhyai ca mRSIvAdo'tivakratA / paradAraratAsaktiH strIvedasyAzravA ime // svadAramAtrasaMtoSo'nA mandakaSAyatA / avakrAcArazIlatvaM puvedasyAzravA iti / / strIpuMsAnaGgasevogrAH kaSAyAstIvakAmanA / pAkhaMDi. strIvratabhaMgaH SaMDavedAzravA amI // sAdhUnAM garhaNA dharmonmukhatA vighnakAritA / madhumAMsaviratAnAmaviratyabhivarNanam // viratAviratAnAM cAntarAyakaraNaM muhuH / acAritraguNAkhyAnaM tathA cAritradUSaNam // kaSAyanokaSAyANAmanyasthAnAmudIraNam / cAritramohanIyasya sAmAnyanAzravA amii|| Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 270: tattvanyAyavibhAkare [ navamakiraNe gaticatuSTayeti / devatiryAmanujanarakarUpagaticatuSTayetyarthaH / svasvakRtakarmabhiH prAptanArakAdigatito nirgantumicchato'pi jantoH pratibandhakatayA yadA gacchati na tu niSkamaNAyAvakAzaM dadAti sthitiparyantazca tatraiva taM sthApayati tadAyuHkarmetyarthaH / gaticatuSTayasthitiprayojakatve sati karmatvaM lakSaNam / prabhUtaprANiprANavyaparopaNamanavaratakhaNDanIpeSaNI5 cullyudakumbhapramArjanIvyApAro bAhyAbhyantaravastuSu mamatvaM kuNapAhArAbhyavahAritvaM kaSA yodayAttIvrapariNAmo mithyAdarzanazliSTAcAratvamutkRSTamAnatvaM zailabhedasadRzaroSastItralobhAnurAgaparaparitApapraNidhAnavadhabandhanAbhinivezAnRtavacanaprasvAdanAviratamaithunopasevAsthiravairAvazendriyaniranugrahasvabhAvakRSNalezyApariNAmaraudradhyAnAdayo narakAyuSo hetavaH / manovA kAyazaThatvamithyAtvAvaSTambhAdharmadezanAkUTakarmanIlakApotalezyApariNAmArtadhyAnAdayastiyaMgA-- 10 yuSo hetavaH / alpArambhaparigrahasvabhAvamArdavArjavamithyAdarzanAliGgitAtivinItatA vAlu kArAjisadRzaroSasvAgatAdhabhilASalokayAtrA'nugrahaudAsInyagurudevatAtithipUjAsaMvibhAgazIlatAkApotalezyApariNAmadharmadhyAnAdayo manuSyAyuSo hetavaH / sarAgasaMyamo dezaviratirakAmanirjarAbAlatapaHkalyANamitrasamparkadharmazravaNatapobhAvanApAtradAnatapanalezyApariNAmAvyaktasA. mAyikAvirAdhitasamyagdarzanAdayo daivAyuSo hetava iti // 15 samprati nAmakarmA''caSTe narakagatyAdinAnAparyAyaprayojakaM karma nAmakarma // naraketi / yaddhi jIvaM nArako'yaM tiryagyoniko'yaM manujo'yaM devo'yaM ekendriyo'yaM dvIndriyo'yaM trIndriyo'yaM caturindriyo'yaM audAriko'yaM vaikriyo'yaM hastavAnayaM pAdavAnayamityAdivyapadezairanekadhA nAmayati-karoti tannAmakarmetyarthaH / kAyavAGamanaHkauTilyaM . 1. paMcendriyaprANivadho bhuuvaarNbhpriprhau| niranugrahatA mAMsabhojanaM sthiravairatA // raudradhyAnaM mithyAtvAnantAnubandhikaSAyatA / kRSNanIlakapotAzca lezyA anRtabhASaNam // paradravyApaharaNaM muhurmethunasevanam / avazendriyatA ceti narakAyuSa AzravAH // unmArgadezanA mArgapraNAzo gUDhacittatA / ArtadhyAnaM sazalyatvaM mAyAraMbhaparigrahau // zIlavrate sAticAro nIlakApotalezyatA / apratyAkhyAnakaSAyAstiryagAyuSa AzravAH // alpo parimahAraMbhI sahaje mArdavAjave / kApotapItalezyAtvaM dharmadhyAnAnurAgitA / pratyAkhyAnakaSAyatvaM pariNAmazca madhyamaH / saMvibhAgavidhAyitvaM devatAgurupUjanam // pUrvAlApapriyAlApau jnyaanprjnyaappniiytaa| lokayAtrAsu mAdhyathyaM mAnuSAyuSa AzravAH // sarAgasaMyamo dezasaMyamo'kAmanirjarAkalyANamitrasaMparko dharmazravaNazIlatA // pAtre dAnaM tapaH zraddhA ratnatrayAvirAdhanA / mRtyukAle parINAmo lezyayoH padmapItayoH // bAlaM tapo'gnitoyAdi sAdhanollaMbanAnica / avyaktasAmAyikatAlaM devasyAyuSa aashrvaaH|| ... Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antarAyaH ] myAyaprakAzasamalaGkRte / : 271 : visaMvAdo mithyAdarzanaM mAyAprayogo pizunatA'sthiracittatAdayazcAzubhasya hetaivaH / kAyavA manoRjutvamavipralambho dhArmikadarzanasambhramassaMsArabhIrutA pramAdavarjanaM sadbhAvArpaNa samyaktvamArjavAdayazca zubhasya hetava iti // atha gotramAkhyAti - uccanIcajAtivyavahArahetuH karma gotram || ucceti / gUyate saMzabdyata uccAvacaizzadvairyat tadgotraM, uccanIcakulotpattilakSaNaparyAya vizeSavedyaM karma, pUjyo'yamapUjyo'yamityAdivyapadezarUpAM gAM trAyate'rthAvisaMvAdena pAlayati yattad gotram | tathAcozccanIcAnyataraviSayakavyavahArAsAdhAraNakAraNatve sati karmatvaM lakSaNam / ubhayagotrasaGgrahAyAnyatareti / tiryaggatyAdAvativyAptivAraNAyAsAdhAraNeti / tatra paraniSThayathArthAyathArthAnyataradoSodbhAvanecchA, svaniSThayathArthAyathArthAnyataraguNodbhAvanAbhiprAyaH, sadasa- 10 dguNacchAdanodbhAvane jAti kularUpabalazrutAjJaizvaryatapomadaparAvajJAnotprAsana kutsanAdayo nIce - rgotrasya kAraNani / AtmanindAparaprazaMse guNotkRSTeSu vinayena vRttirvijJAnAdibhirutkRSTasyApi satastatkRtamadaviraho jAtikularUpabalavIryajJAnaizvaryatapovizeSavato'pi svotkarSANi - dhAnaM parAvajJAnauddhatyanindAsta koma hAsa paraparivAdanivRttirityAdaya uccairgotrasya hetavaH // athASTamamantarAyakarma lakSayati 5 1. manovAkkAyavakatvaM pareSAM vipratAraNam / mAyAprayogomithyAtvaM paizunyaM calacittatA // suvarNAdi praticchandakaraNaM kUTasAMkSitA / varNagandharasasparza nyithopapAdanAni ca / aGgopAGgacyAvanAni yaMtrapaMjarakarma ca / kUdamAnatulAkarmAnyanindA'tmaprazaMsanam // hiMsAnRtasteyAbrahmamahArambhaparigrahAH // paruSA sabhyavacanaMzuciveSAdi nAmadaH // maukharyAkrozau saubhAgyopaghAtAH kArmaNakriyAH / parakautUhalotpAdaH parahAsyaviDambane // vezyAdInAmalaMkAradAnaM dAvAgnidIpanam / devAdivyAjAdgandhAdicaurya tIvra kaSAyatA // caityapratizrayArAmapratimAnAM vinAzanam | aGgArAdikriyA cetyazubhasya nAmna AzravaH / etaevAnyathArUpa stathA saMsArabhIrutA / pramAdahAnaM sadbhAvArpaNa kSAntyAdayo'pi ca / darzane dhArmikANAJca saMbhramaH svAgatakriyA / paropakArasAratvamAzravAH zubhanAmani // 2. parasya nindAvajJopahAsAssad guNalopanam / sadasaddoSakathanamAtmanastu prazaMsanam // sadasadguNazaMsA ca svadoSAcchAdanaM tathA / jAtyAdibhirmadazceti nIcaigotrAzravA amI // nIcaitra / zravaviparyAso vigatagarvatA / aratyacittairvinaya ucairgotrAzravA amI // 15 Atmano vIryAdipratibandhakaM karmAntarAyakarma // Atmana iti / dAtRpratigRhItrorantarmadhye etyodayadvIryaM pratyutpannaM vastu yadupahanyate AgAmino vA labdhavyasya mArga upahanyate ca tadantarAyaM karmetyarthaH / AdinA bhogopabhoga1 dAnalAbhA gRhyante / vIryAdInAM vighnakaraNaM jJAnapratiSedhasatkAropaghAtAdayo'sya hetavaH / atra pradoSAdayo vizeSahetavo jJAnAvaraNAdInAM pradezabandha eva hetava iti na niyamaH, ebhi - 20 Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . saravanyAyavimAkare jhAnAvaraNe badhyamAne yugapaditareSAmapi karmaNAM bandhAttathApi anubhAgavizeSe niyamena hetutayA viziSya hetavo darzitAH // . atha mUlakAro mUlaprakRtInAM sthitimAha jJAnadarzanAvaraNavedanIyAntarAyANAM triMzatsAgaropamakoTIkoTi5 kAlaM yAvat, mohanIyasya saptatisAgaropamakoTIkoTikAlaM yAvat, viMzatisAgaropamakoTIkoTikAlaM yAvannAmagotrayoH, AyuSazca trayastriMzatsAgaropamakAlaM yaavtpraasthitirbodhyaa| evameva vedanIyasya dvAdazamuhUrtA, nAmagotrayoraSTamuhUrtA, zeSANAzcAntarmuhUrtamaparA sthitiriti // // itibandhatattvam // jJAneti / triMzaditi / utkRSTasaMkleze sthitasya mithyAdRSTeriyaM parAsthitiH / 10 saptatisAgaropameti / mithyAtvApekSayeyam / samyamithyAtvasyotkarSato'pyantarmuhUrtamAna tvAt , kaSAyasya catvAriMzatsAgaropamakoTikoTipramANatvAt / nokaSAyANAzca viMzatisAgaropamakoTIkoTipramANatvAt / viMzatIti / narakatiryaggatyekendriyAdijAtyapekSayeyam / nIcairgotrApekSayA ca gotrasya tAvatI sthitiH / trayastriMzaditi / devanarakAyuSo'pekSayeyam / tatra jJAnAvaraNAdicaturNAmabAdhAkAlazca trINi carmasahasrANi; etaddhInA karmasthitiranubhavayogyA-karmadalikaniSekaH, jJAnAvaraNIyAdikaM hi karma utkRSTasthitikaM baddhaM sadvandhasamayAdArabhya trINi varSasahasrANi yAvanna kiJcidapi jIvasya bAdhAM svodayata utpAdayati, tAvatkAlamadhye dalikaniSekasyAbhAvAt tata UrdhvaM hi dalikaniSekaH, niSeko nAma karmapudgalAnAmanubhAgaracanA, sa niSekaH prathamasthitau prabhUto dvitIyasthitau vizeSahIna ityevaM krameNa yAvaJcaramasamayaM racanA / dvAdazamuhUrtA iti, sAtavedanIyasya sakaSAyasyedaM, itarasya 20 tu prathamasamaye bandho dvitIyasamaye vedanaM tRtIyasamaye tvakarmIbhavanamiti, aSTamuhUrtA iti, yazaHkIryuccairgotrApekSayedam / zeSANAmiti jnyaanaavrnndrshnaavrnnmohniiyaayurntraayaannaamityrthH| paJcAnAM jJAnAvaraNAnAM cakSurdarzanAvaraNAdInAM caturNA darzanAvaraNAnAM udayApekSayA samyaktvasamyamithyAtvayossaMjvalanalobhasya paJcAnAmantarAyaprakRtInAM tiryagAyuSazcApekSayeyaM sthitiriti / itarAsAntu prakRtInAM jaghanyotkRSTasthitayastattatprakRtinirUpaNa evoktA iti 25 dik / atha bandhatattvaM nigamayatItIti // iti tapogacchanabhomaNizrImadvijayAnandasUrIzvarapaTTAlaGkArazrImadvijayakamalasUrIzvara caraNanalinavinyastabhaktibharaNa tatpaTTadhareNa labdhisUriNA vinirmitasya tattva. nyAyavibhAkarasya svopajJAyAM nyAyaprakAzavyAkhyAyAM bandhanirUpaNanAmA // navamaH kiraNaH smaaptH||... Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSanisvanam ] nyAyaprakAzasamalate : 271: atha dazamaH kirnnH|| tadevaM bandhavigamopAyabhUtasaMvaranirjarAnirUpaNottarakAlaM bandhaM prarUpya tatpratidvandvibhUtamavasaraprAptamokSatattvaM nirUpayati kRtsnakarmavimuktyA''tmanaH svAtmanyavasthAnaM mokssH|| kRtsneti / kRtsnaM nikhilaM yatkarma mUlottaraprakRtibhedabhinnaM tasya yA vimuktirAtma-5 pradezebhyo'tyantamapagamastayA''tmano yatsvAtmanyavasthAnaM svasvabhAvena varttanaM sa mokSa ityarthaH / vimuktipadena kRtsnasya karmapudgalasya karmatvena rUpeNa kSayo'tra vivakSito na dravyatvena, tanmukhena tasya nityatvAt , karmatvenaiva tasya nAzAt , karmayogyapudgaleSvAtmanA parigRhIteSveva karmatvaparyAyotpAdena tasmAdatyantamapagateSu teSu tatparyAyanAzena tadrUpeNa teSAmapi nAzAt / nanu paudgalikakarmaprakRtInAmeva kiM nirAso mokSaH, utaupazamikakSAyopazamikauda- 10 yikakSAyikapAriNAmikAnAM bhAvAnAmapItyAzaMkAyAmAhA''tmana iti, tathA ca svasya yatsvarUpaM tasminnavasthAnaM vartanamityarthaH, tena kevalasamyaktvajJAnadarzanAni jIvasya svarUpaM tadrUpeNA''tmano'vasthAnaM mokSaH, ete ca bhAvAH kSAyikAH, aupazamikakSAyopazamikaudayikAnAntu sarvathA abhAva eveti sUcitam , kathameSAmabhAva ityatrAha vimuktyeti, karmatvena pudgalasattve hyupazamAdayaH sambhavanti, tasyaiva vimuktyA tadAdhArANAM teSAM sambhava eva 15 nAsti, yastu na tadAdhAraH kSAyikAdirbhAvasso'styeva trividhadarzanamohanIyAdInAmAtyantikakSayeNaiva kevalasamyaktvAdInAM bhAvAditi bhAvaH / etena sarvathA''tmAbhAvo mokSa iti nirastaM mokSAdhArapadArthasyA''vazyakatvAt / na ca kevalasamyaktvajJAnadarzanAnAmeva yadi sattvaM taddanantavIryasukhAdInAmapi nivRttiprasaGga iti vAcyam / tadavinAbhAvitvena teSAmatraivA'ntargatatvAt , anantasAmarthyAbhAve hi nAnantAvabodhassaMbhavati, sukhamapi ca na 20 jJAnAtiriktaM kiJcidapi tu jJAnavizeSarUpameva, evaM siddhatvAstitvAdibhAvA api tadavinAbhAvina eva, bhavyatvantu kevalasamyaktvAdiniSpattivinAzitvena tadutpattau nAstyeveti bhAvaH / nanvAtmAbhAva eva mokSaH, tathA hi saMsAro nArakatiryaGmanuSyadevatvameva, nAnyaH, nArakAdiparyAyabhinnazca na ko'pi jIvA, kadAcidapi tadbhinnatvena jIvasyAnupalabdheH, tato nArakAdibhAvanAze jIvasya svasvarUpanAzAtsarvathA jIvAbhAva eva prApta iti cenna, paryAya- 25 mAtranAze paryAyiNassarvathA nAzasyAniSTatvAt , nahi kanakakuNDalAdiparyAyanAze svarNasya ... 1. dharmiNamAtmAnaM vinA sadanuSThAnamokSAdInAM vicArAyogyatvAt , nahi bandhyAsutasyAbhAve tanniSThasurUpakurUpatvAdIn kazcidArabhate cintayitumiti bhAvaH // 35 Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 274 : tasvanyAyavibhAkare [ dazamakiraNe nAzaH kasyApISTaH / na ca saMsAraH karmakRtaH, tatastannAze saMsAro nazyati tathA tannAze ca jIvasyApi nAza eveti vAcyam, kAraNavyApakayoreva kAryavyApyanivarttakatvAt saMsArazca karmakAryamatastannAze tannAzo yuktaH, jIvastu tu na karmakRtaH, anAdikAlapravRttatvAt ataH karmanAze na tasya nAzaH / vikArAnupalambhAcca na sarvathA vinAzadharmA, dRzyante hi mugarA5 dinA dhvastasya ghaTasya kapAlalakSaNA vinAzadharmAH, na tathA jIvasyAto nityatvaM taddharmatvAzca mokSasyApi nityatvam // nanu svAtmanyavasthAnamityanena jJAnAdimattvaM muktasyoktaM tanna saGgacchate jJAnakAraNAbhAvAt jJAne hi zarIrendriyAdikaM kAraNaM muktasya tadabhAvAnna jJAnaM bhavitumarhatIti cenna vyAdhyasiddheH, na hi zarIrendriyAdIni jJAnasya kAraNaM vyApakaM vA, yena tannivRttau tasyApi nivRttiH syAt, jJAnasyAtmasvabhAvatvena zarIrAdinivRttAvapi na tannivRttiH, tasmAdasti 10 mukto jIvassa ca jJAnarahita iti viruddhaM vacanameva / svAtmani dehe pratyakSAnubhavAdeva jIvasya jJAnasvarUpatvasiddheH, indriyavyApAroparame'pi tadvyApAropalabdhArthAnusmaraNAdindriyave'pi cAnyamanaskatAyAmanupalambhAt / adRSTAzrutAnAmapyarthAnAM tathAvidhakSayopazamapATavAdvayAkhyAnAdyavasthAyAM kadAcitsphuraNAcca tasmAtsarvadA prakAzamaya eva jIvaH paraM saMsAryavasthAyAM chadmasthaH kiJcinmAtramavabhAsayati kSINAkSINAvaraNacchidraizcAvabhAsanAt, sacchidra kuDyAdyanta15 ritapradIpavat / muktAvasthAyAzca sarvAvaraNakSayAtsarvamarthaM prakAzayati, vigatakuDyAdyAvaraNapradI I pavat, na tu jIvasya tadAnIM prakAzAbhAva:, iti siddhaM tadAnIM jJAnasvarUpatvam / evaM sukhAdisvarUpatvamapi bhaavym|| atra kRtsnakarmavimuktayA''tmanassvAtmanyavasthAnamityanena saGgrahanayena muktiruktA, tena hyAvaraNocchiyA vyaGgayaM sukhaM muktiriSyate, saMsAradazAyAM jIvasvabhAvasya sendriyadehAdyapekSAkAraNasvarUpAvaraNenAcchAdyamAnatvAt pradIpasyApavarakAvasthitapadArthaprakA20 zakatvasvabhAvasyeva tadAvArakabRhaccharAvAdinA / tadapagame tu pradIpasyeva jIvasyApi viziSTaprakAzasvabhAvo'yatnasiddha evetiM / na ca zarIrAdyabhAve jJAnasukhAdInAmabhAvaprasaGga iti vAcyamaprayojakatvAt, anyathA zarAvAdyabhAve pradIpAderabhAvaprasaGgassyAt, na ca zarAvAdeH pradIpAdya 1. AtmA hi sAmAnyato nikhilalokAlokavartipadArthAnAM samyak paricchedanipuNaH paraM ca karmapaTalAvRtatajjJAnatvAdasmadAdInAM viSayeSu saMzayA'jJAnaviparyayA atItAdiviprakRSTAdipadArtheSvasamyakpratItizcAvirbhavati, niHzeSatayA jJAnAvaraNAdikarmamalApagame ca pratibandhakAbhAvena nikhilapadArthajJAnasvabhAvatAyAM na ko'pi virodha iti bhAvaH // 2. evaM sukhasvarUpo'pyAtmA, yathA saMsAriNaH sukhaduHkhe parasparAnuSakte na tathA muktAtmanaH, duHkhamUlasya zarIrasyAbhAvAt AtmasvarUpatvAcca sukhasya / na cedaM sukhaM duHkhAbhAvarUpam, mukhye bAdhakAbhAvAt rogAnmukto'haM sukhI jAta ityAdau sukhIti padasya paunaruktyApatteH IdRza jaDarUpAtmatattvasya mokSasya puMsAmupAdeyatvAsaMbhavAt sAMsArika sukhasya duHkharUpatvAdevAtyantikasukhavizeSalipsayaiva mumukSUNAM pravRttecetyabhiprAyeNAha evaM sukhAdisvarUpatvamapi bhAvyamiti // Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSanirUpaNam ] nyAyaprakAzasamalaGkRte / janakatvAnna doSa iti vAcyam, tathAbhUtapradIpapariNatyajanakatve zarAvAdestadanAvArakatvaprasaGgAt / vyavahAranayena tu svIkRtapuMstrIzarIrasyAtmanassamyagjJAnakriyAbhyAM sAdhyaH karmaNAM kSayo muktiriSyate, anvayavyatirekAbhyAM tayostaM prati kAraNatvAt na ca karmakSayasya muktids pumarthatvaM syAditi vAcyam, mukterasAkSAt duHkhahetunAzopAyecchAviSayatvena paramapuruSArtha - tvavirodhAt / duHkhe hi dveSe taddhetUna niyamena dveSTi tatastannAzahetuSu jJAnAdiSu pravarttate, 5 tato nAzopAyecchA jAyata iti / na ca samyagjJAnakriyAbhyAmityuktaM tanna yuktaM samyagdarzanasyApi hetutvAditi vAcyam dvayorapyanayorjJAnadarzanayossahacAritvAt / nanu svIkRtapuMstrIzarIrasyAtmana ityuktaM tatra svIkRtapuMzarIrasya tu samyagjJAnakriyAsambhavAdyuktaM mokSAdhikAritvaM strINAntu na tathA, tAsAM jJAnadarzanayossaMbhave'pi cAritrAsaMbhavAt, vastra paribhogasyAvazyakatvAt, anyathA vivRtAGgayastAH puruSANAmabhibhavanIyA loke garhaNIyAzca bhaveyuH, 10 vAparibhoge ca parigrahavatvena saMyamAbhAva eva syAditi cenna, vastrasaMsargamAtrasya parigrahatvAsaMbhavAt, mUrcchAviziSTasyaiva tAdRzasya parigrahatvAt, anyathA bharatacakravarttino niSpari mahatvavarNanaM kevalotpAdazcAsaMgataM syAt, jinakalpapratipannasya kasyacit sAdhostuSArakaNAnuSake zIte patati sati kenApyaviSadyamadya zItamiti vicintya tasya zirasi vastre prakSipte parimahatvApAtaprasaGgAt, tAsAmapi samyagdarzanAdiprakarSasambhavAJceti dikU / sa ca 15 samyagjJAnakriyAbhyAM bhavati, kriyArahitasya jJAnasya tadrahitAyAH kriyAyA vA'samarthatvAt, na ca pratyekaM kAraNatAvirahe kathaM samudAye kAraNatvamiti vAcyam, pratyekaM dezopakAritvAt samudAyasya ca sampUrNopakAritvAditi dik || : 275 : nanu dharmAdharmayormuktau tAvadAtyantikI nivRttiryuktA, anyathA tadanupapatteH, tannivRttau ca tatphalabhUtAnAM buddhyAdInAmapi nivRttirAvazyakI nimittApAye naimittikasyApya pAyAt, muktasyAtmano'ntaHkaraNasaMyogAbhAvena na tatkAryasya buddhyAderutpattiH, tathAcAzeSavizeSaguNanivRttirmuktau siddhyatyeveti ceneSTApatteH, ko hi nivArayati muktAvadRSTahetukAnAM AtmAnta: 1. nanu jJAnameva pradhAnaM mokSakAraNaM na kriyA, tasyA api jJAnakAryatvAt jJAnaM hi mokSaM prati kAraNaM, tadapAntarAlabhAvinAM sarvasaMyamakriyAdInAmapi tasmAttadeva mokSaM prati pradhAnaM kAraNamiti cena jJAnasya paramparayopakArakatve kriyAyA evAnantaryeNa pradhAnakAraNatvApatteH avyavadhAnena yadupakArakaM tasyaiva pradhAna kAraNatvAt yugapatkAryotpattau dvayorapyanukUlatve dvayorapi prAdhAnyasyaucityAt, apAntarAle bhavansyA api kriyAyA mokSAsAdhanatve kevalAdapi jJAnAnmokSApatteH, akAraNasyAnapekSaNIyatvAt / dvayorapi sahacAritve ca kathamekaM jJAnaM kAraNaM bhavenna kriyA, na ca kriyaiva kAraNaM bhavatu na jJAnamiti vAcyam, tathAsatyunmattAdikriyA'to'pi mokSApatteH, tasmAjjJAnakriyAbhayAt muktiriti bhAvaH // 20 Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 276 : tattvanyAyavibhAkare [ dazamakiraNe karaNasaMyogajAnAJca buddhyAdInAM nivRttim , kintu karmakSayahetukAnAM prazamasukhAnantajJAnAdInAM nivRttimeva nivArayAmaH, tathA ca muktau kathaJcid buddhyAdivizeSaguNAnAM nivRttiH kathaJcidanivRttirvyavatiSThate / na ca jJAnatvAvacchinna evAdRSTAntaHkaraNAdihetutvAnmuktau tadajanya jJAnAdyanupapattiriti vaktuM yuktam , parairIzvarajJAnAdivyAvRttaye janyatvasya kAryatAvacchedakakoTau 5 dAnAt, tasya ca dhvaMsapratiyogirUpatvena / dhvaMsApratiyogijJAnAdInAM muktAvanupapattya bhAvAt / na ca janyatvena jJAnAdInAM muktAvapi dhvaMsa Avazyaka iti vAcyam / janyatvena dhvaMsahetutve mAnAbhAvAt, pratiyogino viziSya hetutve'pi muktajJAnAdInAM dhvaMsAhetutvakalpana eva lAghavAt / na copayogasya saMsAradazAyAmantarmuhUrtAdikAlanAzyatvadarzanAnmuktAvapi kAlAnnAzaprasaGga iti vAcyam / kevalajJAnAdInAM kAlAnAzyatvAdupayogasya kSaNikatve'pi 10 pravAhatastadAnantyasya ca siddhAntasiddhatvAt / vastutastu adRSTAntaHkaraNasaMyogakarmakSayAdayo na jJAnotpattau nimittabhUtAH / api tu AvirbhAvatirobhAvAveti pUrvamevoktam / na cAtmano buddhayAdiguNAH kadAciducchidyante, santAnarUpeNa jAyamAnatvAt pradIpavat , amISAM janmano nirantaraM sarvAnubhavasiddhatvAnnAsiddhiH, sAdhyaviparyayeNa vyApterasiddhayA na viruddhaH, vipakSe gaganAdau hetorasattvena ca nAnaikAntika iti vAcyam / vikalpAsahatvAt , santAnapadena pitR15 putrapautrAdikrameNa puruSasampradAyo gotrAdyaparanAmA santAno vivakSitaH, uta upAdAnopAdeya bhAvenottarotsarakAryaparamparotpAdaH, athavA sAmAnyena sajAtIyakAryakAraNapravAha iti, tatra nAdyastasya puruSeSveva prasiddhayA guNAdau tadasambhavAt / na dvitIyaH, teSAmAtmopAdeyatvena svIkRtatayA parasparamupAdAnopAdeyabhAvAnaGgIkArAt / nAntyo buddhyAdibhyo vijAtIyAnA micchAdInAmapyutpattidarzanena sajAtIyakAryakAraNotpattyabhAvAt / smRtyAdInAJca bhavadabhiprAye20 NApramANatayA vijAtIyAnAmapi samyagjJAnAdibhyasaMskArodvodhadvAreNotpatteH / pAkajaparamANu rUpAdInAJcaivaMvidhasantAnarUpeNotpattAvapi bhavatA'tyantocchedAnabhyupagamAt, saMsArasya caivaM rUpasyApyatyantocchedAbhAvena vyabhicArAt , muktAvanityabuddhmAdInAmatyantocchedasyAsmAbhirapi svIkRtatvena siddhasAdhanAcca // tathA svasvarUpe caitanyamAtre'vasthAnamAtmano mokSa iti kapila__ matamapi pramANabAdhitaM, caitanyavizeSe'nantajJAnAdau svarUpe'vasthAnasya mokSatvasAdhanAt / na 25 hyanantajJAnA dikamAtmano'svarUpaM sarvajJatvAdivirodhAt / pradhAnasya sarvajJatvAdisvarUpaM nAtmana iti cenna, tasyAcetanatvAdAkAzAdivat , jJAnAderapyacetanatvAdacetanapradhAnasvabhAvatvaM yuktameveti cetkutastadacetanatvasiddhiH, acetanA jJAnAdaya utpattimattvAd ghaTavadityanumAnAditi cenna, hetobuddhiniSThapratibimbahetubimbacaitanyalakSaNenAnubhavena vyabhicArAt , tasya cetanatve'pyutpattimattvAt / na ca kathamutpattimAnanubhava iti vAcyam , buddhyAdivatparApekSa Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSanirUpaNam ] nyAyaprakAzasamalate . : 277 : tvAt / parApekSA hyasau buddhyadhyavasAyApekSatvAt , buddhipratibimbitamarthaM puruSazcatayata iti vacanAt / buddhyadhyavasitArthAnapekSatve'nubhavasya sarvatra sarvadA sarvasya puMso'nubhavaprasaGgAt , sarvadA sarvadarzitvApattastadupAyAnuSThAnavaiyarthyameva syAt , yadi punaranubhavasAmAnyamAtmano nityamanutpattimadeveti mataM tadA jJAnAdisAmAnyamapi nityatvAdanutpattimadbhavediti tava heturasiddhaH / na ca jJAnAdivizeSANAmutpattimatvAnnAsiddha iti vAcyam , 5 tInubhavavizeSANAmapyutpattimattvAdvyabhicArApatteH / na cAnubhavasya na vizeSAssantIti vAcyaM, vastutvavirodhAt / sakalavizeSarahitatve hi kharaviSANavadanubhavo'vastveva bhavet / na cAtmanAnekAntaH, tasyApi sAmAnyavizeSAtmakatvAdanyathA'vastutvApatteH / kAlAtyayApadiSTazcotpattimattvahetuH, jJAnAdInAM svasaMvedanapratyakSatvAccetanatvaprasiddhaH, na ca cetanasaMsargAdacetanasyApi jJAnAdezcetanatvapratItiH pratyakSato bhrAntaiveti vAcyam, zarIrA- 10 derapi cetanatvapratItiprasaGgAt cetanasaMsargAvizeSAt / na ca zarIrAdyasambhavI buddhyAderAtmanA saMsargavizeSa iti vAcyam , kathazcittAdAtmyAtiriktasya saMsargasyAbhAvAt / tato nAcetanA jJAnAdayaH svasaMviditatvAt , anubhavavat, te svasaMviditAH parasaMvedanAnyathAnupapatteH, tathAcAtmasvabhAvA jJAnAdayaH cetanatvAdanubhavavat, iti na caitanyamAtre'vasthAnaM mokSaH, anantajJAnAdicaitanyavizeSe'vasthAnasya mokSatvapratIteriti // nanvatyantajJAna- 15 santAnoccheda eva mokSaH, tathAhi baddhasya saMsAriNo mokSa iti vaktavyaM bandhazca rAgAdibhiH, sa caikAntanitya Atmani na saMbhavati vikArApatteH, tasmAnnAtmano bandho navA mokSastayoranupapattyA ca tAdRzAtmano'bhAva eva yuktaH, jJAnasya kAryatayA vikAritvena rAgAdiyogena bandhasambhavAt kathaJcidbhAvanAbalena tadvigamAcca mokSa upapadyate, ayameva ca tasya mokSo yadvinAza iti cenna, jJAnasya kSaNikatvAdutpatyanantaraM vinApi vinAzakaM 20 badvinAzAt , na ca rAgAdibhirjJAnakSaNasya bandha ApAdayituM zakyate, ekAntanityasyeva ekAntAniyasyApyavikAryatayA rAgAdiyogaviyogAsambhavAt / tato bandhAbhAvAtkathaM mokssH| nanu jJAnasya tadasambhave'pi tatsantAnasyaikatvAdakSaNikatvAcca rAgAdiyogAdvandho bhAvanAdhatizayAcca santAnAnutpattilakSaNo mokSazca saMbhavati, santAnaJca jJAnAnAmanAdiH kAryakAraNapravAha iti cenna jJAnavyatiriktasyaikasyAkSaNikasya paramArthasAtayA'bhyupagamyamAne nAmA- 25 1. ayaM bhAvaH vartamAnajJAnakSaNaH karma badhnan na prAg badhnIyAt asato bandhAyogAt na vA saha, saha. . bhAvinossavyataragoviSANayoriva tadasaMbhavAt nApi pazcAt, utpAdAnantaraM niranvayaM dhvaMsena dvitIyAdikSaNAvasthAsaMbhavena tadanupapatteriti // 2. nanu mA bhUt ekaikazo jJAnakSaNAnAM bandho rAgAdyutpAdo vA, tatsantAnasya tvekasya santatamanuvartamAnasyAsau syAditi zaMkate nanviti // Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 278 : tattvanyAyavibhAkare [dazamakiraNe ntareNAtmano'bhyupagatatvena tasyaiva bandhamokSayorupapAditatvAt , na ca nityasyAvikAryatayA tadanupapattiriti vAcyam ekAntanityatAyA nirAsena pariNAminityasyaivAsmAbhiraGgIkArAt / tasmAdAtmAbhAva iti riktaM vacaH / yadyasmAbhirapi santAnasya saMvRtisattayaivAbhyupeyate tarhi santAninAM jJAnakSaNAnAmeva vastusattvaM teSAzcAnekatvakSaNikatvAbhyAmekasyaiva bandhamokSayora5 nupapattyA'nyasya bandho'nyasya mokSa iti syAt, tathAcAnugatasyaikasyAbhAvena mokSapravRttirna syAt, evaM santAnibhyassantAnasyAbhinnatve'pi pUrvoktadoSa eva / navA santAnasyAnAgatA. nutpAdalakSaNamokSassaMgacchate, jJAnakSaNasya jJAnakSaNAntarajananasvabhAvatvAditi // evaM svarUpato mokSamabhidhAya tattvabhedaparyAyairvyAkhyA kAryeti niyamamanusaran taredAna pradarzayitukAmaH siddhAnte siddhAnAM satpadaprarUpaNAdibhirnirUpaNadarzanena svayamapi tathaiva 10 vidadhAtuM siddhAnavatArayati tadvAn muktH|| tadvAniti / kRtsnakarmakSayaprayuktasvasvarUpAvasthAnaparyAyavAnmukta ityarthaH / tena paryAyaparyAyiNoH kathaJcidabhedAtsatpadaprarUpaNAdibhissiddhabhede vAcye tadabhinnamokSAtmakaparyAya syA'pi bhedaH prajJApita eveti bhAvaH // 15 tatra muktAH katividhA ityatrAha so'nuyogadvAraissiddhAntaprasiddhassatpadaprarUpaNAdibhirnavabhinirUpaNAdupacAreNa navavidhaH / / sa iti / mukta ityarthaH / anuyogadvArairiti, vidhiniSedhAbhyAmarthaprarUpaNArUpairvyAkhyAprakArairityarthaH / siddheSu parasparaM vastuto vailakSaNyAbhAvena kathaMnavavidhatvamityAzaMkAyAmA20 hopacAreNeti / navabhiH prakAraivicAryamANatvAdeva navavidhatvaM teSAM na tu vastuto navavidhatva miti bhaavH|| tatrAdyAM satpadaprarUpaNAmAha gatyAdimArgaNAdvAreSu siddhasattAyA anumAnenAgamena vA nirUpaNaM satpadaprarUpaNA // 25 gatyAdIti / sattAbhidhAyakaM padaM satpadaM tasya prarUpaNA satpadaprarUpaNA, vidyamAnArthA bhidhAyipadasya tattvakathanamiti bhAvaH, asatyapyarthe bAhye zazaviSANAdipadaprayogAt bAhyArthe Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mArgaNAH ] nyAyaprakAzalamalar3ate . : 279 : satyapi ghaTapadaprayogadarzanAnmokSazabdaH siddhazabdo vA ghaTapadavad vidyamAnArthAbhidhAyako vA zazazRGgavadavidyamAnArthAbhidhAyako vetyAzaGkAyAmAha siddhasattAyA ityAdi / mokSAdizabdasya vidyamAnArthAbhidhAyakatvamAptopadezAt , asamastapadatvahetoranumAnAdvA nirUpaNamityarthaH, anumAnaprayogazca mokSazabdassiddhazabdo vA vidyamAnArthAbhidhAyI, asamastatve sati padatvAddhaTAdipadavaditi / zazazRGgAdipade vyabhicAravAraNAya vizeSaNam / anarthakavarNasamudAye vyabhicA- 5 ravAraNAya vizeSyam / atra padatvaM na suptiGantatvarUpaM, dyotakeSu nipAteSu tAdRzapadatvasatvena sAdhyAbhAvAdvyabhicArApatteH / kintu svArthapratyAyane zaktimadyatpadAntaraghaTitavarNAntarApekSaNarahitaM parasparasvaghaTitavarNasahakArivarNasaGghAtarUpaM tadeva cAsamastaM padaM, rAjapuruSa ityAdisamaste padatvavyavahArastu suptiGantatvAt , na tUktalakSaNataH, svArthapratyAyane samastapadasamudAye zaktyabhAvAt / yadi caikadezasamudAyayoH kathazcittAdAtmyena tatrApi svArtha- 10 pratyAyanazaktimattvaM vartate'nyathA'rthavattvAbhAve nAmasaMjJA'pravRttau vibhaktyanupapattisyAditi vibhAvyate tadApi na tasya padatvaM, padAntaraghaTitavarNAntarasApekSatvAt / na ca padalakSaNe padasya ghaTitatvenAtmAzrayApattiriti vAcyam / padalakSaNe suptiGantarUpasya padasyaivAntargatatvAt / ata eva hi ghaTAdizabdAnAM padatvamanyathA, ghaTadhAtUttarasyApratyayasya karthakatvena zaktimattvAtpadatvaprAptau padAntaraghaTitavarNAntarApekSatvena padatvaM na syAt , tathA cedRzaM padatvaM na zazazRMgAdi- 15 zabdeSu varttate padAntaraghaTitavarNAntarApekSatvAt , arthavattvaM punarastyeva, anyathA nAmasaMjJAs prAptyA vibhaktyanutpattiprasaGgaH syAt, evaJca mokSazabdasya yo'yaM vidyamAno'rthassa eva kRtmakarmakSayarUpo mokSa iti nizcIyate / yadyapi mokSazabdasya vimuktirUpasya kArAgArAnmokSo jAta ityAdi pratItyA prasiddhirasti tathApi sarvabandhakSayasyaiva tatpadasya mukhyArthatayA tasya siddhirvivakSitA, uktapratItau tu yatkiJcidvandhavimuktivAcakatvaM mokSapadasya 2c lAkSaNikaM, asati pratibandhake zabdArthasaMkocasyAnyAyyatvAt / ato na siddhasAdhanatvA. pattiH / tathA ca tAdRzaparyAyavatAM siddhAnAmapi vidyamAnatvaM siddhameva, paryAyamAtrasya sAdhikaraNatvAditi manvAno gatyAdicaturdazamArgaNAsu te ka santItyAzaMkAyAM manujAdigatyAdAveva teSAM siddhiriti zAstrato yannirUpaNaM saiva satpadaprarUpaNeti darzayati gatyAdItyanena vAkyena / tathA ca siddhasattAyA anumAnenAgamena vA gatyAdimArgaNAdvAreSu siddhasattAyA OM Agamena nirUpaNaM satpadaprarUpaNeti yojanA kAryA, prathamayojanAyA bhAvastu pradarzita eva, dvitIyayojanAyA bhAvamAkhyAtuM gatyAdimArgaNA vibhAgena svarUpeNa ca darzayati.. tatra gatIndriyakAyayogavedakaSAyajJAnasaMyamadarzanalezyAbhavyasamyaktvasaMkhyAhArakarUpAzcaturdaza mUlabhUtA maargnnaaH||..... Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 280 : tasvanyAyavibhAkare [dazamakiraNe tatreti / gatIti, gamyate prApyate svakarmarajasA samAkRSTairjantubhiriti gatiH, tattannAmakarmodayAnArakatvAdiparyAyapariNatistadvipAkavedyakarmaprakRtirapi, kAraNe kAryopacArAt / nanu sarve'pi paryAyA jIvena prApyanta iti sarveSAmapi gatitvaprasaGgo naivaM, yato vizeSeNa vyutpAditA api zabdA rUDhito gozabdavatpratiniyatamevA) vissyiikurvntiitydossH| tathA ca nAraka5 tvAdirevAtra zAstrIyarUDhyA gatizabdavAcyo na grAmAdigamanakriyA, nApi yAnAdikriyeti bhAvaH / indriyeti / idi paramaizvarya iti dhAtorindanAdindro jIvaH, AvaraNAbhAve sarvaviSayopalabdhibhogalakSaNaparamaizvaryayogAt , tasya liGga-cihnamavinAbhAviliGgasattAsUcanAt , indriya. viSayopalambhAddhi jJApakatvasiddhistatsiddhAvupayogalakSaNo jIva iti jIvatvasiddhiriti / indreNa dRSTaM sRSTaM juSTaM dattamiti vendriyam / AtmanA dRSTvA svaviSaye niyojanAt , AtmakRta10 zubhAzubhakarmaNA cakSurAdInAM srjnaat| indriyadvAreNAsya vijJAnotpAdAt , viSayagrahaNAyAtmanA viSayebhyaH samarpaNAcca / atra yajjIvaliGgaM tatsarvamindriyamiti na niyamaH parantu yadindriyaM tattathAvidhamiti, yathA ye vRkSAsta AmrA iti na niyamaH kintu ya AmrAste vRkSA iti / indriyavizeSacarcA agre kariSyate / kAyeti, cIyate upacayaM nIyate yathAyogamaudArikAdiva. gaNAgaNairyassa kAyaH, yogeti, yujyate iti yogo mana AdirdhAvanavalganAdikriyAsu vIryAnta15 rAyakSayopazamajanyaparyAyeNa vyApAryamANatvAt tattakriyAsvavalambanarUpatvAdvIryazaktisthAmAdi padavAcyassAmarthya vizeSo yogaH / vedeti, aGgopAGganirmANAdinAmakarmodayajanyazarIravRttyAkAravizeSo vedaH / kaSAyeti kRSanti vilikhanti karmakSetraM sukhaduHkhaphalayogyaM kurvantIti kaSAyA auNAdika Ayapratyayo nipAtanAJca RkaarsyaakaarH| kaluSayanti zuddhasvabhAvaM santaM jIvaM karmamalinaM kurvantIti kaSAyA nipAtanAtkaluSazabdasya kaSAyAdezaH / kaSyante bAdhyante 20 jIvA aneneti kaSaM karma bhavo vA tasya''yo lAbha eSAM yataste kaSAyAH mohanIyakarmapudgalo dayasampAdyajIvapariNAma vizeSAH krodhAdayaH / jJAneti jJAtirjJAnaM, jJAyate vastu paricchidyate' neneti jJAnaM, yathAsthitArthaparicchedanaM, yadvA jJAtirjJAnamAvaraNakSayAdyAvirbhUta AtmaparyAyavizeSaH, sAmAnyavizeSAtmake vastuni vizeSAMzagrahaNapravaNaH, jJAyate'nenAsmAdvA jJAnaM tadA varaNasya kSayaH kSayopazamo vA / saMyameti, saMyamanaM saMyamaH, sAvadyayogAtsamyagu. 25 paramaNam , saMyamyate niyamyate AtmA pApavyApArasambhArAdaneneti saMyamaH zobhanA yamAH prANAtipAtAnRtabhASaNAdattAdAnAbrahmaparigrahaviramaNalakSaNA yasminniti saMyamazcAritram / darzaneti, dRSTidarzanaM sAmAnyavizeSAtmavastuvRttisAmAnyaviSayakabodhaH, anAkArAtmako bodho vA, dRzyate'nena vA darzanaM darzanAvaraNakSayaH kSayopazamo vA / lezyeti / lizyate prANI karmaNA yayA sA lezyA, karmabandhasthitividhAtrI, kRSNAdidravyasAcivyAdAtmanaH Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gatimArgaNA ] myAyaprakAza samalaGkRte : 281 : pariNAmavizeSaH / bhavyeti, muktiyogyo bhavatIti bhavyaH paramapadayogyatAvAn vivakSitaparyAyeNa bhaviSyatIti vA bhavyaH, anAdipAriNAmikabhavyabhAvayogI / samyaktveti, samyakzabdaH prazaMsArtho'viruddhArtho vA samyagityasya bhAvaH samyaktvaM prazasto mokSAvirodhI vA prazamasaMvegAdilakSaNa AtmadharmastattvArthazraddhAnaM vA mithyAtvamohanIyakSayopazamAdijanyam / saMjJIti, saMjJA bhUtabhavadbhAvibhAvasvabhAvaparyAlocanaM sA vidyate yasya sa 5 saMjJI, viziSTasmaraNAdirUpamanovijJAnasahitendriyapaJcakasamanvitaH prANI, saMjJA devagurudharmaparijJAnaM sA vidyate yasya sa saMjJIti vA / AhAraketi, AharaNamAhAraH, ojolomaprakSeparUpaH, tamAhArayatItyAhArakaH / mUlabhUtA iti, uttarabhedA agre vakSyanta iti bhAva:, mArgaNA iti, mArgyante Abhiriti mArgaNAH, paryAlocanAhetubhUtA anvayidharmAH, padArthAveSaNasthAnAni vetyarthaH // athottaramArgaNA AcaSTe 10 narakatiryaGmanuSyadevabhedena catasro gatimArgaNAH || naraketi / narakagatitiryaggatimanuSyagatidevagatibhedenetyarthaH / narAn kAyanti zabdayanti - yogyatAnatikrameNa jantUnAkArayanti svasvasthAna iti narakAH pApakarmaNAM yAtanAsthAna tatra gatistadyogya paryAyavizeSo nArakatvarUpaH, nAmasthApanAdravyakSetra kAlabhAvabhedAnnaraka- 15 padanikSepApoDhA, tatra nAmasthApane prasiddhe, Agamato noAgamatazca dravyanarako dvidhA, Agamato'nupayukto jJAtA,noAgamato jJazarIrabhavyazarIravyatiriktA ihaiva bhave tiryagbhave kecanAzubhakAritvAdazubhAssattvAH kAlakasaukarikAdayaH / athavA yAni kAnicidazubhAni sthAnAni cArakAdIni yAzca narakapratirUpA vedanAstAssarvA api dravyanarakatayAbhidhIyante yadvA karma - dravyanokarmadravyabhedAddravyanarako dvedhA, tatra narakavedyAni yAni baddhAni karmANi tAni caikabha- 20 vikasya baddhAyuSkasyA'bhimukhanAmagotrasya cAzrayeNa dravyanarakarUpANi bhavanti / nokarmadravyanarakAstu ihaiva ye'zubhA rUparasagandhazabdasparzAste / kSetranarakastu narakAvakAzakAlamahAkAlarauravamahArauravapratiSThAnAbhidhAnAdinarakANAM caturazItilakSasaMkhyAnAM viziSTo bhUbhAgaH, kAlanarakastu yatra yAvatI sthitiH / bhAvanarakAzca ye jIvA narakAyuSkamanubhavanti te, tathA naraka - prAyogyakarmodayaH / etadvitayamapi bhAvanarakatvenAbhidhIyata iti / tiro'Jcanti gacchantIti 25 tiryaJco vyutpattinimittazcaitat pravRttinimittaM tu tiryaggatinAma / tiryaGnAmakarmodayanipAdyatiryaktvalakSaNaparyAyavizeSastiryaggatiH, manujagatinA makarmodayasa mApAditamanuSyatva 36 Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 282 : 25 tattvanyAyavibhAkare [ darzamakiraNa lakSaNaparyAyavizeSo manujagatiH, devagatinAmakarmodadyaprabhavadevatvalakSaNaparyAyavizeSo devagatirityevaM gatimArgaNottarabhedAzcatvAra iti bhAvaH // 'indriyamArgaNottarabhedAnAha eka dvitricatuHpaJcendriyabhedena paJcendriyamArgaNAH // I 5 eketi / tatrendriyANi sparzanarasanaghrANacakSuzzrotrANi, dravyabhAvabhedena tAni dvividhAni nivRttyupakaraNabhedena dravyendriyamapi dvividham bhAvendriyamapi labdhyupayogabhedena dvividham, nivRttirnAma prativiziSTassaMsthAnavizeSaH, sApi bAhyAbhyantarabhedena dvidhA, bAhyA parpaTikAdirUpA sA ca vicitrA na pratirUpaniyatarUpatayA vaktuM zakyate, Abhyantara nivRttistu sarveSAmapi samAnA kadambapuSpAdyAkArA, sparzanendriyasya tu bAhyAbhyantarabhedA nAsti | upakaraNaM 10 zaktivizeSa AbhyantaranivRttiniSThaH kathaJcidarthAntarabhUtaH, kathaJcidabhedAcca dravyAdinA tasya vighAtasambhavaH / labdhistattadindriyaviSayatastattadindriyAvaraNakSayopazamaH zeSendriyANi labdhiprAptAveva bhavanti, zrotrAdIndriyasya svasvaviSaye zabdAdau paricchedyavyApAra upayogaH, sa caikasmin kAle ekenaiva kenApIndriyeNa bhavati, tasmAdupayogamAzritya sarve'pi jIvA ekendriyAH, ekendriyadvIndriyAdivyapadezastu nivRttyupakaraNalabdhIndriyANi pratItya, evaM 15 labdhIndriyamAzritya sarve pRthivyAdayo'pi jIvA paJcendriyA bakulacampakatilakavirahakAdInAM vanaspativizeSANAM rasanaghrANacakSuHzrotralakSaNendriyasambandhyupalambhadarzanena tadAvaraNakSayopazamasambhavAnumAnAt, dRzyate hi zRGgAritakAminIvadanArpitacArumadirArAgagaNDUSeNa bakulasya, tilakasya kAminIkaTAkSa vikSepeNa, virahakasya paJcamodgArazravaNena puSpapallavAdisambhavaH / bAhyendriyApekSayA tu ekendriyAdivyavahAraH / na ca bakulAdInAmekaiko rasanAdIndriyopalambha 20 evoktaH kathaM sarvaviSayopalambhasambhava iti vAcyam, mukhyatayA tatsambhave'pi gauNavRkSyA zeSendriyopalambhasambhavAt, zRMgAritasvarUpataruNIgaNDUSArpaNAt tasyAzca tanulatAsparzAdhararasacandanAdgindhazobhanarUpamadhurollApalakSaNAnAM paJcAnAmapIndriyaviSayANAM sambhavAditi / dravyendriyApekSayA tvekendriyamArgaNA dvIndriyamArgaNA trIndriyamArgaNA caturindriyamArgaNA paJcendriyamArgaNeti indriyamArgaNAH paJcavidhA iti bhAvaH // atha kAya mArgaNAbhedamAha- pRthivyaptejovAyuvanaspatitrasabhedena SaT kAya mArgaNAH // pRthivIti / pRthivI kAyA kAya tejaskAyavAyukAya vanaspatikAyatra sakAyarUpAH SaDityarthaH / pRthivyeva kAyo yasya saH pRthivIkAyaH, sa dvividhassUkSmabAdarabhedAt, tatra Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAyamArgaNA ] nyAyaprakAzasamalaGkRte : 283: sUkSmatvaM bAdaratvazca sUkSmabAdaranAmakarmodayApekSaM, sUkSmAssakalalokavyApinassamudkaparyAptaprakSiptagandhAvayavavat , pratiniyatasthAnavarttino bAdarAH, sUkSmapRthivIkAyikAH paryAptAparyAptabhedena dvividhAH, paryApti ma pudgalopacayajazzaktivizeSaH, tatprabhedArasvarUpANi ca pUrvato vijJeyAni, tatraikendriyANAM catasro vikalendriyANAM paJca saMjJinAM SaDiti bodhyAH, labdhyA karaNena ca svayogyaparyAptipUrNatAbhAjassUkSmapRthivIkAyikAH paryAptasUkSmapRthivIkAyikAH, 5 labdhyA karaNena vA svayogyaparyAptipUrNatAvikalAste'paryAptasUkSmapRthivIkAyikAH, ye'paryAptakA eva santo mriyante te labdhyaparyAptakAH, ye punazzarIrendriyAdIni na tAvanirvarttayanti, atha cAvazyaM nivartayiSyanti te karaNAparyAptAH, bAdarapRthivIkAyikA api zlakSNakharabhedato dvividhAH, zlakSNA cUrNitaloSThakalpA mRdupRthivI, tadAtmakajIvA apyupacAreNa zlakSNabAdarapRthivIkAyikA ucyante te ca kRSNanIlalohitahAridrazuklapANDupAnakamRttikAbhedena 10 saptavidhAH / dezavizeSe dhUlirUpA satI pANDu iti prasiddhA mRttikA pANDumRttikA, jIvopyupacAreNa tAdRzaH, nadyAdipUraplAvite deze pUre'pagate bhUmau zlakSNamRdurUpo yo jalamalAparaparyAyaH paGkassA pAnakamRttikA, upacArAttadyukto jIvo'pi tathA / kharabAdarapRthivIkAyikAstu anekavidhA api mukhyatayA zarkarAvAlukopalAdibhedena catvAriMzadvidhAzzAne proktAste tata evA'vagantavyAH / saMkSepatastu paryAptAparyAptabhedena dvividhAste, sAkalyena paryA- 15 ptIviziSTavarNAdIna vA'samprAptA aparyAptAH, ucchvAsaparyAptyaparyAptyA mRtatvena spaSTataravarNAdi vibhAgAprAptestadviparItAstu paryAptAH // ApaH kAyo yeSAM te'pkAyAH, te'pi sUkSmabAdarabhedena dvividhAH pratyekaJca paryAptAparyAptabhedato dvividhAH / bAdarApkAyikAH karakazItoSNakSArakSatrakaTamlalavaNavaruNakAlodapuSkarakSIraghRtekSurasodAdayaH / tejaHkAyo yeSAM te tejaskAyAH, te'pi pUrvavat sUkSmavAdaraparyAptAparyAptabhedena caturvidhAH / zuddhavanajvAlAGgAravidyudu- 20 lkAmurmurAlAtanirghAtasaMgharSasamutthasUryakAntamaNinismRtArciragniprabhRtibhedato bAdaratejaskAyA bhavanti / vAyuHkAyo yeSAnte vAyukAyikAste'pi pUrvavaccaturdhA / prAcInAvAcInodIcInadakSiNo dhistiryagvidiganavasthitotkalikAmaNDalikAguJjAjhaMjhAsaMvartakaghanatanuzuddhavAtavAtotkalikAvAtamaNDalIbhedena bAdaravAyukAyikA vijJeyAH / vanaspatiH kAyo yeSAnte vanaspatikAyAH, sUkSmabAdarabhedabhinnAH, paryAptAparyAptabhinnAssUkSmAssarvalokApannA acakSurmAhyA ane- 25 kAkArAzca / bAdarAssamAsato dvividhAH pratyekasAdhAraNabhedAt , patrapuSpaphalamUlaskandhAdIna prati pratyekaM jIvo yeSAnte pratyekajIvAH, sAdhAraNAstu parasparAnuviddhAnantajIvasaMghAtarUpazarIrAvasthAnAstatra pratyekazarIrA vRkSagucchagulmalatAvallIparvatRNavalayaharitauSadhijalaruhakuhaNeti dvAdazavidhAH pratyekajIvAH / sarve'pyete vanaspatijIvAssamAsataSSoDhA bhavanti, agra Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 284 : tattvanyAyavibhAkare [ dazamakiraNe bIja bIja parva bIja skandhabIja bIjaruha sammUrcchana jabhedAt / agrabIjAH kuraNTAdayaH, mUlabIjA utpalAdayaH, parvabIjA ikSvAdayaH, skandhabIjAH sallakyAdayaH, bIja ruhA zzAlyAdayaH, sammUrchanajAstRNAdayaH | sarvo'pi vanaspatikAyo dvividhaH paryAptAparyAptabhedAditi / trasA dvividhAH, gatitrasA udAratrasAzceti, tejovAyavo gatitrasAH saJcalanadharmatvAt parantu 5 te nAtra vivakSitAH, trasanAmakarmodayaprabhavAnAmeva vivakSitatvAt / te codAratrasA eva, uktazca tattvArthe " tejovAyU dvIndriyAdayazca trasA " iti / tejovAyvoH kriyAtastrasatvaM, dvIndriyAdInAM labdhita iti bhAvo bhASyaTIkA kRdbhirAviSkRtaH, udArA dvIndriyatrIndriyacaturindriyapaJcendriyAH, vyaktazvAsocchvAsAdiprANayogAt, udArA api paryAptAparyAptabhedena dvividhAH, kRmizaMkhAdayo dvIndriyAH kunthupipIlikAdayastrIndriyAH, bhramaramakSikAdayazcatu10 rindriyAH, nArakatiryaGmanuSyadevAH paJcendriyAssarve trasA eva na tvekendriyA iva sAssthAvarAzca / tatra narakAvAseSu bhavA nArakAH / tiryo gavAdayo jalacarasthalacarakhecarabhedabhinnAH / saMmUcchimA garbhajAzceti manuSyA dvividhAH, karmabhUmyakarmabhUmyantaradvIpeSu ye manuSyA garbhavyutkrAntAste garbhajAH, eSAM purISamUtrazleSma siMghANavAntapittazoNitazukramRtazarIrapUyastrIpuMsaMyogazukrapudgalavicyutinagara nirdhamananikhilApavitrasthAneSu ye sammUcchitAste 15 sammUcchimAH / ete'paryAptA eva / saMmUcchimabhinnA manujAstu paryAptA aparyAptA api / devAstu caturnikAyAH caturvidhotpattisthAnatvAt vyantarajyotiSkavaimAnika bhavanavAsibhedAt vivecitA te pUrvameva te'pi paryAptAparyAptabhedabhinnA iti dik // yogamArgaNAbhedamAha- manovAkkAyAstisro yogamArgaNAH // 20 mana iti / manaHprAyogyANi dravyANyAtmapradezaiH kAyayogenAdAya manastvena parimitAni vastucintApravarttakAni ca manAMsi taissahakArikAraNabhUtaissahito jIvavIryavizeSo manoyogaH / satyAdibhedatassa caturvidhaH / bhASApudgalagrahaNottaraM bhASApariNAmamApannAH pudgalA vAgityucyate, tatsahakArikAraNako yogo jIvazaktivizeSo vAgyogaH, so'pi pUrvavadeva caturvidhaH / kevalaM kAyAvaSTambhajanyassAmarthya vizeSaH kAyayogaH / sa caudArikA dibhedena 25 saptavidhaH / avAntarabhedAnAM svarUpANyanyatra pUrve vA draSTavyAni // atha vedamArgaNAbhedamAcaSTe - puMstrInapuMsakabhedena tisro vedamArgaNAH // Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaSAyamArgaNA ] nyAyaprakAzasamalate / .... pumiti / trayo'pi vedA dravyabhAvabhedena dvividhAH / puruSasya ruyabhilASo bhAvavedo nirmANAGgopAGgAdinAmakarmajanyaH puruSasya zmazrUkUrcaziznAdiviziSTo dravyapuruSavedaH, striyaH stanayoninirlomamukhAdiviziSTAkAro dravyastrIvedaH, etadubhayavilakSaNAkAro dravyanapuMsakavedaH // kaSAyamArgaNAbhedamabhidhatte krodhamAnamAyAlobharUpAzcatasraH kssaaymaargnnaaH|| 5 krodheti / catuHpratiSThitaH krodhaH, yathAhi svayamAcaritamaihikamAmuSmikaM pratyapAyamavabuddhya yadA kazcidAtmana evopari krudhyati tadA sa krodha AtmapratiSThitaH / yadA para udIrayatyAkrozAdinA kopaM tadA kila tadviSaye krodha upajAyata iti sa parapratiSThitaH / yadA kazcittathAvidhAparAdhAdAtmaparaviSayakrodhamAdhatte sa ubhayAzritaH, yadA tu svayaM duzcaraNamAkrozAdikaJca kAraNaM vinA kevalakrodhavedanIyAdupajAyate sa hi nAtmapratiSThitaH, svayaM 10 duzcaraNAnAcaraNenAtmaviSayatvAbhAvAt , na parapratiSThitaH parasyApi niraparAdhitvAt , ata eva nobhayapratiSThitaH, ato'pratiSThita iti, evaM mAnAdayo'pi / anantAnubandhyAdibhedAH pUrvamevoktAH, tathA AbhoganivartitAnAbhoganivartitopazAntAnupazAntabhedato'pi te caturdhA bhavanti, yadA yasyAparAdhaM samyagavabudhya kopakAraNaJca vyavahArataH puSTamavalambya nAnyathA'sya zikSopajAyata ityAbhogyakopaJca vidhatte tadA sa kopa aabhognirvrtitH| yadA tvevameva tathAvidhamuhU- 15 vizAdguNadoSavicAraNAzUnyaH paravazIbhUya kopaM kurute tadA sa kopo'nAbhoganirvartitaH, anudayAvastha upazAnto nirnimittamudayAvastho'nupazAntaH / anantAnubandhikrodhAdayaH samyagdarzanasahabhAvikSamAdisvarUpopazamAdicaraNalavapratibandhinaH, cAritramohanIyatvAt , na copazamAdibhireva cAritrI, alpatvAdyathaikakArSApaNo na dhanapatiH kintu mahatA mUlaguNAdirUpeNa cAritrI manaHsaMjJayA saMjJivat, ata eva trividhaM darzanamohanIyaM paJcaviMzatividhaM 20 cAritramohanIyam / na ca cAritrAvArakasya samyaktvAvArakatvAnupapattistathA ca saptavidhaM darzanamohanIyamekaviMzatividhaJca cAritramohanIyamiti vAcyam , anantAnubandhibhireva samyakve AvRte mithyAtvasya vaiyarthyApatteH, AvRtasyApyAvaraNe'navasthAnAt , tasmAdyathA kaSAyANAM kevalajJAnAnAvArakatve'pi kaSAyakSayaH kevalajJAnakAraNatayocyate tasmin satyeva tasya bhAvAt , tathAnantAnubandhiSUditeSu na mithyAtvaM kSayopazamamupayAti tadabhAvAcca na samya- 25 1. puruSavedo nirantaraM bhavan jaghanyato'ntarmuhUrtamutkarSatassAtirekasAgaropamazatapRthaktvaM / strIvedo jaghanyenaikassamayaH / utkarSataH palyopamazataM pUrvakoTipRthaktvaJca, napuMsakavedo jaghanyata ekassamayaH, utkarSato'nantAddhA // Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :286 : tattvanyAyavibhAkare [ dazamakiraNe ktvamiti samyaktvasahacAryupazamAdiguNAvArakatvamanantAnubandhinAM, samyagdarzanamohanIyasya kacitsaptavidhatvakathanantu samyaktvasahacAriguNeSu samyaktvopacArAt / dezaviratyAvArakA apratyAkhyAnAH, sarvaviratighAtinaH pratyAkhyAnAH, saMjvalanA yathAkhyAtacAritrAvArakAH // samprati jJAnamArgaNAbhedamAha5 matizrutAvadhimanaHparyavakevalamatyajJAnazrutAjJAnavibhaGgajJAnabhedAdaSTau jnyaanmaargnnaaH| mithyAdRSTInAM matizrutAvadhayaH krameNa matyajJAnazrutAjJAnavibhaGgajJAnAnyucyante / atra paJcavidhatve'pi jJAnAnAmanveSaNAprastAve AdyatrayaviparItAnAmapi matyajJAnAdInAM jJAnatvena grahaNAdaSTavidhatvaM jJAnamArgaNAyA bodhyam / manaHparyavakevalayostu vaiparItyAbhAva eva / 10 agre saMyamAdiSvapyevameva vaiparItyena mArgaNA vijnyeyaaH|| matIti / jJAyante paricchidyante arthA anenAsminnasmAdveti jJAnaM, jJAnadarzanAvaraNayoH kSayaH kSayopazamo vA, jJAtirvA jJAnaM, AvaraNadvayakSayAdyAvirbhUta AtmaparyAyavizeSaH, vizeSAMzagrAhako jJAnapaJcakAjJAnatrayarUpaH / nanu sakalamapIdaM jJAnaM jJaptye kasvabhAvaM jJaptyeka svabhAvatvasya sarvatrAvizeSeNa kiM kRto'yaM paJcadhA'STadhA vA medaH, na ca vArtamAnikaM vastu 15 mateH, trikAlaviSayaH pariNAmo dhvanigocaraH zrutasya, rUpidravyANyavadheH, manodravyANi manaHparyavasya, samastaparyAyAnvitaM sarva vastu viSayaH kevalasyeti jJeyabhedastatkRto jJAnabheda iti vAcyaM kevalajJAnasya bahubhedatvApatteH, vArttamAnikAdivastUnAM tatrA'pi jJeyatvAdanyathA tadaviSayatve tasya kevalino'sarvajJatvApattiprasaGgaH, na ca yAdRzI pratipattirmatyAdijJAnasya na tAdRzI zrutAdijJAnasyeti pratipattiprakArabhedAr3heda iti vAcyam , ekasminnapi jJAne tattadde20 zakAlapuruSasvarUpabhedenAnantabhedaprasakteH pratipattiprakArasyAnantyAt / na cAvArakANAM matijJAnAvaraNAdInAM bhedAr3heda iti vAcyam , jJAnasyaikatve AvArakANAM paJcadhAtvAnupapatteH, AvAryApekSaM hyAvarakaM, AvAryaJca jJAnaM jJaptirUpatvAdekamata AvArakaM kathaM paJcadhA bhavet / na ca svabhAvAdeva paJcadhAtvaM svabhAve ca na paryanuyoga iti vAcyam , bhagavatassarvajJatva hAniprasaGgAt , jJAnasyAtmadharmatvena matyAdInAM svAbhAvikatvena ca kSINAvaraNasyApi tadbhA25 vaprasaktyA'smadAdivattasyAsarvajJatvaM syAt , yadi kevalajJAnabhAvatassamastavastuparicchedAnnAsa 1. zamasaMveganirvedAnukampAstikyeSu // 2. matyAdijJAnaviSayajAtasya tenAgrahaNAditi bhAvaH // 3. nahi ko'pyevaM paryanuyuMkte kathaM ghaTa eva jalAharaNaM karoti na paTa itIti bhAvaH // Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnamArgaNA ] nyAyaprakAzasamalate tvamityucyate tadApi kevalopayogavirahakAle matijJAnopayogasambhavena dezataH paricchedena tadA tasyAsarvajJatvaM balAdApatatyeva / na ca tasya tadupayoga eva na bhaviSyatIti vAcyam , AtmanaH svabhAvatvena tasyApi krameNopayogasya nivArayitumazakyatvAt , kevalajJAnAnantaraM kevaladarzanopayogavat , tataH kevalajJAnopayogakAle sarvajJatvaM matyAdijJAnopayogakAle'sarvajJatvamApadyate, na caitadiSTa, tasmAjjJAnaM asakalasaMjJitaM sakalasaMjJitamiti dvibhedameva, avagrahajJAnA. 5 dArabhya yAvadutkarSaprAptaparamAvadhijJAnaM tAvatsakalamapyekaM,taccAsakalasaMjJitamazeSavastuviSayatvAbhAvAt, aparazca kevalinastacca sakalasaMjJitamiti ceducyate, jJAnAnAM jJaptyekasvabhAvatvaM sAmAnyato vA vizeSato vA bhavatA'bhyupagamyate ? nAdyassiddhasAdhyatayA tasya bAdhakatvAyogAt bodharUpatayA'smAbhirapi sakalajJAnasyApyekatvAbhyupagamAt , nApi dvitIyo'siddhatvAt , svasaMvedanapratyakSeNa pratiprANi jJAnasyotkarSApakarSadarzanAdvizeSata ekatvAnupalambhAt / na cotka- 10 rSApakarSamAtrabhedadarzanena yadi jJAnasya bhedastahi pratiprANi dezakAlApekSayotkarSApakarSayoranekavidhatvena jJAnasyAnekavidhatvameva prAptaM na tu paJcavidhatvamiti vAcyam , paristhUlanimittabhedataH paJcadhAtvasya pratipAdanAt / tathAhi sakalaghAtikSayo nimittaM kevalajJAnasya, manaHparyAyajJAnasya tvamarpoSadhyAdilabdhyupetasya pramAdalezenApyakalaGkitasya viziSTAdhyavasAyAnugato'pramAdaH, avadhijJAnasya punastathAvidhAnindriyarUpidravyasAkSAdavagamananibandhanaH kSayo- 15 pazamavizeSaH, matizrutayostu lakSaNabheda iti / jJeyabhedamAvato jJAnasya bhedAnabhyupagamAnna tatpakSoktadoSaH, ekenApyavagrahAdinA bahuvidhavastugrahaNopalambhAt / nApi pratipattiprakArabhedakRto doSassambhavati dezakAlAdyapekSayA jJAnAnAmAnantye'pi paristhUlanimittabhedena vya. vasthApitajJAnapaJcakebhyo'natiriktatvAt tajAtIyatvAnatikramaNAt / paristhUlanimittabhedamadhikRtya jJAnAnAM bhedavyavasthApanAca nAvaraNabhedaprayuktadoSasyAvakAza iti / na caivaM 20 vyavasthApitA jJAnabhedA jJAnasyAtmabhUtA anAtmabhUtA vA, AtmabhUtatve kSINAvaraNe'pi tadbhAvaprasaGgaH, anAtmabhUtatve na te pAramArthikAH, tataH kathamAvAryApekSo vAstava AvArakabheda iti vAcyam, vastutattvAparijJAnAt / iha hi sakalaghanapaTalavinimuktazAradadinamaNiriva samantatassamastavastustomaprakAzanaikasvabhAvo jIvaH, tasya ca tathAbhUtasvabhAvaH kevalajJAnamiti vyapadizyate / sa ca yadyapi sarvaghAtinA kevalajJAnAvaraNenA- 25 briyate tathApi tasyAnantatamo bhAgo nityodghATita eva / tatastasya kevalajJAnAvaraNAvRtasya ghanapaTalAcchAditasyeva sUryasya yo mandaprakAzasso'pAntarAlAvasthitamatijJAnAdyAvaraNakSayopazamabhedasampAditaM nAnAtvaM bhajate matijJAnAvaraNakSayopazamajanito mandaprakAzo matijJAnaM, zrutajJAnAvaraNakSayopazamajanitassa zrutajJAnamityAdirUpeNa / tata AtmasvabhAvabhUtA matyAdayo Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvanyAyavibhAkare [pazamakiraNe bhedAH, te ca pravacanopadarzitaparisthUlanimittabhedataH paJcasaMkhyAH, tadapekSamAvArakamapi pazcadheti na viruddhyate / na caivamAtmasvabhAvabhUtatve kSINAvaraNasyApi tadbhAvaprasaGgaH, yata ete matijJAnAvaraNAdikSayopazamarUpopAdhisampAditasattAkAstataH kathaM te tathArUpakSayopazamAbhAve bhavi tumarhanti, nahi sUryasya ghanapaTalAvRtasya mandaH prakAzaH kaTakuDyAdyAvaraNavivarabhedopAdhisa. 5 mpAditassakalaghanapaTalakaTakuDyAdyAvaraNApagame sUryasya te tathArUpA mandaprakAzabhedA bhavanti / yathA vA janmAdayo bhAvA jIvasyAtmabhUtA api karmopAdhisampAditasattAkatvAttadabhAve na santi tadvanmatyAdayo bhedA jIvasyAtmabhUtA api matijJAnAvaraNAdikSayopazamasApekSatvAttadabhAve kevalino na bhavanti tato nAsarvajJatvadoSaH / yadapi matijJAnAdiviSayasya kevalajJAnAviSaya tve'sarvajJatvApattiruktA sApi na sambhavati, tadviSayatvena tasyAgrahe'pi kevalajJAnena tadbraha10 NAt,matyAdijJAnamAtranirUpitatvena jJeyatAyA kevalajJAnasyAbhAve'pi na tAvatA'sarvajJatvApattiH, alpAspaSTajJAnAbhAvamAtreNa sarvajJatvAkSateH, kApaIikamAtradhanAbhAvavato maharddhikasya nirdhanitvAbhAvavaditi dik // matyAdijJAnalakSaNAdInyagre vakSyante // nanu kiM sarveSAmeva jIvAnAM jJAnAni matyAdIni bhavantItyatrAha mithyAdRSTInAmiti / mithyAdRSTInAM matijJAnaM zrutajJAnama vadhijJAnazca matyajJAnaM zrutAjJAnaM vibhaGgajJAnamityucyate viparyayatvAt , pramANAbhAsatvena teSAM 15 jJAnAnyajJAnAni, darzanamohanIyodayaprayuktamithyAdarzanapariNAmena saha vRttitvAnmatizrutAva dhayo'jJAnatvaM bhajante / nanu yathArthapariccheditvaM jJAnatvamayathArthapariccheditvamajJAnatvaM tadubhayaM ca mithovirodhi, zItoSNavat tatkathamekasminneva matijJAnAdau tadubhayasambhavaH, maivamAdhArado. SAt, dRzyate hi kaTukAlAbUbhAjane nihitaM dugdhaM svaguNaM parityajati tathA matyAdInyapi mithyA dRSTibhAjanagatAni duSyanti pAriNAmikazaktivizeSAt , na ca rUpAdiviSayopalabdhivyabhicA20 rAbhAvAtteSAM viparyayAbhAvaH, yathaiva hi matijJAnena samyagdRSTayo rUpAdInupalabhante tathaiva mithyAdRSTayo'pi matijJAnena, yathaiva ghaTAdiSu rUpAdIna zrutena nizcinvantyupadizanti ca parebhyassamyagdRSTayastathA mithyAdRSTayo'pi zrutajJAnena, yathaivAvadhinA rUpiNo'rthAnavagacchanti tathaiva vibhaGgenApIti vAcyam / vidyamAnAvidyamAnArthayoryathAvadavabodhAbhAvena tAdRzopalabdheryA dRcchikatvAt , unmattopalabdhivat / unmatto hi doSodayAtkadAcilloSThaM suvarNamiti suvarNa loSTha25 miti jAnAti kadAcicca loSThaM loSThamiti suvarNa suvarNamiti ca, tathaiva mithyAdarzanodayAt vastuno'nekAntAtmakasyaikAntAtmakatvaM kartRrahitaM jagatsakartRkaJca jAnAtyato yathArthabodhAbhAvena kadAcittasyopalabdheryathArtharUpAdiviSayakatve'pi ajJAnameveti bhaavH| evantaSTividhatvaM jJAnAnAmatra kathamuktamityatrAhAtreti mArgaNAprakaraNa ityrthH| paJcavidhatve'pi jJAnAnAmiti / zabdanayamate sarvajIvAnAM cetanAsvabhAvatvAt jJasvabhAvatvAcca na kazcinmithyAdRSTirajJo vA jIvo vidyate, Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ esavamArgaNA ] nyAyaprakAzasamalaGkRte ata eva matyajJAnAdayo viparyayA na santi tasmAtpaJcavidhatvameva jJAnAnAM tanmateneti bhAvaH / naigamAdinayena tu matyajJAnAdInAmapyarthaparicchedakatvena jJAnatvAttanmatAzrayeNAtra jJAnAnAmaSTavidhatvamuktamityAzayenAhAnveSaNAprastAva iti / Adyatrayeti matizrutAvadhItyarthaH / jJAnatvena grahaNAditi, arthapariccheditvAditi bhAvaH / nanu jJAnAdiSu kimarthamajJAnAdiviparItagrahaNamiti ceducyate caturdazasvapi mArgaNAsthAneSu pratyekaM sarvasAMsArikasattvasaMgrahArthamitI 5 tyAzayena bodhyamityuktam / manaHparyavakevalayorviparItatA'sti navetyatrAha mana iti / nirmUlato mithyAtvasya kSayeNa kevalasya kSayopazamopazamAbhyAzca manaHparyavasya jAyamAnatvAditi bhAvaH / viparItAnAmapi mArgaNAsu grahaNamanyatrApyatidizati agra iti vakSyamANAsu mArgaNAsvityarthaH, kAsu mArgaNAsvityatrAha saMyamAdiSvapIti, AdinA bhavyasamyaktvAhArakANAM grahaNam / evameveti, jJAnamArgaNAyAmuktaprakAreNaivetyarthaH, vaiparItyeneti, tattadvipa 10 rItaghaTitA ityarthaH // atha cAritramArgaNAbhedamAcaSTe sAmAyikachedopasthApanaparihAravizuddhisUkSmasamparAyayathAkhyAtadezaviratyaviratirUpAssapta caaritrmaargnnaaH|| sAmAyiketi / nirUpitAni pUrvamevaitAni paJca cAritrANi lakSaNabhedadvAraiH / dezavira- 15 tistu sAvadyayogasyaikAdivrataviSaye sthUlasAvadyayogAdau virativiziSTaM cAritram / pazcANuvratAni trINi guNavratAni catvAri zikSApadavratAnIti dvAdazaprakArA dezaviratasya bhavanti, eSAM vistarastu anyatra vilokanIyaH / cAritraviparItA'viratirmAgaNopayogitvAtsaMgRhItA // darzanamArgaNAbhedamAhacakSuracakSuravadhikevalabhedena catasro darzanamArgaNAH // cakSuriti / darzanAvaraNakSayopazamAdijaM sAmAnyamAtragrahaNaM darzanaM / indriyAvaraNakSayopazamAdravyendriyAnupaghAtAcca cakSudarzanalabdhimato jIvasya ghaTAdiSu cAkSuSaM darzanaM cakSurdarzanam / sAmAnyaviSayatve'pi cAsya ghaTAdivizeSAbhidhAnaM tatsAmAnyavizeSayoH kathaMcidabhedAdekAntena vizeSebhyo vyatiriktasya sAmAnyasyAgrahaNakhyApanArtham / ' nirvizeSaM vizeSANAM graho darzanamucyate' ityabhidhAnAt / cakSurvarjazeSendriyacatuSTayaM manazcAcakSurucyate, 25 acakSurdarzana mindriyAvaraNakSayopazamAdravyendriyAnupaghAtAcAcakSudarzanalabdhimato jIvasya viSaya 20 Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taravamyAyavibhAkare [ dazamakiraNe saMzliSTatAsambandhena bhavati / etAdRzasambandhAbhAvAdeva jAyamAnatvAJcakSurdarzanasya pRthaguktiH, itarendriyANAM prApyakAritvAt / manasastvaprApyakAritve'pi prApyakArIndriyavargasya tadanusaraNIyasya bahutvAdacakSurdarzanAntargataM tadvoddhavyam / avadhidarzanAvaraNakSayopazamasamudbhUtAvadhidarzanalabdhimato jIvasyAvadhidarzanaM sarvarUpidravyeSu bhavati, na punaH sarvaparyAyeSu zAstre'va5 gherutkRssttto'pyekvstugtsNkhyeyaasNkhyeyaanytrpryaayvissytvsyaivokttvaat| jaghanyatastu rUparasagandhasparzalakSaNAzcatvAraH paryAyAstasya viSayAH / nanu paryAyA vizeSA ucyante na ca darzanaM vizeSaviSayaM bhavitumarhati jJAnasyaiva tadviSayatvAt , tatkathamavadhidarzanaviSayAH paryAyA bhavitumarhantIti cetsatyaM, kevalaM paryAyairapi ghaTazarAvodaJcanAdibhirmaMdAdisAmAnyameva tathAviziSyate punaste naikAntena vyatiricyante, ato mukhyatassAmAnyaM guNIbhUtAstu vizeSA apyasya 10 viSayIbhavantIti / kevaladarzaninastadAvaraNakSayAvirbhUtatallabdhimato jIvasya sarvadravyeSu mUrtI mUrteSu sarvaparyAyeSu ca sakaladRzyaviSayatvena paripUrNAtmakaM kevaladarzanaM bhavati / manaHparyavajJAnantu tathAvidhakSayopazamapATavAt sarvadA vizeSAneva gRhRdutpadyate na sAmAnyam , atastadarzanaM noktam // samprati lezyAmArgaNAbhedamAkhyAti15 kRSNanIlakApotatejaHpadmazuklabhedena SaD lezyAmArgaNAH / / kRSNeti / lizyate prANI karmaNA yayA sA lezyA, kRSNAdidravyasahakArabalenAtmanaH pariNAmavizeSaH / atra vizeSato yadvaktavyaM tatpUrvamevAdarzitam / / lezyAnAM svarUpANyAdarzayitumupakramate alpaphalAya phalina AmUlaM vinAzakaraNAdhyavasAyaH kRSNalezyA / 20 yathA phalagrahaNArthaM vRkSacchedAdhyavasAyaH // alpeti / bhAvalezyA dvidhA vizuddhAvizuddhabhedAt , akaluSadravyasamparkajanyAtmapariNAmo vizuddhalezyA / kaluSadravyasamparkajanyAtmapariNAmo'vizuddhalezyA / vizuddhA kaSAyANAM kSayeNopazamena ca jAyata iti dvidhA, avizuddhApi rAgaviSayA dveSaviSayA ceti dvidhA, tejaHpanazuklA vizuddhalezyAH kRSNanIlakApotA avishuddhleshyaaH| tejaAdInAM vizuddhalezyA25 tvamekAntavizuddhimAzrityoktaM tena tejaHpadmazuklAnAM kSAyopazamikatve'pi na kSatiH / AsAM lakSaNAni tu tattadrvyasAcivyajanitAdhyavasAyA eva / mUle tu saMklezavizodhipariNAmapradarzana Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lezyAvizeSAH / nyAyaprakAzasamalaGkRte :291 : dvArA tatsvarUpANi pradarzitAni / paJcAzravapramatto manoguptyAdirahitaH pRthvIkAyAdiSu tadupamardakatvAderavirataH tIvrasAvadyavyApArapariNato guNadoSaparyAlocanArahito'tyantamaihikAmuSmikApAyazaMkAvikalo nRzaMso'nigRhItendriyo jIvaH kRSNalezyAyAmeva pariNamediti bhAvaH / saMklezamevodAharaNenAviSkaroti yatheti // nIlalezyAM svarUpayati alpaprayojanAya tadaMzacchedanAdhyavasAyo nIlalezyA / yathA phalAya shaakhaacchedaadhyvsaayH|| alpeti / kRSNalezyApekSayAtra vizuddhimuttaralezyApekSayA ca saMklezaM sUcayati tadaMzacchedanAdhyavasAya iti / IrSyAmarSAtapo'vidyAmAyAnirlajjatAviSayAbhikAGkSApradveSayutaH pramatto rasalolupaH sukhagaveSakaH prANyupamardanenAvirataH sAhasiko jIvo nIlalezyAyAmeva pariNa- 10 maMtIti bhAvaH / tatrAnurUpaM dRSTAntamAha yatheti / / kApotalezyAM svarUpayati alpaphalArtha tadaMzAMzacchedanAdhyavasAyaH kApotalezyA / yathA tadartha prtishaakhaacchedaadhyvsaayH|| ____ alpaphalArthamiti / atrApi vizuddhyavizuddhI pUrvavat / vacasA vakraH kriyayA cakrasamA- 15 cAro manasA nikRtimAnanRjukaH svadoSapracchAdakazchalI mithyAdRSTiranArya utprAsakaduSTavAdI cauraH parasampadA'sahano lubdhaH kApotalezyAyAM pariNamatIti bhaavH| tatra dRSTAntamAha yatheti // tejolezyAM svarUpayatialpaphalArthamaMzAMzApekSayA nyUnAMzacchedanAdhyavasAyaH tejolezyA / / - 20 yathA phalagrahaNAya stabakacchedanAdhyavasAyaH // .. ... 1. lakSaNantu paJcAzravapramattatvAdireva itareSAM bhAvakRSNalezyAsadbhAvasyopadarzakatvAt , yo . hi yatsadbhAva eva bhavati sa tasya lakSaNaM yathauSNyamagneH / asyA jaghanyA sthitirmuhUrtArdham , antarmuhUrttAdhikAniH trayastriMzatsAgaropamANi sthitirutkRSTA bhavati / saptamanArakApekSayeyaM bodhyA // 2. sthitizcAsyA jaghanyA muhUrtArdham utkarSeNa, palyopamAsaMkhyeyabhAgAdhikAni dazasAgaropamANi dhUmraprabhoparitanaprastarApekSayeyam // 3. sthitighanyA muhartAdham pasyopamAsaMkhyayabhAgAdhikAni trINi sAgaropamANyutkRSTA vAlukApramoparitanaprastaranArakApekSayA / Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 292: tattvanyAyavibhAkare [ dazamakiraNe alpeti / kAyamanovAgbhiranutsitto'capalo'mAyI akutUhala: vinItavinayaH dAntassvAdhyAyAdivyApAravAn vihitazAstropacAraH abhirucitadharmAnuSThAno'GgIkRtavratAdinirvAhakaH pApabhIrurhitaiSakaH paropakAracetA hiMsAdyanAzravastejolezyAyAM pariNamet / dRSTAntamAha yatheti // padmalezyAmAha ISatklezapradAnena phalagrahaNAdhyavasAyaH padmalezyA / yathA vRkssaatphlmaatrviyojnaadhyvsaayH|| ISaditi / atIvAlpakrodhamAnamAyAlobhaH prazAntacitto dAntaH svAdhyAyAdipravRtto vihitazAsropacAraH pratanubhASaka upazAnto vazIkRtAkSaH padmalezyAyAM pariNamet / dRSTAnta10 mAha yatheti // zuklalezyAmAha itaraklezAkaraNataH phalagrahaNAdhyavasAyazzuklalezyA / yathA bhuuptitphlgrhnnaadhyvsaayH|| itareti / prazAntacitto dAntAtmA dharmazukladhyAnadhyAyI samito guptassarAgo vItarAgo 15 vA jitendriyazzuklalezyAyAM pariNamet / dRSTAntamAha yatheti / iha zubhalezyAsu keSAzci dvizeSaNAnAM punarupAdAne'pi lezyAntaraviSayatvAdapaunaruktyam / pUrvapUrvApekSayottarottarasya vizuddhitaH prakRSTatvaJca bhAvanIyam / viziSTalezyApekSayaivaM kAraNavidhAnAnna devaadibhirvybhicaarH| sarvAsAmeva dravyalezyAnAM anantapradezAtmakatvaM, asaMkhyapradezAvagADhatvaJca vijJe yam / AdyA stisro'prazastavarNagandharasopetA aprazastAdhyavasAyahetavaH saMkliSTAtaraudradhyAnA20 nugatAdhyavasAyasthAnahetavaH, uttarAstisraH prazastavarNagandharasopetAH prazastAdhyavasAyahetavo' saMkliSTadharmazukladhyAnAnugatAdhyavasAyahetavazca // 1. jaghanyA sthitirmuhUrtArdham , utkRSTA tu palyopamAsaMkhyeyabhAgAdhike dve sAgaropame / IzAnApekSayeyaM bodhyA // 2. muhUrttAdha jaghanyA sthitiH, utkRSTA tu muhUrttAdhikAni dazasAgaropamANi brahmadevalokApekSayeyam // 3. muhaddha jaghanyA sthitiH trayastriMzatsAgaropamANi muhUrttAdhikAnyutkRSTA anuttarApekSayeyam // 4. anantapradezavyatirekeNa skandhasya jIvagrahaNayogyatvAbhAvAditi bhAvaH // 5. anantAnAmapi vargaNAnAmAdhArabhUtAkAzapradezA asaMkhyeyA eva, sakalasyApi lokasya pradezAnAmasaMkhyAtatvAditi bhAvaH // Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhavyamArgaNA ] nyAyaprakAzasamalaGkRte .: 293 : atha bhavyamArgaNAbhedamAha bhavyAbhavyabhedena dvividhA bhavyamArgaNAH / tatra bhvyssiddhigmnyogystdvipriito'bhvyH|| bhavyeti / pratipakSatayA'trAmavyasyApi grahaNam / anAdipAriNAmikabhavyatvAbhavyatvayogAjIvo bhavyo'bhavyazca bhavati / nanu bhavyatvamabhavyatvaM vA jIve kathamavagamyata iti 5 ceducyate siddhigamanayogyo'haM naveti saMzaya eva tatsAdhakaH, sa ca saMzayo'bhavyasya na kadAcidapi bhavati / tathA cAyaM bhavyassiddhigamanayogyatvaprakArakasaMzayAnyathAnupapatterityanumAnameva mAnam / mokSapravRttiyogyatAvacchedakatayA ca bhavyatvaM siddhyati, tatra yogyatAgamakasaMzaya eva / saMsAryakasvabhAvatve ca kadAcidapi kasyacidapi mokSArtha pravRttireva na syAt / na ca mokSapravRttiyogyatAvacchedakatvaM zamAdimattvasyaiveti vAcyam , zamAdermokSapravRttyuttara- 10 kAlInatvAt , zamAderapi kAryatayA tatra bhavyatvasyaiva kAraNatAvacchedakatvaprasaGge mokSapravRttiyogyatAyA evAvacchedakatvasyaucityAca / tathA ca bhavyatvamabhavyatvaJca parokSajJAninAmasmAhazAmanumAnagamyaM pratyakSajJAninAzca pratyakSaM tathA'nAdisiddham / nanu bhavyatvamabhavyatvazca na nArakatvAdivatkarmakRtaM kintu cetanatvAdivatsvAbhAvikamucyate tathA sati bhavyatvamavinAzi syAt , jIvatvavat svAbhAvikatvAt , na caitadiSTaM, tatsattve nirvANAbhAvAt , siddho na bhavyo 15 nApyabhavya iti vacanAditi cenna, prAgabhAvasyAnAdisvabhAvatve'pi ghaTotpattau vinAzadarzanAt / evaM bhavyatvasyApi samyagdarzanajJAnacAritropAyato nAzasambhave kSatyabhAvAt / na ca prAgabhAvasyAbhAvarUpatayA'vastutvamiti na tasyodAharaNatvaM yuktamiti vAcyam , tasya ghaTAnutpattiviziSTatatkAraNabhUtAnAdikAlapravRttapudgalasaMghAtarUpatvena bhAvatvAt / na caivaM sati stokastokAkRSyamANadhAnyasya dhAnyapUrNakoSThAgArasya kadAcitsamuccheda iva SaNmAsaSaNmAsa- 20 paryante bhavyasyaikasyAvazyaM siddhigamanAt krameNApacIyamAnasya sarvasyApi bhavyarAzeH kadAciducchedaprasaGga iti vAcyam , anantatvAdbhavyarAzeranAgatakAlAkAzavat / iha yadbahadananta. kenAnantakaM tatstokastokatayA'pacIyamAnamapi nocchidyate, yathA pratisamayaM vartamAnatApattyA'pacIyamAno'pyanAgatakAlasamayarAziH pratisamayaM buddhyA pradezApahAreNApacIyamAnassarvanabhaHpradezarAzirvA tathA bhavyarAzirapi / yasmAccAtItAnAgatakAlau tulyAvevaM yazcAtItenAnante- 25 nApi kAlenaika eva nigodAnantatamo bhAgo'dyApi bhavyAnAM siddhaH, eSyatApi kAlena tAvanmAtra eva bhavyAnantabhAgassiddhi gacchan yukto na hInAdhikaH, bhaviSyato'pi kAlasyAtI 1. sarvakAlInApekSayA'tra tulyatvamuktaM natu vivakSitakAlApekSayaiveti bhAvaH // Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvanyAyavibhAkare [ dazamakiraNe tatulyatvAt tato na sarvabhavyAnAmucchedo yuktaH sarveNApi kAlena tadanantabhAgasyaiva siddhigamanasambhavasyopadarzitatvAdityetatsarvamabhipretyoktaM tatreti / / atha samyaktvamArgaNAbhedamAcaSTe aupazamikakSAyopazamikakSAyikasAsvAdanavedakamithyAtvarUpeNa SaT5 smyktvmaargnnaaH|| aupazamiketi / upAdhibhedAvivakSayA samyaktvamekavidham , samyaktvazcAjJAnasaMzayaviparyayanirAsenedameva tattvamiti nizcayapUrvikA jinoditajIvAdipadArtheSvabhiprItiH / upAdhibhedAttu dvividhaM trividhaM caturvidhaM paJcavidhaM dazavidhaM / tatra dvividhaM dravyato bhAvato vA, nizcayena vyavahAreNa vA, paudgalikApaudgalikabhedena vA, naisargikA10 dhigamikabhedato vA / kArakarocakadIpakabhedena kSAyikaupazamikakSAyopazamikabhedena vA trividhaM, aupazamikakSAyikakSAyopazamikasAsvAdanabhedena caturvidhaM, aupazamikakSAyikakSAyopazamikasAsvAdanavedakabhedena paJcavidham , idameva ca pratyekaM nisargAdhigamabhedena dazavidhaM vijJeyam / dvividhantu pUrvamAdarzitam / trividhamucyate, kArakaM sUtroktAjJAzuddhA kriyA, tasyAH paragatasamyaktvasyotpAdakatvena samyaktvaM, tAzakriyAvacchinnaM vA samyaktvaM 15 kArakasamyaktvametaJca vizuddhacAritriNAM bhavati / yatsamyaktvaM sadanuSThAnaM rocayatyeva kevalaM na punaH kArayati tadrocakaM yathA zreNikAdInAm / svayaM mithyAdRSTirabhavyo vA dharmakathayA parebhyo jIvAdipadArthAn dIpayati taddIpakaM, nanu svayaM mithyAdRSTiratha ca tasya samyaktvaM kathamucyate virodhAt, maivam , mithyAdRSTerapi satastasya yo vyApAravizeSassa khalu prati pattRRNAM samyaktvasya kAraNamataH kAraNe kAryopacArAdAyughRtamitivat samyaktvamityucyate / 20 atha caturvidhaM, mithyAtvamohanIyasya karmaNo yo vipAkapradezarUpatayA dvividhasyApyudayasya bhasmacchannAgnivadviSkambhaNamupazamastasmAdaupazamikaM samyaktvaM bhavati, tattUpazamazreNimanupraviSTasya jantoranantAnubandhiSu darzanatrike copazamaM nIte bhavati, tathA prathamato'nAdimithyAdRSTessato jIvasya yo'sau samyaktvalAbhastasmin vaupazamikaM samyaktvaM bhavati / anantAnubandhikaSAyakSayAnantaraM mithyAtvamizrasamyaktvalakSaNatrividhadarzanamohanIyakarmaNa Atyanti. 1. vizeSeNa vizuddhikRtA mithyAtvapudgalA eva dravyataH samyaktvaM, bhAvatastu tadupaSTambhopajanito jIvasya jinoktatattvarucipariNAmaH, dezakAlasaMhananAnurUpaM yathAzakti munivRttaM-yathAvatsaMyamAnuSThAnarUpaM samyaktvaM naizcayikam / samyaktvahetusahita upazamAdiliGgagamyazzubhAtmapariNAmo vyAvahArikasamyaktvam / kSAyopazamika paudgalikasamyaktvaM kSAyikamaupazamikaccApaudgalikamiti bhAvaH // Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMzimArgaNA nyAyaprakAzasamalate kakSayAtkSAyikaM samyaktvaM bhavati, tathodIrNasya mithyAtvamohanIyakarmaNaH kSayAdanudIrNasya copazamAtsamyaktvarUpatApattilakSaNAdviSkambhitodayasvarUpAcca kSAyopazamikaM samyaktvaM bhavati / punaranantAnubandhikaSAyodayenaupazamikasamyaktvAJcyavamAnasya mithyAtvamadyApyaprApnuvato'trAntare jaghanyatassamayapramANamutkRSTataSaDAvalikAH sAsvAdanasamyaktvaM bhavati / vedakasamyaktvena pUrvoktAni catvAri gRhItvA samyaktvasya paJcavidhatvamapi / kSapakazreNiM 5 pratipannasyAnantAnubandhikaSAyacatuSTayaM kSapayitvA mithyAtvamizrapuJjeSu sarvathA kSapiteSu samyaktvapuJjamapyudIryAnubhavena nirjarayato niSThitodIraNIyasya caramagrAse'vatiSThamAne'dyApi samyaktvapudgalAnAM kiyatAmapi vedyamAnatvAdvedakaM samyaktvamupajAyate / nanvevaM sati kSAyopazamikenAsya ko vizeSaH, samyaktvapuJjapudgalAnubhavasyobhayatrApi samAnatvAt , satyaM kintvetadazeSoditapudgalAnubhUtimataH proktaM, itarattUditAnuditapudgalasyaitanmAtrakRto vizeSaH, 10 paramArthatastu kSAyopazamikamevedam , caramagrAsazeSANAM pudgalAnAM kSayAccaramagrAsavarttinAntu mithyAsvabhAvApagamalakSaNasyopazamasya sadbhAvAditi / puJjatraye ca tasmin azuddhasya puJjasyodayAnmithyAtvaM jIvasya bhavatyakRtapuJjatrayasya vA, tasya ca samyaktvapratipakSitayAtra grahaNaM mArgaNopayogitvAditi // . saMjJimArgaNAbhedaM vibhajate saMjyasaMjJibhedena dvidhA saMjJimArgaNA / samanaskAssaMjJino manohInA asaMjJinaH // saMjJIti / saMjJA dIrghakAlopadezikI hetuvAdopadezikI dRSTivAdopadezikI ceti trividhaa| tatraitatkaromyahametatkRtaM mayA kariSyAmyetadahamityAditraikAlikavastuviSayAM saMjJA yo dhArayati sa saMjJI, sa ca garbhajastiryaGmanuSyo vA devo nArakazca mnHpryaaptiyuktH| tadviparIto'saMjJI tathAvi- 20 dhatrikAlaviSayavimarzazUnyaH, sa ca saMmUchimapaJcendriyavikalendriyAdirityAzayenAha samanaskA iti| ye punariSTAniSTavastuSu saJcintya saJcintya svadehaparipAlanahetoriSTeSu varttante'niSTebhyastu nivartante prAyeNa sAmpratakAla eva, nAtItAnAgatakAlayoH, te hetuvAdopadezikIsaMjJayA saMjJino dvIndriyAdayastadviparItA asaMjJinaH pRthivyAdayaH, dvIndriyAderapi pratiniyateSTAniSTapravRttinivRttidarzanena vArtamAnikamAnasikaparyAlocanavattvAt, pRthivyAdayastu dharmAdyamitApe'pi tannirA- 25 15 : 1. dIrghakAlopadezikImityarthaH, iha sarvatra ca saMjJitvAsaMjJitvavyavahAra etatsaMjJApekSayaiva bhavatIti vijJeyaH // 2. hetuvAdopadezenAlpamanolabdhisampannasyApi saMjJitvenAbhyupagamAditi bhAvaH // Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 296 : nyAyavibhAkare [ dazamakiraNe. karaNAya pravRttinivRttirahitA eva / dRSTivAdopadezena tu kSAyopazamike jJAne varttamAnarasamyadRSTireva saMjJI samyagjJAnayuktatvAt, midhyAdRSTiH punarasaMjJI samyagjJAnasaMjJArahitatvAditi // AhAraka mArgaNAbhedamAcaSTe AhArakAnAhArakabhedena dvividhA''hArakamArgaNA / AhArakaraNa5 zIlA AhArakAstadbhinnA anAhArakAH / AhAraketi / AharaNamAhAro grahaNamabhyavahAro vA sa caujolomaprakSeparUpeNa trividhaH / yAvadaudArikaM zarIraM na niSpadyate tAvattaijasasahitena kArmaNena yadAhArayati sa ojaAhArastenAhArakAssarve'pyaparyAptakAH / tatra prathamotpattau jIvaH pUrvazarIraparityAge vigraheNAvigraheNa votpattideze taijasasahitena kArmaNena taptasneha patitApUpakavattatpradezasthAnAtpu10 galAnAdatte taduttarakAlamapi yAvadaparyAptakAvasthAM sa oja AhAraH / zarIraparyAyuttarakAlaM bAyA tvacA lomabhirAhAro lomAhAraH, indriyAdibhiH paryAptibhiH paryAptAH keSAJcinmatena zarIraparyAptA vA lomohAriNo bhavanti / prakSepeNa kavalAderAhAraH prakSepAhAraH, sa ca vedanIyodayena caturbhirasthAnairAhArasadbhAvAdbhavati / paryAptakA yadaiva prakSepaM kurvanti tadaiva prakSepAhArA nAnyadA, lomAhAratA tu vAyvAdisparzAtsarvadaiva, sa ca lomAhAro'STamatAM 15 na dRSTipathamavatarati prAyazaH pratisamayavartI ca / prakSepAha / rastUpalabhyate prAyassa ca niyata kAlIyaH devakurUttarakuruprabhavA aSTamabhaktAhArAH, saMkhyeyavarSAyuSAmaniyatakAlIyaH prakSepAhAraH / ekendriyANAM devanArakANAJca nAsti prakSepaH, paryAptyuttarakAlaM sparzendriyeNaivA''haraNAlo mAMhAraH, dvIndriyAdInAM tiryaGmanuSyANAJca prakSepAhArastamantareNa kAyasthiterevAbhAvAt / anye yo jihvendriyeNa sthUlazarIre prakSipyate sa prakSepAhAraH, yastu ghrANadarzanazravaNairupalabhyate dhAtu20 bhAvena pariNamati sa oja AhAraH, yaH punarasparzendriyeNaivopalabhyate dhAtubhAvena prayAti sa lomAhAra iti vadanti / tadetadAhA''hArakaraNazIlA iti trividhAnyatamAhArakaraNazIlA ityarthaH / athAnAhArakAnAha tadbhinnA iti trividhAhAribhinnA ityarthaH / vigrahagatau vakragatimApannA vakradvaye trisamayotpattAvekasmin samaye, vakratraye catussamayotpatti ke madhyavartti - nordvayossamayayorvakracatuSTaye paJcasamayotpattike madhyavarttiSu triSu samayeSu, kevalinassamuddhA - 1. kSAyikajJAne varttamAno'pi dRSTivAdopadezena na saMjJI, atItArthasmaraNasyAnAgatacintAyAzca kevalinyabhAvAt, tajjJAnasya sarvadA sarvArthAvabhAsakatvAditi bhAvaH // 2. tatra sparzendriyeNoSmAdinA taptacchAyayA zItavAyunodakena ca prIyate prANI, garbhastho'pi paryAptyuttarakAlaM lomAhAra evaiti // 3 taMtra devAnAM manasA parikalpitAzzubhAH pudgalAssarveNaiva kAyena pariNamanti, nArakANAntvazubhA iti vijJeyam // Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 mArgaNAsu siddhAH ] nyaayprkaashsmlte| tAvasthAyAM tRtIyacaturthapazcamasamayeSu zailezyavasthAyAzca husvapaJcAkSarodgiraNakAlamAtraM, siddhAzca sadaivAnAhArakA iti bhAvaH // ityevaM caturdazamUlamArgaNottarabhedAnAkhyAyA''su siddhasattA keti nirUpayati- - tatra naragatipaJcandriyajAtitrasakAyabhavyasaMjJiyathAkhyAtakSAyikAnAhArakakevalajJAnakevaladarzaneSu mokSo na zeSeSu / tatreti / caturdazamArgaNAvAntarabhedamadhikRtyetyarthaH / naragatIti, anantarapazcAtkRtanayamadhikRtya naragatau muktiH prApyate na zeSAsu gatiSu, pAzcAtyamekAntaraM gativizeSamadhikRtya punassAmAnyatazcatasRbhyo'pi gatibhya Agatassiddhyati / siddhaprastAvAsiddha ityanuktvA mokSapadagrahaNaM karmakSayasiddhairihAdhikArasteSAmeva mokSaparyAyeNAnanyatvAditi sUcanAya, tena karmazi- . lpavidyAmantrayogAgamArthayAtrAbhiprAyatapaHsiddhAnAM vyudAsaH / anantaraikAntarapazcAtkRtau nayau 10 naigamasaGgrahavyavahArarUpI sakalArthagrAhitvAt , vartamAnakAlArthagrAhakarjusUtrazabdasamabhirUdvaivambhUtanayarUpapratyutpannabhAvApekSayA tu siddhassiddhagatau siddhyati / paJcendriyajAtIti, anantarapazcAtkRtajAtyapekSayedam , nara eMva sanyataH siddhyatyata eva pazcendriyajAtAveveti bhAvaH, ekAntaritapazcAtkRtajAtyapekSayA tvanyatamasyAM jAtau pratyutpannabhAvApekSayA ca naikasyAmapIndriyamArgaNAyAM sarvathA zarIraparityAgenaiva siddhatvaparyAyotpatteriti bhaavH| trasakAyeti, atrApi pUrvava- 15 deva bhAvyam / bhavyeti, anantaraikAntaritapazcAtkRtanayApekSayedam , bhavyAnAmeva siddhi bodhyA' bhavyAnAntu kathamapi siddhyabhAvAt , pratyutpannanayApekSayA tu siddho na bhavyo nApyabhavya iti / saMjJIti, pUrvavadeva / yathAkhyAteti, anantarapazcAtkRtanayApekSayedam , ekAntarapazcAtkRtanayApekSayA tu kecitsAmAyikasUkSmasamparAyayathAkhyAtacAritriNaH, kecitsAmAyikacchedopasthApanasUkSmasamparAyayathAkhyAtacAritriNaH kecitsAmAyikaparihAravizuddhikasUkSmasamparAyayathAkhyA- 20 tacAritriNaH kecittu sAmAyikachedopasthApanIyaparihAravizuddhikasUkSmasamparAyayathAkhyAtacAritriNaH, tIrthakRtastu sAmAyikasUkSmasamparAyayathAkhyAtacAritriNa eva / pratyutpannanayApekSayA siddho na cAritrI nApyacAritrIti / kSAyiketi, kSAyikaM dvividhaM zuddhamazuddhazca, tatra kSAyikI 1. aSTavidhakarmadahanAnantaraM siddhasyaiva satassiddhatvamupajAyate nAsiddhasya, tadAtmano hi svAbhAvika satsiddhatvamanAdikarmAvRtaM tadAvaraNavigamenAvirbhavatyeva na punarasadupajAyate na hyasataH kharaviSANAderjanma bhavati siddhasya siddhatvaM sadbhAvarUpamupajAyate na tu pradIpanirvANakalpamabhAvarUpamiti bhAvaH // 2. yasya hi siddhirbhAvinI sa bhavya ucyate, siddhasya tu na sA bhAvinI sAkSAtsajAtatvAt , tato'sau na bhavyo nApyabhavya iti bhAvaH // 38 Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 198 : tasvanyAyavibhAkare [ dazamakiraNe zuddhA'pAyasadravyarahitA bhavasthakevalinAM siddhAnAzca zuddhajIvasvabhAvarUpA samyagdRSTiH sA dyaparyavasAnA, azuddhA cApAyasahacAriNI zreNikAdekhi samyagdRSTiH sAdisaparyavasAnA, pratyutpannanayApekSayA'zuddhe kSAyike na siddhasambhavaH, anantarapazcAtkRtanayApekSayApyevameva / ekAntaranayApekSayA tu azuddha kSAyikAdAvapi / anAhAraketi pratyutpannanayApekSayedama, 5 kevalajJAna kevaladarzaneti / pratyutpannanayApekSayA'nantara pazcAtkRtanayApekSayA tu dvAbhyAM tribhicaturbhirapi jJAnairevamekAntarite'pi bodhyam / na zeSeSviti, yogavedakaSAyalezyAsvityarthaH / yathAsambhavaM pratyutpannAnantara pazcAtkRtanayApekSayaiva muktiriti // atha dravyapramANadvAramAha siddhajIvasaMkhyA nirUpaNaM dravyapramANam / tacca siddhajIvAnAmanantatvaM 10 bodhyam // siddheti / siddhAnAM jIvadravyANAM yA saMkhyA parigaNanAtmikA tasyA nirUpaNamityarthaH / saMkhyAmAha taceti dravyapramANazcetyarthaH, anantatvamiti, AgamaprasiddhAnantasaMkhyA pramitatvamityarthaH / navavidhe'nante madhyamayuktAnantasaMjJopalakSitAyAM paJcamAnantasaMkhyAyAM na kadAcana vyabhicAritvamiti bhAvaH / tathA sarvajIvAnAmanantabhAge'nantaguNA abhavyebhya ityapi bodhyam // 15 samprati kSetra cintAyAmAha - caturddazarajjupramitasya lokasya kiyadbhAge siddhasthAnamiti vicAraH kSetradvAram | lokasyAsaMkhyeyabhAge siddhazilordhvaM siddhasthAnaM, asaMkhyeyAkAzapradezapramANaM siddhAnAM kSetrAvagAho jJeyaH // caturddazeti / nirjJAtasaMkhyAnAmeSAM nivAse vipratipattirjAyate kiyantamAkAzamete vyA20 nuvanti kiyadbhAgaJca netyatastannirUpaNArthaM kSetradvAramiti bhAvaH / dharmAdharmaparicchinno jIvAjIvAdhArakSetraM lokaH, tanmAnaM caturdazarajjuH, uttarayati lokasyeti, siddhazilAyA UrdhvaM lokasyAsaMkhyeyabhAge samastAssiddhA eko vA''zritaH, asaMkhyeyAkAzeti / ekasiddhajIvApekSayA sarvasiddhajIvApekSayA vedam / ekasyApi jIvasyAsaMkhyeyapradezatvAdasaMkhyeyabhAga evAgAhaH, sarvAvagAhacintAyAM bRhattamo'saMkhyeyabhAgaH, ekAvagAhe tu laghutama iti vizeSa:, 25 siddhAnAM bAhulyamAnamaGgIkRtyotkarSataH krozaSaSThabhAge'vagAhanA, dairdhya pRthutvAbhyAntu paJcacatvAriMzadyojana lakSapramANaM siddhAvagAhakSetraM, tasya vRttasaMsthAnatvAt / ekAvagAhasya tu yasya Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antaradvAram ] nyAyaprakAzasamalaGkate yAvatpramANaM zarIraM tasya tribhAgonA tAvatyevAvagAhaneti kathamasaMkhyAtatvamiti cet tatra, asaMkhyAtarAzerasaMkhyAtabhedabhinnatvenAvirodhAta // sparzanAdvAraM prarUpayati siddhAtmano'vagAhanAkAzaparimANatasparzanA kiyatIti vicArassparzanAprarUpaNA / avagAhanAtasteSAmadhikA sparzanA bhavati // 5 . siddheti / siddhasya svAvagADhAkAzapradezaissparzanA kiM nyUnA'dhikA tulyA beti prarUpaNamiti bhAvaH / abhivyAptilakSaNA'vagAhanA, sparzanA tu sambandhamAtrarUpeti vizeSaH / adhikatvamevetyabhiprAyeNAhAvagAhanAta iti, yathaikapradezAvagADhasya paramANossaptapradezA sparzanA tathaiva yAvati kSetre ekassarve vA'vagADhAstAvataH kSetrasya ye'nantarAssarva digpradezAste taispRzyanta iti sparzanAdhiketi bhAvaH // 10 atha kAladvAraM vaktisiddhAvasthAnaM kiyatkAlamiti vicAraH kAladvAram / vyasyapekSayA sAdhananto jAtimAzrityAnAdyanantaH syAt // siddhAvasthAnamiti / sthitimato'vadhiparicchedArtha jIvaissiddhatva kiyantaM kALaM dhAryata iti prazne vicAraH kAladvAramityarthaH / uttarayati vyaktyapekSayeti, ekajIvApekSayetyarthaH, yadA saH 15 siddhatAM gatastadAtasya siddhatvamupajAtamiti sAditvaM, tatastasya pralayAbhAvAcAparyavasitatvamiti bhAvaH / jAtimAzratyeti,sarvasiddhApekSayetyartho'nAdyananta iti,siddhazUnyakAlAbhAvAditi bhaavH|| antaradvAramAkhyAti parityaktasya punaH parigrahaNAvAntarakAlavicAro'ntaraprarUpaNA / siddhAnAM pratipAtAbhAvAdantaraM nAstIti dhyeyam // 20 . parityaktasyeti / kasyacitparyAyasya kAraNAntaravazAnyagbhAve sati punarnimittAntara. saMyogAttasyaivAvirbhAvo dRzyate, prakRte'pi siddhatvaparyAyasya nyagbhAve sati punastatprAptiH kiyatkAlAnantaraM bhavatIti saMzaye yo vicArasso'ntaraprarUpaNetyarthaH / uttaramAcaSTe siddhA. nAmiti, AvaraNakAraNAnAM sarvathA'sambhavAditi bhAvaH // ........... atha bhAgadvAramAha 25 Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :300 : tattvanyAyavibhAkare [ dazamakiraNe - saMsAryAtmasaMkhyApekSayA kiyadbhAge siddhA iti vicAro bhAgadvAram / anantAnantamaMsArijIvApekSayA anantA api middhAstadanantabhAge bhavanti // saMsArIti / saMsArijIvarAzyapekSayA siddhAH kasmin bhAge vartanta iti vicAro bhAga5 dvAramityarthaH / uttarayati ananteti / jIvasaMkhyA madhyamAnantAnantasaMjJakASTamAnantapramANA, tadapekSayA siddhAnAmanantatve'pi anantatame bhAge'vatiSThante te, teSAM paJcamAnantasaMkhyApramitatvAditi bhAvaH // samprati bhAvadvAramAkhyAtuM bhAvAnAha aupazamikakSAyikakSAyopazamikaudayikapAriNAmikabhedena paJca bhA10 vAH / karmaNAmupazamenaupazamikaH, kSayeNa kSAyikaH, kSayopazamAbhyAM kSA yopazamikaH, udayenaudayikaH, svabhAvAvasthAnena ca pAriNAmiko jJeyaH / eSu siddhAH katamasmin bhAve vartanta iti vicAro bhAvadvAram / teSAM jJAnadarzane kSAyike jIvatvaJca pAriNAmikamiti bhAvadvayaM syAt // aupazamiketi / tAna svarUpayati karmaNAmiti, karmaNAmanudbhUtasvavIryatA upazamastena 15 nirvRtto bhAva aupazamikaH, sa dvividhaH aupazamikasamyaktvacAritrabhedAt , darzanacAritra mohanIyopazamajanyAvetau bhedau / kSayeNeti, karmaNAmatyantocchedena nivRttaH kSAyiko bhAva ityarthaH, jJAnadarzanadAnalAbhabhogopabhogavIryasamyaktvacAritrabhedena navavidhaH, kevalajJAnadazanAvaraNIyAntarAyapaJcakadarzanacAritramohanIyakSayajanyA ete bhAvAH / kSayopazamAbhyAmiti / karmaNAmekadezakSayeNaikadezopazamanAcca jAtaH kSAyopazamikaH, jJAnacatuSkAjJAnatrayadarzanatrikalabdhipazcakasamyaktvacAritrasaMyamAsaMyamarUpeNASTAdazavidhaH, tattatkarmaNAM kSayopazamajanyaH / uda yeneti, dravyAdinimittakakarmaphalaprAptirUpodayaphalako bhAva audayikaH, gaticatuSTayakaSA.- yacatuSkavedatrayamithyAdarzanAjJAnAsaMyatAsiddhatvalezyASaTkabhedenaikaviMzatividhastatkarmodayajaH / dravyAtmalAbhamAnahetukaH pariNAma sa eva tena vA nivRttaH pAriNAmikaH, jIvatvabhavyatvAbhavyatvAdayaH / dvArArthamAhai dhviti prokteSu bhAveSvityarthaH / kSAyike jJAnadarzanAdau pAri5 NAmike jIvatve natu bhavyatvAdau taniSedhAt siddhAnAM vRttirityabhiprAyeNottarayati teSAmiti ___ bhAvadvayamiti kSAyikapAriNAmikarUpabhAvadvayamityarthaH / / 12- adhunA'lpabahutvadvAramAha Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alpabahutvadvAram ] myAyaprakAzasamalaGkRte : 301 : katamasmin vede siddhA alpAH katamasmiMzca bahava iti vicAro'lpabahutvadvAram / napuMsake stokAH strIpuruSayoH kramataH saMkhyeyaguNA vijJeyAH // katamasminniti / puMstrInapuMsakabhedabhinne vede kutrAtpAH kutra vA bahava ityAzaGkAyAM yo vicArastadalpabahutvadvAramityarthaH, yadyapi siddhAnAM pUrvamavedatvamuktaM tathA cAyaM vicAro na sambhavati tathApyavyavahitapUrvanayApekSayA'yaM vicAro bodhyaH / uttarayati napuMsaka iti 5 napuMsake sarvastokAH, strIvede saMkhyeyaguNAstebhyo'pi puruSasiddhAssaMkhyeyaguNA ityarthaH / puruSANAmaSTazataM strINAM viMzatideza napuMsakAnAm, ida ye puruSebhya uddhRtAH puruSA eva jAyante teSAmaSTazataM bodhyam, ye ca puruSebhya uddhRtAH striyo napuMsakA vA jAyante ye ca strIbhya uddhRtAH puruSA napuMsakA vA jAyante ye tu napuMsakebhyaH uddhRtA napuMsakAH puruSAstriyo vA jAyante'STasveteSu bhaGgeSu pratyekaM daza daza bhavantIti bhAvaH / atra punaste 10 siddhA avyavahitapUrva paryAyanayAvalambanena kSetrakAlagatiliGgatIrthacAritrabuddhajJAnAvagAhAntarasaMkhyAlpabahutvairvicAryante, tatra tIrthaliGgabuddhadvArANyAzritya mUlakadevAnupadaM vivecayati zeSApekSayA tUcyate kSetratassArdhadvitIyadvIpasamudradvayalakSaNe manuSyakSetre tiryagloke siddhatvaM labhate janmasaMharaNApekSayA, adholoke'dholaukikeSu grAmeSu, Urdhvaloke tu pANDukavanAdau, tIrthakRtaH punaH paJcadazasu karmabhUmiSu na zeSAsu, vyAghAtAsambhavAditi / kAlataH - utsarpiNyAM 15 janmAGgIkRtya dvitIyatRtIyacaturthArakeSu, siddhigamanantu tRtIyacaturthayoreva avasarpiyAntu tRtIyacaturtha paJcamArakeSu siddhyati, kevalaM caturthe jAtaH paJcame siddhyati, na tu me jAtaH paJcame siddhyati tatra jAtasya sarvathA siddhyanarhatvAt vyAghAtApekSayA tu triSvapyutsarpiNyAdiSu siddhyati / tIrthakRtAM punaravasarpiNyAmutsarpiNyA janma siddhigamanaM ca suSameduSSamAduSSama suSamArUpayorevArakayorveditavyam / gatita: -- manuSyagatAveva 20 na zeSAsu proktamevedaM mUle / vyavahitaprAktanaparyAyanayAGgIkAreNa tu sAmAnyatazcatasRbhyo'pi gatibhyaH / cAritradvAramAzritya pUrvamevoktam / jJAnadvArApekSayApi tathaiva / avagAhanAta :-- utkarSeNa paJcaviMzatyadhikapaJcadhanuzzatapramANAyAmavagAhanAyAM siddhyanti, yathA marudevIkA - 1. tatrApi nirvyAghAtena paJcadazasu karmabhUmiSu vyAghAtena samudranadIvarSadharaparvatAdAvapi vijJeyam // 2. yathA bhagavAn RSabhasvAmI suSamaduHSamArakaparyante samudapAdi, ekonanavatipakSeSu zeSeSu siddhimagamat, vardhamAnasvAmI tu bhagavAn duHSamasuSamArakaparyanteSu ekonanavatipakSeSu zeSeSu siddhisaudhamadhyamadhyAsteti // utsarpiNyAM caturviMzatitamastIrthakara sSama duSSamAyA mekonanavatipakSeSu vyatikrAnteSu janmAsAdayati, ekonanavatipakSAdhikacaturazItipUrva lakSAtikrame ca siddhayatIti // Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 302 : tattvanyAya vibhAkare [ dazamakiraNe lavarttinaH, marudevyAmapi yathoktapramANAvagAhanA draSTavyA, jaghanyena dvihastapramANAyAma, yathA vA manakakUrmasutAdInAm / tIrthakRtAntu jaghanyAvagAhanA saptahastapramANA mahAvIravat / utkRSTA paJcadhanuzzatamAnA nAbheyavat, zeSAstvajaghanyotkRSTAH / antarataH --jaghanyata ekasamayaH, utkRSTataH SaNmAsAH, nirantaraJca jaghanyato dvau samayau, utkRSTato'STau samayAH, saMkhyAta: -- jaghanyata ekasmin samaye ekassiddhyati, utkarSeNASTAdhikaM zatam / tathA cAsmin bharatakSetre'syAmavasarpiNyAM bhagavato nAbheyasya nirvANasamaye zrUyate'STottaraM zatamekasamayena siddham | alpabahutvataH - yugapat dvitryAdikAH siddhAH stokA ekakAH siddhAH saMkhyeyaguNA iti saMkSepataH pradarzitAni dvArANi vistaratastu siddhaprAbhRtAdau draSTavyAni // 10 atha tIrthaliGgabuddhadvArANi manasi kRtya punaH prakArAntareNa siddhAnAha-- siddhA api jInAjinatIrthAtIrtha gRhiliGgAnyaliGgasvaliGgastrIliGgapuruSa liGganapuMsakaliGgapratyeka buddhasvayambuddhabuddhabodhitaikAneka siddhabhedena paJcadazavidhAH // siddhA iti / ayambhAva:, siddhAnAmayaM bhedo na vAstavikaH kRtsnakarmakSayasya kevalajJAnAdInAJca sarvatrAvizeSAt kintu siddhatvaprAptipUrvakAlInabhavAvasthAmAzritya vAcyaH / tatrA15 yete nAsaMkIrNAH, jinAjinarUpe, tIrthAtIrtharUpe, ekAnekarUpe vA bhedadvaye, gRhiliGgAnyaliGgasvaliGgarUpe strIliGgapuruSaliGganapuMsakaliGgarUpe, pratyekabuddhasvayambuddhabuddhabodhitarUpe vA bhedaye zeSabhedAnAmantarbhAvAt, kintu vizeSaparijJAnArthameva granthArambha iti // atha jina jinasiddhAnAha - anubhUtatIrthakaranAmavipAkodayajanyasamRddhayo muktA jinasiddhAH | 20 yathA RSabhAdayaH, ananubhUtatIrthakaranAmavipAkodayajanyasamRddhayo muktA ajinasiddhAH / yathA puNDarIkagaNadharAdayaH || 1. nAbhikulakara patnI marudevI, nAbhezva zarIrapramANaM paJcadhanuHzatAni paJcaviMzatyadhikAni yAvadAsIt, tatpatnItve'pi tasyAH pramANatastadapekSayA kiJcinnanyUnatvameveti sampradAyaH kiyatA nyUnAdhikye'pi samatvAtidezAnAmAgame darzanenAbAdhakatvAt / athavA tasyA hastiskandhAdhirUDhAyAssiddhatvAt hastiskandhAdhirUDhAnAJca saMkucitAGgatvena noktAvagAhanAyA virodhaH uktaJca 6 ahavA saMkoyao siddhA' iti // 2. atredaM bodhyam siddha kevalajJAnaM hi dvividhaM anantarasiddha kevalajJAnaM paramparasiddha kevalajJAnazceti / siddhatvaprathamasamaye varttamAnasya kevalajJAnamAdyaM vivakSita siddhatva prathamasamayAd dvitIyAdiSu samayeSu anantAmaddhAM yAvadvartamAnAnAM kevalajJAnaM dvitIyam / tatrAnantarasiddha kevalajJAnaM paJcadazavidhaM tacca siddhatva prApyavyavahitapUrvakAlInabhavAvasthAmAzritya siddhAH paJcadazavidhAH proktAH / paramparasiddha kevalajJAnantvanekavidhaM taccAprathamasamayasiddhadvisamaya siddhatrisamayasiddhacatussamayasiddhAdibhedato bhAvyamiti // Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tIrthAtIsiddhau ] nyAyaprakAzasamalate : : anubhUteti spaSTam / ajinasiddhAnAha ananubhUteti / spaSTam // . ... ... . tIrthAtIrthasiddhAnAha pravartite tIrthe muktAstIrthasiddhAH / yathA gaNadhAriNaH / arvAka tIrthasthApanAyA eva muktA atIrthasiddhAH / yathA marudevA // pravartita iti / saMsArApAravArAMnidhistIryate'neneti tIrthaM pravacanaM paramagurupraNItaM 5 yathAvasthitasakalajIvAjIvAdipadArthaprarUpakam , tacca na nirAdhAraM bhavitumarhatIti kRtvA saMghaH prathamagaNadharo vA taditi veditavyaM, tasminnutpanne ye siddhAste tIrthasiddhA ityarthaH / nidarzanamAha yatheti / atIrthasiddhAnAhArvA giti / tIrthasyAbhAvo'tIrtha, abhAvazcAtrAnutpAdo vyavacchedo vA. vivakSitaH / tasmin sati ye siddhAste'tIrthasiddhAH / tatra tIrthasyAnutpAde siddhAnAM nidarzanamAha-yatheti / nahi marudevyAdisiddhigamanakAle tIrthamutpannamAsIt kintu kevalajJAnAvAptiM 10 prabhornizamya putraviyogena rudatIM paTalAvRtanetrAM tAM vAraNaskandha Aropya vandanAtha pracalite bharate dUrAdeva divyanidhvAnaM nizamya prahRSTAntaraGgA harSAzruNA dUrIkRtacakSurAvaraNA vibhuvaibhavaM dRSTvA'cintayat putrasnehena mayA nene gatatejaske kRte, nAnena kimapi saMdiSTamiti, putrasnehaM vidhUya viraktA ghAtikarmakSayoditakevalajJAnA vAraNaskandha eva sA siddhimupayAtA'tastIrthasaMsthApanapUrva muktigamanAdatIrthasiddheti bhAvaH / 15 athaiteSAM satpadaprarUpaNA dravyakAlAntarANyAzritya paramparayAlpabahutvasya vicAre kriyamANe tIrthakaratIrthe tIrthakarItIrthe'tIrthe ca siddhyantyete, yugapadekasamayenotkarSatastIrthakRta; zcatvArassiddhyanti, aSTazatamatIrthakRtAM viMzatistrINAM dve tIrthakau~ / tIrthakaratIrthe tIrthaka rItIrthe vA'tIrthakarasiddhA utkRSTato'STau samayAn tIrthakarAstIrthakaryazca dvau dvau samayau nirantaraM siddhyanti / tIrthakRtaH pUrvasahasrapRthaktvamutkarSato'ntaraM, tIrthakarINAmanantaH kAlaH, atIrtha 3c karANAM sAdhikaM varSa notIrthasiddhAnAM saMkhyeyAni varSasahasrANi notIrthasiddhAH pratyekabuddhAH / jaghanyatassarvatrApi samayaH / sarvastokAH tIrthakarIsiddhAH, tatastIrthakarItIrthe pratyekabuddhasiddhAssaMkhyeyaguNAH, tebhyo'pi tIrthakarItIrthe'tIrthakarIsiddhAH saMkhyeyaguNAH, tebhyo'pi tIrthakarItIrthe'tIrthakarasiddhAssaMkhyeyaguNAH, tebhyastIrthakarasiddhA anantaguNAH, tebhyo'pi tIrthakaratIrthe pratyekabuddhasiddhAH saMkhyeyaguNAH, tebhyo'pi tIrthakaratIrthe sAdhvIsiddhAH 25 saMkhyeyaguNAH, tebhyo'pi tIrthakaratIrthe'tIrthakarasiddhAH saMkhyeya guNA iti // 1. tIrthasya vyavacchedazca candraprabhasvAmisuvidhisvAmyapAntarAle, tatra ye jAtismaraNAdima'pavargamavApya siddhAste tIrthavyavacchedasiddhA ityapi bodhyam / Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvamyAyavibhAkare [ dazamAMkaraNe atha gRhiliGgasiddhAnAha pUrvabhavA''sevitasarvaviratisAmarthyajanyakevalajJAnA jJAnaprAptyUrva bahulAyuSo'bhAvAdgRhasthAvasthAyAmevAntamuhUrtAbhyantare muktA gRhiliGgasiddhAH / yathA bharatacakrItyucyate // __... pUrvabhaveti / liGgaM trividhaM puMstrInapuMsakabhedAt , athavA dvividhaM dravyabhAvabhedAt / tatra dravyaliGga trividhaM gRhiliGgamanyaliGgaM svaliGgazceti, etatsarvApekSayA krameNa vicAryate tatra prathamaM gRhiliGga vakti pUrvetyAdinA | gRhiNAM liGgaM dIrghakezakacchabandhAdi gRhiliGgam / bhAva. liGga zrutajJAnakSAyikasamyaktvacaraNAni teSu ca vartamAnanayacintayA kiJcidanuvartate kizci nivartate kSAyikasamyaktvamanuvartate zrutacaraNe tu nivartete na tadvinA kasyacitsiddhatvami10 tyabhipretyAvyavahitaprAgjanmani tadadarzane'pi tatpUrvajanmApekSayA dravyacAritrasattvametajja nmani ca jJAnasattvaM sUcayanatra gRhiliGgasiddhatvaM vyAkhyat / dRSTAntamAha yatheti / kevalajJAnotpattyapekSayA nidarzanamidaM, utpannakevalAnAmavazyaM mokSaniyamAt / anyathA kevalaprAptyanantaraM devArpitasAdhudravyaliGgasya dhAraNapUrvakaM viharaNena bhavyapratibodhasya zAstre zrutasya virodhApatteH, ata evocyata ityuktam / atra nirupacaritavidarzanaM tu marudevIprabhRtayaH / / anyaliGgasiddhAnAha-- bhavAntarA''sevitasarvaviratijanyakevalajJAnA alpAyuSkAssantastApasAdi liGgenAntarmuhUrtAntare muktA anyaliGgasiddhAH / yathA valkalacorI // bhavAntareti / AdinA bhautaparivrAjakAditIrthAntarIyaliGga grAhyam / spaSTaM / dRSTAntamAha 20 yatheti / prasannacandrarSerdhAtA'yaM svapitussamIpe vasana vRkSatvagAdiparivasano guNaniSpannAbhi dhAnaH pitustumbI pratilekhyamAnAM kadAcitsamIkSya samutpannajAtismRtiH pUrvabhavAsevitasarvaviratimahinA'tra samadhigatakevalajJAno mukti talliGga eva prapanna iti tasyAnyaliGgasiddhatvaM, bhAvApekSayA svaliGgasiddhatvazva vijJeyam // svaliGgasiddhAnAha25 ratnatrayavanto rajoharaNAdiliGgena yuktA muktAsvaliGgasiddhAH / yathA saadhvH|| Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ strIliGgasiddhAH ] nyAyaprakAzasamalaGkRte ratnatrayeti / spaSTam / nidarzanamAha yatheti / zAstroditamUlottaraguNayuktA na tadguNarahitAH kevalaM bhikSAcarA iti bhAvaH / tatra gRhiliGga ekasamaya utkRSTatazcatvAraH anyaliGge daza, svaliGge'STazataM siddhynti| nirantarazca svaliGge'STau samayAH anyaliGge catvArassamayAH, gRhiliGge dvau samayau / antarantu sarveSvapi jaghanyata ekassamayaH, utkarSeNAnyaliGge gRhiliGge ca pratyekaM saMkhyeyAni varSasahasrANi, svaliGge sAdhikaM varSam / gRhiliGgasiddhAssarva- 5 stokAH tebhyo'pyanyaliGgasiddhA asaMkhyeyaguNAH, tebhyo'pi svaliGgasiddhA asaMkhyeyaguNA iti // atha trIliGgasiddhAnAcaSTe samyagdarzanAdimahimnA strIzarIrAnmuktAsstrIliGgasiddhAH / yathA candanAprabhRtayaH / ratnatrayeNa puruSazarIrAnmuktAH puruSaliGgasiddhAH / yathA gautmgnndhraadyH| kRtsnakarmakSayAnnapuMsakazarIrAnmuktA napuMsa- 11 kaliGgasiddhAH / yathA gaanggeyH|| samyagiti / atra strIliGgAdikaM zarIranirvRttirUpaM na tu vedo nepathyaM vA, vedasattve siddhatvAbhAvAt / spaSTaM mUlaM, nidarzanamAha yatheti / puruSaliGgasiddhAnAha ratnatrayeNeti spaSTam / dRSTAntamAha-yatheti / napuMsakaliGgasiddhAnAha kRtsneti spaSTam , nidarzanamAha yatheti / / 1. mUle samyagdarzanAdimahimneti padena strINAmapi pravacanArthAbhiruciH SaDAvazyakakAlikotkAlikAdibhedabhinnaM zrutaM saptadazavidhasaMyamasyAkalaGkatayA dhAraNaM durdharabrahmacaryapAlanaM mAsakSapaNAditapo'nuSThAnaJca vartata iti sUcitam / na ca strINAM ratnatrayasambhave'pi na tatsambhavamAtraM muktiprApakaM, kintu prakarSaprAptamanyathA dIkSAnantarameva sarveSAM muktipadaprAptiprasakteH, tatprakarSazca strINAmasambhavIti vAcyam , tAsAM tatprakarSAsambhava. grAhakapramANAbhAvAt / na ca svabhAvata eva strItvena ratnatrayaprakarSoM viruddhayate, Atapena chAyeveti vAcyam, adRSTena saha virodhAvadhAraNAsambhavAt, yasmAdanantaraM mokSapadaprAptissa hi ratnatrayaprakarSaH, sa cAyogyavasthA caramasamaye, ayogyavasthA cAsmAdRzAmapratyakSeti / na ca sarvotkRSTapadaprAptissarvotkRSTAdhyavasAyena bhavati, sarvotkRSTaJca duHkhasthAnaM sukhasthAnaJca, sarvotkRSTaduHkhasthAne saptamanarakapRthivyAM strINAM gamanaM niSiddhaM zAstre, tAsAM tathAvidhAdhyavasAyavirahAt ata eva cAnumIyate tAsAmutkRSTAdhyavasAyavirahAtsarvotkRSTasukhasthAnaM nirvANa nAstIti vAcyam , strINAM niHzreyasaM prati sarvotkRSTamanovIryapariNatyabhAvanizcAyakapramANAbhAvAt , nahi bhUmi-.. karSaNAdikaM kartumazaknuvatazzAstrAvagAhane'pi sAmarthyAbhAvo nizcetuM pAryate, pratyakSavirodhAt / na ca sammUrcchimAdiSUbhayamapi prati sarvotkRSTamanovIryapariNatyabhAvo dRSTa ityatrApi tathAnumIyata iti vAcyam , bahirvyAptimAtreNa hetorgamakatvAbhAvAt , antApyA hi gamakaH, sA ca pratibandhabalAsiddhayati na cAtra so'sti, saptamapRthivIgamanasya nirvANagamanahetutvAbhAvAt , caramazarIriNAM saptamapRthivIgamanamantareNaiva nirvANagamanAcca, sammUchimAdInAntu bhavasvAbhAvyAdeva yathAvatsamyagdazarnAdipratipattyasaMbhavena nirvANagamanAbhAvaH / bhujaparisarpapakSicatuSpadoragANAM yathAkramamadho yAvad dvitIyatRtIyacaturthapaJcamapRthivIgamane'pyUcaM sarveSAmutkarSato yAvatsahasrAraM gamanAt nAdhogativiSaye manovIryapariNativaiSamye UrdugatAvapi tadvaiSamyamanumAtuM zakyata iti // Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :306 : tattvanyAyavibhAkare [ dazamakiraNe - pratyekabuddhasiddhAnAcaSTe ekanimittamAtradarzanajanyavairAgyAstatkAlasamprAptaratnatrayA muktAH pratyekabuddhasiddhAH / yathA karakaNDudvimukhanamirAjarSiprabhRtayaH // eketi / ye bAhyapratyayamapekSya buddhyante te pratyekabuddhAstathAbhUtAssanto ye siddhAste 5 pratyekabuddhasiddhA iti bhAvaH, nidarzanamAha yatheti / bAhyavRSabhAdipratyayasApekSA karakaNDvA dInAM bodhiH / eSAM jaghanyata upadhirdvividha utkarSeNa navavidhaH prAvaraNavarjaH, tathA pUrvAdhItaM zrutaM niyamato bhavati, tacca jaghanyata ekAdazAGgAni, utkRSTataH kiJcinnyUnAni dazapUrvANi, liGgaM tebhyaH kadAciddevatA prayacchati kadAcicca liGgarahitA api bhavanti / svayambuddhasiddhAnAha10. nimittadarzanamantarA bodhaprAptipUrvakaM kebalino muktAsvayambuddhasiddhAH / yathA kpilaadyH|| nimitteti / svayambuddhA bAhyapratyayamantareNa svayameva nijajAtismaraNAdinA buddhAH, te ca tIrthakarAstIrthakaravyatiriktAzca, eSAmupadhirvAdazavidha eva pAtrAdikaH / pUrvAdhItaM zrutazca bhavati na vA, yadi bhavati tato liGgaM devatA vA prayacchati, gurusannidhiM gatvA vA 15 pratipadyante, yadi caikAkino viharaNasamarthA icchA ca teSAM tathArUpA jAyate tata ekA kino viharanti, anyathA gacchavAse'vatiSThante / atha pUrvAdhItaM zrutaM na bhavati tarhi niyamAddurusannidhiM gatvA liGga pratipadyante gacchazcAvazyaM na muJcanti, etatsarva tIrthakaravyatiriktAnAM bodhyam , dRSTAntamAha yatheti / / buddhabodhitasiddhAnAha20 upadezajanyapratibodhA avAptaratnatrayA muktA buddhabodhitasiddhAH / yathA jambUsvAmiprabhRtayaH // upadezeti / bubairAcAryAdibhirbodhitAssanto ye siddhAste buddhabodhitasiddhA iti bhAvaH dRSTAntaM darzayati yatheti // ekasiddhAnAha25 itarAnavAptamuktikaikasamayAvAptamuktikA eksiddhaaH| yathA zrImahAvIra Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zraddhopasaMhAraH ] nyAyaprakAzasamalaGkRte / : 307 svAminaH / ekasmin samaye'nekaissaha muktA anekasiddhAH / yathA RssbhdevaadyaaH|| iti mokSatattvanirUpaNam // itareti / ekasminnekasmin samaye ekakA eva santo ye siddhAsta ekasiddhA ityarthaH, nidarzanamAha yatheti / anekasiddhAnAha ekasminniti / ekasmin samaye'neke siddhA anekasiddhA ityarthaH / dRSTAntamAha-yatheti / mokSatattvaM nigamayati itIti // muktyupAyabhUtAM samyakzraddhA nigamayati samyazraddhA yathAzAstraM savibhAgA slkssnnaa| saMkSepeNa samAkhyAtA syAnmodAya vipazcitAm // samyakazraddheti, prazaMsAthai samyagiti nipAtastattvazca zraddhAyAM yathAvasthitArthapariccheditvaM parApekSAmantaropajAyamAnatvaM vA, athavA samazcati sarvAn dravyaparyAyAn vyApno- 10 tIti samyak dravyaparyAyanayadvayApekSayA jIvAdayo'stitra yadA dRSTiH pravartate tadA rucirUpAM zraddhAmaJcati ataH samyak, sA cAsau zraddhA ca samyakzraddhA aviparItArthaprAhiNI rucirityarthaH / samAkhyAtetyapretarnenAnvayaH / kathaM samAkhyAtetyatrAha savibhAgA salakSaNeti lakSaNavibhAgAbhyAM nirUpiteti bhAvaH / nirUpaNe'smin zrotRjanagrAhyatAsampAdanAya prAmANikatvamasyAviSkaroti, yathAzAstramiti / zAstramanusRtyaiva proktA na tu kalpanayeti bhAvaH / 15 granthasyAsya praNayane hetuM darzayati saMkSepeNeti / AgamAnAmativistRtatvena vyutpannakalpAnAM sugamatayA AgamArthabodhArthamayaM prayAsa iti bhAvaH / tadidaM prarUpaNaM zAstrAnusAritvAtsaGgraharUpatvAcca vipazcitAM vivecanAcaturANAM parityaktamanomAlinyAnAM modAyAnandAya bhavedevetyAzayamAha syAnmodAya vipazcitAmiti // iti tapogacchanabhomaNizrImadvijayAnandasUrIzvarapaTTAlaGkArazrImadvijayakamalasUrIzvaracaraNanalinavinyastabhaktibhareNa tatpaTTadhareNa vijayalabdhisUriNAvinirmitasya tattvanyAyavibhAkarasya svopajJAyAM nyAyaprakAza vyAkhyAyAM mokSanirUpaNanAmA dazamaH kiraNaH samAptaH samApto'yaM samyakzraddhAkhyaH prathamo bhAgaH // 1. uskRSTato'STottarazatasaMkhyA veditavyA // Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saTIke tattvanyAyavibhAkare ' prathamo bhAgaH smaaptH| Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha dvitIyo bhAgaH prathamaH kiraNaH athAvasaraprAptaM samyagjJAnaM vibhajate matizrutAvadhimanaHparyavakevalAni jJAnAni // matIti / matijJAnaM zrutajJAnamavadhijJAnaM manaHparyavajJAnaM kevalajJAnamityarthaH / jJAnAnItibahuvacanamekaikasmin jJAnatAkhyApanAya / jJAnaM cAtmanassvaparAvabhAsako'sAdhAraNo guNaH kathazcidabhinnaH kathazcidbhinnaMzca / sa cAmbudharapaTalaparimuktasya dinamaNerivApAstasamastAvaraNasya jIvasya svabhAvabhUtaH kevalajJAnavyapadezabhAgbhavati / sakalaghAtikevalajJAnAvaraNena kAsnyena jJAnasyAvaraNAsambhavAt tadAnIM yo'yaM mandaprakAzaH sa kevalajJAnAvaraNAvRtasya bhavati 10 tasyaiva bhedA mtyaadyshctvaarH| tAdRze mandaprakAze kevalajJAnAvaraNasyaiva hetutvaM, spaSTapakAzapratibandhakasyApi tasya tatra hetutvAt , dRSTazcotkaTe'bhrAdyAvaraNe spaSTaprakAzapratibandhakatvaM mandaprakAzajanakatvaJca / ata eva na matijJAnAvaraNakSayAdinA matijJAnAdyutpAdanaprasaGgaH / so'yaM jJAnasvabhAvaH kevalajJAnAvaraNenAvRto'pi anantatamabhAgAvaziSTo'nAvRta eva sAmAnyata eko'pi anantaparyAyakirmIritamUtirmandaprakAzanAmadheyo bhavati / sa cApAntarAlA* 15 vasthitamatijJAnAdyAvaraNakSayopazamasampAditaM nAnAtvaM bhajate, ghanapaTalAcchannaravermandaprakAza ivAntarAlasthakaTakuTyAdyAvaraNavivarapravezAt / na ca kevalajJAnAvaraNena balIyasA''varItumazaH kyasyAnantatamabhAgasya durbalena matijJAnAvaraNAdinA nAvaraNasambhava iti vAcyam , karmaNasvAvAryAvArakatAyAM sarvaghAtirasaspardhakodayasyaiva balatvAttasya ca matijJAnAvaraNAdiprakRtiSvapyaviziSTatvAt / tathA ca sarvaghAtirasaspardhakavanmatijJAnAvaraNAdikSayopazamajanitaM matizrutAva- 20 dhimanaHparyavabhedAccaturvidhaM kSAyopazamikaM jJAnaM paJcamazca kSAyikaM kevalajJAnamiti paJca prakArA 1. jIvena jJAnasyAtyantabhede'nyajJAnenAnyasya viSayaparicchedAbhAvavat svAtmano'pi tanna syAdbhinnatvAvizeSAt / na ca samavAyena yatraiva jJAnaM samavetaM tatraiva bhavati viSayapariccheda iti vAcyam, samavAyasyaikatvena nityatvena ca vRtteravizeSAt / sarvathA cAbhede guNagrahaNena guNino'pi gRhItatvAddharitatarutaruNa zAkhAvisararandhrodarAntarataH kimapi zuklaM pazyan kimiyaM patAkA kimiyaM balAketyevaM pratiniyataguNiviSayakasaMzayo na syAditi bhAvaH // Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :310: tasvanyAyavibhAkare [ prathamakiraNe jJAnasyeti bhAvaH / maitizrutayossvAmyekatvAnnAnAjIvApekSayA dvayossArvadikatvAdekajIvApekSayA cobhayorapi nirantarasAtirekaSakSaSTisAgaropamasthitikatvAdindriyamanasossvasvAvaraNakSayopazamasya ca tulyatvAt sarvadravyAdiviSayakatvAtparokSatvAnmatizrutasattva eva cAvadhyAdInAM prApyamANatvAcca tayoH prathamamupAdAnaM, tatrApi zrutasya matipUrvakatvAt indriyAnindriyanimi5 ttakasya sarvasyaiva matijJAnatvAtparopadezatvAgamavacanatvarUpaviziSTatAmAdAyaiva zrutasya pArthakya varNanena mativizeSatvAtprAdhAnyena materupanyAsastatazrutasya / tato matizrutAbhyAM nAnAjIvApekSayaikajIvApekSayA ca kAlasAdhAnmatizrutayomithyAtvodaye'jJAnavadavadherapi tathAtvAtsvAmisAdhAtkasyacittrayANAmamISAM yugapallAbhasambhavena lAbhasAdharmyAcca tato'vadherupamyAsaH, avadhimanaHparyavayozchadmasthenApyamAnatvAtpudgalamAtraviSayakatvAtkSAyopazamikabhAvavRttitvAt pratya10 kSatvAdisAmyAcca tato manaHparyavasyopanyAsaH, uttamatvAdviziSTacAritrasvAmikatvAdaparajJAnAvasAnalAbhAccAnte kevalajJAnasyopanyAso bodhyaH // etAnyeva paJca pramANAnItyAha etAnyeva pramANAni // etAnyeveti / matyAdijJAnAnyevetyarthaH, pramANAni heyopAdeyavastutiraskArasvIkA15 rakSamANItyarthaH, tathA ca yataH pramANAni heyopAdeyavastutiraskArasvIkArakSamANi ato jJAnAnyeva pramANAni na sannikarSAdyajJAnarUpANi, evaJca pramANaM jJAnameva heyopAdeyavastutiraskArasvIkArakSamatvAdyattu na jJAnaM na taddheyopAdeyavastutiraskArasvIkArasamarthaM yathA ghaTAdi, heyAnAM tiraskArAyopAdeyAnAM grahaNAya ca prAmANikaiH pramANAnAmeva prArthyamAna tvAnna sAdhanAsiddhiH, tacca na sannikarSAdikaM bhavitumarhati, ghaTAderacetanarUpasya svArthavyava20 sitiM prati yathA sAdhakatamatvAbhAvAnna pramANatvaM tathA sannikarSAderapi, prayogazca sannika. rSAdirna pramANavyavahAryaH svArthanizcayAsAdhakatamatvAd yannaivaM tannaivaM yathA ghaTAdiriti na ca 1. matijJAnasyaivA''bhinibodhikajJAnamiti nAmAntaram , abhimukhaM yogyadezAvasthitaM niyatamarthamindriyamanodvAreNAtmA yena pariNAmavizeSeNAvabudhyate sa pariNAmavizeSo jJAnAparaparyAya Abhinibodhikam / tad dvividhaM zrutanizritamazrutanizritazceti / zAstraparikarmitamaterutpAdakAle zAstrArthaparyAlocanamanapekSyeva yadupajAyate matijJAnaM tcchtnidhitmvgrhaadi| sarvathA zAstrasaMsparzarahitasya tathAtathAvidhakSayopazamabhAvata evameva yathAvasthitavastusaMsparzi matijJAnaM yadupajAyate tadazrutanizritaM, autpAtikIvainayikIkarmajApAriNAmikIbhedabhinnamiti / / 2. matizrute aprApyAvadhyAdInAmaprApyamANatvAditi bhAvaH // 3. pUrvamavagrahAdimatijJAnapravRttiM vinA zratapravRtterabhAvAditi bhAvaH // 4. atItAnAgatavartamAnaniHzeSajJayasvarUpAvabhAsitvAduttamatvamiti bhAvaH // Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANAni ] nyAyaprakAzasamalate hetorasiddhatA, acetanatvena ghaTAderiva svavyavasitAvakaraNatvasya siddhatvAt , svanizcitAva. karaNatvAdeva ca kumbhAderiva paravyavasitAvakaraNatvam / na ca yathA kASThachedAdikaM phalaM. kuThArAdikaraNajanyaM tathaivArthavyavasiterapi sannikarSa eva karaNaM na pramAtA karaNaM kartRtvAnna prameyaM karmatvAnna vA jJAnaM kAryatvAditi vAcyam , sannikarSasya karaNatvAnupapatteH, tadbhinnasya bhAvendriyavizeSasyaiva karaNatvAt na ca paravyavasityakAraNatvasAdhakasvabyavasityakaraNatvarUpahetoH 5 pradIpe vyabhicAraH, svanizcitAvakaraNasyApi tasya ghaTAdinizcitI karaNatvAt pratIyate hi pradIpena panthAnaM pazyAma ityAdau karaNatvamiti vAcyam , pradIpasya cakSurmanorUpamukhyakAraNasahakAritayaiva padArthaparicchede karaNatvena mukhyatayA karaNatvAsambhavAt , upacArataH karaNatve ca vyabhicArAbhAvAttasyopacArataH padArthaparicchedakatvavatsvaparicchede'pi karaNatvAt / na ca cakSurAdau vyabhicAraH, bhAvendriyopakaraNabhUtadravyendriyasya cakSurAderupacAreNa karaNatvAt 10 labdherapi upayogAtmakamukhyakaraNakAraNatvenopacaritameva kAraNatvamiti dik // nanu kiM tatpramANamityatrAha __ yathArthanirNayaH pramANam // yathArtheti / atrArthapadena jJAnaM ghaTAdiviSayazca vivakSitaH, yathAvasthitatvenArtho nirNIyate'neneti yathArthanirNayaH, yathAvasthitasvapararUpArthaparicchedakaM jJAnamityarthaH, lakSaNazca 15 yathAvasthitArthaparicchedakajJAnatvaM, lakSyazca pramANam / yadyapi pramANazabdasya sarvakArakairbhAvena ca vyutpattirbhavati tayA ca krameNA''tmArthajJAnArthakriyAkAraNakalApakSayopazamakriyArUpAH pramANazabdavAcyA bhavanti tathApIha parIkSAkSamatvena jJAnamevAdhikriyate, itareSAM parIkSAyA jJAnapUrvakatvAt / yena cArtha paricchidyArthakriyAsamarthArthaprArthanayA pramAtAraH pravartante tadeva .. jJAnamihAtmanA saha dharmitayA'bhinnamapi pramIyate''neneti vyutpatyA dharmarUpatayA vyati. 20 riktaM pramANamucyate / tatra vipratipannAn tIrthAntarIyAn prati pramANoddezena lakSaNaM vidheyam , yadbhavatAmasmAkazca pramANatayA prasiddhaM tadyathAvasthitArthaparicchedakaM jJAnamiti / yadA'vyutpannamatIn prati lakSaNaM tadA pratiprANi yasya kasyacidyathArthanirNayasya prasiddhatvena yo'yaM bhavatAM yathArthanirNayaH prasiddhastatpramANamiti buddhyatAmiti pramANaM vidheyam / pramANaprameyApalApinaH pratyubhayaM vidheyam , svadarzanazraddhAlUn prati tvanuvAdyamiti / eva- 25 1. atrAnumAnaM sanikarSAdirna svanizcayAsAdhAraNakAraNamacetanatvAddhaTAdivaditi // 2. prayogaH sanikarSAdirna paranizcayAsAdhAraNakAraNaM svanizcitAvakaraNatvAddhaTAdivaditi // yathArthanizcaye sannikarSasya sAdhakatamatvamAzaMkate na ca yatheti // 3. dravyArthAdezenetyarthaH / 4. paryAyanayAdezenetyarthaH / .. Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 312: tattvanyAyavibhAkare [ prathamakiraNe meva sarvatra lakSyalakSaNabhAvo'vaseyaH / yathAvasthitArthaparicchede ca jJAnameva sAdhakatamaM na tu sannikarSAdi, sAdhakatamantu yatra pramAtrA vyApArite satyavazyaM kAryasyotpattistadabhAve'nutpattireva tatra tataM. yathA kuThAra chedane / na ca tathA sannikarSAdi. nabhasi nayanasannikarSa sambhave'pi pramAnutpatteH, tadabhAve'pi prAtibhapratyakSANAmArSasaMvedanavizeSANAzca samudbhavAt / 5 na ca nabhasi rUpAbhAvAna pramotpattiriti vAcyam , rUpasya pratyakSAnupapattiprasaGgAt nahi tatra rUpamasti / na ca tadAdhArabhUte dravye rUpAntaramastItyato nAnupapattiriti vAcyam , tvayaikatra vyApyavRttisajAtIyaguNadvayAnaGgIkArAt / na cAvayavarUpamavayavirUpopalabdhau kAraNamiti vAcyam , tryaNukaniSTharUpapratyakSAnupapatteH, vyaNukarUpasyAnupalambhena sahakAritvAsa mbhavAditi / nirNayatvamAtroktau nirvikalpakapratyakSasya bauddhaiH prAmANyatayoktasya pramANatvA10 pattirato yathArthanirNayatvamuktaM, arthanirNayatvamAtrasya viparyayAnadhyavasAyAdau gatatvena tadvAra NAya yatheti, ata eva cAnantadharmAtmakavastuniSThaikadharmaviSayakajJAnasyApi vyudAso'nantadharmAtmakavastuniSThAnantadharmaviSayakajJAnasyaiva yathArthanirNayarUpatvAt / nirNayazabdena ca saMzayavyudAsaH / samagreNa cArthopalabdhihetatvAnadhigatArthagantRtvAdInAM paroktalakSaNAnAM vyudaasH| arthopalabdhiM prati paramparayA hetutve'JjanAdInAM pramANatvApatteH, anantarabhUtendriyasyaiva hetu15 tva upayogAtmakendriyAtiriktasyendriyasya pramANatvAsambhavAt , vyavadhAnAt / pratyabhijJAdAvanadhigatArthagantRtvasyAbhAvena pramANatvAnupapattestasyAdhigatArthagantRtvAditi tAtparyam // tatra vAdinAM bhede vipratipattessaMkhyAniyamamAha tavividhaM pAramArthikapratyakSaM parokSazceti // - taditi / pramANamityarthaH / sarvasya vAkyasya sAvadhAraNatvAtpramANaM dvividhameva, na 20 tvekavidhaM pratyakSAtmakameva cArvAkavat / sveSTasyAnumAnamantarA sAdhayitumazakyatvAt , vacanasaGketagrahAdikaM vinA paraM prati bodhayitumazakyatvAcAparoditAnAmanumAnAdInAM sambhavatpramANa 1. phalAyogavyavacchinnaM kAraNaM karaNamiti bhAvaH / 2. yathA ghaTasya pratyakSe jananIye viSayAtiriktaM rUpaM kAraNamapekSitaM tathA rUpasya pratyakSe jananIye viSayAtiriktaM rUpamapekSaNIyaM syAttathA ca ghaTe rUpapratyakSe rUpAntarasattvAbhyupagamastvayA kartuM na zakyate, ekasmin dravye vyApyavRttessajAtIyasya guNadvayasyAnabhyupagamena tava siddhAntavyAghAta iti bhAvaH, tairavyApyavRttisaMyogadvayAdyabhyupagamena vyApyavRttItyuktaM, svAdhikaraNAvRttisvAbhAvakatvaM tdrthH| nAsti hi rUpAdhikaraNe rUpAbhAvaH / ghaTe vyApyavRttirUparasayorabhyupagamAtsajAtIyeti, tattvaJca guNatvavyApyajAtyA, tathA ca rUparasayostathA sAjAtyAbhAvAnna kSatiH // 3.nirNayatvaM hi nizcayatvaM saMzayabhinnajJAnatvaM vA. tacca bauddhAbhyupagate nirvikalpake prakAratAdirahite vartata iti bhavatyativyAptirato yathArthanirNayatvamuktaM. tathA ca prakAratAdiviziSTamidaM na niSprakArake nirvikalpake'stIti bhAvaH / nanvarthanirNayatvamAtroktAvapi tadvAraNasambhavAdyatheti padaM nirarthakamityAzaMkyAhArthanirNayatvamAtrasyeti / tathA ca yadvastu yenaiva prakAreNa vartate tenaiva prakAreNa tanizcayo yathArthanirNayaH, tena nyUnaprakArakatve viparItaprakArakatve vA na pramANatvamiti bhAvaH // Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyaprakAra pramANamedAH ] nyAyaprakAzasamalaGkRte : 313: tvAnAM parokSa evAntarbhAvAna tricaturAdirUpam / tatrAnumAnAgamau parokSe'ntargatau, upamAnaM pratyabhijJAnAtmake parokSabhede arthApattirapyanumAne, anupalabdherapyabhAvagrAhikAyAssAMvyavahArikapratyakSe'ntarbhAva iti bhAvaH / nanu 'se kiM taM pamANe ? pamANe cauThivahe paNNatte / taM jahA, paJcakkhe, aNumANe, ovame, Agame jahA aNuogadAre tahA geyavyaM pamANaM " ityAgame pramANasya caturvidhatvenoktatvAd dvaividhye virodha iti cetsatyaM, anumAnopamAnAgamAnAM parokSe' 5 ntarbhAvaNAtra dvaividhyasyoktatvAt / uktazcAgame'pi "taM samAsao duvihaM paNNattaM, taM jahA pacca. kkhaM ca parokkhaM ca" iti // dvaividhyaM nAmagrAhamAha pAramArthiketi / etacca vizeSaNamupacaritavyAvahArikapratyakSasya vastutaH parokSasya vyudAsAya / indriyAnindriyAdibAhyasAmagrIsApekSasya sAMvyavahArikapratyakSasya dhUmAdagnijJAnavadvastugatyA parokSatvAt / aznute vyApnotyAnityakSa AtmA, tamprati sAkSAd yadvarttate jJAnaM tatpratyakSaM nizcayato'vadhimanaHparyavakevalAni, 10 teSAmeva sAkSAdarthaparicchedakatvena jIvaM prati sAkSAdvarttamAnatvAt / akSamindriyaM pratigata.. miti vigrahe pratyakSazabdasya yadindriyamAzrityotpadyate tadarthasAkSAtkArijJAnamarthaH, etaccAvadhyAdAvavyAptaM tasmAdakSAzritatvaM gamanakriyAyA iva gozabdasya vyutpattinimittameva vAcyam, pravRttinimittaM tu gatikriyopalakSitaM gotvamivAmAzritatvopalakSitasAkSAgrAhyagrAhakajJAnavizeSa eva, tacca pravRttinimittaM gatikriyAdizUnye'pi gavAdipiNDavizeSa ivAkSAzrita- 15 tvazUnye'pyavadhyAdAvastyeveti na ko'pi doSaH / pAramArthikaJca tatpratyakSazca pAramArthikapratya- . kSam , nanu yadindriyadvAreNa pravarttata Atmani jJAnaM tatpratyakSaM, na cendriyavyApAravyavahitatvAdAtmanA sAkSAnnopalabdhamiti vAcyam , indriyANAmupalabdhi prati karaNatayA vyavadhAyakatvAsa. mbhavAt , na khalu devadatto hastena bhuJjAno hastavyApAravyavahitatvAnna sAkSAddhokteti vyapadeSTuM zakyamiti cenmaivam , AtmanA cakSurAdisAdguNyApekSaNAt , yadA hi cakSussadguNaM bhavati tadA 20 bAhyamartha spaSTaM yathAvasthitaJcopalabhate yadA tu timirAzrubhramaNanauyAnapittAdisaMkSobhadezadavIyastvAdyApAditavibhramaM bhavati tadA viparItaM saMzayitaM vopalabhate tathA cAvazyamAtmA'rthopalabdhau parAdhInaH / tathA cakSurAdinopadarzite'pi bAhye'rthe yadi saMzayamadhirUDho bhavati tadA cakSurAdisAdguNyameva pratItya nizcayaM vidadhAti, yathA na me cakSustimirAdyupaplutaM tato'yamarthassamIcIna iti, tasmAccakSurAdisAdguNyAvadhAraNato vastuyAthAtmyAvadhAraNAdvastutastatparokSamiti 25 1. na cAnabhyAsadazAmApannasyaiva vastuyAthAtmyAvadhAraNamindriyasAdNyAvadhAraNapUrvakaM bhavatu na svabhyAsadazApannasya, tadantareNApi prakRSTAbhyAsabalAt sAkSAttasyAvabodhAdatastasyendriyAdhita jJAna pratyakSaM syAditi vAcyam, tatrApIndriyasAdguNyasApekSatvasya duvAratvAt , abhyAsaprakarSavazAcendriyasAdguNyasya jhaTityeva nizcayAt kAlasaukSmyAttadanupalabdheH / apAyamAtraM hyavagrahahApUrvakaM, tatrehA vicArarUpA vicArazcendriyasAdguNyasadbhUtavastudharmAzritaH na hIndriye vastuni vA samyagavicArite sati yajjJAnaM tatsamIcInaM bhavatIti // Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 314 : tattvanyAyavibhAkare [ prathamakiraNe bhAvaH / parokSamiti, AtmApekSayA pudgalamayatvena dravyendriyamanorUpebhyaHparebhyaH akSasya jIvasya yadvarttate tatparokSaM matizrutarUpam / pudgalanicayaniSpannAni hi dravyendriyamanAMsi jIvasya parabhUtAnyatastebhyo yanmatizrutalakSaNaM jJAnaM dhUmAderagnyAdijJAnavatparanimittatvAtparokSaM, kiJcendriyamanonimittaM jJAnaM parokSaM tatra saMzayaviparyayAnadhyavasAyasambhavAt , indriyamanonimitta5 kAsiddhAnaikAntikaviruddhAnumAnavat , tatra nizcayasambhavAddhamAdevahnayanumAnavat , yattu pratyakSaM tatra na saMzayAdayo nizcayazca sambhavati yathAvadhyAdiSu, na cAvadhyAdiSu nizcayasaMbhavAdyabhicAra iti vAcyam / saMketasmaraNAdipUrvakatve satIti vizeSaNAt , na cAvadhyAdInAM manonimittakatvAtparokSatA syAditi vAcyam , manaHparyAptyA'paryAptAnAM manuSyadevAdInAmavadhijJA nazravaNena teSAM manonimittakatvAbhAvAditi // 10 tatra paJcavidhajJAnamadhye kiM vA pAramArthikapratyakSaM kiM vA parokSamiti zaMkAyAmAha tatrAvadhimanaHparyavakevalAni pAramArthikapratyakSANi / matizrute parokSe / parokSamapi sAMvyavahArikapratyakSasmaraNapratyabhijJAtAnumAnAgamabhedAt SaDvidham // tatreti, spaSTam / parokSasya prakArAntareNa bhedamAha parokSamapIti / apizabdaH punararthe, 15 matizrutabhedena dvividhamapi parokSaM punassAMvyavahArikapratyakSAdibhedena SaDvidhamiti bhAvaH / samI cIno bAdhArahito vyavahAraH pravRttinivRttilakSaNassaMvyavahAraH, tatra bhavaM sa eva vA prayojanamasyeti sAMvyavahArikaM tacca tatpratyakSazca sAMvyavahArikapratyakSamiti vigrahaH / bAhyendriyAdisAmagrIsApekSatvAdvastutaH parokSameveti parokSamadhye parigaNitametat / anumAnAdibhyo'ti rekeNa niyatavarNAkArANAM pratibhAsanAccAnumAnAdito bhedenotkIrtanam / sAmAnyato hi 20 spaSTatvaM pratyakSasya lakSaNaM taccAnumAnAdyAdhikyena vizeSaprakAzanaM, etadapekSayA ca pAramArthika pratyakSasyevAsyApi pratyakSatvam , gADhAndhakAre malinavastusaMvedanamapi saMsthAnamAtre spaSTatvena pratyakSameva / na ca smRtipratyabhijJAdisvarUpasaMvedane parokSarUpe pratyakSalakSaNasyAtivyAptiriti vAcyam , smRtipratyabhijJAnAdisvarUpasaMvedanasya parokSatvAsambhavAt , kSAyopazamikasaMvedanAnAM svarUpasaMvedanasyAnindriyapradhAnatayotpatteranindriyAdhyakSavyapadezasiddheH, bahirarthagrahaNApekSayA ca 25 vijJAnAnAM parokSatvavyapadezena sarvajJAnAnAM svarUpe spaSTapratibhAsatvAtpratyakSatvameveti / / adhunA pAramArthikapratyakSaM lakSayati avyavahitAtmadravyamAtrasamutpannaM jJAnaM pAramArthikapratyakSam / tadvividhaM sakalaM vikalazca // Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sakalajJAnam ] nyAyaprakAza samalaGkR avyavahiteti / svotpattau sAMvyavahArika pratyakSAdikamindriyAnindriyAdivyavahitAtmadravyamAzritya jAyate, pAramArthikapratyakSantu na tathA, kintu jJAnadarzanAvaraNakSayopazamAt tatkSayAdvendriyAnindriyadvAranirapekSa mAtmadravyamevAvyavahitamAzritya samunmiSatItyato'vyavahitAtmadravyamAtrasamutpannatve sati jJAnatvaM tallakSaNaM, bhavaguNasamyaktvAdInAmapekSaNe'pi teSAM dravyatvAbhAvAnnAvadhyAdAvavyAptiriti bhAvaH / tadvibhajate taditi paarmaarthikprtykssmityrthH| 5 sakalamiti sarvadravyaparyAyaviSayakatvAtsa kalamityarthaH, vikalamiti, katipayadravyaparyAyaviSayakatvAdvikalamityarthaH // : 315 : kintatra sakalaM jJAnamityatra dRSTAntamAha - kRtsnAvaraNakSayAtkevalaM jJAnaM sakalam // kRtsneti kRtsnAvaraNakSayaH samastaghAtikarmaviyoga: sa cAntaraGgabahiraGgasAmagrI - 10 janyaH | antaraGgasAmagrI samyagdarzanAdirUpA, bahiraGgA tu jinakA likamanuSya bhavAdirUpA, tathA cAntaraGgabahiraGgasAmagrIprasUtasa kalAvaraNakSayAdyatkevalajJAnamudeti tatpratibandhasya kasya - cidabhAvena sakalaviSayakatvAtsakalaM pAramArthikapratyakSamiti bhAvaH / atra kRtsnAvaraNakSayAdityuktyA'vyavahitottarakSaNe kevalajJAnotpattiH prakAzitA vyavahAranayena, AvaraNasya kSayasamaye zrIyamANatvAt zrIyamANasya cAkSINatvAt kriyAkAlaniSThAkAlayorbhedAt tayorabhede ca 15 kriyAvaiyarthyaprasaGgAt kriyAkAle'pi kAryasya sattvAtsamakAlabhAvinozca savyetara goviSANayoriva kriyAkAryayoH kAryakAraNabhAvAyogAditi / nizcayanayena tu kSIyamANAvaraNasamaya eva kevalajJAnotpattiH kriyAkAlaniSThAkaliyorbhede kriyAvirahe'pi kAryotpattyabhyupagamApattyA kriyArambhakAlAtpUrvamapi kAryotpattiprasaGgAt kriyAkAle'pyAvaraNakSayAbhAve pazcAdapi pUrvakAlavattadabhAvaprasaGgaH syAdakriyatvAt / akriyasya tadabhyupagame kriyAnvitasamaye'pi kriyAyA 20 vaiyarthyApatteH kriyAvirahitasamayavat / tasmAtkriyAkAlaniSThAkA leyorekatvaM pratibandhakAbhAvAdeva cAvaraNasya kSIyamANatAsamaye niSThA na viruddheti // atha kevalajJAnasya lakSaNamAcaSTe 2. anyasmin kAle kriyA, anyasmiMzva kAryotpattiriti bheda ityarthaH / 2. evaM AvaraNakSImANakA kriyAyA abhAve AvaraNakSayo na syAdeva kriyAM vinA tatrAnyasya hetorabhAvAt, AvaraNakSIyamANakAle ca taddhetukriyA sattAbhyupagame kriyAkAla niSThAkAlayorekatvamarthasiddhamityapi bhAvyam // Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare [ prathamakiraNe azeSadravyaparyAyaviSayakasAkSAtkAraH kevalam // azeSeti / azeSANi yAni dravyANi paryAyAzca tadviSayakaH sAkSAtkAra ityarthaH, mukhyatayA nikhiladharmaprakArakatve sati nikhiladharmiviSayakajJAnamiti bhAvaH, tattvaM kevalajJAnasya lakSaNam , kevaladarzane'tivyAptivAraNAya satyantam / paryAyavAdyabhimatapratItyasamu. 5 tpAdarUpasantAnaviSayakanikhiladharmaprakArakajJAne'tivyAptivAraNAya vizeSyam / prameyavaditi jJAnasya prameyatvena nikhiladharmaprakArakajJAnasya vAraNAya sAmAnyadharmAnavacchinnatvaM nikhiladharme vizeSaNIyam / tatra pramANaJca jJAnatvamatyantotkarSavadvRtti, atyantApakarSavadvRttitvAtparimANatvavadityanumAnam / na cedamaprayojaka, jJAnatAratamyasya sarvAnubhavasiddhatvena tadvi zrAnteratyantApakarSotkarSAbhyAM vinA'sambhavAt / na cendriyAzrayajJAnasyaiva tAratamyadarzanena 10 tatraivAtyantaprakarSaH prasakta iti vAcyam , atIndriye'pi manojJAne, zAstrArthAvadhAraNarUpe zAstrabhAvanApakarSajanye zAstrAtikrAntaviSaye'tIndriyaviSayasAmarthyayogapravRttisAdhane'dhyAtmazAstraprasiddhaprAtibhanAmadheye ca taratamabhAvadarzanAt / na ca bhAvanAjanyameva prAtibhavatkevalajJAnaM prAptaM, tathA cApramANaM syAt kAmAturasya sarvadA kAminI bhAvayato vyavahitakAminIsAkSAtkAravaditi vAcyam , aprAmANye bhAvanAjanyatvasyAprayojakatvAt , bAdhita. viSayatvasyaiva prayojakatvAt , bhAvanAnapekSe'pi zuktirajatAdibhrame bAdhAdevAprAmANyasvIkArAt prakRte ca viSayabAdhAbhAvAt / na ca vyavahitakAminIvibhramAdau doSatvena bhAvanAyAH klRptatvAttajanyatvenAsyApyaprAmANya, bAdhitaviSayatvavadoSajanyatvasyApi bhramatvaprayojakatvAditi vAcyama.bhAvanAyAH kvaciddoSatve'pi sarvatra doSatvAnizcayAta. anyathA zaMkhapItatvabhramakAraNI. bhUtasya pItadravyasya sva viSayajJAne'pyaprAmANyaprayojakatvaM syAditi na kiJcidetat / kvacideva 20 kazciddoSa ityevAGgIkArAt viSayabAdhenaiva doSajanyatvakalpanAcca / duSTakAraNajanyasyApyanumAnA deviSayAbAdhena prAma.NyAbhyupagamAt / na ca parokSajJAnajanyabhAvanAyA aparokSajJAnajanakasvAsambhavaH na hi va yanumitijJAnaM sahasrakRtva AvRttamapi vahnisAkSAtkArAya kalpata iti vAcyam , tajanyaprakRSTA''varaNakSayAdeva kevalajJAnotpattiriti siddhAntAditi saMkSepaH / / nanvAvaraNakSayAtkevalajJAnotpattirityasaGgataM, tathAhi kimidamAvaraNaM, zarIraM dezakAlA25 dikaM vA, nAdyastatsattve'pyarthopalambhAt , na dvitIyo dezakAlayoramUrtatvAt , paramANvAdezva sUkSmasvabhAvatvAt , / na ca mUlakIlakodakAderlokaprasiddhameva bhUmyAdyAvaraNatvamiti vAcyam , atizayasamRddhizAlinApi yoginedRzasyAvaraNAderabhAvasya kartumazakyatvAt / na cAnyatkibidAvaraNaM prasiddhamityAzaGkAyAmAha 5 Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kevalasyotpattiH ] nyAyaprakAzasamalaGkate : 317: idazca ghAtikarmakSayAdbhavati // idazceti / ghAtyaghAtirUpeNa pUrva prapazcitasya dvividhasya karmaNo madhye ghAtikarma AvaraNaM tatkSayataH kevalamudeti / tathAhi yatsvaviSaye'pravRttimat tatsAvaraNaM dRSTaM yathA taimirikasyaikacandramasi cAkSuSaM vijJAnam , apravRttimaccAsmadAdijJAnaM svaviSaye nikhiladravyaparyAyalakSaNe / tasmAttatrAvaraNamapekSitam , taccAnyasyAsambhavAddhAtikarmarUpameva / na cAsmadAdijJAnasya 5 samastArthaviSayakatvamasiddhamiti vAcyam , AvaraNApAye tatprakAzakatvAt / na cAnyo'nyAzrayaH, siddhe sakalaviSayakatve'smadAdijJAnasya tadAvaraNApAye tatprakAzakatvaM siddhyati, tasiddhau ca vijJAnasya sakalaviSayakatvasiddhiriti vAcyam , vizeSaviSayakAnumAnamicchatA bhavatA niHzeSaviSayakavyAptijJAnasyAbhyupagatatvAt / evaM yajjJAnaM svaviSaye'spaSTaM tatsAvaraNaM yathA nIhAradhUlivyavahitavRkSAdijJAnam , aspaSTazca svaviSaye sarva sadanekAntA- 10 tmakamityAdijJAnamiti / tathA mithyAtvapaTalaviluptavivekadRzAM yadetatsarvasminnanekAntAtmakavastuni viparyayajJAnaM tatsAvaraNaM mithyAjJAnatvAddhattUrakAdhupayogino mRttikAzakale kanakajJAnamiveti tatassiddhamAvaraNaM karma / tacca kAryakAraNapravAheNa pravarttamAnamanAyapi samyagdarzanAdiratnatrayalakSaNenAvaraNanirjarAhetubhUtasAmagrIvizeSeNa nirmUlaM pralIyate, kAryakAraNarUpeNAnAditaH pravarttamAnasya bIjAGkurasantAnasya nirdagdhabIje'kure vA pralayavat / 15 tasmAtsiddhamazeSAvaraNavilayAtsamastavastuviSayaM kevalajJAnamiti / kevalajJAnamidaM sAdyaparyavasitaM, ghAtikarmakSayAdAvirbhUtatvAtsAdi, tathotpannasya tasya pazcAnnAvaraNamastyato'nantam , sattAmAzrityedamanantatvaM bodhyam / tena bhavasthakevalivizeSaparyAyANAM vajrarSabhanArAcasaMhananAdInAmapagame tadavyatiriktasya kevalajJAnasyAtmadravyadvAreNa vigame'pi na atiranyathA'vasthAturavasthAnAmAtyantikabhedaprasakteH, siddhatvarUpeNa punarutpadyate, utpAdavyayadhrauvyAtma- 20 katvAdvastuno'nyathA vastuhAniH prasajyeteti // athedaM kiM viSayaM prApya paricchinatti kiM vA'prApyetyAzaGkAyAmAha 1. kathazcittasyAtmAvyatiriktavAdAtmanazca dravyarUpatayA nityatvAttadapeNa kevalajJAnamapi anantamiti bhAvaH // na ca kevalajJAnasya sAdyaparyavasitatvAt jIvasyAnAdinidhanatvAt chAyAtapavadatyantabhedena kathaM jIvaH kevalaM, tathA jJAnadarzanayoH kSAyikatvAt kSAyopazamikatvAt jIvasya pAriNAmikatvAceti vAcyam , dravyaparyAya. bhedAbhedaikAntapakSapratiSedhena kathazcidbhedAbhedAtsarvasyApyupapatteH, daridro'yamidAnIM rAjA jAta ityAdipratItyA rAjatvaparyAyasya, rAjatvaparyAyAtmakatvena vA puruSasya jAtatvAvagAhanAt paryAyANAmabhedAdhyavasitabhedAtmatvAt dravyasya vA bhedAnuSakkAbhedAtmakatvAditi // . Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 318 : tattvanyAyavibhAkare tadvAneva sarvajJaH // 1 tadvAneveti / kevalajJAnavAnevetyarthaH / idaJca kevalajJAnasya kathaJcidAtmavyatirekamabhyupetyoktaM tathA ca kathaJcidbhedAbhedasambandhena kevalajJAnavAnsarvajJa ityarthaH | AtmaparyAya.. kevalajJAnaM, AtmA ca paricchinnaparimANaH, yo hi yasya dharmassa tatraiva vartate yathA ghaTe 5 rUpam, Atmanyeva saMvedanAccAtmasthaM tat, tathA cAtmasthameva viSayaM paricchinatti na viSayaM prApya, tasya jJeyadeze gamanAsambhavAt, gamane cAtmano nissvabhAvatvaprasaGgaH syAt, tatsvabhAvatvAdAtmanaH, AtmadharmatvahAnyApattizca, Atmavirahe'pi bhAvAt / tathA kevalajJAnaM hi sakalajJAna mucyate alokasyAnantatvena gamanatassakalo'loko jJAtumazakya iti / ata eva tadvAnityatra nityayoge matubU yaH / sarvajJa iti, arhadAdirityarthaH evazabdo bhinnakramaH arhan zrIvardha10 mAnAdireva tadvAnnirdoSatvAt, nAnyaH kapilAdiH pramANaviruddha bhASitvena nirdoSatvAsiddhestathA cArhan mokSasaMsAratatkAraNeSu nirdoSastatra pramANAvirodhivAkyatvAdyathA kacid vyAdhyupazame vaidyaH na cAsiddhiH, arhan mokSa saMsAratatkAraNeSu pramANAvirodhivacanavAn tatra pramANAbAdhyamAnAbhimatatattatvAt, yasya yatrAbhimataM tattvaM pramANena na bAdhyate sa tatra pramANAvirodhivAk, yathA rogasvAsthye tatkAraNatattve bhiSagvara ityanumAnena tatsiddheriti // [ prathamakiraNe 15 vikalasya prakAraM darzayati avadhimanaH paryavau tu tattadAvaraNakSayopazamajanyatvAdvikalau || avadhIti / tattaditi, avadhijJAnAvaraNasya manaH paryavajJAnAvaraNasya ca yaH kSayopazamastajjanyatvAdityarthaH / anayormUrttadravyaviSayakatvena manodravyaviSayakatvena ca na sarvaviSayakatvamiti vikalatvam / kSayopazamajanyatvAdityanena kevalajJAnabhinnatA kevalyavRttitvaca 20 sUcitam, kevalajJAnasya kSAyikatvAt kevalinaH kSAyikabhAvavatvAcca / nirantaraM tasya svabhAvataH kevalajJAnadarzanopayogavyApRtatvenetaropayogAsambhavAcceti || tatrAvadhi lakSayati indriyasaMyamanirapekSo rUpidravyaviSayakassAkSAtkAro'vadhiH / sa dvividho bhavajanyo guNajanyazceti / bhavo janma, tasmAjjanyo yathA suranA25 rakANAm, guNassamyagdarzanAdiH, tajjanyo yathA naratirazcAm // indriyeti, yadviSayakajJAnatvAvacchinnaM prati niyamenendriyANAM saMyamasya cApekSA 1. gamanaM hi svadezaparityAgapUrvakamaparadezaprAptiH, tathA ca jJAnasyAtmadezaM vihAya jJeyadezaprAptau niHsvabhAvatvamAtmano bhavet, syAcca jJeyasyAtmarUpatvaM evaJcAtmadharmatvaM kevalasya na syAt, Atmavirahe'pi bhAvAditi bhAvaH // Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ avadhimedAH / nyAyaprakAzasamalate nAsti tAdRzo rUpidravyaviSayakaH sAkSAtkAro'vadhirityarthaH / matijJAnAdau manaHparyavajJAne cAtivyAptivAraNAyendriyasaMyamanirapekSeti padam / saMyamapratyayAvadhivizeSe'vyAptivAraNAya niyamenetyuktaM, pudgalA rUpiNa iti zAbdabodhasya vAraNAya sAkSAtkAra ityuktam / yAdRzAvadhisaMyamAnantarameva jAtaH tAdRzAvadhessaMyamasApekSatvenAvyAptirato rUpisamavyApyaviSayatAzAlijJAnavRttijJAnatvavyApyajAtimattvaM lakSaNam / paramAvadhijJAnamAdAya sarvAdhiSu 5 lakSaNasamanvayaH kAryaH / rUpivyApakaviSayatAkatvaM tu na vAcyaM kevalajJAne'tivyApteH / jJAnatvamAdAya matyAdAvatiprasaGgonmUlanAya jJAnatvavyApyeti / viSayatApadena spaSTIyaviSayatA grAhyA tena pudgalA rUpiNa iti zAbdabodhe nAtiprasaGgaH, tasyAspaSTIyaviSayatAkatvAditi / / sa cAvadhirjaghanyato'GgulAsaMkhyeyabhAgAdArabhya pradezAntaravRddhyotkRSTato'loke'pi lokapramANAnyasaMkhyeyakhaNDAni kSetraviSayaH, kAlo'pi jaghanyata AvalikA'saMkhyeyabhAgAdArabhya 10 samayottarayA vRddhyotkRSTato'saMkhyeyotsarpiNyavasarpiNIlakSaNo viSaya iti kSetrakAlarUpaviSayabhedAdasaMkhyeyabhedaH / dravyabhAvalakSaNaviSayApekSayA cAnantA api bhedAstathApi saMkSepeNa tasya bhedamAha sa iti, avadhirityarthaH / bhavajanyaM vyAkhyAti bhavo janmeti / tasyAdhikAriNamAha yatheti / guNajanyaM vyAkhyAti guNa iti, tasyApyadhikAriNamAha yatheti / tathA ca teSu bhedeSu madhye kecana bhavapratyayAH kecana guNapratyayAH, nanu samyagdarzanAdiguNajanyasya 15 kSAyopazamikatvaM bhavasyaudayikatvena tajanyasyaudayikatvaM prAptaM, kSAyopazamikabhAve cAvadhijJAnamucyata iti virodha iti, maivam , mukhyatayA bhavajanyasyApi kSayopazamanimittakatvAt so'pi kSayopazamo nArakAmarabhave satyavazyaM bhavatIti teSAM bhavajanyatvamuktamiti // punaravadhInAM SoDhA'pi saGgrahassambhavatItyAha anugAmyananugAmihIyamAnavardhamAnapratipAtyapratipAtibhedAt SaDvi- 20 dho'vdhiH| avdhimtpurussshgmnsvbhaavo'nugaamii|| anugAmIti / spaSTam / anugAminaM lakSayati avadhimaditi, yassamutpanno dezAntaramabhivrajantaM svAminamanugacchati netrAdivatso'nugAmyavadhirityarthaH / IdRza evAvadhirnArakANAM devAnAzca bhavati / / 1. yatra yatrAvadhiviSayatA tat tatsarvaM rUpidravyaM tathA yadyapidravyaM tatra sarvatrAvadhiviSayateti samavyApyavyApakabhAvo vijJeyaH / 2. taijasabhASAdravyApAntarAlavaya'nantapradezikAyAdArabhya vicitravRddhayA sarvamUrtadravyANyutkRSTaviSayaparimANamavadheriti dravyato bhAvatazca prativastugatAsaMkhyeyaparyAyarUpaM viSayamAnaM. tasmAtsarvamapi pudgalAstikAyamavadhigrAhyAMzca tatparyAyAnAzrityAvadhiviSayo'nanto bhAvyaH / tathA ca jJeyabhedena zAnabhedAvyabhAvalakSaNaviSayApekSayA anantatvamavadherapIti bhAvaH // Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :320: tatvanyAyavibhAkare [prathamakiraNe ananugAminamAhautpatyavacchedakazarIrAvacchedenaiva viSayAvabhAsako'nanugAmI // utpattIti / zarIrapadamAzrayaparaM tathA ca kAyotsargasthAnAdipariNAmaviziSTayAzazarIrAvacchedenAvadhirutpannaH tatsthAnAdanyasthAnamupayAtasya tAdRzapariNAmAbhAvena tAdRza5 zarIrAbhAvAdavadhirapi nazyati tatraiva sthitasya varttate ca so'vadhirananugAmItyarthaH, ayaM pUrvazvAvadhirmanuSyatirazcAM bhavatIti bhAvyam / / hIyamAnamAcaSTe svotpattitaH krameNAlpaviSayo hIyamAnaH // svotpattita iti / SaDvidhahAniSvatra prathamAntimaparityAgena caturvidhA hAnirlAhyA, ava10 dhiviSayabhUtayoH kSetrakAlayoranantatvAsambhavenAnantabhAgahAneranantaguNahAnezvAsambhavAt / dravyApekSayA cAnantabhAgahAniranantaguNahAniriti dvividhaiva svAbhAvyAt / paryAyApekSayA tu SavidhApi hAnirbhavati / dravyakSetrakAlaparyAyANAM saMyoge ekasya hAnAvaparasyApi hAnina tu vRddhiH, tathA dravyAderbhAgena hAnau aparasyApi bhAgenaiva prAyo hAnina tu guNena tathA guNena hAnau aparasyApi guNenaiva hAnina tu bhAgena / evaM vRddhAvapi bhAvyam // 15 vardhamAnamAha - svotpattitaH krameNAdhikaviSayI vardhamAnaH // svotpattita iti / yAvatkSetraM prathamAvadhijJAninA dRSTaM tataH pratisamayamasaMkhyAtabhAgavRddhiM kazcitpazyati ko'pi saMkhyAtabhAgavRddhi anyastu saMkhyAtaguNavRddhimaparazvAsaMkhyAtaguNavRddhi mityevaM vRddhimAnavadhirityarthaH // 20 pratipAtinamAcaSTe ___utpattyanantaraM patanazIlaH pratipAtI // utpattIti / utpattyanantaraM kiyantamapi kAlaM sthitvA tato dhvaMsanasvabhAva ityarthaH / atrAyaM bhAvaH, avadhijJAnAvaraNakSayopazamajanyAvadhijJAnanirgamasthAnAni phaDakAnyucyante / tAni caikajIvasya saMkhyeyAnyasaMkhyeyAni ca bhavanti tatra caikaphaDakopayoge ca janturniyamA25 sarvatra sarvairapi phaDakairupayukto bhavatyekopayogatvAt jIvasyaikalocanopayoge dvitIyalocano Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manaHparyavaH ] nyAyaprakAza : 321: payogavat / etAni ca phaDakAni tridhA bhavanti, anugAmukAni ananugAmukAni mizrANIti / etAni ca punaH pratyekaM tridhA bhavanti pratipAtInyapratipAtIni mizrANi ca etAni ca manudhyatiryakSu yo'vadhistasminneva bhavanti na devanArakAvadhau // athApratipAtinamAha tadviparIto'pratipAtI / / tadviparIta iti / pratipAtiviparIta ityarthaH / tatra nairayikabhavanapativAnamantarajyotikavaimAnikA anugAmyapratipAyavadhaya eva tiryakpaJcendriyANAntu SaDapi // atha manaHparyavaM lakSayati saMyamavizuddhihetukaM manodravyaparyAyamAtrasAkSAtkAri jJAnaM mana:paryavaH / sa Rjumativipulamatibhedena dvividhaH // 10 saMyameti / manodravyaparyAyamAtrasAkSAtkArijJAnatvaM lakSaNam / saMyamavizuddhihetukamiti tu apramattatvarddhiprAptikSAntyAdimata evedamiti sUcanAya / mAtrapadaM avadhijJAme kevale vA'tivyAptivAraNAya / avadhihi manassAkSAtkAryapi skandhAntarasAkSAtkArIti na doSaH, evaM kevale'pi / na ca manastvapariNataskandhAlocitaM bAhyamapyarthaM manaHparyavajJAnaM sAkSAtkarotItyasambhava iti vAcyam , bAhyArthAnAM tathAvidhamanaHpariNAmAnyathAnupapattiliGgakAnumAne- 15 naiva grahaNAbhyupagamAt , manaHparyavasya dharmigrAhakapramANena manodravyamAtrAlambanatayaiva siddheH / ardhatRtIyadvIpasamudraparimANamAnuSakSetravRttimanodravyaviSayamidaM jJAnaM na tadvahirbhUtaprANimanAsyavagacchati / tathA saMjJijIvairmanodravyANi gRhItvA manastvena pariNamitAnAM dravyamanasAmanantAn paryAyAn viSayIkarotIdam / na tu bhAvamanasaH paryAyAn , amUrttatvAt chadmasthasya cAmUrttaviSayAyogAt / ata eva manaHparyAyamAtraviSayakasAkSAtkArijJAnatvamitya- 20 nuktvA manodravyetyuktam / manodravyANi vIkSya cintanazcAtItAnAgatapalyopamAsaMkhyeyabhAgaviSayam / paTutarakSayopazamaprabhavatvAdidaM yato vizeSameva gRhadutpadyate na sAmAnyamato jJAnarUpameva na tu darzanarUpam / atra manaHparyavajJAnI manazcintApravartakAni dravyANi jAnAti bAhyArthAzcAcakSurdarzanena pazyatItyataH kathaM na tasya darzanarUpatA, anyathA pazyatIti prayogAnupapattiH syAt yadi cAcakSurdarzanena pazyati tarhi matizrutavatparokSatvaM prAptaM, acakSu- 25 darzanasya tatraiva samAvezAt pratyakSArthaviSaye manaHparyavajJAne parokSArthaviSayasyAcakSurdarzanasya Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 322 : tattvanyAyavibhAkare [ prathamakiraNe kathaM pravRttiriti pUrvapakSaH, atra kecidvadanti samAdhAnam , manaHparyavajJAnI pazyatyavadhidarzanena, manaHparyavajJAnena jAnAtItyato na virodha iti tanna samyak , avadhimantareNApi matizrutamanaHparyavarUpajJAnatrayasyAgame pratipAditatvAt , kintu ekasyaiva manaHparyavajJAninaH pramAturmana:paryavajJAnAnantarameva mAnasamacakSurdarzanamutpadyata iti na jAnAti pazyatIti vyavahArayoranu5 papattiH, ata eva na parokSatvAdyApattiH, jJAnabhedAt / na caivaM manaHparyavajJAninaH pratyakSajJAnitvaM viruddhyate, parokSajJAnavattvAditi vAcyaM bhinnaviSayatvAt , na hyavadhijJAninazca. kSudarzanAcakSurdarzanAbhyAM pazyataH pratyakSajJAnitAyAM ko'pi virodha iti vibhAvanIyam // manaHparyavajJAnasamRddhimatAmapramattasaMyatAnAmutpadyamAnamidaM dvidhA samutpadyata ityAha sa iti manaHparyava ityarthaH / mananaM matisaMvedanamityarthaH, RjvI sAmAnyagrAhiNI matiH RjumatiH, 10 ghaTo'nena cintita ityAdisAmAnyAkArAdhyavasAyanibandhanabhUtA katipayaparyAyaviziSTa manodravyaparicchedarUpetyarthaH / vipulA vizeSagrAhiNI matighaMTo'nena cintitassa ca sauvarNaH pATaliputrako'dyatano mahAnapavarakasthitaH phalapihita ityAdyadhyavasAyahetubhUtA prabhUtaviziSTamanodravyaparicchedarUpetyarthaH // bhedayoranayorvizeSAntaramAha 15 AdyajJAnaM kadAcitpracyavate dvitIyantu na kadApItyanayovaiSamyam // Ayeti / kadAcidityuktatvAdAkevalaM kadAcinna pratipatatIti bhAvaH / dvitIyaM viti vipulamatiriti bhAvaH, na kadApIti Akevalamiti zeSaH, vaiSamyamiti svagato bheda ityarthaH / iti tapogacchanabhomaNi zrImadvijayAnandasUrIzvarapaTTadhara-zrImadvijayakamalasUrIzvaracaraNanalinavinyastabhaktibharaNa tatpadhareNa vijayalabdhisariNA vinirmitasya tattvanyAyavibhAkarasya svopajJAyAM nyAyaprakAzavyAkhyAyAM pAramArthikapratyakSa nirUpaNo nAma prathamaH kirnnH|| 1.naM cAvadherdarzanavanmanaHparyavasthApi darzanaM syAt tatastenAsau pazyatIti vyapadeza upapatsyata iti vAcyam caturvidhadarzanAdadhikasya darzanasyAgame'nuktatvAt / na ca cakSurdarzanAdicatuSTayAdhikyenAnuktamapi vibhaGgadarzanaM yathA'vadhidarzane'ntarbhUtaM tathA manaHparyavadarzanamapi avadhidarzanAntarbhUtaM sadavadhidarzanasaMjJitaM bhaviSyatIti vAcyam , tathApi zAstravirodhAt , matizrutamanaHparyayajJAnavato darzanadvayasyaiva matizrutAvadhimanaHparyayajJAnavatazca darzanatrayasyaiva zAstre proktatvAt , yadi manaHparyAyadarzanamapi syAttadA matizrutamanaHparyayajJAnI darzanadvayavAnna syAditi // Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... 10 sAMvyavahArikam ] nyAyaprakAzasamalate : 323 atha dvitIyaH kirnnH| evaM pratyakSabhede nirUpite parokSabhedAnnirUpayituM prathamataH parokSalakSaNaM prakAzayati vyavahitAtmadravyajanyaM jJAnaM parokSam // . . vyavahiteti / sAkSAdAtmanA na janyate yajjJAnamapi tu vyavadhAyakAnindriyAdInAzritya, tAdRzaM jJAnaM nimittApekSatvAd vyavahitAtmadravyajanyaM ataH parokSamityucyata ityarthaH / na ca 5 nimittApekSatvaM vyabhicAri, avadhinAntaraGgasya kSayopazamasya bahiraGgasya viSayAderapekSaNAt , evaM manaHparyayajJAnamapi nimittApekSaM, kevalajJAnamapi ghAtikarmakSayaM viSayaccApekSata eveti vAcyam , viziSTanimittApekSatvasyaiva vAcyatvAt , tacca viziSTaM nimittamindrayAnindriyAkhyaM zrute ca matipUrvakatvamapi, ato na vyabhicAraH // / atha sAMvyavahArikapratyakSalakSaNamAcaSTeindriyamanojanyo vizadAvabhAsasmAMvyavahArikapratyakSam // indriyeti / indriyeNa manasA tadubhayena vA janyo vizadAvabhAsa ityarthaH, tatrendriya. nimittako vizadAvabhAso manohInAnAmekadvitricaturindriyANAmasaMjJipaJcendriyANAJca / manojanyo vizadAvabhAso mAnasasukhAdijJAnam , tatra cakSurAdivyApArAbhAvAt / tadubhayajanyo vizadAvabhAsaH pazcendriyANAM ghaTAdirUpAdicAkSuSAdijJAnam / indriyajanyavizadAvabhAsatvasya 15 sukhAdimAnase'vyAptyA manaHpadam / manojanyavizadAvabhAsatvasyendriyamanojanyavizadAvabhAsatvasya vaikendriyAdInAM pratyakSe'sattvAdindriyajanyavizadAvabhAsatvamapi vivakSitaM, smRtipratyabhijJAdAvativyAptivAraNAya vizadAvabhAsatvamuktam / tadubhayajanyavizadAvabhAsatvantu lakSaNe na pravezanIyaM phalAbhAvAt , paJcendriyacAkSuSAdipratyakSasya mAnasasya cendriyamano'nyatarajanyatvAt , tathA cendriyamano'nyatarajanyavizadAvabhAsatvaM sAMvyavahArikapratyakSasya lakSaNam , 20 manaHpadamupalakSakamoghasya, oghassAmAnyamapravibhaktarUpam / oghajJAne nendriyAdi nimittaM, kevalaM matyAvaraNakSayopazamavizeSa eva kAraNam / vallyAdInAM nIvAdyabhisarpaNajJAnamoghajJAnam / sAMvyavahArike pratyakSe keSAzcidAlokaviSayendriyANyapekSAkAraNAni, sati prakAze viSaya indriye ca jJAnodayasya dRSTatvAttatrApyantaraGgApekSAkAraNamindriyANi, pAramArthikantu kAraNaM kSayopazamassarvajJAnasAdhAraNamiti / / .25 1. parairakSaM sambandhanaM janyajanakabhAvalakSaNamasyeti, parebhyaH pudgalamayatvena jIvApekSayA bhinnebhyo dravyendriyananobhyo'kSasya jIvasya yattatparokSamiti vA vyutpattyA indriyamanovyavadhAnena jIvasyArthaviSayasAkSAtkAra iti bhaavH|| Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 324.: taravanyAyavibhAkare [ dvitIyakiraNe nanu kintAvajjJAnasya vizadAvabhAsatvaM, nendriyArthasannikarSotpannatvaM cAkSuSajJAne' vyAptezcakSuSo'prApyakAritvenArthasannikarSAbhAvAt / nApi pratItyantarAvyavadhAnena pratibhAsamAnatvamIhAdiSu sandehAdyapekSiSvavyApteH / na cAnyAnyendriyavyApArAdevehAdInAmutpattana tatra saMzayAdInAmapekSeti vAcyamanubhavaparAhatatvAtsandehAdibhyo jAyamAnatvenaivehAdInAM 5 pratIyamAnatvAt / na cAvagrahahApAyadhAraNA ekasaMvedanarUpAstataH pratItyantarAvyavadhAnena pratibhAsamAnatvamakSatameveti vAcyaM syAdvAdibhirasmAbhisteSAmekatvasyevAnekatvasyApi svIkRtatvAdavyAptiH sthAsyatyevetyAzaGkAyAmAha anumAnAdibhyo vizeSaprakAzanAdvizadatvamasya // anumAnAdibhya iti / vizeSaprakAzanAditi, niyatavarNasaMsthAnArthIkArANAM pratibhAsa10 nAt , anumAne ca tadabhAvAditi bhAvaH / jJAne ca vizadAvabhAsatvaM prabalatarajJAnAvaraNavIryAntarAyakarmakSayopazamavizeSAdbhavati, na padArthadharmo vizadAvabhAsatvaM sarvadA tasya tathaivAvabhAsaprasaGgAdrUpAdivaditi // atha tadvibhajate tadvividhamaindriyaM mAnasazca / indriyajanyapraya'kSamaindriyam / manoja15 nyapratyakSaM mAnasam // taditi / sAMvyavahArikapratyakSamityarthaH / aindriyaM lakSayati indriyeti, indriyajanyatvasya pratyabhijJAnAdau pratyakSatvasya mAnasapratyakSe sattvAdubhayam / mAnasaM lakSayati mana iti, smRtyAdau manojanyatvasyaindriye pratyakSatvasya sattvAdubhayam / mano'tra dravyarUpaM grAhyamanya thaindriye'tivyAptistadavasthA syAt / avadhyAdiSu manaso hetutve'pi na tatra tadasAdhAraNamato 20 na tatrAtivyAptirasAdhAraNatayA manojanyatvasya vivakSaNAt , ata eva vA naindriye'tivyAptiriti / * nanu pratyakSalakSaNe'sminnindriyamanojanyatvamuktam / tatra kintAvadindriyaM parairmanaso'pIndriyatvena grahaNAdana tasya pArthakye kiM vA bIjamityAzaGkAyAmAha tatrendriyaM dravyabhAvabhedena dvividham / / 25 tatreti / sAMvyavahArikapratyakSalakSaNaghaTakIbhUtamindriyaM dravyatvabhAvatvarUpavibhAjakadharma dvayavadityarthaH / dravyaM pariNAmavizeSapariNatavarNAdicatuSTayavatpudgalAtmakam , bhAva Atmapari Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriyanirUpaNam ] nyAyaprakAzasamalaGkRte / : 325 : NativizeSaH, etena pRthivyaptejovAyvAkAzarUpatvaM vyudastam, tathAhi ghrANaM pArthivaM rUpA - diSu sannihiteSu gandhasyaivAbhivyaJjakatvAdgoghRtavadityanumAnaM pRthivIgandhAbhivyaJjakajale nai - kAntikam | rasanaM jalIyaM rUpAdiSu sannihiteSu rasasyaivAbhivyaJjakatvAnmukhazoSiNAM lAlAvadityanumAnaM lavaNe vyabhicaritam / cakSustaijasaM rUpAdiSu sannihiteSu rUpasyaivAbhivyaJjakatvAtpradIpavadityanumAnaM maNau vyabhicaritam rUpasyaiva prakAzakatvAt maNestaijasatvAnabhyupa - 5 gamAcca tathA candrakiraNAdau vyabhicArAcca / na ca tasya taijasatvAnna vyabhicAra iti vAcyam, uSNasparzazUnyatvena taijasatvAsambhavAt, candrakiraNaM na taijasaM zaityAjjalavadityanumAnena taijasatvAbhAvasiddheH / sparzanaM vAyavIyaM rUpAdiSu sannihiteSu sparzasyaivAbhivyaJjakatvAdaGgasaGgisalilazaityAbhivyaJjaka vyajanapavanavadityanumAnaM ghanasArAdAvanaikAntikam tasya hi jale zItasparzasyaivAbhivyaJjakatvAdvAyavIyatvAbhAvAcca / pRthivyAdInAmatyantabhinnajAtI - 10 yatvAsiddhayA tadArabdhatvAsiddhezva / zabdassvasamAnajAtIyavizeSaguNavatendriyeNa gRhyate sAmAnyavizeSavattve sati bAkendriyapratyakSatvAdrUpAdivadityanumAnazca zabdasyAkAzaguNatvAsiddhyA'siddhamiti na pArthivatvAdikamindriyANAmiti bhAvaH // dravyendriyaM vibhajate . nirvRttyupakaraNabhedena dravyendriyaM dvividham / nirvRttirAkAraH // nirvRttIti / nirvarttanaM nirvRttiH prativiziSTassaMsthAnavizeSastadevAha nirvRttirAkAra iti / upakriyate'nenetyupakaraNamubhayamapi pudgalapariNAmam, bhAvendriyasyopayogasya nimittaM bhavati // nirvRttIndriyaM vibhajate -- 15 nivRttIndriyamapi dvividhaM bAhyAbhyantarabhedAt / bAhyaM parpaTikAdi, 20 AntaraM kadambapuSpAdyAkAraH pudgalavizeSaH // nirvRttIti / AbhyantarabAhyabhedabhinnaM nirvRttIndriyaM nirmANanAmakarmavizeSeNa ca nirvarttitamupayogendriyasyAvadhAnapradAne dvArabhUtam / tatra bAhyAyA nirvRtterbahuvidhAkArata parpaTikAdirUpeNetyAzayenAha bAhyaM parpaTikAdIti / zrotrasyeyaM bAhyA nirvRttiH / netrAdInAM bhrUprabhRtayaH / AntarakharUpamAhAntaramiti, kadambeti, ayaM zrotrasyAntarnirvRttirUpa:, AdinA 25 dhAnyamasUrAkArazcakSuSaH, atimuktakakusumacandrakAkAro ghrANasya kSuraprAkAro rasanasya nAnAkAraH sparzanasya grAhyaH / zabdAdigrahaNopakAre nirvRttirvartate // Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 326 : 5 athopakaraNendriyamAcaSTe 15 tattvanyAyavibhAkare [ dvitIyakiraNe Antareti / AntarendriyaM zrotrAdyantarnirvRttiH kadambapuSpAdyAkArastadvRttiryo viSayagrahaNasAmarthyAtmaka zaktivizeSazzaktizaktimatorabhedAt so'pi dravyendriyamucyata iti bhAvaH / idamapIndriyaM bAhyAbhyantaranirvRttiniSThatvAd dvividhamiti tattvArthabhASyakRt / Agame tu na kApi tAdRzI vyavasthA dRzyate'taH kevalamAntarendriyaniSTha ityuktam / asya zaktirUpendriyasya dravyendriyatve yuktimAha pudgaleti / zaktizaktimatoH kathaJcidabhedAditi bhAvaH / asya 10 zaktivizeSasya, dravyatvaM dravyendriyatvamityarthaH / abheda evAnayorucyatAM kiM kathaJcidbhedenetyatrAha asyeti zaktivizeSasyetyarthaH, upaghAta iti vAtapittAdinA vinAza ityarthaH, nirvRttIndriyasattve'pIti, kadambapuSpAdyAkArAyA antarnirvRttessattve'pItyarthaH, nArthagraha iti, na jIvazabdAdiviSayaM gRhNAtItyarthaH, tathA cAsti kathaJcidbhinna AntarendriyaniSTa zaktivizeSa iti bhAvaH / / bhAvendriyaM vibhajate- AntarendriyaniSThassvasvArthagrahaNasAmarthyAtmakazaktivizeSa upakaraNendriyam / pudgalazaktirUpatvAdasya dravyatvam / asyopaghAte ca nirvRttIndriyatvespi nArthagrahaH || bhAvendriyamapi dvividham / labdhyupayogabhedAt / AtmaniSThendriyAvaraNakSayopazamarUpArthagrahaNazaktirlabdhiH // bhAveti / spaSTam / labdhIndriyasvarUpamAhA''tmaniSTheti / lAbho labdhiH prAptirityarthaH, AvaraNakSayopazamaprAptiriti bhAvaH / jJAnasya tadAvaraNasya cAtmaniSThatvena tatkSayopazamo'pi tanniSTha evetyata uktamAtmaniSTheti / indriyAvaraNakSayopazamAditi, gatijAtyAdinAmakarmodaya to 20 manuSyatvapacendriyatvAdiprAptau satyAmindriyaviSayeSveva zabdAdiSu yo'yaM vizeSopayogastadAvaraNakSayopazamAdityarthaH / kAraNe kAryopacArAttu mUle indriyAvaraNakSayopazametyuktam / kecitvantarAyakarmakSayopazamApekSiNIndriyaviSayopabhogajJAnazaktilabdhiriti vadanti tAdRzakSayopazamasyaivArthagrahaNazaktirUpatvamityA hendriyAvaraNakSayopazamarUpArthagrahaNazaktiriti / zeSamapi dravyendriyaM labdhaprAptAveva bhavati nAnyatheti // 1. kadambapuSpAdyAkRtermAMsagolakA kArAyAH zrotrAdyantarnivRtteryA zabdAderviSayaparicchetrI zaktistasyA vAtapittAdinopaghAte sati yathoktAntarnirvRttessadbhAve'pi na zabdAdiviSayaM gRhNAti jIva ityato jJAyate'styantarnirvRttizaktirUpamupakaraNendriyaM kathaJcidbhinnamiti tAtparyArthaH // Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriyanirUpaNam ] athopayoge ndriyamAcaSTe -- nyAyaprakAzasamalaGkR : 327 : arthagrahaNanimitta AtmavyApAra pariNAmavizeSa upayogaH // arthagrahaNeti / upayujyate vastuparicchedaM prati vyApAryate jIvo'nenetyupayogaH karaNe ghaJ / upayogo jJAnaM saMvedanaM pratyaya iti paryAyAH / sa dvividhassA kAro'nAkArazceti, sa cetane'cetane vA vastunyupayuJjAna AtmA yadA saparyAyameva vastu paricchinatti tadA sa 5 upayogassAkAra ucyate, sa ca kAlatachadmasthAnAmantarmuhUrttam, kevalinAmekasAmayikaH / so'yaM matizrutAdibhedenASTavidhaH, yastu vastunassAmAnyarUpatayA paricchedasso'nAkAropayogaH kAlaH pUrvavadeva, ayamapi cakSurdarzanAdirUpeNa caturvidhaH / etatsarvAnusyUtaM lakSaNamAha-arthagrahaNeti / AtmavyApAramAtrasyopayogatvAbhAvAdarthagrahaNanimitta iti, tAvanmAtrasya ca nirvRttyAdAvapi sattvAdvizeSyam / ayamupayogo yadA dravyendriyApekSo bhavati tadaivopayoge - 10 ndriyanAmabhAgbhavati nAnyathA, ata evAvadhyAdyupayogasya nendriyatvamavadhyAdInAmatIndriyatvAt / indriyANAM lAbhakramastu prathamamindriyAvaraNakSayopazamarUpA labdhistato bAhyAbhyantarabhedabhinnaM nirvRttezzaktirUpamupakaraNaM tadanantaracendriyArthopayoga iti // ayameva jJAnAtmopayogassvaparavyavasitau sAdhakatamatvAtpramANaM na sannikarSo navA dravyendriyamityAha -- ayameva pratyakSaM prati karaNam | samuditAnyetAni zabdAdyarthaM gRhNanti, indriyavyapadezabhAJji ca // 15 ," ayameveti / upayoga evetyarthaH evazabdena sannikarSAdInAM vyudAsaH, labdhyupayogAvAtmanaH phale janayitavye yogyatvAdryApriyamANatvAcca prasiddhau uktazca " bhAvendriyANi labdhyAtmopayogAtmAni jAnate / svArthasaMvidi yogyatvAdvyApRtatvAcca saMvida iti / 20 saMvidAtmA, seyaM labdhissvArthasaMvidi yogyatve'pi prakRtAnupayogitvAnna pramANavyapadezabhAk, pramitau sAdhakatamasyaivopayogitvAttAdRzazcopayoga eva pramANaM vyApAramantareNa svArthasaMvi dosnupapatteH, anyathA suSuptasyApi tatprasaGgassyAt / na ca tadAnIM sannikarSAbhAvAdeva na prasaGga iti vAcyam, sparzanAdIndriyairatimasRNatUlikAtAmbUlamAlatI mAMsalA modasundarageyazabdAdisannikarSasya tadAnImapi bhAvAt / nanu jijJAsAsahakRtasyaiva sannikarSAderhetutvama- 25 nyathA tavApi tadAnImupayogaH kathaM na syAt, na ca kSayopazamAbhAvAnnopayoga iti vAcyam, 1. sAkArAnAkAradvayAtmaka upayoga eveti bhAvaH, so'pi upasarjanIkRtataditarAkAraH svavibhAsakatvena pravarttamAnaH pramAkaraNaM na tu nirastetarAkAraH, tathAbhUtavastvabhAvena nirviSayatayA pramANatvAnupapatteriti tAtparyam // Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvanyAyavibhAkare : - 328 : [ dvitIyakiraNe tatraiva prayojakasya paryanuyogAt, jijJAsAmantareNAnyasyAsaMbhavAditi cenna jijJAsAyA jJAnAtiriktAyA asambhavAt, tasyA evopayogarUpatvAt, atiriktatve vA tasyAssannikarSe'kiJcitkarAyAssahakAritvAsambhavAt kiJcitkaratve ca tasyA eva kAraNatvamastu kimantargaDunA sannikarSeNa / na ca tadAnIM manasa indriyeNa sannikarSAbhAvAnna prasaGga iti vAcyaM manaso'5 NutvAsiddheH, dravyamanaso'zeSAtmapradezavyApinaH paugalikasyAye vyavasthApayiSyamANatvenendriyaissaMyogasiddheriti / tasmAdupayoga eva pratyakSaM prati karaNamiti bhAvaH / na ca jJAnasyaiva karaNatve phalatvaM kasyeti vAcyam, svArthasaMvitteH phalatvAt, na ca svArthavyavasitiH phalaM pramANazceti kathaM ? viruddhatvAnnahi svameva phalaM svameva pramANaM bhavitumarhatIti vAcyam, pramANaphalayoH kathaJcidbhedAbhedAdubhayopapatteH / evameva ' tato'rthagrahaNAkArA zaktirjJAnami10 hAtmanaH / karaNatve vinirdiSTA na viruddhA kathaJcane ' ti labdhIndriyasya karaNatvavAdinAM matamapi na samIcInam, tathA phale janayitavye upayogena vyavadhAnAtsAdhakatamatvAsiddheH / tasyA jJAnazakteH pratyakSatve zaktInAM parokSatvasAdhanamArhatAnAM viruddhaM syAt / parokSatve ca mImAMsakamatapravezApatteH, karaNajJAnasya parokSatAyAH phalajJAnasya ca pratyakSatAyA abhyupagamAt / asmAbhizcobhayoH karaNaphalayoH pratyakSatAbhyupagamAttathA ca na labdhIndriyaM karaNaM 15 pramANaM vA, upacAreNa tu sannikarSAdivatsApi pramANaM syAditi / / nanu zabdAdyarthagrahaNe caturvidhAnAmeteSAmindriyANAM militvA hetutvaM kiMvA dvitrayAdI - nAmityAzaGkAyAmAha samuditAnIti, nirvRttyAdInAmekatarAbhAve'pi jIvasya zabdAdiviSayasvarUpAvabodho na kadApi bhavati vikalakaraNatvAdato militAnAM hetutvaM, ata eva ca militAnAmindriyavyapadeza ityAhendriyeti / tathA ca yasya yAvanti dravyabhAvarUpANIndriyANi tasya 20 tAvatsu samuditeSvindriyavyapadezo na nyUneSviti bhAvaH / so'yamupayoga ekasyaikopayogakAlAvacchedenaika eva, nAnyaH arthAntaropayogakAle pUrvopayogabalasya vinAzAt, tathAnubhavAt, nahi cakSurdarzanakAle zrotrajJAnotpattiranubhUyate, na cAvRtatvAttadanutpattiriti vAcyam, svasamaye'pyanutpattiprasaGgAt / na cANunA manasA yadA yadindriyasaMyogastadA tajjJAnamiti krameNaiva jJAnotpattiriti vAcyam, sarvAGgINa sukhopalambhAdyupapattaye manovargaNApudgalAnAM zarIra25 vyApakatvakalpanAt, tasmAdyugapadane kapratyayAnutpattau svabhAva eva kAraNaM nAnyat, evaM sannihite'pi sAmAnyavizeSAtmake vastuni viSaye pradhAnIkRta sAmAnya upasarjanIkRtavizeSaH kevaladarzanopayoga etadviparItaH kevalajJAnopayogaH / atra kevalajJAnaM svasamAnAdhikaraNaM yatkevala 1. prayojakasyeti zeSaH tathA ca jijJAsAyA Avazyakatve tatsahakRtasannikarSasyaiva hetutvamiti tadeva pramANaM vyabhicArAbhAvAditi pUrvapakSAzayaH // Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upayoga: ] bhyAyaprakAzasamalate / darzanaM tatsamAnakAlInaM navA ?, kevalajJAnakSaNatvaM vA svasamAnAdhikaraNadarzanakSaNAvyavahitottaratvavyApyaM naveti saMzaye yugapadupayogadvayavAdino mallavAdiprabhRtaya AhuH, cakSuracakSuravadhijJAnAni cakSuracakSuravadhidarzanebhyaH pRthakkAlAni, chadmasthopayogAtmakakAlatvAt , zrutamanaHparyavajJAnavat , vAkyArthaviSayazrutajJAne manodravyavizeSAlambanamanaHparyAyajJAne cAdarzanasvabhAve matyavadhijAddarzanopayogAdbhinnakAlatvaM prasiddhameva, tathaitAnyapi, kevalino jJAnadarzanopayogI 5 tvekakAlInau yugapadAvi tasvabhAvatvAdyathA raveH prakAzatApau, kSINAvaraNe ca jine yathA matyAdijJAnasyAvagrahAdicatuSTayarUpajJAnasya vA'sambhavastathA vizleSato jJAnopayogakAlabhinnakAle darzanaM nAsti, kramopayogatvasya matitvAdicatuSTayavyApyatvAt sAmAnyavizeSobhayAlambanakramopayogatvasya cAvagrahAdyAtmakatvavyApyatvAt kevalayoH kramopayogatve vyApakayorapyApattiH syAttathA''game'pi yatkevalajJAnadarzanayoH sAdyaparyavasitatvamuktaM tadapi saGgacchate, 10 anyathA dvitIyasamaye jJAnAbhAvena tRtIyasamaye darzanAbhAvena ca tayoH paryavasAnenAparyava. sitatvaM vyAhataM syAditi / kramopayogavAdino jinabhadragaNikSamAzramaNapUjyapAdAzca prAhuH prajJApanAdau hi siddhassAkAropayoga eva siddhyatItyuktaM sAkArAnAkAropayogayoryugapadabhyupagame sAkAreti vizeSaNaM nirarthakaM syAt, evazva taratamopayogatA siddhasya sAkAro. payogo'nyasmin kAle'nyadA cAnAkAropayoga iti / at eva ca siddhAnte tatra tatra 15 siddhAnAM jJAnadarzanayoH pArthakyena kathanaM saGgacchate, anayoravizeSe tu kevalajJAnadarzanAvaraNadvayamapi na ghaTeta, na hyekasya dve AvaraNe yujyete, tathA sAkaropayogasyASTadhAtvamanAkArasya caturvidhatvaM jJAnasya paJcavidhatvaM darzanasya caturvidhatvaM vyAhanyeta, na ca " asarIrA jIvaghaNA uvauttA dasaNe ya nANe ya" ityatra yugapadeva kevalajJAnadarzanopayogazravaNAdhugapattau siddhyata iti vAcyam " nANammi daMsaNammi ya etto egayarayammi uvautto / 20 savvassa kevalissa jugavaM do natthi uvaogA" iti bhadrabAhusvAmibhiryugapadupayogasya niSiddhatvAt , na ca sarvasyaiva kevalino na dvAvupayogau, kintu kasyApi dvau syAtAM 1. atra kramikopayogavAdinAM niSedhapakSaH, vidhipakSastu yugapadupayogavAdinAm / aparavipratipattau vaiparItyaM bhAvyam // 2. kevalajJAnakSaNatve darzanakSaNAvyavahitottaratvavyApyatvasaMzayaH siddhatvApekSayA'nyathAprAthamikakevalajJAnakSaNe darzanakSaNAvyavahitottaratvasyAbhAvena vyApyatvamanupapannaM syAditi // 3. yatra kramopayogatvaM tatra matitvAdicatuSTayaM, yatra ca sAmAnya vizeSobhayAlambanakramopayogatvaM tatrAvagrahAdyAtmakatvamiti niyamaH, tathA ca kevalajJAnadarzanayoryadi kramopayogatvaM svIkriyate tarhi tadvyApakasya matitvAdicatuSTayasyAvagrahAdyAtmakatvasya cApattiH syAditi bhAvaH // 4. nana sarvameva siddhasya jJAnaM darzanaM vA sAkArameveti sUcayituM sAkAramiti svarUpavizeSaNamato na doSa ityAzaMkAyAmAhAta eveti, jJAnadarzanayorvizeSAdevetyarthaH // 42 Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 330 : ReanyAyavibhAkare [ dvitIyakiraNe kasyApi tvekaH, sa ca kevalI siddho vA bhavasthakevalI vA bhavet, bhavastha kevalino'dyApi sakarmakatvAdekadaika evopayogaH, siddha kevalinastu sakalakarmavimuktatvena yugapad dvAvapyupayogau bhavata iti bhadrabAhusvAmyabhiprAya iti vAcyam, siddhAdhikAre siddhasyaiva tairbupayogasya niSiddhatvAt / ' uvauttA daMsaNe ya nANe ya' iti vacanantu samudAyaviSayameva na tu kasya5 cidapi yugapadupayoga pratipAdanaparam / sAdyaparyavasitatvamapi tayorna bAdhakaM, yadbodhasvabhAvena sadAvasthitaM tasyopayogenApi sadA bhavitavyamiti niyamAbhAvAt, labdhyapekSayA tayo - raparyavasitatvokteH / kevalajJAnadarzana bhinnajJAnadarzanAnAM nijanijasthitikAlaM yAvadupayogA bhAve'pi sattvasyA darzanAt / upayogo hyeSAmAnta mauhUrttikaH, tasmAtsato'pyavazyamupayogena bhavitavyamiti na niyamo vyabhicArAt / na ca kramikopayuktatve kevalino darzano10 payogAbhAvakAle sarvadarzitvaM jJAnopayogAbhAvakAle cAsarvajJatvaM prApnoti na caitadiSTaM sarvadaiva kevalinaH sarvajJatva sarvadarzitvayoriSTatvAditi vAcyam, chadmasthasyApi jJAnadarzanayorekatarasmi payoge proktadoSasamUhasya jAgarUkatvAt / tathA ca nirAvaraNatve'pi kevalinassvabhAvAdeva yugapadupayogAbhAva iti / yadeva kevalajJAnaM tadeva kevaladarzanamiti vAdinassiddhasenadivAkarA vadanti - sAmAnyavizeSaparicchedAvaraNApagame kasya prathamataramutpAdo bhavet ? ekasyotpAdes 15 parasyApyutpAdApatteH, ekasAmagryA aparotpattipratibandhakatve vinigamanAviraheNAparasAmagryA apyeotpattau pratibandhakatvenobhayorapyabhAvaprasaGgAt " savvAu laddhIu sAgArovaugovautasse " ti vacanaprAmANyAtprathamaM kevalajJAnasya pazcAtkevaladarzanasyotpAda iti cenna labdhiyaugapadya evAsya vacanasya sAkSitvenopayogakramAkramayoraudAsInyAt / yaugapadyenApyuktavacanasya nirvAhe darzanasyAnantarotpatsyasiddhezca na ca jJAnopayogasAmAnye darzanopayogatvena 20 tuti nirvikalpaka samAdhirUpachadmasthakAlIna darzanAtprathamaM kevalajJAnotpattiH kevaladarzane kevalajJAnatvena vizeSahetutvAcca dvitIyakSaNe kevaladarzanotpattistatazca kramikasAmagrIdvayasapayA kramikopayogadvayadhArAnirvAha iti vAcyam, daMsaNapUvaM nANaM " ityAdinA tathA hetutvasya pramANAbhAvena nirasanIyatvAt utpannasya kevalajJAnasya kSAyikabhAvatvena nAzA - yogAcca / na ca muktisamaye AyikacAritranAzavannazyatIti vAcyam, tasya Ayakatve'pi 25 yogasthairyanimittakatvena nimittanAzanAzyatvAt kevalajJAnasya cAnaimittikatvAdutpattau jJaptau "L 1. anantA hi siddhAstatsamudAye ke'pi jJAne upayuktAH ke'pi ca darzana iti samudAyApekSaM yugapadupayoga pratipAdanaM na tu pratyekApekSayA pratyekasya yugapadubhayopayoganiSedhAditi bhAvaH / siddho hi bodhasvabhAvena sadAvasthitaH, atastena sopayogena bhavitavyamiti dvayoryugapadupayogasiddha iti sAyaparyavasitatvaM tayorityAzaMkAyAmAha sAdyaparyavasitatvamapIti // Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ indriyANi ] nyAyaprakAzasamalaGkRte : 331 : cAvaraNakSayAtiriktAnapekSaNAt, tathaiva hi tasya svatantrapramANatvavyavasthitiH / evaM ca jJAnaM vyaktatArUpaM darzanantvavyaktatArUpaM na ca kSINAvaraNe'rhati vyaktatAvyaktate yujyete tatassAmAnyavizeSajJeya saMsparyubhayaikasvabhAva evAyaM kevalipratyayaH, na ca grAhyadvitvAdvAhaka dvitvamiti sambhAvanApi yuktA, kevalajJAnasya grAhyAnantyenAnantatApatteH, viSayabhedakRto na jJAnabheda ityabhyupagame tu kA pratyAzA darzanapArthakye, AvaraNadvayakSayAdubhayaikasvabhAvasyaiva kAryasya sa - 5 mbhavAt, na caikasvabhAvapratyayasya zItoSNasparzavatparasparavibhinnasvabhAvadvayavirodha iti vAcyam, darzanasparzanazaktidvayAtmakai kadevadattavatsvabhAvadvayAtmakai kapratyayasya kevalinyavirodhAt jJAnatvadarzanatvAbhyAM jJAnadarzanayorbhedo na tu dharmibhedena, ata eva tadAvaraNabhede'pi syAdvAda eveti / / evamindriyasvarUpamupadarya samprati tatsaMkhyAmAha - tatrendriyANi cakSUrasanaghrANatvakzrotrarUpANi paJca // tatreti / atra rUparasagandhasparzazabde tilaukika vyavahAraprasiddhakramApekSayA rUpiNa: pudgalA iti sUtramanusRtya ca cakSurAdikramo'valambito'nAnupUrvIkramasyApi zAstre prasiddhatvAt // samprati cakSuSo lakSaNamAcaSTe - rUpagrAhakamindriyaM cakSuraprApyaprakAzakAri / rUpaM zvetaraktapItanIlakRSNarUpeNa paJcavidham // * 10 15 rUpagrAhakamiti / atra lakSyamindriyavyapadezabhAk nirvRttyupakaraNa labdhyupayogarUpami - ndriyam, anyatamApAye'pi rUpagrahaNAsambhavAt / rUpaviSayakajJAnasAdhanatve satIndriyatvaM cakSuSo lakSaNam | AtmAdivAraNAyendriyatvopAdAnam / rasanAdAvativyAptinivRttaye satyantam / atredambodhyam ekasyaiva vastuno'vasthAbhedena rUpAdisvarUpatvaM bhavati, tathAhi cakSuSA yadeva vilokitaM tadeva rasanayA rasyate, ghrANena ghrAyate sparzanena spRzyate tadeva 20 cAtikaThinI bhUtamabhyavahriyamANaM dhvanimAtanoti na tu kvacideze rUpaM kvacideze rasaH kvaciddeze gandhAdayaH / tasmAttadeva pudgaladravyaM cakSurviSayatAmApannaM zvetAdyAkAreNa viSayatayA pariNatimupAgacchadrUpamiti vyapadizyate, rasanagrahaNaviSayatAmitaM tiktAdipariNAmabhAg rasa iti vyapadezamanute, evamitarendriyaprAptAnAmapi bhAvyam, dRzyate hyeka eva puruSaH pitRsvasRbhrAtrAdyanekapuruSApekSayA tathAtathA vyapadezyatayA / tadevaM dravyamindriya- 25 nAnAtvAnnAnAsskArarUpAdibhedamApadyate, svanimittatastvekAkAraM dravyasvalakSaNaviziSTatvAt / tadidaJcakSuH prakarSeNAtmAGgulapramitasAtireka yojanalakSAvasthitaM prakAzanIyarUpaM gRhNAti, Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :332 : tattvanyAyavibhAkare [ dvitIyakiraNe jaghanyato'GgulasaMkhyeyabhAgapramitadezavarti rUpamiti / nanu cakSurviSayabhUtAna padArthAna spRSTvA jJAnaM janayatyaspRSTvA vetyAzaGkAyAmAhAprApyaprakAzakArIti / viSayadezaM svadeze vA viSayamaprApyAsaMzliSyaiva vastu prakAzayatItyarthaH / nanu sarvatrendriyatve tulye'pi nayanAtiriktAnAmindriyANAM prApyakAritvaM nayanasya manasazcAprApyakAritvamiti kuto vizeSa iti cenna, upaghAtA5 nugrahadarzanAdrasanAdInAM prApyakAritvaM, dRzyate hi trikaTukAdyAsvAdane, azucyAdipudgalAghrANe, karkazakambalAdisparzane, bheryAdizabdazravaNe teSAmupaghAtaH, kSIrazarkarAdyAsvAdane, karpUrapudgalAghANe, mRdutUlikAdisparzane, mRdumandazabdAdyAkarNane'nugrahaH / nayanasya nizitakarapatraprollasadbhallAdivIkSaNe'pi pATanAgrupaghAtAnavalokanAt candanAgarukarpUrAdyavalokane'pi zaityAdyanugrahAnanu bhavAt / manasazca vahnayAdicintane'pi dAhAdyupaghAtAdarzanAt , jalacandanAdicintAyAmapi pipA10 sopazamanAnagrahA'sambhavAcca na prApyakAritvama / na ca nayanasyAprApyakAritve'nagrahopaghAtA bhAvau vyabhicarataH, dRzyate hi ghanapaTalavinirmuktaM naidAghAryamANaM nirantaramavalokayatazcakSuSo vighAtaH, rAkAnizAkarakaranikurumba taraGgamAlAmaNDitaM jalaM haritaM tarumaNDalaM zAdvalaJca nirantaraM nibhAlayato'nugraha iti vAcyam , sarvathA viSayakRtAnugrahopaghAtAsambhavasyAnuktatvAt / kintvetAvadeva vadAmo yadA viSayaM viSayatayA cakSuravalambate tadA tatkRtAvanugrahopaghAtau tasya na bhavata ityaprApyakAri tat , zeSakAlanta prAptenopaghAtakenAnagrAhakeNa vopaghAto' nugrahazca bhaviSyati, dinakarasya vaMzavaH prasaraNazIlA yadA tatsaMmukhamavalokyate tadA te cakSurdezaM prAptAzcakSurupananti, svabhAvazItalAzzItakararazmayo'pi samprAptA eva cakSuranugRhNanti, taraGgamAlAsaGkalajalAvalokane ca jalabindusaMpRktapavanasaMsparzanAnugrahaH, harita tarumaNDalazAdvalavilokane ca tacchAyAsamparkeNa zItalabhUtavAyusaMsparzAdevAnugrahaH, anyadA 20 tu jalAdyavalokane'nugrahAbhimAna upaghAtAbhAvAdbhavati, nAnyathA / prApyakAritve tu samAne samparke yathA sUryamIkSamANasya sUryeNopaghAto bhavati tathA vaizvAnarajalazUlAdyavalokane dAhakledapATanAdayaH kasmAnna bhavanti, kiJca yadi cakSuH prApyakAri tadA svadezagatarajomalAJjana 1. viSayaparicchedamAtrakAle'nugrahopaghAtazUnyatA hetuH, pazcAttu ciramavalokayataH pratipattuH prAptena ravikiraNAdinA candramarIcinIlAdinA vA mUrtimatA nisargata eva kenApyupaghAtakenAnugrAhakeNa vA viSayeNopaghAtAnugrahau bhavetAmiti bhAvaH // 2. na ca nAyanarazmayo netrAnnirgalya viSayaM prApya sUryabimbarazmaya iva prakAzayanti, ravibimbarazmaya iva ca sUkSmatvAnna vahnayAdibhisteSAM dAhAdaya iti vAcyam , nAyanarazmigrAhakamAnAbhAvAt , tathAtve'pi teSAmabhyupagame'tiprasaGgAt , na ca vastuparicchedAnyathAnupapattireva tatra liGgamiti vAcyam, tAnantareNApi tatparicchedopapatteH nahi manaso razmayassanti, vastu ca paricchidyate naca tadapi prApyakAryeveti vAcyam , aprApyakAritvattya TIkAkRdbhirvakSyamANatvAt / hetvantareNApi tasyAprApyakAritvamAha yadi cakSuriti // Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cakSurindriyam ] nyAyaprakAzasamalaGkRte : 333 : zalAkAdikaM kuto na pazyati tasmAdaprApyakAryeva / nanu yadi cakSuraprApyakAri bhavettarhi dUravyavahitAnapyarthAn gRhNIyAt manovat na ca tathA, kintu anAvRtamadUrabhavamevArtha, tasmineva tasya sambandhasambhavAt , anyathA''varaNabhAvAdanupalabdhiranyathopalabdhiriti na syAt , nahi tadAvaraNamupaghAtakaraNasamartham , prApyakAritve tu mUrttadravyapratighAtAtsambhavatyAvaraNAdikam , maivam , dRSTAntasya sAdhyavikalatvAt , na khalu mano'pyazeSAn viSayAna gRhNAti 5 tasyApi sUkSmeSvAgamAdigamyeSvartheSu mohadarzanAt tasmAdyathA mano'prApyakAryapi svAvaraNakSayopazamApekSatvAnniyataviSayaM tathA cakSurapi svAvaraNakSayopazamApekSatvAdaprApyakAryapi yogyadezAvasthitaniyataviSayamiti na vyavahitopalambhaprasaGgo nApi dUradezasthitAnAmiti / dRSTazcaitadaprApyakAritve'pyayaskAntasya svabhAvavizeSAdeva yogyadezApekSaNam / anyathA sarvANyapyayAMsi jagadvartIni tena AkRSyeran na tu pratiniyatameva / na, cAyaskAnto'pi 10 prApyakArI, chAyANubhissamAkRSyamANavastusambandhAt chAyANUnAM sUkSmatvAdeva nopalambha iti vAcyam, tadbrAhakapramANAbhAvAt / na cApramANakaM pratipattuM zakyamatiprasaGgAt / na ca yadAkarSaNaM tatsaMsargapUrvakaM, yathA'yogolakasya sandaMzena AkarSaNazcAyaso'yaskAntena, tatra sAkSAdayaso'yaskAntena saMsargasya pratyakSabAdhitatve'pi sUkSmachAyANubhirnirvAhya iti vAcyam hetoranaikAntikatvAt , mantreNa hi vyabhicAraH, sa smaryamANo vivakSitaM saMsargAbhAve' 15 pyAkarSati / tathA chAyANubhirayAMsIva kASThAdInyapyAkRSyeran sambandhAvizeSAt / na cAsti tatra zaktipratiniyama iti vAcyam , aprAptAvapi tenaiva nirvAhe chAyANukalpanAyA vaiyarthyAt / na ca cakSuH prApyakAri vyavahitArthAnupalabdheriti pramANaM tatsAdhakamastIti vAcyam , vyabhicArAt, kAcAbhrapaTalasphaTikairantaritasyApyupalabdheriti na tasya prApyakAritvamiti // samprati cakSurviSayabhUtarUpaprakAramAha rUpamiti / paJcavidhamiti / etadvyatiriktahari- 20 tAdivarNAnAM paJcavidhavarNeSu vyAdInAM melanena jAyamAnatvAnnAdhikarUpazaGkA, ata eva te haritAdayassAnnipAtikA iti kathyante, ete dravyAtkathaJcidbhinnAH, kathazcittAdAtmyamevAnayossambandho viziSTabuddhiniyAmakaH, nIlo ghaTo nIlarUpavAn ghaTa iti pratIteH, natu samavAyaH, nIlo ghaTa ityatra nIlapadasya vinA'nupapatti lAkSaNikatvApatteH, samavAyasya pramANabAdhitatvAcca / tathAhi samavAyibhyassa bhinno'bhinno vA syAta , yadyabhinnastarhi na kazcana samavAyo'sti, samavAyibhiravyatiriktatvAttatsvarUpavat / yadi bhinnassa kathaM samavAyiSu varttate sAmastyenaikadezena vA, yadi sAmastyena, tarhi pratisamavAyi tasya paryAptatvena samavAyanAnAtvaprasaGgaH, yadyekadezena 1. prayogazca cakSurna viSayapariNAmavat aprApyakAritvAt manovaditi, aprApyakAritve satyapi, nAvizeSeNa sarvArtheSu manaHpravartata iti vyabhicAraM jJAnadarzanAvaraNAdeH pratibandhakatvacAha dRSTAntasyeti // .. Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 334: tattvanyAyavibhAkare [ dvitIyakiraNe tarhi niraMzatA'bhyupagamavyAghAtaH, ekAvayavAvacchedena vRtteH / kizcaikadezenApi samavAyasya kena sambandhena vRttitA, na samavAyenA'pasiddhAntAt / na svarUpeNa, tasya pratiyogyanuyogibhinnatvAbhAvena zUnyatvAt samavAyinorapi svarUpeNaiva vRttitAprasaGgAt , yadi svarUpa sambandhasya bhedastarhi tasyApi svarUpiSu vRttitAyAM sambandhAntaraprasaGgenAnavasthApAtAditi 5 yatkizcidetat // atha rasanendriyaM nirUpayatirasagrAhakamindriyaM rasanaM, praapykaari| rasazcAmlamadhuratiktakaSAyakaTubhedena pnycvidhH|| rasagrAhakamiti / rasyata AsvAdyate iti rasaH, tadviSayakajJAnasAdhanamindriyaM rasana10 mityarthaH, rasaviSayakamatijJAnasAdhanatve satIndriyatvantu lakSaNam , kRtyaM pUrvavadUhyam / neda mindriyaM cakSurvadaprApyakAri kintu jaghanyato'GgulAsaMkhyeyabhAgapramitapradezAdAgatamutkarSaNa navayojanAdAgataM vA svadezamAliGgitamAtmapradezairAtmIkRtaM rasaM gRhNAtItyAzayenAha prApyakArIti / svadeze viSayaM spRSTaM tato baddhaM prApya rasanendriyaM jJAnamutpAdayati, zrotrApekSayAs syApaTutvAt zabdApekSayA ca rasasya stokatvAt bAdaratvAcceti bhAvaH / rasaM vibhajate rasa15 zceti / agnidIpanakRdamlaH, pittAdiprazamano madhuraH, zleSmAdidoSahantA tiktaH, raktadoSA dyapaha" kaSAyaH, galAmayAdiprazamanaH kaTuH / tathA ca bhiSakzAstraM-" amlo'gnidIptikRtsnigdhazzophapittakaphApahaH / kledanaH pAcano rucyo mUDhavAtAnulomakaH // pittaM vAtaM viSaM hanti dhAtuvRddhikaro guruH / jIvanaH klezadvAlavRddhakSINaujasAM hitaH // zleSmANamaruciM pittaM tRSaM kuSThaM viSaM jvaram / hanyAttikto raso buddheH kartA mAtropasevitaH // raktadoSaM karpha pittaM 20 kaSAyo hanti sevitaH / rUkSazzIto guNagrAhI rocakazca svarUpataH // kaTurgalAmayaM zophaM hanti yuktyopasevitaH / dIpanaH pAcako rucyo bRMhaNo'tikaphApahaH" iti / lavaNastu madhurAdisaMsargajatvAnna pRthagukta iti // ghrANaM lakSayati gandhajJAnAsAdhAraNakAraNamindriyaM ghrANam, prApyakAri / gandho'pi 25 surabhidurabhibhedena dvividhaH / gandhajJAneti / gandhyata AghAyata iti gandhastadviSayakajJAne yadasAdhAraNaM kAraNamindriyaM tad ghrANamityarthaH / saMbhinnasrotolabdhivAraNAyAsAdhAraNeti, evaM sarvatredaM vAcyam / Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIndriyam ] nyAyaprakAza samalaGkRte : 335 : nahi sA gandhajJAnamAtre'sAdhAraNaM kAraNaM kintu ekAdhikaviSayakajJAna eveti / lakSaNaM kRtyaca pUrvavat / idamapi rasanavajjaghanyato'GgulA saMkhyeyabhAga pramitadezAdutkarSeNa nakkayojanAdAgataM svadezaM spRSTaM baddhazca gandhaM gRhNAtItyAzayenAha prApyakArIti / gandhaM vibhajate gandho' pIti / saumukhyakRtsurabhirvaimukhya kRhurabhiriti // sparzanaM lakSayati sparzagrAhakamindriyaM tvak, prApyaprakAzakAriNI / zItoSNasnigdharUkSamRdukarkazagurulaghurUpeNASTavidhassparzaH // sparzagrAhakamiti / lakSaNaM kRtyamUhyam / asyendriyasya nirvRtterna bAhyAbhyantarabhedo varttate / tvagindriyamapi rasanAdivattAvatpramANAdAgataM viSayaM prApya jJAnamutpAdayatItyAha prApyeti / sparzaM vibhajate zIteti / atha zrotraM lakSayati zabdagrAhakamindriyaM zrotram, prApyakAri / sacittAcittamizrabhedAtrividhazabdaH // - 5 1. nanu prANasya prApyakAritvaM na yujyate, svadezAdbhinnadezasthasyApi svaciSayasyaiva gRhNato'nubhavasiddhasvAt / karpUrakuMkumakusumAdInAM dUrasthAnAmapi gandhasyAnubhavAditi cenna, anyata Agatya gandhena prANendriyasya sparzanAt vAyunA hi preritassa kriya: pudgalamayo gandho ghrANendriyaM spRzati, anyathA ghrANendriyasya tatkRtAnugrahopaghAtau na syAtAm dRzyate ca karpUrAdigandhapraveze indriyAnugrahaH, azucyAdigandhapraveze pUtirogArzovyAdhirUpo ghrANasyopaghAta iti, evaM zrotre'pi bhAvyam // 10 zabdeti / vAgyogaprayatna nisRSTo'nantAnantaprAdezikapudgalaskandhaprativiziSTapariNAmaH pudgaladravyasaMghAtavizeSajanmA vA garjitA dizzabdo 'va seyastadviSayaka jJAnajanakamindriyaM zrotramityarthaH 15 lakSaNaM kRtyaM prAgvadUhyam / zabdadravyANi ghrANendriyAdiviSayabhUtebhyo dravyebhyassUkSmANi, bahUni tathA tatkSetrabhAvizabdayogyadravyavAsakAni ca tatassUkSmatvAdatiprabhUtatvAttadA'nyadravyavAsakatvAcca AtmapradezaisspRSTamAtrANyapi nirvRttIndriyamadhye pravizya jhaTityupakaraNendriyamabhivyaJjayanti / zrotrendriyazca ghrANendriyAdyapekSayA svaviSayaparicchede paTutaraM, tatasspRSTamAtrANyapi tAni zrotrendriyamupalabhante nAspRSTAni zrotrendriyasya prAptaviSayaparicchedasvabhAvatvAdityA - 20 zayenAha prApyakArIti, spRSTArthagrAhItyarthaH / jaghanyenAGgulA saMkhyeyabhAgAdAgataM prakarSeNa dvAdazayojanAdAgataM spRSTaM zabdaM gRhNAti, nAtaH parata AgataM tasya svabhAvato mandapariNAmatvAt, Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 336 : tasvanyAya vibhAkare [ dvitIyakiraNe zrotrendriyasyApi tathAvidhamadbhutataraM balaM na vidyate yena parato'pyAgatAn zabdAn zRNuyAditi bhAvaH / nanu zrotrasya prAptArthagrAhitvaM na yujyate, svadezAdbhinnadezasthasyApi zabdasya grahaNAnubhavAt, nahi kazcicchandaH zrotrendriye pravizannupalabhyate, navA zrotrendriyaM zabdadeze gacchat, samIkSyate, dUre eSa kasyApi zabdaH zrUyate iti janoktirapi zrUyate iti cenmaivam, zrotraM hi zabdaH 5 prApnoti na tu zabdaM zrotramabAhyakaraNatvAdAtmanaH / te ca zabdA gatyAdikriyAvantaH pudgalamayAH, vAyunohyamAnatvAt kriyAvanto dhUma itra, vizeSeNa dvArAnuvidhAnAttoyavat, parvatanitambAdiSu pratighAtAdvAyuvaditi, zrotramadhyAgataM zabdaM gRhNAti, upaghAtAnugrahopalabdheH, bheryAdimahAzabdapraveze hi zrotrasya bAdhiryarUpa upaghAto dRzyate, komalazabdapravezetvanugrahaH, zrotreNa sannikRSTasyApi zabdasya grahaNe tatra dUrAdivyavahArasya dUrAdidezAdAgatatvenopapadyamAnatvaM dRzyate 10 hi gandhasya prANendriyeNa sannikRSTasyApi grahaNe dUrAdidezAdAgatatvena dUre bakulaparimala ityAdivyavahAraH / avyavahitadezotpanne zabde dezazcAkSuSapratyakSeNa lakSyate vyavahitadezasa mudbhave ca tasmin dezapratipattirAnumAnikIti / atredambodhyaM sarvastokapradezAvagADhaM cakSurindriyam tataH zrotrendriyamavagAhanArthatayA saMkhyeyaguNaM atiprabhUteSu pradezeSu tasyAvagAhanabhAvAt / tato'pi ghrANendriyamavagAhanArthatayA saMkhyeyaguNamatiprabhUteSu pradezeSu tasyAvagAha15 nopapatteH / tato'pi rasanendriyaM saMkhyeyaguNaM tato'pi sparzanendriyamavagAhanArthatayA'saMkhyeyaguNam / evameva pradezAtayApi / sarvANIndriyANi ca varttamAnArthagrAhINIti // atha zabdabhedAnAha saciteti, jIvena mukhadvArA bhASamANo yazzabdassa sacittaH, parasparaM pASANadvayaparisphAlanaprabhavo'cittaH, Atmaprayatnato vAdyamAneSu vAditrAdiSu samunmiSan zabdo mizraH // atha mano lakSayati matizrutaviSayIbhUtArthajJAnasAdhanamanindriyaM manaH, aprApyaprakAza kAri // matIti / matezzrutasya vA viSayI bhUto'rthastadviSayaka jJAnasAdhanatve satyanindriyatvaM manaso lkssnnmityrthH| matizrutAnyatarajJAnasAdhanatve satyanindriyatvamiti yAvat / audArikAditvArthaparicchedakatvalakSaNadharmadvayopetamindriyaM bhavati, ISadUnamindriyamanindriyaM manastattvaM 25 tasyaudArikAditvadharmalakSaNadezaniSedhAt arthaparichedakatva lakSaNendriya sAdRzyAcca / arthAvagrahAt 20 1. nanu zabdaparamANava utpattidezAdArabhya sarvato jalataraGganyAyena prasaramabhigRhAnAH zrotrendriyadezaM prApnuvanti prAptAM tAn zrotrendriyaM gRhNAti nAprAptAniti yadyucyate tarhi zabde dUrAsannAdibhedapratItirna syAt prApto hi viSayaH paricchidyamAnassarvo'pi sannihita eva, pratIyate ca dUre zabdo'ntike zabda iti tatra dUrAsannAdibheda ityAzaGkAyAmAha zrotreNa sannikRSTasyApIti / Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manonirUpaNam / ] nyAyaprakAzasamalaGkRte : 337 : parato matijJAnameva zrutajJAnaM bhavati tacca na sarveSAmindriyANAmarthAvagrahAt parataH, kintu manovagrahAt parato matiH zrutIbhavatIti zrutasya manoviSayatvaM bodhyam / zabdAdiSvindriyavyApArAnantaraM mano vyApriyate trikAlaviSayazca / nanu me manomutra gatamityAdyanubhavena mano dehAnnirgatya jAti svapne vA jJeyena sambadhya jJAnamutpAdayatyata idaM kiM prApyakArItyatrAhAprApyaprakAzakArIti / jJeyena saha na saMzliSyati mano viSayakRtAnugrahopaghAtAbhAvAccakSurvaditi, 5 jJeyasaMparke'bhyupagamyamAne toyacandanAdicintanakAle zaityAnubhavanena sparzanavadanugRhyeta, viSazastrAdicintanasamaye ca tadvadevopahanyeta na caivaM, tasmAdaprApyakAri mana iti, tathA tasya bahirnissaraNamapi nopapadyate bhAvamanasazcintAjJAnapariNAmarUpatayA jIvAdavyatiriktatvena dehamAtraivyApitvAt | nahi ye dehamAtravyApinasteSAM bahirnissaraNaM yujyate tadgatarUpAdivat / dravyamanasazca ghaTAdivadacetanatvena gatvApi viSaya dezama kiJcitkAritvAt / na ca tasya svaya- 10 macetanatve'pi pradIpavat karaNatvAt viSayadezaM prApyA''tmano jJAnaM janayatIti vAcyam, dravyamanaso'ntaHkaraNatvAt, tathA ca prayogo yadantaHkaraNaM tena zarIrasthenaiva jIvo viSayaM gRhNAti yathA sparzanena, antaHkaraNaJca dravyaM mana iti, pradIpAdikantu bAhyakaraNamAtmana iti sAdhanavikalo dRSTAntaH / na ca mRtanaSTAdikaM vastu cintayato manasa upaghAto jJAyate, iSTasaMgamavibhavalAbhAdikaJca cintayato'nugraha iti vAcyam, asiddheH, manastvapariNatAniSTa- 15 pudgalanicayarUpaM dravyamano'niSTacintApravarttanena jIvasya dehadaurbalyAdyApattyA hRnniruddhavAyuvadupaghAtaM janayati, tadeva ca zubhapudgalapiNDarUpaM tasyAnukUlacintAjanakatvena harSAdyabhinirvRttyA bheSajavadanugrahaM vidhatte, ato jItrasyaivaitau anugrahopaghAtau dravyamanaH karoti, natu manyamAnamervAdikaM jJeyaM manasaH kimapyupakalpayatIti / na ca cintaiva kAryAdyupaghAtAdijanikA na dravyamana iti vAcyam, tasyA api dravyamanojanyatvAt anyathA cintAyA jJAna - 20 rUpatvenAmUrttatayA gaganAdivadupaghAtAdyahetutvApatteH / tasmAtprApyakArIdaM na bhavatIti bhAvaH // asyApi vibhAgaM darzayati idamapi dravyabhAvabhedena dvividham / manastvena pariNatamAtmapradezavyApi paugalikaM dravyamanaH / tadAvaraNakSayopazamajanyo'rthagrahaNonmukha AtmavyApAravizeSo bhAvamanaH // 1. tathA cAtra prayogaH bhAvamanaH jIvarUpaM na dehAdvahirnissarati dehamAtravyApitvAt ye dehamAtravRttayo na teSAM vahirnissaraNamupapadyate yathA tadgatarUpAdInAM dehamAtravyApi ca jIvarUpaM bhAvamana iti // 43 25 Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare [dvitIyakiraNe .... idamapIti, cakSurAdivanmano'pItyarthaH / dravyamanasaH svarUpamAha manastveneti, mana. nayogyairmanovargaNAbhyo gRhItairanantaiH pudgalainivRttamityarthaH / AtmapradezavyApIti, svasvakAyaparimitamityarthaH, na tvaNurUpaM yugapajjJAnAnAM yugapadupayogAbhAvAdevAnutpatteriti bhAvaH / AhaGkArikatvanityatvavAraNAyAha paudgalikamiti pudglsmuuhaatmkmityyH| bhAvamana Aha 5 tadAvaraNeti manojanyajJAnAvaraNetyarthaH / arthagrahaNonmukha iti, tattadarthaparicchedonmukha ityarthaH, AtmavyApAravizeSa iti, cittacetanAyogAdhyavasAnasvAntamanaskArAdizabdavAcya AtmanaH pariNAmavizeSa ityartha idamapi jJAnarUpaM bhAvamanassvadehaparimANameva / / evaM sAMvyavahArikapratyakSalakSaNaM savistaraM vicArya samprati tadvibhajate sAMvyavahArikaJcAvagrahehApAyadhAraNAbhedena caturvidham // 10 sAMvyavahArikazceti / tattadindriyanimittaM caturvidhaM yathA cakSuravagrahazcakSurIhA cakSurapAyazcakSurdhAraNA, rasanAvagraho rasanehA rasanApAyo rasanAdhAraNetyevaM sarvendriyamAdAya mano'pyAdAya cAturvidhyaM sAMvyavahArikapratyakSasya bhAvyam / / athAvagrahalakSaNamAkhyAti-- viSayendriyamano'bhisambandhajanyadarzanajanitaM sattAvAntarasAmAnya15 vadvastuviSayakaM jJAnamavagrahaH / yathA'yaM manuSya ityAdi // viSayendriyeti / dravyaparyAyasvarUpo'rtho viSayaH, indriyaM cakSurAdi manaH prasiddhaM, teSAmabhitaH pUrNatayA bhrAntAdyanimittakatvena yassambandho yogyasthAnAvasthitirUpastena janyaM yadarzanaM sanmAtraviSayakanirvizeSakabodhastena janitaM yatsattAvAntarasAmAnyava dvastuviSayakaM jJAnaM sattvavyApyamanuSyatvAdiprakArakedatvAdyavacchinnavizeSyakajJAnaM tada20 vagrahapadavAcyamityarthaH / nidarzanamAha yatheti / atrAvagraho yadyapi vyaJjanArthAva grahabhedena dvividhaH, tatrAntanirvRttIndriyANAM zabdAdiviSayaparicchedahetuzzaktivizeSa upakaraNendriyarUpaH, zabdAdirUpeNa pariNatadravyasamUhaH, upakaraNendriyapariNatazabdAdidravyayossambandhazca vyaJjakatvAdvyajyamAnatvAccopalakSaNena tritayamapi vyaJjanamucyate / vyaJja 1. indriyamanonimittakamatijJAnasya zrutanizritAzratanizritabhedabhinnasya bhedA ime, yadyapi zrutanidhitasyAvagrahAdayazcaturvidhAH, azrutanizritasyautpattikyAdayo bhedA bhavanti tathApi autpattikyAdiSvapyavagrahAdayo vidyanta eva / parantu zratanizritAvagrahAdayo vyavahArakAle zrutAnapekSayA pravartante pUrva zrutaparikArmatamatibhavet autpattikyAdiSu tvIhAdyabhilApaH zrutAnusaraNamantareNa bhavati tathAvidhakarmakSayopazamAditi bodhyam // Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Alocanam ] nyAyaprakAra :336 : nena sambadhenAvagrahaNaM vyajyamAnasya zabdAdirUpArthasyAvyaktarUpaH paricchedo vyaJjanAvagrahaH athavA vyaJjanAnAM zabdAdirUpatayA pariNatadravyANAmupakaraNendriyasamprAptAnAmavagraho' vyaktaparicchedo vyaJjanA'vagrahaH, vyaJjanenopakaraNendriyeNa svasambaddhasyArthasya zabdAderavagrahaNamavyaktaparicchedo vyaJjanAvagraha iti, ayazca sambandhAnantaraM prathamasamayAdArabhyArthAvagrahAtprAk suptamattamUJchitAdipuruSANAmiva zabdAdidravyasambandhamAtraviSayo'vyakto jJAna. 5 rUpo'ntarmuhUrtapramANaH / avyaktatvAdeva ca na saMvedyate saMvedanAbhAvAttasyAbhAvAGgIkAre tu dvitIyAdisamaye'pi tasyAbhAvaprasaktyA caramasamaye'rthAvagraho na syAdeva, arthAvagrahastu svarUpanAmajAtikriyAguNadravyakalpanArahitassAmAnyArthagrahaNarUpaH, tathA coktadRSTAnte'manuSyavyAvRttirUpavizeSapratibhAsane'pi naizcayikavyAvahArikarUpeNAvagrahasya dvaividhyAdatra vyAvahArikAvagraho nidarzitastaduttaramapIhAdInAM pravRtteH / anyathA teSAM pravRttirna syAdeveti bhaavH|| 10 naizcayikAvagrahaM vizeSamAtrAnavagAhitvena darzanAparaparyAyaM svarUpayatisattAmAtrAvagAhijJAnaM darzanamAlocanam / yathedaM kiJciditi // sattAmAtreti / mAtrapadena nAmajAtyAdivyudAso darzanasya nAmAntaramAhAlocanamiti / etasya dRSTAntamAha yatheti / itIti, etAdRzazabdaprayogAbhivyaGgayazzabdaprayogarahito jJAnavizeSa ityarthaH / anyathA zabdollekhitva AntauhUrtikatvApattyA'rthAvagrahasyaikasAmayikatva- 15 siddhAntavyAkopassyAditi bhAvaH / idazcodAharaNaM naizcayikAvyaktAvyAvRttavastusAmAnyagrAhi / tata Ihite sati manuSyo'yamiti nizcayAtmako'pAyo bhavati / tato'pi manuSyo'yaM pAzcAtyaH paurastyo veti saMzayottaraM pAzcAtyena bhavitavyamitIhodayAttadapekSayA manuSyo'yamiti jJAnasya vyAvahArikAvagrahatvaM, evameva yAvattAratamyenottarottaravizeSAkAGkSA samudeti tAvattattadapekSayA pUrvapUrvasya sAmAnyaviSayakatayA'vagraharUpatA, pUrvapUrvApekSayA cottarottara- 20 nizcayAnAM vizeSaviSayakatvenApAyarUpatA'vaseyeti // nanu viSayendriyamano'bhisambandhetyAdinA yadavagrahasya lakSaNamuktaM taccakSurmanasoprApyakAritvena tajjanyAvagrahe'vyAptaM sambandhAbhAvAdityAzaGkAyAmAha 1. yasya jJAnasyAnte tajjJeyavastUpAdAnAttata eva jJAnamupajAyate tajjJAnaM dRSTaM, yathA'rthAvagrahaparyante tajjJeyavastUpAdAnAt IhAsadbhAvAdAvagraho jJAnam , jJAyate ca vyaJjanAvagrahasya paryante tajjJeyavastUMpAdAnAttata evArthAvagrahajJAnaM tasmAdyaJjanAvagraho jJAnamiti, avyaktatvaJca tasyaikatejo'vayavaprakAzavat svasaMvedanenApyavyajyamAnatvAditi bhAvaH // Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :340: tattvanyAyavibhAkare [ dvitIyakiraNe __yogyataivAna viSayeNa cakSurmanasossambandhaH / sA cAnatidUrAsannavyavahitadezAdyavasthAnarUpA / itarendriyeSu sNshlessH|| yogyataiveti / atrAsmin lakSaNe viSayeNa rUpAdinA cakSurmanasossambandho yogyataiva ityanvayaH / evapadena saMzleSasya vyavacchedaH / tena tayorviSayeNa saMzleSalakSaNasambandhAbhAve' 5 pi na kSatiH, abhyupagantavyA parairapi yogyatA, itasthA sphaTikAntaritasyeva kaluSitajalAntaritasyApi bhAvasyopalambhaprasaGgasyAt jalena vidhvastaM locanateja iti na sAmpratam , svacchajalAntaritasyApyagrahaNaprasaGgAt / kA sA yogyatetyatrAha sA ceti, niruktapramANAdatidUravarttino'tyAsannasya kuDyAdivyavahitasya ca bhAvasyAgrahaNAdanatidUrAsannavyavahitadezAdyava sthAnarUpA yogyatetyarthaH / keSAzcidatizayajJAnabhRtAmasmadAdyagocaraviprakRSTasvaviSayasya sva. 10 cchasphaTikajalAdivyavahitasya ca cakSuSA paricchedAdIdRzI yogyatA na sArvatrikItyata AdipadamupAttaM tena tAdRzatadAvaraNakSayopazamavizeSa eva yogyateti bhAvaH / zrotrAdisthale tu tattadAvaraNakSayopazamaviziSTassaMzleSo'pItyAhetarendriyeSviti, anyathA spRSTatvabaddhatvAsaMbhavena tattadviSayagrahaNaM na syAdeveti bhAvaH / athehAM lakSayati15 avagRhItadharmiNyavagRhItasAmAnyAvAntaravizeSasya pryaalocnmiihaa| . iyazcAvagRhItasAmAnyadharmAvAntaradharmaviSayasaMzayAvAyate / yathA'yaM manuSyaH paurastyo vA pAzcAtyo veti saMzayAllakSaNavizeSeNa paurastyenAnena bhavitavyamiti // avagRhIteti / avagRhItadharmAvacchinnavizeSyatAnirUpitatAdRzadharmAvAntaradharmaniSThavila20 kSaNaprakAratAnirUpakajJAnatvamIhAyA lakSaNam / vilakSaNaprakAratA ca paurastyenAnena bhavitavyamityAkArakapratItisiddhA bodhyA, utprekSAtmakajJAnIyaprakArateti yAvat / avagrahAduttarakAlamapAyAtpUrvakAlaM sadbhUtArthavizeSopAdAnAbhimukhA asadbhUtArthavizeSaparityAgAbhimukhAH prAyaH paurastyadharmA dRzyante natu pAzcAtyAstato'nena paurastyena bhavitavyamityevaM jJAnaM, ata evAsyAyaM pAzcAtyo vA paurastyo veti sarvAtmanA suptamiva sthitAtsaMzayAdbhedaH, tasya vyati 1. utprekSA ca " araNyametatsavitA'stamAgato na cAdhunA saMbhavatIha mAnavaH / prAyastadetena khagAdibhAjA bhAvyaM mRDAnIpatitulyanAmnA // " ityAdirUpaM jJAnam // 2. upalakSaNamidaM saMzayasya vastvapratipattirUpatvenAjJAnAtmakatvAnmatibhedatvenehAyA vastuto jJAnasvabhAvatvAt , jJAnAjJAnayozca parasparaparihAreNa vRtternA jJAnarUpasaMzayasya jJAnAMzAtmakehArUpatvamiti bodhyam // Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apAyanirUpaNam ] nyAyaprakAzasamalaGkRte :341 : rekadharmanirAkaraNapravaNatve satyanvayadharmaghaTanapravRttirahitatvAt kintu saMzaya IhAyAM kAraNaM bhavati vyatirekadharmAnvayadharmopasthApakatayetyAzayenAheyazceti, IhA cetyarthaH / saMzayottarakAlaM vizeSopalipsAyAM pravartanarUpehA bhavati, tata IhA saMzayabhinneti bhAvaH / IhAyA dRSTAntamAha yatheti / naizcayikAvyaktavastumAtragrahaNAtmakArthAvagrahottaraM kimidaM vastu mayA gRhItaM zabdo'zabdo veti saMzayya zabdenAnena bhavitavyaM ityevaM bhavitavyatApratyayAbhimukhI 5 IhApi bhAvyA // apAyaM nirUpayati IhAviSayavizeSadharmavattAnirNayo'pAyaH / yathA'yaM pAzcAtya eveti / ayameva pratyakSapramANamucyate, natvavagrahehe tayoranirNayarUpatvAt // Iheti / IhAviSayIbhUtapAzcAtyatvAderdharmasya nirNayo yAthAtmyena nizcayaH pAzcAtya 10 evAyamiti so'pAya ityarthaH / dRSTAntamAha yatheti pAzcAtya eveti, eva zabdena paurastyatvAdidharmaniSedhaH, anyataravacane anyataraniSedhasya sAmarthyalabdhatvAt / yadA tu nAyaM paurastya iti karotyapAyaM tadApi sAmarthyAtpAzcAtya eveti labhyate tadIyavizeSaliGgAt / naizcayikApAyastu zabda evAyamityevaMrUpaH / nanu svasvaviSaye samyagarthanirNayAtmakatvAdavagrahehayorapAyAtsarvathAbhinnatvAbhAvAcca pramANAtmakatve'pi uttarottarApekSayA'vagrahasya sAmA- 15 nyamAtraviSayakatvena paryAlocanArUpatvAcehAyA heyopAdeyavastutiraskArasvIkArayosspaSTatayA sAmarthyavirahAttAdRzasya nizcayAtmakasyApAyasyaiva tAdRzaM pramANatvamityAzayenAhAyameveti apAya evetyarthaH / evazabdavyavacchedyamAha natviti, pramANamucyata ityanena sambandhaH, nAtra pramANasya sarvathA niSedho bhAvyaH / anyathA'pAyasyAvagrahAdiparyAyatvena tasyApi pramANatvamanupapannaM syAdata eva cAvagrahehayoH sAMvyavahArikapratyakSapramANabhedatvaM kintu 20 avagrahehe vyApArAMzI, jijJAsAnivRttyanantarakAlInApAyastu phalAMza ityasya heyahAnopAdeyopAdAnakSamatvAdityabhiprAyeNaivAsya pramANatvamuktamiti dhyeyam // aMsadbhUtArthavizeSavyatirekAvadhAraNameva nApAyaH, kvacittadanyavyatirekaparAmarzAt yathA neha ziraHkaNDUyanAdayaH puruSadharmA dRzyante'tassthANurevAyamiti, kacidanvayadharmasamanugamAt , yathA sthAgurevAyaM vallyutsarpaNapakSinilayanAdidharmANAmihAnvayAditi, kaciccobhAbhyAmapi, yathA puru- 25 1. tatra vidyamAnasthANvAdibhinnapuruSavRttiziraHkaNDUyanAdidharmavizeSANAM purovattini pratiSedhamAtramevApAyo na tu sadbhatArthavizeSAvadhAraNarUpo'pi, tasya dhAraNArUpatvAditi pUrvapakSasya bhAvaH // Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 342 : tattvanyAyavibhAkare [ dvitIya kiraNa dharmAH ziraH kaNDUyanAdayo na dRzyante, sthANudharmAzca vallyutsarpaNAdayo dRzyante' sthANurevAyamiti bhavato'pAyasya nizvayaikarUpeNa bhedAbhAvAt // atha dhAraNAM nirUpayati 5 smaraNotpattyanukUlospAyo dhAraNA / iyaJca saMkhyeyA saMkhyeyakAlavarttinI jJAnarUpA saMskArazabdavAcyA ca / avagrahAdayastvAntamauhUrttikAH // smaraNeti / smaraNamatItapadArthacintanarUpA smRtiH, tadutpattyanukUlastasyAH pariNAmikAraNaM saMskAravAsanAparaparyAyo jJAnAtmA apAya eva dhAraNetyarthaH / nahi saMskArAdayo 'jJAnarUpAH, jJAnAtmaka smRtijanakatvAnupapatteH, AtmadharmatvAsambhavAJca cetanadharmasyA cetana10 tvAbhAvAt / yadyapi dhAraNA'vicyutivAsanAsmRtibhedena trividhA, apAyanizcitArthaviSayakopayoga sAtatyamavicyutiH / apAyAnantaramarthopayogasyAvaraNabhUtakarmaNaH punaH prAptasya kAlAntare kSayopazamena yukto jIvo yadA punarapyarthopayogaM smRtirUpaM prApnoti sA ceyaM tadAvaraNakSayopazamarUpA'thavA tadvijJAnajananazaktirUpA vAsanA procyate, kAlAntare vAsanAvazAdindriyairupalabdhasya tairanupalabdhasya vA manasi yA smRtirAvirbhavati sa tRtIyabhedaH, evaM smRtihetoreva dhAraNAtvavarNanamanucitaM tathApyavicyutiraprAya evAntarbhUtA dIrghadIrgha15 tarAdirUpApAyasyaivAvicyutirUpatvAt tasyA api smRtihetutvAt smaraNotpattyanukUlatve satyapAyatvena dhAraNayaiva saMskAravat saGgRhItatvAdvA na doSaH / na hyavicyutyanAtmakAdapAyAtsmaraNaM bhavitumarhati, gacchattRRNasparzaprAyANAmapAyAnAM parizIlanavikalAnAM smRtijanakatvAdarzanAt / smRtirapi dhAraNaiva parantu tasyAH parokSapramANabhedatvAdiha na saGgRhItA / nanu avicyutismRtirUpau jJAnavizeSau gRhItagrAhitvAnna premANabhUtau vAsanA tu kimAtmikA, na 20 tAvatsmRtijJAnAvaraNakSayopazamastajjJAnajananazaktivizeSo vA sA, jJAnarUpatvAbhAvAjjJAnabhedAnAmeveha vicAryamANatvAt / saMkhyeyamasaMkhyeyaM vA kAlaM vAsanAyA iSTatvena tattadvastu 1. vyatirekAdanvayAdubhayasmAdvA bhUtArthavizeSAvadhAraNaM kurvato yo'dhyavasAyassa sarvo'pyapAyaH, natu sadbhUtArthavizeSAvadhAraNaM dhAraNA, tathA'bhyupagamyamAne AbhinibodhikajJAnasya paJcabhedatvApatteH, vyatirekasyApAyatvenAnvayasya dhAraNAtvenAvagrahehApAyadhAraNAyAzcaturvidhatvAt smRtezca paJcabhedatvAt avicyuterapAye vAsanAyAssmRtAvantargatatvAt / asmanmate tu na tathA vyatirekasyAnvayasyApi apAyatvena smRterdhAraNAntargatatvAditi // 2. apAyasya hi vastunizcayaH phalaM tacca prathamapravRttApAyenaiva niSpannamiti dvitIyAdyapAyasya niSphalatvaM niSpannaM phalaM prati punarniSpAdakatvAbhyupagame niSpannasyApi ghaTasya punarniSpAdanAya kulAlapravRttiH syAt smRtirapi pUrvottarakAlabhAvijJAnadvayagRhIta eva vastuni pravarttate iti sApi gRhItasyaiva grAhikA, pUrvottararUpakAlabhedena ca vastuno bhedAccaikatvAsiddhayA smRteH tasyApyagrAhakatvenAvicyutismRtyorna pramANatvamiti bhAvaH // Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ matAntaram ] nyAyaprakAzasamalaGkate : 343 : vikalparUpApi sA na saMbhavatyetAvantaM kAlaM tadvastu vikalpAyogAdityAzaMkAyAmAheyazceti vAsanAtmikA dhAraNA cetyarthaH / saMkhyeyavarSAyuSAM saMkhyeyakAlavartinI, asaMkhyeyavarSAyuSAmasaMkhyeyakAlavartinItyarthaH jJAnarUpeti, tathA caiSA vAsanA smRtivijJAnAvaraNakSayopazamarUpA smRtivijJAnajananazaktivizeSarUpA veSyate, sA yadyapi svayaM jJAnarUpA na bhavati tathApi pUrvapravRttAvicyutirUpajJAnakAryatvAduttarakAlabhAvismRtirUpajJAnakAraNatvAcco- 5 pacArato jJAnarUpatAbhyupagamyata iti bhAvaH / yaccoktamavicyutismaraNayorgRhItagrAhitvamiti tadapi spaSTaspaSTataraspaSTatamarUpavibhinnadharmakavAsanAjanakatvenAvicyuteH pUrvottaradarzanadvayAnadhigatavastvekatvagrAhitvAcca smRtervizeSagrAhitvena pramANatvamakSatameveti / atha prasaGgato'vagrahAdInAM kAlamAnamucyate'vagrahAdayastviti / AdinA IhApAyAvicyutismRtInAM grahaNamavagrahapadena vyAvahArikAvagrahasya grahaNam / vyaJjanAvagrahasya kAlo jaghanyata AvalikAyA 10 asaMkhyeyabhAgaH prakarSeNa saMkhyeyAvalikA AnapAnapRthaktvakAlamAnAH / naizcayikArthAvagrahasya samayo vAsanAyAstu saMkhyeyo'saMkhyeyo vA kAla iti mUla evoktaH // atra kecidvadanti sAMvyavahArikapratyakSabhedAtmakadhAraNA dRDhatamAvasthApanopayogAparaparyAyAvicyutyAtmakApAyarUpaiva, na cAsanArUpA, kSayopazamavizeSarUpAyAzzaktivizeSarUpAyA vA tasyA ajJAnarUpatvena dhAraNAtvAsambhavAt , nApi smRtirUpA, tathA sati tAdRzadhAraNAyA- 15 ssAMvyavahArikapratyakSaprabhedatvAsambhavAditi tanmataM kecinmukhena pratikSipati kecittu AtmazaktivizeSa eva saMskArazabdavAcyo'vyavahitasmRtihetuzca, na dhAraNA, kSAyopazamikopayogAnAM yugapadbhAvavirodhAt / paramparayA tasyAstaddhetutve na kiJciddaSaNamiti praahuH|| kecitciti / zrImadvAdidevasUripAdA ityarthaH / eSAmayambhAvo vivakSitavastuviSaya- 20 kopayogarUpadhAraNAyA yadi sAkSAtsmRtihetutvaM tadA smRtikAlaM yAvadanuvartanaM syAt na caitatsambhavati, chAdmasthikopayogAnAmAntamauhUrtikatvena tAvadanuvRttyasambhavAt / navA tAvatkAlAvasthAnamanubhUyate, adyAnubhUvasya paredyussmaraNIyasya ca ghaTAderAntarAlikAnekasuptamattAdyavasthAsu pratItyabhAvAt , svarUpato jJAnarUpassaMskAro dhAraNAbhidhAna ityapi na caturanam, tathA sati yasya padArthasya kAlAntare smRtistAvatkAlaM pratyakSa jJA- 25 1. prathamApAyenAnyakAlaviziSTaM dvitIyApAyenetarakAlaviziSTaM vastu gRhyata iti na gRhItagrAhitvaM, smRtyApi kAlabhedena bhinnasyApi sattvaprameyatvasaMsthAnAdibhirekatvena tadviziSTaM vastu gRhyata iti na gRhItagrAhitvaM tasyA itibhAvaH // Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 344: tattvanyAyavibhAkare [ dvitIyakiraNe nAtmikA sA dhAraNA'nuvartata iti prAptaM, tathA ca sati yAvadekapadArthasaMskArarUpaM pratyakSaM puruSe bhavettAvadaparapadArthasaMvedanameva nodIyAta , kSAyopazamikopayogAnAM yugapadbhAvavirodhAt tasmAdAtmazaktivizeSasyaiva sAkSAtsmRtihetutvaM na tUpayogarUpAyAH jJAnarUpAyA vA dhAraNAyAH / na ca smaraNajanane nAstyevA''tmanazzaktivizeSa iti vAcyam , 5 sarvatra zaktivilopaprasaGgAt / cirantanAtItaparyAyavizeSasyaiva kasyacitkAryotpattau sarvatra kAraNatvena kalpayituM zakyatvAt / pAramparyeNa tAdRzadhAraNAyA hetutvoktau tu nAsmAkaM virodha iti // avyavahitasmRtihetuzceti, smRti prati sAkSAtkAraNamityarthaH / na dhAraNeti, upayogarUpA jJAnarUpA vA dhAraNA na sAkSAddheturiti bhAvaH / paramparayA kAraNatvAGgIkAre sammatimAha paramparayeti // 10. nanu matijJAnasya pramANatvAdanirNayAtmakAvagrahehayoH kathaM yathArthanirNayAtmakapramANatvamityAzaGkAyAmAha eSAzca dravyArthikanayApekSayaikyaM,paryAyArthikanayApekSayA ca bhinnatvam / / eSAzceti / matijJAnaprabhedAnAmavagrahAdInAmityarthaH / dravyArthikanayApekSayeti, ekajIvadravyatAdAtmyenetyarthaH / paryAyArthikanayApekSayeti / apUrvApUrvasya vastuparyAyasya prakAzaka15 tvAdasaMkIrNasvabhAvatayAnubhUyamAnatvAtkramabhAvitvAceti bhAvaH, dRzyate hi kadAciddarzanamAtraM kadAciddarzanAvagrahau, kadAciddarzanAvagrahehAH, kadAciddarzanAvagrahahApAyAH, kadAcicca darzanAvagrahehApAyadhAraNAH proktakrameNaivotpadyamAnA iti, tasmAdasaMkIrNatayA'nubhUyamAnatvena bhede'pi ekajIvadravyatAdAtmyenAbhedAnna pramANatvavyAghAta iti bhAvaH // nanu kiM darzanAdInAmayamevotpattikramaH kiM vA prakArAntareNApItyAzaGkAyAmAha20 tathA cAyaM kramaH, indriyArthayoryogyatAkhye sambandhe sati sanmAnaM darzanAkhyaM prathamatassamunmIlati, idaM kizciditi / tataH kenacijAtyAdinA'vagraho'yaM manuSya iti tato'nirdhAritarUpeNa saMzayo'yaM paurastyo vA pAzcAtyo veti / tato niyatAkAreNa sambhAvanAtmikahA'nena pAzcA tyena bhavitavyamiti / anantaramIhitAkAreNa nirNayAtmako'pAyo'yaM 25 pAzcAtya eveti / tataH kAlAntarasmRtihetutvena dhAraNodetIti // 1. evaM vyajanArthAvagrahabhedana dvirUpo'pyavagraho'vagrahasAmAnyAdekarUpastathA'vicyutivAsanAsmRtibhedena trividhA'pi dhAraNA dhAraNAtvenai kavidheti na matijJAnabhedAdhikyazaGketyapi bodhyam // Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMvyavahArikam ] nyAyaprakAzasamalate tathA ceti / kathazcitteSAM bhede cetyarthaH, kramaH, utpattikramaH, tathaivAnubhavAt tathaiva tattadAvaraNakSayopazamabhAvAditi bhAvaH / indriyArthayo:-viSayaviSayiNoH, yogyatAkhyeyathAyogamanatidUrAsannavyavahitadezAdyavasthAnarUpe saMzleSarUpe vA sambandhe, sanmAnaM darzanAkhyaM niHzeSavizeSavaimukhyena nirAkAro bodhaH / tasyAmilApakaM zabdaprayogamAha idamiti, tata iti taduttarakAlamityarthaH, adRSTasyAvagrahaNAbhAvAditi bhAvaH / kenacijAtyAdineti, sattvavyApya- 5 manuSyatvAdijAtiviziSTatvAdinetyarthaH / avagraha iti, udetItyuttarasthenAnvayaH / vyAvahArikAvagraho'yaM, naizcayikApAyazca / tata iti, vinAvagrahaM sandehAbhAvAditi bhAvaH / anirdhAritarUpeNeti, kasyApi vizeSadharmasyAnupalambhena naanaadhrmprkaartyetyrthH| tata iti saMzayamantareNehAyA apravRtteriti bhAvaH / niyatAkAreNeti yatkiJcidvizeSadharmopalambhenetyarthaH / saMbhAvanAtmiketi spaSTIyaviSayatAyA abhAve'pi tadunmukhatvAdvilakSaNaprakAratAvatIti bhaavH| 10 anantaramiti, antareNehAmapAyApravRtteriti bhAvaH / na cAvagrahehayorna jJAnatvaM saMzayAdivatspaSTArthanirbhAsAbhAvAditi vAcyam , Atmadharmatve sati saMzayaviparyayAnadhyavasAyeSvanantarbhAveNa tatsiddheH / na ca nizcayAnyasya saMzayarUpatvenAjJAnatvamiti vAcyam , nizcayopAdAnakSaNasyApi sarvathA'jJAnavaprasaGgAt , na ceSTApattinizcayasyApyajJAnatApatteH / na cAvagrahasyAnirdezyasAmAnyamAtrAvagAhitvenAnadhyavasAyatvamiti vAcyam , tatra sAkSAdadhyavasA. 15 yatvAbhAve'pi tadyogyatAyAssattvAt , anyathA tatkAryeSvapAyAdiSvapi tadabhAvaprasaGgAt , . atimattamUJchitAdInAmeva jJAnasyAnadhyavasAyarUpatvAt , taduttaraM tatrApAyAdarzanena sadyogyatAyA abhAvAditi / IhitAkAreNa nirNayAtmaka iti, tadvRttidharmAnugamanatadavRttidharmavya. tirekAbhyAM taddharmavattAnizcayarUpastaditaradharmAbhAvavattAnizcayarUpo vetyarthaH / tata iti avetasyaiva dhAryamANatvAditi bhAvaH, dhAraNeti, avicyutirUpA vA tajjanyavAsanAsaMskArazabda- 20 vAcyA''tmazaktivizeSarUpA vetyarthaH / udetItIti / IdRzakrameNaivAvagrahAdaya utpadyante nokamavyatikramAbhyAM nyUnatvena vA, jJeyakSayopazamasyetthameva jJAnajananasvabhAvatvAt / kacida 1. prAthamikanaizcayikArthAvagrahApekSayAsyApAyatve'pi bhAvivizeSApekSayA sAmAnyasya grAhakatvAjhyAvahArikArthA vagraharUpatvena tadabhilApakazabdasattve - bAdhakAbhAvAdityAzayenAha tasyAbhilApakamiti // 2. naizcayikArthAvagraho nirupacarita ekasAmayikatvAtsAmAnyavastumAtragrAhakaH sAmayikAni hi jJAnAdIni vastUni paramayogina, evAvagacchantIti naizcayika ucyate, sAmayikatvAdeva cAsau na vizeSaviSayaH, vizeSajJAnasyAsaMkhyeyasAmayikatvAt, vizeSaviSayakatve tasyAbhyupagamyamAne ca nizcayarUpatvApattyA matimAtrasyApAyarUpatvaM syAt , nizcayasyApAyatvAdityabhiprAyeNa naizcayikApAyatvaM mUloktAvagrahasyoktam , chadmasthavyavahAribhistasya vyavahiyamANatvAt vyAvahAriko'rthAvagraha upacarita iti bhAvaH // Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 46 : tasvanyAyavibhAkare [ dvitIyakiraNe bhyaste'pAyamAtrasya dRDhavAsane viSaye smRtimAtrasya ca darzane'pi saukSmyAdutpalapatrazatavyatibheda ivAvagrahAdikramo nopalakSyata iti bhAvaH // tadevamindriyAMnindriyajabhedena sAMvyavahArikapratyakSaM nirUpya dvayorapyanayormatizrutabhedatvena dvaividhyAtprathamato matijJAnaM lakSayati indriyamano'nyatarajanyo'bhilApanirapekSassphuTAvabhAso matijJAnam // indriyeti / indriyamano'nyatarajanyatve sati abhilApanirapekSajJAnatvaM lakSaNam / atra sphuTAvabhAsatvapadaM sarvajJAnAnAM svAMze spaSTAvabhAsatvameveti sUcayituM, tenAsya parokSatvena kathaM svaprakAzatvamiti zaGkA nirastA / zrutajJAnavAraNAya vizeSyam, avadhyAdivAraNAya vizeSaNam, abhilApanirapekSatvaJca zrutAnanusAritvaM tatra zrutAnusAritvaJca dhAraNAtma 10 kapadapadArthasambandhapratisandhAnajanyatvaM tenehApAyadhAraNAtmakeSu matijJAnavizeSeSu padavi - yatAyAstve'pi nAvyAptiH, tatra padaviSayatAyAssavikalpaka sAmagrImAtraprayojyatvAt, na cehAdIni padapadArthapratisandhAnajanyajJAnAni, ghaTa ityAdyapAyottaramayaM ghaTanAmako ve saMzayAdarzanAt tattannAmno'pyapAyatvena grahaNAt padapadArthasambandhapratisandhAnAbhAvavato'pi puruSasyAbhyAsapAThavena tadudayAzca / saMketagrahakAla eva hi zrutAnusAritvamIhAdInAM na tu 15 vyavahArakAle / ata eva matitvasAmAnAdhikaraNyena zrutapUrvatvaniSedhaH "na maI suapuziyA " ityanenAbhihitaH / zrutajJAnaM prati dhAraNAtvena matijJAnasya hetutvena taddhAraNopayoge ' idaM padamasya vAcakaM, ayamarthaM etatpadavAcya ' iti padapadArtha sambandhagrahasyApi dhautryeNa tajjanitajJAnasyaiva zrutAnusAritvaM ata eva ca zrutatvAvacchedena matipUrvatvavidhiH ' mai su' ityanena kRtaH / vyavahArakAle jAyamAnAvagrahAdInAM zrutopayogAbhAvAdeva pada20 padArthasambandhavAsanAprabodhakAlInatve'pi zrutanizritamatijJAnatvam svasamAnAkArazrutajJAnAhitavAsanAprabodhasamAnakAlInatve sati zrutopayogAbhAva kAlInasyaivAva grahAdezzrutanizritatvAt / uktatrAsanAprabodhakAle matijJAnasAmagrIsattve'pi zrutopayoge zrutajJAnameva jAyate, zrutopayogasyottejakatvAt parairapi pratyakSajJAnasAmagryAH zAbdabovapratibandhakatve'pi zAbde - cchAyAM zAbdabodhasya svIkRtatvAt / niruktavAsanAprabodhAsamAnakAlInazca matijJAnamautpatti25 kyAdicaturbhedamazrutanizritaM bhavati / apUrvAbhayakumArAdivyaktivizeSabuddhau tvautpattikItvame 5 1. yatraikasminvastuni pratyakSajJAnasya sAmagrI zAndabodhasya ca sAmagrI varttate tatra pratyakSajJAnameva bhavati na zAbdabodhastatra pratyakSa sAmayyAH pratibandhakatvAtparantu zAbdecchA yadi syAttadA zAbdabodha eva bhavatIti zAbdabodhe secchA uttejikA, tathaiva prakRte'pIti bhAvaH // Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMtijJAnabhedAH ] nyAyaprakAzasamalaGkRte / vAzrayaNIyam , prAganupalabdhe'rthe zrutajJAnAhitavAsanAprabodhAbhAvena zrutanizritajJAnAsambhavAt / dhAraNAyAH zrutajJAnahetutva eva ca matizrutayorlabdhiyogapadye'pyupayogakramassaGgacchate prAgupalabdhArthasya copalambhe dhAraNAhitazrutajJAnAhitavAsanAprabodhAnvayAcchratanizritatvamAvazyakam , dhAraNAdirahitAnAmekendriyAdInAM tvAhArAdisaMjJAnyathAnupapattyA'ntarjalpAkAraM vivakSitArthavAcakaM zabdasaMspRSTArthajJAnarUpaM zrutajJAnaM kSayopazamamAtrajanitaM jAtyantarameveti saMkSepaH // 5 atha matijJAnasya yAvatprakArAn darzayati idazca pratyekendriyairmanasA cAvagrahAdikrameNa jAyamAnatvAccaturvizatividham / rasanAdIndriyaizcatubhireva caturvidhA vyaJjanAvagrahA bhavanti, na cakSurmanobhyAM, viSayendriyasaMzleSAbhAvAt / sparzanAdIndriyANAmupakaraNAtmakAnAM sparzAdyAkAreNa pariNatapudgalAnAJca yaH parasparaM saMzleSassA vya- 10 anetyucyate / so'yaM caturvidho vyaJjanAvagraha iti militvASTAviMzatividhaM matijJAnam / zrutajJAne tu nAvagrahAdayo bhavanti // idazceti, matijJAnazcetyarthaH / pratyekendriyaiH-pratyekaM cakSurasanaghrANatvazrotrendriyaiH, avagrahAdikrameNeti, cakSuravagrahazcakSurIhA cakSurapAyazcakSurdhAraNetyevaMkrameNetyarthaH / tatrAvagrahasya vyaJjanArthAvagraharUpeNa dvaividhyAtpUrvoktAvagrahasyArthAvagraharUpatvena vyaJjanAvagrahaM vakti rasanA. 15 dIti, AdinA ghrANatvakzrotrANAM grahaNam / caturbhirevetyatraivazabdadhyavacchedyamAha neti / tatra nibandhanamAha viSayeti / nizcayataH kAryotpattAvavikalakAraNasyaiva vyApyatvena jJAne upayoge. ndriyasyaivAvikalakAraNatvena vyaJjanAvagrahakAle'vyaktatayA tatsattvAttadA jJAnamavazyaM bhava. tyeveti vyaJjanAvagraho'yaM jJAnAtmA kAraNAMzo bodhyaH / vyaJjanAM svarUpayati sparzanAdI. ndriyANAmiti, AdinA zrotraghrANarasanAnAM grahaNam / nanu vyaJjanAvagrahaH prApyakAriNAme- 20 bendriyANAM na tvaprApyakAriNAM tatra kaH kAraNAMzaH, yadyarthAvagrahastarhi sa eva vyaJjanAvagrahasthale'pyastu iti cenna tatrApi prAgavagrahAllabdhIndriyasya grahaNonmukhapariNAmasyaiva kAraNAMzatayA'bhyupagamAt / nigamayati materbhedaM so'yamiti / aSTAviMzatividhamiti, upalakSaNametat , tena svasvapratipakSasahitairbahubahuvidhakSiprAnizritanizcitadhruvaiH pratyekaM bhinnAnAmeSAM SaTtriMzadadhikatrizatavidhatve'pi na kSatiH, atra sarvatra kSayopazamasyotkarSApakarSoM nimitte bhavata 25 iti / kiM zrutajJAne'pyavagrahAdibhedo'stItyatrAha zrutajJAne viti / turbhinnArthopakrame, matijJA. nAbhAve zrutajJAnAbhAvAdvizeSaviSaye tasminnavagrahAsambhavenehAdInAmapyasambhavAditi bhAvaH / / Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 348 : tava nyAyavibhAkare kintacchrutajJAnamityAha [ dvitIya kiraNe matijJAnApekSo vAcyavAcaka bhAvapuraskAreNa zabdasaMspRSTArthagrahaNavizeSaH zrutajJAnam / tadanukUlopayogo'pi zrutam // matijJAneti / matijJAnasApekSatve sati vAcyavAcakabhAvapUrvakazabdasaMspRSTArthagrahaNatvaM 5 zrutajJAnasya lakSaNam, IhAdInAM zabdasaMspRSTArtha grahaNarUpatvAdavagrahAtmaka matijJAnApekSatvAcca zrutatvavAraNAya vAcyavAcakabhAvapuraskAreNetyuktam / matijJAnApekSa iti padena dhAraNA prAhyA, zrutaM prati dhAraNAtvena hetutvAttathA ca nehAdAvativyAptiriti cettarhi smRtAvativyAptivAraNAya tat / ekendriyANAmapi dravyazrutAbhAve satyapi bhAvazrutamasti kSAyopazamikatvAt, na ca tarhi lakSaNamavyAptaM tatra vAcyavAcakabhAvapUrvakaM zabdasaMspRSTArthagrahaNarUpatvAbhAvAditi 10 vAcyam, viziSTazrutajJAnasyaiva lakSaNatvAt, matijJAnApekSavAcyavAcakabhAva pUrva kazabdasaMspRSTArthagrahaNavRttijJAnatvavyApyajAtimattvasya vA lakSaNArthatvAt tAdRzI jAtiH zrutajJAnatvaM tacca sarvasmin zrutajJAne varttata iti na kutrApyavyAptiH / nanu zrutopayogo matyupayogAnna pRthak, matyupayogenaiva tatkAryotpattau tatpArthakyakalpanAyA vyarthatvAdityAkAMkSAyAmAha tadanukUlopayogo'pIti, zrutajJAne'nukUlabhUta upayogo'pItyarthaH, zrutopayogoparame'pi matijJAno15 dayAnna matyupayogazrutopayogayoraikyamiti bhAvaH / atra yadyapi svAmikAraNakAlaviSayaparokSatvairmatizrutayorekatvaM tathApi lakSaNabhedAtkAryakAraNabhAvAdbhedavizeSAdindriyavibhAgAdvalketarabhedAdakSa retarabhedAnmUketarabhedAcca bhedo'vaseyaH, tathAhi--niruktarUpeNa lakSaNabhedAnmatizrutayorbhedaH / kAryakAraNabhAvAttayorbhedaH, matijJAnApekSaM hi zrutaM na matizzrutajJAnApekSiNI, upayogarUpayostayostathaiva paurvAparyAt, kAryakAraNayozca kathacidbhedAt labdhiMto matizrute 20 samakAle'pi bhavato'ta eva lakSaNe matyapekSa ityanuktvA matijJAnApekSa ityuktaH, labdhitastulyakAlayoH kAryakAraNabhAvAbhAvAt yadapi parazabdAkarNanAnmatijJAnamudeti tadapi dravyazrutanimittakameva na bhAvazrutanimittakamato na matijJAnasya zrutajJAnakAraNakatvam / zrutopayogAcyutasya matijJAnantu na zrutopayoganimittakaM kintu svakAraNaprabhavameva / anyathA kAraNanaiyatyAbhAvaprasaGgassyAt / tathA svasvAvAntarabhedAttayorbhedaH, matijJAnaM hi aSTAviMzatividhamuktaM, 25 zrutajJAnaM caturddazavidhamiti vakSyate, tayorabhede'vAntarabhedavailakSaNyaM na bhavedeveti tayorbhedaH, " 1. avagrahAdikaM vinA zrutajJAnAnudayena tatpUrvaM matijJAnarUpasya tasyAvazyambhAvAditi bhAvaH // 2. matijJAnasamAnakAle zrutajJAne'bhyupagamyamAne tadA zrutAjJAnaM jIvasya prasajyate, zrutajJAnotpattimantareNa tadajJAnAnivRtteH na ca jJAnAjJAnayossamAnakAlamavasthitiryogyayormatizrutayoH kvacidapyAgame'numanyata ityAzayenAha labdhita iti // Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhatizrutamedaH ] nyAyaprakAzasamalate indriyavibhAgAdapi tayorbhedaH, zrutaM hi zrotrendriyadvArakamavagrahAdyanAtmakaM jJAnaM, matijJAnaM ca sarvendriyadvArakam , yadyapi zeSendriyadvArA'kSaralAbho'pi zrutameveti sarvendriyaviSayatvaM zrutasya prAptaM tathApyakSaralAbhamAtrasya na zrutatvamIhAdInAmapi tathAtvApattarapi tu zrutAnusArisAbhilAparUpAkSaralAbhasyaiva, tasya ca zeSendriyadvArotpannatve'pi yogyatayA zrotrendriyopalabdhitvameva, abhilApasya sarvasyApi zrotrendriyagrahaNayogyatvAt / tathA ca zrotraviSayameva sarvaM zruta- 5 jJAnaM matijJAnantu tadviSayaM zeSendriyaviSayazceti / valkazumbodAharaNAttayorbhedastu-matipUrva hi bhAvazrutaM matizca valkasamA, bhAvazrutaM zumbasadRzaM, yathA valkAH zumbakAraNaM tathA matirapi bhAvazrutasya, yathA ca zumbaM valkAnAM kArya tathA bhAvazrutamapi mateH kArya, matyA vicintya vAcyavAcakabhAvena vastuni paropadezazrutagranthAnAM yojanAt / akSarAnakSarabhevAdapi tayorbhedaH akSaraM dvividhaM dravyAkSaraM bhAvAkSarazceti, pustakAdinyastAkArAdistAlvAdikAraNajanyazabdo 10 vA dravyAkSaram / antaHsphuradakArAdivarNajJAnaM bhAvAkSaraM, bhAvAkSarApekSayA matijJAnamabharavat yathehAdayaH, bhAvAkSarAbhAvAdevAvagraharUpaM matijJAnamanakSaram / dravyAkSaramAzritya tu matijJAnamanakSarameva, dravyamatitvenAprasiddhatvAt / zrutajJAnantu dravyabhAvabhedaM sAkSaramanakSaramapi. dravyazrutaM ucchvasitaniHzvasitAdirUpamanakSaraM pustakAdinyastAkSararUpaM zabdarUpaM ca, tadeva sAkSaram / bhAvazrutamapi zrutAnusAryakArAdivarNavijJAnAtmakatvAtsAkSaraM, pustakAdinyastAkArAdyakSararahi- 15 tatvAcchabdAbhAvAccAnakSaram / pustakAdinyastAkSarasya zabdasya ca dravyazrutAntargatatvena bhAvazrute'sattvAt / mUketarabhedAttu tadbhedaH-dravyazrutaM hi zrutajJAnasyAsAdhAraNaM kAraNaM tacca parapratibodhanasamarthamataizrutajJAnamapi tadbhaTakatvena parapratibodhakatvAnna mUkam , matijJAnasyedRzakAraNena kenApyaghaTakatvena parapratibodhanAsamarthatvAnmUkam / na ca karAdiceSTA matijanikAH parapratibodhanasamarthAH santIti matijJAnasya kathaM mUkatvamiti vAcyam , karAdiceSTAna matijJAnaM pratyasAdhA- 20 raNakAraNatvAbhAvAt karavaktrasaMyogAdiceSTAdarzanatastadviSayAvagrahAdivadbhoktumicchatyayamityAdizrutAnusArivikalpAtmakazrutajJAnasyApi jAyamAnatvAt / tattvataH karAdicevAnAM matijJAnaM prati kAraNatvAbhAvena tAsAM tatrAnantarbhAvAt / yadvA pustakAdinyastAcArAdigranthAkSaraM guruja. 1. atra zrotrendriyopalabdhireva zrutamityayogavyavacchedo'bhimataH, na tu zrotrendriyopalabdhizrutamevetyanyayogavyavacchedaH, kasyAzcicchoDendriyopalabdheravagrahAdimAtrarUpAyA matijJAnatvAdityAzayena zeSendriyadvArakamityanuktvA sarvendriyadvArakamityuktam // 2. tathA ca matijJAnamavagrahApekSayA'nakSaravat IhAdyapekSayA cAkSaravat / dravyAkSarApekSayA cAnakSaravadeva, nahi matijJAne pustakAdinyastAkArAdikaM zabdo vA vyaJjana,kSaraM vidyate tasya dravyazrutatvena prasiddhatvAditi bhAvaH // 3. atredaM bodhyaM mate vazrutasya cAkSarAnakSara kRto vizeSo nAsti, ubhayasya sAkSaratvAdanakSaratvAcca, parantu zrutamadhye dravyazrutasyApyantarbhAveNa dravyazrutamAzritya dradhyAkSaramasti matau tu tannAstIti bhedo vijJeya iti // . Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 350 : tattvanyAyavibhAkare: [ dvitIyakiraNa nodIritadezanAzabdarUpazca dravyazrutaM, mokSAsAdhAraNakAraNakSAyikajJAnadarzanacAritralakSaNavastukalApasya hetutvAt tadvAreNa zrutajJAnamapi paraprabodhakaM, karAdiceSTAyA matijJAnakAraNatve'pi na viziSTa para prabodhakatvamatastadvArA matijJAnamapi na tathA, evaM karAdiceSTAnAM matijJAna gas kathacitparaprabodhakatve'pi ca na tadvArA matijJAnaM paraprabodhakaM, dravyamatitvasya 5 kvApyaprasiddhatvena tAsAM tatrAnantargatatvAditi / vizeSastu vizeSAvazyakAdau draSTavyaH // atha zrutajJAnaM vibhajate-- taccAkSarAnakSara saMjJya saMjJisamyamidhyAtvasAdyanAdisaparyavasitAparya: vasitagamikAgamikAGgapraviSTAnaGgapraviSTazrutabhedena caturddazavidham // -- tazceti / zrutajJAnazcetyarthaH / atrAnaGgapraviSTapadaM yAvad dvandvastataH zrutena karmadhArayaH | 10 yadyapyete bhedA akSarazrutAnakSarazrutarUpabhedadvaya evAntarbhavanti, tathApyavyutpannamatInAM vizeSAvagama sampAdanAya tathoktirnahi bhedadvayopAdAnamAtrAdavyutpannamatayaH zeSabhedAnavagantuM samarthAH, ato vineyajanAnugrahAyetarabhedopanyAsa iti // tatrAkSarazrutAnakSarazrute lakSayati saMjJAvyaJjanalabdhyanyatamavacchrutamakSarazrutam / yathA krameNa lipivi15 zeSo bhASyamANAkArAdistvaGmano nimittakazzrutopayogaH / bhAvazrutaheturucchvAsAdiranakSarazrutam // saMjJeti / saMjJAvyaJjanalabdhibhedAdabharaM trividham / saMjJAvyaJjane upacArAcchrate / udAharaNamAha yathAkrameNeti / lipivizeSa iti, akArAdyakSarasya saMsthAnAkAraH, brAhmayAdilipibhedato'nekaprakAraH / bhASyamANAkArAdiriti, arthavyaJjakatvenoccAryamANAkArAdiva - 20 rNasamUha ityarthaH, tamasi varttamAnaghaTAdervyaJjakapradIpavadarthasya prakaTIkaraNAdakArAdirvyaJjanAkSaramiti bhAvaH, tacca yathArthaniyatamayathArtha niyatazceti dvibhedam, yathArthaniyataM yathA tapana ityAdyanvarthayukta zabdaH, ayathArthaniyataJca palaM nAznAti tathApi palAza ityAdizabdaH / ekArthAnekArthabhedena vA dvividham, yathA'lokasthaNDilAdizabdA ekArthAH jIva ityAdizabdA anekArthAH, prANyapi bhUto'pi jIvazabdArthaH / ekAkSarAnekAkSarabhedena vA dvividhaM tat zrIrityAdikamekAkSaraM latA mAletyAdikamanekAkSaramiti / tvaGmanonimittakazrutopayoga iti, tvaca upalakSakatvAdindriyamanonimittaM zrutapranthAnusArizrutajJAnopayoga ityarthaH upalakSakametat tadAvaraNakarmakSayopazamasya, tenaikendriyAdInAmapyavyaktAkSaralabdhissaMgRhItA, tadidaM 25 Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrutamedAH ] nyAyaprakAzasamalaise labdhyakSaraM manaSSaSThendriyanimittakatvAt SaDvidham / anakSarazrutamAha bhASazrutaheturiti / ucchAsAdiriti, AdinA niHzvAsaniSThIvanakAsanakSutAdInAM grahaNam, etAdRk :zubAnamevAnabharazrutaM bhAvazrutahetutvAt , bhavati ca tathAvidhocchvAsAdizravaNe zazako'yamityAdijJAnam viziSTAbhisandhipUrvakocchvAsAdibhizca viziSTapadArthajJAnam / zrutajJAnopayuktasyAtmanassarvAtmanaivopayogAtsarvo'pyucchasitAdiko vyApArazzrutameva / gamanAgamanacalanaspandAdiceSTA 5 api tAdRzasya zrutameva tathApi zAstralokaprasiddhyocchvasitAdikameva zrutaM zrUyamANatvAt na sAdRzyazceSTAH dRzyatvAditi // atha saMzyasaMjJizrute Aha. samanaskasya zrutaM saMjJizrutam / tadviparItamasaMjJizrutam // samanaskasyeti / saMjJA'tra dazavidhA na vivakSitA vyApakatvAt , kintu jJAnAvaraNakarma- 10 kSayopazamajanyamanojJAnasaMjJayaiva saMjJinazzobhanatvAdityatassamanaskasyetyuktam / sA saMjJA dIrghaH kAlikI vijJeyA yo yaH kazcinmanojJAnAvaraNakarmakSayopazamAnmanolabdhisampanno manoyogyAnanantAn skandhAnmanovargaNAbhyo gRhItvA manastvena pariNamayya manyate cintanIyaM vastu tAdRzo garbhajastiryaG manuSyo vA devoM nArako vA tatsambandhi yacchrataM tatsaMjJizrutamiti bhAvaH / asaMjJizrutamAhaitadviparItamiti, ekendriyAdInAM dIrghakAlikIsaMjJArahitAnAM zrutamityarthaH // 15 atha samyamithyAtvazrute AhasamyagdRSTInAM zrutaM samyakchutam / mithyAdRSTInAM zrutaM mithyaatvshrutm| samyagdRSTInAmiti, anantAnubandhikaSAyacatuSTayakSayAnantaraM mithyAtvamizrasamyaktvapuJjalakSaNe darzanamohanIye sarvathA kSINe kSAyikaM samyaktvaM bhavati, evaM catvAryanyAni bhavanti, tadetatsamyaktvapazcakaparigrahAtsamyak zrutaM bhavati, caturdazapUrvebhyaH prArabhya yAvatsampUrNadaza. 20 pUrvANi tAvanniyamena samyakzrutameva bhavati, etAvacchratasadbhAve ca samyagdRSTireka na mithyAdRSTiH, bhinnadazapUrvAdike sAmAyikazrutaparyante zrutasadbhAve tu ko'pi samyagdRSTiH kazcinmidhyAdRSTirapi bhavati, tathA ca samyaktvaparigrahAt zrutaM samyakzrutaM bhavatIti bhAvaH / mithyA 1. tathA samyagdRSTaye'hatpraNItaM mithyAdRSTipraNItaJca samyakzrutaM bhavati, yathAsvarUpamavagamAt, mithyAdRSTaye tvahatpraNItaM mithyA dRSTipraNItaJca mithyAsvarUpaM bhavati yathAsvarUpamanavagamAt / mithyAdRSTihi sarvamevaikAntasvarUpaM pratipadyate ghaTa evAyamityAdi vyavaharan ghaTaparyAyavyatirekeNa sato'pi sattvajJeyatvapadArthatvAdiparyAyAnapalapati ghaTaH sanneveti bruvan pararUpeNa nAstitvamanabhyupagacchan tatrAsatI pararUpatAmapyabhyupaiti, samyagdRSTistu na tathetyapi bodhyam // Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvamyAyavibhAkare [dvitIyakiraNe svazrutamAha mithyAdRSTInAmiti, mithyAtvodayAdviparyastA mithyAdRSTayaH, teSAM zrutaM mithyAtvazrutamiti bhAvaH / evameva mithyAtvodayAnmatyavadhI api matyajJAnavibhaGgajJAnarUpe bhavataH // sAdyanAdizrute prAha___AdimacchUtaM sAdizrutaM, idaM paryAyArthikanayApekSayA / AdizUnyaM 5 zrutamanAdizrutaM, idantu dravyArthikanayApekSayA // Adimaditi / yasyAdidRzyate tacchrataM sAdizrutamityarthaH, nanu jIvo hi nityaH, zrutaM ca tatparyAyaH paryAyaparyAyiNozca kathaJcidabhedAtkathaM zrutamAdimadityatrAha-idamiti, jIvasya nityatve'pi nArakAdibhavapariNatyapekSayA yathA sAdistathopayogAtmakaparyAyasya sAditvA kAryabhUtaM zrutamapi sAdIti bhAvaH / anAdizrutamAha-AdizUnyamiti, anAditve yukti10 mAhedantviti, yairjIvadravyaiH zrutAnyadhItAni yAnyadhIyante yAni cAdhyeSyante tAni tAvanna kadApi vyavacchidyante yena teSAmAdirbhavet nahi sarvathA'sat kvApyutpadyate sikatAsvapi tailAdyutpattiprasaGgAt tasmAcchratAdhAradravyANAM sarvadaiva sattvAttadavyatirekiNazrutasyApi sarvadA sattvena tadanAdimacchratamiti bhaavH|| atha saparyavasitAparyavasite Aha15 antavacchUtaM saparyavasitazrutam / anantavacchUtamaparyavasitazrutaM, ime api tathaiva // .. antavaditi / upayogasya saparyavasitatvAditi bhAvaH / aparyavasitamAha-ananteti / tadavyatirekijIvadravyasyAparyavasitatvena tattAdAtmyAcchratamapyaparyavasitamiti bhAvaH / sapa yavasitatvAparyavasitatve api paryAcArthikadravyArthikanayApekSayaivetyAheme apIti, evameva 20 dravyakSetrakAlabhAvAnAzrityApi sAditvAnAditvasaparyavasitatvAparyavasitatvAni bhAvyAni // gamikAgamikazrute bakti... prAyassadRzapAThAtmakaM zrutaM gamikazrutaM, tadviparItamagamikam // - prAya iti / AdimadhyAvasAneSu kiJcidvizeSato bhUyo bhUyaH tasyaiva sUtrasyoccAraNaM gamaH, gamA asya vidyanta iti gamikaM tacca tacchUtaJca gamika zrutamiti vyutpattiH / tacca / gamikaM prAyo dRssttivaadH| agamikamAha tadviparItamiti asadRzapAThAtmakamityarthaH, tazca prAya AcArAdikAlikazrutam // athAGgapraviSTAnaGgapraviSTe nirvakti Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAMvyavahArikam ] nyAyaprakAzasamalaGkRte / dvAdazAGgagataM zrutamaGgapraviSTaM, yathA AcArAGgAdi, tadbhinna sthavirakRtaM zrutamanaGgapraviSTazrutaM, yathA AvazyakAdi / / ___ dvAdazAGgeti / gaNadharakRtaM padatrayalakSaNatIrthakarAdezaniSpannaM dhruvazca yacchrataM tadaGgapraviSTamucyate, tacca dvAdazAGgIrUpamevetyAha-yatheti / anaGgapraviSTamAha tadbhinnamiti, yattu sthavirakRtaM mutkalArthAbhidhAnaM calaJca tadanaGgapraviSTamityarthaH / dRSTAntamAha yatheti, avazyakata 5 vyasAmAyikA dikriyAnuSThAnapratipAdakaM zrutamAvazyakaM, AdinA''vazyakavyatiriktaM kAlikamutkAlikaJca grAhyam / yadivasanizAprathamapazcimapauruSIdvaya eva paThyate tatkAlikaM, yatpunaH kAlavelAvarja paThyate tadutkAlikamiti // nanu lakSitayormatizrutajJAnayoH sAmAnyena bhede'vagate'pi tatra svAmisthitikAlaviSayANAM satpadAdidvArANAzcAnuktatvena nyUnatetyAkAMkSAyAmAha-- 10 matizrutayobahuvaktavyatve'pi vistarabhiyA nocyate // matizrutayoriti, bahuvaktavyatve'pIti, satpadaprarUpaNAdibhirgatyAdimArgaNAsthAneSu saMgamanIyatve'pItyarthaH, vistarabhiyeti, granthasyAsya saMkSepaviSayatvAttayossAkalyena vicAre kriyamANe uddezabhaGgasyAditi bhAvaH / avyutpannamatInAM zAstrapravezayogyatAsampAdanAya hyasya granthasyArambhaH, vizeSataH prapaJcitayossanosteSAM saukaryeNa grahAsambhavena tadyogyatA naivodIyA- 15 diti kizcideva svarUpaM tayonirUpitamiti tAtparyam / / ____ nanvevaM satyavasitaM tayonirUpaNamiti prAptaM tathA ca sati tadbhedavizeSANAM svayameva darzitAnAM smRtyAdInAmanirUpaNAnnyUnatvaM tathApi syAdityatrAha iti sAMvyavahArikapratyakSam / / itIti / nahi matizrutayonirUpaNasya pUrNatA kriyate yena nyUnatvaM syAt, kintu 20 kevalamavagrahAdivicAre matizrutayoH smRtatvena tatsvarUpajijJAsAyAmuditAyAM sAmAnyato lakSaNatadbhedA abhihitAH prasaGgasaGgatyA, tathA cAkAMkSAyAmupazamitAyAM pradhAnaviSaye lakSyasya gatatvenaitAvatA sAMvyavahArikapratyakSameva nirUpitaM smRtyAdInAmadhunaiva nirUpaNAvasaraH prAptastasmAnna nyUnateti bhAvaH // iti zrImadvijayAnandasUrIzvarapaTTadharazrImadvijayakamalasUrIzvaracaraNanalinavinyastabhakti bhareNa tatpaTTAlaMkAreNa vijayalabdhisUriNA vinirmitasya tattvanyAyavibhAkarasya svo.. pajJAyAM nyAyaprakAzavyAkhyAyAM sAMvyavahArikapratyakSaM nAma dvitIyaH kirnnH|| 45 Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvanyAyavibhAkare [sRtIyakiraNe atha tRtIyaH kiraNaH athAvasaraprAptAM matizrutakAryabhUtAM smRti pratyabhijJAdihetubhUtAM nirUpayati anubhavamAtrajanyaM jJAnaM smRtiH / yathA sa ghaTa ityAdi, atra prAyeNa tttollikhyte| anubhavo'tra prmaannruupH| AtmazaktirUpasaMskAro 5 dvAram / prbodhsshkaarii| pUrvAnubhUtaviSayiNIyam / arthAvisaMvAdakatvAcAsyAH prAmANyam / iti smRtinirUpaNam // anubhavamAtreti / atra dhAraNAtvena saGgahItA'vicyutissaMskAro vA'nubhavapadena grAhyaH, satra saMskArassAkSAtsmRti prati heturavicyutistu saMskAradvAreti vizeSaH, anubhavetarAjanyatve sati anubhavajanyatve sati jJAnatvaM lakSaNArthaH, AdyaM satyantaM pratyabhijJAnAdivyudAsAya dvitI10 yamavagrahAdivyudAsAya, anubhavadhvaMse'tivyAptivAraNAya jJAnatvamiti / atra nidarzanamAha yatheti, nanu sa ghaTa ityAkArapradarzanena smaraNamAtraM tattollekhazAlIti prAptaM, tathA ca sati ' yAvatA smarasi caitra ! kAzmIreSu vatsyAmastatra drAkSA bhokSyAmaha' ityAdismaraNAnAM tacchabdollekhAbhAvena smaraNarUpatA na syAdityAzaGkAyAmAhAtreti, prAyeNetyanena tadityulle khayogyatAvattvamapekSitamiti sUcyate, uktasthaleSu tadyogyatA'styaiva, 'teSu kAzmIreSu' ityapi 15 vaktuM zakyatvAditi bhAvaH / apramANabhUtAnubhavenApi smaraNasambhavAttadvayudAsAyAhAnubhavo'. treti, etallakSaNaghaTakIbhUtAnubhavaH pramANarUpo grAhyaH, anyathA'nubhavasAmAnyavivakSaNe bhramAtmakAnubhavajanyabhrAntasmaraNasyApi grahaNe smRtitvAvacchedena prAmANyabodhakenAtanavAkyena virodhassyAditi bhaavH| nanvavicyutessmaraNahetutve tasyAntauhUrtikatvena kAlAntarabhAvismRti prati hetutvaM kathaM syAdityatrAhA''tmazaktIti, na sAkSAttasyAH smRti prati hetutvamabhimataM yena 20 proktadoSassyAdapi tu saMskAradvAreti brUmaH, sa ca saMkhyeyAsaMkhyeyakAlavartIti na doSa iti bhAvaH / na cAtmazaktirUpasaMskArasya tAvatkAlamAnasya sarvadA sadbhAvena satataM smaraNaM syAdityatrAha prabodhassahakArIti / tathA codbaddha eva saMskAraH smRtijanako na kevalaH saMskAraH tasyodbodhakazvAvaraNakSayopazamasadRzadarzanAdisAmagrIti bhAvaH / nanu smaryamANa syArthasyAbhAvena nirAlambanA smRtiH syAdityAkAMkSAyAmAha pUrvAnubhUteti / pUrvamanubhUto yo 25 viSayastenaivAsyAH saviSayatvena na nirAlambanatvamiti bhAvaH / nanu smRtirna pramANamatIte'rthe utpadyamAnatvAt gRhItagrAhitvAt , arthAdanutpadyamAnatvAt , visaMvAdakatvAt , prayojanAprasAdhakatvAccetyAkAMkSAyAmAhArthAvisaMvAdakatvAcceti, cazabdaH pUrvoditasya pUrvAnubhUtaviSayiNIti hetugarbhavizeSaNasyApi saMgrAhakaH / tathA ca visaMvAdakatvaM smRterasiddhaM, svapratipanne dhRta Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyabhijJAnam ] nyAyaprakAzasamalaGkRte dravyAdyarthe'visaMvAdakatvAt yatra tu visaMvAdassa pratyakSAbhAsavatsmaraNAbhAsa eva / anubhUtArthena saviSayakatvAdevArthAdanutpadyamAnatvamapyasiddhaM svaviSayAnubhUtArthAdutpadyamAnatvAt , anubhavapramAtvapArataMtryAdasyA apramAtvamiti cedanumiterapi vyAptijJAnapramAtvapArataMtryeNApramAtvaprasaGgaH syAt / nApyatIte'rthe pravarttamAnatvAdapramANatvaM, atItArthasya hi kiM svakAle'sattvaM smRtikAle vA, nAdyaH tasya vidyamAnatvAt , na dvitIyaH tasyAprAmANyAsAdhakatvAt yogipra- 5 tyakSakAle viSayAbhAve'pi pravarttamAnasya tasya pramANatvAt / nApi gRhItagrAhitvAdapramANaM, anumAnenAdhigate vahnau taduttarakAlabhAvinaH pratyakSasyApramANatAprasaGgAt , vartamAnakAlAvacchedenAdhigatasyArthasyAtItakAlAvacchedenAdhigateragRhItagrAhitvAcca / na ca vartamAnakAlAvacchinnatvaviziSTe'tItakAlAvacchinnatvasya sa ghaTo'stItyAdau bhAnAdatItakAlavartitvarUpAyAM vA tattAyAmetatkAlInapadArthavRttitvasya vA bhAnenApramANatvamiti vAcyam , vizeSaNe sarvatra vize- 10 SyakAlabhAnaniyamasyAnabhyupagamAt vartamAnakAlInatvaviziSTe cAtItakAlInatvabhAnAnabhyupagamAJca kintu vartamAnakAlInatvAtItakAlInatvayossvAtaMtryeNaiva bhaanaabhyupgmaat| pratyabhijJAnAdipravRttinihitadhanAdiprAptilakSaNaprayojanasAdhakatvena prayojanAprasAdhakatvamaprasiddhameveti bhAvaH / / . atha matismRtihetukAM pratyabhijJAM lakSayati-- anubhavasmaraNobhayamAtrajanyaM jJAnaM pratyabhijJAnam / idaM tattedanto- 15 llekhanayogyamekatvasAdRzyavailakSaNyapratiyogitvAdiviSayakaM saGkalanajJAnAparapoyamatItavartamAnobhayakAlAvacchinnavastuviSayakazca // anubhaveti / anubhavasmaraNobhayamAtrajanyatve sati jJAnatvaM lakSaNam , anubhavamAtrajanyatve sati jJAnatvasya smRtau, smRtijanyatve sati jJAnatvasyAnumityAdau anubhavasmaraNobhayajanyatvasyApi tatraiva sattvena vyabhicArAttattatpadAni vAcyAni / nanu jJAnamidaM pratyakSa- 20 smaraNAbhyAM bhinnaM bhavituM nArhati tadevedamiti hi pratyabhijJAnaM, tatra taditi smaraNamidamiti pratyakSamato nAnyaH kazcidasya viSayo'to nedaM pramANAntaramiti cenna, tAbhyAmasya vailakSaNyAt , asti patra vilakSaNo viSayo yasya grahaNaM smaraNapratyakSAbhyAmazakyaM pUrvAparAkAraikadhurINaM dravyaM pratyabhijJAnasya viSayaH, na ca tatsmaraNasya viSayaH, anubhUtArthaviSaya 1.sambandhasmaraNAdeAptipratyabhijJAdiphalopayoge prAmANyameva, phalIbhUtasmRterapi viSayabAdhAbhAvAdeva yAthArthya durnivAraM, tasyAH pramAtvasyAnubhavapramAtvapArataMtrye'pi vyAptijJAnapramAtvaparataMtrAnumitipramAtvavadavirodhAt // 2. kiJca pratyayAnAM prAmANyanibandhanaM na kevalaM viSayAtireka eva, saMdigdhasya sandehApakaraNasyApi nibandhana-. tvAt / tathAhi ghaTAdayaH kadAcidupalakSitAkArA: anyadA'nupalakSyamANAH sadasattayA sandehaviSayatAmApadyante / pratyabhijJA ca teSAM sandehaviSayatAmapAkurvANA pramANatAmaznata eveti / / Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare [ tRtIyakiraNe tvAttasya, nApi pratyakSasya, vartamAnArthamAtravRttitvAt , asya darzanasmaraNottarakAlabhAvitvena jJAnAntaratvenAnubhavAcca, na hyanubhUyamAnasyApalApo yukto'tiprasaGgAdityAzayena pratyabhijJAyA viSayamupanibadhnAtIdamiti, pratyabhijJAnamityarthaH, tattedantollekhanayogyamiti, prAyasmRtAvivAtrApi tattedantayorullekhanaM bhavatIti bhAvaH, nanu tattA'spaSTatA, idantA spaSTatA, tathA ca 5 spaSTAspaSTAkArabhedAnnaikaM pratyabhijJAnasvarUpamasti, viruddhadharmAdhyAse'pyabhede pratyakSAnumAnayorapyaikyaM syAditi cenna, citrajJAnavadAkArabhede'pi tasyaikajJAnatvenAnubhavAt tarhi vilakSa. NaviSayAbhAvAnnedamastItyatrAhaikatvasAdRzyavailakSaNyapratiyogitvAdiviSayakamiti, kvacidekatvaM kvacitsAdRzyaM kvacidvailakSaNyaM kvacicca pratiyogitvamasya viSaya iti bhAvaH / nanu sa evAyamityAdipratyabhijJAnaM smRtipratyakSAtmakajJAnadvayameva, parantu tayorbhedasyAgrahAdeka10 rUpatayA bhAsata ityAzaGkAyAmAha saMkalanajJAnAparaparyAyamatItavartamAnobhayakAlAvacchinna vastuviSayakaJceti / saGkalanaM nAma vivakSitadharmayuktatvena vastunaH pratyavamarzanam , pratyakSasmaraNottarakAlamanubhUyamAnatvena na tat jJAnadvayamapi tu saGkalanAtmakaM jJAnAntarameva, anyathA viziSTajJAnamAtrocchedaH prasajyeta, sarvasyApi viziSTajJAnasya vizeSaNajJAnavizeSyajJAnobhaya pUrvakatvenAvazyaniyatatadubhayenaivopapattau viziSTajJAne svIkriyamANe gauravAt / tathA pratyakSaM 15 vartamAnamAtrakAlAvacchinnavastuviSayaM, smaraNazcAtItamAtrakAlAvacchinnavastuviSaya, pratyabhijJA nantu tadagrAhyavartamAnakAlAtItakAlobhayAvacchinnavastuviSayakamiti na jJAnadvayAtmakaM pratyabhijJAnamiti bhAvaH / na cendriyaviSayasambandhe sati pratyabhijJAnasya bhAvAttadabhAve tadabhAvAcca pratyakSamevedamiti vAcyam , indriyaviSayasambandhAvyavahitottaraM tasyAnutpatteH, pratyakSasmara NAnvayavyatirekatastasya bhAvA bhAvAt , saMskArasattve tasya bhAvAttadabhAve tadabhAvAcca tasya 20 smaraNatvApatteH, atItavartamAnayorekatvasya pratyakSAviSayatvAcca tasya vArttamAnikatvAt , na ca smaraNasahakRtamindriyamekatvaM gRhNAtIti vAcyam, svAviSaye sahakAribalenApyapravRtteH, nahi gandhasmRtisahakRtaM cakSuH kadApi gandhe pravarttate aviSayazca vartamAnAtItakAlInatvavyApyamekatvamiti // krameNa pratyabhijJAnasya dRSTAntAnyAhatatraikatvaviSayaM sa evAyaM devadatta ityAdijJAnam / sAhazyaviSayaka 25 1. tathA ca pratyabhijJAnaM pramANaM, avisaMvAditve sati svArthavyavasAyAtmakatvAt , anyathA hi visaMvAdaH syAt saMzayAdivat na cedaM pratyabhijJAnamavyavasAyAtmakaM, tadevedaM tatsadRzamevedamityAyekatvasAdRzyAdiviSayasya pratyabhijJAnasyAbAdhitasya saMzayAdivyavacchedenAvagamAt / bAdhyamAnasya cApramANatvopapattestadAbhAsatvAt / na ca sarva pratyabhijJAnaM bAdhyamAnameva, tatsAdhakapramANAbhAvAdityapi sUcitam // Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyabhijJAnam ] nyAyaprakAzasamalaGkRte : 357 : gosadRzo gavaya ityAdi, atraivopamAnasyAntarbhAvaH / vailakSaNyaviSayakaM govisadRzo mahiSa ityAdi, pratiyogitvaviSayakazcedaM tasmAhUraM samIpamalpaM mahadvetyAyudAharaNAni bodhyAni / iti pratyabhijJAnanirUpaNam // tatreti / IdRze pratyabhijJAna ityarthaH, ityAdijJAnamiti, taddezatatkAlavartidevadattataddezaitatkAlavartidevadattayozca pUrvAparaparyAyavyApidevadattadravyAtmakordhvatAsAmAnyamavalambyaikatvaM 5 viSayI kriyate, pratyabhijJAparicchedyasyaikatvasyAbhAve pUrvottaraparyAyavayekajIvAsiddhyA bandhamokSavyavasthaiva na syAt baddhasyaiva muktatve hi vibhAvyAtmAnaM duHkhitaM paramasukhaprAptaye duHkhavigamopAye pravartate, anyathA'nyasya sukhArthaM kimarthamanya udyuJjIteti bhAvaH / sAdRzyaviSayakaM tadudAharati sAdRzyeti, gosadRza iti, dRSTe sAdRzyaviziSTe piNDe smRte ca gavi saMkalanAtmakaM gosadRzo gavaya iti jJAnamupajAyate, idaJca tiryaksAmAnyaviSayakaM, tiryaksAmAnyazcAtra 10 sadRzapariNAmAtmakamiti bhAvaH / nanu godarzanajanyasaMskAravataH pramAtuH kAlAntare gavayadarzanagosmaraNAbhyAmupajAyamAnasya tatsadRzo'yamiti jJAnasyopamAnatvarUpaM pramANAntaramevocitaM na tu pratyabhijJAnatvaM tasyaikatvamAtraviSayakatvAditi parasyAkAMkSAyAmAhAtraivopamAnasyAntarbhAva iti / tathA ca sAdRzyaviziSTapiNDasya dRSTasya smRtasya gozca saGkalanAtmakasya gosadRzo gavaya iti jJAnasya pratyabhijJAnatAnatikramAt / sa evAyamityAdirUpA yathA pUrvaparyAyeNottaraparyAyasyaika- 15 tAviSayiNI pratItiH saGkalanAtmakatvAt pratyabhijJAnaM tathaiva gosadRzo gavaya ityapi pratItiH pratyabhijJAnameva, saGkalanAtmakatvAvizeSAt , yadyekatvamAtraviSayakaM tat na tu sAdRzyAdiviSayakamityucyate tarhi sAdRzyajJAnasyopamAnatvAtmakapramANAntaratvavat govidharmA mahiSa ityAdirUpavaisAdRzyajJAnasyApi pramANAntaratvaM syAt ,na ca vaisAdRzyajJAnamupamAnAntargatam ,tasya sAdRzyamAtraviSayakatvAt , iSTApattau tava pramANasaMkhyAvyAghAtassyAt / na ca vaisAdRzyaM sAdRzyAbhAva- 20 stathA cAbhAvaviSayakatvenAnupalabdhipramANAntargatatvAnna pramANasaMkhyA vyAhanyata iti vAcyam , tathA ca sati sAdRzyasyApi vailakSaNyAbhAvarUpatvenAbhAvaviSayakatayA tatraivAntargatatvenopamA. napramANAbhAvaprasaGgaH syAditi bhAvaH / etenAtidezavAkyArthajJAnakaraNakaM sAdRzyaviziSTapiNDa darzanavyApArakaM saMjJAsaMjJisambandhajJAnamupamAnamityapi nirastam , asyApi pratyabhijJAnatvA'natikramAt , idaMtvenAnubhUtagavayAdivyaktau gavayAdipadavAcyatvasya saGkalanAt / na cedantvenaiva kI gavayasyAnubhUtatvena gavayatvAvacchinne gavayapadavAcyatvasyopamAnaviSayasya na pratyabhijJAnatassiddhirgavayatvena tasyAnanubhavAditi vAcyaM pratyabhijJAvaraNakarmakSayopazamavizeSeNa yaddha 1. nanu sAdRzyaM na vailakSaNyAbhAvamAtraM, kintu samAnadharmayoga eveti nopamAnoccheda iti cenna, vailakSaNyasyApi visadRzadharmayogarUpatvena sAdRzyAbhAvamAtrarUpatvAsambhavAditi // Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 358 : tattvanyAyavibhAkare [ tRtIyakiraNe vicchedenAtidezavAkyAnUdyadharmadarzanaM taddharmAvacchedenaiva pdvaacytvpricchedopptteriti| evaM vailakSaNyaviSayakaM dRSTAntayati vailakSaNyeti, godarzanAhitasaMskArasya mahiSadarzino jAyamAneyaM pratItissaMkalanAtmakatvAtpratyabhijJAnaM visadRzaviSayakamiti bhAvaH / pratiyogitvaviSa yakaM dRSTAntayati, idamiti, idaM tasmAditi padadvayaM samIpAdipadairatanaissambadhyate, tasmAdi5 tyatra paJcamyartho'vadhyaparaparyAyaH pratiyogitvaM, tathA cedaM tadavadhikadUratvavattatpratiyogikadUratvavadvetyarthaH evamagre'pi, ityAdItyatrAdinA * romazo danturazzyAmo vAmanaH pRthulocanaH / yastatra cipiTaghrANastaM caitrmvdhaaryeH|| payombubhedI haMsassyAt SaTpadairdhamaraH smRtaH / saptaparNastu vidvadbhirvijJeyo viSamacchadaH // ' ityevamAdizabdAkarNanottarakAlaM tathAvidhavastva valokanato yadA tathAvacanaM satyApayati tadA tathAvidhAni jJAnAni saMkalanAtmakatvAdudAha10 raNatayA grAhyANIti / pratyabhijJAnapramANaM nigamayatItIti // samprati tarkapramANaM nirUpayati upalambhAnupalambhAdijanyaM vyAptyAdiviSayakaM jJAnaM trkH| yathA vahno satyeva dhUmo bhavati, vahAvasati dhUmo na bhavatyeveti jJAnaM vyA ptiviSayakam // 15 upalambheti / upalambhAnupalambhau-yathAkSayopazamaM sakRdasakRdvA pramANamAtreNa sAdhya sAdhanayorgrahaNAgrahaNe, na tu kevalaM pratyakSeNa, anumAnAdinApi atIndriyasAdhananizcayAnizcayayorupAdAnAt / AdinA''vApodvApayorgrahaNaM tAbhyAM janyaM vakSyamANasvarUpavyAptyAdiviSayakaM jJAnaM tarka ityarthaH, atrAdinA vAcyavAcakabhAvo grAhyaH, tathAcopaLambhAnupala mbhajanyavyAptiviSayakajJAnA''vApodvApajanyavAcyavAcakabhAvajJAnAnyataratvaM tarkasya lakSaNam / 20 dRSTAntamAha yatheti, pratyakSeNa sakRdasakRdvA vahnidhUmayohaNAgrahaNAnantaraM yAvAn kazciddha massa sarvo'pi vahnau satyeva bhavati vahnAvasati dhUmo na bhavatyeveti sarvadezakAlAvacchedena sAdhyasAdhanasambandhaviSayakaM jJAnamudeti tasmAdayaM tarka iti bhAvaH, sarvadezakAlAvacchedena sAdhyasAdhanasambandho vyAptiH tadviSayakazca takaH, tadullekhazcedamasmin satyeva bhavati, idama sminnasati na bhvtiityevNruupH| atra sahakArikAraNe ca pramANena sakadvA'sakRdvA sAdhya25 sAdhanayorgrahaNAgrahaNe, mahAnasAdau vahnidhUmayorgrahaNaM hUdAdau tayoragrahaNamiti / na ca bhUyo 1. sarvopasaMhAreNa vyApteH pratyakSAviSayatvaM, upalambhAnupalambhasvabhAvasya dvividhasyApi pratyakSasya sannihitamAtraviSayakatvAt / tathA ca vyabhicArAdarzanabhUyodarzanasahakRtamapi pratyakSaM na vyAptiM grAhayati, svAviSaye sahakArisahasrasahakRtenApi svena tadbhahAyogAt // Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tarka ] nyAyaprakAzasamalaGkate darzanavyabhicArAdarzanasahakRtenendriyeNaiva vyAptiryogyatvAgrahyate, sAmAnyalakSaNApratyAsattyA sakalasAdhyasAdhanavyaktyupasaMhArasyApi sambhavena tadupasaMhArAya vyartha eva tarka iti vAcyam , tarkayAmItyanubhavasiddhena tarkeNaiva sakalasAdhyasAdhanavyaktyupasaMhAreNa vyAptigrahopapattau sAmAnyalakSaNApratyAsattikalpane pramANAbhAvAt, uhaM vinA jJAtenApi sAmAnyena sakalavyaktyanupasthitezca ! apekSyate hi tayA sAmAnyaM yadi vyaktisAkalyavyabhicAri syAttadA sAmAnya- 5 meva na syAdityevaMvidhastarkaH / asti tasya prANino dharmavizeSo viziSTasukhAdisadbhAvAnyathAnupapatterityAdau sAdhyasya dharmavizeSasya zubhaH puNyasyetyAcAptavacanAdeva grahaNaM hetozcAnumAnAt / astyAdityasya gamanazaktiH gamanAnyathAnupapatterityAdau sAdhyasyAnumAnAtpUrva yatkArya tacchaktimatkAraNapUrvakaM yathA sampratipannaM, kAryazca gamanamityevaMrUpAnumAnAntarAdrahaNaM hetozca dezAntaraprAptirUpaliGgAditi / etena vyApyAropeNa vyApakAropastarkaH sa ca kacidvirodhizaGkA- 10 nivartakatvena pramANAnugrAhakaH, na cAyaM svataH pramANamiti matamapAstam , sAmAnyalakSaNApratyAsattau mAnAbhAvena sakalasAdhyasAdhanopasaMhAreNa vyAptigrAhakasyAbhAvaprasaGgAt / na cAnvayavyatirekasahakRtena pratyakSeNa vyAptirgRhyata iti vAcyam , pratiniyatadezakAlAvacchinnArthejvevendriyasya pravRttyA sakaladezakAlAvacchinnasAdhyasAdhanopasaMhAreNa tena tadbrahaNAsambhavAt / bahirindriyanirapekSasya manaso bahirarthasAkSAtkAre sAmarthya viraheNa tadvRttivyAptestenA- 15 mahAt / nApyanumAnAttadrahaH, prakRtAnumAnenaiva tatpratipattAvanyonyAzrayAt vyAptijJAne satyanumAnaM sati ca tasmin vyAptigraha iti / anumAnAntaratastatpratipattau tvanavasthA, tasyApi gRhItavyAptikasyaiva prakRtAnumAnavyAptigrAhakatvAt tadvyAptigrahazvAnyAnumAnagRhItavyAptikAnumAnAditi / tasmAdupalambhAnupalaMbhAdijanyaM vyAptyAdiviSayakaM tarkAkhyaM jJAnamavazyamabhyupeyam / tathA svaviSayabhUte vyAptyAdau avisaMvAdakatvAtpramANatvaM tarkasya, atra prayogastarkaH 20 pramANamabAdhyamAnaviSayakatvAtpratyakSAdivaditi, svaparavyavasAyitvena ca svataH pramANama / ayazca tarkaH sambandhapratItyantaranirapekSa eva svayogyatAsAmarthyAtsambandhapratIti janayatIti nAnavasthA / parAbhimatatarko'pi kvacidvyAptivicArAGgatayA kvacidvyabhicArizaGkAnivartakatayA copayujyata iti // . . athAdipadagrAhyavAcyavAcakasambandhaviSayakatarkasya dRSTAntamAha- ... 25 1. na ca sAdhanasAmAnyasAdhyasAmAnyayoranavayavayossannikRSTatvAdekatrApi sAkalyenendriyeNa grahaNamasti, vizeSapratipattistu sarvatra hetoH pakSadharmatAbalAdeveti vAcyam , vyAptigrahaNakAla eva sAmAnyasvarUpasya sAdhyasya siddhyA sAdhanavaiphalyApatteH, pakSadharmatAyA dhUmavizeSa eva sattve na tasya vahnivizeSeNa vyApteragRhItatayA gamakatvAsambhavAt dhUmasAmAnye sattve tu vahnisAmAnyasyaiva siddhiH syAnna tu vizeSasyeti // . . . . . . .. .. .. Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvanyAyavibhAkare [ tRtIyakiraNe .: yathA vA ghaTajAtIyazzabdo ghaTajAtIyasya vAcako ghaTajAtIyo'rthoM ghaTajAtIyazabdavAcya iti jJAnaM vAcyavAcakabhAvasambandhaviSayakam // yathAveti / nanu vAcyavAcakabhAvaviSayakaM jJAnaM kathaM tarka iti cenmaiva itarapramANAsAdhAraNatvAt nahIdaM pratyakSaM, cakSurAdijJAnasya zabdaparihAreNa rUpAdAveva zrotrajJAnasya ca 5 rUpAdiparihAreNa zabda eva pravarttamAnatvAt / na ca sakalazabdArthagocaramanyajJAnamasti tatastarka eva tadviSayaka iti // ......kathamupalambhAnupalambhau taka prati kAraNe bhavata ityatrAha - vyAptiviSayakajJAnazca vyAptijJAnakAle sakRdupalambhAnupalambhAbhyAM sAkSAdeva jAyate / kvacittu pUrvamasakRdupalambhAnupalambhAbhyAmeva kAlA10 ntare sAdhanagrahaNaprAradRSTasAdhyasAdhanasmaraNapratyabhijJAnaparamparayA jAyate / upalambhazca sAdhyasattva eva hetUpalambha iti / anupalambhazca sAdhyAbhAve hetoranupalambha iti / sAdhyasAdhanagrahaNAgrahaNAtmakAvimau prmaannmaatrennaabhimto|| "vyAptiviSayaketi / sAkSAdeveti smaraNapratyabhijJAnirapekSamevetyarthaH, tAdRzakSayopazama15 vizeSabalAttathA jAyata iti bhAvaH / paramparayA tarkotpattimAha kvacittviti / upalambhA nupalambhau darzayati upalambhazceti sAdhyasAdhanayograhaNamiti bhAvaH / anupalambhazceti, sAdhyasAdhanayoragrahaNamityarthaH, tathA ca dhUmAdhikaraNe vahnidarzanaM, vahnayabhAvAdhikaraNe dhUmAbhAvadarzanamitti dvayostAtparyArthaH / kathaM tayorgrahaNamityatrAha sAdhyasAdhaneti, tenAtIndriyasAdhya hetukesthaleSu na doSa iti bhAvaH // 20. atha vAcyavAcakabhAvasambandhajJAnajananavidhAnamAha-- vAcyavAcakabhAvasambandhajJAnantu kacidAvApodvApAbhyAM samudeti / yathA prayojakavRddhaprayuktagAmAnayetivAkyazravaNasamanantaragavAnayanapravRttimatprayojyavRddhaceSTAprekSaNajanyaitadvAkyajanyaitadarthaviSayakajJAnavAnayami tyanumAnajJAnavato'pi bAlasya tattadarthavizeSyakatadvAkyaghaTitatattatpadavA25 cyatvasaMzayavataH kAlAntarIyaprayojakavRddhaprayuktagAM nayAzvamAnayeti gozabdAnayanazabdaviSayakAvApodvApavadvAkyazravaNajanyaprayojyavRddhapravRttito 1. yathA'sti tapanasya gamanazaktirgamanAnyathAnupapatterityatra gamanarUpo dharma AptavacanAt, gamanazaktizcotAnumAnArvAk nahi siddhaH kintu yatkArya tacchaktimatkAraNapUrvakaM. yathA ghaTAdiH kAryaca gamanamityevarUpAnumAnAntarAt siddhayati, tayoratIndriyatvAt iti bhAvaH / / Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taka 1 nyAyaprakAzasamalahate gojAtIyo'rtho gozabdasya vAcyo gojAtIyazca zabdo gojAlIyasya vAcaka ityevaMrUpastarkassamullasati / kaciccAptapuruSaprayuktena parArthatarUpe. Nezortha IdRzazabdavAcya IdRzazabdazcedRzArthasya vAcaka iti vAkyena vaacyvaackbhaavprtipttiH| tarke cAnubhavassmRtiHpratyabhijJAnazca kaarnnm| iti tarkanirUpaNam // vAcyavAcaketi / AvApodvApAbhyAmiti, AvApo'nuvRttirudvApo vyAvRttiH / tatpra. kAraM vizadayati yatheti, ayamabhiprAyaH, ekaH prayojakavRddho ya AjJApayati kamapi, dvitIyaH prayojyavRddho ya AjJapto bhavati, tRtIyo bAlo yaH prayojyavRddhapravRttitaH prayojakavRddhoditasya vAkyasyArtha paricchinatti / tatra prayojakavRddhena prayojyavRddhaM prati gAmAnayeti vAkye prayukta gRhItatatsaGketasya prayojyavRddhasya tacchroturagRhItatatsaGketasya ca bAlasya varNaviSayakaM padaviSayakaM 10 vAkyaviSayakazca saGkalanAtmakaM pratyabhijJAnaM samudeti / yathA pUrvapUrvavarNAvayavazravaNena saMjAta saMskArasyAntyAvayavazravaNAnantaraM pUrvatadavayavasmaraNe hrasvAdiviSayakasaGketasmaraNe ca satyayaM varNo isvo dIrghaH pluto veti pratyabhijJAnamubhayorjAyate tathA pUrvapUrvavarNazravaNajanyasaMskArasyAntyavarNazravaNAnantaraM tattatpUrvavarNAnAmanukramaviziSTAnAM smaraNe padaviSayakasaketasmaraNe ca satIdaM subantaM tiGantaM vA padamiti pratyabhijJAnaM jAyate / evaM pUrvapUrvapadazravaNasamuditasaM- 15 skArasyAntyapadazravaNAnantaramanukramaviziSTAnAM pUrvapadAnAM vAkyaviSayakasaMketasya ca smaraNe sati vAkyamidamiti pratyabhijJAnaM jAyate / itthaM pratyabhijJAnAdvarNapadavAkyagrahaNe jAte prayojyavRddhasya gokarmakAnayanAnukUlAM gamanAtmikAM ceSTAmAkalayya bAlaH kAraNAntarAsannidhau prayojakavRddhaprayuktazabdazravaNasamanantaraM pravRttasya prayojyavRddhasyeyaM ceSTA prayojakavRddhazabdajanyayatkizcitpratipattiprayojyeti manyate / tatastenAnIyamAnAM gAM nibhAlya gavAnayanarUpo'rtho'- 20 nena prayojyavRddhena tasmAdvAkyAdavagata iti pratyeti, parantu na pArayati tadAnIM kasya padasya ko'rtha iti vivicya nishcetuN| punazca kAlAntare prayojakavRddhena prayuktaM gAM nayetyAdivAkyaM gozabdenAnuvRttamAnayazabdena ca vyAvRttaM zrutvA dRSTvA ca prayojyavRddhasya viziSTAM pravRtti vijAnAti tadA'rthasya goranuvRttiM vyAvRttizcAnayanasya, tathaiva prayojakavRddhe. noditamazvamAnayeti vAkyaM gozabdena vyAvRttamAnayazabdena cAnuvRttaM nizamya vilokya 25 ca prayojyavRddhasya tAdRzI ceSTAM samAkalayati gavAderarthasya vyAvRttimAnayanasyAnuvRttizca / tatazcedRzAvApodvApAbhyAM samullasati tasya tarkaH gojAtIyo'rtho gojAtIyazabdavAcyo / gojAtIyazca zabdo gojAtIyasya vAcaka ityevaMrUpo vAcyavAcakabhAvAvalambana iti / Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :32: tasvanyAyavibhAkare [ caturthakiraNe gAmAnayetivAkyeti, gAmAnayetyanukaraNaM padaM tadbodhakaJcetipadaM, sasya ca vAkyapadena ' saha supA' ityanena samAsaH / evamagre'pi / tatra prayuktapadasya vAkyapadena samanantarapadasya pravRttipadena janyapadasyAnumAnajJAnapadenAnvayaH / prekSaNaM bAlaniSThaM, avaziSTaM mUlaM sphuTArtham / nanvAvApodvApAbhyAM kvacideva tarkassamullasatItyuktaM tatkimanyenApi prakAreNa sa 5 samudetIti jijJAsAyAmAha kvacicceti / atrAyaM bhAvaH, kazcidAptasvayaM tarkeNa vAcyavAcakabhAvaM zabdArthayoravagatya paraM prati bodhayituM parasminstadanusAritarkotpattihetuM parArthatarkamabhidhatte, vatsa ! gojAtIyo'rtho gojAtIyazabdavAcyo gojAtIyazca zabdo gojAtIyArthasya vAcaka ityavehIti, tatazcAsau vAcyavAcakayorupalambhAnupalambhadvAreNa tathApratipadyamAnastakarkA deva vAcyavAcakabhAvaM vijAnAti, iyaJca vyAptyA vAcyavAcakabhAvapratItirbodhyA, zRGgagrAhi10 katayA tu niyatavyaktAvayaM purovartI bhAvo'sya zabdasya vAcya iti, tathA''gamAderapi sA bhavati, tadUvaM tu vyAptidvAreNa tarkAdeva pratyeti, itthambhUtasarva itthambhUtasya sarvasya zabdasya vAcya itthambhUtazabda itthambhUtasya sarvasyArthasya vAcaka iti / / nanu vAcyavAcakabhAvaviSayake tarke'pi vyAptijJAnAtmakatarka ivAnubhavasmRtyoH kvacideva kAraNatvaM kiM vA sarvatretyatrAha tarke ceti, vAcyavAcakabhAvaviSayaketyAdiH, anyathA sAkSAdeva jAyata 15 ityanena virodhApatteH, kAraNamiti, tathA cAtra tayoH kAraNatvaM niyatamiti bhAvaH / atha taka nigamayatItIti / / iti zrImadvijayAnandasUrIzvarapaTTAlaMkArazrImadvijayakamalasUrIzvaracaraNanalinavinya. stabhaktibhareNa tatpaTTadhareNa vijayalabdhisUriNA vinirmitasya tatvanyAyavibhAka rasya svopajJAyAM nyAyaprakAzavyAkhyAyAmanumAnaparikaro nAma tRtIyaH kirnnH|| 20 . atha caturthaH kiraNaH // 1. athAnukramAyAtameteSAM kAryabhUtamanumAnaM svarUpayati hetujJAnavyAptismaraNakAraNakaM sAdhyavijJAnamanumAnam / yathA parvato vahnimAniti vijJAnam // hetujJAneti / hetorvakSyamANasvarUpasya jJAnaM nizcayaH, vyApteravinAbhAvarUpAyAssmaraNaM 25 te kAraNa yasya tathAbhUtaM sAdhyasyAbhidhAsyamAnasvarUpasya vijJAnaM nizcayo'numAnamityarthaH / atra hetujJAnaM vyAptismaraNazca militvA'numitau kAraNamanyathA vismRtavyApteranadhigatavyAtervA'trasthamanuSyasya nArikeladvIpavAsino vA hetujJAnamAtrAttadabhAvavato vA vyAptismaraNa Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .10 hetulakSaNam ] nyAyaprakAzasamalaGkRte. vato'numAnotpattissyAt / evaM jJAnadvayAdeva sarvatrAnumAnotpattyA niruktajJAnadvayajanyAti.. riktaparAmarzAtmakaviziSTajJAnasyAnumAnahetutvamaprAmANikameveti bodhyam , tathAkalpane gauravAt prayojanAbhAvAcca / anumAnaM dRSTAntayati yatheti, gRhItadhUmasya smRtavyAptikasya ca yatparvato vatimAniti vijJAnamudeti tadanumAnamiti bhAvaH // idAnImanumAnalakSaNaghaTakahetulakSaNamAha nizcitavyAptimAna hetuH / yathA vahnau sAdhye dhUmaH / vyAptimattvameva heto rUpaM na tu pakSasattvasapakSasattvavipakSAsattvAtmakaM trirUpaM, abAdhita: tvAsatpatipakSitatvAbhyAM pazcarUpaM vA, asAdhAraNatvAbhAvAt // .. :' nizciteti / nizcitA nirNItA cAsau vyAptizca nizcitavyAptistato nityayoge matub ata eva nizcitA vyAptiryasminniti bahuvrIhirna kRtaH, nizcayaviSayavyApternityasambandhasya karmadhArayottaramatubantenaiva lAbhAt / evaJca nizcitavyAptyA nityasambaddho heturiti bhAvaH / " hetuM dRSTAntayati yatheti / nanu heturnizcitapakSasattvasapakSasattvavipakSAsattvarUpatrayayukta' eva, tatra pakSasattvaM hyasiddhatvavyavacchedArtha sapakSasattvaM viruddhatvavyavacchedArtha vipakSA-' sattvazcAnaikAntikatvavyavacchedArtha nizcIyate teSAmanizcaye tu asiddhAdihetorapyanumAnApattiH prasajyetetyAzaGkAyAmAha vyAptimattvameveti, evazabdena vyavacchedyamAha natviti / / trirUpamiti bauddhAnAmevamabhyupagamaH / naiyAyikAstu bAdhitasatpratipakSitahetuvyudAsAyA- 15 bAdhitatvAsatpratipakSAbhyAM proktatrirUpaM heto rUpamiti vadanti tadapi netyAhAbAdhitatveti / anayorheturUpatvAbhAve kAraNamAhAsAdhAraNatvAbhAvAditi / avinAbhAvaniyamanizcayAdeva doSatrayAdiparihAropapatteravinAbhAva eva hetorasAdhAraNaM rUpaM, sa cAsiddhe viruddhe'naikAntike vA na sambhavati, tadabhAvAcca trirUpe vidyamAne'pi hetorgamakatvaM na dRSTaM, yathA sa zyAmo maitrAtanayatvAditaramaitrAputravadityAdau / na ca naiyatyena vipakSavyAvRttirnAstIti vAcyam , 20 vipakSAnniyamena vyAvRttereva vyAptitvenetararUpadvayavaiyarthyApatteH / pakSadharmatvAbhAve'Si ude. pyati zakaTaM kRttikodayAt, upari savitA bhUmerAlokavattvAt asti nabhazcandro jalacandrA 1. naiyAyikAnAM mate'pi hetujJAnasambandhajJAnayorAvazyakatvameva, sAdhyavyApyahetumattAjJAnarUpaparAmarzAtmakaviziSTajJAnaM prati vizeSaNajJAnamudrayA tayoH kAraNatvAt , tathA ca tAbhyAmevAnamityutpattyA vyarthaH parAmarza iti bhAvaH // 2. ayambhAva: vyAptireva kevalaM hetoH svarUpaM. sattvAsattve tu taddharmoM, na hi dharmisattve dharmA-- ssadA sarve bhavantyeveti niyamaH, paTAdeH zuklatvAdidhamaLabhicArAt yadyapi sattvAsattvadharmoM kvaciddhetau tathApi dharmisvarUpA vyAptirbhaviSyatIti na virodhaH / yatrApi ca dhUmAdI sattvAsattve hetau dRzyete tatrApi vyAptareSaH prAdhAnyamatassattvAsattvAdikaM sAdhAraNamiti // ...- ....... ... .......... Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 364: tattvanyAyavibhAkare [ caturthakiraNe disyAyanumAnadarzanAt / tatrApi kathazcitkAlAkAzAdInAM pakSatvakalpane kAkakASyena hetunA prAsAdadhAvalyasyApi sAdhyatvaprasaGgarasyAttatrApi kathaJcijagataH pakSatvasambhavAt / jagat prAsAdadhAvalyayogi, kAkakAryayogitvAditi / jagataH pakSatvasya lokaviruddhasve kAlAkAzAdInAmananubhUyamAnatvena lokaviruddhatvaM tulyameva, kliSTakalpanApattizca / nApi sapakSa5 sattvaM gamakaM, sapakSe'sato'pi zrAvaNatvAdezabdAnityatve mamakatvapratIteH / na ca zrAvaNa. tvasyAsAdhAraNatvAdanaikAntikatvamiti vAcyam , yadyadasAdhAraNaM tattadanaikAntikamiti vyAptyasiddheH sapakSavipakSAsattvena nizcite'pi zrAvaNatve pakSAnta veNAvinAbhAvagrahasambhavAt / anyathA sarvAnityatve sAdhye sattvAderhetutvaM tava na syAt / nApi sapakSavipakSayorasattvena saMzayitatvAdasAdhAraNaH, zrAvaNatvAdestadasattvenaiva nizcayAt / tasmAnizcitAnyathAnupapatti10 reva heto rUpaM taccAsiddhAdihetau na sambhavatyeveti kiM trirUpeNa / evaM pazcarUpatvamapi na hetu. lakSaNaM, agnijanyo'yaM dhUmassattvAtpUrvopalabdhadhUmavadityAdau pakSe dhUme hetossattvasya sapakSe pUrvadRSTabhUme ca sattvAt kharaviSANAdau vipakSe'sattvAt pakSe bAdhAbhAvAtsAdhyAbhAvasAdhakAnumAnAsambhavAcca pazcarUpatve'kSate'pyagamakatvAt , na ca yAvadvipakSAvRttitvaM hetornAstIti vAcyam , tasyaivAnyathAnupapattirUpatvena hetulakSaNatve shessaannaamkishcitkrtvaat| evamabAdhita15 viSayatvaM nizcitameva hetulakSaNamiSTaM bhavatastannizcayazca na sambhavati, tannizcayasAdhyanizcaya yoranyo'nyAzrayAt / sati hi hetau bAdhitaviSayatvAbhAvanizcaye sAdhyanizcayastannizcaye ca bAdhitaviSayatvAbhAvanizcaya iti, na ca pramANAntareNa bAdhitaviSayatvAbhAvanizcayAnnAnyos* nyAzraya iti vAcyam , tasyAkizcitkaratvAt , kutazcidvAdhanAbhAvanizcaye kutazcitsAdhyAbhAva syApi sadbhAvasambhavAt / nanvavinAbhAvo'pi hetulakSaNaM mAbhUt anyo'nyAzrayAt , sAdhya20 sadbhAvanizcaye vyAptinizcayAt tannizcaye ca sAdhyanizcayAditi maivam vyAptinizcaye sAdhya nizcayasyAprayojakatvAt tarkAkhyapramANAntarAdeva tannizcayAt / na ca hetAvavinAbhAvanivAyakena tarkeNaiva sAdhyasyApi siddhehe torakizcitkaratvaM syAditi vAcyam , hetunA dezAdivizeSAvacchinnasya sAdhyasya sAdhanAt tarkAttu sAmAnyata eva siddhatvAt / evamasatpratipa 1. zabde'nityatvasadbhAva eva zrAvaNatvopapattirUpatathopapattisambhavAditi bhAvaH // 2. sattvasya vipakSAvRttitvena nizcitatve'pi sapakSAvRttitvanizcayato gamakatvaM sattvasya na syAt na ca tatra sapakSa eva nAsti iti vAcyam, vidyamAne sapakSe hetoravRttitvanizcayasya gamakatAyAmanaGgatvAditi tAtparyam // 3. taNa vyAptigrahaNavelAyAM hi na parvatAdInAM bhAnaM sarvatrAnuvRttyabhAvAt / tadyanumitau pakSaH kathaM bhAsata iti cet hetugrahaNAdhikaraNatayA kvacittadbhAnam / hetorhi grahaH parvatAdau jAto'tassAdhyasyApi tatraiveti tadbhAnam / kvacidanyathA'nupapattyavacchedakatayA, asti nabhasi candro jalacandrAdityAdau nabhasi hetoragrahe'pi nabhasi candrAstitvaM vinA jalacandrAnupapatteranyathAnupapattyavacchedakatayA mabhaso bhAnamiti // Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyAptiH ] nyAyaprakAzasamalaGkRte kSitatorapi na hetulakSaNatvaM ubhayatra hetAvavinAbhAvAsambhavAt tatsthitametannizcitavyAptimanvameva hetorasAdhAraNaM rUpaM na tu trirUpaM pazvarUpaM veti || atredaM vicAryam, avinAbhAvaH kiM sAmAnyasya sAmAnyena, vizeSairvA, vizeSANAM sAmAnyena, vizeSairveti / sAmAnyasya sAmAnyena vyAptirnAnumAnAGgabhUtA, tayA ca sAmAnyasyaiva siddheH sAmAnyatayA sarvadezakAla - sambandhitvena prasiddhasya sAdhyasya sAdhane siddhasAdhanatvApatteH / nApi vizeSaiH, dezakAlA- 5 navacchinnaistaistathAtve dezakAlAnavacchinnavahnayAdInAM suprasiddhatve siddhasAdhanatvApatteH, tadavacchinnairvyAptitve cAnugamAbhAvAt, nahi dhUmasAmAnyasya parvatAdisthairagnivizeSaisnugamo'sti parvatIyavabhAve'pi dhUmasAmAnyasyopalambhAt / vizeSANAM sAmAnyenApi na vyAptiH, pUrvoditavidhinA siddhasAdhanatvApatteH parvatIyadhUmAbhAvavati mahAnasAdau vahnisAmAnyasya vRttyA vyabhicArAca / nApi vizeSANAM vizeSaiH, teSAmAnantyena durprahAt / atrocyate, I sAmAnyavizeSavatassAmAnyavizeSavatA vyAptistagrAhakastarka:, ata eva yAvAn kazciddhUma ityAdyabhilApakaM vAkyamuktaM tatra yAvatpadena sAmAnyasya kazcidityanena vizeSasya bodhaH, tatrApi na sAmAnyavizeSau kevalau vyApyavyApakabhAvenAnubhUyete, kintu jAtyantarasya sAmAnyavizeSobhayAtmanastadrUpatRyA'vabhAsanAditi // : 365 : 10 * 1. atra vaizeSikA : sAmAnyayornAvinAbhAvaH siddhasAdhanAt, apAstavizeSaM hi vyApti sAmAnyaM siddhaM, niyatadezakAlAvacchedena vizeSArthinAM pravRttinivRttyora bhAvaprasaGgAcca / na ca vizeSayora vinAbhAvaH teSAmAnantyenAprasiddheH tadAyattasyAvinAbhAvasya ca prasiddheH / yAvatAmupalambhastAvatsvevAvinAbhAvagrahaNe ca nAgRhItAvinAbhAvasya vizeSasyopalambhAdanumAnaM syAt naitadUSaNam sAmAnyavatoravinAbhAvagrahaNAbhyupagamAt // 2. vahnirhi dhUmaM vyApnoti dhUmazca vahninA vyApyata iti vyAptirvahnidhUmayordharmaH yatra dharmiNi parvatAdau sarvatreti vyabhi cAravAraNAya, sattvameveti bAdhavAraNAya / tatraiveti vyabhicAravAraNAya // t 15 adhunA'numAnalakSaNaghaTakavyAptismaraNaviSayabhUtAM vyAptimAha-- tau sAdhyAbhAvavadavRttitvaM vyAptiH / iyamevA'nyathA'nupapattipratidhandhAvinA'bhAvazabdairucyate / vahiM vinA dhUmasyAnupapattervahnisattva eva dhUmopapattezca vahninirUpitA'nyathA'nupapattyAdizabdavAcyA vyAptirdhUme varttate / ato dhUmo vyApyo nirUpakazca vahnirvyApakaH / tathA ca vyApyasattve'vazyaM vyApaka sattvaM, vyApakasattva eva ca vyApyena bhavitavyamiti 20 vyApyavyApakabhAvaniyamaH siddhyati // tAviti / yo hi vyApnoti yazca vyApyate tayorubhayordharmo vyAptiH, yadA vyApaka Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :366 : tattvanyAyavibhAkare __ . [ caturyakiraNe dharmatayA tasyA vivakSA tadA vyApakasya yatra dharmiNi vyApyamasti tatra sarvatra sattvameva vyApakagato dharmoM vyAptiH / yadA tu vyApyadharmatayA vyAptirvivakSyate tadA yatra dharmiNi vyApako'sti tatraiva vyApyasya bhAvo na tadabhAve'pIti saiva vyAptiH / pUrvaprAyogavyava cchedeneha cAnyayogavyavacchedenAvadhAraNaM bodhyam / tatra hetuniSThavyAptereva gamakatAGgatayA 5 hetAvityuktam / tathA cAnyayogavyavacchedalabdhArthamAha sAdhyAbhAveti / yatra dharmiNi vyApaka sAdhyamasti tatraiva heto vaH, sAdhyaM yatra nAsti tatra tasyAbhAva eveti hetuniSThA vyAptiriti bhAvaH, etena yatra dharmiNi sAdhyamasti tatra sAdhanasyaiva bhAvo'thavA yatra dharmiNi sAdhyamasti tatra sAdhanasya bhAva eva vyAptirityavadhAraNaM na sAdhu, tathA ca satyavyApyasyApi tatra bhAvena hetvabhAvaprasaGgaH prathamAvadhAraNe, dvitIye ca sAdhAraNasya prameyatvAderhetutvaprasaGgaH, sapakSaka10 dezAvRttezcAhetutvaprasaGgaH syAditi / iyameva vyAptiratra zAstre'nyathA'nupapattiprabhRtizabdairvya vahriyata ityAheyameveti, nanu tathopapattyanyathAnupapattibhyAM dviprakAreNa hetuprayogo dRzyate tatra tatra zAstre, yathA parvato vahnimAn tathaiva dhUmopapatte--mAnyathAnupapatterveti / tatra tathopapattiranavayo'nyathAnupapattiya'tirekastatkathamatrAnyathA'nupapattereva vyAptitvamuktamiti jijJAsAyA mAha vahiM vineti, vahiM vinA dhUmasyAnupapatterityanena vyatirekarUpAnyathAnupapattiH, vahnisattva 15 eva dhUmopapattazcetyanenAnvayarUpA tathaivopapattizca pradarzitA / anayorubhayorapi parasparAvyabhicA ritvena tayoranyathAnupapattizabdagrAhyatvameva, nahi kazcidvizeSastayorityabhiprAyeNAhAnyathAnupapattyAdizabdavAcyeti / tenaikatra tayoranyatarasya prayoge sAdhyasiddhAvaparaprayogasya vaiyarthyameveti bhAvassUcitaH / 'AdinA pratibandhAvinAbhAvau grAhyau, hetuniSThavyApterevAnumAnaupayikatayA hetuApyo nirUpakaJca sAdhyaM vyApakamityAhAta iti, hetuniSThavyApteranumityaupayikatvA20 dityarthaH, vyApyo vyAptyAzrayaH, vahnirvyAptinirUpakaH tathA ca vahninirUpitavyAptyAzrayatvAddhamo vahnivyApyaH, dhUmavRttivyAptinirUpakatvAdvatidhUmavyApaka iti bhAvaH / vyApyavyApakayorubhayatra vyApternaikAkArapratItiviSayatvamiti spaSTayati tathA ceti, dhUmasya vyApyatve vahvezca vyApakatve ityarthaH / avazyaM vyApakasattvamiti, vyApakasya sattvamevetyarthaH, natu vyApakasyaiva bhAva iti, vyApakAbhAvaprasaGgAt, mUrttatvAderavyApakasyApi tatra sattvAt / vyApakasattva eva 25 ceti, tathA cAyogA'nyayogavyavacchedAbhyAM vibhinnAkAratayobhayatraikAkAratvaviraheNaivameva vyApyavyApakabhAvasya niyamo bhavatIti bhAvaH / / 1. parvato vahnimAna dhUmAdityAdihetorityarthaH, sapaDhekadeze'yogolakAdau dhUmasyAvidyamAnatvAditi bhAvaH // 2. yatra dharmiNi vyApako'sti tatraiva vyApyasya bhAvo na tadabhAve'pItyavadhAraNamabhyupetya lakSaNapraNayanena tadantargatatayobhayavidhasyApi lAbhenedRzavyApteranyathAnupapattizabdavAcyatve tadubhayorapi grahaNasaMbhavAditi bhAvaH // Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'gyaaptibhedH|] nyAyaprakAzasamalate . : IdRzaniyamasya svarUpata ekavidhatve'pyAzrayavizeSApekSayA dvaividhyamAha so'yaM vyAptyaparaparyAyo niyamo dvividhaH, sahabhAvaniyamaH, kramabhAvaniyamazceti // so'yamiti / pUrvopadarzitasvabhAvo'yamityarthaH, asya niyama ityanena sambandho niyama eva vyAptiriti sUcayitumuktaM vyAptyaparaparyAya iti / saheti, hetusAdhyayorekasmin kAle 5 vidyamAnayorniyama ityarthaH / krameti, paurvAparyakrameNa jAyamAnayostayorniyama ityarthaH // tatra sahabhAvaniyamaH keSAmityatrAha-.. tatra sahabhAvaniyama ekasAmagrIprasUtayo rUparasayorvyApyavyApakayozca ziMzapAtvavRkSatvayorbhavati // tatreti / dvividhe niyama ityarthaH / saha bhAva utpattiH sthitirvA sahabhAvastasya niyama 10 iti vyutpattiM manasi nidhAyAdyAyA nidarzanamAhaikasAmagrIprasUtayoriti, janakasammamyA ekatvena rUparasayossahaivotpAkhna tayorniyamassahabhAvaniyama ucyata iti bhAvaH / atrAnyatarasya vyApyatvaM vyApakatvazca yAdRcchikamiti bodhyam / dvitIyAM vyutpattimabhipretyAha , vyApyavyApakayoriti parasparaM nyUnAdhikadezavarttinorityarthaH, tathA ca rUpaM vRkSatvaM vA vinA rasasya ziMzapAyA vA'nupapatte rUpasya vRkSatvasya ca sattva eva rasasya ziMzapAtvasyopapattezca 15 tayorniyamassahabhAvaniyama iti bhAvaH // ...... wear // ... . . keSAM kramabhAvaniyama ityatrAha* kramabhAvaniyamastu kRttikodayarohiNyudayayoH pUrvottarabhAvinoH, kAryakAraNayozca dhUmavayorbhavati // ..... kramamAveti / kramaH pUrvAparabhAvaH, sa cAkAryakAraNayoH kAryakAraNayozca bhavatI- 20 tyAdyasya nidarzanamAha kRttiketi / atra zakaTodaye na kRtikodayasya kAraNatvamapi tu paurvAparyamAtramiti bhAvaH / kAryakAraNayodRSTAntamAha kAryeti, bhavatIti, niyama iti shessH|| nanu hetujJAnasahakRtena vyAptismaraNena sAdhyavijJAnamanumAnamiti prAgvarNitaM, tatra kintAvatsAdhyamityatrAha pramANAbAdhitamanirNItaM siSAdhayiSitaM sAdhyam / yathA vahnimatparva- 25 Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 38 : taravaNyAyavibhAkare [ caturthakiraNe taH / asyaiva ca pakSa iti nAmAntaram / sAdhyaviziSTatvena dharmiNa eva siSAdhayiSitatvAt idaJcAnumAnajanyapratipattikAlApekSayA // " pramANeti / pramANapadenAtra pramANatvAvacchinnaM grAhyaM tathA ca pramANatvAvacchinnena yena kenacidapyabAdhitamityarthaH, etena bAdhitasya sAdhyatvavyAvRttiH kRtA bhavati, yathA zabdo'5 zrAvaNa iti pratyakSa bAdhitaM sAdhyam, nityazzabda iti zabdasyAnityatvasAdhakenAnumAnena bAdhitam, dharmaH pretyAsukhaprada iti dharmaH pretyasukhaprada ityAgamena bAdhitam, mAtA me dhye svavacanabAdhitaM, naraziraHkapAlaM zucIti lokabAdhitam evaMrUpANAM vyAvarttanAya pramANAbAdhitamiti padam / sthANurvA puruSo veti saMzayaviSayasya, zuktikAzakalaM rajatamiti vipayasa viSayasya, yathAvadanizcitasvarUpasya gRhItasyAgRhItasya vArthasya sAdhyatApratipattyarthama10 nirNItapadam, etadvaiparItye hi sAdhanaM viphalameva bhavediti / aniSTasya sarvathA'nityatvAderasAdhyatvapratipattaye siSAdhayiSitamityuktam | sAdhanecchAviSayIbhUtamityarthaH, sAdhanaM svAbhipretArthasya, icchA vaktustathA ca svAbhipretArthasAdhanaviSayaka va kicchA viSayIbhUtamiti bhAvaH, vAdyapekSayA sAdhanecchA bhavati, saMhataparArthatvaM cakSurAdInAM svIkarttAraM bauddhaM prati sAMkhyena parArthAzcakSurAdaya ityevaM pArArthya mAtrasyAbhidhAne'pi sAMkhyecchAviSayIbhUtamAtmArthatvameva 15 sAdhyaM bhavati, anyathA sAdhanaM nirarthakameva syAt / pramAMNAbAdhitamiti padaM vAdiprativAbhayApekSayA / vAdiprativAdinoH pramANena yanna bAdhyate tadeva hi kathAyAM sAdhyamiti / sAdhyasya dRSTAntamAha yatheti vahninA viziSTaH parvatassAdhya ityarthaH, asyaiva sAdhyasya paryAyazabdamAhAsyaiva ceti, atra hetumAha sAdhyeti / pratiniyata sAdhyadharmavizeSaNaviziSTatayA dharmiNassAdhayitumiSTatvAtsAdhyavyapadezaH kathAyAM pakSavyapadezabhAg bhavatIti bhAvaH, nanu sAdhyaM 20 dharmo vA dharmaviziSTo dharmI vA yadi dharmastadA kathaM pakSasya sAdhyatvamuktaM, yadi dharmavi*ziSTa dharmI sAdhyaM, tadA kadA'yaM sAdhyazabdavAcya ityAzaMkAyA mAhedaceti, pakSAparaparyAyadharmaviziSTa dharmI cetyarthaH / prayogakAlApekSayA sAdhyazabdavAcyo bhavatIti bhAvaH // 25 1 'anumAnaprabhavapratipattikAlApekSayA sAdhyadharmaviziSTaprasiddhadharmiNassAdhyatve'pi tena saha toravinAbhAvAsaMbhavAtkathamanumitirityatrAha-- vyAptigrahaNavelAyAntu vahnayAdidharma eva sAdhyaH // 1. saMzayitasya puruSasya saMzayApanodanArthamiva viparyastAvyutpannayorapi viparyayAnadhyavasAyApanayanAyAnumAnapravRttirbhavatyeva, parapakSadidRkSAdinA viparyastasyAvyutpannasya svayaM tattvabubhutsayA ca paraM pratyupasarpaNasambhavAditi bhAvaH // Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ amiprasiddhiH ] nyAyaprakAzasamalate - vyAptIti / vatayAdidharma eveti, evazabdena tadviziSTadharmiNo vyavacchedaH, tatra vyAterasambhavAt , nahi dhUmadarzanAt sarvatra parvato vahnimAniti vyAptizzakyA vidhAtuM pratyakSAdipramANavirodhAt / sAdhya iti sAdhayituM yogya ityarthaH / itthazcAnumAnasya trINyaGgAni, dharmI sAdhyaM sAdhanaJca, tatra sAdhanaM gamakatvenAGgam , sAdhyantu gamyatvena, dharmI punaH sAdhyadharmAdhAratvena, AdhAravizeSaniSThatayA sAdhyasiddheranumAnaprayojanatvAt / athavA pakSo hetu- 5 rityanumAnAGgaM dvayaM, sAdhyadharmaviziSTadharmiNaH pakSatvAt , idazca dharmadharmiNorabhedApekSayA, pUrvantu bhedApekSayA vijJeyam // ____nanu siSAdhayiSitasyaiva dharmiNassAdhyatvoktyA prasiddhasyaiva dharmitvaM labdhaM sAmAnyato vijJAtasyaiva kizciddharmaviziSTatvena siSAdhayiSitatvAt tathA ca tatprasiddhiH kathantarAM syAditi paryanuyoge prAha- . .. ... 10 ___ dharmiNazca prasiddhiH pramANAdvikalpAdbhayato vA jnyeyaa| yathA'sti sarvajJa ityatra dharmiNassarvajJasya vikalpAsiddhiH / parvato vahnimAnityatra parvatasya pratyakSapramANAta, zabdaH pariNAmItyAdau kAlatrayavartizabdadharmiNa ubhayasmAt // dharmiNazceti / pramANAditi nizcitaprAmANyakapratyakSAdyanyatamAdityarthaH, vikalpAditi, 15 anizcitaprAmANyAprAmANyakapratyayAdityarthaH, ubhayata iti, nizcitaprAmANyakapratyakSAdyanyatamAdanizcitaprAmANyAprAmANyakapratyayAncetyarthaH / nanvastu nizcitaprAmANyakapratyakSAdibhyo dharmiprasiddhiH, prAmANyenAprAmANyena vA'nirNItayA pratItyA kathaM dharmiprasiddhiH; tasyAH pramANatvAbhAvAt , pramANAtmikayaiva ca pratItyA vastusiddheH / tasyAzca pramANatve pramANAdityanenaiva gatArthatayA vikalpAditi vyarthameva bhavet / apramANatve tu na tato dharmisiddhiH, 20 kizca vikalpasiddha dharmiNi sattvamasattvaM vA pramANabalena sAdhanIyaM yathA'sti sarvajJo nAsti SaSThaM bhUtamityAdau / tacca na sambhavati, dharmiNo vastuto'sattvena bhAvavRttidharmasya hetutve'siddhiprasarAt , bhAvavRttidharmasya tatra sattve ca dharmiNo'pi bhAvatvApattyAM nAstitvasAdhanamasaGgataM syAt / abhAvavRttidharmasya hetutve tvastitvasAdhanasya virodhAt , ubhayavRttidharmasya hetutve vyabhicArAdityanuyoge prabale jAte pramANAddharmiprasiddharudAharaNapradarzanaM 25 vihAya prathamata eva vikalpaprasiddhadharmiNamudAharati yatheti, atrAyambhAvaH, ye vikalpena dharmiprasiddhiM nAbhyupagacchanti te vikalpasiddho dharmI na bhavati tasyApramANatvAdityapi Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : tasvanyAyavibhAkare [ caturthakiraNa vaktuM na zaknuvanti, proktakrameNAsiddhivirodhAdInAM sambhavAt , pramANenAtra dharmyasiddheH / tathAtve ca paraM pratyAzrayAsiddhyAyudbhAvanaM vyarthameva syAt yena hi yo dharmitayopAttastatraiva doSaH pradarzanIyastathA ca tatra doSamudbhAvayatA bhavatA'vazyaM vikalpena dharmiprasiddhirabhyupe yaivAnyathA tUSNImbhAvApattiH, evaJcAsti sarvajJa ityAdimAnasapratyakSe bhAvarUpasyaiva dharmiNaH 5 pratipannatvAnna ko'pi doSaH, na ca tatsiddhau tatsattvasyApi pratipannatvena vyarthamanumAnamiti vAcyam , tadabhyupetamapi vaiyAtyAdyo na pratipadyate taM pratyanumAnasya sAphalyAt, na ca SaSThabhUtAdeH kathaM dharmitvaM, mAnasapratyakSeNa tatsattvasyApi pratipannatayA nAstitvasAdhanasya bAdhitatvAditi vAcyam , tadAnIM bAdhakapratyayAnudayena sattve sambhAvite'pi pazcAttatsattAyA niSedhanAt, evameva gaganakusumAdInAmapi vikalpakAle sattvena sambhAvitAnAmapi pazcAdvAdha10 kapratyayena tannirAsAttAdRzamAnasajJAnasya mAnasapratyakSAbhAsatvamavaseyamiti // atha pramA NAddharmiprasiddhernidarzanamAdarzayati parvata iti, atra pratyakSeNa parvatasya prasiddhiriti bhAvaH / etenAnumAnAnumeyavyavahArassarva eva buddhAveva kimapi dharmitvena kimapi ca dharmatvena prakalpya pravartate, natu bAhyaM sadasattvamapekSyeti matamapAstam, antarbahirvA'nAsAditA''lambanAyA baddhadharmadharmitvena kasyApi vyavasthApanA'sAmAta / tasmAtpramANena vyavasthApitaH parvatA. 15 direva viSayabhAvaM bhajana dharmitvAdikaM pratipadyata iti / ubhayasiddhaM nidarzayati zabda iti, atra hi zabdamAtrasya dharmitvamiSTamanyathA yasmin kasminneva zabde pariNAmitvasya siddhyApatteH, tathA ca sarveSAM zabdAnAM zravaNena pratyakSAsambhavena keSAzcitpratyakSataH keSAJcicca vikalpataH prasiddhirbhavatIti bhAvaH / nanu parvato vahnimAnityatrApi pratyakSasiddhatvaM parvatasya kathaM, dRzyamAnabhAge'gnimattvasAdhane pratyakSabAdhA, tatra vahrathupalabdhau vA sAdhanavaiyarthyamadRzyamA20 nabhAge tu sAdhane kuto dharmiNaH pratyakSasiddhatvamiti cenmaivam , avayavidravyApekSayA parvatA dessAMvyavahArikapratyakSaprasiddhatAbhidhAnAt / atisUkSmekSikayA paryAlocane tu na kiJcitpratyakSaM, asmadAdipratyakSasyAzeSavizeSato'rthasAkSAtkAre sAmarthyavirahAt kevalipratyakSasyaiva tatra sAmarthyAditi // tadevaM dharmisAdhyasAdhanarUpamanumAnasya pradhAnabhUtamaGgatrayaM nirUpya samprati hetuM vibhajate heturdvividho vidhisvarUpaH pratiSedhasvarUpazceti / tathA vidhisvarUpo __ heturdvidhA, vidhisAdhako niSedhasAdhakazceti, evaM pratiSedhasvarUpo heturapi // .. heturiti / vidhisvarUpa upalambhasvarUpaH, pratiSedhasvarUpo'nupalambhasvarUpaH / vidhisvarUpasyApi dvaividhyamAha tatheti, IdRzameva prakArabhedaM pratiSedhasvarUpahetAvapyatidizati eva 25 Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidhihetuH ] nyAyaprakAzasamalaGkRte : 371 : miti / tathA ca vidhisAdhako vidhirUpaH, niSedhasAdhako vidhirUpaH, vidhisAdhakaH pratiSedharUpaH, niSedhasAdhakaH pratiSedharUpazceti hetuzcaturvidhaH phalitaH / etenopalambhasvarUpasya hetorvidhisAdhakatvamevAnupalambhasvarUpasya hetoH pratiSedhasAdhakatvameveti keSAJcinniyamo nirastaH / sAdhyasAdhanayorgamyagamakabhAve vyAptereva prayojakatayA vyAptisattvena vidhisAdhye upalambharUpa hetorgamakatvasyeva tatsattve'nupalambhahetorapi tatsAdhane gamakatvasya durnivAra- 5 tayaikazeSasyAnucitatvAditi // tatra vidhisAdhakaM vidhyAtmakaM hetuM SoDhA vibhajate tatra vidhisAdhako vidhirUpo heturvyApyakAryakAraNapUrvottarasahacarabhedAt SoDhA / vidhistu sadasadAtmake padArthe sadaMzaH, asadaMzazca pratiSedhaH // tatreti, vyApyaM kAryaM kAraNaM pUrvacaramuttaracaraM sahacaraM ceti hetubhUtAni vastUni SaDidhAni vidhibhUtasAdhyasAdhakAnItyarthaH / vidhipratiSedhazabdArthaM vakti vidhistviti, padArtho hi sadasadAtmakaH, tatra yo'ya sadaMzassa eva vidhirucyate, abhAvAparaparyAyastvasaMdezaH pratiSedha ucyata iti bhAvaH // 10 prasaGgAdabhAvasya sarvathA bhAvasvarUpAtiriktatvaM dUSayituM pratiSedhaM vibhajya tatsvarUpaM 15 vaktumupakramate -- pratiSedhazcaturdhA prAgabhAvapradhvaMsAbhAvAnyo'nyAbhAvAtyantAbhAvabhedAt / yannivRttAveva kAryAvirbhAvaH sa prAgabhAvaH, yathA ghaTaM prati mRtpiNDaH // pratiSedha iti / atrAyambhAvaH, padArthAnAmastitvenaivopagame sarveSAmabhAvAnAmapahnavena sarvasya sarvAtmakatvaprasaGgaH / prAgabhAvAnaGgIkAre nirvikAratvaM dravyasya syAt tathA ca ghaMTa- 20 pAdInAmabhAva eva syAt / pradhvaMsAbhAvAnabhyupagate kaTakakuNDalAdInAmanantatvaprasaGgaH anyo'nyAbhAvApalApe jIvasya jIvAtmakatve'jIvasya jIvAtmake sarvAtmakatvaprasaGgena tayorlakSaNabhedo na syAt / atyantAbhAvAnabhyupagame ca jIve ajIvatvAtyantAbhAvAnabhyupagamAt ajIvatvasyAjIve ca jIvatvAbhAvAnabhyupagamAjjIvatvasya prApteH / tasmAdvastuno yathA'stIti pratyayaviSayamastitvaM paryAyastathA nAstIti pratItiviSayaM nAstitvamapi paryAyaH, 25 tacca nAstitvaM na sarvathA vastuno'rthAntaram, niHsvabhAvatvaprasaGgAt na ca nAstIti Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :372: tattvanyAyavibhAkare [ caturthakiraNe pratyayajanakatvarUpasadbhAvAnnAbhAvasya niHsvabhAvatvamiti vAcyam , tathA sati tasya bhAvasvabhAvatvasiddheH, pratyayAbhidhAnaviSayasyArthakriyAkAriNaH padArthasya bhAvasvabhAvatvAt , nAstitvasya ca vastudharmatvAddharmasya kathaJciddharmibhinnatvena kathaJcidbhedo'pi, tatrAbhedAzrayaNe bhAvatvena bhedAzrayaNe ca tadvRttitvenAbhAvasya pratItiH, etena bhUtalasya ghaTAbhAvatve 5 bhUtale ghaTAbhAva iti pratItirna syAt syAcca bhUtale bhUtalamiti dhIrityapAstam / abhede'pi ghaTAbhAvatvenAdheyatAyA bhUtalatvena cAdhAratAyA yathApratIti svIkArAditi bhaavH| atha prAgabhAvaM lakSayati yannivRttAveveti, vilakSaNapariNAmaviziSTasya mRtpiNDasya tena rUpeNa vinAze hi ghaTarUpatayA mRtpiNDaH pariNamata iti ghaTarUpatayotpatteH prAgavyavahitapa riNAmaviziSTaM mRdravyameva tatprAgabhAva ucyate na tu mRtpiNDAtsarvathA'rthAntaramiti bhAvaH, 10 idameva dRSTAntadvArA pradarzayati yatheti, ghaTasya prAgabhAvazca tadavyavahitapUrvakSaNapariNAma ityeke, teSAM tatpUrvAnAdipariNAmasantatau kAryasadbhAvaprasaGgaH, kAryadhvaMsatatprAgabhAvAnA dhArakAlasya kAryavattvavyApyatvAt / tatpUrvAnAdipariNAmasantatau kAryabhedasattvAnna doSa iti cennAvyavahitakAryapUrvapariNAme'pi kAryabhedasattvena tenaiva tadAnIM kAryAbhAvasiddheH prAgabhAva svIkAranirarthakatApatteH, na ca kAryasya prAgabhAvAbhAvasvabhAvatvasiddhyarthaM tadabhyupagama iti15 vAcyam , kAryapUrvottaranikhilapariNAmeSu kAryAnantarapUrvaparyAyabhinneSu kAryasvabhAvatAprasaGgAt / na ca na kAryaprAgabhAvAbhAvatvaM kAryasvabhAvatvavyApyaM kintu kAryaprAgabhAvadhvaMsatvameva, so'pi dhvaMso'vyavahitottarakSaNa eva varttate, taduttarakSaNeSu ghaTAdivyavahArazca sadRzakAryotpattidoSAditi vAcyam / etasya saugatAnAmeva zobhanatvAdasmAbhiH prAgabhAvasyAnAdi tvopagamAt / prAgabhAvadhvaMsasya dvitIyAdikSaNeSvasattve prAgabhAvonmajanaprasaGgena prAga20 bhAvakSaNa iva tatrApi kAryasyAsadbhAvaprasaGgAttatra doSAbhyupagamasya cAprAmANikatvAt / tasmAd dravyaparyAyAtmA prAgabhAvaH sa ca syAtsAdissyAdanAdiriti siddhAntAt / na ca dravyarUpatayA'nAditve'nantatvaprasaktessarvadA kAryAnutpattiH syAt paryAyarUpatayA ca sAditve prAgabhAvAtpUrvamapi pazcAdiva kAryotpattiH syAdityubhayatra doSAt bhAvasvabhAvo na prAgabhAvastasya bhAvavilakSaNatvena sarvadA bhAvavizeSaNatvAditi vAcyam , sarvathA bhAvavilakSaNAbhAvagrAhaka 1. idAnIM ghaTa ityAdipratItyA tattatkSaNa eva tadabhinnakAryANAM bauddhamate tAdAtmyena kAlavRttitvopagamAt kAryabhinnakSaNe kAryatvasyApAdayitumazakyatvAditi bhAvaH // 2. te hi paryAyArthamAtrAdezaM svIkurvantIti teSAmevedaM zobhanaM ubhayanayavAdinAmasmAkantu tatsiddhAntaviruddhamiti bhAvaH // 3. nanu bhavaduktenaivaM phalati pUrvaparyAyeSu mRdravye ca prAgabhAvatvaM vyAsajyavRttIti tanna samyak pratyekAvRttessamudAyAvRttitvAt , pratyekavRttitve ca doSAdityAzayenAzaMkate na ceti // Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradhvaMsAbhAvaH ] nyAyaprakAzasamalaGkRte / : 373 pramANAbhAvAt / na ca svotpatteH pUrvaM nAsIddhaTa iti jJAnamabhAvaviSayakaM bhAvapratyayavilakSaNatvAdyastu bhAvaviSayo nAsau bhAvapratyayavilakSaNo yathA ghaTa ityAdipratyaya ityanumAnaM prAgabhAvagrAhakamiti vAcyam, prAgabhAvAdau nAsti pradhvaMsAbhAvAdiriti pratyayena vyemi - cArAt / na ca so'pi pratyayo'bhAvaviSaya iti na vyabhicAra iti vAcyam, abhAvAnavasthAprasaGgAt / ata eva prAgabhAvasya sarvadA bhAvavizeSaNatvamasiddhaM pradhvaMsAbhAvAdau 5 na prAgabhAva ityAdau prAgabhAvasyAbhAve'pi vizeSaNatvAt / tasmAdRjusUtranayArpaNAt kAryasyAvyavahitapUrvopAdAnapariNAma eva prAgabhAvaH / na ca tatpUrvAnAdipariNAmasantatau kAryasadbhAvaprasaGga iti vAcyam, yato ghaTasya prAgabhAvaH kusUlaM tasya kozastasya sthAsatasyApi mRtpiNDa evaM paramANau tatparamparAyA vizrAntistathA ca tatparamparAnAdhAraghaTadhvaMsaparamparAnAdhArakAlatvasyaiva ghaTavyApyatvena nAghaTakAle ghaTavattvaprasaGga iti / vyavahAra- 10 nayArpaNAttu mRdAdidravyaM ghaTAdeH prAgabhAvaH sa cAnAdiH / na ca ghaTAdeH prAgabhAvAbhAvasvabhAvatvaM na sambhavati mRdAdidravyasyAbhAvAsambhavAditi vAcyam, ghaTAdirahitasya pUrvakAlaviziSTasya mRdAdidravyasyaiva ghaTAdiprAgabhAvarUpatayA tasya ca kAryotpattau vinAzasiddheH, nahi kAryarahitatvasya vinAzamantareNa kAryasahitatayotpattissambhavati, pramANArpaNAttu dravyaparyAyAtmA prAgabhAva iti // pradhvaMsAbhAvaM nirUpayati 15 yadutpattinibandhanaM kAryavighaTanaM sa pradhvaMsAbhAvaH / yathA ghaTaM prati kapAlakadambakam // yadutpattIti / yasya bhAve niyamena kAryasya vighaTanaM bhavati sa pradhvaMsAbhAva ityarthaH, dRSTAntamAha yatheti kapAlakadambakotpattau satyAM hyavazyaM ghaTasya vipadyamAnatA bhavatyataH 20 kapAlakadambakameva tatpradhvaMsAbhAva iti bhAvaH / atrApi RjusUtrArpaNAdupAdeyakSaNa evopAdA 1. abhAvAdhikaraNakAbhAvapratiyogikA bhAvasyAdhikaraNAtmakatvena prAgabhAvabhinnapradhvaMsAbhAvAbhAvAviSayakatvena hetutve'pi sAdhyAbhAvAdvyabhicAra iti bhAvaH // 2. kAlavizeSAvacchinnasvarUpasambandhena mRddavyaM ghaTaprAgabhAvavyavahAranimittaM pUrvakAlAtmakasya kAlavizeSasya saMsargaghaTitatvena tasya ca prAganupasthitasya saMsargave kasyApyavivAdAdatra nAnyo'nyAzrayaH / na caivaM kAlavizeSaghaTitasambandhena mRdAdidravyameva ghaTAdivyavahAraviSayo'stu kimatiriktena ghaTAdidravyeNeti vAcyam, mRdAdidravyAdvaTAdidravyasya pRthaganubhUyamAnatvena tanmAtratvAkalpanAt prAgabhAvAdestu pRthaganubhUyamAnatvAbhAvenAdhAramAtrasvarUpatvakalpanAt, ghaTasvarUpe mRdAdidravye AdhArabhinnatvamudbhUtaM, abhAvaparyAye tvanudbhUtamiti bhAvaH // Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :374 : tatvanyAyavibhAkare [ caturthakiraNe nasya pradhvaMsaH, na caivaM taduttarakSaNeSu pradhvaMsasyAbhAvena ghaTAdeH punarujjIvanaM syAditi vAcyam , kAraNasya kAryopamardanAtmakatvAbhAvAt upAdAnopamardanasyaiva kAryotpattyAtmakatvAt prAgabhAvapradhvaMsayorupAdAnopAdeyarUpatopagamena tadupamardanenaiva pradhvaMsasya kAryAtmana AtmalAbhAt / prAgabhAve kAraNAtmani pUrvakSaNavartini sati hi pradhvaMsasya kAryAtmanassvarUpalAbhopapattiriti / 5 vyavahAranayAdezAcca ghaTottarakAlavartighaTAkAravikalaM. mRdAdidravyaM ghaTapradhvaMsaH / sa cAnantaH / tena ghaTAtpUrvakAlavarti mRdAdidravyaM ghaTasya prAgabhAva eva natu pradhvaMsaH, tathA ghaTAkAramapi tattasya pradhvaMso mA bhUditi ghaTAkAravikalamiti vizeSaNam / pramANArpaNayA tu pradhvaMso dravyaparyAyAtmaikAnekasvabhAvazceti // athAnyo'nyAbhAvamAkhyAti10 svarUpAntarAtsvarUpavyavacchedo'nyonyAbhAvaH, yathA paTasvabhAvAddhaTasvabhAvasya // svarUpAntarAditi / svabhAvAntarAtsvabhAvavyavacchedo'nyApohAparanAmako'nyo'nyAbhAvaH / dRSTAntamAha yatheti vyavaccheda iti zeSaH / na cedaM lakSaNaM prAgabhAvapradhvaMsAbhAva yorapi gatamiti vAcyam , kAryAtpUrvottarapariNAmayossvabhAvAntaratve'pi kAryasya pUrvottara15 pariNAmarUpavyAvRttevilakSaNatvAt yadabhAve hi niyamataH kAryasyotpattissa prAgabhAvaH, yadbhAve ca kAryasya niyatA vipattissa pradhvaMsAbhAvaH, na cAnyo'nyAbhAvasyAbhAve bhAve ca kAryasyotpattirvipattirvA, jalasyAbhAve'pyanalasyAnutpatteH kvacittadbhAve ca tsyaa'viptteH| etasya lakSaNasya nAtyantAbhAve'tivyAptiH, asya kAlatrayApekSatvAt / anyo'nyAbhAvastu na kAlatra yApekSo ghaTabhinnasyApi kadAcit pudgalapariNAmAnAmaniyamena paTasya ghaTatvapariNAmasambhavAt , 20 tathA pariNAmakAraNasampattau virodhAbhAvAt / na caivaM cetanAcetanayoH kadAcittAdAtmyapariNAmaH, tattvavirodhAditi bhAvaH // atyantAbhAvaM lakSayati kAlatraye'pi tAdAtmyapariNatinivRttiratyantAbhAvaH yathA jIvAjIvayoH / so'yaM pratiSedhaH kathaJcidadhikaraNAdbhinnAbhinnaH // 1 kAraNasya ghaTasya kArya taddhaMsastasyopamardanAtmakatvAbhAvAnnAzAnAtmakatvAdityarthaH, ghaTo hi kAraNaM tena ghaTadhvaMsanAzo na ghaTAtmeti bhAvaH // 2. ghaTapradhvaMsavyavahAraviSayatvaM na ghaTottarakAlavartighaTAkAravikalamRddavyatvena, dhvaMsaghaTitottaratvagarmitatvenAnyo'nyAzrayAt kintu svottarakAlavRttitvasvAkAravikalatvasvadravyatvetatritayasambandhena ghaTaviziSTatvena / / Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atyantAbhAvaH ] __ nyAyaprakAzasamalaGkate : 375 kAlatraye'pIti / bhUtabhaviSyadvartamAnarUpakAlatrayApekSayApi yayostAdAtmyapariNatinivRttirekatvapariNAmo na bhavati so'tyantAbhAva ityarthaH / dRSTAntamAha yatheti / astitvavannAstitvasyApi vastuparyAyatvena paryAyaparyAyiNozca kathaJcidabhedAnna sarvathA'bhAvo'dhikaraNabhinna ityAha so'yaM pratiSedha iti / sarvathA tasya bhede niHsvabhAvatvamabhede ca tadvRttitvenApratItiH syAt sarvathA abhAvasya bhAvabhinnatve ca tasya pramANAvedyatvApatteH, pramANasya bhaavvissytvaat| 5 na ca pratyakSamabhAvaviSayaM bhavatyeva tasyendriyaissaMyuktavizeSaNasambandhasadbhAvAt ghaTAbhAvaviziSTaM bhUtalaM gRhAmIti pratyayAditi vAcyam, tatrApi pratyakSasya bhUtalAdibhAvamAtraviSayatvAt tasyAbhAvaviSayakatve kramato'nantapararUpAbhAvapratipattAvupakSINazaktikatvena bhAvadarzanasyAnavasaratvaprApteH / pratyAsatyavizeSAt abhAvagrAhakasAmagryavicchedAcca / na cAbhAvajJAne pratiyogijJAnasya kAraNatvAttasya ca kAdAcitkatvenAbhAvagrahasyApi kAdAcitkatvAt pratiyogi- 10 jJAnAbhAvakAle'bhAvajJAnAntargatabhAvapadArthagrahasyAvasaro labhyata iti vAcyam , pratyakSasya pratiyogyAdismaraNAnapekSatvAt , tasya ca smRtyapekSAyAmapUrvArthasAkSAtkAritvavirodhAt / na ca kvacidbhAvapratyakSaM smaraNanirapekSaM yogipratyakSavat / kvacitsmaraNApekSaM sukhAdisAdhanArthavyavasAyavat / tathA kacidabhAvapratyakSaM smaraNanirapekSaM yogino'bhAvapratyakSavat kacitpratiSe. dhyasmaraNApekSaM tathaiva pratIte riti vAcyam , smaraNApekSasya vikalpajJAnasya pratyakSatvavirodhAdanu- 15 mAnAdivat / tasya smaraNApekSatve'navasthAprasaMgAcca / tato nAbhAvaH pratyakSaviSayaH / sakalazaktiviraharUpasya nirupAkhyasyAdhikaraNAtsarvathAbhinnasyAbhAvasya svabhAvakAryAderabhAvAnnAnumAnikatvaM, sasvabhAvatve bhAvatvaprasaGgAt / anupalabdhyApi na tadvyavasthA tayA tasyAsiddhatAyA eva vyavasthApanAt, na ca bhAvAnAmanupalabdhyA tatpramitiriti vAcyam , tato bhAvAntarasvabhAvasyaivAbhAvasyAvabhAsanAditi // 20 1. sarvathA'bhAvasyAbhede hi bhAvaikAntanizcayassyAt , astitvameveti nizcayAt tathA'bhyupagamyamAne sarveSAmevAbhAvAnAmapahnavassyAt tathA ca sati sarveSAM sarvAtmakatvaM anAditvamanantatvaM ca syAdityapi bodhyam // 2. abhAvagrAhakasAmagryavicchedAdanantaghaTapaTAdyabhAvagrahaNe bhAvagraho na bhavedeveti bhAvaH // 3. nanu kevalAbhAvapratyakSAbhyupagame bhavedayaM doSaH, sa eva ca nAsti, abhAvajJAne pratiyogijJAnasyApi hetutvAttasya ca kAdAcitkatvAdityAzaMkate na ceti // 4. smRteH pUrvAnubhavasya tasyApyaparasmaraNasya tasyApyaparapUrvAnubhavasyApekSaNAdanavasthA / sudUramapi gatvA kasyacidanubhavasya smRtinirapekSatve prakRtAnubhavasyApi smRtisApekSatvakalpanAvaiyarthyAditi bhAvaH // 5. na ca smRtitvena smRtijanyatvasya pratyakSAbhAvavyApyatve'pi vizeSaNajJAnatvena tajanyatAyA atathAtvAnnAyaM doSa iti vAcya viziSTajJAnatvAvacchinnaM prati viziSTa pratyakSatvAvacchinnaM prati vA vizeSaNajJAnahetutve mAnAbhAvAt , tadvizeSaNendriyasannikarSatadasaMsargAgrahAdinaiva tadviziSTapratyakSotpatteH / surabhi candanamityAdi jJAnaM tu pratyabhijJAnameveti // Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvanyAyavibhAkare [ caturthakiraNe atha vidhisvarUpahetoH prakArAn prakAzayati vidhyAtmako hetussAdhyAviruddhapratiSedhyaviruddhabhedena dvidhA, evaM niSedhAtmako'pi // vidhyAtmaka iti / evameva pratiSedharUpahetAvapItyAhaivamiti / atredamavaseyam yathA 5 sAdhyAviruddho vidhyAtmako heturvidhisAdhakaH, pratiSedhyaviruddho vidhihetuH pratiSedhasAdhakaH, tathA pratiSedhyenAviruddho niSedhAtmako hetuH pratiSedhasAdhakaH, sAdhyaviruddhaniSedhAtmako heturvidhisAdhaka iti // tatra sAdhyAviruddhavidhisAdhakavidhisvarUpahetUna pUrvoditaSaDvidhAnudAharati atra zabdaH pariNAmI prayatnAnantarIyakatvAditi vyApyo vidhi10 hetuH // tatreti / vyApyAviruddhakAryAviruddhakAraNAviruddhapUrvacarAviruddhottaracarAviruddhasahacarAviruddhabhedeSvityarthaH, asya vyApyo vidhiheturityanena sambandhaH / zabdaH pariNAmIti pratijJAyAM zabdo dharmI sAdhyadharmaH pariNAmaH prayatnAnantarIyakatvaM hetuH, prayatnazcetanavyA pArastadanantarasambhUtatvaM tadarthaH, yatraM yatra prayatnAnantarIyakatvaM tatra tatra pariNAmitvaM yathA 15 ghaTAdirityudAharaNam , prayatnAnantarIyakazca zabda ityupanayaH, tasmAdayaM pariNAmItinigamana miti sAdharyeNa pazcAvayavaprayogaH, vaidhamryeNa tu yo na pariNAmI sa na prayatnAnantarIyakaH, yathA vandhyAsutaH, ityudAharaNa eva vizeSo netarAvayaveSu vailakSaNyam / nanu kAryAdirUpANAM pazcAnAmapi hetUnAM svasvasAdhyena vyAptatvAdavirodhAcca vyApyAviruddhasvarUpatvameva, vyApyatvAbhAve ca teSAM sAdhakatvAnupapattestathA cAnenaiva sarveSAM teSAM gatArthatayA pRthagvibhAgo 20 nocita iti cenna sAdhyanirUpitavyAptimattvamAtreNa vyApyasyAtrAvivakSaNAt kathaJcitsAdhyena tAdAtmyapariNAmamApannasya kAryAdivilakSaNasya hetusvarUpasya vivakSaNAt / asyaiva ca svabhAvopalabdhiriti nAmAntaram / prayatnAnantarIyakatvaM hi sAdhyadharmasya pariNatimattvAdeH kathaJcidapRthagbhUtaM svarUpam / na caivaM svabhAvabhUtadharmasya vyApyasya hetutve hetonizcaye / 1. nanu niSedhAtmakahetoH kathaM dvividhatvasyAtidezaH na tAvatsAdhyAviruddhatvapratiSedhyaviruddhatvAbhyAM, agrimodAharaNAnupapatteriti paryanuyoge tvAhAtredamiti // 2. pUrvottarAkAraparihArAvAptisthitilakSaNapariNatizUnya. tvarUpe sarvathA nityatve zabdasya prayatnAnantarIyakatvAnupapatte: prayatnAnantarIyakatvaM pariNatimattvena vyApta vijJeyam // Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidhihetavaH ] myAyaprakAzasamalate / 377 tadabhinnasya sAdhyasyApi nizcayena siddhasAdhanatvApattihetoranizcaye ca na tena sAdhyasiddhirajJAtasya jJApakatvAsambhavAditi vAcyam , anekasvabhAvasya zabdAdivastuno nizcite'pi prayatnAnantarIyakatvAdau svabhAvabhUte sAdhanadharme pariNAmitvAdisAdhyadharmanizcayaniyamasyAbhAvAt , nizcitAnizcitAtmakatvaJcaikasya vastunazcitrAkAraikajJAnavanna virudhyate, tasmAnizcite'pi hetudharme sAdhyadharmAnizcayena tatpratipattyarthamanumAnaM saphalameveti // sAdhyAviruddhakAryasvarUpavidhihetuM nidarzayati parvato vahnimAn dhUmAditi kAryAtmakaH // parvata iti / atra hi vahnaH kArya dhUmaH, sAdhyAviruddhazca, vahnisadbhAve eva dhUmasyotpatteH tadabhAve ca niyamena dhUmasya nivartanAt nanu vanyabhAve'pi dhUmo na nivarttate gopAla. ghaTikAdau vanyabhAve'pi dhUmasadbhAvapratIteriti cenna dhUmasya hyAtmalAbho vahnau satyeva, tatkathaM 10 gopAlaghaTikAdAvagnyabhAve dhUmasadbhAvAzaGkApi, na ca tarhi parvatAdAviva tatrApi dhUmo'gni gamayediti vAcyam , parvatAdidhUmAdasya vailakSaNyAt , vahnisamAnasamayasattAko hi parvatAdidhUmo bahalaH patAkAyamAnasvarUpo'nubhUyate, na ca gopAlaghaTikAdidhUmastatheti // . sAdhyAviruddhakAraNarUpavidhihetuM dRSTAntayati bhaviSyati vRSTivilakSaNameghopalambhAditi kAraNAtmakaH // ... 15 bhaviSyatIti / vilakSaNapadena sAtizayonnatatvAdidharmopetatvaM vivakSitaM tasyaiva vRSTikAraNatvAt / nanu kAraNaM na kAryasya gamakaM, tena sahAvinAbhAvAbhAvAt , pratibandhakena vinAzena vA kAryAbhAvAt , avazyaM kAraNAni kAryavantItyaniyamAt / navA kAraNavizeSasya gamakatvaM, vizeSasya nizcetumazakyatvAt , pracaNDAnAmapi taDitvatAM varSamakRtvaivoparamadarzanAditi cenmaivam , AsvAdyamAnaphalaniSTharasena tajjanikAM sAmagrImanumAya tayA rUpAnumAnasya saugatena 20 tvayA'pyabhyupagamAt / prAktano hi rUpakSaNaH sajAtIyaM rUpakSaNAntaralakSaNaM kArya karotItyevaM rUpAnumAnamicchadbhiriSTameva kiJcitkAraNaM liGgatayA, prAktanasya rUpakSaNasya sajAtIyarUpakSaNAntarAvyabhicArAt / anyathA rasasamAnakAlabhAvino rUpasya pratipattyanupapatteH / kAraNa 1 nApyantimakAraNasya vyAptatvaM, tathA sati vyAptismaraNakAla eva kAryasya pratyakSatayA'numAnavaikalyaM syAdityapi bodhyam // 2 tathA ca viziSTa kAraNameva liGgama . viziSTatA ca samarthataiva. sA ca vaikalyena pratibandhena vA na prApyate yAdRzaJca sAmarthya yatra na pratibaddhaM tAdRzaM kAraNaM liGgaM bhavitumarhati. tannizcayazca nipuNAnAM pramAtRNAM sambhavatyeva, yatra kAryasya vyabhicArastatrApi na kAraNasya doSaH kintu pramAtRdoSa eva, anyathA sakalavyavahAravilopaprasaGgaH syAditi bhAvaH // 48 Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvanyAyavibhAkare [ caturthakiraNe tvamapi nAnukUlatvamAnaM kintu kAryAvinAbhAvitvena nizcitaM viziSTameva, yatra hi sAmarthyApratibandhaH kAraNAntarAvaikalyazca nizcIyate tasyaiva hetutvamanyathA tRptyAdyartha bhojanAdAvapyapravRttenikhilavyavahArocchedaH prasajyeteti // pUrvacaraM sAdhyAviruddhaM vidhihetumAdarzayati-- udeSyati zakaTaM kRttikodayAditi puurvcrH|| udeSyatIti / kRttikodayAnantaraM muhUrtAnte'vazya zakaTodayo jAyata iti pUrvacaraH kRttikodayazzakaTodayaM gamayatIti bhAvaH / nanu kRttikodayasya zakaTodayapUrvabhAvitvenAyaM kAraNAviruddhavidhihetureva na tataH pRthagbhUta iti cenna, pUrvabhAvitvamAtrasya kAraNatvAprayoja katvAt kintu kAryasvarUpaprAptau hetUnAmeva pUrvavartinAmanvayavyatirekataH kAraNatvAvadhAraNAt , 10 na hyatra kRttikodayAcchakaTodayasya svarUpaprAptirasti, avyavahitataduttaraM tadudayAbhAvAt kAlavizeSApekSayA tasmAttadudayatve'bhyupagamyamAne cAzvinyudayAdInAmapi hetutAprasaGgAt / tataH kRttikodayaH pUrvacara eva na kAraNamiti tannidarzanaM yuktameva, tathA ca prayogaH, yasmAdanantaraM yannAsti na tasya tenotpattiH, yathA bhaviSyacchaGkhacakravartikAle'sato rAvaNAdeH, nAsti ca zakaTodayAdyanantaraM kRttikodayAdikam / na cai vyavahitayoH kAryakAraNabhAvA15 bhAve jAgratsaMvedanasuptotthitabhAvisaMvedanayoH maraNAriSThayoH kAryakAraNabhAvo na syAditi vAcyam , iSTApatteH vyavahitatvena tayovyApAraparAGmukhatvAt , anvayavyatirekAbhyAM vyApArasApekSayoreva kAryakAraNabhAvAvadhAraNAt , dRSTaJca vyApAraviziSTasyaiva ghaTaM prati kulAlasya kAraNatvaM, na cAtra vyApAraparikalpanaM yuktamatiprasaGgAt , paramparayA vyavahitAnAmanyeSAM kAraNatvaprasaGgAt / tasmAccharIranirvarttakAdRSTAdikAraNakalApAdariSTakaratalarekhAdayo niSpannA 20 bhAvino maraNAderanumApakA iti pratipattavyam / jAgrahazAjJAnaM tu na suptotthitajJAnasya hetuH, jJAnAdabhinnasyAtmanaH kAlatrayasthAyitvAtsarvathA caitanyavicchedasya kadApyasambhavAditi / / sAdhyAviruddhamuttaracaraM vidhihetumAha-. __ uditA citrA svaatyudyaadityuttrcrH|| uditeti / svAtyudayo hi citrodayasyottaracaraH tatastaM gamayati, uttaracarasya tatkA 1. ghaTaM prati kAlAkAzadigAdInAM kulAlapitRpitAmahAdInAmapi pUrvavRttitayA kAraNatvaprasaGgaH / avyavahitottaratvapraveze kRttikodayasya kAraNatvavarNanamanucitaM bhavet muhUrtAdikAlavizeSaniveze smRti pratyanubhavasya kAraNatvaM na syAt bharaNyudayasyApi kAraNatvaprApteriti bhAvaH / / Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidhihetavaH ] nyAyaprakAzasamalaGkRte / yatvAbhAvena kAryAviruddhenAgatArthatvAtpRthaguktiH, nizcitavyAptimattvAzcAnayorjJApyajJApakabhAva iti bhAva: / nakSatrANAM pUrvottaracaratve nibandhanazca nAnAprakAraH sakalaprANisandohasambandhI sukhaduHkhasambandhyadRSTavizeSastathAsvabhAva eva vA // atha SaSThaM sAdhyAviruddhaM sahacaraM vidhihetuM darzayati rUpavAn rasAditi sahacara itImAnyaviruddha vidhihetorudAharaNAni // 5 rUpavAniti / raso hi niyamena rUpasahacarito'tastadabhAve'nupapadyamAnastadgamayatItibhAvaH, eteSUdAharaNeSu bhAvarUpAneva pariNAmAdIn prayatnAnantarIyakatvAdayo hetavo bhAvarUpA aviruddhA eva sAdhayantIti vidhisAdhakavidhirUpAH sAdhyAviruddhopalabdhaya ityaparanAmAna ityAzayenAhetImAnIti / atra rUparasayostulyakAlabhAvitvena savyetaragoviSANayoriva na kAryakAraNabhAvaH parasparaparihAreNAvasthAnAnna tayostAdAtmyaM tasmAtpUrvokteSu paJcavidheSu 10 hetuSu nAsya samAvezassambhavatIti pRthaguktiH, evamaviruddha kAryakAryAdeH kAraNakAraNAdeH pUrvapUrvacarAderuttarottaracarAdezva kAryakAraNapUrva carottaracarabhedaireva saGgrahAnnAdhikyazaGkA kAryeti // atha vidhiheturvidhisAdhaka eveti niyamapratiSedhAya pratiSedhasAdhakatvamupavarNayituM prathamaM tatprabhedAnAha-- viruddhavidhihetuH pratiSedhasAdhakaH pratiSedhyasvabhAvaviruddhatadvyApyAdi 15 bhedena saptaprakAraH // : 379 : viruddhavidhiheturiti / pratiSedhyena viruddho vidhiheturityarthaH asya vibhAgaprakAra mAha pratiSedhyasvabhAvaviruddheti, ayameko bhedaH, tadvyApyeti, pratiSedhyaviruddha vyApyetyarthaH, AdinA kAryakAraNapUrvacarottaracarasahacarANAM grahaNam tathA ca pratiSedhyasvabhAva viruddhaviruddhavyApyaviruddhakAryaviruddhakA raNaviruddhapUrvacaraviruddhottaracaraviruddha sahacarabhedena saptavidha 20 iti phalitArthaH // " atha pratiSedhyasvabhAvaviruddhopalambharUpaM vidhihetuM nidarzayati nAstyeva sarvathaikAnto 'nekAntopalambhAditi pratiSedhyasya yassvabhAvassarvathaikAntatvaM tena sAkSAdviruddho vidhihetuH // nAstyeveti / sarvathaikAnto'tra pratiSedhyastasya svabhAvena sarvathaikAntatvena sAkSAdviru- 25 ddhasya kathacitsadasadAdyAtmakatvasvarUpasyAne kAntasyopalambho vidhyAtmako heturityAzayenAha Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 380 : tattvanyAyavibhAkare [ caturtha kiraNe pratiSedhyasyeti / atropalambhapadopAdAnAnniSedhamAtrasyAnupalambhAdeva siddherbhedo'yamanupalabdhAvevAntarbhAvya iti matamapAstam, na coSNazItasparza yoriva sarvathaikAntAne kAntayorvirodhasya prathamamanupalabdhyA pratipadyamAnatvena tanmUlakasyAsya hetoranupalabdhirUpatvamevayuktamiti vAcyaM yanmUlaM yattasya tadrUpatve'numAnasyApi pratyakSatvaprasaGgAt, parvatAdau hi dhUme 5 pratyakSeNAvagate pazcAttena vahnayanumAnaM bhavatyataH pratyakSamUlatvAdanumAnamapi pratyakSaM syAditi // pratiSedhyaviruddhavyApyaM vidhihetuM nidarzayati nAsya navatattvanizcayastatsaMzayAditi pratiSedhyasya navatattvanizcayasya viruddhenAnizcayena vyApyaH // nAsyeti / navatattvanizcayo'tra pratiSedhyastadviruddhAnizcayatvavyApyatvAttatsaMzayasya viru10 vyApyatvamityAha pratiSedhyasyeti / anizcayo hyanadhyavasAyAdau saMdehamantareNApi varttate, saMdehastu nAnizcayamantareNa kadApi sambhavatItyanizcayasaMzayayorvyApyavyApakabhAvo'vaseyaH // pratiSedhyaviruddhakAryasya vidhihetordRSTAntamAha 1 nAstyatra zItaM dhUmAditi pratiSedhyazItaviruddhavahnikAryarUpaH // nAstyatreti / atra pratiSedhyazzItasparzastadviruddho vahnistatkAryatvAddhUmasya viruddha15 kAryatvamityabhiprAyeNAha pratiSedhyeti / pratiSedhyaviruddhakAraNaM liGgaM vidhyAtmakamAha - na devadatte sukhamasti hRdayazalyAditi pratiSedhya sukhaviruddhaduHkhakA raNarUpaH // neti / sukhaM hyatra pratiSedhyaM tadviruddhaM duHkhaM tatkAraNazca hRdayazalyamiti pratiSedhyaviruddha20 kAraNaM liGgamidamityAha pratiSedhyeti || pratiSedhyaviruddhapUrvacaraviruddhottaracaraviruddha saha carAnAha-- 1. na ca svabhAvaviruddhopalabdhiriyaM pRthaG na vAcyA, svabhAvAnupalabdhAvantarbhAvasambhavAt, niSedhamAtrasyAnupalambhagamyatvAditi vAcyam, atrAnupalabdherazravaNAt na cAnupalambhamUlatvAdanupalabdhirUpatvaM prathamaM sarvathaikAntAnekAntayozzItoSNasparzayoriva virodhaM svabhAvAnupalabdhyA nizcityaivAnumAnasyAsya pravRtteriti vAcyam, anumAnasyApi pratyakSatvApatteH pratyakSato vahnidhUmayossAhacaryaM dRSTvA dhUmenAnumAnapravRtteriti // Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratiSedhahetavaH ] nyAyaprakAzasamalaGkRte : 381 : muhUrttAnte nodeSyati zakaTaM revatyudayAditi pratiSedhyazakaTodaya virudvAzvinyudaya pUrvacaraH / muharttAtprAGnodagAdbharaNiH puSyodayAditi pratiSedhyabharaNyudayaviruddha punarvasU dayottaracaraH / nAstyasya mithyAjJAnaM samyagdarza nAditi pratiSedhya mithyAjJAnaviruddha samyagjJAnasahacara iti // muhUrttAnta iti / atra hi pratiSedhyazakaTodayastadviruddho'zvinyudayastatpUrvacaro reva - 5 tyudaya iti viruddhapUrvacaro'yaM heturityAha pratiSedhyeti / viruddhottaraca ra hetumAha muhUrttAditi / spaSTam / viruddhasahacaramAha nAstyasyeti, spaSTam / ete hetavassAkSAtpratiSedhyaviruddhatvamAzrityAbhihitAH paramparayA viruddhatvamAzritya tvanekaprakArA bhavantIti te vistarabhiyA noktAH / iti samApto vidhihetuprapaJcaH // atha pratiSedhyAviruddhavastuno'nupalabdhirUpasya pratiSedhahetorbhedAnAcaSTe-- aviruddhaniSedhAtmako hetuH pratiSedhasAdhane svabhAvavyApakakAryakAraNapUrva carottaracarasahacara bhedena na saptadhA / / * aviruddheti / ayaM hetuH pratiSedhasAdhakaH pratiSedhyArthAviruddhapadArthAnupalambharUpatvAt / svabhAveti, svabhAvAnupalabdhivyApakAnupalabdhikAryAnupalabdhikAraNAnupalabdhipUrvaca rAnupalabdhyuttaracarAnupalabdhisahacarAnupalabdhibhedena saptaprakAra iti bhAvaH // pratiSedhyapadArthapratiSedhajJApakaM svabhAvAnulabdhirUpaM pratiSedhahetuM nidarzayati bhUtale kumbho nAsti dRzyatve sati tatsvabhAvAnupalambhAdityaviruddhasvabhAvAnupalabdhirUpo niSedhAtmako hetuH // 10 15 bhUtala iti / bhUtale dRzyasya kumbhasvabhAvasyAnupalambhAtkumbhapratiSedhassiddhya 'bhAvaH / pizAcAdibhirvyabhicAravAraNAya tatsvarUpe dRzyatvavizeSaNamupAttaM, pizAcAdInAM 20 svabhAvo hi na jAtuciddRzyaH tasmAtte na nAstitvenAvagantuM zakyA iti bhAvaH / nanu yo yatra nAsti sa kathaM dRzyo yadi punardRzyastarhi kathaM tasya nAstitvamiti cenna niSedhyasya sarvatrAropaviSayatvAt etadrUpaM hyAropya niSidhyate, yadyatra kumbhaH syAttardyupalabhyeta nopalabhyate'to nAstIti na cAdRzyasyApi pizAcAderdRzyarUpatayA''ropya pratiSedhaH kimiti karttuM na zakya iti vAcyam, tasyAropAyogyatvAt tadyogyasyaivAropAt yasya sattve niyamenopalambhassa 25 evAropayogyo na pizAcAdiH, sattve'pi tasya niyamenopalambhAbhAvAt, upalambhakAraNa Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 382 : tattvanyAya vibhAkare [ caturthakiraNe sAkalyavato ghaTAdestu niyamenopalambhayogyatvaM gamyate upalambhakAraNasAkalyanizcayazca ghaTasyaikajJAnasaMsargiNi pradezAdAvupalabhyamAnatvAt ghaTapradezayorupalambhakAraNasya tulyatvAt / yaddezavRttitvena yasya kalpanA sa eva tenaikajJAnasaMsargI na dezAntarasthaH, ekendriyagrAhyaM hi locanAdipraNidhAnAbhimukhavastudvayamanyonyApekSamekajJAnasaMsargItyucyate tayorhi vidyamAnayornaika niya5 tAbhAvapratipattiryogyatAyA dvayorapyaviziSTatvAt / evaJca kalpitasyaikajJAnasaMsargitve siddhe ekajJAnasaMsargipadArthAntaropalambhe yogyatayA sambhAvitasya ghaTasya dRzyasyAnupalambhassiddhyati / / vyApakAnupalabdhikAryAnupalabdhikAraNAnupalabdhIH darzayati atra ziMzapA nAsti vRkSAbhAvAdityaviruddhavyApakAnupalabdhirnAstyatra sAmarthyavadvIjamaGkarAnava lokanAdityaviruddha kAryAnupalabdhiH / nA10 styatra dhUmo vaya bhAvAdityaviruddha kAraNAnupalabdhiH // atreti / pratiSedhya zizapA'viruddha vyApakavRkSAnupalabdhyA ziMzapApratiSedhaH kriyata iti bhAvaH / kAryAnupalabdhi darzayati nAstyatreti / aGkurAderanupalambhe satyapi kacid bIjadarzanAdvyabhicAravAraNAya sAmarthyavaditi, tathA cAGkurAnupalambhe bIjamAtrAbhAvo na prayojakaH, kintu sAmarthyavadbIjAbhAva iti na vyabhicAra iti bhAvaH / kAraNAnupalabdhimAha 15 nAstIti spaSTam // atha pUrvacarottaracarasahacarAnupalabdhIrnidarzayati-- na bhaviSyati muhUrttAnte zakaTaM kRttikodayAnupalabdherityaviruddhapUrvacarAnupalabdhiH / nodagAdbharaNirmuhUrttAtprAkkRttikodayAnupalambhAdityaviruddhottaracarAnupalabdhiH / nAstyasya samyagjJAnaM samyagdarzanAnupalambhA20 dityaviruddha sahacarAnupalabdhiH // neti / atra pratiSedhyazakaTodayAviruddha pUrvaca ra kRttikodayAnupalambharUpo'yaM hetuH / uttaracarAnupalabdhi darzayati nodagAditi, atra pratiSedhyabhUtabharaNyudayAviruddhottaracarakRtti 1. nanu kevalabhUtalasya pratyakSatve tadrUpasya ghaTAbhAvasyApi pratyakSatayA kimarthaM sa svabhAvAnupalabdhyA sAdhyata iti cedyuktamuktaM tathApi yassarvaM sarvatra vidyata iti kumatavAsitAntaHkaraNaH pratyakSapratipanne'pi ghaTAdyabhAve bhrAmyati so'nupalambhaM nimittIkRtya pratipAdyata iti // 2. yadyapi kAraNAnupalabdhervyApakAnupalabdhirUpatvaM, kAryakAraNayoH vyApyavyApakabhAvAttathApi kAryAnupalabdhisAhacaryeNa kAraNAnupalabdherapyupasthitaivizeSajJAnArthaM pRthaGnirdezo bodhyaH // Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratiSedhahetavaH ] nyAyaprakAzasamalate : 383 : kodayAnupalambharUpo'yaM hetuH / sahacarAnupalabdhi dRSTAntayati nAstyasyeti, atra pratiSedhyasamyagjJAnAviruddhasahacarasamyagdarzanAnupalambharUpo'yaM heturiti / imAnyapyudAharaNAni svabhAvakAryAdInAM sAkSAdanupalambharUpahetudvArA darzitAni, paramparAnupalambharUpA hetavo'nyatra vilokniiyaaH|| atha vidhisAdhakasAdhyaviruddhAnupalabdhirUpaM niSedhahetuM vibhajateviruddhaniSedhAtmako heturvidhipratIto kAryakAraNasvabhAvavyApakasahacarabhedena pnycdhaa|| viruddheti, tathA ca viruddhakAryAnupalabdhiviruddhakAraNAnupalabdhiviruddhasvabhAvAnupalabdhiviruddhavyApakAnupalabdhiviruddhasahacarAnupalabdhibhedena paJcavidho vidhisAdhako niSedhaheturiti bhAvaH / / 10 tatra prathamadvitIyatRtIyahetUnAM nidarzanAnyAha- atra zarIriNi roMgAtizayo vartate nIrogavyApArAnupalabdheriti sAdhyaviruddhArogyakAryavyApArAnupalabdhirUpo nissedhhetuH| astyasmin jIve kaSTamiSTasaMyogAbhAvAditi saadhyviruddhsukhkaarnnaanuplbdhiH| sarva vastvanekAntAtmakamekAntasvabhAvAnupalambhAditi sAdhyaviruddhasvabhAvA- 15 nupalabdhiH // ____ atreti / paJcavidheSu hetuSvityarthaH, zeSaM spaSTam / viruddhakAraNAnupalabdhimAhAstIti, spaSTam / viruddhasvabhAvAnupalabdhimAha sarvamiti, naiko'nekaH, sa cAsAvantazca dharmo'nekAntassa evAtmA svarUpaM yasya tadanekAntAtmakaM tattvaM sAdhyadharmaH, sarvamityAntarabAhyapadArthasamUho dharmI, ekAntasvabhAvassadasadAdyanyatarAtmakaH, tasyAnupalambhAditi hetuH / atra sAdhyenA- 20 nekAntAtmakatvena viruddho yassvabhAvassadasadAdyanyatarasvabhAvaH tasya pramANamAtreNAnupalambharUpo'yaM hetuH / pramANahi~ svarUpeNa sadAtmakAH pararUpeNAsadAtmakAssantassAmAnyavizeSAtmakA nityatvAnityatvAdyanekadharmANa eva padArthAH pratIyante na kevalaM sadrUpA asadrUpA vA sAmAnyasvarUpA vizeSasvarUpA vA nityA anityA vA padArthAstebhyo viruddhasvabhAvAnupalabdhyA'nekAntAtmakatvasiddhiriti / / 25 caturtha paJcamaJca hetumAha - Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvanyAyavibhAkare [ caturthakiraNa astyatra chAyA auSNyAnupalabdheriti sAdhyaviruddhatApavyApakAnupa fodhaH / astyasya mithyAjJAnaM samyaddarzanAnupalabdheriti sAdhyaviruddha samyagjJAna sahacarAnupalabdhiH // : 384 : astyatreti / spaSTam / viruddhasahacarAnupalabdhi dRSTAntayati, astIti spaSTam, 5 samApto hetuvibhAgaH // ityevaM hetunirUpaNena dharmisAdhyasAdhanAnAM sAkalyena nirUpaNAdanumAne nirUpite'pi tatra kiJcidvizeSaM jJApayitumAha anumAnaM dvividhaM svArthaM parArthazca / vacananirapekSaM viziSTasAdhanAtsAdhyavijJAnaM svArtham / yathAhi vahnidhUmayorgRhItAvinAbhAvaH puruSaH 10 kadAcidbhUdharAdisamIpametya tatrAvicchinnadhUma lekhAM pazyan yo yo sa sa vahnimAnita smRtavyAptikaH parvato vahnimAniti pratyeti / idameva svArthamucyate // 'dhUmavAn anumAnamiti / svArthaM svAtmapratipattihetukaM parArthaM parapratipattihetukam / svArthalakSaNamAha vacananirapekSamiti, pUrvoditapakSahetupratipAdakazabdavizeSo vacanaM tadapekSaNarahita - 15 mityarthaH, viziSTasAdhanAditi nizcitavyAptimatsAdhanAdityarthaH, svasmai padArthaparicchede zabdaprayogAnapekSatayA svayameva nizcitAdvyAptiviziSTasAdhanAt sAdhyajJAnaM yatsamudeti tatsvArthamityarthaH, tadutpattiprakAramAha-yathAhIti / gRhItAvinAbhAva iti, sakRdasa kRdvopalambhAnupalambhAbhyAM tarkeNa gRhItavyAptika ityarthaH, bhUdharAdisamIpametyeti, dharmijJAnasampAdanAyedaM vacanam, avicchinnadhUmalekhAmiti, vyAptismArakatayAsyopayogaH, gopAlaghaTikAsthadhUmA20 divyAvarttanAyAvicchinneti smRtavyAptika iti, saMskArasya prabodhena vyAptismaraNavAnityarthaH / idameveti, evaM rUpeNa jAtaM vahniviziSTaparvatajJAnamityarthaH / svArthamiti, svavyAmohanivarttanakSamatvAtsvArthamityarthaH // parArthAnumAnasvarUpamAha-- vacanasApekSaM viziSTasAdhanAtsAdhyavijJAnaM parArtham / upacArAdvaca25 namapi parArtham // vacanasApekSamiti / svasminnizcitasyAnumAnasya paraM prati prabodhayituM vacanamantareNAsambhavAdvacanasApekSaM yannizcitavyAptimatsAdhanaprayojyaM sAdhyavijJAnaM tatparavyAmohanivarttanakSamatvAtparArthAnumAnamiti bhAvaH / nanu vacanaprayogaprayuktanizcitavyAptikasAdhanajanya sAdhya Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyaprakAzasamalaGkate vijJAnasyaiva parArthatve tattvena pakSAdipratipAdakavacanAnAM kathanaM prAcAmasaGgataM syAdityatrAhopacArAditi, nedaM vacanaM nirupacaritaparArthAnumAnamacetanatvAt kintu mukhyAnumAnahetutvena parArtha tadapi syAt kAraNe kAryasya samAropAt, anumAnato'yaM mayA'vabodhanIya ityabhiprA. yavatpuruSaprayuktapakSAdivavacanena hi zrotuH parasya vyAptiviziSTahetusmaraNAdidvArA sAdhyavijJAnamanumAnAtmakamudeti / nanUpacArastatra bhavati yatra mukhyabAdhaH prayojanaM sambandhazca bhave. 5 datra kathamupacAratvamiti cenna jJAnameva hi pramANaM, tatkathaM jaDarUpaM vacanaM parArthAnumAnarUpaM pramANaM bhavedato'sti jJAna pramANamiti mukhyasya bAdhaH, kAraNAntaravailakSaNyena kAryakAritva. masya prayojanam , pakSAdivacanavadanyasya kasyApi parasyAnumAnajanakatAyA aprasiddheH / sambandho'pi kAryakAraNabhAvarUpo varttata eva, anumAnato'yaM mayA'vabodhanIya itIcchayA vaktA pakSAdivacanaM prayuGkte, zrotApi etadvacanazravaNadvArA vyAptimalliGgAdamumarthamavabuddhavAniti 10 manyata iti zrotuH pratItikAraNatvamastIti bhAvaH / / nanu paraH katibhirvacanairvyAptimalliGgamavabudhyata ityatrAha-- vacanazca pratijJAhetvAtmakam / mandamatimAzritya tUdAharaNopanayanigamanAnyapi // vacanazceti / pratipAdyA hi vicitrAH ke'pi vyutpannamatayaH ke'pi nitarAmavyutpannA 15 nitarAM kecidvyutpannAH, tatra vyutpannamatiH pratijJAvacanena hetuvacanena vyutpAdayituM zakyaH, nitarAM vyutpannastu kevalaM hetuvacanena vyutpAdito bhavati tasmAnmukhyatayA pratijJArUpaM heturUpaJca dvividhavacanamupayogi, tAvataiva pratipannavismRtavyApteH pramAtussAdhyapratipatteniyamenodayAt , atastaM prati dRSTAntAdivacanaM vyarthameva / vyAptinirNayasyApi tasya tarkapramANAdeva jAtatvAt pratiniyatavyaktirUpadRSTAntasya sarvopasaMhAreNa vyAptibodhanAnanukUlatvAditi 20 bhAvaH, nanu parArthapravRttaH kAruNikaiH pare yathAkathaJcidvodhayitavyA na teSAM pratItibhaGgaH karaNIyastasmAdyathA yathA parasya sukhena sAdhyapratipattirbhavettathA tathA pratipAdakena pratipAdanIyaH, 1. etena nAsyAnumAnavacanasyAnuvAdamAtratA, itarAnadhigatArthopadezakatvAt , anyathA'ptavacanasyApi anuvAdamAtratvaM syAt , idAnIM svAvagatArthabodhakatvAditi sUcitam // 2. pakSahetuvacanAbhyAmevAvismRtavyAptikaH puruSo bodhayituM zakya iti na tadartha dRSTAntavacanasyAvazyakatA, vyAptinirNayastu tarkAdeva vyAptismRtirapi vyutpannasya pakSahetupradarzanAbhyAmeva bhavati, upanayanigamane api na parapratipattyarthaM bhavataH. samartha naM vinA'sambhavAditi bhAvaH // Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvanyAyavibhAkare [ caturyakiraNe bodhyAstu naikavidhAstathA cAvyutpannaprajJAna prati kadAcidudAharaNopanayanigamanAnyapi vaktavyAnyeva bhavantIti manvAnaH prAha mandamatimiti / apizabdo'nuktasamuccAyakaH tena pratijJAzuddhihetuzuddhidRSTAntazuddhyapanayazuddhinigamanazuddhInAM grahaNam , tathA ca kathAyA bodhyApekSayA jaghanyamadhyamotkRSTabhedena traividhyaM veditavyam , ativyutpannamatyapezyA kevalaM hetuvacanaM jaghanyA 5 katheyam , madhyamApekSayA pratijJAdInAM vyAdInAM vacanaM madhyamA kathA, atimandamatyapekSayA ca paJcazuddhisahitAnAM pratijJAdInAM paJcAnAM vacanamutkRSTA katheti / pratipAdyApekSayaivaiSAM prayogAyena prakAreNa tasya pratItirbhavettathaiva pratipAdanIyo na tu krameNaiva pratipAdanIya ityasti niyamaH, tatra pakSadoSaparihArAdiH pratijJAzuddhiH, hetvAbhAsoddharaNaM hetuzuddhiH, dRSTAntadUSaNapariharaNaM dRSTAntazuddhiH upanayanigamanayoH pramAdAdanyathAkRtayorniyatasvarUpeNa 10 vyavasthApake vAkye upanayanigamanazuddhI / pratijJAdaya ete parAnumAnarUpakAryasyAGgabhUtatvAdavayavA ityucyante // atha pratijJAyA lakSaNamAha anumeyadharmaviziSTadharmibodhakazabdaprayogaH pratijJA / yathA parvato vahnimAniti vacanam // 15 anumeyeti / anumeyaH pratipipAdayiSito yo dharmo vahnayAdistadviziSTasya dharmiNo bodhako bodhajanako yazabdaprayogaH parvato vahnimAnityAdirUpassa pratijJetyarthaH / sAdhyadharmasyAdhAre saMzayavyudAsAya sAdhyasya viziSTadharmisambandhitvAvabodhakaM pratijJAvacanamAvazyakam / bhavati hi parvato vahnimAniti prayuktena vacanena vahimAn parvato ghaTo veti saMzayasya nivRttiH, vahnau parvatasambandhitvabodhazceti / dharmaviziSTatA hyastitvAdyapekSayA sarvapadArtheSviti tadbodha20 kavacanavyAvRttaye pratipipAdayiSitArthakamanumeyapadaM dharmavizeSaNatayopAttam / dharmiNi nirduSTatvamapi vizeSaNaM deyaM tena na pakSAbhAse'tivyAptiH / dRSTAntamAha yatheti / / atha hetuvacanaM lakSayatiupapattyanupapattibhyAM hetuprayogo hetuvacanam / yathA tathaiva dhUmopapatteH, 1. etena prayojanAbhAvAtpakSavacanamanarthakamiti bauddhoktinirastA pratipAdyapratipattivizeSasya tatsAdhyaprayojanasya sadbhAvAcca / tacca hetUpanyAsasamanvitameva sAdhyaM pratipAdayati, na ca tarhi tasmAdeva tatra sAmaryopapatteH kiM pakSavacageneti vAcyam / tathA sati hetoH samarthanApekSasya sAdhyasiddhinibandhanatvopapattau hetuvacanasyApi vaiyApatteH hetoravacane kasya samarthanamiti cetpakSasyApyaprayoge va hetussAdhyaM sAdhayediti nyAyasya tulyatvAditi // Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udAharaNam ] nyAyaprakAzasamalaGkRte : 387 : dhUmasyAnyathAnupapatteriti ca / ekatro bhayoH prayogo nAvazyakaH / anyatareNaiva sAdhyasiddheH // upapattIti / hetuprayogo hetuvacanamiti / hetutvena hetorabhidhAyakazabdaprayogo hetuvacanamityarthaH / hetutvena hetorabhidhAnaM nAma tadabhivyaJjakavibhaktyantatvaM sA ca vibhaktiH paJcamI tRtIyA vA, tathA ca hetutvavyaJjakavibhaktyantatve sati hetuprayogatvaM lakSaNam, dhUma iti 5 vacanavAraNAya satyantam, vahnimAn dravyatvAdityAdau dravyatvAdityavyAptavacanavAraNAya hetuprayogatvamiti, tatra vyApterabhAvAnnaitadvAkyaM hetuprayogarUpamiti / kathaM tasya prayoga ityatrAhopapattyanupapattibhyAmiti, sahArthe tRtIyA, upapattyanupapattipadaM tadbodhakazabdaparam / tathA copapattipadena sahAnupapattipadena sahetyarthaH, tatra dRSTAntamAha-yatheti, vyAptyupadarzanArthaM hetuprayogo bodhyaH / tathaiveti vahnau satyevetyarthaH, dhUmasyAnyathAnupapatteriti vahnAvasati 10 dhUmAnupapatterityarthaH / nanu upapattyanupapattibhyAmiti dvivacanAntena padenobhayoH prayoganiyamo gamyate tacca na yuktaM tayorekatarasyAH prayogeNaiva vyAptibodhena sAdhyasiddheranyatarasyAH prayoge nairarthakyApAtAdityatreSTApattimAviSkaroti ekatreti, ekasmin sAdhye dvividhaprayogasya niSphalatvamevetyarthaH, tatra hetumAhAnyatareNaiveti, tathaiva hetorupapatteranyathAnupapattervA prayogeNetyarthaH, vyAyupadarzanArthaM hi hetuprayogastaccaikenaiva niSpannamiti 15 viphalo dvayoH prayoga iti bhAvaH / nanu zabdaH prayatnAnantarIyakaH kAdAcitkatvAdityAdau prayatnAnantarIyakeSu sarvatra kAdAcitkatvasya savena tathopapattisatve'pyagamakatvena kathamanyatareNa sAdhyasiddhistatrAnyathAnupapatterabhAvAdevAnumAnAbhAvAditi cenna tatra tathopapatterevAbhAvAt nahi prayatnAnantarIyakeSu sarvatra kAdAcitkatvasattvameva tathopapattiH kintu tathaivopapattireva-sAdhyasattve eva hetusattvarUpaM na tAdRzaM prakRte'sti, aprayatnAnantarIyake'pi 20 vidyudAdau kAdAcitkatvasya bhAvAt tathA ca tathaivopapattikathane'pyanyathAnupapattirgamyata eva tathA'nyathA'nupapattimAtrAbhidhAne'pi tathaivopapattirgamyata eva tAtparyasya zabdabhede'pyabhedAt / tathA ca tathopapattyanyathAnupapattyoH parasparAvyabhicAritvenaikaprayoge'parasya tAtparya to labdheranyataraprayogo nirarthaka eveti bhAvaH // yastu kSayopazama vizeSAbhAvena pakSahetuprayoge'pi pUrvapratipannapratibandhaM na smarati tamprati 25 dRSTAntavacanasyAvazyakatayA tatsvarUpamAha - dRSTAntabodhakazabdaprayoga udAharaNam / sAdharmyato vaidharmyato vA vyAptismaraNasthAnaM dRSTAntaH / yathA mahAnasAdirhadAdizca // Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 388 : tattvanyAyavibhAkare [ caturthakiraNe dRSTAnteti / vakSyamANalakSaNo dRSTAntastatpratipAdakaM vacanamudAharaNamityarthaH / dRSTAntasvarUpamAha sAdharmyata iti vyAptismaraNasthAnaM dRSTAnta iti, vyAptirhi dvividhA, antarvyAptirbahirvyAptiriti, pakSIkRta eva sAdhanasya sAdhyena vyAptirantarvyAptiH, pakSIkRtAdahi dRSTAntAdau tasya tena vyAptirbahirvyAptiH tathA ca proktabahirvyAptismaraNaM yatra bhavati sa 5 dRSTAnta ityarthaH kasyacitpramAturdRSTAntadRSTabahirvyAptibaleyantAptipratipattirbhavatIti svArthA numAne'pi kvacidaGgaM bodhyam / tadbhedajJApanAyAha sAdharmyato vaidharmyato veti, sAdhanasattAprayuktasAdhyadharmasattArUpAnvayataH sAdhyAbhAvasattAprayuktasAdhanAbhAvasattArUpavyatirekato vetyarthaH, tatra nidarzanamAha yatheti dhUmasattAprayuktavahniyogitvAnmahAnasaM sAdharmyadRSTAntaH, vahninivRtti prayuktadhUmanivRttiyogitvAddhado vaidharmyadRSTAnta iti bhAvaH / sAdhyaM vyApakaM bhavati sAdhanantu 10 vyApyaM, vyApakaJca vyApyasadbhAve'sadbhAve ca bhavati, vyApyantu vyApakasadbhAva eva / tathA ca tatsattAprayuktatatsattAyogidRSTAntapratipAdakaM vacanaM sAdhodAharaNamityekam / vyApakasya nivRttiApyaM bhavati, vyApyasya nivRttizca vyApakaM bhavati tathA ca tannivRttiprayuktatannivRttiyogidRSTAntapratipAdakaM vacanaM vaidhodAharaNamityaparaM paryavasannam / taduktaM " vyApya vyApakabhAvo hi bhAvayoryAdRgiSyate / sa eva viparItastu vijJeyastadabhAvayoH" iti // 15 yastu dArTAntike hetuM yojayituM na jAnIte taM pratyupanayasyAvazyakatvAttatsvarUpamAha dRSTAntapradarzitasAdhanasya sAdhyadharmiNyupasaMhAravacanaM upanayaH / yathA tathA cAyamiti / dRSTAnteti / sAdhanadharmaprayuktasAdhyayogini sAdhyadharmanivRttiprayuktasAdhanadharmanivRttiyogini vA dRSTAnte pradarzitasya hetossAdhyadharmiNi ya upasaMhAro yojanA tatpratipAdakaM vacana20 mupanIyate sAdhyadharmiNyupasaMhiyate vyAptiviziSTo heturyena vacanenetyupanayo dRSTAnte sAdhyena saha dRSTasya hetossAdhyadharmiNyanusandhAnavacanamiti bhAvArthaH, sAdhyadharmiNyupasaMhAravacanamanyasyApi sambhavatIti sAdhanasyetyuktam , dRSTAntapradarzitasAdhanasyAnyatrApyupasaMhAravacanaM tathA syAditi sAdhyadharmiNItyuktam sAdhyadharmiNi gRhItAvinAbhAvasya sAdhanasya pratipAdakaM hetu vacanamapIti dRSTAntapradarzitasAdhanasyetyuktam / upanayasya dRSTAntamAha yatheti // 25 dArTAntike hetuM yojayitvApi yassAkAMkSastaM prati nigamanasyAvazyakatvAttatsvarUpamAha sAdhyadharmasya dharmiNyupasaMhAravacanaM nigamanam / yathA tasmAttatheti // iti saddhetunirUpaNam // Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hetvAbhAsAH / ] nyAyaprakAzasamalaGkRte : 389 : sAdhyadharmasyeti / sAdhyadharmasya vahnayAdestaddharmiNi parvatAdau yena vacanenopasaMharaNaM tadvacanaM nigamyante pratijJAhetUdAharaNopanayArthA aneneti nigamanamityarthaH / tatra dRSTAnta. mAha tasmAditi vahnivyApyadhUmavattvAdityarthaH tathA-parvato vahnimAnityarthaH / ete nAntarIya katvapratipAdakA vAkyaikadezarUpAH paJcAvayavAH pradarzitA ityAzayenAhetIti, itthamityarthaH, saddhetunirUpaNaM vyAptiviziSTahetunirUpaNamityarthaH // ititapogacchanabhomaNizrImadvijayAnandasUrIzvarapaTTAlaGkArazrImadvijayakamalasUrIzvaracaraNanalinavinyastabhaktibhareNa tatpaTTadhareNa vijayalabdhisU. riNA vinirmitasya tatvanyAyavibhAkarasya svopajJAyAM nyAyaprakAzavyAkhyAyAM saddhatunirUpaNaM nAma caturthaH kiraNaH // atha paJcamaH kirnnH|| atha hetuprasaGgAddhetvAbhAsAnnirUpayitumupakramate asiddhaviruddhAnakAntikAstrayo hetvAbhAsAH // asiddheti / hetvAbhAsA iti hetuvadAbhAsanta iti hetvAbhAsAH, duSTahetava ityarthaH, hetusvarUpasya nizcitavyAptimattvasyApratItiviparyAsasaMdehaiH paJcamyantatvena ca hetorivAbhAsamAnatvAdasiddhAdInAM hetvAbhAsatvamavaseyam / traya iti saMkhyAntaravyavacchedAya, tena 15 bAdhasatpratipakSayorhetvAbhAsatvavyavacchedaH / bAdhasya pakSadoSeSvantarbhAvAt / satpratipakSasya doSatvAsambhavAcca / yathoktalakSaNe'numAne prayukte'dUSite'numAnAntarasyAsambhavAt / tulyabale sAdhyatadviparyayasAdhakahetudvaye satyapi tatra prakRtasAdhyasAdhanayoptyanizcaye'siddha evAntabharbhAvasambhavAcca / atredambodhyamanekAntaviruddhabuddhibhirupanyasyamAnAssarva eva hetavo'siddhA ityekavidha eva hetvAbhAsa iti zrIsiddhasenadivAkarasUrayaH / viruddha eveti viruddha eka 20 eveti mallavAdinaH, samantabhadrAcAryAstu te'naikAntikA iti sa eva hetvAbhAsa ityAhuH, ziSTAnAM tatraivAntarbhAvAt taduktaM ' asiddhassiddhasenasya viruddho mallavAdinaH / dvedhI samanta 1. nityazzabdo'nupalabhyamAnAnityadharmakatvAt anityazzabdo'nupalabhyamAnanityadharmakatvAdityatra satpratipakSatA vaktavyA sA ca na sambhavati, anupalabhyamAnanityadharmakatvasya pakSe'sattve'siddhareva doSatvAt , sAdhyadharmAnvitadharmiNi tatsiddhau gamakatvameva syAt , avinAbhAvasattvAt pazcAttatra sAdhyaM siddhayati nedAnImiti cettarhi viruddhatA syAt, idAnImatra saMdehassAdhyasyeti cedanakAntikatvaM, na ca pakSAntaviNa vya. bhicAro na doSaH vipakSavyAvRttasya sapakSe pakSe ca sata eva gamakatvAditi vAcyam, pakSAntarbhAveNa vyAya nizcaye dharmyantara eva svasAdhyena vyAptinizcaye pakSe hetusattve'pi svasAdhyAsAdhakatvApatteH tatra vyAptaragrahaNAditi na satpratipakSo doSa iti bhAvaH // 2. anaikAntika ityarthaH / Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare [ paJcamakiraNe bhadrasya heturekAntasAdhane // " iti, tadidamiSTamapi nitarAM saMkSiptatayA ziSyamativikAsanAya tatsvarUpapradarzanasyAvazyakatayA'tra traividhyamAdarzitam , kecicca tIrthAntarIyopanyastahetuSu pratyekaM doSatrayaM manyante yathA anitya eva zabdaH kRtakatvAdityAdau kRtakatvamasiddhaM, ekAntAnitye tadasambhavAt / nityAnityAtmakasyaiva kRtakatvasambhavAt / ekAntAnityaviparItanityAni5 tyAtmakasyaiva zabdasya sAdhakatvena viruddham / vipakSe'pi nitye vartamAnatvAccAnaikAntikama pIti // akiJcitkaro'pi na hetvAbhAsAntaraM taddhi siddhasAdhanarUpaM bAdhitaviSayarUpaJca, dvividhamapIdamaprayojakAparAbhidhAnaM pakSadoSeSvevAntargatam / na ca yatra pakSadoSastatrAvazyaM hetudoSo'pi vAcya iti vAcyaM tathA sati dRSTAntAdidoSasyApyavazyaM vAcyatvApatteriti // adhunA'siddhaM lakSayati10 hetusvarUpApratItiprayuktApratItavyAptiko heturasiddhaH // hetusvarUpeti / apratItavyAptiko heturiti hetoH sattvasyAsiddhau saMdehe vA'pratItavyAptika ityoM na tu vyAptervaiparItyena nizcayAt saMzayAdvA'pratItavyAptikastAdRzasya viruddhAnaikAntikatvAt tadetatsUcayituM hetusvarUpApratItiprayukteti vizeSaNam / yatra sattvaM nAsti tasya saMzayo vA sa hetureva na bhavati tathA ca tAdRgvastu hetutvalakSaNavirahAdasiddhaM, na tu 15 pakSadharmatvAbhAvAt / nahi pakSadharmatvaM hetorlakSaNamanyathAnupapattibalena tadabhAve'pyanumAnA ddhetutvasya pUrvamupadarzitatvAt / yathA nityazzabdazcAkSuSatvAdityAdau vyAptitvarUpalakSaNavirahAccAkSuSatvamasiddhaM, svarUpApratItizcAtrAsatvAt / tathA bASpAdibhAvena sandihyamAno dhUmo vahnisiddhau prayujyamAno'siddha ucyate tatra saMdigdhasattvena vyAptyabhAvAditi // tasya prabhedamAha20 sa dvividho vAdiprativAdyubhayAsiddho'nyatarAsiddhazceti / tatrAdyo yathA zabdo'nityazcAkSuSatvAditi, atra zabdasya cAkSuSatvaM nobhayasya siddham // sa iti / asiddha ityarthaH, vAdIti, vAdyapekSayA prativAdyapekSayA cAsiddha ityarthaH / anyatareti vAdyapekSayA prativAdyapekSayA vetyarthaH / pUrvapakSaM vidadhAno vAdI, uttarapakSamava25 lambamAnaH prativAdI, prathamabhedasya dRSTAntamAha tatrAdya iti, cakSuSA grAhyazcAkSuSastasya bhAva zcAkSuSatvaM tasmAditi vigrahazcakSurjanyajJAnaviSayatvaM tadarthaH, tacca nityatvavAdino'nityatvavAdino vA kasyApi zabde na sammatamiti vAdiprativAdyubhayApekSo'yamasiddha iti bhAvaH // Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhasiddhaH ] nyAyaprakAzasamalate : 391 : atha vAdyasiddhamAha vAdyasiddho yathA zabdaH pariNAmI utpattimattvAditi / atra zabdasyotpattimattvaM vAdinassAMkhyasyAsiddham // vAdyasiddha iti / idaM prativAdino'numAnam / saGgamayati atreti, sAMkhyasyAsiddhamiti, tanmate'sata utpattyabhAvAtsatazca vinAzAbhAvAdutpAdavinAzayorAvirbhAvatirobhAva- 5 rUpeNa prAgabhAvapratiyogimattvarUpamutpattimattvamasiddhamiti // nanu vizeSyavizeSaNavyarthavizeSyavyarthavizeSaNAsiddhAssvarUpAsiddho vyadhikaraNAsiddhAdayazca kathaM na hetvAbhAsatvenoktA iti ceducyate vizeSyavizeSaNavyarthavizeSyavyarthavizeSaNAsiddhA vAdinaH prativAdino vobhayorvA bhaviSyantIti teSAM tatraivAntarbhAvaH / svarUpAsiddhaH svarUpaM asiddhaM yasya so svarUpAsiddhaH svarUpeNAsiddha iti vA yathA'nityaH zabdazcAkSuSatvAditi, nAyaM vyadhikaraNAsiddhaH 10 rUpasya cAkSuSatvAdityanuktatvAt / evaJcAyaM vastuto na hetvAbhAsaH tasya hetusvarUpatvAbhAvAdevAgamakatvAt / vyadhikaraNAsiddho na vastuto hetudoSaH, vibhinnAzrayasyApi udeSyati zakaTaM kRttikodayAdityAdergamakatvapratIteH, evamanyatrApi bhAvyam // prativAdyasiddhaM darzayati dvitIye prativAdyasiddho yathA vRkSAacetanA maraNarahitatvAditi / hetu- 15 rayaM vRkSe jainasya prativAdino'siddhaH, prANaviyogarUpamaraNasya sviikaaraat|| dvitIya iti / anyatarAsiddharUpa ityarthaH, asya vAdiprativAdyanyatarApekSatvenAdau prativAdyasiddhamAha prativAdyasiddha iti, idaM vAdino bauddhasyAnumAnam , maraNarahitatvAditi vijJAnendriyAyurnirodho maraNam / saGgamayati heturayamiti, hetumAha prANeti, drumeSvapyAgame vijJAnendriyAyuSAM pramANatassthApitatvAditi bhAvaH / nanu na sambhavatyasya bhedasya 20 hetvAbhAsatvaM, prativAdyudbhAvitAsiddhiM vibhAvya tatra vAdinA pramANe'nudbhAvite pramANAbhAvAdevobhayorasiddhatvAt , udbhAvite cobhayoreva tatsiddhyA'nyatarAsiddhatvAsambhavAt pramANa. syApakSapAtitvAt / na ca yAvat pramANAnudbhAvanaM tAvadasiddhamiti vAcyam , tathA sati gauNatvApatteH, nahi ratnAdipadArtho yAvattattvato'pratIyamAnastAvantaM kAlaM mukhyatayA tadAbhAso 1. avinAbhAvasyaiva gamyagamakabhAvanibandhanatvaM na sAmAnAdhikaraNyasya, tadabhAve'pyanumitidarzanAdityAha vyadhikaraNeti, tatsattve'pi sa zyAmo mitrAtanayatvAdityAderagamakatvAditi bhAvaH // 2. anyatrApi bhAgAsiddhasaMdigdhAsiddhAdAvapItyarthaH, eSAmubhayasyAnyatarasya vA'siddhatvAdukteSvantarbhAva iti bhAvaH / pakSatAvacchedako heturna hevAbhAsaH, pramANaM svaparavyavasAyijJAnameva bhavati, pramANatvAnyathAnupapatterityAdergamakatvAditi / / Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare [paJcamakiraNe bhavati / yadi cAnyatarAsiddho vastuto hetvAbhAsastadA vAdI nigRhItaH syAttataH pazcAdanigraho yuktaH, navA hetusamarthanaM yuktaM nigrahAntatvAdvAdasyeti cenmaivam , samyagghetutvaM pratipadyamAnenApi vAdinA tatsamarthananyAyavismaraNAdinimittena yadA hi prativAdinaM bodhayituM na zakyate na svIkriyate cAsiddhatA tadAnyatarAsiddhatvenaiva sa nigRhyate, evaM svAnabhyupaga5 mato'pi parasya siddha ityetAvataivopanyasyamAno heturanyatarAsiddho bhavatIti yathA sAMkhyasya jainaM prati, acetanAH sukhAdaya utpattimattvAddhaTavaditi // samprati viruddhaM lakSayati- sAdhyadharmaviparItavyAptiko heturviruddhaH / yathA zabdo nityaH kArya tvAditi, atra kAryatvamanityatvavyApyam // 10 sAdhyadharmeti / kenacitpuruSeNa sAdhyadharmaviparItasyaiva vyApyo heturdhAntyA sAdhya vyApyatvenopanyasyate tadA sa sAdhyadharmaviparItavyAptikatvAdviruddha iti bhAvaH / dRSTAntamAhayatheti ghaTayati atreti, ayaM pakSavipakSavyApako hetuH| atra parairaSTavidhA viruddhabhedA ucyante yathA pakSavipakSavyApakassapakSAvRttiH, pakSavyApako vipakSaikadezavRttissapakSA vRttizca,pakSavipakSaikadezavRttissapakSAvRttizca pakSaikadezavRttissamakSAvRttirvipakSavyApakazca, pakSa15 vipakSavyApako'vidyamAnasapakSazca, pakSavipakSaikadezavRttiravidyamAnasapakSazca, pakSavyApako vipakSakadezavRttiravidyamAnasapakSazca, pakSaikadezavRttirvipakSavyApako'vidyamAnasapakSazceti / AdyAzcatvArassati sapakSe pare catvArazcAsati sapakSe bodhyAstatra prathamo yathA zabdo nityaH kAryatvAditi kAryatvaM hi zabdamAtre'nityaghaTAdimAtre varttate natu nitya AkAzAdau / dvitIyo yathA-nityazzabdassAmAnyavattve satyasmadAdibAhyendriyagrAhyatvAt , atrAyaM hetuH 20 zabdamAtre kvacidanitye ghaTAdau varttate kvaciccAnitye sukhAdau nitya AkAzAdau na varttata iti / tRtIyo yathA vAGmanase asmadAdibAhyakaraNapratyakSe sAmAnyavizeSavattve sati nityatvAdayaM hetuH pakSaikadeze manasi varttate na tu vAci, vipakSaikadeze gaganAdAvasti na tu sukhAdau, nAsti punarghaTAdau sapakSe / caturtho yathA-nityA pRthivI kRtakatvAditi hetuH, idaM kRtakatvamanityapRthivyAmasti paramANau ca nAsti, nityamAtre nAsti, anityamAtre cAsti / 25 paJcamo yathA-AkAzavizeSaguNazabdaH prameyatvAditi, ayaM hetuzzabdamAtre'nAkAzavizeSa guNamAtre ca varttate sapakSazcAtra nAsti / SaSTho yathA-AkAzavizeSaguNazabdaH prayatnAnantarI 1. pUrvottarAkAraparihAraprAptisthitilakSaNapariNAmenaivAvinAbhUtaM kRtakatvaM bahirantarvA pratItiviSayaH, taca sarvathA nitye kSaNike vA sambhavatyeveti viruddhatvamiti bhAvaH // Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anaikAntikaH ] myAyaprakAza samalaGkRte : 393 : yakatvAditi, ayaJca hetuH zabdavizeSe varttate nAsti ca zabdavizeSe, ghaTAdAvasti meghAdau nAsti ca, atrApi sapakSo nAsti / saptamo yathA - AkAzavizeSaguNazabdo bAhyendriyaprAhyatvAditi heturayaM zabdamAtre vipakSaikadeze rUpAdau varttate na tu sukhAdau vipakSe sapakSastu nAstyeva / aSTamo yathA - AkAzavizeSaguNaizabdo'padAtmakatvAditi, atra heturdhvanau varttate tu padAtmakazabde, rUpAdau vipakSamAtre varttate sapakSastu nAstyeveti / sarva evaite tavo 5 proktaviruddha evAntarbhavanti, pakSaikadezavRttiSu asiddhatApIti // adhunAnaikAntikaM nirUpayati sandigdhavyAptiko heturanaikAntikaH / sa dvividhassandigdhavipakSavRtiko nirNIta vipakSavRttikazceti // sandigdheti / yasya hetorvyAptissandihyate sa heturanaikAntika ityarthaH / ayaM hi 10 sAdhyena vinA hetorbhAvasya saMzaye nirNaye vA bhavatItyAzayena tasya dvaividhyamAha sa dvividha iti / sandigdheti vipakSe yasya vRttissandigdhA sa ityarthaH, nirNIteti, vipakSe yasya vRttinirNItA sa ityarthaH, viruddho hvetustu vipakSa eva vRttitayA nirNIta iti na sAGkaryam // tatrAdyasya nidarzanamAha-- Ayo yathA vivAdApannaH puruSo na sarvajJo vaktRtvAditi / atra 15 vipakSe sarvajJe vaktRtvaM sandigdham // Adya iti / sandigdhavipakSavRttika ityarthaH, doSaM hetau saGkramayati atreti, sandigdhamiti, sarvajJaH kiM vaktA naveti saMzayAt, na ca vaktuH sarvajJasya kenApyadarzanAnna vaktA sa iti nizcIyata eveti vAcyam, alpaprajJairasmAbhistasya bhASamANasyAdarzane'pi na vakteti nizcetumazakyatvena sandigdhatvAt / nanu sarvajJasya vacanaM viruddhaM tasya rAgasvabhAvavivakSAjanya- 20 tvena prakSINamohe tasmin mohAparaparyAyarUpatadicchAyA asaMbhavAt / tathA ca vacanAbhAva eva 1. bauddhA dharmavizeSaviparItasAdhako dharmivizeSaviparItasAdhakazceti viruddhasya dvaividhyamAhuH tanna sarvAnumAnocchedaprasaGgAt parvatAdhikaraNakadhUmasya siSAdhayiSita vahnivizeSa viparyayasAdhakatvena viruddhatvaM vAcyam, tazca tadA syAt dhUmasAmAnyopanyAsena vahnivizeSo jijJAsyeta / yadA ca vizeSaM sAdhyamabhilaSatA viziSTa eva heturupanyasyate tadA noktadoSaH, tathA dharmivizeSaviparItasAdhano'pi na viruddhaH, anyathA yo yo dhUmavAn sa parvato na bhavati yathA mahAnasam iti dharmiNastiraskArAdbhUmo'pi heturna bhavet tathAcAnumAnamAtravilo prApattyA naitau viruddhahetvAbhAsAviti bodhyam // 50 Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 394 : tasvanyAyavibhAkare [ paJcamakiraNe nizcita iti cenna, suSuptyAdau nirabhiprAyavAgAdipravRttyanApatteH, nahi suSuptyAdau vAgvyavahArAdiheturicchA'sti / na caiSA vAgAdipravRttiricchApUrvikA, vAgAdipravRttitvAt prasiddhacchApUrvakavAgAdipravRttivadityanumAnena tatrApi sA'numeyaiveti vAcyam , hetoraprayojakatvAt , yAdRzasya hi jAgrato'nanyamanaso vA tatpravRttiricchApUrvikA dRSTA tatpravRttivizeSeNa dezAntare kAlA5 ntare ca tAdRzasyaiva tatpravRttAvicchApUrvakatvaM sAdhayituM zakyate, na punaranyAdRzi / na ca suSuptasyAnyamanaskasya vA tatpravRttiricchApUrvakatvena vyAptAvavagatA tasmAnna vaktRtvaM viruddham // athAparaM hetuM darzayati dvitIyo yathA parvato vahnimAn prameyatvAditi / atra vipakSe hradAdau prameyatvaM nirNItamiti // 10 dvitIya iti / nirNItavipakSavRttika ityarthaH, yojayatyativyApti hetAvatreti sapakSe mahAnasAdau vipakSe hradAdau prameyatvasya darzanAt kiM prameyatvaM vatinA vyAptamuta vahnayabhAveneti vyAptessandihyamAnatayA'naikAntikatvamiti bhAvaH / vyApyatvAsiddhanAmA sopAdhiko heturapi saMdigdhavipakSavRttika eva, tathAhi sAdhyavyApakatve. sati sAdhanAvyApakatvamupAdhiH, yathA sa zyAmo mitrAtanayatvAtparidRzyamAnatattanayavadityatra zAkAdyAhArapariNatipUrvakatvamupAdhiH, 15 satyapi mitrAtanayatve yaizAkAdyAhArapariNatipUrvakassa eva zyAmo na tvapara iti, mitrAta nayatvasya hi na vyApakaM zAkAdyAhArapariNatipUrvakatvaM tadantarApi mitrAtanayatvasya sadbhAvAt zyAmatvasya tu vyApakaM tat, tadantareNa tasyAnupalabdheH, tathA ca tasyopAdhitvena mitrAtanayatvaM sopAdhiko hetuH, ayameva cAprayojako hetvAbhAsa ucyate paraprayuktavyApyupajIvitvAt parazcopAdhireveti / upAdhinA hetau vyabhicArasaMzayodayAtsandigdhavipakSavRttireva / 1. nahi tadAnImanubhUyamAnA icchA'sti, tathAtve pazcAdicchAntaravattasyA api smaraNaM syAt aviditecchA tu na sambhavati icchAyAssvasamAnAdhikaraNajJAnaviSayakatvaniyamenAjJAtecchAyA asambhavAditi bhAvaH // 2. vacanaM prati niyato hetuzcaitanyaM karaNapATavaJca, na ca tayossattve'pi vacanapravRtteradarzanAt vivakSApi sahakArikAraNamiti vAcyam , sahakArikAraNasya niyamenApekSaNIyatvAbhAvAt naktaJcarAdessaMskRtacakSuSo vA'napekSitAlokasannidhe rUpopalambhAt tAM vinA suSuptyAdau taddarzanAca, kvacittu kaNThAdyabhighAtajanakapravRttijanakecchAjanakeSTasAdhanatAjJAnaviSayasyeSTatAsampAdanArthamupayujyate iti // 3. atra saugatA naiyAyikAzcAsAdhAraNamapi hetuM saMzayajanakatvenAnaikAntika svIkurvanti yathA zabdo nityaH zrAvaNavAdityatra sapakSe gaganAdau vipakSe ghaTAdau na kvApi heturasti pakSe ca vartamAnassa nityavyAvRttatayA zabde'nityatvasyAnityavyAvRttatayA ca nityatvasya saMbhAvanayA saMzayajanako bhavatIti, tanna sarvathA nityatvasAdhane viruddhatvAt kathaJcidanityatvamantareNa zrAvaNatvAsambhavAt , azrAvaNatvasvabhAvaparityAgenaiva hi zrAvaNatvasvabhAvopapattiH kathaJcinnityatvasAdhane tu saddhetureva tena sahAnyathAnupapattisattvAditi // Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pakSAbhAsaH ] nyAyaprakAzasamalaGkate : 395 : tathA paroktAnAmaSTavidhAnAM hetUnAmatraivAntarbhAvaH, te ca hetavo yathA pakSatrayavyApakaH-nityaizabdaH prameyatvAditi, ayaM pakSasapakSavipakSavyApakaH, pakSasapakSavyApako vipakSaikadezavRttiryathA gaurayaM viSANitvAditi, etadgavi gavAntare ca sarvatra kvacinmahiSAdau ca hetostattvAt / pakSavipakSavyApakassapakSaikadezavRttiryathA nAyaM gaurviSANitvAt pakSe meSe vipakSe gomAtre kacitsapane mahiSAdau sattvAt, pakSavyApakassapakSavipakSaikadezavRttiryathA anitya- 5 zabdaH pratyakSatvAt , zabdamAtre kacidrUpAdau kacidAtmAdau sattvAt , pakSaikadezavRttissapakSavipakSavyApako yathA na dravyANyAkAzakAladigAtmamanAMsi kSaNikavizeSaguNarahitatvAt AkAzAtmabhinneSu guNAdau sarvatra pRthivyaptejovAyuSu vartamAnatvAt / pakSavipakSaikadezavRttissapakSavyApI yathA na dravyANi dikkAlamanAMsyamUrttatvAt manobhinne pakSe kacidAtmani guNAdau sarvatra ca sattvAt , pakSasapakSaikadezavRttirvipakSavyApI yathA dravyANi dikkAlamanAM- 10 syamUrttatvAt manobhinne pakSe AkAzAtmanorguNAdau sarvatra ca sattvAt / pakSatrayaikadezavRttiryathA anityA pRthivI pratyakSatvAt janyapRthivyAM kacijalAdau AtmAdau sattvAditi / hetvAbhAsasya samAptiM dyotayatItIti // sampratyavasite hetvAbhAse taditarAGgAnAM kAraNAnAJcAbhAsAn prasaGgAdvaktumupakramate pakSAbhAsastrividhaH, pratItasAdhyadharmavizeSaNako nirAkRtasAdhya- 15 dharmavizeSaNako'na bhIpsitasAdhyadharmavizeSaNakazceti / / - pakSAbhAsa iti / pakSavaduddezyavidheyabhAvenAbhAsate-pratIyate na tu tatkArya karotIti pakSAbhAsaH-pakSatvalakSaNavinirmukta ityarthaH, traividhyaM darzayati pratIteti, pratItaH pramANaprasiddho yassAdhyadharmassa eva vizeSaNaM yasyeti vigrahaH, nirAkRteti, nirAkRtaH pramANabAdhito yassAdhyadharmassa eva vizeSaNaM yasyeti vigrahaH, anabhIpsiteti, anabhIpsito'niSTassAdhyadharmo 20 vizeSaNaM yasyeti vigrahaH / apratItAnirAkRtAbhIpsitasAdhyadharmaviziSTadharmiNa eva pakSatveno pavarNitatvAttadviparItatvenaiSAM pakSAbhAsatvamiti bhaavH|| - tatra prathamaM darzayati Adyo yathA mahAnasaM vahnimaditi pakSIkRte mahAnase vahnaH prasiddhatvAdayaM doSaH, idameva siddhasAdhanamapi // 25 Adya iti / pratItasAdhyadharmavizeSaNaka ityarthaH, prasiddhatvAditi pratyakSeNa nirNItasvAdityarthaH, nirNayaikapadavImadhirUDhasya nahi sAdhyatvaM, nirNItArthe nyAyasyApravRttaH, tathA ca Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 396 : tava nyAyavibhAkare [ paJcamakiraNe tasyAsAdhyatvena tadviziSTadharmiNaH pakSAbhAsatvameveti bhAvaH / asyaiva ca siddhasAdhanaM prasiddhasambandha ityapi saMjJAdvayamastItyA hedameveti vidheyaprAdhAnyAnnapuMsakatvaM pratIta sAdhyadharmavizeSaNakaH pakSAbhAsa evetyarthaH, apizabdo'nuktasya prasiddhasambandhasya samuccAyakaH // - dvitIyabhedaM nidarzayati- 5 2 10 dvitIyo yathA vahniranuSNa iti pratyakSeNa nirAkRtasAdhyadharmavizekaH / apariNAmI zabda iti pakSaH pariNAmI zabda ityanumAnena tathA / dharmo'nte na sukhaprada iti dharmo'nte sukhaprada ityAgamena tathA / caitraH kANa iti pakSo vidyamAnAkSidvayasya caitrasya samyaksmaratassmaraNena tathA / sadRze vastuni tadevedamiti pakSastena tulyamidamiti pratyabhijJayA tathA // dvitIya iti / nirAkRtasAdhyadharmavizeSaNaka ityarthaH, nirAkaraNasyAtra pratyakSAnumAnAgamasmaraNapratyabhijJAnatarka lokasvavacanairvivakSitatvena tatkrameNaiva nidarzanAnyabhidhatte yathA vahniriti / pratyakSeNeti, uSNatvaviSayakatvAca pratyakSeNetyarthaH / anumAnanirAkRtasAdhyadharmavizeSaNakamAha / apariNAmIti / pariNAmI zabda iti, arthakriyAkAritvaM kRtakatvamutpattimattvaM vAtra hetuH / arthakriyAkAritvAderghaTe pariNAmitvasattva evopalambhAcchabda upa15 labhyamAnaM tat pariNAmitvaM sAdhayatIti zabdo'pariNAmIti pakSa AbhAsa eveti bhAvaH, yadyapi zabdo'pariNAmItyanumAnasyAnumAnena bAdhanaM na sambhavati satpratipakSApAtAttathApi svakIyAnumAnasya balavattvAdayaM vyapadezo yujyata eveti / tatheti nirAkRtasAdhyadharma - vizeSaNaka ityarthaH, evamagre'pi / AgamanirAkRtasAdhyadharmavizeSaNakamAha dharma iti, anta iti pretyetyarthaH / Agameneti, tatra hi dharmasyAbhyudayaniH zreyasahetutvaM tadviparItatvaJcAdharmasya 20 pratipAdyata iti bhAvaH / smaraNa nirAkRtasAdhyadharmavizeSaNakamAha caitra iti, samyaksmarata iti, boddhRbhyAM hi dvAbhyAmekadA netrayugalasamalaGkRtazcaitro'valokitaH punaH kAlAntare tanmadhyAdeko netradvayaM vismRtyAparaM pratyabhidhatte, ayi vayasya sa caitraH kANa iti, tadA'para AcaSTe tavAyaM pakSo mAmakInena samyaksmaraNena nirAkRtaH, yato'haM caitraM taM vidyamAnAkSidvayatayA samyaksmarAmIti tadevaM smaraNa nirAkRtasAdhyadharmavizeSaNakaH pakSAbhAsa iti bhAvaH / 25 pratyabhijJAnanirAkRtasAdhyadharmavizeSaNakamAkhyAti sadRza iti, pratyabhijJayeti, kasmiMzcitsadRze vastuni kaJcanAdhikRtyorddhatAsAmAnyabhrAntyA ko'pi pakSIkurute tadevedamiti, tadAsyA'yaM pakSaH tiryakkU sAmAnyAvalambinA tena tulyamidamiti samyakpratyabhijJAnena nirAkriyata iti bhAvaH // tarkanirAkRtasAdhyadharma vizeSaNakAdInAcaSTe Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pakSAbhAsaH nyAyaprakAzasamalaGkRte yo yo mitrAtanayassa sa zyAma iti pakSo yo yazzAkAdyAhArapariNAmapUrvaka mitrAtanayassa zyAma iti tarkeNa tathA / naraziraHkapAlaM zucIti lokena tathA / nAsti pratyakSAtiriktaM pramANamiti pakSIkurvatacArvAkasya pakSo'yaM svavacanena tathA // : 397 : yo ya iti / zAkAyAhAreti, zAkAdyAhArapariNAmapUrvakatvamantareNAnupalabdhatvAcchyA- 5 matvasya tadviziSTazyAmatvameva mitrAtanayatvavyApakaM na tu kevalaM zyAmatvaM tadantareNApi mitrA - tanayatvasya bhAvAditi AvaH / lokanirAkRtasAdhyadharmavizeSaNakamabhidhatte nareti, lokeneti are hi prANyaGgatvAvizeSe'pi vastusvabhAvataH kiJcitpavitraM kiJcidapavitramiti prasiddhaM, yathA gopiNDotpannatvAvizeSe'pi taddugdhaM zuddhaM na tu tanmAMsamiti lokavyavahAra tastatpakSa nirAkaraNamiti bhAvaH / svavacananirAkRtasAdhyadharmavizeSaNakamAcaSTe nAstIti svavacaneneti, ayambhAvaH, 10 cAko hi pratyakSamekameva pramANaM nAnyadanumAnAdikamiti svIkaroti tadA vacanasyAsya na pratyakSAtiriktaM pramANamastItyevaM rUpasya svArthe pramANAbhAvAt tasya kathaM sveSTasiddhiH yadi pramANamabhyupagacchati tadA svavacanasya pratyakSAtiriktasyApi pramANatayA tena vacanena svapakSo bAdhita eveti / nanu lokapratIta sAdhyadharmavizeSaNakasya pratyakSanirAkRtasAdhyadharmavizeSaNakAdiSveva vacanasya zabdarUpatayA svavacananirAkRtasAdhyadharma vizeSaNa kasyA''gama nirAkRtasAdhya - 15 dharmavizeSaNake cAntarbhAvasambhavAdanayoH pRthagupanyAso nirarthaka iti cetsatyaM, ziSyazemuSIvikasananimittamanayoH pArthakyenAbhidhAnAditi // atha tRtIyamanabhIpsita sAdhyadharmavizeSaNakaM pakSAbhAsamAha -- tRtIyo yathA zabdasyAnityatvamicchatazzabdo nitya iti pakSastasyAnabhIpsita sAdhyadharmavizeSaNaka iti // 20 tRtIya iti / tasyeti sabhAkSobhAdinaivaM vadata ityarthaH / anabhIpsiteti, anityatvasyaiveSTatayA nityatvasyAnabhIpsitatvAditi bhAvaH, itizabdaH pakSAbhAsasamAptidyotakaH, tenAprasiddhavizeSaNAprasiddhavizeSyAprasiddhobhayeSAM pakSAbhAsatvaM nirastamaprasiddhavizeSaNasyaiva sAdhyatvAt anyathA siddhasAdhanatvApattiH syAt sarvatrAprasiddhasya sAdhyasya doSatve kSaNikatvaM sAdhayato bauddhasya pakSo'nyAn prati pakSAbhAsasyAt kSaNikatAyAH kApyaprasiddhatvAt, 25 dharmiNazca vikalpAtpratItisambhavenApratItavizeSyo'pi na pakSAbhAsaH, etenApratIto bhayo'pi nirAkRta iti // Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare [ paJcamakiraNe . evaM pakSAbhAse hetvAbhAse ca nirUpite hetupakSobhayAGgakAnumAne smRte tadAbhAsamapyAcaSTe pakSAbhAsAdisamudbhUtaM jnyaanmnumaanaabhaasH|| pakSAbhAsAdIti / AdinA hetvAbhAsadRSTAntAbhAsAdInAM grahaNam , proktena pakSAbhAsena hetvAbhAsena vA vakSyamANadRSTAntAbhAsAdinA vA sambhUtaM jJAnamanumAnavatpakSasAdhyarUpeNAbhA5 samAnatvAdanumAnAbhAsa ityrthH| evaM svapratipattiphalakaM pakSAbhAsAdisamudbhUtaM jJAnaM svArthAnumAnAbhAsaH parapratipattiphalakaM pakSAbhAsAdisamudbhUtaM jJAnaM parArthAnumAnAbhAsa ityapi bodhyam / / athAnumAnAbhAsAtmakajJAnajanakahetvAbhAsaniSThagamakatAprayojakatarkAdInAmAbhAsarUpANAM svarUpaM vaktuM prathamaM tarkAbhAsamAha asatyAM vyAptau tarkapratyayastarkAbhAsaH / yathA yo yo mitrAtanayaH 10 sa ma zyAma iti // asatyAmiti / avidyamAnAyAmityarthaH, tathA ca vyAptirnAsti yayoH tatra kevalamAkAramAtreNa tarkarUpatayA yo bhAsate sa tarkAbhAsa ityarthaH / dRSTAntamAha yatheti sa zyAmo mitrAtanayatvAdityatra hi zyAmatvamitrAtanayatvayorvastuto vyAptirnAsti zyAmabhinnasyApi mitrA tanayasya saMbhavAt parantu yAvAn kazcinmitrAtanayassa zyAma iti sarvAkSepeNa pratyayAttasya 15 tarkAbhAsatvaM zAkAdyAhArapariNAmapUrvakamitrAtanayatvasyaiva vyApyatvAditi bhAvaH // tarkasya pratyabhijJAsmaraNajanyatvena tayorAbhAsau vakti tulye vastunyaikyasya, ekasmizca tulyatAyAH pratyabhijJAnaM pratyabhijJAbhAsaH / yathA tadevauSadhamiti, ekasmizca ghaTe tena sadRzamiti jJAnam / ananubhUte taditi buddhismaraNAbhAsaH / yathA'nanubhUtazuklarUpasya 20 tacchuklaM rUpamiti buddhiH // tulya iti / tiryaksAmAnyaviSayakatvenorddhatAsAmAnyaviSayakatvena ca pratyabhijJAyA dvaividhyAttulye vastuni tiryaksAmAnyAliGgite bhAve aikyasya UrdhvatAsAmAnyamavalambya pratyabhijJAnaM tathA ekasmizca vastuni UrdhvatAsAmAnyasvabhAve tiryaksAmAnyamavalambya tulyatAyAH pratyabhijJAnaM pratyabhijJAbhAsa iti bhaavH| aikyasyeti padasya pratyabhijJAnamityapretane 25 nAnvayaH / dRSTAntamAvedayati yatheti-auSadhavyaktyormadhyAdekatrauSadhe tiryaksAmAnyAlIDhe' pareNa tulyamidamiti vaktavye tadevauSadhamidamityUrdhvatAsAmAnyAvalambijJAnaM pratyabhijJAbhAsa Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyakSAbhAsaH ] nyAyaprakAzasamalaGkRte iti bhAvaH / dvitIyaM dRSTAntamAhaikasmiMzca ghaTa iti, ekasmin ghaTAdyAtmake vastunItyarthaH, viSayapradarzakamAtramidaM padaM na tu pratyabhijJAnAkAre tasyollekhaH, pratyabhijJAnAkArastu vastvidaM tena sadRzamityeva nAto napuMsakatvavirodhaH / UrdhvatAsAmAnyasvabhAve ekasmin ghaTe tiryaksAmAnyAvalambijJAnaM tena sadRzamidamiti jJAnaM pratyabhijJAbhAsa iti bhAvaH / smaraNAbhAsamAha-ananubhUta iti, pramANamAtreNa kadAcidapyanupalabdha ityarthaH, dRSTAntayati yatheti, 5 sugamaM ziSTam / / . smRtihetutvena pratyakSasyopasthAnAtsAMvyavahArikAdipratyakSAbhAsAnAha- meghAdau gandharvanagarAdijJAnaM duHkhAdI sukhaadiprtykssshcendriyaanindriynimittksaaNvyvhaarikprtykssaabhaasH| zivarAjarSerasaMkhyAtadvIpasamu. dreSu sptdviipsmudrjnyaanmvdhyaabhaasH| manaHparyavakevalayostu nAbhAsatvaM 10 saMyamavizuddhijanyatvAtkRtsnAvaraNakSayasamudbhUtatvAca // meghAdAviti / idazcendriyanimittakasAMvyavahArikapratyakSAbhAsasya nidarzanam / anindriyanibandhanasAMvyavahArikapratyakSAbhAsasya dRSTAntamAha duHkhAdAviti, avagrahAdInAmAbhAsA evameva svymuuhyaaH| pAramArthikapratyakSasyAvadhyAbhAsAtmakasya vibhaGgajJAnAparaparyAyasya nidarzanamAha zivarAjarSeriti, ayaM kazcana rAjarSisvasamayaprasiddhastasya kila vibhaGgAtmakamavadhyAbhAsa- 15 masaMkhyAteSu dvIpasamudreSu saptadvIpasamudrasaMvedanaM samudabhUditi saiddhAntikA AhuH, so'yamavadhyAbhAsa ityarthaH / pAramArthikapratyakSavizeSayormana:paryavakevalayo bhAsatvasambhava ityAha mana iti, tatra hetumAha saMyameti, kRtsneti heturayaM kevalasyAnAbhAsatve, ghAtikarmAkhyanikhilAvaraNavinAzAdityarthaH // .. nanvevaM matyAdInAmAbhAsatvaM pradarzitaM paraM tadantargatazrutavizeSasyAbhAsatvaM kathamityA- 20 zaGkAyAmAha AgamAbhAsastvagre vakSyate // AgamAbhAsa iti / AgamasvarUpasyaivAvijJAtatvena tadAbhAso'dhunA varNayitumazakya iti tannirUpaNottarameva nirUpaNIya ityAzayenAhAne vakSyata iti, AgamanirUpaNAnantaramabhidhAsyata ityarthaH // ___ evamanumAnaniyatopakaraNAbhAsAnuktvA'dhunA mandamatyapekSayA'nujJAtadRSTAntAdInAM yAthAjhyAthArthyaprakAzanAya tadAbhAsAnAha 25 Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 400 : tasvanyAyavibhAkare [pathama kiraNe dRSTAntavadbhAsamAno dRSTAntAbhAsaH, sa dvividhaH / sAdharmyadRSTAntAbhAso vaidharmyadRSTAntAbhAsazceti / sAdharmyadRSTAntAbhAso navavidhaH, sAdhyasAdhanobhayavikalasandigdhasAdhyasAdhano bhayAnanvayApradarzitAnvayaviparItAnvayabhedAt // 5 I dRSTAnteti / yo dRSTAntapratirUpaka eva natu dRSTAntatvalakSaNasahitassa dRSTAntAbhAsa ityarthaH / dRSTAntasya pUrvaM sAdharmyavaidharmyatayA dvaividhyasya pradarzanena tadAbhAso'pi sAmAnyato dvividha ityAha sa iti parArthAnumAna eva dRSTAntasyodbhAvanenodAharaNadoSA ime bodhyA:, teSAM ca dRSTAntaprabhavatvAd dRSTAntadoSatayotkIrttanam / tatra sAdharmya dRSTAntAbhAso vizeSeNa navavidha ityAha sAdharmyeti, tathA ca sAdhyavikalassAdhanavikalastadubhaya10 vikalassaMdigdhasAdhyassandigdha sAdhanassandigdhatadubhayo'nanvayo'pradarzitAnvayo viparItAnvayavividhassa ityarthaH // tatraikasminnevAnumAne dRSTAntabhede kriyamANe prathamabhedatrayasya nidarzanaM bhavatIti granthalAghavakAmastathaivAha---- nityazabdo'mUrttatvAdityatra duHkhasya dRSTAntatve tasyAnityatvena 15 sAdhyadharmavikalatA / paramANorddaSTAntatve mUrttatvena tasya sAdhanavikalatA, ghaTasya dRSTAntatve tUbhayavikalatA // nitya iti, ityatreti, IdRzAnumAna ityarthaH dRSTAntatva iti dRSTAnte kriyamANa ityarthaH, tasyeti duHkhasyetyarthaH, anityatveneti puruSaprayatnajanyatvenAnityatvAditi bhAvaH sAdhyeti nityatvadharmazUnyatvAditi bhAvaH, sAdhanavikaladRSTAntamAha, paramANoriti, nityaza20 bdo'mUrttatvAdityanuSajyata evamagre'pi tasyeti paramANorityarthaH, sAdhaneti, amUrttatvadharmazUnyatvAditi bhAvaH, ubhayavikalaM dRSTAntamAha ghaTasyeti tasyAnityatvena mUrttatvena ca sAdhyaM sAdhanAtra nAstIti bhAvaH // evaM sandigdhasAdhyasAdhanobhayAnyAha ayaM caitro rAgI vaktRtvAddevadattavadityatra devadatte rAgitvasya saMdi25 gdhatayA saMdigdhasAdhyadharmA / ayaM vaktA rAgitvAnmaitravaditi sandigdhadharmA / ayaM na sarvajJo rAgitvAnmunivaditi dRSTAnte'sarvajJatvarAgitvayoH sandigdhatvAtsandigdho bhayadharmA // Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dRSTAntAbhAsAH ] myAyaprakAzasamalaGkRta . : 4011 ayaM caitra iti / sandigdhatayeti, devadatte rAgitvasya. sattvamasattvazca sandigdhaM, purupAntaramanovRttInAM duradhigamAt rAgitvAvyabhicAriliGgAnupalabdhezceti bhAvaH, sandigdhasAdhanaM dRSTAntamAhAyaM vakteti, maitre rAgitvasyoktahetossandehAdityarthaH / sandigdhobhayaM dRSTAntamAcaSTe ayamiti, munivaditi munivizeSavadityarthaH, munivizeSe hi asarvajJatvarAgitvayossaMzayastadavyabhicArihetvadarzanAt , sarvajJatvArAgitvanirNAyakahetvadarzanAcceti bhAvaH // 5 ananvayaM dRSTAntamabhidhatte caitro'yaM rAgI vaktRtvAnmaitravaditi dRSTAnte sAdhyahetvossattve'pi yo yo vaktA sa sa rAgAdimAniti vyaaptysiddhyaa'nnvyH|| - caitro'yamiti / vyAptyasiddhyeti, yadyapyabhimate maitrAdau vaktRtvaM rAgitvazcAsti pASANAdau tvasti tayonivRttistathApi yo yo vaktA sa sa rAgAdimAniti pratibandhastayorna siddhyati, 10 ato'bhimatamaitrAdirananvayadRSTAnta iti bhAvaH / aSTabhyo'yaM na bhinno vyAptyasiddhessarvatra sattvAdityaSTAveva sAdharmyadRSTAntAbhAsA iti zrIhemacandrAcAryAH // apradarzitAnvayaM dRSTAntaM viparItAnvayadRSTAntaJcAha anityazabdaH kAryatvAddhaTavadityatrAnvayasahacArasattve'pyapradarzanAdapradarzitAnvayaH / tatraiva yadanityaM tatkRtakaM yathA ghaTa ityuktau 15 vipriitaanvyH|| anitya iti / apradarzanAditi, vacanenAprakAzitatvAdityarthaH, atredambodhyamapradarzitAnvayasthale vastuniSTho na kazcidoSaH, parArthAnumAne ca vacanaguNadoSAnusAreNa vakturguNadoSau parIkSaNIyAviti bhavati vAcanikamasya doSatvaM, evaM apradarzitavyatireke'pi bodhyam / atha viparItAnvayaM navamaM darzayati-tatraiveti, pUrvopadarzite'nityaH zabdaH kAryatvAddhaTavadityatraive- 20 tyarthaH, yadanityamiti, yatkRtakaM tadanityamityanuktvetyAdiH / anvaye hi prathamaM hetuM pradarya sAdhyaM pradarzanIyamatra tu viparyAsena pradarzanAdviparItAnvaya iti bhAvaH / na ca yadanityaM tatkRtaka 1. evaM hyabhidhAne'nityatvaM vyApyaM kAryatvaM vyApakamiti viparItA vyApyavyApakabhAvapratipattiH syAt , tayA ca samavyAptike sAdhanasya vyApakatvAbhidhAne sAdhyasya pratipattirna syAditi dUSaNam , viSamavyAptike tu tayA vyAptyagrahazca vyabhicArajJAnAt / viSamavyAptika eva viparItAnvayo doSa iti kecit // 2. yadyat kArya tattadanityaM yathA ghaTAdiriti vacanaM vinA'nvayasyApratIteriti bhAvaH // Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvamyAyavibhAkare [ paJcamakiraNe miti atraivaM pradarzite'pi vyabhicArAbhAvena na kApyanupapattiritivAcyam , samavyAptikasthale tathAtve'pi zabdo'nityaH prayatnAnantarIyakatvAdityAdiviSamavyAptahetusthale yadanityaM tatprayatnAnantarIyakamityuktau vidyudAdau vyabhicAreNAnupapattisattvAt , sAdharmyaprayoge sAdhanasyaiva pUrvapradarzanIyatvAditi / atra kecit ananvayApradarzitAnvayaviparItAnvayarUpadRSTAntatrayAbhidhAnaM na suparyAlocitaM, tathAhi na tAvadananvayo dRSTAntAbhAso bhavitumarhati, yadi hi dRSTAntabalena vyAptissAdhyasAdhanayoH pratipAdyeta tatassyAdananvayo dRSTAntAbhAsaH svakAryAkaraNAt , yadA tu pUrvapravRttasambandhagrAhipramANagocarasmaraNasampAdanArthaM dRSTAntodAhRtiriti sthitaM tadA'nanvayalakSaNo na dRSTAntadoSaH, kintarhi, hetoreva, pratibandhasyAdyApi pramANenApratiSThitatvAt pratibandhAbhAve cAnvayAsiddheH, na ca hetudoSo'pi dRSTAnte vAcyaH, atiprasaGgAt / tathA'pradarzitAnvaya10 viparItAnvayAvapi na dRSTAntAbhAsatAM svIkurutaH, anvayApradarzanasya viparItAnvayapradarzanasya ca vaktRdoSatvAt , tadoSadvAreNApi dRSTAntAbhAsapratipAdane tadiyattA vizIryeta, vaktRdoSANAmAnantyAt / nanvanayorvaktRdoSatve'pi parArthAnumAne tatkauzalamapekSata eva, anyathopanyAse bubhutsitArthAsAdhakatvAditi cena, karaNApATavAdInAmapi dRSTAntAbhAsatvApatteH, karaNapATavavyatirekeNa hi na parapratyAyanaM samasti, vispaSTavarNAgrahaNe vyaktatayA tadarthAvagamA15 bhAvAdityAhuH, tanna parasmai vyAptipratipAdanasthAnaM hi dRSTAntaH, pratipAdyAnurodhena parArthA numAne udAharaNasyAnujJAtatvena tasya ca dRSTAntAbhidhAnarUpatvAt , so'pi mahAnasAdihaSTAnto yadi sAdhyasAdhanayogI na bhavettarhi kathaM tato vyApteH smaraNaM bhavet dRSTAntatadAbhAsayozca vivekaH syAt tato'vazyameva sa sAdhyasAdhanayogI syAt pradarzanIyaJca parasmai tatra sAdhyaM sAdhanaJca tata eva tayossattvAsattvAbhyAM dRSTAntatadAbhAsau bhavetAm , ata eva 20 ca tatsAdhayaMto vaidhayaMtazca dvaividhya saGgatimaJcati, uktaJca hemacandrAcAryaiH dRSTAntasya lakSaNaM tadbhedazca " sa vyAptidarzanabhUmiH, sa sAdharmyavaidhAbhyAM dvedhA" iti, uktazcAnyatra taireva " parArthAnumAnaprastAvAdudAharaNadoSA evaite dRSTAntaprabhavatvAttu dRSTAntadoSA ucyanta " iti / parasya vyAptismaraNAnutpAde vaktrupanyastaduSTodAharaNasyaiva nibandhanatvamanyathodAharaNAdidoSodbhAvanameva nirarthakaM bhavet sAdhyadharmAdivikaladRSTAntodbhAvanasya vaktRdoSani25 bandhanatvena tasyApi dRSTAntAbhAsatvaM na syAditi yatkiJcidetat // atha vaidhaHdRSTAntAbhAsaM vibhajate vaidharmyadRSTAntAbhAso'pi navavidhaH, asiddhasAdhyasAdhanobhayavyatirekasandigdhasAdhyasAdhanobhayavyatirekAvyatirekApradarzitavyatirekaviparItavyatirekabhedAt // Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dRSTAntAbhAsAH ] nyAyaprakAza samalaGkRte : 403 : vaidharmyadRSTAntAbhAso'pIti / na kevalaM sAdharmyadRSTAntAbhAsa eva navavidhaH kintu vaidharmyadRSTAntAbhAso'pi navavidha ityarthaH, sAdhyAbhAvasAdhanAbhAvavyAptidarzanasthAnaM vaidharmya - dRSTAntastasyAbhAso'siddhasAdhyavyatireko'siddhasAdhanavyati re ko'siddho bhayavyatirekassandigdhasAdhyavyatirekassandigdhasAdhanavyatirekassandigdhobhayavyatireko'vyatireko 'pradarzitavyatireko viparItavyatirekazceti navavidha iti bhAvaH // teSu prathamaprakAramupadarzayati -- anumAnaM bhramaH pramANatvAdyo bhramo na bhavati sa na bhavati pramANaM yathA svamajJAnamiti dRSTAntaH, svapnajJAne bhramatvanivRttyasiddhyA asiddhasAdhyavyatirekaH / nirvikalpakaM pratyakSaM pramANatvAt yanna pratyakSaM na tatpramANaM yathAnumAnamityatrAnumAne'pramANatvAsiddhyA'siddhasAdhanavyatirekaH // 10 5 anumAnamiti / atra vaidharmya dRSTAntamAha ya iti saGgamayati svapnajJAna iti / asiddheti, asiddhaH apratItassAdhyasya vyatireko yasmAdasAviti vigrahaH / dvitIyaM dRSTAntAbhA. samAha nirvikalpakamiti, vaidhadRSTAntamAha yanneti, ghaTayati anumAna iti // atha tRtIyamAha - ghaTo nityAnityaH sattvAt yo na nityAnityaH na sa san yathA paTa 15 iti dRSTAntossiddhasAdhyasAdhanobhayavyatirekaH // ghaTa iti / vaidharmya dRSTAntamAha yo neti dRSTAnta iti paTAt nityAnityanivRtterasava1 nivRttezcAsiddhatvAditi bhAvaH // caturthapaJcamaSaSThAnAha-- kapilo sarvajJo'kSaNikaikAntavAditvAt yannaivaM tannaivaM yathA buddha iti 20 dRSTAntassarvajJatvasya buddhe saMdigdhatayA sandigdhasAdhyavyatirekaH / caitro'grAhyavacano rAgitvAt yannaivaM tannaivaM yathA tathAgata iti dRSTAntastathAgate'rAgitvasya saMzayAtsandigdhasAdhanavyatirekaH / budho'yaM na sarvajJo rAgitvAdityatra yassarvajJassa na rAgI yathA buddha iti dRSTAnte ubhayasya saMzayAt saMdigdhasAdhyasAdhanobhayavyatirekaH // kapila iti / akSaNiketi nityaikAntavAditvAditi bhAvaH vaidharmyadRSTAntamAha yannaiva 25 Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :404: tattvanyAyavibhAkare [ paJcamakiraNe miti yo nAsarvajJassa kSaNikaikAntavAdItyarthaH / sandigdhatayeti sAmAnyapramAtRNAmiti zeSaH, tena pramANabAdhitakSaNikaikAntavAdino'sarvajJatvanizcayena sAdhyavyAvRtterasiddhyA'siddhasAdhyavyatirekitve'pyasya na kSatiH / asarvajJatvavyatirekasaMzayastu tena saha kSaNikaikAntavAdi tvasya vyAptyasiddheH / asarvajJenApi parapratAraNAbhiprAyeNa tathAvAdasya kattuM zakyatvAditi / 5 pazcamamAha caitra iti, vaidharmyadRSTAntamAha yannaivamiti, yo nAmAhyavacanassa na rAgItyarthaH / saMzayAditi, apakSapAtinAmiti zeSaH / tena taddarzanAnurAgiNAM tathAgate grAhyavacanatvasya prasiddhatve'pi na ksstiH| rAgitvavyatirekasaMzayazca tannirNAyakapramANarAhityAt / atha SaSThamAha budho'yamiti, vaidharmyadRSTAntamAha ya iti, ubhayasya saMzayAditi, buddhe sarvajJa tvasyArAgitvasya ca nizcAyakapramANAbhAvena sarvajJo'sarvajJo vA rAgI vA'rAgI veti 10 saMzayAditi bhAvaH // atha saptamamAha caitro'yamarAgI, vaktRtvAdyannaivaM tannaivaM yathA pASANazakalamiti dRSTAnte sAdhyasAdhanobhayavyatirekasya sattve'pi vyAptyA vyatirekA siddheravyatirekaH // 15 caitro'yamiti / vaidharmyadRSTAntamAha yannaivamiti, yo rAgI na sa vaktetyarthaH, vyAptyA vyatirekAsiddheriti, sAdhyasAdhanavyatirekayoH pASANazakale sAhacaryadarzane'pi tayorvyAptyasiddhyA'vyatireka ityrthH| anena sahASTavidhAnAM vaidharmyadRSTAntAbhAsAnAmabhinnatayA'STavidhatvaM vaidharmyadRSTAntAbhAsAnAmiti zrIhemacandrAcAryAH // aSTamaM navamazcAha20 anityazzbdaH kRtakatvAdgaganavaditi dRSTAnto vyatirekasyApradarza nAdapradarzitavyatirekaH / tatraiva yadakRtakaM tannityamityukte viparItavyatirekaH // -- anitya iti / vyatirekasyeti yo nityassa na kRtaka iti vyatirekasyetyarthaH sattve' pIti zeSaH / viparItavyatirekamAkhyAti tatraiveti pUrvopadarzite'nityazzabdaH kRtakatvAditya25 numAna ityarthaH, vaidharmyasthale hi prathamaM sAdhyavyatirekaM pradazyaiva sAdhanavyatirekaH pradarzanIyaH, atra tadvaiparItyena pradarzanAdviparItavyatireka iti bhAvaH / atrApi kecita anvayavyatirekA Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 AgamaH ] nyAyaprakAzasamalaGkRte :405: pradarzitavyatirekaviparItavyatirekANAM vaidharmyadRSTAntatvaM nAbhyupayanti, avyatirekitAyA hetudoSatvAt itarayorvaktRdoSatvAditi, atra samAdhistu pUrvavat // - athopanayAbhAsamAha parvato vahnimAn dhUmAt yo dhUmavAn sa vahnimAn yathA mahAnasaM, vahimAMzca parvato dhUmavanmahAnasaM vetyupasaMharaNe upnyaabhaasH|| parvata iti / sAdharmyanidarzanamAha ya iti, upanayamAha-vahimAMzceti / sAdhyamiNi hetorupasaMharaNaM hi upanayo bhavati paraM bhrAntyA sAdhyasya vahnayAdessAdhyadharmiNi parvatAdA. vupasaMharaNe upanayAbhAsa eva syAditi bhAvaH, tathaiva hetoSUmAderanyatra mahAnasAdAvupasaMhAre' pi sa eveti darzayati dhUmavanmahAnasamiti // atha nigamanAbhAsanidarzanamAha 10 tatraiva tasmAdamavAn parvato vahnimanmahAnasamiti nigamane nigamanAbhAsa iti dik / ityAbhAsanirUpaNaM samAptazcAnumAnam // * tatraiveti / parvato vahnimAna dhUmAdityatraivetyarthaH nigamanamAha, tasmAditi, sAdhyadharmasya sAdhyadharmiNi nigamanaM kArya tathA'kRtvA bhrAntyA sAdhanasya dhUmasya sAdhyadharmiNi parvatAdau sAdhyasya vardRSTAntadharmiNi mahAnasAdau ca nigamane nigamanAbhAso bhavatItyarthaH / evaM 15 nirUpitAnAM pramANAnAmAbhAsA nirUpitA ityAhetIti // iti tapogacchanabhomaNizrImadvijayAnandasUrIzvarapaTTAlaMkArazrImadvijayakamalasUrIzvaraca raNanalinavinyastabhaktibhareNa vijayalabdhisUriNA viracitasya tattvanyAyavibhAkara. sya svopajJAyAM nyAyaprakAzavyAkhyAyAmAbhAsanirUpaNo nAma paJcamaH kiraNaH // - SaSThaH kiraNaH ___ atha kramAyAtamavasarasaGgatyA''gamaM nirUpayati........... yathArthapravaktRvacanasambhUtamarthavijJAnamAgamaH // yathArtheti / yathArthapravaktA vakSyamANasvarUpastena praNItaM varcanaM tasmAtsambhUtamAvirbhUtaM yadarthavijJAnaM sa Argama ityarthaH / arthavijJAnaM pratyakSAdirUpamapi ato vacanasambhUtamiti 20 .... 1. prativiziSTavarNAnupUrvIvinyastavarNapadavAkyasaMghAtAtmakamityarthaH / / 2. yadyapi vacanamAtrasya nAgamatvaM kintu AcArAGgAdInAmaSTapUrvANAJca zrutatvaM navamapUrvAdInAM zrutatve'pi atIndriyArtheSu viziSTajJAnahetutvena sAtizayatvAdAgamatvenaiva vyapadezastathApi laukikalokottarabhedAbhiprAyeNa vyApakaM lakSaNamAdarzitam // Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :406: tasvanyAyavibhAkare [SaSThakirake tAdRzaM ca vipralambhakavacanajanyArthavijJAnamapIti yathArthapravakniti, parArthAnumAnasyApi tAdRzatvena tadvAraNAya vailakSaNyabodhakavipadaghaTitaM vijJAnapadamupAttam // nanu yadIdRzArthavijJAnamevA''gamastarhi kathaM siddhAntavidAmAptavacane Agamapratyaya ityAzaGkAyAmAha5 arthavijJAnahetutvAdAptazabdo'pyAgama upcaaraat| yathA goSThe gaurasti, dharmasAdhyaH paraloko'stItyAdayaH // atheti / upacArAditi, kAraNe kAryasyopacArAdityarthaH, pratipAdyajJAnasya hyAptavacanaM kAraNamiti bhaavH| tatra zAbdasya laukikazAstrajabhedena dvaividhyAllaukikasya dRSTAntamAha yatheti, etadvAkyaM tajjanyazAbdabodhazcAgama iti bhAvaH, upalakSaNazcaitat caturdazavidyAsthAnAnAm 10 zAstrajaM nidarzayati, dharmeti, IdRgvAkyAni, tajanyabodhazcAgama iti bhAvaH / upalakSaNazcaitadapi dvAdazAGgacaturdazapUrvANAm , athavA''gamatrividhaH AtmAgamo'nantarAgamaH paramparAgamazceti, gurUpadezamantareNA''tmana evAgamaH AtmAgamaH, yathA tIrthakarANAm , tIrthakarAdAgatatvAdgaNadharANAmarthAgamo'nantarAgamaH, sUtrasya tvAtmAgamassvayameva prathitatvAt , jambUsvAmi prabhRtInAntu sUtrasyAgamo'nantarAgamo'rthasya tu paramparAmamaH / tata UvaM prabhavANAntu 15 paramparAgama eva // nanvarthapratipAdakatvaM zabdasya na sambhavati, tathAhi ye zabdA arthe sati dRSTAsta evAtItAnAgatAdau tadabhAve'pi dRzyante, yadabhAve ca yadRzyate na tattatpratibaddham yathA'zvAbhAve'pi dRzyamAno gaurna tatpratibaddhaH, arthAbhAve'pi ca dRzyante zabdAH tannaite'rthapratipAdakAH, kintvanyApohaMmAtrAbhidhAyakA iti cennArthavatazzabdAttadrahitasya zabdasyAnyatvAt , na cAnyasya vyabhicAre'nyasyApi vyabhicAro bhavitumarhati, gopAlagha20 TikAdidhUmasyAgnivyabhicAropalambhena parvatAdipradezavartino'pi vahnayagamakatvApattastathA ca kAryahetave jalAJjalidattA syAt kizca pratItivirodho'pi syAcchabdasyAnyApohAbhidhAyakatve, gavAdizabdebhyo vidhirUpatayA'rthapratIteH, anyaniSedhamAtrAbhidhAyakatve ca tena sAsnAdimato'rthasya pratItyanApattyA tatastadbodho na syAt , na caikasya gozabdasya buddhidvayajanakatvAnna 1. zabdAnAM na paramArthataH kiJcidvAcyaM vastusvarUpamasti, zAbdapratyayAnAM sarveSAM bhrAntatvAt bhinneSvevAbhedAkArAdhyavasAyena pravRttaH, yatra tu pAramparyaNa vastupratibandhastatrArthasaMvAdo bhrAntatve'pi tatra yattadAropitaM vikalpabuddhayA'rthe bhinnaM rUpaM tadananyavyAvRttapadArthAnubhavabalAyAtatvAt svayaJcAnyavyAvRttatayA pratibhAsanAt bhAne svAnyavyAvRttyA'rthena sahakyenAdhyavasitatvAdanyApoDhapadArthAdhigatiphalatvAccApoha ucyate, ato'pohazzabdArtha iti prasiddham // Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yathArthakkA 1 myAyaprakAzasamalaGkRte :407: doSa ivi vAcyam , ekasya zabdasya yugapaddhaddhidvayajanakatvasyAdarzanAt / kizcApohalakSaNa. sAmAnyasya paryudAsarUpatve siddhasAdhyatA, agonivRttisvarUpasya gozabdenocyamAnasya sAmAnyasyAsmAbhirbhAvasvarUpatayA gozabdavAcyatvasvIkArAt abhAvasya bhAvAtmakatayA vya. vasthApitatvAt / bhavadbhirabhyupagato'zvAdinivRttisvabhAvo bhAvo'pi na tAvadasAdhAraNo gavAdisvalakSaNAtmA, tasya sakalavikalpAgocaratvAt nApi zAbaleyAdivyaktivizeSaH, 5 asAmAnyatvaprasaGgAt tasmAtsarveSu zAbaleyAdipiNDeSu yatpratyekaM vizrAntaM yannibandhanA ca gobuddhistacca gotvAkhyaM sAmAnyamanyApoharUpaM gozabdavAcyam , sAmAnyavizeSavadvastuna eva gavAdizabdavAcyatvAt / prasajyapratiSedhastu tucchAbhAvAnabhyupagamena vyudasta iti // ko'sau yathArthavaktA bhavedyadvacanasambhUtArthavijJAnamAgamatayA pramANaM syAdityatrAha prakSINadoSo yathAvasthitArthaparijJAtA yathAvasthitArthaprakhyApako yathA- 10 rthavaktA, ayaM dvividho laukikaH pitrAdirlokottarastIrthakarAdiH // . - prakSINadoSa iti / yAdRzArthavijJAnaM yAdRzazabdena pratipipAdayiSitaM tAdRzazabdArthobhayasambandhidoSazUnyatvaM tadarthaH, atra zabdadoSo'sAdhuzabdatvAdikaH arthadoSo'yathAvasthitatvAdika ubhayadoSo vAcyavAcakatvavaidhuryAdiko vijJeyaH / yadyapi vastutaH prakSINadoSatvaM rAgadveSazUnyatvameva tathApi laukikAptasaMgrahAyAMzikAoM vyAvarNitaH / sarvajJe'pyayamarthassa- 15 gacchata eva, tasyaivAkhilazabdArthobhayadoSazUnyatvAt / yathAvasthitArthaparijJAteti, yathAvasthitatvenAbhidheyasya pratyakSAdipramANataH parijJAtetyarthaH, vinA jJAnamupadezAsaMbhavajJApanAyedaM vizeSaNam / yathAvasthitArthaprakhyApaka iti yathAvasthitArthasya yathAjJAnaM tathopadezaka ityrthH| yo hi bhramAdarthamanyathAbhUtaM yathAvasthitatvena jAnIte yathAjJAnamabhidhatte ca tasya yathArthava. ktRtvavAraNAya prakSINadoSa ityuktam / kevalamarthasya yathAvasthitatvena parijJAturmUkAderAga-20 me'nupayuktatvAnna sa yathArthavaktetyato yathAvasthitArthaprakhyApaka ityuktam / tathA ca yo yasyAvazvakassa tasyApta iti vRddhapraNItamRSyAryamlecchasAdhAraNamAptalakSaNamanenAnUditamiti vibhA. vanIyam / tAdRzasya puruSasya tattadarthabodhakatattadvacanasyAvisaMvAdakatvena tAvanmAtramAptatvAt / taM vibhajate ayamiti yathArthavaktetyarthaH, loke sAmAnyajane bhavo laukikaH, tasyodAharaNamAha pitrAdiriti, AdinA jananyAdiparigrahaH / dvitIya bhedamAha-lokottara iti, lokAduttaraH 25 / 1. nahi kSINadoSavacanaM vyatiricyAnyataH prekSAvatAM paralokAdAvadaSTe'rthe pravRttiryuktA atastasyaiva vacanaM paramaM pramANamiti bhaavH| Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvamyAyavibhAkare [ SaSThakiraNe pradhAnaM, mokSamArgopadezakatvAditi lokottaraH, sa ka ityatrAha tIrthakarAdiriti, AdinA gaNadharAdInAM grahaNam / tIrtha pravacanaM tatkaraNazIlo'cintyamAhAtmyamahApuNyAparAbhidhAnatIrthakaranAmakarmavipAkAditi tIrthakaraH, zrIvardhamAnajinapramukhapuruSavizeSa ityarthaH / / nanu yathArthavaktavacanarUpa Aptazabda upacaritAgamatayA proktaH tatra ko'sau vacanAtmaka5 izabda ityata Aha- zabdazca saGketasApekSaH svAbhAvikArthabodhajanakazaktimAMzca // zabdazceti / saGketa idaM padamasya vAcakamidazcAsya padasya vAcyamityevaMrUpo vAcyavAcakayorviniyogaH, tatsApekSa ityarthaH, saGketassvArthAvabodhe zabdasyApekSAkAraNaM bodhyam / saGketamAtreNa zabdo'thaM pratipAdayatIti matavyudAsAyAha svAbhAviketi, svAbhAvikI sahajA'10 rthapratipAdanazaktiryogyatAbhidhAnA tadvAnityarthaH / saGketamAtrasya puruSAdhInatayA na tadicchayA vastuniyamo yuktaH, tadicchAyA avyAhatacAritvena kadAcidartho'pi vAcakazzabdo'pi vAcyaH syAt, na ca zabdadharmA ye gatvautvAdayastadvAneva vAcako bhavati parastu vAcyo yathA dravyatvAvizeSe'pyagnitvAdiviziSTa eva dAhAdijanako nAnya iti kiM svAbhA vikayogyatayeti vAcyam , atIndriyazaktimantareNAgnitvAdInAmapi kAryakAraNabhAvAni15 yAmakatvAt / na ca tata eva zabdAdarthapratItau ki saGketeneti vAcyam , aGkurotpattau zakti mato'pi bIjasya kSitijalAdInAmiva tasya sahakArikAraNatvAt / na caivaM dezabhedena zabdAnAmarthabhedo na syAdekatraiva zabdAnAM svAbhAvikazaktiyuktatvAditi vAcyam , ata eva sarvazabdAnAM sarvArthapratyAyanazaktiyuktatvAGgIkAreNAdoSAt / na ca ghaTazabdazravaNAnikhilArthabodhaH syAditi vAcyam , kSayopazamasApekSatvAdbodhasya, sa ca saMketAdyapekSa ityadoSAt, 20 etena zabdArthayossambandho na sambhavati, sa hi tAdAtmyo vA syAttadutpattirUpo vA syAt tatra nAdyassambhavati zabdArthayobhinnadezatvAt / agniguDAdizabdoccAraNe vadane dAhama. dhurAdyupalabdhiprasaGgAcca / nAparo'pi aGgulyagre kariyUthazatamityAdizabdAnAmarthAbhAve'pi sthAnakaraNaprayatnAnantaramutpattidarzanAt / tathA ca zabdAH kathaM bAhyArthe pratItiM janayituM samarthA arthasaMsparzitvAbhAvAt / kintu vikalpamAtraprabhavAH tiraskRtabAhyArthAH svamahimnA 25 pratyayAn janayanti yathA karazAkhAdivAkyAni / kiJca zabdo na sAmAnyavAcakaH tasyArthakriyAkAritvAbhAvena gagana kusumAyamAnatvAt , navA vizeSasya vAcakaH svalakSaNalakSaNasya tasya vikalpajJAnAviSayatvena saMketagocaratvAsambhavAt , tathAtve'pi vA tasya vyavahArakAlAnanuyAyitvena saMketavaiyarthyAt / ata eva na sAmAnyavizeSayostAdAtmyAnApannayoH / nApi Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sadA ] bhyAyaprakAzasamalaGkRte vAdAtmyApannayosta yorvAcyavAcakatvaM yuktaM viruddhadharmAdhyAsena tayostAdAtmyasyaivAsambhavAt tasmAnna kiJcidvAcyaM vAcakaM vA vidyata iti matamapAstam / zabdArthayoryogyatAbhidhAnasambandhasya sadbhAvAt , aGgulyo kariNAM zatamityAdAvarthAbhAve'pi nayanarUpayoriva yogyatopalambhAt , nahi kalazarUpeNa samaM cakSuSastAdAtmyaM tadutpattiA samasti / na ca yogyatAyAssambandhatve zabdasyevArthasyApi vAcakatvaM syAditi vAcyaM jJAnajJeyayorjApyajJApakazaktivatpadArthAnAM prati- 5 niyatazaktikatvAt , sAmAnyavizeSavadvastubodhakatvAJca na zabdasya vAcakatvAsambhavo'pi, sAmAnyavizeSavato'rthasya saMketavyavahArakAlAnugAmitvena pratIyamAnatayA na vizeSavAcakatvapakSopAttadoSo'pi / sAmAnya vizeSAtmani svalakSaNe saMketakaraNAt / na cAnantyAvyaktInAM parasparAnanugamAca saMketakaraNAnupapattiriti vAcyam , samAnapariNatyapekSayA kSayopazama. vizeSAvirbhUtatarkAkhyapramANe vyaktInAM pratibhAsamAnatayA saGketaviSayatvasambhavAditi sNkssepH|| 10 nanu pradIpaH prakAzamAno yathA'nyAnapekSa evaM svasannihitaM zubhamazubhaM vA bhAvaM prakAzayati tasmAttasyArthaprakAzakatvaM svAbhAvikaM tathA prayujyamAnazzabdo'pi zrutigatassatye vA'satye vA saMgate vA'saGgate vA saphale vA niSphale vA siddhe vA sAdhye vA vastuni pratItimutpAdayatyato'syArthabodhajananasAmarthya svAbhAvikamucyate, parantvayaM saMketasApekSaH padArthapratItijanakaH iti pradIpato'sya vizeSaH, evaJcArthabodhasAmarthyamevA'sya svAbhAvikaM 15 na tu svaniSThayAthArthyAMyAthArthe api svAbhAvike ityAzayenAha vaktRguNadoSAbhyAzcAsya yAthArthyAyAthAyeM // vaktaguNadoSAbhyAzceti / castvarthe, tathA cAsya yAthArthyAyAthArthe na svabhAvaprayukta kintu puruSaguNadoSaprayukte iti bhAvaH / puruSasya guNAH karuNAdayaH, doSAzca dveSAdayaH, yadi te svAbhAvike syAtAM tarhi pratArakatadbhinnaprayuktavAkyeSvarthavyabhicArAvyabhicAraniyamo na 20 syAt tathA ca samyagdarzini puruSe zucau vaktari yathArthA zAbdI pratItiranyathA tu mithyArtheti bhAvaH // atha taM vibhajate* so'yaM zabdo varNapadavAkyarUpeNa trividhH| bhASAvargaNAtmakapara.. mANvArabdho mUrtimAnakArAdivarNaH / ghaTAdisamudAyaghaTakavarNAnAmapi 25 pratyekamarthavatvameva / tadvyatyaye'rthAntaragamanAt // Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :410: tattvamyAyavibhAkare [SaSThakiraNe - so'yamiti / vyAvarNitasvarUpo vacanAtmako'yamityarthaH / tatra varNa lakSayati bhASAvargaNeti, aSTavidhAsu vargaNAsu bhASAyogyA yA vargaNA tadAtmakaparamANubhirArabdho yo mUrtimAnakArAdissa varNa ityarthaH / paramANvArabdha iti padena varNasya paulikatvamAdarzitam , tatra mUrtimattvaM hetugarbhavizeSaNam , tathA ca yo mUrtimAnsa paudgalikaH 5 yathA ghaTAdayaH, mUrtimAMzca varNastataH paugalika iti bhAvaH / na ca sparzazUnyA zrayatvAdatinibiDapradeze pravezanirgamayorapratighAtAt pUrva pazcAccAvayavAnupalabdheH sUkSmamUrtadravyAntarAprerakatvAdgaganaguNatvAcca na varNaH paudgalika iti vAcyaM sarveSAM hetvAbhAsatvAt , tatra na prathamaH, zabdaparyAyasyAzrayo hi bhASAvargaNA tatra ca sparzo nirNIyata eva, anuvAtaprativAtayorviprakRSTanikaTazarIriNopalabhyamAnAnupalabhyamAnendriyArthatvAt tathA10 vidhagandhAdhAradravyaparamANuvat , na dvitIyo gandhadravyeNa vyabhicArAt, vartamAnajAtyakastUri kAdigandhadravyaM hi pihitadvArApavarakasyAntarvizati bahizca niryAti / na tRtIyaH taDillatolkAdibhiranaikAntikatvAt / caturtho'pi gandhadravyavizeSasUkSmarajodhUmAdibhirvyabhicArI, nAsAyAM nivizamAnasya gandhadravyAdestadvivaradvAradezodbhinna mathuprerakatvAdarzanAt / nApi paJcamaH, nAkA zaguNazzabdo'smadAdipratyakSatvAdrUpAdivadityanumAnenAsiddhestasmAtsa paudgalika eveti bhAvaH / 15 nanu svArthapratyAyanazaktimAneva zabdo'tra vivakSito na tAika zabdatvaM varNe nirarthakatvA dityAzaGkAyAmAha ghaTAdIti, tathA ca ghaTAdisamudAyaghaTakA varNAH pratyekamarthavantaH tadvyatyaye'rthAntaragamanAt tasya vyatyaye hi rAkSasAH sAkSarA ityAdAvarthAntaragamanaM dRzyate tasmAdavazyaM varNA arthavantaH, upalakSaNo'yaM hetustena varNatvAddhAtupratyayanipAtavat varNavize pAnupalabdhau pUrvadRSTArthAsampratyayAt yathA pratiSThata ityatra prazabdAnupalabdhau prasthAnarUpasyArtha20 syAsampratyayAdityAdayo hetavo'tra saGgrahyante / atha padalakSaNamAhasvArthapratyAyane zaktimAna padAntaraghaTitavarNApekSaNarahitaH parasparasahakArivarNasaMghAtaH padam // svArtheti / svArthabodhajanakazaktimAnityarthaH, padAntareti padAntarvartivarNAntarajanitopa25 kAraparAGmukha ityarthaH, paraspareti, arthabodhajanane parasparasahakAribhAvena vartamAnAnAM varNAnAM yassaMghAta AnupUrvItyarthaH / nanu haOdivAcakaikAkSarAkArAdInAM kathaM padatvaM parasparasahakArivarNasaMghAtarUpatvAbhAvAt , na ca prathamAdvitIyAdivibhaktisahitatvenAdoSa iti vAcyam sambodhane kvacidvibhaktera zrUyamANatvena tatrAvyApteriti cenna, azrutAyA api vibhakterbuddhayA Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAkyam / ] nyAyaprakAzasamalaGkate :411: rUDhatvena varNasaMghAtatvasambhavAt anyathA sambodhanatvajJAnAbhAvaprasaGgaH syAt / tAdRzasthale padAntaravartivarNAntarApekSaNarahitatvaviziSTazaktimadvarNatvasyaiva vA padatvAt // atha vAkyalakSaNamAcaSTe svArthapratyAyane zaktimAn vAkyAntaraghaTitapadApekSaNarahitaH parasparasahakAripadasamUho vAkyam // svArthapratyAyana iti / svaghaTakAnAM parasparasahakAritayA vyavasthitAnAM padAnAM svAghaTakapadApekSArahitAnAM samudAyasvArthapratyAyanazaktiyukto vAkyamityarthaH, na ca yatsattatsarvaM pariNAmi yathA ghaTaH saMzca zabda iti sAdhanavAkyaM kathaM bhavet ? tasmAtpariNAmItyAdyAkAMkSaNAditi vAcyam , tAdRzAkAMkSAnudayo yasya tadapekSayaiva tasya vAkyatvAt nAnyApekSayA, nirA. kAMkSatAyAH pratipattRdharmatvena vAkye upacArAt, tasyAcetanatvAt / sa cet pratipattA sAdha- 10 navAkyajJAne'pi nigamanamapekSate tarhi tadapekSata eveti na taM prati tAvanmAtrasya vAkyatvaM, tAvatA vAkyArthapratipattAvapi parApekSAyAM pazcAvayavavAkyAdapyarthapratipattau parApekSAprasaGgena na kvacinnirAkAMkSatvasiddhiprasaGgassyAditi / daza dADimAni SaDapUpAH kuNDamajAjinamityAdi padasaMghAtasya parasparanirapekSasya padasaMghAtatve'pi na vAkyatvaM parasparasApekSa- . padasamUhatvAbhAvAt / tathA ca parasparasApekSANAM padAnAM nirapekSassamudAyo vAkyamiti 15 niSkarSaH / nirapekSapadazca caitraH sthAlyAM pacatIti karmapadarahite'tivyAptivAraNAya / nanu ' sphaTikAkRtinirmalaH prakAmami' tyAdau vAkya AkRtipadaghaTitatvenAdhike'tivyAptivAraNArthaM vizeSaNAntaranivezaprasaMgaH, na ca tattadoSAbhAva kUTaviziSTapadasamudAyatvaM vAkyatvamucyate nyUnatvAdhikatvAdikaM ca doSa eveti na tatrAtivyAptiriti vAcyamananugamAditi cennA''kAMkSAyogyatAsattimatpadasamUhasyaiva vAkyatvAt tatrAkAMkSA abhidhAnA- 20 paryavasAnaM, abhidhAnaM padaM tasyAparyavasAnamanvayAnanubhAvakatvam , tathA ca yasyapadasya samabhivyAhRtayatpadavyatirekaprayuktaM yAdRzAnvayAnanubhAvakatvaM tAdRzAnvayAnanubhave samabhivyAhRtatatpadasya tena tAdRzAnvayAnanubhAvakatvaM tayorAkAMkSA, asti ca dvitIyAdipadasya ghaTAdiviziSTakarmatvAdyanvayAnanubhAvakatvaM ghaTAdipadavyatirekaprayuktaM na tu karmatvAdipadasya, ghaTAdipadasattve'pi svata eva tasyAnanubhAvakatvAditi ghaTamityAdAvAkAMkSA, na tu ghaTa: 25 karmatvamityAdAviti, yogyatA caikapadArthe'parapadArthasaMsargavattvam , na caikavidhyarthayoH kRtISTasAdhanatvayoH parasparamanvayo na syAduktayogyatAvirahAditi vAcyam , ekavRttiviSaye'paravRttiviSayasaMsargavattvasyaiva tadarthatvAt / Asattistu ekapadArthopasthityavyavadhAnenApara Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 412 : taravanyAyavibhAkare [ SaSTakiraNe padArthopasthitiH, avyavadhAnaM vyavadhAnAbhAvaH tena yugapannAnApadArthopasthitAvapi na kSatiH, taccArthasiddhaM, tattatpadArthazAbdabuddhau tattatpadArthopasthiterhetutayA vinA'vyavahito - sthiti zAbdabodhAsambhavAt / nanu varNAnAM samudAyaH padaM tatsamujhayo vAkya - mityuktaM, tatra vyastAnAmartha pratipAdakatve varNenaikenaiva gavAdyarthapratipattau dvitIyAdivarNoccAraNA5 narthakyApattiH, tatsamudAyo'pi ca na sambhavati, kamotpannAnAmanantaravinaSTatvena samudAyAsambhavAt, na ca yugapadutpannAnAM teSAM tatsambhAvanA yuktA, ekapuruSApekSayA yugapadutpAdAsambhavAt pratiniyatasthAnakaraNaprayatnaprabhavatvAtteSAm / bhinnabhinnapuruSaprayuktagakAraukAravisarjanIyAnAM nahi samudAyArthapratipAdakatvaM dRSTam / na cAntyo varNaH pUrva pUrva varNAnugRhIto'rthapratyAyaka iti sAmpratam, pUrvavarNAnAmantyavarNaM pratyanugrAhakatvAyogAt / anuprA10 hakatvaM hi na janakatvaM varNAdvarNotpatterabhAvAt niyatasthAnAdisampAdyatvAdvarNAnAm / nApyarthajJAnotpattau sahakAritvaM, avidyamAnAnAM sahakAritvAnupapatteH, navA pUrvavarNAnubhava jAssaMskArAstatsahAyatAM pratipadyante, saMskArANAM svotpAdakaviSayasmRtihetutvAditi cenna parimitasaMkhyAnAM pudgaladravyopAdAnAparityAgenaiva pariNatAnAmazrAvaNastrabhAva parityAgavyApta zrAvaNasvabhAvAnAM viziSTAnukramayuktAnAM varNAnAM vAcakatvAcchandatvAbhyupagamAt / so'pi kramo 15 varNebhyo nArthAntarameva varNAnuviddhasya pratIte:, nApi varNA - eva kramaH, tadviziSTatayA teSAM pratIteH na ca tadvizeSaNatvena pratIyamAnasya kramasyApahnavo yuktaH, varNeSvapi tatprasakteH | tato bhinnAbhinnAnupUrvI viziSTA varNA viziSTapariNAmavantaH zabdAH, te ca padavAkyAdirUpatayA vyavasthitA iti // so'yaM zabdo dvividhaH pramANAtmako nayAtmakazceti yataH kArtsnyena tattvArthAdhigamaH 20 sa pramANarUpa:, yathA'ntarbahirvA bhAvarAziH svarUpamAbibharti tathaiva taM prakAzayituM saptabhaGgIsamanugata evaM zabdassamartho bhavatIti sa eva pramANarUpa:, tathaiva paripUrNArthaprApakatvalakSaNatAvikaprAmaNyanirvAhAt / dezatastattvArthAdhigamakastu nayAtmakaH paripUrNavastvekadezaprApakatvAt, etatsvarUpamagre vakSyate / tatra saptabhaGgIsvarUpamAdau darzayati anekAntAtmake padArthe vidhiniSedhAbhyAM pravarttamAno'yaM zabdassapta25 bhaGgIM yadAnugacchati tadaivAsya pUrNArthaprakAzakatvAtprAmANyam / ghaTos - stItyAdilaukikavAkyAnAmarthaprApakatvamAtreNa lokApekSayA prAmANye'pi na vAstavikaM prAmANyaM, pUrNArthAprakAzakatvAt saptabhaGgI samanugamAbhAvAcca // anekAntAtmaka iti / sadasannityAnityAdisakalaikAntapakSa vilakSaNajAtyantarasadasattva Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyaprakA saptabhaGgI ] nyAyaprakAzasamalaGkRte nityAnityatvAdinAnAdharmakarambita ityarthaH / saptabhaGgImiti, saptAnAM bhaGgAnAM samAhArastA. miti vigrahaH / nanu ghaTo'stItyAdivAkyAnAM saptabhaGgIsaMsparzazUnyatve'pi arthaprApakatvena pramANatvAtkathaM saptabhaGgIsamanugatAnAmeva prAmANyamityAzaGkAyAmAha ghaTo'stIti, arthaprApakatvamAtreNeti kizcidarthaprApakatvenetyarthaH mAtrapadena paripUrNArthaprakAzakatvAbhAvaH sUcyate / lokApekSayA prAmANye'pIti, tadvati tatprakArakatvarUpalaukikaprAmANyavatve'pItyarthaH, vAstavika- 5 prAmANyAbhAve hetumAha pUrNArtheti / atra hetumAha sapteti / / kA nAma saptabhaGgItyatrAha- - tatra praznAnuguNamekarmivizeSyakAviruddhavidhiniSedhAtmakadharmaprakArakabodhajanakasaptavAkyaparyAptasamudAyatvaM saptabhaGgItvam / tatreti / pracchakapraznajJAnaprayojyatve satyekavastuvizeSyakAviruddhavidhipratiSedhAtmakadharma: 10 prakArakabodhajanakasaptavAkyaparyAptasamudAyatvaM lakSaNArthaH / vakSyamANavAkyasaptake lakSaNamidamavyAhatam / vaktA hi pracchakapraznajJAnena vivakSati tatazca vAkyaM prayunakti, atassaptavAkyasamudAyasya sAkSAtpraznajJAnaprayojyatvAbhAve'pi paramparayA tatsattvAnna kSatiH / ekasmin vastuni ghaTAdau dravyakSetrakAlabhAvApekSayA sattvasyAsattvasya, kathaJcitsadasattvasya, kathaJcidavaktavyatvasya kathazcitsattvAvaktavyatvayoH, kathaJcidasattvAvaktavyatvayoH, kathaJcitsattvAsattvAvaktavyatvAnAM 15 ca sattvena tAdRzavAkyasaptakAdbaTAdirUpaikavastuvizeSyakAviruddhasattvAdiprakArakabodhasyodayena lkssnnsmnvyH| ghaTo'sti paTo nAstItyAdinAnAvastuni sattvAsattvAdibodhakavAkye'tiprasaGgavAraNAyakarmivizeSyaketi / ekasminneva dharmiNi pratyakSAdiviruddhavidhiniSedhabodhakavAkyasaptake vyabhicAravAraNAyAviruddheti / virodhasphUrtI vAkyasyAbodhakatve tadanupAdeyameva / ghaTassyAdastItyAdidvitrAdivAkyasamudAye vyabhicAravAraNAya sapteti / vivakSyamANasaptavAkyaghaTi. 20 todAsInavAkyayutasamudAye vyabhicAravAraNAya saptavAkyaparyApteti / satyantantu nAvyAptyAdivArakamapi tu praSTapraznAnAM saptavidhAtiriktatvAbhAvena vAkyAnAmuttararUpANAmapi saptavidhatvameveti sUcanAyopAttam / ekasmin dharmiNi rUparasAdidharmasaptakabodhake'tiprasaGgavAraNAya sattvAsattvAdibodhaka vidhiniSedhAtmakadharmapadam / nayasaptabhaGgayA api lakSyatve na tatrAtivyAptiH, yadi tu pramANanayasaptabhaGgayoH pRthakpRthageva lakSyatvaM tarhi sakalAdezatva- 25 mapyatra vivkssnniiym|| tAni kAni vAkyAnItyatrAha Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 414 : tattvanyAyavibhAkare [ SaSThakiraNe vAkyAni ca syAdastyeva ghaTaH, syAnnAstyeva ghaTaH, syAdasti nAsti ca ghaTaH syAdavaktavya eva syAdasti cAvaktavyazca, syAnnAsti cAvaktavyazca syAdasti nAsti cAvaktavyazceti // vAkyAni ceti / ghaTe sattvAsattvAdirUpadharmApekSayA saptavidhAnImAni vAkyAni 1 5 vijJeyAni, sAmAnyavizeSAbhyAmapi tathaiva bhavanti, sAmAnyasya vidhirUpatvAt vyAvRttirUpatayA vizeSasya niSedhAtmakatvAt / evaM pratiparyAyApekSayA saptavidhatvaM vAkyAnAM bhAvyam / syAdastyeveti, syAditi padamanekAntadyotakaM kathaJcitparyAya mavyayam / padamAtrasyaiva vAkyArthe dyotakatvaM vAkyasyaiva vAcakatvamiti siddhAntAt / na ca vAkyasyaiva vAcakatve tatra padazaktigrahasyAnupayogitvaM syAditi vAcyam / vAkyazaktigraha eva tasyopayogAttathaivAnvayavyatire10 kataH / astizabdo'trAstitvadharmasya mukhyatayA pratipAdakaH, evazabdo'vadhArakaH, ghaTasya svarUpAdibhirastitvamiva taireva nAstitvamapi syAdityaniSTArthanivRttyarthaM tadbrahaNasyAvazyakatvAdata eva ghaTassannevetyataH nikhiladharmAvacchinna sattvapratItau tadapavAdAya niyatAvacchedakasphoraNArthaM syAtpadam / yadi tu vyutpannasya ghaTassanniti niravadhAraNaprayoge'pi svadravyAdicatuSTayAvacchinnasvarUpasattvaprakArakabodho bhavatItyucyate tadA tadapekSayA'prayogo'pItyatrApyanekAnta 15 eva / na cAnekAntasya vAcakena dyotakena vA syAcchabdenaM sattvAsattvAdyanekadharmavadvastunaH pratipAdanAtsadAdivacanamanarthakamiti vAcyam / ekAntabuddhivilakSaNabuddhivizeSaviSayatAvacchedakatvena syAtpadasya sattvAsattvAdidharmasaptakaghaTita saptabhaGgIbodhakatve'pi prAtisvikarUpeNatattaddharmabodhanArthaM tatprayogasyAvazyakatvAditi / dharmAntarApratiSedhakaM prAdhAnyena vidhibodhakaM vAkyamidaM tena pratiSedhakalpanaiva satyamiti nirastamabhAvaikAntasya pratiSedhAditi bhAvaH / 20 vidhikalpanAyA eva satyatvAttayaikameva vAkyaM syAdityAzaMkAyAmAha syAnnAstyeva ghaTa iti / vidhyekAntasya nirAkaraNena pratiSedhakalpanAyA api satyatvAnnaikameva vAkyamiti bhAvaH / dharmAntarApratiSedhakaM prAdhAnyena pratiSedhaviSayakatrodhajanakaM vAkyamidam / nanu sadarthapratipAdanAya vidhivAkyamasadarthapratipAdanAya ca niSedhavAkyamiti vAkyadvayamevAstu, prameyAntarasya zabdaviSayasyAsambhavAditi zaMkAnirAsAyAha syAdasti nAsti ca ghaTa iti / tathA 25 ca pradhAnabhAvenArpitasya sadasadAtmano vastunaH pradhAnabhUtaikaikadharmAtmakAdarthAdarthAntaratvasiddheH satvavacanenaivAsattvavacanenaiva vA kramArpitayoH pradhAnIbhUtasadasattvayoH pratipAdayitumaza 1. nanu sAmAnyavizeSaghaTita saptabhaGgIvAkyasya ghaTaH syAtsAmAnyaM syAdvizeSa ityAdirUpasyaikadharmiNyaviruddha vidhiniSedhAtmaka bodhajanakatvAbhAvena lakSaNasyAvyAptiprasaGge tvAha- sAmAnyasyeti / Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyaprakAra saptabhaGgI ] nyAyaprakAzasamalaGkRte :415: kyatvenAvazyakatvaM tadvodhakatayA tRtIyavAkyasyeti bhAvaH / prAdhAnyena kramArpitavidhiniSedhabodhakamidam / nanvastu tarhi vAkyatrayameva proktadharmatrayAtiriktasya kasyApyabhAvAdityatrAha syAdavaktavya eveti / krameNArpitayostayoryathA vaktavyatA tathA sahArpitayoH kathaM vaktavyatvamiti svAbhAvike paryanuyoge vilasite tathA sarvathA vaktamazakteravaktavyatvarUpadharmAntarapratipAdakasya vAkyasyAstyAvazyakateti bhAvaH / tathA cAvaktavyatvabodhakamidaM vAkyam / tathApi vAkyaca- 5 tuSTayameva syAdityatrAha syAdasti cAvaktavyazceti / tathA ca sadavaktavyatvadharmAntarasyApi sambhavenedamapi vAkyaM niyatameveti bhAvaH, sattvaviziSTAvaktavyatvabodhakavAkyamidam / evamasadavaktavyatvasyApi dharmAntarasya siddhyA tatpratipAdakaM vAkyamapyAha syAnnAsti cAvaktavyazceti, nAstitvaviziSTAvaktavyatvabodhakavAkyamidam / evaM sadasadavaktavyatvadharmasyApi pratIyamAnatvena tadbodhakaM vAkyamAha syAdasti nAsti cAvaktavyazcetIti / satcAsattvaviziSTAvaktavya- 10 tvabodhakavAkyamidam / itizabdo vAkyAntarAbhAvasUcakastAdRzavilakSaNadharmAntarAbhAvAt / na cAvaktavyatvasya dharmAntaratvavat vaktavyatvasyApi dharmAntaratva sambhavena tadvodhakasyASTamavAkyasya sattvAtkathaM saptaiva vAkyAnIti vAcyam / sattvAdibhirabhidhIyamAnasya vaktavyatvasya prsiddhH|| nanvekatra dharmiNi vidhIyamAnaniSidhyamAnAnantadharmasadbhAvenAnantabhaGgI syAt , maivama , anantAnAmapi saptabhaGgInAmiSTatvAtsattvAsattvAdidharmakalpanayeva nityatvAnityatvAdikalpa- 15 nayApi saptAnAmeva bhaGgAnAmavatArAt tAvatAmeva pratipAdyapraznAnAM sambhavAt praznavazAdeva saptabhaGgIti niyamAdityAzayenAha saptavidhapraSTapraznavazAtsaptavAkyapravRttiH, praznAnAM saptavidhatvaM tajijJAsAyAssaptadhAtvAt, saptadhAtvaM jijJAsAyAH saptadhA saMzayodayAt, saMzayAnAM saptadhAtvantu tadviSayadhamoNAM saptadhAtvAdvijJeyam // saptavidheti / yAvantaH praznAstaduttaratvena tAvatAmeva vAkyAnAM pravRttiriti bhAvaH / kutaH praznassaptavidha evetyatrAha praznAnAmiti jijJAsAnuguNameva praznapravRttariti bhAvaH, jijJAsAyAssatavidhatvaM kuta ityatrAha saptadhAtvamiti, saMzayAnantaraM hi tadvidhUnanAya jijJAsA samudeti saMzayAnAJca saptavidhatve jijJAsApi tAvatyeveti bhAvaH / so'pi saptaprakAra evetyatraM kiM niyAmakamiti prazne tvAha saMzayAnAmiti, viSayanibandhano hi saMzayaH, viSayasya saptatve kathaM saMzayA 25 adhikA bhaveyuH, tathA ca viSayANAM saptadhAtvena pramANasiddhatvAttAvanta eva saMzayA iti bhaavH|| dharmAH ka ityatrAhate ca dharmAH kathazcitsatva, kathazcidasattvaM, kramArpitobhayam , kathazci 20 Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :416 : tattvanyAyavibhAkare [ SaSThakiraNe. davaktavyatvaM, kathaJcitsattvaviziSTAvaktavyatvaM, kathazcidasattvaviziSTAvaktavyatvaM, kramArpitobhayaviziSTAvaktavyatvaJca / te ceti / saMzayaviSayIbhUtAzcetyarthaH / kathaJcit sattvamiti, vastudharmo'yaM, tadanabhyupagame bastuno vastutvameva na syAt kharaviSANAdivat , svadravyakSetrakAlabhAvApekSayA sarva vastu 5. sadeva; paradravyAderiva svadravyAderapi vastuno'sattve zUnyatAprasaGgaH syAt , sarva sadevetyapi na, sarvapadArthAnAM parasparamasAMkaryapratipatterasattvasyApi siddheH, ata eva kathazcidasattvamapi vastudharma ityAha kathaJcidasattvamiti, svarUpAdiva pararUpAdapi vastunassatve pratiniyatastrarUpAbhAvAd vastupratiniyamavirodho durvAra iti bhAvaH / kramArpitobhayamiti, kramArpitasadasadu bhayatvamityarthaH, tadabhAve hi krameNa sadasattvavikalpazabdavyavahArasya virodhaH syAditi bhaavH| 10 na cAyaM vyavahAro nirviSayaH kramArpitobhayajJAnatavyavahAratatprAptInAmavisaMvAdAt tathAvidha rUpAdivyavahAravat , tasyApi nirviSayatve sakalapratyakSAdivyavahArocchedAnna kasyacidiSTatattva. vyavasthA syAt , evamagre'pi bhAvyam / nanu syAdasti nAsti ca ghaTa iti vAkyAdastinAsti padAbhyAM sadasattvayozcakAreNobhayasya copasthityA sadasadubhayatvaM tAdRzavyavahArasya viSayaH, tacca kevalasattvAsattvAbhyAM bhinnaM bhavatu ubhayatvasyaikaviziSTAparatvarUpatvAbhAvAt aviziSTa. 15 yorapi gotvAzvatvayorubhayatvapratyayAt tata ubhayatvaM bhinnaM, sadbhade ca kathazcidubhayabhedo'pya rthasiddha eva / parantvetadvAkyasya kramAdubhayamukhyavizeSyatAkabodhajanakatvena kramArpitatvaM kathamatra dharme'nveti, kramikazAbdabodhadvayecchAviSayaviSayatvarUpasya tasya padAnupasthitatvena vastudharmatayA tadvodhAsambhavAditi cenna, syAtpadena kramArpitatvasya dyotanAt anubhUyate hi syAdasti syAnnAsti ca ghaTa iti vAkyAkramAptisattvAsattvobhayadharmavantamamuM ghaTaM 20 jAnAmIti, tatra caikatvena gRhIte sadasattve ubhayatvapratyayasya bhAktobhayAvagAhitvena tatra ca kramArpitatvasyAvacchedakatvAt na ca kramabalAdevAtra jJAnadvayasya siddhayA'sya prathamabhaGgadvayAbhedaH syAditi vAcyam , kramagarbhobhayaprAdhAnyabodhakatvAbhiprAyeNAstinAsti 1. sadasadubhayatvaM na sattvaviziSTAsattvatvarUpaM, atra hi vaiziSTayaM sAmAnAdhikaraNyena vAcyaM tathA ca gotvAzvatvayoH parasparaM sAmAnAdhikaraNyAbhAvena vaiziSTayavirahe'pi gotvAzvatvobhayamityubhayatvAvagAhipratItyutpattestathA cobhayatvaM vaiziSTya dbhinnamiti svIkArya, tasya bhedAdeva ca sattvAsattvAbhyAM sattvAsattvobhayamapi kathaJcidbhinamiti bhAvaH // 2. krameNa sattvAsattvobhayaviSayakazAbdabodhadvaya jAyatAmitIcchAviSayaM bodhadvayaM tadviSayaM sattvAsattvobhayamityarthaH / padAnupasthitatveneti, zabdopasthitasyaiva zAbdabodhe bhAnaniyamAditi bhAvaH // 3. tRtIyabhaGgo hi krameNa zAbdabodho jAyatAmitIcchAprayuktastathA ca sattvaprakArakaghaTavizeSyaka masattvaprakArakaghaTavizeSyakaM bodhadvayameva jAyata iti bhaGgAdvayasaMyogarUpa evAyaM bhaGgaH prasakta iti zaGkAzayaH, samAdhAnaca prakAratAdvayanirUpitakavizeSyatAzAlibodhasyA'pyanubhavasiddhatvena tAdRzo bodho'sya bhaGgasya phalamiti // Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhI ] nyAyaprakAzasamalaGkate padaprayogeNaikatra dvayamiti - rItyA vilakSaNaviSayatAzAlibodhAntarasyAnubhavasiddhatvAt / na ca kramo hi zabdavyApAraH, arthastu viziSTaH kramAghaTita eveti tatra kramAdikamanatiprayojanamiti vAcyam , zabdagatasyApi kramasyArthe'dhyAropeNa tatsambhavAditi / evaM sahAvaktavyatvAdiSvapi cintanIyam / kathaJcidavaktavyatvamiti, yugapadvidhiniSedhAtmanA'vaktavyatvamityarthaH, sahArpitAvaktavyatvamiti yAvat / nanu sahArpitatvaM ekadaikapadAdubhayabodho 5 jAyatAmitIcchAviSayatvaM sA cecchA bAdhite nodetIti na tadavaktavyasyAvacchedakam 'na cobhayapadena yugapadubhayaprAdhAnyena bodhasambhavAdavaktavyatvamevAsiddhaM dRSTaM hi puSpadantapadAcandratvasUryatvAbhyAM candrasUryayoryugapadeva bodha iti vAcyam , puSpadantapadavadubhayapadasyAsAdhAraNatvAbhAvAt , buddhiviSayatAvacchedakatvenAstitvanAstitvadharmadvayAvacchinnasya bodhakatve'pi prAdhAnyena sahArpitobhayAkArabodhAsiddheriti cenna, putranAze satyapi putradidRkSAyA Anu- 10 bhavikatvena kvacidbAdhite'pIcchodayato'vaktavyasyAvacchedakatve bAdhAbhAvAt / atha paJcamaM dharmamAha kathaJcitsattveti / atha SaSThaM dharmamAha kathazcidasattveti / saptamamAha kramArpiteti / / ___ nanu prathamadvitIyadharmavatprathamatRtIyayuktadharmAntarasya siddheH kathaM saptavidhadharmaniyama iti cenna kramAkramAptiyoH prathamatRtIyadharmayodharmAntaratvenApratIteH sattvadvayasyAsambhavAt vivakSitasvarUpAdinA sattvasyaikatvAt , evameva dvitIyatRtIyadharmayoH kramAkramArpitayona dharmAntaratvena 15 pratItirasattvadvayasyAsambhavAt pararUpAdinA'sattvasyaikatvAt / nanu tathA sati prathamacaturthayordvitIyacaturthayostRtIyacaturthayozca sahitayoH kathaM dharmAntaratvaM, caturthe sahArpitasattvAsattvabhAnAditi cenna caturthe tayoraparAmarzAt kintu tathArpitayostayosarvathA vaktu. mazakteravaktavyatvarUpadharmAntarasyaiva tena pratipAdanAt , na ca tena sahitasya sattvasyAsatvasyobhayasya vA'pratItidharmAntaratvAsiddhiti bhaGgAnAM viSayaniyamamAha- 20 tatra prathame bhaGge sattvasya pradhAnatayA bhAnaM, dvitIye'sattvastha prAdhAnyena, tRtIye kramAptisattvAsattvayozcaturthe'vaktavyatvasya paJcame sattva 1. puSpadantapadasya candratvena candra sUryatvena sUrye vyAsajyavRttirekA zaktiriti tenobhayadharmaniSThaprakAra tAdvayanirUpito bodho bhavet parantubhayapadasya buddhiviSayatAvacchedakatvena yatkiJciddharmadvaye zaktisaMbhave'pi prAtisvikadharmAvacchinnaprakAratAdvayanirUpitamukhya vizeSyatAzAlibodhastasmAnna bhavedeveti bhAvaH / 2. mArpitAstitvanAstitvobhayasminnastitvarUpadharmAntarasyeti bhAvaH // 3. kramAptiAstitvanAstitvobhayasminnAstitvarUpadharmAntarasyeti bhAvaH / / 4. sahArpitasattvAsattvobhayAvacchedena tRtIyabhaGgajanyazAbdabodhaviSayatvAbhAvasyaiva syAdavaktavyapadArthatvAditi bhAvaH / / Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :418 tasvanyAyavibhAkare [ SaSThakiraNa viziSTAvaktavyatvasya SaSThe'sattvaviziSTAvaktavyatvasya saptame tu kramArpitasattvAsattvaviziSTAvaktavyatvasya / asattvAdInAntu guNabhAvena prtiitiH|| tatreti / saptabhaGgIvAkya ityarthaH, prathame bhaGga iti, syAdastyeva ghaTa iti bhaGga ityarthaH, pradhAnatayA bhAnamiti netaradharmabhAnanirasanaparamiti bhAvaH / bhAnamityapretanavAkyeSvapi samba5 yate / kathaM tayasattvAdInAM pratItirityatrAhAsattvAdInAntviti // prathamadvitIyadharmApekSayA tRtIyacaturthadharmayoratiriktatvaM samarthayatikramAptisattvAsattvarUpo dharmaH kathaJcitsattvAdyapekSayA bhinnaH, pratyeka ghakArAdivarNApekSayA ghaTapadavat / avaktavyatvaJca sahArpitAstitvanAsti tvayossavethA vaktumazakyatvam // 10. kramArpiteti, satvAsattvobhayatvasya bhinnatvena tadAzrayasattvAsattvobhayasyApi kathaJci dbhedasyAvazyakatvAditi bhAvaH / tatra dRSTAntamAha pratyeketi / anyathA dhakArAguccAraNenaiva ghaTapadajJAnasambhavAddhaTapadArthopasthitau zeSavaiyApatteH, ata eva hi pratyekakusumApekSayA mAlAyAH kathaJcidbhedassarvAnubhavasiddha iti bhAvaH / caturthadharmasya bhedamAhAvaktavyatvazceti, tathA ca sattvAsattvatadubhayApekSayA sahArpitAvaktavyatvadharmo bhinna iti bhAvaH, nAtra sahArpi15 tasattvAsattvamasya bhaGgasya viSaya iti sUcanAya SaSThayantatvenopanyAsaH kRtaH / prathamadvitI yatRtIyacaturthabhedAnAM vilakSaNadharmavattvaM paJcamaSaSThasaptamAnAM proktadharmayojanAtmakatvamityatasteSAM pArthakyaM na darzitam , prathamadvitIyayostu pRthaktvaM suspaSTameveti tadapi noktamiti // tadevaM sAmAnyatassaptabhaGgIsvarUpaM pradarya vizeSabubodhayiSayA tAM vibhajate iyaM saptabhaGgI sakalAdezavikalAdezAbhyAM dvidhA / tatraikadharmaviSayaka20 bodhajanakaM sadyogapadmanAbhedavRttyA'bhedopacAreNa vA tattaddharmAbhinnAnekayAvaddharmAtmakapadArthabodhajanakavAkyaM sklaadeshH|| iyamiti, proktasvarUpetyarthaH / ekaiko bhaGgaH sakalAdezasvabhAvo vikalAdezasvabhAvazcetyarthaH, etattattvamagre vakSyate, sakalAdezaM lakSayati tatreti, ekadharmaviSayakabodhajanakatve sati 1. sakalajanasAkSikaM hi svarUpAdicatuSTayApekSayA sattvasya pararUpAdicatuSTayApekSayA cAsattvasya darzana tadviparItaprakAreNa cAdarzanaM vastunaH iti tatpramANayatA tathaiva vastu pratipattavyamanyathA pramANaprameyavyavasthAnupapatteH, evaJca pramANaM pratyakSamanyadvA svArthIpalambhAtmanA parArthAnupalambhAtmanA ca kramApteina sadasadAtmakamiti bhAvaH // Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAptamajhI ] nyAyaprakAzasamalate : 419 : tattaddharmAbhinnAnekayAvaddharmAtmakapadArthabodhajanakatvasya pratyekaM pramANanayasaptabhaGgIvAkyeSu sattvena na nayavAkyeSvativyAptiH, syAtpadaM hi prakRtetarayAvaddharmAtmakatvaM dyotayati guNabhAvena, tathA ca sarvameva vAkyaM guNabhAvena prakRtetarayAvaddharmAtmakapadArthabodhajanakaM, pradhAnatayA copasthitadharmabodhajanakaJceti / ato yogapadmanAbhedavRttyA'bhedopacAreNa vetyuktam , evaJca pramANavAkyAnAM sarvaiH padairmilitvA prAdhAnyenAnantadharmAtmakavastubodhana eva tAtparyam , syAda- 5 styeva ghaTa iti vAkyAt svetarasakaladharmAtmakatvasambandhenAstitvavAneva ghaTa iti prAthamikabodhAnantaraM tasmAdanantadharmAtmakameva sarvamityaupAdAnikabodhassakalAdezajanyaH svIkriyate, sa ca dravyArthikArpaNayA'nupacaritaikavizeSyatAkaH, paryAyArthikArpaNayA copacaritakavizeSyatAka iti tAtparyArthamAdAya na pradhAnaikArthatvavyAghAtaH, sakalAdezAnyArtha eva guNapradhAnabhAvena bodhakatvaniyamasya critaarthtvaat| ata eva sakalAdeze'nantatvAnyadharmAnavacchinnAnantadharmaprakA- 10 ratAnirUpitasakalavastuviSayatAzAlijJAnatvena kevalajJAnatulyatvoktiH saGgacchata iti bhAvaH / tathA caikadharmAtmakavastuviSayakabodhasyAbhedavRtterabhedopacArasya vA'nAzrayaNe vikalAdezatvApattyA kAlAdimiraSTAbhirdharmadharmiNostadbhinnadharmANAzcAbhedasya prAdhAnyataH kAlAdibhibhinnAnAM vA dharmANAmabhedasyAropAtsamakAlaM tAdazAzeSadharmAtmakarmibodhakaM vAkyaM sakalAdeza iti tAtpayothaiH / astitvanAstitvAdidharmANAM kAlAdibhirabhedena vRttamAtmarUpaM yadocyate tadaikenApyastyA- 15 dipadenAstitvAdirUpaikadharmabodhanadvArA tadAtmakatAmApannasya nikhiladharmasvarUpasya pratipAdanaM sambhavatIti sUcayitumekadharmabodhajanakaM sadyogapadyena tadAtmakayAvaddharmAtmakapadArthabodhajanakavAkyatvamityanuktvA tathopanyAsaH kRtaH, etena dharmAviSayakarmibodhakavAkyatvaM sakalAdezatvaM pratyuktaM, tAdRzabodhAprasiddheH, yena kenApi dharmeNa vizeSitasyaiva dharmiNazAbdabodhaviSayatvAt / abhedavRttizca dravyArthikanayAzrayaNena, dravyatvAvyatirekAt / abhedopacArazca paryA- 20 yArthikanayAzrayaNena parasparabhinnAnAmapyekatvAdhyAropAditi // atha vikalAdezasvarUpamAha krameNa bhedaprAdhAnyena bhedopacAreNa vA ekadharmAtmakapadArthaviSayakabodhajanakavAkyaM viklaadeshH|| krameNeti / bhedaprAdhAnyeneti, paryAyArthikanayasya prAdhAnyena parasparaM bhinnatvAddharmANA- 25 1. nanu syAcchabdasya dyotakatvaM tadA yujyate yadA'nekAntaH kenApi zabdena vAcyassyAttadeveha nAstItikathaM dyotakatvamiti cenna, astyeva ghaTa ityAdivAkyena tatpratipAdanAt sakalAdezasvarUpaM hIdaM vAkyaM kAlAdibhirabhedavRttyA'bhedopacAreNa vA tadbodhanasamarthamiti // Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 420 : tattvanyAyavibhAkare [ SaSThakiraNe miti bhAvaH, bhedopacAreNa veti, prAdhAnyena dravyArthikAzrayato'bhinne'pi bhedAdhyAropeNetyarthaH, kramazcAstyAdirUpaikazabdasya kAlAdibhirbhinnanAstitvAdyanekadharmabodhane zaktyabhAvAdbodhyaH // abhedavRttyabhedopacAraprayojakAn darzayitumAha- abhedavRttya bhedopacArau kAlasvarUpArthasambandhopakAraguNideza saMsarga5 zabdairaSTAbhigrahyau // ekasmin bhaGge ghaTayati -- tathAhi syAdastyeva ghaTa ityAdAvastitvAdyAtmakaikadharmabodhajanakatvaM varttate tathA ekakAlAvacchinnaikAdhikaraNa nirUpitavRttitvaikaguNiguNatvekAdhikaraNavRttitvaikasambandhapratiyogitvaikopakArakatvaikadezAvacchinnavRttitvaikasaMsargapratiyogitvaikazabdavAcyatvadharmairastitvenAbhinnA aneke ye dharmAstadAtmaka padArthabodhajanakatvamapIti // tathAhIti / ityAdAviti, astitvAdyAtma kaikadharmabodhajanakatvaM varttata ityanenaikadharmaviSayakabodhajanakatvamiti sakalAdezalakSaNAMzassaGghaTitaH, vAkya iti zeSaH, ityAdAvityasyetyAdivAkya iti vA'rthaH / kAlAdibhirdharmANAmabhedavRttiM ghaTayati tatheti, ekakAlAcchinnaikA - dhikaraNanirUpitavRttitveti, yAdRzakAlAvacchedena yatra ghaTAdAvastitvaM vartate tatkAlAvacchedena tatrAnantA api dharmAvartanta ityastitvena saha zeSadharmANAmekakAlAvacchinnaikAdhikaraNavRttitvaM 20 varttata iti kRtvA teSAM kAlenAbheda iti bhAvaH / ekaguNiguNatveti, astitvaM hi ghaTasya guNastasmAdastitvasya ghaTaguNatvaM svarUpaM tathA tadvRttizeSadharmANAmapIti sarveSAM dharmANAmekaguNaguNatvasvarUpatayA svarUpeNAbhedavRttiriti bhAvaH / ekAdhikaraNavRttitveti, yathA hyastitvasyAdhikaraNaM ghaTastathaiva nikhiladharmANAmapItyekAdhikaraNavRttitvAdeSAmarthenAbhedavRttiriti bhAvaH / ekasambandhapratiyogitveti, yo hyastitvasya ghaTena kathaJcittAdAtmyarUpa25 sambandha sa eva zeSANAmapIti sarve dharmAH kathaJcittAdAtmyalakSaNasambandhasya pratiyogi 10 abhedeti / samAnakAlInatvaM, ekaguNiguNatvaM, ekAdhikaraNatvaM, ekasambandhapratiyogitvaM, ekopakArakatvaM, ekadezAvacchinnavRttitvaM, ekasaMsargapratiyogitvaM, ekazabdavAcyatvazvAbhedavRttAvabhedopacAre vA prayojakamiti bhAvaH // 15 4. 1. tAdAtmyAtiriktasambandhAsiddheriti bhAvaH, yadyapi kAryakAraNabhAvadezikakAlikAdhArAdheyabhAvAdInAmatAdAtmye'pi tattatsambaddhavyavahAra kAritvaM dRzyate tathApi tatrApi tattadvyavahAraprayojakazaktatyAtmanA kathacittAdAtmyAbhyupagamAdadoSaH, tathA ca yatrAbhedavyavahArastatrAbheda udbhUto'nudbhUto bhedaH, pRthaksambandhisthale tu vaiparItyeneti bodhyam // Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaGgI ] nyAyaprakAzasamalate :421: nastasmAdekasambandhapratiyogitvAdeSAM sambandhenAbhedavRttiriti bhaavH| ekopakArakatveti, astitvasya yo'yamupakAraH svaprakArakarmivizeSyakajJAnajanakatvaM sa evopapakArassvAnyAkhiladharmANAmiti sarveSAmekopakArakatvenopakAreNAbhedavRttiH / ekadezAvacchinnavRttitveti, astitvaM hi yaddezAvacchedenAsti taddezAvacchedenaiva svetare'khiladharmAssantItyekadezAvacchinnavartina ete, na hyastitvaM kaNThAvacchedena pRSThadezAvacchedena nAstitvamiti deza- 5 bhedo vartata iti guNidezenaiteSAmabhedavRttiriti bhAvaH / ekasaMsargapratiyogitveti, ya eva hi ghaTe nAstitvasyaikavastvAtmanA saMsargassa evAnyeSAmapIti teSAmekasaMsargapratiyogitvAsaMsargeNAbhedavRttiH, ekazabdavAcyatvadhamairiti, astitvadharmAtmakasya ya evAstizabdo vAcakassa eva tadbhinnAnantadharmAtmakasyApi vastuno vAcaka iti ekazabdavAcyatvAcchabdenAbhedavRttiriti bhAvaH / dharmAntaM padamastinA'bhinnatve prayojakapradarzanaparam / janakatvamapI- 10 tIti sakalAdezalakSaNasamanvaya iti zeSaH / atra malayagiricaraNAssaptabhaGgayAM pratibhaGgaM pramANavAkyameva, natu nayaH, syAcchabdena vivakSitadharmoparAgeNa kAlAdibhirabhedavRttyA'bhedopacAreNa vA'nantadharmAtmakavastupratipAdane pramANavAkyasyaiva vyavasthiteH, ata eva syAcchabdalAJchitatayaitra sarvatra sAdhUnAM bhASAvinayo vihitaH, avadhAraNI bhASA ca niSiddhA tasyA nayarUpatvAt , nayAnAM ca sarveSAM mithyAdRSTitvAt tathA cAnusmaranti " savve NayA micchA- 15 vAyiNo" tti, na ca saptabhaGgAtmakaM pramANavAkyaM ekabhaGgAtmakaJca nayavAkyamityapi niyantuM zakyam , saptabhaGgAnAM saptavidhajijJAsopAdhinimittatvenAsArvatrikatvAt ko jIva iti prazne lakSaNamAtrajijJAsayA syAjjJAnAdilakSaNo jIva ityekavAkyasya pramANavAkyarUpasyottarasya siddhAntasiddhatvAt syAcchabdasya cAtrAnantadharmAtmakatvadyotanena pramANAGgatvAditi vadanti tanmatenAtra pratyekavAkyasya pramANarUpatvaM darzitam , etanmate nayadunayavibhAgo nAsti arthA- 20 vizeSAt / kecittu 'sadeva satsyAtsaditi tridhArtho mIyeta durnItinayapramANai' riti hemasUribhirapi pramANanayadurnayarUpeNa vibhajyAbhidhAnAt Akare nayatadAbhAsAnAmapi spaSTaM bodhitatvAcAsti nayadurnayabhedaH, avadhAraNIbhASaikAntavAdAtmikaiva niSiddhA na tu nayarUpApi, tasyAH pramANaparikaratvAt pramANAtmakamahAvAkyajanyazAbdabodhajanakAvAntaravAkyArthajJAnajanakatvena tadanukUlAkAMkSotthApakatvena vA nayavAkyasya ziSyamativisphArakatvAcca, ata 25 eva nayo'pyAdaraNIya eva / pramANavAkyamapi hi anekAntarucizAlinaM puruSavizeSamadhikRtyaiva prayujyate, tasmAt syAjjJAnAdilakSaNo jIva ityapi sunayavAkyameva, ekabhaGgarUpatvAt / tatrApi pramANavAkyatvamutthApyAkAMkSAkrameNa bhaGgaSaTUsaMyojanayaiva / sakalAdezatvaJca pratibhaGgamanantadharmAtmakatvadyotanena, anyathA ca vikalAdezatvamevetyAhuH / apare tu Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :422: tattvanyAyavibhAkare [ SaSThakiraNe akhaNDavastuviSayatvena triSvAdyabhaGgerkhA sakalAdezatvaM caturSu coparitaneSvekadezaviSayatvena viklaadeshtvmityuucuH|| _ nanvabhinnatAprayojakakAlAdyaSTAsu madhye sambandhasaMsargau dvidhA kathamupAttau tayorbhedAdarzanAdityatrAha5. sambandhe kathazcittAdAtmyalakSaNe'bhedaH pradhAnaM bhedo gauNaH, saMsarge tvabhedo gauNo bhedaH pradhAnam / tathA ca bhedaviziSTAbhedassambandhaH, .. abhedaviziSTabhedassaMsarga iti vivekaH / ayazca paryAyArthikanayasya guNabhAve dravyAthikanayasya pradhAna bhAve yujyate // sambandha iti / kathaJcittAdAtmyaM hi sambandhaH, sa ca bhedAbhedaghaTitamUrtikaH, tatra 10 yadA'bhedasya prAdhAnyaM bhedasya ca gauNatvaM kriyate tadA sa sambandhazabdavyavahArabhAgbhavati, yadA tu bhedasya pradhAnatayA'bhedasya ca gauNatayA vivakSyate tadA sa saMsarga iti vyavahriyata iti bhAvaH / phalitArthamubhayorAha tathAceti / bhedaviziSTAbheda iti, atra bhedo gauNo vizeSaNatvAt , abhedasya vizeSyatvena pradhAnatA bodhyA / abhedaviziSTeti, atrApi vizeSaNatvAda bhedasya gauNatvaM vizeSyatvAcca bhedasya prAdhAnyamavaseyam / nanu kathamatra kAlAdibhirabhedavRtti-: 15 rabhedopacAro vetyatrAhAyazceti, pUrvasaMghaTitassakalAdezabodhaH ityarthaH / paryAyArthikanayasya guNabhAva iti, tasya prAdhAnye tvabhedavRttyasambhava iti bhAvaH / asya gauNatva eva dravyArthikanayasya prAdhAnyaM saMbhavati, ekadA nayadvayasya prAdhAnyAsambhavAdityAzayenAha dravyArthikanayasyeti, tatra paryAyArthikanayo gauNIkRtya dharmiNaM dharmAtmakaparyAyaprAdhAnyaprakhyApakaH, dravyA rthikanayaH paryAyopekSayA dharmimAtraprAdhAnyaprakhyApaka iti // 20. dravyArthikanayasya tu gauNatve paryAyArthikasya ca prAdhAnye'bhedopacAraM kRtvA lakSaNasamanvayaHkArya ityAzayenAha. dravyArthikanayasya gauNatve paryAyArthikasya prAdhAnye tvabhedopacAraH kAryo'bhedAsambhAvAt // dravyArthikanayasyeti / mukhyAbhedavRttisamarthakasyetyarthaH / paryAyArthikasyeti, mukhyabheda25 samarthakasyetyarthaH hetumAhAbhedAsambhavAditi, abhedavRttyasambhavAdityarthaH // 1. syAdastyeva, syAnnAstyeva, syAdavaktavyameveti bhaGgatraya ityarthaH / 2. dravyaparyAyAtmakaM hi vastu, tatra dravyanayArpaNAyAM tadabhinnaparyAyANAmabhAne'pi te santyeva parantu paryAyanayasya gauNIkRtatvAtte guNabhUtAH ekadobhayanayasya prAdhAnyAsambhavAt na tAvatA teSAM nAstitvaM durnayapravezApatteH, paryAyArpaNayA dravyanayasya guNabhAvena ca paryAyAH prAdhAnyena bhAsante dravyantu tadabhinnaM guNatayeti // Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamajhI ] bhyAyaprakAzasamalate kathamabhedAsambhava ityatrAha-- . tathAhi naikatraikadA viruddhanAnAguNAnAmabhedasambhavo dharmibhedAt / nApi svarUpeNa, pratiguNaM svarUpabhedAta, nApyarthena, svAdhArasyApi bhedAt, navA sambandhena sambandhibhedena sambandhabhedAt, nApyupakAreNa, tattajanyajJAnAnAM bhedAt, nApi guNidezena, tasyApi pratiguNamanekatvAt , nApi 5 saMsargeNa, saMsargibhedena bhedAt, nApi zabdena, arthabhedena tasya bhedaaditi| tasmAdabhedamupacarya taddharmAbhinnAnekayAvaddharmAtmakavastubodhajanakatvaM vAkyAnAmiti / / tathAhIti / kAlena bhedamAha naikatreti, ekAdhikaraNa ityarthaH, ekadeti ekakAlAva-.: cchedenetyarthaH, viruddhanAnAguNAnAmiti, parasparaM viruddhAnAM vividhAnAM guNAnAmityarthaH / 10 asambhaveneti zeSaH, tathA ca parasparaM viruddhaanaamnekgunnaanaamekkaalaavcchinnaikaadhikrnnvRttitvsyaasmbhvenetyrthH| abhedasambhava iti, pUrvasthitanano'tra sambandhaH, mukhyatayetyAdiH tathA ca mukhyatayA nAbhedasya sambhava iti bhAvaH, tena. gauNatayA'bhedasambhave'pi na kSatiH / ekatraikadA viruddhaguNAnAM sattve guNabhedena guNibhedasyAvazyakatvAnna dhamyakyaM syAdityAha dharmibhedAditi, tAvadAzrayasya tAvatprakAreNa bhedAt, paryAyabhedena paryAyibhedasyAvazyakatvAditi 15 bhAvaH / svarUpeNa bhedAsambhavamAha nApi svarUpeNeti, viruddhanAnAguNAnAmabhedasambhava ityanuSajyate, evamuttaratrApi / hetumAha pratiguNamiti, tattadguNAnAM svasvarUpasya bhinnatvAditi bhAvaH, na ca ghaTAdiguNatvaM hi svarUpazabdena vivakSitaM tacca ghaTAdivRttisakalaguNeSu samAnameveti kathaM svarUpabheda iti vAcyam , guNabhedena guNibhedasyAvazyakatayA pratiguNaM vastubhedena tadguNatvasyApi bhedAdityatra tAtparyAt / nApi guNatvadharmatvAdisvarUpANAmabheda iti vAcyam , tathA 20 sati tena rUpeNa jagadvRttiguNAnAM dharmANAJcAbhedaprasaGgena parasparabhedasya virodhaprasaGgAditi / arthenAbhedavRttyasambhavamAha nApyartheneti, hetumAha svAdhArasyApIti bhedAditi, nAnAtvAdityarthaH, anyathA'nekaguNAzrayasyaikatvaM virudhyeteti bhAvaH, sambaMdhenAbhedavRttyasambhavamAha navAsambandheneti, kAraNamAha sambandhibhedeneti, pratiyogyanuyogibhedenetyarthaH, ghaTabhUtalasaMyogAtpaTabhUtalasaMyogasya bhedadarzanAditi bhAvaH / upakArabhedenAbhedavRttyasambhavamAha nApyupakAreNeti, 25 bIjamAha tattajanyeti, tattadguNajanyetyarthaH, na kevalaM jJAnamupakAraH kintu tattadguNaviSayaka jJAnaM tathA ca viSayabhedena jJAnabhedAvazyakatayA tattadguNaviSayakajJAnAnAM bhedena naikopakAra 1. yadanekaguNAzrayaM tadanekamiti vyaapteH| anyathA sakalaguNAzrayasyaikAdhAratvaM prasajyeteti tu paramArthaH // Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 424 : tasvanyAya vibhAkare [ SaSThakiraNe katvaM guNAnAM, anyathA nAnAguNajanyopakArasyaikatvamaviruddhaM syAditi bhAvaH / dezenAbhedavRttyanupapattimAha nApi guNidezeneti, nidAnamAha tasyApIti, guNidezasyApItyarthaH / anyathA bhinnapadArthavRttiguNAnAM guNidezAnAmadhyabhedaprasaGgAt, guNidezatva sAmyAt, ghaTAtmakaguNidezAnAmevAbheda ityatra vinigamanAvirahAditi bhAvaH / saMsargeNAbhedavRttyasambhavamAha 5 nApi saMsargeNeti, hetumAha saMsargIti, tadabhede saMsargibhedavirodhAditi bhAvaH / zabdenA bhedAsambhavamAha nApi zabdeneti hetumAhArthabhedeneti vAcyabhedenetyarthaH, anyathA sarveSAM guNAnAmekazabdavAcyatve tata eva sarvArthavAcyatApattyA zabdAntaravaiphalyApattiprasaGgasyAditi bhAvaH, itizabdaH kAlAdyaSTAvavalambya bhedAsambhavanirUpaNasamAptidyotakaH / tathA cetthaM prAdhAnyataH paryAyArthikanayacakravarttisAmrAjyenAbhedavRttyasambhavAdabhedamadhyAropyA stitva dharmA10 bhinnatvamanekAzeSadharmeSu sampAdanIyaM tataJca tAdRzadharmAtmaka vastubodhajanakavAkyamapi sakalAdezaH paripUrNArtha prakAzakatvAdityAzayenAha tasmAditi, yasmAtkAlAdinA bhinnAnAM dharmANAmabhedavRttirna sambhavati tasmAdityarthaH / iti padaM sakalAdezasamAptidyotakam // taditthaM prakAzitAbhyAmabhedavRttyabhedopacAra(bhyAmekenAstinAstyAdizabdenaikadharmapratipAdanamukhena tadbhinnayAvadanantadharmAtmakavastubodhassambhavatIti nirUpya samprati pratyekaM vAkyA15 nAmarthaM nirUpayitumupakramate - ghaTasyAdastyeveti prathamaM vAkyamitaradharmApratiSedhamukhena vidhivi SayakaM bodhaM janayati / atra syAcchando'bhedaprAdhAnyenAbhedopacAreNa vA sAmAnyato'nantadharmavantamAha, astizabdo'stitvadharmavantamAha, evakArosyogavyavacchedamAha, tathA cAbhedaprAdhAnyenAbhedopacAreNa vA sAmA20 nyato'nantadharmAtmako ghaTaH pratiyogyasamAnAdhikaraNaghaTatvasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvApratiyogisvadravyAdyavacchinnAstitvavAniti bodhaH // 25 ghaTa iti / itaradharmapratiSedhamukheneti, tathAbodhakazabdAbhAvAditi bhAvaH / vidhivi - Sayakamiti, astitvasya vidhirUpatvAditi bhAvaH, mukhyatayeti zeSa:, tena nAstitvasyAtra boghe'pi na kSatiH, na ca nAstitvasyAtra kathaM bodha iti vAcyam, astitvasya pratiSedhyena nAstitvenAvinAbhAvitvAt, prayogazcAstitvaM nAstitvenaikadharmiNyavinAbhAvi, asti 1. ekasmin kAle tayora vinAbhAvitvena siddhatvAtsiddhasAdhanavAraNAthaikadharmiNIti, vizeSaNatvamAtrottau nIlotpalamityAdau vizeSaNe nIle cetano jIva ityAdau ca jIvavizeSaNe caitanye lokadRSTyA nIlAvinAbhAvitvasyAcaitanyAvinAbhAvitvasya cAsattvAt pararUpeNAvinAbhAvitvasya sAdhyasamatvAdvA'stitvanAstitvobhayaghadvitadharmIti padam / tatra sAmAnyamukhIM vyAptiM darzayati yaditi / evaJca sAdharmyasya vaidharmyeNAvinAbhAvitvenaitannaye kevalAnvayI nAstyeva || Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaGgI ] nyAyaprakAzalamalaGkate :425 tvanAstitvobhayaghaTitarmivizeSaNatvAt , yatsvasvetarayadubhayaghaTitayaddharmivizeSaNaM tattatra tenAvinAbhAvi, yathAnvayavyatirekavyAptidvayaghaTitavyApyavizeSaNabhUtA'nvayavyAptiH vyatirekavyAptyavinAbhAvinIti / uktaprAyA api padArthA vAkyArthabodhajananazaktervAkyaniSThAyA udbodhakavidhayA hetavo'taH vAkyArthanirUpaNaprastAve'smin padArthAnupasthApayati kaNThato'treti, asmin vAkya ityarthaH, anantadharmavantamiti, anantadharmAtmakamityarthaH, sAmAnyata ityuktatvenAnanta- 5 dharmAntargatatayA'stitvasyApi bodhAttadvodhakAstipadaM nirarthakamityAzaGkA gatA, tasya tathA sAmAnyato bodhe'pi prAtisvikarUpeNa tadvodhanAya vizeSapadasyAvazyakatvAt , yathA sarveSAM vRkSANAM vRkSatvena bodhe'pi vizeSavRkSabodhArthaM panasAdipadaprayogaH / ekAntabuddhivilakSaNabuddhivizeSaviSayatAvacchedakatveneti tadarthaH / kathamanantadharmANAmekazabdena bodha ityatrAhAbhedaprAdhAnyeneti, dravyArthikanayenAbhedasya prAdhAnyeneti bhAvaH / prAdhAnyazca zabdena vivakSitatvA- 01 cchabdAdhInaM bodhyaM, abhedopacAreNa veti, paryAyArthikanayasya prAdhAnye mukhyatayA'bhedAsambhavena tadupacArAditi bhAvaH, zabdAnupAttasyArthato gamyamAnasyApradhAnatA bodhyA / syAdityAdipadAnAM dyotakatvavAcakatvayoranekAntatvenAnantadharmAtmakasya dyotakaM vAcakaM vetyanuktvA'nantadharmavantamAhetyuktaM dyotakatayA vAcakatayA vA syAcchabdo'nantadharmAtmakaM vastu prakAzayatIti bhAvaH, evamagre'pi / astitvadharmavantamiti, asdhAtossattvaparyavasannamastitvaM, AkhyAtasyAzrayatvamartha 15 iti matvA'stitvadharmavantamityuktaM, Aheti, dyotakatayeti zeSaH, vAkyArthe padamAtrasya dyotakatvAditi bhAvaH / astitvazca svadravyakSetrakAlabhAvApekSayA vivakSitaM, satpadamanuktvA'stipadopAdAnaM vivakSitasvarUpAvacchinnasattvAdyapekSAyai naiyAyikAdimatasiddhasAmAnyAtmakasattvasya lokApratItasyAvivakSitatvasUcanAya ca / tathA ca svadravyAdyavacchinnasattvasyaiva pratItessarvathA niravacchinnasattvaM aprAmANikameva, idamapi sattvamarpitAnarpitadRSTayA sAvacchinnaM nirava- 20 cchinnamapIti bodhyam / ayogavyavacchedamiti, ayambhAvaH, evakArastrividhaH, ayogavyavacchedabodhako'nyayogavyavacchedabodhako'tyantAyogavyavacchedabodhakazceti, vizeSaNAnvitaivakAro'yogavyavacchedabodhakaH, yathA zaMkhaH pANDura eveti, vizeSye vizeSaNasya yo'yogaH sambandhA . 1. sAmAnyataityasyArtha; / 2. nanu sarva vAkyaM sAvadhAraNamiti nyAyenAprayukto'pi yathaivakAro labhyate tathA vastuno'nekAntasvarUpatvAdevAprayukto'pi syAcchando labhyata eveti vyarthastatprayoga iti maivam , viziSTaviSayatve tAtparyAsphoraNe'vacchedakAsphuraNAtsarvathaikAntazaGkAyA avyavacchedenAdhikRtAyA anekAntapratipatterayogAt evamevazabdAprayoge'pi vivakSitArthasya sadAdyayogavyavacchedAdirUpasyApratipattirbodhyA / / 54 Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvanyAyavibhAkare [ SaSThakiraNe bhAvastasya yo vyavacchedasso'yogavyavacchedaH uddezyatAvacchedakasamAnAdhikaraNAbhAvApratiyogitvamiti yAvat , zaMkhaH pANDura evetyatroddezyazzaMkho vidheyaM pANDuratvaM tathA codezyatAvacchedakaM yacchaMkhatvaM tadvati vRttio'bhAvo ghaTAdyabhAva eva na pANDuratvAbhAvastatra pANDuratvasya sattvAt tathA ca tadapratiyogitvaM pANDuratva iti zaMkhatvasamAnAdhikaraNAbhAvApratiyogi5 pANDuratvavAnayaM zaMkha ityevakAramahimnA tAdRzavAkyAdvodho bhavati, vizeSyasaGgataivakAre NAnyayogavyavacchedasya bodho jAyate, yathA pArtha eva dhanurdhara ityAdau, anyasmin vizeSyabhinne yo'yaM yogassambandho vizeSaNasya tasya vyavacchedaH, uddezyatAvacchedakAvacchinnapratiyogikabhedasamAnAdhikaraNAbhAvapratiyogitvamiti yAvat pArthatvAvacchinnapratiyogikabhedaH puru SAntare tatra dhanurdharatvAbhAvo'sti, tasmAtpArthatvAvacchinnapratiyogikabhedasamAnAdhikaraNAbhA10 vapratiyogidhanurdharatvavAna pArtha iti bodhastato jAyate / kriyAsaGgatAdevakArAccAtya ntAyogavyavacchedasya bodha udeti, yathA nIlaM sarojaM bhavatyevetyAdau, uddezye vizeSaNasya yo'yamatyantamayogo'sambandhastasya vyavaccheda ityarthaH, uddezyatAvacchedakavyApakAbhAvApra. tiyogitvamiti yAvat / atroddezyaM sarojaM tadavacchedakaM sarojatvaM tacca yatra yatra tatra sarvatra - nIlavattvAbhAvo na varttate, kacinnIlasyApi sattvAt tathA codezyatAvacchedakavyApakodAsI15 nAbhAvApratiyogitvasya nIlavattve sattvena sarojatvavyApakAbhAvApratiyoginIlarUpavatsaroja miti bodhastAdRzavAkyAdbhavati / syAdastyeva ghaTa ityatrApi ghaTatvasamAnAdhikaraNAbhAvApratiyogitvasya svarUpAdyavacchinnasattve sattvenAyogavyavacchedaka evakAraH, na cAtraivakArasyAstIti kriyAsaGgatatvena tasmAdatyantAyogavyavacchedasyaiva bodho bhavediti kathamayogavyava cchedastadarthaH prakRta iti vAcyam , jJAnamarthaM gRhNAtyevetyAdau jJAnatvasamAnAdhikaraNAbhAvApra20 tiyogitvasyArthagrAhakatve dhAtvarthe bodhAtkriyAsaGgatasyApyevakArasya kacidayogavyavaccheda bodhakatvAt, na ca tatrApyatyantAyogavyavacchedaka evaivakAro vAcya iti vAcyam , tathA satyekasminnapi jJAne rajatatvagrAhakatvasattve'tyantAyogavyavacchedasambhavena jJAnaM rajataM gRhNAtyeveti prayogaprasaGgAt, tasmAtprakRte kriyAsaGgato'pyevakAro'yogavyavacchedabodhaka iti na kApi kSatiH, astIti vibhaktipratirUpakAvyayAzrayaNAt sattvabodhena vizeSaNe 25 sattve evakArAnvayenAyogavyavacchedabodhAdvA na ko'pi doSaH / tadevaM padazaktigrahe jAte vAkyazaktarudbuddhatayA vAkyArtha pradarzayati tathA ceti, vAkyAdasmAt pradhAnatayA'stitva 1. nanu kriyAsaGgatvakArasyAtyantAyogavyavacchedakatve prayogo'yaM bhavatyeva, na hyatrAyogavyavacchedo bhAsate yena sarveSAM jJAnAnAM rajataM na viSaya iti kRtvoktaprayogo na bhavet , kintu jJAnaM kadAcidapi rajataM na gRhAtItyevaMvidhAtyantAyogasyaivAtra vyavacchedatveneSTatvAdityasvarasAdAhAstItivibhaktipratirUpakAvyayAzrayaNAditi // Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamajI ] nyAyaprakAzasamalaGkRte : 427: dharmAtmakatvasya gauNatayA ca taditarasakaladharmAtmakatvasya bodhena dravyArthikanayArpaNayA ghaTe'nupacaritaikavizeSyatAyAH paryAyArthikanayArpaNayopacaritaikavizeSyatAyA vA bhAnena eva kArArthAbhAvApratiyogitvaghaTakAbhAve vizeSyatAvacchedakasAmAnAdhikaraNyasya vizeSyavAcakapadasamabhivyAhAreNa lAbhAcca pratiyogyasamAnAdhikaraNaghaTatvasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvApratiyogisvadravyAdyavacchinnAstitvaniSThasvetarasakaladharmAtmakatvasambandhAvacchinnaprakAratAnirUmitA- 5 bhedaprAdhAnyAbhedopacAraprayuktakavizeSyatAko ghaTa iti bodhaH phalita iti bhAvaH / ghaTatvasamAnAdhikaraNe'bhAve pratiyogivaiyadhikaraNyaJcAstitvAbhAvarUpasya nAstitvasya ghaTe sattvenAstitve'pratiyogitvarakSAyai / tathA cAstitvAbhAvo na pratiyogyasamAnAdhikaraNastatrAstitvasyApi sattvAditi | ayazca bodhaH kevalaM ghaTasyaiva vizeSyatvamaGgIkRtyoktaH, yadi syAtpadArtho'pi vizeSyakoTau pravezyate tadA prakRtetarasakaladharmAtmako ghaTo ghaTatvasamAnAdhikaraNa- 10 pratiyogivyadhikaraNAbhAvApratiyogisvadravyAdyavacchinnAstitvaniSThakathaJcittAdAtmyasambandhAvacchinnaprakAratAnirUpitaikavizeSyatAvAniti bodho bhAvya iti / atra ca pradhAnabhAvenAstitvadharmAtmakatvaM guNabhAvena ca taditarasakaladharmAtmakatvaM bodhyate tato guNapradhAnabhAvApannaM vAkyaM jAtaM tathA sati pradhAnabhAvenAzeSadharmAtmakavastubodhakassakalAdeza iti niyamo vyAhata ityucyate tarhi etadvAkyabodhAnantaramanantadharmAtmakaM sarvamityaupAdAnikabodho'GgI- 15 kAryaH / ata evAsya sakalAdezarUpatvamiti // atha sattvopasarjanAsattvapradhAnapratipAdakavAkyArtha vivecayati ghaTasyAnnAstyeveti dvitIyaM vAkyamanyadharmApratiSedhamukhena niSedhaviSayakaM bodhaM janayati, atrApi tAdRzo ghaTaH pratiyogyasamAnAdhikaraNaghaTatvasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvApratiyogiparadravyAdyavacchinnanAstitva- 20 vAniti bodhaH // ghaTa iti / anyadharmApratiSedhamukheneti, dharmAntarapratiSedhe hi durnayatvaM syAttathA ca dharmAntarapratiSedhAkaraNAtsyAtpadamahimnA'nantadharmaviSayo gRhItadharmapratipAdako yo bodhavizeSastaM janayatIti bhAvaH / pUrvavadevAtrApi zAbdabodho vijJeya ityAzayenAhAnApIti, spaSTamanyat // tRtIyavAkyArthamAha syAdasti nAsti ca ghaTa iti tRtIyaM vAkyaM tAdRze ghaTe kramAptisvapararUpAdyavacchinnAstitvanAstitvAvacchinnatvaM bodhayati, tathA ca tAdRzo ghaTaH pratiyogyasamAnAdhikaraNaghaTatvasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvApratiyogika 25 Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :428: tattvanyAyavibhAkare [ SaSThakiraNe mArpitasvapararUpAcavacchinnAstitvanAstitvobhayadharmavAniti bodhH|| - syAdastIti / malayagiripAdAbhyupagamApekSayAtra zAbdabodha ukto vyAkhyAtaprAyazca / prathamadvitIyacaturthavAkyAnAmeva sakalAdezatvaM niravayavadravyaviSayatvAccheSANAntu sAvayavadravyaviSayatvAdvikalAdezarUpatvaM dezabhedaM vinaikatra krameNApi sadasattvavivakSAyAssampradAyaviruddhatvA5 diti sammatyAdyanusAreNa tu ghaTasyaikadezaH astitve'vacchedakatayA'parazca dezo nAstitvasyAva cchedakatvena vivakSitastadA dezAbhedadvArA ghaTo'pyasti nAsti ca bhavati, akSipANigatakANatvakuNTatvApekSayA yathA devadattaH kANaH kuNTaH / anyathA krameNApyekatra sadasattvavivakSAyA anudayena bhaGgavilopaH prasajyeta / dezo'pyavayavo dharmo vA, avayavAvayavinodharmadharmiNozca kathaJci dabhedenAvayavAdidharmairapi avayavyAdInAM tathA vyapadezassughaTa eva, ubhayapradhAnAvayavAbhedenA10 stitvaM nAstitvaJcAtrAya'te, tathA cAsmAdvAkyAtsvAzrayasamavAyitvarUpaparamparAsambandhAvacchi nAstitvanAstitvarUpadharmadvayaprakAratAnirUpitakavizeSyatAzAlibodho bhavati / idazcaupAdAnikabodhApekSayA, anyathA ghaTapadasya dezaparasyA''vRttyA prakAratAdvayanirUpitavizeSyatAdvayazAlye va bodhassyAt / na ca prakArabhedena saptabhaGgIbhedazzAstrasiddhaH prakArazca vidheyadharma uddezyatAvaccheda kadharmo vetyatra na kazcidvizeSaH, ata eva zuddhaghaTAdidharmikasaptabhaGgayapekSayA nIlaghaTAdidharmika15 saptabhaGgathA avigAnena bhedastathA ca prakRte dharmitAvacchedakasvAvayavasya dharmAntarasya vA bhedA tsaptabhaGgIbhedaprasaGga ekadharmAvacchinnatvaghaTitatvAtsaptabhaGgayA iti vAcyam , tattaddharmitAvacchedakasamaniyatadharmAvacchinnavizeSyatAsthale saptabhaGgIbhedAbhAvAt ,anyathA kambugrIvAdimAna syAdastItyAdito'pi ghaTavizeSyakasaptabhaGgIbhedApatteriti / tAdRze ghaTa iti, prakRtetarasakaladharmAtmake ghaTa ityarthaH / kramArpiteti, kramikazAbdabodhadvayecchAviSayetyarthaH / na ca kramabalAdubhaya. 1. tatra dezo nAma sakalasya vastuno buddhicchedavibhakto'vayavaH / vikalAdeza ityAdeze vastuno vaikalyaJca svena tattvenApravibhaktasyApi viviktaM guNAdirUpaM svarUpeNoparaJjakamapekSya parikalpitamaMzabhedaM kRtvA'nekAntAtmakaikatvavyavasthAyAM samudAyAtmakamAtmarUpamabhyupagamyAbhidhAnam / anekadharmasvabhAvamekaM hi vastu, dRSTazcAbhinasyApyAtmano bhinno guNo bhedakaH, yathA parudbhavAn paTurAsIt aiSamastu paTutaro'nya evAbhisaMvRtta iti, atra hi paTutvAtizayassAmAnyapATavAdguNAdanyaH, sa ca vastuno bhedaM kalpayati, prayojanArthinA tathA''zritatvAt , tasmAtte guNAstasyArambhakatvAd bhAgA vastvaMzamanubhavanti, anekAnekasvarUpatvAdAtmAdivastunaH, puruSasyeva pANyAdayaH, te ca krameNa vRttAH, kramayogapadyAbhyAJca, tatra tRtIye'smin bhane krameNa vRttAH, dravyArthasAmAnyena tadvizeSeNa vA paryAyasAmAnyena tadvizeSeNa vA vastUcyate yathA AtmA caitanyasAmAnyenAsti caitanyavizeSavivakSAyAM vA ekopayogatvAdasti, paryAyasAmAnyAt acaitanyena nAsti ghaTopayogakAle vA paTopayogaina nAsti, caitanyena tadvizeSeNa vartamAna evaM tadabhAvena tadvizeSAbhAvena vA na vartata ityubhayAdhIna Atmeti tRtIyavAkyatAtparyam / evaJca saGgrahavyavahArAbhiprAyAt trayassakalAdezAH catvArastu RjusUtrazabdasamabhirUDhevaMbhUtanayAbhiprAyAditi tattvArthabhASyaTIkAkArAH // Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 10 sasabhaGgI ] nyAyaprakAzasamalaGkRte : 429 : mukhya vizeSyatAkabodhasyArthasiddhatvenAdyabhaGgadvayAnatireka iti vAcyaM kramaga bhayaprAdhAnyabodhakatvAbhiprAyeNobhayapadaprayogAt , tatraikatra dvayamiti viSayatAzAlino dharmadvayaprakAratAnirUpitakavizeSyatAnirUpakasya bodhAntarasyAnubhavikatvAt , vastuta icchAvizeSarUpasya kramA. rpitatvasya bhaGgaprayojakatvAnna bhaGge sattvAsattvobhayaniSThaviSayatAvacchedakatvaM svaparadravyAdI. nAmeva tatrAvacchedakatvAt tathA ca cAlanInyAyena svadravyaparadravyAdicatuSTayAvacchinnaM 5 sattvAsattvobhayamasya bhaGgasya viSaya ityAzayena svapararUpAdyavacchinnetyuktam / vAkyArtha nigamayati, tathA ceti, tAdRzo ghaTa iti prakRtetarasakaladharmAtmako ghaTa ityarthaH, kramArpitatvasyobhayadharmAvacchedakatvaM yathAzrutAbhiprAyeNa, jijJAsAyA bhaGgIyaviSayatAnavacchedakatvAbhiprAyeNa tu svapararUpAdIti, ziSTaM pUrvavadbhAvyam // caturthabhaGgavAkyArthamAha syAdavaktavya eva ghaTa iti caturthaM vAkyaM yugapatsvapararUpAdInAmapekSaNe vastu na kenApi zabdena vAcyamiti bodhayati, tathA ca tAdRzo ghaTaH sattvAdirUpeNa vaktavya eva san yugapatpradhAnabhUtasattvAsattvobhayarUpeNa pratiyogyasamAnAdhikaraNaghaTatvasamAnAdhikaraNAbhAvApratiyogyavaktavyatvavAniti bodhH|| 15 _ syAditi / niravayavadravyaviSayakamidam / prAdhAnyato guNabhAvato vA sattvAsattvadharmayoryugapatpratipAdane kasyApi vacasaH sAmarthyAbhAvena ghaTAdikaM vastu tAbhyAmavaktavyaM bhavatItyAzayenAha yugapaditi / ekadaikapadAdubhayabodho jAyatAmitIcchAviSayatvenetyarthaH / svapararUpAdInAmityanena svarUpAdyavacchinnasattvapararUpAdyavacchinnAsattve vivakSite, samuditanyAyena svarUpapararUpAdInAM sattvAsattvaniSThaviSayatAvacchedakatayA vivakSaNa iti vA'pekSaNa iti 20 padAntasyArthaH, AdinA dravyakSetrakAlAnAM grahaNam / na kenApi zabdena vAcyamiti, kasyApi padasya samastapadasya vAkyasya vA tathAvidhavAcyavAcakabhAvAviSayIbhUtatvAditi bhAvaH, ekaM hi padamekayA zaktyA'rthamekameva bodhayati zabdazaktisvAbhAvyAt saditi padasyAsadaviSayatvAdasaditi padasya sadaviSayatvAt , anyathA tadanyataraprayogasaMzayaprasaGgAt , nAnArthaviSayasyApi gavAdipadasya vastuto'nekatvAt sAdRzyopacArAdeva hi tasyaikatvena vyavahAraH, 25 itarathA sarvasyaikazabdavAcyatvaM syAt , pratyekamapyanekazabdaprayogavaiphalyamapi prasajyeta, tathA ca yathA zabdabhedenArthabhedo dhruvastathA'rthabhedAdapi zabdabhedassiddha eva, anyathA vAcyavAcakaniyamavyavahAro vilIyeta, evaM vAkyamapyekaM na yugapadanekArthaviSayaM veditavyam / nanu Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 430 : tasvanyAyavibhAkare [ SaSThakiraNe zAbdabodhasya saGketAdhInatvena kasyacicchabdasya sadasattvayossaMketakaraNena vyAkaraNe saditi saMjJAzabdena saMketabalAt zatRzAnacorbodhAdiva saha sadasattvayoH kathaM tato na bodho bhavediti cenna tatrApi pratyayadvayasya krameNaivotpattirvAcyavAcakabhedena vAcakatArUpazakterapi bhedAdanekArthazabdasthala iva bodhyabhede zabdabhedakalpanAt , upacAreNa caikatvAbhimAnAt / 5 senAdizabdAnAmapi karituragapadAtipratyAsattivizeSarUpaikArthasyaiva bodhakatvaM, evameva vana yUthapatimAlAdizabdA api / na ca vRkSAviti padaM vRkSadvayasya vRkSA iti padazca bahUnAM vRkSANAM kathaM bodhakamiti vAcyaM dvandvApavAdaikazeSasamAsAbhyupagantRmatena dvAbhyAM vRkSapadAbhyAM vRkSadvayasya bahubhizca bahUnAM vRkSANAM bodhAt na tu sakRdekena, ziSTaluptazabdayossArUpyAdvA cyasAdRzyAccaikatvopacAreNaikazabdaprayogopapatteH / tatraikazeSasamAsAnabhyupagantRmatena tu dviba10 huvacanAnto vRkSazabdassvabhAvata eva svAbhidheyamartha dvitvabahutvaviziSTamAcaSTe tathAsAmarthyAt , anyathA zabdavyavahArAnupapatteH, anekanayamaye'smanmate tu vRkSau vRkSA ityataH pratyayavatyA prakRtyA vRkSatvatadAzrayaliGgasaMkhyAdiviSayakakramikopasthitipariNata eva liGgasaMkhyAdiprakArako vRkSavizeSyakazzAbdabodho jAyate tatra vizeSyatayA vRkSasya prAdhAnyaM dvitvabahutva saMkhyAdInAntu vizeSaNatayA gauNatvamiti prAdhAnyenaikArthavAcakatvamevaikapadasyAbhimatam / 15 na ca puSpadantAdipadavadatrApi kenacitpadena sadasatorapi prAdhAnyenopasthitiH syAditivAcyam , ekayoktyA puSpadantau divAkaranizAkarA" viti kozasvarasAdekoccAraNAntarbhAveNa gRhItanAnAzaktikapuSpadantAdipade vyutpattivaicitryAt , atra puSpadantapadaM candre sUrye ca zaktamityAkArazaktigrahaH tatkAryatAvacchedakazca candratvaprakArakatve sati sUryatvaprakAra kasmRtijananadvArA tAdRzazAbdatvam , candratvasUryatvobhayasmin vyAsajyavRttirUpamekaM zakyatAva20 cchedakatvaM, ekatra cAnyatAgrahe na zaktyA bodho'pi tu lakSaNayeti naiyAyikAH / tathA vidhasyAtra sahArpitasattvAsattvobhayAzrayabodhakasya kasyApi padasyAbhAvAdavaktavyatvameva sAdhu, tathA jijJAsAyA bAdhitatvajJAne ca tathA jJAnasya viparItavyutpattyA jAyamAnasyApyaniSTatvapratisandhAnAnna tadartha kazcitprAmANikaH padaprayoga iti tadA'vaktavyatvena jJAnasyaive STatvAt , ata evaikakSaNe bodhadvayaM jAyatAmityAdisthale'pyavaktavyatvAbhidhAnasAmrAjyaM, bAdhi25 tecchAviSayatvAvacchedenAvaktavyatvavyavasthApanAditi / 1. dvandvasya pravRttistvekapadapratipAdyatvasAmAnAdhikaraNyenAparapadapratipAdyatvAvacchinnamede, ekapadajanyapratipattiviSayitAtvasAmAnAdhikaraNyenAparapadajanyapratipattiviSayitAtva vacchinnabhede vA bhavati, ghaTAvityAdAvekapadapratipAdye'parapadapratipAdyatvAvacchinnabhedAdvizeSyatAbhedena viSayitAbhedAdvA tadupapattiH // 2. sakRduccaritazabdassakRdeva pradhAnatayA'rtha bodhayatItyeva niyamAt / Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamajI ] nyAyaprakAzasamalaGkRte . :431 : sattvAdirUpeNeti, AdinA'saravasya grahaH, avaktavya eva ghaTa ityuktau ghaTasya sarvathA'vAcyatvaM prApnoti tathA cAstitvAdimukhenApi ghaTasyAbhidhAnaM na syAdevazca prathamadvitIyAdibhaGgabhaGgaprasaGga iti syAtpadaprayogaH kriyate, tena ca sattvAcekaikadharmamukhena vAcyameva sarva vastu, yugapatpradhAnabhUtasattvAsattvobhayadharmAvacchinnatvenAvAcyatvamityAzayena satvAdirUpeNa vaktavya eva sannityuktam // atha paJcamabhaGgavAkyArthamAha syAdasti cAvaktavyazca ghaTa iti paJcamavAkyena svadravyAdyapekSayA stitvaviziSTo yugapatsvaparadravyAdyapekSayA'vaktavyatvaviziSTo ghaTo bodhyate, tathA cAbhedaprAdhAnyenAbhedopacAreNa vA sAmAnyato'nantadharmAtmako ghaTaH pratiyogyasamAnAdhikaraNaghaTatvasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvA- 10 pratiyogisvadravyAdyavacchinnAstitvaviziSTayugapatsvaparadravyAdyavacchinnasattvAsattvobhayaviSayakAvaktavyatvavAniti bodhH|| syAdasti ceti, vidhyAtmanA mukhyaviSayatAvacchinnA yoSayAtmanA yugapadavaktavyatvamukhyaviSayatA tadvato bodho'sya bhaGgasya phalamityAzayenAha-svadravyAdyapekSayeti, matAntareNa tu eko dezo ghaTasya dharmiNo'stitve AdiSTo'parazca dezo'stitvanAstitvaprakArAbhyAmeka. 15 daiva vivakSitaH, tadA sa ghaTo'sti cAvaktavyazca bhavati, uktobhayadharmAkAntadezadvAreNa dharmiNo vivakSitatvAt / ata eva prathamacaturthabhaGgasaMyogenAnyathAsiddhivyudAsaH, tatra hi kevalaM dharmavivakSA, sA ca dezAvizeSitadravya eva sambhavati, atra tu dezadvArA dravya ubhayadharmavivakSA, evamagre'pi bhAvyam / phalitArthamAha tathA ceti, spaSTamanyat / / SaSThabhaGgavAkyArthamAha sthAnAsti cAvaktavyazceti SaSThaM vAkyaM paradravyAdyapekSayA nAstitvaviziSTaM yugapatprAdhAnyena svaparadravyAdyapekSayA'vaktavyatvaviziSTaM ghaTa pratipAdayati / tathA ca tAdRzo ghaTaH pratiyogyasamAnAdhikaraNaghaTatvasamAnA 20 1. anekadravyaparyAyAtmakatvAddhaTasya sataH kaJcid dravyArthavizeSamAzrityAstIti ghaTasya vyapadezaH, tasyaivAnyaghaTadravyasAmAnyaM tadvizeSaM dvayaM vAGgokRtya yugapadvivakSAyAmavaktavyatA, ghaTatvena ghaTavizeSeNa kathaJcivartamAno ghaTaH ghaTavAghaTatvAdinA tadekavizeSAparavizeSAdinA vA yugapadvivakSAyAM sthAdasti cAvaktavyazca ghaTa iti paJcamavAkyabodhaH // Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :432: tattvanyAyavimAkare [ SaSThakiraNe dhikaraNAtyantAbhAvApratiyogiparadravyAdyavacchinnanAstitvaviziSTayugapasvaparadravyAdyavacchinnasattvAsatvaviSayakAvaktavyatvavAniti bodhaH / / / syAnnAsti ceti, niSedhAtmanA mukhyaviSayatAvacchinnA yobhayAtmanA yugapadavaktavyatvaviSayatA tadvato bodho'smAdbhavatItyAzayenAha-paradravyAdyapekSayeti / matAntareNa tu ghaTasyaiko 5 dezo nAstitve niyato'parazca sattvAsatvAbhyAM yugapadAdiSTassa ghaTastathAvidhavikalpavazAt nAsti cAvaktavyazca bhavati, tAtparyArthamAha tathA ceti, ziSTaM spaSTam // atha saptamabhaGgavAkyArthamAha syAdasti nAsti cAvaktavyazca ghaTa iti saptamaM vAkyantu kramArpita16 svaparadravyAdIn sahArpitasvaparadravyAdInAzrityAstitvanAstitvaviziSTA vaktavyatvavaddhaTamAha / tathA ca tAdRzo ghaTaH pratiyogyasamAnAdhikaraNaghaTatvasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvApratiyogikramAptisvaparadravyAcavacchinAstitvanAstitvobhayaviziSTasahArpitasvaparadravyAdyavacchinnAstitvanA stitvobhayadharmaviSayakAvaktavyatvavAn ghaTa iti bodhH|| 15 syAditi, kramAdubhayamukhyaviSayatAdvayAvacchinnAvaktavyatvamukhyaviSayatAko bodho'sya phalamityAzayenAha-kramArpiteti, matAntareNa tu yasyaiko dezo'stitve'paro nAstitve'nyazcobhayathA niyatastAdRzo ghaTo vikalpavazAdastinAstyavaktavyazca bhavatIti / bhAvArthamAha tathA ceti spaSTam / vAkyeSveSu saptasu nayavibhAgastu sAmAnyagrAhiNi saGgrahe prathamo bhaGgaH, vizeSagrAhiNi vyavahAre dvitIyaH saGgrahavyavahArayostRtIyaH, sUkSmavarttamAnakSaNagrAhiNi 20 RjusUtre caturthaH ekadobhayArpaNAyA vartamAnakSaNaniyatatvAt , paJcamassaGgraharjusUtrayoH, SaSTho vyavahArarjusUtrayoH, saptamastu saGgrahavyavahArarjusUtreSviti / ete trayo nayA vavabhiprAyarUpatvAdarthanayAH, prathamadvitIyAveva bhaGgau zabdAdiSu triSu nayeSvapIti kecit // 1. ayambhAvaH arthapradhAno vavabhiprAyo'rthanayaH saGgrahAdiH, vyaJjanasya parArthatvAttacchavaNasambhUtaH zandAdizrotrabhiprAyastu zabdaprabhavamarthamupasarjanatayA vyavasthApayati, atassa zabdanayazzabdasamabhirUDhavambhUtabhedabhinnaH / tatra vacanamArgazca savikalpanirvikalpakabhedena dvividhaH, savikalpaM sAmAnyaM nirvikalpa: paryAyaH, tatpratipAdakavAdvacanamapi tathA saMjJAkriyAbhedenAbhinnArthapratipAdakAvapi zabdasamabhirUDhau bhedajijJAsArUpavikalpasAhityAttadabhiprAyeNa savikalpako vacanamArgaH prathamabhaGgakarUpaH, evambhUtastu kriyAbhedAdbhinnamevArtha tatkSaNe pratipAdayatIti tadusaraM bhedajijJAsArUpavikalpavirahAnnirvikalpo dvitIyabhaGgarUpo bacanamArgaH / avaktavyatvabhaGgastu vyaJjananaye na sambhavatyeva vyaJjananayasya zrotrabhiprAyatvena tatra zabdAbhAvAt tathA caitannaye prathamadvitIyAveva bhaGgAviti / / Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahabhajI nyAyaprakAza ____nanu pUrvoditeSu bhaGgeSu sattvAdyavacchedakatayA svadravyakSetrakAlabhAvA uktAH teSAM svatvamaratvavivekAya prathamaM bhAvapadavAcyaM svarUpaM darzayatyasAdhAraNatvAdAdau atra sarvatra ghaTasya svarUpamayaM ghaTa iti jJAnIyaprakAratAzrayAnyUnAnatiprasaktaM ghaTatvameva, tAdRzaprakAratvAnAzrayaM vizeSyAvRtti ca paTatvAdikaM pararUpaM, natu tadbhinnatvamAtraM, dravyatvAdInAM pararUpatvApatteH / ghaTAdInAJca 5 pararUpAdinApi sattve padArthatvavyAghAtaprasaGgaH, svapararUpagrahaNavyavacchedAbhyAM hi padArthatvaM vyavasthApyam // atra sarvatreti / pUrvoditeSu saptasu bhaGgeSvityarthaH, ayaM ghaTa iti jJAnIyaprakArateti, tAdRza. . jJAnanirUpitaprakAratAzrayatve sati anyUnAnatiprasaktatvaM ghaTatvasyaiva ghaTamAtravRttitve sati ghaTetarAvRttitvAt , tasmAtsadRzapariNAmalakSaNo ghaTatvarUpo dharmo ghaTasya svarUpamiti bhAvaH / para- 10 rUpamAha tAdRzeti, ayaM ghaTa iti jJAnanirUpitetyarthaH, tathA ca tAdRzaprakAratvAnAzrayatvaM paThatvAdAveva, te ca paTatvAdayaH vizeSye ghaTe na vartanta iti pararUpA bhavantIti bhAvaH / tAdRzaprakAratvAzrayabhinnatvamAnaM tu naH pararUpatvaM tasya dravyatvAdAvapi sattvena pararUpatvApatterityAha na tu tadbhinnatvamAtramiti, hetumAha dravyatvAdInAmiti, nanu ghaTAdikamasti nAstIti vadatAs stitvaM nAstitvaJca vastudharmatayA'bhyupagataM bhavet tatkathamekameva ghaTAdikaM vastu saccAsaJca- 15 syAt sattvasyAsattvaparihAreNAsattvasya ca sattvaparihAreNa vyavasthitatvAt , anyathA tayoravizeSaH syAt , tathA ca ghaTAdikaM yadi sattarhi kathamasat, yadi cAsat kathaM sadekatra sadasattvayorvirodhAdityAzaMkAyAmAha ghaTAdInAJceti, niravacchinnasattvAsattvayoraprAmANikatvena svarUpAdighaTitamUrtereva sattvAdeH pratIteH ghaTAdikaM vastu svarUpeNAsti pararUpeNa nAstItyeva vastutattvaM, svarUpeNeva pararUpeNApi sattve ghaTo'pyaghaTa: syAt , aghaTasvarUpapaTAdivat, para- 20 rUpeNeva svarUpeNApyasattve ghaTAdikaM ghaTavastveva na syAt svasvabhAvAdinApyasa svAt kharaviSANavaditi itaretararUpApattyA padArthasvarUpahAniprasaGga iti bhAvaH, ghaTAdyAtmakatvazca svasvabhAvAdirUpeNa grahaNAtparasvabhAvAdinA vyavacchedAcca sambhavati nAnyathetyAzayenAha svapareti, na caikatra vastuni sattvamasattvaJca parasparaviruddhadharmayossAmAnAdhikaraNyAyogAdyuktiviruddhamiti vAcyam , svarUpapararUpAbhyAM vivakSitayostayozzItoSNasparzavadbhinnAdhika- 25 raNatvApratItyA virodhAsiddheH, tAdRzayostayorekAdhikaraNatvadhIsadbhAvAt , na ca dRSTe'nupapannaM nAma, spaSTAspaSTaviSayatayA bhinnasvabhAvatvena siddhayoH pratyakSazAbdabodhayorekaviSayatvasya 55 Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :434: tasvanyAyavibhAkare [pakiraNa ekadravyAzrayatvasya ceva sattvAsattvayorekAzrayatvasyAviruddhatvAt / na ca svasvabhAvAdinA sattvameva parasvabhAvAdinA'sattaM syAnna tato bhinnamiti vAcyam , tasyaikasvabhAvatve'vastutvaprasaGgAt , yadi hi ghaTatvAdinA sattvameva paTatvAdyavacchinnAsattvaM syAt tadA paTatvAdinApi san syAt paTatvAdyavacchinnAsattvasya ghaTatvAvacchinnasattvAvyatiriktatvAt , tathA ghaTatvenApya5 san syAt paTatvAdyavacchinnAsattvAbhinnatvAddhaTatvAvacchinnasattvasya, tathA ca taditararUpApa tyAdinA'padArthatvaprasaGgo durvAra eva syAt / nanu nirupAkhyaM kizcit pararUpAdyasattvaM nAstyeva yenAvyatiriktatvavikalpakalpanayA'vastutvApattissyAt , kintu svarUpAdisattvameva viziSTamekasvabhAvaM pararUpAdyasattvamucyate, ato noktadoSa iti cenmaivam , svavAcaivAnekAntatva pratipAdanAt , viziSTaM svarUpAvacchinnasattvameva pararUpAdyavacchinnAsattvamucyate sadasadrUpatvaJca 10 vastuno na pratipadyata iti citram , svapararUpAdyavacchinnasattvAsattvobhayarUpatAmantarA vastuno viziSTatAyA asambhavAt / nanvevamapi sadasadrUpaM vastu na sambhavati, tathAhi asaditi prasajyapratiSedho vA syAtparyudAso vA, kizcAtaH, ubhayatra doSAt sanna bhavatItyasaditi prasajyapratiSedhe sanivRttirUpanirupAkhyasyAsattvena pramANAgocaratvAdvastudharmatvAnupapatteH, tattve' bhyupagamyamAne vA nirupAkhyadharmavatassopAkhyatvAsambhavena vastvapi nirupAkhyaM syAt , sato' 15 nyadasaditi paryudAsAzrayaNe sadantaramasadbhavati, evamapi vastunassadAtmakatvena sato'nyatvA bhAvAnna sadasadAtmakaM, nahi sat sadantarAtmakamiti cenna ubhayapakSAzrayaNe'pi vastunassadasadAsmakatvAt , sattvAnanuviddhasyAsattvasyAbhAvena sanna bhavatItyatrApi paradravyAdirUpeNa sata eva pratiSedhAn tasya ca tatrAsattvAttatsvarUpasya ca sattvAnuvedhAnna nirupAkhyameva tadasattvamiti na tatpakSopakSiptadoSaprasaktiH, paryudAsapakSadoSastu anabhyupagamAdeva nirastaH / tathA ca sadasa20 dAtmakaM vastu, tatraM na svarUpasatvAsampRktaM pararUpAsattvaM navA pararUpAsattvAsampRktaM svarU. 1. na caikasminnapi dravye pratyakSaviSayatA bhinnakAle bhinnakAle ca zAbdIviSayateti yakAlabhedAnna tayovirodha iti vAcyamekakAlAvacchedena citrajJAne nIlataditaraviSayatvayorvirodhenAbhAnApatteH, na ca tatra tathApratItirevAvirodhasAdhikA tayoriti vAcyaM prakRte'pi tulyatvAt / kiJca bhAvAbhAvayorvirodhasyApi tattatpratiyogighaTitatvena vizeSa eva vizrAntatayA jAtyantarabhUte vastuni tadekadezasattvAsattvayoravirodhakalpana eva lAghavamiti // 2. nirupAkhyaM-niHsvabhAvam pararUpAdyasattvaM-pararUpAdyavacchinnaH sattvAbhAvaH bauddhamatenAyaM pUrvapakSaH / viziSTamekasvabhAvaM-svetarasakalavyAvRttirUpaM sadekasvabhAvam // 3 paradravyAdirUpeNa sata: paTAdessvadravyAdirUpeNa sati ghaTe pratiSedhaH kriyate pararUpAdyavacchinnasattvasya ca ghaTe'bhAvAt tadapyasattvaM na nirupAkhyaM tatsvarUpasattvasyAnuvedhAt sattvAbhAvo hi ghaTAtmakaH tasmAttatsattvena so'nuviddha iti na nirupAkhya iti bhAvaH // 4. ghaTo hi svarUpaNAsti, pararUpAdyavacchinnapaTAdyAtmakastu na bhavati evaJca sattvaM tatpratiSedhazca ghaTasvarUpamatassattvamasattvAnuviddhamasattvaJca sattvAnuviddhamiti bhAvaH // Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaGgI ] nyAyaprakAzasamalaGkate pasattvaM, na cAnayorekatvameva, avigAnena samyagubhayopalabdheH, na ca nAnAtvameva, taLyavasthAs yogAt tathAnupalabdhezcetyanyo'nyAnuviddhaM bhedAbhedavRttitatsvabhAvaM viziSTamubhayameva tat anyathA vastUnAM vaiziSTayAnupapatteriti / nanu bhavatu sattvamasattvazca vastudharmo vastusvarUpatvaM tayoH katham , tathAhi dharmadharmiNoH kintAvadbheda utAbheda AhosvidbhedAbhedo vA, nAdyaH, vastunassadasadAtmakatvAsambhavAt na dvitIyaH, ekadharmAbhinnatvAttayoraikyApattestatsvarUpavat, 5 dharmiNo vA bhedassyAt sadasattvayorbhedAt nApi tRtIyaH, yenAkAreNa bhedastena bhedaikAntyAt yena cAkAreNAbhedastenAbhedaikAntyAt , tathApyekasyobhayarUpatvAsambhavAt , na ca yenaivAkAreNa bhedastenaivAbhedo yena cAbhedastena bheda iti vaktuM yujyate virodhAditi cenmaivam , prAthamikavikalpadvayoktadoSasyAnabhyupagamatiraskRtatvAt bhedAbhedapakSasyaivAbhyupagamAt / na cAtrApi doSa ukta eveti vAcyam , anyo'nyavyAptibhAvenAsya jAtyantarAtmakatvena kevalabhedAbhedapratyuktadoSa- 10 syAtrAnavatArAt / tasmAdyenAkAreNa bhedastena bheda eva, yena cAbhedastenAbheda evetyatyansaparityaktAnekAntavAdaviSayametat / abhedAnanuviddhasya kevalabhedasya bhedAvyApyasyAbhedasya cAprasiddheH, na ca yenAkAreNa bhedastenaivAbheda ityAdyapi sAmpratam , sarvathaikanimittatve bhedAbhedadvayAnupapatteH, tarhi kathaM dharmadharmiNorbhedAbheda iti cetkathazcidbhedaH kathaJcidabheda iti gRhANa, dharmANAM mitho bhedAtpratiniyatadhAzritatvAca kathazcidbhedaH, dharmANAM dharmiNA sarvathai- 15 katve dharmatayApi bhedAsambhavAt , tathA dharmANAmevAbhyantarIkRtadharmisvarUpatvAt dharmiNo'pi cAbhyantarIkRtadharmasvarUpatvAtkathaJcidabhedaH, atyantabhede dharmadharmikalpanA'sambhavAt , atiprasaGgAt , anuvRttavyAvRttasya ca vastuno'dhyakSasiddhatvena na bhedAbhedasyotprekSitatvamapi, anubhavo hi puro'vasthite ghaTAdau tadatadrUpa evopajAyate, anyathA vastvabhAvaprasaGgAditi / nanu jIvAdInAM dravyatvAvacchinnAnAM sattvAsattvAdisaptabhaGgIsAdhane kiM svadravyaM kiM vA 20 paradravyaM, tadavacchinnabhedAprasiddhyA paratvasya tadabhAve ca svatvasya durvacatvAditi ceducyate zuddhaM dravyaM svaM sattvAvacchedakaM, azuddhazca paramasadravyaM asattvAvacchedakaM, zuddhatvAzuddhatve ca bhedAbhedapradhAnavyavahAranizcayasAkSikAkhaNDopAdhirUpe, na ca zuddhadravyasya svaparadravyavyavasthA kathaM, tasya dravyakSetrakAlabhAvAtmakatvAditi vAcyam , sakaladravyakSetrakAlabhAvarUpaM vyApakaM svadravyaM vikaladravyAdika paradravyamityaGgIkArAdevamanyatrApi bhAvyaM // 25 .. 1. sattvAsattvayobhinnatvAditi bhAvaH / aikyApatteriti, tadabhinnAbhinnasya tadabhinnatvaniyamAditi // 2. svabhAvasya dharmatvena dharmadharmiNorekAntabhede dharmiNo nissvabhAvatvaM syAt tathA ca jJeyatvAdidharmAnanu vedhArmiNo'bhAvaprasaGgaH, tadabhAvAdeva ca dharmANAM nirAzrayatvAdAzrayaM vinA grahaNAsambhavAdabhAvaprasaGga ityatiprasaGgapadArthaH // 3. jJAnavadyA hi vastuvyavasthitiH nahi bhedAbhedAtmakatvaM saMvedyate, ubhayarUpasya saMvedanasyAbhAvAdityAzaMkAyAmAhAnubhavo hIti // 4. bhAva eva hi dravati droSyati aduvaditi dravyaM, kSIyante kSeSyanti Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 436 : tattvanyAyavibhAkare [ SaSTakiraNe atha svavRsyasAdhAraNadharma eva svarUpamityuktvA punaridAnImanye'pi ghaTasya svarUpAH pararUpAzca bhavantItyabhiprAyeNAha -- evaM tanniSThAH sthaulyAdidharmavarttamAnakAlInaparyAya pRthuvudhnodarAdyAkArarUpAdiguNaghaTanakriyAkartRtvAdayassvarUpA anye pararUpA bodhyAH // 5 evamiti / tanniSThA iti ghaTaniSThA ityarthaH / sthaulyAdidharmeti, sthaulyAdayo dharmAH, varttamAnakAlIna paryAyavizeSAH, pRthubudhnodarAdyAkArAH, rUpAdiguNAH, ghaTanakriyAkartRtvami - tyAdayasvarUpAstadbhinnAH pararUpA ityartha: / ghaTamAtrasya pUrvaM svapararUpamupadartha ghaTavizeSasya taddarzayituM vA prAhaivamiti / tanniSThA iti tattadghaTaniSThA ityarthaH, ayaM bhAvaH ghaTatvAtrAnte hi ghaTavizeSe yo'yaM sthaulyAdidharmassa tasya svarUpaM ghaTAntaraniSTho dharmavizeSaH pararUpam, 10 ghaTo'yaM sthaulyAdisvarUpeNAsti, anyaghaTaniSThadharmeNa nAsti, svarUpeNApyasattve ghaTo'yamasan syAt, pararUpeNAstitvopagame sarvaghaTAnAmaikyaprasaGgena sAmAnyAzrayavyavahAravilopaprasaGgaH / anekaghaTavRttisAmAnyAbhAvAt / pratikSaNaM ghaTAdau sajAtIyapariNAmotpattessiddhAntasiddhatayA RjusUtranayato varttamAnakSaNavRttighaTaparyAyo ghaTasya svarUpaM, atItAnAgatakSaNaniSThaghaTaparyAyAH pararUpaM, tathA ca varttamAnakAlInaparyAyeNa ghaTo'sti, kSaNAntaravRttiparyAyeNa ca nAsti, tena 15 rUpeNApi satve ghaTasyaikakSaNAvRttitvaM syAt svIyarUpeNApyasattve ghaTavyavahArasyaiva vilopA - pattiH, vinaSTAnutpannaghaTavyavahArAbhAva iva / athavA pUrvottarakumUlakapAlAdyavasthAkalApo madhyavarttaghaTasya pararUpaM madhyavarttighaTaparyAyaH svarUpaM tathA ca yadi tAdRzapararUpeNApi syAttadA kusUlAdyavasthAyAM tadupalabdhiprasaGgo ghaTaparyAyotpattivinAzArthaM prayatnavaiphalyaprasaGgazca syAt / yadi ca svarUpeNApi na syAttarhi tatkAryajalAharaNAdikamapi nopalabhyeta / kAlavizeSAva - 20 sthAyini kSaNamAtravarttini vA ghaTe varttamAno yaH pRthubudhnodarAdyAkArassa tasya svarUpaM, itarAkAraH pararUpam, svarUpeNa so'sti pararUpeNa ca nAsti, ubhayathApi sattve tadbhaTa itareSAM vyavahAraprasaGgaH, AkAravizeSa sattvAdhInatvAdvyavahArANAm / ubhayathApi nAstitve ghaTAsaMvaprasaGgaH / rUpaviziSTo ghaTacakSurmA iti vyavahAre rUpadvArA ghaTo gRhyata iti rUpaM ghaTas svarUpaM, na rasAdimukhena cakSugrAhya iti rasAdikaM pararUpaM, tathA ca sa svarUpeNAsti para25 peNa ca nAsti, ubhayathApi sattve rasasyApi cakSurjanyajJAnaviSayatvApattyA rasanAdIndriyakalpanA vyarthA syAt / ubhayathApi nAstitve ghaTasyAgrahaNaprasaGgaH rUpAdijJAnaniyatatvAdvaTAdi kSitAcAsmin padArthA iti kSetra, kalyante kalayiSyante kalitAzcAsmAditi kAlaH bhavati bhaviSyatyabhUditi bhAvaH paryAya iti sattaiva dravyakSetrakAlabhAvAtmanA vizeSyate tasyA eva tathA vyavahAraviSayatvaghaTanAditi // Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptabhaGgI ] nyAyaprakAzasamalaGkRte jJAnasya / samabhirUDhanayArpaNataH zabdabhede'pyarthabhedadhauvyeNa ghaTakuTAdizabdAnAmarthabhedo'sti tathA ca ghaTata iti vyutpattyA ghaTanakriyAkartRtvaM ghaTasya svarUpaM bhavati, itaraca pararUpaM bhavati, ghaTazca tena rUpeNAsti pararUpeNa ca nAsti, ubhayathApi sattve bhinnapravRttinimittAbhAvena zabdabhedo na syAt, ubhayathApyasattve ghaTAdizabdAnAM nirarthakatvApatteH / evaM sammatyAdyanusAreNa nAmasthApanAdravyabhAvabhinneSu vidhitsitAvidhi - 5 tsitaprakAreNa sattvAsattve tAbhyAzca yugapadavAcyatvaM bhAvyaM vyatireke ca pratiniyatavyavahArocchedo bAdhakaH / atrAyaM kramo'vaseyaH nAmasthApanAdravyabhAvabhinneSu ghaTAdiSu vidhitsitAvidhitsitaprakAreNa sattvAsattve, svIkRta pratiniyatAkAre nAmAdike ghaTAdau saMsthAnamAdAya, svIkRta pratiniyatasaMsthAnAdike madhyamAvasthArUpavarttamAnakAlIna paryAyamAdAya, tato madhyamAvasthArUpe tasmin varttamAnAvarttamAnakSaNaparyAyamAdAya, kSaNapariNatirUpe ca cakSurja - 10 nyajJAnaviSayatvAviSayatvAbhyAM locanapratipattiviSaye tatraiva ghaTataditarazabdavAcyatvAbhyAM ghaTazabdAbhidheye ca heyopAdeyAntaraGgabahiraGgopayogAnupayogarUpatayA, upayukta tvabhimatArthabodhakatvAnabhimatArthabodhakatvAbhyAM vijJeye iti // tadevaM svarUpapararUpAbhyAM sadasattvaM vyavasthApya dravyAvalambanena tadAha evaM zuddhaM mRddravyaM ghaTasya svarUpaM, tadbhinnaM svarNAdi paradravyam, tadrUpe- 15 NApi ghaTAdInAM sattve dravyasya pratiniyamo na syAt // : 437 : evamiti, pUrvopadarzitasvapararUpaprakAreNetyarthaH, zuddhaM mRdravyamiti mRsvena lokaprasiddhamityarthaH, tena mRttikAmAtrasya na grahaH suvarNAdInAmapi mRddravyatvena pararUpatvAsambhavAt evaJca pArthivatvenetyasyApi lAbhaH / svarNAdItyAdinA'bAdInAM grahaH / evaJca ghaTaH svadravyeNa mRdAtmanA pArthivatvena vA'sti paradravyeNa svarNAdinA'vAditvena vA nAstIti bhAvaH / 20 anyathetaretararUpApattyA'yaM mRdAtmako'yaM svarNAtmaka ityAdidravyapratiniyamo na syAdityAzayenAha tadrUpeNApIti, svarNAdirUpeNApItyarthaH, tathobhayathApyasattve ghaTAdivyavahAravilopa ityapi bodhyam / na cobhayathApi sattve na dravyapratiniyamavyAghAtaH tathAhi anekadravyaniSThasyApi saMyogavibhAgAderna dravyapratiniyamavyAghAto ghaTapaTasaMyogasya ghaTAtmanA paTAtmanApi 1 ghaTAdiSu vidhitsitarUpeNa sattvamavidhitsitarUpeNAsattvaM tAbhyAM yugapadavAcyaM vijJeyaM viparyaye pratiniyatavyavahArocchedo bAdhakaH, vidhitsite ghaTAdau svasaMsthAnApekSayA sattvaM parasaMsthAnApekSayA cAsattvaM tAbhyAM yugapadavAcyatvamityevaMrItyA bhaGgatrayaM pramANAtmakaM vijJeyamiti bhAvArtha: / saMsthAnamAdAyeti, tadvRttisthaulyAdidharmamAdAyetyarthaH / madhyamAvasthArUpeti, pUrvottarakusUlakapAlAdyantarAlavarttiparyAyetyarthaH spaSTamanyat // Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :438: tasvanyAyadhibhAkare [ SaSThakiraNe savAdatha ca tayoreva saMyoga iti niyamAJceti vAcyama , tasyAnekadravyaguNatvenAnekadravyasyaiva svadravyatvAt svAnadhikaraNadravyAntarasya ca paradravyatvAt tathA ca svadravyApekSayA'stitvAbhAve'yaM saMyogo'nayoreveti pratiniyamo. vyAhanyata eva / atrAyantu vizeSaH, avyAsajyavRttidharmANAmastitve svasamavAyidravyamAtrApekSA, vyAsajyavRttidharmANAntu svaparyAptima5 dravyApekSeti // kSetrAvalambanena te ghaTayati__ evaM ghaTasya nijaM kSetraM bhUtalAdi parakSetraM tadbhinnaM kuDayAdi svakSetra iva parakSetre'pi sattve kSetraniyamAnupapattiprasaGgaH // evamiti / kSetramiti, adhikaraNamityarthaH, ihatyatva ghaTasya kSetraM tena rUpeNAsti 10 tadbhinamiti bhUtalAdibhinnamityarthaH svAnadhikaraNadeza iti bhAvaH, svAnadhikaraNadezA'vacche. dena ca nAstIti tAtparyArthaH / ubhayathA sattve itaretararUpApattimAha-svakSetra iveti, kSetraniyamAnupapattiprasaGga iti, asminneva kSetre ghaTo'sti na tatkSetra iti niyamabhaGga ityarthaH, ubhayathApyasattve tu nirAzrayatvApattiriti bhAvaH // atha kAlamAzritya te nirUpayati15 evaM vartamAnakAla eva ghaTasya kAlaH, tadbhinnAtItAdiH parakAlaH sva. kAlavatparakAle'pi ghaTasya sattve pratikAlaniyamAnupapattiH prasajyeta / iti saptabhaGgInirUpaNam // ' evamiti / ghaTAdhikaraNIbhUtaH kAlo ghaTasya svakAlaH, tadanadhikaraNaH bhUtakAlo dhvaMsa. kAlo vA parakAlaH, ubhayathA ghaTasya sattve doSamAha svakAlavaditi, pratikAleti, asmi20 neva kAle ghaTo'sti nAtItAdikAla iti niyatakAlavyavahAro na bhavedeva iSTApattau tu nityatvApattiprasaGgaH, ubhayathA'sattve tasya sarvakAlAsambandhitvenAvastutvApattiH syAditi bhAvaH / nanu ghaTasya sattve yathA svarUpAdiravacchedakaH tathA svarUpAdau svarUpAdyantaramasti na vA ? yadi nAsti kathaM tarhi tasya sattvaM yadyasti tarhi kathaM nAnavasthA ? yadi sudUramapi gatvA gatyantarAbhAvena kasyacitsattve svarUpAdyanapekSayA'navasthA vAryate tarhi ghaTAdInAM 25 sattve'pi tathA bhavatu kimanayA svagRhaprakriyayeti maivam, vastuno hi yathaivAbAdhitA pratItistathaiva tadvyavasthA, pratItizca svarUpAdighaTitamUrtereva sattvAdeAhikA, anyathA nAnAniraMkuzavipratipattInAM vArayitumazakyatvAt / na ca tasyAM svarUpAdikamanyadeva pratIyate Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saptamI ] nyAyaprakAzasamalate yena svarUpAntarApekSA syAt / na ca jijJAsAdhInA hi svarUpAdyapekSA tathA ca tatrApi prakRta iva jijJAsA syAdeva tathA cAstyanavastheti vAcyam , yatraiva na sA tatraiva vizrAntyA tadabhAvAt kenacinnayena svarUpAdeH svarUpata evAvacchedakatvaM nirNIyaivAstitvAdipravRttaramavasthAyA abhAvAditi / etenaikasmin dharmiNi sattvAsattvarUpI vidhiniSedhAtmako dharmoM na sambhavato vidhimukhapratyayaviSayatvanajullikhitapratyayaviSayatvarUpatvena zItoSNayoriva 5 tayoH parasparaM virodhAt, yatrAstitvaM tatra nAstitvasya yatra ca nAstitvaM tatrAstitvasya virodhAt / tathA'stitvAdhikaraNasya nAstitvAdhikaraNasya ca bhinnatvenaikatra tayossattve vibhinnAdhikaraNavRttitvarUpavaiyadhikaraNyaM doSaH syAt , tathA yena rUpeNAstitvaM yena ca nAstitvaM tAdRzarUpayorastitvanAstitvaniyAmakasvapararUpAdyantarApekSAyAmanavasthAdausthyam , tathA yena rUpeNa sattvaM tenaivAsattvasya yenAsattvaM tenaiva sattvasya ca prasaGgena saGkaraH, yena 10 rUpeNa sattvaM tenAsattvameva syAnna tu sattvaM yena rUpeNa cAsattvaM tena sattvameva syAnna tvasatvamiti vyatikaro doSaH, tathA sattvAsattvasvarUpatva idamitthamiti nizcetumazaktesaMzayo doSaH, tatazcAnizcayarUpApratipattirdoSaH, tatazca sattvAsattvAtmano vastuno'bhAvo doSa ityaSTau doSAsambhavantIti pratyuktam , svapararUpAdyapekSayA vivakSitayossattvAsattvayoH pratIyamAnayorvastunyavirodhAt svarUpAdinA sattvasyeva pararUpAdinA'sattvasyApi pratItisiddhatvenAnupalambha- 15 prayuktasya virodhasyAbhAvAt / na ca virodhAdekatra tayoH pratItimithyeti vAcyam , parasparAzrayAt, virodhe sati tena bAdhyamAnatvAnmithyAtvasiddhiH, siddhe ca tasmin sattvAsattvayorvirodhasiddhiriti / na ca vadhyaghAtakabhAvarUpo'pyahinakulAdivadvirodhaH, tasyaikasmin kAle vartamAnayossambandhe satyeva bhAvAt , na hyasaMyuktamahiM nakulo nAzayati, tathA sati sarvatrAhe. rabhAvaprasaGgAt tathAprakRte sati sambandhe balIyasA'paro bAdhyata iti vAcyaM nahi tathA sada- 20 sattvayoH kSaNamAtramapi pareNa sattvamekatrAbhyupagamyate tathA ca kathaM vadhyaghAtakarUpo virodhaH, abhyupagame vA tulyabalatvena tayorna vadhyaghAtakabhAvaH / nApi sahAnavasthAnalakSaNo virodhaH, kAlabhedenaikatra vartamAnayoH zyAmatvapItatvayoreva tatsambhavAt , utpadyamAno hi pItaM zyAmo vinAzayati, nahi tathAstitvaM nAstitvava pUrvottaskAlabhAvi, astitvakAle nAstitvAbhAve sattAmAtraM sarva prApnuyAt , nAstitvakAle'stitvAbhAve tu sattvAzrayabandhamokSavyavahAro 25 viruddhayeta, sarvathA'sata AtmalAbhAsambhavAt sarvathA ca sato vinAzAsambhavAt / na cApi pratibadhyapratibandhakabhAvarUpo virodhaH, astitvakAle nAstitvasya pratibandhakAbhAvAt / svarUpeNAstitvakAle'pi pararUpAdinA nAstitvasya pratItisiddhatvAt / sattvAsatvayorekAdhikaraNavRttitvena pratItatvAcca na vaiyadhikaraNyaM doSaH, nApyanavasthAdoSaH, ananta Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :440 : tasvanyAyavibhAkare [ SaSThakiraNe dharmAtmakasya vastunaH pramANapratipannatvenApadArthaparamparAkalpanAviraheNa tasyA abhyupagamAt nApi saMkaravyatikarau pratItisiddhe'rthe kasyApi doSasyAbhAvAt , doSANAM pratItyasiddhapadArthaviSayakatvAt , parasparAnuviddhasattvAsattvayorjAtyantarAtmakatvenaikAntasattvAvalambidoSAsambha vAJca, navA saMzayo doSaH, sa hi sAmAnyapratyakSAdvizeSApratyakSAdvizeSasmRtezca jAyate 5 sthANutvapuruSatvocite hi deze nAtiprakAzAndhakArakaluSitAyAM velAyAmUrdhvatAmAtraM sAmAnya vilokayato vakrakoTarapakSinIDAdIna sthANugatAn puruSagatAMzca vastrasaMyamanaziraHkaNDUyanazikhAbandhAdIn vizeSAnanupalabhamAnasya teSAzca smarataH puruSasyAyaM sthANurvA puruSo veti saMzaya udeti, anekAntavAde ca vizeSopalabdhirapratihataiva, svarUpapararUpAdivizeSANAM pratyarthamupalambhAt tathA ca vizeSopalabdheH kathaM saMzayaH, avacchedakabhedenAya'mANayossattvA10 sattvayorekatra virodhAbhAvena saMzayalakSaNAnAkrAntatvAt, evaJca saMzayamUlakAvapratipatti vastvabhAvarUpau doSau durApAstAviti na ko'pi doSa iti / tadevaM svasamayasarvasvarUpA saptabhaGgI samAsato nirUpitetyAhetIti // itthamAgamaM nirUpya tadAbhAsamAha anAptapuruSapraNItavacanasambhUtamayathArthazAbdajJAnamAgamAbhAsaH, tadva15 canamapyAgamAbhAsaH / samAptamAgamanirUpaNam / / .. anApteti / ayathArthavaktRvacanena samudbhUtaM yadayathArthaM zAbdajJAnaM sa AgamAbhAsa ityarthaH / nijavinodAdyartha krIDAparavazo rAgAkrAntaH puruSaH kizcana vastvantaramalabhamAno bAlaissAkaM krIDAbhilASeNa somodbhavAyA rodhasi tAlahintAlayormUle sulabhAH piNDakharjUrA ssanti tvaritaM gacchata gacchata zAvakAH ? iti vAkyamuccArayati, tajjanyaM ca yacchAbdajJAnaM 20 tadvisaMvAditvAdAgamAbhAsarUpamiti bhAvaH / tAdRzajJAnajanakavAkyamapi kAraNe kAryopacArA dAgamAbhAsAtmakamevetyAha tadvacanamapIti / tadevaM parokSapramANasya paJcamabheda AgamassaMgraheNa nirUpita ityAzayena nigamayati samAptamiti // iti tapogacchanabhomaNizrImadvijayAnandasUrIzvarapaTTAlaGkArazrImadvijayakamalasUrIzvaracaraNanalinavinyastabhaktibhareNa tatpaTTadhareNa vijayalabdhisUriNA vinirmitasya tatvanyAyavibhAkarasya svopajJAyAM nyAya- prakAzavyAkhyAyAmAgamanirUpaNaM nAma SaSThaH kiraNaH // Roma Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAmANyAdisvarUpam ] nyAyaprakAza mala atha saptamaH kiraNaH / evaM pramANe nirUpite tasya prAmANye vAdinAM vipratipattestadvivecayitumAha jJAnasya prAmANyaM prameyAvyabhicAritvameva / svAtiriktagrAhyApekSayA prameyavyabhicAritvaM jJAnasyAprAmANyam, sarvantu svApekSayA pramANameva pekSA tu kizcitpramANaM kiJcicApramANam // : 441 : 56 5 jJAnasyeti / prameyeti, pramIyamANo yo'rthastadavyabhicaraNazIlatvaM jJAnaniSThaM prAmANyamityarthaH / aprAmANyapadArthamAha svAtirikteti, sarva saMvittessvasaMvedanasya kathaJcitpramANatvopapatterbahiH padArthApekSayaitra kiJcijjJAnaM pramANaM kizcicca pramANAbhAsamityabhiprAyeNAha sarvantviti, na caitraM virodhaH prasajyata iti vAcyam, jIvasyaikasyAvaraNavigamavizeSAtsatye 1 tarasaMvedanapariNAmasiddheH zvetaghaTe pItaghaTajJAnavat / tathA ca sarvatra jJAne svarUpe prAmANya- 10 manAvRtameva, bahirarthe tvaniyatastatkSayopazama iti svabhAvakalpanAnna virodha iti bhAvaH / etena jJAnamAtraM svApekSayA pratyakSapramANam, na caivamanumititvAdinA pratyakSatvasya sAGkaryamiti vAcyam, kacitsaMkIrNajAterapyaduSTatvo pagamAt evaJca jJAnasyArthonmukhatayeva svonmukhatayApi pratibhAsanaM bhavatIti sUcitam / na ca yasyAnubhAvyatvaM tasyAnanubhUtitvaM dRSTaM yathA ghaTAdiH, jJAnasyAnubhAvyatve'nanubhUtitvaprasaGga iti vAcyamanubhUtitvenaiva jJAnasyAnubhavAt na 15 punaranubhAvyatvena, jJAturjJAtRtvenAnubhavavat nApi jJAnasyAnubhAvyatvaM doSa: padArthApekSayA' nubhUtitvAt, svApekSayA tvanubhAvyatvAt / na ca virodhaH, apekSAbhedAt, ekasya pitRtvaputra - tvavat / na ca svAtmani kriyAvirodhaH, anubhavasiddhe'rthe virodhAsiddheH / kiJca kA nAma kriyAsstmani viruddhA, na tAvatparispandasvarUpA, tasyA dravyavRttitvenAdravye jJAne'sambhavAt / na dhAtvarthAtmikA, sApi na tAvadakarmikA, vRkSastiSThatItyAdau tasyA vRkSAdirUpe svAtmanyeva 20 pratItyA'pyavirodhavat jJAnaM prakAzata ityAdAvapi akarmaka kriyAyA jJAnasvarUpatve'virodhAt, pratIterubhayatrApi tulyatvAt / atha jJAnamAtmAnaM jAnAtIti sakarmikA kriyA svAtmani viruddhA svarUpAdaparatraiva karmatvapratIterityucyate tadapi na cAru, AtmA''tmAnaM hanti pradIparasvAtmAnaM prakAzayatItyAdikAyAH kriyAyA api virodhApatteH / na ca nAtra pAramArthikaM karmatvaM kintvAtmAdau karttaryupacaritameveti vAcyam, karttari jJAne'pi svarUpasyaiva jJAnakriyAnirUpitakarmatvenopacArAt, na ca jJAne karmatvaM tAttvikaM prameyatvAditi vAcyam, sarvathA karmatvasya kartturjJAnAdabhinnatve syAdvirodhaH yadi karttR kathaM karma yadi karma kathaM kartriti, atha sarvathA Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :442: tasvanyAyavibhAkare [ saptamakiraNe bhinnaM karmatvaM, tahiM kathaM tatra jJAnasya jAnAtIti kriyA svAtmani syAdyena virudhyeta, tathAtve kathaM ghaTaM karotIti kriyA'pi kaTakArasya svAtmani na syAdyadi na virudhyate / kartuH karmatvaM kathaJcidbhinnamityetasmistu darzane jJAnasyAtmano vA sarvathA svAtmani kriyA dUrotsAritaiveti na viruddhatAmadhivasatIti / na ca jJAnakriyAyAH kartRsamavAyinyAH karmatayA 5 svAtmani virodhastato'nyatraiva karmatvadarzanAditi vAcyam ; tarhi karaNatvamapi tatra na syAt dRzyate hi jJAnenArthamahaM jAnAmIti karaNatvam , na ca jJAnenetyanena vizeSaNajJAnaM karaNatvena vivakSitamathaM jAnAmItyanena vizeSyajJAnaM karmatvena vivakSitaM tasmAtkaraNamanyat karmAnyaditi vAcyam , kasyApi vizeSaNajJAnena vizeSyaM jAnAmIti pratIteranudayAt / kintu vize paNajJAnena vizeSaNaM vizeSyajJAnena ca vizeSyaM jAnAmItyanubhavAt / na cAdau daNDAgrahe 10 daNDinamahaM vedmIti kathaM na daNDaviziSTapuruSabuddhirenyathA daNDarahite'pi puruSa tathA pratya yaprasaGgAditi vAcyam , daNDaviziSTe puruSe pravarttamAnayA buddhyA sakRdeva daNDaviziSTapuruSagrahaNAt daNDarahite ca tadvaiziSTyAbhAvAdeva tathA pratItyanudayAt / tato vizeSyajJAnaM sakRdeva vizeSaNavizeSyobhayAlambanameva na tu vizeSaNajJAnena janyatvAtkevalaM vizeSya viSayam / vizeSaNajJAnasya karaNatve vizeSyajJAnasya ca jJAnakAryatve vizeSaNa15 jJAnaM pratyapi karaNAntarApattizca syAt tatrApi daNDatvAdijAtijJAnasya karaNatvAbhyupagame tatrApyanyasya vaktavyatvApatteH, tasmAdvizeSaNavizeSyajJAnayona karaNatvakriyAtve api tu te ekajJAnasvarUpe ata eva ca tayoryathA na virodhastathA karmatvenApi, tasmAt pramAturAtmano vastuparicchittau sAdhakatamatvena vyApRtaM rUpaM karaNaM nirvyApAraM tu kriyA svAtaMtryeNa punarvyApriya mANaH karttA Atmeti jJAnAtmaka evAtmA jJAnAtmanAtha jAnAtIti kartakaraNa20 kriyAvikalpena pratItisiddhaH, evaM karmavyavahAro'pi jJAnAtmA''tmanA''tmAnaM jAnAtIti 1. jJAnakriyAyAH karaNajJAnasya ca bhinnatvAnnAsti virodha iti ceTiMka karaNajJAnaM kA vA jJAnakriyetyatrAha na ceti // 2. daNDAgrahe'pi daNDaviziSTapuruSabuddhayabhyupagama ityarthaH // 3. tulyadezAvasthAyini tulyendriyagrAhye'rthe ghaTapaTAdau ekasyApi jJAnasya vyApAre'virodhaH, na ca tatrApi viSayabhedena jJAnabhedo bhAvyaH, jJAnAnAM yugapadbhAvAnabhyupagamAt nApi krameNa, tathA'pratIteH, yugapadbhAve ca kAryakAraNabhAvo'pi na syAdeva savyetaragoviSANavat tasmAdvizeSyajJAnaM vizeSaNavizeSyobhayAvalambanamevetyAzayenAha tato vizeSyajJAnamiti // 4. nanu cakSurAdikaM hi karaNaM jJAnakriya to bhinnameva, na ca jJAnenArtha jAnAmIti pratItyA jJAnasyApi karaNatvamiti vAcyam tatra jJAyate'neneti vyutpattyA jJAnapadasya cakSuSo bodhakatvAditi cenna tasya sAdhakatamatvAsambhavAt vyavadhAnAt jJAnasyaiva sAdhakatamatvAt na ca yadeva jJAnaM padArthasya jJAnakriyAyAM karaNaM tadeva jJAnakriyeti kathaM tatra kriyAkaraNavyavahAraH prAtItikaH syAdvirodhAditi vAcyam kathaJcidbhedAdityAzaye. nAha tasmAtpramAturiti / Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ utpattau paratvam ] myAyaprakAzasamalaGkRte :443: ghaTate sarvathA kartRkaraNakarmakriyANAmabhedAnabhyupagamAt tAsAM kartRtvAdizaktinimittatvAtkathazcidbhedasiddheH / tatazca jJAnaM svaprakAzameveti saMkSepaH // nanu tatprAmANyanizcayassvato vA parato vA syAt na svataH, svasaMviditatve'pi jJAnatvenaiva jJAnasya grahaNAt na tu tanniSThaprAmANyena, jJAnatvasya tvAbhAsasAdhAraNatvAt prAmANyasyApi grahe sarveSAM vipratipattyabhAvaprasaGgAcca svasvajJAnasya hi prAmANyagrahe sarve pravAdA- 5 ssatyAH syuH / jJAnena svataH prAmANyagrahe prAmANyanizcayAtsaMzayocchedaprasaGgazca yadi hi jJAnaM na gRhItaM tadA dharmijJAnAbhAvAdeva na tatsaMzayaH, samAnadharmavattayA dharmijJAnasya saMzayahetutvAt gRhIte ca jJAne tatprAmANyamapi gRhItameveti tadApi saMzayo na syAditi / nApi parataH, paro hi jJAnAntaraM vA arthakriyAni so vA, tadgocaranAntarIyakArthadarzanaM vA tacca sarva svato'gRhItaprAmANyamavyavasthitaM kathaM pUrvapravartakajJAnaM vyavasthApayet svato 10 vA'sya prAmANye pravartakajJAnamapi tathaiva syAt parasyApyanyataH prAmANye tvanavasthA prasajyetetyAzaGkAyAmAha- prAmANyAprAmANye ca svakAraNavRttiguNadoSApekSayotpattau parata eva / / prAmANyAprAmANye ceti / svakAraNeti, svasya jJAnasya yatkAraNaM cakSurAdikAraNakalApaH taniSThau yau guNadoSau tAvapekSya prAmANyAprAmANye bhavata iti paramapekSyotpadyamAna- 15 tvAdutpattiviSaye te parata eva bhavata iti bhAvaH, tenArthatathAbhAvaprakAzakatvarUpasya prAmANyasya svajJAnakAraNAtiriktaguNAnapekSatvAtsvata evotpattiH, tathAhi kAraNagatA na te guNA upalabhyante cakSurAdInAM jJAnakaraNAnAmatIndriyatvena tadguNAnAM pratyakSataH pratipattyasambhavAt nApyanumAnena, indriyaniSThaguNaissAkaM kasyApi liGgasya pratyakSataH pratibandhAgraheNa pratyakSato gRhItavyAptikaliGgAbhAvAt / anavasthAprasareNAnumAnato gRhItavyAptikalinAbhAvAcca, 20 liGganiSThavyAptigrAhakAnumAnasyApyanumAnAntarato gRhItavyAptikatvAt anumAnAntarasyApi tathAtvAditi / kizcArthatathAtvaparicchedakazaktirUpaM hi prAmANya, zaktayazca sarvArasvata eva bhavanti, notpAdakakAraNakalApAdhInAH, yathAhi mRtpiNDe vartamAnA rUpAdayo mRtpiNDAdupajAyamAne ghaTe'pi kArye tata evotpadyante, na tu kAraNeSvavidyamAnAH kAryadharmAH kAraNebhyaH kArye - udayamAsAdayanti kintu svata eva, ghaTasyaivodakAharaNazaktivat , tathA 25 jJAne'pyarthatathAtvaparicchedazaktizcakSurAdiSvavidyamAnA na tasmAdupajAyate kintu svata eveti matamapAstam , arthatathAbhAvaprakAzakatvarUpaprAmANyasya svata evotpattau nirhetukatvena dezakAlasvabhAvapratiniyamAnupapatteH guNavaJcakSurAdisattve yathAvasthitArthapratipattestadabhAve ca Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare [ saptama kiraNe : 444 : tadabhAvasya dRSTatvena taddhetukatvavyavasthApanAt, kAryakAraNabhAvasyAnvayavyatirekanibandhanatvAt, anyathA doSavaccakSurAdyanvayavyatirekasattve'pyapramANatvasyApi svata evotpattiH prasajyeta, na ceSTApattirapasiddhAntatAprasaGgAt / pratyakSAdito'nupalabhyamAnAnAmapi svakAraNacakSurAdigatadoSANAmaprAmANyotpattau kAraNatvamiva guNAnAmapi cakSurAdiniSThAnAM 5 prAmANyotpattikAraNatve bAdhakAbhAvAcca, zaktirUpaprAmANyamapi na svata utpattumarhati, tathA satyaprAmANyasyApi ayathArtha paricchedakazaktirUpasya kenacitkartumazaktestatsvata eva syAt tatkAraNeSu timirAdidoSavatsu cakSurAdiSu tasyA avidyamAnatvAt / indriyAdInAM sveSvavidyamAnAyA api jJAnarUpatAyA iva tAdRzazakterapyAvirbhAvakatve bAdhakAbhAvAt jJAnavizeSANAM svato'nutpattyA tanniSThazaktInAM svata evotpattyasambhavAzca, na ca 10 zaktayo jJAnavyatiriktAH, svAdhArAbhimatabhAva kAraNebhyo bhAvasyotpattAvapi svAzrayaistato'bhavantInAM sambandhAsambhavAt / bhinnAnAM kAryakAraNabhAvAtiriktasambandhAsambhavAt AzrayAzrayibhAvasyApi janyajanakabhAvaniyatatvAt nApi dharmadharmibhAvassambandhaH zakterapAratantrye dharmatvAsambhavAt na cArthatathAbhAvaprakAzanarUpaprAmANyasya svasAmagrIto jJAnotpattAvapyanabhyupagame tadvijJAnasya kiM svarUpaM ? nahi tadvyatirekeNa vijJAnasvarUpaM bhavanmate 15 sambhavati, kiJca tadutpattAvapi tannotpadyate pazcAcca tadryatiriktasAmagrIta utpadyata ityabhyu - pagame viruddhadharmAdhyAsAtkAraNabhedAcca bhedaH syAt, tayoreva bhedahetutvenAbhyupagamAditi vAcyam, vijJAnasya cakSurAdisAmagrIjanyatve'pi nairmalyAdisAmathryantarAtprAmANyasya pazcAdutpatteranabhyupagamAt, kintu guNavaccakSurAdisAmagrIta AgRhItaprAmANyasvarUpasyaiva vijJAnasyotpattyabhyupagamAt, tasmAdeva ca jJAnamiva tadavyatiriktasvabhAvaM prAmANyamapi parata ucyate, 20 tathA ca prAmANyaM svotpattau jJAnotpAdaka kAraNavyatiriktakAraNAntarApekSaM tadanvayavyatirekAnuvidhAyitvAt yaccakSurAdivyatiriktasyAnvayavyatirekAnuvidhAyi tattatsApekSam, yathAprAmANyamiti prayogeNotpattau tasya parApekSatvaM siddham / nanu bhavatu prAmANyamutpattau parataH parazca doSAbhAva eva syAnna guNaH, doSasattve prAmANyAnudayena tadudaye tadabhAvasyaiva hetutvaucityAt, tathA ca jJAnahetvatiriktabhAvAnapekSatvenotpattau tatsvata ityucyata ityAzaMkAyAmuktaM 25 svakAraNavRtti guNadoSeti, jJAnakAraNAtiriktaguNadoSApekSayeti tadarthaH, tathA prAmANye guNos prAmANye doSo hetuH, na tu prAmANye doSAbhAvo'nyathA guNasattve'prAmANyAnudayena tadudaye guNAbhAvasyaiva hetutvaucityAttasyaiva svatastvApattiH syAt, na cAprAmANyaM prati doSANAmanvayavyatirekau sta iti vAcyam, guNAnAmapyanvayavyatirekasambhavAt / na ca prAmANye guNA doSotsAraNamAtraprayuktasannidhikA na tu prAmANye nimittA iti vAcyam, doSA guNotsAra - Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJaptau svataH ] nyAyaprakAra :445: NamAtraprayuktasannidhikA natvaprAmANye nimittA ityapi tulyatvAt doSAbhAvasya tucchasya guNaniSpAdyatvAsambhavAcca, sasvabhAvatve vA vyatiriktatve kArakavyApArasyAsambhavaH syAdapasiddhAntazca prasajyeta, tathA ca paryudAsavRttyA guNAtmaka eva doSAbhAvo'bhyupagantavyaH tathA guNAbhAvo'pi doSAtmakaH, iti yuktaM guNadoSAbhyAM prAmANyAprAmANye iti bhAvaH / / ___ nanu pramANaM prAmANyanizcaye nAnyApekSaM yadi hyapekSeta tattadA kiM guNAn saMvAda 5 vA'pekSeta, nAdyaH, svakAraNaguNAnAM pratyakSAdipramANAgrAhyatvAt yadi yo yaH kAryavizeSaH sa guNavatkAraNapUrvako yathA prAsAdAdivizeSaH, . kAryavizeSazca yathAvasthitapariccheda iti svabhAvahetunA guNavatkAraNapUrvakatvaM siddhyatItyucyate tadapi na yuktam , paricchede yathAvasthitArthaparicchedatvAsiddheH, tathA hi zuddhakArakajanyatvena saMvAditvena bAdhArahitatvenArthatathAtvena vA tatsiddhirvAcyA, tacca na sambhavati, paricchedasya yathAvasthitArthaparicchedatve guNavatkAraNa- 10 janyatvasya guNavatkAraNajanyatve ca yathAvasthitArthaparicchedatvasyApekSitatvena prathame'nyo'nyAzrayAt saMvAdArthinAM vijJAne yathAvasthitArthaparicchedatvasiddhimantareNa tatpUrvakapravRttaH pravRttimantarA''rthakriyAsaMvAdasya taM vinA yathAvasthitArthaparicchedatvasiddhezcAsambhavena dvitIye cakrakApatteH, na tRtIyaH, tucchasvabhAvasya bAdhAvirahasya sattvena jJApakatvena vA'naGgIkArAt paryudAsavRttyA tadanyajJAnalakSaNasya vijJAnaparicchedavizeSAviSayatvena tadvyavasthApakatvAnupa. 15 pattezca / nApi caturthaH, anyonyAzrayAt , arthatathAbhAve siddhe tadvijJAnasyArthatathAbhAvaparicchedatvasiddhiH, tatsiddhezvArthatathAbhAvasiddhiriti / nApi saMvAdApekSayA tajjJaptisiddhiH, saMvAdaka samAnajAtIyaM bhinnajAtIyaM vA, yadi samAnajAtIyaM tarhi ekasantAnaprabhavaM bhinnasantAnaprabhavaM vA, tatra bhinnasantAnaprabhavasya samAnajAtIyasya saMvAdakatve devadattaghaTavijJAnaM prati yajJadattaghaTAntaravijJAnasyApi saMvAdakatvaM syAt , samAnasantAnaprabhavasamAnajAtIyajJAnAntarasya 20 saMvAdakatve ca tasyaikArthaviSayakatve saMvAdyasaMvAdakayoravizeSaH, ekaviSayatve'pi yathA prAktanaM vijJAnaM svasamAnajAtIyasyaikasantAnaprabhavasyottarakAlabhAvino vijJAnasya na saMvAdakaM tathottaramapi pUrvasyeti, kiJcottarajJAnaM pramANamiti kutassiddhaM yena prathamasya prAmANyanizcA 1. nanu nairmalyAdayo guNAH prAmANye'nupayoginaH kintu tebhyo doSANAmabhAvaH samunmiSatItyatrAha doSAbhAvasyeti, tasya tucchasvabhAvatayA kAryatvadharmAdhAratvaM na bhavediti bhAvaH, avazyamanubhUyate doSAbhAvasya kAryasvAdhAratvam , aJjanAdezcakSurAdau kriyamANasya pratIteH, tathA ca doSAbhAvasya doSapratiyogiguNasvarUpatvaM vAcyaM, vyatiriktatve'nubhavabAdhApatteH, anubhUyate ca purA cakSuSI sadoSe samabhUtAmadhunA labdhisampanne iti / yadi doSAbhAvo niHsvabhAvaH syAttarhi bhAvAntaravinimuktasya bhAvasyaivAbhAvatvapratipAdakatvatsiddhAntavirodha ityAzayenAha sasvabhAvatve veti // Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 446 : tattvanyAyavibhAkare [ saptama kiraNe yakaM bhavet, na cAnyasmAttathAvidhAt, anavasthApatteH / na cottarajJAnasya kAraNazuddhiparijJAnAnantarabhAvitvena vizeSAtsambhavati saMvAdakatvamiti vAcyam, kAraNazuddhiparijJAnasyArtha - kriyAparijJAnaM vinA'sambhavena tatra cakrakadoSasya durvAratvAt sambhave vA tasyaiva - nizcAyakatvenottarakAlabhAvinaH kAraNazuddhijJAnasamanvitasya prAmANyahetutvavarNanaM vyarthaM syAt / 5 atha bhinnajAtIyajJAnAntarasya saMvAdakatve ghaTajJAnasyApi paTajJAnaprAmANyanizcAyakatvApattiH syAt, svasmiMzca prAmANyanizcayAbhAve pravRttyabhAvena tannizcayasyAvazyakatve cakrakaprasaGgenArthakriyAkArirUpaM bhinnajAtIyamapi na tannizcAyakam na ca prAmANyasaMzayAdapi pravRttisambhavenArthakriyAjJAnasambhava iti vAcyam, prAmANyanizcayasya niSphalatvApattestadantareNaiva pravRtteH / prAmANyanizcayamantareNa pravRtto visaMvAdabhAD mA bhUvamiti hyarthakriyArthI 10 prAmANyanizcayAya kurute pravRtti sA ca tadantareNApi saMjAteti, arthakriyAjJAne ca prAmANyAyAnyasyApekSAyAmanavasthA bhavedityAzaMkAyAmAha - jJaptau tvanabhyAsadazApanne parato'bhyAsadazA panne ca svata eveti // jJaptAviti / tuzabdaH pUrvasmAdvailakSaNyaprakAzakaH, tadevAhAnabhyAseti jJaptAviti viSayasaptamI, jJaptiviSaye tAvadabhyAsadazApanne svamapekSya, anabhyAsadazA panne ca jJAne parama15 pekSya prAmANyAprAmANye bhavata ityarthaH evazabdenobhayasyApekSAvizeSeNa svApekSatvaM parApekSatvaca vyAvarttitam / tathA ca prAmANyAprAmANye abhyAsadazApanna jJAne svAzrayagrAhye, anabhyAsadazApatre tu parato grAhye, abhyAsAnabhyAsauM jJAnAvaraNakSayopazama vizeSaprayojyau jAti - vizeSAveva jJAnagatau, viSayagatatvantu tayorupacArAt, AtmanaH pariNAmitvenobhayasvabhAvAt, sarvathA kSaNikasya nityasya vA''tmano'bhyAsAnabhyAsa svabhAvatvaM kathamiti zaGkA parAstA / 20 dravyatvasya pariNAmitvavyApyatvAt / prAmANyagrAhakaca paraM svAzrayAtiriktaM saMvAdajJAnameva, kAraNaguNabAdhakajJAnayorapyetanmukhApekSitvAt / kAraNaguNAnAM saMvAdapratyayamantareNa jJAtumazakyatvAt saMvAdapratyayataH kAraNaguNaparijJAnAbhyupagame ca tata eva pramANyanizcayasyApi 1. anabhyAsadazAyAmapi svagataM prAmANyaM yadi svayameva jJAyeta yathArthaparicchadakamahamasmIti tadedaM jJAnaM pramANaM naveti prAmANyasaMzayo na syAdeva jJAnatve saMzayAbhAvavat na ca nizvite'pi prAmANye pramANApramANasAdhAraNa jJAnatvadharmadarzanena vizeSAdarzanena ca saMzayo bhavatIti vAcyam, sAdhakabAdhakapramANatiraskAreNa sAdhAraNadharmadarzanasya saMzayaM pratyakAraNatvAdanyathA saMzayAnucchedaprasaGgaH syAt prakRte ca svataH prAmANyajJapti - rUpasya prAmANyasAdhakasyAprAmANyabAdhakasya sattvAt tasmAtsaMzayAnurodhena tatra na svato grAhyaM prAmANyamiti bhAvaH / 2. saMvAdakajJAnaJca yAdRzo'rthaH pUrvasmin vijJAne'vagatassa tAdRza eveti yena vijJAnena vyavasthApyate tat atra pakSe kAraNaguNajJAnasya bAdhakAbhAvajJAnasya ca saMvAdakajJAnatvena prAmANyanizcAyakatve na kSatiH // Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zaptau svataH ] yA prakAzasamalaGkR : 447 : siddhatvena kAraNaguNaparikalpanAnarthakyAt / na caikadA saMvAdapratyayena nizcitya kAraNaguNAnanyadA tannizcayAdeva tajjanyajJAnasya nizcayo na tatra punassaMvAdApekSeti vAcyam, atIndriyeSu cakSurAdiSu kAlAntare'pi saMvAdakajJAnamantarA guNAnuvRtternizcetumazakyatvAt na ca saMvAdapratyayAtprAmANyAbhyupagame saMvAdapratyayasyApyaparasaMvAdapratyayAtprAmANyAvagamenAnavastheti vAcyam, saMvAdapratyayasya saMvAdarUpatvenA parasaMvAdApekSA bhAvAdanavasthAnavatArAt / na ca prathamasyApi 5 saMvAdApekSA mA bhUditi vAcyam, saMvAdajanakatvasyaiva prAmANyatvena tadabhAve prAmANyAsambhavAt arthakriyAjJAnarUpaM saMvAdajJAnantu sAkSAdavisaMvAdi, arthakriyAlambanatvAt, tasya svaviSayasaMvedanameva prAmANyaM, tacca svatassiddhamiti nAnyApekSA / na cArthakriyAjJAnasyApya vastuvRttizaGkAyAmanyapramANApekSayA'navasthA syAditi vAcyam, arthakriyAjJAnasyArtha kriyAnubhava svabhAvatvenAkriyAmAtrArthinAM bhinnArthakriyAta etajjJAnamutpannaM kiM vA tadvyatirekeNetyevaMbhUtAyAzcintAyA 10 niSprayojanatvAt niSpannatvAdvAJchitaphalasya / evaJca saMvAdakajJAnasya paratve samAnajAtIyabhinnajAtIyaikasantAnabhinnasantAna vikalpakRta doSANAM nopanipAtaH, ubhayasvIkArAt, devadattagha jJAne samAnajAtIyayajJadattaghaTajJAnasya, prathamapravRttajalajJAne bhinnajAtIyasyottarakAlabhAvisnAnapAnAvagAhanAdyarthakriyAjJAnasya, eka santAnagate'ndhakAra kaluSitA lokaprabhavakumbhajJAne nistimirAlokaprabhavakumbhajJAnasya, bhinnasantAne ca samAnajAtIyakumbhajJAnasyoktasya saMvAdakatvasvI - 15 kArAt ekasantAne'bhinnaviSaye saMvAdyasaMvAdakabhAvAvizeSasya mandaprabala sAmagrI samutpAdyatayaiva nirAsAt / tathA na saMvAdakajJAnAtprAmANyanizcaye cakrako doSaH, saMvAdajJAnena prathamaM prAmANyaM nizcityaiva pravarttata ityanabhyupagamAt vahnisvarUpadarzane'satyekadA zItapIDito'nyakAryArthaM vaMhnimaddezamupasarpastatsparzamanubhavati, kRpAlunA vA kenacittadezaM vahnerAnayane tatsparza manubhavati, tadA'sau vahnisvarUpadarzanasparzanajJAnayossaMbandhamavagacchati 'evambhUto bhAva evambhUtaprayoja - 20 nivarttaka ' iti evamavagatasambandho'nyadA'nabhyAsadazAyAmanumAnAt ' mamA'yaM svarUpapratibhAso'bhimatArthakriyAsAdhanaH evaMrUpapratibhAsatvAtpUrvotpannaivaM rUpapratibhAsavadi ' tyevaMrUpAtpUrvadarzanasya prAmANyaM nizcitya pravarttata iti cakrakAbhAvAt / na ca saMzayAtpravRttau tatrArtha - kriyAjJAnAtprAmANyanizcayo viphala iti vAcyam, tatrArthakriyAjJAnajanyaprAmANyanizcayasya saMzayApanayanaphalatvAt / saMzayApagamasya tvabhyAsaH prayojanam / ekadA'rthakriyAjJAnAt prAmA 25 nizcaye'nyadA pratipattRRNAM sukhenaivAbhyAsAt svataH prAmANyanizcayapUrvaka pravRttisambhavAt / na ca saMzayAtpravarttamAnasya kathaM prekSAvattvamiti vAcyam, aprekSAvattvasyaiveSTatvAt nahi kazcijAtyA prekSAvAn tadanyo vA, prekSAvaraNakSayopazamavizeSasya sarvatra sarvadA sarveSAmasambhavAt, prakSINAze pAvaraNAdazeSavedino'nyatra kvacitkadAcitkasyacideva prekSAvattvAdityalaM pallavitena // Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 448 : nyAyavibhAkare [ saptamakiraNe tadevaM matyAdipaJcavidhaM pratyakSa parokSarUpaM salakSaNaM sabhedazca saMkSepata AkhyAya pramANaviSayaphalapramAtRrUpeSu caturvidheSu tatsvasya parisamAptestadviSayamabhidhAtukAma Aha paricchedyamasya pramANasya sAmAnyavizeSAdyanekAntAtmakaM vastu // paricchedyamiti / paricchettuM yogyo viSaya ityarthaH, paricchedyamasyAne kAntAtmakaM 5 vastviti yojanA, anekAntaH kIdRza ityatrAha sAmAnyavizeSAdIti, sAmAnyaJca vizeSazca sAmAnyavizeSau vakSyamANasvarUpau tAvAdiryasya saH, sacAsAvanekAntazca sa evAtmA svarUpaM yasya taditi vigrahaH, vastupadena bAhyo'bhyantarazca bhAvarAziryAhyaH nityAnityabhedAbhedAbhilApyAnabhilApyAdInAmAdinA grahaNam / nanu sattvAsattvAdyanekAntAtmakamiti kuto noktamitareSAM tadadhInatvAditi cenna, sattvAsazvAtmakatvasya saptabhaGgInirUpaNenAvagataprAyatvAt, 10 sAmAnyazabdena dravyabodhakena nityatvasya paryAyavAcivizeSazabdenotpAdavyayayozca lAbhenotpAdavyayadhrauvyAtmakatvasyApi vastuni lAbhAcca tathopanyAsaH / nanu kathaM sAmAnyavizeSAtmakatvaM vastunassambhavati, sAmAnyaM hyekaM, aneke vizeSAH, nityaM sAmAnyaM, anityA vizeSAH, niravayavaM sAmAnyaM, sAvayavA vizeSAH, akriyaM sAmAnyaM, sakriyA vizeSAH, sarvagataM sAmAnyaM, asarvagatA vizeSAH, tathA ca vastu yadi sAmAnyarUpaM kathaM, vizeSarUpam, atha vizeSarUpaM 15 kathaM sAmAnyarUpam, tadubhayarUpatve ca vastunassakalalokaprasiddhavyavahAraniyamocchedaprasaGgaH, tathAhi viSamodakakSIrAdivyaktyabhinnamekaM sAmAnyaM yadi varttate tarhi viSaM viSameva, modako modaka eveti na syAt, modakAbhinnasAmAnyAbhinnatvAt viSasya, viSAbhinasAmAnyAbhedAt modakasya, api tUbhayamubhayarUpaM syAt tatazca viSe modake ca viSArthI pravarteta, modake viSe ca modakArthI, loke ca viSArthI viSa eva pravarttate, modakArthI 20 modaka evetyasya niyamasyocchedaH, tathA viSe bhakSite modako'pi bhakSitassyAt modake bhakSite viSamapi, tathA ca sati pratItivirodha iti cenmaivam, sAmAnyavizeSAtmaka vastuno' nubhavasiddhatvAt, ghaTeSu ghaTo ghaTa ityanuvRttapratyayasya tAmro mArttikassauvarNaityevaM vyAvR 1. tathA ca prayogo jIvAdidharmI anantadharmAtmakaH prameyatvAnyathAnupapatteriti na ca dharme vyabhicAraH, tasyApyanantadharmAtmakatve dharmitvaprasakteH iSTApattau na dharmoM syAtko'pi dharmAbhAvAditi vAcyam, sarvathA dharmasyaiva kasyacidasambhavAt vivakSitadharmyapekSayA hi sattvAdidharmaH, sa svadharmAntarApekSayA dharmyapi, na cAnavasthA, anAdyanantatvAddharmadharmisvabhAvabhedavyavahArasya / na ca sAdhanasya prameyatvasyAnantadharmazUnyatve tenaivAnekAntaH, tasyAnantadharmAtmakatve dharmitvena pakSAntargatatvAnna hetutvamiti vAcyam, dharmiNo jIvAderapodviyamANasya prameyatvAderdharmasya nayaviSayasya nayatvenAprameyatvAdvayabhicArAbhAvAt vyabhicAralakSaNe sAdhyAbhAvatadvadvRttitvayorekAvacchedena pravezAditi bodhyam / / Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAbhyavizeSAtmakam ] nyAyaprakAzasamalate ttapratyayasyAbAdhyamAnasya pratiprANi pratItatvAt na cAyaM bhrAntaH pratyayaH, arthasAmarthyajanyasvAt , arthavijJAnasadbhAvAddhi tannizcayo nArthasadbhAvamAtrAt sarvArthAnAmapi sadbhAvasyAvizegheNa sarveSAM sarvajJatvaprasaGgAt , upajAyate ca jJAnaM sAmAnyavizeSAkArameva, ekAdisvabhAvaM sAmAnyamanekAdisvarUpo vizeSa iti tu yuktivirahAnAbhyupagamyate, ekAdisvabhAvaM hi sAmAnyaM kimanekeSu vizeSeSu sarvAtmanA dezena vA varteta, na tAvatsarvAtmanA, Anantyaprasa- 5 GgAt vizeSANAmanantatvAt ekatraiva sarvAtmanA vRttau tadbhinnavizeSANAM sAmAnyazUnyatvApatteH, anantatve caikatvavirodhAt nApi dezena, sadezatvaprasaGgAt , nApi gaganavavyApitvAdvarttata iti sAmprataM kAyaMdezavyatirekeNa vRttyadarzanAt nabhasassapradezatvena na tadvRttirubhayavyatiriktA, anekatra vRtteranekatvaM vyApakaM tadviruddhaM sarvathaikyaM sAmAnye tvayAbhyupagamyate tato nAnekavRtti syAt virodhyekatvasadbhAve tu vyApakasyAnekatvasya nivRttyA vyApyasyAneka- 10 vRttitvasyAvazyaM nivRttiH syAt na ca yadi nityaM vyApyekaM niravayavaM sAmAnyavastu na syAnna tadA dezakAlasvabhAvabhedabhinneSu ghaTazarAvAdiSu vizeSeSu sarvatra mRnmRdityabhinnau buddhizabdau syAtAm , na hyatyantabhinneSu jalAdiSu mRnmRdityekAkArA buddhirbhavati nApyekA. kAraH zabdaH pravarttate, tato'bhinnabuddhizabdapravRttinimittasya sAmAnyasya tAdRzasya satvamavazyamAzrayitavyamiti vAcyam , tannibandhanasyAsmAbhiraniSedhAt kintvekatvAdidharmayukta. 15 paraparikalpitasAmAnyasyaiva niSedhAt / anekAntadharmAtmakavastunassamAnapariNAmasyaiva tAhazabuddhizabdanibandhanatvAt tulyajJAnaparicchedyavasturUpasya samAnapariNAmasya vilakSaNatvena .. na vRttivikalpaprayuktadoSasambhavaH, asyaiva samAnabhAvatvopapatteH, samAnAnAM bhAvassAmAnyamiti, samAnaistathA bhavanamityanvarthayogAt, arthAntarabhUtabhAvasya tadvyatirekeNApi tatsamAnatve'nupayogAt, anyathA samAnAnAmityabhidhAnAbhAvAdayukkaiva ttklpnaa| samAnatvaJca 20 bhedAvinAbhAvyeva tadabhAve ca sarvathaikatvatassamAnatvAnupapattiriti samAnapariNAma eva samAnabuddhizabdadvayapravRttinimittam , ata eva ya evAsAvekasmin vizeSe sa eva vizeSA 1. anubhavasiddhatvameva vizadayati arthavijJAnasadbhAvAddhIti // 2. nArthasadbhAvo'rthasadbhAvAdeva kAraNAnizcIyata iti bhAvaH // 3, AkAzasya niSpradezatve'yaM doSaH tathAhi yena dezena tadvindhyena saMyuktaM tenaiva dezena himavadAdibhissaMyoge vindhya himavadAdInAmekatraivAvasthAnaM syAt anyathA niSpradezakAkAzasaMyoga eva na syAt / anyena dezena - saMyoge tu sapradezatvameva / kiJca yatra vindhyasya sattvaM yatra vA tasyAbhAvassayorAkAzabhAgayossarvathA'nanyatve yatra vindhyasya bhAvastatrApyabhAvaH syAt vindhyavanabhobhAgasya vindhyAbhAvavanabhobhAgAnatiriktatvAt kathaJcidabhede'nekAntavAdapravezaH sarvathA bhede'nytrsyaanbhobhaagsvprsnggH| atha kathaJcittarhi svadarzanaparityAgo doSa iti / Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvanyAyavibhAkare [ saptamakiraNe ntara iti na, kintu samAna iti, na caivaM sati vizeSANAM parasparavilakSaNatvAnna syAtsamAnabuddhizabdadvayapravRttiriti vAcyam , vailakSaNye satyapi samAnapariNAmasAmarthyAtpravRtteH / asamAnapariNAmanibandhanA ceha vizeSabuddhiH / samAnapariNAmasyAsamAnapariNAmAvinAbhUtatvena yata eva vastu sAmAnyarUpaM tata eva vizeSarUpam / yata eva ca vizeSarUpamata eva ca sAmA5 nyarUpam , na cAnayorvirodhaH, samAnAsamAnapariNAmayorubhayorapi saMvedanasyobhayarUpatvAt so'yaM samAnapariNAmo na vizeSAdarthAntaraM sarvathaikasvabhAvaM vA, yena sakalalokaprasiddhasaMvyavahAraniyamocchedaprasaGgarasyAt / kintu bhedAvinAbhUtatvAdya eva viSAdabhinno na sa eva modakAdibhyo'pi, sarvathA tadekatve samAnatvAyogAt / na ca samAnapariNAmasyApi prativi zeSamanyatve'samAnapariNAmavattadbhAvAnupapattiriti vAcyam , pariNAmasyAnyatve satyapi samA10 nAsamAnapariNAmayobhinnasvabhAvatvAt samAnabuddhizabdapravRttinimittasvabhAvo hi samAnapariNAmaH, viziSTabuddhizabdajananasvabhAvo vizeSa iti / tasmAdvastu sAmAnyavizeSobhayAtmakameveti siddham / evaM nityAnityAtmakatvamapyadhyakSeNAvagamyate, anyathA vastvavagamAbhAvaH prasajyeta, tathAhi-apracyutAnutpannasthiraikasvabhAvaM sarvathA nityamabhyupagamyate yadi tarhi tadvastu vijJAnajananasvabhAvaM vA syAdajananasvabhAvaM vA, yadi prathamaH, tadA sarvatra sarvadA 15 sarveSAM tadvijJAnaprasaGgaH, tasyaikasvabhAvatvAt , na hyevaM dRzyate, kvacitkadAcitkasyaci deva tadvijJAnasyodayAt / na ca tasya sarvathaikasvabhAvatve'pi dezAdikRtavizeSAttatheti vAcyam , prAksvabhAvavinivRtti vinA vizeSAsambhavena tadbhAve'nityatvaprasaGgAt / nApi sahakAriNamapekSya tajjanayatIti vAcyama , ekAntanityasyApekSA'yogAt / sahakAriNA kriya. mANasya vizeSasya tato'rthAntaratve nityasya vastunastena prayojanAbhAvAt vastunastadava20 sthatvAt , vastuni tasya kizcitkAritvAbhAvAt kizcitkAritve ca tadidaM bhinnamabhinnaM vetyA vRttyAnavasthApAtAt / vizeSasyAnarthAntarabhUtatve sa vizeSo vidyamAnaH kriyamANo bhavatyavidyamAno vA, nAdyo vidyamAnaH kathaM kriyate, karaNe vA bhUyo bhUyaH karaNaM syAt vidyamAnatvAvizeSAt , nApyavidyamAnaH kriyate vyAhatatvAta , sa tasmAdabhinno'vidyamAnazceti, karaNe vA'nityatvApattiH kriyamANe ca tasmin padArthasyaiva kriyamANatvAt tasya tadabhinnatvAt / 25 vizeSasyAkaraNe ca sa na tatsahakArI syAt akiJcitkaratvAt / akizcitkarasyApi saha. kAritve sarvabhAvAnAmeva tatsahakAritvaprasaGgaH syAt , na ca vastuna eva tathAsvabhAvo yadvizeSamakurvANameva pratiniyataM sahakAriNamapekSya kAryakaraNamiti na kazcidoSa iti 1. evaJca viSArthI viSa eva pravartate, tadvizeSapariNAmasyaiva tatsamAnapariNAmAvinAbhUtatvAt , na tu modake tadvizeSapariNAmasya, tatsamAnapariNAmAvinAbhAvAbhAvAditi bodhyam // Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhedAbhedAtmakam ] nyAyaprakAzasamalaGkRte vAcyam , kAryakaraNAvasthAyAM tasya sahakAryapekSAlakSaNasvabhAvavyAvRttAvanityatvaprasaGgAt svabhAvavyAvRttau tadabhinnasvabhAvavato'pi vyAvRttatAyA AvazyakatvAt / avyAvRttau ca pUrva ivedAnImapi kAryAkAritvaprasaGgAt svabhAvAparAvRtteH, sarvadA vA jananaprasaGgasyAditi naikAntanityapakSe vijJAnAdikAryAjananena tadavagamasambhavaH / atha svabhAvAdekakSaNasthitidharmakamekAntAnityaM vastvityabhyupagamyate tadApi vijJAnAdikAryAyogAnna tadavagamasambhavaH, 5 na ca sarvathA ekakSaNasthitidharmiNo vijJAnAdijanakatvamupapadyate, tasyaivAyogAt / tathAhi kSaNasthitidharmakaM nAma kSaNasthitisvabhAvaM tathA cAsya dvitIyAdikSaNeSvasthitiH syAt tatra tayoH sthityasthityoH parasparamanyatvamananyatvaM vA, yadyanyatvaM sarvathA tadA dvitIyAdikSaNeSvapi sthitiprasaGgaH, anyathA dvitIyAdikSaNAsthityA prathamasthiterekAntabhedo na bhavet , anantarAkrAntavigrahANAM bhAvAnAmasthityakAntabhinnayA vartamAnasamayabhAvibhAvAnAM 10 sthiteravirodhAt / kathaJcidanyatve cAnekAntavAdApatteH / yadi tayossarvathA'nanyatvaM tadA prathamakSaNasthitereva dvitIyAdikSaNAsthitirUpatayA tasyAzca bhAvAtmakatvena dvitIyAdikSaNedhvapi sthiterApatteH / dvitIyAdikSaNAsthiternirupAkhyatvena tadrUpatvAtprathamakSaNasthiteH prathama kSaNe'pyabhAvaprasaGgAcca / kathacidabhede cAnekAntavAdApatteH / na ca sthityasthityorbhedAbhedakalpanA'yuktA, asthiterabhAvarUpatvAditi vAcyam , bhedAbhedayorabhAvaparihAreNAvRtteH / 15 na ca taduttarakAlabhAvipadArthAntarasthitireva vivakSitasya dvitIyAdikSaNAsthiti nyA kAcanAsthitiryena bhedAbhedakalpanA syAditi vAcyam , tathA sati sutarAmanyatvAnanyatvakalpanAprasareNa pUrvoditadoSasyAnivAryatvAt / na ca parikalpitA dvitIyAdikSaNAsthiti to bhedAbhedakalpaneti vAcyam , tathAtve ca dvitIyAdikSaNeSvapi sthityaaptteH| na ca dvitIyAdikSaNAsthitau satyAM prathamakSaNasthiterasambhavAt sambhave vA tadanupapatteH pratiyogyabhAvena bhedAbheda- 20 kalpanA'sambhavAnnoktadoSaprasaGga iti vAcyam , asthitestaddharmatvaprasaGgasya durvAratvAt , sthita 1. kAryAjananakAle ya eva svabhAvassa evedAnImiti kathaM janayati kathaM vA pUrvamapi na janayati / sahakAriNA saha jananasvabhAvatvamatastatsadbhAve janayatyanyathA neti cetso'yamapi svabhAvo yadi nityastadA sadA jananaprasaGgaH ajanayatazca kathaM sadA. tatsvabhAvatvaM, tasmAdyadA yadbhavati tadA tena saha tajananasvabhAvaM na tu sadetyaGgIkartavyamevaJca svabhAvabhedai kathamekAntanityateti bhAvaH // 2. yathA prathamakSaNavartighaTapaTAdInAM yAH sthitayastA anyatvAnna parasparaM viruddhAstathA'nyatvAvizeSAdasthitikAle'pi tasya sthitiH syAditi bhAvaH // 3. sthityasthitI parasparaM bhinne bhavato'bhinne veti zaGkA na saMbhavati asthiterabhAvarUpatvAditi zaGkAzayaH samAdhAnAzayastu bhedAbhedaprakArau abhAvAdanyatraiva bhavata iti yadi niyamaH syAttadaivaM bhavet na tvevamastIti // 4. prathamakSaNAduttarakAlabhAvItyarthaH // 5. anyatve uttarakAlInapadArthAntarasthitikSaNe'pi prathamakAlabhAvipadArthakSaNasthitiprasaGgaH, ananyatve tu tayoranyatarasyAH sattvaprasaGga iti // 6. dvitIyAdikSaNasthiteH parikalpitatvenAsattvAditi bhAvaH // Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :452 : tasvanyAyavibhAkare [ saptamakiraNe eva hyasthito bhavati tathA ca yathA sthitatvaM taddharmastathA'sthitatvamapIti, ataddharmatve vA sthityApatteH / tatazca svahetubhya eva sthityasthitidharmakaM samutpadyata iti pratipattavyam , na cAkramavataH kAraNAtkramavaddharmAdhyAsitakAryotpattiyujyate tathA ca yadaiva sthitistadevAsthitiH syAt kutaH kSaNasthitidharmakatvamato na vijJAnAdikAryayogaH, nityAnityaM punaH kathazcidavasthitatvAdaneka5 svabhAvatvAjanayati vijJAnAdikamato'vagamyate, nityAnityatvaJca vastuno dravyaparyAyobhaya. rUpatvAdanuvRttavyAvRttAkArasaMvedanaprAhyatvAtpratyakSasiddhameva / na cAsya svasaMvedyasyApi saMvedanasyApahnavaH kattuM yujyate pratItivirodhAt, na cedaM bhrAntam , dezAntare kAlAntare narAntare'vasthAntare ca mRtpiNDAdiSu tAdRzasaMvedanasya pravRtteriti / evaM bhedAbhedAtmakamapi vastu pratyakSeNAvagamyate, tathAhi mRnmRdityanugatAkArapratyayavedyaM vastuno rUpamabhedaH, tasya 10 yacchivakasthAsakaghaTakapAlAdinA bhedena bhavanaM sa bhedaH, abhedasyaiva ca bhedarUpeNa bhavanAdavirodhena tadubhayasvarUpatvaM vastunaH / nanvabhedasya bhedena bhavanamasaGgatam , ekasvabhAvatvaM hyabhedo nAnArUpatvazca bhedastayostu parasparaM virodhAnnaikatra tau sambhavataH, tato yadyayamabhedastadA na kadAcidbhedo bhavet bhAvAnAM svabhAvAnyathAtvAbhAvAt , na ca bhAvassvasvabhAvAparihAreNaiva bhedarUpatAmAsAdayatIti vAcyam , bhedAbhedayoH parasparaviruddhayorekasvabhAvatvAyogAt bhedo15 palambhasyAbhedapratiSedhA''vedakatvAt / anyathA etatsakalastambhebhakumbhAmbhojabhAskarAdi kamekasyaiva brahmaNo rUpamityapi syAt / tasmAnAbhedo bhedamAsAdayati, tanna yuktam , sarvathA bhedAbhedayorhi syAdvirodho'yantu bhedo'bhedazca vilakSaNaH, syAdabhedasya syAdbhede ko virodhaH ? yata eva hyayaM bhedo bhavatyata eva syAdabhedaH, na ca bheda eva kuto neti vAcyam sarvathA nAnAtvAbhAvAt , pramANAdhInA hi prameyavyavasthA, tatastatra yassarvathaikarUpataH prakAzate'sA20 vabhedo bhavati, sarvathA nAnArUpatayA tu pratibhAsamAno bhedaH, yastu na sarvathaikarUpaH prakAzate na ca sarvathaiva nAnAsvabhAvaH sa nAbheda eva na ca bheda eva apitu bhedAbhedAkhyaM jAtyantaramevedam , dRzyate hi dravyaparyAyayorasaMkhyAsaMjJAlakSaNakAryabhedAr3hedo dezakAlasvabhAvAbhedAccAbhedaH, eko hi ghaTo rUpAdayo bahava iti saMkhyAbhedaH ghaTo rUpAdaya iti saMjJAbhedaH, anuvRttilakSaNaM dravyaM nityaJca, vyAvRttilakSaNAH paryAyAH kSaNikAzceti 1. abhyantarIkRtaparyAyatvAd dravyAtmanA nityaM, abhyantarIkRtadravyatvAtparyAyAtmanA'nityamityarthaH, nanu paryAyanivRttau dravyanivRttirbhavati na vA, Aye nivRttimattvAttadanityameva, paryAyasvAtmavat , antye ca paryAyanivRttAvapi tasyAnivRttyA tebhyo'nyadeva dravyaM syAt kramelakAdiva karkaH, maivam kathaJcinnivRttibhAvAt itaretaravinimuktasyobhayasyAgrahaNAddhi dravyaparyAyobhayarUpaM vastu UrdhvAdyAkArarahitasya ca mRdravyasyAsambhavAt kapAlakAle'pi ghaTaparyAyabuddhayA mRdanubhUyate mRnnivRttau tUrkhAdiparyAyavanAnubhUyeta evamUrkhAdyAkArasyApi mRdravyarahitasyAsambhavaH, na hyadravyA ghaTAdiparyAyAssanti / / Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ utsAdAdyAtmakam ] nyAyaprakAzasamalate lakSaNabhedaH, ghaTenodakAharaNaM kriyate, rUpAdibhistu vasturAga iti kAryabhedaH, dezAdibhistvabhedaH, na ca svabhAvato bhedAbhAve dharmadharmiNossaMkhyAdito'pi kathaM bhedassyAditi vAcyam , dravyaparyAyayohi svabhAvabhede pratiSiddhe satyabhedaH sAdhyaH, sa ca sambandhaH / sambandhazcaikasyaivAtmano na sambhavati dvayaniSThatvAdasya, nahi ghaTo ghaTAdabhinna iti kadAcidapi vyavahAraH pravarttamAnassamupalabhyate, na caikatrApi dRSTa eva vyavahAro yathA ghaTasya tatsvarUpasya cAbheda 5 itIti vAcyam , tatrApi kathaJcidbhedAzrayaNAt ghaTa iti dharmivacanazabdaH, svarUpantu svaM rUpaM svarUpamiti tasyaiva bhAvasyAnityatvAdirUpaM dharmamAha, tasmAdravyaparyAyayorayameva svabhAvavizeSo yannetarAnanuviddhamekasyApi kizcidAtmIyaM rUpam , ata eva na tadvyamityeva vyapadizyate nApi paryAyA ityeva, kintu saptabhaGgayA prAGgirUpitayA, itthameva vastusvarUpatopapatteH / na ca saMkhyAdayaH pararUpA bhidyamAnA api kathamAtmabhUtamabhedaM na bAdhituM samarthA iti vAcyam, 10 yato nAsmAkaM naiyAyikAdInAmivaikAntena bhAvavyatirekiNaH kecitsaMkhyAdayo'pi, kintu sa eva bhAvo bhedAbhedatayA vyavasthitaH kadAcidanekatvaprAdhAnyena vivakSyate kadAcidekatvaprAdhAnyena, tato yadA'nekatvaprAdhAnyena vivakSitastadA sa eva rUpAdiparyAyAtmako bhavati, ekatvaprAdhAnyena vivakSitastu sa eva dravyamiti, tadevaM pramANapratipannatvena bhedAbhedAtmakaM vastviti // evamutpAdavyayadhrauvyayuktatvaM vastunaH, na cotpAdavyayayodhauvyeNa virodha iti 15 vAcyam , kathaJcidutpAdavyayayoH kathaJcid dhrauvyasya ca svIkArAt na ca yathotpAdavyayau na tathA dhrauvyaM yathA dhrauvyaM tathA notpAdavyayAviti naikaM vastu yathoktalakSaNaM syAt , yaddhi yatprakAravyavacchedena vyavasthApyate na tatra tatprakArasambhavaH yathA nIlaprakAravyavacchedenAnIlaprakAravyavasthAyAM pIte / asti cotpAdavyayavyavacchedena dhrauvyavyavasthApanaM dhrauvyavyavacchedena cotpAdavyayavyavasthApanam , utpAdasya vastubhAvatvAt vinAzasya vyayatvAt , anvitarUpasya 20 dhrauvyatvAditi bhinnaprakAratvaM teSAmiti vAcyam , ekAntotpAdavyayadhrauvyANAmanabhyupagamAt 1. atra sthityAdInAM hi vastuno yadyabhedastadA sthitirevotpattivinAzau, vinAza eva sthityutpattI, utpattireva ca vinAzAvasthAne iti prAptam , ekasmAdabhinnAnAM sthityAdInAM bhedavirodhAt tathA ca kathaM trilakSaNatvaM syAt, atha bhedastahi pratyekaM sthityAdInAM trilakSaNatvaprasaGgaH, sattvAt , anyathA sthityAdInAmasattvApatteH, tathA cAnavasthA syAditi pUrvapakSaH, pakSadvayamapi kathaJcidiSTamasmAkam , tatra sthityAdimatassakAzAtkathaJcida bhedopagame sthityAdInAM sthitirevotpadyate, utpadyamAnadravyAbhedasAmarthyAcca vinazyati, vinAza eva tiSThati, sAmAdutpadyate ca utpattireva nazyati sAmarthyAttiSThatIti ca jJAyate, iti trilakSaNajovAdipadArthAbhinnAnAM sthityAdInAmapi trilakSaNatvasiddhaH, etenaiva ca tatasteSAM bhedopagame'pi pratyeka vilakSaNatvasiddhiH, na cAnavasthA, sarvathA bhedapakSe tatprasakteH, na syAdvAdapakSe, yena hi svabhAvena trilakSaNAttatvAdabhinnAH sthityAdayastena pratyekaM trilakSaNAH, paryAyArpaNAtparasparaM tadvatazca bhinnA apISyante, tathA prtiiterbaadhkaasmbhvaadityuttrpkssH|| Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare [ saptamakiraNe kintu syAdvAdaM niSkalaGkitamatisamutprekSitamAzritya kathaJcideva tadvyavasthApanAGgIkArAt / ekAntAbhyupagame hyutpAdavyayadhrauvyANAM yathokto vyavacchedassambhavatyanyathA virodhAyogAt / syAdvAdAzrayaNAttu nAnyavyavacchedenAnyavyavasthApanaM kintu yata eva tad dhrauvyamutpAdavyayAnuviddhamata eva tatkathaJcid dhrauvyamutpAdavyayAvapi, yata eva dhrauvyAnuviddhAvata eva tau 5 kathaJcidutpAdavyayAviti / nanu ko'yamanuvedho nAma, kimabhedo bhedo bhedAbhedo vA, nAdyaH ekarUpatApatteH, anyathA tadayogAt , bhede tu bhinnameva rUpadvayaM syAt , bhedAbhedapakSastu virodhavyAhata iti tanna, abhiprAyAparijJAnAt , yato yadetad dhrauvyamapracyutAnutpannasthiraikarUpaM na bhavati, api tu pariNAmAtmakaM tadutpAdavyayAvapyucyate, na punastAvito vyatiriktAveva kauci dapi staH, ata evotpAdavyayAvapi yau tau nAtyantikabhinnau, kintu vastuna eva pariNAmA10 tmakau tau dhrauvyamapyucyete, na punastadapi kiJcidetadvyatiriktamastIti, tadevaM yA yathoktarUpatA vastunasso'yamanuvedhaH na punaratra bhinnasya kasyacidabhedApAdanamatyantabhedo vA, tasmAdutpAdavyayadhrauvyAtmakameva vastu iti, itarathA vastveva tanna syAditi // evamabhilApyAnabhilApyAtmakaM vastu, asyaiva pramANasiddhatvAt tathAvyavahAropapattezcAnyathA vyavahArocchedaprasaGgAt tathAhi vastu yadekAntenAnabhilApyameva tadA tathAvidhazabdAttathAvidhArthapratItyanudayaprasaGgaH 15 syAt , dRzyate cAnalAdyAnayetyukte tatpratItistatpUrvikA vahnayAdau pravRttistatsamAsAdanaM samA sAdite ca tathA nivedanamiti kathaJcidabhilApyatvasiddhiH, api cAnabhilApyataikAnte svavacanavirodhApattiranabhilApyataikAntazabdenAnabhilApyataikAntasyAbhidhAnAt / anabhilApyataikAntasyApyanabhilApyatve kutaH parasya pratipAdanaM syAt , paramArthato na kazcidvacanAtpratipAdyate cetsvayaM kathamavAcyatApratipattiH, vastuni vAcyatAnupalabdheriti cetsA yadi dRzyAnupa. 20 labdhistadA siddhA kvacidvAcyatA, kvacitsiddhasattAkasyaiva kumbhAdeIzyAnupalabdhivazAdabhAvapratIteH / athAdRzyAnupalabdhiH na tarhi vastuni vAcyatvAbhAvanizcayaH, syAdvAdAzrayaNe tu na kazciddoSaH kathaJcidvAcyatvAvAcyatvayorvastuni pratIteH, na khalvekAntenAbhilApyasvabhAvaM vastu bhavatyupalambhabhAjanam , abhilApyayogyaparyAyaireva sthUlaiH kAlAntarasthAyibhirvyaJjanaparyAyAparAbhidhAnazcetanAcetanasya sakalavastuno'bhilApyatvapratIteH, na punaranabhilApayogyaparyAyai2 rapi / nApyekAntenAnabhilApyasvarUpamupalabdhibhAjanamanabhilApayogyaparyAyaireva sUkSmaiH prati kSaNabhAvibhirarthaparyAyAparanAmadheyaissarvasyAnamilApyatvapratItena tvabhilApayogyaparyAyairapi / nanu yadi vastvabhilApyAnabhilApyadharmakaM tarhi abhilApyAnAM zabdenAbhidhIyamAnatvAtkimityakRtasaMketasya puro'vasthite'pi vAcye zabdAna sampratyayapravRttI bhavataH, maivam tajjJAnAvaraNakarmakSayopazamAbhAvAt , tasya saGketAbhivyaGgayatvAt , jJasvabhAvasyAtmano hi mithyAtvA Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnyam ] nyAyaprakAzasamalaGkRte dijanitajJAnAvaraNAdikarmamalapaTalAcchAditasvarUpasya saMketatapazcaraNadAnapratipakSabhAvanAdibhistadAvaraNakarmakSayopazamakSayAvApadyate, tato vivakSitArthAkArasaMvedanaM pravartata iti, anyathA tatpravRttyabhAvAt , na cAtra virodhabAdhA, bhinnanimittatvAt , yayobhinnanimittatvaM na tayorekatra vastuni virodho yathA hrasvatvadIrghatvayoH, bhinnanimittatvaJcAnayorabhilApyadharmakalApanimittApekSayA tasyAbhilApyatvAt anabhilApyadharmakalApanimittApekSayA cAnabhilApyatvAt / 5 dharmadharmiNozca kathaJcidbhedAt / tatazca tadyata evAnabhilApyamata evAbhilApyam , abhilApyadharmakalApanimittApekSayaivAbhilApyatvAt abhilApyadharmANAzcAnabhilApyadharmAvinAbhUtatvAt yata eva cAbhilApyamata eva cAnabhilApyam , anabhilApyadharmakalApanimittApekSayaivAnabhilApyatvAt , anabhilApyadharmANAJcAbhilApyadharmAvinAbhUtatvAditi / tatassiddhamabhilApyAnabhilApyasvabhAvaM vastvityadhikamanyagranthebhyo'vaseyam // . 10 samprati sAmAnyavizeSAdyAtmakatvaM vastuno'bhidhAtuM prathamaM sAmAnyasvarUpaM nidarzayati tatra sAmAnyaM dvividhaM tiryaksAmAnyamUrdhvatAsAmAnyazceti / vyaktiSu sadRzI pariNatistiryaksAmAnyaM, yathA zuklakRSNAdigovyaktiSu gauauriti pratItisAkSiko gotvAdidharmaH / pramANazcAtra gauauriti pratyayo viziSTanimittanibandhano viziSTabuddhitvAditi // 15 tatreti / sAmAnyavizeSAdyanekAntAtmakamityatretyarthaH / prakArabhedaM darzayati-tiryagiti / tiryagullekhinA'nuvRttAkArapratyayena gRhyamANaM tiryaksAmAnyamityarthaH / Urdhvateti, Urdhvamullekhi. nA'nugatAkArapratyayena paricchidyamAnamUrkhatAsAmAnyamityarthaH / tatra prathamabhedaM lakSayati vyaktiSviti, pratyekaM vyaktiSvityarthaH, dRSTAntamAha yatheti / nanu zuklakRSNAdigobhinnasyAparasya tiryaksAmAnyasya gotvAdyAtmakasyApratItitastallakSaNapraNayanamasamIcInaM vijAtIyavyA- 20 vRtterevAnugatAkArapratIterbhAvAdityatrAha pramANazcAtreti, atra tiryaksAmAnya ityarthaH / gaureMriti pratyayo'tra dharmI, viziSTanimittanibandhanatvaM sAdhyadharmaH viziSTabuddhitvaM hetu; / tathA ca tAdRzaM viziSTaM nimittamitarAsambhavAtsadRzapariNAma eveti tiryaksAmAnyasiddhiH / evaJcAbAdhitapratyayaviSayatvena sAmAnyasiddhiH, tathAvidhasyApyasyAsattve vizeSasyApyasattvaprasaGgaH, abAdhitapratyayatvavyatirekeNa pramANAntarasya tadvyavasthApakasyAbhAvAt abAdhitapratyayasya 25 viSayamantareNApi sadbhAvAbhyupagame tato na kasyApi vyavasthA syAt , na cAnugatAkAratvaM buddhe- . rbAdhitaM, sarvatra dezakAlAdAvanugatapratibhAsasyAskhaladrUpasya tathAbhUtavyavahArahetorupalambhAt / ato vyAvRttAkArAnubhavenAnadhigatamanuvRttAkAramavabhAsayantI buddhiriyamabAdhitarUpAnubhUya Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvanyAyavibhAkare [ saptamAkaraNa mAnAnugatAkAraM bastubhUtaM sAmAnya vyavasthApayati / na ca vijAtIyavyAvRttyAlambanatvamasyAH, vidhiprAdhAnyena pravRttyanupapatteH, sakalavyaktidhvekavyAvRttestucchAyA asambhavAt , dharmirUpatve ca na sato bhinnA kAcidvyAvRttiriti kathamanugatA dhIrasyAt sAmAnyamantareNaivAnugata pratyayotpattau vyAvRttapratyayasyApi vizeSamantareNotpattiprasaGgAt / / 5 kiM punarUlatAsAmAnyamityatrAha- -- pUrvottarapariNAmAnugAmi dravyamUrdhvatAsAmAnyam, yathA kaTakakaGkaNAdipariNAmeSu kAzcanamiti pratItisAkSikaM kAzcanadravyam // pUrvottareti / pUrvottarayoH kaTakakaGkaNAdipariNAmayoranugAmisAdhAraNamekaM dravyaM kAlatra. yAnuyAyI yo vastvaMzastadUrdhvatAsAmAnyamityarthaH / dRSTAntamAha yatheti, tatra pramANa darzayituM 10 pratItisAkSikamityuktama , tathA ca yathA gauaurityanuvRttapratyayena samAnakAlInAsvapi vya ktiSu tiryaksAmAnya gotvAkhyaM siddhyati tathaiva pUrvottaraparyAyeSvapi kAJcanamidaM kAJcanamidamityAdipratItyA tAdRzaparyAyAsAdhAraNaM dravyarUpamUrdhvatAsAmAnyaM kathaJcidabhinnaM siddhayatyeveti bhAvaH / nanu pUrvottarapariNAmasAdhAraNasya tadvyatiriktasya dravyasyApratItelakSaNamidamasaGgatamiti cenna, arthAnAmanvayarUpasya pratyakSAdeva pratIteH, yathaiva ca pUrvottaraparyAyayoAvRttapratyayAda15 nyo'nyabhedaH pratItastathA'nuvRttapratyayAtsthitirapi pratIyata eva, anuvRttyavinAbhAvitvAdvathA vRtteH, ata eva na ghaTAdInAM bheda evAvabhAsate nAbheda ityabhidhAtuM zakyam , abhedaviyuktasya bhedasya svapne'pyasaMvedanAt / na ca dravyagrahaNe tadabhinnatvAdatItAdyavasthAnAmadhyavasAyApattiriti vAcyam , abhinnatvasya grahaNaM pratyanaGgatvAt / yatraivAtmano'jJAnaparyAyapratibandhakApA yastatraivAdhyavasAyakatvaniyamAt / AtmA hi pratyakSasahAyo'nantarAtItAnAgataparyAyayorekatvaM 20 smaraNapratyabhijJAnasahAyazca vyavahitaparyAyayorekatvaJcAvabudhyata iti na kApyanupapattiriti // adhunA vizeSa vibhajate vizeSo'pi dvividho guNaH paryAyazceti / sahabhAvI guNaH, yathA''tmana - upayogAdayaH, pudgalasya grahaNaguNaH,dharmAstikAyAdInAJca gtihetutvaadyH|| . vizeSa iti / yathA sAmAnyaM dvividhaM tathA vizeSo'pItyarthaH kathaM dvaividhyamityatrAha 25 guNa iti, yadyapi paryAyazabdo vizeSamAtravAcakastathApi sahavartivizeSavAciguNazabdasa nidhAnena kramavartivizeSavAcaka eveti bodhyam / tatra guNaM lakSayati saheti, abhinnakA Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryAyAH ] nyAyaprakAza lavarttivizeSo guNa iti bhAvaH, dRSTAntamAha yatheti upayujyate vastuparicchedaM prati vyApAryate jIvo'nenetyupayogaH, sacetane'cetane vA vastuni jIvo yadopayuJjAnassaparyAyaM sAmAnyatayA vA vastu paricchinatti tadA tAdRzapariNAma upayoga ucyate, sa ca parasparasavyapekSasAmAnyavizeSagrahaNapravRttadarzanajJAnasvarUpadvayAtmako yadA tadA pramANamanyathA'pramANaM nirapekSanirastetarAkAratvAt / sarvajIvavartitvAdasya sahabhAvitvena guNatvaM bodhyam / 5 AdinA sukhaparispandayauvanAdayazca gRhyante, ajIvasya tAnvaktumAha pudgalasyeti, grahaNaguNa iti, grahaNarUpo guNaH, audArikazarIrAditayA grahaNarUpo varNAditvAbAhyatArUpaH parasparasambandharUpo vA dharmaH grahaNaguNa ucyate / gatihetutvAdaya iti, jIvapudgalayordezAntaragatipariNatayorupakArakatvaM dharmAstikAyasya guNa ityarthaH, AdinA sthitihetutvAvakAzadAtRtvAdayo'dharmAkAzAdInAM guNA grAhyAH / ete hi yadaiva dravyamutpadyate tadaiva samavetAstena dravyeNa 10 guNA utpadyante paurvAparyabhAva eva nAsti, guNaguNinoH samAnasAmagrIkatvAt savyetaraviSANavat , anAdinidhanAnAM dravyaguNAnAmutpattidarzana vyavahArataH kRSNAdighaTavat / atredaM bodhyaM jIvasyAstitvavastutvadravyatvaprameyatvAgurulaghutvasvAzrayakSetrAvadhitvacetanatvAmUrttatvAni aSTau guNAH, ajIve cetanatyAsUtatvahInA acetanatvamUrttatvayutAH pudgalasyASTI, itareSAM mUrttatvahInA amUrttatvayutAsta evASTau guNAH, jJAnadarzanasukhavIryANi jIvasya, sparzagandharasa- 15 varNAH pudgalasya, gatisthityavagAhanAvartanAhetutvAni dharmAdInAM krameNa vizeSaguNAH, avikRtadravye'viziSTatayA sthitatvAt vikRtasvarUpAstu paryAye gacchanti / cetanatvAcetanatvamUrtatvAmUrttatvAni catvAri sAmAnyaguNA vizeSaguNAzca, svajAtyapekSayA'nugatavyavahArakAritvAt , parajAtyapekSayA cetanatvAdInAM svAzrayavyAvRttikaratvAt / ata evaite parAparasAmAnyavat sAmAnyavizeSaguNA iti SoDaza vizeSaguNA vijJeyA iti // 20 atha paryAyaM nirUpayati kramabhAvI paryAyaH, yathA sukhaduHkhaharSaviSAdAdayaH / abhinnakAlavartino guNAH, vibhinnakAlavartinastu paryAyAH // kramabhAvIti / kramavartinaH pariNAmA navapurANAdayaH paryAyA iti bhAvaH / sAmAnyena .. 1. upacAravarjitAH svIyasvabhAvA eva guNAH, guNA hi sahabhAvino'to'nupacaritAH, yazcopacaritaH sa paryAyaH, ata eva dravyAzritA guNAH, ubhayAzritAH paryAyAH, taduktaM 'guNANamAsao davvaM egavvassiyA guNA lakkhaNaM pajjavANaM tu ubhao assiyA bhave' iti / 58 Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 458 : tasvanyAyavibhAkare [ saptamakiraNe paryAyo dvividho vyaJjanaMparyAyo'rtha paryAyazceti, trikAlasparzinaH vyaJjanaparyAyAH yathA ghaTAdInAM mRdAdiparyAyaH, ghaTasya kAlatraye'pi mRdAdiparyAyatvavyaJjanAt / sUkSmavarttamAnakAlavarttI artha - paryAyaH, yathA ghaTAdestattatkSaNavarttI paryAyaH, yasmin kAle varttamAnatayA sthitastatkAlApekSayA kRtavidyamAnatvenArtha paryAya ucyate / pratyekaM dvibhedo dravyato guNatazca tatrApi punaH pratyekaM 5 dvividhazzuddhAzuddhabhedAt, tatra zuddhadravyavyaJjanaparyAyo yathA cetanadravyasya siddhatva paryAyaH / azuddhadravyavyaJjanaparyAyo naradevanArakatiryamUpaH, zuddhaguNavyaJjanaparyAyaH kevalajJAnAdirUpaH azuddhaguNavyaJjanaparyAyo matizrutAvadhimanaH paryavarUpaH / RjusUtramatena kSaNapariNato'rtha paryAyaH zuddhaH, yo yasmAdalpakAlavarttI sa tasmAdalpatvavivakSayA'zuddhArthaparyAyaH, yathA naratvaM vyaJjanaparyAyastathA bAlatvAdikamarthaparyAya iti / zuddhaguNavyaJjanaparyAyasya kevalasyApi pratikSaNaM 10 bhedAt tatparyAyazzuddhaguNasyArthaparyAya: / zuddhadravyavyaJjanaparamANuzzuddhapudgalaparyAyastasyAvinAzitvAt, saMyogajanitA dvyaNukAdikA azuddhadravyavyaJjanaparyAyAH / paramANuguNazzuddhaguNavya paryAyaH, dvidezAdikA guNA azuddhaguNavyaJjanaparyAyAH / evaM dharmAdiSvapi bhAvyam / nanu ya eva guNAH krameNa saha vA bhavanti ta eva ca paryAyA iti kathaM teSAM bheda ukta ityatrAhAbhinneti, sadaiva sahavarttitvAdvarNagandharasAdayassAmAnyena guNA ucyante nahi mUrtte vastuni varNAdikaM 15 kadAcidapi vyavacchidyate, varNavizeSANAM kRSNanIlAdInAmapi prAyaH prabhUtakAlaM sahavRttitvAdguNatvamevaM jIvadharmAdInAM bhAvyam / vibhinneti / ekaguNakAlakatvAdayo vibhinnA: paryAyA dravyasyAvasthAntaraprAptirUpAH paryAyA ityarthaH / trailokyagatasya sarvasyApi kAlasyAsatkalpanayA yo guNoM'zassarvajaghanyaH tena kAlakaH paramANvAdirekaguNakAlaka ucyate, evaM dvyAdiguNakAlakAdayo bhAvyAH / vastutastu nAsti guNasya paryAyasya ca kazcana bhedaH, dravyaparyAyanayadvayAti20 riktanayasya bhagavadbhiranupadezAt / paryAya bhanne guNavizeSe grAhye sati hi tadbrAhakaguNAstika - yospi syAdeva, anyathA nayAnAmavyApakatA syAnna cAyamAdiSTo bhagavadbhiH tato'sau na bhinnaH, guNAnA paryAyatve guNaparyAyavadravyamityAdivacanaM yugapadayugapadbhAviparyAyavizeSapratipAdakame, vaya eva paryAyassa eva guNa ityAdyAgamo'pi saGgacchate, etena guNavikAra: paryAya iti vyudastam, guNasyaiva paryAyopAdAnakAraNatve dravyaprayojanasya guNenaiva siddhatvAdguNapa 25 ryAyayoreva padArthatvaprasaGgena dravyasyAnarthakatvApatteH, na ca dravyaparyAyaguNaparyAyarUpakAryabhedena dravyaguNarUpakAraNabhedAnna dravyaM niSphalamiti vAcyam, anyo'nyAzrayAt, kAraNabhede sati 1. na caivamapi matubyogAddavyabhinnaguNaparyAyasiddhiriti vAcyam, nityayoge matubvidhAnAt dravyaparyAyayostAdAtmyAt sadA * nirvibhAgavarttitvAt anyathA pramANabAdhApatteH / saMjJAsaMkhyAsvalakSaNArthakriyAbhedAdvA kathacittayorabhede'pi bhedasiddherna matubanupapattiriti // Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryAyAH ] nyAyaprakAzasamalaGkRte :459 : kAryabhedaH kAryabhede ca kAraNabhedassiddhyatIti / tadevaM dravyaparyAyAtmAnau sAmAnyavizeSAveka vastu, pratibhAsabhede'pyavyatiriktatvAt yatpratibhAsabhede'pyavyatiriktaM tadekaM yathA mecakajJAnam tathA ca dravyaparyAyau na vyatiricyete tasmAdekaM vastviti, na cAyamasiddho hetuH kevaladravyasya kevalaparyAyasya vastutve hi syAdasiddhiH, tadeva nAsti kramayogapadyavirodhenArthakriyA'sambhavAt , na ca kramayogapadyavirodhastatrAsiddha iti sAmpratam , dravyasya paryAyasya vA 5 sarvathaikasvabhAvasya kramayogapadyAdarzanAt anekaparyAyAtmana eva dravyasya tadupalambhAt / na ca dravyaparyAyayorvAstavatve'pyabhedo'siddhaH ghaTAdidravyApAdiparyAyANAM jJAnapratibhAsabhedAt , ghaTapaTAdivaditi vAcyam , tasyaikatvAvirodhitvAt , upayogavizeSAddhi rUpAdijJAnapratibhAsa. bhedo na svaviSayaikatvaM nirAkaroti, sAmagrIbhede'yugapadekArthopanibaddhavizadetarajJAnavat / nApi vizeSaNaviruddho hetuH, vizeSaNasya pratibhAsabhedasyAvyatiriktatvahetunA virodhaasiddheH| 10 nanvavyatiriktatvamaikyameva, tathA ca sAdhyAviziSTo heturiti cenna kathazcidapyazakya vivecanatvasyAvyatiriktatvasya hetutvena prayogAt / na cAzakyavivecanatvamapyasiddhamiti vAcyam , vivakSitadravyaparyAyANAM dravyAntaraM netumazakyatvasya supratItatvAt , vedyavedakAkArajJAnavat tadAkArayorjJAnAntaraM netumazakyatvasyaiva tasyAbhimatatvAt / na ca dravyaparyAyayora. yutasiddhatvAdazakyavivecanatvamiti vAcyaM yataH kimidamayutasiddhatvaM, na tAvadezAbhedaH pavanA- 15 tapayostatprasaGgAt nApi kAlAbhedastata eva / svabhAvAbheda ityapi na, sarvathA tathAtve virodhAt kathaJciccettadevAzakyavivecanatvam / sa evAviSvagbhAvaH samavAya iti paramataprasiddhaH, anyathA tasyAghaTanAt / na ca dharmigrAhakapramANena bAdhanAdvAdha iti vAcyam , tena dharmiNoH kathaJcidbhinnayoreva grahaNAt / sarvathA bhinnayordravyaparyAyatvAsambhavAt / na ca dravyaparyAyayobhinnayoH kathamabhedo virodhAditi vAcyam , tathopalambhAt mecakajJAnavat nahi tatra viro- 20 dhavaiyadhikaraNyasaMzayavyatikarasaGkarAnavasthA'pratipattyabhAvAH prasajyante, teSAM tathApratItyA dUrotsAritatvoktatvAt / tasmAtsiddhaM dravyaparyAyayoH kathaJcidaikyamiti // . 1. pRthagAzrayAnAzrayitvaM pRthagagatimattvarUpamapyayutasiddhatvaM nAzakyavivecanatvAdanyadityapi bodhyam // 2. evaM dravyaparyAyayorekatve bhedaH kathaM siddhayatIti cetparasparaviviktasvabhAvapariNAmasaMjJAsaMkhyAprayojanAdibhya ityavehi, dravyaM hi anAdyanantaikasvabhAvavaisrasikapariNAmaM, paryAyazca sAdyantAnekasvabhAvapariNAmaH; dravyasya dravyamiti paryAyasya paryAya ityanvarthasaMjJAbhedaH, eka dravyamityekatvasaMkhyA dravye, paryAyA bahaba iti paryAye bahutvasaMkhyeti saMkhyAbhedaH, dravyasyaikatvAnvayajJAnAdikaM paryAyasyAnekatvavyAvRttijJAnAdikaM prayojanaMmiti prayojanabhedaH, dravyaM trikAlagocaraM paryAyo vartamAnakAla iti kAla bhedaH iti / evaJca dravyaparyAyAtmaka vastu syAnAnaiva svalakSaNabhedAt , syAdekamevAzakyavivecanatvAt syAdubhayameva kramArpitadvayAt , syAdavaktavyameva, sahArpitadvayAdvaktumazakyatvAt , syAnnAnA'vaktavyameva, viruddhadharmAdhyAsasahArpitadvayAt / syAdekamavaktavyameva, Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvanyAyavibhAkare [ saptamakiraNe * nanu sukhajJAnAdInAM guNatvaM sukhaduHkhAdInAM paryAyatvamiti kathaM ? paryAyamuNayora bhedAdityatrAha atra ya eva sukhAdayo guNAsta eva paryAyA iti kathaM bheda iti no vAcyam , kAlabhedena bhedasyAnubhavAt // . 5 . atreti / kAlabhedasyAnubhUyamAnatvena tadapekSayaiva bhedo na sarvatheti bhAvaH // tadevaM pramANasya pariccheye samAsata Adarzite kimIdRzasya pramANasya phalamiti jijJAsAyAmAha- pramANajanyaM phalaM dvividhamanantaraM prmprmiti| ajJAnanivRttiranantaraphalam , kevalinAmapi pratikSaNamazeSArthaviSayAjJAnanivRttirUpapari10 Natirastyeva, anyathA dvitIyAdisamaye tadanabhyupagame'jJatvaprasaGgaH // pramANajanyamiti / anantaramiti, antararahitamavyavahitaM phalamityarthaH / paramparamiti, vyavahitaM phalamityarthaH, anantaraM phalaM pramANAnAM darzayati ajJAnanivRttiriti, pramANapravRttipUrvakAlInaM pramAtRvivakSitaviSayakaM yadajJAnaM tasya nivRttiravyavahitaM phalaM ajJAna muddalayatAmeva pramANAnAM pravRttirajJAnasya sarvAnarthamUlatayA pramAtrapakAritvAttannivartanasya 15 prayojanatA yuktaiva, etaccAvyavahita phalaM sarvajJAnAnAmekarUpatvAt sAmAnyenoktamiti bhAvaH, etadupalakSakamarthaprakAzasya, tasyApyavyavahitaphalatvAt pramAtRNAM sarveSAmarthitvAdarthaprakAzasya phalatvaucityAt / nanu pramANasyApyarthasaMvedanarUpatvena tasyaiva pramANasya phalatvenoktiH paryavasitA, kimataH ? pramANaphalayorabhedaH syAt , tato'pi kiM ? asataH kAraNatvasya satazca phalatvasya prasaGgaH syAditi cenmaivam , janmanyevAsya doSatvAd vyavasthAyAmadoSAt , 20 karmonmukhajJAnavyApArasya phalatvAt kartRvyApArollekhibodhasya pramANatvAt kartasthAyAM pramANa rUpAyAM kriyAyAM satyAmarthaprakAzasiddheH / ekajJAnagatatvena pramANaphalayorabhedo vyavasthApyavyavasthApakabhAvAcca bheda iti bhedAbhedarUpaH pramANaphalabhAvo'bAdhitaM syAdvAdamanugacchati, karaNasya kriyAyAzca kathaJcidekatvAtpradIpatamovigamavat, nAnAtvaM ca parazvadhAdivat / na ca yathA devadattaH kASThaM parazunA cchinattIti karaNasya parazordevadattaniSThatvena chidAyAH kASTha25 sthatvena ca nAnAtvaM yathaiva ca pradIpastamo nAzayatyudyotenetyatrApi karaNasyodyotasya tamonAzA tmakakriyAyAzca nAnAtvaM pratIyate tathaiva karaNasya pramANasya kriyAyAzca phalajJAnarUpAyA azakyavivecanasahArpitadvayAt syAdubhayAvaktavyameva, kramAkramArpitadvayAditi saptabhaGgI bhAvyeti bhAvaH // Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramANaphalam ] nyAyaprakAzasamalaGkRte : 469 : nAnAtvenaiva bhavitavyamabhede dRSTAntAbhAvAditi vAcyam, pradIparasvAtmanA''tmAnaM prakAzayatIti pratIteH pradIpAtmanaH kartturananyasya kathacitkaraNasya prakAzanakriyAyAzca pradIpAtmikAyAH kathaJcidabhedasiddheH, tadvatpramANaphalayorapi kathaJcidabhedasiddhirudAharaNasadbhAvAt, tathA sarvathA tAdAtmyena pramANaphalayorvyavasthA ca bhavitumarhatIti bhAvaH / nanu kevalinAM sadA sarvaprameyasya pratyakSatvAdajJAnanivRttiH kathaM phalamityatrAha kevalinAmapIti, nanu 5 prathamasamaya eva kevalasyAzeSArtha saMvedanarUpeNa pariNatau pradIpaprakAzayorivAjJAnadhvaMsasambhave'pi dvitIyAdikSaNe kathamajJAnanivRttipariNatirityatrAhAnyatheti, tadanabhyupagame'jJAnanivRttipariNAmAnabhyupagame, ajJatvaprasaGga iti, ajJAnanivRtterabhAvAditi bhAvaH tathAca prathamasamaye'jJAnanivRttiH prathamasamayaviziSTatayA''sIt dvitIyAdisamaye tu dvitIyAdisamayaviziSTatayA bhavatIti na phalAbhAvalakSaNo doSa iti bhAvaH // atha kiM tasya vyavahitaM phalamityatrAha -- : kevalajJAnasya paramparaphalaM mAdhyasthyaM hAnopAdAnecchAyA abhAvAt, . tIrthakaratvanAmodayAttu hitopadezapravRttiH, sukhantu na kevalajJAnasya phalaM, azeSakarmakSayasya phalatvAt // 4 10 kevalajJAnasyeti / mAdhyasthyamiti, madhyasthavRttitetyarthaH, upekSeti bhAvaH / hetumAha 15 hAti, saMsAratatkAraNasya heyasya hAnAt mokSatatkAraNasyopAdeyasyopAttatvAcca siddhaprayojanatvAditi bhAvaH / nanu karuNAvataH paraduHkhajihAsoH kathamupekSA, tadabhAve ca kathamApta iti cenna niSpannayogasya maitryAdivarjitasadbodhamAtracittasya mohavilAsa rUpa karuNAyA asambhavAt, anyaduHkhanirAcikIrSAyAM svaduHkhanivarttanavadakaruNayApi vRtteH nanu yaH svasmin duHkhanivarttakassa svAtmani karuNAvAn yathA'smadAdiH tathA ca yogI svaduHkhani- 20 vartta iti prayogeNa dayAlorevAtmaduHkhanivarttakatvaM iti cenna svabhAvato'pi khaparaduHkhanivarttakatvopapatteH pradIpavat / nahi pradIpaH kRpAlutayA''tmAnaM paraM vA tamaso duHkhahetornivarttayati kintu svabhAvAdeva, tato nizzeSAntarAyakSayAdabhayadAnaM prakSINAvaraNasyAtmanaH svarUpameva paramA dayA, saiva ca mohAbhAvAdrAgadveSayorapraNidhAnAnmAdhyasthyamiti bhAvaH / nanvevaM kathaM tasya hitopadeze pravRttiriSTasAdhanatAjJAnasya taddhetutvAdyogina iSTAbhAvAdityatrAha tIrtha- 25 karatveti, hitopadezapravRttiriti, tayA paraduHkhanirAkaraNa siddhiriti bhAvaH / nanu kevalajJAnasya sukhamapi phalamanyathA ' kevalasya sukhopekSe ' iti pUrvAcAryavacanavirodho duSparihara iti cetsatyaM, kintu na sahRdayakSodakSamo'yaM kevalajJAnasya sukhaphalatvapakSa ityupekSitaH / Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare [ saptamakiraNe sukhasya hi saMsAriNi sadvedyakarmodayaphalatvaM mukte tu samastakarmakSayaphalatvaM pramANopapannaM na puna naphalatvaM, tasmAtpAraMparyeNa kevalajJAnasya phalamaudAsInyamityabhiprAyeNAha sukhantviti, tarhi kasya phalaM sukhamityatrAhAzeSeti // matizrutAdInAJcaturNAntu vyavahitaM tadAha tadbhinnapramANAnAntu hAnopAdAnopekSAbuddhayaH phalam // tadbhinneti / kevalajJAnabhinnetyarthaH / vyavadhAnena jihAsAjanikA upAditsAjanikA. bahiHpravRttinivRttiviSayAntarasaJcArazUnyanibhRtajJAnarUpA vA buddhayaH phalamityarthaH / jihA. sAjanakopAditsAjanakabuddhidvAreNa ca heyahAnopAdeyopAdAnAtmikA viratirapi phalam / smRtyajanakajJAnarUpopekSAyAstu na kathamapi matyAdipramANaphalatvaM, avagrahAdidhAraNAparyantatvA10 nmatyupayogasyeti kecit // pramANAnAM phalaM pramANAdbhinnameveti kecit , pare cAbhinnameveti, tatra tattvajijJAsAyAM zrotussamuditAyAM tadapanodanAyAha___ phalazca pramANAdbhinnAbhinnaM, pramANatayA pariNatasyaivA''tmanaH phalatvena pariNamanAttayoH kathaJcidabhedaH, kAryakAraNabhAvena pratIyamAnatvAca katha15 cidbhedaH // iti samAptaM pramANanirUpaNam // . phalazceti / pramANaphalazcetyarthaH co'nuktasamuccayArthaH / anena dharminirdezaH kRtaH, pramANAdbhinnAbhinnamiti, sAdhyadharmanirdezaH, pramANaphalatvAnyathAnupapatteriti hetuH pUraNIyaH / ekAntatastayorbhede pramANaphale ime svakIye ime ca parakIye iti naiyatyaM na syAt , tasmAdeka pramAtRtAdAtmyena tayoH kathazcidabhedo vAcya ityAzayenAha pramANatayeti, yo hyAtmA pramANA20 kAreNa pariNamate sa eva phalarUpatayA pariNamate nAnyaH, tathAdarzanAt , anyathA pramANaphalaniyamo na bhavedeveti bhAvaH / astu tarhi tayorabheda evetyatrAha kAryakAraNabhAveneti, kuThAra cchedanayoriva pramANaphalayorhetuhetumadbhAvena pratIyamAnatvAtkathaJcidbhedo'pi syAdarthaprakAzanAdau / " hi pramANaM sAdhakatamaM kAraNamarthaprakAzastatsAdhyaM phalamiti pratIyate, sarvathA'bhede hi neyaM vyavasthA bhavediti bhAvaH / cazabdenAnuktasyAtmanaH pramAtussaMgrahaH / tena pramANaphalayoryat 25 pariNAmikAraNaM sa pramAtA, yadi pramAtA na bhavenna bhavedeva tadA pramANaphalayorbhedAbhedaH, pramANAbhinnAtmAbhinnatvAddhi pramANaphalayorabhedo vAcyo gatyantarAbhAvAt , tathA cAtmano'bhAve Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAropaH ] nyAyaprakAzasamalaGkRte :463: sarvathA kSaNikatve sarvathA nityatve ca tadabhedAsambhavena pramANaphalavyavasthAvicchedApattyA pramANaphalAbhyAM bhinnAbhinna utpAdavyayadhrauvyAtmakaH pramAtA'bhyupeya iti darzitaH / tadevaM pramANaviSayaphalapramAtRNAM nirUpitatvAdavasitaM pramANanirUpaNamityAhetIti // . ititapogacchanabhomaNizrImadvijayAnandasUrIzvarapaTTAlaGkArazrImadvijayakamalasUrIzvara caraNanalinavinyastabhaktibhareNa tatpaTTadhareNa vijayalabdhisUriNA vinirmitasya . tattvanyAyavibhAkarasya svopajJAyAM nyAyaprakAzavyAkhyAyAM pramANanirUpaNaM nAma saptamaH kiraNaH / athASTamaH kiraNaH // nanu yathArthajJAnasya pramANatvamanuktvA yathArthanirNayasya tattvaM kutaH proktamityatrAha-... pramANazca nizcayAtmakameva, AropavirodhitvAt // 10 pramANazceti / nizcayAtmakameveti, evakAreNa nirAkAradarzanasya pramANatvavyavacchedaH kRtaH, Aropo hi saMzayAdirUpo na vastutathAbhAvagrAhakaH, vastutathAbhAvagrAhakaJca nizcayAtmakameva jJAnaM bhavitumarhati, evaJca nizcayAtmakatvaM vyApakaM vyApyazca vastutathAbhAvagrAhakatvaM, vastutathAbhAvagrAhakaM jJAnaM pramANamucyate'tastena nizcayAtmakena bhavitavyam , darzanazca na vastutathAbhAvagrAhakaM nirAkAratvAdato na tatpramANaM nizcayAtmaka- 15 zceti bhAvaH / nizcayAtmakatve hetumAha Aropeti, vakSyamANasvarUpasyAropasya virodhi. tvAdityarthaH, Aropo hyayathAvasthitavastugrAhakaH pramANaJca yathAvasthitavastuprAhakamatastadvirodhitvaM pramANasya, tathA ca pramANaM nizcayAtmakameva, AropavirodhitvAt yatpunarna nizcayAtmakaM na tadAropavirodhi, yathA ghaTaH, Aropavirodhi ca pramANamatastannizcayAtmakameva / na ca pakSakadeze prathamAkSasannipAtasamudbhUtasaMvedanasvarUpe nirvikalpakapratyakSe 20 bAdhastasya kalpanAzUnyatvena nizcayAtmakatvAsambhavAditi vAcyam , sarvaireva sarvadA sarvatra 1. nAmajAtiyojanAzUnyatvenetyarthaH / atra bauddhAH svalakSaNarUpaviSayasAmarthyabalenotpannatvAnirvikalpadarzane pratibhAsamAne svalakSaNarUpo'rthaH pratibhAsate na nAmAdayaH, na hyarthe zabdAH santi tadAtmAno vA'rthAH, yena tasmin pratibhAsamAne te'pi pratibhAseranniti vadanti tanna, svalakSaNasya jJAnaviSayatvAsambhavAt jJAna. janakatvena jJAnabhAsyatve mAnAbhAvAt , anyathA indriyaniSThajJAnajananazakterapi pratibhAsaprasaGgAt na ca nIlAdyadhyavasAyahetutvena darzanasya nIlAdiviSayatvamiti vAcyam , nIlAdhyavasAyahetutvena darzanasya nIlaviSayatvaM, tattvena ca nIlAdhyavasAyahetutvamityanyo'nyAzrayAt / tasyAbhilApazUnyatvenAdhyavasAyahetutvAsambhavAcca nAsti tAdRzaM nirvikalpakamityAzayenAha sarvaireveti // Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare [ aSTamakiraNe nIlamahaM saMvedmItyullekhazekharasya nizcayAtmakasyaiva pratyakSato'nubhUyamAnatvAt , na ca zabdarahitanIlAdipadArthasAmarthenotpattyA tadrUpapratibhAsitvameva tasyocitaM natvabhilApapratibhAsitvamapIti vAcyam , asatyabhilApapratibhAsitve nizcayasvabhAvatvAsambhavAt , ni: zabdakArthajanitatvamAtreNa zabdaM vinA kRtyasyAbhidhAnAsambhavAcca, na ca nIlAdipadArthe 5 satyupayoge'pi yadIndriyajaM jJAnamartha na paricchindyAt kintu smRtisAmarthyajanyatadarthaprati pAdakazabdasaMghaTanaM yAvatpratIkSeta tadArthagrahaNAya dattAJjalissyAt , nIlAdikaM hyarthamanIkSamANo na tatra gRhItasaGketaM zabdaM smaratyupayogAbhAvAt , ananusmaranna taM purovartini padArthe ghaTayati smaraNamantareNa saMghaTanAsambhavAt asaMghaTayaMzca tvadRSTayA na nirIkSyata evArthamiti suSuptaprAyaM jagadbhavediti vAcyam , bhavatpakSe'pyasya doSasya tulyatvAt , utpanne'pi hi nirvi10 kalpake pratyakSe vidhiniSedhadvArA vikalpadvayaM yAvanna bhavet tAvadidaM nIlaM nedaM pItamitIdanta yA'nidantayA niyatArthavyavasthA na syAt ' yatraiva janayedenAM tatraivAsya pramANate 'ti tvadvacanAt / tadvyavasthApakaJca vikalpayugalameva tacca zabdayojanAsahitamiti tvaduktarItyA jagatsuSuptaprAyaM syAditi / pratyakSasya savikalpakatve zabdasaMpRktameva syAttathA ca zabdAdvaitamatapraveza iti na ca vAcyam , svata eva tasya vyavasAyAtmakatvAt na punaH zabdasaMparkApekSayA, tada15 pekSAyAM varNapadavyavasAyAsambhavAt tadvyavasAye parasya zabdasyAvazyakatAyAmanavasthApatteriti / ko'yamAropo yadvirodhitvaM pramANasya syAdityatrAha atatprakArake vastuni tatprakArakatvajJAnamAropaH, sa tridhA viparyayasaMzayAnadhyavasAyabhedAt / anyathAsthitavastvekakoTimAtraprakArakani zcayo viparyayaH, yathA zuktAvidaM rajatamiti jJAnam // 20 atatprakAraka iti / yatprakArakaM jJAnaM kriyate tatprakArAbhAvavati vastunItyarthaH / taM vibhajate sa iti / atha viparyayalakSaNamAhAnyatheti, atadAkAre vastuni tanmAtrAkAraprakArakanizcaya ityarthaH, atra nizcayatvaM saMzayabhinnajJAnatvameva, anadhyavasAyasya saMzayabhinnatve'pi ekakoTi 1. idamasya nAmeti gRhItasaMketamityarthaH, tadasmaraNe ca idametatpadavAcyamiti tena nAmnA tadvAcyaM na yojayitumISTe ityAhAnanusmaranniti, na nirIkSyata iti, tadetaditizabdena nAbhilapituM zaknotItyarthaH // 2. kSaNikavAdimate nAmajAtyAdiyojanaM vikalpe kathamapi nopapadyate, dIrghakAlikatvAttadupayogasyetyapibodhyam // 3. anyathA dRzyasya darzanena pUrvAnubhUtanIlAdijJAnanAmavizeSayoH saha smaraNena prakRte nAmayojanAsaMbhavasya vaktavyatayA saha smRtidvayasvIkArApattiH syAt ata eva varNapadAnAM RmikANAM krameNaivAdhyavasAyena yugapadadhyavasAnAsaMbhavaH, kathaJcidadhyavasAye vA nAmno nAmAntareNa vinA smRtyasaMbhavena tadAvazyakatAyAM bhavatyanavastheti bhAvaH // Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viparyayaH ] : 465 : nyAyaprakAzasamalaGkR laGkRte mAtra prakArakanizcayatvAbhAvAnnAtivyAptiH viziSTavizeSAsparzitvAttasya / dRSTAntamAha yatheti, arajatAkArAyAM zuktikAyAM rajatAkAratayA rajatamidamiti jJAnaM viparyAsarUpatvAdviparyayarUpaM viparItakhyAtiriti bhAvaH || atredamavadheyam, mImAMsakA bhramasthale vivekAkhyAtimAhuH, tathAhi nanvidaM rajatamityAdibhrAntatvenAbhimatapratyayajanane ko hetuH na tAvadindriyam, tasya purovarttizuktatyAdAveva sambaddhatvenAsannikRSTarajatAdijJAnajanane sAmarthyAbhAvAt, sambaddhasya 5 varttamAnasyaiva tadbrAhyatvAt na ca doSasahakRtenA sannikRSTenApi tena rajatajJAnajanane prabhuNA bhavitavyamiti vAcyam, svAbhAvika kAryajanana sAmarthyavihananena pratihatazaktikasya doSasya viparIta kAryotpattau tatsahakAritvAsambhavAt / nahi kaluSitaM godhUmabIjAdikaM vrIhyaGkurAdijananasamarthaM dRzyate / netaratkiJcitkAraNamasti vinivRttendriyavyApArasyApi tathAvidhabodhotpattiprasaktestasmAdidaM rajatamiti pratyakSasmaraNarUpaM jJAnadvayameva, idamaMze pratyakSahetorindriya- 10 sannikarSasya rajatAMze ca sAdhAraNarUpAdidarzanenodbuddhasaMskArasya pUrvAnubhavajanyasya smaraNahetossattvAt / tatredamiti jJAnaM purovarttizuktikAviSayakaM rajatamiti jJAnazca parokSarajatAvagAhi na rajatajJAnasya zuktikAzakalaM viSayo'nyAkArasyA tirprasaGgenAnyaviSayakatvAsambhavAt / na ca tattAnavabhAsanena rajatajJAnaM na smaraNamiti vAcyam, tattArahitAnAmapi bahUnAM smaraNasyopalambhAt na ca tarhi kathamidaM rajatamityekajJAnatayA bhAnam, na tu 15 dvitvena, rajate cAtItatAyA nAvabhAsa iti vAcyam, doSamahimnedamiti jJAnasya zuktikAtvena zuktikAyA viSayIkaraNe'sAmarthyena ubhayasAdhAraNadharmadarzanAzca rajatazuktyostajJAnayozca bhedAgraheNa dvitvasyAtItatAyAzcApratibhAsanAt / na ca sarveSAmeva yathArthajJAnatve nedaM rajatamityAdibAdhakapratyayAH kasya bAdhakA bhaveyuriti vAcyam / teSAmidamanyadrajatamanyaditi vivekasya prakAzakatvenaiva bAdhakajJAnatvAt, na tu rajatajJAnasyAsatyatvaprakAza- 20 katvena / svapnajJAnasyaikatve'pi tasya smRtitvenAgraha eva vivekAgrahaH / na ca sadRzadarzanamantareNa tasya kathaM smRtitvamiti vAcyam, nidropadrutasya manasa eva tatra nimittatvAt / evaM candradvagrajJAne dvidhAkRtayA nayanavRttyA candraikatvAgrahaNaM doSAt tiktA zarkaretyAdau ca pitta 1. parokSeti padena rajate indriyasannikarSAbhAvassUcitaH, rajatasyAtiviprakRSTatvAt liGgAdyanupalambhena cAnumAnAdiviSayatvAsambhavAdrajatajJAnaM smRtirUpamevAvaseyam // 2 tattajJAne sakalaviSayapratibhAsaprasaGgena sarvajJAnAnAM samasta viSayakatvaM sarveSAJca sarvajJatvaM syAdityatiprasaGgaH tathA'nyAkArajJAnasyAnyaviSayakatve straviSayavyabhi cAritvena sarvajJAneSu vizvAsAsambhavAt kutrApi kasyApi pravRtirnivRttirna syAdityapyatiprasaGga iti bhAvaH // 3. ekatve'pi smRtirUpatve'pi na svapnaM pratyakSaM, indriyavyApArAbhAvAt // 4, timirAdidoSAdityarthaH // 59 Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 466 : tasvanyAya vibhAkare [ aSTama kiraNe dravyagatatiktagraha zarkarAgrahayorbhedAgrahAdvivekAkhyAtiH / sarvatraivaM samyagagrahaNasyaiva tadarthatvam, na tu zuktau rajatapratItiH, jJAnAntare'pi midhyAtvasambhAvanayA sarvatrAnAzvAsena pravRttyAdi - vyavahArocchedaprasaGgaH syAditi cenmaivam zuktAvidaM rajatamiti pratyayasya svAkArasaMvaraNarajatarUpApattipariNAmavizeSavatyAzzukterevAlambanatvAt duSTendriyAdInAmeva tAdRzajJAnahetu5 tvAt / kAryapratItau hi na kAraNAbhAvazaGkA yuktimatI, pratIyate cAtraikajJAnAtmakamidaM rajatamiti kArya, tadanurodhena ca kAraNasya kalpanA ucitA dAvAnaladgdhavetrabIjAtkadalIprakANDotpatidarzanAzca duSTakAraNasya svakAryAnutpAdakatve sati viparIta kAryasyApyutpAdakatvAt / naca dAvAnalo vetrAGkure doSarUpo'pi kadalyaGkuraM pratyanukUla iti vAcyam, atrApi doSasya samyagjJAne doSarUpatve'pi mithyAjJAnaM pratyanukUlatvasya nyAyyatvAt, idaM rajatamiti jJAnaM na vizi10 STajJAnaM kintu grahaNasmaraNarUpaM jJAnadvayamityapi na samyak, rajatArthipravRttisAmAnye rajatatvaprakArakajJAnasya saMvAdipravRttisthale samAnavizeSyatApratyAsattyA hetutvena visaMvAdipravRttihetorapi mithyAjJAnasyaikatvasiddheH / saMvAdipravRttau viziSTajJAnaM visaMvAdipravRttau copasthiteSTabhedAgraha iti kalpane bIjAbhAvAdgauravAcca / na cendriyasaMskArarUpakAraNabhedAtkAryabheda iti yuktam, rUpa|lokalocanAdibhiranekaiH kAraNairutpadyamAnasya ghaTAdisaMvedanasyApyanekatvaprasakteH, na ca 15 vibhinnajJAnasAmagrIbhedAtkAryabheda iti vAcyam, idaM rajatamityAdau sAmagrIbhedAsiddheH, cakSurAdikAraNasamudAyasyaivAtra kAraNatvAt na cAsya pratyakSasmaraNarUpajJAnadvayarUpatvAtsAmagrIbhedo'numeya iti vAcyam, anyonyAzrayAt jJAnabhede siddhe kAraNabhedaH, tatsiddhau ca jJAnabheda iti / ki bhedAha ityatra ko'yaM bhedaH, vastusvarUpamAtraM vA parasparAbhAvo vA vyAvarttakadharmayogo vA, nAdyo vidyamAna padArthamA hipUrvAnubhUtapadArthagrAhipratyakSasmaraNAbhyAM bhedasya 20 gRhItatvAt vastvabhinnatvAdbhedasya / vaiparItyena gRhItamiti cedviparItakhyAtiprasaGgaH / yuSmAbhirabhAvAnabhyupagamAdeva na dvitIya: pakSo yuktaH, abhyupagame tu smRtaMrajatasya kathamatra nAbhAvajJAnam naM ca niyatadezatayA'vagatasya doSamahimnA'niyatadezatvenAtrAvagamAnnAbhAvajJAnamiti vAcyam, niyatadezasyAniyatadezatvena mAnAbhyupagamAdviparItakhyAtiprasaGgAt / na ca dezavinirmuktasyaiva smaraNAnnAnyathAkhyAtiriti vAcyam, pUrvAvagatarajata 25 smaraNe sati kevalAdhikaraNagrahasyaiva tava mate tadabhAvopalambharUpatvAt, na cAsti zuktau " 1. vizeSyatAsambandhena rajatapravRttitvAvacchinnaM prati vizeSyatAsambandhena rajatatvaprakArakajJAnaM kAraNam atra kAryaM kAraNaJca rajate'stIti samAnavizeSyatApratyAsatyA kAryakAraNabhAvaH, kAraNatAvacchedakAkrAntaM rajatatvaviziSTa rajatapramAjJAnaM rajatatvaprakArakayatkiJcidvizeSyakajJAnaJca bhavati, tasmAdekenaiva kAryakAraNabhAvenobhayatra nirvAha iti bhramAtmakaika jJAnasvIkAre lAghavamiti bhAvaH // Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viparyayaH ] nyAyaprakAzasamalaGkRte rajatAbhAvaH parantu doSamahimnA nAvagata iti yuktam doSasya zuktiniSTabhedaprahapratibandhakatvakalpanApekSayA rajatatAdAtmyagrahahetutvakalpanAyA eva nyAyyatvAt / nApi tRtIyaH, smaryamANe rajate vyAvarttakadharmasya rajatatvasyaiva bhAnAt tasya vyAvartakatvaM purovarttinyavidyamAnatvAt tasya ca tatra bhAne viparItakhyAtiprasakteH / atha gRhyamANAsmaryamANasya vyAvarttakadharme'vagate'pi smaryamANAdguhyamANasya sa nAvagataH, zuktikAyAM prati 5 bhAsamAnaizzuklatvAdibhirna hi sA vyAvarttayituM zakyate, teSAM rajate'pi sattvAditi cenna, dezakAlAbasthAzUnyatayA smaryamANAdrajatAt purovarttino'nubhUyamAnasya vyAvarttakAnAM dezakAlAvasthAvizeSANAM pratIyamAnatvAt / nApi bAdhakapratyayo vivekaM prakAzayatIdamanyadrajatamanyaditi, bAdhakapratyayena prasaktarajatatvAbhAvasyaivAvagAhanAt na hi so'prasaktAviviktatvApratiSedhena viviktatvamavagamayati, anyathA cAmIkarAdInAmapi pratiSedhaM kuryyAt / rajatA - 10 diviSayakasvapne smaraNatvenAgrahe rUpAntaratvena ca grahe viparIta khyAtyApattiH, sarvAtmanA'grahaNasya grahaNaviruddhatvaJca syAt / candradvayavedanamapi na doSAzcandraikatvAgraharUpam, candraitvAgrahe'pi dvitvAnubhavAnupapatteH, na ca nayanasamAzritadvitvA saMsargAgraha eva candre dvitvaha iti sAmpratam, parokSasya tasyopasthityabhAvAt / anavagatendriyavRttyaiva sarvatra rUpAdInAM bodhAt / etena tiktA zarkaretyAdivyavahArasya pittadravyagatatiktatvazarkarAgrahabhedAgraha - 15 nimittatvaM pratyuktam, agRhyamANatiktatvasyaiva pittasya zarIragatasya jvarotpAdakatvavadrasanagatasya viparItapratyayotpAdakatvAt, sarvAnubhUyamAnasAmAnAdhikaraNyAnupapattezca / kizveda rajatamiti yadi jJAnadvayaM tadA tayoH sahaivotpAdaH krameNa vA nAdyaH sahajJAnadvayotpatyanabhyupagamAt na dvitIyaH pratyakSAtpUrvaM saMskArasyAnudbodhena smaraNAsambhavAt pratyakSAduttaraM rajatasmaraNe ca pratyakSAdanantaraM viparItavyApAre'pi cakSuSi tadApatteH, tasmAtsakalalokasiddhaM rajatAtmanA 20 purovarttibhAnaM durapahnavamiti // : 467 : kecididaM rajatamityatra na kazcidviSayatayA bhAsate, rajatasattAbhAne'bhrAntatvaprasakteH, vidhimukhatayA'sya pravRtterna rajatAbhAvo viSayaH, atadAkAratvAdeva ca nApi zuktikA viSaya:, 1. atredamapi bodhyam rajatAdiviSayakasvapnasya smRtitvenAprahe tvayApi saMvitteH svaprakAzatvenAbhyupagatatvAtkena rUpeNa bhrAnaM, yadi smRtitvena tarhi kena rUpeNAgrahaH / yadi tvanubhavatvarUpeNa graha ucyate tadA'nyathAkhyAtiH, smRteranubhavarUpatvAbhAvAt, atha jJAnatvena tadapi na sambhavati jJAnatvavyApyasmaraNatvAnubhavatvazUnyasya jJAnatvavataH kasyApyabhAvAditi // 2. purovarttinaM padArtha gRhItvA pazcAdrajataM smarAmi prathamaM vA rajataM smRtvA pazcAt padArthamamuM gRhNAmIti krameNa bhavadabhimatajJAnadvayaprAdurbhAvasyAnubhavaviruddhatvAdityarthaH // Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare [ aSTamakiraNe navA rajatAkAratayA zuktirviSayaH, anyasthAnyAkAreNa durghahatvAttato'yamakhyAtirUpa eveti, tanna, bhrAntenirviSayakatve bhrAntisuSuptAvasthayorabhedaprasaGgAt , arthabhAnAbhAnAbhyAM hi tayovizeSAdbhedo vAcyaH, sa eva tvayA nAbhyupagamyata iti, tasya jJAnasya nirviSayatve'khyAti rUpatvasyApyasambhavAcca, svarUpeNa pararUpeNa vA kasyApi tato'pratibhAse rajatajJAnamiti 5 vyapadezAsambhavAJceti // bauddhAstu tasyAsatkhyAtitvamAcakSate tathAhi rajatamidamiti pratIyamAnaM vastu jJAnaM vA syAdartho vA, na prathamaH, ahaM rajatamityahatvasAmAnAdhikaraNyenApratyayAt jJAnasyAntarmukhAkAratvAt / tanniSpAdyArthakriyAbhAvena dvitIyo'pi pakSo nocitaH vitathajJAnaviSayIkRtasya vastuno bAdhakajJAnenArthatAyA bAdhyamAnatvAcca, tasmAdasadeva tattatra pratibhAtamiti, tadapi na yuktama , rajatatvavyapadezAsaMbhavAt , dezAntare vidyamAnasyAsya 10 prathanarUpatve'satkhyAtitvasya viparItakhyAtitvaprasaGgAt , sarvathA'sato'rthasya prathanarUpatve ca zazaviSANasyApi pratItiprasaGgAt, asatassadrUpeNa prathanatvasyApi viparItakhyAteranullaMghanAt na ca rajataM sadeva tatsaMsargastvalIko bhrAntau saduparAgeNa bhAsata iti vAcyam , viSayatAyAssadvRttitvavyApyatvAt anyathA gavi zazazRGgIyatvaviziSTasambandhena shRnggbhaanaaptteH| rajatami damiti bhAsamAne vastuni jJAnatvArthatvadvayavikalpo'pi na yuktaH, AdyavikalpAnabhyupagamAt , 15 dvitIyasya ceSTatvAt , arthavizeSaprayuktArthakriyAvizeSavaidhurye'pi tatsAmAnyanibandhanAbhilApa pravRttyAdirUpArthakriyAyAstatrAvyAhatatvAt , evaM tarhi kathaM nArthanizcayaH iti cenna, arthavizeSaprayuktArthakriyAkAriNa evArthavyavasAyAtmakatvAt / bAdhakapratyayenApi na tadviSayasyArthatvamapodyate, kintu mithyAjJAnasya mithyAtvameva prakAzyate, tato nAsatkhyAtiH pramANasaheti // apare tvatra prasiddhArthakhyAtimAhuH viparyayajJAne hi prasiddhasyaivArthasya bhAnaM, na ca tadvi20 SayasyAvidyamAnatvaM vicArAsahatvAditi vAcyam , pratItivyatirekeNAnyasya vicArasyA nupapatteH pratItibalenaiva hi karasthamuktAphalAdervyavasthA / tAM cAtrApi pravarttamAnAM kena hi niroddhaM zakyate / na cottarakAle tatpratibhAsAbhAvena tadviSayasyAsattvamiti vAcyam , tadAnIM tadviSayasyAbhAne'pi pUrvapratibhAsakAle tasya vidyamAnatvAt , anyathottarakAle toyabuddhadAdInAmapratibhAsanena pUrvapratibhAsasamaye'pyavidyamAnatAprasaGgAditi, manoramaM na tat , antarA 1. jJAnAtiriktabAhyArthAnupapattau ca tadaMze satkhyAtireva syAditi jJAnavAdyabhyupagatAsakhyAtireva syAnnatvakhyAtiriti svasiddhAntabhaGgo'pi syAdityapi bodhyam // 2. idaM rajatamiti bahirmukhatayaiva pratibhAsanAditi bhAvaH // 2. yo yasmin deze sattAmanubhavati tasya tatraiva pratibhAsanaM yuktaM, nahi stambhadeze kumbhaH pratibhAsata iti bhAvaH // Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viparyavaH ] nyAyaprakAzasamalaGkRte pramANasiddhimarthasya prasiddhatvAyogAt , anyathA bhrAntAbhrAntavyavasthAsamucchedaprasakteH, nahi saMvedanamidaM bhrAntamidamabhrAntamiti nirNayo nimittamantareNa kattuM zakyate, sarveSAmeva yathAvasthitavastuvyavasAyitvAt / pratibhAsasamaye vastuno vidyamAnatA kiM dezAntare zuktikAdeze vA, Adye'nyathAkhyAtereva nAmAntaratvApattiH doSamahimnA tatra sthitasya zuktideze bhAnAbhyupagamAt / anyathA tatraiva pratibhAsassyAt / dvitIye cottarakAle'pi tasya pratibhAsApatteH 5 nahi jalabuddavadasya kSaNikatvaM kiJcitkAlaM sthiratvAt / nedaM rajatamiti bAdhakajJAnasya zuktikAdeze rajataniSedhakasya pravarttamAnatvAdatra tasya vidyamAnatvAsiddhezceti // anye tu zuktikAyAM rajataM yaccakAsti tasya bAhyatayA pratibhAnaM na saMbhavati, bAdhakapratyayena tadbAhyatAyAH pratiSedhAt tato jJAnAtmana evAyamAkAro'nAdivAsanAmAhAtmyAt bahiriva parisphuratItyAtmakhyAtireveyamityAhuH, te'pi na prekSAvantaH, nedamiti bAdhakenAnyatra vartta- 10 mAnasya rajatAdezzuktikAdezasthatvasyaiva bAdhanena tadbAhyatAmAtrasyAbAdhanAt / nApyAtmA vAsanayA bahiriva parisphuratIti yuktam , tathAhi sA vastusvarUpA, avastusvarUpA vA, nAntyo gaganakusumAyitatayA tasyA rajatavyavasthApakatvAsambhavAt na prathamo jJAnAdbhinnatve tasyAstvadabhyupagatajJAnAdvaitakSate jJAnAbhinnatve jJAnAkAro jJAnAkAramAhAtmyAvahiriva pratibhAsata ityuktaM syAt , tathA ca sati tadeva sAdhyaM sAdhanamityavizeSaprasaGgaH, tato na vAsanA 15 yuktimatI / jJAnAkArasyaiva rajatasya saMvedane cAhaM rajatamityantarmukhatayA pratItiH syAt / na tvidaM rajatamiti bahirmukhatayA, jJAnaniSTho'pi rajatAkAro'nAdivAsanAmAhAtmyAcchukiniSThatayA pratibhAsata ityabhyupagame cAnyathAkhyAtyaGgIkArApattiH syAt , na ca bhrAntayaH svAkArameva rajatAdikaM bahIrUpatayA prakAzayantIti vAcyam , pramANAbhAvAt , anubhavasya rajatajJAnAkArAsAkSitvAt , idantayA kaladhautasyaiva bhAsakatvAt zuktikAyAM rajatAkAratA- 20 pratiSedhakatvena ca bAdhakajJAnasyApi tatrApramANatvAt / na ca rajate purovarttizuktyAkAratvasya pratiSedhe'rthato bodhAkAratvasya siddhiriti vAcyam , tatpratiSedhe'rthato dezAntarasattvasyaiva siddheH, dRSTAtikrameNAdRSTajJAnAkAratvakalpane bIjAbhAvAt , nedaM rajatamapi tu zuktikAzakalamityullekhena niSedhAnupapatteH, tava mate zuktikAyAM rajatasyAprasaktatvAt zuktiriyaM mayA rajatatvena jJAteti pratyabhijJAnupapatteH, AntaraM kaladhautaM bahIrUpatayA jJAtamiti pratyabhijJAyA 25 evApatteH / jJAnasya bAhyArthAviSayakatve rajatAkArollekheneva nIlAdyAkArollekhenApi pravRttyA 1. nahi tatprakAratayA pratibhAsamAtreNa tasya tatprakArakatvameva svIkartuM yujyate, bhrAntyucchedApatteriti bhAvaH // 2. rajatAnubhavasyetyarthaH, sa hi rajatamidantvenaiva bodhayati, na tu jJAnAkAratvena, yena pramANaM bhavediti bhAvaH / tatra bAdhakapratyayo'pi na pramANamityAha zuktikAyAmiti // Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvanyAyavibhAkare [ aSTamakiraNe patteniyAmakAbhAvAt , vAsanAyA eva rajatadezakAlAdInAmasatAmavabhAse niyAmakatve cAsatkhyAtyApattezceti // . vedAntinastu anirvacanIyakhyAtimAhustathAhi nAtra zuktau bhAsamAnaM rajataM sat, tathAtve taddhAstavarajatabuddhivadabhrAntatvaM syAt , asattve tu tasya gaganAravindavatpratibhAsapravRttyo5 raviSayatvaprasaGgaH, sadasadrUpatve tUbhayapakSopakSiptadoSAnuSaGga ityanirvacanIyamevedamiti, tadapi na sundaram , zuktau rajatabhrame viSayabhUtazuktizakalasya svapararUpAbhyAM sadasadrUpasyAvyAhatatvAt , na ca tasya rajataprakAritAkatve kiM niyAmakamiti vAcyam , vizeSaNajJAnasya tAdAtvikazuktipariNAmavizeSasyaiva vA niyAmakatvAt , arthenaiva dhiyAM vizeSAt , na ca kuto na vilakSaNarajatotpAda iti vAcyaM tadutpAdakakAraNAbhAvAt nahi pariNAmikAraNAdi10 sAmagrI vinA kAryotpattiH kvacidapi dRSTA / na ca zukrajJAnameva pratIyamAnarajatasya kAraNamiti vAcyaM tasya pariNAmikAraNatvAyogAt tattatparyAyaparikaritadravyasyaiva pariNAmikAraNatvAt , ajJAnaparyAyAviSTamAtmadravyameva tatpariNAmikAraNamastvityapi na cAru, cetanasyAcetanaM prati kathamapi pariNAmikAraNatvAnupapatteH / na ca samyagjJAnaprAgabhAvami dhyAjJAnAnyatarabhinnaM mAyA'vidyAdizabdavAcyaM vastvantaramevAjJAnamanirvacanIyarajataheturiti 15 vAcyaM tAdRze mAnAbhAvAt / nApi zuktyajJAnaM rajatahetuH tasya pASANAdAvapi sattvena dezaniyamAbhAvAt / na cedantvAvacchedena zuktyajJAnamidantvAvacchedena rajataheturiti vAcyam , doSAbhAvakAle'pi tasmAttatprasaGgAt doSasyApyapekSaNe cedamaMzAvacchedenAjJAnAntarasyodAsInasya ca hetutvaM durnivAramiti yatkizcidetat // nanu tarhi rajatamidamiti bhrAnterAlambanaM kim ? rajataM vA syAcchuktikAzakalaM vA, 20 nAdyaH, asatkhyAtereva prasaGgAt viSayabhUtaM hi rajataM tatrAsat / na cAnyatra sata eva tatra bhAnAnAsatkhyAtiriti vAcyam , tathA satIdaM rajatamityullekhena jJAnAnudayaprasaGgAt viprakRSTe rajate cAkSuSajJAnAsambhavAt anyathA sarvatra cAkSuSajJAnotpAdaprasaGgena cakSuSo jaganmAtragrAhakatvApatteH / na dvitIyaH, rajatAkAratayotpadyamAnatvAsambhavAt / anyAkArajJAnasyAnyaviSaya katvAsambhavAt / pratItezzuktikAviSayakatve bhrAntitvAsambhavAcca / na ca rajatasya pratibhA25 se'pyAlambanamanyadeveti vAcyam zuktikAyA apratibhAsamAnatvenAlambanatvAyogAt, na ca sannihitatvAdbhavatyAlambanamiti vAcyam , sannihitAnAmanyeSAmapyAlambanatvApatteH / tathA ca 1. saMvRtasvAkArasamupAttarajatarUpApattipariNAmavizeSasyetyarthaH // 2. samyagjJAnaprAgabhAvo vA mithyAjJAnaM vA kAraNamastvityatrAha tattasparyAyeti // Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viparyayaH ] nyAyaprakAzalamalahate. : 471 : yadeva pratItAvavabhAsate tadeva rajatamAlambanatayA vAcyaM rajatazca tatrAsadevetyasatkhyAtirevAss yAtA na viparItakhyAtirityAzaGkAyAmAha atra hi smaraNopaDhaukitaM rajataM taddezatatkAlayoravidyamAnamapi doSamahimnA sannihitatvena bhAsata iti viparItakhyAtirUpamidam / smaraNazca cAkacikyAdisamAnadharmANAM zuktau darzanAdbhavati // 5 atreti / idaM rajatamiti bhrAntAvityarthaH, rajataM bhAsata iti yojanA, tena rajatamevAlambanamityuktam , nanu tadAnImasatkhyAtitvaM syAdityAtrAha taddezatatkAlayoravidyamAnamapIti, yadA yasmin tajjJAnaM bhavati taddezatatkAlayoravidyamAnamapItyarthaH, etaddezakAlAvacchedenaiva tasyAvidyamAnatvaM na tu dezAntare kAlAntare'pIti yAvat / tathA ca dezAntarAdau rajatasya / vidyamAnatvaM phalitam , asatkhyAtivAdo hi sarvathA'sato'rthasya prathane syAnna cAtra tatheti 10 nAsatkhyAtiprasaktiriti bhAvaH / nanu tatrAvidyamAnasya rajatasya nayanAsanikRSTatvena kathaM bhAnaM bhavedityatrAha doSamahimneti, tathA cAtaddezakAlasyApi rajatasya doSamahimnA sannihitatvena pratibhAsanaM nAnupapannamiti bhAvaH / doSamahimnA tathAbhAsamAnatvAdeva pratIterasyA viparItakhyAtirUpatetyAzayenAha iti viparItakhyAtirUpamidamiti, asmAdeva hetoridaM jJAnaM viparItakhyAtirUpamityarthaH / nanu doSamahimnA yadyataddezakAlayorapi bhAnaM tarhi jagato'pi 15 grahaNaM syAdityatrAha smaraNopaDhaukitamiti, smaraNenopasthitaM rajatameva na tu vizvaM, cetasi parisphurataH padArthasya bahiravabhAsanaM hi upasthAnaM, cetasi ca na sarva parisphuratIti bhAvaH / kathaM na vizvasya smaraNamityatrAha smaraNazceti, sAdRzyaviziSTArthadarzanena hi smaraNaM bhavati sAdRzyazca cAkacikyAdikaM zuktikArajatayoreva na vizvasya, atassamAnadharmadarzanena smaraNaM rajatasya, tena ca rajatamevopasthApitaM na vizvamiti bhAvaH, evazca saMvedanAtpRthagbhUtasya 20 padArthasyAtra parisphuraNAnnAtmakhyAtiratyantAsataH pratibhAsAbhAvAca nAsatkhyAtiriti jJeyam / nanu rajatamidamityAdijJAnasya pratyakSarUpatvena smaraNAnapekSatvAtkutastadupasthApitArthAvabhAsitvamiti cenna, asya pratyakSAbhAsatvenaivaMvidhaparyanuyogAnAspadatvAt // atra vRddhAH, saMvRtasvAkArA samupAttakaladhautAkArA zuktikaivAlambanaM tajjJAnasya, trikoNatvAdisvavizeSAhaNAbhAvAt , cAkacikyAdisamAnadharmadarzanajanyarUpyasmaraNAropitarUpyA- 25 kAratvAcca / na ca rajatAkArajJAnasya kathaM zuktikA viSaya iti vAcyam , aGgulyAdinA nirdizyamAnasya karmatayA jJAnajanakasyaivAlambanatvAt, anyathA prakRtajJAnena sA'napekSaNIyA bhavet / apekSaNIyA ca sA, anyathA tadasannidhAne'pi prakRtajJAnotpAdApatteH, uttarakAlaM Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :472: tasvanyAyavibhAkare [ aSTamakiraNe tadviSayakapratyabhijJAnasya bAdhyabAdhakabhAvasya cAnupapattezca bhinnaviSayayostadasambhavAt / nanu jJAnAnAM ko'yaM bAdhyabAdhakabhAvaH, sahAnavasthAnaM vA vadhyaghAtakabhAvo vA viSayApahAro vA phalApahAro vA, nAdyaH, samyakpratyayeneva mithyApratyayenApi samyakpratyayasya bAdhA. patteH sahAnavasthAnAvizeSAt / ata eva na dvitIyaH, ubhayorvadhyaghAtakabhAvAvizeSAt / 5 nApi tRtIyo viSayasya pratipannatvenApahAsasambhavAt / pratipannasyApratipannatvabodhakatayA bAdhakajJAnasyAnutpAdAcca / nApi caramaH, upAdAnAdijJAnasya pramANaphalasyotpannatvenApaharaNAsambhavAt , nahi yadutpannaM tadanutpannamityabhidadhAti bAdhakaH / kizca tulyaviSayayorbAdhyabAdhakabhAvo bhinnaviSayayorvA syAt / nAdyaH dhArAvAhijJAnAnAM bAdhyabAdhakabhAvaprasaGgAt / nAntyaH, ghaTapaTajJAnayorapi bAdhyabAdhakabhAvApatteriti ceducyate pratipannaviSayasyAsattvaprati10 pAdakatvena viSayApahArakasyaiva bAdhakatvamiti / tatrApIdAnImupanatasyaivAsattvaM na khyApyate kintu tadaiva tasyAsattvam, na ca prathamajJAnena tadAnIM tasya sattvasya gRhItatvena tadaiva tatra bAdhakenAsattvasya khyApane svarUpeNaiva tasya sadasattvApattiviruddhA prasajyata iti vAcyam , pUrvapratipannAkAropamardadvAreNa bAdhakapratyayotpatteH, yanmayA tadA rajatamiti pratipannaM tadrajataM na bhavatyanyadeva tadvastviti, na ca jJAnAnAM svasvakAlaniyatatvenottarajJAnaM pUrvajJAnotpAda15 kAlAvacchinnatadviSayAbhAvapratipattau kathaM samarthamiti kAcyAm , svasAmagrItastathaivottarasya bAdhakapratyayasyotpadyamAnasya pratIterityalamadhikena // nanvidaM rajatamiti jJAnamityatretizabdaH prakArArtho'bhimataH / tathA caivaM prakAraM jJAnaM viparyaya iti tadbhAvArthaH, prakAratA ca pratyakSAdirUpeNa, tatra pUrvoditamudAharaNantu pratyakSavi SayamanumAnAdiviSayako viparyayaH kIdRkSa ityanuyoge tvAha20 evaM bASpadhUlIpaTalAdau dhUmabhramAvahnivirahite deze vayanumAnamayaM dezo vahnimAniti / kSaNikAkSaNike vastuni bauddhAgamAtsarvathA kSaNikatvajJAnaM, bhinnAbhinnayordravyaparyAyayornaiyAyikavaizeSikazAstrata ekAntabhedajJAnaM, nityAnityAtmake zabde mImAMsakazAstrata ekAntanityatva jJAnamityAdIni viparItodAharaNAni // 25. evamiti / na kevalaM pratyakSaviSaya eva viparyayo'numAnAdiviSayo'pi sa ityevaMzabda tAtparyArthaH / anumAnaviSayaviparyayamAha bASpadhUlIpaTalAdAviti, AdinA nIhArAdina 1. yanmayA pUrva rajatatvena jJAtaM tadevedaM zuktikAzakalamiti pratyabhijJAnaM, nedaM rajatamapitu zuktiketi jJAnasya bhinaviSayakatvena bAdhakatvamapi na syAditi bhAvaH // Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMzayaH ] nyAyaprakAzasamalate :47: haNam / adhUma iti zeSaH, dhUmabhramAditi, kuto'pi kAraNAt bhrAntyA dhUmatvena jJAte satIti bhAvaH / vahnivirahite deza iti, anyathAsthitavastUpadarzakaM padamidam / vahnayanumAnamiti, ekakoTimAtraprakArakanizcayatvapradarzanaparam / tadullekhaprakAramAhAyaM deza iti / itIti, laukikaviparyayANAmupadarzakamidam / atha parIkSakaviparyayamAha-kSaNiketi, kSaNikAkSaNikatvaM bhinnAbhinnatvaM nityAnityatvaJca vastunaH parIkSayA nirNItaM tathAbhUtaM vastu tattacchAnabalena 5 bhrAntisahakRtenaikAntakSaNikatvAdijJAne sati viparyayatvamiti bhAvArthaH, spaSTaM sarvam / / . atha saMzayasvarUpamAha anizcitanAnAMzaviSayakaM jJAnaM sNshyH| yathA sthANurvA puruSo veti jJAnam / idazca sthANutvapuruSatvAnyataranizcAyakapratiSedhakapramANAbhAvAdAsehapariNAhAtmakasAdhAraNadharmadarzanAtkoTidvayaviSayakasmaraNAcca samu- 10 miSati / ayaM pratyakSadharmikaH sNshyH| parokSadharmiviSayako yathA kaci. dvanapradeze zRGgamAtradarzanena kiM gaurayaM gavayo veti saMzayaH // anizcitanAnAMzaviSayakamiti / yato vidhau pratiSedhe vA kasyacidasamartha ata eva tajjJAnaM anizcitanAnAMzaviSayakamityarthaH, jJAnamiti, bodhavizeSa ityarthaH, saMzaya iti, yatsarvaprakAraizzeta ivAtassaMzaya ityarthaH / ekasmin dharmiNItyAdiH, tathA caikasmin 15 dharmiNi anizcitanAnAMzaviSayakaM jJAnaM saMzaya iti bhAvaH / anizciteti vizeSaNAt svapararUpeNa sadasadAtmakaM vastviti jJAnAnAM vyudaasH| dRSTAntamAha yatheti, ayamiti zeSaH, sAmAnyatassaMzayaM prati dharmijJAnaM sAdhAraNadharmadarzanaM vizeSAdarzanamanekavizeSasmaraNazca kAraNamiti lakSye tatsaGgamayati idazceti, saMzayAtmakamidaM jJAnazcetyarthaH / sthANutveti, sthANutva.. puruSatvayorvizeSayoranyatarasya nizcayajanakaM pratiSedhakaM vA yatpramANaM tadabhAvAdityarthaH / etena 20 vizeSAdarzanarUpakAraNasampattirdarzitA, ArohapariNAhAtmaketi, sthANupuruSayorArohapariNAhAtmakasAdhAraNadharmasya darzanAdityarthaH, anena sAdhAraNadharmadarzanarUpakAraNasampattirdarzitA, koTidvayaviSayakasmaraNAceti, sthANutvapuruSatvarUpakoTidvayaviSayakasmaraNAdityarthaH, anenAnekavizeSasmaraNaM darzitam , dUrAtpratyakSagocaraH purovartI dharmI saMzayasyAto dharmijJAnaM kAraNamAyAtam , tatazcAyaM sthANurvA puruSo veti saMzayaH samunmiSati / sAdhakabAdhakapramANA- 25 bhAvAddhi purovarttini yadA sthANurayamiti nirNatumabhilaSati tadA puruSavizeSAnusmaraNabalena puruSe samAkRSyate, yadA ca puruSo'yamiti nizcetumicchati tadA sthANuvizeSAnusmaraNa Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :474 : tattvanyAyavibhAkare [ aSTamakiraNe mahimnA sthANAvAkRSyata ityanekArthe samAkRSyamANasya prasipatturanavasthitarUpatayA dolAya. mAnaH sthANurvAyaM puruSo veti pratyayaH prAdurbhavatIti bhAvaH / nanu koTayorvirodhajJAnamapi saMzayakAraNamasti tatkuto noktamiti cetsatyaM, saMzaye tadadhikaraNAvRttitvarUpavirodhasya prakAratve tasya tadabhAvavyAptiparyavasAyitvena tadabhAvavyApyavattAnizcayarUpasaMzaya5 pratibandhakasattvAttadabhAvasya ca kAryasahabhAvena hetutvAtsaMzayamAtrasya durlabhatvApatteH, kintu saMzaye tadvirodhassaMsargatayA bhAsate tasya ca pUrvamupasthiti pekSiteti virodhajJAnaM na saMzaya hetutvenoktam / evaM gRhe sthitasya vApyAmApassantIti jJAnaM sAdhakabAdhakapramANAbhAvApekSayA saMzayAtmakaM, tasyAnekAMzAnullekhitve'pi na santItyaMzo'ntarniMgIrNaH sphuratyeveti bodhyam / nanu kimayaM saMzayaH pratyakSa eva bhavati parokSe'pi vetyatrAhAyamiti, sthANurvA 10 puruSo vetyAkArakassaMzaya ityarthaH, pratyakSadharmika iti, sAMvyavahArikapratyakSadharmika ityarthaH / parokSadharmiviSayakamAha parokSeti, atra gotvagavayatvaviSayakasAdhakabAdhakapramANAbhAvAdvizeSadarzanena zRGgeNAnumite dharmiNi parokSe saMzaya iti parokSadharmiviSayaka iti bhAvaH // atha kramAyAtamanadhyavasAyaM nirUpayati vishissttvishessaasprshijnyaanmndhyvsaayH| yathA gacchatA mArge kimapi 15 mayA spRSTamiti jJAnam / ayamanadhyavasAyaH pratyakSaviSayaH // viziSTeti / viziSTarUpeNa-spaSTatayA vizeSa yanna spRzati tAdRzaM jJAnamityarthaH, dUrAndhakArAdivazAdasAdhAraNadharmAvamarzarahitaH pratyayo'nizcayarUpatvAdanadhyavasAya iti bhAvaH / udAharati yathepti, anyatrAsaktacittatvAt pathi vrajatA mayA kimapi spRSTaM paraM kiM vastviti na jJAtamiti yo bodhassa vastuvizeSAdhyavasAyAbhAvAtkimapi spRSTamityanirNayAtmakamanadhya20 vasAyajJAnamiti bhAvaH / atrApItizabdenedazadizA pratyakSayogyaviSayA anadhyavasAyA vijJeyA iti sUcitaM, tadevAhAyamiti, IdRgjAtIya ityarthaH // . 1. yathA parvato vahnimAnnavetyatra vahniH vayabhAvazca prakAraH, tatra tadadhikaraNAvRttitvarUpo virodho'pi bhAseta yadi tadA vahnau vahnayabhAvAdhikaraNAvRttitvasya bhAne tasya vahnivyAptirUpatvena parvate vahivyApyavattAjJAnena vahnayabhAvavatta jJAnaM, vahvayadhikaraNAvRttitvasya vahnayabhAve bhAne ca tasya vahnayabhAvAbhAvAdhikaraNAvRttitvalakSaNavahnayabhAvavyAptirUpatvena parvate vayabhAvavyApyavattAjJAnAt vahnimattAjJAnaM na syAt tadvattAbuddhiM prati tadabhAvavyApyavattAjJAnasya pratibandhakasya sattvAt , na ca saMzayotpattikAle pratibandhakasattve'pi pratibandhakAbhAvarUpakAraNasya kAryAvyavahitapUrvakSaNe sattvena na saMzayotpattI bAdhakaH kazciditi vAcyam , pratibandhakAbhAvasya kAryakAlavRttitvena hetutvAdityAzayenAha saMzaya iti // 2. tatprakArakajJAna eva tajjJAnasya hetutvena virodhasya saMsargatayA bhAne na tajjJAnApekSeti bhAvaH // 3. AdinA'nyAsaktacittatvAdInAM grahaNam // Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anadhyavasAyaH ] nyAyaprakAzasamalaGkRte . : 475 : parokSaviSayamanadhyavasAyamAha parokSaviSayastu gojAtIyaparijJAnavidhurasya vipinanikuJja sAsnA. mAtradarzanena sAmAnyataH piNDamAtramanumAya pradeze'smin ko'yaM prANIti vizeSAnullekhi jJAnam / anizcitAnekakoTiviSayakassaMzayaH / sarvathA koTyaviSayako'nadhyavasAya ityanayorbhedaH / tathA'navasthitAnekAMzAprakA- 5 rake vastunyanavasthitAnekAMzaprakArakatvAvagAhanAtsaMzaya AroparUpaH / anadhyavasAyasya saMzayaviparyayAtmakAropeNa sahAyathArthaparicchedakatvasAmyAdAroparUpatvamupacAravRttyA bhAvyam // ityAropanirUpaNam // parokSeti / gojAtIyaparijJAnavidhurasyeti, gojJAnavidhurasya dvIpAntaravAsina ityarthaH / vipinanikuJja iti, dezAntaramAyAtasya kasmiMzcidaraNyalatAsamUha ityarthaH, sAsnAmAtradarzane- 10 neti, prANyavinAbhUtasAsnAmAtrAvalokanenetyarthaH, piNDamAtramanumAyeti, prANimAtramanadhyavasAyadharmiNamanumAyetyarthaH / mAtrapadena prANivizeSanirNayAbhAvaH prakAzitaH, anadhyavasAyajJAnAkAramAha pradeze'sminnityAdinA / vizeSAnullekhIti, jAtivizeSAviSayakamityarthaH / nanu saMzayo yathA vizeSAnavadhArakastathAnadhyavasAyo'pIti kathaM saMzayato'sya bhedo yena traividhyamAropasya syAdityatrAhAnizciteti, asti tayorlakSaNabhedo'navadhAritAnekakoTiviSayako hi 15 saMzayaH, anadhyavasAyastu sarvathA vizeSollekhavidhura iti bhAvaH / sarvathA koTyaviSayaka iti, sarvathA vizeSakoTyaviSayaka ityarthaH / tena prANitvasyollekhe'pi na kSatiH / nanvatatprakArake vastuni tatprakArakatvajJAnamAropa iti lakSaNaM viparyaye'nyathAsthitavastvekakoTiprakArakanizcayarUpe saGgatameva, kintvAropavilakSaNayossaMzayAnadhyavasAyayoH kathamAropa. rUpatetyAzaGkAyAmAha tatheti, evaJca saMzaye AropavilakSaNatvamevAsiddhaM, vastuto'nekakoTya. 20 prakArake vastuni sthANvAdAvanekakoTigocaratvAdityAzayenAhAnavasthiteti, tathA cAroparUpatve'pi viparyayasyaikakoTiviSayakatvAtsaMzayasya ca nAnAkoTiviSayakatvAdbhedenollekha iti bhAvaH / nanvevaM tarhi koTivizeSavidhurasyAnadhyavasAyasya kathamAropatA, kathamapi tallakSaNAnanuvRtterityatrAhAnadhyavasAyasyeti, yathA hi siMhaniSThazauryAdiguNasadRzazauryAdiguNayogato mANavake siMhatvaM siMhazabdazvopacaryate siMho mANavaka iti, tathaiva viparyayasaMzayAtmakAropa- 25 niSThAyathArthaparicchedakatvarUpaguNasadRzAyathArthaparicchedakatvaguNayogenAropatvamAropazabdazvopacaryate'nadhyavasAya Aropa itIti bhAvaH / etena saMzayaviparyayayoreva vastutvaM natvanadhyavasAya 1. saMzayasyAnekAMzAnavasthitapratibhAsarUpatvAt viparyayasya ca viparItAkArAdhyavasAyasvarUpatvAdvastutvaM, ana Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :476 : tasvanyAyavibhAkare [navamakiraNe syeti matamapAstam. tasyAkiJcitkaravedanarUpatvAt samyagjJAnAnutpAdakatvenAvastutve saMzaya. viparyayayorapi tathAtvApatteH, na cAropalakSaNAbhAvAdavastutvamiti vAcyam , mukhyavRttyA tathAtve'pyucAravRttyA''roparUpatvAdityAzayenopacAravRttyA bhAvyamityuktam / ityevaM pramANaparipandhyAropanirUpaNamavasitamityAhetIti / / 5 iti tapogacchanabhomaNizrImadvijayAnandasUrIzvarapaTTAlaGkArazrImadvijayakamalasUrIzvara caraNanalinavinyastabhaktibhareNa tatpaTTadhareNa vijayalabdhisUriNA vinirmitasya tattvanyAyavibhAkarasya svopajJAyAM nyAyaprakAzavyAkhyAyAmAropanirUpaNaM nAmASTamaH kiraNaH // atha navamaH kirnnH|| 10. nanvasminpravacane sarva vastvanantadharmAtmakatayA saGkIrNasvabhAvaM, atastatparicchedakatayA pramANamapi tAdRzameva, vyavahArastvasaMkIrNapratiniyatadharmaprakArako'tastAdRzavyavahArasiddhaye samarthaH kazcidapekSaNIya eva, yastAdRzaH sa eMva naya ucyata iti tatprabodhanArthamAha zrutAkhyapramANayodhitAMzagrAhako'nirAkRtetarAMzo vakturabhiprAyavi15 zeSo nyH|| zruteti / zrutamArhatapravacanaM tadrUpaM yatpramANaM tena bodhitamanekAntAtmakaM vastu tasyAMza ekadezo nityatvAdistadrAhakaH anirAkRtetarAMzaH, apratiSiddhAnityatvAdyekadezo yo vakturabhiprAyavizeSassa naya ityarthaH / naya iti, anantadharmAdhyAsitaM vastu svAbhipretakadharmaviziSTaM nayati prApayati saMvedanamArohayatIti nayaH, pramANapravRtteruttarakAlabhAvI parAmarza ityarthaH tadevoktaM 20 zrutAkhyapramANabodhitAMzeti / itarAMzapratikSepe tu nayatvavyAhaterAhAnirAkRtetarAMza iti, vakturabhiprAyavizeSa ityanena jJAnarUpasya nayasyApekSAtmazAbdabodhatvaM pradarzitaM tathA cAnantadharmAtmakavastvaMzabhUtapratiniyatadharmaprakArakApekSAtmakazAbdabodhatvaM jJAnarUpasya nayasya svarUpam , nayavAkyasya tu tAdRzApekSAtmakazAbdabodhajanakavAkyatvaM svarUpaM bodhyam / apekSA. dhyavasAyasya tu nissvarUpatvAdavastutvamiti zaGkAkarturAzayaH akiJcitkaravedanatvaM tasya svarUpaM sakalasvabhAvazUnyatve tasyApramANatvamapi vaktuM na zakyate, apramANatvarUpasvarUpasya tatra sattvApattyA vastutvApatterityAzayenottaramAha tasyeti // 2. durnayasyApyadhikRtAMzApratikSepakavaktrabhiprAyatvAttatrAtivyAptivAraNAya zrutAkhyaMpramANabodhitAMzagrAhaketi / rUpAdigrAhakarasAyapratikSepakApAyAdivAraNAya vizeSapadam // Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayaH ] myAyaprakAzasamalaGkRte : 477 : tvaca kSayopazamajanyatAvacchedakajAtivizeSo vilakSaNaviSayitA vA / tatra mAnaJca taddha-rmapratipakSadharmavattayA jJAte'pi taddharmavattayA jAyamAnasyAnubhavasyAnyathAnupapattireva / nanu lokaiH kumbho'stItyAdivAkyazravaNasamanantaraM kumbhaviSaya kazAbdajJAnasyaiva svAtmanyanubhava - nAtkumbhaviSayakApekSAtmakazAbdabodhasyAnanubhavanAdapekSAtmakanayajJAnasattve mAnAbhAva iti cenna, viruddhatayA bhAsamAnairanekairdharmairmizritasya vastuno'pekSAM vinA vivakSitaikadharmaprakArakanizcayaviSayIkaraNAsambhavAt / anapekSAtmakasya tadviruddhadharmaprakArakajJAnasya tatrAnupapatteH / na cApekSAM vinA laukiko'pi vyavahArassaGgacchate, agrAvacchedena kapisaMyo gAbhAvavati vRkSe zAkhApekSayaiva kapisaMyogavattvavyavahArAt / nanu dharmANAmapyanantAnAM dharmya - bhinnatvena dharmigrAhaka pratyakSAdeva nikhiladharmAkalitavastuno vivakSitadharmaprakAreNApi nizcitatvAtkimapekSayeti cetsatyaM, yadyapyekasmin ghaTAdau gRhyamANe taddharmadvArA dravyArthAdezena bhUta- 10 bhaviSyadvarttamAnAnAM tadvRttiyAvaddharmANAM graho jAyata eva yathA pareSAM sAmAnyalakSaNA pratyAsattesthAne'bhiSiktasya ghaTaviSayakatiryak sAmAnyopayogasya ghaTatvavyApakaviSayatAka pratyakSatvaM tAdRzajJAnatvaM vA kAryatAvacchedakaM tathA ghaTaviSayako tAsAmAnyopayogasyApi tAdAtmya -- sambandhena tAdRzapratyakSatvasya tAdRzajJAnatvasya vA nyAyasiddhatvAt, na caivaM sati sarvasya sarvajJatvApattirdoSaH, dravyArthikatayA tasyA iSTatvAt tathApi sphuTatayA pratiniyatadharmaprakArakabodharasApekSa:, zAbdasthale nayApekSaH, pratyakSAdisthale'vadhya vacchedakAdijJAnApekSaH / yathAhi daNDAdigrahakAle tatparimANagrahe'pi dIrghatvaprakArakamayamasmAddIrgha iti jJAnaM niyatAvadhyapekSaM tathA sadasadAtmakavastugrahe'pi sattvAdiprakArakaM jJAnaM svadravyAdyapekSaM, ayamasmAddIrgha iti vatsvadravyAdyapekSayA'yaM san paradravyAdyapekSayA cAsannityeva vyavahArAt / na ca vyavahAra 1. asattvapratipakSa sattvavattayA jJAte'pi ghaTe'sattvavattAyA anubhavo jAyate sa cApekSAM vinA na sambhavati, nirapekSasattvAsattvayorekatra parasparaM virodhAt anubhUyamAnasya tvapalApo na sambhavatyatiprasaGgAdata: apekSAvalambanenaiva tayorvyavasthA kAryeti siddhayatyapekSeti bhAvaH / anubhavasyaivAsiddhatvamAzaGkate nanviti / / 2. tathA cAnapekSAtmaka taddharmavattAbuddhiM prati, anapekSAtmakatadabhAvavattA nizcayasyaiva pratibandhakatayA'pekSAyA abhAve taddharmavattayA jJAte'napekSAtmakatadviruddhadharmaprakArakajJAnaM na syAditi bhAvaH // 3 yena dharmeNa dharmI gRhItastaddharmadvAretyarthaH / nyAyanaye hi ghaTa ekasmin dRSTe ghaTatvarUpasAmAnyalakSaNA pratyAsattyA sakalaghaTa pratyakSamaGgIkriyate sAmAnya lakSaNAyAzca kAryatAvacchedakaM ghaTatvavyApakaviSayitAkapratyakSatvaM idamevAsmanmate sAmAnyalakSaNAsthAnAbhiSikasya tiryaksAmAnyopayogasya ghaTaviSayakasya kAryatAvacchedakaM bhavati tathaikadharmamukhena ghaTe jJAne sati tadAzrayANAM tadabhinnAnAM yAvatAM dharmANAM jJAnamUrdhvatA sAmAnyena bhavati, ata UrdhvatA sAmAnyopayogasya kAryatAvacchedakaM tAdAtmyasambandhena ghaTavyApakaviSayatAkapratyakSatvaM bhavati, ghaTasya tAdAtmyena vyApakIbhUtA viSayatA ghaTAbhinnayAvaddharmeSviti tAdRzaviSayatAkapratyakSatvamiti tadartha iti bhAvaH // 5 15 Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 478: tasvanyAyadhibhAkare [ navamakiraNe eva sApekSo na tu bodha iti vAcyam , vyavahArasya vyavaharttavyajJAnAdadhikAnapekSatvena vyavahatrtavyajJAne'pekSAyA aviSayatve vyavahArasya sApekSatvAsambhavAt / seyaM nayapravRttiheturapekSA vAstavikI, kvacidvaijJAnikyapi yathA bauddhaupaniSadAdidarzanabhedaH svecchAnivezitatvenAnekanayavikArarUpo'pekSayA vyaktaH, zuddhaparyAyavizuddhadravyAdyapekSayaiva tattadarthavyavasthiteH / 5 nayavizeSatAtparyametanna tvapekSeti cenna tattAtparyasyApi vastusambandhanarUpApekSAmAlambya pravRtte. rasati sambandhe tAtparyasya prAmANyAsaMbhavAt sA ceyamapekSA vaijJAnikassambandhaH / ata eva sAmpradAyikA vikalpasiddhasya dharmiNaH pratiSedhAdisAdhanamAmananti, Izvaro nAsti prakRti - stItyAdau viziSTajJAnAkAraviSayatvena tatra dharmiNo vikalpasiddhatvAt / na ca viziSTAprasiddhau kathaM viziSTAkArajJAnamiti vAcyam , pareSAM viziSTazuddhayoranatireke'pi pratItibalA10 dviziSTAbhAvasyAtiriktatvavat viziSTAbhAve'pi viziSTAkArajJAnasambhavAt / na cAsatkhyAtiprasaGgo'tyantAsato viziSTAkArasya bhAnAditi vAcyam , khaNDazaH prasiddhadharmadharmirUpasaduparAgeNAsadAkArotpatteH / yadvA'nityatvabhAvanoddezena bauddhadarzanasyaikatvabhAvanoddezena vedAntikadarzanasya pravRttyA tattadarzanArthajJAneSu tattadbhAvanoddezaprayuktatvamevApekSAtvam , tenaiva tasya sunayatvavyavasthiteH, anyathA bauddhasiddhAnte bAhyArthajJAnAdivAdAnAM vedAntisiddhAnte ca 15 pratibimbAbhAsAvacchedakadRSTisRSTivAdAdInAmanyo'nyapratiSichalvena jAtyA durnayatvasya samya gdRSTiparigraheNApi nirAkartumazakyatvAt / nahi jAtyA hAlAhalaM sadvaidyahastopAdAnamAtreNAmRtAyate, rasAyanIkaraNantu tasyoktApekSayaiveti dRDhataramavadheyam / nanUktApekSayApi zuddharjusUtrAdInAmitaranayArthapratiSedhapravRttau kathaM na durnayatvaM, anirAkRtetarAMzatva eva sunayatvAt dRzyante ca svaparasamayeSu svetaranayArthabAdhenaiva pragalbhamAnA iti cenna tatretarArthaniSedhasya 20 prakRtakoTerutkaTatvakAritvAt dveSabuddhyA kriyamANa itaranayaniSedha eva durnayatvAt pUrvokta bhAvanAdADharyAnukUlasvaviSayotkarSAMdhAnAya kriyamANe'pi pratiSedhe sunayatvAt jAtyA durnayasyApi cintAjJAnena sunayIkaraNAt bhAvanAjJAnenaidamparyArthapradhAnakapramANavAkyaikadezatvApAdanAcetyadhikamanyatra // nanu nayasya pramANAdbhedena lakSaNapraNayanamayuktaM, svArthavyavasAyakatvAtpUrvamapratijJAtatvAca, hai yadi svArthakadezavyavacchedakatvAnnayasya na svArthavyavasAyakatvamucyate tadA yadi svArthekadezo vasturUpastadA vastuparicchedakatvAnnayaH pramANameva, na cedvasturUpassa tarhi tadviSayasya nayasya mithyAjJAnatvaM syAdityatrAha yathArthavastvekadezagrAhakatvAnnayasya yathArthanirNayatvarUpapramANatvaM nA. Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mayaH ] nyAyaprakAzasamalaGkRte :479 : styeva / ata eva ca nApramANatvaM, api tu pramANApramANAbhyAM bhinnaM jJAnAntarameva // yathArtheti / yathArtha hi vastvanantadharmAtmakaM, tadekadezaH pratiniyatadharmavAn tatparicche. dakatvAnnayo na yathArthaparicchedakaH, ato na pramANa, svArthakadezo hi na vastu, anyasvArthekadezAnAmavastutvaprasaGgAd vastubahutvAnuSaGgAdvA, tathA ca vastvekadezaparicchedako nayaH kathaM 5 pramANaM syAt , kathaJcidvastubhinnatvAdivaikadezasya kathazcitpramANabhinnatvAnnayasyeti bhAvaH / tarhi mithyAjJAnaM syAdityatrAhAta eveti, yathA vastvekadezo nAvastu, itaraikadezAnAmapyavastutvaprasaGgena kvacidapi vastuvyavasthAnupapatteH, tathA pramANaikadezo nayo'pi nApramANaM, kintahIMtyatrAhApitviti, pramANaikadezo nayo rAzyantara eveti bhAvaH, na khalu nayaH pramANameva, ekAntena pramANAbhinnatayA'niSTatvAt nApyapramANamekAntatastato bhedasyAnabhyupagamAt, nApi saMzayaH, 10 prakArasyaikyAt , ekatra viruddhobhayaprakArakajJAnarUpatvAtsaMzayasya, nApi viparyayaH, dravyArthikAdInAM nayAnAmastitvAdimati kathazcidastitvAdyavagAhanAt , navA'nadhyavasAyo vishesskottyullekhitvaat| saptabhaGgaparikaritavastvagAhitAtparyAbhAvAdeva cAlaukikaprAmANyAbhAvavattvaM tasya, tadvati tatprakArakatvarUpaM laukika prAmANyantu na tasya bAdhitamato na vyavahAravirodhaH, tathA ca nayasamudAyasampAdyatvAtpramANasya tatpratijJAne tadadUravartino nayasya * tanmadhyapati- 15 tastadbrahaNena gRhyata' iti nyAyena pratijJAtatvameveti lakSaNapraNayanaM nAprastutamiti bhAvaH // nanu pramANasya nayasamudAyAtmakatvAtpratyekaM nayAnAmapramANatve tatsamudAyasya kathamalaukikapramANatA, pratyekaM hi sikatAsu tailamabhavattAsAM samudAye na tadRzyate iti cenna yataH pratyekamanaryeSu maNiSu ratnAvalItvavyavahArAbhAve'pi guNavizeSaparipATyA pratibaddhAsta evAsAdayanti yathA ratnAvalIvyapadezaM tathaiva nayAH svaviSayaparicchedakatvena sunizcitA 20 api nAnyapakSanirapekSAH pramANasaMjJAM prApnuvanti ta eva dravyadhrauvyAdiSu militAH pramANasaMjJAM labhanta iti na ko'pi doSaH / 1. nanu nayA na samudAyatAmAsAdayanti, nApi sametAH pramANatAM bhajante pratyekAvasthAyAM mithyAdRSTitvAt , tatsamudAye mahAmithyAtvaprasaGgAt , viSabindUnAM pracurANAM samudAye mahAviSavat , nApi sametA vastuno gamakAH pratyekAvasthAyAM tadagamakatvAt samuditAzca te vivadamAnA vastuvighAtAyaiva bhavanti, maivam parasparaviruddhAnAmapi Arhatamativazavartitve pramANabhAvapratipatteH rAjavazavartinAnAbhiprAyabhRtyavargavat / pratyekaM sAvadhAraNatve'pi samuditAnAM niravadhAraNAnAM syAcchabdalAJchitatvena pramANatvAt / pracuraviSalavAnAmapi prauDhamaMtravAdAdibhirnirviSIkRtyAmRtarUpatAkaraNAt / sAmAnyato dezagrAhakANAM nayAnAM samuditAnAM mithyAtvApagamena samyaktvasadbhAve krameNa vizuddhadyamAnAnAM sarvAvaraNapratibandhAbhAvena samastavastuprAhakatvAkevalajJAnavaditi // Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. * tatvanyAyavibhAkare [ navamakiraNa .. atra yadyapi vastunyanantadharmAtmake ekAMzaviSayakapratipatrabhiprAyavizeSasya nayarUpatayA vastvaMzAnAmanantatvenAbhiprAyarUpanayA apyanantaprakArA eva tathApi cirantanAcAryaissarvasanAhisaptAbhiprAyaparikalpanAdvAreNa sapta nayAH pratipAditA iti tathaiva vibhajate sa ca naigamasaGgrahavyavahArarjusUtrazabdasamabhirUDhavambhUtabhedAtsapta5 vidhH|| ... sa ceti / ete sarvAbhiprAyasaGgrAhakAH kathamiti ceducyate, abhiprAyAstAvadarthadvAreNaM zabdadvAreNa vA pravarttante, gatyantarAbhAvAt , arthazca sAmAnyarUpo vizeSarUpo vA, zabdo'pi rUDhayAtmako yaugiko vA, vyutpattirapi sAmAnyanimittaprayuktA vA syAttatkAlabhAvinimitta. prayuktA vA syAt tatra ye kecanArthanirUpaNapravaNAH pramAtrabhiprAyAste sarve'pyAdye nayacatuSTaye'nta10 bhavanti, tatrApi parasparaM vizakalitau sAmAnyavizeSAvicchanti ye tatsamUhasampAdyo naigmH| ye punaH kevalaM sAmAnyaM vAJchanti tatsamUhajanyassaGgrahaH, ye punaranapekSitazAstrIyasAmA* nyavizeSaM lokavyavahAramavatarantaM ghaTAdikaM padArthamabhiprayanti tannicayajanyo vyavahAraH / ye saugatAstu kSaNakSayiNaH paramANulakSaNA vizeSAssatyA iti manyante tatsaMghAtaghaTita Rju sUtraH / tathA ye mImAMsakA rUDhitazzabdAnAM pravRttiM vAJchanti nAnyathA tadvArA janyaH 15 zabdaH / ye tu vyutpattito dhvanInAM pravRtti vAJchanti tannivahasAdhyassamabhirUDhaH / ye ca vartamAnakAlabhAvivyutpattinimittamadhikRtya zabdAH pravartante nAnyatheti manyante tatsaMghaTita evambhUtaH / tadevaM na sa kazcana vikalpo'sti vastugocaro yo'tra nayasaptake nAntaryAtIti sarvAbhiprAyasaGgrAhakA eta iti dhyeyam / / uktAbhiprAyavizeSAn dvidhA saGgrahya darzayati20 AdyAstrayo dravyArthikAH, pare catvAraH paryAyArthikAH, dravyamAtraviSa yakatvAt paryAyamAtraviSayakatvAca / guNAnAM paryAye'ntarbhAvaH, UrdhvatA. sAmAnyasya dravye'ntarbhAvaH, tiryaksAmAnyasya tu vyaJjanaparyAyarUpasya paryAye'ntabhAvaH / sthUlAHkAlAntarasthAyinaH zabdAnAM saGketaviSayA vyaanaparyAyA iti prAvacanikaprasiddhiH / ato nAdhikanayazaGkA // .. AdyA iti / naigamasaGgrahavyavahArA ityarthaH / dravyArthikanayA iti / yeSvabhiprAyeSu dravyamevArtho viSayatayA'sti na paryAyAste dravyArthikanayAH dravyArthikamate hi dravyameva paramArthatayA sat, ato dravyAdbhinnaM vikalpasiddhaM guNaparyAyarUpaM tattvaM neSTaM, saMvRtisato'pi tasya paramArthato'sattvAt yathA zuktau rajatabhrAntau satyAM bAdhAvatArAnantaraM rajasAbhAva Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sapta nayAH ] nyAyaprakAzasamalate : 481 : bhAne'pi tatra zukterbhAsamAnatvAcchuktassatyatvaM rajatasya cAsatyatvaM tathA suvarNAdiSu parasparasamAnAdhikaraNAnAM rUpAdiparyAyANAM parasparabhinnakAlInAnAJca kuNDalAdiparyAyANAmasatyatvaM, tadabhAvabhAne'pi hemnaH pratibhAsanAddhemadravyasya satyatvaM tathaiva parasparasamAnAdhikaraNAnAM parasparasamAnakAlInAnAM rUparasAdInAmasatyatvaM tadAdhAradravyasyaiva satyatvaM, kuNDalAdayo rUpAdayazca vAsanAvizeSaprabhavavikalpasiddhatvenApAramArthikA ityevamabhiprAyo dravyArthikanaya 5 iti bodhyam / pare catvAra iti, RjusUtrazabdasamabhirUDhavambhUtAzcatvAra ityarthaH, paryAyArthikanayA iti, utpAdavinAzavadartha eva viSayo yeSAM tAdRzA nayA ityarthaH, ete hi paryAyalakSaNaviSayavyavasthApanaparAH dravyArthikanayAbhipretavastuvyavasthApanayuktipratikSepaparAH, paryAyArthikamate hi dravyapadArthassadRzakSaNasantatireva na tu paryAyebhyaH pRthagasti paryAyebhya evArthakriyAsambhavAt , apracyutAnutpannasthiraikasvabhAvasya vastuno'rthakriyA'sambhavenAsattvameva yata- 10 ssattvamarthakriyAkAritvaM, tacca kramayogapadyAbhyAM vyAptaM, nahi kramAkramAbhyAmanyaH prakAraH sambhavati vyAghAtAt , tau ca sthire'sambhavantAvarthakriyAmapi tato vyAvarttayataH, sA ca vyAvarttamAnA'rthakriyA sattvaM svavyApyamapi vyAvarttayatItyasanneva sthiro bhAva ityevamabhiprAyAH paryAyArthikanayA iti bhAvaH / etadabhiprAyeNaivobhayasya krameNa hetumAha dravyamAneti, mAtrapadena paryAyavyavacchedaH, paryAyamAtretyatra mAtrapadena dravyavyavacchedaH / etena saptanayA- 15 dhikatvAdanayornayasya navavidhatvamiti pratyuktam , nanu guNaviSayastRtIyo guNArthika iti kuto nokta ityatrAha guNAnAmiti, tathA ca paryAyArthika iti paryAyazabdena sahakramabhAvivizeSamAtrasya parigraheNa tatraiva sahabhAviguNAnAmantarbhAvAnnAdhikyaprasaGgaH / nanu dravyaparyAyavyatiriktau sAmAnyavizeSau vidyate tatastadviSayakaM nayadvayaM syAdityAzaGkAyAmAhordhvateti, tiryagavaMtAbhedena dvividhaM hi sAmAnyaM tatrovaMtAsAmAnyasya 20 dravyAtmakatvena dravye, prativyakti sadRzapariNAmalakSaNasya vyaJjanAparaparyAyasya tiryaksAmAnyasya paryAya evAntarbhAva iti bhAvaH / tiryaksAmAnyasya vyaJjanAparapayitvaM kathamityatrAha sthUlA iti, pravRttinivRttinibandhanArthakriyAkAritvopalakSito vyaJjanaparyAya iti bhAvaH, sthUlAH kAlAntarasthAyina ityanena bhUtabhaviSyattvasaMsparzarahitavartamAnakAlAvacchinnavastusvarUpArthaparyAyasya vyavacchedaH / zabdAnAM saMketaviSayA iti, zabdapravRttinimittabhUtA 25 ityarthaH vaisAdRzyavivartalakSaNavizeSasya paryAyarUpatvasya spaSTatayA pRthakparyAyAntarbhUtatvena sa 1. etanmate kAlaniSThAtyantAbhAvApratiyogitvameva satyatvam , dravyasya hi kadApi nAstyatyantAbhAva iti tatsatyam , paryAyANAntu tatpratIyamAnakAla eva tatsattAbhAnenetarakAle tadabhAvasattvAdasatyatvamiti bodhyam // Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :482: tatvanyAyavibhAkare [ mavamakiraNe noktaH / nirgamayati ata iti / atra dravyArthikanayasya traividhyoktirvAdisiddhasenadevasUrimatAnusAryabhiprAyeNa, jinabhadragaNikSamAzramaNavacanAnusAriNAmabhiprAyeNa tvAdyAzcatvAro dravyArthikanayA bodhyAH, tatra dravyamRjusUtro yadi nAbhyupeyAttadA " ujusuyassa ege aNuvautte egaM davvAvassayaM puhuttaM Necchai" iti sUtraM virudhyeteti kSamAzramaNAnuyAyinAmabhiprAyaH / tArki5 kAnusAriNastu atItAnAgataparakIyabhedapRthaktvaparityAgAhajusUtreNa svakAryasAdhakatvena sva kIyavartamAnavastuna evopagamAnAsya tulyAMzadhrauvyAMzalakSaNadravyAbhyupagamaH, ata eva nAsyAsaddhaTivabhUtabhAviparyAyakAraNatvarUpadravyatvAbhyupagamo'pi, adhruvadharmAdhArAMzadravyamapi nAsya viSayaH, zabdanayeSvatiprasaGgAt , uktasUtrantu anupayogAMzamAdAya vartamAnAvazyakaparyAye dravyapadopacArAssamAdheyam , paryAyArthikena mukhyadravyapadArthasyaiva pratikSepAditi vadanti / 10 atra dravyAstiko dvividhaH zuddhAzuddhabhedAt, saGgrahanayAbhimataviSayaprarUpakazzuddho dravyA rthikaH, saGgrahanayAbhiprAyataH prarUpaNAviSayasya sarvatra bhAvamAtratvAt bhedapratibhAsastu bhedapratipAdakAgamopahatAntaHkaraNAnAM timiropaplutadRzAmekazazalAJchanamaNDalasyAnekatvAvabhAsavadasameveti / vyavahAranayamatAvalambI dravyArthiko'zuddho heyopAdeyopekSaNIyavastuviSayanivRttipravRttyupekSAlakSaNA hi vyavahArAH, tatra parasparaM vibhinnasvabhAvA bhAvAssadrUpatayA samu15 lasanti, asadrUpatve tAdRzavyavahArA eva na bhaveyuH, na hyekAntataH sanmAtrAviziSTeSu saGgra hAbhimateSu pRthaksvarUpatayA paricchedo bAdhitarUpo vyavahAranibandhanassambhavatItyato vyavahAro nAnArUpatayA sattAM vyavasthApayatItyazuddhA drvyaarthikprkRtiH| naigamanayAbhiprAyastu zuddhAzuddharUparAzyantareNa na vAcyaH kvacidapi tathAnabhidhAnAt , sAmAnyagrAhiNo naigamasya saGgrahe vizeSagrAhiNazca vyavahAre'ntarbhUtatvAt paryAyasyAdyA prakRtiH RjusUtro 20 nityAzuddhaH, zabdazzuddhaH, samabhirUDhaH zuddhataraH, evambhUtastu zuddhatama iti // samprati naigamasvarUpamAhatatra gauNamukhyabhAvena dharmadvayamidvayadharmadharmyubhayAnyatamaviSayaka 1. tathA ca parasparaviviktasAmAnyavizeSaviSayatvAd dravyaparyAyArthikAveva nayau na ca tRtIyaM prakArAntaramasti yadviSayo'nyastAbhyAM vyatirikto nayaH syAt tadbhedA eva naigamAdayaH / na ca dravyaparyAyayossambandha* rUpo'nyo viSayo'sti tasmAttadviSayeNa kenacinnayana bhAvyamiti vAcyam , bhedAbhedavinirmuktasyAnyasya sambandhasyAbhAvAt bhAve vA dravyaparyAyavikalpAnativRttaH, tatsvabhAvAtikrame vA nabhassarojasadRzatvaprasakteH, tAbhyAM sarvathA 'rthAntarasya sambandhasya pratipAdanopAyAsambhavAt sambandhasya tAbhyAmasambandhe ca tayoreva sa iti vyapadezAsambhavAt sambandhAntarakalpanAyAmanavasthApattezca na ko'pi sambandhassiddhayatIti na ko'pyetannayadvayabahirbhAviviSayassiddhayatIti bhAvaH // Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ naigama! ] myAyaprakAzasamalaGkRte : 483 : vivakSaNaM naigamanayaH / yathA parvate parvatIyavahniriti / atra vahnathAtmako dharmaH pradhAnaM vizeSyatvAt, parvatIyatvarUpavyaJjanaparyAyo gauNo vahnivizeSaNatvAt, evamanityajJAnamAtmanaH ghaTe nIlaM rUpamityAdayo dharmadvayaviSayakadRSTAntA bhAvyAH // tatreti / saptasu nayeSu madhya ityarthaH / nigamyante paricchidyante'rthA iti nigamAH, 5 tatra bhavo yo'bhiprAyo niyataparicchedarUpassa naigamaH, arthAzrayeNotpattimatvamiti bhAvaH / arthazva lokaprasiddhaH, vyavahArAzca sAmAnyAzrayA anyathA'nugatabuddhyabhAvaH syAt vizeSAzrayAH, tadabhAve vyAvRttibuddhyabhAvaprasaGgAdityevaMvidhAH, tathA ca tallakSaNamAha gauNeti, mukhyAmukhyatayA dharmadvayasya paryAyayoH, dharmidvayasya dravyayordharmadhayubhayasya paryAyadravyayozca vivakSaNamityarthaH, nanu svataMtratayA sAmAnyavizeSopagame durnayatvaM kANAdavatsyAt / zabalatayA tadabhyu- 10 pagame ca pramANatvameva yathAsthAnaM pratyekaM gauNamukhyabhAvena mUloktarItyA'bhyupagame ca saGgraha - vyavahArAnyatarapravezaH syAditi cenna, tRtIyapakSAzrayaNe doSAbhAvAt kvacitsaGgraha vyavahAraviSayatve'pi kvacidekasya sata ubhayagrahaNopayogavyAvRttatvena tadatirekAt, ata eva nayadvayasaMyogena nAnyathAsiddhiH pratyekaviSayatAdvayAtiriktasvataMtraviSayatAkatvAdasya, tathA ca gauNamukhyabhAvena sAmAnyavizeSobhayasvIkarttRjAtIyaikadezabodhatvaM naigamasya lakSaNam / ayana naya: - 15 sattAlakSaNaM mahAsAmAnyaM dravyatvAdInyavAntarasAmAnyAni tathA'ntyAn vizeSAn sakalAsAdhAraNarUpalakSaNAnavAntaravizeSAnapekSayA parasparavyAvarttanakSamAn sAmAnyAdatyantavinirluThitasvarUpAnabhipraiti / krameNA mumudAharati yatheti vyaJjanaparyAyayormukhyAmukhyatayA vivakSaNe udAharaNamidam, tadeva saGgamayati atreti, udAharaNe'sminnityarthaH, dRSTAntAntarANyAhaivamiti, atra jJAnaM pradhAnaM vizeSyatvAt, anityatvamapradhAnaM vizeSaNatvAt / rUpaM pradhAnaM vizeSyatvAt 20 nailyamapradhAnaM vizeSaNatvAditi krameNa mukhyAmukhyabhAvo vijJeyaH // dharmidvayaviSayakamudAharati kAThinyavadravyaM pRthivItyAdau pRthivIrUpadharmiNo vizeSyatvAnmukhyatvaM kAThinyavadravyasya vizeSaNatvAdgauNatvam yadvA kAThinyavadravyasya vizeSyatvAnmukhyatA, pRthivyA vizeSaNatvAdgauNatA / evaM rUpavaddravyaM mUrtta, paryA- 25 yavaddravyaM vastvityAdIni dharmidvayaviSayakavivakSaNe udAharaNAni // Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :484: tattvanyAyavibhAkare [ navamakiraNe kAThinyavaditi / dravyayormukhyAmukhyabhAvena vivakSaNe udAharaNamidam , tatsaGgamayati, pRthivIti, vizeSyavizeSaNabhAve vinigamanAviraheNa kAThinyavadrvyaM pRthivyAsta iti vivakSAyAM gauNamukhyabhAvaH pratipAditaH, yadA tu pRthivI kAThinyavadravyaM vartata iti viva kSyate tadAha yadveti, aparamudAharaNamAhaivamiti, rUpavadrvyaM mUttaM vartata iti vivakSaNe mUrta 5 pradhAnaM vizeSyatvAt rUpavadrvyaM gauNaH vizeSaNatvAt mUrta rUpavadravyaM vartata iti vivakSAyAntu rUpavadravyaM vizeSyatvAtpradhAnaM, mUrttamapradhAnaM vizeSaNatvAditi, paryAyavadravyaM vastviti vivakSAyAM vastuno vizeSyatvAnmukhyatA, paryAyavadvyasya vizeSaNatvAdgauNatA, vastu paryAyavadvyamityatra tu vastuno vizeSaNatvAdgauNatA, paryAyavadravyasya ca vizeSyatvAtpradhAnatA bodhyeti bhaavH|| dharmadharmyubhayaviSayakavivakSaNe dRSTAntayati10 rUpavAn ghaTa ityatra tu ghaTasya dharmiNo vizeSyatvAtpradhAnatA, rUpasya dharmasya tadvizeSaNatvAdgauNatA / itthaM jJAnavAnAtmA, nityasukhI muktaH kSaNikasukhI viSayAsaktajIva ityAdIni dharmadharmyubhayaviSayakavivakSaNe nidarzanAni // rUpavAniti / saGgamayati ghaTasyeti / dRSTAntAntarANyahitthamiti, Atmano dharmiNo 15 vizeSyatvAt jJAnasya dharmasya vizeSaNatvAt muktasya dharmiNo vizeSyatvAnnityasukhasya dharmasya vizeSaNatvAt dharmiNo viSayAsaktajIvasya vizeSyatvAddharmasya kSaNikasukhasya vizeSaNatvApradhAnatvaM gauNatvaJca bhAvyam / na cAsya tRtIyaprakArasya pramANatvaM zaGkayam , dharmadharmiNoH prAdhAnyenAtra jJapterabhAvAt tayoranyatara eva hi naigamanayena pradhAnatayA'nubhUyate prAdhAnyena tadubhayAvagAhina eva jJAnasya pramANatvAt / sa puna.gamo'nekadhA vyavasthitaH pratipatrabhiprA20 yavazAnnayavyavasthAnAt , yathA puruSa evedaM sarvamiti, puruSo'pyekatvanAnAtvabhedAtkaizcidabhyu pagato dvedhA, nAnAtve'pi tasya kartRtvAkartRtvabhedo parairAzritaH, karttatve'pi sarvagatetarabhedaH, asarvagatatve'pi zarIravyApyavyApibhyAM bhedaH avyApitve'pi mUrttatarabhedaH, aparaistu pradhAnakAraNikaM jagadabhyupagatam tatrApi sezvaranirIzvarabhedo'bhyupagataH, anyaistu paramANuprabhavatva 1. naye'tra hi pradhAnopasarjanabhAvasya vizeSyavizeSaNabhAvaprayuktatvaM na tu kalpanAprayuktatvaM, na caitAvatA prAmANyaprasaGgaH, dharmadharmiNoH prAdhAnyenAbodhakatvAt , naigamo hi tayoranyatarasyaiva pradhAnatvamabhyupaiti / pradhAnatayA tu tadubhayAtmakaM vastvanubhavadvijJAnaM pramANameva, na cAtra naye vizeSaNaM kalpitameveti vAcyam , paryAyArthika eva dravyasya kalpitasya vizeSaNatvAt dravyArthike tu paryAyasyAkalpitasyApi vizeSaNatvAt , ubhayaviSayakeNa naigamenobhayaviSayasya satyatAyA evAbhimAnAditi // Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saGgrahaH ] nyAyaprakAzasamalaGkate : 485 : mabhyupagataM jagataH, tatrApi sezvaranirIzvarabhedo'bhyupagataH, sezvarapakSe'pi karmasApekSatvAnapekSatvAbhyAM bhedAbhyupagamaH, kaizcitsvabhAvakAlayAdRcchikavAdAH samAzritAH, teSvapi sApekSatvAnapekSatvAbhyupagamAdbhedavyavasthA'bhyupagataiva / tathA kAraNaM nityaM kAryamanityamityapi dvaitaM kaizcidabhyupagataM tatrApi kArya svarUpaM niyamena tyajati navetyayamapi bhedAbhyupagamaH, evambhUtaireva mUrttamArabhyate, mUtramUrta, amUrttarmUrttamityAdyanekadhA pratipatrabhiprAyato'nekadhA nigama- 5 nAnnaigamo'nekabheda iti // atha saGgrahaM lakSayatisvavyApyayAvadvizeSeSvaudAsInyapUrvakaM sAmAnyaviSayakAbhiprAyavizeSassaGgrahaH / sa dvividhaH parAparabhedAt / parasAmAnyamavalambya vidhAyaudAsInyaM tadvizeSeSu arthAnAmekatayA grahaNAbhiprAyaH prsnggrhH| yathA 10 vizvamekaM sadavizeSAditi / anena vanabhiprAyeNa sattvarUpasAmAnyena vizvasyaikatvaM gRhyate, evaM zabdAnAmaprayogAca vizeSeSUdAsInatA prtiiyte| aparasAmAnyamavalambya tathAbhiprAyo'parasaGgrahaH / yathA dharmAdharmAkAzapudgalajIvAnAmaikyaM, dravyatvAvizeSAditi / anenApyabhiprAya vizeSeNa dravyatvarUpAparasAmAnyena dharmAdInAmekatvaM tadvizeSeSUdAsI- 15 natvaJca gRhyate // ___ svavyApyeti / svaM mahAsAmAnyaM sattvaM tadvyApyA yAvanto vizeSAH dravyatvAdayaH teSvaudAsInyapUrvakaM parasparaM tAnanirAkurvan sattArUpasAmAnyaviSayako dravyatvAdirUpasAmAnyaviSayako vA'bhiprAyavizeSassa saGgraha ityarthaH / sAmAnyamAtrAbhyupagamapravaNaikadezabodhatvaM lakSaNam / parAparasAmAnyobhayagrAhitvantu na lakSaNaM pratyekagrAhiNyavyApteH pratyekagrAhitvamapi 20 na lakSaNamananugamAt , ayaM hi saGgraho manyate nanu bhAvalakSaNasAmAnyAvyatiricyamAnamUrtayo vizeSA avyatiricyamAnA vA, nAdyaH pakSo niHsvabhAvatApatteH, bhAvavyatirekitvAt , gaganAravindavata / na dvitIyo bhAvamAtratvApatteH, tathA hi bhAvamAtraM vizeSAstabhinnatvAt yadyato'bhinnaM tattadeva, yathA bhAvasyaiva svarUpam , abhinnAzca vizeSA atastadrUpA eva / nanu ca yadi bhAvamAtrameva tattvaM tadA tasya sarvatrAvizeSAdya ete pratiprANi prasiddhA stambhebhakumbhA- 25 1. saGgrahamatenAzeSavizeSatirodhAnaprakAramAdarzayati nanviti / 2. bhinnatve bhAvalakSaNato vizeSANAM sa tasyaivetyatra niyAmakAbhAvena bhAvasvabhAvazUnyatvAnniHsvabhAvatvaM syAdityAzayenAha bhAvavyatirekitvAditi // Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare [ navamakiraNe mbhoruhAdiviziSTavastusAdhyavyavahArAste sarve'pi pralayamAporana ato vizeSA api viviktavyavahArahetavo'bhyupagantavyAH maivam , vyavahArasyApyanAdyavidyAbalapravartitatvAt tena pAramArthikapramANapratiSThitatattvapratibandhAbhAvAt kizca vizeSAgraho vizeSeNa tyAjyA, vizeSavyavasthApakapramANAbhAvAt tathAhi bhedarUpA vizeSAH, na ca kiJcitpramANaM bhedamavagAhate, 5 pratyakSaM hi tAvadbhAvasampAditasattAkaM tameva sAkSAtkatuM yuktam nAbhAvam , tasya sakalazaktiviraharUpatayA tadutpAdane vyApArAbhAvAt , anutpAdakasya sAkSAtkArakaraNe sarvasAkSAkaraNaprasaGgAt tathA ca vizeSAbhAvAtso draSTA sarvadarzI syAt aniSTazcatat tasmAdbhAvagrAhakameva tadiSTam , sa ca bhAvassarvatrAviziSTa iti tathaiva tena grAhyaH, taduttarakAlabhAvi vikalpo ghaTo'yaM paTAdirna bhavatItyevamAkAraM racayannavidyAmUlatvAnna pramANaM tanna pratyakSA10 dvizeSAvagatiH, nApyanumAnAdibhyaH, pratyakSamUlakatvAccheSapramANavargasya, tasmAtsAmAnyameva paramArtho na vizeSA iti saGgrahaH / taM vibhajate sa iti, parasaGgrahamAha parasAmAnyamiti sanmAtramityarthaH, tadvizeSeSviti sattvAvAntaraprabhedeSvityarthaH, udAharati yatheti, evamukta hi saditi jJAnAbhidhAnAnuvRttiliGgAnumitasattAkatvenaikatvamazeSArthAnAM saGgRhyata ityabhi prAyamAhAneneti, santi vizeSA ityanuktatvAdvizeSeSUdAsInatA vyajyata ityAhaivaM zabdAnA15 miti, udAsInateti, pratyanIkadharmeSUpekSetyarthaH, dharmAntarAdAnIpekSAhAnilakSaNatvAtpramANa naya durnayAnAM, pramANAttadatatsvabhAvapratipatternayAttatpratipatterdunayAdanyanirAkRtezceti bhAvaH / atha dvitIyabhedamAhApareti, dravyatvAdInyaparasAmAnyAnIti bhAvaH, sattApekSayA katipayavyaktiniSThatvA vyatvasyAparasAmAnyatvaM bodhyam, tathAbhiprAya iti, svavyApyAvAntaraviSayakopekSAsahakRtatadarthaikatvagrahaNAbhiprAya ityarthaH, avAntaraviSayapratikSepAbhiprAyatve durnayatvaprasakteH / dRSTAntamasyAha yatheti, dravyaM dravyamityabhinnajJAnAbhidhAnalakSaNaliGgAnumitadravyatvA. tmakatvena dharmAdInAM SaNNAmaikyaM saGgahyata ityabhiprAyeNAhAneneti, gauNavyavahArAstattadvyAvRttirUpavizeSAzca naigamavyavahArayoriSTAH, etadubhayApekSayA svaviSayotkarSAbhimAninA saGgraheNa tu te neSyante tathA ca naigamavyavahArasammatopacAravizeSAnavalambitvAdasya zuddhatvaM, svasamayocitopacAravizeSayoH kvacidavalambanenApi tannApodyata iti dhyeyam // 1. nanu sAmAnyameva pramANapratiSThaM na vizeSA iti na yuktaM vinigamanAviraheNa vaiparItyasyApi vaktuM zakyatvAdityAzaGkAyAM doSAntaramAha kiJceti // 2. bhAvena sahaiva yogyatvAdindriyasya sambandhAditi bhAvaH / bhedasyAbhAvAtmakasyAyogyatvena viSayamudrayA kAraNatvAsambhavenAnutpAdakatvaM tathApi tasyendriyeNa pratyakSatvAbhyupagame sarveSAmapIndriyeNa grahaNaM syAt , yadvA vastuto'bhAvagrahaNe'yogyatayA'nutpAdakenendriyeNa tajjJAnaM jAyata ityabhyupagame sarveSAmapi tena grahaNaM syAdityAzayenAhAnutpAdakasyeti // Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vyavahAraH] nyAyaprakAzasamalaGkRte : 487 : zrIvAdidevasUrisUtrAvalambanena vyavahAranayasya lakSaNamAha pratiSedhaparihAreNa saGgrahaviSayIbhUtArthaviSayakavibhAgaprayojakAbhiprAyo vyavahAranayaH / yathA sattvadharmeNaikatayA saGgahItasya sato dravyaparyAyAbhyAM vibhAgakaraNAbhiprAyo yatsattadvidhA, dravyaM paryAyazceti / evaM dravyatvena saGgahItasya dravyasya dharmAdirUpeNa SoDhA vibhAgakaraNAbhiprAyo 5 yadravyaM taddharmodirUpeNa SoDheti // pratiSedhaparihAreNeti, sunayIkaraNAyaitat / saGgrahagRhItAna sattvAdyarthAnupekSya tadvibhajanAviSayo yo'bhiprAyassa vyavahAranaya ityarthaH, parasAmAnyamavalambya tadvibhAgAbhiprAya nidarzayati yatheti, aparasAmAnyamavalambya tamAhaivamiti / " vaJcai viNicchiatthaM vavahAro sadadhesu "ti niyuktipratIkAnusArAdvinizcitArthaprApakatvaM vyavahArasya lakSaNaM labhyate, 10 vizeSeNAvahriyate nirAkriyate sAmAnyamaneneti niruktyanusArAt / vinizcitArthaprAptizvAsya sAmAnyAnabhyupagame sati vizeSAbhyupagamAt jalAharaNAdyupayogino ghaTAdivizeSAnevAyamaGgIkaroti natu sAmAnyam , gAM badhAnetyAdhukte gotvabandhanAdyadhyavasAyasya kasyApyanudayAt / na ca kathaM goSvanugatavyavahAra iti vAcyamanyApohAdinApi tadupapatteH zabdAnugamAdevAnugatavyavahAropapattezca / "laukikasama upacAraprAyo vistRtArtho vyavahAra" 15 iti tattvArthabhASyAnurodhAttu zabdatadupajIvipramANAtiriktapramANapakSapAtI gauNIvRttyA'. tizayena vyavahArakaraH nAnAvyaktikazabdasaGketagrahaNapravaNo yo bodhassa vyavahAra iti tadarthaH, upacArabahulAdhyavasAyavRttinayatvavyApyajAtimattvantu lakSaNam / upacArAdhikyaM yathA giridahyate, adhvA yAti, kuNDikA sravati, ityAdau prathame giripadasya giristhatRNAdau lakSaNA, atizayadagdhatvapratItiH phalaM dvitIye mArgagantRpuruSasamudAye lakSaNA nairantaryapratItiH phalaM, 20 tRtIye kuNDikAsthodake lakSaNA'nibiDatvapratItiH prayojanamityevaM bhAvyam / lakSyArthe mukhyArthapratItizcAbhedAdhyavasAyAt / vizeSaprAdhAnyAdevAyaM vistRtArthaH, pradhAnatA ca 1. yathA satyapi pazcavarNAdau bhramare kRSNavarNa eva lokasya nizcayo bhavati tasmAdvinizcitArthaprApako vyavahAranayaH tasyaiva gamakatvAtprarUpakatvAcca, sa eva hi lokavyavahArAnukUlatayA spaSTatamaH, tasmAccheSavarNAdInayaM nayo muJcatIti vinizcitArthaprApakatvamasya bodhyam // 2. upacArabahulAdhyavasAyatvamAtrasya lakSaNatve'nupacaritavyavahAre'vyAptiriti nayatvavyApyajAtimattvamuktaM, tAvanmAtrasya naigamasaGgrahAdAvapi sattvAdvattyantam , ata eva nayatvavattvamupakSya nayatvavyApyajAtimattvamuktaM. kvAcitkopacArAdhyavasAyamAdAya naigamAdyativyAptivAraNAya bahuleti // 3. nanu giristhatRNAdimArgagantapuruSasamudAyakuNDikAsthajalAdI girimArgakuNDikA- . dimukhyArthapratItiH kathamityatrAha lakSyArtha iti // Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :488 : tasvanyAyavibhAkare [ navamakiraNe vyaktiSvevopayuktatayA saGketAdyAzrayaNAt / vastutaH paJcavarNadvigandhapazcarasASThasparzazarIravato bhramarAdezzyAmatvAdinaiva nizcayanAdasau laukikaH, lokaiH kRSNavarNatvenaivAsyAGgIkArAt, udbhUtavarNavivakSayaivAbhilApAdivyavahArapravRtteH kRSNo bhramara ityAderanudbhUtatvenetaravarNAviva kSaNAnna bhrAntatvam , tAtparyajJaM prati prAmANyAllokavyavahArAnukUlavivakSAprayuktatvAcAsya 5 bhAvasatyatvaM, pIto bhramara ityAdInAntu na tathA, lokavyavahArAnanukUlatvAt , nApi nizcayato' sya bhAvasatyatvaM paJcavarNaparyAptimati paJcavarNaprakArakatvAbhAvenAvadhAraNAkSamatvAt / nanu paJcavarNo bhramara ityAdivAkyAnAM kathaM na vyavahAranayAnurodhitvaM tasyApi vyavahArAnuguNyAt, AgamapratipAditArthe'pi vyutpannAnAM vyavahAropalabdheH, na ca lokenAsya vAkyasya bAdhitArthaviSayakatvena na vyavahArAnurodhitvamiti vAcyam AtmA na rUpavAnityAdivAkyasyApi 10 avyavahArakatvApatteH,AtmagauratvAdibodhakalokapramANabAdhitArthabodhakatvAt , abhrAntalokasya vivakSaNe cobhayatra sAmyameveti cenna paJcavarNo bhramara ityAdau kRSNetaravAze vyAvahArikaviSayatAyA abhAvAt , tattannayAbhiprAyaprayuko hi zabdaH, tatra tannayIyaviSayataiva zAbdabodhikA, tato noktavyavahAra iti / / atharjusUtraM svarUpayati15 dravyaM gauNIkRtya prAdhAnyatayA vartamAnakSaNavRttiparyAyamAtrapradarzanA bhiprAyavizeSa RjusUtraH / yathA samprati sukhaparyAyo'sti duHkhaparyAyo'sti dveSaparyAyo vaastiitybhipraayaaH| atra hi sadapyAtmadravyaM nApyate sukhAdiparyAyAstu pradhAnena prakAzyante // dravyamiti, Rju-avarka sUtrayati gamayatyabhyupagacchatIti RjusUtraH atItAnAgatayoH 20 paryAyayorvinAzAnutpattibhyAmabhAvena tadabhyupagame kuTilatvaM tatastatparihAreNa paropakAraprava NavArtamAnikaparyAyaprarUpaNamevAkuTilaM prarUpaNamiti RjusUtrazabdabhAvaH, tadevAha dravyaM gauNIkRtyeti nayatvarakSAyai vizeSaNamidam , asya mate bhAvatvaM vartamAnatvavyApyam , tathAhi vinaSTatvAdatItasyAnAgatasyAlabdhAtmalAbhatvAt aviziSyamANatayA ca sakalazaktivikalarUpatvAt 1. evazabdena sAmAnyasya saMkelajapratItyaviSayatvaM sUcitam zabdAnAM hi sAmAnye saMketo'nupayuktaH, ghaTamAnayatyAdivAkyAt zAbdabodhAnutpattiprasaGgAt nahi ghaTatvasyAnayanaM sambhavati, amUrtatvAditi bhAvaH // 2. tattannayAbhiprAyaprayukto hi zabdaH, tathA ca paJcavarNo bhramara iti zabdAbhilApo nizcayanayena, ataH proktAbhilApajanyazAbdabodhe kRSNetararUpAMze na vyAvahArikI viSayatA'sti lokavyavahArAnanuguNatvAt kintu tatra naizcayikI viSayataiva kRSNAMze tUbhayaviSayateti bhAvaH / / Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyaprakAzasamalate arthakriyAnirvartanAkSamatvenAvastutvAcca, vartamAnakSaNAliGgitasyaiva sakalArthakriyAsu vyApriyamANatvena. tadeva pAramArthikaM vastviti, tathA ca zabdAdyabhimatavizeSApakSapAtivartamAnatvamAtravyAptabhAvaviSayakAbhiprAyaH RjusUtra iti bhAvArthaH / zabdAdinayeSu vyabhicAravAraNAya zabdAdyabhimatavizeSApakSapAtIti padam / atra dravyasya gauNatvaM vartamAnaparyAyasya prAdhAnyaJca, tatraiva saMketArthakriyAdisaMbhavAt , ekAvasthApanne dravye bhinnAvasthAsambandhAsambhavAt vibhi- 5 nakAlikaparyAyadvayAdhArapadArthAbhAvAcca, siddhAvasthAsAdhyAvasthayorekatra virodhAt , yathA palAlaM na dahati vahniH, ghaTo na bhidyate, asaMyato na pravrajati, asiddho bhavyo na siddhyatItyAdau dahanAdikriyAkAla eva tanniSThAkAlaH, atastadavasthAvilakSaNapalAlAdyavasthAvatA samaM dahanAdikriyAnvayo na yujyate dahyamAnAderdagdhatvAdyavyabhicArAt / ata evaite niSedhAtmakA vyavahArA upapadyante, vidhirUpAstu apalAlaM dahyate, aghaTo bhidyate, saMyataH pravrajati, siddhassiddhyatI- 10 tyevaMrUpAH / na cAtra naye kRtakaraNAparisamAptirdoSaH syAt siddhasyApi sAdhyamAnatvena karaNavyApArAnuparamAditi vAcyam , utpAdya kArya kriyoparameNa tatsamApteH / na ca yAdRza- . vyApArAvacchinnadaNDAderghaTotpattyavyavahitapUrvavRttitvaM tAdRzavyApArAvacchinnasya tasya tadutpatyanantaramapi sattve tadutpattiprasaGga iti vAcyam , tadAnIM sUkSmakriyAvirahakarupatAt, na ca ghaTotpatteH pUrva tatkriyAyAH sattve tadApi tadutpattiprasaGgaH asattve ca kAryAvyavahitapUrvavRtti- 15 svAbhAvena kAraNatvAbhAvaprasaGga iti vAcyam , kAryavyApyatAvacchedakapariNAmavizeSarUpAyAH kAraNatAyAH kAryasahavRttitAniyamAt , nanu yadi kriyamANaH kRta eva cakrabhamyAgrupalakSitadIrghakriyAkAle kuto na ghaTo dRzyata iti cenna, ghaTAnukUlavyApAralakSaNakriyAyA dIrghakAlatvAsiddheH caramasamaya eva tadabhyupagamAt , ghaTaviSayakotkRSTAbhilASeNaiva mRnmardanAdyAntarAlikakAryakaraNavelAyAM ghaTaM karomIti vyavahArAt , kRtasyaiva karaNe na kriyAvaiphalyamapi, kriyayaiva 20 niSThAM janayitvA kAryasya kRtatvopapAdanAt / na cAnyo'nyAzrayaH, kRtasyaiva kriyAjanyatvAt kRtameva ca kriyAM janayati nAkRtamasasvAditi vAcyam , ghaTatvAdinaiva kriyAyAH kAryakAraNabhAvAt , arthAdeva tasya kRtatvopapatteH / kriyamANasya kRtatvAbhAve ca kriyAsamaye kAryAbhAve 1. yathA hi vyavahAranayo vyavahArAnanukUlatvAnna sahate sAmAnyaM tathA RjusUtranayo'pi atItamanAgataMJca paryAyaM parakIyatvAnna sahate, * abhidhAnamapi tathAvidhArthavAcakaM jJAnamapi tathAvidhArthaviSayaM na sahate svadezakAlayoreva sattAvizrAmAt tathA ca yadvarttamAnakAlInaM vastu yacca tasyAtmIyaM rUpaM tadetadubhayamevAsya nayasyAbhimatamiti bhAvaH // 2. ghaTotpattyanukUlasUkSmakriyAvirahakalpanAdityarthaH // 3. ghaTaM prati kriyA kAraNaM natu kRtaghaTaM prati, yenAnyo'nyAzrayaH syAt tathA ca kAryatAvacchedake kRtatvaM na pravezyate, tatra kRtatvasya lAbhazca kAraNasamAjAdhInaH, yathA nIlaghaTatvaM na kapAlAdikAryatAvacchedakaM kintu nelyasAmagyAH ghaTasAmagyAzca . . . . . . . . . samAjAt nIlaghaTo bhavati tatheti bhaavH|| .....62.... Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvanyAyavimAkare tataH pUrva pazcAcca tanna syAdeva, kAraNAbhAvAt / sAmagryAH svasamaye kAryavyApyatvAbhAve'pi avyavahitottarasamayAvacchedena tadvyApyatvopagamAnna doSa iti cennAvyavahitottaratvapraveze gauraveNottaratvamAtrapraveze vyavahitottarakAlAvacchedena kAryotpattiprasaGgena ca svasamayAvacchede naiva sAmagryAH kAryavyApyatvopagamasyocitatvAt / kAraNAbhAvasya kAryAbhAvavyApyatvena 5 kAraNottarakAle kAryAsiddhezceti dik / saGgrahasammataM sAmAnyamanupayogAdanupalambhAJca vyavahAranayena yathA neSyate tathaiva svaprayojanAsAdhakatvena paradhanavaniSphalamatItamanAgataM vastu RjusUtreNa neSyate kintu sAmpratakAlInameva liGgavacanabhinnamapi vastu svIkriyate tatraikamapi triliGgaM yathA taTastaTI taTamityAdi / tathaikamapyekavacanabahuvacanavAcyaM yathA gururguravaH, Apo jalaM, dArAH kalatramityAdi, evamindrAdernAmasthApanAdravyabhAvarUpacaturbhedamapISyate, so'yaM nayo 10 dvibhedassUkSmasthUlabhedAt sUkSmastu kSaNikaparyAyaM manute paryAyANAM svavartamAnatAyAM kSaNAvasthA yitvasyaivocitatvAt parato'vasthAntarabhedAditi, sthUlastu manuSyAdiparyAyaM vartamAnaM manute, na tvatItAnAgatAdinArakAdiparyAyam / vyavahAreNa tatsvIkArAdetadapekSayA sthUlatvamiti / atharjusUtrasya dRSTAntamAha yatheti, vAkyena hyanena kSaNasthAyisukhAkhyaM paryAyamAnaM prAdhA nyena pradarzyate tadadhikaraNabhUtamAtmadravyantu gauNatayA nAyaMta ityAzayamAhAtra hIti 15 AdinA duHkhAdiparigrahaH // atha zabdanayamupadarzayannAha kAlakArakaliGgasaMkhyApuruSopasargANAM bhedena santamapyabhedamupekSyArthabhedasya shbdpraadhaanyaatmdrshkaabhipraayvishessrshbdnyH|| kAleti / kAlAdInAM bhedena dravyarUpatayA vidyamAnamapyabhedamupekSya gauNIkRtya zabda20 bhedaprAdhAnyaprayuktArthabhedaprajJApakAbhiprAyavizeSazzabdanaya ityarthaH / ayamatra bhAvaH, RjusUtrA pekSayAya vizeSitataraH, ayaM hi pRthubudhnodarAyAkAraviziSTaM mRnmayaM jalAharaNAdikriyA. samartha prasiddhaM bhAvaghaTamevecchati na zeSAnnAmasthApanadravyarUpAMstrIn ghaTAn navA vibhinnakAlakArakAdiviziSTazabdavAcyAnAmekatvam, zabdapradhAno hyeSa nayaH, ceSTAlakSaNazca ghaTa. zabdArthaH ghaTata iti ghaTo ghaTaceSTAyAmiti dhAtunA vyutpannatvAt / tatazca ya eva jalA25 haraNAdikriyArtha prasiddho ghaTastameva bhAvarUpaM ghaTamicchatyasau tatraiva zabdArthopapatteH, na tu nAmAdighaTAn ghaTazabdo'bhidhatte zabdArthAnupapatteH, tathA ghaTaM ghaTenetyAdInAmapi bhinnArthatvaM dvitIyAviziSTaghaTazabdasya tRtIyAdiviziSTaghaTazabdasyAnyatvAt tathA ca nAmasthApanAdravyarUpA ghaTA na bhavanti, jalAharaNAditatkAryAkaraNAt paTAdivat, tathA pratyakSavirodhAt Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zandaH ] nyAyaprakAzasamalate ghaTaliGgAdarzanAca, aghaTarUpAste pratyakSeNaiva dRzyante iti pratyakSavirodhaH, jalAharaNAdikaM ghaTaliGgazca teSu na dRzyata ityanumAnavirodho'pi, na ca kathaM te nAmAdighaTavyapadezabhAja iti vAcyam , aniSTatvAt yathAhi RjusUtrasyAtItAnAgatAH kumbhA neSTAH prayojanAbhAvAttathAnAmAdayo'pi tulyatvAditi // . atha krameNa kAlAdInAM dRSTAntAnupadarzayati 5 yathA babhUva bhavati bhaviSyati sumeruriti kAlabhedena sumerubhedaM, karoti kumbhaH kriyate kumbha ityAdau kartRtvakarmatvarUpakArakabhedAtkumbhabhedaM, puSyastArakA ityAdau liGgabhedenArthabhedaM, Apombha ityAdau saMkhyAbhedena jalasya bhedaM, ehi manye rathena yAsyasi nahi yAsyasi yAtaste pitetyAdau madhyamottamarUpapuruSabhedenArthabhedaM, santiSThate'vatiSThata ityAdA- 10 vupasargabhedena cArthabhedaM pratipAdayati zabdanayaH, kAlAdiprAdhAnyAt, abhedaM punarna tiraskaroti, api tugauNIkaroti / paryAyabhede tu nArthabhedamabhyupaiti nayo'yam // .. yatheti / sumerubhedamiti, pratipAdayatItyapretanena sambaddhyate evmpre'pi| bhUtabhaviSyadvarttamAnarUpakAlatrayabhedena sumerobhedaM zabdanayaH pratipadyate, kAlabhedAdapyarthasyAbhedaprati- 15 zAne rAvaNazaMkhacakravartinorapyatItAnAgatakAlayorekatvApatteriti bhAvaH / kArakabhedaprayuktArthabhedasya dRSTAntamAha karotIti, atra kArakayoH kartRkarmaNormeMdAd ghaTasya bhedaH, jalAharaNAdyarthakriyAnirUpitakartRtvasya kumbhakAranirUpitakarmatvasya ca bhAnAt / na ca yaH kartA sa eva karmAtiprasaGgAt tasmAtkartRkarmasvabhAvau ghaTasya bhinnAvabhyupagamanIyAviti bhAvaH / liGgabhedaprayuktArthabhedamudAharati puSyastArakA iti, puMstrIliGgayorbhedenArthabhedA, anyaliGga- 20 vRttezzabdasyAnyaliGgabhedalakSaNena vaidhayeNArthabhedasya kAntaH kAntetyAdiSu spaSTamanubhavAditi bhaavH| saMkhyAbhedaprayuktArthabhedaM nidarzayati Apo'mbha iti atra bahutvaikatvasaMkhyayo dena jalasya bhedaM zabdanayaH pratijAnIte'nyathA paTastantava ityetrApyekatvapratItyApatteH saMkhyAbhedAvizeSAt / puruSabhedanibandhanArthabhedanidarzanamAdarzayati ehi manya iti, atra yuSmadasmavAkhyayoH puruSayorbhedAdarthasya bhedaM zabdanayaH svIkurute anyathA'haM pacAmi tvaM 25 pacasItyAdAvapi puruSabhede'pi ekArthatvaprasaGgAt / upasargabhedanidAnArthabhedadRSTAntamAviSkaroti santiSThata iti, atrApyupasargabhedAdarthabhedaM manute zabdanayo viharatyAharatItyAdAviva / anyathA tiSThati pratiSThata ityAdAvapi sthitigatikriyayorabhedaprasanaH syAditi bhAvaH / ayaM tatra tatra Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 492 : tattvanyAyavibhAkare [ navamakiraNe teSAM prAdhAnyameva kAlAdikamAzritya svIkaroti na tu dravyarUpatayA'nugAminamabhedaM nyakkurute, anyathA durnayatvApatterityAha kAlAdiprAdhAnyAditi / liGgAdibhedenArthabhedAbhyupagamAdevarjusUtrAdasya vizeSatA khyApitA tathApi samabhirUDhAdvizeSaM dyotayitumAha paryAyabhede tviti, ghaTakumbhAdiparyAyazabdabhede tu nArthabhedo'sya sammataH, samabhirUDhasya tu sa iSTa ityanayo5 vailakSaNyamiti bhAvaH // atha samabhirUDhasvabhAvamAvirbhAvayati nirvacanabhedena paryAyazabdAnAM vibhinnArthatAbhyupagamAbhiprAyaH samabhirUDhaH / yathendanAdindraH, zakanAcchakraH, pUrvAraNAtpurandara ityAdayaH / atra hi paramaizvaryavattvasamarthatvAsurapuravi bhedakatvarUpapravRttinimittamA10 zrityaiSAM zabdAnAM vibhinnArthatvAbhyupagamo'sya nayasya viSayaH / atrAvyabhedasya na nirAsaH // nirvacaneti / vAcakaM vAcakaM prati vAcyabhedaM samabhirohayatyAzrayati yaH sa samabhirUDhaH / niruktibhedena paryAyazabdAnAmindrazakrapurandarAdizabdAnAmarthagatAbhedopekSayA bhinnarthAbhyupagamAbhiprAya ityarthaH / tathA caivaMbhUtabhinnatve sati saMjJAbhedaniyatArtha bhedAbhyupagantRtvaM samabhirUDhasya lakSaNam / atra vyAptervivakSaNAd ghaTapaTasaMjJAbhedenArthabhedAbhyupagantari naigamAdau nAtivyAptiH / kAlAdibhirbhinnAnAmarthAnAM bhavati bhaviSyatItyAdidhvanibhedAcchabdanayasya bhedo'bhimatastarhi ghaTakumbhAdizabdavAcyAnAmapi kathaM bhedo neSTo dhvanibhedasyAtrApi tulyatvAt, vibhinnaliGgavacanAdizabdavAcyatvasyArtha bhedaprayojakatvApekSayA tatra vibhinnazabdavAcyatvasya prayojakatve lAghavAcca, nahi zabdAntaravAcyaM vastu zabdAntaravAcyArtharUpatAmeti, 20 anyathA ghaTAdau paTAdyarthasaMkrame kimayaM ghaTaH paTAdirvA iti saMzayo viparyayo vA bhavet ghaTAdAvapi paTAdinizcayAt paTAdau vA ghaTAdhyavasAyAdekatvaM ghaTapaTAdyarthAnAM prApnuyAt mecakama + 15 . 1. rUDhyA hi yAvantazzabdAH kasmiMzcidarthe pravarttante teSAM sarveSAmapi zabdAnAmayaM naya ekamarthamabhiprati yathA-ghaTakuTakalazakumbhAdayaH, ebhirhi eka evArthaH pratIyate, yathA zabdAvyatireko'rthasya tathaiva tasyaikatvaM vA zabdabhedena naikatvaM vA pratipAdanIyaM, na ca ghaTakuTakalazAdayaH paryAyazabdA vibhinnArthavAcitayA kadAcana pratIyante, tebhyassarvadA ekAkAra parAmarzotpatteH askhaladvRttitayA tathaiva vyavahAradarzanAt / tasmAdeka eva paryAya - zabdAnAmartha iti bhAvaH // 2. yatra yatra saMjJAbhedastatra tatrArthabheda iti niyamaH, ayaJca niyama evambhUte'pyastIti tadbhinnatve satItyuktaM, tathA ca yathA ghaTaH ghaTAnyapaTazabdAvAcyaH tathaiva ghaTAnyakuTAdizabdAvAcyo'pi, evaM kuTaH kuTAnya ghaTazabdAvAcya ityevaM zabdabhedArthabheda iti bhAvaH // Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ evambhUtaH ] nyAyaprakAzasamalate :493: NivatsaGkIrNarUpatA vA ghaTapaTAdyarthAnAM bhavet , tathA ca ghaTakumbhakalazAdizabdavAcyAnAmarthAnAM parasparaM bheda ucitaH, vAcakadhvanibhedAt , ghaTapaTastambhAdizabdavAcyArthavaditi prayogaH / na ca nAnArthekazabdavAcyAnAmarthAnAM bheda iva bhinnazabdavAcyAnAmapi bhedo na bhavediti vAcyam, bhinnazabdavAcyatvasyArthabhedavyApyatvAt , nahi vyApyasyAbhAvAtkacidapi vyApakasyAbhAva iSTaH, tasmAnnAnArthasthale zabdabhedAdarthabhedAbhAve'pi lakSaNasvarUpAdibhedAr3hedo bhavi- 5 pyati, na barthabhede pratiniyatamekameva prayojakaM, bhinnazabdavAcyatayA tu. bhinnakAlavRttitayevArthabhedo dhruva eva / 'yadi bhinnazabdavAcyatvamarthabhedavyApakaM bhavettadA vyApakAbhAvAdvyApyAbhAvo bhavaduktassaGgaccheta tadeva neSTamiti / na cAsya mate zabdabhedAdeva yadyarthabhedastadA vyutpattinimittameva .pravRttinimittamityAyAtaM tathA ca DitthaDavitthAdipAribhASikasaMjJA na bhaveyuH, teSAmicchAmAtranimittatvena yathAsthitavyutpattinimittAbhAvAditi vAcyam , iSTA. 10 patteH, zabdArthasya svAbhAvikadharmanibandhanatvAt tatrecchAyA anibandhanatvAt tasmAdicchAviziSTazaktyabhAvAtteSAmabodhakatvameveti; evaM ghaTAdeH kumbhakalazAdikametanmate paryAyavacanaM nAstyeva, ekasminnarthe'nekazabdapravRttyanabhyupagamAditi / atha samabhirUDhanayaM dRSTAntayati. yatheti, tathA ca paramaizvaryazAlitvamindrazabdasya, sAmarthya zakrazabdasya, asurapuravibhedanaM purandarazabdasya pravRttau nimittaM sphuTamiti niruktibhedataH paryAyavAcizabdAnAM bhinnArthatvam , 15 prayogazca paryAyazabdA vibhinnArthAH pravibhaktavyutpattinimittakatvAt , iha ye ye pravibhaktavyutpattinimittakAH naite'bhinnArthA yathA indraghaTapuruSAdizabdAH vibhinnavyutpattinimittakAzca paryAyazabdA api, ato bhinnArthA iti / yat punaravicAritapratItibalAdekArthAbhidhAyakatvaM tattvatiprasaGgena na yuktam , yuktiriktapratItizaraNIkaraNe hi mandaprakAze davIyasi deze sanniviSTavibhinnazarIrANAmapi nimbakadambAzvatthakapitthAdInAmekatarvAkAratayA 20 pratIyamAnAnAmekatvAbhyupagamaprasaGgaH syAditi paryAyazabdAnAM bhinnArthatvamevetyAzayenAhAtra hIti / tebhyaH sarvadaivaikAkAraparAmarzotpattyA'skhaladvRttitayA tathaiva vyavahArAcca paryAyazabdArthAnAmabhedaM gauNIkaroti nayo'yamityAzayenAhAtrApIti / / * athaivambhUtanayamupapAdayitumAha tattakriyAvidhurasyArthasya tattacchabdavAcyatvamapratikSipan svasvapravR- 25 ttinimittakriyAviziSTArthAbhidhAyitvAbhyupagamaH evmbhuutnyH| yathA 1. na hyarthabhede zabdabheda eka eva prayojako yena nAnArthasthale zabdabhedAbhAvAdabheda Apadyeteti bhAvaH // Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvanyAyavimAkare [navamAkisme paramaizvaryapravRttiviziSTa indrazabdavAcyA, sAmarthyakriyAviziSTazzakrapa. dabodhyaH, asurapurabhedanakriyAviziSTaH purandarazabdavAcya ityevaMrUpAbhiprAyAH // tattakriyeti / jalAharaNAdikriyAvidhurasyArthasya ghaTAdestattacchandavAcyatvaM ghaTAdiza5 bdavAcyatvamapratikSipan dveSabuddhyA'nirAkurvan jalAharaNAdikriyAviziSTameva ghaTAdikaM ghaTAdizabdo vatItyevaMrUpo'bhiprAya evambhUtanaya iti bhAvaH / tathA ca padAnAM vyutpattyarthAnvayaniyatArthabodhakatvAbhyupagantRtvamiti niSkarSaH / niyamazca dezataH kAlatazcAto na smbhiruuddhaadaavtivyaaptiH| yA kriyA viziSTazabdenocyate tAmeva kriyAM kurvadvastu evaMbhUtazabdeno. cyate tatpratipAdako nayo'pyupacArAdevambhUtaH, ayaM vyaJjanArthobhayaM sthApayati, zabdaM arthe10 nArthazca zabdeneti, yathA ghaTaceSTAyAM ghaTate yoSinmastakAdyArUDhazceSTata iti ghaTa ityatra tadaivAsI ghaTo yadA tAdRzaceSTAvAn nAnyadA, ghaTazabdo'pi tAdRzaceSTAkAriNa eva vAcako nAnyadetyevaM ceSTAvasthAto'nyatra ghaTasya ghaTatvaM ghaTazabdena nivaya'te ghaTazabdasyApi tadavasthAto'nyatra ghaTena svavAcakatvaM nivartyate, tathA ca prayogo yathA'bhidhAyakaizabdastathaivAbhidheyaM pratipattavyaM, tathAbhUtArthasyaiva pratyayasambhUteH pradIpavatkumbhavadvA, pradIpazabdena hi prakAzavAnevA15 thartho'bhidhIyate, anyathA saMzayAdayaH prasajyeran tathAhi yadi dIpanakriyAvikalo'pi dIpastarhi dIpazabde samuccarite kimanena pradIpena prakAzavAnartho'bhihitaH kiMvA'prakAzako'pyandhopalAviriti saMzayaH, andhopalAdirevAnenAbhihito na dIpa iti viparyayaH, tathA dIpa ityukte'ndho. palAdau cokte dIpe pratyayAtpadArthAnAmekatvaM sAGkarya vA syAttasmAcchandavazAdevAbhidheyamabhi dheyavazAca zabda iti / evaJca saMjJAbhedAdvastubhedavat kriyAbhedAdapi, sA ca kriyA tanetrI 20 yadaiva tAmAvizati tadaitannimittaM tattadvayapadezamAsAdayati nAnyadA'tiprasaGgAt / yadA ghaTate tadevAso ghaTo na punarghaTitavAn ghaTiSyate vA ghaTa iti vyapadeSTuM yuktaH, sarvavastUnAM ghaTatA. pattiprasaGgAt kiJca ceSTAsamaye eva vastu cakSurAdivyApArasamudbhUtazabdAnuviddhapratyayamAskandati, ceSTAvantaH padArthA iti, yathAvasthitArthapratibhAsa eva ca vastUnAM vyavasthApako nAnyathAbhUto'. nyathA ceSTAvattayA zabdAnuviddhAdhyakSapratyaye pratibhAsasyAbhyupagame tatpratyayasya nirviSayatayA 1. yo'rtho yaddeze yatkAle vyutpattyarthena sambaddhaH so'rthastatra tadAnIM tacchandabodhyaH, tathA cAyaM nayo yasminnarthe zabdo vyutpAdyate sa vyutpattinimittabhUto'rtho yadaiva vartate tadaiva taM zabdaM pravarttamAnamabhiti, nAtItAM bhAvinI vA ceSTAmadhikRtya sAmAnyenaivocyate zabdaH, tayovinaSTAnutpannatvena kUrmaromakalpasvAt yadyatItabhAviceSTApekSayA ghaTAdizabdo'ceSTAvasyapi prayujyeta tarhi kapAlamRtpiNDAdAvapi prayujyatAM vizeSAbhAvAttasmAdyatra kSaNe vyutpattinimittamavikalamasti tadaiva so'rthastacchabdena vAcya iti nirgalitArthaH // Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdAryanyAH ] nyAyaprakAzasamalate bhrAntasyApi vastuvyavasthApakatve sarvaH pratyayaH sarvasyArthasya vyavasthApakaH syAdityatiprasaGgaH, tanna ghaTanasamayAtprAk pazcAdvA ghaTastavyapadezamAsAdayatItyevambhUtanayamatam / nanvetanmate nyutpattinimittasyaiva pravRttinimittatvena kenacidrUpeNAsyAnatiprasaktatvaM vAcyam , itarathA gacchatIti gauriti vyutpattyA gacchannazvAdirapi gauH syAt , maivam prasiddhArthapuraskAreNa pravRttasyaivaMbhUtanayasya svArthAtiprasaGgo na dUSaNaM kintu tannivArakanayAntaropAyakatve. 5 na bhUSaNameva, etadupajIvI vyavahArastu yathAvRtti, etena rAjanazabdasya chatracAmarAdizobhAvirahakAle rAjapadavyutpattinimittAbhAve'pi itarAtizayapuNyAdiprayuktarAjanasyAmatiprasaktasya sattvena rAjA vAcya eveti vyudastam / evambhUtanayasyodAharaNamAha yatheti, samabhirUDho hi satyAmasatyAzcandanakriyAyAM vAsavAderarthasyendrAdivyapadezamabhipreti kriyopalakSitasAmAnyasyaiva pravRttinimittatvAt , pazuvizeSasya gamanakriyAyAM satyAmasatyAca govyapadeza- 10 vat tathArUDhessadbhAvAt / evambhUtaH punarindanAdikriyAparigatamartha tattatkriyAkAle indrAdivyapadezabhAjamabhimanyate, nahi kazcidakriyazabdo'syAsti, gaurazva ityAdijAtizabdAbhimatAnAmApi kriyAzabdatvAt gacchatIti gaurAzugAmitvAdazva iti, zuklo nIla ityAdiguNazabdAbhimatA api kriyAzabdA eva, zucIbhavanAcchuklo nIlanAnIla iti, devadatto yajJadatta ityAdiyAdRcchikazabdAbhimatA api kriyAzabdA eva deva enaM deyAyajJa enaM deyA- 15 diti / saMyogidravyabAcakazabdAssamavAyidravyavAcakazabdA api kriyAzabdA eva daNDo'syAstIti daNDI viSANamasyAstIti viSANItyAdikriyApradhAnatvAditi / evametanmate sattvAdiyogAtsadAdisaMzyapi tattatparyAyabhAktvenAtmAdisaMjJAdhAryapi siddho na jIvaH, jIvaprANadhAraNa iti dhAtvarthAnanvayAt / etena siddho nizcayato jIva iti matamapAstam , zuddhanizcayo hyevambhUtanaya eva, tanmatena tu siddho'jIva ityeva prasiddhiH, audayika bhAvaM vyutpattinimi- 20 tameva pravRttinimittatayA gRhNatA saMsAriNa eva jIvazabdavyapadezyatvapratipAdanAt siddhasya pudgalAdidravyasya vA'jIvapadArthatvasyeSyamANatvAditi // nayAnAmamISAM saptavidhAnAM madhye ke punararthapradhAnAH ke ca zabdapradhAnA ityAzaGkAyAmAha tatrAdyAzcatvAro nayA arthanayA arthapradhAnatvAt / antyAstu zabdanayAH zabdavAcyArthaviSayatvAt // 1. audayikakSAyikakSAyopazamikapAriNAmikalakSaNaH paJcabhirbhAvaiH paJcasvapi gatiSu jIva iSTaH, vyutpattinimittajIvanalakSaNodayikabhAvopalakSitAtmatvarUpapAriNAmikabhAvaviziSTasya jIvasya bhAvapaJcakAtmano jIvapadArthatvAta prasiddhanagama IdRzapAriNAmikabhAvameva jIvapadapravRttinimittamabhyupagacchati, evambhUtastu vyutpattinimittameva pravRttinimittaM gRhNAti iti bhAvaH // . 25 Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvanyAyavibhAkare, [mavamakiraNe tatrAdyAzcatvAra iti / arthataMtratvAnnaigamasaMgrahavyavahArarjusUtrA arthanayA ucyante, RjusUtrAntA hi nayA pradhAnabhUtamartha zabdazcApradhAnaM bruvate / antyAstrayastviti, zabdasamabhirUDaivambhUtAtrayastvityarthaH, arthopasarjanAzzabdapradhAnAH atazzabdanayA ucyanta iti bhAvaH / atraivamarthanayatAtparyamavaseyam-yadyapi pramANaprameyayonibandhanaM sAmAnyatazzabdArthoM bhavataH 5 tathApi sAkSAtparamparayA vA pramANasya kAraNameva svAkArArpako viSayaH, na zabdaH 'nAnanukRtAnvayavyatirekaM kAraNaM nAkAraNaM viSaya' ityAdivacanAt , tadAkArAnuvidhAyinI tadadhyavasAyena ca tatrAvisaMvAdAt saMvitpramANatvena gIyate, adhyakSadhIzvAzabdamarthamAtmanyAdhatte, anyathA'rthadarzanapracyutiprasaGgAt , na hyadhyakSagocare'rthe zabdAssanti, tadAtmAno vA, yena tasmin pratibhAsamAne'pi niyamena te pratibhAseran iti kathaM zabdasaMspRSTA'10 kSadhIbhavet kiJca vastusannidhAne'pi tannAmAnusmRti vinA tadarthasyAnupalabdhAviSyamANA yAmarthasannidhirakSaDagjananaM pratyasamartha ityabhidhAnasmRtAvupakSINazaktikatvAnna kadAcanApIndriyabuddhiM janayet sannidhAnAvizeSAt , yadi cAyaM bhavatAM nirbandhassvAbhidhAnavizeSaNApekSameva cakSurAdissvArthamavagamayatIti tadA'staGgateyamindriyaprabhavA'rthAdhigatiH, tannAmasmRtyAderasaMbhavAt , tathAhi yatrArthe prAk zabdapratipattirabhUt punastadarthavIkSaNe tatsaGketitazabdasmR15 tirbhavediti yuktiyuktamanyathA'tiprasaGgaH syAt , na cedanabhiLApamartha pratipattA pazyati tadA tatra dRSTamabhilApamapi na smaret , asmaraMzca zabdavizeSaM na tatra yojayet , ayojayaMzca na tena viziSTamartha pratyetItyAyAtamAndhyamazeSasya jagataH / tataH svAbhidhAnarahitasya viSayasya viSayiNaM cakSurAdipratyayaM prati svata evopayogitvaM siddham , na tu tadabhidhAnAnAM tadartha sambandharahitAnAM, pAramparyeNApi sAmarthyAsambhavAditi / zabdanayastu manute kAraNasyApi 20 viSayasya pratipattiM prati naiva prameyatvaM yuktam yAvadadhyavasAyo na bhavet , so'pyadhyava sAyo vikalpazcet tadabhidhAnasmRti vinA notpattuM yukta iti sarvavyavahAreSu zabdasambandhaH pradhAnaM nibandhanam / pratyakSasyApi tatkRtAdhyavasAyalakSaNavikalasya bahirantarvA pratikSaNapariNAmaprati pattAviva pramANatAnupapatteH avisaMvAdalakSaNatvAtpramANAnAm / pratikSaNapari NAmagrahaNe'pi tasya prAmANyAbhyupagame pramANAntarapravRttau yatnaH kriyamANo'pArthakaH syAt / 25 tataH pramANavyavasthAnibandhanaM tannAmasmRtivyavasAyayojanamarthaprAdhAnyamapahastayatIti zabda eva sarvatra pramANAdivyavahAre pradhAnaM kAraNamiti / nanu naigamAdinayasaptakasyaiva prarUpaNamayuktaM tadatiriktayoraptiAnarpitayonizcayavyavahArayorjJAnakriyayozca sattvAditi cenmaivam , arpitanayasya vizeSagrAhitvenAnarpitanayasya ca sAmAnyagrAhitvenokteSvevAntarbhAvAt , tatrAna. rpitanayamate tulyameva rUpaM sarveSAM siddhAnAm / arpitanayamate tvekadvivyAdisamayasiddhAH Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayavicAraH ] nyAyaprakAzasamalate khasamAnakAlasiddhaireva tulyA iti / tathA lokaprasiddhArthAnuvAdaparasya vyavahAranayasya tAttvikArthAbhyupagamaparasya nizcayanayasyApi ukteSvevAntarbhAvaH / yathA paJcasvapi varNeSu bhramare satsu zyAmo bhramara iti vyavahAraH, paJcavarNo bhramara iti nizcayaH, taccharIrasya bAdaraskandhatvena paJcavarNapudgalairniSpannatvAt , zuklAdInAJca nyagbhUtatvenAnupalakSaNAt / athavaikanayamatArthagrAhI vyavahAraH sarvanayamatArthagrAhI ca nizcayaH / na caivaM nizcayasya pramANatvena 5 nayatvavyAghAtaH, sarvanayamatasyApi svArthasya tena prAdhAnyAbhyupagamAt / tathA jJAnamAtraprAdhAnyAbhyupagamaparA jJAnanayAH, kriyAmAtraprAdhAnyAbhyupagamaparAH kriyAnayAH, tatrarjusUtrAdayazcatvAro nayAzcAritralakSaNAyAH kriyAyA eva prAdhAnyamabhyupagacchanti, tasyA eva mokSaM pratyavyavahitakAraNatvAt / naigamasamanhavyavahArAstu yadyapi cAritrazrutasamyaktvAnAM trayANAmapi mokSakAraNatvamicchanti tathApi vyastAnAmeva natu samastAnAm , etanmate jJAnAditrayAdeva 10 mokSa ityaniyamAt , anyathA nayatvahAniprasaGgAt samudAyavAdasya sthitapakSatvAditi drssttvym| nanveSu .. nayeSu sarveSAM samAnaviSayatvamuta nyUnAdhikaviSayatvaM vetyatra zuddhAzuddhatvAbhiprAyata Aha naigamo bhAvAbhAvaviSayakaH saGgrahassarvabhAvaviSayakaH, vyavahAraH kAlatrayavRttikatipayabhAvaprakAraprakhyApakaH, vartamAnakSaNamAtrasthAyipa- 15 dArthaviSaya RjusUtraH, kAlAdibhedena bhinnArthaviSayazzabdanayaH, vyutpattibhedena paryAyazabdAnAM bhinnArthatAsamarthanaparassamabhirUDhaH, kriyAbhedena vibhinnArthatAnirUpaNapara evambhUtanaya ityuttarottaranayApekSayA pUrvapUrvanayasya mahAviSayatvaM bodhyam // naigama iti / bhAvAbhAvabhUmikatvAsaGgrahApekSayA naigamo bahuviSaya iti bhAvaH, sadvi- 20 zeSaprakAzakavyavahArApekSayA samastasatsamUhopadarzakasya saGghahasya bahuviSayatvamityAha saGgraha iti / vartamAnaviSayAvalambina RjusUtrAtkAlatrayavartyarthajAtAvalambino vyavahArasya bahuviSayatvamityAha vyavahAra iti, kAlAdibhedena bhinnArthopadezakazabdApekSayA tadviparItavedakaH RjusUtro bhUmaviSaya ityatrAha vartamAneti, na kevalaM kAlAdibhedenaivarjusUtrAdalpArthatA zabdasya, kintu nAmAdito'pi, zabdo hi nAmasthApanAdravyabhAvarUpacaturvidhanikSepeSu bhAvaghaTa- 25 meva vyavaharttavyaM manyate zabdArthapradhAnatayA tasyaiva jalAharaNAdikriyAkSamatvAt , yadvA saptadharmArpaNAdasya vizeSaH, RjusUtrasya hi pratyutpanno'vizeSita eva ghaTo'bhipretaH, zabdanayastu Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 498 : tasva nyAyavibhAkare [ mayamakiraNe L sadbhAvAsadbhAvAdibhirarpitasya syAdbhaTaH syAdaghaTaH, syAdavaktavyaH syAt saMzvA saMzvobhayaM syAtsanna vaktavyaH, syAdasannavaktavyaH syAtsannasannavaktavya iti syAdvAdadRSTabhedaM ghaTAdikamarthaM yathAvivakSitamekena kenApi bhaGgakena vizeSitataraM pratipadyate nayatvAditi vizeSaH / pratiparyAyazabdamarthabhedamabhIpsatassamabhirUDhAcchando bahuviSaya ityAha kAlAdIti AdinA kArakaliGgAdInAM 5 parigrahaH / pratikriyaM vibhinnamarthaM pratijAnAnAdevambhUtAtsamabhirUDhastadanyathArthasthApakatvAhuviSaya ityAha vyutpattibhedeneti, evambhUtaviSayaM darzayannigamayati kriyAbhedeneti // evaM nayasvarUpe nirUpite'rthatassphuTamapi sulabhatayA durnayasvarUpaM bubodhayiSayA nayAbhAsAn krameNAha-- dharmadvayadharmidvaya dharmadharmidvayAnAM sarvathA pArthakyAbhiprAyo naigamA10 bhAsaH, yathA vahniparvatavRttitvayoranityajJAnayo rUpanailyayorAtmavRttisasvacaitanyayoH kAThinyavadravyapRthivyo rUpavadravyamUrttayoH paryAyavadravyavastvorjJAnAtmanornityasukhamuktayoH kSaNika sukhaviSayAsaktajIvayozca sarvathA bhedAbhiprAyaH / vaizeSikanaiyAyika yo darzanametadAbhAsa eva // 1 dharmadvayeti / pUrvoktaitaddRSTAnteSvevaikAntika pArthakyAbhisandhizcennaigamAbhAsasyAdityAza15 yena tameva darzayati yatheti, vahniparvatavRttitvayoriti sarvathA bhedAbhiprAya ityapretanena sambayate, evamagre'pi / parvate parvatIyavahnirityatra tayossarvathA bhedAbhiprAyazcettadA dharmadvayaviSayako naigamAbhAsa iti bhAvaH / anityajJAnamAtmana ityatrAnityajJAnayossarvathA pArthakyAbhisandhau dharmadvayaviSayaka naigamAbhAsa ityAhA nityeti / ghaTe nIlaM rUpamityAdau nailyarUpayorekAntabhedAbhiprAye dharmadvayaviSayaka naigamAbhAsa ityAha rUpeti / sacaitanyamAtmanItyAdau pradhAnopasarjana20 bhAvena caitanyAkhyasavvAkhyavyaJjanaparyAyayordharmadvayayorvivakSaNe naigamatve'pi tayorekAntabhede - noktirnayAbhAsarUpA syAdityAha - AtmavRttIti / kAThinyavaddravyaM pRthivItyAdau dharmidvayayoH kAThinyavadravyapRthivyossarvathA pArthakyena kathane naigamAbhAsa ityAha kAThinyeti / rUpavaddravyaM mUrttamityAdau dharmidvayayo rUpadravyamUrttayossarvathA bhedAbhiprAye tathetyAha rUpavaditi / paryAyavaddravyamityatrApi tathetyAha paryAyavaditi / jJAnavAnAtmA, nityasukhI muktaH, kSaNikasukhI viSayAsaktajIva ityAdi dharmadhayubhayaviSayake sarvathA bhedAbhiprAye naigamAbhAsatvaM syAdityAha jJAneti / kasya darzanametannayAbhAsarUpamityatrAha vaizeSiketi // 25 1. UrdhvagrIva kapAlakukSibudhna / dibhiH svaparyAyai sadbhAvenArpitazcet syAdbhaTaH, paTAdigataiH paraparyAyairasadbhAvenArpitaH syAdaghaTo bhavati / svaparobhayaparyAyaiH sadasadbhAvAbhyAmarpitau yugapadvaktumiSTazvedavaktavyo bhavatItyevaM bodhyaH // Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AbhAsAH ] saGgrahAbhAsamAcaSTe -- nyAyaprakAzasamalaGkRte : 499 : parasAmAnyamaparasAmAnyaM vAbhyupagamya tadvizeSanirAkaraNAbhiprAyassaGgrahanayAbhAsaH / yathA jagadidaM sadeva tadvyApyadharmAnupalambhAditi / advaita sAMkhyadarzane etadAbhAsarUpe / evaM dravyameva tattvaM tadvizeSANAmadarzanAdityAdayo'bhiprAyavizeSAH // parasAmAnyamiti / spaSTam, dRSTAntamAha yatheti, tadvyApyeti, tataH pRthagbhUtAnAM tadvayApyAnAM vizeSadharmANAmadarzanAditi hetunA vizeSadharmanirAkaraNAbhiprAyasya vyaktatayA parasamahAbhAsatvamiti bhAvaH, akhilAnyadvaitadarzanAni sAMkhyadarzanavAtrAntarbhavantItyAhA dvaiteti / aparasaGgrahAbhAsamA haivamiti // vyavahArAbhAsamAcaSTe-- kAlpanika dravyaparyAyAbhimantA vyavahArAbhAsaH / yathA cArvAkadarzanam, tatra hi kAlpanika bhUtacatuSTayavibhAgo dRzyate, pramANasampannajIva dravyaparyAyAdivibhAgastiraskriyate // 5 10 kAlpaniketi / apAramArthikadravyaparyAya vibhAgAbhiprAya ityarthaH / udAharati yatheti, cArvAko hi pramANapratipannaM jIvadravyaparyAyAdipravibhAgaM kalpanAropitatvenApahnutyAvicA - 15 ritaramaNIyaM bhUtacatuSTayapravibhAgamAtraM sthUlalokavyavahArAnuyAyitayA samarthayatItyAzayamAha tatra hIti cArvAkadarzane hItyarthaH // kAlatrayeti / udAharati yatheti, tathAgato hi pratikSaNavinazvaraparyAyAneva pAramArthikatayA samarthayate tadanugAmi tu pratyabhijJAdipramANasiddhaM nityaM dravyaM tiraskurute'tastanmatamRjusUtrAbhAsa ityAha buddho hIti // RjusUtranayAbhAsamAha - kAlatrayasthAyipadArthavyudasanapUrvakaM varttamAnakSaNamAtravRttiparyAyAva lambanAbhiprAya RjusUtranayAbhAsaH / yathA bauddhadarzanam, buddho hi kSaNa - 20 mAtrasthAyinameva padArtha pramANatayA svIkaroti, tadanugAmipratyabhijJApramANasiddhamekaM sthirabhUtaM dravyaM nAbhyupaiti // 25 Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare [ navamakiraNe zabdAnayabhAsamAha-- kAlAdibhedena zabdasya bhinnArthavAcitvamevetyabhedavyudasanAbhiprAyaH zabdanayAbhAsaH / yathA babhUva bhavati bhaviSyati sumerurityAdI bhUtavartamAna bhaviSyatkAlInAn bhinnabhinnAneva pramANaviruddhAn ratnasAnUna 5 bhidadhati tattacchabdA ityaadybhipraayH|| . kAlAdibhedeneti / dRSTAntamAha yatheti, bhinnakAlazabdAttAdRsiddhAnyazabdavadvabhUva bhavati bhaviSyati sumerurityAdayaH zabdA bhinnArthamevAbhidadhati ityevaM pramANaviruddhAbhiprAyatvAcchabdAbhAsa iti bhAvaH // samabhirUDhanayAbhAsamAha10 .. paryAyazabdAnAM niruktibhedena bhinnArthatvameva na tvarthagato'bhedo'. pIti yo'bhiprAyaH sa samabhirUDhanayAbhAsaH / yathA zakrapurandarendrazabdAnAM bhinnAbhidheyatvameva bhinnazabdatvAdityabhiprAyaH // paryAyazabdAnAmiti / dRSTAntamAha yatheti, karikuraGgazabdavadbhinnazabdatvAcchAdizabdAnAM bhinnArthatvameva na tvekArthatetyabhiprAyaH samabhirUDhanayAbhAsa iti bhAvaH / / evambhUtanayAbhAsamAha pravRttinimittakriyAvirahitamarthaM zabdavAcyatayA sarvathA'nabhyupagacchannabhiprAyavizeSa evambhUtanayAbhAsaH / yathA ghaTanakriyAvirahitaghaTAderghaTAdizabdavAcyatvavyudAsAbhiprAya iti // pravRttinimittetti / svavyutpattinimittakriyAviziSTaM vastu dhvanivAcyatayA pratijAnA20 no'pi yaH parAmarzastadanAviSTaM tadavAcyatayA pratikSipati na tUpekSate sa evambhUtanayAbhAsa iti bhAvaH, vyutpattinimittasyaiva pravRttinimittatvamasya matamiti dyotayituM pravRttinimittetyuktam / nidarzanamasyAha yatheti, evameva dravyamAtramAhI paryAyapratikSepI dravyArthikAbhAsaH, paryAyamAtrAhI dravyapratikSepI paryAyArthikAbhAsaH, arthAbhidhAyI zabdapratikSepI arthanayA bhAsaH, zabdAbhidhAyyarthapratikSepI zabdanayAbhAsaH, arpitamabhidadhAno'narpitaM pratikSipanna25 rpitanayAbhAsaH, anarpitamabhiprayannarpita pratikSipannanarpitanayAbhAsaH, evameva nizcayanayA: bhAsAdikaM bhAvyam // 15 Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyaprakAra vacanasatyatA ] . - nyAyaprakAzasamalaGkRte :501: nanu yokaikadharmasamarthanaparAyaNAzzeSadharmatiraskArakAriNo'bhiprAyA durnayaitAM pratipadhante tadA vacanamapyekadharmakathanadvAreNa pravarttamAnaM sAvadhAraNatvAccheSadharmapratikSepakAryalIkamApadyate, tatazcAnantadharmAdhyAsitavastusandarzakameva vacanaM yathAvasthitArthapratipAdakatvAtsatyam na caivaM vacanapravRttiH, ghaTo'yaM zuklo mUrta ityAdyekaikadharmapratipAdananiSThatayA vyavahAre zabdaprayogadarzanAta , sarvadharmANAM yaugapadyena vaktumazakyatvAt , tdbhidhaaykaanaampyaanntyaat| 5 na caikaikadharmasandarzakatve'pyamUni vacanAnyalIkAni vaktuM pAryante, samastazAbdavyavahArocchedaprasaGgAt / tadalIkatve tataH pravRttyasiddhezceti cedatrocyate, dvividhA vastupratipAdakAH laukikAstattvacintakAzceti, arthitvena pratyakSAdiprasiddhamartha laukikAstAvanmadhyasthabhAvena vyavahArakAle vyapadizanti, nIlamutpalaM sugandhi komalamiti, na tu taddharmigatadharmAntaragrahaNanirAkaraNayorAdriyante, anarthitvAt , tAvataiva vivkssitvyvhaarprismaapteH| na ca tadvacanAnA- 10 malIkatA, zeSadharmAntarAnirAkaraNAt tathAtva evAlIkatvAt / na ca sarva vacanaM sAvadhAraNamiti nyAyena teSAmapi vacanAnAmitaradharmatiraskAratvasiddheralIkatvameva syAditi vAcyam , avadhAraNasya tadasaMbhavamAtravyavacchede vyApArAt , anekapuruSasampUrNa sadasi dvArAdau sthitasya kimatra devadattassamasti nAstIti vA dolAyamAnabuddheH kenacidabhidhIyate yathA devadatto'stIti / atra yadyapyupanyastatatpadadvayasya sAvadhAraNatA gamyate, anyathA taduccAraNavaiyarthyaprasaGgAt , tathApyava- 15 dhAraNaM tadasaMbhavamAnaM vyavacchinatti na zeSapuruSAntarAn / nApi pararUpeNa nAstitvaM, tadvyavacchedAbhiprAyeNa prastutavAkyAprayogAt , prayokturabhiprAyAdisApekSatayaiva zabdasya svArthapratipAdanasAmarthyAt / na ca vAcyavAcakabhAvasambandhAnarthakyam , tadabhAve prayoktrabhiprAyAdimAtreNa niyoktumazakyatvAt / na ca samastadharmayuktameva vastu pratipAdayadvacanaM satyamabhidadhmahe, yenaikaikadharmAliGgitavastusandarzakAnAmalIkatA syAt , kintu sambhavadarthapratipAdakaM satyamiti, 20 sambhavanti ca zeSadharmApratikSepe vacanagocarApannA dharmAH, tasmAttatpratipAdakaM satyameva / yadA tu durnayamatAbhiniviSTabuddhibhistIrthAntarIyaistaddharmigatadharmAntaranirAkaraNAbhiprAyeNaiva sAvadhAraNaM tatprayujyate yathA nityameva vastu anityameva vetyAdi, tadA nirAlambanatvAdalIkatAM prApnuvatkena vAryeta / tattvacintakAH punaH pratyakSAdipramANasiddhamanekAntAtmakaM vastu darzayanto dvedhA darzayeyuH sakalAdezena vikalAdezena vA, tatra vikalAdezo nayAdhInaH, sakalAdezaH pramANA- 25 dhInaH / madhyasthabhAvena hyarthitvavazAtkaJciddharma pratipipAdayiSavazzeSadharmasvIkAranirAkaraNa. vimukhayA dhiyA vAcaM prayuJjate tadA tattvacintakA api laukikavatsaMmugdhAkAratayA''cakSate jIvo'sti kartA bhoktA pramAtetyAdi / atassampUrNavastupratipAdanAbhAvAdvikalAdezo'bhidhI 1. tAdRzapadArthAprasiddhayA nirAlambanatvAditi bhAvaH // 2. sarva vAkyaM sAvadhAraNamiti nyAyAditi // Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :502: tattvanyAyavimAkare - [ navamakiraNe yate / yadA tu pramANavyApAramavikalaM parAmRzya pratipAdayitumabhiprayanti tadA'GgIkRtaguNapradhAnabhAvA azeSadharmasUcakakathaJcitparyAyasyAcchabdabhUSitayA sAvadhAraNayA vAcA darzayanti syAdastyeva jIva ityAdikayA / ato'yaM syAcchabdasaMsUcitAbhyantarIbhUtAnantadharmakasya sAkSA dupanyastajIvazabda kriyAbhyAM pradhAnIkRtAtmabhAvasyAvadhAraNavyavacchinnatadasambhavasya vastu5 nassandarzakatvAtsakalAdeza ucyate / tasmAnayapramANAbhijJaH syAdvAdI sakalAdezavikalAdezAvadhikRtya yadyad brUte tattatsatyaM durnayamatAvalambino yadyadAcakSate tattadalIkamiti // tadevaM nayasya lakSaNAnyabhidhAyAdhunA tasya phalaM sphuTayati nayasyedRzasya vastvekadezasyAjJAnanivRttiranantaraphalam / paramparaphalantu vastvekadezaviSayakahAnopAdAnopekSAbuddhayaH / ubhayavidhamapi phalaM 10 nayAtkathaJcidbhinnAbhinnaM vijJeyam / iti nayanirUpaNam // nayasyedRzasyeti ! proktasvarUpanayasyetyarthaH / nayasya pramANaikadezatvAdvastvaMzaprAhitvAcca vastvaMzasya yadajJAnaM tannivRttiravyavahitaM phalamiti bhaavH| pAramparya phalamAdarzayati parampareti, yathA pramANasya sarvavastuviSayakahAnopAdAnopekSAbuddhayaH paramparaM phalaM tathA nayasyApi vastvaM. zaviSayakahAnopAdAnopekSA buddhayaH paramparaphalatvenAvadhAraNIyA iti bhAvaH / tadidaM nayasya 15 dvividhamapi phalaM tataH kathaJcidbhinnamabhinnazca nayaphalatvAnyathAnupapatterityAhobhayavidhamapi phalamiti, sAkSAtparamparaM phalazcetyarthaH / nayavicAravizeSaphalantu yo nikSepanayapramANato'rtha sUkSmekSikayA na paribhAvayati tasyAvicAritaramaNIyatayA'yuktaM yuktaM yuktaM vA'yuktaM pratibhAtyatastadapanodanAya tadvicAraH karttavyaH, tathA sarvathA'nityatvAdipratipAdakabauddhAdipara samayasya RjusUtranayavidhijJena tatpratipakSabhUtanityatvAdipratipAdakadravyAstikanayato nirA20 karaNAya, svasamaye vA'jJAnadveSAdidoSakaluSitena pareNa doSabuddhyA kimapi jIvAdikaM vastu parigRhItaM tadapi nayavidhijJena nayoktibhirguNarUpatayA sthApanAya nayavicAraH karttavyaH, tathA dRSTivAde sarvArthaprarUpaNA sUtrArthavarNanA ca sarvanayaiH kriyata iti // padArthAnAM prativiziSTajJAnotpattyarthaM zAstre nikSepA nAmAdinayarUpA uktAstAn saptanayeSvantarbhAvayituM saMkSepeNa te nirUpyante / nikSipyate zAstramadhyayanoddezAdikazca nAmasthA25 panAdravyAdibhedairvyavasthApyate'nenAsminnasmAdveti nikSepaH, prakaraNAdivazenApratipattyAdi. vyavacchedakayathAsthAnaviniyogAya zabdArtharacanAvizeSo nikSepaH / maGgalAdipadArthanikSepAnAmamaGgalAdiviniyogopapattezca nikSepANAM phalavattvam , aprastutArthApAkaraNAtprastutArtha Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nikSepAH ] nyAyaprakAzasamalate vyAkaraNAJca nikSepaH phalavAnityabhiyuktokteH / sa jaghanyato'pi caturvidhaH nAmasthApanAdravyabhAvabhedAt / anyArthe sthito'pi svArthanirapekSassamAnArthakazabdAnabhidheyo vivakSitA. rthasaGketavAn nAmanikSepaH / yathA saGketitamAtreNAnyArthasthitenendrAdizabdena gopAladArako'bhidhIyate, sa ca gopAladArako nendrasamAnArthakazakrAdiparyAyazabdAbhidheyo'to gopAladArakAdau indrAdyabhidhAnaM yat kriyate tannAma bhaNyate / yadyapi samAnArthaka zabdAnabhi- 5 gheyatvaM gopAladArakagatadharma eva tathApi nAmnyupacarito'vaseyaH // anyatrAvarttamAnapi yadRcchayaivameva gopAladArakAderDitthoDavittha ityAdyabhidhAnaM kriyate tadapi nAmeti sUcayitumanyArthe sthito'pItyatrApizabdaH / tadidaM nAma dvividhaM yAvadravyabhAvyayAvadrvyabhAvi ceti, merudvIpasamudrAdinAma yAvadravyabhAvi yAvattacchabdavAcyadravyAvasthAnaM tAvattatattannAmno vRtteH / devadattAdinAma tu na yAvattadvAcyadravyAvasthAnamavatiSThate, aparAparanAmaparAvarttasya loke 10 darzanAt, tatastannAmAyAvadravyabhAvyucyate / apizabdo'nyasyApi samuccAyakastena pustakapatracitrAdilikhitasya vastvabhidhAnabhUtendrAdivarNAvalImAtrasya saGgrahaH // sadbhUtArthAdhyava. sAyena sadbhUtArthazUnyaM sadbhUtArthasamAnAkAraM nirAkAraM vA'lpakAlInaM yAvatkathikaM vA yadvastu sthApyate sA sthApanA / yathA sadbhUtendrasamAnAkAraM citralepyakASThapASANAdiSa. akSAdiSu nirAkAramindrasthApanam , etaccetvarakAlam / nandIzvaracaityapratimAdi tu yAva- 15 skathikam / atra kecitsthApanAmatyantAnupayoginI manvate tadatIva tuccham / nAmAdivatsthApanAyA apyupakAritvAt / yadi bhagavadAdInAM sthApanA'nupakAriNI syAnnA. masmaraNamapyanupakAri syAt , nAmnaH pudgalAtmakatvenAtmAnupakAritvAt / na ca nAmnaH smaraNena nAmismaraNe tadguNasamApattyA'sti phalamiti vAcyam , bhagavatpratimAdarzanAdapi 1. nikSepaNaM zAstrAdernAmasthApanAdibhedairvyasanaM sthApanamiti vA nikSepaH, so'yaM jaghanyato'pi caturvidho darzanIyaH, yatra tAvannAmasthApanAdravyakSetrakAlabhavabhAvAdilakSaNA bhedA jJApyante tatra taissarvairapi vastu nikSipyate, yatra tu sarve bhedA na jJAyante tatrApi nAmAdicatuSTayena vastu cintanIyameva, sarvavyApakatvAttasya, nahi kimapi tAdRzaM vastvasti yannAmAdicatuSTayaM vyabhicaratIti bhAvaH // 2. nanu gaGgAyAM ghoSa ityAdau gaGgAdipadena gaGgAtIrAdyabhidhIyate, tatra kiM. nAmanikSepasya pravRttirnikSepAntarasya vA, nAdyaH, jAhnavyAdiparyAyazabdAbhidheyatvena nAmanikSepApravRttaH, na dvitIyaH prasiddhanikSepAntarAviSaye'prasiddhanikSepakalpane tadiyattAkSatiprasaGgAditi cenna, yathAparijJAnaM nikSepAntarakalpanAyA apyanumatatvena doSAbhAvAt / AbhiprAyikyAssthApanAyA vaijJAnikasya bhAvanikSepasya ca svIkAre doSAbhAvAt / gaGgApadena tIre gaGgAbhedAbhivyaktiM vinA gaGgAgatazaityapAvanatvAdidharmayogasyAbhivyaJjayitumazakyatvAt / bhAvanikSepaviSayAbhedavyavahAraupayikarUparahitatvavizeSaNenAtivyAptivirahAditi // 3. sthApanAbuddheH sthApyasmRtidvArA sthApyagataguNapraNidhAnodrekasya tajanyanirjarAtizayasya vA phalatvam / sthApanAviSaye utkaTadoSe pratisandhIyamAne tu na sA phalavatIti bodhyam // Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 504 : tatvanyAyavibhAkare [ navamakiraNe sakalAtizAyibhagavadguNadhyAnasya sutarAM sambhavAt / siddha eva ca bahUnAM pratimAdarzanAdodhyudayo'pi / na ca nAmno nAminA saha vAcyavAcakabhAvasambandho'sti na sthApanAyA iti vizeSa iti vAcyam , itaranikSepAnirUpakeNa bhAvanikSepeNa saha nAmasthApanayossambandhAvizeSAt / vAcyavAcakabhAvasambandha eva grAhyo na sthApyasthApakabhAva ityatra vinigama5 kAbhAvAt , tasmAttvayA nAmasthApanAdvayameva bhagavadadhyAtmopanAyakatvAvizeSeNa vanyaM syAt dvayameva vA tyAjyaM syAt , antaraGgaprattyAsattyabhAvasya tulyatvAt , na caitadiSTam , pareNApi nAmno'GgIkArAt / tathA ca sthApanA yadyavandyA syAttadA nAmApyavandyaM syAditi viparyayaparyavasAyakastarkaH, bhAvanikSepo yadyavandhasthApanAnikSepapratiyogI syAdavandyanAmanikSepaprati yogyapi syAdityaniSTaprasaJjakastarko bodhyaH / tathA ca nikSepyamANabhAvAhato'bhedabuddharnAmAdi10 trayameva kAraNamAgamaprAmANyAtsvAnubhavAcca / etena bhAvanikSepAdhyAtmopanAyakatvena nAmAdi nikSepatrayasyAhatpratimAsthApanAnikSepasvarUpatvenAnAdRtavatAM bhAvanikSepaM puraskurvatAM mataM vyudastam / nikSepatrayAnAdare bhAvollAsasyaiSa kartumazakyatvAt , zAstra iva nAmAditraye hRdayasthite sati bhagavAn pura iva parisphurati, hRdayamivAnupravizati, tanmayIbhAvamivApadyate, tena sarva kalyANasiddhistasmAdbhAvollAsastadadhIno nahi naisargika eva bhAvollAsa ityasti jainamata ekA15 ntaH, sarvavyavahAravicchedaprasaGgAt / na ca bhAvArhaddarzanaM bhavyAnAM yathA svagataphalaM pratyavyabhi cAri na tathA nikSepatrayapratipattiriti tadanAdara iti vAcyam , svagataphale svavyatiriktabhAvanikSepasyApyavyabhicAritvAbhAvAt , nahi bhAvArhantaM dRSTvA bhavyA abhavyA vA pratibuddhyanta iti / svagatabhAvollAsanimittatvantu samAnaM nikSepacatuSTaye'pi / etena svagatAdhyAtmopanAya katAguNena vandyatvamapi catuSTayAviziSTameva / zirazcaraNasaMyogarUpavandanasya bhAvabhagavato'pi 20 zarIra eva sambhavAt , na tvarUpe bhAvabhagavati, AkAza iva tadasambhavAt / bhAvasamba ndhAccharIrasambaddha vandanaM bhAvasyaivA''yAtIti tu nAmAdiSvapi tulyameva / na ca mahAnizIthe bhAvAcAryasya tIrthakRttulyatvamuktamato nikSepatrayasyAkizcitkaratvamiti bhAvanikSepa puraskurvatAM ko'parAdha iti vAcyam , tadvacanasya paramazuddhabhAvagrAhinizcayanayaviSayatvAt , yanmate hyekasyApi guNasya tyAge mithyAdRSTitvamiSyate tanmate nikSepAntarAnAdare'pi 25 naigamAdinayavRndena nAmAdinikSepANAM prAmANyAbhyupagamAtka iva vyAmoho bhavataH, sarvanaya sammatasyaiva zAstrArthatvAt , anyathA samyaktvacAritraikyagrAhiNA nizcayanayenApramattasaMyata eva samyaktvasvAmyukto na pramattAnta iti zreNikAdInAM bahUnAM prasiddhaM samyaktvaM na svIkaraNIya syAt / evaJca * jo jiNadiDhe bhAve cauvvihe sahahAi sayameva / sayameva na Nihatti ya sa niogaruItti NAyavvo' ityuttarAdhyayanavacanAccaturvidhazabdasya nAmasthApanAdravyabhAvabheda Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nikSepAH myAyaprakAzasamalaGkRte : 505 : minnatvena vyAkhyA nikSepa catuSTayasyApi yathaucityenArAdhyatva maviruddhamiti / anubhUtasyAnubhavi - SyamANasya vA paryAyasya yogyaM yannikSipyate sa dravyanikSepaH / yathA'nubhUtendraparyAyo'nubhavi - SyamANendraparyAyo vendraH, anubhUtaghRtAdhAratvaM paryAye'nubhaviSyamANaghRtAdhAratva paryAye vA ghRtaghaTavyapadezavattatrendrazabdavyapadezopapatteH / kacidaprAdhAnye'pi dravyanikSepaH pravarttate yathAGgAramaIko dravyAcAryaH, AcAryaguNarahitatvAdapradhAnAcArya ityarthaH / kvacidanupayoge'pi, yathA'- 5. nAbhogenehaparalokAdyAzaMsA lakSaNenA vidhinA ca bhaktyApi kriyamANA jinapUjAdikA dravyakriyA eva, anupayuktakriyAyAssAkSAnmokSAGgatvAbhAvAt / bhaktyA'vidhinApi sA kriyamANA pAramparyeNa mokSAGgatvApekSayA dravyatAmaznute bhaktiguNenAvidhidoSasya niranubandhIkRtatvAt // vivakSitakriyAnubhavayukto bhAvo yo nikSipyate sa bhAvanikSepa:, yathendanakriyApariNato bhAvendra iti / nanu bhAvabhinnAnAmAdiSu triSu nAmno bhAvArthazUnyatvena sthApanAyA dravyasya 10 cAvizeSeNa vRtterviruddhadharmAdhyAsAbhAvAzJca na ko'pi bheda iti cenna, rUpAntareNa viruddhadharmAdhyAsa sambhavena bhedopapatteH / sthApanAyAM paridRzyamAnAnAmAkArAbhiprAya buddhikriyAphalAnAM nAmni dravye cAbhAvAt, tathAhi sthApanendre locana sahasrakuNDalakirITaMzacIsannidhAnakarakulizadhAraNasiMhAsanAdhyAsanAdijanitAtizayo dehasaundaryAdirAkAro dRzyate, sthApanAkartuca sadbhUtendrAbhiprAyo vilokyate, draSTuzca tadAkAradarzanAdindrabuddhirupajAyate, enamupa- 15 sevamAnAnAM tadbhaktipariNatabuddhInAM namaskaraNAdikriyA saMvIkSyate / prAyeNa putrotpatyAdikaM phalanopalabhyate, na ca tathA nAmendre dravyendre vA, tasmAttAbhyAM sthApanAbhedaH / dravyamapi mAvasya kAraNatvAttAbhyAM bhinnam, yathA'nupayukto vaktA dravyaM kadAcidupayuktakAle bhAvasyopayogalakSaNasya bhavati kAraNam, so'pi vopayogalakSaNo bhAvastasyAnupayukta vaktRrUpasya 1 1. lakSaNe yogyatA caikabhavikabaddhAyuSkAbhimukhanAmagotrabhedena trividhA, atItAnAgatau ca vartamAnabhavabhAvena kvacidantararahitau grAhyau, anyathA'tItAnAgatAnantabhaveSvapi dravyapadavyapadezyaprasaGgassyAt, vartamAnabhavasthito hi puraskRtabhavaM pazcAtkRtabhavamvAyuSkarma saddravyatayA spRzati yathA pratyUSasandhyAyAmAdityaH pUrvavidehaM bharatazca pradoSasandhyAyAntu bharatamaparavidehaJcAvabhAsayati / tIrthaGkara nAmakarmaghaTitayogyatayA tu nAnAbhavanyavadhAnenApi bhavati, marIcedravyatIrtha karatvapratipAdanAt / sudUravyavahitAnAmapi dravyatIrthakRtAM vandyatvapratipAdanasya nAnAbhavasambandhaghaTitayogyatAM vinA'nupapattezceti // 2. sUtrabodhitabalavadaniSTAnanubandhISTasAdhanatAkatadgataguNasmRti janakasaMskArodbodhakAbhiprAyAkArAnyatarasambanddhavattvaM tatsthApanAtvam / evaJca sAdRzyasambandhasya na sthApanA nikSepaniyAmakatvam, asadbhAvasthApanocchedaprasaGgAt / nAbhiprAyasambandhasyApi nAmnyapi tasya suvacatvenAtiprasaGgAditi / ata eva dravyaliGgini sthApanAyA na bhAvasAdhubuddhiH, utkaTadoSavattvena pratisandhIyamAnasya sAdRzyAdguNavadanusmRteH sUtrabodhitabalavadaniSTAnubandhinItvAt // 4 Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvanyAyavimAkare [ navakiraNe dravyasya paryAyo bhavati, yathA vA sAdhujIvo dravyendrassan bhAvendrarUpAyAH pariNateH kAraNaM bhavati na tathA naamsthaapne| nAmApi ca sthApanAdravyAbhyAM proktavaidhAdeva bhiyate / yadyapi pUrvoditaprakAreNaiSAmabhedastathApi niruktaprakAreNa bhedo'pi siddha eva / nahi dugdhatakrAdInAM zvetatvAdinA'bhede'pi mAdhuryAdinApi na bhedo'nantadharmAdhyAsitatvAdvastuna 5 iti / nanu nAmAdivicAre prakrAnte bhAva eva vastu vivakSitArthakriyAsAdhakatvAdubhaya sammatavastuvat , nahi bhAvendravadvivakSitArthasAdhanasamarthA gopAladArakAdyA nAmendrAdayo'taH kimatra bhAvArthazUnyairnAmAdibhiriti cenna, nAmAdInAmapi vastuparyAyatvena sAmAnyato bhAvasvAnatikramAttataH siddhasAdhanam / aviziSTa indrAdivastunyuccarite nAmAdikaM bheda catuSTayamapi pratIyata eva, kimanena nAmendro vivakSita AhosvitsthApanendra uta dravye10 ndro bhAvendro veti / atassAmAnyenendravastunazcatvAro'pyamI paryAyA bhAvavizeSA eva / atha viziSvArthakriyAsAdhakaM bhAvendrAdikaM bhAvamAzritya vastutvasAdhane'pi na kAcitkSatiH, bhAvendrAderbhAvasya viziSTakriyAnivartakatve nAmendrAdiparyAyANAmapi tadraSTavyameva / dravyarUpatayA paryAyANAM parasparamabhedAt / bhAvapariNAmanimittabhAvAdvA nAmasthApanAdravyANAM bhAvAgatayopayogaH, jinanAmajinasthApanAmuktigatamunidehadarzanAdbhAvollAsAt / kenaciduzcaritaM 1 hi jinanAma zrutvA jinapratimAsvastikAdIni prekSya parinirvatamunidehaM bhaviSyadyatiparyAyaM janaM : vA'valokya ca prAyazassamyagdarzanAdibhAvapariNAmo dRzyate / ayantvatra vizeSo nAmAditrayamanaikAntikaM samIhitasAdhane nizcayAbhAvAdanAtyantikaJca kAraNamAtyantikaprakarSaprAptatathAvidhaviziSTaphalasAdhakatvAbhAvAt / bhAvastvaikAntikaH, AtyantikakAraNazcAto'bhyahita tama iti / ayazca nAmAdInAM pradhAnetarabhAvo bhinnavastugatApekSayA, abhinnavastugatAnAntu nAmA20 dInAM bhAvAvinAbhUtatvAdeva vastutvam / sarvasya hi vastunassvAbhidhAyakaM nAmarUpam , yathA''tA. navitAnIbhUtatantusantAnaH paTa iti, UrdhvakuNDaleSvAyattavRttagrIvo ghaTa ityAdi / svAkAraH sthApanArUpaH, yathA sarvavastunaH svasvAkAraH / atItAnAgatabhAvakAraNaM dravyam , kAryApannazca svaM bhAvarUpam , yathA mRtpiNDAdivastuno janyatvApannaM ghaTAdikam / itthaM sarva vastu catUrUpAvinAbhUtaM dRSTamevameva samyagdarzanavyavasthAnAjinamatasya sarvanayasamUhA 1. anena yadyadvastu tattannikSepacatuSTayavaditi vyAptilabhyate 'jattha ya jaM jANijjA NirukhevaM Nirukheve NiravasesaM / jatthavi ya Na jANijjA caukkayaM Nikhkheve tattha ' ityanuyogadvArasUtrAca / tathApi prAyikIyaM vyAptiraprajJApye vastuni nAmno'prayogAt , jIvatvena dravyatvena ca bhUtabhaviSyatparyAyabhAvena tatkAraNatvAbhAvAjIve dravyanikSepasyAyogAcca / uktaM tattvArthaTIkAkRtA 'yadyakasminna sambhavati naitAvatA bhavatyavyApite' ti / aprajJApyajIvadravyabhinnaM yadyadvastu tattannikSepacatuSTayavaditi vyAptervA vivakSaNAditi // Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 507 : nikSepAH ] nyAyaprakAzasamalaGkRte tmakatvAt / na hyekasminneva vastunyekakAlaM vidyamAnAnAM paryAyANAM madhya idaM vasvaparavastviti vaktuM zakyate, dravyarUpatayA sarveSAmapi teSAmekatvAt / tathA vastupratyayahetutvAnnAma vastudharmaH, yadyasya pratyayahetustattasya dharmo yathA ghaTasya svadharmA. rUpAdayaH, yazca yasya dharmo na bhavati na tattasya pratyayaheturyathA ghaTasya dharmAH paTasya, bhavati ca ghaTAbhidhAnAdghaTasya sampratyayaH / sarveSAM vastUnAzca nAmarUpatvAvyabhicArAnnAnaikAntikatvam / yaddhyabhidhAnarahitaM 5 tastveva na bhavati, yathA'bhidhAnarahitatvenAvAcyaSSaSThabhUtalakSaNo bhAvaH / avastu tu kutastatpratyayahetutvasya hetorvRttiH syAt, tatra tadvRttau vA tasyApi vastutvameva bhavet, svapratyayajanakatvAddhAdivaditi / na ca nadyAstIre paJca phalAni santIti zabdazravaNasamanantaraM pravRttasya kasyacidvastva prApteravastudharmatA tasyeti vAcyam, pratyakSAdipramANAnAmapi tatprasaGgAt, tebhyo'pi pravRttasya kadAcidvastva prApteH / nacAbAdhitapramANebhyaH pravRttA- 10 vastyevArthaprAptiriti vAcyam / suvivecitAdAptazabdAdapi vastuprApteravazyambhAvAditi / evaM yadasti tatsarvamAkAramayameva, yathA matizabdavastukriyAphalAbhidhAnAni / yattvanAkAraM tannAstyeva, yathA vandhyAputrAdiH, matirhi jJeyAkAragrahaNa pariNatatvAdAkAravatI, anyathA nIlasyedaM saMvedanaM na pItasyeti naiyatyaM na syAt, niyAmakAbhAvAt / nIlAdyAkAro hi niyAmako yadA sa neSyate tadA nIlagrAhiNI matirna pItagrAhiNIti kathaM vyavasthApyetA- 15 vizeSAt / zabdo'pi paudgalikatvAdAkAravAneva / kriyA'pyutkSepaNAdirUpA kriyAvato'nanyatvAdAkAravatyeva, phalamapi kulAlAdikriyAsAdhyaM ghaTAdikaM mRtpiMDAdivastuparyAyarUpatvAdAkAravadeva; abhidhAnamapi zabdastasyAkAravattvamuktameva / tathA dravyAtmaka sarvamutkaNa phaNakuNDalitAkArasamanvitasarpavadvikArarahitasyAvirbhAva mAtra pariNAmasya dravyasyaiva sarvatra sarvadA'nubhavAt, na hyapUrvaM kiJcidutpadyate, channarUpatayA vidyamAnasyaivAvirbhAvAt nApyA- 20 'virbhUtaM sadvinazyati, channarUpatayA tirobhAvasyaivA''sAdanAt / tathA cAvirbhAva tirobhAvarUpapariNAma eva kAryopacArAdravyasya copacaritakAraNatvenotpAdavyayarahitaM nirvikAraM 1. bhinnavastuni bhinnakAle vidyamAnAnAM paryAyANAM tathA vaktuM zakyatvAdekasminneva vastunyekakAlamiti / zakyata iti, vinigamanAvirahAtsarvasyaiva vastutvaM sarvasyaivAvastutvaM vA bhavediti bhAvaH / catUrUpAvinAbhUtatve ca vinigamakamAha dravyarUpatayeti / nanu vastudharmatvameva teSAM na sambhavati kuto dravyarUpatayaikarUpatvamityatrAha - tatheti // 2. yadi nAma vastudharmo na syAttadA ghaTazabde prokte zrotuH kimayamA heti saMzaya eva syAnna tu ghaTapratipattiH paTapratipattirUpo vA viparyayaH syAt, na jAne kimapyanenoktamiticittavyAmohena vastvapratipattirUpo vA'nadhyavasAyo bhavet, kadAciddhaTasya kadAcitpaTasya kadAcicca stambhAdevI bodhaH syAdityapi bodhyam / 3. evaJcotpAdavyayadhrauvyayuktaM sat, guNaparyAyavaddravyamityanayorna paunaruktyam / ata eva cAtra na virodho'nyathA dravyasyotpAdavyayAtmakatve tadrahitatvoktirviruddhayeteti // Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare [ navamakiraNe dravyamucyate / na ca dravyasyaikasvabhAvatve nirvikAratve cAnantakAlabhAvinAmanantAvirbhAva. tirobhAvAnAmekahelayaiva kAraNatvaM syAditi vAcyam , acintyasvabhAvatvAvyasya, sAdidravyeSvekasvabhAveSvapi utphaNaviphaNAdiparyAyANAM kramapravRtteranubhavasiddhatvAt / na cotphaNaviphaNAdibahurUpatvAtpUrvAvasthAparityAgenottarAvasthAdhiSThAnAdanityatA dravyasya syAditi vA3 cyam, veSAntarApannanaTavadbahurUpasyApi dravyasya nityatvAt / yathAhi nAyakavidUSakakapi rAkSasAdipAtrAvasareSu veSAntarANyApanno naTo bahurUpa evamutphaNaviphaNAdibhirbhAvairdravyamapi. bahurUpaM tathApi nityameva, svayamavikAritvAdAkAzavat / tathA sarva bhAvAtmakam , parAparakAryakSaNasantAnAtmakasyaiva tasyAnubhavAt , pratikSaNaM bhavanameva hyanubhUyate, pUrvakSaNasya nivRttiraparasyotpattiriti / na cotpattinivRttI kAraNApekSiNyau, yacca kAraNaM tadeva dravyamiti 10 vAcyam , nirapekSasyaivotpAdAt / apekSA hi vidyamAnasyaiva, na ca mRtpiNDAdikAraNakAle ghaTAdikAryamasti, avidyamAnasya cApekSAyAM kharaviSANasyApi tathAbhAvaprasaGgAt / yadi cotpattikSaNAtprAgapi ghaTAdissyAttadA kiM mRtpiNDApekSayA, svata eva tasya vidyamAnatvAt / na cotpannassan ghaTAdirghatpiNDAdikamapekSata iti vAcyam / muNDitaziraso dinazuddhiparyA. locanavadapekSAvaiyarthyAt / nanUtpadyamAnatAvasthAyAmasAvapekSata iti cenna, vicArAsahatvAt , 15 utpadyamAnatA hi kimaniSpannAvayavatA, uta niSpannAvayavatA; AhosvidardhaniSpannAvayavatA syAt / nAdyo'nutpannasyApekSA'yogAdgaganAravindavat / na dvitIyo niSpannasya parApekSAvaiyarthyAt , nAntyo vastunassAMzatAprasaGgAt / sAMzatAyAmapyaniSpannAMzaH kiM kAraNamapekSate niSpanno vobhayaM vA, nAdyau niSpannAniSpannayorapekSA'sambhavasyoktatvAt , nAntya ubhayapakSo dIritadoSasaGkramAt / tasmAnmRtpiNDAdyuttarakAlaM bhavanameva ghaTAdestadapekSA, kAryatvAbhimata20 ghaTAdiprAgbhAvitvameva mRtpiDAdeH kAraNatvaM, na punastatra vyApriyamANatvAt, vyApArasya vyApAravadbhinnatve tasya nirvyApAratvaprasaGgAt , abhinnatve vyApArAbhAvaprasaGgAt / kAraNavyApArajanyAyA apyutpatterutpattimato bhede utpattimato'janmaprasaGgaH, tasmAtpUrvottarakAlabhAvitvamAtreNaivAyaM kAryakAraNabhAvo vastUnAM loke prasiddho na punaH kiJcitkenacinnirvartita miti na kasyacidbhAvasya sambandhyapekSA, tato hetvantaranirapekSa eva sarvo bhAvassamutpadyata 25 iti sthitam , evaM vinAzo'pyahetuka eva / na ca mudgarAdisavyapekSA eva ghaTAdayo vinAzamA vizanto dRzyante na nirhetukA iti vAcyam , vinAzahetorayogAt, vinAzakAle mudgarAdinA kiM ghaTAdireva kriyate kapAlAdayo vA tuccharUpAbhAvo vA, nAdyaH kulAlAdisAmagrIta eva tasyotpatteH / na dvitIyo ghaTAdInAM tAdavasthyaprasaGgAt / na tRtIyo nIrUpasya tasya kharazRGgasyeva kartumazakyatvAt / na ca tena ghaTAdisambaddhanAbhAvo vihitastena ghaTAdenivRttiriti Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nikSepAH ] nyAyaprakAzasamalaGkate : 509:. bAcyam , sambandhAnupapatteH, ki pUrva ghaTaH pazcAdabhAvo vaiparItyaM vA, uta samakAlaM vA ghaTAbhAvI, nAdyau dviniSThasambandhasya bhinnakAlayorasambhavAt / antye ghaTAbhAvayoryadi kSaNamAtramapi sahAvasthitirabhyupagamyate tAsaMsAramasau syAdvizeSAbhAvAt , tathA ca sati ghaTatAdavasthyaprasaGgaH / na ca ghaTopamardainAbhAvo jAyate'to ghaTAdinivRttiriti vAcyam , upamaIsya ghaTAdirUpatve tasya svahetuta evotpatteH, kapAlAdirUpatve tadbhAve'pi ghaTatAdavasthyaprasaGgAt / 5 tucchAbhAvarUpatve ca ghaTAdyabhAvena ghaTAdyabhAvo jAyata ityuktaM syAttathA ca satyAtmanaivAtmabhavanAnupapattissyAt / tasmAnmudgarAdisahakArikAraNavaisAdRzyAdvisadRzaH kapAlAdikSaNa utpadyate ghaTAdistu kSaNikatvena nirhetukarasvarasata eva nivartata ityetAvanmAtrameva zobhanamato hetuvyApAranirapekSA eva samutpannA bhAvAH kSaNikatvena svarasata eva vinazyanti na hetuvyApArAditi sthitam / tasmAjanmavinAzayorna kizcitkenacidapekSyate, apekSaNIyAbhAvAzca na 10 kizcitkasyacitkAraNaM tathA ca sati na kiJcidravyaM, kintu pUrvAparIbhUtAparAparakSaNarUpAH paryAyA eva santIti / ete hi svatantrA nAmAdinayA mithyAdRSTayo'sampUrNArthagrAhitvAdgajagAtrabhinnadezasaMsparzanena bahuvidhavivAdamukharajAtyandhavRndavat / anubhavapratyakSasiddhantu jainAbhyupagamarUpaM niHzeSasamUhAbhyupagamanirghattamanavadyaM, nAmAdinayaparasparodbhAvitAvidyamAnaniHzeSadoSatvena sampUrNArthagrAhitvAt , cakSuSmatAM samantAtsamastahastidarzanajollApavat / tathA ca yatra zabdo- 15 llApabuddhipariNAmasadbhAvastatsarvaM nAmAdicatuSparyAyam , catuSparyAyatvAbhAve zazazRGgAdau zabdAdipariNAmAbhAvadarzanAt, tasmAcchabdAdipariNAmasadbhAve sarvatra catuSparyAyatvaM nizcitamevA. to'nyasaMvalitanAmAdicatuSTayAtmanyeva vastuni ghaTAdizabdasya tadabhidhAyakatvena pRthubunodarAdyAkArasya nAmAdicatuSTayAtmakatayA buddhastadAkAragrahaNarUpatayA pariNatistadAtmanyeva vastuni samupalabdhA / na cedaM darzanaM bhrAntaM bAdhakAbhAvAt / nApyadRSTAzaMkayA'niSTakalpa- 20 nA'tiprasaGgAt / nahi dinakarAstamayodayopalabdharAtriMdivAdivastUnAM bAdhakasambhAvanayA'nyathAtvakalpanA saGgatimaGgati / tasmAdekatvapariNatyApannanAmAdibhedeSveva zabdAdipariNatidarzanAtsarvaM catuSparyAyaM vastviti sthitam / bhinnasvarUpatayA ca nAmAdayaH svAzrayabhUtavastunaH kathazcidbhedakAriNaH, ekasminnapi vastuni catuNI pratIyamAnatvAtkathaJcidabhedakAriNazca / yathAhi kenacidindra ityuJcarite'nyaH prAha kimanena nAmendro ra viSakSitasthApanendro dravyendro bhAvendro vA, nAmendro'pi dravyataH kiM gopAladArako hAlikadArakaH kSatriyadArako vaizyadArako brAhmaNadArakazzUdradArako vA, kSetrato'pi nAmendraH kiM bhArata airAvato mahAvidehajo vA, kAlato'pi kimatItakAlasambhavI bArttamAniko bhaviSyan vA, atItakAlasambhavyapi kimito'nantasamayabhAvI, asaMkhyAta. Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare [ navamakiraNe tamasamayabhAvI, saMkhyAtatamasamayabhAvI veti / bhAvato'pi kiM. kRSNavarNo gauravarNo dIrghA mantharo vetyAdi / tadevameko'pi nAmendrasyAzrayabhUto'rthastAvadravyakSetrakAlabhAvAdhiSThito'nantabhedatvaM pratipadyate / tathA sthApanAdravyabhAvAzrayasyApyuktAnusAreNa pratyekamanantabhedasvamanusaraNIyam / ete ca nAmAdayo bhedakAriNaH / evamekasminnapi. zacIpatyAdAvindra iti 5. nAmnastadAkArasthApanAyA uttarAvasthAkAraNarUpadravyasya divyarUpasampattikulizadhAraNapAramaizva yodisampannatvalakSaNabhAvasya ca pratIyamAnatvAnnAmAdicatuSTayasyAbhedakAritvamapi / ata ete nAmAdayo dharmA utpAdavyayadhrauvyatrikavatprativastu parasparAvinAbhAvina ityalaM carcayA / atha nAmAdinikSepANAM nayaissaha yojane zabdanayairbhAvanikSepa eveSTaH parairarthanayairnAmAdayazvasvAro'pISTAH / yadyapi nAmAdicatuSTayasyApyabhyupagame naigamAdInAM dravyArthikatvakSatiH 10 dravyArthikena dravyasyaivAbhyupagamAt paryAyasya pratikSepAca / dravyaparyAyayorguNapradhAnabhAvena tenAbhyupagamAdbhAvanikSepasaha eveti cettadA zabdanayAnAmapi dravyanikSepasahatvaM syAttathApi naigamabhedAnAmavizuddhAnAM nAmAdyabhyupagamapravaNatve'pi vizuddhanaigamabhedasya dravyavizeSaNatayA paryAyAbhyupagantRtvAnna bhAvanikSepAnupapattirna caitAvatA tasya paryAyArthikatvaprasakiritarAvizeSaNatvarUpaprAdhAnyena paryAyAnabhyupagamAt / zabdAdInAM paryAyArthikAnAntu naigamavada15 vizuddhayabhAvAnna nAmAdyabhyupagantRtvamiti / saGgraharjusUtrayorapi viSayavizeSe zuddhaparyAya viziSTadravyaviSayIkaraNAt bhAvanikSepasahatvam / RjusUtro nAmabhAvanikSepAvevecchatItyanye, tanna, tena dravyAbhyupagamasya sUtrAbhihitatvAt / pRthaktvAbhyupagamasyaiva niSedhAt / saGgrahavyavahArau sthApanAvarjAstrInikSepAnicchata iti kecittadapi na, naigamo hi saGgrahAbhimatasAmA nyabAdI vyavahArAbhimatavizeSavAdI, tadubhayavAdI, ca, tathA ca saGgrahasya sthApanAsvIkanai20 gamasamAnatvena kathaM sthApanAnabhyupagantRtvam / na ca vyavahArAbhimatasvIkanaigama eva sthApanAbhyupagantA na sAmAnyavAdI naigamo'tassaGgraho na sthApanAmicchatIti vAcyam, tathA sati vyavahArasya sthApanAbhyupagantRtvaM syAt / athobhayaviSayaka eva naigamasthApanAviSagrako nAtamsaGgrahavyavahArayotsthApanAviSayakatvamiti cetsutarAM tatprAptireva, ekataranikSe payossaGgrahavyavahArayoH pratyekaM sthApanAnabhyupagame'pi samuditayo gamarUpatvena tena tada25 bhyupagame tayorapyabhyupagamasya durvAratvAt / sthApanAsAmAnya saGgraha icchati, sthApanAvize SAMstu vyavahAra ityetadeva yuktam , anicchA tu sarvathA naiva yukteti / na ca saGgrahanaye sthApanA 1. pAzcAtyanayAdvizeSopayogena vizeSamanubhavatA'ntyanaigamena zuddhaparyAyaviziSTaM dravyaM viSayIkriyata iti bhAvaH / na tu svaviSayavizuddhikRtaparyAyaviSayatAzAlivAdbhAvanikSepasahatvameSAm , saGghaharjusUtrayoravyAptaH. tajjAtIye'vizuddhayabhAvenopasarjanIkRtaparyAyaviSayatayA tacchodhanasya dussAdhyatvAditi // Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAdaH ] : nyAyaprakAzasamalate . neSTA, nAmanikSepeNaiva sthApanAyAssaGgrahAt, vyApakaM hi nAma vyApyabhUtAM sthApanAM saGgahAtyeva, indracitrasyendranAmakapiNDavannAmendratvaM syAdavizeSAt padapratikRtibhyAM nAmno dvaividhyAditi vAcyam , dravyanikSepasyApi nAmnA saGgrahaprasaktaH / na ca bhAvapravRttiprayojakasambandhabhedena tayorbhedaH, dravyaM hi pariNAmitayA bhAve sambaddhaM nAma ca vAcakatveneti vAcyam , gopAladArake nAmendre niyAmakasya durvacatvAdbhAvAvAcakatvAditi / tatazca siddha- 5 mRjusUtrAntAssarve nayAzcaturo nikSepAnabhilaSantIti siddhAntavAdinaH / sahavyavahArau nAmAditrayaM RjusUtrAdayazcatvAro -bhAvamicchanti, naigamastu saGgrahe vyavahAre'ntargata iti siddhasenadivAkarasUrayaH // avasitaM nayanirUpaNamityAhetIti // iti tapogacchanabhomaNizrImadvijayAnandasUrIzvarapaTTAlaGkArazrImadvijayakamalasUrIzvaracaraNanalinavinyastabhaktibhareNa tatpadhareNa vijayalabdhisUriNA vinirmitasya 10 tattvanyAyavibhAkarasya syopazAyAM nyAyaprakAzavyAkhyAyAM nayanirUpaNaM nAma navamaH kiraNaH // .... atha dazamaH kiraNaH // nanu vyavasthApitaM pramANanayatattvaM, parantvanayoH prayogaH ka kArya ityAzaGkAyAM vastunirNayAyopakrAnte vAda eveti vibhAvayan vAdasvarUpamAviSkaroti 15 svaparapakSasAdhanadUSaNaviSayaM tattvanirNayavijayAnyataraprayojanaM vacanaM. vaadH|| ___ svapareti / vAdinaH prativAdino vA svapakSasiddhaye yatsAdhanaM parapakSaviSayakaJca yaSaNaM tadviSayakaM vacanaM vAdiprativAdinorvAda ucyate / tasya kiM prayojanamityatrAha tatvanirNayavijayAnyataraprayojanamiti / sAdhujanahRdayapayojavirAjamAnatattvAnAM nizcayasta dvArA 20 vijayo vA prayojanaM yasya tAdRzamityarthaH / vAdinaH prativAdino vA svapakSasya siddhirjayaH, tadasiddhizca parAjayaH / vijJAtapramANatadAbhAsasvarUpeNa vAdinA samyakpramANe svapakSasAdhanAgopanyaste'vijJAtatatsvarUpeNa vA vAdinA pramANAbhAsa upanyaste prativAvinA'nizcitatasvarUpeNa duSTatayA samyakpramANe'pi tadAbhAsatAyAM nizcitatatsvarUpeNa vA pramANAbhAse tavAbhAsatAyAmudbhAvitAyAM vAdinaH prativAdino vA pramANatadAbhAsau parihatAparihRtadoSau 25 sAdhanadUSaNe bhavataH; te ca jayetaravyavasthAyA nibandhane syAtAmiti jayaparAjayAvapi pAdasya phale / tathA svapakSe sAdhanamabruvannapi prativAdI vAdisAdhanasyAbhAsatAmudbhAvayan Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvanyAyavibhAkare [ zamakiraNe vAdino jayati / AbhAsatodbhAvanayaiva svapakSe sAdhanasyoktatvAt , parAjayo'pi samyaksAdhane paroktadUSaNAnuddharaNAdapi bhavatIti bhAvaH // sAdhanadUSaNAtmakaM vacanaM kIdRk syAdityatrAha sAdhanAtmakaM dUSaNAtmakaJca vacanaM svasvAbhipretapramANarUpameva syAt / 5 tadanyasya pramANAbhAmatvAtrirNAyakatvAnupapatteH // saadhnaatmkmiti| svapakSaviSayasAdhanaparapakSaviSayadUSaNavacane pramANarUpe eva syAtAmiti bhAvaH / anyathAtve doSamAha tadanyasyeti, pramANAnyasya vacanasyetyarthaH / nirNAyakatvAnupapatteriti, pramANasyaiva vastunirNAyakatvAditi bhAvaH / nanu yasminneva dharmiNyekataradha. manirAsena tadanyadharmavyavasthApanAya vAdinassAdhanavacanaM bhavati tatraiva prativAdinastadvipa10 rItaM kathaM dUSaNavacanaM syAdvyAghAtAdityAzaGkAyAmuktaM svasvAbhipreteti vizeSaNaM pramANasya, tathA ca svasvAbhiprAyAnusAreNa prarUpite sAdhanadUSaNavacane virodhAbhAvaH / vAdI hi pUrva svAbhiprAyeNa sAdhanaM vakti tataH prativAdyapi svAbhiprAyeNa dUSaNamudbhAvayati, na khalvatra sAdhanaM dUSaNazcaikatra dharmiNi tAttvikamastIti vivakSitamapi tu nijAbhiprAyAnusAreNa vAdiprativAdinau prayuJjAte iti bhaavH|| 15 nanu darzanAntare vAdajalpavitaNDArUpeNa kathAyAtraividhyokteH kathaM vAda eka evokta .ityatrAha jalpavitaNDayostu na kathAntaratvaM vAdenaiva caritArthatvAt // jalpeti / darzanAntare hi pramANatarkasAdhanopAlambhasiddhAntAviruddhaH pazcAvayavopapannaH pakSapratipakSaparigraho vAdaH, yathoktopapannacchalajAtinigrahasthAnasAdhanopAlambho jalpaH, sa 20 pratipakSasthApanAhIno vitaNDeti tallakSaNAnyabhihitAni / tatra jalpasya na kathAntaratvaM vAdenaiva caritArthatvAt / na ca jalpe chalajAtiprayogasyAnujJAnAt vAde cAsaduttaratvena tasyAbhAvAnna tena caritArthatvaM jalpasyeti vAcyam / asaduttaraiH parapratikSepasya kartumazakyatvAt , nAnyAyena jayaM yazodhanaM vA mahAtmAnassamIhante / atha prabalaprativAdidarzanAttajaye dharmadhvaMsasambhAvanAtaH pratibhAkSayeNa samyaguttarasyApratibhAsAdarAduttarANyapyavAki25 ranekAntaparAjayAdvaraM sandeha iti dhiyA na doSamAvahatIti cenna, asyApavAdikasya jAtyA dyuttaraprayogasya kathAntarasamarthanasAmarthyAbhAvAdvAdato'vizeSAt / dravyakSetrakAlabhAvAnusAreNa hi yadyasaduttaraM kathazcana prayuJjIta kimetAvatA kathAntaraM prasajyeta / na ca nigrahasthAnAnAmapyatra Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyaprakAzasamalate prayogAdvizeSa iti vAcyam / vAde'pi tadabhyupagamAt , vAdalakSaNe hi siddhAntAviruddha ityanenApasiddhAntasya pazcAvayavopapanna ityanena nyUnAdhikatvayorhetvAbhAsapazcakasya nigrahasthAnASTakasya tadupalakSaNenAparanigrahasthAnAnAJca pareNa sviikaaraat| pratipakSasthApanAhInAyA vitaNDAyAstu kathAtvamayuktameva / vaitaNDiko hi svapakSamabhyupagamyAsthApayan yatkizcidvAdena parapakSameva dUSayan kathamavadheyavacano bhavediti / tasmAjjalpavitaNDAnirAka- 5 raNena vAda evaikakathAtvaM labhata iti sthitam / / aGganiyamabhedapradarzanArtha vAde prArambhakavizeSamAha kathArambhakastu jigISustattvanirNinISuzca // kathArambhakastviti / kvacijigISuH prathamaM vAdamArabhate, kacicca tattvanirNinISuH / tathA prativAdinyekasminnapi prauDhe bahavo'pi sambhUya vivaderan jigISavaH, paryanuyuJjIraMzca 10 tattvanirNinISavaH / sa ca prauDhatayaiva tAn tAvato'pyabhyupaiti pratyAkhyAti tattvazcAcaSTe / kacidekamapi tattvanirNinISu bahavo'pi pratibodhayeyuH / ata eva tattvanizcayasaMrakSaNaM jalpavitaNDayoreva phalaM, vAdasya tu tattvanirNaya eva, tatra jigIporanadhikArAditi pratyuktam / vAdasyAvijigISuviSayatvAsiddheH, vAdo nAvijigISuviSayo nigrahasthAnavattvAt jalpavita. NDAvadityanumAnAcca / na ca vAde satAmapyeSAM nigrahabuddhayA'nudbhAvanAnna vijigISA'sti, 15 kintu tatra nivAraNabuddhyaivodbhAvanamiti vAcyam jalpavitaNDayorapi tathodbhAvananiyamaprasaGgAt / tattvAdhyavasAyasaMrakSaNasya chalajAtinigrahasthAnairvastutaH kartumazakyatvAJceti // . atha ko'sau jigISustattvanirNinISuzcetyatrAha 1. vaktrA'bhiprAyeNa prayuktasya zabdasyAbhiprAyAntarakalpanayA tanniSedhanaM chalam / yathA navakambalo'yamiti nUtanakambalAbhiprAyeNokte paraH kuto'sya nava kambalAH, dRzyate hyeka eveti pratyakSavirodhamudbhAvayati, evamevAnyatrApi bhAvyam / vAdinA samyagghetau hetvAbhAse vA prayukte jhaTiti taddoSatattvApratibhAse hetupratibimbanaprAyaM sAdharmyato vaidharmyato vA yadi prayukta kimapi sa jAtiH, yathA'nityazzabdaH kRtakatvAddhaTavaditi prayoge kRte sAdhaNaiva pratyavasthAnaM yathA nityazzabdo niravayavatvAdAkAzavaditi, na cAsti vizeSaheturghaTasAdharmyAtkRtakatvAdanityazzabdo na punarAkAzasAdhAnniravayavatvAtsa nitya iti / tatraiva vaidharyeNa pratyavasthAnaM yathA tatraiva pratiheturvaidharyeNa prayujyate anityaM hi sAvayavaM dRSTaM yathA ghaTAdIti, na cAsti vizeSaheturghaTasAdhAt kRtakatvAdanityazzabdo na punastadvaidhAnniravayavatvAnnityamitIti / vAdakAle vAdI prativAdI vA yena nigRhyate tannigrahasthAnaM, hetvAbhAsAdibahuvidhaM, gauravAttannAtra pradaryate, anyatra vilokanIyamiti // Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 314 : tasvanyAyavibhAkare [ dazamakiraNe aGgIkRtadharmasAdhanAya sAdhanadUSaNavacanairvijayamicchurjigISuH / svIkRtadharmasthApanAya sAdhana dUSaNavacanaistattva saMsthApanecchustattvanirNinISuH // aGgIkRteti / aGgIkRto yo dharmaH kathacinnityatvAdistasya sAdhanAya vyavasthApayituM tatsAdhanaM karttuM parapakSaM dUSayituJca pravRttaH svavijayaM paraparAjayazcecchurjigISurityarthaH / paraparA5 jayamantareNa svavijayAsambhavAditi bhAvaH / tatranirNinISumAha svIkRteti zAstreNeti zeSaH, parasmin svasmin vA kathaJcinnityatvAdivyavasthApanArtha sAdhanadUSaNavacananicayaiH kathaci - nnityatvAdilakSaNatattvapratiSThAkAma ityarthaH // asya prakArAn prakAzayati ayaM svasya sandehAdisambhave svAtmani tattvanirNayaM yacchati tadA 10 svAtmani tattvanirNinISurbhavati / parAnugrahArthaM parasmin tattvanirNayaM yacchati tadA parAtmani tatsvanirNinISurbhavati // ayamiti / tattvanirNinISurityarthaH, tattvanirNayaH svasya parasya ca bhavati, yadA svasya sandehAdisambhavastatparihArecchA ca bhavati tadA sa svAtmani tattva nirNayAbhilASukatvAtsvAtmani tattvanirNinISurityucyate / yastu parAnugrahaikapravaNaH parasya tattvaM grAhayitumicchati tadAsau 15 parAtmani tattvanirNinISurityucyate ityAzayenAha svasyetyAdinA, spaSTamanyat / nanu paratra tattvanirNinISuNA parasmin nirNaya utpAdite sabhyaistasya jayaghoSasya kriyamANatvAttasya jigISutA prApteti jigISorasya kathaM bheda iti cenna tadanicchAtastasya parodghoSamAtreNa tadabhilASukatvAsambhavAt / na ca tarhyasau nAznute jayamiti vAcyam, jayino'pi tadabhilASAbhAvAt / aniSTAnAmapyanukUlapratikUladaivopakalpitAnAM phalAnAM janairupabhujyamAnatayA'valokanAt / 20 tathA ca paratra tattvanirNinISoH parasya tattvAvabodhanaM mukhyaM phalamAnuSaGgikantu jaya iti // svAtmani tavanirNinISuzziSya sabrahmacAri suhRdAdayaH / parasmin tattvanirNinISuzca gurvAdiH / ayaM jJAnAvaraNIyakarmaNaH kSayopazamAtsamutpannamatyAdijJAnavAn kevalajJAnavAn vA bhavati / svAtmani tattvanirNinISustu kSAyopazamikajJAnavAneva, jigISurapyevameva // 25 svAtmanIti | ziSyaH zikSaNAyopAdhyAyasyopAsako grahaNadhAraNapaTuH, sadA''jJAvidhAyI samyagvinayaparipAlakaH / sabrahmacArI satIrthyaH, suhRnmitram / parasmin tattvanirNanImA parasminniti, gurvAdiriti, samyagjJAnakriyAyuktassamyagdharmazAstrArthadezaka : ' dharmajJo Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAdaH ] nyAyaprakAzasamalaGkRte dharmakartA ca sadA dharmaparAyaNaH / sattvebhyo dharmazAstrArthadezako gururucyate' itilakSaNalakSitaH, AdinA sabrahmacArisuhRdAdInAM grahaNam , yathAkrameNa vaadiprtivaadinaavtraavseyau| paratra tattvanirNinISorbhedamAhAyamiti, paratra tattvanirNinISurityarthaH / jJAnAvaraNIyeti, jJAnAvaraNIyakarmavizeSapratiyogikakSayopazamAvirbhUtavyastasamastAnyataramatizrutAvadhimanaHparyavarUpajJAnavAnekaH, jJAnAvaraNakarmasAmAnyapratiyogikakSayAvirbhUtakevalajJAnavAnapara iti 5 dvibhedo bhaavyH| samastapadArthatattvajJAnazAlinaH kevalinasvAtmani tattvanirNayecchAyA jayecchAyA vA sutarAmasambhavena parizeSAt svAtmani tatvanirNinISurvijigISuzca kSAyopazamikajJAnavAneva bhavatItyAzayenAha svAtmanIti, evameva kSAyopazamikajJAnavAneva, vItarAgatvena kevalino jayecchAyA abhAvAditi bhAvaH // nanvevaM satyArambhakaH katividhassampanna ityatrAha 10 tathA cArambhako jigISuH, svAtmani tattvanirNinISuH kSAyopazamikajJAnavAn kevalI ceti cturvidhssmpnnH| evaM pratyArambhako'pi // tathA ceti / kSAyopazamikajJAnavAnityanena paratra tattvanirNinISuH kevali bhinno grAhyaH, spaSTamanyat / ArambhakapratyArambhakayohastipratihastinyAyena prasiddheryAvanta ArambhakAstAvanta eva pratyArambhakA ityAzayenAhaivamiti, ArambhakavadevetyarthaH, tathA cAyamapi caturvidha 15 iti bhaavH|| vAdo'yaM caturaGgo'pi bhavati, tatraikasyApyaGgasya vaidhurye kathAtvAnupapatteH vAdiprativAdyapekSayA'GganaiyatyAt, na hi varNAzramapAlanakSama nyAyAnyAyavyavasthApakaM pakSapratipakSarahitatvena samadRSTiM sabhApatiM vakSyamANalakSaNAn prAznikAMzca vinA vAdiprativAdinau svAbhimatasAdhanadUSaNasaraNimArAdhayituM kSamau, nApi duHzikSitakutarkalezabAlizajanaviplAvito 20 gatAnugatiko janassanmArga pratipadyeta, tasmAtkayoH kayorvAde vAdiprativAdisabhyasabhApatirUpeSu vakSyamANalakSaNeSu caturaGgeSu katyaGgAnyavazyamapekSitAnItyetaddarzayati___ yadobhAvapi jigISU, jigISukSAyopazamikajJAninau, jigISukevalinau vA vAdiprativAdinau bhavatastadA vAdiprativAdisabhyasabhApatirUpANi catvAryaGgAnyapekSitAni || 25. yadeti / ubhAvapIti, ArambhakapratyArambhakAvubhAvapItyarthaH, jigISU iti, vAdiprativAdinau bhavata ityapretanena sambaddhyate / jigISukSAyopazamiketi, kSAyopazamikajJAnI hi Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvamyAyavibhAkare [ dazamakiraNe jigISuH, svAtmani tattvanirNinISuH, paratra tattvanirNinISuzca / tatra jigISoH pratyArambhakatayA yadobhAvapi jigISU ityanenoktatvAt , jigISoH svAtmani tattvanirNinISozca vAdiprativAditvAsambhavena ca paratra tattvanirNinISurevAtra kSAyopazamikajJAnipadena vivakSitaH / catvAryaGgAnyapekSitAnIti, vAdiprativAdyabhAve hi vAda evAnutthAnopahato jayaparAjayau tu dUra 5 iti tAvavazyaM siddhAveva, ubhAvapi yadi jigISU syAtAM tadA parasparaM jayaparAjayavyavasthAvilopakArizAThyakalahAdisambhavAtparAGgadvayaM vivakSitameva, kSAyopazamikajJAnI kevalI vA yadA pratyArambhakastadApi jigISorvAdinazzAThyakalahAdyapohanAya lAbhAdihetave tadapekSyata eveti bhaavH|| svAtmani tattvanirNinIpurArambhakaH kSAyopazamikajJAnI tRtIyaH pratyArambhakastadA 10 tatrAGganiyamamAha yadA svAtmani tattvanirNinISurvAdI prativAdI ca paratra tattvanirNinISuH kSAyopazamikajJAnavAn tadA samarthazcetprativAdI vAdiprativAdirUpAGgadvayamevApekSitam / asamarthazcetsabhyena sahAGgatrayamapekSitam , kevalI cetprativAdI tadAGgadvayameva // 15 yadeti / samarthazcediti, jayaparAjayanirapekSo vAdino vivakSitatattvAvabodhanapaTuzce dityarthaH / aGgadvayameveti, anupayogena sabhyasabhApatyAtmakAGgadvayA'nAvazyakatvAt na hyanayossvaparopakArAyaiva pravRttayoizAThyalAbhAdikAmanAsambhava iti bhAvaH / yadA punaruttAmyatApi prativAdinA kathaJcidapi tattvanirNaya kattuM na pAryate tadA tannirNayArthamubhAbhyAmapi sabhyA nAmapekSitatvena kalahalAbhAdyanabhiprAyeNa ca sabhApateranapekSaNIyatvAttadA'GgatrayamevApekSita20 mityAhAsamarthazcediti / kevalI cetprativAdI tadA kathamaGganiyama ityatrAha kevalI cediti / prativAdinastattvanirNayAsAmarthyAsambhavena tadarthaM sabhyAnapekSaNAt , ubhayoH kalahAdyabhiprAyAbhAvena ca sabhApaterapyanapekSaNAditi bhAvaH // nanu vAdI kSAyopazamikajJAnI paratra tattvanirNinISuH prativAdI ca jigISuranye vA prativAdinastadAGganiyamanAya prAha25 yadA kSAyopazamikajJAnavAn paratra tattvanirNinISurvAdI prativAdI ca jigISustadA catvAryaGgAni, svAtmani tattvanirNinISuH kSAyopazamikajJAnavAn paratra tattvanirNinISurvA prativAdI tadA'samarthatve'GgatrayaM samarthatve Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAdaH ] myAyaprakAzasamalaGkRte : 517 : cAGgadvayam / kevalI cetprativAdI tadA'GgadvayamapekSitam / yadA tu kevalI vAdI jigISuzca prativAdI tadA catvAryyaGgAni svAtmani tattvanirNanISuH kSAyopazamikajJAnavAn vA prativAdI tadA'GgadvayamevApekSitam // deti / catvAryaGgAnIti, kalahAdisambhavAt lAbhecchAsambhavAcca sabhAsadassabhApatizvApekSita iti bhAvaH / yadA prativAdI svAtmani tattvanirNinISuH paratra tattvanirNinISurvA 5 tadAGganiyamaM sAmarthyAMsAmarthyaprayuktamAha svAtmanIti / prativAdI kevalI cettadAha kevalIti / nanu paratra tatvanirNinISorvAdinaH kevalinA kathaM vAdaH parasya kevalinassamagra padArtha paramArthadarzitvAditi cetsatyam, asIma mahimamohahatatvAdvAdina AtmAnaM nirNItatattvamiva manyamAnasya kevalinyapi tattvanirNayopajananArthaM pravRtteH paramakRpApIyUSa pUraparipUritAntaHkaraNatvena kevalinastasyApi bodhakatvAt / kevalino vAditve jigISoH svAtmani tattvanirNinISoM: 10 paratra tatvanirNinISorvA prativAditve'GganiyamamAha yadA tviti, kevalino vAditvaM paropakAraikapravaNatvAdvijJeyam / zeSaM mUlamuttAnArtham // 1 vAdaH keSAM na bhavatItyabAha - jigISusvAtmatattvanirNinISvoH svAtmatatvanirNinISujigISvoH, svAtmatattvanirNinISvorubhayorubhayozca kevalinorvAdiprativAdibhAvAsa - 15 mbhavAnna vAdaH pravarttate // " ka jigISviti / ubhayeoriti, svAtmani tattvanirNinISvoH svasmin tattvanirNayAbhAvena parAvabodhArthaM pravRtterasambhavAnna vAditvaM prativAditvaM vA'znuta iti bhAvaH / ubhayozceti, paropakAriNaH kevalinaH paratra tattvanirNinISAyAssambhave'pi kevalakalAvalokitasakalavastutayA kRtakRtye kevalini viSaye na sA samudetIti tayorna vAdiprativAditvamiti bhAvaH // 20 atha pratyekamaGgAni nirUpayitumArabhate- prathamaM vAdArambhako vAdI, tadanu tadviruddhArambhakaH prativAdI, etau svaparapakSasthApanapratiSedhau pramANataH kurvIyAtAm // prathamamiti / caturaGgeNa tryaGgeNa dvyaGgena vA samalaGkRtAyAM pariSadi yenAdau vAda Arabhyate sa vAdItyarthaH / tadanviti, yazca tatpazcAdvAdino vAdamanuvadannananuvadan vA taduktapakSe 25 tadviruddhaM pramANapratipannaM dUSaNaM samudbhAvayati sa prativAdI pratyArambhaka ityarthaH / ubhayoH Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare [ dazamakiraNe kRtyamAhaitAviti, vAdiprativAdinAvityarthaH, vAdinA hi nijapakSasthApanaM parapakSaniSedha. nazca tattvanirNayAnyathAnupapattyA vidheyaM tadapi svAbhimatAtpramANAdeva, evaM prativAdinApi kAryam / kacidekaprayatnenApi svapakSasthApanaparapakSapratikSepau bhavata iti sUcanAya samAsanirdezaH / yadA hi vAdinirUpaNe'vasite prativAdI vadati tadA vAdyabhidhAnaM pramANopakrA5 ntatvAt svapakSasthApanarUpameva parapakSapratikSepaH, yadA tu vAdiprativacane viruddhatvAdikamudbhAvayettadA parapakSapratikSepa eva svapakSasiddhirityevaM prativAdyabhidhAne'pi bhAvyam / / atha sabhyalakSaNamAcaSTe ubhayasiddhAntaparijJAtA dhAraNAvAn bahuzrutaH sphUrtimAn kSamI madhyasthaH sabhyaH / vAdo'yaM tribhissabhyairanyUno bhavet // 10. ubhayasiddhAntaparijJAteti / vAdiprativAdisiddhAntatattvakuzala ityarthaH, na caitadbahu zrutatve satyavazyambhAvi, tasyAnyathApi bhAvAt / sabhyAnAmubhayasiddhAntaparijJAtRtvAbhAve ca vAdiprativAdipratipAditasAdhanadUSaNeSu siddhAntasiddhatvAdiguNAnAmavadhArayitumazakyatA syAditi bhAvaH / dhAraNAvAniti, ubhayasiddhAntavettatve'pi vinA dhAraNAM svAvasare na guNa doSAvabodhakatvamatassApyapekSiteti bhAvaH / kacidvAdiprativAdibhyAM svaprauDhimaprakaTanAyA18 tmasiddhAntAnabhihitayorapi vyAkaraNAdiprasiddhayoH prasaGgataH prayuktodbhAvitayorguNadoSayoH parijJAnArtha. bahuzruta iti / sphUrtimAniti, tAbhyAmeva svapratibhayotprekSitayostattadguNadoSayonirNayArtha sphUrterapekSaNamiti bhAvaH / vAdiprativAdyantarasmin sabhyairdoSe nirNIte kadAcidanyatareNa paruSe'bhihite'pi tairniSkopairbhavitavyamanyathA tattvAvagamavyAghAtaprasaGgassyAdata uktaM kSamIti / tattvavedino'pi pakSapAtena guNadoSau viparItAvapi pratipAdayeyuriti madhyastha 20 iti / vAde prAyikaM sabhyasaMkhyAniyamamAha-vAdo'yamiti, upalakSaNamidam , tena tricaturAdInAmeSAmalAbha eko'pi sabhyo bhavitumarhatIti sUcitam // vidheyameSAmAdarzayati sabhyairetairyathAyogaM vAdiprativAdinoH pratiniyatavAdasthAnaniyamanaM kathAvizeSaniyamanaM pUrvottaravAdanirdezastadvacanaguNadoSAvadhAraNaM tattva25 prakAzanena yathAsamayaM vAdavirAmaH jayaparAjayaprakAzanazca kAryam // - sabhyaretairiti / niruktalakSaNaissabhAsadbhirityarthaH / yathAyogamiti, vAdiprativAdinau yadA svIkRtapratiniyatavAdasthAnakatayopasthitau bhavatastadA tayoH pratiniyatavAdasthAnaniyamana Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyaprakAzasamalate karaNamityarthaH / kathAvizeSaniyamanamiti, sarvAnuvAdena dUSyAnuvAdena vargaparihAreNa vA vaktavyamityAdirUpeNa kathAvizeSasya niyamanamiti bhAvaH / pUrvottareti, asya prAthamiko vAdaH, asyottaravAda ityevaM vAdanirdeza iti bhAvaH / tadvacaneti, vAdiprativAdibhyAmabhihitayoH sAdhakabAdhakayorguNasya doSasya ca nizcayIkaraNamiti bhAvaH / tattvaprakAzaneneti, yadaikatareNa pratipAditamapi tattvaM mohAdabhinivezAdvA'nyataro'naGgIkurvANaH kathAyAM na viramati, yadA vA 5 dvAvapi tattvaparAGmukhamudIrayantau na viramatastadA tayostattvaprakAzanena kathAto bahiSkaraNamiti bhAvaH / jayaparAjayeti, kathAphalasya yathAyogaM jayaparAjayarUpasyodghoSaNamityarthaH // atha sabhApatisvarUpaM darzayati- . ... prajJA''jJAsampattisamatAkSamAlaGkataH sabhApatiH // prajJeti / sabhApateraprAjJatve kvacidvAdinA prativAdinA vA jigISuNA zAThyAtsabhyAn / pratyapi vipratipattau vidhIyamAnAyAM tatsamayocitakAryakartRtvaM na syAditi tena prajJAlatena bhAvyamiti bhAvaH / svAdhiSThitavasundharAyAmasphuritAjJaizvaryo vivAdaM na vyapohitumutsahata iti AjJAsampattyalaGkata ityuktam / kRtapakSapAte ca sabhApatI sabhyA api bhItabhItA ivaikataH kila kalaGkaH, anyatazcAvalambitapakSapAtaH pratApAdhipatissabhApatiritItastaTamito vyAghra iti nyAyena kAmapi kaSTAM dazAmAvizeyurna punaH paramArtha prathayituM prabhaveyuratassamatA- 15 laGkata ityuktam / utpannakrodhAH pArthivA yadi tatphalaM nopadarzayeyustadA nidarzanamakizcikarANAM syuriti teSAM kope saphale vAdopamarda eva bhavediti kSamAlaGkata ityuktam // --- asya karttavyamAha___ anena ca vAdiprativAdibhyAM sabhyaizca pratipAditasyArthasyAvadhAraNaM tayoH kalahanirAkaraNaM tayozzapathAnuguNaM parAjitasya ziSyatvAdiniya- 20 manaM pAritoSikAdivitaraNazca karttavyam // . anena ceti, sabhApatinA cetyarthaH / tayoriti, vAdiprativAdinorityarthaH, sarvamanyatpra. kAzam / tathA ca vAdasya kvacijigISuviSayatvena caturaGgatvaM, natu vAdatvAt , svAbhipretArthavyavasthApanaphalatvAdvA vyaGgayaGgavAdAnAmapi tathAtvApatteH, api tu vijigISuvAda eva tathA, tatraikasyAGgasyApi vaikalye prastutArthAparisamApteH / maryAdollaMghanena hi pravarttamAnAnAmahaGkAragraha- 25 prastAnAM vAdiprativAdinAM prabhutvAdizaktitrayasampannamAdhyasthyAdiguNopetasabhApatimantareNa 1. vAdinA prativAdinA vA proktaM sarva parasparamanUdya dUSyAMzamAtraM vA'nUdya kavargAdIn parihRtya vA vaktavyamityAdirUpato vaadniymnmityrthH|| Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvanyAyadhimAkare [ dazamahiraNe lakSitalakSaNAlaGkatasabhAstArAMzca vinA ko nAma niyAmakaH syAt / pramANatadAbhAsaparijJAnasAmopetavAdiprativAdibhyAzca vinA kathaM vAdaH pravarteta / na cedRzasya vAdasya caturaGgatve'pi vacanavikalpopapattito vacanavighAtalakSaNena chalena, sAdharmyavaidhAnyavasprayuktadUSa NAtmakajAtyA, vipratipattyapratipattirUpanigrahasthAnena ca jayetaravyavasthA, na tu pramANatadAbhA5 sayorduSTatayodbhAvitayoH parihRtAparihRtadoSamAtreNa seti vAcyam , chalajAtyorasaduttararUpatvena svaparapakSayossAdhanadUSaNatvAsambhavato jayetaravyavasthAnibandhanatvAyogAt / svapakSAsiddhirUpaparAjayasyaiva nigrahahetutvena nigrahatvAt , vipratipattyapratipattyozca nigrahasthAnatvasyaivAyogAditi, adhikamanyato'vaseyam / tadevaM pramANaprayogabhUmibhUto vAdo nirUpita ityAhetIti / itthaM samyagjJAnaM pramANaviSayaphalapramAtRrUpeNa caturvidhavyAkhyAprakAreNa tadaGgatayA nayaM 10 pramANaprayogabhUmizcAbhidhAya nirUpaNasyAsya prAmANikatAmAviSkaroti- . pUrvAgamAn puraskRtya bhedalakSaNato dishaa| bAlasaMvitprakAzAya samyakasaMvitprakAzitA // - pUrvAgamAniti / asmadavadhikapUrvatvaviziSTAnAcAryasiddhasenajinabhadragaNihemacandravAdidevasUriyazovijayavAcakaprabhRtisanhabdhAn grantharatnAnityarthaH / puraskRtyeti, akSilakSIkRtya 15 vicArya vetyarthaH, tena nijagranthasya pUrvAgamasaMmatArthaprakAzakatvena prAmANyaM prakAzitam , pUrvAga mapadena bhagavadarhadAgamasya maGgalabhUtasya smaraNAt samyagjJAnanirUpaNAnte maGgalasya prakAzanazca kRtaM bhavati / samyaksaMvidaH prakAzanaM kathaM kRtamityatrAha bhedalakSaNato dizeti, avAntarabhedaistallakSaNaizca saMkSepeNa pUrvAcAryagranthapravezAnukUlatayetyarthaH / tena svagranthasya pUrvAcAryaprakAzi tArthaprakAzakatvena piSTapeSaNakalpatvamapAkRtam / nanu parikarmitacetasAmanAyAsenaiva tebhyo 20 bodho bhaviSyatyeveti saMkSepakaraNaM niSphalamevetyAzaMkAyAmAha bAlasaMvitprakAzAyeti, bhavatyeva nissaMzayaM tebhyaH parikarmitamatInAM bodho gambhIrArthagrahaNasAmarthyAt , tAdRzasAmarthya vikalAnAM tatpraveSTaNAM bAlAnAntu duravagAhatvAttatra pravezasya duSkaratvena tatpravezasampAdanAyaiva sugamatayA saMkSepeNa samyaksaMvido nirUpaNamAracitamiti saphalameveti na piSTapeSaNakalpatA'syeti bhAvaH / prakAziteti bhUtakRdantena samyaksavinirUpaNaM pUrNamiti sUcitamiti // iti tapogacchanabhomaNizrImadvijayAnandasUrIzvarapaTTAlaGkArazrImadvijayakamalasUrIzvaracaraNanalinavinyastabhaktibhareNa tatpaTTadhareNa vijayalabdhisUriNA vinirmitasya tattvanyAyavibhAkarasya svopajJAyAM nyAyaprakAzavyAkhyAyAM vAdanirUpaNaM nAma dazamaH kiraNaH // samApto dvitIyo bhAgaH Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha tRtIyo bhAgaH prathamaH kiraNaH tadevaM mokSasAdhanAvayavabhUte samyazraddhAsaMvidau nirUpite tathA nirUpitameva ca saMvara- 5 nirUpaNe samyakcaraNaM tadaGgatvena saMkSepataH, atra tu karmASTakazUnyatAprayojakAnuSThAnalakSaNacAritrasya nityAnuSThAnaprAptaprayojanAnuSThAnato dvaividhyAttadrubodhayiSayA ekakAryakAritvaprayojyatvAvasarasaGgatibhiAna nirUpaNAnantaraM caraNaM nirUpayati . caraNakaraNabhedena dvividhaM caraNam // caraNeti / caryate mumukSubhissadA''sevyata iti caraNam , caryate gamyate prApyate bhavo- 10 dadheH paraM kUlamaneneti caraNaM vratazramaNadharmAdimUlaguNarUpam / kriyate'nuSThIyate sati prayojane yattatkaraNaM piNDavizuddhyAdikaM tadetadvividharUpeNa samyakcaraNaM dvibhedamityarthaH / nityAnuSThAnarUpaM caraNaM, prayojane prApte kriyamANaM karaNam / vratAdayo hi sarvakAlameva sAdhubhizcaryante'nyathA svarUpahAnyApatteH, na tu vratazUnyasteSAM kazcitkAlo'sti, piNDavizuddhyAdikantu prApte prayojana eva vidhIyata iti tadubhayAtmakaM cAritramiti bhAvaH / tatra caraNaguNasthitasya sAdho- 15 vizuddhirato jJAnAcaraNaM pradhAna tatphalatvAt / nanu caraNaM saMvaraNarUpA kriyA sA ca jJAnAbhAve hatA, taduktaM ' hayA annANato kiriyA' iti, tasmAjjJAnakriyayossamuditayormokSasAdhanatvenobhayossamAnatvameva na caraNasya pradhAnatvamiti cetsatyam , samyakzraddhAsaMviJcaraNAni muktyupAyA iti yadyapi trayANAmapi samAnakAraNatvamuktaM tathApi guNapradhAnabhAvo'sti, jJAnaM prakAzakameva, caraNantvabhinavakarmAdAnanirodhaphalaM nirjarAphalaca, tato yadyapi jJAnamapi prakAza-20 katayopakaroti sadarzanajJAnacaraNadvikAdhIno mokSastathApi prakAzakatayaiva vyApriyate jJAnaM karmamalazodhakatayA tu caraNamiti pradhAnaguNabhAvAcaraNaM jJAnasAraH / uktazca ' nANaM payAsayaM vI guttivisuddhiphalaM ca jaM caraNaM / mokkho ya dugAhINo caraNaM nANassa to sAro' iti / evaM samyazraddhAyA api sArazcaraNaM tasmAtritayasyaiva samuditasya nirvANahetutvaM tatrobhayozcaraNadvArA dharaNasya ca sAkSAddhetutvamiti vizeSaH, tato na kevalaM jJAnaM mokSahetuH, kevalajJAnasadbhAve'pi zailezyavasthAbhAvisarvasaMvararUpacAritramantareNa nirvANAbhAvAdatassamyagjJAnasyaiva mokSasAdhana Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 522: tasvanyAyavibhAkare [ prathamakiraNe svena zAstrArthaparyAptezvaraNanirUpaNaM niSphalamityapAstam / jJAnameva nepsitArthaprApakaM, sakiyAvirahAt ; svadezaprAptyabhilaSitagamanakriyAzUnyamArgajJAnavadityanumAnenAsAdhakatvAceti // atha caraNabhedamAha-- vratazramaNadharmasaMyamavaiyAvRttyabrahmacaryaguptijJAnAditapaHkrodhanigraharUpe5 NASTavidhamapyavAntarabhedatassaptatividhaM caraNam // teti / prANAtipAtaviramaNAdi vrataM paJcavidham , zramaNadharmassAdhudharmaH kSAntyAdidazavidhaH, saMyama uparamassaptadazavidhaH, vaiyAvRttyamAcAryAdhuddezena yatkarttavyaM tatra vyagratArUpaM dezavidham , brahmacaryasya guptayo vasatyAdikA nava, jJAnamAbhinibodhikAdi tadAdi yeSAM tAni jJAnAdIni jJAnadarzanacAritrarUpANi trINi, tapo dvAdazavidham , krodhanigrahaH krodhAdInAM 10 nigrahazcaturvidha iti mUlato'STavidhamapi svasvAvAntarabhedavivakSayA saptatividhaM caraNamityarthaH / nanu guptInAM vrateSu zramaNadharmAntargatacAritrasya vratAtmakatvena vrateSu saMyamatapasoH zramaNadharmeSu tapograhaNe tatra vaiyAvRttyasya kSAntyAdizramaNadharmagrahaNe tatra krodhAdinigrahasya cAntargatatvena teSAM pRthaggrahaNaM vyarthamiti ceducyate, gupternirapavAdatvapradarzanAya pUrvapazcimatIrthakaratIrthayorvi zeSeNaitadbhavati mahAvratamiti prakAzanAya, vratacAritrasyaikAMzatvena chedopasthApanIyAdicaturvidha15 cAritragrahaNAya apUrvakarmAzravasaMvarahetubhUtasaMyamasya pUrvagRhItakarmakSayahetubhUtatapasazca brAhmaNA AyAtA vasiSTho'pyAyAta iti nyAyena mokSAGgaM prati prAdhAnyakhyApanAya vaiyAvRttyasya svaparopakArakatvenAnazanAdibhyo'tizayatAsUcanAya udayodIraNAvalikAgatatvena krodhAdInAM kSAntyAdibhirudaya eva na karttavya iti khyApayituM kSAntyAdayo grAhyAH krodhAdayo heyA iti vopadarzanAya tadupanyAsa iti na ko'pi doSa iti bhAvaH // 1. idamitthamAsevanIyaM natvitthamiti jJAnAdevAvagamyate'to jJAnameva pramANaM na tu bAhyaM kAraNaM piNDavizuddhayAdi cAritraM vA, tajjJAnAbhAve tasyApyabhAvAt , sati ca tasmin caraNasyApi bhAvAt , jJAna eva ca tIrthasya sthitatvAt , darzanasyApi adhigamajanyasya jIvAdipadArthaparicchedatassiddharjAtismaraNajanyanaisargikasyApyAgamarahitatvAbhAvAt / yatassvayambhUramaNamatsyAdInAmapi jinapratimAdyAkAramatsyadarzanAjAtimanusmRtya bhUtArthAlokanaparANAmeva naisargikasamyaktvamupajAyate, bhUtArthAlokanaJca jJAnamiti jJAnaM pradhAnamiti jJAnanayaH / kriyAnayastu kriyaiva pradhAnamaihikAmuSmikaphalaprAptikAraNaM yuktiyuktatvAt , jJAnantu kriyopakaraNatvAdgauNam , prayatnAdikriyAviraheNa hi jJAnavato'pyabhilaSitArthasamprAptina dRzyate, Agame'pi ca tIrthakaragaNadharaiH kriyAvikalAnAM jJAnaM niSphalamevoktam , jJAnenArthakriyAsamarthArthapradarzane'pi prekSApUrvakArI pramAtA yadi hAnopAdAnarUpAM pravRttiM na kuryAttadA tadviphalameva, tadarthatvAttasya / saMvidA viSayavyavasthAnasyApyarthakriyAtvAtkriyaiva pradhAnam / ma kevalamevaM kSAyopazamikI caraNakriyAmaGgIkRtyaiva prAdhAnyaM tasyAH, kintu kSAyikImapyAzritya, etadape. kSayA'pi tasyAH prAdhAnyaM bhagavato'pi samutpanna kevalajJAnasya yAvacchailezyavasthAyAM sarvasaMvararUpacAritrakriyA na bhavati tAvanmuktyanavAptaH, yadyatsamanantarabhAvi tattatkAraNamiti vyAptaH kriyaiva kAraNamiti // Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vratAni ] nyAyaprakAza samalaGkR : 523 : atha vratasvarUpa nirNayArthamAha hiMsAnRtasteyAbrahmaparigrahebhyo viramaNarUpANi paJca vratAni // hiMseti / parigrahAntAH kRtadvandvA hiMsAdayaH paJcamyantAH, 'jugupsAvirAmapramAdArthAnAmupasaMkhyAna ' miti paJcamI / nanu dhruvatvena prasiddhasyArthasya 'dhruvamapAye'pAdAna - mityapAdAnatvena grAmAdAgacchatItyAdAviva prakRte hiMsAdipariNAmAnAM dhruvatvAbhAvAtkathamapA- 5 dAnatvam, na ca dravyArthAdezAddhisAdipariNata Atmaiva hiMsAdivyapadezabhAgiti dhruvatvamiti vAcyam, tathA sati tasya nityatvena viramaNAnupapatteriti cenna buddhyA dhruvatvavivakSayA'pAdAnatvopapatteH, prekSAkArI hi manuSyo ya ete hiMsAdayaH pariNAmAH pApahetavaH pApakarmANi ca tatra pravarttamAnamihaiva rAjAno daNDayanti paratra ca bahuvidhaM duHkhamavApnotIti buddhyA dhruvatvaM samprApya nivarttata iti teSAM dhruvatvaM kAlpanikaM sampAdanIyam | vastutastu dhruvatvA- 10 bhAve'pyapAdAnasaMjJAkaraNAya jugupsetyAdipravRtterna doSo'nyathA dhruvatvaM parikalpyApAdAne paJcamItyanenaiva paJcamIsiddhau tadvacanavaiyarthyApatteriti dhyeyam / sarveSu vrateSvahiMsAyAH pradhAnatvAttatpratiyoginyA hiMsAyA AdAvupAdAnam / yadyapIdamevetthameva vA karttavyamiti buddhipUrvaka pariNAmavizeSeNa kRtA'nyanivRttirvratazabdavAcyA, tathA ca nivRttau pravRttau ca vratazabdo varttate, yathA payo vratayatItyAdau vratazabdaH, payo'bhyavahAra eva pravarttate nAnyatreti 15 tadarthaH / evaM hiMsAdibhyo nivRttazzAstracoditakarmAnuSThAna eva pravarttate, jJAnakriyAbhyAM mokSazrutezzAstravihitanivRttipravRtti kriyAsAdhya karmakSapaNasyaiva mokSAvAptisAdhanAttathApi nivRtteH prAdhAnyAtsAkSAtsaiva darzitA / sambandhizabdatvAccai kataropAdAne'nyatarasyApi pratItyA hastipakadarzanAddhastibodhavat tatpUrvakapravRtterapi gamyatvAt / anyathA nivRttimAtrasya niSphalatvApattiH syAt saMvarAvizeSaprasaGgazca syAt / tadidaM vrataM dezasarvabhedena dvividhamapi saMvara- 20 hetubhUtamagAryanagArisAdhAraNam / atra cAnagArisambandhyeva grAhyaM samyakca raNAGgatvAt / evamevAnyatra tattadaGgatayoktAnAmapi punaratra tannirdezastathA bodhyaH || atha hiMsAdisvarUpanirUpaNapUrvakaM tadviramaNarUpaM vrataM varNayati pramAdasahakAreNa kAyAdivyApArajanyadravya bhAvAtmakaprANavyaparoparNa hiMsA tasmAtsamyagjJAnazraddhAnapUrvikA nivRttiH prathamaM vratam // pramAdeti / pramAdyata iti pramAdo'yatno'nupayogo vA, prabalakarmadAvAnalaprabhUtakAyikamAnasikAneka duHkhajvAlAmAlAkalApaparIta nikhilalokAvalokano'pi tanmadhyavarttyapi tato 25 Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 524 : tatsvanyAyavibhAkare [ prathamakiraNe bahirbhavananidAnAnanyasAdhAraNavItarAgapraNItadharmacintAmaNiM yajanyapariNAmavizeSAnna pazyati pazyan vA nAcarati jIvaH sa pramAdo madyAdayaH, ajJAnasaMzayaviparyayarAgadveSasmRtibhraMzayogaduSpraNidhAnadharmAnAdarabhedenASTavidho vA, tatsahakAreNa tannimittakAtmapariNAmavizeSeNa vA kAyamanovAgvyApAreNa janyaM yadravyAtmakAnAM bhAvAtmakAnAmubhayAtmakAnAM vA pazcendriyAdi5 prANAnAM vyaparopaNaM viyogIkaraNaM jIvAtpRthakkaraNaM sA hiMsetyarthaH, tasmAdyaparopaNAnnivRttiviratiH prathamaM mahAvratam , sA dezato'pi syAdityatrAha samyagiti, sarvaprakAreNa bhaGgatrayeNa tAdRzI nivRttiAnazraddhAnamantareNa na sambhavatIti sUcanAya mithyAdRzAM tathAviraterajJAnAzraddhAnapUrvakatvasUcanAya ca jJAnazraddhAnapUrviketyuktam / yato hi mithyAdRzAM samyaktvAbhAvena jJAnaM zraddhA ca vastuto'jJAnarUpamazraddhArUpA ceti bhAvaH / itvarakAlatAdRzavirativAraNAya 10 samyagityanena yAvajjIvamapi vivakSaNIyam / tathA ca hiMsAyA jJAnazraddhAnapUrvakaM bhaGga trayeNa yAvajjIvaM nivRttiriti bhAvArthaH / ekadvitricatuHpaJcendriyAkhyAn prANinaH samyak zAstrato jJAtvA tadanusAreNa ca zraddhayoparamaH sarveSu vrateSu pradhAnatvAtsUtrakramaprAmANyAcca prathamaM vratamiti yAvat / bhaGgAtrayaM ca dravyabhAvatadubhayarUpam // atha tatparipAlanArthAni bratAnItarANyAha15 atadvati tatprakArakamapriyamapathyaM vacanamanRtaM tasmAttathA viratiDhei tIyaM vratam / asatyaM caturvidhaM bhuutnihvaabhuutodbhaavnaarthaantrgrhaabhedaat| AdyamAtmA puNyaM pApaM vA nAstItyAdikam / AtmA sarvagata iti dvitIyam / gavyazvatvavacanaM tRtIyam / kSetraM kRSa, kANaM prati kANa ityAdi vacanaM turyam // 1. pIDAkartRtvayogena zarIravinAzApekSayA prANinamenaM mArayAmItyevaMrUpasaMklezAtprANavyaparopaNaM hiMsA iyaM sanimittA, pariNAmavAde hi pIDakasya pIDanIyasya pariNAmitvAtpIDAkartRtvamupapadyate, ekAntavAde tvekAntato nisyatve kasyApi kAryasya karaNe'kSamatvAt sarvathA bhede ca zarIrakRtakarmaNo bhavAntare'nubhavAnupapatteH / sarvathA'nityatve'bhede ca paralokahAnyApatteH zarIranAze jIvanAzAt hiMsAdInAmasambhava eva / nityAnitye cAtmani sarva ghaTata eva, mUrttAmUrtatvAbhyAzca dehAtmanoH kathaJcidbhedaH dehasparzane ca jIvasya vedanotpatteH kathaJcidabhedazca, na ca nAzahetunA dehAdbhinne nAze kriyamANe dehatAdavasthyaM, abhinne ca kriyamANe deha eva kRtaH syAditi vAcyam , aminnanAzakaraNe dehasya nAzitatvena kRtatvAbhAvAt / na ca svakRtakarmavazAddhiMsAyA bhAve hiMsakasyAhiMsakatvaM vaiyAvRttyakarasyeva karmanirjarAhetutvena guNatvameva syAt, karmAbhAve ca nirvizeSAtsarva hiMsanIyaM bhavediti vAcyam karmodayasya prAdhAnyena hetutve'pi hiMsakasyApi tatra nimittatvAt / na ca tatra tasya nimittatve vaidyAdInAmapi hiMsAprasaGga iti vAcyam , duSTAbhisandhitvasyApi nimittatvAditi // Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vratAni ] myAyaprakAzasamalaGkRte : 525 : advatIti / acauraM caura ityAkrozanamalIkamityarthaH / apriyamapathyazca vyavahAratasatyapi aprItikAritvAdAyatAvahitakAritvAtparamArthato'satyam, evaMvidhAdvacanAtsarvathA jJAnazraddhAnapUrvakaM viramaNaM satyavrataM dvitIyamityarthaH / nanu RtazabdassatyArthe varttate satsu sAdhussatyaM pratyavAyakAraNAniSpAdakatvAt na RtamanRtamasatyamityarthaH, tathA ca mithyAvacanamasatyamityevocyatAM lAghavAdityAzaGkAyAmAhAsatyamiti, ayaM bhAvo midhyAzabdo 5 triparItArthe varttate tena bhUtanivAbhUtodbhAvanArthAntarANAmevAsatyatvaM syAt yathA nAstyAtmA sarvaMgata AtmetyAdivacanAni yattu vidyamAnArthaviSayaM vyavahAratassatyamapi prANipIDAkaraM paramArthato'satyarUpaM garhAtmakavacanamasatyaM na bhavediti na tathopanyAsaH sAdhuriti, udAharaNAnyAhAdyamiti, bhUtanihnavAtmakamalI kamityarthaH kecidAtmanaH karttarvidyamAnasyAnubhavavedyasya zubhAzubhakarmAdhArasyAnubhavasmaraNAdyAdhArasya mohAnnAstitvaM pratijAnate, teSAmabhidhAnaM 10 bhUtanivarUpamiti bhAvaH / abhUtodbhAvanasya dRSTAntamAhAtmeti kecitsvarucyA yathAvasthitamasaMkhyeyapradezaparimANamAzrayavazAtsaMkocavikAsadharmANamarUparasagandhasparza maneka prakAra kriyamA tmAnamavadhUyAjJAnabalena sarvagataM niSkriyamaGguSThaparvamAdityavarNaM pramANazUnyaM samudbhAvayanti tadeteSAmabhidhAnamabhUtodbhAvanAtmaka manRtamiti bhAvaH / arthAntaraM nidarzayati gavIti, yo gAM turaGgamaM bravIti turaGgamaJca gAmiti mauDhyAcchAThayAdvA vaiparItyena tadvacanamarthAntararUpamasatya- 15 mityarthaH / zAstrapratiSiddhaM kutsitaM vAganuSThAnaM garhA, tAmudAharati kSetramiti, hiMsAnivRtti - pratibandhakatvAdasya vacanasyAsatyatvam, hiMsAnivRttiparirakSaNArthaM mRSAvAdAdinivRtterupadiSTatvAt / kANaM prati kANa itIti, niSThuravacanametat, tadapi parapIDotpAdahetutvAtsatyamapi garhitam, evaM chaladambhakaTukAdivaca sAmanRtatvaM bhAvyam / atra ca vrate catasro bhASA dvAcatvAriMzadbhedabhinnAH samyagavabodhyAH, tatra vyavahAranayena satyA, mRSA, satyAmRSA, asatyAmRSA 20 ceti caturvidhA bhASA / nizcayanayena tu satyAsatyabhedAdvidhA, ArAdhakatva virAdhakatvarUpabhedAguNyAt / zuddhanayena deza sarvabhedenArAdhAkatvavirAdhakatva bhedAbhAvAt, ekadA yogadvayasya cAnabhyupagamAt, anyathA zabalakarmabandhaprasaGgAt / tatra satyaM janapadasammatasthApanAnAmarUpapratItyavyavahArabhAvayogaupamya satyabhedena dazavidham / janapadasatya nAnAdezabhASArUpam, w 1. puNyaM pApamapi na buddhayAdivadAtmaguNaH karmaNa AtmaguNatve tasya pArataMtrye nimittaM na bhavet / na hi yo. yasya guNaH sa tasya pArataMtryanimittaM bhavati yathA pRthivyAde rUpAdiH / abhyupagamyate ca paraiH karmAtmaguNamiti / na cAtmanaH pArataMtryamasiddham hInasthAnaparigrahavattvAttatsiddheH / madyodrekapArataMtryeNa puruSeNAzucisthAnaparigrahavat / zarIraM hi hInasthAnamAtmano duHkhahetutvAt / na ca guNatve'pi krodhAdInAM pArataMtryanimittatvaM dRSTamiti vAcyam teSAM paugalikatvena guNatvAnupapatteH, bhAva krodhAdInAntu na pArataMtryanimittatvamiti puNyapApe dravyarUpe eveti // Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 526 : tattva nyAyavibhAkare [ prathamakiraNe ekatra deze yadarthavAcakatvena rUDhaM yadvacanaM tadanyatra tadavAcakatvena tyajyamAnamapi vyavahArapravRttihetutvAtsatyam / yathA koGkaNAdiSu payaH pijjamityucyata ityAdi / sammatasatyaM sakalalokasammatyA satyatvena prasiddhaM yathA paGkajanyatvasya kumudakuvalayAdau tulyatve'pi aravindameva paGkajamityA bAlagopAlaprasiddhamitaratra tvasammatatvAdasatyam / sthApanAsatyaM yathA'kSaravinyAsA5 dAdayaM mASakaH kArSApaNo vA zatamidaM sahasramidamityAdi / nAmasatyaM yathA kulaM dhanaM vAvardhayannapi kulavarddhano'sau dhanavarddhano'sAviti vacanam / rUpasatyaM yathA tadguNasya tathArUpadhAraNaM dambhena gRhItayativeSasya yatirayamiti / pratItyasatyaM vastvantaramAzritya vastvantare dIrghatvahrasvatvAdibhaNanaM yathA kaniSThAGgulyapekSayA'nAmikA dIrghA madhyamApekSayA hrasveti, anantapariNAmasya tAdRzatAdRza sahakArisannidhAne tattadrUpAbhivyakte ssatyatvam / 10 vyavahArasatyaM yathA girigatatRNAdidAhe girirdahatItyAdikam / bhAvasatyaM yathA paJcavarNasambhave satyapi zuklA balAketyAdikam / yogasatyaM yathA chatrayogAddaNDayogAdvA kadAcittayorabhAve'pi chatrI daNDItyAdivacanam / aupamyasatyaM yathA samudravattaDAga iti / atha mRSA api dazabhedAH krodhamAnamAyAlobhapremadveSahAsyabhayAkhyAyi kopaghAtanissRtabhedAt, krodhanissRtaM vacanaM yathA kruddhaH pitA putraM pratyAha na me tvaM putra ityAdi / mAnaniHsRtaM 15 mAnAtkazcidalpadhano'pi vakti mahAdhano'hamityAdi / mAyAnissRtaM yathA mAyAkAraprabhRtaya AhurnaSTo golaka ityAdi / lobhanissRtaM yathA vaNikaprabhRtayo'nyathAkrItamevetthaM krItamityAdi / premaniHsRtaM yathA'tiriktAnAM vacanaM rUyAdikaM pratyahaM tava dAsa ityAdi / dveSaniHsRtaM yathA guNavatyapi nirguNo'yamityAdi / hAsyanissRtaM yathA gRhe sthitamapi hAsyAnnAtra me pitetyAdi / bhaniHsRtaM yathA taskarAdibhaye'samaJjasAbhidhAnam / AkhyAyikA nissRtaM yathA kAlpanika. 20 kathAdyabhidhAnam | upaghAtaniHsRtaM yathA'caure caurastvamitya sabhyAkhyAnam / satyAmRSArUpazca vacanaM utpanna vigatamizrakajIvAjIva jIvAjIvAnantapratyekAddhAddhAddhA mizritabhedAdazavidham / utpannamizritaM yathA dazanyUnAdhikabhAvena dArakANAM kacidrAma utpAde'dya tatra daza dArakA utpannA ityAdi, tathA vaste zataM dAsyAmItyuktvA paJcAzaddAnam atra loke mRSAtvAdarzanAdanutpannAMze mRSAtvavyavahArAcca / vigatamizritaM yathA tathaiva maraNakathanam / mizrakamizritaM yathA 25 tathaivAdya nagare daza dArakA jAtA daza vRddhA vigatAzceti / jIvamizritaM yathA jIvanmRtakRmirAzau jIvarAziriti / ajIvamizritaM yathA prabhUtamRtakRmirAzau stokeSu jIvatsu ajIvarAzirasAviti / jIvAjIvamizritaM yathA tatraiva rAjJAvetAvanto jIvantyetAvantazca mRtA iti / anantamizritaM yathA mUlakandAdau parItapatrAdimatyanantakAyassarvo'pyeSa ityabhidhAnam / pratyemizritaM yathA pratyekamanantena saha dRSTvA sarvo'pi pratyeka iti kathanam / addhA mizritaM yathA Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tata] myAyaprakAzalamalaGkRtai : 527 / kazcisvarayan kaJcana divase'pi rAtrirjAteti vadati pariNataprAye vAsare / addhAddhAmizritaM addhAddhA nAma divasasya rAtrervA ekadezaH, yathA prathamapauruSyAmeva tvarayamANaH kaJcana vakti zIghro bhava madhyAhno jAta iti / asatyamRSArUpaM vacanantu AmaMtraNAjJApanayAcanapracchanaprajJApanapratyAkhyAnecchAnulomAnabhigRhItAbhigRhIta saMzayakaraNavyAkRtAvyAkRtabhedAdvAdazavidham / tatramaMtraNaM yathA he devadatta ityAdi vacanamidaM pUrvoditasatyAdibhedatrayavilakSaNatvAnna 5 satyAdirUpamapi tu vyavahArapravRttihetutvAdasatyAmRSArUpam / AjJApanaM yathA idaM kurvityAdi, idamapi tasya karaNAkaraNabhAvataH paramArthenaikatrApyaniyamAttathApratIteraduSTavivakSAprasUtatvAdasatyAmRSArUpamevamanyatrApi bhAvyam / yAcanaM yathA bhikSAM prayaccheti / pracchanaM yathA avijJAtasya sandigdhasya vA'rthasya parijJAnAya tadviduH kathametaditi pracchanam / prajJApanaM yathA hiMsApravRtto duHkhitAdirbhavatIti / pratyAkhyAnaM yAcamAnasya pratiSedhavacanam / icchAnulomaM 10 yathA kenacitkazciduktasAdhusakAzaM gacchAma iti sa Aha zobhanamiti tAdRgvacanam / anabhigRhItaM pratiniyatArthAnavadhAraNAnukUlaM vacaH, yathA bahuSu kAryeSUpasthiteSu yatte pratibhAsate tatkurviti vacanam / abhigRhItaM yathA tatraivaivedamidAnIM karttavyamiti vacanam / yadvA yadarthamabhigRhya DityAdivadvacanamanabhigRhItaM ghaTAdivadvacanamabhigRhItam / saMzayakaraNaM yathA nAnArthasAdhAraNaM saindhavamAnayetyAdivacanam / vyAkRtaM prakaTArtha yathA devadattasyaiSa bhrAte- 15 tyAdirUpam / avyAkRtamaprakaTArtha bAlakAdInAM thapaniketyAdivacanam / evaM caturvidheSu vacaneSu samyagavagateSu prathamacaturthau bhedau vAcyau na dvitIyatRtIyAviti // kramaprAptaM tRtIyaM vratamAkhyAti--- svAmyAdyadattavastuparigrahaNaM steyaM tasmAttathA viratistRtIyaM vratam // svAmyAdIti / svAmijIvatIrthakara gurubhiradattasya vastuna AdAnaM pramattayogAtsteya- 20 mucyate, sarvaprakAreNa yAvajjIvaM tasmAdvinivRttistRtIyamasteyatratamityarthaH / tRNopalakASThAdikaM tatsvAminA'dattaM yatsvAminA dattamapi jIvenAdattaM yathA pravrajyApariNAmavikalo mAtApitRbhyAM putrAdirgurubhyo dIyate / yattIrthakaraiH pratiSiddhamAghAkarmAdi gRhyate tattIrthakarAdattam / AdhAkarmAdidoSarahitaM svAminA dattaM gurUnananujJApya gRhItaM tadgurvadattamiti tadetatsarvaM steyamucyate tadetaccaturvidhasya grahaNapariNAmAbhAvo'steyamiti bhAvaH / atrASTavidhakarmAdAnasya 25 steyatvavyudAsAya svAmyAdItyuktam / na ca zabdAdiviSaya rathyAdvArAdInyAdadAnasya sAdhoraste yatvaprasaGga iti vAcyam pramattayogAditi pUraNAt, yatnavato hyapramattasya jJAninazAstradRSTyA zabdAdInAmAdAne'pi viratasyAsteyatvaprasiddheH, sAmAnyatasteSAM muktatvena dattameva vA sarva na sau pihitAdidvArAdIn pravizatIti bhAvaH // Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 528 : tavayAyavibhAkare 20 atha caturthaM vratamabhidadhAti / / [ prathamakiraNa audArikavaikriyazarIravilakSaNasaMyogAdijanyaviSayAnubhavanamabrahma tasmAttathA viratisturyaM vratam // audAriketi / tiryaGmanuSyANAM devAnAM yaccharIradvayaM tasya yo'yaM vilakSaNasaMyogaH 5 strIpuMsaMsargavizeSassamparka:, AdinA saMkalpanAmagrahaNadarzanAdInAM grahaNam, tajjanyaM yadviSayAnubhavanaM tadabrahma, pacazarIreSu audArikavaikriyazarIrAvacchedenaivAbrahmasambhavo nAnyazarIrAvacchedeneti sUcanAya tadukti: / tadidamabrahma dravyAdito nirjIvapratimAdidravyeSu sajIvapuruSAGganAzarIreSUrdhvAdhastiryaglokeSu divA vA rAtrau vA krodhamAnamAyAlobhebhyaH sambhavati, na ca cetanasyAcetanena saha vilakSaNasaMyogo na mukhyatayA maithuna sukhAnubhavanaheturapi tUpacArata 10 iti vAcyam, mukhyaphalAbhAvaprasaGgAt, mukhya siMhagata krauryazauryA dermANavake'pravRttivat dRzyate ca tatra mukhyaM phalamato nopacAraH / Asannadezasthita bhrAtRbhaginyoH zarIrasaMyogasyAbahmAnukUlatvAbhAvena tadvadyAvRttyai vilakSaNasaMyogetyuktam, tathA ca vedodayaprayukta vilakSaNa saMyogazcittapariNAma vizeSadvArako yena viSayasukhamanubhUyate tadabrahmeti phalitArthaH / IdRzAbrahmagobrahmacaryaM raudraM pramAdo'nantasaMsAro lokAnAdaro'dharma " ihaparalokApAyo darzanacAritra15 mohanIyabandho'nantaprANighAtazca phalam / tathA caivaMvidhAdabrahmaNo yogakaraNatrayeNASTAdazadhA jJAnazraddhAnapUrvakaM viramaNaM caturtha vratamityarthaH / audArikApekSayA svayaM na karoti manasA vAcA kAyena vA, nAnyena kArayati manasA vAcA kAyena vA kurvantaM vA nAnumodate manasA vAcA kAyena veti navavidhaH, evaM vaikriyApekSayApIti // atha paJcamaM vratamAcaSTe sacittAcittamizreSu dravyeSu mUrcchA parigrahastatazca tathA viratiH paJcamaM vratam // 1. mUlato'brahma dvividhamaudArikaM divyaca, AdyaM tiryaGmanuSyANAmaparaM bhavanavAsyAdInAm / tadvividhamapi manovAkkAyaiH karaNakAraNAnumodanaizca yathAyathamaSTAdazavidhaM vijJeyam / tacca devamanujAsurairabhilaSaNIyaM kalaGkanimittatvena durmocanatvena ca paGkapanakapAzajAlasannibhaM strIpuMnapuMsakavedacihnaM tapassaMyamabrahmacaryavighnakaraM bahupramAdamUlaM kupuruSairAsevyaM janmajara | maraNazoka hetukaM darzanacAritramohasya nimittamavaseyam / brahmacaryantu uttamataponiyamajJAnadarzanacAritra samyaktvavinayamUlaM yamaniyamaguNapradhAnayuktaM vrateSu prabhAvavat prazasta gambhIrasthirAntaHkaraNaM sukhahetuH siddhagatinilayaM munivarapratipAlitaM paJcamahAvratamadhye suSThu rakSitaM pradhAnamiti // Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMcAli myAMvaprakAza sacitteti / mUrchA lobhapariNatibhedaH, yayA''tmA mohamupanIyate vivekAtpracyAvyate ca, pracyutavivekazca prativiziSTalobhakaSAyoparAgAdayuktapravRttirna kiJcitkAryamakArya vA jAnAti, mUcheyaM sarvadoSaprasUH, mamedamiti sati saMkalpe hi rakSaNAdayastasya saMjAyante, tatra ca hiMsA'vazyaMbhAvinI tadarthamanRtaM jalpati cauryazcAcarati kacinmaithune karmaNyapi pravartate tatprabhavAzca narakAdiSu duHkhaprakArA anubhavAH, sA ca mUrchA ekadvitricatuHpaJcendri- 5 yeSu cetanAvatsu, AbhyantareSu krodhamAnamAyAlobhamithyAdarzanahAsyaratyaratibhayazokajugupsAvedAkhyeSu, bAhyeSu vAstukSetradhanadhAnyazayyAsanayAnakupyadvicatuSpAdbhANDAkhyeSu dravyeSu bhavati krodhAdiSu parigrahahetutvAttatprayuktasvagauravarakSaNAya tatrAnurAgAdvA pareSu ca mameda. mityajJAnaviSayatvAnmUrchA bhavati / tathA ca sacittA yoSidAdayo'cittA AhArAdayo mizrA mUSaNavibhUSitabhAminIprabhRtayaH, evambhUteSu dravyeSu yA mUrchA pariNAmavizeSaH sa prigrhH| 10 yadyapi vAtapittazleSmaNAmanyatamasya doSasya prakopAdupajAyamAnapariNAmavizeSo'pi mUchI tathApyatra sacittAdiviSayiNI pariNatirlAhyA / pramAdasahakAreNetyasyAnuvRttyA ca rAga. dveSamohamUlA hiMsAvanmUcheti labhyate, tena tadrahitasyApramattakAyamanovAgvyApArasya saMyamopakaraNAdiSUpadhizayyAhArazarIreSvAgamAnujJAteSu na mUrcchati vijJeyam , anyathA zarIrAhAraziSyAdiparigrahasyApi mUrchAtvApatteH dharmopaSTambhakatvasya tvatrApi samAnatvAt / na ca 15 yathA''dhyAtmike'pi rAgAdAvAtmapariNAme saGgo mUrchA tathA jJAnadarzanacAritreSu saGgo mUrchA syAditi vAcyam , AtmasvabhAvAnativRtteH, rAgAdayo hi karmodayataMtrA ityanAtmasvabhAvA na jJAnAdayastathA, AtmasvabhAvabhUtatvAt / tatazceti, niruktapariprahAdityarthaH, tathA viratiriti, sarvaprakAreNa yAvajjIvaM jJAnazraddhAnapUrvikA viratirityarthaH / paJcavidhasyAsya mahAvratasya dADharyApAdanArthamekaikasya pazca paJca bhAvanA bhavanti, bhAvanAbhi- 20 InabhyasyamAnAni mahAvratAnyanabhyasyamAnavidyAvanmalImasAni bhavanti / tatrAhiMsAyAstAvadIryAsamitirmanassamitirvacanasamitirAdAnasamitirAlokitapAnabhojanamiti paJca bhAvanAH / svaparabAdhAparihAraphalikA purato yugamAtranirIkSaNapUrvikA sopayogino gamanaviSayiNI pravRttirIryAsamitiH / gamanakriyAyAmasamito hi prANinaH pAdena tADayet, anyatra pAtayettathA paritApayet / tasmAdIryAsamitenAvazyaMbhavitavyam / AtaraudradhyAnapari- 25 1. IryAyAmakRte'vadhAne prANino'bhihanyAt pAdena tADayadanyatra prANinaH pAtayet pIDAmutpAdayejovitAdyaparopayet tathA ca karmopAdAnatvAttatra samitena bhAvyam, tathA ceryAsamityA bhAvitAntarAtmA jIvo mAlinyamAtrarahitatvAt vizuddhayamAnapariNAmatvAdakSatacAritratvAnmRSAvAdAdyuparamAnmokSasAdhako bhavatItyevaM sarvatra bhAvanIyam // Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 530 : tasvanyAyavibhAkare [ prathama kiraNe hAreNa dharmadhyAna upayogo manastamitiH, vadhena bandhena paritApena nRzaMsaM na kiJcana karma kadApi manasA'lpamapi dhyAtavyamanena prakAreNa manassamitiyogena jIvazcittasatpravRttilakSaNavyApAreNa vAsito bhavati / evaM vacasApi prANinAM paritApAdikAriNA na bhaNitavyam / kintu sAdhunA tatra samitena bhavitavyam / upadhiprabhRtInAmAgamAnusAreNa nirIkSaNapramA5 rjanarUpA''dAnasamitiH / saMyatena hi sadA pratyupekSaNa sphoTanAbhyAM pramArjanayA ca bhAjanavastrAdikaM nikSeptavyaM grahItavyazca / saniyama mAhArAdInAM pratyavekSaNarUpA paJcamI bhAvanA, ebhiH paJcabhirbhAvanAvizeSairahiMsApAlana hetubhissadA svastha cittenAse vitamahiMsAlakSaNaM tamanAzravasyopAyaH / dvitIyatratasya krodhalobha bhIrutva hAsya pratyAkhyAnAni Alocya bhASaNamiti pazca bhAvanAH / kruddhaH krodhataralitamanaskatayA mithyA brUyAt, lobhaparavazazcArthAkAM10 kSayA, bhayArttaH prANAdirakSaNecchayA, hasan kautukeneti tatpratyAkhyAnAni catasro bhAvanAH, samyagjJAnapUrvakaM paryAlocya midhyA mA bhUditi mohatiraskAradvAreNa bhASaNaM paJcamI bhAvanA / tRtIyavratasya vicintyAvagrahayAcanA, punaH punaravagrahayAcanA, avagrahadhAraNam, sAdharmikebhyoSvagrahayAcanamanujJApitapAnAnnagrahaNamiti pazca bhAvanAH, tatra devendrarAjagRhapatizayyAtarasAdharmikabhedabhinnAvagraheSu pUrva: pUrvo bAdhya uttara uttaro bAdhaka iti saJcintya yaH svAmI 15 sa eva yAcyo'svAmiyAcane tu doSabAhulyamuktamityevaM vicintyAvagrahayAcanaM prathamA / sakRddatte'pyavagrahe svAminA bhUyo'vagrahayAcanaM kAryaM, pUrvalabdhe'vagrahe glAnAdyavasthAsu mUtrapurISotsarga pAtra karacaraNaprakSAlanasthAnAni dAtRcittapIDAparihArArthaM yAcanIyAni, evaM yAcAmAcarannAdattAdAnajanitenAgasA spRzyata iti dvitIyA / etAvanmAtraparimANameva kSetrAdi mamopayogi nAdhikamityavagrahasya dhAraNamiti tRtIyA / evamavagrahadhAraNe hi tadabhyantaravarttinI - 20 mUrdhvasthAnAdikriyAmAsevamAno na dAturuparodhakArI bhavati, yAcAkAla evAvagrahAnavadhAraNe vipariNatirapi dAtuzcetasi syAt, Atmano'pi cAdattaparibhogajanitaH karmabandhaH syAditi / sAdhubhyaH pUrvaparigRhItakSetrebhyo'vagrahoM mAsAdikAlamAnena paJcakozA dikSetrarUpo yAcyaH, tadanujJAnAddhi tatrAsitavyam, tadanujJAtaM hi tatropAzrayAdi samastaM gRhNIyAt, anyathA steyaM syAditi caturthI / anujJayA svIkRtAnnapAnayorabhyavahAraH, sUtroktaprakAreNa 1. mRSAvAdavira tilakSaNasya saMvarasya gurusamIpe prayojanamAkarNya heyopAdeyavacanaidamparyaM samyagjJAtvA vikalpavyAkulatArahito vacanacApalyaM vihAyArthataH kaTu zabdataH paruSaM sAhasamatarkitaM parasya jantoH pIDAkaraM sAvadyaM vacanaM na bhASeta / kintu sadbhUtArthaM pathyaM parimitAkSaraM pratipAdyavivakSitArthaM pratItijanakaM vacanadoSarahitaM upapattibhirabAdhitaM pUrvaM buddhyA paryAlocitamavasare bhASeta / evaM sati saMgatakaracaraNanayanavadanazUraH satyArjavasampanno bhavati // Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNadharmAH ] myAyaprakAzasamalaGkRte : 531 : prAkameSaNIyaM kalpanIyaca pAnAnnamAnIyAlocanApUrvaM gurave nivedyAnujJAto guruNA maNDalyAmekako vA'znIyAt, upalakSaNametat, yatkiJcidaughikaupagrahikabhedabhinnamupakaraNaM dharmasAdhanaM tatsarvaM guruNA'nujJAtaM paribhoktavyam / evaM vidadhAno nAtikrAmatyasteyatratamiti paJcamI / caturthavratasya strISaNDapazumadvezmAsanakuDyAntarojjhanaM, sarAgastrI kathAtyAgaH prApratasmRtivarjanam, atri manoharAGgAvalokana svAGga saMskAra parivarjanaM, praNItAtyazanatyAga iti paJca bhAvanAH / devamA- 5 nuSabhedAssa cittAH striyaH prastaralepyacitrakarmAdinimittAzcAcittAH napuMsakavedavarttino mahAmohakarmANaH puMstrIsevanAbhiratAH SaNDAH pazavaH prasiddhAstatsaMsaktavasatyAsane, antarasthe kuDyAdau yatra mohanAdizabdaH zrUyate tAdRzaM sthAnaJca brahmacaryabhaGgabhayena tyAjyamiti prathamA / mohodayAnukUlavanitAkathAtyAgaH, tAdRzI hi rAgAnubandhinI zRGgArAnuviddhA kathA cittavikSepakAriNIti tAmavazyaM tyajediti dvitIyA / pravrajyAgrahaNAtpUrvaM gRhasthAvasthAnubhUtakAminInidhu- 10 vanasmaraNasya kAmAgnisandIpakatvAttadvarjanaM tRtIyA / apUrvavismayarasanirbharatayA''pAtaraSatara triyamukhanayanastanajaghanAdIni saprema vilokayato nijAGgasaMskArAnuSThAnaparAyaNa. sya ca brahmacaryavighAto'vazyambhAvIti tatparityajanaM caturthI / snigdhamadhurAdirasavatpadArthAn rUkSabhaikSyAnapyAkaNThamabhyavahara me brahmakSatiH zarIrapIDA ca bhavatIti tadvarjanaM paJcamI / paJcamavratasya tu pazcAnAmindriyArthAnAM manojJAnAM sparzarasagandhavarNazabdAnAM prAptau snehavarjanaM, 15 amanojJAnAM prAptau ca dveSavarjanamiti paJca bhAvanAH / abhiSvaGgI hi manojJAnabhilaSedamanojJAMzca vidviSyAt / madhyasthastu mUrcchArahitatvAnna kacitprItimaprIti vA karoti / etAnyeva mahAtratAni zeSadharmANAM mUlabhUtatvAt mUlaguNAbhidheyAni, caraNasaptaterapi mUlaguNabhUtAni, rAtribho jaina viramaNantu vrataM na tu mahAvratamiti na tasyAtra nirUpaNamiti // atha saMvarApAdanasAmarthyanimittamuttamaguNaprakarSamanagArANAM dharmamAha 1. caturvidhasyAzana pAna khAdima svAdimabhedabhinnasyAhArasya sarvathA parivarjanaM rAtrAviti rAtribhojanaviramaNam / sa mUlaguNaH saMyatasyaiva dezaviratasya tUttaraguNastapovadA hAraviramaNarUpatvAt, tapa eva vA tat, caturthIdivadAhAratyAgarUpatvAt, samityA divanmahAvratasaMrakSaNAtmakatvAduttaraguNaH / na caivaM vratadhAriNo'pi na tanmUlaguNarUpaM bhavatIti vAcyam / samastatrata saMrakSaNenAtyantopakAritvena vratino mUlaguNatvAt, anyathA hi mUlaguNA mahAvratAdayo na paripUrimatAmAsAdayanti, rAtrau bhikSArthamacakSurviSaye paryaTanaprasaGgena vahnipradIpAdisaMsparzanAt, duSTAhAra grahaNAdezca prANAtipAtaprasaGgAt, andhakAravazena ca patitahiraNyAdidraviNagrahaNAdiprasaGgAt, yoSitparibhogasambhavAcca / na caivaM tapaHprabhRtInAmapi mUlaguNatvaprasaGgo mUlaguNopakAritvAvizeSAditi vAcyam rAtribhojanaviramaNavadasyAtyantopakAritvAbhAvAt / yathAhi prANAtipAtAdInAM paJcAnAmekatarAbhAve zeSANAmabhAvAnmUlaguNatvaM tathA rAtribhojanaviramaNasyApyabhAve sarvavratAbhAvAdatyantopakAritvAnmUlaguNatvam / dezaviratasya tu uttaraguNatvamArambhajaprANAtipAtAdasyAnivRttatvAditi bhAvyam // 20 Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare [prathamakiraNa kSamAmArdavArjavazaucasatyasaMyamatapastyAgA''kizcanyabrahmacaryANi shrmnndhrmaaH|| kSameti / anagArA hi sarvAvasthAM kSamante sakalamadasthAnanigrahiNaH zATyarahitAssantoSAmRtatRptAssatyavAdinassaMyaminastapasvino yathAvatyAginaH kanakAdikiJcanarahitA. 5 ssarvaprakAraM brahma bibhrati na gRhiNo'ta ete kSamAdayaH zramaNadharmAH kathyante / yo hi sarpasamaH parakRtAzrayanivAsAt , girisamaH parISahopasarganiSprakampatvAt , jvalanasamastapastejomayatvAt , sAgarasamo gambhIratvAt , jJAnAdiratnAkaratvAtsvamaryAdAnatikramAcca, nabhastalasamaH sarvatra nirAlambanatvAt , tarugaNasamaH sukhaduHkhayoradarzitavikAratvAt , bhramara samo'niyatavRttitvAt , mRgasamassaMsArabhayodvignatvAt, dharaNisamaH sarvakhedasahiSNutvAt , 10 jalaruhasamaH kAmabhogodbhavatve'pi paGkajalAbhyAmiva tadUrdhvaM vRtteH, ravisamaH dharmA stikAyAdilokamadhikRtyAvizeSeNa prakAzakatvAt pavanasamazca sarvatrApratibaddhatvAt , evaMbhUta. sya zramaNasyaite dharmA iti bhAvaH / / tatra kSamAsvarUpamAha sati sAmarthya sahanazIlatA kSamA / sAparAdhinyapyupakArabuddhirava15 zyambhAvitvamatirapAyeSu, krodhAdiSu duSTaphalakatvajJAnamAtmanindAbhavaNe'pyavikRtamanaskatvaM kSamaivAtmadharma iti buddhizca kSamAyAmupakArikA // satIti / pratIkArAnuSThAne'zaktasya durmedhaso yA sahiSNutA tadvayAvarttanAya sati sAmarthya iti, sahanazIlateti, krodhotpattinimittAnAM sannidhAne kAluSyAbhAvaH uditasya vA krodhasya naiSphalyApAdanaM vivekAdibhiH sA kSameti bhAvaH / tathA ca pratIkArAnuSThAne zakta20 syApi sahanapariNAmavizeSaH ameti bhAvaH / tasyA uttejakAnAha sAparAdhinIti, Atmani paraprayuktaM krodhanimittaM pazyannapi nirviveko'yameSa evAsya svabhAvo mUDhatvAdyadevaM prayuGkte pratyakSaM parokSaM vA''krozavacanAdikam , yadvA'yaM mayi krodhanimittaM nodbhAvayettadA me kathaM sahanazIlatAjanitakarmakSayAtmako lAbhaH syAdato'trAyaM mahAnupakArItyevaM vicintayatA kSamitavyameveti bhAvaH / niraparAdhinyupakArabuddhirna kSamAyA mahattvApAdikA kintu sAparA25 dhinIti sUcayitumapi zabdaH / avazyambhAvitveti, apAyeSu paraprayuktapratyakSaparokSAkozatA. DanamAraNadharmAdiSu avazyambhAvitvamatiH janmAntaropAttasya karmaNo vipAko'yamavazyambhAvI, yadAkrozatADanAdikaM vidadhAti kevalaM nimittamAtrameva paraH karmodayasya / AkhyAto hi Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNadharmAH ] . nyAyaprakAzasamalate bhagavatA dravyakSetrakAlabhavabhAvApekSaH karmaNAmudayaH svakRtazca karmAnubhavitavyamavazyantayA nikAcitaM tapasA vA kSapaNIyamiti bhAvaH / krodhAdiSviti, kaSAyapariNato vidveSI karma badhnAti paraM vA nihanti, ataH prANAtipAtanivRttyAtmakavratabhaGgaH syAt , tathA gurUnadhikSipet / ato jJAnAdinirvANasAdhanaprahANamavazyambhAvi, kruddho vA prabhraSTasmRtibhraSA'pi bhASeta vismRtapravrajyApratipattiH pareNAdattamapyAdadIta, dveSAtparapAkhaNDinISu brahmavatabhaGgamapyAseveta, tathA 5 pradviSTassahAyabuddhayA gRhastheSvavirateSu mUrchAmapi kuryAt uttaraguNabhaGgamapyAcarediti bhaavH| Atmanindeti, Atmano nijasya yA nindA paraprayuktA krodhAdinimittA tasyAH zravaNe'pi svasmin sadasattvacintayA'vikRtamanaskatvaM krodhAdInAmudayanirodha uditasya vA vivekabalena naiSphalyApAdanaM kSamopakArItyarthaH / krodhAdinimittAnAM svasmin bhAve hi kimatrAsau mithyA bravIti ? vidyanta eva mayyete doSA iti kSamitavyam, abhAve 10 ca na santyeva mayi doSA ajJAtvaivaitAn doSAnayamupakSipati, evazvAtmAnaM niraparAdhinamavetya sutarAM kSamitavyamiti bhAvaH / kSamaiveti, AtmanaH kSamaiva mUlottaraguNapravardhakossAdhAraNo dharma iti buddhyA prApte'pi krodhAdinimitte kSamitavyamiti bhaavH| IdRzInAM bhAvanAnAM sattve'vazyambhAvikI kSametyAha kSamAyAmupakAriketi, upakAreNa kSAntirapakAreNa kSAntirvipAkakSAntirvacanAtkSAntirdharmAtkSAntiriti paJcadhA kSAntirbhAvyA / atha mArdavaM svarUpayati-- garvaparAGmukhasya zreSTheSvabhyutthAnAdibhirvinayAcaraNaM mArdavam / jAtirUpaizvaryakulatapa:zrutalAbhavIryeSvahambhAvo mArdavavirodhI atastato nivarteta // garveti / cittapariNAmavizeSo garvastasmAtparAGmukhasya tadvidhurasya zreSTheSvAcAryAdiSu 20 yathAyogyamabhyutthAnAsanAdibhirvinayAcaraNaM nIcairvarttanaM mArdavaM madanigraha ityarthaH / mado hi jAtyAdiprayukto'hambhAtro yadvijambhaNAdete jAtyAdimadAH prAdurbhavanti yasya nigraha udayanirodha uditasya vA niSphalatvApAdanam , taddhAte cAvazyambhAvI madavinAza iti bhAvaH / mArdave sati hi jIvo'nahaGkAritvaM prApnoti tena sakalabhavyajanamanassantoSahetutvAtkomalo dravyato bhAvatazca saralo bhavati tAdRzassannaSTau madasthAnAni kSapayatIti, tatra mArdavavirodhabhUtAnyaSTau 25 madasthAnAnyAha jAtIti, pituranvayo jAtistato vikhyAtatamavaMzatayA garvamudvahati jantuH, viziSTajAtyudbhavo'hamiti / viditakarmapariNAmastu jAtimadaM svakRtakarmaphalabhAktvAjIva uccAvacanAnAjAtIH prApnotItyazreyaskAratayA niruNaddhi / lAvaNyayuktaHkAyAvayavAnAM vizi 15 Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 534 : tattvanyAyavibhAkare [ prathamakiraNe nivezo rUpam, kazcittenApi mAdyati, kAraNAdiparyAlocanayA ca tenApi mado na kAryaH / aizvaryaM dhanadhAnyAdikam tenApi karmAnubhAvAdaprAptena prAptena vA saMrakSyamANena klezakAriNAkANDebhaGgureNA''yatAvAyAsabahulena ko mada ityevaM pratyAcakSIta / mAturanvayaH kulam, tenApi jAtimadavanna kAryaH / tapo bAhyAntarabhedabhinnam, tena cAhameva tapasvIti manyamAnaH parAn 5 paribhavati, tasmAccAzubhaM karma bandhameti yadanekabhavaparamparAsu pariniSThAsyatIti sApAyamavagamya tanmadaM pratyAcakSIta / zrutamAptapraNIta AgamaH, tadvijJAnenAhamevaiko vijJo nApara iti mAdyati tasmAccAnyaM bAlizameva manyate tacca nijighRkSurevaM vicintayet kSayopazamo hi prakarSAprakarSarUpo matto'nye'pi bahuzrutAH santyeva, ahaM kadAcidanyebhyo'lpazrutaH AgamAnAmatigahanArthatvAt, adhigatazruto'pi duradhigatatadarthaH syAmiti zrutamadatyAgaH zreyAn / 10 lAbhaH prAptiH, vijJAnatapo'bhijanazauryAdyAdhikAnnRpatisanmitrabhRtyasvajanebhyo viziSTaphalaM satkAra sanmAnAdikamahameva labheyaM nAparaH prayatnavAnapi iti svalAbhena mAdyanti sakalajanavallabhatAM prApto'hamayamaparo na kasmaicidrocate vacanamapyasya nAdriyanteiti sarvo'pyayaM lAbhamado nigrahItavya eva lAbhAntarAyakarmodayAdalAbhastatkSayopazamAcca satkArAdilAbhaH, saMsAre paribhramato jIvasya kAdAcitko na zAzvataH karmatantratvAtsaMsArAnubandhyeveti lAbha - 15 madatyAgaH zreyaskaraH / vIryaM parAkramaH, tanmado'pi vicAroMttyAjyaH, vIryAntarAyakSayopazamAdvIryasya prAdurbhAvaH, saMsArAnubandhinastasya kaSAyarUpatvenAzAzvatatvAnna tanmadaH kAryaH, balinospi hi puruSA nairbalyamupayanto dRzyante nirbalAzca balavantastathA vyAdhijarAprabhRtipUdbhUtabaleSu cakravarttiha risIriNo'pi sIdanti sasurAsurAH kimutAnye janA iti vIrya - madAdvadyuparamaH zreyAniti / ahambhAva iti mada ityarthaH / mArdavavirodhIti, madasthAnaire20 bhiraSTabhirmattaH parAtmanindAprazaMsAbhiratastItrata rAhaGkAropahatamanA ihAmutrAzubhaphalaM karmopacinoti, upadizyamAnamapi ca zreyo na pratipadyate tasmAdete zramaNadharmasya mArdavasya vighAtakA iti bhAva: / ata iti, yata ete mArdavavirodhino'ta evetyarthaH, tato nivarttateti, eSAM madasthAnAnAM nigraho vidheya ityarthaH // * mAyApratipakSibhUtamArjavamAha - " 1. vIryaM dvividhaM audayikabhAvaniSpannasya karma, audayiko'pi bhAvaH karmodayaniSpanna eva bAlavIryam vIryAntarAyakSayajanitaM jIvasya sahajaM vIrya, cAritramohanIyopazamakSayopazamajanitaJca paNDitavIryamiti / AbhyAM nAnAvidhakriyAsu pravarttamAnamutsAhabalasampanna puruSaM dRSTvA vIryavAnayamiti vyapadizyate tathA tadAvArakakarmaNaH kSayAdanatabalayukto'yamiti ca vyapadizyata iti // Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramaNa dharmAH ] nyAyaprakAzasamalate kAyavAjhanasAM zAvyarAhityamArjavam / bhAvadoSayukto hi ihAmutra cAkuzalAzubhaphalaM karmopacinoti // kAyeti / anyanimittaM kubjAdiveSabhUvikArAdInAmakaraNAdupahAsAdihetoranyadezAdibhASayA bhASaNaparityAgAt paravipratAraNAdyacintanAcca jIvo dharmasyArAdhako bhavati, vizuddhAdhyavasAyatvena janmAntare'pi tadavApteH, tasmAnmAyAvakratAparityAga Arjavamiti bhaavH| 5 mAyAvI hi sarvAbhisandhAnaparatayA sarvAbhizaGkanIyaH kapaTapaTapracchAditakAyAdikriyassuhade'pi druhyati / zAThyakRtyamAha akuzaleti, akuzalaM pApaM tadapi baddhaM kadAcitkuzalaphalatayA pariNamata ityazubhaphalamityuktam // atha lobhapratidvandvi zaucaM svarUpayatikAluSyavirahaH zaucam / tad dravyabhAvabhedAd dvidhA, zAstrIyavidhinA 10 yatijanazarIragatamahAvraNAdikSAlanamAdyam / rajoharaNAdiSvapi mamatAviraho dvitIyam / mamatvamatra manaHkAluSyam // ... kAluSyeti / kAluSyamazuciloMbharUpA, sacittAcittamizravastuviSayAbhiSvaGgalakSaNalobhAddhi krodhamAnamAyAhiMsAnRtasteyAbrahmaparigrahArjanamalajAlenopacIyamAna AtmA bhavatyazuciH, tatastadvirahaH zaucamityarthaH / tadvibhajate taditi, zaucamityarthaH / zAstrIyavidhineti, prAsukaiSa. 15 NIyena jalAdineti bhAvaH / kSAlanamiti, nirlepnirgndhtaapaadnmityrthH| dvitIya bhedamAha rajoharaNAdiSvapIti, AdinA mukhavatrikAcolapaTTakapAtrAdayo grAhyAH, atra kalmaSarUpamamatvasya lobharUpatayA manoviSayatvAdAha mamatvamiti, nanu manoguptau zaucasyAntarbhAvAtpRthaggrahaNamanarthakamiti cenna manoguptau mAnasaparispandapratiSedhAdatra tu parakIyeSu vastuSvaniSTapraNidhAnoparamasya vidhAnAt / na cAkizcanye'ntarbhAva iti vAcyam , tasya nirmamatvapradhAnatvAt , svaza- 20 rIrAdiSu saMskArAyapohArthamAkiJcanyamiSyate tena dravyazaucAsaGgraho'pi syAditi // atha satyaM nirUpayati yathAvasthitArthapratipattikaraM svaparahitaM vacaH satyam // __ yathAvasthiteti / yathAvasthitasyAnantadharmAtmakasyArthajAtasya tathaiva pratipattikara bodhakaM svasmai parasmai ca hitaM vacanaM satyamityarthaH / anekaparyAyakalApabhAjAmarthAnAM hi yathAvasthi- 25 tavivakSitaparyAyapratipAdanaM satyam, etadeva jIvAjIvebhyo hitaM yadyathArthapratipAdana miti Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvasyApraSikSAko [ prAmakiraNe bhAvaH / saJca bhUtanihavAmUtodbhAvanaviparItakaTukasAvadhAdipUrvoditasvarUpabhinnaM na parapIDA. kAri, satyAsatyadoSAkhyAnaprItivicchedakArivacanabhinnatvAt / sabhAsu yanna vigarhitaM nAnAlocitavacanaM prasannavacanaM, zroturanAdaravAkyaprayogAcchvaNavairasyakAribhASaNabhinnamavyaktavarNapadalopatvAdapratyayakAritvaritavacanabhinnaM prasannapadaghaTitaM zrutisukhaM vinayasahitaM nirAkAMkSaM 5 nizcitArthamanauddhatyapradIpakamudArArtha vidvajanamanoramaM mAyAlobhAbhyAM krodhamAnAbhyAzcAyuktaM vacanaM sUtramArgAnusAri, arthijanacittagrahaNasamarthamAtmaparAnugrAhakaM dezakAlopapannaM praznavyAkaraNamiti satyAtmako dhrmH| nanu bhASAsamitAvasyAntarbhAva iti cenna bhASAsamitau sAdhvasAdhubhASAvyavahAre hitamitArthatvAt , saMyato hi sAdhvasAdhuSu ca bhASAvyavahAraM kurvan hitaM mitazca brUyAt , anyathA rAgAnarthadaNDAdidoSAnuSaGgaH syAditi samitilakSaNamuktam , 10 atra tu santaH prabajitAstadbhaktA vA teSu sAdhu satyaM jJAnacAritrazikSaNAdiSu dharmopabRMhaNArtha bahvapi vaktavyamityanujJAyata iti vizeSaH / / ___ caraNe pRthaguktasyApi saMyamasya zramaNAnAmasAdhAraNadharmatvaprajJApanAya tadaGgatayA tadvyAkhyAti indriyadamanaM saMyamaH / tapastu pUrvamevoktam // 10 indriyeti / indriyAnindriyaniyama ityarthaH / paJcendriyANAM svasvaviSayeSu sparzAdiSu lAmpaTyaparihAreNa varttanaM, prANAtipAtamRSAvAdAdattAdAnamaithunaparigrahAtmakapazcAbhinavakarmabandhahetubhyo vinivarttanaM krodhamAnamAyAlobhAnAM jayo manovAkAyAnAmazubhapravRttinirodha iti saptadazavidhAnAM saMyamAnAmatra grahaNArthaM vopalakSaNatayendriyadamanamityuktam / indriyANAM pazvAnAM damanaM svasvaviSayebhyo lolupatvAbhAvApAdanaM saMyama ityarthaH / upalakSakamidamupayu20 ktAnAM sarveSAm / ata eva bhASAdinivRttirviziSTA kAyAdipravRttirAtyantikastrasasthAvaravadhapratiSedha iti lakSaNAnyuktAni, prathamasya nivRttipradhAnAyAM guptau dvitIyasya ca samitAvantarbhAvApatteH, antyasya ca yathAkhyAtavizuddhacAritrAntarbhAvApatteH pRthaksaMyamagrahaNAnarthakyaM syAt / kintvIryAsamityAdiSu vartamAnasya munestatpAlanArthamindriyAdinivRttireva saMyama iti bhAvaH / rasAdidhAtUnAM karmaNAM vA santapanahetustapo nirjarAvyAkhyAyAM vyAkhyAtameveti 25 nAtra punarucyata ityAha tapastviti, caraNamadhye paThitamapi zramaNadharmatvaprakhyApanAyAtra puna. ruktamapi na paunarutava bhAk / pUrvameveti, nirjarAnirUpaNAvasara evetyarthaH // atha muktyaparaparyAyaM tyAgamabhidadhAti-- bAhyAbhyantaropadhizarIrAnapAnAdiviSayakabhAvadoSaparityajanaM tyaagH|| Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ onent ] myAkAzasamalate : 537 : bAhyeti / bhAvadoSo mUrcchA tRSNA sneho vA tatparityajanaM parihArastyAga ityarthaH, tatra viSayaniyamamAha bAhyeti, bAhyo rajoharaNapAtrAdiH sthavirajinakalpayogya upAdhiH, AbhyantaraH krodhAdiratidustyajaH, zarIramAbhyantaramannapAnAdi bAhyametadviSayA ye bAhyadoSAstatparityajanaM tyAga ityarthaH, rajoharaNAdIni dharmasAdhanAnItyevaM buddhyA dhArayenna tu rAgAdiprayuktaH zobhAdyartham / tathAcAyaM tyAgo bAhyAbhyantaravastuviSaya AsravadvArANi saMvRNoti, 5 atassarvAtmanA tyAginA bhavitavyamityeSa zramaNadharmaH / nanu tapo'ntargate'neSaNIyasya saMsatasya vAnnAdeH kAyakaSAyANAzca parityajanarUpa utsarge tyAgasyAsya grahaNAdatra tadupAdAnamanarthakamiti cenna tasya niyatakAlaM sarvotsargarUpatvAt asya tu yathAzaktya niyatakAla - tvena vizeSAt / na ca zauce'ntarbhAvasambhava iti vAcyamasannihite karmodayavazAduditasya gAsya nivRttyAtmakatvAcchaucasya, tyAgasya tu sannihite'pi tannivRttirUpatvAt saMyatasya 10 svayogyajJAnAdidAnasya vA tyAgarUpatvAditi // atha tyAgottarakAlabhAvinamA kiJcanyamAha - zarIradharmopakaraNAdiSu mUrcchArAhityamAkizcanyam // zarIreti / nAsti kiJcana dravyamasyetya kicanastasya bhAva AkiJcanyamupalakSaNatvAcchadharmopakaraNAdiSvapi nirmamatvamityarthaH / mUrcchA hi mamedamityabhisandhistatsattve ca 15 zarIrAdInavayavasannivezazobhArthaM paripAlayet, tatazcAsrave patet, ato nazvarA ete zarIrAdayo'zucitvaGmAMsAdiparipUrNA dharmasAdhanArthamevAhArAdinopagrAhyA iti mUrcchato nivartteta, tathA copAtteSvapi zarIradharmopakaraNAdiSu mamedamityabhisandhinivRttirA kiJcanyamiti bhAvaH // athAsskiJcanye'vasthitasya brahmacaryaparipAlanamAvazyakamiti tatsvarUpamAviSkaroti-vrataparipAlanAya jJAnAbhivRddhaye kaSAyaparipAkAya ca gurukulavAso 20 brahmacaryam // vrateti / vratamabrahmanivRttirUpaM maithunavarjanaM tatparipAlanAya gurukule vAso brahmacarya - mucyate, etena svAtaMtryeNAvasthAnaM pratikSiptam, sadA gurvadhInena gurunirdezAvasthAyinA ca bhavitavyam / gurukulavAsAtmaka brahmacaryasya phalAntaramapyAha -- jJAnAbhivRddhaye kaSAyaparipAkAya ceti, tatra vAse jJAnavRddhirbhavati darzane cAritre ca sthairya bhavati tathA 25 krodhAdInAM pariNaterupazamaH kSayopazamaH kSayo vA bhavati / gururahitasya hi pariNAma 68 Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 538 : tattvanyAyavibhAkare [ prathamakiraNe vaicitryAdvikathAdidoSAdasajjana samparkAda satkriyAsaGgAdanusrotogAmitvadoSAtsadya eva mokSamArgAddhaMzaH syAt / tasmAdAprANitAdgurukulavAsaH zreyAniti bhAvaH / gurukule vasatAM hyAptopadezapAlanAdyathAzakti jJAnAbhivRddhidvArA caraNaM paripUrNaM sampadyate / nanu gurukule vasato'pi kadAcittadavikalaM na dRzyata iti cenna glAnAdyavasthAsu pratyupekSaNAdi bAhya sada5 nuSThAnAsadbhAve'pi sadgurUpadezazravaNa saJjanita saMvegena tadbhAvAt / nanu zramaNadharme prakrAnte kSamAdInAmevotkarSaNaM yuktaM tadrUpatvAttasya kiM gurukulavAsotkarSaNena, AzrayamAtratvAttasyeti cenna gurukula eva samyagvinItatayA sthitAnAM yatInAM sAdhudharmatayA sammatAnAM kSamAdInAM prakarSato niSpatteH, tadvAsatyAge caiteSAM suSThu vizuddhirna bhavedeva, itaretarasneha roSaviSAdAdInAM bhAvAdeSaNAyAzca bAdhasambhavAdaparizuddhireva syAt, tathA na kevalaM kSamAdInAmavizuddhirapi 10 tu gurukulavAsatyAgino niyamena kSAntyAdyabhAva eva, kaSAyodayAt / tato brahmacaryaM na bhavati tattyAge tadguptirapi na bhavati, yatijana sahAyatAyAmeva brahmacaryaguptitvAt, tataH zeSANyapi neti samastatratabhaGgaH syAt / ata evaikAkitve bahutamadoSAH zAstre zrUyante egassa kao dhammo ' ityAdi / guruviSayakavaiyAvRttyena jinapravacanArthaprakAzana gacchapAlanAdau sahAyakaraNataH karmakSayalakSaNaM mahAphalaM gurukulavAsino bhavati, anyathA sarvadA 15 vaiyAvRzyata pojJAnacAritravizuddhayAdInAM gurusaMsarga sAdhyaguNAnAM vyAghAtAdiprApteH / zobhanaguNAntarAyAnmahAn doSo'pi syAt, tathA ca tatra vasan gurvAdezaM pratIkSamANassamIpava tyaiva syAt / itthaMbhUta eva jJAnadarzanacaraNeSu sthirataro bhavati yato'STAdazazIlAGgasahasrarUpanikhilaguNamUlabhUto gurukulavAsaH, atazcaraNakAmI gurukule'vazyaM vaset / nanvAgame yaterAhArazuddhireva mukhyatazcAritrazuddhiheturuktA, piNDavizuddhizca bahUnAM madhye vasatAM 20 duSkaraiva pratibhAsate, ityekAkinApi bhUtvA saiva vidheyA, kiM jJAnAdilAbhena, mUlabhUtasya cAritrasyaiva mukhyatayA pAlanIyatvAditi cenna tasya gurupArataMtryasyAvarjitatvAt, dvitIyasAdhva pekSAbhAve lobhasyAtidurjayatvAt, pratikSaNaM parivarttamAnapariNAmenaikAkinA piNDavizuddherapi pAlayitumazakyatvAt, ata eva guruvAsa parityAgAcchuddhoJchazuddhopAzrayavastrapAtrAdiparigrahasyApyazobhanatvamAgame proktamiti / kSamayA krodhaM nihanyAt nihatakrodho mArddavaM dhArayet, 25 parityaktamadasthAna ArjavaM bhAvayet, bhAvadoSavarjanena nigUDhadoSAM mAyAmArjavena dUrIkRtyA - 6 1. yadi tu gaccho guruzca sarvathA nijaguNavikalo bhavettadA''gamoktena vidhinA tyajanIyaH, paraM kAlApekSayA yo'nyo viziSTatarastasyopasampad grAhyA na punaH svataMtraiH sthAtavyam, tasmAdyAvajjIvaM gurorantikaM sanmArgAnuSThAnamicchet / sa eva hi paramArthato manuSyo yo yathApratijJAtaM nirvAhayati tacca sadA gurorantikeM vyavasthitena sadanuSTAnarUpaM samAdhimanupAlayatA nirvAhyate tasmAtsadA gurukulavAso'nusarttavya iti bodhyam // Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMyamabhedAH ] nyAyaprakAzasamalaGkRte lobhasaMzrayeNa zaucamAcaret , lobhAzaucamalobhazaucena saMzodhya vizuddhAtmA satyaM brUyAt , satyabhASI saptadazavidhaM saMyamamanutiSThet , saMyatAtmA zeSAzayavizodhanArtha tapazcaret tataH kAyavAGmAnaseSu dharmopakaraNeSu ca niHspRhatvAnnirmamatvAkhyamAkizcanyaM bhAvayet, satyAkiJcanye paripUrNa brahmacaryaM bhavatIti pUrvapUrvasya kAraNatvamuttarottarasya kAryatvaM bhAvyam // atha caraNamUlabhedaM tRtIya saMyamamAha saniyamaM zarIravAGmanonigrahaH saMyamaH / sa ca saptadazavidhaH, pRthivyaptejovAyuvanaspatikAyadvitricatuH paJcendriyaprekSyopekSyApahRtyapramRjyakAyavAGmanaupakaraNasaMyamabhedAt // saniyamamiti / kriyAvizeSaNamidam , zarIravAGmanasAM pravacanoktena evamevagantavya sthAtavyaM cintayitavyaM bhASitavyamiti niyamAnuguNaM nigrahaH svAbhAvikapravRttini- 10 rodhaH saMyama ityrthH| tasya prabhedamAha sa ceti, saMyamazvetyarthaH, saptadazavidhatvaM darzayati pRthivIti, vanaspatyantaM dvandva vidhAya kAyapadena bahuvrIhiH, tathA dvayAdipaJcAntaM dvandvaM vidhAyendriyapadena bahuvrIhistataH sarveSAmupakaraNAntAnAM dvandvaM kRtvA saMyamapadena tatpuruSaH, tathA ca pRthivIkAyasaMyamo'pkAyasaMyama ityAdiroM labhyate, ye jIvAH pRthivyAdikAyAH dvIndriyAdayazca teSAM saMyama ityarthaH // tAn darzayati tatra pRthivIkAyikAdArabhya paJcendriyaM yAvadye navavidhA jIvAsteSAM karaNatrayaiH kRtakAritAnumatibhiH saMghaTTaparitApavyApattiparihAraH pRthivIkAyikAdisaMyamo navavidho jnyeyH|| 15 ..... tatreti / saptadazavidhasaMyameSu madhya ityarthaH, pRthivIkAyikAdArabhyeti, ye jIvAH pRthi: 20 vyAdizarIrA dvIndriyAdayazca navavidhAnAM teSAmityarthaH, karaNatrayairiti, kAyavAGmanobhirityarthaH, kRtakAritAnumatibhiriti, karaNakAraNAnujJAnairityarthaH / saMghaTTaparitApavyApattiparihAra iti, saMghaTTaH saMrambhaH prANAtipAtakaraNasaGkalpaH, prANivadhAnukUlAnyo'nyagAtrasaMhatIkaraNaM vA pArAzcikAdiprAyazcittayogyam / paritApassamArambho mAnasikavAcikakAyikabhedaH, tatrAdyaH parapIDAkaroccATanAdinibandhanamaMtrAdidhyAnarUpaH, dvitIyaH paraparitApakarakSudravidyA- 25 diparAvartanAsaMkalpasUcakadhvanirUpaH, tRtIyo'bhighAtAya yaSTimuSTyAdikaraNaM tadvarjanamiti Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :540: tattvanyAyavibhAkare [ prathamakiraNe bhAvaH, vyApattivinAzaH prANaviyoga iti yAvat tasyA api varjanamityarthaH / etena mavavidhassaMyama ukta ityAha navavidha iti / / prekSyopekSyasaMyame Aha sthAnAdIn vilokya kriyAcaraNaM prekSyasaMyamaH / sAdhuprabhRtIn pravaca5 noditakriyAsu vyApArayataH svasvakriyAsu vyApAravato vA gRhasthAdInupekSamANasya saMyama upekSyasaMyamaH / / __ sthAnAdIniti / sthAnaM zayanAsanacakramaNayogya, AdinA sthaNDilAdeH parigrahaH, vilokya cakSuSA samyaktayA dRSTvA yathA bIjaharitajantusaMsaktAdirahitaM bhavedityarthaH / kriyAcaraNaM zayanAdividhAnaM prekSyasaMyamaH prekSAsaMyama ityarthaH / upekSyasaMyamamAha sAdhuprabhRtI10 niti, upekSAzabdo'tra cittavyApAravizeSe'vyApAre ca varttate vyAkhyAnAt , tatra ka vyA pAraH ka vA'vyApAra ityatrAha pravacaneti, tathA ca saMyama prati sIdatAM sAdhUnAM pravacanavihitAnuSThAneSu preraNaM, pApavyApAramAcarato gRhasthasyApreraNamidaM grAmacintanAdikaM sopayogaM kurvityAdirUpeNAzanazca kurvata upekSyasaMyama upekSAsaMyamAparanAmA bhavatIti bhAvaH // apahRtyAdisaMyama vakti15 caraNAnupakArakavastunigraho vidhinA ca prANisaMsaktabhaktapAnAdipa rityajanamapahRtyasaMyamaH / dRSTidRSTasthaNDilavastrAdInAM viziSTapradezagamane rajo'vaguNThitapAdAdInAzca rajoharaNAdinA pramArjanaM prmRjysNymH|| caraNeti / apahRtyApunargrahaNatayA tyaktvA saMyama labhate, tatra tyAgaH saMyamAnupayoginAM vastrapAtrAdyatiriktAnAm , tadupayoginAM prANisaMsaktAnAmannapAnAdInAM janturahite sthAne 20 samayabhaNitena vidhinA pariSThApanaM, tathAkurvatazca pariSThApanAsaMyamAparaparyAyo'pahRtyasaMyamo bhavatItyAzayenAha caraNeti / vaktyatha pramRjyasaMyamaM dRSTIti, pramArjanaM kurvataH saMyamo bhavati taca dvividhaM yathA prekSite'pi sthaNDile vastrapAtrAdau ca rajoharaNAdinA pramArjanamekam , aparazca kRSNabhUpradezAtpathi pANDubhUpradezaM gacchataH sthaNDilAdasthaNDilAdvA sthaNDilaM saMkrAmataH sacittAcittamizrarajo'vaguNThitapAdAdInAM sAgArikAdyanirIkSaNe sati rajoharaNAdinA pramArjana 1. dvividho hyupekSAsaMyamaH, yativyApAropekSA gRhasthavyApAropekSA ceti, ubhau yathAkramaM codanAcodanaviSayau, viSIdantaM sAdhuM dRSTvA saMyamavyApAreSu codayataH saMyamavyApAropekSA prathamaH, gRhasthamadhikaraNavyApAreSu pravRttaM dRSTA tatra pravRttamacodayato gRhasthavyApAropekSArUpo dvitIya iti tAtparyArthaH / / Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaiyAvRtyam ] myAyaprakAzasamalaGkRte : 541 : sAgArikAdinirIkSaNe tvapramArjanamadhyantargarbhitaM bodhyam / evaM vidadhataH pramArjanAsaMyamo bhavatItyAzayenAha dRSTidRSTetyAdinA // atha kAyAdisaMyamamAkhyAti - dhAvanAdiduSTakriyAnivRttizubhakriyApravRttyubhayarUpaH kAyasaMyamaH / hiMsra paruSAdinivRttizubhavAkpravRttyubhayarUpo vAksaMyamaH / abhidrohA- 5 dinivRttipUrvaka dharma dhyAnAdipravRttirmanassaMyamaH / pustakAdyajIva kAyasaMyama upakaraNasaMyamaH // dhAvanAdIti / saMyamo'yaM na kevalaM zarIrasya sarvAtmanoparamarUpo'zakyatvAdapi tu yathAzAstraM pravRttinivRttirUpaH, kebhyaH kAyasya nivRttirityatrAha ghAvaneti, AdinA valganaplavanAdInAM parigrahaH / gamanAgamanAdiSvavazyakaraNIyeSu dharmasAdhanabhUteSu ca sopayogaM kAya- 10 vyApAraH pravRttirUpa ityAzayenoktaM zubhakriyApravRttIti / vAksaMyamamAcaSTe hiMsreti, prANavyaparopaNe jAtazaktirhisraH paruSaM rUkSaM sneharahitaM parodvegakAri, AdinA pizunAsabhyAdInAmupagrahaH, IdRzavacaso nivRttiH, zubhavacasi sUtramArgAnusArapravRttArthe nijaparArthAnugrAhake'rAgadveSayuk pravRttizca vAksaMyama ityarthaH / tathA ca pRthivIkAyikArambhAdipreraNarahitA paruSaniSThurAdiparapIDAkaraprayoganirutsukA vratazIladezanAdipradhAnaphalA hitamitamadhuramanoharA saMyatasya 15 yogyA vAk, tadadhiSThAnAzca sarvasampad iti bhAvaH / manassaMyamamAcaSTe'bhidroheti, spaSTam / upakaraNasaMyamamAha pustakAdIti, ajIvarUpANyapi pustakAdIni duSSamAdidoSAttathAvidhaprajJA''yuSkazraddhAsaMvegodyamabalAdihInAdyakAlIna vineyajanAnugrahAya pratilekhanApramArjanApUrva yatanayA dhArayato'jIva saMyamAparaparyAya upakaraNasaMyama iti bhAvaH // atha vaiyAvRttyamAkhyAti- zAstroditavidhinA gauravajanaka kriyAnuSThAnapravRttirvaiyAvRtyam / taccAcAryopAdhyAyatapasvizaikSakaglAna gaNakulasaGgha sAdhusamanojJasambandhitvAdazavidham / 25 . zAstroditavidhineti / AgamoktaprakAreNa na tu yathAlokamiti bhAvaH, sAmAyikAdikriyAnuSThAnapravRttervaiyAvRttyarUpatvAbhAvAdAha gauravajanaketi, bhAvatIrthaMkaranAmakarmabandhajanakakriyAnuSThAnapravRttirityarthaH, AhArAdisAhAyyena vaiyAvRttyena hi tIrthakaranAmagotraM karma badhnAti, tAzca kriyAH kSetravasatipratyavekSaNaM zuzrUSaNaM bheSajakriyAH kAntAraviSama durgopasargeSu 20 Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :542: tattvanyAyavibhAkare [ prathamakiraNe annapAnAdibhiH parirakSaNamityAdirUpAH, tadanuSThAne pravRttiH pariNAmavizeSaH paritaH sarvato bhAvena vRttiH pravRttiriti vyutpattyA tallAbhAt , na hyapariNataH sarvato bhAvena vartituM zakyaH / zAstroditavidhinetyuktatvAtpravacanavAtsalyamapi vaiyAvRttyasya phalam , tathA ca mahAnirjarAsa nAthatvapravacanavAtsalyavicikitsA'bhAvatIrthakaranAmakarmabandhAdayo'sya phalamiti siddham / 5 AcAryAdInAM dazAnAM bhaktapAnazayyAsanakSetropadhipratyupekSaNabheSajadAnAdhvopagrahazarIropadhi stenasaMrakSaNadaNDagrahaglAnazuzrUSaNamUtrikatrikaDhaukanarUpatrayodazabhiH padaivaiyAvRttyaM karttavyam , tatrAcAryAdInAha taJceti, vaiyAvRttyazcetyarthaH, dazasvAmikatvAdazavidhatvaM vaiyAvRttyasyeti bhaavH| atrAcAryapadena tIrthaMkaro'pi gRhItastena tIrthakaravaiyAvRttyAkathanaprayuktA na nyUnatA, na ca tIrthakaratrilokAdhipatirAcAryastu sAmAnya iti kathamAcAryagrahaNena sa gRhIta iti vAcyam, 10 paJcavidhAcAropadezakatve sati svayamapyanuSThAtRtvasyaivAcAryapadapravRttinimittatvena tasya tIrtha__ karasAdhAraNyAt / tIrthakarasya dharmAcAryatvaprasiddhezca / eteSAM dazAnAM pratyekaM trayodazabhiH padaivaiyAvRttyaM karttavyamiti bhAvaH // ___ tatrAcArya svarUpayati-- jJAnAdyAcAre pradhAna aacaaryH| sa paJcavidhaH pravrAjako digAcAryaH 15 zrutodeSTA zrutasamuddeSTA''mnAyArthavAcakazceti // . jJAnAdyAcAra iti / AdinA darzanacAritratapovIryANAM grahaNam / tatra pradhAnaH svayaM karaNAt prabhASaNAt pradarzanAcca / ayamAcAryaH sUtrArthatadubhayopeto jJAnadarzanacAritreSu kRtopayogo gacchacintAvipramuktaH zubhalakSaNopetazca bhavati, tadguNAzca SaTtriMzat , tatra paJca guNA jJAnAdaya uktA eva, itare guNAzca dezakulajAtirUpasaMhananadhRtiyuktatAkAMkSA20 bahu bhASAmAyAvaidhuryasUtrAdyanuprayogaparipATIdADhayopAdeyavacanaparSajayAlpanidratvamAdhyasthyadeza kAlabhAvajJatvapratibhAvividhadezabhASAjJAnasUtrArthatadubhayavidhijJatvadRSTAntahetUpanayanayanaipuNyapra-- tipAdanazaktisvaparasamayavettRtvagAmbhIryadIptikalyANakAritvazAntadRSTitvarUpA vijJeyAH / samyagjJAnAdiguNAdhArAdyasmAdAhatya vratAni svargApavargasukhAmRtabIjAni bhavyA hitArtha mAcaranti sa AcAryaH / athavA jJAnAdItyAdinA darzanacAritratapasAM grahaH, jJAnAdInA25 - 1. caturvidhaH sAmAnyenAcAryaH, ihaloke hito na paraloke, paraloke hito nehaloke, ihaloke hito. 'pi paraloke hitaH nehaloke hito nApi paraloke hita iti / tatra yo bhaktavatrapAtrapAnAdikaM samastamapi sAdhUnAM pUrayati na punassaMyame sIdatassArayati sa ihaloke hito'pi sArarahito na prlokhitH| yazca saMyamayogeSu pramAdyatAM sAraNAM karoti naca vastrAdikaM prayacchati sa dvitIyaH / evameva tRtIyacaturthoM bhAvyau / Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaiyAvRtyabhedAH ] myAyaprakAza samalaGkRte mAcAre pradhAnaH saH, tadguNasamanvitatvAt / tathAhi jJAnAcArasya kAlavinayAdayo'STau guNAH, darzanAcArasya niHzaGkitatvAdayo'STau, cAritrAcArasyeryA samityAdayo'STau, bAhyAbhyantarabhedabhinnasya tapaso'nazanAdayo dvAdazabhedAstathA ca jJAnAdyAcAraviSayaka SaT triMzadguNayukta AcArya iti phalitArthaH, ayaJcArthameva kevalaM bhASate natu sUtramapi vAcayati / nanu kuto'yaM sUtraM na vAcayati, ucyate, arthacintAyAM hyasyaikAgratA'rthavyAkhyAnArtham, yadi punassUtramapi 5 vAcayettadA bahuvyagratvAdarthacintAyAmekAgratA na syAt, ekApratayA hyarthaM cintayataH sUtreSu sUkSmArthonmIlanAtsUtrArthasya vRddhirupajAyate, tIrthakarAnukAritvAccAcAryasya, tIrthakRto hi kevalamarthameva bhASante natu sUtraM navA gaNacintAM kurvanti tathA''cAryA api, sUtravAcanAM tu prayacchatAmAcAryANAM lAghavamapyupajAyate tasyA upAdhyAyAdibhiH kriyamANatvAt / tasya kizcidguNaprAdhAnyaupAdhikaM prabhedamAha sa iti AcArya ityarthaH // tatra pravrAjakAdInAM svarUpANyAha :- 543 sAmAyikAdivatAropayitA pravrAjakaH / sacittAcittamizravastvanujJAyI digAcArya: / prathamata AgamopadeSTA zrutoddeSTA / uddiSTagurvAdyabhAve sthiraparicitakArayitRtvena samyagdhAraNAnupravacanena ca tasyaivAgamasya samuddeSTA anujJAtA vA zrutasamuddeSTA / AmnAyasyotsargApavAdAtmakArthapravaktA AmnAyArthavAcakaH // 10 15 sAmAyiketi / AtmArthaM parArthaM vA sAmAyikAdervratasya kevalamAropayitA pratrAjakAcArya ityarthaH / digAcAryasvarUpamAha sacitteti, spaSTam gurvAdiSTadigvartti sAdhUnAM sAraNAdikarttAro'pi digAcAryAH / zrutoddeSTAramAha prathamata iti, vizadaM mUlam / zrutasamuddeSTAramAcaSTe - uddiSTeti, pUrvoddiSTagurvAdyabhAva ityarthaH, uddiSTaM sthiraparicitaM kuru, 20 samyagdhAraya, anyAzca pravedayeti samakAlaM bhinnakAlaM vA samuddezako'nujJApako vA zrutasamuddeSTeti bhAvaH / AmnAyArthavAcakamabhidhatte - AmnAyasyeti, AmnAyasyAgamasya, utsargaH sAmAnyenokto vidhiryathA trividhaM trividhena prANAtipAtaviratiH, apavAdaH, vizeSeNokto vidhiH, yathA ' puDhavAisu AsevA uppaNNe kAraNammi jayaNAe / migarahissa Thiyassa avavAo hoi nAyavvo " iti / tadevaM utsargamapavAdamutsargApavAdaca 25 yathAvatparijJAya sUtrArthAnAmupadezaka ityarthaH // athopAdhyAyaM paricAyayati- Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvamyApavibhAkare [prabanaviraNa __AcAraviSayavinayasya svAdhyAyasya vA''cAryAnujJayA sAdhUnAmupadezaka upaadhyaayH|| AcAreti, AcAraH jJAnadarzanacAritratapovIryAtmanA pazcavidhaH, tadviSayakavinayasya svAdhyAyasya vAcanA pracchanAparAvartanAnuprekSAdharmopadezAtmanA paJcavidhasyAcAryAnujJayA sAdhUnA5 mupadezakaH, upa, samIpamAgatyAdhIyate, Adhikyena gamyate smayate sUtrato jinapravacanaM yenetyupAdhyAyaH, yo dvAdazAGgaH svAdhyAyaH prathamato jinairAgatastato gaNadharAdibhiH kathitaH taM svAdhyAyaM sUtratazziSyAnupadizati sa upAdhyAyaH, sa hi sUtravAcanAM ziSyebhyo yacchan svayamarthamapi paribhAvayati, tasya tadarthe sthiratvamupajAyate, RNasyApi sUtralakSaNasya vAcanApradAnena mokSaH kRto bhavati, uttarakAle cAcAryapadAdhyAse'tyantAbhyastatayA yathAvasthitatayA svarUpasya 10 sUtrasyAnuvarttanaM bhavati, ye'nyato gacchAntarAdAgatya sAdhavassUtropasampadaM gRhNate te pratIcchakA ucyante te ca sUtravAcanApradAnenAgRhItA bhavanti, mohasya jayo'pi kRto bhavati, sUtravAcanAdAnavyagrasya prAyazcittavizrotasikAyA abhAvAt / ataH upAdhyAyassUtraM vAcayediti / / tapasvinaM zaikSakazcAha kizcidUnaSaNmAsAntogratapo'nuSThAtA tpsvii| anAropitavivikta15 vratazzikSAyogyazaikSakaH // kiJciditi / dazamAdikiJcinyUnaSaNmAsAntamuprasya bhAvavizuddhasya anizritasyAlpasattvabhayAnakasya vA tapaso'nuSThAtetyarthaH / anizritaM tapo nAma zubhayogasaMgrahAya parasAhAyyAnapekSaM bhaavtpH| atha zaikSakamAha anAropiteti, anAropitaM viviktaM doSarahitaM vrataM yasya tAdRzaH, zikSAyogyazca zaikSakaH, abhinavapravrajito grahaNAsevanAzikSAyogyaH tatra zaikSako20 dvividhaH, AjJayA pariNAmako dRSTAntena pariNAmakazceti, tadeva satyaM yajinaiH pravedita mityevaM yo nissaMzayaM zraddhadhAti na ca kAraNamapekSate sa AjJApariNAmaka ucyate, yastu liGgena gamyamarthaM pratyakSaprasiddhadRSTAntenAtmabuddhAvAropayan varttate sa dRSTAntapariNAmaka ucyate / saptarAtrindivacaturmAsaSaNmAsaijaghanyamadhyamotkRSTarUpairupasthApyate'yam // atha glAnamAha apaTuAdhyAkrAnto munigarlAnaH // / apaTuriti / bhikSAdikaM kartumasamarthaH jvarAdivyAdhyAkrAnta ityarthaH / asya vaiyAvRttya kAryamanyathA prAyazcittabhAk syAt , tasmAdbhagavadAjJAmanuvartamAnena karmanirjarAlAbhalipsayA 25 Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaiyAvRtyamaidAH ] myAyaMprakAzasamalaGkRte : 545 : glAne samutpanne mAyAvipramuktena yatra kutrApi sthitena tvaritamAgantavyamevaM kurvatA sAdharmi - kavAtsalyaM kRtaM bhavati, AtmA ca nirjarAdvAre niyojito bhavati, tatrAzaktatvamaprazasyabhASA'pamAnaM lubdhatvamudbhAvya pratibandhayataH prAyazcittaM syAditi // gaNaM kulacAha-- zrutasthaviraparamparAnuyAyI gaNaH / ekajAtIyAnekagacchasamUhaH kulm|| 5 zruti / zrutenAgamena sthaviro vRddhaH zrutasthavirastRtIyacaturthAGgadharassAdhustatparaMparAnugamanazIlo gaNa ityarthaH, zruteti vizeSaNena vayasA paryAyeNa vA vRddhasya na grahaNam / vayasthavirasaptatyAdivarSajIvitaH, paryAyasthaviraH yasya dIkSitasya viMzatyAdIni varSANi gatAni saH, padena sthavirastu pravartitavyApArAn saMyamayogeSu sIdatassAdhUna jJAnAdiSvaihikA''muSmikApAyadarzanataH sthirIkarttA, kulasamudAyo vA gaNo bhAvyo yathA kauTikAdiH, kulamAha eka- 10 jAtIyeti, bahUnAM gacchAnAmekajAtIyAnAM samUhaH kulamityartho yathA cAndrAdi / gaccha vihitamunivRndarUpa ekAcAryapraNIto jaghanyatastripuruSapramANaH sAdhusamudAyarUpatvAt catu:paJcaprabhRtipuruSasaMkhyAkA madhyamA gacchAH, dvAtriMzatsahasrANyekasmin gacche sAdhUnAmutkRSTA saMkhyA yathA zrI RSabhasvAmiprathamagaNadharasya bhagavato RSabhasenasya / azubha phalapradatvAdasadAcAragacchasaMvAsaparihArapUrvakaM paramazubhaphaladatvAdihaparalokahitArthaM sadAcAragacchasaMvAsaH 15 kAryaH / tatra vasatAM hi mahatI nirjarA bhavati, sAraNAvAraNAcodanAdibhirdoSAvApterabhAvAt vismRte kvacitkartavye bhavatedaM na kRtamiti sAraNA, akarttavyAnAM niSedho vAraNA, saMyamayogeSu skhalitasyA'yuktametadbhavAdRzAmityAdisvaramadhuravacanaiH preraNaM codanA / SaDDidhAnAM jIvAnAM bAdhA maraNAnte'pi yatra karaNatrayairna kriyate munibhissa gaccha iti // atha saMghamAha - jJAnadarzana caraNaguNavAn zramaNAdiH saGghaH // jJAnadarzaneti / guNaratnapAtrabhUtasattvasamUhaH saGghaH ko'yaM samUhaH tAdRza ityatrAha zramaNAdiriti, AdinA zramaNI zrAvaka zrAvikAnAM grahaNam / zrAmyanti tapasyantIti zramaNAH / zRNvanti jinavacanamiti zrIvakAH / tIrthaGkaravandanIyaM saGgha jJAnAdiguNarUpaM na tiraskuryAt saGghAdbahiSkaraNabhayena zrutakevalinApi saGgho mAnitaH tasmAtsaGghaH pUjya iti / / 1 zrAvakatvaM na zravaNamAtranibandhanaM tathA ca sati zrotrendriyalabdhimatAM sarveSAM zrAvakatvaM syAdityatro kaM jinavacanamiti, jinavacanamAptAgamo na punaranAptAgamaH tasyApramANatvena paralokahitatvAsambhavAcchravaNavaiyarthyApatteH, 69 20 25 Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvanyAyavibhAkare [ prathamakiraNe - atha sAdhusvarUpamAcaSTe jJAnAdipauruSeyazaktibhirmokSasAdhakaH sAdhuH // jJAnAdIti / jJAnadarzanacAritrakriyopeto mokSamArgavyavasthitassAdhurityarthaH, zAstroktaguNI sAdhuna zeSAstadguNarahitatvAt vyatirekatassuvarNavat suvarNa hi viSaghAti rasAyanaM vayassta5 mbhanaM maGgalaprayojakaM kaTakAdiyogyatayA pradakSiNAvarttamagnitaptaM prakRtyA guru sAratayA'dAhyaM sAratayaivAkuthanIyamityasAdhAraNASTaguNaviziSTaM tathaiva sAdhurapi mohaviSaghAtakaH keSAMcid vaidyopadezAdrasAyanaM bhavati, ata eva pariNatAnmukhyaM guNatazca maGgalArthaM karoti prakRtyA vinItaH sarvatra mArgAnusAripradakSiNAvarttatA gambhIrazcetasA guruH krodhAgninA'dAhyassado. citena zIlabhAvenAkuthanIyazca bhavati tathA ca yathA nikhilaguNayuktameva suvarNa tAttvikaM, na 10 tu nAmarUpamAtreNa guNena yuktaM, tathaiva zAstroditamUlaguNaireva sAdhurbhavati, na punarguNarahitassan yo bhikSAmaTati sa iti // idAnIM samanojJamAha-- ekasAmAcArIsamAcaraNaparassAdhuH samanojJaH // eketi / samAcaraNaM samAcAraH, ziSTAcaritakriyAkalApaH, tadbhAvaSyajantena strItva. 15 vivakSAyAM GISi sAmAcArIti padasiddhiH, sA ca tridhA oghasAmAcArI dazavidhasAmA cArI padavibhAgasAmAcArI ceti / saMkSepataH kriyAkalApaH oghasAmAcArI, icchAkArAdilakSaNA dazavidhasAmAcArI, padavibhAgasAmAcArI chedasUtrANIti tatraikasyAM sAmAcAr2yAM vartamAnassAdhuH samanojJa ityarthaH / atha brahmacaryaguptimAha20 vasatikathAniSadyendriyakuDyAntarapUrvakrIDitapraNItAtimAtrA''hArabhU SaNaguptibhedena brahmacaryaguptinavadhA / tatrApi sAkSAtparalokahitaM grAhya, tena jyotiSaprAbhRtikAderabhiprAyavizeSeNa paralokahitatve'pi na kSatiH, zravaNamapi na pratlanIkAdibhAvena, tena tathA zRNvatAM na dhAvakatvaprasaGgaH / upayogapUrvakamityapi vivakSaNIyam , tenAnupayogena zRNvato vyavacchedaH / idaJca zrAvakatvamatyutkaTajJAnAvaraNamithyAtvAdivinAzAllabhyata iti // 1 tatraughasAmAcArI navamAtpUrvAt tRtIyAdvastuna AcArAbhidhAnAttatrApi viMzatitamAtprAbhRtAt tatrApyoghaprAbhRtAt ni Deti, etaduktaM bhavati sAmpratakAlapravajitAnAM tAvacchataparijJAnazaktivikalAnAmAyuSkAdihAsamapekSya. pratyAsannIkRteti / dazavidhasAmAcArI punaH SaDviMzatitamAduttarAdhyayanAtsvalpatarakAlapravajitaparijJAnArtha niyUMDheti / padavibhAgasAmAcAryyapi chedasUtralakSaNAnnavamapUrvAdeva niyUMDheti // Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmacaryaguptiH ] nyAyaprakAzasamalaGkRte vasatIti / bhUSaNAntaM dvandvastato guptyA tatpuruSaH / bahmacaryaguptimaithunavirativratasya rakSAprakAraH, navavidhaguptisevanAddhi sarvakAlaM pramAdarahitassannapratibaddhavihAritayA guptIbrahmacArI carediti // atha vasatiguptimAha ___ strISaNDAdivAsasthAnavarjanaM vstiguptiH|| 5 strIti / striyo divyA mAnuSyo vA SaNDo mahAmohakarmA strIpuMsasevanAbhirataH AdinA pazavo grAhyAH tadAkIrNavasatau zayanAsanAdInyupabhuJjAnasya brahmacAriNo'pi sato brahmacarye svasya kimetAsseve uta neti pareSAM vA kimasAvevaMvidhazayanAsanAdisevI brahmacAryuta neti saMzayassamupajAyate, khyAdibhiratyantApahRtacittatvAcca vismRtasakalAptopadezasya ' asminnasAre saMsAre sAraM sAraGgalocane ' tyAdikuvikalpAn vikalpayato mithyAtvodayataH kadAci- 10 detatparihAra eva tIrthakRdbhirnoktaH, etadAsevane vA yo doSa uktassa doSa eva na bhavatItyevaMrUpA vicikitsA syAt, dharma pratyapi kimetAvataH kaSTAnuSThAnasya phalaM bhaviSyati na veti saMzayaH syAt , tatazca kevalitrajJaptAddharmAcchUtacAritrarUpAt samastAdbhazyet tasmAtstrISaNDAdyAkIrNatArahitAni zayanAsanasthAnAdIni yaH sevate sa eva nirgrantho dravyabhAvagranthAnniSkrAntatvAdataH tAdRzazayanAsanasthAnAdiparivarjanaM vasatiguptiriti bhAvaH / / kathAguptimAha rAgAnubandhistrIsaMlApacaritravarNanaparityAgaH kathAguptiH / / rAgeti / ekAkinInAM strINAM rAgAnubandhinassaeNllApAH, 'karNATI suratopacAracaturA lATI vidagdhapriye' tyAdirUpAH kathAzca brahmacaryaguptikAmena sarvathA parityAjyAH, anyathA pUrvoditarItyA saMzayAdayo bhaveyuH, dezajAtikulanepathyabhASAgativibhramagItahAsya- 20 lIlAkaTAkSapraNayakalahazRGgArarasAnuviddhAH kAminInAM kathA hi rAganubandhinyaH, tA avazyamiha munInAmapi manovikriyAM nayantIti tAsAmapi parityAgaH kArya iti bhAvaH // 15 1 yassaMyataH kaSAyAdipramAdena rAgadveSavazaM gato na tu madhyasthaH parikathayati kiJcitsA vikathA, sA ca na kathanIyA, tathAvidhapariNAmavizeSakAraNatvAdvaktRzrotroH, zRGgArarasena manmathadIpikayA tayottejitazcAritramohanIyakarmodayaprayuktAtmapariNAmarUpo moho jAyate tasmAtsvaparAtmanorubhayorvA pApopAdAnabhUtAM kathAM na kuryAditi tathA ca tapassaMyamaguNadhAriNazcaraNaratAH tAM kathAM kathayeyuryA sarvajIvahitakarA nirjarAkhyaphalasAdhanA kartRNAM zrotRNAmapi cetaH kuzalapariNAmanibandhaneti // Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :548: tatsvanyAyavibhAkare [prathamakiraNe niSadyAguptimAha-- ___ ruyAsanaparivarjanaM nissdyaaguptiH|| strIti / strINAM yadAsanaM yatra tAbhissaha nopavizedutthitAsvapi muhUttaM tatra nopaveSTavyamiti sampradAyaH, yazcaivaMvidhassa nimranthaH, anyathoktadoSaprasaGgaH syAdatastadAsanaM sarvathA 5 pariharaNIyamiti bhAvaH // indriyagupti kuDyAntaraguptiJcAha rAgaprayuktaruyaGgopAGgavilokanatyajanamindriyaguptiH / ekakuDyAntaritamaithunazabdazravaNasthAnaparityAgaH kuddyaantrguptiH|| rAgeti / anurAgeNa vanitAnAmaGgopAGgAnAM nirIkSaNatyAgaH kAryaH, tAsAM nayananA10 sikAdIni nirIkSitamAtrANyapi ceto haranti tathA darzanAnantaraM vibhAvyamAnAni ceto dUSa. yanti, tatasteSAM samyagdarzanaM tatazcAho ! salavaNatvaM locanayoH, RjutvaM nAsAvaMzasyetyevaM vicintanaJca brahmacaryabhaGgaprasaGgena naiva kAryamiti bhAvaH / kuDyAntaraguptimAha eketi, kuDyaM kaTAdiracitaM pakkeSTakAdinirmitA vA bhittiH tayA'ntarite'pi sthAne yatra vividhavihagAdi bhASayA avyaktazabdaH suratasamayabhAvI ruditazabdaH ratikalahAdirUpaH mAninIkRtaH gIta15 zabdo vA paJcamAdihuMkRtirUpo hasitazadro vA zrUyate tAdRzasthAnaparityAgaH kArya iti bhaavH|| pUrvakrIDitapraNItaguptI prAha prAktanatakIDAsmaraNavaidhuryaM pUrvakrIDitaguptiH / atisnigdhamadhurAdyA. hAraparihAraH praNItaguptiH // ....... prAktaneti / pUrva gRhasthAvasthAkAle syAdibhissaha viSayAnubhavasya kRtasya durodarAdi20 smaNasya cAnucintanA na vidheyA tathAca sati brahmacaryarakSaNaM bhavediti bhAvaH / atha praNItaguptimAha atisnigdheti, galatsneharasamatyantadhAtUdrekakAriNamAhAraM pAnabhojanAdikaM varjayedityarthaH // AhAraguptiM bhUSaNaguptizcAha mAnAdhikA''hAraparivarjanamatimAtrAhAraguptiH / snAnavilepanAdi25 zarIrazuzrUSAvarjanaM bhUSaNaguptiH / / Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAnAdi] nyAyaprakAzasamalaGkRte :549; . mAnAdhiketi / puruSasya kavalaparimANaM dvAtriMzatkavalAH striyAH punaraSTAviMzatiH, tato'pyadhikatayA pAnabhojanAdisaMsevanaM brahmakSatikAritvAccharIrapIDAkaratvAcAvazyaM tyAjyaM, kevalaM saMyamanirvAhArtha cittasvAsthyopeto bhuJjIta na tu rAgadveSavazagaH sarvakAlamatimAtrAhArasya duSTatvAt , kadAcittu kAraNato'timAtrAhAro na duSTa iti / bhUSaNaguptimAha snAneti, zarIropakaraNAdInAM vibhUSArthaM yuvatijanamanastoSArtha saMskAro na vidheyaH, anyathA strIjanA- 5 bhilaSaNIyatvAttasya brahmacarye zaMkA syAt , ujjvalaveSapuruSadarzanena yuvatInAM kAmodrekAt , kimetAstAvaditthaM prArthayamAnA upabhuJje, Ayatau tu yadbhAvi tadbhavatu utazvit kaSTAni zAlmalIzleSAdayo naraka etadvipAkA iti pariharAmi vetyevaM rUpo vitarkaH syAttasmAdbhikSurdharmArAmo dhRtimAn dAntazzaGkAsthAnabhUtAnetAn AjJA'navasthAmithyAtvavirAdhanAdopAnvicintayan brahmacarye samAhito bhavet , tathAvidhazca taM devadAnavagandharvayakSarakSaHkinna- 10 rAdayo'pi namasyanti, ayaJcASTAdazavidho brahmacaryadharmaH parapravAdibhiraprakampyatayA dhruvaH, apracyutAnutpannasthiraikasvabhAvatvAnnityo dravyArthatayA, zazvadanyAnyarUpatayotpAdAtparyAyArthatayApi zAzvataH jinaiH pratipAditaH, anena brahmacaryeNa purA anantAsUtsarpiNyavasarpiNISu mahAvidehe tatkAlApekSayA ihApi vA siddhAH siddhyanti anAgatAddhAyAzca setsyantIti sarvottamo'yamiti // ..15 atha jJAnAdi nirUpayati-- jJAnadarzanacaraNabhedato jJAnAdi trividham / karmakSayopazamasamutthAvabodhatadhetu dvAdazAGgAdyanyatarat jJAnam / tattvazraddhAnaM darzanam / pApavyApArebhyo jJAnazraddhAnapUrvakaviratizcaraNam / / jJAneti / spaSTam , tatra jJAnamAha karmeti, tattajjJAnAvaraNabhUtakarmetyarthaH, tathA ca tatta- 20 jjJAnAvaraNakSayopazamarUpopAdhisampAditasattAka AbhinibodhikarUpaprakAzavizeSaH, tannidAnabhUtaM dvAdazAGgarUpaM zrutaJca jnyaanmityrthH| darzanamAha tattveti, darzanamohanIyakSayAdyA 1. 'divyAtkAmaratisukhAtrividhaM trividhena viratiriti navakam / audArikAdapi tathA tadbrahmASTAdazavikalpami' tyaSTAdazavidhaM brahmacaryam tadetatsarvastrINAM manovAkAyassarvathA saMgatyAgassarvato brahmacaryam . saMyaminAM, eSveva dezatassvadArasaMtoSarUpaM dezato dezaviratAnAm / vrateSu pradhAnaM, uktaJca vratAnAM bahmacarya hi nirdiSTaM gurukaM vrataM / tajjanyapuNyasambhArasaMyogAdgururucyate iti / tIrthAntarIyairapyuktaM, 'ekatazcaturo vedA brahmacaryaJca ekataH / ekatassarvapApAni, madyaM mAMsaJca ekataH' iti // 2. tathApuruSasya dvAdazAGgAni tadvacchUtAtmakaparamapuruSasyApi dvAdazAGgAni, tAni ca 'AyAro suyagaDo ThANaM, samavAo vivAhapannattI nAyAdhammakahAo uvAsagadasAo aMtagaDadasAo anuttarovavAiyadasAo paNhAvAgaraNAI vivAgasuyaM diTThivAo ya' iti / Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 150 : 5 tattvanyAyavibhAkare [ prathamakiraNe virbhUtatattvazraddhAnarUpa AtmapariNAmavizeSo darzanamityarthaH / tava sakalaparyAyopetasakalavastusvarUpam tasya sarvavidupadiSTatayA pAramArthikasya jIvAdeH padArthasyaitadevameveti pratyayavizeSaH zraddhAnaM, tattvena vA bhAvato'rthAnAM zraddhAnaM tattvazraddhAnamiti bhAvaH / caraNamAha - pApeti, spaSTam // atha taponirUpaNAyAha 10 bAhyAbhyantarabhedena dvAdazavidhAni tapAMsi pUrvamevoktAni // bAhyeti / pUrvameveti, nirjarAnirUpaNa ityarthaH // krodhanigrahamAcaSTe - udIrNakrodhAdicatuSTayanigrahaH krodhanigrahaH / iti caraNanirUpaNam // udIrNeti / krodhAdimohanIya karmavipAkAdudayamAgatetyarthaH, AdinA mAnamAyA lobhAnAM grahaNam teSAM nigrahastitikSA, krodhanigraheNa hi jIvaH kSAnti janayati, krodhavedanIyaM karma punarna badhnAti, pUrvabaddhaJca karma nirjarayati tatazca jIvaviziSTavIryollAso bhavati, evaM mAnAdAvapi bhAvyam / tadevaM vratapaJcakasya zramaNadharmadazakasya saMyamasaptadazakasya vaiyAvRttyadazakasya brahmacaryaguptinavasya jJAnAditrikasya tapodvAdazakasya krodhaniprahacatuSTayasya ca melanena 15 sambhUtaM saptatividhaM caraNaM nirUpitamityAha itIti // iti tapogacchanabhomaNizrImadvijayAnanda sUrIzvara paTTadhara- zrImadvijaya kamalasUrIzvaracaraNanalinavinyastabhaktibhareNa tatpaTTadhareNa vijayalabdhisUriNA vinirmitasya tanyAyavibhAkarasya svopajJAyAM nyAyaprakAzaTIkAyAM caraNanirUpaNanAmA prathamaH kiraNaH // yadyapi gaNadharAH prathamaM pUrvANyevopanibadhnanti tathApi durmedhasAM tadavadhAraNAdyayogyAnAM strINAJcAnugrahArtha zeSazrutasya viracanA vijJeyA // 1 krodhamAnamAyAlobhAnAM caturNAM vijayo yasmAttapasaH tacaikAzanaM nirvikRtikamAcAmlamupavAsamityekA latA, pratikaSAyamekaikA latA kriyate etatkaSAyavijayaM tapaH, asmiMzca tapasi catasro latAH SoDazadivasAni bhavanti // Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karaNam ] myAyaprakAzasamalaGkRte atha dvitIyaH kiraNaH // mUlaguNasadbhAva eva mokSArthibhissAdhubhiryaniSpAdyate tatkaraNaM saptatividhamityAha - piNDavizuddhisamitibhAvanApratimendriyanirodhapratilekhanAgupyabhigrahabhedenASTavidhamapi karaNamavAntarabhedAtsaptatividham // piNDavizuddhIti / saptatividhamidamuttaraguNarUpaM bodhyam // athaitAn saprabhedAn vyAkhyAtukAmaH prathamaM piNDavizuddhimAha - sarvadoSarahitA''hAropAzrayavastrapAtraparigrahAtmikAzcatasraH piNDa : 551 : " 5 vizuddhayaH // sarveti / piNDanaM piNDaH, bahUnAM sajAtIyAnAM vijAtIyAnAM kaThinadravyANAM ekatra samudAya ityarthaH, tatra ca samudAyasamudAyinorabhedena ta eva bahavaH padArthA ekatra saMzliSTAH piNDa - 10 zabdenocyante, tasya vividhamane kairAdhAkarmAdiparihAraprakAraizzuddhirnirdoSatA piNDavizuddhi:, tathA cAtra piNDazabdena bhAvapiNDopaSTambhakamacittadravyarUpamAhArazayyAvastrapAtrarUpavastucatuSTayaM gRhyate tasmAtpiNDavizuddhezcaturvidhatvamityAzayenAha sarvadoSarahitetyAdi / tathA''hArazayyAvastrapAtrANAM sarvadoSarahitAnAM grahaNaM piNDavizuddhirityarthaH, tatra doSAzcAhAraviSayA SoDazodgamadoSAH SoDazopArjanAdoSAH dazaiSaNAdoSAH paJca saMyojanAdoSA ityevaM militAssaptacatvA - 15 riMzadeSaNAyA doSA evocyante, eteSAM vizodhanena piNDasya vizuddhayA cAritrazuddhidvArA mokSAvAptiH / tatrodgamadoSe AdhAkarma tAvat sAdhupraNidhAnena yatsacetanamacetanaM kriyate acetanaM pacyate gRhAdikaM vA saGgRhyate vayate vA vastrAdikaM kArayati vA pAtrAdikamamukasmai sAdhave deyamiti, tAdRzapAkAdikriyA tadyogAdbhaktAdyapi AdhAkarmocyate taccAdhogatikAraNam, prANAtipAtAdyAzravapravRtteH, tathA tatpratisevanapratizravaNatadbhoktrAdisaMvAsA apyAdhAkarmAtmakAH 20 bhavaMti / auddezikaM tAvat - durbhikSApagame vAcA sAdhvAdInuddizya yadbhikSAvitaraNaM taduddiSTau - zikaM, yaduddharitamodanAdi vyaJjanAdinA mizrayitvA tasya vitaraNaM tatkRtaudezikaM, yacca taptvA guDAdinA modaka cUrIbandhavitaraNaM tatkamaddezikamiti / pUtIkarma - pavitrasyApavitrakaraNaM, yathA zuciH prayoghaTo'pi madyabindunaikenAzuciH syAttathA vizuddhAhAro'pyAdhAkarmAdiyogAtpUtikaH syAt udgamAdidoSarahitaM bhaktaM sadapi tAdRzaM bhujyamAnaM niraticAramapi caraNaM pUrti karotItyayaM 25 doSaH / mizrajAtaM - gRhisaMyatobhayapraNidhAnena pAkAdibhAvamupagataM - sAmAnyato bhikSAcarasvakuTumbanimittaM militvA pAcitaM, pAkhaNDisvakuTumbanimittaM militvA pAcitaM, kevalasAdhu Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvanyAyavibhAkare. [dvitIyakiraNe svakuTumbanimittaM sammIlya pAcitazca tadbhavati / sthApanA-sAdhubhyo deyamidamiti cullIsthAlyAdau svasthAne susthitachajakAdau parasthAne cirakAlamalpakAlazca ghRtAdInAM kSIrAdInAM sthApanam / prAbhRtikA-kAlAntarabhAvinAM vivAhAdInAmantara eva sAdhusamAgame teSAmapyupayogo vivAhAdisambhavamodakAdInAM bhavatviti buddhyA idAnImeva karaNaM 5 sannikRSTasya vA vivAhAdeH kAlAntare sAdhusamAgamaM vibhAvya tadAnImeva karaNaM tadyo gAttAdRzabhaktAdikamapi / prAduSkaraNam-vahnipradIpamaNyAdinA bhittyapanayanena vA bahinikAzya dravyadhAraNena vA prakaTakaraNam / tadvidhA prakaTakaraNaM prakAzakaraNazceti, andhakArAdapasArya bahiH prakAze sthApanaM prakaTakaraNaM, sthAnasthitasyaiva bhittirandhrakaraNAdinA prakaTI karaNaM prakAzakaraNam / ratnena padmarAgAdinA pradIpena jyotiSA jvalatA vaizvAnareNa tatraivaM 10 prakAzanA suvihitAnAM na kalpate, prakAzakaraNena prakaTakaraNena ca yaddIyate bhaktAdi tatsaMyaminAM na kalpate, jyotiHpradIpAbhyAntu prakAzitamAtmArthe kRtamapi na kalpate, tejaskAyadIptisaMsparzAditi / krItam-sAdhvAdinimittaM krayeNa niSpAditam tadapi AtmadravyakrItamAtmabhAvakrItaM paradravyakrItaM parabhAvakrItazceti caturvidham , svayamevoja yantabhagavatpratimAzeSAdirUpeNa dravyeNa paramAvayaM yattato bhaktAdi gRhyate tadAtma15 dravyakrItama , yatpunarAtmanA bhaktAdyarthaM dharmakathAdinA paramAvartya bhaktakAdi tato gRhyate tadAtmabhAvakrItam , tathA yat pareNa sAdhunimittaM dravyeNa krItaM tatparadravyakrItaM yatpunaH pareNa sAdhvartha nijavijJAnapradAnena paramAvarNya tato gRhItaM tatparabhAvakrItam / prAmityaM-sAdhvarthamannAdi vastramucchinnamAnIyate tatprAmityaM, apamitya--bhUyo'pi tava dAsyAmItyevamabhidhAya yatsAdhunimittamucchinnaM gRhyate tattathA, tacca laukikalokottarabhedato dvividham , sAdhuviSayaM bhagi20 nyAdibhiH kriyamANadravyamAdyam , dvitIyantu parasparaM sAdhUnAmeva vastrAdiviSayam / parivartitam sAdhunimittaM kRtaparAvartarUpaM tadapi laukikalokottarabhedAbhyAM dvividham-kuthitaM ghRtaM dattvA sAdhunimittaM sugandhighRtagrahaNaM,kodravakUra samarpayitvA sAdhunimittaM zAlyodanagrahaNazcAdyam ,dvitIyaJca yatsAdhussAdhunA saha vastrAdiparivartanakaraNarUpam / abhyAhRtaM-sAdhudAnAya svagrAmAtparagrA mAdvA samAnItam-AcIrNamanAcIrNamiti tadvividham , nizIthAbhyAhRtanonizIthAbhyAhRtabhe25 denAnAcIrNaM dvividham , yadardharAtrAvAnItaM pracchannaM sAdhUnAmapi yadabhyAhRtamityaviditaM tadAdyaM, nonizIthAbhyAhRtaM tu tadviparItaM yatsAdhUnAmabhyAhRtamiti viditam, deze dezadeze cAcINa, hastazatapramitakSetraM dezaH tAvanmAne AcIrNa upayogapUrvakANi yadi trINi gRhANi bhavanti tataH kalpate, hastazatamadhye tu dezadezaH, etanmadhyavarti madhyamam / yadoopaviSTA kathamapi svayogena muSTigRhItena maNDakAdinA yadi vA svApatyAdipariveSaNArthamodanabhRtayA karoTikayo. Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vizvavizuddhiH ] M : 553 tpATitA, atrAntare ca kathamapi sAdhurAgacchati bhikSArthaM tasmai ca yadi karasthaM dadAti tadA karaparivartanamAtraM jaghanyamabhyAhRtamAcIrNam, hastazatAdabhyAhRtamutkRSTam / udbhinnam - sAdhubhyo ghRtAdidAnanimittaM kutupAdermukhasya gomayAdisthagitodghATanam idazca pihitodbhinnamucyate, yattu pihitaM kapATamudghATya sAdhubhyo dIyate tatkapATodbhinnam, mAlApahRtam - uccasthAnAtsAdhvarthamuttAryA''hArAdInAM dAnam, dvividhaM jaghanyamutkRSTazveti tat, bhUvinyastAbhyAM pAdayoraprabhAgAbhyAM 5 phalakasaMjJAbhyAM pANibhyAM cotpATitAbhyAmUrdhvavigalitoca sikkakAdisthitaM dAtryA dRSTeragocaraM yaddIyate tajjaghanyaM mAlApahRtam bRhanniHzreNyAdikamAruhya prAsAdoparitalAdAnIya yaddIyate tadutkRSTamubhayamapyakalpyam / Acchedyam - AcchidyApahRtya yadbhaktAdikaM prabhuH bhRtyAdInAM karmakarAdInAM satkaM dadAti tat / triprakAraM tat prabhvAzritaM, svAmiviSayaM stenakaviSayaJca / etatrividhamapyAcchedyaM tIrthakara gaNadharaiH nirAkRtamataH zramaNAnAM tadbrahItuM na kalpate / anisRSTam - 10 yadA dvitrANAM puruSANAM sAdhAraNe AhAra eko'nyAnanApRcchaya sAdhave dadAti tAdRzamanisRSTam - ananujJAtaM tIrthakaragaNadharairiti yAvat, anujJAtaM punaH kalpate suvihitAnAm taccAnisRSTamanekadhA modakaviSayaM cullakavibhojana viSayam vivAhAdiviSayaM dugdhaviSayaM ApaNAdiviSayamityAdi / adhyavapUrakam - adhi AdhikyenAvapUraNaM svArthadattAdhizrayaNAdessAdhvAgamanamavagamya tadyogyabhaktasiddhyarthaM prAcuryeNa bharaNamadhyavapUraH, sa evAdhyavapUrakastadyogAdbhaktAdyapya- 15 dhyavapUrakam, tadapi svagRhayAvadarthikamizraM svagRhasAdhumizraM svagRhapASaNDamizrazceti spaSTasvarUpaM trividham prathamataH pAkArambhakAle svanimittaM pAke niSpAdyamAne'trAntara eva yathAsambhavamupasthitayAvadarthijananimittaM punaravatArya vizeSeNa taNDulAdIn prakSipya pacati sos - dhyavapUraka ityudgamedoSAH / dhAtrIpiNDaH bAlasya kSIramajjana maNDanakrIDanAlaGkArA''ropaNakarmakAriNyaH paJca dhAtryaH, etAsAM karmadhAtrItvaM tena labdhaH piNDo dhAtrIpiNDaH, rudantaM bAla - 20 kamudvIkSya bhikSArthaM praviSTassAdhuH prathamaM bhikSAM dattvA stanyaM pAyaya, pazcAdvA bhikSAM dehi, no . cedamasmai kSIraM dAsyAmyanyasyA vA stanyaM pAyayAmItyAdirUpeNa vadan yaM piNDaM labhate sa dhAtrI - piNDaH / parasparasandiSTArthakathikA dUtI sA dvidhA svagrAme paraprAme ca yasmin grAme sAdhu tasminneva prAyadi sandeza kathikA tarhi svagrAmadUtI, yA tu paraprAme gatvA sandezaM kathayati sA paragrAmadUtI, tannimittaM piNDaH dUtIpiNDaH / nimittapiNDaH - atItAnAgatavarttamAnakAleSu - 25 1 1. jJAnadarzanazuddhA vivodgamAdidoSaparizuddhAhAre gRhIte cAritrazuddhirbhavati tathA ca jJAnAvaraNAdikarmaNo'pagamo bhavati, tadapagame Atmano yathAvasthitasvarUpalAbhAtmako mokSastato mokSArthinA caraNazuddhadharthaM niyamenomAdidoSaparizuddha AhAro prAhya iti // 70 Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatpanyAyavimAkare [tIyavirala lAbhAdikathanaM bhikSArtha kurvatotpAdanAdoSasaMparkeNa gRhItapiNDaH, lAbhAlAbhasukhaduHkhajIvitamaraNarUpaviSayabhedAtsa SaDvidhaH / AjIvanapiNDaH-jAtikulagaNakarmazilparUpAjIvanenotpAditA''hArazayyAdikam , mAtRsamutthA jAtirbrAhmaNAdivA, pitRsamutthaM kulamugrAdi vA, gaNo mallAdivRndaM, karma kRSyAdi, zilpaM tRNAditUNDanasIvanaprabhRti, jAtyA jIvanaM pRSTo 5 'pRSTo vA''hArArtha svajAti prakaTayati yathA'haM- brAhmaNa ityAdi tadA sa jAtyA jIvanapiNDaH evamanyeSvapi bhAvanIyam / vanIpaka:-dAyakAbhimateSu zramaNAdidhvAtmAnaM bhaktaM darzavitvA yAcanayA labdhaH piNDaH / bhojanapradAne kriyamANe sati ko'pyAhAralampaTaH sAdhurAhArAdilubdhatayA tattadbhaktagRhiNaH puratazzAkyAdibhaktamAtmAnaM darzayati, nirma nthazAkyatApasagerukA''jIvakarUpeNa paJcadhA zramaNAH / cikitsApiNDa:-vamanavirecana10 bastikarmAdi kArayato bhaiSajyAdi sUcayato vA bhikSArthe yaH piNDaH sa cikitsApiNDaH, sUkSmaH auSadhavidhivaidyajJApanena, bAdaraH svayaM cikitsAkaraNena / anyasmAtkAraNAca bhikSArtha gRhe praviSTena sAdhunA nijavyAdhipratIkAropAye pRSTe mamApyekadaivaM saJjAto'mukenauSadhena ghopazamaM gata ityevaM vadatA rogiNo bhaiSajyakaraNAbhiprAyotpAdanAdauSadhasUcanaM kRtaM bhavatIti sUkSmo bAdaraH prasiddha eva / krodhapiNDaH-vidyAtapaHprabhAvajJApanaM rAjapUjAdikhyApanaM krodhaphala 15 darzanaM vA bhikSArtha kurvato'yaM dossH| mAnapiNDa:-sAdhUnAM samakSaM paNaM kRtvA tadA'haM labdhimAna yadA bhavatAM sarasamAhAramamukagRhAdAnIya dadAmItyuktvA gRhasthaM viDambya gRhNAti tadA'yaM doSaH / mAyApiMDa:-veSaparAvarttAdinA mAyayA pratAraNena dApayatyAtmane bhaktAdidAnAya ca paraM prayojayati yadA tadA'yaM doSaH / lobhapiNDa:-adyAhamamukaM siMhakesarAdikaM grahISyAmIti buddhyA'nyadvallacanakAdikaM labhyamAnamapi yanna gRhNAti kintu tadevepsitaM sa lobhapiNDaH / 20 athavA pUrva tathAvidhabuddhyabhAve'pi yathAbhAvaM labhyamAnaM pracuraM lapanakazrIprabhRtikaM bhadrakara. samiti kRtvA yadgRhNAti sa lobhapiNDaH / saMstavapiNDa:-pUrva jananIjanakAdidvAreNa pazcAcca zvazrazvazurAdidvAreNAtmaparicayAnurUpaM sambandha bhikSArthaM ghaTayatA grAhyaH piNDaH, sambandhisaMstavo vacanasaMstavazceti sa dvividhaH mAtRzvazvAdirUpatayA saMstavassambandhisaMstavaH / zlAghArUpatayA saMstavo vacanasaMstavastathAkaraNena labdhaH piNDo dUSitaH / vidyA25 piNDa:-yayA vidyayA suraM sAdhayitvA''hAraM gRhNAti tadA vidyApiNDaH, athavA vidyAM pATha yitvA bhojanAdikaM gRhasthAdhAti tadA vidyApiNDaH / mantrapiNDaH-maMtreNAvAptaH piNDaH, pAdaliptasUrayo muruNDarAjAnaM prati maMtraM prayuktavantaH paraM tatra na ko'pi doSasteSAM taM pratyupakAritvAdevaM saMghAdiprayojanena maMtre prayujyamAne na doSaH kintu kevalaM bhikSArthameva maMtraprayoge kriyamANe doSaH / cUrgapiNDa:-vazIkaraNAdyarthaM aJjanAdicUrNaprayogAdavAptaH piNDo duSTaH / Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ piNDavizuddhiH ] nyAyaprakAzasamalaGkRte yogapiNDaH yadA mugdhalokAn saubhAgyAdivilepanarAjavazIkaraNAditilakena jalasthalamArgolaMghanasubhagadurbhagavidhimupadizyA''hAraM gRhNAti tadA yogapiNDadoSaH / mUlakarmapiNDaH - putrAdijanmadUSaNanivAraNArtha maghAjyeSThA''zleSAmUlAdinakSatrazAntyartha mUlairvanaspatyavayavaissnAnamupadizyAhArAdikaM gRhNAti tadAyaM doSaH / ityupArjanAdoSAH / zaGkitadoSaH, bhaktapAnAdau yA zakkA kalpanIyAkalpanIyadharmaviSayA, na vidmaH kimidamudmAdidoSayuktaM kiM vA netyA- 5 zaMkAspadIbhUtaM asati kalpanIyanizcaye dadatIM pratyAcakSIta na mama kalpate etAdRzamiti / mrakSitadoSaH-sacittapRthivyAdinA guNThitaM, tadvividhaM sacittena pRthivyapkAyavanaspatikAyenAvaguNThitaM, acittamrakSitazceti, acittapadena vasAdiH pUtAdizca gRhyate / nikSiptadoSaHsacittAyuparisthApitapiNDAdiH / pihitadoSaH-udakuMbhena peSaNyA : pIThakena zilAputrakeNa mRllepAdinA kenacijatusikthAdinA vA sthagitaM liptaM vA sadudbhidya dAyaka zramaNArtha yadi 10. dadyAttadA tadbrahaNe'yaM doSaH / saMhRtadoSa:-dAnAnucitaM sacitteSu pRthivyAdiSvacitteSu vA keSucitpAtreSu nikSipya tena riktIkRtapAtrakeNaiva bhaktaM yadA dIyate tadAyaM doSaH / dAyakadoSaHbAlavRddhamattonmattagrahagRhItavepamAnajvaritAndhapragalitArUDhapAdukAdInAM catvAriMzatAM dAyakAnAM hastAdbhikSAdInAM grahaNam / anmizradoSaH, azanapAnakhAdyasvAdyAdikaM jAtipATalAdibhiH puSpairbIjaharitAdibhirvA mizraM saMyatAnAmakalpikaM dadato na mama kalpata iti pratyAcakSItA- 15 nyathA doSassyAt / apariNatadoSaH, rUpAntarAnApannamapariNataM yathA dugdhaM dugdhabhAva eva sthita dadhibhAvamanApannam , bhAvonastUbhayoH puruSayorAhAro vartate tanmadhye ekasya sAdhaye dAtuM mano'sti ekasya ca nAsti tadAhAro'pariNatadoSayuktaH syAt / liptadoSaH-sarvataH picchilIkRtaM, mRttikayA sarvataH kharaNTitaM, garhitadravyAdinA liptam / charditadoSaH-dIyamAnasyAnAdeH pRthvIkAyAdisaMsaktatvAdi charditam, charditamujjhitaM tyaktamiti paryAyAH, tadapi kadA- 20 cicchadyate sacittamadhye, kadAcidacitte kadAcinmizre, tatazcharditAnAM sacittAcittamizradravyANAmAdhArabhUtAnAmAdheyabhUtAnAzca saMyogatazcaturbhaGgI bhavati, etatsambandhisarveSu bhaGgeSu bhaktAdigrahaNaM pratiSiddhamiti dazaiSaNAdoSAH / saMyojanAdoSAH paJca, saMyojanaM nAma bhaktAderguNAntarotpAdanIyadravyAntaramIlanam , te ca saMyojanAtibahukAGgAradhUmaniSkAraNarUpAH paJcavidhAH tatra 1. apariNataM dvividhaM dravye bhAve ca pratyekamapi dAtRgrahItRsambandhAdvidhA, dugdhatvAtparibhraSTaM dadhitvamApannaM pariNatamucyate, dugdhabhAve vA'vasthite'pariNataM, bhAvaviSayantu ubhayoH puruSayoriti TIkoktaM veditavyam // 2. saMyojanA dvividhA dravyaviSayA bhAvaviSayA ca, dravyasaMyojanA ca bahirantazca, yadA bhikSArtha hiNDamAnassan kSIrAdikaM khaNDAdibhissaha rasagRddhathA saMyojayati tadA bAhyA saMyojanA, yadA tu vasatAvAgatya bhojanavelAyAM pAtre kavale vadane vA saMyojayati tdaa'bhyntraa| evaM kurvan Atmani jJAnAvaraNAdikaM karma saMyojayati, dIrghatarabhavAcca duHkhaM saMyojayati // Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare [dvittIyakiraNe lobhAdravyasya maNDakAdevyAntareNa khaNDaghRtAdinA rasavizeSotpAdanAya vasatebahirantarvA yojanaM saMyojanA / dhRtibalasaMyamayogA yAvatA na sIdanti tAvadAhArapramANaM, adhikAhArastu vamanAya mRtyave vyAdhaye veti atibahuko doSaH / svAdvannaM tahAtAraM vA prazaMsayan yadbhute sa rAgAgninA cAritrendhanasyAGgArIkaraNAdaGgAradoSaH / nindan punaH cAritrendhanaM dahana 5 dhUmakaraNAddhamadoSaH / SaDbhojanakAraNAbhAve bhuJjAnasya kAraNAbhAvo doSaH / kSudvedanA'sahanaM, kSAmavaiyAvRttyAkaraNaM, IryAsamityavizuddhiH, pratyupekSaNApramArjanAdisaMyamApAlanaM kSudhAturasya prabalAratyudayAtprANaprahArazaGkA, AtaraudraparihAreNa dharmadhyAnasthirIkaraNamiti SaD bhojanakAraNAni, tadevaM nAmagrAhaM saMkSepeNa varNitA ete doSAH, vistaratastu piNDavizuddhyAdigranthe bhyo'vagantavyA evaM vasatyAdinimittadoSA api // 10 atha samitimAha sAdhvAcaraNe zAstroditavidhinA samyakpravRttissamitiH, sA ceryAvirUpA paJcavidhA pUrvamevoktA veditavyA // . sAdhvAcaraNa iti / sAdhuyogya AcaraNe'hatpravacanAnusAreNa prazastA pravRttissamitiH / gamane samyak sattvaparihArataH pravRttirIryAsamitiH, niravadyavacanapravRttirbhASAsamitiH, dvica. 15 tvAriMzaddoSavarjanena bhaktAdigrahaNe pravRttireSaNAsamitiH, AsanasaMstArakapIThaphalakavastrapAtra daNDAdikaM cakSuSA nirIkSya pratilikhya samyagupayogapUrva rajoharaNAdinA yadgahIyAt yaJca nirIkSitapratilekhitabhUmau nikSipetsA''dAnanikSepaNAsamitiH, purISaprasravaNaniSThIvanazleSmazarIra. malAnupakArivasanAnapAnAdInAM janturahitasthaNDile upayogapUrvakaM parityajanaM pariSThApanAsa mitiriti paJca samitayaH pUrvameva saMvaranirUpaNe pradarzitA ityAzayenoktaM pUrvamevoktA iti // 20 atha bhAvanAmAkhyAti dharmArtha cittasthirIkaraNaheturvicAro bhaavnaa| dvAdazavidhA sA cettham / / dharmArthamiti / bhAvyate'nayeti bhAvanA, abhyAsa kriyA, sA cAvyavacchinnapUrvapUrvatara 1. mukhyatayA bhAvanA paJcavidhA darzanazAnacAritratapovairAgyabhedAt tatra tIrthakRtAM pravacanasya prAvacanikAnAmAcAryAdInAmatizAyinAM kevalimanaHparyavAvadhimaccaturdazapUrvavidAM abhigamananamanadarzanakIrtanasampUjanastavanAdibhirdarzanabhAvanA, bhAvyamAnayAnayA darzanazuddhirbhavati / maunIndraM jJAnaM pravacanaM yathAvasthitAzeSapadArthAvirbhAvakaM yata ihaiva pravacane samyag jJAtavyajIvAjIvAdinavatattvaparijJAnaM dRSTaM tathA paramArtharUpaM mokSAkhyaM kAryam, karaNaM samyagdarzanajJAnacAritrANi, kArakaH samyagdarzanAdyanuSThAtA sAdhuH, kriyA siddhizca mokSAvAptilakSaNA Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvanAmedAH ] nyAyaprakAzasamalaGkate saMskArasya punastadanuSThAnarUpA, AtmaguNaH jJAnajAjJAnahetuzca dRSTAnubhUtazruteSvartheSu smRtipratyabhijJAnakAryonIyamAnA ca, dhAraNAtmakamativizeSarUpaiveyaM yadA dharmArtha cittasthiratAyAM kAraNaM bhavati tadA sA bhAvanocyata ityAzayenoktaM dharmArtha cittasthirIkaraNaheturiti, tathAca jJAnadarzanacAritratapovairAgyAdiSu cittasthairyAya yo vicArassA bhAvanetyarthaH / tasyA bhedA anityAdirUpA dvAdazavidhAH pUrvameva saMvare proktAH parantu pratyekaM svarUpANi na darzitAnIti. 5 tatsvarUpANi darzayituM pratijAnIte dvAdazavidheti // - tatrAdAvanityabhAvanAmAha baahyaabhyntrnikhilpdaarthessvnitytvcintnmnitybhaavnaa| anayA caiSAM saMyoga Asaktirviprayoge ca duHkhamapi puruSasya na syAt // - bAhyeti / bAhyeSu zayyA''sanavastraughopadhiSu pratidivasamime rajasA vipariNamyamAnA- 10 ssarvaprakAreNa svAM sannivezAvasthAM vihAya vizarArutAM pratipadyante, AbhyantaraM zarIradravyaM jIvapradezAptatvAt , idamapi janmanaH prabhRti pUrvapUrvAvasthAM jahaduttarottarAvasthAmAskandatpratikSaNamanyAnyarUpeNa ca bhavajarAjarjitAzeSAvayavaM pudgalajAlaviracanamAnaM paryante parityaktasa nivezavizeSaM vizIryate, nirIkSyate hi bhave yatprAtarasti na tanmadhyAhne yaJca madhyAhne na tanizIthinyAmata eva vRddhAssacetanamacetanamapyazeSamuzantyutpAdAnityadharmakamiti vicAro'- 15 nityabhAvanetyarthaH, IzabhAvanAphalamAviSkaroti anayeti-anityabhAvanayetyarthaH eSAmiti, prANapriyANAmapi zarIrazayyAsanavastrAdInAM saMyoge AtmanA sambandhe sati Asaktirabhi. dhvaGgaH, viprayoge-viyoge sati duHkhamapi zArIraM mAnasaM vA puruSasya na syAnna bhavedeva tRSNAvinAzena nirmamatvAditi bhAvaH // * azaraNabhAvanAmAha janmajarAmaraNAdijanyaduHkhapariveSTitasya jantossaMsAre kvApi ahacchAsanAtiriktaM kimapi zaraNaM na vidyate iti bhAvanA'zaraNabhAvanA / evaM bhAvayatassAMsArikeSu bhAveSu vairAgyaM samutpadyeta // dRSTA nAnyatraivaM bhAvayato jJAnabhAvanA, anayA nityaM gurukulavAso bhavati cAritrabhAvanA pUrvameva TIkAkRtA prdrshitaa| kena nirvikRtyAdinA tapasA mama divaso'vandhyo bhavet kataradvA tapo'haM vidhAtuM prabhuH, kataracca tapaH kasmin dravyAdau mama nirvahati iti bhAvanIyaM, ityAdirUpeNa tapasi bhAvanA / vairAgyabhAvanA ca dvAdazavidhA granthakRtA samprati pradIta iti // . Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAyavibhAkare [ dvitIyakiraNe janmeti / pitRmAtRbhrAtRdayitAtanayAdipariveSTitasyApariveSTitasya vA trailokyavidhvaMsanapadiSThasAmarthyasyAsAmarthyasya vA maMtrataMtrAdikriyA sugUDhasyAnigUDhasya vA nAnAzAstrakRta parizramasyAparizramasya vA jantumAtrasya janmajarAmaraNAdijanyaduHkha pariveSTitatvena duHkhadAvA bhijvalajjvAlAkarAlakarambite'smin saMsAre zaraNaM bhayApahAristhAna marhacchAsanAtiriktaM kimapi na 5 vidyata ityevaM paryAlocanamazaraNabhAvanetyarthaH, tathA cintayato lAbhamAha evaM bhAvayata iti azaraNabhayAtsAMsArikapadArthajAteSu prItyabhAvena vairAgyaM labhate, janmajarAmaraNabhrayAkrAntAnAnArhacchAsanoktavidhereva prakRSTazaraNatvAjjJAnadarzanacaraNalakSaNe tadvidhau pravarttata iti bhAvaH // saMsArabhAvanAmAha : 558 : saMsAre vambhramyamANAnAM janAnAM sarva eva svajanAH parajanAzceti 10 vicArassaMsArabhAvanA / evaM vicArayataH keSvapi mamatvAbhAvAnnirviNNasya saMsAraparihArAya yatna udIyAt // saMsAra iti / itazcetazca paribhramaNa saMsAraH, tatra jIvapudgalAnAM yathAyogaM bhramaNaM dravya-: saMsAraH, kSetrasaMsAro yeSu caturdazarajjvAtmakeSu dravyANAM saMsaraNaM saH, nArakatiryaGnarAmaragaticaturvidhAnupUrvyudayAdbhavAntarasaMkramaNaM bhavasaMsAraH, divasa pakSamA sarvvayanasaMvatsarAdilakSaNasya 15 cakranyAyena bhramaNaM kAlasaMsAraH, bhAvasaMsArastu saMsRtisvabhAva audayikA dibhAva pariNatirUpaH, tatra ca prakRtisthityanubhAgAnAM pradezavipAkAnubhavanam tathA ca karmasaMbandhAtsaMsArI janmajarAmaraNarogazokAdigrastatvena duHkhasvabhAve janmAntare narakAdiduH khabhAbAhuH khaphale "punaH punarduHkhasantAnasandhAnAdduHkhAnubandhini suranaranairayikatiryaksubhagAdurbhagAdivicitrarUpe sukhalezAbhAvAdasAre cakravatpaunaHpunyena bhrAmyatAM janijuSAmekadvitricatuH pazcendriyAssarva eva yadA janakatA20. sambandhena svAmyA disambadhena vA sambandhinastadA svajanA ucyante yadA ca na tena sambandhena sambandhinastadA parajanA na punaH sarvathA svajanatvaM parajanatvaM vA niyataM, rAgadveSamohAmibhUtatvena jantUnAM nAnAyonau pRthak pRthak paribhramaNAt, ata eva prakRSTAni duHkhAnyanubhavanti ityevaM vidho vicAraH saMsArabhAvanetyarthaH, phalamAha evamiti, pracuraduHkhaphalanAnAyoni bhramaNabhayena kApi mamatvAbhAvAt sAMsArika sukheSu taDitkalpeSu viSamizrapayonibheSu jihAsito 25 bhavati, tatazca saMsAraparityAgAya prayatnavAn bhavatIti bhAvaH // ekatvabhAvanAmAcaSTe-- eka evAhaM jAye mriye na me kazcidAtmIyaH paro vA navA kazcinma Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ntentner: ] nyAyaprakAzasamalaGkRte * dIyaM duHkhAdyapahartuM prabhavatItyevaM vicintanamekatva bhAvanA | anayA ca nissaGgatAM yAyAt // eka eveti / eva zabdena kadAcidapi jananamaraNAnubhavo netarasahAyo bhavatIti sUcitam, yamalakayorapi krameNaiva nissaraNAnmaraNAcca / saMsAre hi janturekaka evotpadyate vipadyate'syekaka eva, duHkhI sannekaka eva karmArjayati phalamapi tasyaikaka evAsevate, bahuvidhaiH klezairarjitaM 5 dhanantu kalatra mitrAdibhissambhUya bhujyate parantu duHkhaM svakarmakRtamekaka eva sahate yadarthamapi jIvaH pratyahaM bhramati klizyate samAlambate dainyaM bhrazyati dharmAd vaJcayatyahitAna pakrAmati ca nyAyAtso'pi dehaH parabhavaprayANe padamekamapi nAnuvarttate; tathA ca sarveSAM svArthaikaniSThatvena dharmAdRte nAparaH kazcana sahAyo duHkhAdyapaharaNe dakSa ityeva bhAvanaikatvabhAvanetyarthaH / nanu gRhAvAsakAlIna mamatAyAH kalatrAdiviSayiNyAH pravrajyAkAle sAdhubhistyAgaH kRtaH parantu sAmprata- 10 kAlInamAcAryAdiviSayaM mamatvaM kathaM parihAyyaM bhavediti ceducyate bAhyapremaNi pUrva tanUkRte ekatvabhAvanAdidADharthAt AcAryAdiviSaye'pi mamatvAnudayena pazcAdAhAre upadhau dehe na sajjati chinnamamatvazca sarve'pi jIvA asakRdanantazo vA sarvajantUnAM svajanabhAvena parajanabhAvena ca saMjAtAH, ataH ko'tra svajaH parajano vA iti bhAvanayA truTitapremabandho bhavatIti bhAvaH / evaM sati yadbhavati tadAhAnayAceti / nissaGgatAmiti, svajanasaMjJakeSu svIyatvena prasiddhe zarIre 15 ca snehAnurAgavaidhuryamityarthaH, yAyAditi, prApnuyAdityarthaH, tato mokSAyaiva ceSTata iti bhAvaH // anyatvabhAvanAmAha- vaidhamryeNa zarIrabhinnatayA''tmAnucintana manyatvabhAvanA / anayA ca dehAtmAbhimAnanivRttirjAyeta // vaidharmyeNeti / yasmAjjIvaH kAyamapi vyapAsya lokAntaraM yAtyato'yaM vapuSo bhinna: 20 sahagamanarUpasAdharmyAbhAvAt / tathA sendriyaM zarIramatIndriyo'haM, anityaM tannityo'haM, AdyantavaccharIramanAdyanantazcAhaM, saMsAre bhramato me bahUni zarIrANi prAptAni paraM sa evAhamanyastebhya ityAdiviruddhadharmairanyatvacintanamanyatvabhAvanetyarthaH, tatphalamAhAnayA ceti / dehAtmAbhimAnanivRttiriti, zarIramevAtmeti buddheH zarIramamatAyA vA viccheda ityarthaH tathAcaiva bhAvayatassarvasvanAze'pi zokAMzopi na jAyata iti bhAvaH // azucibhAvanAmAha- azucimayaH kAyo'zucihetuko'zucisyandI ceti vicAro'zucimA - banA / etayA ca zarIraviSaye nirmamatvaM syAt 11 25 Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'tasvabhthApavimAkare [ dvitIyakiraNe azucimaya iti / azucipracura ityarthaH tatkathamityatrAhAzucihetuka iti yato garbhe zukrazoNitamelanaprabhavo jarAyuveSTito mAtrabhyavahRtAnnapAnarasavarddhitaH lidyaddhAtusamA kulo, 'to'zucimaya ityarthaH, utpannAdapi tasmAtsadA'zucInyeva malamUtrazleSmapittaravedAdIni niryAntItyato'pyazucimaya ityAhAzucisyandIti, bhAvanAyA asyAH prayojanamAha etayA ceti, 5 nirmamatvamiti, zarIrapoSaNazRGgArAdAvaudAsInyamudetIti bhAvaH // : 560 : AzravabhAvanAmAha- indriyAyAvadvArA karmAgamanacintanamAzravabhAvanA / anayA cAzravanirodhAya yateta // indriyAdIti / bahutaravidyAbalAdiyutA api tattadindriyaviSayaprasaktacittA ihAmutra ca 10 vinAzaM prApnuvanti ata ete cakSurAdayo nijapravAhapatitamAtmAnaM sanmArgAddhaMzayanti nadIpravAho svasmin patitAnAM tRNakASThAdInAmiva / ata indriyAdayazzubhAzubhakarmAgamadvArabhUtA jIvasyopakAriNa iti cintanamAzravabhAvaneti bhAvaH / lAbhamAhAnayAceti, anayA bhAvanayA indriyaviSayeSu manovyAvRttyA anarthaparamparaikajanakAdAzravaughAtparAvarttata iti bhAvaH // saMbhAvanAmAviSkaroti AzravadoSAssarve pApopArjana nirodhapaTiSThasaMvaravato naiva spRzantIti vilokanaM saMvarabhAvanA / anayA ca saMvarAya ghaTate // 15 AzravadoSA iti / manovacaH kAya karmaprabhavAtravAssarve pApasampAdananirodhasamarthaprANAtipAtanivRttyAdiparirakSakagutyAdidhAraNato naiva bhavantItyevaM cintanamityarthaH, phalamAhAnayeti, tatraM vicArayato'vazyaM midhyAtvakaSAyAdinirodhAya tatparipanthibhUteSUpAyeSu 20 pravRttirbhavati tathA ca saddarzanena mithyAtvaM kSamayA krodhaM mArdavena mAnamArjavena mAyAmanIhayA lobhaM saMyamena viSayAnviSatulyAn guptitrayeNa yogamapramAdena pramAdaM sAvadyayogahAnena cAviratiM zubhasthairyacetasA''rttaraudrAtmakaM dhyAnaM ca nirudhyAditi bhAvaH // nirjarAbhAvanAmAha-- narakAdiSu karmaphalavipAkodayo'buddhipUrvakastapaH parISahAdikRta ku 25 zalamUla iti vibhAvanaM nirjarA bhAvanA / anayA ca karmaparikSayAya yateta // narakAdiSviti / narakAdiSu karmaphalavipAkodayasyAbuddhipUrvakatvena saMsArAnubandhitvA Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokasvarUpa ] myA prakAzasamalaGkRtai tpAparUpatvaM tapasA pariSahyajayena vA kRtasya buddhipUrvakatvena zubhAnubandhitvAnniranubandhitvAdvA upakArakamityevaM vicintayato nirjarAbhAvanA procyata iti bhAvaH phalamAhAnayA ceti karmaparikSayAyaM tapaHprabhRtibhirvardhamAnanirjarayA mamatvAdirUpakarmaNAM parizATanAyetyarthaH // * 561 :: lokabhAvanAmAcaSTe-- paJcAstikAyarUpAne kapariNAmyutpAdavyayadhauvyAtmako loko vici- 5 svabhAva iti vicAraNA lokabhAvanA / etayA ca nirmamatvamudiyAt // " paJcAstikAyeti / lokyate dRzyate kevalajJAnabhAsvateti lokaH, sa ca dharmAstikAyenAdharmAstikAyena vA'vacchinno nikhiladravyAdhAro viziSTasaMsthAno gaganabhAgaH kSetrarUpaH, dravyarUpastu jIvAjIvarUpaH, etadabhiprAyeNaiva paJcAstikAyarUpetyuktam, yata IdRzo marsa evAne pariNAmI, nAnAvidhapariNAmavAn pratikSaNavarttinIM kAlAntaravarttinIM dvivi- 10 dhAmutpatti bibharti bhAvA hi pratikSaNamutpadyante'nyAnyarUpeNa, kAlAntaravartinI cotpattiH piNDAdyAkAreNa mRdAdidravyamapahAya tasya ghaTAdirUpeNa pariNamanam, evaM vinAzabhRdapi, vinAzo hi dvividho kSaNika kAlAntaravartI ca vivakSitakSaNAdvitIyakSaNe hi vinAzo'vazyambhAvI, so'pyavasthAntarApattireva na tu niranvayaH / sthityutpattI arthakriyAkAritvena sattvAnAmanugrahakAriNyau, ghaTo hi samutpannastiSThazca jalAharaNadhAraNAdirUpeNAnugRhNAti, vinAzo - 15 'pi kAlAntarabhAvI kuNDalArthinaH kaTakavinAzavadbhavatyanugrAhakaH tathAvasthAnamapi bibhartti, astikAyarUpeNa bhAvAnAM sarvadA sadbhAvAt dharmAstikAyAdivyapadezamajahato hi te vacanArthaparyAyaissarvadA vyavatiSThante ityAdirUpeNa jIvAjIvAdhArasya lokasya vicitrasvabhAvatayA vibhAvanamiti bhAvaH, vibhAvite caivaM kiM syAdityatrAhetayA ceti, kacidapIdRze loke zAzvata sthAnAbhAvena prItyasambhavAnnirmamatvaM bhavet tathA tattvajJAnavizuddhizca tato'vazyaM mokSAya 20 cetovRttiH syAditi bhAvaH // tattvajJAnavizuddhyarthaM lokasvarUpaM vistareNAdarzayituM tatsvarUpasaMsthAnAdIn vaktumupakramate -- 1. anena nikSepassUcitaH tathAhi rUpyarUpyAtmakaH sapradezAsapradezarUpaH jIvAjIvasamudAyo dravyaloko nitya nityAtmakaH, - AkAzasya pradezA UrdhvAdhastiryakSu kSetralokaH, alokAkAzapradezApekSayA cAnantaH, samayAvalikA muhUrttadivasAhorAtrapakSa mAsa saMvatsarayuga palyopamasAgaropamotsarpiNI kAlacakra pudgalaparAvarttarUpaH kAlalokaH, caturgatiSu varttamAnA jIvAstatra tatra bhave yadanubhAvamanubhavanti sa bhavalokaH, audAyikaupazamikakSAyikakSAyopazamikapAriNAmikasAnnipAtikarUpo bhAvaloka iti // 71 1 Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvanyAyavibhAkare [ dvitIyAMkale tatrAlokabhinnaH kevalinA'valokyamAno lokaH, sa ca pazcAstikAyAtmakaH kaTinyastahastayugmavaizAkhasaMsthAnasaMsthitapAdanarAkRtirutpattisthitivyayAtmakazcaturdazarajjuparimANa UrdhvAdhastiryagbhedabhinnaH / / tatreti / lokabhAvanAyAmityarthaH, asmadAdibhiravalokyamAnatvaM na sarvatrAstIti keva5 linetyuktam , kevalinA'valokyamAnatvamalokasyApIti tadbhinnatvamuktaM tAvanmAtraM zazazRGgAdAvapIti vizeSyam , yadezAvasthitenaH kevalinA vilokyate sa dezo loka iti tu na lokamAvyApakaM paricchinnadezavRttitvAttasya, loke sthitvA vilokyata iti tu parasparAzrayamiti / ko'sAvityatrAha pazcAstikAyAtmaka iti jIvAjIvarUpa ityarthaH / tasya saMsthAnamAha kaTinya steti, kaTyAM nyastaM vinyastaM karayugmaM yasya tAdRzasya, vaizAkhasya yatsaMsthAnaM pUrvAparAyata10 koTirUpaM tadiva saMsthitau nyastau pAdau yasya tAdRzasya ca narasya puruSasyAkRtirivAkRtiryasya tathAbhUta ityarthaH, utpattisthi tivyayasvabhAvapadArthaparipUrNatvAtso'pi tathetyAhotpAdeti / tatparimANaM sUcayati, caturdazarajjuparimANa iti, adhastAddezonasaptarajjuvistAraH, tiryaglokamadhya ekarajjuvistAraH brahmalokamadhye paJcarajjuvistIrNaH, upari tu lokAnta ekarajju vistAraH, zeSasthAneSu ko'pi kiyAnasya vistAra iti ucchAyatastu caturdazarajjavo'sya 15 pramANamiti bhAvaH / tasya vibhAgamAhodhistiryagbhedabhinna iti, Urdhvaloko'dholokastiryaglokazceti bhAgatrayavAnityarthaH // rajoH pramANamAha asaMkhyeyayojanakoTAkoTipramANA rajjuH // asaMkhyeyeti / saMkhyAtumayogyassvasamayaparibhASito'saMkhyeyaH koTAkoTIti, koTeH 20 koTinA guNane labdhAyAssaMkhyAyAH koTAkoTIti saMjJA bodhyA / asaMkhyeyAnAM yojanAnAM yA koTAkoTistatpramANA rajjurbhavati, kRtsnadvIpapayodhiparyantavarttinassvayambhUramaNAbhidhAnajalanidheH parataTavartipUrvavedikAntAdArabhya yAvattasyaiva toyanidheraparavedikAntametAvatpramANA rajjuriti // tatra prathamamadhastanalokasvarUpamabhidhAtukAmo'dhobhAgamAviSkaroti25 tatra rucakAdadho navazatayojanAnyullaMghya sAdhikasaptarajjupramANo lo- kAntAvadhiradhomukhamallakAkRtibhavanapatinArakanivAsayogyo'dholokaH // Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokasvarUpam ] nyAyaprakAzasamalaGkate tatreti / loka ityarthaH, bahusamabhUmibhAge ratnaprabhAbhAge merumadhye vakSyamANasvarUpo madhyalokasya madhyabhUto rucako bhavati, tasmAdadhobhAge navazatayojanAni yAvattiryagloko bhavati taduktaM " yojanAnAM navazatAnyatItya ruckaaditH| AlokAntamadholokastaprAkRtirudAhRta" iti / sAdhiketi, taduktaM ' sAtirekasaptarajjumAno'dholoka iSyata' iti, adhomukhamallakAkRtiriti, UrdhvamalpocchAyatvAdadho'dho mahAvistAratvAccAdhomukhazarAvAkAra- 5 saMsthAna iti bhAvaH / tatra vAsayogyAnAha-bhavanapatIti, vistarastvagre vakSyate, adholoka iti, adhaH-azubhaH pariNAmo bAhulyena kSetrAnubhAvAdyatra loke dravyANAmasAvadholoka ityarthaH // ko'sau rucaka ityatrAha rucakastu ratnaprabhAparanAmagharmApRthivyuparitanakSullakaprataradvike merudha. 10 rAdharamadhye upaya'dhobhAvena sthitazcaturasrAkRtirAkAzapradezASTakaH / ayazca madhyalokasya madhyaM digvidigvyavahAramUlazca // rucakastviti / aSTavidhAsu pRthivISu dharmAnAmnyekA pRthivI, yasyA ratnaprabhA iti nAmAntaraM, tatra madhye meruvartate, tatra cAyAmaviSkambhAbhyAM pratyekaM rajjupramANau sarvapratarANAM kSullako dvau nabhaHpradezapratarau vidyate uparyadhobhAvena, tayozca merumadhyapradeze madhyaM labhyate, 15 tatra ca madhya uparitanapratarasya ye catvAro nabhaHpradezAstathA'dhastanapratarasya ye catvAro vyomapradezAsteSAmaSTAnAmapi pradezAnAM samaye rucaka iti paribhASA / ayazcASTapradezako rucakassamastatiryaglokamadhyavartI gostanAkAraH kSetrataH SaNNAmapi dizAM catasRNAmapi vidizAM prabhava ityAzayenAhAyazceti, cazabdo bhinnakrama evArthe, tathA ca tiryaglokasyaiva madhyaM, na tu lokasya, bhagavatyAdau ratnaprabhAghanodadhighanatanuvAtAn gaganasyAsaMkhyeyabhAgaJcA- 20 tItya lokamadhyavyavasthiteH, tasmAdeva cordhvamadhazca sampUrNAssaptarajavo bhavanti, taduktaM 'dharmAghanodadhidhanatanuvAtAn vihAyasaH / asaMkhyabhAgazcAtItya madhyaM lokasya kIrtitam / asmAdUrdhvamadhazcaiva sampUrNAssaptarajavaH' iti bhAvaH / digvidigvyavahAramUlamiti, asmAdeva rucakAdizo vidizazca prabhavanti, vijayadvArAnusAreNa prathamA digaindrI, tato'vaziSTAH 1. asya lokasya madhyantu caturthyAH paJcamyAzca pRthivyA yadavakAzAntaraM tasya sAtirekamadhamativAhya bhavati // 2. tiryaglokamadhyabhAgavartinAvimau, uparitanakSullakamavadhIkRtyordhva prataravRddhiradhaHkSullakamavadhIkRtyAdhaH prataravRddhiH pravRttA, ataH zeSApekSayemau laghutarau rajjupramANAyAmaviSkambhau vRddhihAnivarjitau lokasya bahusamau bhAgau bodhyau // . . Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare [ dvitIyakiraNe pradakSiNato bhavanti, Urdhvazca vimalA tamA cAdhaH, rucakAdArambhAtsaryA dizassAdyAH, bahizvAlokA''kAzAzrayaNAdaparyavasitAH, dazApi dizo'nantapradezAtmikAH, tatra rucakAdvahizcatasRSvapi dikSu pratyekamAdau dvau dvau nabhaHpradezau bhavataH, tadapratazcatvAraH, tatpustaSSaT tato 'pyagrato'STau vyomapradezA ityevaM vyAdidvayuttarazreNyA catasRSvapi dikSu pRthakpRthak netavyam , 5 tata etAH zakaTo/saMsthAnAH pUrvAdikA mahAdizazcatasro bhavanti, etAsAzca catasRNAmapi dizAM caturvantarAlakoNeSvekaikanabhaHpradezaniSpannA anuttarA yathottaraM vRddhirahitAzchinnamuktAvalIsaMsthitAzcatasra eva vidizo bhavanti, Urdhvantu caturo nabhaHpradezAnAdau kRtvA yathottaraM vRddhirahitatvAccatuSpradezikaiva rucakanibhA ca caturasradaNDAkAraikaiva bhavati, adho 'pyevaM prakArA dvitIyeti, nizcayanayena bodhyam , vyavahAreNa tu yatra savitodeti sA prAcI, 10 yatrAstaM yAti sA pratIcI karkAdidhanurantAn rAzIna yatra sthitazvarati sA dakSiNA, maka rAdIn mithunAntAn yatra sthitazvarati sottareti sUryagatikRto niyamaH, evaM vidizo'pi bhAvyA iti // tatrAdholokasvarUpaM pRthivIbhedenocyate ratnazarkarAvAlukApaGkadhUmatamomahAtamaHprabhApUraparyAyA dharmAvaMzAzai15 lAJjanAriSTAmaghAmAghavatyabhidhAnAssapta pRthivyo'dho'dhaH pRthutraaH|| - ratneti / ratnAdInAM mahAtamaHparyantAnAM dvandvaH prabhAzabdasya pratyekamabhisambandhaH, tena ratnaprabhetyAdiroM vijJeyaH, ratnAdInAM prabhAyogAdgotreNotkIrtanam , athavA prabhAzabdassvabhAvavAcI prAcuryeNa ratnasvabhAvA ratnamayI ratnabahulA vetyarthaH evaM zarkarAprabhAdAvapi / nAma tAsAmAha gha meti, tathA ca prathamA pRthvI nAmnA gharmA gotreNa ratnaprabhA dvitIyA nAmnA vaMzA gotreNa zarkarAprabhe20 tyevaM bhAvyam , pRthivya iti, padamidamadhikaraNavizeSapratipattyartha, yathA ca svargavimAnapaTalAni bhUmimanAzrityAvasthitAni na tathA nArakAvAsAH, kintarhi ? bhUmimAzritya vyavasthitA iti bhAvaH, saptagrahaNaM nyUnAdhikasaMkhyAvyavacchedAya, adho'dha iti, saptApi bhUmayo nordhvatiryakpracayenAvasthitA api tvadho'dha eveti bhAvaH / pRthutarA iti, uparyuparitanapRthivyapekSayA'dho'dhaH pRthivInAmAyAmaviSkambhAbhyAM mahattamatvaM, tathAhi viSkambhAyAmAbhyAM ratnaprabhaikarajjupramANA, 25 zarkarAprabhA rajjudvayapramANA, vAlukAprabhA rajjutrayapramANetyevaMrUpeNa bhAvyA, tathA ratnaprabhA 1. asyAH pRthivyAH kANDatrayaM kharakANDapaMkabahulakANDajalabahulakANDabhedAt , tatkrameNa ca SoDazacaturazItyazItiyojanasahasrabAhalyavibhAgAtmakam , kharakANDaM SoDazavidharatnAtmakatvAt SoDazavidham , tatra yaH prathamo bhAgo. ratnakANDaM nAma taddazayojanazatAni bAhalyena, evamanyAnyapi paJcadaza bhAvyAni ratnavizeSamayAni ceti // Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokasvarUpam ] nyAyaprakAzasamalaGkRte : 565 : bAhalyaM azItisahasrAdhikaika lakSayojanamitam, dvitIyAyA dvAtriMzatsahasro ttara lakSapramANaM tRtIyAyA aSTAviMzatisahasrottaralakSapramANaM caturthyAM : viMzatisahasrottaralakSapramANam paJcamyA aSTAdazasahastrottaralakSapramANaM SaSThayASSoDazasahasrottaralakSapramANaM saptamyAstu sahasrASTakottaralakSapramANamiti / etAsAM pRthivInAM kiM nirAlambanatvaM sAlambanatvaM vetyatrAha - tAca pratyekamanukramato ghanodadhighanavAtatanuvAta kAzairlabdhapratiSThA valayitAzca // 5 tAzceti / pRthivyaH punarityarthaH, na hyavyavadhAnena ratnaprabhAdayazzarkarAprabhAdiSu prati - SThitA nApi nirAlambanA api tu pratyekaM pRthivyo'nukramaM ghanodadhyAdiSu pratiSThitA iti bhAvaH, tathA ca ratnaprabhA ghanodadhau ghanodadhizva ghanavAte sa ca tanuvAte so'pyAkAze tato'dhazza- 10 rkaprabhA sApi ghanodadhAvityevaM pRthivInAM pratiSThitatvamAkAzantu svasminneva pratiSThitaM natvAdhArAntarasamAsAditapratiSThaM, sarvadravyAdhAratayA tatsiddheH, tasyaivAdhArAdheyarUpatvAcceti tAtparyArthaH / ghanodadhIti, ghanaH styAnI bhUtodaka evodadhirghanodadhiH, ayaM bAhalyena viMzatiyojanasahasraparimite madhyabhAge, ghanaH piNDIbhUto vAto ghanavAto'saMkhyeyayojana sahasraparimito bAhulyena madhyabhAge, tanuzcAsau vAtazca tanuvAto'saMkhyeyayojanasahasraparimito bAhalyena 15 madhyabhAge, AkAzo'vakAzAntaraM asaMkhyeyayojana sahasraparimitaM bAhalyena madhyabhAge, ete hi madhyabhAge yathoktapramANabAhalyAstataH pradeza pradezahAnyA hIyamAnAH svasvapRthivIparyanteSu tanutarabhUtAH, tanutarIbhUtvA ca svasvapRthivIM valayAkAreNa veSTayitvA sthitAH, ata vAmUni valayAnyucyante teSAmuccaistvaM svasvapRthivyanusAreNetyAzayenAha valayitAzceti, ghanodadhyAdibhirvalayAkAreNa veSTitA ityarthaH // vyAvarNitasvarUpe'smin loke ratnaprabhAdipRthivISu pratyeka mUrdhvamadhazcaikaikaM yojana sahasraM 1. ISatprAgbhArA tu pRthivI AkAzapratiSThitaiva tathA pRthivIpratiSThitAstrasA: sthAvarAH prANAH prAyaH, AkAzaparvatavimAnapratiSThitA api te, zarIrAdipudgalA jIvapratiSThAH jIveSu teSAM sthiteH, jIvAH karmapratiSThAH anudayAvasthakarmapudgalasamudAyarUpeSu karmasu saMsArijIvAnAmAzritatvAt / nArakAdibhAvena karmabhirjIvAH pratiSThitA vA / ajIvA jIvasaGgRhItAH manobhASAdipudgalAnAM jIvaissaMgRhItatvAt saMgrAhyasaMgrAhakabhAvenedam / pUrvatratvAdhArAdheyabhAvena / jIvA api karmasaMgRhItAH saMsArijIvAnAmudayaprAptakarmavazavarttitvAt ye yadvazAste tatra pratiSThitA eveti // 20 Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvanyAyavibhAkare [dvitIyakiraNe vihAya madhye narakA bhavanti mahAtamaHprabhAyAntu madhye triSu sahasreSveva narakA bhavanti teSu kutra kiyadAyuSkAH kIdRzAzca nArakA vasantIti zaGkAyAmAha___ etasmin loke ratnaprabhAdikrameNotkarSata ekatrisaptadazasaptadazadvAviMzatitrayastriMzatsAgaropamAyuSkA jaghanyato dazavarSasahasrakatrisapta5 dazasaptadazadvAviMzatisAgaropamAyuSkA / anavaratAzubhataralezyApariNAmazarIravedanAvikriyA anyonyodIritaduHkhA nArakA vasanti // etasmin loka iti / adholoke vyAvarNitasvarUpa ityarthaH, ratnaprabhAdikrameNeti, ratnaprabhAyAmutkarSeNaikasAgaropamAyuSkAizarkarAprabhAyAM trisAgaropamAyuSkAstRtIyAyAM sapta sAgaropamAyuSkAsturyAyAM dazasAgaropamAyuSkAH paJcamyAM saptadazasAgaropamAyuSkAH SaSThayAM 10 dvAviMzatisAgaropamAyuSkAssaptamyAM trayastriMzatsAgaropamAyuSkA nArakA nivasantIti bhAvaH / kimetannyUnAyuSkA na nivasantItyatrAhotkarSata iti, nanvevaM kutra kiyannyUnAyuSkA vAsayogyA ityatrAha jaghanyata iti, prathamAyAM dazavarSasahasrANi dvitIyAyAmekasAgaropamaM tRtIyAyAM trINi sAgaropamANi turyAyAM saptasAgaropamANi paJcamyAM dazasAgaropamANi SaSThayAM saptadazasAga ropamANi saptamyAM dvAviMzatisAgaropamANi teSAM jaghanyA sthitiriti bhAvaH / nArakANAM 15 lezyAdiduHkhAnAhAnavarateti, anavarataM yA azubhatarA lezyApariNAmazarIravedanAvikriyAstA ssantyeSAmiti tAdRzAH, arzaAditvAnmatvarthIyo'cpratyayaH / narakagatinarakapazcendriyajAtyorniyamAdazubhataralezyAdibhissambandhaH, nimeSamAtramapi kadAcinna zubhalezyAdInAM sambhava iti sUcayitumanavarateti lezyAdInAM vizeSaNam / kApotanIlakRSNAstisra eva tIvratAtAra tamyena nArakANAM bhavanti tathApi lezyeti, sAmAnyata ukti rakANAM samyaktvapratipatte20 SaDapi lezyAH sambhavantIti ca sUcayitum / tatra prathamAyAM kApotA tIvrA, dvitIyAyAM saiva tIvratarA, tRtIyAyAM kApotA tIvratamA tIvrA ca nIlA, turyAyAM nIlA tIvratarA, paJcamyAM 1. ratnaprabhAyAM pRthivyAmAyAmaviSkambhAbhyAM narakA dvividhAH saMkhyeyavistRtA asaMkhyeyavistRtAzceti tatra ye saMkhyeyavistRtAste saMkhyeyAni yojanasahasrANi AyAmaviSkambheNa, saMkhyeyAni yojanasahasrANi parikSepeNa prajJaptAH ye'saMkhyeyavistRtAste asaMkhyeyAni yojanasahasrANi AyAmaviSkambheNa. asaMkhyeyAni yojanasahasrANi parikSepaNa, evaM SaSThapRthivIM yAvat / saptamapRthivyAM dvividhAH saMkhyeyavistRta ekaH, sa cApratiSThAnAbhidhAno narakendrako'vasAtavyaH / asaMkhyeyavistRtAzcatvAraH, ye asaMkhyeyavistRtAste'saMkhyeyAni yojanazatasahanANi AyAmaviSkambheNa, asaMkhyeyAni yojanasahasrANi parikSepaNa / apratiSThAnAbhidhAnazca eka yojanazatasahasramAyAmaviSkambheNa, trINi yojanazatasahasrANi SoDazasahasrANi dve yojanazate saptaviMzatyadhike trayaH kozA aSTAviMza dhanuzzataM trayodazAMgulAni ardhAGgulacca kiMcidvizeSAdhikaM parikSepeNeti // Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokasvarUpam ] nyAyaprakAzalamalate tIvratamA nIlA tIvrA kRSNA ca, SaSTyAM tIvratarA kRSNA, saptamyAM tIvratamA kRSNaiveti / azubhatarAH pudgalapariNAmAH sparzarasagandhavarNazabdasaMsthAnabhedagatibandhAgurulaghunAmAno daza tairyathAyogaM santaptA veditvyaaH| azubhataradehA azubhanAmakarmodayAtsarvANyaGgopAGgAdIni taheheSvazubhAni niyamena huNDazarIrANi bIbhatsAni, teSAM hi dvividhAni zarIrANi, bhava. dhArakANi uttaravaikriyANi ca, jaghanyenAkulAsaMkhyeyabhAgapramANaM bhavadhArakaM sarvAsu, utkarSeNa 5 sapta dhanaMSi trayo hastAH SaT cAGgulAni prathamAyAmutsedhAGgulamadhikRtyedam , adho'dho'nyAsu ca dviguNavRddhyA vijJeyam / uttaravaikriyantu prathamAyAM jaghanyenAGgulasaMkhyeyabhAgapramitamanyAsu ca, utkarSeNa paJcadaza dhanUMSyardhatRtIyAzca ratnayaH prathamAyAmetadeva dviguNaM dvitIyasyAmevaM tAvajjJeyaM yAvatsaptamyAM dhanustahasramiti / azubhatarAzca vedanAH, narakeSu adho'dhazzItoSNAdiprayuktA vicitrA veditavyAH, azubhatarA vikriyA nArakANAM bhavanti, zubhaM 10 kariSyAma ityazubhatarameva vikurvate duHkhAbhihatamAnasAzca duHkhapratIkAraM cikIrSavo garIyasa eva te duHkhahetUna vikurvate iti bhAvaH / kimeSAM zItoSNajanitameva duHkhamutAnyathApItyatrAhAnyo'nyodIritaduHkhA iti, bhavapratyayavibhaGgajJAnAnugatatvAnmithyAdRSTayo dUrAdeva duHkhahetUnavagatyotpannaduHkhAH pratyAsattamai parasparAlokanAcca samujvalitakrodhakRzAnavo'bhighAtAdibhirudIritaduHkhA bhavanti, samyagdRSTayastu saMjJitvAdevAtItajanmanyanAcArakAriNamAtmAnaM jAmantaH 15 kSetrasvabhAvajAni duHkhAni sahamAnAH parairudIritavedanArasvAyuHkSayamudIkSante'tiduHkhitAH na punarvedanAssamudIrayantyanyanArakANAm , eSAmavadhijJAnaM na vibhaGgajJAnamiti bhaavH| nArakA iti, narako vidyate eSAnte nArakA narakeSu bhavA iti vA, nanu candrasUryAdayo devAH pratyakSasiddhA eva, ye cApratyakSA anye devA maMtravidyopayAcitakAdiphalasiddhyA'numAnato gamyante ye punarnArakAste sAkSAdanumAnato vA'nupalabhyamAnatvena tiryaGnarAmarebhyo na sarvathA bhinnajAtIyA- 20 ssanti kharaviSANavaditi cenmaivam , sarvajJapratyakSaviSayatvena sarvathA'nupalabhyamAnatvasyAsiddhatvAt / asmatpratyakSAviSayatvAnna tatsiddhiriti tu ekasyApratyakSasyApi aparapratyakSaviSayatve bAdhakAbhAvena vyudasanIyam , indriyapratyakSasyopacAramAtreNaiva pratyakSatvAcca, santi kecitprakRSTapApaphalabhoktArastasya karmaphalatvAt jaghanyamadhyamaphalabhogitiryaGnaravat , ye ca prakRSTa 1. zItoSNabubhukSApipAsAkharjUpArataMtryabhayazokajarAvyAdhirUpA dazavidhA vedanAH / tiryaGmanuSyabhavAnnarakeSUtpannAssatvA antarmuhUrtena niLUnANDajasannibhAni zarIrANyutpAdayanti, paryAptibhAvamAgatAzcAtibhayAnakAn zabdAn paramAdhArmikajanitAn zRNvanti hata, chinda, bhintetyevaM rUpAn / zrutvA te bhayoddhAntalocanA naSTAntaHkaraNA naSTasaMjJAzca kAM dizaM vrajAmaH kutra vaitadu:khasya trANaM syAditi kAMkSanti, khadirAjhArasaMnibhA jvAlAM jyotirmayIM bhUmimAkramanto dahyamAnAH karuNamAkrandantItyAdirUpeNa vedanA vijJayAH / / Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvanyAyavibhAkare . [dvitIyakiraNe pApaphalabhoginaste nArakA ityanumAnAdapi tatsiddheH, na cAtyartha ye duHkhitAstiryaGmanuSyAsta eva prakRSTapApaphalabhogitvAnnArakavyapadezabhAjo nAdRSTanArakAH keciditi vAcyam , naratirazvAmutkRSTapApaphalabhoktatvAbhAvAt , yeSAmutkRSTapApaphalabhogastaizca saMbhavadbhissarvairapi duHkha prakArairyutairbhavitavyaM, na caikmatiduHkhitAnAmapi tiryagAdInAM dRzyate, AlokatarucchAyAzIta5 pavanasaritsaraHkUpajalAdisukhasyAtiduHkhiteSvapi teSu darzanAt , chedanabhedanapAcanadahanadambhanavaakaNTakazilAsphAlanAdibhizca narakaprasiddhaiH prakArairduHkhasyAdarzanAditi // nanu kimadholoke sarvatra nArakA eva vasanti nAnye ityAzaMkAyAmAha- . - ratnaprabhAyAzcAzItisahasrottaraikalakSayojanasthUlAyA yojanasahastra muparyadhazca vihAyAntarjaghanyato dazasahasravarSAyuSkANAmutkRSTataH kizci10 dadhikasAgaropamAyuSkANAM bhavanapatInAM bhavanAni vartante / tatraiva bhAgAntare ratnaprabhIyA nArakA vasanti // ratnaprabhAyAzceti / tasyAH sthaulyamAhAzItisahasreti, tAvatsthUlAyAM na sarvatra bhavanapatInAM bhavanAni kintu parimite bhAga ityAha yojanasahasramiti, eka yojanasahasramuparyadhazcaikaM yojanasahasraM vihAya madhye'STasaptatisahasrADhathe lakSa itya, tatra keSAM nivAsa ityatrAha 15 bhavanapatInAmiti, bhavanAnAM gRhavizeSANAM patayo'suranAgavidyutsuparNAgnivAtastanitodadhidvI padikkumArA daza devavizeSAsteSAmityarthaH, bhavanamAyAmApekSayA kiJcinnyUnocchrAyamAnaM, prAsAda AyAmadviguNocchrAyaH, bahirvRttAnyantassamacaturasrANi adhaHkarNikAsaMsthAnAni bhavanAni, AvAsAstu kAyamAnasthAnIyA mahAmaNDapA vicitramaNiratnaprabhAbhAsitasakaladikcakrA iti vizeSo'vaseyaH / bhavanAnIti, asurAdInAM vicitrasaMsthAnAni vimAnAnItyarthaH, anye tu nava20 tiyojanasahasrANAmadhastAdbhavanAni, anyatra coparitanamadhastanaJca yojanasahasraM muktvA sarvatrApi yathAsambhavamAvAsA ityAhuH / tatrAsurakumArAdInAM dakSiNottaradigbhAvinAM sarvasaMkhyayA bhavanAni catuSSaSTilakSA bhavanti, nAgakumArANAM caturazItilakSAH, suparNakumArANAM dvisaptatilakSAH, vAyukumArANAM SaNNavatilakSAH, dvIpakumAradikkumArodadhikumAravidyutkumArastanitakumArAgni kumArANAM SaNNAmapi dakSiNottaradigvartizlakSNayugmarUpANAM pratyekaM SaTsaptatilakSA bhavanti / 25 bhavanapatInAM sthiti niyamayati jaghanyata iti, utkRSTAmAhotkRSTata iti, ete bhavanapatayaH kumArakhaduddhatabhASA''bharaNapraharaNAvaraNayAnavAhanatvAdulbaNarAgakrIDanaparatvAcca kumArA ucyante nanvaSTasaptatisahasrADhaye lakSe ratnaprabhAyAM yadi vAso bhavanapatInAM nArakANAM tarhi ka vAsa ityAzaMkAyAmAhatatraiveti, tAvanmAtrAyAmeva ratnaprabhAyAmityarthaH, nanu tarhi tayossAMkarya Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokasvarUpam ] myAyaprakAzasamalate syAdityatrAha bhAgAntara iti, bhavanapativAsAnAM dakSiNottarabhedatassattvenAnyatra nArakANAM nivAsA iti bhAvaH, ratnaprabhAyAM nArakANAM trayodaza prastArAH / nArakAvAsAzca trizallakSANi, dravyorthatayA nityA ratnaprabhA pratiniyatasaMsthAnAdirUpAkArasya tAdavasthyAt , varNaparyAyairgandha-. paryAyai rasaparyAyaissparzaparyAyaizcAzAzvatAH varNAdInAmanyathAbhavanAditi // avaziSTAnAM pRthivInAM sthUlaparimANAdikaM prakAzayati nArakaprastAvAt- 5 dvAtriMzadaSTAviMzativiMzatyaSTAdazaSoDazASTasahasrAdhikalakSayojanabAhalyAzzakerAdayaH / atra tu nArakA eva vasanti // dvAtriMzaditi / zarkarAdInAM pRthivInAM bAhalyaM dvAtriMzatsahasrAdhikalakSayojanAdikrameNa bodhyamityarthaH, atra vAsayogyAnAhAtra sviti, zarkarAdipRthivISvityarthaH, evazabdenA''dyAyAmivAtra bhavanapatinivAso nAstIti sUcyate, tathA krameNa prastArA narakANAM ekAdazanavasa- 10 tapaJcavyekAH, AvAsAzca dvitIyAyAM paJcaviMzatirlakSANi, tRtIyAyAM paJcadaza lakSANi, caturthI daza lakSANi paJcamyAM trINi lakSANi SaSThayAM narakapaJconaikalakSAH saptamyAntu paJcaiveti // ratnaprabhApRthivyantanirUpaNaprasaGgena madhyalokavartinAmapi vyantaravAnamantarANAM nivAsasthAnamAha uparitanasahasrayojanasyordhvamadhazca yojanazataM muktvA madhye pizA- 15 cAdyaSTavidhAnAM jaghanyato dazasahasravarSAyuSkANAmutkRSTata ekapalyopamAyuSkANAM vyantarANAM bhavanAni santi / / 1 nArakAvAsA dvividhAH AvalikApraviSTAH prakIrNakarUpAzceti, AvalikApraviSTA nAma aSTAsu dikSu samazreNyA vyavasthitAH, AvalikAsu zreNISu praviSTA vyavasthitA iti vyutpatteH, te saMsthAnamadhikRtya trividhAH, vRttAH yasrAH caturasrAH, AvalikAbAhyAH prakIrNakAH nAnAsaMsthAnasaMsthitAH, saptamapRthivyAntu nArakA AvalikApraviSTA eva / tathA cobhayavidhanArakavAsasaMkhyeyaM ratnaprabhAyAM triMzallakSeti // 2 ratnaprabheyaM dravyArthAdezena zAzvatI AkArasya sarvadAbhAvAt paryAyArthAdezenAzAzvatI, kRSNasurabhitiktakaThinatvAdiparyAyANAM pratikSaNaM kiyatkAlAdanantaraM vA'nyathAnyathAbhavanAt / anAditvAnna kadAcinnAsIt na kadAcinna bhavati sadA bhAvAt na kadAcinna bhaviSyati, aparyavasitatvAt kintu abhUt bhavati bhaviSyati ca, evaM trikAlabhAvi.. tvAddhRvA, dhruvatvAniyatAvasthAnA, dharmAstikAyAdivat , niyatatvAdeva zAzvatI, zazvadbhAve pralayAbhAvAt zAzvatatvAdeva ca satataM gaMgAsindhupravAhapravRttAvapi pauNDarIkahada ivAnyatarapudgalavicaTane'pi anyatarapudgalopacayabhAvAdakSayA, akSayatvAdeva cAvyayA mAnuSottarAdahissamudravat , avyayatvAdeva svapramANAvasthitA, sUryamaNDalAdivat, evaM sadAvasthAnena cintyamAnA nityA jIvasvarUpavadityevaM sarvAsu pRthivISu bodhyam / / Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatvagyApavibhAkare (dvitIyAharaNe ___ uparitaneti / ratnaprabhAyA hi kANDatrayaM bhavati tatroparitanaM SoDazasahasrayojanamitaM kharakANDaM tatazcaturazItisahasrayojanamitaM paGkabahulaM kANDaM, tatazcAzItisahasrayojanamitaM jalabahulaM tatra kharakANDasyoparitanayojanasahasrasyordhvamadhazcaikaikaM yojanazataM vihAya madhye'STazatayojane vyantarANAM nagarANi bahirvibhAge vRttAni caturasrANyantare'dhobhAge cArupuSkara5 karNikAnukArINi nagarANyAsata iti bhAvaH, vyantarANAmiti, antaramavakAzaH taccAzraya rUpaM, vividhaM bhavananagarAvAsarUpamantaraM yeSAM te vyantarAH, tatroparyuktasthAne bhavanAni, nagarANyapi tiryagloke yathA jambUdvIpadvArAdhipatervijayadevasyAnyasmin jambUdvIpe dvAdazayojanasahasrapramANA nagarI, AvAsAstriSvapi lokeSu tatroyaloke paNDakavanAdAviti / athavA vigatamantaraM manuSyebhyo yeSAM te vyantarAH, tathAhi manuSyAnapi cakravartivAsudevaprabhRtIn 10 bhRtyavadupacaranti kecidvyantarA iti manuSyebhyo vigatAntarAH, ete hi devanikAyavizeSAH pUrvoditASTazatayojaneSUtpannAssantastrilokyAmUrdhvamadhastiyakSu ca svabhavananagarAvAseSu svabhAvAnavasthiterbAlavatsvAtaMtryAivendrAdyAjJayA vA bAhulyenAniyatagatipracArA girikandarAntarAraNyavivarAdiSu prativasantIti bhAvaH / ete cASTavikalpA ityAha pizAcAdyaSTavidhAnAmiti, pizAcabhUtarAkSasayakSagandharvamahoragakimpuruSakinnararUpeNASTavidhAnAmityarthaH / devagatinAma15 karmottaraprakRtivizeSodayAdete vizeSasaMjJAH pizAcanAmakarmodayAtpizAcAH bhUtanAmakarmodayA dbhUtA ityevamAdirUpAH na tu pizitAzanAtpizAcA iti kriyAnimittAH zucivaikriyadehatvAdazucyaudArikazarIrasamparkAsambhavAt , na ca mAMsamadirAdiSu pizAcAdInAM pravRttiloke dRSTeti vAcyam , krIDAsukhanimittatvAnmAnasAhArarUpatvAceti / eSAM naghanyotkRSTasthitimAha jaghanyata iti, utkRSTata iti, yojanavistIrNa yojanocchrAyaM palyamekarAtrAdyutkRSTasaptarAtrajAtA. 20 nAmaGgalomabhirgAheM pUrNa syAt, varSazatAvarSazatAdekaikasminnuddhiyamANe yAvatA kAlena tadriktaM syAttAvAn kAlaH palyopamaM bauddhikavyavahAreNocyate vyantarAzcaitAdRzaikapalyopamAyuSkA bhavantIti bhAvaH / / atha vAnamantarAnAha UrdhvazatayojaneSu coparyadhazca dazayojanAni vihAya madhye vAnamantara25 nikAyA nivasanti / ete ca vyntraannaamvaantrbhedaaH|| 1. cakraM ratnabhUtaH praharaNavizeSaH tena vijayAdhipatye vartituM zIlamasyeti cakravartI bharatakSetre bharatAdayo dvAdaza cakravartino'syAmavasarpiNyAmabhUvan , trikhaNDabharatAdhipo baladevalaghubhrAtA vAsudevaH, avasarpiNyAM te nava utsarpiNyAM ca nava bhavanti // Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokasvarUpam ] nyAyaprakAzasamalaGkRte : 571 : Urdhvazatayojaneviti / ratnaprabhApRthivyA vyantaranagaroparitanavarjitazatayojaneSu Urdhvamadhazca daza daza yojanAni muktvA'zItiyojaneSu aNapanniyapaNapanniyaprabhRtInAM vAnamantarANAM devAnAM nikAyAssantIti bhAvaH, nanu devAnAM bhavanapativyantarajyotiSkavaimAnikabhedata. zcaturnikAyatvamiti prajJApanAtattvArthAdAvuktaM tatra jyotiSkavaimAniko rucakAdUrdhva vartete iti vakSyate bhavanapativyantarau tUktau, ime ca vAnamantarAH ke, kiM devA manuSyA- 5 stiyazco nArakA vetyAzaMkAyAmAhaite ceti vAnamantarAzcetyarthaH, vyantarANAmavAntarabhedatvAdete devavizeSA eveti bhAvaH // -- atha tiryaglokaM vyAvarNayitumAdau tiryaglokaM svarUpayati rucakAduparyadhazcASTAdazazatayojanamito vyantaranarajyotiSAdinivAsayogyo jhallAkRtistiryagvizAlazzubhapariNAmI tiryglokH|| 10 rucakAditi / yasmAdUrdhvamadhazca lokasya vRddhistasmAdrucakAdityarthaH, tavaM navazatayojanAnyadho navazatayojanAni militvA cASTAdazazatayojanAni bhavanti tAvatparimita ityarthaH, tatra vAsayogyAnAha vyantareti, AkAramAha jhallAkRtiriti, sarvatra samatalastulya... viSkambhAyAmo vAdinavizeSo jhallarI, tadvattiryaglokasannivezo'lpocchrAyatvAttulyAyAmaviSkambharUpamahAvistArAJcetyartha UrdhvAdhomAnasyAtisaMkocAdAha tiryagvizAla iti, viSkambhA- 15 yAmAbhyAmekarajjupramANa ityarthaH / tiryagloka iti, yataH asaMkhyeyAssvayaMbhUramaNaparyantAstiryakpracayavizeSeNAvasthitA dvIpasamudrAstatastiryaglokasaMjJitaH, athavA tiryakzabdo madhyamaparyAyaH, tatra kSetrAnubhAvAtprAyo madhyamapariNAmavantyeva dravyANi sambhavanti, atastadyogAdayaM loko'pi tiryagloka ityarthaH // ke punastatrAvasthitA ityatrAha- madhyalokAbhidhAne tiryagloke pUrvapUrvApekSayA dviguNavistArA asaMkhyAtA valayAkRtayo jambUdvIpAdisvayambhUramaNasamudrAntA dvIpasamudrA- . ssanti // madhyalokAbhidhAna iti / tiryaglokasyaiva madhyaloka iti nAmAntaram , na tu lokasyAsya caturdazarajjumAnasya madhyatvAt , nanu kathaM tarhi tiryaglokasya madhyaloka iti nAmA- 25 ntaramiti cenna madhyamapariNAmadravyapUrNatvAt , UrdhvAdholokavyavahArAnyathAnupapattA, yanni Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 572 : tastvanyAya vibhAkare [ dvitIyakiraNe rUpitaM hi Urdhvatvamadhastvazca tadeva madhyaM bhavatIti bhAvaH / jambUdvIpAdIti, dvirgatA ApoStreti dvIpAH, dvAbhyAM prakArAbhyAM sthAnadAtRtvAhArAdyupaSTambhahetulakSaNAbhyAM prANinaH pAntIti vA dvIpAH / jambvA sudarzanAparanAmnyA'nAdRtadevA vAsabhUtayopalakSito dvIpastatpradhAno vA jambUdvIpo nikhiladvIpasamudrANAmabhyantarIbhUtaH, athavA prativiziSTasya jambUvRkSasyA5 sAdhAraNAdhikaraNatvAdayaM jambUdvIpa ucyate, na ca kenAyaM saMketito jambUvRkSasatvAjjambUdvIpa itIti vAcyam, saMjJAsaMjJisambandhasyAnAditvAt na ca tathApi saMjJAkartturAvazyakatvamekAntAnAditvAbhAvAditi vAcyam, puruSapravAhasyApyanAditayA pravAhAnAditvopapaterjambUta rozca sarvadA savAllokasannivezasya ca na kadAcidanIdRzatvAt tasmAdanAdipravAharUpatvena zabdArthasambandhasya puruSavyavasthApyatvasambhavAt / aniSTavinivezavyudAsAya pUrvapUrvApekSayeti, 10 jambUdvIpAdayo lavaNasamudrAdayazca yena krameNAgre vakSyante tenaiva krameNa tattadapekSayetyarthaH, caturasrAdinivRttyarthamuktaM valayAkRtaya iti, vRttasaMsthAnasaMsthitatvAtsarve ekasvarUpA ityarthaH, vistAramadhikRtyAha - dviguNavistArA iti, tathAca jambUdvIpa ekaM lakSaM lavaNasamudro dve lakSa dhAtakIkhaNDazcatvAri lakSANItyevaM vistAramadhikRtya nAnArUpA ityarthaH / svayambhUramaNasamudrAntA iti, svayaM bhavantIti svayambhuvo devAste yatrAgatya ramante sa svayambhUramaNastAdRza15 ssamudraH svayambhUramaNasamudraH, ardharajjupramANaH prAntasamudraH asya maharddhikau devau svayambhUvarasvayaMbhUmahAvarau, svayambhUramaNadvIpasya tu svayaMbhUbhadrasvayaMbhU ramaNa mahAbhadrau veditavyau / tathA ca jambUdvIpAdayo dvIpAssvayaMbhUramaNadvIpaparyavasAnA lavaNasamudrAdayassamudrAssvayaMbhUramaNasamudraparyavasAnAstiryag loke'saMkhyeyA dvIpasamudrA bhavantIti bhAvaH || nanu jambUdvIpasyApi dvIpatvAdvalayAkRtitvaprasaGga ityAha 20 madhye lakSayojana parimANasya jambUdvIpasya nAbhiriva bhUtalaM yojanasahasreNAvagAhamAnazcatvAriMzadyojanacUlAyuto navAdhikanavatisahasrayojanasamucchrAyo'dho dazayojana sahasraM vistRta UrdhvaM ca yojana sahasravistAro 1 jambUdvIpaH nikhilasamudrANAmabhyantaravatrttI zeSadvIpasamudrebhyaH kSullakaH tailapUpasaMsthAnasaMsthitaH advitIyavajraratnAtmakajagatyA jambUdvIpaprAkArarUpayA dvIpasamudrasImAkAriNyA mahAnagaraprAkArakalpayA sarvadikSu samparikSiptaH caturdvAropazobhitaH bharatairava tahaimavata hairaNyavata hari ramyakamahAvidehavarSopazobhitAzca / tathA'yaM pRthivIpariNAmo'pi, parvatAdimatvAt apariNAmo'pi, nadIhUdAdimattvAt, jIvapariNAmo'pi mukhavanAdiSu vanaspatyAdimattvAt / pulapariNAmo'pi mUrttatvasya pratyakSasiddhatvAt / atra pRthagjIva pariNAmatvAbhidhAnaM paramate pRthivIjalayoH jIvatvAvyavahArAt // Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokasvarUpam ] nyAyaprakAzasamalaGkRte : 573 : bhadrazAlAdibhizcatubhirvanaiH parivRto merubhUdharaH kAJcanamayo vartulAkAro vilasati // madhya iti / nizcayato madhyabhAga ityarthaH, tathA ca jambUdvIpasya madhyabhAge bhUtalamavagAhya merosthitatvasyoktyA valayasyeva jambUdvIpasyAkRtirnAstIti sUcitam , tathAtve hi madhye vivarasadbhAvaprasaGgena bhUtalAbhAvAt , avagAhamAnatvokti-virudhyetAtaH kulAlacakrasyevAyaM 5 prataravRtta iti bhAvaH / valayabhUtAnAM samudradvIpAdInAM pUrva sAmAnyena dviguNavistAratvoktestadvizeSato vijJAnAya pariveSTitasyAsya pramANa ukte'nyeSAM parimANaM suvedyaM bhavedityAzayenAha lakSayojanaparimANasyeti, itareSAM jambUdvIpAnAM vyAvartanAyAha-nAbhiriva bhUtalamiti, yathA ca nAbhizzarIramadhyAvasthitA zarIriNAmavayavabhUtA tathA merurapi jambUdvIpasya madhye'vasthita iti bhAvaH / nanu bhUtalamavagAhya kimasti ityatrAha merubhUdhara iti, sakalatiryagloka- 10 madhyabhAgasya maryAdAkAritvAnmerudevayogAdvA meruH, evaMbhUto bhUdharo merubhUdharaH, ayaM hi jambUdvIpasya nAbhiriva kAlacakrasya bhramidaNDa iva tiryaglokapaGkajasyASTadigdalavataH parAgabharapiJjaro'ntasstho bIjakoza iva pUrva videhebhyaH pratyak pazcimavidehataH prAk devakurubhya udaka uttarakurubhyo'vAgU vartata iti bhAvaH / bhUtalAvagAhanaparimANamAha yojanasahasreNeti, vasudhAntaryojanAnAM sahasreNAvagAhyetyarthaH, punastaM vizeSayati catvAriMzaditi, merorasya vaiDUryapracurA 15 cUlikA''ste, sA codmapradeze viSkambhAyAmAbhyAM dvAdazayojanaimadhye'STAbhirupari caturbhiyojanairucchrAyeNa catvAriMzadyojanaiH parivRto vartate iti bhAvaH, adhunA merossamucchrAyamAha navAdhiketi, ayazca dRzyocchrAyo bodhyaH, bhUmimavagAhya sthitasyAsyAntarviSkambhAyAmamAhAdha iti, upari yatra cUlodgamastatra viSkambhAyAmamAhordhvazceti, punastaM vizinaSTi bhadrazAlAdibhiriti, AdinA nandanasaumanasapANDukAnAM grahaNaM tatra mUle valayaparikSepibhadrazAlavanaM tasmA- 20 tpazcayojanazatAnyAruhyopari prathamamekhalAyAM paJcayojanazatapramANavistRtaM nandanaM dvitIyaM vanaM tato'rdhatriSaSTisahasrANyAruhya paJcayojanazatapramANavistIrNameva dvitIyamekhalAyAM saumanasaM nAma tRtIyaM vanaM tato'pyupari SaTtriMzadyojanasahasrANyAruhya caturnavatyuttaracaturyojanazatairvistIrNa merozizarasi turya pANDukaM vanamAsta iti bhAvaH, punaH kIdRza ityatrAha kAJcanamaya iti, kanakAcale'smin hi kANDatrayaM vartate kandatassahasrayojanamAnaM mRttikApASANavatazarkarAmayaM 25 prathamaM kANDaM, samabhUtalAtriSaSTisahasrayojanonmAnaM rajatajAtarUpAMkasphaTikabahulaM dvitIyaM kANDaM, tataSSaTtriMzatsahasrayojanAvadhi jAmbUnadabahulaM tRtIyaM kANDaM, tathA ca kAJcanaprAcuryAtkAJcanamayo'yamiti bhAvaH, sa kathaM vilasatItyatrAha vartulAkAra iti, kAzcanasthAlanAbhiriva vRtta ityarthaH // Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :574: tasvanyAyavibhAkare [dvitIyakiraNe evaMvighe jambUdvIpe SaDbhiH kulaparvatairvibhaktAni sapta kSetrANi santItyAha jambUdvIpe cottarottarakrameNottaradigvartIni kSetravyavacchedakahimavanmahAhimavanniSadhanIlarukmizikharivarSadharaparvatAlaGkatAni bharatahaimavata harivideharamyakahairaNyavatairAvatanAmabhAJji sapta kSetrANi / evameva dhAtakI. 5 khaNDe puSkarAdhai ca dviguNAni kSetrANi // jambUdvIpe ceti / kAni tAni kSetrANItyatrAha bharateti, yatra bharato nAma devo maharddhiko mahAdyutiko mahAyazAH palyopamasthitikaH parivasati tatkSetraM bharataM, kSudrahimavato mahAhimavatazcApAntarAlaM kSetraM haimavataM, tatratyayugmimanuSyANAmupavezanAdyupabhoge hemamayAH zilApaTTakA upayujyanta iti haimavataM, hemno nitya sambandhAdvA haimavataM, haimavatanAmakamaharddhikapalyopama10 sthitikadevayogAdvA haimavataM, hariH sUryazcandrazca yatra kecana manuSyA sUrya ivAruNAvabhAsAH kecana candra iva zvetA nivasanti tAdRzaM kSetraM harayaH kSetravAcI harizabdo nityaM bahuvacanAntaH, viziSTazarIravatpuruSasambandhAt mahAvidehanAmadevasambandhAdvA videhaM devakurUttarakuruSu manughyANAM trigavyUtoDrAyatvAt , ramyakaM, ramyate krIDyate nAnAkalpadrumaiH svarNamaNikhacitaizca taistaiH pradezairatiramaNIyatayA rativiSayatAM nIyata iti ramyaM tadeva ramyakaM ramyakadevasamba. 15 ndhAdvA tAdRzam / hairaNyavatadevasambandhAddhairaNyavataM, airAvataM airAvatayogAttAdRzaM tathA caitAni saptakSetrANItyarthaH / eSAM viziSTakramasannivezAbhidhitsayA prAhottarottarakrameNeti, bharatottaraM haimavataM taduttaraM harikSetramityevaM krameNetyarthaH / katamadigavacchedenetyatrAhottaradigva nIti, uttaradigavacchedenetyarthaH, tathA ca jambUdvIpasya dakSiNagAmini paryante sthitaM kAlacakre nAva sthamadhijyadhanurAkAraM pUrvadakSiNapazcimasamudreNa spRSTaM bharatakSetraM SaDviMzatyuttarapaMcazatayojanamitaM 20 taduttaraM haimavataM taduttaraM harikSetramityevaM kramo vijJeyaH / kSetrANAmeSAM kiM kRtA vibhAga vyavasthetyAzaGkAyAmAha kSetravyavacchedaketi, prAcuryeNa himAbhisambandhAddhimavAn mahAMzcAsau himavAn mahAhimavAn indragopavadasatyapi hime ruuddhivishessblaaddhimvdaakhyaa| yasmin devA devyazca krIDArtha niSIdanti prAcuryeNa sa niSadhaH / nIlavarNayogAnnIlaH, rukmasa. dAvAdrukmI, zikharabAhulyAcchikharI, ete SaTvarSadharaparvatAH, vaMzo varSo vAsya iti 25 paryAyanAmAni kSetrasya, varSasannidhAnAdvarSA bharatAdayaH, tAnasaMkareNa vibhajya dhAraNAdvarSadharA evabhUtAH parvatA varSadharaparvatAH, tairalaGkRtAni svasvapUrvAparakoTibhyAM lavaNasamudrasparzibhi 1. kSudrahimavato dakSiNaptyAM / dAkSiNAtyalavaNasamudrasyottarasyAM paurasya lavaNasamudrasya pazcimAyAM prAzcAtyalavaNasamudrasya pUrvasyAM dizi bharatanAmA varSoM varttate / cakravartinA'khaNDitAtapatreNa sallakSaNena sundarAGgeNa vinItA rAjadhAnI prabhUtena bharatena zAsitatvAddharatanAmA'sya varSasya // Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokasvarUpam ] nyAyaprakAzasamalahate :575: vibhaktAni, tathA ca bharatahaimavatayormadhyasthasvAddhimavAn tayovibhAgamApAdayati, haimavataharivarSayormadhyagatvAnmahAhimavAn tayorvyavacchedaka ityevaM kRto kSetravibhAga iti bhAvaH, atra vistarastu granthAntarAdavaseyaH / atha jambUdvIpa iva varSavarSadharAdInAM saMkhyAniyama dhAtakIkhaNDasya puSkarArdhasya cAhaivameveti, jambUdvIpabadevetyarthaH, dhAtakIkhaNDa iti, dhAtakInAM vRkSavizeSANAM khaNDo vanasamUho dhAtakIkhaNDastadyukto dvIpo'pi dhAtakIkhaNDo lavaNa- 5 samudraM parikSipya sthitaH kAlodasamudraparikSiptaH valayAkArasaMsthAnasaMsthito vijayavaijayantajayantAparAjitarUpadvAracatuSTayayutazca / lakSacatuSTayaviSkambho jambvapekSayA dviguNabharatAdikSetrayutaH tadvibhAjakadvAdazavarSadharaparvatavilasitazca / dve bharatakSetre dve haimavatakSetre ityevaM tathA dvau himavantau dvau mahAhimavantAvityevaM krameNa ca dviguNakSetraparvatAH mervAdayo'pi dvau dvau veditavyAviti bhAvaH / puSkarArdhe ceti, padmabAhulyAt puSkaradvIpaM, tadardhabhAge dvIpa ityarthaH, ca- 10 zabdena jambUdvIpApekSayaiva kSetrAdInAmatra dvaiguNyaM sUcyate na tu dhAtakIkhaNDApekSayA, tathA ca yathA dhAtakIkhaNDe bharatAdikSetraparvatAdInAM dvaiguNyaM tathA puSkarArdhe'pi jambUdvIpApekSaM dvaiguNyam , tatra puSkaradvIpaH kAlodasamudraparikSepI SoDazalakSaviSkambhastasyArdhamArAtamamaSTau yojanalakSANi tasmin puSkarArdhe eva dvaiguNyaM bharatAdikSetrANAM himavadAdiparvatAnAzca nAparArdhe, puSkaradvIpArdhavibhAgakArI ca mAnuSottaro nAma sunagaraprAkAravRtazzailavizeSa iti bhAvaH // 15 athaivaMbhUteSu sArdhadvayadvIpeSu AryamlecchabhUyiSTheSu karmAkarmabhUmiprajJApanAyAha merugirerdakSiNato niSadhasyottarato devakuravaH, nIlaparvatAdakSiNena taduttareNottarAH kuravaH, devakurUttarakurubhyo'nyatra bharatairAvatavidehAH krmbhuumyH|| merugireriti / palyopamasthitikadevakurunAmadevasambandhAddevakuravaH, ete ca videha- 20 kSetre bodhyaaH| uttarakurUnAha nIlaparvatAditi, taduttareNeti, devakurUttareNetyarthaH, evazva videhA mandaradevakurUttarakurubhirvyavacchinnamaryAdA ekakSetrAntaHpAtino'pi kSetrAntarA iva bhavanti paraspareNa tatratyamanuSyANAM gamanAgamanAbhAvAditi bodhyam , upasaMharati deveti, videhAnta:pAtinAM devakurUttarakurUNAM karmabhUmitvaprasaGgavAraNAyAnyatreti, tathA ca devakurUttarakuravo haimavatAdayazvAkarmabhUmaya iti bhAvaH, bharatairAvatavidehA iti, paJca bharatAni paJcairAvatAni 25 paJca videhA ityarthaH, karmabhUmaya iti, yadyapyaSTavidhasya karmaNo bandhastatphalAnubhavanaM sarveSveva 1. kalpapAdapaphalopabhogapradhAnA bhUmayo haimavatapaJcakaharivarSapaJcakadevakurupaJcakottarakurupaJcakaramyakapaJcakahairaNyavatapaJcakarUpAstriMzadakarmabhUmayaH / kSetrabhedenAmunA'karmabhUmikA api triMzadvidhAH, haimavatapaJcake hairaNyavatapaJcake Page #627 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tasvanyAyavimAkare [dvitIyakiraNe manuSyakSetreSu sAdhAraNaM tathApi samyagdarzanajJAnacAritrAtmakamuktyupAyasya jJAtAraH karttAra upadeSTArazca bhagavantaH paramarSayastIrthakarA atrotpadyante'traiva jAtAssiddhyanti tasmAtsakalakarmAgnevidhyApanAya siddhibhUmayaH karmabhUmaya ityasyArthaH, akarmabhUmiSu vartamAnAnAzca manuSyANAM jJAna darzanayossattve'pi satatabhogapariNAmitvena sarvadA caraNapratipattirnAsti, yadvA'sikRSimaSi5 vidyAvaNizilpAtmakaSaDvidhakarmaNAM bharatairAvatavideheSveva pUrvokteSu darzanAkarmabhUmaya iti bhAvaH / tatazca videhazcaturvidhaH pUrvavideho yo merorjambUdvIpagataH prAgvidehaH, evaM pazcimatasso'paravidehaH, dakSiNato devakurunAmA videhaH, uttaratastu uttarakurunAmA videha iti / nanu pUrvAparavidehayoH karmakSetrAnubhAvakatvena mahAvidehavyapadezatA'stu, devakuruttarakurUNAM tvakarmabhUmitvena kathaM mahAvidehatvena vyapadezo, maivam , prastutakSetrayorbharatAdyapekSayA mahAbhoga10 tvAnmahAkAyamanuSyayogitvAnmahAvidehadevAdhiSThAnatvAcca mahAvidehazabdavAcyatvopapatteriti / / ___ nanu jambUdvIpAdisvayambhUramaNasamudrAntA iti pUrvamuktaM tatra ke jambUdvIpAdayaH ke ca samudrA ityatrAha--- evaM lavaNodakAlodapuSkarodavaruNodakSIrodaghRtodekSuvarodanandIzvarodAruNavarodAdibhiH samudraiH krameNAntaritA jambUdhAtakIkhaNDapuSkaravaravaru15 NavarakSIravaraghRtavarekSuvaranandIzvarAruNavarAdayo'saMkhyAtAssvayambhUramaNaparyantA dvIpasamudrAH parita ekarajjuviSkambhe vartante // evamiti / samastadvIpasamudrAbhyantarbhUtatvenAdau jambUvRkSaNopalakSito jambUdvIpastaM parivRtya lavaNarasAsvAdanIrapUrNo lavaNasamudrastaM parikSipya dhAtakIvRkSakhaNDopalakSito dhAtakI khaNDastamAvRtya vizuddhodakarasAsvAdaH kAlodastaM parikSipya padmavarairupalakSitaH puSkaravara20 stasya paritazzuddhajalarasAsvAdaH puSkarodastamabhito varuNavaradvIpaH tato vAruNIrasAsvAdo varuNodastataH kSIravaro dvIpastataH kSIrarasAsvAdaH kSIrodastato ghRtavarastamabhivyApya ghRtarasAsvAdo ghRtodastata ikSuvarastaM parivRtyekSurasAsvAda ikSurasaH tato nandIzvaravarastato ikSurasAsvAda eva nandIzvarodastato'ruNavarastatazcakSurasAsvAda evAruNavaroda ityevamAdayo'saMkhyAtA dvIpasamudrAssvayaMbhUramaNasamudraparyantAH parito valayAkAreNaikarajjuvistRte ratnaprabhApIThe vartante ca palyopamAyuSkAzcaturthAtikramabhojino gavyUtipramANazarIrocchAyAH vajrarSabhanArAcasaMhananinaH samacaturastrasaMsthAnAH, paJcasu harivarSeSu paJcasu ramyakeSu dvipalyopamAyuSkAH SaSThabhaktAtikamAhAragrAhiNo dvigavyUtipramANazarIrocchrAyAH saMhananasaMsthAnAbhyAM pUrvoktAbhyAM yuktAH, paJcasu devakuruSu paJcasUttarakuruSu tripalyopamAyuSkAH aSTamabhaktAtikamAhAriNaH gavyUtitrayapramANazarIrocchAyAH pUrvoktasaMhananasaMsthAnayutA manuSyA bhavanti // Page #628 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokasvarUpam ] nyAyaprakAzasamalate nAnyatreti bhAvaH / svayambhUramaNasamudrastu zuddhodakarasaH, AdinA'ruNAvAsakuNDalavarazaMkhavararucakavarAdInAM dvIpAnAM grahaNaM samudrANAM nAmAnyapi dviipnaamtulyaanyev| ete sarve'pi jambUdvIpAdarabhya nairantaryeNa vyavasthitAH, tato rucakavarAdasaMkhyeyAna dvIpasamudrAn gatvA bhujagavaro nAma dvIpaH, tato'pyasaMkhyeyAn tAnullaMghya kuzavaro dvIpastato'pi tathaivollaMdhya koMcavarastato'pi tathaivollaMghyAbharaNAdayo dvIpA bhAvyAssamudrA api tAdRzanAmAna eva, 5 madhyagAnAM dvIpAnAM nAmAni loke yAvanti zubhanAmAni zaMkhadhvajakalazazrIvatsAdirUpANi tAvantyeveti / / nanu nikhileSu dvIpeSu manuSyA vasantyathavA dvIpavizeSa ityAzaGkAyAmAha-- tatra puSkaravaradvIpAdhaM yAvanmAnuSaM kSetram, tataH paraM manuSyalokaparicchedakaH prAkArAkAro mAnuSottaro nAma bhUdharo vartate / nAsmAtparato 10 janmamaraNe manuSyANAM jAyate // tatreti / proktadvIpeSu madhya ityarthaH, tathAca yAvatpuSkaravaradvIpAdhaM mAnuSaM kSetraM pazcaca. tvAriMzadyojanazatasahasrANi AyAmaviSkambheNa, ekA yojanakoTI dvAcatvAriMzacchatasahasrANi triMzatsahasrANi dve yojanazate ekonapazcAzat kizcidvizeSAdhike parikSepeNa bodhyam , manuSyakSetre karmabhUmikA akarmabhUmikA antaradvIpakAzceti trividhA manuSyAH parivasanti, tathA ca 15 jambUdvIpasya sapta kSetrANi dhAtakIkhaNDasya caturdaza puSkarArdhasya ca caturdazeti saMmilitAni paJcatriMzatkSetrANi mAnuSANIti bhAvaH / asya vyavacchedakamAha tataHparamiti, puSkaravarArdhAtparaM bAhyapuSkaravarArdhakSetraM pratiruddhya narakSetrasImAkArI prAkArAkAraH yathA bhittirgRha dvedhAkaroti tathA dvIpasyAsya bhedako'nvarthanAmA mAnuSottaro bhUdharo varvartIti bhAvaH,ayaM parvata ekaviMzatyuttarasaptadazayojanazatAnyuccaistvena mUle dvAviMzatyuttarANi dazayojanazatAni viSkambheNa varttate, amuM 20 mAnuSA na kadAcidapi vyatibrajitavanto vyativrajanti vyatibrajiSyanti vA'nyatra cAraNA 1. puSkarANi padmAni tervaraH puSkaravaraH, sa cAsau dvIpazca puSkaravaradvIpaH tasyArdha iti vigrahaH / pUrvArdhe uttarakuruSu yaH padmavRkSaH, pazcimAdhaiM uttarakuruSu yo mahApadmavRkSaH, tayoratra puSkaravaradvIpe yathAkrama padmapuNDarIko devI maharddhiko yAvatpalyopamasthitiko pUrvArdhAparArdhAdhipatI parivasataH / ativizAlatvAtpar2yA vRkSa iva padmavRkSaM, padmazca puSkaramiti puSkaravaropalakSito dvIpaH puSkaravaradvIpa ucyata iti / / 2. devakuruttarakurUNAM mahAvidehe'ntarbhAveNaitadbodhyamanyathA paMcadazakarmabhUmistriMzadakarmabhUmiriti paJcacatvAriMzatkSetrasaMkhyA vyAhanyeta // Page #629 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tatsamyAyavibhAkare dibhyaH / tataH kimityatrAha nAsmAtparata iti, yasmAdayaM parvato mAnuSakSetramAtrasyottaraM vartate'ta evAsmAtparataH kSetreSu manuSyANAM na janmamaraNe bhavataH, manuSyANAM hi janma maraNaM cAtraiva kSetre, yadi nAma kenacidevena dAnavena vidyAdhareNa vA pUrvAnubaddhavairaniryAtanArthamevarUpA buddhiH kriyate yathA'yaM manuSyo'smAtsthAnAdutpATya manuSyakSetrasya bahiH prakSipyatAM yenorddha5 zoSaM zuSyati mriyate veti tathApi lokAnubhAvAdeva sA kAcanApi buddhirbhUyaH parAvarttate, yaddhA saMharaNameva na bhavati, saMhRtya vA bhUyassamAnayati tena saMharaNato'pi manuSyakSetrAhimanuSyANAM na kadApi maraNam , ye'pi jaGghAcAriNo vidyAcAriNo vA nandIzvarAdInapi yAvadgacchanti te'pi tatra gatA na maraNamaznuvate kintu manuSyakSetramAgatA eveti bhAvaH / / itthaM tiryagloke manuSyanivAsayogyAni kSetrANyabhidhAya jyotiSkanivAsayogyaM pradezamAha10 rucakAbhidhAnasamatalAdUrdhva navatyuttarasaptazatayojanAnte'nukrameNa jaghanyotkRSTataH palyopamASTamacaturthabhAgAyuSkANAMtArakANAM vimAnAni, tata UrdhvaM dazayojaneSu sahasrAdhikapalyopamAyuSkasUryavimAnaM, taduparyazItiyojaneSu lakSAdhikapalyopamAyuSkacandravimAnam , tato'pyUz2a viMzatiyojaneSu adhepalyaikapalyopamAyuSkANAM nakSatragrahANAM vimAnAni // 15 rucaketi / anukrameNeti, tArakANAM jaghanyA sthitiH palyopamasyASTamo bhAga utkRSTA tu palyopamasya caturtho bhAga ityevaM krameNetyarthaH, tArakANAM vimAnAnIti, jyotiSkavizeSANAM vimAnaprastArA iti bhAvaH, tata Urdhvamiti, tArakavimAnAdUrdhvamityarthaH, sahasrAdhiketi, utkRSTata idamiti vijJeyam , jaghanyatastu sUryacandranakSatragrahANAM palyopamacaturtha bhAgaH, yadyapi sUryAcandramasoH kanIyasI sthitirna saMbhavati tathApyeSu vimAneSu nAkinastri20 vidhAssanti vimAnanAyakAH tatsadRzAH parivArasurAzceti, tatra nAyakatatsadRzApekSayA parA sthitiH parivAradevApekSayA tu jaghanyA vijJeyA, evaM grahavimAnAdiSvapi, ata eva sahasrA. dhikapalyopamAyuSketi padasya sUryavizeSaNatvAjaghanyA sthiti!ktA, evamagre'pi / candravimAnamAha taduparIti sUryavimAnoparItyarthaH, nakSatragrahANAM vimAnAnyAha tato'pIti candravimAnAdapItyarthaH, viMzatiyojaneviti, viMzatiyojaneSu madhye ityarthaH / nakSatragrahANA25 miti, nakSatrANAM grahANAzcetyarthaH grahA maGgalAdayaH, kIdRzAnAmityatrAhArdhapalyeti, utkarSeNA rdhapalyopamAyuSkANAM nakSatrANAmekapalyopamAyuSkANAJca grahANAmityarthaH, ete manuSyakSetrAntarvartamAnAzcandrasUryanakSatragrahatArArUpA vimAnopapannA maNDalagatyA paribhramaNamAzritAzvArasahitAH svabhAvato gatiratikAssAkSAdgatiyuktA devA iti manuSyakSetrAbahirvatinazcandrA Page #630 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokasvarUpam ] myAyaprakAzasamalaGkRte : 579 : dayastu vimAnopapannA apagatacArA no gatiratayo navagatiyuktAzca tAtsdhyAttadvyapadeza iti myAditi bhAvaH / tatra mAnuSottara parvatAdbahirvarttinAM candrasUryANAM tejAMsyavasthitAni bhavanti tejasA nAtyuSNAssUryAH sarvadaivAnatizItatejasaH candrAssarvadAbhijitA nakSatreNa sUryAzca pu yuktA bhavanti tatra jambUdvIpe dvau candrau dvau sUryau catvAro lavaNode dvAdaza dhAtakIkhaNDe dvAcatvAriMzatkAlode dvAsaptatirabhyantarapuSkarArdhe sarvasaMkhyayA candrasUryANAM pratyekaM dvAtriMzaM 5 zataM bhAvyam / nakSatra parimANantu manuSyaloke aSTAviMzatisaMkhyAM dvAtriMzena zatena guNayitvA bhAvyam || eSAM jyotiSkANAM gativizeSapratipattyarthaM vakti evamamI jyotirgaNA ekaviMzatyuttaraikAdazazatayojanadUrato meruM paribhramanti // evamiti / punazcetyarthaH, jyotirgaNA iti, jyotiSmadvimAnasamUhA ityarthaH, kiM kurvantItyatrAha paribhramantIti, prAdakSiNyena parito bhramantItyarthaH, kaM parito bhramantItyatrA merumiti merubhUdharamityarthaH, kiM viprakRSTAssannikRSTA vetyatrAhaikaviMzatyuttareti, nanu cetanAnAM gatiloM ke kAraNavatI dRSTA, na ca vimAnasthAnAM jyotiSkANAM gamane kAraNamastyata etadayuktamiticenna teSAM karmavaicitryeNa gatiratitvAt iti bhAvaH // athordhvalokaM nirUpayitumupakramate tatazcorddha kiJcidUna satarajjupramANa UrdhvakRtamRdaGgAkRtirAlokAntamUrdhvalokaH kSetrata utkRSTazubhapariNAmopetaH // tatazceti / rucakordhvaM navayojanazatAni parihRtya tata UrdhvalokasyAraMbhAtkiJcinyUna sapta 1 jambUdvIpe eka: sUryo merordakSiNabhAge cAraM caran varttate, eka uttarabhAge, ekazcandramA mero: pUrvabhAge, eko'parabhAge // 2. anena cAreNa manuSyANAM sukhaduHkhavidhayo bhavanti, manuSyANAM karmANi sadA dvividhAni, zubhavedyAnyazubhavedyAni ceti, karmaNAM vipAka hetavassAmAnyena paJca dravyakSetrakAlabhavabhAvabhedAt / zubhavedyanAM karmaNAM zubhadravyakSetrAdisAmagrI - vipAkahetuH, azubhavedyAnAJcAzubhadravyakSetrAdisAmagrI tathA / tato yadA yeSAM janmanakSatrAdivirodhI candrasUryAdInAM cAro bhavati tadA teSAM prAyo yAnyazubhavedyAni karmANi tAni tathAvidhavipAkasAmagrImavApya vipAkamAyAnti, vipAkamAgatAni zarIra rogotpAdanena dhanahAnikaraNato vA priyaviprayogajananena vA kalahasampAdanato vA duHkhamutpAdayanti yadA caiSAM janmanakSatrAdyanukUlazcandrAdInAM cArastadA prAyasteSAM zubhavedyAni karmANi zubhadravyAdisAmagrImadhigamya pratipannavipAkAni zarIranIrogatAdhanavRddhivairopazamana priyasamprayogAbhISTa prayojananiSpattyAdinA sukhamupajanayantIti // 10 15 Page #631 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattva nyAyavibhAkare [ dvitIyakiraNe rajjupramANatordhvalokasyeti bhAvaH / UrdhvalokasyAkAra mAhordhvakRteti tiryaGmRdaGgAkAravyAvartanAyovakRteti vizeSaNam / vAditravizeSo mRdaGgo madhye dIrghastataH pradezahAnyopariSTAdadhazca saMkSiptastathaivordhvaloko madhye paJca rajjupramANaH UrdhvAdhastadUna pramANa iti bhAvaH / lokasyAsyordhvAvadhimA hAlokAntamiti UrdhvaM yAvallokasamAptItyarthaH / ISatprAgbhArordhvabhAge siddhakSetrA5 vadhiriti bhAva: / kSetrata iti azubhatara pariNAminArakayogAddhi adholoko'zubha pariNAmI, zubhAzubha pariNAmi manuSya yogAttiryagloko madhyapariNAmI, ato'pi tasya madhyaloka iti saMjJA, kSetra pracura madhyalokApekSa yotkRSTa zubha pariNAmivaimAnikadevayogAdavAptamokSANAM siddhAnAM nivAsAJcAyaM lokaH kSetrata utkRSTazubhapariNAmI, athavA'dholokatiryaglokau kSetrasvabhAvAdevAzubhamizrapariNAminAvUrdhvaloko'pi svasvAbhAvyAdutkRSTazubha pariNAmI, yato hyamumati10 stokA : zubhakarmANaH kSapitakarmANo vA'vApnuvanti, yathA yathAhi jIvasya karma mala pradhvaMsastathAtathA jale tumbikAvadUrdhvaM nirmalasthAnaprAptiH, atra hi varttamAnAn janA vizeSa - tassammAnayantIti bhAvaH // atra tarhi ke vAsayogyA ityatrAha - tatra ca kalpopapannAH kalpAtItAzca vaimAnikA devA vasanti // 1 tatra ceti / urdhvaloke cetyarthaH, dIvyantIti devA devagatinAmakarmodaya sahakAreNa yutyAdyarthAvaruddhatvAddevAH prakRSTapuNyahetuka sarvaprakArasukhabhoginaH, te ca jinajanmadIkSAkevalanirvANamahotsavAdikaM vinA tiryagUlokaM kadApi nAgacchanti, saMkrAnta divya prematvAd viSayaprasaktatvAt, asamAptakartavyatvAt, anadhInamanujakAryatvAt, narabhavasyAzubhatvena tadgandhAsahiSNutvAcca / santi devA jAtismaraNapratyayitapuruSeNa kathanAt, nAnAdezapracAripratyAyita20 puruSAvalokitakathitavicitra bRhaddeva kulAdivastuvat / kasyApi tapaHprabhRtiguNayuktasya pratyakSadarzanapravRttezca dUraviprakRSTa nagarAdivat / vidyAmaMtropayAcanebhyaH kAryasiddheH prasAda phalAnumitarAjAdivadityanumAnAddevAnAM siddhiH / te ca bahukSutpipAsA saMsparzazUnyA anavarata krIDAprasaktamAnasAH svacchandacAriNo bhAsvarazarIrAH asthimAMsAsRkprabandharahitAH sarvAGgopAGgasundarAH vidyAmaMtrAJjanAdInantareNa prAkRtatapovizeSApekSayA janmalAbhasamanantaramevA25 kAzagatibhAja iti vibhAvanIyam / tiryaglokAdinivAsibhya etAn vizinaSTi vaimAnikA iti, yatra sthitA vizeSeNa parasparasya bhogAtizayaM mimate manyante vA vijJAnAttAni vimAnAni, indrakazreNipuSpaprakIrNakabhedena trividhAni indravanmadhye'vasthitAni indrakANi teSAM caturddikSu AkAzapradezazreNivadavasthAnAcchreNivimAnAni, prakIrNapuSpavRdavasthAnAt puSpa : 580 : 15 Page #632 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokasvarUpam ] nyAyaprakAzasamalaGkate : 581 : prakIrNAni teSu bhavA vaimAnikA iti bhAvaH, teSAM dvaividhyamAha kalpopapannA iti, kalpa AcAraH, sa cehendrasAmAnikatrAyastriMzAdivyavahArarUpastamupapannAH prAptAH kalpopapannAH saudharmezAnAdidevalokanivAsinaH, kalpAnatItAH kalpAtItA aveyakAdivAsino'hamindrA vaimAnikadevA ityarthaH // teSAmavasthAnavizeSavijJApanAyAha saudharmezAnasanatkumAramAhendrabrahmalokalAntakamahAzukrasahasrArA''na. taprANatA''raNAcyutabhedena dvAdazavidhAni kalpopapannadevAnAM sthAnAnyu. paryupari bhavanti / / saudharmeti / saudharmadevalokasya madhyabhAgavarti zakranivAsabhUtaM saudharmAvataMsakaM nAma vimAnaM tadupalakSitatvAtsaudharmaH, kalpaH-sanniveza:-vimAnaprastAraH, sakalavimAnapradhAne- 10 zAnAvataMsakopalakSitasthAnavizeSa IzAnaH, sanatkumAranAmapradhAnavimAnavizeSassanatkumAraH, evameva mAhendrAdayo'pi tattaddevAdhiSThitasthAnavizeSA bhaavyaaH| ete ca dvAdazavidhAH kalpopapannadevAnAM nivAsayogayAH / uparyuparIti, sAmIpye dvitvaM na cAtra na sAmIpyamasti, asaMkhyeyayojanottaratvAtteSAmiti vAcyam , tulyajAtIyenAvyavadhAnasyaiva sAmIpyena vivakSitatvAt na ca teSAM tulyajAtIyaM vyavadhAyakamiSTamiti bhAvaH, sthAnAnyuparyupari bhava- 15 ntItyanena devAnAM vimAnAnAJcoparyuparibhavanaM pratiSiddhaM tasyAniSTatvAt zreNiprakIrNakAnAM vimAnAnAmapi tiryagavasthAnAcca, api tu kalpA eboparyupari bhavanti, te ca kalpAssaudhamAdayo naikasmin pradeze nApi tiryaG na vA'dhastAt vartante kintu yathAnirdezamupayuMparIti bhAvaH / evaJca tiryaglokAdUrdhvamasaMkhyeyayojanopari merUpalakSitadakSiNabhAgArdhavyavasthita. ssaudharmaH kalpaH, merUpalakSitottaradigbhAgavyavasthita uparitanakoTyA ISatsamucchritataraH aizAna: 20 kalpaH, saudharmasyopari bahuyojanovaM samazreNivyavasthitaH sanatkumAraH, aizAnasyopari ISatsamucchritoparitanakoTirmAhendraH, sanatkumAramAhendrayorupari bahuyojanAtparato madhye brahma . 1. AvalikApraviSTAni catusRSu dikSu zreNyA vyavasthitAni, AvalikAbAhyAni tu prAGgaNapradeze kusumaprakara iva itastato viprakIrNAni, tAni ca madhyavartivimAnendrasya dakSiNato'parataH uttaratazca vidyante natu pUrvasyAM dizi, nAnAsaMsthAnasaMsthitAni ca, AvalikApraviSTAni ca pratiprastaTaM vimAnendrakasya pUrvadakSiNAparottararUpAsu catasRSu dikSu zreNyA vyavasthitAni, vimAnendrakazca sarvo'pi vRttaH, tataH pArzvavartIni catasRSvapi dikSu yasrANi teSAM pRSThataH catasRSvapi dikSu caturasrANi teSAM pRSTato vRttAni, tato'pi vyasrANi punazcaturasrANItyevaM AvalikAparyantaM bhAvyam / evaM praiveyakavimAnaM yAvadbodhyam // Page #633 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 582 : tavamyAyavibhAkare [ dvitIyakiraNe lokanAmA kalpaH, tata upari bahuyojanAntaraM uparyupari lAntakamahAzukrasahasrArakalpA strayaH, tato bahuyojanAdUrdhvaM saudharmezAnakalpavat AnataprANatau kalpau tadupari samazreNau sanatku mAramAhendravat AraNAcyutau vyavasthitAviti dvAdazakalpA vijJeyAH // atha krameNa dvAdazakalpeSvavasthitAnAM devAnAM sthitimAha -- 5 tatra saudharmadevasyotkRSTato dvisAgaropamamAyuH, IzAnasya kizcidadhikaM dvisAgaropamaM sanatkumArasya saptasAgaropamaM mAhendrasya kiJcidadhikaM tat, agrimANAJca dazacaturdaza saptadazASTAdazaikonaviMzativiMzatyekaviMzatidvAviMzatisAgaropamANi / jaghanyatassaudharmasya palyopamaM, IzAnasya kiJcidadhikaM palyopamaM, agre tu yadadho'dho devAnAmutkRSTamAyuruparitana10 devAnAM tajjaghanyam // tatreti / tat - saptasAgaropamaM, agrimANAzceti, brahmalokasthasya dazasAgaropamANi, lAntakasthasya caturdazasAgaropamANi, mahAzukrasthasya saptadazasAgaropamANi, sahasrArasthasyASTAdazasAgaropamANa, AnatasthasyaikonaviMzatisAgaropamANi, prANatasthasya viMzatisAgaropamANi, AraNasthasyaikaviMzatisAgaropamANi, acyutasthasya dvAviMzatisAgaropamANIti bhAvaH / 15 atha jaghanyAmeSAM sthitimAha - jaghanyata iti, agre tviti, sanatkumArAdInAmiti bhAvaH ziSTaM sphuTArtham // athAhamindrANAM nivAsasthAnamAha tatazcoparyupari trayoviMzatisAgaropamA dekaikAdhika sAgaropamAdhikotkRSTAyuSkANAM tadadho devotkRSTajaghanyAyuSkANAM devAnAM sudarza 20 nasupratibaddhamanorama sarva bhadravizAla sumanasa saumanasaprItikarAdityabhedato lokapuruSasya grIvApradezasthAH kaNThAbharaNabhUtA nava graiveyakAbhikhyAH sthAnavizeSAssanti || tatazceti / kalpordhvamityarthaH, trayoviMzatisAgaropamAditi, Arabhyeti zeSastathA ca 25 sudarzanasya parA sthitistrayoviMzatisAgaropamaM, supratibaddhasyaikAdhikaM caturviMzatisAgaropamaM manoramasya paJcaviMzatisAgaropamaM sarvabhadrasya SaDviMzatisAgaropamaM vizAlasya saptaviMzatisAgaropamaM sumanasasyASTAviMzatisAgaropamaM saumanasasyaikonatriMzatsAgaropamaM prItikarasya triMzatsAgaropamaM, Adityasya ekatriMzatsAgaropamaM bhavatIti bhAvaH, tadadhodeveti yasya Page #634 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokasvarUpam ] nyAyaprakAzasamalaDDU laGkRte devasyAdho yo devo varttate tasya yadutkRSTamAyustadevordhvasthasya jaghanyaM yathA sudarzanasyAdho'cyutadeva stasyotkRSTamAyurdvAviMzatisAgaropamaM tadeva sudarzanasya jaghanyamityevaM bhAvyam, lokapuruSasyeti, prIveva grIvA lokapuruSasya trayodazarajjuparivarttipradezastanniviSTatayA'tibhrAjiSNutayA ca tadAbharaNabhUtA graiveyakA navAtmakA iti nava graiveyakA ucyante iti bhAvaH || samprati vijayAdInAha - tatazvopari pUrvAdikrameNa vijayavaijayantajayantAparAjitAni vimAnAni santi / madhye ca sarvArthasiddhavimAnam / AdyacaturvimAnasthAnAmutkRSTato dvAtriMzatsAgaropamaM jaghanyata ekatriMzatsAgaropamamAyuH / sarvArthasiddhasthAnAntu jaghanyAbhAvenotkarSeNa trayastriMzatsAgaropamamAyuH / AsthAnadvayaM ghanodadhipratiSThaM tadupari sthAnatrayaM vAyupratiSTaM tadupari 10 sthAnatrayazca ghanodadhidhanavAtapratiSThaM zeSANi ca gurulaghuguNavattvAdAkAzapratiSThAni // 1583: 5 I tatazcoparIti / navapraiveyakoparItyarthaH, pUrvAdikrameNeti, pUrvasyAM vijayaH dakSiNasyAM vaijayantaH uttarasyAM jayanta ityevaM krameNetyarthaH / devAnAmapyevamevAbhidhAnAni, yairabhyudayavighnahetavo jitAstaizca ye na parAjitAste devAstAni vimAnAnyapi tadabhikhyAnAnIti 15 bhAvaH / madhye ceti, vijayAdInAM madhya ityarthaH sarve'bhyudayArthAssiddhA yeSAmiti sarvArthasiddhAsteSAM vimAnamityarthaH, ebhya UrdhvaM vimAnAnAmabhAvAdetAni anuttara vimAnAnyucyante / eteSAM jaghanyotkRSTa sthitI Aha Adyeti, vijayavaijayantAparAjitadevAnAmityarthaH, sarvArthasiddhAnAntviti tu zabdena dyotitaM vizeSamAha jaghanyAbhAveneti / sarvArthasiddhaM saMkhyeyavistRtaM zeSANi catvAryyasaMkhyeya vistRtAni vimAnaprastaTAzca saudharmezAnayostrayodaza 20 sanatkumAra mAhendrayordvAdaza brahmaloke SaT lAntake pazca zukre catvAraH, evaM sahasrAre, AnataprANatayozcatvAraH, evamAraNAcyutayoH, graiveyakeSvadhastanamadhyamoparimeSu pratyekaM trayaH, anuttareSveka iti dviSaSTiste bhavanti / saudharmezAnayorvimAnAni paJcavarNAni, sanatkumAra mAhendrayo. caturvarNAni kRSNavarNAbhAvAt / brahmalokalAntakayoH trivarNAni kRSNanIlavarNAbhAvAt, mahAzukrasahasrArayordvivarNAni kRSNanIlahAridravarNAbhAvAt, AnataprANatAraNAcyutakalpeSu 25 ekavarNAni zuklavarNasyaikasyaiva bhAvAt graiveyakavimAnAnyanuttaravimAnAni ca parama 1. etAnyAvalikApraviSTAnyeva, madhyavartisarvArthasiddhavimAnaM vRttaM, zeSANi vijayAdIni catvArthapitryastrANi // Page #635 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 584 : tattvanyAya vibhAkare. [ dvitIyakiraNe zukAni nikhilAni ca vimAnAni nityodyotAni nityAlokAni svayaMprabhANi ceti / nanu Agame pRthivInAmaSTasaMkhyA katvasyaivoktatve nAdholoke saptAnAM muktisthAne ISatprAgbhAranAmnyAH pRthivyAsavena saudharmAdidevavimAnAnAmantarAle pRthivyabhAvenaitAni kiM pratiSThAnItyatrAhAdyasthAnadvayamiti, saudharmaizAnavimAnavrajadvayamityarthaH, jagatsvabhAvAdevAsau 5 ghanodadhirna spandate vimAnAnyapi tatrasthAni na kadAcana jIryanti / tadupari sthAnatrayamiti sanatkumAra mAhendrabrahmalokatrayamityarthaH / vAyupratiSThamiti, atinicite nizcale ghanavAtA - khye vAtasaJcaye labdhapratiSThamityarthaH / tadupari sthAnatrayazceti lAntakamahAzukrasahasrArasthAnatrayamityarthaH / zeSANIti, AnataprANatAraNAcyutavimAnAni nava graiveyakANi anuttaravimAnAni cetyarthaH AkAzapratiSThAnIti, tatra hetumAha gurulaghuguNavattvAditi, UrdhvAdho10 gatisvabhAvaviraheNAkAzapratiSThAnItyarthaH // 15 graiveyakeSu anuttaravimAneSu ye devA vasanti te kalpAtItA ucyanta ityAhagraiveyakeSu anuttare ca kalpAtItA devA nivasanti // graiveyakeSviti / kulakukSigrIvAbhyaH zvAsyalaGkAreSviti DhakanpratyayaH / sAmAnikAdikalpanAvirahAdete kalpAtItAsteSAmahamindratvA diti bhAvaH / atha siddhakSetramAha tata UrdhvaM dvAdazayojanAtpazJcacatvAriMzallakSayojanaparimANA madhye cASTayojanabAhalyA'nte makSikApakSavatkRzatarottAnAtapatrAkAraSatprAgbhArAbhidhAnA'STamI svacchasphaTikarUpA siddhazilAparAbhidhAnA pRthivI || tata Urdhvamiti / anuttarAdUrdhvamityarthaH kA'stItyatrAha - ISatprAgbhArAbhidhAnA'STamI 20 pRthivIti, ISadalpo ratnaprabhAdyapekSayA prAgbhAra ucchrAyAdilakSaNo yasyAH sA ISatprAgbhArA, UrdhvalokAprasthA siddhAnAM nivAsabhUtA'STamI pRthivItyarthaH / dvAdazayojanAditi, sarvArthasiddhavimAnasya dvAdazabhiryojanairUrdhvaM varttamAnetyarthaH / asyA vistAramAha paJcacatvAriMzaditi, AyAmaviSkambhAbhyAmiti bodhyam / manuSyakSetraparimANamidaM bodhyam, madhya iti bahumadhyadezabhAga ityarthaH, uccaistvamAhASTrayojanabAhalyeti, tarhi sarvAsu dikSu vidikSu ca kathami " 1. ISad alpo yojanASTakabAhalya paJcacatvAriMzalakSa viSkambhAt prAgbhAraH pudgalanicayo yasyAH seSatprAbhArA aSTamI pRthivI, zeSapRthivyo hi ratnaprabhAdyAH mahAprAgbhArAH azItyAdisahasrAMdhikayojanalakSabAha. lyatvAt Urdhvalokasya cUDAkalpeyamiti // Page #636 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokasvarUpam ] myAkaDU ::: tyatrAhAnta iti paritaH prAntabhAga ityarthaH, madhyataH pradezahAmyA parihIyamANA sarveSu caramAnteSu makSikA patrato'pyatitanvI bAhalyenAGgulA saMkhyeyabhAgamiteti bhAvaH / pRthivyA asyA AkAramAhottAnAtapatrAkAreti, uttAnIkRtacchatrasaMsthAnavatsaMsthitetyarthaH ghRtapUrNa tathAvidhakaroTikAkArA vA bodhyA / asyAH svarUpamAha svacchasphaTikarUpeti, nirmalasphaTika mRNAlacandrakarajastuSArahimagokSIrahAravarNA zvetasuvarNamayIti bhAvaH / asyA nAmadheyAntaramAha siddha - 5 zilAparAbhidhAneti, siddhikSetrasya pratyAsannatayopacArAtsiddhAnAM zilAssdhArabhUtA siddhazilA, tathA lokAgrastUpikA sarveSAM prANabhUtajIvasattvAnAmupadravakAritvAbhAvAtsarvaprANabhUtajIvasavasukhAvahA muktAnAmAzrayatvAnmuktAlayetyAdinAmAni bhAvyAni // nanu yadi siddhakSetrasya pratyAsannatvAtsiddhaziletyucyate tarhi ka siddhakSetramityatrAha-- tata UrdhvaM caturthagavyUti SaSThabhAge AlokAntaM siddhAnAM nivAmaH // tata Urdhvamiti / siddhazilAbhikhyapRthivyA UrdhvamityarthaH, tasyAzvopari yojanamekaM lokastato'lokaH, yojanasyAsyAdhastanakrozatrayaM vihAya pariziSTasya caturthakrozasyoparitanaSaSThabhAge trayastriMzaduttaradhanukhitI sammite dhanustRtIyabhAgAdhike siddhAnAM nivAsa iti bhAvaH // samprati lokasyordhvasya devalokaniyamataH kiJcidUna saptarajjumAnaM vizeSataH pradarzayati 10 tatra rucakAtsaudharmezAnau yAvatsArdharajjustata AsanatkumAramAhe- 15 ndramekarajjustatassahasrAraM yAvatsArdhaM rajjudvayaM tasmAdacyutaM yAvadekarajjustata AlokAntaM kiJcidunaikA rajjuH // tatreti / uttAnArthaM mUlam // atha kiM caturdazarajjuparimite'smin loke sarvatra cAturgatikAnAM jIvAnAM nivAso gamanAgamanaM vA bhavedatha vA'sti kazcitpratiniyama ityatrAha - adholokAntAdUrdhvalokAntaM caturddazarajjuparimANaikarajjuvistRtA trasanivAsasthAnarUpA trasanADikA'sti, asyA bahirekendriyA eva nivasantIti // adholokAntAditi / spaSTam, asyA iti nADikAyA ityarthaH evazabdena tatra dvandriyAdInAM nivAso nAstIti sUcyate / itizabdo lokanirUpaNasamAptidyotakaH // 4 20 25 Page #637 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare . [dvitIyakiraNa ___ atha bodhidurlabhabhAvanAmAha . narakAdiSu muhurmuhuH paribhramato mithyAdarzanA|pahatacetasaH samyagdarzanAdinirmalArhaddharmAvAptirduzzakyeti paricintanaM bodhidurlabhabhA. vanA / ato yodhiprAptAvapramAdI syAt // 5 .. narakAdiSviti / bodhirjinapraNItadharmalAbhaH, sA trividhA darzanajJAnacAritrabodhi bhedAta , AdyA darzanamohanIyakSayopazamAdisampannazraddhAnalAbharUpA, dvitIyA jJAnAvaraNakSayopazamabhUtA jJAnaprAptiH, tRtIyA ca cAritramohanIyakSayopazamajA / saMsAro'yaM hyanAdiH, tatra narakatiryamanuSyAmarabhavagahaneSu kulAlacakravadvambhramyamANasya jantoH nekavidhaiH kAya vAGmAnasairduHkhairabhitaptasyAkAmanirjarayA kathamapi zubhaM puNyaM saMprApya trasatvamavAptasya 10 satkSetrAdisampadaH prAjyarAjyasukhamavAptasyApi rAgadveSamohamalinamAnasatvAttattvArtheSu zraddhava sarvaviddezitA'kSayamokSasaukhyajananI duHkhena bhavati kimuta jJAnaM cAritrazca, yadyekadA'pi jIvena bodhilabhyate tadA naiva bhavaparyaTanaM bhavedityevaM cintanaM bodhidurlabhabhAvanetyarthaH / tatphalamAhAta iti, evamanucintayato naiva samyagdarzanAdau pramAdassyAditi bhAvaH // athAntimAM dharmasvAkhyAtabhAvanAmAcaSTe15samyagdarzanamUlaH pazcamahAvratasAdhano guptyAdivizuddhivyavasthAnaH saMsArapArakaro dharmaH paramarSiNArhatA vyAkhyAtaH svayamapyanuSThitazcetyevaM ciMtanaM dharmasvAkhyAtabhAvanA / asyAzca dharme zraddhA gauravaM tadanuSThAnAsaktizca jAyata iti // : samyagiti / samyagdarzanameva mUlaM yasya dharmasya sa ityarthaH, paJceti, paJcamahAvratAni 20 sAdhanaM yasyetyarthaH, guptyAdIti, guptyAdiparipAlanameva yasya svarUpAvasthAnaM sa ityarthaH, evambhUta eva dharmaH saMsAranistAraka ityAha saMsArapArakara iti / sa ca bhagavatAhataivAmogha. vacanena vyAkhyAta ityAha paramarSiNeti, na kevalaM vyAkhyAta evApi tu svayamapyanuSThita ityAha svayamapIti, evaM vicintayataH kiM bhavedityatrAhAsyAzceti, evaM vicAraNAyA ityarthaH / iti zabdo bhAvanAsamAptidyotakaH // 25 samprati bhikSupratimAmAha viziSTatapo'bhigraho bhikSupratimA, sA dvAdazavidhA, AmAsaM vizi Page #638 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratimAH] nyAyaprakAzasamalaGkate :587 : STasthAnAvasthitadAtravicchinnasakRtpradattAnapAnaparigrahA ekamAsikI pra. timaa| evaM dvimAsAdi yAvatsaptamAsaM viziSTasthAnAvasthitavyattyA krameNa dvitricatuHpaJcaSaTsaptavAraM pradattAnapAnaparigrahaNarUpAH SaT pratimA bhAvyAH // viziSTeti / bhikSorudgamotpAdanaiSaNAdizuddhabhikSAzIlasya pratimA pratijJAvizeSaH, 5 bhikSuzabdasvarasAtsA pratijJA''hAraviSayA grAhyA, tathA ca viziSTasya tapasa AhArAdiniyamanarUpasyAbhigrahaH pratijJAvizeSo bhikSupratimetyarthaH / tasyA bhedAnAha sA ceti, mAsikI dvaimAsikI traimAsikI cAturmAsikI paJcamAsikI pANmAsikI saptamAsikI prathamasaptarAtridivA dvitIyasaptarAtriMdivA tRtIyasaptarAtriMdivA'horAtrikI ekarAtrikI ceti dvAdazavidhA setyarthaH / tatra mAsikImAdyAM pratimA vakti AmAsamiti, yAvanmAsaparisamAptItyarthaH, 10 viziSTeti, viziSTasthAne'vasthitena dAtrA'vicchinnarUpeNa sakRdeva dattasyAnnasya pAnasya ca / parigraharUpetyarthaH, elUkasyApavarakasyaikaM pAdamantaH paraM bahiryavasthApya dadatyA no gurviNyA no bAlavatsAyA navA bAlakaM kSIraM pAyayantyA hastenAhAro'tra grahItuM kalpate, ekA azanasya pAnIyasya caikA dattireva grAhyA, dattizca karasthAlyAdibhyo'vyavacchinnadhArayA yA bhikSA. patati sA, bhikSAvicchede ca dvitIyA dattirbhavati, pratimAmenAM pratipanno bhikSurnityaM parikarma: 15 varjanAvyutsRSTakAyaH, devamAnuSatiryagyonikRtapariSahyANAmavikRtabhAvena sahanazIlaH kSamI. bhavet , niyamavizeSA adhikA AgamebhyaH prtipttvyaaH| IdRzakramavizeSeNa dvaimAsikI, traimAsikI cAturmAsikI pazcamAsikI pANmAsikI saptamAsikI ca pratimA vijJeyAH, parantu prathamAto dvaimAsikyAdiSu ekaikadattivRddhirbhavedityAzayenAha evamiti // -- athASTamImAha saptAhorAtrapramANA ekAntaranirjalopavAsAtmikA AcAmlapAraNA 20 1. bhAvabhikSurdvidhA noAgamata Agamatazca, Agamato bhikSuzabdArthasya jJAtA, upayogo bhAvanikSepa iti vacanAt , noAgamataH saMyataH bhikSaNazIloM bhikSuriti vyutpatteH, nanu bhikSaNazIlatvaM rakapaTAdAvativyAptaM teSAM bhikSAjIvitvena bhikSaNazIlatvAt , maivaM, teSAmananyagatikatvena bhikSAzIlatvAt , ' ayambhAvaH zabdasya nimittaM dvividhaM vyutpattinimittaM pravRttinimittamiti, yathA gozabdasya gamanakriyA vyutpattimimittaM, tadupalakSitaJca sAsnAdimattvaM pravRttinimittaM, tena gacchatyagacchati vA gavi gozabdaH pravarttate ubhayA-- vasthAyAmapi pravRttinimittasadbhAvAt / tathA prakRte'pi bhikSAzIlatvaM vyutpattinimittaM, tadupalakSitazcahaparalokA''zaMsAvipramuktatayA yamaniyameSu vyavasthitatvaM pravRttinimittaM. bhikSamANe abhikSamANe vA bhikSau pravRttinimittasadbhAvAtsa eva bhikSuH na raktapaTAdiH, navakoTyaparizuddhAhArabhojitayA- teSu pravRttinimittasyAbhAvAditi.." Page #639 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :588: tatvanyAyavibhAkare [ dvitIyakiraNe rUpA grAmAdibhyo bahirUpramukhazayanAdyAsanasthitipUrvakaghoropasargasahanarUpA pratimA aSTamI // sapteti / sapta ahorAtrANi pramANaM yasyAssA, ekAntareti, caturthabhaktena pAnIyaparivarjanena ca viziSTetyarthaH / grAmAdibhya iti, AdinA nagarAdInAM grahaNaM, UrdhvamukhazayanA5 dIti, uttAnazAyitvamityartha AdinA pArzvazAyitvaM niSaNNatvaM vA gRhyate // evaM navamyAdInAha utkaTikAdyAsanasthitipUrvikA pUrvoktaiva navamI pratimA / godohikA. yAsanasthitipUrvikA tAdRzyeva dazamI pratimA / / utkaTiketi / AdinA daNDAyatikatvaM gRhyate, pUrvoktaivaiti, tapaHpAraNakaM prAmAdahi10 vRttizcASTamasaptamarAtrapratimoktarUpaivetyarthaH / dazamImAha godohiketi, godohanapravRttasyeva putayoH pANibhyAM saMyoge agrapAdatalAbhyAmavasthAnakriyA godohikAsanasthitiH, tathA vAmapAdo dakSiNasyororupari dakSiNapAdazca vAmasyororupari yatra kriyate dakSiNakaratalasyopari vAmakaratalaM vAmakaratalasyopari ca dakSiNakaratalamuttAnaM nAbhilagnazca yatra kriyate tadvIrAsanaM tathA vA saMsthito bhavet , yadvA siMhAsanopaviSTasya bhUnyastapAdasyApanItasiM15 hAsanasyeva yadavasthAnaM tadvIrAsanaM bodhyam / AmraphalavadvakrAkAreNa vA tiSThet, tathA tapaHpAraNaprAmabahirnivAsAdividhiH pUrvavadevetyAha tAdRzyeveni, imAstisraH pratimA ekaviMzatyA divasairyAntIti bodhyam // ekAdazI dvAdazIzcAha nirjalaSaSThabhaktapratyAkhyAnapUrvikA grAmAvahizcaturaGgulAntaracaraNavi20 nyasanarUpA pralambitabAhukAyotsargakaraNAtmikA'horAtrapramANA prati maikaadshii| aSTamabhaktapAnIyA grAmAvahirISadavanamitottarakAyA ekapugalanyastadRSTikAnimiSanetrA suguptendriyagrAmA divyamAnuSAdyupasargasahanasamarthA kAyotsargAvasthAyinyekarAtrikI pratimA dvAdazI // nirjaleti / jalarahitasya SaSThabhaktasya pratyAkhyAnaM kurvannityarthaH, SaSTabhaktamupavAsadvayarUpaM 25 tapaH, tatra dhupavAsadvaye catvAri bhaktAni vaya'nte, ekAzanena ca tadArabhyate tenaiva ca niSThAM yAtItyevaM SaSThabhaktapratyAkhyAnaM bodhyam / prAmAhiriti, grAmanagarAdibhyo bahizcaturaGgulAntare caraNau vidhAya pralambitabhujaH kAyotsarge'vatiSTheta , SaSThabhaktapratyAkhyAnakaraNA Page #640 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratilekhanA ] nyAyaprakAzasamalaite : 589 : hinatrayeNeyaM pratimA yAtIti bhAvaH / atha dvAdazImAhASTamabhaktati, yasyAmupavAsatrayarUpeNa pAnAhArarahitenAvasthAnaM bahizca prAmAderISatkubjo nadyAdidustaTIsthito vA ekapudgalagatadRSTirnirnimeSalocano guptasarvendriyo divyamAnuSatiryagvihitaghoropadravasahiSNuH kramau jinamudrayA vyavasthApya kAyotsargAvasthAnAvasthito bhavet saikarAtrikI pratimA, rAtreranantaramaSTamakaraNAcatUrAtriMdivamAnA syAditi bhAvaH // athendriyanirodhamAhatattadviSayebhyastattadindriyANAM viramaNarUpAH paJcendriyanirodhAH / tattadviSayebhya iti / sparzarasagandhavarNazabdAtmakaviSayebhya AnukUlyena prAtikalyena vA prAptebhyastattadindriyANAM sparzanarasanaghrANacakSuzzrotrarUpANAM viramaNamAsaktivaidhuryamityarthaH, indriyANAM paJcavidhatvAttannirodho'pi paJcavidha ityAzayenoktaM paJceti / aniyaMtritAni hIndi- 10 yANi pade pade klezamahAsAgara eva pAtayantItyatastannirodho'vazyakaraNIya iti bhAvaH / / pratilekhanAmAcaSTe AgamAnusAreNa vastrapAtrAdInAM samyanirIkSaNapUrvakaM pramArjana pratilekhanA // Agameti / likha akSaravinyAsa ityasya pratipUrvakasya bhAve lyuTi pratilekhaneti 15 prayogaH, upasargamahimnA dhAtvarthabhedena zAstrAnusAreNa vastrAdInAM nirIkSaNamarthaH sA ca sarvakriyAmUlabhUtA, anekaprakArApi sA dinacaryopayogyupakaraNaviSayA'troktA vastrapAtrAdIti padena / kAlatrayabhAvinI caiSA, rAtrezcaturthaprahare, dinasya tRtIyapraharAnte, udghATapauruSyAzceti, tatra prabhAte utsargAdikaraNAnantaraM prathamaM vastraviSayA pratilekhanA, sApi mukhapotikArajoharaNaniSadyAvayacolapaTTakalpatrikasaMstArakottarapaTTarUpANAM dazAnAM bhavati, daNDakamapIti kecit| 20 anudgata eva sUrye vidheyam , tatrotkaTikAsanastho mukhapotiko pratilikhya prakAzadezastho rajoharaNaM pratilikhati tatra prabhAte AntarI sUtramayIM niSadhAmaparAhe tu bAhyAmUrNAmayI pratilikhet , tatazcolapaDheM tatastrayodazabhiH pratilekhanAbhiH sthApanAcArya pratilikhya sthAne saMsthApya / mukhavaliko pratilikhet , tatazcaikena kSamAzramaNenopadhisandezamApya dvitIyena tenopadhi prati.. likhet , tatra pUrvamauNaM kalpaM tatassautraM kalpadvayaM tatassaMstArakaM tatazcottarapaTTamiti pratilekha- 25 nAkramaH / upayuktassanneSAM pratyupekSaNAM kuryAt , tathA ca SaNNAmArAdhako bhavati, akaraNe ca doSAH / tatazca jAte sUryodaye zeSamapyupadhi pratilikhya vasatiM tato daNDaM pramArjayet , pratile Page #641 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 590 : tattvanyAyavibhAkare [ dvitIyakiraNe khanaM cakSuSA nirIkSaNaM pramArjana rajoharaNAdibhiriti bhede'pi avinAbhAvitvena tayoH pratilekhanA zabdenaiva lakSitaM mUlena / iti prAtaH pratilekhanA bhAvyA / tatazcaramapauruSyAM prAptAyAM pAtrANi pratilekhyAni tRtIyapraharAnte mukhavastrikAcolapaTTagocchaka pAtra pratilekhanikApAtrabandhapaTalarajastrANa pAtrasthApanamAtrakapatagraharajoharaNakalpatrikANyanukramaM pratyupekSaNI5 yAni, tathA'nyo'pyaupagrahikopadhiH, pratyupekSaNIyaH / udghaTApauruSyAzca saptavidhapAtraniryogapratyupekSaNA bhavati, tatrAsane samupaviSTaH prathamaM mukhavastrikAM pratyupekSya gocchakaM pratyupekSate tataH paTalAni tataH pAtrakesarikAM tataH pAtrabandhaM tato rajastrANaM tataH pAtraM tataH pAtrasthApanamiti, atra aruNAdAvAvazyakaM pUrvameva kRtvA tata aruNodgamasamaye pratyupekSaNA kriyate / apare tvAdduH aruNe udgate sati prabhAyAM sphuTitAyAM satyAmAvazyakaM pUrvaM kRtvA tataH pratyupekSaNA 10 kriyata iti, anye tvAhuryadA parasparaM mukhAni vibhAvyate tadA pratyupekSaNA kriyata iti, itare vAhuryasyAM velAyAM pANirekhA dRzyante tadAnImiti, velAyAca nyUnAyAmadhikAyAM vA pratyupekSaNAna kAryA, tatra jinakalpikAnA moghopadhirdvAdazavidhaH, sthavirakalpikAnAM caturdazavidhaH, AryANAM paJcaviMzatividhaH / ata UrdhvaM yathAsambhavamau pagrahiko padhirbhavati, tatra pratilekhanAkramo vidhiyuta AgamAdau suspaSTamupapAdito'tra tu kevalaM sthAnAzU15 nyArthaM tasyA vAkyoccAraNAtmikAyA vizeSamAdarzayati. sA ca sUtrArthatattvazraddhAnasamyaktvamizramithyAtvamohanIyavarjana kA - masnehadRSTirAgaparihArazuddhadevagurudharmAdarakudeva kugurukudharmaparivarjanajJAnadarzanacAritrAdarajJAnadarzana cAritravirAdhanAparihAra manovacana kAya guptyAdaramanovAkkAyadaNDaparihArarUpa bhAvanAgarbhitavacanoccAraNapUrvakatrastrAdini20 rIkSaNapramArjanarUpA paJcaviMzatiprakArA vijJeyA // sA ceti / yaca pratilekhanopakaraNaviSayA, sUtratadarthayoH tattvataH zraddhAnamekaM samyaktvamizramithyAtvamohanIyAnAM varjanAtmakAnIti trINi, kAmasnehadRSTInAM rAgasya parihAra iti trINi, zuddhA ye devagurudharmAsteSAmAdara iti trINi, kudeva kugurukudharmANAM parivarjana miti : trINi, jJAnadarzanacAritrANAmAdara iti trINi, jJAnadarzanacAritrANAM virAdhanAyAH parihAra 25 iti trINi, manovacanakAyAnAM gupterAdara iti trINi manovAkkAyAnAM daNDasya parihAra iti trINi, sarveSAM melanena paJcaviMzativacanAnAmuccAraNapurassaraM bhAvanayA paJcaviMzatividhAnAM vastrAdInAM nirIkSaNapUrvakaM pramArjanaM vidheyamiti bhedAnetAnAdAya paJcaviMzatiprakArA pratilekhanA proktA, svasamaye eSA suprasiddheti nAtra vizeSato vicAra upanyasyate // Page #642 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAbhimahAH ] myAyaprakAzalamalahate aGgapramArjanArUpAM pratilekhanAmAcaSTehAsyaratyaratiparihAra bhayazokajugupsAparihArakRSNanIlakApotalezyA. parihArarasarddhisAtagauravaparihAramAyAmithyAnidAnazalyaparihArakrodhamAnamAyAlobhaparihArapRthivyaptejovAyuvanaspatitrasakAyarakSaNAtmakabhAvapUrNavacanocAraNapUrvakasvAGgapramArjanAtmikA vA sA paJcaviMzatirUpopala- 5 kSaNato bodhyA // hAsyeti / spaSTam , athAtaraudradhyAnAnubandhikalpanAnicayaviyogAtmikAyAzAstrAnusAriNyAH paralokasAdhikAyA dharmadhyAnAnubandhinyA mAdhyasthyapariNatirUpAyAH kuzalAkuzalamanovRttinirodhena yoganirodhAvasthAbhAvinyA AtmArAmAtmikAyA manogupteH, arthasUcakAGgaceSTAparihAreNa vAgabhigrahakaraNarUpAyA vAcanapracchanaparapRSTArthavyAkaraNAdiSu lokAgamAviro- 10 dhena mukhavastrikAcchAditamukhatayA bhASaNAtmikAyA vAggupteH, divyamAnuSAdyupasargasadbhAve'pi kSutpipAsAdisambhave'pi kAyotsargakaraNAdinA nizcalatAkaraNarUpAyAH sarvathA kAyaceSTAnirodharUpAyA vA tathA gurupracchanazarIrasaMstArakabhUmyAdipratilekhanapramArjanAdisamayoktakriyAkalApapurassaraM zayanAdirUpAyAH kAyaguptezca pUrvameva prAyo nirUpitatvAdiha nirUpaNaM punaruktaprAyamiti matvA prAha 15 prAgupadarzitA guptystisrH|| prAgiti / saMvaranirUpaNe upadarzitA ityarthaH // athAbhigrahamAkhyAtisAdhuniyamavizeSo'bhigrahaH / sa ca dravyakSetrakAlabhAvatazcaturvidhaH // sAdhviti, abhigRhyante sAdhubhirniyamavizeSA dravyAdibhiranekaprakArAste'bhigrahAH, 20 tathA ca sAdhUnAM niyamavizeSo'bhigraho yathetthamAhArAdikamamISAM kalpate netthaMbhUtamityevaMrUpa iti bhAvaH / dravyakSetrakAlabhAvavizeSaprayuktatvAtsa caturvidho bhavatItyAzayenAha sa ceti // tatra dravyAdyabhigrahAnAha viziSTadravyaparigraho dravyAbhigrahaH / viziSTakSetrasthadAtRsakAzAdanAdigrahaNaM kSetrAbhigrahaH / viziSTakAla evAnnAdigrahaNaM kAlAbhigrahaH / 25 viziSTabhAvayutadAtRsakAzAdanAdiparigraho bhAvAbhigrahaH / iti karaNanirUpaNam // Page #643 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pasampAvaribhAkare [tIvapira viziSTeti / viziSTaM dravyaM lepavajjugAryAdi tanmibhaM alepavadvA maNDakAdidravyamadya grahISyAmi darvIkuntAdinA, athavA yadyahaM kulmASabAkulAn zUpaiMkakoNasthAna lapsye tAn grahISyAmi nAnyathetyevamAdirUpo dravyaviSayo niyama ityarthaH / kSetrAbhigrahamAha viziSTakSetreti, nigaDaniyaMtritacaraNA yadyekaM pAdamudumbarasya madhye dvitIyaM ca bahiSTAdAtrI kariSyati tadAhaM 5 bhikSA grahISyAmi nAnyathetyAdirUpa ityarthaH / kAlAbhigrahamAcaSTe viziSTakAleti, yadi divasadvitIyapauruSyAmatikrAntAyAM dAsyati tadA bhikSA grahISyAmi nAnyathetyevaMrUpa ityarthaH / bhAvAbhigrahamAha viziSTabhAveti, utkSiptacarakAH, saMkhyAdattikA iSTalAbhikAH pRSTalAbhikA ityAdayaH, ta ete guNaguNinoH kathaJcidabhedAdbhAvayutA abhigrahA bhavanti, yadvA gAyana yadi dAsyati tadA mayA grahItavyaM, evaM rudan vA, niSaNNo vA, utthito vA, saMprasthito vA 10 yaddadAti tadviSayo yo'bhigrahaH sarvo'pi sa bhAvAbhigraha ityarthaH / lezenaivaM sati prayojane kriyamANA mokSArthibhiH karaNasaptatinirUpitetyAhetIti / / iti tapogacchanabhomaNizrImadvijayAnandasUrIzvarapaTTAlaGkArazrImadvijayakamalasUrIzvaracaraNanalinavinyastabhaktibhareNa tatpaTTadhareNa vijayalabdhisUriNA vinirmitasya tatvanyAyavibhAkarasya syopazAyAM nyAyaprakAzavyAkhyAyAM karaNasaptatinirUpaNaM nAma dvitIyaH kiraNaH // atha tRtIyaH kiraNaH // atha cAritrANAM sAmAyikAdInAM nirUpaNe kRte'pi prakArAntareNa cAritriNastAnirUpayitumAha tadvAn caaritriityucyte| sa paJcavidhaH pulAkabakuzakuzIlanirgantha20 snAtakabhedAt // tadvAniti / karaNacaraNarUpacAritraviziSTa ityarthaH / tasya bhedAnAha pulAketi / ... tatra pulAkaM svarUpayati saGghAdiprayojanAya sabalacakravartividhvaMsasAmopajIvanajJAnAdyaticArA''sevanAnyatareNa doSavAn jinAgamAdapratipAtI ca pulAkaH, sa 25 dvividhaH labdhipulAkassevApulAkazceti, devendrasampattisadRzasampattimAna labdhivizeSayuktaH pulAko lbdhipulaakH| sevApulAkastu jJAnadarzanacAritra liGgayathAsUkSmabhedena paJcavidhaH / / 15 Page #644 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pulAkAH ] nyAyaprakAzasamalaGkRte saGghAdIti / tandulakaNazUnyA palaJjiH pulAko loke procyate nissAratvAt / tadvadayaM cAritrI sArabhUtAnAM jJAnadarzanacAritrANAmaticArAnAsevate tapa:zrutAbhyAmutpannAM bdhi bibharti prayukta ca samaye, jinapraNItAdAgamAdanavaratamapratipAtI ca, samyagdarzanajJAnacaraNAni nirvANakAraNAnIti zraddhadhAno jJAnAnusAreNa kriyAnuSThAyI ca, tatra saMghAdiprayojane sabalavAhanasya cakravalderapi cUrNane samarthAyAstapaHzrutahetukAyA labdherupajIvanena jJAnAdyaticArAse- 5 vanena vA yassaMyamasArarahito jinapreritAttvAgamAt sadaivApratipAtI san jJAnAnusAreNa kriyAnuSThAyI sa pulAka iti bhAvaH / upajIvanAntena labdhimatA doSavAnityantena nissAratA'vaziSTena ca samyagdRSTitA sUcitA / tasya bhedamAha-sa ceti, bhedaprakAramAha labdhipulAketi, labdhyA yutaH pulAko labdhipulAkaH, sevayA aticArasevanayA yutaH pulAkassevApulAkaH ityarthaH / tatra labdhipulAkamAha devendreti, devendrasya yA sampattistatsadRzasampattimAnityarthaH, 10 kuta ityatra hetugarbhavizeSaNamAha labdhivizeSeti, sAdhAraNalabdhiyuto na, kintu devendrasampattitulyasampattiprasavayogyalabdhivizeSayukta iti bhAvaH, so'nyo'pi bhavedityatra Aha pulAka iti, kecittu Asevanato yo jJAnapulAkastasyeyamIdRzI labdhiH, sa eva ca labdhipulAko na kazcittadvyatirikto'para iNyAhuH / sevApulAkasya prakArAnAha sevApulAkastviti // samprati sevApulAkAdInAM svarUpamAha-- 15 5. sUtrAkSarANAM skhalitamilitAdibhiraticArainimAzrityA''tmano nissArakArI jJAnapulAkaH / kudRSTisaMstavAdibhirAtmaguNaghAtako darzanapulAkaH / mUlottaraguNapratisevanayA cAritravirAdhanenAtmabhraMzakazcAritrapulAkaH, tatra mUlaguNA mahAvratAdayaH, uttaraguNAH pinnddvishuddhyaadyH| uktaliGgAdhikaliGgagrahaNanirhetukAparaliGgakaraNAnyatarasmAdAtmano nissA- 20 rakartA linggpulaakH| ISatpramAdamanaHkaraNakAkalpyagrahaNAnyatareNA''tmabhraMzako ythaasuukssmpulaakH|| sUtrAkSarANAmiti / sarvadravyaparyAyanayAdyarthasUcanAt padAnAmanekeSAM sIvanAt samyakkathanAdvA sUtraM, alpAkSaraM mahAtha dvAtriMzadoSavidhuraM aSTabhirguNairupetazca tadbhavati, guNAzcaivaM 'nirdoSa sArabhUtazca hetuyuktamalaGkRtam / upanItaM sopacAra mitaM madhurameva ceti / IdRzazca 25 sUtramaskhalitAdiguNopetamuccAraNIyamaparathA'ticAraprAptiH syAt , tathA ca sUtrANAM pUrvoktalakSaNAnAM skhalitamilitAnbuccAraNena pariprAptAticAraijJAnasya mAlinyAd ya AtmAnaM nirbalaM Page #645 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 594 : tasvanyAyavibhAkare [ tRtIyakiraNe vidadhAti sa jJAnapulAka ityarthaH / sUtre tadarthe vA yadRcchayA pravRttau hi karaNacaraNasyAnavasthA bhavati, tatazca na tIrthamanusarati, naiva ca pratiSiddhaM samAcaratastasya saMyamo bhavati, tadabhAve dIkSA nirarthikA tannirarthakatA yAca mokSasyApyabhAvaH syAditi nissAro bhavatyAtmA / atha darzanapulAkaM lacayati kudRSTIti, kutsitA jinAgamaviparItatvAdRSTirdarzanaM yeSAM te kudRSTayaH 5 pAkhaNDinaH, teSAM saMstavaH puNyabhAja ete, sulabdhameSAM janma, dayAlava eta ityevaM stutiH, ayaM hi samyaktvasyAticAraH, yadvA kudRSTibhirekatra saMvAsAtparasparAlApajanyaH paricayaH kudRSTisaMstavaH, ayamapi samyaktvasyAticAraH, ekatra vAse hi tatprakriyAzravaNAttattatkriyAdarzanAcca dRDhasamyaktvasyApi dRSTibhedassambhAvyate, kimuta mandabuddhernavadharmasya, tathA ca dRSTisaMstavAdibhirya Atmano guNasya samyaktvasya ghAtakassa darzanapulAka iti bhAvaH / 10 atha cAritrapulakamAha mUlottareti, mUlAnIva cAritrakalpadrumasya mUlAni, tadrUpA ye guNAste mUlaguNAH prANAtipAtAdiviramaNarUpAsteSAM prAtikUlyena sevanaM mUlaguNapratisevanaM, yathaikendriyANAM saMghaTTanagADhAgADha paritApanopadravaNAdirUpaM, mUlaguNApekSayottarabhUtA guNA vRkSazAkhA ivottaraguNAH, piNDavizuddhyAdayaH teSAM pratisevanA, uttaraguNaprati sevanA, tatra mUlottaraguNapratisevanApadena mUlottaraguNAticArapratisevanA grAhyA padaikadeze 15 padasamudAyopacAreNa prAtikUlyena vA sevanenAticArasambhavAtkAraNe kAryopacAreNa vA tathoktiH / mUlaguNAnAM paJcavidhatvAdaticArapratisevanA paJcavidhA, uttaraguNAnAM dazavidhatvAttadaticArapratisevanApi dazadhA, evampratisevanAtazcAritravirAdhanAsaMbhavenA''tmanaH pAtayitA cAritrapulAka ucyata ityarthaH, aticArasUcanAya mUlottaraguNAnsmArayati tatreti, pratisevanAsambandhina ityarthaH mahAvratAdaya iti prANAtipAtAdiviramaNarUpamahAvratAdaya 20 ityarthaH, AdinA rAtribhojanaviramaNasya grahaNam, piNDavizuddhyAdaya iti piMDavizuddhireka uttaraguNaH, paJca samitayaH pazcottaraguNAH, evaM tapo bAhyaM SaTprabhedaM saptama uttaraguNaH, abhyantaraSaTprabhedamaSTamaH, bhikSupratimA dvAdaza navamaH, abhigrahAzcaturvidhA dazama iti / samprati liGgapulAkamAhotteti, zAstroktaliGgAdhikagrahaNAt niSkAraNamanyaliGgakaraNAliGgapulAko bhavatItyarthaH / yathAsUkSmapulAka mAheSaditi, ISatpramAdAt manasA'kalpyAnAM grahaNA25 ccAtmaghAtaka ityarthaH // atha bakuzamAha - dehasyopakaraNAnAM vA'laGkArAbhilASukazcaraNamalinakArI bakuzaH / zarIropakaraNabhedAbhyAM sa dvividhaH / anAguptavyatirekeNa bhUSArthaM karacaraNAdiprakSAlananetrAdimalanissAraNadantakSAlanakezasaMskArAdyanuSThAtA za Page #646 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bakuzAH ] nyAyaprakAzasamalaGkRte rIravakuzaH / zRGgArAya tailAdinA daNDapAtrAdInyujvalIkRtya grahaNazIla upkrnnbkushH|| dehasyeti / aGgopAGgasaMghAtarUpasya dehasya vastrapAtrAdyupakaraNAnAJcAlaGkaraNe'nuvartanAzIlaH, aSTAviMzatividhamohanIyakSayAkAMkSyapi RddhiyazaskAmatvAt sukhazIlatAvAptivyApArapravaNatvAccAhorAtrAbhyantarAnuSTheyAsu kriyAsu nitarAmanudyatatayA caraNapaTasya vizuddhyavizuddhi- 5 saMkIrNasvabhAvatAmApAdayatIti karburatvAdvakuza ucyata ityarthaH, tatprabhedamAha zarIreti / zarIrabakuzaM nirUpayati, anAgupteti, malanissAraNeti, malAnAM dUrIkaraNaM dantAnAM dhAvanaM kezAnAM ca saMskAraH, ityAdInAmanuSThAtetyarthaH, ayaM mUlaguNAnna virAdhayati uttaraguNAMstu bhraMzayati, upakaraNabakuzamAha zRMgArAyeti, vibhUSArtha daNDapAtrakAdi tailAdinojjvalIkRtya grahaNapravaNaH, akAla eva prakSAlitacolapaTTakAntarakalpAdiH prabhUtavastrapAtrAdikAmuka upakaraNabakuza 10 iti bhAvaH // bakuzameva prakArAntareNa vibhajya darzayati punarapi bakuzaH pavavidhaH, AbhogAnAbhogasaMvRtAsaMvRtasUkSmabhedAt zarIropakaraNAnAmalaMkArassAdhUnAmakArya iti jJAnavAn kartA ca bakuza aabhogbkushH| sahasA ca zarIropakaraNAnAmalaMkartA bakuza anaabhogH| 15 lokairaviditadoSo bkushssNvRtH| prakaTaM doSAnuSThAtA bkusho'sNvRtH| kizcitpramAdI netramalAdyapanayakArI bakuzassUkSmabakuzaH / ete bakuzAH sAmAnyenarddhiyazaskAmAssAtagauravAzritA aviviktaparivArAzchedayogyazabalacAritrA bodhyaaH|| punarapIti, spaSTam / AbhogabakuzamAha-zarIreti, zarIropakaraNAnAM vibhUSArtha saMskAro 20 na kArya iti jJAtvApi tathAkArItyarthaH, yastu tathA'jJAtvA sahasA karoti sa tvanAbhogabakuza ucyata ityAha sahaseti, saMvRtabakuzamAha lokairiti, yadyapi saMvRtazabdo niruddhAzravadvAre sarvavirate manovAkAyagupte yamaniyamarate vA vartate tathApi bakuzazabdasAmAnAdhikaraNyena lokAviditatvamAtre varttate tathA ca yathA lokA doSAn svAnuSThitAnna jAnIyustathAdoSAnuSThAtA bakuzastAdRza ityarthaH / asaMvRtabakuzamAha prakaTamiti, sUkSmabakuzamAha kizcitpramAdIti, spaSTaM, 25 bakuzasyaiva svarUpaM punardarzayati eta iti uktaprakArA bakuzA ityarthaH, RddhiyazaskAmA iti, prabhUtavanapAtrAdikAmRddhiM guNavanto viziSTAssAdhava ityAdirUpAM khyAtizca ye kAmayante ta ityarthaH, sAtagauravAzritA iti, sAte sukhe yadgauravamAdarastadAzritA ityarthaH, yata evambhUtA ete ata eka Page #647 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare [ tRtIyakiraNe nAtIvAhorAtrAbhyantarAnuSTheyAsu kriyAsUdyatA iti bhAvaH / aviviktaparivArA iti, asaMyamAnna pRthagbhUtA ghRSTajaMghAstailAdikRtazarIramRjAH katarikAkalpitakezAzca parivArA yeSAM tAdRzA ityarthaH, chedayogyazabalacAritrA iti, sarvadezacchedA ticArajanitazabalatvena yuktA ityarthaH // atha kuzIlamAha* uttaraguNavirAdhamasaMjvalanakaSAyodayAnyatarasmAdgarhitacAritraH kuzIlaH / sa cA''sevanAkaSAyabhedena dvividhH|| uttareti / kutsitaM zIlamAcAro yasya sa kuzIlaH, yadvA kutsitamuttaraguNapratisevanayA saMjvalanakaSAyodayena vA dUSitatvAcchIlamaSTAdazasahasrAGgazIlabhedaM yasya sa kuzIlaH kAla10 vinayAdibhedabhinnAnAM jJAnadarzanacAritrAcArANAM virAdhaka ityarthaH / tasya prabhedaM darzayati sa ceti, AsevanAkuzIla ityarthaH / tau darzayati,-- . vaiparItyena saMyamArAdhaka AsevanAkazIlaH / ayameva pratisevanAkazIla ucyate / saMjvalanakrodhAdyudayAdgarhitacAritraH kaSAyakuzIlaH // .. 15 vaiparItyeneti / yo nairgrandhyaM prati prasthito'niyatendriyaH kathaJcitkiJcidevottaraguNeSu piNDavizuddhisamitibhAvanAtapaHpratimAdiSu virAdhayan sarvajJAjJollaMghanamAcarati sa AsevanAkuzIla ityarthaH, AsevanApratisevanApadayorekArthatayA''hAyameveti AsevanAkuzIla evetyarthaH, . kaSAyakuzIlamAha saMjvalaneti, yasya tu saMyatasyApi sataH kathaJcitsaMjvalanakaSAyA udIryante sa kaSAyakuzIla ityarthaH // 20 punastasya prakArAntaramAha-- _ dvividho'pi sa paJcavidhaH / jJAnadarzanacaraNatapoyathAsUkSmabhedAt / jJAnadarzanacaraNatapasAM vaiparItyenA''sevakAzcatvAraH prtisevnaakushiilaaH| zobhanatapasvitvaprazaMsAjanyasaMtoSavAn yathAsUkSmapratisevanAkuzIlaH / - dvividho'pIti / AsevanAkaSAyabhedena dvibhedo'pItyarthaH, tathA ca pratisevanAkuzIla: 25 pazcavidhaH, kaSAyakuzIlo'pi paJcavidha ityarthaH / AdyAn caturvidhAnekAnthena lAghavAdAha jJAnadarzanacaraNatapasAmiti, yo hi jJAna-jJAnAcAraM vaiparItyenAsevate sa jJAnapratisevanAkuzIlaH, jJAnAcAro'STavidhaH, kAlavinayabahumAnopadhAnAnihnavavyaJjanArthatadubhayabhedAt / jJAna Page #648 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kuzIlA: ] myAyaprakAzasamalaGkRte : 597 : padena zrutaM vivakSitaM yo yasyAMgapraviSTAdeHzrutasya kAla uktastasya tasminneva kAle svAdhyAyaH karttavyo nAnyadA, tIrthakaravacanAt dRSTaJca loke'pi kRSyAdeH kAle karaNe phalaM viparyaye tu viparyaya iti, evamanAcaraNe prAyazcittamasti, tathA zrutagrahaNaM kurvatA gurorvinayaH kAryaH, vinayo'bhyutthAnapAdadhAvanAdiH, avinayahInaM hi tadUSaroptabIjamiva viphalaM bhavati, tathA zrutagrahaNodyatena gurorbahumAnaH kAryaH, bahumAno nAmA''ntaroM bhAvapratibandhaH, etasmin 5. satyakSepeNAdhikaphalaM zrutaM bhavati, aGgopAGgAnAM siddhAntAnAM paThanArAdhanArthamAcAmlopavAsanirvikRtyAdilakSaNastapovizeSa upadhAnam / na nivo'palApaH anihnavaH, yato'dhItaM tasyAnapalApa:, yato'nivenaiva pAThAdi sUtrAdervidheyaM na punarmAnAdivazAdAtmano lAghavAdyAzaGkayA zrutagurUNAM zrutasya vA'palApaH kAryaH / vyaJjanArthatadubhayabhedrAH yathA zrutapravRttena tatphalamabhIsatA vyaJjanabhedo'rthabhedastadubhayabhedazca na kAryaH, tatra vyaJjanabhedo yathA - ' dhammo maGgalamu - 10 kviTaM ' iti vaktavye ' puNNaM kallANamukkosa 'mityAdi, arthabhedastu yathA ' AvaMtI keyAvaMtI logaMsi vipparA musaMti' ityAcArasUtre yAvantaH kecana loke asmin pAkhaNDiloke viparAmRzantItyevaMvidhArthAbhidhAne avantijanapade keyA-rajjurvAntA patitA lokaH parAmRzati kUpa ityAha, tadubhayabhedastu dvayorapi yAthAtmyopamardena yathA ' dharmo maGgalamutkRSTaH ahiMsA parvatamastaka ityAdi, atra doSazca vyaJjanabhede'rthabhedastadbhede kriyAbhedastadbhede mokSAbhAvastadabhAve 15 nirarthakA dIkSeti / evaJca jJAnAcArAn yaH pratisevate sa jJAnaprati sevanAkuzIlo bodhyaH, evaM darzanaM darzanAcAraM vaiparItyenAsevate sa darzanapratisevanAkuzIlaH / darzanaM samyaktvaM tadAcAraH nizzaGkitatvAdiraSTavidhaH nizzaGkitaniSkAMkSitanirvicikitsA'mUDhadRSTadhupabRMhaNasthirIkaraNavAtsalyaprabhAvanAbhedAt / zaGkitaM sandehastasyAbhAvo niHzaGkitam, kAMkSA anyAnyadarzanagrahastadabhAvo niSkAMkSitaM vicikitsA mativibhramaH yuktayA''gamopapanne'pyarthe phalaM 20 prati saMmohaH tadabhAvo nirvicikitsam / amUDhA'vicalA tapovidyAtizayAdikutIrthikarddhidarzane'pyamohasvabhAvA dRSTissamyagdarzanamamUDhadRSTiH, upabRMhaNaM samAnadhArmikANAM kSamaNAvaiyAvRttyAdisadguNaprazaMsanena tattadguNavRddhikaraNam, sthirIkaraNaM dharmAdviSIdatAM tatraiva cAruvacana'cAturyAdavasthApanam, vAtsalyaM samAnadevagurudharmANAM bhojanavasanadAnopakArAdibhissammAnanam, prabhAvanA dharmakathAprativAdivijayaduSkaratapazcaraNakaraNAdibhirjinapravacanaprakAzanam 25 yadyapi ca pravacanaM zAzvatatvA tIrthaMkara bhASitatvAtsurAsuranamaskRtatvAdvA svayameva dIpyate tathApi darzanazuddhimAtmano'bhIpsuryo yena guNenAdhikaH sa tena tatpravacanaM prabhAvayati - yathA bhagavadAcAryavajrasvAmiprabhRtika iti / tadevaM darzanAcAraM yaH pratisevate sa darzanaprati sevanA kuzIla ucyate / evaM cAritrAcArA aSTau praNidhAnayogayuktasya paJcasamitayastriguptaya iti / 6 Page #649 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 598 : tasvanyAyavibhAkare [ tRtIyakiraNe tAn yaH pratisevate sa cAritrapratisevanAkuzIlaH / tapaAcArAstu dvAdazavidhA bAhyAbhyantararUpAH tadvirAdhakastapaHpratisevanAkuzIla iti / yadvA caraNapratisevanAkuzIlo yaH kautukabhUtikarmapraznApraznanimittAjIvakalkakurukAlakSaNavidyAmantrAdInyuphjIvati saH, tatra kautukaM Azcarya yathA mAyAkArako mukhe golakAn prakSipya karNena niSkAzayati nAsikayA vA / 5 tathA mukhAdagni niSkAsayatItyevaMbhUtam , bhUtikarma nAma yajavaritAdInAmabhimaMtritena zAreNa rakSAkaraNam / praznApraznaM nAma--yatsvapnavidyAdibhiH ziSTasyAnyebhyaH kathanam / nimittaM nAmAtItAdibhAvakathanam / AjIvo nAmA''jIvikA sa ca jAtyAdibhedassaptaprakAraH / kalko nAma prasUtyAdiSu rogeSu kSArapAtanamathavA''tmanazzarIrasya dezatassarvato vA lodhrAdibhirudvarttanam / kurukA nAma dezatassarvato vA zarIrasya prakSAlanam / lakSaNaM puruSalakSaNAdi / 10 tathA vidyAmaMtrAthupajIvakaH sasAdhanA vidyA, asAdhano maMtra, yadvA yasyAdhiSThAtrI devatA sA vidyA, yasya cAdhiSThAtA devassa maMtraH, AdinA mUlakarmacUrNAdInAM grahaNaM, mUlakarma-garbhotpAdanaM garmapAtanamityAdicUrNAdayastu prasiddhA eva / yathAsUkSmapratisevanAkuzIlamAha-zobhaneti / ayaM zobhanastapasvItyevaMvidhalokaprayuktaprazaMsAzravaNajanyasaMtoSavAn kuzIla ityarthaH // ... kaSAyakuzIlasyApi bhedAnAha15 saMjvalanakrodhAdibhirjJAnadarzanatapasAM svAbhipretaviSaye vyApArayitA jJAnAditrividhakaSAyakuzIlaH / kaSAyAkrAntazzApapradaH kuzIlazcAritrakaSAyakuzIlaH / manasA krodhAdikartA kuzIlo ythaasuukssmkssaaykushiilH| saMjvalaneti / saMjvalanakrodhAdinA svAbhipretaviSaye vidyAdijJAnaM darzanagranthaM ca prayujAnaH tapasA zApaM dadat , cAritrato liGgAntaraM kurvan jJAnakaSAyakuzIlo darzanakaSAyaku20 zIlaH cAritrakaSAyakuzIlastapaHkaSAyaphuzIlazca bhavatItyarthaH / manasA kevalaM krodhAdIna kurvan yathAsUkSmakaSAyakuzIla iti // atha nirgranthamAha. nirgatamohanIyamAtrakarmA cAritrI nirgranthaH / sa copazAntamohaH kSINamohazceti dvividhH| saMkramaNodvartanAdikaraNAyogyatayA vyavasthApita25 mohanIyakarmopazAntamohaH / kSapitasarvamohanIyaprakRtiko nirgranthaH kssiinnmohH|| ... nirgateti / dravyato bhAvatazca mithyAtvAdimohanIyakarmabhyo nirgatazcAritrI nirmantha Page #650 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirmamyAH ] nyAyaprakAzasamalaGkRte : 599 ityarthaH / krodhAdibhirAntaragranthaissarvairapi kecidvipramuktAH kecicca sahitA bhavanti, ye sahitAste pulAkabakuzakuzIlA uktAH / yastu sarvairvipramuktasso'pi teSAmupazamAvasthAM kSayAvasthAyAbhyupagamya dvividho bhavatItyAzayenAha sa ceti-upazAntamohanirgranthamAha-saMkramaNeti, yo vidya mAnAnapi kaSAyAnnigRhNAMti saMkramaNodvarttanAyogyaM karoti, udIyamAnAneva prathamato niruNaddhi, sa satAmapi kaSAyANAmasatkalpakaraNAtsarAgasaMyato'pi upazAntakaSAyanirgrantho bhavatIti 5 bhASaH / kSINamohanirgranthamAha kSapiteti yastu saMjvalanakaSAyAdInAmudaya nirodhodaya prAptaviphalIkaraNAbhyAM kSayakaraNa (yodyatassannantaragranthanigrahapradhAno bhavati sa vizeSeNApunarbhAveNa rAgasya gatatvAdvItarAgaH kSINamohanirgrantha ucyata iti bhAvaH // asyaiva prakArAntareNa bhedamAha - dvividho'pi sa prathamAprathamacaramAcaramasamayayathAsUkSma bhedAtpazJca- 10 vidhaH / antarmuhUrttapramANe nirgranthakAlasamayarAzau prathamasamaya eva nigranthatvaM pratipadyamAnaH prathamasamayanirgranthaH / anyasamayeSu vidyamAnosprathamasamayanirgranthaH / antimasamaye vidyamAnazvaramasamayanirgranthaH / zeSeSu vidyamAno'caramasamayanirgranthaH / Adyau pUrvAnupUrvyA antyau ca pazcAnupUrvyA vyapadiSTau / prathamAdisamayAvivakSayA sarveSu samayeSu vartta- 15 mAno yathAsUkSmanirgranthaH // dvividho'pIti / upazAntakSINa moharUpo'pItyarthaH / prathamasamaya nirgranthamAhAntarmuhUrtapramANa iti, upazAntamohatva kSINa mohatvAnyatararUpanirgranthatvasyAntarmuhUrtta mAnatvAttadUrdhvaM pariNAmAntarapApteriti bhAvaH / prathamasamaya eveti, upazAntamohatvAdirUpo yo bhAvo yatsamayAvacchedena jIvenAvAptapUrva stAdRzabhAva viziSTastatsamayastasya jIvasyAprathamasamayabhAva ucyate, 20 aprAptapUrvabhAvasambaddhasamayastu prathamasamaya ucyate tadAnImeva prAptatvAt uktazna 'jo jeNa pattapuvvo bhAvo so teNa apaDhamo hoi / sesesu hoi paDhamo apattapuvvaisu bhAvesu' iti tatra tAdRzaprathamasamayAvacchinnamirtranthatvAt prathamasamayanirgrantha iti bhAvaH / prAptapUrva bhAvaviziSTasamayavAnaprathamasamayanirgrantha ityAhAnya samayeSviti, aprAptapUrva bhAva sambaddhasamayAnyattadbhAvasambaddhasamayeSvityarthaH / caramasamayanirgranthamAhAntimasamaya iti, caramatvaM paryantavarttitvaM 25 taca sApekSikaM, tathA ca nirgranthAvasthAyAH yAvantassamayAsteSu prAntavartisamaya viziSTanigranthAvasthAvAn caramasamayanirgrantha ityarthaH / tatpUrvavarttisamaya viziSTa nirgranthAvasthAvAMstvacaramasamayanirgrantha ucyata ityAha zeSeSviti prAntasamaya pUrvavarttisamayeSvityarthaH / nanu prathamA Page #651 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvanyAyavibhAkare [ tRtIyakiraNe prathamasamayanimranthayozcaramAcaramanirgranthayoH kiM kRto vizeSa ityatrAhAdyAviti, pUrvAnupUrveti, vivakSitasamayasamudAye yaH prathamastasmAdanukrameNa paripATirviracyate cettadA sa kramaH pUrvAnupUrvItyucyate tAmavalambyAdyadvayabheda Ahata iti bhAvaH / antyau ceti pazcAnupUyeti, tatraiva yaH pAzcAtyacaramastasmAdArabhya vyatyayena kramaparipATirviracyate cettadA sa kramaH pazcAnupUrvI5 tyucyate, tAmavalaMbyAntyabhedadvaya ukta ityeva vizeSa iti bhAvaH / yathAsUkSmanimranthamAha prathamAdIti, nirvivakSitasamayavizeSo vastutastatsamayeSu vartamAno nimrantho yathAsUkSmanirgrantha ityrthH|| atha snAtakamAdarzayati nirastaghAtikarmacatuSTayassnAtakaH / sa sayogyayogibhedena dvividhaH / 10 manovAkAyavyApAravAn snAtakassayogI / sarvathA samucchinnayogavyApAravAn snaatko'yogii|| nirasteti / kSAlitasakalaghAtikarmamalatvAtsnAta iva snAtassa eva snAtaka ityarthaH, snAkatvaJca kSapakazreNIta eva labhyate / asyApi dvaividhyamAha sa iti, sayoginamAha mana iti, yogo vIrya zaktirutsAhaH parAkama iti paryAyAH, sa ca manovAkAyalakSaNakaraNabhedAttisraH 15 saMjJA labhate manoyogo vAgyogaH kAyayogazceti, IdRzayogatrayaviziSTassnAtakassayogItyucyate manaHparyAyajJAniprabhRtibhirmanasA pRSTasya dezanAya manoyogasya, dharmadezanAdau vAgyogasya, nimeSonmeSacaMkramaNAdau kAyayogasyAvazyakatvAditi bhAvaH, ayoginamAha sarvatheti, sarvathAyoganirodhottaraM zailezyavasthAvAnityarthaH / yoganirodhazailezIkaraNaJca pUrvamevopadarzitam // - atha svarUpato'bhihitAnAmeSAM cAritriNAmanuyogadvAraissAdhanAyAha20. saMyamazrutapratisevanAtIrthaliGgalezyopapAtasthAnairvicAryA ete / pulAka bakuzapratisevanAkuzIlAssAmAyikasaMyame chedopasthApye ca vartante / kaSAyakuzIlAH parihAravizuddhau sUkSmasamparAye ca / nirgranthAH snAtakAzca yathAkhyAta eva // saMyameti / aSTAvetAnyanuyogadvArANi saMkSepeNoktAni nAto nyUnatA zaGkA kArya / atra 25 kasmin saMyame ke bhavantItyatrAha pulAketi / saprabhedA ete AdhacAritradvaya eva vanta ityarthaH, kaSAyakuzIlA iti, tattvArthabhASyAnusAreNaivamuktiH, bhagavatyAdyanusAreNa tu Adyadvaye'pi bhavantyeta iti bodhyam / ziSTaM spaSTam // Page #652 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvArANi] nyAyaprakAzasamalate pulAkabakuzapratisevanAkuzIlA utkarSeNAnUnakAkSarANi dazapUrvANi zrutAni dhArayanti, kaSAyakuzIlA nirgranthAzca caturdazapUrvadharAH, jaghanyena pulAkAnAM zrutamAcAravastu, bakuzakuzIlanirgranthAnAmaSTau pravacanamAtaraH, snAtakAstu zrutarahitAH kevalajJAnavattvAt // . .. pulAketi / anUneti, ekenApyakSareNAnyUnAni dazapUrvANItyarthaH / kaSAyeti caturdazeti, 5 utkarSeNedaM bodhyam , AcAravastviti, navamapUrvAntaHpAtitRtIyamAcAravastu yAvatteSAM zrutamityarthaH / aSTau pravacanamAtara iti, etatpAlanarUpatvAcAritrasya, tathA ca cAritribhiravazyaM tAvajjJAnavadbhirbhavitavyaM cAritrasya jJAnapUrvakatvAt tajjJAnazca zrutAditi teSAmaSTapravacanamAtRpratipAdanaparaM zrutaM bodhyam , avaziSTaM mUlaM sphuTArtham // pratisevanAdvAramAha . . 10 kSapAbhojanaviratisahitapaJcamUlaguNAnAmanyatamaM balAtkAreNa pratisevate pulAkA, bakuzo mUlaguNAvirAdhaka uttaraguNAMze virAdhakaH, pratisevanAkuzIlo mUlaguNAvirAdhaka uttaraguNeSu kAzcidvirAdhanAM pratisevate, kaSAyakuzIlanirgranthasnAtakAnAM pratisevanA nAsti // kSapAbhojaneti / balAtkAreNeti rAjAdikRtabalAtkAreNa na tu svarasata iti tattvArtha- 15 bhASyAnusAreNa / bhagavatyanusAreNa pazcAnAM mahAvratAnAmanyatamaM pratiseveta, uttaraguNAn pratisevamAno dazavidhapratyAkhyAnAnyatamaM pratiseveteti, uttaraguNAMze virAdhaka iti, dazavidhapratyAkhyAnAnyatamaM virAdhayatItyarthaH / kAzciditi tattvArthabhASyAnusAreNedam , bhagavatyAntu pratisevanAkuzIlaH pulAkavaduktaH // tIrthadvAramAha 20 pulAkAdayassarve sarveSAM tIrthakRtAM tIrtheSu bhavanti // __ pulAkAdaya iti / tarantyaneneti tIrtha pravacana prathamagaNadharo vA, tIryate'neneti vA tIrtha saGko jJAnadarzanacAritraguNayutaH, pravacanamapi zrutajJAnarUpatvAttIrthameva, tatra jainameva tIrtha abhipretArthasAdhakaM, samyazraddhAnopalabdhikriyAtmakatvAdyadevaM tadevaM yathA samyakparicchedavatI rogApanayanakriyA yannaivaM tattu naivaM yathonmattaprayuktakriyA / netareSAM tIrthAni abhi- 25 pretaphalAni, samapranayavikalatvAt , viphalakriyAvat , yathA bhiSakpraticArakAturauSadhAdyanyata Page #653 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 602: tasvanyAyavimAphare [ tRtIyakiraNe mAGgavikalA kriyA na sampUrNAbhipretaphalasAdhanabhUtA tathaitadanyatIrthAnyapIti / tIrtheSu bhavantIti, tattvArthabhASyAnusAreNedam, bhagavatyAntu pulAkabakuzapratisevanAkuzIlAstIrthe eva, kaSAyakuzIlanimranthasnAtakAstu tIrthe vA'tIrthe vA bhavanti, kaSAyakuzIlaH chadmasthAvasthAyAM tIrthakaro'pi syAttadapekSayA, tIrthavyavacchede tadanyo'pyasau syAditi tadanyApekSayA 5 cAtIrthe'pi syAditi // liGgadvAramAha jJAnadarzanacAritrarUpabhAvaliGgAni sarveSAM syuH, rajoharaNAdidravyaliGgAni tu keSAzcitsarvadaiva bhavanti, keSAzcitkadAcit, keSAzcicca naiva bhavanti // 10 jJAneti / liGgaM dvidhA, dravyabhAvabhedAt, bhAvaliGga jJAnAdi, etacca svaliGgameva, jJAnAdibhAvasyAhatAmeva bhAvAt , dravyaliGgantu svaliGgaparaliGgabhedAvadhA, rajoharaNAdi svaliGgam , paraliGgamapi kutIrthikagRhasthaliGgabhedAdvividham , tatra bhAvaliGgasya tadantarA caraNAsambhavAtsarveSAmastitvamevetyAha jJAneti, dravyaliGgamAzrityAha rajoharaNAdIti, caraNa pariNAmasya dravyaliGgAnapekSatvAtrividhaliGge'pyete bhavantIti bhAvaH / naiva bhavantIti, yathA 15 marudevIprabhRtInAmiti // lezyAdvAramAha pulAkasyottarAstisro lezyAH, bakuzapratisevanAkuzIlayoSaDapi, parihAravizuddhisthakaSAyakuzIlasyottarAstisraH, sUkSmasamparAyasthasya tasya nirgranthasnAtakayozca kevalA zuklA lezyA, ayogasya zailezIpratipannasya 20 na kAcidapi bhavati / pulAkasyeti / lezyAH pUrvoktAH, uttarA iti, bhAvalezyApekSayA tejaHpadmazuklalezyAstisra ityarthaH / bakuzeti, SaDapIti, tattvArthabhASyAnusAreNedam , bhagavatyAntu pulAkasyevetyu. ktam / parihAravizuddhistheti, tisra iti tejaHpadmazuklalezyA ityarthaH, tattvArthAnusAreNedam , bhagaktyAntu kaSAyakuzIlastu SaTsvapItyuktam , tadvyAkhyAyAM sakaSAyamevAzritya " puSapaDi25 vaNNao puNa aNNayarIe lessAe" ityetaduktamiti saMbhAvyata iti dRzyate / tasyeti kaSAyakuzIlasyetyarthaH / kevaleti, anyalezyAnirapekSetyarthaH / snAtakasya paramazuklalezyA proktA bhagavatyAM, paramazuklalezyA ca zukladhyAnatRtIyabhedAvasare yA lezyA sA, anyadA tu zuklaiva, sApItarajIvazuklalezyApekSayA snAtakasya paramazukleti / ziSTaM spaSTam // Page #654 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvArASi] nyAyaprakAzasamalate : 603 : upapAtadvAramAha pulAkasyopapAta AsahasrAraM, bakuzapratisevanAkuzIlayoAdazadevaloke / kaSAyakuzIlanirgranthayostu sarvArthasiddhe / sarveSAmapi jaghanyaH palyopamapRthaktvasthitike saudharme / snAtakasya nirvANe // 'pulAkasyeti / upapAtaH pUrvajanmaparityAgena sthaanaantrpraaptiH| AsahasrAramiti, 5 utkarSeNedam / bakuzapratisevanAkuzIlayoriti, dvAdazadevaloka iti, acyuta ityarthaH / sarvArthasiddha iti, nirgranthasyAjaghanyotkRSTatvaM bodhyam / sarveSAmapIti, jaghanyayogyAnAM sarveSAmityarthaH, tathA ca pulAkabakuzakuzIlAnAM jaghanyena saudharme karUpe upapAta iti bhAvaH, palyopamapRthaktvasthitika iti, palyopamasya dviprabhRtyAnavabhyaH pRthaktvaparibhASaNAt tAvasthitika ityarthaH / utkarSeNa tu pulAkasya tatrASTAdazasAgaropamA sthitirbakuzasya dvAviM. 10 shtisaagropmsthitiH| evaM pratisevanAkuzIlasyApi, kaSAyakuzIlasya tu trayastriMzatsAgaropamA sthitissvasvotkRSTalokeSviti jJeyam // sthAnadvAramAha pulAkakaSAyakuzIlayorlabdhisthAnAni srvjghnyaani|tau yugapadasaMkhyeyAni sthAnAni gcchtH| tataHpulAko vyucchidyte|kssaaykushiilstu gaccha. 15. tyasaMkhyeyasthAnAnyekakaH / tataH kaSAyakuzIlapratisevanAkuzIlabakuzA yugapadasaMkhyeyAni saMyamasthAnAni gacchanti, tato bakuzo vyucchidyate tato'saMkhyeyasthAnAni gatvA pratisevanAkuzIlo vyucchidyate tato'saMkhyeyasthAnAni gatvA kaSAyakuzIlo vyucchidyate, ata UrdhvamakaSAyasthAnAni nirgranthaH pratipadyate / so'pyasaMkhyeyasthAnAni gatvA vyucchidyate, ata 30 UrdhvamakaSAyasthAnAni nirgranthaH pratipadyate / so'pyasaMkhyeyasthAnAni gatvA vyucchidyate, ata UrdhvasthAnaM gatvA snAtako nirvANaM prAmotIti dik // iti pulAkAdinirUpaNam // pulAketi / pulAko bakuzapratisevanAkuzIlApekSayA tathAvidhavizuddhyabhAvena hIna eva syAt , kaSAyakuzIlApekSayA hIno vA syAt , avizuddhasaMyamasthAnavRttitvAt , tulyo vA 25 samAnasaMyamasthAnavRttitvAt , adhiko vA syAcchuddhatarasaMyamasthAnavRttitvAt , yataH pulAkasya kaSAyakuzIlasya ca sarvajaghanyAni saMyamasthAnAnyadha iti bhAvaH / yugapadasaMkhyeyAnIti, tulyAdhyavasAyatvAditi bhAvaH / vyucchidyata iti hInapariNAmatvAditi bhAvaH / tu zabdena Page #655 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 604: tattvanyAyavibhAkare [ tRtIyakiraNe pulAke vyucchinne'pIti gamyate / ekaka iti, zubhatarapariNAmatvAditi bhAvaH, nirvANamiti, mokSaM kRtsnakarmakSayarUpamityarthaH,nikhilanayAbhipretArthatvAt ,jainadarzane ca SaDdarzanasamUhamayatvasya sammatatvAt , tathAhi RjusUtrAdibhirnayaH jJAnasukhAdiparamparA muktiriSyate, tairuttarottaravi zuddhaparyAyamAtrAbhyupagamAt , kSaNavidyamAnatvena jJAnAdInAM kSaNarUpatAyAssiddheH kSaNavidyamA5 natvasya kSaNatAdAtmyaniyatatvAt , kSaNasvarUpe tathAdarzanAt / saGgraheNa tvAvaraNocchittyA vyaGgayaM sukhaM muktirityabhyupagamyate, vyavahAreNa prayatnasAdhyaH karmaNAM kSayo muktiriSyate, duHkhahetunAzopAyecchAviSayatvena paramapuruSArthatvAt jJAnAdiSu duHkhopAyanAzahetuSu pravRttirjAyata eveti / ante'sya granthasya nirvANapadanirdezena paryantamaGgalamapi ziSyapraziSyaparamparayA granthasyAsyAvicchedaphalakaM nibaddhamiti sUcitam / granthe'smin sarve viSayA na pUrNatayA 10 darzitAH, api tu lezata evetyAzayenAha digiti / pulakAdicAritrinirUpaNaM nigamayatItIti / / samyakcaraNanirUpaNamapi nigamayati jijJAsUnAM yathAzAstraM samyakcaraNamIritam / svarUpeNa vidhAnena samyagjJAnAbhivRddhaye // jijJAsUnAmiti / jainatattvajJAnAbhilASiNAmityarthaH, yathAzAstramiti, zAstramaryA15 dAmabulladdhyetyarthaH, samyakcaraNamIritamiti, caryate mumukSubhirAsevyata iti caraNaM yadvA caryate prApyate paraM pAraM bhavodadheraneneti caraNaM vratazramaNadharmAdirUpaM, samyagaviparItaM mokSasiddhi pratItyAnuguNaM yaccaraNaM tadIritaM kathitamityarthaH, kathamityatrAha svarUpeNa vidhAneneti, lakSaNena prabhedena cetyarthaH, kimarthamityatrAha samyagjJAnAbhivRddhaya iti, zrotRNAM svasya ca samyarajJAnasya vivRddhyarthamityarthaH // 20 iti tapogacchanabhomaNizrImadvijayAnandasUrIzvarapaTTAlaGkArazrImadvijayakamalasUrIzvara caraNanalinavinyastabhaktibharaNa tatpaTTadhareNa vijayalabdhisUriNA vinirmitasya - tatvanyAyavibhAkarasya svopajJAyAM nyAyaprakAzavyAkhyAyAM pulAkAdi nirUpaNaM nAma tRtIyaH kiraNaH // pUrvarSikRtazAstrANAM sAramAdAya kevalam / raciteyaM mayA TIkA mUlasyeva vibhAvyatAm / / ..... . . . Dac tRtIyo bhAgaH samAptaH // samAptaca vyAkhyAsahitastasvanyAyavibhAkaraH // iti zivamastu // .. Page #656 -------------------------------------------------------------------------- ________________ munizrI bhadraMkaravijayajIviracito granthaprazastirUpaH grnthkaarprmpraapricyH|| zakrazreNImukuTamaNibhiH spRSTapAdAravindaH, ___syAdvAdIzazvaramajinapo vardhamAnaH zriyoDhaH / jJAnAnantyo yatitatilatApUrvabIjaM virAgaH, bhUyAbhUtyai sukRtikRtinAM zAsanAdhIzvaro'sau // 1 // tatpaTTA himarugiva yo bhAsate kAntakAntiH, vidyAmbhodhiH prathitagaNabhRtpaJcamaH sNytaakssH| prAtadhyeyastridivapativatsatsudharmAzritaH saH, * harSAya stAtsahRdayahRdAM zrIsudharmezitA vai // 2 // ..... jambUH kambUjavalatarayazAstatsupaTTAbjapUSA, ___navyoDhAbhirjitasubhagatAsvargarambhorvazIbhiH / jahe strIbhiH sudRDhamanaso yasya yUno mano no, . ___vAtyAmirvo vitaratu yathA merukUTaM sa saukhyam // 3 // . . tatpadRprAkzikhariravayaH zrIlajambUpadezAd , .. dIkSAM prAptAH prabhavavibhavo ye'bhavanpAntu te vH| arhanmRA kumatatimiraM sUryadIptyeva naSTaM; . tatpaTTezo'vatu sumanaso yasya zayyambhavaH sH||4|| tato yazobhadragururbabhUva, ttpdRshuddhaambrpusspdntau| sambhUtavidvanmaNibhadrabAhU, ubhAvabhUtAM kumatAjarAhU // 5 // vezyAvezmanyuSitvA tribhuvanavijayI yena kAmo vijigye, koshaaveshyaakttaakssprsRmrvishikhaanirjitsvaantyodhH|| kIrtiH prAtatrilokyAM narasuradanujaiH kIrtyate yasya nityaM, bhadraM sa sthUlabhadro dizatu matimatAM-paTTaratnaM tayoryaH // 6 // Page #657 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nwr : 606 : pranthakAraparamparAparicayaH zrImanmahAgirisuhastigurU abhUtAM, tatpaTTabhAlatilakau ca suhstishissyo| zrIsusthito vibudhasupratibuddha etau, jAtau ca kauTikagaNaH samabhUttato'sau // 7 // kriyAsvakhinno'bhavadindradinnaH, tato'bhavacca vratidina suuriH| ___ gambhIravakSA girivatsudhIraH, tato'bhavatsihagiriH suvIraH // 8 // vajrasvAmI vRjinazikharidhvaMsavajropamAnaH, bAlye'pAThInmatisuraguruyo'khilaikAdazAGgIm / vidyAdhIzaH samajani yato vajrazAkhA prabhAbyA, vizvaM pAyAdbhavavanadavAtsaiSa tatparAjaH // 9 // zrIvabruseno vijitAkSasenaH, tatpaTTapUrvAdriravirvabhUva / tatpaTTaratno gurucaMdrasUriH, tato'bhavaJcAndrakulasya mUlam // 10 // sAmantabhadraH kRtabhavyabhadraH, tato'jani svAgamapAradRzvA / .. vidyAkriyAsatvakRpAsamudraH, nirastatandro natabhUrisUriH // 11 // zrIvRddhadevo'jani sUrivaryaH, tatpaTTapUrvAcalacitrabhAnuH / ___ sAdhukriyAkarmaThatApratItaH, jJAnapramodapratipUrNacetAH // 12 // 15 zrIpradyotanasUrirAT samabhavat tatpapuNDrAyito. devIbhirvijayAdibhizcatasRmiH sNsevypaaddvyH| .. yaH zAntistavagumphataH samaharanmAriM dayAmeduraH, tatpaTTAbharaNaM sukhaM dizatu vaH zrImAnadevaH kRtI // 13 // advaitavratimAnatuGgavibudhaH siddhAntapAraGgataH, zrIbhaktAmarakAvyacAruracanAcAturyacaJcuH sucit / tatpaTTAmalahAranAyakamaNi-stanyAdramAM dhImatAM, vidyAvittamahIpratItamahimA'rhacchAsanAmAryamA // 14 // yo nAgapUryAM naminAthabimba, prAtiSThipatsphAramahattvapUrNam / zrIvIrariH samabhUttataH saH, tatpazeSoragavAsudevaH // 15 // 25 tatpaDhe jayadeva rirabhava-cAritrapAvitryabhRd, devAnandagurustataH samajani trAtA pttpraanninaam|... 20 Page #658 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. andhAzastirapha. ... vidvAn vikramasUrirAT gaNapatinirgrantha AsIttataH, . yogizrInarasiMhaperivRSabho jajJe'tha vizezvaraH // 16 // zrInAgadatIrtharakSaNakRte nagnATajetA kSaNAt , .. tatpaddezasamudraMsUrinRpatiH saJjJAtatattvo'bhavat / saJjAto haribhadrasUrisavayAH zrImAnaMdevastataH, __AsIcchrIvibudhaprabho yatipatiH prAjJaprakANDastataH // 17 // bhavyAnandadararitallajajayAnandastato jAtavAn , mattAmmojaravI ravipra guru saMkhyAvatAmaNIH / sUrIzo'jani zuddhakIrtikayazodevo babhUvA~stataH, / pradyumnasmayahattataH samajani pradyumnasUrIzvaraH // 18 // yenAkAryupadhAnavAnyaruciragrantho mude jJAninAM, . utpede sa tatastapodhanavaraH zrImAnadevaH prbhuH| jajJe zrIvimalAdicandrasuguruH satsvarNasiddhistataH,... jetA gopagirIzakovidamaNervAdAGgaNe zAstravit // 19 // vedAkAGkamite samaM sumanujaiH zrIvaikramAbde gate,........ zrIlodyotanasurirAT praviharan pUrvAvanItaH sudhiiH| ..." AgAtso'rbudamukhyazailasavidhe TelIvaTadroradhaH, ... lagne'cche svapade'STasarivRSabhAn prAtiSThipatpAvanaH // 20 // sanmauktikAccho vaTasaMjJagacchaH, tato jagatyAM suguNaikagucchaH / . apaprathadvyAsatamo'pahArI, yathA'ntarikSe savituH prakAzaH // 21 // zrIsa~rvadevo natasarvadevaH, prazasyaziSyaiH kRtapAdasevaH / prakhyAtakIrtiH prathamo'tra marisa, jajJe'tha tatpaTTasara sarojam // 22 // rUpazrIvirudaM prajezasavidhAtprAptaM svavaiduSyataH, .. bena zrIyutadeva sUrinRpatirjAtaH sa vijnysttH| tatpaTTe'jani sUrizekhasvaraH zrIsarvadevaH punaH, ......... .... sadvidyAlalanAvilAsasadanaM cAritricUDAmaNiH // 23 // ...... 15 20 25 Page #659 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 anyakAraparamparAparicayaH tato yazobhadrakanemicandrau tatpaTTabhadrAsanamukhyarAjau / ... jAtau munI saMyamazauryabhAjau, dvau kovidau sUrivarau satIyoM // 24 // atAtyajId yo vikRtIH samagrAH, apAtsadA kAzcikanIramekam / so'bhUttataH zrImunicandrasUriH tatpaTTazAlI zamavIcimAlI // 25 // AcAryavaryAjitadevavAdi-zrIdevasaripramukhA abhUvan / prAjJA vineyA vinayaprazasyAH, ziSyeSu dhuryA municandrasUreH // 26 // tatrAdimAcchIjayasiMha~sUriH, kuzAgrabuddhyA jitadevasUriH / jajJe munIzaH kavicakravartI, digantarAlaprathitAtikIrtiH // 27 // somaprabhAcAryavaraH zatArthI, pUrvo dvitIyo mnnirtnriH| ubhau ca tasyAbhavatAM vineyau, pratIkSyapAdau jitavAdivAdau // 28 // sAnugrahapracaraNaprathitodayo yaH, svaHsAnumAniva babhau maNiratnapaTTe / cAritraratnakhanimAn guNadhAtupUrNaH, kalyANarAjijaTilaH surasevyapAdaH // 29 // zrImajagacandramunIndramukhyaH, tatvajJarAT caandrkulaabdhicndrH| candrAtisaumyAkRtikastapasvI, sa sUrivaryastanutAcchivaM vaH // 30 // sudustapA dhIravareNa yAva-jIvaM mudA yena tapasvinA sH| ___ AcAmlaramyA vidadhe tapasyA, prazaMsanIyo na kathaM sudhIbhiH // 31 // yo dvAdazAbde vigate surAjJaH, zrIrANakAtsattamajaitrasiMhAt / __ AghATasaMjJe nagare'bhirAme, prApatsuramyaM virudaM tapeti // 32 // bANASTavakSoruhacandrasaGkhthe, varSe sudhAnyAdikasannikarSe / vistIrNatejA bhuvi paprathe'yaM, tapeti gacchaH sukhadastato'cchaH / / 33 / / sadAlijuSTaH sumano'tiramyaH, phalegrahiH ziSyalatAvitAnaH / parvAdhizAlI suragacchavatsaH, tapeti gacchaH sma cakAsti nityam // 34 // ananyasAdhAraNaciccaritraH, zaithilyamuktazcaraNapravRttau / yasya dvitIyA vaTagacchasaMjJA, bibharti keSAM na sa pUjyabhAvam // 35 // sphArasphuratsaMvaravIcirAji-maryAdito bhavyaramAnimittam / astAghamUlo muniratnapUrNaH, zazvadvyabhAtsAgaravatsa gacchaH // 36 // 15 20 25 Page #660 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : prkhshaabib devendrasUrivijayAdimacandrasUrI, ziSyottamau kumatasantamasAMzumantau / vidyAvizAraMdavarau zramaNau samAstAM, tatpanAkavaDavAtanayo munIndrau // 37 // vidyAnandagaNirvicakSaNamaNidevendrasUrIzituH, pUrvo'nyo munidharmaghoSagaNapo hyetau vineyAvubhau / senAnyau jinazAsanakSitipateH puNyAGgibAhUpamau, . . .. . . jAto tatpadamaulimaulimaNibhRt-zrIdharmaghoSaH kSamI // 38 // samudrAdhiSThAtA jalanidhitaraGgAvalimiSAt , DuDhauke ratnAdInanimiSavaro yasya savidhe / svapakSAnyastrIbhiH pravacanavacobhaJjanakRte, gale kezavyUhaH kumatibhirakAri svabalataH // 39 // tadA vidyAdrale viditakapaTo yo munivaro, bhRzaM tastambhaitAstadanu sadayaH saGghavacanAt / vadhUnAM nirbandhAllaghu samamucaccAtizayabhRt , samagranthIcchravyA jayavRSabhasaMjJAdikavitAH // 40 // bhiSajyate karmarujApahAre, samrAjyate sUrisamUhamadhye / dharmopadeze jalamucyate yaH, ojAyate paNDitamaNDaleSu // 41 // kazcidyogizaTho'vasadvaranare draGge vizAlAbhidhe, sAdhUnbhApayate sma sauvavalato jainAnsamabhyAgatAn / bhUmyAM saMviharanharankalitamaH kurvaJjanasyoddhati, zrIsUrIzvaradharmaghoSavibudhastatrAjagAmaikadA // 42 // IjviAlAjvalitahRdayo'hatidhvastabuddhiH, jJAtvA yogI prati munivarAn bhaapnaayaaddrsht| bhISmAndantAnkrakacaviSamAndarzayitvA kaphoNiM, jagmurbhItAH svagurusavidhe sAdhavaH procurAzu // 43 / / prAvocadgururAT munIMstatadayo mA bhaiSTa yUyaM manAm , yuSmadrakSaNadakSazaktisamito vevebhi yAvattadA / 15 20 25 77 Page #661 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 610 : 10 - 15 20 ma 25 granthakAraparamparAparicayaH zrutvA bhItikarAnvahizca vasatehrakundurA hisvarAne, nAnopadravabhItasAdhunikaro drAkkAndizIko'bhavat // 44 // jJAtvA yAvadimAM pravRttimRSirAT - zrIdharmaghoSo guruH, - prAsajIkRtakumbhake nijakaraM datvA paTAcchAdite / nirbhIkaH prajajApa tAvaduditA sarvAGgagAminyathA, dhUrte yogini sevakAnatha tadA yogI jagAda mriye // 45 // yogI svIyaM vilasitamidaM vyAkulo drAgahASit, aarssndan zramaNavasatau vaktradattAGguliH saH / antyavocad yadiha vihitaM kSamyatAM sarvametat, 1. kurve nAtaH prati munivarAn klezakRnIcakRtyam // 46 // lInaM vyadhAttaM gurudharmaghoSaH, svakIyapAdAmbujayostadAnIm, tataH pravRddhirjinazAsanasya, kAmaM babhUvAghavinAzanasya // 47 // yatrAkhilAdipravarastutIryaH, prAdI bhatkAvyakalAvidagdhaH / somaprabhAcAryavaro babhUvAn, tatpAdasevAnalinI dvirephaH // 48 // AsItsU vireNya soma tirlakastatpaTTalakSmIdharaH, satsaMvegataraGgasaGgavizadI bhUtakriyAjJAnabhRt / yasyAdyo gaNicandrazekharatapasvyanyoM jayAnandakaH, prAntyaH zrIgurudeva sundaravaraH ziSyatrayI prAjani // 49 // zrIsUrIzvara devasundarezamI prAbhyastayogo'bhavat, samprAptAkhilamantratatravibhavaH tatpaTTarociSpatiH / nRvyAlAnalasarvasAdhvasaharo naimittikeSvagraNIH, hartA sthAvarajaGgamAkhilaviSasyAcya nRpAmAtyakaiH // 50 // yaH paJcabhiH paNDita ziSyamukhyaiH, zilImukhaiH kAma iva vyabhAttaiH / jJAnAdimaH sAgarasUrirAdyaH AsItkRtAvazyaka kAvacUriH // 51 // vizvazrIdhara pustakAdiracanA-saundarya naipuNya bhAg sUrazrIkulamaNDanAhvagururAT jajJe dvitIyastataH / Page #662 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthaprazastirUpaH AsIcchrIguNaratnasUrimRgapo vairAgyaraGgAJcitaH, zrIvaiyAkaraNAgraNIrgaNigaNe varyastRtIyastataH / / 52 / / AcAryAgrimasomasundaragaNirjAtazcaturthastataH, dRSTvA kecana nindakA munipateryasya kriyApAtratAm / tadvAtAya sahasramAnavagaNaM pAkhaNDino mAnuSAH, preSuH zrIguravazca yatra zayitAstatrAgato'yaM gaNaH // 53 // rAtrau candramasaH prakAzapatane dharmadhvajenAditaH, pArzvasadvidhinA pramArNya gururAT prodvartayanvIkSitaH / tenoce laghujanturakSaNakaro vadhyaH kathaM pApakai rasmAbhiH khalu nindyavRttinipuNaiH kAruNyavArAMnidhiH // 54 // tato gaNo'yaM gurupAdanamraH asmAnkSamasveti jagAda sUrim / to gaNaH sa svagRhaM kSamitvA, tatra prabhAvaH prasasAra sUreH // 55 // zrI sAdhu ratnagaNapo'jani paJcamo'tra, zrIsomasundaragaNiH samasAdhumadhye | kalyANikAbhidhasukAvyavidhAnadakSaH, tatpaTTazeSabhujagAgramaNirbabhUva // 56 // siMhAsanAzokasarovarArdha - bhramAbjabherImurajAdinavyaiH / J. triMzatsubandhai ramaNIyabhAgAM, citrAkSaradvayakSarapaJcavargAm // 57 // : 611 : tAM tridazataraGgiNI-nAmadheyAM supatrikAm / yo'STottarazatairhastai- rdIrghaM praiSIdguruM prati // 58 // yugmam // prApadvAlasarasvatIti birudaM yo dakSiNe rASTrake, bAlye zlokasahasrakaM navanavaM kaNThe cakArAnizam / stotraM saMtikaraM nRNAM sukhakaraM prAdIbhatsundaraM, AsIcchrImunisundarau bhidhagurustatpaTTadhaureyakaH // 59 // zrIratnazekhara vizAradavaryadhuryaH, sUrIzazekharasamo nayabhaGgavijJaH / zrAddhapratikramaNasUtrasuvRttikartA, tatpaTTazekharavaraH samabhUttato'sau // 60 // zrIlakSmIsAgaraH sUrirjajJe tatpaTTamaNDanaH / acchI sumatiH sAdhuH tatpaTTAndhividhUmaH // 61 // 5 10 hU~ 15 20 25 Page #663 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 112 : 5 F 10 15 20 25 granthakAraparamparAparicayaH dAkSiNyadAkSya munitAdiguNAlipuSTAH, tatpaTTacaityazikharAgrasuvarNakumbhAH / ye jainazAsananabhaH kiraNezitAraH, dIkSAM dadurharagiripramukharSigaNAm // 62 // svAcAramArga mumucurna dhanyAH, ye te vasantaH zlathasAdhumadhye | gacchaprabhUtaMprabhutAviziSTAH, hemAdimAH zrIvimalA abhUvan // 63 // yugmam // AnandasUrirvimalAntimo'bhUt, tatpaTTadIvyanmaNihAranAtha: / samuddharan sAdhupathaM zlathaM yaH, tapasvinirgranthasamAjarAjaH // 64 // prabhAvayacainamidaM suzAsanaM, samarthayannAgamatazvagUDhatAm / pracArayandezanayA svadharmakaM, pravardhayanvizvatale yazolatAm // 65 // tatpaTTabhadrAsana rAjatejAH, AptoktivettA jayidAna sUriH / pramAdI jitavAdivAdo, mahApratApI samabhUnmunIndraH || 66 // yugmam || vairAgyaratnaprabhavAvanIbhRd, vaidagdhyacUtasya vasantamAsaH / saubhAgya saujanyavihArabhUmiH, kriyAGganAkrIDanakAntakuJjaH // 67 // tatpaTTapadmAkararAjahaMsaH, kupAkSikAjJAnatamisrahaMsaH / kAruNyasindhuH zamarAjasaudhaH, zrIhIra sUrirnatasUrirAsIt // 68 // syAdvAda siddhAntamabAdhyamenaM, pramANayanyuktitatiprayuktam / samanvayanbhinnamatAni vidvAn, svakIyasiddhAntasucArudRSTyA / / 69 / / madhye bhAti yadIyavANI, pAnIyavatkarmamalaM harantI / audAcyagAmbhIryamayI sucArthI, mAdhuryadhuryA zucitAM vahantI // 70 // hiMsA parA zrImadakabbarAdIn nRpAnanekAnyavaneSu mukhyAn / , dayAmayA~ stAnvidadhajagatyAM vyAkhyAnadhArAdharadhArayA yaH // 71 // zrIsena sUripramukhaiH svaziSyaiH, vidyAzcatasraH samupeyivadbhiH / vajrI devaiH samupAsyamAnaH, jagadgururjaGgamakalpazAkhI // 72 // samAgatAnvAdigajAnsusajjAn, vAdasthale siMha ivAdhigarjan / * sa hIrasUrirjinazAsanasya, pusphora jitvA vijayadhvajaM tAn // 73 // zrIsena sUriH zamisenatAbhAk, tatpaDhDacUDAmaNitAdharo'bhUt / vAde vijetA vadavAdindam, zrIjaina sacchA sanadaNDanAthaH // 74 // Page #664 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ashaaniph rUpeNa kAmatulyo yo, vRtyA kAmavinAzanaH / sa jIyAtsenasUrIzaH, pAdAbhyAM lokapAvanaH / / 75 / / yasmai jahAgiranRpeNa sagauraveNa, sanmaNDapAcalacaye birudaM pradattam / dInyajahAgiramahAsutapeti so'bhUt , tatpaTTahATakaghaTo gaNidevasUriH // 76 // tatpaTTasaro'jani siMhamUriH, durvaadidntaavlsiNhruupH| ": tadantipatsatyagaNibabhUva, kriyApriyAzleSasukhopabhoktA // 77 // nyAyAcArya yazaHsatIrthyavinayopAdhyAyasAhAyyataH, . ... zaithilyaM svagaNe samIkSya vidadhau kArmaH kriyoddhArakam / satyaM nAma cakAra satyamiti yaH svIyaM tapasvI tataH, ___ gacchaM svacchamamuM tapeti vidadha-jIyAtsa satyazviram // 78 // 10 tacchiSyakarpUragaNistato'bhUt , kriyaikkrpuursugndhpuurnnH| .... .... kSamAgaNIzaH samabhUttataH sA, tadIyaziSye varatAM dadhAnaH // 79 // pratiSThitA saptazatI ca yena, tIrthaGkarasya pratimA mnojnyaa| .. ___ tatpAdavAsI jinanAmako'bhUt , SaDjIvarakSAkaraNapravINaH / / 80 // yugmm|| zrImAnabhUduttamanAmadheyaH, tacchiSyavaryo gaNipUttamo'sau / 15 '. panyAsapadmAsyajayo gaNIzaH, tato'bhavad gaurjarakAvyakArI // 81 // paadraheti prathitorukIrtiH, barhAnapUryA saha dnnddkairyH| ...... kurvanvivAdaM vijayaM tadApat , kriyAbhikAjI satataM vihArI // 82 // tacchiSya AsIdgaNirUpanAmA, tato'bhavatkIrtirgaNiH sukIrtiH / panyAsakastUragaNistato'bhUt , vibhrakriyAcinmRganAbhigandham // 83 // 20 saptarSibhirgaNimaNiH prayuto yathAnaM, dIvyattapAH sadamRtAdivineyavayaH / taspaTTamaulimukuTo'pratibaddhacArI, saMvegaraGgakalitaH zamitendriyo'bhUt // 4 // adyApi varvati tadIyaziSyaH zrIsiddhisUriH svpraagmjnyH| - porAM tapasyAM tapati sma vRddhaH, vineyavaryaiH pariSevyamANaH // 85 // tato'bhavabuddhigaNirmanISI, vilokya zAstre pratimAvidhAnam / . 25 vihAya yo duNDakakApatha-sA, jagrAha saMvegapathaM vidhizam // 86 // Page #665 -------------------------------------------------------------------------- ________________ :614: granthakAraparamparAparicayaH cazcatpazcanade parAkramapade rAjanyavaMze'vaze, rUpAmbAjaThare gaNezabhavane grAme laherAbhidhe / jyahASTAjamite'ndake janirabhUyeSAM zubhe vaikrame, . hiMsocchittikRte'tra bhAratatale saddharmarakSAkRte // 87 // vyomAjAkavibhAvarIpatimite saMvatsare vaikrame, ... dIkSAM duNDhakavatmanaH prajagRhurvairaGgikA ye mudA / pazcAcchAstravilokanAdhyayanataH TIkAnirutyuktitaH - ____ vanyeti pratimA jinasya zivadA jJAtaM ca yaiAkRteH // 88 // satyAnveSaNacaJcubhiH prati munInproktaM tadanyAMzca yaiH, .. kecitsatpravidhArya tanmunivarAH satyArthasAhakAH / AbaddhAsyapaTAH budhA niragaman satyapracArAya vai, . . zAstroktaH pratimAnamaskRtividhiH sarvatra tai|SitaH // 89 // mUrtyarcApravaNAnvyadhuhijanAnkaivalyakAsAvataH, .... ....dharmArtha jinabhaktaye pratipuraM kaSTaM sahanta sma ye| .. AjagmurgurubuddhisAdhusavidhe saMvegaragojvalAH, 1... satsaMvegapathasya te prajagRhurdIkSAM tadAnIM vidheH // 90 // ahammadAvAdamahAnagA~, AnandaromAzcitapUrjanAyAm / ... AnandapUrvA vijayAntimAste, prApaprathanbhUmitale mahAntaH // 11 // yebhyaH saripadaM dadau pramadataH sambhUya saGgho'khilaH, . .. vidvadbhayo rucire mahotsavavare zrIpAdalipte pure|| pAzcAloddhRtikAriNo'janiSata zrIjainasaiddhAntikAH, nyAyAmbhonidhisarivaryavijayAnandAbhidhAnAzca te // 92 // vidyAbhRGgIlalanasadanaM zAsanapremakandaH, . " jainaajainopkRtiviksccaarukaasaamrndH| zrIsUrIzazcaraNakaraNavyagratAkarNikAvAn , .. .....prAdurbhUtaH kamalavijayastatsupaTTAmbujAtaH // 93 // rrywww Page #666 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthaprazastirUpaH IlAyadurgApari zAnticaityaM bhavArttabhavyAGgikRtAtizaityam / jIrNa samIkSyoddharati sma rucyaM, jinezabhaktaH kamalAkhyasUriH // 94 // pAparddhi hiMsAdiparAnnarezAn, naikA~stadanyAnpuruSAnnRzaMsAn / jImUtagambhIravacaHpravAhAt, prAbodhayacchrI kamalA haMsUriH / / 95 / / panyAsadAnamunilabdhisudhIvareNyau, paTTe svake kamalasU khiro nyadhAttau / saGghA grahAtsvapadayogyatayA maharSiH, chAyApurau mahapuraHsarataH pramodAt // 96 // mahAvratI bhUtitatipratItaH, zivAnvito dagdhamanojarAjaH / zrIlabdhiriH samabhUdgaNendraH tadIyapaTTAcalarAgirIzaH // 97 // tarphe sUkSme dhiSaNadhiSaNA posphurIti pratIkSNA, yeSAM kRtsnAgamaganayane lakSaNe dakSazikSA | jainAjainapravacanavacaHpATavaM pUrNatA bhAg jyotiHzAstra varanipuNatA kovidairapyagamye taccanyAyasumAvalIvilasitaM syAdvAdakuJjAzritaM, zravyaM kAvyaM prasRmaraguNaM cArusandarbha marbha, zrutvA lokaiH kavikulakirITetyupAdhiH pradattaH / yebhyaH pUjyakramaNakamalA labdhisUrIzitAraH, te pAyAsurbhavika kRSikAndezAnAvAridAnAt mUlatrANapradeze duradhigamatame kaSTakoTiM sahitvA, prANipratrANamayyA madhumadhuragirA dezanAgAGganIram | bhujAnAn sannihatya dvijapazusamajaM kAzyapaM hiMsralokAn, cakrustAnpAyayitvA palaghasirahitAn labdhisUrIzvarAste // 100 // zrIlabdhisUrirvapadrapUryAM jitvA mukundAzramavAdivaryam / vAdAsavATe jinazAsane'smin, jetetikIrtiM bibharAJcakAra // 101 // // 98 // 4 gullakSaNabhRGgasaGgaghaTitaM jAtyAGkitaM vyAkhyayA, // 99 // bhaGgIvallinayAgarAjijaTilaM nyAyaprakAzAkhyayA / : 615 : nyAyavibhAkaropavanakaM, sacchandalAlityabhRt // 102 // 5 10 15 20 25 Page #667 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthakAraparamparAparicayaH navyaprAgyasunItirItisaraNiM pAlambya vidyAvatA, / ' yadyenAraci mAlikena mahatA kAruNyapuNyAbdhinA / tattvAkAsivilAsikhelanakRte vyAkhyAnavAcaspatiH, ... ... jIyAbhUmitale sa nirmalayazAH zrIlabdhisUrIzvaraH // 103 // // yugmam // varSe vyaGkanavauSadhIMpatimite tIrthe vare stambhane, tattvanyAyavibhAkaraM sulalitaM granthaM samArabdhavAn / IlAdurgapure samAptimakarot tasyaikasatpaddhateH, ___ sadgubAthaikamUlasUtraracanAt zrIlabdhisUrIzvaraH // 104 // bANAkAGkamRgAGkavatsaramite zrIvaikrame tatra vai, ____ vyAkhyAmArabhate sa tasya mahatIM nyAprakAzAmidhAm / gurvarthA phalavardhinAmanagare vyAkhyAM samApatsudhIH, saptAkAGkasudhAmarIcizaradi zrIlabdhisUrIzvaraH // 105 // tacchiSyo bhuvanAdinAmavijayo-pAdhyAyamukhyo'bhavat , tacchiSyeNa mayA prazastizatakaM bhadrareNAraci / .. yotrAjJAnavazAtpravismRtivazAd duSTaprayogaH kRtaH, . . taM saMzodhya vivekahaMsavidurairvAcyaM hi taddhIdhanaiH // 106 // Page #668 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saTIkasya tattvanyAyavibhAkarasya zuddhAzuddhapatrikA pudgala pRSThe paMktau azuddham . zuddham 6 10 NamArthA NAmoM 7 6 sukhArtha sukhArtha 8 21 ssAmAdhika- ssamAnAdhi raNyA . karaNA 8 23 bheSaje bheSajena / 10. 3 paudgalikaM paudgalika 10 14 bhilASA, sA bhilASaH, sa 10 16 tmikAyA makasyA ____ abhilASAyA bhilASasya 11 4 caritatve caritatve 14 9 jAtIyattve jAtIyatve 15 7 anAgasyA anAgatasyA 16 2 paramANavapIti paramANAvapIti 16 16 tisRNA tisRNA 17 27 jJAnAraNI jJAnAvaraNI 18 26 kiyA kriyA 19 1 idAnI idAnIM 20 10 pudgala .......-- pudgala .. 20 11 pudgala 22 24 siddha siddha 24 10 bhAvinAM bhAvinaH 24 10 dInAme dIne . pRSThe paMktau azuddham zuddham . 24 10 bhUyeta. bhavet 24 17 nAtmyaikye nAtmaikye 26 13 SaSThaya SaSTya 26 23 SaSThaya SaSTaya 27 16 tyukUla tyanukUla 27 19 yavattvaM yavatvaM 29 6 pudgalo pudgalo 29 7 nimittakaH nimitta 30 9 pudgalA pudgalA .. pudralA 30 12 pudgala . 30 22 pudgalA pudgalA 30 23 pudgalA pudgalA 30 27 nirvattana nivartana 30 28 cakSuzrotrANAM cakSuzzrotrANAM 31 13 pudgaloyaca pudgalopaca 31, 16 kSAyaupa.. kSAyopa 32 1 pudgalA pudgalA 32 10 stastaH stataH 3.3 22 cchedya 34 4 rasana rasane 39 17 pradezA yeSAnte pradezA : 39 19 niravayatvena niravayavatvena Page #669 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : 2 : pRSThe paMktau azuddham 43 19 nivRttau 44 7 dyatve 48 2 da 48 6 arear 48 51 26 tadAha 19 syAnnitya manityazva 18 maparANAM 53 59 2 payAryA 60 8 pUrvyA 60 24. pravRti 61 15 jaghanya 65 21 mityArthaH 71 6 prayojaka 71 71 74 75 75 77 7 lakSaNa 22 tena pratyekaM 26 yuSaM yadA saTIka tasva nyAyavibhAkarastha 89 23 nivRttiH 94 4 catvAro 98 11 lASeva zuddham nirvRttau dyatvena dbhinnaM dheyatvA tamAha syAnnityo'nityazva mapareSAM paryAyA pUrvyAH pravRtti jaghanthA mityarthaH prayojakaM lakSaNArthaH tena 2 yuSaM badhnAti yurbadhnAti 20 cakradharatvAdI cakradharAdI 10 trikA trika 77 14 draSTavyamiti draSTavya iti prayojakatve sati 78 3 prayojakatve 16 paryAya 78 paryAye 83 9 samavAdhA samavadhA 86 1 cakSurjJAnAdIni cakSurdarzanAdIni nirvRttiH catvArassapta lASa iva pRSThe paMktau azuddham 98 11 lASA 98 98 98 98 18 lASAvat 18 lASA 25 lASAvat 25 lASA 10 rasana 12 vidhA 21 nivRtta 26 lASA 10 mudiSTa 16 prabhA 22 parigraha 23 kriyetyarthaH 100 103 103 103 104 108 110 113 115 -15 vizeSa 125 128 135 136 137 142 144 147 16 lakSaNam 147 20 lakSaNaM 149 6 guNapekSa 150 24 vizuddhaya 153 2 noki 153 2 utkIraNaM 158 21 nispando 7 bheda 5 praviSTasya zuddham lASo lASavat lASaH lASavat lASaH rasane vidhAH nirvRtta lASaH muddiSTa pradhA parigraha kriyetyarthaH vizeSaNa bhedaM praviSTaH 24 vastu 18 vidhyAnA 1 pratiniyatadivasA pratidivasA 24 muhu 18 rAdraka vAstu vidhyApanA rA lakSaka: lakSakaM guNApekSa vizuddhaya utkiraNaM niHspando Page #670 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... ityarthaH zuddhAzuddhapatrikA / pRSTha paMko azuddham zuddham | pRSTha paMktau azuddham . zuddham 165 16 muMhUrtikAH mauhUrtikAH 218 1 mAMsazca mAMsazca / 165 19 zeSAyuH zeSAyUH 218 1 syAjya eva tyAjyameva . 165 20 manthanA manthAnA / 224 7 karSAzca karSaJca 167 2 samayAcAnya samayAzca 224 21 kAnazA kAnAzA 167 9 bhUtAssami. bhUtAn sami- 230 9 dukhaM duHkhaM tyAdayaH tyAdIn 231 1 dhyAyAyati dhyAyati 169 9 sthApatra syApyatra 232 22 vidAbhiti vidAmiti - 172 5 santapto'pi santApe'pi 236 7 sambandha sa bandha 172 28 nyajvA nyajvA 236 19 tpudgalaiH tpudgalaiH 174 4 saduSTAnA duSTAnA 239 3 ityarthe 175 12 kUloparga kUlopasarga 242 7 kAya kAya 176 9 vibhAvayatA vibhAvayataH 242 22 tedava tadevaM 176 20 tA''driyeta , tAmAdriyeta 243 16 vyApArA vyApArAH 181 9 vyadeza vyapadeza 243 27 tAvevo tayorevo 182 7 tIrthAntara- tIrthAntaraM 245 1 tyarthaH saMkrAmato saMkrAmato 245 17 mityeva mityevaM 184 12 pyuzama pyupazama 246 24 nirvartanA nivartanA 187 15 pAviti pA iti 248 2 pariNamati pariNamate 190 12 rUpa 252 24 dvidhAH . dvidhA 191 8 saMyama saMyata 258 2 bhedAsteSAm bhedAstAsAm 195 4 striMzadAdi striMzAdi 258 23 sAmagrIsa sAmagrI 198 24 Adya AdyA 259 3 varaNamA varaNe A 2021 dvAdara dAdara 260 24 vizuddhayA vizuddhapA 202 16 dalikaM . dalikasya 263 6 vidhodayo vidha udayo / 203 8. chedo chedopasthApanIyaH 265 4 kAropayuktasya kAropayogayuktasya chedo 271 6 zadvai 216 2 tIthe tIrthe 282 9 bhedA bhedo 218 1 NIyam NIyaH 282 15 jIvA jIvAH :- tyarthaH rUpe - Page #671 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAsau saTIkatAsvanyAyavibhAkarasyapRSTha - paMko azuddham zuddham .. | pRSTha - paMktau azuddham zuddham 285 . 1. puruSasya khyaH puruSAdeH . . . 480 20 paryAyArthikAH . paryAyArthikanayAH ...... bhilASo khyAdyabhilASo 485 5 prAyato'nekadhA prAyato286 22 hyAvarakaM . hyAvAraka.... 485 . 11 vakkabhiprAyeNa vakrabhiprAyeNa 288 10 jJeyatAyA. jJeyatAyAH / 489 -14 kalpatAt kalpanAt 288 1:9. duSyanti / - duHdhyanti / 491 7 kumbhaH kumbha 293 . 2- mArgaNAH .. mArgaNA .. | 494 21 vAso 302 10 jInA , jinA . 495 . 13 nAmApi nAmapi 310 -21 -yannaivaM tannaivaM yadevaM tadevaM 497 20 bhUmikatvA- bhUmikatvA316 11. prakarSa prakarSa . . saGgrahAsaGgrahA 326 19 zamAditi zameti ... 500 . 1 zabdAnayabhAsa zabdanayAbhAsa 326 2.1 zamAdityarthaH . zametyarthaH ... 503 6 vartamAnapi vartamAnamapi 3308 sattvasyA sattvasya 503 9 ttatattannAttattannA 333 19 vyabhicArAt vyAptyasiddheH 534 10 dyAdhikAnnRpati dyAdhikAnnRpati 336 17 bhASamANo bhASyamANo | 536 26 rujava rattaya 349 20 ceSTAna ceSTAnAM | 544 13 zaikSakazcAha zaikSakaJcAha 353 15 ssano ssato 548 17 takkIDA tatkrIDA 356 24 dRSTAntAnyAha dRSTAntAnAha 558 20 sambadhena sambandhena 362 10 katayA kayA . 560 10 pravAho pravAhaH 367 21 kRtiko kRttiko . .: 561 19 hetayA haitayA 369 1 vahnayAdidharma vahnayAdidharma . 562 . 6 tenaH tena 376 / 9 atra tatra : 565 , 13 daka evo dakamevo 381 . 16 nulabdhi nupalabdhi :: 565 14 mite mito 391 17 nAdau . nAnte :574 26 evabhUtAH / evambhUtAH 392 26 guNazabdaH guNazzabdaH / 577 3 darabhya - dArabhya : "404 26 anvayavyati avyati.. | 577 5 kroca krauMca 430 3 votpatti votpatte .. 579 1 nava navA 476 3 pyucAra pyupacAra: 579 1 nyAditi nyAyAditi ? . 480 20 dravyArthikAH / dravyArthikanayAH / 579 3 'nakSatreNa nakSatreNa candrAH / Page #672 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha paMktau azuddham -582 1 nAntaraM 583 3 rajju 588 9 vai 589 589 590 5 uddhaTA 10 hIndi 21 vidheyam 590 8 aruNA 590 10 vyate 590 14 khanA 592 8 utkSi 592 17 trANAM zuddhAzuddhapatrikA / zuddham pRSTha paMktau azuddham zuddham 592 17 trigastAnni triNo ni 593 3 tvAgamA 593 7 matA 593 15 kAdInAM 595 3 varttanA 595 597 599 khanAyAH 599 viziSTa bhAvAzca utkSi 600 triNAM 600 nAnantaraM rajjU veti hIndri vidheyA udghATa aruNodayA vyante 15 bakuza 4 avinaya 7 sannantara 19 pApte 14 kama 18 nirodhazai dAgamA mantA' kAnAM varttana kuzo' vinaya : 5 : sannAntara prApte krama nirodha zai Page #673 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hamAre Arthika sAhAyyakoM kI suucii| denevAle sajjanoM ke zubha nAma phalaudI ( mAravADa) . rupaye nAma.. 327) tapAgaccha zrI saMgha - ( vi. saM1997 ke cAturmAsa meM huI jJAna kI AmadanI se ) 300) zrImAn zeTha jamanAlAlajI saMpatalAlajI chAjeDa. 121) zrImAn poTha mANekacandajI amaracandajI kocara. 75) zrImAna zeTha lAlacandajI mIlApacandajI DhahA75) zrImAn zeTha kIsanalAlajI saMpatalAlajI lUNAvata. 75) zrImAn zeTha bhabhUtamalajI kAnugA. 45) zrImAn zeTha padmacandajI saMpatalAlajI kocara. 45) zrImAn zeTha kaMvaralAlajI kAnugA. 45) zrImAn zeTha punamacandajI udayarAjajI kAnugA. 30) zrImAn zeTha lakhamIlAlajI mIzrIlAlajI baida. 30) zrImAn zeTha nemIcandajI baida, 30) zrImAn zeTha saMpatalAlajI gulAbacandajI kocara. 21) zrImAn zeTha lakSmIlAlajI mIzrIlAlajI kocara. 21) zrImAn zeTha navanIdhamalajI kocara. 21) zrImAn zeTha saMpatalAlajI baida. 15) zrImAn zeTha maganamalajI kAnamalajI kocara. Page #674 -------------------------------------------------------------------------- ________________ : : sAhAyyakoM kI suucii| 15) zrImAn zeTha agaracandajI luMkaDa. 15) zrImAn zeTha amaracandajI baida. 15) zrImAn zeTha jeThamalajI kAnugA. 15) zrImAn zeTha jugarAjajI nAhara. 15) zrImAn zeTha suganacaMdajI kocara. bIkAnera ( rAjapUtAnA) 385) jaina zvetAmbara zrI saMgha, ha. zrImAn motIlAlajI baida. (vi. saM. 1998 ke cAturmAsa meM huI jJAna kI AmadanI se) 300) zrImAn bAbu nathamalajI saMpatalAlajI rAmapurIyA. 100) zrImAn bAbu bhaMvaralAlajI rAmapurIyA, 30) satIbAI. kA upAzraya ( jJAna kI AmadanI se ) 30) zrImAn abhayarAjajI nAhaTA. bagaDI ( mAravADa) 67) jaina, zvetAmbara zrI saMgha. sANaMda (gujarAta) 75) vijayaANasura nAnAgaccha, ha. mANekacanda kezavajI IDara (mahIkAMThA.) 75) jaina zvetAmbara zrI saMgha ha. zeTha ANaMdajI maMgalajI kI peDhI. - jUnA DIsA (gujarAta) 30) jaina dharmazAlA kA saMgha, ha. nyAlacaMda goDIdAsa. Page #675 -------------------------------------------------------------------------- ________________ MAP zrI lbdhisuuriishvrjaingrnthmaalaaprkaashitgrnthsuucii| 0-8-0 0-12-0 // 0-8-0 saTAkam ... ........ 1 jainavratavidhisaMgrahaH .. .. ... ... 2 hIrapraznottarANi ... .... .3 zrIpAlacaritam ... ... 4 tatcanyAyavibhAkaraH ( mUlam ) 5 paMcasUtram saTIkam 6 harizcandrakathAnakam 7 vairAgyarasamaMjarI 8 caityavandanacaturviMzatiH 9 kavikulakirITa 10 mUrtimaMDana ( gujarAtI) ... . 11 mUrtimaMDana (hindI) ... 12 AraMbhasiddhiH saTIkA...... 13 tatvanyAyavibhAkaraH ( svopajJavRttiyutaH) 14 sadbhAvanAprakAza (hindI) .... 0-2-0 0-8-0 0-4-0 2-0-0 -0 -0 ........ Page #676 -------------------------------------------------------------------------- _