Avashyakasutram Part_1

Author(s): Bhadrabahuswami, Malaygiri,
Publisher: Jinshasan Aradhana Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/600043/1

Page #1

नमोनमः श्री गरूप्रेमसरये ।
श्रुतकेवलि श्रीमद्भद्रबाहुस्वामिसूत्रितनियुक्तियुत - श्रीमन्मलयगिर्याचार्यकृतविवरणयुतं
श्री आवश्यकसूत्रम्
(प्रथमो विभाग ।
प्रकाशक
श्री जिनशासन आराधना ट्रस्ट ७, बीजो भोईवाडो, भुलेश्वर, मुंबई - ४०० ००२.

.

Page #2

___ नमो नमः श्रीगुरुप्रेमसूरये । श्रुतकेवलि श्रीमद्भद्रबाहुम्वामिसूत्रितनियुक्तियुत -
श्रीमन्मलयगिर्याचार्य कृतविवरणयुतं
DISTRATIMA MISTR
આગમ પ્રકાશન માળા
श्री आवश्यकसूत्रम् (प्रथमा विभागः)
प्रकाशक श्री जिनशासन आराधना ट्रस्ट
७, श्रीजो भाइव डी, मुले वर, मुंबई - ४०० ००२. विक्रम संवत् २०४६
वीर संवत् २५१६ मूल्य रु. १००/
ARIA
ORD SHIVashan REVISITanas
Rason an RSS

Page #3

પ્રકાશકીય
સાધુ તથા શ્રાવકને નિત્ય અવશ્ય કરણીય છ આવશ્યક છે. છ આવશ્યકના ગણધરરચિત સૂત્ર પર અનેક વિવેચનો રચાયેલા છે.
શ્રુતકેવલી શ્રી ભદ્રબાહુવામીએ નિર્યુકિત રચેલ છે.
શ્રી જિનભદગણિ કામાક્ષમણુ ભગવંતે ભાણ ( સામાયિક અધ્યયન પર ) રચેલ છે. તેના પર પિતે ટીકા રચી છે. મલધારિ હેમચંદ્રસૂારે મહારાજાએ પણ ભાષ્ય પર ટીકા રચેલ છે. પૂજ્ય જિનદાસગણિએ ચૂણી રચેલ છે. આ સિવાય પૂજ્ય હરિભદ્રસૂરિ મહારાજે તથા પૂજ્ય મલયગીરિ મહારાજાએ ટીકાઓ રચેલ છે. પૂજ્ય શ્રી માણેજ્યશેખરસૂરિએ દિપિકા રચી છે. આ સિવાય અન્ય પણુ ઘણુ સાહિત્ય રચાયું હોવાની સંભાવના છે.
પૂજ્યપાદ શ્રી મલયગીરિ મહારાજની વૃત્તિ પ્રથv સ માયિક અધ્યયન પર સંપૂર્ણ છે, તથા બીજી ચતુર્વિશતિ સ્તવ (લેગરસ) ની ત્રણ ગાથા સુધી સંપૂર્ણ તથા થી ગાથાના પ્રથમ પદ “કુંથુના વિવેચન સુધીની છે. આ વૃત્તિને પૂજ્ય આગમ દ્વારકા સાગરાનંદસૂરિ (સાગરજી) મહારાજે સંશોધન કરી ત્રણે ભાગમાં પ્રકાશિત કરાવેલ છે. પ્રથમ બે ભાગ કમશસંવત ૧૮૮૪, ૧૯૮૮ માં આગમેદય સમિતિએ પ્રકાશિત કરેલ છે. ત્રીજો ભાગ સંવત ૧૯૯૨ માં શ્રી દેવચંદ લાલભાઈ પુસ્તકોદ્ધાર કંડ દ્વારા પ્રકાશિત થયેલ છે.

Page #4

વર્ષો પૂર્વે પ્રકાશિત આ ત્રણે ભાગેા છઠ્ઠું તથા અપ્રાપ્ય થયેલા હૈઇ તેનુ પુનઃ પ્રકાશન અમે કરીએ છીએ, તે વખતે પૂજ્યપાદ સાગરજીના ઉપકારને યાદ કરવા પૂર્વક વ`દન કરીએ છીએ, તથા સાથે સાથે ઉપરાત અને સરથાના શ્રુતભકિતના કાર્યનું પણ ખૂબ અનુમેાદન કરીએ છીએ.
આવશ્યક નિયુકિત દીપિકા પણ અમે ત્રણ ભાગમાં આ સાથે પ્રકાશિત કરી રહયા છીએ, તેમજ હારિભદ્રીય ટીકા પણ પ્રકાાંશત કરવાનું નકકી કરેલ છે.
પૂજ્યપાદ સિદ્ધાંતમùાદધિ, સધવાત્સલ્યેાનિ સુવિશાળમુનિચ્છ ધિપતિ કરવું. આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજય પ્રેમસૂરીશ્વરજી મહારાજાનું ભાવસાન્નિધ્ય, પૂજ્યપાદ ત્યાર્યાવશારદ, પ્રવચનભાનુ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજયભુવનભાનુસૂરી॰વરજી મહારાજાના શુભ આશીર્વાદ પૂજ્ય સમતાસાગર પ્રવચનાનુરાગી પન્યાસજીશ્રી પદ્મવિજ્રયજી ગણિવર્યશ્રીની વ્યિકૃપા તથા તેએશ્રીના શિષ્યરત્ન પ. પૂ. આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજયહેમચંદ્ર સૂરિ મહારાજ સાહેબની પ્રેરણા એ અમારા મુખ્ય બળા છે. આ સર્વે પૂજ્યેાના પ્રભાવથી ચાલી રહેલ શ્રુતભકિતના કાર્ય માં ખૂબ ખૂબ પ્રગતિ થાય, વિશેષ લાભ મળતા રહે, એ જ શ્રુતદેવતા ભગવતી સરસ્વતીને પુનઃપુનઃપ્રાર્થના.
લી.
શ્રી જિનશાસન આરાધના દ્રવતી ટ્રસ્ટીઓ
(૧) ચદ્રકુમાર બાબુભાઇ જરીવાઢા (૨) લક્ષિતભાઇ રતનચંદ કાહારી

(૩) વિનચંદ્ર ભગવાનદાસ શાહ (૪) પુ'ડરીક અ‘બાલાલ શાહ

Page #5

અનુપમ સહયોગ
પૂજયપાદ વર્ષ માનતપોનિધિ, વ્યાવિશારદ, દ્વિશતાધિકમુનિગણનેતા આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજ્યભુવનભાનુસૂરીશ્વરજી મહારાજાના પટ્ટાલંકાર સહજાનંદી, થાનકનિષ્ઠ રવ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજયધર્મજિતુ સુરીશ્વરજી મહારાજ સાહેબના પટ્ટાલંકાર સૂરિમંત્રપંચ પ્રસ્થાનારાધક પૂજ્યપાદ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજ્યજયશેખરસૂરિ મહારાજ સાહેબ તથા મુનિશ્રી અભયશેખર વિજયજી મહારાજ સાહેબ આદિના ઉપદેશથી.
શ્રી જૈન શ્વે. મૂર્તિપૂજક સંઘ, સાંગલી (મહારાષ્ટ્ર) તરફથી શ્રી મલયગિરિવૃત્તિયુતશ્રી “આવશ્યક સૂત્રના પ્રથમ ભાગના પ્રકાશનને સંપૂર્ણ લાભ લેવામાં આવેલ છે.
આ અનુપમ સહગની અમે ભાવભરી અનુમોદના કરીએ છીએ.
શ્રી જિનશાસન આરાધના દ્રસ્ટ,
યુતસમુદ્વારક ભાણબાઈ નાનજી ગડા
Jain Education literational
www.ainelibrary.org

Page #6

Jain Education Inter
विषयः
२
प्रयोजनाद्युपन्याससाफल्यम् - ( वचनप्रामाण्यम् ) मङ्गलचर्चा, नामादिलक्षणानि, द्रव्यमङ्गले नयचर्चा, मङ्गलोपयोगे मङ्गलता, नामादीनां भिन्नता, नामावेकान्तनिरासः । द्रव्यार्थिक पर्यायार्थिकविचारः । ( मलवादिसिद्धसेनमते ) । १२ नन्दिनिक्षेपाः । ज्ञानपचकस्वरूपं (गा. १ ) प्रत्यक्षपरोक्षविभागः, आत्मनो
१२
ज्ञातृत्वं इन्द्रियाणां करणत्वेऽपि व्यवधायकता, केवले
...
आवश्यकस्य मलयगिरीयाया वृत्तेर्भागत्रयस्य विषयानुक्रमः ।
शेषज्ञानाभावसिद्धिः । ज्ञानपथकपार्थक्यसिद्धिः ।
....
...
...
...
...
...
पत्राहः
१
१३
१७
विषयः
ज्ञानपञ्चकक्रमसिद्धिः, एकेन्द्रिये श्रुतसिद्धिः, लक्षणादि
२०
भेदेर्मतिश्रुतयोर्भेदः । अवप्रहादयो मतिभेदाः (गा. २) । ( संशयादीहाया भेदः ) २२ अवग्रहादीनां स्वरूपम् । (गा. ३) व्यञ्जनावमहे ज्ञानं, चक्षुर्मनसोरप्राप्यकारिता । अवग्रहादीनां कालमानम् । (गा. ४) ।
...
शब्दादीनां प्राप्ताप्राप्तबद्ध स्पृष्टवादि (गा. ५) । ( शब्दस्या
प्राप्यकारितानिरासः )
शब्दस्याकाशगुणत्वमपास्तम् ।

...
...
...
...
***
***
...
...
....
940
...
पत्राडुः
२३
२४
२७
२८

Page #7

श्रीमrao
मलयगि ० ७ इन्द्रियविषयाणामात्माङ्गुलमेयता, प्रकाश्यप्रकाशक विषय
१
मानभेदः ।
Jain Education Inter
*36496
विषय:
...
...
मिश्रपराघातशब्दश्रवणम् (गा. ६) । शब्दपुद्गलानां ग्रहणनिसर्गों, (गा. ७) । त्रिविधेन शरीरेण ग्रहणं भाषा च, (गा. ८ ) । भाषाया
ग्रहणमोक्षो, भेदाच ( गा. ९ ) । भाषाया लोकव्याप्तिः, पूरणरीतिश्च (गा. १०-११ ) 1 ( जैनसमुद्घातरीत्या न व्याप्तिः ) । आभिनिबोधिकस्यैकार्थिकानि (गा. १२ ) .... सत्पदादीनि द्वाराणि (गा. १३ - १४ ) | ( सम्यक्त्वे व्यवहार निश्चयो ) | ( क्रियानिष्ठयोर्भेदाभेदौ )। (अवगाहस्पर्शनयोर्भेदः ) ।
...
***
...
...
...
...
...
...
पत्राहुः
२९
३१
३२
३४
३५
३८
३९
विषयः
... पत्राई
४४
600
अष्टाविंशतिर्भेदाः । ( द्रव्यक्षेत्रकालभावविचार: ) । श्रुतज्ञानकथनप्रतिज्ञा । (गा. १६) । यावदक्षरं प्रकृतिः, अशक्तिर्भणने । (गा.. १७ - १८ ) ४५ अक्षराद्या भेदाः, ( गा. १९ ) ( अक्षरभेदाः) । अनक्षरश्रुतम् (गा. २०) अङ्गानङ्गप्रविष्टविचारः । शास्त्रलाभरीति: (गा. २१) । बुद्धिगुणाः (गा. २२ ) ।
श्रवणविधिः (गा.२३) । अनुयोग विधिः, (३गा. २४) । ४९ अवधेः प्रकृतयः, (गा. २५) । ( यावत्प्रकृतिभणनेऽशक्तिः (गा. २६ ) । अवध्यादीनि द्वाराणि (गा. २७-२८ ) । अवघेनिंक्षेपाः, (गा. २९ ) । अवषेर्जघन्यं क्षेत्रम् (गा. ३०) ।

....
...
...
...
...
...
...
४६
५०
५१
५२
अनुक्र●
w.jainelibrary.org

Page #8

'पचारः
9Cle%%%EOM
विषयः
विषयः अवघेरुत्कृष्ट क्षेत्रम् , (. ३२) । षोढाऽमिजीवावस्था-. | उत्कृष्टायवधीनां गतिषु सत्ता, संस्थानं च (गा.५३-५५)। ६७ | नम्, सूचिश्रेणिस्त्वादेशः । ...
आनुगामिकेतराववघी, (अन्तगवादिभेदाः), (गा. ५६)। ६८ अवधेः क्षेत्रकालप्रतिबन्धः (गा. ३२-३५)। कालादि- क्षेत्रकालद्रव्यपर्यवेष्ववस्थानम् , (गा. ५७-५८) ... ७० | वृद्धिनियमः ( गा. ३६ )। क्षेत्रस्य सूक्ष्मता, क्षेत्रकालद्रव्यपर्यायाणां वृद्धिहानी, (गा. ५९) । ... ७१ ५ (गा. ३७)।... ... ... ... ५४ स्पर्धकावधिः, (प्रतिपात्यप्रतिपातिनी) (गा. ६०-६१)। ७२ * अवधेः प्रस्थापकनिष्ठापको ( गा. ३८) । द्रव्यक्षेत्रवर्गणाः बाह्यान्तरावभ्योः प्रतिपातोत्पाती, (गा. ६२-६३)
। (गा. ३९-४०)। ... ... ... __ द्रव्यपर्यायप्रतिबन्धः (गा. ६४)। ... ... ७३ ट्र गुरुलध्वादीनि द्रव्याणि (गा. ४१) । अवधेर्द्रव्यो- साकायदीनि (गा. ६५)। अवघेरवायाः (गा.६६)।
त्रादिप्रतिबन्धः, (गा. ४२-४३)। ... ... ६१ सम्बद्धासम्बद्धाः (गा. ६७) । गत्याद्यतिदेशः। (गा.६८)। ७५ कापरमावधेद्रव्यादि (गा. ४४-४५) ... ... ६३ | बामशोषध्याद्याः (६९-७०)। ... ... | तिर्यानरकयोरवधिः, (गा. ४६-४७) ... ... ६४ | वासुदेवचत्र्यईतां बलम् , (गा. ७१-५)। (क्षीराम| देवानामधस्तिर्यगूलमवधिः, (गा. ४८-५१ ।) आयु- ___ वाद्याः)। ... ...
मानेनावधिः, (गा. ५२)। ... ... .६५ | मनःपर्यायस्वरूपम्, (गा. ७६)।
।
AR%

Diww.iainelibrary.org
Jain Education Inter

Page #9

पना
अनुक्र०
श्रीमाव. मलयगि.
KACKछन
विषयः केवलज्ञानस्वरूपम्, (गा. ७७)। प्रज्ञापनीयभाषणं द्रव्यभुतता च, (गा. ७८)। (सिद्वानां १५ भेदाः)। ... ... .. श्रुतेनाधिकारः, प्रदीपददृष्टान्तोऽनुयोगे, ( पीठिका.), (गा. ७९)। आवश्यकनिक्षेपाः ( अगीतार्थासंविप्रस्य रनवणिजो ज्ञातो, एकार्थिकानि, श्रुतनिक्षेपाः, पनघा सूत्राणि, स्कन्धनिक्षेपाः, अर्याधिकाराः, उपकमादीनां भेदप्रभेदाः, ब्राह्मण्यादीनां दृष्टान्ताः, गङ्गाप्रवाइदर्शिकथा, पूर्वानुपूर्व्याद्याः, प्रमाणागमलोकोचरादिभेदाः, अध्ययनादीनां निक्षेपाः, मध्यमजलचर्चा । ८६ उपोद्घातमालम्, (गा. ८०)। द्रव्यमावतीर्थे, सुखा
बतारादिभेदाः।... ... ... ... श्रीवीरनमस्कारः, (गा.८१)।। .
विश्वयः गणधरतवंशवाचकवंशप्रवचनानां नमस्कारः, (गा. ८२)। नियुक्तिकथनप्रतिज्ञा, (गा. ८३ ) । नियुक्तिविषयाणि
शास्त्राणि । (८४-८६)। ... ...१०० गुरुपरम्परागता सामायिकनियुक्तिः, ( गा. ८७) ।
(द्रव्यपरम्परायां दृष्टान्तः)। ... ... १०१ नियुक्तत्वेऽप्यर्थानां विभाषणम् , (गा. ८८)। तपोनिय
मज्ञानवृक्षः कुसुमवृष्टिर्मन्थनं च ( गा. ८९-९०)। सूत्रकृतौ हेतवः, (गा. ९१)। अर्थभाषका अईन्दा
सूत्रकृतो गणधराः, (गा. ९२)। श्रुतचरणसारः
(गा. ९३)। ... ... ... ... १०६ अचरणस न मोक्षः, पोतदृष्टान्तः, सापेक्षे ज्ञानक्रिये ।
(गा. ९४-१०३)। ... ...

Page #10

विषयः
क्षये केवलं, उत्कृष्टकर्मस्थितौ नैकमपि, कोटाकोट्यन्तामः। | (गा. १०४-१०६)। ... ... ... १११ | पल्यादयो दृष्टान्ताः, (गा. १०७)। (अस्पबहुबन्धचर्चा)। ११३ अनन्तानुबन्ध्यादयः, (गा. १०८-१११) । अतिचारे
मूलच्छेदे च हेतवः, । (गा. ११२)... ... ११६ चारित्रपञ्चकम् , (गा. ११३-१५)। (परिहारे २०
द्वाराणि )। ... ... ... ... ११८ उपशमश्रेणिः, (गा. ११६) । सूक्ष्मसम्परायः। (गा.
WWW
Vor
ELECCMCOM+
विषयः
पत्राः केवलस्याशेषविषयता, (गा. १२४ )। जिनप्रवचनादीनि,
(गा. १२५) एकाथिकानि, (गा. १२६-१२८)। १२८ अनुयोगनिक्षेपाः, ७ (गा. १२९)।. ... ... काष्टादिदृष्टान्तैर्भाषकाद्याः, (गा. १३२)। ... व्याख्यान विधौ गवादिदृष्टान्ताः, (गा. १३३) ... शिष्यगुणदोषाः, शैलघनाद्या दृष्टान्ताः, (गा. १३४-६) । १४१ उदेशादीनि उपोद्घातद्वाराणि २६ । (गा. १३७-१३८)। १४३ उद्देशनिक्षेपाः ८ (गा. १३९) । निर्देशनिक्षेपाः (गा.
१४०)। निर्देशे नयाः, (गा. १४१)। ... १४८ निर्गमनिक्षेपाः ६, (गा. १४२)। ... ... १५१ नयसारभवः, (गा. १४३-४४ । १-२ मू० भा०)। १५२ कुल करवक्तव्यता, हस्तिनो नीतयश्च (गा. १४५-१६६)। . ३ मू० भा०)। .२ ० ०
...
CAMERICARALA
कषायसामर्थ्यम्, (गा. ११८-२०)। .... .... १२५ है आपकश्रेणिः, (गा. १२१-२३)। (गाथात्रयस्यासमीचीनता)। ... ... ... .... १२६
... १२६
Jain Education Inter
jainelibrary.org

Page #11

पत्रा
अनक.
श्रीआव० मलयगि०
विषयः
विषयः श्रीऋषभभवाः,२० स्थानकानि,श्रीऋषभवक्तव्यता,अभिषेका, १५७ ! ऋषभनिर्वाणं, अष्टापदतीर्थ भरतकेवलं दुर्भाषणं श्रीवीवंशस्थापना ( गा. १८५-१८६ ) । वृद्धिः विवाहः, रभवाः । (गा. ३५०-४५७)। ... ... २३३
नृपत्वं उपाद्याः, आहाराद्याः (गा. १८७-२३०)! १९२ | स्वप्ना अपहारः निश्चलवा अमिप्रहः जन्म नाम मीषणं लेखसम्बोधनादीनि २१, लोकान्तिकाः सांवत्सरिकदानं राजानः शाला विवाहः प्रियदर्शना दानं लोकान्तिकाः, दीक्षाम:
कुमाराश्च तपःकर्म ज्ञान णि साधुसाध्वीमानं गणधरा. हः सिद्धनमस्कारपूर्व पापाकरणनियमः, कुमारपामे गणः पर्यायः सर्वायुः । (गा. २३१-२३५)। ... २०१ गोपोपसर्गः कोल्लाके दिव्यानि ( लोहार्यः), शूलपाणिः ऋषभदीक्षा नमिविनमी, विद्याधरनिकायाः १६, तापसाः स्वप्नदशकं अच्छन्दकः, चण्डकौशिकः प्रदेशिमहिमा
पारणं श्रेयांसवृत्तं पारणकानां स्थानानि दातारः, आदि- कम्बलशम्बलौ पुष्यः, गोशालः, नियतिग्रहः, पाटकत्यमण्डलं, धर्मचक्रं, चक्रोत्पातः, मरुदेवीमोक्षः, मरी- दाहः, उपहासः मुनिचन्द्रः, सोमाजयन्यौ मनुष्यचिदीक्षा. षट्खण्डसाधनं, सुन्दरीदीक्षा, ९९भ्रातृदीक्षा, मांसं पथिकानिः मुखत्रासः, मण्डपदाहः मेषः अना
बाहुबलिदीक्षा, (गा. ३३६-३४९ । ३७ भा.)। २१५ र्याटनं नन्दिषेणः, विजयाप्रगल्भे, वाहनं अयस्कारः परिव्राजकता, अवप्रहाः ५, माहनाः, तीर्थकृञ्चक्रिदशाई- यक्षः तामली लोकावधिः पराङ्मु खस्थानं कटपूतना
त्वानि, चक्रिणो वासुदेवाः, जिनान्तराणि, मरीचिमानः, वम्गूरः तिलस्तम्बा, वैश्यायनः, शगणराजः आनन्दः

w
Jain Education in

Page #12

विषयः
विषयः
पनाह प्रतिमाः पेढालः सङ्गमकः सुखसातप्रश्नः कौशाम्बी च- एकादशधा कालः, चेतनाचेतनस्थितिः, अद्धाकालभेदाः, मरोत्पातः मेण्डिकः अमिग्रहः खातिदत्तः ऋजुवालुका यथायुष्ककालः, (गा. ६६४)। ... ... ३४० तपा महासेनवनं महिमा । (गा. ४५८-५४२ । उपक्रमकाले इच्छाकाराद्याः सामाचार्यः, इच्छाकारः,
४६-११४ भा.। ... ... ... २५२ (गा. ६८१)। मिथ्याकारः (६८७) तथाकारः, (गा. समवसरणादीनि द्वाराणि, करणनियमानियमौ देवविधिः,
६९०)। आवश्यकी (६९४) नैषेधिकी (६९६) . देशनाकालः प्रतिबिम्बानि पर्षदः सामायिकप्रतिपत्तिः
(१३५-१३६भा.), आपृच्छाद्याः (गा. ६९७)। तीर्थप्रणामः परमरूपादि संशयच्छेदः वृत्तिदानं बलिः गणधरदेशना (गा. ५४३-५९०)।... ... ३०१
उपसम्पत् (गा.७०२)।... ... ... ३४१६ गणधराणां नामानि, संशयाः, परिवारः, इन्द्रभूत्युक्तिः,
प्रमार्जननिषद्याक्षकृतिकर्मादीनि (गा. ७१७ । १३७ भा.) (१२१-१२६ भा.) ... ... ... ३११ (हा. १२३) । चारित्रोपसम्पत्, (गा. ७२३) । ३५१ संशयाः सदपगमाः, (६४१ । १३२ भा.)। ... ३१२ अध्यवसानाद्या आयुष्कोपक्रमाः, भये सोमिलकथा, दण्डागणधराणां जन्मभूमिनक्षत्रगोत्रपर्यायायु नमोक्षतपांसि, दयो निमित्ते, प्रशस्ताप्रशस्तदेशकालो,प्रमाणकालः, मावे
(गा. ६५९)। . ... ... ... ३३७ भङ्गाः । (गा. ७३५)। ... ... ... ३५५
Jain Education Intem

Page #13

पा
अनुक्र०
श्रीआव० मलयगि
विषयः पत्रा
विषयः पुरुषनिक्षेपाः १०, कारणनिक्षेपाः ४, तद्न्यान्यद्रव्ये नि. . आर्यरक्षितवृत्ते स्वर्णनन्दी पञ्चशैलः इङ्गिनी जीवस्वामी मित्तनिमित्तिनौ, समवाय्यसमवायिनी कळदि, भावे- प्रभावती गान्धारः गुटिकाशतं युद्धं पर्युषणोपवासः क्षाऽसंयमादि, प्रवृत्तितोऽशरीरत्वान्तं,प्रत्ययेऽवध्यादि लक्षणं
मणं, रक्षितस्य विद्यार्थ पाटलीपुत्रे गमनं, दीक्षा, भद्रगुप्त१२ सदृशसामान्यादि श्रद्धानादि वा, (गा. ७५३ )।३६३ ।
निर्यापणा वखामिपार्वेऽध्ययनं फल्गुरक्षितदीक्षा मूलनयाः, स्मात्पदं,अवधारणविधिः, दिगम्बरीयमतसमीक्षा । ३६९ )
रथावतः कुटुम्बदीक्षा वृद्धानुवर्त्तनं पुष्पमित्रत्रयं नयानुनगमलक्षणं, ( भिन्नसामान्यनिरासः), सङ्कहव्यवहारर्जुसूअशब्दसममिरूदैवम्भूतलक्षणानि, प्रस्थकवसतिप्रदेश
योगानां पार्थक्य, ( गा. १२४ मू. भा.)। मथुरायां दृष्टान्ताः , प्रभेदवत्त्वं। ... ... ... ३७१
शकागमः, गोष्ठामाहिलवृत्तं, (गा. ७७७)। ... ३९१ वनखामिवृत्ते शालमहाशालौ कौण्डिन्यादयस्तापसाः पुण्ड
निवाधिकारः, १ (१२५-१२६ भा.) २ (१२७-१२८) रीककण्डरीको दीक्षा साध्व्युपाश्रयावस्थितिः, सत्सार
३ (१२९-१३०) ४ (१३१-१३२) ५ (१३३कल्पः, दृष्टिवादानुज्ञा रुक्मिणीदीक्षा विद्याद्वयम् , उत्त- १३४ ) ६ ( १३५-१४०) (१४१-१४४)। ४०१ रापये सबनिस्तारः पुर्यामुत्सवः पुष्पावचयः राजः | बोटिकनिरासः ( सविस्तर) (१४५-१४८ मा.)। श्रावकता, (गा. ७७२)। ... ... ... ३८३ दोषद्वयादि ७८८ ।
...४१८
Jain Education Inter
Niww.jainelibrary.org

Page #14

विषयः पत्राः
विषयः
पत्राका 31अनुमते तपःसंयमादि, सामायिकस्यात्मादि लक्षणं, (गा. दृष्टानुभवादौ सम्यक्त्वं, ( आनन्दादिश्रावकचरित्राणि ) । १४९-१५५)। ... ... ... ४२८ (गा. ८४४)। ... ... ... ४५६ व्रतानां द्रव्येष्ववतारः, द्रव्यपर्यायापेक्षया सामायिकं । ... ४३१ वल्कलचीरिवृत्तम्। ... सामायिकस्य भेदाः सम्यक्त्वादीनां भेदाः ( १५० भा.) अनुकम्पाद्या हेतवः, तदृष्टान्ताश्च वैद्यादयः, अभ्युत्थाना| गा. ७९५। ...
... ... ४३३ दयः, (गा. ८४९)। ... सन्निहितात्मादेः सामायिकम् , (गा. ८०३)। ... ४३५ कालमानं, प्रतिपद्यमानादयः, अन्तरं, अविरह विरही आकसामायिकप्राप्तिहेतुक्षेत्रदिकालगत्यादीनि द्वाराणि अलका
र्षाः स्पर्शना भागः पर्यायाः, दमदन्ताद्या दृष्टान्ताः | रादिद्वारान्तानि, दिनिक्षेपः, (गा. ८२९)। ... ४३६ (गा. ८७९)। ... ...
इत्युपोद्घातनियुक्तिः। द्रव्यपर्यायव्यापिताविचारः, (गा. ८३०)। ... ४५१
सूत्रस्य दोषा गुणाः, सूत्रस्पर्शिकनियुक्तिनयानां सममनुमनुजत्वादीनां दोलभ्ये चोल्लकादयो दृष्टान्ताः, (गा.८४०)। ४५१ गमः, (गा. ८८६)। ...
आलस्याद्या धर्मविनहेतवः, यानावरणादिरूपकम्, उत्पत्त्यादिफलान्तं नमस्कारे, समुत्थानवाचनाउन्धितः मा.सू.१८२४ (गा. ८४३)।
खामी निक्षेपास्तेषु नयाः किमादिषट्पद्या ससदादि
CARCRACHAR
..
.४५५ ।
Jain Education
to
Iww.jainelibrary.org

Page #15

श्रीआव०
मलयगि० ५
Jain Education Inter
196
विषयः
नवपद्या च निरूपणं वस्तूनि आरोपणाद्याः प्रकृत्याद्याः,
४८५
४९४
मार्गाद्या हेतवः, (गा. ९०३ ) । देशक निर्यामकम हा गोपत्वानि, (गा. ९२७ ) । रागद्वेषकषायेन्द्रियाणां भेदाः स्वरूपं दृष्टान्ताश्च, (गा. ९२८) । ४९७ परीषहस्वरूप, उपसर्गाणां स्वरूपं दृष्टान्ताय । अनेकधाऽर्हन्निरुक्तयः, नमस्कारफलं च, (गा. ९२६ ) । ५१० कर्मशिल्पादिसिद्धाः, कर्मसिद्ध:, (गा. ९२९ ) । शिल्प
... ५०८
सिद्धः । (गा. ९३० ) । विद्यासिद्धः, (गा. ९३१२ ) । मने ( ३३ ) योगे. (३४) आगमार्थयोः, (गा. ३५ ) यात्रायां ( ३६ ) बुद्धिसिद्धस्वरूपं, बुद्धेर्भेदाः, औत्पत्तिक्या लक्षणं दृष्टान्ताय,
...
...
...
...
...
पत्राहः
(गा. ९४४ ) । ५१६ वे न विक्या लक्षणं तद्दृष्टान्ताच (गा. ९४५) । ... ५२३
...
५११
विषयः
पनाहः
-कर्मजाया लक्षणं तद्द्दष्टान्ताच, (गा. ९४६ ) । ... ५२६ पारिणामिक्या लक्षणं तद्दृष्टान्ताच, (गा. ९५१) । ... ५२७
तपःकर्मक्षय सिद्धौ सिद्धखरूपं समुद्घातः शैलेशी शाटीदृष्टान्तः पूर्वप्रयोगादयः लोकाप्रतिष्ठितत्यादि ईषप्राग्भारा अवगाहना संस्थानं देशप्रदेशस्पर्शना सिद्धानां लक्षणं सुखं च पर्यायाः, नमस्कारफलम्, (गा. ९९२) । ५३४ आचार्यनिक्षेपादि, (ग. ९९९ ) उपाध्यायनिक्षेपादि, (गा. १००७ । भा. १५१ ) साधुनि क्षे-' पादि, (गा. १०१७ ) उपसंहारः, संक्षेपविस्तारच र्षा, ( ग्रा. १०२० ) । क्रमद्वारं प्रयोजनफले त्रिदंख्यादयो दृष्टान्ताः, (गा. १०२५) । ५५३ सम्बन्धः सामायिकसूत्रं च सव्याख्यानं, निक्षेप्यपदानि,
...
५४९
५५०
(गा. १०२९ ) ।

...
...
...
...
... ५५४
मनुक०

Page #16

SAA%E%E0%
विषयः
पत्राः नामादिकरणानि, (मा. १५२-१७४) । क्षेत्रकालकर
णानि, भावेऽत्र भुतबद्धानिशीथाख्यानि,(गा.१०३६)। नोश्रुतकरणम् , (गा. १०३१)। ... :. ५५८ कृताकृतादिद्वारसप्तकम् , ( उदिष्टोपदेशादिषु )। आलोच. PI नाद्या नयाः, (गा. १०४० । १७५-१८३ भा.)। ५६५ प्रदेशसर्वपातिघाते सामायिकं, (गा. १०४१)। ... ५७२ है भयनिक्षेपाः, अन्तं षोढा, ( १८४-१८५ मा.)। ... ५७२
सामायिकसूत्रस्यार्थः, सामायिकैकार्याः निक्षेपा एषाम्, । (गा. १०४५) ... * सामायिकस्य पर्यायाः, कर्तकर्मकरणविचारः, आत्मा काका रकः, (गा. १०४९) ... ... ... ५७५ हसर्वस्य निझेपाः, (गा. १०५०)। देशसर्वादि, (गा.
१८६-१८९ मा.)। ...
पत्राः सावद्यार्थः, (गा. १०५१)। द्रव्यमावयोगाः (गा.
१०५३)। ... ... ... ... ५७८ प्रत्याख्याने द्रव्यादिभेदाः, (गा. १०५४)। यावच्छ
ब्दार्थः, (गा. १०५५)। ... ... ५७९ जीवितनिक्षेपाः, (गा. १०५६ । १८९-१९० मा.)। ५८० प्रत्याख्याने १४७ मङ्गाः (गा. १०५७) । विकाउपह
पम्, (गा. १०५८)। ... ... .. त्रिविधादेरपुनरुजता, (गा. १०५९)। ... ... १८३ द्रव्यमावप्रतिक्रमणोदाहरणे, (गा. १०६०)। निन्दा
गईयोः, (१०६१-१०६२)। ... ...
HREESATA************
Jain Education Intel

Page #17

विषयः
अनुक्र०
श्रीआव० मलयगि०
MONICARRICRORSCIENCE
विषयः पत्राका
पत्राः ज्ञानक्रियानयवक्तव्यता, (गा. १०६५-१०६७)।... ५८६ लोकपर्यायाः, उद्योतानेषाः ४, (गा. १०७४ )। ... ५९१)
धर्मनिक्षेगः, ४ ( गा. १०७५-६ )। तीर्यनिगः ४, म इति सामायिकाभ्यनम्
त्रिस्थव्यर्थाद्याः पर्यायाः ( गा. १०८१)। ... ५ कर निक्षेपाः ६, द्रव्य कराः १८ प्रशस्तभावकरः, (गा.
१०८२-७) ... ... ... ...५ अध्ययनसम्बन्धः, चतुर्विंशत्यादेनिक्षेपाः, (गा. १०६८)।
अर्हत्कीर्तनचतुर्विंशतिकेवलिपदानि (गा. १०८९-९१) । चतुर्विंशतेः, (गा. १९२ भा.) स्तवस्य, (गा.
चालनासमाधी । ...
" ... ... ... ... ५९. १९३)। भावस्तवमहत्ता, (गा. १९४-१९५)।
ऋषभादिगाथात्रयार्थः, (गा. १०९२-९९) ... ४] कूपदृष्टान्तो द्वये, (गा. १९६ भा.)। ... ५८८
'लोगस्स' सूत्रव्याख्या। ... ... ... ५९१ लोकनिक्षेपाः ८ (गा. १०६९) जीवाजीवनित्यत्वादि,
1 इति चतुर्विंशतिस्तवाध्ययनम् । कालभवभावपर्यवलोकाः, (गा. १९७-२०५ )। ५९२
Jain Education Intem
ww.jainelibrary.org

Page #18

अर्ह श्रीमन्मलयगिर्याचार्यविरचितं श्रुतकेवलिश्रीमद्भद्रबाहुस्वामिसूत्रितनियुक्तियुतश्रीमदावश्यकसूत्रविवरणं
CALCCAMACHAR
पान्तु वः पार्श्वनाथस्य, पादपद्मनखांशवः । अशेषविघ्नसङ्घाततमोभेदैकहेतवः ॥१॥ जयति जगदेकदीपः, प्रकटितनिःशेषभावसद्भावः कुमतपतङ्गविनाशी श्रीवीरजिनेश्वरो भगवान् ॥२॥ नत्वा गुरुपदकमलं प्रभावतस्तस्य मन्दशक्तिरपि । आवश्यकनियुक्तिं विवृणोमि यथाऽऽगमं स्पष्टम् ॥ ३॥ यद्यपि च विवृतयोऽस्याः सन्ति विचित्रास्तथापि विषमास्ताः।सम्प्रति जनो हि जडधीभूयानितिविवृतिसंरम्भः | तत्र प्रेक्षावतां प्रवृत्त्यर्थमादौ प्रयोजनादिकमुपन्यसनीयं, अन्यथा न युक्तोऽयमावश्यकप्रारम्भप्रयासः निष्प्रयोजन-1 त्वात् कण्टकशाखामईनवत्, निरभिधेयत्वात् काकदन्तपरीक्षावत् , असम्बद्धत्वादश दाडिमानि षडपूषा इत्यादिवाक्वत्
सा.स.
Jain Education
w
.jainelibrary.org
-

Page #19

पोदाते
४ स्वेच्छाविरचितशास्त्ववेत्याशङ्कातःप्रेक्षावन्तोन प्रवत्तेरन्, तथा मङ्गलमप्यादौ वक्तव्यं, अन्यथा कर्णाश्रोतणां चाविनेनेष्ट- अनन्तरप
फलसिद्धचयोगात्, उकंच-"प्रेक्षावतां प्रवृत्त्यर्थ, फलादित्रितयं स्फुटम् । मङ्गलं चैव शास्त्रादौ,वाच्यमिष्टार्थसिद्धये ॥२॥" रम्परकतत्र प्रयोजनं द्विधा-परं अपरं च, पुनरेकै द्विधा-कर्तृगतं श्रोतृगतं च, तत्र द्रव्यास्तिकनयमतपर्यालोचनायामागमस्य योजन नित्यत्वात् कर्तुरभाव एव, तथा चोक्तम्-"एषा द्वादशाङ्गीन कदाचिन्नासीन्न कदाचिन्न भवति न कदाचिन्न भविष्यति | ध्रुवा नित्या शाश्वती" इत्यादि, पर्यायास्तिकनयमतपर्यालोचनायां चानित्यत्वादवश्यंभावी तत्सद्भावः, तत्त्वपर्यालोचनायां तु सूत्रार्थोभयरूपत्वात् सूत्रापेक्षया त्वनित्यत्वात् कथञ्चित्कर्तृसिद्धिः, तत्र च सूत्रकर्तुरनन्तरं प्रयोजनं सत्त्वानुग्रहः, परम्परं त्वपवर्गप्राप्तिः, उक्तंच-"सर्वज्ञोक्तोपदेशेन,यःसत्त्वानामनुग्रहम् । करोति दुःखतप्तानां,स प्रामोत्यचिराच्छिवम्॥१॥"
तदर्थप्रतिपादकस्य भगवतोऽर्हतः किं प्रयोजनमिति चेत्, उच्यते, न किश्चित् , कृतकृत्यत्वात् , प्रयोजनमन्तरेणाधप्रतिपादिनप्रयासो न समीचीन इति चेत्, न, तस्य तीर्थकरनामकर्मविपाकोदयप्रभवत्वात् , वक्ष्यति च-"तं च कहं वेइज्जइ,18
अगिलाए धम्मदेसणाए (तच्च कथं वेद्यते, अग्लान्या धर्मदेशनयैव) इति । श्रोतणामनन्तरं प्रयोजनमावश्यकश्रुतस्कन्धार्थपरिज्ञानं, परम्परं निःश्रेयसावाप्तिः, कथमिति चेत्, उच्यते, इह ज्ञानक्रियाभ्यां मोक्षः, सम्यगवबोधपुरस्सरं सावधानवद्ययोगनिवृत्तिप्रवृत्तिभ्यां सवितुः खरकिरणैर्जलार्द्रशाटिकायाः सलिलकणानामिव कर्मपरमाणूनामवयवशोऽपगमसम्भत्वात् , ज्ञानक्रियात्मकं चावश्यकं, उभयस्वभावत्वात् , तयोश्च ज्ञानक्रिययोरवाप्तिर्विवक्षिताऽऽवश्यकश्रुतस्कन्ध-15 श्रवणतो जायते, नान्यथा, तत्कारणत्वात् तदवाः , अत एव भगवंतो भद्रबाहखामिनः परमकरुणापरीतचेतस ऐदं
%
%
२
M

Page #20

मयुगीनसाधूनामुपकाराय आवश्यकस्य व्याख्यानरूपामिमां नियुक्तिं कृतवन्तः, अन्यथा सम्यक्परिज्ञानाभावतः
शिष्याणां मोक्षपथप्रवृत्स्युच्छेदप्रसक्तः, कारणादेव कार्यसिद्धिभावात्, आह च भाष्यकृत्-"नाणकिरियाहि मोक्खो तम्मयमावस्सयं जओ तेणं तवक्खाणारंभो कारणओकजसिद्धित्ति॥"ज्ञानक्रियाभ्यां मोक्षो यतस्तन्मयमावश्यक। ततः तयाख्यारम्भः, कारणतः कार्यसिद्धिरिति ॥१॥] (भा.) ततः श्रोतृणामपि परम्परया मुक्तिभावाद् भवति तेषां परं प्रयोजनं निःश्रेयसावाप्तिरिति प्रयोजनवान् आवश्यकप्रारम्भप्रयासः, अभिधेयं सामायिकादि, तेषामेवास्मिन् ग्रन्थे सविस्तरमभिधास्यमानत्वात् , सम्बन्धस्तु द्विधा-उपायोपेयभावलक्षणो गुरुपर्वक्रमलक्षणश्च, तत्राद्यः तर्कानुसारिणः प्रति, तद्यथा-वचन | रूपापन्नमावश्यकमुपायः उपेयं सामायिकादिपरिज्ञानं, मुक्तिपदंवा,तस्याप्यतः पारम्पर्येण भावात् , तथाहि-अस्मात् सम्यक्सामायिकाद्यर्थपरिज्ञानं भवति, सति च तस्मिन् सम्यग्दर्शनादिवैमल्यं क्रियाप्रयत्नश्च, ताभ्यां प्रकर्षाप्ताभ्यां मुक्तिपदप्राप्तिरिति, गुरुपर्वक्रमलक्षणस्तु सम्बन्धः उपोद्घातनिर्युक्तो 'उद्देसे निद्देसे य निग्गमे' इत्यादिना ग्रन्धेन स्वयमेव नियुक्तिकृता प्राश्वेन वक्ष्यते । अत्र कश्चिदाह-ननु अधिगतशास्त्रार्थानां स्वयमेव प्रयोजनादिपरिज्ञानं भविष्यतीति निरर्थक एप शास्त्रादौ प्रयोजनाडुपन्यास इति, न, अनधिगतशास्त्रार्थानां प्रवृत्तिहेततया सफलत्वात , अथ प्रेक्षावतां प्रवृत्तिनिश्चयपूर्विका |भवति, न च प्रयोजनादावुक्तेऽपि अनधिगतशास्त्रार्थानां तनिश्चयोपपत्तिः, वचनस्य बाह्यार्थ प्रति प्रामाण्याभावात् ,
न च संशयतः प्रवृत्तिरुपपन्ना, प्रेक्षावत्ताक्षतिप्रसङ्गात्, ततः कथं सार्थकता अधिकृतप्रयोजनाडुपन्यासस्य ?, तदेतदतापरिभाषितभापितं, वचनस्य बाह्यार्थ प्रति प्रामाण्यभावात, अन्यथा सकलब्यवहारोच्छेदप्रसक्के, विजृम्भित चात्र
%ASARASARGAMAY

Page #21

-
18|प्रपञ्चतो धर्मसङ्गहणिटीकादाविति ततः परिभावनीयं, अथ यदि वचनस्य बाह्यार्थ प्रति प्रामाण्यं तर्हि अत एव सम्य- प्रयोजन
गभिधेयादिपरिज्ञानभावान्निरधिका शास्त्रे प्रेक्षावतां प्रवृत्तिः, फलाभावात् , प्रवृत्ती हि फलमभिधेयादिपरिज्ञानं, तच्चाधि- वाक्यस्य ॥२॥ कृतप्रयोजनाडुपन्यासत एवं सिद्धमिति, तदेतद्वालिशविजृम्भितं, अधिकृतेन हि प्रयोजनाडुपन्यासेन प्रयोजनादी- सफलता
नामधिगतिर्भवति सामान्येन, नाशेषविशेषपरिज्ञानपुरस्सरा, अधिकृतप्रयोजनाद्युपन्यासस्य सामान्येन प्रवृत्तत्वात् , 'सामान्यनिष्ठं हि वचः सामान्य प्रतिपादयति, विशेषनिष्ठं विशेषम् अतो वचनप्रामाण्यादधिकृतप्रयोजनाद्युपन्यासवाक्यतः
सामान्येन प्रयोजनादिकेऽधिगते कथं नु नाम अस्माकं सविशेष सामायिकादिपरिज्ञानं स्यादिति विशेषपरिज्ञानाय भवति १ प्रेक्षावतां शास्त्रे प्रवृत्तिः, अन्यच्च-यदि वचनस्याप्रामाण्यमभ्युपगम्यते तथापि न काचिद्विवक्षितार्थक्षतिः, संशयतोऽपि
प्रवृत्तिभावात् , तथाहि-अनेनाधिकृतप्रयोजनाडुपन्यासेन तद्विषयसंशय उपजन्यते, संशयश्च द्विधा-अर्थसंशयोऽनर्थसंशयश्च, तत्रार्थसंशयो यथा-यदि वृष्टयादिसामग्री ततः सम्भवति शस्यनिष्पत्तिः, अनर्थसंशयो यथा-(यदि) विषमिदं यो भक्षयति स घियते, तत्रानर्थसंशयात् न कस्यचित्सचेतसः प्रवृत्तिः, अनर्थतः संशयस्यापि विभ्यत्त्वात् , अर्थसंश. यस्तु प्रेक्षावतोऽपि प्रवृत्त्यङ्गं, अनर्थकशङ्काया अभावात् फलस्य च केषाश्चिद्दर्शनात्, न चायमधिकृतप्रयोजनाडुपन्यास-16 जनितः संशयोऽनर्थसंशय इति भवति प्रेक्षावतां प्रवृत्तिरिति न किञ्चिदनुपपन्नम् ॥ सम्प्रति मङ्गलमुच्यते, यतः-श्रेयांसि | ॥२॥ बहुविनानि भवन्ति, उक्तंच-"श्रेयांसि बहुविघ्नानि,भवन्ति महतामपि । अश्रेयसि प्रवृत्तानां,क्वापि यान्ति विनायका॥१॥" अयमपि च आवश्यकानुयोगो नियुक्तिरूपः परमपदप्राप्तिबीजभूतत्वात् श्रेयोभूतः ततोमा भूत्तत्र विघ्न इति तदारम्भे विघ्न

Page #22

विनायकोपशान्तये मङ्गलमुपन्यस्यते, तच्च शास्त्रस्यादौ मध्येऽवसाने च भवति,न युक्तो मङ्गलत्रयोपन्यासः, आदिमङ्गलेनैवा-17 भीष्टार्थस्य सिद्धत्वादिति चेत्, तदसम्यक्, आदिमङ्गलमात्रादभीष्टार्थसिक्ष्ययोगात्, तथाहि-आदिमङ्गलं विवक्षितशात्रस्याविनेन पारं गच्छेयुरित्येवमर्थ, मध्यमङ्गलमवगृहीतशास्त्रार्थस्थिरीकरणार्थ, अन्तमङ्गलं शिष्यप्रशिष्यपरम्परया शास्त्रस्याव्यवच्छेदार्थम्, उक्तं च-"तं मंगलमाईए मज्झे पजंतए य सत्थस्स । पढमं सत्यत्वाऽविग्धपारगमणाय निद्दिढ ॥१॥ (भा. १३) तस्सेव य थेजत्थं मज्झिमयं अंतिमंपि तस्सेव । अबोच्छित्तिनिमित्तं सिस्सपसिस्साइवंसस्त ॥३॥ (भा. १४) अत्र 'सिस्सपसिस्साइवंसस्से"ति प्राकृतत्वात्तृतीयार्थे पष्ठी, ततोऽयमर्थः-तस्यैव । शास्त्रार्थस्य शिष्यपशिष्यादिवंशेनाव्यवृच्छित्तिर्भूयादित्येवमर्थमन्तमङ्गलमिति, तत्रादिमंगलम् 'आभिणियोहियनाणं | सुयनाणं चेवे'त्यादि, ज्ञानपञ्चकस्य परमङ्गलत्वात् , मध्यमङ्गलं 'वंदण चिइ किइकम्म'मित्यादि, वन्द-18 नस्य विनयरूपत्वात्तस्य चाभ्यन्तरतपोभेदत्वात् तपोभेदस्य च मङ्गलत्वात् , पर्यन्तमङ्गलं 'पञ्चक्खाणमित्यादि, प्रत्याख्यानस्याद्यतपोभेदत्वेन मङ्गलत्वात् । स्यादेतद्-इदं मङ्गलत्रयं शास्त्राद्भिन्नमभिन्नं वा, किश्चातः ?, उभयधाऽपि दोपः, तथाहि-यदि भिन्नं ततः शास्त्रस्यामङ्गलवप्रसङ्गो, मङ्गलाद्भिन्नत्वात्, तदन्यवस्त्वन्तरवत् , यच्च स्वरूपेणामङ्गलं तदन्यमङ्गलोपन्यासेनापि मङ्गलीकर्तुमशक्यं, स्वभावस्य च्यावयितुमशक्यत्वात् , न खलु काचः स्वरूपेणावैडूर्यमणिः सन् केनापि वैडूर्यमणीक्रियते, ततो निरर्थको मङ्गलोपन्यासो, मङ्गलवकार्याकरणात् , अथ | मङ्गलीकर्तुमशक्यस्यापि मङ्गलमुपादीयते तथा लोकप्रवृत्तेः तीनवस्थाप्रसङ्गः, तथाहि-यथा प्रागमङ्गलस्य सतः शास्त्र
Jain Education inter
jainelibrary.org

Page #23

उपोद्धाते
मंगलत्रय स्यावश्यकता
RAXAA%%ASE
स्वमङ्गलमुच्यते एवं मङ्गलान्तरमपि वक्तव्यम्, आद्यमङ्गलाभिधानेऽपि तस्य तथैवामङ्गलत्वात, एवं मालान्तराभिधानेऽप्य-1 न्यन्मङ्गलान्तरमभिधातव्यं, न्यायस्य समानत्वात् , तत्राप्यन्यदित्यनवस्था, अथाभिन्नमिति पक्षः तर्हि शास्त्रमेव मङ्गल मित्यन्यमङ्गलोपादानमनर्थकं, अमङ्गले हि मङ्गलमुपादीयते, यस्तु स्वत एव मङ्गलं तत्र किं मङ्गल विधानेन ?, नहि शुक्ल शुक्लीक्रियते, नापि स्निग्धं स्नेह्यते, अध मङ्गलभूतस्याप्यन्यन्मङ्गलमुपादीयते तर्हि तेनापि मङ्गलीभूतस्यान्यन्मङ्गलमुपादातव्यं, मङ्गलरूपत्वाविशेषात्, तत्राप्यन्यदित्यनवस्था, अथ मा भूत् प्रस्तुतार्थक्षितिरित्यनवस्था नेष्यते तर्हि शास्त्रस्यामङ्गलत्वप्रसङ्गः, कथमिति चेत्, उच्यते, इह यथा शास्त्रं स्वतो मङ्गलमपि अन्यमङ्गलनिरपेक्षममङ्गलं, अन्यथा अन्यमङ्गलोपादाननैरर्थक्यप्रसक्तः, यदि हि अन्यमङ्गलनिरपेक्षमपि तन्मङ्गलं भवेत् तर्हि नान्यमङ्गलमपेक्षेत, स्वतः समर्थस्यान्यव्यपेक्षाया अयोगात्, अन्यमङ्गलव्यपेक्षा चेत् नूनममङ्गलता, तस्य स्वरूपत एव मङ्गलस्याप्यन्यमङ्गलशून्यस्यामङ्गलतेति, अनवस्थाऽनिष्टौ मङ्गलममङ्गलं, तद्योगाच्छास्त्रमप्यमङ्गलमित्यमङ्गलता शास्त्रस्येति, अत्रोच्यते, इहाद्यः पक्षस्तावन्नाभ्युपगम्यते, ततोऽनभ्युपगमतिरस्कृतत्वादेव न नः क्षितिमावहति, यदिवा सोऽप्यभ्युपगम्यते, न च प्रागुक्तदो. पावकाशः, यतो द्विविधानि जगति वस्तुनि-भाव्यानि अभाव्यानि च, तत्र काचादीन्यभाव्यानीति न तानि वैडूर्यरूपतया कर्तुं शक्यन्ते, शास्त्राणि तु भाव्यानि, ततः स्वरूपेणामङ्गलान्यपि तानि मङ्गलरूपतया परिणम्यन्ते, मङ्गलस्य स्वपरतद्रूपताऽऽपादने समर्थत्वात् , लवणप्रदीपादिवत्, यथा हि प्रदीपः स्वपरप्रकाशनसमर्थत्वात् स्वं परं च प्रकाशयति, यथा वा लवणं स्वपरलवणिमस्वभावापादने समर्थतया खं परं च लवणयति, एवं मङ्गलमपि स्वपर
Jain Education in
X
w w.jainelibrary.org

Page #24

मङ्गलकरणसमर्थत्वात् स्वं परं च मङ्गलयतीति न कश्चिद्दोषः, द्वितीयपक्षेऽपि न मङ्गलोपादाननैरर्थक्यं, शिष्यमतिमङ्गलपरिग्रहाय शास्त्रस्यैव मङ्गलत्वानुवादात्, तथाहि कथं नु नाम विनेयो मङ्गलमिदं शास्त्रमित्येवं गृह्णीयादिति मङ्गलोपन्यासेन मङ्गलमिदं शास्त्रमिति प्रबोध्यते, न चैवमनवस्था, प्रथममङ्गलोपन्यासे च शिष्य - मतिमङ्गलपरिग्रहस्य कृतत्वात् अन्यमङ्गलाकाङ्क्षाया निवृत्तेः न च शास्त्रस्यामङ्गलत्वप्रसक्तिः, अन्यमङ्गलनिरपेक्षस्य तस्य स्वतो मङ्गलत्वात्, मङ्गलं ह्यन्यदुपादीयते न शास्त्रस्य मङ्गलस्वकरणाय, तस्य स्वत एव मङ्गलत्वात्, किन्तु १, शिष्यमतिमङ्गलपरिग्रहाय, ततः कथमन्यमङ्गलोपादानेऽनवस्थानिष्टौ शास्त्रस्यामङ्गलत्वमिति, ननु यदि शास्त्रं स्वतो मङ्गलं तर्हि यद्यपि मङ्गलमिदं शास्त्रमित्येवं न गृह्णाति विनेयस्तथापि तत्स्वकार्यप्रसाधनसमर्थमेव, तस्य तथारवभावत्वादिति कथमन्यमङ्गलोपादानं न निरर्थक मिति ?, तदेतदसम्यक्, अभिप्रायापरिज्ञानात्, इह विचित्रा भावानां शक्तयः, किश्चित्तथास्वरूपेण गृह्यमाणं स्वकार्यप्रसाधनसमर्थं यथा सुवर्ण, सुवर्ण हि सुवर्णरूपतया परिगृह्यमाणं | स्वफलप्रदान समर्थ न लोष्ठादिरूपतयेति किञ्चित्तथास्वरूपेणागृह्यमाणमपि यथा किश्चिदनिष्टमन्तःसमुत्थ व्याध्यादिकं, तद्धि तथास्वरूपेणाविदितमपि स्वफलं दुःखमुत्पादयति, मङ्गलमपि मङ्गलबुद्ध्या परिगृह्यमाणं मङ्गलफलसाधनायालं नान्यथा साधुवत्, तथाहि - साधुः सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रपरिणामपरिणतो भावितात्मा क्षान्तिनिधानं 'समणं संजयं | दंत' मिति वचनात् मङ्गलभूतोऽपि मङ्गलबुद्ध्यैव परिगृह्यमाणः सन् प्रशस्तचेतोवृत्तेर्भव्यस्य मङ्गलकार्यप्रसाधको भवति, यदि तु तथा न गृह्यते तर्हि तस्य कालुष्योपहतचेतसः सत्वस्य न भवतीति, एवं शास्त्रमपि स्वतो मङ्गलमपि सत्

Page #25

उपोद्धाते
॥४
॥
मङ्गलवुझ्या परिगृहीतं मङ्गलफलसाधकं, नान्यथा, उकं च-"इह मङ्गलमपि मंगलवुद्धीए मंगलं जहा साई' (भा. २१) मंगलबुरी इति, ननु यदि मङ्गलमपि मङ्गलवुद्या परिगृह्यमाणं मङ्गलं नेतरथा तर्हि भवन्मतेन मनःप्रमाणं, यद् यथा मनः मंगलं सङ्कल्पयते तत्तथोपजायते नेतरदिति, एवं तर्हि अमङ्गलमपि मङ्गलबुद्ध्या परिगृहीतं मङ्गलकार्यकृत् प्राप्नोति, न्यायस्य | समानत्वात् , न चैतद् दृष्टमिष्टं वेति, यत्किञ्चिदेतद् , वस्तुतत्त्वापरिज्ञानात्, मङ्गलं हि स्वरूपेण मङ्गलं ततस्तन्मङ्ग
लवुद्ध्या परिगृह्यमाणं मङ्गलफलसाधनायालं, स्वतो मङ्गलस्य स्वबुद्धिसहितस्य परिपूर्णसामग्रीकतया स्वकार्याभिनिर्वभर्तनसमर्थत्वात् , काञ्चनवत् , काञ्चनं हि स्वतः काञ्चनं सत् काश्चनबुद्ध्या परिगृह्यमाणं भवति काञ्चनफलकृत् , नान्य
थेति, प्रतीतमेतत् , यत्त्वमङ्गलं तत्स्वरूपतो मङ्गलं न भवति, ततः कथं मङ्गलबुद्ध्याऽपि तत्परिगृह्यमाणं मङ्गलकार्यकृत् , नहि लेष्टादि काञ्चनबुद्ध्या परिगृहीतं काञ्चनफलमुपजनयतीति । ननु यदि शिष्यमतिमङ्गलपरिग्रहाय | मङ्गलोपन्यासस्तत आदिमङ्गलमेवास्तु, शिष्यमतिमङ्गलपरिग्रहस्य तेनैव कृतत्वात् , किं मङ्गलत्रयोपन्यासेन?, न, विहि-15 तोत्तरत्वात्, आदिमङ्गलेन ह्यादौ मङ्गलमतिपरिग्रहः क्रियते, न मध्यमङ्गलमतिपरिग्रहो नाप्यवसानमङ्गलमतिपरिग्रहः, ततस्तत्रापि विवक्षितफलसाधनाय शिष्याणां मङ्गलमतिपरिग्रहो भूयादिति मङ्गलत्रयोपन्यासः, यद्येवं मङ्गलवयापान्तरालद्वयममङ्गलमापद्यते, तत्र मङ्गलमतिपरिग्रहाभावात् , नैष दोषः, सम्पूर्णस्यैव शास्त्रस्य त्रिधाविभक्तत्वेनापान्तराल-5
॥४ ॥ दयासम्भवात् मोदकवत्, यथा हि मोदके त्रिधाविभक्त नापान्तरालद्वयसम्भवस्तथाऽधिकृतशास्त्रेऽपि, तत आदिख-14 ण्डमादिमङ्गलेन मङ्गलबुद्या परिगृहीतं मध्यं मध्यमङ्गलेनावसानमवसानमङ्गलेन, स्वतो मङ्गलं च तदिति स्वस्वफलसाधनाय
Jain Education inte

jainelibrary.org

Page #26

REACKAGARCANGACANGALAK.
प्रभवति, अथ शास्त्रस्य कथं स्वतो मङ्गलता, उच्यते, निर्जरार्थत्वात् , तथा चात्र प्रयोगः-अधिकृतं शास्त्रं सकलमपि मङ्गलं निर्जरार्थत्वात् तपोवत्, अथ कथमस्य निर्जरार्थतेति चेत्, उच्यते, ज्ञानरूपत्वात् , ज्ञानस्य च कर्मनिर्जरणहेतुत्वात् , उक्तं च-"जं अन्नाणी कम्म खवेइ बहुयाहि वासकोडीहिं । तन्नाणी तिहिं गुत्तो खवेइ ऊसासमेत्तेणं ॥१॥"
[यदज्ञानी कर्म क्षपयति बहुकाभिर्वर्षकोटीभिः । तत् ज्ञानी त्रिभिर्गुप्तः क्षपयत्युच्छ्रासमात्रेण ॥१॥] तस्मात् स्थितमेदातत्-शास्त्रस्यादौ मध्येऽवसाने च मङ्गलमुपादेयमिति । | अथ मङ्गलमिति कः शब्दार्थः), उच्यते, 'अगु वगु मगु' इत्यादि दण्डकधातुः, 'उदितः' इति नम्, मजयते अधि-12 गम्यते प्राप्यते इतियावत् हितमनेनेति मङ्गलं "मृदिकन्दिकुण्डिपटिपाटिमणिशकिमंडिकेयमिचञ्चिदेवृशलिकलिकमपलि-18 गुवश्चिचपिवहिदिहिकुहितसृपिशितुसिकुस्यनिद्रमेरल' इत्यलप्रत्ययः, अथवा मझ्यते-प्राप्यते स्वर्गोऽपवर्गो वाऽनेनेति मङ्गः'पुन्नानीति करणे घप्रत्ययः, मङ्गो नाम धर्मः, तथाऽत्र पूर्ववैयाकरणप्रसिद्धेः,तं लाति-आदत्ते इति मङ्गलं, 'आतोऽनुपसर्गा, दहावामः' इति डप्रत्ययः, मङ्गो नाम धर्मः धर्मोपादानहेतुरिति भावः, उक्तं च-'मंगिजरऽधिगम्मइ जेण हियं तेण मंगलं होइ। अहवा मंगो धम्मोतं लाइ तयं समादत्ते ॥१॥" (भा०) अपरे पुनरेवं व्युत्पत्तिमाचक्षते-मडु भूषायां, मण्ड्यते-शास्त्रमलड्रियतेऽनेनेति मङ्गलं पूर्ववदलप्रत्ययः, अथवा 'मन् ज्ञाने' मन्यते-ज्ञायते निश्चीयते विघ्नाभावोऽनेनेति मङ्गलं, यदिवा 'मदै हर्षे'माद्यन्ति-विघ्नाभावेन हृष्यन्ति शिष्या अनेन 'मह पूजायां' वा मह्यते-पूज्यते शास्त्रमनेनेति मङ्गलं,सर्वत्र "विरलोरलक-1 पिंजलयुगलभगल कुन्तलोत्पल कोमलपिङ्गालकाहलादय" इत्यलप्रत्ययो निपातनाच्च विवक्षितरूपनिष्पत्तिः, नैरुकाः पुनरेवं
CAKACAKACACAKACAKACKS
(भा०) अपरे पुनरेवं
व्याधिगम्मइ जेण हियं
हर्षे'मा
मङ्गलपूर्ववदलप्रत्ययः
Jain Education
te
P
a w.jainelibrary.org

Page #27

पोद्धाते
नामनि
क्षेप
++MAR
मां गालयति-अपनयति संसारादिति मङ्गलं, यदिवा मलं-पापं गालयति-रफेटयतीति मङ्गलं, मा भूत् गलो-विघ्नोऽस्मादिति का मङ्गलं, सर्वत्र पृपोदरादित्वादिष्टरूपनिष्पत्तिः। तच्च नामादिभेदाच्चतुर्द्धा, तद्यथा-नाममङ्गलं स्थापनामङ्गलं द्रव्यमङ्गलं भावमङ्गलंच, तत्र यस्य कस्यचिज्जीवस्य अजीवस्य वा मङ्गलशब्दार्थरहितस्य मङ्गलमिति नाम क्रियते तन्नाममङ्गलं, यत एवं तल्लक्षणम्-"यद्वस्तुनोऽभिधानं स्थितमन्यार्थे तदर्थनिरपेक्षम् । पर्यायानभिधेयं च नाम यादृच्छिक च तथा ॥१॥" अस्यायमर्थ:-'यद्वस्तुनो' जीवाजीवादेर्नाम, यथा गोपालदारकस्येन्द्र इति, "स्थितमन्यार्थ' इति तस्माद्गोपालदारकादन्यश्चासावर्थश्च अन्यार्थः तस्मिन् स्थितं, परमार्थतस्त्रिदशाधिपे अवस्थानात्, 'तदर्थनिरपेक्ष' मिति तस्यइन्द्रादिनानोऽर्थस्तदर्थः-परमैश्वर्यादिरूपस्तस्य निरपेक्षं तदर्थनिरपेक्षं, तथाहि-इन्द्र इति किमुक्तं भवति?-'इदु परमैश्वर्य' इन्दनादिन्द्रः परमैश्वर्ययुक्त इत्यर्थः,एवंभूतेन चार्थेन युक्तमिदं नाम परमार्थतखिदशाधिपे एव वर्तते,तस्य तात्त्विकपरमैश्वर्ययुक्तत्वात् , गोपालके तु तदर्थशून्यमिति, तथा पर्यायानभिधेय' मिति, इह नाम नामवतोरभेदोपचारात् इन्द्र इति गोपालदारकवस्त्वेव गृह्यते तत्पर्यायैः-शक्रपुरन्दरपाकशासनशतमखप्रभृतिभिरनभिधेयं पर्यायानभिधेयं, न हि गोपालदारकवस्त्विन्द्रशब्दवाच्यमपि तात्त्विकेन्द्रवत् शक्रपुरन्दरादिशब्दैरभिधेयमिति,प्रतीतमेतत्, एवंभूतं नाम, प्रकारान्तरेण नाम्नः स्वरूपमाह-'यादृच्छिकं च तथेति, यहच्छया निर्वृत्तं यादृच्छिकं, किमुक्कं भवति-न केवलमनन्तरोक्तलक्षणं नाम, किन्तु अन्यत्रावर्त्तमानमपि यद् एवमेव यदृच्छया गोपालदारकादर्नाम क्रियते यथा डित्थो डवित्थ इति तदपि नाम, इदं ४ चोभयरूपमपि प्रायेण यावद्व्यभावि, मेरुद्वीपसमुद्रादिकं हि नाम प्रभूतं यावद्रव्यभावि दृश्यते, किश्चित्त्वन्यथाऽपि,
4%25A5%258

Page #28

| देवदत्तादिनामवाच्यानां विद्यमानानामपि अपरापरनामपरावर्त्तस्य लोके दर्शनात् यदपि च सिद्धान्तेऽभिहितं ' नाम आवकहियं 'ति तत् प्रतिनियतां जनपदादिसंज्ञामधिकृत्य, यथोत्तराः कुरव इत्यादि, नाम च तन्मङ्गलं च नाममङ्गलं, यदा तु वस्तु वाच्यं विवक्ष्यते तदैवं व्युत्पत्तिः नाम्ना मङ्गलं नाममङ्गलं, यद्वा नामनामवतोरभेदोपचारात् नाम च तत् मङ्गलं च नाममङ्गलं, तच्च नामरूपं मङ्गलं त्रिधा, तद्यथा - जीवविषयमजीवविषयमुभयविषयं च तत्र जीवविषयं यथा सिन्धुविषये अग्नेर्मङ्गलमिति नाम, अजीवविषयं यथा लाटदेशे दवरकवलनकस्य मङ्गलमिति नाम, उभयविषयं यथा वंदनमालाया मङ्गलमिति नाम, अत्र हि दवरकादीन्यचेतनानि पत्रादीनि तु सचेतनानीति जीवाजीवरूपता वन्दनमालायाः । तथा सद्भावमाश्रित्य लेप्यकर्मादिष्वसद्भावं चाश्रित्याक्षवराटादिषु या स्वस्तिकादीनां स्थापना सा स्थापनामङ्गलं स्थापना चासौ मङ्गलं च तत् स्थापनामङ्गलमिति व्युत्पत्तेः स्थापनालक्षणं चेदं - 'यत्तु तदर्थवियुक्तं तदभिप्रयेण यच्च तत्कगणि । लेप्यादि कर्म्म तत्स्थापनेति क्रियतेऽल्पकालं च ॥ १ ॥" अस्यायमर्थः- तत्स्थापनेत्यभिधीयते, यत्किमित्याह- 'यत्तु' यत्पुनः, तुशब्दो नामलक्षणात् स्थापनालक्षणस्य भेदमाह, 'तुः स्याद्भेदेऽवधारणे' इति वचनात्, ' तदर्थवियुक्त' मिति स चासावर्थश्च तदर्थ:- सद्भूतेन्द्रलक्षणः तेन वियुक्तं-शून्यं तदर्थवियुक्तं, अथ च 'तदभिप्रायेणेति तस्य - सद्भूतेन्द्रस्याभिप्रायो - बुद्धिरध्यवसायस्तदभिप्रायस्तेन तदुद्धयेत्यर्थः कृतमित्यादि गम्यते, कथंभूतमित्याह-यश्च 'तत्करणि' तस्यैव - सद्भूतेन्द्रस्यैव करणि:-आकृतिराकारो यस्य तत् तत्करणि- सद्भूतेन्द्रसमानाकारं लेप्यादिकर्मेति भावार्थ:, चशब्दासदाकृतिशून्यं वाऽवनिक्षेपादि तत्स्थापना, तचाल्पकाल-इत्वरं, पशब्दाद्यावद्रव्यभावि च, उ

Page #29

S
पोदातेहचानुयोगद्वारे-"नाम आवकहियं ठवणा इत्तरिया वा होजा आवकहिआवा"भाष्यकारोऽप्याह-"जं पुण तयत्थसुन्नं तय- तास्थापनाद
भिप्पारण तारिसागारं। कीरइ व निरागारं इत्तरमियरं व साठवणा॥"(भा. २५)। सम्प्रति द्रव्यमङ्गलभिधातव्यं, तत्र व्यलक्षणं द्रव्यमिति-द्रवति गच्छति तांस्तान् पर्यायानिति द्रव्यं, 'कृद्धहुल'मिति वचनात् कर्तरि यः, द्रव्यं च तन्मङ्गलं च द्रव्यमगलं, तल्लक्षणमिदम्-"भूतस्य भाविनो वा भावस्य हि कारणं तु यल्लोके । तद् द्रव्यं तत्त्वज्ञैः सचेतनाचेतनं कथितम् ॥१॥" अस्यायमर्थः-भूतस्य-अतीतस्य भाविनो वा-एष्यतः भावस्य-पर्यायस्य कारणं-निमित्तं यदस्मिन् लोके तत् तत्त्वज्ञैःसर्वज्ञैः तीर्थकृद्भिरितियावत् द्रव्यं कथितं, द्रवति-गच्छति तांस्तान् पर्यायान् अग्रेतनान् प्राचीनांश्च मुञ्चतीति द्रव्यमिति व्युत्पत्त्यर्थानुगमात् , तच्च द्विधा-सचेतनमचेतनं च, तत्र सचेतनं अनुपयुक्तपुरुषाख्यं, अचेतनं ज्ञशरीरादीति, उक्तं द्रव्यलक्षणम् , अधुना प्रकृतमुपयुज्यते, द्रव्यमङ्गलं द्विधा-आगमतो नोआगमतश्च, तत्र आ-समन्तात् गम्यते वस्तुतत्त्वमनेनेत्यागमः-श्रुतज्ञानं आगममधिकृत्यागमतः, 'स्थानियपः कर्माधारे' इति कर्मणि पञ्चमी, यथा प्रासादमारुह्य । प्रेक्षते इत्यर्थे प्रासादात् प्रेक्षते इत्यत्र, आगमापेक्षयेति भावार्थः, आगमस्याभावः आगमस्य एकदेशो वा आगमेन सह मिश्रणं वा नोआगमः, नोशब्दस्य त्रिष्वप्यर्थेषु वर्तमानत्वात् , नोआगममधिकृत्य नोआगमतः, तत्र आगमतो मङ्गलशब्दार्थज्ञाता तत्र चानुपयुक्तः, स हि मङ्गलशब्दार्थवासितान्तःकरणतया तज्ज्ञानलब्धिसहितो नोपयुक्त इति ॥६॥ 'अनुपयोगो द्रव्य'मिति वचनात् द्रव्यम् , आह च भाष्यकृत्-"आगमओऽणुवउत्तो मंगलसद्दाणुवासिओ वत्ता । तन्नाणलद्धिसहिओऽवि नोवउत्तोत्ति तो दवं॥१॥"(भा. २९) नवागमो मङ्गलशब्दार्थपरिज्ञानमागमः श्रुतज्ञानमिति पूर्वमभि-13
ACCOCALCOME
A
Jain Education Inter
Diww.jainelibrary.org

Page #30

क्वल
पाला भाव इति कथमस्य द्रव्यता', उक्कं च-"जइ नापमागमो तो कह दवं दषमागमो कह " भा०३०प.) इति, नैष दोषः, ज्ञानं झुपयोगात्मकं भावो, न लन्धिरूपं, 'उपयोगो भाव' इति वचनात्, अनुपयुक्तश्चात्मा || तलब्धिसहितत्वात् ज्ञानकारणम्, अतो भूतस्य भाविनो वा भावस्य हि कारणमिति द्रव्यलक्षणसम्भवात् इव्यमिति, इदं बागमतो द्रव्यमङ्गलं पूर्वसूरिभिर्नयैर्विचारितं, नयाश्च सप्त, तद्यथा-नैगमः सङ्ग्रहः व्यवहारः ऋजुसूत्रं शब्दः समभिरूढः एवंभतश्च, अमीषां शब्दार्थ भावार्थ च स्वस्थाने वक्ष्यामः, तत्र नैगमनयः सामान्य विशेषांश्चाभ्युपगच्छति, विशेषाय पृथ
भिन्न स्वरूपा इति तन्मतेन एकोऽनुपयुक्तः एकं द्रव्यमङ्गलमनेकेऽनुपयुक्ता अनेकानि द्रव्यमङ्गलानि, आह च भाष्यकृत्नाएगो मङ्गलमेगं णेगा गाई गमनयस्स" (भा. ३१ पू.) । सङ्ग्रहनयस्तु सामान्यमेवैकं निरवयवमकियमभ्युपैति |*
नान्यत, स हि विशेषवादिनः प्रत्याह-विशेषः सामान्याव्यत्यरैक्षीद्वा न वा ?, आद्यपक्षे न विशेषः, सामान्याद् व्यतिरिकत्वात खपुष्पवत्, सदिति हि तद्वक्तुं शक्यते यत्सदिति प्रत्ययमुत्पादयति, सदिति प्रत्ययं चोत्पादयति सामान्यमेव तस्य तथास्वभावत्वात न विशेष इति विशेषस्य खरविषाणकल्पता, अथ द्वितीयः पक्षस्तर्हि सोऽपि सामान्यमेव तदव्यतिरिकत्वात तत्स्वरूपवत, उकंच-"सामनाओं विसेसो अण्णोऽणण्णो व होज जइ अण्णो। सो नत्थि खपुष्फंपिव नण्णो सामण मेव सयं ॥१॥" (भा. ३४)तत इत्थं केवलसामान्यवादिनस्तस्य मतेन सवेस्मिन्नपि जगत्येकमेव द्रव्यमालं, सर्वेषां
म्यमालसामान्यादब्यतिरिक्तत्वात्, सामान्यस्य च त्रिभुवनेऽप्येकत्वात्, आह च भाष्यकृत्-“संगहनयरस एकस दायि मजलं कोए (भा० ३१ उ०) इति, व्यवहारस्तु विशेषवादी, तथा च स सङ्कहनयं प्रत्याह-विशेषा एव तात्त्विका
CAR-
कटर
सा..२
Jain Education

Page #31

उपोद्घाते
॥ ७ ॥
स्तेषामेव दोहवाहादिक्रियासूपयुज्यमानत्वात्, न सामान्यं तद्विपर्ययात्, न च तत् सदिति प्रत्येतुं शकुमः अनुपलम्भात्, नहि गवादीनिव विशेषान् शृङ्गग्राहिकया तेभ्यो व्यतिरिक्तं गोत्वादिसामान्यं पश्यामो, न चापश्यन्त आत्मानं विप्रलभेमहि, ततः कथं तदभ्युपगच्छामः ?, उपलंभव्यवहाराभावात् उक्तं च- 'न विसेसत्थंतरभूयं अथि सामन्नमाह विवहारो । उवलंभववहाराभावाओ खरविसाणं व ॥ १ ॥ ( भा० ३५ ) एवं चास्यापि मतेन नैगमनवस्येव एकोऽनुपयुक्त एकं द्रव्यमङ्गलं, भूयांसोऽनुपयुक्ता भूयांसि द्रव्यमङ्गलानि, ननु नैगमोऽपि विशेषानिच्छति व्यवहारोऽपि ततः | कोडनयोः प्रतिविशेषः ?, उक्तमेतत् नैगमः सामान्यमिच्छति विशेषांश्च व्यवहारस्तु विशेषानेवेति, सिद्धसेनीयाः पुनः षडेव नयानभ्युपगतवन्तः, नैगमस्य सङ्ग्रहव्यवहारयोरन्तर्भावविवक्षणात्, तथाहि यदा नैगमः सामान्यप्रतिपत्तिपरस्तदा | स सङ्ग्रहेऽन्तर्भवति सामान्याभ्युपगमपरत्वात् विशेषाभ्युपगमनिष्ठस्तु व्यवहारे, आह च सिद्धसेनीयमतमुपसंजिघृक्षुर्भाष्यकृत् -" जो सामन्नग्गाही स नेगमो संगहं गओ अहवा । इयरो ववहारमिओ जो तेण समाणनिदेसो ॥ १ ॥” ( भा० ३९ ) ततः सिद्धसेनीयाभिप्रायेण षङ्गिरेव नयैरागमतो द्रव्यमङ्गलविचारः कर्त्तव्यः न सप्तभिरिति, ऋजुसूत्रस्त्वभिधत्ते यदतीतं यच्चानागतं यच्च सदपि परकीर्य तदवस्तु, अतीतस्य विनष्टत्वात् अनागतस्य स्वलब्धात्मलाभत्वात् | परकीयस्य चार्थक्रियाकारित्वाभावात्, देवदत्तधनं हि यज्ञदत्तस्य परमार्थतोऽसत् तत्कार्याकरणादिति, प्रतिप्राणि प्रसिद्धमेतत्, किन्तु यत् सत् स्वकीयं तदेवैकं वस्तु, ततोऽस्य मतेनैकमेव द्रव्यमङ्गलं न भूयांसीति, उक्तं च- "उजुसुयस्स सयं संपर्यं च जं मंगलं तयं एकं । नातीतमणुप्पन्नं मंगलमिट्ठे परकं वा ॥ १ ॥ ( भा० ४० ) ये तु शब्दसमभिरूढैवं
Jain Education interton

द्रव्यमङ्गले नयवि
चारः
॥ ७ ॥

Page #32

सकस
भूता नयाः ते अत्यन्तविशुद्धत्वादागमतो द्रव्यमङ्गलमित्येव नानुमन्यन्ते, तथा च ते आहुः-आगमतो हि द्रव्यमङ्गलमिदमुच्यते मङ्गलशब्दार्थज्ञाता तत्र चानुपयुक्त इति, तदेतत्परस्परव्याहतं, यदि मङ्गलेशब्दार्थज्ञाता तर्हि कथमनुपयुक्तः, अनुपयुक्तश्चेत् कथं मङ्गलशब्दार्थज्ञाता, ज्ञानस्योपयोगात्मकत्वात् तदभावे तस्याप्यभावात् , न खलु जीवश्चेतनारहित इति शक्यं प्रतिपत्तुं सचेतसेति, उक्तं च-"जाणं नाणुवउत्तोऽणुवउत्सोवा न जाणई जम्हा। जाणतोऽणुवउत्तोत्ति त्रिति सद्दादओऽवत्थं ॥१॥" (भा० ४२) इत्थं चागमतो द्रव्यमङ्गलस्य नयैर्विचारः सूत्रेऽपि साक्षात् संवादी, तथा चानुयोगद्वारेवागमतो द्रव्यावश्यकमधिकृत्य सूत्रं-"नेगमस्स णं एगो अणुवउत्तो आगमतो एग दवावस्सयं दुन्नि अणुव उत्ता दोन्नि दवावस्सयाई तिन्नि अणुवउत्ता आगमओ तिण्णि दवावस्सयाई, एवं जावइया अणुवउत्ता आगमतो तावइयाइं नेगमस्स दवावस्सयाई, एवमेव ववहारस्सवि, संगहस्स णं एगो वा अणेगो वा अणुव उत्तो वा अणुवस्त्ता वा दवावस्मयं वा दवावस्सयाई वा से एगं दवावस्सयं, उजुमुयस्स आगमतो एवं दवावस्सयं, पुहुत्तं नेच्छइ, तिण्हं सदनयाणं जागए अणुवउत्ते अवलू |कन्हा, अइ जाणए अणुवउसे न भवई" इति । उक्तमागमतो द्रव्यमङ्गलमधुना नोआगमतोऽभिधीयते, तब विधा, तद्यथा-शारीरद्रव्यमङ्गलं भव्यशरीरद्रव्यमझालं ज्ञशरीरभव्यशरीरव्यतिरिक्तद्रव्यमङ्गलंच, तत्र यन्मङ्गलपदार्थज्ञस्यापग
तजीवितस्य शरीरं सिद्धिशिलातलादिगतं तद्भूतभावनया घृतमस्मिन् कुम्भे प्रक्षिप्तमासीदित्येष घृतकुम्भ इत्यादिवदतीनातनयानुवृत्त्या ज्ञशरीरद्रव्यमङ्गलं, यस्तु वालको नेदानी मङ्गलशब्दार्थमवबुध्यते अथचावश्यमायत्यां तेनैव शरीरसमुकृच्छ्रयेण भोत्स्यते स भाविभावनिवन्धनत्वाद् घृतमस्मिन् कुम्भे प्रक्षप्स्यते इत्येष घृतकुम्भ इत्यादिवद् भविष्यनयानुस

Page #33

उपोदाते
नोआगमद्रव्यम
लम्
SANSAR
रन भव्यचरीरव्यमङ्गलं, उभवमपि च नोमागमतो द्रव्यमङ्गलं सर्वथा आगमरहितत्वात् , अत एव सर्वनिषेधवाची नोवब्दोऽत्र प्रतिपत्तव्यः, ज्ञशरीरभव्यशरीरव्यतिरिकं तु द्रव्यमङ्गलं जिनप्रणीतप्रत्युपेक्षणादिक्रियां कुर्वन् अनुपयुक्त। साध्वादिः, किया हि प्रत्युपेक्षणादिका हस्तपादादिव्यापारविशेषरूपा, ततोऽसावागमो न भवति, आगमस्य ज्ञानत्वात, शरीरादिचेष्टायास्तु तद्विपरीतत्वात् , तामपि यधुपयुक्तः करोति ततोऽसौ भावमङ्गलं भवति, अनुपयुक्तरस सा द्रव्यं 'अनुप-3 बोयो द्रव्य मिति वचनात्, ततःक्रियायाः द्रव्यत्वादनागमत्वाच्च तां कुर्वन् साध्वादिरभेदोपचारात् नोआगमतो शरीरभव्यशरीरध्यतिरिकं द्रव्यमङ्गलं, अत्रापि सर्वनिषेधवाची नोशब्दः, उक्तं च-"जाणयभवसरीराइरित्तमिह दवमंगलं होह। या मझल्ला किरिआ तं कुणमाणो अणुवउत्तो ॥१॥' (भा० ४६) अथवा यत् भूतचरणकरणपरिणाम तन्नोआगमतो प्रथरीरद्रव्यमङ्गलवत् भूतभावमङ्गलत्वात् ज्ञशरीरभव्यशरीरव्यतिरिक्तं द्रव्यमङ्गलं, यदपि बालकशरीरं चरणकरण कियापरिणामयोग्यं तदपि प्रागुकभव्यशरीरद्रव्यमङ्गलबत् भाविभावमङ्गलत्वात् ज्ञशरीरभव्यशरीरव्यतिरिकं द्रव्यमङ्गलं, प्रागुके हि नोमागमतो ज्ञशरीरभव्यशरीरे द्रव्यमङ्गले भूतभाविज्ञानपरिणामापेक्षे, चरणकरणक्रियापरिणामस्तु ज्ञानपरिणामाग्रिम इति शरीरभन्यशरीरव्यतिरिक्तता, यदिवा स्वभावत एव शोभनवर्णादिगुणं सुवर्णादि तत् ज्ञशरीरमवशरीरब्यतिरिकं द्रव्यमङ्गलं, आह च भाष्यकृत्- “जं भूयभावमङ्गलपरिणामं तस्स वा जयं जोग्गं । जं वा पहावसोहणवण्याइगुणं सुवण्णाई ॥१॥ तंपि यहु भावमङ्गगलकारणओ मङ्गलंति निद्दिडं। नोआगमओ दवं मागमरिहितोत्तिजं भणियं ॥२॥(भा०४७ ४८) अत्र जं भूयभावमङ्गलंति यत् भूतचरणकरणक्रियापरिणाम
Jain Education

AIMw.jainelibrary.org

Page #34

'तस्स वा जयं जोग्ग मिति तस्य वा-चरणकरणक्रियापरिणामस्य यद्योग्य बालकादिशरीरं, शेष सुगमम् । उकं द्रव्यमङ्गलं, अधुना भावमङ्गलमभिधातव्यं, भावस्य च लक्षणमिदं-भावो विवक्षितक्रियानुभूतियुक्तो हि वै समाख्यातः । सर्वज्ञैरिन्दादिवदिहेन्दनादिक्रियानुभवात् ॥१॥" अस्यायमर्थः-भवनं भावः, विवक्षितरूपेण परिणमनमित्यर्थः, यदिवा भवतीति भावः, 'सहादिदुनीभूग्रहो णो वेति कर्तरि णप्रत्ययः, विवक्षितरूपेण परिणत इत्यर्थः, सर्वज्ञैः समाख्यातः, कोऽसावित्याह-'विवक्षितक्रियानुभूतियुक्तः' वक्तुर्या विवक्षिता इन्दनज्वलनजीवनादिका क्रिया तस्या अनुभूतिः-अनुभवनं तया युक्तो विवक्षितक्रियानुभूतियुक्तः, क इवेत्याह-इन्दनादिक्रियानुभवात् , अत्रादिशब्दात् ज्वलनजीवनादिक्रियापरिग्रहः, इन्द्रादिवत्-शकादिवत्, आदिशब्दाज्ज्वलनजीवादिपरिग्रहः, इन्दनादिक्रियानुभवयुक्तन्द्रादिवदिति भावः, अत्र भावतो मङ्गालं भावमङ्गलं यदिवा भावश्चासौ मङ्गलं च भावमङ्गलं, तच्च द्विधा-आगमतो नोआगमतश्च, तत्रागमतो मङ्गलपदा. र्थस्य ज्ञाता तत्र चोपयुक्ता, 'उपयोगोभावनिक्षेप' इति वचनात्, ननु मङ्गालपदार्थज्ञानोपयोगमात्रेण कथं पुरुषो भावमङ्गलं भवति !, न ह्यग्निज्ञानोपयुक्तो माणवकोऽग्निदहनपचनप्रकाशनाद्यर्थक्रियासाधकत्वाभावात् , तदेतदसम्यक्, अभिप्रायापरिज्ञानात् , संवित् ज्ञानमवगमो.भावोऽभिप्राय इत्यनान्तरं, 'अर्थाभिधानप्रत्ययाश्च तुल्यनामधेयाः सर्वप्रवादिनामविसंवादेन स्थिताः' तथाहि-बाह्यः पृथुवुनोदराकारोऽर्थोऽपि घट इति व्यपदिश्यते, तद्वाचकमभिधानं घट इति, तज्ज्ञा-है। नरूपः प्रत्ययोऽपि घट इति, तथा च लोके वकारः-किमिदं पुरो दृश्यते , घटः, किमसौ वकि, घट, किमस्य चेतसि स्फुरति, पटा, एवं च सति यदनिरिति ज्ञानं तदव्यतिरेकात माणवकोऽप्यनि: ज्ञानज्ञानिनोः कथंचिदव्यतिरेकात्,
SAGACANCAKACACAKACAKA
Tein Education Inter

Vivojainelibrary.org

Page #35

-
+
उपोद्धाते
भावम
AACC
अन्यथा तज्ज्ञाने सत्यप्यसौ नोपलभेत, अतन्मयत्वात्, प्रदीपहस्तान्धवत् पुरुषान्तरवद्वा, बन्धाधभावप्रसङ्गश्व, ज्ञानाज्ञानसुखदुःखपरिणामशून्यत्वात्, आकाशवत् , न खल्वाकाशं ज्ञानाज्ञानसुखदुःखपरिणामरहितं बन्धमोक्षाम्यां युज्यते, तस्मात्कथञ्चिदव्यतिरेको ज्ञानज्ञानिनोः, न च निराकारं ज्ञानं, अनाकारत्वे पदार्थान्तरवत् विवक्षितस्यापि पदार्थस्य परिच्छेदाप्रसकेः, तदाकारशून्यत्वाविशेषात् , ततो ज्ञानस्याझ्याकारत्वात्तदव्यतिरिक्त आत्माऽप्यन्याकार इत्यग्निर्माणवकः, न चैवं दहनपचनप्रकाशनाद्यर्थक्रियाप्रसक्तिः, सर्वस्याग्नेर्दहनाद्यर्थक्रियाप्रसाधकत्वायोगात् भस्मच्छन्नाग्निना व्यभिचारादिति, नोआगमतो भावमङ्गलं 'सुविशुद्धः क्षायिकादिको भावः', नोशब्दोऽत्र सर्वनिषेधवाची, उकं च-मङ्गलसुयउवउत्तो आगमओ भावमङ्गलं होई । नोआगमओ भावो सुविसुद्धो खाइयाईओ॥१॥" (भा० ४९) अथवा-नोआगमतो भावमङ्गलमागमवर्ज ज्ञानचतुष्टयं सर्वनिषेधवचनत्वानोशब्दस्य, यदिवा यः सम्यग्दर्शनशानचारित्रपरिणामः स न आगम एव केवलो नाप्यनागमः किन्वागमसम्मिश्र इति नोआगमतो भावमङ्गलं, नोशब्दोऽत्र मिश्रवचन, आह - " (अहवा) सम्मइंसणनाणचरिचोवयोगपरिणामोनोआगमओ भावो नोसद्दो मीसभावमि ॥१॥"(भा० ५.) यदिवा यो भगवदहनमस्काराधुपयोगः स खल्वागमैकदेशो, विवक्षिताध्ययनाथपेक्षया तस्यैकदेशत्वात्, ततो नोशब्दस्य देशवाचित्वात् नोआगमतः स भावमङ्गलं । ननु नामस्थापनाद्रव्येषु मङ्गलाभिधानं विवक्षितभावशून्यत्वात् द्रव्यत्वं च समानमतः एषां प्रतिविशेषः, उच्यते, इह यथा स्थापनेन्द्र लोचनसहस्रकुण्डलकिरीटकरकुलिशधारणशचीसविधानसिंहासनाध्यासनादिजनितातिशय खस्विन्द्राकारो लक्ष्यते, कषुध सतेन्द्राभिप्रायो भवति यथाऽयं मया स्वर्गाधित
USAX
Jain Education Inte
hollww.jainelibrary.org

Page #36

USSS
पतिः साक्षादालिखित इत्यादि, द्रष्टुथ तदाकारदर्शनात् प्रत्ययो यथाऽयमिन्द्रो वर्तत इति, प्रणतिकृतश्च फलार्थिनः स्तोतुं प्रवर्तते, फलं च किश्चिदभीष्ट देवतानियोगात् प्राप्नुवन्ति, न तथा नामेन्द्रे नापि द्रव्येन्द्र, ततो नामद्रव्याभ्यामित्थं स्थापनाया विशेषः, उक्तं च-"आगारोऽभिप्पाओ बुद्धी किरिया फलं च पारणं । जह दीसइ ठवर्णिदे न तहा नामे न दविंदे ॥१॥" (भा०५३) यथा स द्रव्येन्द्रो भावेन्द्र कारणतां प्रतिपद्यते प्रतिपन्नवान् वा भावेन्द्रतां उपयोगापे. क्षायामपि तदुपयोगतामासादयिष्यति अवाप्तवान् वा न तथा नामेन्द्रो नापि स्थापनेन्द्र इति नामस्थापनाभ्यां द्रव्यस्य विशेषः, स्थापनाद्रव्यलक्षणव्यतिरिक्तस्वरूपं तु नामेति द्रव्यस्थापनाभ्यां नानो विभिन्नता, अपरस्त्वाह-भावमङ्गलमेवैकं भावानामेवार्थक्रियाकारित्वात् ये तु नामादयस्ते सङ्कल्पमात्रसम्पादितसत्ताका इति किं तेषामुपन्यासेन, तदेतदसम्यक्, नामादीनामपि भाववत्, तात्त्विकत्वात् तेषामपि भाववदविशेषेण शब्दतः प्रतीतेः, तथाहि-अविशिष्टे इन्द्रवस्तुन्युच्चरिते नामादिचतुष्टयमविशेषेण प्रतीतिमासादयति, किमनेन नामेन्द्रो विवक्षितः आहोश्चित् स्थापनेन्द्रो द्रव्येन्द्रो भावेन्द्रो वा इति?, ततो यथा घट इत्युक्ते कोऽनेन घटो विवक्षितो रक्तः कृष्णः शुक्ल: नीलो वेति शब्दतः प्रतीयमानाः सर्वेऽपि तात्त्विकास्तथैते नामादयोऽपीति, तथा च एतदेव साक्षेपपरिहारं भाष्यकृदाह-"इह भावोच्चिय वत्थु तदत्थसुन्नेहि किं नु सेसेहिं नामादओsवि भावानं तेऽविहु वत्थुपजाया ॥१॥"(भा० ५५) अत्र 'वत्थुपज्जाया' ॥ इति इन्द्रादिरूपस्य सामान्यवस्तुनो विशेषा, इतश्च नामस्थापनाद्रव्याणि तात्त्विकानिं भावमङ्गलाङ्गत्वात्, तदङ्गताच तत्परिणामकारणत्वात् , तथाहि-मालाभिधानं सिद्धाराभिधानं चोपश्चल भगवदहत्प्रतिमां वारदा भूतयतिभावं भव्य

Page #37

उपोद्घाते
॥ १० ॥
Jain Education in
| यतिभावं वा शरीरं चोपलभ्योपजायते प्रायः कस्याप्यासन्नमुक्तिगामिनः सम्यग्दर्शनादिरूपभावमङ्गलपरिणामः, उक्तं च - " अहवा नामंठवणादवाईं भावमङ्गलंगाई । पाएण भावमङ्गलपरिणामनिमित्तभावाओ ॥ १ ॥ जह मङ्गलाभिहाणं सिद्धं विजयं जिणिंदनामं च । सोऊण पेच्छिऊण य जिणपडिमा लक्खणाई च ॥ २ ॥ परिनिब्बुयमुणिदेहं भवं जइजण सुवण्णमल्लाइ । दहूण भावमङ्गलपरिणामो होइ पाएण ॥ २ ॥” ( भा० ५६-५७-५८ ) अन्यच्च यद् वस्तुनोऽभिधानं तंदू अभिधेयधर्ममन्तरेण नोपजायते, अभिधानाभिधेययोर्वाच्यवाचकसम्बन्धेन परस्परम विनाभावित्वात्, अभिधेयधमोऽपि च नामादिविचारप्रक्रमे नामाभिधीयते, अभिधेये अभिधानोपचारात्, यश्च प्रतिनियत आकाशे घटादिवस्तुनः सा स्थापना, या च तचद्रूपतया परिणमनशक्तिः सा द्रव्यं कारणत्वात्, यश्च साक्षात् पुरः परिस्फुरन् प्रतिभासते पर्यायः स भावः, उतं च- "अहवा वत्थुऽभिहाणं नामं ठवणा य जो तदागारो । कारणया से दवं कज्जावन्नं तयं भावो ॥ १ ॥" ( भा० ६० ) ॥ ततो यद्वस्तु तन्नामादिचतुष्टयात्मकं तदन्तरेण वस्तुत्वायोगादिति तात्त्विकानि नामादीनि । एवं च तात्त्विकनामादिचतुष्टयात्मके सर्वस्मिन्नपि वस्तुनि व्यवस्थिते ये एकैकांशावलम्बिनो नामादिनयाः, तद्यथानामनय आह-वस्तुधर्मो नाम तत्प्रत्ययहेतुत्वात्, यद् यस्य प्रत्ययहेतुस्तत्तद्धर्मो यथा घटस्य स्वरूपादयः, वस्तुनः प्रत्ययहेतुश्च नाम ततो निःसन्दिग्धाविपरीतप्रतीतिसमुद्भवात्, तस्माद्वस्तुधर्मो नाम, यदि पुनर्वस्तुधर्मो नाम न स्यात् ततस्तद्वस्तु वस्त्वेव न स्यात्, निरभिधेयत्वात् षष्ठभूतवत्, अन्यच्च-वस्तुधर्मत्वाभावे घट इति नाम्न्युच्चरिते घटः इति प्रतीतिर्निःसन्दिग्धा न स्यात् | प्रतिवन्धाभावात्, किन्तु केषांचित्संशयो यथा किमयमाह ?, केषांचित्कदाचिद्विपर्ययो यथाऽनेन पटः प्रोत इति, अन्येषां

नामादीना विशिष्टता पर्यायता च
॥ १० ॥

Page #38

(अ)प्रतिबन्धं पर्यालोचयतः तदर्शनेनानध्यवसाया, यदिवा यहच्छया भवेत् प्रतिपत्तिः, आह च-"संसयविवजया वाऽण-15 ज्झवसाओऽहवा जहिच्छाए। होज्जत्थे पडिवत्ती न वत्थुधम्मो जआ नामं ॥१॥ (भा०६२)न चैतत् दृश्यते, तस्मात् वस्तुधर्मो नाम, तदेव चैकं तात्त्विकं, तशादेव सकलव्यवहारप्रवृत्तेन स्थापनादय इत्येवमुक्त स्थापनानय आह-आकार एव वस्तु, तत्रैव बुद्ध्यभिधानप्रवृत्तिक्रियोपलम्भात्, तथाहि-प्रत्यक्षत आकारवदेव वस्तु परिगृह्यते, तदेव च शब्देनाप्य-18 भिधीयते, तत्रैव च पुरुषस्य प्रवृत्तिः, अर्थक्रियामपि च तदेव करोतीत्याकार एव तात्त्विको न नामादयः, तथा च प्रयोगः-यदाकाररहितं न तद्वस्तु, यथा गगनेन्दीवरं, आकाररहितं च पराभिमतं नामादि, उक्तं च-"न पराणुमयं पत्थु
आगाराभावओ खपुष्पं व । उवलंभववहाराऽऽभावाओ नाणगारं च ॥१॥" (भा. ६५) अत्र पूर्वार्द्ध सुगम, | उत्तरार्द्धस्य व्याख्यानमिदं-न अनकिारं वस्तु उपलम्भाभावात् व्यवहाराभावाच्च । एवं स्थापनानयेनोक्त द्रव्यनय आह-16
तात्त्विकोत्पादव्ययरहितं यनिर्विकारमाविर्भावतिरोभावमात्रपरिणामात्मकं द्रव्यं तदेवैकं तात्त्विकं, तस्यैव प्रत्यक्षादिना| दूप्रमाणेनोपलभ्यमानत्वात् , यत्तु तदतिरिच्य स्थापनानयेन प्रोच्यते तदसद, द्रव्यातिरेकेणान्यस्याकारस्योपलम्भाभावात्,
उक्तं च-"दवपरिणाममेत्तं मोत्तुणागारदरिसणं किं तं। उपायबयरहियं दवं चिय निधियारं तं ॥१॥ आविभावतिरो-18
भावमेत्तपरिणामकारणमचिंतं । निच्चं बहुरूवंपिव नडोब वेसंतरावन्नो ॥२॥" (भा० ६६-६७) इति, इतश्च द्रव्यं दिवात्त्विक कारणत्वात् मृत्पिण्डपयःप्रभृतिवत् , यच्चाकारणं न तद वस्तु, यथा गगनकुसुमं, अकारणं च पराभिमतमाका
दीति । एवं द्रव्यनयेनाभिहिते भावनयः प्राह-भाव एव पारमार्थिको न द्रव्यं, तस्यानुपलम्भाद, न हि मृत्पिण्ड
SAROSAGARNAKAL
Jain Education inte de

X
w.jainelibrary.org

Page #39

उपोदाते शिवकस्थासकोशकुशूलादिभावेभ्यो व्यतिरिकमन्वयिनमर्थ पश्यामः, न चापश्यन्तःप्रतिपत्तुं शक्लमः, मा प्रापदत्यन्ता-नामादीना
|सतोऽपि षष्ठभूतादेरभ्युपगमप्रसङ्गः, अथ द्रव्यमन्तरेण कथमिव भावानामुत्पत्तिरुपपद्यते । तस्मादवयं द्रव्यमभ्युपग- 18 सापेक्षता न्तव्यं, तदसम्यक्, प्रतीत्योत्पादवादस्य सम्यग्व्यवस्थितत्वात् , तथाहि-पूर्व भावं कारणत्वेन प्रतीत्योत्तरो भावः समुत्पद्यते, पूर्व च कारणं कार्योत्पत्तिसमये स्वत एव विनिवर्त्तते, तस्य क्षणमात्रावस्थायित्वात्, उत्तरोऽपि च भावस्तदुत्तरभावं प्रति कारणभावमनुभूय द्वितीयक्षणे न भवति, सर्वभावानां क्षणमात्रावस्थानात् , 'क्षणिकाः सर्वसंस्कारा' इति वचनात्, एवमेकैकांशावलम्बिनो नामादितया मिथ्यादृशः एकांशाभ्युपपमपरतया सम्पूर्णवस्तुसंस्पर्शित्वायोगात, वस्तुनोऽनेकधर्मत्यात्, भगवदर्हन्मतं तु सर्वनयसमूहात्मकमतोऽनेकांशावलम्बि, किन्त्वेकांशविचारप्रक्रमेऽपीतरांशसापेक्षत्वात् सम्पूर्णवस्तुप्राहीति प्रमाणं, तथाहि-नामापि च वस्तुधर्मस्तस्य तत्प्रत्ययहेतुत्वात् , आकारोऽपि तात्त्विकस्तस्य प्रत्यक्षादिना प्रमाणेनाविसंवादितयोपलम्भात्, द्रव्यमपि च प्रमाणं, तदभावे भावानामत्यन्तासतां खरविषाणस्येवोत्पादायोगात्, भावा
अपि च तात्त्विका द्रव्यस्य विचित्रशक्तिकतया तथा तथापरिणमनभावात्, तथा चाहुः स्तुतिषु गुरवः-"अन्योऽन्यपक्षप्रतिपIG क्षमावाकु, यथा परे मत्सरिणः प्रवादानयानशेषानविशेषमिच्छन्, न पक्षपाती समयस्तथा ते ॥१॥ आधस्तुतिकारोऽप्यवोचत्-"नयास्तव स्यात्पदलाञ्छना इमे, रसोपविद्धा इव लोहपातवः। भवन्त्यभिप्रेतफला यतस्ततो, भवन्त
॥११॥ माः प्रणता हितैषिणः॥१॥तती नामादयोऽपि भाववत् तात्त्विकाइति तेपामप्युपन्यासः॥ अथ सर्वज्ञशासने सकलनयमूलभूतौ द्वावेव नयौ, तद्यथा-द्रव्यास्तिकनयः पर्यायाखिकनयश्च, तया चाहुः श्रीमल्लवा
SAR
Jain Education Intel
s

Page #40

CRO
RERECASSES
दिन:-"सङ्गहविसेससहविसेसपत्यारमूलवागरणी । दवडिओ य पजवनओ य सेसा वियपा सिं ॥१॥" [संग्रहविशेषाणां । संग्रहविशेषप्रस्तारमूलव्याकरणिनौ। द्रव्यार्थिकश्च पर्यायार्थिकश्च शेषा विकल्पा अनयो: तत्र नामादिचतुष्टयमध्ये कस्य किंसम्मतमिति निरुच्यतां , उच्यते, नामस्थापनाद्रव्याणि द्रव्यास्तिकनयस्य भावः पर्यायास्तिकनयस्य, कथमिति चेत्, उच्यते, इह सिद्धसेनीयास्तावदेवमाहुः-'सामान्यग्राही नैगमः सङ्ग्रहेऽन्तर्भूतो विशेषग्राही व्यवहारे' इति षडेव तत्त्वतो नया, तत्र सत्रहो व्यवहारश्च द्रव्यास्तिकनयो द्रव्याभ्युपगमपरत्वाद्, अतस्तस्य नामादित्रितयमभिमतं, एतावांस्तु विशेष:-सामान्याभ्युपगमपरत्वात् यानि कानिचिन्नाममङ्गलानि तानि सर्वाणि एक नाममङ्गलं सर्वाणि स्थापनामङ्गलान्येकं स्थापनामङ्गलं सर्वाणि द्रव्यमङ्गलान्येकं द्रव्यमङ्गलं, व्यवहारस्तु विशेषग्राहीति नाममङ्गलानि प्रत्येकं भिन्नानीच्छति, एवं स्थापनामङ्गलानि द्रव्यमङ्गलानि चेति, ऋजुसूत्रशब्दसमभिरूद्वैवंभूतास्तु पर्यायाभ्युपगमपरत्वात् पर्यायास्तिकनयः, ततस्तस्य भावः सम्मतः, उक्तं च-"नामाइतियं दबट्टियस्स भावो उ पजवनयस्स । संगहववहारा पढमगस्स सेसा उ इयरस्स ॥१॥"(भा०७५) सूत्राभिप्रायेण तु ऋजुसूत्रोऽप्यविशुद्धो द्रव्यास्तिकनयस्तस्यापि द्रव्याभ्युपगमात् , तथा चानुयोगद्वारसूत्रम्-"उजुस्सुयस्स एगो अणुवउत्तो आगमतो एगं दवावस्सयं, पुहुत्तं नेच्छाई' इति, तदेवमुक्त प्रासङ्गिकं, अधुना प्रकृतमुच्यते-तत्र नोआगमतो भावमङ्गलमनेकप्रकारमुक्तं, अथवा नोआगमतो भावमङ्गलं नन्दी, अथ नन्दीति कः शब्दार्थः १, उच्यते, 'दुनदु समृद्धा' वित्यस्य धातोः 'उदित' इति नमि विहिते नन्दनं नन्दिः, प्रमादो हर्ष इत्यनान्तरं, नन्दिहेतुत्वात् ज्ञानपञ्चकादिकमपि नन्दिः, अथवा नन्दन्ति प्राणिनोऽनेनास्मिन् वेति नन्दिः, 'पदिपटि

Page #41

उपोद्धा
॥ १२ ॥
Jain Education inte
कीर्त्यादिभ्य' इति इप्रत्ययः, असावपि मङ्गलवच्चतुर्भेदः, तद्यथा-नामनन्दिः स्थापनानन्दिः द्रव्यनन्दिः भावनन्दिश्च, तत्र यस्य जीवस्याजीवस्य वा नन्दिशब्दान्वर्थरहितस्य नन्दिरिति नाम क्रियते स नाम्ना नन्दिर्नामनन्दिः यद्वा नामनामवतोरभेदोपचारान्नाम चासौ नन्दिश्च नामनन्दिः, नन्दिरिति नाम वा नामनन्दिः, तथा सद्भावमाश्रित्य लेप्यकमदिष्वसद्भावं चाश्रित्याक्षवराटकादिषु भावनन्दिमतः साध्वादेः स्थापना सा स्थापनानन्दिः, अथवा द्वादशविधतूर्यरूप| द्रव्यनन्दिस्थापना स्थापनानन्दिः, द्रव्यनन्दिर्द्विधा - आगमतो नोआगमतश्च तत्र आगमतो नन्दिपदार्थस्य ज्ञाता तत्र चानु|पयुक्तः, 'अनुपयोगो द्रव्य 'मिति वचनात्, नोआगमतस्तु त्रिधा, तद्यथा-ज्ञशरीरद्रव्यनन्दिः भव्यशरीरद्रव्यनन्दिज्ञेशरीरभव्यशरीरव्यतिरिक्तद्रव्यनन्दिश्च तत्र यन्नन्दिपदार्थज्ञस्यापगतजीवितस्य शरीरं सिद्धिशिलातलादिगतं वद्भूतभावनया ज्ञशरीरद्रव्यनन्दिः, यस्तु बालको नेदानीं नन्दिशब्दार्थमवबुध्यते अथचावश्यमायत्यां तेनैव शरीरसमुच्छ्रयेण भोत्स्यते स भाविभावनिबन्धनत्वात् भव्यशरीरद्रव्यनन्दिः, ज्ञशरीरभव्यशरीरव्यतिरिक्ता तु द्रव्यनन्दी द्वादशप्रकारस्वर्यसङ्घातः, स चायं - "भम्भामकुन्दमद्द लकडम्बझल्लरिहुडुक्ककंसाला । काहलि तलिमा वंसों संखो पणवो य धारसमो ॥ १ ॥" (बृ. भा० ) भावनन्दिर्द्विधा - आगमतो नोआगमतश्च तत्रागम्तो नन्दिपदार्थस्य ज्ञाता तत्र चोपयुक्तः, नोआगमतः पञ्चप्रकारं ज्ञानं तच्चेदम्
आभिणिवोहियनाणं सुयनाणं चेव ओहिनाणं च । तद् मणपज्जवनाणं केवलनाणं च पंचमयं ॥ १ ॥ आ - अर्थाभिमुखो नियतः - प्रतिनियतस्वरूपो बोधः - बोधविशेषोऽभिनिबोधोऽभिनिंबोध एवाभिनिबोधिकं, अभिनिबोध

नन्देः शब्दार्थः
॥ १२ ॥

Page #42

SECSCIEOSACROSAROKES
शब्दस्य विनयादिपाठाभ्युपगमात् 'विनयादिभ्य इत्यनेन स्वार्थे इकण, 'अतिवर्तन्ते स्वार्थे प्रत्ययकाः प्रकृतिलिङ्गवच-10 नानीति वचनादत्र नपुंसकता, यथा विनय एव वैनयिकमित्यत्र, अथवा अभिनिबुध्यते अनेनास्मादस्मिन्वेति अभिनिबोध:-तदावरणकर्मक्षयोपशमस्तेन निवृत्तमाभिनिबोधिक, आभिनिबोधिकं च तत् ज्ञानं च आभिनिबोधिकज्ञानं-इन्द्रि
यमनोनिमित्तो योग्यदेशांवस्थितवस्तुविषयः स्फुटप्रतिभासो बोधविशेष इत्यर्थः, तथा श्रवणं श्रुतं-वाच्यवाचकभावपुदा रस्सरीकारेण शब्दसंसृष्टार्थग्रहणहेतुरुपलब्धिविशेषः, एवमाकारं वस्तु जलधारणाद्यर्थक्रियासमर्थ घटशब्दवाच्यमित्या|दिरूपतया प्रधानीकृतत्रिकालसाधारणसमानपरिणामः शब्दार्थपर्यालोचनानुसारी इन्द्रियमनोनिमित्तोऽवगमविशेष इत्यर्थः, || श्रुतं चतत् ज्ञानं च श्रुतज्ञानं, अथवा श्रूयतेऽनेन अस्मात् अस्मिन् वेति श्रुतं-तदावरणकर्मक्षयोपशम:, 'कृद्बहुल मिति दावचनात् करणादावपि कप्रत्ययः, तजनितं ज्ञानमपि श्रुतं, कार्ये कारणोपचारात्, शृणोतीति वा श्रुतं-आत्मा तदनन्य
त्वात् ज्ञानमपि श्रुतं, श्रुतं च तत् ज्ञानं चेति समासः, चशब्दस्त्वनयोः स्वामिकाल कारणविषयपरोक्षत्वसाधम्यात्तुल्यकक्ष-11 सातोद्भावनाः , तथाहि-य एव मतिज्ञानस्य स्वामी स एव श्रुतज्ञानस्यापि, 'जत्थ मइनाणं तत्थ सुयनाणं जत्थ सुयनाणं||
तत्थ मइनाण'मिति वचनात्, ततः स्वामिसाधर्म्य, तथा यावानेव मतिज्ञानस्य स्थितिकालस्तावानेव श्रुतज्ञानस्यापि, तत्र प्रवाहापेक्षया अतीतानागतवर्चमानरूपः सर्व एव कालः अप्रतिपतितकजीवापेक्षया तु षट्पष्टिसागरोपमाणि समधिकानि, उक्तंच-"दो वारे विजयाइसु गयस्स तिन्निए अहव ताई। अइरेगं नरभवियं नाणाजीवाण सबद्धा ॥१॥" (भा०२७६२) इति कालसाधम्ये, यथा च इन्द्रियानिन्द्रियनिमित्तं मतिजानं तथा श्रुतज्ञानमपीति कारणसाधम्ये, तथा यथा मति
SROSAGAR-कर
मा.सू.३
Jain Education intem

2jainelibrary.org

Page #43

उपोद्धाते
मतिश्रुत
यो परो
क्षता
ज्ञानमादेशतः सर्वद्रव्यादिविषयं तथा श्रुतज्ञानमपीति विषयसाधर्म्य, यथा च मतिज्ञानं परोक्षं तथा श्रुतज्ञानमपीति परोक्षतासाधर्म्य, एवकारस्त्ववधारणार्थः , स च परोक्षत्वमनयोरवधारयति, आभिनिबोधिक श्रुतज्ञाने एव परोक्षे न शेष ज्ञानमिति, अथ परोक्षमिति कः शब्दार्थः ?, उच्यते 'अशु व्याप्तौ अक्षुते-ज्ञानात्मना सर्वानर्थान् व्याप्नोतीत्यक्षः, यदिवा 'अश् भोजने अनाति-सर्वानान् यथायोगं भुड़े पालयति वेत्यक्षो-जीवः, उभयत्रापि 'मावावद्यमिकमिहनिकष्यशी'त्यादिना उणादिकसप्रत्ययः, अक्षस्य-आत्मनो द्रव्येन्द्रियाणि द्रव्यमनश्च पुद्गलमयत्वात् पराणि वर्तन्ते, पृथग्वतन्त इति भावः, तेभ्यो यदक्षस्य ज्ञानमुदयते तत्परोक्षं, 'पृषोदरादय' इति रूपनिष्पत्तिः, अथवा परैः-इन्द्रिया-1 दिभिः सह उक्षा-सम्बन्धी विषयविषयिभावलक्षणो यस्मिन् ज्ञाने न तु साक्षादात्मना तत्परोक्षं, धूमादग्निज्ञानवत्, अथ कथमेतयोराभिनिबोधिक श्रुतयोः परोक्षता ?, उच्यते, पराश्रयत्वात् , तथाहि-पुद्गलमयत्वात् द्रव्येन्द्रियमनांस्यात्मनः पृथग्भूतानि ततस्तदाश्रयेणोपजायमानं ज्ञानमात्मनो न साक्षात् किन्तु परम्परयेति परोक्षता, उक्कं च 'अक्खस्स पोग्गलमया जं दबेंदियमणा परा होति । तेहिंतो जं नाणं परोक्खमिह तमणुमाणं व ॥१॥"(भा० ९.) अत्र वैशेषिकादयः प्राहुः-नन्वक्षाणीन्द्रियाण्युच्यन्ते, 'खमक्षमिन्द्रियं प्रोक्तम् , हृषीकं करणं स्मृत'मिति वचनात्, ततोऽक्षाणांइन्द्रियाणां या साक्षादुपलब्धिः सा प्रत्यक्ष, अक्षं-इन्द्रियं प्रति वर्तत इति प्रत्यक्षमिति व्युत्पत्तेः, तथा च सति. सकललोकप्रसिद्ध साक्षादिन्द्रियाश्रितं घटादिज्ञानं प्रत्यक्षमिति सिद्धं, तदेतदयुक्त, इन्द्रियाणामुपलब्धृत्वासम्भवात्, तदसम्भवश्वाचेतनत्वात्, तथा चात्र प्रयोग:- यदचेतनं तन्नोपलब्धा, यथा घटः, अचेतनानि च द्रव्येन्द्रि
॥
lain Education Inter
"

Page #44

याणि, नचायमसिद्धो हेतुः, यतो नाम द्रव्येन्द्रियाणि निवृत्त्युपकरणरूपाणि 'निर्वृत्त्युपकरणे द्रव्येन्द्रिय (त० अ०२ सू०१७) इति वचनात्, निर्वृत्त्युपकरणे च पुद्गलमये, पुद्गलमयं च सर्वमचेतनं, पुद्गलानां काठिन्यानवबोधरूपतया चैतन्य प्रति धर्मित्वायोगात, धर्मानुरूपो हिं सर्वत्रापि धर्मी यथा काठिन्य प्रति पृथिवी, यदि पुनरनुरूपत्वाभावेऽपि धर्मधर्मिभावो भवेत् ततः काठिन्यजलयोरपि स भवेत् , न च भवति, तस्मादचेतनाः पुद्गलाः, उक्तं च-"बोहसहावममुत्तं विसयपरिच्छेयर्ग च चेयणं । विवरीयसहावाणि य भूयाणि जगप्पसिद्धाणि ॥१॥ता धम्मधम्मिभावो कहमेएर्सि तहऽम्भुवगमे या अणुरूवत्ताभावे काठिन्नजलाण किन्न भवे ॥२॥ (धर्मसंग्रहणी) इति, नापि सन्दिग्धौनकान्तिकता हेतोः शङ्कनीया, अचेतनस्योपलम्भकत्वशक्त्ययोगाद्, उपलम्भकत्वं हि चेतनाया धर्मः, ततः स कथं तदभावे भवितुमहेति !, आह-प्रत्यक्षबाधितेयं प्रतिज्ञा, साक्षादिन्द्रियाणामुपलम्भकत्वेन प्रतीते, तथाहि-चक्षु रूपं गृहृदुपलभ्यते की शब्दं नासिका गन्धमित्यादि, तदेतन्महामोहावष्टब्धान्तःकरणताविलसितं, तथाहि-आत्मा शरीरेन्द्रियैः सहान्योऽन्यानुवेधेन व्यवस्थितः, ततोऽयमात्मा अमूनि चेन्द्रियाणि इति विवेक्तुमशक्नुवन्तो बालिशजन्तवः तत्रापि युष्मादृशां कुशास्त्रसम्पर्कतः कुवासनासङ्गमः, ततः साक्षादुपलम्भिकानीन्द्रियाणि इति प्रतिपन्नाः, परमार्थतः पुनरुपलब्धा तत्रात्मैव, कथमेतदवसीयते इति चेत्, उच्यते, तद्विगमेऽपि तदुपलब्धार्थानुस्मरणात् , तथाहि-कोऽपि पूर्व चक्षुषा विवक्षितमर्थ गृहीतवान् ततः कालान्तरे दैवविनियोगतश्चक्षुषोऽपगमेऽपि स तमर्थमनुस्मरति, तत्र यदि चक्षुरेव द्रष्ट्र स्यात् ततश्चक्षुषोऽभावे तदुपलब्धार्थानुस्मरणं न भवेत्, न धात्मनाऽसौ अर्थोऽनुभूतः किन्तु चक्षुषा, चक्षुष एव साक्षात् द्रष्टुत्वेनोपगमात्, न

Page #45

उपोद्घाते ॥ १४ ॥
Jain Education Inter
चान्येनानुभूतेऽर्थेऽन्यस्य स्मरणं, मा प्रापदतिप्रसङ्गः, अपिच - मा भूच्चक्षुषोऽपगमस्तथापि यदि चक्षुरेव द्रष्टृ ततः स्मरणमात्मनो न भवेत्, अन्येनानुभूतेऽ ́ ऽन्यस्य स्मरणायोगाद् भवति च स्मरणमात्मनः, चक्षुषः स्मर्तृत्वेनाप्रतीतेः अनभ्युपगमाच्च, तस्मादात्मैवोपलब्धा नेन्द्रियमिति तथा चात्र प्रयोगः - यो येषूपरतेष्वपि तदुपलब्धानर्थान् स्मरति स तत्रोपलब्धा, यथा गवाक्षोपलब्धानामर्थानामनुस्मर्त्ता देवदत्तः, अनुस्मरति च द्रव्येन्द्रियोपलब्धानर्थान् द्रव्येन्द्रियापगमे|ऽप्यात्मा, इह स्मरणमनुभवपूर्वकतया व्याप्तं, व्याप्यव्यापकभावश्चानयोः प्रमाणतः प्रतिपन्नः, तथाहि — योऽर्थोऽनुभूतः सं स्मर्यते न शेषः तथा स्वसंवेदनप्रत्यक्षेण प्रतीतेः, विपक्षे चातिप्रसङ्गो बाधकं प्रमाणं, अननुभूतेऽपि विषये यदि स्मरणं भवेचतोऽननुभूतत्वाविशेषात् खरविषाणादेरपि स्मरणं भवेदित्यतिप्रसङ्गः, तथा द्रव्येन्द्रियापगमेऽपि तदुपलब्धार्थानुस्मरणादात्मोपलब्धेति स्थितम् उक्तं च - " केसिंचि इंदियाई अक्खाई तदुवलद्धि पञ्चक्खं । तन्नो ताई जमचेषणाई जाणंति न घडो व ॥ १ ॥ उवलद्धा तत्थाया तबिगमे तदुवलद्धसरणातो। गेहगवक्खोवरमेऽवि तदुवलद्धाणुसरिया वा ॥ २॥” (भा० ९१-९२) अत्र वाशब्द उपमार्थः, अपरे पुनराहुः- न वयमिन्द्रियाणामुपलब्धृत्वं प्रतिजानीमहे, किं त्वेतदेव ब्रूमो - यदिन्द्रियद्वारेण प्रवर्त्तते ज्ञानमात्मनि तत्प्रत्यक्षं न चेन्द्रियव्यापारव्यवहितत्वादात्मा साक्षान्नोपलब्धेति वक्तव्यं, इन्द्रि याणामुपलब्धि प्रति करणतया व्यवधायकत्वायोगात्, न खलु देवदत्तो हस्तेन भुञ्जानो हस्तव्यापारव्यवहितत्वात् साक्षान्न भोक्तेति व्यपदेष्टुं शक्यं, तदेतदसमीचीनं, सम्यकू वस्तुतत्त्वापरिज्ञानात्, इह हि यदाऽऽत्मा चक्षुरादिकमपेक्ष्य बाह्यमर्थमवबुध्यते तदाऽवश्यं चक्षुरादेः सागुण्याद्यपेक्षते, तथाहि यदा सद्गुणं चक्षुः तदा बाह्यमर्थ स्पष्टं यथाऽव

आत्मनो द्रष्टृता
॥ १४ ॥

Page #46

Jain Education Inter
स्थितं चोपलभते यदा तु तिमिराशुभ्रमणनौयानपित्तस इक्षोभ देशदवीयस्त्वाद्यापादितविभ्रमं तदा विपरीतं संशयितं वा, ततोऽवश्यमात्मा अर्थोपलब्धौ पराधीनः तथा च सति यथा राजा निजराजदौवारिकेणोपदर्शितं परराष्ट्रराजकीयं पुरुषं पश्यन्नपि समीचीनमसमीचीनं वा निजराजदौवारिकवचनत एव प्रत्येति न साक्षात् तद्वदात्माऽपि चक्षुरादिनोपदर्शितं । बाह्यमर्थं चक्षुरादिप्रत्ययत एवं समीचीनमसमीचीनं वा वेत्ति न साक्षात् तथाहि चक्षुरादिना दर्शितेऽपि बाह्येऽर्थे यदि संशयमधिरूढो भवति तर्हि चक्षुरादिसागुण्यमेव प्रतीत्य निश्चयं विदधाति यथा न मे चक्षुस्तिमिरोपलुतं नौयाना शुभ्रमणाद्यापादितविभ्रमं वा ततोऽयमर्थः समीचीन इति, ततो यथा राज्ञो नायं मम राजदौवारिकोऽसत्यालापी कदाचनाप्यस्य व्यभिचारानुपलम्भादिति निजदीवारिकस्य सागुण्यमवगम्य परराष्ट्र राजकीयपुरुषसमीचीनतावधारणं परमार्थतः परोक्षं तद्वदात्मनोऽपि चक्षुरादिसाद्गुण्यावधारणतो वस्तुयाथात्म्यावधारणं परमार्थतः परोक्षं, नन्विदमिन्द्रियसाद्गुण्यात्रधारण तो वस्तुयाथात्म्यावधारणमनभ्या सदशामुपगतस्य, अभ्यास दशामापनस्त्यभ्यासप्रकर्ष सामर्थ्यादिन्द्रियसागुण्यमनपेक्ष्यैव साक्षादवबुद्ध्यते, ततस्तस्येन्द्रियाश्रितं ज्ञानं कथं प्रत्यक्षं न भवति ?, तदसम्यकू, अभ्यासदश । मापन्नस्यापि साक्षादनवबोधात्, तस्यापीन्द्रिय द्वारेणाव बोध प्रवृत्तेर वश्य मिन्द्रियसागुण्यापेक्षणात् केवलमभ्यासप्रकर्षवशात् तदिन्द्रियसाद्गुण्यं झटित्येवावधारयति पूर्वावधृतं वा झटित्येव विनिश्चिनोति, ततः कालसौक्ष्म्यात्तनोपलभ्यते, इत्थं चैतदङ्गीकर्त्तव्यं, यतोऽवश्यमवायज्ञानमवग्रहेहा पूर्व, ईहा च विचारणात्मिका, विचारश्चेन्द्रि यसागुण्य सद्भूत वस्तुधर्माश्रितः, अन्यथैकतर विचाराभावेऽवायज्ञानसम्यग्ज्ञानत्वायोगात्, न खल्विन्द्रिये वस्तुनि च सम्यग

w.jainelibrary.org

Page #47

उपोद्धाते
कस्य
KASACAAAAAA%%%E
विचारिते अवायज्ञानं समीचीनं भवति, ततोऽभ्यासदशापन्नेऽपीन्द्रियसाद्गुण्यावधारणमवसेयं, यदपि चोक्तम्-'न खलु
ऐन्द्रियदेवदत्तो हस्तेन भुञ्जानो हस्तव्यापारव्यवहितत्वात् साक्षान्न भोक्तति व्यपदेष्टुं शक्य'मिति, तदप्ययुकम्, दृष्टान्तदाटी-14 न्तिकयोवैषम्याद्, भोक्ता हि भुजिक्रियानुभवभागी भण्यते, भुजिक्रियानुभवश्च देवदत्तस्य न हस्तेन व्यवधीयते, किन्तु
परोक्षता साक्षात् , हस्तो हि कवलप्रक्षेप एव व्याप्रियते, न परिच्छेद क्रियायामिन्द्रियमिवाहारक्रियानुभवेऽपि येन व्यवधानं भवेत् , ततो देवदत्तः साक्षाद्भोकेति व्यवहियते, इह तु वस्तूनामुपलब्धिरुकनीत्या चक्षुरादीन्द्रियसाद्गुण्यावगमानुसारेणोपजायते | ततो व्यवधानात् न साक्षादुपलम्भक आत्मेति । नन्विदं सर्वमूत्सूत्रप्ररूपणं, नन्द्यध्ययनसूत्रे हि इन्द्रियाश्रितं ज्ञानं प्रत्यक्षमुक्तं, तथा च तद्ग्रन्थ:-"पञ्चक्खं दुविहं पन्नत्तं, तंजहा-इंदियपच्चक्खं नोइंदियपच्चक्खं चे"ति, सत्यमेतत् , किन्विदं लोकव्यवहारमपेक्ष्योक्तं न परमार्थतः, तथाहि-यदिन्द्रियाश्रितमपरव्यवधानरहितं ज्ञानमुदयते तल्लोके प्रत्यक्षमिति व्यवस्थितं, अपरधूमादिलिङ्गनिरपेक्षतया साक्षादिन्द्रियमधिकृत्य प्रवर्तनात्, यत्पुनरिन्द्रियव्यापारेऽप्यपरं धूमादिकमपेक्ष्याम्यादिविषयं ज्ञानमुदयते तल्लोके परोक्षं, तत्र साक्षादिन्द्रियव्यापारासम्भवाद्, यत्पुनरात्मन इन्द्रियमप्यनपेक्ष्य साक्षादुपजायते तत्परमार्थतः प्रत्यक्षं, तच्चावध्यादिकं त्रिप्रकार, ततः संव्यवहारमधिकृत्येन्द्रियाश्रितं ज्ञानं प्रत्यक्षमुक्तं न परमार्थतः, अथ कथमेतदवसीयते-संव्यवहारमधिकृत्येन्द्रियाश्रितं ज्ञानं प्रत्यक्षमुक्तं न परमार्थतः', उच्यते, तत्रैवोत्तरसूत्रार्थपर्यालोचनात्, तथाहि-प्रत्यक्षभेदाभिधानानन्तरं तत्र सूत्र-“परोक्खं दुविहं पन्नत्तं, तंजहा-आभिणिबोहियनाण सुयनाण'मित्यादि, तत्र आभिनिबोधिकमवग्रहादिरूपमवग्रहादयश्च श्रोत्रेन्द्रियाद्याश्रितास्तत्र वर्णिता, तधदिल
Jain Educato International

Imw.jainelibrary.org

Page #48

श्रोत्रादीन्द्रियाश्रितं ज्ञानं परमार्थतः प्रत्यक्षं तत्कथमवग्रहादयः परोक्षत्वेनाग्रेऽभिहिता, तस्मादुत्तरत्रेन्द्रियाश्रितज्ञानस्य | परोक्षत्वेनाभिधानादवसीयते प्रागिन्द्रियाश्रितं ज्ञानं संव्यवहारतः प्रत्यक्षमुक्तं, न परमार्थतः, आह्न च भाष्यकृत्"एगन्तेण परोक्खं लिंगियमोहाइयं च पञ्चक्खं । इंदियमणोभवं जं तं संववहारपच्चक्खं ॥ १ ॥” ( भा० ९५ ) इति । तथा अवशब्दोऽधः शब्दार्थः अव-अधोऽधो विस्तृतं वस्तु धीयते - परिच्छिद्यतेऽनेनेत्यवधिः, अथवा अवधिः- मर्यादा रूपिष्वेव द्रव्येषु परिच्छेदकतया प्रवृत्तिरूपा तदुपलक्षितं ज्ञानमप्यवधिः, यद्वा अवधानं - आत्मनोऽर्थसाक्षात्करणव्यापारोऽवधिः, अवधिश्चासौ ज्ञानं च अवधिज्ञानं, चशब्दः खल्वनन्तरोक्तज्ञानद्वयेन सहास्य स्थित्यादिभिः साधर्म्यप्रदर्श| नार्थः, तथाहि - यावानेव मतिश्रुतयोरनन्तरमुक्तः प्रवाहापेक्षया अप्रतिपतितैकसच्चाधारापेक्षया वा स्थितिकालस्तावानेवाव| धिज्ञानस्यापीति स्थितिसाधर्म्य, तथा यथैव मतिश्रुते मिथ्यादर्शनोदयतो विपर्ययरूपतामासादयतस्तथाऽवधिज्ञानमपि, तथाहि मिथ्यादृष्टेस्तान्येव मतिश्रुतावधिज्ञानानि मत्यज्ञान श्रुताज्ञानविभङ्गज्ञानानि भवन्ति, उक्तं च- 'आद्यत्रयमज्ञानमपि भवति मिथ्यात्वसंयुक्त" मिति (प्रश.) विपर्ययसाधर्म्य, तथा य एव मतिश्रुतज्ञानयोः स्वामी स एवावधिज्ञानस्यापि, | तथाहि - विभङ्गज्ञानिनस्त्रिदशादेः सम्यग्दर्शनावाप्तौ युगपदेव मतिश्रुतावधिज्ञानानां लाभसम्भव इति लाभसाधर्म्य । तथा परि-सर्वतो भावे, अवनमवः, 'तुदादिभ्यो नक्कौ' इत्यधिकारे 'अकितो वे'त्यनेन औणादिकोऽकारप्रत्ययः, अवनं गमनं वेदनमिति पर्यायाः, परि अवः पर्यवः, मनसि मनसो वा पर्ययो मनःपर्यवः सर्वतो मनोद्रव्यपरिच्छेद इत्यर्थः, अथवा मनःपर्यय इति पाठः, तत्र पर्ययणं पर्ययः भावेऽल्प्रत्ययः, मनसि मनसो वा पर्ययो मनःपर्ययः सर्वतस्तत्परिच्छेद

Page #49

उपोद्धाते
ACTRONACA%
इति.स चासौ ज्ञानं चमनःपर्यवज्ञानं मनःपर्ययज्ञानं वा, अपरे-'मणपजयनाण'मिति पाठेऽपि मनःपर्यायज्ञानमिति शब्दसं-14 अन्येपां स्कारमाचक्षते. तत्रैवं व्युत्पत्तिः-मनांसि-मनोद्रव्याणि पर्येति-सवात्मना परिच्छिनत्ति मनःपर्यायं, 'कर्मणोऽणि त्यण, प्रत्यक्षता मनःपर्यायं च तज्ज्ञानं च मनःपर्यायज्ञानं, यदिवा मनसः पर्यायाः मनःपर्यायाः, पर्याया भेदा धर्मा वाद्यवस्त्वालोचना प्रकारा इत्यर्थः तेषु तेपांवा सम्बन्धि ज्ञानं मनःपर्यायज्ञानं, इदं चार्द्धतृतीयद्वीपसमुद्रान्तत्र्तिसंज्ञिमनोगतद्रव्यालम्बनमेव । तथाशब्दोऽवधिज्ञानेन सहास्य छद्मस्थत्वादिभिः सारूप्यप्रदर्शनार्थः, तथाहि-यथाऽवधिज्ञानं छद्मस्थस्य भवति तथा मनःपर्यवज्ञानमपीति छद्मस्थसाधर्म्य, यथा वाऽवधिज्ञानं रूपिद्रव्यविषयं तथा मनःपर्यवज्ञानमपि, तस्य मनःपुद्गलालम्बनत्वादिति विषयसाधर्म्य, तथा यथाऽवधिज्ञानं क्षायोपशमिकभावे वर्तते तथा मनःपर्यायज्ञानमपीति भावसाधर्म्य, यथा चावधिज्ञानं प्रत्यक्षं तथा मनःपर्यायमपि, तथाहि-अक्षोभण्यते जीवः एतच्च प्रागेवोपपादितं, अक्षं-जीवं प्रति साक्षादुर्चते यत् ज्ञानं तत्प्रत्यक्ष-इन्द्रियमनोनिरपेक्षमात्मनः साक्षात्प्रवृत्तिमत्प्रत्यक्षमित्यर्थः, तच्चावध्यादि त्रिभेदं उक्तंच-"अक्खो भन्नइ जीवो वावणभोयणगुणन्नितो जेणं । तं पइ वट्टइ नाणं जं पच्चक्खं तयं तिविहं॥१॥"(भा.८९ अक्खो अस्थ.) इति प्रत्यक्षसाधय । तथा केवलमेकमसहायं मत्यादिज्ञाननिरपेक्षत्वात् ,मत्यादिज्ञाननिरपेक्षता च केवलज्ञानप्रादुर्भाव मत्यादीनामसम्भवात् ,ननु कथमसम्भवो यावता मतिज्ञानादीनि स्वस्वावरणक्षयोपशमेऽपि प्रादुःष्यन्ति ततो निर्मूलस्वस्वावरणवि
1 ॥१६॥ लये तानि सुतरां भविष्यन्ति चारित्रपरिणामवत्, उक्तं च-"आवरणदेसविगमे जाई विजंति मइसुयाईणि । आवरणसहविगमे.कह वाइँ न होति जीवस्स॥१॥" उच्यते-इह यथा. जात्यस्य मरकतादिमणेर्मलोपदिग्धस्य यावन्नाद्यापि
Jain Educatonin

P
w
.jainelibrary.org

Page #50

PRASAKASACARACHAR
समूलमलापगमस्तावद्यथा यथा देशतो मलविलयः तथा २ देशतोऽभिव्यक्तिरुपजायते, सा च कचित् कदाचित्कथञ्चिद्भवतीत्यनेकप्रकारा, तथाऽऽत्मनोऽपि सकलकालकलाकलापावलम्बिनिखिलपदार्थपरिच्छेदकरणकदक्षपारमार्थिकस्वरूपस्याप्यावरणमलपटतिरोहितस्वरूपस्य यावन्नाद्यापि निखिलकर्ममलापगमस्तावद् यथा यथा देशतः कर्ममलोच्छेदस्वथा तथा देशतस्तस्य विज्ञप्तिरुज्जम्भते, सा क्वचित् कदाचित्कथञ्चिदित्यनेकप्रकारा, उक्तं च-"मलविद्धमणेयक्तिर्यथाऽनेकप्रकारतः। कर्मविद्धात्मविज्ञप्तिस्तथाऽनेकप्रकारतः॥१॥" सा चानेकप्रकारता मतिश्रुतादिभेदेनावसेया, ततो यथा मरकतादिमणेरशेषमलापगमसम्भवे समस्तास्पष्टदेशशक्तिव्यवच्छेदेन परिस्फुटरूपैकाभिव्यक्तिरुपजायते तद्वदात्मनोऽपि ज्ञानदर्शन
चारित्रप्रभावतो निःशेषावरणप्रहाणादशेषदेशज्ञानव्यवच्छेदेनैकरूपाऽतिपरिस्फुटा सर्ववस्तुपर्यायसाक्षात्कारिणी विज्ञप्ति. | रुल्लसति, तथा चोकम्-“यथा जात्यस्य रत्नस्य, निःशेषमलहानितः । स्फुटैकरूपाभिव्यक्तिर्विज्ञप्तिस्तद्धदात्मनः॥१॥" ततो मत्यादिनिरपेक्ष केवलज्ञानं, अथवा शुद्धं केवलं तदावरणमलकलङ्कस्यानवयवशोऽपगमात्, सकलं वा केवलं प्रथमत एवाशेषतदावरणविगमतः सम्पूर्णोत्पत्तेः, असाधारणं वा केवलमनन्यसदृशत्वात् , अनन्तं वा केवलं ज्ञेयानन्तत्वात्, केवलं च तत् ज्ञानं च केवलज्ञानं, यथावस्थिताशेषभूतभवद्भाविभावस्वभावावभासिज्ञानमिति भावः, चशब्दो मनःपर्ययज्ञानेन सहास्याप्रमत्तयतिभावादिना साधर्म्यप्रदर्शनार्थः, तथाहि-यथा मनःपर्यवज्ञानमप्रमत्तयतेरेवोद| यते तथा केवलज्ञानमपीत्यप्रमत्तयतिसाधर्म्य, तथा यथा मनःपर्यायज्ञानं न विपर्ययमासादयति तथा केवलज्ञानमपीति | विपर्ययाभावसाधये, 'पञ्चमक'मिति पञ्चममेव पञ्चमकं प्राकृतत्वात् स्वार्थे कप्रत्ययः पञ्चमता चास्य सूत्रक्रमप्रामाण्यानु
+ KA++%AK
Jain Education Internet
jainelibrary.org

Page #51

उपोद्धा
॥ १७ ॥
सरणात्, सूत्रं चेदं - 'नाणं पंचविहं पन्नत्तं, तंजहा - आभिणिबोहियनाणं सुयनाणं ओहिनाणं मणपज्जवनाणं केवलनाण'मिति, ननु सकलमपीदं ज्ञानं ज्ञत्येकस्वभावं, ततो ज्ञत्येकस्वभावत्वाविशेषे किंकृत एष आभिनिवोधिकादिको भेदः, ज्ञेयभेदकृत इति चेत्, तथाहि वार्त्तमानिकं वस्त्वाभिनिबोधिकज्ञानस्य विषयः त्रिकालसाधारणसमानपरिणामो ध्वनिर्गोचरः श्रुतज्ञानस्य रूपिद्रव्याण्यवधिज्ञानस्य मनोद्रव्याणि मनःपर्यायज्ञानस्य समस्तपर्यायान्वितं सर्व वस्तु केवलज्ञानस्य तदेतदसमीचीनं, एवं सति केवलज्ञानस्य भेदबाहुल्यप्रसक्तेः तथाहि - ज्ञेयभेदात् ज्ञानस्य भेदः, यानि च ज्ञेयानि प्रत्येकमाभिनिवोधिकादिज्ञानानामिष्यन्ते तानि सर्वाण्यपि केवलज्ञानेऽपि विद्यन्ते, अन्यथा केवलज्ञानेन तेषामग्रहणप्रसङ्गात्, अविषयत्वात्, तथा च सति केवलिनोऽप्य सर्वज्ञत्वप्रसङ्गः, आभिनिवोधिकादिज्ञानचतुष्ट्यविषयजातस्य तेनाग्रहणात्, न चैतदिष्टमिति, अथोच्येत - प्रतिपत्तिप्रकारभेदत अभिनिवोधिकादिभेदः, तथाहिन यादृशी प्रतिपत्तिराभिनिवोधिकज्ञानस्य तादृशी श्रुतज्ञानस्य किन्तु अन्यादृशी, एवमवध्यादिज्ञानानामपि प्रतिपत्तव्यं, ततो भवत्येव प्रतिपत्तिभेदतो ज्ञानभेदः, तदप्ययुक्तं, एवं सत्येकस्मिन्नपि ज्ञानेऽनेकभेदप्रसक्तेः तथाहि-- तत्तद्देशकालस्वरूपभेदेन विविच्यमानमेकैकं ज्ञानं प्रतिपत्तिप्रकारानन्त्यं प्रतिपद्यते, तन्नैषोऽपि पक्षः श्रेयान् स्यादेतद्-अस्त्यावारकं कर्म तत्त्वनेकप्रकारं ततस्तद्भेदात्तदावायें ज्ञानमप्यनेकतां प्रतिपद्यते, ज्ञानावारकं च कर्म्म पञ्चधा, प्रज्ञापनादौ तथाभिधानात् ततो ज्ञानमपि पञ्चधा प्ररूप्यते, तदेतदतीवायुक्तिसङ्गतं यतः आवार्यापेक्षं ह्यावारकमत आवार्यभेदादेव तद्भेदः, नतु तद्भेदादावार्यभेदः, आचार्य च ज्ञप्तिरूपापेक्षया सकलमप्येकं, ततः कथमावारकस्य पञ्चरूपता येन

केवले शे
पाभावः
आवरण
भेदे हेतुश्च
॥ १७ ॥

Page #52

XXNXX
तद्भेदात् ज्ञानस्यापि पञ्चधा भेद उद्गीयेत, अथ स्वभावत एवाभिनियोधिकादिको ज्ञानस्य भेदो, न च स्वभावः पर्यः नुयोगमर्हति, न खलु किमिह दहनो दहति नाकाशमिति कोऽपि पर्यनुयोगयाचरति, 'अहो महती महीयसो भवतः मुषी, ननु यदि स्वभावत एवाभिनिबोधिकादिको ज्ञानस्य भेदस्तहि भगवतः सर्वज्ञत्वहानिप्रसङ्गः, तथाहि-ज्ञानमात्मनो धर्मस्तस्य चाभिनिबोधिकादिको भेदः स्वभावत एव व्यवस्थितस्ततः क्षीणावरणस्यापि तद्भावप्रसङ्गा, सति च तद्भावेऽस्मादृशस्येव भगवतोऽप्यसर्वज्ञत्वमापन्नं, आमिनिबोधिकादिभिनिर्वस्तुपरिच्छेदात्, केवलज्ञानभावतः समस्तवस्तुपरिच्छेदान्नासर्वज्ञत्वमिति चेत्, ननु यदा केवलज्ञानोपयोगसम्भवस्तदा भवतु सर्वज्ञत्वं, यदा त्वाभिनिबोधिकादिज्ञानोपयोगस्तदा देशतः परिच्छेदादस्मादृशस्येव बलादसर्वज्ञत्वमापद्यते, न च वाच्यं तस्य तदुपयोग एव न भवति, आत्मस्वभावत्वेन तस्यापि क्रमेणोपयोगस्य निवारयितुमशक्यत्वात् , केवलज्ञानानन्तरं केवलदर्शनोपयोगवत्, ततः केवलज्ञानोपयोगकाले सर्वज्ञत्वं शेषज्ञानोपयोगकाले चासर्वज्ञत्वमेव, तच्च विरुद्धमिति, आह च-"नत्तेगसहावते आभिनिबोधाइ किंकओ मेओ। नेयविसेसाओ चे न सबविसयं जतो चरिमं ॥१॥ अह पडिवत्तिविसेसा नेगेमि अणेगमे. यभावातो। आवरणविभेयओऽविहु सभावभेयं विणा न भवे ॥२॥ तम्मि य सइ सवेसिं खीणावरणस्स पावई भावो। तद्धम्मत्ताओच्चिय जुत्तिविरोहो स चाणिडो॥३॥ अरहावि असवण्णू आभिणिबोहाइभावतो नियमा। केवलभावाओ चे सघण्णू नणु विरुद्धमिणं ॥४॥” (धर्मसंग्रहणी) तस्मादिदमेव युक्तियुक्तं पश्यामो यदुत अवग्रहज्ञानादारभ्य यावदुत्कप्राप्तं परमावधिज्ञानं तावत् सकलमप्येकं, तचासकलसंज्ञितमशेषवस्तुविषयत्वाभावात्, अपरं च केवलिनः, तब

Page #53

उपोदातेलासकलसंज्ञितमिति द्वावेवभेदौ, उक्तंच-"तम्हा अवग्गहाओ आरम्भ इहेगमेव नाणंति । जुत्तं छउमस्थस्सासगढ़ इयरं चला
केवलिणो॥१॥" (ध०) अत्र प्रतिविधीयते-यत्तावदुक्तं 'सकलमपीदं ज्ञानं ज्ञयेकस्वभाव, ततो ज्ञप्त्येकस्वभावत्वाविशेषाभेदे हेतुः ॥१८॥ किंकृत एष आभिनिबोधिकादिभेद इति' तत्र ज्ञप्त्येकस्वभावता किं सामान्यतो भवताऽभ्युपगम्यते विशेषतो वा', तत्र |
न तावदाद्यः पक्षः क्षितिमाधत्ते, सिद्धसाध्यतया तस्य बाधकत्वायोगात्, बोधरूपतारूपसामान्यापेक्षयाऽपि सकलमपि ज्ञानमस्माभिरेकमभ्युपगम्यते एव, ततः का नो हानिरिति । अथ द्वितीयः पक्षस्तदयुक्तमसिद्धत्वात् , नहि नाम विशेषतोऽपि ज्ञानमेकमेवोपलभ्यते, प्रतिप्राणि स्वसंवेदनप्रत्यक्षेण उत्कर्षापकर्षकृतभेददर्शनात्, अथ यद्यत्कर्षापकर्षकतमात्रभेददर्शनात ज्ञानभेदस्तहिं तावुत्कर्षापकर्षों प्रतिप्राणि देशकालाद्यपेक्षया सहस्रशो विद्येते ततः कथं पश्चरूपता ?, नैष दोषः, परिस्थूरनिमित्तभेदतः पञ्चधात्वस्थ प्रतिपादनात्, तथाहि-सकलघातिक्षयो निमित्तं केवलज्ञानस्य मनःपर्यायज्ञानस्य त्वामर्षोषध्यादिलब्ध्युपेतस्य प्रमादलेशेनाप्यकलङ्कितो विशिष्टो विशिष्टाध्यवसायांनुगतोऽप्रमादः, 'तं संजयस्स सबप्पमायरहियस्स विविहरिद्धिमतो' इति वचनात् , अवधिज्ञानस्य पुनस्तथाविधोऽनिन्द्रियरूपिद्रव्यसाक्षादवगमनिवन्धनं अयोपशमविशेषः, मतिश्रुतज्ञानयोस्तु लक्षणभेदादिकं, तच्चाग्रे वक्ष्यामः, उक्तं च-"नतेगसहावत्तं ओहेण विसेसतो पुणअसिद्धं । एगंततस्सहावत्तणे उ कह हाणिवुडीओ ॥ १ ॥जं अविचलियसहावे नत्ते एर्गततस्सहावत्त । न यतं तहोवलद्धं उक्करिसावगरिसविसेसा ॥२॥ तम्हा परिथूरातो निमित्तभेयाउ समयसिद्धातो। उववत्तिसंगतोचिअ आभिथिबोहाइतो भेओ॥३॥घाइक्खतो. निमित्तं केवलनाणस्स वण्णिओ समए । मणपज्जवनाणस्स उ तहाविहो अप्पमा
CACANC47
SACACACA
+
C
+
Jain Education
S
wjainelibrary.org

Page #54

दोत्ति ॥४॥ ओहिनाणस्स तहा अणिदिएसुपि जो खतोवसमो । मइसुयनाणाणं पुण लक्खणभेवाइतो मेमो ॥५॥" (ध.सं. 8||८३६-४०) यदप्युक्तम्-'ज्ञेयभेदकृत इत्यादि' तदनभ्युपगमतिरस्कृतत्वात् दुरापास्तप्रसरं, न हि वयं ज्ञेयभेदमात्रतोज्ञानभेदादमिच्छामः, एकेनाप्यवग्रहादिना बहुविधवस्तुग्रहणोपलम्भात्, यदपि च प्रत्यपादि-'प्रतिपत्तिप्रकारभेदकृत' इत्यादि,
तदपि न नो वाधामाधातुमलं, यतस्ते प्रतिपत्तिप्रकारा देशकालभेदेन आनन्त्यमपि प्रतिपद्यमाना न परिस्थूरनिमित्तभेदेन | व्यवस्थापितानाभिनिबोधिकादीन् जातिभेदानतिक्रामति, ततः कथमेकस्मिन् अनेकभेदभावप्रसङ्गः?, उक्तंच-"नय पडिवत्तिविसेसा एगमि अणेगभेयभावोऽवि जंतेतहाविसिढे न जातिभेदे विलंघति ॥१॥" (ध.सं.८४२)यदप्यवादीत्-'आवायोपेक्षं ह्यावारकमित्यादि' तदपि न नो बाधायै, यतः-परिस्थूरनिमित्तभेदमधिकृत्य व्यवस्थापितो ज्ञानस्य भेदः ततस्तद|पेक्षमावारकमपि तथा भिद्यमानं न परवचनीयतामास्कन्दति, एवमुत्तेजितो भूयः सावष्टम्भं परः प्रश्नयति-ननु परिस्थूरनिभित्तभेदव्यवस्थापिता अप्यमी आभिनिवोधिकादयो भेदा ज्ञानस्यात्मभूता उतानात्मभूताः ?, किश्चातः , उभयथाऽपि दोषः, तथाहि-यद्यात्मभूतास्ततः क्षीणावरणेऽपि तद्भावप्रसङ्गः, तथा चासर्वज्ञत्वं प्रागुक्तनीत्या तस्यापन्नं, अथ अनात्म||भूतास्तहि न ते पारमार्थिकाः, ततः कथमावार्यापेक्षो वास्तव आवारकभेदः, तदपि न मनोरम, सम्यक् वस्तुतवापरिज्ञानात् , इह हि सकलघनपटलविनिर्मुक्तशारददिनमणिरिव समन्ततः समस्तवस्तुस्तोमप्रकाशनकस्वभावो जीवः, तस्य च तथाभूतः स्वभावः केवलज्ञानमिति व्यपदिश्यते, स च यद्यपि सर्वघातिना केवलज्ञानावरणेनानियते तथापि तखानम्नतमो भागो नित्योपारित पष, "अक्सरस अणंतो भागो निचुम्पासितो, मा पुष मोवि भावरेज्जा तेयं जीवो
आ...
Jain Education

Jainelibrary.org

Page #55

पौ
॥ १९ ॥
Jain Education int
अजीवत्तणं पावेजा, सुहुवि मेहसमुदए होड़ पहा चंदसूराणं' (नन्दी) इति वचनात्, ततस्तस्य केवलज्ञानावरणावृतस्य धनपटलाच्छादितस्येव सूर्यस्य यो मन्दः प्रकाशः सोऽपान्तरालावस्थित मतिज्ञानाद्यावरणक्षयोपशमसम्पादितं नानात्वं भजते, यथा घनपटलावृत सूर्यमन्दप्रकाशोऽन्तरालावस्थितकटकुव्याद्यावरण विवरप्रदेशभेदतः, स च नानात्वं तत्तत्क्षयोपशमानुरूपं तथा तथा प्रतिपद्यमानः स्वस्वक्षयोपशमानुसारेणाभिधानभेदमश्नुते, यथा मतिज्ञानावरणक्षयोपशमजनितो मतिज्ञानं श्रुतज्ञानावरणक्षयोपशमजनितः श्रुतज्ञानमित्यादि, तत आत्मस्वभावभूता ज्ञानस्याभिनिबोधिकादयो भेदाः, ते च | प्रतिवचनोपदर्शित परिस्थूरनिमित्तनेदतः पंचसङ्ख्याः, ततस्तदपेक्षमावारकमपि पञ्चधोपवणितमिति न कश्चिद्दोषः, न चैवमात्मस्वभावत्वे क्षीणावरणस्यापि तद्भावप्रसङ्गः, यत एते मतिज्ञानावरणादिक्षयोपशम रूपोपाधिसम्पादितसत्ताकाः, यथा सूर्यस्य घनपटलावृतस्य मन्दप्रकाशभेदाः कटकुय्याद्यावरण विवरभेदोपाधिसम्पादिताः, ततः कथं ते निःशेषावर - णक्षयात् तथारूपक्षयोपशमाभावे भवितुमर्हन्ति ? न खलु संकलघनपटल कटकुव्याद्यावरणापगमे सूर्यस्य ते तथारूपा मन्दप्रकाशभेदा भवन्ति, उक्तं च- "कडविवरागयकिरणा मेहंतरियस्स जह दिसस्स । ते कडमेहावगमे न होंति | जह तह इमाईपि ॥ १॥” ततो यथा जन्मादयो भावा जीवस्यात्मभूता अपि कर्मोंपाधिसम्पादितसत्ताकत्वात्तदभावे न भवन्ति तद्वदाभिनि बोधिकादयोऽपि भेदा ज्ञानस्यात्मभूता अपि मतिज्ञानावरणादिकर्मक्षयोपशमसापेक्षत्वात् तदभावे केवलिनो न भवन्ति, ततो नासर्वज्ञत्वदोषभावः, उक्तं च- "जमिह छउमत्यधम्मा जम्माईया न होंति सिद्धाणं । इय केवलीणमाभिषिलोहा भावंमि को दोसो १ ||१|| ” (४.८४५) इति ॥ अपरस्त्वाह-प्रपचा वयमुक्तयुक्तितो ज्ञानस्य पञ्चभेदत्वं परममीषां

आवरण
भेदे हेतुः
॥ १९ ॥

Page #56

| भेदानामित्थमुपन्यासे किश्चिदस्ति प्रयोजनमुत यथाकथचिदेष प्रवृत्तः ?, अस्तीति ब्रूमः, किं तदिति चेत्, उच्यतें, इह मतिश्रुते वदेकत्र वक्तव्ये, परस्परमनयोः स्वामिकाल कारणविषयपरोक्षत्वसाधर्म्यात्, तच प्रागेव भावितं, अवध्यादिज्ञानेभ्यश्च प्राक्, तद्भाव एवावध्यादिज्ञानसद्भावात् उक्तं च-"जं सामिकालकारणविसयपरोक्खचणेहिं तुल्लाई । | तब्भावे सेसाणि य तेणाईए मइस्य ई ॥ १ ॥ " (वि.८५) तत्रापि पूर्व मतिज्ञानं पश्चात् श्रुतज्ञानं, मतिपूर्वकत्वात् श्रुत| ज्ञानस्य, तथाहि सर्वत्रापि पूर्वग्रहादिरूपं मतिज्ञानमुदयते पश्चात् श्रुतज्ञानं, आह च नन्द्यध्ययनचूर्णिकृत् - "तेसुवि य महपुवयं सुयंति किच्चा पुढं मइनाणं कथं, तस्स पिट्ठतो सुर्य”ति, नन्वेते मतिश्रुते सम्यक्त्वोत्पादकाले युगपदुत्पत्तिमासादयतः, अन्यथा मतिज्ञानभावेऽपि श्रुताज्ञानप्रसङ्गः, स चानिष्टः, तथा [पि] मिथ्यात्वप्रतिपत्तौ युगपदेवाज्ञानरूपतया परिणमेते, ततः कथं मतिपूर्व श्रुतमिति, उक्तं च- " णाणाणण्णाणाणि य समकालाई जतो महसुयाई । तो न सुयं मपुषं मइनाणें वा सुअन्नाणं॥१॥" (वि. १०६) नैष दोषो, यतः सम्यक्त्वोत्पादकाले समकालं मतिश्रुते लब्धिमात्रमेवाङ्गीकृत्य प्रोच्येते न तूपयोगं, उपयोगस्य तथाजीवस्वाभाव्यतः क्रमेणैव सम्भवात्, मतिपूर्वं च श्रुतमुच्यते उपयोगापेक्षया, न खलु मत्युपयोगेनासश्चित्य श्रुतमन्धानुसारि विज्ञानमासादयति जन्तुस्ततो न कश्चिद्दोपः, आह च - " इह लद्धिमइसुबाई | समकालाई न त्वयोगो सिं । मइपुत्रं सुयमिह पुण सुयोव ओगो मइप्पभवो ॥ १॥” (वि. १०७) अथ मतिश्रुतयोः किंकृतो भेदः, | उच्यते, लक्षणभेदादिकृतः, उक्तं च- "लक्खणभेया हेतुफलभावतो भेयइंदियविभागा । वागक्खरमूगेतरभेया भेओ मह| सुयाणं ॥१॥ (वि. १०८) तत्र लक्षणभेदाद् भेदो भाव्यते - अभिमुखं - योग्यदेशावस्थितं नियतमर्थमिन्द्रियमनोद्वारेणात्मा
|

Page #57

उपोदाते
॥ २०॥
SANGA
येन परिणामविशेषेणावबुध्यते स परिणामविशेषों ज्ञानापरपर्यायः आभिनिबोधिक, तथा शृणोति-वाच्यवाचकभाव-10
नावाच्यतापकमाव- ज्ञानक्रमपुरस्सरं श्रवणविषयेण शब्देन सह संसृष्टमर्थ परिच्छिनत्ति येन परिणामविशेषेणात्मा स परिणामविशेषःश्रुतं, भयंच
सिद्धि लक्षणभेदो नन्द्यध्ययने साक्षादभिहितः, तथा च तत्सूत्रम्-"जत्थ आभिणिबोहियनाणं तत्थ सुयनाणं जस्थ सुअनाणं तत्थ आभिणिबोहियनाणं, दोऽवि एयाई, अन्नुन्नमणुगयाई तहवि पुण एत्थ आयरिया णाणतं पण्णवेंति, अभिणिबुज्झइत्ति आभिणिवोहियं, सुणेईइ सुय"मिति । ननु यद्येवलक्षणं श्रुतं तर्हि य एव श्रोत्रेन्द्रियलब्धिमान तथा भाषालन्धिमान वा तस्यैव श्रुतमुपपद्यते, न शेषस्यैकेन्द्रियस्य, तथाहि-यः श्रोत्रेन्द्रियलब्धिमान् भवति स विवक्षितं शब्दं श्रुत्वा तेन शब्देन वाच्यमर्थ प्रतिपत्तुमीष्टे, न शेषः, शेषस्य तथारूपशक्त्यभावात् , योऽपि च भाषालब्धिमान् भवति द्वीन्द्रियादिरपि सोऽपि प्रायः स्वचेतसि किमपि विकल्प्य तदभिमानतः शब्दमुगिरति, नान्यथा, ततस्तस्यापि श्रुतं सम्भाव्यते, यस्त्वेकेन्द्रियः स न श्रोत्रेन्द्रियलब्धिमान् नापि भाषालब्धिमान, ततः कथं तस्य श्रुतमुपपद्यते', अथ च प्रवचने तस्यापि श्रुतमुपवय॑ते, ततः कथं प्रागुक्तं श्रुतलक्षणं सम्यगिति !, नैष दोषः, इह तावदेकेन्द्रियाणामाहारादिसंज्ञा विद्यन्ते, तथा सूत्रेऽनेकशोऽभिधानात् , संज्ञा चाभिलाष उच्यते, यदुक्तमस्यैवावश्यकस्य मूलटीकायां-"आहारसंज्ञाआहारामिलापः क्षुद्वेदनीयप्रभवः खल्वात्मपरिणामविशेष' इति, अभिलापश्च ममैवंरूपं वस्तु पुष्टिकारि तद्यदीदमवा- ॥२०॥ प्यते ततः समीचीनं भवतीत्येवंशब्दार्थोल्लेखानुविद्धः वपुष्टिनिमित्तप्रतिनियतवस्तुप्राप्यध्यवसायः, स च श्रुतमेव, तस्य शब्दार्थपर्यालोचनात्मकत्वात् , शब्दार्थपर्यालोचनात्मकता च ममैवरूपं वस्तु पुष्टिकारि तादीदमवाप्यते, इत्येव
ॐॐॐॐॐ
.
COM
Jain Education to
I
NMw.jainelibrary.org

Page #58

ता वाच्यवाचकभावपुरवा , केवलं एकेन्द्रियाणा
ज्ञानुपपत्तेः,यदप्युच्यते
य
KARACKAGAR
मादीनां शब्दानामन्तर्जल्पाकाररूपाणां विवक्षितार्थवाचकतया प्रवर्त्तमानत्वात् , उक्तंच-"इंदियमणोनिमित्त विनाण सुयाणुसारेणं। निययत्थोत्तिसमर्थ तंभावसुयं मई सेसं॥१॥"(वि.१००)अत्र 'सुयाणुसारेणं ति शब्दार्थपर्यालोचनानुसारेण। शब्दार्थपर्यालोचनं च नाम वाच्यवाचकभावपुरस्सरीकारेण शब्दसंसृष्टस्यार्थस्य प्रतिपत्तिः, केवलं एकेन्द्रियाणामव्यक्तमेव,
किश्च-नाप्यनिर्वचनीयं तथारूपक्षयोपशमभावतो वाच्यवाचकभावपुरःसरीकारेण शब्दसंसृष्टार्थग्रहणमवसेयं, अन्यथा आ-12 महारादिसंज्ञानुपपत्तेः,यदप्युच्यते यद्येवंलक्षणं श्रुतं तर्हि य एव श्रोत्रेन्द्रियलब्धिमान् भाषालब्धिमान् वा तस्यैव श्रुतमुपपद्यत
इत्यादि, तदप्यसमीक्षिताभिधानं, सम्यक् प्रवचनार्थापरिज्ञानात्, तथाहि-बकुलादीनां स्पर्शनेन्द्रियातिरिक्तद्रव्येन्द्रियलब्धि. [विकलत्वेऽपि किमपि सूक्ष्म भावेन्द्रियपञ्चकविज्ञानमभ्युपगम्यते, 'पंचेंदियोब बउलो' इत्यादिभाष्यकारवचनप्रामाण्यात्, तथा भाषाश्नोत्रेन्द्रियलब्धिविकलत्वेऽपि तेषां किमपि सूक्ष्मं श्रुतं भविष्यति, अन्यथा आहारादिसंज्ञानुपपत्तेः, आह च भाव्यकृत्-"जह सूहुमं भावेंदियनाणं दबिंदियावरोहेवि। तह दबसुयाभावे भावसुयं पत्थिवाईणं॥१॥"(वि.१०३) ततः समीचीनं प्रागुक्तं श्रुतलक्षणमिति भवति लक्षणभेदाझेदः । तथा हेतुफलभेदात् , तथाहि-मतिः कारणं, मत्याप्राप्यमाणत्वात् , श्रुतंतु कार्य, न खलु मतिपाटवमन्तरण श्रुतविभवमुत्तरोत्तरमासादयति जन्तुस्तथाऽदर्शनात् , यश्च यदुत्कर्षापकर्षवशादुत्कर्षापकर्षभाक्तत्तस्य कारणं, यथा घटस्य मृत्पिण्डः,मत्युत्कर्षापकर्षवशाच्च श्रुतस्योत्कर्षापकर्षों ततः कारणं मतिःश्रुतस्य,इतश्च कारणंमत्या श्रुतस्य पाल्यमानत्वात् , पालनं नाम अवस्थितिकरणं, कथं अवस्थितिकरणं मत्या श्रुतज्ञानस्येति चेत्, उच्यते, इह दलं श्रुतस्य मतियथा घटस्य मृत्, तथाहि-श्रुतेष्वपि बहुपु (ग्रन्थेषु) यद्विषयं स्मरणमीहापोहादि अधिकतरंस ग्रन्थः स्फुट
Jain Education Inten
1ww.jainelibrary.org

Page #59

य
गते प्रतिभाति न शेषः, एतच्च प्रतिप्राणि स्वसंवेदनप्रमाणसिद्धं, ततो यथोत्पन्नोऽपि घटो मृदभावे न भवति तथास्वभावायां चि मृदि स्थितायामवतिष्ठत इति सा तस्य कारणं, एवं श्रुतस्यापि मतिः कारणं, मतेरुत्पद्यमानत्वात् , मतो वाऽवस्थितायां
तस्याप्यवस्थानात् । तथा च भेदानेदः, तथाहि-चतुर्दाव्यञ्जनावग्रहषोढार्थावग्रहेहापायधारणाभेदादष्टाविंशतिविधमाभिनिबोधिकं ज्ञानं, अङ्गप्रविष्टानङ्गप्रविष्टादिभिन्नं च श्रुतज्ञानमिति, तथा इन्द्रियविभागाद्भेदः, तत्प्रतिपादिका चेयं पूर्वान्तगता गाथा-"सोइंदियोवलद्धी होइ सुयं सेसयं तु मइनाणं । मोत्तूणं दवसुयं अक्खरलंभो य सेसेसु ॥१॥" अस्या व्याख्या-श्रोत्रेन्द्रियेणोपलब्धिः श्रोनेन्द्रियोपलब्धिर्भवति श्रुतं, 'सर्व वाक्यं सावधारणमिष्टितश्चावधारणप्रवृत्तिरित्येवमिहावधारणं प्रतिपत्तव्य-श्रुतं श्नोत्रेन्द्रियोपलब्धिरेव, नतु श्रोत्रेन्द्रियोपलब्धिः श्रुतमेव, कस्मादिति चेत्, उच्यते, इह या श्रोत्रेन्द्रियोपलब्धिरपि श्रुतग्रन्थानुसारिणी सैव श्रुतमुच्यते, या पुनरवग्रहेहापायरूपा सा मतिः, ततो यदि श्रोत्रेन्द्रियोपलब्धिः श्रुतमेवेत्युच्येत तर्हि मतेरपि श्रुतत्वमापद्येत, तच्चायुक्तं, अतः श्रोत्रेन्द्रियोपलब्धिरेव श्रुतमित्यवधारणीयं, आह च भाष्यकृत्-"सोइंदिओवलद्धी चेव सुयं न उतई सुयं चेव । सोइंदियउवलद्धीवि काई जम्हा मईनाणं ॥१॥(वि.१२२) तथा 'सेसर्य तु मइनाणं" इति, शेषं यच्चक्षुरादीन्द्रियोपलब्धिरूपं विज्ञानं तन्मतिज्ञानं भवतीति सम्बध्यते, तुशब्दोऽनुक्तसमुच्चयार्थः, आस्तां शेष विज्ञानं श्रोत्रेन्द्रियोपलब्धिरपिः काचिद् अवग्रहेहापायरूपा मतिज्ञानमिति समुच्चिनोतीति भावः, उक्तं च-"तु समुच्चयवयणातोकाई सोइंदिओवलद्धीवि । मई एवं सइ सोउग्गहादओं होति मइभेया ॥१॥" (वि. १२३) तदेवं सर्वस्याः शेषेन्द्रियोपलब्धेरुत्सर्गेण मतित्वे प्रावे अपवादमाह-'मोत्तूर्ण दबसुयं मुक्त्वा द्रव्यश्श्रुतं-पुस्तकपत्र
ALSO REACTIONS
464646-
04
॥११॥
Jain Education in

MOTww.jainelibrary.org

Page #60

कादिन्यस्ताक्षर रूपां द्रव्यश्रुतविषर्या शब्दार्थ पर्यालोचनात्मिकां शेषेन्द्रियोपलब्धि, तस्याः श्रुतज्ञानरूपत्वात्, यश्च द्रव्यश्रुत| व्यतिरेकेणान्योऽपि शेषेन्द्रियेष्वक्षरलाभः शब्दार्थ पर्यालोचनात्मकः सोऽपि श्रुतं, न तु केवलोऽक्षरलाभः केवलो ह्यक्षर| लाभो मतावपि ईहादिरूपायां भवति, न च सा श्रुतज्ञानं, अत्राह - ननु यदि शेषेन्द्रियेष्वक्षरलाभः श्रुतं तर्हि यवधारण| मुक्तं 'श्रोत्रेन्द्रियेणोपलब्धिरेव श्रुत' मिति तद्विघटते, शेषेन्द्रियोपलब्धेरपि सम्प्रति श्रुतत्वेन प्रतिपन्नत्वात्, नैष दोषः, यतः शेषेन्द्रियाक्षरलाभः स इह गृह्यते यः शब्दार्थ पर्यालोचनात्मकः, शब्दार्थ पर्यालोचनानुसारी चाक्षरलाभः श्रोत्रेन्द्रियोपलब्धिरूप इति न कश्चिद्दोष इति । तथा वल्कसमं मतिज्ञानं, कारणत्वात्, शुम्बसमं श्रुतज्ञानं, तत्कार्यत्वात्, ततो यथा वल्कशुम्बयोर्भेदः तथा मतिश्रुतयोरपि । इतश्च भेदो - मतिज्ञानमनक्षरं साक्षरं च, तथाहि - अवग्रहज्ञानमनक्षरं तस्या| निर्देश्यसामान्यमात्रप्रतिभासात्मकतया निर्विकल्पत्वात्, ईहादिज्ञानं तु साक्षरं तस्य परामर्शादिरूपतयाऽवश्यं वर्णारूषितत्वात् श्रुतज्ञानं पुनः साक्षरमेव, अक्षरमन्तरेण शब्दार्थ पर्यालोचनाऽयोगात् । इतश्च मतिश्रुतयोर्भेदो मूककल्पं मतिज्ञानं, स्वमात्रप्रत्यायनफलत्वात्, अमूककल्पं श्रुतज्ञानं, स्वपरप्रत्यायकत्वादिति ॥ मतिश्रुतानन्तरं च कालविपर्यय: दि. | साधर्म्यादवधिज्ञानस्योपन्यासः, तदनन्तरं च छद्मस्थविषयभावादिसाधर्म्यान्मनः पर्यवज्ञानस्योपन्यासः, तदनन्तरं च भावमुनिस्वाम्यादिसाधर्म्यात् सर्वोत्तमत्वाच्च केवलज्ञानस्य, उक्तं च- "मइपुखं जेण सुयं तेणादीए मई विसिट्ठो वा । मइभेदो वेव सुअं तो मइसमणंतरं भणियं ॥ १ ॥ कालविवज्जयसामित्तलाभसाहम्मतोऽवही तत्तो । माणसमित्तो छउमत्थ| विसयभावाइसाहम्मा ||२|| अंते केवलमुत्तममुणिसामित्तावसाणला भातो” इति (वि.८६-८७ ) सम्प्रति यथोद्देशं निर्देश'

Page #61

20-20%A9-%
उपोद्धाते
इति न्यायात् ज्ञानपञ्चकादावुद्दिष्टस्याभिनिबोधिकज्ञानस्य स्वरूपममिधीयते, तच्चाभिनिवोधिकज्ञानं द्विधा-श्रुतनिश्नि-18/ मतिभेदः
तमश्रुतनिश्रितं च, तत्र शास्त्रपरिकर्मितमतेरुत्पादकाले शास्त्रार्थपयोलोचनमनपेक्ष्येव यदुपजायते तत श्रतनिश्रितम॥२२॥10 अवग्रहादि, यत्पुनः सर्वथा शास्त्रसंस्पर्शरहितस्य तथाविधक्षयोपशमभावत एवमेव यथावस्थितवस्तुसंस्पर्शि मतिज्ञानमु
पजायते तदश्रतनिश्रितम्-औत्पत्तिक्यादि, आह भाष्यकृत्-"पुर्व सुयपरिकम्मियमइस्स जं संपयं सुयातीतं । तन्निस्सियमियरं पण अणिस्सियं मइचउक्कं तं ॥१॥"(वि.१६९) नन्वौत्पत्तिक्यादिकमप्यवग्रहादिरूपमेव ततः कोऽनयो प्रतिविशेषः १, उच्यते, तदप्यवग्रहादिरूपमेव, केवलं शास्त्रानुसारमन्तरेणोपजायत इति भेदेनोपन्यस्तं, ननु 'तिवग्गसुत्तत्थगहियपेयाला' इति वचनात् तत्रापि किश्चित् श्रुतोपकारादेव जायते, तत्कथमश्रुतनिश्रितमिति !, सत्यमेतत, वैनयिकी विहाय अश्रतनिश्रितं प्रतिपत्तव्यं, यस्तु वैनयिक्या अश्रुतनिश्रितेषु नन्द्यध्ययने निर्युक्तौ वा पाठः स बुद्धिसाम्यादिति कृतं प्रसङ्गेन ॥ तत्र श्रुतनिश्रिताभिनिबोधिकज्ञानस्वरूपप्रदर्शनार्थमाह- "उग्गहो ईह अवातो य धारणा एव होति चत्तारि । आभिणिबोहियनाणस्स भेयवत्थ समासेणं ॥२॥"
अवग्रहणमवग्रहः, अनिर्देश्यसामान्यमात्ररूपार्थग्रहणमित्यर्थः, यदाह नन्द्यध्ययनचूर्णिकृत्-"सामन्नस्स रूवादिविसेसणरहियस्स अनिद्देस्सस्स अवग्गहणमवग्गह" इति, तथा ईहनमीहा-सद्भूतार्थपर्यालोचनरूपा चेष्टाईहि चेष्टाया'मिति वच
॥१२॥ नात्, किमुक्तं भवति?-अवग्रहादुत्तरकालमपायात् पूर्व सद्भूतार्थविशेषोपादानाभिमुखोऽसद्भूतार्थविशेषपरित्यागाभिमुखः प्रायोऽत्र मधुरत्वादयः शङ्खादिशब्दधर्मा दृश्यन्ते न खरकर्कशनिष्ठुरतादयः शाादिशब्दधर्मा इत्येवंरूपो मतिविशेष ईहा,
AACARACHARGALACE
%
%
ॐ-%

Page #62

445CAAAACCAMERICANCER-14
आह च भाष्यकृत्-"भूयाभूयविसेसादाणच्चायाभिमुहमीहा।' (वि.१८४) अन्ये तु संशयमात्रमीहामुपवर्णयन्ति, तदसम्यक्, संशयो ह्यज्ञानं, मतिज्ञानांशश्च ईहा, तत्कथमेषा संशयमानं भवितुमर्हति ? उक्तं च-"ईहा संसयमेत्तं केई न तयं तओ जमन्नाणं । मईनाणंसो चेहा कहमन्नाणं तई जुत्तं?॥२॥"(वि.१८२) तथा तस्यैव अवगृहीतस्य ईहितस्य चार्थस्य निर्णयरूपोऽध्यवसायोऽवायः,शाङ्क एवायं शार्ङ्ग एवायमित्यादिरूपोऽवधारणात्मकः प्रत्ययोऽवाय इति भावः,चशब्दः पृथकअवग्रहादिस्वरूपस्वातन्यप्रदर्शनार्थः,अवग्रहादीनामीहादयः पर्यायान भवन्तीति तदर्थख्यापनार्थ इत्यर्थः, तस्यैवार्थस्य निर्णीतस्य धरणं धारणा, सा च त्रिधा-अविच्युतिर्वासना स्मृतिश्च, तत्र तदुपयोगादविच्यवनमविच्युतिः, सा चान्तर्मुहूर्तप्रमाणा, ततस्तया आहितो यः संस्कारः स वासना, सा च सयेयमसङ्ख्येयं वा कालं यावद् भवति, सङ्कायेयवर्षायुषां सङ्खयेयं कालमसङ्ख्येयवायुषामसङ्ख्येयं कालमिति भावार्थः, ततः कालान्तरे कुतश्चित्तादृशार्थदर्शनादिकात् कारणात् संस्कारस्य प्रवोधे यद् ज्ञानमुदयते तदेवेदं यन्मया प्रागुपलब्धमित्यादिरूपा सा स्मृतिः, उक्तंच-"तदनन्तरं तदत्वाविच्चवणं जो उ वासणाजोगो । कालन्तरेण जो पुणरणुसरणं धारणा साउ ॥१॥"(वि.२९१)एताश्चाविच्युतिवासनास्मृतयो धरणलक्षणसामान्यान्वर्थयोगाद्धारणाशब्दवाच्याः, एवंशब्दः क्रमप्रदर्शनार्थः, आपत्वाच्च मकारलोपः, एवं-अनेनैव क्रमेण, तथाहि-नानवगृहीतमीह्यते न चानीहितमवगम्यते न चानवगतं धार्यत इति, चत्वारि आभिनिबोधिकज्ञानस्य भिद्यन्त इति भेदाः विकल्पा अंशा इत्यनान्तरं । त एव वस्तूनि भेदवस्तूनि, वास्तवा भेदा इति भावः, समासेन-सड़ेपेण, नतु विस्तरतः, बिस्तरतोऽष्टाविंशत्यादिभेदभावात्, अथवा काका नीयते-एवं भवन्ति चत्वार्याभिनिवोधिकज्ञानस्य भेदवस्तूनि?, समासेन, न तु विस्तरत इति ।
in Education in

A
jainelibrary.org

Page #63

उपोद्धा
॥ २३ ॥
साम्प्रतमनन्तरोपन्यस्तानामवग्रहादीनां स्वरूपं प्रतिपिपादयिषुरिदमाह---
"अत्थाणं उग्गहणं अवग्गहं तह विआलणं इहं । ववसायं च अवायं धरणं पुणधारणं बेंति ॥ ३ ॥ अर्थ्यन्ते गम्यंते परिच्छिद्यन्ते इतियावत् अर्थाः "कमिप्रगार्त्तिभ्यस्थ" इत्यौणादिकः थप्रत्ययः, ते च रूपादयः, तेषामर्थानां प्रथमं ग्रहणमवग्रहणमवग्रहं ब्रुवते इति योगः, स च द्विधा - व्यञ्जनावग्रहोऽर्थावग्रहश्च तत्र व्यञ्जनावग्रहपूर्वकोऽर्थावग्रह इति प्रथमं व्यञ्जनावग्रहः प्रतिपाद्यते, अथ व्यञ्जनावग्रह इति कः शब्दार्थः १, उच्यते, व्यज्यतेऽनेनार्थः प्रदीपेनेव घट इति व्यञ्जनं तच्चोपकरणेन्द्रियस्य शब्दादिपरिणतद्रव्याणां च यः परस्परं सम्बन्धः, संपृक्तिरित्यर्थः, सम्बन्धे हि सति सोऽर्थः श्रोत्रादीन्द्रियेण व्यक्तुं शक्यते नान्यथा, ततः सम्बन्धो व्यञ्जनं, तथा चाह भाष्यकृत् -"वंजिजइ जेणऽत्थो घडोब दीवेण वंजणं तं च । उवगरणिंदियस छ । इपरिणय द्दबसंबंधो ॥१॥ (वि. १९४) व्यञ्जनेन - सम्बन्धेनावग्रहणं - सम्बध्यमानस्य शब्दादि| रूपस्यार्थस्याव्यक्तरूपः परिच्छेदो व्यञ्जनावग्रहः, अथवा व्यज्यन्ते इति व्यञ्जनानि, 'कृद्बहुलमिति वचनात् कर्मण्यनद्र, व्यञ्जनानां शब्दादिरूपतया परिणतानां द्रव्याणामुपकरणेन्द्रियसम्प्राप्तानामवग्रहः - अव्यक्तरूपः परिच्छेदो व्यञ्जनावग्रहः, अथवा व्यज्यतेऽनेनार्थः प्रदीपेनेव घट इति व्यञ्जनं-उपकरणेन्द्रियं तेन स्वसम्बद्धस्यार्थस्य शब्दादेरवग्रहणं - अव्यक्तरूपः परिच्छेदो व्यञ्जनावग्रहः, स चान्तर्मुहूर्त्तप्रमाणः, आह-ननु व्यञ्जनावग्रहवेलायां न किमपि संवेदनं संवेदयामहे, तत्कथमसो ज्ञानरूपो गीयते ?, उच्यते, अव्यक्तत्वान्न संवेद्यते ततो न कश्चिद्दोषः, अस्तित्वे किं प्रमाणमिति चेत्, उच्यते, अनुमानं तथाहि यदि प्रथमसमयेऽपि शब्दादिपरिणतद्रव्याणामुपकरणेन्द्रियस्य च परस्परसम्पृत्तौ काचिदपि

अवग्रहादि स्वरूपम् गा. ३
॥ २३ ॥

Page #64

ज्ञानमात्रा न भवेत् ततो द्वितीयेऽपि समये न भवेत्, विशेषाभावात्, एवं यावचरमसमयेऽपि, अथ घरमसमये ज्ञानमर्थावग्रहरूपं जायमानमुपलभ्यते ततः प्रागपि कापि कियती मात्रा प्रतिपत्तव्या, अथ मन्येथा मा भूत प्रथमसमयाबियु सदादिपरिणतद्रव्याभिसम्बन्धेऽपि काचिदपि ज्ञानमात्रा शब्दादिपरिणतद्रव्याणां तत्र स्तोकत्वात् चरमसमये तु भविष्यति शब्दादिपरिणतन्यसमूहस्य भूयसो भावात्, तदप्ययुक्वं, यतो यदि प्रथमसमयादिषु शब्दादिद्रव्याणां स्तोकत्वात् सम्पृक्तौ नाव्यक्ताऽपि काचिदपि ज्ञानमात्रोपजायते ततः प्रभूतसमुदायसम्पर्केऽपि न भवेत् , न खलु सिकताकणादिषु प्रत्येकमसति तैललेशे समुदाये तैलमुद्भवदुपलभ्यते, अस्ति च चरमसमये प्रभूतशब्दादिसम्पर्के ज्ञान, ततः प्राकनेष्वपि समयेषु स्तोकस्तोकतरैरपि शब्दादिपरिणतद्रव्यैः सम्बन्धे काचिदव्यक्ता ज्ञानमात्राऽभ्युपगन्तव्या, अन्यथा चरमसमयेऽपि न स्यात्, उक्तं च-"जं सबहा न वीसुं सबेसुवि तं न रेणु तेल्लं व । पत्तेयमणिच्छंतो कहमिच्छसि समुदये नाणं ? ॥१॥" (वि. २०१) ततः स्थितमेतत्-व्यञ्जनावग्रहो ज्ञानरूपः, केवलं च तत् ज्ञानमव्यकमवसातव्यं, स च चतुर्विधस्तद्यथा-श्रोत्रेन्द्रियव्यञ्जनावग्रहः प्राणेन्द्रियव्यञ्जनावग्रहः जिह्वेन्द्रियव्यञ्जनावग्रहः स्पर्शनेन्द्रियव्यञ्जनावग्रहश्च, ननु सत्सु पञ्चस्विन्द्रियेषु षष्ठे च मनसि कस्मादयं चतुर्विधः १, उच्यते, इह व्यञ्जनमुपकरणेन्द्रियस्य शब्दादिपरिणतद्रव्याणां परस्परं सम्बन्ध उच्यते, सम्बन्धश्च चतुर्णा मेव श्रोत्रेन्द्रि. यादीनां, न नयनमनसोः, तयोरप्राप्यकारित्वात, कथमप्राप्यकारितेति चेत्, उच्यते, विषयकृतानुग्रहोपघाताभावात् , यदि पुनः प्राप्तमर्थ चक्षुर्मनो वा गृह्णीयात् तर्हि यथा स्पर्शनेन्द्रियं सकूचन्दनादिकमङ्गारादिकं वा प्राप्तमर्थ परिच्छि-18

Page #65

उपोद्घाते
॥ २४ ॥
Jain Education Inter
न्दत्तत्कृतानुग्रहोपघातभाग् भवति, तथा चक्षुर्मनसी अपि भवेतां, न च भवतस्तस्मादप्राप्यकारिणी ते इति, ननु दृश्येते चक्षुषोऽनुग्रहोपघातौ, तथाहि-जरठकरप्रसरमभिसर्पयन्तमंशुमालिनं चिरं विलोकमानस्य भवति चक्षुषो विघातः, शशाङ्ककरनिकरं तरङ्गमा लोपशोभितं जलं शाङ्खलतरुमण्डलं वाऽवलोकमानस्यानुग्रहः, तदेतज्जाड्यविलसितं यतो न वयं ब्रूमः सर्वथा चक्षुषोऽनुग्रहोपघातौ न भवतः, किन्तु विषयमप्राप्तं चक्षुर्गृह्णातीत्येवाभिदध्महे, विषयकृतानुग्रहोपघातासम्भवेऽपि तत्परिच्छेदभावात् प्राप्तेन तूपघातकेनोपघातो भविष्यत्यनुग्राहकेण चानुग्रहः, तत्रांशुमालिनो रश्मयः सर्वत्रापि प्रसरमुपाददते, नात्र विसंवादः, ततस्ते चक्षुः सम्प्राप्ताः सन्तः स्पर्शनेन्द्रियमिव चक्षुरप्युपघ्नन्ति, शीतांशुरश्मयस्तु स्वभावत एव शीतलत्वादनुग्राहकाः ततस्ते चक्षुरनुगृह्णन्ति, तरङ्गमालासङ्कुलजलावलोकेन च जलकणसम्पृक्तसमीरणावयवसंस्पर्शतोऽनुग्रहः, शाडुलतरुमण्डलावलोकनेऽपि शाडुलतरुच्छाय । सम्पर्कशीतीभूतसमी र संस्पर्शात्, शेषकालं तु जलाद्यवलो - कनेऽनुग्रहाभिमान उपघाताभावादवसेयः, भवति चोपघाताभावेऽनुग्रहाभिमानो, यथाऽतिसूक्ष्माक्षरनिरीक्षणाद्विनिवृत्त्य यथासुखं नीली रक्तवस्त्राद्यवलोकने, इत्थं चैतदङ्गीकर्त्तव्यम्, अन्यथा सम्पर्के यथा सूर्येणोपघातो भवति तथा हुतवहजलशूलाद्यालोकने दाहक्लेदपाटनादयोऽपि कस्मान्न भवन्ति !, अपिच-यदि चक्षुः प्राप्यकारि तर्हि स्वदेशगतं रजोमलाञ्जनादि किं न पश्यति ?, तस्मादप्राप्यकार्येव चक्षुः ननु यदि चक्षुरप्राप्यकारि तर्हि कस्मादविशेषेण सर्वानप्यर्थान् न | गृह्णाति, यदि हि प्राप्तं परिच्छिन्द्यात् तर्हि यदेवानावृत मदूरदेशं वा तदेव गृह्णीयात् नावृतं दूरदेशस्थं वा, तत्र नयनरश्मीनां गममासम्भवात् सम्पर्काभावात् ततो युज्येत चक्षुषो ग्रहणाग्रहणे नान्यथा, तथा चोकम् - " प्राप्यकारि चक्षुः उपल

चक्षुषोऽ
प्राप्यकारिता
॥ २४ ॥
ww.jainelibrary.org

Page #66

आ. सू. ५
Jain Education Inte
ध्यनुपलब्ध्योरनावरणेतरापेक्षणात् दूरेतरापेक्षणाच्च, बदि हिं चक्षुरप्राप्यकारि भवेत् तदा आवरणभावादनुपलन्धि| रम्यथोपलब्धिरिति न स्यात्, न हि तदावरणमुपघातकरणसमर्थ, प्राप्यकारित्वे तु मूर्त्तद्रव्यप्रतिघातादुपपत्तिमान् तथा व्याघातः, अतिदूरे च गमनाभावादिति, प्रयोगश्चात्र न चक्षुषो विषयपरिमाणमप्राप्यकारित्वात् मनोवत्, तदेतदयुकतरं दृष्टान्तस्य साध्य विकलत्वात्, न खलु मनोऽप्यशेषान् विषयान् गृह्णाति, तस्यापि सूक्ष्मेष्वागमगम्यादिष्वर्थेषु मोहदर्श नात्, ततो यथा मनोऽप्राप्यकार्यपि स्वावरणक्षयोपशम सापेक्षत्वान्नियत विषर्यं तथा चक्षुरपि स्वावरणक्षयोपशम सापेक्षत्वात् योग्यदेशावस्थितनियतविषयमिति न व्यवहितानामुपलम्भप्रसङ्गो नापि दूरदेशस्थितानामिति, अपिच-दृष्टमप्रा |प्यकारित्वेऽपि तथास्वभावविशेषात् योग्यदेशापेक्षणं, यथा अयस्कान्तस्य, न खल्वयस्कान्तोऽयसोऽप्राप्य कर्षणे प्रवर्त्तमानः सर्वस्याप्ययसो जगद्वर्त्तिन आकर्षको भवति, किन्तु प्रतिनियतस्यैव, अथ मन्येथा अयस्कान्तोऽपि प्राप्यकारी, अयस्कान्तच्छायाणुभिः समाकृष्यमाणवस्तुनः सम्बन्धभावात्, केवलं ते छायाणवः सूक्ष्मत्वान्नोपलभ्यन्ते, तदेतदुन्मत्तप्रलपितं, तदूग्राहकप्रमाणाभावात्, न हि तत्र छायाणुसम्भवग्राहकं प्रमाणमस्ति न चाप्रमाणकं प्रतिपत्तुं शक्नुमः, अथास्ति तदूग्राहकं प्रमाणमनुमानं, इह यदाकर्षणं तत्संसर्गपूर्वकं यथाऽयोगोलकस्य संदशेन, आकर्षणं चायसोऽयस्कान्तेन, तत्र | साक्षादयस्कान्तेन संसर्गः प्रत्यक्षबाधित इत्यर्थात् छायाणुभिः सह द्रष्टव्य इति, तदेतद्वालिशजल्पितं, हेतोरनैकान्तिकत्वात्, मन्त्रेण व्यभिचारात्, तथाहि मन्त्रः स्मर्यमाणोऽपि विवक्षितं वस्त्वाकर्षति, नच तत्र कोऽपि संसर्ग इति ॥ अन्यस्त्वाह-अस्ति चक्षुषः प्राप्यकारित्वेऽव्यवहितार्थानुपलब्धिरनुमानं, तदप्ययुक्तं, अत्रापि हेतोरने क्रान्तिकत्वात्, काचा

w.jainelibrary.org

Page #67

उपोद्घाते
॥ २५ ॥
| भ्रस्फटिकैर्व्यवहितस्याप्युपलब्धेः, अथेदमाचक्षीथाः - नायना रश्मयो निर्गत्य तमर्थ गृह्णन्ति, नायनाश्च रश्मयस्तैजसत्वान्नं तेजोद्रव्यैः प्रतिस्खल्यन्ते, ततो न कश्चिद्दोषः, तदपि न मनोरमं महाज्वालादौ प्रतिस्खलनोपलब्धेः तस्मादप्राप्यकारित्वं चक्षुषः । एवं मनसोऽप्यप्राप्यकारित्वं भावनीयं तत्रापि विषयकृतानुग्रहोपघाताभावात्, अन्यथा तोयादिचिन्तायामनु| ग्रहोऽग्निशस्त्रादिचिन्तायां चोपघातो भवेत्, ननु दृश्यतेऽप्यनुग्रहो हर्षादिभिः शरीरोपचयदर्शनात्, तथाहि - हर्ष - | प्रकर्षवशान्मनसोऽतिपुष्टता, तद्वशाच्च शरीरोपचयः, उपघातोऽपि च दृश्यते, शरीरदौर्बल्यदर्शनात्, तथा हि-अतिशोककरणतो मनसो विघातसम्भवस्तद्वशाच्च शरीरस्य दौर्बल्यं, चिन्तावशाच्च हृद्रोग इति, तदेतदतीवासंबद्धं, यत इह मनसोऽप्यप्राप्यकारित्वं साध्यमानं वर्त्तते, विषयकृतानुग्रहोपघाताभावादिति हेतोः, न चेह विषयकृतावनुग्रहोपघाती त्वया मनसो दश्येते तत्कथं व्यभिचारः १, मनस्तु स्वयं पुद्गलमयत्वात् शरीरस्यानुग्रहोपघातौ करिष्यति, यथेष्टानिष्टरूप आहारः, तथाहि इष्टरूप आहारः परिभुज्यमानः शरीरस्य पोषमाधत्ते अनिष्टरूपस्तूपघातं तथा मनोऽप्यनिष्टपुद्गलोपचितमति| शोकादिनिबन्धनं शरीरस्य हानिप्रादधाति, इष्टपुद्गलोपचितं च हर्षादिकारणं पुष्टिं, "इट्ठाणिट्ठाहारम्भवहारे होंति पुट्ठिहाणीतो । जह तह मणसो ताओ पोग्गलगणतोत्ति को दोसो १, ॥१॥” (वि०२२१) तस्मान्मनोऽपि विषयकृतानुग्रहोपघाताभावादप्राप्यकारीति चतुर्धा व्यञ्जनावग्रहः । तथा व्यञ्जनावग्रहचरमसमयोपात्तशब्दाद्यर्थावग्रहणलक्षणोऽर्थावग्रहः, | सामान्यमात्रानिर्देश्यग्रहणमेकसामयिकमर्थावग्रह इति भावः, 'तथे' त्यानन्तर्ये विचारणं - पर्यालोचनमर्थानामित्यनुवर्त्तते, ईहनमीहा, तां हुवते इति योगः, किमुक्तं भवति १- अवग्रहावुत्तीर्णोऽपायात्पूर्वः सद्भूतार्थविशेषोपादानाभिमुखोऽसनू

मनसोs•
प्राप्यकारिता
|| 24 ||

Page #68

SASURESHERCAC%%
तार्थविशेषपरित्यागाकाही मतिविशेष इति, विशिष्टोऽवसायो व्यवसाय निर्णयो निश्चयोऽवगम इत्यनान्तरं तं, व्यवसायम् । अर्थानामिति वर्तते अवार्य छवत इति संसर्गः, एतदुक्तं भवति-शाल एवार्य शाङ्ग एवायमित्याधवधारणात्मकः प्रत्ययोऽवाय इति, चशब्द एवकारार्थःस चावधारणे, व्यवसायमेवावार्य ब्रुवत इति, धृतिर्धारणम् अर्थानामिति वर्चते, परिच्छिन्नस्य वस्तु
नोऽविच्युतिवासनास्मृतिरूपं धरणं पुनर्धारणां ब्रुवते, पुनम्शब्दोऽप्येवकाराया, सचावधारणे, ब्रुवते इत्यनेन शास्त्रपारछातन्त्र्यमाह, इत्थं तीर्थकरगणधरा ब्रुवते इति, अर्थावग्रहहापायधारणाः पञ्चस्विन्द्रियेषु षष्ठे च मनसि भावात् प्रत्येक षड्भे
दात्मकाश्चतुर्दा व्यञ्जनावग्रह इति सर्वसङ्कलनयाऽष्टाविंशतिभेदभिन्नमाभिनिबोधिकं ज्ञानमवगन्तव्यं, नवरमीहा सहशधर्मोपेतवस्तुविषयेति नयनादिनिबन्धनेहाविषया यथाक्रमं स्थाणुपुरुषादिकुष्ठोत्पलादिसम्भृतकारवेल्लमांसादिसप्पोत्पलनालादयः प्रतिपत्तव्याः, उकंच-"थाणुपुरिसादिकुटुप्पलादिसंभियकरेल्लमंसाई। सप्पुपलनालाइय समाणरूवाइ विसयाई॥॥" (वि०२९३)अन्ये पुनरेवं पठन्ति-"अस्थाणं उग्गहणमि उग्गहोतह वियालणे ईहा। ववसायमि अवाओ धरणं पुण धारण ति 5॥१॥"तत्रार्थानामवग्रहणे सति अवग्रहो नाम प्रथमो मतिभेदो भवतीत्येवं ब्रुवते,एवमीहादिष्वपि योज्यं, भावार्थस्तु पूर्ववत्
अथवा प्राकृतत्वाद्भवति विभक्तीनां व्यत्ययो, यदाह पाणिनिःस्वप्राकृतलक्षणे-"व्यत्ययोऽप्यासा" मिति, ततो यथा आचा
राने "अगणिं च खलु पुट्ठा वेग संघायमावजंती"त्यत्र सूत्रे अग्निना च स्पृष्टा, अथवा स्पृष्टशब्दः पतितवाची, अग्नौ च पतिता 5. एके शलभादयः सङ्घातमापद्यन्ते-अन्योऽन्यगात्रसङ्कोचमासादयन्ति, तस्मादग्निसमारम्भोऽनेकसत्त्वव्यापत्तिहेतुत्वान्न टाकायें इति द्वितीया तृतीयार्थे सप्तम्यर्थे च व्याख्याता, तथाऽत्रापि सप्तमी प्रथमार्थे द्रष्टव्या, ततोऽयम-अथोनामवन
ब

Page #69

अवग्रहादीनां कालमानम्
उपोद्धाते हणमवग्रहो नाम प्रथमो मतिभेद इत्येवं ब्रुवते तीर्थकरगणधराा, एवमीहादिष्वपि भावनीयं । साम्प्रतमभिहितस्वरूपा
xणामवग्रहादीनां कालप्रमाणमभिधित्सुराह॥२६॥
उग्गह एक समयं ईहावाया मुहुत्तमंतं तु । कालमसंखं संखं च धारणा होइ नायवा ॥४॥ 5 अवग्रहो-व्याख्यानात् नैश्चयिकोऽर्थावग्रहा, किमित्याह-एक समयं, अत्र “कालाध्वनोव्याप्ता"विति द्वितीया, एक
समयं यावदित्यर्थः, तत्र परमनिकृष्टः कालविशेषः समयः, स च प्रवचनप्रतिपादितोत्पलपत्रशतव्यतिभेदोदाहरणात् पट्टशाटिकापाटनदृष्टान्ताचावसेयः, सांव्यवहारिकार्थावग्रहव्यञ्जनावग्रहौ पृथक्पृथगन्तर्मुहूर्त्तकालप्रमाणौ, 'ईहावाया मुहुचमतं तु' इति ईहा च अवायश्च ईहावायो, प्राकृतत्वाद्बहुवचनं, उक्तं च-"वहुवयणेण दुवयणं छट्ठीविभत्तीऍ भन्नइ चउत्थी। जह हत्था तह पाया नमोऽत्थु देवाहिदेवाणं ॥१॥" तो ईहावायौ मुहूर्तान्तः-भिन्नमुहूर्त ज्ञातव्यौ, अन्तर्मध्यकरणे, तुशब्द एवकारार्थः, स चावधारणे, एतदुक्कं भवति-मुहर्चान्ता-भिन्नं मुहूर्त ज्ञातव्यो, अन्तर्मुहूर्तमेवेत्यर्थः, क्वचित् मुहुत्त. मद्धं त्विति पाठः, तत्र मुहर्तशब्देन घटिकाद्वयपरिमाणः कालोऽभिधीयते, तस्या मुहूर्ताध, तुशब्दो विशेषणार्थः, स चैतद्विशिनष्टि-व्यवहारापेक्षयाऽर्द्धमित्युकं तत्त्वतस्त्वन्तर्मुहूर्त्तमवसेयं, तथा कलनं कालः तं कालं न विद्यते सङ्ख्याइयन्तः पक्षमासवंयनसंवत्सरादय इत्येवंभूता यस्यासावसङ्ख्यः, पल्योपमादिलक्षण इत्यर्थः, तं कालमसङ्ख्येयं, तथा सङ्ग्यायते
इति सङ्ख्या, इयन्तः पक्षमासत्वयनादयः इत्येवं सङ्ख्याप्रमितेः, सङ्घर्ष, चशब्दादन्तर्मुहूर्त च, धारणा-अभिहितलक्षणा दाभवति ज्ञातव्या, अयमत्र भावार्थ:-अवायोचरकालमविच्युतिरूपा अन्तर्मुहर्च भवति, एवं स्मृतिरूपापि, वासना तु
GA4%
AMRALACE
ACHLOCACANCCCCU
Jain Education inte
H
ww.jainelibrary.org

Page #70

AC%C4%AGRAASAGAR
तदावरणकर्मक्षयोपशमाख्या संस्कारापरपर्याया, अत एव स्मृतिधारणाया बीजभूता सङ्ख्येयवर्षायुषां सत्त्वानां सोयं अस
क्येयवर्षायुषां च पल्योपमादिजीविनामसङ्ख्येयमिति, उक्तं च-"त (अ) त्थोग्गहो जहण्णो समओ सेसोग्गहादयो वीसुं । है अंतोमुहुत्तमेगं तु वासणा धारणं मोत्तुं ॥१॥” (वि०३३४) तदेवमवग्रहादीनां कालमानमभिधाय सम्प्रति श्रोत्रेन्द्रियादीनां प्राप्ताप्राप्तविषयतां प्रतिपिपादयिषुराह
पुढे सुणेइ सई रूवं पुण पासई अपुढं तु । गंधं रसं च फासं च बद्धपुढं वियागरे ॥५॥ | ननु व्यञ्जनावग्रहप्ररूपणाद्वारेणैव तथा श्रोत्रेन्द्रियादीनां प्राप्ताप्राप्त विषयता प्राक् प्रतिपादिता ततः किमर्थमेषः पुनः प्रयास इति ?, उच्यते, तत्र प्रक्रान्तगाथा व्याख्यानद्वारेण प्रतिपादिता, सम्प्रति तु सूत्रतः प्रतिपाद्यत इत्यदोषः, श्रोत्रेन्द्रिय कर्तृ शब्दं कर्मतापन्नं शृणोति-गृह्णाति परिच्छिनत्तीति भावः, स्पृष्टं तनौ रेणुवत् आलिङ्गितमात्रं, किमुक्त भवति ?-शब्दद्रव्याणि सकललोकव्यापीनि सूक्ष्माणि, अत एव द्रव्येन्द्रियस्यान्तरपि मनाक् प्रविशन्ति, तदन्यद्रव्यवासनस्वभावानि च, श्रोत्रेन्द्रियं शेषेन्द्रियगणापेक्षया प्रायः पटुतरं, ततः स्पृष्टमात्रमेव शब्दद्रव्यसमूहं गृह्णाति, एतेन । यदाहुः सुगतमतानुसारिणः-श्रोत्रमप्यप्राप्तकारि, तथा च तद्ग्रन्थः “चक्षुःश्रोत्रमनोऽप्राप्यकारी"ति, ते प्रतिक्षिप्ता द्रष्टव्याः, तथाहि-अप्राप्यकारि तत् प्रतिपत्तुं शक्यते यस्य विषयकृतानुग्रहोपघाताभावो, यथा चक्षुमनसी, श्रीवस्य च | शब्दकृत उपघातो दृश्यते, सद्योजातवालकस्य समीपे महाप्रयत्नताडितझल्लरीझात्कारश्रवणतो यद्वा विद्युत्प्रपाते, तत्पर त्यासन्नदेशवर्तिनां निर्घोषश्रवणतो बधिरीभावदर्शनात, शब्दपरमाणवो हि उत्पत्तिदेशादारभ्य जउतरङ्गन्यायेन प्रस-12
Jain Education in
hwjainelibrary.org

Page #71

शब्दादी
उपोद्धाते|४|रमभिगृहानाः श्रोत्रेन्द्रियमागच्छन्ति, ततः सम्भवत्युपघाता, ननु यदि प्रोत्रेन्द्रियं प्राप्तमेव शब्द गृहाति नाप्राप्तं तर्हि यथा गन्धादौ गृह्यमाणे न तत्र दरासन्नादितया भेदप्रतीतिरेवं शब्देऽपि न स्यात् , प्राप्तो हि विषयः परिच्छिद्यमानः
नां सृष्टा॥२७॥
स्पृष्टतादि IVसर्वोऽपि सन्निहित एव तत्कथं तत्र दरासन्नादिभेदप्रतीतिर्भवितुमर्हति, अथ च प्रतीयते शब्दो दूरासन्नादितया, तथा
|च लोके वक्तारः-श्रूयते कस्यापि दूरे शब्द इति, अन्यच्च यदि प्राप्तः शब्दो गृह्यते श्रोत्रेन्द्रियेण तर्हि चाण्डालोक्तोऽपि है शब्दः श्रोत्रेन्द्रियसंस्पृष्टो गृह्यते इति श्रोत्रस्य चाण्डालरपर्शदोषः, तन्न श्रेयसी श्रोत्रेन्द्रियस्य प्राप्तकारिता, तदेतन्महा-द
मोहमलीमसमानसभाषितं, यतो यद्यपि शब्दः प्राप्तो गृह्यते श्रोत्रेन्द्रियेण तथापि यत उत्थितः शब्दस्तस्य दूरासन्नत्वे |M शब्देऽपि स्वभाववैचित्र्यसम्भवात् दूरासन्नादिभेदप्रतीतिरुल्लसिष्यति, तथाहि-दूरादागतः शब्दः क्षीणशक्तिकत्वात् खिन्न इव लक्ष्यते, अस्पष्टरूपो वा, ततो लोके व्यवहारो दूरे शब्दः श्रूयते इति, अस्य वाक्यस्यायं भावार्थः-दूरादागतः श्रूयते इति, स्यादेतद्-एवमतिप्रसङ्गः प्राप्नोति, तथाहि-एतदपि वक्तुं शक्यते, दूरे रूपमुलभ्यते, किमुक्कं भवति?-दूरादागतं रूप. मुपलभ्यत इति, ततश्चक्षुरपि प्राप्यकारीति प्राप्नोति, न चैतदिष्यते तस्मान्न तत्समीचीनमिति, तदयुक्तं, यत इह चक्षुषो| रूपकृतावुपग्रहोपघातौ नोपलभ्येते, श्रोत्रेन्द्रियस्य तु शब्दकृत उपधात उपलम्भगोचरोऽस्ति, यथोक्तं प्राक्, ततो नातिप्रसङ्गापादनं युक्तिमत्, अन्यच्च प्रत्यासन्नोऽपि जनः पवनस्य प्रतिकूलमवतिष्ठमानः शब्दं न शृणोति, पवनवर्मनि
॥२७॥ पुनरवतिष्ठमानो दूरदेशस्थितोऽपि शृणोति, तथा च लोके वक्तारो-न वयं प्रत्यासमा अपि त्वदीयं शब्दं शृणुमः, पवनस्य प्रतिकूलमवस्थानाव, यदि पुनरमातमेव शब्द रूपमिव जनाः प्रमिणीयुस्तर्हि पवनस्य प्रतिकूलमप्यवतिष्ठमाना रूपमिव
SCHOSESSESS
in Education Internaton
Howw.jainelibrary.org

Page #72

Anne
शब्द यथावस्थितं परिच्छिन्धुः,नच परिच्छिन्दन्ति, तस्मात्याता एव शब्दपरमाणवः श्रोत्रेन्द्रियेण परिगृह्यन्ते इत्यवश्यमभ्युपगन्तव्यम्, इतवान्युपगन्तव्यमन्यथाक्रमग्रहणानुपपत्तेः, तथाहि-यद्यप्राप्ता एव शब्दा गृह्यन्ते तर्हि तेषां योग्यदेशाव॥स्थितानां समीपस्यैईरस्वैव प्रहणमेककाले भवेद, यथा चक्षुपायोपदेशावस्थानां घटपटादीनां, अथ च क्रमेण ग्रहणमनुभूयते, पूर्व समीपस्थैः पश्चाइरस्थैरिति, यदपि चोकं 'चाण्डालसर्शदोष' इति,तदपि चेतनाविकलपुरुषभाषितमिवासमी
चीन, स्पर्शास्पर्शव्यवस्था हि लोके काल्पनिकी न पारमार्थिकी, तथाहि-यामेव भुवमग्रे चाण्डाला स्पृशन् याति तामेव है| पृष्ठतः श्रोत्रियोऽपि, तथा यामेव नावमारोहति चाण्डालस्तामेवारोहति श्रोत्रियोऽपि, तथा स एव मारुतः चाण्डालं स्पृष्ट्वा
श्रोत्रियमपि स्पृशति, न च तत्र लोके स्पर्शदोषव्यवस्था, तथा शब्दपुद्गलसंस्पर्शेऽपि न मवतीति न कश्चिदोषः, अन्यच्च४ यदा केतकीदलनिचयं शतपत्रादिपुष्पनिचयं वा शिरसि निबध्य वपुषि वा मृगमदचन्दनाधवलेपनमारचय्य विपणिवीथीमा
गत्य चण्डालोऽवतिष्ठते तदा तद्गतकेतकीदलादिगन्धपुद्गलाः श्रोत्रियादिनासिकास्वपि प्रविशन्ति, ततस्तत्रापि चाण्डालस्पर्शदोषःप्रामोतीति तद्दोषभयानासिकेन्द्रियमप्यप्राप्यकारि प्रतिपत्तव्यं, न चैतद्भवतोऽप्यागमे प्रतिपाद्यते, ततोबालिशजल्पितमिति कृतं प्रसङ्गेन । केचित्पुनः श्रोत्रेन्द्रियस्य प्राप्यकारितामप्यभ्युपगच्छन्तःशब्दस्याम्बरगुणत्वं प्रतिपन्नाः, तदश्लीलं, आकाशगुणतायां शब्दस्यामूर्त्तत्वप्रसक्तेः,यो हि यद्गुणःस तत्समानधर्मा, यथा ज्ञानमात्मनः, तथाहि-अमूर्त आत्मा ततस्तद्गुणो ज्ञानमप्यमूर्चमेव, एवं शब्दोऽपि यद्याकाशगुणः तर्हि आकाशस्यामूर्तत्वात् शब्दस्यापि तद्गुणत्वेनामूर्तता भवेत्, न चासौ युक्तिसङ्गता, तल्लक्षणायोगात्, मूर्चिविरहो ह्यमूर्जता, नच शब्दानां मूर्तिविरहःस्पर्शवत्त्वाद, तथाहि

Page #73

उपोद्धाते
शब्दस्थाम्वरगुणतानिरासः
॥२८॥
स्पर्शवन्तः शब्दाः, तत्सम्पर्के उपघातदर्शनाल्लोष्ठवत्, न चायमसिद्धो हेतुः, यतो दृश्यते सद्योजातबालकानां कर्णदेशाभ्यर्णगाढास्फालितझल्लरीझारकारश्रवणतः श्रवणस्फोटो, न चेत्थमुपघातकृत्त्वमस्पर्शवत्त्वे सम्भवति, यथा हि विहायसः, ततो विपक्षे गमनासम्भवान्नानैकान्तिकोऽपि, अतश्च स्पर्शवन्तः शब्दाः, तैरभिघाते गिरिगह्वरभित्त्यादिषु शब्दोत्थानात् लोटवत्, अयमपि हेतुरुभयोरपि सिद्धः, तथाहि-श्रूयते तीव्रप्रयत्नोच्चारितशब्दाभिघाते गिरिगहरादिषु प्रतिशब्दाः प्रतिदिक, ततः स्पर्शवत्त्वान्मूर्त एव शब्दः, 'रूपस्पर्शादिसन्निवेशो मूर्ति रिति वचनात् , ततः कथमिवाकाशगुणत्वं शब्दानामुपपत्तिमत् , अपिच-तदाकाशमेकमने वा !, यद्येक तर्हि योजनलक्षादपि श्रूयेत, आकाशस्यैकत्वेन शब्दस्य तद्गुणतया दरासन्नादिभेदाभावात्, अथानेकम्, एवं सति वदनदेश एव स विद्यत इति कथं भिन्नदेशवर्तिभिः श्रूयते, वदनदेशाकाशगुणतया तस्य श्रोतृगतश्रोत्रेन्द्रियाकाशसम्बन्धाभावात् , अथ च श्रोत्रेन्द्रियाकाशसम्बद्धतया तत्श्रवणमभ्युपगम्यते, तन्न श्रेयानाकाशगुणत्वाभ्युपगमः, नन्वाकाशगुणत्वमन्तरेण शब्दस्यावस्थानमेव नोपपद्यते, अवश्यं हि पदार्थेन स्थितिमता भवितव्यं, तत्र रूपस्पर्शरसगन्धानां पृथिव्यादिमहाभूतचतुष्टयमाश्रयः, शब्दस्य त्वाकाशमिति, तदयुक्तं, एवं सति पृथिव्यादीनामायाकाशाश्रितत्वेनाकाशगुणत्वप्रसक्तेः, अथ नाश्रयणमानं तद्गुणत्वनिवन्धनं, किन्तु समवायः, स चास्ति शब्दस्याकाशे न तु पृथिव्यादीनामिति, ननु कोऽयं समवायो नाम', एकलोलीभावेनावस्थानं यथा पृथिव्यादिरूपायो- रिति चेत्, न तर्हि शब्दस्याकाशगुणत्वम्, आकाशेन सहास्यैकलोलीभावेनाप्रतिपत्ते, अथाकाशे उपलभ्यमानत्वात् तद्गुणता शब्दस्य तर्हि तूलकादेरप्याकाशे उपलभ्यमानत्वात् तद्गुणता प्रामोति, अथ तूलकादेः परमार्थतः पृथिव्यादिस्थानमाकाशे
HEनामप्याकाशाश्रितत्वनाकानकोऽयं समवायो नाम
२८॥
ANS.
अथाकाशे उपलभ्यमानत
Jain Education Inter
Vi

Page #74

Jain Education int
तुपलम्भो वायुना सञ्चार्यमाणत्वात्, यद्येवं तर्हि शब्दस्य परमार्थतः स्थानं श्रोत्रादि यत्पुनराकाशेऽवस्थानं तद्वायुना सञ्चा येमाणत्वात्, तथाहि यतो वायुः सञ्चरति ततस्ततः शब्दोऽपि गच्छति, वातप्रतिकूलं शब्दस्याश्रवणात् उक्तं च प्रज्ञाकरगुप्तेन - " यथा वा प्रेर्यते तूलमाकाशे मातरिश्वना । तथा शब्दोऽपि किं वायोः, प्रतीपं कोऽपि १ शब्दवित् ॥ ॥ १ ॥ " तन्नाकाशगुणः शब्दः, किन्तु पुद्गलमय इति । तथा रूप्यत इति रूपं तत्पुनः पश्यति -गृह्णाति उपलभते इतियावत्, अस्पृष्टं - अनालिङ्गितं गन्धादिवन्न सम्बद्धमित्यर्थः, तुशब्द एवकारार्थः, स चावधारणे, रूपं पुनः पश्यति अस्पृष्टमेव, चक्षुपोऽप्राप्यकारित्वात् एतच्च प्रागेव भावितं, पुनःशब्दो विशेषणार्थः, स चैतद् विशिनष्टि - अस्पृष्टमपि योग्यदेशावस्थितं न पुनरयोग्यदेशावस्थितममरलोकादि, गन्ध्यते - आघायते इति गन्धः तं 'रस आस्वादने' रस्यतेऽनेनेति रसस्तं च स्पृश्यत इति स्पर्शः तं च चशब्दौ पूरणार्थी, 'बद्धस्पृष्ट' मिति वद्धं - आश्लिष्टं तोयवदात्मप्रदेशैरात्मीकृतमित्यर्थः स्पृष्टं पूर्ववत् प्राकृ तशैल्या चेत्थमुपन्यासः 'वद्धपुट्ठे'ति, परमार्थतस्तु स्पृष्टं च तत् बद्धं च स्पृष्टवद्धमिति द्रष्टव्यं, आह-यद्वद्धं गन्धादि तत्स्पृष्टं भवत्येव अस्पृष्टस्य सम्बन्धायोगात्, ततः स्पृष्टशब्दोच्चारणं गतार्थत्वात् अनर्थकमिति, नैप दोषः, शास्त्रारम्भस्य सर्वश्रोत् साधारणत्वात् त्रिविधा हि श्रोतारः - केचिदुद्घटितज्ञाः केचिन्मध्यबुद्धयः तथाऽन्ये प्रपञ्चितज्ञाः, तत्र प्रपञ्चितज्ञानामनुग्रहाय गम्यमानस्याप्यभिधानमदोपायेति, प्रकृतभावार्थस्त्वयं गन्धादिद्रव्याणि स्वल्पानि स्थूलानि तदन्यावासकानि च घ्राणादीनि चेन्द्रियाणि श्रोत्रेन्द्रियापेक्षया अपटूनि, ततो घ्राणेन्द्रियादिगणो गन्धादि आलिङ्गितानन्तरमात्मप्रदेशैरात्मीकृतं गृह्णाति, नाम्यवेत्येवं 'व्यागृणीयात्' प्रतिपादयेत्, प्रज्ञापकः स्वशिष्येभ्यः, एतदेव व्याख्यानं भाष्यकारो

X ww.jainelibrary.org

Page #75

उपोद्धा
॥ २९ ॥
ऽप्याह - "पुट्ठे रेणुं व तणुंमि बद्धमप्पीकयं पएसेहिं । छिकाई चिय गिण्हइ सद्दद्दबाई जं ताई ॥ १ ॥ तह (बहु) सुहुमभावुगाई जं पडुयरयं च सोयविन्नाणं । गंधादी दवाई विवरीयाई जतो ताई ॥ २ ॥ फरसाणंतरमत्तप्पएसमीसीकयाई धिप्पंति । पडु| यरविण्णाणाई जं च न घाणाइकरणाई ॥३॥” (वि.३३७-९) नन्विदमुक्तं - योग्य देशावस्थितमेव रूपं पश्यति नायोग्यदेशावस्थितं, तत्र कियान् चक्षुषो विषयः कियतो वा देशादागतं श्रोत्रादि गृह्णाति ?, उच्यते, श्रोत्रं तावत् शब्दं जघन्यतोऽङ्गुलासङ्ख्येयभागमात्राद्देशादुत्कर्षतस्तु द्वादशभ्यो योजनेभ्यः, चक्षुरिन्द्रियमपि जघन्यतोऽङ्गुलसङ्ख्येय भागमात्रावस्थितं पश्यति, | उत्कर्षतस्तु सातिरेकयोजनशतसहस्रव्यवस्थितं, घाणरसनस्पर्शनानि तु जघन्येनाङ्गुला सङ्ख्येयभागमात्रात् देशादागतं गन्धादि गृह्णन्ति, उत्कर्षतस्तु नवभ्यो योजनेभ्यः । नन्वङ्गुलं त्रिधा भवति, तद्यथा - आत्माकुलमुच्छ्रयाङ्गुलं प्रमाणाङ्गुलं च, तत्र 'जे णं जया मणूसा तेसिं जं होइ माणरूवं तु । तं भणियमिहायङ्गुलमणिअयमाणं पुण इमं तु ॥ १ ॥ इत्येवंरूपं आत्माङ्गुलं, "परमाणू तसरेणू रहरेणू अग्गयं च वालस्स । लिक्खा जूया य जवो अट्ठगुणविवढिया कमसो ॥१॥" इत्यादिरूपमुच्छ्रयाङ्गुलं “उस्सेहङ्गुलमेगं हवइ पमाणङ्गुलं सहस्सगुणं । तं चैव दुगुणियं खलु वीरस्सायंगुलं भणियं ॥१॥" इत्येवंलक्षणं प्रमाणाङ्गुलं, तत्र आत्माङ्गुलेन प्रमीयते तत्तत्काले वापीकूपादिकं वस्तु, उच्छ्रयाङ्गुलेन नरतिर्यग्देवनै रयिकशरीराणि, प्रमाणाङ्गुलेन नगपृथिवीविमानानि, उक्तं च- "आयङ्गुलेण वत्युं उस्सेहपमाणतो मिणसु देहं । नगपुढविविमाणाइं मिणसु पमाणङ्गुलेणं तु ॥ १ ॥ " तत्रेदमिन्द्रियविषयपरिमाणं किमात्माङ्गुलेन प्रतिपत्तव्यमाहोश्वित् उच्छ्रयाङ्गुलेन १, उच्यते, आत्माङ्गुलेन, तथा चाह चक्षुरिन्द्रियविषयपरिमाणचिन्तायां भाष्यकृत् - " अप्पत्तकारि नयणं मणो य नयणस्स विसयपरिमाणं । आयङ्गुलेण

इन्द्रियाणां विषय
मानम्
।। २९ ।।

Page #76

*
%ASRACT
लक्खं अइरित्तं जोयणाणं तु॥२॥" (वि.३४०) ननु देहप्रमाणं समुच्छ्यालेन, देहाश्रितानि च इन्द्रियाणि, ततस्तेषां विषयपरिमाणमप्युच्छ्रयाङ्गलेन वक्तुमुचितं, कथमुच्यते आत्माङ्गुलेन!, नैष दोषः, यद्यपि हि नाम देहाश्रितानि इन्द्रियाणि तथापि तेषां । विषयपरिमाणमात्माङ्गुलेन,देहादन्यत्वाद् विषयपरिमाणस्य, तथा चामुमेवार्थमाक्षेपपुरस्सरं भाष्यकृदाह-"नणुभणियमुस्सयगुलपमाणओ जीवदेहमाणाई।देहपमाणं तं चियन उइंदियविसयपरिमाणं ॥१॥"(वि०३४१) अत्र 'देहप्पमाणं तं चिय' इति यत् तत् उच्छ्याङ्गुलमेयत्वेनोकं तद्देहप्रमाणमात्रमेव, नत्विन्द्रियविषयपरिमाणं, तस्यात्माङ्गलप्रमयत्वात्, अथ यदि विषयपरिमाणमिन्द्रियाणामुच्छ्याङ्गुलेन स्यात् ततः को दोष आपद्यत, उच्यते, पञ्चधनुःशतादिमनुष्याणां विषयव्यवहारव्यवच्छेदः, तथाहि-यदरतस्यात्माङ्गुलं तत्किल प्रमाणाङ्गुलं, तच्च प्रमाणाङ्गुलमुच्छ्याङ्गुलसहस्रेण भवति, "उस्सेहङ्गुलमेगं हवइ पमाणकुलं सहस्सगुण"मितिवचनात्, ततो भरतसगरादिचक्रवर्तिनां या अयोध्यादयो नगयों ये च स्कन्धावारा आत्माङ्गुलेन द्वादशयोजनायामतया सिद्धान्ते प्रसिद्धास्ते उच्छ्याङ्गुलपमित्या अनेकानि योजनसहस्राणि स्युः, तथा च सति तत्रायुधशालादिषु ताडितभेर्यादिशब्दश्रवणन सर्वेषामापयेत,"वारसहिं जोयणेहिं सोयं अइगिण्हए सह"मिति वचनात्, अथ च समस्तनगरब्यापी समस्तस्कन्धावारव्यापी च विजयढकादिशब्द आगमे प्रतिपाद्यते, तत एवमागमे प्रसिद्धः पञ्चधनु शतादिमनुष्याणां विषयव्यवहारो व्यवच्छेदं मा प्रापदित्यात्माङ्गलेनेन्द्रियविषयपरिमाणमवसातव्यं, नोच्छ्याङ्गुलेन, तथा चाह भाष्यकृ. त्-"जं तेण पंचधणुसयनरादिविसयववहारोच्छेओ।पावइ सहस्सगुणियं जेण पमाणङ्गुलं तत्तो॥१॥” (वि.३४२) अत्र तस्मादात्माङ्गुलेनैवेन्द्रियाणां विषयपरिमाणं नोत्सेधाङ्गुलेनेति उपसंहारवाक्यं (यत्) तत् स्वतः परिभावनीय, यदप्युक्तं प्राक् 'देहा
AAAAACARE

Page #77

उपोद्घाते
श्रितानीन्द्रियाणि इति तेषां विषयपरिमाणमुच्छ्याङ्गुलेने ति, तदप्ययुक्तं, इन्द्रियाणामपि के पाश्चित् पृथुत्वत्य आत्माङ्गुलेन |8|
विषयमान मीयमानत्वाभ्युपगमात्, अन्यथा त्रिगव्यूतादिमनुष्याणां रसाद्यभ्यवहारव्यवच्छेदप्रसक्तेः, तथाहि-त्रिगव्यूतादीनां मनु
अङ्गुलवि
चार: |प्याणां षड्गव्यूतादीनां च हस्त्यादीनां स्वस्वशरीरानुसारितया अतिविशालानि मुखानि जिह्वाश्च, ततो यधुच्छ्रयाङ्गलेन तेषां क्षुरप्राकारतयोक्तस्याभ्यन्तरनिवृत्त्यात्मकस्य जिह्वेन्द्रियस्याङ्गुलपृथक्त्वलक्षणो विस्तारः परिगृह्यते तदा अल्पतया न तत् सर्वा जिह्वां व्याप्नुयात्, सर्वथा व्यापित्वाभावे च योऽसौ बाहुल्येन सर्वात्मनाऽपि जिह्वया रसवेदनलक्षणः प्रतिप्राणि प्रसिद्धो व्यवहारः स व्यवच्छेदं यायात् , एवं घ्राणादिविषयेऽपि यथायोगं गन्धादिव्यवहारोच्छेदो भावनीयः, तस्मादात्माङ्गलेन जिह्वादीनां पृथुत्वमवसातव्यं, नोच्छ्याङ्गुलेन, आह च भाष्यकृत्-इंदियमाणेवि वयं भयणिजं जं तिगाउयाईणं।। जिभिदियाइमाणं संववहारे विरुज्झेजा ॥१॥" (वि० ३४३) अस्या अक्षरगमनिका-तत्-उच्छ्याङ्गुलमिन्द्रियमानेऽपि, आस्तामिन्द्रियविषयपरिमाणचिन्तायामित्यपिशब्दार्थः, भजनीयं-विकल्पनीयं, कापि गृह्यते कापि न गृह्यते इत्यर्थः, किमुक्तं भवति?-- स्पर्शनेन्द्रियपृथुत्वपरिमाणचिन्तायां ग्राह्यमन्येन्द्रियपृथुत्वपरिमाणचिन्तायां तु न ग्राह्यं, तेषामात्माङ्गुलेन परि|माणकरणादिति, कथमेतदवसेयमिति चेत् , तत आह-यद्-यस्मात्सर्वेषामपीन्द्रियाणामुच्छ्याङ्गुलेन परिमाणकरणात् त्रिगव्यूतादीनाम् , आदिशब्दात् द्विगन्यूतादिपरिग्रहः, जिह्वेन्द्रियादिमानं सूत्रोक्तं संव्यवहारे विरुध्येत, यथा च विरुध्येत तथानन्तरमेव भावितं, तस्मात्सर्वमिन्द्रियविषयपरिमाणमात्माङ्गुलेनैवेति स्थितम् । ननु भवत्वात्माङ्गुलेन विषयपरिमाणं तथाप्युक्तस्वरूपं चक्षुरिन्द्रियविषयपरिमाणं न घटते, अधिकस्यापि तद्विषयपरिमाणस्यागमान्तरे प्रतिपादनात्, तथाहि
जिभिदियाइमामयपरिमाणचिन्तायामित्याय ग्राह्यमन्येन्द्रियपृथुत्वापासपीन्द्रियाणामुच्छ्याईल
4 DAMAMACHCCCC
RSER
Jain Education inte
18
ww.jainelibrary.org

Page #78

PIपुष्करवरार्द्ध मानुषोत्तरपर्वतसमीपे मनुष्याः कर्कसङ्कान्तौ प्रमाणाङ्गुलनिष्पन्नैः सातिरेकैरेकविंशतियोजनलझैर्व्यवस्थित
मादित्यमवलोकमानाः प्रतिपाद्यन्ते शास्त्रान्तरे, तथा च तद्ग्रन्धः-"इगवीसं खलु लक्खा चउतीसं चेव तह सहस्साई।
तह पंचसया भणिया सत्तत्तीसा य अइरित्ता ॥१॥ इइ नयणविसयमाणं पुक्खरदीवड्डवासिमणुयाणं । पुर्ण य अवरेण शय पिहं पिहं होइ मणुयाणं ॥२॥" ततः कथमुक्तस्वरूपं नयनविषयपरिमाणमात्माङ्गुलेनापि घटते !, (न) प्रमाणाङ्गलेनापि
व्यभिचारात्, उक्तं च-“लक्खेहि एकवीसाएँ साइरेगेहिं पुक्खरद्धंमि । उदए पेच्छंति नरा सूरं उक्कोसए दिवसे ॥१॥ नयणिदियस्स तम्हा विसयपमाणं जहा सुए भणियं । आउस्सेहपमाणंगुलाण एक्केणवि न जुत्तं ॥२॥" (३४५-६वि.) सत्यमेतत् , केवलमिदं विषयपरिमाणं प्रकाश्यविषयं द्रष्टव्यं, न तु प्रकाशकविषयं, ततः प्रकाशकेऽधिकतरमपि विषयपरिमाणं न विरुध्यत इति न कश्चिद्दोषः, कथमेतदवसीयत इति चेत्, उच्यते, पूर्वसूरिकृतव्याख्यानात् , सकलमपि हि कालिकश्रुतं पूर्वसूरिकृतव्याख्यानानुसारेणैव व्याख्यानयन्ति महाधियः, न यथाक्षरसन्निवेशमात्रं, पूर्वगतसूत्रार्थसङ्ग्रहपरतया कालिकश्रुतस्य क्वचित्सद्धिप्तस्यार्थस्य महता विस्तरेण क्वचिद्विस्तरवतोऽप्यतिसङ्केपेणाभिधाने अक्तिनैः स्वमति (त्या) यथाव|स्थितार्थतया ज्ञातुमशक्यत्वात् , अत एवोक्तमिदमन्यत्र-"जं जह भणियं सुत्ते तहेव जइ तं वियालणा नस्थि । किं कालियाणुयोगो दिट्ठोदिटिप्पहाणेहिं? ॥१॥" तस्मात्पूर्वसूरिकृतव्याख्यानानाधिकृतग्रन्थविरोधः, आह च भाष्यकृत्-"सुत्ताभिप्पायोऽयं पयासणिजे तयं न ज पयासे । वक्खाणाउ विसेसो नहि संदेहादलक्खणया ॥१॥" (३४७वि.) अथोक्तप्रमाणं |विषयमुलक्ष्य कस्मात् श्रोत्रादि शब्दादिक न गृहाति?, उच्यते, सामर्थ्याभावात् , उत्कर्षतोऽपि हि श्रोत्रादीना
KrantiMorc

Page #79

नपोताते
।३१॥
+4%AAAA%AA%
मेतावत्येव शक्तिर्यद् द्वादशादिभ्य एव योजनेभ्य आगतान् शब्दादीन गृह्णन्ति, न परतः, पक्षुरपि सातिरकयोजनलक्षान्त-1 इन्द्रियव्यवस्थितं, न परतोऽपीति, तथा द्वादशभ्यो नवभ्यश्च योजनेभ्यः परतः समागतानां शब्दादिद्रव्याणां तथाविधप- विषयमानं |रिणामाभावाच, परतो हि समागताः शब्दादिपुद्गलास्तथास्वाभाव्यान्मन्दपरिणामास्तथोपजायन्ते येन स्वविषयं श्रोत्रा-
1शब्दश्रवणे दिविज्ञानं नोत्पादयितुमीशाः, आह च भाष्यकृत्-"बारसहिंतो सोत्तं सेसाणि उ नवहिं जोयणेहितो। गेण्हंति पत्तमत्थं| दिग्विदिएत्तो परतो न गेण्हंति॥दबाण मंदपरिणामयाए परतोन इंदियबलं"ति, (३४८॥वि.) मनसस्तु न क्षेत्रतो विषयपरिमाणं, | शोर्भेदः पुद्गलमात्रनिवन्धनाभावात्, इह यत्पुद्गलमात्रनिबन्धनियतं न भवति न तस्य विषयपरिमाणं, यथा केवलज्ञानस्य, गा.६ न भवति च पुद्गलमात्रनिबन्धनियतं मन इति, विषयपरिमाणं हि पुद्गलमात्रनिबन्धनियततया व्याप्तं, तथाहि-यस्य | विषयपरिमाणमस्ति तत्पुद्गलमात्रनिबन्धनियतं दृष्टं, यथाऽवधिज्ञानं मनःपर्यायज्ञानं वा, तत एवं व्याप्यव्यापकभावप्र. तिबन्धनिश्चये व्यापकाभावे व्याप्याभाव इति व्यापकानुपलब्धिरियं, आह च भाष्यकृत्-"अवरमसंखेजङ्गलभा४ गातो नयणवजाणं ॥ संखेजइभागातो नयणस्स मणस्स न विसयपरिमाणं पोग्गलमित्तनिबंधाभावातो केवलस्सेव ॥१॥" (३४९-३५०वि.) इह 'स्पृष्टं शृणोति शब्दमित्युक्त, तत्र किं शब्दप्रयोगोत्सृष्टान्येव केवलानि शब्दद्रव्याणि शृणोति
रा॥३१॥ उतान्यान्येव तद्वासितानि आहोश्चिन्मिश्राणीति चोदकाभिप्रायमाशयन तावत्केवलानि,तेषांवासकत्वात् , तद्योग्यद्रव्यस४ माकुलत्वाच सकललोकस्य, किन्तु मिश्राणि तद्वासितानि वा, न केवलानि गृहातीत्यमुमर्थमभिधित्सुराह
भासासमसेडीतो सहज सुणइ मीसयं मुणइ । वीसेढी पुण सई सुणेइ नियमा पराघाए ॥६॥

Page #80

भाष्यते इति भाषा - वक्त्रा शब्दतयोत्सृज्यमाना द्रव्यसंहतिस्तस्याः समश्रेण यो भाषासमश्रेणयः, समग्रहणं विश्रेणिव्यवच्छेदार्थ, श्रेणयो नाम क्षेत्रप्रदेशपङ्कयोऽभिधीयन्ते, ताश्च सर्वस्यैव भाषमाणस्य षट्सु दिक्षु विद्यन्ते यासूत्सृष्टा सती भाषा प्रथमसमय एव छोकान्तमनुधावति, उक्तं च-- “सेढी पएसपंती वदतो सबस्स छद्दिसं ताओ। जासु विमुका धावइ भासा पढमंमि समर्थमि ॥१॥ (३५२ वि . ) ” ता इतो गतः प्राप्तो भाषासमश्रेणीतः भाषासमश्रेणीव्यवस्थित इत्यर्थः 'शब्द' भाषात्वेन परिणतं पुद्गलराशि 'यं' पुरुषाश्वादिसम्बन्धिनं 'शृणोति' परिच्छेद्यतया गृह्णाति यत्तदोर्नित्याभिसम्बन्धात् तं मिश्रकं शृणोति, किमुक्तं भवति १- भाषकव्युत्सृष्टशन्दद्रव्याणि तद्वासितापान्तरालस्थद्रव्याणि चेत्येव मिश्रं | शब्दद्रव्यराशिं शृणोति, न तु वासकमेव वास्यमेव वा केवलमिति, 'वीसेठी पुण' इत्यादि, मञ्चाः क्रोशन्तीत्यादिवत् आधेये आधारोपचारात् विश्रेणिव्यवस्थितः श्रोताऽपि विश्रेणिरुच्यते, विश्रेणिः पुनः श्रोता शब्द, पुनः शब्दग्रहणं पराघातवासितद्रव्याणामपि तथाविधशब्दपरिणामख्यापनार्थ, शृणोति, 'नियमात् 'नियमेन 'पराघाते' वासनायां सत्यां, एतदुकं भवति यानि भाषकोत्सृष्टाणि द्रव्याणि झल्लर्यादिशब्दद्रव्याणि वा तैः पराघाते - वासना विशेषजनिते सति यानि | समुत्पन्नशब्दपरिणामानि द्रव्याणि तान्येव विश्रेणिस्थः शृणोति नतु भाषकाद्युत्सृष्टानि, तेषामनुश्रेणिगामित्वेन विदिग्गमनासम्भवात् न च कुड्यादिप्रतिघातस्तेषां विदिग्गतिनिमित्तं सम्भवति, लेष्वादिबादरद्रव्याणामेव तत्सम्भवात्, तेषां च सूक्ष्मत्वात् उक्तं च - "भासासम सेढी (ढिठि) ओ तभासामीसियं सुणइ सई । तद्दबभावियाई अन्नाई सुणेइ | विदिसित्थो ॥ १ ॥ (३५३वि.)” केन पुनर्योगेनैषां वाग्द्रव्याणां ग्रहणमुत्सर्गे वा ? कथं वेत्येतदाशज्ञा गुरुराह

Page #81

24
2%
उपोद्धाते
॥३२॥
-%20-%
0
गिण्ड य काइएणं निसिरह तह वाइएण जोगेणं। एगंतरं च गिण्हइ निसिरह एगंतरं चैव ॥७॥ ।
वचने ग्रहकायेन निवृत्तः कायिकः तेन कायिकेन योगेन, योगो व्यापारः क्रियेत्यनान्तरं, सर्व एव हि वक्ता कायक्रियया
णनिसर्गों शब्दद्व्याणि गृहाति, चशब्दस्त्वेवकारार्थः, स चावधारणे, तस्य च व्यवहितः सम्बन्धः, गृह्णाति कायिकेनैव, निसृजति उत्सृजति मुञ्चतीतियावत्, 'तथे त्यानन्तर्यार्थः ग्रहणानन्तरमित्यर्थः, उच्यत इति वाक् वाचा निवृत्तो वाचिकस्तेन वाचिकेन योगेन, कथं गृह्णाति? निसृजतीति वा ?, किमनुसमयमुतान्यथेत्याशङ्कासम्भवे सति शिष्यानुग्रहार्थमाह-एकान्तरमेव गृह्णाति निसृजत्येकान्तरं चैव, यथा ग्रामादन्यो ग्रामोग्रामान्तरं पुरुषादनन्तरः पुरुषः पुरुषान्तरं, एवमेकैकस्मात्समयादेकैक एवानन्तरसमय एकान्तरं, उक्तं च-"जह गामातो गामो गामंतरमे(वमे)गएगाओ। एगंतरंति भन्नइ समयाओऽणंतरो समओ॥"॥ (३५५ वि०) ततोऽयमर्थः-प्रतिसमयं गृह्णाति प्रतिसमयं मुञ्चतीति गाथासङ्केपार्थः ।। अत्र कश्चिदाह-ननु कायिकेन योगेन गृह्णातीत्येतद् युक्तं, तस्यात्मव्यापाररूपत्वात् , निसृजति तु कथं वाचिकेन योगेन?, को वाऽयं वाग्योगः?, किंवागेव व्यापारात्मिका आहोश्चित्तद्विसर्गहेतुः कायसंरम्भः?, तत्र यदि पूर्वो विकल्पोऽसावनुपपन्नः, वाचो
योगत्वायोगात्, न खलु वाकेवला जीवव्यापारस्तस्याः पुद्गलमात्रपरिणामरूपत्वात् रसादिवत्, तथा च प्रयोगः-यः C ॥३२॥ पापुद्गलमात्रपरिणामरूपः स जीवव्यापाररूपो योगो न भवति, यथा रसगन्धादयः, पुद्गलमात्रपरिणामरूपा च वागिति,IX
योगो ह्यात्मनः शरीरवतो व्यापार, से कथं पुद्गलमात्रपरिणामरूपो भवितुमर्हति !, अन्यच्च-न तया वाचा किश्चिदन्यत्18 निसभ्यते, किन्तु सैव, ततोवाचोयोगत्वे 'निसरइ तह वाइएणंतीत्येतदनुपपन्नं, अथ द्वितीयःपक्षस्तर्हिस कायन्यापार एवेति
%2
ॐॐॐp

Page #82

Jain Education Inter
कायिकेनैव निसृजतीत्यापन्नं अनिष्टं चैतदिति, तदसम्यकू, अभिप्रायापरिज्ञानात्, इह तनुयोगविशेष एव वाग्योगो मनोयोगश्चेति व्यवहियते, सर्वथा काय व्यापारशून्यस्य सिद्धस्येव तयोरसम्भवात्, तथाहि - आत्मनः शरीरव्यापारे सति | येन व्यापारविशेषेण शब्दद्रव्योपादानं करोति स कायिको योगः, येन तु कायसंरम्भेण तान्येव मुञ्चति स वाचिकः, | येन तु मनोद्रव्याणि मनस्त्वेन व्यापारयति स मानसः, ततः काययोग एव संव्यवहारार्थे त्रिधा विभक्त इत्यदोषः, एतदेवाक्षेपपुरस्सरं भाष्यकृदाह - " गेण्हेज काइएणं किह निसिरइ वाइएण जोगेण ? । को वाऽयं वायोगो ? किं वाया ? कायसंरंभो ॥१॥ वाया न जीवजोगो पोग्गलपरिणामतो रसादिव । न य ताए निसिरिज्जइ सच्चिय निसिरिज्जए जम्हा ॥२॥ अह सो तणुसंरंभो निसिरइ तो काइएण वत्तवं । तणुजोगविसेसच्चिय मणवइजोगत्ति जमदोसो ॥ ३॥ (३५६-७-८वि.) अथवा कायव्यापारेणाहृतो यो वागूद्रव्यसमूहः तदुपष्टम्भेन य उपजायते वा निसर्गहेतुजींव व्यापारः स वाचिको योगः, तथा कायव्यापारेणैवाहृतो योऽसौ मनोद्रव्यसमूहः तदुपष्टम्भेनोपजायमानो मनोद्रव्याणां चिन्तन हेतुर्व्यापारविशेषः स मनोयोगः, आह च - " अहह्वा तणुजोगाहियवइदवसमूहजीववावारो । सो वइजोगो भण्णइ वाया निसिरिज्जई | तेणं ॥ १ ॥ तह तणुवावाराहियमणदवसमूहजीववावारो । सो मणजोगो भण्णइ मन्नइ नेयं जतो तेणं ॥ २ ॥ (३६३-४ वि . ) ततः साधूकं - 'वाचिकेन योगेन निसृजती 'ति । तथा 'एकान्तरं गृह्णात्येकान्तरं च निसृजती'त्यत्र केचित् प्रथमसमये गृह्णाति | द्वितीये तु प्रथमसमयगृहीतानि मुञ्चति तृतीये समये पुनः गृह्णाति चतुर्थे समये तृतीयसमयगृहीतानि मुञ्चतीत्येवमेकैकं व्यव| हितमेकान्तरमिति व्याख्यानयन्ति तेषां विच्छिन्नरत्नावलीकल्पो ध्वनिरापद्यते, अन्तरान्तरग्रहणसमयेषु सर्वेष्वप्यश्रव

ainelibrary.org

Page #83

उपोद्धाते
महणानक गयोः सा. न्तरनिर. न्तरवि. चारः
SAXSASALANCE
णात्, तथा श्रुतविरोधश्च, तथाहि प्रज्ञापनायां भाषापदे सूत्रमिदं-"अणुसमयमविरहियं निरंतरं गेण्हई' इति, अत्र च प्रतिसमयग्रहणप्रतिपादनेन प्रतिसमयनिसर्गप्रतिपादनमपि द्रष्टव्यं,गृहीतस्य द्वितीयसमयेऽवश्यं निसर्गात, एका न्तरग्रहणमोक्षाभ्युपगमे चाधिकृतसूत्रविरोधः, अथ सूत्र एव साक्षादुक्तं-"संतरं निसिरह नो निरंतरं, एगेण समएणं गेण्हइ एगेणं समएणं निसिरई" इत्यादि, ततः कथमधिकृतसूत्रविरोधः?, तदेतदयुक्तम् , सूत्रार्थसम्यकपरिज्ञानाभावात् , इह निसर्गोऽपि ग्रहणापेक्ष इति सान्तरोऽभिहितः, तथाहि-यथाऽऽद्यसमयादारभ्य प्रतिसमयं ग्रहणं नैवं निसर्गः प्रथमसमये तस्याभावादिति ग्रहणापेक्षयाऽसौ सान्तरस्तत उक्तं 'संतरं निसिरह नो निरंतर'मिति, अथ ग्रहणमप्येवं निसर्गापेक्षया सान्तरमापद्यते, न चैतत्सूत्रे सान्तरमभिहितं, तस्माद्यत्किञ्चिदेतद् व्याख्यानमिति, तदयुक्तम् , ग्रहणं हि स्वतन्त्रं, प्रथमसमये निसर्गमन्तरेणापि तस्य भावात् , ततो नैवादस्तदपेक्षया सान्तरं, निसर्गस्तु ग्रहणपरतन्त्रं अगृहीतस्य |निसर्गायोगादिति पूर्वपूर्वग्रहणसमयापेक्षया सान्तरव्यपदेशः, यद्येवं तत एतत्सूत्रं कथं नीयते-एकेन समयेन गृहाति एकेन निसृजतीति !, उच्यते, सान्तरं निसृजति नो निरन्तरमित्युक्तं, एतच्चावसीयते-यत् एकेन समयेन गृह्णाति एकेन समयेन | निसृजति, किमुक्कं भवति?-यानि यानि यस्मिन् यस्मिन् समये गृहीतानिशब्दद्रव्याणि तानि तानि तत्तद्ग्रहणसमयानन्तरसमये सर्वाणि निसृजति, ततो ग्रहणापेक्षया सान्तरो नो निरन्तर इति, अथवा एकेन-आयेन समयेन गृह्णाति 'सर्व|
वाक्यं सावधारणमिष्टितचावधारणविधि'रिति न्यायाद् गृहात्येव, नतु निरजति, द्वितीयसमयादारभ्य निसर्गस्य प्रवृचे, दा प्रथमसमये पूर्वगृहीतद्रव्यासम्मवाद, तथा एकेन-पर्यन्तवार्चिना समयेन निसजति-निसजत्येव, न तु गृहाति, भाष

J
Akwwjainelibrary.org

Page #84

CAUSESS
णादुपरमात्, अपान्तराळवर्तिषु समयेषु ग्रहणनिसर्गों, स्थापना-जननननननन ग्रहणनिसर्गप्रयतावासना परस्परविरोधिनौ ततः कथमेकस्मिन् समये तो युज्येते, नैपनि नि नि नि नि दोषा, एकस्मिन् समये कर्मादाननिसर्गक्रियावत् उत्पादव्ययक्रियापत् अङ्गल्याकाशसंयोगविभागकियावच ग्रहणनिसर्गक्रियायस्यापि सद्भावोपपत्ते, एकस्मिन् समये यथा जीवस्वाभाब्यात् द्वावुपयोगौ न भवतो 'जुगवं दो नत्थि उवओगा' इति वचनात्, क्रियास्तु बहयोऽपि घटन्त एव, कायवाङअनाक्रियाणामेकस्मिन्नपि समये युगपत्प्रवृत्तिदर्शनात्, आह भाष्यकृत"गहणनिसग्गपयत्ता परोप्परविरोहिणो कहंसमए । समए दो उवओमा न होज किरियाण को दोसो! ॥१॥"(३४३वि.) पदुकं 'गृहाति कायिकेन चेत्यादि, तत्र कायिको योगः पञ्चप्रकार:-औदारिकवैक्रियाहारकतैजसकार्मणभेदात्, तत् किं पश्चप्रकारेणापि कायिकेन गृहाति आहोश्चिदन्यथेत्याशङ्कासम्भवे तदपनोदार्थमिदमाह- .. तिविहंमि सरीरंमी जीवपएसा हवंति जीवस्स । जेहि उ गेण्हह गहणं तो भासह भासतो भासं॥८॥ 'त्रिवि त्रिप्रकारे शीर्यत इति शरीरं 'कृशपूलमंजिकुटिपटिकंडिशोडिहिंसिभ्य ईर' इति ईरः प्रत्यया, तस्मिन् औदारिकवैक्रियाहारकाणामन्यतरस्मिन्नित्यर्थः, जीवति-प्राणान् धारयतीति जीवस्तस्य प्रदेशा जीवप्रदेशा भवन्ति, एतावत्युच्यमाने भिक्षोः पात्रमित्यादौ षष्ठया भेदेऽपि दर्शनान्मा भूत् भिन्नप्रदेशतया शिष्याणामप्रदेशात्मसम्प्रत्यय इत्यत आइ-जीवस्य, जीवप्रदेशा जीवस्य भवन्ति-जीवस्यात्मभूता भवन्ति, अनेन निष्प्रदेशजीववादनिराकरणमाह, सति निष्प्रदेशत्वे करणचरणोरुग्रीवाद्यवयवसंसर्गाभावप्रसके भेदाभेदविकल्पाभ्यामयोगात्, तथाहि-करादिसम्बद्ध
ब्वन

Page #85

उपोद्घाते
॥ ३४ ॥
Jain Education intel
जीवदेशस्योत्तमाङ्गादिसम्बद्धात्मदेशेभ्यो भेदोऽभेदो वा १, यदि भेदस्तर्हि नियमात् जीवस्य सप्रदेशता, भिन्नाकाशदेशव|र्त्तिकरचरणाद्यवयवसम्बद्ध प्रदेशभावात्, अथाभेदस्तर्हि सर्वेषामपि करचरणाद्यवयवानामेकत्वप्रसङ्गः, एकस्मादप्रदेशात् जीवादभिन्नत्वात्, तथाविधैकविवक्षितावयवस्वरूपवत्, उक्तं च - "करचरणाइसु जोगो (गा) न य अपदेसे उ ( सोत्ति) | होइ विष्णेओ । अपएसंमि य पावइ करचरणाईणमेगत्तं ॥ १॥ जो चेव उ करदेसे स एव जं होइ चरणदेसेवि । तो एगत्तं भेदे सपएसो नियमतो होइ ॥ २॥ (३६५-६ धर्म ०) यैर्जीवप्रदेशः किं करोतीत्यत आह- यैस्तु गृह्णाति, तुशब्दो विशेषणार्थः, किं विशिनष्टि १ - न सर्वदैव गृह्णाति, किन्तु तत्परिणामे सतीति, किं पुनर्गृह्णातीत्यत आह- 'ग्रहण' गृह्यत इति ग्रहणम्, 'कृद् बहुलमिति वचनात् कर्म्मण्यनद्, शब्दद्रव्यसमूहमित्यर्थः, ततो गृहीत्वा 'भाषते' वक्ति, भाषत इति भाषकः, भाषण क्रियाविशिष्ट इत्यर्थः, अनेन निष्क्रियात्मवादव्यवच्छेदमाह, सति तस्मिन्निष्क्रियत्वेनाप्रच्युतानुत्पन्नस्थिरैकरूपत्वाद्भाषणाभावप्रस केः, किं भाषत इत्याह- भाष्यते इति भाषा तां भाषां, ननु ततो भाषते भाषकः इत्यनेनैव गतार्थत्वात् भाषाग्रहणमतिरिच्यते, तदसम्यक्, अभिप्रायापरिज्ञानात्, भाषाग्रहणं हि भाष्यमाणैव भाषा, न पूर्व नापि पश्चादित्यस्यार्थस्य ख्यापनार्थ मतो नातिरिक्तमित्यदोषः ॥ अथ कतमत् त्रिविधं शरीरं यद्गतैजींवप्रदेशैर्वागद्रव्याणि गृहीत्वा भाषको भाषत इत्यत आह
ओरालियवेडवियआहारतो गेण्हह मुयइ भासं । सचं सच्चामोसं मोक्षं च असचमोसं च ॥ ९ ॥ - इह औदारिकशब्देन शरीरतद्वतोरभेदोपचारात् मत्वर्थीयलोपात् (वा) औदारिकशरीरवान् जीव एव गृह्यते, एवं वैक्रि

त्रिविषशरीरेण प्र
हणं वाचा
सत्यादि
भेदाः
गा. ८-९
॥ ३४ ॥

Page #86

वान् वैक्रियः आहारकवान् आहारकः, असौ औदारिकादिर्ग्रहाति-आदचे शब्दपायोग्यानि द्रव्याणीति गम्यते, गृहीत्वा । भाषात्वेन परिणमय्य मुश्चति-निसृजति भाष्यत इति भाषा तां-शब्दपरिणतद्रव्यसंहति, किंविशिष्टामित्याह-'सत्या' इह सन्तो-मुनयस्तेषामेव मुक्तिमार्गप्रवृत्ततया तात्त्विकशिष्टत्वात् तेभ्यो हिता-निरवद्यानुष्ठानरूपतया मुक्तिमार्गानुकूलत्वादुपकारिणी सत्या, इह यत् यस्मै हितं तचत्र साध्विति साधुत्वविवक्षायां 'तत्र साधा'विति यः प्रत्ययः, अथवा सन्तो-मूलोत्तरगुणास्तेषामेव मुक्तिमार्गतया अतिप्रशस्यत्वात् तेभ्यो हिता तदाराधनात् पूर्ववत्साधुत्वविवक्षायां यः प्रत्ययः, यदिवा सन्तो-जीवादयः पदार्थास्तेभ्यो हिता यथावस्थिततत्स्वरूपप्रत्यायकत्वात् सत्या, अत्रापि पूर्ववत् यः प्रत्ययः, यथा अस्ति जीवः सदसपो देहमात्रव्यापीत्यादिरूपा, तद्विपरीताऽसत्या, यथा नास्ति जीवः एकान्तसपो वेत्यादिरूपा, तथा सत्यामृषाधवखदिरपलाशादिमिश्रेषु बहुष्वशोकवृक्षेष्वशोकवनमेवेदमित्यादिरूपा, अत्र हि कतिपयाशोकवृक्षाणां सद्भावात्सत्यता अन्येषामपि धवादीनां सद्भावान्मृषता,व्यवहारनयमतापेक्षयेदमुच्यते, परमार्थतः पुनरियमसत्येति, यथाऽभि-12
हितार्थायोगात्, तथा या नसत्या नापि मृषा साअसत्यामृषा.इह विप्रतिपत्ती सत्यां वस्तुप्रतितिष्ठाशया सर्वज्ञमतानुसारेण दया भाषा प्रोच्यते यथा अस्ति जीवः सदसद्रूप इत्यादि सा किल सत्या परिभाषिता, आराधकत्वात् , यया पुनर्विप्रति
पत्तौ सत्यां सर्वज्ञमतोत्तीर्णमुच्यते यथा नास्ति जीव एकान्तनित्यो वेति साऽसत्या, विराधनीत्वात् , या पुनर्वस्तुप्रतितिछासामन्तरेण स्वरूपमात्रप्रतिपादनपरा यथा हे देवदत्त ! घटमानय गां देहि मह्यमित्यादिरूपा सा असत्यामृषा, इयं हि स्वरूपमात्रप्रतिपादनफलत्वात् न यथोक्तलक्षणा सत्या नापि मृषा, ततः असत्या चासावमृषा च असत्यामृषेति, आसां |
Jain Education

Givw.jainelibrary.org

Page #87

उपोदातेच स्वरूपमुदाहरणयुक्तं प्रज्ञापनासूत्रादवसातव्यं ॥ नन्वौदारिकादिहाति मुश्चति च भाषामित्युकं, ततः सा मुकाभापालोकसती उत्कर्षतः कियत् क्षेत्रं व्यामोति !, उच्यते, समस्तमेव लोकं, यद्येवं तर्हि- ..
भागेप्रमो. ॥ ३५॥ "कइहिं समएहिं लोगो भासाए निरंतरं तु होइ फुडो। लोगस्स यकइभागे कइ भागो होइ भासाए॥१०॥" त्तरी गा.
* कतिभिः समयैलोक्यत इति लोकः, चतुर्दशरज्वात्मकः क्षेत्रलोकः परिगृह्यते, भाषया निरन्तरमेव भवति स्पृष्टो-व्याप्तः
पूर्ण इत्यनान्तरं, लोकस्य च कतिभागे कतिभागो भवति भाषायाः१॥ अत्रोच्यते"चउहिं समएहिं लोगो भासाए निरंतरं तु होइ फुडो। लोगस्स य चरिमंते चरिमंतो होइ भासाए ।। ११॥"*
चतुर्भिः समयैर्लोको भाषया निरन्तरमेव भवति स्पृष्टो-व्याप्तः, किं सर्वयैव भाषया उत विशिष्टया ?, उच्यते, विशिष्टया, तथाहि-इह कश्चिद्वका मन्दप्रयत्नो भवति कश्चिन्महाप्रयतः, तत्र यो मन्दप्रयत्नो वका स यथारूपाणि शब्दद्रव्याणि गृहीतवान् तथारूपाण्येवाभिन्नानि उपजातमन्दशब्दपरिणामानि निसृजति, तानि च तथा निसृष्टानि मन्दप्रयत्ननिसृष्टत्वात् परिस्थूराणि, अत एव तदन्यद्रव्यवासनोत्पादपाटवरहितान्यसङ्ख्येयखण्डशो भिद्यते, भिद्यमानानि च ४ सङ्ख्येयानि योजनानि गत्वा शब्दपरिणाम विजहति [१७५०], यस्तु महाप्रयत्नो वक्ता, स खल्वादानप्रयत्नेनापि भित्त्वैव दिगृह्णाति, गृहीत्वा च शब्दपरिणाममपि तेषामत्युत्कटमुत्पादयति, उत्पाद्य च निसर्गप्रयत्नेन भूयो भित्त्वा निसृजति, तानि ॥३५॥
|च तथा निसृष्टानि सूक्ष्मत्वादतिप्रभूतत्वादत्युत्कटशब्दपरिणामत्वाच्च तदन्यानि बदनि द्रव्याणि वासयन्ति तदन्यद्रव्यवासकतया षट्स्वपि दिक्षु अनन्तगुणवृद्ध्या परिवर्द्धमानानि लोकान्तमामवन्ति, शेषं तु तत्पराघातवासितानि द्रव्याणि
CACACANCY
व भवति
महाप्रयता, निसृजति, भिद्यते, भिद्यमाव

Page #88

लोकमापूरयन्ति, आह च भाष्यकृत् - "कोई मंदपयतो निसिरह सयलाई सबदबाई | अनो तिवपयतो निसिरइ सो + मिंदिरं ताई ॥ १ ॥ गंतुमसंखेज्जाओ अवगाहणवग्गणा अभिन्नाई । भिज्यंति धंसमिति य संखेज्जे जोयणे गंतुं ॥२॥ भिन्नाई सुहुमयाए अनंतगुणवड्डियाई लोगतं । पार्श्वेति पूरयंति (य) भासाएँ निरंतरं लोगं ॥ ३॥ (३८०-१-२)” अत्र 'असंखेज्जाओं अवगाहणवग्गणाओं' इति अवगाहना नाम एकैकस्य भाषाद्रव्यस्कन्धस्याधारभूता असङ्ख्येयप्रदेशात्मक क्षेत्रविभागरूपास्तासां वर्गणा अवगाहनावर्गणाः असङ्ख्येया- असङ्ख्येययोजनप्रमिताः, अत एव प्रागुक्तं असङ्ख्येयानि योजनानि गत्वेति, शेषं सुगमं, चतुःसमयग्रहणे त्रिपञ्चसमयग्रहणमपि प्रतिपत्तव्यं, तुलादीनां मध्यग्रहणे आद्यन्तग्रहणवत्, विचित्रा वा सूत्रगतिः, उक्तं च“उसमयमज्झगहणे तिपंचगहणं तुला इमज्झस्स । जह महणे पसग्गहणं चित्ता व सुत्तगई ॥१॥” (३८७वि.) अत्र कथं त्रिभिः समयैर्लोको भाषया निरन्तरमापूरितो भवति ?, उच्यते, इह यदा लोकमध्यस्थो वक्ता भवति तदा तेन निसृष्टानि भाषापरिणतानि द्रव्याणि प्रथमसमय एव पसु दिक्षु लोकान्तमनुधावति, जीवसूक्ष्मपुद्गलानामनुश्रेणिगमनात्, द्विती| यसमये तु त एव षट् दण्डाः चतुर्द्दिक्षु एकैकशोऽनुश्रेण्या वासितद्रव्यैः प्रसरन्तः षट् मन्धानो भवति, तृतीयसमये तु | पृथक् पृथक् तदन्तरालापूरणात् पूर्णो भवति लोकः, एवं त्रिभिः समयैर्भाषया लोकः स्पृष्टो भवति, यदा तु स्वयंभूरमणपरतटवर्त्तिनि लोकान्ते अलोकस्यात्यन्तनिकटीभूय भाषको वक्ति त्रसनाड्या वा वहिश्चतसृणां दिशामन्यतमस्यां दिशि तदा चतुर्भिः समयैरापूर्यते, कथं १, उच्यते, इह यदा त्रसनाच्या बहिर्व्यवस्थितो वक्ति तदा एकेन समयेनान्तर्नाडी शब्दद्रव्याण्यनुप्रविशन्ति, शेषसमयभावना च पूर्ववत्, यदापि लोकान्ते स्वयम्भूरमणपरतटवर्त्तिनि चतसृणां दिशाम

Page #89

क
दिना
लोक
उपोदाते न्यतमस्यां दिशि व्यवस्थितो भाषकः तदा वामदक्षिणपृष्ठो॰घोदिशामलोकेन स्खलितत्वात् भाषाद्रव्याणां प्रथमसमये द त्रिसमया
लोकमध्ये प्रवेशः, शेषास्तु त्रयः समयास्तथैव, यदा तु त्रसनाच्या बहिर्विदिग्व्यवस्थितो भाषको वक्ति तदा पुद्गलानामनुश्रेणिगमनात् समयद्वयेन शब्दद्रव्याणामन्तर्नाडीप्रवेशस्तद्यथा-प्रथमसमये विदिशो दिशिगमनं द्वितीये त्वन्तर्ना- भाषया डीप्रवेशः, शेष समयत्रयं पूर्ववदित्येवं पञ्चभिः समयैः सकललोकापूरणं, उक्तं च-"पढमसमए च्चिय जतो मुक्काई जति छद्दिसिं ताई। बीयसमयंमि तेच्चिय छइंडा हेति छम्मंथा॥ मंथंतरेहि तइए समए पुण्णेहिं पूरिओ लोगो। चउहिं समएहिं
व्याधिः पूरइ, लोकंते भासमाणस्स ॥२॥ दिसिवठियस्स पढमो तिगमे ते चेव सेसया तिन्नि । विदिसिट्ठियस्त समया पंचाइगमंमि दाजे दोनि ॥२॥(३८४-५-६वि.)' अत्रातिगमः-प्रवेशः, शेषं प्रतीतं । अन्ये जैनसमुद्घातगत्या सकललोकापूरणमभिमन्यन्ते,
तद्यथा-प्रथमसमये अधिोमात्रगमनात् दण्डो द्वितीयसमये कपाटः तृतीयसमये मन्धाश्चतुर्थसमयेऽपान्तरालापूरण. मिति, उच-"जइणसमुग्धायगइऍ केई भासंति चाहिं समरहिं । पूरइ सयलो लोगो अण्णे पुण तीहिं समएहिं ॥१॥" इति, तदेतदयुक्तम् , तेषां ह्याद्यसमये भाषाद्रव्याणामूधिोगमनात् शेषदिक्षु तेषामभावस्तदभावाच पराघातवासितद्रव्याणामप्यसम्भवान्मिश्रशब्दश्रवणासम्भवः, अथ च-भासासमसेढीतो सई जं सुणइ मीसयं सुणइ।' इत्यनेनाविशेषण |दिक्षु मिश्रशब्दश्रवणमुक्कमिति सूत्रविरोधः, अथ 'व्याख्यानतो विशेषपतिपत्तिर्नहि सन्देहादलक्षणते तिवचनादू धो|दिगद्धयवर्चिदण्ड एक मिश्रशन्दश्रवणमुकं द्रष्टव्यं, न शेषदिविति,नन्वेवमपि त्रिभिः समयैर्लोकापूरणमापद्यते, न चतु:#समयसम्भवः, कथमिति चेत्, उच्यते, स खलु दण्ड जाधो गच्छन् अविशेषेण चतसृष्वपि दिक्षु शब्दप्रायोग्यद्रव्याणि
KAACANCE%
A
C
%
Jain Education

T
ww.jainelibrary.org

Page #90

आ. सू. ७
Jain Education Intern
| पराहन्ति पराघाताच्च शब्दपरिणामं भजन्ते ततो द्वितीयसमये तानि प्रसरमधिरोहन्ति मन्धानं साधयन्ति, तृतीयसमये तु तदन्तराला पूरणात् सकललोकमापूरयन्ति, उक्तं च - "न समुग्धायगईऍ मीसयसवणं मयं च दंडंमि । जइ तोवि तीहिं पूरइ समएहिं जओ पराघातो ॥१॥ (३९२ वि०)” अथ जैनसमुद्घात इव चतुर्भिरेव समयैर्भाषयाऽपि लोकापूरणं भविष्यति, ततः को दोषः ?, तदसमीचीनं, सम्यसिद्धान्तापरिज्ञानात्, जैनसमुद्घाते हि जीवप्र देशा एव स्वरूपेण लोकमापूरयन्ति, न पुनस्तत्र कस्यापि पराघातोऽस्ति, ततो न तत्र द्वितीयसमये मन्थाः, किन्तु कपाट एव केवलः, अन्यच्च - केवली भवोपग्राहि कर्मणामुपघाताय केवलिसमुद्घातमारभते, स च केवलचक्षुषा परिभाव्यमान इत्थमेव क्रियमाणस्तेषां भवो| पग्राहिकर्मणामुपघाताय प्रभवति, नान्यथा, यदिवा दण्डकपाटादिक्रमेणैव जीवप्रदेशैः सकललोकपूरणं भवति, नान्यथा, | तथास्वाभाव्यादिति केवलिसमुद्घातस्य चतुःसमयता, भाषापुद्गलानां त्वनुश्रेणिगमनं पराघातेन द्रव्यान्तरवासक| तास्वभावश्च सकललोकव्यातौ हेतुः, ततः प्रथमसमय एव ऊर्ध्वाधो दण्डे कृते द्वितीयसमये चतसृष्वपि दिक्षु अनुश्रेणिगमनात् | पराघातेन तदन्यद्रव्यवास कत्वाच्च ते मन्धानं साधयन्ति, तृतीये तु समये खन्तराला पूरणतः समस्तलोकव्याप्तिरिति त्रिसमयतैवात्रापद्यते, न चतुःसमयतेति, अथ योऽसावचित्तमहास्कन्धः प्रज्ञापनादिषु वर्ण्यते स जीव प्रदेशापूरणात्मको न भवत्यचित्त महास्कन्धत्वात्, किन्तु पुद्गलमयः, ततो यथाऽसौ पुद्गलमयोऽपि नियमाच्चतुःसामयिक एवं, एवं भाषयाऽप्यापूरणं लोकस्य चतुःसामयिकमेव भविष्यति, न त्रिसामयिकमिति को दोषः ?, तदयुक्तम्, अचित्तमहास्कन्धो हि विश्वसा परिणामेन भवति, विश्वसापरिणामश्च यद्यपि विचित्रस्तथापि स केवलचक्षुषा सर्वदेव तथास्वाभाव्यादित्थमे

wwwkw

Page #91

-
-
पोद्धाते हैं वोपजायमान उपलब्ध इत्यनेरुष्णत्वमिव न पर्यनुयोगमर्हति, अन्यच्च-नासौ पराघातेनान्यद्रव्याणामात्मपरिणाममुत्पाद
शब्द यति, किन्तु स्वपुद्गलैरेव लोकमापूरयति, ततोऽसौ चतुःसमय एव, यदि पुनस्तत्रापि परापातो भवेत्तर्हि सोऽपि भाषया
द्रव्येण
लोकलोकापूरणमिव त्रिसामयिको भवेत्, न चतुःसामयिक इति, आह च भाष्यकृत्-"खंधोऽवि वीससाए न पराघाओ उ
न्याप्तिः तेण चउसमयो।अहहोज पराघातो हविज तो सोऽवि तिसमइओ॥१॥(३९४वि०)" अन्ये त्वभिदधति-प्रथमसमये तावदूर्द्धदिशि दण्डं करोति,द्वितीयसमये तत्र मन्थानमधो दिशि पुनर्दण्डं,तृतीयसमये ऊर्ध्वदिश्यन्तरालापूरणमधोदिशि तु मन्थानं, चतुर्थसमये तु तत्राप्यन्तरालापूरणात् समस्तमपि लोकं भाषाद्रव्यैरापूरयति इति, तदपि नागमक्षम, क्वचिदप्यागम एवमश्रवणात् , नापि युक्तिमत् , काऽत्र खलु युक्तिर्यदनुश्रेणिगमनस्वभावानां पुद्गलानामेकयैव ऊर्ध्वदिशा गमनं नाधो-18 दिशा नापि शेषाभिः पूर्वादिदिग्भिरिति यत्किञ्चिदेतत्, उक्तं च-“एगदिसमादिसमये दंडं काऊण चरहिं पूरेइ । अण्णे भणंति तंपि य नागमजुत्तिक्खमं होइ ॥१॥(३९५ वि०)" यदुक्तम्-'लोकस्य च कतिभागे कतिभागो भवति भाषाया' इति, तत्रोत्तरमाह-लोकस्य च क्षेत्रगणितमपेक्ष्य चरमान्ते असङ्ख्येयभागोभवति भाषाया समस्तलोकव्यापिन्याः, इयमत्र भावना-8 त्रिसमयव्याप्तौ चतुःसमयब्याप्तौ पञ्चसमयव्याप्तौ वा नियमेन प्रथमद्वितीयसमयोलाकासङ्ख्येयभागे भाषाया असङ्ख्येयो भागो भवति, तथाहि-त्रिसमयव्याप्तौ प्रथमसमये दण्डषदं भवति, द्वितीयसमये तु षट् मन्थानः, ते च दण्डादयो ॥ ३७॥ यद्यपि दैर्येण लोकान्तस्पर्शिनस्तथापि वक्तृमुखविनिर्गतत्वात् तत्प्रमाणानुसारतो बाहल्येन चतुरनुलादिमाना भवन्ति, चतुरादीनि चाकुलानि लोकाकाशासवेयभागवर्तीन्येवेति त्रिसमयव्याप्तौ प्रथमद्वितीयसमययोर्लोकासङ्ख्येयभागे
A.COCCAkolkata
IA
n
iainelibrary.org
Jain Education Interational

Page #92

भाषायाः असत्येयभामा, चतुःसमयव्याप्तावपि प्रथमसमये लोकमध्यमाचप्रवेशो द्वितीयसमये तु. दण्डसमुद्भवः, पञ्चसमयव्याप्तौ तु प्रथमसमये भाषाद्रव्याणां विदिशो दिशि गमनं द्वितीयसमये लोकमध्यमावप्रवेश इत्युभयत्रापि प्रथमसमये द्वितीयसमयेपोकासययभागेभाषाया असोयोभागा, त्रिसमयल्याप्तौतृतीये समये भाषाया। समस्तलोकव्याप्तिः, चतुःसमयव्याप्तौ तृतीयसमये लोकस्य सङ्ख्येये भाषायाः सत्येयो भागः, कथमिति चेत्, उच्यते, स्वयम्भूरमणपश्चिमपरतटवर्तिनि लोकान्ते त्रसनाच्या वहिवा पश्चिमदिशि स्थित्वा युवतो भाषकस्य प्रथमसमये चतुरङ्गलादिबाहल्यो रजुदीर्घो दण्डः तिरश्चीनं गत्वा स्वयंभूरमणपूर्वपरतटवर्तिनि लोकान्ते लगति, ततो द्वितीयसमये तस्माद्दण्डाधिश्चतुर्दशरजूच्छ्रितः पूर्वापरतिरश्चीनतया रज्जुविस्तृतः पराघातवासितद्रव्याणां दण्डो निर्गच्छति, लोकमध्ये तु पराघातवासितद्रव्याणामेव चतुरालादिवाहल्यं रज्जु विस्तीर्ण दण्डद्वयं विनिर्गत्य स्वयम्भूरमणदक्षिणोत्तरवर्तिलोकान्तयोर्लगति, एवं| च सति चतुरालादिवाहल्यं सर्वतो रजुविस्तीर्ण लोकमध्ये वृत्तं छत्वरं सिद्धं भवति, तृतीयसमये तु धोव्यवस्थितदण्डाचतुर्दिकूप्रसृतः पराघातवासितद्रव्यसमूहो मन्थानं साधयति, लोकमध्यव्यवस्थितसर्वतोरजुविस्तीर्णछत्वरायाधः प्रस्तः पुनः स एव सनाडी समस्तामपि पूरयति, एवं च सति सर्वापि त्रसनाडी ऊर्धाधोव्यवस्थितदण्डमथिभावेन तदधिकं च लोकस्य पूरितं भवति, एतावच्च क्षेत्रं लोकस्य सङ्ख्याततमो भागः, तथा च सति चतुःसामयिक्या व्याप्तेः तृतीयसमये लोकस्य साधेयतमे भागे भाषाया अपि समस्तलोकव्यापिन्याः सङ्ख्यांततमो भागः, पञ्चसामयिक्यास्तु व्यासः तृतीयसमये लोकासयतमे भागे भाषाया असङ्ख्येयतमो भागः, तस्यां तस्य दण्डसमयत्वात् , तत्र चोकप्रकारे
4-CACACANCE
%
ANAS

Page #93

मतेर
उपोद्धात
णासङ्ग्येयभागवत्तित्वस्य भावादिति, चतुर्थे समये चतुःसामयिक्यां व्याप्ती मध्यान्तरालपूरणात् समस्त लोकव्याप्तिः, लोक
पञ्चसामयिक्यां तु व्यासौ चतुर्थसमये लोकस्य सङ्ख्येयभागे भाषायाः सङ्ख्येयो भागः, तस्यां तस्य मथिसमयत्वात् , तस्य | भाषाभाग॥३८॥
|च सङ्येयभागवर्तित्वस्य प्रागेव भावितत्वात्, पञ्चमसमये तु पञ्चसामयिक्यां व्याप्ती मध्यान्तरालपूरणात् समस्तलो. व्याप्तिः कव्याप्तिः, एतच्च महाप्रयत्नवक्तनिसृष्टद्रव्यापेक्षया द्रष्टव्यं, मन्दप्रयत्नवक्तृनिसृष्टानि तु लोकासङ्ख्ययभाग एव वर्तन्ते, दण्डादिक्रमेण तेषां लोकापरणासम्भवात् , त्रिसमयव्याप्तौ चतुःसमयव्याप्तौ पञ्चसमयव्याप्तौ च च्यादिषु समयेष्वापरिते लोके कार्थाः लोकस्य चरमान्ते भाषाया अपि चरमान्तो भवति, किमुक्तं भवति!-लोके निष्ठां गते भाषाऽपि निष्ठां यातीति, उक्तं च- गा, १२ "आपूरियंमिलोगेदोण्हवि लोगस्स तह य भासाए। चरमते चरमंतो चरमसमयंमि सबत्थ ॥१॥ (३९१ वि०" अस्याक्षरगम-18
निका- 'सर्वत्र' त्रिसामयिक्यां चतुःसामयिक्यां पञ्चसामयिक्यां च व्याप्तौ चरमे समये-यादिरूपे आपरिते लोके द्वयोरपि,IG ★ाएतदेव व्याचष्टे-लोकस्य तथा भाषायाश्चरमान्ते चरमान्तो भवति, तत उक्तम्-"लोगस्स य चरमंते, चरमंतो होइन
मासाए इति, इह 'तत्त्वभेदपर्यायैाख्या',तत्र तत्त्वतो भेदतश्च मतिज्ञानस्वरूपमुकम् , इदानीं नानादेशजविनेयगणसु-18 खप्रतिपत्तये तत्पर्यायशब्दानभिधित्सुराह
॥३८॥ "हा अपोह वीमंसा, मग्गणा य गवेसणा । सण्णा सई मई पण्णा, सवं आभिणिवोहियं ॥ १२॥" 2 'ईह चेष्टायां' ईहनमीहा-सतामर्थानामन्वयिनां व्यतिरेकिणां च पोलोचना, तथा अपोहन अपोहो निश्चय इत्यर्थः, विमर्शनं विमर्शः, अपायात् पूर्व ईहाया उत्तरः प्रायः शिरकण्डूयनादयः पुरुषधा अत्र घटन्ते इति सम्प्रत्ययः,
FACHAK-MARKARBAC
JainEducational

Tww.jainelibrary.org

Page #94

Jain Education Inter
तथा अन्वयधर्मान्वेषणं मार्गणा, व्यतिरेकधर्मालोचनं गवेषणा, तथा संज्ञानं संज्ञा- व्यञ्जनार्थावग्रहोत्तरकालो मतिविशेषः, स्मरणं स्मृतिः- पूर्वानुभूतार्थालम्बनप्रत्ययः, मननं मतिः कथञ्चिदर्य परिच्छित्तावपि सूक्ष्मधर्मपर्यालोचनरूपा बुद्धि:, तथा प्रज्ञानं प्रज्ञा - विशिष्टक्षयोपशमजन्या प्रभूतवस्तुगतयथावस्थितधर्मालोचनरूपा मतिः, सर्वमिदमामिनिबोधिकं, मतिज्ञानमित्यर्थः, एवं किञ्चिद्भेदाद्भेदः प्रदर्शितः, परमार्थतस्तु सर्व एवैते मतिवाचकाः पर्यायशब्दाः । तदेवं तत्त्वभेदपर्यायैर्मतिज्ञानस्वरूपं व्याख्याय सम्प्रति नवभिरनुयोगद्वारैः पुनस्तद्रूपनिरूपणार्थमाह
"संतपयपरूवणया दवपमाणं च खित्तफुसणा य । कालो अ अंतर भागो भावे अप्पाबहुं वेव ॥ १३ ॥ गइ इंदिए य काए जोए वेए कसायलेसासु । सम्मत्तनाणदंसण संजय उवयोग आहारे ॥ १४ ॥ भाग-परित - पज्जत्त सुहुम सन्नी य होइ भवचरिमे । आभिणिबोहियनाणं मग्गिज्जइ एस ठाणेसु ॥ १५ ॥ सच्च तत्पदं च सत्पदं तस्य प्ररूपणं-गत्यादिद्वारेषु विचारणं सत्पदप्ररूपणं सत्पदप्ररूपणस्य भावः -सत्पदप्ररूपणशब्दस्य प्रवृत्तिनिमित्तं सत्पदप्ररूपणता, तदेव सत्पदप्ररूपणमिति भावः, किमुक्तं भवति ?- मतिज्ञानमिति यत्सत्पदं तस्य गत्या - | दिभिर्द्वारैः प्ररूपणमिति, अथवा सद्विषयं पदं सत्पदं तदेव मतिज्ञानमितिरूपं पदं, मतिज्ञानस्य सत्त्वात् प्रक्रान्तत्वाच्च, शेषं पूर्ववत्, नन्वसत्पदस्यापि किं प्ररूपणा क्रियते येनेदमुच्यते- 'सत्पदप्ररूपणे 'ति १, उच्यते, क्रियते खलु खर४ विषाणादेरप्यसत्पदस्य प्ररूपणा, ततः सङ्ग्रहणमिति, अथवा सन्ति च तानि पदानि च स्थानानि सत्पदानि गत्यादीनि तैः प्ररूपणं मतेः सत्पदग्ररूपणं, शेषं पूर्ववत्, द्रव्यप्रमाणं जीवप्रमाणमिति वक्तव्यं किमुक्तं भवति ? -एकस्मिन् समये

Jainelibrary.org

Page #95

उपोद्धाते
निसान कियन्तः प्रतिपद्यन्ते । इति, सर्वे वा कियन्तः! इति, चशब्दः समुच्चये, तथा क्षेत्रं वक्तव्यं, कियति क्षेत्रे
सदादीति मतिजा सम्भवति, तथा स्पर्शना च वक्तव्या, यथा कियत् क्षेत्र मतिज्ञानिनः स्पृशन्ति, अथ क्षेत्रस्य स्पर्शनायाश्च कः। द्वाराणि ॥१९॥
पतिविशेषः १. उच्यते, यत्रावगाहस्तत् क्षेत्र, स्पशेना तु तद्बाह्यतोऽपि भवति, तथा परमाणमधिक्रयोक्तम-"एगपएसोगाहो गत्यादयो
सत्तपएसा य से फुसणा (४३२ वि०)।" च शब्दः पूर्ववत्, काल:-स्थितिलक्षणो मतिज्ञानस्य वाच्यः, चशब्दः पूर्ववत्, अन्तरं 8 मार्गणाः हैच-एकदा प्रतिपद्य वियुक्तः कियता कालेन पुनरपि तत् प्रतिपद्यते इत्येवंरूपं तस्य वक्तव्यं, तथा मतिज्ञानिनःशेषज्ञा- गा. १३-५
निनां कतिभागे वर्तन्ते इत्येवं भागो वक्तव्यः, तथा कस्मिन् भावे मतिज्ञानिनो वर्तन्ते इत्येवं भावो भणनीयः, तथा अल्पबहत्त्वं वक्तव्यं, अथ भागद्वारादेवायमर्थोऽवगतस्ततः किमनेन द्वारेण , न, अभिप्रायापरिज्ञानात, इह मतिज्ञानिनामेव पर्वप्रतिपन्नप्रतिपद्यमानकानां परस्परमल्पबहुत्वं वक्तव्यं, भागस्तु शेषज्ञानापेक्षया इति, एष गाथासमुदायार्थः। सम्प्रति प्रागुपन्यस्तगाथाद्वयेनाभिनिबोधिकज्ञानस्य सत्पदप्ररूपणताद्वारावयवार्थः प्रतिपाद्यते-आभिनिवोधिकज्ञानं | किमस्ति नास्तीति , अस्ति, यद्यस्ति व तत् १, तत्र गतिमङ्गीकृत्यालोच्यते, सा गतिश्चतुर्विधा, तद्यथा-नरकगतिस्तिर्यग्गतिः मनुष्यगतिर्देवगतिश्च, तत्र चतुष्प्रकारायामपि गतो आभिनिबोधिकज्ञानस्य पूर्वप्रतिपन्ना नियमतो विद्यन्ते.
x ॥३९॥ प्रतिपद्यमानास्तु विवक्षितकाले भाज्या:-कदाचिद् भवन्ति कदाचिन्नेति, तत्र (ते) प्रतिपद्यमाना अभिधीयन्ते ये तत्प्रथमतया आभिनिबोधि प्रतिपद्यन्ते, ते प्रथमसमयवर्तिनः प्रतिपद्यमानाः, शेषेषु समयेषु तु पूर्वप्रतिपन्नाः, तथा 'इंदिए'त्ति इन्द्रियाण्यङ्गीकृत्य-मृग्यते, तत्र पञ्चेन्द्रियाः पूर्वप्रतिपन्ना नियमतः सन्ति, प्रतिपद्यमानास्तु भाज्या, द्वित्रिचतुरिन्द्रि
CRORSCRIKAA%%%
X
+
Jain Education literational
A
mww.jainelibrary.org

Page #96

HESARKARKIAA%ERS
यास्तु करणापर्याप्सावस्थायां पूर्वभवायातं सास्वादनसम्यक्त्वमङ्गीकृत्य पूर्वप्रतिपक्षाः सम्भवन्ति, नतु प्रतिपद्यमानकाः, एकेन्द्रियास्तुभयविकलाः, 'उभयाभावो एगिदिएसु संमत्तलद्धीए' इतिवचनात् । तथा 'काए'इति कायानधिकृत्य विचायेते, पृथिव्यशेजोवायुवनस्पतित्रसकायभेदात् कायाः षट्, तत्र सकाये पूर्वप्रतिपन्ना नियमतो विद्यन्ते, प्रतिपद्यमानास्तु भाज्याः, शेषकायेषु तु पृथिव्यादिषु पञ्चसु उभयाभावः, एतच्च सिद्धान्ताभिप्रायेण, कार्मग्रन्थिकाभिप्रायेण लब्धिपर्याप्तबादरपृथिव्यवनस्पतिकरणापर्याप्तेषु पूर्वप्रतिपन्नाः सम्भवन्ति, सास्वादनसम्यक्त्वस्य तदभिप्रायेण तेषु भावात्, इतरे तु सर्वथा नैव, तेजोवायवस्तूभयविकला एव । तथा 'जोए'इति योगानधिकृत्य विचार्यते-योगात्रयः, तद्यथा-मनोयोगो वाग्योगः काययोगश्च, तत्र त्रिषु योगेषु समुदितेषु पञ्चेन्द्रियवद्वक्तव्यं, मनोरहितवाग्योगिषु विकलेन्द्रियवत, केवलकाययोगिष्वेकेन्द्रियवत् । तथा 'वेए'इति वेदानधिकृत्य विचारणा, वेदाश्च त्रयः, तद्यथा-खीवेदः पुरुषवेदो नपुंसकवेदश्च, तत्र त्रिष्वपि वेदेषु विवक्षितकाले पूर्वप्रतिपन्ना नियमतः सन्ति, प्रतिपद्यमानकास्तु भाज्याः, कषायाः क्रोधमानमायालोभाख्याः प्रत्येकमनन्तानुवन्ध्यप्रत्याख्यानप्रत्याख्यानावरणसंज्वलनभेदभिन्नाः, तत्राद्येष्वनन्तानुबन्धिषु क्रोधादिषु सास्वादनसम्यक्त्वमङ्गीकृत्य पूर्वप्रतिपन्नो लभ्यते, न प्रतिपद्यमानकः, शेषेषु तु द्वादशकषायेषु पूर्वप्रतिपन्ना नियमतः सन्ति प्रतिपद्यमानकास्तु भाज्याः, तथा 'लेसासु'इति लेश्यासु चिन्त्यते, तत्र श्लेषयन्त्यात्मानमष्टविधेन कर्मणेति लेश्याः, कायाद्यन्यतमयोगवतः कृष्णादिद्रव्यसम्बन्धादात्मनः कृष्णादिपरिणामाः, तत्रोपरितनीषु तिसृषु लेश्यासु पूर्वप्रतिपन्ना नियमतः सन्ति, प्रतिपद्यमानकास्तु भाज्याः, आद्यासु कृष्णादिकासु तिसृषु पूर्वप्रतिपन्नाः सम्भवन्ति न वितरे, सम्य

Page #97

प्रपोदाते [४ क्त्वद्वारे निश्चयव्यवहारनयाभ्यां विचारः, तत्र व्यवहारनयो मन्यते-मिथ्यादृष्टिरज्ञानी च सम्यक्त्वज्ञानयोः प्रतिपद्यमा-निश्चयव्य.
नको भवति, न तु सम्यक्त्वज्ञानसहितः, निश्चयनयस्तु ब्रूते-सम्यग्दृष्टिज्ञानी च सम्यक्त्वज्ञाने प्रतिपद्यते, न तु मिथ्याह- वहाराभ्या ष्टिरज्ञानी च, आह च भाष्यकृत्-"सम्मत्तनाणरहियस्स नाणमुप्पजइत्ति ववहारो। नेच्छइयनओ भासइ उप्पजइ तेहिं ज्ञानलाभ: सहियस्स ॥१॥(४१४ वि०)" तत्र व्यवहारः परपक्षदूषणाय स्वपक्षसाधनाय च प्रत्यवतिष्ठते-यदि नाम सम्यग्दृष्टिज्ञानी च सम्यक्त्वज्ञाने प्रतिपद्यते इत्यभ्युपगमस्ततस्तत्सम्यक्त्वं ज्ञानं च जातमसावुत्पादयति, न च जातं भूयो जायते, जातत्वादेव, निष्पन्नघटवत् , प्रयोगश्चात्र-यद्विद्यमानं तत्केनचिदपि कर्तुं न शक्यं, यथा पूर्वनिष्पन्नो घटः, विद्यमाने च सम्यग्दृष्टेः सम्यक्त्वज्ञाने इति, विपक्षे बाधकं प्रमाणमनवस्थाप्रसङ्गः क्रियावैफल्यं च, तथाहि-यदि कृतमपि क्रियते सहि कृतत्वाविशेषात् भूयो भूयः करणप्रसङ्गः, पूर्वनिष्पन्नत्वेन क्रियायाः फलाभावान्नष्फल्यमिति, अन्यच्च-प्रत्यक्षबाधा, तथाहि-सर्वमपि कार्य घटादि पूर्वमभूतं भवत् दृश्यते, नतु भूतं, अथ क्रियाकालनिष्ठाकालयोरभेदादेवमुच्यते सम्य-10 ग्दृष्टिानी च सम्यक्त्वं ज्ञानं च प्रतिपद्यते इति, तदप्ययुक्तं, क्रियाकालनिष्ठाकालयोरभेदस्याभावात्, प्रत्यक्षत एवं घटादिक्रियाकालस्य दीर्घतयोपलभ्यमानत्वात्, न खल्वारम्भ एव शिबकाद्यद्धायां वा घटादिकार्य पश्यामः, किन्तु विवक्षितक्रियाकालपर्यन्ते, एवमत्रापि न श्रवणाचारम्भ एव ज्ञानं, किन्तु तदन्त इति मिथ्यादृष्टिरज्ञानी च सम्यक्त्वज्ञानयोः प्रतिपच्चा,न सम्यग्दृष्टिनिी चेति, उक्तंच-"ववहारमयं जायं न जायए भावतो कयघडोब । अहवा कयंपि किजइ किजा | निच्चन य समत्ती ॥२॥ किरियावेफलंचिय पुषमभूयं च दीसए होतं । दीसइ दीहो य जतो किरियाकालो घडादीणं ॥२॥
ACAKARANASALACE
CARRARAKES
Jain Education Inter
C
rjainelibrary.org

Page #98

PASCASSAGACANCCAKACTO+C%
नारंभेञ्चिय दीसइन सिवादद्धाइ दीसइ तदंते । इय न सवणाइकाले नाणं जुत्तं तदंतमि ॥३॥ (४१५-६-७ वि०) एवमुक्त। निश्चयनय आह-नाजातं खलु जायते किञ्चिदपि, अभावत्वात्, खपुष्पवद्, विपक्षे बाधकं प्रमाणं खरविषाणादेरप्युत्पत्तिप्रसङ्गोऽजातत्वाविशेषाद्, आह च भाष्यकृत्-"निच्छइओ नाजायं जायभावत्ततो खपुष्कं व । अह व अजायं जायइ जायउ तो खरविसाणपि ॥१॥ (४१८ वि०)" योऽपि कृतत्वाविशेषात् सदाकरणप्रसङ्ग इति दोष आपादितः स इतरत्रापि समानः, तथाहि-यद्यसत् क्रियते तर्हि नित्यमेव क्रियतामसत्त्वाविशेषात्, न च वाच्यं कार्योत्पत्ती विरमणभावात् सदाकरणाप्रसङ्ग इति, कार्यस्यैवोत्पत्त्ययोगात्, खरविषाणस्येवात्यन्तासत उत्पादयितुमशक्यत्वात् , तथा च सति क्रियाया अपि वैफल्यं, क्रियाफलस्य कार्योत्पादस्यासम्भवात् , यदप्युक्तं 'सर्वमपि कार्य घटादि पूर्वमभूतं भवत् दृश्यते, नतु भूतमपि,' तदप्यसम्यक, अभूतं हि यदिभवत् दृश्यते तर्हि खरविषाणमपि किं नोपलभ्यते !, प्रागसत्वाविशेषात् , यदप्यवादीत् 'क्रियाकालनिष्ठाकालयोरभेदस्याभावादिति, तदप्यश्लील, क्रियाकालनिष्ठाकालयोरभेदस्य व्यवस्थितत्वात् , अन्यथा कार्यकाले न क्रियाभाव इति क्रियाया अभावाविशेषात् पूर्ववत् कार्यानुत्पत्तिप्रसङ्गः, एवं च यदुध्यते 'प्रत्यक्षत एव घटादिक्रियाकालस्य दीर्घतयोपलभ्यमानत्वादिति तद् बालिशजल्पितं, प्रतिसमयं ह्यन्यत् अन्यत् कार्यमुपजायते, तथाहि-शिवकोऽन्यत्कार्यमन्यतमत् स्थासोऽन्यत् कुशूल इत्यादि, ततो यदि परस्परविलक्षणानां प्रतिसमयान्यान्योत्प
धमानकार्याणां दीर्घः क्रियाकालो दृश्यते ततोघटस्य किमायातं ?, नहि शेषकार्यक्रियाकालो घटकार्य क्रियाकालः, उक्तं च#“पइसमउप्पण्णाणं परोप्परविलक्खणाण सुबहूणं। दीहो किरियाकालो जइ दोसइकिं च (थ) कुंभस्स५१(४२०वि०)" यद
Jain Education Intel

K
ainelibrary.org

Page #99

उपोद्घाते
॥ ४१ ॥
प्यवोचत - 'न खल्वारम्भ एव शिविकाद्यद्धायां वा घटादिकार्यं पश्याम' इति, तदपि स्थूलमतितासूचकं, प्रथमसमये हि न | घटादिकार्यमारब्धं, किन्तु चक्रमस्तकमृत्पिण्डारोपणादि, तच्च तस्मिन् समये दृश्यते, यत् नारब्धं घटादि तत्कथं दृश्यते १, * न खल्वन्यारम्भेऽन्यत् दृश्यते, यथा घटः पटारम्भे, शिवकादयोऽपि न घट इति तदद्धायामपि तस्य दर्शनाभावः, आह च - " अन्नारंभ अन्नं किह दीसउ जह घडो पडारंभे ? । सिवगादयो न घडओ किह दीसउ सो तदद्धाए ? ॥१॥ (४२१ वि० ) ” यञ्चैतदुक्तम्- 'किन्तु विवक्षितक्रियाकालपर्यन्ते' इति, तत्समीचीनमेव, विवक्षितकार्यनिमित्तभूत कार्यकोटिक्रियाकालपर्यन्त ★ एव तस्यारब्धत्वात् यस्तु लोको व्यवहरति- एतावान् घटस्य करणे कालो लग्न इति स घटार्थितया घटनिमित्तप्रतिस | मयोत्पन्न कार्यक्रियाकालं घटे लगयति, न च विवेचयति स्थूलमतित्वात् एवं भवानपि स्थूलमतितया लोकव्यवहार| पतितः सन् न किमपि विचारयति, आह च - " इसमय कज्ज कोडी निरविक्खो घडगयाभिलासोऽसि । पइसमयकज्जकालं थूलमइ !घडंमि लाएसि ॥ १॥ (४२३ वि० ) ” एवमत्रापि श्रवणादीनि प्रतिसमयभावीनि परस्परविलक्षणानि कार्याणि, ततो न तत्काले सम्यक्त्वोत्पादो ज्ञानोत्पादो वाऽन्यारम्भेऽन्यस्योत्पादाभावात्, यस्मिंस्तु समये सम्यक्त्वोत्पादारम्भो ज्ञानारम्भो वा तस्मिन् समये तदुत्पद्यत एवेति । सम्यक्त्वद्वारे व्यवहारनयमतेन सम्यग्दृष्टिरामिनिबोधिक ज्ञानस्य पूर्वप्रति6. पन्न एव नतु प्रतिपद्यमानकः, सम्यक्त्वज्ञानयोर्युगपल्लाभात्, तत्काले च क्रियाया अभावात्, तदभावे च प्रतिपद्यमा ॐ ॥ ४१ ॥ | नकत्वायोगादिति, निश्चयनयमतेन तु सम्यग्दृष्टिराभिनिवोधिकस्य पूर्वप्रतिपन्नः प्रतिपद्यमानकश्च लभ्यते, क्रियायाः कार्यनिष्ठायाश्च युगपद्भावाद्, एतच्च प्रागेव समर्थितमिति, ज्ञानद्वारे मतिश्रुतावधिमनःपर्याय केवलभेदात् पश्ञ्चधा ज्ञानं,
Jain Education Internatio

निश्चयन्य
वहाराम्या
ज्ञानलाभा
Jainelibrary.org

Page #100

-
नत्रापि व्यवहारनिश्चयनयाभ्यां विचारः, तत्र व्यवहारनयमतेन मतिश्रुतावधिमनःपर्यायज्ञानिनः आमिनिबोधिकस्य । पूर्वप्रतिपन्ना एव, नतु प्रतिपद्यमानकाः, न ह्येतन्मतन ज्ञानी सन् मतिज्ञानं प्रतिपद्यते किन्त्वज्ञानी इति, केवली न तु पूर्वप्रतिपन्नो नापि प्रतिपद्यमानकः, नस्य क्षायोपशमिकज्ञानातीतत्वात् , तथा मत्यज्ञानश्रुताज्ञान विभङ्गज्ञानवन्तस्तु कदाचिद्विवक्षितकाले प्रतिपद्यमानका भवन्ति, न तु पूर्वप्रतिपन्नाः, निश्चयनयमतेन तु मतिश्रुतावधिज्ञानिनः पूर्वप्रतिपन्ना नियमतः सन्ति, प्रतिपद्यमानका अपि सम्भवन्ति, सम्यग्दर्शनलाभसमय एव मत्यादिलाभस्य सम्भवात्, क्रियाकालनिष्टाकालयोश्चाभेदात्, मनःपर्यायज्ञानिनस्तु पूर्वप्रतिपन्ना एव, न प्रतिपद्यमानकाः, पूर्व सम्यक्त्वलाभकाले प्रतिपन्नमतिज्ञानस्यैव पश्चात् यत्यवस्थायां मनःपर्यायज्ञानसद्भावात् , केवलिनां तूभयाभावः, मत्यादिज्ञानव्यवच्छेदेन केवलज्ञानभावात् , मत्याद्यज्ञानवन्तस्तु न पूर्वप्रतिपन्ना, नापि प्रतिपद्यमानकाः, प्रतिपत्तिक्रियाकाले मत्याद्यज्ञानाभावात् , क्रिया-1 कालनिष्ठाकालयोरभेदात्, अज्ञानभावे च प्रतिपत्तिक्रियाया अभावात् , दर्शनद्वारे चारचक्षुरवधिकेवलभेदात् दर्शन चतुर्की, तत्राद्यदर्शनत्रये लब्धिमङ्गीकृत्य पूर्वप्रतिपन्ना नियमतः प्राप्यन्ते, प्रतिपद्यमानकास्तु भजनीयाः, तदुपयोग* स्वाश्रित्य पूर्वप्रतिपन्ना एव, न नु प्रतिपद्यमानकाः, मतिज्ञानस्य लन्धित्वात् , लब्ध्युत्पत्तेश्च दर्शनोपयोगे निषिद्धत्वात्, 'सबाओ लद्धीओ सागारोवओगोवउत्तस्स उववजंति' इति वचनात् , केवलदर्शनिनां तभयाभावः, देशदर्शनव्यवच्छेदेन केवलज्ञानदर्शनभावात् , संयतद्वारे संयत आमिनिबोधिकस्य पूर्वप्रतिपन्नो नियमाल्लभ्यते, प्रतिपद्यमानको भजनया, ननु । सम्यक्त्वलाभावस्थायामेव मतिज्ञानस्य प्रतिपन्नत्वात् संयतः कथं प्रतिपद्यमानकोऽवाप्यते ?, सत्यमेतत् , केवलं योऽतिवि-17
-

Page #101

उपोद्धाते
दीति
॥४२॥
द्वाराणि
16
LAKARRA+MASUAL
शुद्धत्वात् सम्यक्त्वं चारित्रं च युगपत्प्रतिपद्यते स तस्यामवस्थायां प्रतिपद्यमानस्य संयमस्याप्रतिपन्नत्वात् संयतः आभिनिबोधिकज्ञानस्य प्रतिपद्यमानको भवति, उक्तं चास्यैव मूलावश्यकचूर्णी-'नत्थि चरित्तं सम्मत्तविहूर्ण दसणं तु भणि-14 यज' भजनामेवाह-'सम्मत्तचरित्ताई जुगवं पुर्व च सम्मत्तं,' उपयोगद्वारे उपयोगो द्विधा-साकारोऽनाकारश्च, तत्र पञ्च ।। ज्ञानानि त्रीण्यज्ञानानि साकारः, चत्वारि दर्शनानि अनाकारः, तत्र साकारोपयोगे पूर्वप्रतिपन्ना नियमतः सन्ति, प्रतिपद्यमानकास्तु विवक्षितकाले भाज्याः, अनाकारोपयोगे तु पूर्वप्रतिपन्ना एव, नतु प्रतिपद्यमानकाः, अनाकारोपयोगे , लब्ध्युत्पत्तेरभावात् , आहारद्वारे आहारकाः पूर्वप्रतिपन्ना नियमतः सन्ति, प्रतिपद्यमानास्तु विकल्पनीयाः, विवक्षितकाले। अनाहारका अपान्तरालगतौ पूर्वप्रतिपन्नाः सम्भवन्ति, प्रतिपद्यमानकास्तु न भवन्त्येव, अधुना भाषकद्वारम्-तत्र भाषालब्धिसम्पन्ना भाषकाः, ते भाषमाणा अभाषमाणा वा पूर्वप्रतिपन्ना नियमतः सन्ति, प्रतिपद्यमानकास्तु विवक्षितकाले भज-2 नीयाः, भाषालब्धिशून्याश्चोभयविकलाः, ते ह्येकेन्द्रिया एव, तेषां चोभयाभावः प्राग्वत् । परीचद्वारे परीत्ताः-प्रत्येक शरीरिणः परीत्तीकृतसंसारावा, परीत्तीकृतसंसारा नाम स्तोकावशेषसंसाराः, एते उभयेऽपि पूर्वप्रतिपन्नाः नियमतो लभ्यन्ते, प्रतिपद्यमानकास्तु भजनीयाः, अपरीत्तास्तु साधारणशरीरिणोऽपार्द्धपुद्गलपरावादप्युपरि संसारावा, ते मिथ्याष्टित्वा-10 दुभयेऽप्युभयविकला।पर्याप्तकद्वारेपडिराहारादिभिः पर्याप्तिभिर्ये पर्याप्ताःते पूर्वप्रतिपन्ना नियमतो विद्यन्ते, विवक्षितकाले प्रतिपद्यमानकास्तु भजनीयाः, अपर्याप्तकास्तु षट्पोत्यपेक्षया पूर्वप्रतिपन्नाः सम्भवन्ति, न वितरे । सूक्ष्मद्वारे सूक्ष्माः खलुभयविकला, बादरास्तु पूर्वप्रतिपन्ना नियमतः सन्ति, इतरे तु विवक्षितकाले भाज्या:, अधुना संझिदारं-तत्रेह
2015
*
&
+7
Jain Education Inter
I
ww.jainelibrary.org

Page #102

संज्ञिनो दीर्घकालिकोपदेशेन परिगृह्यन्ते, ते च पूर्वप्रतिपन्ना नियमतो लभ्यन्ते, इतरे तु भजनीयाः विवक्षिते काले, असज्ञिनस्तु प्रतिपन्नाः सम्भवन्ति नत्वितरे इति । भव इति द्वारं, तत्रभवसिद्धिकाः संज्ञिवत् , अभवसिद्धिकास्तुभयशून्याः। चरमद्वारे चरमो भवो भविष्यति येषां ते अभेदोपचाराच्चरमाः, ते च पूर्वप्रतिपन्ना नियमतः सन्ति, प्रतिपद्यमानकास्तु विवक्षितकाले भाज्या:, अचरमास्तूभयविकलाः, आभिनिवोधिकज्ञानमेतेषु गत्यादिमार्गणास्थानेषु माय॑ते, तच्च मार्गितमुक्तप्रकारणेति ॥ साम्प्रतमाभिनिवोधिकजीवद्रव्यप्रमाणमुच्यते-तत्र प्रतिपत्तिमङ्गीकृत्य विवक्षितकाले कदाचिद्भवन्ति | कदाचिन्नेति, यदि भवन्ति तर्हि जघन्यत एको द्वौत्रयो वा उत्कर्षतस्त क्षेत्रपल्योपमासख्येयभागप्रदेशराशिप्रमाणाः, पूर्वप्रतिपन्नास्तु जघन्यतः क्षेत्रपल्योपमासोयभागप्रदेशराशिप्रमाणाः उत्कर्षतस्तु तेभ्यो विशेषाधिकाः, उक्तं च|"खेत्तपलिओवमासंखभाग उक्कोसतो पवज्जेजा। पुवपवन्ना दोसुवि पलियासंखेजइमभागा॥१॥” (वि०४२९) अत्र 'दोसु. वित्तिद्वयोरपि पदयोर्जघन्यपदे उत्कृष्टपदे च, नवरं जघन्यपदादुत्कृष्टपदं विशेषाधिकं द्रष्टव्यं, अन्यथोत्कृष्टपदत्वायोगात् ॥ इदानी क्षेत्रद्वारम्-तत्र नानाजीवानगी कृत्य सर्वेऽप्याभिनिबोधिकज्ञानिन एकत्र पिण्डिता लोकासङ्ख्येयभागमेव व्याप्नु. वन्ति, आह च मुलटीकाकृत्-"सवे एवाभिनिवोधिकज्ञानिनो लोकस्यासययभागे वर्त्तते" इति, एकजीव स्त्विलिकागत्या गच्छन्नू मनुत्तरसुरेषु सप्तसु चतुर्दशभागेषु रजुप्रमाणेषु वर्तते, तेभ्यो वाऽऽगच्छन् , अधस्तु षष्ठीं पृथिवीं गच्छन् ततो वा प्रत्यागच्छन् पञ्चसु चतुर्दशभागेषु, नातः परमधः क्षेत्रमस्ति, यस्मात सम्यग्दृष्टेरधः सप्तमनरकगमनं प्रतिषिद्धं, षष्ठीमपि पृथिवीं यावत्सैद्धांतिकमतेन विराधितसम्यक्त्वो गृहीतेनापि क्षायोपशमिकेनं सम्यक्त्वेन कश्चिदुत्पद्यते, तत उक्त-:
मा.सू.
८
Jain Education Inter

ainelibrary.org

Page #103

--56
मतो द्रव्य पोटामधः पञ्चसु चतुर्दभमागेविति, आहच भाष्यकृत्-"खेचं हवेज पउदस मागा सत्तोवरि अहे पंच । इलियागई| विग्गहगयस्स गमणेष्वाऽऽगमणे ॥२॥ (वि०४३०)" कार्मग्रन्थिकाभिप्रायेण तु वैमानिकदेवेभ्योऽन्यत्र तिर्यमनुष्यो
प्रमाण
त्रस्पर्शना वा वान्तेनैव क्षायोपशमिकेनोत्पद्यते, न गृहीतेन, सप्तमनरकपृथिव्यां पुनरुभयमतेनापि वान्तेनैव, आह-अधःसप्तमनर कपृथिव्यामपि सम्यग्दर्शनलाभस्य प्रतिपादितत्वात् तत आगच्छतः पञ्च चतुर्दशभागा अधिका अपि क्षेत्रख लम्बन्ते ततः कथमुक्तं पञ्चसु चतुर्दशसु भागेष्विति?, तदप्ययुक्तं, सप्तमनरकपृथिव्याः सम्यग्दृष्टेरागमनस्याप्यभावात्, कथं!, यस्मात् तत उदत्तास्तिर्यवेवागच्छन्ति, देवनारकाश्च सम्यग्दृष्टयो मनुष्येष्विति, उक्तं च-"आगमणंपि निसिद्धं चर-13
माओ जंति जं तिरिक्खेसुं।सुरनारगा य सम्मद्दिट्टी जं एंति मणुएK ॥१॥"(वि०४३१)अधुना स्पर्शनाद्वारम्-तत्र क्षेत्रस्प|| ॐनयोरयं विशेषः-यत्रावगाहस्तत् क्षेत्रं, स्पर्शनातु ततोऽतिरिका, यथेह परमाणोरेकप्रदेश क्षेत्रं सप्तप्रदेशाच स्पर्शना, उक्तं दाच-"अवगाहणाइरिपि फुसई बाहिं जहाणुणोऽभिहियं । एगपएस खेचं सत्तपएसा व से फुसणा ॥२॥” (वि०४३२) एतच्च
प्रागप्यभिहितं ॥ कालद्वारे उपयोगमधिकृत्य एकस्य अनेकेषां च जघन्यत उत्कर्षतश्चान्तर्मुहूर्त्तमात्र एव कालः, लब्धिमकीकृत्य जघन्येनैकस्यान्तर्मुहूर्त उत्कर्षतः षट्षष्टिसागरोपमाणि अधिकानि. कथमिति चेत्,उच्यते, इह कश्चित्साधुर्मत्या| दिज्ञानान्वितो देशोनांपूर्वकोटी यावत् प्रव्रज्या परिपाल्य विजयवैजयन्तजयन्तापराजितविमानानामन्यतमस्मिन् विमाने
उत्कृष्टं त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमपरिमाणं देवायुरनुभूय पुनरप्रतिपतितमत्यादिज्ञान एव मनुजेधूत्पन्नो देशोनां पूर्वकोटी प्रव्रज्यांx | विषय तदेव विजयादित्कृष्टमायुः संप्राप्य पुनरपि अप्रतिपतितमत्यादिज्ञान एक मनुष्येषु पूर्वकोटी जीवित्वा सिक्ष्यति,
*

Jain Education

Page #104

५२NAS
एवं विजयादिषु वारदयं मतस्य, अथवा अच्युतदेवलोके द्वाविंशतिसागरोपमस्थितिकेतु देवेषु बीन् वारान् गतख तानि पदाष्टिसागरोपमावि अधिकानि भावनीयानि, अधिक चेह नरभवसम्बन्धि पूर्वकोटिवयं पूर्वकोटिचतुष्टयं वा द्रष्टव्यं, नानाजीवापेक्षवा तु सर्वकालं, न खलु असौ कालोऽस्ति यत्राभिनिवोषिकलन्धिमतशून्यो भवति लोक इति, उक्तं "लद्धीवि जहनेणं एगस्सेवं परा इमा होइ । अह सागरोवमाई छासही साइरेगाई॥१॥ दो वारे विजयाइसु गवस्स |तिनिए अहव ताई।अइरेगं नरभविय नाणाजीवाण सबद्धा॥२॥” (वि०४३५-४३६) साम्प्रतमन्तरद्वारम्-तत्रैकजीकमधिकृत्याभिनिबोधिकज्ञानस्यान्तरं जघन्येनान्तर्महर्स, कथमिति चेत,सच्यते, इह यदाकश्चिजीवः सम्यक्त्वसहितं मतिज्ञानमवाप्य प्रतिपत्य चान्तर्मुहू मिथ्यात्वे स्थित्वा पुनरपि तदावरणकर्मक्षयोपशमात् सम्यक्त्वसहितं तदवामोति तदा जवाबमन्तरमन्तर्मुहर्च मतिज्ञानस्य, उत्कर्षतस्त्वपाईपद्लपरावतः, सचाशातनाप्रचुरस्यावसातव्यः, उक्तं च-"तित्थयस्पवयणसुर्य आयरिवं गणहरं महड्डियं आसायंतो बहसोअणंतसंसारिओभणिओ॥१॥(वि०४३७)" नानाजीवानपेक्ष्यान्तराभावः, जामिनिबोधिकज्ञानिभिर्लोकस्य सर्वदेवाशन्यत्वात, उक्तं च-"एगस्स जहन्नेणं अंतरमंतोमुहुत्तमुक्कोस । पोग्गलपरियहद्धं देसूर्ण दोसबहुलस्स ॥२॥(वि०४३८) जमसुन्न तेहिं ततो नाणाजीवाणमंतरं नथि।" भाग इति द्वारं, तत्र || मतिज्ञानिनःशेषज्ञानिनामज्ञानिनांचानन्ततमे भागे वर्तते, शेषज्ञानिनो हि सिद्धकेवलिसहिताअज्ञानिनस्तु वनस्पतिसहिताः
अनन्ताः, आमिनिबोधिकज्ञानिनस्तु सर्वलोकेऽप्यसयाताएवेति.आह-"मइनाणं सेसाणंजीवाणमणंतभागमि"( । Muइति अथभावद्वारं, तत्र मतिज्ञानिनःक्षायोपशमिक भावे वर्तन्ते.मत्यादिचतुष्टयस्य क्षायोपशमिकत्वात्॥सम्प्रत्यत्पबहुत्व-1
R

Page #105

उपोद्धाते
द्वारम्-तच्च आभिनिवोधिकज्ञानिनामेव पूर्वप्रतिपन्नप्रतिपद्यमानानां परस्परं द्रष्टव्यं, शेषज्ञान्यपेक्षया अल्पवढ-18
मती का. सात्वस्य भागद्वार एवान्तर्गतत्वात्, तत्र सदावे सति सर्वस्तोकाः प्रतिपद्यमानकाः तेभ्यः पूर्वप्रतिपन्ना जघन्यपदिनोड
लान्तरभ:सङ्ख्यातगुणाः तेभ्योऽप्युत्कृष्टपदिनः पूर्वप्रतिपन्ना विशेषाधिका इति ॥ सम्प्रति यथाव्यावर्णितमतिभेदसङ्ख्याप्रदर्श
गभावा: नद्वारेणोपसंहरन्नाह
आभिणियोहियनाणे अट्ठावीसं हवंति पयडीओ। __आभिनिवोधिकज्ञानेऽष्टाविंशतिर्भवन्ति प्रकृतयः, प्रकृतयो भेदाः इत्यनान्तरं, कथमष्टाविंशतिः प्रकतयो भवन्तीति चेत्, उच्यते, इह चतुो व्यञ्जनावग्रहः, तस्य नयनमनोवर्जेन्द्रियसम्भवात , अर्थावग्रहः पोढा, सर्वेन्द्रियमनस्सु तस्य | सम्भवात् , एवं पोढा ईहा पोढा अपायः पोढा धारणा, सर्वसङ्कलनयाऽष्टाविंशतिर्भेदा, ननु प्रागेवावग्रहादिनिरूपणायां। 'अस्थाणं ओग्गहण' मित्यादावेताः प्रकृतयः प्रदर्शिता एव किमर्थं पुनः प्रदर्श्यन्ते, नैष दोषः, तत्र हि सूत्रे न सङ्ख्या नियम उक्तः, इह तु सङ्ख्यानियमेन प्रतिपादनगित्यपौनरुक्त्यं ॥ इदं च मतिज्ञानं चतुर्विधम् , तद्यथा-द्रव्यतः क्षेत्रतः कालतो भावतश्च, तत्र च द्रव्यतः सामान्यादशेन मतिज्ञानी सर्वद्रव्याणि धर्मास्तिकायादीनि जानाति न विशेषादेशेन,
॥४४॥ हाकिमुक्तं भवति?-सामान्यप्रकारेण असङ्ख्येयप्रदेशात्मको लोकव्यापी अमूर्सः प्राणिनां पुद्गलानां च गतिपरिणामहापरिणतानां गत्युपष्टम्भहेतुर्धर्मास्तिकायः अमक्येयप्रदेशात्मक एव लोकव्यापी अमूर्तः प्राणिपुद्गलानां स्थितिपरि
णामपरिणतानां स्थित्युपष्टम्भा तरधर्मास्तिकायः अनन्तप्रदेशात्मको लोकालोकव्यापी अमूर्तोऽवकाशदानहेतुराकाशास्तिकाय इत्यादिरूपेण पडपि इन्यांग्यववुध्यते न तु सर्वविशेषः, सर्वपर्यायाणां केवलिगम्यत्वात्, उक्तं च-"तं पुण
Jain Education inte
all

wjainelibrary.org

Page #106

AAAAAACAMAN
चउविहं नेयभेदतो तेण जं तदुवउत्तो। आएसेणं सर्व दबाइ चउविहं मुणइ ॥१॥ आएसोत्ति पगारो ओघादेसण सबदबाई । धम्मत्थियाइयाई जाणइ न उ सबभेदेणं॥२॥" (वि०४०२-४०३) एवं सामान्यादेशेन मतिज्ञानी क्षेत्रतो लोकालोकं जानाति कालतः सर्वकालं, इह यद्यपि क्षेत्रकाली सामान्येन द्रव्यान्तर्गतौ तथापि निवासमात्रपर्यायमधिकृत्य | क्षेत्रं वर्तनादिरूपतामधिकृत्य कालो भेदेन रूढ इति पृथगुपादानम् , भावत औदयिकादीन पञ्च भावान्, उक्तं च-“खेत्तं लोगालोगं, कालं सबद्धमहब तिविहंपि । पंचोदइयाईए भावे जं नेयमेवइयं ॥१॥" (वि०४०४) तदेवमुक्तं मतिज्ञानम् , साम्प्रतमवसरप्राप्तं श्रुतज्ञानमतस्तत्प्रतिपिपादयिषुरिदमाह
. सुयणाणे पयडीओ वित्थरतो आवि वोच्छामि ॥१६॥ श्रुतज्ञानं-पूर्वव्युत्पादितशब्दं तस्मिन् प्रकृतयो-भेदास्ताः 'विस्तरतः' प्रपञ्चेन पशब्दात् सङ्केपतश्च, अपिशब्दः। सम्भावने स चैतत् सम्भावयति-तदनन्तरं-अवधिप्रकृतीश्च वक्ष्ये-अभिधास्ये । सम्प्रति ता एव श्रुतप्रकृतीदर्शयति--14
पत्तेयमक्खराई अक्खरसंजोग जत्तिया लोए । एवइया सुयनाणे पयडीओ होति नायबा ॥ १७॥ एकमेकं प्रति प्रत्येकमक्षराणि-अकारादीनि अनेकानेकभेदानि, तद्यथा-अकारः सानुनासिको निरनुनासिकच, पुनरेकैकस्त्रिधा-उदात्तोऽनुदात्तः स्वरितश्चेति षोढा अकारः, एवमाकारःप्लुतश्चत्येष्टादशावर्णभेदाः,एवमिवादिष्वपि यथा-1 असम्भवं भेदजातमभिधानीयं, तथा अक्षराणां संयोगा अक्षरसंयोगा ध्यादयो यावन्तो लोके चथा घटः पट इत्यादि व्याघ्रःखी 8 इत्यादि, एते चानन्ताः, ननु सोयानि अकारादीन्यक्षराणि ततस्तेषां संयोगा अपि सङ्ख्येया एव घटन्ते कथमनन्ता इति ?,
CATALAM
Jain Education Inter
12
ainelibrary.org

Page #107

उपोद्घाते
॥ ४५ ॥
Jain Education intesti
उच्यते, इह पुद्गलास्तिकायादिकमभिधेयं, पुद्गलास्तिकायादिकं च परस्पर विलक्षणमनन्तं च तद्यथा - परमाणुर्द्विप्रदे| शिकस्त्रि प्रदेशिको यावदनन्ताणुक इत्यादि, अभिधेयभेदे चाभिधानस्यापि भेदः, अभिधानभेदस्याभिधेयभेदहेतुकत्वात्, एकत्रापि चाभिधेयेऽभिधेयधर्मभेदतोऽनेकाभिधानप्रवृत्तिर्यथा परमाणुर्निरंशो निरवयवो निष्प्रदेशो निर्भेदः, तथा | व्यणुको व्यंशो द्विप्रदेशो द्विभेदो द्व्यवयव इत्यादि, न चैते ध्वनयः सर्वथैकाभिधेयवाचकाः सर्वशब्दानां भिन्नप्रवृत्तिनिमि तत्वात्, एवं सर्वद्रव्येषु सर्वपर्यायेषु च यथायोगं भावनीयं, ततो भवन्त्यनन्ता अक्षरसंयोगाः, 'एतावत्यः' इयत्परिमाणाः प्रकृतयः श्रुतज्ञाने भवन्ति ज्ञातव्याः ॥ सम्प्रति सामान्यरूपतयोपदर्शितानामनन्तानां श्रुतज्ञानप्रकृतीनां यथावद्भेदेन | प्रतिपादन सामर्थ्यमात्मनः खलु अपश्यन्नाह - [ ग्रं० २००० ]
1
"कस्तो मे वण्णे सत्ती सुयनाणसङ्घपयडीओ । चोद्दसविहनिक्खेवं सुयनाणे आवि वोच्छामि ॥ १८ ॥” कुतो मे मम वर्णयितुं - प्रतिपादयितुं शक्तिः - सामर्थ्य ?, नैवेत्यर्थः, काः १ - 'श्रुतज्ञान सर्वप्रकृतीः' प्रकृतयो - भेदाः सर्वाश्च ताः प्रकृतयश्च सर्वप्रकृतयः श्रुतज्ञानस्य सर्वप्रकृतयः श्रुतज्ञानसर्वप्रकृतयस्ताः, कथं न शक्तिरिति चेत्, उच्यते, इह ये प्रन्धानुसारिणो मतिविशेषास्तेऽपि श्रुतमिति प्रतिपादिताः, उक्तं च- 'तेविय मईविसेसा सुयनाणन्भंतरे जाण ।' ( | तांश्चोत्कृष्टश्रुतधरोऽप्यभिलाप्यानपिन सर्वान् भाषितुं समर्थः तेषामनन्तत्वादायुषः परिमितत्वाद्वाचः क्रमवर्त्तित्वाच्च, आह च भाष्यकृत् - " जावंतो वयण हा सुआणुसारेण केइ लब्भंति । ते सबे सुअनाणं भेआणता मइविसेसा ॥१॥ (वि ०२२६५ ) उकोस व सुअनाणी विजाणमाणोवि तेऽभिलप्पेऽवि । न तरइ सबे वोत्तुं न पहुप्पइ जेण कालो से ॥ २ ॥ (वि०१४२३)” ततोऽ

श्रुते १४ प्रकृतिकधनप्रतिज्ञा
| १६-१८
।। ४५ ।।

Page #108

शक्तिस्तस्माच्चतुर्दशविधनिक्षेपं, निक्षेपणं निक्षेपो-नामादिन्यासः चतुईशविधश्चासौ निक्षेपश्च चतुर्दशविधनिक्षेपः तं, 'श्रुतज्ञाने' श्रुतज्ञानविषयं, पशब्दात् श्रुताज्ञानविषयमपिशव्दादुभयविषयं च, तत् श्रुतज्ञाने-सम्यक्श्रुते श्रुताज्ञाने-असंज्ञिमिच्याश्रुते उभयश्रुते-दर्शनविशेषपरिग्रहादक्षरानक्षरादिरूपे वक्ष्ये-अभिधास्ये, उकंच-"नाणंमि सुए चोदसविहं सहेण तहय अन्नाणे । अविसद्देणुमयंमिवि किंचि जहासंभवं योच्छं॥१॥" (वि०४५३) सम्पति चतुर्दशविधश्रुतनिक्षेपस्वरूपोपदर्शनार्थमाह
"अक्सर सण्णी सम्म साईयं खलु सपज्जवसियं च । गमियं अंगपविढे सत्तवि एएसपडिवक्खा ॥१९॥"IA अक्षरादीनि सस द्वाराणि अनक्षरादिप्रतिपक्षसहितानि चतुर्दश भवन्ति, सर्वत्र च 'सूचनात् सूत्र'मितिकृत्वा श्रुतशब्दो द्रष्टव्यः, अक्षरं श्रुतमनधरश्रुतमित्यादि, तत्र अक्षरमिति 'क्षर सञ्चलने' न क्षरतीत्यक्षरं, तच्च ज्ञान-चेतना, न खल्विदमनुपयोगेऽपि प्रच्यवते ततोऽक्षरमिति भावः, इत्थंभूतभावाक्षरकारणत्वादकारादिकमप्यक्षरमभिधीयते, कारणे कार्योंपचारात्, अथवा अर्थान् क्षरति न च वयमुपयातीत्यक्षरं, तच्च समासतस्त्रिविधं, तद्यथा-संज्ञाक्षरे व्यञ्जनाक्षरं लन्ध्य-1 क्षरं चेति, तत्र संज्ञाक्षरमक्षराकारविशेषः, यथा घटिकासंस्थानो धकारः, कुरुटिसंस्थानश्चकार इत्यादि, तच ब्राहयादि-15 लिपीविधानादनेकविध, तथा व्यञ्जनाक्षरं-व्यज्यतेऽनेनार्थः प्रदीपेनेव घट इति व्यञ्जनं, व्यञ्जनं च तदक्षरं च व्यञ्जना-14 कर, तह सर्वमेव भाग्यमाणमकारादि हकारान्तं, अर्धाभिव्यञ्जकत्वात् , तथा योऽक्षरोपलम्भस्तल्लन्ध्यक्षरं, तच्च इन्द्रि-15 यमनोनिमित्तं श्रुतग्रन्थानुसारि ज्ञानं तदावरणक्षयोपशमोवा, तत्र संज्ञाक्षरं व्यञ्जनावरं च द्रव्यावर, श्रुतज्ञानाख्य-1
*
an Educatarina

Page #109

पोदाते
॥४६॥
KAPOORMANGACAS
भावाक्षरकारणत्वात् , लब्ध्यवरं तु भावाक्षरं विज्ञानात्मकत्वात् , अक्षरं च तत् श्रुतं च अक्षरश्रुतं ॥ उक्तमयर श्रुतम् ।।
अक्षरानइदानीमनक्षरश्रुतस्वरूपमभिधित्सुराह
क्षरश्रुते "ऊससियं नीससियं निच्छदं खासियं च छीयं च । निस्सिंघियमणुसारं अणक्खरं छेलियाईयं ॥२०॥"
गा. उच्छ्सनमुच्छसितं, भावे कप्रत्ययः, तथा निःश्वसनं निःश्वसितं निष्ठीवनं निष्ठ्यूतं कासनं कासितं, चशब्दः समुच्चयार्थः, क्षवणं क्षुतं, चशब्दः समुच्चयार्थ एव, अस्य च व्यवहितः सम्बन्धः सेण्टितादि चानक्षरश्रुतमिति, निस्संघनं| निस्सिंघितं, अनुस्वारवत् अनुस्वारं, 'अभ्रादिभ्य' इति मत्वर्थीयात्प्रत्ययविधानादनक्षरमपि यदनुस्वारवत् उच्चार्यते तदनक्षरमनुस्वारमिति भावार्थः, एतदुच्छसिताद्यनक्षरं-अनक्षरश्रुतं, न केवलमेतत् , किन्तु सेण्टनं सिण्टितं एतदादि चानक्षरश्रुतमिति ॥ इह उच्छृसितादि द्रव्यश्रुतमात्रं, ध्वनिमात्रत्वात् , अथवा श्रुतविज्ञानोपयुक्तस्य जन्तोः सर्वे एव व्यापारः श्रुतं, तस्य तद्भावेन परिणतत्वात् , यद्येवं तर्हि किमिति करचरणादिचेष्टापि श्रुतमिति न व्यवहियते ?, येनोच्छसितायेवोकमिति, उच्यते, रूढिवशात् , तथाहि-उच्छसितायेव श्रुतमिति व्यवहारमवतीर्ण, तस्य श्रूयमाणत्वात् , न करादिचेष्टा, तस्याः श्रवणपथातीतत्वात् , अनुस्वारादयस्त्वकारादिवर्णा इवार्थस्याधिगमका इति निर्विवादमेव ते श्रुतं, आह च भाष्यकृत्-"ऊससियाई दवसुयमेत्तमहवा सुतोवउत्तस्स । सबोच्चिय वावारो सुयमिह तो किं न चेट्ठावि 81 ॥१॥ रूढीऍ तं सुयं सुबइत्ति चेट्ठा न सुबह कयावि। अहिगमगा वण्णा इव जमणुस्सारादयो तेणं ॥२॥"(वि०५०२-५०३)। उक्तमनक्षरश्रुतद्वारं, इदानी संक्षिद्वारम्-अथ संज्ञीति का शब्दार्थः१, उच्यते, संज्ञानं संज्ञा, सा अस्यास्तीति संज्ञी, ननु
Jain Education Inten
Mamjainelibrary.org

Page #110

*
*
**
*
**
यदि संज्ञासम्बन्धमात्रेण संज्ञी तत एकेन्द्रिया अपि संज्ञिनःप्राप्नुवन्ति, तेषामप्याहारादिसंज्ञासद्भावात् , तथा च प्रज्ञापनासूत्रम्-"एगिदियाणं भंते ! कइविहा सण्णा पण्णत्ता, गोयमा! दसविहा पन्नत्ता, तंजहा-आहारसण्णा भयसण्णा मेहुणसण्णा परिग्गहसण्णा कोहसण्णा माणसण्णा मायासण्णा लोभसण्णा ओहसण्णा लोगसण्णा" इति, सत्यमेतत्, केवलमेतासु संज्ञासु मध्ये या ओघसंज्ञा लोकसंज्ञा वा साऽतिस्तोका, ततो न तत्सम्बन्धमात्रेण संज्ञीति व्यपदेष्टुं शक्यः, न खलु कार्षापणधनमात्रेण लोके धनवानित्युच्यते, या त्वाहारभयपरिग्रहमैथुनादिका संज्ञा सा भूयस्यपि मोहनीयो. दयप्रभवत्वेन न विशिष्टा, न चाविशिष्टया संज्ञया संज्ञीत्यभिधातुं शक्यं, न ह्यविशिष्टेन मूर्तिमात्रेण लोके रूपवानिति व्यवहारः, ततो या महती शोभना च ज्ञानावरणकर्मक्षयोपशमजन्या मनोज्ञानरूपा संज्ञा तयैव संज्ञीति व्यपदिश्यते,
उक्तं च-"जइ सण्णासंबंधेण सणिणो तेण सणिणो सके। एगिदियाइयाणवि जं सण्णा दसविहा भणिया २॥१॥ थोवा न सोहणाविय जं सा तो नाहिकीरए इहई । करिसावणे न धणवं न रूववं मुत्तिमित्तेणं ॥२॥101
जह वहुदबोधणवं पसन्यरूवो य रूव होइ।महतीए सोहणाए य तह सण्णी नाणसण्णाए ॥३॥" (वि०५०५-५०७) स च संज्ञी त्रिविधस्तद्यथा-दीर्घकालिकोपदेशेन हेतवादोपदेशेन दृष्टिवादोपदेशेन च, तत्र यया संज्ञया सुदीर्घमपि कालमतीतमर्थ स्मरति एष्यन्तं च चिन्तयति, यथा-कथं नु नाम मया कर्तव्यमिति, स दीर्घकालिकोपदेशेन संज्ञी, दीर्घः कालो दीर्घकालः सोऽस्यास्तीति दीर्घकालिकः स चासावुपदेशश्च, उपदेशोभणनं. दीर्घकालिकोपदेशस्तेन, एष च दीर्घकालिकोपदेशेन |संज्ञी मनोज्ञानावरणकर्मक्षयोपशमशान्मनोलन्धिसम्पन्नोऽनन्तान् मनोयोग्यान पुद्गलान् गृहीत्वा मनस्त्वेन परिण
%
%
%
Jain Education Intema

Jainelibrary.org

Page #111

उपोडा
॥४७॥
ॐ%BA%
A
मग्य मन्यते चिन्तनीयं वस्तुजातं, तेनासौ गर्भजस्तिर्यग्मनुष्यो वा देवो नारको वा द्रष्टव्यो, न शेष एकेन्द्रियादिः, विशि-जिला साटमनोलन्धिविकलत्वात् , तथा च सति दीर्घकालिकोपदेशेनासंज्ञी एकेन्द्रियो द्वीन्द्रियादिश्च प्रतिपत्तव्यः, हेतुनिमित्तं भिटा
कारणमित्यनर्थान्तरं तस्य वदनं वादः तद्विषय उपदेशः-प्ररूपणं हेतुवादोपदेशस्तेन संज्ञी, यो बुद्धिपूर्वकं स्वदेहपरिपालनाय इष्टेष्वाहारादिषु प्रवर्त्तते अनिष्टेभ्यस्तु निवर्त्तते, स च द्वीन्द्रियादिरपि वेदितव्यः, तस्यापि मनासञ्चिन्त
नपूर्वकमिष्टानिष्टविषयप्रवृत्तिनिवृत्तिदर्शनात, केवलमस्य मनसा चिन्तनं प्रायो वर्तमानकालविषयं, न भूतभविष्यद्विवषयमल्पमनोलन्धिसम्पन्नत्वात् , ततो न दीर्घकालिकोपदेशेन संज्ञी लभ्यते, एतन्मतेनासंजिन एकेन्द्रिया एव द्रष्टव्याः, ४ उक्तं च-"जे पुण सचिंते इटाणिहेसु विसयवत्थुसुं। वत्तंति नियत्तंति य सदेहपरिपालणाहेउं ॥१॥पाएण संपइच्चिय
कालंमि तया ण दीहकालण्णू । ते हेउवायसण्णी निचिट्ठा होति उ असणी ॥२॥" (वि०५१५-५१६) तथा दृष्टिः दर्शनसम्यक्त्वादि तस्य वदनं वादः तद्विषय उपदेशः-प्ररूपणं तेन संज्ञी-सम्यग्दृष्टिस्तस्य संज्ञा ज्ञानावरणक्षयोपशमभावात्, असंज्ञी मिथ्यादृष्टिः, उक्तं च-"सम्मदिट्ठी सण्णी संते नाणे खओवसमियंमि । अस्सण्णी मिच्छतं दिट्ठीवायोवएसेणं
(वि०५१७)"ततश्च संजिनः श्रुतं संज्ञिश्रुतं, तथा असंज्ञिनः श्रुतमसंज्ञिश्रुतं, तथा सम्यक् श्रुतं-अङ्गानङ्गप्रविष्टमाचा-16 रावश्यकादि, तथा मिथ्याश्रुतं-पुराणरामायणभारतादि, सर्वमेव वा दर्शनपरिग्रहविशेषात्सम्यकुश्रुतं इतरद्वा; तथाहि- ॥४७॥ सम्यग्दृष्टौ सर्वमपि श्रुतं सम्यक्तं,हेयोपादेयशास्त्राणांहेयोपादेयतया परिज्ञानात्,मिथ्यादृष्टौ सर्व मिथ्याश्रुतं विपर्ययात्॥ तथा सादिसपर्यवसितमनाद्यपर्यवसितं च नयानुसारतोऽवसेब, तत्र द्रव्यास्तिकनयमतादेशेन अनाद्यपर्यवसितं धर्मास्तिका
sisex
Jain Education
te
HGw.jainelibrary.org

Page #112

यादिवत्, पर्यायास्तिकनयमतादेशेन सादिसपर्यवसितं अनित्यत्वात् नारकादिपर्यायवत्, आह च भाष्यकृत् - "अस्थिति नयस्तेयं अणाइपज्जतमत्थिकायव । इयरस्स साइसंतं गइपज्जाएहिं जीवव ॥ १ ॥ (वि०५३७)” अथवा द्रव्यादिचतुष्टयम|धिकृत्य साधनाद्यादि भावनीयम्, तद्यथा— एकं पुरुषं प्रतीत्य सादिसपर्यवसितं नानाजीवानाश्रित्यानाद्यपर्यवसितं, कदाचिदपि व्यवच्छेदाभावात्, क्षेत्रतः पञ्च भरतानि पञ्चैवतानि प्रतीत्य सादिसपर्यवसितं, सुषमसुषमादावभावात्, पश्च महाविदेहानधिकृत्यानाद्यपर्यवसितं, सकलकालं तत्र भावात्, कालतोऽवसर्पिणीं उत्सर्पिणीं चाधिकृत्य | सादिसपर्यवसितं तृतीयाधरकेष्वेव भावात्, नोत्सपिण्यवसर्पिणी मधिकृत्यानाद्यपर्यवसितं, महाविदेहेषु सततं भावात्, भावतः प्रज्ञापकगतान् उपयोगस्वरप्रयत्नस्थानविशेषादीन् भावान् गतिस्थानभेदसङ्घातवर्णरसगन्धस्पर्शनादीन् ज्ञेयगतांश्च भावान् प्रतीत्य सादिसपर्यवसितं, प्रज्ञापकभावानां ज्ञेयभावानां चान्यथान्यथाभावात्, क्षायोपशमिकं पुनर्भावम ङ्गीकृत्यानाद्यपर्यवसितं तस्य सर्वकालं भावात् खलुशब्द एवकारार्थः स चावधारणे तस्य च व्यवहितः सम्बन्धः, सप्तैवैते श्रुतपक्षाः सप्रतिपक्षाः, न पुनः पक्षान्तरमस्ति, सतोऽत्रैवान्तर्भावात् । सम्प्रति गमिकद्वारं - तत्र गमा-भङ्गकाः गणितादिविशेषाश्च, यदिवा कारणवशतो ये सदृशपाठास्ते गमाः तेऽस्य सन्तीति गमिकं 'अतोऽनेकस्वरा' दितिमत्वर्थीय इकप्रत्ययः, तच्च प्रायो दृष्टिवादः, उक्तं च नन्द्यध्ययने- "गमियं दिडिवादो” इति, यत्पुनरसदृशपाठं तद् अगमिकं तच्च प्रायः | कालिकं । साम्प्रतं अंगप्रविष्टद्वारं - अथ अङ्गप्रविष्टानङ्गप्रविष्टयोः कः प्रतिविशेषः १, उच्यते, यद् गणधरैः साक्षाद् | हन्धं तदङ्गप्रविष्टं तच्च द्वादशाङ्गं, यत्पुनः स्थविरैर्भद्रबाहुस्वामिप्रभृतिभिराचार्यैरुपनिबद्धं तदनङ्गप्रविष्टं, तचावश्यक

jainelibrary.org

Page #113

पोद्धाते
॥४८॥
नियुक्त्यादि, अथवा वारत्रयं गणधरपृष्टेन सता भगवता तीर्थकरेण यत्प्रत्युच्यते 'उप्पन्नेइ वा विगमेइ वा धुवेइ वासंत्रिभुता इति पदत्रयं तदनुसृत्य यन्निष्पन्नं तदङ्गप्रविष्टं, यत्पुनर्गणधरप्रश्नव्यतिरेकेण शेषकृतप्रश्नपूर्वकं वा भगवतो मुत्कलंदिभेदाः व्याकरणं तदधिकृत्य यन्निष्पन्नं जम्बूद्वीपप्रज्ञप्त्यादि, यच्च वा गणधरवचांस्येवोपजीव्य दृब्धमावश्यकनियुक्त्यादि पूर्वस्थविरैस्तदनङ्गप्रविष्टं, यदिवा यत्सर्वतीर्थकरतीर्थेप्वनियतं तदनङ्गप्रविष्टं, सर्वपक्षेषु द्वादशाङ्गान्यङ्गप्रविष्टं, शेषमनङ्गप्रविष्टं, उक्तंच-"गणहरथेरकयं वा आएमा मुक्कवागरणतोवा। धुवचलविसेसतो वा अंगाणंगेसु नाणत्॥१॥(वि०५५०) ननु पूर्व तावत् पूर्वाणि भगवद्भिर्गणधरैरुपनिबध्यन्ते, पूर्वकरणात् पूर्वाणीति पूर्वाचार्यप्रदर्शितव्युत्पत्तिश्रवणात, पूर्वेषु च सकलवाङ्मयस्यावतारो, न खलु तदस्ति यत्पूर्वेषु नाभिहितं, ततः किं शेषाङ्गविरचनेनाङ्गबाह्यविरचनेन वा ?, उच्यते, इह विचित्रा जगति प्राणिनः तत्र ये दुर्मेधसः ते पूर्वाणि नाध्येतुमीशते, पूर्वाणामतिगम्भीरार्थत्वात् तेषां च दुर्मेधस्त्वात् , स्त्रीणां पूर्वाध्ययनानधिकार एव, तासां तुच्छत्वादिदोषबहुलत्वात् , उक्तं च-"तुच्छा गारवबहुला चलिंदिया दुखलाधिईए य । इति अइसेसज्झयणा भूयावायोन इत्थीणं ॥१॥(वि०५५२)” अत्र अतिशेषाध्ययनानि-उत्थानश्रुतादीनि भूतवादो-दृष्टिवादः। ततो दुर्मेधसां स्त्रीणां चानुग्रहाय शेषाङ्गानामङ्गबाह्यस्य च विरचनमिति, उक्तं च-"जइविय भूयावाए सबस्स वयोगयस्स ओयारो। निजहणा तहाविहु दुम्मेहे पप्प इत्थी य॥१॥ (वि०५५१)"गाथाशेष अवधारणप्रयोगं दर्शयता व्याख्यातं ॥ ससदप्ररूपणादि ॥४ ॥ मतिज्ञानवत् आयोज्यं ॥ तदेवं प्रतिपादित स्वरूपेण श्रुतज्ञान, साम्प्रतं विषयद्वारेण निरूप्यते-चतुर्विधं श्रुतज्ञानं, तद्यथाद्रव्यतः क्षेत्रतः कालतो भावतच, तत्र द्रव्यतः श्रुतज्ञानी उपयुक्तः सर्वाणि द्रव्याणि जानाति, नतु पश्यति, क्षेत्रतः सर्व
Jain Education Intel

Page #114

ACC
RACOCKCENG,
क्षेत्रं कालतः सर्व कालं भावतः सर्वान् भावान् । इदं च श्रुतज्ञानं सर्वातिशयरत्नकल्पं प्रायो गुर्वधीनं च ततो विनेयजनानुग्रहार्थ यो यथा चास्य लाभस्तं तथाऽस्य दर्शयति___ "आगमसत्थग्गहणं जं बुद्धिगुणेहिं अहहिं दिह्र । ति सुयणाणलंभं तं पुत्वविसारया धीरा ॥ २१॥"
आ-अभिविधिना सकल श्रुतविषयव्याप्तिरूपेण मर्यादया वा यथावस्थितप्ररूपणया गम्यते-परिच्छिद्यते अर्था येन स | आगमः, ''नानी'तिकरणे घप्रत्ययः, स चैवंव्युत्पत्त्या अवधिकेवलादिरूपोऽपि प्रामोति ततस्तद्व्यवच्छेदार्थ विशेषणान्तरमाह-शास्त्रे'ति शिष्यतेऽनेनेति शास्त्रं आगमश्च तत् शास्त्रं च आगमशास्त्रं, आगमग्रहणेन षष्टितत्रादिकुशास्त्रव्यवच्छेदः, तेषां यथावस्थितार्थप्रकाशनाभावेनानागमत्वात् , आगमशास्त्रस्य ग्रहणमागमशास्त्रग्रहणं, यद् बुद्धिगुणैः। वक्ष्यमाणेः करणभूतैरष्टभिदृष्टं तदेव ग्रहणं श्रुतज्ञानस्य लाभं ब्रुवते, पूर्वेषु विशारदाः पूर्वविशारदाः, विशारदा-विपश्चितः, धीराः-व्रतपाल ने स्थिराः, किमुक्तं भवति ?-यदेव जिनप्रणीतवचनार्थपरिज्ञानं तदेव परमार्थतः श्रुतज्ञानं, न शेषमिति ॥ बुद्धिगुणैरष्टभिरित्युक्तमतस्तानेव बुद्धिगुणानाह
"सुस्ससह पडिपुच्छइ सुणे गिण्हह य ईहए वावि । तत्तो अपोहए वा धारेह करेइ वा सम्म ॥२२॥" | 3 पूर्व तावत् शुश्रूषते-विनययुक्तो गुरुवदनारविन्दान्निर्गच्छदचनं श्रोतुमिच्छति, ततः प्रतिपृच्छति यत्र शङ्कितं भवति तातत्र भूयोऽपि विनयनम्रतया वचसा गुरुमनः प्रहादयन् पृच्छति, पृष्टे च सति यद्गुरुः कथयति तत् सम्यक्-व्याक्षेपपरि.
हारेण सावधानः शृणोति, श्रुत्वा चार्थरूपतया गृह्णाति, गृहीत्वा च ईहते-पूर्वापराविरोधेन पर्यालोचयति, चशब्दः समु
आ.सू.९
Jain Education Inter
Findainelibrary.org

Page #115

पोद्धाते में चयाः, अपिशब्दः पर्यालोचयन् किश्चित्स्वबुद्ध्याऽप्युत्प्रेक्षते इति सूचनार्थः, ततः पर्यालोचनानन्तरमपोहते एव- बुद्धिगुणाः
मेतत् यदादिष्टमाचार्येण नान्यथेत्यवधारयति, ततस्तमर्थ निश्चितं स्वचेतसि विस्मृत्यभावार्थ सम्यक धारयति, करोति च अनुयोग॥४९॥ सम्यक्-यथोक्तमनुष्ठानं, यथोक्तानुष्ठानमपि श्रुतज्ञानप्राप्तिहेतुः, तदावरणकर्मक्षयोपशमनिमित्तत्वात् , अथवा यद् यद् विधिः
आज्ञापयति गुरुस्तत्तत्सम्यगनुग्रहं मन्यमानः श्रोतुमिच्छति शुश्रूषते, पूर्वसन्दिष्टश्च सर्वकार्याणि कुर्वन् पुनः पृच्छति पति- ४२१-२४ पृच्छति, पुनरादिष्टः सम्यक् शृणोति , शेषं पूर्ववत् ॥ तदेवं व्याख्याता गुणाः, सम्प्रति यत् शुश्रूपते इत्युक्तं तत्र श्रवणविधिमाह
"मयं हुंकारं वा बाढक्कार पडिपुच्छ वीमंसा । तत्तो पसंग पारायणं च परिणिट्ट सत्तमए ॥ २३॥" _ 'मूक'मिति प्रथमतो मूकं शृणुयात् , किमुक्तं भवति ?-प्रथमश्रवणे संयतगात्रस्तूष्णीमासीत, ततो द्वितीये श्रवणे हुङ्कारं दद्यात्, वन्दनं कुर्यादित्यर्थः, तृतीये बाढकारं कुर्यात् , बाढं-एवमेतत् नान्यथेति प्रशंसेदित्यर्थः, चतुर्थे श्रवणे गृही
तपूर्वापरसूत्राभिप्रायो मनाक् प्रतिपृच्छां कुर्यात् , कथमेतत् इति, पञ्चमे मीमांसां-प्रमाणजिज्ञासां कुर्यादिति भावः, ४ षष्ठे श्रवणे तदुत्तरोत्तरगुणप्रसङ्गं पारगमनं चास्य भवति, ततो सप्तमे श्रवणे परिनिष्ठो, गुरुवदनुभाषते इत्यर्थः। एवं तावत् ॥४९॥
श्रवणविधिरुतः, सम्प्रति व्याख्यानविधिमभिधित्सुराह"सुत्तत्थो खलु पढमो बीओ निजुत्तिमीसितो भणितो। तहओ य निरवसेसो एस विही होइ अणुओगे २४"| प्रथमोऽनुयोगः सूत्रार्थः-सूत्रार्थप्रतिपादनपरः, खलु एवकारार्थः स चावधारणे, ततोऽयमयः-गुरुणा प्रथमोऽनु

Page #116

%
%
%
-70
-9
योगः सूत्राभिधानलक्षण एव कर्त्तव्यः,माभूत् प्राथमिकविनेयानां मतिभेदः, द्वितीयोऽनुयोगः सूत्रस्पर्शकनियुक्तिमिश्रितो | भणितस्तीर्थकरगणधरैः, सूत्रस्पर्शनियुक्तिसहितं द्वितीयमनुयोगं गुरुर्विदध्यादित्याख्यातं तीर्थकरगणधरैरिति भावः, तृतीयश्चानुयोगो निरवशेषः-प्रसकानुप्रसक्तप्रतिपादनलक्षण इति, 'एषः' उक्तलक्षणो विधिर्भवत्यनुयोगे-व्याख्यायां, आह-परिनिष्ठा सप्तमे इत्युक्तं त्रयश्चानुयोगप्रकारास्तदेतत्कथं ?, उच्यते, त्रयाणामनुयोगप्रकाराणामन्यतमेन केनचिप्रकारेण भूयो भूयो भाग्यमानेन सप्तवारं श्रवणं कार्यते, ततो न कश्चिद्दोषः, अथवा कञ्चिन्मन्दमतिविनेयमधिकृत्य तदुक्तं द्रष्टव्यं, न पुनरेष एव सर्वत्र श्रवणविधिनियमः, उद्घटितज्ञविनेयानां सकृच्छ्रवणत एवाशेषग्रहणदर्शनादिति
कृतं प्रसङ्गेन ॥ तदेवमुक्तं श्रुतज्ञानस्वरूपम् , सम्प्रति प्रागभिहितप्रस्तावमवधिज्ञानमुपदर्शयन्नाह*"संखातीताओ खलु ओहीनाणस्स सवपयडीओ। काई भवपच्चइया खओवसमिया उ काओवि ॥ २५ ॥” | सङ्ख्यानं सङ्ख्या तामतीताः-अतिक्रान्ताः सङ्ख्यातीताः, असङ्ख्येया इत्यर्थः, तथा सङ्ख्यातीतमनन्तमपि भवति ततश्चानन्ता अपीति द्रष्टव्यं, तथा च खलुशब्दो विशेषणार्थः, स चैतत् विशिनष्टि-क्षेत्रकालाख्यप्रमेयापेक्षया सङ्ख्यातीता द्रव्यभावाख्यप्रमेयापेक्षया त्वनन्ता इति, अवधिज्ञानस्य-प्राग्निरूपितशब्दार्थस्य प्रकृतयो-भेदा, सोश्च ताः प्रकृतयश्च सर्वप्रकृतयः, इयमत्र भावना-इहावधेर्लोकक्षेत्रासयेयभागादारभ्य प्रदेशवृद्ध्या असङ्ख्येयलोकपरिमाणमुत्कृष्टमालम्बनतया क्षेत्रमुक्तं, कालश्चावलिकाया असङ्ख्येयभागादारभ्य समयवृद्ध्या खत्वसङ्ख्येयोत्साधिण्यवसर्पिणीप्रमाण उक्तः, ज्ञेयभदाच ज्ञानस्य भेद इति क्षेत्रकालावधिकृत्य संख्यातीतास्तत्प्रकृतयः, तथा तैजसवाग्द्रव्यापान्तरालवय॑नन्तप्रादेशिक-!
7
R-
Jain Education Interational

Page #117

उपोद्धात
अवधे
भैदाः २५-२६
%20-%25-30
व्यादारभ्य विचित्रवृद्ध्या सर्वमूर्तद्रव्याण्युत्कृष्ट विषयपरिमाणं द्रव्यतः प्रतिवस्तुगतासयेयपर्यायपरिमाणं विश्यमानं भावतो, ज्ञेयभेदेनैव ज्ञानस्यापि भेद इति समस्तं पुद्गलास्तिकायं तत्पर्यायांश्चाङ्गीकृत्यानन्ता अवधेः प्रकृतयः, आसां च मध्ये काश्चनान्यतमाः प्रकृतयो भवप्रत्ययाः' भवन्ति कर्मवशवनिःप्राणिनोऽस्मिन्निति भवो-नारकादिजन्म स पक्षिणां गगनगमनलब्धिरिवोत्पत्तौ प्रत्ययः-कारणं यास ताः भवप्रत्ययाः, ताश्च नारकामराणामेव, काश्चन पुनरन्यतमाः 'गुणप्र-12 त्ययाः'क्षयोपशमेन निवृत्ताःक्षायोपशमिकाः ताश्च तिर्यड्मनुष्याणां, उक्तंच-"भवपच्चइया नारयसुराण पक्खीणवा नभोग. मणं । गुणपरिणामनिमित्ता सेसाण खओवसमियाओ॥१॥" (वि.५७२) ननु अवधिज्ञानं क्षायोपशमिके भावे प्रतिपादितं. नारकादिभवस्त्वौदयिकः, ततः स कथं तासामवधिप्रकृतीनां प्रत्ययो भवितुमर्हति !, नैष दोपः, तासामपि क्षयोपशमनिबन्ध नत्वात् , केवलमसौ क्षयोपशमस्तस्मिन् नारकामरभवे सत्यवश्यंभावीति भवप्रत्ययास्ता इत्युक्तं, आह च भाष्यकृत्| "ओही खओवसमिए भावे भणितो भवो तहोदइए । तो किह भवपच्चइओ वो जुत्तोऽवही दोण्हं १ ॥१॥ सोवि ह
खओवसमिओ किं तु स एवकूखओवसमलाभो । तंमि सइ होअवस्सं भण्णइ भवपच्चओ तो सो॥२॥"(वि. ५७३31५७४ ) साम्प्रतं सामान्यरूपतयोद्दिष्टानामवधिप्रकृतीनां वाचः क्रमवर्तित्वादायुषश्चाल्पत्वात् यथावद्भेदेन तत्प्रतिपा-18 दनसामर्थ्यमात्मनोऽपश्यन्नियुक्तिकृदाह
"कत्तो मे वण्णे सत्ती ओहिस्स सवपयडीओ। चोइसविहनिक्खेवं इहीपत्ते य वोच्छामि ॥ २६॥" कुतो 'मे' मम वर्णयितुं शक्तिरवधेः सर्वप्रकृती, नैव शक्तिरित्यर्थः, आयुषः परिमितत्वाद्वाचः क्रमवर्तित्वाच्च,
C-AAMKARA
%20-
॥५०॥
Jain Educaton inte
W
w
.jainelibrary.org

Page #118

Jain Education Intern
तथापि विनेयजनानुग्रहाय चतुर्दशविधनिक्षेपं अवधेः सम्बन्धिनमामर्षौषध्यादिलक्षणं ऋद्धिं प्राप्ताः ऋद्धिप्राप्तास्तांश्च, चशब्दः समुच्चये, वक्ष्ये - अभिधास्ये ॥ तत्र चतुर्दशविधनिक्षेपप्रतिपिपादयिषुस्तद्द्वारगाथाद्वयमाह -
"ओही खेत्त परिमाणे, ठाणे आणुगामिए । अवट्ठिए चले तिव-मंदपडिवाउप्पया इय ॥ २७ ॥ नादंसणविभंगे, देसे खित्ते गई इय । इड्डीपत्ताणुओगे य, एमेया पडिवत्तीओ ॥ २८ ॥ " इह अवध्यादीनि गतिपर्यन्तानि चतुर्द्दश द्वाराणि, ऋद्धिस्तु चशब्दसमुच्चितत्वात् पञ्चदशं द्वारम्, तच्च चतुर्दशविधनिक्षेपवक्तव्यतानन्तरं पश्चाद्वक्ष्यते, अन्ये त्वाचार्या अवधिरित्येतत्पदं परित्यज्य आनुगामिकमनानुगामिकसहितमतोऽभिगृह्य चतुर्दश द्वाराणि व्याचक्षते, वदन्ति च यस्मान्नावधिः प्रकृतिः, किन्तु प्रकृतिमान्, प्रकृतीनां च चतु र्द्दशधा निक्षेप इति, पक्षद्वयेऽप्यविरोधः, तत्रावधिरिति अवधेर्नामादिभेदभिन्नस्य स्वरूपमभिधातव्यं, अवधिशब्दो द्विरावर्त्यते, अर्थवशाच्च विभक्तिपरिणाम इति १, जघन्य मध्यमोत्कृष्टभेदभिन्नमवधेः क्षेत्रपरिमाणं वक्तव्यं २, तथा संस्थानमवधेर्वक्तव्यं ३, तथा अनुगमनशील आनुगामिकोऽवधिः सप्रतिपक्षो वक्तव्यः, एकारान्तता सर्वत्रापि प्रथमान्तस्य प्राकृतत्वात्, यथा- 'कयरे आगच्छइ दित्तरुवे' इत्यादि ४, तथा द्रव्यादिषु कियन्तं कालमप्रतिपतितः सन् उपयोगतो लब्धितश्चावतिष्ठते इत्यवस्थितोऽवधिर्वक्तव्यः५, तथा वर्द्धमानतया क्षीयमाणतया च चलः - अनवस्थितोऽवधिर्व कव्यः ६, तथा तीत्रो मन्दो मध्यमश्चावधिर्वक्तव्यः, तत्र तीव्रो विशुद्धः मन्दः - अविशुद्धः तीव्रमन्दस्तूभयप्रकृतिरिति ७, तथा द्रव्याद्यपेक्षया एककाले प्रतिपातोत्पादौ वक्तव्यौ ८, तथा ज्ञानदर्शन विभङ्गा वाच्याः, किमुक्तं भवति ? -किमत्र ज्ञानं

Page #119

**
होताना किंवा दर्शनं को वा विमङ्गः, परस्परतश्चामीपामल्पबहुरवं च चिन्तनीयमिति ज्ञानदर्शनविभारत्रयमवसातव्यं ११, १ क्षेत्रादीनि “जातथा देसत्ति कस्य देशविषयः सर्वविषयो वाऽवधिर्भवतीति वक्तव्यं १२, तथा 'खेत्त'त्ति सम्बद्धासम्बद्धसङ्ग्येयासक्येया- द्वाराणि तरालक्षेत्रहारेण क्षेत्रविषयोऽवधिवेतन्यः १३, 'गतिरिति चेत्यत्र इतिशब्दो गणसंसूचको द्रष्टव्यः, 'इत्यादिबहुवच
निक्षेपाः नानि गणस्य संसूचकानि भवन्तीति वचनात् , ततो 'गइ इंदिए य काए' इत्यादिद्वारकलापोऽवघेद्रष्टव्यः इत्युकं वेदितव्यं
२७-२९ १४, तथा ऋद्धिप्रामानुयोगश्च वक्तव्यः, अनुयोग-अन्वाख्यानं, एवं अनेन प्रकारेण एता-अनन्तरोकाः 'प्रतिपत्तयः प्रतिपदनं प्रतिपत्तिः परिच्छित्तिरित्यर्थः अवधेःप्रकृतय एव प्रतिपत्तिहेतुत्वात् प्रतिपत्तय इत्युच्यते. अथवा प्रतिपद्यतेयथावदवगम्यते अवधिराभिः प्रकृतिभिरिति प्रतिपत्तयः, 'लाभादिभ्य'इति करणे तिप्रत्ययः॥ साम्प्रतमनन्तरद्वारगाथा-1 द्वयच्याचिख्यासया इदमाह
"नामंठवणादविए खेत्ते काले भवे य भावे य । एसो खलु ओहिस्सा निक्खेवो होह सत्तविहो॥२९॥" यस्य जीवस्थाजीवस्य वाऽवधिरिति नाम क्रियते स नाना नाममात्रेणावधिर्नामावधिः, यथा लोके मर्यादा अवधिरिति, स्थापनावधिरक्षादिः अवधिरेप इति न्यस्यमाना, अथवा अवधेरेव यदभिधानमवधिरिति तनामावधिर्नाम च तदवधिश्च नामावधिरिति व्युत्पत्ते, स्थापनावधियः खलु अवघेरालम्बनस द्रव्यस्य क्षेत्रस्य यदिवा स्वामिनः आकारविशेषः, स हि विषयविषयिणोरभेदोपचारादवनेः सम्बन्धी, आकारश्च स्थापना, स्थापनाऽऽकारविशेष' इति वचनात्, उक्तं च-"अहवा| नाम तस्सेव जमभिहाणं सपजतस्सेव । ठवणाऽऽगारविसेसोतइधक्खेत्तसामीणं ॥२॥"(वि.५८३)अथ द्रव्यावधिरित्युच्यते
GANGANAGAR
सक
Jain Education Intel
IRi
ww.jainelibrary.org

Page #120

सद्विविध:-आगमतो नोआगमतश्च तत्रागमतोऽवधिपदार्थज्ञस्तत्र चानुपयुक्तः, 'अनुपयोगो द्रव्य मिति वचनात्, नोजाग| मतस्त्रिविधस्तद्यथा-ज्ञशरीरद्रव्यावधिः भव्यशरीरद्रव्यावधिः शशरीरभव्यशरीरव्यतिरिकद्रव्यावधिश्च तत्र शशरीरभव्यशरीरे प्रतीते, तृतीयस्तु साक्षात्सूत्रेणैवोपात्तः 'दविए' इति द्रव्यावधिर्द्रव्यालम्बन इत्यर्थः, अथवा सूत्रे प्रथमान्तस्याप्येकारान्तता, जिनवचनस्य च सर्वस्याप्यर्द्धमागधभाषात्वात्, ततो द्रव्यमेवावधिर्द्रव्यावधिः, कारणं द्रव्यमिति भावः, यदिवा उत्पद्यमानस्यावधेर्यदुपकारकं शरीरादि तदवधिकारणत्वात् द्रव्यावधिः, आइ च-दबोही उप्पज्जइ जत्थ ततो जं च पासए तेण । जं वोवयारि दवं देहाइ तदुब्भवे होइ ||१||” (वि. ५८४) तथा क्षेत्रेऽवधिः क्षेत्रावधिः, किमुक्तं भवति १- यत्र | क्षेत्रेऽवस्थितस्यावधिरुत्पद्यते यत्र वा क्षेत्रेऽवधिः प्रज्ञापकेन प्रकाश्यते यत्र वा क्षेत्रे स्वयोग्यानि द्रव्याण्यवधिः परिच्छिनत्ति स क्षेत्रस्याधारत्वेन प्राधान्यविवक्षया क्षेत्रे व्यपदिश्यते इति क्षेत्रेऽवधिः क्षेत्रावधिरित्युच्यते, एवं यत्र प्रथमपौरुष्यादौ कालेऽवधिरुत्पद्यते यत्र वा प्रज्ञापकेन प्ररूप्यते यस्मिन् वा काले स्वयोग्यानि द्रव्याणि परिच्छिनत्ति स कालस्व प्राधान्यविवक्षया कालेन व्यपदिश्यते, कालेनावधिः कालावधिः, अथ किमिति क्षेत्रकालावस्थितानि द्रव्याणि पश्यत्यसावित्युच्यते, न पुनः क्षेत्रकालावेव साक्षात्पश्यतीति ?, उच्यते, क्षेत्रकालयोरमूर्त्तत्वेन तदविषयत्वाद्, आह च भाष्यकृत् - "खेचे जत्थुष्पज्जइ कहिजए पेच्छए व दबाई । एवं चैव य काले नउ पेच्छइ खेत्तकाले से ॥ १ ॥ " ( वि. ५८५) तथा भवन्ति तत्तत्कर्मवशवर्त्तिनः प्राणिनोऽस्मिन्निति भवः- नारकादिलक्षणः, 'तुदादिभ्यो नक्का' वित्यधिकारे 'अकितौ चे 'ति अप्रत्ययः, | तस्मिन् भवे उत्पद्यते वर्त्तते प्रेक्षते वा षोऽवधिः स भवावधिः, भावः - क्षायोपशमिकः द्रव्यपर्यायो वा तस्मिन्नवधिर्भा

ki

Page #121

अवधेर्ज
घन्यक्षेत्र
पोलातेवावधिः, चशब्दो समुच्चयार्थों, एषोऽनन्तरव्यावर्णितस्वरूपः,खलुशब्द एवकारार्थः स चावधारणे, एष एव नान्यः, निक्षे.
पणं निक्षेपोऽवधेर्भवति सप्तविधः-सप्तप्रकारः॥ सम्प्रति क्षेत्रपरिमाणाख्यं द्वितीयद्वारं अभिधातव्यं, क्षेत्रपरिमाणं च ॥५२॥ त्रिधा-जघन्यं मध्यममुत्कष्टं च, तत्र जघन्यं क्षेत्रपरिमाणमभिधित्सुराह
"जावइया तिसमयाहारगस्स सुहुमरस पणगजीवस्स । ओगाणा जहण्णा ओही खेत्तं जहण्णं तु ॥ ३०॥" __ आहारयति-आहारं गृह्णातीत्याहारकः, त्रयः समयाः समाहृतास्त्रिसमयं, त्रिसमयमाहारकः त्रिसमयाहारकः, 'व्याप्ता'विति समासः, 'नाम नाम्नैकार्थे समासो बहुल'मिति समासः, तस्य त्रिसमयाहारकस्य 'सूक्ष्मस्य सूक्ष्मनामकर्मोदयवतिनः, पनकजीवस्य पनकश्चासौ जीवश्च पनकजीवः-वनस्पतिविशेषः तस्य, 'यावती' यावत्परिमाणाऽवगाहन्ते क्षेत्रं यस्यां स्थिता जन्तवः साऽवगाहना-तनुरित्यर्थः जघन्या-शेषत्रिसमयाहारकसूक्ष्मपनकजीवापेक्षया सर्वस्तोका एतावत्परिमाणमवधेर्जधन्यं क्षेत्रं, तुशब्दोऽवधारणे 'तुः स्याद्देदेऽवधारणे' इति वचनात् , जघन्य क्षेत्रमवधेरेतावदेवेति, अत्रायं सम्प्र
दाया-यः किल योजनसहस्रपरिमाणायामो मत्स्यः स्वशरीरस्य बहिरेकदेशे एवोत्पद्यमानः प्रथमसमये सकलनिजशइशरीरसम्बद्धानामात्मप्रदेशानामायाम संहृत्याङ्गुलासङ्ख्येयभागबाहल्यं स्वदेहविष्कम्भप्रमाणायामविस्तारं प्रतरं करोति,
तमपि द्वितीयसमये संहृत्याङ्गुलासङ्ख्येयभागविष्कम्भां मत्स्यदेहविष्कम्भप्रमाणायामामात्मप्रदेशानां सूची विरचयति, तृतीयसमये तामपि संहृत्याङ्गलासङ्ख्येयभागमात्रे स्वशरीरस्य बहिः प्रदेशे सूक्ष्मपरिणामपनकरूपतयोत्पद्यते, तस्योपपातसमयादारभ्य तृतीये समये वर्तमानस्य यावत्प्रमाणं शरीरं भवति तावत्परिमाणं जघन्यमालम्बनवस्तुभाजनक्षेत्रमव
CREAMROSAGARMA5%
AAKAAGRAATAKAL
Jain Education Intem
jainelibrary.org

Page #122

सातव्यं, उकं च-योजनसहनमानो मत्स्यो मृत्वा स्वकायदेशे यः । उत्पद्यते हि पनकः सूक्ष्मत्वेनेह स ग्राह्यः ॥१॥ द्रसिंहृत्य चाद्यसमये सद्यायाम करोति च प्रतरम् । सङ्ख्यातीताख्याकुलविभागवाहल्यमानं तु॥२॥स्वतनु (क)पृथुत्वमात्रां
दीर्घत्वेनापि जीवसामर्थ्यात् । तमपि द्वितीयसमये संहृत्य करोत्यसौ सूचिम् ॥३॥ सङ्ख्यातीताख्याङ्गुलविभागविष्कम्भमाननिर्दिष्टाम् । निजतेनुपृथुत्वदैया तृतीयसमये तु संहृत्य ॥ ४॥ उत्पद्यते च पनकः स्वदेहदेशे स सूक्ष्मपरिणामः। समयत्रयेण तस्यावगाहना यावती भवति ॥ ५॥ तावजघन्यमवधेरालम्बनवस्तुभाजनं क्षेत्रम् । इदमित्थमेव मुनिगणसुसम्प्रदायात् समवसेयम् ॥६॥" अत्र कश्चिदाह-किमिति योजनसहस्रायामो मत्स्यः?, किंवा तस्य तृतीयसमये स्वदेहदेशे सूक्ष्मत्वेनोत्पादः किं वा त्रिसमयाहारकत्वं परिगृह्यते ?, उच्यते, इह योजनसहस्रमानो मत्स्यः स किल त्रिभिः समयैः आत्मानं सङ्क्षिपति महतः प्रयत्नविशेषात, महाप्रयत्नविशेषाधिरूढश्चोत्पत्तिदेशेऽवगाहनामारभमाणो अतीव सूक्ष्मामारभते, ततो महामत्स्यस्य ग्रहणं, सूक्ष्मपनकश्चान्यजीवापेक्षया सूक्ष्मावगाहनो भवति, ततः सूक्ष्मपनकग्रहणं, तथा उत्पत्तिसमये द्वितीये समये चातिसूक्ष्मो भवति चतुर्थादिषु तु समयेष्वतिस्थूरस्त्रिसमयाहारकस्तु योग्यस्ततस्त्रिसमयाहारकग्रहणं, उक्कं च-"मच्छो महल्लकाओ संखित्तो जो उ तीहि समएहिं । स किर पयत्तविसेसेण सहमोगाहणं कुणइ ॥१॥सण्हयरा सण्यरो सुहुमो पणगो जहण्णदेहो य । सुबहुविसेसविसिहो सहयरो सबदेहेसु ॥२॥ पढमवीए5तिसण्हो जमइत्थूलो चउत्थयादीसु । तइयसमयंमि जोग्गो गहियो तो तिसमयहारो ॥ ३॥ (वि.५९३-५९४)” अन्ये तु व्याचक्षते-त्रिसमयाहारकस्येति, आयामप्रतरसंहरणे समयद्वयं तृतीयश्च समयःसूचीसंहरणोत्पत्तिदेशागमविषयः, एवं त्रयः
Jain Education Intern
ww.jainelibrary.org KI

Page #123

पोद्धाते
अवधेश त्कृष्टक्षेत्र
॥५३॥
XXXX
समयाः, विग्रहगत्यभावाच्चैतेषु त्रिष्वपि समयेष्वाहारकस्तत उत्पादसमयएव त्रिसमयाहारकः सूक्ष्मपनकजीवो, जघन्यावगाहनश्चासौ, ततस्तच्छरीरमानं जघन्यमवधिक्षेत्रं, तच्चायुक्तं, यतस्त्रिसमयाहारकस्येति विशेषणं पनकस्य, न तु मत्स्यस्य, नच मत्स्यायामप्रतरसंहरणसमयौ पनकभवस्य सम्बन्धिनौ, किन्तु मत्स्यभवस्य, तत उत्पादसमयादारभ्य त्रिसमयाहारकस्येति द्रष्टव्यं नान्यथा, एतावत्प्रमाणजघन्यक्षेत्रस्यावधिः तैजसभाषाप्रायोग्यवर्गणापान्तरालवर्ति द्रव्यमालम्बते, 'तेयाभासादवाणमंतरा एत्थ लहइ पट्ठवतो' इतिवक्ष्यमाणवचनात् ॥ तदेवं जघन्यमवधेः क्षेत्रमुक्तम्, साम्प्रतमुत्कृष्टमभिधातुकाम आह* "सबष अगणिजीवा निरंतरं जत्तियं भरिजंसु । खेत्तं सबदिसागं परमोही खेत्त निदिहो ॥ ३१॥" | 'सबबहु' इति, यत ऊर्द्धमन्य एकोऽपि जीवो न कदाचनापि प्राप्यते ते सर्वबहवः, सर्वबहवश्च तेऽग्निजीवाः-सूक्ष्मबादररूपाः सर्वबह्वग्निजीवाः, कदा सर्वबह्वग्निजीवा इति चेत् , उच्यते, यदा सर्वासु कर्मभूमिषु निर्व्याघातं अग्निकायसमारम्भकाः सर्वबहवो मनुष्याः, तेच प्रायोऽजितस्वामितीर्थकरकाले प्राप्यन्ते, यदा चोत्कृष्टपदवर्तिनः सूक्ष्मानलजीवास्तदा सर्वबह्वग्निजीवपरिमाणं, उक्तं च-अबाधाए सबासु कम्मभूमीसु जं तदारंभा। सबबहवो मणुस्सा, होन्तऽजियजिणिंदकालंमि॥१॥उकोसया य सुहुमा जया तया सबबहुगमगणीण परिमाण"मिति,(वि.५९९-६००) निरन्तर'मिति क्रियाविशेषणं, यावद्-यावत्परिमाण क्षेत्रं 'भृतवन्तो व्याप्तवन्तः, किमुक्तं भवति?-नैरन्तर्येण विशिष्टसूचीरचनया यावळ्याप्तवन्तः, व्याप्तवन्त इति भूतकालनिर्देशः अजितस्वामिकाल एव च प्रायः सर्वबहवोऽनलजीवा अस्यामवसर्पिण्यां भवन्ति
५३॥

Page #124

स्मेति ख्यापनार्थः, इदं चानन्तरोदितविशेषणं क्षेत्रमेकदिक्कमपि भवति तत आह-सर्वदिक,अनेन सूचीभ्रमणप्रमितत्वं क्षेत्रस्य सूचयति, परमश्चासाववषिश्च परमावधिः, एतावद् अनन्तरोदितं सर्वबहनलसूचीपरिक्षेपप्रमितं क्षेत्रमङ्गीकृत्य निर्दिष्टः। प्रतिपादितो गणधरादिभिः क्षेत्रनिर्दिष्टः, किमुक्तं भवति ?-सर्वबहग्निजीवा निरन्तरं यावत् क्षेत्र सूचीभ्रमणेन सर्वदिकं भृतवन्तः एतावति क्षेत्रे यान्यवस्थितानि द्रव्याणि तत्परिच्छेदसामर्थ्ययुक्तः परमावधिः क्षेत्रमधिकृत्य निर्दिष्टो गणधरादिभिः। अयमिह सम्प्रदाय:-सर्वबह्वग्निजीवादयः प्रायोऽजितस्वामितीर्थकाले प्राप्यन्ते, तदारम्भकमनुष्यबाहुल्यभावात् , सूक्ष्माश्चोत्कृष्टपदवर्तिनः तत्रैव विवक्ष्यते, ततश्च ते सर्वबहवोऽनलजीवा भवन्ति, तेषां स्वबुद्ध्या पोढा अवस्थानं कल्प्यते-एकैकक्षेत्रप्रदेशे एकैकजीवावगाहनया सर्वतश्चतुरस्रो घन इति प्रथम, स एव घनो जीवैः स्वावगाहनाभिरिति द्वितीयं, एवं प्रतरोऽपि विभेदः, श्रेणिरपि द्विधा, तत्राद्याः पञ्च प्रकारा अनादेशाः, तेषु क्षेत्रस्याल्पीयस्तया प्राप्यमाणत्वात् , षष्ठस्तु प्रकारः सूत्रादेशः, उक्तं च-“एकेकागासपएस जीवरयणा य सावगाहे य । चउरंस घणं पयरं सेढी छट्टो सुयादेसो ॥१॥" (वि.६०१) ततश्चासौ श्रेणिः स्वावगाहनासंस्थापितसकलानलजीवावलिरूपा अवधिज्ञानिनः सर्वासु दिक्षु शरीरपर्यन्तेन भ्राम्यते, सा च भ्राम्यमाणा असल्येयान् लोकमात्रान् क्षेत्र विभागान् अलोके प्राप्नोति,एतावत्क्षेत्रमवधिरुस्कृष्टः, उक्तंच-नियगावगाहणागणिजीवसरीरावलीभमंतेण । भामिजइ ओहिनाणीदेहपजंततो सा य॥१॥ अइगंतूणमलोगे लोगागासप्पमाणमेत्ताई।ठाइ असंखेजाइं इदमोहीखेत्तमुक्कोस॥२॥(वि.६०३-६०४)” इदं च सामर्थ्यमात्रमुपवीते, एतावति क्षेत्रे यदि द्रष्टव्यं भवति तर्हि पश्यति, यावताऽलोके तन्न विद्यते, अलोके रूपिद्रव्याणामसंभवात् , रूपिद्र

Page #125

पोद्धाते
॥५४॥
ARod
व्यविषयश्चावधिः, केवलमयं विशेषो-यावदद्यापि परिपूर्णमपिलोकं पश्यति तावदिहस्कन्धानेव जानाति,यदा पुनः अलोके
अवधेश प्रसरमवधिरधिरोहति तदा यथा २ अभिवृद्धिमासादयति तथा तथा लोके सूक्ष्मान् सूक्ष्मतरान् स्कन्धान पश्यति, क्षेत्रकालयावदन्ते परमाणुमपि, उक्तञ्च-"सामत्थमेत्तमुत्तं दद्ववं जइ हवेज पेच्छेजा । न उ तं तत्थत्थि जतो सो रूविनिबंधणो प्रतिबंध: भणिओ॥१॥ वईतो पुण बाहिं लोगत्थं चेव पासई दवं । सुहमयरं सुहुमयरं परमोही जाव परमाणू ॥२॥ (वि.६०५- ३२-३५ ६०६)" एवं तावत् जघन्यमुत्कृष्टं चावधिक्षेत्रमुकं, सम्प्रति मध्यमं प्रतिपिपादयिषुरेतावत्क्षेत्रोपलभे एतावत्कालोपलम्भः एतावत्कालोपलंभे च एतावत् क्षेत्रोपलम्भ इत्यस्यार्थस्य प्रकटनार्थ गाथाचतुष्टयमाह.. "अंगुलमावलियाणं भागमसंखेन दोसु संखेज्जा । अंगुलमावलियंतो आवलिया अंगुलपुहुत्तं ॥ ३२॥ - हत्थंमि मुहुत्तो दिवसंतो गाउयम्मि बोयो । जोयण दिवसपुहुत्तं पक्खंतो पण्णवीसाओ ॥ ३३ ॥
भरहंमि अद्धमासो जंबुद्दीवम्मि साहितो मासो । वासं च मणुयलोए वासपुहुत्तं च रुयगंमि ॥ ३४ ॥ संखिजंमि उ काले दीवसमुहा य हुंति संखेजा । कालम्मि असंखेज्जे दीवसमुद्दा य भइयत्वा ॥ ३५॥"
अङ्गुलमिह क्षेत्राधिकारात् प्रमाणाङ्गुलममिगृह्यते, अन्ये त्वाहुः-अवध्यधिकारादुच्छ्रयाङ्गुलमिति, आवलिका असङ्ख्ये- २ | यसमयात्मिका, जघन्ययुक्तासङ्ग्यातकप्रमाणसमयसमुदायात्मिका इति भावः, अंगुलं च आवलिका च अंगुलावलिकेतयो-||3|॥ ५४ ॥ भाग-अंशमसंख्येयं पश्यत्यवधिज्ञानी, किमुक्तं भवति-क्षेत्रतोऽङ्गुलासययभागमात्रं पश्यन् काठत आवलिकाया असः | येयमेव भागमतीतमनागतं च पश्यति, उक्कं च-"खेत्तमसंखेजंगुल पासं पासं तमेव कालेणं। आवलियाए भागं नी-||
।
Jain Education Inter

Page #126

*SAKA%
वमनागं च जाणाइ, (वि.६११) आवलिकायावासनेयमार्ग पश्यन् क्षेत्रतोऽडुलारझोयं भावं पश्यति, एवं सर्वपि ६ क्षेत्रकालयोः परस्परं योजना कव्या, क्षेत्रकालदर्शनं चोपचारेण द्रष्टव्यं, न साक्षात्, न खलु क्षेत्रं काळं वा साक्षादवधिज्ञानी है
पश्यति,तयोरमूर्चत्वाद्, रूपिद्रव्यविषयश्चावधिः, तत एतदुक्तं भवति-एतावति क्षेत्रे काले च यानि द्रव्याणि तेषां व्याणां ये पर्यायास्तान् पश्यतीति, उकं च-"तस्येव य जे दवा, तेसि चिय जे हवंति पजाया। इय खेत्ते कालंमि य जोएजा दवपबाए ॥२॥" (वि.६१२)एवं च सर्वत्रापि भावनीयं, क्रिया च गाभाचतुष्टवे स्वयमेव योजनीया, तथा द्वयोरङ्गुलावलिकयोः सहयो भागमै पश्यति, अङ्खलत्य सङ्घलेयं मागं पश्यन् आवलिकाया अपि सधेयमेव भागं पश्यतीत्यर्थः, तथा अङ्गुलं-अङ्ग-1 लमात्रं क्षेत्रं पश्यन् आवलिकान्तः-किञ्चिदूनामावलिकां पश्यति, आवलिकां चेत् कालतः पश्यति क्षेत्रतोऽङ्गलपृथक्त्वं-परिपूर्णाजलप्रवक्त्वपरिमाणं क्षेत्रं पश्यति, उक्तं च-"संखेजंगुलभागे आवलियाएवि मुणइ तइभागे। अंगुलमिह पेच्छंतो आव-1 लियतो मुणइकालं॥शा आवलियं मुणमाणो संपुण्णं खेत्तमंगुलपहत्त"मिति (वि.६१३, ६१४)पृथक्त्वं द्विप्रभृतिरा नवभ्यः, तथा हस्ते हस्तमात्रे क्षेत्रे ज्ञायमाने कालतो मुहूर्तान्तः पश्यति, अन्तर्मुहुर्चप्रमाणं कालं पश्यतीत्यर्थः,तथा कालतो दिवसान्तः-16 किवदनं दिवसं पश्यन क्षेत्रतो गव्यूत-गव्यूतविषयो द्रष्टव्यः, तथा योजन-योजवमानं पश्यन् कालतो दिवसपृथक्त्वमात्रं | बाळं पश्यतीत्यर्थः, तथा पक्षान्तः किञ्चिदूनपक्षं पश्यन् क्षेत्रतः पंचविंशतियोजनानि पश्यति, “भरहमी” त्यादि, भरते-11 सकठभरतप्रमाणे क्षेत्रेऽवधौ कालतोऽर्द्धमास म्का, भरतप्रमाणं क्षेत्रं पश्यन् कालतोऽतीतमनागवं चाईमासं-पश्यतीति | भावार्थः पर्व जम्बूद्वीपविषयेऽवस साधिको मास कालतो विषयत्वेन बोद्धव्या, तथा मनुष्यलोके-मनुष्यलोकप्रमाण
Jain Education Intem
Maw.jainelibrary.org

Page #127

--
अवधौ.
निवन्धः
-
आवश्यक त्रविषयोऽवधिर्वर्ष-संवत्सरमतीतमनागतं च पश्यति, तथा रुचके-रुचकाख्यबाह्यद्वीपप्रमाणक्षेत्रविषयोऽवधिर्वर्षपृथक्त्वं उपोद्धाते पश्यति । 'संखे' त्यादि, संख्यायते इति सङ्ख्येयः,स चसंवत्सरलक्षणोऽपि भवति, ततश्चशब्दो विशेषणार्थ उपात्तः, स चैत
द्विशिनष्टि-सहयेयः कालो वर्षसहस्रात्परो वेदितव्यः, तस्मिन् सङ्ख्येये कालेऽवधिगोचरे सति क्षेत्रतस्तस्यैवावधेर्गोचरतया ॥ ५५॥x
द्वीपाश्च समुद्राश्च द्वीपसमुद्रास्तेऽपि भवन्ति सङ्ख्येयाः, अपिशब्दान्महानेकोऽपि महत एकदेशोऽपि, किमुक्तं भवति ?त सङ्ख्येये कालेऽवधिना परिच्छिद्यमाने क्षेत्रमपि संख्ये यद्वीपसमुद्रपरिमाणं परिच्छेद्यं भवति, तत्र यदि नाम अत्रत्यस्यावधि
रुत्पद्यते ततो जम्बूद्वीपादारभ्य सङ्ख्येया द्वीपसमुद्रास्तस्य परिच्छेद्याः, अथ बाह्ये द्वीपे समुद्रे वा सङ्ख्येययोजनविस्तृते कस्यापि ४ तिरश्चः सङ्ख्येयकालविषयोऽवधिरुत्पद्यते तदा यथोक्तक्षेत्रपरिमाणं तमेवैक द्वीप समुद्रं वा पश्यति, यदि पुनरसङ्ख्येययो
जनविस्तृते स्वयंभूरमणादिके द्वीपे समुद्रे वा सङ्ख्येयकालविषयोऽवधिः कस्याप्युपजायते तदानीं स प्रागुक्तपरिमाणं तस्य द्वीपस्य समुद्रस्य वा एकदेशं पश्यति, यदिवा इहत्यतिर्यमनुष्यबाह्यावधिरेकद्वीपविषयो द्वीपैकदेशविपयो वा वेदितव्यः। तथा कालेऽसङ्ख्येये-पल्योपमादिलक्षणेऽवधिविषये सति तस्यैवासङ्ख्येयकालपरिच्छेदकस्यावधेः क्षेत्रतया परिच्छेद्या द्वीपसमुद्रास्तु भाज्याः-विकल्पयितव्याः, कस्यचिदसङ्ख्येया एव कस्यचित्सङ्ख्येयाः कस्यचिन्महानेकः कस्यचिदेकदेश इत्यर्थः, तत्र इह यदा मनुष्यस्थासङ्ख्येयकालविषयोऽभ्यन्तरावधिरुत्पद्यते तदानीमसक्वेया द्वीपाः समुद्राश्चास्य विषयः, यदा पुनहिद्वीपे समुद्रे वा वर्तमानस्य कस्यचित्तिरश्चोऽसङ्ख्येयकालविषय उपजायते तदा तस्य सङ्ग्येया दीपसमुद्राः, अथवा यस्य मनुष्यस्यासयेयकालविषयो बाह्यद्वीपसमुद्रालम्बनो बाह्यावधिरुत्पद्यते तस्य सङ्ख्येया द्वीपसमुद्राः, एवमेकद्वीपविषयोऽपि
-Ckestak
---
----
॥५५॥
lain Educatonneraton

Pinw.jainelibrary.org

Page #128

| भावनीयः, यदा पुनः स्वयंभूरमणे द्वीपे समुद्रे वा कस्यचित्तिरश्चोऽवधिरसङ्ख्येयकालविषयो जायते तदा तस्य स्वयंभूर| मणस्य द्वीपस्य समुद्रस्य वा एकदेशो विषयः, स्वयम्भूरमणविषयमनुष्यबाह्यावधिर्वा तदैकदेशो विषयः, क्षेत्रपरिमाणं पुनः | सर्वत्रापि योजनापेक्षया संख्येयाख्यं असङ्ख्येयाख्यं वा तदेवं यथा क्षेत्रवृद्धौ कालवृद्धिः कालवृद्धौ च यथा क्षेत्रवृद्धिस्तथा परिस्थूरन्यायमङ्गीकृत्य प्रतिपादितं । सम्प्रति द्रव्यक्षेत्रकालभावानां मध्ये यद्वृद्धौ यस्य वृद्धिरुपजायते यस्य च न तदभिधित्सुराह—
काले चण्ह वुडी, कालो भइयब्वु खेत्तवुडीए । वुड्डीए द्वपज्जव भहयवा वित्तकाला उ ॥ १ ॥ काले- अवधिगोचरे वर्द्धमाने चतुर्णा द्रव्यक्षेत्र कालभावानां वृद्धिर्भवति, तथा क्षेत्रस्य वृद्धिः क्षेत्रवृद्धिस्तस्यां सत्यां | कालो भजनीयो-विकल्पनीयः, कदाचिद्वर्द्धते कदाचिन्न, क्षेत्रं ह्यत्यंतसूक्ष्मं कालस्तु तदपेक्षया परिस्थूरः, ततो यदि प्रभूता क्षेत्रवृद्धिस्ततो वर्द्धते शेषकालं नेति । द्रव्यपर्यायौ तु नियमतो वर्द्धेते, यत उक्तम्- "काले पवड्डूमाणे सबै दवादयो पत्रति । | खित्ते कालो भइओ वहुति उ दवपज्जाया ॥ १ ॥ (त्रि. ६१८) तथा द्रव्यं च पर्यायश्च द्रव्यपर्यायौ तयोर्वृद्धौ सत्यां, सूत्रे विभक्तिलोपः प्राकृतत्वाद्, भजनीयावेव क्षेत्रकालौ, हुशब्द एवकारार्थः स च भिन्नक्रमः तथैव च योजितः, भजना चैवं-कदाचित्तयोर्वृद्धिर्भवति कदाचिन्न, यतो द्रव्यं क्षेत्रादपि सूक्ष्मं, एकस्मिन्नपि नभः प्रदेशेऽनन्तस्कन्धावगाहतः, द्रव्या दपि सूक्ष्मः पर्यायः, एकस्मिन्नपि द्रव्येऽनन्तपर्यायसम्भवात् ततो द्रव्यपर्यायवृद्धौ क्षेत्रकाली भजनीयावेव भवतः, द्रव्ये च वर्द्धमाने पर्याया नियमतो वर्द्धन्ते, प्रतिद्रव्यं सङ्ख्या नामसङ्ख्येयानां वा पर्यायाणामवधिना परिच्छेदसम्भवात् पर्याये तु

Page #129

अवधौ
५.-M
आवश्यक
दावर्द्धमाने द्रव्यं भाज्यम्, एकस्मिन्नपि द्रव्ये पर्यायविषयावधिवृद्ध्यवृद्धिसम्भवात् , आह च भाष्यकृत्-"भयणाय खेतकाले उपोद्धाते
परिवद्धतेसु दवभावेसुं। दवे वहइ भावोभावे दबं तुभयणिजं॥१॥"(वि.६१९) आह-ननु जघन्यमध्यमोत्कृष्टभेदभिन्योनरवधिज्ञानसम्बन्धिनो क्षेत्रकालयोः अङ्गलावलिकासलेयभागादिरूपयोः परस्परं प्रदेशसमयसङ्ख्यया तुल्यत्वमुत हीना- वृद्धि
विकत्वं', उच्यते, हीनाधिकत्वं, तथाहि-आवलिकाया असंख्यये भागे जघन्यावधिविषये यावन्तः समयास्तदपेक्षया है भजता * अबस्थासङ्ग्वेयभागे जघन्यावधिविषये एव ये नभ प्रदेशास्ते असवेयगुणाः, एवं सर्वत्राप्यवधिविषयात् कालादसो-।
बगबत्वमवधिविषयस्य क्षेत्रस्यावगन्तव्यं, उक्कं च-"सबमसंखेजगुणं कालाओ खित्तमोहिविसयंमि । अवरोप्परसंबद्धं
समयपएसपमाणेणं ॥१॥" (वि.६२४) अथ क्षेत्रस्येत्यं कालादसोयगुणता कथमवसीयते ?, उच्यते, सूत्रप्रामाण्यात्,! है नदेव सूत्रमुपदर्शयति
महुमो य होइ कालो तचो मुहुमयरयं हवा खेत्तं । बंगुलसेडीमित्ते, मोस्सप्पिणिओ असंखेना ॥३६॥ 'सक्ष्मा' लक्ष्णश्च भवति कालः, चशब्दो वाक्यभेदक्रमोपदर्शनार्थः, यथा सूक्ष्मस्तावत्कालो भवति, यस्मादुत्पलपवशतभेदे प्रतिपत्रमसझेवाः समयाः प्रतिपद्यन्ते, ततः सूक्ष्मः कालः, तस्मादपि कालात् सूक्ष्मतरं क्षेत्रं भवति, यस्मादा लश्रेणिमात्रे क्षेत्रे-प्रमाणाडुलैकमात्रे श्रेणिरूपे नमःखण्डे प्रतिप्रदेशं समयगणनया असङ्ख्यया अवसर्पिण्यस्तीर्थक द्भिराख्याताः, इदमुक्कं भवति-प्रमाणाकुलेकमाने एकैकप्रदेशश्रेणिरूपे नभःखण्डे यावन्तोऽसङ्ग्येयास्क्वसपिप्णीषु समया-15 खावत्प्रमाणा (प्रदेशा) वर्त्तन्ने, ततः सर्वत्रापि कालादसोयगुणं क्षेत्र, क्षेत्रादपि चानन्तगुणं द्रव्यं, द्रव्यादपि चावधिविषयः ।
IRECX
Jain Education Intera
W
ww.jainelibrary.org

Page #130

ECARALACE
पर्यायः सञ्जयेयगुणोऽसङ्ख्येयगुणो वा, उक्तं च-"खेत्तविसेसेहितो, दबमणतगुणियं पएसेहिं। दवेदितो भावो मखमणोऽसंख गुणियो वा ॥१॥" (वि. ६२५ पए.) उक्तमवधेर्जघन्यमध्यमोत्कृष्टभेदभिवं क्षेत्रपरिमाण, क्षेत्रं चावधिगोचरगव्याधारेपावधेय॑पदिश्यते, ततः क्षेत्रस्य द्रव्यावधिकत्वात्तदभिधानानन्तरं अवधिपरिच्छेदयोग्यं द्रव्यमभिधातव्यं, अवधिश्चा विधा-जघन्यों मध्यम उत्कृष्टश्च, तत्र जघन्यावधिपरिच्छेदयोग्यं तावद्रव्यमभिधित्सुराह
तेयाभासादवाण अंतरा एत्थ लहइ पट्टवगो। गुरुलह अगुरुयलहुयं तंपि य तेणेव निट्ठाइ ।। ३७॥
तैजसं च भाषा च तैजसभाषे तयोर्द्रव्याणि तैजसभाषाद्रव्याणि तेषां तैजसभाषाद्रव्याणामन्तरात्, प्राकृतत्वाद्विभक्तिपरिणामः, अन्तरे, अथवा अंतरे इति पाठान्तरमेव, किमुक्तं भवति ?-तैजसभाषाद्रव्याणामपान्तराले इति, 'अत्र' एत-1 स्मिन् उभयायोग्यद्रव्यसमूहे तैजसभाषाभ्यामन्यदेव द्रव्यं लभते' पश्यति, कोऽसावित्याह-'प्रस्थापकः' प्रस्थापको नाम | तत्प्रथमतया अवधिज्ञानप्रारम्भकः, किंविशिष्टं तदित्याह- 'गुरुलध्वगुरुलघु' गुरु च लघु च गुरुलघु तथा न गुरुलघु अगुरुलघु, किमुक्तं भवति ?-गुरुलघुपर्यायोपेतं गुरुलघु अगुरुलघुपर्यायोपेतमगुरुलघु, तर यत्तैजसद्रव्यासन्नं तद् गुरु-1।। लघु यत्पुनीषाद्रव्यासन्नं तदगुरुलघु, तदपि चावधिज्ञानं प्रच्यवमानं सत्पुनस्तेनैव द्रव्येणोपलब्धेन सता निष्ठां याति, प्रच्यवते इति भावः, तथा चोक्तं--"पद्धवगो नाणस्सारंभतो (पासए) जंत(या)दीए । उभयाजोग्गं पेच्छइ तेयाभासंतरे दवं
॥१॥ गुरुलघु तेयासन्नं भासासन्नमगुरुं व पासेज्जा । आरंभेज दिदै दट्टणं पडइ तं चेव ॥२॥” (वि.६२८-९) 'तदपि ताचे त्यत्रापिशब्दो यत्प्रतिपाति तत्रायं नियमो न पुनरवधिज्ञानं प्रतिपात्येव भवतीति संदर्शनार्थः, चशब्दस्त्वेवकारार्थः
Jain Education Inter
Primr.jainelibrary.org

Page #131

मावश्यके उपोद्घाते
॥ ५७ ॥
स चावधारणे, तस्य चैवं प्रयोगः - अवधिज्ञानमेवैवं प्रच्यवते, न शेषज्ञानानीति, अथ कियत्प्रदेशं तत् द्रव्यं यत्तैजस| भाषाद्रव्याणामपान्तरालवर्त्तिं जघन्यावधिप्रेमयमित्याशङ्का, तत्किल परमाण्वादिक्रमोपचयादौदारिकादिवर्गणानुक्रमतः प्रतिपादयितुं शक्यं, अतस्तत्स्वरूपं प्रतिपिपादयिषुर्गाथाद्वयमाह
ओरालविवाहारतेय भासाणपाणमणकम्मे । अह दघवग्गणाणं कमो विवज्जासतो खेते ॥ ३९ ॥ कम्मोवरिं धुवेयर सुन्नेअरवग्गणा अनंताओ । वउधुवणंतरतणुवग्गणा य मीसो तहाऽचित्तो ॥ ४० ॥ आह- किमर्थमौदारिकादिशरीरप्रायोग्याप्रायोग्य द्रव्यवर्गणाः प्ररूप्यन्तेः, उच्यते-विनेयानामसंमोहार्थ, तथा चात्रोदाह| रणम्-इह भरतक्षेत्रे मगधाजनपदे प्रभूतगोमण्डलस्वामी कुचिकर्णो नाम गृहपतिरासीत्, स च तासां गवामतिप्रभूतत्वात् | सहस्रादिपरिमितानां पृथक् पृथगनुपालनार्थं प्रभूतान् गोपालान् चक्रे, ते च तासु परस्परं मिलितासु गोपा आत्मीयाः २ | सम्यगजानन्तः सन्तोऽनवरतं कलहमकार्षुः, तांश्च तथा परस्परं विवदमानान् उपलभ्यासौ तेषामव्यामोहार्थं कलहव्यवच्छित्तये च शुक्लकृष्णरक्तकर्बुरादिभेदभिन्नानां गवां प्रतिगोपालं सजातीयगोसमुदायरूपा भिन्ना वर्गणा व्यवस्थापितवान्, एष दृष्टान्तोऽयमर्थोपनयः - इह गोपालप्रभुकल्पो भगवांस्तीर्थकरः गोपकल्पेभ्यः शिष्येभ्यो गोसमूह समान पुद्गलास्तिकायं तदसम्मोहाय परमाण्वादिवर्गणाविभागेन निरूपितवान् इति, कृतं प्रसङ्गेन, पदार्थः प्रतिपाद्यते, तत्र औदारिकग्रहणादौदारिकशरीरप्रायोग्या वर्गणाः परिगृहीताः, इह वर्गणाः सामान्यतश्चतुर्विधा भवन्ति, तद्यथा- द्रन्यतः क्षेत्रतः कालतो भावतश्च तत्र द्रव्यत एकपरमाण्वादीनां यावदनन्तपरमाणूनां क्षेत्रत एकप्रदेशावगाढानां

अबधेरा
रंभः
वर्गणाच
।। ५७ ।।

Page #132

*यावत् असंख्यप्रदेशावगाढाना, कालत एकसमयस्थितीनां सर्वेषां परमाणनां स्कन्धानां च एका वर्गणा द्विसमयस्थितीनां सर्वेषां द्वितीया वर्गणा त्रिसमयस्थितीनां सर्वेषां तृतीया वर्गणा एवमेकैकसमयवृया संख्येयसमयस्थितीनां परमाण्वादीनां सङ्ख्येया वर्गणाः असङ्ख्येयसमयस्थितीनां त्वसङ्ख्येया वर्गणाः, भावत एकगुणकृष्णानां परमाणूनां स्कन्धानां च सर्वेषामेका वर्गणा कृष्णवर्णगुणद्वययुक्तानां परमाण्वादीनां द्वितीया वर्गणा एवमेकैकगुणवृख्या सक्येयकृष्णवर्णगुणानां सङ्ख्येया वर्गणाः असमयेयकृष्णवर्णगुणानामसङ्ख्येया अनन्तकृष्णवर्णगुणानामनन्ताः, एवं नीललोहितहारिद्रशुक्लेषु ४ सुरभीतरयोर्गन्धयोः ६ तितकटुकषायाम्लमधुरेषु पञ्चसु रसेषु ११ कर्कशमृदुगुरुलघुशीतोष्णस्निग्धरूक्षेषु अष्टासु स्पर्शेषु १९ सर्वसङ्ख्यया एकोनविंशतिस्थानेषु प्रत्येकमेकादीनां सङ्ख्येयगुणानां सङ्ग्येयाः असक्येयगुणानामसङ्ख्येयाः अनन्तगुणानामनन्ता वर्गणा वाच्याः, तथा लघुगुरुपर्यायाणां बादरपरिणामान्वितवस्तूनामेका वर्गणा, अगुरुलघुपर्यायाणां तु सूक्ष्मपरिणामपरिणतवस्तूनामेका वर्गणा, एवमेते द्वे वर्गणे भवतः, तत्र समस्तलोकाकाशप्रदेशवर्तिनामेकाकिपरमाणूनां | समुदाय एका वर्गणा, ततः समस्तलोकवर्तिनां द्विप्रदेशिकस्कन्धानां द्वितीया वर्गणा, ततः समस्तानामपि त्रिप्रदेशिक-1 स्कन्धानां तृतीया वर्गणा, चतुष्पदेशिकस्कन्धानां चतुर्थी, एवमेकोत्तरवृद्ध्या तावन्नेयं यावत् सङ्ग्यातप्रदेशिकस्कन्धानां | सङ्ख्येया वर्गणाः असङ्ख्येयप्रदेशिकानामसङ्ख्येयाः अनन्तप्रदेशिकानामनन्ताः खल्वग्रहणप्रायोग्या वर्गणा विलय विशिष्टत परिणामयुक्ता औदारिकशरीरग्रहणप्रायोग्या अनन्तवर्गणा भवन्ति, ततो एकोत्तरप्रदेशवृक्ष्या वर्द्धमानाः प्रचुरद्रव्य-12 त्वात्सूक्ष्मतरपरिणामत्वाचौदारिकस्याग्रहणप्रायोग्या अनंता वर्गणा भवंति, ताश्च स्वल्पपरमाणुनिष्पन्नत्वाद्वादरपरि-18
REACHERSION
Jain Educatan internete

Page #133

A
बोलणामयुक्तत्वाच्च वैक्रियस्याप्यग्रहणप्रायोग्याः, केवलमौदारिकवर्गणानामासन्नत्वेन तदाभासत्वात् तदग्रहणयोग्या इति अव-18 औदारिउपोदाते ह्रियन्ते, तासाभौदारिकाग्रहणप्रायोग्यवर्गणानामुपरि एकैकप्रदेशवृद्ध्या वर्धमानाः स्वल्पद्रव्यनिष्पनत्वाद् बादरपरिणा
काद्या मत्वाच्च वैक्रियशरीरस्याग्रहणप्रायोग्या अनन्ता वर्गणा भवन्ति, ताश्च प्रचुरद्रव्यनिष्पन्नत्वात् सूक्ष्मपरिणामत्वाच्चौदारि- वर्गणाः ॥५ ॥ कस्याप्यग्रहणप्रायोग्याः परं वैक्रियवर्गणाप्रत्यासन्नतया तदाभासत्वाद्वैक्रियशरीराग्रहणप्रायोग्या इति व्यपदिष्टाः, तत
एवमेकोत्तरवृद्ध्या वर्द्धमानाः प्रचुरद्रव्यनिवृत्तत्वात्तथाविधसूक्ष्मपरिणामत्वाच्च वैक्रियशरीरस्य ग्रहणप्रायोग्या अनन्ता वर्गणा भवन्ति, तत ऊर्ध्वमेकोत्तरवृद्ध्या प्रवर्द्धमानाः प्रचुरद्रव्यारब्धत्वात्सूक्ष्मतरपरिणामत्वाच्च वैक्रियस्याग्रहणप्रायोग्या| अनन्ता वर्गणाः, तासां च वैक्रियाग्रहणप्रायोग्यवर्गणानामुपर्येकोत्तरवृद्ध्या प्रवर्द्धमानाः स्वल्पद्व्यनिष्पन्नत्वाद्वादरपरिणामत्वाच्चाहारकशरीरस्याग्रहणप्रायोग्या अनन्ता वर्णणाः, तदनन्सरमेकोत्तरवृद्ध्या वर्धमानाः प्रचुरद्रष्यतिवृत्तत्वाव* तथाविधसूक्ष्मपरिणामपरिणतत्वाच्चाहारकशरीरस्य ग्रहपाप्रायोग्या अनन्ता वर्गणाः, ततोऽप्येकोसरवृड्या वड़साना बहुतमद्रव्यनिष्पन्नत्वादतिसूक्ष्मपरिणामत्वाच्चाहारकशरीरस्याग्रहणप्रायोग्याः अनन्ता वर्गणाः,एवं तैजसस्य ४ भाषायाः५ आनाणयोः६मनसः ७ कर्मणश्च ८ यथोत्तरमेकोत्तरवृड्युपेतानां प्रत्येकमनन्तानामयोग्यानां योग्यानां पुबरयोग्यानां वर्गयानां पृथक्त्रयं वक्तव्यं, आह च भाष्यकृत-"एगा परमाणूणं, एगुत्तरवद्धितो ततो कमसो। संखेजपएसाणं संखेजा वग्गणा होति
॥५८॥ ॥१॥ तत्तो संखातीता संखातीतप्पएसमाणापं । तत्तो पुणो अणंताणंतपएसाय गंतूणं ॥२॥ ओरालियरस महपप्पायोग्गा वग्गणा अणंताओ। अग्गहणप्पायोग्गा, तस्सेव ततो अयंताओ ॥३॥ एवमजोग्गा जोग्गा, पुणो अजोग य काम
CCOUNTACCAL
Jain Education Inter
P
w.jainelibrary.org

Page #134

सभाषाव्यापान्तरालवत्यु
" (वि.६३७) अह
लामो वेदितव्यः
णाणता। वेउवियाइयापा, नेयं तिविगप्पमेक्लेकं ॥४॥ (वि.६३३-६३६) आह-कथं पुनरेकैकस्यौदारिकादेः वयं त्रयं मम्बने उच्यो, तैजसभाषाद्रव्यापान्तरालवयुभयायोग्यद्रव्यावधिगोचराविधानात् , उक्तं च-"एकेकस्सादीए पजन्तमि हवंतऽ-1 जोगाई। उपयाजोगाई जतो तेयाभासंतरे पढ॥१॥" (वि.६३७) अहे' त्यादि, अथ एष द्रव्यवमनानां क्रमः-परिपाटी, वर्गणा वगा राशिरिति पर्यायाः, तथा 'वियोसतो' विपर्यासेन 'क्षेत्रे क्षेत्रविषयो वर्गणाक्रमो वेदितव्यः, तद्यथा-परमा
नां घ्यणुकाद्यनन्ताणुकपर्यन्तस्कन्धानां च एकैकाकाशप्रदेशावगाहिनां सर्वेषामेका वर्गणा, ब्यणुकाद्यनन्तामुकपर्यन्तकन्धानां द्विप्रदेशावगाहिनां स्कन्धानां द्वितीया वर्गणा, व्यणुकाद्यनन्ताणुपर्यन्तस्कन्धानां त्रिप्रदेशावगाहिना तृतीया वर्गणा, एवमेकैकाकाशप्रदे वृद्ध्या सङ्ख्येयप्रदेशावगाहिनां स्कन्धानां सङ्ख्येया वर्गणाः, ततोऽसङ्ख्येयप्रदेशाव-14 गाहिनां स्कन्धानामसङ्ख्ययाः, ताश्च एकैकाकाशप्रदेशवृद्ध्या वर्द्धमानाः खलु असङ्ख्येया वर्गणा विलङ्घय कर्मणः प्रायोग्या असत्ये या वर्गणा भवन्ति, ततोऽनन्तरमल्पपरमाणुनिष्पन्नत्वादु बादरपरिमाणत्वेन बह्वाकाशप्रदेशावगाहि. शत्वाञ्च तस्यैव कर्मणोऽग्रहणप्रायोग्या एकैकाकाशप्रदेशवृद्ध्या असङ्ख्येया वर्गणाः १ एवमेकैकाकाशप्रदेशवृद्ध्या वर्द्धमा-* ४ना मनसोऽप्यसयेया अग्रहणवर्गणाः, पुनरेतावत्य एव तस्य ग्रहणवर्गणाः, पुनरेतावत्प्रमाणा एव तस्यैवाग्रहणप्रायोग्या
वर्गणाः, एवमानप्राणयोनौपायास्तजसस्याहारकस्य वैक्रियस्यौदारिकस्य चायोग्ययोग्यायोग्यवर्गमानां क्षेत्रतोऽपि प्रतिलोमं त्रयं त्रयं प्रत्येकमायोजनीयम् “परं परं सूक्ष्म । प्रदेशतोऽसङ्ख्येयगुण"मिति (तत्त्वा.२-३८-३९) वचनात्, भाष्यकारोप्याह-"एसएसोगाढाण वग्गणेगा पएसवुड्डीए। संखेज्जोगाढाणं, संखेज्जा वग्गणा तत्तो ॥१॥ (वि.६७५) तत्तो संखातीता|8 संसातीता .एसमाणाणं । गंतुमसंखेजातो जोग्गातो कम्मुणो भणिया॥२॥तत्तो संखांतीया तस्सेव पुणो हवंतऽजोम्गातोत।
Jain Education Inter
X
w.jainelibrary.org

Page #135

पावश्यक उपोद्घाते
ध्रुवाचावर्गणाः
माणसदवाईणवि, एवं तिविकप्पमेकेकं ॥ ३ ॥” (वि. ६४८, ६४९) अधुना द्वितीयगाथाव्याख्या-तत्रानन्तरगाथायां है कर्मद्रव्यवर्गणाःप्रतिपादिताः, सम्प्रति प्रदेशोत्तरवृद्ध्या तदग्रहणप्रायोग्याः प्रदर्यन्ते-क्रियते-मिथ्यात्वादिसचिवैजींवैनिवर्त्यते इति कर्म कर्मण उपरि कर्मोपरि, 'नाम नाम्नेकार्थे समासो बहुल'मिति समासः, षष्ठीतत्पुरुषस्तु न प्राप्नोति, 'अव्ययेति प्रतिषेधात्, कांग्रहणप्रायोग्यवर्गणानामुपरीतिभावः, 'धुवे'ति ध्रुववर्गणा अनन्ता भवन्ति, तद्यथा-कर्म-| ग्रहणप्रायोग्यवर्गणानामुपरि एकाधिकपरमाणूपचितातिसूक्ष्मपरिणामाऽनन्तपरमाण्वात्मिका प्रथमा ध्रुववर्गणा भवति, तत एकोत्तरवृद्धया वर्द्धमानाः एता अपि ध्रुववर्गणा अनन्ता वेदितव्याः, ध्रुवा-नित्याः लोकव्यापितया सर्वकालावस्थायिन्य इति भावः, अन्तदीपकं चेदं, ततश्चैतासां ध्रुवत्वभणनेन प्रागुक्ता अपि कर्मवर्गणान्ताः सर्वा एव वर्गणा ध्रुवा इत्यवगन्तव्यम्, तासामपि सर्वत्र लोके सदैवाव्यवच्छेदात्, अन्यच्च-एता ध्रुववर्गणा वक्ष्यमाणाश्चाधुवाद्याः सर्वा अपि ग्रहणाप्रायोग्यवर्गणाः अतिबहुद्रव्योपचित्वेनातिसूक्ष्मपरिणामत्वेन च सर्वजीवैरौदारिकादिभावेनाग्रहणात् , तदनन्तरमित्वमेवैकोत्तरवृझ्या वर्द्धमाना ध्रुववगणाभ्य इतरा अधुववर्गणा अनन्ता भवन्ति, एताश्च तथाविधपुलपरिणामवैचित्र्यात् कदाचिल्लोके न भवन्त्यपि, तत एता अध्रुवा इति व्यपदिश्यन्ते, अधुवा-अशास्वत्यः, कदाचिन्न सन्त्यपीति भावः, ततः 'सुन्ना' इति 'सूचनात् सूत्र'मिति न्यायात् शून्यान्तरवर्गणाः परिगृह्यन्ते एकोत्तरवृद्ध्या, कदाचिच्छ्न्यानि-व्यवहितानि अन्तराणि यासां ताः शून्यान्तराः ताश्च ता वर्गणाश्च शून्यान्तरवर्गणाः, किमुक्तं भवति ?-एता एकोत्तरवृत्या निरन्तरमनन्ताः सदैव प्राप्यन्ते, परं कदाचिदेताखेकोत्तरवृद्धिरन्तरान्तरा व्यति, तत एताः शून्यान्तरवर्गणाः, एता अप्य
॥ ५९॥

Page #136

।
नन्ता एव, 'इयर' इति इतरमहणादशून्यान्तरवर्गणा गृह्यन्ते, एकोपरच्या सर्वदेवाशून्यानि अन्तराणि यासांता अशून्यान्तरा: ताश्च ता वर्गणाच अशून्यान्तरवर्गणाः, पता कोचरवस्था निरन्तरमेव लोके सर्वदैव प्राप्यन्ते, न पुनरेकोत्तरवृद्धिहानिरपान्तराले, तत ऐता अशून्यान्तरवर्गणाः, ता अपिच प्रदेशोत्तरवृख्या खल्वनन्ताः, 'चउधुवर्णता इति, ततोऽशून्यान्तरवर्मणानामुपरि ध्रुवानन्तराणि चत्वारि वर्गणाद्रव्याणि भवन्ति, ध्रुवाणि च सर्वकालभावित्वादन|न्तराणि च निरन्तरकोत्तरवृद्धिभात्त्वात् ध्रुवानन्तराणि, किमुक्तं भवति :-आधा धुवाऽनन्तरवर्गणाः प्रथमतोऽनन्ता भवन्ति, तदनन्तरमेतावत्यो द्वितीयास्ततस्तृतीया ततश्चतुर्था वाध्या, ध्रुववर्गणाः प्रागप्युक्ताः परं ताभ्य एता भिन्ना एव, न पुनस्तास्वन्तर्भवन्ति, अतिसूक्ष्मपरिणामत्वाबद्रव्योपचितत्वाच, एतासां चतसृणामपि ध्रुववर्गणानां प्रत्येकम|पान्तराले एकोत्तरवृद्धिहानिरवसातव्या, अन्यथा निरन्तरमेकोत्तरवृद्धिसम्भवे चातुर्विध्यासम्भवात, एवं तनुवर्गणानामपि भावनीयम्, एतासां चतसृणां ध्रुववर्गणानामुपरि प्रत्येकमेकोत्तरवृद्धियुक्तानन्तवर्गणात्मिकाश्चतस्रस्तनुवर्गणा भवंति, तनूनाम्-औदारिकादिशरीराणां भेदाभेदपरिणामाभ्यां योग्यत्वाभिमुखा वर्गणास्तनुवर्गणाः, अथवा वक्ष्यमाणमिश्रस्कन्धाचिचस्कन्धद्वयस्य तनुः-देहः शरीरं मूर्तिरितियावत्, तद्योग्यत्वाभिमुखा वर्गणास्तनुवर्गणाः, आह च भाष्यकृत्" धुवणंतराइ चत्तारि, जं धुवाई अणंतराइंच। भेयपरिणामतो जा सरीरजोग्गत्तणाभिमुहा ॥१॥ खंधदुगदेहजोग्गतणेण वा देहवग्गणातोत्ति (वि. ६४१-६४२)। 'मीसो' इति, तदनन्तरं मिश्रस्कंधो भवति, सूक्ष्म एव सन् ईषद्वादरपरिणामा|भिमुखःसूक्ष्मत्वबादरत्वपरिणाममिश्रणात मिश्रस्कन्धः, आह चभाष्यकत- “महमो दरगयवायरपरिणामो मीसगोखंधो।।

Page #137

आवश्यके (वि. ६४२) तहा अचित्तो"इति, तथेत्यानन्तर्ये अचित्त इति 'पदैकदेशे पदसमुदायोपचाराद'अचित्तमहास्वन्धः, सच विश्र- उत्कृष्टाउपोद्धाते सापरिणामवैचित्र्यात् केवलिस मुद्घातगत्या चतुर्भिः समयः सकललोकमापूरयति, चतुर्भिरेव च समयैस्तस्व संहरणमिति, चित्तस्क
आहच भाष्यकृत्-जइणस मुग्घायगई चउहि समएहिं पूरणं कुणइ । लोगस्स बेहिं चेव य, संहरणं तस्स पडिलोमं ॥१॥ धयोना॥६॥ वि.३८३ ) आह-अचित्तत्वाव्यभिचारादचित्तविशेषणमनर्थकमिति, न, केवलिसमुद्घातसचित्तकर्मपुद्गललोकव्यापिका नात्वम्
(ता)व्यवच्छेदपरतया विशेषणस्य सार्थकत्वात् , एष एव सर्वोत्कृष्ट प्रदेद्योऽचित्तमहास्कन्ध इति केचिद् व्याचक्षते, तदसम्यक्, यस्मात्प्रज्ञापनायामवगाहनस्थितिभ्यामसयेयभागहीनादिभेदाच्चतुःस्थानपतिता उक्ताः उत्कृष्टप्रादेशिकाः स्कन्धाः, तथा च तत्सूत्रम्- “उक्कोसपएसियाणं भंते ! खंधाणं केवइया पजवा पन्नत्ता ?, गोयमा ! अणंता, से केणगुणं भंते! एवं वुच्चइ ?, गोयमा ! उक्कोसपएसिए खंधे उक्कोसपएसियस्स खंधस्स बयाए तुले, एकैकद्रव्यत्वात् , पदेसट्ठयाए तुल्ले,* उत्कृष्ट प्रदेशस्य चिन्त्यमानत्वात्, ओगाहणट्ठयाए चउठाणवडिए, तंजहा-असंखेजभागहीणे वा संखेजभागहीणे वा ४
असंखेजगुणहीणे वा संखिजगुणहीणो वा, अह अब्भहिए असंखेजभागचन्भहिए वा संखेजभामअन्भहिए वा संखिजगुकणअब्भहिए वा असंखिजगुणभहिए वा, एवं ठिइएवि च उट्ठाणवडिए, वण्णरसगंधफासेहिं छट्ठाणवडिए"इति, एषः पुन
रचित्तमहास्कन्धोऽचित्तमहास्कन्धान्तरेण सहावगाहनास्थितिभ्यां तुल्य एव, अन्यन्न सामान्य उत्कृष्टप्रादेशिकस्कन्धोडटस्पर्शी गीयते, अचित्तमहास्कन्धः पुनातुःस्पर्शः, ततोऽन्येऽपि उत्कृष्टप्रादेशिकाः स्कन्धाः सन्तीति नियमतः प्रतिपत्तव्यम्, तथा चोक-सव्वुक्कोसपएसो रसो केई न चायमेमंतो। उक्कोसपएसोजमवमाहठिईओ चउट्ठाणो ॥१५(वि.६४५)
Jain Education Inter

G
w
.jainelibrary.org

Page #138

अफासो यजतोभणितोएसोय चउफासो। अण्णेऽवि ततोपोग्गलमेयासंतित्ति सद्धेयं ॥२॥ (वि. ५४५-५४६ ) इह प्राक
जसभाषाद्रव्याणामपान्तराले गुरुलध्वगुरुलधु च जघन्यावधिप्रायोग्यं द्रव्यमुक्तम् , जघन्यावधिश्च द्विधा-गुरुलघुद्रव्यारब्धोऽगुरुलघुद्रव्यारब्धश्च, तत्र गुरुलघुद्रव्यारब्धः कोऽपि तान्येव तैजसप्रत्यासन्नानि गुरुलघुद्रव्याणि दृष्ट्वा विध्वंसमापद्यते, 'तंपिय तेणेव निहाई इति वचनात् , यस्तु विशुद्धिमासादयन् प्रवर्द्धते सोऽधस्तनानि तान्येव गुरुलघून्यौदारिकादीनि द्रव्याणि दृष्टा ततोऽधिकतरां विशुद्धिमासादयन् क्रमेणैवागुरुलघूनि भाषादिद्रव्याणि पश्यति, अगुरुलघुद्रव्यसमारब्धोऽपि कश्चिदूर्व हि वर्द्धमान इतराण्यपि तत्कालं गुरुलघून्यौदारिकादीनि पश्यति, उक्तं च-"गुरुल हुदवारद्धो गुरुलहु दबाइ पेच्छिउँ पच्छा । इयराई कोइ पेच्छइ, विसुज्झमाणो कमेणेव ॥१॥ अगुरुलहुसमारद्धो उ९ वडइ कमेण सो नाहो। वईतोऽविय कोई पेच्छइ इयराई सयराहं ॥२॥" (वि.६५५-६५६) अन्न 'सयराहमिति शीघ्रं युगपदिति तात्पर्यार्थः॥ अथ किं गुरुला किंवा अगुरुलघु इति शङ्कायां तत्स्वरूपप्रतिपादनार्थमाह
"ओरालिय वेउविय आहारग तेय गुरुलहू दवा । कम्मगमणभासाई एयाई अगुरुलहुयाई ॥४१॥ इह द्वौ नयौ-व्यवहारनयो निश्चयनयश्च, तत्र व्यवहारनयः प्राह-चतुर्धा द्रव्यम्, तद्यथा-किञ्चिद्गुरु किञ्चिल्लघु किश्चिदलघु किञ्चिदगुरुलघु, तत्र यदूर्व तिर्यग्वा प्रक्षिप्तमपि पुनर्निसर्गादधो निपतति द्रव्यं तद्गुरू, तद्यथा लोष्ट्वादि, यत्तु
न्यं निसर्गत एवोर्ध्वगतिस्वभावं तल्लघु, यथा दीपकलिकादिः, यत्पुनर्नोर्ध्वगतिस्वभावं नाप्यधोगतिखभावं किन्तु स्वभावेनैव तिर्यग्गतिधर्मकं तद्गुरुलघु, यथा वायुः, यत्तूधिस्तिर्यग्गतिखभावानामेकतरस्वभावमपि न भवति ।
.
मा.सू.११
Jain Education Inter
!

AN.jainelibrary.org

Page #139

भावश्यके सर्वत्र वा गच्छति तदगुरुलघु, यथा ब्योमपरमाण्वादि, उहं च-"गुरुयं लहुये उभयं नोभयमिति वावहारियनवस्स । गुरुलपु. उपोदाते दवं लेहुं दीवो वाऊ वोमं जहासंखं ॥१॥" (वि.६५८) निश्चयनयः पुनरिदमाह-न सर्वगुर्वेकांतेन किमपि वस्त्वस्ति, गुरोरपिलद्रव्यविमान
लोष्टवादेः प्रयोगादूर्ध्वादिगमनदर्शनात् , नाप्येकान्तेन सर्वलध्वप्यस्ति, अतिलघोरपि वाय्वादेः करताडनादिना अघोगमना-गाःगा.४१ ४ दिदर्शनतः, तस्माद् द्विविधमेव वस्तु, तद्यथा-गुरुलघु अगुरुलघु च, तत्र यद् बादरं भूभूधरादिकं तत्सर्वं गुरुलघु, शेपं
तु भाषाप्राणापानमनोवर्गणादिकं परमाणुव्यणुकव्योमादिकं च सर्वमगुरुलघु, उक्तं च-"निच्छयतो सबगुरुं सबलहुं वा न विजए दबं । बायरमिह गुरुलहुयं अगुरुल हुं सेसयं दबं ॥१॥” (वि. ६५९) तत्रेयं गाथा निश्चयनयमतेन, पदार्यव्याख्या त्वेवम्-औदारिकवैक्रियाहारकतैजसद्रव्याणि अपराण्यपितैजसद्रव्यप्रत्यासन्नानि तदाभासानि बादररूपत्वाद्गुरुलघूनि' गुरुल घुस्वभावानि, कार्मणमनोभाषाद्रव्याणि तु आदिशब्दात् प्राणापानद्रव्याणि भाषाद्व्याग्वित्तींनि भाषाभासानि अपराण्यपि च परमाणुधणुकादीनि व्योमादीनि च एतानि 'अगुरुलघूनि' अगुरुलघुस्वभावानि ॥ वक्ष्यमाणगाथाद्वयसम्बन्ध एवं-पूर्व किल क्षेत्रकालसम्बन्धिनो केवलयोरगुलावलिकासङ्ख्येयादिविभागकल्पनया परस्परोपनिबन्ध उक्तः, सम्पति तयोरेवोतलक्षणेन द्रव्येण सह परस्परोपनिबन्ध उपदश्यते
al॥१॥ संखेज मणोदचे, भागो लोगपलियस्स बोद्धयो । संखेज कम्मदवे, लोगे थोवूणर्य पलियं ॥४२॥
तेयाकम्मसरीरे तेयाद’ य भासदचे य । बोद्धव्वमसंखेजा दीवसमुद्दा य कालोय ॥४३॥ मनोवर्गणागतं मनःपरिणामयोग्यं मनोद्रव्यं तस्मिन् मनोद्रव्ये-मनोद्रव्यविषये अवधौ ‘संखेजत्ति' सोयतमो
A4%-%ACAKAYAK
+
+-
Jain Education inte

Page #140

Jain Education Interof
भागो लोकपल्योपमयोः, सूत्रे चिकत्वं समाहारद्वन्द्वविवक्षणात्, विषयत्वेन बोद्धव्यः, किमुक्तं भवति - मनोवर्गणागतं द्रव्यं पश्यन् अवधिः क्षेत्रतो लोकस्य सङ्ख्याततमं भागं कालतस्तु पल्योपमस्य सङ्ख्याततमं भागं पश्यति, 'संखेज कम्मदवे' इति कर्म्मवर्गणागतं कर्मपरिणामयोग्यं कर्मद्रव्यं तद्विषयेऽवधौ सोया लोकपल्योपमयोर्भागा विषयत्वेन विज्ञेयाः, इदमुक्तं भवति - कर्म्मवर्गणाद्रव्यं पश्यन् अवधिः क्षेत्रतो लोकस्य सङ्ख्येयान् भागान् पश्यति, कालतस्तु पल्योपमस्य सङ्ख्येयान् भागान् उक्तं च- "लोगपलियाण भागं संखइमं मुणइ जो मणोदबं । संखेज्जे पुण भागे, पासइ जो कम्मुणो | जोग्गं ॥ १॥" (वि. ६७०) 'लोए थोऊणयं पलियं' ति लोके - चतुर्दशरज्वात्मकठोक विषयेऽवधौ कालतः स्तोकोनं पल्योपमं विषयतया विज्ञेयम्, किमुक्तं भवति ? - क्षेत्रतः समस्तं लोकं पश्यन्नवधिः कालतः स्तोकोनं पल्योपमं पश्यतीति, द्रव्येण सह क्षेत्र| कालयोरुपनिबन्धे प्रस्तुते केवलयोरुपनिबन्धप्ररूपणमसमीचीनं, विस्मरणशीलतासूचकत्वादिति चेत्, नैष दोषः, द्रव्योंपनिबन्धस्यात्रापि सामर्थ्य प्रापितत्वात्, तथाहि पूर्व 'काले चउण्ह वुड्डी' इत्युक्तम्, कालवृद्धिश्चात्र अनन्तरोककर्म्मद्रव्यदर्शकापेक्षया प्रतिपादिता, ततोऽस्य समस्त लोकस्तोकोनपल्योपमदर्शिनः सामर्थ्यात्कर्मद्रव्योपरि यत् किमपि ध्रुववर्गणादि तद्विपयत्वेन द्रष्टव्यम्, अत एव तदुपर्युपरि द्रव्याणि पश्यतः क्षेत्रकालवृद्धिक्रमेण परमावधिसम्भवोऽप्यनुमेयः, | द्वितीयगाथा व्याख्या - शरीरशब्दः प्रत्येकमभिसम्बध्यते, तैजसशरीरे कार्मणशरीरे च एतद्विषयेऽवधाविति भावः, तथा तेजसवर्गणा द्रव्यविषयेऽवधौ भाषाद्रव्यवर्गणाविषये चावधौ क्षेत्रतः प्रत्येकमसया द्वीपसमुद्राः कालश्वासङ्ख्येयः - पल्योपमासोयभागरूपो विषयत्वेनावसातव्यः इह यद्यप्यविशेषेणोकं तथापि तैजसशरीरात् कार्मणशरीरस्य सूक्ष्मत्वात्

Page #141

आवश्यक उपोद्धात
॥६२॥
तहशिन इदमेव द्वीपसमुद्रकालासङ्ख्येयत्वं बृहद् द्रष्टव्यम्, कार्मणशरीरादप्यबद्धानां तैजसवर्गणाद्रव्याणां सूक्ष्मत्वाद
मनोबहत्तरं तेभ्योऽपि भाषाद्रव्याणामतिसूक्ष्मत्वाद् बृहत्तममिति, ननु पूर्व कर्मद्रव्यदर्शिनः प्रत्येक लोकपल्योपमभागाः द्रव्यादी सङ्ग्या विषयत्वेनोक्ताः, अत्र तु कार्मणशरीरद्रव्यदर्शिनः किमतिस्तोकावेव क्षेत्रकालो विपयत्वेनाभिहिताविति, क्षेत्रकाली उच्यते-पूर्व कर्मद्रव्याणि कर्मवर्गणागतानि जीवेन शरीरतया अवद्धानि उक्कानि, अत्र तु शरीरतया बद्धानि, गा.४२-३ बद्धानि चाबद्धेभ्यो बादराणि भवन्ति, अव्यूततन्तुभ्यो व्यूततन्तुषु तथादर्शनात्, ततः कार्मणशरीरदर्शिनः स्तोको क्षेत्रकालावुताविति, अपरस्त्वाह-ननु यदि तैजसद्रव्याणि पश्यतोऽसङ्ख्येया द्वीपसमुद्राः कालश्चासवेयो विषयः, तर्हि यत्प्रागुक्तम्-तैजसभाषापान्तरालद्रव्यदर्शिनोऽङ्गलावलिकासयेयभागादिक्षेत्रकालप्रमाणं तद्विरुध्यते, अपान्तरालद्रव्याणि हि तैजसेभ्योऽपि परत्वात्सूक्ष्माणि, तत्र तैजसद्रव्योपलब्धावसङ्ख्येयक्षेत्रकालाभिधानं तैजसद्रव्येभ्योऽपि परसूक्ष्मद्रव्योपलब्धौ त्वलावलिकाऽसययभागादिक्षेत्रकालाभिधानमिति कथं न विरोधः१, नैष दोषः, इह विचित्रा वस्तुशक्तयः, ततोपान्तरालद्रव्याणि प्रारम्भकस्यावधेविषयः, तैजसानि त्वसङ्ख्येयद्वीपसमुद्रासङ्ख्येयकालविषयस्येति न कश्चिद्दोषः, यदिवा अल्पद्रव्याण्यधिकृत्य तत् अङ्गलावलिकासङ्ख्येयभागादिक्षेत्रकालप्रमाणमुक्तमिदं तु प्रचुरतेजसद्व्याण्यधिकृत्यासोयद्वीपसमुद्रासयेयकालाभिधानमित्यविरोधः॥ ननु जघन्यावधिप्रमेयं प्रतिपादयता गुरुलध्वगुरुलघु च द्रव्यं पश्य-14 तीत्युकं, न सर्वमेव, विमध्यमावधिप्रमेयमपि च अङ्गुलावलिकासयेयभागाद्यभिधानान्न सर्वद्रव्यरूपं, तत्रस्थानामेव दर्शनात्, तत उत्कृष्टावधेरपि किमसर्वद्रव्यरूपमालम्बनमाहोश्चित् सर्वद्रव्यमालम्बनमिति संशयः, ततस्तदपनोदार्थमाह
%AE
॥६२॥
4
Jain Education Inter
F
w
.jainelibrary.org

Page #142

Jain Education Interna
"एगपएसोगाढं, परमोही लहइ कम्मगसरीरं । लहइ अ अगुरुअलहुअं तेअसरीरे भवपुहु" ॥ ४४ ॥ प्रकृष्टो देशः प्रदेशः एकश्चासौ प्रदेशश्च एकप्रदेशः तस्मिन्नवगाढं व्यवस्थितं एकप्रदेशावगाढं - परमाणुद्व्यणुकादि द्रव्यं, परमश्चासाववधिश्च परमावधिः उत्कृष्टावधिरित्यर्थः, लभते पश्यति, अवध्यवधिमतोरमेदोपचारादवधिः पश्यतीत्युक्तम्, तथा कार्मणशरीरं च लभते आह-परमाणुव्यणुकादिकं द्रव्यमनुक्तं कथं लभ्यते ?, यावता एकप्रदेशावगाढं कार्मणशरीरमित्युपात्तमेव कस्मान्न योज्यते ?, तदसम्यक्, कार्मणशरीरस्य जीवप्रदेशानुसारितया सङ्ख्यातीत प्रदेशावगाहित्वेनैकप्रदेशावगाढत्वायोगात्, लभते चागुरुलघु चशब्दाद् गुरुलघु च जात्यपेक्षया सर्वमे (त्रै) कवचनम्, ततः सर्वाण्यप्येकप्रदेशावगाढानि कार्मणशरीराणि अगुरुलघूनि गुरुलघूनि च द्रव्याण्यसौ पश्यतीति प्रतिपत्तव्यमिति, तथा तैजसशरीरविषयेऽवधौ कालतो भवपृथक्त्वं तेनासङ्ख्येयेन कालेन विशिष्यते, भवपृथक्त्वमध्य एव स पल्योपमासत्येयभागः कालो नाधिकः, एतन्मध्ये एव च भवपृथक्त्वं न तदतिक्रमेऽपीति । आह- नन्वेकप्रदेशागाढस्य परमाण्वादेरतिसूक्ष्मत्वात् तदुपलम्भे बादराणां कार्मणशरीरादीनामुपलम्भो गम्यते एव, ततः किमर्थ तेषां पृथगुपन्यासो !, व्यर्थत्वाद्, अथवा एकप्रदेशावगाढमित्यपि न वक्तव्यम्, 'रूपगतं लभते सर्व मित्यस्य वक्ष्यमाणत्वात्, तदयुक्तं सम्यग्वस्तुतत्त्वापरिज्ञानात्, तथाहि यः सूक्ष्मं परमाण्वादि पश्यति तेन बादरं कार्म्मणशरीरादिकमवश्यं द्रष्टव्यम् यो वा बादरं पश्यति तेन सूक्ष्ममप्यवश्यं ज्ञातव्यमिति न कोऽपि नियमः, यतः - 'तेया भासादवाणमंतरा' इत्यादिवचनात् प्रथमोत्पत्तावगुरुलघुद्रव्यं पश्यन्नप्यवधिर्न गुरुलघूपलभते, अन्यद्वा अतिस्थूरंमपि घटादिकं, तथा मनःपर्यायज्ञानी मनोद्रव्याणि सूक्ष्माण्यपि

Page #143

आवश्यके उपोद्धाते
॥६३॥
पश्यति, चिन्तनीयं तु घटादिकं रथूरमपि न पश्यति, तत एवं विज्ञानविषयवैचित्र्यसम्भवे सति संशयव्यवच्छेदार्थमेक-परमावधेप्रदेशावगाढग्रहणे सत्यपि शेषविशेषणोपादानमदुष्टमेव, यदप्युक्तम्-अथवा एकप्रदेशावगाढमित्यपि न वक्तव्यमित्यादि.विषयःगा. तयश्लीलं. तस्यैव वक्ष्यमाणस्य प्रपञ्चायास्य प्रवृत्तत्वात् , लभते रूपगतं सर्व, यत एकप्रदेशावगाढादिकं पश्यतीति,
I ४४-४५ यदिवा एकप्रदेशावगाढग्रहणेन परमाण्वादि द्रव्यं गृहीतम् , शेषं तु कर्मवर्गणापर्यन्तं कार्मणशरीरग्रहणेनोपलक्षितं, कर्मवर्गणोपरितनं तु सर्वमपि द्रव्यमगुरुलघुग्रहणेन गृहीतं, चशब्दसूचितगुरुलघुग्रहणेन तु घटपटभूभूधरादिकमतः समस्तपद्गलास्तिकायविषयत्वं परमावधेरनेन सूत्रेणाविष्कृतं, तथा च सति रूपगतं लभते सर्वमित्येतद् वक्ष्यमाणमस्यैव नियमाय प्रतिपत्तव्यम् , 'सिद्धे सत्यारम्भो नियमाय भवतीति न्यायात्, एतदेव रूपगतं सर्व लभते, नान्यदित्यलं विस्तरेण ॥ तदेवं परमावधेद्रव्यरूपो विषय उक्तः, अधुना क्षेत्रकालौ तद्विषयतया प्रतिपिपादयिषुराह__ "परमोहि असंखेजा लोगमेत्ता समा असंखेजा । रूवगयं लहइ सवं खेत्तोवमियं अगणिजीवा ॥४५॥"
पामश्चासाववधिश्च परमावधिः, क्षेत्रतोऽसोयानि लोकमात्राणि, खण्डानि इति गम्यते, लभते इति सम्बन्धः, कालतस्तु समा-उत्सपिण्यवसर्पिणीरसक्येया एव लभते, तथा द्रव्यतो रूपगतं-मूर्तद्रव्यजातं 'लभते' पश्यति 'सर्व'
x ॥६ ॥ समस्तं, किमुक्तं भवति?-परमाण्वादिभेदभिन्नं समस्तं पुद्गलास्तिकायं पश्यतीति, भावतस्तु प्रतिद्रव्यं सोयानसङ्ख्येयान् वा द्रा पर्यायानिति । यदुक्तमसळपेयानि लोकमात्राणि खण्डानि परमावधिः पश्यतीति, तदसधेयकमनमधिकं च कोऽपि सङ्कल्प
येदतो नियतपरिमाणप्रतिपादनार्थमाह-उपमीयतेऽनेन उपमितं, बाहुलकात् करणे निष्ठाप्रत्ययः,क्षेत्रस्योपमितं क्षेत्रोपमितं,

A
Mw.jainelibrary.org

Page #144

| क्षेत्रप्रमाणकारिणः प्रागभिहिता एवाग्निजीवाः, इदमुक्तं भवति - उत्कृष्टावघेर्विषयत्वेन क्षेत्रतो येऽसया लोकाः प्रोक्तास्ते प्रागभिहितस्वागवाहनाव्यवस्थापितोत्कृष्टासङ्ख्येय सूक्ष्मवादराग्निजीवसूच्या परमावधिमतो जीवस्य सर्वतो भ्रम्यमाणया यत्प्रमाणं क्षेत्रं व्याप्यते तत्प्रमाणाः समवसेया इति, ननु रूपगतं लभते सर्वमित्येतदनन्तरगाथायामर्थतोऽभिहितमेव ततः | किमर्थं पुनरत्राभिहितम् १, तदयुक्तम्, अत्रार्थे परिहारस्य प्रागेवोक्तत्वाद्, अथवा अनन्तरगाथायामेकप्रदेशावगाढमित्यादि * परमावधेः द्रव्यपरिमाणमुक्तम्, इह तु रूपगतं लभते सर्वमिति क्षेत्रकालयोर्विशेषणं तच्चैवम् - क्षेत्रकालद्वयं लोकमात्रासङ्ख्येयखण्डासयेयोत्सर्पिण्यवसर्पिणीलक्षणं यदि रूपिद्रव्यानुगतं भवति ततः समस्तं लभते, न केवलं, तस्यारूपित्वाद| वधिज्ञानस्य च रूपिद्रव्यनिबन्धनत्वात् इत्थंभूत परमावधिकलितश्च नियमादन्तर्मुहूर्त्तमात्रेण केवलालोक लक्ष्मीमासा| दयति, उक्तं च- 'परमोहिन्नाणविदो केवलमंतो मुहुत्तमेत्तेण' ( वि. ६८९) ॥ तदेवं मनुष्यानधिकृत्य क्षायोपशमिकः खल्वनेकप्रकारोऽवधिरुक्तः, सम्प्रति तिरश्वोऽधिकृत्य तं प्रतिपिपादयिषुराह -

"आहारतेयलंभो, उक्कोसेणं तिरिक्खजोणीसु । गाउय जहण्णमोही नरएसु य जोपणुकोसो ॥ ४६ ॥” आहारश्च तेजश्च आहारतेजसी तयोर्लाभः प्राप्तिः परिच्छित्तिरित्येकोऽर्थः आहारतेजोलाभः, सूत्रे च लम्भ इति निर्देशः प्राकृतत्वाद्, आहारते जो ग्रहणमुपलक्षणं, ततः यान्यौदारिकवैक्रियाहा र कतैजसद्रव्याणि यानि च तदन्तरालेषु | तदयोग्यानि तेषां सर्वेषामपि परिग्रहणं, उत्कर्षतस्तिर्यग्योनिषु, किमुक्तं भवति । तैर्यग्योनिकसत्त्वाधारो योऽवधिः स उत्क र्षत औदारिकवैक्रिया हारकतेजोद्रव्याणि तदन्तरालद्रव्याणि च सर्वाणि पश्यतीति, उक्तं च- 'ओरालियवेडबिय आहार

Page #145

उपोदाते
१४॥
६ गतेयगाई तिरिएसु । उक्कोसेणं पेच्छइ जाइंच तदंतरालेसु॥२॥" (वि. ६९१)एतद्रव्यानुसारेण क्षेत्रकालभावा अपिपरि ।
तियकच्छेद्यतया स्वयमभ्यूह्याः, तदेवं यदुक्तम्-"काओभवपच्चइआ, खओवसमियाओ काऽओ वि।" इति तत्र क्षायोपशमिकप्रक
नारकातयोऽभिहिताः, अथ भवप्रत्ययास्ताः प्रतिपाद्याः, ताश्च सुरनारकाणां भवन्ति, तत्राल्पवक्तव्यत्वात् प्रथमं नारकाणामभिधि- विधिः गा. सुराह-'गाउये' त्यादि, 'नरकेषु तु'नरकेषु पुनरुत्कृष्टेष्वेव मध्ये जघन्योऽवधिः क्षेत्रतो गब्यूतं पश्यति, सच सप्तमपृथि-18|४६-७ व्यामवसातव्यः, उत्कृष्टस्तु योजनं पश्यति, सच प्रथमायां पृथिव्याम्, आह च भाष्यकृत्-"भणितो खयोवसमिओ,भवपञ्चइओस चरमपुढवीए।गाउयमुक्कोसेणं पढमाए जोयणं होइ॥१॥” (वि.६९२)इत्थंभूतक्षेत्रानुसारेण द्रव्यादयःस्वयं परिभाव-18 नीयातदेवं सामान्येन नारकजातिमधिकृत्याभिहितमुत्कृष्टमवधिक्षेत्रपरिमाणम्,अथ तदेव रत्नप्रभादिपृथिवीभागेनाह
"चत्तारि गाउयाई, अद्भुट्ठाई तिगाउयं चेव । अड्डाइज्जा दोन्नि य दिवड्डमगं च नरएसु॥४७॥" का इह नरका नाम नारकाणामाश्रयाः, ते च सप्तपृथिव्याधारत्वेन सप्तधा भिद्यन्ते, तत्र नरकेषु रत्नप्रभायां उत्कृष्टमवधिवे
परिमाणं चत्वारि गव्यूतानि जघन्यम चतुर्थानि, शर्कराप्रभायामुत्कृष्टमर्द्धचतुर्थानि, अर्द्ध चतुर्थ येषां तान्यर्द्धचतुर्थानि,18 *सा नि त्रीणि गव्यूतानीति भावः, जघन्यं त्रीणि गव्यूतानि, वालुकाप्रभायामुत्कृष्टं त्रीणि गव्यूतानि जघन्यमद्धतृती-16
यानि, पप्रभायामुत्कृष्टमर्द्धतृतीयानि जघन्यं द्वेगन्यूते, धूमप्रभायामुत्कृष्टं द्वेगन्यूते जघन्यं धई गव्यूतं, तमम्प्रभाया-1 ॥ ४॥
मुत्कृष्टं व्यर्द्ध गब्यूतं, द्वितीयमर्द्ध यस्य तत् व्यर्द्ध, सार्धमित्यर्थः, पूरणार्थो वृत्तायन्तर्भूतो यथा द्वितीयो भागो विभाग है इत्यत्र, जघन्यं गन्यूतं, तमस्तम-प्रभायामुत्कृष्टं गन्यूतं जघन्यमर्द्ध गव्यूतं, सर्वत्रोत्कृष्टमर्द्धगव्यूतोनं जघन्यमिति तात्प
*%%ARAKAKAR
Jain Education Inter

Variainelibrary.org

Page #146

Jain Education Inter
र्यम्, अथ जघन्यमनुक्तं कुतोऽवसीयते ?, उच्यते, प्रज्ञापनासूत्रात्, तथा च तत्सूत्रम् - " रयणप्पभापुढविनेरइया णं | भंते ! केवइयं खेत्तं ओहिणा जाणंति पासंति?, गोयमा ! जहण्णेणमन्दुहाई गाउयाई, उक्कोसेणं चत्तारि गाउयाइं जाणंति पासंति. सकरप्पभापुढविनेरइयाणं भंते ! पुच्छा, गोयमा ! जहण्णेणं तिन्नि गाउयाई उक्कोसेणं अट्ठाई गाउयाई जाणंति पासंति, वालुयप्पभापुढविनेरइयाणं भंते ! पुच्छा, गोयमा ! जहणेणं अड्डाइज्जाई गाउयाई उक्कोसेणं तिन्नि गाउयाई जाणंति पासंति, पंकष्पभापुढ विनेरइयाणं पुच्छा, गोयमा ! जहन्त्रेणं दोन्नि गाउयाई उक्कोसेणं अडाइजाइं गाउयाइं जाणंति पासंति, धूमप्पभापुढ विनेरइयाणं पुच्छा, गोयमा ! जहण्णेणं दिवहुं गाउयं उक्कोसेणं दो गाउयाई जाणंति पासंति, तमप्पभापुढवीनेरइयाणं भंते ! पुच्छा, गोयमा ! जहण्णेणं गाउयं उक्कोसेणं दिवडुगाउयं जाणंति पासंति, अहे सत्तमाए पुच्छा, गोयमा ! जहण्णेणं अद्धगाउयं उक्कोसेणं गाउयं जाणंति पासंति" ननु यदि सप्तमपृथिव्यामर्द्धगव्यूतं जघन्यमवधिक्षेत्रपरिमाणं तर्हि यदुक्तं प्राकू 'गाउय जहण्णमोही नरएसु य' इति तद् व्याहन्यते, नैष दोषः, | उत्कृष्टजघन्यापेक्षया तदभिधानात् इदमत्र हृदयम् - सप्तस्वपि पृथिवीषु यद् गव्यूतचतुष्टयादिकमुत्कृष्टमवधिक्षेत्रपरि| माणं तन्मध्ये सप्तमपृथिवीनारकाणां गव्यूतलक्षणमव धिक्षेत्रं स्वस्थाने उत्कृष्टमपि शेषपृथिव्युत्कृष्टापेक्षया सर्वस्तोकत्वाजघन्यमुक्तमिति, न चैतत् स्वमनीषिकाविज्जृम्भितं यत आह भाष्यकृत् - "अद्भुङगाइयाई, जहण्णयं अद्धगाउयंताई । जं गाउयंति भणियं तंपिय उक्कोसगजहणं ॥ १॥ (वि. ६९४) तदेवं नारकसम्बन्धिनो भवप्रत्ययावधेः स्वरूपमभिहितम्, सम्प्रति देवसम्बन्धिनः प्रतिपिपादयिषुरिदं गाथात्रयमाह -

w.jainelibrary.org

Page #147

आवश्यके उपोद्घाते
।। ६५ ।।
Jain Education Interlon
"सक्कीसाणा पढमं, दोच्चं च सणकुमारमाहिंदा । तच्चं च बंभलंतग सुकसहस्सारग चउत्थिं ॥ ४८ ॥ आणपाणयकप्पे, देवा पासंति पंचमिं पुढविं । तं चेव आरणचुय ओहीणाणेण पासंति ॥ ४९ ॥ छट्टि हेट्टिममज्झिमगेविला सत्तमिं च उवरिल्ला । संभिन्नलोगनालिं, पासंति अणुत्तरा देवा ॥ ५० ॥ शक्रश्च ईशानश्च शक्रेशानी - सौधर्मेशान कल्पदेवेन्द्रौ प्रथमां रत्नप्रभाभिधानां पृथिवीं पश्यन्तीति क्रियां द्वितीयगाथायां वक्ष्यति, शक्रेशानग्रहणं चोपलक्षणं तेन सौधम्र्मेशान कल्पनिवासिनो देवाः सामानिकादयोऽपि परिगृह्यन्ते, तेषामध्यवधिना रलप्रभायाः पृथिव्याः सर्वान्तिममधस्तनं भागं यावद्दर्शनात्, द्वितीयां च पृथिवीमित्यग्रतः सम्बध्यते, सनत्कुमारमाहेन्द्रौ - तृतीयचतुर्थकल्प देवाधिपी, अत्रापीन्द्रग्रहणमुपलक्षणं तेन तत्कल्पनिवासिनः सामानिकादयोऽपि प्रतिपत्तव्याः, एवं तृतीयां च पृथिवीं ब्रह्मलोकलान्तक देवेन्द्रोपलक्षितास्तत्कल्पनिवासिनो देवाः पश्यन्ति, शुक्रसहस्रार - | सुरेन्द्रोपलक्षितास्तत्कल्पनिवासिनश्चतुर्थी (थ) पृथिवीं पश्यन्ति । द्वितीयगाथाव्याख्या-आनतप्राणतकल्पे प्राकृतत्वाद्विभक्तिवचनव्यत्यय इति वचनात् द्वयोरर्थयोरेकवचनं, ततोऽयमर्थः- आनतप्राणतयोः कल्पयोर्देवाः पश्यन्ति पञ्चमीं पृथिवीं तामेव आरणाच्युतयोः कल्पयोर्देवा अवधिज्ञानेन पश्यन्ति, स्वरूपकथनमेवेदम्, नतु व्यवच्छेदकमवधिज्ञानस्यैवेह प्रस्तुततया व्यवच्छेद्याभावात्, नवरं तां विशुद्धतरां वहुपर्यायां चेति प्रतिपत्तव्यम्, उत्तरोत्तरदेवानां विमलतरावधिज्ञानसद्भावात् । तृतीयगाथाव्याख्या-लोकपुरुषग्रीवास्थाने भवानि वैवेयकानि विमानानि तानि च त्रिधा - अधस्त नग्रैवेयकानि मध्यमत्रैवेयकानि उपरितनमैवेयकानि च तत्राधस्तनमध्यमद्यैवेयका आधेये आधारोपचारात् अधस्तनम

वैमानिकानामवधिः
गा. ४८४९-५०
॥ ६५ ॥

Page #148

ध्यमद्यैवेयकवि मानवासिनो देवाः षष्ठीं तमःप्रभाभिधानां पृथिवीं पश्यन्ति, सप्तमीं च पृथिवीं उपरितना- उपरितनयैवेयकविमानवासिनो देवाः पश्यन्ति तथा सम्भिन्नां चतसृष्वपि दिक्षु स्वज्ञानेन व्याप्तां लोकनाड चतुर्द्दशरजुप्रमाणां कन्याचोलक संस्थानामवधिना पश्यन्ति 'अनुत्तरा' अनुत्तर विमानवासिनो देवाः । एष क्षेत्रतो देवानां भवप्रत्ययावधेर्विषय उक्तः, एतदनुसारेण द्रव्यतः कालतो भावतश्चावसेयः, तदेवमधो वैमानिकावधेः क्षेत्रपरिमाणं प्रतिपादितम्, अधुना तिर्यगूर्ध्व च तत्प्रतिपादयन्नाह
"एएसिमसंखेज्जा, तिरियं दीवा य सागरा चेव । बहुययरं उवरिमगा उहुंच सकप्पथूभाई ॥ ५१ ॥ एतेषां सौधर्मादिदेवानां सङ्ख्यायन्ते इति सङ्ख्येया न सङ्ख्येया असङ्ख्येया स्तिर्यक् द्वीपाश्च जम्बूद्वीपादयः सागराश्च लवणसागरादयः, क्षेत्रतोऽवृधिपरिच्छेद्यतया इति वाक्यशेषः, तदेव द्वीपसमुद्रासङ्ख्येयं बहुतरकं प्रभूततरं पश्यन्ति उपरिमा एव उपरिमकाः, उपर्युपरि देवलोकनिवासिनो देवा इत्यर्थः, उपर्युपरिदेवलोकनिवासिनां देवानां विशुद्धविशुद्धतरावधिज्ञानसद्भावात् तथा ऊर्ध्वं स्वकल्पस्तूपाद्येव यावत्, आदिशब्दात् ध्वजादिपरिग्रहः, क्षेत्रं सौधर्मादयो देवाः सर्वेऽपि पश्यन्ति, न परतः, तथा भवस्वाभाव्यात्, जघन्यतः पुनरमी सर्वेऽपि सौधर्मादयोऽनुत्तरविमानवासिपर्यन्ता अङ्गुलासङ्ख्य भागमात्रं क्षेत्रं पश्यन्ति, उक्तं च प्रज्ञापनायाम् - "सोहम्मगदेवा णं भंते! केवइयं खेत्तं ओहिणा जाणंति पासंति ?, गोयमा ! जहण्णेणं अंगुलस्स असंखेज्जइभागं उक्कोसेणं अहे जाव इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए हेठ्ठिले चरिमंते, तिरियं जाव असंखेज्जे दीवसमुद्दे, उहुं जाव सगाई विमाणाई ओहिणा जाणंति पासंति, एवं ईसाणगदेवावि, सणकुमार देवावि एवं चैव, नवरं 'अहे जाव दोच्चाए सकरप्पभाए पुढवीए हेहिले चरिमंते, एवं माहिंददेवावि, बंभलोगलंतगदेवा तच्चाए ।

Page #149

आवश्यके पोद्धा
॥ ६६ ॥
Jain Education Interne
पुढवीए हेठिल्ले चरिमंते, महासुक्कसहस्सारगदेवा चउत्थीए पंकप्पभाए पुढवीए हेटिले चरिमंते, आणयपाणयआरणअजयदेवा अहे पंचमाए पुढविए धूमप्पभाए हेठिले चरमंते, हेडिममज्झिमगे विजगदेवा अहे जाव छडीए तमाए पुढचीए हिडिले चरमंते, उवरिमगेविज्जगदेवा णं भंते ! केवइयं खेत्तं ओहिणा जाणंति पासंति?, गोयमा ! जणेणं अंगुलस्त असंखेज्जभागं उकोसेणं अहे सत्तमाए पुढवीए हेडिले चरिमंते, तिरियं जाव असंखिज्जे दीवसमुद्दे, उहुं जाव सगाई विमाणाई ओहिणा जाणंति पासंति, अणुत्तरोववाइदा णं भंते । देवा णं केवइयं खेतं ओहिणा जाणंति पासंति ?, गोवमा ! | जहन्नेणं अंगुलस्स असंखेजभागं उक्कोसेणं संभिन्नं लोगनालिं जाणंति पासंति", अत्र अपर आह- नन्वङ्गुलायेय भाग- २ गा. ५१-२ प्रमितोऽवधिः सर्वजघन्यो भवति, सर्वजघन्यश्चावधिस्तिर्यङ्मनुष्येष्वेव न शेषेषु यत आह भाष्यकृत् स्वकृतभाष्यटीकायाम् - "उत्कृष्टो मनुष्येष्वेव नान्येषु, मनुष्यतिर्यग्योनिषु जघन्यो नान्येषु, शेषाणां मध्यम एवे" ति, वक्ष्यति च- 'उक्कोसो मणुपसुं मणुस्सतिरिच्छएसु य जहण्णो इति (वि. ७०३) तत्कथमिह वैमानिकानां सर्वजघन्य उक्तः १, उच्यते - सौधर्मादिदेवानां | पारभा विकोऽप्युपपातकालेऽवधिः सम्भवति, स च सर्वजघन्योऽपि कदाचिदवाप्यते, उपपातानन्तरं तु देवभवप्रत्ययजस्ततो न कश्चिद्दोषः, आह च दुष्यमान्धकारनिमग्नजिनप्रवचनप्रदीपो भाष्यकृत् जिनभद्रगणिक्षमाश्रमणः - " वेमाणि - याणमंगलभागमसंखं जहण्णतो होइ । उववाए परभविओ, तब्भवजो होइ तो पच्छा ॥१॥” (वि. ७०२) तदेवं वैमानि - कानामवधिक्षेत्र परिमाणमुक्तम्, इदानीं सामान्यतस्तद्वर्जदेवानां प्रतिपिपादयिषुराह - "संखेज्जजोयणा खलु, देवाणं अद्धसागरे ऊणे । तेण परमसंखेजा जहण्णयं पण्णवीसं तु ॥ ५२ ॥
1

वैमानिकानां
शिषाणां च
तिर्यगूर्ध्वमवधिः
॥ ६६ ॥

Page #150

मा. १२
Jain Education Interna
"
सवेयानि च तानि योजनानि च सवेययोजनानि, खलुशब्द एवकारार्थः स चावधारणे अस्य च उभयथा सम्बन्धं उपदर्शयिष्यामः, देवानामर्द्धसागरे पदैकदेशे पदसमुदायोपचारात् अर्द्धसागरोपमे न्यूने आयुषि सति, किमुक्तं भवति, १ - अर्द्धसागरोपमे न्यूने आयुषि सति देवानां सङ्ख्येययोजनान्येवावधिक्षेत्रं, तथा देवानां सङ्ख्वेययोजनान्यवधिक्षेत्रमर्द्धसागरोपमे न्यून एवायुषि सति, न परिपूर्णे नाप्यधिके इति, ततः परं सम्पूर्णार्द्धसागरोपमादावायुषि पुनरसोयानि योजनान्यवधिक्षेत्रमवसेयम् ऊर्ध्वमधस्तिर्यक् च संस्थानविशेषाद्वक्ष्यमाणाद् भावनीयम् ॥ उक्तं उत्कृष्टमवधिक्षेत्रम्, अथ जघन्यमाह - 'जहण्णय' मित्यादि, जघन्यमवधिक्षेत्रमिति देवानामिति वर्त्तते, पञ्चविंशतिस्तुशब्दस्य | एवकारार्थत्वात् पञ्चविंशतिरेव योजनानि तानि च दशवर्षसहस्रस्थितीनां भवनपतिव्यन्तराणामवसातव्यानि, 'पणवीस जोयणाई दसवाससहस्सिया ठिई जेसि' मिति वचनात् ज्योतिष्काः पुनरसङ्ख्येयस्थितिकत्वाज्जघन्यतोऽपि सङ्ख्ये - ययोजनप्रमितान् सङ्ख्येयान् द्वीपसमुद्रान् अवधिज्ञानतः पश्यन्ति, उत्कर्षतोऽपि सङ्ख्येययोजनप्रमितानेव सङ्ख्येयान् द्वीपसमुद्रान्, केवलमधिकतरान् उक्तं च प्रज्ञापनायाम् - "जोइसिया णं भंते! केवइयं खित्तं ओहिणा जाणंति पासंति ?, गोयमा ! जहन्नेणवि संखिज्जे दीवसमुद्दे उक्कोसेणवि संखिज्जे दीवसमुद्दे” भाष्यकारोऽप्याह - "दुविहोऽवि जोइ [सि]याणं, संखेज्जो ठिइविसेसेणं ।” (वि. ७०१ ) अत्र सङ्ख्येयः सङ्ख्येययोजनप्रमितसङ्ख्येयद्वीपसमुद्रविषयः स्थितेर्विशेषात् स्थिते| रसमयेयत्वादित्यर्थः ॥ अथ अयमेव चावधिर्येषामुत्कृष्टादिभेदभिन्नो भवति तानुपदर्शयन्नाह“उक्कोसो मणुपसुं, मणुस्सतेरिच्छिपसु य जहण्णो । उक्कोस लोगमित्तो पडिवाइ परं अपडिवाई ॥ ५३ ॥”
"

jainelibrary.org

Page #151

आव. मल.
उपोद्घाते अवधी
॥ ६७ ॥
इह द्रव्यतः क्षेत्रतः कालतो भावतश्चोत्कृष्टोऽवधिर्मनुष्येष्वेव न देवादिषु, तथा मनुष्याश्च तिर्यश्चश्च मनुष्यतिर्यञ्चस्तेषु मनुष्यतिर्यक्षु च जघन्यः, चशब्द एवकारार्थः, मनुष्यतिर्यक्ष्वेव जघन्यो, न नारकसुरेषु, तत्र प्रतिपातिष्ववधिषु मध्ये उत्कृष्टोऽवधिः प्रतिपतितुं शीलमस्येति प्रतिपाती लोकमात्र एव, मात्रशब्दोऽलोकव्यवच्छेदार्थः, इदमन्त्र हृदयम्-| यद्यवधिः प्रतिपतति तत उत्कर्षतो लोकमात्र एव, न लोकात् परं प्रदेशमात्रमपि पश्यन्, तथा चाह- 'परं अपडिवाई' | ततो लोकात् परमेकमध्याकाशप्रदेशं पश्यन् नियमाद् अप्रतिपाती, क्षेत्रपरिमाणद्वारे प्रस्तुते प्रसङ्गतः प्रतिपात्यप्रतिपातिस्वरूपाभिधानमदुष्टमेव, विनेयजनप्रतिपत्तिलाघवात्, उक्तं क्षेत्रपरिमाणद्वारम् १ ॥ अधुना संस्थानद्वारमभिधित्सुराहथिबुगागार जहणो, बट्टो उक्कोसमायतो किंचि । अजहण्णमणुक्कोसो य, खेत्ततोऽणेगसंठाणो ॥ ५४ ॥
स्तिबुकः- उदबिन्दुस्तस्येवाकारो यस्यासौ स्तिबुकाकारो जघन्यावधिः, तमेव स्पष्टयति-वृत्तः सर्वतो वृत्त इति भावः, पनकक्षेत्रस्य वर्त्तुलत्वाद्, उत्कृष्टः - परमावधिः, आयतः - प्रदीर्घः, किञ्चित् - मनाक् वह्निजीव सूच्या अवधिमच्छरीरस्य सर्वतो भ्राम्यमाणया व्याप्यमानस्य क्षेत्रस्य एतदाकारभावात् उक्तं च- " पणको थिबुगागारो, तेण जहन्नावही तदागारो । | इयरो सेढिपरिक्खेन तो सदेहाणुवत्तीए ॥१॥” (वि.७०४) तथा 'अजघन्योत्कृष्टश्च' न जघन्यो नाप्युत्कृष्टः अजघन्योत्कृष्टः, चशब्दोऽवधारणे, अजघन्योत्कृष्ट एव, 'क्षेत्रतोऽनेकसंस्थानः' अनेकानि संस्थानानि यस्यासावनेक संस्थानः, एवं तावज्जघन्योत्कृष्टावधिसंस्थानमभिहितम् ॥ सम्प्रति विमध्यमावधिसंस्थानप्रतिपादनार्थमाहतप्पागारे पल्लग - पडहग-झल्लरि-मुइंग- पुप्फ-जवे । तिरिय-मणुएस ओही, नाणाविहसंठिओ भणिओ ॥५५॥

उत्कृष्टोsप्रतिपाती
गा. ५३
॥ ६७ ॥

Page #152

इह उत्तरार्द्धे तिर्यग्मनुष्याणामवधेर्नानाविधसंस्थानभणनात् पूर्वार्द्धन संस्थानप्रतिपादनं यथाक्रमं नारकभवन| पतिव्यन्तरज्योतिष्ककल्पोपपन्नकल्पातीत मैवेयकानुत्तरसुराणामवधेरवसातव्यम्, तथा च पूर्वार्द्धप्रतिपादितसंस्थानविषयं भाष्यम् - "नेरइय-भवण-वणयर जोइस कप्पालयाणमोहिस्स । गेविज्जणुत्तराणन्य होंतागिइओ जहासंखं ॥१॥” (वि. ७०७) तम्रो नाम काष्ठसमुदायविशेषो यो नदीप्रवाहेण प्लाव्यमानो दूरादानीयते, स च आयतख्यस्रश्च भवति, तस्येवाकारो यस्यासौ तप्राकारोऽवधिर्नारकाणां 'पल्लग'त्ति पलको नाम लाटदेशे धान्याधारविशेषः, स च ऊर्ध्वायत उपरि च किञ्चित्सङ्गितः, आकारशब्दः प्रत्येकमभिसम्बध्यते, पल्लकस्येवाकारो यस्यासौ पल्लकाकारो भवनपतीनां, पटहः - आतोद्य| विशेषः, स च किञ्चिदायत उपर्यधश्च समप्रमाणः, पटह एव पटहकस्तदाकारोऽवधिर्व्यन्तराणाम्, तथा उभयतो विस्तीर्णा | चर्मावनद्धमुखा मध्ये सङ्क्षिप्ता ढक्काकारा झल्लरी- आतोद्यविशेषरूपा तदाकारोऽवधिर्ज्योतिष्कदेवानां मृदङ्गो-वाद्यविशेषः, स चाधस्ताद्विस्तीर्ण उपरि च तनुकः सुप्रतीतस्तदाकारोऽवधिः सौधर्मादिदेवानाम च्युतदेवपर्यन्तानां, 'पुप्फ'ति | पदैकदेशे पदसमुदायोपचारात् सप्रशिखा पुष्पभृता चङ्गेरी पुष्पचङ्गेरी परिगृह्यते, तदाकारोऽवधिर्यैवेयकविमाननिवासि - देवानां, 'जव' इति अत्रापि पदैकदेशे पदसमुदायोपचारात् यवनालक इति द्रष्टव्यम्, यवनालको नाम कन्याचोलकः, स च मरुमण्डलादिप्रसिद्धश्चरणकरूपेण कन्यापरिधानेन सह सीवितो भवति येन परिधानं न खसति, कन्यानां चैष | मस्तकप्रदेशेन प्रक्षिप्यते, अत एवायमूर्ध्वः सरकञ्चुक इति व्यपदिश्यते, तथा च तप्रादिव्याख्यानं कुर्वन्नाह भाष्यकृत्"तप्पेण समागारो तप्यागारो स चाययत्संसो । उड्ढायओ य पल्लो, उवरिं च स किंचि संखित्तो ॥ २ ॥ नच्चायओ

Page #153

आव. मल.
उपोद्घाते
अवध
॥ ६८ ॥
Jain Education Intera
समोऽविय, पडहो हिट्ठोवरिं पईओ सो । धम्मावणद्धविच्छिण्णवलयरूवा य झल्लरिया ॥३॥ उड्ढायओ मुइंगो, हेडा रुंदो तहोवरिं तणुओ। पुप्फसिहावलिरइया, चंगेरी पुष्पचंगेरी ॥ ४ ॥ जवनालउत्ति भणिओ, उन्भो सरकंचुओ कुमारीए । | अह सबकालनियओ कायाइक्कोऽवि सेसाणं ॥ ५ ॥” इति, (वि. ७०८-११) यवनालकाकारोऽवधिरनुत्तरसुराणां । एष च नारकादीनामनुत्तरसुरपर्यन्तानामेतदाकारः सर्वकालनियतः प्रत्येतव्यः । 'तिरियमणुपसु' इत्यादि, तिर्यञ्चश्च मनुष्याश्च तिर्यङ्मनुष्यास्तेषु अवधिर्नानाविधं संस्थितं संस्थानं यस्य स नानाविधसंस्थितः, स्वयम्भूरमणजलनिधिवासिमत्स्यगण - वत्, अपि-तत्र मत्स्यानां वलयाकारं संस्थानं निषिद्धं तिर्यङ्मनुष्यावधेस्तु तदपि भवति, उक्तं च- " नाणागारो तिरियमणुएस मच्छा सयंभूरमणेव । तत्थ वलयं निसिद्धं, तस्सिह पुण तंपि होज्जा हि ॥ ६ ॥ (वि.७१२ ) ” भणितः - प्रतिपादितस्तीर्थकरगणधरैः, अनेन च संस्थानप्रतिपादनेनेदमावेदितम् - भवनपतिव्यन्तराणामूर्ध्व प्रभूतोऽवधिर्वैमानि - कानामधः ज्योतिष्कनारकाणां तिर्यग विचित्रो नरतिरश्चाम्, आह च भाष्यकृत् - "भवणवइ-वंतराणं उड़ढं बहुगो अहो य सेसाणं । नारग-जोइसियाणं तिरियं ओरालिओ चित्तो ॥ ७ ॥" (वि.७१३) उक्तं संस्थानद्वारम् २ । सम्प्रति सप्रतिपक्षमानुगामिकद्वारार्थ प्रचिकटविषयेदमाह
अणुगामिओ य ओही, नेरइयाणं तहेव देवाणं । अणुगामी अणणुगामी मीसो य मणुस्सतेरिच्छे ॥ ५६ ॥ गच्छन्तं पुरुषमासमन्तात् अनुगच्छतीत्येवंशीलः अनुगामी अनुगाम्येवानुगामिकः, स्वार्थे कप्रत्ययः, यदिवा अनुगमः प्रयोजनमस्येत्यानुगामिकः, अनुशतिकादिपाठाभ्युपगमादुभयपदवृद्धिः, आनुगामिकश्वावधिर्द्विधा, तद्यथा - अन्तगतो

संस्थानमानुगामुकं
च. गा.
५५-६
॥ ६८ ॥
ww.jainelibrary.org

Page #154

मध्यगतः, अथान्तगत इति कः शब्दार्थः१, उच्यते, इह पूर्वाचार्यप्रदर्शितमर्थत्रयम्, अन्ते-आत्मप्रदेशानां पर्यन्ते गत:स्थितोऽन्तगतः, कात्र भावनेति चेत्, उच्यते-इहावधिरुत्पद्यमानः कोऽपि स्पर्द्धकरूपतयोत्पद्यते, स्पर्द्धकं च नाम अवधिज्ञानप्रभाया गवाक्षजालादिद्वारविनिर्गतप्रदीपप्रभाया इव प्रतिनियतो विच्छेदविशेषः, तथा चाह भाष्यकृत्स्वोपज्ञभाग्यटीकायां-"स्पर्द्धकमवधिविच्छेदकविशेष" इति, तानि च एकजीवस्यासङ्ख्येयानि सङ्ख्येयानि वा भवन्ति, यद्वश्यति-फड्डा य असंखेजा संखेजे यावि एगजीवस्स' (वि. ७३८) इति, तानि च विचित्ररूपाणि कानिचित्पर्यन्तवचिषु आत्मप्रदेशेषूत्पद्यन्ते, तत्रापि कानिचित्पुरतः कानिचित्पृष्ठतः कानिचिदधोभागे कानिचिन्मध्यवर्तिध्वात्मप्रदेशेषु, तत्र यः पर्यन्तवर्तिवात्मप्रदेशेष्ववधिरुत्पद्यते स आत्मनः पर्यन्ते स्थित इतिकृत्वा अन्तगत इत्यभिधीयते, तैरेव पर्यन्तवर्चिभिरात्मप्रदेशैः साक्षादवबोधात्, अथवा औदारिकशरीरस्यान्ते गतः-स्थितोऽन्तगतः, औदारिकशरीरमधिकृत्य कयाचिदेकया दिशोपलम्भात् , इदमपि स्पर्द्धकरूपकमवधिज्ञानं, अथवा सर्वेषामप्यात्मप्रदेशानां क्षयोपशमभावेsपि औदारिकशरीरान्ते कयाचिदेकया दिशा यशादुपलभते सोऽप्यन्तगतः, आह-यदि सर्वेषामप्यात्मप्रदेशानां क्षयोपशमस्ततः सर्वतः किं न पश्यति ?, उच्यते, एकदिशैव क्षयोपशमसम्भवात् , विचित्रो हि देशाद्यपेक्षया कर्मणां क्षयोपशमः, ततः सर्वेषामप्यात्मप्रदेशानामित्थंभूत एव स्वसामग्रीवशात् क्षयोपशमः संवृत्तो यदौदारिकशरीरमपेक्ष्य कयाचिद्विवक्षितया दिशा पश्यतीति, तथा चोक्तं नन्द्यध्ययनचूौँ “ओरालियसरीरंते ठियं-गति एगटुं, तं च आयप्पएसफड्डगावहिएगदिसोपलंभाओ य अंतगयमोहिनाणं भन्नइ, अहवा सवायप्पएसेसु विसुद्धेसुधि ओरालियसरीरगंण एगदिसि पासेण
Jain Education Internet
D
ainelibrary.org

Page #155

%
4
अन्तमध्यगतव्याख्या
आवमट गयमंतगयंति भण्णइ" इति, एष द्वितीयोऽर्थस्तृतीयः पुनरयं-एकदिग्भाविना तेनावधिना यद्योतितं क्षेत्रं तस्यान्ते पोद्भाते हैं। वर्तते सोऽवधिः, अवधिज्ञानवतस्तदन्ते वर्तमानत्वात् , ततोऽन्ते एकदिग्गतस्यावधिविषयस्य पर्यन्ते गतः-स्थितोऽन्तगतः, अवधौ | अन्तगतश्चावधिस्त्रिधा, तद्यथा-पुरतोऽन्तगतः पृष्ठतोऽन्तगतः पार्श्वतोऽन्तगतश्च, तत्र यथा कश्चित् पुरुषो हस्तगृहीतया
दीपिकया पुरतःप्रेर्यमाणया पुरत एव पश्यति, नान्यत्र, एवं येनावधिना तथाविधक्षयोपशमभावतः पुरत एव सङ्ख्येयान्यसङ्ख्येयानि वा योजनानि पश्यति, नान्यत्र, सोऽवधिः पुरतोऽन्तगत इत्यभिधीयते, तथा स एव पुरुषो यथा पृष्ठतो हस्तेन ध्रियमाणया दीपिकया पृष्ठत एव पश्यत्येवं येनावधिना पृष्ठत एव सङ्ख्येयान्यसङ्ख्येयानि वा योजनानि पश्यति सः पृष्ठतोऽन्तगतः, येन पुनः पार्श्वत एकतो द्वाभ्यां वा सङ्ख्येयान्यसङ्ख्येयानि वा योजनानि पश्यति स पार्श्वतोऽन्तगतः, उक्तं च नन्द्यध्ययने-"पुरतोऽन्तगएणं ओहिणाणेणं पुरतो चेव संखेन्जाणि वा असंखेजाणि वा जोयणाई जाणइ पासइ, मग्गतोऽन्तगएणं ओहिणाणेणं मग्गतो चेव संखेन्जाणि वा असंखेजाणि वा" इत्यादि, मध्यगत इत्यत्रापि त्रिधा व्याख्यानं, इह मध्यं प्रसिद्धं दण्डादेरिव, तत्रात्मप्रदेशानां मध्ये-मध्यवर्तिष्वात्मप्रदेशेषु गत:-स्थितो मध्यगतः, अयं च स्पर्द्धकरूपः सर्वदिगुपलम्भकारणं मध्यवर्तिनामात्मप्रदेशानामवधिरवसातव्यः, अथवा सर्वेषामप्यात्मप्रदेशानां क्षयोपशमभावेऽपि औदारिकशरीरमध्यभागेनोपलब्धेः, तन्मध्ये गतो मध्यगतः, उक्तं च नन्धध्ययनचूर्णी-“ओरालियसरीरमझें
फड्डगविसुद्धीतो सबायप्पएसविसुद्धीतो वा सबदिसोवलंभत्तणतो मज्झगतोत्ति भण्णई' त्ति, अथवा तेनावधिनायदुद्योतितं है क्षेत्रं सर्वासु दिक्षु तस्य मध्यभागे स्थितो मध्यगतः, अवधिज्ञानिनस्तदुद्योतितक्षेत्रमध्यवर्चित्वात्, आह च नन्द्यध्ययन
ARRORAKAASA
॥१९॥

"

Page #156

चूर्णिकृत्-"अहवा उवलद्धिखेत्तस्स अवधिपुरिसो मझगतोचि, अतो वा मझगतो ओहि भन्नई" इति, तत्रेहान्तगतो न ग्राह्यो, देवनारकाणामभ्यन्तरावधित्वात् , किन्तु मध्यगतः, सोऽप्यन्त(न्त्य)व्याख्यानविशिष्टो, देवनारकाणां स्वावधिद्योतितक्षेत्रमध्यवर्त्तित्वात् , तुशव्द एवकारार्थः, स चावधारणे, आनुगामिक एव यथोकरूपो नान्य इति, केषामित्याहनरान् कायन्ति-स्वयोग्यान आह्वयन्तीति नरकाः नारकाश्रयाः तेषु भवा नारकास्तेषां, तथा 'दीव्यन्ति यथेच्छया क्रीडन्तीति देवाः तेषां, मनुष्यश्च तिर्यक् च मनुष्यतिर्यक् तस्मिन् मनुष्यतिर्यचि (रश्चि) जातावेकवचनम्, ततोऽयमर्थ:-मनुष्येषु तिर्यक्षु आनुगामिक उक्तशब्दार्थः, अनानुगामिक-अवस्थितशृङ्खलानियन्त्रितप्रदीप इव यो गच्छन्तं पुरुष नानुगच्छति, आह च भाष्यकृत्-“अणुगामिओऽणुगच्छइ, गच्छंतं लोयणं जहा पुरिसं । इयरो य नाणुगच्छइ ठियपईवो छ गच्छंतं ॥१॥ (वि.७१४)” यस्य तूत्पन्नस्यावधेर्देशो ब्रजति स्वामिना सह अपरश्च देशः प्रदेशान्तरचलितपुरुषस्योपहतैकलोचनवदन्यत्र न ब्रजति स मिश्र उच्यते, उक्तं च-"उभयसहावो मीसो, देसो जस्साणुजाइ नो अन्नो । कासइ गयस्स कत्थइ, एग उवहम्मइ जहऽच्छि ॥२॥ (वि.७१५)" एष च भवति, अयं गाथासक्षेपार्थः-देवनारकाणां सर्वात्मप्रदेशजाम्यन्तरावधिरूपमध्यगतः आनुगामिकोऽवधिः, तिर्यडूमनुष्याणां सर्वप्रभेद:-आनुगमिकोऽनानुगामिको मिश्रश्चेति ।। उक्तमानुगामिकद्वारम् ३ । अथावस्थितदारं वक्तव्यम्, अवस्थितत्वं चावधेराधारभूतक्षेत्रत उपयोगतो लन्धितश्च चिन्तनीयम्, तत्र क्षेत्रत उपयोगतश्च प्रतिपिपादयिषुरिदमाह
खित्तस्स अवट्ठाणं तेत्तीस सागरा उ कालेणं । दवे मिलमुहुत्तो पज्जवलंभे य सत्तह ॥७॥
पादयिपुरिलव्यम्, अबायाणां सर्वमय गाथासपास्साएजाइनान्तरचलितपुर
स अ

Page #157

आव. मल.
उपोद्घाते अवधौ
॥ ७० ॥
Jain Education Internat
अवस्थितिः अवस्थानम्, अवधेराधाररूपतालक्षणेन पर्यायेण क्षेत्रस्यावस्थानं, कालेन -कालमाश्रित्य सागरोपमाणि तुशब्द एवकारार्थः स चावधारणे भिन्नक्रमश्च त्रयस्त्रिंशतमेव, इयमत्र भावना-अनुत्तरसुरा यत्र क्षेत्रे येष्वेव च प्रतिनियतेषु क्षेत्र प्रदेशेषु जन्मसमयेऽवगाढास्ते प्राय स्तत्रैवाभवक्षयमवतिष्ठन्ते ततः तानधिकृत्योत्कर्षतोऽवधेरवस्थानं त्रय - ख्रिशतं सागरोपमाणि यावदवाप्यते, उक्तं च- "आहारे उवओगे, लद्धीए वा हविज्जऽवत्थाणं । आहारो से खित्तं, तेत्तीसं सागरा तत्थ ॥१॥ विजयाइसूववाए जत्थोगाढो भवक्खयं (ओ वि०) जाव । खेत्तेऽवचिट्ठइ तहिं दबेसु य देहसयणेसु ॥२॥ (वि.७१९-२० ) ” उपयोगमधिकृत्यावधेरवस्थानं, द्रवति - गच्छति तांस्तान् पर्यायानिति द्रव्यं, बाहुलकात् कर्त्तरि प्रत्ययः, तस्मिन् द्रव्ये - द्रव्यविषये तत्र चान्यत्र क्षेत्रे भिन्नश्वासौ मुहूर्त्तश्च भिन्नमुहूर्त्तः, अन्तर्मुहूत्तं कालं यावदिति तात्पर्यार्थः, न परतः, सामर्थ्याभावात्, उक्तं च- “ दवे भिन्नमुहुत्तं, तत्थऽन्नत्थ व हवेज्ज खेत्तंमि । उवओगो न उ परओ सामत्थाभावओ तस्स ॥ ३ ॥ (वि. ७२१)” तथा तत्रैव द्रव्ये ये पर्यवाः - पर्यायधर्मास्तल्लाभे पर्यायान्तरं संचरतोऽवधेरुपयोगमधिकृत्यावस्थानं सप्ताष्टौ वा समयान् यावत्, न परतः, पर्यायाणां सूक्ष्मतया परतस्तद्विषयेऽवस्थाने सामर्थ्याभावात्, अन्ये तु व्याचक्षतेपर्यवा द्विविधाः, तद्यथा-गुणाः पर्यायाश्च तत्र सहवर्त्तिनो गुणाः शुक्लत्वादयः, क्रमवर्त्तिनः पर्यायाः नवपुराणादयः, तत्र गुणाः स्थूलाः पर्यायास्तु सूक्ष्माः, यथा २ च सूक्ष्मं वस्तु तथा २ उपयोगस्य स्तोककालता, द्रव्यगुणपर्यायाश्च यथोत्तरं सूक्ष्मास्ततो गुणेष्वष्टौ समयान् यावदुपयोगस्यावस्थानं, पर्यायेषु तु सप्त समयानिति, उक्तं ध-" दवे तत्थेव गुणा, संचरओ सत वटु वा समया । अण्णे पुण अटूठ गुणे भणति तप्पज्जवे सत्त ॥ ४ ॥ जह जह सुहुमं वत्युं तह तह थोवोवओगया

अवस्थानम् गा. ५७
॥ ७० ॥

Page #158

Jain Education Intern
होइ । दवगुणपज्जवेसुं तह पत्तेयंपि नायवं ॥ ५ ॥ (वि. ७२२-३ ) ” अथ लब्धिमधिकृत्यावस्थानकालमानमाह - अद्धाऍ अवद्वाणं, छावट्ठि सागरा उ कालेणं । उक्कोसगं तु एयं, एक्को समओ जहन्त्रेणं ॥ ५८ ॥ इह अद्धा नामावधिज्ञानावरणक्षयोपशमरूपा लब्धिरभिप्रेता, ततो अद्धाया- लब्धेः कालेन - कालतोऽवधेरवस्थानं, तत्रान्यत्र वा क्षेत्रे तेष्वन्येषु वा द्रव्यादिषूपयुक्तस्यानुपयुक्तस्य वा भवति षट्षष्टिसागरोपमाणि, तुशब्दस्य विशेषणार्थत्वान्मनागधिकानि उक्तं च- " सा सागरोवमाई, छावट्ठि होज्ज साइरेगाईं । विजयाइसु दो वारे गयस्स नरजम्मणा समयं ॥ ७ ॥ (वि. ७२५ ) उपसंहारमाह- 'उक्कोसग' मित्यादि, कालतोऽवस्थानमिदमाधारादिषु उत्कर्षतः प्रतिपादितमवसातव्यम् । जघन्येन - जघन्यतः पुनरुपयोगलब्धी अङ्गीकृत्यावस्थानं द्रव्यादावप्येकः समयः, तत्र नरतिरश्चां समयादूर्ध्वमवधेः प्रतिपातादनुपयोगाद्वा एकसमयावस्थानता विज्ञेया, देवनारकाणां तु येषां भवस्य चरमसमये सम्यक्त्व - | लाभाद्विभङ्गज्ञानमवधिज्ञानरूपतया परिणमति ततः परं च मृतानां तदवधिज्ञानं प्रच्यवते तेषामवसातव्यम् । तदेवमुक्तमवस्थितद्वारम् ४ । अधुना चलद्वारमभिधित्सुराह
बुड्ढी वा हाणी वा, चउद्दिहा होह खेत्त-कालाणं । दद्देसु होइ दुविहा, छविह पुण पज्जवे होइ ॥ ५९ ॥ चलद्वारमिदमुच्यते, चलश्चावधिर्द्रव्यादिविषयमङ्गीकृत्य वर्द्धमानको हीयमानको वा भवति, वृद्धिहानी च प्रत्येकं सामान्येनागमे षड़िधे प्रोते, तद्यथा - अनन्तभागवृद्धिः १ असङ्ख्यात भागवृद्धिः २ सङ्ख्यात भागवृद्धिः ३ सङ्ख्यातगुणवृद्धिः ४ असातगुणवृद्धिः ५ अनन्तगुणवृद्धिः ६ तथा अनन्तभागहानिः १ असङ्ख्यात भागहानिः २ सङ्ख्यात भागहानिः ३ सङ्ख्या

jainelibrary.org

Page #159

आव.मल. उपोद्धाते अवधौ
॥७१॥
तगुणहानिः ४ असङ्ख्यातगुणहानिः ५ अनन्तगुणहानिः ६, एतयोश्च पविधवृद्धिहान्योर्मध्यादवधिविषयभूतक्षेत्रकालयो- लन्ध्यकरायंतभेदद्वयवर्जिता चतुर्विधा वृद्धिहानि भवति, अनन्तभागवृद्धिरनन्तगुणवृद्धि तथा अनन्तभागहानिरनन्तगुण- स्थानं द्र. हानिर्वा क्षेत्रकालयोन सम्भवति, अवधिविषयभूतक्षेत्रकालयोरानन्त्याभावात् , इयमत्र भावना-यावत् क्षेत्रं प्रथममवधिना व्यादिवृप्रवर्द्धमानाख्येन दृष्टं ततः प्रतिसमयं स प्रवर्द्धमानोऽवधिः कश्चिदसङ्ख्यातभागवृद्धं पश्यति कोऽपि सङ्ख्यातभागवृद्धं कोऽपि स्यादिवा सङ्ख्यातगुणवृद्धमपरोऽसङ्ख्यातगुणवृद्धं, तथा यावत् क्षेत्रं प्रथममवधिना हीयमानेन दृष्टं ततः प्रतिसमयमसङ्ख्यातभा-| गा.५८-९ गहीनं कश्चित्पश्यति कश्चित्सङ्ख्यातभागहीनं कोऽपि सङ्ख्यातगुणहीनमन्योऽसङ्ग्यातगुणहीनं, एवं क्षेत्रस्य वृद्धिर्हानिर्वा चतुर्विधा भवति, इत्थं कालेऽपि वृद्धिहान्योश्चातुर्विध्य भावनीयम्, द्रव्येषु पुनरवधिविषयभूतेषु द्विविधा वृद्धिहोनिर्वा | भवति, तथाहि-यावन्ति द्रव्याणि प्रथममवधिना दृष्टानि ततः परं कोऽपि तेभ्योऽनन्तभागाधिकानि पश्यति, अपरस्तु तेभ्योऽनन्तगुणवृद्धानि, नत्वसङ्ख्यातभागादिना वृद्धानि, तथास्वाभाव्यात्, तथा ततः परं कोऽपि पूर्वोपलब्धेभ्योऽनन्त|भागहीनानि द्रव्याणि पश्यति, अपरस्त्वनन्तगुणहीनानि, नत्वसङ्ख्यातभागादिना हीनानि, तथास्वाभाव्यादेव, पर्यायेषु पुनः पूर्वोक्ता षड्डिधाऽपि वृद्धिर्हानिर्वा भवति, उक्तं च-"पइसमयमसंखिजइभागहियं कोइ संखभागहियं । अन्नो| संखेजगुणं खित्तमसंखिजगुणमण्णो ॥२॥ पेच्छइ विवडमाणं, हायंतं वा तहेव कालंमि । नाणंतवुद्धि-हाणी पेच्छा जं दोऽवि नाणंते ॥३॥दधमणंतसहियं अणंतगुणवुड्डियं च पेच्छेजा। हायंतं वा भावम्मि, छबिहा वुड्डि-हाणीओ" ॥॥ वि.७३०-२) एतेषां च द्रव्यक्षेत्रकालभावानां परस्परं संयोगे चिन्त्यमाने एकस्य वृद्धावेवापरस्य वृद्धिः, नत्वेकस्य हाना

Page #160

वन्यस्य वृद्धिा, तथा एकस्य हानावेवापरस्य हानि:, नत्वेकस्य वृद्धावपरस्य हानिः, अन्यच्च-एकस्य द्रव्यादेर्भागेन वृद्धी हानौवाजायमानायामपरस्यापि प्रायो भागेनैव वृद्धिहानी, न तु गुणकारेण, गुणकारेणाप्येकस्य गुणवृद्धिहान्योःप्रवर्त्तमानयोरपरस्यापि प्रायो गुणकारेणैव ते प्रवर्तेते,न तु भागेन, यत उक्तं-"वुड्ढीए चिय वुड्ढी,हाणी हाणी' न उ विवज्जासो। भागे भागो गुणणे, गुणो य दवाइसंजोए" ॥५॥ (वि.७३३) आह-ननु क्षेत्रस्यासवेयभागादिवृद्धौ तदाघेयद्रव्याणामपि तन्निबन्धनत्वादसङ्क्वेयभागादिवृद्धिः प्रामोतीति, तथा द्रव्यस्यानन्तभागादिवृद्धौ सत्यां तत्पर्यायाणामप्यनन्तभागादिवृद्धिरेव प्राप्नोति,न पट्स्थानकं, पर्यायाणां द्रव्यनिवन्धनत्वाद्, उच्यते, इह यद्यपि नाम स्वरूपेण क्षेत्रानुवर्तिनः पुद्गलाः पुद्गलानुवर्तिनश्च पर्यायास्तथापि यदा क्षेत्रानुवृत्त्या पुद्गलाः परिसजवायन्ते पुद्गलानुवृत्त्या च तत्पर्यायास्तदा क्षेत्रस्यासवेयादिभागवृद्धिहान्योर्द्रव्यस्यापि तदनुवृत्त्या तथैव वृद्धिहानी प्रामुतो, द्रव्यस्यापि चानन्तभागादिवृद्धिहान्योस्तत्पर्यायाणामपि तदनुवृत्त्या तथैव वृद्धिहानी, यदा तु स्वक्षेत्रादनन्तगुणाः पुद्गलाः पुद्गलेभ्योऽपि तत्पर्याया अनन्तगुणाः, अवधिश्च क्षयोपशमाधीनः, क्षयोपशमश्च तत्तद्रव्यादिसामग्रीवशाद्विचित्रपरिणामः, केवलतेजसा च भगवतैवस्वरूप एषोपलब्धस्तदा यथोक्तस्वरूपे एव वृद्धिहानी प्रतिपत्तव्ये ५।नान्यथेति न कश्चिद्दोषः, उकं चलद्वारमिदानीं तीव्रमन्दद्वारमभिषित्सुराह- फड्डाय असंखेना, संखेने यावि एगजीवस्स । एगप्फड्डवओगे, नियमा सवत्थ ज्वउत्तो ॥६॥ .. फडाय आणुगामी, अणाणुगामी य मीसया येव । पडिवाइ अपडिवाई, मीसा य मणुस्सतेरिच्छे ॥६॥
-%AARE

Page #161

आव. मल. उपोद्घाते अवधौ
॥ ७२ ॥
Jain Education Inter
स्पर्द्धकाणं प्रागुक्तस्वरूपाणि तानि चैकजीवस्य सत्येयान्यसज्ञेयान्यपि भवन्ति, तत्र एकस्पर्द्धकोपयोगे सति नियमात् सर्वत्र सर्वेषु स्पर्द्धकेषूपयुक्तो भवति, एकोपयोगत्वाज्जीवस्य, एकलोचनोपयोगे द्वितीयलोचनोपयुक्तवत्, द्वितीयगाथाव्याख्या - एतानि च स्पर्द्धकानि त्रिविधानि भवन्ति, तद्यथा - अनुगमनशीलान्यानुगामिकानि-यत्र प्रदेशे तिष्ठतोऽवधिमतो जीवस्योत्पन्नानि ततोऽन्यत्रापि व्रजतस्तस्यानुयायीनीति भावः, एतद्विपरीतानि अनानुगामिकानि, आनुगामिकानानुगामिकरूपोभयस्वरूपाणि मिश्राणि कानिचिद्देशान्तरानुयायीनि कानिचिन्नेति भावः, एतानि च पुनः प्रत्येकं त्रिधा भवन्ति, तद्यथा - प्रतिपतनशीलानि प्रतिपातीनि कियन्तमपि कालं स्थित्वा ततो ध्वंसगमनस्वभावानीति भावः, तद्विपरीतान्यप्रतिपातीनि, आमरणांत भावीनीत्यर्थः, प्रतिपाताप्रतिपातस्वभावानि मिश्राणि कानिचित् प्रतिपातीनि कानिचिनेत्यर्थः, एतानि च स्पर्द्धकानि मनुष्यतिर्यक्षु योऽवधिस्तस्मिन्नेव भवन्ति, न देवनारकावधौ, पर आह-ननु तीव्रमन्दद्वारे प्रस्तुते स्पर्द्धकावधिस्वरूपं प्रतिपादयतः कथं न प्रक्रमविरोधः, उच्यते, इह प्राय आनुगामिकाप्रतिपातीनि स्पर्द्धकानि तीव्रविशुद्धियुक्तत्वात् तीव्राणि भण्यन्ते, अनानुगामिप्रतिपातीनि त्वविशुद्धत्वान्मन्दानि, मिश्राणि मध्यमानि, ततस्तीत्रमन्दद्वारमित्यदोषः, अपरस्त्वाह-आनुगामिकाप्रतिपातिस्पर्द्धकयोः परस्परं कः प्रतिविशेषः ? को वा अनानुगामिकप्रतिपातिस्पर्द्धकयोः, उच्यते - अत्राप्रतिपातिस्पर्द्धक मानुगामिकमेव भवति, आनुगामिकं तु प्रतिपात्यप्रतिपाति चेति विशेषः, तथा प्रतिपाति प्रतिपतत्येव पतितमपि च देशान्तरे गतस्य कदाचिज्जायते, न चेत्थमनानुगामिकमित्यनानुगामिकप्रतिपातिनोर्विशेषः, उकं तीव्रमन्दद्वारम् ६ । इदानीं प्रतिपातोत्पातद्वारं विवृण्वन् गाथाद्वयमाह -

तीत्रमन्दे स्पर्धकान
गा. ६०-१
॥ ७२ ॥
w.jainelibrary.org

Page #162

बाहिररमे भजो, दवे खेते य काल-भावे य । उपा-पडिवाओवि य तदुभयं चेगसमएणं ॥ ३२॥
अमितरलदीए, तदुभयं नत्यि एगसमएणं । उप्पा पडिवाओऽविय, एगयरो एगसमएणं ॥ ३३ ॥ इह द्राएरवधिमतो वोऽवधिखदैव एकस्वां दिशि भवति स बाह्यावधिरथवा अनेकास्वपि दिक्षु यः स्पर्द्धकावधिरन्योऽवं विच्छिन्नो भवति सोऽपि बाह्यावधिः। स्थापना । अथवा सर्वतः परिमण्डलाकारोऽप्यवधिर्योऽवधिमतो जीवस्य बकुलमानादिना बेत्रव्यवधानेन सर्वतोऽसम्वद्धः सोऽपि बाह्यावधिः, तथा चात्रार्थे चूर्णिण:-"बाहिरलंभो नाम जत्थ से ठिबस्स बोहिनाणं समुष्पन्न तम्मि ठाणे सो ओहिनाणी न किंचि पासइ, तं पुण ठाणं जाहे अंतरिय होइ, तंजहा-अंगुगवा बंगुलपहुचेण वा विहत्थीए वा विहत्थिपुहुत्तेण वा एवं जाव संखेजेहि वा असंखेजेहि वा जोयणेहि, ताहे पासइ, एस बाहिरलंमो मण्णाइ, स्थापना ० तस्य एवंविधस्य 'बाह्यस्य' बाह्यावधेलामे-प्राप्तौ सत्यां 'भाज्यों विकल्पनीयः, कोऽसावित्याह-उत्पाद' उत्पत्तिः, 'प्रतिपातो' ध्वंसः, 'तदुभयं च उत्पादप्रतिपातरूपं उभयं च एकसमयेन, कस्मिन् विषये इलाह-द्रव्ये क्षेत्रे काले मावे च, इह गाथायामपिशब्दचशब्दाः यथायोगं पूरणसमुच्चयार्थाः, एकस्मिन् समये द्रव्यादौ विश्वे वयोकरूपख वाहावधेः कदाचिदुत्पादो भवति कदाचिद् व्ययः कदाचिदुभयम् । उत्पादप्रतिपादयोः परस्परविरुद्धखात्कथमुभयमेकसमवेनेति चेत्, न एष दोषः, विभागेन भावात् , तथा चात्र दावानलदृष्टान्तः, तथाहि-दावानलः खत्वेककाठ एव एकतो दीप्यते अन्यतश्च ध्वंसते, तथा अवधिरप्येकदेशे जायते अन्यत्र प्रच्यवते, उक्तं च-"उप्पाओ पडिवाबो उमयं वा होज एगसमएण। कहमुभवमेगसमए', विभागओ तं, न सबस्स ॥१॥ दावानलोब कत्थइ,
मा.
Jain Education Inter
*
w.jainelibrary.org

Page #163

आव.मल.
उपोद्घाते
अवधी
॥ ७३ ॥
लग्गइ विज्झाइ समयमन्नत्तो । तह कोइ ओहिदेसो से जायइ नासए बिड़ओ ||२||” (वि. ७५०-१) द्वितीयगाथाव्याख्याइह द्रटुर्यः सर्वतः सम्बद्धः प्रदीपस्य प्रभानिकरवत् सोऽभ्यन्तरावधिस्तस्य - अभ्यन्तरस्याभ्यन्तराव धेर्लब्धिरम्यन्तरलब्धि| स्तस्यां सत्यां, अभ्यन्तरावधिप्राप्तावित्यर्थः, उक्तं च चूर्णो - " तत्थ अब्भंतरलद्धी नाम जत्थ से ठियस्स ओहिनाणं समुप्पण्णं तत्थ ठाणातो आरम्भ ओहिनाणी निरंतरं संबद्धं संखेज्जमसंखेज्जं वा खेत्तं ओहिणा जाणइ पासइ, एस अभितरलद्धित्ति” तदुभयम् - उत्पादप्रतिपातरूपमुभयं नास्ति एकसमयेन, द्रव्यादौ विषये इत्यनुवर्त्तते, किं तर्हि ?, उत्पादः प्रतिपातो वा एकतर एव एकसमयेन, अपिशब्द एवकारार्थः, स च भिन्नक्रमस्तथैव च योजितः, अयमिह भावार्थ:- प्रदीपस्येवोत्पाद एव वा प्रतिपात एव वा एकसमयेनाभ्यन्तरावधे रुपजायते, न तूभयमदेशावधित्वात्, न ह्येकस्य एकपर्यायोत्पादव्ययौ युगपद्भवितुमर्हतः, परस्परं विरोधात्, आह च- "उप्पाओ विगमो वा, दीवस्स व तस्स नोभयं समयं । न भवण - नासा समयं वत्थुस्स जमेगधम्मेणं ॥ १ ॥” (वि. ७५४ ) उक्तं प्रतिपातोत्पादद्वारम् । सम्प्रति यदुक्तं - "संखेज्ज मणोदवे भागो लोगपलियस्स' इत्यादि, तत्र किल द्रव्यादित्रयस्य परस्परोपनिबन्ध उक्तः, इदानीं प्रसङ्गत एवोत्पादप्रतिपाताधिकारे द्रव्यपर्याययोः परस्परमुपनिबन्धं प्रतिपादयन्नाह -
दवाओ असंखेज्जे, संखेने यावि पज्जवे लहइ । दो पज्जवे दुगुणिए, लहह य एगाउ दवाओ ॥ ६४ ॥ परमाण्वादि द्रव्यमेकं पश्यन्नवधिज्ञानी द्रव्यात् सकाशात् तत्पर्यायानुत्कर्षतोऽसवेयान् सत्यांश्चापि मध्यमतो 'लभते' प्राघोति, पश्यतीति तात्पर्यार्थः, जघन्यतस्तु द्वौ पर्यायौ द्विगुणिती एकस्माद्रव्याल्लभते, किमुक्तं भवति - सामा

उत्पाद •
पाती गा. ६२-३
॥ ७३ ॥
w

Page #164

न्यतो वर्णगन्धरसस्पर्शलक्षणांश्चतुरः पर्यायानेकस्मिन् द्रव्ये पश्यति, न त्वेकगुणकालादीन् बहूनिति, उक्तं च- "एगं दबं पेच्छं खंधमणुं वा स पज्जवे तस्सः । उक्कोसमसंखिज्जे, संखिजे पेच्छई कोइ ॥ १ ॥ दो पज्जवे दुगुणिए, सबजद्दण्णेण पेच्छए ते य । वण्णाइया व चउरो नाणंते पेच्छइ कयाइ ॥२॥” (वि.७६१-२) अनन्तांश्च पर्यायानुत्कर्षतोऽपि न प्रेक्षते एकद्रव्यगतान्, अनन्तेषु द्रव्येषु समुदितेष्वनन्तांस्तान् पश्यत्येव, यत उक्तं नन्द्यध्ययने- "भावतो णं ओहिणाणी अणंते भावे | जाणइ पासइ" इत्यादि ॥ गतं सप्रसङ्गं उत्पादप्रतिपातद्वारम्, इदानीं ज्ञानदर्शनविभङ्गलक्षणं द्वारत्रयं युगपदभिधित्सुराह - सागारमणागारा, ओहि - विभंगा जहण्णया तुल्ला । उवरिमगेवेळेसु (उ) परेण ओही असंखेज्जो ॥ ६५ ॥
योऽवधिर्विशेषग्राहकः स साकारः, स च सम्यग्दृष्टेः ज्ञानमित्यभिधीयते स एव मिथ्यादृष्टेर्विभङ्गः, यः पुनः सामान्य ग्राहकोऽवधिः विभङ्गो वा सोऽनाकारः, स च दर्शनं, तत्र साकारानाकाराववधिविभङ्गौ जघन्यकादारम्य तुल्यौ लोकपुरुषग्रीवाभवानि ग्रैवेयकानि उपरिमाणि च तानि ग्रैवेयकाणि च उपरिमत्रैवेयकाणि तेषु यावत् तुशब्दो विशेष णार्थ:, स चैतद्विशिनष्टि - नारकभवनपतिदेवेभ्य आरम्य तिर्यमनुष्यवर्जमुपरिग्रैवेयकेषु यावत् साकारानाकाराववधिविभङ्गौ क्षेत्रकालविषयावधिमधिकृत्य जघन्यादारभ्य तुल्यस्थितिकत्वेन तुल्याविति, इयमत्र भावना - नारका भवनपत्या| दयश्च उपरितनयैवेयकविमानवासिपर्यन्ता देवा ये ये जघन्यतुल्यस्थितयो मध्यमतुल्यस्थितयो उत्कृष्टतुल्यस्थितयो वा तेषां तेषामवधिविभङ्गज्ञानदर्शने क्षेत्रकालरूपौ विषयावधिकृत्य परस्परतस्तुल्ये, न तु द्रव्यभावविषयौ तावङ्गीकृत्य, | तुल्यस्थितिकानामपि सम्यग्दर्शनं विशुद्धतपः कर्मादिकं च प्राग्भवगतं कारणं प्रतीत्यातिदरं तल्यत्वाभावात. 'परेण

Page #165

आव.मल. उपोद्धाते अवधौ
बोडी वसंखेजों' इति अवेयकविमानेम्बस्तु परतोऽनुत्तरविमानेष्ववधिः, ज्ञानदर्शनरूपोऽवधिरेव भवति, न त विभङ्ग-1
पर्यायसाज्ञानं. मिथ्यादृष्टीनां तत्रोपपाताभावात् , स च क्षेत्रतः कालतश्चासङ्ख्येयो भवति, असङ्ख्यातक्षेत्रकालविषयो भवतीति भावः, बारादि. दव्यभावस्त्वनन्तविषयः, इह तिर्यडयनुष्याणां तुल्यस्थितीनामपि क्षयोपशमतीव्रमन्दतादिकारणवैचित्र्यात् क्षेत्रकाल- अबाह्यवि. विषयोरप्यवधिविमङ्गज्ञानदर्शनयोविचित्रता, न पुनस्तुल्यतैवेतीह तद्वर्जनं । मतं ज्ञानदर्शनविभङ्गरूपं द्वारत्रयम् । धिः६४-६ बनादेशद्वारममिपित्सुरिदमाह- .
रहयदेवतित्व-करा य ओहिस्सऽवाहिरा होति । पासंति सबओ खलु सेसा देसेण पासंति ॥६६॥ | नैरविकास देवाध तीर्थकराश्च नैरयिकदेवतीर्थकराः, तीर्थकरा इत्यत्र 'तीर्थात्त्वेके' इति वचनात् खप्रत्यये तीर्थशब्दसमम, चशन्दोवधारणेऽख च व्यवहितःप्रयोगः,तं च दर्शयिष्यामः, अवधेः-अवधिज्ञानस्याबाह्या एव, बाह्या न कदाचनापि भवन्तीवर्षः, सर्वतोऽवमासकावध्युपलब्धक्षेत्रमध्यवर्तिनः सदैव भवन्तीति भावना, उकंच-"ओहिणापाखेचन्मंतरगा होतिनारयाईया। सबदिसोऽवहिविसओ तेसिं दीवप्पभोवम्मो ॥१॥"(वि.७६७) तथा पश्यन्ति सर्वतःसास दिश विदिक्षुध, खलुशन्दोऽवधारणार्थः सर्वावेव दिग्विदिश्विति, आह-अवधैरबाह्या भवन्तीत्यस्मादेव सर्वत इलख कम्यत्वात् सर्वतःचन्दग्रहणमतिरिच्यते, नातिरिच्यते, अभ्यन्तरत्वाभिधानेऽपि सर्वतो दर्शनाप्रतीतेः, न खल्वव-11
॥७४।। घरम्बन्तरत्वेऽपि सति सर्वे सर्वतः पश्यन्ति, कस्यचिद्दिगन्तरालादर्शनात्, विचित्रत्वादवधेः, ततः सर्वतो दर्शनख्यापनार्य पासंति सबतो खर्ड' इत्युक्तम्, आह च भाष्यकृत्-"अभितरत्ति भणिए, भण्णइ पासंति सबओ कीस 16
CACACHAR
Jain Education inter
XIww.jainelibrary.org

Page #166

Jain Education Intera
ओयइ जमसंतयदिसो अंतोऽवि ठिओ न सबत्तो ॥ १॥" (वि. ७६८) शेषास्तिर्यङ्नरा देशेन - एकदेशेन पश्यन्ति, 'सर्वे वाक्यं | सावधारणमिष्टितश्चावधारणविधि' रिति एवमवधारणीयः- शेषा एव देशतः पश्यन्ति, नतु शेषा देशतः एव, तिर्यङ्नराणां | देशतः सर्वतश्च यथायोगमवधिना दर्शनात् उक्तं च - "सेसे च्चिय देसेणं, न उ देसेणेव सेसया किं तु । देसेण सवओsवि य पेच्छंति नरा तिरिक्खा य ॥ १॥” (वि.७७१) अथवाऽन्यथा व्याख्यायते - नैरयिकदेवतीर्थङ्करा एवावधेरबाह्या भवन्ति, | किमुक्तं भवति ? - नियतावधयो भवन्ति, नियमेनैषामवधिर्भवतीति भावः एवं चाभिहिते सति संशयः - किं ते देशेन पश्यन्ति उत सर्वतः, ततः संशयापनोदार्थमाह — पश्यन्ति सर्वतः खलु सर्वत एव तेनावधिना नैरयिकादयो, नतु देशतः, अत्र पर आह- ननु पश्यन्ति सर्वतः खल्वित्येतावदेव । स्तामवधेरवाह्या भवन्तीत्येतन्न युक्तं, यतो नियतावधित्वप्रतिपादनार्थमिदमुच्यते, नियतावधित्वं च देवनारकाणां 'दोहं भवपच्चइयं, तंजहा -देवाणं नेरइयाणं चे 'ति वचनसामर्थ्यात्सिद्धं, तीर्थकृतां तु पारभविकावधिसमन्वागमस्यातिप्रसिद्धत्वात्, उच्यते-इह यद्यपि 'दोन्हं भवपञ्चइयं' इत्यादिवचनतो नैरयिकादीनां नियतावधित्वं लब्धं, तथापि सर्वकालं तेषां नियतोऽवधिरिति न लभ्यते, ततः सर्वकालं नियतावधित्वख्यापनार्थमवधेरवाह्या भवन्तीत्युक्तम्, आह— यद्येवं तीर्थकृतामवधेः सर्वकालावस्थायित्वं विरुध्यते, न, छद्मस्थकालस्यैव तेषां विवक्षणात् शेषं प्राग्वत् ॥ गतं देशद्वारम् । इदानीं क्षेत्रद्वारं विवरीषुराह
संखेज्जमसंखेज्जो, पुरिसमबाहाए खेत्तओ ओही । संबद्धमसंबद्धो लोगमलोगे य संबद्धो ॥ ६७ ॥ इह कश्चित् क्षेत्रतोऽवधिरवधिमति जीवे प्रदीपे प्रभापटलमित्र सम्बद्धो - लग्नो भवति, जीवावष्टन्धक्षेत्रादारभ्य निर

lainelibrary.org

Page #167

संबद्धासं. बद्धौ गा.
आव.मल.५न्तरं द्रष्टव्यं वस्तु प्रकाशवतीति भावः, कश्चित्पुनरतिविप्रकृष्टं तमोव्याकुलमन्तरालवतिनं प्रदेशमुलक्ष्य दूरस्थितउपोदाते भित्त्यादिप्रतिस्फलितप्रदीपप्रभेवासम्बद्धो जीवे भवति, कया हेतुभूतया असम्बद्ध इत्याह-पुरिसमबाधाए' इति मकारोअवों
ऽलाक्षणिकः, पूर्यते सुखदुःखाभ्यामिति पुरुषः, अबाधनमवाधा, अपान्तरालमित्यर्थः, आह च-'अबाहा नाम पुरिसस्स
ओहीए य ज अंतरं सा अबाहा भण्णई' इति, पुरुषादबाधा पुरुषाबाधा तया हेतुभूतया असम्बद्धः। स च सम्बद्धो॥ ७५॥
ऽसम्बद्धश्चावधिः क्षेत्रतः कियान् भवतीत्यत आह-संखेजमसंखेज्जो' अत्रापि मकारोऽलाक्षणिकः, सधेयः असोयश्च
योजनापेक्षया भवति, किमुक्तं भवति?-असम्बद्धोऽप्यवधिः क्षेत्रतः सङ्ख्येयानि वा योजनानि भवत्यसोयानि वा, एवं दू सम्बद्धोऽपि, किं केवल एव सम्बद्धो असम्बद्धोवाऽवधिः सङ्ख्येयोऽसङ्ख्यो वा योजनापेक्षया भवति', नेत्याह-पुरुषाबाधया
इदं पदं द्वितीयवारमावर्तितम् , नवरं अस्मिन् वारे सहार्थे तृतीया पुरुषाबाधया सङ्ख्येयोऽसङ्ख्येयो वा भवतीति, इदमुक्त
भवति-पुरुषस्यावधेश्चापान्तरालमपि सङ्ख्येयान्यसङ्ख्येयानि वा योजनानि भवतीति, आह चूर्णिकृत्-"जोवि असंबद्धो ६ सोवि संखिजाणि असंखिजाणि वा जोयणाणि अंतरे किच्चा ततो परेण पासइ, आरेण न पासई" इति, सा च पुरुषा
बाधा असम्बद्ध एवावधौ भवति, नतु सम्बद्धे, तत्र सम्बद्धत्वेनैव तदसम्भवादिह त्वसम्बद्धेऽवधौ अपान्तराले च सोचतुर्भङ्गिका-सङ्ख्येयमन्तरं सङ्ख्येयोऽवधिः १ सयेयमन्तरमसङ्ख्येयोऽवधिः २, असहधेयमन्तरं सङ्ख्येयोऽवधिः ३ असावे
यमन्तरं असोयोऽवधिः४, सम्बद्धे स्ववधौ विकल्पाभावः, तदुत्थानहेतोरन्तरलक्षणस्य द्वितीयपदस्य तत्राभावात्, तथाऽयमवधिोकेऽलोके च सम्बद्धोऽपि भवति, तथा चाह-'लोगमलोगे य संबद्धो इह लोकशब्देन लोकान्तः परिगृह्यते,
SANSAROSAROKES
D
७५॥

Page #168

तथा पूर्वसूरिकृत व्याख्यानात्, अत्रापि चतुर्भङ्गिका-पुरुषे सम्बद्धो लोकान्ते च १, पुरुष सम्बद्धो न लोकान्ते, देशतोऽभ्यन्तरावधिः २, न पुरुषे सम्बद्धः किन्तु लोकान्ते, एकदिग्वर्त्ती बाह्यावधिः २, शून्योऽयं भङ्ग इति टीकाकारः, तदसम्यकू, चूर्णी भाष्ये चाप्रतिषेधादसम्भवहेतुत्वाभावाच्च, तथा न लोकान्ते सम्बद्धो नापि पुरुष, बाह्यावधिरेव स्तोकदेशवर्ची ४ यस्त्वलोके सम्बद्धः स पुरुषे नियमात् सम्बद्ध एव, अभ्यन्तराव धेरेवालोकदर्शनसमर्थत्वात्, आह च भाष्यकृत“संखिज्जमसंखिज्जे, देहाओ वित्तमन्तरं काउं । संखेजाऽसंखेज, पेच्छेख तदंतरमबाहा " ॥ १ ॥ संबद्धा - ऽसंबद्धो, नरलोयंतेसु होइ चरब्भंगो । संबद्धो र अलोए, नियमा पुरिसेऽनि संबद्धो ॥ २ ॥ ( वि. ७७४-५ ) इति गतं क्षेत्रद्वारम् । इदानीं गतिद्वारं बिभणिपुराह
·
ग नेरपाईआ, हेट्ठा जह वण्णिया तहेब इहं । इही एसा वणिजइत्ति तो सेसियाओवि ॥ ३८ ॥
१ अत्रेदमवधेयं - श्रीहरिभद्रसूरिपादानां लोकान्तस्यालोकस्य चैक्यतामाश्रित्य यथाऽलोकसंबद्धस्यावधेरवश्यमभ्यन्तरावधिता श्रीमद्भिः स्वयमपि स्वीकृता तथा लोकान्तसंबद्धस्याप्यवधेरात्मसंबद्धत्वस्यावश्यंभावः संमतः, अत एव च लोकान्तमलोकान्तं चाश्रित्य न पुरुषसंबन्धभवं चतुर्भङ्गिकाद्वयं, एकस्यामेव च चतुर्भङ्गयां 'संबद्धो उ अलोए' इत्यादिभाष्यं 'जो पुण अलोगस्स अप्पमवि पासइ सो पुरिसेण नियमेण संबद्धों' इति चूर्णिश्च संगतिमावहति, चतुर्भगिकाद्वयपक्षे तु श्रीमद्वाक्यं माष्यचूर्णिवाक्याभ्यां मिन्नामिप्रायकं, अलोकदर्शकस्यैवात्मसंबद्धत्वनियमात् पूर्वत्र लोकालोकशब्देन तदन्तप्रहश्चतुर्भङ्गी चैका, उत्तरत्र चतुर्भङ्गीद्वयं महान्तस्य विकल्पेन, मिनश्च परस्परं, मर्यादामावो ममदर्शकत्वादन्तशब्दस्य, असम्यगित्यादि तु मर्यादापक्षेणैव, निकटप्रान्तनाशाबयववाचित्वमन्दशन्दस्येति कोशकारोक्तिरपि ।

Page #169

गत्यादि
मार्गणाः गा.६८
आव.मल.
गतितरयिकादिका. गतिग्रहणं शेषस्य इन्द्रियादिद्वारकलापस्योपलक्षणं, ततोऽयमों-ये गत्यादयः सत्पदप्ररूपणाउपोदाते IIदेतवो ये च द्रव्यप्रमाणादयोऽष्टी द्वारविशेषास्ते यथा अधस्तान्मतिश्रुतयोवर्णितास्तथैवेहापि द्रष्टव्याः, अयंत विशेष:अवधौ ये पर्व मतिज्ञानस्य प्रतिपत्तारः प्रागुक्तास्तेऽवधिज्ञानस्यापि प्रतिपत्तव्याः, नवरं पूर्व मतिज्ञानस्यावेदका अकपायिणो
मनःपर्यायज्ञानिनश्च पूर्वप्रतिपन्ना एवोकाः, इह तु प्रतिपद्यमाना अपि द्रष्टव्याः, यतः श्रेणिये वर्तमानानामवेदकाना॥७६ ॥ मकषायाणां च केषाञ्चिदवधिज्ञानमुत्पद्यते, येषां चानुत्पन्नावधिज्ञानानां मतिश्रुतचारित्रवतां प्रथममेव मनःपर्यायज्ञान
मुत्पद्यते ते च मनःपर्यायज्ञानिनः केचित्पश्चादवधिज्ञानस्य प्रतिपत्तारो भवन्ति, अन्यच्च-अनाहारका अपर्याप्तकाश्च मतिज्ञानस्य पूर्वप्रतिपन्ना एवोक्ताः, नतु प्रतिपद्यमानकाः, इह तु येऽअतिपतितसम्यक्त्वास्तिर्यअनुष्येभ्यो देवनारका जायन्ते तेऽवधिज्ञानस्य प्रतिपद्यमानका अपि प्रतिपत्तव्याः, पूर्वप्रतिपन्नाः पुनर्ये एव मतिज्ञानस्य प्रागुकास्त एव द्रष्टव्याः, नवरं द्वित्रिचतुरिन्द्रियासंज्ञिपञ्चेन्द्रियतिरश्चो मुक्त्वा, ते हि सास्वादनसम्यग्दृष्टयो मतिज्ञानस्य पूर्वप्रतिपन्ना उक्ताः, अवधेस्तु न प्रतिपद्यमानका नापि पूर्वप्रतिपन्ना इति, शेषं तथैव, उक्तं च-"जे पडिवबंति मई, तेऽवहिनाणपि समहिआ अण्णे । वेयकसायाईआ, मणपजवनाणिणो चेव ॥१॥ सम्मा सुरनेरइयाऽणाहारा जेय हॉति पजत्ता । ते च्चिय पुषपवण्णा, वियलाऽसण्णी य मोत्तूर्ण ॥२॥(७७७-८) एतदेव विनेयजनानुग्रहाय सविस्तरंभाव्यते, तत्रैवं सत्पदप्ररूपणावतार:-कोऽपि शिष्यःकश्चिदाचार्य पृच्छति,भगवन्! अवधिज्ञानं किमस्ति नास्ति ? इति, आचार्य आह-नियमादस्ति, यद्यपि अस्ति तथापि कथमवगन्तव्यम्, आचार्य आह-त्यादिभिमार्गणास्थानः, वानि चामूनि 'गइ इंदिएय' याहा 'भास-1
Jain Education literall
T
ww.jainelibrary.org

Page #170

गपरिगाहा, (वि.४०९-१०) तत्र गतिद्वारे चतुर्विधायामपि गतौ अवधिज्ञानस्य पूर्वप्रतिपन्ना नियमतः सन्ति, प्रतिपद्य-5 मानकास्तु विवक्षितकाले भाज्याः, इन्द्रियद्वारे एकद्वित्रिचतुरिन्द्रियेषु न पूर्वप्रतिपन्ना नापि प्रतिपद्यमानकाः, पञ्चेन्द्रियेषु पूर्वप्रतिपन्ना नियमतः सन्ति, प्रतिपद्यमानकास्तु भाज्याः, कायद्वारे पृथ्व्यप्तेजोवायुवनस्पतिषूभयाभावः, सकायेषु पञ्चेन्द्रियवत्, योगद्वारे त्रिषु योगेषु समुदितेषु पञ्चेन्द्रियवत्, मनोरहितवाग्योगिषु केवलकाययोगेषु चोभयाभावः, वेदद्वारे त्रिष्वपि वेदेषु पञ्चेन्द्रियवत् , अवेदकेषु उभयमपि भाव्यम् , एवं कषायद्वारेऽपि, लेश्याद्वारे उपरितनीषु तिसृषु लेश्यासु पञ्चेन्द्रियवत्, आद्यासु तिसृषु पूर्वप्रतिपन्नाः सन्ति, नत्वितरे, सम्यक्त्वद्वारे निश्चयव्यवहाराम्यां विचारः, तत्र व्यवहारनयमतेन मिथ्यादृष्टिः सम्यग्दृष्टिश्चावधिज्ञानस्य प्रतिपत्ता, पूर्वप्रतिपन्नस्तु सम्यग्दृष्टिरेव, निश्चयनयमतेन प्रतिपद्यमानकः पूर्वप्रतिपन्नश्चावधिज्ञानस्य सम्यग्दृष्टिरेवेति, ज्ञानद्वारे व्यवहारनयमतेन ज्ञानी वा प्रतिपद्यमानको भवत्यज्ञानी वा, यदि ज्ञानी तत आभिनिबोषिकज्ञानी श्रुतज्ञानी मनःपर्यायज्ञानी, अज्ञानी मत्यज्ञानी श्रुताज्ञानी विभङ्गज्ञानी वा, पूर्वप्रतिपन्नाः पुन निन एव, ते च मतिज्ञानिनः श्रुतज्ञानिनोऽवधिज्ञानिनो मनःपर्यायज्ञानिनश्च, केवलज्ञानी पुनरवधिज्ञानस्य न पूर्वप्रतिपन्नो नापि प्रतिपद्यमानकः, समूलघातं देशज्ञानघाते केवलज्ञानसम्भवात् , निश्चयनयमतेन प्रतिपद्यमानकाः पूर्वप्रतिपन्नाश्च नियमतो ज्ञानिन एव, तत्र मतिश्रुतावधिमनःपर्यायज्ञानिनः पूर्वप्रतिपन्ना नियमतः सन्ति, प्रतिपद्यमानका अपि सम्भवंति, केवलज्ञानिनामुभयाभावः, देशज्ञानानां व्यवच्छेदे केवलज्ञानसद्भावात् , मत्याद्यज्ञानवन्तस्तु न पूर्वप्रतिपन्ना नापि प्रतिपद्यमानकाः, प्रतिपत्तिक्रियाकाले मत्यादिज्ञानभावात् , क्रियाकालनिष्ठाकालयोरैक्यात् , दर्शनद्वारे
Jain Education inte
Ovw.jainelibrary.org

Page #171

9C
आव.मल. उपोदाते अवधी
%
॥७७॥
CA
%
A
चक्षुर्दर्शनी अचक्षुर्दर्शनी अवधिदर्शनी च लब्धिमङ्गीकृत्य पूर्वप्रतिपन्ना नियमतः प्राप्यन्ते, प्रतिपद्यमानकास्तु भाज्याः, गत्यादिउपयोगं प्रतीत्य पूर्वप्रतिपन्ना एव, नतु प्रतिपद्यमानकाः, अवधिज्ञानस्य लब्धित्वाल्लब्ध्युत्पत्तेश्च दर्शनोपयोगे निषिद्धत्वात् , मार्गणाः केवलदर्शनी न पूर्वप्रतिपन्नो नापि प्रतिपद्यमानको, देशदर्शनव्यवच्छेदेन केवलदर्शनभावात् , संयतद्वारे संयता असंवताः गा. ६० संयतासंयताः अवधिज्ञानस्य पूर्वप्रतिपन्ना नियमतः सन्ति, प्रपद्यमानकास्तु भाज्याः, उपयोगद्वारे साकारोपयोगे पूर्वप्रतिपन्ना नियमतः सन्ति, प्रतिपद्यमानकास्त विवक्षितकाले भाज्याः, अनाकारोपयोगे तु पूर्वप्रतिपन्ना एव, न तु प्रतिपद्य|मानकाः, अनाकारोपयोगे लब्ध्युत्पत्तेरभावात् , आहारकद्वारे आहारकाः पूर्वप्रतिपन्नाः नियमतः सन्ति, प्रतिपद्यमानका विवक्षितकाले भाज्याः, अनाहारकाश्चापान्तरालगतौ पूर्वप्रतिपन्नाः प्रतिपद्यमानकाश्च विवक्षितकाले सम्भवन्ति, प्रति-12 पतितसम्यक्त्वानां तिर्यमनुष्येभ्यो देवनारकत्वेनोत्पद्यमानानामवधिज्ञानस्य प्रतिपत्तेरपि सम्भवात् , भाषकपरीत्तद्वारे प्राग्वत् , पर्याप्तद्वारे षड्भिः पर्यातिभिर्ये पर्याप्तास्ते पूर्वप्रतिपन्नाः नियमतः सन्ति, प्रतिपद्यमानका विवक्षितकाले भाज्याः, अपर्याप्तका अपि षट्पर्याप्त्यपेक्षया करणापर्याप्तास्ते पूर्वप्रतिपन्नाः प्रतिपद्यमानकाश्च सम्भवन्ति, सूक्ष्मादीनि द्वाराणि है द्रव्यप्रमाणादीनि च प्राग्वत्, उक्तमवधिज्ञानं, तच्चतुर्की, तद्यथा-द्रव्यतः क्षेत्रतः कालतो भावतश्च, तत्र द्रव्यतोऽवधि
॥७७॥ ज्ञानी जघन्यतोऽनन्तानि रूपिद्रध्याणि, उत्कर्षतः सर्वाण्यपि (रूपि) द्रव्याणि जानाति पश्यति, क्षेत्रतोऽवधिज्ञानी जघन्यतोऽकुलस्यासङ्ग्येयभागं उत्कर्षतोऽलोके लोकप्रमाणमात्राणि सङ्ख्यातीतानि खण्डानि, कालतो जघन्येनावलिकाया असङ्ख्येयं
4
k
.%t..

A
w w.jainelibrary.org

Page #172

भागमुत्कर्षतोऽसयेया उत्सर्पिण्यवसर्पिणीः, भावतो जघन्येनाप्यनन्तान् भावान् सर्वभावानामतन्तभागं जानाति पश्यति, | एष चावधिः ऋद्धिविशेषो गीयते, तत ऋद्धिप्रतिपादनावसरात् शेषर्धयोरपि वर्ण्यन्ते, ता एवाह
आमोसहि विप्पो सहि, खेलोसही जलमोसहि चेव । संभिन्नसोय उजुमह, सबोसहि चेव बोद्धवो ॥ ६९ ॥ चारणआसीवसा केवली य मणनाणिणो य पुवधरा । अरिहंत चक्कवट्टी वलदेवा वासुदेवा य ॥ ७० ॥ तत्र आमर्षणमामर्षः, संस्पर्शनमित्यर्थः, स एव औषधिर्यस्यासावामषौषधिः, करादिसंस्पर्शनमात्रादेव व्याध्यपनयन| समर्थो, लब्धिलब्धिमतोरभेदोपचारात् साधुरेवामर्षौषधिर्लब्धिरित्यर्थः, एवं शेषपदेष्वपि भावना कार्या, 'विप्पोसहि' इति, मूत्रस्थ पुरीषस्य वाऽवयवो विट् उच्यते, अन्ये त्वाहुः-विडिति विष्ठा प्रुइति प्रश्नवणं ते औषधिर्यस्यासौ तथा, खेल:| श्लेष्मा औषधिर्यस्य स तथा जल्लो-मलः स औषधिर्यस्य स तथा सुगन्धाश्चैते भवन्ति विडादयस्तलब्धिमतां, इयमत्र | भावना - इहामषपधिलब्धिः कस्यापि शरीरैकदेशे समुत्पद्यते, कस्यापि सर्वस्मिन् शरीरे, तेनात्मानं परं वा यदा व्याध्यपगमबुद्ध्या परामृशति तदा तदपगमो भवति, विडादिभिरपि तल्लब्धिमन्तो यदाऽऽत्मानं परं वा रोगापनयनबुद्ध्या परा - | मृशन्ति तदा तद्रोगापगमः, 'सम्भिन्नसोय' इति यः सर्वैरपि शरीरदेशैः शृणोति स सम्भिन्नश्रोताः, अथवा श्रोतांसि| इन्द्रियाणि सम्भिन्नानि एकैकशः सर्वविषयैर्यस्य स सम्भिन्नश्रोताः - एकतरेणापीन्द्रियेण समस्तापरेन्द्रियगम्यान् विषयान् | योऽवगच्छति स सम्भिन्नश्रोता इत्यर्थः, अथवा श्रोतांसि - इन्द्रियाणि सम्भिन्नानि - परस्परत एकरूपतामापन्नानि यस्य स तथा, श्रोत्रं चक्षुःकार्यकारित्वात् चक्षुरूपतामापन्नं, प्रक्षुरपि श्रोत्रकार्यकारित्वात् तद्रूपतामापन्नमित्येवं सम्भिन्नानि

Page #173

आव. मल. उपोदावे
अवधी
॥ ७८ ॥
Jain Education Interna
यस्य परस्परमिन्द्रियाणि स सम्भिन्नश्रोता इति भावः, अथवा द्वादशयोजनविस्तृतस्य चक्रवर्त्तिकटकस्य युगपत् ब्रुवाणस्य तत्तूर्यसङ्घातस्य वा युगपदास्फाल्यमानस्य सम्भिन्नान्-लक्षणतो विधानतश्च परस्परतो विभिन्नान् जननिवहसमुत्थान् | शङ्खकाहला भेरी भाणकढक्कादितूर्यसमुत्थान् वा युगपदेव सुबहून् शब्दान् यः शृणोति स सम्भिन्नश्रोताः उक्तं च- "जो सुणइ सबतो सुणइ सङ्घविसए व सवसोएहिं । सुणइ बहुए व सद्दे भिन्ने संभिन्नसोओ सो ॥ १ ॥” ( वि. ७८३ ) एवं च सम्भिन्नश्रोतृत्वलन्धिरपि तथा ऋज्वी - प्रायो घटादिमात्रग्राहिणी मतिः ऋजुमतिः - विपुलमतिमनः पर्यायज्ञानापेक्षवा किश्चिदविशुद्धतरं मनःपर्यायज्ञानमेव, 'सङ्घोसहि' इति सर्व एव विड्मूत्रकेशनखादयोऽवयवाः सुरभयो व्याध्यपनयनसमर्थत्वादोषधयो यस्यासौ सर्वोषधिः, अथवा सर्वा-आमषैषध्यादिका औषधयो यस्य एकस्यापि साधोः स तथा, 'चारण' इति चरणं-गमनं तद्विद्यते येषां ते चारणाः, ज्योत्स्नादिभ्योऽण् इति मत्वर्थीयोऽण्प्रत्ययः, तत्र गमनमन्येषामप्यस्ति ततो विशेपणान्यथानुपपत्त्या चरणमिह विशिष्टं गमनमागमनं चाभिगृह्यते, अत एवातिशयने मत्वर्थीयोऽयं, यथा रूपवती कन्येत्यत्र, ततोऽतिशायिगमनागमनलब्धिसम्पन्नाश्चारणाः, ते च द्विभेदाः- जङ्घाचारणा विद्याचारणाश्च तत्र ये चारित्रतपोविशेषप्रभावतः समुद्भूतगमनागमनविषयलब्धिसम्पन्नास्ते जङ्घाचारणाः, ये पुनर्विद्यावशतः समुत्पन्नगमनागमनलब्धयस्ते विद्याचारणाः, जङ्घाचारणाश्च रुचकवरद्वीपं यावत् गन्तुं समर्थाः, विद्याचारणा नन्दीश्वरं, तत्र जङ्घाचारणा यत्र कुत्रापि गन्तुमिच्छवस्तत्र रविकरानपि निश्रीकृत्य गच्छन्ति, विद्याचारणास्त्वेवमेव, जङ्घाचारणश्च रुचकवरद्वीपं गच्छन् एकेनैवोत्पातेन गच्छति, प्रतिनिवर्त्तमानस्तु प्रथमेनोत्पातेन नन्दीश्वरमायाति, द्वितीयेन स्वस्थानं, यदि पुनर्मेरुशिखरं जिगमिषुस्तर्हि प्रथमेनैवोत्पातेन पण्ड

लब्ध्यधि
कारः गा.
६९-७०
॥ ७८ ॥
w.jainelibrary.org

Page #174

कवनमभिरोहति, प्रतिनिवर्तमानस्तु प्रथमेनोत्पातेन नन्दनवनमागच्छति, द्वितीयेन स्वस्थानमिति, जलाचारणो हि चारि-1 वातिशयप्रभावतो भवति, ततो लब्ध्युपजीवेन औत्सुक्यभावतः प्रमादसम्भवाच्चारित्रातिशयनिबन्धना लब्धिरपि हीयते, ततः प्रतिनिवर्तमानो द्वाभ्यामुत्पाताभ्यां स्वस्थानमायाति, विद्याचारणाः पुनः प्रथमेनोत्पातेन मानुषोत्तरं पर्वतं गच्छति. द्वितीयेन तु नन्दीश्वरं, तत्र च गत्वा चैत्यानि वन्दते, ततःप्रतिनिवर्तमानस्त्वेकेनैवोत्पातेन स्वस्थानमायाति, तथा। मेरंगच्छन् प्रथमेनोत्पातेन नन्दनवनं गच्छति, द्वितीयेन पण्डकवनं, तत्र चैत्यानि वन्दित्वा ततःप्रतिनिवर्तमान एकनवोत्पातेन स्वस्थानमायाति, विद्याचारणो हि विद्यावशाद्भवति, विद्या च परिशील्यमाना स्फुटा स्फुटतरोपजायते, ततः प्रतिनिवर्तमानस्य शक्त्यतिशयसम्भवादेकेनैवोत्पातेन स्वस्थानागमनमिति, उक्तं च-"अइसयचरणसमत्था जङ्घा-विजाहि चारणा मुणओ। जंघाहिँ जाइ पढमो नीसं काउं रविकरेऽवि ॥२॥ एगुप्पाएण गओ रुयगवरमिओ तओ पडि-1 नियचो । बीएणं नंदिस्सरमिहं तओ एइ तइएणं ॥३॥ पढमेण पंडगवणं, वीओप्पाएण नंदणं एइ । तइओप्पाएण| तोह जंघाचारणो होइ ॥४॥ पढमेण माणुसोत्तरनगं स नंदिस्सरं तु बिइएण । एइ तओ तइएणं कयचेइयवंदणो। इहई॥५॥ पढमेण नंदणवणे बीओप्पारण पंडगवणम्मि। एइ इहं तइएणं जो विजाचारणो होइ॥५॥" (वि.७८६-९०) 'आसीविस'इति, आस्यो-दंष्ट्रास्तासु विषं येषां ते आशीविषाः, ते द्विविधा-जातितः कर्मातच, तत्र जातितो वृश्चिकमण्ड
कोरगमनुष्यजातयः क्रमेण बहुबहुतरबहुतमविषाः, वृश्चिकविषं हि उत्कर्षतोऽर्द्धभरतक्षेत्रप्रमाणं शरीरं व्यामोति, मासादामण्डूकविष भरतक्षेत्रप्रमाणं, भुजङ्गमविषं जम्बूद्वीपप्रमाणं, मनुष्यविषं समयक्षेत्रप्रमाणं, कर्मतश्च पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनयो
CREAC
-
क
Jain Education Inter
Daw.jainelibrary.org

Page #175

पाव.मल. उपोद्धाते अवधी
लन्ध्यधिकारः के. शवादिवलं
॥७९॥
७१-२
MARA
मनुष्याः, देवाश्चासहस्रारात्, एते हि तपश्चरणानुष्ठानतोऽन्यतो वा गुणत आशीविषवृश्चिकभुजङ्गादिसाध्या क्रियां कुर्वन्ति, शापप्रदानादिना परं व्यापादयन्तीति भावः, देवास्त्वपर्याप्तावस्थायां तच्छक्तिमन्तोऽवसातव्याः, ते हि पूर्व मनुप्यभवे समुपार्जितोर्जिताशीविषलब्धयः सहस्रारान्तदेवेष्वभिनवोत्पन्ना अपर्याप्तावस्थायां प्राग्भविकाशीविषलब्धिसंस्कारादाशीविषलब्धिमंतो व्यवहियन्ते, ततः परं पर्याप्तावस्थायां संस्कारस्यापि निवृत्तिरिति न तव्यपदेशभाजः, यद्यपि च नाम पर्याप्ता अपि देवाः शापादिना परं व्यापादयन्ति तथापि न लब्धिव्यपदेशः, भवप्रत्ययतस्तधारूपसामर्थ्यस्य सर्वसाधारणत्वात् , गुणप्रत्ययो हि सामर्थ्यविशेषो लब्धिरिति प्रसिद्धिः। 'केवली येत्यादि, केवलिनश्च प्रसिद्धाः,मनोज्ञानिनो मनःपर्यायज्ञानिनः, तच्च मनःपर्यायज्ञानं विपुलमतिरूपं गृह्यते, ऋजुमतिरूपस्य प्रागेव गृहीतत्वात् तत्र, विपुलं-बहुविशेषोपेतं वस्तु मन्यते-गृह्णातीति विपुलमतिः, बाहुलकारकर्तरि क्तप्रत्ययः, यदिवा विपुला-पर्यायशतोपेतचिन्तनीयघटादिवस्तुविशेषग्राहिणी मतिर्मननं यत् तद्विपुलमतिः, पूर्वाणि धारयन्तीति पूर्वधराः-दशचतुर्दशपूर्वविदः, अशोकाद्यष्टमहाप्रातिहार्यादिरूपां पूजामहन्तीत्यर्हन्तः-तीर्थकराःचक्रवर्तिनः-चतुर्दशरत्नाधिपाः षट्खण्डभरतेश्वराः, बलदेवाः प्रसिद्धाः, वासुदेवाः सप्तरत्नाधिपाः अर्द्धभरतप्रभवः, एते हि सर्वे एव चारणादयो लब्धिविशेषाः, इह वासुदेवत्वं चक्रवर्तित्वमहत्त्वं च ऋद्धयः प्रतिपादितास्तत्र तदतिशयप्रतिपादनार्थमाह
सोलस रायसहस्सा सबबलेणं तु संकलनिवद्धं । अंछंति वासुदेवं अगडतडमी ठियं संतं ॥१॥ घेतूण संकलं सो, वामगहत्येण अंछमाणाणं । मुंजिन विलिंपिज्ज व महुमहणं ते न चाएंति ॥७२॥
RAACARRIERRESS
॥७९॥
SBiainelibrary.org
___ Jain Education intein

Page #176

इह वीर्यान्तर यक्षयोपशमविशेषाद्बलातिशयो वासुदेवस्य प्रदर्श्यते, षोडश राजसहस्राणि सर्वबलेन हस्त्यश्वरथपदातिरूपेण समन्वितानि शृङ्खलानिवद्धं 'अञ्छंति' देशीवचनमेतत् आकर्षन्ति वासुदेवं अवटतटे - कूपतटे स्थितं सन्तं, ततश्च गृहीत्वा शृङ्खलामसौ वामहस्तेन 'अंछमाणाणं'ति आकर्षतां, भुंजीत विलिंपेद्वा अवज्ञया हृष्टः सन् न पुनस्ते मधुमथनं शक्नुवन्त्यात्रष्टुमिति वाक्यशेषः ॥ चक्रवर्त्तिबलप्रतिपादनार्थमाह
सोला बत्तीसा, सङ्घबलेणं तु संकलनिबद्धं । अंछंति चक्कवट्टि, अगडतडम्मी ठियं संतं ॥ ७३ ॥ घेण संकलं सो, वामगहत्थेण अंछमाणाणं । भुंजिज्ज विलिंपिज्ज व, चक्कहरं ते न चाएंति ॥ ७४ ॥ 'at षोडशक' द्वात्रिंशदित्येतावत्येव वाच्ये द्वौ षोडशकावित्यभिधानं चक्रवर्त्तिनो वासुदेवात् द्विगुणर्द्धिख्यापनार्थे, राजसहस्राणीति गम्यते, द्वात्रिंशद्राजसहस्राणि सर्वबलेन समन्वितानि शृङ्खलानिवद्ध माकर्षन्ति चक्रवर्त्तिनं अवटतटे स्थितं सन्तं गृहीत्वा शृङ्खलामसौ वामहस्तेनाकर्षतां भुञ्जीत विलिम्पेद्वा न पुनस्ते चक्रवर्त्तिनं शक्नुवन्त्यात्रष्टुमिति वाक्यशेषः ॥ सम्प्रति तीर्थकरवलप्रतिपादनार्थमिदमाह
जं सवस्स उ बलं तं दुगुणं होइ चक्कवट्टिस्स । तत्तो बला बलवगा, अपरिमियबला जिणवरिंदा ॥ ७५ ॥ यत् केशवस्य बलं तद् द्विगुणं भवति चक्रवर्तिनः, ततः शेषबलाद् 'बला' बलदेवा बलवन्तः, केशवबलापेक्षया त्वर्द्धबला इति प्रसिद्धेरवगन्तव्यम्, तथानिरवशेषवीर्यान्तरायक्षयादपरिमितं बलं येषां तेऽपरिमितबलाः, के ते इत्याह-जिनवरेन्द्रा:-तीर्थकृतः, तथा (यद्वा) ततश्चक्रवर्त्तिनो बलाद्बलवन्तो जिनवरेन्द्राः कियता वलेनेत्याह- अपरिमितबलाः, अपरिमितेन

Page #177

ना
नोवाकालव्धयः। एताश्चान्यासामपि क्षीराश्रवमध्वाश्रवसर्पिराश्रवकोष्ठबुद्धिबीजबुद्धिपदानुसा-13चक्रितीर्थआव.मल. उपोद्धाते रित्वाक्षीणमहानसत्वप्रभृतिलब्धीनामुपलक्षणं, तेन ता अपि प्रतिपत्तव्याः, तत्र पुंडेषुचारिणीनां गवां लक्षस्य क्षीरम -
करवलं अवधी
Pाक्रमेण दीयते यावदेवमेकस्याः पीतगोक्षीरायाः क्षीरं, तत्किल चातुरक्यमित्यागमे गीयते, तद्यथोपभुज्यमानमतीव मन:- क्षीराश्रवाशरीरप्रल्हादहेतरुपजायते तथा यद्वचनमाकण्येमानं मन शरीरसुखोत्पादनाय प्रभवति ते क्षीराश्रवाः, क्षीरमिव वचन
| द्याश्च गा. ॥ ८ ॥ मासमन्तात श्रवन्तीति क्षीराश्रवाः इति व्युत्पत्तेः, तथा मध्वपि किमप्यतिशायि शर्करादिमधुरद्रव्यं द्रष्टव्यम, घतमपि
प्रदेशचारिगोक्षीरसमत्थं मन्दाग्निकथितमतिविशिष्टवर्णोद्युपेतं, मध्विव वचनमाश्रवन्तीति मध्वाश्रवाः, तमिव वचनमाअवन्तीति घताश्रवाः, तथा कोष्ठ इव धान्यं येषां बुद्धिराचार्यमुखाद्विनिर्गतौ तदवस्थावेव सूत्राथों धारयति न किमपि तयोः कालान्तरेऽपि गलति ते कोष्ठबुद्धयः, कोष्ठ इव बुद्धिर्येषां ते कोष्ठबुद्धयः इति व्युत्पत्तेः, येषां पुनर्वद्धिरेकमपि सूत्रपदमवधार्य शेषमश्रुतमपि तदवस्थमेव श्रुतमवगाहते, ते पदानुसारिबुद्धयः, येषां पुनर्बुद्धिः एकमर्थपदं तथाविधमनु-17 सत्य शेषमश्रुतमपि यथावस्थितं प्रभूतमर्थपदमवगाहते ते वीजबुद्धयः, उक्तं च-"खीरमहुसप्पिसाओवमा उ वयणा तयासवा होति । कोदुयधनसुनिग्गलसुत्तत्था कोहबुद्धीया ॥१॥ जो सुत्तपएण बहु सुयमणुधावइ पयाणुसारी सो। जो अत्थपएणत्थं अणुसरइस बीयबुद्धी उ॥२॥" (वि.७९९-८००) अक्षीणं महानसं येषां ते अक्षीणमहानसाः, येषां भिक्षा[Ine.॥ नान्यैर्बहुभिरप्युपभुज्यमाना निष्ठां याति, किन्तु तैरेव जिमितैः, तेऽक्षीणमहानसाः, आह च चूर्णिकृत्-"अक्खीणमहाण- सियस भिक्खान अनेण निढविजइ, तंमि जिमिए निट्ठाई' इति, प्रभृतिग्रहणात् गणधरत्वपुलाकत्वतेज समुद्घाताहारक
ॐॐॐ
R
Jain Education inte
K
w.jainelibrary.org

Page #178

Jain Education Interna
शरीरकरणादिलब्धयो वेदितव्याः, एतासां च लब्धीनां मध्येऽर्हत्त्वलब्धिर्वासुदेवत्वलब्धिश्चक्रवर्त्तित्वलन्धिः सम्भिन्नश्रोतोलब्धिर्जङ्घाचारणलब्धिः पूर्वधरलब्धिरित्येताः सप्त लब्धयो भव्यस्त्रीणां नोपजायन्ते, अभव्यपुरुषाणामृजुमतित्वविपुलमतित्वलब्धी अपि, अभव्यस्त्रीणां मध्वाश्रवक्षीराश्नवसप्पिराश्रवलब्धयोऽपि, उक्तं च - " जिणबलचक्कीकेसव संभिन्ने जंघचरण पुवे य । भवियाए इत्थियाए एयाओं न सत्त लद्धीओ ॥ २ ॥” शेषास्तु भवन्तीति सामर्थ्यादवसीयते, “रिजुमइविपुलमईओ, सत्त य एयाओं पुषभणियाओ । लद्धीओं अभवाणं, होंति नराणंपि न कयाइ ॥ १॥ अभवियमहिलाणंपिहु एयाओ न होंति सत्त लद्धीओ । महुखीरासवलद्धीवि नेव सेसाओं अविरुद्धा ||२||” अन्ये त्वेवमाहुः - आमर्षौषधिलब्धिः १ श्लेष्मीपधिलब्धिः २ जलौषधिलब्धि ३ विप्रश्रवणौषधिलब्धिः ४ सर्वौषधिलब्धिः ५ कोष्ठबुद्धिः ६ बीजबुद्धिः ७ पदानुसारी ८ सम्भिन्नश्रोता ९ ऋजुमतिः १० विपुलमतिः ११ क्षीरमध्वाश्रवलब्धिः १२ अक्षीणमहानसलब्धिः १३ वैक्रियलब्धिः | १४ जङ्घाचारणलब्धिः १५ विद्याधरलब्धिः १६ अर्हत्त्वलब्धिः १७ चक्रवर्त्तित्वलब्धिः १८ बलदेवत्वल ब्धिः १९ वासुदेवत्वलब्धिः २० एता विंशतिलब्धयो भव्यपुरुषाणां भवन्ति, तथा चोक्तम् - "आमोसही य खेले जल्ले विप्पे य होइ सब य । कोट्ठे यं बीयबुद्धी पयाणुसारी य संभिन्ने || १|| उज्जुमइ विउल खीरे महु अक्खीणे विउवि चरणे य। विज्जाहर अर - |हंता चक्कीबलवासु वीसइमा ॥२॥ भवसिद्धियाणमेया, वीसंपि हवंति इत्थ लद्धीओ !” इति, तदेतदसम्यक्, अन्यासामपि भवसिद्धियोग्यानां गणधरत्वपुलाकत्वप्रभृतीनां लब्धीनां सद्भावात् नाप्येता भवसिद्धिकयोग्या एव, वैक्रियविद्याधरत्व

w.jainelibrary.org

Page #179

मनःपयो
आव.मल, उपोद्धाते
यम
अवधौ
गा.७६
OCAL
लब्धीनामामर्षोषध्यादिलब्धीनामपि चाभव्यानामपि सम्भवात् ॥ सम्पति मनःपर्यायज्ञानं लब्धिनिरूपणायां सामान्यतोपदिष्टमपि विषयस्वाम्यादिविशेषोपदर्शनाय ज्ञानपञ्चकक्रमायातमभिधित्सुराहमणपज्जवनाणं पुण, जणमणपरिचिंतियत्थपागडणं माणुसखेतनिबद्धं, गुणपचइयं चरित्तवओ॥७३॥
मनःपर्यायज्ञानं प्राग्निरूपितशब्दार्थम् , पुनःशब्दो विशेषणार्थः, स च रूपिविषयक्षायोपशमिकत्वादिसाम्येऽप्यवधिज्ञानादिदं मनःपर्यायज्ञानं स्वाम्यादिभेदागिन्नमिति विशेषयति, तथाहि-अवधिज्ञानमविरतसम्यग्दृष्टेरपि भवति,द्रव्यतोऽशेषरूपिद्रव्यविषयं क्षेत्रतो लोकविषयं कतिपयलोकप्रमाणखण्डापेक्षया लोकालोकविषयं च कालतोऽतीतानागतासङ्ख्येयोत्सपिण्यवसर्पिणीविषयं भावतोऽशेषेष्वपि रूपिद्रव्येषु प्रतिद्रव्यमसङ्ख्येयपर्यायविषयं, मनःपर्यायज्ञानं पुनः संयतस्याप्रमत्तस्यामौषध्याद्यन्यतमद्धिप्राप्तस्य द्रव्यतः संज्ञिमनोद्रव्यविषयं क्षेत्रतो मनुष्यक्षेत्रगोचरं कालतोऽतीतानागतपल्योपमासङ्ख्येयभागविषयं भावतो मनोगतानन्तपर्यायालम्बनं, ततोऽवधिज्ञानाद्भिन्नम् , एतदेव लेशतः सूत्रकृदाह-जनमनःपरिचिन्तितार्थप्रकटनं, जायन्ते इति जनास्तेषां मनांसि जनमनांसि तैः परिचिन्तितश्चासावर्थश्च जनमनःपरिचिन्तितार्थः स प्रकव्यते-प्रकाश्यतेऽनेनेति जनमन:परिचिन्तितार्थप्रकटनं, तथा मानुषक्षेत्रनिबद्धं, न तद्वहिर्व्यवस्थितप्राणिमनोद्रव्यविषयमिति भावः, तथा गुणा:-क्षान्त्यादयः ते प्रत्ययाः-कारणं यस्य तद् गुणप्रत्ययम्, चारित्रमस्यास्तीति चारित्रवान् तस्य चारित्रवत्तोऽप्रमत्तसंयतस्य । इदं मनःपर्यायज्ञानं समासतश्चतुर्विध प्रज्ञष्ठं, तद्यथा-द्रव्यतः क्षेत्रतः कालतो भावतश्च, तत्र द्रव्यतः ऋजुमतिरनन्तानन्तप्रादेशिकान् मनोभावपरिणतपुद्गलस्कन्धान जानाति, वानेव विपुलमतिर्विशुद्धतरान, क्षेत्रत
न. ततोऽवधिज्ञानाशासावर्थश्च
प्राणिमनोद्रव्याव
SASSSS
__JainEducation inted
Kelwwjainelibrary.org

Page #180

ऋजुमतिरधोलौकिक ग्रामेषु यः सर्वाधस्तन आकाशप्रदेशप्रतरस्तं यावत् ऊई यावत् ज्योतिश्चक्रस्योपरितलं तिर्यग्यावदर्द्धतृतीयद्वीपसमुद्रेषु अर्द्धतृतीयाङ्गुलहीनेषु संज्ञिनां पञ्चेन्द्रियाणां पर्याप्तानां मनोगतान् भावान् जानाति, विपुलमति| रर्द्धतृतीयैरङ्गुलैरभ्यधिकान्, कालंत ऋजुमतिरतीतमनागतं च पल्योपमस्यासत्येयभागमेव विपुलमतिरभ्यधिकतरं विशुद्धतरं च, भावत ऋजुमतिरनन्तान् भावान् जानाति, तानेव विपुलमतिरभ्यधिकतरान् इह साक्षात् तानेव मनःपर्यायान् परिच्छिनत्ति, मनस्त्वपरिणतैः पुनः स्कन्धैरालोचितान् बाह्यानर्थान् मनोद्रव्याणां तथारूपपरिणामान्यथानुपपसितः, युक्तं चैतत् यतो मूर्त्तद्रव्यालम्बनमेवेदं मनःपर्यायज्ञानमिष्यते, मन्तारस्त्वमूर्त्तमपि धर्मास्तिकायादिकं मन्यन्ते, ततोऽनुमानत एव चिन्तितमर्थमवबुध्यन्ते, नान्यथेति प्रतिपत्तव्यम्, आह च भाष्यकृत् - "मुणइ मणोदवाई नरलोए सो भणिजमाणाई । काले भूय-भविस्से पलियाऽसंखिज्जभागम्मि ॥ १ ॥ दबमणोपज्जाए जाणइ पासइ य तग्गएऽणंते । | तेणावभासिए उण जाणइ बज्झेऽणुमाणेणं ॥ २॥” (वि.८१३ -४ ) इदं मनःपर्यायज्ञानं मनोद्रव्याणां पर्यायानेव गृह्णन् उपजायते, पर्यायाश्च विशेषाः, विशेषग्राहकं च ज्ञानमतो मनःपर्यायज्ञानमेव भवति नतु मनःपर्यायदर्शन मिति ॥ सत्पदप्ररूपणतादूय| स्त्ववधिज्ञानवदगन्तव्याः, नानात्वं चानाहारकापर्याटको न प्रतिपद्यमान को नापि पूर्वप्रतिपन्नाविति ॥ उक्तं मनःपर्यायज्ञानमिदानीमवसरप्राप्तं केवलज्ञानं प्रतिपादयन्नाह

अह सववतपरिणाम - भावविनत्तिकारणमणतं । सासयमप्पडिवायं, एगविहं केवलण्णाणं ॥ ७७ ॥ अथशब्द इहोपन्यासार्थः, पूर्वमुद्देशसूत्रे मनःपर्यायानन्तरं केवलज्ञानमुपन्यस्तं, तत्सम्प्रति तात्पर्यनिर्देशार्थमुपन्यस्यते

Page #181

केवलज्ञानं गा.७६
आव.मल.18| इति, पठितश्चान्यत्राप्युपन्यासार्थोऽथशब्दः, यत उक्तम् अथ प्रक्रियाप्रश्नानन्तर्यमङ्गलोपन्यासप्रतिवचनसमुच्चयेष्वि"ति, उपोद्धाते सर्वाणि च तानि द्रव्याणि च-जीवादीनि तेषां परिणामाः-प्रयोगविनसोभयजन्या उत्पादादयः पयायाः सर्वद्रव्यपरिणा- अवधीमास्तेषां भावा-सत्तास्वरूपं स्वलक्षणं वा स्वं स्वमसाधारणरूपं तस्य विशेषेण ज्ञपनं विज्ञप्तिः विज्ञानं वा विज्ञप्तिः परिच्छेद इत्यर्थः
तस्याः कारणं-हेतुः सर्वद्रव्यपरिणामविज्ञप्तिकारणं, केवलज्ञानमिति सम्बध्यते, उक्त च-"सबदवाण पओग-वीससामी॥८२॥
सजा जहाजोग्गं । परिणामा पजाया जम्मविणासादओ सबे (ते उ)॥१॥ तेसिं भावो सत्ता, सलक्खणं वा विसेसतो तस्स । नाणं विण्णत्तीए कारणं केवलण्णाणं ॥२॥" (वि.८२५-६) तच्च स्वज्ञेयानन्तत्वादनन्तम् , तथा शश्वद् भवं शाश्व-17 तम्, सदोपयोगवदिति भावार्थः, तथा प्रतिपतनशीलं प्रतिपाति न प्रतिपाति अप्रतिपाति, सदावस्थायीति भावः, ननु यत् शाश्वतं तदप्रतिपात्येव ततः किमनेन विशेषणेन', तदयुक्तम् , सम्यक्शब्दार्थापरिज्ञानात् , शाश्वतं हि नाम अनवरतं भवदुच्यते, शश्वद्भवंशाश्वतमिति व्युत्पत्तेः,तच कियत्कालमपि भवति,यावद्भवति तावन्निरन्तरं भवनात्,ततः सकलकालभावप्रतिपत्त्यर्थमप्रतिपातिविशेषणोपादानं, एष तात्पर्यार्थः-अनवरतं सकलकालं भवतीति, अथवा एकपदव्यभिचारेऽपि विशेषणविशेष्यभावप्रतीतिज्ञापनार्थ विशेषणद्वयोपादानम्, तथाहि-शाश्वतमप्रतिपात्येव, अप्रतिपाति तु शाश्वतमशाश्वतं च भवति, यथा अप्रतिपात्येवावधिज्ञानमिति, तथा एकविधम्-एकप्रकारं तदावरणक्षयस्यैकरूपत्वात् , उक्तंच-"पज्जायओ अणंतं,सासयमिटू सतोवओगाओ। अबयओऽपडिवाई एगविहं सबसुद्धीए ॥२॥” (वि.८२८) केवलं च तत् ज्ञानं च केवलज्ञानम् ॥ इह तीर्थकृत्समुपजातकेवलालोकस्तीर्थकरनामकर्मोदयतः तथास्वाभाव्यादुपकार्यकृतोपकारानपेक्षं सकलसत्त्वानुग्रहाय
CAKACACANCE
15
८२॥
Jain Education Intel
ॐ
Xiaw.jainelibrary.org

Page #182

Jain Education Inter
| सवितेव प्रकाशं देशनामातनोति, तत्रान्युत्पन्नविनेयानां केषांचिदेवमाशङ्का भवेत्-भगवतोऽपि तीर्थकृतस्तावत् द्रव्यश्रुतं ध्वनिरूपं विद्यते, द्रव्यश्रुतं च भावश्रुतपूर्वकं ततो भगवानपि श्रुतज्ञानीति, ततस्तदाशङ्कापनोदार्थमाह
केवलनाणेणऽत्थे नाउं जे तत्थ पन्नवणजोग्गे । ते भासह तित्थयरो, वड्जोगसुयं हवइ सेसं ॥ ७८ ॥ केवलज्ञानेन 'सर्वं वाक्यं सावधारण' मिति न्यायात् केवलज्ञानेनैव, न श्रुतज्ञानेन, तस्य क्षायोपशमिकभावातिक्रमात्, सर्वक्षये देशक्षयाभावात् अर्थान्-धर्मास्तिकायादीनभिलाप्यानभिलाप्यान् ज्ञात्वा विनिश्चित्य ये तत्र तेषामभिलाप्यानां मध्ये प्रज्ञापनयोग्या अभिलाप्या इत्यर्थः तान् भाषते, नेतरान् तानपि प्रज्ञापनयोग्यान् भाषते, न सर्वान्, तेषामनन्तत्वेन सर्वेषां भाषितुमशक्यत्वात् वाचः क्रमवर्त्तित्वाच्च, आयुषश्च परिमितत्वात्, किन्तु कतिपयानेवानन्तभागमात्रान्, आह च भाष्यकृत् - " पण्णवणिज्जा भावा अनंतभागो उ अणभिलप्पाणं । पण्णवणिज्जाणं पुण अणंतभागो सुयनिबद्धो ॥१॥ (वि. १४१) तत्रापि तान् कतिपयान् भाषते ग्राहकापेक्षया योग्यान्, तत्रापि यावन्मात्रे भणिते शेषं स्वयमप्यभ्यूहितुमीष्टे तावन्मात्रं, न त्वभ्यूह्यमपि, उक्तं च- " तत्थवि जोग्गे भासइ नाजोग्गे गाहगाणुवित्तीए । भणिएवि जंमि सेसं सयमूहइ भणइ तम्मत्तं ॥१॥” (वि.८३१) तत्र केवलज्ञानोपलब्धार्थाभिधायकः शब्दराशिः प्रोच्यमानस्तस्य भगवतो वाग्योग एव भवति, न श्रुतं, तस्य भाषा पर्यायादिनामकर्मोदयनिबन्धनत्वात् श्रुतस्य च क्षायोपशमिकत्वात् स च वाग्योगो भवति श्रुतं शेषम् - अप्रधानं, द्रव्यश्रुतमित्यर्थः, श्रोतॄणां भावश्रुतकारणतया द्रव्यश्रुतं व्यवह्रियते इति तात्पर्यार्थः, अन्ये त्वेवं पठन्ति - 'वाइयोग सुयं | हवइ तेसिं' तत्रायमर्थः - तेषां श्रोतॄणां श्रुतकारणत्वात् स वाग्योगः श्रुतं भवति, श्रुतमिति व्यवहियते इत्यर्थः, अथवा

Page #183

आव.मल. उपोद्घाते
अवधौ
KONOSAR
वाग्योगश्रुतं द्रव्यश्रुतमिति ॥ तत्केवलज्ञानं स्वामिनमधिकृत्य द्विविध प्रज्ञप्तम् , तद्यथा-भवस्थकेवलज्ञानं सिद्धकेवलज्ञानं, जिनवाचः च, तत्र यद् मनुष्यभवे अवस्थितस्य चतुर्वघातिकर्मस्वक्षीणेषु केवलज्ञानं तद् भवस्थकेवलज्ञानं, यत् पुनरशेषेषु कौशेप्वपगतेषु सिद्धत्वावस्थायां तत् सिद्धकेवलज्ञानं, तत्र यद्भवस्थकेवलज्ञानं तद् द्विविधम् , तद्यथा-सयोगिभवस्थकेवलज्ञान- गा. ७८ मयोगिभवस्थकेवलज्ञानं च, तत्र केवलज्ञानोत्पत्तेरारभ्य यावदद्यापि शैलेश्यवस्थां न प्रतिपद्यते तावत् सयोगिभवस्थकेवलज्ञानं, शैलेश्यवस्थायामयोगिभवस्थकेवलज्ञानं, तत्र यत्सयोगिभवस्थकेवलज्ञानं तद् द्विविधं प्रज्ञप्तम् , तद्यथा-प्रथमसमयसयोगिभवस्थ केवलज्ञानमप्रथमसमयसयोगिभवस्थकेवलज्ञानंच, तत्र यस्मिन् समये केवलज्ञानमुत्पन्नं तस्मिन् समये तत्प्रथमसमयसयोगिभवस्थकेवलज्ञानं, शेषेषु तु समयेषु शैलेशीप्रतिपत्तेरा वर्तमानमप्रथमसमयसयोगिभवस्थकेवलज्ञानम् , अथवाsन्यथा द्विविधं प्रज्ञप्तम् , तद्यथा-चरमसमयसयोगिभवस्थकेवलज्ञानमचरमसमयसयोगिभवस्थकेवलज्ञानम्, तत्र यत्सयोगित्वावस्थायाश्चरमसमये वर्तमानं तत् चरमसमयसयोगिभवस्थकेवलज्ञानं, ततःप्राक् शेषेषु समयेषु वर्तमानमचरमसमयसयोगिभवस्थकेवलज्ञानं, तथा अयोगिभवस्थकेवल ज्ञानमपि द्विविधं प्रज्ञप्तम् , तद्यथा-प्रथमसमयायोगिभवस्थकेवलज्ञानमप्रथमसमयायोगिभवस्थकेवलज्ञानं च, अथवा चरमसमयायोगिभवस्थकेवलज्ञानमचरमसमयायोगिभवस्थकेवलज्ञानं च, प्रथमाप्रथमचरमाचरमसमयभावना प्रागुक्तानुसारेण स्वयं भावनीया। सिद्धकेवलज्ञानं द्विविधं प्रज्ञप्तम्, तद्यथा-अनन्तरसिद्धकेवल- ८३॥ ज्ञानं परम्परसिद्ध केवलज्ञानं च,सत्र यस्मिन् समये सिद्धोजायते तस्मिन् समये वर्तमानमनन्तरसिद्धकेवलज्ञान, सिद्धत्वद्वितीयादिसमयेषु वर्तमानं परम्परसिद्ध केवलज्ञानं, तत्रानन्तरसिद्धकेवलज्ञानमुपाधिभेदात् पञ्चदशविधं प्रज्ञप्तम् , तद्यथा-तीर्थ
ASSASAS

Page #184

सिद्ध केवलज्ञान १ मतीथसिद्धकेवलज्ञानं २ तीर्थकरसिद्धकेवलज्ञान ३ मतीर्थकरसिद्धकेवलज्ञानं ४ स्वयंबुद्धसिद्धकेवलज्ञानं ५ प्रत्येकबुद्धसिद्धकेवलज्ञानं ६ बुद्धबोधितसिद्धकेवलज्ञानं ७ स्त्रीलिङ्गसिद्धकेवलज्ञानं ८ पुरुषलिङ्गसिद्धकेवलज्ञानं ९ नपुंसकलिङ्गसिद्धकेवलज्ञानं १० स्वलिङ्गसिद्धकेवलज्ञान ११ मन्यलिङ्गसिद्धकेवलज्ञानं १२ गृहिलिङ्गसिद्धकेवलज्ञानं १३ एकसिद्धकेवलज्ञानं १४ अनेकसिद्ध केवलज्ञानं १५ च । तत्र ये तीर्थकराणां तीर्थे वर्तमाने सिद्धास्तेषां यत्केवलज्ञानं तत्तीर्थसिद्धकेवलज्ञानम् , यत्पुनस्तीर्थकराणां तीर्थेऽनुत्पन्ने व्यवच्छिन्ने वा सिद्धास्तेषां यत्केवलज्ञानं तदतीर्थसिद्धकेवलज्ञानं, तीर्थकराः सन्तो ये सिद्धास्तेषां केवलज्ञानं तीर्थकरसिद्धकेवलज्ञानं, शेषाणामतीर्थकरसिद्धकेवलज्ञानं, तथा स्वयंबुद्धाः सन्तो ये सिद्धास्तेषां केवलज्ञानं स्वयंबुद्धसिद्ध केवलज्ञानं, प्रत्येकबुद्धाः सन्तो ये सिद्धास्तेषां केवलज्ञानं प्रत्येकबुद्धसिद्धकेवलज्ञानम्, अथ स्वयंबुद्धप्रत्येकबुद्धानां कः प्रतिविशेषः१, उच्यते, बोध्युपधिश्रुतलिङ्गकृतः, तथाहि-स्वयंबुद्धा बाह्यप्रत्ययमन्तरेणैव बुध्यन्ते, स्वयमेव-बाह्यप्रत्ययमन्तरेणैव निजजातिस्मरणादिना बुद्धाः स्वयंबुद्धा इति व्युत्पत्तेः, आह च चूर्णिकृत्-"सयमप्पणिज्जं जाइस्सरणादिकारणं पडुच्च बुद्धा सयंवुद्धा" इति, ते च द्विधा-तीर्थकरास्तीर्थकरव्यतिरिकाश्च, इह तीर्थकरव्यतिरिक्तैरधिकारः, आह च चूर्णिकृत्-"ते सयंबुद्धा दुविहा-तित्थयरा तित्थयरवइरित्ता य, इह वइरित्तेहिं अहिगारों' इति, प्रत्येकबुद्धास्तु बाह्यं प्रत्ययमपेक्ष्य, प्रत्येकं बाह्य-वृषभादिकं कारणमभिसमीक्ष्य बुद्धाः प्रत्येकबुद्धाः इति व्युत्पत्तेः, तथा च भूयते बाह्यप्रत्ययसापेक्षा करकण्ड्वादीनां बोधिः, बहिःप्रत्ययमपेक्ष्य ते च बुद्धाः सन्तो नियमतःप्रत्येकमेव |विहरन्ति, न गच्छवासिन इव संहताः, उकं च चूर्णी-"पत्तेयं बाह्यं वृषभादिकं कारणमभिसमीक्ष्य बुद्धाः प्रत्येकबुद्धाः,
EASESENSANSACSRECSALA
★★

Page #185

आव. मल.
पोद्घाते
अवधौ
॥ ८४ ॥
Jain Education Internat
एएसिं नियमा पत्तेयं विहारो जम्हा तुम्हा य ते पत्तेयबुद्धा” इति, तथा स्वयंबुद्धानामुपधिर्द्वादशविध एव पात्रादिकः, प्रत्येक बुद्धानां तु द्विधा - जघन्यत उत्कर्षतश्च तत्र जघन्यतो द्विविधः, उत्कर्षतो नवविधः प्रावरणवर्जः, उक्तं च- 'पत्तेयबुद्धाणं जहण्णेणं दुविहो, उक्कोसेण नवावेधो पावरणवज्जो भवति" इति, तथा स्वयंबुद्धानां पूर्वाधीतं श्रुतं भवति वा नवा, यदि भवति ततो लिङ्गं देवता वा प्रयच्छति गुरुसन्निधौ वा गत्वा प्रतिपद्यते, यदि च एकाकिविहरणसमर्थ इच्छा च तस्य तथारूपा जायते तत एकाकी विहरत्यन्यथा गच्छवासेऽवतिष्ठते, अथ पूर्वाधीतं श्रुतं तस्य न भवति तर्हि नियमात् गुरुसन्निधौ गत्वा लिङ्गं प्रतिपद्यते, गच्छं चावश्यं न मुञ्चति, तथा चोक्तं चूर्णो- "पुवाहीअं सुयं से हवइ वा नवा, जइ से नत्थि तो लिङ्गं नियमा गुरुसन्निहे पडिवज्जइ, गच्छे य विहरइ इति, अह पुवाहीय सुयसंभवो | अत्थि तो से लिङ्गं देवया पयच्छइ, गुरुसन्निहे वा पडिवज्जइ, जइ य एगविहारविहरणसमत्थो इच्छा च से तो एक्को चेव विहरइ, अन्ना गच्छे विहरइ" इति, प्रत्येकबुद्धानां तु पूर्वाधीतं श्रुतं नियमतो भवति, तच्च जघन्यत एकादशाङ्गानि उत्कर्षतः किश्चिन्यूनानि दश पूर्वाणि, तथा लिङ्गं तस्मै देवता प्रयच्छति, लिङ्गरहितो वा कदाचिद् भवति, तथा चोक्तम्- "पत्तेयबुद्धाण पुवाहीअसुयं नियमा हवइ, जहण्णेणं एकारस अंगा उक्कोसेणं भिन्नदसपुबी, लिङ्गं च से देवया पयच्छइ, लिंगवजिओ वा भवइ, जतो भणियं - "रूप्पं पत्तेयबुहा" इति, तथा बुद्धै: - आचार्यादिभिर्बोधितस्य यत्केवलज्ञानं तत् बुद्धबोषित के वलज्ञानं, स्त्रिया लिङ्गं खीलिङ्ग, स्त्रीत्व स्योपलक्षणमित्यर्थः तच्च त्रिधा, तद्यथा-वेदः शरीरनिर्वृत्तिः नेपथ्यं च तत्रेह शरी रनिर्वृत्त्या प्रयोजनं, न वेदनेपथ्याभ्यां वेदे सति सिद्धत्वाभावात्, नेपथ्यस्य चाप्रेमाणत्वात्, आह च नन्द्यध्ययनचूर्णि -

परम्पर
सिद्धः केवलभेद
॥ ८४ ॥
jainelibrary.org

Page #186

******
KAA
कृत-इत्थीए लिंग इथिलिंग, इत्थीए उवलक्षणंतिवुत्तं भवति, तं च तिविहं-वेदोसरीरनिबित्ती नेवत्थं च, इह सरीरनिवित्तीए अहिगारो, न वेयनेवत्थेहिंति" तस्मिन् स्त्रीलिङ्गे वर्तमाना ये सिद्धास्तेषां केवलज्ञानं स्त्रीलिङ्गसिद्धकेवलज्ञानं, एवं 8 पुरुषलिङ्गे सिद्धानां केवलज्ञानं पुरुषलिङ्गसिद्धकेवलज्ञानं, एवं नपुंसकलिङ्गसिद्धकेवलज्ञानमपि भाव्यम्, तथास्वलिङ्गे-रजोहर-1 णादौ सिद्धानां केवलज्ञानं स्वलित सिद्धकेवलज्ञानं, अन्यलिङ्गसिद्धकेवलज्ञानं नाम यदन्यस्मिन् लिङ्गे वर्तमानाः सम्यक्त्वं प्रतिपद्य भावनाविशेषात् केक ज्ञानमुत्पाद्य केवलोत्पत्तिसमकालमेव कालं कुर्वन्ति तदन्यलिङ्गसिद्धकेवलज्ञानं , यदि पुन|स्तेऽन्यलिङ्गस्थिताः केवलम्पाद्यात्मनोऽपरिक्षीणमायुः पश्यन्ति ततः साधुलिङ्गमेव परिगृह्णन्ति, गृहलिङ्गे स्थिताः सन्तो ये सिद्धास्तेषां केवलज्ञानं गृहिलिङ्गसिद्धकेवलज्ञानम्, एकसिद्धकेवलज्ञानं नाम यस्मिन् समये स विवक्षितः सिद्धस्तस्मिन् समये यद्यन्यः कोऽपि न सिद्धस्ततस्तस्य केवलज्ञानमेकसिद्धकेवलज्ञानं, एकस्मिन् समयेऽनेकेषां सिद्धानां केवलज्ञानमनेकसिद्धकेवलज्ञानं, एकस्मिंश्च समयेऽनेके सिद्ध्यन्त उत्कर्षतोऽष्टोत्तरशतसङ्ख्या वेदितव्याः, यत उक्तम्-"बत्तीसा अडयाला, सट्टी वायत्तरी य बोद्धवा । चुलसीओ छन्नई, दुरहियमदुत्तरसयं च ॥१॥" अस्या विनेयजनानुग्रहाय व्याख्या-] अष्टौ समयान यावत् निरन्तरमेकादयो द्वात्रिंशत्पर्यन्ताः सिद्ध्यन्तः प्राप्यन्ते, किमुक्तं भवति,-प्रथमे समये जघन्यत एको द्वौ वा उत्कर्षतो द्वात्रिंशत्सिद्ध्यन्तः प्राप्यन्ते, द्वितीयेऽपि समये जघन्यत एको द्वौ वा उत्कर्षतो द्वात्रिंशत् , एवं यावद
प्टमेऽपि समये जघन्यत एको द्वौ वा उत्कर्षतो द्वात्रिंशत्, ततः परमवश्यमन्तरम् , तथा त्रयस्त्रिंशदादयोऽष्टचत्वारिंश-1 मा.स. १५पर्यन्ता निरन्तरं सिध्यन्तः सप्त सा यावत्याप्यन्ते, परतो नियमादन्तरं, तथा एकोनपञ्चाशदादयः षष्टिपर्यन्ता
22****
...
3*
...
Jain Education Inter

jainelibrary.org

Page #187

परम्परसिद्धाः
आव.मल. निरन्तरं सियन्तः उत्कर्षतः षट् समयान् यावत्प्राप्यन्ते, तथैकषध्यादयो द्विसप्ततिपर्यन्ता निरन्तरं सिध्यन्तः उत्कर्षतः उपोदाते है पञ्च समयान् यावदवाप्यन्ते, ततः परमन्तरं, त्रिसप्तत्यादयश्चतुरशीतिपर्यन्ता निरन्तर सिध्यन्त उत्कर्षतश्चतुरः समयान द अवधौ यावत् , तत ऊर्द्धमन्तरं, तथा पञ्चाशीत्यादयः षण्णवतिपर्यन्ता निरन्तरं सिध्यन्त उत्कर्षतखीन् समयान् , परतो नियमा
दन्तरं, तथा सप्तनवत्यादयो झुत्तरशतपर्यन्ता निरन्तरं सिध्यन्त उत्कर्षतो द्वौ समयौ यावत् , परतोऽवश्यमन्तरं, तथा व्युत्तरशतादयोऽष्टोत्तरशतपर्यन्ताः सिद्ध्यन्तो नियमादेकमेव समयं यावदवाप्यन्ते, न द्विवादिसमयानिति । परम्परसिद्धकेवलज्ञानमनेकविधं प्रज्ञप्तम् , तद्यथा-अप्रथमसमयसिद्धकेवलज्ञानं, सिद्धत्वद्वितीयसमयकेवलज्ञानमिति भावः, द्विसमयसिद्धकेवलज्ञानं, सिद्धत्वतृतीयसमयकेवल ज्ञानमित्यर्थः, एवं त्रिसमयसिद्धकेवलज्ञानं चतुःसमयसिद्धकेवलज्ञानं यावत् | सङ्ख्येयसमयसिद्धकेवलज्ञानमसङ्ख्येयसमयसिद्ध केवलज्ञानमनन्तसमयसिद्धकेवलज्ञानम् । तदेवमुक्कं केवलज्ञानस्वरूपमथास्य गत्यादिद्वारविषया सत्पदप्ररूपणता द्रव्यप्रमाणादीनि च विभाव्यन्ते, तत्र सत्पदप्ररूपणायां गतिमङ्गीकृत्य सिद्धिगती मनुष्यातौ च केवलज्ञानम्, इन्द्रियद्वारे नोइन्द्रियाऽतीन्द्रियेषु, कायद्वारे त्रसकायाकाययोः, योगद्वारे सयोगायोगयोः, वेदद्वारेऽवेदकेषु, कषायद्वारेऽकषायेषु, लेश्याद्वारे शुक्ललेश्यालेश्ययोः, सम्यक्त्वद्वारे सम्यग्दृष्टिषु, ज्ञानद्वारे केवलज्ञानिषु, दर्शनद्वारे केवलदर्शनिषु, संयतद्वारे संयतेषुनोसंयतेनोअसंयतेनोसंयतासंयतेषु, उपयोगद्वारे साकारानाकारोपयोगयोः, आहारक द्वारे आहारकानाहारकयो, भाषकद्वारे भाषकाभाषकयोः, परीत्तद्वारे परीत्तेषु नोपरीत्तापरीतेषु च, पर्यावद्वारे पर्याप्तेषु नोपर्याप्तापर्याप्लेषु च, सूक्ष्मद्वारे बादरेषु नोसूक्ष्मबादरेषु च, संज्ञिद्वारे संक्षिषु नोसंज्ञासंज्ञिषु, भव्यद्वारे भव्येषु नोभव्या
COM
- Jain Education international

Page #188

भव्येषु च चरमद्वारे चरमेषु, भवस्थकेवलिनां चरमत्वाद्, अचरमेषु च, सिद्धानां भवान्तरप्राप्त्यभावतोऽचरमत्वात्, पूर्वप्रतिपन्नप्रतिपद्यमान कयोजना तु स्वधिया कर्त्तव्या, द्रव्यप्रमाणद्वारे प्रतिपद्यमानकानाश्रित्योत्कर्षतोऽष्टोत्तरशतं केवलिनां प्राप्यते, पूर्वप्रतिपन्नाश्च जघन्यतं उत्कर्षतश्च कोटीपृथक्त्वप्रमाणा भवस्थकेवलिनः प्राप्यन्ते, सिद्धाः अनन्ताः, क्षेत्र| स्पर्शनाद्वारयोस्तु जघन्यतो लोकस्याप्यसङ्ख्येयभागे केवली लभ्यते, उत्कर्षतस्तु सर्वलोके, कालद्वारे साद्यपर्यवसितं कालं | सर्वोऽपि केवली भवति, अन्तरं तु केवलज्ञानस्य न विद्यते, प्रतिपाताभावात्, भागद्वारं मतिज्ञानवत्, भावद्वारे क्षायिके भावे, अल्पबहुत्वद्वारं मतिज्ञानिवत् ॥ तच्च केवलज्ञानं समासतश्चतुर्विधं प्रज्ञप्तम्, तद्यथा- द्रव्यतः क्षेत्रतः कालतो भावतथ्य, तत्र द्रव्यतः केवलज्ञानी सर्वद्रव्याणि जानाति पश्यति, क्षेत्रतः सर्व क्षेत्रम्, कालतः सर्वकालम्, भावतः सर्वान् भावान्, उकं च केवलज्ञानं, तदभिधानाच्च नन्दी, तदभिधानान्मङ्गलमिति ॥ तदेवं मङ्गलस्वरूपाभिधानद्वा| रेण ज्ञानपञ्चकमुक्तम्, इह तु प्रकृतेन श्रुतज्ञानेनाधिकारः, तथा चाह नियुक्तिकृत् -
इत्थं पुण अहिगारो सुयनाणेणं जतो सुएणं तु । सेसाणमप्पणोऽविय अणुयोग पदीवदितो ॥ ७९ ॥ अत्र - पुनः प्रकृतेऽधिकारः श्रुतज्ञानेनैव (श्रुतेन) शेषाणां मत्यादिज्ञानानामात्मनोऽपि चानुयोगो व्याख्यानं क्रियत इति वाक्यशेषः, स्वपरप्रकाशकत्वात्, तथा चात्रं प्रदीपदृष्टान्तः, यथा हि प्रदीपः स्वपरप्रकाशकत्वात् स एव गृहेऽधि| क्रियते एवमिहापि श्रुतज्ञानमिति भावः ॥ पीठिका - समाप्ता ॥

Page #189

*
उपोद्घातनियुक्तिः
नन्दी
********
सम्प्रति मङ्गलसाध्यः प्रकृतोऽनुयोग उपदर्श्यते स च स्वपरप्रकाशकत्वात् गुर्वायत्तत्वाच्च श्रुतज्ञानस्य, उक्तं च-181 सो मइनाणाईणं कयरस्स? सुयस्स, जं न सेसाई । होति पराहीणाई, न य परवोहे समत्थाई ॥१॥ पाएण पराहीणं व्याख्यादीवोव परप्पबोहगंजंच। सुयनाणं तेण परप्पबोहणत्थं तदणुयोगो॥२॥"(वि.८३८-९) आह-नन्वावश्यकस्यानुयोगःप्रकृतऽनियमः एव,पुनःश्रुतज्ञानस्येत्ययुक्तं,नैष दोषः,आवश्यकमिदं श्रुतान्तर्गतमित्येतदर्थप्रदर्शकत्वादेतद्वाक्यस्य,ननु यदि आवश्यकस्यानुयोगस्तर्हितदावश्यकं किमङ्गं अङ्गानि श्रुतस्कन्धः श्रुतस्कन्धाः अध्ययनमध्ययनानि उद्देशक उद्देशकाः?, उच्यते, आवश्यक श्रुतस्कन्धः अध्ययनानि च, न शेषा विकल्पाः, उकंच-"आवस्सयं नो अंगं नो अंगाइं सुयक्खंधो नो सुअक्खंधा नो अज्य.In यणं अज्झयणा नो उद्देसोनो उद्देसगा इति",(अनु.६) ननु नन्दीव्याख्याने अङ्गानङ्गप्रविष्टश्रुतनिरूपणायामनङ्गसंज्ञा प्रतिपा|दितैव, ततः कथं किमङ्गमङ्गानीत्याशङ्कासम्भवः, सत्यमेतत् , केवलं तद्व्याख्यानानियमप्रदर्शनार्थमेतद्वाक्यमित्यदोषःन खल्ववश्यं शास्त्रादौ नन्द्यध्ययनार्थकथनं कर्त्तव्यमिति नियमः, अकृते चाशङ्कासम्भव इति,ननु शास्त्रस्यादाववश्यं मङ्गलार्थ नन्यभिधानं तावत कर्तव्यम्, ततः कथमनियमः, नैष दोषः, ज्ञानपञ्चकाभिधानमात्रस्यैव मगलत्वात , तथाहि-ज्ञानपञ्चकाभिधानमात्रमेवावश्यं शास्त्रस्यादौ मङ्गलार्थ कर्त्तव्यम्, नत्ववयवार्थाभिधानं, अवयवार्थानभिधाने चाशङ्कासम्भवः, किश्व-आवश्यकव्याख्यानारम्भे शास्त्रान्तरव्याख्यानारम्भोऽसमीचीनोऽप्रस्तुतत्वात्, शाखान्तरं च नन्दी, पृथक्श्रुतस्कन्धत्वात् , यद्येवमिहावश्यकश्रुतस्कन्धानुयोगप्रारम्भे किमिति नन्द्यनुयोगः कृतः!, उच्यते-शिष्यानुग्रहार्थ, न पुनरेष नियम इति ख्यापनार्थम्, अथवा अपवादपदप्रदर्शनार्थम्,तथाहि-कदाचिदुत्कलितप्रज्ञविनीतपुरुषापेक्षया तदनुग्रहार्थ उत्क
*
SAGACANCY
Jain Education Inte
l

niw.jainelibrary.org

Page #190

Jain Education Inter
xxxx
| मेणापि अन्यारम्भे चान्यद्व्याख्यायते इति कृतं प्रसङ्गेन, तत्र यस्मादिदं शास्त्राभिधानमावश्यक श्रुतस्कन्ध इति तद्भेदाश्चाध्ययनानि तत आवश्यकं निक्षेप्तव्यम् श्रुतस्कन्धश्च, अपरस्त्वाह- किमिदं शास्त्राभिधानं प्रदीपाभिधानवत् यथार्थ आहोश्चित् पलाशाभिधानवत् अयथार्थ उत डित्थाद्यभिधानवत् अनर्थकं ?, तत्र यदि यथार्थ ततस्तदुपादेयम्, तत्रैव समुदायार्थपरिसमाप्तिभावात्, उच्यते - यथार्थम्, तथाहि पूर्वसूरि प्रदर्शितेयमस्य व्युत्पत्तिः - अवश्यं कर्त्तव्यमावश्यकम् श्रमणादिभिरवश्यं उभयकालं क्रियते इति भावः क्वचिदिति कर्म्मणि वाहुलकात् उप्रत्ययः, पृषोदरादय इति निपातनात् शेषरूपसिद्धिः, अथवा ज्ञानादिगुणानामा-समन्तात् वश्या इन्द्रियकपायादिभावशत्रवो यस्मात् तदावश्यकं 'शेषाद्वे 'ति कच्प्रत्ययः, यदिवा ज्ञानादिगुणकदम्बकं मोक्षो वा आ-समन्तात् वश्यं क्रियतेऽनेनेत्यावश्यकं, अथवा 'आवस्सयं' ति प्राकृतशैल्या आवासकं, गुणशून्यमात्मानं गुणैरावासयतीत्यावासकं, गुणसान्निध्यमात्मनः करोतीति भावः, तच्चावश्यकं चतुर्विधम्, तद्यथा - नामावश्यकं स्थापनावश्यकं द्रव्यावश्यकं भावावश्यकञ्च, तत्र जीवस्याजीवस्य जीवानां वा अजीवानां वा तदुभयस्य वा तदुभयेषां वा आवश्यकमिति नाम क्रियते तन्नामनामवतोरभेदोपचारात् नामावश्यकं, स्थापनावश्यकं नाम काष्ठकर्मादिष्वक्षवराटकादिषु वा सद्भावस्थापनया वा असद्भावस्थापनया वा यदावश्यकमिति स्थाप्यते तत् स्थापनावश्यकं द्रव्यावश्यकं द्विधा, तद्यथा-आगमतो नोआगमतश्च तत्र आगमतो यस्यावश्यकमिति पदं शिक्षितं । स्थितं जितं मितं परिजितं नामसमं घोषसमं अहीनाक्षरमनत्यक्षरमव्याविद्धाक्षरमस्खलितममिलितमव्यत्याग्रेडितं प्रतिपुर्ण प्रतिपूर्णघोषं कण्ठौष्ठ विप्रमुक्कं वाचनोपगतं च स्यात् स पुरुष आगमतो द्रव्यावश्यकं तत्र शिक्षितं नाम यत् पन

Page #191

आवश्यक निक्षेपाः
SALAM.62
उपोद्धात-18| अन्तं नीतम् , तदेवाविस्मरणतश्चेतसि स्थितत्वात् स्थितं अप्रच्युतमित्यर्थः, परावर्तनं कुर्वतः परेण वा कचित्पृष्टस्य यत् नियुक्तिः शीघ्रमागच्छति तत् जितम् , अक्षरसङ्ख्यया पदसङ्ख्यया वा परिच्छिन्नं मितं, परि समन्तात् जितं परिजितं, परावर्तनं कुर्वतो
यत्क्रमेणोत्क्रमेण वा समागच्छतीति भावः, नामसमं यथा कस्यचित् स्वनाम शिक्षितं स्थितं जितं मितं परिजितं च भवति तथैतदपीति भावः, घोषसमं यथा गुरुणाऽभिहिता घोषास्तथा यत्र शिष्येणापि सम्यगुच्चार्यन्ते तद घोषसममिति भावः, अहीनाक्षरमेकेनाप्यक्षरेणाहीनम् , अनत्यक्षरमेकेनाप्यक्षरेणानधिकं, तथा न व्याविद्धानि-विपर्यस्तरत्नमालागतरत्नानीव विपर्यस्तान्यक्षराणि यत्र तदव्याविद्धाक्षरम् , उपलशकलाद्याकुलभूभागे लाङ्गलमिव यन्न स्खलति तदस्खलितं, अनेकशास्त्रसम्बन्धीनि सूत्राणि एकत्र मीलयित्वा यत्पठ्यते तन्मिलितं यन्न तथा तदमिलितम् , अव्यत्यावेडितमस्थानविरतिरहितं, अत| एव प्रतिपूर्ण हीनाधिकाक्षराभावात् , प्रतिपूर्णघोषं गुरुवत् सम्यगुदात्तादिघोषाणामुच्चारणात् , वाचनोपगतं वाचनया प्रश्न परिवर्तनया धर्मकथया नानुप्रेक्षया उपगतं प्राप्तं, शेष सुगमम् , नोआगमतो द्रव्यावश्यकं त्रिविधम् , तद्यथाज्ञशरीरद्रव्यावश्यकं भव्यशरीरद्रव्यावश्यकं ज्ञशरीरभव्यशरीरव्यतिरिक्तद्रव्यावश्यकं च, तत्र ज्ञशरीरभव्यशरीरे पूर्ववत्, तद्व्यतिरिक्त त्रिधा, तद्यथा-लौकिकं कुप्रावचनिकं लोकोत्तरं च, तत्र ये इमे राजेश्वरतलवरमाडंबिकप्रभृतयः प्रातरुत्थाय शरीरचिन्तामुखदन्तप्रक्षालनराजकार्यादि कुर्वन्ति तल्लौकिकं द्रव्यावश्यक, ये पुनरिमे चरकप्रमुखाः परिव्राजकाः प्रातरुत्थाय स्कन्धादिदेवतागृहसम्मार्जनोपलेपनघूपनादि कुर्वन्ति तत् कुमावचनिकमावश्यक, यत्पुनरेते श्रमणगुणमुकयोगिनः पहजीवनिकायनिरनुकम्पा हया इव उद्दामानो गजा इव निरङ्कुशा
SONAXXNXXSA
॥८७॥

Page #192

A4%ACCICK
पाण्डुरपटप्रावरणा जिनानामनाज्ञया स्वच्छंदसो वित्योभयकाळ आवश्यककरणायोपतिमन्ते तल्लोकोत्तरं द्रव्या५वश्यकं, भावशून्यत्वेनाभिप्रेतफलाभावात्, एत्थ उदाहरणं-वसंतपुरं नगरं, तत्थ गच्छो अगीअस्थसंविग्गो विहरइ, तत्थ
एगो अगीयत्थो समणगुणमुक्कजोगी, सो दिवसे २ उदउल्लससणिद्धआहाकम्माईणि पडिसेवित्ता विआले मइया संवेएण आलोएइ, तस्स पुण गणी अगीअत्यत्तणओ पायच्छित्तं दितो भणइ-अहो इमो धम्मसंठिओ साहू, सुहं पडिसेविड दुक्खं आलोएउं, एवं नाम एस आलोएइ अगृहंतो, असढत्तणतो एस सुद्धोत्ति, एवं दहण अन्ने अगीयत्था समणा पसंसंति, चिंतंति य-नवरं आलोएयवं, नत्थेत्थ किंचि पडिसेविएणंति, तत्थन्नया कयाइ कोइ गीयत्यो संविग्गो विहरमाणो आगतो, सो तं दिवसदेवसियविहिं दहण उदाहरणं दरिसेइ-गिरिनयरे अ कोइ रयणवाणियगो, सो रयणाण घरं भरेऊण पलीवेइ, तं पासित्ता सबो लोगो पसंसइ, अहो इमो धन्नो भयवंतं हुयासणं तिप्पेइ, अन्नया कयाइ तेण तं |घरं पलीवियं, वातो य पबलो जाओ, दई सवं नयरं, पच्छा रण्णा पडिभणितो, सबस्सावहारो से कतो, अन्नहिं नगरे । एगो एवं करेइ, सो रायणा सुतो जहा एवं करेइ, सो सबस्सहरणं काऊण विसजितो, अडवीए कीस न पलीवेसि ?, जहा तेण वाणियगेण अवसेसावि दड्डा एवं तुमंपि एयं पसंसंतो एए साहुणो परिच्चयसि, जाहे न हाइ ताहे साहुणो भणिया-एस महानिद्धम्मो अगीयत्थो अलं एयस्स आणाए, जइ एयस्स निग्गहो न कीरइ ताहे अन्नेऽवि विणस्संति, गतं द्रव्यावश्यक, सम्प्रति भावावश्यक वक्तव्यं, तदपि द्विधा-आगमतो नोआगमतश्च, तत्र आगमतो भावावश्यकमावश्यकज्ञाता उपयुक्तः, 'उपयोगो भावनिक्षेप' इति वचनात् , नोआगमतो भावावश्यकं त्रिविधं, तद्यथा-लौकिकं
ॐ
*

Page #193

श्रुतनि.
क्षेपाः
GACACCU
उपोद्धात
कुमावचनिकं लोकोत्तरं च, तत्र यत्पूर्वाह भारतव्याख्यानम् अपराहे रामायणव्याख्यानमेतल्लौकिक, यत् पुनरेते चरकनियुक्तिः
द्रप्रभृतयः पाखण्डस्था निजनिजदेवतास्मरणजापप्रमुखमनुष्ठानं कुर्वन्ति तत् कुघावचनिकं भावावश्यकं, यत् पुनः श्रमणो ॥८ ॥
वा श्रमणी वा श्रावको वा श्राविका वा एकान्ते विशुद्धचित्त उभयकालं प्रतिक्रमणं करोति तल्लोकोत्तरं नोआगमतो। भावावश्यक, ज्ञानक्रियारूपोभयपरिणामात्मकत्वात् , मिश्रवचनश्चात्र नोशब्दः, अनेन लोकोत्तरेणेहाधिकारः, अस्य चामून्यकार्थिकानि-आवश्यकं अवश्यकरणीयं ध्रुवनिग्रहो विशुद्धिः अध्ययनषकवर्गः न्यायः आराधनामार्ग इति, उक्तं च-"आवस्सयं अवस्सकरणिज धुवनिग्गहो विसोही य । अज्झयणछक्कवग्गोनाओ आराहणामग्गो"॥१॥ (अनु-२) आवश्यकशब्दस्य व्युत्पत्तिप्रदर्शिका चेयं गाथा-"समणेण सावएण य अवस्स कायवयं हवइ जम्हा। अंतो अहोनिसस्स य| तम्हा आवस्सयं नाम॥१॥(अनु-३१)"श्रुतमपि चतुर्विधं-तद्यथा-नामश्रुतं स्थापनाश्रुतं द्रव्यश्रुतंभावश्रुतंच, तत्र नामस्था-1 पने प्रतीते, द्रव्यश्रुतं द्विधा-आगमतो नोआगमतश्च, तत्र आगमतो ज्ञाता तत्र चानुपयुक्तः, नोआगमतस्विविध-: ज्ञशरीरभव्यशरीरतद्व्यतिरिक्तभेदात्, तत्र ज्ञशरीरभव्यशरीरे पूर्ववत्, तद्व्यतिरिक्त पुस्तकपत्रन्यस्तम् , अथवा श्रुतमिति सूत्रमप्युच्यते, तच्च सूत्रं तद्व्यतिरिक्तं पञ्चधा, तद्यथा-अण्डजं पोण्ड कीटजं वालजं वल्वजं च, तत्र अण्डजं चटकसत्रं. पञ्चेन्द्रियहंसगर्भसम्भवमित्यन्ये, पोण्डर्ज कर्पासप्रभवं, कीटजं पञ्चधा, तद्यथा-पट्टसूत्रं मलयं अंशकं चीनांश। कृमिराग, अत्र वृद्धव्याख्या-किल यत्र विषये पट्टसूत्रमुत्पद्यते तत्रारण्ये वननिकुञ्जस्थाने मांसचीडादिरूपस्यामिपस्या पुञ्जाः क्रियन्ते, तेषां च पुञ्जानां पार्श्वतो निम्ना उन्नताश्च सान्तरा बहवः कीलका भूमौ निखन्यन्ते, तेषु च वनान्तरेषु
Jain Education inte

ww.jainelibrary.org

Page #194

Jain Education Intern
| सञ्चरन्तः पतङ्गकीटाः समागत्य मांसाद्यामिषोपभोगलुब्धाः कीलकान्तरेष्वितस्ततः परिभ्रमन्तो लालाः प्रमुञ्चन्ति, ताश्च कीलकेषु लग्नाः परिगृह्यन्ते, एतत्पट्टसूत्रमभिधीयते, अनेनैव क्रमेण मलयविषयोत्पन्नं तदेव मलयं, इत्थमेव चीनविषयवहिरुत्पन्नमंशुकम्, इत्थमेव चीनविषयोत्पन्नं तदेव चीनांशुकमित्यभिधीयते, क्षेत्रविशेषाद्धि कीटविशेषः, कीटविशेषाच्च पट्टसूत्रादिव्यपदेशविशेष इति, एवं क्वचिद् विषये मनुष्यादिशोणितं गृहीत्वा केनापि योगेन युक्तं भाजनसम्पुटे स्थाप्यते, तत्र च प्रभूताः कृमयः समुत्पद्यन्ते, ते च वाताभिलाषिणो भाजनच्छिद्रैर्निर्गत्य तदासन्नं पर्यटन्तो यल्लालाजालमभिमुञ्चन्ति तत्कुमिरागं पट्टसूत्रमुच्यते तच्च रक्तवर्णकृमिसमुत्थत्वात् स्वपरिणामत एव रक्तं भवति, अन्ये त्वभिदधति-यदा तत्र शोणिते कृमयः समुत्पन्ना भवन्ति तदा सकृमिकमेव तन्मलित्वा किट्टिसं परित्यज्य रसो गृह्यते, तत्र च कश्चिद्योगः प्रक्षिप्यते, तेन यद्रज्यते पट्टसूत्रं तत्कृमिरागमिति, तच्च धौताद्यवस्थास्वपि न मनागपि रागं मुञ्चति, वालजं पञ्चविधं तद्यथाऔर्णिकमौष्ट्रिकं मृगलोमिकं कौतत्रं किट्टिसं च, तत्र ऊर्णामयं और्णिकम्, औष्ट्ररोमनिष्पन्नमौष्ट्रिकं, मृगाकृतयो बृहत्पुच्छा आटविका जीवविशेषा मृगास्तलोमनिष्पन्नं मृगलोमिकं, उदररोमनिष्पन्नं कौतवम्, ऊर्णादीनां यदुद्धरितं किट्टिसं तन्निष्पन्नं सूत्रमपि किट्टिसं, वल्वजं सणप्रभृति, भावश्रुतं द्विधा - आगमतो नोआगमतश्च तत्र आगमतो ज्ञाता उपयुक्तः, नोआगमतो द्विविधं-लौकिकं लोकोत्तरं च तत्र लौकिकं भारतरामायणादि, लोकोत्तरं द्वादशाङ्गं गणिपिटकम् । आवश्यकं नोआगमतो भावश्रुतं नोशब्द एकदेशवचनः, तस्य चेमान्येकार्थिकानि श्रुतं सूत्रं ग्रन्थः सिद्धान्तः प्रवचनमाज्ञा वचनं उपदेशः प्रज्ञापना आगम उक्तं च--" सुयसुत्तगंधसिद्धंतपवयणे आणवयणउवएसे । पण्णवणआगमे या एगठा

Page #195

11 38 11
पज्जवा सुत्ते || १ || ” ( अनु - ४३ वि. ८९४) स्कन्धोऽपि नामादिभेदाच्चतुर्विधः, तत्र नामस्थापने गते, द्रव्य [श्रुत] स्कन्धो द्विधा- भाग| मतो नोआगमतश्च तत्र आगमतो ज्ञाताऽनुपयुक्तः, नोआगमतस्त्रिविधो- इशरीर भव्यशरीरतद्व्यतिरिक्तभेदात्, तत्र ज्ञश*रीर भव्य शरीरे प्रतीते, तद्व्यतिरिक्तस्त्रिविधः, तद्यथा-सचित्तोऽचित्तो मिश्रश्व, तत्र सचित्तो द्विपदादिः अचित्तो द्विप्रदेशका | दिर्मिश्रः सेनादेर्देशादिः, भावस्कन्धो द्विधा-आगमतो नोआगमतश्च तत्र आगमतो ज्ञाता उपयुक्तो, नोआगमतस्त्विदमावश्यकं, नोशब्दो देशवचनः, सकलश्रुतस्कन्धापेक्षया आवश्यकश्रुतस्कन्धस्य एकदेशत्वात्, सामायिकादीनां श्रुतविशेपाणां स्कन्धः श्रुतस्कन्धः आवश्यकं च तत् श्रुतस्कन्धश्च आवश्यक श्रुतस्कन्धः । आह— कस्मादिदमावश्यकं षडध्ययनात्मकम् ?, उच्यते, पडर्थाधिकारभावात्, ते चामी सामायिकादीनां यथाक्रममर्थाधिकाराः, “सावज्जजोगविरई १ उक्कित्तण २ गुणवतो अ पडिवत्ती ३ । खलियस्स निंदणा ४ वणतिगिच्छ ५ गुणधारणा ६ चैव ॥१॥” (अनु-६ वि. ९०२) अस्या विनेयजनानुग्रहायाक्षरगमनिका -प्रथमे सामायिकलक्षणेऽध्ययने प्राणातिपातादिसर्वसावद्ययोगविरतिरर्थाधिकारः, 'उक्तित्तण' इति द्वितीये चतुर्विंशतिस्तवाध्ययने प्रधानकर्म्मक्षयकारणत्वात् लब्धबोधविशुद्धिहेतुत्वात् पुनर्बोधिफलत्वाच्च सर्वसावद्ययोगविरत्युपदेशकत्वेनोपकारिणां तीर्यकृतां गुणोत्कीर्त्तनाधिकारः, 'गुणवतो अ पडिवत्ती'ति गुणाः - मूलगुणोत्तरगुणरूपा | व्रतपिण्डविशुद्ध्यादयस्ते विद्यन्ते यस्यासौ गुणवान् तस्य प्रतिपत्तिः वन्दनकादिका कर्त्तव्येति तृतीये वन्दनाध्ययनेऽर्थाधिकारः, चशब्दात्पुष्टालम्बने ऽगुणवतोऽपि प्रतिपत्तिः कर्त्तव्येति द्रष्टव्यं, 'खलियस्स निंदण' चि स्खलितस्य मूलोत्तरगुणेषु प्रमादाचीर्णस्य प्रत्यागतसंवेगस्य जन्तोर्विशुद्धाध्यवसायक्तोऽकार्यमिति निन्दा प्रतिक्रमणेऽर्थाधिकारः, 'वणतिमिच्छा'
उपोद्घातनिर्युक्तिः
Jain Education Inter

स्कन्धनिक्षेपाः
॥ ८९ ॥

Page #196

इति कायोत्सर्गाध्ययने व्रणचिकित्सा अधिकारः, इदमुक्कं भवति-बारित्रपुरुषस्य योऽयमतिचाररूपो भावनणस्तस्य
दशविधप्रायश्चित्तभेषजेन कायोत्सर्गाध्ययने चिकित्सा प्रतिपादयिष्यते इति, 'गुणधारणा चेवेति प्रत्याख्यानाध्ययने ६ गुणधारणा अर्थाधिकारः, इदमत्र हृदयम्-मूलगुणोत्तरगुणप्रतिपत्तिस्तस्याश्च निरतिचारसन्धारणं यथा भवति स्था
प्रत्याख्यानाध्ययने प्ररूपणा करिष्यते, चशब्दादन्ये चापान्तरालार्थाधिकारा विज्ञेयाः, एवकारोऽवधारणे इति गाथार्थः।। एतेषां चााधिकाराणां प्रत्यध्ययनमाधिकारद्वार एवावसरः, केवलमिह प्रसङ्गत उक्काः। तदेवमावश्यकश्रुतस्कन्धानां न्यास उक्तः, इदानीमध्ययनन्यासप्रस्तावः, तं चानुयोगद्वारक्रमायातं प्रत्यध्ययनमोघनिष्पन्ने नामनिष्पन्ने च लाघवार्थ वक्ष्यामः, एप आवश्यकस्य समुदायार्थः, साम्प्रतमवयवार्थप्रदर्शनाय एकैकाध्ययनं वक्ष्यामः, तत्र प्रथममध्ययनं सामायिक, प्रथमता चास्य समभावलक्षणत्वाच्चतुर्विंशतिस्तवादीनां च तद्भेदत्वात्, अस्य च सामायिकाध्ययनस्य महापुरस्येवर चत्वारि अनुयोगद्वाराणि भवन्ति, अनुयोगो नाम सूत्रस्य व्याख्यानं तस्य द्वाराणीव द्वाराणि-तत्प्रवेशमुखानि अनुयोग-1 द्वाराणि, यथा हि अकृतद्वारं नगरमनगरमेव भवति, कृतैकद्वारमपि हस्त्यश्वरथजनसङ्कलत्वात् दुःखसञ्चारं कार्यातिपत्तये च जायते, कृतचतुर्मूलप्रतोलीद्वारं तु सप्रतिद्वारं सुखनिर्गमप्रवेश कार्यानतिपत्तये च, सामायिकपुरमप्यर्थाधि. गमोपायद्वारशून्यमशक्याधिगमं भवति, कृतकानुयोगद्वारमपि कृच्छ्रेण द्राधीयसा च कालेनाधिगम्यते, विहितसप्रमेदोपक्रमादिद्वारचतुष्टयं तु सुखाधिगममल्पीयसा च कालेनाधिगम्यते, ततः फलवाननुयोगद्वारोपन्यासः, उक्कं च"अणुओगद्दाराई महापुरस्सेव तस्स पत्तारि । अणुओगोत्ति तदत्यो, दाराई तस्स उ मुहाई ॥१॥ अकयद्दारमनगरं,
ka%2ॐॐॐॐॐ45
Jain Education
temational

Page #197

उगोद्धात नियुक्तिः
॥९
॥
कएगदारंपि दुक्खसंचारं। चउमूलद्दारं पुण सप्पडिदारं सुहाहिगम॥२॥ सामाइयपुरमेवं (महपुरमवि) अकयदा तहेगदारं वा। अनुयोगदुरहिगमं चउदारं सप्पडिदारं सुहाहिगमं ॥३॥ (वि.९०७-९) तानि चानुयोगद्वाराण्यमुनि-उपक्रमो निक्षेपः अनुगमो नयः, तत्र द्वाराणि शास्त्रमुपक्रम्यते-समीपमानीयते निक्षेपस्यानेनेति उपक्रमः, निक्षेपयोग्यतापादनमिति भावः, उपक्रमान्तर्गतभेदैहि विचारितं निक्षिप्यते नान्यथेति, निक्षेपणं निक्षेपो-नामादिभेदैः शास्त्रस्य न्यसनं, अनुगमनमनुगम्यते वा शास्त्रमनेनेति अनुगमःसूत्रस्यानुकूलः परिच्छेदः, तथा नयनं नीयते वा अनेनेति नया-वस्तुनो वाच्यस्य पर्यायाणां सम्भवतोऽधिगमः । ननूपक्रमा-2 दिद्वाराणां किमित्येवं क्रमः', उच्यते, इह नानुपक्रान्तं सत् निक्षिप्यतेऽसमीपीभूतत्वात् , गुरुपर्वक्रमलक्षणेन हि सम्बन्धेन समीपमानीतं नामादिभेदैनिक्षेहुं शक्यं, नान्यथेति, न च नामादिभेदैरनिक्षिप्तं यथावदर्थतोऽनुगम्यते, न चार्थतोऽननुगतं नयैर्विचारयितुं शक्यते, ततोऽयमेव क्रमः, उक्तं च-"दारक्कमोऽयमेव उ निक्खिप्पइ जेण नासमीवत्यं । अणुगम्मइनानत्थं नाणुगमोनयमयविहूणो॥॥"(वि.९१५)तत्र उपक्रमो द्विविधः-शास्त्रीय इतरश्च, तत्रेतरः षट्पकारः, तद्यथानामोपक्रमः स्थापनोपक्रमो द्रव्योपक्रमाक्षेत्रोपक्रमः कालोपक्रमोभावोपक्रमश्च, तत्र नामस्थापने सुगमे, द्रव्योपक्रमो द्विधाआगमतो नोआगमतश्च, तत्र आगमतः उपक्रमपदार्थज्ञस्तत्र चानुपयुक्तः, नोआगमतस्त्रिधा-ज्ञशरीरद्रव्योपक्रमो भव्यशरीदव्योपक्रमो ज्ञशरीरभव्यशरीरव्यतिरिक्तद्रव्योपक्रमश्च, तत्राद्यभेदद्वयं प्रतीतं, तव्यतिरिक्तद्रव्योपक्रमस्त्रिविधस्तद्यथा-14॥१०॥ सचिचद्रव्योपक्रमोऽचिचद्रव्योपक्रमः मिश्रद्रव्योपक्रमश्च, सचित्तद्रव्योपक्रमस्तु विधा-द्विपदचतुष्पदापदोपाधिमेदात्, पुनरेकैको द्विधा परिकर्मणि वस्तुनाशेच, तत्र परिकर्म नाम द्रव्यस्य गुणविशेषपरिणामकरणं, वस्त्वभावापादनं वस्तुनाशः, तत्र
:%ARMA
आगमकमा शरीरमव्यश्योपक्रम: मिनद्रव्योपकमनाम द्रव्यस्य गुणविशे
Jain Education InteHER
W

Page #198

KAUSAMROSAGASEDCLONDO
परिकर्मणि द्विपदोपक्रमो यथा पुरुषस्य वर्णादिकरणमथवा कर्णस्कन्धवर्द्धनादि, अन्ये तु शास्त्रगन्धर्वनृत्यादिकलासम्पादनमपि द्रव्योपक्रम व्याचक्षते, तदसाधु, शास्त्रादिपरिज्ञानस्य विज्ञानविशेषात्मकत्वात् तदुपक्रमस्य भावोपक्रमत्वात् , यदिवा आत्मद्रव्यसंस्कारविवक्षया द्रव्योपक्रमत्वेऽप्यविरोधः, एवं शुकशारिकादीनामपि शिक्षागुणविशेषकरणं भावनीयं, तथा चतुष्पदानां हस्त्यादीनां शिक्षागुणविशेषकरणं चतुष्पदोपक्रमः, अपदानां वृक्षादीनां वृक्षायुर्वेदोपदेशाद्वार्धक्यादि. गुणापादनमपदोपक्रमः । ननु यत्स्वयं कालान्तरभाव्युपक्रम्यते यथा तरोर्वार्धक्यादि तत्र परिकर्मणि द्रव्योपक्रमता युक्ता, वर्णकरणं कलादिसम्पादनं च कालान्तरेऽपि विवक्षितहेतुजालमन्तरेण नोपपद्यते ततः कथं तस्य परिकम्मेणि द्रव्योपक्रमता !, नैष दोषः, विवक्षितहेतुजालमन्तरेण नोपपद्यते इत्यस्यासिद्धत्वात् , वर्णो हि नामकर्मविपाकोदयसम्भवी कलादयोऽपि च ज्ञानावरणकर्मक्षयोपशमभाविनः, ततो विवक्षितहेतुजालमन्तरेणापि कालान्तरे स्वयमप्यते सम्भवन्ति, विभ्रमविलासादीनां युवावस्थायां तथा दर्शनात् , ततः स्वयं कालान्तरभाविनामेतेषां अर्वाक् विवक्षितहेतुजालेन सम्पादनं उपपद्यते परिकर्मण्युपक्रमणमिति, वस्तुविनाशे तु पुरुषादीनामुपक्रमणं खङ्गादिभिर्विनाशः। आह-परिकम्मै. वस्तुविनाशयोरभेद एव, उभयत्रापि पूर्वरूपपरित्यागेनोत्तरावस्थापत्तेरविशिष्टत्वात् , तदसम्यक्, परिकर्मोपक्रमजनितोत्तररूपापत्तौ हि प्राणिनामविशेषेण प्रत्यभिज्ञानाद्युपजायते, वस्तुनाशोपक्रमसम्पादिते तृत्तरधर्मे वस्तुन्यदर्शनमिति महान् विशेषः, अथवा एकत्र नाश एव विवक्षितो नोचरावस्थेत्यदोषः, अचित्तद्रव्योपक्रमः परिकर्मणि यथा पद्मरागमणेः क्षारमृत्पुटपाकादिना वैमल्यापादनं, व तुविनाशे विनाशः, मिश्रद्रव्योपक्रमः परिकर्मणि कटकादिविभूषितपुरुषादिद्र
भासू. १६
Jain Education Inteme
Law.jainelibrary.org

Page #199

उपोदारा निर्युक्तिः ४
॥ ९१ ॥

व्यस्य शिक्षापादनं, वस्तुविनाशे खड्गादिभिर्विनाशः । कारकयोजना स्वधिया भावनीया, तद्यथा - द्रव्यस्य द्रव्याणां द्रव्येण द्रव्यैर्वा द्रव्ये द्रव्येषु वा उपक्रमो द्रव्योपक्रमः, तत्र द्रव्यस्योपक्रमो यथा एकस्य पुरुषस्य शिक्षाकरणं, द्रव्याणामुपक्रमो यथा तेषामेव बहूनां द्रव्येणोपक्रमो यथा फलकेन समुद्रतरणं, द्रव्यैरुपक्रमो बहुभिः यथा फलकैर्नावं निष्पाद्य समुद्रोलङ्घनं, द्रव्ये उपक्रमो यथा कस्याप्येकस्मिन् फलके उपविष्टस्य शिक्षाकरणं, द्रव्येषूपक्रमो वह्नषूपविष्टस्य, तथा क्षेत्र| स्योपक्रमः क्षेत्रोपक्रमः, सोऽपि द्विधा - परिकर्मणि वस्तुविनाशे च ननु क्षेत्रमाकाशं 'खेत्तं खलु आगास' मिति वचनात्, तच्चामूर्त्त नित्यं च ततः कथं तस्य परिकर्म्मविनाशोपपत्तिः १, उच्यते, इह तद्व्यवस्थितद्रव्यपरिकर्मविनाशौ भवतः उपचारेण खलु क्षेत्रस्यापि परिकर्म्मविनाशौ व्यपदिश्येते भवति च तात्स्थ्यात्तद्व्यपदेशो, यथा-मञ्चाः क्रोशन्ति, ततो न कश्चिद्दोषः, तत्र परिकर्म्मणि क्षेत्रोपक्रमो नावा समुद्रस्योल्लङ्घनं हलकुलिकादिभिर्वा इक्ष्वादिक्षेत्रस्य परिकर्म्मणा, वस्तुवि| नाशे क्षेत्रोपक्रमो गजवन्धनादिभिः क्षेत्रस्य विरूपीकरणं, तथा कालो नाम वर्त्तनादिरूपत्वात् द्रव्यपर्यायः, ततो द्रव्यस्य परिकर्म्मणि वस्तुविनाशे वा कालस्यापि तावुपचर्येते इति कालोपक्रमः, उक्तं च- "जं वत्तणाइरूवो कालो दाण चेव पज्जाओ । ता तक्करणविणासे कीरइ कालोवयारोत्थ ( उ ) ॥ १ ॥ ” (वि. ९२६) अथ ये वर्त्तनादिरूपमेव कालमिच्छन्ति तन्मतेन कालोपक्रम एवंरूपो भवतात्, यस्तु लोकप्रसिद्धो घटिका मुहूर्त्त प्रहरादिरूपस्तस्य कथं परिकर्म्मरूपो विनाशरूपश्च उपक्रमः ?, उच्यते, इह यत् शङ्कादिच्छायसा नाडिकया वा यथार्थं प्रहरादिपरिज्ञानं स परिकर्म्मणि कालोपक्रमः, यत्तु ग्रहनक्षत्रा - दिचारविशेषैर्विरूपीभवनं स वस्तुविनाशे कालोपक्रमः, आह च - "छायाऍ नालियाए व परिकम्मं से जहत्थविष्णाणं । रिक्खा

उपक्रमाः
॥ ९१ ॥
ww.jainelibrary.org

Page #200

ईचारेहि व तस्स विणासो विवज्जासो ॥ १ ॥” (वि. ९२७) भावोपक्रमो द्विधा - आगमतो नोआगमतश्च तत्र आगमतो ज्ञाता उपयुक्तः, नोआगमतो द्विधा - प्रशस्तोऽप्रशस्तश्च भावोपक्रमो हि नाम परहृदयाकृतस्य यथावत्परिज्ञानं तच्च प्रशस्ताप्रशस्तविषयतया द्विभेदमिति द्विधा भावोपक्रमः - प्रशस्तोऽप्रशस्तश्च तत्राप्रशस्तो ब्राह्मणीगणिकामात्यादीनां, अत्रोदाहरणानि, एगा मरुगिणी, सा चिंतेइ किह धूयाओ सुहियाओ होज्जत्ति ?, ताहे जेडिया धूया सिक्खविया - जह तुमं वरेण सह कीलंती अवसरं लहेऊण वरं मत्थए पन्हियाए आहणिज्जासि, तीए तहा कयं, सो तुट्ठो पायं महितुमारद्धो, न हु दुक्खाविया तुमंति, ततो पभाए तीए मायाए कहियं, ताए भण्णइ-जं करेहि तं करेहि, न एस तुब्भ अवरज्झइ' इति, बीया * सिक्खविया, तीएवि तहा कथं, सो झंखित्ता उवसंतो, मायाए कहियं, सा भणइ तुमंपि वीसत्था चिट्ठह, नवरं शंखण-तो एसत्ति, तइया सिक्ख विया, तीएवि पाएण मत्थए आहतो, सो रुट्ठो, तेण दढं पिट्टिता, धाडिया य, तं अकुलपुत्ती जा एवं करेसि, तीए मायाए कहियं, पच्छा कहवि अणुगमिओ, अम्हं एस कुलधम्मोत्ति, धूया य भणिया- जहा देवयस्स तहा वट्टिज्जासि, न अन्नहा इति । गणियादितो - एगंमि नयरे चउसट्ठिकलाकुसला गणिया, तीए परभावोवक मणनिमित्तं रइघरंमि सबाओ परिईओ नियनियवावारं करेमाणीओ आलिहावियाओ, तत्थ य जो जो एइ वद्धइमाइ सो सो नियं नियं सिप्पं पसंसेइ, नायभावो य सुअणुयत्तो हवइ, अणुयत्तिओ य उवयारं गाहितो बहुयं बहुयं दबजायं वियर, एसवि अपसत्थो भावोवकमो । इयाणिममञ्चदिट्ठतो- एगंमि नयरे कोइ राया अस्सवाहणियाए अमचेण सह निग्गतो, तत्थ य से अस्सेण वच्चंतेण कंमिवि पएसे काइया वोसिरिया, खेल्लरं बद्धं, तं पुढबीए धिरत्तणतो तहडियं चैव रण्णा पडिनियत

Page #201

उपोद्घातनिर्युतिः
॥ ९२ ॥
Jain Education Interna
माणेण सुइरं निज्झाइयं, चिंतियं च रण्णा-इह तलागं सोहणं हवइत्ति, न उण बुतं, अमचेण य इंगियागारकुसलेण रायाणमणापुच्छिय महासरवरं खणावियं, से पालिए आरामा पचुरा कया, तेणं कालेणं तेणं समएणं रन्ना पुणरवि अस्सवाहणियाए गच्छंतेणं दिडं, भणियं चऽणेण-केणेयं खणावियं ?, अमच्चेण भणियं सामि ! तुब्भेहिं चैव, राइणा भणियं -कहं ?, अमचेण भणियं - अवलोयणाए कहिए परितुट्टेण रण्णा पसाओ कतो, एसोऽवि अपसत्थो भावोवकमो, उक्तोऽप्रशस्तो भावोपक्रमः । इदानीं प्रशस्त उच्यते -तत्र श्रुतादिनिमित्तमाचार्य भावोपक्रमः प्रशस्तः, आह- ननु व्याख्याङ्गप्रतिपादनाधिकारे गुरुभावोपक्रमाभिधानमनर्थकं, तदसम्यक्, तस्यापि व्याख्याङ्गत्वात्, गुर्वधीना हि शास्त्रारम्भास्ततः | अवश्यं कर्त्तव्यो गुरुभावोपक्रमः, उक्तं च- "गुर्व्वायत्ता यस्माच्छास्त्रारम्भा भवन्ति सर्वेऽपि । तस्माद् गुर्वाराधनपरेण हितकाङ्क्षिणा भाव्यम् ॥ १ ॥ ( प्रश. ६९ ) तथा भाष्यकारेणाप्यभाषि – “गुरुचित्तायत्ताइं वक्खाणंगाईं जेण सवाईं। तो जेण सुप्पसन्न होइ तयं तं तहा कज्जं ॥१॥ जो जेण पगारेणं तूसइ करणविणयाणुवित्तीहिं । आराहणाऍ मग्गो सोच्चिय अवाहतो तस्स ॥ २ ॥ आगारिंगियकुसलं जइ सेयं वायसं वए पुजा । तहविय सिं नवि कूडे विरहंमि य कारणं पुच्छे ॥ ३ ॥ निवपुच्छिएणगुरुणा भणितो गंगा कतोमुही वहइ १। संपाइयवं सीसो जह तह सवत्थ कायवं ॥ ४ ॥ ( वि. ९३१-४ ) | एताश्चतस्रोऽपि भाष्यगाथाः सुगमाः, नवरं चरमगाथाया भावार्थः कथानकादवसेयः, तच्चेदम्-कन्यकुने पुरे केनचिद्राज्ञा सूरिणा सह गोष्ठीप्रबन्धे प्रोतं - राजपुत्रा विनीताः, सूरिणाऽभिहितं - साधवः, ततो विवादे सूरिणा प्रोक्तं- युष्मदीयः सर्वोत्कृष्टगुणो विनेयो राजपुत्रः परीक्ष्यतामस्मदीयस्त्वविनीतो भवतां यः प्रतिभासते स एव साधुरिति, ततोऽभ्युपगतं राज्ञा,

भावोपक्रमः
॥ ९२ ॥
ww.jainelibrary.org

Page #202

Jain Education interna
समादिष्टश्च विनीततया प्रसिद्धो राजपुत्रः- कुतोमुखी गङ्गा वहतीति शोधय, तेनोकम् - किमिह शोधनीयं ?, वालानामपि प्रतीतमेतत्-पूर्वाभिमुखी गङ्गा प्रवहतीति, राज्ञा प्रोचे-किमिति त्वमत्रैव वितण्डावादं करोषि ?, गत्वा निरीक्षस्व तावत्, ततो मनस्यसूयां वहन् बहिः संवृतिं कृत्वा महता कष्टेन ततः प्रदेशान्निर्गतः, सिंहद्वारे च गच्छन् केनापि मित्रेण पपृच्छे-भद्र ! क्व गतव्यं ?, तेनासूयया प्रोक्तम्- अरण्ये रोझानां लवणदानार्थ, ततो मित्रेणोक्तम् - कोऽयं व्यतिकरो ?, राजपुत्रेण सर्वमपि राजादिष्टं निवेदितं, मित्रेणोक्तं- यदि राज्ञो ग्रहः संलग्नः तत्किं तवापि संलग्नः १, गत्वा निवेदयनिरीक्षिता मया गङ्गा, पूर्वाभिमुखी वहति, तथैवानुष्ठितं राजपुत्रेण, प्रच्छन्नहेरिकेण च निवेदितं राज्ञस्तच्चेष्टितं, ततो विलक्षेण राज्ञा प्रोक्तम्-भव्यं, साधुरपि परीक्ष्यतां, ततो यः कश्चिदविनीतो राज्ञा लक्षितस्तद्विषये राज्ञा परीक्षार्थं प्रतिपादितेन गुरुणाऽभिहितः स शिष्यो- गत्वा निरीक्षस्व केन मुखेन गङ्गा वहतीति, तत्र पूर्वाभिमुखी गङ्गा वहतीति गुरवोsपि विदन्ति, परमत्र केनापि कारणेन भवितव्यमिति चेतसि निश्चित्य तेन प्रोक्तम् - इच्छाम्यादेशमिति एतच्चाभिधाय निर्गतः प्राप्तो गङ्गां निरीक्षिता सा स्वयं तदनन्तरं पृष्टा परेभ्यः तदनु शुष्कतृणादि वहनेनान्वयव्यतिरेकाभ्यां निश्चिता, ततो निवेदितमागत्य गुरुभ्यः - इत्थमित्थं च मया निश्चितं - पूर्वाभिमुखी गङ्गा वहतीति, प्रच्छन्नहेरिकेणाप्यस्य सर्व निवेदितं, ततोऽभ्युपगतं सहर्षेण राज्ञा गुरुवचनमिति । ननु यद्येवं गुरुभावोपक्रम एवाभिधातव्यो न शेषा निष्प्रयोजनत्वात्, तदयुक्तं, गुरुचित्तप्रसादनार्थं तेषामुपयोगित्वात्, तथाहि - देशकालावपेक्ष्य परिकर्मनाशौ द्रव्याणामुदकौदनादीनामाहारादिकार्येषु कुर्वन् हरति विनेयो गुरूणां चेतः, अथवोपक्रमसामान्यांत् प्रकृते निरुपयोगा अप्यन्यत्रोपयो

w.jainelibrary.org

Page #203

उपोद्घातनिर्युक्तिः ॥ ९३ ॥
Jain Education Interna
क्ष्यन्ते इत्युपन्यस्तास्ततो न कश्चिद्दोष इत्यलं प्रसङ्गेन, उक्त इतर उपक्रमः । सम्प्रति शास्त्रीय उच्यते स षोढा, तद्यथाआनुपूर्वी १ नाम २ प्रमाणं ३ वक्तव्यता ४ अर्थाधिकारः ५ समवतारः ६, तत्रानुपूर्वी दशधा तद्यथा-नामानुपूर्वी स्थापनानुपूर्वी २ द्रव्यानुपूर्वी ३ क्षेत्रानुपूर्वी ४ कालानुपूर्वी ५ गणनानुपूर्वी ६ उत्कीर्त्तनानुपूर्वी ७ संस्थानानुपूर्वी ८ ५. सामाचार्यानुपूर्वी ९ भावानुपूर्वी १०, उक्तं च- नामं ठवणादविए, खेत्ते काले य गणण अणुपुवी । उत्तिण संठाणे सामायारी य भावे य ॥ १ ॥ " एतासु दशस्वानुपूर्वीषु यथासम्भवमवतारणीयमिदं सामायिकाध्ययनं, तत्रोत्कीर्त्तनानुपूर्व्यं गणनानुपूर्व्या चाञ्जसा समवतरति, उत्कीर्त्तनं नाम संशब्दनं यथा सामायिकं चतुर्विंशतिस्तव इत्यादि, गणनं - ★ परिसङ्ख्यानं, एक द्वे त्रीणि चत्वारि, सा च गणनानुपूर्वी त्रिप्रकारा, तद्यथा- पूर्वानुपूर्वी पश्चानुपूर्वी अनानुपूर्वी च तत्र सामायिकं पूर्वानुपूर्व्या प्रथमं पश्चानुपूर्व्या षष्ठम्, अनानुपूर्व्या त्वनियतं क्वचित्प्रथमं क्वचिद् द्वितीयमित्यादि, तत्रानानुपूर्वीणामयं करणोपायः, -एगादेगुत्तरगा छगच्छगया परोप्परऽब्भत्था । पुरिमंतिमदुगहीणा परिमाणमणाणुपुबीणं ॥ १ ॥ (वि. ९४२) अस्या गाथाया अक्षरगमनिका - एकाद्या एकोत्तरकाः अड्डा व्यवस्थाप्यन्ते, एकोत्तरका इति एकैक उत्तरोवर्द्धमानो येषु ते एकोत्तरकाः ते च षडध्ययनप्रस्तावात् षड्गच्छगताः समवसेयाः, तत्र पण्णां गच्छः-समुदायः षड्गच्छः | तं गताः- तत्प्रतिवद्धाः ते च परस्पराभ्यस्ताः - परस्परगुणिताः प्रथमान्तिमभङ्गद्वयरहिताः सर्वसङ्ख्यारूपमनानुपूर्वीणां परिमाणं ॥ ९३ ॥ भवति, तथाहि - एकोत्तरकाः षड़ध्ययनविषयाः षडङ्काः स्थाप्यन्ते, १ । २ । ३ । ४ । ५ । ६ । ते च परस्परं गुण्यन्ते, तद्यथा - एककेन द्विको गुण्यते, जातौ द्वौ, एकेन गुणितं तदेव भवतीति वचनात्, द्वाभ्यां त्रिको गुण्यते जाताः षट्

अनानुपूवभेदाः
w.jainelibrary.org

Page #204

तैश्चत्वारो गुण्यन्ते जाताः चतुर्विंशतिः तथा पश्च गुण्यन्ते जातं विंशं शतं, तेन षट् गुण्यन्ते, जातानि विंशानि सप्त | भङ्गकशतानि ७२०, इह च प्रथमभङ्गः पूर्वानुपूर्वीरूपः चरमभङ्गस्तु पश्चानुपूर्वीरूपस्तदपनयनेऽष्टादशोत्तराणि सप्त शतानि | सर्वसङ्ख्यया अनानुपूर्वीभङ्गकपरिमाणं, अथवेयमनानुपूर्वीभङ्गकानामानयनोपायभूता करणगाथा - "पुवाणुपुषि हेट्ठा सम
| याभेएण कुण जहाजे । उवरिमतुलं पुरओ नसेज्ज पुद्दकमो सेसे ॥ १ ॥ (वि. ९४३) अस्था अपीयमक्षरगमनिका -इह विवक्षितपदानां क्रमेण स्थापना पूर्वानुपूर्वी, तस्या अधस्ताद् द्वितीयादिभङ्गकान् जिज्ञासुः कुरु स्थापय एकादिपदानीति शेषः, कथमित्याह – ज्येष्ठस्यानतिक्रमेण यथाज्येष्ठं, यो यस्यादौ स तस्य ज्येष्ठः, यथा एकको द्विकस्य ज्येष्ठः, त्रिकस्यानुज्येष्ठः, | चतुष्कादीनां तु ज्येष्ठानुज्येष्ठः, एवं त्रिकस्य द्विको ज्येष्ठः, स एव द्विकश्चतुष्कस्यानुज्येष्ठः पञ्चकादीनां ज्येष्ठानुज्येष्ठः, एवं | सत्युपरितनाङ्कस्याधस्तात् ज्येष्ठो निक्षिप्यते तस्मिन्नलभ्यमानेऽनुज्येष्ठस्तस्मिन्नप्यलभ्यमाने ज्येष्ठानुज्येष्ठ इति यथाज्येष्ठं निक्षेपं कुरु, किमनियमेन, नेत्याह- 'समयाभेदेन' समयः - संकेतः प्रस्तुतभङ्गरचना व्यवस्था तस्य अभेदः - अनतिक्रमः तेन | समयाभेदेन निक्षेपं कुरु, समयस्य च भेदस्तदा भवति यदा तस्मिन्नेव भङ्गके निक्षिप्ताङ्कसदृशोऽपरोऽप्यङ्कः समापतति, | तत एवम्भूतं समयभेदं वर्जयन्नेव ज्येष्ठाद्यङ्कनिक्षेपं कुरु, उक्तं च- “जहियम्मि उ निक्खित्ते, पुणरवि सो चेव अंकविन्नासो । | सो होइ समयभेदो वज्जयहो पयत्तेणं ॥१॥” (अनु. चू.) निक्षिप्तस्य चाङ्कस्य पुरस्तात् - अग्रतः उपरितना हैः तुल्यं - सदृशं यथा भवति एवं न्यसेत्, उपरितनाङ्कसदृशानेवाङ्कान् पुरतः स्थापयेदित्यर्थः, 'पुत्रकमो सेसे' इति यथासङ्ख्यं निक्षिघाङ्कस्य यथासम्भवं पृष्ठतः शेषे - उद्धरितशेषाङ्कानाम् पृष्ठतस्तानेवोद्धरितशेषान् पूर्वक्रमेण स्थापयेत्, यः सङ्ख्यया लघुः स प्रथमं

Page #205

वीस्वता
पोद्धात
स्थाप्यते यस्तु सङ्ख्यया महान् स पश्चात् एष पूर्वक्रमः, पूर्वानुपूर्वीलक्षणे प्रथमभङ्गके इत्थमेव क्रमस्य दृष्टत्वादिति करण-18अनानुपलयुक्ति गाथार्थः, भावार्थस्तु दिङ्मात्रप्रदर्शनाय सुखाधिगमाय ज्ञानदर्शनचारित्ररूपाणि त्रीणि पदान्याश्रित्योपदय॑ते-तत्र एकद्धि॥१४॥
विलक्षणस्य पदत्रयस्याभ्यासे सामान्येन सर्वसङ्ख्यया षड् भङ्गाः, ते चैवमधिकृतेन करणेनानीयन्ते, तवायं पूर्वानुपूर्वीलक्षणः प्रथमो भङ्गकः १।२।३ । अस्याश्च पूर्वानुपूा अधस्ताद् भङ्गकरचनायां क्रियमाणायामेककस्य तावत् ज्येष्ठ एव नास्ति, द्विकस्य तु विद्यते एककः स तदधस्तान्निक्षिप्यते, तस्य चाग्रस 'उवरिमतुलं पुरतो नसेज' इति वचनात् त्रिको न्यस्यते, पृष्ठत उद्धरितशेषो द्विको दीयते, ततोऽयं द्वितीयो भङ्गका सम्पन्नः २।१।३। अत्र द्विकस्य विद्यते ज्येष्ठः परं नासौ तदधस्तान्निक्षिप्यते, अग्रतः सदृशाङ्कपातेन समयभेदप्रसङ्गात्, एककस्य तु ज्येष्ठ एव नास्ति, त्रिकस्य तु
विद्यते ज्येष्ठो द्विकः स तदधस्तानिक्षिप्यते, अत्र चाग्रभागस्य तावदसम्भव एव, पृष्ठतस्तु स्थापितशेषौ एककत्रिको पक्रमेण स्थाप्येते, 'पुत्वक्कमो सेसें' इति वचनात्, ततोऽयं तृतीयो भङ्गकः सञ्जातः १।३।२। अत्राप्येकस्य ज्येष्ठ
एव न विद्यते, त्रिकस्य तु ज्येष्ठोऽस्ति द्विको न चासौ तदधस्तान्न्यस्यते, अग्रे सदृशाङ्कपातेन समयभेदापत्तेः, ततोऽस्यैवानुज्येष्ठ एककः स्थाप्यते, अग्रतस्तु द्विको दीयते, 'उवरिमतुल्लं पुरतो नसेज' इति वचनात् , पृष्ठतस्तु स्थापितशेषस्त्रिको व्यवस्थाप्यते इति चतुर्थो भङ्गः३।१।२। अथत्त्रिकस्य विद्यते द्विको ज्येष्ठः एककश्चानुज्येष्ठः परं तौ न तदधस्ता-15
॥१४॥ निक्षिप्येते, पुरतः सदृशाङ्कपातेन समयभेदप्रसङ्गात् , एककस्य तु ज्येष्ठ एव नास्ति, द्विकस्य तु अस्त्येकको ज्येष्ठः स तदधस्ताश्यस्यते, तस्य पृष्ठतस्तु स्थापितशेषौ द्विकत्रिको क्रमशः स्थाप्येते इति पञ्चमो भङ्गः२।३।१ अत्र द्विकस्या-14
RACKASARS
Jain Education Inter

१
w
.jainelibrary.org

Page #206

Jain Education Interna
२१३
| स्त्येकको ज्येष्ठः किन्त्वसौ न तदधस्तान्निक्षिप्यते, पुरतः सदृशाङ्कन्यासापत्त्या समयभेदप्रसक्तेः, त्रिकस्य तु द्विको ज्येष्ठः, स तदधस्तान्निक्षिप्यते, अग्रतस्त्वेकको दीयते, 'उवरिमतुलं पुरतो नसेज्ज' इति वचनात् पृष्ठतस्तु स्थापितशेषस्त्रिकः १२३ स्थाप्यते, एष षष्ठो भङ्गः ३ । २ । १ षण्णामपि च भङ्गानामियं समुदायस्थापना | अत्राद्यभङ्गस्य पूर्वानुपूर्वीत्वाच्चर१३२ मस्य च पश्चानुपूर्वीत्वान्मध्यमा एव चत्वारो भङ्गाः अनानुपूर्वीत्वेन मन्तव्याः, एवं चतुःपञ्चषट्सप्ताष्टादिपदाना३१२ मपि भङ्गकाः समानेतव्याः । इदानीं नाम वक्तव्यं-प्रतिवस्तु नमनान्नाम, तच्चैकादिदशान्तं यथाऽनुयोगद्वारेषु तथा २३१/ |३२| वक्तव्यं तत्र सामायिकस्य पण्नाम्न्यवतारः, तत्र च षट् भावा औदयिकादयो निरूप्यन्ते तत्र सर्वस्यापि श्रुतस्य क्षायोपशमिकत्वात् क्षायोपशमिके भावेऽवतारः । तथा प्रमाणं द्रव्यादि, प्रमीयतेऽनेनेति प्रमाणमिति व्युत्पत्तेः, तच्च प्रमाणं प्रमेयभेदाच्चतूरूपं, तद्यथा-द्रव्यप्रमाणं क्षेत्रप्रमाणं कालप्रमाणं भावप्रमाणं च तत्र सामायिकं भावात्मकत्वात् भावप्रमाणविषयं तच्च भावप्रमाणं गुणनयसङ्ख्याभेदात् त्रिप्रकारं, तद्यथा-गुणप्रमाणं नयप्रमाणं सङ्ख्याप्रमाणं चेति, तत्रेदं जीवगुणरूपत्वात् गुणप्रमाणेऽन्तर्भवतीति, गुणप्रमाणमपि द्विधा - जीवगुणप्रमाणमजीवगुणप्रमाणं च तत्र जीवादपृथगभूतत्वात् सामायिकस्य जीवगुणप्रमाणे समवतारः, जीवगुणप्रमाणमपि त्रिधा, तद्यथा - ज्ञानगुणप्रमाणं दर्शनगुणप्रमाणं चारित्रगुणप्रमाणं च तत्र वोधात्मकत्वात् सामायिकस्य ज्ञानगुणप्रमाणे समवतारः, ज्ञानगुणप्रमाणमपि चतुद्ध, तद्यथा- प्रत्यक्षमनुमानमुपमानमागमश्च तत्र सामायिकस्य प्रायः परोपदशसव्यपेक्षत्वादागमप्रमाणे समवतारः, आगमोऽपि द्विधा लौकिकलोकोत्तर भेदात्, तंत्रेदं सामायिकं सर्वज्ञप्रणीतत्वाल्लोकोत्तरे समवतरति, ननु लोको

Page #207

नामप्रमाणे
उपोद्धात- त्तरोऽप्यागमः सूत्रार्थोभयरूपत्वात् त्रिविध एव तत्रेदं कान्तर्भवति !, उच्यते, सामायिकस्य सूत्राओंभयरूपत्वानियुक्तिः त्रिविधेऽपि लोकोत्तरागमे, उक्तं च-"जीवानन्नत्तणतो जीवगुण बोहभावतो नाणे । लोगुत्तरसुत्तत्योभयागमे तस्स
भावाओ॥१॥"(वि.९४७) ननु लोकोत्तर आगमस्त्रिधा, तद्यथा-आत्मागमः अनन्तरागमः परम्परागमश्च, ततः क्वेदं समवत॥ ९५॥
| रति !, उच्यते, इदं सूत्रतो गौतमादीनामात्मागमः तच्छिष्याणां जम्बूस्वामिप्रभृतीनामनन्तरागमः, प्रशिष्याणां तु प्रभवप्रमुखाणां परम्परागमः, तथा अर्थतोऽर्हतामात्मागमः गणधराणामनन्तरागमः तच्छिष्याणां परम्परागमः एवं सूत्रतोऽर्थतश्च त्रिविधे प्रमाणेऽन्तर्भवति, उक्त च-"सुत्ताउ गणहराणं तस्सिसाणं तहा पसिस्साणं। एवं अत्ताणंतरपरम्परागमपमाणमि ॥१॥" "अत्थेण उ तित्थंकरगणहरसिस्साणमेवमेवेदं (वि.९४८॥" नयप्रमाणे तु मूढनयं कालिकश्रुतमिति नयस्य नाधुनाऽवतारः, पूर्व त्वनुयोगानामपृथग्भावे स आसीत् , यदिवा पुरुष कञ्चनापि समासाद्य नयप्रमाणतत्त्ववित् यथाशक्ति नयेऽपि समवतारं कुर्यात् , आह च-"आसि पुरा सो नियतो अणुओगाणमपुत्तभावंमि । संपइ नत्थि पुहुत्ते
होजवि पुरिसं समासज्ज ॥१॥" (वि.९५०) सम्प्रति सङ्ख्याप्रमाणं चिन्त्यते, तत्र सङ्ख्या नामस्थापनाइव्यक्षेत्रकालौपम्यपरिमानाणभावभेदादष्टप्रकारा यथाऽनुयोगद्वारेषु तथा वक्तव्या, तत्रोत्कालिकश्रुतपरिमाणसङ्ख्यायां समवतारः, तत्र सूत्रतः सामा
यिक परिमितप्रमाणं अर्थतोऽनन्तपर्यायत्वादपरिमितप्रमाणं । सम्प्रति वक्तव्यता, सा त्रिविधा, तद्यथा-वसमयवकन्यता परसमयवक्तव्यता उभयसमयवक्तव्यता चेति, तत्र समयः-सिद्धान्तः वक्तव्यता-पदार्थविचारः, तत्र स्वसमयवक्तव्यतायामस्य सामायिकाध्ययनस्य समवतारः, स्वसमयस्यैव अत्र प्रतिपाद्यमानत्वाद्, एवं सर्वाण्यप्यध्ययनानि स्वसमयवक्त
chodatest RAIGAR
*CROCARRARY
॥९५॥
Jain Education Inter
IGNww.jainelibrary.org

Page #208

व्यतायां समवतारणीयानि, परसमयप्रतिपादकानां उभयसमयप्रतिपादकानामपि सम्यग्दृष्टेः स्वसमयत्वात्, हेयोपादेयार्थानां सम्यक् हेयोपादेयतया परिज्ञानात्, आह च-परसमओ उभयं वा सम्मद्दिट्ठिस्स ससमओ जेणं । तो सब - | झयणाई ससमयवत्तवनिययाई ॥ १ ॥ ( वि. ९५३ ) ” इदानीमर्थाधिकारः, स चाध्ययनसमुदायार्थः, स च स्वसमयवक्तव्यतैक| देशः, स च सावद्ययोगविरतिरूपः । इदानीं समवतारः, स च लाघवार्थं प्रतिद्वारं समवतारणाद्वारेण प्रदर्शित एव, उक्त उपक्रमः । इदानीं निक्षेपः, स च त्रिविधस्तद्यथा - ओघनिष्पन्नो नामनिष्पञ्चः सूत्रालापक निष्पन्नश्च तत्रौघो नाम सामान्यं शास्त्राभिधानं तच्चेह चतुर्विधम्-अध्ययन १ मक्षीण २ मायः ३ क्षपणा ४ च, उक्तं च- “ओहो जं सामन्नं, सुयाभिहाणं | चउबिहं तं च । अज्झयणं अज्झीणं आओ झवणा ये पत्तेयं ॥ १॥” (वि. ९५८) पुनरेकैकं नामादिभेदाच्चतुर्विधं, तद्यथा-नामाध्ययनं स्थापनाध्ययनं द्रव्याध्ययनं भावाध्ययनं च, तथा नामाक्षीणं स्थापनाक्षीणं द्रव्याक्षीणं भावाक्षीणं, तथा | नामायः स्थापनायो द्रव्यायो भावायः, नामक्षपणा स्थापनाक्षपणा द्रव्यक्षपणा भावक्षपणा च एतानि च यथा|ऽनुयोगद्वारेषु तथा प्ररूप्येदं सामायिकमध्ययनं भावाध्ययने भावाक्षीणे भावाये भावक्षपणायां चायोज्यं, तत्र यस्माद| नेन शुभमध्यात्मं जन्यतेऽथवाऽध्यात्ममानीयते, अधिकं वा अयनं बोधस्य संयमस्य मोक्षस्य वा इदमित्यध्ययनमाद्यव्युत्पत्तिपक्षद्वये पृषोदरादित्वादिष्टरूपनिष्पत्तिः, तथा शिष्येभ्योऽनवरतं दीयमानमप्यव्युच्छित्तिनयापेक्षया न क्षयमुपयात्य| लोकवदित्यक्षीणं, ज्ञानदर्शनचारित्राणां प्राप्तिहेतुत्वादायः, पापकर्मक्षपणहेतुत्वात् क्षपणा, उक्तं च- "जेण सुहज्झप्पजणणं| अज्झष्पाणयणमडियमयणं वा । बोहस्स संजमस्स व मोक्लस्स व जं तमन्झयणं ॥१॥ अज्झीणं दिज्वंतं अबोच्छित्तिनयतो

Page #209

N
उपोदात नियुक्तिः
ओघनिष्पनादिभेदाः
अलोगोध । आयो नाणाईणं झवणापावाण खवर्णति ॥२॥" (वि.९६०-१) नामनिष्पन्ने निक्षेपे सामायिकमिति विशेषनाम, तच्च नामादिभेदाच्चतुर्विधमिदं च निरुक्तिद्वारे सूत्रस्पर्शिकनियुक्तौ च प्रपञ्चेन वक्ष्यामः, आह-यदि तदिह नाम अवसरप्राप्तं तर्हि किमिति निरुक्त्यादावस्य स्वरूपप्रतिपादनं तत्र चेत् स्वरूपाभिधानमस्य तर्हि कस्मादत्रोपन्यासः?, उच्यते, इह निक्षेपद्वारे निक्षेपमात्रस्यैवावसरः, निरुक्तौ तु तदन्वाख्यानस्येत्यदोषः, नन्वेवमपि निरुक्तिद्वार एव यदि सामायिकव्याख्यानं ततः किं सूत्रे पुनरभिधीयते ?, तदसम्यक्, वस्तुतत्त्वापरिज्ञानात्, सूत्रे हि सूत्रालापकव्याख्यानं, न तु नाम्नः, निरुतौ तु निक्षेपद्वारन्यस्तं सामायिकमित्यध्ययनाभिधानं निरूप्यते, इत्यलं प्रसङ्गेन, उक्तो नामनिष्पन्नो निक्षेपः । सम्प्रति सूत्रालापकनिष्पन्ननिक्षेपस्यावसरः, स च प्राप्तावसरोऽपि न निक्षिप्यते, कस्मादिति चेत् , उच्यते, सूत्राभावाद्, असति हि सूत्रे कस्यालापकस्य निक्षेपः१, ततोऽस्तीतः तृतीयमनुयोगद्वारमनुगमाख्यं तत्रैव निक्षेप्स्यामः, आह-यदि प्राप्तावसरोऽप्यसाविह न निक्षिप्यते ततः किमित्युपन्यस्यते !, उच्यते, निक्षेपसामान्यात्, आह च-"इह जइ पत्तोऽवि तओन नस्सए कीस भण्णए इहई ।।दाइजइ सो निक्खेवमित्तसामण्णतो नवरं ॥१॥" (वि.९७०) इदानीमनुगमावसरः, स च द्विधा-नियुक्त्यनुगमः सूत्रांनुगमश्च,नियुक्त्यनुगमस्त्रिविधः, तद्यथा-निक्षेपनियुक्त्यनुगमः, उपोद्घातनिर्युक्त्यनुगमः सूत्रस्पर्शकनियुक्त्यनुगमश्च, तत्र निक्षेपनियुक्त्यनुगमो नाम यदधो नामादिन्यासान्व्याख्यानमुक्तं ततः सोऽनुगत एव, इदानीमुपोद्घातनिर्युक्त्यनुगमप्रस्तावः, स च उद्देशादिद्वारलक्षणः, ततोऽस्य महार्थत्वात् मा भूद्विघ्न इति प्रारम्भेऽस्य मङ्गलमुच्यते, आह-ननु मङ्गलं प्रागेवोकं ततः किं पुनस्तेन', अथ कृतमङ्गलैरपि पुनर्मङ्गलमभिधीयते
%
AGAGAKARACK
%
%
Jain Education Inter
A
w w.jainelibrary.org

Page #210

सहि प्रतिद्वारं प्रत्यध्ययन प्रतिसूत्र - पकव्यमिति, ततः कश्चिदेवं प्रतिविधानमाह-माल हि शाखसादौ मध्येऽवसाने बेति प्रतिपादितं, तबादिमङ्गलं ज्ञानपञ्चकरूपमुक्तमिदानींमध्यमङ्गलमुच्यते इति, तदेतदयुक्त, शाखमेव हि तावन्नरभ्यते, अनारब्धे नु शास्त्रे कुतो मध्यावकाश इति । अथ ब्रूयात् चतुरनुयोगद्वारं शास्त्रम्, अत एव चानुयोगद्वाराणां शास्त्राङ्गता, ततोऽनुयोगद्वारद्वये उपक्रमनिक्षेपरूपेऽतिक्रान्ते मध्यावकाश इति भवति मध्यमकलावसरः, नन्वेवमपीदा शास्त्रमध्यं न भवति, अध्ययनमध्यत्वात् , शास्त्रमध्ये च मध्यमङ्गलावसर इति यत्किञ्चिदेतत्, तस्मादयमत्र पक्षःश्रेयान्इह यददौ महल प्रतिपादितं तदावश्यकस्यादिमङ्गलं, इदं तु वक्ष्यमाणं न आवश्यकस्य, किन्तु सर्वानुयोगोपयोग्युपो. घातनियुक्तिरूपः प्रकान्त उपोद्घातः नस्य, सर्वानुयोगोपयोगित्वेनास्य महार्थत्वात् कथञ्चित् शास्त्रान्तरत्वात्, तथा च सर्वानुयोगोपयोगितामेव दर्शयन् वक्ष्यति “आवस्सयस्स दसकालियस्स तह उत्तरज्झमायारे । सूयगडे निजुत्ति वोच्छामि तहा दसाणं च ॥१॥” इत्यादि, तथा “सेसेसुवि अज्झयणेसु होइ एसेव निजुत्ती' इत्यत्र शेषेष्वप्यध्ययनेषुचतुविशतिलवादिष्विति, आह–सामायिकान्वाख्यानेऽधिकृते कोऽत्र दशवैकालिकादीनां प्रस्तावो येन तदुत्क्षेपोऽत्र क्रियमाणः शोभते ?, उच्यते, उपोद्घातसामान्यात्, तथाहि तेषामपि प्रायः खल्वयमेवोपोद्घातः, स्तोको विशेषः, सच स्वस्वनियुको वक्ष्यते इत्यदोषः, इत्यलं प्रपञ्चेन । तत्रोपोद्घातस्यादिमङ्गलमाह
तित्थयरे भगवंते अणुत्तरपरकमे अमियनाणी। तिन्ने सुगहगहगए सिद्धिपहपदेसए वंदे ॥८॥ तीर्थ कुर्वन्तीत्येवंशीलास्तीर्थकराः, 'हेतुतच्छीलानुक्लेष्वित्यादिना प्रत्ययः, अर्थ तीर्थमिति कःशब्दार्थः १, उच्यते,
Jain Education Intern

Page #211

उपोद्घात निर्युक्तिः
॥ ९७ ॥
Jain Education Intern
तीर्यतेऽनेनेति तीर्थ, तु दिरमिहनिनी कुपपागोरविकाशिवचिरिचिसिचिभ्यः कि' दिति कित्प्रत्ययः, तच्च नामादिभेदाच्चतुर्धा, तद्यथा-नामतीर्थं स्थापनातीर्थ द्रव्यतीर्थ भावतीर्थ च, नामस्थापने सुगमे, द्रव्यतोऽपि यावत् नोआगमतो ज्ञशरीरभव्यशरीरे, तद्व्यतिरिक्तं नद्यादीनामनपायः समो विभागः, तीर्थसिद्धौ च त्रितयं सिद्धं तद्यथा - तरीता तरणं तरणीयं च, तत्र पुरुषस्तरीता बाहूडुपादि तरणं नद्यादि तरणीयं द्रव्यता स्वस्य तीर्णस्यापि पुनस्तरणीयभावात्, कदाचिदपायसम्भवेनानेकान्तिकत्वाच्च, अथ तीर्थ नद्यादिस्नानतीर्थ पुराणेषु प्रसिद्धं गीयते, न शेषं तच्च भवतारणात्तीर्थमिति, तदसम्यक्, तस्यापि बाह्यमलमात्रापनयनकारितया द्रव्यतीर्थत्वानतिक्रमात्, न खलु तदान्तरं मलमपनेतुं समर्थम्, आन्तरो हि मलः सर्वथा समुच्छिन्नो भवति 'भाविमलोत्पत्तिनिरोधतः प्राचीनमल विध्वंसतश्च तत्र भाविमलोत्पत्तिनिरोधस्ताव तीर्थस्नानान्न भवति, मलो हि प्राणातिपातादिकारणपूर्वकस्ततस्तन्निवृत्त्यैव तदुत्पत्तिनिरोध उपजायते, न तीर्थस्नानमात्रात्, अत एवोक्तमत्र धर्मकीर्त्तिना - " वेदप्रामाण्यं कस्यचित्कर्तृवादः, स्नाने धर्मेच्छाजातिवादावलेपः । सन्तापारम्भः पापहानाय चेति, ध्वस्तप्रज्ञाने पञ्च लिङ्गानि जाये ॥ १ ॥ अन्यच्च तीर्थस्नानं विशेषतो भाविमलोत्पत्तिकारणं, न पुनस्तदुत्पत्तिनिरोधहेतुः, जीवोपघात हेतुत्वादुदूखलाद्यधिकरणवत्, तथाहि - तीर्थस्नानं कुर्वता विराध्यन्ते बहवोऽष्कायिका जीवा इति, प्रतीतमेतत् तत्त्ववेदिनां, तत उदूखलाद्यधिकरणमिव शूनाङ्गमिदमिति न भवतारणायोपजायते, इतश्च न भवतारणकारणं - कामाङ्गतया यतिजनायोग्यत्वात्, मण्डनवत्, आह च "सूणंगंपि व तमुदूखलं व न य मोक्खकारणं व्हाणं । न य जइजोग्गं तं मंडणंव कामंगभावातो ॥१॥” (वि. १०३०) नापि प्राचीनमलोच्छेदहेतुः, प्राचीनमलस्य विशिष्ट

तीर्थकरव
न्दनम् गा.
८७
॥ ९७ ॥

Page #212

क्रियासव्यपेक्षाध्यवसायजन्यस्य तत्प्रत्यनीकक्रियासहगताध्यवसायत एव क्षयसम्भवात् ,ततो भाविमलोत्पत्तिनिरोधाभावतः प्राचीनमलक्षयाभावतश्च भवतरणानुपपत्तेने भावतीर्थ नद्यादितीर्थमिति, भावतीर्थ द्विधा-आगमतो नोआगमतश्च, तत्र आगमतो ज्ञाता उपयुक्तः, नोआगमतः सङ्घः सम्यग्दर्शनादिपरिणामानन्यत्वात्, उक्तंच-"तित्थं भंते! तित्थं तित्थयरे तित्थं!, गोयमा! अरिहाताव नियमा तित्थंकरे, तित्थं पुण चाउवण्णोसमणसंघो"इति(१२-६८२)अस्मिंश्चभावतीर्थे तरीता तद्विशेष एव साधुः, सम्यग्दर्शनादित्रयंकरणभावापन्नं तरणं, तरणीयः संसारसमुद्रः, आह च-"भावे तित्थं संघो सुयवि|हि तारतो तहिं साहू । नाणाइतियं तरणं तरियबोभवसमुद्दो अ॥१॥"(वि.१०३२) अथवा यथा नद्यादिगतः समो विभागोऽनपायः पङ्कप्रक्षालनाद्दाहोपशमात्पिपासाव्यवच्छेदातीर्थमिति प्रसिद्धं, पृषोदरादिदर्शनतखिषु स्थितमिति तीर्थमिति
व्युत्पत्तेः, एवं सहोऽपि कर्ममलक्षालनात् क्रोधाग्निदाहोपशमात् लोभरूपतृष्णाव्यवच्छेदाच त्रिषु स्थित इति तीर्थमित्युउच्यते, उक्तंच-"पडूदाहपिपासानामपहारं करोति यत् । तद्धर्मसाधनं तथ्यं, तीर्थमित्युच्युते बुधैः॥१॥" अथवा नद्या
दिगतं द्रव्यतीथं चतुर्दा दृष्टं, तद्यथा-सुखावतारं सुखोत्तारं १ सुखावतारं दुरुत्तारं २ दुःखावतारं सुखोत्तारं ३ दुःखा-18 वतारं दुरुचारं ४, एवं भावतीर्थमपि चतुर्की द्रष्टव्यं, तत्र यत्र सुखेनैवावतरन्ति-प्रविशन्ति प्राणिनः सुखेनैव च यत उत्तरन्ति-यन्मुञ्चन्ति तरसुखावतारं सुखोतारं, तच्च शैवं द्रष्टव्यं, तत्र रागद्वेषकषायेन्द्रियपरीषहोपसर्गमनोवाकायजयादिलक्षणदुष्करानुष्ठानाभावतः सुखेनैव प्रवेशात्, निपुणयुक्त्यभावतो निविडवासनाया आकालपरिपालनहेतुभूताया अयोगतः, “शैवोद्वादश वर्षाणि, व्रतं कृत्वा ततः परम् । यद्यनकस्त्यजेत् पश्चाद, यागं कृत्वा व्रतेश्वरे ॥१॥" इत्या

Page #213

उपोद्घातनिर्युतिः
॥ ९८ ॥
Jain Education Interna
दिवा दीक्षात्यागस्य निर्दोषताश्रवणाञ्च सुखेनैव मोक्षणसम्भवाञ्च तथा यत् सुखेन स्वीक्रियते दुःखेन परित्यज्यते तत् सुखावतारं दुरुत्तारं तच्च बौद्धं शासनं, तत्र हि 'मृद्वी शय्या प्रातरुत्थाय पेया, भक्कं मध्ये पानकं चापरा । Farखण्डं शर्करा चार्द्धरात्रे, मोक्षश्चान्ते शाक्यसिंहेन दृष्टः ॥ १ ॥ तथा - " मणुण्णं भोयणं भुच्चा, मणुण्णं सवणासणं । मणुष्णंसि अगारंसि, मणुण्णं झायए मुणी ॥२॥” इत्याद्यभिधानतो विषयसुखसिद्धेः सुखेनैत्र प्रवेशः, तथा निपुणकुयुक्तिवस्तीव्रवासनोत्पादात् व्रतत्यागे महतः संसारदण्डादेः प्रतिपादनाञ्च दुःशकस्तत्परित्यागः, तथा यत्र दुःखेन प्रवेशः सुखेन च विनिर्गमः तद् दुःखावतारं सुखोत्तारं तच्च दिगम्बरं दर्शनं तद्धि नायमतिदुष्करं लज्जास्पदत्वादिति दुःखेन प्रविश्यते, अनेषणोयपरिभोगकपाय बाहुल्यदर्शनतस्तु तद्विरागोपपत्तेः सुखेन परित्यज्यते इति चतुर्थभङ्गगतं त्विदं पारमेम्बरं प्रवचनम्, अत्र हि रागद्वेष कषायेन्द्रियपरीषहोपसर्गादिजयस्य सदा अप्रमत्तभावस्य शिरोलुञ्चनादिकष्टानुष्ठानस्य च प्रतिपादनान्महता कष्टेन प्रवेशः प्रविष्टस्य च तत्त्वाधिगमेनामोचनात्, एतद्वतं त्विह संसारपरित्राणकारणं व्रतभने च महान् संसार इति जानानस्य दुष्करपरित्यागः, उक्तं च- " अहव सुहोत्तारोचारणाइ दबे चउविहं तित्थं । एवं चिज भावं| मिवि तत्थाइमयं सरक्खाणं ॥१॥ तच्चण्णियाण बीयं विसयसुहकुसत्थभावणाधणियं । तइयं च बोडियाणं चरिमं जइणं सिवफलं तु ॥२॥ (वि. १०४०- १) तत्र दुःखावतारदुःखोचाररूपपरमतीर्थकरणशीलास्तीर्थकरास्तान् वन्दे इति योगः, तथा भगः| समधैश्वर्यादिलक्षणः स येषामस्तीति भगवन्तः, उक्तं च- "इस्सरियस्वसिरिजसधम्मपयत्ता मया भगाभिक्खा । ते वेसिमसासम्णा चेति जतो तेण भगवंतो ॥१॥” (वि. १०४८) ग्रान्, ननु तीर्थकरानि त्यनेनैव भगवत इति गतं, तीर्थकृतामुतलक्षण

तीर्थकरवन्दनम्
॥ ९८ ॥

Page #214

Jain Education Internatio
भगाव्यभिचारात् ततः किमनेन विशेषणेन ?, तदयुक्तम् अस्य नयमवान्तरावलम्बिपरिकल्पितबुद्धादितीर्थकर तिरस्कार परत्वात् तथाहि न ते बुद्धादयः स्वस्वदर्शनरूपतीर्थकारिणोऽपि तत्त्ववृत्त्या भगवन्तो, यथोक्तसमग्रैश्वर्यादिगुणकलापायोगादिति, तथा परे - शत्रवः ते च द्विधा- द्रव्यतो भावतश्च तत्र द्रव्यतो मत्सरिणो भावतः क्रोधादयः, इह भावशत्रुभिः प्रयोजनं तेषामेवोच्छेदतो मुक्तिभावात्, आक्रमणमाक्रमः- पराजयः उच्छेद इतियावत् परेषामाक्रमः पराक्रमः सोऽनु|तर:- अनन्यसदृशो येषां तेऽनुत्तरपराक्रमास्तान्, वन्दे इति क्रिया सर्वत्र योज्या, आह-ये खल्वैश्वर्यादिभगवन्तस्तेऽनुतरपराक्रमा एव, तमन्तरेण विवक्षितभगासम्भवात्, ततोऽनुत्तरपराक्रमानित्येतदतिरिच्यते, नैष दोषः, अस्य अनादिसिद्धैश्वर्यादिसमन्वित परमपुरुषप्रतिपादनपरनयवादनिषेधपरत्वात्, तथाहि — कैश्चिदनुत्तरपराक्रमत्वमन्तरेणैव हिरण्यगर्भा दीनामनादिविवक्षित भगयोगोऽभ्युपगम्यते, उक्तं च- "ज्ञानमप्रतिघं यस्य, वैराग्यं च जगत्पतेः । ऐश्वर्य चैव धर्म्मश्च, सहसिद्धं चतुष्टयम् ॥ १ ॥" इत्यादि, तथाभूतान् भगवतस्तीर्थकरान् मा ज्ञासिषुर्विनेया इति तद्व्यवच्छेदार्थमनुत्तरपराक्रमानित्युक्तं, तथा अमितम् - अपरिमितं ज्ञेयानन्तत्वात् ज्ञानं केवलज्ञानं अमितज्ञानं तद्येषामस्ति तेऽमितज्ञानिनस्तान, ननु ये अनुत्तरपराक्रमास्तेऽमितज्ञानिन एव, क्रोधादिपरिक्षयोत्तरकालमवश्यममितज्ञानस्य भावात्, सत्यमेतत्, केवलं ये क्लेशक्षयेऽप्यमितज्ञानं नाभ्युपगच्छन्ति, तथा च तद्ग्रन्थः, “सर्वे पश्यतु वा मा वा तत्त्वमिष्टं तु पश्यतु । कीटसङ्ख्यापरि ज्ञानं, तस्य नः क्वोपयुज्यते ? ॥ १ ॥" इत्यादि, तन्मतव्यवच्छेदफलमिदं विशेषणमित्यदोषः, तद्व्यवच्छेदश्चैवम्- सर्वभावपरिज्ञानाभावे तत्त्ववृत्त्या एकस्यापि वस्तुनः परिज्ञानायोगात्, सर्वस्यापि यथायोगमनुवृत्तव्यावृत्तधर्म्मतया सर्वैः सह

wwjainelibrary.org

Page #215

4%
उपोदात.
तीर्थकरप.
नियुकि:
न्दनम्
**
+
+
***
+
सन्यपेक्षत्वात्, आह व-"एको भावः सर्वथा येन दृष्टः, सर्वे भावाः सर्वथा तेन दृष्टाः । सर्वे भावाः सर्वथा येन दृष्टाः, एको भावः सर्वथा तेन दृष्टः॥१॥" आचाराङ्गेऽप्युक्तम्-"जे एर्ग जाणइ से सबं जाणइ, जे सर्व जाणइ से एगं जाणई" इति, (८-१२३) अथवा ये स्वसिद्धान्ते छद्मस्थवीतरागास्तेऽनुचरपराक्रमा भवन्ति, कपायादिशत्रणामाक्रमणात्, न त्वमितज्ञानिनः, केवलज्ञानाभावात् , ततस्तद्व्यवच्छेदार्थमिदं विशेषणमिति, तथा तरन्ति स्म भवार्णवमिति तीर्णास्तान्, ती च भवौघं सुगतिगतिगतान, तत्र सर्वज्ञत्वात् सर्वदर्शित्वाञ्च निरुपमसुखभागिनःसुगतयः-सिद्धास्तेपांगतिः सुगतिगतिः, अनेन तिर्यड्नरनारकामरगतिव्यवच्छेदेन पञ्चमी मोक्षगतिमाह, तां गताः-प्राप्ताः सुगतिगतिगतास्तान, अनेन ये प्राप्ताणिमाद्यष्टविधैश्वर्य स्वेच्छाविलसनशीलं पुरुषं तीर्ण प्रतिपादयन्ति, तथा च तद्ग्रन्थः-"अणिमाद्यष्टविधं प्राप्यश्वर्य कृतिनः सदा । मोदन्ते सर्वभावज्ञास्तीर्णाः परमदुस्तरम् ॥२॥” इत्यादि, तद्व्यवच्छेदमाह, तथा सिद्धेः-पञ्चमगतिरूपायाः पन्थाः सिद्धिपथः तस्य प्रधाना देशकास्तद्धेतुभूतसामायिकादिप्रतिपादनात् प्रदेशकाः सिद्धिपथप्रदेशकास्तान, अनेनानेकभव्यसत्त्वोपकारितीर्थकरनामकर्मविपाकोदयसमन्वितं भगवतां स्वरूपमाह । एवं तावदविशेषेण ऋषभादीनां मङ्गलार्थवन्दनमुकमिदानीमखिलश्रुतज्ञानार्थप्रदेशकत्वेनासन्नोपकारित्वाद्वर्त्तमानतीर्थाधिपतेर्वर्द्धमानस्वामिनोवन्दनमाह| वंदामि महाभागं महामुर्णि महायसं महावीरं। अमरनररायमहियं तित्थयरमिमस्स तित्थस्स ॥८॥ हा 'वंदामी'त्यादि दीपकमशेषोत्तरपदानुयायि द्रष्टव्यं, तत्र भाग:-अचिन्त्यशक्ति, आह च भाष्यकृत्-"भागोचिंता सत्ती स महाभागो महप्पभावोत्ति । स महामुणी महंतं जो मुणइ मुणिप्पहाणो वा ॥१॥ (वि.१०५८) इति, महान
सदा। मोदन्ते सर्वमा देशकास्तद्धेतुभूतसामागवतां स्वरूपमाहवमानस्वामिनोवन्द तिरूपायाः पन्था तीर्थकरनामकम्मविपाकाकारित्वाद्वर्तमान
Jain Education Internet

Page #216

| भागोऽस्य महाभागो - महाप्रभावस्तं, तथा मनुते मन्यते वा जगतस्त्रिकालावस्थामिति मुनिः सर्वज्ञत्वात, महांश्चासौ मुनिश्च महामुनिः, तथा त्रैलोक्यव्यापित्वान्महद्यशोऽस्येति महायशास्तं, महावीरमित्यभिधानं, तस्येयं व्युत्पत्तिः 'शूर वीर विक्रान्ती' | कषायादिशत्रुजयात् महाविक्रान्तो महावीरः, यदिवा 'ह विदारणे' विदारयति कर्म्मरिपुसङ्घातमिति वीरः, अथवा अनन्यानुभूतमहातपः श्रिया विशेषतो राजते इति वीरः, अन्तरङ्गमहामोहबउनिर्दलनाय तपोवीर्यमनन्तं व्यापारयतीति वा वीरः, पृषोदरादित्वादिष्टरूपनिष्पत्तिः, उक्तं च- “ विदारयति यत्कर्म्म, तपसा च विराजते । तपोवीर्येण युक्तश्च तस्माद्वीर | इति स्मृतः ॥ १ ॥” तथा अमराश्च नराश्च अमरनरास्तेषां राजानः - इन्द्रचक्रवर्त्तिप्रभृतयस्तै महितः -पूजितस्तं, तीर्थकरंतीर्थकरणशील, कस्य तीर्थस्य करणशीलमित्यत आह-अस्य वर्त्तमानकालावस्थायिनस्तीर्थस्य । एवं तावदर्थवक्तुर्मङ्गलार्म वन्दनमुक्तम्, इदानीं सूत्रकर्तृप्रभृतीनामपि पूज्यत्वाद्वन्दनमाह
एक्कारसवि गणहरे पवायए पवयणस्स वंदामि । सर्व्वं गणहरवंसं वायगवंसं पवयणं च ॥ ८२ ॥ एकादशेति सङ्ख्यावाचकः शब्दः, अपिः समुच्चये, अनुत्तरं ज्ञानदर्शनादिधर्म्मगणं धारयन्तीति गणधरास्तान्, प्रकर्षेण | प्रधाना आदौ वा वाचकाः प्रवाचकास्तान्, कस्य प्रवाचकाः १, प्रवचनस्य द्वादशाङ्गस्य, वन्दे, एवं तावत् मूलगणधरवन्दनं कृतं, | तथा सर्वे - निरवशेषं गणधरा - आचार्यास्तेषां वंशः - परम्परया प्रवाहस्तं तथा वाचका उपाध्यायास्तेषां वंशस्त्रं, तथा प्रवचनम् - | आगमं च वन्दे, आह च-तीर्थकृतो मूलगणधराश्च वन्द्याः स्युः, तेषां यथाक्रममर्थसूत्रप्रणेतृत्वात्, वंशद्वयस्य प्रवचनस्य च कथं वन्द्यता, उच्यते, इह यथा अर्थवकारोऽर्हन्तो वन्याः सूत्रवकारश्च गणधरास्तथा यैरिदमाचार्योपाध्यायैरर्यसूत्ररूपं प्रवचनमा

Page #217

उपोद्घातनिर्युक्तिः
॥१००॥
Jain Education Interna
नीतं तद्वंशोऽप्यानयनद्वारेणोपकारीति वन्द्यः, प्रवचनं तु साक्षाद्वृत्त्यैवोपकारीति वन्द्यमिति । इदानीं प्रकृतमुपदर्शयतिते बंदिऊण सिरसा अत्थपुहुत्तस्स तेहिं कहियस्स । सुयनाणस्स भगवओ निज्जुत्ति कित्तइस्सामि ॥ ८३ ॥ तान् - अनन्तरोक्तान् तीर्थकरादीन् शिरसा उपलक्षणत्वात् मनः कायाभ्यां च वन्दित्वा, किम् ? - नियुक्तिं कीर्त्तयिप्यामि, कस्य - ' अर्थपृथक्त्वस्य' अर्थात् कथञ्चिद्भिन्नत्वात् सूत्रं पृथक् उच्यते, प्राकृतत्वाच्च पृथगेव पृथक्त्वम्, अर्थस्तु सूत्राभिधेयः प्रतीत एव, अर्थश्च पृथक्त्वं च अर्थपृथक्त्वं समाहारो द्वन्द्वः तस्य, श्रुवज्ञानविशेषणमेतत् सूत्रार्थोभयरूपस्येत्यर्थः, तैः - तीर्थकर गणधरादिभिः कथितस्य प्रतिपादितस्य कस्येत्याह श्रुतज्ञानस्य भगवतः, स्वरूपाभिधानमेतत्, सूत्रार्थयोः परस्परं निर्योजनं सम्बन्धनं निर्युक्तिः, तां कीर्त्तयिष्यामि -- प्रतिपादयिष्यामि । ननु किमशेषश्रुतज्ञानस्यः, न, किं तर्हि ?, श्रुतविशेषाणामावश्यकादीनाम्, अत आह—
भवस्सयस्स दसकालियस्स तह उत्तरज्झमायारे । सूयगडे निज्जुत्तिं वोच्छामि तहा दसाणं च ॥ ८४ ॥ कप्परस य नितिं यवहारस्सेव परमनिउणस्स । सूरि अपण्णत्तीए वोच्छं इसिभासिआणं च ॥ ८५ ॥ एएसि निजन्ति वोच्छामि अहं जिणोवएसेणं । आहरण-हेउ-कारणपयनिवहमिणं समासेणं ॥ ८६ ॥ आवश्यकस्य दशवैकालिकस्य तथा 'भामा सत्यभामे' त्यादाविव पदैकदेशे पदसमुदायोपचारात् 'उत्तरज्झे 'त्युत्तराध्ययनग्रहणं, ततोऽयमर्थः - उत्तराध्ययनाचारयोः, तथा 'सूत्रकृते' सूत्रकृताङ्गविषयां निर्युक्तिं वक्ष्ये, तथा दशानां च दशाश्रुतस्कन्धस्य तथा कल्पस्य तथा व्यवहारस्य च परमनिपुणस्य, अत्र परमग्रहणं मोक्षाङ्गत्वात् निपुणग्रहणं त्वन्यंसकत्वात्,

गणधरा
दिवन्दनं
दशनिर्युकिप्रतिज्ञा
गा. ८२-६
॥१००॥
ww.jainelibrary.org

Page #218

Jain Education Internat
न खल्वयं व्यवहारो मन्वादिप्रणीतव्यवहार इव व्यंसकः 'सच्चपद्मा खु ववहारा' (३-२३६) इति वचनात्, तथा सूर्यप्रज्ञप्तेर्वश्ये, तथा ऋषिभाषितानां च - देवेन्द्रस्तवादीनाम्, अनेकशः क्रियाभिघानं शाखान्तरविषयत्वात्, समासव्यासरूपत्वाच्च शाखारम्भस्येत्यदुष्टम्, 'एतेषां श्रुतविशेषाणां निर्युक्किं वक्ष्याम्यहं जिनोपदेशेन, न तु स्वमनीषिकया, कथंभूतामित्याह - आहरणहेतुपदनिवहाम्, इमाम्-अन्तस्तत्त्वतया निष्पन्नां 'समासेन' सङ्क्षेपेण, तत्र साध्यसाधनान्वयव्यतिरेकप्रदर्शनमाहरणं, दृष्टान्त इति भावः, साध्ये सत्येव भवति साध्याभावे च न भवत्येवं साध्यधर्मान्वयव्यतिरेकलक्षणो हेतुः, हेतुमुल्लङ्घ्य प्रथमं दृष्टान्ताभिधानं न्यायप्रदर्शनार्थ- कचिद्धेतुमनभिधाय दृष्टान्त एवोच्यते, यथा गतिपरिणामपरिणतानां जीवपुद्गलानां गत्युपष्टम्भको धर्मास्तिकायो मत्स्यादीनां सलिलमिव, तथा क्वचिद्धेतुरेव केवलोऽभिधीयते, न दृष्टान्तः, यथा मदीयोऽयमश्वो विशिष्ट चिह्नोपलब्ध्यन्यथानुपपत्तेः, तथा च नियुक्तिकारेणाभ्यधायि - “जिणवयणं सिद्धं चेव, भन्नई कत्थई उदाहरणं । आसज्ज उ सोयारं हेऊवि कहिंचि भण्णेज्जा ॥१॥ ( ५ - ४९ ) इति, कारणम् - उपपत्तिमात्रं, यथा निरुपमसुखः सिद्धः, ज्ञानानावाधप्रकर्षात्, नात्राविद्वदङ्गनादिलोके प्रतीतः साध्यसाधनधर्मानुगतो दृष्टान्तोऽस्ति, आहरणं च हेतुश्च कारणं च आहरणहेतुकारणानि तेषां पदान्याहरण हेतु कारणपदानि तेषां निवहः- सङ्घातो यस्यां निर्युक्तौ सा तथाविधा तां । तत्र 'यथोद्देशं निर्देश' इति न्यायात् प्रथमतोऽधिकृतावश्यकाध्ययनस्य सामायिकस्योपोद्घातनिर्युक्तिमभिधित्सुराह— सामाइपनि जुतिं वोच्छं उवएसियं गुरुजणेणं । आयरियपरंपरएण आग़यं आणुपुवीए ॥ ८७ ॥ सामायिकस्य निर्युक्तिः सामायिकनिकिस्तां बक्ष्ये, कथंभूतामित्याह - उप-सामीप्येन देशिता उपदेशिता तां, केन १

Page #219

पोद्धातनिर्युक्तिः
१०१ ॥
Jain Education Internation
गुरुजनेन - तीर्थंकरगणधरलक्षणेन, पुनरुपदेशकालादारम्य आचार्यपारम्पर्येणागतां स च परम्परको द्विधा - द्रव्यतो भावतश्च तत्र द्रव्यपरम्परकः पुरुषपारम्पर्येण इष्टकानामानयनं, अत्र चासम्मोहार्थ कथानकं गाथाविवरणसमाप्तौ वक्ष्यामः, भावपरम्परकस्त्वियमेव उपोद्घातनिर्युक्तिराचार्यपारम्पर्येणागतेति, कथमाचार्यपारम्पर्येणागतमिति चेत्, अत आहआनुपूर्व्या-परिपाठ्या, तद्यथा - जम्बूस्वामिनः प्रभवेनानीता ततोऽपि शय्यम्भवादिभिरिति, अथवा जिनगणधरेभ्य आरभ्य आचार्यपारम्पर्येणागतां पश्चात् स्वकीयगुरुजनेनोपदेशितामिति । तत्र द्रव्यपरम्परके इदमुदाहरणं-साकेतं नाम नगरं, तस्स उत्तरपुरच्छिमे दिसीभागे सुरपियगो नामगो जक्खो, तस्साययणं, सो य सुरपिओ जक्खो सन्निहियपाडिहेरो, सो वरिसे वरिसे चित्तिजइ, महो य से परमो किज्जइ, सो य चिचितो समाणो तं चैव चित्तगरं मारेइ, अह न चित्तिजइ तो पभूयजणमारिं करेइ, तो चित्तगरा सबै पलाइउमारद्धा, पच्छा रण्णा नायं जइ सबै पलाइस्संति तो एसो जक्खो अचित्तिज्जंतो अम्ह वहाए भविस्सइ, ततो तेण चित्तकरा सबै संकलियबद्धा कया, तेसिं सधेसिं नामाइं पचए | लिहिऊण घडए छूढाणि, ततो वरिसे वरिसे जस्स नामं बालपण अयाणमाणेण कहिजमाणं निग्गच्छइ तेण चित्तेयबो, एवं कालो वच्चर, अन्नया कयाइ कोसंबिओ चित्तकरदारको घरातो पलाइडं तत्थागतो सिक्खगो, सो भमंतो सागेयस्स चित्तगरस्स घरमल्लीणो, सोऽवि एगपुत्तगो थेरीपुत्तगो, सो से मित्तो जातो, एवं तस्स तत्थ अच्छंतस्स अह तंमि वरिसे थेरीपुत्तस्स वारतो जातो, पच्छा सा थेरी बहुप्पगारं करुणं रुयइ, तं रुयमाणं थेरिं दद्रूण कोसंबको जातकरुणो भणइकिं अम्मो ! रूयसि १, ताए कहियं जहा मम पुत्तस्स वारतो जातो, सो भणइ मा रुयह, अह एवं जक्खं चित्तिस्सामि,

पारम्पये इष्टकानयनज्ञा गा. ૩૭
॥ १०१ ॥
w.jainelibrary.org

Page #220

ताहे सा भणइ-तुमं मे पुसो किं न होहिसि १, तेण भणियं-सचं तव पुचोऽहं, तहावि अहं चिले, अच्छह तुग्भे असोगाओ, ततो तेण छट्ठभतं काऊण अहतं वत्थजुयलं परिहिता अट्ठगुणाए पोत्तीए मुहं बंधिऊण चोक्खेण पयत्तेण सुईभूतेण नवएहिं कलसेहिं महावित्तां [वज्रलेपादिकुद्रव्यरहितैः ] नवगेहिं कुच्चेहिं नवगेहिं मल्लसंपुडेहिं अलेस्सेहिं वनेहिं चित्तिऊण पायवडिओ भणइ-खमह मए जमवरद्धंति, ततो तुट्ठो जक्खो भणइ-वरेहि वरं, सो भणइ-एस चैव मम वरं देहि-मा लोगं मारेहि, जक्खो भणइ एयं तावद्वियमेव, जं तुमं न मारिओ, एवमन्नेऽवि न मारेमि, अन्नं भण, सो भणइ – जस्स एगदेसमवि पासामि दुपयस्स वा चउप्पयस्स वा अपयरस वा तस्स तयणुरूवं रूवं निबत्तेमि, एवं होउत्ति दिण्णो वरो, ततो सो लद्धवरो रण्णा सक्कारितो समाणो गतो कोसंबिनयरिं, तत्थ सयाणितो नाम राया, सो अन्नया कयाइ सुहासणगतो दूयं पुच्छर- किं मम नत्थि जं अन्नराईणं अस्थि ?, तेण भणियं-चित्तसभा नत्थि, 'मणसा देवाणं | वायाए पत्थिवाणं' तक्खणमित्तमेव आणत्ता चित्तगरा, तेहिं सभाओवासा विभइया, पचित्तिया, तस्स वरदिण्णगस्स जो | रण्णो अंतेउरकिड्डापदेसो सो दिनो, तेण तत्थ तयाणुरूवेसु रूवेसु निम्मिएसु कयाइ मिगावईए जालकडगंतरेण पायगुडतो | दिट्ठो, उवमाणेण नायं जहा एसा मिगावई, तेण पायंगुट्ठगाणुसारेणं देवीए रूवं निवत्तियं, तीसे चक्खुम्मि उम्मिल्लिज्जते | एगो मसिबिंदू ऊरुअंतरे पडितो, तेण फुसिओ, पुणोवि जातो, एवं तिन्निवारा, पच्छा तेण नायं-एएण एवं होयवमेव, ततो | चित्तसभा निम्माया, ततो राया चित्तसरूवं पलोयतो तं पएसं पत्तो जत्थ सा देवी, तं निवन्नंतेण सो बिंदू दिट्ठो, तं दहूण रुट्ठो, पण सम पत्ती धरिसिया इति, ततो वज्झो आणतो, चित्तगरसेणी उवडिया - सामि 1 एस वरलद्धगोत्ति,

Page #221

%
इष्टकापा.
%
-
रम्पर्यम्
पोदातहततो से खुजाए मुहं दाइयं, तेण तयाणुरूवं निवत्तियं, तहावि तेण संडासगो छिंदावितो, निविसओ आणत्तो, सो पुणो नियुक्तिः जक्खस्स उववासेण ठितो, भणितो य-वामेण चित्तिहिसि, सयाणियस्स पदोसं गतो, तेण चिंतियं-पज्जोतो एयस्स पीई
पिवेज्जा, ततो अणेण मिगावतीए चित्तफलए रूवं चित्तेमण पजोयस्स उवद्ववियं, तेण दिळं, पुच्छिओ य, तेण कहियं ऐ सविसेस, ततो पज्जोएण सयाणियस्स दूतो पेसिओ-मिगावई देविं सिग्धं पट्टवेह, जइ न पटुवेसि ततो सबसामग्गीए
पहामि, गतो दूतो, तेण असक्कारितो निद्धमणेण निच्छुढो, तेण कहियं पज्जोतस्स, पज्जोतोऽविय दूयवयणेण आसुरुत्तो सबबलेण कोसंबि एइ, तं आगच्छंतं सोउं सयाणितो अप्पवलो चित्ते खुहितो, अतिसारेण पंचत्तमुवगओ, ताहे मिगावतीए चिंतिय-मा इमो बालो मम पुत्तो विणस्सिहिति, एस खरेण न सक्कए, पच्छा दूतो पट्ठवितो, भणितोय-एस कुमारो बालो, अम्हेंहिं गएहिं मा सीमंतराइणा केणइ अण्णेण पिल्लिजिहिई, सो भणइ-को ममं धरमाणे पिल्लिहिइ !, सा मणा-ओसीसए सप्पो जोयणसए विज्जो, किं करेहिइति !, नगरि दढं करेह, सो भणइ-आमं करेमि, साभणइ-उज्जेणीए इडगाओ बलियाओ ता एयाहिं कीरउ, आमंति, तस्स य चद्दस राइणो वसवत्तिणो, तेण ते सबला ठाविया, पुरिसपरंपरएण तेहिं इट्टगा आणीयातो, कयं नगरं दर्द, ताहे ताए भण्णइ-इयाणिं धन्नस्स भरेहि नगरिं, ततो तेण भरिया, जाहे नगरी रोहगसज्जा जाया ताहे सा विसंवइया, चिंतियं चऽणाए-धन्नाणं ते गामागरनगरपट्टणमडवसन्निवेसा जत्थ सामी विहरह, पबजामि जइ सामी एज्ज, ततो भगवं समोसढो, तत्य सबवेरा पसमंति, मिगावती निग्गया, घम्मे कहिजमाणे एग्रो पुरिसो एस सबन्नुत्तिकाळ पच्छन्नं मणसा पुच्छइ, ततो सामिणा भणितो-वायाए पुच्छ देवाणु
NA
CCTOASARAM
२
॥
Jain Education Inter
Kaw.jainelibrary.org

Page #222

प्पिया!, वरं बहवे सत्ता संबुझंति, एवमवि भणिते तेण भणिय-भववं!जा सा सा सा, तत्थ भगवया आमंति भणितो, ततो गोतमसामिणा भणियं-भयवं किं एएण जा सा सा सेति भणिय । तत्थ तीसे उट्ठाणपारिआवणियं सर्व भगवं परिकहेइ, तेणं कालेणं तेणं समएणं चंपा नाम नयरी, तत्थ एगो सुवण्णगारो इत्थीलोलो, सो पंच पंच सुवण्णसयाणि दाऊण जा पहाणा कन्ना तं परिणेइ, एवं तेण पंचसयापिंडिया, एक्केक्काए तिलगचोद्दसगं अलंकारं करेइ, जंदिवस जाए
समं भोगे भुंजइ तद्दिवसं देइ अलंकारं, सेसकालं न देइ, सो इस्सालुगो तं घरं न कयाइ मुयइ, न वा अन्नस्स अल्लिदियावं देइ, सो अन्नया मित्तस्स पगते मिचेण वाहिओ, अणिच्छंतोऽवि बला जेमेउं नीतो, सो तहिं गओत्तिनाऊण ताहिं
चिंतिय-किं अम्हं एएणं सुवण्णएणंति , अज पइरिक्कं ण्हामो समालभामो आविंधामो, बहायातो पइरिक्के मजियवयविहीए, तिलगचोद्दसगेण अलंकारेऊण अदागं गहाय पेहमाणीतो चिट्ठति, सो य ततो आगतो, तं दळूण आसुरत्तो, तेण एक्का महिला ताव पिट्टिया जाव मुयत्ति, ततो अन्नाओ भणंति एवं अम्हेऽवि एक्केक्का निहंतवा, तम्हा एयं एत्धव अहागपुंजं करेमो, तत्थ एगणेहिं पंचहिं महिलासएहिं पंच एगूणाई अदागसयाई जमगसमगं पक्खित्ताई, तत्थ सो अद्दा. गपुंजो जातो, पच्छा पुणोदि तासिं पच्छायावो जातो, का गई अम्ह पइमारिगाणं भविस्सइ ?, लोए य उद्धंसणाओ सहियबा, ताहे ताहिं घरकवाडाई निरंतरं निच्छिद्दाई दाराई ठवेऊण से अग्गी दिनो सबतोसमंततो, तेण पच्छाणुतावेण साणुक्कोसयाए ताए य अकामनिजराए य मणूसेसु उववण्णा,पंचवि सया चोरा जाया, एगमि पवए परिवसंति,सोऽवि सुवण्णकारो| कालमुवगतो तिरिक्खेसु उववतो, तत्थ जा सा पढममारिया सा एक्कं भवं तिरिएसु, पच्छा एक्कमि बनणकुले चेडो
KARANAMA+14-Marin.4-0.4
Jain Education Inter

F
wjainelibrary.org

Page #223

उपोद्घातनिर्युक्तिः
॥१०३॥
आयातो, सो व पंचवरिसो जातो, सो य सुवण्णगारजीवो तिरिक्खेसु भमिणं तंमि कुठे दारिया जाया, सो चेडो तीसे बालग्गाहो, सा य निश्चमेव रोयइ, तेण ओदरपोप्पयं करेंतेण किहवि सा जोणिहारेण हत्थेण आहया, तह चैव ठिया रोइडं, | तेण नायं लद्धो मए उवाओ इति, एवं सो निच्चकालं करेइ, सो तेहिं मायापिईहिं नातो, ताहे हणिऊण धाडिओ, साऽवि अपडप्पन्ना चैव कामाउरेण विप्पणट्ठा, सो चेडो पलायमाणो चिरनगरविणट्ठदुस्सीलायारो जातो, गतो एगं चोरपल्लिं जत्थ ताणि एगूणाणि पंच चोरसयाणि परिवसंति, सावि विणसीला पइरिक्कं हिंडंती एवं गामं गया, सो गामो तेहिं चोरेहिं पिल्लिओ, सा तेहिं गहिया, सा तेहिं पंचहिवि चोरस एहिं परिभुत्ता तेर्सि चिंता जाया- अह इमा वरागी एत्तियाण खुदणं सहइ, जइ अन्ना से बिइज्जा लभेजामो तो से विस्सामो होज्जा, ततो तेहिं अन्नया कयाइ तीसे विइज्जा आणीया, जंचेव दिवस आणीया तद्दिवसं छिद्दाणि सा मग्गर, केण उवारण भारेजा १, ते य अन्नया घार्डि घेत्तुं पहाविया, ताए सा भणिया-पेच्छ कूवेहिं किंपि दीसइ, सा दङ्कुमारखा, ताप तत्थेव छूढा, ते आगया पुच्छंति, ताए भण्णइ- अप्पणो महिलं कीस न सारवेह ?, तेहिं नायं-जहा एयाए मारिया, ततो तस्स बंभणचेडगस्स हियए ठियं-जहा एसा मम पावकम्मा भगिणित्ति, सुबइ य जहा भयवं महावीरो सङ्घन्नू सबदरिसी य, ततो एस समोसरणे पुच्छइ, ततो सामी | भणइ-सश्चैव सा तव भगिणी, एवं कहिए सो संवेगमावन्नो, पवइओ, एवं सोऊण सहा सां परिसा पयणुरागा जाया, ततो मिगावई जेणेव समणे भगवं महावीरे तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता समणं भगवं महावीरं वंदइ नमंसइ, वंदित्ता नमसित्ता एवं वयासी-जं नवरं पज्जोयं आपृच्छामि, ततो तुब्भं सगासे पवयामित्तिभणिऊण पज्जोयं आपुच्छर, ततो पज्जोतो तीसे महइमहा

द्रव्यपर
म्परके - ष्टान्तः
॥१०३॥

Page #224

लिवाए सदेवमणुयासुराए परिसाए लजाइन तरइ वारे ताहे विसजेइत्ति,ततो मिगावई पज्जोयस्स उदयणं कुमारं निक्लेवगनिखिकाउण पबइया,पजोयस्सवि अट्ठअंगारवईपमुहाओदेवीओपबइयातो,ताणिविपंच चोरसयाणि तेण गंतूण संबो|हियाणि,एवं पसंगेण मणियं, एत्थ इहगापरंपरगेणाहिगारो,एस दवपरपरंगोसाम्प्रतं नियुक्तिस्वरूपाभिधानार्थमिदमाह| निजुत्ता ते अत्था जंबद्धा तेण होइ निजुत्ती । तहवि य इच्छावेइ विमासि मुत्तपरिवाडी ॥ ८८॥
यद्-यस्मात् सूत्रे निश्चयेनाधिक्येन साधु वा आदौ वा युक्ताः-सम्बद्धा निर्युक्ताः, नियुक्ता एव सन्तस्ते श्रुताभिधेया ई जीवाजीवादयोऽर्था अनया प्रस्तुतनिर्युक्त्या बद्धा-व्यवस्थापिता व्याख्याता इतियावत् तेनेयं भवति नियुक्ति, नियुकानां-सूत्रे प्रथममेव सम्बद्धानां सतामर्थानां व्याख्यारूपा युक्तियोजन नियुकयुक्तिरिति प्राप्ते शाकपार्थिवादिदर्शनात् युफलक्षणस्य पदस्य लोपात् नियुक्तिरिति भवति, ननु यदि प्रथममेव सूत्रेऽर्थाः सम्बद्धा एव सन्ति तर्हि किमिति ते नियुक्त्या व्याख्यायन्ते !, सम्बद्धानां स्वयमेव विनेयवर्गेणाववुद्यमानत्वात्, तत आह- तहवियेत्यादि, यद्यपि सूत्रे सम्बद्धा एवार्थाः सन्ति तथापि तान् सूत्रे निर्युक्तानपि अर्थान् विभाषितु-व्याख्यातुं सूत्रपरिपाटी-सूत्रपद्धतिः एषयतीव एषयति-प्रयोजयति, इयमत्र भावना-अप्रतिबुद्ध्यमाने श्रोतरि गुरुं तदनुग्रहार्थ सूत्रपरिपाट्येव विभाषितुमेषयति, इच्छत इच्छत मांप्रतिपादयितुमितीत्थं प्रयोजयतीवेति,क्वचित् सूत्रपरिपाटी मिति पाठः, तत्रैवं व्याख्या-शिष्य एव सूत्रपरिपाटीमनवबुसमानो गुरुमिच्छायां प्रवर्त्तयति-इच्छत इच्छत मां विभाषितुं-व्याख्यातुं सूत्रपरिपाटीमिति, व्याख्या च नियुक्ति अतः पुनर्योजनरूपा नियुकिरित्थमदोषायेति॥ इह प्रागिदमुक्छम् अर्थपृथक्त्वस्य तैस्तीर्थकरगणधरैः कथितस्य श्रुतज्ञा

Page #225

सूत्ररचना ८९-९०
%
*
4.
उपोद्धात
नस्य नियुक्तिं कीर्तयिष्यामीति, तत्र तेषामेव तीर्थकरगणधराणां शीलादिसम्पत्समन्वितताप्रतिपादनार्य गाथाद्वयमाहनियुतिः तष-नियम-नाणरुक्खं आरूढो केवली अमियनाणी। तो मुयाइ नाणवुहि भवियजणविवोहणट्टाए॥८॥
तं बुद्धिमएण पडेण गणहरा गिण्हि निरवसेसं । तित्थयरभासियाइं गंथंति तओ पवयणट्ठा ॥९॥ ॥१०४॥
रूपको नामात्रालङ्कार, तत्र वृक्षो द्रव्यतो भावतश्च, द्रव्यतः प्रधानो वृक्षः कल्पवृक्षः, यथा तमारुह्य कश्चिद् गन्धादिगुणसमन्वितानां कुसुमानां सञ्चयं कृत्वा तदधोभागवतिनां पुरुषाणां तदारोहणासमर्थानामनुकम्पया कुसुमानि बिस्जति, तेऽपि च भूपातरजोगुण्डनभयात् विमलविस्तीर्णपटैः प्रतीच्छन्ति, पुनर्यथोपयोगमुपभुञ्जानाः परेभ्यश्चोपकुर्वाणाः सुखं प्रामुवन्ति, एवं भाववृक्षेऽपि सर्वमिदमायोज्यं, तद्यथा-तपश्च नियमश्वज्ञानं च तपोनियमज्ञानानि तान्येव वृक्षस्तपोनियमज्ञानवृक्षः तम्, अनशनादिबाह्याभ्यन्तरभेदभिन्नं तपः, नियमस्त्विन्द्रियनोइन्द्रियसंयमः, तत्र श्रोत्रादीनां संयमनं इन्द्रियनियमः, कोधादीनां विनिग्रहो नोइन्द्रियसंयमः, ज्ञानमिह केवलज्ञानं परिगृह्यते,तस्यैव सम्पूर्णत्वात, उत्तरत्र केवलिग्रहणाच्च, इत्थंभूतं वृक्षमारूढः,इह ज्ञानं सम्पूर्णमसम्पूर्ण च भवति ततः सम्पूर्णज्ञानपरिग्रहार्थमाह-केवलं-सम्पूर्णज्ञानमस्यास्तीति केवली,असावपि त्रिविधः, तद्यथा श्रुतकेवली क्षायिकसम्यक्त्वकेवलीक्षायिकज्ञानकेवली, यदिवा चतुविधा,तद्यथा-श्रुतकेवली अवधिकेवली मनःपर्यायज्ञानकेवली केवलज्ञानकेवलीति,तत्र श्रुतादिकेवलिव्यवच्छित्तये केवल
ज्ञानेन केवलित्वं प्रतिपिपादयिषुराह-अमितज्ञानी,अमितज्ञानेन केवलीति भावार्थः, स चेह प्रक्रमाद् भगवान् चतुस्लिं-12 दाशदतिशयसम्पन्नस्तीर्थकरः, 'तोति ततो वृक्षात् ज्ञावरूपकुसुमदृष्टिं कारणे कार्योपचारात् ज्ञानकारणभूतशब्दकुसुमवृष्टिं,
॥१०४॥
Jain Edmann

dow.jainelibrary.org

Page #226

KUSUAGRAAKROAC
किमर्थमित्याह-भव्याश्च ते जनाश्च भव्यजनास्तेषां विबोधनम् तदर्थ-तन्निमित्तम्, अत्र पर आह-ननु कृतकृत्यो भगवान् ततस्तस्य परेभ्यस्तत्त्वकथनमनर्थकम् , प्रयोजनाभावात्, अथास्ति प्रयोजनं तर्हि नासौ कृतकृत्यः, प्रयोजनसापेक्षत्वादस्मदादिवत्, अन्यच्च-सर्वज्ञो वीतरागश्च भगवान् स भव्यानेव विबोधयतीत्ययुक्तं, तथाहि-सर्वज्ञत्वादसावभव्यानामपि वि-12 वोधनोपायमवगच्छति, अन्यथा सर्वज्ञत्वव्याघातप्रसङ्गात्, न च तस्य भव्येषु पक्षपातो येन भव्यानेव विबोधयति नाभ-18 व्यान् वीतरागत्वादिति, अत्रोच्यते, कृतकृत्यो भगवान् न भवति, तीर्थकरनामकर्मविपाकोदयस्याद्याप्यनुभूयमानत्वात् , तदनुभवश्च सद्धर्मदेशनादिप्रकारेणेति न तत्त्वकथनमनर्थकं, यदप्युक्तम् 'सर्वज्ञो वीतरागश्च भगवानि'त्यादि, तत्रापि यत एव भगवान् सर्वज्ञोऽत एव भव्यानेव विबोधयति,अभव्यानां बोधनोपायस्य कस्याप्यभावात्, अन्यथा अभव्यत्वायोगात् , ततो न कश्चिद्दोषः, न च पक्षपातो भव्येषु, वीतरागत्वात् केवलं तस्य भगवतस्त्रैलोक्याधिपतेः पक्षपातनिरपेक्षमविशेषेण सद्धर्मदेशनां कुर्वतो विभिन्नस्वभावेषु प्राणिषु तथा तथा स्वाभाव्याद् विवोधाविवोधकारिणी पुरुषोलूककम-12 लकुमुदादिप्यादित्यस्य प्रकाशनक्रियेव सद्धर्मदेशनक्रियोपजायते, ततो न कश्चिद्दोषः, उकं च वादिमुख्येन-"वद्वाक्य-8 तोऽपि केषाश्चिदबोध इति मेऽद्भुतम् । भानोर्मरीचयः कस्य, नाम नालोकहेतवः॥१॥ नैवाछूतमुलूकस्य, प्रकृत्या क्लिष्टचेतसः। स्वच्छा अपि तमस्त्वेन, भासन्ते भास्वतः कराः ॥२॥" किश्च-यथा सुवैद्यः साध्यमसाध्यं वा व्याधि चिकित्समानःप्रत्याचक्षाणश्च नातज्ज्ञो न च रागद्वेषवान, एवं साध्यासाध्यभव्याभव्यकर्मरोगमपनयन्ननपनयंश्च नातज्ज्ञो न च रागद्वेषवान् , यथा वा योग्ये दलिके रूपं कुर्वन् अयोग्ये चाकुर्वन् रूपकारो नातज्ञो नवा रागद्वेषवान।
Mw.iainelibrary.org
Jain Education Inter

Page #227

उपोद्धात- एवं योग्यान् विबोधयन् अयोग्याँश्चाविबोधयन् नातज्ज्ञो नवा रागद्वेषवान् भगवान् , उक्तंच-" सझं तिगिच्छमाणो, नियुक्तिनियुक्तिः रोगं रागी न भण्णए वेजो । मुणमाणो य असझं निसेहयतो जह अदोसो ॥१॥ तह भवकम्मरोग, नासंतो स्वरूपं ८८
रागवं न जिणवेजो।नय दोसी अभबासज्झकम्मरोग निसेहंतो॥२॥ मोत्तुमजोग्ग जोग्गे, दलिए रूवं करेइ रूयारो। सूत्ररचना ॥१०॥
न य रागद्दोसिल्लो, तहेव जोग्गे विवोहंतो ॥ ३ ॥ (वि. )" द्वितीयगाथाव्याख्या-तां ज्ञानकुसुमवृष्टिं बुद्धिमयेन- ८९-९० है बुद्ध्यात्मकेन पटेन गणधराः-प्रागुक्तस्वरूपा गौतमादयो ग्रहीतुम्-आदातुं निरवशेषां -सम्पूर्णा, गणभृतां बीजा-||
दिबुद्धित्वात्, किं कुर्वन्तीत्यत आह-भाषणानि भाषितानि, भावे निष्ठाप्रत्ययः, तीर्थकरस्य भाषितानि तीर्थकरभा|षितानि कुसुमकल्पानि प्रश्नन्ति, विचित्रकुसुममालावत्, किमर्थमित्याह-प्रगतं प्रशस्तमादौ वा वचनं प्रवचनं -द्वादशाङ्गं गणिपिटकं तदर्थ, कथमिदं प्रवचनं भवेदित्येवमर्थमिति वा, यदिवा प्रवक्तीति प्रवचनम्, बहुलवचनात् कतर्यन, सङ्घस्तदर्थमिति, तथा चायमेवार्थों भाष्यकारेणापि पोषितः,-" तुंगं विउलक्खधं सातिसयो कप्परुक्खमारूढो । पजत्तगहियबहुविहसुरभिकुसुमोऽणुकंपाए ॥१॥ कुसुमस्थिभूमिविट्ठियपुरिसपसारियपडेसु पक्खिवइ । गंथंति तेऽवि घेत्तुं सेसजणाणुग्गवाए ॥२॥ लोगवणसंडमझे, चोत्तीसाइसयसंपदोवेतो। तवनियमनाणमइयं स ॥१०॥ कप्परुक्खं समारूढो ॥३॥ पजत्तमाणकुसुमो, ताई छउमत्थभूमिसंथेसु । नाणकुसुमत्थिगणहरसियबुद्धिपडेसु पक्खिवह॥४॥तं नाणकुसुमवुद्धिं घेत्तुं बीयाइबुद्धयो सवं। गंथंति पवयणटा माला इव चित्तकुसुमाणं ॥५॥ पगयं
WUGARCANKAR

8
w.jainelibrary.org
Jain Education in

Page #228

*A4%AARAKol
वयण पवयणमिह सुयनाणं कयं सह होज । पवयणमहवा संघो, गहिति तयणुग्गट्ठाए ॥६॥ (वि. )" प्रयोजनान्तरं प्रतिपिपादयिषुरिदमाह
घेत्तुं च सुहं सुहगणणधारणा दा पुच्छिउं चेव । एएहिं कारणेहिं जीयंति कयं गणहरेहिं ॥११॥
इह मुत्कलं भगवता तीर्थकरेणोक्तं वचनवृन्दं मुत्कलकुसुमनिकुरम्बमिव सर्वात्मना प्रहीतुं न शक्यते, प्रथितं तु ६. सूत्रीकृतं सत् ग्रहीतुं आदातुं सुखं भवति, सुखेन ग्रहीतं प्रभूतमपि शक्यते इति भावः, इयमत्र भावना-पदवाक्यप्रक
रणाध्यायोद्देशाध्ययनप्राभृतवस्तुपल्लवादिनियतक्रमव्यवस्थापितं जिनवचनमेतावदस्य गृहीतमेतावच्च पुरस्ताद् ग्रहीतव्यमिति विवक्षया प्रवर्द्धमानेनोत्साहन यलत एव ग्रहीतं शक्यते. तथागुणनं धारणंच गुणनधारणे ते अपि ग्रथिते सति सुख भवतः, तत्र गुणन-परावत्तेनं धारणा त्वविस्मृतिः, तथा दातं शिष्येभ्यः प्रष्टुं च संशयापनोदार्थ गुरुपादमूले सुर्ख भवति, सुखेन प्रश्नः शिष्येभ्यश्चातिसर्जनं कर्त शक्यत इति भावः, एतैरनन्तरोक्तैः कारणः जीयन्त इात जावितक, श्रुतस्योजीवनमिदमिति, किमुकं भवति ?-जीवितं जीवनरूपं न कदाचिद् व्यवच्छेदमुपयाति तथा श्रुतमप्यव्यवच्छि. |त्तिनयाभिप्रायतो न कदाचिद् व्यवच्छिद्यते, ततो जीवितमिव जीवितं-सदाऽवस्थान द्वादशाङ्गस्य स्यादित्येवमर्थ कृतं |
प्रथितं गणधरैः, अथवा न सुखादिकारणेभ्य एव, किंतहि ? 'जीयंति'त्ति जीवितं-मर्यादा गणधराणामिदं जीवितम्-इयं । ४ामयोदा तन्नामकर्मोदयतस्तत्स्वभावतया कर्त्तव्यमेव श्रुतविरचनमिति तैः सूत्रं अथितम्, अथवा जीयन्त इति जीतम् आच-121 |रितं कल्प इत्येकोऽर्थः, ततः सर्वेषां गणभृतामिदं जीवितम-अयं कल्पो यथा सन्दर्भणीयं तीर्थकरवचनमिति तैः कृतं,

Page #229

उपोद्घातनिर्युक्तिः
॥१०६॥
Jain Education Inter
उक्तं च- "सबेहिं गणहरेहिं, जीयंति सुयं जतो न वोच्छिन्नं । गणहरमज्जाया वा जीवं सबाणुश्चिनं वा ॥ १ (वि० ) n | अथ तीर्थकर भाषितान्येव क्रमव्यवस्थापितानि सूत्रमस्तु, गणधरसूत्रीकरणे तु को विशेषः १, उच्यते, इह भगवान् विशिष्ट - मतिसम्पन्नगणधरापेक्षया प्रभूतार्थे स्वल्पमेवार्थमात्रमभिधत्ते, नत्वितरजनसाधारणं ग्रन्थराशिं ततो गणधराणां सूत्रकृतिः, तथा चाह
अत्थं भासह अरहा सुप्तं गंधति गणहरा निउणं । सासणस्स हियट्ठाए, तओ सुत्तं पवते ॥ ९२ ॥ अर्थम् - अर्थमात्रमेवान् भाषते, न प्रभूतजनसाधारणं ग्रन्थराशिं ततो गणधराः शासनस्य हितार्थ 'निपुर्ण ' बहु सूक्ष्मार्थप्रतिपादकं निगुणं वा-नियतगुणं सन्निहिताशेषसूत्रगुणमितियावत् 'सूत्रं' द्वादशाङ्गरूपं प्रनन्ति, तत एव सूत्रं जगति प्रवर्त्तते इति, क्वचित्पाठान्तरं 'गणहरा निउणा' इति, तत्र गणधराः विशेष्यन्ते, निपुणाः सूक्ष्मार्थदर्शित्वात्, नियतगुणा निगुणा वा, सन्निहितसमस्तगुणत्वात् ॥ आह- तत्पुनः सूत्रंकिमादिकं किंपर्यवसानं कियत्परिमाणं को वाऽस्य सार इत्यत आहसामाइयमाईयं सुयनाणं जाव बिंदुसाराओ
तस्सवि सारो चरणं सारो चरणस्स निवाणं ॥ ९३ ॥
तत् श्रुतज्ञानं सामायिकमादिर्यस्य तत् सामायिकादि यावत् बिन्दुसारात् - बिन्दुसारं यावत्, बिन्दुसाराख्यचतुर्दशपूर्वपर्यन्तमित्यर्थः, तच्च मूलभेदापेक्षया द्विभेदं तद्यथा - अङ्गप्रविष्टमनङ्गप्रविष्टं च अङ्गप्रविष्टं द्वादशभेदमाचारादिभेदाद्, | अनङ्गप्रविष्टमनेकभेदमावश्यकतद्व्यतिरिक्त कालिकोत्कालिकादिभेदात् उक्तं च- "व्यनेकद्वादशभेदं श्रुत" ( तत्त्व १-) मिति,

सूत्रग्रन्धने हेतुः ९० सूत्रप्रवृतिः सूत्रादि९१-३
॥१०६॥
w.jainelibrary.org

Page #230

Jain Education Inter
तस्यापि श्रुतज्ञानस्य सारश्चरणं, सारशब्दोऽत्र फलवचनः प्रधानवचनश्च मन्तव्यः, तस्य फलं चरणं, यदिवा तस्मादपि श्रुतज्ञानाच्चरणं प्रधानं, ननु चरणं नाम संवररूपा क्रिया, क्रिया च ज्ञानाभावे हता, 'हया अनाणतो किया' इति वचनात्, ततो ज्ञानक्रियाभ्यां समुदिताभ्यामेव मोक्ष इति समानत्वमेवोभयोः, कथं ज्ञानस्य सारश्चरणमिति १, उच्यते, इह यद्यपि " सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्राणि मोक्षमार्ग" ( तत्त्वा- १. १ ) इति समानं ज्ञानचरणयोर्निर्वाणहेतुत्वमुपन्यस्तं, तथापि गुणप्रधानभावोऽस्ति, तथाहि -ज्ञानं प्रकाशकमेव, 'नाणं पयासय' मिति वचनात्, चरणं त्वभिनवकर्मादाननिरोधफलं प्रागुपात्तकर्मनिर्जराफलं च, ततो यद्यपि ज्ञानमपि प्रकाशकतयोपकारीति ज्ञानचरणरूपद्विकाधीनो मोक्षः, तथापि प्रकाशकतयैव व्याप्रियते ज्ञानं, कर्ममलशोधकतया तु चरणमिति प्रधानगुणभावाच्चरणं ज्ञानस्य सारः, उक्तं च- "नाणं पयासयं चिय गुत्तिविसुद्धीफलं च जं चरणं । मोक्खो य दुगाहीणो चरण नाणस्स तो सारो ॥ १ ॥ ” (वि० ) अपिशब्दात् सम्यक्त्वस्यापि सारश्चरणम्, अथवा अपिशब्दस्य व्यवहितः सम्बन्धः, तस्य - श्रुतज्ञानस्य सारश्चरणमपि, अपिशब्दान्निर्वाणमपीत्यर्थः, अन्यथा ज्ञानस्य निर्वाणहेतुता न स्यात्, किन्तु चरणस्यैव, अनिष्टं चैतत् 'सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्राणि मोक्षमार्गः' तथा 'नाणकिरियाहिं मोक्खो' इत्यादि वचनात्, केवलं सा ज्ञानस्य निर्वाणहेतुता गौणतया प्रतिपत्तव्या, मुख्यतया तु चरणस्य, यतः केवलज्ञानलाभेऽपि न तत्क्षणमेव मुक्तिरुपजायते, किन्तु शैलेश्यवस्थाचरमसमय भाविचरणप्रतिपत्त्यनन्तरम्, अतो मुख्यं कारणं निर्वाणस्य चरणं, तथा चोक्तम्- “जं सबनाणलंभानंतरमहवा न मुच्चए सबो । मुच्चर य सब संवरलाभे तो सो पहाणयारो ॥ १ ॥” (वि० ) तत उक्तम्-तस्य सारश्चरणमिति, तथा 'सारो चरणस्स निवाण 'मित्यत्र

ww.jainelibrary.org

Page #231

उपोद्घातनिर्युक्तिः
॥ १०७ ॥
सारशब्दः फलवचनः, चरणस्य संयमतपोरूपस्य सारः - फलं निर्वाणम्, इहापि शैलेश्यवस्थाभावि संर्वसंवररूपच्चा|रित्रमन्तरेण निर्वाणस्याभावात् तद्भावे चावश्यंभावादिति प्रधानभावमधिकृत्य उपन्यस्तम्, अन्यथा शैलेश्यवस्थायामपि | क्षायिकज्ञानदर्शने स्त इति सम्यग्ज्ञान दर्शनादिरूपरत्नत्रयस्य समुदितस्यैव निर्वाणहेतुत्वमिति ॥ तथा चाह नियुक्तिकारःसुयनाणम्मिवि जीवो वहंतो सो न पाउणइ मोक्खं । जो तव-संजममइए जोगे न चएइ वोढुं जे ॥ ९४ ॥ श्रुतज्ञाने अपिशब्दान्मत्यादिष्वपि ज्ञानेषु जीवो वर्त्तमानः सन् न प्राप्नोति मोक्षमित्यनेन प्रतिज्ञार्थः सूचितः यः | किंविशिष्ट इत्याह-यस्तपःसंयममयान्- तपःसंयमात्मकान् योगान् न शक्नोति वोदुमित्यनेन हेत्वर्थः, जे इति पादपूरणे 'इजेराः पादपूरणे' इति वचनात् दृष्टान्तस्तु स्वयमभ्युह्यो वक्ष्यति वा, प्रयोगः-न ज्ञानमेवेप्सितार्थप्रापकं सत्क्रियाविरहात् स्वदेशप्रात्यभिलषितगमनक्रियाशून्यमार्गज्ञज्ञानवत्, सौत्रो वा दृष्टान्तः, मार्गज्ञनिर्यामकाधिष्ठितेप्सितदिक्सस्प्रापकपवन क्रियाशून्यपोतवत् ॥ तथा चाह
जह छेयलद्धनिज्जामओऽवि वाणियगइच्छियं भूमिं । वाएण विणा पोओ न चएह महण्णवं तरिडं ॥ ९५ ॥ तह नाणलद्धनिज्जामओऽवि सिद्धिवसहिं न पाउणइ । निउणोऽवि जीवपोओ तव-संजममारुयविहीणो ॥ ९६ ॥ 6 यथा ' येन प्रकारेण 'छेको' दक्षो 'लब्धः' प्राप्तो निर्यामको येन पोतेन स तथाविधः अपिशब्दात् सुकर्णधाराद्य| धिष्ठितोऽपि वणिज इष्टा वणिगिष्टा तां भूमिं महार्णवं तीर्त्वा वातेन विना पोतो न शक्नोति, प्राप्तुमिति वाक्यशेषः, उपनय | माह तथा श्रुतज्ञानमेव लब्धो निर्यामको येन जीवपोतेन स तथाविधः, अपिशब्दात्सुनिपुणमतिकर्णधाराद्यधिष्ठितोऽपि,

संयमस्य
मुख्यता
९४-६
॥ १०७ ॥

Page #232

4%
संयमतपोनियमरूपेण मारुतेन विहीनो निपुणोऽपि जीवपोतो भवार्णवं ती सन्मनोरथवणिजोऽभिप्रेतां सिद्धिवसतिं न इमामोति, तस्मात्तपःसंयमानुष्ठाने खल्वप्रमादवता भवितव्यम् ॥ तथा चात्रौपदेशिकमेव गाथासूत्रमाह& संसारसागराओ उब्बुड्डो मा पुणो निवुड्डेजा। चरणगुणविप्पहीणो, बुड्डइ सुवहुंपि जाणतो ॥ ९७ ॥ १ अस्याः पदार्थो दृष्टान्ताभिधानद्वारेण प्रोच्यते, यथा नाम कश्चित् कच्छपः प्रचुरतृणपत्रपटलनिविडतमशैवलाच्छादिहै तोदकान्धकारमहाद्दान्तर्गतो विविधानेकजलचरक्षोभादिव्यसनपरम्पराव्यवस्थितमानसः सर्वतः परिभ्रमन् कथमपि शेवालरन्ध्रमासाद्य तेनैव च तत उपरि विनिर्गत्य शरदि पार्वणचन्द्रचन्द्रिकास्पर्शसुखमनुभूय भूयोऽपि स्वबन्धुस्नेहाकटचेतोवृत्तिस्तेषामपि तपस्विनामदृष्टकल्याणानामहमिदं सुरलोककल्पं किमपि दर्शयामीत्यवधार्य तस्मिन्नेव हृदमध्ये निमग्नः, ततः समासादितवन्धुवर्गस्तदर्शननिमित्तं विवक्षितरन्ध्रोपलब्धये पर्यटन अवश्यं कष्टतरं व्यसनमनुभवति स्म, एवमयमपि जीवकच्छपोऽनादिकर्मपटलसन्तानाच्छादितान्मिथ्यादर्शनादितमोऽनुगतान् विविधशिरोनेत्रकर्णवेदनावरकुष्ठभगंदरादिशरीरेष्टवियोगानिष्टसम्प्रयोगादिमानसदुःखजलचरसमूहानुगतान् , संसरणं संसारः, भावे घञ्प्रत्ययः, स एव सागरस्तस्मात् परिधमन् कथञ्चिदेव मनुष्यभवप्राप्तियोग्यकर्मोदयलक्षणं रंध्रमासाद्य मनुष्यत्वप्राप्त्या उन्मनः सन् जिनचन्द्रवचनकिरणावबोधमासाद्य दुष्प्रापोऽयं जिनवचनवोधिलाभ इत्येवं जानानः स्वजनस्नेहविषयातुरचित्ततया मा पुनः कूर्मवत् | तत्रैव निमज्जेत, आह-अज्ञानी कूर्मोऽतो निमज्जति, इतरस्तु हिताहितप्रातिपरिहारज्ञो ज्ञानी ततः कथं निमजति !,
ASAKARSAGA%%%

Page #233

चरणोप
उपोदातनियुक्तिः
९७-२००
॥१०८॥
L+4-0%A4%AEKC+%AC
तत आह-चरणगुणैः विविधम्-अनेकप्रकारं प्रकर्षण हीनश्चरणगुणविहीणः, ततः सुबहपि जानन निमजति, अथवा निश्चयनयदर्शनेनासावयज्ञ एव, ज्ञानफलशून्यत्वाद्, अतो निमज्जतीति प्रकृतमेवार्थ समर्थयमान आह
सुषहुंपि सुयमहीयं किं काही चरणविप्पहीणस्स ? । अंधस्स जह पलित्ता दीवसयसहस्सकोडीवि ॥९८॥ | सुबहपि श्रुतमधीतं चरणविप्रहीणस्य निश्चयतोऽज्ञानमेव, तत्फलाभावात् , ततस्तत्सदपि किं करिष्यति !, न किञ्चि|दपि, अकिञ्चित्करमेवेति भावः, अत्रैव दृष्टान्तमाह-अन्धस्य यथा दीपशतसहस्रकोव्यपि, प्रदीवानां दीपानां शतसहवाणि तेषां कोटी, अपिशब्दात् तद्व्यादिकोटयोऽपि, आह च भाष्यकृत्-"संतंपि तमण्णाणं नाणफलाभावओसुबहुयपि । सकिरियापरिहीणं, अंधस्स पदीवकोडीवि ॥१॥" व्यतिरेकमाह| अप्पंपि मुयमहीयं पगासयं होइ चरणजुत्तस्स । एकोऽवि जह पईवो, सचक्खुयस्सा पयासेइ॥ ९९ ॥ __ अल्पमपि श्रुतमधीतं चरणयुक्तस्य ' सावद्येतरयोगनिवृत्तिपरिणामरूपचरणलक्षणचक्षुष्मतः प्रकाशकं भवति-हेयोपादेयार्थप्राप्तिपरिहारप्रदर्शकमुपजायते, चरणानुगतयथावस्थितशुद्धपरिणामरूपचक्षुरुपेतत्त्वाद्, तत्रैव दृष्टान्तमाह-एकोऽपि यथा प्रदीपः सचक्षुष्कस्य प्रकाशयति ॥ आह-नन्वित्थं सति चरणरहितानां ज्ञानसम्पत् सुगतिफलापेक्ष या निरर्थिका प्रामोति, सत्यमेवमेतत्, इष्यते एव निरर्थिका, यत आह
जहा खरो चंदणभारवाही, भारस्स भागी नहुचंदणस्स। एवं खु नाणी धरणेण हीणो, नाणस्स भागी नहु सुग्गईए ॥१०॥
Jain Education Inter
w.jainelibrary.org

Page #234

यथा खरश्चन्दनभारवाही सन् भारस भागी-चन्दनकाठमारमुदहन तजनितश्रमादिकष्टभागी, न तु चन्दनस्यचन्दनरसक्रियमाणविलेपनादेर्भागी, एवमेव, खुशब्दोऽवधारणे, ज्ञानी चरणेन हीनः सन् ज्ञानस्य-ज्ञानपठनपरावर्तनचिन्तनादिजन्यक्केशपरम्परकस्य भागी, नतु सुदेवत्वमुमानुषत्वसिद्धिलक्षणावाः सुगतेः, उक्कं च-"नहि नाणं विफलं चिय किलेसफलयंपिचरणरहियस्स।निष्फलपरिवहणातो चंदणमारोखरस्सेव ॥१॥" (वि०११५७) सम्प्रति माभूद्विनेयस्य एकान्तेनैव ज्ञानेऽनादरः क्रियायां च तच्छ्न्यायां पक्षपात इति द्वयोरपि केवलयोरिष्टफलासाधकत्वमुपदर्शयति
हयं नाणं कियाहीणं, हया अन्नाणओ किया। पासंतो पंगुलो दडो, घावमाणो य अंघओ॥११॥ अत्राक्षरार्थः प्रतीत एव, भावार्थः तदुदाहरणादवसेयः, तच्चेदम्-एगम्मि महानगरे पलीवणं संवुत्तं, तंमि य अणाहा दुवे जणा, तंजहा-पंगुलो अंधलोय, ते यनगरलोएजलणभयसमुन्भंतलोयणे पलायमाणे संते पंगुलतो गमणकिरियावियलो जाणतोवि पलायणमग्गं कमागएण अगणिणा दहो, अंघोऽवि गमणकिरियाजुचो पलायणमग्गमजाणतो तुरियं जलणाभिमुहं चेव गंतुं पयहो, ततो अगणिभरियाए खाणीए पडितो, दहो य, एष दृष्टान्तः, अयमर्थोपनयः-ज्ञान्यपि क्रियारहितो न कांग्नेः पलायितुं समर्थः, नापीतरः समर्थों, ज्ञानविकलत्वात्, अत्र प्रयोगो-ज्ञानमेव विशिष्टफलसाधकं न भवति, सस्क्रियायोगशून्यत्वात्, नगरदाहे पॉलपलायनविज्ञानवत्, नापि क्रियेव विशिष्टफलप्रसाधिका सज्ज्ञानरहितलात्, नगरदाह एवान्धस्य पलायनक्रियावत्, नन्वेवं समुदितयोरपिज्ञानक्रिययोनिर्वाणप्रसाधकसामानुपपत्तिः, प्रत्येकमभावात्, सिकतालवत्, आहर-"पत्यमभावाओ, निवाणं समुदियासुविन जुत्तंनाणकिरियासु वोत्तुं सिक-/
म.
९
___JainEducation Intemator
vidow.jainelibrary.org

Page #235

उपोद्धात- निर्युतिः
॥१०॥
सक
994-964GEANCHAR
तासमुदायतेल्लं व ॥१॥(वि.११६३)" नैष दोषः, समुदायसामर्थ्यस्य प्रत्यक्षसिद्धत्वात्,तपाहि-ज्ञानक्रियाभ्यां कटादिकार्य- जानकि सिद्धय उपलभ्यन्ते एव, नतु सिकतासु तैलं,न च दृष्टमपहोतुं शक्यते, एवमाभ्यामदृष्ट कार्यसिद्धिरप्यविरुद्धेति न कश्चि-याभ्याक ४ दोषः, किञ्च-न सर्वथैवानयोः प्रत्येकं निर्वाणप्रसाधकसामर्थ्यायोगः, देशोपकारित्वाभ्युपगमात्, तथा हि तदेव देशोप
कारित्वं समुदाये समग्रत्वादिष्टफलप्रसाधकं भवति, केवलं तु सामग्रीविकलतयेतरसापेक्षत्वादसाधकमिति केवलयोः||१०१-२
सामर्थ्यायोगः, उक्कं च-"वीसुं न सबह चिय सिकतातेल्लं व साहणाभावो । देसोवगारिया जा सा समुदायंमि संपण्णा 8॥ १॥ (वि.११६५) एतदेवाह
संजोगसिद्धीइ फलं वयंति, नहु एगचकेण रहो पयाह ।
अंधो य पंगू य वणे समिचा, ते संपउत्ता नगरं पविट्ठा ॥१०॥ ज्ञानक्रिययोः संयोगनिष्पत्तावेव मोक्षलक्षणं फलं वदन्ति-व्याचक्षते भगवन्तस्तीर्थकराः, न हि लोकेऽप्येकचक्रेण रमः प्रवर्तते, एवमन्यदपि सामग्रीजन्यं कार्य सर्वमवगन्तव्यम् , अत्रैव दृष्टान्तमाह-अन्धश्च पङ्गश्च वने समेत्यमिलित्वा तौ सम्प्रयुक्तो नगरं प्रविष्टौ, समेत्येत्युक्तेऽपि तौ सम्प्रयुक्ताविति पुनरभिधानमात्यन्तिकसम्प्रयोगप्रदर्शनार्थम् , अत्र उदाहरणं-एगम्मि रण्णे रायभएण नगरातो उबसिय लोगो ठिओ, पुणोवि धाडिभएण पवहणाणि उझिया पलातो, तत्थ दुवे अणाहा उझिया, गयाए धाडीए लोगग्गिणा वायपलीविएण वणदवो लग्गो, तेय भीया, तत्थ अंधो। छुट्टकच्छो अयाणचणतो अग्गिसंमुहं चेव पलायइ, ततो पंगुणा भणियं-मा इतो नास, जत्तो इतो चेव अग्गी, तेण।
॥१०९१
Urjainelibrary.org
Jain Education
temational

Page #236

4%
-%%%ACKALKARANG
भणियं-कुतो पुण गच्छामि, पंगुणा भणियं-अहंपि पुरतो अतिदूरे मग्गदेसणे न समत्थो, जतो पंगू, ता मं खंधे करेह । जेण अहं कंटगजलणादिअपाए परिहरावितो सुहं तं नगरं पावयामि, तेण तहत्ति पडिवज्जिय मणुष्ठियं, गया य खेमेण दोवि नगरं, एष दृष्टान्तः, अयमर्थोपनयः-एवं ज्ञानक्रियाभ्यां समुदिताभ्यां सिद्धिपुरमवाप्यते इति, प्रयोगश्चात्रविशिष्टकारणसंयोगोऽभिलषितकार्यप्रसाधकः, सम्यक्रियोपलब्धिरूपत्वादन्धपङ्वोरिव नगरावालेः, यः पुनरभिलषितफलसाधको न भवति स सम्यक्रियोपलब्धिरूपोऽपि न भवति, इष्टगमनादिक्रियाविकलविघटितैकचकरथवदिति व्यतिरेकः, ननु ज्ञानक्रिययोः सहकारित्वे सति किं केन स्वभावेनोपकुरुते, किमविशेषेण शिबिकोद्वाहकवत, उत |भिन्नस्वभावतया गमनक्रियायां नयनचरणादिवत् , उच्यते, भिन्नस्वभावतया, यत आहनाणं पयासयं सोहओ तवो संजमो य गुत्तिकरो। तिण्हंपि समाओगे मोक्खो जिणसासणे भणिओ॥१०॥
इह यथा किश्चिदुद्घाटद्वारं बहुवातायनजालकरूपच्छिद्रं वाताकृष्टादिप्रचुररेणुकचवरपूरितं शून्यगृहं, तत्र व वस्तुकामः कोऽपि तत् शुशोधयिषुभरवातायनजालकानि सर्वाण्यपि बाह्यरेणुकचवरप्रवेशनिषेधार्थ स्थगयति, मध्येच है प्रदीप प्रज्वलयति, पुरुषं च कचवराद्याकर्षणाय व्यापारयति, तत्र प्रदीपो रेवादिमलप्रकाशनव्यापारेणोपकुरुते, द्वारा|दिस्थगनं बाह्यरेण्वादिप्रवेशनिषेधेन, पुरुषस्तु रेवाद्याकर्षणात् तच्छोधनेन, एवमिहापि जीवापवरक उद्घाटितानवद्वारः सद्गुणशुन्यो मिथ्वात्वादिहेत्वाकृष्टकर्मकचवरापूरितो मुक्तिसुखनिवासहेतोः शोधनीयो वर्तते, तत्र ज्ञायतेऽनेनेति ज्ञानं, तच प्रकाश्चयतीति प्रकाशकं, ज्ञानं प्रकाशकत्वेनोपकुरुते, तत्स्वभावत्वात् , गृहमलापनयने प्रदीपवदिति
AE%ACACAN
Jain Education Interational
wiw.jainelibrary.org

Page #237

उपोदान- भावः, क्रिया तु तपासंयमरूपत्वादित्यमुपकुरुते, शोषवतीति शोधकं, किन्तदित्याह-तापयत्यनेकभवोपात्तमष्टप्रकार ज्ञानादी
कति तपः, ततशेधकत्वेनोपकुरुते,तत्स्वभावत्वात्,गृहकचवरोज्झनक्रियया तच्छोधने कर्मकरपुरुषवत् , तथा संवमनं 21 नामुपक संयमा, भावेलप्रत्ययः, आश्रवद्वारविरमणमितियावत्, चशब्दः पृथग्ज्ञानादीनां प्रकान्तफलसिद्धौ भिन्नोपकार त्या
रिता१० ११०॥
वधारणाः, गोपनं गुप्तिः, स्त्रियां तिप्रत्ययः, आगन्तुककर्मकचवरनिरोध इति हृदयं, गुप्तिकरणशीलो गुप्तिकरो, हेतुविच्छीलानुकूलेष्वित्यादिना टप्रत्ययः, किमुकं भवति !-संयमोऽप्यपूर्वकर्मकचनरागमननिरोधेनोपकुरुते, तत्स्वभाववात. गृहशोधने पवनप्रेरितकचवरागमननिरोधेन वातायनादिस्थगनवत्, एवं च त्रयाणामेव, अपिशब्दोऽवधारणे. बवषा सम्भावने, किं सम्भावयति त्रयाणामपि ज्ञानादीनां, किंविशिष्टानाम् !-निश्चयतः क्षायिकाणां, न तु क्षायोप-16 अमिकानामपि, समायोगे-संयोगे मोव:-सर्वथा अष्टविधकर्ममलवियोगलक्षणः जिनानां शासनं जिनशासनं तस्मिन् मषिता' उक्तः, नन्वेवं सति 'सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्राणि मोक्षमार्ग इत्यागमो विरुध्यते, सम्यग्दर्शनमन्तरेपोकलक्षणशानादिचयादेव मोक्षप्रतिपादनाद्, नैष दोषः, ज्ञानग्रहणेन तस्यापि ग्रहणाद्, अन्यथा ज्ञानत्वायोगात्, अक एवान्यत्र
॥११॥ चितष्टयम-"ज्ञानं सुमार्गदीपं सम्यक्त्वं तदपराङ्मुखत्वाय । चारित्रमानवानं क्षपयति कम्माणि तु तपोऽग्निः॥१॥"ला इति। इह यत् प्राग्नियुक्तिकृताऽम्यपाक्-िश्रुतज्ञानेऽपि जीवो वर्चमानः सन् न प्रामोति मोक्षमिति, तत्पतिज्ञागाथासूत्रं,
तत्रैव सूत्रसूचितः खस्वयं हेतुरवगन्तव्यः, कुतः, तख बायोपशमिकत्वात् , दृष्टान्तोऽपि सूत्रसूचितोऽयमवधिज्ञानविदिति, बायिकज्ञानाचवाधौ च मोकाबाधिरिति तत्त्वं, ततः श्रुतखैव बायोपशामिकमावमुपदर्शयति
nece%EX
+A+MAHAKAALCACACAR

Jain Education Interna
wiainelibrary.org

Page #238

SANSACRACAस्वर
भावे खओक्समिए दुवालसंगपि होइ-मुयनाणं। केवलियनाणलंभो मण्णत्व खएकसायाणं॥१०४॥
भवनं भावो भवतीति वा भावस्तस्मिन्, सच औदयिकाबनेकभेदस्तत आह-क्षायोपशमिके, द्वादशाङ्गानि यत्र तत् द्वादशाङ्गम्, अपिशब्दादङ्गबाह्यमपि, भवति श्रुतज्ञानम् , उपलक्षणमेतत्, मत्यादिज्ञानत्रयमपि सामायिकचतुष्टयमपि, तथा केवलस्य भावः कैवल्यं-घातिकर्मवियोग इत्यर्थः तस्मिन् ज्ञानं कैवल्यज्ञानं, कैवल्ये सति ज्ञानग्रहणेन इह यो 'बुध्यध्यवसितमर्थ पुरुषश्चेतयते' इति वचनात् प्रकृतिविमुक्तस्य बुद्ध्यभावात् ज्ञानाभाव इति प्रतिपन्नस्तस्य प्रकृतिमुक्ताज्ञानिपुरुषप्रतिपादनपरकुनयमतव्यवच्छेदमाह, तस्य लाभ:-प्राप्तिः, कथं-कषायाणां-क्रोधादीनां क्षये सति, नान्यत्र, तृतीयार्थे सप्तमी, नान्येन प्रकारेण, छास्थवीतरागावस्थायां कषायक्षये सत्यप्यक्षेपेण कैवल्यज्ञानाभावे ज्ञानावरणक्षयानन्तरं चावश्यभावे कषायक्षयग्रहणं प्राधान्यख्यापनार्थ, कषायक्षय एव सति निर्वाणं, नान्यथा, कषायक्षय एव सति त्रयाणामपि सम्यक्त्वादीनां क्षायिकत्वसिद्धेः, नन्वेवं तर्हि यदादावुक्तं श्रुतज्ञानेऽपि वर्तमानः सन् जीवोन प्राप्नोति मोक्षं, यस्तपःसंयमात्मकयोगशून्य इति विशेषणं तदनर्थकं, श्रुतेऽपि सति तपःसंयमात्मकसहिष्णोरपि मोक्षाभावात, सत्यमेतत्, केवलं शायोपशमिकसम्यक्त्वश्रुतचारित्राणामपि समुदितानां क्षायिकसम्यक्त्वादिनिबन्धनत्वेन परम्परया मोक्षहेतुत्वमस्तीत्यदोषः।आह-प्रतिपन्नमस्माभिर्मोक्षकारणकारणं श्रुतादि, परंतस्यैव कथमलाभो लाभो वेति', उच्यते
अट्टण्हं पयडीणं उकोसहिईएँ बट्टमाणो उ । जीवोन लहइ सामाइयं चउण्हपि एगयरं ॥१०५॥ अष्टानां प्रकृतीनांझानावरणीयादिकम्मेप्रकृतीनाम् उत्कृष्टा चासौ स्थितिश्च उत्कृष्टस्थितिस्तस्यां वर्तमानो जीवोन ळम-1
Jain Education Intema

Page #239

उपोद्घातनियुक्तिः
॥११॥
4%AA%ARA
ते-नप्रामोति,किन्तदित्याह-सामायिकं, किं तदित्याह-चतुर्णा-सम्यक्त्वसामायिकश्रुतसामायिकदेशविरतिसामायिकसर्वश्रुतस्यबाविरतिसामायिकानामेकतरम्-अन्यतमद्, अपिशब्दात् मतिज्ञानावि पन लभते, न केवलमेतानि न लभते, पूर्वप्रतिपनो- योपसामाप्यायुर्वर्जकर्मोत्कृष्टस्थितौन भवति, यतोऽवाप्तसम्यक्त्वस्तत्परित्यागेऽपिन भूयो प्रन्थिमुल्लक्ष्योत्कृष्टस्थिती कम्मप्रकृतीब
यिकलामः माति, बंघेण न वोलइ कयाई तिवचनात् ,एष सिद्धान्तिकाभिप्रायः,कर्मप्रन्धिकास्तु भिन्नग्रन्थेरप्युत्कृष्टस्थितिवन्धो भव
१०४-५ तीति प्रतिपन्नाः, आयुषस्तूत्कृष्टस्थितौ वर्तमानः सम्यक्त्वश्रुतसामायिकयोरनुत्तरसुर उपपातकाले पूर्वप्रतिपन्नोन प्रतिपद्यमानकर,पूर्वमवश्यं प्रतिपन्नत्वात,आयुषस्तु जघन्यस्थिती वर्तमानोन पूर्वप्रतिपन्नो नापि प्रतिपद्यमानकः,आयुर्जघन्यस्थितिः क्षुलकभवग्रहणप्रमाणा, सा च वनस्पतिषु, न च वनस्पतिषु सम्यक्त्वस्यापि पूर्वप्रतिपन्नो नापि प्रतिपद्यमानकर, सावादनसम्यक्त्वसहितस्यापि तेष्वनुत्पादात्, 'उभयाभावो पुढवाइएसु' इति वचनात, प्रकृतीनां चोत्कृष्टतरभेदभिन्ना स्थितिरियं-ज्ञानावरणदर्शनावरणवेदनीयान्तरायाणां उत्कृष्टा स्थितिविंशत्सागरोपमकोटीकोव्यः सप्ततिर्मोहनीयस्य नामगोत्रयोविंशतिःत्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाण्यायुष्कस्येति, जघन्या तु द्वादश मुहर्ता वेदनीयस्य नामगोत्रयोरष्टौ शेषाणामन्तर्मुहूर्तमिति, उक्तंच-"वीसमयरोवमाणं कोडाकोडीउनामगोयाणं । सयरी मोहस्स ठिई सेसाणं तीस उक्कोसा ॥१॥आउस्स सागराई तेत्तीसं अवरतो मुहत्तंतो। अढाउनामागोए वेयणिए बारसमुहुत्ता॥२॥"(वि.११८७-८)नन्वेताः कर्मप्रकृतयः
॥११॥ किं युगपदेवोत्कृष्टां स्थितिमासादयन्ति उत एकस्यामुत्कृष्टस्थितिमापन्नायां सत्यामन्या अपि नियमत उत्कृष्टस्थितयो जायन्ते, आहोश्चिदन्यथा वैचित्र्यमिति, उच्यते, अन्यथा वैचित्र्य, तवाहि-सोहनीयस्योत्कृष्टायां स्थितौ शेषाणा
Jain Education Inter
Paw.jainelibrary.org

Page #240

1949

मपि षण्णामुत्कृष्टैव स्थितिः, आयुषस्तु उत्कृष्टा वा मध्यमा वा, न तु जघन्या, मोहनीयरहितानां तु शेषप्रकृतीनामन्य| तमस्वा उत्कृष्टस्थितिसद्भावे मोहनीयस्य शेषाणां च उत्कृष्टा वा मध्यमा वा, न तु जघन्येति, उकं च - "मोहस्सुकोसाए ठिईऍ सेसाण छण्हमुकोसा । आउस्सुकोसा वा मज्झमिया वा न उ जहण्णा ॥ १ ॥ मोहविवज्जुकोसट्टिईऍ मोहस्स सेसियाणं च । उक्कोस मज्झिमा वा कस्सइ न जहण्णिया होजा ॥ २ ॥ (वि. १९८९-९० ) ” तदेवमुक्तं सम्यक्त्वादीनामलाभकारणम्, अधुना लाभकारणमाह
सहं पडणं अभिंतरओ उ कोडिकोडीए । काऊण सागराणं जह लहइ चउण्हमण्णयरं ॥ १०६ ॥
सप्तानामायुवर्जानां कर्मप्रकृतीनां या पर्यन्तवर्त्तिनी स्थितिस्तामङ्गीकृत्य सागरोपमाणां कोटाकोटी तस्या अभ्यन्तर | एव-मध्य एव, तुशब्दोऽवधारणार्थः, कृत्वा आत्मानमिति गम्यते, यदि लभते यदि प्राप्नोति चतुर्णा श्रुतसामायिका|दीनामन्यतमत्, तत एव लभते नान्यथा, पाठान्तरं 'काऊण सागराणं ठिगं लभइ चउण्हह्मण्णय रं' तत्र सागरोपमाणां कोटीकोव्या अभ्यन्तरतो-मध्ये कृत्वा स्थितिं लभते चतुर्णामन्यतमत्, एष गाथाक्षरार्थः, इयमत्र भावना - आयुर्वजनां | सप्तानां कर्मप्रकृतीनां यदा स्थितिः पर्यन्तवर्त्तिनी पल्योपमासङ्ख्येय भागहीन सागरोपमकोटीकोटीप्रमाणा अवतिष्ठते तदा | घनरागद्वेषपरिणामरूपोऽत्यन्तदुर्भेददा रुग्रन्थिवत्कर्मग्रन्थिर्भवति, उक्तं च- "अंतिमकोडाकोडीऍ, सबकम्माण आउवजाणं । पलियासंखेज्जइमे भागे खीणे हवइ गंठी ॥ १ ॥ गंहित्ति सुदुम्मेदो कक्खडघणरूढगूढगंठिव । जीवस्स कम्मज्जणितो बणरागद्दोसपरिणामो ॥२॥ (वि. ११९४०५) तस्मिंश्च कर्म्मग्रन्थावपूर्वकरण नामविशेषविशुद्धि कुठारधारया भिन्ने परमपदहेतुः

Page #241

उपोद्घातनिर्युक्तिः
॥११२॥
Jain Education Inter
सम्यक्त्वलाभ उपजायते, केवलं कर्म्मग्रन्थेर्भेद एव मनोविघातपरिश्रमादिभिर्दुःसाधः, तथाहि स जीवः कर्मरिपुमध्यसामायिक गतस्तं प्राप्य विघातयन्नतीव परिश्राम्यति, प्रभूतकर्म्मारातिसैन्यान्तकारितया सञ्जातखेदत्वात्, महासमरशिरसि दुर्जया हेतुः १०६ पाकृतानेकशत्रुगणः सुभट इव, उक्तं च- "भिन्नंमि तंमि लाभो संमत्ताईण मोक्खहेऊणं । सो य दुलभो परिस्समचित्तविघायाइविग्धेहिं ॥ १ ॥ (वि. ११९६ ) " अपरस्त्वाह - ननु किं तेन कर्मग्रन्धिना भिन्नेन ? किं वा सम्यक्त्वादिना अवाप्तेन ? यावता यथाऽतिदीर्घा कर्म्मस्थितिः सम्यक्त्वादिगुणरहितेनैव क्षपिता एवं कर्म्मशेषमपि गुणरहित एव क्षपयित्वा विव|क्षितफलभाग् भविष्यतीति, उच्यते, स हि तस्यामवस्थायां प्रवर्त्तमानोऽनासादितगुणान्तरो न शेषक्षपणया विशिष्टफलप्रसाधनायालं, चित्तविघातादिप्रचुरविघ्नसङ्कुलत्वात्, विशिष्टायाश्चाप्राप्तपूर्वफलप्राप्तेः प्रागभ्यस्तक्रिययाऽवासुमशक्यत्वाच्च, अनेकसंवत्सरानुपालिताचाम्लादिपुरश्चरणक्रियाऽऽसादितगुणान्तर सहाय क्रियारहित विद्यासाधकवद्, उक्तं च"कम्महिई सुदीहा खविया जइ निम्गुणेण सेसंपि । खबेउ निग्गुणच्चिय किं थ पुणो दंसणादीहिं ? ॥ १॥ आचार्य आह"पाएण पुइसेवा परिमउई साहणंमि गुरुतरिया । होइ महाविजाए किरिया पायं सविग्धा य ॥ २ ॥ तह कम्मट्टिइखवणे परिमउई मोक्खसाहणे गुरुई । इह दंसणाइकिरिया, दुलहा पायं सविग्धा य ॥३॥ (वि. ११९७ - २०० ) अथवा यत एव बही कर्म्मस्थितिरने नोन्मूलिता अत एवापचीयमानदोषस्य सम्यक्त्वादिगुणलाभः सञ्जायते, अशेषकर्म्मपरिक्षये सिद्धत्ववत्, तत एव च मोक्षः, ततो न शेषमपि कर्म्म गुणरहित एवापाकृत्य मोक्षं प्रसाधयति, आह च - " अहव जउच्चि सुबहुं खविअं तो निरगुणो न सेसंपि । स सवेइ जओ लभए सम्मतसुआइगुणलाभं ॥ १ ॥ (वि. १२०१) " इति । सम्प्रति सम्यक्त्वादिगुणा

॥११२॥

Page #242

RACKASEARCCCC
वातिविधिरुच्यते, इह जीवा द्विविधा भवन्ति, तद्यथा-भव्याश्च अमव्याश्च, तत्र भव्यानां करणत्रयं भवति, करणं नाम सम्यक्त्वाद्यनुगुणो विशुद्धरूपः परिणामविशेषः, तद्यथा-यथाप्रवृत्तकरणमपूर्वकरणमनिवर्जिकरणं, तत्र यथैव-अनादिसंसिद्धेनैव प्रकारेण प्रवृत्तं यथाप्रवृत्तं क्रियते कर्मक्षपणमनेनेति करणं यथाप्रवृत्तं च तत्करणं च यथाप्रवृत्तकरणम्अनादिकालात्कर्मक्षपणाय प्रवृत्तो गिरिसरिदुपलघोलना[न्यायेन] कल्पोऽध्यवसायविशेषो यथाप्रवृसकरणमिति, स्था अप्राप्तपूर्वमपूर्व स्थितिघातरसघाताद्यपूर्वार्थनिर्वर्तकं वा अपूर्वकं, तच्च तत्करणं च अपूर्वकरणं, निवर्त्तनशीलं निवर्तिन निवर्ति अनिवर्चि-आसम्यग्दर्शनलाभान्न निवर्तत इत्यर्थः, ततः प्राग्वत्करणशब्देन सह विशेषणसमासः, एतानि त्रीण्यपि यथोत्तरं विशुद्धविशुद्धतराध्यवसायरूपाणि भवन्ति भव्यानाम् , अभव्यानां त्वाद्यमेव करणं, तत्र अनादिकालादारभ्य यावद ग्रन्थिस्थानं तावदाद्य, ग्रन्थि तु समतिकामतो द्वितीय,प्राक्तनात् विशुद्धतराध्यवसायरूपेण तेन ग्रन्थे|दकरणात्, सम्यग्दर्शनलाभाभिमुखस्य तृतीयम्, उक्तंच-“करणं अहापवत्तं अयुबमनियट्टिमेव भवाणं। इयरेसिं पढम चिय भन्नइ करणं तु परिणामो॥१॥ जा गंठी ता पढम गठिं समइच्छतो हवइ बीयं । अनियट्टीकरणं पुण सम्मत्तपुरक्खडे जीने
॥” (वि.१२०२-३) सम्यक्त्वं पुरस्कृतम्-अभिमुखं कृतं येन स सम्यक्त्वपुरस्कृतोऽभिमुखसम्यक्त्व इत्यर्थः तस्मिन् जीवे सम्पति करणत्रयमङ्गीकृत्य सामायिकलाभदृष्टान्तानभिधित्सुराह
पल्लगगिरिसरिभोवल-पिवीलिया-पुरिस-पह-जरग्गदिया। कोहब-जल-वत्थाणि पसामाइपलामदिटुंता॥१०७॥
Niww.iainelibrary.org

Jain Education inte

Page #243

-
te
उपोद्यात- इह सामायिकलामे नव दृष्टान्ता, तद्यथा-प्रथमः पत्यकदृष्टान्तः १ द्वितीयो गिरिसरिदुपलदृष्टान्त: २तृतीयः। पल्यकादि
पिपीलिकादृष्टान्तः ३ चतुर्थः पुरुषदृष्टान्तः ४ पञ्चमः पथदृष्टान्तः ५षष्ठो ज्वरगृहीतदृष्टान्तः ६ सप्तमः कोद्रवदृष्टान्तः दृष्टान्ता
अष्टमो जलदृष्टान्तः ८ नवमो वस्त्ररूपः ९। तत्र प्रथमपल्यकदृष्टान्तभावना-पल्यको नाम लाटदेशे धान्यालयः, तत्र 1११३॥
यथा कश्चित् महापल्ये धान्यं स्वल्पं स्वल्पतरं प्रक्षिपति, प्रचुरं प्रचुरतरं तत आदत्ते, तत एवं ग्रहणनिक्षेपकरणे कालाडन्तरेण स रिक्तीभवति, एवं कर्मधान्यपल्ये जीवोऽनाभोगप्रवृत्तेन यथाप्रवृत्तकरणेन स्वल्पं स्वल्पतरमुपचिन्वन् प्रभूतंट्री
प्रभूततरमपचिन्वन् गच्छता कालेन ग्रन्थिमासादयति, पुनस्तं भिन्दानस्यापूर्वकरणं सम्यग्दर्शनलाभाभिमुखस्यानिवतीति, एष पल्यकदृष्टान्तः, उक्तं च-"जो पल्लेऽइमहल्ले धन्नं पक्खिवइथोवथोवतरं।सोहेइ बहुबहुतरं झिजइ थोवेण कालेण॥२॥ तह कम्मधन्नपल्ले, जीवोऽणाभोगतो बहुतरागं। सोहंतोथोवतरंगिण्हतोपावए गंटिं॥२॥" (वि.१२०५-६)अत्र पर आहनन्वेष दृष्टान्तोऽनुपपन्नो, यतः-संसारिणो योगवतः प्रतिसमयं चयापचयावुको, तत्रासंयतस्य बहुतरस्य चयोऽल्पतरस्थापचयः, अत आगमः-पल्ले महइमहल्ले, कुंभं पक्खिवइ सोहई नालिं । अस्संजए अविरए बहु बंधइ निजरइ थोवं ॥१॥पल्ले महइमहल्ले, कुंभं सोहेइ पक्खिवे नालिं । जे संजए पमत्ते बहुनिजर बंधए थोवं ॥२॥पल्ले महइमहल्ले कुंभ सोहेइ पक्खिव न किंचि । जे संजएउपमत्ते, बह निजर बंघइन किंचि ॥३॥ (श्राव. ३५-३६-३७) ततो नाम पूर्वमसंयतस्य मिथ्यादृष्टेरविप्रभूततरकर्मबन्धस्य कुतो ग्रन्थिदेशप्राप्तिसम्भवो यतः सम्यक्त्वावाप्तिरिति, तदयुक्तमभिप्रायापरिज्ञानाद, इदं हि सूत्र बाहुल्यमङ्गीकृत्य प्रवृच, प्रायेणासंयत उकप्रकारेण बनाति, नतु सर्व एवासंयत
Jain Education Interational
Slww.jainelibrary.org

Page #244

लान्तरे प्रतिदिवसं पुरुषसहस्रदशन वा प्राप्नोति, तदभावे च बन्धामा म जीवहिं जुजति ।
* एवमेव, ततो न कश्चिदोषः, उकं च-"एयमिह ओघविसयं भणियं सके न एवमेवत्ति । अस्संजतो य एवं पडुच ओस
समावं तु ॥ १॥" (श्राव. ३८) अथैतदेवं कथमवसीयते यथेदं सूत्र बाहुल्यविषयं न पुनः सर्व एवासंयत एवमेव । बनातीति, उच्यते, अन्यथा बन्धाभावप्रसङ्गात्, तथाहि-यदि सर्व एवासंयतः सूत्रोक्तप्रकारेण कर्मपुद्गलोपादानमा*दत्ते ततः कालान्तरे प्रतिदिवसं पुरुषसहस्रदशकेन रूप्यकपञ्चकग्रहणे एकरूप्यकमोक्षे च (अर्थ) दिवसत्रयमध्ये
लक्षस्य व्यवच्छेद इव सर्वपुद्गलानां जीवग्रहणतोऽभावः प्रामोति, तदभावे च बन्धाभावः, बन्धयोग्यकर्मपुद्गलासम्भवात् , आह च-"पावइ बंधाभावो अन्नहा पोग्गलाणऽभावातो। इयवुहिगहणतो ते सवे जीवेहिं जुजंति ॥१॥" (श्राव. ३९) अथ मन्येथाः-गृहीतपुद्लानामसङ्ख्येयकालादृमवश्यं मोक्षः, पुद्गलानामुत्कर्षतोऽप्यसहाथेयकालस्थितिकत्वात् , ते च मुच्यमानाः प्रतिसमयं सर्वजीवेभ्योऽप्यनन्तगुणाः, ततः कथं पुद्गलानामसम्भवतो बन्धा-oll भावप्रसङ्गः १, उक्तंच-"मोक्खु असंखेजातो, कालातो ते य जं जिएहिंतो। भणियाणंतगुणा खल्लु न एस दोसो ततो जुत्तो ॥१॥" (श्राव. ४०) तदेतदयुक्तम् , मोक्षो हि गृहीतानां कियत्कालातिक्रमे भवति, ग्रहणं त्ववश्यं प्रति
समयं प्रतिजीवं च सर्वजीवेभ्योऽनन्तगुणानां, ततः कथं प्राक्प्रसञ्जितदोषानवकाश इति, आह च-"गणमणंताण तीन किं जायइ समएण ता कहमदोसो ?" ॥ (श्राव. ४०॥) इति, अथ ब्रुवीथाः-एवंरूपस्तावदागमो विजृम्भते 'जावणं * एस जीवे एयइ वेयइ चलइ फंदइ घट्टइ खुम्भइ उदीरइ तं तं भावं परिणमइ ताच सत्तविहबंधए वा अट्ठविहंबंधए वा
बिहबंधए वा एगविहबंधए वा, नो चेव णं अबंधए सिया' (व्याख्या. सू.) इति, तथा संसारोऽपि प्रतिसमय
C%C4A
Jain Educatania

Page #245

सपोदातनियुक्तिः
॥११४॥
बन्धकसत्त्वसंमृतिरूपःप्रत्यक्षत एवोपलभ्यते, तत आगमप्रामाण्यात्संसारदर्शनाचन तथा भूयसामनम्तानां पुद्गलानां ग्रन्थिमाग्रहणं यथा बन्धयोग्यकर्मपुद्गलासम्भवतो बन्धाभावप्रसङ्ग इति, उक्कं च-"आगमसंसारातो, न तहाणंताण महणंातिसंभवः त" (श्राव. ४१) इति, ननु यद्येवं सम्यक्त्वादेरपि प्रतिपादक आगमोवत्तते, "सम्मत्तंमि उलद्धे पलियपुहत्तेण सावतो होई। चरणोवसमखयाणं सागर संखंतरा होति ॥१॥ एवं अप्परिवडिए सम्मत्ते देवमणुयजम्मेसु । अन्नयरसढिवजएग
भवेणं च सवाई ॥२॥"(वि.१२२२-३) तथा मोक्षोऽपि सम्यक्त्वादिगुणघातिनां कर्मपुद्गलानां सिद्धएव, सम्यक्त्वादि5 गुणानां स्वगतानां स्वसंवेदनतः परगतानां त्वनुमानतो दर्शनात्, ततो आगमतो मोक्षाच्च प्राचीनमेव सूत्रमोघविषयं ।
किं नाम्युपगम्यते , एवं ह्यनिष्टकल्पनापरिहारः पूर्वसूरिकृतव्याख्यानबहुमानं(च) तद्वहुमाने च सर्वज्ञाज्ञाराधनं, तस्मातदेव व्याख्यानं समीचीनमिति घटते प्रन्थिदेशप्राप्तिरिति न कश्चिद्दोषः, उक्तंच-"आगममोक्खाउ न किंचि विसेसविसयतणेण सुत्तस्स । तो जाविहऽसंपची न घडइ.तम्हा अदोसो उ॥१॥" (श्राव.४२) इति भावितः पल्यकदृष्टान्तः, कथं पुनरनाभोगतः प्रचुरतरकर्मक्षय इति गिरिसरिदुपलदृष्टान्त उच्यते-गिरेः सरिद्विरिसरित्तस्यामुपला:-पाषाणा गिरिसरिदुपलास्तद्वत्, इयमत्र भावना-यथा गिरिसरिदुपला परस्परसन्निकर्षणोपयोगशून्या अपि विचित्राकृतयो जायन्तेएवं यथाप्रवृत्तकरणतो जीवास्तथाविधविचित्रकम्मस्थितिका विचित्रा इति यथाप्रवृत्तकरणतो प्रन्थिदेशप्राप्तिः, उ-- ॥११४॥ "गिरिनइवत्तणिपत्थरघडणोवम्मेण पढमकरणेणं । जा गंठी कम्मठिइक्खवणमणाभोगतो तस्स ॥१॥ (वि.१२०७) अधना पिपीलिकादृष्टान्तः, पिपीलिका-नाम कीटिका, तासां वितौ गमनं स्वभावतो भवति, कासांचित स्वभावत एव
Tiww.jainelibrary.org

Jain Education Inter

Page #246

92
4
स्थाण्वारोहणमपरासां च सञ्जातपक्षाणां तस्मादप्युत्पतनमन्यासां स्थाणुबुनेऽवस्थानं कासाश्चित् स्थाणुबुनात प्रत्यवसपे
णम्, एवमिह जीवानां कीटिकानां क्षितौ स्वभावगमनमिव यथाप्रवृत्तकरणं, स्थाण्वारोहणसदृशमप्राप्तपूर्ववादपूर्वकरणं,Kil 18| ततः कीलकादुत्पतनमिव जीवानामनिवर्तिकरणम्, अनिवर्तिकरणवलेन मिथ्यादृष्टिगुणस्थानकादुत्लत्य सम्यग्दृष्टि
गणस्थानगमनात, स्थाणुबुन्नावस्थानसदृशं ग्रन्थाववस्थानं, स्थाणुबुनादवसर्पणसदृशं ग्रन्थिदेशात्पुनावर्त्तनेन दीर्घकर्मस्थितिकरणम्, उक्तं च-"खितिसाहावियगमणं, थाणूसरणं ततो समुप्पयणं । ठाणं थाणुसिरे वा ओरुहणं वा मुइंगाणं॥१॥अन 'धाणुसिरे वा' इति स्थाणुबुने इति द्रष्टव्यं, बुनप्रदेश एव भूतलसम्बद्धो निमग्नस्थाणुप्रदेशापेक्षया शिर इव शिरो विवक्षितम्, "खितिगमणंपिव पढम थाणूसरणं व करणमप्पुवं । उप्पयणंपिव तत्तो, जीवाणं करणमनियती ॥२॥थाणुव गठिदेसो गंठियसत्तस्स तत्थऽवत्थाणं ओयरणंपिव तत्तो पुणोवि कम्मट्ठितिविवडी॥३॥"(वि०१२०८-२०) अत्र 'थाणव' इति स्थाणुवुनमिवेत्यर्थः । सम्प्रति पुरुषदृष्टान्तः-यथा केचन त्रयः पुरुषाः महानगरयियासव महाटवीं प्रपन्नाः सुदीर्घमध्वानमतिकामन्तः कालातिपातमीरवो भयस्थानमाढौकमानाः शीघ्रतरगतयो गच्छन्तः पुरस्तादुभयतः समुत्खातकरवालपाणी द्वौ तस्करावालोक्य तेषामेकः प्रतीपमनुप्रयातः अपरस्तु ताभ्यामेव गृहीतः अन्यस्तु तो द्वाप्यतिक्रम्यष्टं नगरमनुप्राप्त इत्येप दृष्टान्तः, अयमुपनयः-इह संसाराटव्यां पुरुषास्त्रयः संसारिणः कल्प्यन्ते, पन्धाः कर्मस्थिति
रतिदीर्घा, भयस्थानं ग्रन्थिदेशा, द्वौ तस्करौ रागद्वेषौ, तत्र प्रतीपगामी यो यथाप्रवृत्तिकरणेन ग्रन्धिदेशमासाद्य पुनरनिमा.सू.२०
टपरिणामः सन् कर्मस्थितिमुत्कृष्टामासादयति, तस्करद्वयावरुद्धः प्रबलरागद्वेशोदयो प्रन्धिकसत्त्वः, अभिलषितनगरानु
CATATAN AIRLAICHIATRIA
4-
Jain Education Intema
v.jainelibrary.org

Page #247

उपोदातनिर्युतिः
॥११५॥
प्राप्तोऽपूर्वकरणतो रागद्वेषचौरावपाकृत्यानिवर्त्तिकरणेनावातसम्यग्दर्शनः उक्तं च-"जह वा तिष्णि मणूसा जंतऽडविप सभावगमणेणं । वेलाइकमभीया तुरंति पत्ता य दो चोरा ॥ १ ॥ दहुं मग्गतडत्थे, ते एगो मग्गतो पडिनियत्तो । बिश्तो गहितो तइतो समइकंतो पुरं पत्तो ॥ २ ॥ अडवी भवो मणूसा जीवा कम्मट्टिई पहो दीहो । गंठी य भयद्वाणं रागदोसा य दो चोरा ॥३॥ भग्गो ठिइपरिवुड्डी, गहितो पुण गंठिओ गतो तइतो । सम्मतपुरं एवं जोइजा तिण्णि करणाणि | ४ ||” (वि. १२११-४) अत्र पर आह- ननु ग्रन्थिभेदं कृत्वा सम्यग्दर्शनमुपदेशतो लभते उतानुपदेशतः १, उच्यते, उभयथापि लभते, कथं?, पथः परिभ्रष्टपुरुषत्रयवत्, तथाहि —- यथा कश्चित्पथः परिभ्रष्टपुरुष उपदेशमन्तरेणैव परिभ्रमन् स्वयं पन्थानमासादयति, कश्चित्तु परोपदेशेन, अपरस्तु नासादयत्येव, एवमिहाप्यत्यन्तप्रनष्टसत्पथो जीवो यथाप्रवृत्तकरणतः संसारा|टव्यां परिभ्रमन् कश्चित् ग्रन्थिमासाद्यापूर्वकरणेन तमतिक्रम्यानिवर्त्तिकरणमनुप्राप्य स्वयमेव सम्यग्दर्शनादिरूपं निर्वाणपु| रपन्थानं लभते, कश्चित्परोपदेशाद्, अपरस्तु प्रतीपगामी ग्रन्थिकसत्त्वो वा नैव लभते इति । सम्प्रति ज्वरदृष्टान्तः, यथा ज्वरः कश्चित्स्वयमेवापैति कश्चिद् मेषजोपयोगेन कश्चिन्नैवापैति, एवमिहापि मिथ्यादर्शनमहाज्वरोऽपि कश्चित्स्वयमेवापैति, कश्चिदर्हद्वचन भेषजोपयोगाद्, अपरस्तु तदौषधोपयोगेऽपि नापैति । कोद्रवदृष्टान्तः, यथा केषाञ्चित् कोद्रवाणां मदनभावः स्वयमेव कालान्तरतोऽपैति केषाञ्चिद् गोमयादिपरिकर्म्मतोऽपरेषां तथापरिकर्म्मणायामपि नापैति, एवं मिथ्यादर्शन-भावोऽपि केषाञ्चित्स्वयमेव विनाशमुपयाति, अपरेषामुपदेशपरिकर्म्मतः, अन्येषां तु न सर्वथाऽपैति, योऽपि च स्वयमु |पदेशपरिकर्म्मणातो वाऽपैति सोऽप्यपूर्वकरणबलेन, तथाहि - स जीवोऽपूर्वकरणेन शुद्धार्धशुद्धाशुद्धमदनकोद्रवनिदर्श

१०७
सम्यक्त्वा
तिदृष्टा
न्ताः
॥११५॥

Page #248

CASARAN
SECRECICCARECOAC%AC
नेन मिथ्यात्वं मिथ्यादर्शनसम्यग्मिध्यादर्शनसम्यग्दर्शनभेदेन त्रिधा विभजते, तथा चौकम्-"मयणा दरनिबलिया है निबलिआ व जह कोहवा तिविहा । तह मिच्छत्तं तिविहं परिणामवसेण सो कुणइ ॥२॥"(वि.१२२०) ततोऽनिवत्र्तिकरणहै विशेषात् सम्यक्त्वं प्रामोति, एवं करणत्रययोगवतो भव्यस्य सम्यग्दर्शनप्राप्तिः, अभव्यस्यापि कस्यचिद्यथाप्रवृत्तिकरणतो
प्रन्थिमासाद्याईदादिविभूतिसन्दर्शनतः प्रयोजनान्तरतो वा प्रवर्त्तमानस्य श्रुतसामायिकलाभो भवति, न शेषसामायिकलाभः, उक्कं च-"नासेइ सयं व परिकम्मतो व जह कोईवाण मयभावो । नासइ तह मिच्छमओ, सयं व परिकम्मणाए वा ॥१॥ अप्पुबेण तिपुंजं, मिच्छत्तं कुणइ कोइवोवमया । अनियट्टीकरणेण उ सो सम्मइंसणं लहइ ॥२॥तित्यकराइपूर्य, दहुँ अण्णेण वावि कजेणं। सुयसामाइयलंभो होज अभवस्स गंथिमि ॥३॥” (वि.१२१५-७)सम्प्रति जलदृष्टान्तः, यथाहि-जलं मलिनमर्द्धविशुद्धं शुद्धं चेति त्रिधा भवति, एवं दर्शनमपि मिथ्यादर्शनादिभेदेन अपूर्वकरणतखिधा करोति,
एवं वस्त्रदृष्टान्तेऽपि भावना कार्या, आह च-"जह वेह किंचि मलिणं, दरसुद्धं सुद्धमंबु वत्थं वा । एवं परिणामवसा, करेइ चासो दंसणं तिविह॥१॥"(वि.१२२१)सम्प्रति प्रासङ्गिकमुच्यते-एवं सम्यग्दर्शनलाभोत्तरकालमवशेषकर्मणःपल्योपमपृथक्त्व
स्थितिपरिक्षयोत्तरकालं देशविरतिरवाप्यते, पुनः शेषायाः सङ्ख्येयेषु सागरोपमेषु स्थितेरपगतेषु सर्वविरतिः, तदनन्तरमव| शेषस्थितेरपि सङ्ख्येयेष्वेव सागरोपमेषु क्षीणेषु उपशमश्रेणिः, तदनन्तरं भूयोऽप्येवशिष्टस्थितेः सङ्ख्येयेषु सागरोपमेष्वपगतेषु क्षपकश्रेणिरिति, इयं च देशविरत्यादिप्राप्तिरेतावत्कालतो देवमनुष्येषत्पद्यमानस्याप्रतिपतितस्योत्कर्षतो द्रष्टव्या, अन्यथा अन्यतरश्रेणिरहितस्य सम्यक्त्वादिगुणप्राप्तिरेकभवेनाप्यविरुद्रेति, भणितमानुपङ्गिकमिदानीं यदुदयात् सम्यक्त्वसामा
Jain Education Interational

Page #249

उपोद्घातनिर्युक्तिः
॥११६॥
Jain Education Interna
यिकादिलाभो न भवति सञ्जातो वाऽपैति तानिह आवरणरूपान् कषायान् प्रतिपादयन्नाह, यदिवा यदुक्तं 'कैवल्यज्ञानलाभो नान्यत्र कषायक्षयादि'ति, ते कषायाः के ? किंसङ्ख्याका वा ? को वा कस्य सम्यक्त्वादिसामायिकस्यावरणं ? को वा खलु कस्योपशमादिक्रम १ इत्यमुमर्थमभिधित्सुराह
आिण उदर नियमा संजोयणाकसायाणं । सम्मदंसणलंभं भवसिद्धीयावि न लहंति ॥ १०८ ॥ प्रथम एव प्रथमेनुकाः, देशीवचनमेतत्, यथा 'पढमेल्ला एत्थ घरे'त्यादि तेषां प्रथमेकानाम् - अनन्तानुबन्धिनां क्रोधादीनां तेषां प्राथम्यं सम्यक्त्वाख्यप्रथमगुणविघातित्वात् क्षपणक्रमाद्वा, उदयः - उदयावलिकाप्रविष्टानां तत्पुद्| गलानामुद्भूत सामर्थ्यता तस्मिन्नुदये, नियमेन अस्य पदस्य व्यवहितपदेन सह सम्बन्धः तं च दर्शयिष्यामः, सम्प्रति पुनः प्रथमेलुका एव विशेष्यन्ते, किंविशिष्टानां प्रथमेलुकानाम् ? -कर्म्मणा तत्फलभूतेन वा संसारेण सह संयोजयन्ति जीवमिति संयोजनाः, उक्तं च- "खवणं पडुच्च पढमा पढमगुणविघाइणोति से (वा) जम्हा। संजोयणा कसाया भवादिसंजोयणातो य ॥ १ ॥” (वि.१२२६) ते च कषायाश्च संयोजनाकषायाः, 'कषाया' इति कंपन्ति - परस्परं हिंसन्ति प्राणिनोऽस्मिन्निति कषः - संसारः कर्म्म वा ततः कषः - कर्म्म भवो वा तस्य आयो - लाभो येभ्यस्ते कषायाः, अथवा कर्ष-संसारमाययन्ति - गमयन्तीति कषायाः, आइ च - "कम्मं कसो भवो वा कसमातो सिं जतो कसावा तो । कसमाययंति व जतो गमयंति कसं कसायत्ति ॥ १ ॥ (वि. १२२७) तेषां प्रथमेलुकानां संयोजनकषायाणामुदये किम् ? -नियमेन सम्यक् - अविपरीतं दर्शनं सम्यग्दर्शनं तस्य लाभः - प्राप्तिः सम्यग्दर्शनलाभः तं भवे सिद्धिर्येषां ते मवसिद्धिकाः, सर्वेषामेव भवे सति सिद्धिर्भवति ततः किं

*6*6*
१०८ सम्यक्त्वा
वारकाः
॥ ११६॥
wjainelibrary.org

Page #250

क
BACKRAM-
भवग्रहणेन, सत्यमेतत्, केवलं भवग्रहणादिह तद्भवो गृह्यते, तद्भवसिद्धिका अपि न लभन्ते, किं पुनः परीत्तसंसारिणः अभव्या वेति ॥ उक्काः सम्यक्त्वस्यावरणभूताः कषायाः, सम्प्रति देशविरत्यावरणभूतान् तान् प्रतिपादयति|. बीयकसायाणदए, अपचक्खाणनामधेजाणं । सम्मइंसणलंभ, विरयाविरई न उ लहंति ॥१९॥
द्वितीयाश्च ते कषायाच द्वितीयकषायास्तेषां, द्वितीयता देशविरतिलक्षणद्वितीयगुणविघातित्वात् क्षपणक्रमाद्वा, उदये, 'प्रत्याख्याननामधेयानां न विद्यते देशतः सर्वतो वा प्रत्याख्यानं येषूदयप्राप्तेषु तेऽप्रत्याख्यानाः, सर्वनिषेधवाची न, आह च-"सह देसो व जतो, पञ्चक्खाणं न जेसिमुदएणं । ते अप्पचक्खाणा सबनिसेहे मतोऽकारो॥१॥" (वि. १२३२) अप्रत्याख्याना इति नामधेयं येषां तेऽप्रत्याख्याननामधेयास्तेषामुदये, सम्यग्दर्शनलाभ, भव्या लभन्त इति वाक्यशेषः, अयं च वाक्यशेषो विरताविरतिविशेषकतुशब्दसंसूचितो द्रष्टव्यः, आह च-"सम्मइंसणलंभं, लहिंति भविपत्ति वक्सेसोऽयं । विरयाविरइविसेसणतुसादसंलक्खितोऽयं च ॥१॥" (वि.१२३३) तथा विरमणं विरतं तथा न विरतिरविरतिर्विरतं चाविरतिश्च विरताविरतिर्देशविरतिरित्यर्थः तां नतु लभंते, तुशब्दात् सम्यग्दर्शनं तु लभंते इति भावः॥ अथ तृतीयस्य सर्वविरतिगुणस्यावारकान् तृतीयकषायानाह
तइयकसायाणुदए, पञ्चक्खाणावरणनामधेजाणं । देसिकदेसविरई, चरित्तलंभं न उ लहंति ॥ ११०॥
सर्वविरतिलक्षणतृतीयगुणविघातित्वात् क्षपणक्रमाद्वा तृतीयास्ते च ते कषायाश्च तृतीयकपायास्तेषामुदये, किंविशिद्राष्टानामित्याह-आवृण्वन्तीत्यावरणाः, 'कृद्हुल'मिति कर्यन,प्रत्याख्यानं-सर्वविरविलक्षणं तस्यावरणाःप्रत्याख्यानाव
स, अयं च वाक्यशेषोप येषां तेऽपत्याख्यात अप्पचक्खाणार
Jain Education Inter
N
w.jainelibrary.org

Page #251

RAA
उपोद्धात
कारणाः प्रत्याख्यानावरणा इति नामधेयं येषां ते प्रत्याख्यानावरणनामधेयाः तेषां, नन्वप्रत्याख्याननामधेयानामुदये प्रत्या-पादेशमय. नियुक्तिः
ख्यानं नास्तीत्युक्तं, नत्रा प्रतिषिद्धत्वात्, इहापि चावरणशब्देन प्रत्याख्यानप्रतिषेध एवाभिधीयते, ततः क एषां प्रतिवि-दाभायात ॥११७॥
दोषः, उच्यते, तत्र नञ् सर्वनिषेधवचनः, इह पुनराङमर्यादायामीषदर्थे वेति, ईषन्मर्यादया वाऽऽवृण्वन्तीत्यावरणा- चारित्रावा स्ततः सर्वविरतिनिषेध एवायमावरणशब्दो वर्त्तते, न देशविरतिनिषेधे इति महान् विशेषः, आह च-"सवं पच्चक्खाणं, वरति ते जंन देसमेएणं । पच्चक्खाणावरणा आमज्जादीसदत्थेसु॥१॥” (वि.१२३५) देशश्च एकदेशश्च देशैकदेशी, तत्र
देशः-स्थूरमाणातिपातादिः एकदेशस्तु-तस्यैव दृश्यवनस्पतिकायाद्यतिपातः तयोर्देशैकदेशयोविरतिः-निवृत्तिस्तां, लभंते ४ इति वाक्यशेषः, अत्रापि वाक्यशेषः 'चरित्तलंभ नउ लहंती'त्यत्र तुशब्दोपदानाल्लभ्यते, यत आह-'चरित्ते'त्यादि, 'चर
गतिभक्षणयोः' चरन्ति-गच्छन्त्यनिन्दितमनेनेति चरित्रं, 'खनसहलूधूवतें'रिति इत्रप्रत्ययः, चरित्रमेव चारित्रं, किमुक्तं भवति -अन्यजन्मोपात्ताष्टविधकर्मसञ्चयापचयाय चरण-सर्वसावद्ययोगनिवृत्तिरूपं चारित्रमिति तस्य लाभश्चारित्रला-1
भस्तं न तु लभन्ते, तुशब्दात् देशैकदेशविरतिं तु लभन्ते एवेति ॥ अमुमेवार्थ सगृह्य विभणिषुस्तथा चतुर्थकषायाणां है यथाख्यातचारित्रादिविघातित्वं च दिदर्शयिषुराह- .
१ ॥११७॥ मूलगुणाणं लंभ, न लहइ मूलगुणघाइणो उदए । संजलणाणं उदए न लहइ चरणं अहक्खायं ॥ १११ ॥ इह सम्यक्त्वं महाव्रतान्यणुव्रतानि च मूलभूता गुणाः मूलगुणाः, उत्तरगुणाधारा इत्यर्थः, तेषां मूलगुणानां लाभन लभते-न पामोति, कदेत्याह-मूलगुणान् घातयितुं शीलं येषां ते मूलगुणघातिनः तेषां मूलगुणघातिनाम्-अनन्तानुब
2004C0CANCE
%
Jain Education
temational

vi

Page #252

न्ध्यप्रत्याख्यानकपायप्रत्याख्यानावरणानां द्वादशानां कषायाणामुदये, तथा सम्-ईषत्परीषहादिसम्पाते चारित्रिणमपि | ज्वलयन्तीति सचलनाः क्रोधादयस्तेषामुदये न लभते चरणं चारित्रं, किं सर्वमेव १, नेत्याह- 'यथाख्यातं ' यथैव तीर्थ| करगणधरैराख्यातमकषायं भवति चारित्रमिति तथैव यत् तद् यथाख्यातम्, अकषायमित्यर्थः, सकषायं तु लभते एव ॥ न च यथाख्यातचारित्रमात्रोपघातिन एव सञ्ज्वलनाः, किन्तु शेषचारित्र देशोपघातिनोऽपि तदुदये शेषचारित्रस्थापि | देशतोऽतिचारसम्भवात्, तथा चाह
सदेवि य अइयारा संजलणाणं तु उदयओ होंति । मूलच्छेज्जं पुण होइ बारसहं कसायाणं ॥ ११२ ॥ सर्वेऽपि आलोचनादिच्छेदपर्यन्तप्रायश्चित्तशोध्या अपिशब्दात् कियन्तोऽपि अतिचरणान्यविचाराः - चारित्रस्खलन| विशेषाः सञ्ज्वलनानामेवोदयतो भवन्ति, तुशब्द एवकारार्थः, द्वादशानां पुनः कषायाणामुदयतो मूलच्छेद्यं भवति, | मूलेन - अष्टमस्थानवर्त्तिना प्रायश्चित्तेन छिद्यते- अपनीयते यत् दोषजातं तत् मूलच्छेद्यम्, अशेषचारित्रोच्छेदकारीति भावः, पुनः शब्दः प्रक्रान्तार्थविशेषक एव भवति द्वादशानामनन्तानुबन्ध्यप्रत्याख्यानप्रत्याख्यानावरणलक्षणानां कषायाणामुदये, अथवा मूलच्छेद्यं दोषजातं यथासम्भवतो योज्यते, तद्यथा - प्रत्याख्यानावरणकपायचतुष्टयोदये सर्वविरति रूपस्य चारित्रस्य मूलच्छेद्यं - सर्वनाशरूपं दोषजातं भवति, अप्रत्याख्यानकषाय चतुष्टयोदये देशविरर्तिचारित्रस्य, अनन्तानुबन्धिकषायचतुष्टयोदये तु सम्यक्त्वस्येति ॥ यतश्चैवमतः
बारसविहे कसाए, खइए उबसामिए व जोगेहिं । लब्भइ चरितलंभो, तस्स विसेसा इमे पंच ॥ ११३ ॥

Page #253

उपोद्धात- 181 द्वादशविधे-द्वादशप्रकारेऽनन्तानुबन्ध्यादिभेदभिन्ने कषाये-क्रोधादिरूपे 'क्षपिते' विध्याताग्मितुल्यता नीते 'उपश-18अतिचारनियुक्तिः दामिते' भस्मच्छन्नाग्निकल्पता प्रापिते वाशब्दात् क्षायोपशमिके च-अर्द्धविध्यातज्वलनसमतामुपनीते योगैः-मनोवाकायल- हिःचारिक्षणैः प्रशस्तैहेतुभूतैः, किं-लभ्यते चारित्रलाभः, तत्र क्षयत उपशमतः क्षयोपशमतश्चाद्यानि त्रीणि लभ्यन्ते, सूक्ष्मस.
भेदा: ॥११८॥ म्पराययथाख्यातचारित्रे पुनः क्षयत उपशमतो वा, न तु क्षयोपशमतः, उक्कं च-"खयतो वा समतो वा, खतोवसमतो
११२-१५ व तिणि लमन्ति । सुहमाहक्खायाइं खयतो समतो व नन्नत्तो॥१॥” (वि.१२५७) 'तस्य चारित्रस्य सामान्यरूपस्य, न तु द्वादशविधकषायक्षयादिजन्यस्यैव, विशेषा-भेदा इमे-वक्ष्यमाणाः पञ्च ॥ तानेवाह
सामाइयत्व पढम, छेओवट्ठावणं भवे बीयं । परिहारविसुद्धीअं, सुहम तह संपरायं च ॥१४॥ तत्तोय अहक्खायं, खायं सबंमि जीवलोयम्मि । जं चरिऊण सुविहिया, वचंतश्यरामरं ठाणं ॥११५॥ समो रागद्वेषरहितत्वाद् अयो-गमनं समायः, एष चान्यासामपि साधुक्रियाणामुपलक्षणं, सर्वासामपि साधुक्रियाणां रागद्वेषरहितत्वात् , समायेन निर्वृत्तं समाये भवं वा सामायिक, यद्वा समानां-ज्ञानदर्शनचारित्राणामायो-लाभः समायः समाय एवं सामायिक, विनयादेराकृतिगणतया विनयादिभ्य' इति स्वार्थे इकण, तच्च सर्वसावधविरतिरूपं, यद्यपि |च सर्वमपि चारित्रमविशेषतः सामायिक तथापि छेदादिविशेषविशेष्यमाणमर्थतः शब्दान्तरतश्च नानात्वं भजते, प्रथम Smal पुनरविशेषणात् सामान्यशब्द एवावतिष्ठति, तच्च द्विधा-इत्वरं यावत्कथिकं च, तत्रत्वरं भरतैरावतेषु प्रथमपश्चिमती-14 र्थकरतीर्थेषु अनारोपितमहाबतख शैक्षकस्य विज्ञेयं, यावत्कथिकं प्रव्रज्याप्रतिपचिकालादारभ्याप्राणोपरमात्, तच्च महा
Jain Education Inter
P
w
.jainelibrary.org

Page #254

SCRECAGACASSACRACK
विदेहतीर्थकरतीर्थेषु भरतैरावतभागिमध्यद्वाविंशतितीर्थकरतीर्थेषु च साधूनामवसेयं, तेषामुपस्थापनाया अभावात, उकंच-15 "सबमिणं सामाइय छेयाइविसेसओ पुणो भिन्नं । अविसेसिय सामाइय ठियमिह सामन्नसन्नाए ॥१॥ सावजजोगविरइचि तत्थ सामाइयं दुहातं चाइचरमावकहतिय पढमं पढमंतिमजिणाणं ॥२॥तित्थेसु अणारोवियवयस्स सेहस्स थेवकालीयं । सेसाणमायकहियं तित्थेसु विदेहयाणं च ॥३॥"(वि.१२६२-४)ननु चेत्वरमपि सामायिकं करोमि भदन्त ! सामायिकं यावजीव' मित्येवं यावदादुरागृहीतं, तत उपस्थापनाकाले तत्परित्यजतः कथंन प्रतिज्ञाभङ्गः, आह च-"नणु जावजीवाए इत्तरियंपिगहियं मुयंत त्स होइ पइण्णालोवो,जहावकहियं मुयंतस्स ॥२॥" (वि.१२६५) उच्यते-ननु प्रागेवोक्तं-सर्वमेवेदं चारि
त्रमविशेषतःसायिक, सर्वत्रापि सर्वसावद्ययोगविरतिसद्भावात, केवलं छेदादिविशुद्धिविशेषैविशेष्यमाणमर्थतः शब्दान्तहरतश्च नानारवं भजते, ततो यथा यावत्कथिक सामायिकं छेदोपस्थापनं वा परमविशुद्धिविशेषरूपसूक्ष्मसम्परायादिचारि
नावाप्तौनङ्गमास्कन्दति तथेत्वरमपि सामायिकं विशुद्धिविशेषरूपच्छेदोपस्थापनावाप्ती, यदि हि प्रव्रज्या परित्यज्यते तहि | तद्भङ्ग अद्यते, न तु तस्यैव विशुद्धिविशेषच्छेदोपस्थापनावाप्ती, उक्तं च-"नणु भणियं सर्व चिय, सामाइयमिणं विसुद्धितो 8 [भिन्नं विजविरइमइयं को वयलोयो विसुद्धीए?॥शाउन्निक्खमतोभंगो जो पुणतंचिय करेइ सुद्धय।सन्नामेत्तविसिटुं सुहुमंपि तिरस को भङ्गो ॥२॥"(वि.१२६६-७)तथा छेदोपस्थापनं भवेत् द्वितीय,तत्र छेदः पूर्वपर्यायस्य उपस्थापनाच महाव्रतेषु वस्मन् चारित्रे तत् छेदोपस्थापन, तच्च द्विधा-सातिचारं निरतिचारं च, तत्र निरतिचारं यत् इत्वरसामायिकवतः शैक्षस्यारो-18 प्यते, तीर्थान्तरसद्धान्तौ वा, यथा पार्श्वनाथतीर्थाद्वर्द्धमानस्वामितीर्थ सामतः पञ्चवामधर्मप्रतिपत्तौ,सातिचारं यन्मूलगुण-16
LOCAAAAAAAC-A-NCC
Jain Education Intem
x
wjainelibrary.org

Page #255

उपोद्घातनिर्युक्तिः
॥ ११९ ॥
घातिनः पुनर्ब्रतोच्चारणं, उक्तं च - " सेहस्स निरइयारं तित्थंतरसंकमे व तं होज्जा । मूलगुणघाइणो साइयारमुभयं च ठियकप्पे ॥ १ ॥” (वि.१२६९) 'उभयं चे 'ति सातिचारं निरतिचारं च स्थितकल्पे - प्रथमपश्चिमतीर्थ करतीर्थे, तथा परिहरणं परिहारः| तपोविशेषस्तेन विशुद्धिर्यस्मिन् चारित्रं तत्परिहारविशुद्धिः, तच्च द्विधा - निर्विशमानकं निर्विष्टकायकं च, तत्र निर्विशमानका| विवक्षित चारित्र सेवका निर्विष्टकायिका - आसेवितविवक्षितचारित्रकायाः, तद्व्यतिरेकाच्चारित्रमेवमुच्यते, इह नवको गणश्चत्वारो निर्विशमानकाश्चत्वारश्चानुचारिणः एकः कल्पस्थितो वाचनाचार्यः, यद्यपि च सर्वेऽपि श्रुतातिशयसम्पन्नास्तथापि कल्पत्वात्तेषामेकः कश्चित्कल्पस्थितोऽवस्थाप्यते, निर्विशमानकानां चायं परिहारः - " परिहारियाण उ तवो जहन्न मज्झो तहेव उक्कोसो। सीउण्हवासकाले भणितो धीरेहिं पत्तेयं ॥ १॥ तत्थ जहन्नो गिम्हे चउत्थ छटुं तु होइ मज्झिमओ । अट्ठममिह उकोसो एत्तो सिसिरे पवक्खामि ॥२॥ सिसिरे उ जहन्नाई, छठ्ठाई दसमचरिमगो होइ । वासामु अट्ठमाई बारसपजंतगो नेओ ॥ ३ ॥ पारणगे आयामं, पंचसु गहु दोसऽभिग्गहो भिक्खे। कप्पट्ठियाइ पइदिण करेंति एमेव आयामं ॥ ४ ॥ एवं छम्मासतवं चरितं परिहारगा अणुचरंति । अणुचरगे परिहारियपयट्ठिए जाव छम्मासा ॥५॥ कप्पट्ठितोवि एवं छम्मास तवं करे इ सेसा उ। अणुपरिहारगभावं वयंति कप्पठियत्तं वा ॥ ६ ॥ एवेसो अट्ठारसमासपमाणो उ वन्नितो कप्पो । संखेवतो विसेसो विसेससुसाउ नायवो ॥७॥ कप्पसमतीऍ तयं जिणकप्पं वा उवेंति गच्छं वा । पडिवज्जमाणगा पुण, जिणस्सगासे पवज्र्ज्जति ॥ ८ ॥ वित्थयरसमीवासेवगस्स पासे व नो उ अन्नस्स । एएसिं जं चरणं परिहारविसुद्धियं तं तु ॥ ९ ॥” ( पंचव० ) अथैते परिहारविशुद्धिकाः कस्मिन् क्षेत्रे काले वा भवन्ति १, उच्यते, इह क्षेत्रादिनिरूपणार्थं विंशतिर्द्वाराणि तद्यथा क्षेत्रद्वारं १ कालद्वारं २

सामायिकादीति
॥ ११९ ॥

Page #256

क
चारित्रद्वारं ३ तीर्थद्वारं ४ पर्याप्तद्वारं ५ आगमद्वारं ६ वेदद्वारं ७ कल्पद्वारं ८ लिङ्गद्वारं ९ लेश्याद्वारं १० ध्यानद्वार ११ गणनाद्वारं १२ अमिग्रहद्वारं १३ प्रव्रज्याद्वारं १४ मुण्डापनद्वारं १५ प्रायश्चित्तद्वारं १६ कारणद्वारं १७ निष्पतिकर्मताद्वारं १८ मिक्षाद्वारं १९ पथद्वारं २०, तत्र क्षेत्रे द्विधा मार्गणा-जन्मतः सद्भावतच, तत्र यत्र क्षेत्रे जातस्तत्र जन्मतो मार्गणा, यत्र च कल्पे स्थितो वर्चते तत्र सद्भावतः, उक्कं च-"खेत्ते दुहेह मग्गण जम्मणतो चेव संतिभावे य। जम्मणतोजहिं जातो संतीभावोय जहिं कप्पे॥॥” (पंच.१४८५) तत्र जन्मतःसद्भावतश्च पञ्चसुभरतेषु पश्चस्वैरवतेषु,नतु महाविदेहेषु, न चैतेषां संहरणमस्ति, येन जिनकल्पिका इव संहरणतः सर्वासु कर्मभूमिषु अकर्मभूमिषु वा प्राप्येरन, उक्तं च-"खेत्ते भरहेरवएसु होति संहरणवज्जिया नियमा।"(पं.१५२९) कालद्वारेऽवसर्पिण्यां तृतीये चतुर्थे वा अरके जन्म सद्भावः पञ्चमेऽपि, उत्सपिण्यां द्वितीये तृतीये चतुर्थे वा जन्म, सद्भावतः पुनः तृतीये चतुर्थे वा, उक्तं च-"ओसप्पिणीए दोसुं, जम्मणतोतीसुसंतिभावेणं । उसप्पिणि विवरीतो,जम्मणतोसतिभावे य॥१॥"(पंच.१४८७) नोत्सर्पिण्यवसर्पिणीरूपे चतुरिकप्रतिभागेकाले न सम्भवन्ति, महाविदेहक्षेत्रेषु तेपामसम्भवात् , चारित्रद्वारे संयमस्थानद्वारेण मार्गणा, तत्र सामायिकस्य छेदोपस्थापनस्य च चारित्रस्य यानि जघन्यानि संयमस्थानानि तानि परस्परतुल्यानि, समानपरिणामत्वात् , ततोऽसङ्ग्येयलोकाकाशप्रदेशप्रमाणानि संयमस्थानान्यतिक्रम्योच यानि संयमस्थानानि तानि परिहारविशुद्धिकयोग्यानि, तान्यपि च केवलिप्रज्ञया परिभाव्यमानान्यसङ्ख्येयलोकाकाशप्रदेशप्रमाणानि, तानि प्रथमद्वितीयचारित्राविरोधीनि, तेष्वपि सम्भवात् , ततः ऊर्ध्व यानि सहयातीतानि संयमस्थानानि तानि सूक्ष्मसम्पराययथाख्यातचारित्रयोग्यानि,उक्तं च

Page #257

उपोद्घातनिर्युक्तिः
॥ १२० ॥
Jain Education Interna
“तुल्ला जहन्नठाणा संजमठाणांण पढमवीयाणं । तत्तो असंखलोगे गंतुं परिहारियाणा ॥ १ ॥ तेवि असंखा लोगा, अविरुद्धा चैव पढमबीयाणं । उवरिंपि ततोऽसंखा संजमठाणा उ दोण्हंपि ॥ २ ॥” (पंच. १५३०-१) तत्र परिहारविशुद्धिक| कल्पप्रतिपत्तिः स्वकीयेष्वेव संयमस्थानेषु वर्त्तमानस्य भवति, न शेत्रेषु यदा त्वतीतनयमधिकृत्य पूर्वप्रतिपन्नो विवक्ष्यते तदा शेपेष्वपि संयमस्थानेषु भवेत्, परिहारविशुद्धिहेतुकल्पसमाप्त्यनन्तरमन्येष्वपि चारित्रेषु सम्भवात् तेष्वपि च वर्त्तमानस्यातीतनयमपेक्ष्य पूर्वप्रतिपन्नत्वाविरोधात् उक्तं च- "सहाणे पडिवत्ती अन्नेसुवि होज पुत्रपडिवन्नो । तेसुवि बहंतो सो, तीयनयं पप्प वितीए क ॥ १ ॥” (पंच. १५३२) तीर्थद्वारे परिहारविशुद्धिको नियमात्तीर्थे प्रवर्त्तमान एव सति भवति, न तूच्छेदे | नानुपपत्त्यां वा, तदभावे जातिस्मरणादिना, उक्तं च- "तित्थति नियमतो च्चिय होइ सतित्थंमि न उण तदभावे । विग एऽणुप्पन्ने वा जाइस्सरणाइएहिं तु ॥ १ ॥” (पंच. १४९१ ) पर्यायद्वारे पर्यायो द्विधा - गृहस्थपर्यायो यतिपर्यायश्च, एकैकोऽपि द्विधा- जघन्य उत्कृष्टश्च तत्र गृहस्थ पर्यायो जघन्य एकोनत्रिंशद्वर्षाणि यतिपर्यायो विंशतिः, द्वावपि चोत्कर्ष तो देशोनपूर्व कोटीप्रमाणौ, उक्तं च- "एयरस एस नेओ गिहिपरियातो जहन्न गुणतीसो । जतिपरियानो वीसा दोसुवि उक्कोस देखूणा ॥ १ ॥” (पंच. १४९४ ) आगमद्वारं अपूर्वमागमं स नाधीते, यस्माचं कल्पमधिकृत्योचित योगाराधनत एव स कृतकृत्यतां भजते, पूर्वाधीतं तु विश्रोतसिकाक्षयनिमित्तं नित्यमेवैकाग्रमनाः सम्यक् प्रायोऽनुस्मरति, आह च - " अप्पुवं नाहिज्जर, आगममेसो पडुच्च तं कप्पं । जमुचियप गहितजोगाराहण तो चैव कयकिच्चो ॥ १॥ पुचाहीयं तु तयं पायं अणुसरह निच्चमेवेसो । एगग्गमणो सबं विस्सोयसिगाइखयहेऊ ॥ २ ॥” (पंच. १४९५-६ ) वेदद्वारे - प्रवृत्तिकाले वेदः पुरुषवे दो वा भवेत् नपुंसकवेदो वा, न खीवेदः, स्त्रियां

परिहारविशुद्धिः
॥ १२० ॥
w.jainelibrary.org

Page #258

बा.२१
Jain Education Interna
परिहारविशुद्धिककल्पप्रतिपत्त्यसम्भवाद्, अतीतनयमधिकृत्य पुनः पूर्वप्रतिपन्नश्चिन्त्यमानः सवेदो वा भवेदवेदो वा, तत्र सवेदः श्रेणिप्रतिपत्त्यभावे, उपशमश्रेणिप्रतिपत्तौ क्षपकश्रेणिप्रतिपत्तौ वा त्ववेद इति, उक्तं च- "वेदो पवित्तिकाले इत्थीवज्जो य होइ एगयरो । पुबपडिवन्नगो पुण, होज सवेदो अवेदो वा ॥१॥ (पंचव. १४९७ ) ” कल्पद्वारे स्थितकल्प एवायं, नास्थितकल्पे, 'ठियकष्पंमि य नियमा' इति वचनात्, तत्र 'आचेलक्कु १ देसिय २ सिज्जायर ३ रायपिंड ४ किइकम्मे ५ । वय ६ जेट्ठ ७ पडिकमणे ८ मासं ९ पज्जोसवणकप्पे १० ॥ १ ॥ ( पंच. १५०० ) इत्येवंरूपेषु दशसु स्थानेषु ये स्थिताः | साधवस्तेषां कल्पः स्थितकल्पः, ये पुनः- “ सेज्जायर पिंडंमी चाउज्जामे य पुरिसजेट्टे य । किइकम्मस्स य करणे चत्तारि | अवट्ठिया कप्पा ॥ १ ॥ " । इत्येवंरूपेषु चतुर्ष्ववस्थितेषु कल्पेषु स्थिताः शेषेषु चाचेलक्यादिषु षट्सु अस्थितास्तत्कल्पोस्थितकल्पः उक्तं च- "ठिय अट्ठितो य कप्पो, आचेलकाइएस ठाणेसु । सबेसु ठिया पढमो चउठिय छसु अट्ठिया बीओ ॥ १ ॥ " ( पंच. १४९९ ) लिङ्गद्वारे नियमतो द्विविधेऽपि लिङ्गे भवति, तद्यथा-द्रव्यलिङ्गे भावलिङ्गे च, एकेनापि विना | विवक्षितकल्पोचित सामाचार्ययोगात्, लेश्याद्वारे तेजःप्रभृतिकासु उत्तरासु तिसृषु विशुद्धासु लेश्यासु परिहारविशुद्धिकं | कल्पं प्रतिपद्यन्ते, पूर्वप्रतिपन्नः पुनः कथञ्चित्सर्वास्वपि लेश्यासु भवति, तत्रापीतरासु अविशुद्धासु लेश्यासु नात्यन्तं सङ्क्लिष्टासु वर्त्तते, तथाभूतासु च तासु वर्त्तमानो न प्रभूतं कालमवतिष्ठते, किन्तु स्तोकं, यतः स्ववीर्यवशात् झटित्येव ताभ्यो व्यावर्त्तते, अथ प्रथमत एव कस्मात्प्रवर्त्तते १, उच्यते - कर्मवशात्, उक्तं च- "लेसासु विसुद्धासु य पडिवजइ तीसु न उपण सेसासु । पुबपडिवन्नतो पुण होखा धावि कहंचि ॥ १ ॥ नऽचंतसंकिलिट्ठासु थोवकालं च हंदि इयरासु । चित्ता

Page #259

उपोद्धात- नियुक्ति
शुद्धिक
॥१२१॥
CA-CALCHAKRA
कम्माण गई तहावि विरियं फलं देह ॥२॥" (पंच. १५०३-४) ध्यानद्वारे धर्मध्यानेन प्रवर्द्धमानेन परिहारिक कल्प परिहारविप्रतिपद्यते, पूर्वप्रतिपन्नः पुनरातरौद्रयोरपि भवति, केवलं प्रायेण निरनुबन्धः, आह च-"शाणमिवि नियमेणं पडिवजह है। सोपवहमाणेणं । इयरेसुऽवि झाणेसुं पुषपवन्नो न पडिसिद्धो ॥१॥ एवं च कुसलजोगे उद्दामे तिबकम्मपरिणामो। रोहडेसऽवि भावो, इमस्स पायं निरणुबन्धो ॥२॥" (पंच. १५०५-६) गणनाद्वारे जघन्यतस्त्रयो गणाः प्रतिपद्यन्ते, उत्कर्षतः शतसङ्ख्याः, पूर्वप्रतिपन्ना जघन्यत उत्कर्षतो वा शतशः, पुरुषगणनया जघन्यतःप्रतिपद्यमानाः सप्तविंशतिरुत्कपतः सहनं, पूर्वप्रतिपक्षकाः पुनर्जघन्यतः शतशः उत्कर्षतः सहस्रशः, आह च-"गणतो तिन्नेव गणा जहन्न पडिवत्ति सयस उकोसा । उक्कोस जहन्नेणं सयसोच्चिय पुषपडिवन्ना ॥१॥ सत्तावीस जहन्ना, सहस्समुक्कोसतो य पडिवत्ती। सयसो सहस्ससोवा, पडिवन जहन्न उकोसा ॥२॥” (पंच. १५३४-५) अन्यच्च-यदा पूर्वप्रतिपन्नकल्पमध्यादेको निर्गच्छति अन्यः प्रविशति तदोनप्रक्षेपे प्रतिपत्तौ कदाचिदेकोऽपि भवति पृथक्त्वं वा, पूर्वप्रतिपन्नोऽप्येवं भजनया कदाचिदेकः| प्राप्यते पृथक्त्वं वा, उक्तं च-"पडिवजमाण भयणाएँ होज एकोऽवि ऊणपक्खेवे । पुवपडिवन्नयावि य, भइया एक्को पहत्तं वा ॥१॥' (पंच. १५३६ ) अभिग्रहद्वारे अभिग्रहाश्चतुर्विधाः, तद्यथा-द्रव्याभिग्रहाःक्षेत्राभिग्रहाःकालाभिग्रहा | भावाभिग्रहाश्च, एते चान्यत्र चर्चिता इति न भूयश्चय॑न्ते, तत्र परिहारविशुद्धिकस्यैतेऽभिग्रहा न भवन्ति, यस्मादेतस्य
R॥१२१॥ कल्प एव यथोदितरूपोऽभिग्रहो वर्तते, उक्तं च-"दबाईय अभिग्गह, विचित्तरूवा न होति पुण केई। एयरस जाव कप्पो कप्पोन्चियऽभिग्गहो जेणं ॥१॥ एयंमि गोयराई नियया नियमेण निरववादा यातप्पालणं चिय परं एयस्स विसु

Jain Education Internat
SIw.iainelibrary.org

Page #260

CHCECAUSA
द्धिठाणं तु॥२॥" (पं. १५०९-११) प्रव्रज्याद्वारे नासावन्यं प्रव्राजयति कल्पस्थितिरेषेतिकृत्वा, आह -"पावेइ न एसो अन्नं कप्पद्विइति काऊणं।" (पं. १५१०) उपदेशं पुनर्यथाशक्ति प्रयच्छति, मुण्डापनाद्वारेऽपि नासावन्यं मुण्डयति, अथ प्रवज्यानन्तरं नियमतो मुण्डनमिति प्रव्रज्याग्रहणेनैव गृहीतमतः किमर्थमिदं पृथग द्वारं , तदयुक्तं, प्रव्रज्यानन्तरं नियमतो मुण्डापनस्यासम्भवाद्, अयोग्यस्य कथञ्चिद्दत्तायामपि प्रव्रज्यायां पुनरयोग्यतापरिज्ञाने मुण्डापना|ऽयोगात्, ततः पृथगिदं द्वारमिति । प्रायश्चित्तविधिद्वारे मनसाऽपि सूक्ष्ममप्यतिचारं प्राप्तस्य नियमतश्चतुर्गुरुकं प्रायचिचं, यतोऽस्य कल्प एकाग्रताप्रधानस्ततस्तद्भङ्गे गुरुतरो दोष इति । कारणद्वारे-कारणं नाम आलम्बनं, तत्पुनः सुपरिशुद्ध ज्ञानादिकं, तच्चास्य न विद्यते येन तदाश्रित्यापवादपदसेविता स्यात्, एष हि सर्वत्र निरपेक्षः क्लिष्टकर्मक्षय
निमित्तं प्रारब्धमेव स्वं कल्पं यथोक्तविधिना समापयन् महात्मा वर्तते, उफ च-"कारणमालंबणमो तं पुण नाणाइयं जासुपरिसुद्धं । एयस्स तं न विजइ उचियंतपसाहणा पायं ॥१॥ सवत्थ निरवइक्खो, आढत्तं चिय ददं समाणितो।
वह एस महप्पा, किलिङकम्मक्खयनिमित्तं ॥२॥(पं. १५१७-८)" निष्प्रतिकर्मताद्वारे एष महात्मा निष्प्रतिककर्मशरीरोऽक्षिमलादिकमपि कदाचिन्नापनयति, न च प्राणान्तिकेऽपि समापतिते व्यसने द्वितीयपदमासेवते, उक्कं च
"निप्पडिकम्मसरीरो अच्छिमलाईवि नावणेइ सया। पाणंतिएविय तहा वसणंमि न वट्टए बीए ॥१॥ अप्पबहुत्तालोयणविसयातीतो उ होइ एसत्ति । अहवा सुहभावातो बहुगं एयंचिय इमस्स ॥२॥ (पं. १५१९-२०)" भिक्षाद्वारे पथद्वारेच भिक्षा विहारक्रमश्चास्य तृतीयस्यां पौरुष्यांभवति, शेषासु च पौरुषीषु कायोत्सर्गों, निद्राऽपि चास्याल्पा द्रष्टव्या,
Jain Education Interational

Page #261

उपोद्घात- नियुक्तिः
सूक्ष्मसंप
रायः
॥१२२॥
-२) एते च परिहारवहरमाणोउ न वीअमावजवहारकालो उ । सेसासु SHE सूक्ष्मसंप
यदि पुनः कथमपि जवाबलमस्य परिक्षीणं भवति तथाप्येषोऽविहरनपि महाभागो न द्वितीयपदमापद्यते, किन्तु तत्रैव यथाकल्पमात्मीययोगं विदधातीति, उक्तं च-"तइयाए पोरिसीए भिक्खाकालो विहारकालो उ । सेसासु उ उस्सग्गो पायं अप्पा य निद्देति ॥१॥ जंघावलंमि खीणे अविहरमाणोउ न वीअमावजे । तत्थेव अहाकप्पं कुणइय जोगं महाभागो
२॥" (पं. १५२१-२) एते च परिहारविशुद्धिका द्विविधाः, तद्यथा-इत्वरा यावत्कधिकाश्च, तत्र ये कल्पसमाप्त्यनन्तरं १ तमेव कल्पं गच्छं वा समुपयास्यन्ति ते इत्वराः, ये पुनः कल्पसमाप्त्यनन्तरमव्यवधानेन जिनकल्पं प्रतिपत्स्यन्ते ते यावत्कथिकाः, उकंच-"इत्तरिय थेरकप्पे, जिणकप्पे आवकहियत्ति।" (पं.१५२३) अत्र स्थविरकल्पमुपलक्षणं स्वकल्पे चेति द्रष्टव्यं, तत्रेत्वराणां कल्पप्रभावादेव देवमनुष्यतिर्यग्योनिककृता उपसर्गाः सद्योघातिनः आतङ्का अतीवाविषह्याश्चातीव वेदना न प्रादुषन्ति, यावत्कथिकानां पुनः सम्भवेयुरपि, ते हि जिनकल्पं प्रतिपत्स्यमाना जिनकल्पभावमनुविदधति, जिनकल्पिकानां चोपसर्गादयः सम्भवन्तीति, उच-"इत्तरियाणुवसग्गा आयंकावेयणा य न हवंति। आवकहियाणभइया" इति ॥(पं. १५२६) 'सुहमं तह संपरायं चेति 'तथे त्यानन्तर्यगाथाभङ्गभयाद् व्यवहितस्योपन्यासः, सूक्ष्ममित्यनु स्वारोऽप्यलाक्षणिकः, सूक्ष्मसम्परायं चतुर्थ चारित्रं,तत्र संपर्येति संसारमनेनेति सम्परायः-कषायोदयः सूक्ष्मो-लोभांशावशेषः सम्परायो यत्र तत्सूक्ष्मसम्परायं, तच्च द्विषा-विशुममानकं सकिश्यमानकं च, तत्र विशुखमानकंक्षपकश्रेणिमु- पशमश्रेणिं वा समारोहता, सविश्यमानकं तूपशमश्रेणितःप्रच्यवमानस्य, उकंच-"सेटिं विलग्गतो तं विसुज्झमाणं ततोपयंतस्स।तह संकिलिस्समाणं परिणामवसेण विनेयं ॥२॥" (वि.१२७८) तचो अ अहक्खाय'मित्यादि, ततश्च-सूक्ष्म
KARKARKल्य
१२२॥
Jain Education Intem
w.jainelibrary.org

Page #262

KAR
सम्परायान्तरं 'अथाख्यातम्' अथशब्दो यथार्थे आङ् अभिविधौयायातय्येन अभिविधिना च यत् ख्यातं कथितमकषायं चारित्रमिति तत् अथाख्यातं, उक्कं च-"अहसदो जाहत्थे आडाभिविहीऍ कहियमक्खायं । चरणमकसायमु-18 दितं तमहक्खायं जहक्खायं ॥१॥" (वि.१२७९) यथाख्यातमिति द्वितीयं नाम, तस्यायमन्वर्थः-यथा सर्वस्मिन् जीवलोके ख्यातं-प्रसिद्धमकषायं भवति चारित्रमिति तथैव यत् तद्यथाख्यातं, तथा चाह-ख्यातं-प्रसिद्धं सर्वस्मिन् जीव-IP लोके, यत् कथंभूतमित्याह-यच्चरित्वा-आसेव्य शोभनं विहितम्-अनुष्ठानं येषां ते सुविहिताः-सुसाधवो वजन्त्यजरामरं-18 विद्यते जरा यत्र तदजरं न घियते प्राणी यत्र तदमरम् , अच्प्रत्ययो बाहुलकात् , अजरं च तदमरं च अजरामरंमोक्षलक्षणं स्थानं, इदं च द्विधा, तद्यथा-छाद्मस्थिकं कैवलिकं च, तत्र छानस्थिकमुपशान्तमोगुणस्थाने क्षीणमोहगुणस्थानके वा, कैवलिक सयोगिकेवलिभवं अयोगिकेवलिभवं च । इह सूक्ष्मसम्परायं यथाख्यातचारित्रं च उपशमक्षयलभ्यमतः कर्मोपशमक्रमप्रदर्शनार्थमाह| अण-दस-नपुंसि-स्थीवेय-छक्कं च पुरिसवेयं च । दो दो एगंतरिए, सरिसे सरिसं उवसमेह ॥ ११६ ॥
इह उपशमश्रेणिप्रारम्भको भवत्यप्रमत्तसंयत एव, अन्ये त्वविरतदेशविरतप्रमत्तसंयताप्रमत्तसंयतानामन्यतम इति, उपशमश्रेणिपर्यवसाने स्वप्रमत्तसंयतप्रमत्तसंयतदेशविरताविरतानामन्यतमः, उक्तं च-"उवसामगसेढीए पट्ठवगो अप्पमत्तविरतो उ । पजवसाणे सो वा होइ पमत्तो अविरतो वा ॥१॥ अन्ने भणंति अविरयदेसपमत्तापमत्तविरयाणं । अन्नयरो पडिवजह सणसमणम्मि उनियट्टी ॥२॥ (वि.१२८५-६)स चेत्थमुपशमश्रेणिमारभते-'अण'त्ति 'अणरणेत्यादि
*
**
Jain Education Inter
ww.jainelibrary.org

Page #263

उपशमने
उपोद्धातनियुक्तिः
॥१२॥
दण्डकधातुः, अणन्तीव-अविकलहेतुत्वेनासातवेधं नरकाधायुष्कं च शब्दयन्त्याकारयन्तीत्यणा:-आद्याः क्रोधादयश्चत्वारः कषायाः, अथवा 'पदैकदेशे पदसमुदायोपचाराद् अण' इत्यनन्तानुवन्धिन इति द्रष्टव्यं, तत्रासौ प्रतिपत्ता रणिः ११६ प्रशस्तेष्वध्यवसायेषु वर्तमानः प्रथम युगपदन्तर्मुहूर्त्तमात्रेण कालेनानन्तानुवन्धिनः क्रोधादीनुपशमयति, ततो दर्शनं दर्शस्तं-दर्शनं, तच्च त्रिविधं, तद्यथा-मिथ्यादर्शनं सम्यग्मिथ्यादर्शनं सम्यग्दर्शनञ्च, एतानि त्रीण्यपि युगपदन्तर्मुहूर्तमात्रेणोपशमयति, एवं सर्वत्र युगपदुपशमकालोऽन्तर्मुहर्सप्रमाण एव द्रष्टव्यः, यदि पुरुषः प्रारम्भकः ततो 'नपुंस'त्ति अनुदीर्णमपि नपुंसकवेदमन्तर्मुहूर्तेनोपशमयति, ततः स्त्रीवेदं, तदनन्तरं हास्यरत्यरतिशोकमयजुगुप्सालक्षणं हास्यषहूं, ततः पुरुषवेदम् , अथ स्त्रीप्रारम्भिका ततः प्रथमं नपुंसकवेदमुपशमयति, पश्चात् पुरुषवेदं तदनन्तरं हास्यादिषटुं अथ || नपुंसका प्रारम्भकस्ततोऽसावनुदीर्णमपि प्रथमं स्त्रीवेदमुपशमयति ततः पुरुषं वेदं तदनन्तरं स्त्रीवेदम्, ततः हास्यादिषटुंद ततो नपुंसकवेदमिति, दोदोएगंतरिए'इत्यादि, इत ऊ द्वौ द्वौ-क्रोधाद्यौ एकान्तरितौ-संज्वलनक्रोधान्तरितौ सदृशौक्रोधादितया परस्परं तुल्यौ सदृशं युगपदेव प्रत्येकमन्तर्मुहूर्तेनोपशमयति, एतदुक्तं भवति-अप्रत्याख्यानप्रत्याख्यानाव-18 रणक्रोधौ क्रोधत्वेन सदृशौ युगपदन्तर्मुहूर्त्तमात्रेणोपशमयति, ततः सज्वलनक्रोधमेकाकिनमेवान्तर्मुहूर्त्तमात्रेणोपशम-| यति, ततोऽप्रत्याख्यानप्रत्याख्यानावरणमानौ युगपदेव ततःसञ्चलनमानमेकाकिनमेव, ततोऽप्रत्याख्यानप्रत्याख्यानावर- ॥१२३॥ णमाये युगपत्ततः सङ्ग्वलमायामेकाकिनी, ततोऽप्रत्याख्यानप्रत्याख्यानावरणलोभौ ततः सञ्चलनलोभ, तं चोपशमयन् त्रिधा करोति, तत्र द्वौ भागौ युगपदुपशमयति, तृतीयभागं सोयानि खण्डानि करोति, तान्यपि पृथक्पृथक्का
Jain Education et RS
Lw.jainelibrary.org

Page #264

ANDRASHES
लभेदेनोपशमयति, तत एतेषां सोयानां खण्डानां यच्चरम खण्डं तदसायेयानि खण्डानि करोति, ततः समये समये| एकैकं खण्डमुपशमयति, इह दर्शनसप्तके उपशान्तेऽपूर्वकरणोऽनिवृत्तिबादरो वाऽभिधीयते, स चानिवृत्तिबादरस्तावद् | यावत् सङ्ख्येयान्तिमचरमखण्डं । ननूपशमश्रेणिप्रस्थापकोऽप्रमत्तसंयत एव 'उवसागमसेढीए पढवगो अप्पमत्तविरतो ये' इति | वचनात् , अप्रमत्तसंयतश्च अनन्तानुबन्ध्यप्रत्याख्यानप्रत्याख्यानावरणमिथ्यात्वसम्यग्मिथ्यात्वानामुपशमाद् भवति, अन्यथा तेषामुदये सम्यक्त्वादिलाभायोगात्, तथा चाभिहितं प्राक्-'पढमेल्लुयाण उदये'इत्यादि, ततः कथमिदानीं तेषामु-18 पशमो भण्यते इति, तदसत्, सम्यक् सिद्धान्तापरिज्ञानात्, पूर्व हि तेषां क्षयोपशम एवासीत्, नोपशमः, इदानी तूपशमः क्रियते । ननु क्षयोपशमोऽप्युदिते कर्माशे क्षीणेऽनुदिते च उपशान्ते भवति, उपशमोऽपि चेत्थंभूत एव, ततः कोऽनयोः प्रतिविशेषो येनैवमुच्यते-पूर्व क्षयोपशम आसीत् इदानीं तूपशमः क्रियते इति, उच्यते, इह क्षयोपशमे तदावारकस्य कर्मणः प्रदेशतोऽनुभवोऽस्ति, उपशमे तु स न भवतीति प्रतिविशेषः, आह च भाष्यकृत्-"वेएइ संतकम्म| खतोवसमिएसु नाणुभावं सो। उवसंतकसाओ पुण, वेएइ न संतकम्मपि ॥१॥" (वि. १२९३) ननु यदि सत्यपिक्षयोपशमेऽन-17 न्तानुबन्ध्यादिकषायमिथ्यात्वानां प्रदेशतोऽनुभवोऽस्ति तर्हि कथं न सम्यक्त्वादिगुणविधात उपजायते?, तदुदये ह्यवश्य सम्यक्त्वादिगुणलाभः सन्नप्यपगच्छति, यथा सास्वादनसम्यग्दृष्टेरिति, नैष दोषः, प्रदेशतोऽनुभवस्य मन्दानुभावत्वात् , मन्दानुभावो ह्युदयोन स्वावार्यगुणविघातमाधातुमलं,यथा चतुर्तानिनो मतिज्ञानावरणादीनां विपाकतोऽप्युदयः, तथाहि-मतिज्ञानावरणादिकं कर्म ध्रुवोदयं ध्रुवोदयत्वाचावश्यं सर्वदा विपाकतोऽनुभवनीय, विपाकानुभवापेक्षयेव ध्रुवोद

Page #265

सपोद्धात-इयत्वाभिधानात्, अथ च तत् सकलचतुर्सानिनो गौतमादेवि नमत्यादिज्ञानविधातकृत् भवति, तदनुभवस्य मन्दानुभा-क्षयोपशनियुक्तिः वत्वात् , तद्यदि विपाकतोऽप्यनुभूयमानं मन्दानुभावोदयत्वान्न स्वावार्यगुणविघाताय प्रभवति ततःप्रदेशतोऽनुभूयमान
दिमे मन्दानु. मनन्तानुबन्ध्यादि सुतरांन प्रभविष्यति, तदुदयस्यातीव मन्दानुभावत्वाद्, आह च भाष्यकृत्-"किह दंसणाइघातो न
भावता सू. ॥१२४॥ होइसंजोयणाइवेदयतो। मंदाणुभावयाए जहाणुभामिवि कहंचि॥१॥निच्चोदिण्णंपि जहा, सगलचउण्णाणिणो तदा
क्ष्म. ११७ विवरणं न विघाइमंदयाए पएसकम्मतहानेयं ॥२॥" (वि.१२९७-८) इह सत्येयानि लोभखण्डानि उपशमयन् वादरसम्पराय
उच्यते, चरमस्य तु सङ्ख्येयखण्डस्यासोयानि खण्डानि, प्रतिसमयमेकैकखण्डमुपशमन् सूक्ष्मसम्परायः ॥ तथा चाहलोभाणू वेयंतो जो खलु उवसामओ व खवओ चासो सुहमसंपराओ अहखाया ऊणो किंचि ॥ ११७॥ | लोभस्य-सज्वलनलोभस्य अणून-सङ्ख्येयतमस्य खण्डस्थासङ्ख्येयानि खण्डानि वेदयमानः-अनुभवन् उपशमक: क्षपको वा भवति, सोऽन्तर्मुहूर्ण कालं यावत्सूक्ष्मसम्परायो भण्यते, अयं च यथाख्यातात्किञ्चिदूनः, किमुक्तं भवति ?सूक्ष्मसम्परायावस्थामन्तहमात्रकालमानामनुभूय उपशमकनिम्रन्थो यथाख्यातचारित्री भविष्यतीति, इह यदि बद्धायुरुपशमश्रेणिप्रतिपन्नःश्रेणिमध्यगतगुणस्थानानुवर्ती उपशान्तमोहो वा भूत्वा कालं करोति तदा नियमेनानुत्तरसुरेपूत्पचते, श्रेणिप्रतिपतितस्य तु कालकरणेऽनियमः, नानामतित्वेन नानास्थानगमनात्, अथाबद्घायुस्तां प्रतिपन्न:
॥१२४॥ तान्तमहमुपशान्तमोहो भूत्वा नियमतः पुनरप्युदितकपायः कात्स्न्येन श्रेणिप्रतिलोममावर्चते, उकं च-"बद्धा-1 पडिवो सेडिगतो वा पसंदमोहो वा । जइ कुणह कोई कालं बचा तोऽणुचरसुरेसुं॥१॥ अनिवद्धाऊ होर्ड
दरेवत्परते, मान श्रेणिमध्यगतगुणस्थानीय उपशमकनिर्मन्थो यथाख्यातात्किञ्चिदूनः, किमुक्त भव/S
Jain Education Intern
CSC
inw.jainelibrary.org

Page #266

S
ARKARARA
पसंतमोहो महत्तमेचर । उदितकसाओनियमा नियतए सैदिपडिलोमं ॥२(वि. १३०३-४ ) ॥ तथा च एतदेव दुरन्त कषायसामर्थ्यमुत्कीर्चयन्नाह
उवसामं उवणीया, गुणमहया जिणचरित्तसरिसंपि । पडिवायंति कसाया, किं पुण सेसे सरागत्थे १ ॥११८॥ है F उपशमनमुपशमः तम् , अपिशब्दात् क्षयोपशममपि, उपनीताः, केनेत्याह-गुणैर्महान् गुणमहान तेन गुणमहता
उपशमकेन, प्रतिपातयन्ति कपायाः संसारे, कम् ?-तमेवोपशमकं, कथम्भूतमित्याह-'जिनचारित्रसदृशमपि' जिनस्यकेवलिनश्चारित्रेण कृत्वा सदृशः-तुल्यो जिनचारित्रसदृशो, द्वयोरपि कषायोदयरहितचारित्रयुक्तत्वात् , तमेवंभूतमपि प्रतिपातयन्ति, किं पुनः शेपान् सरागस्थान्?, तान् सुतरांप्रतिपातयन्ति, अथोपशान्ताः सन्तः कषायाः कथं स्वस्वरूपमुपदर्शयन्ति?, उच्यते, इह यथा भस्मच्छन्नोऽग्निःस्वरूपेणाद्यापि सत्त्वात् पवनादिसहकारिकारणान्तरमासाद्य पुनः स्वं स्वरूपमुपदर्शयति यथा वा अञ्जनद्रुमोवनदवध्यामितोऽप्यंतः सारस्य अद्यापि सचेतनत्वाद् उदकसेकादिकारणसामग्रीमवाप्य पुनरपि अड्डरपुष्पपत्रप्रवालादिरूपं निजस्वरूपमुपदर्शयति एवमुपशान्ता अपि कषायाः स्वरूपेणाद्यापि सन्त इति तथाविधं किञ्चिनिमित्तमासाद्य स्वस्वरूपं प्रकटन्ति, ततोऽन्तर्मुहूर्त्तानियमेन प्रतिपतति, उक्तं च-"दवामियंजणदुमो छारच्छन्ना
गणिव पच्चयतो।दावेइजह सरूवं तह स कसातोदयोभुजो॥२॥"(वि.१३०७)प्रतिपतितश्च संसारं पर्यटति, तथाहि-स दूतावद् तद्भव एवं निर्वाणं न लभते, उत्कर्षतस्तु देशोनमर्द्धपुद्गलपरावर्त्तमपि संसारमनुबभाति, उक्कं च-"तमि भवे है।
Jain Education Inter
X
ww.jainelibrary.org

Page #267

अल्पार्णादावविश्वास:११८
सपोद्धात
निषाणं न लभइ उक्कोसतो व संसारं । पोग्गलपरियदृद्धं, देसूर्ण कोइ हिंडेजा ॥१॥" (वि.१३०८) यत एवं तीर्थकरो- पदेशोऽत औपदेशिकं गाथाद्वयमाह
जइ वसंतकसातो लहइ अणंतं पुणोऽवि पडियायन हुभे वीससियवं थेवेवि कसायसेसम्मि ॥११९॥ ॥१२५॥1 ॥ अणथोवं वणथोवं अग्गीथोवं कसायथोवं च ।न हुभे वीससियवं थेवपि हुतं यहं होइ॥१२०॥
यद्यपशान्तकषायोऽप्यनन्तं भूयोऽपि प्रतिपातं लभते ततः स्तोकेऽपि कषायशेषे 'न ह' नैव 'भ' भवद्भिर्विश्वसितव्यम्, अमुमेवार्थ सदृष्टान्तं भावयति-'अणथोव'मित्यादि, ऋणस्य स्तोक ऋणस्तोकं व्रणस्तोकमग्निस्तोकं कषायस्तोकं च दृष्टा 'न हु' नैव भवद्भिर्विश्वसितव्यं, यतः स्तोकमपि तत्-ऋणादि बहु-प्रभूतं भवति, तथा चानेकदोषसम्भवः,
तथाहि-ऋणं प्रवर्द्धमानं गच्छता कालेनातिप्रभूतं सद्दासत्वमुपनयति, यथा वणिग्दुहितुः साधुभगिन्याः, व्रणश्च विसशार्पन अतिप्रभूतो भूत्वा स्तोककालेन मरणं, वहिर्वातादिसामग्रीवशादतिप्रसरमधिरोहन सर्वस्यापि ग्रामनगरादेदोहं, ४ कषायाः पुनःप्रवर्द्धमाना भवमनन्तमिति, उक्तं च-"दासत्तं देइ अणं अचिरा मरणं वणो विसप्पंतो सबस्स दाहमग्गी दादेति कसाया भवमणंतं ॥१॥" (वि.१३११) उक्तमौपशमिकं चारित्रमिदानी क्षायिकमाह, अथवा सूक्ष्मसम्पराययथाख्या
तचारित्रे उपशमश्रेण्यङ्गीकरणेनोके, सम्प्रति क्षपकश्रेण्यङ्गीकरणतः प्रतिपादयति४| अण-मिच्छ-मीस-सम्मं, अट्ठ नपुंसिस्थिवेय-छकं च । पुमवेयं च खवेइ कोहाईए य संजलणे ॥ १२१॥
इह यःक्षपकश्रेणिप्रस्थापकः सोऽवश्यं मनुष्यो वर्षाष्टकाचोपरि वर्तमान उत्तमसंहननशुद्धध्यानार्पितमना अविरत
yeCass
SANSARKARURCE
॥१२५॥

Jain Education in

Page #268

"
| सम्यग्दृष्टिदेशविरतप्रमत्ताप्रमत्तसंयतानामन्यतमः, आह च - " पडिवत्तीए अविरय देसपमत्तापमत्तविरयाणं । अन्नयरो | पडिवज्जइ सुद्धज्झाणोवगयचित्तो ॥ १ ॥” (वि. १३१४) केवलं यद्यप्रमत्तसंयतः पूर्ववित् ततः शुक्लध्यानोपगतः श्रेणिमारभते, | शेषस्तु धर्मध्यानोपगतः, तत्र क्षेपक श्रेणिमारोहन् स प्रथममनन्तानुबन्धिनश्चतुरोऽपि क्रोधादीनन्तर्मुहूर्त्तेन युगपत् क्षपयति, तदनन्तभागं तु मिथ्यात्वे प्रक्षिप्य मिथ्यात्वं सहैव तेन युगपत् क्षपयति, यथा ह्यतिसम्भृतो दवानलः खल्वर्द्ध| दग्धेन्धन एवेन्धनान्तरमासाद्य उभयमपि दहति एवमसावपि क्षपकस्तीत्रशुभपरिणामत्वादवशेषमन्यत्र प्रक्षिप्य क्षपयति, | तदनन्तरं तथैव सम्यग्मिथ्यात्वं तदनन्तरमेव च सम्यक्त्वम्, इह यदि बद्धायुः क्षपकश्रेणिमारभते अनन्तानुबन्धिक्षयानन्तरं च मरणसम्भवतो व्युपरमते ततः कदाचिन्मिथ्यादर्शनोदयात् भूयोऽप्यनन्तानुबन्धिन उपचिनोति, तद्वीजस्य मिथ्यात्वस्याविनाशात्, क्षीणमिथ्यादर्शनस्तु न उपचिनोति, बीजाभावात्, क्षीणसप्तकत्वप्रतिपतितपरिणामो| sवश्यं त्रिदशेषु मध्ये समुत्पद्यते, प्रतिपतितपरिणामस्तु नानामतिसम्भवात् यथापरिणामं सर्वगतिभाग भवति, उक्तं च - " बद्धाऊ पडिवन्नो, पढमकसायक्खए जइ मरेज्जा । ता मिच्छत्तोदयतो चिणिज्ज भूतो न खीणंमि ॥ १ ॥ तंमि मतो जाइ दिवं तप्परिणामो य सत्तए खीणे । उवरयपरिणामो पुण पच्छा नाणामइगइओ ॥ २ ॥” (वि. १३१६ - ७) बद्धायुः कोऽपि यदि तदानीं कालं न करोति तथापि सप्तके क्षीणे नियमादवतिष्ठते, न चारित्रमोहक्षपणाय यत्नमादधाति, आह |च - " बद्धाऊ पडिवन्नो नियमा खीणंमि सत्तए ठाए ।” अत्राह - ननु यदि दर्शन त्रिकमपि क्षयमुपनीतं ततः किमसौ सम्य - | ग्दृष्टिरुतासम्यग्दृष्टिः १, उच्यते, सम्यग्दृष्टिः, सम्यग्दर्शनाभावे सम्यग्दृष्टित्वमनुपपन्नमिति चेत्, तदसद्, अभिप्रा

Page #269

उपोदात- यापरिज्ञानात् , इह निमर्दनीकृतमदनकोद्रवकल्पा अपगतमिथ्यात्वभावा मिथ्यात्वपुद्गला एव चत् सम्यग्दर्शनं तदेव लक्षपकोंनियुक्तिः क्षीणं, यत्पुनरात्मपरिणतिस्वभावंतत्त्वार्थश्रद्धानलक्षणं सम्यग्दर्शनं तन्न क्षीणम्, अपि च-तदतीव श्लक्ष्णशुद्धावपटलवि- णिः १६
गमेन मनुष्यस्य दृष्टिरिव शुद्धजलानुगतं शुद्धं वस्त्रमिव वा जलक्षये विशुद्धतरस्वरूपं भवति, आह च-"खीणमि | प्रकृतयः ॥१२६॥
हादसणतिए कि होइ ततो तिदसणातीतो।। भण्णइ सम्मद्दिट्ठी सम्मत्तखए कुतो सम्म ॥१॥ निवलियमयणकोद्दव-दा १२१-३
रूवं मिच्छत्तमेव सम्मत्तं। खीणं न उ जो भावो सद्दहणालक्खणो तस्स ॥२॥ सो तस्स विसुद्धयरो जायइ सम्मत्पुमालक्खयए । दिद्विव सण्डसुद्धब्भपडलविगमे मणूसस्स ॥३॥जह सुद्धजलाणुगयं वत्थं सुद्धं जलक्खए सुतरं । सम्मचसुद्धपोग्गलपरिक्खए दंसणं एवं ॥४॥" (वि. १३१८-२१) यदि पुनरबद्धायुःक्षपकश्रेणिमारभते ततः सप्तके वीणे नियमादनुपरतपरिणाम एव चारित्रमोहक्षपणाय यनमारभते, यदाह-"इयरो अणुवरतो चिय, सयलं सेटिं समायेइ ।" तक्षपणक्रमश्चायं-सम्यक्त्वस्य क्षपितशेषेऽवतिष्ठमान एवाप्रत्याख्यानप्रत्याख्यानावरणकषायाष्टकं समकमेव अपयि तुमारभते, एतेषु चाक्षपितेष्वन्याः षोडश प्रकृतीःक्षपयति, तत्प्रतिपादकमिदं गाथाद्वयम्
गहआणुपुति दो दो जाती नामं च जाव चरिंदी। आयावं उजोयं, थावरनामंच मुहुर्मच॥ १२२ ॥ साहारमप्पजत्तं निहानि च पयलपयलं च । थीणं खवेइ ताहे अवसेसं जंच अट्ठण्डं ॥ १२३ ॥
X॥१२६॥ गतिश्च आनुपूर्वी च गत्यानुपूज्यौं दे दे, तद्यथा-नरकगतिनाम नरकानुपूर्वीनाम तिर्यग्गतिनाम तिर्यगानुपूर्वीमाम, तवा जातिनाम एकेन्द्रिवादिजातिनाम यावच्चतुरिन्द्रियाः, किमुक्तं भवति:-एकेन्द्रियजातिनाम द्वीन्द्रियजा
ACC

N
w
Jain Education Inter
.jainelibrary.org

Page #270

मा.सु. २२
Jain Education Interna
|तिनाम त्रीन्द्रियजातिनाम चतुरिन्द्रियजातिनाम इति, चः समुच्चये, तथा आतपनाम उद्योतनाम स्थावरनाम सूक्ष्मनाम साधारणनाम अपर्याप्तकनाम निद्रानिद्रां प्रचलाप्रचलां स्त्यानाद्धं च एताश्च षोडशापि कर्मप्रकृतीः क्षपयित्वा तदनन्तरं यदष्टानां कषायाणां शेषं तत् क्षपयति, सर्वमिदमन्तर्मुहूर्त्तमात्रेण, ततो नपुंसकवेदं ततः खीवेदं ततो हास्यादिषहूं, ततः पुरुषवेदस्य खण्डत्रयं कृत्वा खण्डद्वयं युगपत् क्षपयति, तृतीयं तु खण्डं सञ्जलनक्रोधे प्रक्षिपति, पुरुषे प्रतिपत्तर्यमं क्रमः, नपुंसकादौ प्रतिपत्तर्युपशमश्रेणिन्यायो वक्तव्यः, ततः क्रोधादीन् चतुरः संज्वलनान् प्रत्येकमन्तर्मुहूर्त्तमात्रेण क्षपयति, क्षपणं चैषां खण्डत्रयादिकरणक्रमेण पुरुषवेदवत् वाच्यं क्रोधसत्कं च तृतीयं खण्डं माने प्रक्षिपति, || मानसत्कं मायायां मायासत्कं लोभे, क्षपणकालश्च प्रत्येकं सर्वत्रान्तर्मुहूर्त्तप्रमाणो मन्तव्यः, श्रेणिरपि सर्वा अन्तर्मुहूर्तमाना, एकस्मिन्नप्यन्तर्मुहूर्त्ते लघुतराणामन्तर्मुहूर्त्तानामसङ्ख्येयानां भावात्, लोभस्य तु चरमं तृतीयं खण्डं सङ्ख्येयानि खण्डानि करोति, तानि च खण्डानि पृथक् पृथक् कालभेदेन क्षपयति, तेषामपि च सङ्ख्याततमं चरमं खण्डमसङ्ख्येयानि खण्डानि करोति, तानि तु समये समये एकैकशः क्षपयति । इह च क्षीणदर्शनसप्तको निवृत्तिवादर उच्यते, तत ऊर्द्ध| मनिवृत्तिवाद यावत् सङ्ख्याततमं चरमं लोभखण्डं, तत ऊर्द्धमसङ्ख्येयानि लोभखण्डानि प्रतिसमय मेकैकं क्षपयन् | सूक्ष्मसम्परायो यावच्चर मलोभांशक्षयः, अत ऊर्द्ध यथाख्यातचारित्री भवति, उक्तं च- “दंसणमोहक्खवणे, नियट्टि | अनियट्टिबादरो परतो । जाव उ सेसो संजलणलोभमसंखेज्जभागोत्ति ॥१॥ तदसंखेज्जयभागं समये समये खवेइ एक्केकं । पत्थ व सुहुमसरागो लोभाणू जाव इक्कोऽमि ॥ २ ॥ (वि. १६३०-१) स च महासमुद्रप्रतरणपरिभ्रान्तवत् मोहसागरं

w.jainelibrary.org

Page #271

उपोद्घात- नियुक्तिः
॥१२७॥
तीअनाभोगनिवर्तितेन करणेन विश्राम्यति, ततः छद्मस्थवीतरागत्वद्विचरमसमययोः प्रथमे समये निद्राम-80 चले क्षपयति चरमसमये पञ्चविधं ज्ञानावरणं चतुर्विधं दर्शनावरणं पञ्चविधमन्तरायमिति चतुर्दश प्रकृतीयुगपत् । क्षपयित्वा अनन्तरसमये केवलज्ञानं केवलदर्शनं चोत्पादयति, आह च चूर्णिकृत्-"जं संखेजइमं । लोभस्स खंडं तं असंखेजे भागे करेइ, तेवि कमेण खवेइ, तत्थ खवओ सुहुमसंपराओ, जाहे तंपि खविअं होइ ताहे खवगनियंटो लन्भइ, इत्थंतरा वीसमइ अणाभोगनिवत्तिएणं करणोवाएणं, जहा कोइ महासमुई तरिऊण जाहे अणेण थाहो लद्धो हवइ ताहे अंतोमुत्तं अच्छिऊण सेसं तरइ, एवं सो अणेगभवसंचियं कम्म खविऊण ताहे मुहुत्तंतरं आसत्थो, एत्थंतरे जाव अच्छइ ताहे नियंठो लन्भइ जाव दोहिं समएहिं सेसेहिं केवलनाणं उप्पजिस्सइत्ति ताहे जो एगो समओ तत्थ निई पयलं च खवेइ, जो चरमसमयो तत्थ पंचविहं नाणावरणिजं चउविहं दरिसणावरणिज पंचविहमंतरायं एताओ चउद्दस कम्मपगडीओ जुगवं खवित्ता अणंतं केवलनाणं देसणं उप्पाडेइ" इति, भाष्यकारो|ऽप्याह-"खीणे खवगनियंठो, वीसमए मोहसागरं तरि । अंतोमुत्तमुदहि, तरि थाहे जहा पुरिसो॥१॥ छउमत्थ
कालदुचरमसमए निई खवेइ पयलं च । चरमे केवललाभो, खीणावरणंतरायस्स ॥२॥ (वि. १३३२-३)" इह चरमे । ४ समये क्षीणावरणान्तरायस्य-क्षीणज्ञानावरणपञ्चकदर्शनावरणचतुष्टयान्तरायपञ्चकस्यानन्तरसमये केवललाभ इति प्रति- ॥१२७॥
पत्तव्यम् , अन्ये त्वेवमभिदधति+द्विचरमे समये क्षीणमोहो निद्रां प्रचलां च क्षपयति, नाम्नश्चमाः प्रकृतीस्तद्यथादेवगतिदेवानुपूच्यौं वैक्रियद्विकं प्रथमवर्जानि पञ्च संहननानि उदितवर्जानि पञ्च संस्थानानि आहारकनाम तीर्थकर
GANA

Page #272

नाम च यद्यस्यातीर्थकरः प्रतिपत्ता इति, अत्रार्थे च तन्मतेन तिस्रोऽन्यकर्तृका इमा गाथा: - "वीसमिऊण नियंठो दोहि उ समएहिं केवले सेसे। पढमं निहं पयलं नामस्स इमाउ पयडीतो ॥ १ ॥ देवगइ आणुपुबी वेडवियसंघयणपढमवज्जाई । अन्नयरं संठाणं तित्थयराहारनामं चं ॥ २ ॥ चरमे नाणावरणं पंचविहं दंसणं चडविकप्पं । पंचविहमंतरायं खबइता केवली होइ ॥ ३ ॥” एतच्च मतमसमीचीनं, चूर्णिकृतो भाष्यकृतः सर्वेषां च कर्म्मग्रन्थकाराणामसम्मतत्वात्, केवलं | वृत्तिकृता केनाप्यभिप्रायेण लिखितमिति, सूत्रेऽप्येता गाथाः प्रवाहपतिताः, नियुक्तिकारकृतास्त्वेता न भवन्ति, चूर्णां भाष्ये चाग्रहणादिति, उत्पन्न केवलज्ञान केवल दर्शनश्च भगवान् सर्वे वस्तु जानाति ॥ तथा चाह नियुक्तिकारः
संभिन्नं पासंतो लोगमलोगं च सबओ सर्व्वं । तं नत्थि जं न पासइ भूयं भवं भविस्सं च ॥ १२४ ॥ सम् - एकीभावेन भिन्नं सम्भिन्नं, यथा वहिस्तथा मध्येऽपीत्यर्थः, अथवा द्रव्यक्षेत्रकालभावलक्षणं सर्वमपि ज्ञेयं विषयत्वेन दर्शनीयं तत्र सम्भिन्नमिति द्रव्यं विशेष्यं सूचितं, कालभावौ तद्विशेषकौ, कालभावौ हि द्रव्यस्य पर्यायौ, ततस्ताभ्यां समन्ताद्भिन्नं द्रव्यमिति सम्भिन्नग्रहणेन त्रितयमपि सूचितम् एतत्पश्यन् उपलभमानो लोकं - धर्माद्याधारभूतं क्षेत्रमलोकं च तद्विपरीतं क्षेत्रम्, अनेन क्षेत्रं प्रतिपादितम् एतावदेव चतुर्विधं ज्ञेयं, नान्यदिति, किमेकया दिशा पश्य| नित्याह- सर्वतः सर्वासु दिक्षु, तास्वपि किं कियदपि द्रव्यादि उत नेत्याह- 'सर्व' निरवशेषं, अमुमेवार्थ स्पष्टयन्नाह—

१ नियुक्तीनां सर्वासां चूर्यादावप्रहात् न युक्तमिदं, क्षपकोपशमकते प्रकृते मोहमाश्रित्येति न नामविचारश्रूर्थ्यादौ, मतभेदस्तु नासंभवीति ता गाथा वृचौ व्याख्याताः

Page #273

उपोद्धातनियुक्तिः
॥१२८॥
1964CRE.
तन्नास्ति किमपि ज्ञेयं भूतम्-अतीतं भवतीति भव्यं-वर्चमानं भविष्यच यन्न पश्यति केवलीति, इत्थं तावदुपोद्घात-IP केवलस्वनियुको प्रसूतायां प्रसङ्गतो यदुक्तम् 'तपोनियमज्ञानवृक्षमारूढः केवली'ति अयमसौ केवली निदर्शितः, एतस्मात् प्रवचसामायिकादिश्रुतमाचार्यपारम्पर्येणायातम्, एतस्माच्च जिनप्रवचनप्रसूतिरित्यादि, सर्वप्रासङ्गिक नियुक्तिसमुत्थानप्रसङ्गे-दानोपच्या. नोकं, साम्प्रतमपिच केयं जिनप्रवचनोत्पत्तिः कियदभिधानं चेदं जिनप्रवचनं को वाऽस्याभिधानविभाग! इत्येतत् प्रासङ्गिकशेषं शेषद्वारसंग्रहं चाभिधित्सुराहजिगपवयणउत्पत्ती पवयणएगडिया विभागो य । दारविही य नयविही वक्खाणविहीय अणुओगो॥ १२५॥ | इह जिनप्रवचनोत्पत्तिः प्रवचनैकार्थिकानि एकार्थिकविभागश्चेति त्रितयमपि प्रसङ्गशेष, द्वाराणि-उद्देशनिर्देशादीनि तेषां विधि:-प्ररूपणं द्वारविधिः, अयमुपोद्घातोऽभिधीयते, नयविधिस्तूपक्रमादीनां मूलानुयोगद्वाराणां चतुर्थमनुयो-18 गद्वारं, तथा व्याख्यानस्थ विधिर्व्याख्यानविधिः-शिष्याचार्यपरीक्षाभिधानम् , अनुयोगः-सूत्रस्पर्शिकनियुक्तिः सूत्रानुगमश्चेति समुदायार्थः । आह-चतुर्थमनुयोगद्वारंनयविधिमभिधाय पुनस्तृतीयानुयोगद्वाराख्यानुयोगाभिधानं किमर्थम् , उच्यते, नयानुगमयोः सहचरभावप्रदर्शनार्थ, तथाहि-नयानुगमौ प्रतिसूत्रं युगपदनुगच्छतः, नयमतशून्यस्यानुगमस्याभावात् , यदियुगपन्नयानुगमो गच्छतस्तर्खेतदुपन्यासोऽपि युगपदेवास्तु, किमर्थमनुयोगद्वारचतुष्टयोपन्यासे नयानामन्ते
॥१२८॥ उपन्यासरच्यते, युगपदक्कुमशक्यत्वाद, ह च मूलटीकाकृत-"अनुयोगदारचतुष्टयोपन्यासे तु नवानामन्तेऽभिधानं युगपडफमशक्यत्वा"दिति । अपरस्त्वाइ-चतुरनुयोगदारात्मकंशानं, ततश्चतुरनुयोगद्वारातिरिकस
५R
Jain Education Inter

Page #274

NARAK
व्याख्यानविधेरुपन्यासो निरर्थकः, तदयुक्तम् , अनुगमाङ्गतया निरर्थकत्वायोगात्, अनुगमाङ्गता च व्याख्याङ्गत्वादिति, तत्र जिनप्रवचनोत्पत्तिनियुक्तिसमुत्थानप्रसङ्गतोऽभिहिता, अहद्वचनत्वात् प्रवचनस्य, आह च 'सुवमिह जिणप्पवयणं तस्सुप्पत्ती पसंगतोऽभिहिया' इति ॥ सम्प्रति प्रवचनैकार्थिकानि तद्विभागं च प्रतिपादयन्नाह-(ग्रन्थाग्रं ५०००)
एगठियाणि तिन्नि उपवयण सुत्तं तहेव अत्थो य । एकेकस्स य एत्तो नामा एगढिया पंच॥ १२६॥ एकोऽर्थो येषां तान्येकाथिकानि त्रीण्येव, कानि पुनस्तानीत्यत आह-प्रवचनम्-उक्तशब्दार्थ सूचनात्सूत्र अर्यते इत्यर्थः-अभिधेयं, चः समुच्चये, अत ऊर्दू एकैकस्य-प्रवचनस्य सूत्रस्य अर्थस्य च नामान्यकार्थिकानि पञ्च, इह प्रवचन सामान्यं श्रुतज्ञानं, सूत्रार्थों तु तद्विशेषौ, उक्तं च-"जमिह पगयं पसत्थं पहाणवयणंच पवयणं तं च । सामन्नं सुयनाणं विसेसतो सुत्तमत्थो य ॥१॥ (वि. १३६७)" आह-सूत्रार्थयोः प्रवचनेन सहकार्थता युक्ता, तयोस्तद्विषयत्वात् , सूत्रार्थों च परस्परविभिन्नौ, तथाहि-सूत्रं व्याख्येयमर्थस्तु तद्व्याख्यानमिति, अथवा त्रयाणामप्येषां भिन्नार्थतैव युक्त्युपपन्ना, प्रत्येकमेकार्थिकविभागसद्भावात् , घटपटशकटवद्, अन्यथा एकार्थतायां सत्यां भेदेनैकार्थिकाभिधानमयुक्त, घटकुम्भयोरिवति, अत्रोच्यते, इह यथा मुकुलविकसितयोः पद्मविशेषयोः सङ्कोचविकाशरूपपर्यायभेदेऽपि कमलसामान्यरूपत्वेनाभेदः तथा सूत्रार्थयोरपि प्रवचनापेक्षया परस्परतश्चाभेदः, तथाहि-अविवृतं मकुलतुल्यं सूत्र, तदेव विवृतं प्रबोधितं विकचकल्पमर्थः, प्रवचनं तुभयमपि, यथा च तेषां कमलसडोचविकाशानामेकार्थिकविभाग उपलभ्यते, कमलमरविन्दं पङ्कजमित्यादि प.कार्थिकानि तथा मकलं तं सहचितमित्यादीनि मुकुलकार्थिकानि तथा विकचं फुलं विबुद्धमित्यादीनि |
Jain Education Inter
Virww.jainelibrary.org

Page #275

उपोद्घातनिर्युक्तिः
॥१२९॥
Jain Education Inte
विकसितैकार्थिकानि, तथा प्रवचनसूत्रार्थानामपि पद्ममुकुलविकसितकल्पानामेकार्थिकविभागो न विरुद्ध इति, अथवा अन्यथा व्याख्यायते - एकार्थिकानि त्रीण्येवाश्रित्य वक्तव्यानि तद्यथा- प्रवचनमे कार्थिक गोचरस्तथा सूत्रमर्थश्च शेषं पूर्ववत्, आह-यद्येवं द्वारगाथायां यदुक्तं प्रवचनै कार्थिकानि इति तद् व्याहन्यते, सूत्रार्थयोरप्ये कार्थिकाभिधानात्, नैष दोषः, प्रवचनस्य सामान्यविशेषरूपतया सूत्रार्थयोरपि प्रवचनविशेषरूपत्वेन प्रवचनत्वोपपत्तेः, आह - यद्येवं तर्हि | विभागश्चेति पृथगुद्वाराभिधानमनर्थकं तदसम्यक्, विभागश्चेति किमुक्तं भवति ? - नाविशेषेण सामान्यविशेषरूपस्य प्रवचनस्य पञ्चदशैकार्थिकानीति, किं तर्हि ? - विभागश्च वक्तव्यः, विशेषगोचराभिधानपर्यायाणां सामान्यगोचराभिधानपर्यायत्वानुपपत्तेः, नहि चूतसहकारादयो वृक्षादिशब्दपर्याया भवन्ति, लोके तथा व्यवहाराभावादिति ॥ तत्र प्रवचनसूत्रयस्तावत् पश्च पञ्च एकार्थिकान्याह -
सुयधम्म तित्थ मग्गो पावयणं पत्रयणं च एगट्ठा। सुतं तंतं गंथो पाढो सत्थं च एगट्ठा ॥ १२७ ॥ श्रुतस्य धर्मः - स्वभावः श्रुतधर्मः श्रुतस्य बोधस्वभावात् श्रुतस्य धर्मो बोधो बोद्धव्यः, अथवा श्रुतं च तत् धर्मश्च सुगतिधारणात् श्रुतधर्म्मः, यदिवा जीवपर्यायत्वात् श्रुतस्य श्रुतं च तत् धर्मः श्रुतधर्म्मः उक्तं च - " बोहो सुयस्स धम्मो, सुर्य व धम्मो सजीवपज्जातो । सुगईए संजमंमि य धरणातो वा सुयं धम्मो ॥ १ ॥” (वि. १३७९) तथा तीर्यते संसारसमुद्रोऽनेनेति तीर्थ, तच्च सङ्घ इत्युक्तम्, इह तु तदुपयोगानन्यत्वात् प्रवचनं तीर्थमुच्यते, आहच - "तित्थंति पुबभणियं, संघो जो नाणचरणसंघातो । इह पवयपि तिस्थं तत्तोऽणत्यंतरं जेण ॥ १ ॥” (वि. १३८० ) तथा मृज्यते - शोध्यतेऽनेनात्मा इति

प्रवचनश्रु
| ताथैकार्थ
ता
१२६-७
॥ १२९॥

Page #276

+
A4%ANASI
मार्गः मार्गणं वा मार्गः, शिवस्यान्वेषणमिति भावः, उहंच-"मजिजा सोहिंजइ, जेणचा पवयणं तओमग्गो।अहवा सिवस्स मग्गो,मग्गणमन्नेसणं पंथो॥२॥"(वि.१३८१)इति, तथा प्रगतमभिविधिनाजीवादिषु पदार्थेषु वचनं प्रावचन,प्रवचनमुक्तशब्दार्थम्, उक्कानि पञ्च प्रवचनकार्थिकानि, सम्प्रति पञ्च सूत्रैकाथिकान्याह-सुत्त'मित्यादि,सूचनात् सूत्रं, तन्यतेऽनेन अस्मादस्मिन्निति वा तन्त्रं प्रध्यतेऽनेन अस्मादस्मिन्निति वा अर्थ इति ग्रन्थः, प्रथ्यते इति वा ग्रन्थः, पठनं पाठः पठ्यते. वा तदिति पाठा, पठ्यते-व्यक्त क्रियतेऽनेन अस्मादस्मिन्नभिषेयमिति वा पाठः, तथा शिष्यतेऽनेनास्मादस्मिन्निति वा ज्ञेयमात्मा वा इति शास्त्रम् , एकाथिकानीति पुनरभिधानं सामान्यविशेषयोः कथश्चि दख्यापनार्थमिति । अथ अर्थंकार्थिकानि वक्तव्यानि, तत्र अर्थों व्याख्यानमनुयोग इत्यनान्तरम् , अतोऽनुयोगैकार्थिकानि विभणिषुराहअणुओगो य निओगो, भास विभासा य वत्तियं चेव । एए अणुओगस्स उ, नामा एगट्ठिया पंच ॥ १२८॥
सूत्रस्यार्थेन सहानुकूलं योजनमनुयोगः अथवाऽभिधेये व्यापारः सूत्रस्य योगः अनुकूलोऽनुरूपो वा योगोऽनुयोगः, यथा घटशब्देन घटस्य प्रतिपादन मिति, उक्तं च-"अनुयोजणमणुजोगो सुयस्स नियएण जमभिघेएणं । वावारो वा जोगो, जो अणुरूवोऽणुकूलो वा ॥२॥” (वि. १३८६) तथा नियतो निश्चितोवा योगः-सम्बन्धी नियोगः, यथा घटशब्देन घटस्यैव प्रतिपादनं न पटादेरिति, तथा भाषणं भाषा व्यक्तीकरणमित्यर्थः, यथा घटनात् घटः, चेष्टावानर्थो घट इति, G तथा विविधा भाषा विभाषा-पर्यायशब्दैः स्वरूपकथनं यथा घटः कुटः कुम्भ इति, वार्तिकं त्वशेषपर्यायकथनमिति, एतान्यनुयोगस्य नामान्येकार्थिकानि पञ्च, एष गाथासमुदायार्थोऽवयवार्थ तु प्रतिद्वारं वक्ष्यति, तत्र यद्यपि
Jain Education Interational

Page #277

उपोद्घातनिर्युक्तिः
॥१३०॥
Jain Education Interna
| प्रवचनादीनामे कार्थिकाभिधानप्रक्रमस्तथाप्यनुयोगस्यानुयोगादीनामेकार्धिकानां मेदोपन्यासेनान्वाख्यानमर्थगरीयस्त्वख्यापनार्थम्, उक्तं च- " सुत्तहरा अत्थहरो अत्थहरा होइ तदुभयधरो उ ।” इत्यादि, तत्रानुयोगाख्यप्रथमद्वारस्वरूपं व्याचिख्यासुराह
नामं ठवणा दविए, खित्ते काले वयण-भावे य । एसो अणुओगस्सा, निक्खेवो होइ सत्तविहो ॥ १२९ ॥ नामानुयोगो यस्य जीवादेरनुयोग इति नाम क्रियते, नाम्नो वा अनुयोगो नामानुयोगो-नामव्याख्या, यदिवा नानाअनुरूपो योगो नामानुयोगः, उक्तं च- "नामस्स जोडणुयोगो, अहवा जस्साभिहाणमणुयोगो । नामेण व जो जोग्गो जोगो नामाणुजोगो सो ॥ १ ॥” (वि. १३८९ ) स्थापना - अक्षनिक्षेपादिरूपा, तत्र योऽनुयोगं कुर्वन् स्थाप्यते सोऽनुयोगानुयोगवतोरमेदोपचारात् स्थापनानुयोगः, स्थापना चासावनुयोगश्च स्थापनानुयोगः, यदिवा स्थापनाया अनुयोगो - व्याख्या स्थापनानुयोगः अथवा यः स्थापनाया अनुकूलो योगः-सम्बन्धः, किमुक्तं भवति ? -यस्य स्थापना स्थाप्यमाना देशकालाद्य|पेक्षया युक्ता प्रतिभासते इति स स्थापनानुयोगः, उक्तं च- "ठवणाए जोऽणुयोगोऽणुयोग इति वा ठवेज्जए जं तु । जा वेह जस्स ठवणा जोग्गा ठवणाणुजोगो सो ॥ १ ॥” द्रव्यानुयोगो द्विधा-आगमतो नोआगमतश्च तत्र आगमतोऽनुयोगपदार्थज्ञाता तत्र चानुपयुक्तः, 'अनुपयोगो द्रव्य मिति वचनात्, नोआगमतस्त्रिधा तद्यथा-ज्ञशरीरद्रव्यानुयोगो भव्यशरीरद्रव्यानुयोगस्तद्व्यतिरिक्तश्च तत्र ज्ञशरीर भव्यशरीरे प्रसिद्धे, तद्व्यतिरिक्तस्त्वनेकधा - द्रव्यस्य द्रव्याणां द्रव्येण द्रव्यैर्द्रव्ये द्रव्येषु वा अनुयोगो द्रव्यानुयोगः, एवं क्षेत्रादिष्वपि षद्भेदयोजना कार्या, तत्र द्रव्यस्यानुयोगो

अनुयोगे पर्यायाः
निक्षेपाश्च
१२८-९
॥१३०॥

Page #278

द्विधा, तद्यथा-जीवद्रव्यस्यानुयोगोऽजीवद्रव्यखानुयोगश, एकैकोऽपि चतुर्धा, तद्यथा-न्यतः क्षेत्रतः कालतो भावत, उहं च-"दवस्स उ अणुयोगो, जीवहवस्स वा अजीवस्सा एकेकंमिय एत्तो, हवंति दवाइया चरो॥१॥” (वि. १३९३) तत्र द्रव्यतो जीव एकं द्रव्यं क्षेत्रतोऽसोवप्रदेशावगाडः काठतोऽनाद्यपर्यवसितः भावतोऽनन्तज्ञानानन्तदर्शनचारित्रदेशचारित्राचारित्रागुरुलघुपर्यायवान् , एस बीवद्रव्यस्य द्रव्यादिमेदाचतुर्दाऽनुयोगः, अजीवद्रव्याणि परमाण्वादीनि, तत्राजीवद्रव्यस्य द्रव्यादि र्दाऽनुयोग एवं-द्रव्यतः परमाणुरेकं द्रव्यं क्षेत्रतो एकप्रदेशावगाढः कालतो जघन्येनकं समयं द्वौ वा उत्कर्षतस्त्वसलेया उत्सपिण्यवसर्पिणीर्यावत् भावतस्त्वेकरस एकवर्ण एकगन्धो द्विस्पर्श इति, एतेषां स्वस्थानेऽनन्ता रसादिपर्याया एकगुणतिकादिमेदेन द्रष्टव्याः, एवं घणुकादीनामपि अनन्ताणुकस्कन्धावसानानां स्वरूपं द्रष्टव्यम् । उको द्रव्यस्यानुयोगः, साम्प्रतं द्रव्याणामनुयोगोऽभिधीयते, सोऽपि द्विधा-जीवद्रव्याणामजीवद्र
व्याणां च, एकैकोऽपि चतुर्धा, तद्यथा-द्रव्यतः क्षेत्रतः कालतो भावतश्च, तत्र अनन्तानि जीवद्रव्याणि इति द्रव्यतः, भाजीवद्रव्याणि सर्वलोकापन्नानीति क्षेत्रतर, अनाद्यनिधनानि जीवद्रव्याणि इति कालतः, तथा अनन्तानि परमाण्वादीन्यजीवद्रव्याणि इति द्रव्यतः तानि समस्तलोकाश्रितानीति क्षेत्रतः तत्तत्सामग्रीवशात् तथा २ सादिपर्यवसानानि | अनाद्यनिधनानि धर्मास्तिकायादिनीति वा कालत:, भावतोऽनुयोगो जीवद्रव्याणामजीवद्रव्याणां च यथा प्रज्ञापनायां,
तथा च तत्र सूत्रम्-"कइविहा गं भंते! पजवा पन्नचा!, गोयमा ! दुविहा पन्नचा, तंजहा-बीवपजवा य अजीव-13 तापजवाय, जीवपजवाणं भंतेसिंजा असंखेजा भणंता, गोयमानो संखेजा नो असंखेजा अणंता, एव
+SAMAR
Jain Education Internet
how.jainelibrary.org

Page #279

१] निक्षेपाः
उपोद्धात- मजीवपजवावि अणंता"इत्यादि, उक्तो द्रव्याणामनुयोगः, सम्प्रति द्रव्येण द्रव्यैर्वा द्रव्ये द्रव्येषु वा अनुयोगो भान्यते, अनुयोगनियुक्तिः तत्र एकया खटिकया एकेन प्रलेपेनैकेनाक्षादिना वा कृत्वा योऽनुयोगः क्रियते स द्रव्येणानुयोगः, यस्तु वहुभिरक्षादिभिः
स द्रव्यैरनुयोगः, यस्तु द्रव्ये फलकादावुपविष्टेनानुयोगः क्रियते स द्रव्येऽनुयोगः, यस्तु बहुषु फलकेषु प्रभूतासु वा निष॥१३॥
घासूपविष्टेन स द्रव्येष्वनुयोगः, तथा क्षेत्रस्यैकस्य जम्बूद्वीपादेरनुयोगो यथा जम्बूद्वीपप्रज्ञप्तिः, तस्या जम्बूद्वीपलक्षणे६ कक्षेत्रव्याख्यानरूपत्वात् , बहूनां क्षेत्राणामनुयोगो यथा द्वीपसागरप्रज्ञप्तिः, बहूनां द्वीपसमुद्राणां तया व्याख्यानात्,
क्षेत्रेणानुयोगो यथा पृथिवीकायिकादिसङ्ख्याव्याख्यानं जम्बूद्वीपं प्रस्थकं कृत्वा, उक्तं च-"जंबुद्दीवपमाणा, पुढविजियाणं तु पत्थयं काउं।एवं मविजमाणा हवंति लोगा असंखेजा॥१॥" (वि.१४००) क्षेत्रैरनुयोगो यथा बहुद्वीपसमुद्रप्रमाणं | प्रस्थः कृत्वा पृथिवीकायादिसङ्ख्याभणनम् , उक्तं च-"खेत्तेहिं बहुदीवहिं पुढविजियाणं तु पत्थयं काउं। एवं मवि| जमाणा हवंति लोगा असंखेजा॥१॥"(१४०२) क्षेत्रेऽनुयोगस्तिर्यग्लोके भरतादौ वा क्षेत्रेष्वनुयोगोऽर्द्धतृतीयेषु द्वीपसमुद्रेषु,
कालस्यानुयोगो यथा समयस्यानुयोगद्वारेषु प्ररूपणा, कालानामनुयोगः प्रभूतानां समयावलिकादीनां प्ररूपणा, कालेना-12 कानुयोगो यथा वादरवायुकायिकानां वैक्रियशरीराणि अद्धापल्योपमस्यासयेयभागमात्रेणापहियन्ते, कालैरनुयोगो यथा है प्रत्युत्पन्नास्त्रसकायिकाः प्रतिसमयमेकैकापहारेणापहियमग्णा असङ्ख्येयाभिरुत्सर्पिण्यवसर्पिणीभिरपहियन्ते इति,कालेऽनु-I ॥१३१।।
योगो द्वितीयपौरुष्यां, कालेषु अनुयोगो यथा अवसर्पिण्यां तृतीयचतुर्थपञ्चमेष्वारकेषु, तद्यथा-सुषमाचरमभागे दुष्पमसुषमायां दुषमायां चेति, उत्सर्पिण्यां कालद्वये-दुष्पमसुषमायां सुषमदुषमायां । वचनस्यानुयोगो यथा इत्थम्भूत
CACANCrorey
Jain Education Inters
Kiw.jainelibrary.org

Page #280

C
A
| मेकवचनं द्विवचन बहुवचनं वा, वचनानामनुयोगो यथा इत्थंभूतान्येकवचन द्विवचनबहुवचनानि, यदिवा पोडशानां वचनानामनुयोगः, तानि च षोडश वचनान्यमूनि-"लिंगतियं वयणतियं कालतियं तह परोक्ख पञ्चक्खं । उवणयऽवणयचउकं अज्बात्यं होइ सोलसमं ॥१॥ अस्या अक्षरगमनिका-लिङ्गत्रिकं इयं स्त्री अयं पुरुषः इदं नपुंसकमिति, वचनत्रिकं एकवचन द्विवचन बहुवचनमिति, कालत्रिकमकरोत् करोति करिष्यतीति, परोक्षवचनं यथास इति, प्रत्यक्षवचनं यथा अयमिति, उपनयः-स्तुतिरपनयो-निन्दा तयोर्वचनचतुष्क, यथा-रूपवती स्त्रीत्युपनयवचनं, कुरूपा स्त्रीत्यपनयवचनं, रूपवती स्त्री किन्तु कुशीलेत्युपनयापनयवचनं, कुरूपा स्त्री किन्तु सुशीलेत्यपनयोपनयवचनमिति, तथा अन्यञ्चेतसि निधाय विप्रतारकबुद्ध्या अन्यद्विभणिषुरपि सहसा यच्चेतसि तदेव पति यत् तत्षोडशमध्यात्मवचनं, वचनेनानुयोगो यथा कश्चिदाचार्यः साध्वादिभिरभ्यर्थित एकेनापि वचनेनानुयोगं करोति, वचनैरनुयोगो यथा स एव बहुभिर्वचनैरभ्यर्थितस्तं करोति, क्षायोपशमिकेतु वचने स्थितस्यानुयोगो वचनेऽनुयोगः, वचनेष्वनुयोगो व्यक्तिविवक्षया बहुषु क्षायोपशमिकेषु वचनेषु स्थितस्य, अन्ये तु प्रतिपादयन्ति-वचनेषु नास्त्यनुयोगः, वचनस्य क्षायोपशनिकत्वेनैकतया बहुत्वासम्भवात् , भावानुयोगो द्विधा-आगमतो नोआगमतश्च, तत्रागमतो ज्ञाता उपयुक्तः, नोआगमतो भावस्यानुयोगोऽन्यतमस्यौदयिकादेाख्यानं, भावानामनुयोगो नाम बहूनामौदयिकादीनां भावानां व्याख्यानं, मावेनानुयोगः सङ्ग्रहादीनां पञ्चानामध्यवसायानामन्यतरेणाध्यवसायेन योऽनुयोगः, सङ्ग्रहादयः पश्चामी-'पञ्चहिं ठाणेहिं सुयं वाएज्जा, तंजहा-संगहट्टयाए १ उवग्गहड्डयाए २ निजरढयाए ३ सुअपज्जवजाएणं ४ अघोछित्तीए ५'
%A6ANGAROO
C4

Page #281

उपोदात- अस्य स्थानाङ्गसूत्रस्यायमर्थः-कथं नु नामैते शिवाः सूत्रार्थसब्राहकाः सम्पत्स्यन्ते इति सङ्ग्रहार्थता, कथं नु नाम अनुयोगनियुक्तिः। गीतार्था भूत्वा वस्त्राद्युत्पादनेन गच्छस्योपग्रहकरा भविष्यन्तीत्युपग्रहार्थता, ममाप्येतान् वाचयतः कर्मनिर्जरा विपुला निक्षेपाः
भविष्यतीति कर्मनिर्जरार्थता, तथा श्रुतपर्यवजावं-श्रुतपर्यायराशिर्ममापि वृद्धिं यास्यतीति श्रुतपर्यवजातं चतुर्थ कारणं, समावेशव ॥१३२॥
श्रुतस्य शिष्यप्रशिष्यपरम्परागततया अव्यवच्छित्तियादिति पञ्चममव्यवच्छित्तिः कारणं, एतैः पञ्चभिरभिप्रायः अतंद सूत्रतोऽर्थतश्च वाचयेदिति, एषामेव सङ्ग्रहादिभावानां मध्यात् द्विवादिभिर्भावैः सर्वैर्वाऽनुयोगं कुर्वतो भावैरनुयोगः, क्षायोपशमिके भावे स्थितस्य व्याख्यां कुर्वतो भावेऽनुयोमः, भावेषु पुनर्नास्त्यनुयोगः, क्षायोपशमिकभावस्य एकत्वाद्, अथवा एकोऽपि क्षायोपशमिको भाव चारादिशाखलक्षणविषयभेदादनेकधा भिद्यते तदाऽऽचारादिशास्त्रविषयभेद-द भिन्भेषु बहुषु क्षायोपशमिकेषु भावेषु बुसा व्यवस्थितख व्याख्यां कुर्वतो भावेष्वनुयोग इत्यप्यविरुद्धमिति, अथवा | प्रतिक्षणमन्यथाऽन्यथा परिणमिते बायोपशमिकमावेऽपि ततः प्रतिक्षणमन्यस्मिन् अन्यस्मिन् परिणममाने शायोपशामिके भावेऽवस्थितस्य व्याख्यां कुर्वतो घटते मावेप्वनुयोग इति॥ अथ तेजु द्रब्यक्षेत्रकालभावानुयोगेषु कस्य कुत्र समावेशः। उच्यते, इह द्रव्ये नियमादावा, पर्यावरहितख द्रव्यखासम्भवात्, द्रव्यपर्यायौ च क्षेत्रकालाविनाभाविनौ, ततो द्रव्या
॥१३२॥ नुयोगे भावानुयोगस्य कालानुयोगस क्षेत्रानुयोगख चावतारो भवति, क्षेत्रे तु द्रव्यकालभावानुयोगानां भजना,
तथाहि-पदि क्षेत्रं लोकरूपं विवश्यते तहिं तव द्रव्याधि धर्मात्रिकाबादीनि सन्ति कालच वर्चनादिङमणः समयाव+लिकादिरूपो वा भावास्तु गुरुलघवोगुल्मपनो वावर्गादिरूपाचवतःक्षेत्रानुयोगेलोकोत्रविषये विवक्षिते द्रव्यानुयोगः
%A4%ACCESS
Jain Education Intema
N
w
.jainelibrary.org

Page #282

SOURCESककला
कालानुयोगोभावानुयोगश्च यथाविवक्षं सम्भवति, अथालोकरूपस्य क्षेत्रस्यानुयोगविवक्षा तर्हि न तत्रान्यानि द्रव्याणि सन्ति, येऽप्यगुरुलघुपर्यायास्तेऽपि प्रतीता एव, अमूर्तत्वादलोकाकाशस्य, कालश्च तत्र सन्नपि वर्तनादिरूपोन विवक्ष्यते, व्यवहाराभावात् , तदभावश्चानाद्यनिधनतया प्रतीतत्वात्, ततोऽलोकरूपक्षेत्रानुयोगे न द्रव्यानुयोगस्य न कालानुयोगस्य नापि भावा-1 नुयोगस्य सम्भव इति क्षेत्रानुयोगे द्रव्यकालभावानुयोगानां भजना, कालानुयोगः पुनद्रव्यक्षेत्रभावानुयोगेषु भजनया, कालो हि नाम द्विधा भवति-वर्तनादिरूपः समयावलिकादिरूपश्च, तत्र यदि वर्तनादिलक्षणो विवक्ष्यते ततः समस्तद्रव्यक्षेत्रभा-18 वव्यापीति द्रव्यानुयोगे क्षेत्रानुयोगे भावानुयोगे च कालानुयोगस्य सम्भवः, अथ समयावलिकादिरूपस्य विवक्षा तर्हि (स)| समयक्षेत्र एव नान्यत्रेति समयक्षेत्रगतद्रव्यक्षेत्रभावानुयोगेषु तदनुयोगस्य सम्भवो, न तद्वहिव्यक्षेत्रभावानुयोगेष्विति, उकंच-"दवे नियमा भावो न विणा ते यावि खेत्तकालेहिं । खेत्ते तिण्हवि भयणा कालो भयणाऍ तीसुपि ॥१॥" (वि. १४०८) उक्कोऽनुयोगः, एतद्विपरीतोऽननुयोगः, साम्प्रतमनुयोगाननुयोगप्रतिपादकदृष्टान्तप्रतिपादनार्थमाह
वच्छगगोणी खुजा सज्झाए चेव बहिरउल्लावो । गामेल्लए य वयणे सत्तेव य होंति भावम्मि ॥१३०॥ | इह यथा नामादिभेदात् सप्तविधोऽनुयोगो वर्णितस्तथाऽननुयोगोऽपि यथासम्भवं वर्णयितव्यः, तत्र नामस्थापने सुगमे, है द्रव्याननुयोगे तत्प्रसङ्गतो द्रव्यानुयोगे वत्सगावाबुदाहरणं, क्षेत्राननुयोगानुयोगयोः कुब्जा उदाहरणं, कालाननुयोगानु
योगयोः स्वाध्यायः, वचनाननुयोगानुयोगयोरुदाहरणद्वयं, तद्यथा-वधिरोल्लापो ग्रामेयकश्च, भावे तु उदाहरणानि सप्त वक्ष्यमाणानि । तत्र वत्सगोदृष्टान्तभावमा इयम्-"जइ गोदोहतो जो पाडलाए वच्छगो तं बहुलाए मुयइ बाहुलेयं वा ।
मा.स.२३
Jain Education Inter
T
w
.jainelibrary.org
K

Page #283

2004-%
A
उपोद्धात
18|| वच्छगं पाडलाए मुयइ तोऽणणुयोगो दुद्धकजस्स य अप्पसिद्धी, जइ पुण जो जाए तं ताए चेव मुयह तो अणुयोगो द्रव्याधननियुक्तिः तो दुद्धकजस्स य निष्फत्ती, एवमिहावि जइ जीवलक्खणेणमजीवं परुवेइ अजीवलक्खणेणं वा जीवं तो अणणुओगो योगादी भवइ, ततो वितहपरूवणेण विसंवयंतेण अत्थो विसंवयइ, अत्येण विसंवयंतेण चरणं विसंवयइ, चरणविणासे मोक्खा
दृष्टान्ताः ॥१३॥
भावो, मोक्खाभावे दिक्खा निरस्थिगा, अह पुण जीवलक्खणेणं जीवं परवेइ अजीवलक्खणेणं अजीवं तो अनुयोगो, ततो कजसिद्धी, अविगलो अत्थावगमो होइ, ततो चरणवुड्डी ततो मोक्खो इति, उक्तो द्रव्याननुयोगानुयोगयोर्वत्सगोदृष्टान्तः । सम्प्रति क्षेत्राननुयोगानुयोगयोः कुजोदाहरणं भाव्यते-पइठाणे नगरे सालिवाहणो राया, सो वरिसे वरिसे भरुयच्छे नयरे नहवाहणं रायाणं रोहेइ, जाहे य वरिसारत्तो पत्तो हवइ ताहे सनगरं पड़ जाइ, एवं कालो वच्चइ । अन्नया। तेण रोहएण गएलएणमत्थाणमंडवियाए निद्वतं, तस्स य पडिग्गधारिणी खुजा, सा चिंतेइ-नूर्ण राया जातुकामो तेण एसा | अपरिभोगा संभाविया, तीसे य राउलतो जाणसालितोपरिचितो,तीए तस्स सिटुं, सो (तेण)पए जाणगाणि पमक्खि पयट्टावियाणि य, तं दट्टण सेसतो खंधावारो पट्टितो,रायारहसि एकल्लो धूलादिभयागच्छिस्सामित्ति पयहोजाव सबो खंधावारो |पट्टितो दिठो, राया चिंतेइ-न मए कस्सइ कहियं, कहमेएहिं नायं?, गविट्ठ परंपरएण जाव खुज्जत्ति, ततो पुच्छिया खुज्जा, ताए तहेवमक्खायं, एत्थ खुजाए अपरिभोगं खेत्तं जायंति पण्णवंतीए अणुओगो, अन्नहा पुण अणणुओगो, एवं निप्प-ni॥१३॥ एसमेगंतनिच्चमेकमागासं पडिवजावंतस्स अणणुओगो, सप्पदेसाइ पुण पडिवज्जावितस्स अणुयोगो । कालाननुयोगानुयोगयोः स्वाध्यायोदाहरणभावना-एगो साहू पादोसियं परियहतो रहसेण कालं न याणइ, सम्महिडिगा य देवया तं
CHER

an Educatan interna

Page #284

हियाए बोहेर मिच्छदिट्ठिगाइ भएणं, सा तकस्स घडं भरेऊण महया महया सद्देण घोसेइ-महियं महियं विकाइ इति, सो तीसे कण्णारोडगमसहंतो भणइ-अहो तक्कवेलत्ति, सा भणइ-जहा तुम्भं सज्झायवेला तहा ममवि तक्कवेलत्ति, ततो साहू उवइंजिऊण मिच्छादुक्कडंति भणइ, देवयाए अणुसासिओ-मा पुणोवि एवं काहिसि मा मिच्छादिट्टियाए छलिज्जिहिसि, तस्स अकाले सज्झायंतस्स अणणुयोगो, देवयाए कालं साहंतीए अणुयोगो । इदानीं वचनविषये बधिरोल्लापोदाहरणभावना - एगंमि गामे बहिरकुडुंबं परिवसइ, थेरो थेरी य ताणं पुत्तो तस्स भज्जा, सो पुत्तो हलं वाहेइ, अन्नया पंथे वच्चंतो पंथ एहिं पंथे पुच्छिते भणइ - घरजायगा एए मज्झ बइल्ला, ततो खेत्तं गतो, भज्जाए तस्स भत्तमाणियं, तीसे कहेइ-जहा एए मज्झ वइल्ला सिंगिया, सा भणइ - लोणियं वा अलोणियं वा तव मायाए रद्धं, नाहं जाणामि, तीए घरे आगंतूण सासुयाए कहियं, सा कत्तंती चिट्ठा, ततो सा भणइ - थुलं वा वरडं वा भवउ मे सुत्तं, थेरस्स पोत्तं होहिइ, ततो थेरो आगतो, सो किर तिलरक्खगो आसि, ततो थेरीए भणियं जहा एवं ते वहू भणति, ततो मए भणियं धुलं वा वरडं वा भवतु, थेरस्म पोतं होहिइत्ति, थेरो भणइ पाउं ते जिएण एपि तिलं न खामि, एत्थ तेसिं तं वयणं अन्ना कहंताणमणणुजोगो, तहेव कहंताणं पुण अणुजोगो, एवं जइ एगवयणं परूवियवं दुवयणं परूवेइ दुवयणे वा एगवयणं तो अणणुयोगो, अह तहेव परुवेइ तो अणुयोगो । इदानीं ग्रामेयकोदाहरणं भाव्यते - एगंमि नगरे एगा महिला, सा भत्तारे मए कट्ठाईणिवि ता विकीयाणि, घिच्छामोत्ति ता जीवमाणी खुड्डुगं पुत्तं घेत्तुं गामं गया, सो दारतो बहुंतो मायरं पुच्छइकहिं मम पिया १, तीए सिहं-जहा मतो इति, ततो सो पुणो पुच्छइ-केण पगारेण सो जीवियाइतो ?, सा भणइ -ओ

Page #285

उपोद्धात- नियुक्तिः
॥१३॥
लग्गाए, तो खाई अहंपि ओलग्गामि, साभणइ-न जाणिहिसि ओलग्गिउं, ततो पुच्छइ-कहं ओलगिजइ, भणितो-४व्याधनविणयं करेजासि, केरिसो विणतो, भणइ-जोकारो कायवो नीयं चंकमियवं छंदाणुवत्तिणा होयवं, ततो सो नगरं योगादौ |पहावितो, अंतरा अणेण वाहा मयाण गहणत्थं निलुक्का दिट्ठा, ततो सो वड्डेणं सद्देणं तेसिं जोकारोत्ति भणइ, तेण
दृष्टान्ताः सद्देण मया पलाया, ततो तेहिं रुद्वेहिं सो घेत्तुं पहतो, सम्भावो गेण कहितो, ततो तेहिं भणियं-जया एरिसं पेच्छेजासि तया निलुकंतेहिं नीयं आगंतवं, न य उल्लविजइ, सणियं वा, ततो अग्गे गच्छंतेण रयगा दिवा, ततो निलुकंतो सणिय सणियं एइ, तेसिं च रयगाणं पोत्तगा हीरंति, ते थाणं बंधिऊण रक्खंति, सो निलुकंतो एइ, एस चोरोत्ति तेहिं गहितो बंधितो पिट्टितो य, सम्भावे कहिते मुक्को, तेहिं भणियं-एवं भणिज्जासि-सुद्धं नीरयं निम्मलं च भवत, ऊसं च पडउ, ततो सो नयरसंमुहं एइ, एगत्थ वीयाणि वाविजंति, तेण भणियं-भडि! सुद्धं नीरयं भवतु, ऊसो य पडउ, ततो तेहिं किमकारणवेरिओ एवं भासइत्ति गहितो बंधितो पिट्टितो य, सम्भावे कहिते मुक्को, भणितो य-एरिसे कजे एवं भण्णइ-बहुं एरिसं भवतु, भंडिं भरेह एयस्स, ततो पुणो नगरसम्मुहं एति, एगस्थ मडयं नीणिजंतं दई भणति-बई एरिसं भवतु, भंडिं भरेह एयस्स, तत्थवि गहितो पिट्टितो य, सम्भावे कहिते मुक्को, भणितो य-एरिसे कजे एवं वुच्चइ-एरिसेणं अच्चंतवियोगो भवतु, अन्नत्थ विवाहे भणइ-अञ्चंतविओगो भवउ, तत्थवि पिट्टिओ, सम्भावे १३४॥ कहिए मुक्को, भणितो य-एरिसे कजे एवं भण्णइ-निच्च एरिसयाणि पेच्छंतया होह, सासयं च एवं हवतु, ततो गच्छंतो एगत्थ नियलबद्धं दंडियं दहण एवं भणति-निच्चं एरिसयाणि पेच्छंतया होह, सासयं च भे एवं हवउ, तत्थवि गहितो।
Jain Education Inter
W
w w.jainelibrary.org

Page #286

ACCES
पिहितो य, सम्भावे कहिते मुक्को, भणितो य-एरिसे कजे एवं भणिजासि-एवातो मे मुक्तो स्वरचि, क्तो गच्छतो ६ एगस्थ केइ मिचा संघाडयं करिते पिच्छइ, तत्थ भणइ-एयातो मे लहुं मोक्लो भवन, तत्ववि पिहिजो, सम्भावे कहिए
मुक्को, गतो नगरे, तत्य एगस्स दंडिकुलपुत्तगस्स अल्लीणो, सो सेवंतो अच्छा, अन्नया दुम्भिक्खे तस्स कुलपुत्तस्स अंबिखल्लिया सिद्धिल्लिया, तस्स भजाए सो भण्णति-जाहि महाजणमज्झातो सदावेहि जेण भुंजइ, सीयला अपाओग्गा भविस्सइ, तेण गंतुं महायणमझे वडेणं सहेणं भणितो-एहि एहि सीयली किर होइ अंबखल्लिया, सो लज्जितो, घरं गएण अंबाडितो, भणितो य-एरिसे कजे नीयमागंतूर्ण कण्णे कहिजइ, अन्नया घरं पलिचं, तस्स भजाए भणितोलहुं सहावेह ठकुरंति, ततो सो तत्थ गतो सणियं सणियं आसन्नं होऊण कपणे कहेइ, जाव सो तत्थ गच्चा सणियं सणियं आसन्नं होऊण अक्खा पयट्टो ताव घरं सर्व झामियं, तत्थवि अंबाडितो, भणितो य-एरिसे कजे न आगम्मइ, नवि अक्खाइजइ, किंतु अप्पणा चेव पाणियं वा गोमुत्तं वा आदि काउं गोरसंपि छल्मइ ताव जाव विज्झाइ, अन्नया तस्स दंडिपुत्तगरस व्हाइऊण धूक्तिस्स धूमो निग्गच्छइत्ति गोमुत्तं छुढं गोमुत्ताइयं च । एवं जो अनमि कहियवे अचं कहेइ तो अणणुयोगो भवति, सम्मं कहेजमाणे अणुयोगों' इति, द्वितीयं च वचनाननुयोगानुयोगविषयमुदाहरणं वचनानुयोगस्य गरीयस्त्वख्यापनार्थम् ॥ यदुक्तम्-'सप्तैव भवन्ति भावाननुयोगानुयोगविषयाण्युदाहरणानि तानि प्रतिपादयति
सावगभजा सत्सवईए य कोंकणगदारए नउले । कमलामेला संवस्स साहसं सेणिए कोचो ॥ १३१॥ प्रथममुदाहरणं श्रावकभार्या १द्वितीयं सातपदिकः पुरुषः २ तृतीयं कोणदारका ३ चतुर्व नकुला ५ पञ्चमं ।
Jain Education tema
N
j ainelibrary.org

Page #287

उपोद्धातनियुक्ति
॥१३५॥
६ कमलामेला ५ षष्ठं शांबस्य साहम ६ सप्तमं श्रेणिकस्य षष्ठीसप्तम्योरथ प्रत्यभेदात् कोपः । तत्र श्रावकभार्योदाहरणमि- भावानुयो
दम्-सावगेण नियभजाए वयंसिया उन्भडरूवा आभरणालंकारविभूसिया दिवा, अज्झोववन्नो, एयं चिय सुमरि दुव्बलो भवइ, महिलाए पुच्छितो न कहेइ, निबंधे सिट्टे, तीए भणियं-आणेमि, ताहे संझासमए तेहिं चेव
ष्टान्ताः वत्थाभरणेहिं अप्पाणं नेवस्थित्ता अंधकारे अल्लीणा संवुत्था, पच्छा वितियदिवसे अद्धिई पगतो वयं खंडियंति, ततो है ताए भणियं-वयं न खंडियं, अहं चेवागया, साभिन्नाणं पत्तियावितो, एवं जो ससमयवत्तवयं परसमयवत्तवयं भणइ, परस
मयवत्तव्यं वा ससमयवत्तवर्य, उदइयभावलक्खणेण उवसमियं भावं परूवेइ उवसमियभावलक्खणेण वा ओदइयं, ताहे IN 5 अणणुयोगो, सम्म परूविजमाणे अणुयोगो। तथा सप्तभिः पदैर्व्यवहरतीति साप्तपदिकः, तदुदाहरणमिदं-एगंमि पच्चंत. गामे एगो ओलग्गयमणूसो साहुमाहणाईणं न सुणेइन वा समीवमल्लियइ, नावि सेज देइ, मा मम धम्मं कहेहिंति, माऽहं धम्म सोच्चा सडओ होहामित्ति, अन्नया तंगाम साहुणो आगता, पडिस्सयं मग्गंति, ताहे गोहिल्लएहिं सो न देइत्ति सोवि एएहिं पवंचितो होउ इति तस्स घरं दंसियं, जहा एरिसो तारिसो तुम्भ भत्तो सावगोत्ति एयरस घरं जाह, ताहे साहूणो |तं घरं गया, दिट्ठो सो, पर न चेव आढाइ, तत्थ एकेण साहुणा भणियं-जह न चेव सो एसो, अहवा पवंचियामोत्ति, नातं सोऊण तेण ते साहूणो पुच्छिता, कहियं जहा अम्ह कहियं एरिसो तारिसो वा सावगोत्ति, सो चिंतेइ-अहो अकजं, ॥१३५॥
ममं ताव पवंचंतु, तो किं साहुणोपवंचंतित्ति, ताहे मा तेसिमसारया होउत्ति भणइ-देमि पडिस्सयं एकाए ववत्थाए, जइ मम धम्म न कहेह, साइहिं भणियं-एवं होउत्ति, दिन्नं घरं, वरसारत्ते निवत्ते आपुच्छंति-अम्हे विहरामो, ताहे
ASSASARAS
तेण ते साहूणो पुच्छिता, कहिय महामा सिमसारया होउत्ति भणइ-देमि पाहे विहरामो, ताहे ।

meww.jainelibrary.org

Page #288

CASSES
पयट्टा साहुणो अन्नत्य विहरिगं, तेण अणुबइया, ततो सीमापजते धम्मो कहितो, सो भणइ–भयवं! इत्य न किंचि मूलगुणं उत्तरगुणं मजमहुमंसविरई वा घेत्तुं तीरइ, पच्छा साहहिं सत्तवइयं वयं दिन्नं, मारेउकामेणं जावइएणं कालेणं सत्त पया ओसक्किजंति एवइयं कालं पडिक्खिउं मारेयवं, संवुझिस्सइत्तिकाउं, गया साहुणो । अन्नया सो चोरियाए
गतो, अवसउणेणं नियत्तो रतिं सणियं घरं एइ, तदिवसं च तस्स भगिणी आगतेलिया, सा पुरिसनेवत्थं काऊणं भाजद्र जायाए समं नडपेक्खिया गया, चिरेण आगया, निदकंताओ तहेव एकमि चेव सयणे सइयातो, इयरो य आगतो,
ततो पेच्छइ, परपुरिसोत्ति अर्सि करिसित्ता आहणामित्ति, वयं सुमरिय, ठितो सत्तपयंतरं, एयमि अंतरे तस्स भगिणीए बाहा भजाए अकंतिया, तीए दुक्खाविजंतीए भणियं-हला अवणेहि बाहातो मे सीसं, तेण सरेण नाया-भगिणी में| एस पुरिसनेवस्थिया इति, लजितो जातो, अहो मए मणागेण अकर्ज न कयंति, उवणतो जहा सावगभज्जादिडते, सो संबुद्धो पवइतो। कोंकणकदारकोदाहरणमिदम्-कोंकणगविसए एक्को दारगो, तस्स माया मता, पिया से अन्नमहलियं न लहइ, सवत्तिपुत्तो अच्छइ इति, अन्नया सपुत्तगो कठाणं गतो, ताहे अणेण चिंतियं-जाव एसो जीवइ ताव महिलं न लभामि, तो मारेमि एयमिति कंडं पक्खितं, आणत्तो-वच्च कंडं आणेहि, सो पहावितो, अन्नेण कंडेण विद्धो, चेडेण भणियं-किं तए कंडं खित्तं ?, विद्धोमित्ति, पुणोवि खितं, रडतो मारितो, पुखमयाणंतेण विद्धोमित्ति अगणुयोगो, मारिजामित्ति एवं नाए अणुयोगो, अहवा सारक्खणिजं मारेमित्ति अणणुयोगो, सारक्खंतस्स अणुयोगो, एवं अन्नं परूवेय अन्नं परूवतस्स अणणुयोगो, जहाभूतं परूवेमाणस्स अणुयोगो । नकुलोदाहरणमिदम्-एगा चार

__

Page #289

उपोद्धातनियुक्ति
मावान्योगादी टान्ता
॥१३॥
भडिया गम्भिणी जाया, अन्नावि नउलिया गन्मिणी चेव, तत्थ एगाए एवं रचीए समग तायो पसूवातो, ततो चारभडीए चिंतियं-मम पुत्तस्स रमणतो भविस्सइ, तस्सवि नउठस्स पीहयं खीरं च देइ, अन्नया तीसे अविरइयाए
" कंडंतीए जत्थ मंचुल्लियाए सो दिकरो उयारितो तत्थ सप्पेण चडिचा खइतो मतो, नउलेणं मंचुल्लियाए ओवरतो दिहो, ततो तेण खंडाखंडीकतो, ताहे सो तेण रुहिरलिचेण तुंडेण तीसे अविरइयाए मूलं गंतूण चाडु करेइ, वाहे नायं-एएण मम पुत्तो खइतो, मुसलेण आहणित्ता मारितो, ताहे धावंती गया पुचस्स मूलं, जाव सप्पं खंडाखंसीकयं पासइ, ताहे दुगुणतरं अद्धिई पगता, तीसे अविरइयाए पुर्वि अणणुयोगो पच्छा अणुओगो, एवं जो अर्ज पल्वेवर्ष अन्नं परवेइ तस्स अणणुयोगो, जो पुण तं चेव परुवेइ तस्स अणुयोगो । कमलामेलोदाहरणं-बारवईए बलदेवपुत्चस्स निसढस्स पुत्तो सागरचंदो रूवेणमुक्किट्ठो, सबेसि संबाईणं इट्ठो, तत्थ य वारवतीए वत्यवस्स व अन्नस्स रणो कमलामेला नाम घूया, उकिडसरीरा, सा य उग्गसेणनसुयस्स धणदेवस्स वरेलिया, इतो व नारदो सागरचंदस्स परे समागतो, अन्भुट्टितो य सागरचंदेण, ततो सवविद्वं समाणं सागरचंदो नारयं पुच्छह-भयवं। दिई किंचि बच्चरवं, सो भणइ-आम दिलु, कहिं 1, इहेव बारवतीए कमलामेला नाम दारिगा, सागरचंदो पुच्छह-कस्सइ सा दिग्विया ।, नारदो भणइ-आम, ततो सो भणइ-कहं मम ताए समं संपओगो हुज्जा, नारदोन गाणामिति मणिव गतो, सोय सागरचंदो तं सोऊण नवि आस मवि सयणे पि लभइ, तं दारिवं फलए लिहतो नार्म च गेव्हंतो अच्छा, नारदोवि कमलामेलाए अंतिवं गतो, वाए पुडितो-दिइंकिंचि अदिएवमच्छरयति', सोमवार-दुवे दिशानि-वेण सागर
॥१५॥
६
RAI
Jain Education Interna
(
jainelibrary.org

Page #290

Jain Education Inter
चंदो विरूवत्तणेण धणदेवो, ततो सागरचंदे मुच्छिता धणदेवे विरत्ता, नारएण समासासिया, तेण गंतुमक्खियं सागरचंदस्स जहा तुमं सा इच्छतित्ति, ताहे सागरचंदस्स माया अन्ने य कुमारा आदन्ना - मरइ नूणं सागरचंदोत्ति, संबो आगतो जाव पेच्छइ सागरचंदं विलवमाणं ताहे अणेण पच्छतो ठाइऊण अच्छीणि दोहिवि हत्थेहिं पच्छाइयाणि, सागरचंदेण भणियं - कमलामेला इति, संवेण भणियं-नाहं कमलामेला, किंतु अहं कमलामेलो, ततो सागरचंदेण भणियं-आमं तुमं | चेव ममं विमलकमलदल लोललोयणिं कमलामेलं मेलेहिसि, ताहे तेहिं कुमारेहिं संचो मज्जं पायइत्ता अब्भुवगच्छावितो, | विगतमदो चिंतेइ - अहो मए आलो अब्भुवगतो, इयाणिं किं सक्का काउं ?, निबहियवंति पज्जुनं पन्नत्तिं विजं पाडिहारियं मग्गइ, तेण दिन्ना, ततो कमलामेलाए विवाहदिवसे सविज्जाए पडिरूवं विउविऊणमवहरिया कमलामेला, रेवते उज्जाणे तीए सह विवाहं काऊणं सधे मिलिया उवललंता अच्छंति, विजापडिरूवंपि विवाहे वट्टमाणे अट्टट्टहासं काऊण उप्पइयं, ततो जातो खोभो, न णज्जइ केणइ हरियत्ति, नारदो पुच्छितो भणइ - रेवइए उज्जाणे दिवा, केणवि विज्जाहरेण अवहरिया इति, ततो सबलवाहणो निग्गतो कण्हो, संबो विज्जाहररूवं काऊण संपलग्गो जुज्झिउं, सबै सेसा राइणो पराइया, ततो कण्हेण सद्धिं लग्गो, ततो जाहे अणेण नातो रुट्ठो तातोति ततो से चलणेसु पडितो, ततो संबेण भणियं - एसा अम्हेण गवक्खेणं अप्पाणं मुयंती दिट्ठा, ततो कण्हेण उग्गसेणो अणुगमितो, पच्छा इमाणि भोगे भुंजमाणाणि विहरंति, अन्नया भयवं अरिट्ठनेमिसामी समोसरितो, ततो सागरचंदो कमलामेला य सामिसगासे धम्मं सोऊण | गहियाणुद्रयाणि सावगाणि संवृत्ताणि तत्रो सागरचंदो अट्ठमिचउद्दसीसु सुन्नघरेसु वा सुसाणेसु वा एगराइयं पडिमं ठाइ,

w.jainelibrary.org

Page #291

उपोदात
नियुक्तिः
घणदेवेणं एय नाऊण तंबियातो सुइतो घडावियातो, ततो सुन्नघरे पडिमं ठियस्स वीससुवि अंगुलीनहेस अक्खोडि-IIभावानयोयातो, ततो सम्ममहियासेमाणो वेयणाभिभूतो कालगतो देवो जातो, ततो बिइयदिवसे गवसंतेहिं दिट्ठो अकंदो गादी जातो, गवसंतेहिं सूईतो दिहातो, तंबकुदृगसगासे उवलद्धं-धणदेवेण कारावियाओ, रुसिया कुमारा धणदेव
ष्टान्ताः मग्गति, दोण्हवि बलाणं युद्ध संपलग्गं, ताहे सागरचंदो देवो अंतरे ठाऊण उवसामेइ, पच्छा कमलामेला भयवतो सगासे पवइया, एत्तियं पसंगेण भणियं, एत्थ सागरचंदस्स संबकुमारं कमलामेलं मन्नमाणस्स अणणुयोगो, नाहं कमलामेलत्ति भणिए अणुयोगो, एवं जो विवरीयं परूवेइ तस्स अणणुयोगो, जहाभावं परूवेमाणस्स अणुयोगो। संबस्स साहसमुदाहरणं-जंबवती कण्ठं भणइ-एक्कावि मए पुत्तस्स अणाडिया न दिट्ठा, कण्हेण भणियं-अज दाएमि, ताहे कण्हेण जंबवईए आभीरीरूवं कर्य, सयं आभीरो जातो, दोवि तकं घेत्तुं बारवइमज्झमोइण्णाणि महियं विक्किणंति, संबेण | दिवाणि, आभीरी भणिया-एहि महियं किणामित्ति, सा अणुगच्छइ, आभीरो मग्गेण एइ, सो एकिल्लयं देउलियंमि पविसेइ, |सा आभीरी भणइ-नाहं पविसामि, किंतु मोल्लं देहि, जइ इच्छा तो एत्थ चेव द्वितो तकं गेण्हाहि, सोभणइ-अवस्सं पइसियवं, सा नेच्छइ, ताहे हत्थे लग्गो, आभीरो उद्धाइतो, संबेण समं संपलग्गो, संबो जुद्धमहिद्वितो, आभीरो वासुदेवो जातो, इयरीवि जंबवती, ततो संबो पियरं मायरंच पासिऊण लजितो अंगुडिं काऊण पलाइतो, विइयदिवसे मड्डाए आणितो ॥१७॥ खीलगं घडेइ, वासुदेवेण पुच्छितो-किं एयं घडेहिसि ?, सो भणइ-जो पारियासियं बोल्लं कहेहि तस्स मुहे खोडिजिहिइ, एत्थ पढममणणुयोगो, नाए अण्योगो, एवं जो विवरीयं परवेइ तस्स अणणुयोगो, इयरस्स अणुयोगो।श्रेणिककोपोदाहरणम्

Page #292

| रायगिहे नयरे सेणिको राया, चेल्लणा तस्स भज्जा, सा वद्धमाणसामिमपच्छिमतित्थयरं वंदित्ता वेयालियवेलाए माहमासे नयरं पविसइ, अंतरापहे य साहू पडिमापडिवन्नतो दिट्ठो, तीए रतिं सुतियाए किहवि हत्थो लंबितो, जया सीएण गहितो तया चेतियं, हत्थो सउडिमज्झे पवेसितो, तस्स हत्थस्स तणएण सबं सरीरं सीएण गहियं, पच्छा ताए भणियं - स तवस्सी किं करिस्सइ संपयं ?, पच्छा सेणिएण चिंतियं-संगारदिनतो कोई, रुहेण पभाए अभयो भणितो| सिग्धमंतेउरं पलीवेहि, सेणिको गतो सामिसगासं, अभरणं हत्थिसाला पलीविया, सेणिको सामिं पुच्छर- किं चेलणा एगपत्ती अणेगपत्ती १, सामिणा भणियं - एगपत्ती, ताहे मा डज्झिहित्ति तुरियं निग्गतो, अभयो य निप्फिडइ, सेणिएण भणियं - पलीवियं १, अभयो भणति - आमं, सेणितो भणइ तुमं किं न पडितो ?, भणई-अहं सामिमूले पवइस्वामि, किं मम अग्गिणा १, ताहे अभएण चिंतियं मा विणस्सिहिइ, पच्छा भणियं-न डज्झइ, सेणियस्स चेल्लणाएं पुर्बि अणणुयोगो, पुच्छिए अणुयोगो, एवं विवरीयपरूवणे अणणुयोगो, जहाभावे परूविए अणुओगो, ॥ एवं तावदनुयोगः सप्रतिपक्षः प्रपश्चेनोको, नियोगोऽपि प्राक्प्रतिपादितस्वरूपमात्रः सोदाहरणोऽनुयोगवदवसेयः, साम्प्रतं प्रागुपन्यस्तभाषादिस्वरूपप्रतिपादनार्थमाह
कट्ठे पोत्थे चिन्ते सिरिघरिए बोंड देसिए चैव । भासग विभासए वा वित्तीकरणे य आहरणा ॥ १२२ ॥ hi इति विषयो दृष्टान्तः, यथा काष्ठे कश्चित् रूपकारः स्वल्पाकारमात्रं करोति, कश्चित् स्थूलावयवनिष्पत्तिं, | कश्चित्पुनरशेषाङ्गोपाङ्गाद्यवयवनिष्पत्तिं, एवं काष्ठकल्प सामायिकादिसूत्रं तत्र भाषकः परिस्थूरमर्थमात्रमभिधत्ते

Page #293

उपोद्घातनिर्युक्तिः
॥ १३८ ॥
Jain Education Intern
यथा समभावः सामायिकमिति, विभाषकस्तु तस्यैवानेकधा अर्थमभिधत्ते, यथा समभावः सामायिकं, समानां वा ज्ञानदर्शनचारित्राणां वाऽऽयः समायः समाय एव सामायिकं, स्वार्थे इकण्प्रत्यय इत्यादि, तथा व्यक्तिकरणशीलो व्यक्तिकरः, यः खलु निरवशेषव्युत्पत्ति अतिचारानतिचारफलादिभेदभिन्नमर्थे भाषते स व्यक्तिकर इति भावः, स च निश्चयतः चतुर्दशपूर्वधर एव, इह भाषकादिस्वरूपान्वाख्यानात् भाषादय एव प्रतिपादिता द्रष्टव्याः, भाषादीनां तत्प्रभवत्वात् उक्तं च- 'पढमो रुवागारं थूलावयवोवदंसणं वीओ । तइतो सबावयवो निद्दोसो सबहा कुणइ ॥ १ ॥ कट्ठसमाणं सुत्तं तदत्थरूवेगभासणं भासा । थूलट्ठाण विभासा सबेसिं वत्तियं नेयं ॥ २ ॥ (वि. १४२६-७) सम्प्रति पुस्तविषयो दृष्टान्तः, यथा पुस्ते कश्चिदाकारमात्रं करोति, कश्चित्परिस्थूलावयवनिष्पत्तिं, कश्चित्त्वशेषावयवनिष्पत्तिमिति, दान्तिकयोजना प्राग्वत् । इदानीं चित्रविषयो दृष्टान्तः, यथा चित्रकर्म्मणि कश्चिद्वर्त्तिकाभिराकारमात्रं करोति, कश्चित् हरिताला - दिवर्णोद्भेदं कश्चित्त्वशेषपर्यायैर्निष्पादयति, दान्तिकयोजना पूर्ववत् । श्रीगृहिकोदाहरणम् - श्रीगृहं - भाण्डागारं तदस्यास्तीति 'अतोऽनेकस्वरा' दिति इकप्रत्ययः, तद्दृष्टान्तभावना इयम् - कश्चिद्रलानां भाजनमेव वेत्ति, इह भाजने रत्नानि सन्तीति, कश्चिज्जातिमानादि, कश्चित्पुनर्गुणानपि एवं प्रथमद्वितीयतृतीयकल्पा भाषकादयो द्रष्टव्याः । तथा 'बोण्ड मिति पद्मं तद्यथा ईषद्भिन्नमर्द्धभिन्नं विकसितरूपमिति त्रिधा भवति, एवं भाषाद्यपि क्रमेण योजनीयम् । इदानीं देशिक|विषयमुदाहरणं, देशनं देश : - कथनमित्यर्थः सोऽस्यास्तीति देशिकः, यथा कश्चिद्देशिकः पन्थानं पृष्टः सन् दिग्मात्रमेव कथयति, कश्चिचद्व्यवस्थितग्रामनगरादिभेदेन, कश्चित्पुनस्तदुत्थगुणदोषभेदेन कथयति, एवं भाषादयोऽपि क्रमेण

भाषकादिस्वरूपम्
॥ १३८ ॥

Page #294

योजनीयाः तदेवं तावद्विभाग उक्त, सम्प्रति द्वारविधिमवसरप्राप्तमपि विहाय व्याख्यानविधिः प्रतिपाद्यते, अथ चतुरनुयोगद्वारानधिकृत एव व्याख्यानविधिस्ततः किमर्थ प्रतिपाद्यते इति !, उच्यते, शिष्याचार्ययोः सुखश्रवणसुखव्याख्यानप्रवृत्त्या शास्त्रोपकारार्थम् , अथवा चतुरनुयोगद्वाराधिकृत एव व्याख्यान विधिः, अनुगमेऽन्तर्भावाद्, अन्तर्भावश्च व्याख्यानत्वादित्यभिहितमेतत् प्रागपि, आह-यद्यसावनुगमाङ्गं ततः किमवतार्य द्वारविधेः प्राक् प्रतिपाद्यते !, उच्यते, इह द्वारविधिरपि बहुवक्तव्यस्ततो मा भूदिहापि व्याख्यानविधिविपर्यय इत्यत्रैवाचार्यशिष्ययोगुणदोषाः प्रतिपाद्यन्ते, येनाचार्यो गुणवते शिष्यायानुयोगं करोति, शिष्योऽपि गुणवदाचार्यसन्निधावेव शृणोतीति, ननु यदि व्याख्यानविधिरनुगमाङ्गत्वादिहावतार्य प्रोच्यते तहि द्वारगाथायामप्येवं कस्मान्नोपन्यस्तः', उच्यते, सूत्रव्याख्यानस्य गुरुत्वख्यापनार्थ, यथा विशेषतः सूत्रव्याख्यायामाचार्यः शिष्यो वा गुणवान् अन्वेष्टव्यः, इत्यलं विस्तरेण । व्याख्यानविधि प्रतिपादयति
गोणी चंदणकंथा चेडीओ सावए बहिरगोहे। टंकणओ ववहारो पडिवक्खे आयरिय-सीसे ॥१३३ ॥ __आचार्य शिष्ययोर्योग्यायोग्यविचारे गौणी-गौस्तदुदाहरणं वक्तव्यम् , तथा चन्दनकन्था तथा चेव्यो-जीर्णाभिनवश्रेष्ठिपुत्रिके, तथा श्रावकः तथा बधिरगोहा-बधिरपुरुषः तथा टंकणव्यवहारः षष्ठ उदाहरणम्, एतेषु षट्सूदाहरणेषु शिष्याचार्ययोः साक्षादयोग्यत्वमभिधाय ततः प्रतिपक्षे योग्यत्वं योजनीयं, योग्यत्वं वा साक्षादभिधाय ततः प्रतिपक्षेs. योग्यत्वमायोज्यम् , अथवा एषां पपणामुसाहरणानां मध्ये योग्यत्वायोग्यत्वयोः कमेणैकमुदाहरणमाचार्यस्य एकं शिष्य
ACKASAMACHAR
GR-CAकरक
मा.स.२४
Jain Education Internet

LAnjainelibrary.org

Page #295

पोद्धात- स्वेत्येवं योजना कार्या, तत्रायं गोदृष्टान्तः-एगम्मि नवरे एगेण कस्सइ धुत्तस्स सगासे गावी रोगिया उद्विपि असमत्था व्याख्यानियुक्तिः निविद्वा चेव पकिणिया, सो तं पडिविक्किणइ, ततो कयगा भणंति-पेच्छामो से गइपयारं दुद्धं च जोएमि ता किणीहामि, नविधी
सो भणइ-मए एवंविहा उवविट्ठा चेव गहिता, जइ पडिहाइ तुम्हेवि एवमेव गिण्हह, इयरे भणति-जइ तुमं बोइहो । गवादि॥१३९॥
सता किं अम्हेवि बोद्दहा, वयं न गेण्हामो, एवं जो आयरिओ पुच्छितो परिहारं दाउमसमत्थो भणइ-मएवि एवं सुयं,8 दृष्टान्ताः
तुम्हेवि एवं सुणहत्ति, तस्स सगासे न सोयचं, संसइयपयंमि मिच्छत्तसंभवातो, जो पुण अविकलगोविकिणगो इव गा.१३३ अक्खेवनिण्णयपसंगपारगामी तस्स सगासे सोयवं, सीसोवि अविचारियगाही पढमगोविक्किणगोब सो य अजोग्गो, इयरो अ जोग्गोति । चन्दनकन्थोदाहरणम्-बारवईए वासुदेवस्स तिन्नि भेरीओ, तंजहा-संगामिया अब्भुइया कोमुइया, सत्र प्रथमा सशामकाले समुपस्थिते सामन्तादीनां ज्ञापनार्थ वाद्यते, द्वितीया पुनरागन्तुके कस्मिंश्चित्प्रयोजने| समुद्भूते लोकानां सामन्तादीनां च परिज्ञापनाय, तृतीया कौमुदीमहोत्सवाद्युत्सवज्ञापनार्थ, तातो तिण्णिवि गोसीसचंदणमइतो देवतापरिग्गहियातो, तसं चउत्थी मेरी असिवप्पसमणी, तीसे उप्पत्ती कहिजइ-तेणं कालेणं तेणं समएणं सक्को देविंदो, सो तत्थ देवलोगे सुरमझे वासुदेवस्स गुणकित्तणं करेइ-अहो उत्तमपुरिसा एए अवगुणं न गिण्हंति, नीएण य जुद्धेण न जुझंति, तत्थ एगो देवो असइहंतो आगतो, वासुदेवोऽवि जिणसगासं वंदगो पट्टितो, सो अंतरा कालसुणयरूवं l ॥१३९॥ मययं विउबह दुम्भिमंघ, तस्स मंधेण सबो लोगो पराभग्गो, वासुदेवेण दिडो, भणियं चऽणेण-अहो इमस्स कालसुणयस्स पंडुरा दंता मरगयभायणनिहित्तमुचावलीव रेहिति, देवो चिंतेइ-सचं मुणग्माही, ततो वासुदेवस्स आसरयणं
-%AGROCEROC
CARE
18

t
Jain Education inte

Page #296

गहाय पहावितो, सो व वंदुरापालपण नातो, तेण कूवियं-जहा आसो हीरह, तो कुमारा रायाणो अ निग्गया, ते देवेण हयविप्पहया काऊण घाडिया, वासुदेवो निम्मतो, भणइ-कीस मम आसरयणं हेरसि ?, एसो मम आसो तुम्भ न होइ, देवो भणइ-इमं जुज्झे पराजिणिऊण गिण्हाहि, वासुदेवेण भणियं-वाढं, किह जुज्झामो ? तुमं भूमीए अहं च रहेणं तो रहं गेण्ह, देवो भणइ-अलं मे रहेण, एवं आसो हत्थी पडिसिद्धो, वायाजुद्धाइयाई सवाई पडिसेहेइ, तो खाई केण जुज्झेण जुज्झियवं १, देवो भणइ- अहिट्ठाणजुद्धेण, वासुदेवेण भणितं पराजितोऽहं, नेहि आसरयणं, नाहं नीयजुद्धेण जुज्झामि ततो देवो तुट्ठो समाणो भणति वरेहि वरं किं ते देमि ?, वासुदेवेण भणियं -असिवोवसमर्णि मेरिं देहि, तेण दिन्ना, एसा तीसे भेरीप उप्पत्ती । ताहे सा छण्हं छण्हं मासाणंते वाइज्जइ, तत्थ जो सहूं सुणेइ तस्स पुन्वु|प्पन्ना रोगा उक्समंति, नवगावि छम्मासे न उप्पर्जति, तत्थऽन्नया कयाइ आगंतुको वाणियगो आयातो, सो य अतीव दाहज्जरेणाभिभूतो, तं भेरीपालगं मणइ-गेण्ह तुमं सयसहस्सं मम एत्तो पलमेत्तं देहि, तेण लोमेण दिन्ना, तत्थऽन्ना | चंदणथिग्गलिया दिन्ना, एवमन्नेणवि अन्नेणवि मग्गितो दिन्नं च सा सबा चंदणकंथा जाता, सा अन्नया कयाइ असिदे वामुदेवेण तालाविया, जाव तं चैव सभं पूरेइ, तेण भणियं-जोएह मा मेरी विणासिया होज्जा, ताहे जोइया दिट्ठा थी| कया, हा भेरी सज्ञा विणासिया, तओ सो भेरीपालो ववरोवितो, अशा भेरी अट्ठमभत्तेण आराहइचा लद्धा, अन्नो भेरीपालो कतो, सो आयरेण रक्खइ, सो पूइतो । एवं यः शिष्यः सूत्रमर्थ वा परमतेन स्वकीयग्रन्थान्तरेण वा मिश्रवित्वा कन्यां करोति अथवा विस्मृतं सूत्रमर्थ वा सुशिक्षितः स्वयमेवाहं नाम्यं कञ्चित्कदाचित्किमपि पृच्छामीत्यहंकारेण

Page #297

उपोद्घात- सापरमतादिभिरपि मिश्रयित्वा सम्पूर्ण विदधाति सोऽनुयोगश्रवणस्ख न योग्यः, एवं कन्धीकृतसूत्रार्थों गुरुरपि नानु-18
| व्याख्यानियुक्तिः योगभारणस्य योग्यः, उक्तंच-"जो सीसो सुत्तत्थं चंदणकथं व परमयाईहिं । मीसेइ गलियमहवा सिक्खियमाणेण सनजोग्गोनविधी
॥१॥ कंथीकयसुत्तत्थो, गुरूवि जोग्गोन भासियवस। अविणासियसुत्तत्था, सीसायरिया विणिदिवाशा" (वि.१४३८-९) गवादि॥१४॥ अत्र 'सिक्खियमाणेण' इति सुशिक्षितोऽहं स्वयमेव नान्यं पृच्छामीति मानेन, गलितं-विस्मृतं सम्पूर्ण करोति इत्यर्थः,61
दृष्टान्ताः शेष सुगमम् । सम्प्रति चेष्टीदृष्टान्त उच्यते-वसंतपुरे नयरे जुण्णसेद्विधूया अभिनवसेद्विधूया य, तासिं परोप्परं पीई, तहवि गा.१३३ से जुण्णसेद्विधूयाए अत्थि वेसो, जहा-अम्हे एएहिं उवट्टियाणि, ताओ अन्नया कयाइ मजिउं गयातो, तत्थ जा सा नवगस्स सेट्ठिस्स धूया सा तिलगचोइसगेण अलंकारेण अलंकिया, सा आभरणाणि तडे ठवित्ता ओइन्ना, जुन्नसेटिधूया ताणि गहाय पहाविता, इयरा जाणइ-खेडु करेइ इति, तीए जुण्णसेडिधूयाए मायापिऊणं सिहं, ताणि भणंतितुहिका अच्छाहि, नवगसेहिधूया ण्हाइत्ता निययं घरं गया, पिउमाऊणं कहियं, तेहिं मम्गिते न दिति, अम्हे उवट्टियाणित्ति परिभूताई, किं आभरगाणिवि अम्हाणं नथि, रायकुले ववहारो जातो, नत्थि सक्खी, तत्थ कारणिगा भणंति-वेडितो वाहिजंतु, वाहिता भणिया-जइ तुभच्चयं ता आविद्ध, ताहे सा जुण्णसेहिया बं हत्ये तं पाए आविंधेइ, जं पाए तं हत्थे, न याणेइ, तं च से असिलिटुं जायं, ताहे तेहिं नार्य, जहा-एतीए न होंति, ताहे इयरी| ॥१४॥ भणिया-तुम आविंध, ताए कमेण आविद्धं, सिलिटुं च से जाय, भणिया य-मेल्लेहि, ताहे तहेव निच्च आमुचतीए परिवाडीए मुकं, ताहे सो जुण्णसेट्ठी। दंडितो, जहा सो एगभवियं मरणं पचो एवमायरिओऽवि जं अन्नत्य तमन्नहिं
-%C4%ACCALC
Jain Education Intel
XIww.jainelibrary.org DIL

Page #298

Jain Education Internat
संघडे, अन्नवत्तवयातो अन्नत्थ परूवेइ, एवं सो संसारदंडेण दंडिज्जइ, तारिसस्सगासे न सोयषं, जह सा नवगसेट्ठि धूया जसं पत्ता आविंधणसुहं च एवं जो आयरिओ न विसंवाएइ तेण अरहंताणं आणा कया भवइ, तस्स पासे सुत्तत्थाणि गहेयवाणि, एत्थ गाहातो – “अत्थाणत्थनिउत्ताऽऽभरणाणं जुण्णसेट्ठिधूयव । न गुरू विहिभणिए वा विवरीयनिजोजतो सीसो ॥ १ ॥ सत्थाणत्थनिउत्ता ईसरधूया सभूसणाणं वा । होइ गुरू सीसोविय विणिजोजतो जहाभणियं ॥२॥” (वि. १४४०- १) श्रावकोदाहरणं पूर्ववत्, नवरमेवमुपसंहारः- “चिरपरिचियंपि न सरइ सुत्तत्थं सावगो सभज्जं व । जो न स जोगो सीसो गुरुत्तणं तस्स दूरेणं ॥ १॥” (वि. १४४२ ) बधिर पुरुषोदाहरणमपि पूर्ववदेव, नवरमत्रैवमुपसंहारः- "अन्नं पुट्ठो अन्नं जो साहइ सो गुरू न बहिरोब । न य सीसो जो अन्नं सुणेइ अणुभासए अन्नं ॥ १ ॥ ( वि. १४४३ ) सम्प्रति टंकणकव्यवहारोदाहरणं- उत्तरावहे टंकणानाम मेच्छा, ते सुवण्णदंताईहिं दक्खिणावहगाई भंडाई गेण्हंति, ते य अवरो प्परं भासं न याणंति, पच्छा पुंजे करंति, हत्थेणं उच्छाईति, जाव इच्छा न पूरइ न ताव अवर्णेति, एवं एएसि इच्छियपडि - च्छितो ववहारो, आयरिएणं ताव सिस्सस्स अत्थो भाणियबो जाव तस्स पडिपुन्नं गहणं, सीसेण य ताव पुच्छियवं जाव उवंगयंति, एसा टंकणवणितोवमा । इत्थमुक्तेन प्रकारेण गवादिषु द्वारेषु साक्षादभिहितार्थविपर्ययः प्रतिपक्षः स आचार्य- । शिष्ययोर्यथायोगं योजनीयः, स च योजित एवेति । सम्प्रति विशेषतः शिष्यदोषगुणान् प्रतिपादयति
कस्स न होही देसो अणभुवमओ य निरुवगारी य । अप्पच्छंदमईओ पत्थियओ गंतुकामो य ॥ १३४ ॥ विणओणएहिं पंजलियडेहिं छंदमणुपत्तमाणेहिं । आराहिओ गुरुजणो सुयं बहुविहं लहुं देइ ॥ १३४ ॥

ww.jainelibrary.org

Page #299

उपोद्धात-II आह-शिष्यदोषगुणाभिधानं किमर्थम् !, उच्यते, कालान्तरेण तस्यैव गुरुत्वभवनादयोग्याव च गुरुपदविधाने तीर्थ-शिष्यदोषनियुक्तिःकराज्ञादिलोपप्रसङ्गात्, तत्र प्रथमगाथाव्याख्या-कस्य गुरोर्न भवति द्वेष्टा(प्यः)-अप्रीतिकरः शिष्यः, अपितु भवत्येव,गुणाः शि
किं सर्व एव !, नेत्याह-अनभ्युपगतः-श्रुतसम्पदा अनुपसम्पन्नः, अनिवेदितात्मा इति भावः, उपसंपन्नोऽपि न सर्व ध्य रीक्षा ॥१४॥
एवाद्वेप्यो भवति, तत आह-निरुपकारी च' निरुपक शीलमस्येति निरुपकारी-गुरूणां निरुपकारकः, गुरुकृत्येष्वप्रवर्तक इति भावः, उपकार्यपि न स सर्वे एवाद्वेष्य इत्यत आह-आत्मच्छन्दा-आत्मायत्ता मतिर्यस्य कार्येष्वसावात्म-I|११४-६ च्छन्दमतिकः-स्वाभिप्रायकार्यकारी, गुर्वायत्तमतिरपि न सर्व एवाद्वेष्यः, तत आह-'प्रस्थितो' यो योऽन्यः कोऽपि शिष्यो गन्तुमनास्तस्य द्वितीयः, तथा गन्तुकामश्च, गन्तुकामो नाम सोऽभिधीयते यः सदैव गन्तुमना व्यवतिष्ठते, वक्ति च-कोऽस्य गुरोः सन्निधानेऽवतिष्ठते ?, समर्थ्यतामेतत् श्रुतस्कन्धादि ततो यास्यामीति, तदेवंभूतः शिष्यो न योग्यः श्रवणस्य । इदानीं गुणाः प्रतिपाद्यन्ते-विनयः-अभिवन्दनादिलक्षणस्तेनावनता विनयावनतास्तरित्थंभूतैः सद्भिः, तथा पृच्छादिषु कृताः प्राञ्जलयो यैस्ते कृतप्राञ्जलयस्तैः, तथा-छन्दो-गुर्वभिप्रायः तं इइगिताकारादिना विज्ञाय तदध्यवसितश्रद्धानसमर्थनकरणकारणादिना अनुवर्तमानैः, उक्तं च सइइइ समत्थेइ य कुणइ करावेइ गुरुजणाभिमयं । छंदमणुवतमाणो स गुरुजणाराहणं कुणइ ॥१॥” (वि. १४५३) तैरेवं आराधितो गुरुजनः श्रुतं-सूत्रार्थोभयरूपं बहुविधम्- ॥१४॥ अनेकप्रकारं लघु -शीनं ददाति--प्रयच्छति ॥ सम्पति प्रकारान्तरेण शिष्यपरीक्षा प्रतिपादयतिसेलपाडग-बालणि-परिपूणम-हंस-महिस-मेसेवामसम-जलूम-विरालीमग-गो-मेरी-माहेरी ॥११॥
ARMAC%
न
Jain Education inte
U
b
rary.org

Page #300

kxtukkak
हा सेल'त्ति मुद्गशैला-मुलप्रमाणः पाणविशेषः बनो-मेषा, शैलस पनी लवनः तदुदाहरणं प्रथम, कुटो-पट,
चालजी प्रतीता, परिपूणक:-सुधरीचिटिकागृहं, हंसमहिपमेषमसकजलौकाबिडाल्यः प्रारीता, बाहक सेडुलका गौः४ मेरी आमेरी च प्रतीता । उदाहरणं च द्विघा भवति-चरितं कल्पितंच, उकं च-"परियं च कम्पियंब बाहर विहमेव पन्नत्तं । अत्यस्स साहणट्ठा इंधणमिव ओयणढाए॥१॥"(पिण्डनि. ६३०) तत्थ इमं कप्पियं, तंजा-मुमासेलो पुक्खलसंवट्टदो यमझमेहो जंबुद्दीवपमाणो, तत्थ य नारवत्थाणीओ कलहं संजोएइ, मुम्मसेलं मणति-तुम्भ नामग्गहणे कए पुक्खलसंवतो भणइ-जहा णं एगाए धाराए विराएमि-भिननीति भावार्थः, सेलो उपासितो भणइ-जइ । मे तिलतुसतिभागंपि उल्लेइ तो नाम न वहामि, पच्छा मेहस्स मूले भणइ मुग्गसेलवयणाई सउक्करिसाई, ततो सो कुवितो सबायरेण जुगप्पमाणाहिं ध्यराहिं वरिसितुमारद्धो, सत्तरते वुढे चिंतेइ-इयाणिं गतो सो वरागोत्ति ठितो, इयरो मिसिमिसंतो उज्जलतरो जातो दिप्पिउमारद्धो, भणइ-जोझरोति, मेहो लजितो गतो, एवं कोई सीसो मुग्गसेलसमाणो एगंपि पयं नावगाहइ, ततो यत्रो आयरिओ गर्जतो आागतो, अहणं गाहेमि, पठति च गर्वाध्मातमानस:-"आचार्य स्यैव तजाच्यं, यच्छिष्यो नावबुध्यते । गावो गोपालकेनेव, कुतीर्थेनावतारिताः॥१॥ ततो पढावेउमारद्धो,न सक्तिो , लज्जितो, परिसस्स न दायब, कस्मादिति चेत्, उच्यते, इह यस्मान वन्ध्या गौः शिरशृिङ्गवदनपृष्ठपुग्छोदरादौ सस्नेह स्पृष्टा सती दुग्धप्रदायिनी भवति, तथा स्वाभाव्याद्, एक्मेषोऽपि सम्यक् पाठ्यमानोऽपि पदमप्येकं नाववाहते, ततो न तस्य ठावदुपार,मावलोपकायमाप्रत्युताचार्ये सूत्रे पापकीर्थिरुपजायते, पानसभ्यशस्यमाचार्यस्य व्यास्वा
CEOSRA%
es
Jain Education Interational

Page #301

उपोद्घातनिर्युक्तिः
१४२॥
Jain Education Internat
यामू, इदं वाऽध्ययनं न समीचीनम् कथमयमन्यथा नावबुध्यते इति, अपि च- तथाविधकुशिष्यपाठने तत्यावत्रोधाभावात् उत्तरोत्तरसूत्रार्थानवगाहने सूरेः सकलावपि शास्त्रान्तर्गतौ सूत्रार्थी भ्रंशमाविशतः, अन्येषामपि च पटुश्रोणामुत्तरोत्तरसूत्रार्थावगाहन हानिप्रसङ्गः, उक्तं च- "आयरिए सुत्तंमि य परिवाओ सुत्तअत्धपलिमंथो । अन्नेसिंपि य हाणी पुट्ठावि न दुद्धया झा ॥१॥” (वि. १४५७ ) मुद्रशैलप्रतिपक्षाद् ततो योग्यशिष्यविषयो दृष्टान्तः कृष्णभूमिप्रदेशः, तत्र हि प्रभूतमपि निपतितं जलं तत्रैवान्तः परिणमति, न पुनः किञ्चिदपि ततो बहिरपगच्छति, एवं यो विनेयः सकलसूत्रार्थ ग्रहणधारणे समर्थः स कृष्णभूमिप्रदेशतुल्यः, स च योग्यः, ततस्तस्मै दातव्यमिदमध्ययनमिति, उक्तं च- " वुट्ठेऽवि दोणमेहे न कण्हभोमाओ | लोट्टए उदयं । गहणधरणासमत्थे, इय देयमछित्तिकारंमि ॥ १ ॥” (वि. १४५८ ) सम्प्रति कुटदृष्टान्तभावना - कुटा-घटाः, ते द्विविधास्तद्यथा - नवीना जीर्णाश्च, नवीना ये सम्प्रत्येवापाकतः समानीताः, जीर्णा द्विविधा - भाविता अभाविताश्च, भाविता द्विविधाः - प्रशस्तद्रव्यभाविता अप्रशस्तद्रव्यभाविताश्च तत्र ये कर्पूरागुरुचन्दनादिभिः प्रशस्तद्रव्यैर्भावितास्ते प्रशस्तद्रव्य भाविताः, ये पुनः पलाण्डुलशुनसुरातैलादिभिर्भावितास्तेऽप्रशस्तद्रव्यभाविताः, प्रशस्ता प्रशस्तद्रव्यभाविता अपि द्विधा-वाम्या अवाम्याश्च, अभाविता नाम ये केनापि द्रव्येण न वासिताः, एवं शिष्या अपि प्रथमतो द्विधा - नवीना जीर्णाश्च, तत्र ये बालभावे वर्त्तमाना अज्ञानिनः सम्प्रत्येवावबोधयितुमारब्धास्ते नवीनाः, जीर्णा द्विविधा - भाविता अभाविताश्च, तन्त्राभाविता ये केनापि दर्शनेन न वासिताः, भाविता द्विविधाः - कुप्रावचनिकपार्श्वस्थादिभिः संविग्नैश्च, कुप्रावचनिकपार्श्वस्थादिमिरपि भाविता द्विविधाः - वाम्या अवाम्याश्च, संविग्नैरपि भाविता द्विधा - वाम्या अवा

शिष्यरीक्षायां
शैलादि
दृष्टान्ताः
॥१४२॥
ww.jainelibrary.org

Page #302

RECRAA
म्याच, तत्र ये नवीना ये जीर्णा अभाविता ये च कुप्रावचनिकादिमाविता अपि वम्या ये च संविघ्नभाविता अवाम्यास्ते सर्वेऽपि । योग्याः, शेषा अयोग्याः। अथवाऽन्यथा कुटदृष्टान्तभावना-इह चत्वारः कुटास्तद्यथा-छिद्रकुटः खण्डकुटः कण्ठहीनकुटः सम्पूर्णकुटश्च, तत्र यस्य अधो बुने छिद्रं स छिद्रकुटः, यस्य पुनरोष्ठपरिमण्डलाभावः स कण्ठहीनकुटा, यख पुनरेकपार्थे खण्डेन हीनता स खण्डकुटः, यः पुनः सर्वाषयवसंपूर्णः स संपूर्णकुटा, एवं शिष्या अपि चत्वारो वेदितव्याः, तत्र यो। व्याख्यानमण्डल्यामुपविष्टः सर्वमर्थमवबुध्यते व्याख्यानादुत्थितश्च न किमपि सरति स छिद्रकुटसमानो, यथा हि छिद्र। कुटो यावत्तदवस्थ एव गाढमवनितलसंलग्नोऽवतिष्ठते तावन्न किमपि जलं ततः श्रवति, स्तोकं वा किञ्चिदिति, एवमेषोऽपि यावदाचार्यः पूर्वापरानुसन्धानेन सूत्रार्थमुपदिशति तावदवबुध्यते, उत्थितश्चेव्याख्यानमण्डल्या तर्हि स्वयं पूर्वापरानुसन्धानविकलत्वान्न किमपि अनुस्मरति, यस्तु व्याख्यानमण्डल्यामप्युपविष्टोऽर्द्धमानं त्रिभागं चतुष्कं वा हीनं वा सूत्रार्थमवधारयति तथाऽवधारितं च स्मरति स खण्डकुटसमानः, यस्तु किञ्चिदनं सूत्रार्थमवधारयति पश्चादपि च तथैव स्मृतिपथमवतारयति स कण्ठहीनकुटसमानः, यस्तु आचार्योकं सकलमपि सूत्रार्थ यथावदवधारयति पश्चादपि च तथैव संपूर्ण स्मरति स सम्पूर्णकुटसमानः,अत्र छिद्रकुटसमान एकान्तेनायोग्यः,शेषायथोत्तरं प्रधानाःप्रधानतराःप्रधानतमाः।सम्पति चालनीदृष्टान्तभा-1 वना, चालनी लोकप्रसिद्धा यया कणिकादि चाल्यते,तत्र यथा चालन्यामुदकं प्रक्षिप्यमाणं तत्क्षणादेव गच्छति, न पुनः किय-12
न्तमपि कालमवतिष्ठते, तथा यस्य सूत्रार्थःप्रदीयमानो यदैव कर्णे प्रविशति तदैव विस्मृतिपथमुपैति स चालणीसमानः, तथा हाच मुद्नशैलच्छिद्रकुटचालणीसमानशियमेदप्रदर्शनार्थमुक्तंभाष्यकता-"सेलेयछिडचालिणि मिहोकहा सोउ उहियाणं तु।
AAAAAACANSACANCAT.
Jain Education Inten
ww.jainelibrary.org
%

Page #303

पोदात- छिड्डाह तत्य विट्ठी सुमरिंसु सरामि नेयाणि ॥ १॥ एमेण विसइ बीएम, नीइ कण्गेण चालिणी आह । धनोत्थ आह31
शिष्यपनियुक्तिः सेलो जं पविसइ नीइ वा तुब्मं ॥२॥" (कि.१४१३-४) तत एषोऽपि चालनीसमानो न योग्यः। चालनीप्रतिपक्षभूवं च
रीक्षायां वंशदलनिर्माफ्तिं तापसमाजनं, ततो हि विन्दुमात्रमपि जलं नववति, उक्तं च-"तावसखउरकविणयं चालणिपडिवक्खु न
शैलादिसबइ दवपि (वि.१४६५) ततस्तत्समानो योग्यः । सम्पति परिपूणकदृष्टान्तो माव्यते, परिपूणको नाम घृतक्षीरगालनं
दृष्टान्ताः सुगृहाभिधघटकाकुलायो का, तेन ह्याभीर्यो घृतं गालयन्ति, ततो यथा स परिपूणकः कचवरं धारयति घृतमुज्झति तथा शिष्योऽपि यो व्याख्यावाचनादौ दोषानभिगृह्णाति गुणांस्तु मुञ्चति स परिपूणकसमानः, स चायोग्यः, आह च चूर्णिकृत्M“वक्खाणाइसु दोसं हिययंमि ठवेइ मुयइ गुणजालं । सो सीसो अ अजोग्गो भणितो परिपूणगसमाणो॥१॥"(नन्दीटीप्प.)
आह-सर्वशमतेअपि दोशः सम्भवन्तीत्यश्रद्धेयमेतत्, सत्यम्, उक्तमत्र भाष्यकृता-"सबसुप्पामना दोसा हुन संति * जिनमए केवि । अणुक्उत्तकहणं, अपत्तमासज्ज व हवंति॥१॥(वि.१४६६)" सम्प्रति हंसदृष्टान्तभावना-यथा हंसः
क्षीरमुदकमिश्रितमपि उदकमपहाय क्षीरमापिबति तथा शिष्योऽपि यो गुरोरनुपयोगादिसम्भवान् दोषान् अवधूय गुणानेव केवलानादत्ते स हंससमानः, स चैकान्तेन योग्यः, ननु हंसः क्षीरमुदकमिश्रितमपि कथं विभक्तीकरोति !, येन क्षीरमेव है केवलमापिबति, न तदकमिति, उच्यते, जिह्वाया अम्लतेन कृर्चिकीभूय पृथग्भवनात्, उकंच-"अंवत्तणेण जीहाएँ, कूचिया ॥१४३॥ होइसीरमुदमंमिहंसो मुत्तूफ जलं आवियइपय तह सुसीसो (वि.१४६७) मोतूण दददोसे गुरुणोष्णुवउत्तभासिवाईएमेण्हइ गुणे बोलेकोम्बो समयसारस्सन्दीटी) दानी महिनयन्तभावना-यथा महिषो निषानखान
Jain Education Internet
H
w w.jainelibrary.org

Page #304

मदासः सन् उदकमध्ये तदुदकं मुहुर्मुहुः शृङ्गाम्यां साडयद्मवगाहमानञ्च सकलमपि कलुषीकरोति, ततो न स्वयं पातुं शक्नोति, नापि यूथं, तद्वच्छिष्योऽपि यो व्याख्यानप्रबन्धावसरेऽकाण्ड एव क्षुद्रपूच्छाभिः कलहविकथादिभिर्वा आ| त्मनः परेषां चानुयोमश्रवणविघातमाघते स महिषसमानः, स चैकान्तेनायोग्यः, उक्तं च- "सयमवि न पियइ महिसो न य जूहं पिबइ लोलियं उदयं । विग्गहविकहाहिं तहा अथकपुच्छाहि य कुसीसो ॥ १ ॥ (वि. १४६८) मेषोदाहरणभावना - यथा मेषो वदनस्य तनुत्वात् स्वयं च निभृतात्मा गोष्पदमात्रस्थितमपि जलमकलुषीकुर्वन् पिबति तथा यः शिष्योऽपि पदमात्रमपि विनयपुरः सरमाचार्यचित्तं प्रसादयन् पृच्छति स मेषसमानः, स चैकान्तेन योग्यः । मसक दृष्टान्तभावना - यः शिष्यो मसक इव जात्यादिकमुद्घट्टयन् गुरोर्मनसि व्यथामुत्पादयति स मसकसमानः, स चायोग्यः । जलौकाट - |ष्टान्तभावना-यथा जलौकाः शरीरमदुन्वती रुधिरमाकर्षति तथा शिष्योऽपि योऽदुन्वन् श्रुतज्ञानमापिवति स बल्लूकासमानः, उतं च "जलुगा व तम ( अ ) दूमिंतो, पियइ सुसीसोऽवि सुयनाणं ।” (वि. १४७० ) विडालीदृष्टान्तभावना —- यथा बिडाली भाजनसंस्थं क्षीरं भूमौ विनिपात्य पिवति, तथा दुष्टस्वभावत्वात्, शिष्योऽपि यो विनयकरणादिभीततया न साक्षाद् गुरुसमीपे गत्वा शृणोति, किन्तु व्याख्यानादुत्थितेभ्यः केभ्यश्चित् स बिडालीसमानः, स चायोग्यः । तथा जाहक:|तिर्यग्विशेषस्तदुदाहरणमावना - वथा जाहकः स्तोकं स्तोकं क्षीरं पीत्वा पार्श्वणि लेढि, तथा शिष्योऽपि पूर्वगृहीतं सूत्रम वा अतिपरिचितं कृत्वा अन्यतृच्छति स जाहकसमानः, स च योग्यः । सम्प्रति गोदृष्टान्तभावना-यथा केनापि कौटुम्बिकेन कस्मिंञ्चित्पर्वणि चतुर्म्यश्चतुर्वेदपारगामिभ्यो विप्रेभ्यो गौर्दता, ततस्ते परस्परं चिन्तयामासुः-वया इयमेका

Page #305

शिष्यफ
उपोदातनियुकिः ॥१४॥
CORRUARA
रोक्षायां शैलादिदृष्टान्ताः
गौश्चतुर्णामस्माकं, ततः कथं कर्त्तव्या?, तत्रैकेनोक-परिपाट्या दुह्यतामिति, तच्च समीचीनं प्रतिभातमिति सर्वैः प्रतिपन्न, ततो यस्य प्रथमदिवसे गौरागता तेन चिन्तितं-यथाऽहमद्यैव धोक्ष्यामि, कल्ये पुनरन्यो धोक्ष्यति, ततः किं निरर्थकामस्थाश्चारिं वहामि, ततो न किञ्चिदपि तस्यै तेन दत्तं, एवं शेषैरपि, ततः सा श्वपाककुलनिपतितव तृणसलिलादिविरहिता गतासुरभूत्, ततः समुत्थितस्तेषां धिग्जातीयानामवर्णवादो लोके, शेषगोदानादिलाभब्यवच्छेदश्च, एवं शिष्या अपि ये चिन्तयन्ति-न खलु केवलानामस्माकमाचार्यो व्याख्यानयति, किन्तु प्रतीच्छकानामपि, ततस्त एव विनयादिकं करिष्यन्ति, किमस्माकमिति, प्रतीच्छका अप्येवं चिन्तयन्ति-निजशिष्याः सर्व करिष्यन्ति, किमस्माकं कियकालावस्थायिनामिति ?, | ततस्तेषामेवं चिन्तयतामपान्तराल एवाचार्यों विषीदति, लोके च तेषामवर्णवादो जायते, अन्यत्रापि च गच्छान्तरे | दुर्लभौ तेषां सूत्रार्थों, ततस्ते गोप्रतिगाहकचतुर्द्विजातय इवायोग्या द्रष्टव्याः, उक्तं च-"अन्नो दुज्झिहि कलं निरत्ययं से वहामि किं चारि।। चउचरणगवी उ मया अवन्नहाणी उ बडुयाणं ॥१॥(वि.१४७३) सीसा पडिच्छगाणं भरोत्ति तेऽविय हु । सीसगभरोत्ति न करेंति सुत्तहाणी अन्नत्थवि दुलहं तेसिं ॥२॥"(वि.१४७५) एष एव गोदृष्टान्तः प्रतिपक्षेऽपि योजनीयः, यथा कश्चित्कौटुम्बिको धर्मश्रद्धया चतुर्ग्यः चतुर्वेदपारगामिभ्यो गां दत्तवान् , तेऽपिच पूर्ववत्परिपाच्या दोग्धुमारब्धाः, तत्र यस्य प्रथमदिवसे सा गौरागता स चिन्तितवान्-यद्यहमस्याश्वारिं न दास्यामि ततः क्षुधा धातुक्षयादेषा प्राणानपहास्थति, ततो मे लोकेषु गोहत्यावर्णवादो भविष्यति, पुनरपि चास्मभ्यं न कोऽपि गवादिकं दास्यति, अपिच-यदि मदीयचारिचरणेन पुष्टा सती शेरैरपि बाणै|क्ष्यते ततो मे महान् अनुग्रहो भविष्यति, अहमपिच परिपाव्या पुनरप्येनां
॥१४४॥
Jain Education inte

Page #306

घोक्ष्यामि, ततोऽवश्यमस्यै दातव्या चारिरिति ददौ चारिम् , एवं शेषा अपि ददुः, ततः सर्वेऽपि चिरकालं दुग्धाम्यवहारभाजिनो जाताः, लोके च समुच्छलितः साधुवादः, लभन्ते च प्रभूतमन्यदपि गवादिक, एवं येऽपि विनेयाश्चिन्तयन्तियदि वयमाचार्यस्य न किमपि विनयादिकं विधातारस्तत एषोऽवसीदन्नवश्यमपगतासुभविष्यति, लोके च कुशिया इमे इत्यवर्णवादः, ततो गच्छान्तरेऽपि न वयमवकार्श लप्स्यामहे, अपिच-अस्माकमेष प्रव्रज्याशिक्षाप्रतारोपणादिकरणतो महोपकारी, सम्प्रति च जगति दुर्लभं श्रुतरत्नमुपयच्छन् वर्सते, ततोऽवश्यमेतस्य विनयादिकमस्माभिः करणीयम् , अन्यञ्च-यद्यस्मदीयविनयादिसाहायकबलेन प्रतीच्छकानामप्याचार्यत उपकारः किमस्माभिर्न लब्धं, द्विगुणतरपुण्यलाभस्यास्माकं भावात् , पातीच्छिका अपि ये चिन्तयन्ति-अनुपकृतोपकारी भगवानाचार्योऽस्माकं, को नामान्यो महान्तमेवं व्याख्याप्रयासमस्मन्निमित्तं विदधाति !, ततः किमेतेषां वयं प्रत्युपकर्तुं शक्काः, तथापि यत्कुर्मः सोऽस्माकं महान् लाभ इति परस्परनिरपेक्षं विनयादिकमादधते. तेषां नावसीदत्याचार्योऽव्यवच्छिन्ना च सूत्राधेप्रवृत्तिः समुच्छलति च ततः सर्वत्र साधुवादः गच्छान्तरे च तेषां सुलभ श्रतज्ञानं परलोके च सुगत्यादिलाभः । भेर्युदाहरणं प्राग्वत् । सम्पत्याभीरीदृष्टान्तभावना, कश्चिदाभीरो निजभार्यया सह विक्रयाय घृतं गच्या गृहीत्वा पत्तनमवतीर्णः, चतुष्पथे च समागत्व वणिगापणेषु पणायितुं प्रवृत्तो, घटितश्च पणायाः सङ्कटः, ततः समारब्धे वृतमापे गळ्या अधस्तादवस्थिता आभीरी घृतं मत्रो वारकेण समयमाणं प्रतीच्छति, ततः कथमप्यपणे ग्रहणे वाऽनुपयोगतोऽपान्तराले एव एको लघुघटरूपो वारको भूमौ निपत्य खण्डशो भन्नः, सतो घृतहानिधनमनाः पतिरुल्लपित खरपरुषवाक्यानि प्रापर्शत-वधा हा पापीयसि ,
भास्.२५
Jain Education tema
PMS
Mirjainelibrary.org

Page #307

उपोद्घातनिर्युक्तिः
॥१४५॥
Jain Education Internation
| दुःशीले ! कामविडम्बितमानसा तरुणिमाभिरमणीयं पुरुषान्तरमवलोकसे, न सम्यग्वारकमभिगृह्णासि, ततः सा खरपरुषवाक्यश्रवणतः समुद्भूतकोपा वेशवशोच्छलित कम्प कम्पितपीनपयोधरा स्फुरदधरबिम्बोष्ठी दूरोत्पाटित रेखाधनुरवष्टम्भतो नाराचश्रेणिमिव कृष्णकटाक्षसन्ततिमविरतं प्रतिक्षिपन्ती प्रत्युवाच - हा ग्रामेयकाधम ! घृतघटमप्यवगणय्य विदग्ध| मत्तकामिनीनां मुखारविन्दान्यव लोकसे, न चैतावता अवतिष्ठसे, ततः खरपरुषवाक्यैर्मामप्यधिक्षिपसि ततः स एवं प्रत्युकोऽतीव ज्वलितकोपानलो यत्किमप्यसम्बद्धं भाषितुं लग्नः साऽप्येवं, ततः समभूत्तयोः केशाकेशि, ततो विसंस्थुलपादादिन्यासतः सकलमपि प्रायो गन्त्रीघृतं भूमौ निपतितं तच्च किञ्चिच्छोपमुपगतं अवशेषं चावलीढं श्वभिः, गन्त्रीघृतमपि शेषीभूतमपहृतं पश्यतोहरैः, सार्थिका अपि स्वं स्वं घृतं विक्रीय स्वग्रामगमनं प्रपन्नाः, ततः प्रभूतदिवस भागातिक्रमेणाप| सृते युद्धे स्वास्थ्ये च लब्धे यत्किञ्चित् प्रथमतो विक्रीणयामास घृतं तद्द्रव्यमादाय तयोः स्वग्रामं गच्छतोः अपान्तरालेऽस्तं गते सहस्रभानौ सर्वतः प्रसरमभिगृह्णति तमोविताने परास्कन्दिनः समागत्य वासांसि द्रव्यं बलीवर्दो चापहृतवन्तः, तत एवं तौ महतो दुःखस्य भाजनमजायेतां एष दृष्टान्तोः, अयमर्थोपनयः यो विनेयोऽन्यथा प्ररूपयन्नधीयानो वा खरपरुषवाक्यैराचार्येण शिक्षितोऽधिक्षेपपुरःसरं प्रतिवदति - यथा त्वयैवेत्थमहं शिक्षितः, किमिदानीं निन्हुषे १ इत्यादि, स न केवलमात्मानं संसारे पातयति, किन्त्वाचार्यमपि खरपरुषप्रत्युच्चारणादिना तीव्रतीव्रतरकोपानलज्वालनात् भवन्ति च कुविनेया मृदोरपि गुरोः खरपुरुषप्रत्युच्चारणादिना कोपप्रकोपकाः, उक्तं चोत्तराध्ययनेषु - 'अणासवा थूलवया कुसीला, मिरंपि चंडं पकरिंति सीसा' इति, अपिच - गुरवो गुणगुरवः, ततस्ते यदि कथमपि दुष्टशैक्षशिक्षापनेन कोपमुपागमंस्त

अनुयोगे
दृष्टान्ताः
॥१४५॥

Page #308

धापि तेषां भगवदाज्ञावर्त्तित्वादल्पपापभाजां मिथ्यादुष्कृतादिमात्रेणापि विशुद्धिरुपजायते, शिष्यस्तु भगवदाज्ञाविलो| पतो गुर्वाशातनायाश्चोपचिताशुभगुरुकर्मा दीर्घतरसंसारभागी, किश्श एवं स वर्त्तमानो मतिमानपि श्रुतरलाद्वहिर्भवति, | अन्यत्रापि तस्य दुर्लभ श्रुतत्वात्, को हि नाम सचेतनो दीर्घतरजीविताभिलावी सर्पमुखे स्वहस्तेन पयोबिन्दून् प्रक्षिपतीति, स एकान्तेनायोग्यः । प्रतिपक्षभावनायामपीदमेव कथानकं परिभावनीयम्, केवलमिह घृतघटे भग्ने सति द्वावपि तौ दम्पती त्वरि| तत्वरितं कपरैर्यथाशक्ति घृतं गृहीतवन्तौ स्तोकमेव विननाश, निन्दति चात्मानमाभीरो यथा-हीन मयां घृतघटस्ते सम्यक् समर्पितः, आभीर्यपि वदति - समर्पितस्त्वया सम्यक् न मया सम्यक् गृहीतः, तत एवं तयोर्न कोपावेशदुःखं नापि घृतहानिः नापि सकाल एवान्यसार्थिकैः सह स्वग्राममभिसर्पतामपान्तराले तस्करावस्कन्दः, ततस्तौ सुखभाजनं जातो, एवमि हापि कथञ्चिदनुपयोगादिनाऽन्यथारूपे व्याख्याने कृते सति पश्चादनुस्मृतयथावस्थितव्याख्यानेन सूरिणा शिष्यं पूर्वमुकं व्याख्यानं चिन्तयन्तं प्रति एवं वक्तव्यम्-वत्स ! मैवं व्याख्यः, मया तदानीमनुपयुक्तेन व्याख्यातं, तत एवं व्याख्याहि, तत | एवमुक्ते सति यो विनेयः कुलीनो विनीतात्मा स एवं प्रतिवदति-यथा भगवन्तः किमन्यथा प्ररूपयन्ति १, केवलमहं मतिदौर्बल्यादन्यथाऽवगतवानिति, स एकान्तेन योग्यः ॥ तदेवमाचार्यशिष्यदोषगुणकथन लक्षणो व्याख्यानविधिः प्रतिपादितः, सम्प्रति कृतमङ्गलोपचारो व्यावर्णितप्रसङ्गविस्तरः प्रदर्शितव्याख्यानविधिरुपोद्घातं प्रतिपादयतिउद्देसे १ निद्देसे २ य निग्गमे ३ खेत्त ४ काल ५ पुरिसे ६ य । कारण ७ पचय ८ लक्खण ९ नए १० समोयारणा ११ शुमए १२ ॥ १३७ ॥

Page #309

उपोद्घातनियुक्तिः
न्द
॥१४६॥
विकाध्ययनस्य निमाभिधानमिति भावो, यथाशनमुद्देशः, सामान्याभिा निरुत्ती २६ ॥ १३८॥
किं १३ काविहं १४ कस्स १५ कहिं १६ केतु १७ कहं १८ केचिरं हवा कालं १९।
उद्देशादीकई २० संतर २१ मविरहियं २२ भवा २३ गरिस २४ फासण २५ निरुत्ती २६ ॥ १३८॥ नि २६ द्वाउद्देशो वक्तव्या, एवं सर्वत्र क्रिया योजनीया, उद्देशनमुद्देशः, सामान्याभिधानमित्यर्थः, यथाऽध्ययनमिति, तथाणि गा. निर्देशनं निर्देशः, विशेषाभिधानमिति भावो, यथा सामायिकमिति, तथा निर्गमनं निर्गमो वक्तव्यो, यथा कुतोऽस्य सामा-11१३८ विकाध्ययनस्य निर्गमनमिति, तथा क्षेत्रं वक्तव्यं, कस्मिन् क्षेत्रे इदं प्रादुरभूत् , कालो वक्तव्यो, यथा कस्मिन् काले इति, तथा पुरुषो वक्तव्यो, यथा कुतः पुरुषादिदं प्रवृत्तमिति, तथा कारणं वक्तव्यं-किं कारणं गौतमादयः शृण्वन्ति !, तथा प्रत्याययतीति प्रत्ययः, अन्तर्भूतण्यर्थादलप्रत्ययः, प्रत्ययो वक्तव्यो, यथा केन प्रत्ययेन भगवतेदमुपदिष्टं!, को वा गणपराणां श्रवणे प्रत्ययः इति, तथा लक्षणं वक्तव्यं श्रद्धानादि, तथा नया-नैगमादयो वक्तव्याः, तथा तेषामेव नयानां समवतरणं वकव्यं, यथा व नयाः समवतरन्तीति, तथा च वक्ष्यति-मूढनइयं सुयं कालियं तु न नया समोयरंति
इहं' इत्यादि, तथाऽनुमतमिति कस्य व्यवहारादेः किमनुमतं सामायिकमिति वक्तव्यं, तथा च 'तवसंजमो अणुमतों द इत्यादि, तथा किं सामायिकमिति वक्तव्यं, वक्ष्यति च-'जीवो गुणपडिवन्नो' इत्यादि च, तथा कतिविधं सामायिक
इति वाच्च, तथा चात्र वक्ष्यति-'सामाइयं च तिविहं सम्मच सुयं तहा चरित्तं चेत्यादि, तथा कस्य सामायिकमिति ॥१४६॥ ४ वकन्य, तथा च वक्ष्यति-'जस्स सामाणितो अप्पा, संजमे नियमे तवें' इत्यादि, तथा क क्षेत्रादौ सामायिकमित्यमिषेयं, तथा च वक्ष्यति-खिचदिसकाळगइभवि' इत्यादि, तथा केषु सामायिकमिति वाच्यं, तत्र सर्वत्र द्रव्येषु, वक्ष्यक्ति
तव्य, यथा क नयाः हारादेः किमनुमत सामापाडवन्नो' इत्यादि च ।
१२.८०
१
CAC
O

w
Jain Education Interne
.jainelibrary.org

Page #310

+
IP'सव्यगय सम्म सुए परित्ते में पजवा सो' इत्यादिना, तथा कर्म-केन प्रकारेण सामायिकमवाप्क्ते इति वार्ष, तर
वक्ष्यति-'माणुस्सखेत्तजाई' इत्यादि, तथा कियच्चिरं कालं यावद् भवति सामायिकमिति वक, तत्र वक्ष्यति सम्मतस्स सुयस्स य छावट्ठी सागरोवमाइ ठिई' इत्यादि, तथा कतीति कियन्तः प्रतिपद्यमानकाः कियन्तो वा पूर्वप्रतिपन्ना इति वक्तव्यं, तथा च वक्ष्यति–'सम्मत्चदेसविरया पलियस्स असंखभागमित्ता उ' इत्यादि, 'संतर'न्ति सहान्तरेण वर्चते इति सान्तरं वक्तव्यं, किमुक्तं भवति ?-किं सामायिकं सान्तरं निरन्तरं वा, यदि सान्तरं ततः किंप्रमाणमन्तरमिति वकव्यं, वक्ष्यति च-कालमणंतं च सुए, अद्धापरियट्टतो य देसूणो' इत्यादि, 'अविरहित'मिति अविरहितं कियन्तं कालं प्रतिपद्यन्ते इति वक्तव्यं, तत्र वक्ष्यति-'सुयसम्मअगारीणं आवलियासंखभागमेत्ता उ' इत्यादि, तथा भवा इति कियतो भवान् यावत् खल्ववाप्यते सामायिकमिति प्रतिपाद्य, तत्र वक्ष्यति-'सम्मत्तदेसविरया, पलियस्सासंखभागमे-15 चाओ । अट्ठभवा उ चरित्ते' इत्यादि, आकर्षणमाकर्षः, ग्रहणमिति भावः, तत्र कियन्त आकर्षा एकस्मिन् भवे?, कियन्तो वाऽनेकभवेष्विति वक्तव्यं, तत्र वक्ष्यति-'तिण्ह सहसपुहत्तं सयप्पुहत्तं च होइ विरईए । एगभवे आगरिसा' इत्यादि, तथा स्पर्शना वकन्या, यथा कियत् क्षेत्रं सामायिकवन्तः स्पृशन्तीति, तत्र वक्ष्यति-सम्मत्तचरणसहिया सवं लोग फुसे निरवसेसं' इत्यादि, तथा निश्चिता उक्तिनिरुक्तिः वक्तव्या. साच-सम्महिही अमोहो सोही सम्भावदसणा बोही'
इत्यादिना वक्ष्यते, एषद्वारगाथाद्वयसमासार्थः॥ अवयवार्थ तु प्रतिद्वारं प्रपश्चेन नियुक्तिकृदेव वक्ष्यति, अत्र कवि दावाह-मनु प्रथममधयन सामायिक तस्यानुयोगदारचतुष्टयमिति प्रतिपादयता उद्देशनिर्देशाइकावेब, तथा ओपनि
PROM OLAPAL
-
Main Education Inter
i
ww.jainelibrary.org

Page #311

तानिरास:
उपोद्घात- पन्ननिक्षेपेऽध्ययनमिति निक्षिप्तं, नामनिष्पन्ननिक्षेपे सामायिकमिति, तत एवमपि तावभिहितावेव, किमर्थमनयोः पुनर-3/उद्देश्नादिनियुक्तिः
भिधानमिति !, उच्यते, एतद्द्वारद्वयोक्तयोरेव प्रागनागतग्रहणं कृतं द्रष्टव्यं, तद्ग्रहणमन्तरेण द्वार चतुष्टयाधुपन्यासस्यैवा
| सम्भवाद्, विषयाभावात् , अथवा प्रागभिधानमात्रमुक्तमिह त्वर्थानुगमद्धाराधिकारे विधानतो लक्षणतश्च व्याख्या क्रियते ॥१४७॥
1४/ इत्यदोषः । आह-यद्येवं निर्गमो न वक्तव्यः, तस्यानुगमद्वार एव प्रतिपादितत्वात्, तथाहि-आत्मागम इति प्रागभिहितं, है ततस्तीर्थकरगणधरेभ्यो निर्गतमित्यवगतमेव, सत्यमेतत् , केवलमिह तीर्थकरगणधराणामेव निर्गमोऽभिधीयते, यथा
कोऽसौ तीर्थकरः ? के वा गणधरा ? इति, तत्र वक्ष्यते-भगवान् वर्द्धमानस्वामी तीर्थकरो, गौतमादयो गणधराः, यथा
चतेभ्यो विनिर्गतं तथा क्षेत्रकालपुरुषकारणप्रत्ययविशिष्टं वक्ष्यते इति फलवान् निर्गमादिद्वारकलापोपन्यासः । & आह-यद्येवं लक्षणं न वक्तव्यं, यत उपक्रमद्वार एव नामद्वारे क्षायोपशमिके भावेऽवतारितं, प्रमाणद्वारे च जीवगुण
प्रमाणे आगमे इति, सत्यमेतत् , केवलं तत्र निर्देशमात्रं कृतमिह तु प्रपश्चन व्याख्यानमित्यदोषः, अथवा तत्र श्रुतसामायिकस्यैव लक्षणमुक्तम् , इह चतुर्णामपि सामायिकानां लक्षणाभिधानमिति महान् विशेषः। अथ नयाः प्रमाणद्वार एवाभिहिताः स्वस्थाने च मूलद्वारे वक्ष्यमाणास्ततः किमिहोच्यन्ते ?, उच्यते, इह प्रमाणद्वारोक्ता एव व्याख्यायन्ते, यदिवा प्रमाणद्वाराधिकारात् तत्र प्रमाणभावमात्रमभिहितमिह तु स्वरूपावधारणमवतारो वा चिन्त्यते इत्यदोषः, एते
* ॥१४७॥ |च सर्वे एव सामायिकसमुदायार्थमात्रविषयाः, न सूत्रविनियोगिनः, मूलद्वारोपन्यस्तास्तु नयास्तत्र व्याख्यानोपयोगिन एवेति मूलद्वारवक्ष्यमाणेभ्यो मेदः । ननु प्रमाणद्वारे जीवगुणः सामायिकं ज्ञानं चेति प्रतिपादितं ततः किं सामायिक'-17
Jain Education Interez
T
ww.jainelibrary.org

Page #312

-म
D
PAK-4.
मित्याशङ्काया अनुपपत्तिः, सत्यमेतत् , केवलं जीवगुणत्वे ज्ञानत्वे च सत्यपि किं तज्जीव एव आहोश्विजीवादन्यदिति | यः संशयस्तदपनोदार्थ इहोपन्यास इत्यदोषः। आह-नामद्वारे क्षायोपशमिकं सामायिकमुक्तं, ततस्तदावरणक्षयोप|शमादवाप्यते इति गम्यत एवं, ततः किमर्थ 'कथं लभ्यते' इति द्वारमुपन्यस्तम् !, उच्यते, स एव क्षयोपशमः कथमवा-16 प्यते इति क्षयोपशमगतशेषाङ्गलाभचिन्तनाददोषः, एवं यत् यदुपक्रमनिक्षेपद्वारद्वयाभिहितमपि पुनरभिधत्ते तत्तदनुग-17 मद्वारावसरात् प्रपञ्चव्याख्यार्थमिति परिभावनीयम् । अपरस्त्वाह-ननूपक्रमः प्रायः शास्त्रसमुत्थापनार्थ उक्त उपोद्घातोऽप्येष शास्त्रसमुद्घातप्रयोजन एवेति कोऽनयोर्भेदः ?, उच्यते, उपक्रमो हुद्देशमात्रनियतव्यापार उपोद्घातस्तु प्रायेण| तदुद्दिष्टवस्तुप्रबोधनफलः, अर्थानुगमत्वात् इत्यलं विस्तरेण, प्रकृतं प्रस्तुमः ॥ तत्रोद्देशद्वारावयवार्थप्रतिपादनार्थमाह
नाम ठवणा दविए खित्ते काले समासउद्देसे । उद्देसुद्देसम्मि य भावम्मिय होइ अहमओ ॥ १३९ ॥ का यस्य जीवादेरदेश इति नाम क्रियते स नाम्ना उद्देशो नामोद्देशो, यदिवानामनामवतोरभेदोपचारात नाम चासौ उद्देशश्च
नामोद्देशः, अथवा नाम्ना उद्दिश्यते-अभिधीयते इति नामोद्देशः, यदिवा नाम्न उद्देशः-अभिधानं नामोद्देशः, तथा उद्देशः स्थाप्यमानः स्थापनोद्देशः, स्थापनाया वा उद्देशा-अभिधानं स्थापनोद्देशः, 'दविए' इति द्रव्यविषय उद्देशः द्रव्योद्देशः, |सच द्विधा-आगमतो नोआगमतश्च, तत्र आगमतो ज्ञाताऽनुपयुक्तः, नोआगमतो ज्ञशरीरभव्यशरीरतव्यतिरिक्तमेदात् त्रिधा, तत्रज्ञदारीरभव्यशरीरं प्रतीते, तद्व्यतिरिक्तस्त्रिविधस्तद्यथा-द्रव्यस्य द्रव्येण द्रव्ये वा उद्देशो द्रव्योद्देशः, तत्र म्यस्योद्देशो यथा द्रब्यमिदमिति, द्रव्येण हुनुभूतेनोद्देशो यथा द्रव्यपतिरयमिति, तथा द्रव्ये उहेशो यथा वचते राजा

Page #313

h
उपोदात-18 सम्पति सिंहासने, चूते कोकिलो वने मयूर इत्यादि, एवं क्षेत्रस्य क्षेत्रेण क्षेत्रे वा उद्देशः क्षेत्रोद्देशों वकन्या, तत्र क्षेत्रस्योदेशो का उद्देशे में नियुक्तिः यथा इदं क्षेत्रमिति, क्षेत्रेणोद्देशो यथा क्षेत्री क्षेत्रपतिः, क्षेत्रे उद्देशो यथा क्षेत्रे जात क्षेत्रजमित्यादि, तथा कालत्य कालेन दाः (6)
काले वा उद्देशः कालोद्देशः, तत्र कालस्योद्देशो यथा अर्य काल इति, कालेनोद्देशो यथा इदं कालातिक्रान्तम्, अथवानोऽपि ॥१४८॥
इदं कालप्राप्तमिति, काले उद्देशो यथा काले जातं काले आगतमित्यादि, समासः-सक्षेपः तद्विषय उद्देशः समासोद्देशः, सच त्रिविधः-अङ्गश्रुतस्कन्धाध्ययनभेदात्, तद्यथा-अङ्गसमासोद्देशः श्रुतस्कन्धसमासोद्देशः अध्ययनसमासोद्देशश्च . तत्राङ्गसमासोद्देशो द्विधा-अङ्गसमासस्योद्देशो अङ्गसमासेन वोद्देशः, तत्रागसमासस्योद्देशो यथा इदमङ्गमिति, अङ्गसमासेनोद्देशो यथा तदध्येता तदर्थज्ञो वा अङ्गीति, एवं श्रुतस्कन्धाध्ययनसमासोद्देशावपि वक्तव्यो, तत्र श्रुतस्कन्धस्योद्देशो यथा अयं श्रुतस्कन्ध इति, श्रुतस्कन्धेन समासोद्देशो यथा अयं तदध्ययनात् तदर्थवेदनाच्च श्रुतस्कन्धीति, एवमध्ययनसमासोदेशोऽप्युदाहर्तव्यः, तथा उद्देश:-अध्ययनविशेषः तस्योद्देश उद्देशोद्देशः, यथा अयमुद्देश इति, उद्देशेन वा उद्देश उद्दे. शोदेशः, यथा उद्देशाध्ययनादुद्देशार्थपरिज्ञानाद्वाऽयमुद्देशवानिति, तथा भावे-भावविषयश्च भवत्युद्देशोऽष्टमकः, एषोऽपि द्विधा-भावस्योद्देशो यथा अयं भाव इति, भावेनोद्देशो यथा भावीत्यादि ॥ अथोद्देशव्याख्यानेन निर्देशमप्यविदिशन्नाह
एमेव य निद्देसो अट्ठविहो सोऽवि होइ नायवो। अविसेसियमुद्देसो विसेसिओ होइ निदेसो॥१४॥ ven
यथा अष्टविध उद्देश उक्ता एवमेव-तथा निर्देशोऽपि स द्वारगाथासूचितोऽष्टविधो भवति ज्ञातव्यः, सर्वथा साम्य[प्रतिषार्थमाह-किन्तु अविशेषितः सामान्यनामस्खापनादिविषय उद्देशो, विशेषितः नामस्थापनादिगोचरस्तु भवति निर्देश
क
Jain Education Inter
___

Page #314

इति विशेषः, तत्र नामनिर्देशो यस्य निर्देश इति नाम क्रियते, नानो वा निर्देशो यथाऽयं जिनभद्र इत्याद्यमिधानविशेषभणनं, निर्देशः स्थाप्यमानः स्थापनानिर्देशः, स्थापनाया विशेषाभिधानं वा स्थापनानिर्देशो, यथेयं कामदेवस्य स्थापनेति, यत्तु सामान्येन देवताया इयं स्थापनेत्यभिधानं स स्थापनोद्देश इति, द्रव्यस्यापि त्रिविधस्य सचित्तादेर्यद्विशिष्टमभिधानं स द्रव्यनिर्देशः, तत्र सचित्तद्रव्यविशेषस्य निर्देशो यथा गौरित्यादि, अचित्तद्रव्यविशेषस्य यथा अयं दण्ड इत्यादि, मिश्रद्रव्यविशेषस्य यथाऽयं रथोऽश्वयुक्त इत्यादि, तेन सचित्तादिद्रव्यविशेषेण निर्देशो यथा गोमानित्यादि, क्षेत्रस्य निर्देशो यथा इदं भरतक्षेत्रम्, अयं मगधाजनपद इत्यादि, क्षेत्रेण निर्देशो यथाऽयं भारत: मागधः सौराष्ट्रक इत्यादि, कालस्य निर्देशो यथा अयं हेमन्तोऽयं वसन्त इत्यादि, कालेन निर्देशो यथाऽयं शारदः सांवत्सरिकः प्रावृषेण्य इत्यादि, समासनिर्देशोऽङ्गश्रुतस्कन्धाध्ययनविषयभेदात् त्रिधा, तत्राङ्गरूपसमासस्य निर्देशोऽयमाचारः इदं सूत्रकृताङ्गमित्यादि, अङ्गसमासेन निर्देशो यथा तदध्ययनात् तदर्थवेदनाद्वा अयमाचारवाना
चारधर इत्यादि, श्रुतस्कन्धसमासस्य निर्देशो यथाऽयमावश्यकश्रुतस्कन्धः, श्रुतस्कन्धसमासेन निर्देशो यथाऽयमावलश्यकसूत्रार्थधर इति, अध्ययनसमासस्य निर्देशो यथा-इदं सामायिकाध्यनमाचाराने प्रथममध्ययन शस्त्रपरिज्ञा इत्यादि,
अध्ययनसमासेन निर्देशो यथाऽयं सामायिकसूत्रार्थधर इत्यादि, उद्देशस्य निर्देशो यथा भगवत्यां पुगलोद्देशक इत्यादि, उद्देशेन निर्देशो यथाऽयं प्रथमोद्देशकसूत्रार्थधरो द्वितीयोद्देशकसूत्रार्थधर इति, भावस्य निर्देशो-भावव्यत्यभिधानं, यथाऽयमौदयिको भाव इति, भावेन निहें शो पथाऽयमौदयिकमाववान् कोधी मानीत्यादि, इह तु समासोद्देशनिर्दे
SSCLOSSOSAURUS
Jain Education Inten
Dilliww.jainelibrary.org

Page #315

उपोद्यातनियुक्तिः
IAN
॥१४९॥
शाभ्यामयमधिकारः, तथाहि-अध्ययनमिति समासोद्देशः, सामायिकमिति समासनिर्देश इति ॥ इदं च सामायिक निर्देश न. नपंसक, सावद्ययोगविरमणस्य नपुंसकतया रूढत्वात्, अस्य च निर्देष्टा-उच्चारयितेति भावः त्रिविधस्तद्यथा-स्त्री पुमानायविचारः नसकं च, तत्र को नयो नैगमादिः कं निर्देशमिच्छतीति प्रतिपिपादयिषुराह
लगा. १४१ विहंपि नेगमनओ निद्दिट्ट संगहो य ववहारो। निद्देसयमुज्जुसुओ उभयसरिच्छं च सहस्स ॥१४१॥ द्विविधमपि-निर्देश्यवशानिर्देशकवशाच्च द्विप्रकारमपि नैगमनयो निर्देशमिच्छति, नैगमो ह्यनेकगमो लोकसंव्यवहारप्रवणश्च, लोके च निर्देश्यवशानिर्देशकवशाच्च निर्देशप्रवृत्तिरुपलब्धा, तत्र निर्देश्यवशाद्यथा-वासवदत्ता प्रियदर्शना इत्यादि, निर्देशकवशाद्यथा- मनुना प्रोक्को मनुः अक्षपादप्रोक्तोऽक्षपाद इत्यादि, लोकोत्तरेऽपि निर्देश्यवशाद् यथा षड़जीवनिका, तत्र हि षट् जीवनिकाया निर्देश्याः, एवमाचारक्रियाभिधानादाचारः तरङ्गवतीवक्तव्यताभिधानात्तरङ्गवतीत्यादि, निर्देशकवशान्जिनवचनं कापिलीयं नन्दसहितेत्येवमादि, एवं सावद्ययोगविरमणरूपं सामायिक रूढितो नपुंसकमिति निद्देश्यवशान्नैगमो नपुंसकनिर्देशमेवास्य मन्यते, यथा सामायिकं नपुंसकमिति, तथा सामायिकनिर्देष्टुः स्त्रीपुन्नपुंसकलिङ्गत्वात् तत्परिणामानन्यत्वाच्च सामायिकस्यार्थरूपस्य त्रिलिङ्गताऽप्येतन्मतेनाविरुद्धा, यथा सामायिक स्त्री सामायिकं पुरुषः सामायिकं नपुंसकमिति, उक्तं च-"तह निद्दिवसाओ नपुंसकं नेगमस्स सामइयं ।थीपुंनपुंसर्ग वा ॥१४९॥ तं चिय निद्देसगवसातो ॥१॥" (वि.१५०९) अन्यच्च-एष नैगमनय एवमभिधत्ते-यदि स्त्री स्त्रियमभिधत्ते तदा निद्देश्यस्य निर्देशकस्य च स्त्रीत्वानिदेशः स्त्रीलिङ्ग एव, अथ स्त्रीपुरुषं निर्दिशति तदा यथाविवक्षितं निर्देशः, तथाहि-देवदत्तेन घटशब्दे
GEOGEBRAICARAGUAISKAIS
9999
Jain Education inte
divw.jainelibrary.org

Page #316

44
KARSEENA
उच्चारित निर्देशस्याभिधेयानन्यत्वविवक्षायामयं घट इति व्यपदेशःप्रवर्तते, निर्देशकानन्यत्वविवक्षायामयं देवदत्त इति, तथा च देवदत्ते कथञ्चित्पथः परिभ्रष्टे इतस्ततो निभाल्यमाने तच्छब्दं श्रुत्वालोको वदति-अयं देवदत्त इति, अभिधेयानन्यत्वविवंक्षायां पुरुषनिर्देशः, निर्देशकानन्यत्वविवक्षायां स्त्रीनिर्देशः, अथ स्त्रीनपुंसकं निर्दिशति तदाऽत्रापि यथाविवक्षितं निर्देश इति नपुंसकनिर्देशः स्त्रीनिर्देशो वा, एवं पुरुषे नपुंसके च निर्देष्टरि भावनीयम् , आह च चूर्णिकृत्-"इत्थी इत्थिं निहिसइ इथिनि देसो, इत्थी पुरिसं निहिसइ इथिनिद्देसो य पुरिसनिदेसो य, इत्थी नपुंसगं निहिसइ इथिनिदेसोअनपुंसगनिद्देसो अ, एवमेव पुरिसनपुंसगाणंपि संजोगो" इति, एवमिहापि निर्देष्टुः त्रिलिङ्गस्यापि सम्भवादनन्यत्वविवक्षायां त्रिलिङ्गताऽपि सामायिकस्य प्रतिपत्तव्येति, आह-द्विविधमपि नैगमनय इत्येतावत्युक्त निर्देश्यवशानिर्देशकवशाची द्विविधं निर्देशमिच्छतीति कुतोऽवसीयते ?, उच्यते, वक्ष्यति-निहिं संगहो य ववहारों इति, ततोऽर्थादत्रावसीयते निर्देश्यवशानिर्देशकवशाच्च निर्देशस्य द्वैविध्यमिति, "निद्दिदं संगहो य ववहारो' इति निर्दिष्टं वस्त्वङ्गीकृत्य सङ्ग्रहो
व्यवहारश्च, पशब्दस्य व्यवहितः सम्बन्धः, निर्देश मिच्छतीति वाक्यशेषः, इयमत्र भावना-इह वचनमर्थप्रकाशकमेवोसापजायते, यथा प्रदीपः, ततो यथा प्रदीपः प्रकाश्यं प्रकाशयन्नेवात्मरूपं प्रतिपद्यमानः प्रकाश्यादात्मलाभं लभते इति ।
व्यपदिश्यते, तथा वचनमप्यर्थ प्रतिपादयदेवात्मरूपं प्रतिपद्यमानमर्थादात्मलाभ लभते इति व्यवहियते, अर्थश्च सावद्ययोगविरमणरूपो नपुंसकतया प्रसिद्ध इति सामायिकस्य नपुंसकलिङ्गतामेव सङ्ग्रहव्यवहारावभ्युपगच्छतः, उक्तंच-"अत्थावोचिय वयणं लहइ सरुवं जहा पदीवोबतोसंगहववहाराभणंति निहिवसर्गतं ॥१॥"(वि.१५११)र्णिकारोऽप्याह

Page #317

निश
उपोद्घात- नियुक्तिः
॥१५॥
"संगहववहारनयवत्तच्या इत्थी इत्विं निहिसइ इथिनिसो, इत्थी पुरिसं निहिसइ पुरिसनिद्देसो, इत्थी नपुंसगं निदि-15 सइ नपुंसगनिद्देसो, एवं पुरिसनर्गुसगाणंपि भाणियवं," अथवा सामायिक नाम सावद्ययोगविरमणरूपं, तच्च सामायिकवतां सत्त्वानां स्त्रीलिङ्गानां पुँल्लिङ्गानां नपुंसकलिङ्गानां च परिणामानन्यदिति तस्य ख्यादिरूपतेति वाच्यवशेन त्रिलिजताऽपि सामायिकस्य सङ्ग्रहव्यवहारनयमतेन द्रष्टव्या, तथा 'निद्देसगमुजुसुतो' इति, निर्देशको-चका तमङ्गीकृत्य सामायिकनिर्देशमृजुसूत्रो मन्यते, तथाहि-स एवमभिधत्ते वचनं वक्तुरधीनं, तद्भावभावित्वात् , ततो यदेव वक्तुर्लिङ्गं तदेव वचनस्यापीति, यदा पुरुषो निर्देष्टा तदा सामायिकस्य पुंलिङ्गता यदा स्त्री तदा स्त्रीलिङ्गता, एवं नपुंसकेऽपि द्रष्ट-| व्यम्, उकै च-"उज्जुसुतो निद्देसगवसेण सामाइयं विणिद्दिसइ । वयणं वत्तुरहीण मित्यादि, 'उभयसरिच्छं च सहस्स॥२॥"(वि.१५१५) इति,उभयमिह निर्देश्य निर्देशकंच वस्त्वभिधीयते, 'सदृश मिति समानलिङ्गम् , उभयं च तत्सदर्शच उभयसदृशं तदङ्गीकृत्य शब्दस्य निर्देशप्रवृत्तिरिति वाक्यशेषः, किमुक्तं भवति-निर्देश्यं निर्देशकं च वस्तु परस्परं समानलिङ्गमेवाङ्गीकृत्य शब्दनयो निर्देशमभिमन्यते, नान्यथेति, इयमत्र भावना-उपयुक्तो हि निर्देश्यादभिन्न एवं भवति, तदुपयोगानन्यत्वात् , यथा अग्युपयोगादनन्यो माणवकोऽग्निः, ततो यदा पुमान् पुमांसमभिधत्ते तदा पुंनिर्देश एव, एवं स्त्रियाः स्त्रियं प्रतिपादयन्त्याः स्त्रीनिर्देश एव, नपुंसकस्य नपुंसकमभिदधानस्य नपुंसकनिर्देश
| ॥१०॥ एव, यदा तु पुमान् स्त्रियमभिधत्ते तदा स खयुपयोगानन्यत्वात् स्त्रीरूप एवेति निर्देश्यनिर्देशकयोः समानलिङ्गतैव, एवं सर्वत्र संयोज्यम् , असमानलिङ्गनिर्देशस्त्ववस्त्वेव, यथा पुमान नपुंसकं स्त्रियं चाहेति, कुत इति चेत्, उच्यते, इह

Punjainelibrary.org
Jain Education inte

Page #318

C
RSSC
सो नपंसकं स्त्रियं वा प्रतिपादयतो मपुंसकोपयोगः रुयुपयोगो वा ततो भिन्नो वा स्यादमिनो वा!, यदि मिन्नस्तहि तस्यासाविति सम्बन्धानुपपत्तिः, तदनुपपत्तौ चोपयोगशून्यत्वात्पाषाणस्येव तस्य वचनप्रवृत्त्यसम्भवः, तथा च प्रत्यक्षविरोधः, अथाभिन्नः स तर्हि तदात्मक एव, तथाहि-यद्यस्मादभिन्नं तत्तन्मयमेव, यथा जीवश्चेतनामयः, पुमानपिच दीनपुंसकमभिदधानो नपुंसकोपयोगानन्यः, स्त्रियमभिदधानः युपयोगानन्य इति तन्मयः, ततः समानलिङ्गस्यैव निर्देशो न
विसदृशलिङ्गस्य, उक्कं च-"सद्दो समाणलिंग निद्देसं भणति विसरिसमवत्थु । उवउत्तो निदिहा निदेसातो जतोऽनन्नो॥१॥ (वि. १५२३ ) एवमिहापि सामायिकस्यार्थरूपस्य रूढितो नपुंसकत्वात् स्त्रियाः पुरुषस्य नपुंसकस्य वा सामायिक प्रतिपादयतस्तदुपयोगानन्यत्वान्नपुंसकरूपतैवेति सामायिकमिति नपुंसकनिर्देश एवेति गाथासक्षेपार्थो, व्यासार्थस्तु भाष्यादवसातव्यः, सर्वनयमतान्यपि चामूनि पृथक् पृथग्विपरीतविषयत्वान्न प्रमाणं, समुदितानि तु समस्तान्तर्बाह्यनिमित्तसा-हा मग्रीसापेक्षत्वात्प्रमाणमित्यलं विस्तरेण, मन्दावबोधमात्रफलत्वात् प्रस्तुतप्रयासस्य ॥ सम्प्रति निर्गमद्वारप्रतिपादनार्थमाहनाम ठवणा दविए खेत्ते काले तहेव भावे य । एसो उ निग्गमस्सा निक्खेवो छविहो होइ ॥ १४२ ॥
नामस्थापने सुप्रतीते, द्रव्यनिर्गमोऽपि द्विधा-आगमतो नोआगमतश्च, तत्रागमतः पूर्ववत्, नोआगमतस्त्रिविधोज्ञशरीरभव्यशरीरतद्व्यतिरिक्तभेदात् , तत्र ज्ञशरीरभव्यशरीरे प्राग्वत् , तद्व्यतिरिक्कोऽनेकधा, तद्यथा-द्रव्याद् द्रव्यस्य वा विनिर्गमो द्रन्यविनिर्गमः, तत्र द्रव्यात् सचिवादचित्तान्मिश्राद्वा, द्रव्यस्य च ततःसचित्तादेःप्रत्येकं सचित्तस्याचित्तस्य | मिश्नस्य वा, तत्र सचित्तात्सचित्तस्य यथः पृथिव्या अङ्करस्य, सचित्तान्मिनस्य यथा भूमेः पतङ्गस्य, सचित्तादचित्तस्य ।
-०८२००५८५
-
भा.सू.२६
A
Jain Education
tem
D
w.jainelibrary.org

Page #319

उपोद्धात- नियुक्तिः
HEN
॥१५॥
*-*%
%
-
यथा भूमेर्वाष्पस्य, तथा मिश्रात् सचित्तस्य यथा देहात्कृमः, देहस्य मित्रता तद्गतकेशनसाद्यवयवानामचिचत्वात् शेरल निर्गमतु सचित्तत्वात् , मिश्रान्मिश्रस्य यथा स्त्रीदेहाद् गर्भस्य, मिश्रादचित्तस्य यथा देहाद्विष्ठायाः, उक्कंच-"पभवो सचिचातो ।
स्वरूपं भूमेरंकुरपयंगवफाई । किमिगन्भसोणियाई मीसातो थीसरीरातो ॥१॥" (वि.१५३५) अचिचात्सचित्तस्य यथा काष्ठा- गा. १४२ स्कृमिकस्य, अचित्तान्मिश्रस्य यथा काष्ठाद् घुणकस्य, तस्य मिश्रता पक्षाद्यवयवानामचिचत्वाद्, अचित्तादचित्तस्य यथा| काष्ठात् घुणचूर्णस्य, अथवाऽत्र चतुभङ्गिका, तद्यथा-द्रव्यात् द्रव्यस्य द्रव्याणां वा द्रव्येभ्यो वा द्रव्यस्य द्रव्याणामिति, तब द्रव्यात् द्रव्यस्य यथा एकस्माद्रूपकात् कलान्तरप्रयुक्तादेकस्य रूपकस्य विनिर्गमः, आह च चूर्णिकृत्-"दबतो दबस्स | जहा रूवातो पउत्तातो रूवतो चेव जातो" इति, द्रव्यात् द्रव्याणां वा यथा एकस्मादेव रूपकात् कलान्तरप्रयुक्तात प्रभूतकालातिक्रमेण प्रभूतानां रूपकाणां सम्भवः, द्रव्येभ्यो द्रव्यस्य यथा प्रभूतेभ्यो रूपकेभ्यः कलान्तरप्रयुक्तेभ्यः स्वल्पदिनमध्ये एकस्य रूपकस्य सम्भवः, द्रव्येभ्यो द्रव्याणां यथा प्रभूतेभ्यो रूपकेभ्यः कलान्तरप्रयुक्तभ्यः प्रभूतकालातिमेष प्रभूतानां रूपकाणां सम्भवः, तथा क्षेत्रात् क्षेत्रस्य वा निर्गमः क्षेत्रनिर्गमः, तत्र क्षेत्राद्विनिर्गमो यथा अधोलोकक्षेत्राद्विनिर्गत्य जीवस्ति॥र्यग्लोके समागत इत्यादि, क्षेत्रस्य विनिर्गमो यथा राजकुलालब्धममुकं क्षेत्रमिति, कालात्कालस्य वा निर्गमः कालनिर्गमः, | तत्र कालान्निर्गमो यथा दुर्भिक्षानिस्तरणं, यदिवा बालकालाद्विनिर्गतो देवदत्त इति, कालस्य विनिर्गमो यथा वसन्तस्य सम्पति निर्गम इति, निर्गमो नाम उत्पादः, अथवा कालो द्रव्यधर्मो वनारूपत्वाचस्व निगमो द्रव्यात् । तथा भावाझावस्य वा निर्मामो भावनिर्गमः, तत्र भावाद्विनिर्गमो यथा पुद्गलस्य वर्णादिविशेषात् जीवख वा क्रोधादिपरिणामा
%
+ 91

lain Education Inter

Page #320

Sach**
*
**
द्विनिर्गम इति, मावस्य निर्गमो यथा पुद्गलाद्वर्णादिविशेषस्य, जीवात्कोधादिपरिणामस्योत्पत्तिरिति, एष एव तुनन्द एक-5 कारार्थः निर्गमस्य निक्षेपः षडियो भवतीति ॥ एवं शिष्यमतिप्रकाशार्थ प्रसङ्गतोऽनेका निर्गम उत्कोऽत्र तु प्रशस्तभावनिर्गममात्रेणाप्रशस्तभावापगममात्रेण चाधिकारः, यदिवा शेरैरपि द्रव्यादिभिस्तदङ्गत्वादधिकारः, तत्र द्रव्यं भगवान् वर्द्धमानस्वामी क्षेत्रं महासेनवनं कालः प्रमाणकालो भावश्च पुरुषो वर्द्धमानस्वामिरूपः, एतानि सामायिकरूपप्रशस्तभावनिर्गमाङ्गानि, उक्तं च-“वीरो दवं खेत्तं महसेणवणं पमाणकालो या भावो य भावपुरिसो समासतो निम्गमगाई ॥१॥ सामइयं वीरातो महसेणवणे पमाणकाले य । भावपुरिसा हि भावे विणिग्गमो वक्खमाणोऽयं ॥२॥" (वि.१५४५-६) अत्र वक्ष्यमाणो भावः-सामायिकलक्षणः। एतच्च सर्व भगवन्महावीरलक्षणद्रव्याधीनमतस्तस्यैव प्रथमतो | मिथ्यात्वादिभ्यो निर्गममभिधित्सुराह- (प्रन्थानं ६०००)
पंथं किर देसित्ता साहणं अडवि विप्पणहाणं । सम्मत्तपढमलंभो बोद्धयो बदमाणस्स ॥१४३॥ पन्थानं 'किले त्याप्तवादे देशयित्वा-कथयित्वा साधुभ्यः, सूत्रे षष्ठी प्राकृतत्वात, 'अडवित्ति प्राकृतत्वादेवात्र सप्तम्या लोपः, अटव्यां पथो विप्रनष्टेभ्यः-परिचष्टेभ्यः, पुनस्तेभ्य एव देशनां श्रुत्वा सम्यक्त्वं प्राप्तः, एवं सम्यक्त्वप्रथमलाभो बोद्धव्यो वर्द्धमानस्येति गाथाक्षरार्थः॥ भावार्थः कथानकादवसेयः, तच्चेदम्-अवरविदेहे एगम्मि गामे बला-1 हितो, सो व रायाएसेण सगडाणि गहाय दारुनिमित्तं महाडविं पविट्ठो, इतो य साहूणो मग्गं पवना सत्येण समं वचंति, सत्ये मावासिए भिक्खं पविद्या, सत्यो गतो, ते मग्गतो पहाविया, अयाणंता मुल्ला, मुहदिसा पंथं बवाणंठा लेण

Page #321

उपोद्घातनिर्युक्तिः
॥१५२॥
Jain Education Intern
अडविपंथेण मज्झहदिवसकाले तण्हाए छुहाए य पारद्वा तं देषं गया जत्य सो सगडसंनिवेसो, सो य बलाहिओ ते पासित्ता महंतं संवेगमावन्नो भाइ - अहो इमे साहुणो अदेसिया तत्रस्सिणो अडविमणुपविट्ठा, तेर्सि सो परमभन्त्तीए | विउलं असणपाणं दाऊण आह-एह भगवं ! जेण पंथे समवतारेमि, पुरतो संपत्थितो, ताहे तेऽवि साहुणो तस्सेव मग्गेण अणुगच्छन्ति, ततो गुरू तस्स धम्मं कहेउमारद्धो, सो तस्सुत्रगतो, ततो पंथं समोयारित्ता नियत्तो, ते पत्ता सदेसं, सो पुण १ अविरयसम्मद्दिही कालं काऊण सोहम्मे कप्पे पलितोवमट्ठिइतो देवो जातो ॥ एतदेवोपदर्शयन् गाथाद्वयमन्तर्भाष्यकृदाहअवरविदेहे गामस्स चिंतगो रायदारुवणगमणं । साहू भिक्खनिमित्तं सत्था हीणे तहिं पासे ॥ मू. भाष्यं १ ॥ दाsन्न पंथ नयणं, अणुकंप गुरूण कहण सम्मत्तं । सोहम्मे उववन्नो पलियाउ सुरो महिहीतो ॥ मू. भा. २ ॥ अपरविदेहे ग्रामस्य चिन्तको 'रायदारुवणगमण' मिति अत्र निमित्तशब्दलोपो द्रष्टव्यो राजदारुनिमित्तं तस्य वनगमनं, सुसाधून् भिक्षानिमित्तं सार्थाष्टान् तत्र दृष्टवान्, ततोऽनुकम्पया - परमभक्त्या दानं अन्नपानस्य, नयनं - प्रापणं पथि, तदनन्तरं गुरोः कथनं, ततः सम्यत्वप्राप्तिः, तत्प्रभावान्मृत्वाऽसौ सौधर्म्मदेवलोके उत्पन्नः पल्योपमायुः सुरो महर्द्धिक इति ॥
लढूण य सम्मतं अणुकंपाऍ सो सुविहियाणं । भासुरवरबोंदिधरो देवो वेमाणितो जातो ॥ १४४ ॥ स ग्रामचिन्तकः सुविहितानामनुकम्पया - परमभक्त्या तेभ्यः सम्यक्त्वं लब्ध्वा च भास्वरां-दीप्तिमतीं वरां- प्रधानां बन्दी - तनुं धारयतीति भास्वरवरबोंन्दिधरः देवो वैमानिको जात इति नियुक्तिगाथार्थः ॥

श्रीवीरस्य सम्यक्तवं
देवत्वं च गा. १४३
१४४
भा. १-२
॥१५२॥
ww.jainelibrary.org

Page #322

ECAKACCXCX
चहऊण देवलोगा इह चेव य भारहमि वासंमि । इक्खागकुले जातो उसमसुयसुतो मरीइत्ति ।। १४५॥ 5 ततो देवलोकात् स्वायुम्क्षये च्युत्वा इहैव भारतवर्षे इक्ष्वाकुकुले जातः-उत्पन्न ऋषभसुतसुतो मरीचिः, ऋषभपौत्र इत्यर्थः ॥ यतश्चैवमतःइक्खागुकुले जातो इक्खागुकुलस्स होइ उप्पत्ती। कुलगरवंसे तीए भरहस्स सुओ मरीइत्ति ॥ १४६ ॥
इक्ष्वाकृणां कुलं इक्ष्वाकुकुलं तस्मिन् जात:-उत्पन्नोभरतस्य सुतो, मरीचिरिति योगः, तत्र सामान्येन ऋषभपौत्रत्वा| भिधाने सतीदं विशेषाभिधानमदुष्टमेव, सामान्याभिधाने सति सर्वत्रापि विशेषाभिधानस्य दर्शनात्, स च इक्ष्वाकुकुले | जातः कुलकरा वक्ष्यमाणलक्षणास्तेषां वंशः-प्रवाहस्तस्मिन्नतिक्रान्ते, यतश्चैवमत ईक्ष्वाकुकुलस्य भवति उत्पत्तिः, वाच्येति शेषः, तत्र कुलकरवंशेऽतीते इत्युक्तमतः प्रथमं कुलकराणामेवोत्पत्तिं प्रतिपिपादयिषुयस्मिन् काले क्षेत्रे च तत्प्रभवस्तदुपदर्शनार्थमिदमाह
ओसप्पिणी इमीसे तइयाएँ समाएँ पच्छिमे भागे । पलितोवमट्ठभागे सेसंमि य कुलगरुप्पत्ती ॥१४७॥18
अद्धभरहमज्झिल्लतिभागे गंगसिंधुमझमि । एत्थ बहमझदेसे उप्पन्ना कुलगरा सत्त ॥ १४८॥ । __ अस्यामवसर्पिण्यां वर्तमानायां या तृतीया समा-सुषमदुष्पमाभिधाना तस्या यः पश्चिमो भागः तस्मिन्, कियन्मात्रे इत्याह-पल्योपमाष्टभागप्रमाणे शेषे तिष्ठति सति कुलकरोत्पत्तिः, अभूदिति वाक्यशेषः, कुत्रेत्यत आह-अद्धभरतमध्यत्रिभागे, किंविशिष्टे इत्याह--गङ्गासिन्धुमध्येऽत्र, एतस्मिन्नर्द्धभरतमध्यमत्रिभागे बहुमध्यदेशे, न तु पर्यन्तेषु,
*%AA%CACANCC
एत्य बहुमजलता तस्या या पाच कुत्रेत्यत आत पर्यन्तेषु,
ACARAM
Jain Education interno

w
.jainelibrary.org

Page #323

पोद्धातनियुकि
॥१५॥
१५१
उत्पमाः कुठकराः सप्त, इहार्डभरतं विद्यापरायवैताव्यपर्वतादारतः परिमाय, न तु परतो, व्याख्यानात् ॥ सम्पति 5 मरीचिः कुलकरवक्तव्यतामिधायिकां द्वारगायां प्रतिपादयति
कुलकरापुषभव १ जम्म २ नामं ३ पमाण ४ संघयणमेव ५ संठाणं ।
|धिकार: .वन्नि ७ स्थिया ८ ऽऽउ ९ भागा १० भवणोवातो १९ य नीई १२ ॥ १४९ ॥
गा. १९५कुलकराणां पूर्वभवा वक्तव्याः, ततो जन्म, तदनन्तरं नामानि, ततःप्रमाणानि, तदनन्तरं संहननं वकव्यम्, एवशब्द पूरणार्थः, तथा संस्थानं, ततो वर्णाः प्रतिपादयितन्याः, तदनन्तरं स्त्रियः, तत: आयुर्वक्तव्यं, तो भागा वाच्या:-कस्मिन् वयोभागे कुलकराः संवृत्ता इति, भवनेषूपपातो वक्तव्यः, भवनग्रहणं भवनपतिनिकायेषु तेषामुपपातो नान्यत्रेति प्रदर्शनार्थ, तथा नीतिश्च या यस्य हकारादिलक्षणा सा तस्य वक्तव्येति गाथाक्षरार्थः॥ अवयवाथै तु प्रतिद्वारं भाष्यकार: स्वयमेव वक्ष्यति, तत्र प्रथमद्वारावयवार्थाभिधित्सयेदमाह
अवरविदेहे दो वणियवयंसा माइ उजुगे चेव । कालगया इह भरहे हत्थी मणुओ प भापाया ॥ १५०॥ दहुँ सिणेहकरणं गयमारुहणं च नामनिप्फत्ती। परिहाणि गेहि कलहो सामत्थणं विनवणहत्ति ॥ १५१ ॥ अपरविदेहे द्वौ वणिग्वयस्थावभूतां, तद्यथा-एको मायी अपरश्च ऋजु, तौ च कालगताविह भरते आयाती, मायी
॥१५॥ हस्ती इतरो मनुष्य इति, ततो दृष्ट्वा परस्परं स्नेहकरणं, ततो गजारोहणं, तदनन्तरं नामनिवृत्तिः, गच्छता कालेन कल्पद्माणां परिहानिः, ततः प्रभूताप्रभूततरा गृद्धिस्तदनन्तरं कलहस्ततः 'सामथर्ण ति देशीवचनमेतत्पोडोचनमित्यर्थः,
Jain Education Inter

Page #324

8 ततो विज्ञापना, तदनन्तरं 'हा' इति हाकारलक्षणाया नीतेः प्रवृत्तिः, मावार्थः कयानकादवसेया, तवेदम्-अवरविदेहे ।
दो मिचा वणिया, तत्थेगो माई, इयरो उज्जुगो, ते पुण एगमो चेव ववहरति, तत्व जो माई सो त उज्जुगं अइसंह, इयरो सबमगूढतो सम्म ववहरइ, दोवि पुण दाणरुई, ततो सो उजुगो कालं काऊण इहेब दाहिणढे मिहुणगो जातो, वंको पुण तंमि चेव पएसे हत्थिरयणं, सो य सेतो वण्णेणं चउदंतो य, जाहे ते दोऽवि पडुप्पण्णसरीरगा जाया ताहे ते हिंडि उमारद्धा, तेण य हथिणा हिंडतेण सो मिहुणगो दिट्ठो, दहूण य से परमा पीई उप्पन्ना, तं च से अभियोगनिवत्तियं कम उदिन्नं, ततो तेण मिहुणगं खंधे विलइयं, ततो सवेण लोगेण तं मिहुणगं वहारूवं दट्टण अम्हेहितो अन्भहिओ मणूसो एसो इमं च से विमलं वाहणंति से विमलवाहणत्ति नाम कयं, वेसिं च जाईसरणं जायं, ताहे कालदोसेण इमे सत्त कप्परुक्खा परिहायंति,-'मत्तंगया य भिंगा चिचंगा चेव तहय चिचरसा । गेहागार अणि-४॥
गणा सत्तमया कप्परुक्खत्ति ॥१॥ तेसु परिहार्यतेसु कसाया उप्पण्णा, अयं मम मा इत्थ कोई अल्लियउ इति भणि 18|| पवचा, जो ममीकयमल्लियइ तेण इयरो कसाइजइ, ततो परोप्परमसंखडं, ताहेचिंतंति-कंचि अहिवई ठवेमो,जो ववत्थाए
ठवेइ, ताहे तेहिं सो विमलवाहणो एस अम्हेहिंतो अहितो इति अहिवई ठवितो, ताहे तेण तेसिं रुक्खा विरिका, भणिया य-जो तुम्भं एवं मेरं अइक्कमइ तं मम कहेजह जेणाहं से दंडं वचेमि, सोऽवि कहं जाणइ !, भण्णइ-सो जाइस्सरो तं वणियत्वं सरेइ तेण जाणई, ताहे तेसि जो कोऽवि अवरज्झाइ सो तस्स कहिजइ, ताहे सो तेसिं दंड बचेको पुण दंडो,हकारो, हा तुमे दुहु कयति, ताहे सो जाणइ-बहं सबस्सहरणो कतो, वरं हतो होंतो सीसे वा
KARACT

Page #325

उपोद्घातनिर्युक्तिः
॥१५४॥
Jain Education Interna
मे वरं छिन्नं होतं, न य एरिसं विडंबणं पाविन्तोति, एवं बहुकालं हक्कारदंडो अणुवत्तितो, तस्स य चंदजसा भज्जा, तीए समं भोगे भुञ्जंतस्स अवरं मिहुणं जायं, तस्सवि कालंतरेण अवरं, एवं ते एगवंसंमि सत्त कुलगरा उप्पन्ना, पूर्वभवाः खल्वमीषां प्रथमानुयोगतोऽवसेयाः, जन्म पुनरिहैव सर्वेषां द्रष्टव्यम् ॥ व्याख्यातं पूर्वभवजन्मरूपं द्वारद्वयं, सम्प्रति कुलकरनामप्रतिपादनार्थमाह
पढमेत्थ विमलवाहण चक्खुम जसमं चउत्थमभिचंदे । तत्तो य पसेणइए मरुदेवे चैव नाभी य ॥ १५२ ॥ प्रथमोऽत्र विमलवाहनो द्वितीयश्चक्षुष्मान् तृतीयो यशस्वी चतुर्थोऽभिचन्द्रः पञ्चमः प्रसेनजित् षष्ठो मरुदेवः सप्तमो नाभिरिति ॥ गतं नामद्वारम् अधुना प्रमाणद्वारावयवार्थमभिधित्सुराह
नव धणुयाई पढो अट्ठ य सत्तद्धसत्तमाई च । छच्चेव अद्धछट्ठा, पंचसया पण्णवीसाओ ॥ १५३ ॥ प्रथमो विमलवाहन उच्चैस्त्वेन नव धनुःशतानि द्वितीयश्चक्षुष्मान् अष्टौ ८०० तृतीयो यशस्वी सप्त ७०० चतुर्थोऽभिचन्द्रोऽर्द्धसप्तमानि धनुःशतानि ६५० पञ्चमः प्रसेनजित् षट् ६०० पष्ठो मरुदेवोऽर्द्धषष्ठानि धनुःशतानि ५५० सप्तमो नाभिः पञ्चविंशत्यधिकानि पञ्चधनुः शतानि ५२५ ॥ गतं प्रमाणद्वारम् अधुना संहननसंस्थानप्रतिपादनार्थमाहवज्जरिसभसंघयणा समचउरंसा य होंति संठाणे । वण्णंपि य वोच्छामि पत्तेयं जस्स जो आसी ॥ १५४ ॥ सर्व एव विमलवाहनादयो वज्रर्षभसंहननाः संस्थाने च चिन्त्यमाने समचतुरत्राश्च भवन्ति, वर्णद्वारसम्बन्धाभिधानार्थमाह- 'वण्णंपी' त्यादि, वर्णमपि च वक्ष्ये प्रत्येकं च यस्य य आसीत् इति ॥ प्रतिज्ञातमेव निर्वाहयति

कुलकराधिकारः
गा. १५२१५४
॥१५४॥
w.jainelibrary.org

Page #326

चक्खुम जसमं च पसेणई य एए पियंगुवण्णाभा। अमिचंदोससिगोरो निम्मलकणगप्पमा सेसा ॥१५॥ ६ चक्षुष्मान यशस्वी प्रसेनजित्, एते द्वितीयतृतीयपश्चमाः 'प्रियङ्गुवर्णाभा' प्रियङ्गुवर्ण इवामा-छाया येषां ते तथाप्रियकश्यामाः, अभिचन्द्रश्चतुर्थः कुलकरः शशिव गौरः, निर्मलकनकवत् प्रभा-छाया येषां ते तथा शेषा-विमलवाहनमरुदेवनाभयः॥ गतं वर्णेद्वारं, स्त्रीद्वारप्रतिपादनार्थमाह
चंदजस चंदकंता सुरूव पडिरूव चक्खुकंता य । सिरिकता मरुदेवी कुलगरपत्तीण नामाई ॥ १५६ ॥ विमलवाहनस्य पत्नी चन्द्रयशाश्चक्षुष्मतश्च चन्द्रकान्ता, यशस्विनः सुरूपा, अभिचन्द्रस्य प्रतिरूपा, प्रसेनजितश्चक्षु:कान्ता मरुदेवस्य श्रीकान्ता, नाभर्मरुदेवी, इमानि यथाक्रम कुलकरपत्नीनां नामानि ॥ एताश्च संहननादिभिः कुलकर. तुल्या एव द्रष्टव्याः, यत आह
संघयणं संठाणं उच्चत्तं चेव कुलगरेहिं समं । वण्णण एगवण्णा सबाओ पियंगुवण्णातो ॥ १५७॥ संहनन संस्थानमुच्चैस्त्वं चैव कुलकरैरात्मीयरात्मीयैः सम-अनुरूपमासामधिकृतस्त्रीणां, नवरं प्रमाणेन ईपन्यूना इति सम्प्रदायः, तथा वर्णेन सर्वा अप्येकवर्णाः प्रियङ्गवर्णा इति ॥ गतं खीद्वारम्, इदानीमायुारमाह
पलितोवमदसभागो पढमस्साउं ततो असंखेजा। ते याणपुविहीणा पुवा नाभिस्स संखिजा ॥ १५८ ॥ प्रथमस्य-विमलवाहनस्यायुः पल्योपमदशभागः, तदनन्तरमन्येषां चक्षुष्मदादीनामसोयानि पूर्वाणीति सम्बध्यते, तान्यपि चानुपूा-क्रमेण हीनानि, नामेस्तु साधेयानि पूर्वाण्यायुष्कमिति, अन्ये तु व्याचक्षवे-प्रथमस्य पल्योपमदश-I
Jain Education Intem
Panjainelibrary.org

Page #327

उपोदात
भाग एवायुः, ततो द्वितीयस्थासङ्ख्येयाः, पत्योपमासधेयभागा इति वाक्यशेषः, एवं चानुपा हीनं शेषाणामायुक कुलकरा. द्रष्टव्यं, तावद्यावत्सायानि पूर्वाणि नाभेरायुष्कमित्यविरुद्धेयं व्याख्या, अपरे व्याचक्षते-प्रथमस्यायुः पल्योपमदश
|धिकार: भागः ततोऽसोया इति-शेषाणां समुदितानां पल्योपमासोयभागाः, किमुक्कं भवति -द्वितीयस्य पल्योपमासङ्ख्येय
दागा.१५५. |भाग आयुः शेषाणां तत एवासङ्ख्येयभागोऽसङ्ख्येयभागः पात्यते तावद्यावन्नाभेरसोयानि पूर्वाणि, तदेतदपव्याख्यानं, कथमिति चेत्, उच्यते, इह पल्योपमाष्टभागे अशेषकुलकराणामुत्पत्तिः, 'पलितोवमट्ठभागे सेसंमि य कुलगरुप्पत्ती' इति वचनात् , तत्र पल्योपमं किलासत्कल्पनया चत्वारिंशद्भागं परिकल्प्यते, तस्याष्टमो भागः पञ्च चत्वारिंशदागाः, तत्रापि
प्रथमस्य विमलवाहनस्यायुः पल्योपमदशभागः, ततश्चत्वारश्चत्वारिंशद्भागास्तदायुषि गताः, शेष एक: पल्योपमस्य चत्वादारिंशत्तमः सोयो भागोऽवतिष्ठते, स च चक्षुष्मदादिगतैः पञ्चभिरसङ्ख्यभागैर्न पूर्यते इत्यपव्याख्या, अथ अत एव |
नाभेरसोयानि पूर्वाण्यायुष्कमुक्तमिति, इदमयुक्तं तूकं, यतो मरुदेव्याः सोयानि वर्षाण्यायुः, असङ्ख्येयवर्षायुषां केवलज्ञानाभावात् , ततो नाभेः सयेयवर्षायुष्कत्वमेव, कुलकराणां कुलकरपलीनां च समानायुष्कत्वात् ॥ तथा चाह
जंघेव आउयं कुलगराण तं चेव होइ तासिंपि । जं पढमगस्स आउं तावइयं होइ हथिस्स ॥ १५९॥ यदेवायुष्कं कुलकराणां प्रागुक्तं तदेव भवति तासामपि-कुलगराङ्गनानां, सङ्ख्यासाम्याच्च तदेवेत्यभिधीयते, यावता
॥१५५॥ प्रत्येकं भिन्नमेव प्राणिनामायुः। तथा यत्प्रथमस्य कुलकरस्य-विमलवाहनाख्यस्यायुस्तावदेव भवति हस्तिना, एवं शेषकुलकरहस्तिनामपि कुलकरतुल्यं द्रष्टव्यम् ॥सम्प्रति भागद्वारं वकन्यं, यथा का कस्य सर्वायुके कुलकर काल इति, तत्रेदमाह
Jain Education Inter
aXIMiw.jainelibrary.org

Page #328

जं जस्स आउयं खलु तं दसभागे समं विभइऊणं । मज्झिल्लट्ठतिभागे कुलगरकालं वियाणाहि ॥ १६० ॥ • यद्यस्य कुलकरस्वायुस्तत् खलु दशभागान् समं विभज्य मध्यमेऽष्टभागात्मके त्रिभागे कुलकरकालं विजानीहि ॥ अमुमेवार्थे प्रकटयन्नाह -
पढमो य कुमार भागो चरिमो य बुहुभावम्मि । ते पयणुपेज्जदोसा सवे देवेसु उववन्ना ॥ १६९ ॥ तेषां दशानां भागानां मध्ये प्रथमो भागः कुमारत्वे भवति, चरमो वृद्धभावे, शेषा मध्यमा अष्टौ भागाः कुलकरकाल इति । गतं भागद्वारम् उपपातद्वारमुच्यते-ते प्रतनुप्रेमद्वेषाः, प्रेम-रागो द्वेषः प्रसिद्धः । सर्वे विमलवाहनादयो देवेषूपपन्नाः ॥ तत्र न ज्ञायते केषु देवेषूपपन्ना इत्यत आह
1
दो चैव सुवणेसुं उयहिकुमारेसु होंति दो चेव । दो दीवकुमारेसुं एगो नागेसु उववण्णो ॥ १६२ ॥ विमलवाहनचक्षुष्मदभिधानौ सुपर्णेषु देवेषूत्पन्नौ द्वावेव च यशस्वि-अभिचन्द्राख्यावुदधिकुमारेषु भवतः, | द्वौ प्रसेनजिन्मस्देवाख्यौ द्वीपकुमारेषु, एको नाभिनामा सप्तमकुलकरो नागेषूपपन्नः ॥ सम्प्रति कुलकरस्त्रीणां हस्तिनां चोपपातमभिधित्सुराह -
at
इत्पी छत्थितो नागकुमारेसु होंति उबवना । एगा सिद्धिं पत्ता मरुदेवी नाभिणो पत्ती ॥ हस्तिनः सप्तापि षट् च स्त्रियः चन्द्रयशःप्रभृतयो नागकुमारेषूपपन्नाः, अन्ये तु प्रतिपादयन्ति - एक

१६३ ॥
एव हस्ती

Page #329

उपोदात- नियुक्तिः
षट् च खियो नागेधूपपन्नाः, शेषाणामिहानभिधानमेवेति, एका सप्तमी मरुदेवी नामे पत्नी सिद्धि प्राधाः ॥ उकमुपपातद्वारम् , अधुना नीतिद्वारप्रतिपादनार्थमाह
धिकारः हकारे मक्कारे धिक्कारे चेव दंडनीतीओ।वोच्छं तासि विसेसं जहक्कम आनुपुबीए ॥ १६४ ॥
गा.१६१इकारो मक्कारो धिक्कारश्चेति कुलकराणां दण्डनीतयः, ततो वक्ष्ये 'तासां' दण्डनीतीनां विशेष यथाक्रम, या यस्य तांद तस्य वक्ष्य इति भावः, तामपि तथा वक्ष्ये आनुपूा-परिपाट्या, विमलवाहनादारभ्य क्रमेणेति यावत्॥प्रतिज्ञातमेव करोतिप्रढमबिइयाण पढमा तइयचउत्थाण अहिणवा बिइया।पंचम छहस्स य सत्तमस्स तइया अहिणवाओ ॥१६॥
प्रथमद्वितीययोः सूत्रे द्वित्त्वेऽपि बहुवचनं प्राकृतत्वात् कुलकरयोः प्रथमा हकारलक्षणा दण्डनीतिः, तृतीयचतुर्थयो-यशव्यभिचन्द्राख्ययोः कुलकरयोरभिनवा द्वितीया-मकारलक्षणा दण्डनीतिः, किमुक्तं भवति ?-स्वल्पापराधे प्रथमया दण्डः क्रियते, महापराधे द्वितीययेति, तथा पश्चमषष्ठयोः सप्तमस्य च तृतीया-धिक्कारख्या अभिनवा, एषा उत्कृष्टा द्वितीया मध्यमा प्रथमा जघन्या ॥ एताश्च तिस्रोऽपि लघुमध्यमोत्कृष्टापराधेषु यथाक्रमं प्रवर्तिता इति ॥ सेसाउ दंडनीती माणवगनिहीउ होइ भरहस्स । उसभस्स गिहावासे असक्कतो आसि आहारो ॥ १६६ ॥
शेषा तु-चारकच्छविच्छेदलक्षणा दण्डनीतिर्भरतस्य माणवकनिधेः सकाशाद्भवति, इयमत्र भावना-कोपाविष्कर-४१५६॥ रणे नरे इतः स्थानान्मा यासीरित्येवं यत्परिभाषणं यश्च मण्डलिबन्धो यथा नोऽस्मात्प्रदेशाद् गन्तव्यमित्येवंरूपे द्वे दण्डनीती भगवता ऋषभस्वामिना प्रवर्तिते चारकच्छविच्छेदाख्ये च द्वे दण्डनीती भरतेन माणवकनिधेरिति, इदं च नीत्यु
CACAGARCACANCY
5
GAR
Jain Education
temale
Kamw.jainelibrary.org

Page #330

क
त्पादाभिधानमन्यास्वप्यतीतासु एण्यासु चावसर्पिणीषु अयमेव न्याय इति ख्यापनार्थ, तस्य भरतस्य पिता ऋषभ नाथः तस्य च ऋषभनाथस्य गृहवासे आहार आसीद् असंस्कृत:-स्वभावसम्पन्न, भगवतो हि ऋषभस्वामिनो यावद् गृह वासस्तावद्देवेन्द्रादेशाद्देवा देवकुरुत्तरकुरुक्षेत्रयोः स्वादूनि फलानि क्षीरोदसमुद्राच्च उदकमुपनीतवन्त इति ॥ अथ भरतचकवर्तिकाले कियत्यो दण्डनीतयः प्रावर्तिपन्तेत्यत आह
परिहासणा उ पढमा, मंडलिवंधो उ होइ बीया उचारगछविछेयाई भरहस्स चउबिहा नीती।मू.भा.३ भरतस्य साम्राज्यानुभवनकाले चतुर्विधा दण्डनीतिरभूत्, तद्यथा-प्रथमा स्वल्पापराधविषया परिभाषणा-प्रागुक्तस्वरूपा भगवता आदिनाथेन प्रवर्तिता आसीत्, द्वितीया मण्डलिबन्धो-मण्डलिबन्धाख्या आदिनाथेनैव प्रवर्त्तिता, साऽपि किञ्चिन्महापराधविषया, तृतीया चारकलक्षणा भरतेन माणवकनिधि परिभाव्य प्रवर्जिता, सा गुरुतरापराधविषया,
चतुर्थी छविच्छेदादिका, आदिशब्दाच्छिरःकर्त्तनादिपरिग्रहः, सा महापराधविषया भरतेनैव माणवकनिधेः प्रवर्तितेति *अन्ये तु चतम्रोऽप्येता दण्डनीतयो भरतेनैवोत्पादिता इति व्याचक्षते ॥अथ कोऽसौ भरतः, उच्यते-ऋषभनाथपुत्रः, अर्थ
ऋषभनाथ एव कोऽसाविति तद्वक्तव्यतामाह, अथवा प्रतिपादितः कुलकरवंशः, इदानी प्रासूचित इक्ष्वाकुवंशः प्रति-I पाद्यते, सच ऋषभनाथपभव इति वक्तव्यतामाह
भाभी विणीयभूमी मरुदेवी उत्तरा असाहाय। राया य वयरनाभो बिमाण सबसिद्धातो ॥१६७॥ दर्य नियुक्तिगाथा प्रभूतार्थप्रतिपादिका अस्यां च प्रतिपदं कियाध्याहार: कार्यः, सचेत्नाभिरिति-नाभिनाम
AMARववार
आ.
२७
कम
Jain Education Inter

Page #331

उपोद्घातनिर्युक्तिः
॥१५७॥
सप्तमः कुलकरो बभूव, 'विणीयभूमी' इति तस्य विनीताभूमी प्राय आसीत्, मरुदेवी च तस्य भार्या, राजा च प्राग्भवे वैरनाभः सन् प्रब्रज्यां गृहीत्वा तीर्थकरनामगोत्रं कर्म्म बद्धा मृत्वा सर्वार्थसिद्धिमवाप्य ततश्युत्वा तस्या मरुदेव्याः कुक्षौ तस्यां विनीतभूमौ ऋषभनाथः सञ्जातः, तस्य गर्भावतारसमये उत्तराषाढा नक्षत्रमासीत् ॥ सम्प्रति यथा भगवता सम्यक्त्वमवातं, यावतो वा भवानवाप्तसम्यक्त्वः संसारं पर्यटितवान् यथा च तेन तीर्थकरनामगोत्रं कर्म्म बद्धं तदेव - | त्सर्वमभिधित्सुः प्रथमतो भवद्वारगाथामाह
धण मिहुण सुर महम्बल ललियंग य वइरजंघ मिहुणे य । सोहम्म विज अनुय चक्की सङ्घ उसमे य ॥ (अव्या. हा.) प्रथमभवे धनसार्थवाह आसीत्, द्वितीयभवे उत्तरकुरुषु मिथुनकः तृतीयभवे सौधर्म्मदेवलोके सुरः चतुर्थभवे गन्धिलावतीविजये - गन्धारविषये गन्धसमृद्धे महाबलो राजा पञ्चमे भवे ईशानदेवलोके ललिताङ्गनामा देवः षष्ठभवे महा | विदेहे वज्रजङ्घः सप्तमभवे भूयोऽप्युत्तरकुरुषु मिथुनकः अष्टमभवे सौधर्म्मदेवलोके देवः नवमभवे विदेहेषु वैद्यः दशम| भवे अच्युतदेवलोके देवः एकादशभवे वज्रनाभश्चक्रवर्त्ती द्वादशभवे सर्वार्थसिद्धिमहाविमाने देवः त्रयोदशभवे ऋषभनामा आदितीर्थकर इति ॥ एतानेव भवान् क्रमेण विवरीपुराह

सत्थवाह घोसण जङ्गमणं अडवि वासठाणं च । बहु वोलीणे वासे चिंता घयदाणमासि तया ॥ १६८ ॥ प्रथमभवे धननामा सार्थवाह आसीत्, स च वसन्तपुरं प्रति प्रस्थितो घोषणां कृतवान् तेन सह यतीनां गमनमभूत्, अटव्यां च वर्षासु स्थानं, ततो बहुव्युत्क्रान्ते वर्षाकाले धनस्य चिन्ताऽभवत्, ततो घृतदानमासीत् तदेति गाथाक्षरार्थः ॥

नीतयः
श्री ऋषभपूर्वभवाः
गा. ६७१६८
॥१५७॥

Page #332

%A4%%ASARKAR
भावार्थः कथानकादवसेयः, तच्चदम्-तेणं कालेणं तेणं समएणं अवरविदेहे वासे धणो, नाम सत्यवाहो होत्या, सो खितिपइडियातो नगरातो वाणिजेण वसंतपुरं पट्टितो घोसणं करेइ, जहा-जो मए सद्धिं जाइ तस्साहमुदंत वहामि, तंजहा-'खाणेण वा पाणेण वा वत्येण वा पत्तेण वा ओसहेण वा भेसजेण वा अण्णेण वा जो जेण विणा विसूरइ तेणंति, तं च सोऊण बहवे तडियकप्पडियादयो पयट्टा, विभासा जहा नायाधम्मकहासु दावद्दवनाए, नवरं इह तेण समं गच्छो साहूणं संपद्वितो, को पुण कालो!, चरमनिदायो, सो य सत्थो जाहे अडविमझं संपत्तो ताहे वासारत्तो जातो, ताहे
सो सत्यवाहो अतिदुग्गमा पंथत्तिकाऊण तत्थेव सत्थनिवेसं काउं वासावासं ठितो, तमि ठिए सबो सत्यो ठिओ, जाहे याला ४ तेसिं तत्थडियाणं भोयणं निद्वियं ताहे ते कंदमूलफलाणि समुद्दिसिउमारद्धा, साहुणो दुहिआ जाया, जह कहवि अहा
पवत्ताणि लहंति ताहे गिण्हंति, एवं काले वच्चति थोवावसेसे वासारत्ते धणस्स चिंता जाया-को एत्थ सत्थे दुक्खि
तोत्ति ?, ताहे सरियं जहा मए समं साहुणो आगया तेसिं कंदाई न कप्पंतित्ति ते दुक्खिया महातवस्सिणो, तो तेसिं ४ कल्लं देमि, ततो पभाए ते निमंतिया, ते भणंति-जं अम्हं कप्पियं होज्जा तं गेण्हेजामो, तेण पुच्छियं-भय किं पुण ₹तुभं कप्पर !, साहहिं भणियं-जं अम्ह निमित्तमकयमकारियमसंकप्पियमहापवत्तातो पाकातो भिक्खामिचं, जइ वा घयं
वा गुलं वा एवमाइतं कप्पड़, ततो तेण साहूण फासुयं विउलंघयदाणं दिन्नं, सो य अहाउयं पालित्ता कालमासे कालं किच्चा तेण दाणफलेण उत्तरकुराए मणूसो जातो, ततो आउक्खए सोहम्मे कप्पे देवो उववन्नो, तत्तोऽवि चविऊणं इहेव जंबुद्दीवे अवरविदेहे गंधिलावइविजए वेयहपाए गंधारजणवए गंधसमिद्धे विजाहरनगरे अइबलरण्णो णचा, सयबलराइणो

Page #333

उपोदातपुत्तो महाबलो नाम राया जातो, तस्स दुवे मंती, तंजहा-संभिन्नसोतो सबबुद्धोय, संभिन्नसोयो नत्वियमदी सयंबुद्धो
साधुचिनियुक्तिः य सहो, तत्थ सयंबुद्धेण अमञ्चेण सावगेण पियवयंसगेण नाडगपेक्खाअक्खित्तमाणसं संभित्रमोवं वाए पराजिमिळण"
कित्सया संवोहितो मासावसेसाऊ बावीसदिवसे भत्तपच्चक्खाणं का मरिण ईसाणे कप्पे सिरिप्पभविमाणे ललियंगतो नाम देवो ॥१५८॥ जातो, ततो आउक्तए चइरुण इहेब जंबुद्दीवे दीवे पुक्खलाइविजए लोहग्गलनगरसामी वदरजंघो नाम राया जातो, तत्थ
सभारियातो पच्छिने वए पश्यामिति चिंतयंतो पुत्तेण रजखिणा वासघरे जोगधुवप्पयोगेण मारितो, मरिऊण उत्तरकुराए सभारियो मिहुणगो जातो, ततो सोहम्मे कप्पे देवो उवउन्नो, ततो आउखए चइऊण महाविदेहवासे खितिपइ-1 द्विते नगरे विज्जपुत्तो आयातो, जद्दिवसं तु जातो तद्दिवसमेगाहजाया से इमे चत्तारि वयंसया अणुरत्ता अविरत्ता तंजहा-1 रायपुत्तो सेट्टिपुत्तो अमञ्चपुत्तो सत्थवाहपुत्तोत्ति, ते सह संवहिता सह पंसुकीलिया, धणसत्थवाहजीवोऽवि महाविजो | जातो, ते वयंसया अन्नया कयाइ तस्स विजस्स घरे एगतो सहिया संनिसन्ना अच्छंति, तत्थ साहू महप्पा किमिकुटेण गहितो भिक्खानिमित्तमइगतो, तेहिं सप्पणयं सहासं सो विजो भण्णइ-तुन्भेहिं नाम सबो लोगो खाइयचो, न तुब्मेहिं तवस्सिस्स वा अणाहस्स वा किरिया कायबा, सो भणइ-करेमि, किं पुण मम ओसहाणि काइवि नत्थि, ते
भणति-अम्हे मोल्लं देमो, किं ओसहं !, जाइजउ, सो भणइ-कंबलरयणं गोसीसचंदणं, तइयं पुण जं सयसहस्सपागदातेल्लं तं ममवि अत्थि, ताहे मग्गिउं पवचा, आगमियं च णेहिं जहा अमुगस्स वाणियमस्स अत्थि दोऽवि एयाणि, ते
गया तस्स सगासं दो लक्खाणि घेत्तुं, ततो वाणियगो ससंभंतो भणति-किं देमि?, ते भणंति-कंबलरयणं गोसीमचंदणं|
A4%
11१५८॥
Jain Education Internal

R
ww.jainelibrary.org

Page #334

च, तेण भण्णइ-किं एएहिं कर्ज, ते भणंति-साहुस्स किरिया कायबा, तेण भण्णइ-एवं तो अलाहि मम मोल्लेणं,M 8 इहरहा चेव गेण्हह, करेह साहुणो किरिय, ममवि धम्मो होउत्ति, सो वाणियतो चिंतेइ-जइ र एएसिं बालाचं एरिमा ।
सद्धा धम्मस्स उवरि तो किं मम मंदपुण्णस्स इहलोगपडिबद्धस्स नत्यित्ति संवेगमावत्रो वहारूवाषं थेरापं अंतिए पबइतो सिद्धो य । अमुमेवार्थमुपसंहरन् गाथाचतुष्टयेनाह
उत्तरकुरु सोहम्मे महाविदेहे महब्बलो राया। ईसाणे ललियंगो महाविदेहे वइरजंघो ॥ पु.१॥ उत्तरकुरु सोहम्मे विदेह तेगिच्छियस्स तत्थ सुत्तो। रायसुयसेहिमच्चासत्थाहसुया वयंसा से ॥१६९॥ वेजसुयस्स य गेहे किमिकुट्टोवदुयं जई दह्र । ति य ते विजयं करेहि एयस्स तेगिच्छं ॥ १७ ॥
तेल्लं तेगिच्छितो कंबलगं चंदणं च वाणियतो। दाउं अभिनिक्खंतो तेणेव भवेण अंतगडो॥ १७१ ॥ धनभवक्षयानन्तरं उत्तरकुरुषु मिथुनको जातः, ततोऽपि मृत्वा सौधर्मदेवलोके देवः, तत आयुःक्षये च्युत्वा महाविदह | * महाबलो राजाऽभवत्, ततोऽपि मृत्वा ईशाने देवलोके ललिताङ्गो नाम देवस्ततोऽपि च्युत्वा महाविदेहे वज्रजङ्घः। तितोऽप्युद्धृत्योत्तरकुरुषु मिथुनको जातस्तत आयुःक्षये सौधर्मदेवलोके देवस्ततः व्युत्वा विदेहे चिकित्सकस्य सुनो।
जातः, तत्र 'से' तस्य राजसुतश्रेष्ठयमात्यसार्थवाहसुता वयस्या अभवन, तस्य च वैद्यसुतस्य गेहे कृमिकुष्ठोपद्रुतं यतिं दृष्ट्वा | ते वैद्यसुतं वदन्ति-यथा कुरु अस्य चिकित्सामिति, तत्र तैलं चिकित्सकसतोऽदात, कम्बलकं चन्दनं च वणिग्दत्त्वा अमिनिष्कान्तो-दीक्षा प्रतिपक्षवान् , तेनैव च भवेन अन्तकृत्-सिद्धो जावः ॥ कथानकोषमुच्यते-ते विनसुक्प्व
E
Jain Education Intem
usww.jainelibrary.org

Page #335

20
%
उपोदात-१ भिइणो सर्व घनण ताणि ओसहाणि गया साहुणो पास जत्थ सो उजाणे पडिम ठितो, पासंति पडिमागय साहुं, भवागा. नियुक्तिः
दहणं पडिमाठियं ते वंदिऊण अणुण्णवंति-अणुजाणाह भयवं! अम्हे तुम्हं धम्मविग्धं कार्ड उवटिया, ताहे तेल्लेण सो||
साहू पढम अभिगितो, तं चेन तेलं रोमकूवेहिं सबं अइगयं, तंमि य अइगए किमिया सबे संखुद्धा, तेहिं चलंतेहिं चिकित्सा ॥१५९॥
तस्स साहुणो अतीव उजला विउला वेयणा पाउन्भूया, ताहे ते निग्गए दगुण कंबलरयणेण सो साहू पाउतो, तं सीयलं तेल्लं च उण्हवीरियं, ते किमिया तत्थ लग्गा, ताहे पुवाणियगोकडेवरे पप्फोडियं, ते सबे पडिया, ततो सो साहू चंदणेण लित्तो, जातो समासत्यो, एवं तिन्नि वारे अभंगिऊण सो साहू तेहिं नीरोगो कतो, तंजहा-पढमं मक्खिजइ, ततो पाउणिवइ, पच्छा गोसीसचंदणण लिंपइ, पुणो मक्खिजइ, एवमेयाए परिवाडीए पढममन्भंगे तयागता किमिया | निग्गया बिइअभंगे मंसगया तईयअभंगे अडिगया, ततो संरोहणीए ओसहीए कणगवन्नो जातो, ततो खमावेऊण ते पडिगया, पच्छा ते सहा जाया, पच्छा समणा, ततो अहाउयं पालइत्ता सामण्णं तंमूलागं पंचवि जणा अचुए कप्पे देवा उजवना । ततो देवलोगातो आउक्खए चइऊण इहेव जंबुद्दीवे दीवे पुबविदेहे पुक्खलावइविजए पुंडरिगिणीए नयरीए वइरसेणरन्नो धारिणीए देवीए उदरे पढमो वइरनाभो नाम पुत्तो जातो, जो पुषभवे विजो आसि, अवसेसा
कमेण बाहुसुबाहुपीढमहापीढा, रायसुतो बाहू सेद्विसुतो सुबाहू अमञ्चसुतो पीढो सत्यवाहसुतो महापीढो, वयरसेणो ॥१५॥ ६ पवइतो तित्ययरो बातो, इयरे संवद्धिया पंचलक्खणे भोगे भुंजंति, जदिवसं वइरसेणस्स केवलनाणमुप्पन्नं तंमि दिवसे
वयरनाभस्स चकारवयं समुप्पन्न, 'वयरनाभो चकवही जातो, इयरे चत्तारि मंडलिया रायाणो, एवं सो वयरनाभो|
%ARA
AECAC
Jain Education Inter
Hmww.jainelibrary.org

Page #336

मारवासो सोलस
पु
जतो विहरइ, इताजिया, सेसावि च
साहुवेयावश्चप्पमावेष रइचे पावहिभोगे मुंजइ, वयरनाभचस्वहिस्स चउरासीइ पुषसयसहस्साई सबाउं, तत्थ तीसं पुषसयसहस्साई कुमारवासो सोलस पुबसयसहस्साई मंडलिओ चउवीसं पुषसयसहस्साई चक्कवट्टी चउद्दस पुषसयसहस्साइं सामनपरियायो इति, एवं चावट्टिमोए भुंजंतो विहरइ, इतो य तित्थयरवयरसेणस्स समोसरणं, सो पिउपायमूलं चरहिंवि सहोबरेहिं समं पहइतो, तत्थ वइरनामेण चोद्दस पुवा अहिजिया, सेसावि चउरो एक्कारसंगविऊ जाया, तत्थ बाहू तेसि बन्नेसि च साहूणं वेयावच्चं करेइ, जो सुबाहू सो साहुणो विस्सामेइ, एवं ते करते भयवं वयरनाभो अणुवूहइ-अहो सुलद्धं जम्मं सहलीकयं जीवियं जं साहूण वेयावच्चं कीरइ, परिस्संते वा साहुणो विस्सामेइ, एवं पसंसिजंतेसु तेसु तेमि पच्छिमाणं दोण्हवि पीढमहापीढाणं अप्पत्तियं भवइ, अम्हे सज्झायंता न पसंसिजामो, जो करेइ सो पसंसिज्जइ सच्चो लोगववहारोत्ति, एवं ताभ्यां गुरुषु मात्सर्यमुद्वहनयां तथाविधतीव्रामर्षवशान्मिथ्यात्वमुपगम्य स्त्रीत्वमुपचितं, स्वल्पोऽपि दोषोऽनालोचिताप्रतिक्रान्तो महानर्थफलो भवति, महानप्यपराधः आलोचितप्रतिक्रान्तो किश्चित्करो गुणाय वा प्रभवति, तथा चात्र विषदृष्टान्तः, तथाहि-स्वल्पमपि विष मन्त्रादिना अप्रतिहतशक्तिकं प्राणोपरमाय प्रभवति, प्रभृतमपि मन्त्रादिना प्रतिहत शक्तिकं निर्दोष कुष्ठाद्यपगमनादिगुणाय वा जायते, एवमिहापीति, वयरनाभेण बिसुद्धपरिणानेणं वीसहिं टाणेहिं तित्थयरनामगोत्तं कम्मं बद्धं ॥ अमुमेवार्थमुपसंहरन गाथाचतुष्टयमाहसाहुं तिगिच्छिणं मामन्नं देवलोगगमणं च । पुंडरिगिणिए य चुया ततो सुया वयरसेणस्स ॥१७२॥ पढमोऽत्य वयरनाहो याह मुबाहय पीढ महपीदे। तसि पिया तित्थयरो निक्खंता तेऽवि तत्थेव ॥१७३।।

Page #337

उपोद्धातनियुक्तिः
भवागा. १७२-५ पीठादेः स्त्री
RAKESAK
॥१६॥
पढमो चउदसपुवी सेसा एकारसंगवी चरो।बीयो वेयावचं किडकम्मं तइयो कासी। १७४॥ भोगफलं बाहुबलं पसंसणा जेट इयर अचियतं । पढमो तित्थयरत्तं वीसहि ठाणेहिं कासीय ॥ १७५।। । साधु चिकित्सित्वा श्रामण्यं परिपाल्य पश्चानामपि देवलोकगमनम्, अच्युतकल्पे गमनमिति भावः, ततः च्युताः पुण्डरीकियां नगर्या वज्रसेनस्य सुता अभवन् , तत्र प्रथमो वैद्यसुतजीवोऽत्र वज्रनाभोऽभूत्, शेषास्तु राजश्रेष्ठयमात्यसार्थवाहसुताः क्रमेण बाहुसुबाहुपीठमहापीठा बभूवुः, तेषां च पिता वज्रसेननामा तीर्थकरो जातः, तेऽपि वज्रनाभादयः पञ्चापि तत्रैव तीर्थकरस्य पितुः समीपे निष्कान्ताः, तत्र प्रथमो वज्रनाभनामा चतुर्दशपूर्वी जातः, शेषाश्चत्वारोऽप्येकादशाङ्गविदः, तेषां पञ्चानां मध्ये द्वितीयो बाहुनामा वैयावृत्त्यं-भकपानादिनोपष्टन्भलक्षणं भोगफलं चक्रवर्तिभोगफलमकार्षीत् , तृतीयः सुबाहुनामा कृतिकर्म-साधुविश्रामणारूपं बहुफलं बाहुबलमकार्षीत्, ततस्तयोबोहसुबाहोयेष्ठयोर्वज्रनाभेन प्रशंसनम्, इतरयोः-कनिष्ठयोः पीठमहापीठयोरचियत्तं-गुरुषु प्रशंसां कुर्वत्सु मात्सर्य, तत्र प्रथमो वज्रनाभनामा तीर्थकरत्वं विंशत्या स्थानरकार्षीत् ॥ कानि पुनस्तानि विंशतिस्थानानीति तत्प्रतिपादकं गाथात्रयमाह
अरहंतसिद्पवयणगुरुथेरबहुस्सुएतवस्सीसुं। वच्छल्लया य एसिं अमिक्खनाणोवयोगे य॥१७६ ॥ दसणविणए आवस्सए य सीलपए निरइयारो। खणलवतवचियाए वेयावच्चे समाही य॥१७७।। अप्पुषनाणगहणे सुयभत्ती पवयणे पहावणया। एएहिं कारणेहिं तित्थयरतं छह जीवो ॥१७॥
॥१६॥
Jain Education inten

Page #338

C
ॐ4%
ASS4
अत्र प्रथमगाथया अष्टौ कारणान्युक्तानि द्वितीयगाथवा नव तृतीयगाथया त्रीणि, तत्र प्रथमगाधान्याख्या-अशो-18 काद्यष्टमहाप्रातिहार्यादिरूपां पूजामहन्तीत्यर्हन्तः-तीर्थकराः १ अपगतसकलकर्माशाः परमसुखिन एकान्तकृतकृत्याः सिद्धाः २ प्रवचनं-द्वादशाङ्गं तदुपयोगानन्यत्वात् सो वा प्रवचनं ३ गृणन्ति यथावस्थितं शास्त्रार्थमिति गुरवोधर्मोपदेशादिदातारः ४ स्थविरा जातिश्रुतपर्यायभेदभिन्नाः, तत्र जातिस्थविराः षष्टिवर्षप्रमाणाः श्रुतस्थविराः समवायधराः पर्यायस्थविरा विंशतिवर्षव्रतपर्यायाः५बहु श्रुतं येषां ते बहुश्रुताः, तच्च बहुश्रुतमापेक्षिकं प्रतिपत्तव्यं, श्रुतं च विधासूत्रतोऽर्थत उभयतश्च, तत्र सूत्रधरेभ्योऽर्थधराः प्रधानास्तेभ्योऽप्युभयधराः प्रधाना इति ६ तथा विचित्रमनशनादिभेद-17 / भिन्नं तपो विद्यते येषां ते तपस्विनः-सामान्यसाधवः, अर्हन्तश्च सिद्धाश्च प्रवचनं च गुरवश्च स्थविराश्च बहुश्रुताश्च तपस्विनश्च
अहेत्सिद्धप्रवचनगुरुस्थविरबहुश्रुततपस्विनः सूत्रे 'बहुरमुए' इत्यत्र एकारः प्राकृतत्वादलाक्षणिकस्तेषु, 'एसिं'ति प्राकृतत्वात् सप्तम्यर्थे षष्ठी, भवति च प्राकृतत्वाद्विभक्तिव्यत्ययो, यदाह पाणिनिः स्वप्राकृतलक्षणे-"व्यत्ययोऽप्यासा"मिति, एतेषु सप्तम स्थानेषु वत्सलभावो वत्सलता-अनुरागः यथावस्थितगुणोत्कीरीनं तदनुरूपोपचारलक्षणः तीर्थकरनामकर्मबन्धकारणमिति योगः, तथा अभीक्ष्णम्-अनवरतं ज्ञानोपयोगो-ज्ञाने व्याप्रियमाणता, इदमष्टमं कारणं । द्वितीयगाथाव्याख्या-'दसणे'त्यादि, दर्शन-सम्यक्त्वं विनयो-ज्ञानादिविनयः, स च दशवैकालिकनियुक्तरवसेयो वक्ष्यमाणो| वा, दर्शनं च विनयश्च दर्शनविनयं समाहारो द्वन्द्वः तस्मिन् ९-१० आवश्यकं-अवश्यकत्तव्यं प्रतिक्रमणादि तसिन् ११ शीलानि च प्रतानि च शीउजतं अत्रापि समाझरद्धन्दा तस्मिन, वत्र प्रावि-मूलगुणाः भीठानि-उत्तर
%*ॐ
%
%
Inin Educalon inte

a
w.jainelibrary.org

Page #339

उपोदात- नियुक्तिः
॥१६॥
गुणाः, एतेषु निरतिचारः सन् तीर्थकरनामकर्म बनातीति क्रियायोगः १२-१३ एतावता पञ्च कारणान्युक्तानि, तथा विंशतिः क्षणलवे १४ तपसि १५ त्यागे १६ वैयावृत्त्ये १७ च समाधिस्तीर्थकरनामकर्मबन्धकारणं, तत्र क्षणलवग्रहणमशेषकाल
स्थानकानि विशेषोपलक्षणं, क्षणलवादिषु कालविशेषेषु निरन्तरं संवेगभावनातो ध्यानासेवनतश्च समाधिः क्षणलवसमाधिः, तथा
दगा.१७६० तपसि-बाह्याभ्यन्तरभेदभिन्ने यथाशक्ति निरन्तरं प्रवृत्तिः तपःसमाधिः, त्यागो द्विधा-द्रव्यत्यागो भावत्यागश्च, द्रव्यत्यागो नाम आहारोपषिशय्यादीनामप्रायोग्याणां परित्यागः, प्रायोग्याणां यतिजनेभ्यो दानं, भावत्यागः क्रोधादीनां विवेको ज्ञानादीनां यतिजनेभ्यो वितरणं, एतस्मिन् द्विविधेऽपि त्यागे सूत्रानतिक्रमेण यथाशक्ति निरन्तरं प्रवृत्तिस्त्यागसमाधिः, वैयावृत्त्यं दशविधं, तद्यथा-आचार्यवैयावृत्त्यं १ उपाध्यायवैयावृत्त्यं २ स्थविरवैयावृत्त्यं ३ तपस्विवैयावृत्त्यं । ग्लानवैयावृत्यं ५ शैक्षकवैयावृत्त्यं ६ साधर्मिकवैयावृत्त्यं ७ कुलवैयावृत्त्यं ८ गणवैयावृत्त्यं ९ सवैयावृत्त्यं चेति १०, एकैकं त्रयोदशविधं, तद्यथा-भक्तदानं १ पानदानं २ आसनप्रदानं ३ उपकरणप्रत्युपेक्षा ४ पादप्रमार्जनं ५ वस्त्रदानं ६ भैषजदानं ७ अध्वनि साहाय्यं ८ दुष्टस्तेनादिभ्यो रक्षणं ९ वसतौ प्रविशतां दण्डकग्रहणं १० कायिकामात्रकसमप्पणं ११ संज्ञामात्रकसमर्पणं १२ श्लेष्ममात्रकसमर्पण १३ मिति, एतेषु वैयावृत्त्यभेदेषु यथाशक्ति निरन्तरं प्रवृत्तियावृत्त्यसमाधिः । तृतीयगाथाव्याख्या-'अप्पुबे'त्यादि, अपूर्वस्य ज्ञानस्य निरन्तरं ग्रहणमपूर्वग्रहणं १८ अष्टादशं तीर्थ- ॥१६॥ करनामकर्मबन्धकारणम् , एकोनविंशतितमं श्रुतभक्तिः-श्रुतविषयं बहुमानं १९ विंशतितमं प्रवचनप्रभावना, सा च यथाशक्ति प्रवचनार्थोपदेशदानादिरूपा २० । एभिरनन्तरोक्कैः कारणैस्तीर्थकरत्वं लभते जीवः॥
SAMACHAR
k
Jain Educalante
ww.jainelibrary.org

Page #340

sts**
******korxkote
पुरिमेण पच्छिमेण य एए सोवि फासिया ठाणा । मझिमएहिं जिणेहिं एकं दो तिति सबे वा ॥ १७९॥ पूर्वेण ऋषभनाथेन पश्चिमेन च-वर्द्धमानस्वामिना प्राग्भवे एतानि अनन्तरोक्कानि स्थानानि सर्वाण्यपि स्पृष्टानिआसेवितानि, मध्यमैर्जिन:-अजितस्वामिप्रभृतिभिरेक दे त्रीणि सर्वाणि वा स्पृष्टानि, किमुक्तं भवति ?-केनाप्येकं केनापि द्वे केनापि त्रीणि केनापि सर्वाण्यपीति ॥ आह
तं च कहं वेइजह ? अगिलाए धम्मदेसणाईहिं । बज्झइ तं तु भयंवतो, तइयभवोसक्कइत्ताणं ॥१८॥ | चशब्दः पुनरर्थे, तत्पुनः-तीर्थकरनामकर्म विपाकावस्थाप्राप्तं कथं वेद्यते , एवं शिष्येण प्रश्न कृते सति सूरिराह-अग्लान्या-लानिपरिहारेण धर्मदेशनादिभिः-अष्टमहाप्रातिहार्यादिरूपे सुरेन्द्रकृते पूजोपचारे सति सदेवमनुजासुरायां पर्षदि धर्मदेशनया-श्रुतचारित्ररूपधर्मप्ररूपणया, आदिशब्दाच्चतुस्त्रिंशता देहसौगन्ध्यादिभिरतिशयैः
पश्चत्रिंशता बुद्धवचनातिशेषरित्यादिपरिग्रहः, तत्तु-तीर्थकरनामकर्म भगवतस्तीर्थकरभवात् प्राक् अवष्वष्क्य-पृष्ठतो है गत्वा तृतीयभवं प्राप्य बध्यते-बन्धमायाति ॥ आह-तीर्थकरनामकर्मणो जघन्यत उत्कर्षतश्च बन्धस्थितिरन्तःसाग
रोपमकोटीकोटीप्रमाणा, ततः कथमुक्त तीर्थकरभवात्प्राक् अववष्क्य तृतीयभवे वध्यते इति !, नैष दोषः, बध्यते इति किमुक्कं भवति !, निकाचितावस्थीक्रियते, द्विविधो हि बन्धो-निकाचनारूपोऽनिकाचनारूपश्च, तत्रानिकाचनारूपस्तृतीयभवात् प्राक्तरामपि भवति, जघन्यतोऽप्यन्तःसागरोपमकोटीकोटीस्थितिकत्वात् , निकाचनारूपस्तु तीर्थकरभवात् प्राक् तृतीयभव एवाधिकृतवचनप्रामाण्यात् , तत्र निकाचितमवन्ध्यफलमितरत्तुभयथापि, 'बन्धा(यदा')ोसक

Page #341

राजिनकर्म
उपोदात-15 इचाणंति संसारं पदिवा प्राक् बद्धां सुदीर्घा तीर्थकरनामकर्मणः स्थितिमवष्वक्व-अपवर्त्य, किमुक्तं भवति ?नियुक्तिः | तीर्थकरभवात् प्राक् यावत्तृतीयो भवस्तावत्प्रमाणां कृत्वेति, तीर्थकरभवात् प्राक् तृतीयभवे निकाच्यते इति, उक्तं च विन्धः फल विशेषणवत्याम्-'कोडाकोडी अयरोवमाण तित्थयरनामकम्मठिई । बज्झइ य तं अणंतरभवंमि तइयंमि निद्दिडं ॥१॥
च गा. ॥१६२॥ तं ठिइमोसक्केउं तइयभवो जाब अहव संसारं । तित्थयरभवातो वा ओसक्केत्तुं भवे तइए ॥२:: वज्झइत्ति भणियं
१७९-८१ तत्थ निकाइज्जइत्ति नियमोऽयं । तदवंझफलं नियमा भयणा अनिकाइयावत्थे ॥३॥" निकाचनारूपश्च बन्धः तृतीयभवादारभ्य तावद्यावत्तीर्थकरभवेऽपूर्वकरणस्य सङ्ख्येयभागाः, तत ऊर्ध्व बन्धव्यवच्छेदः, केवलिकाले तु तस्योदय इति ॥ अथ कस्यां गतौ वध्यते इत्याह| नियमा मणुयगईए इत्थी पुरिसेयरो व सुहलेसो । आसेवियबहुलेहिं बीसाए अन्नयरएहिं ॥ १८१॥
नियमात्-नियमेन मनुष्यगतौ बध्यते-निकाचनरूपो बन्धः प्रारभ्यते, किंस्वरूपायां गतौ वनातीत्यत आहस्त्री पुरुष इतरो वा-नपुंसकः, किं सर्व एव', नेत्याह-शुभा लेश्या यस्यासौ शुभलेश्यः, कैः कृत्वेत्यत आह-विंशतेरन्यतरैः स्थानः, कथम्भूतैरित्याह-'आसेवितबहुलैः, बहुलम्-अनेकप्रकारमासेवितरित्यर्थः, पूर्वापरपदनिपातव्यत्ययः प्राकृतशैलीवशात् ॥ कथानकशेषमुच्यते-एवं तेण वयरनाभेण तित्थगरत्तं निबद्धं, बाहुणा वेयावच्चेण भोगा निव
॥१६२॥ त्तिया, सुबाहुणा बाहुबलं, इयरेहिं दोहिवि इत्थीनामगोयं कम्म, ततो पंचवि अहाज्यं पालइचा कालं काऊण सबढ़सिद्धिमहाविमाणे तेत्तीससागरोवमहिइया देवा उववण्णा, तत्थवि अहाउयं पालइत्ता पढमं वयरनाभो चइऊण इमीसे
Tiww.jainelibrary.org

Jain Education

Page #342

HAH गूणनईए य पक्खेसु सेस भत्ता उववन्ने, सा उसहगयसीहमा
आसणं चलिअं, सिग्धं आ
उस्सप्पिणीए सुसमसुसमाए वइकंताए सुसमाएवि वइकंताए सुसमदुसमाएवि तइयाए बहुवईकंताए चउरासीएं पुबसय-18 सहस्सेसु एगणनईए य पक्खेसु सेसेसु आसाढे बहुलचउत्थीए उत्तरासाढाजोगजुत्ते मियंके इक्खागभूमीए नाभिस्स कुलगरस्स मरुदेवाए भारियाए कुच्छिसि गम्भत्ताए उववन्ने, सा उसहगयसीहमाईए चोइस सुमिणे पासित्ता पडिबुद्धा, नाभिस्स कुलगरस्स कहियं, तेण भणियं-तुभ पुत्तो महाकुलगरो भविस्सइ, सक्कस्स य आसणं चलिअं, सिग्धं आगमणं, भणइ-देवाणुप्पिए ! तव पुत्तो सयलमंगलालओ पढमराया पढमधम्मचक्कवट्टी भविस्सइ, केई भण्णंति-बत्ती-| संपि इंदा आगंतूण वागरेंति, ततो मरुदेवी हहतुट्ठा गम्भं वहइ । अमुमेवार्थमुपसंहरन्नाहउववातो सबढे सोर्सि पढमतो चुतो उसभो। रिक्खेण असाढाहिं असाढबहुले चउत्थीए ॥ १८२॥
उपपातः सर्वेषां-वज्रनाभप्रभृतीनां सर्वार्थमहाविमाने, आयुष्कपरिक्षये सति प्रथम च्युत ऋषभः ऋक्षेण-नक्षत्रेण| आषाढाभिः, उत्तराषाढारूपे नक्षत्रे चन्द्रेण सह योगमुपागते इत्यर्थः, आषाढबहुले चतुर्थ्याम्, आषाढप्रथमपक्षचतुोमित्यर्थः॥ सम्प्रति तद्वक्तव्यतामभिधित्सुारगाथामाह
जम्मणे नाम वुडीय, जाईस्सरणे इय । वीवाहे य अवच्चे, अभिसेए रजसंगहे ॥१८३ ॥ 'जम्मणे' इति प्रथम जम्मविपिर्वतव्यः, यथा 'चेत्तबहुलद्रमी' इत्यादि, तदनन्तरं नामविषयः, ततो भगवतो
वृद्धिवाच्या, 'अह वह सो भयव'मित्यादि, ततो जातिस्मरणे-जातिस्मरणविषयो विधिर्वाच्यः, 'जाइस्सरो उ भयव'मिभा.सू. २८ | त्यादि, तदनन्तरं विवाहविषयो विधिवक्तव्यः, 'भोगसमत्थं नाउ'मित्यादि, 'अवचे'इति अपत्येषु क्रमो वाच्यः, वक्ष्यति
Jain Education Inter
11ww.jainelibrary.org

Page #343

पोटात नियुक्ति
RAI-
C
श्रीऋषभ. जन्माधि
कारः
॥१६॥
तो भरहबंभिसुंदरिबाहुबली 'त्यादि, ततोऽभिषेके राज्याभिषेकविषयो विधिर्वाच्यः, 'रजसंगहे'इति राज्यसग्रह- विषयो विधिर्वक्तव्यः, तथा च वक्ष्यति-'आसा हत्थी गावो' इत्यादि ॥ एष द्वारगाधासमासार्थः, अवयवार्थ तु प्रतिद्वारं यथावसरं वक्ष्यामः, तत्र प्रथमद्वारावयवार्थमभिधित्सुराह
चेत्तयहलढमीए जातो उसभो असाढनक्खत्ते । जम्मणमहो य सबो नेयवो जाव घोसणयं ॥ १८४ ॥ चैत्रमासस्य बहुलपक्षे अष्टम्यामाषाढनक्षत्रे-उत्तराषाढानक्षत्रे ऋषभस्वामी भगवान् जातः, तस्य च भगवत आदितीर्थकरस्य जन्ममहः सर्वोऽपि तावत् नेतव्यः-शिष्यबुद्धिं प्रापणीयो यावद् घोषणकमिति ॥ जन्ममहश्च यथा जम्बूद्वीपप्रज्ञयादिषु साक्षात् सूत्रतोऽभिहितस्तथा विनेयजनानुग्रहायेहापि दश्यते-सामरुदेवी नवसु मासेसु बहुपडिपुण्णेसु अद्धहमेसु राइदिएसु बहुवइकतेसु अहरत्तकालसमयंसि चेत्तबहुल?मीए उत्तरासाढाजोगजुत्ते मियंके आरोया आरोयं दारयं पसूया, जायमाणेसुय तित्थयरेसु सबेसुवि सबलोए उज्जोतो भवति, तित्थयरमायरो य पच्छन्नगब्भातो भवंति, जररुहिरकलमलाणि य न हवन्ति, ततो जाते तिलोगनाथे तेणं कालेणं तेणं समएणं अहोलोगवत्थबातो अट्ट दिसाकुमारीमहत्तरिगातो सएहिं सरहिं कूडेहिं सएहिं सएहिं भवणेहिं सएहिं सएहिं पासायवडिसएहिं पत्तेयं पत्तेयं चउहि सामाणीयसाहस्सीहिं चरहिं महत्तरियाहिं सपरिवाराहिं० अणियाहिवईहिं सोलसहिं आयरक्खदेवसाहस्सीहिं अन्नेहिं बहूहिं वाणमंतरेहिं देवेहि
देवीहि य सद्धिं संपरिवुडातो, महयाहयनदृगीयवाइयतंतीतलतालतुडियघणमुइंगपडुप्पवाइयरवेणं दिवाई भोगभोगाई MII मुंजमाणीतो विहरन्ति, दिक्कुमारिका नाम दिकुमारभवनपतिविशेषजातीया देव्यः, सएहिं सएहिं कूडेहिं इत्यादौ तृतीया
HANCHAR
Co-OCT-KANCLASSROO
॥१६॥

____ Jain Education interill
www.iainelibrary.org

Page #344

AAR
KA4%%%%AC%*
४सप्तम्यर्थे प्राकृतत्वात् , ततोऽयमर्थः-स्वकीयेषु स्वकीयेषु कूटेषु स्वकीयेषु २ भवनेषु स्वकीयेषु २ प्रासादावतंसकेषु, प्रासादालावतंसका नाम प्रासादविशेषाः, 'सामाणियसाहस्सीहि' इति समाने विभवादौ भवा सामानिकाः, अध्यात्मादित्वादिकण,
दिछमारिकामहत्तरिकाः सदृशद्यतिविभवादिका देव्य इत्यर्थः तेषां सहस्राणि सामानिकसहस्राणि तैश्चतभिः, प्राकृतत्वाच्च ४ सूत्रे दीर्घत्वं स्त्रीत्वं च, 'चउहि महत्तरियाहिं ति महत्तरिका नाम दिक्कुमारिकातुल्यविभवा दिकुमारिकाणामनतिक्रमणीयव
चना, 'महयाहयेत्यादि महता रवेणेति योगः, 'आय'त्ति आख्यानकप्रतिबद्धानीति वृद्धाः अथवा अहतानि-अक्षतानि अव्याहतानि इति भावःनाव्यगीते प्रतीतेवादितानि च तानि तन्त्री-वीणा तला-हस्ततलास्ताला:-कसिकास्युटितानि-शेषतर्याणि वादिततन्त्रीतलतालत्रुटितानि घनो घनवत् गम्भीरध्वनियों मृदङ्गो-माईला पटुना-दक्षपुरुषेण प्रवादितस्ततः एतेषां पदानांद्वन्द्धस्तेषां यो रवस्तेन दिव्यान्-अतिप्रधानान् भोगाहाँ ये भोगा:-शब्दादयस्ते भोगभोगास्तान , सूत्रे नपुंसकतानिर्देशःप्राकृतत्वात् , भुञ्जाना विहरन्ति-आसते, तंजहा-"भोगङ्करा १ भोगवती २, सुभोगा ३ भोगमालिनी ४ । तोयधारा ५विचित्ता य ६, पुप्फमाला ७ अणिदिया८॥शातते णं तासि अहोलोगवत्यवाणं अहण्हं दिसाकुमारिमयहरिगाणं पचेयं पत्तेयं आसणाणि चलंति, तते णं ताओ अहोलोगवत्थवातो अट्ठ दिसाकुमारिमयहरियातो पत्तेयं पत्तेयं आसणाई चलियाई पासंति पासित्ता ओहिं पउंजंति, भगवं तित्थयरं ओहिणा आभोएंति, आभोएत्ता हतुट्ठचित्तमाणंदिया
पीइमणा परमसोमणस्सिया हरिसवसविसप्पमाणहियया वियसियवरकमलनयणा पयलियवरकडगतुडियकेउरमउडकुंडलद्दाहै रविरायंतरइयवच्छा पालंबपलंबमाणघोलंतभूसणधरा ससंभमं तुरियं चवलं सीहासणातो अन्भुटुंति २पायपीढातो पञ्चोव्हंति
Jain Education atemational

Page #345

उपोद्घात- नियुक्तिः
0
॥१६४॥
पच्चोरुहित्ता अंजलिमउलियग्गहत्था तित्थगराभिमुहं सत्तट्ठ पयाई अणुगच्छंति अणुगच्छित्ता एवं जहा सके जाव वंदित्ता|दिकुमारीनमंसित्ता अन्नमन्नं सद्दावेंति सद्दावेत्ता एवं वयासी-उप्पण्णे खलु भो जंबुद्दीवे भयवं! तित्थयरे तं जीयमेयं तीयपच्चु- महोत्सवः प्पन्नमणागयाणं अहोलोगवत्थवाणं अहं दिसाकुमारिमयहरियाणं जम्मणमहिमं करतए, तं गच्छामो णं अम्हेवि
भगवतो जम्मणमहिमं करेमोत्तिकट्ट एवं वयंति वइत्ता पत्तेयं २ आभियोगे देवे सद्दावेति, सहावेत्ता एवं वयासी-खिप्पा४/मेव भो देवाणुप्पिया! अणेगखंभसयसंनिविट्ठ लीलट्ठियसालिभंजियाग ईहामिगउसभतुरगनरमगरविहगवालगकिन्नररुरु
सरभचमरकुंजरवणलयपउमलयभत्तिचित्तं खंभुग्गयवरवइरवेइआपरिगयाभिरामं विजाहरजमलजुयलजंतजुत्तंपिव अच्चीसहस्समालणीयं रूवगसहस्सकलियं भिसमाणं भिन्भिसमाणं चक्खुल्लोयणसं सुहफासं सस्सिरीयरूवं घंटावलिचलियमहुरमणहरसरं सुभं कंतं दरिसणिजं निपुणोचियमिसमिसंतमणिरयणघंटियाजालपरिक्खित्तं जोयणविच्छिन्नं दिवं जाणविमाणं विउवह विउवित्ता एयमाणत्तियं पञ्चप्पिणह, तए णं ते आभिओगा देवा अणेगखंभसयसंनिविट्ठ जाव पञ्चप्पिणंति, तए णं ताओ अहोलोगवत्थवाओ अट्ट दिसाकुमारिमयहरियातो हतुट्ठा जाव हयहियया पत्तेयं पत्तेयं चरहिं सामाणियसाहस्सीहिं चरहिं मयहरियाहिं जाव अण्णेहिं बहूहिं देवेहिं देवीहि य सद्धिं संपरिवुडातो ते दिवे जाणविमाणे दुरुहंति, दुरुहिता सबड्डीए सबजुईए सबबलेणं सधसमुदएणं सपायरेणं सबविभूईए सबविभूसाए सबसंभमेणं सबदिवतुडियसद्दनिनाएण
॥१६॥ महयाहयनहगीयवाइयतंतीतलतालतुडियघणमुयंगपडुप्पवाइयरवेणं ताए उक्किठाए तुरियाए चवलाए चंडाए सिग्घाए जवणाए उद्ध्याए दिवाए देवगतीए जेणेव भगवतो तित्थयरस्स जम्मणभवणे तेणेव उवागच्छंति, उवागच्छित्वा भगवतो
Jain Education inter
Allww.jainelibrary.org

Page #346

CARROADCCstroM
तित्थयरस्स जम्मणभवणं तेहिं दिवेहिं जाणविमाणेहिं तिक्खुचो आयाहिणं पयाहिणं करेंति, करेत्ता उत्तरपुरच्छिमे|
दिसीभागे ईसिं चउरंगुलमसंपत्ते धरणितले ते दिवे जाणविमाणे ठाविति, ठावित्ता पत्तेयं पत्तेयं चउहिं सामाणियसाह-| एस्सीहिं जाव सद्धिं संपरिबुडातो दिवहिंतो जाणविमाणेहितोपच्चोरुहंति, पच्चोरुहित्ता जेणेव भगवं तित्धयर तित्ययरमाया
य तेणेव उवागच्छंति २ तित्थयरं तित्थयरमायं च तिक्खुत्तो आयाहिणपयाहिणं करेंति करेचा पत्तेयं पत्तेयं करयलपरिलग्गहियं दसनहं सिरसावत्तं मत्थए अंजलिं कट्ट एवं वयासी-नमोऽत्थु ते रयणकुच्छिधारिए !जगप्पदीवदायए चक्तुणो
य मुत्तरस सबजगजीववच्छलस्स हियकरगमग्गदेसियवागद्धिविभुप्पभुस्स जिणस नाणिस्स नायगस्स बुद्धरस बोहगस्स | सबलोगनाहस्स सबजगमंगलस्स निम्ममस्स पवरकुलसमुन्भवस्स जाइखत्तियस्स जंसि लोगुत्तमस्स जणणी धन्नाऽसि | पुण्णाऽसि तं कयत्थे !, अम्हे णं देवाणुप्पिये ! अहोलोगवत्थबातो अट्ट दिसाकुमारिमयहरिगातो भगवतो तित्थयरस्स] जम्मणमहिमं करेस्सामो, तं तुम्भेहि न भाइयवंतिकह उत्तरपुरच्छिमं दिसीभार्ग अवकमंति अवक्कमित्ता वेचियसमुग्याएणं समोहणंति समोहणित्ता संखिजाई जोयणाई दंड निसिरंति, तंजहा-यणाणं १ वयराणं २ वेरुलियाणं ३| लोहियक्खाणं ४ मसारगल्लाणं ५ हंसगठभाणं ६ पुलगाणं ७ सोगंधियाणं ८ जोइरसाणं ९ अंजणाणं १० अंजणपुलगाणं ११ रयणाणं १२ जायरूवाणं १३ अंकाणं १४ फलिहाणं १५ रिद्वाणं १६ अहावायरे पोग्गले परिसाडिंति अहावायरे २ अहामुहुमे पोग्गले परियायेंति परियाइत्ता दोच्चपि वेउवियसमुग्घाएणं समोहणंति समोहणित्ता संवगवाए विउबंति, से जहानामए कम्मगरदारए सिया तरु जुगवं बलवं अप्पायंके थिरसंघयणे धिरग्गहत्य पडिपुण्णपाणिपाए पिटुंतरोरुसं
Jain Education intention!

Page #347

उपोद्घातनिर्युतिः |
॥१६५॥
Jain Education Intern
घायपरिणए घणनिश्चियवट्टवलियखंधे लंघणवग्गणजवणवायामसमत्ये उरस्सवलसमण्णागए तलजमलजुगलपरिघनिभबाहू छेदे दक्खे कुमले मेहावी निउणसिप्पोवगए एगं महं दंडसंपुच्छणिं वा सिलागाहत्थगं वा वेणुसलाइयं वा गहाय रायंगणं वा रायंते उरं वा आरामं वा देउलं वा सभं वा पर्व वा अतुरियमचवलमसंभंतं निरंतरं सुनिउणं सवतो | समंता संमज्जेज्जा, एवमेताओवि अहोलोगवत्थबातो अट्ठ दिसाकुमारिमय हरिगातो संवट्टवाए विउवंति, विउबित्ता तेणं | सिवेणं मउएणं मारुएणं अणुद्धिएणं भूमितलविमलकरणेणं सद्योउयसुरभिकुसुमगंधाणुवासिएणं पिंडिमनीहारिमगंधुन्डुरेणं | तिरियं पवाइएणं भगवतो तित्थगरस्स जम्मणङ्काणस्स सबतो समंता जोयणपरिमंडलं जं किंचि तणं वा पत्तं वा कट्ठे वा कअवरं वा असुइमचोक्खं पूरं दुब्भिगंधं तं सवं आहुणिय आहुणिय एगंते एडंति, एडित्ता जेणेव भयवं तित्थयरे तित्थय| रमाया य तेणेव उवागच्छंति उवागच्छित्ता भगवतो तित्थयरस्स तित्थगरमायाए य अदूरसामंते आगायमाणीतो चिट्ठति, अत्र विषमपदव्याख्या- 'ओहिं परंजंति' अवधिं प्रयुञ्जते - व्यापारयन्ति, आभोगयन्ति - परिभावयन्तीति भावः, 'हट्ठतुट्ठचित्तमाणदिया' इति हृष्टतुष्टा - अतीवतुष्टा, अथवा हृष्टा नाम विस्मयमापन्ना यथा अहो भगवान् आदितीर्थकरः | समुत्पन्न इति तुष्टाः - तोषं कृतवत्यः, यथा भव्यमभूत् यदादिनाथो जात इति, तोषवशादेव चित्तमानन्दितं - स्फीतीभूतं 'दुनदि समृद्धा' विति वचनात् यासां ताः चित्तानन्दिताः सुखादिदर्शनात् निष्ठान्तस्य पाक्षिकः परनिपातः मकारः प्राकृतत्वादलाक्षणिकः, ततः पदत्रयस्य पदद्वयपदद्वयमीलनेन कर्मधारयः, 'पीइमणा' इति प्रीतिर्मनसि भगवद्विषया यासां ताः | प्रीतिमनसः, भगवति बहुमानपरायणमानसा इति, एतदेव व्यक्तीकरोति- 'परमसोमणस्सिया' इति शोभनं मनो येषां ते

दिकुमारीमहोत्सवः
॥१६५॥

Page #348

3
%
ActoCHOCOLARRECT
सुमनसस्तेषां भावस्सौमनस्वं परमं च तत् सौमनस्यं च परमसौमनस्यं तत्सञ्जातं यासां ताः परमसोमनस्थिताः एतदेव व्यक्तीकरोति-'हरिसवसविसप्पमाणहियया' हर्षवशेन विसप्प-विस्तारयायि हृदयं यासां ता हर्षवशविसर्पदहृदयाः, हर्षवशादेव च विकसिते वरकमलवन्नयने यासां ता विकसितवरकमलनयनाः, हर्षवमच्छरीरोद्धर्षे 'पयलियवरकडगडियकेयूरमउडकुंडले'त्ति प्रचलितानि वराणि कटकानि-कलाचिकाभरणानि त्रुटितानि-बाहुरक्षिकाः केयूराणि-बाह्वाभरणविशेषरूपाणि मुकुटा:-शिरोभूषणानि कुण्डलानि-कर्णाभरणानि यासां ताः प्रचलितवरकटकत्रुटितकेयूरमुकुटकुण्डला, तथा द्वारेण विराजमानमत एव रतिदं वक्षो यासां ता हारविराजमानरतिदवक्षसः, ततः पूर्वपदेन विशेषणसमासः, तथा प्रलम्वते इति प्रलम्वः-आभरणविशेषः तं प्रलम्बमानं घोलन्ति भूषणानि च धरन्तीति प्रलम्बमानप्रलम्बघोलभूषणधराः, प्रलम्बमानपदस्य विशेष्यात् परनिपातःप्राकृतत्वाद् , हर्षवशादेव 'ससम्भ्रम' सम्धमः इह विवक्षितक्रियायामादरबहुमानपूर्विका प्रवृत्तिः सह सम्धमो यस्याभ्युत्थानस्य तत्ससम्भ्रमं, क्रियाविशेषणमेतत् , त्वरितं-शीघ्रं चपलं-सम्भ्रमवशा
देव यथा व्याकुलं भवति, एवं च सिंहासनादम्युत्तिष्ठन्ति, 'अञ्जलियमउलियहत्था' इति अञ्जल्या-अञ्जलिरूपतया मुकु६लितौ हस्ती यासां तास्तथा, 'एवं जहा सक्के' इति एवं यथा शके वक्ष्यमाणं तथाऽत्र वेदितव्यम् , 'अणेगखंभसयसंनिविट्ठ'★ मिति अनेकेषु स्तम्भशतेषु निविष्टमनेकस्तम्भशतनिविष्टं 'लीलट्ठियसालभंजियाग मिति लीलया स्थिताः लीलास्थिताः शा
लभञ्जिका:-पुत्तलिका यत्र तत्तथा, 'ईहामियेत्यादि ईहामृगा-वृका व्याला:-श्वापदभुजगा ईहामृगऋषभतुरगनरमकरविहगव्यालकिन्नरहरुसरभचमरकुंजरवनलतापालतानां भक्त्या-विच्छित्त्या चित्रम्-आलेखो यत्र तत्तथा, तथा स्तम्भोद्ग
ACACCी

Page #349

उपोद्धातनियुक्तिः
तया-स्तम्भोपरिवर्तिन्या वरवज्ररत्नमय्या वेदिकया परिगतं सत् यदभिरामं स्तम्भोद्गतवरवज्रवेदिकापरिगताभिरामं, तथा विद्यां धरन्तीति विद्याधरा:-विशिष्ट विद्याशक्तिमन्तस्तेषां यमलयुगलानि-समानशीलानि द्वन्द्वानि तेषां यन्त्राणि-प्रपञ्चविशेपाः अञ्चिषां-मणिरत्नप्रभाज्वालानां सहस्रर्मालनीयं-परिवारणीयं, किमुक्तं भवति -एवं नाम अत्यद्भुतमणिरत्न-IN प्रभाजालराकलितमवभाति यथा नूनमिदं न स्वाभाविक किन्तु विशिष्टविद्याशक्तिमत्पुरुषप्रपञ्चप्रभावितमिति, तथा रूपकसहस्रकलितं, तथा 'भिसमाणं' दीप्यमानं 'भिसंतं दिप्यंत'मितिवचनात्, 'भिन्भिसमाणम्'असकृत् देदीप्यमानं 'चक्खुल्लोयणलेसं'ति चक्षुः कर्तृ लोकने-अवलोकने लिसतीव दर्शनीयत्वातिशयभावात् यत्ततथा शुभस्पर्श, सश्रीक रूपम्-आकारो यत्र तत्सश्रीकरूपं, तथा घण्टावले:-घण्टापङ्के वातवशेन चलितायाः-कम्पितायाः मधुरः-श्रोत्रप्रियो मनोहरो-मनोनिवृत्तिकरः स्वरो यत्र तद् घण्टावलिचलितमधुरमनोहरस्वरं, शुभं यथोदितवास्तुलक्षणोपेतत्वात् , कान्तं कमनीयमत एव दर्शनीयं, 'निउणोवियमिसमिसंतमणिरयणघंटियाजालपरिक्खित्त'मिति निपुणमिति-निपुणक्रियमोवियत्ति-खचितानि मिसमिसंतत्ति-देदीप्यमानानि मणिरत्नानि यत्र घण्टिकाजाले तत्तथा तेन इत्यंभूतेन घण्टिकाजालेन-1 क्षुद्रघण्टिकासमूहेन परि सामस्त्येन क्षिप्तं यत्तत्तथा, 'सबड्डीए' इत्यादि सर्वव्या-परिवारादिकया सर्वद्युत्या-यथाशक्ति विस्फारितेन शरीराभरणतेजसा सर्वबलेन-समस्तानीकेन सर्वसमुदायेन-स्वस्वाभियोग्यादिसमस्तपरिवारेण सर्वादरेण|M ४ समस्तेन यावच्छतितो बलेन सर्वविभूत्या-सर्वसम्पदा सर्वविभूषया-यावच्छक्ति स्कारोदारशृङ्गारकरणेन सर्वसम्भ्रमेण
सम्प्रमो नामात्र भगवत्समीपागमनं प्रति यावच्छक्ति त्वरिता प्रवृत्तिः 'सबदिबडियसहसंनिनाएणं'ति सर्वाणि च तानि*
CHACANCACCAM
॥१६६॥
Jain Education Inten
to

Page #350

CAAAAAAAAAAA+y.
दिव्यतुटितानि-दिवतूर्याणि च तेषां शब्दाः सर्वदिव्यतुटितशब्दास्तेषां एकत्र मीलनेन य सङ्गतो तितरां नादोमहान् घोषः सर्वदिव्यतुटितशब्दसन्निनादस्तेन, 'ताए उकिट्ठाए' इत्यादि तया देवजनप्रशिद्धया उत्कृष्टया-प्रशस्तया शीघ्रसञ्चरणात् त्वरितया-शीघ्रतरमेव तया प्रदेशान्तरक्रमणात् चपलेव चपला तया-क्रोधाविष्टस्येव श्रमासंवेदनात्
पण्डेव चण्डा तया शीघ्रत्वगुणयोगात् शीघ्रा तया शीघया परमोत्कृष्टवेगपरिणामोपेता जवना तया वातोद्धृतस्य दिगदन्तव्यापिनो रजस इव या गतिः सा उद्धृता तया, इत्थंभूतया दिव्यया देवगत्या 'आयाहिणं पयाहिणं करेंति' आ सर्वतः | समन्तात् परिभ्रमतां दक्षिणमेव जन्मभवनं यथा भवति, एवं प्रदक्षिणं कुर्वन्ति, 'करयलपरिग्गहिय'मित्यादि द्वयोहस्तयोरन्योऽन्यान्तरितालिकयोः सम्पुटरूपतया यदेकत्र मीलनं सा अञ्जलिस्तां, कथंभूतामित्याह करतलाभ्यां परिगृहीता-निष्पादिता करतलपरिगृहीता तां, तथा आवर्तनमावतः शिरस्यावों यस्यां सा शिरस्यावा 'कण्ठेकाल उरसिलोमे'त्यादिवत् अलुक्समासः तामत एव मस्तके कृत्वा नमोऽस्तु ते-तुभ्यं रत्नं भगवल्लक्षणं कुक्षौ धारयतीति रत्नकुक्षि-14 धारिका तस्याः सम्बोधनं रत्नकुक्षिधारिके, जगतः प्रदीप इव जगत्प्रदीपस्तदायिके, चक्षुरिव चक्षुः, चक्षुभवचक्षुरित्यर्थः तस्येदं भगवद्विशेषणं, भावचक्षुः किल विवेकरूपममूर्त भवति भगवांश्च साक्षान्मूर्त इत्यत आह-मूर्तस्य, तथा, सर्वजगजीववत्सलस्य 'छज्जीवहियं जिणा वेतीति वचनात् , तथा हितकर्येव हितकारका मार्गदेशिका च या वागृद्धिःवाक्सम्पद्, पुनः कथम्भूतेत्यत आह-विभुः-व्यापिका सर्वस्वस्वभाषानुगमनेन परिणमनात् तस्याः प्रभुः-स्वामी हितकर-18 मार्गदेशकवागृद्धिविभुप्रभुस्तस्य, पुंवद्भावः समासस्य कर्मधारयत्वात् , विभुशब्दस्य परनिपातः प्राकृतत्वात् , जिनस्य
Jain Education inte

Howjainelibrary.org

Page #351

उपोद्घातनिर्युक्तिः
॥ १६७॥
ज्ञानिनो ज्ञानत्रयोपेतत्वात्, भाविकेवलज्ञानसम्भवाद्वा, ज्ञायकस्वा परेषां ज्ञानोत्पादकत्वात्, बुद्धस्य स्वयं बुद्धत्वाद् बोध| कस्य सद्धर्म्मदेशनया मार्गे प्रवर्त्तकत्वात् सर्वलोकनाथस्य इन्द्रादीनामपि नमस्करणीयत्वात् सर्वजगमङ्गलस्य भुवनत्रयेऽ|प्युपद्रवविनाशकत्वात् निम्मस्य क्वचिदपि ममत्वाभावात्, प्रवरं यत्कुशलं - कुशलानुष्ठानजन्यं तीर्थकरनामकर्म तस्मात् | समुद्भावः - उत्पत्तिर्यस्य स प्रवरकुशल समुद्भवस्तस्य जात्यक्षत्रियस्य भावक्षता त्रायकत्वात्, यदसि भगवतो लोकोत्तमस्य | जननी, तत् हे कृतार्थे ! धन्याऽसि - सपुण्यासि । 'वेडवियस मुग्धाएण' मित्यादि, वैक्रिय समुद्घातेन - वैक्रियकरणाय प्रयत्न★ विशेषेण समवहन्यन्ते, समवहता भवन्तीत्यर्थः, समवहताश्चात्मप्रदेशान् दूरतो विक्षिपन्ति, तथा चाह - 'संखेजाणि जोयणाणि दंड निसिरंति', दण्ड इव दण्ड और्ध्वाधआयतः शरीरवाहल्यो जीवप्रदेशसमूहस्तं शरीराद्वहिः सङ्ख्येयानि योजनानि यावत् निसृजन्ति-निष्काशयन्ति, निसृज्य तथाविधान् पुद्गलान् आददते, एतदेव दर्शयति तद्यथारत्नानां - कर्केतनादीनां वज्राणामित्यादि पाठसिद्धं यथावादरान् - असारान् पुद्गलान् परिशातयन्ति, तथा सूक्ष्मान्सारान् पुद्गलान् पर्यादाय चिकीर्षितरूपनिर्मापणार्थं द्वितीयमपि वारं वैक्रियसमुद्घातेन समवहन्यन्ते, समवहत्य च | यथोक्तानां रत्नादीनां योग्यान् पुद्गलान् यथाबादरान् परिशातयन्ति यथासूक्ष्मान् पर्याददते, 'से जहा नामए' इत्यादि, |सः - वक्ष्यमाणगुणो यथानामकः - अनिर्दिष्टनामा कश्चित् कर्म्मकरदारकः, किं विशिष्ट इत्याह-तरुणः - प्रवर्द्धमानवयाः, आह| दारकः प्रवर्द्धमानवया एव भवति ततः किमनेन विशेषणेन ?, न, आसन्नमृत्योः प्रवर्द्धमानवयस्त्वाभावात्, नहि आसन्न मृत्युः प्रवर्द्धमानवया भवति, न च तस्य विशिष्टसामर्थ्य सम्भवः आसन्न मृत्युत्वादेव, विशिष्टसामर्थ्यप्रतिपादनार्थश्चैष आरम्भस्ततो
Jain Education Internation

दिकुमारीमहोत्सवः
॥ १६७ ॥

Page #352

KAKKA
ऽर्थवद्विशेषणम्, अन्ये तु व्याचक्षते-इह यद्रव्यं विशिष्टवर्णादिगुणोपेतमभिनवं च वतरुणमिति लोके प्रसिद्धं, पथा
तरुणमिदमश्वत्थपत्रमिति, ततः स कर्मकरदारकस्तरुण इति किमुक्तं भवति ।-अभिनषो विशिष्टवर्णादिगुणोपेतश्चेति, तथा हायुग-सुषमदुषमादिः कालः स स्वेन रूपेण यस्यास्ति न दोषदुष्टः स युगवान् , कालोपद्रवरहित इत्यर्थः, बल-सामर्थ्य
तद् यस्यास्ति स बलवान् , 'अप्पायंके' इत्यादि,अल्पशब्दोऽभाववाची अल्प:-सर्वथा अविद्यमानः आतङ्को-ज्वरादिर्यस्य सोऽल्पातकः स्थिरं-दृढं प्रथममित्यर्थः संहननं यस्य स स्थिरसंहननः, तथा स्थिरौ-अग्रहस्तौ यस्य स स्थिराग्रहस्त:प्रतिपूर्णपाणिपादः, इतरस्य सम्यक्कमकरवायोगात्, 'पिटुंतरोरुसंघायपरिणए' पृष्ठं अन्तरे च-पार्श्वरूपे ऊरू च सहातेन-संहतत्वेन परिणती यस्य स पृष्ठान्तरोरुसङ्घातपरिणतः, दृढपृष्ठान्तरोरुरितिभावः, तथा धनम्-अतिशयेन निचितौ-निविडतरचयमापन्नौ वृत्तौ वलिताविव वलितौ स्कन्धी यस्य स निचितघनवृत्तवलितस्कन्धः, तथा
लहुने-अतिदीर्घस्यात्युच्चस्यापि चातिक्रमणे वल्गने प्रतीते जवने-वेगे व्यायामे च समर्थो लडनवल्गनजवनव्यायामस*मर्थः, तथा उरसि भवमुरस्यं तच्च तद्बलं च उरस्यवलं तत्समन्वागतः प्राप्त उरस्यवलसमन्वागतः, आन्तरोत्साहवीर्ययुक्त
इति भावः, तथा तलौ-तालवृक्षौ तयोर्यमलयुगलं-समश्रेणिकं युगलं तेन परिघेण च अतिसरलतया पीवरतया च निमौ-सदृशौ बाहू यस्य स तलयमलपरिघनिभवाहुः, छेको-द्वासप्ततिकलापण्डितः दक्षः-कार्याणामविलम्बितकारी कुशलः-सम्यक्रियापरिज्ञानवान् मेधावी-परस्पराव्याहतपूर्वापरानुसन्धानदक्षः अत एव निपुणं यथा भवति, एवं
-क्रियासु कौशलमुपगता-प्राची निपुणशिल्पोपगतः, 'दंडसंपुरछण'ति दंडपुच्छणकं शलाकाहस्तकं-सरत्पर्णादि
Jan Education Internation

Page #353

निघुक्तिः
॥१६८॥
%
शलाकासमुदाय वेणुशलाकिकां-वेणुशलाकामयीं सम्मार्जनी, तणं सिर्वणमित्यादि, तत्कालविकुर्वितेन शिवेन कस्याप्यु दिक्कमारीपद्रवकारित्वाभावात् , मृदुना शरीरसुखस्पर्शहेतुत्वात् 'पिण्डिमनीहारिमगंधुद्धरेणं ति पिण्डिमः-पिण्डितःसन् यो निहा- *महोत्सवः रिमो-दूरं यावद् गमनशीलो गन्धस्तेन कृत्वा उद्धर:-उद्धतः पिण्डिमनिहारिमगन्धोद्धरस्तेन, 'जोयणपरिमंडलं जंकिंचि तणं वा इत्यादि, योजनपरिमण्डलक्षेत्रं यावत् यत्किश्चित् तृणं वा इत्यादि प्रतीतम् , अशुचि-अपवित्रं, एतदेव व्याचष्टेअचोक्षं-पूतिविरूपगन्धम् , एतदेव व्याचष्टे-दुरभिगन्धं, शेष सुगम । तेणं कालेणं तेणं समएणं उद्धलोगवत्थबातो अह दिसाकुमारिमयहरियातो सएहिं २ तं चेव जाव विहरन्ति, तंजहा-मेहंकरा १ मेहवती २, सुमेहा ३ मेहमालिणी ४ । सुवच्छा ५ वच्छमित्ता ६ य, वारिसेणा ७ बलाहगा ८॥१॥ तए णं तासिं उद्धलोगवत्यवाणं अट्ठण्हं दिसाकुमारिमयहरियाणं पत्तेयं पत्तेयं आसणाई चलंति, एवं तं चेव भाणियब, जाव अम्हे णं देवाणुप्पिए ! उद्धलोयवत्थवातो अट्ठ दिसाकुमारिमयहरियातो भयवतो तित्थयरस्स जम्मणमहिमं करिस्सामो, तं तुन्भेहिं न भाइयवंतिकटु उत्तरपुरस्थिम |दिसीभागं अवकमंति २ जाव दोच्चपि वेउबियसमुग्घाएणं समोहणंति समोहणित्ता अभवद्दलए विउबंति, से जहा नामए कम्मकरदारगे सिया तरुणे जाव निउणसिप्पोवगए, एगं महं दगवारगं वा दगकुंभगं वा दगथालगं वा दगकलसं वा गहाय रायंगणं वा रायंतेउरं वा आरामं वा देउलं वा सभं वा पर्व वा अतुरियमचवलमसंभंतं सुनिउणं सबतो समंता 5 आवरिसिज्जा, एवमेव तातोऽवि उद्धलोगवधवातो अट्ठदिसाकुमारिमयहरियातो अभवद्दलए विउविति, वाः-पानीयं तस्य दलानि वार्दलानि तान्येव वादलकानि मेघा इत्यर्थः, अपो बिभ्रतीति अन्धाणि-घास्तान्यस्मिन् सन्तीति
T4%4%4%
86
CREACHE
Jain Education Inter

ww.jainelibrary.org

Page #354

अभ्रादिभ्य इति मत्वर्थीयोऽकारप्रत्ययः आकाश इत्यर्थः, अभ्रे वादलकानि अथवादलकानि तानि विकुर्वन्ति, आकाशे | मेघान् विकुर्वन्तीत्यर्थः, अन्भवहले विउवित्ता खिप्पामेव तणतणायंति-गर्जयन्तीत्यर्थः, खिप्पामेव तणतणायित्ता खिप्पामेव विजुयायंति-विद्युतं कुर्वन्तीत्यर्थः, विजुयाइत्ता भगवतो जम्मणट्ठाणस्स सबतो समंता जोयणपरिमंडलं नच्चोदकं नाइमट्टियं पविरलफुसियं रयरेणुविणासणं-श्लक्ष्णतरा रेणुपुद्गला रजात एव स्थूला रेणवः रजांसि च रेणवश्च रजोरेणवस्तेषां विनाशनं रजोरेणुविनाशनं, दिवं सुरभिगंधोदगवास वासंति वासित्ता निहयरयं नहरयं भट्टरयं उवसंतरयं पसंतरयं करेंति, निहतं रजो भूय उत्थानासम्भवात् यत्र तन्निहतरजः, तत्र निहतत्वं रजसः क्षणमात्रोत्थानाभावेनापि सम्भवति तत आह-'नष्टरजा' नष्टं-सर्वथा अदृश्यीभूतं रजो यत्र तन्नष्टरजा, भ्रष्टं-बातोद्धृततया योजनमात्रात् क्षेत्रात् दूरतः पलायितं रजो यस्मात् तद्भष्टरजः, एतदेव एकार्थिकद्वयेन प्रकटयति-उवसंतरयं पसंतरयमिति, नियरयं जाव पसं-II वरयं करेता खिप्पामेव उवसमंति उवसमेत्तातचंपिवेबियसमुग्धाएणं समोहणइरणित्ता पुप्फवद्दलए विउति-पुष्पवर्ष काणि वाईलकानि पुष्पवाईलकानि तानि विकुर्वन्ति, से जहा नामए कम्मगरदारए सिया तरुणे जुगवं जाव निउणसि
प्पोवगए एग महं पुप्फपडलग वा पुप्फचंगेरियं वा पुप्फछजियं वा पुप्फपत्थिगं वा गहाय रायंगणं वा रायंतेजरं 18 वा आरामं वा देउलं वा सभं वा पर्व वा कयग्गहगहियकरयलपन्भट्ठविप्पमुक्केणं, इह मैथुनसंरंभे रभसवशात् यत् युवतेः18
साकेशेषु पञ्चाङ्गलिभिर्यहणं स कचग्रहस्तेन गृहीतं कचग्रहगृहीतं करतलाव विप्रमुकं सत् प्रभ्रष्टं करतलप्रभृष्टविप्रमुक्तं मा.सू.२९ प्राकृतत्वात् पदव्यत्ययस्ततो विशेषणसमासः तेन, दसद्भवण्णणं कुसुमेण पुष्फपुंजोवयारकलियं करेजा, एवमेव ताओवि
%*%*%*964 HASHIRAALAM
SEKASACARMA
Jain Education Internal
vijainelibrary.org

Page #355

उपोद्घातनिर्युक्तिः
॥ १६९॥
Jain Education Intern
| उद्योगवत्थबातो अट्ठ दिसाकुमारिमयहरियातो पुप्फबद्दलए विचित्ता खिप्पामेव तणतणायंति खिप्पामैव विज्जुयायंति बिज्जुयाइत्ता भगवतो जम्मणत्थाणस्स सबतो समंता जोयणपरिमंडलं जलजत्थलजभासुरप्पभूयस्स जलजं पद्मादि स्थलजंविच किलादि भास्वरं - दीप्यमानं प्रभूतम् - अतिप्रचुरं ततः पदद्वय२मीलनेन विशेषणसमासः, तस्स वेंटट्ठाइयरस दसद्ध| वण्णकुसुमस्स पंचवर्णकुसुमजातस्येत्यर्थः जन्नुस्सेहपमाणमेत्तं वासं वासंति वासित्ता कालागरुपवर कुंदुरुक्क तुरुक्क धूवमघमघंतगंधुद्ध्याभिरामं सुगंधवरगंधगंधियं गंधवट्टीभूयं सुरखराभिगमणजोग्गं करेंति करेत्ता जेणेव भयवं तित्थयरे तित्थ| यरमाया य तेणेव उवागच्छंति जाव परिगायमाणीओ चिद्वंति, अत्र कालागुरुः प्रसिद्धः प्रवरः — प्रधानः कुन्दुरुकः-| चीडा तुरुष्कं सिल्हकं तेषां धूपस्य यो मघमघायमानो गन्धः उद्भूतः - इतस्ततो विप्रसृतस्तेनाभिरामं - रमणीयं कालागुरुप्रवरकुन्दुरुक्कतुरुष्क धूपमघमघायमानगन्धोद्धुताभिरामं, तथा शोभनो गन्धो येषां ते सुगन्धास्ते च ते वरगन्धाश्चवासाः सुगन्धवरगन्धास्तेषां गन्धः सोऽस्यास्तीति सुगन्धवरगन्धगन्धिकं, 'अतोऽनेकस्वरा' दितीकप्रत्ययः, अत एव |गन्धवर्तिभूतं सौरभ्यातिशयात् । तेणं कालेणं तेणं समएणं पुरच्छिमरुयगवत्थवातो अट्ठ दिसाकुमारिमहयरियातो | सएहिं सएहिं कुडेहिं जाव विहरंति, तंजहा - नंदुत्तरा य १ नंदा २, आणंदा ३ नंदिवद्धणा ४ | विजया य ५ वेजयंती ६, जयंती ७ अपराजिया ८ ॥ १ ॥ सेसं तद्देव जाव तुम्भेहिं न भाइयवंतिकट्टु भगवतो तित्थयरस्त तित्थयर| माऊप य पुरत्थिमेणं आयंसहत्थगयातो आगायमाणीतो परिगायमाणीओ चिद्वेति । तेणं कालेणं तेणं समर्पणं दाहिण| रुयगवत्थबातो अह्न दिसाकुमारिमद्दयरियातो सएहिं सपर्हि कूडेहिं तद्देव जाव विहरंति, तंजा - समाहास १
For Plivate & Personal Use Only
ऊर्ध्वलोक| दिकुमारीमहोत्सव:
॥ १६९ ॥
w.jainelibrary.org

Page #356

सुम्पदिण्णा २ सुप्पबद्धा जसोधरा ४ालच्छिमती ५ चित्तगुत्ता ६ वसुन्धरा ७ सेसक्ती, तहेब जाव न भाइय-10 वंतिक भगवतो तित्थयरस्स तित्थयरमाऊए य दाहिणणं भिंगारहत्थगयाओ आगायमाणीओ परिगायमाणीओ। चिट्ठति । तेणं कालेणं तेणं समएणं पञ्चस्थिमरुयगवत्थबातो अढ दिसाकुमारिमहयरियातो सरहिं सएहिं कूडेहिं तहेव| जाव विहरंति, तंजहा-इलादेवी १ सुरादेवी २ पुहवी ३ पउमावई ४। एगनासा ५ नवमीया ६ भद्दा . सीया य ८ | अहमिया, तहेव जाव तुम्भेहिं न भाइयवंतिक? भगवओ तित्थयरस्स तित्थयरमाउए य पञ्चस्थिमेण तालविण्टहत्य-18 गयाओ आगायमाणीओ परिगायमाणीओ चिट्ठति । तेणं कालेणं तेणं समएणं उत्तरिलरुयगवत्थबातो अढ दिसाकुमारिमपहरियाओ सएहिं सएहिं कुडेहिं तहेव जाव विहरंति, तंजहा-अलंबुसा १ मिस्सकेसी य २ पुंडरीका य ३ वारुणी हासा ५ सञ्चप्पभा चेव ६ हिरी ७ सिरी चेव ८ उत्तरतो तहेव जाव तुम्भेहिन भाइयवंतिकट्ट भयवओ तित्थयरस्स तित्थयरमाऊए य उत्तरेणं चामरहत्थगयातो आगायमाणीओ परिगायमाणीतो चिट्ठति । तेणं * कालेणं तेणं समएणं विदिसिरुयगवत्थबातो चत्तारि दिसाकुमारिमयहरियातो सएहिं २ कूडेहिं तहेव जाव विहरंति, तंजहा-चित्ता य १चित्तकणगा २ सतेरा ३ सोयामणी ४, तहेव जाव न भाइयवंतिकदृ भगवतो तित्थयरस्स तिस्थयरमाऊए अचऊसु विदिसासु दीविआहत्थगयातो आगायमाणीतो परिगायमाणीतो चिटुंति । तेणं कालेणं तेणं समएणं मज्झिमरुयगवत्थबातो चत्तारि दिसाकुमारिमयहरियातो सएहिं सरहिं कुडेहिं तहेव जाव विहरंति, तंजहा-"ख्या १ रुयंसा २ सुरुया ३ रुयगावती ४, वहेब जाव तुम्मेहिन भाइयवंतिकह भगवतो तित्थयरस्स परंगुलवजं नाभि
ककककक

Page #357

उपोद्घात
कप्पति कप्पेत्ता वियरं खणति खणित्ता वियरए नाभिं निहणंति निहणित्ता रयणाणं वयराण य पूरंति पूरिचा हरि- पूर्वदक्षिणनियुक्तिः
यालियापेढं पर्वधति, भगवतो तित्थयरस्स जम्मणभवणस्स पुरथिमदाहिणुत्तरेणं ततो कयलीहरगे विउति, तएणं पश्चिमोत्त
तेसिं कयलीहरगाणं बहुमज्झदेसभागे तओ चाउस्सालए विउविति, तए णं तेर्सि चाउस्सालाणं बहुमज्झदेसभागे ततोहारविदिग्म॥१७॥ सीहासणे विउर्वति, तेसि णं सीहासणाणं अयमेयारूवे वण्णावासे पण्णते, तंजहा-तवणिजमया चक्कला रययामया ध्यरुचक
४ासीहा सोवन्निया पाया नाणामणिमयाइं पायसीसगाई जंवूणयामयाइं गत्ताई नाणामणिमयं विच्चासणं सिंहासणे कुमार्यः
हामियतुरगनरमगरविहगवालगकिन्नररुरुसरभचमरकुंजरवणलयपउमलयभत्तिचित्ता ससारसारोवचियमणिरयणपायसावीढा अत्थरयमउयमसूरनवत्तयकुसंतलिच्चकेसरपञ्चत्थुयाभिरामा सुविरइयरइत्ताणा ओवचियखोमदुगुल्लपहपडिच्छायणा रत्तंसुयसंवुया सुरम्मा आईणगरूयबूरनवणीयतूलफासा पासाईया दरिसणिज्जा अभिरूवा पडिरूवा, अत्र तपनीयमयानि चक्कलानि-पादानामधो वृत्ताकारा अवयवविशेषाः, रजतमयाः सिंहा यैरुपशोभितं सत्तत्सिंहासनमुच्यते, सौवर्णिकाः-सुवर्णमयाः पादाः, नानामणिमयानि पादशीर्षकाणि-पादानामुपरितना अवयवविशेषाः, जाम्बूनदंसुवर्णविशेषस्तन्मयानि गात्राणि-ईषादीनि नानामणिमयं विचं-वानं, 'ससारोवचियेत्यादि सारसारैः-प्रधानप्रधान मणिरत्नैरुपचितेन पादपीठेन सह यानि तानि ससारसारोपचितमणिरत्नपादपीठानि, प्राकृतत्वात्पदव्यत्ययः, तथा आस्त- ॥१७॥ रकम्-आच्छादकं मृदु यस्य तदास्तरकमृदु विशेषणस्य परनिपातःप्राकृतत्वात् नवा:त्वच् येषां ते नवत्वचः कुशान्ता-1 दन्भेपर्यन्ता नवत्वचश्च ते कुशान्ताच नवत्वकुशान्तास्त एव लिच्चानि-कोमलानि नमनशीलानि च केसराणि मध्ये यस्य xi
Jain Education Inter
a
w.jainelibrary.org

Page #358

NASAAMANNER**
मसूरकस्य तन्नवत्वकुशान्तलिच्चकेसरं आस्तरकमृदुना मसूरकेन नवत्वक्कुशान्तलिच्चकेसरेण प्रत्यवस्तृतानि-आच्छादितानि सन्ति यानि अभिरामाणि तानि तथा, तथा सुष्टु विरचितं रजस्त्राणं येषामुपरि तानि सुविरचितरजखाणानि, तथा ओयवियं-विशिष्टपरिकर्मणापरिकर्मितं क्षौम-दुकूलपट्टरूपं प्रतिच्छादनं येषां तानि तथा, पावतो रक्कांशुकसंवृतानि, अत एव सुरम्याणि तथा आजिनकं-चर्ममयं वस्त्रं एतच्च स्वभावादतिकोमलं भवति रूतं-कर्पासपक्ष्म बूरो-वनस्पतिविशेषः नवनीतं-बक्षणं तुलम्-अर्कतूलं तेषामिव स्पर्शो येषां तानि तथा,प्रासादीयानि मनःप्रसादहेतुत्वाद् दर्शनीयानि | रूपातिशयभावात् तथा अभि-प्रतिक्षणं नवं नवमिव रूपं येषांतानि अभिरूपाणि इत्थं प्रतिरूपाणि-प्रतिविशिष्टरूपाणीति। तए णं तातो रूयगमज्झवत्थबातो चत्तारि दिसाकुमारिमयहरियातो जेणेव भगवं तित्थयरे तेणेव उवागच्छंति उवाग. च्छित्ता भयवं तित्थयरं करयलपुडेण तित्थयरमायरं च बाहाए गेण्हंति गेण्हेत्ता जेणेव दाहिणिल्ले कयलीहरए जेणेव चाउस्सालए जेणेव सीहासणे तेणेव उवागच्छंति उवागच्छित्ता भगवं तित्थयरं तित्थयरमायरं च सीहासणे निसी-1 याविति निसीयाविचा सयपागसहस्सपागतिल्लेहिं अब्भेगिंति अब्भंगित्ता सुरभिगंधवट्टएणं उबट्टिति उबट्टित्ता भयवं| तित्थयरं करयलपुडेणं तित्थयरमायरंच वाहाहिं गिण्हन्ति गेण्हेत्ता जेणेव पुरथिमिल्ले कयलीहरए जेणेव चाउस्साले जेणेव, सीहासणे तेणेव उवागच्छंति उवागच्छित्ता भयवं तित्थयरं तित्थयरमायरं च सीहासणे निसीयाविंति, निसीयावित्ता, अतिहिं उदएहिं मज्जावेंति, तंजहा- गंधोदएणं पुप्फोदएणं सुद्धोदगेणंति, मजावित्ता सबालंकारविभूसिए करति करेत्ता भयवं तित्थयर करयलपुडेणं तित्थयरमायरं च बाहाहि गेण्हंति गिण्हित्ता जेणेव उत्तरिल्ले कयलीघरगे जेणेव चाउस्सालए
Jain Education Intem
jainelibrary.org

Page #359

उपोद्धातनिर्युक्तिः
॥ १७१ ॥
Jain Education Inter
जेणेव सीहासणे तेणेव उवागच्छंति उवागच्छित्ता भयवं तिथयरं तित्थयरमात्यरं व सीहासणे निसीयाविंति निसीया - | वित्ता अभियोगे देवे सद्दावेंति, सद्दावित्ता एवं व्यासी - खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया ! चुल्लहिमवंतातो वासहरपइयातो गोसीसचंदणकट्ठाई साहरह, तए णं ते आभियोगा देवा ताहिं रुयगमज्झत्रत्थवाहिं चउहिं दिसाकुमारिमयहरियाहिं एवं बुत्ता समाणा हट्टतुट्ठा जाव हरिसवसविसप्पमाणहियया विणएण वयणं पडिच्छित्ता खिप्पामेव चुल्लहिमवंतातो | वासहरपइयातो गोसीसचंदनकट्ठाई सरसाई साहरेंति, तए णं तातो मज्झिमरुयगवत्थधांतो चत्तारि दिसाकुमारिमयहरियातो सरगं करेंति सरगं करेत्ता अरणिं घडंति अरणिं घडेत्ता सरएणं अरणिं महंति अरणिं महित्ता अग्गिं पार्डेति अग्गिं पाडेत्ता अग्गि संधुकंति अग्गिं संधुकित्ता गोसीसचंदणकट्ठे पक्खिवंति पक्खिवित्ता अग्गि उज्जालेंति अग्गिं उज्जालेत्ता समिधाकट्ठाई पक्खिवंति समिधाकठ्ठाई पक्खिवित्ता अग्गिहोमं करेंति अग्गिहोमं करेत्ता भूइकम्मं करिंति भूइकम्मं करिता रक्खापोइलियं बंधंति बंधित्ता नाणामणिरयणभत्तिचित्ते दुवे पासाणवट्टगे गहाय भगवतो तित्थयरस्स कण्णमूलंसि टिट्टियावेंति, भवउ भयवं ! पचयाउए, तए णं ताओ रुयगमज्झवत्थबातो चचारि दिसाकुमारिमय हरियातो भगवं तित्थयरं करयलपुडेणं तित्थयरमायरं च बाहाए गेव्हंति गेण्हेत्ता जेणेत्र तित्थयरस्स भगवतो जम्मणभवणे | तेणेव उवागच्छति उवागच्छित्ता तित्थयरमायरं सयणिज्जंसि निसीयावेंति, भगवं तित्थयरं भाऊए प्रासे ठवेंति ठवेत्ता आगायमाणीओ परिगाय माणीतो चिर्हति ॥ तेणं कालेणं तेणं समएणं सके नामं देविंदे देवराया व पाणी पुरंदरे सत| कऊ सहस्यक्खे मघचं पाकसासणे दाहिणडलोया हिवई बच्चीस विमाणावाससम सहस्साहिवई एरावणवाहणे सुरिंदे भर

दिकुमारीकृतं जिनमज्जनादि
॥ १७१ ॥

Page #360

4
%
यंवरवत्यधरे आलइयमालमउडे नवहेमचारुचिचचंचलकुंडलविलिहिज्जमाणगंडे मासुरगोंदी पलंबवणमाले महड्डीए महजु-IN |इए महाबले महायसे महाणुभावे महासुक्खे सोहम्मे कप्पे सोहम्मवडिसए विमाणे सभाए सुहम्माए सकंसि सीहासणंसि | से गं तत्थ बसीसाए विमाणावाससयसहस्साणं चउरासीए सामाणियसाहस्सीणं तिचीसाए वायत्तीसगाणं पउण्डं लोगपालाणं अट्टण्हं अग्गमहिसीणं सपरिवाराणं तिण्हं परिसाणं सत्तण्डं अणियाण सत्तण्डं अणियाहिवईण चउण्डं चउरासीणं आयरक्खदेवसाहस्सीणं अन्नेसिं च बहूणं सोहम्मकप्पवासीणं वेमाणियाणं देवाण य देवीण य आहेवचं पोरेवचं भहित्तं सामित्तं मयहरगत्तं आणाईसरसेणावञ्चं कारेमाणे पालेमाणे महयाहयनहगीयवाइयंतंतीतलतालतुडियषणमुइंगपदुप्पवाइयरवेणं दिवाई भोगभोगाई भुंजमाणे विहरइ । अत्र वजपाणी इति वजं पाणावस्येति बज्रपाणिः असुरादिपुरदारणात् पुरन्दरः शतं ऋतूना-प्रतिमानामभिग्रहविशेषरूपाणां श्रमणोपासकपञ्चमप्रतिमारूपाणां वा कार्तिकश्रेष्ठिभवापेक्षया यस्य स शतक्रतुः, 'सहसक्खे' इति सहस्रमणां यस्यासौ सहस्राक्षः, इन्द्रस्य हि किल मन्त्रिणां पश्च शतानि, तदीयानां चाक्ष्णामिन्द्रप्रयोजनव्याप्ततया इन्द्रसम्बन्धित्वेन विवक्षणात् सहनाक्षत्वमिन्द्रस्य, 'मघवंति' मघा-महामेघास्ते यस्य वशे सन्ति स मघवान , पाको नाम बलिरिपुः स शिष्यते-निराक्रियते येन स पाकशासनः, तथा अरजांसि-रजोरहितानि स्वच्छतया अम्बरवदम्बराणि वस्त्राणि धारयतीति अरजोऽम्बरवस्त्रधरः, तथा माला च मुकुटश्च मालामुकुटमाल
गितम्-आविद्धं मालामुकुटं येन स आठगितमालामुकुटः, तथा नवमिवात्युत्कटचारुवर्णत्वावं हेम यत्र ते नवहेम्नी नवहे. दमन्यां चारुचित्राभ्यां चश्चाभ्यां कुण्डलाम्यां विलिख्यमानौ गण्डौ यस्य स तथा, भास्वरा बोन्दिः-तनुर्यस्यासौ भास्व.
A4%A4

Tww.iainelibrary.org

Page #361

4%
A
उपोद्धातनियुक्तिः
॥१७॥
C2:560%ANACACA-
रबोन्दिः, प्रलम्वते इति प्रलम्बा वनमाला यस्य स तथा,महर्द्धिको विमानपरिवारादिकाया ऋद्धेः अत्यद्भुतत्वात् महाद्युतिः शकेन्द्रासशरीरगताभरणगतमहाद्युतिसद्भावात् , महाबलो महाशरीरप्राणसद्भावात् महायशा भुवनत्रयगतख्यातित्वात् , महानु-निचलनादि |भागः सद्भूतशापानुग्रहविपयसामर्थ्य सद्भावात्, अत एव महासौख्यः, 'आहेबच्च'मित्यादि, अधिपतेः कर्म आधिपत्यं रक्षा इत्यर्थः सा च रक्षा सामान्येनाप्यारक्षकेणेव क्रियते तत आह-पुरस्य पतिः पुरपतिः तस्य कर्म पौरपत्यं, सर्वेषामात्मीयानां मध्येऽग्रेसरत्वमिति भावः, तच्चाग्रेसरत्वं नायकत्वमन्तरेणापि स्वनायकनियुक्तं तथाविधगृहचिन्तकसामान्यपुरुषस्येव भवति, तत आह-स्वामित्वं' स्वमस्यास्तीति स्वामी तद्भावः स्वामित्वं नायकत्वमित्यर्थः, तच्च नायकत्वं कदाचित्पोषकत्वमन्तरेणापि भवति यथा हरिणयूथाधिपतेर्हरिणस्य, तत आह-भर्तृत्व-पोषकत्वमत एव महत्तरकत्वं, तदपि च महत्तरकत्वं कस्यचिदाज्ञाविकलस्यापि सम्भवति यथा कस्यद्वणिजः स्वदासदासीवर्ग प्रति, तत आह'आणाईसरसेणावच्चं' आज्ञया ईश्वरः आज्ञेश्वरः सेनायाः पतिः सेनापतिः आज्ञेश्वरश्चासौ सेनापतिश्च तस्य कर्म आज्ञेश्वरसेनापत्यं, कारयन् अन्यैर्नियुक्तपुरुषैः पालयन् स्वयम् । तए णं तस्स सक्कस्स देविंदरस देवरण्णो आसणं चलेइ, तए णं से सके जाव आसणं चलियं पासइ पासिचा ओहिं पउंजइ, पउंजित्ता भयवं तित्थयरं आभोएइ आभोइत्ता,, हहतुट्ठचित्तमाणंदिए पीइमणे परमसोमणस्सिए धाराहयनीवसुरभिकुसुमचंचुमालइयऊसवियरोमकूवे वियसियवरकमल- १७या नयणे पयलियवरकडगतुडियकेजरमउडकुंडलहारविरायंतरइयवच्छे पालंबपलंबमाणघोलंतभूसणधरे ससंभमं तुरियं| चवलं सुरिंदे सीहासणातो अब्भुढेइ अन्भुडित्ता निउणोचियमिसमिसंतमणिरयणमंडियातो पाउयाओ ओमुयइ
4%*ॐॐ%A4%%
%
Jain Education Interior
viww.jainelibrary.org

Page #362

%
*
ओंमुइत्ता एगसाडियं उत्तरासंगं करेइ करेत्ता अंजलिमउलियहत्थे तित्थयराभिमुहे सत्तट्ट फ्याई अणुगच्छइ अणुग-10 च्छित्ता वार्म जाणुं अंचेइ उत्पाटयतीत्यर्थः दाहिणं जाणुं धरणितलंसिनिह१ तिक्खुत्तो मुद्धाणं धरणितलंसि निवाडेइ7 निवाडेता कडगतुडियर्थभियातो भुयातो साहरेइ साहरित्ता करयलपरिग्गहियं दसनहं सिरसावत्तं मत्थए अंजलिं कट्ट। एवं वयासी-नमोऽत्थु णं अरहंताणं भगवंताणं, आदिगराणं तित्थयराणं जावसिद्धिगइनामधेयं ठाणं संपत्ताणं, नमो|ऽत्थु णं भगवतो पढमतित्थयरस्स जाव संपाविउकामस्स, वंदामि णं भगवंतं पढमतित्थयरं इहगए, पासउ मे भगवं | तत्थ गए इह गयंतिकटु वंदइ नमसइ वंदित्ता नमंसित्ता सीहासणवरंसि पुरत्याभिमुहे संनिसण्णे, तएणं तस्स सक्कस्स * देविंदस्स देवरण्णो अयमेयारूवे अब्भत्थिए मणोगए संकप्पे समुप्पज्जित्था-उप्पण्णे खलु भो बुद्दीवे दीवे भयवं पढमतित्ययरे, तं जीयमेयं तीयपचुप्पन्नमणागयाणं सक्काणं देविंदाणं देवराईणं तित्थगराणं जम्मणमहिमं करतए, तं गच्छामि अहंपि भगवतो तित्थयरस्स जम्मणमहिमं करेमित्तिकट्ट एवं संपेहेड़ संपेहित्ता हरिणेगमेसि पायत्ताणियाहिवई देवं सहावेइ सद्दावेत्ता एवं वयासी-खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया! मेघोघरसियगंभीरमहरसदं जोयणपरिमंडलं सुघोसं| सुसरं घंटं तिक्खुत्तो उल्लालेमाणे महया महया सद्देणं उग्घोसेमाणे एवं क्यासी-आणवए णं भो ! सक्के देविंदे देवराया गच्छद भो ! सक्के देविंदे देवराया जंबुद्दीवं दीवं भारहं वासं पढमतित्धयरस्स भगवतो जम्मणमहिमं करत्तए, तं* तुम्मेऽविय णं देवाणुप्पिया ! सविड्डीए सबजुईए सबबलेणं सबसमुदएणं सबायरेणं सबविभूइए सबविभूसाए सबसंभ-15 मेणं सबनाइएणं सबोरोहेहिं सबपुप्फगंधमल्लालंकारविभूसाए सबदिवतुडियसंनिनाएणं महया इद्धीए महया जुईए
%*
C
Jain Education inte

I
P
ujainelibrary.org

Page #363

4.
उपोद्धात- मइया बलणं महया समुदएणं जाव महया पुप्फगंधमल्लालंकारविभूसाए महया वरतुडियजमगसमगपडुप्पवाइअरवेणं संख- हरिणैगमेनियुक्तिःपणवपडहभरिझल्लरिखरमुहिहुडुक्कमुरवमुइंगदुंदुभिनिग्घोसनादितरवेणं नियगपरिवारसंपरिबुडा सयाई सयाई जाणवि- पिकृतं घ.
माणाई दुरूढा समाणा अकालपरिहीणं चेव सक्करस देविंदस्स देवरण्णो अंतियं पादुभवह, एतत्सर्व प्रायो व्याख्या- Nण्टावादनं ताधं सुगमं च, नवरं 'धाराहए'त्यादि यथा धाराहतानि नीपस्य-वृक्षविशेषस्य सुरभीणि कुसुमानि चक्षुभिरिव
मालितानि भवन्ति तद्वत् उच्छायिता रोमकूपा येन स धाराहतनीपसुरभिकुसुमचञ्चमालितोच्छायितरोमकूपः, प्राकृतमत्वात् पदव्यत्ययः, 'अयमेयारूवे अम्भत्थिए' इत्यादि सङ्कल्पः समुदपद्यत, किविशिष्ट इत्याह-आत्मनि अधि ।
अध्यात्म तत्र भव आध्यात्मिक आत्मविषय इत्यर्थः, पुनः कथंभूत इत्याह-मनोगतो-मनसि व्यवस्थितो, नाद्यापि वचसा प्रकाशितस्वरूप इत्यर्थः, 'मेघोघरसिये'त्यादि मेघस्येव ओपेन-प्रवाहेण रसितं यस्याः सा मेघौधरसिता, तथा गम्भी
रतरो मधुरः शब्दो यस्याः सा तथा विशेषणसमासः, 'सुघोस'मिति सुघोषाभिधानां, 'सबोरोहेहिं' इति सरन्तःपुरैः, 18 इह स्वल्पेष्वपि सर्वशब्दो दृष्टो यथा सर्वमनेन घृतं पीतमिति तत आह-'महया इड्डीए' इत्यादि, 'महया वरतुडिय'
इत्यादि, महता-स्फूर्तिमता वराणां-प्रधानानां तुटितानाम्-आतोद्यानां यमकसमकम्-एककालं पटुभिः पुरु प्रवादितानां यो रवस्तेन, एतदेव विशेषेणाचष्टे-'संखपणवे'त्यादि शङ्कः प्रतीतः पणवो-भाण्डानां पडहः पटहः
॥१७३॥ प्रतीतः मेरी-दका झल्ली-चावनद्धा विस्तीर्णवलयाकारा खरमुखी-काहला हुडका प्रतीता महाप्रमाणो मुरुजो मईलः स एव लघुर्मुदङ्गः दुन्दुभिा-भेर्याकारा सङ्कटमुखी एतेषां इन्द्वस्तासां निर्घोषो-महान् ध्वानो जादितं -
Moryxr443
. MAR
-
Jain Education at
ww.jainelibrary.org

Page #364

-
-
घण्टायामिव वादनोत्तरकालभावी सततध्वनिस्तल्लक्षणो यो रवस्तेन । तए णं से हरिणेगमेसीदेवे पायत्ताणियाहिवई सकेण देवर्विदेणं देवरण्णा एवं बुत्ते समाणे हहतुडचित्तमाणंदिए जाच विसप्पमाणहियए करयपरिग्गहियं सिरसावत्तं मथए अंजलिं कटु एवं देवो तहत्ति आणाए विणएणं वयणं पडिसुणेइ, पडिसुणित्ता सकस्स देविंदस्स देवरणो अंतियातो पडिनिक्खमह पडिनिक्खमइत्ता जेणेव सभाए सुहम्माए मेघोघरसियगंभीरमहुरसहा जोयणपरिमंडला सुघोसा घंटा तेणेव स्वामच्छइ उवागच्छित्ता तं मेघोघरसियं गंभीरमहुरसइं जोयणपरिमंडलं सुघोसं घंटे तिक्खुत्तो उल्लालेह । तएणं | मेघोषरसियमहरसहाए जोयणपरिमंडलाए सुघोसाए घंटाए तिक्खुत्तो उल्लालियाए समाणीए सोहम्मे कप्पे एगणेटिं बत्तीसाए विमाणावाससयसहस्सेहिं अण्णाई एगूणगाई बत्तीसं घंटासयसहस्साई जमगसमगं कणकणारवं काउं पयताइपि होत्था । तए णं सोहम्मे कप्पे पासायविमाणनिक्खुडावडियसद्दघंटापडंसुयासयसहस्ससंकुचिए जाए यावि होत्था, तर णं तेसिं सोहम्मकप्पवासीणं बर्णं वेमाणियाणं देवाणं देवीण य एगंतरइपसत्तनिच्चपमत्तविसयसुहमुच्छियाणं मूसरघंटारसियविउलबोलतुरियचवलपडिवोहणे कए समाणे :घोसणकुतूहलदिण्णकण्णएगग्गचित्तउवउत्तमाणसाणं सो पायत्ताणीयाहिवई देवो तंसि घंटारवंसि निसंतपसंतसि समाणंसि तत्थ २ तहिं २ देसे महया महया सहेणं उग्योसेमाणे एवं वयासी-हंदि सुणंतु भवंतो वहवे सोहम्मकप्पवासी वेमाणिया देवा देवीतो य सोहम्मकप्पवइणो
इमं वयणं हियमुहत्वं-आणवद गं भो ! सके तं चेव जाव अंतिवं पादुन्भवह, इदमपि सुगमम्, नवरं एवं देवो। मातहतिखामाप इति-हे देव, आमन्त्रणे मोकारान्तता प्राकृतत्वात. यथा समासमणो इति, एवं-पथैव यूयमादिशथ
12201204204trhtekx.k
mail

10ww.jainelibrary.org

Page #365

उपोद्घातनिर्युक्तिः
॥ १७४ ॥
Jain Education Internation
तथैवाज्ञया - युष्मदादेशेन कुर्म्म इत्येवंरूपेण विनयेन, 'तिक्खुत्तो उल्लालेइ' त्रिकृत्वस्ताडयति, 'तए ण' मित्यादि, ततस्तस्यां मेघौघर सितगम्भीरमधुरशब्दायां योजनपरिमण्डलायां सुघोषायां घण्टायां त्रिकृत्व उल्लालितायां सत्यां सौधर्मे कल्पे 'अन्नेहि' इत्यादौ सप्तम्यर्थे तृतीया अन्येष्वपि एकोनेषु द्वात्रिंशति विमानावासशतसहस्रेषु यान्यन्यानि एको नानि द्वात्रिंशत् घण्टाशतसहस्राणि तानि स्वयमेव यमकसमकम् - एककालं कणकणारवं प्रवृत्तान्यप्यभवन्, दिव्यप्रभाव एषः नात्र युक्तयन्तरमिति, ततः सौधर्म्मकल्पः प्रतिविमानप्रासादनिष्कुटेषु विमान निष्कुटेषु च ये आपतिताः शब्दाःशब्दवर्गणा पुद्गलास्तेभ्यः समुच्छलितानि यानि घण्टाप्रतिश्रुतां शतसहस्राणि तैः सङ्कुचितोऽपि जातोऽभवत्, किमुक्तं भवति १ - प्रतिविमानं कणकणारवं कर्त्तुं प्रवृत्तासु घण्टासु ये विनिर्गताः शब्दास्तत्प्रतिघातवशतः सर्वासु दिक्षु विदिक्षु च दिव्यानुभावतः समुच्छलितैः प्रतिशब्दैः सकलोऽपि सौधर्मकल्पो वधिरित इवोपजायते इति एतेन यदुच्यते द्वादशभ्यो योजनेभ्यः समागतः शब्दः श्रोत्रग्राह्यो भवति न परतः, ततः कथमेकत्र ताडितायां घण्टायां सकलेऽपि सौधर्मकल्पे शब्दश्रवणमिति तदपास्तमवगन्तव्यम्, उक्तयुक्तितः सर्वत्रापि शब्दश्रवणसम्भवात्, 'एगंतरई'त्यादि, एकान्तेनसर्वात्मना रतौ- रमणे प्रसक्ता एकान्तरतिप्रसक्ताः, अत एव नित्यं - सर्वकालं प्रमत्ता नित्यप्रमत्ताः कस्मादेवंभूता इति | चेत् अत आह—विषयसुखेषु मूर्छिता - अभ्युपपन्ना विषयसुखमूर्च्छितास्ततो विशेषणसमासस्तेषां सुस्वरघण्टा रसितरूपेण विपुलेन सकल सौधर्म्म कल्पव्यापिना बोलेन त्वरितं शीघ्रं चपले आकुले प्रतिबोधने कृते सति घोषणे कुतूहलेन दत्तौ कर्णौ यैस्ते घोषणकुतूहलदत्तकर्णाः, एकाग्रचित्ता घोषणावगमविषय निक्षिप्तमानसाः, एकाग्रचित्तत्वेऽपि कदाचिदन्तरा

शेषदेवप्रतिवाधनम्
॥ १७४ ॥
w.jainelibrary.org

Page #366

R
अनुपयोगः स्यादत आह-उपयुक्तमानसाः-निरन्तरमव हितमनसा,ततो विशेषणसमासःपदवयव, 'निसंतपसतंसी ति नितरांशान्तो निशान्त:-अत्यन्तं मन्दीभूतस्ततःप्रकर्षण-सर्वात्मना शान्तःप्रशान्तःततःछिन्नप्ररूढ इत्यादाविव विशेषणसमा-1 सा, 'हंदेति हन्तेति हर्षे,हर्षश्च स्वामिना आदिष्टत्वादादितीर्थकरजन्ममहिमार्थच प्रस्थानसमारम्भान, हिय सुहत्य'ति हितार्थ सुखार्थ चेत्यर्थतएणं ते देवा देवीतोय एयमद्वं सोचा हट्टतचित्तमाणदिया जाब विसपमाणहियया अप्पेगइया वंदणवतियं अप्पेगहआ पूअणवत्तियं अप्पेगइया सकारवत्तियं अप्पेगइया सम्माणवत्तियं अप्पेगझ्या दंसगकोउहल्ला. अप्पेगइआ सकस्स वयणमणुयत्तमाणा अप्पेगइया अण्णमणुयत्तमाणा अप्पेगइया जीयमेयं एवमाइत्तिकट्ट संबड्डीए जाव अकालपरिहीणमेव सकस्स देविंदस्स देवरण्णो अंतिय पाउन्भवति,तए णं से सके देविदे देवरायाते बहवे वेमाणिए देवे देवीओ य| अकालपरिहीणं चेव अंतियं पाउन्भवमाणे पासइपासेत्ता हद्वतजावविसप्पमाणहियए पालयं नाम अभियोग्गं देवं सहावे सहावेत्ता एवं वयासी-खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया! अणेगखंभसयसंनिविर्ल्ड लीलद्वियसालभंजियाकलियं ईहामिगउसभतुरगनरमगरविहगवालगकिन्नरहरुसरभचमरकुंजरवणलयपउमलयभत्तिचित्तं खंभोग्गयवहरवेइयापरिगयाभिरामं विजाहरज. मलजुगलजुचतंपिव अच्चीसहस्समालणीयं रूवगसहस्सकलियं भिसमाणं भिन्भिसमाणं चक्खुल्लोयणलेसं सुहफासं स. स्सिरीयरूवं घंटावलिपचलियमहुरमणहरसरं मुभं कंतं दरिसणिजं निउणोचियमिसमिसंतमणिरयणघंटियाजालपरिक्सित्तं जोयणसयसहस्सविच्छिन्नं पंचजोयणसयोबिद सिग्घतरियजइणनिवार्य दिवं जाणविमाणं विउवाहि विउबित्ता एयमाणचियं पचप्पिणाहि, एतत्सर्व प्राग्वत् परिधावनीयम् । तए णं से पालए देवे सकेण देविदेण देवरण्णा एवं वुचे समाणे
-ब-
ब
मा.स. ३०
Jain Education Internet
Mainelibrary.org

Page #367

नियुक्तिः
॥१७॥
हतुढे विसप्पमाणहियए वेधषियसमुग्धाएणं समोहणइ जाव दोच्चपि वैउधियसमुग्धारणं समोहणिता अणेगवरखंभसय- पालकाव. संनिविटुं जाव दिवं जाणविमाणं विउषि पवते यावि होत्या,तए णं से पालए देवे तस्स दिवस जाणविमाणस्स तिदिसिं मानं त्रिततो तिसोवाणपडिरूवगे विउचइ, तंजहा-पुरच्छिमेणं दाहिणेणं उत्तरेणं, तेसि णं तिसोवाणपडिरूवगाणं इमे एयारूवे 15 सोपानावण्णावासे पण्णत्ते, तंजहा-वइरामया नेमा रिट्ठामया पइट्ठाणा वेरुलियमया खंभा सुवण्णरुप्पमया फलगा लोहियक्खमतीतो सूईओ वडरामया संधीओ नाणामणिमया अवलंबणा अवलंबणवाहातो य पासाइया जाव पडिरूवा,तत्र 'तिदिसिं तओ०' इति तिम्रो दिशः समाहतास्त्रिदिक् तस्मिन् त्रिदिशि 'ततो तिसोवाणपडिरूवा' इति एकैकस्यां दिशि एकैकभावेन प्रतिविशिष्टं रूपं येषां तानि प्रतिरूपकाणि त्रयाणां सोपानानां समाहारस्त्रिसोपानं त्रिसोपानानि च तानि प्रतिरूपकाणि चेति विशेषणसमासः,विशेषणस्य परनिपातः प्राकृतत्वात, 'तेसि 'मित्यादि, तेषां च त्रिसोपानप्रतिरूपकाणामयमेतद्रपो वर्णावासो-वर्णकनिवेशःप्रज्ञप्तः, तद्यथा-वज्रमया-वज्ररक्षात्मिका नेमाः-भूमिकात ऊर्व निर्गच्छन्ता प्रदेशा रिष्ठमयानि-118 रिष्ठरसमयानि प्रतिष्ठानानि-त्रिसोपानमूलप्रदेशाः वैडर्यमया: स्तम्भाः सुवर्णरूप्यमयानि फलकानि-त्रिसोपानाङ्गभूतानि लोहिताक्षमग्यः सूचयः-फलकद्वयसम्बन्धविघटनाभावहेतुपादुकास्थानीयाः वज्रमया-बजरनापूरिताः सन्धयः-फलकद्वयापान्तरालपदेशा नानामणिमयानि अवलम्ब्यन्ते इति अवलम्बनानि-अवतरतामुत्तरतां चालम्बनहेतुभूताः अवलम्बनबाहातो विनिर्गता नागदन्तास्थानीयाः केचिदवयवाः, 'अवलंबणबाहातोय' इति अवलम्बनबाहा नाम उभयो पा. बयोरवलम्बनानामाबयभूता भित्तयस्ता अपि नानामणिमय्यः। तेसिणं तिसोवाणपडिब्वगाणं पुरतो तोरणे विवाह,
॥१७५॥
Jain Education in

Page #368

ते णं तोरणा नानामणिमयेसु खंभेसु उव [नि] विट्ठसंनिविद्वविविहतारारूवोवचिया विविहमुत्तरोविया ईहामिगाउसभतुरगनरमगरविहगवालगकिन्नररुरुसर भन्चमरकुंजरवणलयपउमलयभत्तिचित्ता खंभुग्गयषइरवेड्यापरिगयाभिरामा विज्जाहरजमलजुगलजंतजुत्ताविव अच्चीसहस्समालिणीया रूवगसहस्सकलिया भिसमाणा भिन्भिसमाणा चक्खुल्लोयणलेसा सुहफासा सस्सिरीयरूवा पासाईया जाव पडिरूवा, अत्र 'उवविट्ठसंनिविडा' इति उपविष्टानि सामीप्येन स्थितानि तानि च कदाचिच्चलानि अथवा अपदपतितानि आशङ्कयेरन् तत आह- सम्यक् - निश्चलतया अपदपरिहारेण च निविष्टानि | सन्निविष्टानि, ततो विशेषणसमासः, तथाविधैस्तारारूपैः - तारिकाभिरुपचितानि, तोरणेषु शोभार्थं तारका निबध्यन्ते इति प्रतीतं लोकेऽपीति, तथा' विविहमुत्तंतरोविया' इति विविधविच्छित्तिकलिता मुक्ता-मुक्ताफलानि 'अंतरे 'ति अन्तराशब्दोऽगृहीतवीप्सोऽपि सामर्थ्यात् वीप्सां गमयति अन्तरा अन्तरा रोविया - आरोपिता यत्र तानि तथा, शेषं | प्रागेव व्याख्यातमिति । तेसिं तोरणाणं उप्पिं अट्ठट्ठमंगलगा पन्नत्ता, तंजहा -सोत्थिय सि.रेवच्छ नंदियावत्त वज्रमाणग | भद्दासणग कलस मच्छ दप्पणा, सवरयणामया अच्छा सण्हा लण्हा घट्टा मट्ठा नीरया निम्मला निष्पंका निक्कंकडच्छाया समिरीया सरज्जोया परसाईया दरिसणिज्जा अभिरुवा पडिरुवा, अत्र 'अच्छा' इति अच्छानि आकाशस्फटिकवत् अतीव | स्वच्छानि श्लक्ष्णानि-लक्ष्णपुद्गलस्कन्धनिष्पन्नानि श्लक्ष्णदलनिष्पन्न पटवत्, लण्हानि-मसृणानि घुटितपटवत्, घृष्टानीव घृष्टानि खरशानया पाषाणप्रतिमावत्, मृष्टानीव मृष्टानि सुकुमालशानया पाषाणप्रतिमेव, अत एव नीरजांसि स्वाभा विकरजोरहितत्वात् निर्मलानि अभ्यागन्तुकमलाभावात्, निष्पङ्कानि कलङ्कविकलानि, तथा निष्कटा - निष्कवचा

Page #369

पोद्घातनिर्युतिः
॥१७६॥
Jain Education inte
| निरावरणा निरुपघातेति भावः छाया - दीप्तिर्येषां तानि निष्ककूटच्छायानि सप्रभाणि - स्वरूपतः प्रभावन्ति समरीची निव--वहिर्विनिर्गत किरणजालानि अत एव सोद्योतानि - बहिर्व्यवस्थितवस् स्तोमप्रकाशकराणि, 'पासाइया' इत्यादि पदचतुष्टयं प्राग्वत् । तेसि णं तोरणाणं उप्पिं बहवे किण्हचामरज्झया लोहियचामरज्झया नीलचामरज्झया सुकिल्लचामरज्झया हालिचामरज्झया अच्छा सण्हा रुप्पपट्टा वयरामयदंडा जलयामल गंधिया सुरम्मा पासाइया जान पडिरूवा, अत्र कृष्णचामरयुक्ता ध्वजाः कृष्णचामरध्वजाः, एवं शेषपदेष्वपि भावना कार्या, 'रूप्पपट्टा' इति रूप्यो- रूप्यमयो वज्रमयस्य दण्डस्त्रोपरि पट्टो येषां ते रूप्यपट्टाः, 'वइरदंडा' इति वज्रो- वञ्चरत्नमयो दण्डो रूप्यपट्टमध्यवर्त्ती येषां ते वज्रदण्डाः, तथा जल जानामिव - जलजकुसुमानां पद्मादीनामिवामलो - निलो यो गन्धः स विद्यते येषां ते जलजामलगन्धिकाः अत एव सुरम्याः, प्रासादीया इत्यादि प्राग्वत् । तए णं तेसि णं तोरणाणं उपिं बहवे छतातिच्छचे घंटाजुयले पडागाइपडागे उप्पलहत्थर कुमुदहत्थए नलिणहत्थए सुभगहत्थर सोगंधियहत्थर पुंडरीमहत्वएं सववत्तहत् थए सहस्सपत्त - हत्थए सवरयणाम अच्छे सण्हे जाव पडिरूवे विउबर, इह छत्रात् लोकप्रसिद्धादेकसपकात् अतिशायीनि छत्राणि उपर्यधोभावेन द्विसानि त्रिसङ्ख्यानि वा छत्रातिच्छत्राणि, पताका लोकप्रसिद्धास्ताभ्योऽतिशायिन्यो दीर्घत्वेन विस्तारेण च पताकाः पताकातिपताकाः, उत्पलहस्तान् - उत्पलाख्य जल जकु घुमसमूहविशेषान् एवं शेषपदान्यपि भाव| नीयानि, नवरमुत्पलं गईभकं पद्मं - सूर्यविकासि कुमुदं कैरवं नलिनम्-ईषद्र कं पद्मं सुभगं -पद्यविशेषः सौगन्धिकं - कल्हारं पुण्डरीकं-शताम्बुजं सहस्रपत्रशतपत्रे पत्रसङ्ख्या भेदकृतौ पद्मवेशेषौ । तप णं से पालए देवे तस्स णं दिवस्स

तोरणानि ध्वजादीनिच
॥१७६॥
w.jainelibrary.org

Page #370

हैजाणविमाणस्स अंतो बहुसमरमणिज भूमिभागं विउवा, से जहानामर आलिंगपुक्तरेइ वा मुइंगपुक्खरेह वा सरतलेइ
वा करयलेइवा चंदमंडलेइवा सूरमंडलेइवा आयंसमंडलेइ वा उरम्भचम्मेइ वा वराहचम्मेइ वा वगचम्मेइ वा दीवियचम्मेइ वा अणेगसंकुकीलगसहस्सवितते आवडपञ्चावडसे दिपसे दिसोत्थियसोवस्थिपपूसमाणगाद्धमाणगमच्छंडमारंडजार मारफुल्लावलिपउमपत्तसागरतरंगवसंतलयपउमलयभित्तिचित्तेहिं सच्छाएहिं मपमेहि समिरहिं सउजोएहिं नाणाविहपंचवण्णेहिं मणीहिं उवसोभिते, तंजहां-किण्हेहिं नीलेहिं लोहिएहिं हलि देहिं सुकि हिं, अत्र 'आलिंगपुक्खरइ वेति आलिङ्गन्ध वाद्यते इत्यालिङ्गो-मुरजवाद्यविशेषः तस्य पुष्कर-चर्म गुर्ट तकिलात्यन्तसममिति तेनोपमा क्रियते, इति शब्द उपमाभूतवस्तुपरिसमाप्तिद्योतकः, वाशब्दः समुच्चये, एवं शेषपदान्यपि भावनीयानि, नवरं 'वगचम्मेइ वेति वृकचर्म, द्वीपी-चित्रका, उरभ्रादिचर्मविशेषण माह-'अणेगे'त्यादि, अनेकैः शङ्कमाणैः कीलसहस्रैमहद्भिः कीलकै. स्ताडितं मायो मध्यक्षामं भवति, तथारूपताडासम्भवात् , ततः शङ्कग्रहणं, विततं-विततीकृतं ताडितामेति भावः, यथा अत्यन्तं बहुसमं भवति तथा तस्यापि यानविमानस्यान्तबहसमो भूमेभागः, कयम्भूत इत्याह-'नाणाविहपंचवण्णेहि मणीहिं जवसोभिए' नानाविधा-जातिभेदान्नानाप्रकारा ये पञ्चवर्णा मण पस्तैरुपशोभितः, कथम्भूतै रित्याह-'आवडे'त्यादि.
आवादीनि मणीनां लक्षणानि, तत्रावतः प्रतीतः, एकस्यावर्तस्य प्रत्यभिमुख आवतः प्रत्यावर्चः, श्रेणिः-तथाविधतविन्दुजालादेः पतिः तस्याश्च श्रेणेर्या विनिर्गता अन्या श्रेणिः सा प्रश्रेगिः, स्वस्तिका प्रतीता, सौवस्तिकपुष्पमाणवी शक्षणविशेषौ लोकात् प्रत्येतव्यो, वर्द्धमान-रावसम्पट, मत्स्याण्डकमकराण्डके प्रतीते, बारमारो-लक्षणविशेषो
Eco+लब
Jain Education inte
Mw.jainelibrary.org

Page #371

भूमिभागः
नेयुतिः
११७७॥
4%A4
लोकादवसेवः, पुष्पावलिपद्मपत्रसागरतरङ्गवासन्तीलतापमलता:प्रतीता, तासांभल्या-विच्छित्त्या चित्रम्-थालेखो येड ते आवर्तप्रत्यावर्तश्रेणिप्रश्रेणिस्वस्तिकसौवस्तिकपुष्पमाणववर्द्धमानकमत्स्याण्डकमकराण्डकजारमारपुष्पावलिपनपत्रसागरतरङ्गवासन्तीलतापद्मलताभक्तिचित्रास्तैः, किमुक्तं भवति ?-आवादिलक्षणोपेतैः, तत्थ जे ते किण्हा मणी तेसि | इमेयारूवे वण्णावासे पण्णत्ते, से जहानामए जीमूतेइ वा अंजणेइ वा खंजणेइ वा कजलेइ वा गवलेइ वा गवलगुलियाइ वा भमरेइ वा भमरावलीइ वा भमरपत्तंगसारेइ वा जंबूफलेइ वा अद्दारिद्वेइ वा परपुढेइ वा किण्हकेसरेइ वा आगासधिग्गलेइ वा किण्हासोएइ वा किण्हकणवीरेइ वा किण्हबंधुजीवेइ वा, भवे एयारूवे?, नो इणद्वे समढे, तेणं किण्हा मणी इत्तो इदुतरा चेव कंततरा चेव मणुण्णतरगा चेव मणामतरा चेव वण्णेणं पण्णत्ता, अत्र अञ्जनं-सौवीराजनं रत्नविशेषो वा खञ्जनं-दीपमल्लिकामल: गवलं-माहिषं शृङ्गंगवलगुटिका-माहिषशृङ्गस्य निबिडतरसारनिवर्तिता गुटिका, धमरपतअसारा-धमरपक्षान्तर्गतो विशिष्टकालिमोपचितः प्रदेशविशेषः, आरिष्ठः-कोमलकाकः आकाशथिग्गलं-शरदि मेषविनिर्मुक्तमाकाशखण्ड, तद्धि कृष्णमतीव प्रतिभातीति तदुपादानं, केसरो-बकुलः, केसरादयः पञ्चवर्णा भवन्तीति शेषवर्णव्युदासार्थ कृष्णयहणम् , इह केषाश्चिदकान्तमपि किञ्चिदिष्टमाभाति ततोऽकान्तताव्यवच्छित्त्यर्थमुक्तं-कान्ततरका एव-अतितिधमनोहारिकालिमोपचिततया जीमूतादेः कमनीयतरका एव, अत एव मनोज्ञतरकार, मनोज्ञतर- मपि किश्चिन्मध्यमं भवति ततः सर्वोत्कर्षप्रतिपादनार्थमाह-मनआपतरका एव, द्रष्ट्रणां मनांसि आमुवन्ति-आत्मवशतां नयन्तीति मनपाः , ततः प्रकर्षविवक्षायां तरप्प्रत्ययः, प्राकृतत्वाच पकारस्य मकारे मणामतरा इति, तत्थ र्ण
ARSA
१७७॥
Jain Education
DI
wiew.jainelibrary.org

Page #372

जे से नीला मणी तेसि णं मणीणं इमे एयारूवे वण्णावासे पण्णसे, से जहानामए भिंगेइ वा भिंगपलेइ वा सुएइ वा सुयपिच्छे वा चासेइ वा वासपिच्छे वा नीलीइ वा नीलभेदेइ वा नीलीगुलियाइ वा सामागेइ वा उच्चंत वा हलहरवसणेइ वा मोरग्गीवाइ वा अवसीकुसुमेह वा अंजणकेसियाकुसुमेइ वा नीलुप्पलेइ वा नीलासोगेह वा नीलबंधुजीवगेइ वा नीलकणवीरेइ वा भवे एयारूवे १, नो इणट्ठे समट्ठे, ते णं नीला मणी तत्तो इट्ठतरा चैव कंततरा चैव मणुन्नतरा | चेव मणामतरा चैव वन्नेणं पन्नत्ता, अत्र भृङ्गः कीटविशेषः, पक्ष्मलं भृङ्गपत्रं तस्यैव भृङ्गाभिधानस्य कीटविशेषस्य पक्ष्म, उच्चंतगो दन्तरागः, हलधरो -बलदेवस्तस्य वसनं हलधरवसनं तच किल नीलं भवति, सदैव तथा स्वभावतया हलधरस्य नीलवस्त्रपरिधानात्, अञ्जनकेशिका - वनस्पतिविशेषः । तत्थ णं जे ते लोहिया मणी तेसि णं मणीणं इमे एयारूवे वण्णावासे पण्णत्ते से जहानामए उरब्भरुहिरेइ वा ससगरुहिरेइ वा नररुहिरेइ वा वराहरुहिरेइ वा बालिंदगोपगेइ वा बालदिवागरेइ वा संशम्भरागेइ वा गुंजद्धरागेइ वा जासुमणकुसुमेइ वा किंसुयकुसुमेइ वा पारिजातकुसुमेइ वा जायहिंगुलए वा | सिलप्पवालेइ वा पवालंकुरेइ वा लोहियक्खमणीइ वा लक्खारसगेइ वा किमिरागकंबलेइ वा चीणपिडरासीइ वा रतुप्पलेइ वा रत्तासोगेइ वा रक्तकणवीरेइ वा रत्तबंधुजीवेइ वा भवे एयारूवे ?, नो इणट्ठे समट्ठे, ते णं लोहिया मणी पत्तो इद्वतरा वेव कंततरा चैव मणुण्णतरा व मणामतरा चेव वण्णेणं पण्णत्ता, उरस्वादिरुधिराणि शेषरुधिरेभ्यो लोहितवर्णोत्कटानि भवन्तीति तेषामुपादानं, बालेन्द्रगोपकः - सद्योजात इन्द्रगोपकः, स हि प्रवृद्धः सन् ईषत्पाण्डुरको भवति ततो बालग्रहणं, | शिलाप्रवालं - प्रवालनामा रक्तविशेषः प्रवालाङ्कुरः-तस्यैव रक्षविशेषस्याङ्कुरः । तत्थ णं जे ते हालिहा मणी तेसि णं मणीणं

Page #373

उपोदात- नियुक्ति:
॥१७८॥
इमे एयारूचे वण्णावासे पण्णते, से जहानामए चंपेहवा चंपगच्छडीइ वा हलिहाइ वा हलिदभेएइ वा हलिदगुलियाइ वा पंचवर्णमहरियालेहवा हरियालभेदेइ वा हरियालगुलिपाइ वा चिकुरेइ वा चिकुरंगरागेइ वा वरकणगानेघसेइ वा वरपुरिसवसणेह। णिवर्णनं वा चंपगकुसुमेह वा कोहंडियाकुसुमेइ वा तडउडाकुसुमेइ वा घोसाडि पाकुसुमेइ वा सुवण मजूहियाकुसुमेइ वा जूहियाकु. समेइ वासुहिरण्णकुसुमेह वा कोरिटवरमल्लदामेइ वा पीयामोगेइ वा पीपक गोरेइ वा पीयबंधुनोवेइ वा, भवे एयारूवे? नो इण समहे, तेणं हालिद्दा मणी एत्तो इतरगा चेव कंतरा चेव मणुगतरा चेव मणामतरगा चेव वगेणं पण्णत्ता, चम्पका-सुवर्णचम्पको वृक्षः, चिकुरो-रागद्रव्यविशेषः, चिकुरागरागा-चिकुरसंयोग ने मे वो वस्त्रादौ रागः (ग्रन्था. प्रम्७०००) वरकनकनिघसो-वरकनकस्य कषपट्टके रेखा वरपुरुषो-वासुदेवस्तस्य वसनं वरपुरुषवसनं, तच्च किउ पीतमेव भवतीति तदुपादानं, कृष्माण्डी-पुष्पफली तडवडा-आउली सुहिरण्यको-वनस्पतिविशेषः । तत्य गंजे ते सुकिल्ला मणी तेसि णं मणीणं इमे एयारूवे वण्णावासे वण्णत्ते, से जहानामए अंकेइ वा संखेइ वा कुंदेइ वा दरइ वा हसावलीइ वा चंदावलीह वा सारहयबलाहएइ वाधंतवोयरुप्पपट्टेइ वा सालिपिहरासीइ वा कुमुदयुफरासीइ वा सुकच्छेवाडीइ वा पेहु. णमिजियाह वा बिसेह वा मुणालियाइ वा गयदंते वा लवंगदलेह वा सेयासोगेइ वा सेयकणवीरेइ वा सियबंधुजीवे वा, भवे एयावे !, नो इणडे समढे, ते णं सुकिला मणी एतो इतरगा चेव कंततरा चेत्र मणुण्गतरा चेव मणामत
१७८ चेव, अत्र असो-रतविशेषः बलाका-बिसकण्ठिका चन्द्रावली-तडागादेबु जलमध्यप्रतिबिम्बितचन्द्रपति शारदिकाला| का-शरत्कालभावी मेषः 'धंतपोयरुपपदे॒ह वेति मात:-अग्निसम्पर्केग निर्मलोकतो धौतो-भूविवरण्टितहखसम्माजे
Main Education Intel
Aajainelibrary.org

Page #374

नेनातिनिर्मलीकृतोयोरूप्यपट्टो-रजतपत्रकं सध्मातधौतरजतपट्टा, सुकच्छिमाडियाइवे' ति छेवाडी नाम बलादिफलिका, सा च क्वचिद्देशे शुष्का सती अतीव शुक्ला भवति ततस्त दुपादानं, 'पिदुर्मिजियाइवे' ति पेडुगं-मयूरपिच्छं तन्मध्यवर्तिनी मञ्जिका सा चातिशुक्लेति तदुपन्यासः, बिसं-पद्मिनीकन्दः मृणालिका-पनतन्तुः लवंगदलं-लवणपत्रामेति । तेसिणं मणीणं इमे एयारूवे गंधे पण्णचे, से जहानामए कुटुपुडाण वा तारपुडाण वा चोयपुडाणं वा चंपापुडाण वा दमणापुडाण वा कुंकुमपुडाण वा चंदणपुडाण वा उसीरपुडाण वा मरुयापुडाण वा जाइपुाण वा जूहियापुडाण वा मल्लियापुडाण वा पहाणमल्लिकापुडाण वापाडलि मुडाण वा पडिवायमि उभिजमाणाण वा कोट्टिजमाणाण वा उकरिजमाणाण वा रुचिजमाणाण वा भाएज्जमाणाण वा भंडातो भंडं साहरिजमाणाण वा ओराला मणुण्णा मगहरा घाणमणनिव्वुइकरा सबतो समंता अभिनिस्सरंति, भवे एयारूवे, नो इणढे समहे, तेसि म गीणं इतरगाए चेव गंधे पण्णते, अत्र कुष्ठ-गन्धद्रव्यं प्रतीतमेव चोमो-गन्धद्रव्यविशेषः स्नानमल्लिका-मल्लिकाविशेषः, एतेषां पुटानां प्रतिवाते-आघायकावेवक्षितपुरुषाणां प्रत्यभिमुखं वाते वाति सति उद्भिद्यमानानाम्-उद्घाय्यमानानां 'कोट्टिनमाणाण वा' इति इह पुटैः परिमितानि यानि कोष्ठादीनि गन्धद्रव्याणि तान्यपि परिमेये परिमाणोपचारात् कोष्ठकुटादी नीत्युच्यन्ते तेषां कुट्टयमानानाम्-उदूषलेन क्षुध-1 मानानां 'चिजमाणाण वा' इति श्लश्ण खण्डी क्रियमाणानामेतच विशेषगद्य कुष्ठादिद्रयाणामबसे यं, तेषामेव प्रायः कुट्टनश्लक्ष्णखण्डीकरणसम्भवात्, न तु यूथिकादीनाम्, 'उकरिजमाणाणं' क्षुरिकादिभिः कुष्ठादिभुटानां कुष्ठादिगन्धद्रव्याणां वा| उत्कीर्यमानानां परिभाव्य (ज्य) मानानां-पार्श्ववर्तिभ्यो मनाक् मनाग्दीयमानानां, तथा भाण्डादेकस्मात् स्थानाद् भाण्डं-1
Jain Education et
BR-jainelibrary.org

Page #375

उपोद्घातनिर्युक्तिः
॥ १७९ ॥
| भाजनान्तरं संहियमाणानां उदाराः-स्फाराः, ते चामनोज्ञा अपि स्युः अत आह— मनोज्ञा-मनोऽनुकूलाः, तच्च मनोज्ञत्वं कुत इत्याह-मनोहरा-मनो हरन्तीति - आत्मवशं नयन्तीति मनोहरा यतस्ततो मनोज्ञाः, तदपि मनोहरत्वं कुत इत्याहघ्राणमनोनिर्वृतिकराः । तेसि णं मणीणं इमे एयारूवे फासे पण्णत्ते, से जहानामए आईणेइ वा रुएइ वा वूरेइ वा नवणी एइ ४ वा हंसतूलेइ वा सिरीसकुसुमनिचएइ वा बालकुसुमपत्तरासीइ वा भवे एयारूवे ?, नो इणट्टे समट्टे, ते णं मणी एत्तो इट्ठउत्तरा चेव कंततरा चेव मणुण्णतरा चेव मणामतरा चेव फासेणं पण्णत्ता, तर णं से आभियोगे पालए तस्स दिवस्स जाणविमाणस्स बहुमज्झभागे एत्थ णं पेच्छाघरमंडवं विउबइ, अणेगखंभसयनिविद्धं अब्भुग्गयसुकयवरवेइया तोरणवरवेइयसालंभजियागसुसिलिट्ठविसिठ्ठलट्ठसंठिअपसत्थवेरुलिय विमलखंभं नाणामणिकणगरयणख चिओज्जलबहुसमसुविभत्तदेस| भागं ईहामिगउसभतुरगनरमगर विहगवालग किन्नररुरुसरभचमरकुंजरवणल यपउमलयभत्तिचित्तं कंचणमणिरयणथूभियागं | नाणाविहपंचवण्णघंटापडागपरिमंडियग्गसिहरं चंचलं (चवलं) मरीचिकवयं विणिम्मुयंतं लाउलोइयमहियं गोसीसर त्तचंदण| दद्दरदिनपंचंगुलितलं उवचियवंदणकलसं चंदणघडसुकयतोरणपडिदुवारदेसभागं आसत्तोसत्तविउलवद्दृवग्घारियमल्लदा| मकलावं पंचवण्णसरससुरभिमुक्कपुप्फपुंजोवयारकलियं कालागुरुपवरकुंदुरुक्क तुरुक्कधूवमघमघंतगंधुद्धयाभिरामं सुगंधवरगंधगंधियं गंधवट्टिभूअं दिषतुडियसद्दसंपणइयं अच्छं सण्हं जाव पडिरूवं, अत्र 'अब्भुग्गये' त्यादि, अभ्युद्गता - अत्युत्कटा | सुकृता-सुनिष्पादिता वरवेदिका तोरणानि वरवेदिकाशालभञ्जिकाश्च यत्र तदभ्युद्गतसुकृतवरवेदिकातोरणवरवेदिकाशालभञ्जिकार्क, तथा सुश्लिष्टा विशिष्टा लष्टसंस्थिता-मनोज्ञसंस्थानाः प्रशस्ता - वास्तुलक्षणोपेता वैडूर्यविमलस्तम्भा-वैडूर्यर
|

मणीनां
गन्धः
स्पर्शश्व
॥ १७९ ॥

Page #376

*%%ekkkkk%
समया विमला: स्तम्भा यत्र तत्सुश्लिष्टविशिष्टलष्टसंस्थितप्रशस्तवैयविमलस्तम्भ, नानामणिकनकरनानि खचितानि यत्र स नानामणिकनकरनखचिता, सुखादिदर्शनानिष्ठान्तस्य परनिपातः, नानामणिकनकरत्नखचित उजवलो-निर्मलो बहुसम:अत्यन्तसमः सुविभक्तो भूमिभागो यत्र तत्तथा, 'कंधणमणिरयणथूभियाग'मिति काञ्चनमणिरत्नानां काश्चनमणिरत्नमयी स्तूपिका यत्र यत्तथा, नानाविधाभिः-मणिरत्नप्रकाराभिः पश्चवर्णाभिः घण्टाभिः पताकाभिश्च परि-सामस्त्येन मण्डितमप्रशिखरं यस्य तत् नानाविधपञ्चवर्णघण्टापताकापरिमण्डितामशिखर, चपलं-चञ्चलं चिकचिकायमानत्वात्, मरीचिकवचं-किरणजालपरिक्षेपं विनिर्मुश्चत् 'लाउल्लोइयमहियं लाइयं नाम यत् भूमेर्गोमयादिना उपलेपनम् उल्लोइयं-कुख्यानां मालस्य च सेटिकादिभिः सम्मृष्टीकरणं लाउलोइयाभ्यामिव महितं-पूजितं लाउलोइयमहियं, तथा गोशीर्षेण-गोशीर्षनामकचन्दनेन सरसरक्तचन्दनेन च दईरेण-बहलेन चपेटाकारेण वा दत्ताः पञ्चाङ्गलयस्तला:-हस्तका यत्र तत् गोशीर्षचन्दनदईरदत्तपञ्चाङ्गुलितलं,तथा उपचिता-निवेशिताःचन्दनकलशा-मङ्गलकलशा यत्र तदुपचितचन्दनकलश, तथा चन्दनघटैःचन्दनकलशैः सुकृतानि-सुष्टु कृतानि शोभितानीति तात्पर्यार्थः यानि तोरणानि तानि चन्दनघटसुकृतानि तोरणानि प्रतिद्वारदेशभार्ग-द्वारदेशभागे २ यत्र तत् चन्दनघटसुकृततोरणप्रतिद्वारदेशभागं, तथा आ-अवाक अधोभूमौ सक्त आसक्तः भूमौलग्न इत्यर्थः ऊर्ध्व सक्त उत्सतः उल्लोचतले उपरिसम्बद्ध इत्यर्थः विपुलो-विस्तीर्णः वृत्तो-वर्तल वग्धारियः-प्रलम्बितो माल्यदामकलाप:-पुष्पमालासमूहो यत्र तदासकोत्सतविपुलवृत्तप्रलम्बितमाल्यदामकलापः, तथा पञ्चवर्णेन सरसेनसाइँण सुरभिणा मुक्केन-क्षिप्लेन पुष्पपुञ्जलक्षणेनोपचारेण-पूजया कलितं पञ्चवर्णसरससुरभिमुक्तपुष्पपुझोपचारकलितं,

wjainelibrary.org

Page #377

उपोदात
नियुक्तिः
॥१८॥
तथा दिव्यानां त्रुटितानाम्-आतोद्यानां वेणुवीगामृदङ्गादीनां ये शब्दास्तैः सम्प्रगदित-सम्यक् प्रोत्रमनोहारि तयाप्रकर्षेण पेक्षागृहमनदितं-शब्दवत् दिव्यत्रुटितशब्दसम्प्रगदितं, शेषं प्राग्वत् । तस्स णं पेच्छाघरमंडवस्त बहुस नरमणि जं भूमिभागं विउच्वइ, Pण्डपः सिंतस्स वण्णतो जाव मणोणं फासो,तस्स णं पेच्छाघरमंडवस्स उल्लोयं विउबइपउमलयभत्तिचित्तं अच्छं सहं जाव पडिरूवं.161 | हासनं च | तस्स णं बहुसमरमणिजस्स भूमिभागस्स बहुमज्झदेसभागे एत्थणं महं वयरामयं अखाडगं विजाहतस्स णं अखाडगास बहुमज्झदेसभागे एत्थ णं महं एग मणिप्रेढियं विउवइ अट्ठ जोयणाई आयामविखंभेगं चत्तारे जोयणाई बाहले गं सबम[णिमयं अच्छं जाव पडिरूवं, तीसे गं मणिपेढियाए उवरि एत्थ णं महंएगे सीहासणं विउवा, तस्स णं सीहासणस्स इमे एयारूवे वण्णावासे पणते, तंजहा-तवणिजमया चकला रयगामया सीहा सोबगिया पाया मगिनयाई पायतीसगाई।
जंबूणयमयाई गत्ताई नाणामणिमए विचासणं सीहासणे इहामिग(उसम)तुरगनरमगरविहगवालगकिरहरुसरभचमरकुंज४ रवणलयपउमलयभत्तिचित्तं ससारसारोवचियमणिरयण पायवीढे अत्थरगमदुमसूरनवत्तय कुसंतलिच्च केसरपबुत्थुयाभिरामे 5
सुविरइयरयत्ताणे ओयवियखोमदुगुल्लाट्टपडिच्छायणे रसुयसंबुए सुरम्मे आइणगायबूरनवणीयतू आसे पासाईए जाव |पडिरूवे, एतत् सर्व प्राग्वत्, तस्स णं सीहासणस्स उवरिं एत्थ णं महं एग विजयसं विउबह, संखंककुंददगरयमिअ. महिआफेणपुंजसंनिगासं सबरयणामयं अच्छं सोहं जाव पडिरूवं, विजयदृष्य नाम वखविशेषः, कयम्भूतमित्याह-संखं. 5 ॥१८॥
के'त्यादि, शङ्ख प्रतीतः अडो-रखावेशेषः कुन्देति-कुन्दकुसुमं दकरज-उदककणा अमृतत्य-धीरोदधिजलस्य मथितस्य साय: फेनपुंजो-डिण्डीरोस्करस्तत्संनिक्काश-तत्समप्रभ सर्वात्मना रनमयं सर्वरतनयं । तस्स पं सीहासणस्स सवरि विजय
Jain Education in
C
ww.jainelibrary.org

Page #378

दूसस्स य बहुमझदेसभागे एत्थणं वइरामयं अंकुसं विउबइ, तस्सिं च णं वइरामयसि अंकुसंसि कुंभग्गं मुत्सदाम विउबइ से णं कुंभग्गे मुत्तदामे अन्नेहिं चरहिं कुंभग्गेहिं मुत्तादामेहिं तददुच्चत्तपमाणेहिं सबतो समंता संपरिक्खित्ते, ते णं दामा तवणिजलंबूसगा सुवण्णपयरगमंडिया नाणामणिरयणविविहहारद्धहारउवसोभियसमुदाया ईसिं अन्नमन्नमसंपत्ता पुबावरदाहिणुत्तरागएहिं वाएहिं मंदायं २ इज्जमाणाणं इजमाणाणं वइजमाणाणं २पलंवमाणाणं २ पझंझमाणाणं २ ओरालेणं मणुण्णेणं मणहरेणं कण्णमणनिवुइकरेणं सहेणं ते पएसे सबतो समंता आपूरेमाणा२सिरीए अतीव उवसोभेमाणा २ चिटुंति, अत्र 'अंकुसं विउबईत्ति अङ्कुशाकारं मुक्तादामावलम्बनाश्रयं विकुर्वति, तस्मिंश्च वज्रमये अङ्कुशे कुम्भाग्रं-मगधदेशप्रसिद्ध कुम्भपरिमाणं मुक्तामयं मुक्कादामं विकुर्वति, 'ते णं दामा' इत्यादि तानि पञ्चापि दामानि तपनीयस्य-तपनीयमयो लम्बूसको-मण्डलविशेषरूपो भागो येषां प्रलम्बमानानां तानि तथा, तथा नानामणिरत्नाना-नानामणिरत्नमयैर्विविधैः-विचित्रैहारैरर्द्धहारैश्च उपशोभितः-सामस्त्येन शोभितः समुदायो येषां तानि तथा, तथा ईषत्-मनागन्योऽन्यं-परस्परमसम्प्राप्तानि-असंलग्नानि पूर्वापरदक्षिणोत्तरागतैर्वातैर्मन्दाय मंदायमिति-मन्दकं २ मन्दं मन्दमित्यर्थः, 'एजमानानि २ 'भृशाभीक्ष्णाविच्छेदे द्विः प्राकमवादे रित्यविच्छेदे द्विवचनं यथा पचति पचतीत्यर्थः, तथा व्येज्यमानानि, कम्पनवशादेव घर्षः, इतस्ततो मनाक् चलनेन प्रलम्बमानानि २,ततः परस्परसम्पर्कवशतः 'पझंझमाणा २' इति शब्दायमानानि २, शेषं सुगमम् । तए णं से आभियोगे पालए देवे तस्स सीहासणस्स अवरुत्तरेणं उत्तरेणं उत्तरपुरस्थिमेगं एत्यणं सक्कस्स देविंदस्स देवरण्णो चउरासीइए सामाणियसाहस्सीणं चउरासीइसहस्साई भद्दासणाई विउवा, वस्स णं सीहासणस्स
CAR-CAMबलवं.
464-5
in Education Inters

Hy.jainelibrary.org

Page #379

उपोद्घातनियुक्तिः
NAGA9-%CE%
१८१॥
पुरथिमेणं अदृण्डं अग्गमहिसीणं अट्ठ भद्दासणाई विरबइ, तस्स गं सीहासणस्स दाहिणपुरथिमेणं एत्य 8 पुष्पकवि
सकस्स देविंदस्स देवरण्णो अभितरपरिसाए दुवालसण्हं देवसाहस्सीणं दुवालस महासणसाहस्सीतो विउबइ, मानरचना 8 तस्स णं सीहासणस्स दाहिणेणं एत्थ णं सक्कस्स मज्झिमपरिसाए चउद्दसण्हं देवसाहस्सीयं चउद्दस भद्दासणसा
हस्सीतो विउवइ, तस्स णं सीहासणस्स दाहिणपञ्चत्थिमेणं सकस्स बाहिरपरिसाए सोलसण्हं देवसाहस्सीणं सोलस भहासणसाहस्सीतो विउबइ, तस्स णं सीहासणस्स पच्चत्थिमेणं सत्तण्हं अणियाहिवईणं तत्त भहासणे विउबइ, तस्स णं सीहासणस्स चउद्दिसिं एत्थ णं सक्कस्स देविंदस्स देवरण्णो चउण्हं चउरासीणं आयरक्खदेवसाहस्सीणं चत्तारि चउरासीतो भद्दासणसाहस्सीतो विउवइ, तंजहा-पुरस्थिमेणं चउरासीइ भद्दासणसाहस्सीतो विउघड, दाहिणेणं चउरासीइ भद्दासणसाहस्सीओ विउबइ, पञ्चत्थिमेणं चउरासीईभहासणसाहस्सीतो विउबइ, उत्तरेणं चउरासीइ भदासणसाहस्सीतो विउबइ, तस्स णं दिवस जाणविमाणस्स इमे एयारूवे वण्णावासे पण्णत्ते, से जहा नामए अचिरोग्गयस्स वा हेमंतियबालसूरियस्स खाइलिंगालाण वा रतिं पजलियाण जासुमणवणस्स वा किसुयवणस्स वा परिजायवणस्स वा सबतो समंता संकुसुमियस्स, भवे एयारूवे', नो इणहे समढे, तस्स णं दिवस्स जाणविमाणस्स इत्तो इहतरागे चेव कंततरागे चेव मणुण्णतरागे चेव मणामतरागे चेव वण्णे पण्णत्ते, गंधो फासो य जहा मणीणं, ततो तेण से आभियोगे पालए
| ॥१८॥ देवे तं दिवं जाणविमाणं विउवित्ता जेणेव सके देविंदे देवराया तेणेव उवागच्छद उवागच्छेत्ता सकं देविंद या देवरायं करयसपरिग्गहियं सिरसाव मत्थए अंजलिं कह जएणं विजएणं बद्धावेति बद्धावेत्ता तमाणत्तियं पक
ESSAGES

Jain Education inte

Page #380

CACANCERS
प्पिणइ । तप णं से सके देविदे देवराया आभिओगस्स अंतिए एवमहं सोचा हट्टतुछ जाव विसप्पमाणहियए विवं जिणिंदामिगमणजोग्गं उत्तरवेउषियरूवं उषित्ता अट्ठहिं अग्गमहिसीहिं सपरिवाराहिं दोहि अणीपहि, तंजहा-नाणीएणं गंधवाणीएण य, सदि संपरिबुडे तं दिवं जाणविमाणं अणुपयाहिणीकरेमाणे पुरथिमिल्लेणं तिसोवाणपडिरूवेणं दुरूहा दुरुहिता जेणेव सीहासणे तेणेव उवागच्छइ स्वागच्छित्ता सीहासणवरगते पुरत्याभिमुहे सन्निसन्ने, तते णे तस्स सकस्स देविंदस्स देवरण्णो चउरासीई सामाणियसाहस्सीतो तं दिवं जाणविमाणं अणुपयाहिणीकरेमाणा उत्तरिलेणं तिसोवाणपडिस्वेणं दुरुहंति दुरूहित्ता पत्तेयं २ पुवन्नत्थेसु भद्दासणेसु निसीयंति, अवसेसा देवा देवीतो य तं दिवं जाणविमाणं अणुपयाहिणीकरेमाणा दाहिणेणं तिसोवाणपडिरूवेणं दुरुहंति, दुरूहिता पत्तेयं पत्तेयं पुषन्नत्थेसु भहासणेसु निसीयंति, तए णं तस्स सकस्स देविंदस्स देवरण्णो तं दिवं जाणविमाणं दुरूढस्स समाणस्स अट्ठमंगलगा पुरतो अहाणुपुबीए संपत्थिया, तंजहा-सोत्थियसिरिवच्छजाव दप्पणो, तयणंतरं च णं पुण्णकलसभिंगारदिवायवत्तपडागा सचामरा सणरइया आलोयदरिसणिज्जा वाउछुयविजयवेजयंती य ऊसिया गयणतलमणुलिहंती पुरतो अहाणुपुबीए संप-15 स्थिया, अस्या व्याख्या-पूर्णकलशभृङ्गारदिव्यातपत्रपताकाः सचामराः, कथम्भूता इत्याह-दर्शनरतिकाः, पुन: किंवि-18 शिष्टा इत्याह-आलोके दर्शनीया-द्रष्टुं योग्या न पुनरत्युच्चा इत्यालोकदर्शनीयाः, तथा वातोद्धता विजयसूचिका वैजयन्ती विजयवैजयन्ती च उत्स्ता-ऊर्तीकृता गगनतलमनुलिखन्ती- अभिलइयन्ती पुरतो यथानुपूा सम्पस्थिता। तयणंतरं च णं वेरुलियभिसंतविमलदंड पळंबकोरंटमल्लदामोवसोभियं चंदमंडल निभं समुसियं विमलमायवत्तं पवरसी
4%AAR८७८२

Page #381

पोद्धातनियुक्तिः
॥१८२॥
हासणं च मणिरयणभत्तिचित्तं सपायपीढं पाउयाजोगसमाउत्तं बहुकिंकरामरपरिग्गहियं पुरतो अहाणुपुबीए संपत्थियं, एतत्पाठसिद्धं । तयणंतरं चणं वइरामयवट्टलट्ठसंठियसिलिट्ठपरिषद(मट्ट)सुपइदिए अणेग[प]वरपंचवण्णकुडभीसहस्सपरिमं
जवणेनं डियाभिरामे वाउडुयविजयवेजयंतीपडागाछत्तातिच्छत्तकलिते तुंगे गगणतलमभिलंघमाणसिहरे जोयणसहस्समुसिए महइमहालए महिंदज्झए पुरतो अहाणुपुबीए संपत्थिए, अत्र वज्रमयो-वज्ररत्नात्मको वृत्तो-वर्तुलः लष्टसंस्थितो-मनोज्ञसंस्थानः श्लिष्टः-सुसंहतावयवः परिघृष्ट इव खरशानया पाषाणप्रतिमेव परिघृष्टः मृष्ट इव-मसृणीकृत इव सुकुमारशानया पाषाणप्रतिमावत् मृष्टः सुप्रतिष्ठितो-यत्र मुक्तस्तत्र सुनिश्चलः, तत एषां पदानां पदद्वयपदद्वयमीलनेन विशेषणसमासः, यथाऽनेकैवरैः-प्रधानः पञ्चवर्णैः कुडभीसहस्रः-लघुपताकासहः परिमण्डितः सन् अभिरामोऽनेकवरपञ्च-18 वर्णकुडभीसहस्रपरिमण्डिताभिरामः, तथा वातोद्धता विजयसूचकवैजयन्तीरूपाः पताकाश्छन्नातिछत्राणि च तैः कलितः,द |शेष सुगम तयणंतरं च णं सुरूवनेवत्थहवपरियच्छिया सुसज्जा सवालंकारविभूसिया महया भडचडगरपहकरेणं पंच* अणीया पंच अणीयाहिवइणो पुरतो संपत्थिया, अत्र सुरूपं नेपथ्यं हवं-शीघ्रं परिकक्षितं-परिगृहीतं यैस्ते तथा, सुष्ठ-181 अतिशयेन सज्जाः-स्वसामग्रीयुक्ततया प्रगुणीभूता महता भटचटकरपहकरेण-चटकरप्रधानमटवृन्देन, शेष प्रतीतम् ।। तएणं आभियोगा देवा देवीतो य सरहिं सएहिं रूवेहिं सएहिं सएहि विहवेहिं सरहिं २ निजोगेहिं पुरतो अहाणुपुबीए १८ संपत्थिया, तयणंतरं च णं बहवे सोहम्मवासिणो देवा य देवीतो यसबड्डीए सबजुईए.जाव संखपणवपडहभेरिझल्लरिजाव-18 नाइयरवेणं सकं देविंदं देवरायं पुरतो पासतो मग्गतो अणुगच्छंति, तते णं से सके देविंदे देवराया पंचाणीयपरिक्खि
CAMMAR
SARACHANA
Jain Education Intel
P 19
w.jainelibrary.org

Page #382

तेणं वइरामयलट्ठसंठियजावजोयणसहस्समूसिएण महइमहालएणं महिंदज्झएणं पुरतो पकडिजमाणेणं पकहिजमाणेणं | चउरासीए सामाणियसाहस्सीहिं जाव चरहिं चउरासीहिं आयरक्खदेवसाहस्सीहिं अन्नेहिं बहहिं सोहम्मकप्पवासीहिं वेमाणिएहिं देवेहिं देवीहि य सद्धिं संपरिवुडे सबड्डीए सबजुईए जाव संखपणवजावनादितरवेणं सोहम्मकप्पस्स मझमज्झेणं तं दिवं देवढि दिवं देवजुइं दिवंदेवाणुभावं उवदंसेमाणे पडिजागरेमाणे जेणेव सोहम्मस्स कप्पस्स उत्तरिले निजाणमग्गे तेणेव उवागच्छइ उवागच्छित्ता जोयणसयसाहस्सिएहिं विग्गहेहिं ओवयमाणे ताए उक्किट्ठाए जाव दिबाए देवगतीए तिरियमसंखेजाणं दीवसमुदाणं मझमज्झेणं विइवयमाणे विइवयमाणे जेणेव नंदीसरे दीवे जेणेव पुरथिमिल्ले रइकरपथए तेणेव उवागच्छइ उवागच्छित्ता तं दिवं देवद्धिं जाव दिवं देवाणुभावं पडिसाहरेमाणे जेणेव जंबुद्दीव दीवे जेणेव । भारहे वासे जेणेव भगवतो आदितित्थगरस्स जम्मणभवणे तेणेव उवागच्छइ उवागच्छित्ता भगवतो आदितित्थयरस्स जम्मणभवणं तेणं दिवेणं जाणविमाणेणं तिक्खुत्तो आयाहिणपयाहिणं करेइ, करेत्ता भगवतो आदितित्थगरस्त जम्मणभवणस्स उत्तरपुरथिमिल्ले दिसीभागे चउरंगुलभसंपत्तं धरणितलंसि तं दिवं जाणविमाणं ठवेइ ठवित्ता अग्गमहिसीहिं| दोहिं य अणीएहि, तंजहा-ांधवाणीएण नहाणीएण य, सद्धिं संपरिबुडे ततो दिबातो जाणविमाणातो पुरथिमिल्लेणं तिसोवाणपडिरूवेणं पचोरुहइ, तए णं सक्कस्स देविंदस्स देवरण्णो चउरासीए सामाणियसाहस्सीतो ततो दिवातो जाणविमाणातो उत्तरिल्लेणं तिसोवाणपडिरूवेणं पच्चोरुहंति, अवसेसा देवा य देवीतो य ततो दिवातो जाणविमाणातो दाहिणिल्लेणं तिसोवाणपडिरूवेणं पञ्चोरुहंति, ततेणं सके देविंदे देवराया चउरासीए सामाणियसाहस्सीहिं जाव चाहिं
Jain Education Inter
Vijainelibrary.org

Page #383

पोद्धात
आविजिनभवनाग
R/SAR
NOSISTATUS
चउरासीहिं आयरक्खदेवसाहस्सीहिं अन्नेहिं बहूहिं सोहम्मकप्पवासीहि वेमाणिएहिं देवेहि देवीहि य सखि संपरिबुरे साहीए सबजुईए जाव संखपणवपडहभेरि जाव नादितरवेणं जेणेव भयवं तित्थयरे तित्थनरमाया य तेणेव उवागरछा उवा- गच्छित्ता आलोए पणामं करेइ करेत्ता भयवं तित्थयरं तित्थयरमायरं च तिक्खुत्तो आयाहिणपयाहिणं करेइ करता करय. लपरिग्गहियं सिरसावत्तं मत्थए अंजलिं कटु एवं वयासी-नमोऽत्थु ते रयणकुच्छिधारिए !, एवं जहा दिसाकुमारीसो जाव धनासि सपुण्णासि तं कयत्थे!, अहण्णं देवाणुप्पिए ! सक्के नाम देविंद देवराया भगवतो तित्थगरस्स जम्मणमहिमं करेस्सामि, तं गं तुम्भेहिं न भाइयचंतिकट्ठ ओसोयणि दलइ २ ता तित्थयरपडिरूवर्ग विउबइ, विउवित्ता तित्ययरमाऊए पासे ठवेइ, ठवेत्तापंच सके विउवा, एगे सके भगवं आदितित्थयरंकरयलपुडेणंगेण्हइ, एगे सके पिढतो आयवस परेइ, दुवे सका उभतो पासिं चामरुक्खेवं करेंति, एगे सके पुरतो वजपाणी वहइ,'गहियजिणिंदो एको दोहि उपासेहि चामरा गहिया । धवलायवत्तकलितो एक्को एक्को य वजधरो॥१॥ तए णं से सक्के देविंदे देवराया अण्णेहि य बहूहिं भवपवइयाणमंतरजोइसवेमाणिएहिं देवेहिं देवीहि य सद्धिं संपरिबुडे सबड्डीए सबजुईए जाव संखपणवपडह जाव नादितरवेणं ताए उकिठ्ठाए जाव दिवाए देवगईए जेणेव मंदरे पबए जेणेव पंडगवणे जेणेव अभिसेयसिला जेणेव आभि-|
सेए सीहासणे तेणेव उवागच्छा उवागच्छित्ता सीहासणवरगए पुरस्थाभिमुहे संनिसके । तेणं कालेणं तेणं समएणं द ईसाणे देविंदे देवराया सूलपाणी वसभवाहणे उत्तरद्धलोगाहिवई अट्ठावीसविमाणसयसहस्साधिवई अरयंबरवस्थधरे
एवं बहा सके, नवरं इमं नाण-महापोसा घंटा लहपरकमे पायताणीयाहिवई, पुण्फतो विमाणकारी, दक्षिणा निजा
A% ACCX
॥१८॥
Jain Education in

Page #384

K
+
+
S
णभूमी, उत्तरपुरथिमिल्ले एकरगपषते, मंदरे समोसरितो जाव पजुवासइ, एवमवसेसावि इंदा भाणियवा जाव मतो, इमं नाण-घउरासीती १ असीती २ बावत्तरी य ३ सत्तरी य ४ सही ५ पण्णा तालीसा तीसा ८ वीसा . दस सहस्सा १०एते सामाणिवा, बत्तीस अट्ठावीसा बारस अचउरो सयसहस्सा, पण्णा चत्तालीसा छच्च सहस्सा सहसारे, आणयपाणयकप्पे पचारिसया, आरणधुए तिणि सया,एए विमाणा, इमे जाणविमाणकारी-पालए १ पुप्फए २ सोमणसेर सिरिवच्छे ४ नंदियावत्ते ५ कामगमे ६ पीइगमे ७ मणोरमे ८ विमले ९ सबतोभदे १०, सोहम्मगाणं सर्णकुमाराणं बंभलोगाणं महासुकाणं आण[आरण]गाणं सुघोसा घंटा हरिणेगमेसी पायत्ताणीयाहिवती उत्तरिल्ला निजाणभूमी दाहिणपुर|थिमिल्ले रइकरगपवते, ईसाणगाणं माहिंदलंतगसहस्सा पाणय]अञ्चयइंदाणं महाघोसा घंटा लहुपरकमे पायताणीयाधिवती दक्खिणिल्ले निजाणमग्गे उत्तरपुरथिमिल्ले रतिकरगपवते, सकस्स अभितरपरिसाए दुवालस देवसहस्सा मजिसमपरिसाए चोदस देवसहस्सा बाहिरपरिसाए सोलस देवसहस्सा, ईसाणस्स अभितरपरिसाए दस देवसहस्सा मज्झिमपरिसाए बारस देवसहस्सा बाहिरिआए परिसाए चोद्दस देवसहस्सा, सणंकुमारस्स अम्भितरपरिसाए अह देवसहस्सा मज्झिमिआए परिसाए दस देवसहस्सा बाहिरिआए परिसाए वारस देवसहस्सा, माहिंदस्स देविंदस्स अम्भितरिआए परिसाए छ देवसहस्सा मज्झिमियाए परिसाए अट्ठ देवसहस्सा बाहिरपरिसाए दस देवसहस्सा, भलोगस्स अन्भितरियाए परिसाए चत्तारि देवसहस्सा मज्झिमपरिसाए छ देवसहस्सा बाहिरपरिसाए अह देवसहस्सा, लंतगस्स अम्भितरपरिसाए दो देवसहस्सा मज्झिमपरिसाए पत्तारि देवसहस्सा बाहिरपरिसाए छ देवसहस्सा, महासुकस्स अभि

Page #385

रादि
उपोदात-100
तरपरिसाए एगा देवसाहस्सी मज्झिमपरिसाए दो देवसाहस्सीतो बाहिरपरिसाए चत्वारि देवसाहस्सीतो, सहस्सारस्स|81 अच्युतानियुक्तिः
अभितरपरिसाए पंच देवसया मज्झिमपरिसाए एगा देवसाहस्सी बाहिरपरिसाए दो देवसाहस्सीतो, आणयपाणयेंदस्स, दिपरिवा
अभितरपरिसाए अड्डाइजा देवसया मज्झिमपरिसाए पंच देवसया बाहिरपरिसाए एगा देवसाहस्सी, आरणअचुइंदस्स ॥१८४|| अभितरपरिसाए पणवीसं देवसयं मज्झिमपरिसाए अडाइज्जा देवसया वाहिरपरिसाए पंच देवसया। आयरक्खा सबेसि
सामाणियचउग्गुणा, जाणविमाणा सबेसि जोयणसयसहस्सविच्छिण्णा उच्चत्तेण सविमाणप्पमाणा, महिंदज्झया सबेसि. जोयणसाहस्सिया, सक्कवज्जा मंदरे समोयरंति जाव पजुवासंति । तेणं कालेणं तेणं समएणं चमरे असुरिदे असुरराया चमरचंचाए रायहाणीए सभाए सुहम्माए चमरंसि सीहासणंसि चउसट्ठीए सामाणियसाहस्सीहिं तायत्तीसाए तायत्तीसगेहिं चरहिं लोगपालेहिं पंचहिं अग्गमहिसीहिं सपरिवाराहि तीहिं परिसाहिं सत्तहिं अणीएहिं सत्तहिं अणीआहिवईहिं चउहिं चउसट्ठीहिं आयरक्खदेवसाहस्सीहिं अन्नेहि य चमरचंचारायहाणिवत्यहिं बहूहिं असुरकुमारेहिं देवेहिं देवीहि य एवं जहा सके, नवरं इमं नाणत्तं- दुमो पायत्ताणीयाहिबई ओघस्सरा घंटा विमाणं पण्णासं जोयणसहस्साई महिंदन्झओ पंचजोयणसया विमाणकारी आभियोगे देवे, अवसिटुं तं चेव जाव मंदरे समोसरह । तेणं कालेणं वेणं समएणं बली असुरिदै असुरराया बलिचंचाए रायहाणीए सभाए सुहम्माए वलिंसि सीहासणंसि सहीए सामाणियसाहस्सीहिं Rem तायत्तीसाए तायत्तीसगेहिं चरहिं लोगपालेहिं पंचहिं अग्गमहिसीहिं सपरिवाराहि तीहिं परिसाहिं सत्तहिं अणिएहिं सत्तहिं अणियाहिवईहिं चरहिं सहीहिं आयरक्खदेवसाहस्सीहिं,सेसं जहा चमरस्स, नवरं महादुमो पायचाणीयाहिवई महा
ORGALAKAT
+8+ॐॐॐॐ
Jain Education Inter
A
vjainelibrary.org

Page #386

Jain Education Internat
ओघस्सरा घंटा, सेसं तं चैव मंदरे समोसरइ, पज्जुवासइ । तेणं कालेणं तेणं समएणं धरणे नागिंदे नागराया तव नाणत्तं छ सामाणियसाहस्सीते छ अग्गमहिसीतो चउग्गुणा आयरक्खा मेघस्सरा घंटा भद्दसेणो पायत्ताणीयाहिवई विमाणं पणवीसं जो यणसहस्साई महिंदज्झतो अड्डाइज्जाई सयाई, एवं असुरिंदवज्जियाणं सबेसिं भवणवासिइंदाणं, नवरं इमं नाणत्तं - असुराणं ओघस्सरा घंटा नागाणं मेघस्सरा सुवण्णाणं हंसस्सरा विज्जूणं कोंचस्सरा अग्गीणं मंजुस्सरा दिसाणं मंजुघोसा | उयहीणं सुसरा दीवाणं मधुरसरा वाऊणं मंदस्सरा थणियाणं नंदिघोसा, तथा-चउसडी सट्ठी खलु छच्च सहस्सा असुखजाणं, दाहिणिल्लाणं पायत्ताणियाहिवई भद्दसेणो, उत्तरिल्लाणं पायत्ताणीयाहिवई दक्खो, चमरस्स अम्भितरपरिसाए चउवीसं देवसहस्सा मज्झिमियाए अट्ठावीसं देवसहस्सा बाहिरियाए बत्तीसं देवसहस्सा, वलिस्स अग्भितरियाए परिसाए वीसं देवसहस्सा मज्झिमियाए चडवीसं देवसहस्सा बाहिरियाए अट्ठवीसं देवसहस्सा, धरणस्स अग्भितरियाए परिसाए सही देव सहस्सा मज्झिमियाए सत्तारं देवसहस्सा बहिरियाए असीइ देवसहस्सा, भूयाणंदस्त अभितरियाए परिसाए पण्णासं देवसहस्सा मज्झिमियाए सट्ठी देवसहस्ता बाहिरियाए सत्तरी देवसहस्ता, एवं जहा धरणस्स तहा सधेसिं दाहिणिल्लिदाणं, जहा भूयानंदस्स तहा सबेसिं उत्तरल्लिदाणं । तेणं कालेणं तेणं समएणं काले नाम पिसाईदे पिसायराया चउहिं सामाणियसाहस्सीहिं चउहिं अग्गमहिसीहिं सपरिवाराहिं तीहिं परिसाहिं सतहिं अणीएहिं सत्तहिं अणियाहिवईहिं सोलसहिं आयरक्खदेवसाहस्सीहिं तं चैव एवं सबेसिं, नवरं महिंदज्झया पणुवीसं जोयणसया, घंटा दाहिणाणं मंजुस्तरा उत्तरिल्लाणं मंजुसा, पायत्ताणीयाहिवई विमाणकारी व आभियोगा देवा, सबेसिं अभितरपरि

jainelibrary.org

Page #387

16
उपोदातनियुक्तिः
अभिषेकसामग्र्यानयनं
॥१८५॥
296
+
साए अट्ठ देवसहस्सा मज्झिमपरिसाए दस देवसहस्सा बाहिरियाए दुवालस देवसहस्सा, सबे मंदरे समोसरंति, जाव पज्जुवासंति । तेणं कालेणं तेणं समएणं जोइसिंदा जोइसरायाणो पत्तेयं पत्तेयं चरहिं सामाणियसाहस्सीहिं चरहिं अग्गमहिसीहिं तीहिं परिसाहिं सत्तहिं अणिएहिं सत्तहिं अणियाहिवईहिं सोलसहिं आयरक्खदेवसाहस्सीहिं एवं जहा वाणर्मतरा एवं चंदसूरावि, नवरं दाहिणिलाणं चंदसूराणं सुसराओ घंटाओ, उत्तरिलणं सूसरनिघोसाओ घंटाओ, परिसापरिमाणं जहा वाणमंतराणं, सवे मंदरे समोसरंति जाव पजुवासंति । तेणं कालेणं तेणं समएणं अचुए देविंदे देवराया महं देवाहिवे आभियोगं देवं सद्दावेइ सद्दावेत्ता एवं वयासी-खिप्पामेव भो । महत्थं महग्धं महरिहं विउलं तित्थयराभिसेयं उवहवेह, तए णं ते हट्टतुट्ठजावविणएणं पडिसुणित्ता उत्तरपुरस्थिमं दिसीभार्ग अवकमंति अवक्कमित्ता वउबियसमुग्धारणं समोहणइ समोहणित्ता संखिजाई जोयणाई दंड निसरइ तंजहा-रयणाणं वयराणं जाव रिद्वाणं, अहाबायरे पोग्गले परिसाडंति परिसाडित्ता अहासुहुमे पोग्गले परियायंति परियायित्ता दोच्चंपि बेउवियसमुग्धाएणं समोहणंति समोहणित्ता असहस्सं सुवण्णमयाणं कलसाणं १, असहस्सं रुप्पमयाणं कलसाणं २ अट्ठसहस्स मणिमयाणं कलसाणं ३ असहसं सुवण्णरुप्पमयाणं कलसाणं ४ अहसहस्सं सुवण्णमणिमयाणं कलसाणं ५ अट्ठसहस्सं रुप्पमणिमयाणं कलसाणं ६ अहसहस्सं सुवण्णरुप्पमणिमयाणं कलसाणं ७ अट्ठसहस्सं भोमेजाणं कलसाणं, अदुसहस्सं चंदणकलसाणं ९ अट्ठसहस्सं भिंगाराणं १० अदुसहस्सं आयंसाणं ११ असहस्सं थालाणं १२ अहसहस्सं पाईणं १३ असहस्सं सुपइट्ठाणं १४ अद्वसहस्सं रयणकरंडगाणं १५ अडसहस्सं वातकरगाणं १६ वातकरका नाम बहिश्चित्रिता उपरि गवच्छिता मध्ये जलशून्याः करकार, अदुस
44-03
॥१
Jain Education inte

Page #388

हस्सं पुष्फर्चगेरीणं १७ अट्ठसहस्सं मल्लचंगेरीणं १८ अट्ठसहस्सं चुण्णचंगेरीणं १९ अद्वसहस्सं वत्थचंगेरीणं २० अदुसहस्सं | आमरणचंगेरीणं २१ असहस्सं लोमहत्थगचंगेरीणं २२ अट्ठसहस्सं पुप्फपडलगाणं २३ एवं जाव असहस्सं लोमहत्थगपडलगाणं २४ अदुसहस्सं सीहासणाणं २५ अद्वसहस्सं छत्ताणं२६ अट्ठसहस्सं चामरगाणं २७ अट्ठसहस्सं तेल्लसमुग्गाणं २८ एवं जाव अडसहस्सं अंजणसमुग्गाणं, एत्थ संगहणिगाहा-"तेल्ले कोट्ट समुग्गे पत्ते चोए य तगर एला य। हरियाले हिंगुलए मणोसिला अंजणसमुग्गा ॥१॥ अट्ठसहस्सं धूवकडुच्छुयाणं विउबइ, विउवित्ता साभावियवेउपिए य कलसे जाव धूवकडच्छुए गेण्हति गेण्हेत्ता जेणेव खीरोदे समुद्दे तेणेव उवागच्छंति उवागच्छित्ता खीरोदगं गेहंति | गेण्हेचा जाई तत्थ उप्पलाई पउमाई सुभगाई सोगंधियाई पोंडरीयाई महापोंडरीयाई सयपत्ताई सहस्सपत्ताई ताई। गेहति गेण्हेत्ता जेणेव पुक्खरोदे समुद्दे तेणेव उवागच्छंति उवागच्छित्ता पुक्खरोदगं गेहति गेण्हेत्ता जाई तत्थ | उप्पलाइं जाव सहस्सपत्ताई ताई गिण्हंति गिण्हित्ता जेणेव समयखेत्ते जेणेव भरहेरक्यवासाई जेणेव मागहवरदामप्पभासाई तिस्थाई तेणेव उवागच्छंति उवागच्छित्ता तित्योदगं गेहति तित्थोदगं गेण्हित्ता तित्थमट्टियं गेहंति गेण्हेत्ता जेणेव गंगासिंधुरत्तारत्तवतीतो य महानदीतो तेणेव उवागच्छंति उवागच्छित्ता सलिलोदगं गेहंति, नद्युदकं गृहन्तीत्यर्थः, गेण्हेत्ता उभयोतडमट्टियं गेण्हंति गेण्हेत्ता जेणेव चुल्लहिमवंतसिहरी तेणेव उवागच्छंति उवागच्छित्ता सबतूवरे
सबपुप्फे संघगंधे सषमल्ले सबोसहिसिद्धत्थए य गेण्हंति गिण्हित्ता जेणेव परमद्दहपुंडरीयद्दहातो तेणेव उवागच्छंति, उवाग-1 हाच्छित्ता दहोदयं गेण्हंति २ जाई तत्थ उप्पलाई जाव जाई तत्थ सहस्सपत्ताई ताई गेण्हंति गेण्हेचा जेणेव हेम-15
।
Jain Education
temala

Page #389

उपोद्धातनियुक्तिः
वएरण्णवयाई वासाई जेणेव रोहियारोहियंससुवण्णकूलरुप्पकूलातो महानदीतो तेणेव उवागच्छंति २ सलिलोदगई अभिषेक गेण्हंति २ उभतोतडमट्टियं गेहति गेण्हेत्ता जेणेव सद्दावइवियडावइ वट्टवेयड्डा तेणेव उवागच्छंति उवागच्छित्ता सब- सामच्यातूबरे सबपुप्फे जाव सबोसहिसिद्धत्थए गेण्हंति गेण्हेत्ता जेणेव महाहिमवंतरुप्पिवासहरपचया तेणेव उवागच्छंति २81 नयनं सबतूवरे जाव सबोसहिसिद्धत्थए गेहंति गेण्हेत्ता जेणेव महापउमदहमहापोंडरीयद्दहा तेणेव उवागच्छंति २ दहोदगं गेण्हंति गेण्हेत्ता जाई तत्थ उप्पलाई जाव सहस्सपत्ताई ताई गेण्हति गेण्हेत्ता जेणेव हरिवासगरम्मगवासाइं जेणेव | हरिहरिकांतानरनारीकतातो महानदीतोतेणेव उवागच्छंति २ सलिलोदगंगेण्हंति २ उभयतडमट्टियं गेण्हंति गिण्हेत्ता जेणेव गंधावइमालवंतपरियाता वट्टवेयड्डा तेणेव उवागच्छंति उवागच्छित्ता सवतूबरे जाव सबोसहिसिद्धथए य गेण्हंति गेण्हेत्ता जेणेव निसढनीलवंतवासहरपवया तेणेव उवागच्छंति २ सबतूवरे जाव सबोसहिसिद्धत्थए गेण्हंति गेण्हेत्ता जेणेव तिगिच्छिद्दहकेसरिदहा तेणेव उवागच्छंति २ दहोदगं गेण्हंति २ जाई तत्थ उप्पलाई जाव सहस्सपत्वाइं ताइं गेण्हंति गेण्हे-४ चा जेणेव पुषविदेहअवरविदेहवासाई जेणेव सीयासीतोदातो महानदीओ तेणेव उवागच्छंति २ सलिलोदगं गेण्हंति २८ उभयोतडमट्टियं गेण्डति गेण्हित्वा जेणेव सबचकवाद्दिविजया जेणेव सबमागहवरदामपभ'साइं तित्वाइं तेणेव उवागच्छंति २२ तित्थोदगं गिण्हंति २ तित्थमट्टियं गेण्हंति गेण्हेत्ता जेणेव सबवक्खारपबया तेणेव उवागच्छंति २ सबतूबरे जाव सबो-४॥१८॥ सहिसिद्धत्थए गेण्हति गिण्हित्ता जेणेव सबातो अंतरनदीतो तेणेव उवागच्छंति २. सलिलोदगं गेण्हंति २ उभयोतडमहियं गेण्हंति गेण्हेचा जेणेव मंदरे पवते जेणेव भइसालवणे तेणेव उवागच्छंति २ सवतूवरे जाव सबोसहिसिद्धत्थए य|
JainEducation inti
T
ww.jainelibrary.org

Page #390

SANSAR
गण्हति गेण्हेत्ता जेणेव नंदणवणे तेणेव उवागच्छंति २ सबतूवरे जाव सबोसहिसिद्धत्थए सरसं च गोसीसचंदणं गेण्हति 18 गेण्हेवा जेणेव सोमणसवणे तेणेव उवागच्छंति २ सम्बतूवरे जाव सबोसहिसिद्धत्यए सरसं च गोसीसचंदणं दिवं च सुमहाणोदामं गेहति गेण्हेत्ता जेणेव पंडगवणे तेणेव उवागच्छंति, उवागच्छित्ता सबतूवरे जाव सबोसहिसिद्धत्थए सरसं
गोसीसचंदणं दिवं च सुमणदाम ददरमलए य सुगंधगंधिए गंधे गेण्हंति, इह दईर:-चीवरावनद्धं भाजनमुखं तेन गालितं तत्र पक्कं वा यत् मलयोद्भवतया प्रसिद्धत्वान्मलयं-श्रीखण्डं येषु तान् सुगन्धगन्धिकान्-परमगन्धिकेन गन्धकान् गन्धान गृह्णन्ति, गेण्हेत्ता एगतो मेलंति,मेलित्ता जेणेव सामी आइतित्थयरे तेणेव उवागच्छंति उवागच्छित्ता महत्थं महाचं! महरिहं विउलं तित्थयराभिसेयं उवणेति । तए णं से अच्चुए देविंदे देवराया दसहि सामाणियसाहस्सीहिं तायतीसाए तायत्तीसगेहिं चउहि लोगपालेहिं तीहि परिसाहिं सत्तहिं अणीएहिं सत्तहिं अणियाहिवईहिं चत्तालीसाए आयरक्खदेवसाहस्सीहिं अन्नेहि य बहूहिं आरणअच्चुयकप्पवासीहिं वेमाणिएहिं देवेहिं सद्धिं संपरिवुडे तेहिं साभाविएहिं वेउविएहिं पवरकमलपइट्ठाणहिं सुरभिवरवारिपडिपुण्णेहिं चंदणकयचच्चेहिं आविद्धकंठगुणेहिं पउमुप्पलपिहाणेहिं अट्ठसहस्सेणं सोवणियाणं कलसाणं १ एवं रुप्पमयाणं २ मणिमयाणं ३ सुवण्णरुप्पमयाणं ४ सुवण्णमणिमयाणं ५ रुप्पमणिमयाणं ६ सुवण्णरुप्पमणिमयाणं ७ अट्ठसहस्सेणं भोमेजाणं कलसाणं ८ सबोदएहिं सबमट्टियाहिं सबतूवरेहिं सबपुप्फेहिं सवगंधेहि सबमल्लेहि सघोसहिसिद्धत्थएहिं सबिड्डीए सबजुईए सबवलेणं सबसमुदएणं सबायरेणं सबविभूईए सबसंभमेण सवपुष्फ
गंधमल्लालंकारेणं सवतुडियसद्दनिनाएणं महया इड्डीए महया जुईए महया बलेणं महया समुदएणं महया वरतुडियजममासू.३२
Jain Education Intere

jainelibrary.org

Page #391

-M4%a4-4.C
उपोद्रात- गसमगपडप्पधाइयरवेणं संखपणवपडहभेरिझल्लरिखरमुहिहुडुक्कमुइंगदुंदुभिनिग्घोसनाइयरवेणं महया २ तित्थयराभिसेएणं| अच्युतानियुक्तिः अमिसिंचंति, तए णं सामिस्स भगवतो आदितित्थयरस्स अभिसेयंसि वट्टमाणंसि सबे इंदा छत्तचामरकलसधूवकडुच्छु- दिकृतोयपुप्फगंधमल्लालंकारहत्थगया हतुदृचित्तमाणंदिया जाव हरिसवसविसप्पमाणहियया वजसूलपाणी पुरतो चिटुंति,
भिषेकः १८७॥
४ अन्ने य देवा देवीतो य कलसहत्थगया भिंगारहत्यगया चामरहत्थगया जाव मल्लालंकारहत्थगया पंजलिउडा य पुरतो चिटुंति, अप्पेगइया देवा आसियसम्मजियोवलितं सम्मट्ठरत्यंतरावणवीहियं करेंति, अप्पेगइया देवा मंचातिमंचकलियं करेंति, अप्पेगइया देवा नानाविहरागऊसियज्झयपडागमंडियं करेंति, अप्पेगइया गोसीससरसचंदणदद्दरदिन्नपंचंगुलितलं करेंति, अप्पेगइया उवचियचंदणकलसं करेंति, अप्पेगइया चंदणघडसुकयतोरणपडिदुवारदेसभागं करेंति, अप्पेगइया | आसत्तोसत्तविउलवट्टवरपारियमलदामकलावं करेंति, अप्पेगइया पंचवण्णसरससुरभिमुकपुप्फपुंजोवयारकलियं करेंति, | अप्पेगइया कालागुरुपवरकुंदुरुक्कतुरुकधूवमघमघंतगंधुद्धयाभिरामं सुगंधवरगंधगंधियं गंधवट्टिभूयं करेंति, अप्पेगइया [हिरण्णवार्स वासेंति, अप्पेगइया सुवण्णवासं वासेंति, अप्पेगइया रयणवासं वासेंति, अप्पेगइया वइरवासं वासंति, अप्पेगइया आभरणवासं वासंति, अप्पेगइया पत्तवासं वासंति, अप्पेगइया पुष्फवासं वासंति, अप्पेगइया फलवासं वासेंति, अप्पेगइया वण्णवासं वासेंति, अप्पेगइया चुण्णवासं वासेंति, अप्पेगइया गंधवासं वासेंति, अप्पेगइया हिरण्णविहिं भायंति
IC१८७॥ दूजाव अप्पेगइया गंधविहिं भायंति, अप्पेगइया वत्थविहिं भायंति, अप्पेगइया दुयं नट्टविहिं उवदंसंति, अप्पेगइया ||
विलंबिर्य नविधि उवदसंति, अप्पेगइया दुयविलंबियं नविधि उवदसति, अप्पेगइया अंचियन विधि उवदंसंति, अप्पे-IC.
ONCERN
-%CACANCHAR
Jain Education in
LIKIw.jainelibrary.org

Page #392

क
ल
*
C%E%
A
गइया रिमियं नट्टविधि उवदसति, अप्पेगल्या अंचियरिभियं नविहिं उवदंसंति, अप्पेगइया आरभर्ड नविहिं उवदंसंति, अप्पेगइया भसोलं नविधि उवदंसेंति, अप्पेगइया आरभडभसोलं नट्टविहिं उवदंसेंति, अप्पेगइया उप्पयनिवयं० निवउप्पयं० संकुचितपसारियं० भताभंतं नाम नट्टविहिं उवदंसेंति, अप्पेगइया चउविहं वनं वायंति, तंजहा-ततं विततं घणं
झुसिरं, अप्पेगइया चउविहं गेयं गायंति, तंजहा-उक्खित्तयं पावत्तयं मयं रोइयं, अपेगइया चउविहं अभिनयं अभिप्रति -दिहतियं पाडिस्सुयं लोगमज्झवसियं सामंतोवणिवाइयं, अप्पेगइया पीणंति अप्पेगइया तंडवेंति अप्पेगइया लासेंति
अप्पेगइया उच्छलंति अप्पेगइया पुच्छलंति अप्पेगइया तिवई छिंदंति अप्पेगइया हयहेंसियं करेंति अप्पेगइया हत्थिगुलुगुलाइयं करेंति अप्पेगइया रघणघणाइयं करेंति अप्पेगइया हयहेसियं रहघणघणाइयं करेंति अप्पेगइया हथिगुलुगुलाइयं रहघणघणाइयं करेंति, अप्पेगइया हयहेसियं हत्थगुलुगुलाइयं रहघणघणाइयं करेंति, अप्पेगइया अप्फोडेंति अप्पेगइया वग्गंति, अप्पेगइया सीहनादं नदंति, अप्पेगइया अप्फोडंति वग्गंति सीहनादं नदंति,
अप्पेगइया पायदद्दरं करेंति, अप्पेगइया भूमिचवेडं दलयंति, अप्पेगइया महया महया सद्देण रावंति, अप्पेगइया पायददहरगं भूमिचवेडगं महया महया सद्देण रावंति, अप्पेगड्या हक्कारेंति अप्पेगइया बोकारेंति अप्पेगइया कारेंति, अप्पे
गइया देवा हक्कारेंति बोक्कारेंति थेक्कारेंति, अप्पेगइया ओवयंति अप्पेगइया उप्पयंति अप्पेगइया परिवत्तंति अप्पेगइया
ओवयंति उप्पयंति परिवत्तंति, अप्पेगइया गजति अपेगइया विजयायंति अप्पेगइया वासं वासेंति, अप्पेगइया गजति | विजुयायंति वासं वासंति, अप्पेगइया देवुकलियं करेंति अप्पेगइया देवकहकहयं करेंति अप्पेगइया देवदुहृदुयं करेंति,
CAR

Page #393

पुपोदातनियुक्तिः
46--
॥१८॥
4
अप्पेगइया देवुकलियं देवकहकहयं देवदुहदुहयं करेंति, अप्पेगइया चेलुक्खेवं करेंति, अप्पगइया चंदणकलसहत्थगया।
देवकृत अप्पेगइया भिंगारहत्थगया, एएणं अभिलावेणं आयंसा थालपाती वायकरगा रयणकरंडगा पुष्फचंगेरी जाव लोम- नाव्यादि हत्थचंगेरी पुष्फपडलगजावलोमहत्वपडलग सीहासणछत्तचामरतेल्लसमुग्ग जाव अंजणसमुग्गयहत्थगया, अप्पेगइया 4 अलंकार घुवकडुच्छुय हत्थगया हहतुट्ठचित्तमाणंदिया जाव हरिसवसविसप्पमाणहियया आधावेंति परिधावेंति, तएणं से अच्चुइंदे रोपणादि सपरिवारे सामि तेणं महया तित्थगराभिसेएणं अभिसिंचइ, अभिसिंचित्ता करयलपरिग्गहियं सिरसावत्तं मत्थए अंजलिंकह जएण-विजएणं वद्धावेइ वद्धावित्ता ताहिं इटाहिं कंताहिं पियाहिं मणुण्णाहिं मणामाहि वग्गूहिं जयजयस। पउंजइ, तए णं तस्स अच्चुयस्स देविंदस्स अभियोगा सुवहुं अलंकारभंडं उवणेति, तए णं से अचुए देविंदे तप्पढम-11 याए पम्हलसुकुमालयाए सुरभीए गंधकासाईए गायाई लहेइ लूहेत्ता सरसेण गोसीसचंदणेणं गायाई अणलिंपइ अणलिंपित्ता नासानीसासवायवोझं चक्खुहरं वणफरिसजुत्तं हयलालापेलवाइतिरेगं धवलं कणगखचियंतकम्मं देवदूसजुयलं नियंसेड नियंसित्ता कप्परुक्खगंपिव अलंकियविभूसियं करेइ करेता नट्टविधि उवदंसेइ, उवदंसित्ता अच्छहिं सण्हहिं। रययामएहिं अच्छरसातंदुलेहिं भगवतो सामिस्स पुरतो अट्ठमंगलगे आलिहति, तंजहा-दप्पणभद्दासणवद्धमाणवरकलसमच्छसिरिवच्छा । सोत्थियनंदावत्ता लिहिया अट्ठमंगलगा ॥१॥ लिहति लिहिऊण करेड उवयारं, किं तं ?-18 ॥१८॥ पाडलिमलियचंपकअसोगपुन्नागचूतमंजरिनवमालियाबउलतिलगकणवीरकुंदकुज्जयकोरंटयदमणगवरसुरभिगंधगंधियस्स 1 कथग्गाहगहियकरयलपन्भट्ठविप्पमुक्कस्स कुसुमनिगरस्स जाणुस्सेहपमाणमेचं ओहनिकरं करेचा चंदप्पभरयणवइरवेरु
EX
Jain Education
te
N
aw.jainelibrary.org

Page #394

SEX
लियविमलदंडकंचणमणिरयणभत्तिचित्तं कालागुरुपवरकुंदुरुक्कतुरुकधूवगंधुत्तमाणुविद्धं धूमवटि विणिम्मुयन्तं घेरुलियमयं ।। कडुच्छुयं पग्गहित्तु धूवं पयतो दाऊण जिणवरिंदस्स सत्तह पयाई ओसरित्ता दसंगुलिं अंजलिं करिय मत्थगंमि पयतो अट्ठसयविसुद्धगंथजुत्तेहिं महावित्तेहिं अपुणरुत्तेहिं अत्थजुत्तेहिं संथुणइ, संथुणित्ता वामं जाणुं अंचेइ अंचेता दाहिणजाणं धरणितलंसि निवाडेइ, २ करयलपरिग्गहियं सिरसावत्तं मत्थए अंजलिं कट्ट एवं वयासी-नमोऽत्थु ते सिद्ध बुद्धा। नीरय समाहिया समण समत्ता समजोगिसल्लगत्तण निव्भय नीरागदोस निम्मम निस्संग निस्सल्लामाणमूसुमूरण गुणरयण सीलसागरा अणंतमप्पमेया भवियधम्मचाउरंतचक्कवट्टी, नमोऽत्थु ते अरहतोत्तिकटु वंदइ नमसइ, वंदित्ता नमंसित्ता नच्चासणे नाइदूरे सुस्सूसमाणे जाव पज्जुवासेइ, अत्र विषमपदव्याख्या-'आसियसंमज्जिए'त्यादि, आसिक्त उदकच्छटया संमार्जितः कचवरशोधनेन उपलिप्त इव गोमयादिना उपलिप्तः स एवोचितो मेरुप्रदेशः, ततो विशेषणसमासः, तथा शुचीनि-पवित्राणि संमृष्टानि कचवरापनयनेन रथ्यान्तराणीव रथ्यान्तराणि आपणवीथी इव आपणवीथयो-रथ्या-11 विशेषाश्च यत्र स शुचिसंमृष्टरथ्यान्तरापणवीथिकस्तं कुर्वन्तीति, अप्येकका देवा सञ्चातिमश्चकलितं कुर्वन्तीत्यादि सुगम प्राग्भावितं च यावद् गन्धवट्टिभूयं करेंति, अप्येकका हिरण्यवर्ष वर्षन्ति, हिरण्यवर्ष यथा भवत्येवं वर्षन्ति, हिरण्यवृष्टिं कुर्वन्तीति भावः, एवं सुवर्णरलवज्राभरणपत्रपुष्पफलवर्णकचूर्णगन्धवर्षपदान्यपि भावनीयानि, अप्येकका देवा हिरण्यविधि-हिरण्यरूपं मङ्गलप्रकारं भाजयन्ति-विश्राणयन्ति, शेषदेवेभ्यो ददतीति भावः, एवं सुवर्णरतवज्रा-18 भरणपत्रपुष्पफलवर्णकचूर्णगन्धवस्त्रभाजनपदान्यपि भाव्यानि, 'अप्पेगइया दुयं नट्टविहिमित्यादि, इह द्वात्रिंशन्नाव्यवि
Jain Education Internet
w.jainelibrary.org

Page #395

...*
सपोद्भातनियुक्तिः
॥१८९॥
%
%
MIRACLEAR
%
धियः ते च राजप्रश्नीयोपाङ्गटीकायां भावितास्तेषां मध्ये काश्चन नाट्यविधीनुपदर्शयंति, अप्येकका द्रुतादूतनामकं नाव्य-10
नाव्यव्याविधिमुपदर्शयंति, एवं विलम्बितद्रुतविलम्बितरअञ्चित ३ रिभित ४ अञ्चितरिभित ५आरभट भिसोल७ आरभटभसोल- ख्या ८ पदान्यपि भावनीयानि, अप्येकका देवा उत्पातपूर्वको निपातो यत्र स उत्पात[पूर्वक]निपातः तं, तथा निपातपूर्वक उत्पातो यत्र स निपातोत्पातस्तं, सञ्कुचितप्रसारितं 'रियारियमिति गमनागमनं भ्रान्तसम्भ्रान्तं नाम नाव्यविधि सामान्यतो नर्तविधि द्वात्रिंशद्विध्युत्तीर्णमुपदर्शयन्ति, अप्येकका देवाश्चतुर्विधं वाद्यं वादयन्ति, तद्यथा-ततं-मृदङ्गपदहादिक |विततं-वीणादिकं धनं-कंसिकादि शुषिरं-काहलादि, अप्येकका देवाश्चतुर्विधं गेयं गायन्ति, उत्क्षिप्तं प्रथमतः समारभ्यमाणं, प्रवृत्तं उत्क्षेपावस्थातोऽतिक्रान्तं मनाग्भरेण प्रवर्त्तमानं, मन्दायमिति-मध्यभागे मूर्छनादिगुणोपेततया मन्दं मन्दं प्रवर्त्तमानं घोलनात्मक, रोचितमिति पदैकदेशे पदसमुदायोपचारात् 'रोचितावसानं' रोचितं-यथोचितलक्षणोपेततया भावितमवसानं यस्य तद्रोचितावसानम् , अप्येकका देवाश्चतुर्विधं अभिनयं अभिनयन्ति, तद्यथा-दार्शन्तिकं प्रतिश्रुतिकं सामान्यतो विनिपातिक लोकमध्यावसानिकमिति, एतच्च नाट्यकुशलेभ्यो वेदितव्यम् , अप्येकका देवाः | पीनयन्ति-पीनमात्मानं कुर्वन्ति, स्थूला भवन्तीति, अप्पेगइया हक्कारेंति-हकारं कुर्वन्ति, हक्काशब्दं कुर्वन्तीति भावः, एवं वोकारंति वोक्काशब्दं कुर्वन्ति, थकारेंति-थक्कारे इत्येवं महान्तं शब्दं कुर्वन्ति, अप्येकका देवा देवोत्कलिका देवानां वा
तस्येवोत्कलिका देवोत्कलिका तां कुर्वन्ति, अप्येकका देवा देवकहकहक, प्रभूतानां देवानां प्रमोदभरवशतः स्वेच्छावहै।चनोलकोलाहलो देवकहकहकः तं कुर्वन्ति, अप्येकका देवा दुहुदुहुकमिति प्रकुर्वन्ति, दुहुदुहुकमित्यनुकरणवचन-18
%
%
+%
॥१८er
5
CH
Jain Education Inter

Page #396

AAAAAAAAC%
समेतत् , 'नासानीसासवायवोझंति नासिकानिश्वासवातवाद्यं, अनेन तस्य श्लक्ष्णतामाह, 'चक्खुहरं'ति चक्षुहरति
आत्मवशं नयति विशिष्टरूपातिशयकलितत्वात् चक्षुर्हरं, वर्णस्पर्शयुक्तं अतिशायिना वर्णेनातिशायिना स्पर्शेन च युक्तं, 'हयलालापेलवाइरेग'मिति हयलाला-अश्वलाला तस्या अपि पेलवमतिरेकेण हयलालापेलवातिरेक, बाहुलकादेवं | समासः, विशिष्टमृदुत्वलघुत्वगुणोपेतमिति भावः, तथा कनकेन खचितानि-विच्छरितानि अन्तकर्माणि-अञ्चलयो
नलक्षणानि यस्य तत् कनकखचितान्तकर्म, 'अच्छरसातंदुलेहि'ति अच्छो रसो येषां ते अच्छरसाः, येषु प्रतिबिम्बमपि सङ्कान्तमुपलभ्यते इति, ते च ते तन्दुलाश्च अच्छरसतन्दुलाः, सूत्रे पूर्वपदस्य दीर्घान्तता प्राकृतत्वात् , 'पाडलियमल्लियेत्यादि, पाटलीमल्लिकाचम्पकाशोकपुन्नागचूतमञ्जरीनवमालिकाबकुलतिलककणवीरकुन्दकुलकोरण्टकानि प्रतीतानि पत्रप्रधानो दमनकः पत्रदमनकः एवंरूपश्चासौ वरसुरभिगन्धिकश्च पाटलो यावत्पत्रदमनकं वरसुरभिगन्धिकस्तस्य
ओघनिकर-उच्चस्त्वेन प्रवाहनिकर, 'चंदप्पभवहरे'त्यादि, चन्द्रप्रभः-चन्द्रकान्तो वनवैडूर्ये प्रसिद्ध तेषां तन्मयो विमलो दण्डो यस्य स तथा तं, काञ्चनमणिरत्नैर्भक्त्या-विच्छित्त्या चित्रं यस्य स तथा तं, उत्तमेन कालागुरुप्रवरकुन्दुरुष्कतुरुष्कधूपगन्धेनानुविद्धा कालागुरुप्रवरकुन्दुरुष्कतुरुष्कधूपगन्धोत्तमानुविद्धा, उत्तमशब्दस्य परनिपातःप्राग्वत् , तां धूमवत्ति विनिर्मुश्चन्तं, 'दसंगुलं अंजलि मिति अन्योऽन्यान्तरिता दश अङ्गुलयो यत्र सा दशाङ्गुलिस्तामञ्जलिं, 'अठसयविसुद्धगंधजुत्तेहिं' विशुद्धो-निर्मलो लक्षणदोषरहित इति भावः यो ग्रन्थः-शब्दसन्दर्भस्तेन युक्तानि विशुद्धग्रन्थयुक्तानि | अष्टशतं च तानि विशुद्धग्रन्थयुक्तानि च तैर्महावृत्तैरपुनरुक्कैरर्थसारैः, तथा नमोऽस्तु ते-तुभ्यं, सिद्धेत्यादीनि सर्वाण्यपि।
Forww.iainelibrary.org

For Private
Personal Use Only

Page #397

ॐॐॐॐ
+AKA+
-
उपोदात- पदानि, तत्र सिद्धः कृतकृत्यत्वाद्बुद्धोऽवगततत्त्वत्त्वात् नीरजा बध्यमानकर्मरहितत्वात् समाहितः परमसमाध्युपेतत्वात् ।
इशानानियुक्तिः। श्रमणोऽनुत्तरश्रामण्यकलितत्वात् समाप्तः समाप्तवेदत्वात् समयोगी सुविशुद्धमनोवाकाययोगत्वात् शल्यकर्त्तनो माया- काभिषेको
दिशल्यकर्त्तनस्वभावत्वात् निर्भय इहलोकादिसप्तप्रकारभयरहितत्वात् नीरागद्वेषो विगतक्रोधादिकषायत्वात् निर्ममो॥१९॥
ममत्वरहितो निस्सङ्गो बाह्याभ्यंतरसङ्गरहितत्वात् निःशल्यो मायादिशल्यरहितत्वात्मानमूसुमूरणो-मानमईनः गुणा एव रत्नानि यस्यासौ गुणरत्नः शीलेन सागर इव शीलसागरः अनन्तो ज्ञेयानन्तत्वात् अप्रमेयस्तद्गुणानां परैरप्रमेयत्वात् , तथा भव्यानां धर्मेण-धर्मरूपेण वरेण-इतरचक्रापेक्षया प्रधानेन भावचक्रत्वात् चतुरन्तेन-चतुर्गतिकसंसारान्तकारिणा चक्रेण वर्चत इत्येवंशीलो भविकधर्मवरचतुरन्तचक्रवर्ती तस्य सम्बोधनं, एताश्च भाविन्योऽप्यवस्था वर्तमाना इवावश्यंभावितया विवक्षित्वा संस्तुतार, शेषं सुगमम् , एवं जहा अचुयस्स तहा जाव ईसाणस्स भाणियवं, एवं भवणवइवाणमंतरजोइसिया य सूरपज्जवसाणा सएण सएण परिवारेण पत्तेयं पत्तेयं अभिसिंचंति, तए णं ईसाणे देविदे देवराया 31 पंच ईसाणे विउबइ, एगे ईसाणे भयवं तित्थयरं करयलपुडेण गेण्हइ गेण्हेत्ता सीहासणवरगए पुरत्थाभिमुहे संनिसन्ने, एगे ईसाणे पिढतो आयवत्तं धरेइ, दो ईसाणा उभतो पासिं चामरुक्खेवं करेंति, एगे ईसाणे पुरतो सुलपाणी चिट्ठइ, तएणं से सके देविंदे देवराया भगवतो आदितित्थगरस्स चउद्दिसिं चत्तारि धवलवसभे विउबइ सेए संखदलविमल
॥१९॥ निम्मलदधिषणगोखीरफेणरयणिगरप्पगासे पासाइए दरसणिजे अभिरुवे पडिरूवे, तएणं तेसिं चउण्हं धवलवसभाणं अहिं सिंगेहिंतो अह तोयधारातो निग्गच्छंति, तए णं तातो मह तोयधारातो उई वेहासं उप्पयंति उप्पइचा एगतो
KA
+
T

Jain Education
w w.jainelibrary.org

Page #398

मिलायति एगतो मिलायित्ता भगवतो आदितित्थगरस्स मुद्धाणंसि णिवयंति, तए णं से सके देविंदे देवराया चररासीए सामाणियसाहस्सीहिं एयस्स तहेव अभिसेओ भाणियबो जाव नमोऽत्थु ते अरहतोत्तिकट्ट पंच सके विउबइ, विउवित्ता एगे सके भयवं आइतित्थयरं करयलपुडेणं गेण्हइ, एगे सके पिट्टतो आयवत्तं धरेइ, दुवे सक्का उभयोपास चामरुक्खेवं करेंति, एगे सक्के पुरतो वजपाणी चिट्ठइ, तए णं से सके चउरासीए सामाणियसाहस्सीहिं जाव अण्णेहि भवणवइवाणमंतरजोइसवेमाणिएहिं देवेहि य देवीहि य सद्धिं संपरिवुडे सबड्डीए जाव संखपणवजावनादितरवेण जेणेव भगवतो आदितित्थगरस्स जम्मणभवणे जेणेव आदितित्थगरमाया तेणेव उवागच्छइ उवागच्छित्ता भयवं तित्थयरं माऊए पासे ठवेइ २ तित्थयरपडिरूवगं पडिसाहरइ पडिसाहरेत्ता ओसोवणिं पडिसाहरइ पडिसाहरेत्ता एगं महं खोमजुयलं कुंडलजुयलं च भगवतो तित्थगरस्स ओसीसगमूले ठवेइ ठवेत्ता एग महं सिरिदामगंडं तवणिजलंवूसगं सुवण्ण-| पयरगमंडियं नाणामणिरयणविविहहारद्धहारउवसोभियं समुदयं भगवतो तित्थयरस्स उल्लोयंसि निक्खिवइ, जंणं भयवं तित्थयरं अणिमिसाए दिट्ठीए देहमाणे देहमाणे सुहंसुहेणं अभिरममाणे चिट्ठइ । तएणं से सक्के देविंदे देवराया वेसमणं देवं सद्दावेइ सहावेत्ता एवं वयासी-खिप्पामेव भो देवाणुप्पिया! बत्तीसं हिरण्णकोडीतो बत्तीसं सुवण्णकोडीतो बत्तीसं नंदाई बत्तीसं भद्दाई सुभगसोभग्गरूवजोधणगुणलावण्णे य भगवतो तित्थगरस्स जम्मणभवणंमि साहराहि साहरित्ता एयमाणत्तियं पञ्चप्पिणह, तए णं से वेसमणे देवे सकेणं एवं वुत्ते समाणे हद्वतुट्ठचित्तमाणदिए करयलपरि-| ग्गहियं सिरसावत्तं मत्थए अंजलिं कट्ट एवं देवो तहत्ति आणाए विणएणं वयणं पडिसुणेइ, पडिसुणेत्ता जंभए देवे
AMAKAMANAKACANCHAC%
Jain Education Inter
Pradejainelibrary.org

Page #399

पोडात- महावेइ सद्दावेत्ता एवं वयासी-खिप्पामेव भो! देवाणुप्पिया! बत्तीसं हिरनकोडीओ जाव भगवतो तित्थगरस्स जम्म
तत्यगरस्त जम्मनक्षीमयुगनियुक्तिः ४ाणभवणंसि साहरह साहरित्ता एयमाणत्तियं पञ्चप्पिणह, तए णं ते जंभगा देवा वेसमणेणं देवेणं एवं वुत्ता समाणा हहतुहा ४
लार्पणादि जाव विसप्पमाणहियया खिप्पामेव बत्तीसं हिरनकोडीओजाव सुभगसोभग्गरूवजोबणगुणलावण्णे य भगवतो जम्मणभव
उत्सवान्वं ॥१९१॥ णसि साहरिति साहरित्ता जेणेव वेसमणे तेणेव उवागच्छंति उवागच्छित्ता तमाणत्तियं पञ्चप्पिणंति, तएणं से वेसमणे देवे
जेणेव सके देविंद देवराया तेणेव जाव तमाणत्तियं पञ्चप्पिणंति, तए णं से सके देविंदे देवराया आभियोगे देवे सहा. वेइ सद्दावेत्ता एवं वयासी-खिप्पामेव भो! देवाणुप्पिया! भगवतो तित्थगरस्त जम्मणद्वाणसि सिंघाडगतियचउम्मुहमहापथेसु महया २ सद्देणं उग्घोसेमाणे एवं वयह-हंद सुगंतु भवंतो बहवे भवणवइवाणमंतरजोइसवेमाणिया देवा देवीओ य जे णं देवाणुप्पिया! तित्थगरस्स तित्थगरमाऊए असुभ मणं पहारेइ तस्स णं अजगमंजरिकादिव सयधा मुद्धाणं फुट्टउत्ति घोसणं घोसेह, घोसित्ता एयमाणत्तियं पञ्चप्पिणह, तए णं ते आभियोगा देवा हद्वतुट्ठाजाव विसप्पमाणहि
यया करयलपरिग्गहियं सिरसावत्तं मत्थए अंजलि कटु एवं देवो तहत्ति आणाए विणएणं वयणं पडिसुणंति पडिसुणेत्ता | सक्करस देविंदस्स देवरणो अंतियातो पडिनिक्खमंति पडिनिक्खमित्ता खिप्पामेव भगवतो तित्थगरस्स जम्मणनगरंसि | सिंघाडग जाव सयहा मुद्धाणं फुट्टउत्तिकट्ट घोसणं घोसंति, एयमाणत्तियं पञ्चप्पिणंति, तए णं बहवे भवणवइवाणमंतर
॥१९ ॥ जोइसवेमाणिया देवा भगवतो तिस्थगरस्स जम्मणमहिमं करेत्ता जेणेव नंदीसरे दीवे तेणेव उवागच्छंति उवागच्छित्ता हाते अट्ठाहियातो महामहिमातो करेंति करेत्ता जामेव दिसिं पाउन्भूया तामेव दिसं पडिगया, एतदपि सुगम प्रायः
MOCRACKGRONS
AKADCOSCARSACS

Lil ww.jainelibrary.org

Page #400

4%AAT
प्राग्भावितार्थ च, नवरं 'देहमाणे' इति प्रेक्षमाणः प्रेक्षमाणः 'बत्तीसं हिरण्णकोडीतो' इति घटितं हिरण्यं अघटित
सुवर्ण, नन्दानि-आसनविशेषरूपाणि, भद्राणि-भद्रासनानि, तदेवं यदुक्तम्-"जम्मणमहो य सबो, नेयवो जाव घोसदाणय"मिति तत् जम्बूद्वीपप्रज्ञयादिभिः सूत्रैः भावितं, 'यथागर्म जन्ममहोत्सवो मया, प्रकाशितस्तीर्थकृतां परिस्फुटः।
यदत्र पुण्यं भवति स्म तेन मे, जनो भवेजन्मनिबन्धनच्छिदे ॥१॥गतं जन्मद्वारम् । इदानीं नामद्वारं, तत्र भगवतो नामनिवन्धनं चतुर्विशतिस्तवे वक्ष्यति-ऊरूसु उसभलंछणमुसभं सुमिणमि तेण उसभजिणों' इति । सम्पति वंशनामनिबन्धनमभिधातुकाम आह
देसूणगं च वरिसं सकागमणं च वंसठवणा य । आहारमंगुलीए विहिंति देवा मणुण्णं तु ॥१८५॥ देशोनं वर्ष भगवतो जातस्य यावदभूत् तावदेतावति समये शक्रस्यागमनमजायत, तेन च वंशस्थापना भगवतः कृता, एवं स भगवान् ऋषभनाथः सञ्जातः, तस्य गृहवासे आहारोऽसंस्कृत आसीत् । किञ्च-सर्वतीर्थकरा एव बालभावे वर्नमाना न स्तन्योपभोगं कुर्वन्ति, किन्त्वाहाराभिलाषे सति स्वामङ्गुलिं वदने प्रक्षिपन्ति, तस्यां चामुल्यामाहारं नानारससमायुक्तं मनोज्ञं देवाः स्थापयन्ति, तत आह-आहारमंगुलीए विहिंति देवा मणुण्णं तु'। अतिक्रान्तबालभावास्तु सर्वेऽपि तीर्थकृतोऽग्निपक्वमाहारं गृह्णन्ति, भगवांस्तु ऋषभनाथो यावदद्यापि प्रव्रज्यां न प्रत्यपद्यत तावद्देवोपनीतमेवाहारमुत्तरकुरुगतकल्पद्रुमफलरूपमुपभुकवानिति । अभिहितमानुषङ्गिकमधुना प्रकृतमुच्यते, आह-इन्द्रेण वंशस्था

Page #401

-
उपोद्घात-
-
-
॥१९२॥
-%
पना कृता इत्यभिहितं, तत्र सा वंशस्थापना किं यथाकथञ्चित्कृता आहोश्चित्प्रवृत्तिनिमित्तपूर्विका ?, उच्यते, प्रव वंशस्थापत्तिनिमित्तपूर्विका, तथा चाहसको वंसट्ठवणे इक्खु अगू तेण हुंति इक्खागा। जं च जहा जम्मि वए जोग्गं कासीय तं सवं ॥१८॥ ।
कथानकशेष-जीयमेयं तीयपचुप्पन्नमणागयाणं देवाणं पढमतित्धगराणं वंसठवणं करेत्तए, ततो तियसगणसंपरिवुडो सक्को आगतो, पच्छा किह रिकहत्थतो पविसामित्ति महंतं इक्खुलहिँ गहाय आगतो, इतो य नाभिकुलगरो उसभसामिणा अंकगएण अच्छइ, सक्केण य उवागएण इक्खुलट्ठीहत्थगएणं जएणं विजएणं भयवं वद्धाविओ, भयवया लट्ठीमु दिदी पाडिया, ताहे सक्केण भणियं-भयवं! इक्खू अगू', 'अकं भक्षणे' भक्षयसि!, ताहे सामिणा पसत्थलक्खणधरो अलंकियविभूसितो दाहिणहत्थो पसारितो, अतीव भगवंतस्स तासु हरिसो जातो, तए णं सकस्स देविंदस्स देवरणो अयमेयारूवे संकप्पे समुपजित्था-जम्हा भयवं तित्थयरो इक्खं अभिलसइ तम्हा इक्खागुवंसोभवउ, पुवया य भगवतो १ इक्खुरसं पिवियाइया, इक्षवश्च तदा पानीयवल्लीवत् छिन्ना विद्धा वा रसं गलन्ति स्म, तेणं गोतं कासवन्ति, एवं सक्को वंसं ठवेऊण गओ। पुणोविजं जहा जंमि वए जोग्गं तं सर्व तहेव कासी, गाथाक्षरगमनिका-शको वंशस्थापने प्रकृते इक्षुमादाय समागतः, भगवता च करे प्रसारितेस प्राह-भगवन् ! इक्षुमकु-भक्षयसि ?, एवमुक्के भगवानिक्षुयष्टिग्रहणाय
॥१९२॥ हस्तं प्रसारितवान, तेन भवन्ति इक्ष्वाकवा-इक्षुभोजिन ऋषभनाथवंशजाः, एवं यद् यस्मिन् वयसि यथा योग्य तत्सर्व शक्रस्तथैव कृतवान् , अत्र पश्चाढे पाठान्तरं 'तालफलाहयभगिणी भविस्स पत्ती व सारवणा' तालफलेनाहतस्य
4
Akki
Jain Education i
n

Page #402

--
पुरुषस्य भगिनी-सहजाता ऋषभस्य पत्नी भविष्यतीति सारवणा-तस्याः सङ्गोपना, इदं च पाठान्तरं किल भगवतोनन्दायाश्च तुल्यवयस्त्वख्यापनाफलं, तथा चानन्तरमेव वक्ष्यति-नंदाएँ सुमंगला सहितो' अन्येतु प्रतिपादयन्ति-सर्वेवेयं जन्मद्वारवक्तव्यता, द्वारगाथाऽपि किलैवं तैः पठ्यते-'जम्मणे य विवड्डीय जाईसरणे इय' इति ॥ सम्प्रति वृद्धिद्वारमधिकृत्याहअह वहइ सो भयवं दियलोगचुतो य अणुवमसिरीओ। देवगणसंपरिबुडो नंदाएँ सुमंगलासहितो॥ १८७ ॥ | असियसिरतो सुनयणो थियोट्ठो धवलदंतपंतीओ। वरपउमगम्भगोरो फुल्लुप्पलगंधनीसासो ॥१८८॥ | देवलोकात्-सर्वार्थसिद्धिविमानरूपकात् च्युतः सन् अथ-जन्मानन्तरं वर्द्धते स ऋषभनाथो भगवान्, किंविशिष्टः सन्नित्याह-अनुपमश्रीका-निरुपमदेहकान्तिकलितः, 'देवगणसंपरिवृतः' सेवागतनानाविधदेवपरिवारोपेतो नन्दया| सुमङ्गलया च सहितः सन्, ते अपि वर्द्रते इति भावः, तथा असिता:-कृष्णाः शिरोजा:-केशा यस्यासौ असितशिरोजः, शोभने नयने यस्यासौ सुनयनः, बिम्ब-गोल्लाफलं तद्वत् ओष्ठौ यस्य स बिम्बोष्ठः, धवले दन्तपती यस्य स धवल-11 दन्तपडिकः, वरपद्मगर्भ इव गौरो-निर्मलो वरपद्मगर्भगौरः, फुल्लोत्पलगन्धवन्निःश्वासो यस्य स तथा ॥ इदानीं जाति-1 स्मरणद्वारमभिधित्सुराह
जाईसरो उ भयवं अप्परिवडिएहिं तिहि उ नाणेहिं । कंतीए वुद्धीए य अन्भहितो तेहिं मणुएहिं ॥ १८९॥।
NI जाति स्मरतीति जातिस्मरो भगवान्, 'लिहादिभ्य' इत्यणपवादोऽचू, कथं जातिस्मर इत्याह-अप्रतिपतितैरेव बा.सू. ३३ ||त्रिभिः मतिश्रुतावधिरूपेज्ञानः अवधिज्ञानं हि भगवतो देवलोकिकमेवापच्युतं भवति, तथा कान्त्या च बुझ्या च तेभ्यः
-
-
-
Jain Education Inter

Page #403

उपोद्घात
नियुक्तिः
|णि
तत्कालभाविभ्यो मिथुनकमनुष्येभ्योऽभ्यधिकः ॥ अधुना विवाहद्वारमाह
जातिस्मरपढमो अकालमजू सहि तालफलेण दारको उ हतो। कन्ना य कुलगरेहि य सिहे गहिया उसभपत्ती ॥ १९०।। हविवाहा
भगवतो देशोनवर्षकाल एव किश्चिन्मिथुनक सञ्जातापत्यं सत् तदपत्यमिथुनकं तालवृक्षस्याधो बिमुच्य रिरंसया कद- पत्यद्वारालीगृहादिक्रीडागृहमगमत् , तस्माच्च तालवृक्षात् पवनप्रेरितं पक्वं तालफलमपप्तत्, तेन दारकोऽकाल एव जीविताद् व्यपरोपितः, एप प्रथमोऽवसर्पिण्यामकालमृत्युः, तदपि मिथुनकं तां दारिकां वर्द्धयित्वा प्रतनुकपायं मृत्वा सुरलोके समुत्पन्नं, सा चोद्यानदेवतेवोत्कृष्टरूपा एकाकिन्येव वने विचचार, दृष्ट्वा च तां त्रिदशवधूसमानरूपां मिथुनकनरा विस्मयोत्फुल्लनयना नाभिकुलकराय न्यवेदयन् , निवेदिते च तैः कन्या नाभिकुलकरेण ऋषभपती भविष्यतीति सङ्गहीता, भगवांश्च तेन कन्याद्वयेन सार्द्ध विहरन् यौवनमनुप्राप्तः, अत्रान्तरे देवराजस्य चिन्ता समुदपादि-यथा कृत्य|मेतदतीतप्रत्युपन्नानागतानां शक्राणां प्रथमतीर्थकराणां विवाहकर्म क्रियत इत्येवं सञ्चिन्त्यानेकसुरवधूवृन्दसमन्वितोऽवतीर्णवान् , अवतीर्य च भगवतः स्वयमेव महता ऋद्धिसत्कारसमुदयेन वरकर्म-प्रम्रक्षणस्नानगीतवादित्रादि चकार, नन्दासुमङ्गलयोरपि शक्रमहिष्यो महता ऋद्धिसत्कारसमुदायेन विवाहकर्म कृतवत्यः॥ एतदेवाह
भोगसमत्थं नाउं वरकम्मं तस्स कासि देविंदो। दोण्हं वरमहिलाणं वहकम्म कासि देवीतो ॥१९१ ।। भोगसमर्थ भगवन्तं ज्ञात्वा तस्य-भगवतो वरकर्म देवेन्द्रोऽकार्षीत्, द्वयोवरमहिलयोः-नन्दासुमङ्गलयोर्वधूकर्म देव्यो-देवेन्द्रस्य अग्रमहिष्योऽकार्युः॥ इदानीमपत्यद्वारमाह
॥१९३०
Jain Education Interna

Page #404

छप्पुवसयसहस्सा पुर्वि जायस्स जिणवर्रिदस्स । तो भरहवंभिसुंदरि बाहुबली चैव जायाई ॥ १९२॥ जातस्य जिनवरेन्द्रस्य जन्मकालादारभ्य यावत्पट् पूर्वशतसहस्राणि - पूर्वलक्षाणि व्यतिक्रामन् तावदेतावत्यवसरे भगवतो भरतो ब्राह्मी सुन्दरी बाहुबलीति चत्वारि अपत्यानि जातानि तत्रायं सम्प्रदायः - अनुत्तरविमानादवतीर्य सुम| ङ्गलाया बाहुः पीठश्च भरतब्राह्मीति मिथुनकं जातं, तथा सुबाहुर्महापीठश्च सुनन्दाया बाहुबली सुन्दरीति मिथुनकमिति ॥ अमुमेवार्थ प्रतिपादयन्नाह मूलभाष्यकारः -
देवी सुमंगलाए भरहो बंभी य मिहुणगं जायं । देवीऍ सुनंदाए बाहुबली सुंदरी चेव ॥ १ (मू. भा.) ॥ सुगमा, आह- किमेतावन्त्येव भगवतोऽपत्यानि उतान्यान्यपि १, उच्यते-अन्यान्यपि, तथा चाह

अउणापन्नं जुयले पुत्ताण सुमंगला पुणो पसवे । नीतीण अइकमणे निवेयणं उसभसामिस्स ॥ १९३॥ एकोनपञ्चाशतं पुत्राणां युग्मानि सुमङ्गला पुनः प्रसूतवती, अत्रान्तरे प्राग्रनिरूपितानां हकारप्रभृतीनां दण्डनीतीनां लोकाः प्रचुरतरकषायसम्भवात् अतिक्रमणं कृतवन्तः, ततश्च नीतीनामतिक्रमणे सति ते लोका अभ्यधिकज्ञा| नादिगुणसमन्वितं भगवंतं विज्ञाय निवेदनं-कथनं ऋषभस्वामिने - आदितीर्थकराय, सूत्रे चतुर्थ्यर्थे षष्ठी प्राकृतत्वात्, | कृतवन्त इति क्रियाध्याहारः । निवेदिते सति भगवानाह -
राया करेइ दंड सिट्टे ते येति अम्हवि स होउ । मग्गह य कुलगरं सो य बेइ उसभो य भे राया ॥ १९४ ॥ नीत्यतिक्रमणकारिणां राजा - सर्वनरेश्वरः करोति दण्डं, स च राजा अमात्यारक्षकादिवलयुक्तः कृताभिषेकोऽनति

Page #405

AMREMO
राज्यद्वार
R
S
क्रमणीयाज्ञश्च भवति, एवं भगवता शिष्टे-कथिते सति ते-मिथुनका ब्रुवते-अस्माकमपि सः-राजा भवतु, वर्तमानकाउपोद्धातनियुक्तिः
लनिर्देशः खल्वन्यास्वप्यवसर्पिणीषु प्राय एष एवं न्याय इति प्रदर्शनार्थः, सूत्रस्य त्रिकालगोचरत्वात् , अथवा प्राकृ
तत्वादापत्वाद्वा'बेति'त्ति उक्तवन्तः, भगवानाह-यद्येवं 'मग्गह य कुलगरं ति मार्गयत-याचचं कुलकर-नाभिकुलकरं ॥१९४॥ राजानं, ततस्तैर्याचितो नाभिकुलकरो, राजानं याचितश्च सन् स 'ते' उक्तवान्-अहं महान् जातः ऋषभो भवतां
राजेति, ततस्ते मिथुनका राज्याभिषेककरणाथै उदकानयनाय पद्मिनीसरो गतवन्तः, अत्रान्तरे देवराजस्य वज्रपाणेरासनप्रकम्पो वभूव, ततोऽवधिना विज्ञाय सर्वा सलोकपालः शक्रः समागत्य राज्याभिषेकं कृतवान् ॥ अमुमेवार्थमुपसंहरन् अनुक्तं च प्रतिपादयन्नाह* आभोएवं सको उवागतो तस्स कुणइ अभिसेयं । मउडाइ अलंकारं नरिंदजोगं च से कुणइ ॥१९५॥ ___ आसनप्रकम्पानन्तरं आभोग्य-अवधिज्ञानेन सम्यग्वस्तुगतिमवगम्य शक्रो-देवराज उपागतस्तस्य-भगवतः ऋषभस्वा
मिनोऽमिषेक-राज्याभिषेकं करोति, तथा मुकुटादि आदिशब्दात् कटककुण्डलकेयूरादिपरिग्रहः नरेन्द्रयोग्यं-नरेश्वरपददिव्युचितमलङ्कारं 'से' तस्य भगवतः करोति, अत्रापि वर्तमानकालनिर्देशप्रयोजनं प्राग्वद् भावनीयं, पाठान्तरं वा
"आभोएउं सक्को उवागतो तस्स कासि अभिसेयं । मउडाइ अलंकारं नरिंदजोगं च से कासि ॥" अत्रान्तरे ते मिथुन
कपुरुषाः पद्मिनीसरसः खलु पद्मिनीपत्रैरुदकमादाय भगवतः समीपमागत्य भगवन्तं चालकृतविभूषितं दृष्ट्वा विस्मयोप्रफुल्लनयनाः किंकर्त्तव्यताव्याकुलीकृतचेतसः कियन्तमपि कालं स्थित्वा भगवत्पादयोस्तदुदकं निक्षिप्तवन्तः, ततस्तानेवं
॥१९४॥
Jain Education
LONw.jainelibrary.org.

Page #406

विधक्रियोपेतान् दृष्ट्वा वज्रपाणिर्देवराजोऽचिन्तयत्-अहो ! खलु विनीता एते पुरुषास्ततोऽत्र विनीता नगरी भवतु, ततो वैश्रमणं यक्षराजमाज्ञापितवान्-इह द्वादशयोजनदीपो नवयोजनविष्कम्भां विनीतां नाम नगरी निष्पादयति, स चाज्ञासमनन्तरमेव दिव्यप्राकारभवनमालोपशोभितां नगरौं चकार, एतदेवाहभिसिणीपत्तेहियरे उदयं घेत्तुं छहंति पाएस। साह विणीया पुरिसा, विणीयनयरी अह निविट्ठा ॥१९६।।
बिसिनीपत्रैः-पद्मिनीपौरितरे-मिथुनकनरा उदकं गृहीत्वा छुभति-प्रक्षिपन्ति भगवत्पादयोरुपरि, ततो देवराजोऽभिहितवान्-साधु विनीताः पुरुषा इति, ततः शक्रादेशादथ-अथानन्तरं वैश्रमणयक्षेण विनीताभिधाना नगरी निविष्टाअन्तर्भूतण्यर्थत्वान्निवेशिता ॥गतमभिषेकद्वारम्, इदानीं राज्यसङ्ग्रहद्वारमाह
आसा हत्थी गावो गहियाई रजसंग्गहनिमित्तं घेतण एवमाई चउविहं संगहं कुणइ ॥ १९७॥ । अश्वा हस्तिनो गाव एतानि चतुष्पदानि तदा भगवता गृहीतानि, राज्ये-राज्यविषयः सङ्ग्रहो राज्यसङ्ग्रहः तन्निमि-14 चम् , अश्वादिग्रहणं चोष्ट्राद्युपलक्षणं, तथा चाह-एवमादि चतुष्पदजातमसौ भगवान् गृहीत्वा चतुर्विघ-वक्ष्यमाणलक्षणं सङ्ग्रहं करोति, वर्तमाननिर्देशप्रयोजनं सर्वत्रापि पूर्ववत, पाठान्तरं वा 'चउविहं संगहं कासि' ।। अथ कोऽसौ चतुर्विधः सह इत्याहउग्गा भोगा रायण खत्तिया संगहो भवे चउहा। आरक्खगरुवयंसा सेसा जे खत्तिया ते उ ॥१९८॥ उग्रा भोगा राजन्याः क्षत्रिया एष चतुर्की भवति सङ्कहः, एतेषामेव यथाक्रमं स्वरूपमाह-आरक्षका उपदण्डका
40.94MACAMAKRAMA
Jain Education Inten
IMiw.jainelibrary.org

Page #407

-%
उपादात नियुक्तिः
राज्यसंगहः आहारशियाघुद्देशः
रित्वादुग्राः, गुरवो-गुरुस्थानीया भगवत आदितीर्थकरस्य प्रतिपत्तिस्थानीया इति भावः भोगाः, वयस्याः-स्वामिनः समवयसो राजन्याः, शेषा उक्तव्यतिरिक्ता ये ते पुनः क्षत्रिया इति ॥ सम्प्रति विविधलोकस्थितिनिबन्धनप्रतिपादनार्थ श्लोकचतुष्टयमाह| आहारे सिप्प कम्मे य, मामणा य विभूसणा। लेहे गणिए य रूवे य, लक्खणे माण पोयए ॥ १९९॥
ववहारे नीइजुद्धे य, ईसत्ये य उवासणा । तिगिच्छा अत्थसत्ये य, बंधे घाए य मारणा ॥२०॥ जण्णूसवसमवाए, मंगले कोउए इय । वत्थे गंधे य मल्ले य, अलंकारे तहेव य॥२०१॥ चोलोवण विवाहे य, दत्तिया मडयपूयणा । झावणा थूभ सद्दे य, छेलावणग पुच्छणा ॥ २०२॥ प्रथमत आहारविषयो विधिर्वक्तव्यो, यथा कथं कल्पतरुफलाभावे पक्काहारः संवृत्त इति १ तथा शिल्प-घटादिविषयं अभिज्ञानं तद्विषयो विधिर्वाच्यः, यथा कुतः कदा कथं कियन्ति वा शिल्पान्युपजातानीति तथा कर्म ३ मामणा ४विभूषणः ५ लेख ६ गणित ७ रूप ८ लक्षण ९ मान १० पोत ११ व्यवहार १२ नीति १३ युद्धे १४ षुशास्त्रो १५पासना १६ चिकित्सा १७ र्थशास्त्र १८ बन्ध १९ घात २० मारणा २१ यज्ञो २२ त्सव २३ समवाय २४ मङ्गल २५कौतुक २६ वस्त्र २७ गन्ध २८ माल्या २९ लङ्कार ३० चूलोपनयन ३१ विवाह ३२ दत्ति ३३ मृतकपूजना ३४ध्यापना ३५ स्तूप १६ शब्द ३७ च्छेलावण ३८ प्रश्न ३९ विषयाच विधयो वकव्या, एष द्वारश्लोकचतुष्टयसपार्थः, अवयवार्थ तु प्रत्येकमभिषित्सुः प्रथममाहारद्वारमधिकृत्याह
॥१९॥
Jain Education

Page #408

******%
आसी य कंदहारा मूलाहारा य पत्तहारा य । पुप्फफलभोइणोऽवि य जइया किर कुलगरो उसमो ॥२०॥ | यदा 'किले ति परोक्षाप्तागमवादसंसूचकः ऋषभः कुलकरो-राजा आसीत् तदा ते 'मिथुनका आसन् कन्दाहाराः
मूलाहाराः पत्राहाराः, पुष्पफलमोजिनोऽपि चासन् । ___ आसी य इक्खुभोई इक्खागा तेण खत्तिया होति । सणसत्तरसं घनं आम ओमं च मुंजीया॥२०४॥
क्षत्रिया येन कारणेन बाहुल्येनेक्षुभोजिन आसीरन् तेन कारणेन ते क्षत्रिया इक्ष्वाकवो लोके ख्याताः, तथा सणः सप्तदशो यस्य तत्सणसप्तदशं धान्यं-शास्यादि, तद्यथा-"सालि १ जव २ वीहि ३ कुद्दव ४ राली ५ तिल ६ मुग्ग ७ मास ८ चवले य ९। चण १० तुवरि ११ मसूर १२ कुलत्थ १३ गोधूम १४ निष्फाव १५ अयसि १६ सणा १७ ॥१॥ आमम्-अपकं अवम-न्यूनं 'भुञ्जीया' इति भुक्तवन्तः, तथापि कालदोषात् तदपि न जीर्यति, ततो भगवन्तं पृष्टवन्तः, भगवांस्त्वाह-हस्ताभ्यां घृष्ट्वा त्वचमपनीय आहारयध्वमिति ॥ अमुमेवार्थमाह
ओमंऽपाहारेता अजीरमाणंमि ते जिणमुवैति । हत्थेहि घंसिऊणं आहारेहत्ति ते भणिया ॥ २०५॥ अवममपि-स्तोकमप्याहारयन्तोऽजीर्यत्याहारे ते मिथुनका जिन-प्रथमतीर्थकरमुपयान्ति-उपसर्पन्ति, भगवता च हस्ताभ्यां घृष्ठा आहारयध्वमिति भणिताः सन्तस्ते किमित्याह"आसीय पाणिघंसी तिम्मिय तंदलपवालपुडभोई हत्थयलपुडाहारा जइया किल कुलगरो उसभो ॥२०६॥
आसन् पाणिभ्यां घर्षितुं शीलं येषां ते पाणिर्षिणः, किमुक्तं भवति ।-ता एव औषध्यः शाल्यादिका हस्ताभ्यां
A

Page #409

स्पोदातनियुक्तिः
॥१९६॥
AHMEDIAS
पर्णित्वा त्वचं चापनीय भुक्तवन्त इति, एवमपि कालदोषात् कियत्यपि काले गते ता अपि न जीर्णवन्तः, ततः पुनरपि ।
आहारभगवन्तमापृच्छय तदुपदेशात्तीमिततन्दुलप्रवालपुटभोजिनो बभूवुः, तीमितान् तन्दुलान् प्रवालपुटे-पत्रपुटे मुहूर्त धृत्वा है।
द्वारं मुञ्जत इत्येवंशीलास्तीमिततन्दुलप्रवालपुटभोजिनः, तन्दुलग्रहणमशेषौषध्युपलक्षणम् , एवमपि कियति काले अतिक्रान्ते शाल्याद्यौषधयः कठिनभावतो न जीर्यन्तीति भूयोऽपि भगवन्तं पृष्ट्वा तदुपदेशेन हस्ततलपुटाहारा आसीरन्, हस्त. तलपुटेषु निहित आहारो यैस्ते तथाविधाः, हस्ततलपुटेषु कियन्तमपि कालमौषधीः स्थापयित्वा भुक्तवन्त इत्यर्थः, एव-14 मपि गच्छता कालेन कालदोषात् औषध्यः कठिनतरभावमापन्ना न जीर्यन्ति, ततो भगवदुपदेशेन कक्षासु स्वेदयित्वा । भुक्तवन्तः, एतच्चानुक्तमपि व्याख्यानादवसीयते, तथा मूलटीकाकृता व्याख्यानाद्, एवंभूताश्च ते मिथुनका आसन् |
यदा ऋषभः कुलकरस्तदेति, तदनन्तरमभिहितप्रकारयादिसंयोगैराहारितवन्तः,तद्यथा-हस्ताभ्यां घृष्ट्वा पत्रपुटेषु च मुहूर्त | ६ तीमित्वा, तथा हस्ताभ्यां घृष्ट्वा हस्तपुटेषु च मुहूर्त धृत्वा, तथा हस्ताभ्यां घृष्ट्वा कक्षास्वेदं च कृत्वा, एते त्रयो भङ्गका है द्विकसंयोगे, परिघृष्टपदं मुक्त्वा तीमित्वा हस्तपुटेषु च मुहूत्रै धृत्वा इत्यादिकामपि भङ्गयोजनामुपदर्शयन्ति केचित्,
तच्चायुक्तं, त्वगपनयनमन्तरेण तीमितस्यापि हस्तपुटे कृतस्य सौकुमार्यानुपपत्तेः, यदिवा श्लक्ष्णत्वग्भावाददोष इति, ॥१९६॥ ६ त्रिकसंयोगेऽपि त्रयो भङ्गा हस्ताभ्यां घृष्ट्वा पत्रपुटेषु तीमित्वा हस्तपुटेषु मुहूर्त धृत्वा १ हस्ताभ्यां घृष्ट्वा पत्रपुटेषु तीमित्वा
कक्षासु स्वेदयित्वा २ तथा हस्ताभ्यां धृष्टदा हस्तपुटेषु धृत्वा कक्षासु स्वेदयित्वा ३ इति, यस्तु घृष्टपदं विहाय पत्रपुटेषु ।
+%A4%AA%CACA
JainEducation intes
How.jainelibrary.org

Page #410

हस्ताभ्यां धृष्ट्वा पत्रपुटेषु तीमित्वालाई सणतिम्मपवाले हत्या
वालपुटे तदनन्तरं कृत्वा ।
AASA%AGASANASAK
तीमित्वा हस्तपुटेषु मुहूर्त धृत्वा कक्षासु स्वेदयित्वा स प्राग्वदसमीचीनः समीचीनो वा वेदितव्यः, चतुष्कसंयोगे एक एव भङ्गः, हस्ताभ्यां घृष्ट्वा पत्रपुटेषु तीमित्वा हस्तपुटेषु धृत्वा कक्षासु स्वेदयित्वा इति ॥ अमुमेवार्थमुपसंहरन्नाह- घंसेऊणं तिम्मण घसणतिम्मणपवालपुडभोई।घसणतिम्मपवाले हत्थउडे कक्खसेए य॥ २०७॥
अस्या भावार्थ उक्त एव, नवरमियमुक्तार्थविषया अक्षरयोजना-घृष्टा भुक्तवन्तः, तीमनं प्रवालपुटे तदनन्तरं कृत्वा भुक्तवन्त इत्यनेन प्रागभिहितप्रत्येकभङ्गकाक्षेपः कृतः, तथा हस्ताभ्यां घर्षणं कृत्वा तीमनं च प्रवालपुटे ततो भोजिन इत्यनेन समस्तद्विकसंयोगभङ्गकाक्षेपः, तथा घर्षणं हस्ताभ्यां तीमनं प्रवालपुटे तदनन्तरं मुहूर्त हस्तपुटे करणं कृत्वा भुक्तवन्त इत्यनेन समस्तत्रिकसंयोगभङ्गकाक्षेपः, 'कक्खसेए य' इति अत्र चशब्दो घर्षणादिसमुच्चयार्थः, ततोऽयमर्थ:हस्ताभ्यां घर्षणे प्रवालपुटे तीमने हस्तपुटे च कियन्तं कालं धरणे तदनन्तरं च कक्षास्वेदे कृते सति भुक्तवन्तः, एतेन चतुष्कसंयोगभङ्गकोऽभिहितः॥ अत्रान्तरेअगणिस्स य उहाणं वणघंसा दट्ट भीय परिकहणं । पासेसं परिछिंदह गेण्हह पागं ततो कुणह ॥ २०८॥18
ननु ते मिथुनकाः सर्व तीमनादि भगवत्तीर्थकरोपदेशात्कृतवन्तः, स च भगवान् जातिस्मरः ततः किमित्यग्युत्पादोपदेशं नं दत्तवान् !, उच्यते, तदा कालस्य एकान्तस्निग्धतया सत्यपि यत्ने वयुत्पादाभावात् , भगवांस्तु विजानातिन एकान्तस्निग्धरूक्षयोः कालयोङ्युत्पादः, किन्तु विमात्रया स्निग्धरूक्षकाले, ततो नादिष्टवानिति । ते च मिथुनका यदा चतुर्थभङ्गविकल्पितमप्याहारं काल दोषान्न जीर्णवन्तस्तदा अस्मिन् प्रस्तावे कालस्य निग्धरूक्षत्वाने दुमाणां पर
Jain Education Intem
Xdjainelibrary.org

Page #411

सपोद्धात- स्परसङ्घर्षात् अग्नेरुत्थानमभूत् , तत उत्थितं प्रवृद्धज्वालावलीसनाथं भूप्राप्तं तृणादि दहन्तं वहिं दृष्ट्वा अपूर्वरतबुझ्या अन्यत्थान नियुक्तिः
ग्रहणं प्रति प्रवृत्तवन्तः, दह्यमानास्तु भीताः परिकथनं ऋषभाय कृतवन्तः, भीतानां परिकथनं भीतपरिकथनमिति
| समासो वा, ततो भगवानाह-अश्वेष्वारुह्य यावत्यग्निः प्रज्वलति तावन्तं प्रदेशं विहाय तस्य सर्वासु दिक्षु पार्थेषु तृणा-8 ॥१९७॥
|दिकं सर्व परिच्छिन्दन्तु, एवमुक्तास्ते मिथुनका हस्तिभिरश्वैश्चारुह्यारुह्य पार्श्वेषु स्थित सर्वं तृणादिकं किञ्चिम्मिलितं कृतहै वन्तः किश्चित्सर्वथा ततोऽपनीतवन्तः, ततः स प्रवृद्धिं गच्छन्नग्निरुपशान्तः, ततः स्वामिनोक्तम्-अमुमग्निं गृहीत गृहीत्वा
चैनं पाकं कुरुतेति, ते मिथुनका न जानन्ति, ततोऽग्निं गृहीत्वा तत्रैवौषधीः शाल्यादिकाः प्रक्षिप्तवन्तः, ताश्च दाहमापुः, पुनस्ते भगवतो हस्तिस्कन्धगतस्य न्यवेदयन् , स हि स्वयमेवौषधी क्षयतीति, भगवानाह-तत्र नातिरोहितानां प्रक्षेपः क्रियते, किन्तु मृत्पिण्डमानयध्वमिति, तैरानीतो मृत्पिण्डः, ततो भगवान् हस्सिकुम्भे पिण्डं निधाय पत्रकाकारं निर्दिश्य ईदृशानि भाण्डानि कृत्वाऽत्रैवाग्नौ पक्त्वा एतेषु पाकं निवर्तयध्वमित्युक्तवान् , ततस्ते तथैव कृतवन्तः, इत्थं | तावत् प्रथमकुम्भकारशिल्पमुत्पन्नम् ॥ अमुमेवार्थमुपसंहरन्नाहपक्खेवडहणमोसहि कहणं निग्गमण हस्थिसीसम्मि । पयणारंभपवित्ती ताहे कासीय ते मणुया ॥ २०९॥
___ ॥१९७३ भावार्थ उक्त एव, किन्तु क्रियाध्याहारकरणेनैवमक्षरगमनिका कार्या-यथा ते मिथुनका अग्नावौषधीनां प्रक्षेपं कृतवन्तः, ततो दहनमौषधीनामभूत् , ततो भगवते हस्तिस्कन्धारूढाय विनीताया नगर्या विनिर्गच्छते कथनं, ततो
SAGAR
Jain Educatoninterrone

Page #412

*
-*-*%
*-*-*
%
ScotsARRICS
है। हस्तिशिरसि कुम्भे कईमरूपस्य मृत्पिण्डस्य पत्रकाकारकरणं, ततस्ते मिथुनकास्तयारूपाणि भाण्डानि कृत्वा पचना
रम्भप्रवृत्तिमकार्षुरिति ॥ गतमाहारद्वारम्, अधुना शिल्पद्वारमभिघित्सुराह६ पंचेव य सिप्पाइं घड लोहे चित्तऽणंत कासवए । एकेकस्स य एत्तो वीसं वीसं भवे भेया ॥ २१०॥
पञ्चैव मूलभूतानि शिल्पानि, तद्यथा-'घड लोहे चित्तणतकासवप' इति तत्र घट इति कुम्भकारशिल्पस्योपलक्षणं, 'लोहे'त्ति' लोहकारशिल्पस्य 'चित्तेति चित्रकरशिल्पस्य, 'णन्त'मिति देशीवचनं वस्त्रवाचकं, ततोऽनेन वस्त्रशिल्पस्य
ग्रहणं, 'काश्यप'इति नापितशिल्पस्य, इयमत्र भावना-वस्त्रवृक्षेषु परिहीयमानेषु भगवता वस्त्रोत्पादनिमित्तं वस्त्रशि-10 हैल्पमुत्पादितं, तदनन्तरं गृहाकारेप्वपि कल्पद्रुमेषु हानिमुपगच्छत्सु गृहकरणनिमित्तं लोहकारादिशिल्पमुत्पादितं, पश्चात्
प्राणिनां कालदोषान्नखरोमाण्यपि वद्धितुं प्रवृत्तानीति नापितशिल्पोत्पादना, गृहाण्यपि च चित्ररहितानि विशोभानि
भान्तीति चित्रकरशिल्पोत्पादना, कुम्भकारशिल्पोत्पादकारणं प्रागेव भावितम्, 'एकेकस्स येत्यादि एभ्यः पञ्चभ्य एकै४ कस्य विंशतिविशतिभेदा अभूवन्निति सर्वसङ्ख्यया तदा शिल्पशतस्योत्पत्तिरभवदिति ॥ सम्प्रति कर्ममामणाविभूषकणाद्वारप्रतिपादनार्थमाहकम्म किसिवाणिजाइ मामणा जा परिग्गहे ममता । पुवं देवेहिं कया विम्सणा मंडणा गुरुणो ॥ २११ ॥ कर्म नाम कृषिवाणिज्यादि तच्चानावुत्पन्ने सञ्जातमिति, 'मामणे'ति ममीकारार्थे देशीवधनमेतत् , ततो या परिग्रहे
%
%
%
**%
*

Page #413

उपोद्धातनियुक्तिः
वन्द्रगु-भागवतकर्मवि
Make-NEKAROSAGAR
ममता सा मामणा ज्ञातव्या, सा घ तत्काल एव प्रवृत्तेति, तथा विभूषणा-मण्डना, सा च पूर्व देवेन्द्रगुरोः भगवत |आदितीर्थकृतः कृता, पश्चाल्लोकेऽपि प्रवृत्तेति ॥ सम्प्रति लेखगणितरूपद्वारद्वयप्रतिपादनार्थमाह
ल्पादि लेलेहं लिवीविहाणं जिणेण बंभीऍ दाहिणकरेणं । गणियं संखाणं सुंदरीऍ वामेण उवइ8 ॥ २१२॥
खगणितालेखनं लेखो नाम सूत्रे नपुंसकता प्राकृतत्वात् लिपिविधानं, तच्च जिनेन-भगवता ऋषभस्वामिना ब्राहया दक्षिणकरेण प्रदर्शितमत एव तदादित आरभ्य वाच्यते, गणितं नाम एकद्वियादिसल्यानं, तच्च भगवता सुन्दया वामकरणोपदिष्टमत एव तत्पर्यन्तादारभ्य गण्यते ॥ अधुना रूपलक्षणमानरूपद्वारत्रयप्रतिपादनार्थमाह- भरहस्स रूवकम्म नराइलक्षणमहोइयं बलिणो । माणुम्माणवमाणपमाणगणिमाइ वत्थूणं ॥२१३ ॥ | रूपं नाम काष्ठकर्म पुस्तककर्मेत्येवमादि, तच्च भगवता भरतस्योपदिष्टं, तथा लक्षणं नरादि-पुरुषलक्षणादि, तच्च । अथ-भरतस्य काष्ठकाधुपदेशानन्तरं भगवता बाहुबलिने उदितं कथितं, तथा मानं नाम वस्तूनां मानोन्मानावमानप्रमाणगणितानि, तत्र मानं द्विधा-धान्यमानं रसमानं च, धान्यमानं 'दो असतीओ पसई दो पसईतो सेइया चत्तारि || सेइया कुलवो चत्तारि कुलवा पत्थओ' इत्यादि, रसमानं 'चउसट्ठिया बत्तिसिया सोलसिया' इत्यादि, उन्मानं येनोन्मीयते, तच्च तुलागतं कर्षः पलमित्यादि, अवमानं येनावमीयते, तद्यथा-हस्तो दण्डो युगमित्यादि, प्रमाणं प्रतिमानं तच सुवर्णपरिमाणहेतुर्गादि, गणितं यदेकादिसाया परिच्छिद्यते, यत्तु गणितं वत्मागेव पृथग्द्वारतयाऽभिहितम्, एतत् ।
Jain Education Intenso
RAw.jainelibrary.org

Page #414

CSCRecककर
पञ्चप्रकारमपि मानं भगवति राज्यमनुशासति भगवदुपदेशेन प्रवृत्तमिति ॥ 'पोयए' इति द्वारगाथायां यदुक्तं तस्य संस्कारःप्रोतकमिति पोतक इति वा, तथा चाह
मणियाई दोराइसु पोता तह सागरंमि वहणाई। ववहारो लेहवणं कजपरिच्छेयणत्यं वा ॥ २१४ ॥ ये मणिकादयः आदिशब्दात् मुक्ताफलादिपरिग्रहः दवरकादिषु लोकेन प्रोताः क्रियन्ते तदेतत्प्रकर्षेण उतनं प्रोतं तदा प्रवृत्तं, अथवा पोता नाम सागरे-समुद्रे वहनानि-प्रवहणानि. तान्यपि तदैव प्रवृत्तानि, तथा व्यवहारो नाम विसंवादे सति राजकुलकरणे गत्वा निजनिजभाषालेखापनलक्षणः कार्यपरिच्छेदनार्थ वा पणमुक्तिलक्षणः स उभयरूपोऽपि तदा प्रवृत्तः, कालदोषतो लोकानां प्रायः स्वस्वभावापगमाद् ॥ अधुना नीतियुद्धरूपं द्वारद्वयमभिधित्सुराह
नी हकाराई सत्तविहा अहव सामभेयाई। जुदाई बाहजुद्धाइयाई वहाइयाणं च ॥ २१५ ॥ नीतिहेक्कारादिलक्षणा सप्तविधा, तद्यथा-हक्कारो मक्कारो धिक्कारः परिभाषणा मण्डलीवन्धश्चारके प्रक्षेपो महापराधे च्छविच्छेद इति, एषा सप्तविधाऽपि नीतिस्तदा विमलवाहनकुलकरादारभ्य भरतकालं पर्वन्तं कृत्वा यथायोगं प्रवृत्ता, तथा च वक्ष्यति-'किञ्चिच्च (श्चीव) भरहकाले' इत्यादि, अथवा नीतिनाम सामभेदादिका चतुष्पकारा, तद्यथा--मान भेदो। दण्ड उपप्रदानमिति, एषा चतुर्विधापि भगवत्काले समुत्पन्नति. तथा यद्धानि नाम वाहयुद्धादीने, यदिवा वात्तकादाना। यानि तान्युभयान्यपि तदा प्रवृत्तानि ॥ साम्प्रतमिषुशास्त्रोपासनारूपं द्वारद्वयमाह
इसत्धं धणुवेदो उवासणा मंस्कन्ममाईया । गुरुगयाईणं वा उवासणा पजुवासणया ॥ २१६ ॥
भास.३४
Jain Education in

diww.jainelibrary.org

Page #415

रोद्धात
नेयुक्तिः
पोतादीनि मंगलातानि द्वाराण
।१९९॥
२१४-५
इपुशास्त्रं नाम धनुर्वेदः, स च तदैव राजधर्मे सति प्रावर्तत, उपासना नाम श्मश्रुकतनादिरूपं नापितकर्म, तदपि तदेव जातं, पूर्व ह्यवस्थितनखलोमानस्तथा कालमाहात्म्यतःमाणिनोऽभवन्निति, एषा च शिल्पान्तर्गततया प्रागभिहिताऽपि पुनः पृथद्धारतयोपन्यस्ता, भगवत्काल एव नखरोमाण्यतिरेकेण प्रवर्द्धितुं लग्नानि, न पूर्वमिति ख्यापनार्थ, यदिवा उपासना नाम गुरुराजादीनां पर्युपासना, साऽपि तदैव प्रवृत्ता । अधुना चिकित्सार्थशास्त्रबन्धघातरूपदारचतष्टयप्रतिपादनार्थमाह| रोगहरणं चिकिच्छा अस्थागम सत्यमत्थसस्थित्ति । निगडाइजमो बन्धो घातो दंडादितालणया ॥ २१७॥ | चिकित्सा नाम रोगापहारक्रिया, साऽपि तदैव भगवदुपदेशात्मवृत्ता, अर्थागमनिमित्तं शास्त्रं अर्थशास्त्रं. बन्धोनिगडादिभिर्यमः-संयमनं, पातो-दण्डादिभिस्ताडना, एतेऽपि अर्थशास्त्रबन्धघातास्तत्काले यथायोगं प्रवृत्ताः॥ अधुना मारणयज्ञोत्सवरूपद्वारत्रयप्रतिपादनार्थमाह
मारणया जीववहो जन्ना नागाइयाण पूयातो। इंदाइमहा पायं पइनियया असवा होति ॥ १८॥ __मारणं जीववधो-जीवस्य जीविताद् व्यपरोपणं, तच भरतेश्वरकाले समुत्पन्नं, यज्ञा-नागादीनां पूजा उत्सवा:प्रायः प्रतिनियताः, वर्षमध्ये प्रतिनियतदिवसभाविन इन्द्रादिमहाः, पूजास्त्वनियतकालभाविन्य इति पूजामहोत्सवानां प्रतिविशेषः, एतेऽपि तत्काले प्रवृत्ताः सम्प्रति समवायमङ्गलरूपद्वारद्वयमभिषित्सुराह
समवाओ गोहीणं गामाईणं व संपसारो वा । तह मंगलाई सोत्थियसवपणसिद्धत्यगाईणि ॥१९॥
॥१९९॥
Jain Education

Page #416

NAGARIKAA%
समवायो नाम गोष्ठिनां मेलापकः, यदिवा प्रामादीनामादिशब्दात् खेदकर्बद्धनगरादिपरिग्रहः सम् एकीभावेन किमप्युद्दिश्य एकत्र मीलनं सम्प्रसारः-समवायः, किमुक्तं भवति -प्रामादिजनानां किश्चित्प्रयोजनमुद्दिश्य यदेकत्र मीलनं सवा समवाय इति, तथा मङ्गलानि नाम स्वस्तिकसुवर्णसिद्धार्थकादीनि तानि पूर्व देवैर्भगवतो मङ्गलबुख्या प्रयुक्तानि, ततो लोकेऽपि तथा प्रवृत्तानि ॥ सम्प्रति कौतुकादिद्वारपञ्चकमाह
पुवं कयाई पहुणो सुरेहि रक्खादिकोउयाइं च । तह वत्थगंधमल्लालंकारा केसभूसाई ॥ २२० ॥
तंदवण पवत्तोऽलंकारेउं जणोऽवि सेसोऽदि। . पूर्व प्रभोः- भगवतः ऋषभस्वामिनः सुरैः कृतानि कौतुकानि-रक्षादीनि, ततो लोकेऽपि तानि जातानि, तथा वखंचीनांशुकादिभेदभिन्नं गन्धः-कुष्ठपुटा दिलक्षणः माल्यं-पुष्पदाम, एतानि तदैव जातानि, अलवार-केशभूषादि चालकारं भगवतो देवैः कृतं दृष्ट्वा अवशेषोऽपि स्वं स्वमलङ्का प्रवृत्तः॥ सम्पति चुलाद्वारमाह
बिहिणा घूलाकम्मं बालाणं चोलयं माम ॥ २२ ॥ है। पूडा नाम विधिना शुभनक्षत्रतिथिमुहूर्तादौ धवलमङ्गलेष्टदेवतापूजास्वजनभोजनादिलक्षणेन बालानां चूडाकर्म, तदपि तदा प्रवृत्तम् ॥ सम्प्रत्युपनयनद्वारमाह
उवणयणं तु कलाणं गुरुमूले साधुणो ततो धम्मं । घेत्तुं हवंति सड्ढा केई दिक्खं पवजंति ॥ २२२ ॥ उपनयनं नाम तेषामेव बालानां कलानां ग्रहणाय गुरोः-कलाचार्यस्ख मले-समीपे तयनं. पदिषा धर्मग्रवणनिमित्त ।
Jain Education Intematonal

Page #417

उपोद्घातनियुक्तिः
॥२०॥
EASEASONSRCES
का साधोः सकाशं नयनमुपनयनं, तस्माच्च साधोधर्म गृहीत्वा केचित् श्राद्धा भवन्त्यपरे लघुकर्माणो दीक्षां प्रपद्यन्ते, हस्तपादीनि एतच्चोभयमपि तदा प्रवृत्तम् । अधुना विवाहद्वारं दत्तिद्वारं चाह
शब्दान्तादट्टे कयं विवाहं जिणस्स लोगोऽवि काउमारद्धो। गुरुदनिया य कन्ना परिणिज्जंते ततो पायं ॥ २२३॥
शनि द्वारा दुत्ती व दाणमुसभं दितं दटुंजणमिवि पवत्तं । जिणभिक्खादाणंपिय दर्दु भिक्खा पवत्ताओ॥ २२४ ॥ हणि गा. जिनस्य-भगवत ऋपभस्वामिनो देवैः कृतं विवाहं दृष्ट्वा लोकोऽपि स्वापत्यानां विवाह कर्तुमारब्धवान् , गतं विवाहद्वा- २२०-६ रम् । दत्तिद्वारमाह-भगवता युगलधर्मव्यवच्छेदाय भरतेन सह जाता ब्राह्मी वाहुबलिने दत्ता, बाहुबलिना सह जाता सुन्दरी भरतायेति दृष्ट्वा तत आरभ्य प्रायो लोकेऽपि कन्या पित्रादिना दता सती परिणीयते इति प्रवृत्तम् , अथवा दत्तिनाम दानं, तच्च भगवन्तमृषभस्वामिनं सांवत्सरिक दानं ददतं दृष्ट्वा लोकेऽपि प्रवृत्तं, यदिवा दत्तिर्नाम भिक्षादानं, तच्च जिनस्य भिक्षादानं प्रपौत्रेण कृतं दृष्ट्वा लोकेऽपि भिक्षा प्रवृत्ता, लोका अपि भिक्षां दातुं प्रवृत्ता इति भावः ॥ अधुना मृतकपूजाध्मापनास्तूपशब्दद्वाराण्याह
मडयं मयस्स देहो तं मरुदेवीए पढमसिद्धोत्ति । देवेहि पुरा महियं झावणया अग्गिसक्कारो ॥ २२५ ॥ सो जिणदेहाईणं देवेहिं कतो चिता सथूभा य । सहो य रुण्णसद्दो लोगोवि ततो तहा पकतो ॥२२६॥
॥२०॥ मृतकं नाम मृतस्य देहस्तच मृतकं मरुदेव्याः प्रथमसिद्ध इतिकृत्वा देवैः पुरा महितं-पूजितं, तत आरभ्य लोकेऽपि मृतकपूजा प्रसिद्धिं गता, ध्मापना नामाग्निसंस्कारः, स च भगवतो निर्वाणप्राप्तस्यान्येषां च साधूनामिक्ष्वाकृणामितरेषां
Jain Education in

Page #418

CAMERACCXRec-kx
च प्रथम त्रिदशैः कृतः पश्चाल्लोकेऽपि सञ्जातः, तथा भगवद्देहादिदग्धस्थानेषु भरतेन स्तूपाः कृताः, ततो लोकेऽपि तत आरभ्य मृतकदाहस्थानेषु स्तूपाः प्रावतेंन्त, तथा शब्दो नाम रुदितशब्दः, स च भगवत्यपवर्ग गते भरतदुःखमसाधारणमवबुध्य तदपसरणाय शक्रेण कृतः, ततो लोकेऽपि ततः कालादारभ्य रुदितशब्दः प्रवृत्तः, तथा चाह-लोकोऽपि तथा-भरतवत् शक्रवद्वा रुदितशब्दं प्रकृत:-कत्तुंमारब्धवान् ॥ सम्प्रति च्छेलापनकद्वारं पृच्छाद्वारं चाह
छेलावणमुक्किट्ठाइ बालकीलावणं च सेंटाई। इंखिणियादिस्यं वा पुच्छा पुण किं कहिं कजं ॥२२७॥ अहव निमित्ताईणं सुहसइयाइ सुहदुक्खपुच्छा वा । इच्चेवमाइयाए उप्पन्नं उसमकालम्मि ॥ २२८ ॥ । छेलापनकमिति देशीवचनं, तच्चानेकार्थ, तथा चाह-'उक्किट्ठाई'इत्यादि, उत्कृष्टि म हर्षवशादुत्कर्षेण नदनम् , आदि-18 शब्दात् सिंहनादादिपरिग्रहः, यदिवा बालक्रीडापनं छेलापनकं, अथवा शेण्टितादि। तथा प्रच्छन्नं पृच्छा, सा इजिणिकाहै दिरुतलक्षणा, इंखिणिका हि कर्णमूले घण्टिकांचालयन्ति, ततो यक्षाः खल्वागम्य तासां कर्णेषु किमपि प्रष्टुर्विवक्षितं कथयन्ति,
आदिशब्दात् इङ्खिणिकासदृशपरिग्रहः, अथवा किं कार्य ? कथं वा कार्यमित्येवंलक्षणा या लोके प्रसिद्धा पृच्छा सा पृच्छइना, यदिवा निमित्तादीनामादिशब्दात्स्वमफलादिपरिग्रहः पृच्छा-पृच्छना, अथवा सुखशयितादिरूपा सुखदुःखपृच्छना इत्येवं आदितया सर्वमुत्पन्नमृषभस्वामिकाले, उपलक्षणमेतत्, किञ्चिद्भरतकाले किञ्चित्कुलकरकाले च ॥ तथा चाहकिंचिच्च भरहकाले कुलगरकालेऽवि किंचि उप्पन्नं । पहणा उ देसियाई सबकलासिप्पकम्माई ॥२२९॥ किञ्चित्-निगडादिभिर्घात इत्यादि भरतकाल उत्पन्नं, किश्चित्-हक्कारादि कुलकरकालेऽप्युत्पन्नं, प्रभुणा तु-भगवता
Jain Education Intem
(
Mainelibrary.org

Page #419

उपोद्घातनिर्युतिः |
॥२०१॥
Jain Education Inter
ऋषभस्वामिना सर्वा गणितप्रभृतयः कलाः सर्वाणि घटशिल्पप्रभृतीनि शिल्पानि सणि च कृप्यादीनि कर्माणि देशितानीति ॥
उसभचरिवाहिगारे सवेसिं जिणवराण सामण्णं । संबोहणाह वोत्तुं वोच्छं पतेयमुसभस्स ॥ २३० ॥ इह वक्तुमिदानीमधिकृतं भगवत ऋषभस्वामिनश्चरित्रं, तत्र च ऋषभचरिताधिकारे वक्ष्यमाणं सम्बोधनादि सर्वेषामपि जिनवराणां सामान्यमतस्तथैव सामान्येनोक्त्वा पश्चात् प्रत्येकम् एकं प्रति प्रत्येकं नात्र प्रतिशब्दो वीप्सायां किन्त्वाभिमुख्ये, ततोऽयमर्थ:- एकस्याभिमुख्येन, कस्यैकस्येत्यत आह-ऋषभस्य, शेषं चरित्रं वक्ष्ये ॥ तत्र सम्बोधनादिद्वारप्रतिपादनार्थे द्वारगाथात्रयमाह -
संबोहण १ परिचाए २, पत्तेयं उवहिम्मिय ३ । अन्नलिंगे ४ फुलिंगे य ५, गामाधार ६ परीसहे ७ ॥ २३९ ॥ जीवोवलंभ ८ सुलभे ९, पचक्खाणे १० य संजमे ११ ।
म १२ तवोकम्मे १३, उप्पया नाण १४ संगहो १५ ॥ २३२ ॥ तित्थं १६ गणो १७ गणहरा १८, धम्मोवायरस देसगा १९ । परियाय २० अंत किरिया २१, कस्स केण तवेण वा १ ॥ २३३ ॥ सर्व एव भगवन्तस्तीर्थकृतः स्वयं बुद्धास्तथापि कल्प इतिकृत्वा लोकान्तिकदेवाः सर्वतीर्थकृतां सम्बोधनं कुर्वग्सि, ससः प्रथमं तत्सम्बोधनं वाच्यं तदनन्तरं परित्यागः- किं भगवन्तश्चारित्रप्रतिपत्तौ परित्यजन्तीति, तथा प्रत्येकमिति कः

ठेलापनपुच्छे संबोध
| नादिद्वा
रोदेशगा.
२२७-१३
॥२०१॥
w.jainelibrary.org

Page #420

FokCE%%
कियत्परिवारो निष्कान्त इति वाच्यं, तथा 'उपधा'बिति उपधिविषयो विधिर्वक्तव्यः, यथाका केनोपधिरासेवितःकोवा विनेयानामनुज्ञातः? इति, इह यत्साधूनां लिङ्गं यच्च गृहस्थानां तद्भगवतां तीर्थकृतामन्यलिङ्ग, कुत्सितं लिंगं कुलिंगं तापसपरिवाजकादिलिङ्गं, तत्र भगवन्तो नान्यलिङ्गे निष्क्रान्ताः, नापि कुलिने, किन्तु तीर्थकरलिने एवेति वक्तव्यं, तथा ग्रामाचाराविषयाः परीषहा:-क्षुत्पिपासादयः, ग्रामाचाराश्च परीषहाश्च ग्रामाचारपरीपहं तस्मिन् विधिर्वक्तव्यः, यथा कुमारप्रव्रजितैविषया न भुक्ताः, शेषेभुक्ताः, तथा परीषहाः सर्वैरेव निर्जिता इति, तथा जीवोपलम्भो-जीवग्रहणमुपलक्षणं जीवाजीवाद्युपलम्भो वक्तव्यः, तथा पूर्वभवे यस्य यावान् श्रुतलाभःस वक्तव्यः, प्रथमान्तस्याप्येकारान्तता सूत्रे प्राकृतत्वात् , तथा प्रत्याख्यानं महाव्रतरूपं वक्तव्यं, तस्य किं प्रमाणमासीदिति, तथा संयमः-सामायिकादिरूपो वक्तव्यः, कस्य किं सामायि| कादि चारित्रमासीदिति, तथा छादयतीति छद्म-ज्ञानावरणीयादिधातिकर्मचतुष्टयं छद्मनि तिष्ठतीति छद्मस्था, ककियन्तं कालं छद्मस्थ आसीदिति वक्तव्यं, तथा किं कस्य तपःकर्मेति वक्तव्यं, तथा 'उप्पया नाणेति ज्ञानोत्पादो वक्तव्यः, कस्य कस्मिन्नहनि केवलज्ञानमुत्पन्नमिति, तथा सङ्घहो वक्तव्यः, कस्य कियान् शिष्यादिसङ्ग्रहः, तथा 'तीर्थमिति कथं कस्य कदा तीर्थमुत्पन्नमित्यादि वक्तव्यं, तीर्थ नाम चातुवर्णः श्रमणसङ्घः, गणः-एकवाचनाचारक्रियास्थानां समुदायो, न कुलसमुदायः, ते च ऋषभादीनां कस्य कियन्त इति वक्तव्यं, तथा गणधराः-सूत्रकर्तारः, तेच कस्य किय
न्त इति वक्तव्यं, तथा दुर्गतौ प्रपतन्तमात्मानं धारयतीति धर्मः तस्योपायो-द्वादशाङ्गं प्रवचनमथवा पूर्वाणि देशय-21 दम्तीति देशकाः धर्मोपायस्य देशका गणधरा अथवा अन्येऽपि यस्य यावन्तश्चतु ईशपूर्वविदः, तथा पर्याय इति ।
CR-CHAMAK.

Page #421

*
उपोदात-18|कस्य प्रव्रज्यादिपर्यायः इत्येतद्वक्तव्यं, तथा अन्ते क्रिया अन्तक्रिया-निर्वाणलक्षणा सा कस्य केन तपसा !, वाशब्दात
संबोधन नियुक्किा कस्मिन् वा कियत्परिवारपरिवृतस्य चेति वक्तव्यम् ॥ सम्प्रति प्रथमद्वारप्रतिपादनार्थमाह
द्वारको । सव्वेऽवि सयंवुद्धा लोगंतियबोहिया य जीयंति । सवेसिं परिचाओ संवच्छरियं महादाणं ॥ २३४॥ 15 कान्तिका ॥२०॥
रजाइचाओवि य पत्तेयं को व कित्तियसमग्गो । को कस्सुवही को वाऽणुण्णाओ केण सीसाणं ॥२३॥ श्व गा. | (ग्रन्थाग्रं८०००)सर्व एव तीर्थकृतः स्वयंबुद्धा वर्तन्ते, तथापि लोकान्तिकदेवानामियं स्थितिर्यदुत स्वयंबुद्धानपि भग-1 २३४-१ वतो वोधयन्ति, ततो जीतमिति-कल्प इतिकृत्वा लोकान्तिकदेवैर्वोधिताः सन्तो निष्कामन्ति। व्याख्यातं सम्बोधनाद्वारम् , अधुना परित्यागद्वारं व्याख्याति-सर्वेषां भगवतां परित्यागः सांवत्सरिक महादानं वक्ष्यमाणलक्षणम् ॥
राज्यादित्यागोऽपि च परित्यागः, व्याख्यातं परित्यागद्वारं, प्रत्येकद्वारमाह-प्रत्येकमिति क एककः को वा कियसमग्रो निष्क्रान्तः । उपधिद्वारमाह-कः कस्योपधिः? को वा केनानुज्ञातः शिष्याणामुपधिरिति । इदं च गाथाद्वयमपि समासव्याख्यारूपं, न च समासेनोक्तं मन्दमतयोऽवबुध्यन्ते, ततः प्रपञ्चेन विवरीषुः प्रथमद्वारमाह
सारस्सय १ माइचा २ वण्ही ३ वरुणा य ४ गहतोया य५। तुसिया ६ अवाबाहा ७ अग्गिचा चेव ८ रिट्ठा य ९॥२३६ ॥
॥२०॥ सारस्वता मकारोऽलाक्षणिकः १ आदित्याः २ वहयः ३ वरुणाः ४ गईतोयाः ५ चः समुच्चये तुषिता ६ अव्याबाधा ७ अग्नयः८एत एव संज्ञान्तरतोमरुतीऽप्यभिधीयन्ते,रिष्ठाश्चेति तात्स्थ्यात्तव्यपदेश'ब्रह्मलोकस्थरिष्ठप्रस्तटाधारा रिष्ठा इति,
ACCORA
Jain Education Intem
A
jainelibrary.org

Page #422

*
एए देवनिकाया भयवं बोहिंति जिणवरिंदं तु । सधजगजीवहियं भयवं ! तित्थं पवत्तेहि ॥ २३७॥ एते देवनिकायाः-सारस्वतादयः स्वयं सम्बुद्धमपि भगवन्तं जिनवरेन्द्रं कल्प इतिकृत्वा बोधयन्ति, कथमित्याहसर्वे च ते जगजीवाश्च सर्वजगज्जीवास्तेभ्यो हितं हे भगवन् ! तीर्थ प्रवर्तयस्वेति ॥ उक्तं सम्बोधनद्वारम् , इदानी परित्यागद्वारमाह
संवच्छरेण होही अभिनिक्खमणं तु जिणवरिंदाणं । ता अत्थसंपयाणं पवत्तए पुषसूरंमि ॥ २३८॥ संवत्सरेण जिनवरेन्द्राणामभिनिष्क्रमणं भविष्यति. ततोऽर्थसम्प्रदानम्-अर्थस्य सम्यक-तीर्थप्रभावनाबुस्सा अनुकम्पाबुद्ध्या च, न तु कीर्तिबुद्ध्या, संप्रदानं जनेभ्यः प्रवर्त्तते, पूर्वसूर्ये-पूर्वाहे इत्यर्थः॥कियत् प्रतिदिवसं दीयते इत्याह
एगा हिरणकोडी अटेव अणूणगा सयसहस्सा । सरोदयमाईयं दिजइ जा पायरासाओ ॥ २३९ ॥ एका हिरण्यस्य कोटी अष्टौ चान्यूनानि-परिपूर्णानि शतसहस्राणि-लक्षाणि इति प्रतिदिवसं दीयते, कथं दीयते इत्याहसूर्योदय आदौ यस्य दानस्य तत् सूर्योदयादि, क्रियाविशेषणमेतत , सूर्योदयादारभ्य दीयते इति भावः, कियन्तं कालं| यावदित्याह-प्रातराशा' प्रातः अशनमाशः प्रातराशः तस्मात.तमभिव्याप्य, प्रातभोजनकालं यावदिति भावः । यथारी दीयते तथा प्रतिपादयन्नाह
सिंघाडगतिगचउक्कचच्चरचउम्मुहमहापहपहेसुं। दारेसु पुरवराणं रत्थामुहमज्झकारेसु ।। २४०॥ शृङ्गाटकं नाम शृङ्गाटकाकृतिपथयुक्तं, त्रिकोणं स्थानं वा, त्रिकं यत्र रथ्यात्रयं मिलति, चतुष्कं-चतुष्पथसमाहारः,
सा। सूरावाणि इतिप्रति
* ACANCHARACK
RAAGRAAKAKARMAA%
इति भावः ।
Jain Education Inter
wjainelibrary.org

Page #423

पोद्वातनियुक्तिः
सावत्सरिकदानं गा २३७-४२
Artistkr
k
२०३॥
चत्वरं-बहुरथ्यापातस्थानं चतुर्मुखं-यस्माच्चतसृष्वपि दिक्षु पन्यानो निस्सरन्ति, महापथो-राजपथः, शेषः सामान्यः पन्थाः पथः, तत एतेषां द्वन्द्वः, तथा पुरवराणां द्वारेषु, प्रतोलीष्वित्यर्थः, तथा रथ्याणां मुखानि-प्रवेशा मध्यकारा- मध्या एव कारशब्दस्य स्वार्थिकत्वाद्रथ्यामुखमध्यकारास्तेषु । किमित्याहवरवरिया घोसिज्जइ किमिच्छियं दिजए बहुविहीयं । सुरअसुरदेवदाणवनरिंदमहियाण निक्खमणे ॥ २४१॥
वरं याचध्वं वरं याचध्वमित्येवं घोषणा समयपरिभाषया वरवरिकोच्यते, सा वरवरिका पूर्व शृङ्गाटिकादिषु घोष्यते, ततः कः किमिच्छति-यो यदिच्छति तस्य तद्दानं समयपरिभाषयैव किमिच्छकमुच्यते, किमिच्छकं यथा भवति एवं दीयते, एकमपि वस्त्वङ्गीकृत्य एतत्परिसमाप्या भवति अतो बहवो विधयो-मुक्ताफलप्रदानादिलक्षणा यस्मिंस्तद्बहुविधिक, क इत्याह-सुरैः-वैमानिकज्योतिषकैःअसुरैः-भवनपतिव्यन्तरैः, देवदानवनरेन्द्रैरिति इन्द्रग्रहणं प्रत्येकमभिसम्बध्यते, देवेन्द्रैःशक्रादिभिः दानवेन्द्रः-चमरादिभिः नरेन्द्रैः-चक्रवर्तिप्रभृतिभिर्महितानां भगवतां तीर्थकृतां निष्क्रमणे इति ॥साम्प्रतमेकैकेन तीर्थकृता कियव्यजातं संवत्सरेण दत्तमित्येतत्प्रतिपादयन्नाह|तिण्णेव य कोडिसया अट्टासीई अ होंति कोडीओ। असियं च सयसहस्सा एवं संवच्छरे दिण्णं ॥ २४२॥
त्रीण्येव कोटिशतानि अष्टाशीतिश्च भवन्ति कोटयः अशीतिश्च शतसहस्राणि ३८८८०००००० एतत्-एतावत्प्रमाण१ मेकैकेन तीर्थकृता संवत्सरे दत्तम्, एतच्च प्रतिदिनदेयं त्रिभिः पश्यधिकैर्वासरशतैर्गुणयित्वा परिभावनीयम्॥प्रथमवरव- रिका समाप्ता । सम्प्रत्यधिकृतद्वारार्थानुपात्येव वस्तु प्रतिपादयताह
%-5-2525
o
॥२०
॥
+969

Jain Education Interational

Page #424

वीरं अरिहनेमि पास मल्लिं च वासुपुजं च । एए मोत्तूण जिणे अवसेसा भासि रायाणो ॥ २४३॥ । रायकुलेसुरुवि जाया विसुद्धवंसेसु खत्तियकुलेसुं। न य इच्छियाभिसेया कुमारवासंमि पवइया ॥२४४॥
संती कुंथू य भरो अरहंता चेव चकवद्दी य । अवसेसा तित्थयरा मंडलिया आसि रायाणो ॥ २४५ ॥ है। वीरं-महावीरमरिष्टनेमि पार्श्वनाथ मलिं वासुपूज्यं च, एतान् सर्वसङ्ख्यया पञ्च जिनान-तीर्थकृतो मुक्त्वा अवशेषास्वीर्यकृतः-ऋषभस्वामिप्रभृतय आसन् राजानः, एते हि महावीरप्रभृतयः पञ्च तीर्थकृतो राजकुलेष्वपि विशुद्धवंशेषु क्षत्रियकुलेषु, राजकुलं हि किञ्चिदक्षत्रियकुलमपि भवति, यथा नन्दराजकुलमत उक्त क्षत्रियकुलेषु जाता अपि, न ईप्सिताभिषेका-अभिलषितराज्याभिषेकाः, किन्तु कुमारवास एव प्रवजिताः-प्रव्रज्यां प्रतिपेदिरे, येऽपि च राजान ऋषभस्वामिप्रभृतयस्तेष्वपि शान्तिः कुन्थुः अर एते प्रयोऽर्हन्तश्चक्रवर्तिनोऽभवन् , अवशेषाः पुनस्तीर्थकरा सन् राजानो-माण्डलिकाः स्वस्वमण्डलमात्राधिपतयः, परित्यागद्वारानुपातिता तु गाथात्रयस्यैवं परिभावनीया-उक्तलक्षणं
राज्यं परित्यज्य भगवन्तः प्रव्रजिता इति ॥गतं परित्यागद्वारम् , अधुना प्रत्येकद्वारमाहजाएगो भयवं वीरो पासो मल्ली य तिहि तिहि सएहिं । भयवंपि वासुपुज्जो छहिं पुरिससएहिं निक्खतो ॥२४॥
उग्गाणं भोगाणं रायन्नाणं च खत्तियाणं च । चाउर्हि सहस्सेहसभो सेसा उ सहस्सपरिवारा ॥ २४७॥ एको भगवान् वीरो-वर्द्धमानस्वामी प्रत्रजितः, पार्श्वनाथो भगवांश्च मल्लित्रिभिःत्रिभिःशतैः सह,भगवानपि वासुपूज्यः षभिः पुरुषतैः सह निष्कान्त:-प्रवजितः। तथा समाणां भोजाना राजन्यानां क्षत्रियाणांच, एतेषां विशेषःप्रागे

Page #425

उपोदातनियुक्तिः
॥२०४॥
।
गा.
व चोपदर्शितः, सर्वसङ्ख्यया चतुर्भिः सहस्त्रैः सह भगवान् ऋषभो निष्क्रान्तः, शेषास्तु-अजितस्वामिप्रभृतयः सहस्रपरि- कुमारजि वारा निष्क्रान्ताः ॥ सम्प्रति प्रसङ्गतोऽत्रैव द्वारे ये यस्मिन् वयसि निष्क्रान्ता इत्येतदभिधित्सुराह
नादिप्रत्ये । वीरो अरिटुनेमी पासो मल्ली य वासुपुज्जो य । पढमवए पवइया सेसा पुण मज्झिमवयंमि ॥ २४८॥ १ कोपधित
वीरो-महावीरः अरिष्टनेमिः पार्श्वनाथो मल्लिर्वासुपूज्य इत्येते पञ्च तीर्थकृतः प्रथमवयसि-कुमारत्वलक्षणे प्रव्रजिताः, पोद्वारापि शेषाः पुनः-ऋपभस्वामिप्रभृतयो मध्यमे वयसि-यौवनलक्षणे वर्तमानाः प्रवजिताः॥गतं प्रत्येकद्वारमधुनोपधिद्वारमाहसवेऽवि एगदूसेण निग्गया जिणवरा चउनीसं । न य नाम अन्नलिंगे न य गिहिलिंगे कुलिंगे वा ॥ २४९॥ २४३-५५ ... सर्वेऽपि भगवन्तोऽतीता अपि जिनवराः चतुर्विंशतिः चतुर्विंशतिसङ्ख्याः, एतेन सर्वास्वप्यवसर्पिणीषूत्सर्पिणीषु च प्रत्येक भरतक्षेत्रे चतुर्विंशतिरेव तीर्थकरा अभूवन्निति ख्यापितम् , “एगदृष्येण एकेन वस्त्रेण निर्गता-अभिनिष्कान्ताः, तद्यदि भगवन्तोऽप्येकदृष्येण निर्गता इति सोपधयोऽभवन् , किं पुनस्तन्मतानुवर्तिनः शिष्यान सोपधयः, तत्र य उपषिरासेवितो भगवद्भिः स साक्षादेवोक्तः, यः पुनर्विनेयेभ्यः स्थविरकल्पिकादिभेदभिन्नेभ्योऽनुज्ञातः स खलु ग्रन्थान्तरादवसेयः॥गतमुपधिद्वारम् , इदानी लिनद्वार-तत्र सर्व एव तीर्थकृतस्तीर्थकरलिङ्ग एव निष्क्रान्ता, न तु नाम अन्यलिङ्गेगृहिसाधुलिने कुलिने वा, अन्यलिङ्गाद्यर्थः प्रागेवाभिहितः॥ सम्प्रति यो येन तपसा निष्क्रान्तस्तदभिधित्सुराहसुमइत्थ निच्चभत्तेण निग्गतो वासपुज्ज जिण चउत्थेण । पासो मल्लीवि य अट्टमेण सेसा उछ?णं ॥ २५०॥
सुमतिरत्र-अस्यामवसप्पिण्यां चतुर्विशतौ तीर्थकृत्सु मध्ये नित्यभक्केन-अनवरतभक्केन निर्गतः-निष्क्रान्तः, वासु
Jain Education intein
W
w
.jainelibrary.org

Page #426

पूज्यो जिनश्चतुर्थेन, एकेनोपवासेनेत्यर्थः, पार्श्वनाथो मल्लिरपि चाष्टमेन-त्रिभिरुपवासैः, शेषास्तु ऋषभस्वामिप्रभृतयः नाषष्ठेन-द्वाभ्यामुपवासाभ्यां निष्क्रान्ताः ॥ साम्प्रतमस्मिन्नेव निर्गमप्रस्तावे यो यत्र नगरे यत्र चोद्यानादौ निष्कान्तस्तदेत-1 दभिषित्सुराह- .
उसभो य विणीयाए बारवईए अरिट्ठवरनेमी । अवसेसा तित्थयरा निक्खंता जम्मभूमीसु॥२५१॥
ऋषभः-ऋपभस्वामी भगवान् विनीतायां नगर्या निष्क्रान्तः, द्वारवत्यां अरिष्टनेमिः, अवशेषा-अजितस्वामिप्रभृतयदस्तीर्थकरा निष्क्रान्ता जन्मभूमिषु, यत्र जातास्तत्र निष्क्रान्ता इति भावः॥
उसभो सिद्धत्थवर्णमि वासुपुज्जो विहारगिहगंमि । धम्मो य वप्पगाए नीलगुहाए मुणी नाम ॥ २५२॥ आसमपयंमि पासो वीरजिणिंदो य नायसंडंमि । अवसेसा पवइया (निक्खंता) सहसंबवणंमि उजाणे ॥२५॥
ऋषभः-ऋषभस्वामी सिद्धार्थवने उद्याने निष्क्रान्तः, वासुपूज्यो विहारगृहके-विहारगृहकाभिधाने उद्याने, धम्मो-धम्मस्वामी भगवान् वप्रगायां-वप्रगाभिधाने उद्याने, तथा च वक्ष्यति-'सेसाण केवलाई जेसुजाणेसु पवइया' एवं नीलगु. फायां-नीलगुफाभिधाने उद्याने मुनिनामा-मुनिसुव्रतनामा तीर्थकरो निष्क्रान्तः, तथा आश्रमपदे-आश्रमपदाभिधान उद्याने पार्श्वनाथो निष्क्रान्तः, वीरजिनेन्द्रो ज्ञातखण्डाभिधाने उद्याने, अवशेषाः-अजितस्वामिप्रभृतयस्तीर्थकराः सहस्राघवने निष्क्रान्ताः॥ इदानी प्रसङ्गत एव निर्गमनकालं प्रतिपादयन्नाह-' पासो अरिहनेमी सेज्जंसो सुमति मल्लिनामोय। पुत्वण्हे निक्खता सेसा पुण पच्छिमण्हमि ॥२४॥
आ.सू.३५
Jain Education
tema
O
jainelibrary.org

Page #427

पोदात
नियुक्तिः
॥२०५॥
पार्श्वनाथोऽरिष्टनेमिः श्रेयांसः सुमतिमल्लिनामा च, एते पञ्च तीर्थकृतः पूर्वाहे निष्कान्तार, शेषाः पुनः-ऋषभस्वामिप्र-|| निष्क्रमभृतयः पश्चिमाहे ॥ सम्प्रति प्रामाचारद्वारप्रतिपादनार्थमाह
णोद्यान. गामायारा विसया निसेविया ते कुमारपज्जेहिं । गामागराइएसु य केसि (सु) विहारो भवे कस्स ? ॥२५५॥ कालमामा
ग्रामाचारा नाम विषया उच्यन्ते, ते विषया निसेविता-आसेविताः कुमारवजैः-कुमारभाव एव ये प्रव्रज्यां गृहीत- चाराः(विवन्तः तान् मुक्त्वा शेषैः सर्वैस्तीर्थकृद्भिः, किमुक्तं भवति ?-वासुपूज्यमल्लिस्वामिपार्श्वनाथभगवदरिष्ठनेमिव्यतिरिक्तैः सर्वै
हाराः)गा. स्तीर्थकृद्भिरासेविता विषयाः, न तु वासुपूज्यप्रभृतिभिः, तेषां कुमारभाव एव व्रतग्रहणाभ्युपगमादिति, अथवा ग्रामाचारा
२५१-६ नाम ग्रामाकरादिषु विहारास्ते वक्तव्याः यथा कन्य भगवतः केषु ग्रामाकरादिषु विहार आसीदिति । एतदेवाहमगहारायगिहाइसु मुणओ खेत्तारिएसु विहरिंसु । उसभो नेमी पासो वीरो य अणारिएरॉपि ॥ २५६॥
मन्यन्ते स्म जगतः समस्तस्यापि त्रिकालावसामिति मुनयो-भगवन्तस्तीर्थकृतस्ते सर्वेऽपि मगधादिषु जनपदेषु राजगृहादिषु नगरेषु क्षेत्रायेंषु-आर्यक्षेत्रेषु विहृत पन्तः, इह आर्यक्षेत्रचिन्तायां शास्त्रान्तरेषु मगधादयो जनपदा राजगृहादीनि नगराण्युक्तानि इत्यत्रापि 'मगहारायगिा इसु' इत्युक्तम्, अन्यथा ऋषभस्वामिन आदितीर्थकरत्वात् तदनुरो. धेन नगरचिन्तायां विनीतादिष्वित्युच्यतेति, ऋषा स्वामी अरिष्टनेमिः पार्श्वनाथो वीरश्च भगवानित्येते चत्वारस्तीर्थकृतो-8 ॥२०५॥ नार्येष्वपि क्षेत्रेषु विहृतवन्तः॥ गतं ग्रामाचारद्वारम्, इदानी परीपहद्वारमाहउदिता परीसहा सिं पराइया ते य जिणवां देहिं । नव जीवाइपयत्थे उवलंभेऊण निक्खंता॥२७॥
DIww.jainelibrary.org

Page #428

CSCIKARAN
उदिताः परीपहा:-शीतोष्णादयः एषां-भगवतां तीर्थकृतां, परं ते परीषहाः सर्वैरपि जिनवरेन्द्रः पराजिताः ।गतं परीपहद्वारम् ॥ अधुना जीवोपलम्भद्वारमाह-नव जीबाई'इत्यादि, नव जीवादीन् आदिशब्दादजीवात्रवबन्धसंवरपु. ण्यपापनिर्जरामोक्षपरिग्रहः पदार्थानुपलभ्य सर्वे निष्क्रान्ताः॥ गतं जीवोपलम्भद्वारम्, इदानीं श्रुतलाभादिद्वाराणि प्रतिपादयति
पढमस्स बारसंग सेसाणिकारसंगसुयलंभो।पंच जमा पढमंतिमजिणाण सेसाण चत्तारि ॥२५८॥ पचक्खाणमिणं संजमो य पढमंतिमाण दुविगप्पो । सेसाणं सामइतो सत्तरसंगो असोसि ॥ २५९॥
प्रथमस्य-भगवत ऋषभस्वामिनः पूर्वभवे श्रुतलाभः परिपूर्ण द्वादशाङ्गम् ,अवशेषाणाम्-अजितस्वामिप्रभृतीनामेकादशाङ्गानि, यस्य च यावान् पूर्वभवे श्रुतलाभः तस्य तावान् तीर्थकरजन्मन्यपि अनुवर्तते, गतं श्रुतलाभद्वारम् ॥ अधुना
प्रत्याख्यानद्वारमाह-प्रथमजिनस्य-ऋषभस्वामिनोऽन्तिमजिनस्य-वर्द्धमानस्वामिन इदं प्रत्याख्यानं, यदुत पञ्च दायमा:-प्राणातिपातनिवृत्त्यादीनि पञ्च महाव्रतानि, शेषाणाम्-अजितस्वामिप्रभृतीनां मध्यमानां द्वाविंशतितीर्थकृतां
चत्वारो यमाः, मैथुनप्रतवर्जाणि शेषाणि चत्वारि महाव्रतानीत्यर्थः, तेषां मैथुनस्य परिग्रहेऽन्तर्भावविवक्षणात्, नापरिगृहीता स्त्री परिमुज्यते इति न्यायात्, संयमोऽपि-सामायिकादिरूपः प्रथमान्तिमजिनयोति विकल्पः, इत्वरं सामायिक छेदोपस्थापनीयं चेत्यर्थः, शेषाणां-मध्यमानां द्वाविंशतितीर्थकृतां यावत्कथिकमेवैकं सामायिकं, न शेष छेदोपस्थापनादि, तथाकल्पत्वाद, सप्तदशाङ्ग:-सप्तदशमेदःपुनः, चः पुनरर्थे, सर्वेषां तीर्थकृतामभूत्, तेच सप्तदश मेदा अमी
4%AC%ACHAR

Page #429

पोन्द्रातनियुक्तिः
॥२०६॥
"पञ्चास्रवाद्विरमणं पञ्चेन्द्रियनिग्रहः कषायजयः। दण्डत्रयविरतिश्चेति संयमः सप्तदशभेदः॥१॥" सम्पति छद्मस्थतपः- परीपहजीकर्मप्रतिपादनार्थमाह
वोपलंभश्रु. वाससहस्सं बारस चोद्दस अट्ठार वीस वरिसाई। मासा छन्नव तिपिण य चउतिगदुगमेकगदुगं च ॥ २३०॥
H थतियद्गएकग सोलस वासा तिपिण य तहेवऽहोरत्तं । मासेकारस नवगं चउपपणदिणाई चुलसीई ॥२१॥
त्वज्ञानका तह वारस वरिसाइंजिणाण छउमत्थकालपरिमाणं । उग्गं च तवोकम्मं विसेसतो वद्धमाणस्स ॥२६॥
ला:गा. भगवत ऋषभस्वामिनः छद्मस्थकालो वर्षसहस्रम् , अजितस्वामिनो द्वादश वर्षाणि, सम्भवनाथस्य चतुर्दश वर्षाणि,
17 २५७-७० अभिनन्दननाथस्याष्टादश, सुमतिस्वामिनो विंशतिवर्षाणि, पद्मप्रभस्य पण्मासाः, सुपार्श्वस्य नत्र, चन्द्रप्रभस्य त्रयः, सुविधिस्वामिनश्चत्वारः, शीतलस्य त्रयः, श्रेयांसस्य द्वौ, वासुपूज्यस्यैको, विमलनाथस्य द्वौ मासौ, अनन्तजिनस्य त्रीणि ? वर्षाणि, धर्मस्य द्वे वर्षे, शान्तिनाथस्यैकं वर्षे, कुन्थुनाथस्य षोडश वर्षाणि, अरनाथस्य त्रीण्यहोरात्राणि, मल्लिस्वामिन | एकमहोरात्रं, सुव्रतस्वामिन एकादश मासाः, नमिनाथस्य मासनवकम् , अरिष्ठनेमेश्चतुष्पञ्चाशदिनानि, भगवतः पाश्वनाधस्य चतुरशीतिदिनानि, वर्द्धमानस्वामिनो द्वादश वर्षाणि, एतत् जिनानां-तीर्घकृतां छद्मस्थकालपरिमाणं, सर्वेषामपि च छद्मस्थकाले उग्रं तपाकर्म, विशेषतो वर्द्धमानस्वामिन उग्रमिति ॥ सम्प्रति ज्ञानोत्पादद्वारमाह
॥२०६॥ फग्गुणबहुलेकारसि उत्तरसाढाहिं नाणमुसभस्स । पोसेक्कारसिसुद्धे रोहिणिजोगेसु अजियस्स ॥ २६३ ॥ कत्तियबहले पंचमिमिगसिरजोएण संभवजिणस्स । पोसे सुद्धचउद्दसि अभीड अभिनंदणजिणस्स ॥ २६४ ॥
( PO
Jain Education inte
aw.jainelibrary.org

Page #430

BACRACKMA4
चित्ते सुद्धकारसि महाहिं सुमइस्स नाणमुप्पन्नं । चेत्तस्स पुन्निमाए पउमामजिणस्स चित्ताहि ॥ २६५ ॥ फग्गुणबहुले छट्ठी विसाहजोगे सुपासनामस्स । फग्गुणबहुले सत्तमि अणुराह ससिप्पभजिणस्स ॥ २६६ ॥13 कित्तियसुद्धे तइया मूले सुविहिस्स पुष्पदंतस्स । पोसे बहुलचउद्दसि पुवासाढाहिं सीयल[जिण स्स ॥ २६७॥ पन्नरसि माहबहुले सेजंसजिणस्स सवणजोएण । सयभिसय वासुपुजे बीयाए माहसुद्धस्स ॥ २२८॥ पोसस्स सुद्धछट्ठी उत्तरभद्दवय विमलनामस्स । वइसाहबहुलचउद्दसि रेवइजोएण गंतस्स ॥ २६९॥ दापोसस्स पुण्णिमाए नाणं धम्मस्स पुस्सजोएणं । पोसस्स सुद्धनवमी भरणीजोएण संतिस्स ॥ २७० ॥ चित्तस्स सुद्धतइया कत्तियजोएण नाण कुंथुस्स । कत्तियसुद्धे बारसि अरस्स नाणं तु रेवईहिं ॥ २७१ ॥ मगसिरसुद्धएक्कारसीऍ मल्लिस्स अस्सिणीजोए । फग्गुणबहुले बारसि सवणेणं सुव्वयजिणस्स ॥ २७२ ॥ मगसिरसुद्धक्कारसि अस्सिणिजोएण नमिजिणिंदस्स। आसोयऽमावसाए नेमिजिर्णिदस्स चित्ताहि ॥ २७३ ।। चित्ते बहुलचउत्थी विसाहजोएण पासनामस्स । वइसाहसुद्धदसमी हत्थुत्तरजोगि वीरस्स ॥ २७४ ॥ | एता द्वादशापि गाथा निगदसिद्धाः॥ सम्प्रति कस्य कस्मिन् दिवसभागे ज्ञानमुत्पन्नमिति प्रतिपादयति
तेवीसाए नाणं उप्पन्नं जिणवराण पुवण्हे । वीरस्स पच्छिमण्हे पमाणपत्ताए चरमाए ॥ २७५ ॥ त्रयोविंशति(तेः) जिनवराणां तीर्थकृतां ज्ञानमुत्पन्नं पूर्वाह्ने,सुरोद्गमनमुहूर्ते इत्यर्थः, तथा चोकं चूों-"तेवीसाए। |तित्थगराणं सूरुग्गमणमुहुत्ते एगराइयाए पडिमाए नाणमुप्पन्न मिति, वीरस्य भगवतः-अपश्चिमतीर्थकृतः पश्चिमाहे,
Jain Education Interte
Faw.jainelibrary.org
A

Page #431

उपोद्धा निर्युक्तिः
॥२०७॥
Jain Education inte
तत्रापि प्रमाणप्राप्तायां चरमायां पौरुष्यामिति, अन्ये त्वभिदधति - द्वाविंशतेः पूर्वाह्णे ज्ञानमुत्पन्नं मल्लिस्वामिमहावीरयोः पुनरपराह्ने इति ॥ साम्प्रतमधिकृतद्वार एव येषु क्षेत्रेषूत्पन्नं तदभिधानार्थमाह
उसभस्स पुरिमताले वीरस्सुजुयालियानदीतीरे । सेसाण केवलाई जेसुजाणेसु पद्मइया ॥ २७६ ॥ ऋषभस्य - भगवतः आदितीर्थकरस्य विनीतायाः प्रत्यासन्नं यत्पुरिमतालं नगरं तत्र ज्ञानमुत्पन्नं, तत्रापि शकटमुखे उद्याने न्यग्रोधपादपस्याधो निविष्टस्य सूर्योद्गमनवेलायां, वीरस्य भगवत ऋज्वालिकानदीतीरे, तत्र गृहपतिश्यामाक खले शालतरोरधः स्थितस्य, शेषाणां तु तीर्थकृतां केवलज्ञानानि येषूद्यानेषु प्रब्रजितास्तत्रोत्पन्नानि ॥ साम्प्रतं यस्य येन तपसा समुत्पन्नं तस्य तत्तपः प्रतिपादयन्नाह -
अट्टमभतंतंमी पासोसहमल्लिरिट्ठनेमीणं । वसुपुज्जस्स चडत्थेण छट्टभत्तेण सेसाणं ॥ २७७ ॥ पार्श्वनाथऋषभस्वामिमल्लिनाथारिष्ठ ने मीनामष्टमभक्तान्ते - उपवासत्रयपर्यन्ते केवलज्ञानमुदपादि, वासुपूज्यस्य पुनर्भ - गवतश्चतुर्थेन, शेषाणां षष्ठभकेन ॥ गतं ज्ञानोत्पादद्वारम्, सम्प्रति सङ्ग्रहद्वारं विवरीषुः प्रथमतो यतिसङ्ग्रहपरिमाणमाहचुलसीइं च सहस्सा एगं च दुवे य तिष्णि लक्खाई। तिष्णि य वीसहियाई तीसहियाई च तिन्नेव ॥ २७८ ॥ तिनिय अडाइजा दुवे य एगं च सयसहस्साई । चुलसीइं च सहस्सा बिसत्तरिं अट्ठसट्ठि च ॥ २७९ ॥ छावट्ठि चोट्ठि यासट्ठि सद्विमेव पन्नासा । चत्ता तीसा वीसा अट्ठारस सोलस सहस्सा ॥ २८० ॥ चोदय सहस्साईं जिणाण जइसीससंगहपमाणं । अज्जासंगहमाणं उसभाईणं अतो वोच्छं ॥ २८९ ॥

ज्ञाने क्षेत्र
तपः साधुसाध्वी सं
ख्या गा. २७६-८१
॥२०७॥

Page #432

भगवत ऋषभस्वामिनश्चतुरशीतिसहस्राणि श्रमणानाम्, एक लक्षमजितस्य द्वेलक्षे सम्भवनाथस्य त्रीणि लक्षाण्यभिनन्दनस्य सुमतेः त्रीणि लक्षाणि विंशतिसहस्राभ्यधिकानि पद्मप्रभस्य त्रीणि त्रिंशत्सहस्राधिकानि सुपार्श्वस्य त्रीणि लक्षाणि चन्द्रप्रभस्य अर्द्धतृतीयानि लक्षाणि सुविधेर्दै लक्षे शीतलस्य एक लक्षं श्रेयांसस्य चतुरशीतिः श्रमणानां सहस्राणि वासुपूज्यस्य द्वासप्ततिः सहस्राणि विमलस्य अष्टषष्टिः सहस्राणि अनन्तजिनस्य षट्षष्टिः सहस्राणि धर्मनाथस्य चतुःषष्टिःसह
साणि शान्तिनाथस्य द्वाषष्टिः सहस्राणि कुन्थुनाथस्य पष्टिः सहस्राणि अरनाथस्य पञ्चाशत्सहस्राणि मल्लिनाथस्य चत्वारिंश*त्सहस्राणि मुनिसुव्रतस्वामिनस्त्रिंशत्सहस्राणि नमिस्वामिनो विंशतिसहस्राणि अरिष्ठनेमेरष्टादश सहस्राणि पार्श्वनाथस्य
षोडश सहस्राणि भगवतो महावीरस्य चतुर्दश सहस्राणि, एतद्यतिशिष्यसङ्ग्रहप्रमाणं जिनानाम्-ऋषभादीनां यथाक्रममवसातव्यं, तच्च तथैव भावितम् ॥अत ऊर्ध्वमार्यासङ्ग्रहप्रमाणमृपभादीनां जिनानां क्रमेण वक्ष्ये । प्रतिज्ञातमेव निर्वाहयतितिण्णेव य लक्खाई तिनि यतीसाई तिन्नि छत्तीसा। तीसा य छच्च पंच य तीसा चउरो य वीसाइं ॥२८२॥ चत्तारि य तीसाई असीउत्तरतिणि तिणिमित्तो या वीसुत्तरं छलहियं तिसहस्साहियं च लक्खं च ॥२८॥ लक्खं अट्ठसयाणि य वासद्विसहस्स चउसय समग्गा। एगट्टी उच्च सया सद्विसहस्सा सया छच ॥ २८४॥ सहि पणपन्न पन्नेगचत्त चत्ता तहऽद्वतीसं च । छत्तीसं च सहस्सा अजाणं संगहो एसो ॥ २८५॥
भगवत आदितीर्थकरस्यार्यिकाणां त्रीगि लक्षा अजितस्वामिनस्त्रीणि लक्षाणि त्रिंशानि-त्रिंशत्सहस्राभ्यधिकानि सम्भवनाथस्य त्रीणि लक्षाणि पत्रिंशत्सहस्राभ्यधिकानि अभिनन्दनस्य लक्षाणि षट् त्रिंशानि-त्रिंशत्सहस्राभ्यधिकानि

Page #433

उपोद्घातनियुक्तिः
॥२०८॥
6455-45%252-500
सुमतिनाथस्य पञ्च लक्षाणि त्रिंशत्सहस्राधिकानि पद्मप्रभस्य चत्वारि लक्षाणि विंशतिसहस्राधिकानि सुपार्श्वस्य चत्वारि लक्षाणि त्रिंशत्सहस्राभ्यधिकानि चन्द्रप्रभस्वामिनस्त्रीणि लक्षाणि अशीतिसहस्रोत्तराणि सुविधिस्वामिनस्त्रीणि परिपू-धीसंख्या र्णानि लक्षाणि, 'तिनिमित्तो य'इति विलक्षमात्रमार्यासङ्ग्रह इति गम्यते इत्यर्थः, शीतलनाथस्य विंशत्युत्तरं-विंशति
गा.२८२सहस्राधिकं लक्षं श्रेयांसस्य षट्सहस्राधिकं लक्षं वासुपूज्यस्य त्रिसहस्राधिकं लक्ष विमलनाथस्य परिपूर्ण लक्षम् अनन्तजितो लक्षमेकमष्टौ च शतानि धर्मनाथस्य द्वापष्टिसहस्राणि चतुःशताभ्यधिकानि शान्तिनाथस्य एकषष्टिः सहस्राणि षट् शतानि कुन्थुनाथस्य षष्टिः सहस्राणि षट् शतानि अरनाथस्य षष्टिः सहस्राणि मल्लिस्वामिनः पञ्चपञ्चाशत्सहस्राणि मुनिसुव्रतस्वामिनः पञ्चाशत्सहस्राणि नमिनाथस्य एकचत्वारिंशत्सहस्राणि अरिष्ठनेमेश्चत्वारिंशत्सहस्राणि पार्श्वनाथस्याष्टात्रिंशसहस्राणि भगवतो वर्द्धमानस्वामिनःषत्रिंशत्सहस्राणि, एवं ऋषभादीनां जिनानां यथाक्रममार्यिकासङ्ग्रहः॥
पढमाणुयोगसिद्धो पत्तेयं सावयाइयाणं च । नेओ सबजिणाणं सीसाणं संगहो कमसो ॥२८॥ | श्रावकादीनामादिशब्दात् श्राविकाचतुर्दशपूर्वधरादिपरिग्रहः, शिष्याणां सङ्ग्रहः क्रमशो-यथाक्रम सर्वजिनानां प्रथ-18 मानुयोगसिद्धः-प्रथमानुयोगप्रतीतो ज्ञेयः, तत्र ऋषभस्वामिअरिष्ठनेमिमल्लीपाश्वनाथवर्द्धमानस्वामिनां यथासम्प्रदायमुपदश्यते-भगवत आदितीर्थकृत ऋषभसेनप्रमुखाणि चतुरशीतिश्रमणसहस्राणि ब्राह्मीसुन्दरीप्रभृतीनित्रीण्यार्यिकाणां लक्षाणि
॥२०८॥ श्रेयांसप्रभृतीनि त्रीणि श्रमणोपासकलक्षाणि पञ्चसहस्राभ्यधिकानि सुभद्राप्रमुखानि पञ्च श्रमणोपासिकाशतसहस्राणि चतुष्पञ्चाशत्सहस्राभ्यधिकानि चत्वारिंशत्सहस्राणि सप्तशताभ्यधिकानि चतुर्दशपूर्विणां नव सहस्राण्यवधिज्ञानिनां
HAMACISTAKA
Ge*%%*
Jain Education Inter
I
w w.jainelibrary.org

Page #434

4
4
.
केवलज्ञानिनां विंशतिसहस्राणि २००००, विंशतिसहस्राणि षट्शताम्यधिकानि २०६०० वैक्रियलन्धिमतां, द्वादश सह स्राणि षट् शतानि पश्चाशदधिकानि १२६५० विपुलमतीनां, द्वादश सहस्राणि षट् शतानि पञ्चाशदधिकानि १२६५० वादिनां, द्वाविंशतिसहस्राणि नव शतानि २२९०० अनुत्तरोपपातिना, विंशतिः श्रमणसहस्राणि सिद्धानि २०००० चत्वारिंशदार्यिकासहस्राणि सिद्धानि ४०००० सर्वसङ्ख्यया षष्टिरन्तेवासिसहस्राणि सिद्धानि ६००००।भगवतोऽरिष्ठनेमेवरदत्तप्रमुखाण्यष्टादश श्रमणसहस्राणि १८००० यक्षिणीप्रमुखाणि चत्वारिंशदार्यिकासहस्राणि ४०००० नन्दप्रमुखानां श्रमणोपासकानामेकं शतसहस्रमेकोनसप्ततिश्च सहस्राणि १६९००० महासुब्रताप्रमुखाणां श्रमणोपासिकानां त्रीणि लक्षाणि पत्रिंशत्सहस्राणि ३३६०० चत्वारि शतानि ४०० चतुर्दशपूर्विणां पञ्चदश शतानि १५०० अवधिज्ञानिनां पञ्चदश शतानि १५०० केवलज्ञानिनां पञ्चदश शतानि वैक्रियलब्धिमतां १५०० दश शतानि १००० विपुलमतीनां अष्टादश शतानि १८०० वादिनां षोडश शतानि १६०० अनुत्तरोपपातिनां । भगवतः पार्श्वनाथस्य आर्यदिनप्रमुखाणि षोडश श्रमणसह|स्राणि १६००० पुष्पचूलाप्रमुखाण्यष्टात्रिंशदार्यिकासहस्राणि ३८०००सुनन्दाप्रमुखाणामेकं लक्षं चतुःषष्टिसहस्राणि श्रमणो-| पासकानां १६४००० नन्दिनीप्रमुखाणांश्रमणोपासिकानां त्रीणि लक्षाणि सप्तविंशतिः सहस्राणि ३२७००० अर्द्धचतुर्थानि | शतानि ३५० चतुर्दशपूर्विणां चतुईश शतानि १४०० अवधिज्ञानिनां दश शतानि केवल ज्ञानिनामेकादश शतानि ११०० चैक्रियलब्धिमतामर्दोष्टमानि शतानि ७५० विपुलमतीनां षट् शतानि ६०० वादिनां द्वादश शतानि १२०० अनुचरोपपातिनां । श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य इन्द्रभूतिप्रमुखाणि चतुर्दश श्रमणसहस्राणि १४००० आर्यचन्दना
AKASAROSAGAKACAMANG
4.40
Jain Education Inter
G
wjainelibrary.org

Page #435

C
उपोद्धातनियुक्तिः
॥२०९॥
प्रमुखाणि पत्रिंशदार्यिकासहस्राणि ३६००० शङ्खप्रमुखाणां श्रमणोपासकानामेकं लक्षं एकोनषष्टिः सहस्राणि १५९००० तीर्थ गणसुलसारेवतीप्रमुखाणां श्रमणोपासिकानां त्रीणि शतसहस्राणि अष्टादश सहस्राणि ३१८००० त्रीणि शतानि चतुर्दश- मानं च गा. आपूर्विणां ३०० त्रयोदश शतानि १३०० अवधिज्ञानिनां सप्त शतानि ७०० केवलज्ञानिनां सप्त शतानि ७०० वैक्रिय
२८७-९० लब्धिमतां पञ्च शतानि ५०० विपुलमतीनां चत्वारि शतानि ४०० वादिनामष्टौ शतानि ८०० अनुत्तरोपपातिनाम् ॥ गतं सङ्ग्रहद्वारम् , अधुना तीर्थद्वारमाहतित्थं चाउवण्णो संघो सो पढमए समोसरणे । उप्पण्णो उ जिणाणं वीरजिणिंदस्स बीयंमि ॥ २८७ ॥
तीर्थ नाम प्रवचनं, तच्च निराधारं न भवतीति चतुर्वर्णः सह उच्यते, स जिनानाम्-ऋषभादीनां प्रथम एव समव|सरणे उत्पन्ना, वीरजिनेन्द्रस्य पुनर्द्धितीये समवसरणे, मध्यमायां पुरि, यत्र हि केवलज्ञानमुत्पन्नं तत्र तथाकल्पत्वात्सम-15 वसरणमभूत् यावता न तत्र सो जातः ॥ गतं तीर्थद्वारम् , अधुना गणद्वारमाह-.
चुलसीइ पंचणउई घिउत्तरं सोलमुत्तरसयं च । सत्तहियं पणनउई तेणउइं अहसीई य ॥ २८८ ॥ एक्कासीइ छावत्तरी य छावहि सत्तवन्ना य । पन्ना तेयालीसा छत्तीसा चेव पणतीसा ॥ २८९॥ तेतीसट्ठावीसा अट्ठारस चेव तहय सत्तरस । एकारसदसनवगं गणाण माणं जिणिंदाणं ॥ २९॥ ॥२०९॥ भगवत आदितीर्थकरस्य चतुरशीतिर्गणा, गणो नामेह एकवाचनाचारक्रियास्थानां समुदायो, न कुलसमुदाय इति पूर्वसूरयः, अजितस्वामिनः पञ्चनवतिर्गणाः सम्भवनाथस्य धुत्तरं शतम् अभिनन्दनस्य षोडशोचरं शतं सुमतिनाथस्य
REASSASSAGAR
Jain Education Intel
Phw.jainelibrary.org

Page #436

परिपूर्ण शतं पद्मप्रभस्य सवाधिक शतं सुपार्श्वस्य पञ्चनवतिः चन्द्रप्रभस्य त्रिनवतिः सुविधिस्वामिनोऽष्टाशीतिः लस्य एकाशीतिः श्रेयांसस्य षट्सप्ततिः वासुपूज्यस्य षट्षष्टिः विमलस्य सप्तपश्चाशत् अनन्तजित: पञ्चाशत् धर्मस्य त्रिचत्वारिंशत् शान्तिनाथस्य पत्रिंशत् कुन्थुनाथस्य पञ्चत्रिंशत् अरजिनस्य त्रयस्त्रिंशत् मल्लिस्वामिनोऽष्टाविंशतिः मुनिसुव्रतस्वामिनोऽष्टादश नमिनाथस्य सप्तदश अरिष्ठनेमेरेकादश पार्श्वनाथस्य दश वर्द्धमानस्वामिनो नव, एतत् जिनेन्द्राणाम्-ऋषभादीनां जिनानां यथाक्रमं गणानां मान-परिमाणं ॥ सम्प्रति गणधरप्रतिपादनार्थमाह- .
एकारस उ गणहरा वीरजिणिंदस्स सेसयाणं तु । जावइया जस्स गणा तावइया गणधरा तस्स ॥ २९१ ।। MI गणधरा नाम मूलसूत्रकतारः, ते च वीरजिनस्य एकादश, गणास्तु नव, द्वयोर्युगलयोरेकैकवाचनाचारक्रियास्थत्वात्, ४. शेषाणां तु जिनवरेन्द्राणां यस्य यावन्तो गणास्तस्य तावन्तो गणधराः, प्रतिगणधरं भिन्नभिन्नवाचनाचारक्रियास्थत्वात् ।।
गतं गणधरद्वारम् , इदानीं धर्मोपायस्य देशका इत्येतद्व्याचिख्यासुराह* धम्मोवाओ पवयणमहवा पुवाइं देसया तस्स । सवजिणाण गणहरा चोदसपुवी उ ते तस्स ।। २९२॥
धर्मोपायो नाम प्रवचनं, तदन्तरेण धर्मस्यासम्भवात् , अथवा पूर्वाणि, तस्य-धर्मोपायस्य देशकाः सर्वजिनानां । गणघराः, तेषां मूलसूत्रकर्तृत्वात् , अथवा ये यस्य तीर्थकृतश्चतुर्दशपूर्विणस्ते धर्मोपायस्य देशकाः, परिपूर्णश्रुततया तेषां यथावस्थितवस्तुदेशकत्वात् ॥ सामाइयाइया या वयजीवनिकायभावणा पढमं । एसो पम्मोवादो जिणेहिं सहिं उवाट्टो ॥ २९३ ॥

Page #437

उपोद्घातनिर्युक्तिः
॥ २१० ॥
Jain Education in
वाशब्दः प्रकारान्तरताद्योतनार्थः, अथवा या प्रथमं प्रतजीवनिकायभावना महाव्रतविषयषड्जीवनिकाययथावस्थितप रिज्ञानसम्यक् श्रद्धानसंरक्षणाध्यवसायरूपा भावना सामायिकादिका - रागद्वेषपरिहारेण समभावादिका एष धर्मोपायः, तमन्तरेण सम्यक् चारित्ररूपधर्म्मासंम्भवात् इत्थंभूतश्च धम्मपायो जिनैः सर्वैरप्युपदिष्टः, ततो धम्र्म्मोपायस्य देशकास्त एत्र जिना इति ॥ उक्तं धम्र्मोपायदेशकद्वारम् अधुना पर्यायद्वारमाह
उसभस्स पुञ्चलक्खं पुच्वंगूणमजियस्स तं चैव । चउरंगूणं लक्खं पुणो पुणो जाव सुविहित्ति ॥ २९४ ॥ वीसं तु सहस्सा पुचाणं सीयलस्स परियायो । लक्खाईं एक्कवीसं सिज्वंसजिणस्स वासाणं ॥ २९५ ॥ चप्पन्नं पन्नारस तत्तो अट्टमाई लक्खाई । अट्ठाइज्जाई तत्तो वाससहस्साई पणुवीसं ॥ २९६ ॥ तेवीसं च सहस्सा सयाणि अट्ठमाणि य हवंति । एगवीसं च सहस्सा वाससऊणा य पणपन्नं ॥ २९७ ॥ अद्धट्ठमा सहस्सा अड्ढाइबाइ सत्त य सयाई । सयरी विचत्तवासा दिक्खाकालो जिनिंदाणं ॥ ६९८ ॥ ऋषभस्य भगवतः श्रमणपर्याय एकं पूर्वलक्षम्, अजितस्वामिनस्तदेव एकं पूर्वलक्षमेकेन पूर्वाङ्गेन न्यूनं पूर्वाङ्गं नाम चतुरशीतिवर्षलक्षाणि, अत ऊर्द्ध चतुरङ्गोनं पूर्वलक्षं पुनः पुनस्तावद्वतव्यं यावत्सुविधिः, तद्यथा-सम्भवनाथस्य व्रतपर्यायः एकं पूर्वलक्षं चतुर्भिरङ्गैरूनं, अभिनन्दनस्य एकं पूर्वलक्षमष्टभिः पूर्वाङ्गैरूनं, सुमतिनाथस्य एकं पूर्वलक्षं द्वादशभिः पूर्वाङ्गैरूनं, पद्मप्रभस्य एकं पूर्वलक्षं षोडशभिः पूर्वान्नैर्हीनं, सुपार्श्वस्यैकं पूर्वलक्षं विंशत्या पूर्वाहनं, चन्द्रप्रभस्य एकं पूर्वलक्षं चतुर्विंशत्या पूर्वाहनं, सुविधिनाथस्य एकं पूर्वलक्षमष्टाविंशत्या पूर्वाङ्गेहींनम्, पञ्चविंशतिः पूर्वाणां

गणधरा देशकाः प
र्यायाः गा.
२९१-८
॥ २१० ॥
ww.jainelibrary.org

Page #438

E
ECRACACAR
ARCRACK
सहस्राणि शीतलस्य पर्यायो-प्रतपर्यायः श्रेयांसजिनस्य वर्षाणां लक्षाग्येकविंशतिः वासुपूज्यस्य चतुष्पञ्चाशद्वर्षलक्षाणि विमलनाथस्य पञ्चदश वर्षलक्षाणि ततोऽनन्तरमनन्तजितो ष्टमानि-सा नि सक्ष वर्षलक्षाणि व्रतपर्यायः धर्मनाथस्वार्द्धतृतीयानि वर्षशतसहस्राणि शान्तिनाथस्य पञ्चविंशतिवर्षसहस्राणि कुन्थुनाथस्य त्रयोविंशतिवर्षसहस्राणि शतानि चार्ड्सष्टमानि अरस्वामिन एकविंशतिवर्षसहस्राणि मल्लिनाथस्य वर्षशतोनानि पञ्चपञ्चाशद्वर्षसहस्राणि मुनिसुव्रतस्वामिनोऽष्टिमानि वर्षसहस्राणि नमिनाथस्यार्द्धतृतीयानि वर्षशतानि (सहस्राणि ) अरिष्ठनेमेः सप्त शतानि पार्श्वनाथस्य सप्ततिवर्षाणां वर्द्धमानस्वामिनो द्वाचत्वारिंशत्, एष यथाक्रमं जिनेन्द्राणां-ऋषभादीनां दीक्षाकालो-व्रतपर्यायः॥ साम्प्रतमस्मिन्नेव पर्यायद्वारे भगवतां वैविक्त्येन कुमारादिपर्यायान् प्रतिपादयन्नाह- ... उसभस्स कुमारत्तं पुत्वाणं वीसई सयसहस्सा। तेवठ्ठी रजमि उ अणुपालेऊण निक्खंतो॥२९९ ॥ अजियस्स कुमारत्तं अट्ठारस पुत्सयसहस्साई। तेवणं रजंमी पुवंग चेव बोद्धवं ॥ ३०॥ पन्नरस सयसहस्सा कुमारवासो उ संभवजिणस्स । चोयालीसं रजे चउरंग चेव योद्धबं ॥ ३०१॥ अद्धत्तेरस लक्खा पुवाणऽभिणंदणे कुमारत्तं । छत्तीसा अद्धं चिय अटुंगा चेव रजमि ॥ ३०२॥ सुमइस्स कुमारत्तं हवंति दस पुत्वसयसहस्साई। अउणत्तीसं रजे यारस अंगाई बोदवा ॥ ३०३ ॥ पउमस्स कुमारत्तं पुवाणट्ठमा सयसहस्सा । अद्धं च एकवीसा सोलस अंगा य रजमि ॥ ३०४॥ पुबसयसहस्साई पंच सुपासे कुमारवासो उचउदस पुण रजंमी वीसं अंगा य बोद्धया ॥ ३०५ ॥
बा-सू.३६
- काव
Jain Education
tema
Wwjainelibrary.org

Page #439

उपोदातनियुक्तिः
॥२१॥
| पर्यायः
CAMPCAT
अहाइजा लक्खा कुमारवासो उ ससिपहे होइ । अर छविय रज्जे चउवीसंगा य बोधा ॥३०॥ जिनानां पणं पुखसहस्सा कुमारवासो उ पुष्फदंतस्स । तावइयं रजंमी अट्ठावीसं च पुषंगा ॥ ३०७॥
कुमारादिपणुषीससहस्साई पुराणं सीयले कुमारत्तं । तावइयं परियाओ पन्नासं चेव रजमि ॥ ३०८॥ वासाण कुमारत्तं एगवीसं लक्ख होइ सेजंसे । तावइयं परियायो बायालीसं च रजमि ॥ ३०९॥
गा. २९९. गिहवासे अट्ठारस वासाणं सयसहस्स नियमेणं । चउपन्न सयसहस्सा परियाओ होइ वसुपुजे ॥३१॥ NI पन्नरस सयसहस्सा कुमारवासो उ तीसई रज्जे । पन्नरस सयसहस्सा परियायो होइ विमलस्स ॥ ३११॥ अहमलक्खाई वासाणमणंतई कुमारत्ते । तावइयं परियायो रजमि य होति पन्नरस ॥ ३१२॥ . धम्मस्स कुमारत्तं वासाणऽहाइयाई लक्खाई। तावइयं परियाओ रजे पुण होति पंचेव ॥ ३१३ ॥ संतिस्स कुमारत्ते मंडलिचकिपरियाय चउसुंपि । पत्तेयं पत्तेयं वाससहस्साई पणवीसं ॥ ३१४॥ एमेव य कुंथुस्सवि चउसुवि ठाणेसु होति पत्तेयं । तेवीससहस्साई वरिसाणऽट्ठम सया य ॥ ३१५॥ एमेव अरजिणिदस्स चउसुवि ठाणेसु होति पत्तेयं । एगवीस सहस्साई वासाणं हुंति नायचा ॥ ३१६॥ मल्लिस्सवि वाससयं गिहवासे सेसयं तु परियायो । चउपण्णसहस्साई नव चेव सयाई पुण्णा ॥ ३१७ ॥
॥२१॥ अद्धहमा सहस्सा कुमारवासो उ सुब्बयजिणस्स । तावइयं परियाओ पन्नरस सहस्स रजमि ॥१८॥ नमिणो कुमारवासो वाससहस्साई दोन्नि अद्धं च । तावइयं परियाओ पंच सहस्साई रज्वमि॥१९॥

a

w.jainelibrary.org

Page #440

CARRACKSON
कर
तिन्नेव य वाससंयाँ कुमारवासों अरिहनेमिस्स । सत्त य वाससयाई सामण्णे होइ परिपाओ ॥ ३२०॥ पासस्स कुमारत्तं तीसं परियाउ सत्तरी होइ । तीसा य बद्धमाणे बायालीसा य परियाओ॥ ३२१॥
ऋषभस्य कुमारत्वं पूर्वाणाम्-उक्तस्वरूपाणां विंशतिः शतसहस्राणि-लक्षाणि, त्रिषष्टिं पूर्वलक्षाणि राज्येऽनुपात्यगमयित्वा पश्चाग्निष्क्रान्तः, तत एक पूर्वलक्षं शेष व्रतपर्यायः। अजितस्य भगवतोऽष्टादश पूर्वशतसहस्राणि कुमारत्वं, त्रिपञ्चाशत्पूर्वशतसहस्राण्येकं च पूर्वाङ्गं बोद्धव्यं राज्ये, शेषमेकपूर्वाङ्गोनपूर्वलक्षं व्रतपर्यायः । सम्भवजिनस्य कुमारवासः पञ्चदश पूर्वाणां शतसहस्राणि चतुश्चत्वारिंशत्पूर्वशतसहस्राणि 'चउरंगं चेति चतुर्णामङ्गानां समाहारश्चतुरङ्ग, चत्वारि च पूर्वाङ्गानि इत्यर्थः, राज्ये बोद्धव्यानि, शेषमेकं पूर्वलक्षं चतुर्भिः पूर्वाङ्गैरूनं व्रतपर्यायः । अभिनन्दने-षष्ठीसप्तम्योरथ ।। प्रत्यभेदात् अभिनन्दनस्य कुमारत्वमर्द्धत्रयोदशानि-सार्द्धानि द्वादश पूर्वाणां लक्षाणि, षट्त्रिंशत्पूर्वलक्षाणि एकं चार्द्धलक्षमष्टौ च पूर्वाङ्गाणि राज्ये, शेषमेकं पूर्वलक्षमष्टभिः पूर्वाङ्गैरूनं व्रतपर्यायः । सुमतेः कुमारत्वं दश पूर्वशतसहस्राणि, एकोनत्रिशत्पूर्वलक्षाणि द्वादश च पूर्वाङ्गानि भवन्ति बोद्धव्यानि राज्ये, शेषमेकं पूर्वलक्ष द्वादशभिः पूर्वाङ्गरूनं व्रतपर्यायः। पद्मस्य-13 पद्मप्रभस्य कुमारत्वमीष्टमानि पूर्वाणां शतसहस्राणि, एकविंशतिः पूर्वलक्षाणि अर्द्धं च पूर्वलक्षस्य तथा पोडश पूर्वाङ्गाणि राज्ये, शेष त्वेकं पूर्वलक्षं षोडशपूर्वाङ्गोनं व्रतपर्यायः । सुपाचे षष्ठीसप्तम्योरभेदात् सुपार्श्वनाथस्य भगवतः पञ्च पूर्वश-11 तसहस्राणि कुमारत्वं, चतुर्दश पूर्वलक्षाणि विंशतिश्चाङ्गानि राज्ये बोद्धव्यानि, शेषं विंशत्या पूर्वाङ्गैरूनं पूर्वलक्षमेकं व्रतपर्यायः॥ शशिप्रभे-चन्द्रप्रभस्य अर्घतृतीयलक्षपूर्वाणि कुमारवासो भवति, अर्ध षडेव च पूर्वलक्षाणि चतुर्विंशतिरङ्गानि च ।

Page #441

उपोद्धातनियुक्तिः
पर्यायः
५२१२॥
३२१
CONNOCESSORRECIRCRICS
बोद्धव्यानि राज्ये, शेष पुनरेकं पूर्वलक्षं चतुर्विंशतिपूर्वाङ्गहीनं प्रतपर्यायः, पञ्चाशत्पूर्वसहस्राणि कुमारवासः। पुष्पदन्तस्य- जिनानां सुविधिस्वामिनः तावदेव-पञ्चाशदेव पूर्वसहस्राणीत्यर्थः अष्टाविंशतिश्च पूर्वाङ्गानि राज्ये, शेषमेकं पूर्वलक्षमष्टाविंशतिपू- कुमारादिवाङ्गहीनं व्रतपर्यायः । पञ्चविंशतिः पूर्वाणां सहस्राणि शीतलस्य कुमारत्वं, तावदेव-पञ्चविंशतिः पूर्वसहस्राणि पर्यायो
तपर्यायः, पञ्चाशत्पूर्वसहस्राणि राज्ये । श्रेयांसस्य कुमारत्वमेकविंशतिर्वर्षाणां लक्षाणि भवन्ति, तावदेव-एकविंशतिः | वर्षाणां लक्षाणि व्रतपर्यायः, द्वाचत्वारिंशद्वर्षलक्षाणि राज्ये । वासुपूज्यस्य गृहवासे-कुमारत्वलक्षणे नियमेन वर्षाणाम-31 ष्टादश शतसहस्राणि, व्रतपर्यायः पुनश्चतुष्पश्चाशद्वर्षाणां शतसहस्राणि, राज्यानभ्युपगमाञ्च राज्यपर्यायाभावः । विमलस्य । कुमारवासः पञ्चदश वर्षाणां शतसहस्राणि, त्रिंशद्वर्षलक्षाणिराज्ये, पञ्चदश वर्षशतसहस्राणि पर्यायो-ब्रतपर्याय इति । अनन्तजितः कुमारत्वे वर्षाणामर्ड्सष्टमानि लक्षाणि, तावदेव-अर्द्धाष्टमानि वर्षलक्षाणि पर्यायो-व्रतपर्यायः, पञ्चदश वर्षल-18 क्षाणि राज्ये । धर्मस्य तीर्थकृतः कुमारत्वमर्द्धतृतीयानि वर्षाणां लक्षाणि, अर्द्धतृतीयान्येव च वर्षलक्षाणि व्रतपर्यायः, पञ्च वर्षलक्षाणि पुनर्भवन्ति राज्ये । शान्तेः-शान्तिनाथस्य चतुलपि-कुमारत्वमण्डलिचक्रिपर्यायेषु-मण्डलिचक्रिग्रहणं भावप्रधानं कुमारत्वमण्डलित्वचक्रित्वव्रतपर्यायरूपेषु स्थानेषु प्रत्येकं २ वर्षसहस्राणि पञ्चविंशतिरवगन्तव्यानि, पञ्चविं शतिवर्षसहस्राणि कुमारत्वं, पञ्चविंशतिर्वर्षसहस्राणिमण्डलिकत्वं, पञ्चविंशतिवर्षसहस्राणि चक्रवर्तिपदं, पञ्चविंशतिवर्षसह- * ॥२१२॥ स्राणि व्रतपर्यायः। एवमेव-शान्तिनाथस्येव कुन्थुनाथस्यापि चतुर्वपि स्थानेषु-कुमारत्वमण्डलित्वचक्रित्वव्रतपर्यायरूपेषु प्रत्येकं भवन्ति त्रयोविंशतिवर्षसहस्राणि अाष्टमानि च वर्षाणां शतानि । एवमेव-कुन्थुनाथस्येव अरजिनेन्द्रस्यापि ही
वर्षसहस्राणिमण्डाने प्रत्येक वर्षमारत्वमण्डलिचकिपर्यायषला
Jain Educate

anbrary.org

Page #442

चतुर्ध्वपि स्थानेषु-कुमारत्वमण्डलिस्वचक्रवर्तिपदव्रतपर्यायरूपेषु प्रत्येकमेकविंशतिवर्षाणां सहस्राणि भवन्ति ज्ञातव्यानि । मल्लिनाथस्यापि गृहवासे वर्षशतं, शेषं तु सर्वमायुतपर्यायः, तत्कियदिति चेत् अत आह-चतुष्पञ्चाशद्वर्षाणां सह-11 स्राणि नव च परिपूर्णानि शतानि । अर्धाष्टमानि वर्षाणां सहस्राणि कुमारवासः सुव्रतजिनस्य, तावदेव-अर्द्धाष्टमान्येव वर्षसहस्राणि पर्यायो-व्रतपर्यायः, पञ्चदश वर्षसहस्राणि राज्ये । नर्भगवतः कुमारवासो द्वे वर्षसहस्र अर्द्ध च-पञ्च वर्षशतानीत्यर्थः, तावत्क-अर्द्धतृतीयान्येव वर्षसहस्राणि व्रतपर्यायः, पञ्च वर्षसहस्राणि राज्ये । अरिष्ठनेमेस्त्रीणि वर्षशतानि 8 कुमारवासः, राज्यानभ्युपगमात् राज्यपर्यायाभावः, सप्त वर्षशतानि भवति श्रामण्यः पर्यायः । पार्श्वनाथस्य कुमारत्वं त्रिंशद्वर्षाणि, व्रतपर्यायः पुनर्भवति सप्ततिर्वाणि, वर्द्धमाने-चर्द्धमानवामिनो गृहवासस्त्रिंशद्वर्षाणि, व्रतपर्यायः द्विचत्वारिंशद्वर्षाणि ॥ सम्प्रति केवलिपर्यायो वकन्या, सच श्रामण्यपर्यायात् छद्मस्थपर्यायापगमे खयमेव ज्ञेय इति पूर्वो-1 कमेव श्रामण्यपर्यायं स्मारयतिउसभस्स पुचलक्खं पुवंगूणमजियस्स तं चेव । चउरंगणं लक्खं पुणो पुणो जाव सुविहित्ति ॥ ३२२ ॥ अस्या व्याख्या पूर्ववत्,
सेसाणं परियातो कुमारवासेण सहियतो भणितो। पत्तेयंपिय पुवं सीसाणमणुग्गहट्टाए ॥ ३२३ ॥ |
शेषाणां-शीतलस्वामिप्रभृतीनां पर्यायः पूर्व कुमारवासेन सह भणितः, प्रत्येकमपि च, किमर्थमुभयथापि भणित तइति चेत् अत आह-शिष्याणामनुग्रहाय, यतो मन्दमतीनामपि शिष्याणां बुद्धौ सम्यक् प्रतिस्फलति ॥
Jain Education Internet
Brainelibrary.org
k

Page #443

उपोद्धात. नियुक्तिः
॥२१३॥
MAKAASARAS
छउमत्यकालमत्तं सोहेउं सेसओ उ जिणकालो । सघाउयपि एत्तो उसभाईणं निसामेह ॥ ३२४ ॥ जिनानां यथोदितरूपात् श्रामण्यकालात् छद्मस्थकालमात्रं प्रागुक्तस्वरूपं शोधयित्वा-अपनीय शेषः श्रामण्यपर्यायकालः सह
श्रामण्यपऋषभादीनां जिनकालोऽवसातव्यः, कुमारादिपर्यायकालमीलने च सर्वायुःकालपरिमाणं भवति, तत्साक्षानिर्दिदिक्षुराह- यादि 'सवाउयंपी'त्यादि, अतः-कुमारादिपर्यायभणनानन्तरं सर्वायुरपि यथाक्रममृपभादीनां भण्यमानं निशमयत-आकर्णयत ॥ तदेवाह
३२२-७ चउरासीई विसत्तरि सट्टी पण्णासमेव लक्खाई । चत्ता तीसा वीसा दस दो एगं च पुवाणं ॥ ३२५ ॥ चउरासीई विसत्तरी य सट्ठी य होइ वासाणं । तीसा य दस य एगं च एवमेए सयसहस्सा ।। ३२६ ॥ पंचाणउइ सहस्सा चउरासीइंच पंचवण्णा यतीसा य दस य एगं सयं च बावत्तरी घेव ॥ ३२७ ॥
भगवत आदितीर्थकरस्य सर्वायुश्चतुरशीतिः पूर्वाणां लक्षाणि अजितस्वामिनो द्वासप्ततिः पूर्वलक्षाणि सम्भवनाथस्य पष्टिः पूर्वलक्षाणि अभिनन्दनस्य पञ्चाशत्पूर्वलक्षाणि सुमतेश्चत्वारिंशत् पद्मप्रभस्य त्रिंशत् सुपार्श्वनाथस्य विंशतिः चन्द्रप्रभस्य दश पूर्वलक्षाणि सुविधेट्टै पूर्वलक्षे शीतलस्यै पूर्वलक्षं, श्रेयांसस्य चतुरशीतिवर्षशतसहस्राणि वासुपूज्यस्य द्विसप्ततिवर्षलक्षाणि विमलस्य पष्टिवर्षलक्षाणि अनन्तजितस्त्रिंशद्वर्षलक्षाणि धर्मस्य दश वर्षलक्षाणि शान्तिनाथस्यैकं वर्षलक्षं, कुन्थु
॥२१३॥ नाथस्य पञ्चनवतिवर्षसहस्राणि अरनाथस्य चतुरशीतिवर्षसहस्राणि मल्लिनाथस्वामिनः पञ्चपञ्चाशद्वर्षसहस्राणि मुनिसुव्रतस्य त्रिंशद्वर्षसहस्राणि नमिनाथस्य दश वर्षसहस्राणि अरिष्ठनेमेरेक वर्षसहस्रं, पार्श्वनाथस्यैकं वर्षशतं वर्द्धमानस्वामिनो द्वास-1
Jain Education Intel
18
w.jainelibrary.org

Page #444

AAKAA%
प्रतिवर्षाणि ॥ गतं पर्यावद्वारम्, मधुना अन्तक्रियाद्वारावसर, स चान्सक्रिया निर्वाणलक्षणा, सा कस्य केन तपसा क वा जाता कियत्परिवृतस्य चेत्येतदभिधित्सुराह
निहाणमंतकिरिया सा चोद्दसमेण पढमनाहस्स । सेसाण मासिएणं वीरजिणिदस्स छ?णं ॥ ३२८॥ । सा च निर्वाणलक्षणा अन्तक्रिया प्रथमनाथस्य-आदितीर्थकृतश्चतुर्दशकेन-पडिरुपवासैरभूत् , शेषाणाम्-अजितस्वामिप्रभृतीनां पार्श्वनाथपर्यन्तानां द्वाविंशतेस्तीर्थकृतां मासिकेन तपसा, मासोपवासेनेत्यर्थः, अन्तक्रियाऽभवत् , भगवतो वीरजिनेन्द्रस्य पुनः पष्ठेन-द्वाभ्यामुपवासाभ्याम् ॥ अट्ठावय-चंपु-जेत-पावा-सम्मेयसेलसिहरेसु । उसभ पसुपुज नेमी वीरो सेसा य सिद्धिगया ॥ ३२९॥
अष्टापदचम्पोजयन्तपापासम्मेतशैलशिखरेषु यथाक्रममृषभो वासुपूज्योऽरिष्टनेमिर्वीरो भगवान् शेषाश्च तीर्थकृतः सिद्धिं गताः, अष्टापदे ऋषभस्वामी सिद्धिमगमत् , चम्पायां वासुपूज्या उजयन्तेऽरिष्टनेमिः भगवान् महावीरः पापायां |शेषा अजितस्वामिप्रभृतयः सम्मेतशैलशिखरे इति ॥ दएगो भयवं वीरो तेत्तीसाए सह निबुओ पासो। छत्तीसेहिं पंचहिं सएहिं नेमी उ सिद्धिगतो॥३३० ॥
पंचहि समणसएहिं मल्ली संती उ नवसएहिं तु । अदृसएणं धम्मो सएहिं छहिं वासुपुज्जजिणो ॥ ३३१॥ जासत्तसहस्साणतइजिणस्स विमलस्स छस्सहस्साई। पंच सयाई सुपासे पउमाभे तिण्णि अढ सया ॥ ३३२॥ दादसहि सहस्सेहसमे सेसा उसहस्सपरिवडा सिद्धाकाला जंन भणियं पढमणुयोगाओं तं नेयं ॥ ३३३ ।।

lain Education Inter
n al

Page #445

उपोदात- 81 वीरो भगवान् एकः-एकाकी सन् निर्वृतः त्रयस्त्रिंशता साधुभिः सह निर्वृतः पार्श्वनाथः पञ्चभिः शतैः षट्त्रिंशः- जिनानां निर्यक्ति पत्रिंशदधिकैः सह सिद्धिं गतो नेमिः-अरिष्ठनेमिः पञ्चभिःश्रमणशतैः सह परिवृतो मल्लिस्वामी नवभिः शतैः परिवृतः तानिर्वाणत.
शान्तिनाथः अष्टभिः शतैर्द्धर्मः पतिः शतैर्वासुपूज्यबिनः सिद्धिं गतः, अनन्तजितो जिनस्य निर्वाणं गच्छतः सप्त सहस्राणि ॥२१॥
| पआदि परिवारः, विमलनाथस्य षट् सहस्राणि पञ्च शतानि सुपार्श्वस्य पद्मप्रभस्य त्रीणि अष्टोत्तराणि शतानि, दशभिः सहस्रः परिवृत
गा. ३२८ ऋषभस्वामी निर्वाणमगच्छत् , शेषास्तु-अजितस्वामिप्रभृतय उक्तव्यतिरिकाः प्रत्येकं सहस्रपरिवृता सिद्धाः, कस्मिन् काले दिवसादौ आदिशब्दात् कस्मिन्नक्षत्रे ते भगवन्तः सिद्धा इत्यादि यन्न भणितं तत्सर्व प्रथमानुयोगतो ज्ञेयम् ॥
इच्छेवमाइ सवं जिणाण पढमाणुओगतो नेयं । ठाणासुन्नत्थं पुण भणियं पगयं अतो वोच्छं ॥ ३३४ ॥ . इत्येवमादि निर्वाणक्रियापरिवारपरिमाणकालकथनयुगान्तकरभूमिप्रभृतिकं सर्व जिनानां-तीर्थकृतां प्रथमानुयोगतो| ज्ञेयम्, इह पुनर्यणितं तत्स्थानाशून्यार्थमतो न कश्चिद्दोषः॥ अत ऊर्दै पुनः प्रकृतं वक्ष्ये, किं तत्प्रकृतमित्यत आहउसभजिणसमुत्थाणं उत्थाणं जं ततो मिरीयस्स । सामाइयस्स एसो जं पुत्वं निग्गमोहिगतो ॥ ३३५ ।।
ऋषभजिनसमुत्थानं प्रकृतं, यद्-यस्मात् ततः-ऋषभजिनान्मरीचेरुत्थानं, तदपि मरीचेरुत्थानं प्रकृतं, यद्-यस्मादेष निर्गमोऽधिकृतः सामायिकस्य, स च परम्परया मरीचेरिति ।तत्र विनीताया नगर्या दूरस्थिता जना विनीतावास्तव्यान् ॥२१४॥ जनान् कलासु विशारदानुपलभ्येवमूचुः-अहो कुशला अमी जनार, ततः कुशलपुरुषयोगात् विनीता नगरी कुशलेत्युच्यते, तस्याश्चाधिपतिर्भगवान् ततः 'तत्र भव'इति विवक्षायामध्यात्मादीकण्प्रत्यये भगवान् कौशालिक उच्यते ।
Jain Education
Airw.jainelibrary.org

Page #446

R
से य उसमे कोसलिए पढमराया पढमभिक्खायरिए पढमतित्थयरे वीसं पुवसयसहस्साई कुमारवासे वसित्ता तेवढ़ि पुबसयसहस्साई रजमणुपालेमाणे लेहाइयातो सउणरुतपज्जवसाणातो बावत्तरि कलातो चोवढि महिलागुणे सिप्पाणमेगं सयं एए तिन्नि पयाहियट्ठाए उवदिसइ, उवदिसित्ता पुत्तसयं रजसए अमिसिंचइ, ततो लोगतिएहिं देवेहिं जीयमि तिकडु संबोहिए संवच्छरियं दाणं दाऊण भरहं विणीयाए, बाहुबलिं बहलीए, कच्छमहाकच्छा चउसहस्सपरिवारा भयवया सह अणुपवइया, अन्ने भणंति-एएवि कच्छमहाकच्छे रजे ठवेइत्ति, ठवित्ता चेत्तबहुलट्ठमीए दिवसस्स पच्छिमे भागे सुदंसणाए सिबियाए सदेवमणुयासुराए परिसाए समणुगम्ममाणे विणीयाए रायहाणीए मज्झमज्झेण निग्गच्छमाणे जेणेव सिद्धस्थवणे जेणेव असोगवरपायवे तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता असोगवरपायवस्स हेढा सीयं ठावेत्ता भयवया सयमेव कतो चउमुठिओ लोचो, पंचममुढिग्गहणे हि भगवतो कणगावदाते सरीरे अंजणरेहाउ व रेहं. तीओ सको उपलभिऊणं भणियाइतो-भयवं! एयातो एवमेव चिटुंतु, तहेव ठियातो, तेण भगवतो चउमुहिओ लोओ, लोयं काऊण छद्रुण भत्तेण अपाणएणं आसाढानक्खत्तेणं उग्गाणं भोगाणं रायण्णाणं खत्तियाणं चाहिं सहस्सेहिं सद्धिं, तेसिं पंचमुहितो लोचो आसि, एगं देवदूसमादाय पचइतो, सबतित्थयरावि यणसामाइयं करेमाणा एवं भणंति-करेमि सामाइयं सर्व सावजं जोगं पच्चक्खामि जावजीवाए तिविहं तिविहेणं जाव वोसिरामि, भदंत ! इति न भणंति, तथाकल्पत्वाद्, अत ऊर्ध्वमेतदेवोपसंहरन्नाहेत्यादि वक्तव्यम् । एवं भगवं कयसामाइओ नाणाभिग्गहं परमं घोरं घेत्तण वोसदृचचदेहो विहरइ, भगवं अरहा, उसमे कोसलिए साहियं संवच्छरं चीवरधारी होत्या, एवं जाव विहरइ, ताहे पुखभणि
ECARRC/
Jain Education Inter
jainelibrary.org

Page #447

उपोद्घात- हायप्पगारेण दुवे कच्छमहाकच्छाण पुत्ता नमिविनमिणो उवद्विया, भयवं विण्णवंति, जहा-भयवं! अम्हं तुम्हेहिं संवि- नमिविननियुक्तिः भागो ण केणइ वत्थुणा कतोत्ति, ततो ते सन्नद्धबद्धकवया करवालवग्गहत्या ओळग्गंति, विण्णवंति य तिसंझं- म्यधिकार
ताय ! तुमहिं सबेसि भोगा दिन्ना ता अम्हवि देह, एवं तिसंझं विण्णवंताणमोलग्गंताण य कालो वच्चइ, अन्नया धरणो ॥२१५
6/नागकुमारिंदो भयवतो वंदतो आगतो, इमेहि य विनवियं, ततो सो ते तहा जायमाणे भणइ-भो । सुणह, भयवं
चत्तसंगो गयरोसतोसो ससरीरेवि निम्ममतो अकिंचणो परमजोगी निरुद्धासवो कमलपत्तनिरुवलेवचित्तो, मा एयं जायह,
अहं तु भगवतो भत्तीए मा तुन्भं सामिसेवा अफला होउत्तिकाउं पढियसिद्धाई अडयालीसं विज्जासहस्साई देमि, ताण ४ इमातो चत्तारि महाविज्जातो, तंजहा-गोरीगंधारी रोहिणी पन्नत्ती, तं गच्छह तुन्भे विजारिद्धीए सजणं जणवयं उवलो-10
भेऊण दाहिणिल्लाए उत्तरिल्लाए य विजाहरसेढीए गगणवल्लहपामोक्खे रहनेउरचकवालपामोक्खे य पण्णासं सढि च विजाहरनगरे निवेसिऊणं विहरह, तेऽवि तं सबमाणत्तियं पडिच्छिउं लद्धपसाया कामियं पुप्फगविमाणं विउबिऊणं ४ भगवं तित्थयरं नागरायं च वंदिऊण पुप्फगविमाणमारूदा कच्छमहाकच्छाणं भगवप्पसायं उवदंसेमाणा विणीयनगरिहमतिगम्म भरहस्स रण्णो तमत्थं निवेइत्ता सयणं परियणं च गहाय वेयढे उत्तरसेढीए विनमी सर्द्धिनगराई गगणवल्लभप्पमुहाई निवेसेइ, नमी दाहिणसेढीए रहनेउरचक्कवालाईणि पन्नासंनगराणि निवेसेइ, जे यजतोजणवयातोनीया मणुया तेसिं|
॥२१५॥ तन्नामा वियढे जणवया जाया, विजाहराणं च एगेगस्स अट्ठट्ट निकाया, सचे मिलियां सोलस, ते य इमे-गोरीणं विजाणं मणुया गोरिया १मणूणं मणूया गंधारीणं गंधारा ३माणवीणं माणवा ४ केसिगाणं केसिगा५भूमितुंडिगाणं भूमिडिगा ६
Jain Education inte
wwjainelibrary.org

Page #448

* * * * ७ मूलवीरियाणं मूलवीरिया ८ संबुक्काणं संबुक्का ९ कालीणं कालीया १० समकीणं समका ११ मायंगीण | मायंगा १२ पवईणं पाया १३ बंसालयाणं वंसालया १४ पंसुमूलियाणं पंसुमूलिया १५ रुक्खमूलियाणं रुक्खमूलिया १६, एवं ते नमिविनमी सोलस विज्जाहरनिकाए विभइऊणं देवा इव विज्जाबलेण गगणचारिणो सयणपरियणसहिया मणुयदेवभोए मुंजंति, पुरेसु भगवतो उसभसामिस्स रज्जमणुपालेमाणस्स वयपडिमा ठविया विज्जाहिवइणो य धरणस्स नागरायस्स । एतदेवोपसंहरन्नाह
बहुलमी चहिं सहस्सेहिं सो उ अवरण्हे । सीया सुदंसणाए सिद्धत्थवणम्मि छट्ठेणं ॥ ३३६ ॥ चैत्रमासे बहुलपक्षेऽष्टम्यां चतुर्भिः सहस्रैः समन्वितः सन्नपराह्ने शिविकायां सुदर्शनायां व्यवस्थितः सिद्धार्थवने पष्ठेन भक्तेन निष्क्रान्तः, अलङ्कारं परित्यज्य चतुर्मुष्टिकं लोचं कृत्वेति शेषः ॥ चतुर्भिः सहस्रैः समन्वित इत्युक्तम्, तत्र तेषां दीक्षां किं भगवान् दत्तवान् उत नेति, तत्राह
hari साहसीओ लोयं काऊण अप्पणा चेव । जं एस जहा काही तं तह अम्हेवि काहामों ॥ ३३७ ॥ चत्वारि सहस्राणि, सूत्रे स्त्रीत्वं प्राकृतत्वात्, लोचमात्मनैव पञ्चमुष्टिकं कृत्वा इत्थं प्रतिज्ञां कृतवन्तो-यत्क्रियानुष्ठा नमेष भगवान् यथा येन प्रकारेण करिष्यति तत्तथा 'अम्हेवि' वयमपि करिष्याम इति, भगवानपि भुवनगुरुत्वात् स्वयमेव सामायिकं प्रतिपद्य विजहार ॥ तथा चाह
उसभो बरबसभगई घेतूण अभिग्राहं परमघोरं । वोसद्वचत्त देहो विहरह गामाणुगामं तु ॥ ३३८ ॥

Page #449

कोदोदश्रीआदि
उपोदात- ऋषभो वृषभगतिरभिग्रहं परमघोरं, परमः परमसुखहेतुत्वात् घोरःप्राकृतपुरुषः कर्तुमशक्यत्वात् , व्युत्सृष्टत्यक्तदेहो निर्युतिः
गामानुग्राम विहरति, व्युत्सृष्टो निष्प्रतिकर्मशरीरतया, तथा चोक्तम्-'अच्छिपि नो पमजइ नोवि य कंडूयइ मुणी नाथलोच
गाय" त्यक्तः खलु उपसर्गसहिष्णुतया, स एवं भगवान् तरात्मीयैः परिवृतो विजहार, न तदा अद्यापि भिक्षादानं प्रव-8 ॥२१६॥
कच्छादीते, लोकस्य परिपूर्णत्वेनार्थित्वाभावात् ॥ तथा चाह
नां तापस नवि ताव जणो जाणइ का भिक्खा केरिसा व भिक्खयरा।
ता गा. ते भिक्खमलभमाणा वणमझे तावसा जाता ॥ ३३९ ॥ नापि तावत् जनो जानाति यथा का भिक्षा? कीदृशा वा भिक्षाचरा इति, ततस्ते-भगवत्परिवारभूता भिक्षामलभमानाः क्षुत्परीपहार्ता भगवतो मौनव्रतावस्थितादुपदेशमनाकर्णयन्तः कच्छमहाकच्छाविदमुक्तवन्तः-अस्माकमनाथानां ४ भवन्तौ नेतारौ अतः कियन्तं कालमस्माभिरेवं क्षुत्पिपासोपगतैरासितव्यं !, तावाहतुः-वयमपि तावन्न विद्मः, यदि
भगवाननागतमेव.पृष्टोऽभविष्यत् 'किमस्माभिः कर्त्तव्यं किं वा नेति ततः शोभनमभविष्यत् , इदानीं त्वेतावत् युज्यतेभरतलजया गृहगमनमयुक्तम् आहारमन्तरेण चासितुं न शक्यते, ततो वनवासो नः श्रेयान् , तत्रोपवासरताः परिशटितपरिणतपत्राद्यपभोगिनो भगवन्तमेव ध्यायन्तस्तिष्ठाम इत्येवं सम्प्रधार्य सर्वसम्मतेनैव गङ्गानदीदक्षिणकुलेषु रम्येषु ४
|॥२१६॥ वनेषु वल्कलचीरधारिणः खल्वाश्रमिणः संवृत्ताः, तथा चाह-वनमध्ये तापसा जाताः, तयोश्च कच्छमहाकच्छयोः सुतौट नमिविनमी पित्रनुरागात्ताभ्यां वह विहृतवन्तौ, तौ च वनाश्रयकाले वाभ्यामुक्तौ-दारुणः खल्विदानीमस्माभिर्वनवास
CAAAAAAAAA
FIX**%*%CLOCHECHERCHE
Jain Educatonin
A
w
.jainelibrary.org

Page #450

|| विधिरङ्गीकृता, तद्यात यूयं स्वगृहाणि यदिवा भगवन्तमेव उपसर्पत, स चानुकम्पया अभिलषितफलदो भविष्यति, तावपि च पित्रोः प्रणामं कृत्वा पित्रादेशं तथैव कृतवन्तौ, भगवत्समीपमागत्य च प्रतिमास्थिते भगवति जलाशयेभ्यो नलिनीपत्रेषूदकमानीय सर्वतो जलप्रवर्षणं कृत्वा आजानूच्छ्यप्रमाणं सुगन्धिकुसुमप्रकरं च कृत्वा अवनतोत्तमाडौ क्षितिनिहितजानुकरतलौ प्रतिदिवसं त्रिसन्ध्यं राज्यसंविभागप्रदानेन भगवन्तं विज्ञप्य पुनस्तदुभयपाधैं खड्गव्यग्रहस्तो तस्थतुः, तथा चाह। नमिविनमीण जायण नागिंदो वेज्जदाण वेयढे । उत्तरदाहिणसेढी सट्ठी पन्नास नगराई ॥ ३४० ॥ | नमिविनम्योर्याचना, नागेन्द्रो भगवद्वन्दनायागतः, तेन विद्यादानमनुष्ठितं, वैताळ्ये पर्वते उत्तरदक्षिणश्रेण्योर्यथाक्रम पष्टिपञ्चाशनगराणि निवेशितानि इति॥भावार्थः कथानकादवसेयः, तच्चेदम्-एवं भयवं कयसामाइओ जावनागरायस्स। | भयवमदीणमणसो संवच्छरमणसिओ विहरमाणो । कन्नाहि निमंतिज्जइ वत्याभरणासणेहिं च ॥ ३४१ ॥
भगवानपि अदीनमनाः-निष्पकम्पितचित्तः संवत्सरं-वर्ष न अशितोऽनशितो विहरन् , भिक्षाप्रदानानभिज्ञेन लोकेविनाभ्यस्तित्वात् कन्याभिनिमच्यते वस्त्राणि-पट्टदेवानादीनि आभरणानि-कटककेयूरादीनि आसनानि-सिंहासनानि तैश्च निमन्यते, वर्तमाननिर्देशप्रयोजनं प्राग्वत् ॥ अथैवं विहरता भगवता कियत्कालेन भिक्षा लब्धेत्यत आह
संवचरेण भिक्खा लद्धा, उसमेण लोगनाहेण । सेसेहिं बीयदिवसे लद्धाओ पदमभिक्खाओ ॥ ३४२॥ मा.स. ३७
AA-%A4
Jain Education Internet
Wdjainelibrary.org

Page #451

%
2
उपोद्धात
पिरतरसावमजासिटाका .
॥२१७॥
-CLAS*
संवत्सरेण भिक्षाऋषभेन लोकनाथेन-प्रथमतीर्थकृतालब्धा,शेषैः-अजितजिनादिभिद्वितीयदिवसे प्रथमभिक्षालब्धानमिविनसम्प्रति यद्यस्य पारणकमासीत्तदभिधित्सुराह
दमी पारण| उसमस्स उ पारणए इक्खुरसो आसि लोगनाहस्स । सेसाणं परमन्नं अमयरसरसोवमं आसि ॥ ३४३॥
ऋषभस्य लोकनाथस्य पारणके इक्षुरस आसीत् , शेषाणामजितस्वाम्यादीनां परमानं-पायसम् अमृतरसेन रसस्योपमा|४||३४.५ यत्र तदमृतरसरसोपममासीत् ॥ तीर्थकृतां प्रथमपारणके यद्वत्तं तदभिधित्सुराह
घुटुं च अहोदाणं दिवाणि य आहयाणि तूराणि । देवा य संनिवइया वसुहारा चेव वुट्ठा य ॥ ३४४ ॥ देवैराकाशस्थितेषुष्टं यथा-अहो दानमिति, अहोशब्दो विस्मये, अहो दानमहो दानम्, अस्यायमर्थः-एवं दीयते, एवं हि दत्तं भवतीति, तथा दिव्यानि तुराणि त्रिदशैराहतानि, देवाश्च तदैव सन्निपतिताः, वसुधारानिपातार्थमाकाशे जृम्भका हादेवाः समागताः, ततो वसुधारा वृष्टा, द्रव्यवृष्टिरभूदित्यर्थः॥एवं सामान्येन पारणककालभाव्युक्तम्, इदानीं यत्र यथा च यदादितीर्थकरस्य पारणकमासीत्तदभिधित्सुराहगयपुर सेजस खोयरसदाण वसुहार पीढ गुरुपूया । तक्खसिलायलगमणं बाहुबलिनिवेयणं चेव ॥ ३४५॥
॥२१७॥ अस्या भावार्थः कथानकादवसेयः, तच्चेदम्-कुरुजणवए गयपुरं नाम नगरं, तत्थ बाहुबलिपुत्तो सोमप्पभो राया, तस्स पुत्तो सेजंसो जुवराया, सो सुमिणे मंदरं पवयं सामवण्णयं पासइ, ततो अणेण अमयकलसेण अभिसित्तो अब्भहियं सोभितुमाढतो, नगरसेट्ठी सुबुद्धी नाम, सो सुमिणे पासइ-सूरस्स रस्सिसहस्सं ठाणातो चलितं, नवरि सेजंसेण
E0%-12
%
%
%
5
5
Jain Education Inte

Page #452

हुक्खुतं, ततो सो सूरो अहिययरतेयसंपन्नो जातो, राइणा एको पुरिसो महत्पमाणो महया रिडवलेण जुज्झतो दिट्ठो, सेज्जंसेण साहज्जं दिण्णं, ततो तेण तब्बलं भग्गंति, ततो अत्थाणीए तिष्णिवि एगतो' मिलिया परोप्परं सुमिणे साहंति, न उण जाणंति-किं भविस्सइत्ति १, नवरं राया भणइ - कुमारस्स महंतो कोऽवि लाभो भविस्सइत्ति भणिऊण अत्थतो अत्थाणातो, सेज्जंसोऽवि गतो निययभवणं, सेट्ठीवि, भगवंपि अणाउलो संवच्छरखमणंसि अडमाणो सेयंसभवणमइगतो, | सो य सेज्जंसो पासायतलगतो तं आगच्छमाणं पपियामहं पासमाणो चिंतेइ - कत्थ मया एरिसं नेवत्थं दिट्ठपुढं जारिसं पपियामहस्स ?, एवं मग्गणं करेमाणस्स तयावरणकम्मक्खतोवसमेण जाइस्सरणं जायं, सो य पुचभवे सामिस्स सारही आसि, तेण तत्थ व इरसेणतित्थयरो तित्थयरलिंगेण दिठ्ठो, वइरनाभे य पद्ययंते सोऽवि अणु पवइतो, तेण सुयं-जं एस भरहे पढमतित्थयरो भविस्सइत्ति, एसो सो भयवंति ससंभंतो उट्ठितो, एयरस परिचत्तसबसंगस्स भत्तपाणं दायवं, एवं जाव चिंतइ ताव भवगणे पासइ खोयरसघडे पुरिसोवणीए, ततो परमह रिसोव वेए अहय सुमहग्घदूसरयण सुसं वुडे सरस गोसीसचंदणाणुलित्तगते आविद्धमणिसुवण्णकुंड उज्जोइयाणणे मउडदित्तसिरए कप्परुक्खे इत्र अलंकियविभूसिए जयजयस दकयालोए अणेगपरिवार संबुडे उट्ठत्ता पाउयातो मुयइ मुइत्ता एगसाडियं उत्तरासंगं करेइ करेत्ता अंजलिमउलियहत्थे भयवंतं सत्तट्ट | पयाई अणुगच्छइ, अणुगच्छित्ता तिक्खुत्तो आया हिणपयाहिणं करेइ वंदइ नमसइ, वंदित्ता नमसित्ता भवणंगणातो सर्व | चेव खोयरसघडगं घेत्तृणं दबसुद्धेणं दायगमुद्धेणं पडिगाहगसुद्धेणं तिकरणसुद्धेणं दाणेणं सामिं पडिलाभिस्सामित्ति तुट्ठे, भयवंतमुट्ठितो भयवं कप्पइत्ति ?, ततो भगवया पाणी पसारितो, सबो निसट्ठो पाणीसु, अच्छिद्दपाणी भयवं, उवरिं

Page #453

श्रेयांसमवाष्टकसं. वंधः
RELA
उपोद्धात- सिहा पवडा, न य छडिजइ, भगवतो एसा लद्धी, सो भगवया पारिओ, एवं सोपडिलामेमाणे तुढे पडिलाभिएऽवितडे, नियुक्तिःहतए णं तत्थ पंच दिवाणि पाउन्भूयाणि, तंजहा-वसुधारा वुट्ठा चेलुक्खेवे कए पहयातो देवदुंदुहीतो गंधोदकदसद्धवण्ण
कुसुमवासे निवइए आगासे अहो दाणं अहो दाणंति घुई, ततो तं चेव देवसंनिवार्य पासिऊण सबो लोगो सेजसघरमुव॥२१८॥
गतो, ते य तावसा अण्णे य रायाणो आगया, ते सधे परेण कोऊहलेण पुच्छंति सेजंसं कुमारं-किमेयंति ?, ताहे सो ते पण्णवेइ-एवं भिक्खा दिज्जइ, एएसि दिन्ने सोग्गई गम्मइ, ततो ते सत्वे भणंति-कहं तुमे विनायं जहा एवं भगवतो परमगुरुस्स मिक्खा दिजइत्ति ?, सेजंसो भणइ-जाईसरणेण, अहं सामिणा सह अट्ठ भवग्गहणाणि अहेसि, ततो ते संजायकोउहल्ला भणंति-साह अहसु भवग्गहणेसु को को तुमं सामिणा सह आसि ?, ततो तेसिं पुच्छंताणं अप्पणो सामिस्स अट्ठभवसंबद्धं कहं कहेइ, ताणि य अह भवग्गहणाणि वसुदेवहिंडीए, तहावि ठाणासुन्नत्थं संखेवतो भण्णइसेजंसो भणइ-इओ य छहभवे उत्तरकुराए अहं मिहुणइत्थिया भयवं मिहुणपुरिसो आसि, ततो वयं तंमि देवलोकभूए ।
दसविहकप्परुक्खप्पभावसंपजमाणभोगोवभोगा कइयाए उत्तरकुरुद्दहतीरदेसे असोगपायवछायाए वेरुलियमणिसिलायले वणवणीयसरिसफांसे सुहनिसण्णा अच्छामो, देवो य तंमि हरए मजि उप्पइतो गगणदेसेण, ततो तेण नियगप्पभाए है पभासियातो दस दिसातो, ततो सो मिहुणपुरिसो तं तारिसं परसमाणो किंचि चिंतेऊण मोहं उवगतो, कहमवि लद्ध
सण्णो भणइ-हा सयंपभे! कत्थासि!, देहि मे पडिवयणं, तं च तस्स सोऊण इत्थियावि-कत्थ मन्ने मए सयंपभाभिह्मणं अणुभूयपुवंति चिंतेमाणी तहेव मोहमुवगया, पञ्चागयचेयण्णा भणइ-अहो अज! अहं सयंपमा जीसे तुम्भेहिं नाम
|२१८॥
Tak
Jain Education Inter
RIMw.jainelibrary.org

Page #454

ACANCY
गहियंति, ततो पुरिसो परं तुहिमुबहतो भणइ-अजे! कहेहि कहं तुम सयंपभा, ततो सा भणइ-कहेमि जं सुयमणुभूयं च-अस्थि ईसाणो कप्पो, तस्स मज्झदेसातो उचरपुरस्थिमे दिसीभागे सिरिप्पमं नाम विमाणं, तत्थ ललियंगतो नाम देवो अहिवई, तस्त सयंपभा अग्गमहिसी बहुमया आसि, सा अहं, तस्स य देवस्स तीए सह दिवविसयसुहसागरगयस्स बहुकालो दिवसो इव गतो, कयाइ चिंतावरो पवायमल्लदामो अहोदिट्ठी झायमाणो मए सपरिसाए विण्णवितो-देव ! कीस विमणो दीससि ? को ते माणसो संतावो!, ततो सो देवो भणइ-मए पुवभवे तवो थेवो कतो, ततो अहं तुन्भेहिं विप्पजुजिहामित्ति परो संतावो, ततो अम्हेहिं पुणरवि पुच्छितो कहेह कहं तुन्भेहिं थोवो तवो कतो?, ततो भणतिजंबुद्दीवे दीवे अवरविदेहे गंधिलावइविजए गंधमायणवक्खारगिरिवरासण्णवेयड्डपबए गंधारा नाम जणवओ, तत्थ समि-2
जणासेवियं गंधसमिद्धं नाम नयरं, तत्थ राया जणवयहितो सयबलस्स रणो नत्तुतो अइबलस्स सुतो महाबलो नाम,8 सो अहं पिउपियामहपरंपरागयं रजसिरिं अणुभवामि, मम य बालमित्तो खत्तियकुमारो सयंबुद्धो नाम, सो य जिणसासणभावियमई, विइतो संभिन्नसोतो, सो पुण मंती बहुसु कजेसु पुच्छणिजो, परं नाहियवाई, एवं तेहिं समं रजमणुपालेमाणो समइच्छिए वहुंमि काले कयावि गीयपडिरती नञ्चमाणिं नट्टियं पस्सामि, सयंबुद्धेण विण्णवितो-देव! सर्व गीयं विलवियं सर्व नद्दे विडंबणा-सवाणि आभरणाणि भारा दुहावहा कामा, ता परलोगहिए चित्तं निवेसियवं, असासयं जीवियं अहितो विसयपडिबंधो, ततो मए भणियं-कहं गीयसवणमेयं विलावो? कहं नयणन्भुदयं नर्स्ट विडंवणा ? कहं वा देहविभूसणाणि आभरणाणि भारा लोगसारभूया पीइकरा कामा कहं दुहावहा', ततो संभंतेण सयंवुद्धेण भणियं
Jain Education Intement

Mainelibrary.org

Page #455

उपोतात. नियुक्तिः
॥२१॥
सुणह सामी ! पसन्नचित्ता जहा गीयं विलावो, जहा काइवि इस्थिया पविसियपइगा पइणो सुमरमाणी तस्स समाग- महाबळनृ. ममभिलसंती भन्नुणो गुणे विकप्पेमाणी पदोसे पसे य विलवमाणी चिट्ठइ, जहा वा कोऽवि भिच्चो पहुस्स कुवियस्स पः स्वयंबुपसायणानिमित्तं दासभावे अप्पाणं ठवेऊण पणतो जाणि वयणाणि भासइ ताणि विलावो, तहा इत्थी पुरिसो वा सरागमणो गीयसवणाभिलासी कुवियपसायणानिमित्तं वा जातो कायमणवाइयातो किरियातो पउंजइ ताओ कुसलनिव- नश्रोताच द्धाओ गीयंति पवुच्चइ, तं पुण सामी चिंतेउ-किं विलावपक्खे वट्टइ नवा इति, नट्टै जहा विडंबणा तथा भन्नइ-इत्थी पुरिसो वा जक्खाइट्ठो पीयमज्जोवा जातो कायविक्खेवकिरियातो दंसेइ सा विडंबणा, एवं जाव इत्थी पुरिसोवा पहुणो परितोसणनिमित्तं विउसजणनिबद्धविधिमणुसरंतो जं पाणिपायसिरनयणाधरादी विक्खिवति सा परमत्थतो विडंबणा, | इयाणिं आभरणाणि भारो भाविजइ-कोइ पुरिसोसामिणो नियोगेण पेडागयाणि मउडाईणि आभरणाणि पवहेज, जहासो अवस्सं भारेण पीडिजइ, एवं जो परविम्यनिमित्तं ताणि चेव आभरणाणि जोग्गेसु सरीरठाणेसु सन्निवेसियाणि वहइ सोऽवि भारेण पीडिजइ, नवरं सो रागेण भारं न गणइ, कामा पुण एवं दुहावहा-जहा सद्दमुच्छितो मिगो रूवमुच्छितो पयंगो गंधमुच्छितो महुयरो रसमुच्छितो मच्छो फरिसमुच्छितो गइंदो वहबंधणमारणाणि पावइ, एवं जीवावि सो. इंदियाइवसगया सद्दाइसंरक्खणपरा तदुवरोधकारिसु पडिणीएसु कलुसहियया इहलोगेवि मारणादीणि पार्वति, परलोगेश ॥२१९॥ नरगाइदुक्खभायणं, ततो दुहावहा कामा। एवं भणंतो सयंबुद्धो मए भणितो-नूणं तुम मम अहितो सि जो में संसइयपरलोयसुहेणं लोभतो संपइसुहं च निंदतो दुहे पाडेतुमिच्छसि, ततो संभिन्नसोएण भणितो-सामि । सयंबुद्धो जहा
KAR
Jain Education

tem

Page #456

KKAA%ERIErok
जंबुको मच्छकंखी मंसपेसिं चइत्ताणं मच्छं पइ धावितो मच्छो जले निमग्गो मंसपेसी सउणियाए गहियत्ति निरासो जातो तहा संदिद्धपरलोयसुहासाए दिटुं सुहं परिचयंतो उभयोवि चुको सोइहिइ, सयंबुद्धोभणइ-जं तुम तुच्छसृहमोहितो भणसि को तं सचेयणो पमाणं करेइ , जो कुसलजणपसंसियं रयणं मुहागयं कायमणिए पसत्तो न इच्छइतं केरिस मनसि ?, तं संभिन्नसोय ! धीरा सरीरविभवाईणमणिच्चयाइ जाणिजणं कामभोगे परिच्चज्ज तवसि संजमे य निवाणसुहकारणे जुत्तंति, संभिन्नसोयो भणइ-सयंबुद्ध ! मरणं होहित्ति किं सका पढममेव सुसाणे ठाएउं!, jणं तुमं टिट्टिभीसरिसो, जहा टिटिभी गगणपडणसंकिया धरेउकामा उद्धपाया सुवइ तहा तुम मरणं किर होहिति अइपयत्तकारी | संपयकालियं सुहं परिचाय अणागयकालियं सुहं पत्थेसि, नणु पत्ते मरणसमए परलोगहियमायरिस्सामो, सयंबुद्धण भणियं-मुद्ध ! जुद्धे संपलग्गे कुंजरतुरगदमणं कन्जसाहगं न हवइ, न वा गेहे पलित्ते कूवखणणं कजकर, जइ पुण दमणं खणणं वा पुवकयं होतं तो परबलमहणं जलणविज्झावणं च सुहेण होतं, एवं जो अणागयमेव परलोगहिए न उज्जमइ सो उक्कमंतेमु पाणेसु परमदुक्खाभिभूतो किह परलोगमणुढेहिति !, एत्थ सुणेहि वियक्खणकहियं उवएस-कोइ किल हत्थी जरापरिणतो गिम्हकाले किंचि गिरिनई समुत्तरंतो विसमे तीरे पडितो, सो सरीरगरुयत्तणेण दुबलचेण य #उडेउमसत्तो तत्थेव कालगतो,से अपाणदेसो सियालेण परिक्खइतो, तेण मग्गेण एगो वायसो अतिगतो मंसं उदगंच उव
जीवंतो चिट्टइ, उण्हेण यडज्झमाणे कलेवरे सो पएसो संकुचितो, वायसो तुडो, अहो निरावाहं जायं, पाउसकाले यतं गयकलेवरं गिरिनइपरेण वुज्झमाणं महानइसोयपडियं समुहमतिगयं, तत्थ मच्छमगरेहि छिन्नं, ततो जलपूरियातो

Jain Education inte
O
w
.jainelibrary.org

Page #457

स्पोद्धात- गयकलेवरातो वायसो निग्गतो, तीरं अपस्समाणो तत्थेव निहणमुवगतो, जइ पुण अणागयमेव निग्गतो होतो तो स्वयंबुद्धनियुक्तिः दादीहकालं सच्छंदप्पयारं विविहाणि य मंसोदगाणि य आहारतो, एयरस दिटुंतस्स अयमुवसंहारो-जहा चायसो तहाभिन्नश्रो.
संसारिणों सत्ता, जहा हत्यिकलेवरप्पवेसो तहा मणुस्सवोंदिलाभो, जहा कलेवरभंतरे मंसमुदगं च तहा विसयसंपत्ती, तोवादः IR२०॥
जहा मग्गनिरोधो तहा तब्भवपडिबंधो, जहा उदकसोयविच्छोभो तहा मरणकालो, जहा विवरा निग्गमो तहा परभवसंकमो, तं जाणाहि संभिन्नसोय ! जो तुच्छए निस्सारे धोवकालिए कामभोए परिच्चइऊणं तवसंजमुजोगं करेइ सो सुग- इगतो न सोइहि, जो पुण विसएसु गिद्धो मरणसमयमुदिक्खइ सो सरीरभेए अगहियपाहेयो चिरं दुही होहिइ, तं मा जंबुक इव तुच्छकप्पणामेत्तसुहपडिवद्धो विउलकालियं सुहमवमन्नसु, संभिन्नसोएण भणियं-को सो जंबुकदिर्सेतो,8 सयंबुद्धेण भणिय-सुणाहि, कोइ किर वणयरो वणे संचरमाणो विसमे पएसे ठितो, दिहो एगो गइंदो, सो एगेण कंडेण आहतो, निहुरं मम्मप्पदेसलग्गकंडप्पहारेण पडितो, पडतेण एगो महाकाओ सप्पो अक्कमितो अद्धनिग्गतो अच्छइ, ततो पडियं गयं जाणिऊण सजीवं धणुमवकिरिय परसुं गहाय दंतमोत्तियहेउं गइंदं संलियमाणो तेण सप्पेण खइतो तत्थेव पडितोमतो, ततो एगेण जंबुगेण परिन्भमंतेण सो हत्यी सोय मणुस्सो दिट्ठो, भीरुत्तणेण य अवसरितो, मंसलोलुयाए पुणो पुणो अल्लियइ, ततो निजीवंति निस्संसयं मुणिऊण तुट्ठो अवलोएइ चिंतेइ य-हत्धी जावजीवयं भत्तं मणुरसो सप्पो
॥२२॥ य कंचि कालं होहिह, जीवाबंधणं ताव खाएमित्ति तुट्ठो मंदबुद्धी, धणुकोडीए छिन्नपडिबंधाए तालुदेसे भिन्नो मतो, जइ सो पुण अप्पसारं तुच्छंति जीवाबंधणं परिहरिकण हत्थीमणुस्सोरगकलेवरेसु लग्गंतो तो वाणि य अण्णाणि चिरं
PRAKACACICCCCCC
Jain Education Inten
aw.jainelibrary.org

Page #458

खायंतो, एवं तुमंपि जाणाहि-जो माणुससोक्खपडिबद्धो परलोगसाहणनिरवेक्खो सो जंबुको इव विणस्सिहिह, जंपि सामि! तुम्भे भणह-संदिद्धो परलोको इति, तपि न जुतं, जतो तुन्भे मए सह कुमारकाले नंदणुजाणमुवगया, तत्थ एगो देवो आगासातो ओवइओ, तं दद्रूण अम्हे अवसरिया, देवो य दिवाए गतीए खणेण अम्ह समीवं पत्तो, भणियाय अम्हे तेणं-अहो महाबल ! अहं तव पियामहो सयबलो रजसिरि पयहिऊण चिण्णवतो लंतगे कप्पे अहिवई जातो, ता तुन्भेवि मा पमायह, भावह अप्पाणं जिणवयणेणं, ततो सुगइगामिणो भविस्सह, एवं वोत्तूण देवो गतो, तं जइ सामि ! तुम्भे सुमरह तत्तो अत्थि परलोगोत्ति सद्दहह, मया भणियं-सुमरामि सयंबुद्ध! पियामहभणियं, ततो उद्धावगासो सयंवुद्धो भणइ-सुणह सामि! पुबवुत्तंत-तुभं पुरजो कुरुचंदो नाम राया आसि, तस्स य देवी कुरुमई, हरि
चंदो कुमारो, सो य राया नस्थिक्कवाई वहूणं सत्ताणं वहाय समुहितो निस्सीलो निवतो, एवं तस्स बहू कालोऽतीतो, 1 मरणकाले अस्सायवेयणीयवहुलयाए नरगपडिरूवगो पोग्गलपरिणामो संवुत्तो, गीयं सुइमहुरं अकोसंति मन्नइ, मणोह-2
राणि स्वाणि विकृतानि पासति, खीरं खंडसकरोवणीयं पूई मन्नइ, चंदणाणुलेवणं मुम्मुरं वेएइ, हंसतूलमहुफासं कंटकिदासाहासंचयं पडिसेवइ, तस्स तहाविहमसुभकम्मोदयातो विवरीयभावं जाणिऊण कुरुमई देवी हरिचंदेण सह पच्छन्नं |
पडियरइ, एवं सो कुरुचंदो राया परमदुक्खितो कालगतो, तस्स नीहरणं काऊण सजणवयं गंधसमिद्धं नाएण पालेइ, पिउणो य तहाभूयं मरणमणुचिंतयस्स एवं मती समुप्पन्ना-अस्थि सुक्कयदुक्यफलंति, ततो अणेण गो खत्तियकुमारो बाउवयंसो सूबुद्धी संदिहो-भह ! तुम पंडियजणोवाइड धम्मकई पइदिणं मे कहेसु, एसा चेव ते से चि, ततो सो एवं
AAMKARAKAL
क+CCCCCAAMROCK
Jain Education Inte

jainelibrary.org

Page #459

मोद्धात- निउत्तो जं जं धम्मसंतियं वयणं सुणेइ तं तं राइणो निवेएइ, राया सद्दहइ तहेव पडिवजइ, कयाई च नगरस्स नाइदूरे नियुक्तिः
तिहारूवस्स साहुणो केवलनाणुप्पत्तिमहिमं काउं देवा उवागया, एयं सुबुद्धिणा खत्तियकुमारेण जाणिऊण हरिचंदस्स 8 हरिचन्द्रौ
रण्णो निवेइयं, सोऽवि देवागमणविम्हितो तुरियं पवरतुरगारूढो साहुसमीवमागतो, वंदिऊण विणएण निसण्णो केवलि1२२१॥
मुहविणिग्गयं वयणामयं सुणेइ, सोऊण संसारमोक्खसरूवं अत्थि परभवसंकमोत्ति निस्संकियं जायं हियए, पुच्छइ-17 भयवं! मम पिया कं गई गतो !, ततो भगवया भणियं-हरिचंद! तव पिया अनिवारियपावासवो बहूणं सत्ताणं पीडा
करो पावकम्मगरुयताए इह य विवरीयविसयोवलंभणं पाविऊण अहे सत्तमपुढवीए नेरइओ जातो, सो तत्व परमनिधि४ सह निरुवमं निप्पडियारं दुक्खमणुभवइ, ततो कम्मविवागं पिउणो सोऊण हरियंदो राया संसारभयभीतो वंदिऊण
केवलनाणिं सनगरमइगतो, ततो पुत्तस्स रायसिरिं समप्पेऊण सुबुद्धिं संदिसइ-तुम मम पुत्तस्स उवएसं देजासित्ति, तेण विण्णवितो-सामि ! अहं केवलिणो वयणं सोऊण सह तुन्भेहिं न करेमि तवं तो मए न सुयं परमत्थतो केवलि
वयणं, तम्हा अहंपि तुन्भेहिं समं पवइस्सामि, जं पुण उवदेसो दायबोत्ति संदिसह तं मम पुत्तो काहिइ, ततो राया तापुत्तं संदिसइ-तुमे सबुद्धिसुयोवएसो काययो, ततो पलित्तगिरिकंदरातो सीहो इव राया विणिग्गतो पबइतो केवलिस
मीवे सह सुबुद्धिणा, ततो परमसंवेगो सज्झायपसत्थचिंतणपरो परिक्खवियकिलेसजालो समुप्पन्नकेवलनाणदंसणो ॥२२१॥ परिनिबुतो, तस्स हरिचंदस्स रायरिसिणो वंसे संखाईएसु नरवईसु धम्मपरायणेसु अतिकतेसु तुब्भे संपर्य सामी, अहं पुण मुबुद्धिवंसे, तं एस अम्हं नियोगो बहुसुपुरिसपरंपरगतो धम्मदेसणाहिगारो, जं पुण एत्थ मया अकांडे विण्ण
ANGRECS
___JainEducation Inted
IMw.iainelibrary.org

Page #460

CERICA
|विया तं कारणं सुणह-अज अहं नंदणवणं गतो आसि, तत्थ भए दुवे चारणसमणा दिट्ठा-आइच्चजसे अमियतेओ। य,ते य वंदिऊण पुच्छिया-भयवं महाबलस्स रण्णो केवइयमाउयं चिट्टा, तेहिं कहियं-मासो सेसो, ततो संभंतो| आगतो, एस परमत्थो । ततो जं जाणह सेयं तमकालहीणं करेहत्ति, एवं सयंबुद्धवयणं सोऊण अहं धम्माभिमुहो| जाओ, आउपरिक्खयसवणेण य आमट्ठियभायणमिव सलिलपूरिजमाणमवसण्णहिययो भीतो सहसा उद्वितो कयंजली सयंबुद्धं सरणमुवगतो, वयंस ! किमियाणिं माससेसजीवितो परलोगहियं करिस्सामि ?, तेण समासासितो-सामि!
दिवसोऽवि बहुओ परिचत्तसवसावज्जस्स, किमंग पुण मासो, ततो तस्स वयणेण पुत्तसंकामियपयापालणवावारो गतो| * सिद्धाययणं, कतो भत्तपरिचातो सयंबुद्धोवदिट्ठजिणमहिमासंपायणनिरतो सुमणसो संथारगसमणो जातो, निरंतरं च
संसारस्स अणिञ्चयवेरग्गजणणि धम्मकहं च सुणमाणो समाहिपत्तो कालगतो इहागतो, एवं मए थोवो तवो चिण्णोत्ति । एयं च अज मम सपरिवाराए ललियंगएण देवेण कहियं, इत्थंतरे ईसाणदेवरायसमीवातो दढधम्मो नाम देवो आगतो भणइ-अहो ललि यंगय! ईसाणदेवराया नंदीसरदीवं जिणमहिम काउं वच्चइत्ति गच्छामि अहंपित्ति सो गतो, ततो अज ललियंगदेवसहिताण इंदाणत्तीए अवस्सगमणं होहित्ति इयाणि चेव वच्चामित्ति गयामो खणेण नंदीसरदीवं, कया जिणाययणेसु महिमा, ततो तिरियलोए सासयचेइयाण पूयं तित्थयरवंदणं च कुणमाणो चुतो ललियंगतो, ततो अहं परमसोगग्गिडज्झमाणविवसा सपरिवारा गया सिरिप्पमं विमाणं, ततो सयंबुद्धदेवो आगतो परिगलमाणसरीरसोभ मं दहण भणइ-सयंपभे! पच्चासन्नो ते चवणकालो तो जिणमहिमं करेहि जेण भवंतरेऽवि बोहिलाभो भवइत्ति, ततोऽहं
सन्दरसमस
Jain Education Internat

Page #461

उपोद्धातनियुकिः
॥२२२॥
ASKARNAKACASE
तस्स वयणेण पुणरवि नंदिस्सरदीवे समयक्खेत्ते य कयजिणवंदणपूया चुता समाणा अंबुद्दीवे दीवे पुषविदेहे पुक्खलावह- ललितांग. विजए पुंडरिगिणीए नगरीए वइरसेणचक्कवहिस्स गुणवतीए देवीए दुहिया सिरिमई नाम जाया, धाईजणपरिग्गहिया स्वयंप्रभ सुहेण वड्डिया कलातो गहियातो, अन्नया कयाइ पदोसे सवतोभदं पासायमधिरूढा पस्सामि नगरबाहिं देवसंपायं, श्रीमती, ततो मए देवजाई सुमरिया, सुमरिऊण य दुक्खेणाहया, परिचारिगाहिं जलकणगसित्ता पच्चागयचेयणा चिंतेमि-कत्य |
निर्वामिमे पियो ललियंगतो देवोत्ति ?, तेण य विणा किं जणेण आभटेणंति मूकत्तणं पवण्णा, परियणो भणइ-इमीसे वाया
काभव: जंभगेहिं निरुद्धा, ततो तिगिच्छेहिं होममंतरक्खाविहाणेहिं कतो महंतो पयचो, अहंपि मूकवणं न मुयामि, परिचारियाणं पुण लिहिऊणमाणत्तिं देमि, अन्नया पमयवणगयं ममं पंडिया नाम अम्मधाई विरहे भणइ-अहं ते धाई तो मे| कहेहि सन्भूयं, ततो मया भणियं-अम्मो! अस्थि कारणं जेणाई मूयत्तणं पवण्णा, ततो सा तुट्ठा भणइ-पुत्ति! साहसु मे कारणं, ततो जहा भण्णसि तहा चेद्विस्सामि, ततो मया भणिया-सुणाहि-अस्थि धायईसंडे दीवे पुरविदेहे मंगलावइविजए नंदिग्गामो नाम संनिवेसो, तत्थ अहं इतो तइयभवे दरिदकुले सुलक्खणसुमंगलाईणं छण्हं भगिजीणं कणिवा जाया, न कयं च मे अम्मापिऊहिं नाम, ततो निन्नामियत्ति पसिद्धिं गया, सकम्मपडिबद्धा य जीवामि, अन्नया कयाइ उसवे इन्भगडिंभाणि नाणाविहभक्खहत्थगयाणि सगिहेहितो निग्गयाणि पासेमि, वाणि दहण भए18 माया जाइया-अम्मो । देहि मे मोयगं अन्नं वा भक्खं जेण डिंभेहिं समं रमामिति, तीए रुद्वाए आया निच्छूढा य
॥२२२॥ गिहातो, कतो ते इह भक्खा,वसु अंबरतिलकं पवयं तत्थ फलाणि खायसु मरसु वचि, ततो रोयंती निग्गया दिवो
Jain Education Intercool
W
ww.jainelibrary.org

Page #462

मया जणो अंबरतिलगाभिमुहं वच्चंतो, गया तेण सहिया, दिवो मया सिहरकरेहिं गगणतलमिव मिणिर्ड समुजुतो अंब-IN
रतिलको नाम पवतो, तत्थ जणो फलाणि गेण्हइ, मएवि य पक्कपडियाणि सादणि फलाणि भक्खियाणि, रमणिजयाए य ता गिरिवरस्स सह जणेण संचरमाणी सई सुइमणोहरं सुणामि, सहमणुसरंती गया कंचि पदेस, दिट्ठा जुगंधरा नाम आयरिया विविहनियमधरा चउद्दसपुषी चउणाणोवगया, तत्थ बहवो समागया देवा मणुया य, ते तेसिं बंधमोक्खविहाणं|
कहेंति, अहंपि पाएसु णिवडिऊणं एगदेसे निसण्णा धम्मकहं सुणामि, पुच्छिया मए-भयवं! अस्थि मम समो3I एकोऽवि दुक्खिओ जीवो जीवलोगे?, ततो तेहिं भगवंतेहिं भणियं-निन्नामिगे! तुहं सदा सुहासुहा सुइपहमागच्छंति,
रूवाणिवि सुंदरमंगुलाणि पाससि, गंधे सुभासुभे अग्घायसि, रसेवि मणुण्णामणुण्णे आसाएसि, फासेवि इट्ठाणिढे पडि
संवेदेसि, अत्थिय ते सीउण्हछुहाणं पडियारो, निई सुहागयं सोवेसि, तमसि जोइपगासेण कजं कुणसि, नरए पुण नेरइयाणं 8 दानिञ्चमसुभा सदरूवरसगंधफासा निप्पडियाराणि य परमदारुणाणि सीउहाणि तहा छुहापिवासातो य, न य खणंपि3 निद्दासुहं तेसिं, ते य निच्चंधयारेसु नरगेसु चिठमाणा दुक्खसयाणि विवसा अणुबमाणा बहुं कालं गमंति, तिरियावि सपक्खपरपक्खजणियाणि दुक्खाणि सीउण्हखुहापिवासादीयाणि य अणुहवंति, तव पुण साहारणं सुहदुक्खं, केवलमन्नेसि । | रिद्धिं पस्समाणा दुहियमप्पाणं तकेसि, ततो मए पणयाए जह भणह तहत्ति पडिस्सुयं, तत्थ य धम्मं सोऊण केइ पवइया केइ गिहिवासजोग्गाई सीलबयाई पडिवन्ना, ततो मए विन्नवियं-भयवं ! जस्स नियमस्स पालणेऽहं समत्था तं2 मे उवइसह, ततो मे तेहिं पंच अणुवयाई उवदिवाणि, परितुवा, बंदिऊण जणेण सह नंदिग्गाममागता, पालेमि ताणि|
Jain Education
For Private Personal Use Only
F
i nelibrary.org

Page #463

-46-पर
पुपोदात
नियुक्तिः
अणवयाणि, परिपालयंती चउत्थछट्टमेहिं खमामि, एवं काले गते कयभत्तपञ्चक्खाणा रातो देवं परमर्दसणीयं श्रेयांसपूर्वपस्सामि, सो भणइ-निन्नामिगे चिंतेहि होमि एयस्स भारियत्ति ततो मे देवी भविस्ससि, मया सह दिवे भोगे अँजेसि, द भवेषु निएवं वोत्तण अइंसणं गतो, अहमवि परितोसविसप्पमाणहियया देवदंसणेण लभिज देवत्तंति चिंतेऊण समाहीए काल- र्नामिकागया, ईसाणे कप्पे सिरिप्पभविमाणे ललियंगस्स देवस्स अग्गमहिसी सयंपभा नाम जाया ओहिणाणोवयोगविण्णाय
स्वयंप्रमादेवभवकारणा, जहा-एस ललियंगो अहुणोववन्नो समाणो नियपरियणं परिभाविन्तो देवीसु मज्झे सयंपभाए देवीए
भवौ अज्झोववन्नो, सा आउक्खए चुया, ततो देवो पलविउमाढत्तो, सयंबुद्धो य महाबले कालगए गहियसामण्णो चिरकालं संजमं परिपालिऊण समाहिपत्तो कालगतो इहेव ईसाणे कप्पे इंदसामाणितो जातो, तेण विलवंतो संवोहितो, भणितोय-जहा धायइसंडे दीवे अवरविदेहे नंदिग्गामे निन्नामिगा कयभत्तपञ्चक्खाणा चिइ,तं नियदंसणेण पलोभेहि जेण
यनियाणा ते अग्गमहिसी सयंपभा जायइ,ततो अणेण नियदंसणेण पलोभिया कयनियाणा इहमागयत्ति, सहरिसं सह ललियंगएण अच्छामि, अन्नया य सवसंपत्तीए कारणं भगवंतो जुगंधरायरियत्ति मुणिऊण ते वंदिउमवइन्ना, ते तंसमयं तहेवा * अंबरतिलके पबए मणोरमे उजाणे सगणा समोसरिआ, ततोऽहं परितोसविसप्पियमुही तिगुणपयाहिणपुर्व नमिऊग
॥२२३n निवेइ नाम, नट्टोवहारेण महिऊण गया सविमाणं, दिखे कामभोगे ललियंगएण सहिया निरुस्सुका बहुकालं अणुहवामि, देवो य सो ललियंगतो आउक्खएण चुतो, अम्मो न याणामि कत्थ गतो, अहमवि तस्स वियोगदुहिया चुता समाणी इहमागया, देवुज्जोयदरिसणेण समुप्पन्नजाइसरणा तं देवं मणसा परिवहंती मूअत्तणं पवन्ना, किं तेण विणा. कपण
Jain Education inta

Page #464

संलावेणत्ति १, एस परमत्थो, तं सोऊण अम्मधाई ममं भणति -पुत्ति ! सुहु ते कहियं, एयं पुण पुवभवचरियं पडिलिहिज्जर, ततोऽहं हेडावेहामि, सोय ललियंगतो जइ मणुस्सेसु आयातो होहिइ तो सचरियं दद्रूण जाई सुमरिहिइ, तेण य सह निब्बुया विसयसुहमणुभवेसु, ततो सज्जितो पडो, ततो विविह्वण्णाहिं वट्टिगाहिं दोहिवि जणीहिं पढमं तत्थ नंदिग्गामो लिहितो, ततो अंबरतिलगगिरिवरसंसिय कु सुमिया सोअतरुतलसन्निसन्ना गुरवो देवमेहुणगं च वंदणागयं | ईसाणो कप्पो सिरिप्पभं विमाणं सदेवमिहुणं महाबलो राया सयंबुद्धसंभिन्नसोयसहितो निन्नामिया य तवसोसियसरीरा सबत्थ ललियंगयसयंपभाणं नामाणि लिहियाणि, ततो निष्फन्ने पडे धाती पट्टगं गहेऊण धायइसंडदीवं वच्चामिति गयणण उप्पइया, खणेण य नियत्ता, पुच्छिया मया - कीस अम्मो ! लहुं नियत्तासि, सा भणइ पुत्ति ! सुण कारणं, इह अम्ह सामिणो तव पिऊणो वरिसवद्धावणनिमित्तं विजय वासिणो बहुगा रायाणो समागया तं जइ इहेव तव हिययदइतो होहिइ तो | लभेयेति चिंतिऊण नियत्ता, जइ पुण न होहिइ तो परिमग्गणं करेस्सामित्ति चिन्तिऊगाऽऽगया, मया भणिया - सुट्ट कयंति, ततो बीयदिवसे पडं गहाय अवरण्हे आगया, पसन्नमुही भणइ - पुत्ति ! निब्बुया होहि, दिडो मया ते ललियंगतो, पुच्छिया मया - अम्मो ! साहसु कहंति ?, सा भणति - पुत्ति ! मया रायमग्गे पसारितो पडो, तं पडं केइ आलिक्ख| कुसला आगमं पमाणं करेंता पसंसंति, जे अकुसला ते वण्णरूवाईणि पसंसंति, तत्थ दुम्मरिसण रायसुतो दुहंतो कुमारो सपरिवारो आगतो, सो मुडुत्तमेतं पासिऊण मुच्छितो पडितो, खणेण आसत्यो, मणुस्सेहिं पुच्छितो| सामि ! किं मुच्छितो १, सो भणइ - नियश्वरियं पडयलिहियं दद्दूण जाती भए सुमरिया, अहं ललियंगतो देवो.

Page #465

उपोद्धात- आसि, सयंपभा मे देवी, मया पुच्छितो-पुत्त ! साहसु को एसो संनिवेसो ?, भणई-पुंडरिगिणी नगरी, पवयं मे श्रेयांसल नियुक्तिः कहइ, अणगारो कोऽवि एस साहू, वीसरियं से नाम, कपं सोहम्मं साहइ, महावलं राया कोऽवि एसो मंतिसहितोतिश्रीमती
भाजपइ, निन्नामिगं कावि एसा तवस्सिणी, न याणं से नामंति, ततो विप्पावगो एसोत्ति मुणिऊण मया भणितो-16 भव ॥२२४॥
पुत्त ! संवदति सर्व, जं पुण वीसरियं तेण किं ?, सच्चं तुम ललियंगतो, सा पुण ते सयंपभा धायइसंडे दीवे नंदिग्गामे कम्मदोसेण पंगुलिया जाया, सुमरिया नियजाती, ततो तीए आगमकुसलाए तव मग्गणहे नियचरियं लिहियं, मम य धायइसंडं गयाए पडो समप्पिओ, कहिओ नियवुत्तंतो, ततो मए तीसे अणुकंपाए तव परिमग्गणं कयं, ता पुत्त ! एहि नेमि धायइसंड, संतोसेहि नियदंसणेणं पंगुलियं, एवं भणिए उवहसितो मित्तेहि-म्मउ भो सिज्झउत पंगुलिया, ततो सो अहोगीवं काऊण अवकतो, मुहत्तमेत्तेण लोहग्गलाउ धणो नाम कुमारो लंघणपवणादिसु अतीव समत्थोत्ति संजायवइरजंघोत्तिबीयाभिहाणो आगतो, पडं दट्टण में भणइ-केणेयं लिहियं चिचं ?, मया भणियंकिंनिमित्तं पुच्छसि १, सो भणइ-मम एवं चरिय, अहं ललियंगतो नामासि, सयंपभा मे देवी, असंसयं तीए लिहियं । नइ वा अन्नेणवि तीए उवएसेणंतितकेमि, ततो मए पुच्छितो-जइते चरियं साहसु को एससंनिवेसो, सोभणइनंदिग्गामो, एसो पचतो?, अंबरतिलको, जुगंधरा आयरिया, एसा खमणकिलंता निन्नामिया, महब्बलो राया सयं- २२॥ बुद्धसंभिन्नसोएहिं सह लिहितो, एस ईसाणो कप्पो, सिरिप्पभं विमाणं, एवं सर्व सपञ्चयं कहियं, ततो मए भणितो-जा एसा सिरिमती कुमारी तुज्झ पिउच्छाए दुहिया सा सयंपभा, तेण रण्णो निवेएमि जेण सा ते भवइ, एवं सोऊण सो सुमणसो
CCE
ॐ26
Jain Education liter
A
ww.jainelibrary.org

Page #466

गतो, ततोऽहं कयकज्जा आगया, ता गच्छामि पुत्ति! रणो निवेएमि बेण ते पियसंगमो भवइ, गया रायसमीवं, सहाविया अहं रण्णा, माउसहिया गया रायसमीवं, राया पकहितो-वसुमइ ! जो सिरिमईए ललियंगतो देवो आसितं जहा अहं जाणं न तहा सिरिमई, अत्थि अवरविदेहे सलिलावइविजए वीयसोगा नाम नगरी, जियसत्तू राया, तस्स मणोहरी केकई य दुवे देवीओ, तासिं जहक्कम अयलो बिभीसणो य पुत्चा बलदेववासुदेवा, पिउंमि उवरते विजयद्धं भुंजंति, मणोहरी बलदेवमाया कंमि काले पुत्तमापुच्छति-अयल ! अणुभूया मे भतुणो सिरी पुण्णसिरी य, संपइ पञ्चयामि, करेमि परलोगहिये, विसजेहि मंति, सो नेहेण न विसज्जेइ, निबंधे कए भणइ-अम्मो ! जइ ते निच्छतो ता देवलोगं गया मं वसणपडिअं पडिवोहिन्जासि, तीए पडिवन, पवइया, परमधिइबलेण अहीयाणि एक्कारस अंगाणि, वरिसकोडी तवमणुचरिऊण अपडिवइयवेरग्गा समाहीए कालगया लंतगे कप्पे देवो जातो, तं ताव मं जाण, बलदेव-18 वासुदेवा य बहुकालं समुदिता भोगे भुंजंति, कयाइ निग्गया अणुज, आसेहिं अवहिया, अडविं पवेसिया, दूरं गंतूण | आसा विवन्ना, बिभीसणो कालगतो, अयलो नेहेण तं जाणइ परिस्समेण मुच्छितो एसो, नेमि सीयलाणि वणगहणाणि, अहं च लंगकप्पगतो पुत्तसिणेहेण संगारं सुमरिऊण खणेणागतो, विभीसणरूवं विउविऊण अयलो भणितो-भाय!! अहं विजाहरेहिं समं जुज्झिउं गतो, ते य मए पसाहिया, तुज्झे पुण अंतरं जाणिऊणं केणवि मम रूवेण मोहिया, ता छडेहि एवं कलेवरं, सकारेसु अम्गिणा, ततो सकारेऊण सनगरमागया, पूहबमाणा जणेष सगिहं पविट्ठा एक्कासणनिसण्णा ठिया, ततो मया मणोहरीवं दंसियं, संमंतो अबलो भणइ-अम्मो! तुम्मेत्य कचोत्ति, ततो मए पवजा
Jain Education Inter
i
A
j ainelibrary.org

Page #467

-
उपोद्धात. नियुक्तिः
॥२२५॥
AAAAAC4
कालो संगारो य कहितो, बिभीसणमरणं च, अहं लंतगातो इहागतो तव पडिवोहणनिमित्तं, अणिचं मणयरिद्धिं जाणि- श्रीवासेऊण करेहि परलोगहियं, एवं वोत्तूण गतोऽहं सगं कप्प, अयलोऽवि पुत्तसंकामियरजसिरी निविणकामभोगो पबइतो, नोको वि. तवमणुचरिऊण ललियंगतो देवो जातो, अहं तु पुण तं सदेवीगं जाहे जाहे सुमरामि ताहे ताहे लंतगं कप्पं, तमि सोभीषणाच. सागरोवमस्स सत्त नवभागे देवसुहं भोत्तूण चुतो तत्थऽनो उववन्नो, तंपि ललियंगयं एस मे पुत्तो चेवेति मन्नेमि, लसंबन्धः एएण कमेण गया सत्तरस ललियंगया, जो सो पुण सिरिमईए भत्ता ललियंगतो सो अट्ठारसमो, एसोऽवि मण पुत्तसिणेहेण बहुसो लंतर्ग कप नीतो, तं जाणामि सिरिमईए भत्ता ललियंगतो जातो वइरजंघोत्ति, आणचो कंचुकी सद्दावेह वइरजंघ, सद्दावितो आगतो, दिवो मया परितोसवियसियच्छीए अच्छेरयन्भूतो, पणतो, राइणा भणितो-पुत्त! वइरजंघ! पुवभवसयंप जाण सिरिमईति, अवलोइया तेण अहं कलहंसेणेव कमलिणी, विहिणा पाणिं गाहितो, दिण्णं तारण विपुलं धणं परिचारिगातो य, विसज्जियाणि अम्हे,गयाणि लोहग्गलं, भुंजामो निरुवसग्गं भोगे, वइरसेणोऽवि राया लोगतियदेवपडिबोहितो संवच्छरियं दाणं दाऊण पोक्खलपालस्स नियपुत्तस्स रज दाऊण नियगसुएहिं नरवईहिं सहितो पवइतो, उप्पण्णकेवलणाणो धम्म दिसइ, ममवि कालेण पुत्तो जातो, सो सुहेण वडितो, कयाइ पोक्खलपालस्स केइ सामंता विसंवइया, ततो तेण अम्हं पेसियं-एउ वइरजंघो सिरिमई य, अम्हे पुत्तं नगरे ठवेगं विउलेण खंधावारेण पत्थिया,
॥२२ सरवणस्स मझेणं जामो, जणेण पंथो पडिसिद्धो, जहा दिट्ठीविसो सरवणे सप्पो चिहा, तो न जाइ तेण पहेण गंतुन्ति, ततो तं सरवणं परिहरंता कमेण पत्ता पुंडरिगिणि, सुयं च तेहिं सामंतेहिं वइरजंघागमणं, ततो ते संकिया सेवामागया,
5252546ॐॐॐ
Jain Education Inter
T
ww.jainelibrary.org

Page #468

*%
ACAN
RA%AA%AA%
अम्हेवि पोक्खलपालेण रण्णा पूइऊण विसज्जिया, पत्थिया सनगरं, भणइ य जणो-सरवणुजाणमझेण गंतव जतो तत्थहियस्स साहणो केवलनाणमुम्पन्न, ततो देवा ओवइया, देवुजोएण पडिहयं विसं, सप्पो निषिसो जातो, ततो अम्हे कमेण पत्ता सरवणं, तत्थ आवासिया, दिट्ठा नियभायरो मए सागरसेणमुणिसेणा समणा, वंदिया भत्तिबहुमाणेणं, |पडिलाभिया असणपाणखाइमसाइमेण, ततो अम्हे तेसिं गुणे अणुमोयंता कया अम्हेऽवि निस्संगा सामन्ने विहरिस्सामोत्ति विरागमग्गमोतिण्णा, पत्ता कमेण सनगरं, पुत्तेण अम्हं विरहकाले भिच्चवग्गो दाणमाणेहिं रंजितो, वासघरे विसधूमो पउंजितो, अम्हेऽवि विसज्जियपरियणा वासहरं रयणीए पविठ्ठा, धूमदूसियधातू कालगया इहागया उत्तरकुराएत्ति तं जाणामि-अजजा निन्नामिगा जा सयंपभा जा सिरिमई सा अहं, जो सो महाबलो राया जो य ललियंगतो देवो जो य वइरजंघो राया ते तुन्भे, एवं जीसे नामं गहियं साऽहं सयंपभा, ततो सामिणा भणियं-अज ! देवुज्जोएण जाई संभरिऊण मए एवं चिंतियं-देवभवे वट्टामि, ततो सयंपभा आभट्ठा, तं सच्चमेयं कहियंति परितुद्वमाणसाणि| पुबभवसुमरणपज्जलियसिणेहाणि तिण्णि पलितोवमाई जीविजणं कालगयाणि सोहम्मे कप्पे देवा जाया, तत्थवि वरा णे पीती आसि, पलितोवमठिई पालेऊण चुया वच्छावइविजए पहंकराए नगरीए सामी सुविहिविजस्स पुत्तो केसवो नाम जातो, अहं पुण सेट्ठिसुतो, तत्थवि णो अधिगो सिणेहो, तत्थेव नगरे रायसुतो मंतिसुओ सेट्ठिसुतो सत्यवाहसुतो य तेहिंवि सह मेची जाया, कयाइ साहू महप्पा किमिकुठेण गहितो पडियरिओ, एयं जहा पुर्व जाव समाहीए कालगया, अचए कप्पे इंदसमाणा देवा जाया, ततो ठिइक्खए चुता केसवो वइरसेणस्स रणो मंगलावईए देवीए धारिणिवीयना
CE
Jain Education Inter
w.jainelibrary.org

Page #469

उपोद्धात
नियुक्तिः
वज्रजा श्रीमत्यौ सौधर्म केशवसारथी
॥२२६॥
माए पुचो जातो वयरनामो, रायसुयाइकमेण कणगनाभरुप्पनामपीठमहापीठा जाया, कणगनाभरुप्पनाभी बीयनामेण बासुबाहू, अहं पुण नगरे तत्थेव रायसुतो जातो, बालो चेव वइरनाभं समल्लीणो सारही सुजसो नाम, वइरनामेण सममणुपचइतो, भगवया य वइरसेणेण वइरनाभो भरहे पढमतित्ययरो उसभो नाम आदिट्ठो कणगनाभो चक्कवट्टी
भरहो इति, सेसं जहा पुर्व जाव सबढे देवा जाया, ततो चुया इहागया, मया य वइरसेणतित्थयरो एरिसेण नेवत्थेण हादिवोत्ति पपियामहलिंगदरिसणे पोराणीतो जाईतो सरियातो, विनायं च-अन्नपाणाई दायबं तवस्सीणं, तेसिं च तिण्णिवि सुविणाणमेतदेव फलं जं भयवतो भिक्खा दिन्ना, एयं च कहं सोऊण नरवइमाईहिं पहढमाणसेहिं सेजंसो पूजितो, गया नियनियहाणं, सेजंसोवि जत्थ ठितो भयवं पडिलाभितो ताणि पयाणि पाएहिं मा अक्कमिहामित्ति भत्तीए तत्य रयणामयं पीढं करेइ, तिसंझं च पूएइ, पथदिवसे विसेसेण पूइऊण मुंजइ, लोगो पुच्छइ-किमेयं !, सेजंसो भणइ-आइतित्थयरमंडलं, ततो लोगेणवि जत्य जत्थ भयवं ठितो तत्थ तत्थ पीढं कयं, कालेण य आइञ्चपीढं जायगाथाक्षरंगमनिका क्रियाध्याहारतः कार्या, यथा गजपुरं नगरमासीत्, तत्र श्रेयांसः सोमयशसो राज्ञः पुत्रः, तेनेचरसदानं भगवते प्रदत्तं, तत्रार्द्धत्रयोदशहिरण्यकोटी वसुधारा निपतिता, 'पीढ'मिति यत्र भगवता पारितं तत्र तत्पादयोर्मा कश्चिदाक्रमणं कादिति श्रेयांसेन भक्त्या रत्नमयं पीठं कारितं, गुरुपूजेति तदर्चनं कृतवान्, अत्रान्तरे भगवतस्तक्षशिलातले गमनं बभूक भगवत्प्रवृत्तिनियुक्तपुरुषस्तु बाहुबलिनिवेदनं कृतम्, एतच्चाये भावयिष्यते, तदेवं
CARTS
॥२२६॥

14
Jain Education inte
. ainelibrary.org

Page #470

*
*
%*
%
%
भगवतः खल्वादितीर्थकरस्य पारणकविधिरुक्तः, सम्पति भगवतः प्रसंगतः शेषतीर्थकराणामजितखाम्यादीनां च येषु स्थानेषु प्रथमपारणकान्यासन् तान्यभिधित्सुराह
हत्थिणउरं अयोझा सावत्थी चेव तह य साएयं । विजयपुर बम्हथलयं पाडलिसंड पउमसंडं ॥ ३२३ ॥ सेयपुरं रिद्वपुरं सिद्धत्थपुरं महापुरं चेव । धनकर वद्धमाणं सोमणसं मंदिरं चेव ॥ ३२४ ॥
चक्कपुरं रायपुरं मिहिला रायगिहमेव वोद्धवं । वीरपुरं वारवई कोवकडं कोल्लयग्गामो ॥ ३२५॥ भगवत ऋषभस्वामिनः प्रथमभिक्षास्थानं हस्तिनागपुरम् , अजितस्वामिनोऽयोध्या सम्भवनाथस्य श्रावस्ती अभिनन्दतस्य साकेतं सुमतिनाथस्य विजयपुरं पद्मप्रभस्य ब्रह्मस्थलं सुपार्श्वस्य पाटलिखण्डं चन्द्रप्रभस्वामिनः पद्मखण्ड सुविधिस्वामिनः श्रेयःपुरं शीतलस्य रिष्ठपुरं श्रेयांसस्य सिद्धार्थपुरं वासुपूज्यस्य महापुरं विमलस्य धान्यकर, अनन्तजितो वर्द्ध|मानं धर्मस्य सोमनसं शान्तिनाथस्य मन्दिरपुरं कुन्थुनाथस्य चक्रपुरम् अरनाधस्य राजपुरं मल्लिस्वामिनो मिथिला
मुनिसुव्रतस्वामिनोराजगृहं नमिनाथस्य वीरपुरम् अरिष्ठनेमेारवती पार्श्वनाथस्य कोपकडं वर्द्धमानस्वामिनः कोल्लाकग्रामः॥ | एएसु पढमभिक्खा लद्धातो जिणवरेहिं सबेहिं । दिण्णाओं जेहिं पढम तेसिं नामाणि बोच्छामि ॥ ३२६ ।।
एतेषु-हस्तिनागपुरादिषु स्थानेषु यथाक्रममृषभादिभिः सर्वेश्चतुर्विशत्याऽपि प्रथमभिक्षा लन्धा, अधुना पुनयमिक्षा प्रथमं मगवड्यः प्रदत्वा तेषां नामानि यथाक्रमं वक्ष्ये । प्रतिज्ञातं निर्वाहयति
सेवस संभवत्ते सुरेंददत्ते य इंवदत्ते य । पउमे य सोमदेवे महिंद तह सोमदत्ते च ॥ ३७॥
-% 4
x
X

Thudiainelibrary.org
Jain Education Inter

Page #471

*
-
उपोद्धात नियुक्तिः
॥२२७॥
***otock
पुस्से पुणवसू पुण नंद सुनंदे जए य विजए य । तत्तो य धम्मसीहे सुमित्त तह वग्गसीहे य ॥ ३२८॥|जिनपार.
अपराजिय वीससेणे वीसइमे होइ बंभदत्ते य । दिपणे वरदिण्णे पुण धन्ने बहुले य बोद्धधे ॥ ३२९॥ णकानां भगवते ऋषभस्वामिने प्रथमभिक्षां श्रेयांसः-श्रेयांसनामा दत्तवान् , अजितस्वामिने ब्रह्मदत्तः सम्भवनाथाय सुरेन्द्र- स्थानानि दत्तः अभिनन्दनाय इन्द्रदत्तः सुमतिनाथाय पद्मनामा पद्मप्रभाय सोमदेवः सुपार्थाय महेन्द्रः चन्द्रप्रभस्वामिने सोम- दातारच दत्तः सुविधिनाथाय पुष्यः शीतलनाथाय पुनर्वसुःश्रेयांसाय नन्दः वासुपूज्याय सुनन्दः विमलाय जयः अनन्तजिते विजयः धर्मनाथाय धर्मसिंहः शान्तिनाथाय सुमित्रः कुन्थुनाथाय व्याघसिंहः अरनाथायापराजितः मल्लिस्वामिने विश्वक्सेनः, विंशतितमो भवति ब्रह्मदत्तः, किमुक्तं भवति ?-मुनिसुव्रतस्वामिने ब्रह्मदत्तः प्रथमभिक्षां दत्तवान्, नमिस्वामिने दिन्नः अरिष्ठनेमये वरदिन्नः पार्श्वनाथाय धन्यः वर्द्धमानस्वामिने बहुलः। । एए कयंजलिउडा भत्तीवहुमाणसुक्कलेसागा। तकालपट्टमणा पडिला सुं जिणवरिंदे ॥३३०॥
एते श्रेयांसप्रभृतयः कृताञ्जलिपुटाः भक्तिः-उचितप्रतिपत्त्या विनयकरणं बहुमानः-आन्तरः प्रीतिविशेषस्ताभ्यां शुक्ला-अतीव शोभना लेश्या-परिणामविशेपो येषां ते भक्तिबहुमानशुक्ललेश्याकाः तत्कालं-तस्मिन् प्रथमभिक्षादानकाले
॥२२७॥ प्रहटमनसो यथाक्रममृषभादीन जिनवरेन्द्रान् प्रतिलाभितवन्तः॥
सवेहिपि जिणेहिं जहियं लद्धाउ पढमभिक्खाउ । तहियं वसुहारातो वुहाओ पुप्फबुट्ठीतो ॥ ३३१॥ .
कसकस
C
%
CEREC
Jain Education Inte

Page #472

___ सर्वैरपि जिनः ऋषभादिभिर्यत्र प्रथमभिक्षा लब्धास्तत्र वसुधारा-हिरण्यप्रपातरूपा पृष्टा पुष्पवृष्टयश्च वृष्टाः । साम्प्रतं || वसुधाराया जघन्यत उत्कर्षतश्च परिणाममाह
अद्धत्तेरसकोडी उक्कोसा तत्थ होइ वसुहारा । अद्धतेरसलक्खा जहन्निया होइ पसुहारा ॥ ३३२ ॥ ___ अर्द्ध त्रयोदशं यास ता अर्द्धत्रयोदशाः, सार्द्धा द्वादश इत्यर्थः, हिरण्यानां कोटय उत्कृष्टाः तत्र-प्रथमपारणकस्थाने भवति वसुधारा, अर्द्धत्रयोदशानां हिरण्यानां लक्षाणि जघन्या भवति वसुधारा । अथ यैः प्रथमा भिक्षा भगवद्भयो दत्ताः ते किंभूता अभवन्नित्याह
सवेसिपि जिणाणं जेहि उ दिनाउ पढमभिक्खाओ। ते पयणुपेज्जदोसा दिववरपरकमा जाया ॥३३३॥ | केई तेणेव भवेण निव्वुया सबकम्मउम्मुक्का । केई तइयभवेणं सिज्झिस्संती जिणसगासे ॥३३४॥ ...|
अक्षरगमनिका तु क्रियाध्याहारतः कार्या, यथा गजपुरं नाम नगरमासीत, श्रेयांसस्तत्र, तेनेक्षुरसदानं भगवन्तमधिकृत्य प्रवर्तितं, तत्रार्द्धत्रयोदशहिरण्यकोटीपरिमाणा वसुधारा निपतिता, 'पीठ'मिति श्रेयांसेन यत्र भगवता पारितं तत्र तत्पादयोर्मा कश्चिदाक्रमणं करिष्यतीति भक्त्या रत्नमयं पीठं कारितं, गुरुपूजेति तदर्चनं चक्रे, अत्रान्तरे भगवतः तक्षशिलातलगमनं वभूव, भगवतः प्रवृत्तिनियुक्तपुरुषैर्वाहुबलिनिवेदनं कृतमित्यक्षरगमनिका, एवमन्यासामपि सङ्ग्रहगाथानां स्वबुझ्या गमनिका कार्येति गाथार्थः॥ इदानी कथानकशेष-वाहुबलिना चिंतियं-कल्ले सविड्डीए वंदिस्सामित्ति,
१ प्राक् वाऽपि विंशत्यधिकत्रिंशत्तमगाथाया व्याख्याऽत्रोपनिबद्धा, विस्मरणशीलानामुपकाराय, मूलटीकायां त्वत्रैवाक्षरगमनिका ।
CAष्ट

__

Page #473

१२२८॥
उपोदात-16 निग्गओ पभाए, सामी गतो विहरमाणो, अदिहे अद्धिति काऊण जहिं भगवं बुत्यो तत्य धम्मचकं चिंध कारिय, वसुपारानियुक्तिः सबरयणामयं जोयणपरिमंडलं पंचजोयणूसियदंडं, सामीवि बहलीयडंबइलाजोणगविसयादिएसुं निरुत्सगं । दिदातृग
विहरतो विणीयनयरीए उजाणत्थाणं पुरिमतालं नगरं संपत्तो, तत्थ य उत्तरपुरच्छिमे दिसीभागे सगडमुहं नाम त्यादिधर्म उजाणं, तंमि निग्गोहपायवस्स हेट्ठा अठमेणं भत्तेणं पुषण्डदेसकाले फग्गुणबहुलेकारसीए उत्तरासाडानक्खत्वे पवजादिवसातो आरम्भ वाससहस्संमि अतीते भगवतो तिहुयणेकबंधवस्स दिवमणंतं केवलनाणमुप्पन्नंति । अम्मेवार्थमुपसंहरन् गाथाषकमाहकल्लं सबिहीए पूएमऽहऽददु धम्मचकं तु । विहरइ सहस्समेगं छउमत्थो भारहे वासे ॥ ३३५ ॥
बहलीअडंबइल्लाजोणगविसओ सुवन्नभूमी अ । आहिंडिया भगवया उसमेण तवं चरतेण ॥ ३३६ ॥ M बहली य जोणगा पल्लगा य जे भगवया समणुसिट्ठा । अन्ने अमिच्छजाई ते तइआ भद्दगा जाया ॥ ३३७॥ | तित्थयराणं पढमो उसभसिरी विहरिओ निरुवसग्गं । अट्ठावओ नगवरो अग्गा भूमी जिणवरस्स ॥ ३३८॥ छउमत्थप्परिआओ वाससहस्सं तओ पुरिमताले । निग्गोहस्स य हिडा उत्पन्नं केवलं नाणं ॥ ३३९॥ फग्गुणबहुले इकारसीह अह अट्ठमेण भत्तेण । उप्पन्नमि अणते महत्वया पंच पन्नवए ॥ ३४०॥ आसां भावार्थः सुगम एव, नवरमनुरूपक्रियाध्याहारः कार्यः, वथा 'कलं' प्रत्यूपसि सर्वा पूजवामि भगवन्तमादि-2
% AAAAAAE
Jain Education
Tww.jainelibrary.org

Page #474

AIRRORS-8
करिं 'अहं' मित्यात्मनिर्देशः, अदृष्ट्वा भगवन्तं धर्मचक्रं तु चकारेत्यादिगाथाषट्काक्षरार्थः । महाव्रतानि पञ्च प्रज्ञापयतीत्युकं, तानि तु त्रिदशकृतसमवसरणावस्थित एव, तथा चाह
उप्पन्नंमि अणंते नाणे जरमरणविप्पमुक्कस्स । तो देवदाणविन्दा करिति महिमं जिर्णिदस्स ॥ ३४१॥ गमनिका-उत्पन्ने-घातिकर्मचतुष्टयक्षयजाते सञ्जाते अनन्ते ज्ञाने, केवल इत्यर्थः, जरा-वयोहानिलक्षणा मरणंप्रतीतं जरामरणाभ्यां विप्रमुक्त इति समासः तस्य, विप्रमुक्तवद्विप्रमुक्त इति, ततो देवदानवेन्द्राः कुर्वन्ति महिमांज्ञानपूजां जिनवरेन्द्रस्य, देवेन्द्रग्रहणात् वैमानिकज्योतिष्कपरिग्रहः, दानवेन्द्रग्रहणात् भवनवासिव्यन्तरग्रहणं, सर्वतीर्थकराणां च देवाः अवस्थितानि नखलोमानि कुर्वन्ति, भगवतस्तु कनकावदाते शरीरे जटा एवाञ्जनरेखा इव राजन्त्य उपलभ्य धृता इति माथाक्षरार्थः ॥ (ग्रंथानं ९०००) इदानीमुक्तानुक्तार्थसङ्ग्रहपरां सङ्ग्रहगाधामाह
उजाणपुरिमताले पुरी विणीआइ तत्थ नाणवरं । चक्रप्पया य भरहे निवेअणं चेव दुण्हपि ॥ ३४२॥ गमनिका-उद्यानं च तत्पुरिमतालं च उद्यानपुरिमतालं तस्मिन् , पुर्या विनीतायां, तत्र ज्ञानवरं भगवत उत्पन्नसिति वाक्यशेषः, तथा तस्मिन्नेवाहनि भरतनृपतेरायुधशालायां चकोत्पादश्च बभूव, 'भरहे निवेयणं चेव दोण्हंपित्ति भरताय निवेदनं च द्वयोरपि-ज्ञानरत्नचकरत्नयोः तन्नियुक्तपुरुषैः क्रतमित्यध्याहार इति गाथार्थः, अत्रान्तरे भरतश्चिन्तयामास-पूजा तावद् द्वयोरपि कार्या, कस्य प्रथमं कर्तुं युज्यते !, किं चक्ररत्नस्य उत तातस्येति, तत्र
तायम्मि पूइए चक्क पूड पूअणारिहो ताओ । इहलोइअंतु चक्कं परलोअसुहावहो ताओ ॥ ३४३ ॥
RAMMAC%EXAMI
Jain Education Inten
Udww.jainelibrary.org

Page #475

उपोदातनियुक्तिः
* °C
॥२२९॥
%96
गमनिका-ताते-त्रैलोक्यगुरौ पूजिते सति चक्रं पूजितमेव, तत्पूजानिबन्धनत्वाच्चक्रस्य, तथा पूजामर्हतीति पूजाई- केवलं भरस्तातो वर्त्तते, देवेन्द्रादिनुतत्वात् , तथा इहलौकिकं चक्रं, तुरेवकारार्थः, स चावधारणे, किमवधारयति ?-ऐहिकमेव र तपूजा म. चक्रं, सांसारिकसुखहेतुत्वात्, परलोकसुखावहस्तातः, शिवसुखहेतुत्वादिति गाथार्थः ॥ तस्मात्तिष्ठतु तावच्चक्र, तातस्य
सारुदेवीकेवपूजां कर्तुं युज्यत इति सम्प्रधार्य तत्पूजाकरणसन्देशव्यापृतो बभूव । इदानीं कथानकम्-भरहो सबिड्डीए भगवंतं बंदि लमोक्षी पयट्टो, मरुदेवी सामिणी य भगवंते पबइए भरहरजसिरिं पासिऊण भणियाइया-मम पुत्तस्स एरिसी रजसिरी आसि, | संपयं सो खुहापिवासापरिगओ नग्गओ हिंडइत्ति उबेयं करियाइया, भरहस्स तित्थगरविभूई वन्नेतस्सवि न पत्तिच्चि| याइया, पुत्तसोगेण य से किल झामलं च जायं रुयंतीए, तो भरहेण गच्छंतेण विन्नत्ता-अम्मो ! एहि जेण भगः । वओ विभूतिं दंसेमि, ताहे भरहो (तं) हत्थिखंधे पुरओ काऊण निग्गओ, समोसरणदेसे य गयणतलं सुरसमूहेण विमाणारूढणोवरंतेण वीरायंतधयवर्ड पहयदेवदुंदुहिनिनायापूरियदिसामंडलं पासिऊण भरहो भणियाइओ-पिच्छ जइ एरिसी रिद्धी मम कोडिसयसहस्सभागेणवि, ततो तीए भगवओ छत्ताइच्छत्तं पासंतीए चेव केवलमुप्पण्णं, अन्ने भणंति-भगवओ धम्मकहासदं सुणेतीए, तक्कालं च तीए खुट्टमाउयं, ततो सिद्धा, इह भरहोसप्पिणीए पढमसिद्धोत्ति-| काऊण देवेहिं पूजा कया, सरीरं च खीरोए छूढ़, भगवं च समोसरणमझत्यो सदेवमणुयासुराए धर्म कहेइ, तत्थ |
॥२२९॥ | उसभसेणो नाम भरहपुत्तो पुवभवंबद्धगणहरनामगुत्तो जायसंवेगो पबइओ, बंभी य पवइया, भरहो सावगो जाओ, सुंदरी परयंती भरहेण इत्थीरयणं भविस्सइत्ति निरुद्धा साविया जाया, एस चउधिहो समणसंघो, ते य तापसा भग
-CARSA
%%
%
X
w w.iainelibrary.org
Jain Education Intematon

Page #476

CANCECRACT
वओ नाणमुप्पण्णंति कच्छसुकच्छवजा भगवओ सगासमागंतण भवणवतिवाणमतरजोइसियवेमाणियदेवागिणं परिसं दहण भगवओ सगासे पवइया, एत्य समोसरणे मिरिचिमाइया बहवे कुमारी पवइया ॥ साम्प्रतमभिहितार्थस ब्रहपरमिदं गाथाचतुष्टयमाहII सह मरुदेवीह निग्गओ कहणं पञ्चज उसभसेणस्स । बंभीमरीइदिक्खा सुंदरिओरोह सुअदिक्खा ॥३४४॥
पंच य पुत्तसयाइं भरहस्स य सत्त नत्तुअसयाई । सयराहं पचइआ तम्मि कुमारा समोसरणे ॥ ३४५ ॥ भवणवई वाणमंतर जोइसवासी विमाणवासी अ। सबिड्डीई सपरिसा कासी नाणुप्पयामहिमं ॥ ३४६॥ दहण कीरमाणि महिमं देवेहिं खत्तिओ मरिई । सम्मत्तलद्धवुद्धी धम्म सोऊण पवइओ ॥३४७॥ ..
कथनं धर्मकथा परिगृह्यते, मरुदेव्यै भगवद्विभूतिकथनं वा कथा, नतृशतानीति-पौत्रकशतानि, तथा 'सयराह मिति देशीवचनं युगपदर्थाभिधायकं त्वरिताभिधायकं वेति, मरीचिरिति जातमात्रो मरीचीन् मुक्तवानित्यतो मरीचिमान् मरीचिः, अमेदोपचारान्मतुप्लोपाद्वेति, अस्य च प्रकृतोपयोगित्वात् कुमारसामान्याभिधाने सत्यपि भेदेनोपन्यासः, सम्यक्त्वेन लब्धा-प्राप्ता बुद्धिर्यस्य स तथाविधः, शेषं सुगममिति गाथाचतुष्टयार्थः ॥ कथानकम्-भरहोऽवि भगवतो पूर्य काऊण चक्करयणस्स अहाहियामहिम किरियाइओ, निबत्ताए अट्ठाहियाए तं चक्करयणं पुवाभिमुहं पहावियं, भरहो सबबलेण तमणुगच्छियाइओ, तं जोयणं गंतूण ठियं, ततो सा जोयणसंखा जाया, पुबेण य मागइतित्थं पाविजण अट्ठमभचोसितो रहेण समुहमवगाहित्वा चकणाभिं जाव ततो नामंक सरं विसज्जियाइओ, सो दुवालस जोयणाणि गंतूण
CARKA
9

lain Education International

Page #477

उपोद्घातनियुक्तिः
मागहतित्थकुमारस्स भवणे पडिओ, सो तं दहण परिकुविओ भणइ-केस णं एत्थ अपत्धियपत्थिए ।,अह नामय
भरतस्य पासति, नायं जहा उप्पन्नो चक्कट्टित्ति सरं चूडामणिं च चित्तूण उवडिओ भणति-अहं ते पुबिल्लो अंतैपालो, ताहे,
दिग्यात्रा | तस्स अट्टाहियमहामहिमं करेइ । एवं एएण कमेण दाहिणेण वरदामं, अवरेण पभासं, ताहे सिंधूदेविं ओयवेइ, ततो वियद्दगिरिकुमारं देवं. तओ तिमिसगुहाए कयमालयं, तओ सुसेणो अद्धवलेण दाहिणिलसिंधुनिक्खुडं ओयवेइ, ततो
सुसेणो तिमिसगुहं समुग्घाडेइ, ततो तिमिसगुहाए मणिरयणेण उज्जोयं काऊण उभो पासिं पंचधणुसयायामविक्खं|भाणि एगुणपन्नासं मंडलाणि आलिहमाणे उज्जोयकरणेण उम्मग्गनिमुग्गाओ य संकमण उत्तरिऊण निग्गओ तिमिस. | गुहाओ, आवडियं विलाएहिं समं जुद्धं, ते पराजिया मेहमुहे नाम कुमारे देवए आराहिंति, ते सत्तरत्तं वासं वासंति, भरहोऽवि चम्मरयणे खंधावारं ठवेऊण उवरि छत्तरयणं ठावेइ, मणिरयणं छत्तरयणवत्थिभाए ठवेइ, ततो पभिइ लोगेण अंडसंभवं जगं पणीयंति तं ब्रह्माण्डपुराणं, तत्थ पुखण्हे साली वुप्पइ अवरण्हे जेम्मति, एवं सत्त दिवसे अच्छति, तओ मेहमुहा आभिओगिएहिं धाडिया, विलाया तेसिं वयणेण उवणया भरहस्स, तओ चुल्हहिमवंतगिरिकुमारं देवं ओयवेइ, तत्थ वावत्तरि जोयणाणि सरो उवरिंदुत्तो वच्चति, ततो उसहकूडे नामयं लिहइ, ततो सुमेणो उत्तरियं सिंधुनिक्खुड
॥२३॥ ओयवेइ, ततो भरहो गंगं ओयवेइ, पच्छा सेणावती उत्तरिलं गंगानिक्खुडं ओयवेइ, भरहो गंगाए सद्धिं वाससहस्सं भोगे भुंजइ, ततो वेयड्डपबए णमिविणमीहिं समं बारस संवच्छराणि जुद्धं, ते पराजिया समाणा विणमी इत्धिरयणं णमी रयणाणि गहाय उवडिया, पच्छा खंडगप्पवायगुहाए नट्टमालयं देवं ओयवेइ, ततो खंडगप्पवायगुहाए नीति, गंगाकूले
Jain Education inte

Page #478

नव निहयो स्वागच्छंति, पच्छा दक्खिणिलं गंगानिक्खुडं सेणावई ओयवेइ, ताहे तेणे क्रमेण सट्ठीए वाससहस्सेहिं भारहं. वास अभिजिणिकण अतिगओ विणीयं रायहाणिति, बारस वासाणि महारायाभिसेओ, जाहे वारस वासाणि महारायामिसेबो क्चो राइणो विसजिया ताहे निययवरगं सरिउमारद्धो, ताहे दाइजति सबे निएलया, एवं परिवाडीए सुंदरी दाइया, सा पण्डलगितमुही जाया, सा य जद्दिवसं रुद्धा तदिवसमारब्भ आयंबिलाणि करेंति, तं पासित्ता रुट्टो ते कुटुंबिए भणइ-किं मम नत्थि भोयणं! जं एसा एरिसी स्वेण जाया !, वेजा वा नत्थि, तेहिं सिटुं-जहा आयंबिठाणि करेइ, ताहे तस्स तस्सोवरिं पयणुबो रागो जाओ, साय भणिया-जइ रुञ्चति तो मए समं भोगे भुंजाहि, णवि
तो पत्याहिति, ताहे पाएमु पडिया विसजिया पवइया । अन्नया भरहो तेर्सि भाउयाणं दूयं पट्टवेइ, जहा-मम रजं ६ आयाणह, ते भणति-अम्हवि रज तारण दिण्णं, तुज्झवि, एतु ताव ताओ पुच्छिजिहिति, जंभणिहिति तं करीहामो,
तेणं समएणं भयवं अट्ठावयमागओ विहरमाणो, एत्य सवे समोसरिया कुमारा, ताहे भणति-तुम्मेहिं दिणाति रजाई हरति माया, तो किं करेमो !, किं जुज्झामो उदाहु आयाणामो', ताहे सामी भोगेसु नियत्वावेमाणो तेसिं धम्म
कहेइ, न मुचिसरिसं सुहमत्यि, ताहे इंगालदाहकदिद्रुतं कहेइ, जहा एगो इंगालदाहओ एगं भाणं पाणियस्स भरेऊणं हैंगओ, तं तेण उदगं निद्ववियं, उवरि आइच्चो पासे अम्गी पुणो परिस्समो दारुगाणि कुदितस्स, घरं गतो पाणियं पाउं
मुच्छितो सुमिणं पासइ, एवं असन्मावपट्ठवणाए कूवतलागनदिदहसमुद्दा य सबे पीया, न य छिज्जइ तण्हा, ताहे|४| एगमि जिन्नकूवे वणपूलियं गहाय रस्सिंचइ, जं पडियसेसं तं जीहाए लिहइ, एवं तुम्भेहिवि अणुचरा सबलोगे,
HSGK •
*
Jain Education inten
R
w.jainelibrary.org

Page #479

उपोद्घातनिर्युक्तिः
॥२३१॥
सफरिसा सदसिद्धे अणुभूया तहवि तत्तिं न गया, एवं वेयालियं नाम अज्झयणं भासइ - 'संबुज्झह किन्न बुज्झह, एवं अड्डाणउई वित्तहिं अट्ठाणउई कुमारा पबइयत्ति, कोइ पढमिलुएण संबुद्धो कोइ बितिएण कोइ ततिएण, जाहे ते | पबइया ताहे तेसिं रज्जाणि तेसिं पुत्ताणं दिन्नाई । अमुमेवार्थमुपसंहरन्नाह—
मागमाई विजयो सुंदरि पवज्ज बारसऽभिसेओ । आणवण भाउआणं समुसरणे पुच्छ दिहंतो ॥ ३४८ ॥ गमनिका — मागधमादौ यस्य स मागधादिः कोऽसौ १ - विजयो, भरतेन कृत इति, पुनरागतेन सुन्दर्यवरोध - स्थिता दृष्टा, क्षीणत्वान्मुक्ता चेति, द्वादश वर्षाण्यभिषेकः कृतो भरतस्य, आज्ञापनं भ्रातॄणां चकार, तेऽपि च समवसरणे भगवन्तं पृष्टवन्तः, भगवता चाङ्गारदाहकदृष्टान्तो गदित इति गाथाक्षरार्थः । इदानीं कथानकशेषं- कुमारेसु पवइएस भरहेण बाहुबलिणो दूओ पेसिओ, सो ते पचइए सोउं आसुरुत्तो, ते वाला तुमए पद्याविया, अहं पुण जुद्धसमत्थो, ता एहि, किं वा ममंमि अजिते भरहे तुमे जियंति ?, ततो सबवलेण दोवि मिलिया देसंते, बाहुबलिणा भणियंकिं अणवराहिणा लोगेण मारिएणं १, तुमं च अहं च दुवेऽवि जुज्झामो, एवं होउत्ति, तेसिं पढमं दिट्ठीजुद्धं जायं, तत्थ भरहो पराजिओ, पच्छा वायाए, तत्थवि भरहो पराजिओ, एवं बाहायुद्धेण पराजिओ, मुट्ठिजुद्धेण पराजिओ, दंडजुज्झेऽवि जिपमाणो भरहो चिंतियाइओ-किं एसेव चक्की ? जेणाहं दुब्बलोत्ति, तस्सेवं चिंतंतस्स देवयाए आउहं दिन्नं चक्क - रयणं, ताहे सो तेण गहिएणं पहाविओ, इओ बाहुबलिएण दिट्ठो गहिय दिब चक्करयणो आगच्छंतो, सगळं चिंतियं चऽणेणंसममेएणं भंजामि एयं १, किं पुण तुच्छाण कामभोगाण कारणा ?, भट्ठनियपइण्णं च एयं ममं वावाइडं न जुतं, सोहणं

सुन्दर्या अष्टानवतेर्भ्रातॄणां च दीक्षा
॥२३१॥

Page #480

मे भाउगेहिं अणुट्ठियं, अहमवि तमणुट्ठामित्ति चिंतिऊण भणियं चऽणेण घिसि घिसि पुरिसत्तणं ते अहम्मजुज्झपवत्तस्स, अलं मे भोगेहिं, गेण्हाहि रज्जं, पद्ययामित्ति मुक्कदंडो पवइओ, भरहेण बाहुबलिस्स पुत्ती रज्जे ठविओ, बाहुबली विचि| तेइ - तायसमीवे भाडणो मे लहुतरा समुप्पण्णणाणातिसया ते किह निरतिसओ पेच्छामि १, एत्थेव ताव अच्छामि जाव केवलनाणं समुप्पज्जति, एवं सो पडिमं ठिओ ठिओ माणपथयसिहरे, जाणइ सामी तहवि न पडवेइ, अमूढलक्खा तित्थयरा, ताहे संवच्छरं अच्छइ काउस्सग्गेण, वल्लीविताणेणं वेढिओ पाया य वम्मीयनिग्गएहिं भुयंगेहिं, पुण्णे य संवच्छरे भगवं बंभिसुंदरीओ पट्टवेइ, पुद्धिं नेव पट्टविया जेण तया सम्मं न पडिवज्जइत्ति, ताहिं सो मग्गंतीहिं वल्लीतण| वेढिओ दिट्ठो परूढेणं महल्लेणं गघेणंति, तं दट्ठूण वंदिओ, इमं च भणिओ-न किर हत्थीविलग्गस्स केवलनाणं समुप्पजइत्ति भणिऊणं गयाओ, ताहे चिंतियाइओ - कहिं एत्थ हत्थी ?, ताओ य अलियं न भणन्ति, ततो चिंतेंतेण णायं-जहा माणहत्थित्ति, को य मम माणो वच्चामि भगवंतं वंदामि ते य साहुणोति पादे उक्खित्ते केवलनाणं समुप्पण्णं, ताहे गंतूण केवलीपरिसाए ठिओ । ताहे भरहोदि रज्जं भुंजइ, मिरीइवि सामाइयादि एक्कारस अंगाणि अहिज्जितो ॥ साम्प्रतमभिहितार्थोपसंहारायेदं गाथासप्तकमाह
बाहुबलिकोवकरणं निवेअणं चक्कि देवया कहणं । नाहम्मेणं जुज्झे दिक्खा पडिमा पन्ना य ॥ ३४९ ॥ पदमं दिट्ठीजुद्धं बायाजुद्धं तहेव बाहाहिं । मुट्ठीहि अ दंडेहि अ सवत्थवि जिप्पए भरहो ॥ ३२ भा. ॥ सो एव जिप्पमाणो विदुरो अह नरवई विचितेइ । किं मन्ने एस चक्की १ जह दाणिं दुब्बलो अहयं ! ॥३३भा. ॥

Page #481

नियुक्तिः
उपोद्धा- हुसंवच्छरेण घूमं अमूढलक्खो उ पेसए अरहा । हत्थीओओ अरत्ति अ वुत्ते चिंता पर नाणं ॥ ३४ भा.॥ बाहुबलि
छाउप्पन्ननाणरयणो तिन्नपइण्णो जिणस्स पयमले। गंतुं तित्यं नमिउं केवलिपरिसाइ आसीणो॥३५ भा.॥ नो दीक्षा
काऊण एगछत्तं, भरहोऽवि अ मुंजए विउलभोए । मरिईवि सामिपासे विहरह तवसंजमसमग्गो ॥३६भा.॥ २३२०
केवलंच सामाइअमाईअं इकारसमा उ जाव अंगाओ। उज्जुत्तो भत्तिगओ अहिजिओ सो गुरुसगासे ॥३७ भा.॥ __ आसामभिहितार्थानामसम्मोहार्थमक्षरगमनिका प्रदर्श्यते, भरतसंदेशाकर्णने सति वाहुवलिनः कोपकरणं, तन्निवेदनं चकवभिरताय दूतेन कृतं, 'देवयत्ति युद्धे जीयमानेन भरतेन किमयं चक्रवती न त्वहमिति चिन्तिते देवता आगतेति, 'कहणति बाहुबलिना परिणामदारुणान् भोगान् पर्यालोच्य कथनं कृतम्-अलं मे राज्येनेति, तथा चाह-नाधर्मेण युध्य इति, दीक्षा तेन गृहीता, अनुत्पन्नज्ञानः कथमहं ज्यायान् लघीयसो द्रक्ष्यामीत्यभिसन्धाय प्रतिमा अङ्गीकृता, प्रतिज्ञा च कृता-नास्माद्नुत्पन्नज्ञानो यास्वामीति नियुक्तिगाथा । शेषास्तु भाष्यगाथाः, तयोश्च भरतवाहुबलिनोः प्रथमं दृष्टियुद्ध पुनर्वाम्युद्धं तथैव बाहुम्यां मुष्टिभिश्च दण्डैश्च, सर्वत्रापि सर्वेषु युद्धेषु जीयते भरतः, स एवं जीयमानो विधुरोध नरपतिविचिन्तितवान्-किं मन्ये एष चक्रवची ! यत इदानी दुर्बलोऽहमिति, कायोत्सर्गावस्थिते भगवति बाहबलिनि संवत्सरेण धूतां अमूढलवस्त्र प्रेषितवानहन्-आदितीर्थकरः, हस्तिनः अवतरत इति चोके चिन्ता तस्य जाता,81 यामोति सम्पधार्य पद' इति पदोत्क्षेपे ज्ञानमुत्पन्न मिति । उत्पन्नज्ञानरलस्तीर्णप्रतिज्ञो जिनस्य पादमूले गत्वा केवलिपर्षदं गत्वा तीर्थचत्वा यासीनः। बत्रान्तरे कृत्वा एकच्छत्रं, भुवनमिति वाक्यशेषः, भरतोऽपि च.मुझे विपुलभोगान्,
।
Jain Education Interneta
T
w w.jainelibrary.org

Page #482

CLOSECREASEARCECAS
मरीचिरपि स्वामिपाचे विहरति तपःसंवमसमया, सच सामाविकादिकं एकादशमङ्गं यावत् उद्युक्त क्रियायां भक्ति-18 गतो भगवति श्रुते वा अघीतवान् स गुरुसकाश इत्युपन्यस्तगाथार्यः॥
अह अन्नया कयाइ गिम्हे उण्हेण परिगयसरीरो। अण्हाणएण चइओ इमं कुलिंगं विचितेह.॥ ३५॥
गमनिका-'अथे'त्यानन्तर्ये कदाचिद-एकस्मिन् काले ग्रीष्मे उष्णेन परिगतशरीरः अखानेनेति-अस्नानपरीषहण त्याजितः संयमात् एतत्कुलिङ्ग-वश्वमाणं विचिन्तयतीति गाधार्थः।
मेरुगिरीसमभारे न हुवि समत्यो मुहत्तमवि वोडं। सामन्नए गुणे गुणरहिओ संसारमणुकंखी ॥ ३५१॥ गाथागमनिका-मेरुगिरिसमो भारो येषां वे तथाविधास्तान् नैव समर्थो मुहूर्तमपि वोढुं, कान्-श्रमणानामेते श्रामणाः, के ते ?-गुणाः-विशिष्टक्षान्त्यादयस्तान, कुतो!, यतो घृत्यादिगुणरहितोऽहं संसारानुकाङ्गीति गाथार्थः ॥
ततश्च किं मम युज्यते', गृहस्थत्वं तावदनुचितं, श्रमणगुणानुपालनमप्यशक्यम् , 81 एवमणुर्चितयंतस्स तस्स निवगा मई समुप्पना। लद्धो मए उवाओ जाया मे सासया बुद्धी ॥ ३५२ ॥
"एवं मुक्केन प्रकारेणानुचिन्तयतखखनिजामतिः समुत्पत्रा,न परोपदेशेन, स ह्येवं चिन्तयामास-लब्धो मया वर्तमानकालोचितः खलूपायो, जाता मम शान्यता बुद्धिः, 'शाश्वते त्याकालिकी, प्रायो निरवद्यजीविकाहेतुत्वादिति गाथार्थः॥ यदुक्तमिदं कुलिङ्गं अचिन्तयत् उत्प्रदर्शनायाह
समणा तिदंडविरया भगवंतो बिहुसंकुशवमंगा। अजिइंदिअदंडस्स'उ होउ ति महं चिंधं ॥ ३५३ ॥
Jain Education at

Page #483

4%
उपोद्धातनियुक्तिः
मरीचे
95
पारिवज्यं
॥२३३॥
stroSEARCH
गाथागमनिका-श्रमणा मनोवाकायलक्षणत्रिदण्डविरताः ऐश्वर्यादिभगयोगाद्भगवन्तः निभृतानि-अन्तःकरणान्यशुभव्यापारपरित्यागात् सङ्कचितानि-अशुभकायव्यापारपरित्यागादङ्गानि येषां ते तथोच्यन्ते, अहं तु नैवंविधो, यतः 'अजितेन्द्रिये'त्यादि न जितानि इन्द्रियाणि-चक्षुरादीनि दण्डाश्च-मनोवाक्कायलक्षणा येन स तथोच्यते, तस्याजितेन्द्रियदण्डस्य तु त्रिदण्डं मम चिन्हं अविस्मरणार्थमिति गाथार्थः॥ तथा
लोइंदियमुंडा संजया उ अयं खुरेण ससिहो अथूलगपाणिवहाओ वेरमणं मे सया होउ ॥ ३५४॥ . गाथागमनिका-मुण्डो हि द्विधा भवति-द्रव्यतो भावतश्च, तत्रैते श्रमणा द्रव्यभावमुण्डाः, कथं ? लोचेनेन्द्रियैश्च मुण्डाः संयतास्तु, अहं पुनर्नेन्द्रियमुण्डः यतः अतोऽलं द्रव्यमुण्डतया, तस्मादहं क्षुरेण मुण्डः सशिखश्च भवामि, तथा सर्वप्राणिवधविरताः श्रमणा वर्तन्ते, अहं तु नैवंविधो यतः अतः स्थूलप्राणातिपाताद्विरमणं मे सदा भवविति गाथार्थः। निकिंचणा य समणा आकिंचणा मज्झ किंचणं होउ । सीलसुगंधा समणा अहयं सीलेण दुग्गंधो ॥ ३५॥ गाथागमनिका-निर्गतं किञ्चनं-हिरण्यादि येभ्यस्ते निष्किञ्चनाश्च श्रमणाः, तथाऽविद्यमानं किञ्चन-अल्पमपि येषां तेषां अकिञ्चना जिनकल्पिकादयः, अहं तु नैवंविधो यतोऽतो मार्गाविस्मृत्यर्थ मम किञ्चनं भवतु, पवित्रिकादि, तथा शीलेन शोभनो गन्धो येषां ते तथाविधाः श्रमणाः अहं तु शीलेन दुर्गन्धः अतो गन्धचन्दनग्रहणं मे युक्तमिति गाथार्थः॥ तथा
ववगयमोहा समणा मोहच्छन्नस्स छत्तयं होउ । अणुवाणहा य समणां मज्झं तु उवाणहे हुन्तु ॥ ३५६ ॥
॥२३३॥
Jain Education in
I&I

Page #484

गाथागमनिका-व्यपगतो मोहो येषां ते व्यपगतमोहाः श्रमणाः, अहंत नेत्थं यतः अतो मोहाच्छादितस्य छत्रक भवतु, अनुपानत्काश्च श्रमणाः मम चोपानहौ भवत इति गाथार्थः। तथा
सुकंबरा य समणा निरंपरा मज्झ धाउरत्ताई।हुंतु इमे वत्थाई अरिहो मि कसायकलुसमई ॥३५७॥
गाथागमनिका-शुक्लान्यम्बराणि येषां ते शुक्लाम्बरा श्रमणाः, तथा निर्गतमम्बरं येषां ते निरम्बरा:-जिनकल्पिकादयः, 'मज्झति मम च, एते श्रमणा इत्यनेन तत्कालोत्पन्नतापसश्रमणव्युदासः, धातुरतानि भवन्तु मम वस्त्राणि, किमिति, | अर्थोऽस्मि योग्योऽस्मि तेषामेव, कषायैः कलुषा मतिर्यस्य सोऽहं कषायकलुषमतिरिति गाथार्थः॥
वजंतऽवजभीरू बहुजीवसमाउलं जलारंभं । होउ मम परिमिएणं जलेण हाणं च पिअणं च ॥ ३५८॥ गाथागमनिका-वर्जयन्त्यवद्यभीरवो बहुजीवसमाकुलं जलारम्भ, तत्रैव वनस्पतेरवस्थानात् , अवयं-पापं, अहं तु नेत्थं यतः अतो भवतु मे परिमितेन जलेन स्नानं च पानं चेति गाथार्थः॥
एवं सो रुइयमई निअगमइविगप्पिअं इमं लिंगं । तद्धिअहेउसुजुत्तं पारिवलं तओ कासी ॥ ३५९॥ स्थूलमृषावादादिनिवृत्तः, एवमसौ रुचिता मतिर्यस्य असौ रुचितमतिः, अतो निजमत्या विकल्पितं निजमतिविकल्पितम् | इदं लिङ्गं विशिष्टं, तस्य हितास्तद्धिताः तद्धिताश्च हेतवश्चेति समासः तैः सष्ठ युक्तं श्लिष्टमित्यर्थः परिव्राजानामिदं पारिवाज *प्रवर्तयति, शास्त्रकारवचनात् वर्तमाननिर्देशोऽप्यविरुद्ध एव, पाठान्तरं वा 'पारिवजं ततो कासित्ति पारिवाजं ततः ||
कृतवानिति गाथार्थः॥भगवता च सह विजहार, तं च साधुमध्ये विजातीयं दृष्टा कौतुकाल्लोकः पृष्टवान्, तथा चाह-2
%%%%25-25303

Page #485

उपोदात- नियुक्तिः
स्वामिना
मसाला५४ाणतसाविहार।
॥२३४॥
लोकानां बोध:
R
अह तं पागडरूवं द8 पुच्छेइ बहुजको धम्मं । कहा जईणं तो सो विआलणे तस्स परिकहणा ॥ ३८८ ॥ अथ तं प्रकटरूपं विजातीयत्वात् दृष्य पृच्छति बहुर्जनो धम्मै, कथयति यतीनां सम्वन्धिभूतं क्षान्त्यादिलक्षणं ततोऽसाविति, लोका भणन्ति-चार्य श्रेष्ठो भवता किं नाङ्गीकृत इति विचारणे, तस्य परि:-समन्तात् कथना ६ परिकथना-श्रमणाः त्रिदण्डविरता इत्यादिलक्षणा, पृच्छतीति त्रिकालगोचरसूत्रप्रदर्शनार्थत्वादेवं निर्देशः, पाठा
न्तरं वा 'अह तं पागडरूवं दृढ़ पुञ्छिसु बहुजयो धम्मं । कहती सुजतीणं सो वियालणे तस्स परिकहणा ॥ प्रवर्चत इति गाथार्थः, धम्मकहाअक्खित्ते उवट्ठिए देह भगववो सीसे । गामनगरागराई विहरइ सो सामिणा सद्धिं ॥ ३६० ॥ धर्मकथाक्षितान् उपस्थितान् ददाति भगवतः शिष्यान् , ग्रामनगरादीन् विहरति स स्वामिना सार्द्ध, भावार्थः सुगमः ॥ इत्थं निर्देशप्रयोजनं पूर्ववद्, अन्यकारवचनत्वाद्वा अदोष इति गाथार्थः । अन्यदा भगवान् विहरमाणो अष्टापदमनुप्राप्तवान्, तत्र च समवस्तः, मरतोऽपिश्चातृप्रव्रज्याकर्णनात् सञ्जातमनस्तापोग्घृतिं चक्रे, कदाचिद्भोगादीन् दीयमानान् पुनरपि गृहन्तीत्वालोच्य भगवत्समीपं चागम्य निमन्त्रयंश्च तान् भोगैनिराकृतश्चिन्तयामासएतेषामेवेदानी परित्यक्तसङ्गानां याहारदानेपि तावदानुष्ठानं करोमीति पञ्चभिः. शकटशतैर्विचित्रमाहारमानाय्योपनिमच्याघाकाहतं च न कल्पते यतीनामिति प्रतिषिदेऽकृतकारितेनान्येन निमन्त्रितवान्, राजपिण्डोऽप्यकल्पनीय इति प्रतिषिद्धः, सर्वप्रकारैरई मगवता परितक इति सुतरामुन्माथितो. बभूव, तमुन्मावितं विज्ञाय देवराट्
-96-944
पासवान, तत्र च समवस्व
समीपं चागम्य निमन्त्रयंश्च तान विचित्रमाहारमानाथ्योप
॥२३४॥
Jain Education Inter
Visww.jainelibrary.org

Page #486

है तच्छोकोपशान्तये भगवन्तमवग्रहं पप्रच्छ-कतिविधः अवग्रह इति, भगवानाह-पञ्चविधोऽवग्रहः, तद्यथा-देवेन्द्रावग्रहो । जा राजावग्रहो गृहपत्यवग्रहः सागारिकावग्रहः साधम्मिकावग्रहश्च, तत्र देवेन्द्रः-सौधर्माधिपतिः, राजा भरताधिपो गृह्यते, गृहपतिः-माण्डलिको राजा, सागारिकः-शय्यातरः, साधम्मिकः संयत इति, एतेषां चोचरोत्तरेण पूर्वः पूर्वो बाधितो द्रष्टव्य इति, यथा राजावग्रहेण देवेन्द्रावग्रहो बाधित इत्यादि प्ररूपिते देवराडाह-भगवन् । य एते श्रमणा मदीयावग्रहे विचरन्ति तेषां मयाऽवग्रहोऽनुज्ञात इत्येवमभिधायाभिवन्द्य च भगवन्तं तस्थौ, भरतोऽचिन्तयद्-अहमपि स्वकीयमवग्रहमनुजानामीत्येतावताऽपि नः कृतार्थता भवतु, भगवत्समीपेऽनुज्ञातावग्रहः शक्रं पृष्टवान्-भकपानमिदमानीतम्, अनेन किं कार्यमिति, देवराडाह-गुणोत्तरान् पूजयस्व, सोऽचिन्तयत्-के मम साधुव्यतिरेकेण जात्यादिभिरुत्तराः!, पोलोचयता ज्ञातं-श्रावका विरताविरतत्वाद गुणोत्तराः, तेभ्यो दत्तमिति, पुनर्भरतो देवेन्द्ररूपं भास्वरमाकृतिमत् तादृष्ट्वा पृष्टवान्-किं यूयमेवंभूतेन रूपेण देवलोके तिष्ठतेति? उत नेति, देवराट् आह-नेति, तन्मानुषैद्रष्टुमपि न |पायेंते, भास्वरत्वात्, पुनरप्याह भरत:-तस्याकृतिमात्रेणास्माकं कौतुकं तन्निदश्यतां, देवराज आह-स्वमुत्तमपुरुष ॥ इतिकृत्वैकमडावयवं दर्शयामीत्यभिधाय योग्यालङ्कारविभूषितामङ्गलीमत्यन्तभास्वरामदर्शयत्, दृष्ट्वा च तां भरतोऽ-| दातीव मुमुदे, शक्राङ्गुली च स्थापयित्वा महिमाष्टाहिकां चक्रे, ततःप्रभृति शक्रोत्सवः प्रवृत्त इति, भरतश्च श्रावकाना
इयोतवान्-भवद्भिः प्रतिदिनं मदीयं भोक्तव्यं । कृप्यादि चन कार्य २ स्वाध्यायपरैरासितव्यं ३ भुक्ते च मदीयगृहद्वारासन्नव्यवस्थितैर्वतव्यमूजितो अवान बर्द्धते भयं तस्मान्मा हनमा हनेति ४, ते तधैव कृतवन्तः, भरतश्च रतिसा-15
आ.स.१०
Jain Education Item

Page #487

उपोदातनियुक्तिः
॥२३५॥
गरावगाढत्वात् प्रमत्तत्वात् तच्छन्दाकर्णनोत्तरकालमेव केनाहं जित इति !, आ ज्ञात-कषायैः, तेभ्य एव वर्द्ध भय-18 अवगृहदामित्यालोचनापूर्वक संवेग यातवानिति, अत्रान्तरे लोकबाहुल्यात् सूपकाराः पाकं कर्तुमशक्नुवन्तो भरताय निवेदि- नं शकौतवन्त:-नेह ज्ञायते कः श्रावकः? को वा नेतीति, लोकस्य प्रचुरत्वात् , आह भरतः-पृच्छापूर्वकं देयमिति, ततस्तान त्सवः वापृष्टवन्तस्ते-को भवान् ?, श्रावकः, श्रावकाणां कति व्रतानि !, स आह-श्रावकाणां न सन्ति व्रतानि, किन्तु अस्माकं ह्मणा: पञ्चाणुव्रतानि, कति ? शिक्षाव्रतानि, ते उक्तवन्तः-सप्त शिक्षाब्रतानि, य एवंभूतास्ते राज्ञो निवेदिताः, सच काकणीरत्नेन तान् लाञ्छितवान्, पुनः षण्मासेन योग्या भवन्ति तानपि लाञ्छितवान्, षण्मासकालाननुयोगं कृतवान् , एवं ब्राह्मणाः सञ्जाता इति, ते च स्वसुतान् साधुभ्यो दत्तवन्तः, तेच प्रवज्यां चक्रुः, परीषहभीरवस्तु श्रावका एवासन्निति । इयं च भरतराज्यस्थितिः, आदित्ययशसस्तु काकणीरत्नं नासीत्, सुवर्णमयानि यज्ञोपवीतानि कृतवान् , महायशःप्रभृतयस्तु केचन रूप्यमयानि केचन विचित्रपट्टसूत्रमयानीत्येवं यज्ञोपवीतप्रसिद्धिः॥अमुमेवार्थ समोसरणेत्यादिगाथया प्रतिपादयति
समुसरण भत्त उग्गह अंगुलि झय सक सावया अहिया।
जेया वह कागिणिलंछण अणुसज्जणा अट्ठ॥ ३६२॥ समवसरणं भगवतोऽष्टापदे खल्वासीत्, भकं भरतेनानीतं, तदग्रहणोन्माथिते सति भरते देवेशो भगवन्तमवग्रह पृष्टवान् , भगवांश्च तस्मै प्रतिपादितवान्, 'अंगुलियत्ति भरतनृपतिना देवलोकनिवासिरूपपृच्छायां कृतायामिन्द्रेणाहुलिदर्शिता, तत एवारभ्य ध्वजोत्सवः प्रवृत्तः, 'सक'त्ति भरतनृपतिना किमनेनाहारेण कार्यमिति पृष्टः शक्रोऽमिहित
AR-CAGAR
Jain Education inte
IM
ww.jainelibrary.org

Page #488

६ वान्-त्वदधिकम्यो दीयतामिति, पर्यालोचयता ज्ञात-श्रावका अधिका इति, 'जेया वहुईति प्राकृतशैल्या जितो
भवान् वर्द्धते भयं भुक्कोत्तरकालं च ते उक्तवन्ता, 'कागणिलंछणत्ति प्रचुरत्वात् कोकणीरलेन लाञ्छनं-चिहं तेषां कृतमासीत् , 'अणुसज्जणा अट्टत्ति अष्टौ पुरुषान् यावदयं धर्मः प्रवृत्तः, अष्टौ वा तीर्थकरान् यावदिति गाथार्थः ॥ तत ऊर्ध्व मिथ्यात्वमुपगता इति । राया आइच्चजसे महाजसे अइबले अ बलभद्दे । बलविरिअ कत्तविरिए जलविरिए दंडविरिए अ ॥ ३६३ ॥ | भावार्थः सुगम एव, इति गाथार्थः॥ एएहिं अद्धभरहं सयलं भुत्तं सिरेण धरिओ अ । पवरो जिर्णिदमउडो सेसेहिं न चाइओ वोढुं ॥ ३६४ ॥
एभिरर्द्धभरतं सकलं मुक्त, शिरसा धृतश्च, कोऽसावित्याह-प्रवरो जिनेन्द्रमुकुटो देवेन्द्रोपनीतः, शेषैर्नरपतिभिन| शकितो वो, महाप्रमाणत्वादिति गाथार्थः॥
अस्सावगपडिसेहो छठे छठे अ मासि अणुओगो। कालेण य मिच्छत्तं जिणंतरे साहुवुच्छेओ ॥ ३६५॥ अश्रावकाणां प्रतिषेधः कृतः, ऊर्ध्वमपि षष्ठे षष्ठे मासेऽनुयोगो बभूव, अनुयोगः-परीक्षा, कालेन गच्छता मिथ्यात्वमुपगताः, कदा, नवमजिनान्तरे, किमिति !, यतस्तत्र साधुव्यवच्छेद आसीदिति गाथार्थः ॥ साम्प्रतमनुक्कार्थप्रतिपादनपरां सङ्ग्रहगाथामाह
दाणं च माहणाणं वेए कासी अ पुच्छ निधाणं । कुंडा थूम जिणघरे कविलो भरहस्स दिक्खा य ॥३६॥
AAAAA%%
%

Page #489

उपोदात-12 दानं च माहनानां लोको दातुं प्रवृत्तो, भरतपूजितत्वात् , 'वेदे कासी यत्ति' आर्यान् वेदान् कृतवांश्च भरत एव, वेदोत्पति नियुक्तिः तत्स्वाध्यायनिमित्तमिति, तीर्थकरस्तुतिरूपान् श्रावकधर्मप्रतिपादकांश्च, अनार्यास्तु पश्चात्सुलसयाज्ञवल्कादिभिः कृतार
इति, 'पुच्छ'त्ति भरतो भगवन्तमष्टापदसमसृतमेवं पृष्टवान्-यादृग्भूता यूयमेवंविधाः तीर्थकृतः कियन्तः खल्विह ॥२३६॥
भविष्यन्तीत्यादि, 'निवाण'त्ति भगवानष्टापदे निर्वाणं प्राप्तो, देवैरग्निकुण्डानि कृतानि, स्तूपाः कृताः, जिनगृहं भरतश्चकार, कपिलो मरीचिसकाशे निष्क्रान्तः, भरतस्य दीक्षा च संवृत्तेति समुदायार्थः ॥ अवयवार्थ उच्यते-आद्यावयवद्वयं व्याख्यातमेव, पृच्छावयवार्थ पुणरवियेत्यादिनाऽऽहपुणरवि अ समोसरणे पुच्छीअ जिणं तु चक्विणो भरहे । अप्पुट्ठो अ दसारे तित्थयरो को इहं भरहे ? ॥३६७॥
पुनरपि च समवसरणे पृष्टवांश्च जिनं तु चक्रवर्ती भरतः, चक्रवर्जिन इत्युपलक्षणं तीर्थकृतश्चेति, भरतविशेषणं वा, चक्री भारतांस्तीर्थकरादीन् पृष्टवान् , पाठान्तरं वा 'पुच्छी य जिणे य चक्किणो भरहें' पृष्टवान् जिनांश्चक्रवर्जिनश्च भरतः, चशब्दस्य व्यवहितः सम्बन्धः, भगवानपि तान् कथितवान्, तथा अपृष्टश्च दशारान्, तथा तीर्थकरः क इह भरतेऽस्यां परिषदीति पृष्टवान् , भगवानपि मरीचिं कथितवानिति गाथाक्षराथेः॥ तथा चाह नियुक्तिकार:
॥२३६॥ जिण-चकि-दसाराणं वण्ण-पमाणाई नामगुत्ताई । आउपुरमाइ पिअरो परिआय गई च साही ॥ ३६८॥ जिनचक्रिदशाराणां-जिनचक्रवर्तिवासुदेवानामित्यर्थः वर्णप्रमाणानि, तथा नामगोत्राणि, तथा आयुःपुराणि माता
CRICKER
JainEducation intern
X
w
.jainelibrary.org

Page #490

AAMSANCTREK-kck
पितरौ यथासम्भवं पर्यायं गतिंच, चशब्दाजिनानामन्तराणि च पृष्टवानिति द्वारगाथासमासार्थः, अवयवार्थ तु वक्ष्यामः ॥ तत्र प्रश्नावयवमधिकृत्य तावदाह भाष्यकार:जारिसया लोअगुरू भरहे वासम्मि केवली तुम्हे । एरिसया कइ अन्ने ताया! होहिंति तित्थयरा ? ॥३८ मा. ___यादृशा लोकगुरवो भारते वर्षे केवलिनो यूयमीदृशाः कियन्तोऽन्येऽत्रैव तात ! भविष्यन्ति तीर्थकरा
इति गाथार्थः॥ है अह भणइ जिणवरिंदो भरहे वासम्मि जारिसो उ अहं । एरिसया तेवीसं अन्ने होहिंति तित्थयरा ॥ ३६९ ॥ निगदसिद्धा॥ ते चैते
___ होहिइ अजिओ संभव अभिनंदण सुमइ सुप्पह सुपासो।
ससि पुष्पदंत सीअल सिज्जंसो वासुपुज्जो अ॥ ३७॥ विमलमणंतइ धम्मो सन्ती कुंथू अरो अ मल्ली अ। मुणिसवय नमि नेमी पासो तह वद्धमाणो अ॥ ३७१ ॥
भावार्थः सुगम एव । अह भणइ नरवरिंदो भरहे वासम्मि जारिसो उ अहं । तारिसया कइ अन्ने ताया होहिंति रायाणो १॥३७॥
अथ भणति नरवरेन्द्रो भरतः-भारते वर्षे यादृशस्त्वहं तादृशाः कत्यन्ये तात! भविष्यन्ति राजान इति गाथार्थः॥ अह भणइ जिणवरिंदो जारिसओ तं नरिंदसदलो। तारिसया उ इगारस अन्ने होहिंति रायाणो ॥ ३७३॥
SAA%%AKARAChecAA%
- Jain Education inten

O
w.jainelibrary.org

Page #491

T
उपोद्धात-21 अथ भणति जिनवरेन्द्रो यादृशस्त्वं नरेन्द्रशार्दूलः, शार्दूल:-सिंहपर्यायः, ईदृशा एकादश अन्ये भविष्यन्ति । जिनचक्रिनिर्युतिः राजानः ॥ ते चैते
वासुदेवव. होही सगरो मघवं सणंकुमारो य रायसठूलो। संती कुंथू य अरो हवइ सुभूमो य कोरयो ॥ ३७४ ॥
मालदेवादि॥३७॥
नवमो य महापउमो हरिसेणो चेव रायसङ्कलो । जयनामो अ नरवई बारसमो बंभदत्तो अ ॥ ३७५ ॥ ३ निर्देशः है गाथाद्वयं निगदसिद्धमेव ॥ यदुक्तमपृष्टश्च दशारान् कथितवान् , तदभिधित्सयाऽऽह भाष्यकार:होहिंति वासुदेवा नव अन्ने नील-पीअकोसिज्जा । हलमुसलचक्कजोही सतालगरुलझया दो दो॥ ३९ भा.॥
भविष्यन्ति वासुदेवा नव,नव बलदेवाश्चानुक्ता अप्यत्र तत्सहचरत्वात् द्रष्टव्याः, यतो वक्ष्यति 'सतालगरलद्धया दो दो, ते च सर्वे बलदेवा वासुदेवा यथासक्यं नीलानि पीतानि च कौशेयानि वस्राणि येषां ते तथाविधाः, यथासङ्ख्यमेव हलमुशलचक्रयोधिनः, हलमुशलयोधिनो वलदेवाः, चक्रयोधिनो वासुदेवा इति, सह सालगडध्वजाभ्यां वर्तन्त इति सतालगरुडध्वजाः, एते च भवन्तो युगपद् द्वौ द्वौ भविष्यतः बलदेववासुदेवाविति गाथार्थः॥ वासुदेवानामभिधानप्रतिपादनायाह
तिविट्ठो य दुविठ्ठो य सयंभु पुरिसुत्तमे पुरिससीहे । तह पुरिसपुंडरीए दत्ते नारायणे कण्हे ॥ ४० भा. २३७॥ निगदसिद्धा । अधुना बलदेवानामभिधानप्रतिपादनायाह-.
अपले विजए भहे, सुप्पभे य सुदंसणे । आणंदे नंदणे परमे, रामे यावि अपच्छिमे ॥ ४१ भा.॥
%EROS SAS++
CO-OCA494

B
Jain Education Intel
ww.jainelibrary.org

Page #492

निगदसिद्धा ॥ वासुदेवशत्रुप्रतिपादनायाह
आसग्गीवे तारय मेरय महुकेटवे निमुंभे य । पलि पल्हाए तह रावणे य नवमे जरासिंधू ॥ ४२ भा.॥ निगदसिद्धा एव।
एए खलु पडिसत्तू कित्तीपुरिसाण वासुदेवाणं । सवेऽवि चक्कजोही सत्वेऽवि हया सचक्केहिं ॥ ४३ भा.॥ गमनिका-एते खलु प्रतिशत्रवः, एत एव, खलुशब्दस्यावधारणार्थत्वात् , नान्ये, कीर्तिपुरुषाणां-वासुदेवानां, सर्वे च चक्रयोधिनः, सर्वे च हताः स्वचरिति, यतस्तान्येव चक्राणि वासुदेवव्यापत्तये क्षिप्तानि तैः पुण्योदयाद्वासुदेवं प्रणम्य तानेव व्यापादयन्तीति गाथार्थः॥ एवं तावत्प्रागुपन्यस्तगाथायां वर्णादिद्वारोपन्यासं परित्यज्य असम्मोहार्थमुत्क्रमेण |जिनादीनां नामद्वारमुक्तम्, पारभविकं चैषां वर्णनाममातापितृपुरादिकं प्रथमानुयोगतोऽवसेयम्, इह विस्तरभयानोकमिति । साम्प्रतं तीर्थकरवर्णप्रतिपादनायाह
पउमाभ वासुपुज्जो रत्ता ससिपुप्फदंत ससिगोरा । सुवयनेमी काला पासो मल्ली पियंगाभा ॥ ३७६ ॥ वरकणगतवियगोरा सोलस तित्थंकरा मुणेयवा । एसो वण्णविभागो चउवीसाए जिणवराणं ॥ ३७७॥ गाथाद्वयं सूत्रसिद्धम् ॥ साम्प्रतं तीर्थकराणामेव प्रमाणाभिधित्सयाहपंचेव अपंचम चत्तारटुट्ठ तह तिगं चेव । अट्ठाइजा दुन्नि य दिवहमेगं धणुसयं च ॥ ३७८ ॥ मउह असीइ सत्तरि सट्ठी पन्नास होइ नायबापणयाल चत्त पणतीस तीस पणवीस वीसा य ॥३७९॥

Page #493

उपोद्घातनियुक्तिः
॥२३८॥
AshokGANGANA
*
पन्नरस दस धणूणि य नव पासो सत्तरयणिओ वीरो।नामा पुवुत्ता खलु तित्थयराणं मुणेयवा ॥ ३८ ॥18 जिनानां एतास्तिस्रोऽपि पाठसिद्धा एव ॥ साम्प्रतं भगवतामेव गोत्राणि प्रतिपादयन्नाह
वर्णप्रमामणिसवओ य अरिहा अरिहनेमी य गोयमसगुत्ता। सेसा तित्थयरा खलु कासवगुत्ता मुणेयत्वा ॥ ३८१॥ोपर. निगदसिद्धा॥ आयुष्कानि प्राक् प्रतिपादितान्येवेति न तन्यन्ते, भगवतामेव पुरप्रतिपादनाय गाथात्रितयमाह- 18
माताइक्खागभूमी उज्झा सावत्थी विणीअ कोसलपुरं च । कोसंबी वाणारसि चंदाणण तह य कायंदी॥ ३८२॥
पितर: भदिलपुरं सीहपुरं चंपा कंपिल्ल उज्झ रयणपुरं । तिन्नेव गयपुरम्मी मिहिला तह चेव रायगिहं ॥ ३८३ ॥ मिहिला सोरियनयरं वाणारसि तह य होइ कुंडपुरं । उसभाईण जिणाणं जम्मणभूमी जहासंखं ॥ ३८४॥
निगदसिद्धाः॥ भगवतामेव मातृप्रतिपादनायाहपरुदेवि विजया सेणा सिद्धत्या मंगला सुसीमा य । पुहवी लक्खण रामा नंदा विण्हू जया सामा ॥ ३८५ ॥ सुनसा सुब्वय अइरा, सिरिदेवी य पभावई। पउमावई य वप्पा, सिव वम्मा तिसलया इअ॥३८६ ॥ गाधाद्वयं निगदसिद्धमेव ॥ भगवतामेव पितृप्रतिपादनायाह- " न.भी जिअसत्तू अ, जिआरी संवरे इअमेहे धरे पट्टे अ, महासेणे अखत्तिए॥३८७॥
॥२३॥ सूरे पुदंसणे कुंभे सुमित्त विजए समुद्दविजए अराया य अस्ससेणे सिद्धत्येवि अखत्तिए ॥ ३८८॥ निगदसिद्धा॥पर्यायो-गृहस्थादिपर्यायो भगवतामुक्त एव तथैव द्रष्टव्यः। साम्प्रतं भगवतामेव गतिप्रतिपादनायाह
Jain Education inte

HTww.jainelibrary.org

Page #494

AGARALACESAX
सत्वेऽवि गया मुक्खं जाइ-जरा-मरणबंधणविमुक्का । तित्थयरा भगवंतो सासयसुक्खं निरावाहं ॥ ३८९॥ ।
निगदसिद्धा ॥ एवं तावत् तीर्थकरानकीकृत्य प्रतिद्वारगाथा व्याख्याता, इदानी चक्रवर्तिनोऽङ्गीकृत्य व्याख्यायते, एतेषामपि पूर्वभववक्तव्यतानिवद्धं च्यवनादि प्रथमानुयोगादवसेयम् , साम्प्रतं चक्रवर्तिवर्णप्रमाणप्रतिपादनायाह
सोऽवि एगवन्ना निम्मलकणगप्पभा मुणेअथा। छक्खंडभरहसामी तेसि पमाणं अओ पुच्छं ॥ ३९१ ॥ पंचसय अद्धपंचम बायालीसा य अधणुअंच । इगुआलधणुस्सद्धं च चउत्थे पंचमे सत्त ॥ ३९२॥ पणतीसा तीसा पुण अट्ठावीसा य वीसइ घणि । पन्नरस बारसेव य अपच्छिमो सत्त य धणूणि ॥३९३॥ निगदसिद्धाः॥ नामानि प्राक् प्रतिपादितान्येव, साम्प्रतं चक्रवर्तिगोत्रप्रतिपादनायाह-- कासवगुत्ता सवे चउदसरयणाहिवा समक्खाया। देविंदवदिएहिं जिणेहिं जिअरागदोसेहिं ॥ ३९४ ॥ सूत्रसिद्धा ॥ साम्प्रतं चक्रवर्त्यायुष्कप्रतिपादनायाहचउरासीई बावत्तरी अ पुराण सयसहस्साई। पंच य तिन्नि य एगं च सयसहस्सा उ वासाणं ॥ ३९५ ॥ पंचाणउइ सहस्सा चउरासीई अ अट्ठमे सट्ठी। तीसा य दस य तिन्निय अपच्छिमे सत्त वाससया ॥३९६॥ गाथाद्वयं पठितसिद्धम् ॥ इदानी चक्रवर्चिनां पुरप्रतिपादनायाहजम्मण विणी उज्झा सावत्थी पंच हथिणपुरम्मि । वाराणसि कंपिल्ले रायगिहे चेव कंपिल्ले ॥ ३९७ ॥ निगदसिद्धा एव । साम्प्रतं चक्रवर्तिगातृप्रतिपादनायाह
%A4%ACACAKAARAK
Jain Education Inter
w.jainelibrary.org

Page #495

उपोद्धातनियुक्तिः
॥२३९॥
मातृपितृप
95*6440
सुमंगला जसवई भद्दा सहदेवि अहर सिरिदेवी । तारा जाला मेरा य वप्पगा तहय चुल्लणी अ॥ ३९८ ॥
| जिनानां निगदसिद्धा॥ साम्प्रतं चक्रवर्तिपितृप्रतिपादनायाह
गतिः च. उसमे सुमित्तविजए समुद्दविजए अ अस्ससेणे य ।तह वीससेण सूरे सुदंसणे कत्तविरिए अ॥ ३९९॥ क्रिणां वर्ण. पउमुत्तरे महाहरी विजए राया तहेव यंभे य । ओसप्पिणी इमीसे पिउनामा चक्कवट्टीणं ॥४०॥ | प्रमाणगो
गाथाद्वयं निगदसिद्धं ॥ पर्यायः केषाञ्चित्प्रथमानुयोगतोऽवसेयः, केषांचित्प्रव्रज्याऽभावान्न विद्यते एवेति ॥ साम्प्रतंत्रायःपुरचक्रवर्तिगतिप्रतिपादनायाह
अट्ठेव गया मुक्खं मुहुमो बंभो य सत्तमि पुढवि । मघवं-सणंकुमारा सणंकुमारं गया कप्पं ॥ ४०१॥ यो य गतय निगदसिद्धा ॥ एवं तावच्चक्रवर्तिनोऽप्यधिकृत्य व्याख्याता प्रतिद्वारगाथा, इदानी वासुदेवबलदेवाङ्गीकरणतो। व्याख्यायते, एतेषामपि च पूर्वभववक्तव्यतानिबद्धं च्यवनादि प्रथमानुयोगत एवावसेयं, साम्प्रतं वासुदेवादीनां वर्णप्रमाणप्रतिपादनायाह
वण्णेण वासुदेवा सो नीला बला य सुक्किलया। एएसि देहमाणं वुच्छामि अहाणुपुबीए ॥ ४०२ ॥ पढमो घणणऽसीई सत्तरि सट्ठी य पन्न पणयाला । अउणत्तीसं च धणू छब्बीसा सोलस दसेव ॥४०॥
॥२३९॥ गाथाद्वयं निगदसिद्धम् ॥ नामानि प्रागभिहितान्येव, साम्प्रतं वासुदेवानां गोत्रप्रतिपादनायाहबलदेव-वासुदेवा अढेच हवंति गोअमसगुत्ता । नारायण-पउमा पुण कासवगुत्ता मुणेअबा ॥ ४०४॥
T
Jain Education inte
ww.jainelibrary.org

Page #496

BACCA
निगदसिद्धा॥ वासुदेवबलदेवानां यथोपन्यासमायुःप्रतिपादनायाहचउरासीह बिसत्तरि सही तीसा य दस य लक्खाई। पन्नाद्विसहस्साई छप्पन्ना बारसेगं च ॥४०५॥ पंचासीई पन्नत्तरी अ पन्नहि पंचवन्ना य । सत्तरस सयसहस्सा पंचमए आउअं होइ ।। ४०६॥ पंचासीइ सहस्सा पन्नट्ठी चेव तह य पन्नरस । वारस सयाइँ आउं बलदेवाणं जहासंखं ॥४०७॥ निगदसिद्धाः॥ साम्प्रतममीषामेव पुराणि प्रतिपाद्यन्ते, तत्र पोषण बारवइतिगं अस्सपुरं तह य होइ चक्कपुरं । बाणारसि रायगिहं अपच्छिमो जाउ महुराए ।। ४०८॥ निगदसिद्धा॥ एतेषां मातृपितृप्रतिपादनायाह
मिगावई उमा चेव पडवी सीआय अम्मयालकिमई मेसमई गई देवई इ॥४०॥ दामहा सुभद्द सुप्पम सुदंसणा विजय वेजयंती अ । तह य जयंती अपराजिआ य तह रोहिणी चेव ॥४१०॥ हवह पयावइ भो रुद्दो सोमो सिवो महसिवो य । अग्गिसीहे अ दसरहे नवमे भणिए अवसुदेवे ।।४११॥
निगदसिद्धाः॥ एतेषामेव पर्यायवक्तव्यतामभिधित्सुराह| परिआओ पवजाऽभावाओ नत्थि वासुदेवाणं । होइ बलाणं सो पुण पढमणुओगाओ नायवो ॥ ४१९॥ निगदसिद्धैव ॥ एतेषामेव गतिप्रतिपादनायाहएगो जसत्तमाए पंच य छडीह पंचमी एगो । एगो अ चउत्थीए कण्हो पुण तचपुडीए ॥ ४१३ ॥

Page #497

उपोदात-RI गाथागमनिका-एकश्च सप्तम्यां पञ्च च षष्ट्यां पञ्चम्यामेकः एकश्चतुर्थ्या, कृष्णः पुनस्तृतीयपृथिव्यां, यास्यति गतो नियुक्तिः INवेति सर्वत्र क्रियाध्याहारः कार्यः, भावार्थः स्पष्ट एव ॥ बलदेवगतिप्रतिपिपादयिषयाऽऽह
___ अटुंतकडा रामा एगो पुण बंभलोगकप्पम्मि । उववन्नो तत्थ भोए भुत्तुं अयरोवमा दस उ ॥ ४१४॥ ॥२४॥
गमनिका-अष्टान्तकृतो रामाः, 'अन्तकृत' इति ज्ञानावरणीयादिकान्तकृतः, सिद्धिं गता इत्यर्थः, एकः पुन ब्रह्मलोककल्पे उत्पत्स्यते, उत्पन्नो वेति क्रिया, ततश्च ब्रह्मलोकात् च्युत्वा सेत्स्यति-मोक्षं यास्यति,भारते वर्ष इति गाथार्थः॥ आह-किमिति सर्वे वासुदेवाः खल्वधोगामिनो रामाश्चोर्ध्वगामिन इत्याह
अनियाणकडा रामा सत्वेऽवि य केसवा नियाणकडा । उढुंगामी रामा केसव सवे अहोगामी ॥४१५॥ "गमनिका-अनिदानकृतो रामाः, सर्वेऽपि च केशवा निदानकृतः, ऊर्ध्वगामिनो रामाः, केशवाः सर्वे अधोगामिनः, भावार्थः सुगमः, नवरं प्राकृतशैल्या पूर्वापरनिपाते अनिदानकृतो रामा इति, अन्यथाऽकृतनिदाना रामा इति द्रष्टव्यम् , केशवास्तु कृतनिदाना इति गाथार्थः॥ एवं तावदधिकृतद्वारगाथा 'जिणचक्किदसाराणमित्यादिलक्षणा प्रपञ्चतो व्याख्याते
हर्यादीनां वर्णप्रमाणगोत्रायु:पुरमातापितृगतिद्वाराणि
COMSAKSARKASSIS
६
॥२४॥
१ 'तत्तो य चइचाणं सिज्झिस्सइ भारहे वासे' इति कस्याप्यादर्शस्य पाठमपेक्ष्य व्याख्येयम्, मुद्रित आवश्यके तु 'उववन्नु ततो चइडं सिझिस्सइ मारहे वासे' इति व्याख्यातः पाठः, पाठान्तरं तु "उववत्रु तत्व भोए भोत्तुं अयरोवमा दस उ ॥ ततो अ चइताणं इहेव उस्सप्पिणीइ भरइंमि । भवसिद्धिया ये भयवं सिन्सिस्सइ कण्हतित्यंमि ॥१॥” इति सार्धगाथारूपम् तत्रैव ।
CANCE
Jain Education inte
H

Page #498

RANA
SEARSASARAल
ति, साम्प्रतं यश्चक्रवर्ती वासुदेवो वा यस्मिन् जिने जिनान्तरे वाऽऽसीत् तत्प्रतिपाद्यत इत्यनेन सम्बन्धेन जिनान्तरागमनं, तत्रापि तावत् प्रसङ्गत एव कालतो जिनान्तराणि निर्दिश्यन्तेउसमो धरवसभगती ततियसमापच्छिमंमि कालंमि । उप्पन्नो पढमजिणो भरहपिया भारहे वासे ॥१॥ पन्नासा लक्खेहिं कोडीणं सागराण उसभाओ। उप्पन्नो अजियजिणो ततिओ तीसाऍ लक्खेहिं ॥२॥ |जिणवसभसंभवाओ दसहिं लक्खेहिं अयरकोडीणं । अभिणंदणो उ भगवं एवइकालेण उप्पन्नो ॥३॥ अभिनंदणाउ सुमती नवहिं उ लक्खेहिं अयरकोडीणं । उप्पन्नो सुहपुण्णो सुप्पभनामस्स वोच्छामि ॥४॥ णउती य सहस्सेहि उ कोडीणं सागराण पुण्णाणं । सुमतिजिणाओ पउमो एवति कालेण उप्पन्नो॥५॥
पउमप्पभनामाओ नवहिं सहस्सेहिं अयरकोडीणं । कालेणेवइएणं सुपासनामो समुप्पन्नो ॥६॥ ६ कोडीसएहिं नवहि उ सुपासनामो जिणो समुप्पन्नो। चंदप्पभो पभाए पभासयंतो उ तेलोकं ॥७॥
णउतीय वि कोडीहिं ससीउ सुविही जिणो समुप्पन्नो । सुविहिजिणाओ नवहि उ कोडीहिं सीयलो जाओ ॥८॥ सीयलजिणाओ भगवं सेजंसो सागराण कोडीए । सागरसयऊणाए वरिसेहि तहा इमेहिं तु ॥९॥ छचीसाएँ सहस्सेहिं चेव छावढिसयसहस्सेहिं । एतेहिं ऊणिया खलु कोडी मग्गिल्लिया होइ ॥१०॥ चउप्पण्णा अयराणं सेनंसाओ जिणोउ वसुपुज्जो । वसुपुजाओ विमलो तीसहि अपरेहिं उप्पन्नो ॥ ११ ॥ विमलजिणा उप्पलो नवहिं अयरेडिंगतइजिणोऽवि । चउसागरनामेहिं अणंतईओ जिणो धम्मो ॥१२॥
-C-44-4-
मा.सू.४१
Jain Education Interna
ब-ब

Vijainelibrary.org

Page #499

%
%
%
प्रयोदात- धम्मजिणाओ संती तिहि उ तिचउभागपलियऊणेहि । अपरेहिं समुप्पन्नो पलियदेणं तु कुंथुजिणो ॥१३॥ जिनान्त
पलियचउम्भाएणं कोडीसहस्सूणएण वासाणं । कुंथूओ अरनामा कोडिसहस्सेण मल्लिजिणो ॥१४॥ राषि ॥२४॥
मल्लिजिणाओ मुणिमुबओवि चउप्पन्न वासलक्खेहिं । सुब्बयनामाउ नमी लक्खेहि छहि उ उप्पलो ॥१९॥॥ पंचहि लक्खेहिं तमो अरिहनेमी जिणो समुप्पन्नो । तेसीई सहस्सेहिं सबहिं अट्ठमेहिं च ॥१६॥
नेमीओ पासजिणो पासजिणाओ य होइ वीरजिणो । अट्ठाइजसएहिं गएहिं चरिमो समुप्पन्नो ॥१७॥ है। सभा कोडिलक्ख ५०, अजियाओ कोडिलक्ख ३०, संभवा कोडिलक्ख १०, अभिनंदणा कोडिलक्स ९, सुमति
ओ कोडीणाईसहस्सेहिं ९०, परमपभा कोडीण नवसहस्सेहिं ९ सुपासा कोडीनवसएहिं ९००, चंदप्पभा कोडीओ पाणवती ९०, पुष्पदंता कोडीउणवहि उ ९, सीयला कोडी १ उणा १०० सागर० ६६२६००० वरिसाई, सेजसा सागरो
पम ५४, वासुपुजा तीस सागराई ३० विमला सागरोवमाई ९, अणंता सागरोवमाई ४, धम्मा सागरोवमाई ३ ऊगाइ पलियचरम्भागेहिं संतिओ पलियद्धं, कुंथुओ पलियचउन्माओ ऊणाओ वासकोडीसहस्सेणं १, अरा पासकोडी, सहस्सं १, मल्लिओ वरिसलक्खचउप्पन्ना ५४, मुणिसुत्रया वरिसलक्ख ६, नमीओ परिसलक्ख ५, अरिहनेमियो
॥२४॥ परिससहस्स ८१७५०, पासा वाससयाई २५० वद्धमाणो जिणंतराइं॥ साम्प्रतं चक्रवर्जिनोऽधिकृत्य जिनान्तराण्येष प्रतिपाद्यन्ते, नत्र
%
%
ॐ%
R
w

.jainelibrary.org
Jain Education Intel

Page #500

Jain Education Internat
इयमत्र स्थापना
उसभी अभिभो संभव अभिनंदन झुमति पद्म सुपास ससि पुष्पदंत सीयल से बंस वासुपूज्य विमल अनंत धम्मं ० ००८ संति
181101
भरहो सगरी ८००
•
धनूंषि
कक्षाः
3|• 282 3|•233/
1| 1|
४०० १५० | १०० १५०
| (००००००
17 •|| x *||•||
CISCOU -0-2
ॐ५ भरो
१५ ३०
B *• 982 1||•18
Voor 300000
पुरुषपुंडरी १९
0
२०० १५० १००
२०००००० Jooooo २०००००
भरो | ८०० ८०१ ८०० मनि मुनिसुब्ब १०
25
0
दत्तो
२६
_ |•|• si
०००.
पठमो
0
10
10/10/10/ ०००००
२०
९० ८०
gooog
नारायण
१६
Rose
तिबिड्डू दुविहू सयंभू पुरिसोत्त पुरिससिं ७० ६० ४५ ४२॥ ४१॥ ४०
मि १०८ णेमि
10
हरिसेण जयनामो
Con D200000 [000000 3000000 000000 ५००००० वर्ष लक्षा
१५ १२
Sove

दण्ड्
मघवं
ܖ
0
९ छा
वर्षा
२०८ पास्रो वद्धमाण
01
बंगदत्त •
वर्णकुमार सेती
• हस्ताः
२
vjainelibrary.org

Page #501

उपोद्धातनियुक्तिः
जिनर्चा दशारा
%
राणि
%
॥२४२॥
PM
4
%A
उसभे भरहो अजिए सगरो मघवं सणंकुमारो अ। धम्मस्स य संतिस्स य जिणंतरे चक्रवद्विगं ॥ ४१६॥ संती कुंथू अ अरो अरिहंता चेव चक्कवद्दीआ । अरमल्लिअंतरे पुण हवइ सुभूमो अ कोरवो ॥ ४१७॥ मुणिसुब्बए नमिम्मि य हुंति दुवे पउमनाभ-हरिसेणा। नमि-नेमिसु जयनामा अरिट-पासंतरे वंभो॥४१८॥
इह चासम्मोहाथै सर्वेषामेव चक्रवर्त्तिवासुदेवानां यो यस्मिन् कालेऽन्तरे वा चक्रवर्ती वासुदेवो वा भविष्यति बभूव वा तस्यानन्तरन्यावर्णितप्रमाणायुःसमन्वितस्य सुखपरिज्ञानार्थमयं प्रतिपादनोपायःबत्तीसं घरयाई काउं तिरियायताहिं रेहाहिं । उड्डाययाहि काउं पंच घराई तओ पढमे ॥१॥
पन्नरस जिण निरंतर सुन्नदुगं तिजिण सुन्नयतिगं च । दो जिण सुन्न जिर्णिदो सुन्न जिणो सुन्न दोणि जिणा ॥२॥ वितीयपंतिठवणा-दो चक्कि सुन्न तेरस पण चक्की सुन्न चक्कि दो मुन्ना । चक्की सुन्न दु चक्की सुन्नं चक्की दु सुन्नं च ॥३॥ ततियपंतिठवणा-दस सुन्न पंच केसव पण सुन्नं केसि सुन्न केसीय।
दो सुन्न केसवोऽविय सुन्नदुर्ग केसव तिसुन्नं ॥४॥ प्रमाणान्यायूवि चामीषां प्रतिपादितान्येव, तानि पुनर्यथाक्रममूर्ध्वायतरेखाऽधो गृहद्वये स्थापनीयानीति । तत्रेयं स्थापना साम्प्रतं प्रदीत। उक्तसम्बन्धगाथात्रयगमनिका-ऋषभेतीर्थकरे भरतश्चक्रवर्ती, तथा अजिते तीर्थकरे सगरश्चक
%
%
%
॥२४२
5%
Jain Education interna
Naw.jainelibrary.org

l

Page #502

| वत्ती भविष्यति, एवं तीर्थकरोकानुवादः, सर्वत्र भविष्यकालानुरूपः क्रियाध्याहारः कार्यः, त्रिकालगोचरसूत्रप्रदर्शनार्थों वा भूतेनापि न दुष्यति, तथा चावोचत्-'मघंवसणंकुमारा सणंकुमारं गया कप्पमित्यादि, एवं सर्वत्र संयोज्यमिति, मघवा सनत्कुमारश्च एतच्चक्रवर्तिद्वयं धर्मश्च शान्तिश्च अनयोरन्तरं जिनान्तरं तस्मिन् जिनान्तरे उक्तलक्षणं चक्रवर्तिद्वयं भविष्यत्यभवद्वेति गाथार्थः। द्वितीयगाथागमनिका-शान्तिः कुन्थुश्च अरः एते त्रयोऽप्यशोकाद्यष्टमहापातिहार्यादिरूपां पूजामहंतीत्यर्हन्तश्चैव चक्रवर्तिनश्च, तथा अरमल्यन्तरे तु भवति सुभूमश्च कौरव्यः, तुशब्दोऽन्तरविशेषणे, नान्तर| मात्रे, किन्तु पुरुषपुण्डरीकदत्तवासुदेवद्वयमध्य इति गाथार्थः । तृतीयगाथागमनिका-मुनिसुव्रते तीर्थकरे नमौ च भवतः द्वौ, कौ द्वौ ?-पद्मनामहरिसेनौ, 'नमिनेमिसु जयणामो अरिठ्ठपासंतरे बंभो'त्ति नमिश्च नेमिश्च नमिनेमी, अन्तरग्रहणमभिसम्बध्यते, ततश्च नमिनेम्यन्तरे जयनामा अभवत्, अरिष्ठग्रहणादरिष्ठनेमिः पार्थेति पार्श्वस्वामी, अनयोरन्तरे ब्रह्मदत्तो भविष्यत्यभवद्वेति गाथार्थः॥ इदानी वासुदेवो यो यत्तीर्थकरकालेऽन्तरे वा खल्वासीदसौ प्रतिपाद्यते| पंचरहंते वंदंति केसवा पंच आणुपुबीए । सिज्जंस तिविट्ठाई धम्म पुरिससीहपेरंता ॥ ४१९॥
अरमल्लिअंतरे दुन्नि केसवा पुरिस-पुंडरिअदत्ता । मुणिसुवय-नमिअंतरे नारायण कण्ह नेमिम्मि ॥४२०॥ गमनिका-पञ्चाहतो वन्दन्ते केशवाः, एतदुक्कं भवति-पञ्च केशवा अर्हतो वन्दन्ते, वन्दन्त इत्येतेषां सम्यक्त्वख्यापनार्थमिति, कियन्तोऽर्हन्तः किमेकः द्वौ वा त्रयो वा, नेत्याह-पञ्च, पञ्चेति पञ्चैव, किं यथाकथञ्चिदित्याह-'आनुपूा' परिपाट्या, 'सेजंस तिबिहाइ धम्म पुरिससीहपेरंता' श्रेयांसादीन तिपृष्ठादयः धर्मपर्यन्तान् पुरुषसिंहपर्यन्ता इति,
Main Education Inter
Riw.jainelibrary.org

Page #503

%
चक्रिदशारान्तराणि
AC-A
उपोद्धात- वन्दंत इति शास्त्रकारवचनत्वाद्वर्त्तमाननिर्देशः, पाठान्तरं वा 'पंचऽरहते वंदिसु केसर्वे'त्यादि, गाथार्थः । द्वितीयगाथा- नियुक्तिः
गमनिका-अरश्च मलिश्च अरमल्ली तयोरन्तरम्-अपान्तरालं तस्मिन् द्वौ केशवी भविष्यतः, कौ द्वावित्याह-पुरुषपुण्ड
परीकदत्तौ, 'मुणिसुवयणमिअंतरे नारायणो' मुनिसुव्रतश्च नमिश्च मुनिसुव्रतनमी तयोरन्तरं २ तस्मिन् नारायणों नाम | U२४३॥
वासुदेवो भविष्यत्यभवद्वा, तथा 'कण्हो य नेमिम्मित्ति कृष्णाभिधानश्च नवमो वासुदेवो नेमितीर्थकरे भविष्यति बभूव वेति गाथार्थः । एवं तावच्चक्रवर्तिनो वासुदेवाश्च यो यजिनकालेऽन्तरे वा स उक्तः, साम्प्रतं चक्रवर्तिवासुदेवान्तराणि प्रतिपादयन्नाह
चकिदुगं हरिपणगं पणगं चक्कीण केसवो चक्की । केसव चक्की केशव दु चक्कि केसी अ चक्की अ॥४२१ ॥ गमनिका-प्रथममुक्तलक्षणकाले चक्रवर्तिद्वयं भविष्यत्यभवद्वा, ततस्त्रिपृष्ठादिहरिपञ्चकं, पुनः पञ्चकं मघवादीनां चक्रवर्तिनां, पुनः पुरुषपुण्डरीकः केशवः, सुभूमाभिधानश्चक्रवर्ती, पुनईत्ताभिधानः केशवः, पुनः पद्मनामा चक्रवर्येव, पुनारायणाभिधानः केशवः, पुनः हरिसेनजयनामानौ द्वौ चक्रवर्तिनी, पुनः कृष्णनामा केशवः, पुनः ब्रह्मदत्ताभिधानश्चक्रवतीति, क्रियायोगः सर्वत्र प्रथमपदवद् वक्तव्य इति गाथार्थः ॥ उक्तमानुषङ्गिकं प्रकृतं प्रस्तुमः, तत्र यदुक्तम्'तित्थगरो को इहं भरहेत्ति, तद ब्याचिख्यासयाऽऽह
अह भणइ नरवरिंदो ताय ! इमीसित्तिआइ परिसाए। अन्नोऽवि कोऽवि होही भरहे वासम्मि तित्थयरो॥४४॥ (मू०भा०)
CAR
4
॥२४॥
%
Jain Education inte
12.

Page #504

%
%
ROSAGAT%
%
%
%
PI गमनिका-अत्रान्तरे अथ भणति नरवरेन्द्रः-तात् ! अस्याः एतावत्याः परिषदः अन्योऽपि कश्चिद्भविष्यति तीर्थकरः
अस्मिन् भारते वर्षे, भावार्थस्तु सुगम एवेति गाथार्थः॥ है। तत्थ मरीई नामा आइपरिवायगो उसभनत्ता । सज्झायज्झाणजुओ एगते झायइ महप्पा ॥ ४२२॥
तत्र भगवतः प्रत्यासन्ने भूभागे मरीचिनामा आदौ परिव्राजक: आदिपरिव्राजकः प्रवर्तकत्वात्, ऋषभनमा पौत्रक इत्यर्थः, स्वाध्याय एव ध्यानं २ तेन युक्तः एकान्ते ध्यायति महात्मेति गाथार्थः॥ * तं दाएइ जिणिंदो एव नरिंदेण पुच्छिओ संतो। धम्मवरचक्कवट्टी अपच्छिमो वीरनामुत्ति ॥ ४२३ ॥
गमनिका-भरतपृष्ठो भगवान् 'त' मरीचिं दर्शयति जिनेन्द्रः एवं नरेन्द्रेण पृष्टः सन् , धर्मवरचक्रवती अपश्चिमो वीरनामा भविष्यतीति गाथार्थः ॥ तथा-आइगरु दसाराणं तिविद नामेण पोअणाहिवई। पियमित्तचक्कवही मूआइ विदेहवासम्मि ॥४२४॥
गमनिका-आदिकरो दसाराणं (दशाराणां) त्रिपृष्ठनामा पोतना नाम नगरी तस्या अधिपतिर्भविष्यतीति क्रिया, तथा प्रियमित्रनामा चक्रवर्ती मूकायां नगर्या 'विदेहवासंमि'त्ति महाविदेहे भविष्यतीति गाथार्थः॥ तं वयणं सोऊणं राया अंचिअतणूरुहसरीरो । अभिवंदिऊण पिअरं मरीइमभिवंदओ जाइ ॥ ४२५ ॥
गमनिका-तद्वचनं तीर्थकरवदनविनिर्गतं श्रुत्वा राजा अश्चितानि तनूरुहाणि शरीरे यस्य स तथाविधः, अभिवन्द्य |पितरं तीर्थकर मरीचिं अभिवन्दको याति, पाठान्तरं वा 'मिरीई अभिवंदिलं जाईत्ति, मरीचिं याति, किमर्थम् -
%
A5%
%
Aदर
Jain Education Intel

Page #505

उपोद्धातनियुक्तिः
॥२४४॥
"अभिवंदिउ' अभिवन्दनायेत्यर्थः, यातीति वर्तमानकालनिर्देशस्त्रिकालगोचरसूत्रप्रदर्शनार्थ इति गाथार्थः ।
मरीचिवसो विणएण उवगओ काऊण पयाहिणं च तिक्खुत्तो। वंदइ अभित्थुणतो इमाहिं महुराहिं वग्गृहि ॥४२॥ कव्यता स भरतः विनयेन करणभूतेन मरीचिसकाशमुपगतः सन् कृत्वा प्रदक्षिणां च 'तिक्खुत्तो'त्ति विकृत्वः, तिम्रो वारा || भरतस्तु इत्यर्थः, वन्दते, अभिष्टुतवान् , एताभिर्मधुराभिल्गुभिर्वाग्भिरिति गाथार्थः ॥
तिः गोत्र लाभा हु ते सुलद्धा जंऽसि तुम धम्मचक्कवट्ठीणं । होहिसि दसचउदसमो अपच्छिमो वीरनामुत्ति ॥४२॥ 81 मदः 'लाभा' अभ्युदयप्राप्तिविशेषाः, हुकारो निपातः स चैवकारार्थः तस्य च व्यवहितः सम्बन्धः, 'ते' तव सुलन्धा एव, यस्मात् त्वं धर्मचक्रवर्तिनां भविष्यसि दशचतुर्दशः, चतुर्विशतितम इत्यर्थः, अपश्चिमो वीरनामेति गाथार्थः ॥ तथा आइगरो दसाराणं ( ४२४ ) गाथा पूर्ववत् नेया । एकान्तसम्यग्दर्शनानुरञ्जितहृदयो भावितीर्थकरभक्या च तमभिवन्दनायोद्यतो भरत एवाह
नावि अ ते पारिवजं वदामि अहं इमं च ते जम्मं । जं होहिसि तित्थयरोअपच्छिमो तेण बंदामि ॥४२॥ गमनिका-नापि च परिव्राजामिदं पारिव्राज्यं वदामि अहं, इदं च ते जन्म, किन्तु यद भविष्यसि तीर्थकरः अप
॥२४४॥ श्चिमस्तेन वंदामीति गाथार्थः॥ .
एव हं थोऊणं काऊण पयाहिणं च तिक्खुत्तो। आपुच्छिऊण पियरं विणीअणगरि अह पविट्ठो॥४२९॥
ACACANC+
Jain Education in
F
w
.jainelibrary.org

Page #506

is गमनिका-एवं स्तुत्वा, एहमिति निपातः पूरणार्थो वर्चते, कृत्वा प्रदक्षिणां च त्रिकृत्वः, आपृच्छच पितरं-ऋषभदेवं ।। विनीतनगरीम्-अयोध्यामथ-अनन्तरं प्रविष्टो भरत इति गाथार्थः ॥ अत्रान्तरे
तबयणं सोऊणं तिवई अप्फोडिऊण तिक्खुत्तो। अन्भहिअजायहरिसो तत्थ मरीई इमं भणइ ॥४३०॥ गमनिका-तस्य भरतस्य वचनं तद्वचनं श्रुत्वा, तत्र मरीचिः इदं भणतीति योगः, कथमित्यत आह-त्रिपदीं दत्त्वा रङ्गमध्यगतमल्लवत्, तथा आस्फोव्य त्रिकृत्वा, तिस्रो वारा इत्यर्थः, किंविशिष्टः संस्तत आह-अभ्यधिको जातो हर्षो यस्येति समासः, तत्र स्थाने मरीचिरिद-वक्ष्यमाणं भणति, वर्तमाननिर्देशप्रयोजनं प्राग्वदिति गाथार्थः॥
जह वासुदेव पढमो मूआइ विदेह पकवहितं । चरिमो तित्थयराणं होउ अलं इत्ति मज्झ ॥ ४३१॥ गमनिका-यदि वासुदेवः प्रथमोऽहं, मूकायां विदेहे चक्रवर्तित्वं प्राप्स्यामि,तथा चरमः-पश्चिमः तीर्थकराणां भविष्यामि एवं तर्हि भवतु एतावन्मम, एतावतैव कृतार्थ इत्यर्थः, अलं पर्याप्तमन्येनेति,पाठान्तरं वा 'अहो मए एत्तियं लद्धति गाथार्थः॥ अयं च दसाराणं पिया य मे चक्कवहिवंसस्स । अजो तित्थयराणं अहो कुलं उत्तम मज्झ ॥४३२॥ ४
गमनिका-अहमेव, चशब्दस्यैवकारार्थत्वात्, किं-दसाराणं, प्रथमो भविष्यामीति वाक्यशेषः, पिता च में मम चक्रवर्तिवंशस्य, प्रथम इति क्रियाध्याहारः, तथा 'आर्यक' पितामहः स तीर्थकराणां प्रथमः, यत एवमत अहो-विस्मये कुलमुत्तमं ममेति गाथार्थः॥ पृच्छाद्वारं गतम्, इदानीं निर्वाणद्वारावयवार्थाभिधित्सयाऽऽह
अह भगवं भवमहणो पुत्राणमणूणयं सयसहस्सं । अणुपुवि विहरिऊणं पत्तो अट्ठावयं सेलं ॥ ४३३ ॥
Jain Education Inter
X
w.jainelibrary.org

Page #507

उपोदात-
॥२४॥
दरम्%%**
गमनिका-अथ भगवान् भवमथनः पूर्वाणामन्यूनं शतसहस्रं आनुपूर्व्या विहृत्व प्राप्तोऽष्टापदं शैलं, भावार्थः सुगम श्रीऋषभएवेति गाथार्यः॥
निर्वाणं अहावयम्मि सेले घउदसभत्तेण सो महरिसीणं । दसहिं सहस्सेहिं समं निवाणमणुसरं पत्तो ॥ ४३४ ॥ हनुमादिगमनिका-अष्टापदशैले चतुर्दशभक्तेन स महर्षीणां दशभिः सहस्रः समं निर्वाणमनुत्तरं प्राप्तः, अस्या अपि भावार्थः महाचैत्यसुगम एव, नवरं चतुर्दशभकं-षड्रात्रोपवासः ॥ भगवन्तं चाष्टापदप्राप्तमपवर्गजिगमिषु श्रुत्वा भरतो दुःखसन्तप्तमानसः
शास्तूपाः पयामेवाष्टापदं ययौ, देवा अपि भगवन्तं मोक्षजिगमिधू ज्ञात्वाऽष्टापदशैलं दिव्यविमानारूढाः खल्वागतवन्तः, उक्तं च भगवति मोक्षगमनायोद्यते, "जाव य देवावासो जाव य अट्ठावओ नगवरिंदो। देवेहि य देवीहि य अविरहियं संचरंतेहिं ॥१॥" तत्र भगवान् त्रिदशनरेन्द्रैः स्तूयमानो मोक्षं गत इति गाथार्थः॥ साम्प्रतं निर्वाणगमनविधिप्रतिपादनाय |एतां द्वारगाथामाहनिवाणं चिङगागिई जिणस्स इक्खाग-सेसगाणं च । सकहा थूम जिणघरे जायग तेणाऽहिअग्गित्ति ॥४३५॥ ___ व्याख्या-निर्वाणमिति भगवान् दशसहस्रपरिवारो निर्वाणं प्राप्तः, अत्रान्तरे च देवाः सर्व एवाष्टापदमागताः, 'चितकाकृति'रिति ते तिनश्चिताः वृत्तव्यचतुरखाकृतीः कृतवन्त इति, एकां पूर्वेण अपरां दक्षिणेन तृतीयामपरेणेति,
॥२४५॥ तत्र च पूर्वा तीर्थकृतः दक्षिणा शक्ष्वाकूणां अपरा शेषाणामिति, ततः अग्निकुमारा वदनैः खल्वग्निं प्रक्षिप्तवन्तः, तत एवं निबन्धनाल्लोके 'अग्निमुखा वै देवा' इति प्रसिद्धं,वायुकुमारास्तु वातं मुक्तवन्त इति, मांसशोणिते च ध्यामिते सति मेघकु
KARANAC

Jain Education

L

Page #508

+र
3
+
REASOORX
- माराः सुरभिणा क्षीरोदजलेन निर्वापितवन्तः, 'सकथेति सकथा हनुमोच्यते, तत्र दक्षिणां हनुमां भगवतः सम्बन्धिनी
शको जग्राह, वामामीशानः, अधस्त्यदक्षिणां पुनश्चमरः, अधस्त्योत्तरां तु बलिः,शेषास्तु त्रिदशाः शेषाङ्गानि गृहीतवन्तः, नरेश्वरादयस्तु भस्म गृहीतवन्तः, शेषा लोकास्तु तद्रस्मना पौण्ड्रकाणि चक्रुः, तत एव च प्रसिद्धिमुपगतानि, 'स्तूपानि जिनगृहं चेति भरतो भगवन्तमुद्दिश्य वर्द्धकीरलेन योजनायामंत्रिगन्यूतोच्छ्रितं सिंहनिषद्यायतनं कारितवान् , निजवर्णप्रमाणयुक्ताश्चतुर्विशतिं जीवाभिगमोक्तपरिवारयुक्ताः तीर्थकरप्रतिमाः तथा भ्रातृशतप्रतिमा आत्मप्रतिमां च स्तूपशतंच, मा कश्चिदाक्रमणं करिष्यतीति, तत्रैकं भगवतः शेषानेकोनशतस्य भ्राणामिति, तथा लोहमयान् यन्त्रपुरुषांस्तद्वारपालांश्च चकार, दण्डकरलेनाष्टापदं च सर्वत्र छिन्नवान्, योजने योजने तु अष्टौ पदानि च कृतवान्, सगरसुतैस्तु वंशानुरागाद्यथा
परिखां कृत्वा गङ्गाऽवतारिता तथा ग्रन्थान्तरतो विज्ञेयमिति । याचकास्तेनाहिताग्नयः इत्यस्य व्याख्या-देवैर्भगवत्सक-ठा हथादौ गृहीते सति श्रावका देवानतिशयमच्या याचितवन्तः, देवा अपि तेषां प्रचुरत्वान्महता यत्नेन याचनाभिदुता
आहुः-अहो ! याचका इति, तत एव याचका रूढाः, ततः अग्निं गृहीत्वा स्वगृहेषु स्थापितवन्तस्तेन कारणेनाहिताग्नयः इति तत एव च मसिद्धाः, तेषां चाग्नीनां परस्परतः कुण्डसङ्कान्तावयं विधिः-भगवतः सम्बन्धिभूतः (अग्निः) सर्वकुण्डेषु सञ्चरति, इक्ष्वाकुकुण्डानिःशेषकुण्डाग्नौ सञ्चरति, न भगवत्कुण्डानाविति, शेषानगारकुण्डाग्निस्तु नान्यत्र सङ्कमत इति गाथार्थः ॥ साम्प्रतमभिहितद्वारगाथायाः द्वारद्वयव्याचिख्यासया मूलभाष्यकार आहयूमसप भाउआणं चउवीसं चेव जिणघरे कासी।सजिणार्ण पडिमा षण्णपमाणेहिं निअएहि ॥४५॥ (म.भा.)
%94%25%
0
%

Page #509

उपोदातनियुक्तिः
भरतस्य
कैवस्यम्
॥२४६॥
- COCACASSANSAR
स्तूपशतं भ्रावणो भरतः कारितवानिति, तथा चतुर्विंशतिचैव जिनगृहे-जिनायतनें 'कासिंचि कृतवान्, का इत्याह-सर्वजिनानां प्रतिमाः, वर्णप्रमाणेनिजैः, आत्मीयैरिति गाथार्थः ॥ साम्प्रतं भरतवकव्यतानिवद्धां सङ्ग्रहगाथां प्रतिपादयन्नाह___ आयंसघरपवेसो भरहे पडणं च अंगुलीअस्स । सेसाणं उम्मुअणं संवेगो नाण दिक्खा य॥ ४३६ ॥
अस्या भावार्थः कथानकादवसेयः, तच्चेदम्-भगवतो निवाणं गयस्स आययणं कारावियं, भरहो अवज्झमागओ, कालेण य अप्पसोगो जाओ, ताहे पुणरवि भोगे भुंजिउं पवत्तो, एवं तस्स पंच पुवसयसहस्सा अतिकता भोगे मुंजं. तस्स, अह अन्नया कयाइ सबालंकारभूसिओ आदंसघरमतिगतो, तत्थ य सबंगिओ पुरिसो दीसइ, तस्स एवं पेच्छमाणस्स अंगुलेज्जयं पडियं, तं च तेण न नायं पडियं, एवं तस्स पलोयंतस्स जाहे अंगुली दिदिमि पडिया वाहे असो. भंतिया दिट्ठा, ततो कडगंपि अवणेइ, एवं एकेकमवणेतेण सबमाभरणमवणीयं, ताहे अप्पाणं उच्चियपउमं व पउमसरमसोभंत पेच्छिय संवेगावण्णो परिचिंति पयत्तो-आगंतुगदबेहिं विभूसियं मे सरीरगति, न सहावसुंदरं, एवं चिंतेंतस्स अपुवकरणज्झाणमुवद्वियस्स केवलनाणं समुप्पन्नति । सके देविंदे देवराया आगओ भणति-दवलिंग पडिवज जाहे निक्खमणमहिमं करेमि, ततो तेण पंचमुडिओ लोओ कओ, देवरायाए रओहरणपडिग्गहादि उवकरणमुवणीयं, दसहिं रायसहस्सेहिं समं पचइओ, सेसा णव चकिणो सहस्सपरिवारा निक्खंता, सक्केणं वंदिओ, ताहे भगवं पुबसयसहस्सं केवलिपरियागं पाउणिचा परिनिव्वुडोय, आइच्चजसो सकेणाभिसिचो, एवम पुरिसजुगाणि अभिसिचानि, उको भावार्थ:
४॥२४६॥
Jain Education Inter
HT
w
.jainelibrary.org

Page #510

PCOCAG
-
साम्प्रतमक्षरगमनिका, आदर्शकगृहे प्रवेशः, कस्य ? 'भरहेति भरतवं, प्राकृतशैल्या पछ्यर्थे सक्षमी, तथा पतन । चाललीयस्य बभूव, शेषाणां तु कटकादीनां मोचनमनुष्ठितं, ततः संवेगः सञ्जातः, तदुचरकालं ज्ञानमुत्पन्न मिति, दीक्षा च तेन गृहीता, आदिशब्दानिवृत्तश्चेत्यक्षरार्थः॥ उक्तमानुषङ्गिकमिदानी प्रकृतां मरीचिवक्तव्यतां 'पृच्छतां कथयतीत्वादिना प्रतिपादयति, तत्र| पुच्छताण कहेई उवढिए देइ साहुणो सीसे। गेलन्नेऽपडियरणं कविला । इत्यपि इहयंपि॥४३७॥
गमनिका-पृच्छतां कथयति, उपस्थितान् ददाति साधुभ्यः शिष्यान् , ग्लानत्वेऽप्रतिजागरणं, कपिल ! अत्रापि इहापि। भावार्थ:-स हि प्राग्वर्णितस्वरूपो मरीचिर्भगवति निवृत्ते साधुभिः सह विहरन् पृच्छतां लोकानां कथयति धर्म जिनप्रणीतमेव, धम्माक्षिप्तांश्च प्राणिनः उपस्थितान् ददाति साधुम्यः शिष्यानिति, अन्यदा स ग्लानः संवृत्तः, साधवोऽप्य-12 संयतत्वान्न प्रतिजापति, स चिन्तयति-निष्ठितार्थाः खल्वेते, नासंयतस्य कुर्वन्ति, नापि ममैतान कारयितुं युज्यते, तस्माकंचन प्रतिजागरकं दीक्षयामीति, अपगतरोगस्य च कपिलो नाम राजपुत्रो धर्मशुश्रूषया तदन्तिकमागत इति, कथिते साधु धम्में साह-यद्ययं मार्गः किमिति भवतैतदङ्गीकृतं!,मरीचिराह-पापोऽहं 'लोए इंदियेत्यादि विभापा पूर्ववत्, कपिलोऽपि कम्मोदयात् साधुधानभिमुखः खल्वाह-तथापि किं भवदर्शने नास्त्येव धर्म इति !, मरीचिरपि प्रचुरकम्मो खल्वयं न तीर्थकरोकं प्रतिपद्यते, वरं मे सहायः संवृत्त इति सञ्चिन्त्याह-'कपिला एत्यंपिति अपिशब्दस्यैवकारार्थत्वान्निरुप-DI
चरित खत्वत्रैव-साधुमार्गे, 'इहइंपित्ति स्वल्पस्त्वत्रापि वियत इति माथा । स होवमाकर्ण्य वत्सकाश एव प्रबजित, बा.९४२VE
-
ED
Jain Education inte

VASw.jainelibrary.org

Page #511

उपोदात- नियुक्तिः
॥२४॥
मरीचिनाऽप्यनेन दुर्वचनेन संसारोऽभिनिवर्तितः, त्रिपदीकाले च नीचैर्गोत्रकर्म बद्धमिति, अमुमेवार्थ प्रतिपादयन्नाह- मरीचि. दुम्भासिएण इक्केण मरीई दुक्खसागरं पत्तो । भमिओ कोडाकोडिं सागरसरिनामधिज्जाणं ॥ ४३८॥
वृत्तांत तंमूलं संसारो नीआगुत्तं च कासि तिवइम्मि । अपडिक्कतो बंभे कविलो अंतद्धिओ कहए ॥ ४३९ ॥ प्रथमगाथागमनिका-दुर्भाषितेन एकेन उक्तलक्षणेन मरीचिर्दुःखसागरं प्राप्तः, भ्रान्तः कोटीकोटीनां, केषामित्याह-'सागरसरिनामघेजापति सागरसदृशनामधेयानां, सागरोपमाणामिति गाथार्थः॥ द्वितीयगाथागमनिका-'तन्मूलं' दुर्भाषितमूलं संसारः सञ्जातः, तथा स एव नीचैर्गोत्रं च 'कृतवान्' निष्पादितवान् त्रिपद्यां-प्राग्वर्णितस्वरूपायामिति, 'अपडिक्कतो बभेति स मरीचिश्चतुरशीतिपूर्वशतसहस्राणि सर्वायुष्कमनुपाल्य तस्मात् दुर्भाषिताद् गर्वाच्चाप्रतिक्रान्त:अनिवृत्तः ब्रह्मलोके दशसागरोपमस्थितिर्देवः सञ्जात इति ॥ कपिलोऽपि ग्रन्थार्थपरिज्ञानशून्य एव तद्दर्शितक्रियारतो विजहार, आसुरिनामा च शिष्योऽनेन प्रवाजित इति, तस्य स्वमाचारमात्रं दिदेश, एवमन्यानपि शिष्यान् स गृहीत्वा शिष्यप्रवचनानुरागतत्परो मृत्वा ब्रह्मलोक एवोत्पन्नः, स ह्युत्पत्तिसमनन्तरमेवावधिं प्रयुक्तवान्, किं मया हुतं वेष्टं वा में
॥२४७॥ दानं वा दत्तं येनैषा दिव्या देवर्द्धिः प्राप्तेति, स्वं पूर्वभवं विज्ञाय चिन्तयामास-मम शिष्यो न किञ्चिद्वेत्ति, तत्तस्योपदिशामि तत्त्वमिति, तस्मै आकाशस्थपञ्चवर्णमण्डलकस्थः तत्त्वं जगाद, आह च-'कपिलो अंतद्धिओ कहए' कपिलः * अन्तर्हितः कथितवान्, किं, अव्यक्ताद् व्यक्तं प्रभवति, ततः पष्टितन्त्रं जातं, तथा चाहुस्तन्मतानुसारिण:-"प्रकृते.
+44-8C-ASCI-CONGRESCA
Jain Education
temational

Page #512

महांस्ततोऽहङ्कारस्तस्माद् गणश्च षोडशकः । तस्मादपि षोडशकात् पञ्चभ्यः पञ्च भूतानी ॥ १ ॥” त्यादि, अलं विस्तरेण, प्रकृतं प्रस्तुम इति गाथार्थः ॥
इक्खागेसु मरीई चउरासीई अ बंभलोअम्मि । कोसिअ कुल्लागम्मी असीहमाउं च संसारो ॥ ४४० ॥ गमनिका - इक्ष्वाकुषु मरीचिरासीत्, चतुरशीतिं च पूर्वशतसहस्राण्यायुष्कं पालयित्वा 'बंभलोयंमि' ब्रह्मलोके कल्पे देवः संवृत्तः, ततश्चायुष्कक्षयात् च्युत्वा 'कोसिय कोल्लाएस' (यंमी) त्ति कोल्लाकसन्निवेशे कौशिको नाम ब्राह्मणो बभूव, 'असीतिमाउं च संसार'त्ति स च तत्राशीतिपूर्वशतसहस्राण्यायुष्कमनुपालय 'संसार'त्ति तिर्यग्नरनारकामरभवानुभूतिलक्षणे संसारे पर्यटित | इति गाथार्थः ॥ संसारे कियन्तमपि कालमटित्वा स्थूणायां नगर्यां जात इति, अमुमेवार्थ 'थूणा ये' त्यादिना प्रतिपादयतिथूणाई प्रसमित्तो आउं बावन्तरिं च सोहम्मे । चेइअ अग्गिजोओ चोवट्ठी चैव ईसाणे ॥ ४४१ ॥
स्थूणायां नगर्यां पुष्पमित्रो नाम ब्राह्मणः सञ्जातः, 'आउं बावन्तरिं च सोहम्मे 'ति तस्यायुष्कं द्विसप्ततिपूर्वशतसहस्राण्यासीत्, परिव्राजकदर्शने च प्रव्रज्यां गृहीत्वा तां पालयित्वा कियन्तमपि कालं स्थित्वा सौधर्मे कल्पेऽजघन्योत्कृष्टस्थितिः समुत्पन्न इति । 'चेइय अग्गिज्जोतो चोयट्ठीसाणकप्पंमि' (चेव ईसाणे ) ति सौधर्म्माच्युतः चैत्यसन्निवेशे अग्निद्योतो ब्राह्मणः सञ्जातः, तत्र चतुःषष्टिपूर्वशतसहस्राण्यायुष्कमासीत्, परिव्राट् सञ्जातो, मृत्वा चेशाने देवोऽजघन्योत्कृष्टस्थितिः संवृत्त इति गाथार्थः ॥ मंदिरे अग्गिमूई छप्पन्नाउं सणकुमारम्मि । सेअवि भारद्दाओ चोआलीसं च माहिंदे ॥ ४४२ ॥ गमनिका - ईशानाच्युतो 'मन्दिर' इति मन्दिरसन्निवेशे अग्निभूतिनामा ब्राह्मणो बभूव, तत्र षट्पञ्चाशत् पूर्वशत

Page #513

भवाः
उपोद्धात-18 सहस्राणि जीवितमासीत्, परिव्राजकश्च बभूव, मृत्वा 'सणंकुमारंमिति सनत्कुमारे कल्पे विमध्यस्थितिर्देवः समुत्पन्न महावीरनिर्यक्तिलाइति, 'सेतवि भारहाए चोयालीसं च माहिंदि'त्ति सनत्कुमाराच्युतः श्वेताम्व्यां नगर्या भारद्वाजो नाम ब्राह्मण उत्पन्न
इति, तत्र च चतुश्चत्वारिंशत्पूर्वशतसहस्राणि जीवितमासीत्, परिव्राजकश्चाभवत्, मृत्वा च माहेन्द्रे कल्पेऽजघन्योत्कृष्ट॥२४॥
स्थितिर्देवो बभूवेति गाथार्थः।। संसरिय थावरो रायग्रिहे चउतीस बंभलोगम्मि । छस्सुवि पारिबलं भमिओ तत्तो अ संसारे ॥ ४४३ ॥
गमनिका-माहेन्द्राच्युतः संसृत्य कियन्तमपि कालं संसारे स्थावरो नाम ब्राह्मणो राजगृहे समुत्पन्न इति, तत्र च। चतुस्त्रिंशत्पूर्वशतसहस्राण्यायुष्क, परिव्राजक आसीत्, मृत्वा ब्रह्मलोकेऽजघन्योत्कृष्टस्थितिर्देवः सञ्जातः, एवं षट्स्वपि वारासु परिव्राजकत्वमधिकृत्य दिवमवाप्तवान्, 'भमिओ तत्तो य संसारे ततः ब्रह्मलोकाच्युत्वा भ्रान्तः संसारे प्रभूतंट कालमिति गाथार्थः ॥ रायगिह विस्तनंदी विसाहभूई अ तस्स जुवराया। जुवरण्णो विस्समूई विसाहनंदी अ इअरस्स ॥ ४४४॥18 रायगिह विस्सभूई विसाहभूइसुअ खत्तिए कोडी। वाससहस्सं दिक्खा संमूअजइस्स पासम्मिा ४४५॥ ___भावार्थः खल्वस्य गाथाद्वयस्य कथानकादवसेयः, तच्चेदम्-रायगिहे नगरे विस्सनंदी राया, तस्स भाया विसाहभूती, २४८॥ सोय जुवराया, तस्स जुवरण्णो धारिणीए देवीए विस्सभूती नाम पुत्तो जातो, रण्णोऽवि पुचो विसाहनंदिति, तस्स विस्सभूतिस्स वासकोडी आउं, तत्व पुष्फकरंडकं नाम उजाणं, तत्य सो विस्तभूती अंतेउरवरगतो सच्छंदसहं पवियाइ
ONAGACE
Jain Education
R
w w.jainelibrary.org

Page #514

R91
का तो आ सा विसाहनंदिस्स माया तीसे दासचेडीओ पुप्फकरंडए उज्बाणे पचाणि पुष्पाणि य मावि)ति, पेच्छति ।
य विस्सभूति कीडतं, तासिं अमरिसो जाओ, ताहे साहति जहा एवं कुमारो ललइ, किं अम्ह रजेण वा बलेण वा', जा विसाहनंदी न भुंजइ एवंविहे भोए, अम्ह नामं चेव, रज पुण जुवरन्नो पुत्तस्स जस्सेरिसं ललियं, सा तासिं अंतिए सोउं देवी ईसाए कोवघरं पविठ्ठा, जइ ताव रायाणए जीवंतए एसा अवत्था', जाहे राया मतो भविस्सइ ताहे इत्व अम्हे को गणेहित्ति ?, राया गमेइ, सा पसायं न गिण्हइ, किं मे रजेणं तुमे वत्ति !, पच्छा तेण अमञ्चस्स सिलु, ताहे अमचोऽवि तं गमेति, तहवि न ठाइ, ताहे सो अमच्चो भणइ रायं-मा देवीए वयणातिकमो कीरउ, मा मारेहिति अप्पा, राया भणति-को उवाओ होजा,ण य अम्हं वंसे अन्नंमि अतिगते उजाणे अण्णो अतीति, तत्थ वसंतमासं ठिो मास. ग्गेसु अच्छइ, अमच्चो भणइ-उवाओ कजउ, जहा अमुगो पच्चंतराया ओबट्टो, अणजंता पुरिसा कूडलेहे उवणेतु, एवमेतेण कयकेण ते कूडलेहा रना उठविया, ताहे राया जत्तं गिण्हेइ, तं विस्सभूतिणा सुयं, ताहे भणति-मए जीवमाणे तुन्भे किं निग्गच्छह , ताहे सो गओ, ताहे चेव इमो अइयओ, सो गओ तं पञ्चंतं जाव न किंचि पेच्छइ उडुमरेंतं, ताहे आहिंडित्ता। जाहे नत्थि कोइ अतिक्कमइ ताहे पुणरवि पुप्फकरंडयं उजाणमागओ, तत्ध दारवाला दंडगहिअग्गहत्या भणंति-मा। अईह सामी1, किं निमित्तं', एत्थ विसाहनंदी कुमारो रमइ, ततो एवं सोऊणं कुविओ विस्सभूती, तेण नायं-कयकेण[1
निग्गच्छाविओत्ति, तत्थ कविलता अणेगफलभरसमोसया, सा मुट्टिप्पहारेण आया, ताहे तेहिं कविहिं भूभी अच्छया, ते भणाति-पर्व अहं तुजा सीसाणि पाडितो जइ अहं महल्लपिउणो गोस्वं न करेंतो, मह मे छम्मेण नीणि ओर
-
4
Jain Education Inten
Vinw.jainelibrary.org

Page #515

उपोद्धात.
नियुकिः
॥२४॥
तम्हा अलाहि भोगेहि, तओ निग्गओ, भोगा अवमाणमूलत्ति अजसंभूयाणं घेराणं अंतिए पपइओ, तं पवइयं सोउं ताहे | महावीरराया संतेउरपरियणो जुवराया य निग्गओ, ते तं खमाति,णेव तेसिं सो पसत्तिं गेण्हइ, ततो बहुहिं छटुट्ठमादिएहिं भवाः अप्पाणं भावमाणो विहरति, एवं सो विहरमाणो महुरनगरिं गओ।
इओ य विसाहनदी कुमारो तत्थ मदुगए पिउच्छाए रन्नो अग्गमहिसीए धूया लखेलिया, तत्थ गतो, तत्थ से रायमग्गे आवासो दिन्नो, सो य विस्सभूती अणगारो मासखमणपारणगे हिंडतो तं पएसमागतो जत्थ ठाणे विसाहनंदीकुमारो
अच्छइ, ताहे तस्स पुरिसेहिं कुमारो भण्णइ-सामि ! तुम्भे एयं न याणह ?, सो भणति-न याणामि, तेहिं भण्णइ-एस ४ सो विस्सभूतीकुमारो, ततो तस्स तं ददृण रोसो जाओ, इत्यंतरे सूइयाए गावीए पणोल्लिओ पडिओ, ताहे तेहिं उक्कुडिकलयलो कओ, इमं चऽणेहिं भणियं-तं वलं तुज्झ कविट्ठपाडणं च कहिं गयं !, ताहे तेण तत्तो पलोइयं, दिट्ठो यऽणेण सो पावो, ताहे अमरिसेणं तं गाविं अग्गसिंगेहिं गहाय उडमुबहइ, सुदुब्बलस्सावि सिंघस्स किं सियालेहिं वलं लंघिजइ ?, ताहे चेव नियत्तो, इमो दुरप्पा अजवि मम रोसं वहइ, ताहे सो नियाणं करेइ-'जइ इमस्स तवनियमवंभचेरस्स फलमथि तो आगमेस्साणं अपरिमियबलो भवामि' तत्थ सो अणालोइयपडिकतो महासुक्के उववण्णो, तत्थुक्कोसहितीओ देवो । जातो, ततो चइऊण पोयणपुरे नगरे पुत्तो पयावइस्स मिगावईए देवीए कुच्छिंसि उववण्णो, तस्स कहं पयावती नामं?,
॥२४९॥ तस्स पुर्वि रिउपडिसन्तुत्तिनाम होत्या, तस्स य भद्दाए देवीए अयले नाम कुमारे होत्या, तस्स य अयलस्स भगिणी | मियावती नाम दारिया, अतीव रूववती, सा य उम्मुक्कबालभावा सबालंकारविभूसिया पिउपायवदिया गया, तेण सा
Jain Education in

A
w w.jainelibrary.org

Page #516

Acc
उच्छंने निवेसिया, सो तीसे रूवे जोवणे य अंगफासे व मुच्छिओ, तं विसजेत्ता पउरजणवयं वाहरइ, ताहे भणइ-जं एत्य रयणं उपजइ तं कस्स !, ते भणंति-तुभ, एवं तिन्नि वारा साहिते सा चेडी उवहि(वि)या, ताहे लजिया निग्गया, तेसिं सबेर्सि कुवमाणाणं गंधवेण विवाहेण सयमेव विवाहिया, उप्पाइयाऽणेणं भारिया सा, भद्दा पुत्तेण अयलेण सम दक्खिणापहे माहिस्सिरि पुरि निवेसेइ, महंतीए इसरीएत्ति माहेस्सरी, अयले मायं ठवेऊण पिउमूलमागओ, ताहे लोएण |पयावती नाम कयं, पया अणेण पडिवण्णा पयावतित्ति, वेदेऽप्युक्तम्-“प्रजापति स्वां दुहितरमकामयत" ताहे महासुक्काओ चइऊणं तीए मियावतीए कुञ्छिसि उववण्णो, सत्त सुविणा दिवा, सुमिणपाढगेहिं पढमवासुदेवो आइहो, कालेण जातो, तिपिण य से पिटिकरंडका तेण से तिविद् नामं कयं, मायाए पडिमक्खिओ उण्हतेल्लेणंति, जोवणगमणुप्पत्तो। इओ य महामंडलिओ आसग्गीवो राया, सो निमित्तियं पुच्छइ-कतो मम भयंति ?, तेण भणियं-जो चंडमेहदयं आधरिसेहित्ति, अवरं ते य महाबलवर्ग सीहं मारेहिति, ततो ते भयंति, तेण सुयं, जहा पयावतिपुत्ता महाबलवगा, ताहे तत्य दूर्य पेसेइ, तत्थ य अंतेपुरे पेच्छणयं वट्टइ, तत्थ य दूओ पविट्ठो, राया उढिओ, पेच्छणयं भग्ग, कुमारा पेच्छणगेण अक्खित्ता भणंति-को एस, तेहिं भणियं-जहा आसग्गीवरण्णो दूओ, ते भणंति-जाहे स वच्चेजा ताहे कहेजह, सो राइणा पूल उग विसजिओ, पधाविओ अप्पणो विसयस्स, कहियं कुमाराणं, तेहिं गंतूण अद्धप्पहे हओ, तस्स जे सहाया ते संबंवि दिसोदिसिं पलाया, रण्णा सुयं-जहा आहरिसिओ दूओ, संभंतेणं नियत्तिओ, ताहे रण्णा |बिउणतिउणं दाऊण मा हु रण्यो साहिजसु जं कुमारेहिं कयं, तेण भणियं-न साहेमि, ताहे जे ते पुरओ गया तेहिं सिर्ट

Page #517

उपोदातनियुक्तिः
महावीर भवाः
॥२५॥
44.46
जहा आधरिसिओ दूओ, ताहे सो राया कुविओ, तेण दूरण नायं-जहा रखो पुर्व कहिएलय, जहावर सिद्ध,ततो अस्स- ग्गीवेण अन्नो दूओ पेसिओ, वञ्च पयावई गंतूण भणाहि-मम सालिं रक्खाहि कसिन्जमाणं, गतो दूसो, रन्ना कुमारा उवलद्धा-किह अकाले मच्चू खवलिओ?, तेण अम्ह अवारए चेव जत्ता आणता, राया पहाविओ, ते भणति-अम्हे बच्चामो, ते रुमंता मड्डाए गता, गंतूणं खेत्तए भणंति-किह अन्ने रायाणो रक्खियाइया!,ते भणति-आसहत्थिरहपुरिसपागारं काउणं, केच्चिरं, जाव करिसणं पविटुं, तिवह भणति-को एच्चिरमच्छइ !, मम तं पएसंदरिसेह, तेहिं कहियं-एयाए गुहाए, ताहे कुमारो रहेण तं गुहं पविट्ठो, लोगेण दोहिवि पासेहिं कलयलो कओ, सीहोऽविय असंभतो निग्गओं, कुमारो चिंतेइ-एस पादेहिं अहं रघेण, विसरिसं जुद्धं, असिखेडगहत्थो रहाओ उइन्नो, ताहे पुणोऽवि चिंतेइ-एस दाढाणखायुधो अहमसिखेडगेण, एवमवि असमंजसं, तंपिऽणेण असिखेडगं छडियं, सीहस्स अमरिसो जाओ-गंता रहेण गुहमतिगतो एगागी, बितियं भूमि ओइण्णो, ततियं आयुधाणि विमुक्काणि, अज णं विणिवाएमित्ति महया अक्तालिएणं वयणे उकंदं काऊण संपत्तो,ताहे कुमारेण एगेण हत्येण उवरिल्लो उट्ठो एगेणं हेढिल्लो गहिओ, तो तेण जुन्नपडगोविव दुहा काऊण मुक्को, ताहे लोगेण कलयलो कओ, अहासन्निहियाए देवयाए आभरणवत्थकुसुमवरिसं वरिसियं, ताहे. सीहो तेण अमरिसेण फुरफुरेंतो अच्छइ, एवं नाम अहं कुमारएण जुद्धेण मारिओत्ति, तं च किर कालं भगवओ गोयमसामी रहसारही आसि, तेण भण्णति-मा तुर्म अमरिसं वहाहि, पस नरसीझे तुम मियाधिराओ, वा जति सीहो| सीहेण मारिओ को पत्थ अवमाशो !, वाणि सो वयणाणि मधुमिव पिबति, सो मरिचा नरए उवष्णो, सो कुमारो
44554456
॥२५॥
RS
Jain Education Inten

Page #518

Jain Education Internati
तं धम्मं गहाय नगरस्स पहाविओ, ते य गामेल्लए भणइ-गच्छह भो ! तस्स घोडयग्गीवस्स कहेह, जहा अच्छसु वीसत्थों, तेहिं गंतू सिहं, रुट्ठो, दूयं विसज्जेइ - एए पुत्ते तुमं मम ओलग्गाए पट्टवेहि, तुमं महलो, जाहे पेच्छामि सकारेमि रज्जाणि य देमि, तेण भणियं- अच्छंतु कुमारा, सयं चेव णं अलग्गामित्ति, ताहे सो भणति - किं न पेसेसि ?, पेसेहि आउ जुज्झसज्जो निग्गच्छेति, सो दूओ तेहिं आधरिसित्ता धाडिओ, ताहे सो आसग्गीवो सबवलेण उवडिओ, इयरेऽवि देसंते ठिया, सुत्रहुं कार्ल जुज्झिऊण हयगयरहनरादिक्लयं च पिच्छिऊण कुमारेण दूओ पेसिओ, जहाऽहं च तुमं च | दोन्निवि जुद्धं संपलग्गामो, किं च बहुएण अकारिजणेण मारिएण ?, एवं होउत्ति, त्रिइयदिवसे रहेहिं संपलग्गा, जाहे आउहाणि खीणाणि ताहे चक्के मुयइ, तं तिविहस्त तुंबगउरे पडियं, तेणेव सीसं छिन्नं, देवेहिं च धुकं जहेस तिविह पढमो वासुदेवो उप्पन्नोत्ति, ता सबै रायाणो पणिवायमुवगया, ओवतियं अद्धभरहं, कोडियसिला दंडवाहाहिं धारिया, एयं रहावत्तपद्ययसमीचे जुद्धमासि, एवं परिहायमाणे वले कण्हेण किर जण्णुगाणि जाव किहवि पात्रिया, तिविट्टू चुलसीतिं वासस्य सहरसाई सम्राज्यं पाठइत्ता कालमासे कालं काऊण सत्तमाए पुढवीए अप्पतिद्वाणे नरए तेत्तीसं सागरोवमट्टितीओ नेरइओ उयो : अयमासां भावार्थः, अक्षरार्थस्त्वभिधीयते - राजगृहे नगरे विश्वनन्दिनाम राजा अभूत्, विशाखभूतिश्च तस्य युवराजः, तस्य धारिणीदेव्या विश्वभूतिनाम पुत्र आसीत्, विशाखनन्दिश्चेतरस्य राज्ञ इत्यर्थः, तत्रेत्थमधिकृतो मरीचिजीवः 'रायगिह विस्सभूइत्ति ' राजगृहे नगरे विश्वभूतिर्नाम विशाखभूतिसुतः क्षत्रियोऽभवत्, तत्र च वर्षकोटी आयुप्कमासीत्, तस्मिंश्च भवे वर्षसहस्रं दीक्षा - प्रव्रज्या कृता, सम्भूतयतेः पार्श्वे ॥ तत्रैव

ininelibrary.org

Page #519

महावीरभवाः
--
-
--
उपोद्धात- गुत्तासिओं महुराए सनिआणो मासिएण भत्तेण । महसुक्के उववन्नो तओ चुओ पोअणपुरम्मि ॥ ४४६॥ नियुतिः पुत्तो पयावइस्सा मिगावईदेिवि] कुच्छिसंभवो भयवं । नामेण तिविद्रुत्ति आई आसी दसाराणं ॥ ४४७ ॥
| गाहागमनिका-पारणकप्रविष्टो गोत्रासितो मथुरायां निदानं चकार, मृत्वा च सनिदानोऽनालोचिताप्रतिक्रान्तः ॥२५ ॥ अन्ते मासिकेन भक्तन महाशुक्रे कल्पे उपपन्न उत्कृष्टस्थितिर्देव इति, ततो महाशुक्रात् च्युतः, पोत्तनपुरे नगरे
हपुत्रः प्रजापते राज्ञः मृगावतीदेवीकुक्षिसम्भूतो, नाम्ना त्रिपृष्ठः, आदिः-प्रथम आसीत् दसाराणां ॥ तत्र वासुदेवत्वं च
चतुरशीति-(ग्रंथाग्रं० ९६००) वर्षशतसहस्राणि पालयित्वा अधः सप्तमनरकपृथिव्यामप्रतिष्ठाने नरके त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमस्थितिनारकः सञ्जात इति, अमुमेवार्थ प्रतिपादयन्नाह| चुलसीइमप्पइहे सीहो नरएसु तिरिअमणुएसु । पियमित्तचक्कवट्टी मुथा विदेहाइ चुलसीइ ॥ ४४८ ॥
गाहागमनिका-चतुरशीतिवर्षशतसहस्राणि वासुदेवभवे खल्वायुष्कमासीत् , तमनुभूय अप्रतिष्ठाने नरके समुत्पन्नः, तस्मादप्युद्धृत्य सिंहो बभूव, मृत्वा च पुनरपि नरक एवोत्पन्न इति, 'तिरियमणुएसु'त्ति पुनः कतिचिद्भवग्रहणानि तिर्यडयनुष्येषत्पद्य 'पियमित्तचक्कवट्टी मुया विदेहाए चुलसीति'त्ति अपरविदेहे मूकायां राजधान्यां धनञ्जयनृपतेर्धारणिदेव्याः प्रियमित्राभिधानश्चक्रवर्ती समुत्पन्नः, तत्र चतुरशीतिपूर्वसहस्राण्यायुष्कमासीदिति गाथार्थः॥
पुत्तो धणंजयस्सा पुहिल परियाउ कोडि सबढे । नंदण छत्तग्गाए पणवीसाउं सयसहस्सा ॥ ४४९॥
तत्रासौ प्रियमित्रः पुत्रो धनञ्जयस्य धारणिदेव्याश्च भूत्वा चक्रवर्तिभोगान् भुक्त्वा कथञ्चित् सञ्जातसंवेगः सन् दापोहिल'इति प्रीष्टिलाचार्यसमीपे प्रवजितः, 'परियाओ कोडि सबढे'त्ति प्रव्रज्यापर्यायो वर्षकोटि बभूव, मृत्वा महा
--
-
२५६॥
Jain Education et
Lolww.jainelibrary.org

Page #520

SSC EXTRACK
शुक्रे कल्पे सर्वार्थविमाने सप्तदशसागरोपमस्थितिर्देवोऽभवत्, ‘णंदण छत्तग्गाए पणवीसाठ सयसहस्से ति सर्वार्थसिद्धाश्युत्वा छत्रायां नगर्या जितशत्रुनृपतेर्भद्रादेव्या नन्दनो नामकुमार उत्पन्न इति पञ्चविंशतिवर्षशतसहस्राण्यायुष. मासीदिति गाथार्थः ॥ तत्र च बाल एव राज्यं चकार, चतुर्विशतिवर्षशतसहस्राणि राज्यं कृत्वा तत:पवन पुहिले सयसहस्स सव्वस्थ मासभत्तेणं । पुप्फुत्तरे उववन्नो तओ चुओ माहणकुलम्मि ॥४५॥
गाहागमनिका-राज्यं विहाय प्रव्रज्यां कृतवान् 'पोट्टेल'त्ति पोष्टिलाचार्यान्तिके, 'सयसहस्स'त्ति वर्षशतसहनं यावदिति, कथं - 'सर्वत्र मासभक्तेने ति अनवरतमासोपवासेनेति, अस्मिन् भवे विंशतिभिः कारणैस्तीर्थकरनामगोत्रं कर्म निकाचयित्वा मासिकया सल्लेखनयाऽऽत्मानं क्षपयित्वा षष्टिं भक्तानि विहाय आलोचितप्रतिक्रान्तो मृत्वा "पुष्फत्तरे उववन्नो' त्ति प्राणतकल्पेषु पुष्प्पोत्तरावतंसके विंशतिसागरोपमस्थितिर्देव उत्पन्न इति, 'ततो चुतोमाहणकुलंमिति ततः-16 पुष्पोत्तरात् च्युतो ब्राह्मणकुण्डग्रामे नगरे सोमिलस्य ब्राह्मणस्य देवानन्दाया: पल्याः कुक्षौ समुत्पन्न इति गाथार्थः ॥ कानि पुनस्तानि विंशतिकारणानि यैस्तीर्थकरनामगोत्रं कम्मै तेनोपनिबद्धमित्यत आहअरिहंता०॥४५१॥दसण॥४५२॥ अप्पुव०॥४५३ ॥ पढम०॥ ४५४ ॥तंच०॥४५॥ नियमा० ॥४५॥ एता ऋषभदेवाधिकारे व्याख्यातत्वान्न विवियन्ते ॥
माहणकुंडग्गामे कोडालसगुत्तमाहणो अस्थि । तस्स घरे उववन्नो देवाणंदाइ कच्छिसि ॥४५७॥ अस्या व्याख्या-पुष्पोत्तराच्युतो ब्राह्मणकुण्डग्रामे नगरे कोडालसगोत्रो ब्राह्मणः सोमिलाभिधानोऽस्ति, तस्य गृहे उत्पन्नः देवानन्दायाः कुक्षाविति गाथार्थः॥
Jain Educate

Page #521

उपोद्रात
नियुक्ती
भवा:
श्रीवीर
चरिते
॥२५२॥
औं नमो वीतरागाय. साम्प्रतं वर्द्धमानस्वामिवक्तव्यतानिबद्धां द्वारगाथामाह
सुमिणऽयहार १ मभिग्गह २ जम्मण ३ मभिसेय ४ वुद्धि ५ सरणं ६ च ।
भेसण ७ विवाह ८ ऽबच्चे ९दाणे १० संबोह ११ निक्खमणे १२॥ ४५८॥ प्रथम स्वमा वक्तव्याः, यान् तीर्थकरजनन्यः पश्यन्ति, यथा च देवानन्दया प्रविशन्तो निष्कामन्तश्च दृष्टाः, त्रिश-1 लया च प्रविशन्त इति, 'अवहार'त्ति अपहरणमपहारः स वक्तव्यो, यथा भगवान् अपहृत इति, 'अभिग्गहोति । अभिग्रहो वक्तव्यो, यथा भगवता गर्भस्थेन गृहीतः, 'जम्मण'त्ति जन्मविधिर्वतव्यः, 'अभिसेय'त्ति अभिषेको वाच्यः, यथा विबुधनाथाः कुर्वन्ति, 'बुद्धि'त्ति वृद्धिर्वक्तव्या भगवतो, यथाऽसौ वृद्धिं जगाम, 'सरणं'ति जातिस्मरणं 8 वक्तव्यं, 'भेसण'त्ति यथा देवेन भेषितस्तथा वक्तव्यं, तथा विवाहविधिर्वाच्यः, 'अवच्च'त्ति अपत्यं वक्तव्यं, 'दाणति निष्क्रमणकाले दानं वक्तव्यं, 'संबोह'त्ति सम्बोधनविधिर्वक्तव्यो, यथा लोकान्तिकैः सम्बोधितः, 'णिक्खमणेति निष्क्रमणे च यो विधिरसौ वक्तव्यः॥ अवयवार्थ तु भाष्यकार एव वक्ष्यति, तत्र स्वमद्वारमभिधीयते-"भयवं तिनाणोवगए चुए, सो चइस्सामित्ति जाणइ, चयमाणे न जाणइ, समयस्य छद्मस्थोपयोगाविषयत्वात् ,चुएमित्ति जाणइ, जरयणि देवाणंदाए कुञ्छिसि गन्भत्ताए उववन्ने तं रयणिं सा सयणिजंसि सुत्तजागरा इमे चोद्दस महासुमिणे पासइ, तथा चाह
नाणावगए चुए,४॥२५२॥
Jain Education Inter
M
ww.jainelibrary.org

Page #522

गय १ वसह २ सीह ३ अभिसेय ४ दाम ५ ससिदिणयरं ७ झयं कुंभ९।
पउमसर १० सागर ११ विमाणभवण १२ रयणुच्चय १३ सिहि १४ च ४६॥ भा० . गजं वृषभं सिहं अभिषेक, स चाभिषेकः श्रियः परिगृह्यते, दाम-पुष्पदाम रत्नविचित्रं, शशिनं दिनकर ध्वज कुम्भं पद्मसरः, पद्मभूषितं सरः पद्मसर इति समासः, सागरं च, तथा विमानं च तद्भवनं च विमानभवनं, वैमानिक
देवनिवास इत्यर्थः, अथवा सर्वतीर्थकरविषया सामान्येयं गाथा, ततोऽयमर्थः-वैमानिकप्रच्युतमातरो विमानं पश्यन्ति, द अधोलोकोचमातरो भवनं, न तुभयमिति ॥ एए दोहस सुमिणे पासइ सा माहणी सुहपसुत्ता जरयणि उववन्नो कुञ्छिसि महायसो वीरो॥४७॥ भा०
एतान् चतुर्दश महास्वप्नान् पश्यति सा ब्राह्मणी सुखप्रसुप्ता यस्यां रजन्यामुपपन्नः कुक्षौ महायशा वीरः, पश्यतीति वर्तमाननिर्देशः पूर्ववत्, पाठान्तरं वा 'एए चोइस सुमिणे पेच्छिय सा माहणी', ततश्च दृष्टवतीति गाथार्थः॥ तए णं सा पासिचा पडिवुद्धा हवतुट्ठा उसभदत्तस्स माहणस्स कहेइ, से य एवं वयासी-उराला गं तुमे देवाणुप्पिए! सुमिणा दिवा, तं अत्यलाभो देवाणुप्पिए! भोगलाभो देवाणप्पिए! पुत्तलाभो देवाणुप्पिए! सोक्खलाभो देवाणुप्पिए!, एवं खलु तुमं देवाणुप्पिए! नवण्हं मासाणं अट्ठमाणं राइंदियाणं वइकटाणं सुकुमालपाणिपायं अहीणपडिपुण्णपंचेंदियसरीरं सबलक्खणोववेयं दारयं पयाहिसि, से य उम्मुक्कचालभावे सबविजाठाणपरिनिट्ठिए भविस्सइ, तए णं सा देवानंदा एयमई सोचा हतुट्ठा एवं वयासी-एवमेवं देवाणुप्पिया। अवितहमेयं देवाणुप्पिया! जहेयं तुन्भे वयह इति । गतं स्वमद्वारम् ।।
-
मा.सू ४३
-
K
Jain Education Intema
i nelibrary.org

Page #523

दवानन्दा
+Xस
उपोदात- | अधुनाऽपहारद्वारमभिधीयते-'तेणं कालेणं तेणं समएणं सके नामं देविदे देवराया वजपाणी सोहम्मे कप्पे सोइम्भवडिसए नियुक्ती
विमाणे सभाए सुहम्माए सकसि सीहासणंसि सुहनिसने दिवाई भोगाई भुंजमाणे इमं जंबुद्दीवं दीवं कहंचि आभोएइ, खनाः श. श्रीवीर- तत्थ समणं भयवं महावीरं देवाणंदाए कुच्छिसि गम्भत्ताए वर्कतं पासित्ता हडतुडे हरिसवसविसप्पमाणहियए सीहास- क्रस्तुतिः चरिते Aणाओ अन्भुदेइ, अन्भहेत्ता पायपीढातो पच्चोरुहइ, पच्चोरुहिता नाणामणिरयणमंडियातो पाउयातो ओमुयइ, ओमुइत्तागर्भसंक्रम
एगसाडियं उत्तरासंगं करेइ, करित्ता तित्थयराभिमुहे सत्तट्ट पयाई अणुगच्छइ, अणुगच्छित्ता वामं जाणुं अंचेइ, उत्पाटय- विचारः ॥२५३॥
तीत्यर्थः, दाहिणं जाणुंधरणितलंसि निह१ तिक्खुत्तो मुद्धाणं धरणितलंसि निवाडेइ, निवाडित्ता पचुन्नमइ, ततो करयलपरिगहियं सिरसावत्तं मत्थए अंजलिं कटु एवं बयासी-नमोत्थु णं अरहताणं भगवंताणं आइगराणं जाव सिद्धिगइनामधेयं ठाणं संपत्ताणं, नमोत्थु णं समणस्स भगवतो महावीरस्स (आइगरस्स) तित्थगरस्स जाव सिद्धिगइनामधेयं ठाणं संपाविउकामस्स, वंदामि णं भगवंतं तत्थ गयं इहगतेत्तिकट्ठ वंदइ नमसइ, वंदित्ता नमंसित्ता सीहासणवरंसि पुरत्थाभिमुहे संनिसणे । तए णं सकस्स देविंदस्स देवरन्नो अयमेयारूवे संकप्पे समुप्पण्णे-उप्पण्णे खलु समणे भयवं महावीरे देवाणंदाए माहणीए कुच्छिसि, तन्न एवं भूयं वा भवइ वा भविस्सइ वा जणं अरहंता वा चक्कवट्टी वा बलदेवा वा वासुदेवा |
वा अंतकुलेसु वा पंतकुलेसु वा तुच्छकुलेसु वा दरिदकुलेसु वा भिक्खागकुलेसु वा. आयाइंसु वा आयायंति वा आया- २५३॥ || इस्संति वा, एवं खलु अरहंता वा जाच वासुदेवा उग्गकुलेसु वा भोगकुलेसु वा रायन्नकुलेसु वा इक्खागुकुलेसु वा अन्न|यरेसु वा तहप्पगारेसु विसुद्धजाइएम कुलेसु महंत रजसिरिं कारेमाणेसु गब्भं वकमिंसु वा वक्रमति वा वक्कमिस्संति वा,
24.inxn
%
Jain Education in
ESI
I
m
ww.jainelibrary.org

Page #524

*%%
r
४ अत्थि पुण एस भावे लोगच्छेरयभूए अणंताहिं उस्सप्पिणिओसप्पिणीहिं वइकंताहिं समुप्पजइ, जहा नीयागोयस्स कम्मरस उदएणं अरहंता वा चक्कवट्टी वा बलदेवा वा वासुदेवा वा अंतकुलेसु जाव भिक्खागकुलेसु वा आयाइंसु वा आयायंति वा आयाइस्संति वा, नो चेवणं जोणीतो निक्खमिंसु वा निक्खमंति वा निक्खमिस्संति वा, तं जीयमेयं तीतपचुप्पन्न अणागयाणं सक्काणं देविंदाणं देवराईणं अरहते भगवंते तहप्पगारेहितो अंताइकुलेहितो तहप्पगारेसु उग्गकुलेसु जाव विसुद्धजाइएसु कुलेसु साहरावेत्तए, तं सेयं खलु समणं भयवं महावीरं चरमतित्थयरं माहणकुंडग्गामातो नगरातो खत्तियकुंडग्गामे नयरे सिद्धत्थस्स खत्तियस्स कासवगोत्तस्स भारियाए तिसलाए खत्तियाणीए वासिङगोत्ताए कुच्छिसि गम्भत्ताए साह
रावेत्तए, जेऽविय णं से तिसलाए गम्भे तं देवानंदाए कुच्छिसि, एवं संपेहिता हरिणेगमेसिं पायत्ताणियाहिबई देवं सद्दावेइ, तसद्दावित्ता एवं वयासी-एवं खलु समणं भयवं महावीरं देवानंदाकुच्छीतो तिसलाए कुच्छिसि साहरह, तए णं से हरिणेग| मेसी पायताणीयाहिर्वइ एयमटुं हतुढे विणएणं सम्म पडिसुणित्ता उत्तरपुरच्छिमं दिसिभागमवक्कम्म एकंपि दोच्चंपि वेउधि
यसमुग्धारण समोहणित्ता उत्तरवेउधियं रूवं विउधइ, विउश्चित्ता तुरियाए गईए जेणेव देवाणंदा तेणेव उवागच्छइ, उवा. *गच्छित्ता आलोए भगवतो महावीरस्स पणामं करेइ, करिता अणुजाणउ में भयवंतिकट्ट देवाणंदाए सपरियणाए
ओसोयणिं दलेइ २त्ता दिवेण पभावेणं करयलपुडेहिं अबाबाई गेण्हइ गेण्हेत्ता बासीईए राइदिएसु वइकतेसु तेसीइमे
राइंदिए वट्टमाणे जे से वासाणं तच्चे मासे पंचमे पक्खे आसोयबहुलतेरसी तमि देवाणंदाए माहणीए कुच्छीतो तिसलाए | * खत्तियाणीए कुच्छिसि अबाबाहं साहरा. जे से तिसलाए गम्भे तं देवाणंदाए कुञ्छिसि साहरए, साहरइचा सहाणे गतो
y%Aket%
Jain Education Inter
K.
ww.jainelibrary.org

Page #525

स्वमाः
चरिते
उपोद्धात-18 सकस्स कहेइ। भयपि तिनाणोवगए साहरिजिसामीति जाणइ, साहरिजमाणे जाणइ, संहरणस्यानेकसामायिकतया गर्भसंक्रमा नियुक्ती छिद्मस्थोपयोगविषयत्वात् , साहरिएमित्ति जाणइ, जरयणिं च णं भयवं देवाणंदाए कुच्छीतो तिसलाए कुच्छिसि साहरिए त्रिशलाश्रीवीर- तरयणि सा देवाणंदा ते सुमिणे तिसलाए हडे पासिचाणं पडिवुद्धा, तिसलावि य णं मणोरमंसि सयणिजंसि सुत्तजागरा
पाते चोद्दस महासुमिणे पासित्ताणं पडिबुद्धा, ततो सिद्धत्थस्स साहइ, सोऽवि साभाविएणं बुद्धिपगरिसेणं तेसिं सुमिणाणं
अत्थं परिभावइत्ता एवं वयासी-उराला णं तुमए देवाणुप्पिए ! सुमिणा दिवा, तं अम्हं कुलकरं कित्तिकरं सुकुमालपाणि-18 ॥२५४॥
पायं अहीणपडिपुन्नपंचिंदियसरीरं दारगं पयाहिसि, ततो तिसला एवं वुत्ता समाणा हतुट्ठा तं वयणं सम्म पडिसुणइ, तएणं सिद्धत्थे खत्तिए पञ्चूसकालसमए सुमिणपाढए सद्दाविचा आपुच्छइति, तेवि सुमिणसत्थत्थं परिभाविऊण भणंति-12 चाउरंतचक्कवट्टी राया वा भविस्सइ, जिणे वा तेलोकनायए धम्मवरचक्कवट्टी वा ॥ अमुमेवार्थ सह्याहअह दिवसे बासीइ वसइ तहिं माहणीइ कुञ्छिसि । चितेइ सुहम्मवई साहरिउं जे जिणं कालो॥४८॥ भा० ___ अथ दिवसान घशीत वसति तस्यां ब्राह्मण्याः कुक्षौ, 'अर्थ' अनन्तरमेतावत्सु दिवसेष्वतिक्रान्तेषु चिन्तयति। दसौधर्मपतिः संहां, जे इति निपातः पादपूरणार्थः, तया चाह वररुचिः स्वप्राकृतलक्षणे-'इजेराः पादपूरणे इति, जिनं ५
२५४॥ कालो वर्तते ॥ किमिति संहियते इत्याह
अरहंत चक्कवट्टी बलदेवा चेव वासुदेवा य । एए उत्तिमपुरिसा न हु तुच्छकुलेसु जायन्ति ॥ ४९ ॥ भा० सुगमा । नवरं तुच्छकुलेषु-असारकुलेषु ॥ पुनः केतु कुलेषु जायन्त इत्याह
Jain Education Intel
Xl

Page #526

वरुवक
उग्गकुलभोगखत्तियकुलेसु इक्खागनायकोरवे । हरिवंसे य विसाले जायंति तहिं पुरिससीहा ॥ ५० ॥ भा०11
उग्रकुलेषु भोगकुलेषु क्षत्रियकुलेषु इक्ष्वाकुकुलेषु ज्ञातकुलेषु कौरव्यकुलेषु हरिवंशे च विशाले आयान्ति-आगच्छन्ति उत्पद्यन्ते तत्र-उग्रकुलादौ पुरुषसिंहाः-तीर्थकरादयः ॥ यस्मादेवं तस्माद्भुवनगुरुभक्त्या चोदितो देवराजो हरिणेगमेषिमभिहितवान-एष भरतक्षेत्रचरमतीर्थकृत् प्रागुपातकर्मशेषपरिणतिवशानुच्छकुले जातस्तदयमितः संहृत्य क्षत्रिये स्थाप्यतामिति, स हि तदादेशात्तथैव चक्रे ॥ अमुमेवार्थ भाष्यकार एवाहअह भणइ णेगमेसिं देविंदो एस इत्थ तित्थयरो। लोगत्तमो महप्पा उववन्नो माहणकुलम्मि ॥५१॥ भा. | अथानन्तरं भणति 'णेगमेसि' हरिणेगमेषि देवेन्द्र:'एषः' भगवान् 'अत्र ब्राह्मणकुले लोकोत्तमो महात्मा उत्पन्नः॥ इदं चासाधु, ततश्चेदं कुरुखत्तियकुंडग्गामे सिद्धत्थो नाम खत्तिओ अस्थि । सिद्धत्यभारियाए साहर तिसलाए कुच्छिसि ॥५२॥ भा०
क्षत्रियकुण्डग्रामे सिद्धार्थो नाम क्षत्रियोऽस्ति, तत्र सिद्धार्थभार्यायाः संहर त्रिशलायाः कुक्षौ ॥ __ बादंति भाणिऊणं वासारत्तस्स पंचमे पक्खे । साहरइ पुत्वरत्ते हत्थुत्तरतेरसीदिवसे ॥ ५३ ॥ भा०
स हरिणैगमैषिः बाढमित्यभिधाय-अत्यर्थ करोम्यादेश, शिरसि स्वाम्यादेशः इति उक्त्वा, वर्षारात्रस्य पञ्चमे पक्षे | मासद्वये अतिक्रान्ते (संहरति) अश्वयुगबहुलत्रयोदश्यां पूर्वरात्रे-प्रथमप्रहरद्वयान्ते हस्तोवरायाम्-उत्तरायामुत्तरफाल्गुनीनक्षत्रे त्रयोदशीदिवसे।
KES
Jain Education Inter
i
w क.
.jainelibrary.org

Page #527

उपोद्धात- नियुक्ती श्रीवीर
हरिणैगमेपिगमनं स्वप्नाः नामकरण
चरिते
विचारः
॥२५५॥
गय सीह बसह अभिसेय दाम ससि दिणयरं झयं कुंभं। पउमसर सागर विमाणभवण रयणुचय सिहिं च ॥५४॥ एए चोइस सुमिणे पासइ सा माहणी पडिनियत्ते। जरयणि अवहरितो कुच्छीउ महायसो वीरो ॥६॥भा०॥
इदं गाथाद्वयं पूर्ववत्, नवरं इदं नानात्वं-पश्यति सा ब्राह्मणी प्रतिनिवृत्तान् यस्यां रजन्यामपहृतः कुक्षितो महायशा वीरः ॥ गयसीहवसहअभिसेयदामससिदिणयरं झयं कुंभं । पउमसर सागर विमाणभवण रयणुचय सिहि च॥५६॥ एए चोइस सुमिणे पासइ सा तिसलया सुहपसुत्ता । जरयणिं साहरिओ कुञ्छिसि महायसो वीरो ॥ ५७॥
गाथाद्वयमपि सुगम, गतमपहारद्वारम् , अधुनाऽभिग्रहद्वारम्-ततोणं सा तिसला हाया कयकोउयमंगलोवयारा तंगभं| नातिउण्हेहिं नाइसीएहिं नातितित्तेहिं नातिकडुएहिं नातिकसाएहिं नातिअंविलेहिं नाइमहुरेहिं जं तस्स गम्भस्स हियं पत्थं तं देसे काले य आहारमाहारेमाणी विवित्तमउएसु सयणासणेसु सुहंसुहेण चिट्ठइ, जरयणिं भयवं तिसलाए गन्भे साहरिते तं रयणिं सक्कवयणेणं तिरियजंभगा देवा विविहाई मणिनिहाणाई सिद्धत्थरायभवणंसि साहरंति, तं च नायकुलं हिरण्णेणं सुवणेणं धन्नेणं रजेणं बलेणं वाहणेणं कोट्ठागारेणं पुरेणं अंतेउरेणं जणवयपुत्तेहिं पसूहिं सावइज्जेण य अतीव २ अभिवडइ, सिद्धत्थरायस्सविय सामंतरायाणो सो वसमागया, तते गं.भगवतो अम्मापिऊणमयमेयारूवे संकप्पे जाते-जप्पभिइंचणं अम्हं एस दारए कुञ्छिसि समागर तप्पभिई च णं अम्हे हिरण्णेण वडामो जाव सावइजेण वडामो, तं जया णं अहं एस दारए जाते भविस्सइ तया एयस्स एयाणुरुवं गोण्णं नामधे करिस्सामो वद्धमाण इति, एवं ते मणोरहसहस्साई
x
॥२५५॥
Jain Education inter
movw.jainelibrary.org

Page #528

%
%
%
%
%
पकरेंति । भयपि माऊए अणुकंपाए निचलं अच्छाइ, तप णं सा तिसला किं मे गम्भे, हडे कि मे गम्भे मए ! जं एस मे गम्भे पुदि एजह इयाणि नो एजइत्तिकट्ट ओहयमणसंकप्पा चिंतासोगसागरसंपविट्ठा करयलपल्हत्थियमुही अट्टउझाणोवगया भूमिगयदिट्ठीया झियाइ, तंपि य सिद्धत्थरायमवणं उवरयमुइंगतंतीतलतालनाडइजं जायं, ततो भगवया है। चिंतितं-किं मुइंगादिसहो न सुम्मइ !, ततो ओहिणा नायवुत्तंतेण अंगुद्वेगदेसो चालिओ, ततो सा तिसला हद्वतुट्ठा जाया, सिद्धत्थरायभवणंपि पमुइयपक्कीलियं विहरइ, ततो भयवं चिंतेइ-ममं गम्भत्थेऽवि माउपितूणमेवं पडिबंधो तो जइ उम्मुक्कबालभावो देवदाणवपरियरिओ पवज गिहिस्सामि ततो महंतमट्टज्झाणमेयासिं भविस्सइति चिंतिऊण माउपिऊणमणुकंपाए सत्तमे मासे गम्भत्थो चेव अभिग्गहं गेण्हइ-'जाव एयाणि जीवंति ताव नाहं समणो भवामि ॥ एतदेवाह
तिहिं नाणेहिं समग्गो देवीतिसलाए सो य कुच्छिसि । अह वसइ सन्निगम्भो छम्मासे अदमासं च ॥५॥ + अह सत्समम्मि मासे गन्भत्थो चेवऽभिग्गहं गेण्हे । नाहं समणो होहं अम्मापियरंमि जीवंते॥५९॥भा०॥ _ 'अथ' अपहारानन्तरं वसति, संज्ञी चासौ गर्भश्च संज्ञिगर्भः,क?-देव्यास्त्रिशलायाः,सच कुक्षौ, आह-सर्वोऽपि गर्भस्थः संख्येव भवति, ततो विशेषणमिदमनर्थक, न, दृष्टिवादोपदेशेन संज्ञित्वविशेषणात् , स च ज्ञानद्वयवानपि भवति तत | आह-त्रिभिज्ञान:-मतिश्रुतावधिरूपैः समग्रः, कियन्तं कालं यावद्वसतीत्यत आह-पण्मासान् अर्द्धमासं च । अथ गर्भा
दारभ्य सप्तमे मासे तयोर्मातापित्रोर्गर्भप्रयत्नकरणेनात्यन्तं स्नेहमवबुद्ध अहो ममोपर्यतीवानयोः स्नेहो, यद्यहमनयोर्जीदवतोः प्रवज्यां गृहामि नूनं न भवत एवैतावित्यतो गर्भस्थ एवाभिग्रहं गृह्णाति, ज्ञानत्रयोपेतत्वात् , किंविशिष्टमित्याह
%
XXX
%
4-56*
%

Page #529

उपोदातनियुक्ती श्रीवीरचरिते
२५६॥
CCC
नाहं श्रमणो भविष्यामि मातापित्रोजींवतोरिति ॥गतमभिग्रहद्वार, साम्प्रतं जन्मद्वारम्-तेणं कालेणं तेणं समएणं नवहं 81 गृहस्थाकमासाणं अट्ठमाणं राइंदियाणं वइक्वंताणं चेत्तसुद्धतेरसीदिवसे निष्फगसस्साए मेइणीए पमुइयपक्कीलिएसु जणवएसु । स्थानामिसोमासु विसुद्धासु दिसासु अणुकूलंसि मारुयंसि पवायंसि अड्डरत्तकालसमए हत्युत्तराहिं नक्खत्तेण आरोगा अरोगं दारयं ग्रह पसूया, रयणिं च णं बहूहिं देवेहिं देवीहिं ओवयमाणेहिं उप्पयमाणेहिं एगालोए देवुजोए जाए, बहवे य वेसमणवयणचोइया तिरियजंभगा देवा सिद्धत्थरायभवणंसि हिरण्णवासं सुवण्णवासं रयणवासं आभरणवासं पत्तवासं पुप्फवासं गंधवासं चुण्णवासं वासंति ॥ अमुमेवार्थमाह
दोण्हं वरमहिलाणं गम्भे वसिऊण गन्भसुकुमालो। नवमासे पडिपुन्ने सत्त य दिवसे समइरेगे ॥३०॥ भा०॥ है। द्वयोर्वरमहिलयोर्गर्भे उषित्वा गर्ने सुकुमारो गर्भसुकुमारः, प्रायोआप्तदुःख इत्यर्थः, कियन्तं कालं यावदित्याह
नव मासान् परिपूर्णान् सप्त दिवसान सातिरेकान-समधिकान् ॥ अह चेत्तसुद्धपक्खस्स तेरसी पुत्ररत्तकालम्मि । इत्युत्तराहिं जातो कुंडग्गामे महावीरो॥३१॥ भा०॥ | अथानन्तरं चैत्रस्य शुद्धपक्षस्तस्य त्रयोदश्यां पूर्वरात्रकाले, प्रथममहरद्वयान्ते इत्यर्थः, हस्तोत्तरासु जातः, हस्त में उत्तरा यासां ता हस्तोत्तराः, उत्तरफाल्गुन्य इत्यर्थः, कुण्डग्रामे महावीरः जातः, जातकर्मादि दिकुमार्यादिनिवर्चित पूर्ववदवसेयम् । तथापि किश्चित्प्रतिपादयन्नाह
॥२५६॥ आभरणरयणवासं वुटुं तित्थंकरमि जायंमि । सक्कोवि देवराया उवागतो आगया निहओ ॥ १२॥ भा०॥
KARAN
Jain Education Inten

Page #530

आभरणानि-कटककेयूरादीनि रत्नानि-इन्द्रनीलादीनि वर्ष वृष्टं तीर्थकरे जाते; शक्रश्च देवराजस्तत्रैवोपागतः, तथा आगता महापद्मादयो निधयः ॥ तुट्ठातो देवीतो देवा आणंदिया सपरिसागा । भयवमि वदमाणे तेलुक्कसुहावहे जाए ॥ ६३ ॥ भा०॥
तुष्टा देव्यो देवा आनन्दिताः, सह पर्षदो यैर्येषां वा ते सपर्वत्काः, भगवति वर्द्धमाने त्रैलोक्यसुखावहे जाते सति ॥ गतं जन्मद्वारम् , अधुनाऽभिषेकद्वारं, तच्च ऋषभस्वामिवद्भावनीयं, तथापि किश्चित्प्रतिपादयति,
भवणवइवाणमंतरजोइसवासी विमाणवासी य । सविट्ठीए सपरिसा चउबिहा आगया देवा ॥६४॥ भा०॥ 8 भवनपतयश्च व्यन्तराश्च ज्योतिर्वासिनश्चेति द्वन्द्वः, तथा विमानवासिनश्च च सर्वा सपर्षदश्चागताश्चतुर्विधा देवाः।
देवेहिं संपरिवुडो देविंदो गिण्हिऊण तित्थयरं । नेऊण मंदरगिरि अभिसेअंतत्थ से कासी ॥६५॥ भा०॥ | देवैः संपरिवृतो देवेन्द्रो गृहीत्वा तीर्थकरं नीत्वा मन्दरगिरि तत्राभिषेक 'से' तस्य भगवतोऽकार्षीत् ॥
काऊण य अभिसेयं देविंदो देवदाणवेहि समं । जणणीऍ अप्पइत्ता जम्मणमहिमं च कासीय ॥६६॥ भा०॥ ता देवेन्द्रो देवदानवैः सार्द्ध, देवग्रहणाज्योतिष्कवैमानिकपरिग्रहः, दानवग्रहणाद् भवनपतिव्यन्तरग्रहणम् , अभिषेकं कृत्वा
ततो जनन्याः समर्प्य जन्ममहिमां नन्दीश्वरे स्वर्गे च कृतवान् ॥ साम्प्रतं यदिन्द्रादयो भुवननाधेभ्यो भक्त्या प्रयच्छन्ति तत्प्रदर्शयन्नाहखोमं कुंडलजुयलं सिरिदामं चेव देह सको से । मणिकणगरयणवासं स्वच्छुभे जंभगा देवा ॥ ६७ ॥ भा० ॥
FAC+C+C+%A4%A
Jain Education

X
ww.jainelibrary.org

Page #531

उपोद्घातनिर्युकौ श्रीवीरचरिते
॥ २५७ ॥
Jain Education Inter
क्षौमं-देववस्त्रं कुण्डलयुगलं- कर्णाभरणं श्रीदाम अनेकरलखचितं दर्शनसुभगं ददाति शक्रः 'से' तस्मै भगवते, मणयः- चन्द्रकान्ताद्याः कनकं प्रतीतं रत्नानि - कर्केतनादीनि तद्वर्षमुपक्षिपन्ति जृम्भकाः व्यन्तरविशेषा देवाः ॥ एतदेवाहवेसमणवयणसंचोइया उ ते तिरियजंभगा देवा । कोडिग्गसो हिरण्णं रयणाणि य तत्थ उवर्णेति ॥ ६८ ॥ भा०॥
वैश्रमणवचनसञ्चोदितास्ते तिर्यग्लोके जृम्भकाः तिर्यग्जृम्भका देवाः कोव्यग्रशः- कोटीपरिमाणेन हिरण्यमघटितं (स्वर्ण) रत्नानि - इन्द्रनीलादीनि तत्रोपनयन्ति ॥ सिद्धत्थोऽवि राया भयवंमि तिहुयणनाहे जाते कोटुंबिय पुरिसे सद्दावित्ता दसदेवसियं उस्सुकं उक्करं अदेजं अमेज्जं अभडप्पवेसं सवत्थ सियपडागातिपडागं नाडगसहस्ससंकुलं महइमहोरसवं निद्यत्तावेइ, तते णं अम्मापियरो दारगस्स तइयदिवसे चंदसूरदंसणं करेंति, छट्ठदिवसे जागरियं करेंति, एक्कारसमे दिवसे अइकंते निवत्ते असुइजायकम्मकरणे संपत्ते बारसमे दिवसे विउलं असणं पाणं खाइमं साइमं उवक्खडावित्ता मित्तनाइसयणपरिजणं नायए य खत्तिए य भोयणवेलाए आमंतित्ता भोयणमंडवंसि तेहिं सद्धिं सुहासणवरगया विउलं असणं जाव साइमं परिभुंजेमाणा विहरंति, तए णं भुत्तत्तरकालं ते विउलेण वत्थगंधमलालंकारेणं सकारेंति संमार्णेति सक्कारित्ता सम्माणित्ता एवं वयासी - पुबिंपिय णं देवाणुप्पिया ! अम्हं एयारूवे संकपे समुप्पन्ने-जप्पभिई च णं अम्हं एस दारए कुच्छिसि समुप्पन्ने तप्पभिई च णं अम्हे हिरण्णेणं वड्ढामो जाव एयस्स एयाणुरूवं गोण्णं नामधेजं करेस्सामो वडमाण इति, तं होउ णं अज मणोहरसंपत्ती कुमारे नामेणं वद्धमाण इति नामधेज्जं करेंति । गतमभिषेकद्वारम् अधुना | वृद्धिद्वारं प्रतिपादयति-

जन्माभिषेकः ना
मकरणं
॥ २५७ ॥

Page #532

oto
अह वड्डइ सो भयवं दिवभोगचुओ अणुवमसिरीओ। दासीदासपरिवुडो परिकिण्णो पीढमद्देहिं ॥३९॥
अथ वर्द्धते भगवान् देवलोकाच्युतः अनुपमश्रीको दासीदासपरिवृतः, तथा परिकीर्णों व्याप्तः, पीठं मईयित्वा ये प्रत्यासन्ना उपविशन्ति ते पीठमी-महानृपतिसुतास्तैः॥ है असियसिरओ सुनयणो बिंबोडो धवलदंतपंतीओ। वरपउमगन्भगोरो फुल्लुप्पलगंधनीसासो ॥७० ॥ भा०॥ ___ इयं गाथा ऋषभदेवाधिकार इव व्याख्येया ॥ गतं वृद्धिद्वारम्, सम्प्रति जातिस्मरणद्वारमाहजाईसरोउ भयवं अप्परिवडिएहिं तिहि उ नाणेहिं । कंतीए वुद्धीए य अम्भहिओ तेहिं मणुएहिं ॥७१॥ भा०
इयमपि गाथा पूर्ववत् । उक्तं जातिस्मरणद्वारम् , अधुना भीषणद्वारम्-तए णं एवं वड्डमाणे भयवं अवासे जाते, सया भद्दए विणीए सूरे धीरे महापरक्कमे, तेणं कालेणं तेणं समएणं सक्के देविंदे देवराया ओहिणा भयवंतमालोइय पणमिय भयवतो सत्तगुणुक्त्तिणं करेइ-अहो भयवं बाले अवालभावे अबालपरक्कमे अवुड्ढे वुड्डसीले महावीरे, न सक्को देवेण वा दाणवेण वा भेसेतुं परक्कमेण वा पराजिणित्तुं छलेण वा छलितुं, तत्थ एगो देवो सक्कस्स एयमहमसद्दहंतो जेणेव भयवं महावीरे तेणेव उवागतो, भयवं च पमयवणे चेडरूवेहि समं सुंकलिखेड्डएण अभिरमइ, तत्थ तेसु रुक्खेसु मज्झे जो विवक्खियं रुक्खं पढमं विलग्गइ छिवइ वा सो चेडरूवाणि बहेइ, सो य देवो आगंतूण हेह| तो रक्खस्स सामिभेसणटुं एगं महं उग्गविसं महाकायं अंजणपुंजनियरप्पगासं वियडफडाडोवकरणदच्छं चंडतिबरोसं दिवं दिवीविससप्परूवं विउविता अच्छा, सामिणा अमूढेण वामहत्थेण सत्ततले उडमुच्छ्ढो, ताहे देवो चिंतेइ एत्थ ताव न
Jain Education Interational
___

Page #533

उपोद्घातनिर्युकौ श्रीवीरचरिते
॥ २५८ ॥
Jain Education Interak
छलितो, अह पुणरवि सामी तेंदूसगेण अभिरमइ, सो य देवो चेडरूवं विउविऊण सामिणा समं अभिरमइ, तत्थ सामिणा सो जितो, तस्स उवरिं सामी विलग्गो, तते णं से देवे सामिभेसण एगं महं तालपिसायरूत्रं विधिवत्ता पवहिउं पयत्तो, सोऽवि सामिणा दट्टूण अभीएण (तहा) तलप्पहारेण आहतो जहा तत्थेव निबुड्डो, ताहे भीतो देवो चिंतेइ - एत्थवि न तिष्णो छलिडंति, पच्छा सामिं वंदित्ता गतो । अमुमेवार्थमाह
।
अह ऊणअट्ठवासस्स भयवतो सुरवराण मज्झमि । संतगुणुक्त्तिणयं करेह सको सुहम्माए ॥ ७२ ॥ भा० ॥ बालो अबालभावो अबालपरक्कमो महावीरो । नहु सक्को भेसेउं देवेहिं सईदएहिंपि ॥ ७३ ॥ भा० ॥ अथानन्तरमूनाष्टवर्षस्य भगवतः सुरवराणां मध्ये सन्तश्च ते गुणाश्च सद्गुणास्तेषामुत्कीर्त्तनं संशब्दनं करोति शक्रो| देवराजः सभायां व्यवस्थितः किम्भूतमित्याह- बालः अबालभावः - अवालस्वरूपः, भावशब्दः स्वरूपवाची, तथा न वालपराक्रमोऽवालपराक्रमः, पराक्रमः - चेष्टा, वीरः - कषायादिशत्रुजयं प्रति विक्रान्तो महांश्चासौ वीरश्च महावीरः, 'नहु' नैव शक्यते भीषयितुं देवैः सेन्द्रैरपि ॥
तं वयणं सोऊणं अह एगो सुरो असदहंतो य । एइ जिणसंनिगासं तुरियं सो भेसणट्ठाए ॥ ७४ ॥ भा० ॥ तत् सद्गुणोत्कीर्त्तनरूपं शक्रवचनं श्रुत्वाऽथानन्तरमेकः सुरो देवोऽश्रद्दधान 'एति' आगच्छति 'जिनसकाशं जिनसमीपं 'तुरियं सो भेसणडाए' त्वरितं शीघ्रं 'स' विवक्षितो 'भीषणायें' भीषणनिमित्तं ॥ स चागत्येदं चक्रे - सप्पं च तरुवरम्मी १ काउं हिंदूसणएण डिंभं च २ । पट्ठीए मुट्ठीए हतो बंदियं वीरं पडिनियत्तो ॥ ७५॥ भा० ॥

शक्रप्रशंसा देवागमः
11346 11
ww.jainelibrary.org

Page #534

सर्प-पर्णरूपं च 'तरुवरे' तरुवरस्याधः कृत्वा, तथा तिंदूसकेन-क्रीडाविशेषरूपेण हेतुना तिदूसकरूपया क्रीडया भगबता सह रमिष्ये इत्येवमर्थ 'डिम्भ' डिम्भरूपं च, कृत्वेत्यनुवर्तत, पिशाचरूपेण प्रवर्दितुं लग इति शेषा, ततः पृष्ठे मुख्या हतो वन्दित्वा वीरं प्रतिनिवृत्तः एषोऽक्षरार्थो, भावार्थः प्रागेवोकः ॥ अन्यदा भगवन्तमधिकाष्टवर्ष कला-18 प्रहणयोग्य विज्ञाय मातापितरौ लेखाचार्यायोपनीतवन्ती, तथा चाहअह तं अम्मापियरो जाणित्ता अहियअट्टावासं तु । कयकोउअलंकारं लेहायरियस्स उवणेति ॥ ७६ ॥ भा॥ __'अर्थ' भीषणानन्तरं कियकालातिकमे भगवन्तमधिकाष्टवर्ष मातापितरौ ज्ञात्वा कृतानि रक्षादीनि कौतुकादीनि से अलङ्काराश्च-केयूरादयो यस्य स तथा तं प्रवरहस्तिस्कन्धवरगतमुपरि समुक्काजालझाल्यदाना छत्रेण प्रियमाणेन चाम
राम्यां वीज्यमानं मित्रज्ञातिपरिजनसमेतं लेखाचार्याय-उपाध्यायाय उपनयतः, पाठान्तरं वा 'उवर्णिसु' उपनीतवन्तौ। उपाध्यायस्य महत् सिंहासनं रचितम्, अत्रान्तरे देवराजस्य खल्वासनकम्पो बभूव, अवधिना च प्रयोजनविधि विज्ञाय अहो खल्वपत्यस्नेहविलसितं भुवनगुरुं प्रति मातापित्रोः येन भगवन्तमपि लेखाचार्यायोपनेतुमभ्युद्यताविति सम्प्रधाोगत्य च उपाध्यायपरिकल्पिते बृहदासने भगवन्तं निवेश्य शब्दलक्षणं पृष्टवान् ॥ अमुमेवार्थ प्रतिपादयतिसको य तस्समक्खं भयवंतं आसणे निवेसित्ता। सहस्स लक्खणं पुच्छे वागरणं अवयवा इंदं ॥७॥ भा०॥
शको-देवराजः तत्समक्षं-लेखाचार्यसमक्षं भगवन्तं-तीर्थकरमासने निवेश्य शब्दस्य लक्षणं पृच्छति, भगवता च कन्याकरणमभ्यधायि, न्याक्रियन्ते लौकिका सामयिकाश्च अन्दा अनेनेति व्याकरण-शन्दशासं, तदवयवाः केचन
बा-सू.
Jain Education Intera

wr.jainelibrary.org

Page #535

चरिते
उपोद्घात- ६ उपाध्यायेन गृहीतास्ते च सन्दर्मिताः, तत ऐन्द्रं व्याकरणं सञ्जातं, लोकश्च सर्वोऽपि विस्मयमुपागतः, शक्रेण च कथितं पाणिग्रहणं निर्युको यथा भगवान् सर्व जानाति, त्रिज्ञानोपेतत्वात् ॥ सम्प्रति विवाहद्वारमाहश्रीवीर
उम्मुशवालभावो कमेण अह जुवणं समणुपत्तो। भोगसमत्थं नाउं अम्मापियरो उ वीररस ॥ ७८॥ भा०॥ __ क्रमेण उक्तप्रकारेण उन्मुक्तो वालभावो येन स उन्मुक्तबालभावः, 'अर्थ' अनन्तरं यौवनं वयोविशेषलक्षणं सम्यक् ।
वालादिभावात्पश्चात् प्राप्तः समनुप्राप्तः, अत्रान्तरे भुज्यन्ते इति भोगाः-शब्दादयस्तेषु समर्थों भोगसमर्थस्तं भगवन्तं २५९॥ ज्ञात्वा, को ज्ञात्वेत्यत आह-मातापितरौ, भगवतो वीरस्य,
तिहिरिक्खंमि पसत्थे महंतसामंतकुलपस्सूयाए । कारेंति पाणिगहणं जसोयवररायकण्णाए ॥७९॥ भा०॥
तिथिश्च ऋशं च तिथिऋक्षं, ऋक्षं-नक्षत्रं, तस्मिन् तिथिऋक्षे, प्रशस्ते-शोभने, महच्च तत् सामन्तकुलं तस्मिन् प्रसूतेजाति समासः, तस्याः कस्या इत्याह-यशोदा चासौ वरराजकन्या च यशोदवरराजकन्या तस्याः, पाणिग्रहणं मातापितरौ
भगवन्तं कारयतः, अत्र महासामन्तकुलप्रसूताया इत्यनेनान्वयमहत्त्वमाह, वरराजकन्याया इत्यनेन तत्कालराजसंपद्युक्तत्वमाह ॥ गतं विवाहद्वारम् , अधुना अपत्यद्वारमाहपंचविहे माणुस्से भोगे भोत्तुण सह जसोदाए। तेयसिरिं व सुरूवं जणइ य पियदंसणं धूयं ॥८॥भा०॥foil
मा०॥ ॥२५९|| पञ्चविधान-पश्चप्रकारान् मनुष्याणामेते मानुषास्तान् भोगान्-शब्दादीन भुक्त्वा सह यशोदया भार्यया तेजसः श्रीः | तेजाश्रीस्तामिव-तेजःश्रियमिव सुरूपं जनयति प्रियदर्शनां-प्रियदर्शनामिधां धूतां-दुहितरम् । पाठान्तरं-'जणिंसु
CA-CARBOARRC
CARALA

Jain Education Intel

Page #536

SA
पियदसणं धूर्य' वत्र जनितवानित्यर्थः, गतमपत्यद्वारम् । एवं भगवान् वर्धमानोष्टाविंशतिवर्षो जातः, अत्रान्तरे भगवतो मातापितरौ कालगतौ, भगवानपि तीर्णप्रतिज्ञः प्रव्रज्याग्रहणाहितमतिर्नन्दिवर्द्धनपुरस्सरं स्वजनमापृच्छति स्म, स पुनराह-भगवन् ! मा क्षारं क्षते निक्षिप, कियन्तमपि कालं प्रतीक्षस्व, भगवानाह-कियन्तं १, स्वजन आह-वर्षद्वयं, भगवानाह-ययेवं तर्हि भोजनादौ मम व्यापारो न वोढव्यः, एवं प्रतिपन्ने समधिकं वर्षद्वयं प्रासुकैषणीयाहारः शीतोदकमप्यपिवन तस्थौ, न च प्राशुकेनापि जलेन सर्वस्त्रानं कृतवान्, केवलं लोकस्थित्या हस्तपादमुखमात्रप्रक्षालनं प्राशुकेन जलेन चकार, निष्क्रमणमहोत्सवे तु सचित्तोदकेन स्नातवान् , ब्रह्मचर्य च सुविशुद्धं ततःप्रभृति यावज्जीवं परिपालितवान् , इह यदा भगवान् जातस्तदैवं लोके प्रसिद्धिरभूत् , यथा-एष चतुर्दशस्वमसूचितो जात इति चक्रवर्ती भविष्यति, तत, एनां प्रसिद्धिमाकर्ण्य स्वस्वमातापितरैः श्रेणिकचण्डप्रद्योतादयो भगवत्पर्युपासनाय कुमारभूपाःप्रेपिताः, सम्प्रति तु भगवति घोरानुष्ठानमनुष्ठातुं प्रवृत्ते न एप चक्रवर्ती भविष्यतीति स्वं स्वं
स्थानं प्रति गताः, भगवानपि तथा तिष्ठन् संवत्सरातिक्रमे महादानं दत्तवान् , लोकान्तिकैश्च प्रतिवोधितः, दावधिः प्रबजितः॥ अमुमेवार्थ लेशतः प्रतिपादयति नियुक्तिकृत्
हत्थुत्तरजोगेणं कुंडग्गामंमि खतिओ जचो । बजरिसभसंघयणो भवियजणवियोहतो वीरो ॥ ४५९॥ सो देवपरिग्गहिओ तीसं वासाइं वसइ गिहवासे । अम्मापिईहिं भगवं देवत्तगएहिं पञ्चइतो ॥ ४६० ॥ हस्त्रोचरायोगेन-उत्तराफाल्गुनीयोगेन कुंडनगरनामे जात्यः-उत्कृष्टः क्षत्रियो वज्रर्षभसंहननो भव्यजनविवोधको
CAREKACC
C ROSORRC%
-
--
-
Jain Education Internatio

Page #537

उपोदात-
उपोशाला
आहारी दानद्वार माणिक्खमण मसहस्सा!
श्रीवीरचरिते
कदानं
॥२६॥
वीरो भगवान् मातापितृभ्यां देवत्वगताम्यां प्रमजितः, अथ स कियन्तं काळं सर्वसङ्कलनया गृहवासे वसति !, तत अपवहार आह-स त्रिंशद्वर्षाणि वसति गृहवासे, कि सामान्येन स्वजनमात्रपरिवृत एव1, नेत्याह-देवपरिगृहीतः ॥ सम्प्रतिमांवर. भाष्यकारो दानद्वारं सम्बोधनद्वारं निष्क्रमणद्वारं च व्याख्यातुकामः प्रथमतो दानद्वारं व्याख्यानयतिसंवच्छरेण होहिइ अभिणिक्खमणं तु जिणवरिंदाणं । तो अत्थसंपयाणं पवत्तए पुबसूरम्मि ॥८१॥ भा०॥
एगा हिरण्णकोडी अद्वैव अणूणगा सयसहस्सा । सूरोदयमाईयं दिजइ जा पायरासो उ॥८२॥ भा०॥ ६ संघाडगतियचउवचच्चरचउम्मुहमहापहपहेसु । दारेसु पुरवराणं रत्थामुहमज्झकारेसु ॥८३ ॥ भा०॥
वरवरिया घोसिजह किमिच्छियं दिबइ बहुविहीयं । सुरअसुरदेवदाणवनरिंदमहियाण निक्खमणे ॥८॥भा० तिनेद य कोडिसया अट्टासीई य होंति कोडीयो। असियं च सयसहस्सा एवं संवच्छरे दिनं ।। ८५॥ भा०॥
इदंच गाथापञ्चकमृषभदेवाधिकार एव व्याख्यातमिति न भूयो व्याख्यायते । गतं दानद्वारम् ॥ अधुना सम्बो-1* धनद्वारम्, तत्र वदा भगवान् निष्क्रमिष्यामीति मनः सम्पधारयति तदाये लोकान्तिका देवाः सारस्वतादयो ब्रह्मलोके कसे रिष्ठे विमानप्रस्तटे स्वकीये स्वकीये विमाने खकीये स्वकीये प्रासादावतंसके प्रत्येकं चतुर्मिः सामानिकसहस्रस्तिभिः पनिःसप्तभिरनीकैः सप्तभिरनीकाधिपतिभिः पोडशभिरात्मरक्षकदेवसहस्रैरन्यैश्च स्वखविमानवास्तव्यैर्देवैर्देवीभिश्च सम्प-IPon रिवृता दिव्यान् भोगान् भुञ्जमा(आ)ना आसते, तेषामासनानि प्रचलन्ति, ततोऽवधि प्रयुञ्जते, प्रयुन्य चाभोगयन्ति, ततो बानन्ति यथा-स्वामी निष्क्रमियामीति मनः सम्पधारितवान्, सतबिन्तयन्ति-कल्प एप लोकान्तिकानां देवानां-भगवता

Ww.jainelibrary.org
Jain Education Inter

Page #538

-
महतां निष्क्रमणकाले सम्बोधनं कर्त्तव्यमिति, तत एवं चिन्तयित्वा उत्तरपूर्वी दिशमवक्रम्य द्विकृत्वो वैक्रियसमुद्घातेन समवहत्योत्तरवैक्रियाणि रूपाणि विकुर्वते, विकुर्वित्वा भगवतः समीपमागत्याकाशे स्थिता मधुराभिर्वाग्भिरेवमवादिषुः-'जय जय नंदा! जय जय भद्दा!,जय जय मुणिवरवसभा, बुज्झाहि भगवं! लोगनाहा!, पवत्तेहि भयवं! धम्मतित्थं, हियसुहनिस्सेसकरं जीवाणमेयं भविस्सइत्ति, ततो वन्दन्त नमस्यन्ति, वन्दित्वा नमस्यित्वा यत आगतास्तत्र गताः। एतदेवाहसारस्सयमाइचा वण्ही वरुणा य गहतीया य । तुसिया अवाबाहा अग्गिचा चेव रिट्ठा य॥८६॥ भा०॥ एए देवनिकाया भयवं बोहिंति जिणवरिंदं तु । सवजगज्जीवहियं भयवं! तित्थं पवत्तेहि ॥ ८७॥ भा०॥ एवं अमिथुवंतो बुद्धो बुद्धारविंदसरिसमुहो। लोगंतियदेवेहि कुंडग्गामे महावीरो ॥ ८ ॥ भा० ॥
इदमपि गाथात्रयं सुगमत्वात् प्राग्व्याख्यातत्वाच्च न प्रतन्यते, ननु पूर्वमृषभदेवाधिकारे पूर्व सम्बोधनमुक्तं पश्चाहानं 'संबोहणपरिचाएं इति पाठकमात्, इह तु पूर्व दानं पश्चात्सम्बोधनं 'दाणे संबोह निक्खमणे'। इति वचनात् , ततः कथं परस्परं न विरोधः, नैष दोषो, न सर्वतीर्थकराणामयं नियमो यदुत-सम्बोधनोत्तरकाल-11 भाविनी महादानप्रवृत्तिः, किन्तु केषांचिदेवमपि भवति-पूर्व महादानं पश्चात्सम्बोधनमिति, 'दाणे संवोह निक्खमणे'। इति वचनात् , अथवा भवतु नियमः, स च द्विधा घटते-पूर्व सम्बोधनं पश्चान्महादानमधवा पूर्व महादानं पश्चात्सम्बो-1
तत्र पूर्वनियमेन सम्बोधनद्वारादि दानद्वारस्य प्रागुपन्यासो बहुतरवक्तव्यत्वाददुष्टः, पश्चात्तने तु नियमे पूर्वमृषभ-12
द
Jain Education Inter
4
X
ww.jainelibrary.org

Page #539

HEARS
चतुर्विपदे
उपोदात-1 देवाधिकारे दानद्वारात्माक् सम्बोधनद्वारोपन्यासोऽल्पवक्तव्यत्वाद्, एवं तावत् सम्भविनः पक्षा उपन्यस्वाः, addोपन निर्युक्तौ विशिष्ट श्रुतविदो बानन्तीति कृतं प्रसङ्गेन ॥ गतं सम्बोधनद्वारम् , अधुना निष्क्रमणद्वारमाहश्रीवीर- मणपरिणामो उ कतो अभिनिक्खमणमि जिणवारदेण । देवेहि घ देवीहि य समततो उत्थुयं गवणं ॥८८ मा वागमः चरिते
मनःपरिणामश्च कृतोऽभिनिष्क्रमणे-अभिनिष्क्रमणविषयो जिनवरेन्द्रेण, तावत् किं सातमित्याह-देवैर्देवीमिश्च सम॥२६॥
न्ततः-सर्वासु दिक्षु सर्व अवस्तृतं च्याप्तं गगनं ॥
भवणवइवाणमंतरजोइसवासी विमाणवासी य । घरणियले गयणयले विजुजोओ कतो खिप्पं ॥१०॥ भा०॥ है। थैर्देवैर्गगनतलं व्यावं ते खल्वमी वर्तन्ते-भवनपतयश्च न्यन्तराश्च ज्योतिर्वासिनश्चेति द्वन्द्वः समासः, तथा विमा-1
नवासिनश्च, अमीभिरागच्छद्भिर्धरणितले गगनतले च विद्युत् उद्योतो विधुदुद्योतः कृतः क्षिण-शीमन् ॥ जाव य कुंडग्गामो जाव य देवाण भवणआवासा । देवेहि य देवीहि य अविरहियं संघरंतेहिं ॥९१#भा०॥
यावत् कुण्डग्रामो यावञ्च देवानां भवनावासा अत्रान्तरे व्ययनतलं धरणितलं च देवैर्देवीभिश्च अविरहित
न्याप्तं सञ्चरद्भिः, एतत्सामान्येनोक्तम्, विशेषप्रक्रिया त्वेक्मू-यदा भगवान् लोकान्तिकदेवैः सम्बोधितस्तदा स्वामी 18नन्दिवर्द्धनप्रमुखस्वजनवर्गसमीपमुपागतवान् , उपापत्य चैवमवादी-इन्छामि युष्मदनुज्ञातः प्रवज्यां ग्रहीतुमिति, ते
चाकामा अप्येवमवादिषुः यद्भगवतः प्रतिभासते तत्पमा, ततः स नन्दिवर्द्धनः कौटुम्बिकपुरखान अब्दापयित्वा निष्क
A6ARK
॥२६
Jain Education

Page #540

मणाभिषेकसामग्री कारितवान्, तत्राष्टाधिकं सहनं सौवर्णिककलशानां १ अष्टसहवं रूप्यमयागां २ असहस्र मपि-1
मयानां ३ अष्टसहनं सुवर्णरूप्यमयानां ४ अष्टसहस्रं सुवर्णमणिमयानां ५ अष्टसहर्ष रूप्यमणिमयानां ६ अष्टसहनं हा सुवर्णरूप्यमणिमयानां ७ अष्टसहनं भौमेयानां निष्पन्नं । तदनन्तरमासनं शक्रस्य चलितं, ततो यथा प्राक् कषभदेव-1 *जन्माभिषेकद्वारे शक्रागमनमुपवर्णितं तथैवात्राप्यन्यूनातिरिक्तमुपवर्णयितव्यं, यावत्तेन दिव्येन यानविमानन स्वामि
भवनस्य त्रिकृत्वः प्रदक्षिणां कृत्वा भगवतो भवनस्य उत्तरपूर्वस्यां दिशि चतुरलैर्धरणितलमसंप्राप्तं तत् दिव्यं यातवि16मानं स्थापयति, ततो दिव्ययानविमानाद्विनिर्गत्य सर्वसामग्रीपरिकलितो भगवन्तं पर्युपासीन आस्ते, एवं पूर्वक्रमेण
ईशानेन्द्रादयोऽच्युतेन्द्रपर्यवसाना इन्द्राः सपरिवारा वक्तव्याः, तथा भवनपतिव्यन्तरज्योतिष्केन्द्रा अपि सपरिच्छदा, ततो यथा प्राग् ऋषभस्वामिनो जन्माभिषेकमच्युतेन्द्रादयः कृतवन्त उक्तास्तथाऽत्रापि वक्तव्या यावत् शक्रेण कृतोऽभि
कः, ततो येऽच्युतेन्द्राधाभियोग्यदेवकृताः सौवर्णादिकलशास्ते नन्दिवर्द्धनकौटुम्बिकपुरुषनिर्तितसौवर्णादिकलशेषु ।
दिव्यानुभावतः प्रविष्टाः, ततस्ते अधिकतरं शोभितवन्तः, ततः स नन्दिवर्धनो राजा स्वामिनं सिंहासने पूर्वाभिमुखं निवेश्य | 18 देवानीतक्षीरोदसमुद्रादिपानीयः सर्वतीर्थमृत्तिकाभिः सर्वकषायैः सौवर्णादिकलशैरभिषेकं कर्तुमारब्धवान्, सस्मिंश्चाभिषेक
कुर्वत्ति सर्वे इन्द्राः सपरिवाराः केचित् कृताञ्जलिपुटाः केचित्कलशहस्तग्रताः केचित् भृङ्गारहस्तगताः केचिदादहस्तग जयजयशन्दं प्रयुञ्जानाः स्वामिनः पुरतोऽवतिष्ठन्ते, शेषं सर्व हिरण्यवर्षादि ऋषभनाथजन्माभिषेकवद्वाच्यं, ततो जन्माभिषेकानन्तरमलङ्कारसभायां केशालङ्कारेण वनालङ्कारेण माल्यालङ्कारेण आभरणालङ्कारेण भगवन्तमलकारितवान्,
-
Jain Educatanntematon

Page #541

शिबिका
बास्त
उपोद्धात
यावच्च निष्क्रमणाभिषेकोऽलङ्कारश्च क्रियमाणो वर्त्तते तावद्धरणितलं गगनतलं चागच्छद्भिर्गच्छद्भिश्च देवैर्देवीभिश्च निराकर नियुक्ती तान्तरं व्याप्तमद्योतितं चावतिष्ठते, तत उक्तम्-'धरणियले गयणतले विजुजोओ कतो खिप्पं ॥ जाव य कुंडग्गामो'इत्यादि, श्रीवीर- तत एवं निष्क्रमणाभिषेकेणाभिषिक्त सर्वालङ्कारविभूषिते च भगवति नन्दिवर्द्धनराज्ञा उपदिष्टाः कौटुम्बिकपुरुषा:-अनेक-12 चरिते स्तम्भशतसन्निविष्टां मणिकनकविचित्रां पञ्चाशद्धनुरायामां पञ्चविंशतिधनुविस्तीर्णा षट्त्रिंशद्धनुरुच्चां चन्द्रप्रभाभिधानां
शिविकामपस्थापयतेति, तेऽपि तथैवोपस्थापयन्ति (एवं शवोऽपि शिबिकां कारयति) नवरं तस्याः प्रागुतविमानस्येव ॥२६॥
वर्णको वक्तव्यः, केवलं सा शिबिका तामेव नन्दिवर्द्धनकारितां शिबिकां दिव्यानुभावतः प्रविष्टा, ततः साऽतीव |
मुन्दरतरा जाता, ततस्तस्यां शिबिकायामुपस्थापितायां भगवान सिंहासनादुत्थाय अलङ्कारसभातो विनिर्गच्छति, विनिदत्य यत्र चन्द्रप्रभा शिबिका तत्रागच्छति, ततस्तां प्रदक्षिणीकृत्य समारोहति, आरुह्य च सिंहासनवरगतः पूर्वाभिमुखः |
सन्निषण्णः। आह चचंदप्पभा य सीया उवणीया जम्ममरणमुकरस । आसन्नमल्लदामा जलथलयंदिवकुसुमेहिं ॥२२॥ भा०॥ । चन्द्रप्रभाभिधाना शिबिका या उपनीता-आनीता, कस्येत्यत आह-जन्ममरणाभ्यां मुक्त इव मुक्तस्तस्य, वर्द्धमानस्येत्यर्थः॥ किंभूता सेत्याह-आसतानि माल्यदामानि यस्यां सा तथा, तथा जलस्थलजैश्च दिव्यकुसुमेरर्चितेति वाक्य शेषः॥ संप्रति शिबिकाप्रमाणदर्शनार्थमाह
|॥२६२॥ पंचासहआयामा धणूणि विच्छिण्ण पण्णवीसं तु । छत्तीसं उबिद्धा सीया चंदप्पभा भणिया॥९३ ॥ भा० ॥
Jain Education Inter
IALww.iainelibrary.org

Page #542

%25%20%
%
RSESECRECESSAGESAKC
पञ्चाशद्धनूंषि आयामो-दैर्घ्य यस्याः सा पञ्चाशदायामा, धनूंषि पञ्चविंशतिविस्तीर्णा, तथा पत्रिंशद् धषि | उद्विद्धा-उच्चा शिविका चन्द्रप्रभाभिधाना गणधरैर्भणिता, अनेन शास्त्रस्य पारतन्यमाह ॥ सीयाएँ मज्झयारे दिवं मणिकणगरयणचिंबइयं । सिंहासणं महरिहं सपायपीढं जिणवरस्स ॥९४॥ भा०॥
शिविकाया मध्य एव मध्यकारस्तस्मिन् दिव्यं सुरनिर्मितं मणयः-चन्द्रकान्तादयः कनक-देवकाञ्चनं रतानिमरकतेन्द्रनीलादीनि तैः 'चिंचइयं देशीपदमेतत् भूषितमित्यर्थः, सिंहप्रधानमासनं सिंहासनं, महान्तं-भुवनगुरुमहंतीति | महाई, सह पादपीठं यस्य येन वा तत् 'सपादपीठं जिनवरस्य कृतमिति वाक्यशेषः॥ आलइयमालमउडो भासुरबोंदी पलंबवणमालो । सेययवत्थनियत्थो जस्स य मोल्लं सयसहस्सं ॥९५॥ भा०॥ छट्टेणं भत्तेणं अज्झवसाणेण सोहणेण जिणो। लेस्साहि विसुज्झंतो आरुहई उत्तमं सीयं ॥९६॥ भा०॥
आलइयं-आविद्धमुच्यते, माला-अनेकसुरकुतुमग्रथिता सुरःप्रसिद्ध एव, माला च मुकुटश्च मालामुकुटौ आविद्धौ मालामुकुटौ यस्य स आविद्धमालामुकुटः, तथा भास्वरा-छायायुक्ता बोन्दिः-तनुर्यस्य स तथाविधः, प्रलम्बा वन-18 माला देवदुमप्रवालकिशलयादिमयी यस्य स प्रलम्बवनमालः, तथा नियत्थं-परिहितमुच्यते, निवसितं श्वेतम्-आकाशस्फटिकसमप्रभ नासानिःश्वासवातवाह्यमपूर्वस्पर्शोपेतं कनकखचितान्तप्रदेशं वस्त्रं येन स निवसितश्वेतवस्त्रः, सुखादिदर्शनान्निवसितशब्दस्य पाक्षिकः परनिपातः, यस्य वस्त्रस्य मूल्यं शतसहस्रं दीनाराणामिति ॥ स एवंभूतो18 भगवान् मार्गशीर्षबहुलदशम्यां सुव्रते दिवसे हस्तोत्तरानक्षत्रयोगे षष्ठौ विजये मुहर्चे षष्ठेन भकेन, दिनद्वयोपवासेनेत्यर्थः,
%

Page #543

R
अलंकार लेश्यानिक्रमणाय
गमन
सपोद्धात- अध्यवसानम्-अन्तःकरणसव्यपेक्षं विज्ञानं तेन सुन्दरेण-शोभनेन जिनो-भगवान् वर्द्धमानस्वामी, तथा लेश्याभि- नियुक्ती विशुख्यमानो, मनोवाकायपूर्विकाः कृष्णादिद्रव्यसम्बन्धजनिताः खस्वात्मपरिणामा लेश्याः, कंच-"कृष्णादिश्रीवीर- द्रव्यसाचिव्यात्परिणामो य आत्मनः । स्फटिकस्येव तत्रायं, लेश्याशब्दः प्रवर्तते ॥१॥" ताभिर्विशुद्ध्यमान आरोचरिते हत्युत्तमा शिबिकाम् ॥
सिंहासणे निसन्नो सकीसाणा य दोहिं पासेहिं । वीयंति चामरेहिं मणिकणगविचित्तदंडहिं ॥९७ ॥भा०॥ ॥२६॥
तत्र भगवान् सिंहासने निषण्णः, स च पूर्वाभिमुखः, ततो भगवतो दक्षिणपाचे कुलमहत्तरिका हंसलक्षणं पटसाटकमादाय भद्रासने निषण्णा, अम्बधात्री भगवतो वामपार्वे उपकरणमादाय भद्रासने उपविष्टा, भगवतः पृष्ठे 'एका वरतरुणी कृतशृङ्गारचारवेषा धवलमातपत्रं धरन्ती समवतिष्ठते, उत्तरपूर्वस्यां दिशि पुनः एका वरतरुणी विमलजलप्रतिपूर्ण भृङ्गारं गृहीत्वा तिष्ठति, आग्नेयकोणे तु एका वरतरुणी कनकदण्डं मणि विचित्रं तालवृन्तं, अन्ये पुनरेवमाहुः|एताः सर्वा अपि देव्यः प्रतिपत्तव्याः, ततः स्वामिन उभयोः पार्श्वयोव्यवस्थितौ शक्रेशानी देवनाथौ चामराभ्यां ४ मणिरत्नविचित्रदण्डाभ्यां वीजयतः, एवं भगवति शिबिकान्तर्वर्तिनि सिंहासनारूढे सति नन्दिवर्धनो राजा निजाभियो
म्यपुरुषानाज्ञापयति-परिवहत यूयं शिविकामिति, ततस्ते एवमुक्काः समाना हर्षापूरितमनसो यावत् शिविकामुत्पाटजयन्ति तावदत्रान्तरे शक्रो देवराजश्चन्द्रप्रभायाः शिविकाया दाक्षिणात्यामुपरितनी बाहां गृह्णाति, ईशानो देवेन्द्र औत्त
राहामुपरितनी बाहां, चमरोऽसुरराजोऽधस्तनीं दाक्षिणात्यां बाहां, चलिर्वैरोचनेन्द्रोऽधस्तनीमौत्तराहां बाहाम्, अवशेषा
kickte
ECAMERMA
॥२६॥
Main Education Intel

Hiww.jainelibrary.org

Page #544

ick0R
भवनपतिव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिका देवा यथाऽहं चन्द्रप्रभा शिबिकामुत्पाटयन्ति, उत्पाव्य शक्रेशानेन्द्रवर्जाः शेषा देवा यथायोगं परिवहन्ति, शक्रेशानेन्द्रौ तु चामराभ्यां वीजयतः ॥ एतदेवाह
पुट्विं उक्खित्ता माणुसेहिं सा हहरोमकूवेहिं । पच्छा वहंति सीयं असुरिंदसुरिंदनागिंदा ॥९८ ॥ भा०॥ ४ पूर्व-प्रथममुरिक्षता-उत्पाटिता मानुषैः सा शिबिका, किंविशिष्टैरित्याह-हृष्टानि रोमकूपानि येषां ते तथा तैः,४i
पश्चाद्वहन्ति शिविकामसुरेन्द्रसुरेन्द्रनागेन्द्राः, असुरेन्द्राः-चमरादयः सुरेन्द्रा-ज्योतिरिन्द्रादयः नागेन्द्रौ-धरणभूतानन्दौ । असुरेन्द्रादिस्वरूपव्यावर्णनार्थमाहचलचवलभूसणधरा सच्छंदविउवियाभरणधारी । देविंददाणविंदा वहंति सीयं जिर्णिदस्स ॥ ९९ ॥ भा०॥
चलाश्च ते चपलभूषणधराश्चेति विशेषणसमासः, तत्र चला गमनक्रियायोगात्, घपलभूषणपरा हारांदिचपलभूषणयोगात् , तथा स्वच्छन्देन-स्वाभिप्रायेण विकुर्वितानि-देवशक्त्या कृतानि आभरणानि-कुण्डलादीनि धारयन्तीस्येवंशीलाः स्वच्छंदविकुर्विताभरणधारिणः, अथवा चलचपलभूषणधरा इत्युक्तं, तानि च भूषणानि किं ते परनिर्मितानि धारयन्ति उत स्वनिर्मितानीति संशयसम्भवे व्यवच्छेदार्थमाह-स्वच्छंदविकुर्विताभरणधारिणः, क एते इस्याह-देवेन्द्रदानवेन्द्राः, किं ?-वहन्ति शिविकां जिनेन्द्रस्य ॥ एवं भगवति शिविकारूढे गन्तुं प्रवृत्ते तत्प्रथमतया सर्वात्मना रत्नमयान्यमून्यष्टौ मङ्गलकानि पुरतः क्रमेण सम्प्रस्थितानि, तद्यथा-स्वस्तिकः श्रीवत्सः नन्दावः वर्द्धमानक भद्रासनं

Page #545

उपोद्घातनिर्युकौ
श्रीवीरचरिते
॥ २६४ ॥
Jain Education Intern
कलशो मत्स्ययुगं दर्पणश्च तदनन्तरमालोकदर्शनीयानि क्रमेण पूर्णकलशभृङ्गारचामराणि, ततो गगनतलमनुलिखन्ती वातोद्भूता महन्ती वैजयन्ती, तदनन्तरं विमलवैडूर्यमणिदण्डं प्रलम्बमानकोरण्टमाल्यदामोपशोभितं चन्द्रमण्डलनिभं विमलमातपत्रं, तदनन्तरं मणिकनकविचित्रं सपादपीठं सिंहासनं, तदनन्तरमष्टशतमारोहरहितानां वरतुरगाणां, तदनन्तरमष्टशतं वरकुञ्जराणां, ततोऽनन्तरमष्टशतं सघण्टानां सपताकानां सनन्दीघोषाणामने कप्रहरणावरण संभृतानां रथानां ततोऽष्टशतं वरपुरुषाणां, तदनन्तरं हयानीकं, तदनन्तरं गजानीकं, ततोऽप्यनन्तरं रथानीकं, ततः पदात्यनीकं, तदनन्तरमाकाशतल मुल्लिखन् लघुपताका सहस्रपरिमण्डितो योजनसहस्रोच्छ्रायो रत्नमयोऽतिमहान् महेन्द्रध्वजः, तदनन्तरं बहवः खगग्राहाः कुन्तग्राहाः पीठफलकप्राहाः, तदनन्तरं हासकारका नर्म्मकारकाः कान्दपिका जयजयशब्दं प्रयुञ्जानाः, तदनन्तरं बहव उग्रा भोगा राजन्याः क्षत्रियास्तलवरा मार्डविकाः कौटुम्बिकाः श्रेष्ठिनः सार्थवाहा बहवो देवा देव्यश्च स्वामिनः पुरतः पृष्ठतः पार्श्वतो व्यवस्थिताः सम्प्रस्थिताः, ततो देवैरुह्यमाना भगवतः शिविका गच्छति, भगवतश्च पृष्ठतो हस्तिस्कन्धवरगतः सकोरण्टमाल्यदान्ना प्रियमाणेन छत्रेण श्वेतवरचामराम्यां वीज्यमानश्चतुरङ्गिण्या सेनया परिकलितो नन्दिवर्द्धनोऽनुगच्छति ॥
कुसुमाणि पंचवण्णाणि मुंचता हुंदुहीउ ताडंता । देवगणा य पहट्ठा समंततो उच्छ्रयं गयणं ॥ १०० ॥ भा०॥ भगवति सिंहासनाधिरूढे शक्रेशान देवराजाभ्यां वीज्यमाने दीक्षार्थं प्रचलति प्रहृष्टा भक्तिप्रमोदापूरितमनसो देव

देववर्णनं निर्गमवर्ण
नं च
॥ २६४ ॥

Page #546

गणा' देवसङ्घाताः, चशब्दस्य व्यवहितः सम्बन्धः, स च दर्शविष्यते, कुसुमानि शुक्लादिपञ्चवर्णानि मुञ्चन्तः तथा * दुन्दुभीश्च ताडयन्तो, गच्छन्ति इति क्रियाध्याहारः, तैरेवं गच्छद्भिर्देवैः समन्ततः-सर्वासु दिक्षु विदिक्षु च सर्व गग
नमवस्तृतं-च्याप्तम् ॥ दवणसंडोब कुसुमितो पउमसरोवा जहा सरयकाले सोहइ कुसुमभरेणं इय गयणतलं सुरगुहिं ॥१०१ भा.॥ MI बनखण्ड इव कुसुमितः, पद्मसरो वा यथा शरत्काले शोभते कुसुमभरण-पुष्पसमूहेनेति, एवं गगनतलं शोभते सुरगणैः।।
सिद्धत्यवणं व जहा असणवणं सणवणं असोगवणं । च्यवणं व कुसुमियं इय गयणयलं सुरगणेहिं ॥१०२भा.॥ | सिद्धार्थकवनमिव यथा असनवनं, असना-बीजकाः, सणवनमशोकवनं चूतवनं वा कुसुमितमिति, एवं गगनतलं| सुरगणैः शुशुभे । अयसिवर्णवकुसुमियं कणियारवणं वचंपगवणंवा तिलगवणंदकुसुमियं इय गयणयलं सुरगणेहिं ॥१०३ भा.॥ ___ अतसीवनं वा यथा कुसुमित, अतस्यो-मालवदेशप्रसिद्धाः, कर्णिकारवनं वा चम्पकवनं वा तिलकवनं वा यथा कुसुमितमिति, एवं गगनतलं सुरगणैः शोभितम् । वरपडहभेरिझल्लरिदुंदुहिसंखसहिएहि तूरेहिं । घरणियले गयणयले तूरनिनाओ परमरम्मो ॥ १०४ भा.॥
घरपटहभेरीझल्लरोदुन्दुभिशासहितेस्तूयः करणभूतैः, किं-परणितले गगनतले तूर्यनिनादा-तूर्यनिर्घोषः परमरम्योऽभवत् ।
मा.स५५
Jain Education Internal

Page #547

.)
V
उपोशात-
श्रीवीरल प्रव्रज्या
नियुको
श्रीवीरचरिते
मि -ॐॐॐ45
॥२६५॥
%
एवं सदेवमणुयासुराए परिसाए परिवुडो भयवं । अभियुवतो गिराहिं संपत्तो नायसंडवणं ॥ १०५ भा.॥
एवम्-उक्तेन विधिना सह देवमनुष्यासुरा यया सासदेवमनुष्यासुरा तया, कयेत्याह-पर्षदा, परिवृतो भगवान् |गीर्भि:-वाग्भिः अभिष्ट्रयमानः, क्षत्रियकुण्डपुरमध्येन नरनारीदेवदेवीसङ्घातानां नयनमालासहस्रः प्रतीक्ष्यमाणः हृदयमालासहरभिनन्धमानो मनोरथमालासहस्रः संस्पृश्यमानोऽङ्गुलिसहस्रैर्दर्यमानो भवनपड्तिसहस्राणि समतिकामन् ताबद् गतो यावत् सम्प्राप्तो ज्ञानखण्डवनमिति ॥
उजाणं संपत्तो ओरुहिउं उत्तमाउ सीयाओ। सयमेव कुणइ लोयं सको सि पडिच्छए केसे ॥१०६ भा.॥ ___ उद्यानं सम्प्राप्तः सन् यत्रैवाशोकवरपादपस्तत्रैवागच्छति, आगत्य च तस्या उत्तमायाः शिविकाया अवतरति, अपतीर्य च स्वयमेवाभरणान् मुश्चति, तानि कुलमहत्तरिका छिन्नमुक्तावलिप्रकाशान्यश्रूणि विनिर्मुश्चन्ती हंसलक्षणेन पटशाटकेन प्रतीच्छति, प्रतीच्छच भगवन्तमेवमवादीत्-इक्खागुकुलसमुप्पणे सि गं तुम जाया!, कासवगोते सिणं तुम जाया ! उदितोदितनायकुलनहयलमियंकसिद्धत्थजच्चखत्तियसुते सिणं तुम जाया! अचखत्तियाणीए तिसलाए अत्तए सि णं तुम जाया! देवनरिंदपहियकित्ती सि णं तुम जाया!, सुहोसिए णं तुमं जाया, एत्थ निरवेक्खं चंकमियचं, गरुयं । आलंबेयवं, असिधारं महवयं चरियवं, तं घडियबं जाया 1, परकमिय जाया, अस्ति च अद्वे नो पमाइयबंति, अणवरयपडतंसुपवहनंदिवरणपमुहसयणवग्गसमेया अंसूणि विणिम्मुयंती बंदति नमसति वंदिता ममंसित्ता |
A4+%Entry
*%%%
॥२६५॥
www.iainelibrary.org

Jain Education Intera

Page #548

xxkkk
अवकमति, सामीवि संपइ एवमेयंति वयासी, ततः स्वयमेव भगवान् पश्चमुष्टिक लोई करोति, चक्रश्च देवराजो हंसलक्षणेन पटशाटकेन केशा दीन प्रतीच्छति ॥ जिणवरमणुण्णवित्ता अंजणघणरुगवविमलसंकासा। केसा खणेण नीया खीरसरिसमामयं पदहि ॥१०७भा.॥ __ शक्रेण जिनवरं-भगवन्तं बर्द्धमानस्वामिनमनुज्ञाप्य अञ्जनं प्रसिद्धं धनो-मेघा रुचक:-कृष्णमणिविशेषः तेषामिव
विमला छाया येषां हे अञ्जनघनरुचकविमलसङ्काशा, के इत्याह-केशाः, किं:-क्षणेन नीताः क्षीरसदृशनामानमुदधि, दाधीरोदधिमित्यर्थः ॥ अत्रान्तरे चारित्रप्रतिपत्तकामे भगवति सुरासुरमनुजवृन्दसमुद्तो ध्वनिस्तूयेमिनादच शकादेशाद्विरराम, तथा पाहदियो मणुस्सघोसो तुरियनिनादो उ (य) समवयणेणं । खिप्पामेव निलुको जाहे पडिवजाइ चरितं ॥१०८ भा.॥
दिव्यो-देवसमुत्थो, घोष इति गम्यते, मनुष्यघोषा, पशब्दस्य व्यवहितः सम्बन्धा, सथा तुयेनिनादश्च शक्रवचनेन विप्रमेव-शीघ्रमेष 'निलुको' इति देशीवचनमेतत् , विरत इत्यर्थः, यदा यस्मिन् काले प्रतिपद्यते चारित्रम् ॥स प्रथा चारित्रं प्रतिपद्यते तथा प्रतिपादयतिकाऊण नमोकारं सिद्धाणमभिग्गहं तु सो गिण्हे । सच मे उकरणिज्जं पावंति चरित्तमारूदो ॥१.९ भा.॥
कृत्वा नमस्कारं सिद्धेभ्यो, यथा 'नमोत्थु णं सिद्धाण'मिति, अभिग्रहमसौ गृहाति, किंविशिष्टमित्याह-सर्व ये-प्रम भकरणीयं पापमित्येवं चारित्रमारूढा, किमुक्कं भवति-भदन्तशब्दरहितं सामायिकमुच्चारयति, तद्यथा-'करेमि सामाइयं
.

Page #549

उपोद्घातनिर्युकी
श्रीवीर
चरिते
॥२६६ ॥
Jain Education Inter
सर्व सावज्जं जोगं पञ्चखामि जावजीवाए जाव वोसिरामि,' भदन्तेति न भणति, तथाकल्पवात्, आह - “भदंतत्ति न भणइ, जीयमिति" चारित्रप्रतिपत्तिकाले च स्वभावतो भुवनभूषणस्य भगवतो निर्भूषणस्य सत इन्द्रो देवदूप्यं वस्त्रमुपनीतवान्, अत्रान्तरे कथानकम् - एगेण देवदूसेणं पवइए, तं जाहे अंसे करेइ एत्यंतरा पिउवयंसोधि * ज्जाइतो उवट्टितो, सो य दाणकाले कहिंपि य गतेल्लतो, पच्छा आगतो भजाए अंवाडितो - सामिणा एवं दाणं दत्तं, तुमं पुण कहिंचि हिंडसि, जड़ पुण एत्थंतरेवि लभेज्जासि, ततो सो आगतो भणइ - जहा मम सामि ! न किंचि तुन्भेहिं दिन्नं, इयाणिपि देहित्ति, ताहे सामिणा तस्स देवदूसस्स अर्द्ध दिन्नं, अन्नं सवं परिच्चत्तंति नत्थि, तेण तुन्नागस्स उबणीयं, जहा एयस्स दसिया बंधाहि, तेण पुच्छितो- इमं कतो लद्धं ? सो भणइ-भगवता दिन्नं, तुन्नागो भणइ - तंपि से अद्धं आणेहि जया पडिहिइ भयवतो अंसातो, तो णं अहं तुन्नामि ताहे लक्खं मोलं भविस्सइत्ति, ता तुज्झवि अद्धं मज्झवि अद्धं, पडिवन्नं, ताहे पओलग्गितो, सेसमुवरि भणीहामि ॥ तस्य भगवतश्चारित्रप्रतिपत्तिसमनन्तरमेव मनःपर्यायज्ञानमुदपादि, सर्वतीर्थकृतां चायं क्रमः, यत आह
तिहि नाणेहिं समग्गा तित्थपरा जाव होंति गिहवासे । पडिवन्नमि चरिते चउनाणी जाव छउमत्था ॥ ११० भा० ॥ त्रिभिर्ज्ञान :- मतिश्रुतावधिभिः समग्राः सम्पूर्णास्तीर्थकरा यावद् गृहवासे भवन्ति, वसन्तीत्यर्थः, प्रतिपन्ने पुनचारित्रे चतुर्ज्ञानिनो भवन्ति, कियन्तं कालं यावदित्याह -- यावच्छास्थास्ताचच्चतुर्ज्ञानिनः, एवमसौ भगवान् प्रतिपन्नचारित्रः समासादितमनःपर्यायज्ञानो ज्ञातखण्डादापृच्छच स्वजनान् कर्मारग्राममगमत् । तथा चाह

केशनयनं
पापाकर
णाभिग्रहः
॥२६६॥

Page #550

CAMERA
पहिया य नायसंडे आपुच्छित्ताण णायए सके। दिवसे मुहुत्तमेसे कमारगामं समणुपत्तो ॥ १९१ ॥ भा०॥
बहिः कुण्डपुरात् ज्ञातखण्डे उद्याने आपृच्छय ज्ञातकान् सर्वान् यथासन्निहितान् तस्मानिर्गतः, कर्मारग्रामगमनायेति वाक्यशेषः, तत्र च पथद्वयम्-एको जलेनापरः पाल्या, तत्र च भगवान् पाल्या गतवान्, गच्छंश्च दिवसे मुहूत-1 शेषे कारग्राममनुप्राप्तः, तत्र च प्रतिमायां स्थितः॥
सो भगवं दिवहिं गोसीसाइएहिं चंदणेहिं चुन्नेहि य वासेहि य पुप्फेहि य वासियदेहो निक्खमणाभिसेएण य | अभिसित्तो, विसेसेण इंदेहिं चंदणाइगंधेण वासितो, तस्स पवइयस्सवि सतो चत्वारि साधिए मासे गंधो न फिडितो, अतो से सुरभिगंधेण भमरा बहवे दूरातो पुप्फितेऽवि कुंदाइवणसंडे चइत्ता दिवेहिं गंधेहिं आगरिसिया भगवतो देह-1 मागम्म विंधति, केइ पुण मग्गतो गुमगुमायंता समल्लियंति, जया पुण न किंचिवि पावंति तया आरुसिया तंडेहिं तयं भिंदिऊण खायंति, जेऽवि केई अजिइंदिया तरुणपुरिसा तेऽवि गंधे अग्याइऊण गंधमुच्छिया भयवंतं भिक्लाय|रियाए हिंडतं गामाणुगामं दूइज्जतं अणुगच्छंता अणुलोम जायंति, देहि अम्हवि एवं गंधजुतिति, ततो भयबंते तुसिणीए अच्छमाणे पडिलोमे उवसम्गे करेंति, तहा इत्थियातोवि भयवतो देहं सेयमलरहियं निस्साससुगंधमुह अच्छीणि य निसग्गेण चेव नीलुप्पलपलासोवमाणि दह्र वहुविहमणुलोमुवसग्गं करेंति, एयं सामनेण भणियं, विसेसो। भण्णइ-तत्थ जया भगवं कम्मारगामबाहिं पडिमं ठितो तया एगो गोवो दिवसं वइल्ले वाहित्ता गामसमीवं पत्तो; ताहे चिंतइ-एए गामसमीवे चरंतु, अहंपि ता गावीतो दुहामि, ततोऽसौ जान मा पञ्झे पविसित्ता गावीतो दुहइ ताव है

Page #551

चरिते
पारणंच
सपोद्धात-1 ते वइला चांता अडविं पविद्वा, सो गोवो गामातो निग्गतो वइले न पेछा, ततो सामि पुच्छर-कहिं बहला कारे का. निर्युकीसामी सुण्हिको अच्छइ, सो चिंतइ-एस न याणइ, ताहे मग्गिउं पयत्ती, सवरसिपि से बइला सुधिरं भमित्ता गामसमी- योत्सर्गः श्रीवीर- 18 बमागया माणुसं दृष्ट्रण रोमंथंतः अच्छति, ताहे सो आगतो, ते बइले तत्थेव निविटे पेच्छइ, ताहे आसुरुयो, एएणगोपोपद्रव
दामएण आहणामि, एएण मम बइल्ला हरिया, पभाए घेत्तण वञ्चीहामित्ति, साहे सक्को देवराया चिंतेइ-कि बज सामी
पढमदिवसे करेइ !, जाव पेच्छइ तं गोवं धावंत, ताहे सो तेण थंभिओ, परछा आगतो तं सजेइ-दुरण! मयाणसि ॥२६७॥
सिद्धत्थरायपुत्तो एस पवइतो, एयंमि अंतरे सिद्धत्यो सामिस्स माउस्सियापुत्तो चालतवोकम्मेण वाणमंतरो जातो, ताहे सको भणइ-भयवं । सुन्झ उवसग्गबहुलं, अहं वारस वरिसाणि तुझं वेयावचं करेमि, ताहे सामिणा भणियं-नो
खलु देविंदा! एवं भूयं वा भवइ वा भविस्सइ पा जंणं अरहंता देविदाण वा असुरिंदाण वाणीसाए केवलनाणमुप्पाहै| इंसु उपायंति उप्पाइस्संति वा, तवं वा करिंसु चा करेंति वा करिस्संति वा, अरहता सएण उठाणबलवीरियपुरिस
कारपरकमेणं केवलनाणमुप्पाईसु उप्पायति उप्पाइस्संति वा, ताहे सक्केण सिद्धत्थो भण्णइ-एस तव नियल्लतो, पुणोऽवि मम वयणं, सामिस्स जो मारणांतियउवसगं करेइ तं वारेहि, तेण पडिस्सुयं-एवं होउ, सको पडिगतो, सिद्धत्थो ठितो, तद्दिवसं सामिस्स छट्ठभत्ते पारणगं, ततो भयवं कोलागे संनिवेसे भिक्खापविष्ठो घयमहुसंजुत्तेणं परमण्ण बहु
॥२६॥ लेण माहणेण पडिलाभितो, तत्व पंच दिखाई पाउन्भूयाई । एतदेवाह
गोवनिमित्तं सकस्स आगमो वागरेइ देविंदो। कुल्लाग पहल छहस्स पारणे पयस वसुहारा ॥४६१।
Jain Education Internati

Page #552

%
%
ताडनायोचतगोपनिमित्तं प्रयुक्तावधेः शक्रस्य-देवराजस्य आगमनभागमोऽभवत्, विनिवार्य प मोपं देवेन्द्रो भगवन्तमभिवन्द्य व्याकरोति-अभिधत्ते-भगवन् ! तवाहं द्वादश वर्षाणि वैयावृत्त्वं करोमीत्यादि, पाठान्तरं 'वागरिंसु देविंदो' व्याकृतवानित्यर्थः, सिद्धार्थ वा तत्कालप्राप्तं व्याकृतवान् देवेन्द्रः-भगवान् त्वया न मोक्तव्य इति । गते देवराजे | भगवतोऽपि कोल्लाके सन्निवेशे बहुलो नाम ब्राह्मणः षष्ठस्य-तपोविशेषस्य पारणके पायसमुपनीतवान् 'वसुहारेति तद्गृहे वसुधारा पतिता, एष गाथाक्षरार्थः ॥ कथानकम्-ततो सामी विहरमाणो गतो मोरागसंनिवेसं, तत्थ मोराए
दूइजंता नाम पासंडस्था, तेसिं तत्थ आवासो, तेसिं च कुलवती भयवतो पिउमित्तो, ताहै सो सामिस्स सागरण ६ उवहितो, सामिणा पुबपयोगेण बाहा पसारिया, सो भणइ-अस्थि कुमारवर ! एत्थ घरा, अच्छाहि तत्थ, सामी
एगराई च वसित्ता पच्छा गतो विहरइ, गच्छंतस्स य तेण भणिय-विवित्ता वसहीती जइ वासारत्तो कीरइ तो आगकच्छेज्ज, अणुग्गहीया होजामो, ताहे सामी अट्ठ उउबद्धिए मासे विहरित्ता वासावासे संपत्ते तं देवं दूइज्जंतगगाम। ४ाह, तत्थगंमि उडए वासावासं ठितो, पढमपाउसे य गोरुवाणि चारिं अलभंताणि जुन्नाणि तणाणि खायंति, ताणि य
पराणि उच्चेलेंति, पच्छा ते तावसा वारेसि, सामी न निवारेइ, पच्छा दूइजतगा तस्स कुलवइस्स साहिति-ब्रहा एस एयाणि न वारेइ, ताहे सो कुलवई अणुसासइ, जहा-कुमारवर सउणीवि ताव नेईं रक्खइ, तुमंपि वारिजासित्ति सप्पिवासं भणइ, ताहे सामी अचियत्तोग्गहोसि काउं निग्गतो, इमेण तेण पंच अभिग्गहा गहिया, तंजहा-अचियत्तोग्गहे। व वसिय १ निच्च वोसट्टे काए २ मोणं च ३ पाणीसु भोत्तवं ४, गिहत्थो न वंदियषो-न अन्भुट्टेयदो ५, एए पंच
27%
8

Page #553

IT
उपोदात- अभिग्गहा गहिया, इह सपात्रो धम्मों मया प्रज्ञापनीय इति प्रथमपारणकं गृहस्थपात्रे बभूव, ततः पाणियात्रभोजिना अभिग्रहनियुक्ती
मिया भवितव्यमित्यभिग्रहो गृहीतः, तथा च गोशालकेन तन्तुवायशालायां किलेदमुक्तम्-भगवन्नहं तव भोजनमा- पञ्चकं शश्रीवीर-III
IN नयामि गृहस्थपात्रे कृत्वा, भगवता न प्रतिपन्नम्, उत्पन्न केवलज्ञानस्य तु लोहार्य आनीतवान् , तथा चोक्तं- लपाणिचरिते
181"धन्नो सो लोहजो खंतिखमो पवरलोहसरिवन्नो। जस्स जिणो पत्ताओ इच्छइ पाणीहिं भोत्तुं जे ॥१॥" अथोत्पन्नेऽपि पर्वभवः ॥२६॥
केवलज्ञाने कस्मान्न भिक्षार्थ भगवानटति !, उच्यते, तस्यामवस्थायां भिक्षाटने प्रवचनलाघवसम्भवात् , उक्तं च"देविंदचक्कवट्टी मंडलिया ईसरा तलवरा य । अभिगच्छंति जिणिंदं गोयरचरियं न सो अडइ ॥१॥" एतत्प्रसङ्गत उक्तम् , एवं तत्र भगवान् अर्द्धमार्स स्थित्वा ततो पच्छा अट्ठियगामं गतो, तस्स पुण अद्वियगामस्स पढमं वद्धमाणय-18 मिति नाम होत्था । सो य किह अद्वियगामो जातो?, भण्णइ। धणदेवो नाम वाणियओ, पंचहिं सगडसरहिं गणिमधरिममेजभरिएहिं तस्संतेणागतो, तस्स समीवे वेगवई नाम नदी. तं सगडाणि उत्तरंति, तस्स एगो बइल्लो सो मूलधुरे जुप्पइ, तस्स बलेण ताणि सगडाणि उत्तिन्नाणि, पच्छा सो तुहो। पडिओ, सो बाणियतो तस्स तणपाणियं पुरतो छड्डेऊण तं अवहाय गतो, सोऽवि तत्व वालुगाए जेट्ठामूलमासे अईव उण्हाए तण्हाए छुहाए य परिताविजइ, बद्धमाणवत्यवगो य लोगो तेणंतेणं पाणियं तणं च वहइ, न य तस्स कोइवि देइ, ततोऽसौ गोणो तस्स पदोसमावन्नो, अकामतण्हाए छुहाए य मरिऊणं तत्थेव गामे अग्गुजाणे सूलपाणी जक्खो उप्पण्णो, उवउत्तो पासइ तं बलहसरीरं वाहे रुसितो मारि विउवइ, सो गामो मरिउमारद्धो, ततो अद्दन्ना कोउगसयाणि
Jain Educaton Internet

J

Page #554

करेंति, तहवि न ठाइ, ताहे भिन्नो गामो, अन्नगामेसु संकेतो, तत्थवि न मुंबइ, ताहे तेसिं चिंता जाया-अम्हहिं तत्थ न नजइ कोऽवि देवो वा दाणवो वा विराहितो, तम्हा तहिं चेव ठामो, आगया समाणा नगरदेवयाए विउलं असणं पाणं खाइमं साइमं उवक्खडावेंति, बलिं दाऊण समन्ततो उम्मुहा सरणं सरणं सरणंति भणंति, जं अम्हेहिं संमं न चेट्ठियं | तस्स खमह, ताहे अंतलिक्खपडिवन्नो सो देवो भणइ-तुन्भे दुरप्पा निरणुकंपा तेणंतेण एहह जायह, तस्स तणं वा पाणियं वान दिन्नं, अतो नत्थि भे मोक्खो, ततो ते पहाया पुप्फबलिहत्थगया भणंति-दिट्ठो कोवो, पसायमिच्छामो, ताहे भणइ-एयाणि माणुसद्वियाणि पुंज काऊण उवरि देवलं कारेह, सूलपाणि च तत्थ जक्खं बलिवइं च एगपासे, | अने भणंति-तं बइलरूवं करेह, तस्स य हेडा ताणि से अद्विगाणि निहणह, ताहे अचिरेण कयं, तत्थ इंदसम्मो नाम पडियरगो कओ, ताहे लोओ पंथिगाई पेच्छति पंडरठियं गाम देवकुलं च, ताहे अन्ने पुच्छंति-कयरातो गामातो आगया', भणंति-जत्थ ताणि अद्वियाणि, एवं सो अद्रियग्गामो जातो, तथ पुण वाणमंतरघरे जो रातिं परिवसइ सो तेण सूलपाणिणा वाहिता पच्छा रत्रिं मारिजइ, ताहे तत्थ दिवसं लोगो अच्छइ, पच्छा अन्नत्थ गच्छइ, इंदसम्मोऽवि धूवं दीवगं च दाउं दिवसतो जाति, इतो य तत्थ सामी आगतो दूइज्जंतगाण पासातो, तत्थ य सबो लोगो पिंडितो अच्छइ, सामिणा देवकुलितो अणुण्णवितो, सो भणइ-गामो जाणइ, सामिणा गामो मिलितो चेव अणुचवितो, गामो भणइ-एत्थ न सका वसिड, सामी भणइ-तुझे ताव अणुजाणह, ते भणंति-ठाह, तत्केको वसहिं देइ, सामी नेच्छइ, जाणइ सो संबुझिहिद, ततो गंता एगे कूणे पडिम ठितो, वाहे सो इंदसम्मो चिढ़ते चेव
CAKACCAKAC+CACAKACC
Jain Education
tematic

Page #555

+
उपोद्धात- सूरे धुवपुप्फ दाऊण कप्पडियकरोडिया सधे पलोइय भणति-आह, मा विणस्सह, तपि देवजगं भणइ-तुनोति नीहा। अखिक नियुक्तोमा मरिजिहिह, भयवं तुसिणीतो चिट्ठइ, ताहे सो तरी चिंतेइ-देवकुलिएण व गामेण य भन्नतोऽपि न जाइ ग्रामंतामश्रीवीर- काजं से करेमि, ताहे संझाए भीमं अट्टहास मुयंतो श्रीहावेइ । अभिहितार्थोपसंहारायेदं माथाद्वयमाहचरिते
दूइज्जतग पिउणो वयंस तिघे अभिग्गहे पंच । अचियत्तुग्गहऽनिवसण निचं वोसह मोणेणं ॥ ४६२॥ | रस्यका ॥२६९॥
पाणीपत्तं गिहिवंदणं च तह वढमाण वेगवई । धणदेव सूलपाणिइसम्म बासऽट्टियग्गामे ॥ ४६३ ॥ योत्सगे। विहरतो मोराकसंनिवेशं प्राप्तस्य सन्निवासी दूइज्जतकाभिधानपाषंडस्था दूइजतका एवोच्यते, पितुः-सिद्धार्थन वयस्यो-मित्रं स भगवन्तमभिवाद्य वसतिं दत्तवानिति वाक्यशेषः, विहृत्य चान्यत्र वर्षाकालगमनाय पुनस्तथैवागतेन विदितः कुलपत्यभिप्रायः, तीब्रा-ौद्रा अभिग्रहाः पञ्च, गृहीता इति शेषः, ते चामी-'अचियत्त'ति देशीवचममग्रीत्यभिधायकं, ततस्तत्स्वामिनो न प्रीतिर्यस्मिन्नवग्रहे सोऽप्रीत्यवग्रहस्तस्मिन् न वसन-न वस्तव्यं तत्र मवेस्थेकोऽभिग्रहः 'निच्चं पोस? मोणेणति नित्यं-सदा व्युत्सृष्टकायेन स्थातव्यमिति द्वितीयः, सदा मौनेन विहर्तव्यमिति तृतीयः, यदि पर तथाविधे प्रयोजने एक देवा वचने वक्तव्ये, 'पाणीपत्तति पाणिपात्रभोजिना भवितव्यमिति चतुर्थः, "गिहिवंदणंति
॥२६९॥ गृहस्थस्य वन्दनं चशन्दादभ्युत्वानं च न कर्तव्यम्, एतान् पश्चाभिग्रहान् गृहीत्वा तथा तस्मानिर्गस्य 'वास अहिजयग्गामेत्ति वर्षाकालमस्थिकयामे, स्थित इत्यध्याहारः, स चास्थिकग्रामः पूर्व वर्द्धमावाभिधः खस्वासीत्, पश्चाद
+44-40
Jain Education Intemad

Page #556

%%%*

स्थिग्रामसंज्ञामित्वं प्राप्तः, तत्र हि वेगवती नाम नदी, तां धनदेवाभिधः सार्थवाहः प्रधानमवानेकशकटसहितः समुतीर्णः, तस्य च गोरनेकशकटसमुत्तारण तो हृदयच्छेदो बभूव, सार्थवाहस्तं तत्रैव परित्यज्य गतः स वर्द्धमाननिवासिलो| काप्रतिजागरितो मृत्वा तत्रैव शूलपाणिनामा यक्षो बभूव दृष्टमयलोककारितायतने स प्रतिष्ठितः, इन्द्रशर्म नामा प्रतिजागरको निरूपित इत्यक्षरार्थः ॥ कथानकशेषम् -
जाहे सो अट्टहासाइणा भयवंतं खोमेउं पयतो ताहे सबो लोओ सद्दं सोऊण भौती, अज सो देक्जभो मारिखाइ, तत्थ उप्पलो नाम पुराणो पासावच्चियो परिषायओ अईगमहानिमित्तजाणमो जणपासाओ सोऊण मा तिरथनरो होज्जा, अद्धि करेइ, बीभेइ य रतिं गंतुं, ताहे सो वाणमंतरो जाहे सहेण न बीहेइ ताहे हत्थिरूवेणुवसनं करेइ, पिसायरुवेण नागरूवेण य, एएहिवि जाहे न तरइ खोभेउं ताहे सप्तविहं वेयणं उदीरेइ, तंजहा - सीसवेयणं नासवेषणं दसवेयणं कण्णवेयणं अच्छिवेयण नहवेयणं पिट्टिवेयणं, एकेका पेयणा पागयजणस्स जीवियं संकामिडं समत्था, किं पुण सतचि समेयातो !, तातो भयवं उज्जलातो अहियासेइ, ताहे सो देवो जाहे न तरइ चालेडं ताहे परिस्तो पायवडितो खामेइ-खमह महारगा इति, ताहे सिद्धत्यो कुतोवि आगतो उद्धाइतो भणति है भो ! सूलपाणी अपत्थियपत्थचा न वाणसि सिद्धत्थरायपुत्तं भयवं तिरथयरं, जइ एयं सक्को जाणइ तो तुमं निविसयं करेइ, ताहे सो भीतो दुगुणं सामेइ, सिद्धत्थो से धम्मं कहेइ, तत्थ उवसंतो महिमं करेइ सामिस्स, तत्थ लोगो चिंतेइ सो तं देवज्जयं मारिचा इयानि कीलइ, तत्थ सामी देसूणे चत्तारि जामे अतीव परितावितो पभायकाले मुदुत्तमेतं निद्दापमायं गतो, सत्थि मे

Page #557

उपोद्धा निर्युको
श्रीवीरचरिते
॥ २७० ॥

दस महासुमिणे पास, तंजहा - तालपिसातो हतो, सेयसउणो चिचकोइलो य दोवि एए पज्जुवासंता दिट्ठा, दामदुगं च सुरभिकुसुममयं गोवग्गो पज्जुवासंतो, परमसरो विबुद्धपंकजो, सागरो य मे नित्थिन्नो, सूरो य पइन्नरस्सिमंडलो उग्गमंतो, अंतेहि य मे माणुसुत्तरो पबतो वेढितो, मंदरं चारूढो मिचि, एए सुमिणे पासित्ताणं पडिबुद्धो, लोगो पभाए आगतो, उप्पलो य इंदसम्मो य, ते य अच्चणियं दिवगंधचुन्नपुप्फवासं च पासंति, भट्टारगं च अक्खयसबंगं, ताहे सो लोगो सबो सामिस्स उक्कट्ठिसीहनायं करेंतो पाए पडितो भणइ-जहा देवज्जएण देवो उवसामितो, महिमं पकतो, उप्पलोवि सामिं दट्ठूण वंदिय भणियाइतो -सामी ! तुन्भेहिं अंतिमराईए दस सुमिणा दिट्ठा, तेसिमं फलं-जो तालपिसातो हतो तमचिरेण मोहणिज्जं उम्मूलेहिसि १ जो य सेयसउणो तं सुक्कझाणं काहिसि २ जो विचित्तो कोइलो तं दुवालसंगं पण्णवेहिसि ३ गोवग्गफलं ते चउबिहो समणो समणी सावग साविगा संघो भविस्सर ४ पउमसराओ य चउबिहदेवसंघातो भविस्सइ ५ जं च सागरो तिनो तं संसारमुत्तरिहिसि ६ जो य सूरो तमचिरा केवलनाणं ते उप्पिज्जिहिइ, ७ जं अन्तेहिं माणुसुत्तरो बेढितो तं ते निम्मलजसकित्तिपयावो सयलतिहुयणे भविस्सइ ८ जं च मंदरमारूढो सि तं सीहासणत्यो सदेवमणुयासुराए परिसाए धम्मं पन्नवेहिसि ९ दामगदुगं पुण न याणामि, सामी भणइ - हे उप्पल ! जण्णं तुमं न याणसि तण्णं अहं दुविहं सागाराणगारियं धम्मं पण्णवेहामि १०, ततो उप्पलो वंदित्ता गतो, तत्थ सामी अद्धमा अद्धमासेण खमइ, एस पढमो वासारतो १। ततो सरए निग्गंतूण मोरागसंनिवेसं गतो, तत्थ सामी बाहिं उज्जाणे ठितो, तत्थ मोरागसंनिवेसे अच्छंदो कुंटलवेंटलेणं जीवइ, कुंटलविंटलं नाम खडियाचुप्पडियादि, सिद्धत्थो एकलतो दुक्खं

शूलपाणिकृता उपसर्गाः दक्ष
स्वमास्त
त्फलं च
॥ २७० ॥

Page #558

अच्छई, भयवतो पूर्य च चिंतेइ, ताहे सो तेणंतेणं एग गोवं वोलंतगं सहावित्ता भणइ, जहिं पहावितो जहिं जिमितो जंच जिमिचो पंथे यजं च दिटुं, दिवो य जारिसो रत्तीए सुमिणो, तं सर्व वागरेइ, सो आउट्टो गंतुंगामे परिचियाणं कहेइ, तेहिं गामे पकासियं-एस देवजतो उज्जाणे तीयाणागयवट्टमाणं जाणइ, ताहे सबो लोगो आगतो, सधस्स सिद्धत्थो भयवंतमुहेण वागरेइ, लोगो आउट्टो महिमं करेइ, लोगेण अविरहितो अच्छइ, ताहे सो लोगो भणइएत्य अच्छंदगो नाम जाणगो, सिद्धत्थो भणइ-सो न किंचि जाणइ, ताहे लोगो गंतुं भणइ-तुमं न किंचि जाणासि, देवज्जतो जाणइ, सो लोयमझे अप्पाणं ठावेउकामो भणइ-एह जामो जइ मज्झ पुरतो जाणइ तो जाणइ, ताहे लोगेण परिवारितो एइ, भववतो पुरतो ठितो तणं गहाय भणइ-एयं तणं छिजिहिइ न वा?, सो चिंतेइ-जइ भणइ न छिजिहिइ तो णं छिंदिस्सं, अह भणइ-छिजिहिइ तो ण छिदिसं, ततो सिद्धत्थेण भणियं-न छिजिहिइ, सो| छिदिउमाढत्तो, एत्यंतरे सक्केण उवओगो दिनो, वजं पक्खित्तं, अच्छंदगस्स अंगुलीतो दसवि भूमीए पडियातो, ताहे लोगेण खिसितो, सिद्धत्थो य से रुहो ॥ अमुमेवार्थ समासेनाभिधित्सुराहकहा य सत्त वेयण थुइ दस सुमिणुप्पलद्धमासे य । मोराए सकारं सको अच्छंदए कुवितो ॥ ४६४ ॥
जबरगमनिका-रौद्राः सप्त वेदमाः शूलपाणिना यक्षेण कृताः, तदनन्तरं तेनैव स्तुतिः कृता, ततो दश स्वप्मा भग-JF बता दृष्टा, उत्पस्य तेषां फलं जगाद, 'अदमासे यत्ति भगवान् तत्रार्द्धमासमर्द्धमासं क्षपणमकार्षीत्, ततो भगक्तो
मा.सू४६
in Education Interational

Page #559

उपोदात
नियुक्तो
CO
साः
श्रीवीर चरिते
॥२७॥
-
मोरायां गतस्य लोकः सत्कारं चकार, शक्रोऽच्छन्दके तीर्थकरहीलनापरे कुपितः । इयं नियुक्तिगाथा, एतास्त्वस्या एव शूलपाणिव्याख्यानभूता मूलभाष्यकारगाथा:
कृता सफ. भीमटहास हत्थी पिसाप नागेय वेयणासत्तासिरकन्ननासदंते नहऽच्छि पिट्ठी य सत्तमिया ॥११२मू.भा०॥ तालपिसायं दो कोइला य दामदुगमेव गोवग्गं । सर सागर सूरंतो मंदर सुमिणुप्पले चेव ॥११३।। मू.भा.॥ मोहे य झाण पवयण धम्मे संघे य देवलोगेय। संसारं नाण जसे धम्म परिसाए मज्झम्मि ॥११४॥ मू.भा.॥ मोराए संनिवेसे बाहिं सिद्धत्थ तीयमाईणि । साहइ जणस्स अच्छंद पओसा छेयणे सक्को॥ १९॥प्र.॥ - प्रथमतः शूलपाणिना भीमोऽट्टहासः कृतः, तदनन्तरं हस्ती विकुर्वितः ततः पिशाचः ततो नागः, तदनन्तरं सप्त वेदना उदीरिताः, तद्यथा-'सिर'त्ति शिरोवेदना, एवं कर्णवेदना नासावेदना दन्तवेदना नखवेदना अक्षिवेदना पृष्ठवेदना च सप्तमिका ।। यदुक्तम्-'दस सुमिण'त्ति तान् दश स्वप्नानाह-'तालपिसाउ'इत्यादि, प्रथमं तालपिशाचं दृष्टहतवान् , तदनन्तरं द्वौ कोकिलो, तद्यथा-एकः श्वेतोऽपरो विचित्रः, ततो दामद्वयं, तदनन्तरं गोवर्ग, ततः सरः, तदनन्तरं सागरं, ततः सूर्य, ततोऽन्त्रं, तदनन्तरं मन्दरं, 'सुविणुप्पले चेवत्ति एतान् स्वप्मान् दृष्टवान् , उत्पलश्च फलं कथितवान् , तच्चेदम्-योऽसौ तालपिशाचः स किलं मोहः, श्वेतकोकिलः शुक्लध्यान, यस्तु विचित्रः कोकिलस्तत् किला
॥२७॥ द्वादशाङ्गं प्रवचनं, यद् दामद्विकं स यतिश्रावकभेदेन द्विप्रकारो धर्मः, गोवर्गश्चतुर्विधःश्रीश्रमणसङ्घ, पद्मसरश्चतुर्विधोर | देवसङ्घातः, सागरः संसारः,सूर्यो ज्ञान-केवलज्ञानं,अन्त्रेण मानुषोत्तरपर्वतवेष्टनं निर्मलयशाकीर्तिप्रतापः, मन्दरारोहणं धर्म
विकभेदेन माहः, वैतको पत्ति एतान
Jain Education Internatio

Page #560

%
%
%
%
%
%
प्रज्ञापयितुकामेन सदेवमनुजायाः पर्षदो मध्ये सिंहासने उपवेशनं ॥ ततो भगवान् मोराकसंनिवेशे गत्वा तत्र बहिरुद्याने हास्थितः, सिद्धार्थस्तत्र एकाकी स्थातुमशक्तो भगवतः पूजार्थ च जनस्य-लोकस्यातीतादीनि साधयति-कथयति, ततः
प्रद्वेषात्-मात्सर्यादच्छन्दकः समागतः, स तृणस्य छेदने प्रश्नं कृतवान-किमिदं त्रुटिष्यति न वा?, सिद्धार्थेनोक्तहैन त्रुटिष्यति, अत्रान्तरे च शक उपयुक्तवान् । कथानकशेषम्
| ततो सिद्धत्थो तस्स पदोसमावन्नो तं लोग भणइ-एस चोरो, लोगो भणति-करस तेण चोरियं !, सिद्धत्थो भणइ* अस्थि एत्थ वीरघोसो नाम कम्मकरो!, सो पाएसु पडितो, अहं सुत्ति, अस्थि तुभं अमुए काले दसपलपमाणं वट्टयं |
नट्ठपुषं ?, आम अस्थि, तं एएण हरियं, तं पुण कहिं !, एयरस पुरोहडे महिसेंदुरुवखस्स पुरथिमेणं हत्थमेत्तं गंतूण निक्खित्तं, वच्चह तत्थ, खणि गेण्हह, ताहे ते गया, दिद्वं, आगया कलकलं करेमाणा, अपि सुणेह-अस्थि इह
इंदसम्मो नाम गहवती?, तेहिं भणियं-अस्थि, ताहे सो सयमेव उद्वितो भणइ-अहं, आणवेह, अस्थि तुझं ऊरणओ ४. अमुके काले नपुबो, सो एएण मारित्ता खइओ, अढियाणि से बदरीए दाहिणपासे उक्कुरुडियाए निहयाणि, ते
गया जाव दिहाणि, ततो उक्कुटिकलयलं करता आगया, ताहे भणइ-एयं बिइयं। अमुमेवार्थ प्रतिपादयन्नाह नियुक्तिकार:तणछेयंगुलि कम्मारवीरघोस महिसिंदु दसपलिए । बिइयेदसम्मऊरणग बयरीए दाहिणुकुरुडे ॥ ४६५ ॥ अच्छंदकस्तृणं जग्राह, छेदोऽङ्गुलीनां खलु देवराजेन कृतः, कारः-चीरघोषो नाम कर्मकारस्तत्सम्बंध्येतेन दश
%
-04-30-
25

Page #561

स्पोद्धातनिर्युक्तो श्रीवीर- चरित
अच्छन्दका
॥२७२॥
पलप्रमाणं करोटकं गृहीत्वा महिपेन्दुवृक्षस्याधः स्थापित, एकं तावदिदं, द्वितीयमिन्द्रशर्मण उरणकोऽनेन भक्षितः, तस्यास्थीनि घाद्यापि बदर्या अधो दक्षिणे पाचँ उत्कुरटिकायां तिष्ठन्ति ॥ ततो सिद्धत्थो भणइ-तइयं पुण अवच्चं, अलाहि तेण कहिएण, ताहे ते निबंधं करेंति, पच्छा भणइ-भज्जा से कहिहेइ, सा पुण तस्स चेव छिद्दाणि मग्गमाणी अच्छइ, ताहे ताए सुयं-जहा सो विधंमितो अंगुलीतो से छिन्नातो, सा य तेण तदिवसं पिट्टिया, सा चिंतेइनवरि एउ गामो ताहे साहामि, आगया ते, गामपुरिसा पुच्छिति, सा भणइ-मा से नाम गिण्हह, भगिणीए पइत्तणं करेइ, ममं नेच्छइ, ताहे उक्कुहिं करेमाणा तं भणंति,-एस पावो, एवं तस्स उड्डाहो जातो जहा न कोऽपि भिक्खपि देइ, ताहे सो अप्पसागारियं आगतो भणइ-भयवं! तुन्भे अन्नत्थवि पुजा, अहं कहिं जामि ?, ताहे अचियत्तोग्गहोत्तिकाऊण |सामी निग्गतो, ततो वच्चमाणस्स अंतरा दो वाचालातो-दाहिणवाचाला य उत्तरा चावाला च, तासिं दोण्हवि अंतरा दो नदीतो, तंजहा-सुवण्णवालुगा रुप्पवालुगा य, ताहे सामी दाहिणचावालातो संनिवेसातो उत्तराचावालं बच्चइ, तत्थ सुवण्णवाल्याए नदीए पुलिणे कंटियाए तं वत्थं विलग्गं, सामी गतो, पुणो अवलोइयं, किं निमित्तं ?, केइ। भणंति-जहा ममत्तीए, अवरे भणंति-किं थंडिल्ले पडियं अथंडिल्ले वा !, अण्णे भणंति-सहसाकारेणं, केई पुण एवं| वयंति-सुलभं वत्थपत्तं सिस्साणं भविस्सइ दुलहं वा!,एयनिमित्तमवलोइयं, तं च भगवया तेरस मासे अहाभावेण धरियं, ततो वोसिरियं, ततो सामी अचेलए विहरइ, तं च तेण पिउवयंसधिज्जाइएण गहिय, तुण्णागस्स उवणीयं, सयसहस्समोल्लं जायं, इमस्सवि पण्णासं सहस्साई पण्णासं सहस्साई जायाई ॥ अमुमेवार्थमाह
Jain Education Internativ

www a
library org

Page #562

सहयमवचं भज्जा कहए नाहं ततो पिउवयंसो। दक्खिणचावाल सुवन्नवालुया कंटए वत्थं ॥४६६॥ 5 तृतीयं पुनः पदमवाच्यं, तत् तस्यैव भार्या कथयिष्यति, नाई, सा कथितवती, ततो भगवान् निर्गतः, ततः पितृ-1।। ६ वयस्यो दक्षिणचावालात् सन्निवेशादुत्तरचावालं प्रति प्रस्थितस्य भगवतो वखं सुवर्णवालुकाया नद्याः पुलिने कण्टके लग्नं गृहीतवान् ॥
ताहे सामी उत्तरवाचालं वच्चइ, तत्थ अंतरा कनकखलं नाम आसमपदं, तत्थ दो पंथा-उज्जुगो वंको य, जो सो ? सज्जुगो सो कणकखलमज्झेणं बच्चइ, वंको परिहरंतो, सामी उज्जुगेण पहावितो, गोवालेहिं वारितो-देवजगा! मा एएण मग्गेण गच्छह, एत्थ दिट्ठीविसो सप्पो अच्छइ, सामी जाणइ-जहा स भवितो संवुज्झिहिइ, ताहे गतो, गंतूण जक्खघरमंडवियाए पडिमं ठितो, सो पुण सप्पो को पुत्वभवे आसि!, भण्णइ-खमगो, पारणगे खुड्डएण समं वासियभत्तस्सा गतो, तेण मंडुकिया विराहिया, सो खुडुएण पडिचोइतो, ताहे सो अन्नं मतेल्लियं दरिसेइ, भणइ-इमावि मए मारिया, जातो लोएण मारियातो तातो सबातो दरिसेइ, ताहे खुडुएण नायं-वियाले आलोहिइ, सो वियाले आवस्सगआलोयणाए आलोइता निविट्ठो, खुडुगो चिंतेइ-नूणं से विस्सरियं, ताहे संभारियं, रुटो खुड्डुगस्स आहणामित्ति उद्धाइतो, तत्थ खंभे आवडितो मतो, विराहियसामन्नो जोइसिएसु उववन्नो, ततो चुतो कणगखले पंचण्हं तावससयाणं कुळवइस्स भारियाए तावसीए उयरे आगतो, दारगो जातो, तत्थ से कोसिउत्ति नामं कयं, सो अईवपुवभवसहावेण | चंडकोवो, तत्थ य अमेऽवि अत्थि कोसिया, ततो तस्स चंडकोसिरति नाम कयं, सो य कुलवती मतो, पच्छा सो
Jain Education Interna
l

T

Page #563

सपोदात- कुवलती जातो, सो तत्थ वणसंडे मुच्छितो, तसिं तावसाणं ताणि फलाणि न देइ, ते अलभता गया दिसोदिसिं चण्डको नियुको जऽवि तत्थ गोवालाई एइ तंपि हंतूण धाडेइ, तस्स य अदूरे सेयविया नाम नगरी, ततो रायपुत्तेहिं आगंतूण विरहिए। शिकाधिश्रीवीर- 18सो वणसंडो पडिनिवेसेण भग्गो विणासिओ य, तस्स गोवालएहिं कहियं, सो तया कंटियाणं गतो आसि, ततो कंटि- कार: चरिते यातो छड्डित्ता परसुहत्थो रोसेण धमधमंतो गतो, कुमारेहिं दिवो आगच्छंतो, तं दहण पलाया, सो परसुहत्यो पधावतो
खुई आवडिऊण पडितो, सो कुहाडो उद्धो ठितो, तत्थ से सिरं दोभागे कयं, तत्थ मतो तम्मि वणसंडे दिट्ठीविसो सप्पो २७३॥
जातो, तण रोसेण लोभेण य तं वणसंडं रक्खइ, ते तावसा सवे दड्डा, जे अहगा ते नहा, सो तिसंझं वणसंडं परि-1 चिऊण जं सउणगमवि पासइ तं दहइ, ताहे सामी तेण दिहो, ततो आसुरुत्तो ममं न जाणसि ?, सूरं निग्झाएत्ता पच्छा सामि पलोएइ, सोन डझइ जहा अन्नो, एवं दो तिन्नि वारे, ताहे गंतूण डसइ, अवक्कमइ मा मे उवरि पडिहिक तहविन मरइ, एवं तिन्नि वारे, ताहे पलोयंतो अमरिसेणं अच्छइ, तस्स भगवतो रूवं पेच्छंतस्स ताणि विसभरियाणि अच्छीणि विज्झाइयाणि सामिणो कतिसोम्मयाए, ताहे सामिणा भणियं-उवसम! भो. चंडकोसिया!, ताहे तस्स ईहापोहमग्गणगवेसणं करेंतस्स जाईसरणं समुप्पण्णं, ताहे तिक्खुत्तो आयाहिणपयाहिणं करेंतों मणसा भत्त्रं पञ्चक्खाइ, तित्थ
गरो जाणइ, ताहे सो बिले तुंडं छोटूण ठितो, माऽहं रुहो संतो लोग मारेह, सामी तत्थ अणुकंपणहाए अच्छइ, सामि ॥२७॥ है दहण गोवालवच्छवाला अल्लियंति, रुक्खेहिं आवरित्ता पाहाणे खिवंति, न चलइत्ति अल्लीणा, कठेहिं घट्टितो, तहवि
न फंदइ, ताहे लोगो आगंतुं सामि वंदित्ता तंपि सप्पं वंदति महति अ, अन्नाओ य घयविक्कणियातो तं सप्पं घएण।
Karnak

Page #564

%0070-045
.
चाह-
%%%
हामक्खंति, ततो सो पिवीलियाहि गहितो, तं वेयणं सम्मं अहियासेइ, अद्धमासे कालगतो मारे उववन्नो ॥ अमु
मेवार्थमुपसंहरन्नाह| उत्तरचावालंतर वणसंडे चंडकोसिओ सप्पो । न डही चिंता सरणं जोइस कोवाहि जाओऽहं ॥४६७॥
उत्तरचावालान्तरवनखण्डे चण्डकोशिकः सर्पः, स भगवन्तं न ददाह, ततश्चिन्ता वभूव, तदनन्तरं जातिस्मरणं यथाऽहं ज्योतिष्कः क्रोधादहिर्जातोऽहमिति अक्षरगमनिका, भावार्थः प्रागुक्त एव ॥
उत्तरचावाला नागसेण खीरेण भोयणं दिन्नं । सेयवियाए पदेसी पंचरहो णेजरायाणो॥४६८॥ उत्तरचावालो नाम सन्निवेशः, तत्र भगवान् पक्षक्षपणपारणके गतः, तत्र नागसेनेन क्षीरभोजनेन प्रतिलाभितः, पञ्च दिव्यानि प्रादुर्भूतानि, ततः श्वेताम्ब्यां नगर्या गतः, तत्र प्रदेशी राजा, स भगवतो महिमां कृतवान्, तथा पञ्चभी रथैरागता ये प्रदेशिपाचे निजा एव निजका यकगोत्रा राजानस्तेऽपि महिमां कृतवन्तः ॥ एषोऽक्षरार्थों,
भावार्थः कथानकादवसेयः, तच्चेदम्हा ततो सामी उत्तराचावालं गतो, तत्थ पक्खक्खमणपारणे नागसेणेण गाहावइणा खीरभोयणेण पडिलाभितो, पंच
दिवाणि पाउन्भूयाणि, ततो सेयवियं गतो, तत्थ पएसी राया समणोवासतो भयवतो महिमं करेइ, ततो भयवं सुरभिपुरं वञ्चइ, तत्थ अंतराए णिजया रायाणो पंचहिं रहेहिं एंति पएसिरन्नो पासं, तेहिं तत्थ सामी वंदितो पूइतो य, ततो सामी सुरभिपुरं गतो, तत्थ गंगा उत्तरियबा, तत्थ सिद्धजत्तो नाम नावितो, खेमिलो नाम सउणजाणतो, तत्व
%
%
2-%

Page #565

उपोद्धातनावाए लोगो विलग्गइ, एत्थंतरे कोसिएण महासउणेण वासियं, कोसिओ नाम उलूगो, खेमिलेण भणियं-जारिस
सुरभिपुरे नियुक्ती
दाण भणियं तारिसं अम्हेहिं मारणतियं पावियवं, किंतु इमस्स महारिपिस्स पहावेण मुच्चीहामो, सा य नावा पहा-16 श्रीवीर
विया, सुदाढेण नागकुमारराएण भयवं! नावाए ठितो दिट्ठो, तस्स कोवो जातो, सो य किर जो सो सीहो वासुदेव-14 चरिते
तणे मारितो सो संसारं भमिऊण सुदाढो नागो जातो, सो संवट्टगवायं विउवित्ता नावं उब्बोलेउं इच्छइ, इतो य||
कंवलसंबलाण आसणं चलियं । का पुण कंबलसंबलाणं उप्पत्ती! २७४॥ महराए नयरीए जिणदासो वाणियओ सद्धो, सामीदासी साविया, दोऽवि अहिगयतत्ताणि, परिग्गहियपरिग्गहप-1
रिमाणणि, तेहिं चउप्पयस्स पच्चक्खायं, ततो दिवसदेवसियं गोरसं गेण्हंति, तत्थ आभीरी गोरसं गहाय आगया. सा। ताए सावियाए भन्नइ-मा तुम अन्नत्थ भमाहि, जत्तियं आणसि तत्तियं गेण्हामि,एवं तासि संगयं जायं, इमावि से गंधपुदियाइदेड इयरी कइयातो दुद्धं दहिं वा देइ, एवं तासिं दढं सोहियं जायं, अन्नया तासिं गोवालाणं वीवाहो जातो, ताडे ताणि निमंति, ताणि भणंति-अम्हे बाउलाणि न तरामो गंतुं, जं तत्थ उवजुज्जइ भोयणे कडुगभंडाइ वत्थाणि
आभरणाणि धवपुष्फगंधमल्लाइ वा तं तेहिं दिन्नं, तेहिं अतीव सोहावियं, लोगेण सलाहियाणि, तेहिं तद्वेहिं दो तिवHIरिसा गोणपोयया दढसरीरा उवट्ठविया कंबलसंबलेत्ति नामेणं, ताणि नेच्छंति, बलावि बंधिऊण गयाणि, ताहे तेण||॥२७४॥ साबण चिंतियं-जह मुच्चीहंति तो लोगो बाहिद, ता एत्व चेव अच्छंतु, फासुगचारी किणिऊणं दिजइ, एवं पोसि-18 ति, सोऽवि सावतो अहमिचउद्दसीसुं उववासं करेइ, पुत्वयं च वाएइ, तेऽवि तं सोऊण भद्दया जाया, सण्णिणो
AKACKAGESEARS
Jain Education Interation

Page #566

FACACANCCCCCCCCCC
य, जहिवसं सावगो न जेमेइ तदिवस न जेमेति, तस्स सावगस्स भावो जातो-जहा इमे भविया उवसंता, अब्भ-15 हिओ य नेहो जातो, ते स्वस्सिणो, तस्स य सावगस्स मित्तो, तत्थ भंडीरमणजत्ता, तारिसा नत्थि अन्नस्स बइल्ला, ताहे ते भंडीए जोइता णीया अणापुच्छाए, तत्थ अण्णेणवि अनेणवि समं वादं कारिया, ताहे छिन्ना, तेण ते आणे बद्धा, न चरंति न य पाणियं पियंति, जाहे सबहा नेच्छंति ताहे सो सावतो भत्तं पञ्चक्खाइ नमोक्कारं च देइ, ते काठगया नागकुमारेसु उववन्ना, ओहिं पउंजंति, जाव पेच्छंति तित्थगरस्स उवसर्ग कीरमाणं, ताहे णेहिं चिंतियं-अलाहि ता अनेण, सामि मोएमो, आगया, एगेण नावा गहिया, एगो सुदाढेण समं जुन्झइ, सो महिडिगो, तरस पुण चवणकालो, इमे णु अहुणोववन्नया, सो तेहिं पराइतो, ताहे ते नागकुमारा तित्थयरस्स महिमं करेंति, सत्तं रूवं च गायंति, एवं लोगोऽवि । ततो सामी उत्तिन्नो, तत्थ देवेहिं सुरहिगंधोदयवासं पुप्फवासं च वुढे, तेऽवि पडिगया॥ अमु. मेवार्थमुपसंहरन्नाहसुरभिपुर सिद्धदत्तो गंगा कोसिय विऊ य खेमलतो । नागसुदा सीहे कंबलसबलाण जिणमहिमा ॥४६॥ महुराए जिणदासो आभीर विवाह गोण उववासो। भंडीरमणमित्त बच्चे भत्ते नागोहिआगमणं ॥४७॥ वीरवरस्स भगवतो नावारूढस्स कासि उवसग्गं । मिच्छादिटिपरद्धं कंवलसबला समुत्तारे ॥ ४७१ ॥
सुरभिपुरं भगवान् गतः, तत्र गङ्गा नाम नदी, सिद्धयात्रो नाम नाविकः, तत्र नावमारोहति, जने कौशिको महाशकुनापरपयोयो वासितवान् , खेमलकश्च शकुन विद्वान् अवादीत-यदि परमेतस्य भगवतः प्रभावेन जीवाम इति,

Page #567

कम्बलश
नियुक्ती
वर
उपोद्धात- अत्रान्तरे नागो-नागकुमारः, सुदंष्ट्रनामा सिंहजीवो, भगवत उपसर्ग कर्तुमारब्धवानिति शेषः, कम्बलशवलौ च नाग-
तकुमारौ तं वारयित्वा जिनस्य भगवतो महिमां चक्रतुः॥ कम्बलशबलोत्पत्तिं दर्शयति-'महुराए'इत्यादि, मथुरायां जिनश्रीवीर- दासः पावकः, तत्परिचितस्याभीरस्यान्येन आभीरेण सह विवाहस्तस्मिन् जिनदासेनोपष्टम्भे कृते परितोषवशात् आभीचरिते सारेण जिनदासस्य गौणौ-बलीवौं समर्पितौ, तयोः श्रावकसंसर्गतोऽष्टमीचतुर्दश्योरुपवासः, तो चान्यदा 'भंडीर'त्ति
भण्डीरवटयक्षयात्रानिमित्तं मित्रेणानापृच्छया नीती, तत्र 'धत्ति धावितो, त्रुटितौ चेति शेषः, ततो भक्त प्रत्याख्याते ॥२७५॥ सति नागकुमारेपूत्पन्नौ, तदनन्तरमवधिप्रयोजनं, ततो भगवतः समीपे आगमनं, किमर्थमित्यत आह-'वीरवरस्से'त्यादि,
वीरवरस्य भगवतो नावारूढस्य मिथ्यादृष्टिः सुदंष्टनामा नागकुमारोऽकार्षीत् , (उपसर्ग) ततो भगवन्तमुपसर्गयितुं प्रारब्धं, कम्बलशबलो नावमुत्तारितवन्तौ ॥ ततो भयवं दगतीराए ईरियावहियं पडिक्कमिड पत्थितो, ततो नइपुलिणे भयवतो
मधुसिस्थचिखले पादेसु लक्खणाणि दीसंति, तत्थ पूसो नाम सामुदितो, सो ताणि पासिऊण चिंतइ-एस चक्कवट्टी हैएगागी, वच्चामि णं वागरेमि, तो मम एत्तो भोगा भविस्संति, सेवामि णं कुमारत्ते, सामीविथूणागसंनिवेसस्स बाहिं पडिम
ठितो, तत्थ सो सामी पेच्छिऊण चिंतेइ-अहो मे पलालं अहिंजियं, एएहिं लक्खणेहिं जुत्तो किं एयारिसो समणो होइ ?, ता अलाहि, चयामि एयं, इतो य सक्को देवराया पलोएइ-अज्ज कहिं सामी विहरइ!, ताहे पेच्छति सामि त. च पूसं, ततो आगतो सामि वंदित्ता भणइ-भो पूसो! तुम लक्खणं न याणसि, एसो अपरिमियलक्खणो, ताहे सक्को अभितरं लक्खणं वण्णेइ, 'रुधिरं गोक्षीरगौर मित्यादि, शास्त्रं न भवत्यलीक, एस धम्मवरचाउरंतचक्कवट्टी देविंद
॥२७५॥

Page #568

*stery-
नरिंदमहितो भवियजणकुमुयाणंदकारओ भविस्सइ, ततो सामी रायगिहं गतो, तत्थ नालंदाए वाहिरियाए तंतुवायसालाए एगंमि पदेसे अहापडिरूवं उग्गहमणुण्णवित्ता पढमं मासक्खमणमुपसंपज्जित्ताणं विहरइ।
तेणं कालेणं तेणं समएणं मंखली नाम मंखे, तस्त भद्दा भारिया गुधिणिया, सरवणे सन्निवेसे बहुलस्स माहणस्स गोसालाए पसूया, गोन्नं नाम कयं गोसालोत्ति, संवहितो मंखसिप्प अहिजितो, चित्तफलयं करेइ, एकलतो विहरततो रायगिहे तंतुवायसालाए पट्टितो, जत्थ सामीद्वितो तत्थ वासावासमुवागतो, भयवं मासक्खमणपारणे अन्भितरे विजयस्स घरे विउलाए भोयणविहीए पडिलाभितो, पंच दिवाणि पाउन्भूयाणि, गोसालो सुणित्ता आगतो, दिवाणि पंच दिवाणि पाउम्भूयाणि, भणइ-भयवं! अहं तुझ सीसोत्ति, सामी तुसिणीतो निग्गतो, विइयमासक्खवणंमि ठितो, बिइयपारणगे आणंदस्स घरे खजविहीए, तइए सुदंसणस्स घरे सबकामगुणिएणं, ततो चउत्थं मासक्खमणमुपसंपजित्ताणं विहरइ ॥ अभिहितसङ्ग्रहणायेदमाह
थूणाए बहिं पूसो लक्खणमभितरे य देविंदो। रायगिहतंतुसाला मासक्खमणं च गोसालो॥४७२॥ मंखलिमंख सुभद्दा सरवण गोबहुलगेह गोसालो । विजयाणंद सुनंदे भोयण खजे य कामगुणे ॥ ४७३ ॥
थूणायां सनिवेशे बहिर्भगवान् प्रतिमास्थितः, पुष्पो लक्षणं निरीक्षितवान्, अभ्यन्तरं च लक्षणं देवेन्द्रोऽचकथत, ततो भगवान् राजगृहे तन्तुवायशालायां मासक्षपणमकार्षीत्, गोशालोऽपि तत्रागतः, गोशालोत्पत्तिं कथयति'मंखली'त्यादि, मङ्कलिर्नाम मङ्खः, तस्य सुभद्रा भायो, शरवणं सन्निवेशः, तत्र गोवहुलगृहे-गोबहुलनामकब्राह्मण
NOROS*

Page #569

उपोद्धात- गोशालायां प्रसूता, दारकस्य गुणनिष्पन्नं नाम गोशाल इति, भगवतः प्रथम पारणकं विजयस्य गृहे विपुलभो- गोशालकनियुक्तीजनविधिना, द्वितीयमानन्दस्य गृहे खाद्यविधिना, तृतीयं सुनन्दस्य गृहे सर्वकामगुणं, भावार्थः शेषः प्रागेवोक्तः॥ मीलनं श्रीवीर
___गोसालोवि कत्तियपुन्निमाए दिवसतो पुच्छइ-किमहं अज भत्तं लभेजा ?, सिद्धत्थेण भणियं-कोहवकूरं अंबिलेण चरिते
कूडगरूवं च दक्खिणं, सो नवरिं सबायरेण हिंडितो, एवं तेण भंडीसुणएणेव न किंचि संभाइयं, ताहे अवरण्हे एकेण ॥२७६॥
कम्मकारएणं अंबिलेण कूरो दिनो, ताहे जिमितो, स्वगो य से दक्खिणं दिन्नो, तेण परिक्खावितो जाव कूडगो, ताहे| भणइ-जेण जहा भवियव नतं भवइ अन्नहा, लजितो आगतो, ततो भयवं चउत्थमासक्खमणपारणगे नालंदातो निग्गतूण कोल्लागसन्निवेसं गतो, तत्थ बहुलो माहणो माहणे भोयावेइ घयमहुसंजुत्तेणं परमन्त्रेण, ताहे तेण सामी पडिलाभितो, पंच दिवाई पाउन्भूयाई, गोसालोऽवि तंतुवायसालाए सामि अपेच्छमाणो रायगिहे सभितरवाहिरे गवेसेइ, जाहे न डू पेच्छइ ताहे नियगोवकरणं धीयाराण दाउं सउत्तरोढ मुंडणं काउं गतो कोल्लागं, तत्थ भयवतो मिलितो, ततो भयो
गोसालेण सम सुवण्णखलयं वच्चइ, तत्थंतरा गोवालगा वइयाहिंतो खीरं गहाय महल्लीए थालीए नवएहिं तंदुलेहि ४ापायसं उवक्खडंति, ततो गोसालो भणइ-एह भयवं! एत्थ भुंजाम, सिद्धत्थो भणइ-एस निम्माणं चेव न वच्चइ, एस४ ॥२७६॥ लाभजिहिइ उल्लुहिजंती, ताहे सो असद्दहतो ते गोवए भणइ-तीताणागयजाणतो भगइ-एसा थाली भजिहिइ, तो
पयचेण सारक्खह, ताहे पयचं करेंति, वंसविदलेहिं सा बद्धा थाली, तेहिं अतिबहुया तंदुला छूढा, सा फुट्टा, पच्छा ।
kakArA
Main Education Internatione

Page #570

SACRACAकाटकर
गोवालाणं जं जेण कवेल्लं आसाइयं सो तत्थ चेव पजिमितो, तेण न लद्धं, ताहे सुदुयरं नियतिं गेहइ ॥ अमुमेव कथानकोकमर्थमुपसंजिहीर्षुराह
कुल्लाग बहुल पायस दिवं गोसाल दद्दू पञ्चजा । बाहिं सुवण्णखलए पायसथाली नियइगहणं ॥ ४७४ ॥ H कोल्लाकः सन्निवेशः, तत्र भगवते बहुलो नाम ब्राह्मणः पारणके पायसं दत्तवान, ततो दिव्यानि प्रादुर्भूतानि, तानि
गोशालो दृष्टा प्रव्रज्यां प्रतिपन्नः, सोत्तरौष्ठं मुण्डनं कृतवान् इत्यर्थः, ततो भगवान गोशालेन सह सुवर्णखलं गतः, तस्य। ||बहिः पायसस्थाली भग्ना, ततो विशेषतो नियतेस्रहणं, भावार्थ उक्त एव ॥ | ततो सामी बंभणगामं गतो, तत्थ नंदो य उवणंदो य दुवे भायरो, गामस्स दो पाडगा, एगो नंदस्स विइतो उवन-1 दस्स, ततो सामी नंदस्स पाडयं पविट्ठो नंदघरं च, तत्थ दोसीणेण पडिलाभितो नंदेण, गोसालो उवणंदस्स पाडयं पविछो उवणंदस्स घरं च, तेण उवनंदेण संदिg-देहि भिक्खं, तत्थ न ताव वेला, ताहे सीयलो कुरो नीणितो, सो तं न इच्छा, पच्छा सा तेण उवनंदेण दासी भणिया-एयस्स चेव उवरि छुहसु, छूढो, सो अप्पत्तिएण भणइ-जइ मम धम्मायरियस्स अत्यि तवो वा तेओ वा तो एयस्स घरं डल्झट, तत्थ अहासंनिहिएहिं वाणमंतरेहिं मा भयवतो (वओ) अलियं होउत्ति तं घरं दह, ततो सामी निग्गतो, चंपं गतो, तत्थ वासावासं ठाइ, तत्थ दोमासिएणं खमणेणं खमइ, पडिम ठाइठाणु कुडुगो, अमुमेवार्थमुपसंहरनाह
भणगामे नंदोवणंद उवणंद तेय पढे। चंपा दुमासखमणो वासावासं मुणी खमह ॥ ४७५ ॥
मा.स.४७
Jain Education Internation
.pl

Page #571

उपोदात
ब्राह्मणग्रामे नन्दोपनन्दौ भ्रातरौ, तत्रोपनन्दस्य गृहे तेजसा 'पडुद्धे दग्धे भगवान् चमां गतः, तत्र वर्षावासं| नियुकीकृत्वा द्विमासक्षपणेन मुनिः-भगवान् क्षपयति ॥
वर्णखल. श्रीवीर-12 ततो परिमं दोमासियपारणय बाहिं पारित्ता कालायं नाम सन्निवेशं गतो गोशालेण सम, तत्थ भयवं सुन्नघरे पडिमंबामणग्राचरिते JA ठितो, गोसालोऽवि तस्स दारपहे ठितो, तत्थ सीहो नाम गामउडपुत्तो विज्जुमतीए गोविदासीए समं तं चेव सुन्नघरं
मचंपासु पविट्ठो, तत्थ तेण भण्णइ-जइ एत्थ समणो वा माहणो वा पहिको वा कोई ठितो सो साहउ जा अन्नत्थर ॥२७॥
बच्चामो, सामी तुण्हिक्कतो अच्छइ, गोसालोऽवि तुण्हिक्को, ताणि अच्छित्ता निग्गयाणि, गोसालेण सा महिला छिक्का, सा भणइ-एस एत्थ कोइ अच्छइ, तेण अभिगंतूण पिट्टितो, एस धुत्तो अणायारं करिताणि पेच्छंततो अच्छइ, ताहे सामि भणइ-अहं एकलो पिट्टिजामि, तुम्भे न वारेह, सिद्धत्यो भणइ-कीस सीलं न रक्खसि ?, किं अम्हे हन्नामो?, कीस वा अंतो न अच्छसि ?, जं दारे ठितो चेसि, ततो निग्गंतूण सामी पत्तकालयं नाम गामं गतो,
तत्थवि तहेव सुण्णघरे पडिमं ठितो, गोसालो तेणभएणं तद्दिवसं अंतो ठितो, तत्थ खंदो नाम गामउडपुत्तो अप्पवाणिज्जियाए दासीए दंतिल्लियाए समं नियमहेलाए लजंतो तमेव सुण्णघरं गतो, तेहिवि तहेव पुच्छियं, तहेव तुहिक्को
अच्छइ, जाव ताणि णिग्गच्छंति, ताहे गोसालेण हसियं, ताहे पुणोऽवि पिट्टिओ, ताहे सामि खिंसइ-अम्हे हम्मामो तुज्झे ॥२७७॥ न वारेह, किं अम्हे तुझे ओलगामो?, ताहे सिद्धत्यो भणइ-अप्पदोसेण हम्मसि, किं तुडं न रक्खसि ॥ अमुमेवार्थमुपसंहरन्नाह

Jain Education Interational

Page #572

कालाय सुन्नगारे सीहो विज्जुमइ गुट्टिदासीय । खंदो दत्तिलियाउ पत्तालग सुन्नगारम्मि ॥ ४७६॥ कालाये सन्निवेशे गोशालकेन सह गत्वा शून्यागारे स्थितः, तत्र सिंहो नाम विद्युद्वत्या गोष्ठीदास्या सह रमणं कृतवान् , तेन गोशालः कदर्थित इति शेषः, ततो निर्गत्य द्वितीयदिवसे पत्रालये ग्रामे शून्यागारे गोशालकेन सह स्थितो भगवान् , तत्र स्कन्दको नाम ग्रामकृटपुत्रो दत्तिलिकया निजदास्या सह व्यापृतवान् , तेनापि गोशालकः कदर्थित इति | गम्यम् , एषोऽक्षरार्थः, भावार्थ उक्त एव ॥ ___ ततो भगवं कुमाराए संनिवेसे गतो, तत्थ परमणिजे उजाणे पडिमं ठितो, इतो य पासावञ्चिजो मुणिचंदो नाम थेरो बहुसिस्सपरिवारो तम्मि संनिवेसे कृवणयस्स कुंभगाररस सालाए ठितो, सो य जिणकप्पपडिम (कम्म) करेइ, सीसं गच्छे ठावित्ता सत्तभावणाए अप्पाणं भावेइ, जिणकप्पं हि पडिवजंतस्स पंच भावणातो भवंति, तद्यथा- तपोभावना, | सत्त्वभावना सूत्रभावना एकत्वभावना बलभावना च, उक्तं च-"तवेण सत्तेण सुत्तेण, एगचेण बलेण य । तुलणा पंचहा वुत्ता, जिणकप्पं पडिवजतो ॥१॥" सत्त्वभावनाऽप्युपाश्रयादिभेदात् पञ्चधा, तथा चोक्तम्-“पढमा ४
उवस्सयमी विइया वाहि तइया चउकमि । सुन्नहरंमि चउत्थी पंचमिया तह मसाणमि ॥१॥" सो बिइयाए तह सत्त5 भावणाए अप्पाणं भावेइ, गोसालो सामि भणइ-एस देसकालो हिंडामो, सिद्धत्थो भणइ-अज अम्ह अंतरं, पच्छा
सो हिंडेतो पासावञ्चिजे पासइ, भणइ य-के तुज्झे, ते भणति-अम्हे समणा निग्गंथा, सो भणइ-अहो निग्गंधा, इमोहै। मे एत्तिओ गंधो कहिं तुम्भे निग्गंथा ?, सो अप्पणो आयरिए वण्णेति, एरिसो महप्पा, तुम्भेश्य के !, ताहे तेहि

Page #573

उपोद्धात
भण्णइ-जारिसो तुम तारिसो धम्मायरिओ ते सयंगहियलिंगो, ताहे सो रुटो मम धम्मायरियं सवहत्ति, जइ मम। कालाकप नियुक्ती धम्मायरियस्स अस्थि तवो तो तुझं पडिस्सतो डझउ, ते भणंति-न तुम्भाणं भणिएणं अम्हे डन्झामो, ताहे सो बालकयोः श्रीवीर- गतो साहह सामिस्स-अज मए सारंभा सपरिग्गहा समणा दिट्ठा, तं सबं साहेइ, ताहे सिद्धत्थेण भणितो-ते पासावचरिते चिजा साह, न ते डझंति, ताहे रत्ती जाया, ते मुणिचंदा आयरिया उवस्मयस्स बाहिं पडिमं ठिया, सो कृवणतो तहि
18| वसं सेणिपुरिसेहिं समं पाऊण वियाले एइ मत्तेल्लतो जाव पासइ तो मुणिचंदायरिए, सो चिंतेइ-चोरत्ति, तेण ते गलए। ॥२७८॥
गहिया, ते निरुस्सासा कया, न य झाणातो कंपिया, तेसिं केवलनाणं उप्पन्नं, आउं च निष्टियं सिद्धो, तत्थ अहासंनिहिएहिं वाणमंतरेहि महिमा कया, ताहे गोसालो बाहिं ठितो पेच्छइ देवे उप्पयनिवयंते, सो जाणइ-एस सो पडिस्सतो।। डज्झइ, सो सामिस्स साहेइ-भयवं! तेसिं पडिणीयाणं घरं डग्झइ, सिद्धत्यो भणइ-न तेसिं पडिस्सतो उज्झइ तेसिं आयरियस्स केवलनाणमुप्पन्नं, सोय सिद्धिं गतो, तस्स देवा महिमं करेंति, ताहे स चिंतेइ-जामि पेच्छामि, गतो सो।
तं तेयपएस, ताव देवा महिमं काऊण गया, ताहे तस्स तं गंधोदगं पुष्फवासं च दट्टण अभहितो हरिसो जातो, तो तत्स| हसीसे उडुवेइ-अरे तुज्झे न किंचि जाणह, एरिसगा चेव वोडा हिंडह, आयरियपि कालगयं न याणह, सर्व रत्तिं सुबह.!
वाहे ते जाणंति एस सच्चयं चेव पिसाओ, रतिपि हिंडइ, ततो तस्स सद्देण उठ्ठिया, गया आयरियसगासं, जाव पेच्छंति २७८॥ कालगयं, ताहे ते अद्धिति करेंति-अम्हेहिं आयरिया न नाया कालगया, तो सोऽवि गोसालो ते चमढित्ता गतो, ताहह सामी चोरागसंनिवेसं गतो, तत्थ चारियत्तिकाऊण उंवालगा अगडे पक्खिविजंति, पुणोऽवि उत्तारिजंति, तत्थ ताव पढम

www.nelibrary.org

Page #574

कर
* गोसालो पक्खिचो, सामी न, ताव तत्थ सोमा जयंती य उप्पलस्स भगिणीओ पासावच्चिजा दो परिवाइयातो,न तरंति
पवज काउं ताहे परिबाइयत्तणं करेंति, ताहि सुयं-केवि दो जणा ढेकुयादवरकेणं उद्धं लंबमाणा बद्धा बद्धा अगडे पक्खिविज्जति, पुणो उचारिजंति, तातो पुण जाणंति जहा चरमतित्थयरो पवइतो, तातो तत्थ गयातो, जाव पेच्छंति, ताहिं मोइतो, ते य उद्धंसिया-अहो विणस्सिउकामचि, तेहिं भएण खामिया महिया य ॥ अमुमेवार्थमुपसंहरन्नाह| मुणिचंद कुमाराए कूवणय चंपरमणिज्जउजाणे । चोरा चारिअ अगडे सोम जयंती उयसमंति ॥ ४७७॥
कुमारा नाम सन्निवेशः, तत्र चंपरमणीये उद्याने भगवान् प्रतिमा प्रतिपन्नः, इतश्च मुनिचन्द्रो नाम पार्श्वनाथसन्तानवत्ती आचार्यः, तं कूपनको नाम कुंभकारो मारितवान् , तदनन्तरं भगवान् चोराके सन्निवेशे, चारिकावेताविति गृहीत्वा|
अवटे-जलरहिते कूपे दवरिकया बद्धौ लम्बमानौ प्रक्षिप्येते, उत्तार्येते च, तत्र सोमाजयन्त्यौ राजपुरुषान् उपशमयतः, द षोऽक्षरार्थों, भावार्थः प्रागेव कथानकेनोकः॥ | ततो भयवं पिद्विपं गतो, तत्थ वासारत्तं करेइ, तत्थ चाउम्मासियं खमणं करेंतो विचित्तं पडिमाइ करेइ, ततो बाहिं पारिता कयंगलं गतो, तत्थ दरिद्दथेरा नाम पासंडत्था सारंभा समहिला, ताण वाडगस्स मज्झे देवउले तत्थ सामी पडिम ठितो, तदिवसं च सप्फुसियं (सीयं) पडेइ,ताणं च तदिवसं जागरओ,ते समहिला गायंति, तत्थ गोसालो भणइएसोऽवि नाम पासंडो भण्णइ सारंभो समहिलो य, सवाणि य एगसराणि गायंति वायति य, ताहे सो तेहिं निच्छूढो, सो तत्थ माहमासे तेण सीएण सतुसारेण अच्छति संकुचितो, तेहिं अणुकंपतेहिं पुणोऽवि पविसितो, पुणोऽवि भणइ,
a
अवर
भावार्थः प्राग
R%
वासारत्त कमाया सारंभा समारसमहिला गायात
१

Page #575

कुमाराकपृष्ठचम्पा. कृांगलेषु
उपोदात-16 पुणोऽवि नीणितो, एवं तिन्नि वारे निच्छूढो पवेसितो य, तओ भणइ-जइ अम्हे फुडंभणामो निच्छुभामो, तत्थ अन्नेहिं नियुक्ती भन्नइ-एस देवजगस्स कोऽवि पीढियावाहो छत्तधरो वा आसि तो तुहिका अच्छह, सहाणि आउज्जाणि खडखडावेह श्रीवीर-18|जहा से सद्दो न सुबइ ॥ अमुमेवार्थ सविपन्नाहचरिते पिट्ठीचंपा वासं तत्थ चउम्मासिएण खमणेण । कयंगल देउलवरिसे दरिद्दथेराण गोसालो॥ ४७८॥
भगवान् पृष्ठचम्पायामावासं (वर्षावासं ) कृतवान् , तत्र चातुर्मासिकेन क्षपणेन क्षपितवान्, ततो बहिः पारयित्वा ॥२७९॥
कृतागलसंनिवेशे देवकुले प्रतिमया स्थितः, तत्र बहिस्तुपारे वर्षति दरिद्रस्थविराणां जागरके तान् प्रति विरूपभाषणेन तेस्त्रीन् वारान् गोशालो बहिः क्षिप्तः, एषाऽक्षरगमनिका, भावार्थ उक्त एव ॥
ततो सामी सावत्थिं गतो, तत्थ सामी वाहिं पडिमं ठितो, गोसालो सामि पुच्छइ-तुब्भे आगच्छह ?, सिद्धत्थो भणइ-अज अम्ह अंतरं, सो भणइ-अज किं लभामि अहमाहारं?, सिद्धत्यो भणइ-तुमए अज माणुसमंस खाइयवं, सो| भणइ-तं अज जेमेमि जत्थ मंससंभवो नस्थि, किंमंग पुण माणुसमंसं ?, सो हिंडतो तत्थ सावत्थीए नयरीए पिउदत्तो । नाम गाहावती, तस्स सिरिभद्दा नाम भारिया, सा य निंदू, निंदू नाम मरंतवियाइणी, सा सिवदत्तं नाम नेमित्तियं पुच्छइकहं नाम पुत्तभंडं जीवेजा!, सो भणइ-जो सुतवस्सी तस्स तं गन्भं अतीव पक्खालिऊण सण्हखंडाणि काऊण पायसेण सह | पइत्ता देह, तस्स य घरस्स अन्नतोहुत्तं दारं करेज, मा सो जाणित्ता डहिहिइ, एवं ते विराणि पुत्तभंडाणि भविस्संति, ताए तहा कर्य, गोसालो य हिंडतो तं घरं पविट्ठो, तस्स सो पायसो घयमहुसंजुत्तो दिनो, तेण चिंतिय-एत्थ मंसं कतो
॥२७९॥
lain Educatan Intera
For Private Personal Use Only
T

Page #576

ACAD
का भविस्सइ, ताहे तुडेण भुतं, गंत भणइ-चिरं ते नेमित्तियत्तणं करेंतस्स अज नवरि फिडितो, सिद्धत्थो भणइ-न विसंवयड़, जइ न पत्तियसि वमाहि, दिवा नक्खा वाला य अन्ने य अवयवा, ताहे रुट्ठो तं घरं मग्गइ, तेहिं तं बार ओहाडितं, तेण न जाणइ, ततो आगमणगमणपरिवाडीतो करेइ, जाहे न लभइ ताहे भणइ-जइ मम धम्मायरियस्स तवो तेओ वा अत्थि तो डग्झउ, ताहे सवा बाहिरिया दड्डा, ताहे सामी हलेढुको नाम गामो तं गतो, तत्थ | महप्पमाणो हलेहगरुक्खो, तत्थ सावत्थीतो नयरीतो अन्नो लोगो निग्गच्छंतो पविसंतो य वसइ, तत्थ सत्थो निवसितो, |सामी पडिमं ठितो, तेहिं सथिएहिं रत्तिं सीयकाले अग्गी जालितो, ते वट्टे पभाए उद्वित्ता गता, सो अग्गी तेहिं न विज्झावितो, सो डहंतो सामिस्स पासं गतो, सो सामि परितावेइ, गोसालो भणइ-भयवं ! नासह अग्गी एइ, सामिस्स | पादा दहा, गोसालो नहो॥ अमुमेवार्थमुपसंहरन्नाहसावत्थी सिरिभद्दा निंदू पिअदत्त पयस सिवदत्ते । दारगणी णहवाले हलिद्दपडिमाऽगणी पहिया ॥ ४७९ ॥
भगवान् श्रावस्तीं गतः, तत्र पितृदत्तो नाम गृहपतिस्तस्य भार्या निन्दुः श्रीदत्ता, शिवदत्तो नाम नैमित्तिक, तद्वचनेन गर्भ प्रक्षास्य लक्ष्णखण्डानि च कृत्वा पायसेन सह सा पक्तवती, तच्च पायसं तया गोशालाय दचं, तेन भुकं, ततः 3/सिद्धार्थवचनाद्वामिते 'दारगणि नक्खवाले' इति नखान् पालांश्च दृष्ट्वा कुपितः सन् द्वारस्य स्थगिततया तत् गृहमल|भमानः सकलस्य पाटकस्योपरि शापं दत्तवान, ततोऽग्निः समस्तं दग्धवान, भगवांस्ततो हरिद्रकग्रामे गतः, तत्र हरि-18
Jain Education Internatione
__

Page #577

॥२८॥
उपोद्धात- द्रकस्य वृक्षस्याधः प्रतिमया स्थितः, तत्र च पथिकाः शीतापनोदायाग्निं प्रज्वालितवन्तः, स चाग्निः प्रसरन् स्वामिनः श्रावस्त्यां नियुक्ती पादौ किश्चिद्दग्धवान् , एष गाथाक्षरार्थः, भावार्थ उक्त एव,
विहारः श्रीवीर- | ततो सामी नंगलानाम गापो तत्थ गतो, वासुदेवघरे सामी पडिम ठितो, तत्थ चेडरूवाणि खेलंति, सो य गोमाटो चरिते
कंदप्पितो, ततो ताणि चेडरूवाणि अच्छीणि कडिउं बीहावेइ, ताहे ताणि धावेंताणि पडंति, जाणूणि पच्छोडिन्जनियर अप्पेगइयाणं खुखुणगा भजति, पच्छा तोंसें अम्मापियरो आगंतुण पिटृति, भणंति-एयस्स देवजयस्स एसो नूगंदी न ठाइ अप्पणो वणे, अन्ने वारंति, अलाहि देवजयस्स खमियवं, पच्छा सो भणइ-अहं हम्मामि तुम्भे न बारह, सिद्धत्थो भणइ-न हासि तुमं, अवस्सं पिट्टियासि, ततो सामी आवत्तानामगामो तत्थ गतो, वलदेवस्स घरे पडिम ठितो, तत्थवि चेडरूवाणि मुहं अवयासेउं बीहावेइ, पिट्टेइ य, ततो ताणि चेडरूवाणि रुयंताणि अम्मापिऊणं साहति, तेहिं गंतूण ठेवि(बंधि)तो, मुणिउत्ति काऊण मुक्को, मुणिओ-पिसाओ, भणंति य-किं एएण मुणिएण हएण, एयं से सामि हणामि जो एयं न वारेइ, ततो सा बलदेवपडिमा लंगलं बाहुणा हुक्खयिऊण उठ्ठिया, ततो ताणि पायवडियाणि सामि खामेति ॥ एतदेव सङ्केपेणाह
तत्तो य नंगलाए डिभमुणी अच्छिकडणं चेव । आवत्ते मुहतासे मुणिजत्तिय बाहि बलदेवो॥४८॥ ॥२८॥ 5। ततो हरिद्रकात् प्रामात् स्वामी नङ्गलायां ग्रामे वासुदेवगृहे प्रतिमया स्थितः, तत्र गोशालोऽक्षिकर्षणं कृत्वा पिशा-14
चरूपः सन् डिम्भान् भापितवान्, तत्र बहु कदर्थित इति शेषः, ततो भगवान आवर्चे ग्रामे बलदेवगृहे प्रतिमा
Jain Education Inter

Page #578

प्रतिपन्नः, तत्र मुखेन विकृतीकृतेन डिम्भान त्रासितवान्, ततस्तन्मातापितरौ यंदा पिशाच इति परिभाव्य गोशालं मुक्त्वा स्वामिन उपद्रवाय ढौकितवन्तस्तदा च बलदेवप्रतिमा नांगलमुत्पाव्य वाहितवान् , एषोऽक्षरार्थः, भावार्थ उक्त एव,
ततो सामी चोरागं नाम सन्निवेशं गतो, तत्थ गोडियभत्तं सिज्झइ, तत्थ भयवं पडिमं ठितो, गोसालो भणतिअज एत्य चरियवयं, सिद्धत्थो भणति-अज अच्छामो, सोऽवि तहिं उकुडनिक्कुडियाहिं पलोएइ, भिक्खा वेला ह्या नवत्ति, तत्थ य चोरभयं, ताहे ते जाणति-एस पुणो पुणो पलोएइ मन्ने एस चोरितो होजा, ताहे सो घेत्तूर्ण निसिहूँ हम्मइ, सामी पच्छन्ने अच्छइ, ताहे गोसालो भणइ-जइ मम धम्मायरियस्स तवो अत्थि तो समंडवो डग्झउ, दडो, ततो सामी कलंबुयानाम संनिवेसो तत्थ गतो, तत्थ पञ्चंतिया दो भायरो-मेहो कालहत्थी य, सो कालहत्थी चोरिया
निमित्तं चोरेहिं समं उद्धाइतो, इमे य दुवे पेच्छइ, ते भणंति-के तुझे ?, सामी तुसिणीतो अच्छइ, ते तत्थ हम्मंति, दिन य साहिति, तेण ते बंधिऊण महल्लगस्स भाउस्स पेसिया, तेण जं भयवं दिवो तं उद्विता पूइतो खामितो य, तेण सामी कुंडग्गामे दिवपुछो ॥ अमुमेवार्थ सविपन्नाह
चोरा मंडवभुजं गोसाले वहण तेयझावणया। मेहो अकालहत्थी कलंबुआए उ उवसग्गा ॥ ४८१ ॥
अक्षरगमनिका-चोराको नाम सन्निवेशस्तत्र क्वचित मण्डपे गोष्ठिभोज्यं कर्तुमारब्धं, तत् गोशाल उत्कुडुको निष्कुडुकश्च भूत्वा निरीक्षितवान्, ततश्चौर इतिकृत्वा तस्य वधनं-ताडनं, ततः शापप्रदानेन तेजसा तस्य मण्डपस्य ध्याम
RAMAKACANCYCM++%
Jain Education Interation

Neww.jainelibrary.org

Page #579

उपोद्घात- नियुक्ती पीवीर- चरिते
नंगलाssवर्त्तचौरा
-
२८१॥
--
ना-दाहः तदनन्तरं भगवान् कलम्बुकायां सन्निवेशे गतः, तत्र द्वौ भ्रातरौ-मेघः कालहस्ती च, तत्र कालहस्तिना उपसर्गाः कृताः, मेघेन च भगवान पूजित इति शेषः।
ततो सामी चिंतेइ-बहुं कम्मं निजरेयवं, लाढाविसयं वच्चामि, ते अणारिया तत्थ निजरेमि, तत्थ भयवं अत्यारियदिटुंतं हियए करेइ, ततो पविट्ठो लाढाविसयं कम्मनिज्जरातुरितो, तत्थ हीलणनिंदणाहिं बहुं कम्मं निजरेइ, पच्छा ततो नीति, तत्थ पुण्णकलसो नाम अणारियग्गामो, तत्यंतरादो तेणा राढाविसयं पविसिउं कामा अवसउणो एयस्स चेव वहाए भवउत्तिक असिं कहिऊण सीस छिंदामित्ति पधाविया, ताहे सकेण ओहिणा आभोइया, दोवि वजेण हया, अण्णे भणंति-सिद्धत्येण ते असी तेसिं चेव उवरिं छूढा, तेर्सि सीसाणि छिन्नाणि, एवं विहरंता भद्दियनयरिं गया, तत्थ पंचमो वासारत्तो, तत्थ सामी चाउम्मासखमणेण अच्छइ विचित्तट्ठाणाईहिं । अमुमेवार्थमुपसंहरन्नाह7 लाढेसु अ उवसग्गा घोरा पुन्नकलसीअ दो तेमा। वजहया सकेणं भद्दिय वासासु चउमास ॥ ४८२॥ १ ततो भगवान् लाढासु जनपदे गतः, तत्र घोरा उपसर्गा अभवन् , ततो लाढाभ्यो निर्गतोऽन्तरा पूर्णकलशो नाम ग्रामः, तत्र भगवतो द्वौ स्तेनौ वधायोपस्थितौ, तौ शक्रेण वज्रेण हतौ, ततो भगवान् भद्रिका नगरी गतः, तत्र चातुसिक क्षपणं कृतवान् ॥
ततो बाहिं पारेइ, विहरंतो कयलिसमागमो नाम गामो, तत्थ य सरयकाले अच्छारियाभत्ताणि दहिकररूवाणि निस दिति, तत्थ गोसालो भणइ-वच्चामो, सिद्धत्थो भणइ-अम्हं अंतरं, सो तहिं गतो भुंजइ दहिकूर, सो बहुभक्खाको
V
॥२८॥
-
-
Jain Educatanteme
:

I

Page #580

*
-
25
1-5%
नचैव धाति, तेहिं भणियं-एयस्स बहुगं देह, दिन्नं बहुयं, पच्छा न नित्थरइ, ताहे से उवरि छुढे, ततो उक्कीलंतो गच्छइ, ततो भयवं जंबूसंर्ड नाम गामं गतो, तत्थवि तहेव अच्छारियाभत नवरं तत्थ खीरकूरो तहेव जिमितोय धरिसितो ये॥
एतदेव सङ्केपेणाहहै कयलिसमागम भोयण मंखलि दहिकूर भगवओ पडिमा । जंबूसंडे गुट्टिय भोअणं भगवओ पडिमा ॥४८३ ॥ । कदलीसमागमो नाम ग्रामः, तत्र मडले:-मंखलिसुतस्य गोशालस्य दधिसम्मिश्रं कूरं भोजनमभूत्, भगवतः प्रतिमा-कायोत्सर्गः, ततो भगवान् जम्बूखण्डो नाम ग्रामस्तत्र गतः, तत्र गोशालो गोष्ठयां भोजनं क्षीरसम्मिश्रकूररूपं १ लब्धवान् , भगवतस्तथैव प्रतिमा ।।
ततो भयवं तंबायं नाम गामो, तत्थ आगच्छति, तत्थ नंदिसेणा नाम थेरा बहुस्सुया बहुपरिवारा पासावञ्चिज्जा, तेऽवि जिणकप्परस परिकम्मं करेंति, सामी बाहिं पडिमं ठितो, गोसालो अतिगतो, तहेव पवइए पेच्छइ खिंसइ य, ते आयरिया तदिवसं चउक्के पडिमं ठिया, पच्छा तहिं आरक्खियपुत्तेण हिंडतेण चोरत्तिकाऊण भल्लएणाहया, केवलनाणं, सेसं जहा मुणिचंदस्स जाव गोसालो वोहित्ता आगतो, ततो सामी कृवियं नाम संनिवेसं गतो, तत्थ चारियत्तिकाऊण घेप्पंति
पिट्टिनति य, तत्थ लोगसमुल्लावो-अहो देवज्जगो रूवेण जुवणेण य अप्रतिमो चारियत्ति काउंगहितो, तस्थ विजया पगन्भा *य दोन्नि पासनाहंतेवासिणीतो परिवाइयातो, लोगस्स पासे सोऊण तित्थगरो पबइयो बच्चामो ता पलाएमो, को जाणइ
होजा, ताहे तेहिं मोइतो, दुरप्पा न याणह चरमतित्थयर सिद्धत्थरायपुत्री, अज भे सक्को उवालंमिस्सइत्ति, ताहे मुक्को

Page #581

%--07-%
उपोद्धात- खामितो य, ततो मुक्का समाणा निग्गया, तत्थ वच्चंताणं दुवे पंथा, ताहे गोसालो भणइ-तुझे मर्म हम्ममाणं न वारेह तंबाकभनियुक्ती तुज्झेहिं समं बहूवसगं, अन्नं च-अहं चेव पढम हम्मामि, तो वरं एकल्लो विहरिस्स, सिद्धत्यो भणइ-तुमं जाणसि, गवद्गोशाश्रीवीर-18 ताहे सामी वेसालीमुहो पयाइ, इमो य गोसालो भयवतो फिडितो अन्नतो पट्टितो, अंतरा य छिन्नद्धाणं, तत्थ चोरोलविहारः चरिते रुक्खविलग्गो पलोएइ, तेण दिट्ठो, भणइ-एको नग्गसमणतो एइ, ते भणति-एसो न बीहेइ, नत्थि हरियवयंति, अज से
नत्थि फेडतो, जं अम्हे परिभवति ॥ अमुमेवार्थ सविपन्नाह॥२८२॥
तंबाए नंदिसेणो पडिमा आरक्खि वहण भयऽडहणं । कूविय चारिय मुक्खो विजय पगन्भा य पत्तेअं॥४८॥
भगवान् तम्बाके नाम ग्रामे गतः, तत्र नन्दिषेणाः सूरयस्तेषां चतुष्के प्रतिमा, कायोत्सर्गः, तत आरक्षिकैर्वहणमिति-मारणं, ततो भगवान् कूपिकानाम संनिवेशस्तं गतः, तत्र चारिकावेताविति ग्रहणं, ततो मोक्षो विजयाप्रगल्भा४ वचनतः॥-अनन्तरं भगवद्गोशालयोः प्रत्येकं विहारोऽभवत्, ततो गोशालो तेसिं बोराण सन्निगासमागतो, तेहिं । पंचहिवि चोरसएहिं पिसाओ(माउलओ)त्तिकाउं वाहितो, पच्छा चिंतेइ-वरं सामिणा समं, अविय कोइ मोएइ सामि तन्निस्साए ममवि मोयणं भवइ, ताहे सार्मि मग्गिउमारद्धो, सामीवि वेसालिं गतो, तत्थ कम्मगारसालाए अणुण्णविचा पडिम ठितो, साय साला साहारणा, जेसिं आधीना ते तत्थ अणुण्णविता, अन्नया तत्थेगो कम्मकारो छम्मास- ॥२८२॥ रोगपीडितो सोहणे तिहिकरणे आउजाणि गहाय आगतो, सामिपासइ पडिमं ठियं, ततो अमंगलमेयन्ति घणं उग्गाहेऊण सामि आहणे पहावितो, सकेश ओही पउत्तो जाव पेच्छइ, ततो निमिसंतरेण आगतो, सकेण तस्स चेव उवरि घणो
87-
%
%
ME
Jain Education Internet

T

Page #582

1) साहितो मतो, ततो सो वंदित्ता गतो ॥ एनमेवार्थमुपसंहरमाह
तेणेहि पहे महिमओ गोसालो माउलुत्ति वाहणया । भगवं वेसालीए कम्मार घणेण देविंदो ॥ ४८५ ॥
तेनैः पथि गोशालो गृहीतः मातुल इति-पिशाच इतिकृत्वा वाहन, भगवांश्च वैशाल्यां गतः, तत्र कर्मकरो भग1६ वन्तं घनेनाहन्तुं प्रवृत्तः, अत्रान्तरे देवेन्द्र आगतः, तेन स मारितः॥ ततो सामी गामार्ग नाम संनिवेसं गतो, तत्थ
विभेलए उजाणे विभेलतो नाम जक्खो, सो य भयवतो पडिमं ठियस्स पूर्व करेइ, ततो सामी सालिसीसयं नाम गामं
गतो, तत्युबाणे पडिमं ठितो, माहमासो य वट्टइ, तत्थ कडपूयणवाणमंतरी सामि दट्ठण तेयं असहमाणी पच्छा ताव-18 |सीरुवं विउविचा वकलनियत्था जडाभारेण य सबं सरीरं पाणिएण उल्लेत्ता सामिस्स उवरि थाउं धुणइ, वायं च विउबइ, जइ अन्नो हुन्तो फुट्टो हुँतो, तिवं वेयणमहियासेंतस्स भयवतो ओही पसरितो, सबलोगं पासिउमारद्धो, सेसं कालं गम्भाओ आढविचा जाव सालिसीसं ताव एकारस अंगा सुरलोयप्पमाणमेत्तो य ओही, जावइयं देवलोगेसु पेच्छियाइतो तावतितो इति भावः, सावि वंतरी पराइया पच्छा उवसंता थुणइ पूर्य च करेइ ॥ अमुमेवार्थ सङ्केपेणाहगामाग बिहेलग जक्स तावसी उवसमावसाण थुई । छटेण सालिसीसे विसुज्झमाणस लोगोही ॥ ४८३ ॥
सतो भगवान् प्रामाकं नाम संनिवेशं गतः, तत्र विभेलके उद्याने भगवतः प्रतिमास्थितस्य बिभेलकनामा यक्षः पूजा
सवान, तदनन्तरं भगवान् शालिनी नाम प्रामं गतवान्, तत्रोद्याने प्रतिमाप्रपन्नस्य कटपूतनात्यन्तरी तापसीरूपं मा.स.४८
SACAAGAR
Jain Education Internation

T

Page #583

उपोद्घात
विकुवित्वा शीतोपसर्ग कृतवती, अवसाने च रात्रेस्तस्या उपशमो बभूव स्तुतिं चाकार्षीत्, तदानीं च षष्ठेन - दिनद्वयोनिर्युकी *पवासेन तिष्ठतस्तीत्रवेदनामधि सहमानस्य शुभैरध्यवसायैर्विशुद्धयमानस्य लोकप्रमाणोऽवधिरभूत् ॥
श्रीवर
चरिते
ततो भयवं भद्दियं नाम नयरिं गतो, ततो छ वासमुवगतो, तत्थ वासारते गोसालेण सह मेलावगो, छट्ठे मासे भयवतो गोसालो मिलितो, तत्थ चउमासखमणं, विश्वित्ते य अभिग्गहे भयवं ठाणाइविसए करेइ, ततो वाहिं पारिता पच्छा मगहाविसए विहरइ, निरुवसग्गं, अठ्ठमासे उडुबद्धिए ॥ एतदेव सङ्क्षेपेणाह -
॥२८३॥
Jain Education Interna
पुणरवि भद्दियनगरे तवं विचित्तं तु छट्ठवासम्मि । मगहाइ निरुवसग्गं मुणि उउबडम्मि विहरित्था ॥ ४८७ ॥ पुनरपि भगवान् भद्रिकनगरे गतः, तत्र षष्ठे वर्षा रात्रे विचित्रं तपः स्थानादिविषयं कायक्लेशं च कृतवान् ततो मुनि:- भगवान् मगधेषु जनपदे ऋतुबद्धे काले निरुपसर्ग व्यहार्षीत् ॥
ततो भयवं आलंभि नगरिं गतो, तत्थ सत्तमो वासारतो चाउम्मासक्खवणं करेइ, ततो वाहिँ पारिता कुंडागो नाम संनिवेसो तं एइ, तत्थ वासुदेवघरे कोणे सामी पडिमं ठितो, गोसालोऽवि वासुदेवपडिमाए मुद्दे अहिट्ठाणं काऊण ठितो, सो य पडियारगो आगतो, तं तहाठियं पेच्छइ, ताहे चिंतेइ - मा लोगो भणिहि - धम्मितो रागद्दोसियत्ति, गामे गंतूण कहेइ, एह पेच्छह मा भणिहिह धम्मिओ रागद्देसिउत्ति, ते आगता, दिट्ठो तहाठितो, पिट्टितो य, पच्छा बंधिज्जइ, अने भणति -एस पिसातो ताहे मुक्को, ततो निग्गया समाणा महणा नाम गामो, तत्थ बलदेवघरे अंतो

वैशाल्यां
कर्मारः
बिभेलके
तापसी शालिशीर्षे
अवधिः
॥२८३॥

Page #584

*
*
*
कोणे सामी पडिमं ठितो, सो गोसालो तस्स मुहे सागारियं दाउं ठितो, तत्थवि तहेव कहियं, पिट्टितो य, मुणिउत्तिकाऊण मुक्को ॥ अमुमेवार्थमुपसंहरन्नाह
आलभियाए वासं कुंडग तह देउले पराहुत्तो। मद्दण देउल सागारियं मुहे दोसुवि मुणित्ति ॥४८॥ । भगवान् आलभिका नगरी गतवान् , तत्र सप्तमो वर्षारात्रस्तदा चातुर्मासक्षपणं कृतवान्, ततो भगवान् कुंडके सन्निवेशे गतः, तत्र देवकुले-वासुदेवायतने गोशालः पराहुत्तः-पराङ्मुखो वासुदेवप्रतिमामुखस्याधिष्ठानं दत्तवान् ,
ततो भगवान् मद्दणानाम्नि ग्रामे गतः, तत्र गोशालो देवकुले-बलदेवायतने बलदेवप्रतिमामुखे सांगारिक-साधनं ६ दत्त्वा स्थितवान् , 'दोसुवित्ति द्वयोरपि पूर्वतरं वासुदेवगृहे अत्र च बलदेवगृहे कदर्थितः, केवलं मुणितो इतिहै पिशाच इतिकृत्वा मुक्तः ॥
ततो सामी बहुसालगो नाम गामो, तत्थ सालवणं नाम उजाणं, तत्थ गतो तत्थ सालज्जा वाणमंतरी, सा वाणमंतरी पूर्व करेइ, अन्ने भणंति-सा कडपूयणा वाणमंतरी भगवतो पडिमागयस्स उवसग्गं करेइ, ताहे परिसंता महिमं करेइ,18 ततो निग्गया गया लोहग्गलं रायहाणिं, तत्थ जियसत्तू राया, सो अन्नेण राइणा समं विरुद्धो, तस्स चारपुरिसेहिं गहिया न साहेति, ततो चारिएत्तिकाऊण रन्नो अत्थाणीवरगयस्स उवढविया, तत्थ य उप्पलो अढियगामातो पुधमेवागतो अच्छइ, सो य ते य आणिते दट्टण उद्वितो, तिक्खुत्तो वंदइ, पच्छा सो भणइ-न एस चारितो, एस सिद्धत्थरायपुत्तो, धम्मवरचकवट्टी एस भयवं, लक्खणाणि य से पेच्छह, तत्थ सकारेऊण मुको ॥ अमुमेवार्थमुपसंहरनाह
**
*
***

Page #585

उपोद्घातनिर्युक्तौ श्रीवीरचरिते
॥२८४ ॥
Jain Education interne
बहुसालग सालवणे कडपूयण पडिम विग्घणोवसमे । लोहग्गलम्मि चारिय जियसत्तू उप्पले मुक्खो ॥ ४८९ ॥ ॐ वासुदेवभगवान् बहुशालकं ग्रामं गतः, तत्र शालवने प्रतिमया स्थितः, कटपूतनायाश्च व्यन्तर्या विघ्ननं विघ्नकरणं, तत है मंदिरे उपशमः, ततो भगवान् लोहार्गले नगरे गतः, तत्र जितशत्रू राजा, चारिकावेताविति द्वयोरपि ग्रहणं, तन 'उप्पल' इति प्राकृतत्वात् तृतीयार्थे सप्तमी उत्पलेन कथिते मोक्षः ॥
ततो सामी पुरिमतालं गच्छइ, तत्थ वग्गुरो नाम सेट्ठी, तस्स भद्दा भारिया वंझा अवियाउरी जाणुकोप्परमाया, बहूणि | देवसयोवाइयाणि काउं परिस्संता, अन्नया सगडमुहे उज्जाणे उज्जाणिया गया, तत्थ पासइ जुन्नं देवउलं सडियपडियं, तत्थ मल्लिसामिणो पडिमा तं नमसंति, जइ अम्ह दारगो दारिगा वा जायइ तो एवं देवडलं करेस्सामो, एवं नमंसित्ता गयाणि, तत्थ अहासंनिहियाए वाणमंतरीए देवयाए पाडिहेरं कथं, आहूतो गन्भो, जं चेव आहूतो तं चेत्र देवकुलं कारमारद्धं, अतीव तिसंझं पूयं करेंति, पद्यइयगाण सगासं जंति, एवं सो सावगो जातो । इतो य सामी विहरमाणो सगडमुहस्स उज्जाणस्स नगरस्स य अंतरा पडिमं ठितो, वग्गुरो य पहातो उल्लपडसाडगो सपरिजणो महया इड्डीए विविहकुसुमहत्थगतो तं आययणं अञ्चतो जाति, ईसाणो य देविंदो पुषागयतो सामिं वंदित्ता पज्जुत्रासह, वग्गुरं च वइवयंतं पासइ, भाइ य-भो वग्गुरा ! तुमं पच्चक्खतित्थगरस्स महिमं न करेसि, तो पडिमं अच्चओ जासि, एस महावीरवद्धमाणोत्ति, ततो आगतो मिच्छामिदुक्कडं काउं खामेइ महिमं च करेइ, ततो सामी उन्नागं वच्चइ, तत्यंतरा बहूवरं सपsिहुतं एह, ताणि पुण दोवि विरुवाणि दंतुराणि स, तत्थ गोसालो भणइ, अहो इमो सुसंजोगो “ततिल्लो विहिराया जाणइ दूरेत्रि जो

कटपूतनाचारिका
शंका
+ | 1126811

Page #586

जहिं वसइ । जं जस्स होइ सरिसं तं तस्स विइज्जयं देइ ॥ १॥ जाहे न द्वाइ ताहे तेहिं पिट्टितो बद्धो, ततो वंसीकुडंगे | सो छूढो, तत्थ पडितो उत्ताणतो अच्छइ, वाहरइय सामि, सिद्धत्यो भणइ-सयं कयं ते, ताहे सामी अदूर
गंतुं पडिच्छइ, पच्छा ते भणंति-एस एयस्स देवबगस्स पीढियावाहो वा छत्तधारो वा आसि, ततो एस अदूरे IN ठितो, ततो मुको, अन्ने भणति-पहिएहिं वहिं उत्चारितो सामि दऍण अच्छंतं ॥ अमुमेवार्थ सझेपत आह
तत्तो अ पुरिमताले वग्गुर ईसाण अच्चए महिम। मल्लिजिणायणपडिमा उन्नाए वंसि बहुगुट्ठी ॥४९॥
ततो भगवान् पुरिमतालपुरं गतः, तत्र वग्गुरः श्रेष्ठी मल्लिजिनायतनप्रतिमामको गच्छन् 'ईसाण'इति प्राकृतत्याद्विभक्तिलोप ईशानेन-ईशानदेवेन्द्रेण भणितः सन् महिमां-पूजां कृतवान् , भगवान् तुन्नाकं सन्निवेशं प्रति व्रजति, अन्तरा वधूगोष्ठी-वधूवर, तद् गोशालो निन्दितवान्, ततो 'वसित्ति वंशीकुडने क्षिप्तः ॥
ततो विहरंतो सामी गोभूमि वच्चइ, तत्व अंतरा अडवी घणा, सया गावीउ चरंति तेण गोभूमी, तत्थ गोसालो गोवालए भणइ-अरे बबलाढा! एस पंथो कहिं वच्चइ, वज्जलाढा नाम मेच्छा, ताहे ते गोवा भणंति-कीस अक्को
ससि, असुयपुत्ता! सुट्ट अकोसामि, तुज्झे एरिसगा मेच्छा, ताहे तेहिं मिलिचा पिट्टिऊण बंधिता वंसीए छढो, तत्थ | त अनेहिं मोइतो अणुकंपाए, ततो विहरंतो सामी रायगिहं गतो,तत्य अट्ठमो वासारतो, चाउम्मासखमणेण खवेइ, विचित्ते |
य अभिग्गहे ठाणादिविसए करेइ, ततो वाहि पारेइ २ चा सरए समतीते सामी चिंतेइ-बहु कर्म न सका निजरे, हताहे सयमेव अत्यारियादिद्वंतं पडिकप्पेइ, जहा एगस्स कुटुंबियस्स साली जाया, ताहे सो कप्पडियपंथिए भणइ-तुम्भं ।
Jain Education Intemato
x

Page #587

उपोद्धातहियइच्छियं भत्तं देमि मम लुणह, एवं सो उवाएण लुणावेइ, एवं च ममवि वहुं कम्मं अच्छइ, एवं अच्छारिएहिं।
वधुवरनिजरावेयवं, ते य अत्थारिया अणारिया देसेसु, ततो लाढावजभूमि [सुद्धभूमि ] वच्चइ, तत्थ विहरइ, ते अणारिया
हसनं श्रीवीर- जणा निरणुकंपा निद्दया सामि हीलेंति निंदति कुक्करे छुच्छुक्कारेंति, ततो ते कुक्कुरा डसंति, 'सयं च ते भयवं आहेसु'
| गोपकोपः चरिते
एवमाइ बहूवसग्गा, तत्थ नवमो वासारत्तो कतो, तत्थ न भत्तपाणं, नेव वसही लद्धा, एवं तत्थ छम्मासे अणिच्च
जागरियं विहरितो । अमुमेवार्थमाह- . ।।२८५॥
गोभूमि बजलाढित्ति गोवकोवे य वंसि जिणुवसमे । रायगिहट्ठमवासं तु बजभूमी बहुवसग्गा ॥४९१॥ ४] भगवान् गोभूमि व्रजति, तत्रान्तरा अटव्यां गोशालो गोपान् अरे वजलाढा इत्याक्रुष्टवान् , ततस्तेषां गोपानां है| कोपो बभूव, ततो 'वंसित्ति वंशीकुडङ्गे गोशालस्तैर्वद्या प्रक्षिप्तः, तदनन्तरमन्यैर्जिनस्योपशमोऽत्यद्भुतो दृष्ट इति कमोचितः, ततो भगवान् राजगृहेऽष्टमं वर्षारानं कृतवान् , तदनन्तरं च वज्रभूमौ गतवान् , तत्र च बहव उपसर्गा
अभवन् , नवमश्च वर्षारात्रस्तत्रैव गतः॥ .. है। ततो अणारियदेसातो निग्गया पढमसरए सिद्धत्यपुराती कुम्मगाम संपत्थिता, तत्थ अंतरा एगो तिलथंभओ, तं
दहण गोसालो भणइ-भयवं! एस तिलथंवतो निफजिहिइ ?, सामी भणइ-णिप्फजिहिइ, एए सत्त पुष्फजीवा उद्दाइत्ता ॥२८॥
एयस्स चेव तिलथंभस्स एगाए तिलसंवलियाए पञ्चायाहिंति, ततो गोसालेण असद्दहंतेण ऊसरिऊण सलिदगो तिलथंभो|8| है| उपाडितो, एगंते एडितो, अहासंनिहिएहिं वाणमंतरेहिं मा भयवं मिच्छावाई भवउत्ति वासं वासिय, ततो सो तिल
Jain Education Intemat
Il

Page #588

शाभो आसत्यो जातो, बहुला य गावी तेण पदेसेण आगता, तीए खुरेण निक्खित्तो सुप्पइद्वितो जातो, पुष्पा य पत्ता य |जाता ॥ एनमेवार्थ सङ्केपत आह__ अनितयवासं सिद्धत्थपुरं तिलथंभ पुच्छनिष्फत्ती। उप्पाडेइ अणजो गोसालोवास बहुलाए ॥४९२॥ । अनियतं वासं भगवान् अनार्यदेशे कृतवान् , वसतेरलाभात्, ततः सिद्धार्थपुरं गतः, तस्मानिर्गत्य कूर्मग्राम प्रति प्रस्थितः, ४ तत्रान्तरा गोशालेन तिलस्तम्वविषये पृच्छा कृता-किमेष तिलस्तंबो निष्पत्स्यते नवा?, भगवता निष्पत्तिरुदाहृता, ततोऽहै नार्यों गोशालस्तं तिलस्तम्बमुत्पाटयति, 'वास'त्ति यथासन्निहितैय॑न्तरर्वर्ष कृतं, बहुलया गवा खुरेण निखात्य स्थिरीकृतः॥ 2 ततो दोऽवि कुम्मगाम संपत्ता, तस्स वाहिं वेसियायणो बालतवस्सी आयावेइ, तस्स का उप्पत्ती?-चंपाए नयरीए
रायगिहस्स य अंतरा गोबरगामो, तत्थ गोसंखीनाम कुडंवितो, सो आभीराण अहिवई, तस्स बंधुमई भजा अविया उरी, इतो य तस्स अदूरसामंते गामो चोरेहिं हतो, ते हंतूण बंदिग्गाहं च काऊण पधाविया, एगा अचिरप्पसूया पइंमि मारिए चेडेण समं गहिया, सा तं चेडं छड्डाविया, सो चेडो तेण गोसंखिएण गोरूवाण गएण दिट्ठो, गहितो य, अप्पणिजियाए महिलाए दिनो, तत्थ पगासियं, जहा-मम महिलाए गूढोगम्भो आसि, तत्थ छगलं मारित्ता लोहियगंधत्ता सूइयानेवत्थेण ठिया, सर्व जं तस्स इतिकत्तवयं तं कीरइ, एवं सो तत्थ संवड्डइ, सावि से माया चंपाए विक्कीया, वेसियाए थेरीए मम धूयत्ति तीए उवयारं सिक्खाविया, सा तत्थ पगासा गणिया जाया, सो य गोसंखियपुत्तो तरुणो | जातो, घयसगडेहिं चंपं गतो सवयंसो, तत्थ पेच्छइ नागरं जणं जहिच्छियमभिरमंतं, तस्सवि इच्छा जाया, अहंपि

Page #589

पोद्धात-रात
४ ताव रमामि, सो तत्थ गतो वेस, तत्य से सा चेव माया अभिरुइया, मोल्लं देइ, वियाले पहायविलित्तो वच्चइ, तत्थ । तिलस्तंबोनियतीरावचंतस्स अंतरा पादो अमिझेण लित्तो, सो न याणइ केण विलित्तो?, तत्यंतरा तस्स कुलदेवया मा अकिच्चमायरउ ।
त्पाटनं श्रीबार- बोहामित्ति तत्थ कोट्टए गाविं सवच्छयं विउविऊण संठिया, ताहे सो तं पायं तस्स उवरि फुसइ, ताहे सो वच्छतो
वैश्यायनः चरिते
भणइ-एस मम उवरि अम्मो! अमेझलितं पायं फुसइ, ताहे सा गावी माणुसियाए वायाए भणइ-किं तुमं पुत्ता:8
अधिति करेसि ?, एसो अज मायाए समं वासं गच्छइ, तं एस एरिसं अकिच्चं ववसइ, अन्नं किं न काहिइ?, ताहे तं, ॥२८६॥ सोऊण तस्स चिंता जाया, भणइ-गतो पुच्छिहामि, ताहे पविट्ठो पुच्छइ-का तुझं उप्पत्ती?, तीए भन्नइ-किं तुझं
उप्पत्तीए, महिलाभावं दाएइ, ताहे सो भणइ-अण्णं एत्तियं मोल्लं देमि साह सम्भावं, सबहसावियाए तीए सर्व जहावत्तं सिह, ताहे सो निग्गतो सगामं गतो, अम्मापियरो आपुच्छति, ताणि न साहंति, ताहे सो ताव अणसितो ठितो, जाव से कहियं, ततोऽसौ तं मायं वेसाउ मोइत्ता पच्छा विरागं गतो, एयावत्या विसया इति पाणामाए पवजाए पवइओ, एसा उप्पत्ती, सो विहरतो तंकालं कुम्मगामे आयावेइ, तस्स छप्पयातो जडाहितो आइच्चकिरणतावियातो पडंति, जीवहियठ्याए पडियातो सीसे छुभइ, तं स गोसालो ओसरित्ता तत्थ गतो किं भवं मुणी मुणीतो उयाह जूया-1 सेनायरो, कोऽर्थः?-'मन ज्ञाने किं भवान् मुनि:-ज्ञाता सन् मुनितः-प्रव्रजित उत एवमेवेति, अहवा किं इत्थी || ॥२८॥ पुरिसो वा?, एवं दो तिन्नि वारे वयइ, ताहे वेसियायणो झटो तेयं निसिरइ, ताहे सामिणा तस्स अणुकंपणछाए वेसि-1 यायणस्स उसिणतेयपडिसाहराणमेत्यंतरा सीयलिया तेउल्लेसा निसिरिया, सा भगवओ सीयलिया तेउल्लसा जंबुद्दीव
RELAXCCES
Jain Education Intematic
Xi

Page #590

मन्मितरतो बेटेइ, इयरा तं परिरयेण वेढती जंबुद्दीवं बाहिरतो वेढेइ, सा य एवं परिक्खिजमाणा २ निरवसेसा दासीयलियाए लेसाए विज्झविया, ताहे सो सामिस्स रिद्धिं पासिता भणइ-से गयमेयं 'मय गयमेयं, न जाणामि
जहा तुझं सीसो, खमह, गोसालो पुच्छइ-सामी! किं एस जूयासेन्जायरो भणइ, सामिणा कहियं, ताहे भीतो पुच्छति-किह संखित्तविउलतेयलेस्सो भवति, भयवं भणइ-जेणं गोसाला! छटुंछटेणं अणिक्खित्वेणं तवोकम्मेणं बायावेह, पारणए सनहाए कुम्मासपिडियाए एगेण य वियडासएणं जावेइ जाव छम्मासा से णं संखित्तविउलतेउलेसे भवइ । अन्नया सामी कुम्मगामातो सिद्धपुरं पत्थितो, पुणरवि तिलथंबगस्स अदूरसामंतेणं वीइवयइ, ताहे सामि पुच्छइ,
बहा न निष्फन्नो, भयवया कहियं-निप्फन्नो, तं एवं वणस्सईणं पउपरिहारो कपितो, पउट्टपरिहारो नाम परिवृत्त्य २१ दातस्मिन्नेव शरीरके यदुत्पद्यते जन्तवः एष परिवर्तपरिहारो, तं सो असइहमाणो गंतण तिलसेंगलियं हत्थे पप्फोडिता ।
ते तिले गणेमाणो चिंतेइ-एवं सबे जीवा पउट्ट परिहरंति, नियतिवायं च नियगमवलंबित्ता तं करेड जं भयवया उवा इंटू जहा संखिचविउलतेउलेसे हवइ, ताहे सो सामिस्स पासातो फिट्टो सावत्थीए कुंभगारस्स सालाए ठितो, तेयनि-18 सम्गं आयावेइ, छहिं मासेहिं संखिचविउलतेउलेसो संजातो, कूवतडे दासीए विनासियं, तस्स घडो लेट्टएणाहतो भग्गो, सा रुसिया अकोसइ, ततो मुक्कतेउलेसा दवा, जातो तस्स पञ्चतो जहा सिद्धा मे तेउलेसा इति, पच्छा तस्स हिसाचरा मिलिया, तेहिं निमित्ताउलोगो से कहितो, एवं सो अजिणो जिणपलावी विहरह, एसा से विभूई संजाया। अमुमेवार्थ सल्पिशाह
Jain Education Interes
U

Page #591

उपोद्घातनिर्युक
श्रीवीरचरिते
२८७ ॥

मगहा गोवरगामे गोसंखी वेसियाण पाणामा | कुम्मागामायावण गोसाले कोवण पट्टे ॥ ४९३ ॥ मगधजनपदे चम्पाराजगृहयोरपान्तराले गोव्वरग्रामे गोशङ्खी कौटुम्बिकः, तस्योक्तप्रकारेण वैश्यायनो नाम पुत्रः, | तस्य प्राग्व्यावर्णित कारणवशतः प्राणामानाम प्रत्रज्या, ततो यथासुखं विहरतस्तस्य तत्कालं कूर्म्मप्रामे आतापनावतो । | गोशालः कोपनं - कोपोत्पादनमकार्षीत्, भगवता च गोशालस्यानुकम्पया रक्षा कृता, ततस्तेन भगवता सह कूर्मग्रामात् सिद्धार्थपुरं गच्छता अपान्तराले पूर्वोत्पाटितं तिलस्तम्बं भगवन्तमापृच्छय भगवता च सोऽयं तिलस्तम्बो निष्पन्न इति कथिते प्रवृत्तः - प्रवृत्तपरिहारः प्रागुक्तस्वरूप उपकल्पितः ॥
ततो भगवं वेसालि नगरिं पत्तो, तत्थ संखो नाम गणराया, सिद्धत्थस्स रण्णो मित्तो, सो तं पूएइ, पच्छा वाणिय| गामं पहावितो, तत्थ अंतरा गंडइया नदी, तं सामी नावाए उत्तिन्नो ते नाविया सामिं भणति - देह मोलं, एवं वाहेति तत्थ संखरण्णो भाइणिज्जो चित्तो नाम दूइत्ताए गएलतो नावाकडएण एइ, ताहे तेण मोइतो पूइतो य । एनमेवार्थं सङ्क्षेपेणाह -
| वेसालीए पडिमं संखो गणराय पिउवयंसो य । गण्डइआसरि तिन्नो चित्तो नावाए भगणिसुओ ॥ ४९४ ॥ वैशाल्यां नगर्यां शङ्खो नाम गणराजः पितृवयस्यः - सिद्धार्थराजमित्रं भगवतः पूंजामकरोत्, तथा भगवन्तं वणि| ग्रामं प्रति प्रचलितमन्तरा गण्डेकिकां सरितं नदीं तीर्ण नाविकैर्धृतं चित्रः शङ्खराजस्य भगिनीसुतो नावा समागच्छन् मोचितवान् पूजितवांश्च ॥

शीतलेश्या गंडकिको
त्तारः
॥ २८७ ॥

Page #592

| ततो भयवं वाणियगामं गतो, तस्स बाहिं पठिमं तितो, तत्थ आणंदो नाम समणोवासतो छटुंछटेण आयावेइ, तस्स ओहिन्नाणं समुप्पन्नं जाव पेच्छइ तित्थयर, वंदइ, भणति य-अहो सामिणा परीसहा अहियासिजंति , एच्चिरेण कालेण तुम्भं केवलनाणमुप्पजिहिइ, तहा पूएइ य, ततो सामी सावत्थिं गतो, तत्थ दसमं वासारत्तं विचित्तं तवोकम्म ठाणाईहिं, ततो साणुलट्टियं नाम गामं गतो ॥ अमुमेवार्थ सञ्जिघृक्षुराह| वाणियगामायावण आणंदोही परीसहसहित्ति । सावत्थीए वासं चित्ततवो साणुलहि बहिं ॥ ४९५॥
वणिग्ग्रामे आतापनमानन्दस्य, ततोऽवधिज्ञानं, तेन च स्वामिनं प्रेक्ष्योक्तवान्-अहो भगवान् परीषहसह इति, तदन-1 न्तरं भगवान् श्रावस्त्यां वर्ष-दशमं वर्षारानं कृतवान् , तत्र च विचित्रं तपः, तदनन्तरं सानुलष्टिग्रामं गतः। तत्थ बाहिं भद्दपडिमं ठितो, केरिसिया भद्दा पडिमा ?, भन्नइ, पुवाभिमुहो दिवसं अच्छइ, पच्छा रत्तिं दाहिणहुत्तो, ततो बीए अहोरत्ते अवरेणं दिवसं उत्तरेणं रत्ति, एवं छटेणं भत्तेणं निट्ठिया, तहवि न चेव पारेइ, ततो अपारितो चेव महभई पडिमं ठाइ, सा पुण एवं-पुवाए दिसाए अहोरत्तं, एवं चउसुवि दिसासु चत्तारि अहोरत्ता, एवमेसा दसमेण निहिआ, तहावि न पारेइ, ताहे अपारितो चेव सवतोभदं पडिमं ठाइ, सा पुण सवतोभद्दा एवं-इंदाए अहोरत्तं, एवम्-अग्गेईए जम्माए नेरईए वारुणीए वायबाए सोमाए ईसाणीए विमलाए [तमाए] तत्थ जाई उड्डलोइयाई दवाई ताई निज्झायइ, तमाए हेडिल्लाई, एयमेसा दसहिं दिसाहिं बावीसइमेण समप्पड़, एवं च प्रथमायां प्रतिमायां चत्तारि यामचतुष्काणि, तद्यथा-एक पूर्वस्यामेकमपरस्यामेकं दक्षिणस्यामेकमुत्तरस्यां, द्वितीय स्यामष्टौ यामचतुष्काणि, तद्यथा-द्वे यामचतुष्के
XXXREKHA

__

Page #593

उपोदान- पूर्वस्यामेवं यावत् द्वे यामचतुष्के उत्तरस्या, तृतीयस्यां विशतिर्यामचतुष्कानि, वचबा-, यामचतुष्के पूर्वस्यामेवं यावर आनन्दानियुक्ती द्वे यामचतुष्कं तमायामिति, पच्छा तासु समाचासु आणंदस्स गाहावइस्स घरे बहुलियाए दासीए महाणसिणीएवधिः भश्रीधीर- भायगाणि खणं करतीए दोसीणं छड्डेउकामाए सामी पविट्ठो, ताए भण्णइ-किं भयवं! एएण अहो !, सामिणा पाणी हा दाद्याः चरिते नापसारितो, ताए परमाए सद्धाए दिन्नं, पंच दिवाणि पाउन्भूयाणि, वढो पच्छा तीसे सिरं पक्वालियं, अदासीकया प्रतिमाः
एनमेवार्थ सझेपणाह॥२८८॥
पडिमा भद्द महाभह सबओभद्द पढमिया चउरो। अट्ठ य वीसाऽऽणंदे बहुलिय तह उज्झिया दिवा ॥४९॥! | प्रतिमा पूर्व भगवता भद्रा कृता, तदनन्तरमकृतपारणकेनैव महाभद्रा, तथैव सर्वतोभद्रा, नत्र 'पढमिया चउरो' इति । प्रथमायां चत्वारि यामचतुष्कानि, द्वितीयस्यामष्टौ, तृतीयस्यां विंशतिः, तदनन्तरमानन्द-आनन्दस्य गृहे बहुलिकया दास्या 'तथेति' समुच्चये उज्झिता भिक्षा दत्ता, दिव्यानि पञ्च प्रादुरभवन् ॥
ततो भयवं बहमेच्छं दढभूमिं गतो, तस्स बहिं पोलासं नाम चेइयं, तत्थ अट्ठमण भत्तेण अपाणएण ईसीपभारगएण कारणं, इसीपभारगतो नाम ईसि ओणतो कातो, एगपोग्गलनिरुद्धदिट्ठी अणि मिसनयणे, तत्थवि जे अपित्ता पोग्गला तेसु दिहिं निवेरोइ, सचिचेहिं दिट्ठी अप्पाइज्जइ, जहा दुचाए, महापणिहिएहिं गत्तेहिं सर्विदिएहिं गुत्तेहिं दोवि | ॥२८॥ पाए साहट्ट वग्धारियपाणी एगराइयं महापडिमं ठितो। एतदेवाह
दहभूमी बहुमिच्छा पेढालग्गाममागओ भयवं पोलासचेइयम्मि द्विएगराई महापडिमं ॥ ४९७ ।।
REAK
पुरमवन्॥
Jain Education Intes
H
a w.jainelibrary.org

Page #594

दृढभूमिर्नाम बहुम्लेच्छा, तत्र पेढालग्राममागतो भगवान्, तस्य बहिः पोलाशे चैत्य-व्यन्तरायतने एकरात्रिकी | महाप्रतिमां स्थितः॥ इतो य-सको देवराया भगवंतं ओहिणा आभोएत्ता सभाए सुहम्माए अत्थाणगतो हरिसितो सामिस्स नमोकारं काऊण भणति-अहो भयवं! तेलोकमभिभूय ठितो, नहु सका केणइ देवेण वा दाणवेण वा चाले, तथा चाहसको य देवराया सहागओ भणइ हरिसिओ वयणं । तिन्निवि लोगऽसमत्था जिणवीरमिणं चलेउंजे ॥ ४९८॥ । शक्रो देवराजः सभागतो हर्षितो वचनमिदं भणति-त्रयोऽपि लोका अमुं जिनं वीरं चालयितुमसमर्थाः, जे इति पादपूरणे ॥
इतो य-संगमतो नाम सोहम्मकप्पवासी देवो सकस्स सामाणितो अभवसिद्धितो,सो भणइ-देवराया अहो रागेण उल्लवेइ, को माणुसो देवेण न चालिज्जइ, अहं चालेमि, ताहे सक्को तं न वारेइ, मा जाणिहिई परनिस्साए भयवं वोकम्मं करेइत्ति, एवं सो आगतो, तथा चाहसोहम्मकप्पवासी देवो सक्करस सो अमरिसेणं । सामाणिय संगमओ बेह सुरिंदं पडिनिविट्ठो ॥ ४९९ ॥ तेलोकं असमत्थंति बेह एयरस चालणं काउं। अजेव पासह इमं मम वसगं भट्ठजोगतवं ॥५०॥ अह आगओ तुरंतो देवो सकस्स सो अमरिसेणं । कासी य हउवसगं मिच्छादिही पडि निविट्ठो ॥५०१॥ सौधर्मकल्पवासी देवः शक्रस्य सामानिकः सङ्गमको नाम, सोऽमर्षेण सुरेन्द्र प्रति प्रतिनिविष्टः सन् ब्रवीति, यत्-।।
कारक
बा.स.५९
in Edaran Internator

Page #595

उपोद्धात- निर्यको श्रीवीर
संगमकोपसर्गाः
चरिते
॥२८९॥
वह इति ब्रूषे एतस्य चालनं कर्तुं त्रिलोकमसमर्थमिति, तन्न, अथैव प्रेक्षस्व इमं महावीरं मम वशगम्-आयर्स भ्रष्टयोगतपसमिति, एवमुक्त्वाऽथानन्तरं शक्रस्योपरि अमर्षेण सङ्गमकनामा देवस्त्वरित आगतः, अकापीच्च स मिथ्या- दृष्टिः प्रतिनिविष्ट उपसर्ग, तद्यथा-सो अभवितो सामिस्स उवरिं वजधूलीवरिसं वरिसइ, जाव अच्छीणि कन्ना य सबसोयाणि पूरियाणि, निरुस्सासो जातो, तेण सामी तिलतुसभागमेत्तंपि झाणाओ न चालिओ १ ताहे संतोतं साहरित्ता कीडियाओ वज्जतुंडाओ विउबइ, तातो समंततो लग्गिऊण खायंति, अन्नेण सोएण सरीरगमणुपविसित्ता अनेण सोएण निग्गच्छति, एवं चालिणीसरिसो कतो, तहवि भयवं न चलितो २ ताहे उसे वजतुंडे विउबइ, जे लोहियमेगेण पहारेण जीणेति, तेवि सुवहुं खायंति, तहवि न सको चालेउं ३ ताहे उण्हेला विउवेइ, उण्हेला णाम तेल्लपाइयाओ, तातो तिक्खेहिं तुंडेहिं अतीव दंसंति, जहा जहा सो अभवितो उपसगं करेइ तहा तहा सामी अतीव झाणेण अप्पाणं भाबेइ, जहा 'तुमए चेव कयमिणं, न सुद्धचारिस्स दिस्सए दंडो' इच्चादि ४ जाहे न सकइ खोभेउं ताहे विच्छुए विउबइ, तहवि न सक्कइ ५, ताहे नउले विउधइ, ते तिक्खाहिं दाढाहिं डसंति खंडखंडाई अवणेति ६ पच्छा सप्पे रोसपुग्ने उग्गविसे डाहजरकारगे विउबइ, तेहिवि न सकिओ चालेउं ७ ततो मूसए विउबइ, ते तिक्खाहिं दाढाहिं डसंति, खंडाणि य अवणेत्ता तत्थेव मुत्तपुरीसाणि वोसिरंति, तो अतुला वेषणा पाउन्भवति, जाहे न सका ताहे हस्थिरूवं विउबइ, तेण हस्थिरूवेण सुंडाए गहाय सत्तद्वतले आगासे उक्खिवित्ता पच्छा दंतमुसलेहिं पडिच्छइ, पुणोऽवि भूमीए विंधा चलणतलेहि य मलेइ ९ जाहे एवमवि न सका चालेड ताहे हस्थिणियारूवं विउबइ, सा हत्थि
॥२८९॥
Jain Education Internal SU

Page #596

S
णिया सुंडएहिं दंतेहिं विधइ फालेइ य, पच्छा काइएण सिंचइ, चलणेहिं मलइ १० जाहे न सका ताहे पिसायरूवं विउबइ, तेण उवसगं करेइ ११ जाहे न सक्कइ ताहे वग्घरूवं करेइ, सो दाढाहि नक्खेहिं फालेइ, खारकाइयाए । सिंचेइ १२ जाहे एवमवि न सकइ ताहे सिद्धत्थरायरूवं विउवइ, सो कलुणाणि विलवइ, एहि पुत्तगा! उज्झाहि एमाइविभासा १३ ततो तिसलारूवं विउच्चइ, तत्थवि सा चेव विभासा १४ ततो जाहे एवमवि न सका ताहे सूयं विउबइ, किह !, सो ततो खंधवारं विउवइ, सो परिपेरतेसु आवासितो, तत्थ सूयो पत्थरे अलभतो दोण्हवि पायाण मज्झे अगि जालित्ता पायाणं उवरि उक्खलियं काउं पइउमारद्धो १५ जाहे एएणवि न सक्कइ ताहे पकणं विउवइ, सो पक्कणो ताणि पंजरगाणि वाहासु गले कण्णेसु य ओलयइ, ते सउणगा भयवंतं तुंडेहिं खायंतिं विधंति सन्नं काइयं च वोसिरंति १६ ततो खरवायं विउच्वति, जेण सक्को मंदरोऽवि चालेउ, न पुण सामी चलइ, तेण आगासे उक्खिवित्ता उक्खिवित्ता पाडेइ १७ पच्छा कलंकलियावार्य विउबइ, तेण जहा चक्काइद्धतो नंदिआवत्ते वा तहा भमाडिजइ १८ जाहे एवमवि न सका ताहे कालचकं विउचइ, तं विउविऊण ऊहूं गगणतलं गंतूण एत्ताहे मारेमित्ति मुयए वजसंनिभं, मंदरंपि चूरेजा, तेण पहारेण 3 भयवं ताव निबुड्डो जाव अग्गनहा हत्थाणं १९ जाहे तेणवि न सका ताहे चिंतइ-न सक्को एस मारिति अणुलोमे | उवसग्गे करेमि, ताहे पभायं विउबइ, लोगो सबो चंकमि पयत्तो, भणइ य-देवजगा! अजवि अच्छसि ?, भयवं नाणेण जाणाइ जहा न ताव पभाइ, ततो दिवं देविहि दसेइ, भणइ य विमाणगतो-तुट्ठोमि तुज्झ भयवं! किं देमि सग्गं वा ते सरीरं नेमि? तिन्निवि लोए तुझ पाएसु पाडेमि । अन्ने भणंति-दिवं देविईि दसिता मणोरमसहरू
ECREKACCI

Page #597

--
संगमकोपसर्गाः
स्पोद्घात- वरसगंधफासोक्वते छप्पि मणोणुकृले उऊ. दंसेइ, अच्छरातो गुरुवातो पेसेड़, ताहे दिवं वत्तीसइविहिं नमुपदंसति निर्यको सामी नहेव समदरिसी, जाहे न सकति ताहे पइरिकं काऊण विविहप्पगारमालिंगणचुंबणाइयं मोहुप्पायगमित्थीभाव- श्रीवीर- मुपदंसंति, हा दइय! हा निकिव! इच्चेवमाइ जंपंति, ततो परिसंता जामेव दिसं पाउन्भूता तामेव दिसं पडिगया, चरिते एस सबो वीसइमो उवसग्गो॥ एतानेव गाथाचतुष्टयेनाह
धूली पिवीलिआओ उइंसा चेव तह य उण्होला । विच्छुअ नउला सप्पा य मूसगा चेव अट्ठमया ॥५०२॥ ॥२९॥
हत्थी हथिणियाओ पिसाअए घोररूव वग्यो य । धेरो थेरी सूओ आगच्छइ पक्कणो अ तहा ॥५०३॥
खरवाय कलंकलिया, कालचकं तहेव य । पाभाइयमुवसग्गे, वीसइमे होति अणुलोमे ॥५०४॥ सामाणियदेविद्धिं देवो दाएइ सो विमाणगओ। भणइ वरेह महरिसि! निप्फत्ती सग्गमोक्खाणं ॥५०५॥
प्रथमठो घूली विकुर्विता १ ततः पिपीलिकाः२ तदनन्तरमुइंशाः ३ तत उण्होलाः ४ ततो वृश्चिकाः५तदनन्तरं नकुला Hततः सर्पाः ७.ततो मूषकाश्चैवाष्टमाः ८॥ तदनन्तरं हस्ती ९ ततो हस्तिनिका १० तदनन्तरं पिशाचः ११ तदनन्तरं
घोररूपो व्याघ्रः १२ ततः स्थविरः-सिद्धार्थः १३ स्थविरा-त्रिशला १४ तदनन्तरं सूतो-रसवतीकारः १५ तत आगच्छति परणः-शवरः १६ ॥ तथा खरवातः १७ तदनन्तरं कलंकलिका १८ तथा चैवं कालचक्र १९ विंशतितमः पुनरुपसर्गो भवत्यनुलोमः, स च प्रभातविकुर्वणारूपश्च, स दुर्गृहीतनामधेयो देवो विमानगतो भगवञ्चित्तक्षोभनाय | सामानिकदेवा दर्शयति, भपाति'च-वृणीष्व महर्षे! येन तव स्वर्गमोझयोर्निष्पत्तिर्भवति ॥ ५०२-५॥
॥२९०॥
Jain Education interne

|wwwjainelibrary.org

Page #598

RE
जाहे एवमपि न तीरइ चालेउं ताहे सुट्टयरं पडिनिवेसं गतो, कल्ले काहित्ति पुणोवि अणुकडइ, ताहे सामी वालुया 18नाम गामो तं पहावितो, तत्थंतरा पंच चोरसए विउवा वालुगं च, जत्थ वहुतरं खुप्पइ, पच्छा तेहिं पवयगुरुतरेहिं है।
माउलोत्ति वाहितो, सागयं च वजसरीरा देति जेहिं पवयावि फुटेजा, ताहे वालुयागामं गतो, तत्थ भिक्खं हिंडितो तत्थ भयवतो रूवमावरित्ता तरुणियाण अविरइयाणं काणच्छि देइ, ततो हम्मइ, ताहे निग्गतो, भयवं सुभोमं वच्चई तत्थवि गतो भिक्खायरियाए, तत्थवि सामिणो रूवमावरित्ता महिलाणं अंजलिं करेइ, पच्छा तेहिपि सामी पिट्टिजई, ततो भयवं निग्गंतूण सुच्छेत्ता नाम गामो तहिं बच्चइ, तत्थ जाहे अभिगतो सामौ भिक्खाए ताहे भयवतो रूबमावरित्ता विडरूवं विउवइ, तत्थ हसइ गायति य, अट्टहासे मुंचति, काणेच्छियाओ य जहा विडो तहा करेइ, असिद्वाणि य भासइ, तह विहम्मइ ॥ अमुमेवार्थ सविपन्नाह
वालुयपंथे तेणा माउल पारणग तत्थ काणाञ्छ । तत्तो सुभूम अंजलि सुच्छित्ताए य विडरूवं ॥५०६॥
स भगवान् वालुकाग्राम प्रति प्रधावितः, तत्रापान्तराले पथि पञ्चशतसहयाः स्तेनास्तैर्मातुल इति-पिशाच इतिकृत्वा वाहितः, ततस्तत्र-वालुकाग्रामे पारणके-पारणकनिमित्तं स्वामी भिक्षायां प्रविष्टः, ततो भगवतो रूपमावृत्य तरुणीनां काणाक्षि दर्शयति, ततस्तत्पुरुषैर्भगवान् हन्यते, ततः सुभौमग्रामे गतः, तत्र तरुणीनामुक्तप्रकारेण दर्शितवान् , सुक्षेत्रायां तु ग्राम विटरूपं विकुर्वितवान्, सर्वत्र भगवान् कदर्थ्यते ॥ ततो सामी सुच्छेत्तातो विनिग्गंतूण मलयं नाम गामं गतो, तत्थ भयवतो उम्मत्तयं रूवं करित्ता अविरड्यातो आलिंगेइ गेण्हइ य, ततो चेडरूवेहिं छारकयारेण भरि-18
| वालवान वालुकाग्राम प्रति प्रभावितरणकनिमित्तं स्वामी भिक्षातत्र तरुणीनामुक्तप्रकारण तण मलयं नाम
an Educatan internation

Page #599

चरिते
पोदात- जइ, लेगुएहिं विहम्मइ, ताणि य वीहावेइ, ताणि य अक्खुडंतपडताणि नासंति, ततो तेसिं अम्मापियरेहिं हम्मइ, ततो संगमको नियुक्ती निग्गतो हत्धिसीसं नाम गामं गतो, तत्थवि भयवं भिक्खायरियाए अतिगतो, तत्थ भयवतो सिवारूवं दरिसेइ, किंत
पसर्गाः श्रीवीर- भणिय होइ ?-सागारियं से कसाइयं करेइ, ततो जाहे अविरइयं पेच्छइ ताहे उढेइ पच्छा हम्मइ, ततो भयवं चिंतेइ-एस
गाढमुड्डाहं करेइ अणेसणं च, तम्हा गाम चेव न पविसामि, बाहिं अच्छामि, ततो बाहिं गामस्स निग्गतो, ततो जतो
महेलाजूहं ततोहुत्तो सागारिएण कसाइएण अच्छइ, तहाठितो सामी सक्केण पूइतो, ततो तप्पमिई ढोंढसिवो पवत्तो ॥२९१॥ ताहे सामी चिंतेइ-एस नितरामुड्डाहं करेइ, तम्हा गामं चेव न अतीमि, एगंते अच्छइ, ताहे संगमतो हसइ, न सकेमि |
है तुम ठाणातो चालेउं, पेच्छामि ता गाम अतीहि, ताहे सक्को आगतो पुच्छइ-जत्ता भे? जवणिज्जं च भे? अबाबाई हैच भे? इति, वंदित्ता पडिगतो॥
मलए पिसायरूवं सिवरूवं हथिसीसए कासी। ओहसणं पडिमाए मसाण सक्को जवणपुच्छा ॥५०७॥ | मलये ग्रामे पिशाचरूपं-भगवतः उन्मत्तकलक्षणमकार्षीत्, तदनन्तरं हस्तिशीर्षके शिवरूपं प्रागुक्तस्वरूपं, ततः श्मशाने प्रतिमायां कायोत्सर्गस्थितस्य अपहसनं यथा न शक्यसे त्वं स्थानाच्चालयितुमिति पश्यामि यदि ग्राममागच्छ
तीति, ततः शक्र आगतस्तस्य यापनपृच्छाऽभवत् ॥ ताहे सामी तोसलिं गतो, तत्थ बाहिं पडिम ठितो, ततो सो अभ- ॥२९ ॥ ४ वितो चिंतेइ-एस गामं न पविसइ, ता एत्थवि से ठियस्स करेमि उवसगं, ततो खुडगरूवं विउवित्ता संधि छिदइ8
उवगरणेहिं गहिएहिं वतीए, तत्थ गहितो सो भणइ-मा म हणह, अहं न जाणामि, आयरिएण अहं पेसितो, कहिं सो',
4-5200-%244%---
-24
Jain Educatanntematon

Page #600

*
एस बाहिं अमुगे उजाणे, तत्थ हम्मइ बज्झइ, मारिजउत्ति वज्झो नीणितो, तस्थ महाभूइलो नाम इंदजालितो, सेण
सामी कुंडग्गामे दिट्ठपुरो, ताहे सो मोएइ, साहइ य जहा एस सिद्धत्थरायपुत्तो, मुक्को खामितो, खुडतो मग्गितो, न || दिट्ठो, नायं जहा देवो से उवसग्गं करेइ, तथा चाह- . तोसलि खुडगरूवं संधिच्छेदो इमोत्ति वझो य । मोएइ इंदजालित तत्थ महाभूइलो नामं ॥५०८॥
ततो भगवान् तोसलिग्रामं गतः, तत्र सङ्गमकः क्षुल्लकरूपं विकुर्वितवान् , तेन च गृहीतैरुपकरणः सन्धिच्छेदो वृतेः कृतः, ततः स आरक्षकैहीतः माह-अयं मां कारितवान्, ततः स्वामी वध्य आज्ञप्तः, तत्र महाभूतिलो नाम इन्द्रजालिको मोचितवान् ॥ ततो सामी मोसलिं गतो, तत्थ बाहिं पडिमं ठितो, तत्थवि सो देवो खुडुगरूवयं विउवित्ता संधिमग्गं पलोएइ पडिलेहेइ य, सामिस्स पासे सवाणि उवगरणाणि विउवइ, ताहे सो खुङगो गहितो, कीस एत्थ सोहसि', भणइ-मम धम्मायरितो रत्ति खत्तं खणिहिइ, तो मा कंटए भंजिहीति मग्गं सोहेमि, सो कहिं 1, तेण कहियं-अमुगे उज्जाणे चिट्ठइ, ते गया, दिडो सामी, ताणि य उवगरणाणि समीवे, ततो गहितो, आणीतो, तत्थ सुमागहो नाम राद्वितो सामिस्स पिउवयंसो, सो मोएइ, ततो सामी तोसलिं गतो, तत्थवि तहेव गहितो, नवरं उकलंबिउमाढत्तो, तत्थ से रज्जू छिन्नो, एवं सत्चवारा छिन्नो, ताहे सिटुं तोसलियस्स, सो भणइ-एस अचोरो निहोसो, तं खुड़गं मग्गह, सो मग्गितो, नदीसह, नायं जहा से देवो उवसग्गं करेइ ॥ अमुमेवार्थमाहमोसलि संधिसमागम मोएई रहिओ पिउवयंसो। तोसलिय सत्त रज्जू वावत्ती तोसली मुक्खो ॥ ५०९ ॥
LA

Page #601

टपोद्धात- भगवान् मोसलिं गतः, तत्र सन्धिमार्गशोधनाय क्षुल्लकस्य समागमः, ततो भगवतो ग्रहणं, राष्ट्रिकश्च पितृवयस्योसंगमको. निर्युकी भगवन्तं मोचयति, ततो भगवान् तोसलिकग्रामं गतः, तत्र पूर्वप्रकारेण गृहीतः, ऊर्ध्वमवलम्ब्यमाने च भगवति सप्तासाः श्रीवीर- वारान् रज्या व्यापतिः, ततस्तोसलिकस्य क्षत्रियस्य कथनं, भगवतो मोक्षः॥ चरिते
ततो सामी सिद्धत्यपुरं गतो, तत्थ तेण अभविएण तहा कयं जहा भगवं तेणोति गहितो, तत्थ कोसितो नाम
आसवाणियओ, तेण कुंडपुरे सामी दिवेल्लओ, तेण मोयावितो, ततो सामी गोउलं गतो, तत्थ य तदिवसं छणो, सवत्थ | ॥२९२॥
परमन्नं उवक्खडियं, चिरं च तस्स देवस्स उवसगं काउं ठितस्स, सामी चिंतेइ-गया छम्मासा, सो गतो होजत्ति
भिक्खायरियाए अतिगतो, सो अणेसणं करेइ, सामी उवउत्तो पासइ, ताहे अद्धहिंडितो नियत्तो, वाहिं पडिमं ठितो, सो ६य पावो सामि ओहिणा आभोएइ-किं भग्गपरिणामो नवत्ति, ताहे सामी तहेव सुद्धपरिणामो छजीवहियं झायइ, तो
तहारूवं द8 आउट्टो, न तीरए खोभेउ, जो एञ्चिरेणवि कालेण छहिं मासेहिं न चलितो सो दीहेणवि कालेण न सको चाले, ताहे पाएसु पडितो भणइ-सच्चं जं सक्को भणइ, सबं खामेइ, भयवं! अहं भग्गपइण्णो, तुझे सम्मत्तपतिण्णा अमुमेवार्थ सङ्केपत आह
॥२९॥ सिद्धत्यपुरे तेणुत्ति कोसिओ आसवाणिओ मुक्खो। वयगाम हिंडणेसण बीयदिणे बेइ उवसंतो ॥५१०॥
भगवान् सिद्धार्थपुरे गतः, तत्र पूर्वप्रकारेण स्तेन इति गृहीतः, तत्र च कोशिको नाम अश्ववणिक्, तेन मोक्षः कृतः,
Jain Education Intemel
l

Page #602

AMACHAR
ततो द्वितीयदिने अजग्रामे गोकुले भिक्षार्थ हिण्डते, तत्र अनेषणा, ततो भगवान् हिण्डनान्निवृत्तः, ततः स उपशान्तो ब्रवीति ॥ किं ब्रवीति इत्यत आहवह हिंडह न करेमि किंचि इच्छा न किंचि वत्तबो । तत्थेव वच्छवाली थेरी परमन्न वसुहारा ॥ ५११॥ ___ अत ऊर्ध्व व्रज स्वेच्छया ग्रामनगरेषु, हिंडस्व भिक्षार्थ कुलेषु, न करोमि कमप्युपसर्ग, स्वामी वक्ति-भोः संगमक! नाहं कस्यापि वक्तव्योऽस्मि, इच्छया यामि नवा, ततः स्वामी द्वितीयदिवसे तत्रैव भिक्षार्थ गोकुलेष्वटति, तत्र वत्सपाली स्थविरा, तया उत्सवदिवसे क्षीरं न लब्धं, ततो द्वितीयदिवसे क्षीरं याचित्वा पायसं राद्धं, तेन भगवान् प्रतिलाभितः, अन्ये वदन्ति-पर्युषितेन पायसेन प्रतिलाभितः, ततः पञ्च दिव्यानि प्रादुर्भूतानि ॥ छम्मासे अणुवद्धं देवो कासीय सो उ उवसगं । दवण वयग्गामे वंदिय वीरं पडिनियत्तो ॥ ५१२ ॥
एवं सोऽभविकः सङ्गमकनामा देवः षण्मासान् अनुबद्धं-सन्तत उपसर्गमकार्षीत्, दृष्टा च ब्रजग्रामे गोकुले परिणाममभग्नं उपञ्चान्तो वीरं-महावीरं वन्दित्वा प्रतिनिवृत्तः॥
इतो य-सोहम्मे कप्पे सधे देवा तहिवसं उबिग्गमणा अच्छंति, संगमतोय सोहम्मं गतो, तत्थ सक्को तं दट्ठण परम्मुहो| ठितो भणइ देवे-भो! सुणह, एस दुरप्पा, नएएण ममवि चित्तरक्खा कया, नवि अन्नेसिं देवाणं, जतो तित्थगरो| आसातितो, न एएण अम्हं कर्ज, असंभासो, निविसतो उ कीरउ, ततो निच्छदो सह देवीहि, सेसा देवा इदेण वारिया,
A1%20-344
250*50%4%
in Education International

Page #603

उपोदात- देवो युतो महिही सो मंदरचूलियाए सिहरंमि । परिवारितो सुरवहहिं तस्स य अयरोवमं सेसं ॥ ५१३॥ संगमकस्य नियुक्ती 5 स सङ्गमकनामा महर्द्धिको देवः स्वर्गात् च्युतः-भ्रष्टः सन् परिवारितः सुरवधूभिहीताभिर्मन्दरचूलिकायाः निर्वासन श्रीवीर-1 शिखरे-उपरितनविभागे यानकेन विमानेनागत्य स्थितः, तस्य एकमतरोपम-सागरोपमं आयुषः शेष ॥
र्यादिकृचरिते ततो सामी आलंभियं गतो, तत्थ हरी विज्जुकुमारिंदो एइ,सोसामि वंदित्ता पूइऊण य भणइ-भगवं! पियं पुच्छामो, ता सुखनिच्छिन्ना उवसग्गा, बहुं गयं थेवं सेसं, अचिरेण भे केवलनाणं समुप्पजिहिइ, ततो सेयवियं गतो, तत्थ हरिस्सहो पिय-18
पृच्छा ॥२९॥ पुच्छगो एइ, ततो सावत्थिं गतो, बाहिं पडिमं ठितो, तत्थ खंदपडिमाए लोगो महिमं करेइ, सक्को ओहिं पउंजइ
जाव पेच्छइ खंदपडिमाए पूर्य कीरमाणं, सामि नाढायंति, सक्को उइन्नो, सावि खंदपडिमा रहं विलग्गिहिइ, ताहे सक्को तं पडिम अणुपवेसिऊण भयवंतेण पद्वितो, लोगो तुह्रो भणइ-देवो सयमेव विलग्गिहिइ, जाव सामि गंतूण दइ, ताहे लोगो आउट्टो, एसो देवदेवोत्ति महिमं करेइ जाव अच्छितो ॥ अमुमेवार्थ सङ्क्षिपन्नाहआलभियाए हरिविज्जू जिणस्स भत्तीइ वंदिउं एइ । भयवं पियपुच्छा जिय उवसग्गत्ति थेवमवसेसं॥५१४॥
हरिसह सेयवियाए सावत्धी खंद ओयरि पडिमा।लोगो आउहिओ (त्थ) वंदे सक्को उ पडिमाए॥५१॥ __ आलभिकायां नगर्या भगवतः प्रियपृच्छको हरिनामा विद्युत्कुमारेन्द्र आगच्छति, वदति च-जिता भगवन् ! सर्वे उपसर्गाः, स्तोकमवशेष तिष्ठति, ततो भगवान् श्वेतम्यां नगर्या गतः, तत्र हरिस्सहनामा विद्युत्कुमारराजः प्रियपृच्छक आगतः, ततः श्रावस्ती गतो भगवान् ,' तत्र स्कन्दप्रतिमां लोकेन पूज्यमानां शक्रोऽवलोक्य तां प्रतिमामनुप्रविश्य
+CRACK
ACCORE
M

Page #604

CASSICALCCC
Koct-
है भगवन्तं वन्दितवान् ॥ ततो सामी कोसंविं गतः, तत्व चंदसूरा सविमाणा महिमं करेंति पियं च पुच्छंति, वाणारसीए सक्को पियं पुच्छइ, रायगिहे ईसाणो, मिहिलाए जणगो राया पूर्य करेइ, धरणो य पियवुच्छतो एइ, तथा चाहकोसंवि चंदसूरोअरणं वाणारसीइ सक्को उ । रायगिहे ईसाणो मिहिलाजणओ अ धरणो अ॥५१६॥ कोशाम्ब्यां चन्द्रसूरावतरणं, वाराणस्यां शक्रः प्रियं पृच्छति, राजगृहे ईशानः-ईशानकल्पेन्द्रः, मिथिलायां जनको राजा धरणश्च-नागकुमारेन्द्रः पूजां कृतवान् , वेसालिवास भूयाणंदो चमरुप्पातो य सूसुमारपुरे । भोगपुर सिंदिकंटक माहिंदो खत्तिओ कुणइ ॥५१७॥
ततो वैशालीनगरीमगमत् , तत्रैकदेशे वर्षारात्रः, तत्र भूतानन्दो नागकुमारेन्द्रः प्रियं पृच्छति, ज्ञानं च व्यागृणोति, दायथा भगवन् ! स्तोककालमध्ये केवलज्ञानमुत्पत्स्यते, तदनन्तरं च भगवान् सूसमारपुरंगतः, तत्र भगवन्निश्रया चमरोत्पातो
यथा व्याख्याप्रज्ञप्तौ तथा वक्तव्यः, ततो. भोगपुरं स्वामी गतवान् , तत्र माहेन्द्रो नाम क्षत्रिया, सिन्दीकन्देनाहन्मीति ४ भगवन्तं प्रति धावितः, सिन्दी नाम खजूरी, स एवं उपसर्ग करोति, एत्यंतरे सणंकुमारो देविंदो एइ, तेण धाडितो तासितो
य, पियं च पुच्छा ॥ ततो सामी नंदिगाम गतो, तत्थ नन्दी नाम भगवतो पियमित्तो सो महिमं करेति, ततो मिढियगाममेति, तत्थ गोवो उवसगं काउमारद्धो, जहा कुमारगामे तहेव वालरजुएण आहणतो सक्केण तासितो॥ एतदेवाह
वारण सर्णकुमारे नंदियगामे पिउसहा वंदे । मेढियगामे गोवो वित्सासणयं च देविंद्रो॥ ५१८॥
244--4
Jain Educatan internete

Page #605

उपोद्घात
वारणं-निषेधनं माहेन्द्रक्षत्रियस्य सनत्कुमारो देवेन्द्रोऽकात्, नन्दिग्रामे पितृसखा-पितृवयस्यो भगवन्तं वन्दते, चन्द्रसूर्यानियुक्ती | मिण्ढिकग्रामे गोपस्योपसर्ग कर्ने प्रवृत्तस्य वित्रासनकं देवेन्द्रः-शकोऽकरोत् ।
वतारादि श्रीवीर-13 ततो सामी कोसंविं गतो, तत्थ सयाणितो राया मियावई देवी तच्चावादी धम्मपाढगो सुगुत्तो अमच्चो नंदा चरिते से भारिया, सा य समणोवासिया, ततो सडित्ति मियावतीए वयंसिया, तत्थेव नगरे धणावहो सेट्टी, तस्स मूला
भारिया, एवं ते सकम्मसंपउत्ता अच्छंति, सामी य पोसबहुलपाडिवए इमं एयारूवं अभिग्गहं अभिगेण्हइ चउविहं, ॥२९॥
तंजहा-दवतो खेत्ततो कालतो भावतो, दबतो कुम्मासे सुप्पकोणेणं, खेत्ततो एलुगं विक्खंभइत्ता कालतो नियत्तमु | भिक्खायरेसु भावतो जइ रायधूया दासत्तणं पत्ता नियलबद्धा मुंडियसिरा अट्ठमभत्तिया एवं कप्पइ, सेसं न त कप्पइ, एवं अभिग्गहं घेत्तूण कोसंबीए अच्छइ, दिवसे २ भिक्खायरियं फुसइ, किंनिमित्तं ?, बावीसं परिमहा भिक्खायरियाए उदिति, एवं चत्तारि मासे कोसंबीए हिंडइ, ताहे नंदाए घरमणुपविठ्ठो, तीए सामिणो परेण ? आयरेण भिक्खा नीणिया, सामी निग्गतो, सो अद्धिति पकया, ताहे दासीतो भणंति-एस देवजगो दिवसे दिवसे | एत्थ एइ, ताहे ताए नायं-नूणं भयवतो अभिग्गहो कोइ, ततो निरायं चेव अद्धिती जाया, सुगुत्तो अमञ्चो आगओ, ताहे सो भणइ-किं अद्धिति करेसि ?, तीए कहियं, भणइ य-किं अहं अमच्चत्तणेणं ? एच्चिरं कालं है। सामी भिक्खं न लहइ ? किंवा तेण विनाणेण जइ एवं अभिग्गहं न याणसि; तेण आसासिया, कल्ले दिवसे, जहा भिक्खं लन्भइ तहा करेमि, एयाए कहाए वट्टमाणीए विजया नाम पडिहारी मियावतीर भणिया सा केणइ
C
॥२९४॥
Jain Education fate

Page #606

कारणेण आगया, सा तं उल्लावं सोऊण मियावतीए साहेइ, मियावईवि तं सोऊण महया दुक्खेण अभिभूया, सा| चेडगस्स घूया, अतीव अद्धिति पकया, राया य आगतो पुच्छति, भणइ-किं तुझ रजेण मए वा?, अज किर चउत्थो मासो सामिस्स हिंडंतस्स भिक्खाभिग्गहो न नजइ, न वा जाणसि एत्थ विहरतं, तेण आसासिया, तह करेमि जहा। कल्ले लभइ, ताहे सुगुत्तं अमचं सद्दावेइ अंबाडेइ य, जहा-तुम आगयं सामि न याणसि ?, अज किर चउत्थो मासो हिंडतस्स, ताहे तच्चावादी सदावितो, सो पुच्छितो सयाणिएण-तुझं धम्मसत्थे सवपासंडाण आयारा आगया, ते तुमं|
साह, इमोवि अमच्चो भणितो-तुमंपि बुद्धिबलितो ता साह, ते भणति-बहवे अभिग्गहा, न नजइ कोऽभिप्पाओ, में दबजुत्तो खितजुत्तो कालजुत्तो भावजुत्तो सत्त पिंडेसणातो सत्त पाणेसणाओ, ताहे रण्णा सवत्थ संदिठ्ठा पाणेसणा
भत्तेसणाओ य, लोगेणवि परलोगकंखिणा कयातो, सामी आगतो, न य तेहिं पगारेहिं गेण्हइ, एवं ताव इयं ।। इतो य सयाणितो चंपं पहावितो, दहिवाहणं गेण्हामि, नावाकडएणं गओ एगाए रत्तीए, अचिंतिया नगरी वेढिया, तत्थ दहिवाहणो पलातो, रण्णा य जग्गहो घोसितो, एवं जग्गहे घुढे दहिवाहणस्स रण्णो धारिणी देवी तीसे धूया वसुमई, सा|
सह धूयाए एगेण रट्टिएण गहिया, राया नियचो, सो उट्टितो चिंतेइ भणइ य-एसा मे भजा, इमं च दारियं विक्केस्सं, सा दादेवी तेण माणसिएण दुक्खेण घूयादुक्खेण य एसा मे धूया न नजई किं पाविहिइत्ति अंतरा चेव कालगया, पच्छा।
तस्स रहियस्स चिंता जाया, दुटु मए भणियं-महिला ममं होहितित्ति, एयं धूयं भणामि, मा एसावि मरिहिइ, तो समें मोलंपि न होहिद, ताहे तेण अणुयत्तेण आणीया-वीहीए उडिया, धणावहेण दिहा, अणलंकियलावन्ना अवस्सं
करकवर
मा.सू.५०

Page #607

'.29-
196
उपोद्धात- रण्णो ईसरस्स वा धूया एसा मा आवई पावउत्ति जत्तियं सो भणइ तत्तिएण मोल्लेण गहिया, वरं तेण समं गमणागमणं चन्दनानिर्यकौमे होहिइत्ति, नीया नियरिं, कासि तुमंति पुच्छिया न साहइ, पच्छा तेण धूयत्ति गहिया, एवं सण्णाणिया, मूलावितं कौशाश्रीवीर- तेण भणिया-एसा तुम्भं धूया, एवं सा तत्थ जहा नियघरे तहा सुहंसुहेणं अच्छइ, तीएवि सो सदासपरियणो लोगो म्यां पार|सीलेण विणएण य सबो अप्पणिजों कतो, ताहे ताणि सवाणि भणंति-अहो इमा सीलचंदणत्ति, ताहे से बिइयंपि नाम
णकं कयं चंदणत्ति, एवं कालो वच्चइ, ततो ताए घरिणीए अवमाणो जातो मच्छरिजइ य, को जाणइ कयाइ एस एयं पडि॥२९५|| वजेजा? ताहे अहं घरस्स असामिणी भविस्सामि, तीसे वाला अतीव दीहारमणिज्जा किण्हा य, सो सेट्ठी मज्झण्हं जण
विरहिए आगतो जाव नत्थि कोऽवि जो पाए पक्खालेइ, ताहे सा पाणियं गहाय निग्गया, तेण वारिया, सा मडाएर धोविउ पवत्ता, ताए धोवंतीए वाला बद्धेल्लगा छुट्टा, मा चिक्खल्ले पडिहिंतित्ति तस्स सेद्विस्स हत्थे लीलाक8 तेण | धरिया बद्धा य, मूला य ओलोयणगया पेच्छइ, तीए णायं-विणटुं कजं, जइ एयं कहवि परिणेइ तो मम एस णत्थि, जाव तरुणतो वाही ताव तिगिच्छामि, सेट्ठिमि विणिग्गए तीए ण्हावियं वाहरावित्ता सा चंदणा बोडाविता नियलेहि य बद्धा पिट्टिया य, वारियतो अणाए परियणो-जो साहइ वाणियरस सो मे णत्थि, सा घरे छोण तस्स घरस्स दारं दिन्नं तालयं च, सो सेट्ठी आगतो पुच्छइ-कहिं चंदणा, न कोइ साहइ भएण, सो जाणइ-नूणं रमइ उवरिं वा चिट्ठइ, एवं ॥२९५॥ रतिपि पुच्छिया, जाणइ-सा नूणं सुत्ता, बिइयदिवसेवि न दिवा, तइयदिवसे घणं पुच्छइ, साहेह मा मे मारेह, ततो धेरदासी एक्का चिंतेइ-किंमम जीविएण!, सा जीवउ वराई, ताए कहियं-अमुयघरे, तेण उग्घाडियादारा, पेच्छइ छुहाहयं

Page #608

चंदणं, ततो कूरं पमग्गितो, जाव समावत्तीए नत्थि, ताहे कुम्मासा दिट्ठा, ते सुप्पकोणे घेत्तूण तीसे दिना, सेट्ठी लोहकारघरं गतो, नियलाणि छिंदावेमि, ताहे सा हथिणीव कुलं संभारिउमारद्धा एलुगं विक्खंभइत्ता, तेहिं पुरतो कतेहिं अन्भतरतोरोयइ, सामी आगतो, ताए चिंतियं-सामिस्स देमि, मम एयं अहम्मफलं, भणइ-भयवं! कप्पइ , सामिणा पाणी पसारितो, चउबिहोऽवि पुन्नो अभिग्गहो, पंच दिवाणि पाउन्भूयाणि, ते वाला तदवत्था चेव जाया, नियलाणि फिट्टाणि,
सोवन्नयाणि नेउराणि जायाणि, देवेहि य सबालंकारा कया, सको देवराया आगतो, वसुहाराए प्रमाणं अडतेरस ते हिरण्णकोडी, कोसंबीए य सबतो उग्घुटुं-केणइ पुण्णमंतेण अज सामी पडिलाहितो, ताहे राया संतेउरपरियणो
आगतो, तत्थ संपुलो नाम दहिवाहणस्स कंचुकी, सो रण्णा वंधित्ता आणीतो, सोऽवि रण्णा सह तत्थागतो, तेण
सा चंदणा पञ्चभिजाणिया, पच्छा पाएसु पडिऊण परुन्नो, राया पुच्छति-का एसा?, तेण से कहियं, जहा-एसा दहिवाह*णस्स रण्णो दुहिया, मियावती भणइ-मम भगिणीधूया, अमच्चोवि सपत्तीतो आगतो, सामी वंदइ, सामी विनिग्गतो,
ताहे राया तं वसुहारं पगहिओ, सक्केण वारितो, जस्स एसा देइ तस्स आभवइ, सा पुच्छिया भणइ-मम पिउणो, ताहे सक्केण सयाणितो भणितो-एसा चरमसरीरा एयं संगोवाहि जाव सामिस्स नाणं उप्पज्जइ, एसा पढमसिस्सिणी, ताहे कन्नतेउरे छुढा संचिट्ठइ, छम्मासा तया पंचहि दिवसेहिं ऊणगा अभिग्गहस्स गहियस्स जाया जदिवसं सामिणा भिक्खा लद्धा, सावि मूला लोगेण अंबाडिया हीलिया य । अमुमेवार्थ सञ्जिघृक्षुराहकोसंबीइ सयाणिअ अभिग्गहो पोसबहुलपाडिवए । चाउम्मासि मिगावइ विजय सुगुत्तो अनंदा य ॥१९॥
RRC
-
.

Page #609

उपोद्घातनिर्युक श्रीवीर
चरिते
॥२९६॥
Jain Education Internation?
तावा चंपा दहिवाहण वसुमई अ वीअनामा | घणवह मूलाऽऽलोअण संपुल दाणे अ पवज्जा ॥ ५२० ॥ ततो भगवान् कौशम्बीं नगरीं गतः, तत्र शतानीको राजा मृगापतिर्देवी, भगवता च पौषमासबहुलपक्षे प्रतिपदि अभिग्रहो गृहीतः, प्रतिदिवसं च भिक्षामटतो भगवतश्चत्वारो मासा अतिक्रान्ताः, अन्यदा भगवान् नन्दाया गृहे गतः, तया आनीता भिक्षा न गृहीता, ततः सुगुप्तोऽमात्य आगतः, तयोश्च भगवद्भिक्षाविषये संलापे मृगापतिदेवी सत्का विजया प्रतीहारी समागता मृगापतिदेव्या अचकथत्, तया प्रोत्साहितेन राज्ञा तथ्यवादी धर्म्मपाठक आकारितः, | सोऽभिग्रहान् विचित्रान् कथितवान् । ततश्च चम्पायां दधिवाहनो राजा, तस्य सुता चन्दना द्वितीयनाम्ना वसुमती, सा कोशाम्व्यामष्ट्रिकेणानीता, धनावहेन गृहीता, अन्यदा धनावहस्य पादी प्रक्षालयन्तीं तां तस्याः केशपाशं च धनावहेन लीलाकम्बिकया संयम्यमानं मूला अबलोकनगता प्रलोकितचती, ततो मात्सर्यात् तथा चन्दना निगडिता, ततो भगवतो दाने सम्पुलनामा कञ्चुकी चन्दनाया मिलितः, ततो भगवतः समीपेऽनया प्रत्रज्या गृहीष्यते इति शकवचनतो राज्ञा चन्दना सङ्गोपिता ॥
ततो सामी कोसंबीतो निर्गतूण सुमंगलं नाम गामं गतो, तत्थ सर्णकुमारो एइ वंदति पियं च पुच्छइ, तत्थ पढमं सिंदी कंदग निवारणत्थमागतो संपयं पुण पियपुच्छतोत्ति । ततो सामी सुच्छेत्तं गतो, तुत्थ माहिंदो पियपुच्छतो एइ, ततो | सामी पालगं नाम गामं गतो, तत्थ वाइलो नाम वाणिओ जत्ताए पधावितो सामिं पेच्छइ, ततो सो अमंगलंतिकाऊण असिं गहाय पधावितो एयस्त फलउति, तत्थ सहत्थेण सिद्धत्थेण सीसं छिन्नं । अमुमेवार्थमाह

+ अभिग्रहस्य पूरणं
॥२९६॥

Page #610

तत्तो असुमंगल सणकुमार सुच्छित पदमाहिंदो। वालुय वाइल वणिए अमंगलं अप्पणो असिणा ॥२१॥ ॐ ततो भगवान् सुमङ्गलं नाम ग्रामं गतः, तत्र सनत्कुमारो देवेन्द्रः प्रियपृच्छक आगतः, ततः सुक्षेत्रायां भगवान्
जगाम, व माहेन्द्रः प्रियपृच्छक आगमत् , तदनन्तरं पालकं नाम प्रामं स्वामी गतः, तत्र वाइलो नाम वणिक् देशा"न्तरं गच्छन् अमङ्गलमितिकृत्वा भगवत उपरि खड्गमुद्गीर्य प्रधावितः, तत आत्मना स्वहस्तेन असिना विनाशितः॥ * | ततो सामी चंपं नयरिं गतो, तत्थ सोमदत्तमाहणस्स अग्निहोत्तसालाए वसहिं उवगतो, तत्थ चाउम्मासं खमइ,
त्य दुवे जक्खा पुन्नभद्दमाणिभद्दा रत्तिं पजुवासंति, चत्तारि मासे रत्तिं रत्तिं पूर्व करेंति, ताहे सो चिंतेइ-किंपि४ जाणइ एस तो देवा महेंति, ताहे विनासणनिमिचं पुच्छइ-को ह्यात्मा!, भगवानाह-योऽहमित्यभिमन्यते, स कीदृशः। सक्ष्मोऽसी, किं तत् सूक्ष्म , यदिन्द्रियैर्ग्रहीतुं न शक्यते इति, तथा किं तं ते पदेसणयं? किं पञ्चक्खाणं, भगवानाहसाइदत्ता! दुविहं पदेसणगं-धम्मियं अपम्मियं वा, पदेसणगं नाम उपदेशः, पञ्चक्खाणे दुविहे-मूलपञ्चखाणे उत्तरपच्चक्खाये य, एएहिं पाहिं तस्स उवगयं । अमुमेवार्थमाह
चंपा वासावासं जक्खिदो साइदत्त पुच्छा य । वागरण दुह पएसण पचक्खाणे अ दुविहे अ॥ ५२२ ॥
भगवान् चम्पायां वर्षावासं कृतवान, तत्र द्वौ योन्द्रौ भगवतो महिमां कृतवन्तौ, ततः स्वातिदत्तस्य ब्राह्मणस्य पृच्छा, भगवतो व्याकरणं, दिविष प्रदेशनं विविध प्रत्खाल्यानमिति ॥ ततो भयवं चंपातो निग्गतो भियगामं
Jan Education internal

T

Page #611

सुमंगलादिविहारः शल्यक्षेपनिष्कासने
उपोद्धात- गतो, तत्थ सको आगतो वंदित्ता पूइत्ता नट्टविहिं उवदंसित्ता वागरेर जहा एत्तिएहिं दिवसेहिं केवल नाणमुप्पजिहिइ नियुक्तीततो सामी मिढियगामं गतो, तत्थ चमरो वंदतो पियपुच्छओ य एइ, बंदित्ता पुच्छित्ता य पडिगतो। अमुमेवार्थमाह- श्रीवीर- जंभियगामे नाणस्स उप्पया वागरेइ देविंदो। मिढियगामे चमरो वंदण पियपुच्छणं कुणइ ॥ ५२३ ॥ चरिते जम्भिकग्रामे देवेन्द्रः-शको ज्ञानस्योत्पादं व्यागृणाति, तथा मिण्ढिकग्रामे चमरो वंदनं प्रियपृच्छनं करोति ॥
ततो भयवं छम्माणि नाम गामं गतो, तस्स बाहिं पडिमं ठितो, तत्थ सामिसमीवे गोवो गोणे छड्डेऊण गाम पविद्रो, ॥२९७॥
दोहणाणि काऊण निग्गतो, ते य गोणा अडविं पविट्ठा चरियवगस्स निमित्तं, ताहे सो आगतो पुच्छइ-देवज्जग! कहिं ते |वइल्ला ?, भयवं मोणेण अच्छइ, ताहे सो परिकुवितो भयवतो कण्णेसु कडसलागातो छुभइ, एगा इमेण कन्नण एगा इमेण कन्नेण जाव दोनिवि मिलिया, ताहे मूले भग्गाओ, मा कोइ उक्खणिहिइ, केइ भणंति-एक्का चेव जाव इयरेण कण्णण निग्गया तओ भग्गा । कण्णेसु तऊ तत्तं गोवस्स कयं तिविद्गुणा रन्ना । कन्नेसु वद्धमाणस्स तेण छूढा कड-1 | सलागा ॥१॥ भयवतो तद्दारवेयणिज कम्मं उइन्नं, ततो सामी मज्झिम पावं गतो, तत्थ सिद्धत्थो नाम वाणियतो,
तस्स घरमागतो, तस्स य मित्तो खरतो नाम वेजो, ते दोऽवि सिद्धत्थघरे अच्छंति, सामी भिक्खस्स पविट्ठो, वाणिकायतो वंदइ थुणइ य, वेजो तित्थयरं पासिऊण भणइ-अहो भयवं सवलक्खणसंपुन्नो, किंतु ससल्लो, ततो सो वाणियतो
संभंतो भणइ, पलोएहि कहिं सालो ?, तेण पलोयंतेण दिट्टो कण्णेसु, तेण वाणिएण भन्नइ-नीणेहि एयं महातवसिस्स, पुन्नं होहिइ तववि मज्झवि, भणइ-निप्पडिकम्मो भयवं न इच्छइ, ताहे पडियरावितो जाव दिवो उजाणे ताव पडिम |
॥२९७॥

Page #612

CROCOLATKARI
|ठितो, ते ओसहाणि गहाय गता, तत्थ भयवं तेल्लदोणीए निवण्णावितो मक्खितो य, पच्छा बहुएहिं पुरिसेहिं जंतितो ४ अर्कतो य, पच्छा संडासएण गहाय कड्डियातो, तत्थ सरुहिरातो सलागातो अंछियातो तासु य अच्छिज्जतीसु भगवया
आरसियं, ते य मणूसे उप्पाडित्ता उद्वितो, महाभेरवं तत्थ उजाणं जायं, देउलं च, पच्छा संरोहणी ओसही दिण्णा, ततो ताहे चेव भयवं पउणो जातो, ततो वंदित्ता खामित्ता य गता । एतदेवाह४| छम्माणि गोवकडसल पवेसणं मज्झिमाइ पावाए। खरओ विज्जो सिद्धत्थ वाणिओ नीदरावेइ ॥२४॥ ___ भगवान् छम्माणियानाम ग्रामं गतः, तत्र गोपेन भगवतः कर्णयोः कटशलाकाप्रवेशनं कृतं, ततो भगवान् मध्यम| पापायां गतः, तत्र खरको वैद्यस्तत्पार्थात् सिद्धार्थनामा वणिक् ते कटशलाके निर्हारयति । | इह सबेसु किर उवसग्गेसु कयरे दुबिसहा ?, उच्यते-कडपूयणासीयं कालचकं एयं च सल्लं निकड्डिजंतं, अहवा जहनगाण उवरि कडपूयणासीयं, मज्झिमाण कालचक्कं, उक्कोसगाणमुवरि सबुद्धरणं । गोवेण आरद्धा उवसग्गा गोवेण |णिट्टिया। एसो गोवो सत्तमि गतो, खरतो सिद्धस्थो य एए दोऽवि तिवमवि वेयणमुदीरता विसुद्धता देवलोगं गता। ततो सामी जंभियगामं गतो, तस्स बहिया वेयावत्तस्स चेइयस्स अदूरसामंते उजुयालियाए नदीए तीरे उत्तरिल्ले कूले | सामागस्स गाहावइस्स कट्ठकरणे, कट्ठकरणं नाम छेत्तं, सालपायवस्स अहे उकुडुयनिसजाए गोदोहियाए आयावणाए | आयावेमाणस्स छद्रेण भत्तेणं अपाणएणं बारसहिं संवच्छरेहिं वइक्कंतेहिं तेरसमस संवच्छरस्स अंतरा वट्टमाणस्स वइसाहसुद्धदसमीए पाईणगामिणीए छायाए पमाणपत्ताए पोरिसीए सुबएणं दिवसेणं विजएणं मुहत्तेणं हत्थुत्तरानक्खत्तेणं

Page #613

श्रीवीरस्व
केवळ
चरिते
पोवात- जोगमुवागएणं झाणंतरियाए वट्टमाणस्स एगंतवियकं वोलीणस्स सुहुमकिरियं झाणमप्पचस्स अणुतरकेवलं नाणदंसणं नियुको तच समुप्पन्न । एतदेव सङ्केपत आहश्रीवीर- | जंभिय बहि उजुवालिय तीरवियावत्त सामसालअहे । छट्टेणुक्कुटुयस्स उ उप्पलं केवलं नाणं ॥२५॥
जम्भकामस्य बहिः, 'वियावत्त'त्ति वियावृत्तं नाम अव्यकं, पतितशटितमप्रकटमिति भावः, तस्य चैत्यस्यारे ऋ
पालिकानदीतीरे श्यामाकस्य गृहपतेः क्षेत्रे शालवृक्षस्याध उत्कुटुकस्य भगवतः पठेन केवलज्ञानमुत्पन्नं । तत्र तपसा ॥२९॥ केवलज्ञानं समुत्पन्नमिति यद्भगवता तपः सेवितं तदभिधित्मुराह
जो अ तवो अणुचिनो वीरवरेणं महाणुभावणं । छउमत्थकालियाए अहम कित्तहस्सामि ॥५२६ ॥ यच्च तप आचरितं वीरवरेण महानुभावेन छद्मस्थकाले, यत्तदोर्नित्याभिसम्बन्धात् तद् यथाक्रम-येन क्रमेणानुचरितं भगवता तथा कीर्चयिष्यामि ॥ तच्चेदम्
नवकिर चाउम्मासेछ फिर दोमासिए उवासी । बारस य मासिपाईबावत्तरि अद्धमासाहं ॥५२७॥
नव किल चातुर्मासिकानि, पटू किल द्विमासिकानि उपोषितवान् , किलशब्द: परोक्षाप्तागमवादसंसूचकः, द्वादश मासिकानि द्विसप्ततिमर्द्धमासिकानि उपोषितवानिति क्रियायोगः॥
एग किर छम्मासं दो किर तेमासिए उबासीय । अट्ठाइजा य दुवे दो चेव दिवड्डमासाहं॥२८॥ एक किल पण्मासंद्धे किल त्रैमासिके उपोषितवान, क्या अर्द्धतृतीयमासनिष्पनं तपोऽर्द्धतृतीयं ते अर्थतृतीये दे, पशब्द:
१
॥२९८॥
Jain Education Internate

Page #614

कियानुकावार्थः, द्वेएव चयर्द्धमासे, द्वितीयमई ययोस्तौ यद्धौं २ मासौ यस्य तद् व्यर्द्धमासं ते धईमासे तपसी कृतवान्,181
मइंच महाभई पडिमं तत्तो अ सबओभई। दो चत्तारि दसेव य दिवसे ठासीयमणुबद्धं ॥५२९॥ मद्रां महाभद्रां सर्वतोभद्रां च प्रतिमा यथाक्रमं द्वौ चतुरो दश च दिवसान् अनुबद्धं-सन्ततमपान्तराले पारणकमकृत्वेति भावः स्थितवान् । __ गोअरमभिग्गहजुरं खमणं छम्मासिअंच कासी अ। पंचदिवसेहिं ऊणं अवहिओ वच्छनयरीए॥५३०॥
गोचरे बभिग्रहः गोचराभिग्रहस्तेन युतं गोचराभिग्रहयुत क्षपणकं पाण्मासिकं पञ्चभिर्दिवसैरूनमव्यथितः-अपीडितो वत्सनगा-कोशाम्ब्यामकार्षीत् ॥
दस दो अकिर महप्पा ठाइ मुणी एगराइयं पडिमं । अट्ठमभत्तेण जई इकिकं चरमराई अ॥ ५३१ ॥ दश दे च सर्वसझया द्वादश किल एकरात्रिकी प्रतिमा, सूत्रे चैकवचनं प्राकृतत्वात्, महात्मा-मुनिः 'ठाति'त्ति खितवान, कथं स्थितवानित्याह-एकैकां च प्रतिमा अष्टमभकेन-त्रिरात्रोपवासेन चरमरात्रिकी-चरमरजनीनिष्पन्नां प्रतिवतिति अयतिष्ट प्रयतवान् । । दोचेव य छट्ठसए अउणातीसे अवासिओ भयवं न कयाइ निश्चभत्तं चउत्थभत्तं च से आसि ।। ५३२॥
हे एव पष्ठभते एकोनत्रिंशे एकोनत्रिंशदधिके भगवान् उपोषितवान् , एवं च न कदाचिन्नित्यभक्तं चतुर्धभकं । में खासीत् ।
Jain Education Internate

Page #615

श्रीवीरस्य
उपोद्धातनियुक्ती श्रीवीरचरिते
तपः
संकलना
॥२९९॥
CONTACAMARI
बारस वासे अहिए छटै भत्तं जहन्नयं आसि । सत्वं च तवोकम्मं अपाणयं आसि वीरस्स ॥ ५३३॥ द्वादश वर्शण्यधिकानि भगवतश्छद्मस्थस्य सतः षष्ठं भक्तं-यहोरात्रोपवासरूपं तपो जघन्यकमासीत्, सर्व च तपःकम अपानकमासीत् वीरस्य, न तपःकर्म कुर्वन् पानीयमभ्यवहृतवान् भगवानिति भावः ॥ पारणककालमान-16 प्रतिपादनार्थमाह
तिन्नि सए दिवसाणं अउणापन्ने य पारणाकालो । उक्छुडुअनिसिजाए ठियपडिमाणं सए बहुए ॥५३४॥ 2 त्रीणि शतानि एकोनपश्चाशानि-एकोनपञ्चाशदधिकानि दिवसानां पारणककालो भगवतः, तथा उत्कुटुकनिषद्यायां M] स्थितप्रतिमानां बहूनि शतानि ॥
पवजाए दिवसं पढम एत्थं तु पक्खिवित्ताणं । संकलियम्मि उ संतेज लद्धं तं निसामेह ॥५३५॥ प्रव्रज्यायाः सम्बन्धिनं दिवसं प्रथमं अत्र-उक्तलक्षणदिवसगणने प्रक्षिप्य सङ्कलिते सति यल्लब्धं तन्निशामयत-आकर्णयत ॥
बारस चेव य वासा मासा छचेव अद्धमासो अ । वीरवरस्स भगवओ एसो छउमत्थपरियाओ॥५३६॥ वीरवरस्य भगवत एषः-एतावत्प्रमाणः छद्मस्थपर्यायस्तद्यथा-द्वादश वर्षाणि षण्मासा अर्द्धमासश्च ॥ एवं तवोगुणरओ, अणुपुषेणं मुणी विहरमाणो । घोरं परिसहच{ अहिआसित्ता महावीरो॥५३७॥
॥2९९॥

Page #616

o
rmaCK***
।
एवम्-उक्तेन प्रकारेण तपोगुणेषु रतस्तपोगुणरतः आनुपू]ण-क्रमेण मुनिर्विहरन् घोरा-रौद्रां परीपहच-परिपहसेनामधिसह्य महावीरः॥
उप्पन्नंमि अणते नट्टम्मि अछाउमथिए नाणे । राईए संपत्तो महसेणवणम्मि उजाणे ॥५३८॥ उत्पन्ने-प्रादुर्भूते अनन्ते-अनन्तज्ञेयविषये, कस्मिन् ?-ज्ञाने-केवलज्ञाने, नष्टे च छानस्थिके मत्यादिरूपे ज्ञाने, देशज्ञानव्यवच्छेदेन केवलज्ञानसद्भावाद्, भावितं चैतत् प्रथमपीठिकायां, रात्रौ सम्प्राप्तो महसेनवने उद्याने, किमिति चेत् उच्यते,भगवतो ज्ञानरत्नोत्पतिसमनन्तरमेव देवाश्चतुर्विधा अप्यागता आसन् , अत्यद्भुतां च प्रहर्षवन्तों ज्ञानोत्पादमहिमां चक्रुः, तत्र भगवान् अववुध्यते-नात्र कश्चित्प्रव्रज्याप्रतिपत्ता विद्यते, तत एतद्विज्ञाय न विशिष्टधर्मकथनाय प्रवृत्तवान्, केवलं कल्प एषः-यत्र ज्ञानमुत्पद्यते तत्र जघन्यतोऽपि मुहूर्त्तमात्रमवस्थातव्यं देवकृता. च पूजा प्रतीच्छ नीया धर्मदेशना |च कर्त्तव्येति सङ्केपतो धर्मदेशनां कृत्वा द्वादशसु योजनेषु मध्यमा नाम नगरी, तत्र सोमिलाख्यो नाम ब्राह्मणः, स
यज्ञं यष्टुमभ्युद्यतः, तत्र चैकादशोपाध्यायाः खल्वागताः, ते च चरमशरीरा भवान्तरोपार्जितगणधरलब्धयश्च, तान् | विज्ञायासङ्ख्येयाभिर्देवकोटीभिः परिवृतो देवोद्योतेन दिवस इवाशेषं पन्थानमुद्योतयन देवपरिकल्पितेषु सहस्रपत्रेषु नवनीतस्पर्शेषु पयेषु चरणग्यासं विदधानो मध्यमनगाँ महसेनवनोद्यानं सम्प्राप्तः॥
अमरनररायमहिओ पत्तो वरधम्मचक्कवटित्तं । बीपि समोसरणं पावाए मज्झिमाए उ ॥५३९॥ अमरा-देवाः नरा-मनुष्याः तेषां राजानस्तैमहितः-पूजितः प्राधो धर्मवरचक्रवर्तित्व-धर्मवरप्रभुत्वं, द्वितीयं पुनः

Page #617

उपोदातनियुक्ती श्रीवीरचरिते
समवसरणं, अपिशब्दः पुनरर्थे, पापायां मध्यमायां, प्राप्त इत्यनुवर्तते। ज्ञानोत्पत्तिस्थानकृतपूजापेक्षया चास्य द्वितीयता॥ श्रीवीरस्य तत्य किर सोमलिजोत्ति माहणो तस्स दिक्खकालम्मि । पउरा जणजाणवया समागया जन्नवाडम्मि ॥५४०॥ महसन स
तब-पापायां मध्यमायां किलशब्दः पूर्ववत्, सोमिलः आर्य इति-ब्राह्मणः तस्य दीक्षाकाले-यागकाले पौरा-31 मवसरणं विशिष्टनगरनिवासिलोका जनाः-सामान्यलोका जानपदा-नानाजनपदभवा लोकाः समागता यज्ञपाटे ॥ अत्रान्तरे
एगते अविवित्ते उत्तरपासम्मि जन्नवाडस्स । तो देवदाणविंदा करिति महिम जिर्णिदस्स ॥ ५४१॥ एकान्ते विविके यज्ञपाटस्योत्तरपार्चे ततो देवदानवेन्द्रा जिनेन्द्रस्य महिमां कुर्वन्ति, पाठान्तरं च-कासी महिम जिर्णिदस्स' कृतवन्त इत्यर्थः । अमुमेवार्थ सविशेष भाष्यकार आह
भवणवईवाणमंतर जोइसवासी विमाणवासी य । सबिड्डीइ सपरिसा कासी नाणुप्पयामहिमं ॥५४२॥ भवनपतिव्यन्तरज्योतिर्वासिनो विमानवासिनश्च सपर्षदः सर्वा ज्ञानोत्पत्तिमहिमामकार्प:-कृतवन्तः॥
AAKAALA
॥३०॥
इति श्रीमन्मलयगिर्याचार्यविहिताया आवश्यकवृत्तेः पूर्वमा
॥...॥
Jain Education Internat

Page #618
www.jainelibra.org