Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री अनंतनारी स्वामिलो नमः परमोपास्य आ.श्री विनय जमि-विज्ञान करतुर सामरीज
श्री सिब, हेम शब्दानुशासनात सारिणी
हैमन्तनलघुप्रक्रिया
संपादकः प.आ.श्री विजय चंद्रोदारीश्वरजी म.
प्रकाशन रक:प.आ.श्री विजय अशी कशीदल्लीम.
संवारिता पंडितवर्य श्री चंद्रशेखर झाली
प्रकाश, शह श्री नमक मेला लंड ही जलबाही उपाश्रय ट्रस्ट
गपिक्यासरत
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री अनंतनाथजी भगवाननुं देरासर-सुरत प्रतिष्ठा वि. सं. १९४७-जेठ सुद-६
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
RAISINSTISASTRESARSHASTREGISTRY
श्री अनंतनाथस्वामिने नमः । .. परमोपास्य श्री नेमि-विज्ञान-कस्तूरसूरिभ्यो नमः ।
श्री सिद्धहेमशब्दानुशासनानुसारिणी
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
SHASTRSSISTRIS
H
टिप्पणी-परिशिष्टादिविभूषिता
संपादकः आ. श्री विजय चन्द्रोदयरिजी महाराज
प्रकाशनप्रेरकः .... ... आ. श्री विजय अशोकचन्द्रसूरिजी महाराज
... - सङ्कलयिता दरभंगामण्डलान्तर्गत-लदौरग्रामनिवासि पलिवार हरिपुर कुलोद्धव-झोपारव्य शौभानन्दि श्री चन्द्रशेखर शर्मा
प्रकाशकः श्री सुरतना शेठ श्री नेमचंद मेलापचंद झवेरीना, श्री अनंतनाथजी भगवानना देरासरजी तथा
वाडीनों उपाश्रय देस्ट
गोपीपुरा, जूनी अदालत पासे, सुरत.. EKATAESAMRIDE-SERECTOR
ISHIRSASik
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
*प्राप्तिस्थान :१. श्री नेमचंद मेलापनंद मोरी जैन वाडी उपाश्रय जूनी अदालत पासे, गोपीपुरा,
सुरत २. श्री नेमि-विज्ञान-कस्तूरसूरि ज्ञानमंदिर
गोपीपुरा, मेहन रोड,
सुरत
प्रथम आवृति बी. सं. २५१४
वि.सं. २०४३
प्रतः ७५० ई. स. १९८७
जीतेन्द्र वी. शाह * जोगी प्रिन्टर्स ३०५, महावीर दर्शन, कस्तूरबा क्रोस रोड नं. ५,
बोरी (इस्ट), बम्बई-४०००६६ IMG.Net
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
EBS3 33233
0 પ્રકાશકીય
'CiE E CHE ie3e3. અમારું પરમ સૌભાગ્ય છે કે જે વ્યાકરણ દ્વારા સંસ્કૃત ભાષાના રહસ્યનું જ્ઞાન મેળવી શકાય છે. તે કલિકાળ સર્વજ્ઞ શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય વિરચિત શ્રી સિદ્ધહેમ શબ્દાનુશાસનને આધારે પીડિતજી શ્રી ચંદ્રશેખરજીઝા એ સંકલિત કરેલ “હેમ નૂતન લધુ પ્રક્રિયા” ગ્રંથ પ્રકાશિત કરવાને અવસર અમને પ્રાપ્ત થયો છે.
સુરત શેઠ શ્રી નેમચંદ મેલાપચંદ ઝવેરી વાડી જૈન ઉપાશ્રયે વિ. સં. ૨૦૪ની સાલમાં શાસનસમ્રા, પ. પૂ. આ.શ્રી વિજય નેમ સુરીશ્વરજી મ.સા. ના પટ્ટ. પ. પૂ. આ શ્રી વિઠ્ય વિજ્ઞાન સુરીશ્વરજી મ.સા. ના પટ્ટ. ૫. પૂ. શ્રી વિજય કાર સરજી મ.સા. ના પટ્ટ. ૫. પૂ. આ. શ્રી વિજય ચંદ્રોદય સૂરીશ્વરજી મ.સા. ના ગુરુઅંધુ પ.પૂ. આ. શ્રી વિજય અકચંદ્ર સુરીશ્વરજી મ.સા. ગણિ શ્રી પુષ્પચંદ્ર વિજયજી મ. ગણે શ્રી ભચક્ર વિજચજી મ. મુનિ શ્રી કૈલાસચંદ્ર વિ. મ, મુને શ્રી પુણચંદ્ર વિ.મ, મુનિશ્રી રામચંદ્ર વિમ, મુનિશ્રી શ્રી વિમ, ઍનિશીવિશ્વચંદ્ર વિ.મ, મુનિશ્રી પ્રશમચંદ્ર વિ. મુનિ શ્રી શાચ નિમ. આ િસહિત પધાર્યા .
તે સમયે સાસુહાયિક હિતની આશા
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રસંગ ચિરસ્મરણીય બની ગયે. પૂ.આ. શ્રી વિજય અશોકચંદ્ર સૂરિમ., ગણિ શ્રી સેમચંદ્ર વિ. મુનિ વિશ્વચંદ વિ., પૂ. સાધ્વીજી મ. આદિ સહિત ઉ. વર્ષ ૯ થી ૬ ૮૦ વર્ષના ૪૦૦ આરાધકોએ ઉલ્લાસભેર આરાધના કરી. સામુદાયિક ૪૦૦ ઉપરાંત અઠ્ઠાઈઓ, માસક્ષમણદિક વિવિધ તપશ્ચર્યા પણ ઉત્સાહવર્ધક બની. સિદ્ધિતપના ઉદ્યાપન મહોત્સવ પ્રસંગે “શ્રી સૂરિસમ્રાટુ ધર્મરાજા નગરમાં તપસ્વીઓના સામૂહિક જ્ઞાનપૂજન સમયે પૂજ્ય આચાર્ય ભંગવંતે સૂચન કર્યું કે આરાધનાની કાયમી સ્મૃતિ રૂપે પર માત્માની ભક્તિ સાથે જ્ઞાન ભક્તિ થાય તેમ વિચારવું
(૧) અંજનશલાકા સંબંધી મહેપાધ્યાયજી શ્રી સકલ ચંદ્રજી ગણિ કૃત “પ્રતિષ્ઠા કલ્પ” (૨) સિદ્ધ હેમને આધારે સંકલિત થયેલ “હંમ નૂતન લઘુ પ્રક્રિયા”(3) પૂ. ધર્મરાજા ગુરુદેવે સંગૃહીત કરેલ “પ્રાકૃત સુભાષિત સંગ્રહ :
આ ત્રણ ગ્રંથ શ્રીસંઘની અનુકૂળતા મુજબ પ્રકાશિત કરવાની પ્રેરણા કરતાં અમે એ તેઓશ્રીની વાત સ્વીકારી લઈ ત્રણે પુસ્તકે શેઠ શ્રી નેમચંદ મેલાપચંદ ઝવેરી જૈન વાડી ઉપાશ્રય ટ્રસ્ટના જ્ઞાનખાતામાંથી પ્રકાશિત કરવાનું નક્કી કર્યું. તેની ફળશ્રુતિરૂપે “પ્રતિષ્ઠા કલ્પની પ્રત પ્રકાશિત થઈ ગઈ. વિધિ વિધાન માટે તો તે પ્રત એટલી ઉપગી પૂરવાર થઈ કે તે પ્રતની માંગ જોતાં કદાચ થોડા સમયમાં જ તે પ્રત અપ્રાપ્ય પ્રાયઃ થઈ જશે તેમ
*
*
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
લાગે છે. ત્યાર બાદ આ ‘હૈમનૂતનલઘુપ્રક્રિયા” પ્રકાશિત થઈ રહી છે. આ બંને પુસ્તકના મુદ્રણની તમામ વ્યવસ્થા જીગી પ્રિન્ટસ વાળા શ્રી જીતુભાઇ મી. શાહે કરી આપી તે બદલ તેમના હાર્દિક આભાર માનીએ છીએ.
પ્રાંતે આશા રાખીએ છીએ કે સ`સ્કૃત વ્યાકરણનુ જ્ઞાન મેળવવાની જિજ્ઞાસા રાખનાર પૂ. સાધુ, સાધ્વીજી મ. તેમજ મુમુક્ષુ જીવાને આ પુસ્તક સવિશેષ ઉપયેગમાં આવે જેથી અમારા આ પ્રયાસ સફળતાને પામે.
લિ.
શ્રી સુરતના શેઠ શ્રી નેમચંદ્ર મેલાપચદ્ર ઝવેરીના શ્રી અનતનાથજી ભગવાનના દેરાસરજી તથા વાડી ઉપાશ્રય ટ્રસ્ટના ટ્રસ્ટીઓ
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રાથન
કલિકાળ સજ્ઞ શ્રી હેમચંદ્ર સૂરિજી મ., કે તેમની સાથે અવિનાભાવે રહેલ શ્રી સિદ્ધહેમશબ્દાનુશાસન વિષયક ઘણું ખધું લખાણ પણ અધૂરું જ લાગવાનું, વિરાટ્ લેખિની પણ વામન જ લાગવાની, તે પછી નાનીશી કલમે તે પૂજ્યશ્રીનું જીવન કવન શે` આલેખી શકાય ? તેથી તે વિષે વિશેષ વિચારણા ન કરતાં પ્રસ્તુત હૈમનૂતનલઘુપ્રક્રિયા” ની ઉપયોગિતા અ ંગે ક'ઈક વિચારીશું'. વ્યાકરણના અભ્યાસની મહત્તા
यद्यपि बहु नाऽधीषे, तथापि पठ पुत्र ! व्याकरणम् । स्वजनः श्वजनो मा भूत्, सकलः शकलः सकृच्छकृत् ॥
સ્થૂલ દૃષ્ટિએ નીરસ લાગતા પણુ વ્યાકરણને વિષય સૂક્ષ્મદૃષ્ટિએ પ્રાચીન મહાપુરુષોની વિચાર શ્રેણી સાથે સૃષ્ટિ મેળવવાના એક માત્ર ઉપાય છે.
સંસ્કૃત ભાષાના જ્ઞાન સિવાય સસ્કૃતમય સ્યાદ્વાદ નાદિ ષડ્ઝનના અખૂટ ખજાનાની પ્રાપ્તિ અશકયપ્રાયઃ છે. આધુનિક દુનિયાની કોઇપણ શૈધ સિદ્ધિ એવી ન હશે કે જેના ઊંડા ઊંડા પણ મૂળ સંસ્કૃતમય કોઇ કૃતિમાં ન હેાય ? પ્રાચીન-અર્વાચીન દરેક પ્રચલિત ભાષામાં પ્રાયઃ ભાષાકીય પરિવર્તન આવવાં છતાંય સુગ્રથિત હાવાને કારણે આ ભાષામાં કઈ પણ ફેરફાર થઈ શકયો નથી. એટલે સુધી કે એકાદ અક્ષર પણ આદેશ-પાછે
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
થવાથી અર્થનો અનર્થ તુરત થઈ જાય છે
જેમકે ચંદન એટલે આત્મીય અને તેને બદલે વગર થાય તે કૂતરાને પરિવાર, ૪=આખું, સંપૂર્ણ અને રાષ્ટ=એક ખંડ, ટૂકડે, સ=એક વાર અને રાત્ર છાણ, એટલા માટે જ વ્યાકરણનું જ્ઞાન આવશ્યક છે. તેનાથી બુદ્ધિ નિર્મળ થતાં શુદ્ધ પ્રેગનું જ્ઞાન, અશુદ્ધનું નિવારણ અને યથેષ્ટ ફળની પ્રાપ્તિ થાય છે. તેથી પાતંજલ મહાભાષ્યમાં કહ્યું છે કે “ રાજા સભ્ય જ્ઞાન , પ્રયુ, રાણાન્વિતા, સ્વ રોવે મવતિ !” સિદ્ધ હેમનું શિય
व्याकरणात्पदसिद्धिः, पदसिद्धेरर्थनिर्णयो भवति । अर्थात्तत्त्वज्ञानम्, तत्त्वज्ञानात्परं श्रेयः ।। इति ॥
વ્યાકરણથી પદની સિદ્ધિ થાય છે. પદ સિદ્ધિથી અર્થને નિર્ણય થાય છે. અર્થની જાણકારીથી તત્વજ્ઞાન થાય છે. અને તત્ત્વ જ્ઞાનથી આત્મશ્રય થાય છે તે દૃષ્ટિએ શુદ્ધ પ્રેગની સાધનિકા કેવી રીતે કરવી તે માટે જુદા જુદા વ્યાકરણે પોતપોતાની રીતે ઉદ્દભળ્યાં. તે અનેક વિધ વ્યાકરણમાં પણ પ્રાચીનતાની દૃષ્ટિએ મહર્ષિ પાણિનિ કૃત વ્યાકરણ તેમજ ત્યારબાદ અર્વાચીનતાની દૃષ્ટિએ “સિદ્ધ હેમ” વિશેષ ખ્યાતિને પામ્યું. સમયની સાથેસાથ વાતિક અને ભાષ્યના આખી પણિનિ વ્યાકરણે જે વિશેષતા પ્રાપ્ત કરી તે સર્વનું સ્મારકામ તેમજ અન્ય સર્જન
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિરીક્ષણ પ્રતિભા દ્વારા અભ્યાસુની સરળતાહિકને ગહન વિચાર કરી એક એક શબ્દ સાર્થક બને અને સરળતાથી સમજાય તે રીતે કલિકાળ સર્વજ્ઞ પૂ. આ. શ્રી. હેમચંદ્રસૂરિજી મહારાજે આઠ અધ્યાયયુક્ત જે વ્યાકરણનું નિર્માણ કર્યું તે “સિદ્ધ હેમ શબ્દાનુશાસન.” પ્રક્રિયા ક્રમ
અષ્ટાધ્યાયી વ્યાકરણની રચના બાદ તેના સૂત્રોના પ્રત્યેક શબ્દોની આવશ્યક્તા અને વિશિષ્ટ છણાવટ માટે વૈયાકરણે એ “ન્યાસ” કે “બૃહન્યાસ” વગેરેની રચના બુદ્ધિશાળી પુરુષોની બુદ્ધિને કસેટીની એરણ પર ચઢાવવા કરી, વ્યાકરણ શાસ્ત્ર રૂપી અગાધ સમુદ્રમાંથી થોડું પણ જ્ઞાન મેળવી શકાય તે દષ્ટિએ બૃહદવૃત્તિ, લઘુવૃત્તિ વિગેરે સાકાર બની. છતાંય તે અધ્યાય, પાદ કે સૂત્રના પાઠની પદ્ધતિના કાઠીન્યને ખ્યાલમાં રાખી પ્રાથમિક અભ્યાસુઓને સરળ પડે તે રીતે વ્યાકરણાન્તરની પદ્ધતિને અનુલક્ષી લઘુપ્રક્રિયા, બૃહપ્રક્રિયા, વિગેરેની રચના પઠન-પાઠનમાં વિશેષ ઉપયેગી સિદ્ધ થઈ. નૂતન પ્રક્રિયાની આવશ્યકતા
- વર્તમાન સમયમાં પૂ. સાધુ-સાધ્વીજી મ. ના પઠનપાઠનમાં “લઘુપ્રક્રિયા” ખૂબજ ઉપયોગમાં આવે છે. ઘણું વર્ષો પહેલાં તેના પ્રકાશન થયા બાદ પુનઃ પ્રકાશનની આવશ્યકતા હતી. સાથે સાથે તેનું પઠન-પાઠને પગી પ્રાયોગિક સંશાધન પણ જરૂરી હતું અને તે રીતે સંશે
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
ધન કરી ગ્રંથનું નામ તે જ રાખી પ્રકાશન કરવાથી તેના મૂળ કર્તા–મહેપાધ્યાયજી શ્રી વિનયવિજયજી મને અન્યાય થાય તેથી તેમાં “નૂતન” શબ્દને ઉમેરો કરી તેને જ આગવું સ્વરૂપ આપી વ્યવસ્થિત સંકલન આ નૂતન પ્રક્રિયમાં કરવામાં આવ્યું છે. પં. શ્રી ચંદ્રશેખરજી ઝાને પ્રશસ્ય પ્રયાસ
ગ્રંથ સંકલનનું કાર્ય કંઈ વિચારીએ એટલું સરળ -નહેતું. સિદ્ધહેમના પઠન પાઠનને જેમને બહોળો અનુભવ હૈય, પ્રસિદ્ધ-અપ્રસિદ્ધ સર્વ સૂત્રો જેમના ખ્યાલમાં હોય અને હિમ વ્યાકરણની પ્રક્રિયા-હસ્તગત હોય તેવા વિદ્વાન વૈયાકરણ જ આ કાર્ય કરી શકે. જોગાનુજોગ છેલ્લા કેટલાય વર્ષોથી જૈન સમાજમાં જ્ઞાન પિપાસુઓની જ્ઞાનપિપાસાને તૃપ્ત કરનાર વિદ્વમૂર્ધન્ય, પંડિત વર્ય શ્રી ચંદ્રશેખરજી ઝા હૈમ વ્યાકરણને અભ્યાસ કરાવતાં અવારનવાર જણાવતા કે આ પ્રક્રિયાનું વિદ્યાર્થીને ઉપયોગી નીવડે તે રીતે સંકલન થાય તે ખૂબ જ લાભદાયી બને પણ એ કાર્ય તેમના સિવાય કેણ કરી શકે? તેથી ૫. પૂ. આ.શ્રી. વિજય ચંદ્રોદયસૂરિજી મ. ની સતત પ્રેરણાને લક્ષ્યમાં રાખી પૂર્વોક્ત પંડિતજીએ નાદુરસ્ત તબીયત અને બુઝર્ગ વયે પણ એ કાર્ય ઉપાડી લીધું અને જાણે પોતાના પ્રાણુ ન પૂર્યા હોય તેમ સાંગોપાંગ પૂર્ણતાને પમાડયું. નૂતન પ્રક્રિયાની વિશિષ્ટતા
સંસ્કૃત વ્યાકરણના પ્રાથમિક અભ્યાસીને અનુલક્ષી આ પ્રક્રિયા તૈયાર થઈ છે તેથી વ્યાકરણ વિષયક સર્વ *હકીકત સરળતાથી સમજાય તેને પૂર્ણ ખ્યાલ રાખવામાં
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦
આવ્યા છે. તે દૃષ્ટિએ પ્રકસિણની ગોઠવણી પણ અભ્યાસીના. અભ્યાસને અનુકૂળ પડે તેમજ વ્યાકરણ વિષયક સમજ આવતી જાય તે રીતે ક્રમબદ્ધ કરવામાં આવી છે. એ કારણે પૂર્વાર્ધમાં શબ્દ વિષયક, પંચસંધિ, પરિભાષા, પલિંગ, સ્ત્રી પ્રત્યય, કારક, સમાસ, તદ્ધિત આદિ, ઉત્તરાર્ધમાં આખ્યાત વિષયક દશગણુ, સનત્તાદિ પ્રક્રિયા, કૃદંત આદિ તે રીતે પ્રકરણ ન ગોઠવતાં પંચ સંધિ, ષલિંગ પૂર્ણ થયા. બાદ આખ્યાતાદિ અને કૃદંત વિગેરે તેમજ છેલ્લે કંઈક ' વિશેષ ખ્યાલ આવતાં કારક, તદ્ધિત, સ્ત્રી પ્રત્યય, સમાસ અને પરિભાષા વિગેરે પ્રકરણે લેવામાં આવ્યાં છે. પ્રકરણ બાહુલ્ય
પ્રકરણે પણ બનતા પ્રત્યને લગભગ બધાં જ બૃહ-. સ્ત્રક્રિયામાં છે તે આવરી લીધાં છે. જેથી અભ્યાસીને બધી પ્રક્રિયાને ખ્યાલ આ પુસ્તકથી આવી જાય અને સવિશેષ જાણકારી મેળવવાજ બૃહદવૃત્તિને અભ્યાસ કરવાનું રહે. તેથી લઘુ પ્રક્રિયામાં ત્યાઘનમાં ત્યાઘર્થ, પરમપદ-આત્મનેપદ પ્રક્રિયા સ્યાદ્યત્તમાં પણ સમાસાશ્રય, એકશેષ વિગેરે જે પ્રકરણ નહોતાં તે સર્વ આકર ગ્રંથને આધારે અહીં લેવામાં આવ્યાં છે. કારક-સમાસ પ્રકરણની મૌલિકતા
કારક પ્રકરણમાં પ્રથમ દ્રિતાદિ સર્વ કારકના. અર્થની સરળ સ્પષ્ટ સમજ આપવામાં આવી છે. જેથી સાતેય વિભકત્યર્થનું હાર્દ સમજમાં આવે અર્થની સ્પષ્ટતા માટે ક્યારેક વિશિષ્ટ કારિકાઓનો પણ ઉલ્લેખ કરવામાં
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
આવ્યું છે. સૂત્રો પણ કારક સંબંધી વિશેષ લીધાં છે. જેથી ક્યારે કઈ વિભક્તિને પ્રવેગ કરો, કાશ્ક-ઉપપદ વિભક્તિને પ્રયોગ વિગેરેને તુરત ખ્યાલ આવે
સમાસ પ્રકરણમાં પણ સમાસની પ્રક્રિયા અને પદ્ધતિ . સરળતાથી સમજાય તે દષ્ટિએ બહુવ્રીહિ, અવ્યયભાવ,. તપુરુષ, કર્મધારય, દ્વન્દ આદિ સમાસનાં વિશિષ્ટ સૂત્રો લગભગ પ્રગ-વિગ્રહ આદિ સાથે તરત ખ્યાલમાં આવે. તે રીતે આવરી લીધાં છે. અને સમાસાનની હકીકત પણ સુગમતાથી સમજાવી છે. સૂત્ર બાહુલ્ય
વર્તમાનમાં પ્રચલિત પ્રયોગ સંબંધી પ્રાયઃ કેઈપણ. સૂત્ર પછી તે સંધિ, આખ્યાત, કારક, તદ્ધિત કે સમાસ સંબંધી કેમ ન હોય? તે સર્વને સમાવેશ કરી લેવામાં આવ્યું છે. કદાચ તેથી પ્રથમ નજરે ગ્રંથ ગૌરવ થયાની પ્રતીતિ થાય પણ અભ્યાસીને પ્રસિદ્ધ પ્રાગનું જ્ઞાન થાય. તે નજર સમક્ષ રાખવામાં આવ્યું છે. એજ રીતે જે સૂત્રો પ્રાથમિક અભ્યાસીને સમજવામાં કઠીન પડે તેવાં લાગ્યાં તેવાં સૂત્રોની ઉપેક્ષા પણ કરવામાં આવી છે. પ્રાગ પ્રાચર્ય
સૂત્રના એદંપર્ય—તાત્પર્યને ખ્યાલ આપવા પ્રયેગે. આપવામાં કયાંય, કેઈ પણ પ્રકરણમાં સંકીર્ણતા દર્શાવી નથી, બનતા પ્રયત્ન જેટલા જરૂરી લાગ્યા તે સર્વ પ્રાગે બતાવ્યા છે. આખ્યાત પ્રકરણમાં પણ ધાતુનાં વિશિષ્ટ . રૂપે આપવાના બાકી રહ્યા નથી અને કેટલાક પ્રયોગે.
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨.
“જેવાકે આશીવું, માર્ામ્, અનુચોત્ વિગેરે જે સિદ્ધહેમ કે ખીજા વ્યાકરણની દૃષ્ટિએ સિદ્ધ થઈ શકે તેવા નહાતા તે સર્વ પ્રયાગાની ઉપેક્ષા કરવામાં આવી છે, તેને સ્થાને ગાશીજી, માયામ, બવૃત્તુરત્ વિગેરે શુદ્ધ પ્રયાગા લીધા છે. -ટીપ્પણની સાર્થકતા
સૂત્ર કે તેની વૃત્તિમાં લગભગ હકીકતાના સમાવેશ કરવા છતાંય તે સર્વ હકીકત કદાચ વિદ્યાથીને ખ્યાલમાં ન આવે, કયારેક તે સૂત્ર-વૃત્તિ ગહન પણ હોય, કેટલાક વિશિષ્ટ પ્રયાગામાં કયાં વિશેષ સૂત્ર લાગ્યાં તે ખ્યાલમાં ન આવતાં હાય તે સની સરળ સમજણ સૂત્રની નીચે કરેલ ટિપ્પણમાં કરવામાં આવી છે અને તેથી જ પ. પૂ. આ.શ્રી. વિજયચંદ્રોદ્યયસૂરીશ્વરજી મહારાજે સંપાદિત કરેલ તે ટિપ્પણુ સૂત્ર–વૃત્તિના અર્થની સ્પષ્ટતા માટે સાક અનવા સાથે અભ્યાસીને ખૂબ જ ઉપયેગી થાય તેવી છે.
આ રીતે આ નૂતન પ્રક્રિયામાં પ્રાથમિક અભ્યાસીને સુગમતાથી સુત્ર, અર્થ, પ્રયાગ, પ્રક્રિયાક્રિક સ ંતું જ્ઞાન વ્યુત્પત્તિની દૃષ્ટિએ થાય તે રીતે શકય પ્રયત્ન કરવામાં આવ્યું છે. અનિટ્કારિકા, અનુબંધ ફ્લેકારિકા આદિ ઉપયાગી શ્લેાકાના સગ્રહ, સૂત્રોના અકારાદિક્રમની સૂચિ, શુદ્ધિપત્રક વિગેરે આપીને પ્રક્રિયાને સર્વાંગીણ કરવા પ્રયાસ કર્યાં છે. મુનિ શ્રી કુલચંદ્ન વિજયજી મ. આદિ અભ્યાસી સાધુઓને આ પ્રક્રિયાના અભ્યાસ કરાવવાથી શિક્ષાપયેગી વિશેષ સુધારા-વધારા ખુલાસા પણ થતા રહ્યા.
સૂત્રોના અકારાદિ ક્રમ તૈયાર કરવા વિગેરે નાના
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩
મેટા સર્વ કાર્યમાં મુનિશ્રી શ્રીચંદ્ર વિ. મ. તથા મુનિશ્રી કુલચંદ્ર વિ. મ. આદિ સાધુ ભગવંતેએ સારી એવી જહેમત ઉઠાવી. પં. શ્રી કપૂરચંદ આર. વારૈયાએ પ્રેસકેપીનું કાર્ય કરી આપ્યું. અને મુદ્રણનું કાર્ય “જીગી પ્રિન્ટસ”ના ઉત્સાહી કાર્યકર શ્રી જીતુભાઈ બી. શાહે સહાનુભૂતિ પૂર્વક ઝડપી કરી આપ્યું. શેઠ શ્રી નેમચંદ મેલાપચંદ ઝવેરી જેનવાડી ઉપાશ્રય ટ્રસ્ટને પૂર્ણ આર્થિક સહગ. -
આ પુસ્તક સંપૂર્ણ તૈયાર થતાં તેના પ્રકાશન માટે વિચારી રહ્યા હતા તેવા સંયોગોમાં સૂરતમાં સામુદાયિક ૪૦૦ સિદ્ધિતપના ઉદ્યાપનના મહોત્સવ પ્રસંગે આ પુસ્તક શેઠ શ્રી નેમચંદ મેલાપચંદ ઝવેરી વાડી જૈન ઉપાશ્રય ટ્રસ્ટ તરફથી પ્રકાશિત કરવા પૂ ગુરુદેવશ્રી પ. પૂ. આ.શ્રી. વિજય અશોકચંદ્ર સૂરીશ્વરજી મહારાજે પ્રેરણા કરતાં ટ્રસ્ટના ટ્રસ્ટીઓએ તે વાત સહર્ષ સ્વીકારી લીધી અને તેના ફળ રૂપે આ ગ્રંથ પ્રકાશિત થઈ રહ્યો છે. ' , અને છેલ્લે....
સંસ્કૃત વ્યાકરણ અને તેમાંય સિદ્ધિહેમની પ્રક્રિયાને વિશેષ ખ્યાલ સરળતાથી આવે તે જ આ “હેમ નૂતન લઘુ પ્રક્રિયા પ્રકાશિત કરવાને ઉદ્દેશ છે. અભ્યાસીઓ આ પુસ્તકને સવિશેષ ઉપયોગ કરી યત્કિંચિત્ પણ કરેલ. પ્રયત્નને સાર્થક બનાવે તેજ અભિલાષા સાથે આ.શ્રી વિ. અશોકચક્ર સૂરિ પાદરેણુ.
ગણિ સેમચંદ્ર વિજય.
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्धहेमशब्दानुसारिणी हैमनूतनलघुप्रक्रिया
१
२
३
१०
११
१२
१३
१४
१५
१७
१७
१८
२०
२१
२२
Ra
संज्ञा
स्वरसंधि
असन्धि
व्यञ्जनसंधि
विषयानुक्रमणिका
विषयः
रेफसंधि 'स्वरान्त पुंलिङ्ग
99
""
सुवादि
माि
वनादि
प्रकरणम्
99
स्त्रीलिङ्ग ,, नपुंसकलिङ्ग,
व्यक्षमा स्वलिङ्ग
शीलिङ्ग नपुंसकलिङ्ग” युष्मदस्मन्दाक्रिया
""
-99
"9
१०.
यादि १२
99
१२
99
29
अपय
आरुगात
भ्वादिगण
अदादिगण अक्षयन्तर्गणहादि
99
दिवादि यणः प्रकरणम्
खादि
""
44
*****
प्रकरणम्
"7
'प्रकरणम्
99
"
पत्राङ्कः १ श्री १०
१०- १६
१६- १७
१८- २२
२३- २७
२७- ४२
४३- ४६
४६- ४९
४९- ६४
६५- ६६
६७ ६८
६८- ७३ ४-७६
१७७२३८
७७-१३०
१३०- १५४
१५४-१६१
१६१-१७०
१७०-१७४
१७४ - १८०
१८० - १८३ १८३ - १८५
१८५- १८९
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४ २५ २६
२७
رسم بن
स्वार्थिकायादिप्रत्ययान्ताः प्रकरणम् कण्डवादि चुरादि णिगन्त सन्नन्त यडन्त यङलुबन्त परस्मैपद प्रक्रिया आत्मनेपद प्रक्रिका त्यादयर्थ नामधातु भावकर्म कर्मक कृदन्तप्रकरणम् कृदन्ते कृत्वप्रक्रिया प्रकरणम् पूर्व कृदन्त कारक तद्धितप्रकरणम् तद्धितसंज्ञाधिकार प्रकरणम् अपत्याद्यर्थ रक्ताद्यर्थ विकाराद्यर्थ चातुरर्थिक दिवताद्यर्थ शैषिक प्राजितीय
२८९-१९२ १९२-१९३ १९३-१९४ २९४-२०० २००-२०८ २०८-२१५ २१५-२१७ २१७-२१९ २१९-२२३ २२३-२२६ २२६-२३१ २३१-२३६ २३६-२३८ २३८-३०८ २३८-२४६ २४६-३०८ ३०८-३३५
१
9
الف سے
N
...
.
....
४
.
XY
४२
३३५-३३६ ३३६-३५२ ३५२-३५६ ३५६-३६०
४५
४६
SHO
لا لا لا
"४८
३६३-३६७ ३६७-३८५ ३८५-३८८
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०
५१.
५२
५३.
५४
५५.
५६.
५७
५५
- ५९.
. ६००
६१.
६२.
.६३.
६४
. ६५
. ६६ ६७
६८
६९
७०
७१
७२
७३.
७४
इकणधिकार
याधिकार
अर्हदाद्यर्थ
त्वर्थीय प्रक्रिया
प्रकाराद्यर्थः
स्त्रीप्रत्यय
समास
नामसमास
बहुव्रीहिसमा अव्ययीभावसमास.
तत्पुरुषसमास कर्मधारय समास
द्वन्द्वसमास
एकशेष
अलुप् समासाश्रयप्रक्रिया
समासान्त
द्वित्व प्लुत
वृत्तगणफलम् अनिट्कारिका
१६
• प्रकरणम्
"9
सूत्र सूचि . धातुसूचि
शुद्धिपत्रकम्
"
99
परिभाषा प्रकरणम् उपयोगिश्लोकाः अनुबन्धप्रयोजनम्
""
""
99
प्रकरणम्
प्रकरणम्
19
93
""
समास 99
""
93
27
""
17.
97
ܕ
."
३८८-४००
४००-४०५
४०५-४२४
४२४-४३१
४३१-४५६
४५७-४६८
४६९-५५०
४६९-४७१
४७१-४८७
४८७-४९५
४९५-५०९
५०९-५४०
५४०-५५०
५५०-५५३
५५४-५५७
५५८-५६५
५६५-५६७
५६८-५७१.
५७१-५७९
५७९-५८३
५८४-५८७
५८७-५८८
५८९-५९१
५९२-६७९
६८०-६८६
६८७–६९२
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री वीतरागाय परमात्मने नमः । श्री-सिद्धहेमशब्दानुशासनानुसारिणी हैमनूतनलघुप्रक्रिया ॥
॥ भङ्गलम् ॥ जीयाद्रीरो जगद्वन्द्यो भव्यकैरवचन्द्रमाः । शब्दातीतगुणोऽशेषातिशयश्रीनिषेवितः ॥१॥ हेमचन्द्रं मुनि नत्वा सिद्धहेमानुसारिणी । प्रक्रिया नूतना लची क्रियते सुखबोधदा ॥२॥
अहं ।१।१।१॥ अहमित्येतदक्षरं परमेश्वरस्य परमेष्ठिनी वाचकं सिद्धचक्रस्यादिबीजं सकलागमरहस्यं विघ्नविनाशकं सकलकामप्रदं शास्त्राध्ययनाध्यापनावधि प्रणिधेयम् ॥१॥
॥ मङ्गलम् ॥ वीरं नौमि जिनाधीश देवदेवं जगद्गुरुम् झानगीचरसर्वार्थ मोक्षमार्गप्रदर्शकम् ॥१॥ . नूतना प्रक्रिया लध्वी श्रीचन्द्रोदयसूरिणा पठतामुपकाराय टिप्पण्या भूष्यते . मया ॥२॥ .
टि०-१ न क्षरति क्षीयते वेत्यक्षरखदखण्डः शब्दः, वाच्यवाचकयोः कथञ्चिदभेदात्तीर्थङ्करश्च । अत्र श्रीविनयविजयगणिकारिका
"अहमित्यक्षरं ध्येय, परमेश्वरवाचकम् । शास्त्रादौ पठतां क्षेमव्युत्पत्त्यभ्युदयप्रदम् ॥ इति
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm
सिद्धिः स्याद्वादात् ।१।१।२॥ स्याद्वादात्-अनेकान्तवादात् प्रकृतानां शब्दानां सिद्धिःज्ञप्तिनिष्पत्तिश्च ज्ञातव्या । वादात्-शुद्धशब्दप्रयोगात्, सिद्धिः सम्यग्ज्ञानं मोक्षश्च स्यादिति वाऽर्थः ॥ २ ॥
॥ अथ संज्ञाप्रकरणम् ॥ औदन्ताः स्वराः।१।१४। वर्णमातृकापाठे औकारान्ता वर्णाः स्वरसंज्ञका भवन्ति । ते यथा-अ आ इ ई उ ऊ ऋ ऋ ल ल ए ऐ ओ औ इति । अत्र ॥ औदन्ता ॥ इति बहुवचनात् प्लुतानामपि ग्रहणं बोध्यम् । एवमग्रेऽपि ॥ ३ ॥
एकद्वित्रिमात्रा हुस्वदीर्घप्लुताः ।१।११५॥ मात्रा उच्चारणकालविशेषः। निमेषमात्र इति बहवः । एकद्विज्युच्चारणमात्रा औदन्ता वर्णा यथासंख्यं हूस्वदीर्घप्लुतसंज्ञका
१-स्यादित्यनेकान्तद्योतकमव्ययम् । स्याद्वादश्च नित्यानित्याद्यनन्तधर्मात्मकवस्तुस्वीकारः ।।
२-ज्ञप्तिः सिद्धस्य प्रकाशनम् , निष्पत्तिरसत उत्पत्तिः । नित्यैकान्तवादे शब्दस्योत्पत्तिर्न घटते । अनित्यैकान्तवादे च शब्दस्य पूर्वमसत्त्वाज शतिर्न घटते इति द्रष्टव्यम् । वि०वि० कारिका
"शब्दानां ज्ञप्तिनिष्पत्ती स्यातां स्याद्वाददर्शने । शब्दे ह्येकान्ततो नित्येऽनित्ये वा तद् द्वयं कुतः ? ॥१॥ इति ।
३-वि० वि० कारिका-“औकारान्ता अकादाद्याः स्वरा वर्णाअतुर्दश” इति ।
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतन लघुप्रक्रिया भवन्ति । अ इ उ ऋ लृ इति ह्रस्वा: । आ ऊ ऋ लृ ए ऐ ओ औ इति दीर्घाः । अ ३ आ ३ ३ ३ ई ३ इत्यादयः प्लुताः । दूरात्सम्बोधनादौ स्वराः प्लुताः ज्ञेयाः । उदात्तादिसंज्ञास्त्विह नोपयुज्यन्ते इति नोक्ताः । बोधार्थं तु सुहृद् भूत्वा किञ्चिदुच्यन्ते । तत्र हूस्वादयः प्रत्येकमुदात्ता अनुदात्ताः स्वरिताश्च । ताल्वादिषु स्थाने पूर्ध्वभागनिष्पन्नाः स्वरा उदात्ताः। तेष्वेव स्थानेष्वधोभागनिष्पन्नाः स्वराः अनुदात्ताः । तेषु स्थानेषु निष्पचा उभयधर्मयोगात् स्वरिताः स्वराः । ते च प्रत्येकं मुखसहितनासिकयोच्चार्यमाणाः सानुनासिका मुखेनैवोच्चार्यमाणा निरनुनासिकाश्च । तदित्थं ह्रस्वदीर्घप्लुताः
१- वि० वि० कारिका
"एकमात्रो भवेद् हूस्वो, द्विमात्रो दीर्घ उच्यते ।
३
प्लुतः स्वरस्त्रिमात्रः स्याद् व्यञ्जनं चार्धमात्रकम् ॥१॥
,
दूरादामन्त्रणे प्रश्ने, प्रश्नाख्याने च भर्त्सने । सम्मत्यसूया कोपादौ यथायोगं स्वराः प्लुताः || २ || इति ।
टि० २ - वि०वि० का०
"स चैकैकस्त्रिधोदात्तो ऽनुदात्तः स्वरितोऽपि च । पोढा च सानुनासिकनिरनुनासिका इति ॥ १ ॥ उच्चैर्नीचैः समवृत्त्योच्चार्यमाणाः स्वराः क्रमात् । उदात्ताश्चानुदात्ताश्च स्वरिताश्च भवन्त्यमी ॥२॥
३ वि०वि० काo - " मुखनासोच्चार्यमाणो वर्ण: स्यात्सानुनासिकः । मुखेनेोचार्यमाणः ख्यातो निरनुनासिकः || १ ||
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया प्रत्येकं षोढेत्यवर्णादयः पञ्च प्रत्येकमष्टादेशधा । सन्ध्यक्षराणि ए ऐ ओ औ इत्येतानि द्वादशधा, तेषां ह्रस्वाभावात् । मतान्तरेण तु लकारोऽपि द्वादशधैव, तस्य दीर्घाभावादिति बोध्यम् ॥ ५॥
- अनवर्णा नामी श११६॥ अवर्णवर्जिता औकारान्ता वर्णा नामिसंज्ञका भवन्ति । इ ई उ ऊ ऋ ऋ ल ल ए ऐ ओ औ । बहुवचनेन प्लुतस्यापि संग्रहः ॥६॥
लृदन्ताः समानाः ११११७॥ लुकारान्ताः वर्णाः समानसंज्ञका भवन्ति । अ आ इ ई उ ऊ ऋ ऋ ल ल । बहुवचनं प्लुतसंग्रहार्थम् ॥ ७ ॥
एँ ऐ ओ औ सन्ध्य क्षरम् ॥१॥१८॥ ए ऐ ओ औ इत्येते वर्णाः सन्ध्यक्षरसंज्ञका भवन्ति ॥८॥
अं अःअनुस्वारविसर्गौ ।१।१।९ अंकारावुच्चारणाथौं। १. वि०वि० का०-प्रत्येकमित्यवर्णाद्याः पञ्चाष्टादशधाः स्मृताः । सन्ध्यक्षरं द्वादशधा हस्वषड्भेदवर्जितम् ॥१॥ लकारोऽपि द्वादशधा दीर्घाभावात्तु पाणिनेरिति च । २. वि० वि० का०–“अवर्णवर्जिताश्चैते स्वरा द्वादश नामिनः ।।
३. वि० वि० काo-"लुकारान्ता अकाराद्याः समानाख्याः स्वरा दश" ।
४. वि०वि० का०-"सन्ध्यक्षराख्याश्चत्वार ए ऐ ओ औ इमे स्वराः ।. . .
५-वि०वि० का "अकारावेतयोर्मध्ये सुखोच्चारणहेतुको".
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया अं नासिक्यो वर्णः अः इति कण्ठयः । तौ यथासंख्यमनुस्वारविसर्गसंज्ञकौ भवतः ॥ ८॥
कादिर्व्यञ्जनम् ।१।१।१०॥ कादिवों हकारपर्यन्तोव्यञ्जनसंज्ञको भवति । क ख ग घ ङ । च छ ज झ ञ । ट ठ ड ढ ण । त थ द ध न । प फ ब भ म । य र ल व. श ष स ह ॥९॥
पञ्चको वर्गः ।१।१।१२॥ कादिषु वर्णेषु यो यः पञ्चसंख्यापरिमाणो वर्णः स स वर्गसंज्ञको भवति । कवर्ग:क ख ग घ ङ । चवर्गः-च छ ज झ ब । टवर्गः- ट ठ ड ढ ण । तवर्गः-त थ द ध न । पवर्ग:-प फ ब भ म ॥१०॥
यरलवा अन्तस्था ।१।१।१५॥ यरलव इत्येते वर्णा अन्तस्थासंज्ञका भवन्ति । बहुवचनं सानुनासिकसंग्रहार्थम् ।११। ___ अपञ्चमान्तस्थो धुट ।१।१।११॥ वर्गपञ्चमान्तस्थावर्जितः कादिवों धुसंज्ञको भवति । क ख ग घ । च छ ज झ । ट ठ ड ढ । त थ द ध । प फ ब भ । श ष स ह ॥ १२ ॥
आद्यद्वितीयशषसा अघोषाः ।।१।१३॥ वर्गाणा१-वि० वि० का० "व्यञ्जनाख्यास्त्रयस्त्रिंशद्वर्णा हान्ताश्च कादयः” । २-वि० वि० का० "मान्तेषु कादिवर्णेषु कचटतपसंज्ञकाः ।
पञ्चभिः पञ्चभिर्वर्णैर्वर्गाः पञ्च प्रकीर्तिताः” ॥१॥ ३-वि० वि० का "अवर्गपञ्चमान्तस्थास्ते चतुर्विंशति(टः ।
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
मनूत लघु प्रक्रिया माद्यद्वितीया वर्णाः शषसाचाघोषसंज्ञका भवन्ति । क, ख, च, छ, ट, ठ, त, थ, प, फ, श, ष, स ॥ १३ ॥
अन्यो घोषवान् १।१।१४।। अघोषेभ्योऽन्येो गादिर्वर्णो घोषवत्संज्ञको भवति । ग घ ङ । ज झ ञ । ड ढ ण । दध न । ब भ म य र ल व । ह्र ॥ १४ ॥
अं अः ५ क पः शषसाः शिट् | १|१|१६|| अनुस्वारो विसर्गों वज्राकृतिर्गज कुम्भाकृतिश्च वर्णः शषसाच शिट्संज्ञका भवन्ति । अकार - ककार - पकारा उच्चारणार्थाः ॥ १५ ॥ तुल्यस्थानास्यप्रयत्नः स्वः | १|१|१६|| तुल्यौ ।१।१।१६।। वर्णान्तरेण सदृशौ स्थानास्यप्रयत्नौ यस्य स वर्णस्तं प्रति स्वसंज्ञको भवति । तत्र स्थानान्यष्टौ । यदुक्तम्
" अष्टौ स्थानानि वर्णानामुरः कण्ठः शिरस्तथा ॥ जिह्वामूलं च दन्ताश्च नासिकोष्ठौ च तालु च" ॥इति ।
१ - वि० वि० का० “आद्यद्वितीया वर्गाणामघोषाः शषसा अपि " । २ - वि० वि० का० " अन्ये स्युर्गादयो वर्णा घोषवन्तश्च विंशतिः” । ३ - वि० वि० का० " शिट्संज्ञका अमी सप्त तत्र - कः कुलिशाकृतिः । गजकुम्भ कृतिः ) ( पश्च कप | वुच्चारणार्थकौ” ॥१॥
४ - वि० वि० का० " आस्यप्रयत्नस्थानाभ्यां तुल्या वर्णाः स्वसंज्ञकाः ॥ चतुर्दशानां स्वराणां स्वस्वभेदा यथा मिथः ॥ १॥ पञ्च पञ्चैकवर्गस्था वर्णाः स्वाः स्युः परस्परम् । यलवाः सानुनासिक - निरनुनासिका अपि ||२||"
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया शिरो मूर्धा । तत्राऽवर्णहकारविसर्गकवर्गानां कण्ठः । इवर्णचवर्गयकारशकाराणां तालु । उवर्णपवर्गोंपध्मानीयानामोष्ठौ । ऋवर्णटवर्गरेफषकाराणां मूर्धा । लवर्णतवर्गलकारसकाराणां दन्ताः । एदैतोः कण्ठतालु । ओदौतोः कण्ठोष्ठम् । वकारस्य दन्तोष्ठम् । जिह्वामूलीयस्य जिह्वामूलम् । अनुस्वारस्य नासिका। ङञणनमानां स्वस्थवर्गस्थानं नासिका च । अन्तस्थासहितः पञ्चमसहितश्च हकार उरस्यः । हविसर्गावुरस्यावित्यन्ये । प्रयत्नो द्विधा-आस्यप्रयत्नो बाह्यप्रयत्नश्च । आद्यश्चतुर्धा-स्पृष्टतेषत्स्पृष्टतेषद्विवृतताविवृतताभेदात् । तत्र स्पर्शानां स्पृष्टताप्रयत्नः, अन्तस्थानामीपत्स्पृष्टताप्रयत्नः । ऊष्मणामीपद्विवृतताप्रयत्नः । स्वराणां विवृतताप्रयत्नः । हस्वस्याऽवर्णस्य प्रयोगदशायां संवृतताप्रयत्न इत्यपि मतम् । कादयो मावसानाः स्पर्शाः। शषसहा ऊष्माणः । तत्र अइ उ ऋ ल वर्णानाम् ए ऐ ओ औ इत्येतेषां च स्वस्त्रभेदा
१-वि० वि० का० "विसर्गोऽथाकुहाः कण्ठयास्तालव्या इचुयाश्च शः ।
उपूपध्मानीया ओष्ठ्या मूर्धन्या ऋटुषाश्च रः ॥१॥ दन्त्या लुतुलसा, ए ऐ कण्ठतालुसमुद्भवौ ।
ओ औ कण्टौष्ठजौ ज्ञेयौ वो दन्त्यौष्ठयः प्रकीर्तितः” ॥२॥ २-जिह्वयश्च जिह्वामूलीयोऽनुस्वारो नासिकोद्भवः ।
स्वस्थाननासिकास्थानाः स्युर्डञणनमा इति ॥३॥ ३-सादुरस्यो हकारस्तु सहान्तस्थः सपञ्चमः ।
आस्यप्नयत्नाः संवारविवारस्पृष्टतादयः ॥४॥ ....
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
मनूतन लघु प्रक्रिया
मिथः स्वसंज्ञकाः । तथा वर्याः पञ्च पञ्च मिथः स्वसंज्ञकाः । यलवानां प्रत्येकं सानुनासिकनिरनुनासिकतया द्वौ भेदौ परस्परं स्वसंज्ञकौ । रेफस्योष्मणां च स्वा न भवन्ति । स्वसंज्ञायामनुपयुक्तोऽपि बाह्यप्रयत्नो बोधार्थ वित्रियतेतद्यथा - तत्र विवारः संवारः श्वासो नादो घोषोऽघोषोऽल्पप्राणो महाप्राण उदात्तोऽनुदात्तः स्वरितश्चेति बाह्यप्रयत्ना एकादश । वर्गाणां प्रथमद्वितीयौ शषसाचाऽनुस्वारविसर्गजिह्वामूलीयोपध्मानीयाश्च विवाराः श्वासr अघोषाश्च । वर्गाणां तृतीयचतुर्थपञ्चमा अन्तस्था हकारथानुस्वारश्च संवारा नादा घोषाश्च । वर्गाणां प्रथमतृतीयपञ्चमा अन्तस्थावाल्पप्राणाः । वर्गाणां द्वितीयचतुर्थावृष्माणश्च महाप्राणाः । स्वराश्रोदात्तानुदात्तस्वरिताः ।
८
अप्रयोगीत् | १|१|३७ इह शास्त्रे उपदिश्यमानो वर्णस्तत्समुदायो वा यो लौकिके शब्दप्रयोगे न दृश्यते स इत्संज्ञको भवति ।।
१ - " उक्ते वर्णे स्वसंज्ञोऽपि ग्राह्यः कारे च केवलः || संयोगः स्याद् व्यञ्जनानिं स्वराऽव्यवहितान्यहो ” ||५|| इति ।
२ - वि० वि० का ० " वर्णो वर्णसमूहो वा पाठे समुपलभ्यते । न दृश्यते प्रयोगे यः स इत्संज्ञक इष्यते" ॥१॥ स्यादित्यादिर्विभक्तिः स्याद् विभक्त्यन्तं भवेत्पदम् । आदेशः शत्रुवज्ज्ञेयो भवेन्मित्रवदागमः ||२||
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतन लघु प्रक्रिया
लोकात् | १|१|३|| उक्तातिरिक्तानां क्रियागुणद्रव्यजातिकाल लिङ्गसंख्यापरिमाणाऽपत्यवी सालुकसंयोगगुरुलघ्ववर्णाकारादिसंज्ञानां परान्नित्यं नित्यादन्तरङ्गमन्तरङ्गाच्चानवकाशं बलीय इत्यादिपरिभाषाणां च वर्णसमाम्नायस्य च लोकाद् वैयाकरणसिद्धान्तवेदिनः सकाशात् सिद्धिर्भवतीति ज्ञेयम् । तत्र सुहृद् भूत्वा किञ्चिदुच्यते यस्य स्थाने यो भवति स तस्यादेशः । यथा इकारादेः स्थाने भवन् यकारादि-रादेशः । अत एवादेश: शत्रुवदिति प्रसिद्धिः । पुरो वर्णानामभावो विरामोऽवसानमिति चोच्यते । लुक्लुप् - लोपशब्दा वर्णादर्शनवाचकाः । विसर्गयुक्तोऽनुस्वारयुक्तः संयोगपरश्च ह्रस्व दीर्घप्लुतौ च स्वरा गुरुरित्युच्यते । विसर्गानुस्वाररहिaisiयोगपर ह्रस्वः स्वरो लघुसंज्ञको भवति । अर एत्
-
अवसानं विरामः स्याद् वर्णानुच्चारणं पुरः । यो लुक लुप् च लोपश्च वर्णादर्शनवाचकाः ||३|| दीर्घा विसर्गानुस्वार - युक् संयोगपरो गुरुः । असंयोगपरो ह्रस्वो विसर्गाद्युज्झितो लघुः ||४|| अरेदोतो गुणसंज्ञा ऋ इ उ स्थानभाविनः । वृद्धिसंज्ञा स्मृता आ आर ऐदौच्च स्वरसंभवाः ॥५॥ स्यमौजसः स्युर्घसंज्ञाः पुंस्त्रियोः शिर्नपुंसके । विना संबोधनार्थं सिं शेषघुट्संज्ञका अमी ॥ ६ ॥ इति । १ - वि० वि० का० " यदत्र संज्ञान्यायादि वर्णाम्नायादि नोदितम् । तद्वैयाकरणादिभ्यो लोकेभ्यो बुध्यतां बुधैः " ॥१॥
इति सिद्धहेमशब्दानुशासन लघुप्रक्रियाटिप्पण्यां संज्ञाधिकारः समाप्तः ।
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
ओत् एते गुणसंज्ञकाः । आ आर ऐत् औत् इत्येते वर्णां वृद्धिसंज्ञका ज्ञेयाः । अ इ उ ऋ लृ इत्येतत्स्वरोत्तरं वर्णशब्दे प्रयुक्ते स्वसंज्ञकानामपि ग्रहणं ज्ञेयम् । यथा - "अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरलि' 'त्यादाववर्णवर्णादिशब्देन सर्वेषामेवाकारादीनामीकारादीनां च प्रत्येकमष्टादशानां मिथः स्वसंज्ञकानां ग्रहणम् । एवं स्वरात्परतो व्यञ्जनाद्वा कारशब्दप्रयोगे सति ह्रस्वादिमात्रस्य षड्भेदस्य व्यञ्जनमात्रस्यैव च ग्रहणम् । यथा अकार इत्युक्ते ह्रस्वाकारस्य षड्भेदस्य ककार इति प्रयोगे च केवलस्य व्यञ्जनस्य करूपस्य ग्रहणम् । घुडादिसंज्ञास्तत्तत्कार्यावसरे दर्शयिष्यन्ते ।
इति मनूतनलघु प्रकियायां संज्ञाधिकारः समाप्तः ॥
१०
B
अथ हेमनूतनलघु प्रक्रियायां स्वरसन्धि प्रकरणम् ।
समानानां तेन दीर्घ : | १| २|१|| समानसंज्ञ कानां वर्णानां तेन परेण समानेन सहितानां दीर्घः स्यात् । अत्र सहितानामित्युक्तेर्द्वयोः स्थाने एको दीर्घो भवति ।
१- यो सहकार्यान्वये साहित्यम्, पृथगादेशे तु तन्न स्यात् । तेनेति सूत्रे सहार्थे तृतीयेति बोध्यम् ।
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
एवमग्रेऽपि बोध्यम् । स्वेरहीनो वर्णः परं धावतीत्येतत्तु लोकात्सिद्धम् ॥
११
आसन्न : | ७|४|१२० ।। इह शास्त्रे आसन्नानासन्नयोरेकत्र प्रसङ्गे स्थानादिभिरासन्न एव विधिर्भवति । एवं च कण्ठययोरकारयोः स्थाने स्थानेनासन्न आकार एव दीर्घः । एवमन्यत्रापि । दण्डाग्रम्, तवायुः दधीदम् मधूदकम्, पितृषभः, क्लृकारः ॥
ऋलृति ह्रस्वो वा |१| २|३|| समानानाम् ऋकारे लुकारे च परे ह्रस्वो वा स्यात् । बाल ऋश्यः, बालयः । कर्तृ ऋषभः, कर्तृषभः । बाल लकारः, बाललकारः ।।
1
1
अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरल | १|२|६|| अवर्णस्य स्थाने इवर्णो वर्णवर्णवर्णैः परैः सहितस्य क्रमेण एत् ओत् अर् अल इत्येते आदेशा भवन्ति । तकार उच्चारणार्थः । एवमन्यत्रापि । जिनेन्द्रः, तवेहा, गङ्गोदकम्, म ऋषिः, महर्षिः, तव लकारः, तवल्कारः ॥
ऋणे
प्रदशार्णवसनकम्बलवत्सर वत्सतरस्यार् | १२|७|| प्रादीनां सप्तानामवर्णस्य ऋणशब्दे परे परेण
१- द्वयोः स्थाने दीर्धैकादेशे दण्ड् आग्रमित्यादिरूपेण प्रयोगापत्तिमाशङ्कयाह - स्वरहीन इति ।
२ - ऋलृतीति सूत्रेण ह्रस्वः, पक्षेऽर् । ह्रस्वपक्षे तु न सन्धिः, ह्रस्वविधानवैयर्थ्यापत्तेरिति बोध्यम् ।
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
ऋकारेण सहितस्य आरित्ययमादेशो भवति । अरोऽपवादः। प्रार्णम् , ऋणार्णम् ॥ __ ऋते तृतीयासमासे ॥१॥२८॥ अवर्णस्य ऋतशब्दे परे परेण ऋकारेण सहितस्य स्थाने भारित्ययमादेशो भवति तृतीयासमासे । शीतेन ऋतः शीतात इत्यादि ॥
ऋत्यारुपसर्गस्य ।१।२।९॥ उपसर्गस्य सम्बन्धिनोऽवर्णस्य ऋकारादौ धातौ परे परेण ऋकारेण सहितस्य स्थाने आरादेशो भवति । सर्वापवादः ॥ ...
षष्ठ्या अन्तस्य ।७।४।१०६॥ षष्ठ्या निर्दिष्टे यत्कार्यमुच्यते तत् षष्ठीनिर्दिष्टस्यैव योऽन्त्यस्तस्य स्थाने भवति न तु समस्तस्य ॥
प्राईति, उपार्छति ॥
ऐदौत्सन्ध्यक्षरै : ।१।२।१२॥ अवर्णस्य सन्ध्यक्षरैः परैः सहितस्य स्थाने ऐत् औत् इत्यादेशौ भवतः । तवैषा, महा+ऐश्वर्यम्-महैश्वर्यम् , तबौदनः, खट्वौपगवः ॥
ऊटा ।१।२।१३।। अवर्णस्य परेण ऊटा सहितस्य स्थाने १- निमित्तनिमित्तिनोरेकत्र तृतीयासमासे सतोरित्यर्थः । २- आरित्यनुवृत्यैव सिद्धे आर् प्रहणस्य आरेव यथा स्यादिति
नियमार्थत्वात् । तेन इस्वो न भवत्ति । उपसर्गाःप्रपरापसमन्ववनिर्दुरभिव्यधिसूदतिनिप्रतिपर्यपयः। उप-आङिति विंशतिरेष सखे उपसर्गगणः कथितः कविभिः ॥१॥
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया औकारादेशो भवति । ओदपवादः । धौतः, धौतवान् ॥
प्रस्यैषैष्योढोढ्यूहे स्वरेण ।१।२।१४॥ प्रशब्दसम्ब-- न्धिनोऽवर्णस्य एष-एष्य-ऊढ-उढि-ऊह इत्येतेषु परेषु परेण स्वरेण सहितस्य स्थाने ऐदौतावादेशौ स्तः । प्रैषः, प्रेष्यः, प्रौढः, प्रौढिः, प्रौहः ॥
स्वैरस्वैर्यक्षौहिण्याम् ॥१॥२॥१५॥ खैर-स्वैरिन्अक्षौहिणीत्येतेषु शब्देषु अवर्णस्य परेण स्वरेण सहितस्य स्थाने ऐत् औत् इत्येतावादेशौ भवतः। स्वैरैः, स्वैरी, अक्षौहिणी ॥ ___ अनियोगे लुगेवे ।१।२।१६॥ नियोगो नियमः, तदभावोऽनियोगोऽनियमः, तद्विषये एवशब्दे परेऽवर्णस्यः लुकू स्यात् । इहेव तिष्ठ । नियोगे तु न । इहैव तिष्ठ मा गाः॥ __वौष्ठीतो समासे ।१।२।१७। ओष्ठशब्दे ओतुशब्दे च परेऽवर्णस्य लुग् वा स्यात्समासे । बिम्बोष्ठी, बिम्बौष्ठी। स्थूलोतुः, स्थूलौतुः॥ __ओमाङि ।१।२॥१८॥ अवर्णस्य ओमि आङादेशे च परे लग् भवति । अघोङ्कारः । आ ऊढाओढा, अघोढा । आ इहि एहि, उपेहि ॥
१-धा+ऊतः । २-स्व+ईरः । ___३-निमित्तनिमित्तिनावेकत्रैव समासे चेद् भवत इत्यर्थः ।
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतन लघुप्रक्रिया
उपसर्गस्यानिषेधेदोति | १|२|१९|| उपसर्गसम्बन्धिनोवर्णवर्जिते एकारादावोकारादौ च धातौ परे लुक स्यात् । प्रेजते, परोखति । अनिणेधेदिति किम् ? उपैति उपैधते ।
१४
इवर्णादेरस्व स्वरे यवरलम् ।।१।२।२१ ॥ इवर्णोवर्णऋवर्णवर्णानामस्वे स्त्ररे परे यथासंख्यं य् व् र् ल् इत्येते आदेश भवन्ति ॥
अदीर्घाद्विमैकव्यञ्जने | ३|३२|| अदीर्घात् स्वरात् परस्य र् हस्वरवर्जितस्य वर्णस्य स्थाने विरामेऽसंयुक्तव्यञ्जने च परे द्वे रूपे वा भवतः, अनु यदन्यत्कार्य प्राप्नोति तस्मिन् कृते, पश्चादित्यर्थः ॥
तृतीयस्तृतीयचतुर्थे |१| ३ | ४९ || घुटां स्थाने तृतीये चतुर्थे च परे तृतीयो भवति । दद्ध्यत्र, दध्यत्र । मद्ध्वत्र, मध्वत्र । पित्त्रर्थः पित्रर्थः, लु+इ=लित ॥
हदिर्हस्वरस्यानु नवा | १|३|३१|| स्वरेभ्यः परौ यौ रेफहकारौ ताभ्यां परस्य रेकहकारस्वरवर्जितस्य वर्णस्य स्थाने द्वे रूपे वा स्याताम् अनु यदन्यत्कार्य प्राप्नोति - तस्मिन् कृते, पञ्चादित्यर्थः । गौर्यत्र, गौय्र्यत्र । नास्ति, नय्यस्ति ॥
एकोऽयाय् १|२|२३|| एकारकारयोः स्थाने स्वरे
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया परे यथासंख्यम् अय् आय इत्येतावादेशौ भवतः। ने+ अनम्न यनम् । नै+अक: नायकः ॥ .
ओदौतोऽवाव ।१।२।२४॥ ओकारौकारयोः स्थाने स्वरे परे यथासंख्यम् अव् आव् इत्येतावादेशौ भवतः। लो+अनम् लवनम् । लौ+अक:=लावकः ॥
व्यक्ये ।१।२।२६॥ ओकारौकारयोः स्थाने क्यवजिते यकारादौ प्रत्यये परे यथासंख्यमब् आव इत्येतावादेशो भवतः । गव्यति । नाव्यति ।
स्वरे वा ।१।३।२४॥ अवर्ण-भो-भगो-अधोभ्यः परयोः पदान्ते स्थितयोर्वकारयकारयोः स्वरे परे लुग् वा भवति, लुकि सत्यां च न सन्धिः । त आगताः, तयागताः। तस्मा इदं, तस्मायिदम् । पट इह, पटविह । वृक्षा इह, वृक्षाविह।
स्वरे वानऽक्षे शस२९॥ गोरोकारस्य पदान्ते स्थितस्य स्वरे परे अव इत्यकारान्त आदेशो वा भवति, स चेत्स्वरोऽक्षशब्दस्थो न भवति । पक्षे यथाप्राप्तम् ।।
एदोतः पदान्तेऽस्य लुक ।।२।२७॥ पदान्तस्थाभ्यामेदोभ्यां परस्याकारस्य लुगू भवति । गकांग्रेस, मोऽनम् । गवेशः, गवीशः॥ १-अत्राऽसन्धौ सति गो अग्रमित्येवमपि रूपमिति रूपत्रयम् । २-वकारलोपे ग ईश इत्यपि ।
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतन लघुप्रक्रिया
गोवो |१| २|२८|| गोरोकारस्य पदान्तस्थस्याक्षशब्दे परे संज्ञायामव इत्यादेशो भवति । गवाक्षः ॥
इन्द्रे | १|२।३० गोरोकारस्य पदान्तस्थस्येन्द्रस्थे स्वरे परे अव इत्यादेशो भवति । गवेन्द्रेः ॥
॥ इति मनूतनलघु प्रक्रियायां स्वरसन्धिप्रकरणम् || ॥ अथाsसन्धिप्रकरणम् ॥
वाव्यसन्धिः | १|२|३१|| पदान्तस्थस्य गोरोकारस्य अकारे परे सन्धिर्वा भवति । गो अग्रम् । गो अजिनम् ॥
१६
लुतोऽनित | १|२|३२|| इतिशब्दवर्जिते स्वरे परे प्लुतोsसन्धिर्भवति । सन्धि न भजत इत्यर्थः । देवदत्त ३ अत्र न्वसि । इतौ तु - सुश्लोकेति ।
1
૩
ईदूदेद् द्विवचनम् | १|२|३४|| ईत् ऊत् एत् इत्येवमन्तं द्विवचनं स्वरे परे सन्धिभाग् न भवति । मुनी इह, साधू एतौ, माले इमे, पचेते इमौ ॥
अदो मुमी | १|२| ३५ || अदस् शब्दसम्बन्धिनौ मुमी १ - " इन्द्रे परे संज्ञायां च नित्यमि" त्येवं वचनं त्वविचारिताभिधानम्, संज्ञायामपि 'गोर्नाम्नीत्यादिना अक्षशब्दे परे । एवदेश विधानादिति द्रष्टव्यम् ।
२ - सन्धिकार्याभाव इत्यर्थः ।
३ - सुश्लोक ३ इतीति स्थिते 'अवर्णस्यें' त्येदादेशः ।
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतन लघु प्रक्रिया
इत्येतावसन्धी भवतः । अमुमुईचा | अमी अश्वाः |
चादिः स्वरोऽनाङ् | १|२|३६|| आइवर्जितश्वादिगणपठितोऽव्ययसंज्ञकः स्वरः स्वरे परेsसन्धिर्भवति । अ अपेहि, इ इन्द्रं पश्य, उ उत्तिष्ठ, आ एवं नु तत् । अनाङिति किम् ? ओष्णम्, एहि ॥
१७
ओदन्तः | १|२|३७|| ओदन्तश्चादिः स्वरे परे असन्धिर्भवति । अहो अत्र ॥
सौ नवेतौ | १|२|३८|| सिनिमित्त ओदन्त इतौ परेऽसन्धिर्वा भवति । पट इति । पक्षे यथाप्राप्तम् ||
1
ह्रस्वोऽपदे वा |१| २|२२|| इवर्णादीनामस्वे स्वरे परे ह्रस्वो वा भवति न चेत्तौ निमित्तनिमित्तिनावेकत्र पदे भवतः । दधि अत्र, मधु अत्र । अपदे इति किम् ? नद्यौ, वध्वौ ॥ ॥ इतिश्री मनूतन लघुप्रक्रियायामसन्धिप्रकरणम् ॥
धातोः क्विपि तृतीयैकवचने रूपमिदम् ।
१ - अदस् पूर्वका २ - आ उष्णम्, आ इहि इति च च्छेदः । अत्र श्लोकः । “ ईषदर्थे क्रियायोगे मर्यादाभिविधौ च यः ।
एतमातं ङितं विद्याद् वाक्यस्मरणयोरङित्” ॥ इति ।
३ - अवादेशे वकारलोपे च 'पट इति' लोपविकल्पे च 'पटविती' ति ।
5 ®
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया ॥ अथव्यनमसन्धिप्रकरणम् ॥ 'धुउस्तृतीयः ।२।११७६॥ पदान्ते धुटामासनस्तृतीयो भवति । वागीशः॥
तृतीयस्य पञ्चमे ।१३।१॥ पदान्ते वर्गतृतीयस्य वर्गपश्चमे परे अनुनासिको वा भवति । वाङ्मधुरा । बाग मधुरा ॥ ___ 'प्रत्यये च ।१।३३२॥ पदान्ते वर्गवृत्तीयस्य स्थाने वर्गपश्चमादौ प्रत्यये परेऽनुनासिको भवति । वाङ्मयम् ॥
ततो हश्चतुर्थः ।१३३॥ पदान्ते वर्गतृतीयात्परस्य हकारस्य स्थाने पूर्वसवर्गश्चतुर्थों वा भवति । वाग्धीनः. वाय होनः । तद्धितम् , तहितम् ॥
नोऽप्रशानोऽनुस्वारानुनासिकौ च पूर्वस्याऽधुट्परें ।११३८॥ पदान्ते प्रशान्वर्जशब्दसम्बन्धिनो नकारस्य स्था चटतेषुः सद्वितीयेष्वचट्परेषु परतो यथासंख्यं श ष स् इत्येते आदेशा भवन्ति, पूर्वस्याऽनुस्वाराममोऽनुनासिकादेशश्च क्रमेण भवतः । भवांवरति, भवाँश्चरति । भवांश्छेकः, भवॉश्छेकः । भवांष्ठीकते, भवाँष्टीकते । भवांष्ठकारः, भवाष्ठकारः। भवांस्तरति, भवाँस्तरति । भवांस्थुङति, भवाँईति । अप्रशानिति किम् ? प्रवान् तरति ॥
स्सटि समः ।१।३१२॥ समित्येतस्य स्सटि परे १-अनुनासिकात्पश्चाद् द्वित्वम्-वाङ् मधुरा ।
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुपकिया
. १९
सकारान्तादेशो भवत्यनुखारानुनासिकौ च पूर्वस्य । संस्कर्ता
सँस्कर्ता ॥
द्विः कालः कानि सः | १|३|११|| द्विरुक्तस्य कानः कानि परे सकारान्तादेशो भवति, अनुस्वारानुनासिकौ च पूर्वस्य । कांस्कान्, कस्कान् ॥
तौ मुमो व्यञ्जने स्त्रौ |१|३|१४|| मु इत्यागमस्य पदान्तस्थस्य च मकारस्य व्यञ्जने परे तस्यैव स्वौ तावनुस्वारानुनासिक क्रमेण भवतः । त्वं करोषि त्वङ्करोषि । त्वं चारुः, त्वञ्चारुः । त्वं टीकसे, त्वण्टीकसे । त्वं तरसि वन्तरसि। त्वं पचसि त्वम्पचसि । संगतः, संय्यतः ॥
म्नां धुड्वर्गेऽन्त्योऽपदान्ते | १|३|३९|| अपदान्तस्थानां मकारनकाराणां घुट्टसंज्ञके वर्गे परे तस्यैवाऽन्त्योऽनु भवति । गन्ता, शङ्किता, कम्पिता ॥
शिड्हेऽनुस्वारः : | १|३|४०|| अपदान्तस्थानां नां स्थाने शिटि इकारे च परे अनुस्वारादेशो भवति अतु । पुंसि, यशांसि ।
वात् श्रर इति स्थिते
नः शिवः | १|३ | १९ ॥ पदान्तस्थस्य नकारस्य स्थाने १ - स्वेत्यनुनासिकस्यैव विशेषणं चोभ्यम् ।
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया शकारे परे च्च् इत्यादेशो वा भवति । श्च् इति संयोगावयवश्चेत् शकारो न भवति । भवाञ्चू शूर इति जाते
प्रथमादधुटि शश्छः ।१।३।४॥ पदान्ते प्रथमात्परस्य शकारस्य स्थाने अधुटि परे छकारादेशो वा भवति । भवाञ्च छूर इति जाते
धुटोधुटि स्वे वा ।१।३।४८॥ व्यञ्जनात् परस्य धुटो धुटि स्वे परे लुग् वा भवति । भवाञ्छूरः, भवाञ्च्छूरः, भवाञ्च् शूरः, भवाञ् शूरः। ___णोः कटावन्तौ शिटि नवा ।१।३।१७।। पदान्तस्थयोर्डकारणकारयोः शिटि परे क्रमेण क् टू इत्येतावन्तौ वा भवतः । प्राङ्गक्छेते, प्राङ्कोते, प्राडूशेते । सुगण्छेते,. मुगण्ट्ोते, सुगणशेते ॥
हूस्वाद ङणनो द्वे ।१।३।२०॥ ह्रस्वात्परेषां पदान्तस्थानां पन् इत्येषां वर्णानां स्थाने स्वरे परे द्वे रूपे भवतः। क्रुङास्ते, सुगण्णिह, पचनास्ते ॥
ड्नः सा त्सोऽश्वः ॥१३॥१८॥ पदान्तस्थाद् डकारानकाराच्च परस्य सकारस्य स्थाने त्स् इत्यादेशो वा भवति । श्च संयोगावयवश्चेत् सकारो न भवति । षड्त्सीदन्ति, १-अस्य सूत्रस्याऽत्रानुल्लेखस्तु न्यून इति स्पष्टमेव । २-सूत्रे डकारनिर्देशान्न प्रथम इति बोध्यम् । तवर्गस्येति टवर्गोऽपि न, पदान्ताहवर्गादिति निषेधात् ।
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१
AAAAAAAA
हैमनूतनलघुप्रक्रिया पैट्सीदन्ति । भवान्त्साधुः, भवान् साधुः ॥
स्वरेभ्यः ।१।२।३०॥ स्वरात्परस्य छकारस्य द्वे रूपे भवतः ॥
अघोषे प्रथमोऽशिटः ।१।३।५०॥ शिड्वर्जस्य धुटः स्थानेऽघोषे परे प्रथमो भवति । देवच्छत्रम् , गच्छति ॥
अनाङ्माङो दीर्घाखा छः ।१३।२८|| आङ्माङ् वर्जितपदसम्बन्धिनो दीर्घात्पदान्तस्थात्परस्य छकारस्य द्वे रूपे वा भवतः । कन्याच्छत्रम् , कन्याछत्रम् ॥ ____ प्लुताद्वा ।१।३।२९॥ पदान्तस्थाद् दीर्घस्थानात्प्लुतात्परस्य छकारस्य द्वे रूपे वा भवतः। आगच्छ मुने ३ च्छत्रमानय, आगच्छ मुने ३ छत्रमानय । आङ्माङ्वर्जनात्ततोनित्यमेव-आच्छाया, मा च्छिदत् ।।
तवर्गस्य श्चवर्ग-ष्टवर्गाभ्यां योगे चटवर्गों ११३६०॥ तवर्गस्य स्थाने शकारचवर्गाभ्यां योगे चवर्गः, षकारटवर्गाभ्यां योगे च टवर्गः स्यात् । तच्छास्त्रम् , तच् शास्त्रम् । तच्चारु, पेष्टा, तट्टीकते ॥
सस्य शषौ ।१।३।६१॥ सकारस्य स्थाने शकारचवर्गाभ्यां योगे शकारः, षकारटवर्गाभ्यां योगे च षकारो भवति । २-सस्य शषाविति न प्रवर्तते, पदान्ताट्टवर्गादिति निषेधात् ।
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२
हैमनूतनलघुप्रक्रिया वृश्चति, मेजति, सपिषु ॥
न शात् ।१।३।६२॥ सकारात्परस्य तवर्गस्य स्थाने चवर्गों न भवति । अश्नाति, प्रश्नः ॥
पदान्ताहवर्गादनामनगरीनवतेः।१।३।६३॥ पदान्तस्थादृवर्गात् परस्य नाम् नगरी नवति सम्बन्धिवर्जितस्य तवर्गस्य टवर्गः सस्य पश्च न स्यात् । षण्नयाः, पसु । अनाम्नगरीनवतेरिति किम् ? षण्णाम् , पण्णगर्यः, षण्णवतिः ।।
षितवर्गस्य ।१।३।६४॥ पदान्तस्थस्य तवर्गस्य स्थाने षकारे परे टवर्गों न भवति । तीर्थकृत् पोडशः शान्तिः । भवान् षण्डः ॥
उदः स्था-स्तम्भः सः ।१।३।४४॥ उदः परयोः स्थास्तम्भयोः सकारस्य लुग् भवति । उत्थाता, उत्तम्भिता ।
लिलो ।१।३।६५॥ पदान्तस्थस्य तवर्गस्य स्थाने लकारे परे लौ भवतः । नकारस्य सानुनासिको लँकारोऽन्यस्य निरनुनासिको लकार इति विवेकः। तल्लुनाति, भवाललुनाति ॥ इति व्यञ्जनसन्धिः ॥ १-मस्जतीति स्थिते शकारादेशे तृतीयस्तृतीयेत्यादिना तृतीयत्वं बोध्यम् । २-सर्पिस सु इति स्थिते सकारस्य रुत्वम् , तस्य शषसे इत्यादिना
सत्वम् , सुपः षत्वम् , ततोऽनेन पूर्वसकारस्य षत्वमिति बोध्यम् । ३-तृतीयस्येत्यादिना पञ्चमत्वम् । ४-षष आमिति स्थिते नामादेशः । षकारस्य तृतीयः, नकारस्या. नेन णकारः । ततः पूर्वस्य तृतीयस्य प्रत्यये चेति पञ्चमः ।
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
AMMAMAMAHA
हैमनूतमलघुप्रक्रिया
॥ अथ रेफसम्धिप्रकरणम् ॥ कम् चारुरिति स्थिते- .
सो रुः ।२।११७२॥ पदान्तस्थस्य सकारस्य रुरादेशी भवति । उकार इत । कर चारुरिति जाते__ चटते सद्वितीये ।१।३।७॥ पदान्तस्थस्य रेफस्य चटतेषु सद्वितीयेषु परेषु यथासंख्यं श् ष् स् इत्यादेशा भवन्ति । कश्चारुः, अन्तश्चरति । करछादयति, कष्टीकते, कष्ठकारः, कस्तरति, कस्थुडति, पुनष्टीकते, अन्तस्तरति ॥
शषसे शषसं वा ।१।३।६॥ पदान्तस्थस्य रेफस्य शवसेषु परेषु यथासंख्यं शषस इत्यादेशा वा स्युः॥ .
र पदान्ते विसर्गस्तयोः ।१।३।५३॥ पदान्तस्थस्य रेफस्य स्थाने विसर्गादेशो भवति विरामे अघोषे परे च । करशेते, कः शेते । कष्षण्डः, कः षण्डः, कस्साधुः, कः साधुः ॥ . रकखपफयोः क)(पौ।१।३।५॥ पदान्तस्थस्य रेफस्य कखयोः पफयोः च परयोः यथासंख्यं - क )( पौ जिह्वामूलीयोपध्मानीयौ आदेशौ वा भवतः । कx करोति, कः करोति, क खनति, कः खनति । क ) १-अत्र सूत्रे रेफसामान्यग्रहण न तु रोरेवेति बोध्यम् । एवमग्रेऽपि । २-क्लीबः ।
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४
हैमनूतनलघुप्रक्रिया पचति, कः पचति, के )( फलति, कः फलति ॥
ख्यागि ।१।३।५४। पदान्तस्थस्य रेफस्य ख्याधातौ परे विसर्ग एव भवति । कः ख्यातः, पुनः ख्याति ॥
शिट्यघोषात् ।१।३।५५॥ अघोषात्परे शिटि परतः पदान्तस्थस्य रेफस्य विसर्ग एव भवति । कः प्साति, परुषः सरुकः॥
व्यत्यये लुग्वा ।१।३।५६॥ शिटः परेऽघोषे परतः पदान्तस्थस्य रेफस्य लुग्वा भवति । पुन स्पृशति, पुन: स्पृशति । क स्खलति, कः स्खलति । चक्षुश्च्योतति, चक्षुः श्योतति ॥
अवर्णभोभगोअघोलुंगसन्धिः ।१।३।२२॥ अवर्णाद् भोभगोअघोभ्यश्च परस्य पदान्तस्थस्य रोघोषवति परे लुग भवति, स च सन्धेनिमित्तं न भवति । श्रमणा गच्छन्ति । भोस् भगोस् अघोस् इति सकारान्ता निपाताः । भो गच्छसि, भगो हससि, अघो याहि ॥
रोयः ।१।३।२०॥ अवर्णभोभगोअघोभ्यः परस्य पदान्तस्थस्य रोः स्थाने स्वरे परे यकारादेशो भवति । के आस्ते, कयास्ते । भो अत्र, भो यत्र । भगो अत्र, भगो यत्र । अघो अत्र, अघो यत्र ॥ १-खड्गमुष्टिः । २-भगवन्नित्यर्थः ।। ३-अघवन्नित्यर्थः । ४-स्वरे वेति यकारलोपोऽसन्धिश्च ।
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतन लघु प्रक्रिया
२५
घोषवति १।३।२१ ॥ अतः परस्य पदान्तस्थस्य रोः स्थाने घोषवति परे उकारो भवति । लुगपवादः । धर्मो जयति । रोरिति किम् ? प्रातर्गच्छति ॥
अतोऽति रोरुः | १|३|२०|| अकारात्परस्य पदान्तस्थस्य रोः स्थाने अकारे परे उकारादेशो भवति । कोऽत्र, कोऽर्थः ॥
रोरे लुग्दीर्घश्चादिदुतः | १ | ३ | ४९ || रेफस्य रेफे परे लुग्भवति, अकारेकारोकाराणां चाऽव्यवहितपूर्वाणां दीर्घो भवति अनु । पुना रमते, मुनी राजते, पटू राजा । अन्विति किम् ? जिनो रोजते ॥
रो लुप्यरि |२| १ | ७५ || अहन् शब्दस्य स्यादिलुपि सत्यां पदान्ते रेफवर्जिते वर्णे परे रोऽन्तादेशो भवति । शेरपवादः । अहरधीते । अहर्गणः । अरीति किम् । अहोरूपम् ॥
१ - अवर्ण भो इत्यादिना विहितलुकोऽपवाद इत्याशयः ।
२- अत्र पूर्वमुत्वे रेफलोपाभावः । अन्वित्यस्याभावे तु परत्वाद्रेफलोप एव स्यात् । अत्र वि० वि० कारिका
" सामान्यशास्त्रतो नूनं विशेषो बलवान् भवेत् ।
परेण पूर्वबाधो वा प्रायशो दृश्यतामिह' ।। इति ।
अत्र धर्मो जयतीत्याद्युद्देशेन पूर्वार्धः, जिनो राजते इत्याद्युद्देशेन चोत्तराधे इत्याभाति । शास्त्रकृत्तु 'अनु' इत्यधिकरोति । तदेतत्समालोचनीयं तज्ज्ञैः ।।
३ - अह्न इति त्वम्, तत उत्वमोत्वं च ।
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमन्तनलघुप्रक्रिया अनः।२।१।७४॥ अहम् शब्दस्य पदान्ते रूरित्ययमादेशो भवति । हे दीर्घाहो निदाघ !। अहोभ्याम् ॥
वाऽहर्पत्यादयः।१।३।५८॥ अहर्पत्यादयः शब्दाः यथासंख्यमकृतविसर्गाः कृतोत्वाभावाश्च वा निपात्यन्ते। अह. पतिः, अह - पतिः, अहःपतिः। हे प्रचेता राजन् !। हे प्रचेतो राजन् !॥
एतदश्च व्यञ्जनेऽनगनसमासे ॥१॥३॥३६॥ एतदस्तदश्च परस्य सेयंचने लुगू भवति, अकि नसमासे च सति न भवति । एष ददाति, स गच्छति । अनग्नसमास इति किम् ? एषकः करोति, असो याति ॥
तदः सेः स्वरे पादार्था ।१।३४५॥ तदः परस्य सेः स्वरे परे लुगू भवति, सा चेत्पादपूरणी भवति । सैष दाशरथी रामः । पादार्थेति किम् ? स एष भरतो राजा ॥
न सन्धिः ।१।३।५२॥ विरीमे सन्धिर्न भवति । दधि अत्र, ते आहुः । जिनः जयति । संहितायां तु सन्धिरेव । सा च
१-पुल्लिङ्गे लुबभावाद् रो लुपीति न प्रवर्तते । २-अत्र विरामो विलम्बेनोच्चारण बोध्यम् । अर्धमात्राधिककालविलम्बाभावे तु विरामो नेष्यते । अयमेव विरामाभावः संहितेत्युच्यते ।
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलंधुप्रक्रिया
“संहितैकपदे नित्या, नित्या धातूपसर्गयोः ।। नित्या समासे वाक्ये तु सा विवक्षामपेक्षते ॥ इति ॥
इति रेफसन्धिः , ॥ अथ स्वरान्तपुल्लिङ्गप्रकरणम् ।। अधातुविभक्तिवाक्यमर्थवन्नाम ।१।१।२७॥ धातुविभक्त्यन्तवाक्यवर्जितमर्थवद् यच्छन्दरूप तनामसंज्ञं भवति ॥
स्त्यादिविभक्तिः ।१।१।१९॥ स्यादयस्त्यादयश्च प्रत्ययाः सुप्स्यामहिपर्यन्ता विभक्तिसंज्ञका भवन्ति ॥ - स्यौजसमौशस्टाभ्यांभिस्ङेभ्यांभ्यस्ङसिभ्यांभ्यस्ङसोसांझ्योस्सुपां वयी त्रयी प्रथमादिः ।१।१। १८॥ स्यादीनां प्रत्ययानां त्रयी त्रयी यथासंख्यं प्रथमाद्वितीयातृतीयाचतुर्थीपञ्चमीषष्ठीसप्तमीसंज्ञा भवति । तद्यथा-सि औ जसिति प्रथमा, अम् औ शसिति द्वितीया, टा भ्याम् भिसिति तृतीया, डे भ्याम् भ्यसिति चतुर्थी, उसि भ्याम् भ्यसिति पञ्चमी, ङस् ओस् आमिति षष्ठी, डि ओस् सुप् इति सप्तमी । इकार-जकार-शकार-टकार-उकार-पकारा इत्संज्ञका अनुबन्धाः। तत्र देवशब्दानामसंज्ञायां प्रथमैकवचने सावनुबन्धशब्दलोपे देव-स् इति स्थिते,१-क्वचिद् व्यपेक्षामिति पाठः, स तु न मनोज्ञः । वाक्ये विवक्षाधीना
संहितेत्याशयः । २-तत्र प्रत्येकं क्रमश एकवचन-द्विवचन-बहुवचन-संज्ञा ज्ञेयाः ।
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८
हैमनूतनलघुप्रक्रिया तदन्तं पदम् ।१।१।२०॥स्याद्यन्तं त्याद्यन्तं च शब्दरूपं पदसंज्ञ स्यात् । रुत्वविसगौं, देवः। द्विवचने-देवौं' । बहुवचने-देव असिति स्थिते__ अत आः स्यादौ जस्भ्याम्ये ।१।४।१॥ स्यादौ जसि भ्यामि यकारादौ च परे अकारस्य आकारो भवति । समानदीर्घः । देवाः॥
समानादमोऽतः ।।४।४६॥ समानात्परस्य अमोऽकारस्य लुग भवति । देवम् , देवौ । द्वितीयाबहुवचने देव असिति स्थिते
शसोऽता सश्च नः पुंसि ।१।४।४९॥ शसोऽकारेण सह समानस्य दीर्घः, तत्सन्नियोगे च पुल्लिङ्गविषये शसः सकारस्य नकारो भवति । देवान् ।
तृतीयैकवचने देव आ इति स्थिते
टाङसोरिनस्यौ ।१।४।५॥ अकारात्परयोः स्याद्योः टाङसोः स्थाने यथासंख्यमिन-स्य इत्यादेशौ भवतः । देवेन, देवाभ्याम् । देव भिस् इति स्थिते
भिस ऐस् ।१।४।२॥ अकारात्परस्य स्यादेर्भिसः स्थाने ऐसित्यादेशो भवति । देवैः । चतुर्येकवचने देव 'ए इति स्थिते१-ऐदौदित्यौः । २-अत आ इत्यात्वम् ।
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतन लघुप्रक्रिया
२९
डेङस्योर्यातौ | १|४|६|| अकारात्परयोः स्यादे -- ङस्योर्यथासंख्यं य आत् इत्यादेशौ भवतः । देवाय । देवाभ्याम् । देव भ्यसिति स्थिते
ए बहुभो | १|४| ४ || बहुवचने सकारादौ भकारादौ ओसि च स्यादौ परे अकारस्य एकारादेशो भवति । देवेभ्यः ॥
विरामे वा । १।३।५१॥ बिरामस्थस्य शिडूवर्जस्य धुटः प्रथमो वा स्यात् । देवात्, देवाद् । देवाभ्याम्, देवेभ्यः । देवस्य । देवयोः । षष्ठीबहुवचने देव आमिति स्थिते
T
ह्रस्वापश्च | १|४|३२|| ह्रस्वान्तादावन्तात्स्त्रीलिङ्गादीदूदन्ताच्च परस्य आम: स्थाने नामित्यादेशो भवति । देव नामिति स्थिते
दीर्घो नाम्यतिसुचतसृषः १|४|४७ ॥ तिसृचतसृषकारान्तरेफान्तवर्जशब्द सम्बन्धिनः समानस्य स्यादौ नामि परे दीर्घो भवति । देवानाम् । देवे देवयोः । सप्तमीबहुवचने देव इति स्थिते द् बहुभोसीत्येत्वे देवे सु इति जाते --
नाम्यन्तस्थाकवर्गात्पदान्तः कृतस्य सः शिनान्तरेऽपि | २|३ | १५ || नामिनोऽन्तस्थायाः कवर्गाच्च परस्य
१-अत आ इत्यात्वम् ।२- आदादेशे समानदीर्घे धुटस्तृतीय इति तृतीयत्वम् । ३ - टाङसोरिति स्यादेशः । ४- एहुस्भोसीत्येत्वे अयादेशः ।
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया पदमध्ये स्थितस्य कृतस्य सकारस्य स्थाने षो अवति, शिटा नकारेण च व्यवधानेऽपि भवति । देवेषु । सम्बोधने प्रथमैकवचने देव स् इति स्थिते___ अदेतः स्यमोनुकू ।१११॥४४॥ अकारान्तादेकारान्ताबच सम्बोधने सेस्तदादेशस्याऽमश्च लुग्भवति । देव ! देवौ ! देवाः । एवं जिनसिद्धबुधादयोऽक्रान्ताः पुल्लिङ्गाः । सर्वादिषु विशेषः । सर्व, विश्व, उभ, उभयट्, अन्य, अन्यतर इतर, डतर, डतम, त्व, त्वत्, नेम, समसिमौ सर्वार्थों; पूर्वपरावरदक्षिणोत्तरापराधराणि व्यवस्थायाम् , स्वमज्ञातिधनाख्यायाम् , अन्तरं बहियोंगोपसंव्यानयोरपुरि, त्यद् , तद्, यद् , अदस् , इदम् , एतद्, एक, द्वि, युष्मद् , भवतु, अस्मद् , किम् , इत्यसंज्ञायां सर्वादिः । सर्वः सवौं ।
जस इः ।१।४।९॥ सर्वादेरकारान्तस्य सम्बन्धिनो जसः स्थाने इकार आदेशो भवति । सर्वे, सर्वम् , सवौं, सर्वान् ॥
रवर्णात्रोण एकपदेऽनन्त्यस्याऽलचटतवर्गशसान्तरे ।२।३।६३॥ रेफषकारऋचर्णेभ्यः परस्यानन्त्यस्य प्रकारस्य रेकाकारणैरेव सौकापादेवमानस्य जो भवति, १-सम्बोधमाभिव्यक्तये हे अये रे इत्यादिशब्दप्रयोगोऽपि प्राग् भवति
यथा-हे. देव इति । २-प्रत्ययस्येति परिमाझ्या सर्वस्यादेशो बोध्यः ।
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतन लघुप्रक्रिया
न चेन्निमित्तनिमित्तिनोरन्तरे लकार-चार्ग- टवर्ग-तवर्गशकार - सकारा भवन्ति । लादीन् विहाय शेषवर्णव्यवधानेऽपि भक्तीत्यर्थः । सर्वेण । एकपदे इति किम् ? अग्निर्नयति 1 अनन्त्यस्येति ? सर्वान् । लादिवर्जनं किम् ? विरलेन, अर्चनम्, किरीटेन, कीर्तनम् रशना, रसना । सर्वा। भ्याम्, सर्वैः ॥
३१
सर्वादेः स्मैस्मातौ | १|४|७|| सर्वादेरकारान्तस्य सम्बन्धिनो डेडस्योर्यथासंख्यं स्मै स्मात् इत्यादेशौ भवतः । सर्वस्मै, सर्वाभ्याम् सर्वेभ्यः । सर्वस्मात् सर्वस्माद, सर्वाभ्याम् सर्वेभ्यः । सर्वस्य, सर्वयोः । षष्ठीबहुवचने सर्व आमिति स्थिते-
अवर्णस्यामः साम् | १|४ | १५ || अवर्णान्तस्य सर्वादेः सम्बन्धिनः षष्ठीबहुवचनस्यामः स्थाने सामित्यादेशो अवति । एत्वे पत्वे च सर्वेषाम् । सप्तम्येकवचने सर्व इ इति स्थिते --
"
: स्मिन् | १|४| ८ || सर्वादेरकारान्तस्य सम्बन्धिनः साम्येकवचनस्य डे: स्थाने स्मिन्नित्यादेशो भवति । सर्वस्मिन् सर्वयोः, सर्वेषु । हे सर्वे ! हे सर्वो, हे सर्वे ! ॥ नवभ्यः पूर्वेभ्य इस्मात् स्मिन् वा ॥११४॥ १६ ॥
१- पदान्ते तृतीयत्वं विकल्पेन प्रथमत्वं बोध्यम् ।
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया पूर्वादिभ्यो नवभ्यो जसूङसिङीनां यथासंख्यं इ-स्मात् स्मिन् इत्यादेशा वा भवन्ति । पूर्वे, पूर्वाः । पूर्वस्मात् , पूर्वस्माद्, पूर्वात् , पूर्वाद् । पूर्वस्मिन्, पूर्वे । पूर्व, पर, अवर, दक्षिण, उत्तर, अपर, अधर, स्त्र, अन्तर इति नव पूर्वादयः । शेषं सर्ववत् । एवं परादीनामपि ॥
नेमार्धप्रथमचरमतयायाल्पकतिपयस्य वा ।१।४। १०॥ नेमादीनाम् अकारान्तानां सम्बन्धिनो जसः स्थाने इर्वा भवति । नेमे नेमाः। शेषं सर्ववत् । तयायौ प्रत्ययौ । ततस्तदन्ता ग्राह्याः । द्वितये, द्वितयाः। त्रितये, त्रितयाः। द्वये, द्वयाः, त्रये, त्रयाः । शेषं देववत् ॥
द्वन्दे वा ।१।४।११॥ द्वन्द्वसमासे वर्तमानस्याकारान्तस्य सर्वादेः सम्बन्धिनो जसः स्थाने इयं भवति । पूर्वोत्तरे, पूर्वोत्तराः ॥
न सर्वादिः ।१४।१२॥ द्वन्द्व समासे सर्वादिः सर्वादिर्न भवति । पूर्वोत्तराय । शेषं देववत् ॥
तीयं डिस्कार्ये वा। १।४।१४॥ तीयप्रत्ययान्तं नाम
सिङसङीनां कार्ये कर्तव्ये वा सर्वादिर्भवति। द्वितीयस्मै, द्वितीयाय । द्वितीयस्मात् , द्वितीयस्माद् , द्वितीयात् ,
१-द्वावयवावस्येत्यर्थे तयप्रत्ययः । एवं त्रितय इत्यत्रापि । द्वय इत्यत्र त्वय
प्रत्ययः । एवं त्रयः ।
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया । द्वितीयाद् । द्वितीयस्मिन् , द्वितीये। शेषं देववत् । एवं तृतीयस्मै, तृतीयायेत्यादि । उभशब्दो नित्यं द्विवचनान्तः । उभयशब्दस्य च द्विवचनं नास्ति । उभौ २, उभाभ्याम् ३, उभयोः २ । उभयशब्दस्यैकवचनबहुवचनयोः सर्वशब्दवद् रूपाणि ॥
मासनिशासनस्य शसादौ लुग्वा । २।१।१००॥ मास-निशा-आसन इत्येषां शसादौ स्यादौ परे लुगन्तादेशो वो भवति । मासः, मासान् , मासा, मासेन ॥
नाम सिदयव्यञ्जने । १।२।२१॥ सिति प्रत्यये यवजव्यञ्जनादौ च परे पूर्व नाम पदसंज्ञं भवति । माभ्याम् । मासाभ्याम् । सर्वविभक्तिषु वा लुगिति मते प्रथमैकवचनादावपि माः मासः ॥ ___ दन्तपादनासिकाहृदयामृग्यूषोदकदोर्यकृच्छकृतो दुत्पन्नस्हृदसन्यूषन्नुदन्दोषन्यकञ्शकन् वा । २।११ १०१॥ दन्त, पाद, नासिका, हृदय, असज् , यूष, उदक, दोस् , यकृत् , शकृत् , इत्येषां दशानां शब्दानां स्थाने शसादौ स्यादौ परे यथासंख्यं दत्, पद् , नस्, हृद् , असन्., गुषन् , उदन् , दोषन् , यकन् , शकन् , इत्येते दशादेशा १-षष्ठयाऽन्तस्येति परिभाषयेति बोध्यम् । २-लुगन्तादेशे पदसंज्ञायां रुत्वे अवर्णभो इति रोलुंकि रूपम् । ३-लुगन्तादेशे दीर्घड्याबिति सिलोपे रूत्वे विसर्गे च रूपम् । ..
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
वा स्युः । दतः, दन्तान् । दता, दन्तेन । दयाम् , दन्ताभ्याम् । दद्भ्यः, दन्तेभ्यः। दताम् , दन्तानाम् । दत्सु, दन्तेष्वित्यादि । पदः, पादान् । पदा, पादेन । पद्भ्याम् , पादाभ्यामित्यादि ॥ ___अनोऽस्य । २।१।१०८॥ अनोऽकारस्य डीप्रत्यये स्याद्यघुट्स्वरादौ च परे लुग् भवति । यूष्णः, यूषान् । यूष्णा, यूषेण ॥
नाम्नो नोऽनहः। ॥११९१॥ पदान्ते वर्तमानस्य अनशब्दवर्जितस्य नाम्नो नकारस्य लुग् भवति । गृषभ्याम् यूषाभ्याम् ॥
ई जौ वा । २।१११०९॥ अनोऽकारस्य ईकारे डौ च लुग्वा भवति । गृष्णि, यूषणि यूषे । इत्यदन्ताः । - विश्वपाः, विश्वपौ, विश्वपाः। विश्वपाम् ॥ __लुगातोऽनापः। २।१॥१०७॥ आप वर्जितस्याकारस्य डीप्रत्यये स्याद्यघुट्स्वरादौ च लग् भवति। विश्वपः, विश्वपा, विश्वपाभ्याम् । हे विश्वपाः । हाहः हाहाभ्याम् । एवमन्येऽ प्यादन्ताः पुल्लिङ्गाः । मुनिः॥ ... इदुतोऽस्त्रेरीदूत् । १।४।२१॥ स्त्रीशब्दवर्जस्येदन्त
१-नाम सिदिति पदत्वे तृतीयत्वम् । २-रवर्णादिति णः । ३-नाम सिदयिति पदत्वेन लोपः । आत्वं तु न, नलोपासत्त्वादिति बोध्यम् ॥ ४-हाहाशब्दः ।
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया स्योदन्तस्य च औता सह यथासंख्यमीत् ऊत् इत्यादैशौ भवतः । मुनी ॥
जस्येदोत् । ११४॥२२॥ इदन्तस्योदन्तस्य च जसि परे यथासंख्यमेत् ओत् इत्यादेशौ भवतः। मुनयः। मुनिम् , मुनीन् ॥
टः पुंसि ना। १।४।२४॥ इदन्तादुदन्ताच्च परस्य तृतीयैकवचनस्य टा इत्यस्य स्थाने पुंलिङ्गे ना इत्यादेशो भवति । मुनिना, मुनिभ्याम् , मुनिभिः ॥
डित्यदिति । ११४।२३॥ अदिति ङिति स्यादौ परे इदन्तस्योदन्तस्य च क्रमेण एत् ओत् इत्यादेशौ भवतः। मुनये । मुनिभ्यः ॥
एदोदा सिङसो रः। १।४।३५॥ एत् ओत् इत्याभ्यां परयोङसिङसोः स्थाने रेफादेशो भवति । सूत्रे रइत्यकार उच्चारणार्थः । मुनेः । मुन्योः मुनीनाम् । ___ङि डौ । १।४।२५॥ इदन्तादुदन्ताच्च परो ङिः ङौभवति ॥
डित्यन्त्यस्वरादेः।२।१।१४॥ सभिविष्टानां स्वराणां १-यस्य दै इत्याद्यादेशो न भवति तस्मिन् ङिति ङे ङसि डस् ङिस्वरूपे स्यादावित्यर्थः । २-प्रत्ययस्येति सर्वस्यादेशः। ३-तदन्तं पदमिति पदत्वे रुत्वे रः पदान्त इति विसर्गः।।
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६
मनूतन लघु प्रक्रिया
योऽन्त्यः स्वरस्तदादेः शब्दरूपस्य डिति परे लुग् भवति मुनौ मुनिषु ॥
ह्रस्वस्य गुणः | १|४|४|१|| सम्बोधने वर्त्तमानस्थ ह्रस्वान्तस्य सिना सह गुणो भवति । हे मुने ! । एवं यतिकवि - रवि - प्रभृतेयः । साधुः, साधू, साधवः, साधुम्, साधून् । साधुना, साधुभ्याम् साधुभिः साधवे, साधुभ्यः । साधोः, साध्वोः । साधूनाम् । साधौ, साधुषु । हे साधो ! | शेषं मुनिवत् । एवं गुरु- भानुप्रभृतयः ॥
1
ऋदुशनस्पुरुदंशोऽनेहसश्च से र्डा | १|४|८४ | ऋकारान्ताद् उशनस्- पुरुदंशस् - अनेहस् इत्येतेभ्यः सख्युरिकारान्ताच्च परस्य शेषस्य सेः स्थाने डां इत्यादेशो भवति । सखा । सुखा ॥
सख्युरितोऽशावैत् | १|४ |८३ || सखिशब्दस्येकारान्तस्य शिवर्जिते शेषे घुटि परे ऐकारान्तादेशो भवति । सखायौ, सुसखायौ । सखायः । सखायम् । सखीन ॥
न ना विदेत् | १|४|२७|| केवलात्स खिशब्दात्पतिशब्दाच्च परस्य टाविभक्तेर्नादेशः, डिति परे एकारश्च न १ - अत्र अतिस्त्रिशब्दमप्युदाहरन्ति तन्नातीवोपयोगीत्युपेक्षितं बोध्यमिह । २- डित्यन्त्येतीकारलोपः । ३ - सर्वत्र इदन्तसखिशब्दान्ताडादेशः । एवमैदादेशोऽपि ।
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७
हैमनूतनलघुप्रक्रिया भवति । सख्या, सख्ये । केवलेति किम् ? सुसखिना । सुसखये ॥
खितिखीतीय उर । १।४।३६॥ खि-ति-खी-तीएतत्सम्बन्धिन इवर्णस्थानाद् यकारात्परयोः ङसिङसोः स्थाने उरादेशो भवति । सख्युः । सुसखे ॥
केवलसखिपतेरौः। १।४।२६॥ केवलाभ्यां सखिपतिभ्यामिदन्ताभ्यां परस्य ः स्थाने औ इत्यादेशो भवति । सख्यौ । सुसखौ । शेष मुनिवत् । पत्या, पत्ये, पत्युः । पत्यौ । शेषं मुनिवत् । केवलेत्येव । मुनिपतिना, मुनिपतेः। मुनिपतौ । सर्व मुनिवदेव । द्विशब्दो नित्यं द्विवचनान्तः ॥
आदेरः । २।४।४१॥ द्विशब्दान्तं यावत् त्यदादी नाम: न्त्यस्य स्वसम्बन्धिनि स्यादौ तसादौ च परे अकारादेशो भवति । द्वौ, द्वाभ्याम् , द्वयोः । स्वसम्बन्धिनीति किम् ? प्रियद्विः । शेषं मुनिवत् । त्रिशब्दो नित्यं बहुवचनान्तः । त्रयः, त्रीन् , त्रिभिः, त्रिभ्यः॥
वेस्त्रयः । ॥४॥३४॥ आमः सम्बन्धिनस्त्रिशब्दस्य त्रयादेशो भबति ॥
अनेकवर्णः सर्वस्य । ७।४।१०७॥ अनेकवर्ण आदेशः षष्ठ्या निर्दिष्टस्य सर्वस्य स्थाने भवति । त्रयाणाम् । आमः १-ङित्यदित्यस्य न ना ङिदेदिति निषेधे इवर्णादेरिति यादेशे पश्चादुर ।
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८
हैमनूतनलघु प्रक्रिया
सम्बन्धिन इति किम् ? प्रियत्रीणाम् । त्रिषु । कतिशब्दो नित्यं बहुवचनान्तः ॥
डतिष्णः संख्याया लुप् । १।३।५४ ॥ इतिप्रत्ययान्तायाः षकारान्ताया नकारान्तायाश्च संख्यायाः सम्बन्धिनोसोलुप भवति । कति कतिभिः, कतिभ्यः, कतीनाम्, कतिषु । स्वसम्बन्धिनोरेव तेनेह न । प्रियकेतयः, प्रियकतीन् । एवं यतिततिशब्दौ । नीः ॥
धातोरि वर्णोवर्णस्येयुव स्वरे प्रत्यये | २|१|४०|| धातुसम्बन्धिनइवर्णस्योवर्णस्य च स्थाने स्वरादौ प्रत्यये परे यथासंख्यमिय् उव् इत्यादेशौ भवतः । नियौ,' नियः । नियम्, नियः । निया, नीभ्याम् नीभिः । निये नीभ्यः । नियः, नियोः, नियाम् ॥
निय आम् | २|४|५१ || नियः परस्य ङे: स्थाने आमित्यादेशो भवति । नियाम्, नीषु, हें नीः । लूशब्दो नीशब्दवत् । सेनानीः ॥
क्विवृत्तेरसुधियस्तौ | २|१|५८ || क्विवन्तेनैव यः सुधीशब्दवर्जितः समासस्तत्सम्बन्धिनो धातोरिवर्णो वर्णस्य
१ - अत्र हि प्रियकतिसम्बन्धिनौ जस् शसौ न तु कतिशब्दसम्बन्धिनाविति लग् न भवति । २-अत्र नामत्वात्स्यादयः, धातुत्वाच्चेयादयः, एवमन्यत्रापि बोध्यम् । " क्विवन्ता धातुत्वं नोज्झन्ति नामत्वं च प्रतिपद्यन्ते" इति सिद्धान्तात् ।
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
स्थाने स्वरादौस्यादौ परे यथासंख्यं यकारवकारादेशौ भवतः। सेनान्यौ, सेनान्यः । सेनान्यम् , सेनान्या । सेनान्याम् , सेनानीषु । हे सेनानीः। एवं ग्रामण्यादयः । सुधीशब्दो नीशब्दवत् । मुलूः । सुल्लि । शेषं सेनानीवत् । एवं खलपू -प्रभृतयः । इन्भूः।
दृन्पुनर्वर्षाकारैर्भुवः ।२।११५९॥ दृन्-पुनर्-वर्षा-कार-एतत्पूर्वस्य विबन्तभूधातोरुवर्णस्य स्थाने स्वरादौ स्यादौ परे वकारादेशो भवति । दृन्भ्वौ । दृधि । शेष सेनानीवत् । पुनर्भूः । वर्षाभूः । शेषं इन्भूवत् । एतत्पूर्वस्यैव भूधातोः विवन्तस्य वो नाऽन्यस्य, तेनेह न- स्वयम्भुवौ । शेषं लूवत् । यवक्रीः ॥
संयोगात् ।२।११५२॥ धातुसम्बन्धिन इव!स्योवर्णस्य च धातुसम्बन्धिन एव संयोगात्परस्य स्थाने स्वरादौ प्रत्यये परे इयुवादेशौ भवतः । खोरपवादः। यत्रक्रियौ । यवक्रियि । शेषं नीवत् । एवं कटघू-प्रभृतयः । उनी । उन्न्यः । उन्याम् । मुश्रीः॥
वेयुवोऽस्त्रियाः।१।४।३०॥ इयुयोः स्थानिनौ स्त्रीशब्दवजितौ यो नित्यस्त्रीदतौ तदन्तात्परेषां स्यादिडितां स्थाने १-निय आमिति डेराम् । २-हिंसकः । ३-मण्डूकः । ४-धातुसम्बन्धिनः संयोगात्परत्वाभावान्नेयादेशः । ५-डेराम् । ६-शोभना श्रीर्यस्य सः ।
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया यथासंख्यं दै दास् दास दाम्-इत्यादेशा वा भवन्ति । मुश्रियै, मुश्रिये । मुश्रियाः, सुश्रियः ॥ ___ आमो नाम् वा ।१।४।३९॥ इयुवोः स्थानिनौ स्त्रीशब्दवर्जितो यौ नित्यस्त्रीदूतौ तदन्तात्परस्यामः षष्ठीबहुवचनस्य स्थाने नामित्यादेशो वा भवति । सुश्रीणाम् , मुश्रियाम् । मुश्रियाम् , सुश्रियि । हे सुश्रीः । अतिभ्रः ॥ .
भ्रश्नोः ।२।११५३। भ्रशब्दसम्बन्धिनः अनुप्रत्ययसम्बन्धिनश्चोवर्णस्य संयोगात्परस्य स्थाने स्वरादौ प्रत्यये परे उवादेशो भवति । अतिभ्रुवौ। अतिभ्रुवै, अतिभ्रवे। अतिभ्रूणाम् , अतिभ्रुवाम् , अतिश्रुवि । हे अतिभ्रः । संखीः ॥ ___ योऽनेकस्वरस्य ।२।१॥५६॥ अनेकस्वरस्य धातोः सम्बन्धिनः इवर्णस्य स्थाने स्वरादौ प्रत्यये परे यादेशो भवति । सख्यौ । सख्यः। सख्या। सख्युः। सख्याम् । सख्यि । पतीः, पत्यौ । पत्याम् । पत्यि । वसः ॥
स्यादौ वः ।२।११५७॥ अनेकस्वरस्य धातोः सम्ब. न्धिन उवर्णस्य स्थाने स्वरादौ स्यादौ परे वकारादेशो भवति । वस्वौ, वस्वः। वस्वाम् , वस्त्रि । पिता, अतिपिता ॥ १-नित्यदित्वाभावान्न ह्रस्वः। २-सखायं पतिं वसु चेच्छतीत्यर्थे सखीयपतीय-वसूयेति नामधातोः क्विपि सखी-पती-वसू-शब्दाः । ३-ऋदुशनसिति डाः।
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
४१
अझै च ।१।४।३९॥ ऋकारस्य स्थाने डिविभक्तौ घुटि च परे अरित्यादेशो भवति । पितरौ, अतिपितरौ, पितन् , अतिपितॄन् । पित्रा, अतिपित्रा ।
ऋतो डुर् ।१।४।३७॥ ऋकारात्परयोर्डसिङसोः स्थाने डुर् इत्ययमादेशः स्यात् । पितुः, अतिपितुः पितृणाम् , अतिपितृणाम् । पितरि, अतिपितरि । पितृषु, अतिपितृषु । पितैः । अतिपितः । एवं भ्रातृदेवादयः । ना, नरौ, नृन् । व्रा, नुः, ब्रोः ॥
नुर्वा ।१।४।४८॥ नृशब्दसम्बन्धिनः समानस्य नामि परे दीर्घा वा स्यात् । नृणाम् , नृणाम् , नरि, नृषु । हे नः। कर्ता॥
तृस्वसृनप्तनेष्टुत्वष्टक्षतहोतृपोतृप्रशास्त्रो घुट्यार ।१।४।३८॥ तृप्रत्ययान्तस्य तृन्प्रत्ययान्तस्य स्वसादिशब्दानां च सम्बन्धिन ऋकारस्य स्थाने घुटि परे आरित्यादेशो भवति । कर्तारौ । अतिकर्तारौ । शसादिषु पितृवत् ॥
क्रुशस्तुनस्तृच् पुंसि ।१।४।९१॥ कुशूधातोः परो यस्तुन् तस्य शेषे घुटि परे तृजादेशो भवति, पुंसि । क्रशधातोस्तुन् प्रत्यये क्रोष्टुशब्दः, ततः सौ-क्रोष्टा, क्रोष्टारौ। क्रोष्ट्न् । १-डित्यन्त्येति ऋकारस्य लुक् । २-इस्वस्य गुणः। ३-सेर्डाः। जम्बूकः ।
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
aanaanaa
४२
हैमनूतनलघुप्रक्रिया _____टादौ स्वरे था ।१।४।९२॥ टादौ स्वरादौ स्यादौ परे क्रुशः परस्य तुनस्तृजादेशो वा भवति । क्रोष्ट्रा, क्रोष्टुना । क्रोष्टे, क्रोष्टवे । क्रोष्टुः, क्रोष्टोः । क्रोट्रोः, क्रोष्ट्वोः । क्रोष्टूनाम् । क्रोष्टरि, क्रोष्टौ । क्रोष्टुषु । हे क्रोष्टी !। अतिहे। अतिहयौ । अतिहया। अतिहः। अतिहयोः । अतिहयाम् । अतिहयि । हे अतिहे ! ॥
आ रायो व्यञ्जने ।२।११५॥ रैशब्दस्य व्यञ्जनादौ स्यादौ परे आकारान्तादेशो भवति । सुरीः। सुरायो । सुराभ्याम् । मुरायाम् । हे सुराः ! ॥ ___ ओत औः ।१।४।७४॥ ओकारस्य ओकारान्तादेव विहिते घुटि परे औकार आदेशो भवति । गौः, गावौ ॥ __ आ अम् शसोऽता ।१।४।७५॥ ओकारस्य अम्शसोरकारेण सह आकारो भवति । गाम् , गाः। गवा, गोभ्याम् । गोः, गवाम् । गोषु । हे गौः ! । एवं सुद्योप्रभृतयः। ग्लौः। ग्लावौ । ग्लावः । ग्लावाम् । ग्झौषु । एवं सुनौप्रभृतयः ।
इति स्वरान्तपुंलिङ्गप्रकरणम् ॥
१-हस्वस्य गुणः, से लुक् । २-धनबान् । ३-चन्द्रः ।
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतन लघुप्रक्रिया
॥ अथ स्वरान्तस्त्रीलिङ्गप्रकरणम् ॥
तत्र आकारान्तः स्त्रीलिङ्गो गङ्गाशब्दः ॥ दीर्घयाव्यञ्जनात्सेः | १|४ | ४५ ॥ दीर्घाभ्यां याब्भ्यां व्यञ्जनाच्च परस्य से: स्थाने लुक् स्यात् । अनेन सेलुकि, गङ्गा ॥
औता | १|४|२०|| आवन्तस्य प्रथमाद्वितीयाद्विवचनेन औकारेण सह एकारान्तादेशो भवति । गङ्गे । गङ्गाः । गङ्गाम्, गङ्गेाः ॥
४३.
येत् | १|४|१९॥ आवन्तस्य टौसोः परयोरेकारान्तादेशो भवति । गङ्गया, गङ्गाभ्याम् । गङ्गाभिः ॥
आपो ङितां यै यास् यास् याम् | १|४|१७ आबन्तस्य स्यादेङिता ङेङसिङसङीनां स्थाने क्रमेण यै यास यात्र याम् इत्यादेशा भवन्ति । गङ्गायै । गङ्गाभ्यः । गङ्गायाः । गङ्गयोः । गङ्गानाम् । गङ्गायाम् | गङ्गासु ||
1
एदापः | १|४|४२|| सम्बोधने आवन्तस्य सिना सह एकारान्तादेशो भवति । हे गङ्गे । एवं खट्वा - प्रभृतयः ॥
नित्यदिद्विस्वरम्बार्थस्य ह्रस्वः | १|४| ४३ नित्यं दित्= दैदासदासदामादेशा येभ्यस्तेषां द्विस्वराम्बार्थानां चाssवन्तानां सम्बोधने सिना सह हूस्वान्तादेशो भवति । हे १ - पुंस्त्वाभावान्न नादेशः ।
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतन लघुप्रक्रिया
अम्ब!, हे अक्क ! हे अत्त ! हे अल्ल !, शेषं गङ्गावत् । निशैः, निशा: । निशा, निशया । निज्भ्याम्, निशाभ्याम् । निज्भिः, निशाभिः । निच्छु, निशासु । नसैः, नासिकाः । नसा, नासिकया । नोभ्याम् नासिकाभ्याम् । नस्सु, नःसु, नासिकासु । शेषं व्यञ्जनान्तवदावन्तवच्च यथायथं बोध्यम् ॥
8383
४४
सर्वादेर्ड पूर्वाः | १|४|१८|| सर्वादेराबन्तस्य ये ङितां यै यास् यास् यामस्ते डस्पूर्वा भवन्ति । सर्वस्यै, सर्वस्याः, सर्वासाम् । सर्वस्याम् । शेषं गङ्गावत् । द्वितीयस्यै, द्वितीयांयै, द्वितीयस्याम्, द्वितीयायाम् । एवं तृतीया । शेषं गङ्गावत् ||
जराया जरस वा | २|१|३|| स्वरादौ स्यादौ परे जराशब्दस्य जरस् इत्यादेशो वा भवति । जरसौ, जरे । जरसः, जराः । जरसा, जरया । जरसोः, जरयोः । जरसाम्, जराणाम् । जरसि, जरायाम् । शेषं गङ्गावत् । बुद्धीः ॥
स्त्रियां ङितां वा दै दास दात्र दाम् | १|४|२८|| स्त्रिलिङ्गेदुदन्तात्परेषां स्यादेर्डितां स्थाने क्रमेण दै दास् १ - अम्वादयो मातृवाचकाः । २ - मासनिशेत्यादिनाऽन्त्यलुक्। ३- तृतीयस्तृतीयचतुर्थे इति तृतीयत्वम् । ४- अन्त्यलोपे तृतीयत्वे अघोष इति प्रथमत्वे सस्य शषाविति शत्वे प्रथमादधुटीति छत्वम् । ५ - दन्तपादेत्यादिना नासिकाशब्दस्य नसादेशः । ६ - नाम सिदिति पदत्वे रुत्वे उत्वे ओत्वम् । ७ - पदत्वाद्रुत्वे शषसेति सत्वम्, विकल्पे विसर्गः । ८ - आदौ यै इत्यादेशः, पश्चाद् इस्पूर्वः । एवमग्रेऽपि । ९-तीयं कार्ये सर्वादित्वम् ।
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५
हैमनूतनलघुप्रक्रिया दास् दामित्यादेशा वा भवन्ति । बुद्धथै, बुद्धये । बुद्धयाः, बुद्धेः । बुद्धयाम् , बुद्धौ । शेषं मुनिवत् । एवं मति-गति-रति प्रभृतयः । धेनूः। धेन्वै, धेनवे । धेन्वाः, धेनोः । धेन्वाम , धेनौ । शेष साधुवत् । नेदी । नद्यौ । नद्यः। नदीम् , नदीः। नद्या, नदीभ्याम् , नदीभिः॥
स्त्रीदूतः ।१।४।२९॥ नित्यस्त्रीलिङ्गादीकारान्तादूकारान्ताच्च शब्दात्परेषां स्यादेङितां स्थाने यथासंख्यं दै दास दास् दामित्यादेशा भवन्ति । नद्यै । नद्याः। नदीनाम् । नद्याम् । नदीषु । हे नदि ! । एवं गौरीप्रभृतयः॥
स्त्रियाः ।।१।५४॥ स्त्रीशब्दसम्बन्धिन इवर्णस्य स्वरादौ प्रत्यये परे इयादेशो भवति । स्त्रियो, स्त्रियः ॥ __ वाम्-शसि ।२।११५५॥ स्त्रीशब्दसम्बन्धिन इवर्णस्य अमि शसि च परे इयादेशो वा भवति । स्त्रियम् , स्त्रीम् । स्त्रियः, स्त्रीः । शेष नदीवत् । लक्ष्मीः । शेषं नदीवत् । वधः, वध्वौ, वधः । वधूः। वध्वा, वध्यै । हे वधु ! श्रीहीधीशब्दाः मुश्रीवत् । भूः स्वयंभूवत् । भूरतिभ्रूवत् ।।
त्रिचतुरस्तिसूचतसृ स्यादौ ।२।१।१॥ स्त्रीलिङ्गे वर्तमानयोस्त्रिचतुरोः स्थाने स्यादौ विभक्तौ परे यथासंख्य तिस-चतस इत्यादेखौ भवतः । १-ड्यन्तत्वात् सिलोपः । २-अड्यन्तत्यान्न सिलोपः ।
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतन लघु प्रक्रिया
नि दीर्घः | १|४|८५ ॥ शेषे' घुटि परे यो नकारस्तस्मिन् परे पूर्वस्य स्वरस्य दीर्घो भवति । कुलानि । द्वितीयायां प्रथमावत् । हे कुलै ! | शेषं देववत् । सर्वम्, सर्वे सर्वाणि । एवं द्वितीयायामपि । हे सर्व ! | शेषं पुंवत् ||
४७
पञ्चतोऽन्यादेरनेकतरस्य दः | १|४|२८|| एकतर - शब्दवर्जस्य सर्वादेरन्यादिपञ्चकस्य नपुंसकस्य सम्बन्धिनो: स्यमोः स्थाने द् इत्यादेशो भवति । अन्यंत्, अन्यद् । इतरत्, इतरद्, अन्यतरत् अन्यतरद् । कतरत् । कतरद् । कतमत्, कतमद् । शेषं सर्ववत् । एकतरम् । शेषं सर्ववत् । औसानि, आसनानि । आस्ना, आसनेन । आसैभ्याम्, आसनाभ्याम् । आस्निं, आसनि, आसने ॥
"
घुट प्राक् | १|४|६६ || स्वरात्परा या धुजातिस्तदन्तस्य नपुंसकस्य धुड्भ्य एव प्राक् शौ परे नोऽन्तो भवति । हैन्दि, हृदयानि । हृदा, हृदयेन । हृद्भ्याम्, हृदयाभ्याम् । उदानि, उदकानि । उद्ना, उदकेन । उदभ्याम् उदकाभ्याम् । उनि, उदनि, उदके । शेषं यूषनवत् । पक्षे कुलवच्च ॥
"
१ – सम्बोधनैकवचनं विहाय शिस्यमैौजसः शेषघुट्शब्देनोच्यन्त इति ध्येयम् । २-अदेतः स्यमोर्लुक् । ३ - विरामे वा । ४ - मासनिशासनस्य शसादौ लुग्वा । ५ - नाम्नो नोऽनह्नः । ६-ई ङौ का । ७ - म्नामिति बहुवचनसामर्थ्याद् वर्गान्त्य एव भवति णत्वं बाधित्वे ध्येयम् ।
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८
हैमनूतनलघुप्रक्रिया क्लोबे ।२।४।९७॥ नपुंसके वर्तमानस्य स्वरान्तस्य नाम्नो हुस्वो भति। श्रीपम् । शेषं कुलवत् । एवं विश्वपादयः॥ ___ अनतो लुप् ।१।४।५९॥ अकारान्तवर्जस्य क्लीबस्य सम्बन्धिनोः स्यमोः स्थाने लुप् भवति । वारि ॥
अनामस्वरे नोऽन्तः ।।४।६४॥ नाम्यन्तक्लीबस्य सम्बन्धिनि आम्वर्जे स्वरादौ स्यादौ परे नोऽन्तो भवति । वारिणी, बारीणि । वारिणा, वारिणे, वारिणः, वारिणोः, वारीणाम् । वारिणि ॥
नामिनो लुग्वा ११।४।६१॥ नाम्यन्तक्लीवस्य सम्बन्धिनोः स्यमोः स्थाने लुग् वा भवति । हे वारि, हे वारे ! । शेषं मुनिवत् । मधु, मधुनी, मधूनि, मधुना, हे मधो, हे मधु ! । शेषं वारिवत् ॥
दध्यस्थिसक्थ्यक्ष्णोऽन्तस्यान् ।१।४।६१॥ दधि, अस्थि, सक्थि, अक्षि-इत्येषां नाम्यन्तानां नपुंसकानामन्त्यस्य स्थाने टादौ स्वरादौ परे अन् इत्यादेशो भवति । दना,दध्ने, दध्नः, दध्नोः, दध्नाम् , दध्नि, दधनि । शेषं वारिवत् ॥
१-हस्वापश्चति नाम् । दीर्थो नामिति दीघे णत्वम् । २-लुकि स्थानिवद्भावेन गुणः, लुपि तु न स्थानिवत्त्वम् , "लुप्यरवृल्लेनत्" इति निषेधादिति
लुग्विकल्पे लुपि न गुण इति बोध्यम् । ३-अमोऽस्य । ४-ई डौ वा ।
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया वाऽन्यतः पुमांष्टादौ स्वरे ।१।४।६२॥ विशेष्यवशान्नपुंसकस्य नाम्यन्तस्य नाम्नः टादौ स्वरादौ परे पुंवद्वा भवति । अनेन पुंवद्भावे नागमहूस्वयोरभावः। ततश्च पक्षे पुवद्रूपम् । पटुना, पटुने, पटवे । पटोः, पटुनः । पटुनोः, पट्वोः। पटूनाम् । पटौ पटुनि । क्लीबे दीर्घान्तं नाम न भवति, हस्वविधानात् । एवं च नी-ग्रामणीप्रभृतीनां वारिवत पक्षे च पुंवद्रूपं बोध्यम् । कर्तृ, वर्तृणी, कर्तृणि । हे कर्तः, हे कर्तृ ! । कर्ता, कर्तृणा, कत्तः, कर्तृणः, कर्तरि, कर्पणि । एकारैकारान्तानां ह्रस्वत्वेन वारिवद्-रूपाणि । ओकारौकारान्तानां हसत्वे मधुशब्दवद्रूपाणि । अतिहि । अतिरि । व्यजनादावात्तम् । अतिराभ्याम् । अनिरीणाम् । अतिगु, अतिनु, इत्यादि।
॥ इति स्वरान्तनपुंसकलिङ्गप्रकरणम् ॥
॥ अथ व्यञ्जनान्तपुंलिङ्गप्रकरणम् ॥ चकारान्तः सुवाचशब्दः ॥.......... ..
चजः कगम् ।२।१॥८६॥ चकारजकारयोः स्थाने "धुडादौ प्रत्यये परे पदान्ते च ककारमकासदेखौ भवतः । मुवाक्, सुवाग । बाचौ । सुवाचः। सुवाचा अवाग्भ्याम् । १-पुलिंङ्गे क्लीबे नामावेशे दीर्घः ॥ २- विरामे वा ।
३-नामेति पदत्वे ककारादेशे तृतीयत्वम् ।
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०
हैमनूतनलघुप्रक्रिया मुआश्च । एवं पयोमुच्प्रभृतयः। क्विबन्तात् प्रत्यचशब्दात्सौ प्रत्यच् स इति स्थिते ॥
अचः ।१।४।६९॥ धुडन्तस्यान्चधातोर्युटि परे धुटः प्राग नोऽन्तो भवति ।
पदस्य ।।१।८९॥ पदान्ते वर्तमानस्य संयोगस्य लुगन्तादेशो भवति ॥ - युजञ्चक्रुश्चो नो ङः ।२।११७१।। युज्-अच्-क्रुश्चां नकारस्य पदान्ते वर्तमानस्य डकारादेशो भवति । प्रत्यङ्, प्रत्यश्चौ। हे प्रत्यङ् ॥ ___ अच्च् प्राग दीर्घश्च ।२।१।१०४॥ नकाररहितस्याञ्चधातोः सर्वस्य णि-क्य-घुट्वर्जे यकारादौ स्वरादौ च 'प्रत्यये परे चकारादेशो भवति, पूर्वस्वरस्य च दीर्थों भवति । प्रतीचः। प्रत्यग्भ्याम् । प्रत्यक्षु । प्राङ्, प्राश्चम् , प्राचः, प्राग्भ्याम् । प्राक्षु, हे प्राङ्॥ ___ उदच उदीच् ।२।१।१०३॥ कृतनलोपस्य उत्पूर्वकस्या
धातोरुदच. इत्यस्य णिक्य घुड्वर्जे यकारादौ स्वरादौ च १-पदत्वे कत्वे तृतीयत्वे अघोष इति प्रथमत्वे षत्वम् । २-म्नामिति पञ्चमत्वम् । केचित्तु तवर्गस्येति चवर्गमाहुः । ३-अच्छेत्यादिसूत्रविषये प्राग् इवर्णादेरिति न प्रवर्तते दीर्घारम्भसामर्थ्यात् । पूर्व पूर्वोत्तरपदयोः कार्य पश्चात्सन्धिकार्यमिति ज्ञापनाच्च ।
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया प्रत्यये परे उदीच् इत्यादेशो भवति । उदेङ, उदञ्चः, उदीचः । उदग्भ्याम् , उदक्षु ॥
सहसमः सधिसमि।३।२।१२३॥ सह-सम् इत्येतयोः स्थाने विबन्तेऽश्चतौ उत्तरपदे परे यथासंख्यं सध्रिसमि इत्येतावादेशौ भवतः । सभ्रयङ्, सध्रयश्चौ, सधीचः । सध्यग्रभ्याम्, सध्यक्षु, हे सध्रयङ् ! । सम्यङ, सम्यञ्चः, समीवः, समीचा, सम्यग्भ्याम् , सम्यक्षु, हे सम्यङ्॥
तिरसस्तियति ।३।२।१२४॥ तिरसूशब्दस्य अकारादौ क्विन्तेऽश्चतावुत्तरपदे परे तिरि इत्यादेशो भवति । तिर्यङ्, तिर्यश्चौ, तिरैश्चः । तिरश्वा, तिर्यग्भ्याम् , तिर्यक्षु ॥
यज-सृज-मृज-राज-भ्राज-भ्रस्ज-वश्व-परिब्राजः शः षः ।२।१।८७।। यजादीनां चकारस्य जकारस्य शकारान्तस्य धातोः शस्य च धुडादौ प्रत्यये परे पदान्ते च षकारादेशो भवति । देवपूर्वाद यजेः विपि देवेज शब्दः । देवेद, देवेड् देवेजौ, देवेजा देवेड्भ्याम् , देवेत्सु देवेट्रेसु, हे देवेह, हे देवेड् । तीर्थसह, तीर्थसइ, तीर्थसृजौ । तीर्थ'सइभ्याम् , तीर्थसइत्सु, तीर्थस्ट्सु । कंसपरिमृट्, कंसपरिसह, कंसपरिमृजः, कंसपरिमृड्भ्याम् , कंसपरिसइत्सु, कंस१-नोऽन्तः, संयोगान्तलोपे ङादेशः । २-सस्य -शषौ । ३-षत्वे तृतीयत्वे प्रथमत्वम् । ४-पत्वे तृतीयत्वे ड्नः स इति त्सादेशः । सूत्रे डकारनिर्देशात्प्रथमत्वं न भवति । टवर्गस्तु पदान्तादिति निषिध्यते ।
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
५२
हैमन्त लघु प्रक्रिया
परिमृट्सु । विवाह, विभ्राड् । शेषं देवेज् शब्दवत् । सम्राट्, सम्राड् । शेषं विभ्राज् शब्दवत् ॥
संयोगस्यादौ स्कोर्लुक् || २|१|८८ || घुडादौ प्रत्यये पदान्ते च यः संयोगस्तदादिस्थयोः सकार ककारयोर्लुग भवति । धानाभृद, धानभृड् । धानाभृज्जौ । धानाभृज्जा | धानाभृङ्भ्याम् । धानाभृङ्गत्सु, धानाभृट्सु । मूलवृट्, मूलवृड् । मूलवृचौ, मूलवृड्भ्याम् । मूलवृइत्सु, मूलवृट्सु । परिवाद, परिव्राड्, परिव्राजौ, परित्र, भ्याम् ॥
1
समासे | १|४|७१॥ रुधादेर्युज्धातोरसमासे
घुडन्तस्य धुटः प्राग् घुटि परे नोऽन्तो भवति । युङ्, युञ्जौ । युजः, युग्भ्याम्, युक्षु, हे युङ् ! | असमास इति : किम् ? अश्वयुक्, अश्वयुग् । अश्वयुजौ । अश्वयुग्भ्याम् । मंश्वयुक्षु । एवं सुयुजादयः । दिवादेर्युज्धातोर्न भवति । युक्, युग् । युजौ । युग्भ्याम्, युक्षु ॥
1
ऋत्विज् दिशू दृशू स्पृश् खजदधृषुष्णिहो गः |२| १६९ ॥ एषां पदान्ते गकारादेशो भवति । ऋत्विक्,
१ - निपातनान्नानुस्वारः । २-धानाभृस्जुशब्दः क्विन्तः । संयोगादिलोपे... पत्वे तृतीयत्वादि । ३ - सस्य शत्रौ । तृतीयस्तृतीयचतुर्थे । ४ - सकारोपदिष्टं कार्य लक्ष्यानुसारादत्र शास्त्रे शकारस्यापि भवतीति संयोगादेः सकारस्यात्र लुक् ।
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया ऋविग् , ऋत्विजौ, ऋत्विम्भ्याम् । ऋत्विक्षु । मरुत् , मरुद् । मरुतो, मरुद्भ्याम् , मरुत्सु ॥
ऋदुदितः ।१।४।७०॥ ऋदित उदितश्च धुडन्तस्य घुटि परे धुटः प्राक् स्वरात्परो नोऽन्तो भवति ॥
समहतोः ।१।४।८६॥ सन्तस्य महतश्च सम्बन्धिनः स्वरस्य शेषे घुटि परे दीघों भवति । महान् । महान्तौ । महद्भ्याम् , महत्सु, हे महन् । पचन् , पचन्तौ, पचतः, पचद्भ्याम् , पवत्सु । एवमन्येऽपि शत्रन्ताः । उकारानुबन्धो भवत् शब्दः । ____ अभ्वादेरत्वसः सौ ।१।४।९०।। अत्वन्तस्याऽसन्तस्य च भ्वादिवर्जितस्य सम्बन्धिनः स्वरस्य शेषे सौ परे दीर्घः स्यात् । भवान् , भान्नौ, भवतः, भवद्भ्याम् , भवत्सु, हे भवन् ! । गोमान्, गोमन्तौ, गोमतः, गोमद्भ्याम् , गोमत्सु । हे गोमन् ! । दधिमत् , दधिमद् । दधिमथौ, दधिमद्भ्याम् । दधिमत्सु ॥ . लुगस्यादेत्यपदे ।२।१।११३॥ अपदादावकारे एकारे च परे अकारस्य लुग भवति ॥
तः सौ सः ॥४२॥ द्विपर्यन्तत्यदादीनां तकारस्य ५-नामसिदिति पदत्वम् । २-पदत्वे गत्वे अघोष इति प्रथमत्वे षत्वम् । ३-पदस्येति तकारलोपः । ४-आदौ दीर्घः पश्चान्नोऽन्तः । ५-धुटस्तृतीयः, विरामे वा । ६-पदत्वे धुटस्तृतीयः, अघोषे इति प्रथमः ।
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया स्वसम्बन्धिनि सौ परे सकारादेशो भवति । स्यः । त्यौ, त्ये । त्यम् , त्यान् । त्येन, त्याभ्याम् , त्यैः । त्यस्मै, त्येभ्यः । त्यस्मात् , त्यस्माद् , त्ययोः, त्येषाम् , त्यस्मिन् , त्येषु । त्यदादेः सम्बोधनं नास्तीत्युत्सर्गः । सः, शेषं त्यद्वद् । यः, एषः । शेषं त्यद्वत् ॥
त्यदामेनदेतदो द्वितीयाटौस्यवृत्त्यन्ते ।२।१।३३॥ त्यदादीनां सम्बन्धिन एतदित्यस्य द्वितीयायां टायामोसि च परे अन्वादेशे एनदित्यादेशो भवति, न तु वृत्यन्ते । कथितस्यानुकथनमन्वादेशः। कस्यचिद् वस्तुनः किश्चित् क्रियादिकं विधातुं कथितस्य तेनान्येन वा शब्देन पुनरन्यत् क्रियादिकं विधातुं कथनमित्यर्थः। आगत एषः, अथो ऐनं भोजय । एनौ, एनान् , एनेन, एनयोः॥
ईदमः।२।१३४॥ त्यदादीनां सम्बन्धिन इदमित्यस्य द्वितीयायां टायामोसि च परेऽन्वादेशे एनदित्यादेशो भवति, न तु वृत्त्यन्ते ॥
गडदबादेश्चतुर्थान्तस्यैकस्वरस्यादेश्चतुर्थः स्ध्वोश्च प्रत्यये ।२।१।७७।। गडदबादेश्चतुर्थान्तस्यैकस्वरस्य धातोरव
१-अद्वेर इत्यत्वम् । २-क्वचिद् हे सः ! हे असौ ! इत्याद्यपवादः । ३-अत्वलुकोः कृतयोः सत्वे नाम्यन्तस्थेति षः । ४-अत्वलुको । ५-प्रसङ्गादत्रेदं सूत्रमुपात्तम् । उपयोगस्तु मकारान्तेषु इदम् शब्दे ।
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूत लघुप्रक्रिया
५५
"
यवस्या देश्वतुर्थी भवति पदान्ते सकारादौ ध्वादौ च प्रत्यये परे । धर्मत्, धर्मभुद् | हे धर्मत् द् । धर्मबुधौ । धर्मभुद्भ्याम् । धर्मभृत्स्रु । राजा । राजानौ, राज्ञेः । राजभ्याम्, राजभिः । राजभ्यः । राज्ञि रार्जनि । राजसु ॥
,
नामध्ये | २|१|१२|| सम्बोधने नाम्नो नकारस्य लुगू न भवति । हे राजन् ॥
न वमन्तसंयोगात् | २|१|१११ ॥ वकारान्ताद् मकारान्ताच्च संयोगात्परस्पानोऽकारस्य लुग् न भवति । यज्वनः, यज्वनि । आत्मनः आत्मनि । शेषं व्यञ्जनादौ राजवत् । एवं सुपर्वन् सुशर्मन् प्रभृतयः ॥
इन् हन् पूषार्यम्णः शिस्योः | १|४|८७ || इनन्तस्य हन्- पूषन् - अर्यमन् - इत्येषां च स्वरस्य शौ शेषे सौ च परे एव दीर्घो भवति । दैण्डी, दण्डिनौ । दण्डिना । द डिंभ्याम् । दण्डिनम् । दण्ड, हे दण्डिन् ! | एवं यशस्वि नित्यादयोsपीन्नन्ता ज्ञेयाः । वृत्रहां ॥
कवर्गैकस्वरवति |२|३|७६ || पूर्वपदस्थाद् रष्ऋवर्णा
१ - - गडदबादेरिति चतुर्थः, पदत्वे चतुर्थ:, घुट इति तृतीयः । ४- अनोऽस्य, तवर्गस्य चवर्गः ६ - ई ङो वा । ७- दीर्घे सति लोपः । ९ - निदीर्घे न लोपः ।
।
धुटस्तृतीयः, विरामे वा । २ - नामसिदिति
३ - नि दीर्घः, नाम्नो नोऽनह्नः
५ - पदत्वे नाम्नो नोऽनलः । सिलोगे नये । ८- पदत्वे न
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया परस्य कवर्गवत एकस्वरवतश्चोत्तरपदस्यान्तस्य तथा नागमस्य स्यादेश्व नकारस्य णो भवति, न चेत्स नकारः पक्वसम्बन्धी भवति । वृत्रहणौ ।
हनो हो नः ।२।१।११२॥ हन्तेह्र इत्येवं रूपस्य घ्न इत्यादेशो भवति ।
हनो घि । ।२।३।९४। हन्तेह्र इत्येवंरूपस्य धकारे निमित्तनिमित्तिनोर्मध्ये सति णो न भवति । वृत्रघ्नः । वृत्रघ्ना । वृत्रहभ्याम् । वृत्रघ्नि, वृत्रहेणि । वृत्रहसु. हे वृत्रहन् ! । पूषा, पूषणो, पूष्णः, पूषभ्याम् , पूष्णि, पूषणि । हे पूषन् ! । अर्थमा, अर्यमणौ, अर्थम्णः, अर्थमभ्याम् , अर्यम्णि, अर्यमणि । अर्थमसु, हे अर्थमन् । श्वा, श्वानौ ।
श्वन-युवन्-मघोनो ङो-स्थाद्यधुहस्वरे व उ: १२।१।१०६॥ श्वन्-युवन्-मघवन्-इत्येषां सस्वरो कारो ड्यां स्यादावघुट्स्वरादौ च परे उ भवति । शुनः, शुना, श्वभ्याम् , शुनि, श्वसु । हे श्वन् !। युवा, युवानी, यूनः,
यूना, युवभ्याम् , यूनि, हे युवन् ! । मघवा, मघवानौ, मघोनः मघवभ्याम् , मघोनि, हे मघवन् ! । मघवत् शब्दस्य तु मत्वन्ततया गोमद्वद्रूपाणि ॥ १-ई ङौ वा । णत्वनिषेधः । २-व इत्यस्योकारादेशे सति समानदीर्घः ।
३-इन्द्रः । ४-व इत्यस्योकारे अवर्णस्येत्यादिना ओकारः ।
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूननलघुप्रक्रिया
५७ पथिन् मथिन् ऋभुक्षः सौ।१।४७६॥ पथिन् मथिन् ऋभुक्षिन्नित्येतेषां नकारान्तानामन्तस्य नकारस्य सौ परे आकारादेशो भवति । ___ए: ।११४७७॥ पथ्यादीनां नकारान्तानामि पारस्य घुटि परे आकारादेशो भवति ॥ ___थोन्थ ।११४७८॥ पथिन् मथिनित्येतयोनकारान्तयो. स्थकारस्य स्थाने घुटि परे न्यू इत्यादेशो भवति । पन्थाः, पन्थानौ, पन्थानः । हे पन्थाः । पन्थानम् ।।
इन् डीस्वरे लुक् ।१२४७९॥ पथ्यादीनां नकारान्तानां सम्बन्धिन इन् इ-यस्य श्रीप्रत्यये स्यादावघुट्स्वरादौ च लुग् भवति । पथः, पथा, पथिभ्याम् , पथि, पथिषु । मन्थाः । शेषं पथिन् वत् । ऋभुक्षाः। कभुक्षाणौ, ऋभुक्षः, ऋभुक्षा, ऋभुक्षिभ्याम् , हे ऋभुक्षाः। पश्चन् प्रभृतयो नान्ताः संख्यावाचकाः शब्दास्त्रिषु लिङ्गेषु सरूपाः। पञ्च । पञ्चभिः। पञ्चभ्यः ।
संख्यानांणाम् ।।४।३३॥ रेफषकारनकारान्तानां संख्यावाचिनां शब्दानां सम्बन्धिन आमः स्थाने नाम् इत्यादेशो भवति । पश्चानाम् । पञ्चसु । हे पञ्च !। प्रिय५-इन्द्रः । २-डतिष्ण इति जस्शसोलुप् , नाम्नो.न इति नलोपः । ३-नामादेशे दीर्घो नामीति दीर्धे नाम्नो न इति नलोपः ।
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
---- हेमनूतनलघुप्रक्रिया पञ्चन् प्रभृतयो राजवत् । सप्तन् प्रभृतयः पश्चन्वत् । अष्टन् शब्दस्य तु विशेषः॥
वाऽष्टन आः स्यादौ ।१।४।५२॥ अष्टन् शब्दस्य स्यादौ परे आकारान्तादेशो वा भवति ॥ ___ अष्ट और्जशशसोः ।१।४।५३॥ अष्टाशब्दसम्बन्धिनोर्जसशसोः स्थाने औकारादेशो भवति । अष्टौ । आत्वाभावे-अष्ट । अष्टाभिः, अष्टभिः। अष्टानाम् । अष्टाम् । अष्टसु । तुण्डैिप् , तुण्ढिब् । तुण्ढि भौ, तुण्डिब्भ्याम् । तुण्डिप्सु ॥
अपमियं पुस्त्रियोः सौ।२।११३८॥ त्यदादिसम्बन्धिनि सौ परे पुंस्त्रिलिङ्गयोरिदमः स्थाने यथासंख्यम् अयम् इयमित्यादेशौ भवतः । अयम् ॥
दो मः स्यादौ ।२।१।३९।। त्यदादिसम्बन्धिनि स्यादौ परे इदमो दकारस्य मकारादेशो भवति । इमौ । इमे । इमम् , इमान् ॥
टोस्यनः ।२।१।३७॥ त्यदादिसम्बन्धिनि टायामोसि १-नकारस्याऽऽत्वे समानदीर्धे औत्वे ऐदौदित्यौत्वम् । २-तुण्ढिम् ज्ञब्दः ।
गडदबादेरिति चतुर्थः । धुटस्तृतीयः । विरामेवा। ३-परत्वादाटेर इत्यत्वे लुगस्येति लुकि पश्चादनेनाऽयमादेशः । अत्वमयोह्यायमादेश इत्यपि मतम् । एवमनेनेत्यादावरि वोध्यम् । अयमाघादेशस्य नित्यत्वं तु न शङ्कनीयम् , शब्दान्तरप्राप्तत्वादिप्ति ध्येयम् ।
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया च परे अवर्जितस्य इदमः स्थाने अन इत्यादेशो भवति । अनेन ॥
अनक ।२।१।३६॥ त्यदादिसम्बन्धिनि व्यञ्जनादौ स्यादौ परे अगवर्जित इदम् अं भवति । आभ्याम् ॥ ___ इदमदसोऽक्येव ।१।४।३॥ इदम् अदस् इत्येतयोरक्येव सत्यकारात् परस्य भिस ऐस् भवति। तेनेह न भवति । एभिः । अस्मै । एभ्यः, अस्मात् , अस्माद् । अस्य, अनयोः, एषाम् , अस्मिन् , एषु । अन्वादेशे-ऐनम् , एनौ, एनान् , एनेन, एनयोः ॥
किमः कस्तसादौ च ।२।१॥४०॥ त्यदादिसम्बन्धिनि स्यादौ तसादौ च परे किम्शब्दस्य स्थाने क इत्यादेशो भवति । कः । अक्सहितस्याप्ययमादेशः। कौ, के। शेषं सर्ववत् । चतुशब्दो बहुवचनान्तः ॥
वाः शेषे ।१।४।८२ शेषे घुटि च परे अनडुहू चतुर् १-इदमोऽत्वे लुकि च कृते सर्वस्येद इत्यस्य स्थाने ऊरादेशो भवतीत्यर्थो बोध्यः । २-अत्वे कृते अत आ इत्यात्वम् । ३-परत्वादकारादेशः, पश्चात् स्मै । ४-इदम् इत्येनदादेशे आद्वेर इत्यत्वे लुगस्येत्यलुक् । ५-किम् शब्दात्स्वार्थे अकि कृतेऽपि अनेन सर्वस्य कादेशे क इत्येवमेव रूपं न तु कक इति बोध्यम् । ६-सम्बोधने सिं विना स्यमौजसः शिश्च शेषघुट इति बोध्यम् ।
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०
हैमनूतनलघुप्रक्रिया इत्येतयोरुकाररस्य वा इत्यादेशो भवति । चत्वारः । चतुरः, चतुर्भिः, चतुर्थ्यः चतुर्णाम् ॥ __अरोः सुपि रः।१।३।५७॥ वर्जितस्य रेफस्य स्थाने सुपि रेफ एव भवति ।
न रात् स्वरे ।१॥३॥३७॥ रेफात्परस्य शिटः स्थाने स्वरे परे द्वे रूपे न भवतः । चतुषु । प्रियचत्वाः, प्रियचत्वारौ।
तोऽनडुच्चतुरो वः ।१।४।४१॥ अनडुह चतुर इत्येतयोरुकारस्य सम्बोधने सौ परे व इत्यादेशो भवति । हे प्रियचत्वः !। प्रियचतुरा । प्रियचतुाम् । प्रियचतुराम् । विद, विड्, विशौ, विशः । विड्भ्याम् , वित्सु, विट्सु । तत्त्वप्राट्, तत्त्वप्राइ, तत्त्वप्राशौ । तत्त्वप्राड्भ्याम् । तत्त्वप्राशि । तादृक्, तादृग् । तादृशी, तादृशः। तादशा । तादृग्भ्याम् । तादृक्षु । एवं यादशादयः । घृतस्पृक्, घृतस्पृग् । घृतस्पृशः, घृतस्पृग्भ्याम् । घृतस्पृक्षु ।।
नशो वा ।२।१७०॥ नशः पदान्ते गकारादेशो वा भवति । जीवनक, जीवनन । जीवन, जीवनइ । जीवनशः। १-संख्यानामिति नामि णत्वे च दिहेंति वा द्वित्वं बोध्यम् ।
२-अत्र हाँदिति प्राप्तं द्वित्वं निषिध्यते । नाम्यन्तस्थेति षः । ३वित्स्विति तु पाणिनीयानुसारेण । सिद्धहेमानुसारेण त्वत्र डकारश्रुतिरेव । तवर्गस्येति तु नेह प्रवर्तते, पदान्ताट्टवर्गादिति निषेधात् । ४-ऋत्विमिति गत्वे अघोषे प्रथम इति प्रथमत्वे नाम्यन्तस्थेति षः ।
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया जीवनड्भ्याम् , जीवनग्भ्याम् । जीवनक्षु, जीवनइत्सु,.. जीवनट्स । दक्, दधृग, दधृषों, दधृग्भ्याम् । दधृक्षु ॥ . सजुषः ।२।१।७३॥ सजुषः पदान्ते रुरन्तादेशो भवति ॥
पदान्ते।।श६४॥पदान्ते वर्तमानयोर्धादिसम्बन्धिनो रेफवकारयोस्तस्यैव भ्वादेर्नामिनो दीपों भवति । संजः। सजुषौ, सजुषः । सāाम् , सजूष्षु, सजूं!षु । हे सनः ।
रात्सः ।२।१।९०॥ पदान्ते वर्तमानस्य संयोगस्य सम्बन्धिनो रेफात् परस्य सकारस्यैव लुग भवति । चिकीर्ष शब्दः। चिकी। चिकीर्षों, चिकीर्षः। चिकीाम् । चिकीषु । हे चिकीः । षष् शब्दो नित्यं बहुवचनान्तः । पैट्, षड् । षड्भिः , षड्भ्यः , षणाम् , पैइत्सु, पटसु । दो,.
१-सजुषशब्दः, दीर्घसाविति सलोपः । २-नामसिदिति पदत्वे रुत्वे
पदान्त इति दीर्घः । ३-सुपि पदत्वे रुत्वे दीर्घ च शषस इति सत्वे शिटाव्यवधानेऽपि नाम्यन्तस्थेति षत्वे सस्य शषाविति षत्वे च रूपम । सत्वविकल्पे विसर्ग नाम्यन्तस्थेति षत्वम् । सजू षु इति पाठस्तु क्वचिदनुपयोगप्रयुक्त एव, अरोः सुपि र इति सूत्रसत्त्वादिति ध्येयम् । ४-रात्स इति कर्त्तव्ये षत्वस्याऽसत्वम् । एवं च सकारान्तेषु तदुल्लेखः प्रामादिक एव बोध्यः । ५-धुटस्तृतीयः । ६-संख्यानामिति नामादेशे ततीयत्वे तवर्गस्येति टवर्गवे प्रत्यये चेति पञ्चमः । ७-ड्नःस इति त्सः । पदान्तादिति टवर्गनिषेधः षत्वनिषेधश्च । ८-दोष शब्दः, रुत्वे कर्तव्ये षत्वस्यासत्त्वं बोध्यम् ।
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२
हैमनूतनलघुप्रकिया दोषौ, दोषः । दोष्णः । दोषा। दोषभ्याम् , दोभ्या॑म् । दोष्णि, दोषणि, दोषे । दोष्षु, दोःषु । हे दोः ! । असन्तः सुमनस् शब्दः। अभ्चादेरिति दीर्घः। सुमनाः, सुमनसौ, सुमनसः । सुमनोभ्याम् । सुमनैस्सु, सुमनःसु । हे सुमनः!। एवं वेधस् मुवचम् प्रभृतयः । उदित् श्रेयस् शब्दः । श्रेयान् , श्रेयांसौ, श्रेयसा, श्रेयोभ्याम् , श्रेयस्सु, श्रेयःसु । हे श्रेयन् ! । विद्वान् , विद्वांसौ ॥
क्वसुष्मतौ च ।।१।१०५॥ णि-क्य-घुड्वर्जे यकारादौ स्वरादी मतौ च प्रत्यये परे क्वसः स्थाने उष् भवति । विदुषः, विदुषा ।
सन्मध्वन्स्क्व स्सनडहो दः ।२।१।६८॥ सन्स्ध्वन्सोः क्वस्प्रत्ययान्तस्य सकारस्याऽनडुड्शब्दस्य च योऽत्यस्तस्य पदान्ते दकारो भवति । विद्वद्भ्याम् । विद्वत्सु, हे विद्वन् !।
पंसोः पुमन्स् ।१।४।७३॥ पुंसु इत्येतस्य उदितो घुटि परे पुमन्स् इत्यादेशो भवति । पुमान् । पुमांसौ, पुंसा, पुभ्याम् , पुंसु, हे पुमन् ! । उशना, उशनसौ, उशनसः । उशनोभ्याम् , उशनस्सु, उशनःसु ॥ १-दन्तपादेति दोषन्नादेशः । २-रुत्वं वैकल्पिकं सत्वम् । ३-ऋदुदित इति नोन्तः, न्स्महतोरिति दीर्घः । ४-शिड्हे इत्यनुस्वारः । ५-स्महतोरिति दीर्घः । ६-पदस्येति सकारलोपः । ७-ऋदुशनसिति सेर्डा ।
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
६३
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
वोशनसो नश्चामध्ये सौ |१|४|८०|| सम्बोधने उसनमशब्दस्य सौ परे नकारा लुक् चान्तादेशौ वा भवतः । हे उशनन्, हे उशन, हे उशनः ! | पुरुदंशा, पुरुदंशसौ । पुरुदंशसः, पुरुदंशोभ्याम् पुरुदंशस्सु, पुरुदंश :सु । हे पुरुदंश: ।। अनेहा अनेहसौ, अनेहसः । अनेोभ्याम् | अनेहस्सु, अहः । हे अहः |
अदसो दः सेस्तु डौ । २|१|४३|| त्यदादिसम्बन्धिनि सौ परे अदसो दकारस्य सकारादेशो भवति, सेस्तु डौ इत्यादेशः । असौ ||
मोऽवर्णस्य | २|१|४५ || अवर्णान्तस्य त्यदादिसम्बन्धिaiser दकारस्य सकारादेशो भवति ॥
मादुवर्णोऽनु |२| ||४७॥ अदसः सम्बन्धिनो मकारास्वरस्य वर्णस्य उवर्णादेशो भवति पश्चात्कार्यान्तरेभ्यः । अंनू ॥
बहुष्वेरीः | २|१|४९ ॥ बहुवचने अदसो मकारात्परस्य एकारस्य स्थाने ईकारादेशो भवति । अमी । अमुम्, अमृन् ॥
प्राणिनात् | २|१|४८ || अदसो मकारात्परस्य वर्णस्य इनादेशात्प्रागू उवर्णादेशो भवति । अमुना । अमृभ्याम्, अमीभिः, अमुष्मै, अमीभ्यः । श्रमुष्मात् अमुष्माद् । अमुष्य, अमुयोः, अमीषाम्, अमुष्मिन्, अमीषु । हे असौ । १-आद्वेर इत्यत्वे लुगस्येति लुकि संन्धौ च मत्वादिकार्यम्, एवमन्यत्रापि । २ - नाम्यन्तस्थेति षः, एवममुष्मादित्यादावपि ।
"
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४
हैमनूतनलघुप्रक्रिया ___ अनडुहः सौ १३४१७२॥ अनडुशब्दस्य धुडन्तस्य सौ परे धुटः प्राग नोऽन्तो भवति । अनड्वान् । अनड्वाहौ। अनडुहः । अनडुहा, अनडुद्भ्याम् । अनडुत्सु । हे अनड्वन् ! ।
हो धुट पदान्ते ।२।१।८२॥ हकारस्य धुडादौ प्रत्यये परे पदान्ते च ढकारो भवति । मधुलिट् , मधुलिड, मधुलिहौ, मधुलिहः । मधुलिड्भ्याम् , मधुलित्सु, मधुलिमु । हे मधुलिट् ॥ ___ वादेर्दादेघः ।२।१।८३।। वादेर्धातोर्यों दकारादिरवयवस्तस्यावयवस्य हकारस्य धुडादौ प्रत्यये परे पदान्ते च घकारादेशो भवति । गोधुक , गोधुग । गोदुहौ, गोदुहः, गोधुग्भ्याम् , गोधुक्षु, हे गोधुक, हे गोधुम् ॥ ___ मुह द्रुहू स्निह् स्नुहो वा ।२।१।८४॥ मुह-द्रुहस्नुह-स्निह-इत्येषां सम्बन्धिनो हकारस्य धुडादौ प्रत्यये परे पदान्ते च धकारादेशी वा भवति । तत्वमुक्, तत्त्वमुग , तत्त्वमुट्, तत्त्वमुड् । तत्वमुहौ, तत्त्वमुहः, तत्त्वमुग्भ्याम् , तत्त्वमुड्भ्याम्, तत्त्वमुक्षु, तत्त्वमुत्सु, तत्वमुसु । हे तत्त्वमुक , ग॥
॥ इति व्यञ्जनान्तपुल्लिङ्गप्रकरणम् ॥ १-वाःशेष इति वादेशे नोन्तत्वे च पदस्येति हकारलोपः । २-सन्स् ध्वन्स इत्यादिना दः। ३-अघोष इति प्रथमः। ४-घत्वे गडदबादिति धत्वम् । ५.-मुह द्रुह् इति घत्वे धुटस्तृतीय इति तृतीयत्वे अघोषे इति प्रथमत्वे नाम्यन्तस्थेति षः। घत्वविकल्पे हो धुडिति ढत्वे तृतीयत्वे त्सादेशे पदान्तादिति टवर्गत्वनिषेधः ।
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
६५ ॥ अथ व्यञ्जनान्तस्त्रीलिङ्गप्रकरणम् ॥ तत्र चकाराधन्ता वाच स्रजित्यादयः पुल्लिङ्गचकारान्तादिवदेव बोध्याः । अथ दकारान्ताः। तत्र त्यदशब्दस्य नामसंज्ञायां सौ आद्वेर इत्यत्वे लुगस्येत्यलुकि--
आत् ।२।४।१८॥ अकारान्तानाम्नः स्त्रियामाप् प्रत्ययो भवति । स्या, त्ये, त्याः । सा, ते, ताः । या, ये, याः। एषा, एते, एताः । अन्वादेशे-एनाम्, एने, एनाः, एनया, एनयोः । शेषं सर्वत्र सर्वावत् । अय् शब्दो बहुवचनान्तः ।। ___अपः ।।४।४८॥ अपः स्वरस्य शेषे घुटि परे दीर्थों भवति । आपः, अपः ॥
अपोऽद भे ।२।१।४॥ अप् इत्यस्य भकारादौ स्यादौ परे अद् इत्यादेशो भवति । अद्भिः, अद्भ्यः , अपाम् , अप्सु । स्वाएँ , स्वाब , स्वापौ । स्वपः । स्वद्भ्याम्, स्वप्सु । हे स्वप, हे स्वब । ककुएँ , ककुब् । ककुभौ, ककुभः । ककुभ्याम्, ककुप्सु । इयम् , ईमे, इमाः। अनया, आभ्याम्, आभिः, अस्यै, आभ्यः, अस्याः। अनयोः, आसाम्, अस्याम् आसु । अन्वादेशे-एनाम, एने, एनाः, एनया, एनयोः। १-आपि दीर्धे दीर्घड्याबिति सकारलुक् । तः सौ स इति सः । एवमग्रेऽपि ।
२-पदत्वे तृतीयत्वे अघोष इति प्रथमत्वम् । ३-सुजला । ४-ककुभशन्दो दिगर्थे । ५-अत्वे लुकि च स्त्रियामापि दीधे च इयमादेशः । ६-पूर्ववदापि दीर्वं मत्वे ईत्वम् । एवमग्रेऽपि ।
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
६६
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
चतुरशब्दो नित्यं बहुवचनान्तः । चतेस्रः । चतसृभिः, चतसृभ्यः, चतसृणीम् । चतसृषु, हे चतस्रः । गीः, गिरौ, गिरः । गिरा, गर्भ्याम् । गीर्षु । हे गीः ॥
दिव: औ: सौ | २|१|११७॥ दिवोऽन्तस्य सौ परे औभवति । द्यौः, दिवौ, दिवः ॥
उः पदान्तेनूत् | २|१|११८ ।। पदान्ते दिवोऽन्तस्य उकारादेशो भवति । तस्य च दीर्घत्वं न भवति । द्युभ्याम्, षु । हे द्यौं । दिकू, दिगें, दिशौ दिशः, दिग्भ्याम्, दिक्षु, हे दि । आशी, आशिष, आशिषः, आशीर्भ्याम्, आशीष्षु आशी:- ५, हे आशीः । असौ अभूः अमूम्, अमुया, अमृभिः, अमुष्यै, अमृभ्यः, अमुष्याः, अमुयोः, अमूपाम्, अमुष्याम्, अमृषु || हाऽऽहो | २|१|८५|| नहेर्ब्रस्थानाऽऽहश्च धातोईकारस्य घुडादौ प्रत्यये पदान्ते च क्रमेण धकारातकारावादेशौ भवतः । उपानत्, उपानेद्, उपानहौ, उपानहः । उपानद्भ्याम्, उपानत्सु ॥ इति व्यञ्जनान्तस्त्रीलिङ्गप्रकरणम् ॥
१ - चतत्रादेशे ऋतो र इति रत्वम् । २ - अतिसृचतसृ इति पर्युदासान्न दीर्घः । ३- पदान्ते इति दीर्घः । ४-दो माम्यन्तस्थेति षत्वे अरोरिति रत्वे न रादिति द्वित्वनिषेधः । ५-ऋत्विगितिः । ६- स्त्वे पदान्त इति दीर्घः । ७-रुत्वे दीर्घे च शत्रुसेति सत्त्वे शिव्यवधानेऽपि त्वे सस्य शावितिषः । ८-अवे किन स्त्रियामा अटमोद इति सत्यम् से डः । ९ - उपपूर्वाद् नधातोः त्रिपदी उपानहून्दधर्मनिर्मितदभावाचकः ।
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैल
"
॥ अथ व्यञ्जन्तनपुंसकलिङ्गप्रकरणम् ॥
"
प्रतिपूर्वादञ्चधातोः क्विपि ऋत्विगित्यादिना गः । प्रस्यैक्, प्रत्यगू, प्रतीची, प्रत्येश्चि । पुनस्तद्वत् । शेषं पुंवत् । एवं प्राच् प्रभृतयः । असृक्, अग् असृजी, असोनि, असृञ्जि । अस्ना, असृजा, असभ्याम् असृग्भ्याम् । अस्नि, असनि, असृजि, अससु, असृक्षु ! जंगते, जगद् । जगती, जगन्ति । जगता, जगद्भ्याम्, जगत्सु । महत्, महती, महान्ति, महता, महद्भ्याम्, महत्सु । यकृत् द् योनि, कृति । यवना, यकृता, यकभ्याम्, यकृद्भ्याम् । यविमैं, यकनि, यकृति । शकृत् द् । शकांनि, शत्रुन्ति । शक्मा, शकृता, शकभ्याम्, शक्रद्भ्याम्, शक्नि, शकनि, शकृति । स्यर्ते, द् । त्ये, त्यामि । शेषं पुंवत् । एवं तदादयः । अँह, अही, अंहनी, अहानि, अहा, अहोभ्याम् | अह्नि, अहनि । अहस्सु,
१ - अनतो लुबिति सेर्लुप्, लुपि न स्थानिवत्त्वमिति न नागमादि । चज इति कः । २- अच्च प्राग् दीर्घश्च । ३ - नागमे म्नामिति पञ्चमः । ४- चंज इति गः । ५ - दन्तपादेति असन्नादेशः, नि दीर्घः । ६अनोऽस्य । ७-पदत्वे नलोपः । ८ - ईङौ वा । ९-धुटां प्राक्, म्नामिति पर्जन्यवल्लक्षणन्यायेन प्रवर्तते । १० - स्महतोः । ११ - दन्तपाद० १२- म्नामिति बहुवचननिर्देशान्न णत्वम् । १३ - ईडौ वा । १४ - लुपिन स्थानिवदिति नाऽत्यादि । १५ - रो लुकीति से विसर्गः । १६-ईडौ वा । १७- दीर्घः ॥ १८- अनोऽस्य । १९ - इति रु, पोषवति ।
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
~
~
~
~
हैमनूतनलघुप्रक्रिया अंहःसु। हे अहः । ब्रह्म, ब्रह्मणी, ब्रह्माणि । ब्रह्मणा, ब्रह्मभ्याम्, ब्रह्मसु ॥ ___क्लीबे वा ।२।१।९३॥ सम्बोधने नाम्नो नस्य क्लीबे लुग् वा भवति । ब्रह्म ! ब्रह्मन् ! । इदम् , इमे, इमानि । किम्, के, कानि । शेषं पुंवत् । चत्वारि । शेषं पुंवत् । पयः, पयसी, पयासि, पयसा, पयाभ्याम् , पयस्सु, पयःसु । एवं मनस् वचस् तपस् प्रभृतयः। अदः, अमू, अमूनि । शेषं पुंवत् । काष्ठतट् , काष्ठतक्षी, काष्ठत ईक्षि। काष्ठतक्षा, काष्ठतड्भ्याम् । काष्ठतइत्सु, काष्ठतट्सु॥
॥ इति व्यञ्जनान्तनपुंसकलिङ्गप्रकरणम् ॥
॥ अथ युष्मदस्मच्छब्दप्रक्रिया ॥ युष्मदस्मदी अलिङ्गे । “ नन्ता संख्या डतियुष्मदस्मच्च स्युरलिङ्गका" इति लिङ्गानुशासनात् ॥
स्वमहं सिना प्राक् चाकः ।२।१।१२॥ युष्मदस्मदोः स्वसम्बन्धिनाऽन्यसम्बन्धिना वा सिना सह यथासंख्यं त्वम् अहम् इत्यादेशौ भवतः । प्राक् चाकः । त्वम् , अहम् ॥ १-अह्न इति रुः, शषसे इति सः । २-न वमन्तसंयोगात् । ३-निदीचे
जत्वम् । ४-न वमन्तसंयोगात् । ५-वाः शेषे । ६-स्महतोः । '७-विभक्तिकार्य प्राक् पश्चाद् मूत्वम् । ८-धुटां प्राक् । म्नां धुड्वर्गे । ९-अःप्रसङ्गे अकप्रत्ययविधानात्प्रागेव त्वमहमादेशावित्याशयः । पश्चादकः, तेन त्वकमित्यादिप्रयोगः ।
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया मन्तस्य युवावी द्वयोः ।२।१।१०॥ द्वित्वविशिष्टेऽर्थे वर्तमानयोयुष्मदस्मदोर्मकारान्तस्याऽवयवस्य स्यादौ परे क्रमेण युव आव इत्यादेशौ भवतः ॥
अमौ मः।२।१।१६॥ युष्मदस्मद्भ्यां परयोरम् औ इत्येतयोर्म इत्यादेशो भवति । अकार उच्चारणार्थः ॥ __युष्मदस्मदोः ।२।१६।। युष्मदस्मदोर्व्यञ्जनादौ स्यादौ परे आकारान्तादेशो भवति । युवाम् , आवाम् ॥
यूयं वयं जसा ।२।१।१३।। युष्मदस्मदोः स्वसम्बन्धिनाऽन्यसम्बन्धिना वा जसा सह यथासंख्यं यूयं वयमित्यादेशौ भवतः प्राक् चाकः । यूयम् । वयम् ॥
त्वमौ प्रत्ययोत्तरपदे चैकस्मिन् ।२।११११॥ एकखविशिष्टेऽर्थे वर्तमानयोयुष्मदस्मदोर्मकारान्तस्यावयवस्य स्यादौ परे प्रत्ययोत्तरपदयोश्च परतः क्रमेण व म इत्यादेशौ भवतः । त्वाम्, माम् । युवाम्, आवाम् ॥
शसो नः ।२।१।१७॥ युष्मदस्मद्भ्यां परस्य शस: सर्वस्य स्थाने न इत्यादेशो भवति । अकार उच्चारणार्थः। युष्मान् , अस्मान् ॥ १-युवादेशे कृते युव अदिति स्थिते लुगस्येत्यल्लुकि आत्वे च समानानामिति दी? बोध्यः । एवमन्यत्रापि । २-त्वाद्यादेशेऽल्लुकि आत्वे दीर्घः । ३-नादेशे आत्वे दोघः। ....
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
७०
हैमभूतमलघुप्रक्रिया टायोसि यः ।।१७।। युष्मदस्मदोः टा ङि ओस् इत्येषु स्यादिषु परेषु यकारान्तादेशो भवति । स्वया, मया । युवाभ्याम्, आवाभ्याम् । युष्माभिः, अस्माभिः ॥
तुभ्यं मह्यं ड्या ।२।१।१४॥ युष्मदस्मदोः स्वसम्बन्धिनाऽन्यसम्बन्धिना वा डेप्रत्ययेन सह यथासंख्यं तुभ्यं मह्य मिति आदेशौ भवतः । तुभ्यम्, मह्यम् ॥
अभ्यम् भ्यसः ।२।१।१८॥ युष्मदस्मद्भ्यां : परस्य चतुर्थीबहुवचनस्य भ्यसः स्थाने अभ्यमित्यादेशो भवति ॥
शेषे लुकू ।२।१।१८॥ यस्मिन् स्यादावात्वं यत च कृतं ततोऽन्यस्मिन् स्यादौ परे युष्मदस्मदोरन्तस्य लुग भवति । युष्मभ्यम् , अस्मभ्यम् ।।
ङसेश्चाद ।२।१।१९॥ युष्मदस्मद्भ्यां परस्य उसे: पश्चमीभ्यसश्च स्थाने अद् इत्यादेशो भवति । त्वेत् , द् । मत् , द् । युष्मत् , द् । अस्मत् , द् ।।
तव मम ङसा ।२।१।१५॥ युष्मदस्मदोः स्वसम्बन्धिनाऽन्यसम्बन्धिना वा ङ्स्प्रत्ययेन सह क्रमेण तव मम इत्यादेशौ भवतः । तव, मम, युवयोः, आवयोः ॥
आम आकम् ।२।१।२०॥ युष्मदस्मद्भ्यां परस्य १-त्वाद्यादेशेऽल्लुकि यत्वम् । २-युवादेशेऽल्लुकि आत्वे दीर्घः । ३-आत्वे दीर्घः। ४-अन्त्यलुक्यल्लुक्छ । ५-त्वादेशेऽल्लुम्यन्त्यलुक्यल्लुकू । ६-अन्त्यलुक्यल्लुकू।
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
हमनूतनलघुप्रक्रिया भामः स्थाने आकमित्यादेवो भवति । युष्माकेम्, अस्माकम् । त्वयि मयि । युष्मासु, अस्मासु ॥ ___ पदाद युगविभक्त्यैकवाक्ये बस्नसौ बहुत्वे ।२।१॥२१॥ पदात्परयोद्वितीयाचतुर्थीषष्ठीबहुवचनैः सह युष्मदस्मदोयथासंख्यं वसूनस् इत्यादेशो वा भवतः। तच्चेत्पदं युष्मदस्मदी चैकवाक्ये भवतः। धर्मों वो रक्षतु । धर्मों नो रक्षतु । पक्षे-धर्मों युष्मान् रक्षतु, धर्मोऽस्मान् रक्षतु । सपो वो दीयते, तपो नो दीयते । पक्षे-युष्मभ्यम्, अस्मभ्यम् । शीलं वः स्वमस्ति, शीलं नः स्वमस्ति । पक्षे-युष्माकम्, अस्माकम् । पदादिति किम् ? युष्मान् धर्मो रक्षतु । अस्मान् धर्मो रक्षतु । एकवाक्ये इति किम् ? एकस्मिन् पदे मा भूत्-अतियुष्मान् पश्यति, अत्यस्मान् पश्यति । वाक्यान्तरे च मा भूत्-ओदनं पचत, युष्माकं भविष्यति । पटं वयत, अस्माकं भविष्यति ॥
द्वित्वे वाम् नौ ।२।१।२२। पदात्परयोयुष्मदस्मदोद्वितीयाचतुर्थीषष्ठीद्विवचनैः सह यथासंख्यं वाम् नौ इत्यादेशौ वा भवतः । तच्चेस्पदं युष्मदस्मदी चैकवाक्ये भवतः । १-अन्त्यलुकि दीर्घः । २-आत्वे दीर्घः । ३-अन्यत्र श्लोकेनोदाहरणमुक्तम् तद्यथा
"धर्मो रक्षतु वो लोका ! धर्मो रक्षतु नः सदा । नमो वः श्रीजिनाः ! शुद्ध, ज्ञानं नौ दीयतां धनम् ॥ दर्शनं वो जिनाधीशाः !, पापं हरति नो रयाद् । इति ।।
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
७२
हैमनूतनलघुप्रक्रिया धर्मों वां रक्षतु, धर्मों नौ रक्षतु । पक्षे युवाम् आवाम् । शीलं वां दीयते, शीलं नौ दीयते । पक्षे युवाभ्याम्, आवाभ्याम् । ज्ञानं वां स्वम्, ज्ञानं नौ स्वम् । पक्षे युवयोः, आवयोः ।
अमा त्वामा ।२।१।२४॥ पदात्परयोयुष्मदस्मदोरमा सह यथासंख्यं त्वा मा इत्यादेशौ वा भवतः । एकवाक्ये । धर्मस्त्वा रक्षतु, धर्मों मा रक्षतु । पक्षे त्वाम्, माम् ।। . डसा ते मे ॥२॥१॥२३॥ पदात्परयोर्युष्मदस्मदो.. डन्स इत्येताभ्यां सह ते मे इत्यादेशौ यथासंख्यं वा भवत एकवाक्ये । धर्मस्ते दीयते, धर्मों में दीयते । पक्षे तुभ्यम्, मह्यम् । धर्मस्ते स्वम्, धर्मों मे स्वम् । पक्षे तव, मम ॥
नित्यमन्वादेशे ।२।१।३१॥ पदात्परयोर्यदुक्तं वस्नसादि तदन्वादेशविषये नित्यं भवति । यूयं विनीतास्तद्वो गुरवो मानयन्ति, वयं विनीतास्तन्नो गुरवो मानयन्ति ।।
असदिवामन्यं पूर्वम् ।२।१।२५॥ सम्बोध्यवाचकं पदं युष्मदस्मद्भ्यां पूर्वमसदिव भवति । सति तस्मिन् यत्कार्य १- “पातु वां नौ जिनोऽयं च, दद्याद्वा नौ परं पदम् ।
मनो वां नौ सदा भूयाद् , दृढं धर्मे जिनोदिते” इति।। २-अन्वादेशः प्रागुक्तः । ३-सति तस्मिन् पदात्परत्वात् प्राप्तो वस्नसादिर्न भवति । पदात्परत्वाभावाच्च प्राप्तः सविभक्तिकः प्रयोगो भवतीत्याशयो बोध्यः ।
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया तन्न भवति, असति यत्तद् भवतीत्यर्थः। श्रमणाः ! युष्मान् रक्षतु धर्मः । श्रमणाः ! अस्मान् रक्षतु धर्मः ॥
पादाद्योः ।२।१।२८॥ नियतपरिमाणमात्राक्षरपिण्डः पादः । श्लोकतांश इत्यर्थः । पदात्परयोयुष्मदस्मदोर्यदुक्तं वमनसादि तत्पादस्यादिभूतयोर्न भवति । “वीरो विश्वेश्वरो देवो, युष्माकं कुलदेवता । स एव नाथो भगवानस्माकं पापनाशनः" ॥ १ ॥ पादाद्योरिति किम् ? पादमध्यादौ यथा स्यात्-"पान्तु वो देशनाकाले, जैनेन्द्रा दशनांशवः । भवकूपपतज्जमुजातोद्धरणरज्जवः” ॥१॥ इति ॥ ___चाहहवैवयोगे ।२।१।२९॥ च अह, ह वा एव इत्येभिर्योगे पदात्परयोयुष्मदस्मदोर्यदुक्तं वस्नसादि तम्न भवति । ज्ञानं युष्मांश्च रक्षतु । अस्मांश्च रक्षतु । ज्ञानं युष्मानह अस्मानह रक्षतु । ज्ञानं युष्मान् ह अस्मान् ह रक्षतु । ज्ञान युष्मान् वा अस्मान् वा रक्षतु । ज्ञानं युष्मानेव अस्मानेव रक्षतु । एवमन्यदप्युदाहार्यम् ॥
॥ इति युष्मदस्मत्प्रक्रिया ॥
१-अत्र द्वितीयपादादिस्थत्वाद् वसादेशो न । २-चतुर्थपादादिस्थत्वान्नसादेशो न। प्रथम-तृतीयपादादिस्थयोस्तु युष्मदस्मदोः पदात् परत्वाभावादेव वस्नसादयो नेति ध्येयम् । ३-अत्र पादमध्यस्थस्य द्वितीयाबहुवचनान्तस्य युस्मदो वसादेशो भवति ।
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
॥ अथाऽव्ययानि ॥ अव्ययमित्यन्वर्थेषा संज्ञा । यत्र व्येति विकारं प्राप्नोति तदिति । तदुक्तम्-"सदृशं त्रिषु लिङ्गेषु सर्वासु च विभक्तिषु । वचनेषु च सर्वेषु, यन्न व्येति तदव्ययम्"॥१॥ इति॥ "नन्ती संख्या डॅति युष्मदस्मच्च स्युरलिङ्गकाः। पैदं वाक्यमव्ययं चेत्यसंख्यं च तदबहुलमि"ति च ॥२॥
स्वरादयोऽव्ययम् ।११।३०॥ स्वरादयः शब्दाः अव्ययसंज्ञका भवन्ति। स्वर, अन्तर्, सनुतर्, पुनर् , प्रातर ५। सायम् नक्तम् अस्तम् दिवा दोषा, १० । ह्यम्, श्वस् कम् शम् योस् १५ । मयस् विहायसा रोदसी ओम् भूस् , २० । भुवम् स्वस्ति समया निकषा अन्तरा, २५ । पुरा बहिम् अवम् अथम् असाम्प्रतम्, ३० । अद्धा ऋतम् सत्यम् इद्धा मुधा, ३५ । मृषा वृथा मिथ्या मिथो मिथु, ४० । मिथस् मिथुस् मिथुनम् अनिशम् मुहुस् , ४५ । अभीक्ष्णम् मक्षु झटिति उच्चैस् नीचैस्, ५० । शनैस् अवश्यम् सामि १-अनुगतार्थमित्यर्थः । एवं च विवक्षितार्थाभावे नाऽव्ययसंज्ञेत्याशयः । २नकारान्ताः पञ्चन् प्रभृतयः संख्यावाचिनः । ३-डतिप्रत्ययान्ताः कतितति प्रभृतयः। ४-लिङ्गरहिताः । ५-परिनिष्ठितं 'देवः' इत्यादिपदम् । देवशब्दस्य हि लिङ्गसंख्यावाचिता, न तु 'देवः' इति विभक्त्यन्तस्य पुनः संख्यान्तरयोगः, तथा सति विभक्त्याद्यापत्तेरिति ध्येयम् । एवं वाक्येऽपि वोध्यम् । ६-चकारादलिङ्गमिति बोध्यम् । ७-तेन विभक्तिलुकि लिटू धुकू इत्यादेः परिनिष्ठितस्य लिङ्गसंख्यावाचित्वेऽपि न क्षतिः ।
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैं मनूसन लघुप्रक्रिया
I
साचि विष्वक्, ५५ । अन्वक् ताजक् द्राक् खाक् ऋधक्, ६० | पृथक् धिक् हिरुक् ज्योकू मनाकू, ६५ । ईषत् ज्योषम् जोषम् तूष्णीम् कामम्, ७० । निकामम् प्रकामम् अरम् वरम् परम्, ७५ । आरात् तिरस् मनस् नमस् भूयस्, ८० । प्रायस् प्रबाहु प्रबाहुक् प्रबाहुकम् आर्य, ८५ । हलम् आर्यहलम् स्वयम् अलम् कु, ९० । बलवत् अतीव सुष्ठु दुष्ठु ऋते, ९५ । सपदि साक्षात् सन् प्रशान् सनात् १०० । सनत् सना नाना विना क्षमा, १०५ । शु सहसा युगपत् उपांशु पुरतस्, ११० । पुरस् पुरस्तात् शश्वत् कुवित् आविस् प्रादुस् ११६ इति स्वरादयः । आकृतिगणोऽयम् ।
1
७५
चादयोऽसत्त्वे | १|१|३९|| अद्रव्यार्थाश्चादयः शब्दा अव्ययसंज्ञकाः स्युः । चादयश्च निपाता इत्यप्युच्यन्ते । च अह हवा एव एवम् नूनम् शश्वत् सूपत् कूपत् कुवित् नेत् चेत् नचेत् चण कच्चित् यत्र नह नहि हन्त मार्किस नकिस मा माङ् न नञ वाघ त्वा न्वाव वावत् स्यात् न्वावत् वै तुवै वै वै रैव श्रौषट् वौषट् वषट् टू बाटू वेटू पाहू प्याट्ट फट् हुंफट् छंबद् अध आत् स्वधा स्वाहा अलम् चन हि अथ ओम् अथो नो नोहि भोस् भगोस् अघोस् अंघो हो हो अहो आहो उताहो हा ही हे है हये अयि अये अररे अङ्ग रे अरे अवे ननु शुकम् सुकम् तुकम् हिकम् ऊम् हुम् कुम् उ सुत्र कम् म् किम् हिम् अद् कद् यद् तद् इद्
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
७६ ___winnarriwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
चिद् विद्ः स्विद् उत बत इव तु नु यच्च कच्चन किमुत किल किंकिल किंस्वित् उदस्वित् आहोस्वित् अहह नहवै नवै नवा अन्यत् अन्यत्र शव शप् अथकिम् विषु पर पशु खलु यदिनाम, यदुत प्रत्युत, यदा, जातु, यदि यथाकथाच यथा तथा पुद अथ पुरा यावत् तावत् दिष्ट्या मर्या आम नाम स्म इतिह सह अमा समम् सत्रा साकम् सार्धम् ईम् सीम् कीम् आम् आस् इति अव अठ अड बाह्या अनुषक् खोस् अ आ इ ई उ ऊ ऋ ऋ ल ल ए ऐ ओ औ प्र परा अप सम् अनु अव निस् निर् दुस् दुर् आङ् नि वि प्रति परि उप अधि अपि मु उद् अति अभि इति चादयः । बहुवचनमाकृतिगणार्थम् ॥ __ क्त्वातुमम् ।१।१।३५।। क्त्वा तुम् अम् इत्येतत्प्रत्ययान्तं शब्दरूपमव्ययसंज्ञकं भवति । कृत्वा, हत्वा, प्रकृत्य, प्रहृत्य, कर्तुम्, हर्तुम्, यावज्जीवम्, स्वादुङ्कारम् ॥
गतिः ॥१॥१॥३६॥ गतिसंज्ञकाः शब्दा अव्ययसंज्ञका भवन्ति । अदाकृत्य ॥
__ अव्ययस्य ।३।२।७॥ अव्ययसम्बन्धिनः स्यादेलप भवति । स्वरस्ति । प्रातरस्ति, स्वः पश्य, प्रातः पश्य । एवमन्यत्रापि ॥
॥ इत्यव्ययप्रकरणम् ॥
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
७७
॥ अथाख्यातप्रकरणम् ॥ तत्रादौ णिजाद्यन्तवर्जिताः शविकरणा रूढया भ्यादय इति ख्याता धातव उच्यन्ते । आख्यातपदेन त्यादिप्रत्ययास्तदन्ताश्च शब्दा उच्यन्ते । आख्यातप्रत्ययाश्च धातोर्भवन्ति ॥
क्रियार्थों धातुः ।३।३।३॥ क्रिया कृतिः। प्रवृत्तिः,. व्यापार इति यावत् । क्रिया एव अर्थों यस्य स शब्दो धातुसंज्ञको भवति । धातैवविविधाः-परस्मैपदिन आत्मनेपदिन उभयपदिनैश्च । तत्र--
नवाद्यानि शतृक्वसू च परस्मैपदम् ।३।३।१९॥ १-अत्र भ्वादिशब्देन धातुसामान्यस्य ग्रहणं दृश्यते न तु गणविशेषस्य । किन्तूक्तेषु भ्वादिरिति रूढिरिति भावः । २-कृतिर्गुणो न्यायनये नाति ध्येयम् । ३-अत्र वि० वि० प्रक्रिया धातुस्त्रिविधो गणजो नामजः सौत्रश्च । आद्यो नवधा । तथाहुः"अदादयः कानुबन्धा श्वानुबन्धा दिवादयः । स्वादयष्टानुबन्धाश्च तानुबन्धास्तनादयः ॥१॥ रुधादयः पानुबन्धा, यानुबन्धास्तनादयः । क्रयादयः शानुबन्धाश्च, णानुबन्धाश्चरादयः" ॥२॥ उक्तानुबन्धरहिता भ्वादयः । यत्र नामैव प्रत्ययसम्बन्धाद धातुत्वं याति स नामधातुः । सौत्राश्च कण्ड्वादयो दोलाप्रमुखाश्च । तन्नाभिनन्दन्ति बुधाः । भ्वादेर्नामिन इत्यादौ भ्वादिपदेन धातुसामान्यस्य ग्रहणात् । नाम्नश्च न धातुत्वं किन्तु प्रत्ययान्तस्येत्यपि द्रष्टव्यम् । ४-तथा चात्र कारिका-"डनुबन्ध इदनुबन्धः, कर्त्तर्यप्यात्मनेपदी. धातुः । ईगनुबन्धस्तुभयपदो, परस्मैपदी शेषः नाइति।। ॥१॥
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमानलघुमित सर्वासां त्यादिविमक्तीनमायानि मा नव वचनानि शतक्यम् च प्रत्ययौ परस्मैपदसंज्ञकानि भवन्ति ।।
पराणि कानानशौचात्मनेपदम् ।३।३।२०॥सर्वासां त्यादिविभक्तीनां पराणि नव नव वचनानि कानानशौच प्रत्ययावात्मनेपदसंज्ञकानि भवन्ति ।
श्रीणि श्रीण्यन्ययुष्मदस्मदि ।३।३।२७॥ सर्वासां त्यादिविभक्तीनां त्रीणि त्रीणि वचनानि अन्यस्मिन्नर्थे युष्मदर्थे अस्मदर्थे च वाच्य यथाक्रम भवन्ति । अत्राऽन्योऽथों युष्मदस्मदपेक्षया बोध्यः॥ .
एकद्विबहुषु ।३।३।१८।। अन्यादिषु यानि त्रीणि त्रीणि वचनानि उक्तानि तानि एकद्विबहुवर्थेषु यथाक्रम भवन्ति । एकस्मिन्नर्थे एकवचनम्, द्वयोरर्थयोद्विवचनम्, बहुष्वर्थेषु बहुवचनमिति विवेकः ॥
शेषात्परस्मै ।३३।१००॥ येभ्यो धातुभ्यो येन विशेषणात्मनेपदमुवतं ततोऽन्यस्मादेव धातोः कर्तरि परस्मैपदं भवति.॥
सति ।५।३।१९।। सति अर्थे वर्तमानादातोर्वर्तमाना 'विभक्तिर्भवतिः। सन् विद्यमान वर्तमान इत्यर्थः । प्रारब्धा
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
७९
हैमनूतनलघुप्रक्रिया न च समाप्ता क्रिया वर्तमानक्रिया। तदुपहितः कालो वर्त्तमानकालो वर्तमान इति चोच्यते ॥ .
.. वर्तमाना-तिव तस् अन्ति, सिव् थस थ-मिव वस् मस, ते आते अन्ते, से आथे ध्वे, ए वहे महे १३।३।६॥ इमानि वचनानि वर्तमानासंज्ञकानि भवन्ति । चकार इत्, वित्कार्यार्थः ॥
एताः शितः ।३।३।१०।। एता वर्तमानासप्तमीपश्चमीयस्तन्यः शितः शकासनुबन्धा झातन्याः । ततश्चैषु शिनिमित्तं कार्य भवति ।।
कतर्यनभ्यः शत् ।।४७१॥ अदादिवर्जिताद् धातोः कर्तरि विहित शिति शब् प्रत्ययो भवति । कारक काराक्तिौ । भू-सत्तायाम् । ततो भूधातोः कर्तरि प्रथमपुरुषै. कवचने तिवि अनुबन्धलोपे शिस्वाच्छब्यनुबन्धलो भूक ति इति स्थिते-- .. नामिनो गुणोऽक्ङिति ।४।३।१।। नाम्यन्तस्य धातोः किद्धिर्जिते प्रत्यये परे आसन्नों गुणो भवति । अवादेशः । स भवति, तौ भवतः, ते भवन्ति । त्वं भवसि, युवां भवथः, यूयं भवय ॥
१-लुगस्येत्यल्लुक ।
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
८०
हैमनूतनलघुप्रक्रिया - मव्यस्थाः ।४।२।११३॥ धातोविहिते मकारादौ वकारादौ च प्रत्यये परे अत आकारादेशो भवति । अहं भवामि, आवां भवावः, वयं भवामः। यत्रान्ययुष्मदमस्मत्सु द्वयोस्त्रयाणां वा योगस्तत्र सर्वादिगणपाठापेक्षया परत्वमाश्रित्य परनिमित्तक एव पुरुषो बोध्यः । यथा-स च त्वं च-भवथः । स च त्वं च अहं च-भवामः । वं च अहं च-भवावेः॥
विधिनिमन्त्रणामन्त्रणाधीष्टसंप्रश्नप्रार्थने ॥५॥४॥ २८॥ प्रत्ययार्थः कर्ता कर्म भावश्च । स विध्यादिविशिष्टश्चेतदा धातोः सप्तमी-पञ्चम्यौ प्रत्ययौ भवतः ॥
सप्तमी यात् याताम् युस्, यास् यातम् यात, याम् याव याम । ईत ईयाताम् ईरन् , ईथास् ईयाथाम् ईध्वम् , ईय ईवहि ईमहि ॥३॥३७॥ इमानि वचनानि सप्तमीसंज्ञकानि भवन्ति ॥
यः सप्तम्याः ।४।२।१२२॥ अकारात्परस्य सप्तम्या: सम्बन्धिनो याशब्दस्य इकारादेशो भवति । भवेत् , द् । भवेताम् ॥
१-एवं स चाहं च भवावः । २-विधिः क्रियायां प्रेरणा । निमन्त्रणम
प्रत्याख्येया प्रेरणा । आमन्त्रणं कामचागनुज्ञा । अधीष्टं सत्कारपूर्विका प्रेरणा, संप्रश्नः संप्रधारणा । प्रार्थनं याचा ।
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया याम् युसोरियमियुसौ ।४।२।१२३॥ अकारात्परयोर्याम् युस् इत्येतयोर्यथासंख्यमियमियुसावादेशौ भवतः । भवेयुः । भवेः, भवेतम् , भवेत । भवेयम् , भवेव, भवेम ॥
आशिष्याशी:पञ्चम्यौ ।५।४।३८॥ आशी विशिष्टेऽर्थे धातोराशी पञ्चम्यौ विभक्ती भवतः ॥ ___ पञ्चमी-तु ताम् अन्तु, हि तम् त, आनिव आव आमव, ताम् आताम् अन्ताम् , स्व आथास् ध्वम् , ऐव आवहैव आमहैन् ।३।३॥८॥ इमानि वचनानि पञ्चमीसंज्ञकानि भवन्ति । वकार इत् ॥
आशिषि तुह्योस्तात वा ।४।२।११९॥ आशिषि विहितयोस्तुह्योः स्थाने तातङ् इत्यादेशो वा भवति । अकारङकारावितौ । भवतात् , द, भवतु । भवताम् , भवन्तु ॥
अतः प्रत्ययाल्लुक ।४।३।८५॥ धातोः परो योऽकारान्तः प्रत्ययस्तस्मात्परस्य हेलुंग भवति । भवतात , द, भव । भवतम्, भवत । भैवानि, भवाव, भवाम ॥ - अदुरुपसर्मान्तरो णहिनुमीनानेः ।२।२७७॥ दुर्वजॉपसर्गस्थादन्तःशब्दस्थाच्च रपृवर्षात्परस्य णकार-हिनु१-धुटस्तृतीयः, विरामे वा । २-लुगस्य । ३-समानदीर्घः ।
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुपक्रिया मीना-आनि सम्बन्धिनो नकारस्य मो भवति । णेति णोपदेशा गद् णम् प्रभृतयो धातवः। प्रभवाणि, अन्तर्भवाणि । अदुरिति किम् ? दुर्भवानि ॥ ____अनद्यतने यस्तनी ।५।२।७॥ अनद्यतनभूतेऽर्थे वर्तमानाद्धातोबस्तनी विभक्तिर्भवति ॥ ___ह्यस्तनी-दिव् ताम् अन् , सिव् तम् त, अम्व् व म । त आताम् अन्त, थाम् आथाम् ध्वम् , इ वहि महि ।।३।३।९।। इमानि वचनानि ह्यस्तनीसंज्ञकानि भवन्ति । चकार इत् , दिस्योरिकारश्च ॥
अड्धातोरादित्यस्तन्यां चामाङा ।४।४।२९॥ बास्तन्यामबतनीक्रियातिपत्योश्त्र विषये धातोरादिस्वयवोऽड् भवति । माङ् योये तु न भवति । अभवत् , द्, अभवताम् , अभवत् । अभवः, अभवतम्, अभवत, अभवम् , अभवाव, अभवाम ॥ ... अद्यतती ।।२।४ा भूतेथे वर्तमानाद् धानोरद्यतनी विभक्तिर्भवति ॥
विशेषालिवक्षाश्यामि ॥५॥२॥५॥ अद्यतनादिविशेषस्याऽविवक्षाययं व्यामिक्षणे च सति भूतेऽर्थे वर्तमाना
आन्यानाशायदान्यायाच संवेशनादहरुभ्यतः साधान वा कालोऽद्यतनस्तदन्योश्नवतनः। २-विरामे वा । ३-लुगस्य । ४-लुगस्य । ५-मध्यस्याः । ..
.. . . .
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया द्धातोरद्यतनी विभक्तिर्भवति ॥
अद्यतनी-दिताम् अन् , सि तम् त, अम् व म। त आताम् अन्त, थार आथाम् ध्वम्, इ वहि महि १३।२।११।। इमानि वचनान्यद्यतनी-सज्ञकानि भवन्ति ।
सिजद्यतन्याम् ।३।४।५३॥ धातोरधत्तन्यां परभूताया सत्यां सिच् प्रत्ययो भवति । इकारचकाराविती ॥
पिबैतिदाभूस्थः सिचो लुप् परस्मै न चेट् १४॥३॥६६॥ पिबेत्यनेन यस्य पिबादेशः स पाधातुः एतिइती णिकोग्रहणम् । देति दासंज्ञका धातवः । पा इण् इक दा-धा भू-स्था-एभ्यः परस्य सिचः परस्मैपदे लुप् लुप् सन्नियोगे चैतेभ्य इट् न भवति ॥
भवतेः सिज्लुपि ।४।३।१२॥ सिचो लुपि भवतेगुणो न भवति । अभूत् , द्, अभूताम्.॥
भुवो वः परोक्षाद्यतन्योः ।४।२।४३॥ भुवो वकारान्तस्य परोक्षाद्यतन्योः परत उपान्त्यस्य ऊदित्यादेशो भवति । अभूवन् । अभूः, अभूतम् , अभूत । अभूर्वम् , अभूव, अभुम ॥ १-दिस्योरिकार इत् । २-भूधातोः सिज्लोपेऽपि स्ताद्यशित इतीट् प्राप्तो निषिध्यते । अन्यत्र त्वनुस्वारेत्त्वादेव एकस्बरादिति नेट । ३-सिचो लुकीनिषेधे च गुणनिषेधे अड्धातोरित्यटि विरामे वा। ४-सिनो लुकि गापानिधे धातोरिनोवर्णी दादेशः ।
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
८४
हैमनूतन लघुप्रक्रिया -~ mmmmmmmmmm
माझ्यद्यतनी ।५।४।३९॥ माङि उपपदे धातोरद्यतनीविभक्तिर्भवति । सर्वविभक्त्यपवादः। मा भूत् । माङा योगेऽत्रा न॥
सस्मे ह्यस्तनी च ।५।४।४०॥ स्मशब्दसहिते मायुपपदे धातोहस्तनी अद्यतनी च भवति । मा स्म भवत् , मा स्म भूत् ॥ . परोक्षे ।५।२।१२॥ भूतानद्यतने परोक्षेऽर्थे वर्लमानाद धातोः परोक्षाविभक्तिर्भवति ॥
परोक्षा-णव् अतुस्. उस्, थस् अथुस् अ, ण व म। ए आते इरे, से आथे ध्वे, ए वहे महे ।३।३।१२॥ इमानि वचनानि परोक्षासंज्ञकानि भवन्ति । णकारवकारा इतः ॥
द्विर्धातुः परोक्षा प्राक् तु स्वरे स्वरविधेः ।४।१।१॥ परोक्षायां उप्रत्यये च परे धातुर्भिवति, स्वरादौ तु द्विवचननिमित्ते प्रत्यये स्वरस्य कार्यात प्रागेव द्वित्वं भवति॥
हुस्वः ।४।१॥३९॥ धातोदित्वे सति पूर्वस्य स्वरान्तस्य हस्त्रो भवति ।
भूस्वपोरदुतौ ।।१७० भूस्वप् इत्येतयोः परोक्षायां द्वित्वे सति पूर्वस्य यथासंख्यमकारोकारौ भवतः ।।
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया द्वितीयतुर्ययोः पूौं ।४।११४२॥ धातोद्वित्वे सति पूर्वस्य द्वितीयतुर्ययोः स्थाने यथासंख्यमाद्यतृतीयावासनौ भवतः॥
नामिनोऽकलिहलेः ।४।३।५१॥ नाम्यन्तस्य धातोः कलिहलिवर्जस्य नाम्नश्च निति णिति च प्रत्यये परे वृद्धिभवति । बभूवुः। ____ इन्ध्यसंयोगात् परोक्षा किद्वत् ।४।३।२१॥ इन्धेरसंयोगान्ताच्च धातोः परा अवित्परोक्षा किद्वद् भवति । बभूवैतुः, बभूवुः ।। ___ स्क्रसृवृभृस्तुद्रुश्रुस्रोचूचनादेः परोक्षायाः।४।४।८२॥ सस्पटः कृधातोः मृवृभृस्तुद्रश्रृमृजितेभ्यश्च सर्वधातुभ्यः परस्य व्यञ्जनादेः परोक्षाप्रत्ययस्य आदिरिट भवति । स्क इति स्सटा निर्देशः किम् ? केवलस्य मा भूतचव, चकम । बभूविथ, बभूवथुः, बभूव । बभूव, बभूविव, बभूविम ॥
आशी:-क्यात् क्यास्ताम् क्यासुस्, क्यास् क्यास्तम्, क्यास्त क्यासम् क्यास्व क्यास्म । सीष्ट सीयास्ताम् सीरन्, सीष्ठास् सीयास्थाम् सीध्वम् , सोय सीवहि सीमहि ।३।३।१३।। इमानि १-भूधातोर्णवि अनुबन्धलोपे वृद्धेः पूर्व द्वित्वादि । ततो वृद्धौ आवादेशे ऊत् । २-अत्र कित्त्वाद् गुणाभावे धातोरिवर्णेत्युवि अत् । एवमग्रेऽपि ।
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
wimmmmmmmmmmmmmmmmmmonikawwwwwwwwwwwwwww
हैमनूतनलघुप्रक्रिया वचनानि आशीःसंज्ञकानि भवन्ति । ककारः सर्वत्रेत् । भूयात्, द् । भूयास्ताम्, भूयासुः भूयाः, भूयास्तम् , भूयास्त । भूयासम्, भूयास्म, भूयास्म ॥ __ अनद्यतने श्वस्तनी ।५।३।५॥ अनद्यतनभविष्यदर्थाद धातोः श्वस्तनीविभक्तिर्भवति ।। ___ श्वस्तनी-ता तारौ तारस् , तासि तास्थस् तास्थ, तास्मि तास्वस् तास्मस् । ता तारौ तारस्, तासे तासाथे ताध्वे ताहे तास्वहे तास्महे ।३।३।१४॥ इमानि वचनानि श्वस्तनीसंज्ञकानि भवन्ति ॥
स्ताशितोऽत्रोणादेरि ४४३२॥ धातोः परस्य सकारांदेस्तकारादेवाशितः प्रत्ययस्य आदिरिद भवति । प्रत्ययस्य उणादेश्च न भवति । भविता, भवितारौं, भवितारः। भवितासि, भवितास्थः, भवितास्थ । भवितास्मि, भवितास्वः, भवितास्मः ॥
भविष्यन्ती ।५।३।४॥ भविष्यदर्थे वर्तमानाद्धातोः परी भविष्यन्ती विभक्तिभवति ॥ __ भविष्यन्ती-स्पति स्यतस् स्यन्ति, स्यसि स्यथस स्थथ, स्यामि स्यावर स्यामस् । स्यते स्यते स्यन्ते, स्यसे स्थथे स्यध्वे, स्ये स्यावहे १-कित्त्वान्न गुणः । धुटस्तृतीयः, विरामे वा । २-इडागमे गुणे
अवादेशः ।
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
~
~
हैमनूतनलघुप्रक्रिया स्थामहे ।३।३।१५॥ इमानि वचनानि मविष्यन्तीसज्ञानि भवन्ति । भविष्यति, भविष्यतः, भविष्यन्ति । भविष्यसि, भविष्यथः, भविष्यथ । भविष्यामि, भविष्यावः, भविष्यामः ॥
सप्तम्यर्थे क्रियातिपत्तो क्रियातिपत्तिः ।५।४।९॥ सप्तम्या अर्थों निमित्तं हेतुफलकथनादिको सामग्री । कुतश्चिद् वैगुण्यात् क्रियाया अतिपतनमनभिनिवृतिः क्रियातिपत्तिः। क्रियातिपत्तौ सत्यां भविष्यत्यर्थे वर्तमानाद्धातोः सप्तम्यर्थे क्रियातिपत्तिविभक्तिर्भवति ॥
क्रियातिपत्तिः-स्यत् स्यताम् स्यन् , स्यस् स्यतम् स्यत, स्यम् स्याव स्याम । स्यत स्येताम् । स्यन्त, स्यथास् स्येथाम् स्यध्वम् , स्ये स्थावहिं स्यामहि ।३।३।१६॥ इमानि वचनानि क्रियातिपत्तिसंज्ञकानि भवन्ति । सुवृष्टिश्चेदभविष्यत् सुभिक्षमभविष्यत् । अभविष्यताम् , अभविष्यन् । अभविष्यः, अभविष्यतम् , अभविष्यत ।. अभविष्यम् , अभविष्याव, अभविष्याम ॥ पां पाने ॥
॥ श्रौतिकृवुधिवुपाघ्राध्मास्थाम्नादामदृश्य१-इटि गुणे अवादेशे नाम्यन्तस्थेति षः। २-सूत्रे सप्तम्यर्थपदार्थ क्रियातिपत्तिपदार्थ चाह । ३-इटि गुणे अवादेशे अडागमे षः । ४-श्रु, कृव', घिबू , पा, घा, मा, स्था, म्ना, दा, दृश्. ऋ, शद्, सद्, एतेषां धातूनां स्थाने यथासंख्यं श; कृ, धि, पिब, जिघ्र, धम, तिष्ठ, मन यच्छ, पश्य, ऋच्छ, शीव, सीद, इत्येते आदेशा भवन्ति ।
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतन प्रक्रिया
तिशदसदः शुकृधिपिवजिघघमतिष्ठमनगच्छपइय च्छेशीयसीदम् |४ |२| १०८ ॥ श्रौत्यादीनां त्रयोदशानां शिति परे यथासंख्यं वा इत्यादय आदेशा भवन्ति अत्यादौ । पिवेति पिबन्ति । पिबामि पिबेद् । पिबतु । पिवें । अपिवत् द् । अपिवम् । अपात् द् ॥ , । 9
८८
सिविदोऽभुवः |४| २२९२ ॥ सिचः प्रत्ययाद् विदश्च धातोः परस्य अन: स्थाने पुसादेशो भवति, न चेद् भूधातोः परः सिज् भवति । पकार इत् ॥
इतपुसि चातो लुक | ४|३|१४|| ङित्यशिति स्वरादौ इटि एकारे पुसि च परे आकारान्तस्य धातोरन्तस्य लुगू भवति । अपुः अपाम् ।
आतो णव औ: ।४।२१२०|| आकारात्परस्य णवः स्थाने औरित्यादेशो भवति । पौ । पेपतुः ॥
सृजिदृशिस्कस्वरात्वतस्तृज्नित्यानिटस्थवः ॥ ४|४|१९|| सृजिदृशिभ्याम् स्सडागमसहितात्कृगः स्वरा
१–लुगस्येत्यल्लुक् । २-लुगस्येति पुनर्लुक् । ३ - मध्यस्याः । ४-यः सप्तम्याः। अवर्णस्येत्येत् । ५ - हे लुक् । ६ - पिचैतीति सिचो लुक् । ७- सिज्लुकि समानदीर्घः । ८- द्वित्वे ह्रस्वत्वे ऐदौदित्यैत्वम् । ९-कित्त्वादालुक् ।
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया न्तादकारवतश्च वृचि नित्यानिटो' धातोर्विहितस्य थव आदिरिड् वा भवति । पपिथे, पपाथ । पपिम ॥ ..
गापास्थासादामाहाकः ।४।३।९६ गा, पा, स्था, सा, दा, मा, हा, इत्येतेषामन्तस्य क्डित्याशिषि एकारो भवति । पेयात् , द् ॥
एकस्वरादनुस्वारेतः ।४।४।५७॥ एकस्वरादनुस्वारे. तो धातोविहितस्य स्ताद्यशित. आदिरिट् न भवति । पाता, पास्यति । अपास्यत् , द् ॥ ध्रां गन्धोपादाने ॥ जिंघ्रति । जिघ्रन्ति, जिघ्रामि । जिघ्रत् , द् । जिघ्रतात् , द् , जिघ्रतु । जिघ्राणि । अजिघ्रत् , द्। अजिनन् । अजिघ्रम् , अजिघ्राम ||
धेघाशाच्छासो वा ।४।३।६७॥ धे, घा, शा, छा, सा, एभ्यः परस्य सिचः परस्मैपदे लुप् वा भवति । अघ्रात् , द् । अप्रैः । अघ्राम् । पक्षे
सः सिजस्तेर्दिस्योः।४।३।६५॥ सिचू प्रत्ययान्ताद् धातोरस्तेश्च सकारान्तात्परः परादिरीत् भवति दिस्योः 'परयोः ।
१-अनुस्वारेत् धातुः सर्व एव तृचि नित्यानिट् भवति । वेट् धातुरपि
न नित्यानिडिति बोध्यम् । २-इटि. आलुक । ३-लुगस्य । ४-समानदीर्घ रघुवर्णादिति णः । ५-पुस्यालुक् ।
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
मनूत लघु प्रक्रिया
मिरमिनस्यातः सोऽन्तश्च | ४|४|८७॥ यमिरमिनमिभ्य आदन्तेभ्यश्च धातुभ्यः परस्य परस्मैपदविषयस्य सिंच आदिरि भवति, एषां धातूनां च सोऽम्तो भवति ॥
९०
इट इति | ४ | ३ |७१ || इटः परस्य सिच इति परे लग भवति । अघ्रासीत् द् । अघासिष्टम् अघासिषुः ।
9
अंघासीः, अघासिषम् । अघ्रासिष्व ॥
"
विश्वे व्यञ्जनस्थानादेर्ल |४|१||४४ धातोर्द्वित्वे सति पूर्वस्य अनादेर्व्यञ्जनस्य लुगू भवति । एकवचनमविवक्षितम् ।
गोर्जः | ४|१|४०|| धातोर्द्वित्वे सति पूर्वयोर्गकारह-: कारयोर्जकारो भवति । जघ्रौ, जतुः, जथि, जनाथ । जवि ।
संयोगादेव शिष्येः ॥४।३।९५॥ धातोः संयोगादेरा-कारान्तस्य ङित्याशिषि परे अन्तस्यैकारादेशो वा भवति ।' घेयात्, द्ः । त्रायत् द् । घेयास्ताम् घ्रायास्ताम् । धाता,
"
१- स्तयशित इति स्वेकस्वरादिति निषिद्धः ।' सिज्लुकिं समानदीर्घः ।। २ - नाम्यन्तस्येति षः, तवर्गस्येति टः । ३ - रुत्वविसर्गौ । ४- अतो यथासम्भवमनेकस्यापि लुक । ५- द्वित्वे अनादिव्यञ्जनलोपे ह्रस्वत्वे द्वितीयेति तृतीयत्वे जरवें औत्वम् । ६ कित्त्वे इत्पुसी स्यालुक् । ७ - सृजिदृशीतीट् । इडेंदित्यालुक् । ८ - व्यञ्जनादित्वादिट् । ९- एकस्वरादिति नेट् ।
''
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया घास्यति, अघ्रास्यत् , द् ॥ ध्मां शब्दाग्निसंयोगयोः।। धर्मति, धमेत् , द् । धमतात् , द्, धमतु । अधमत् , द् । अधर्मन् , अधमम् । अधमाम । अध्मासीत्, द्। अध्मा-- सिपुः । दध्मौ, दध्मः, दधिमथ, दध्माथ । दध्मिम । ध्मेयात् , द् । ध्मायात् , द्। ध्माता, ध्मास्यति, अध्मास्यत् , द् ॥ष्टां गतिनिवृत्तौ ॥
षः सोऽष्ट्थैष्ठिवष्वष्कः ।२।३१९८॥ ष्ट्यैष्ठिवष्वकवर्जस्य पाठे धात्वादेः पकारस्य सकारादेशो भवति । निमित्तापाये नैमित्तिकस्याऽप्यपायोऽग्न्यपाये तनिमित्त द्रवत्वापायवत् । अतः षकाराभावे तन्निमित्तठकारस्थाऽप्यभावे स्थाधातुः । तिष्ठति । तिष्ठेत् , द् । तिष्ठतात् , 'द्', तिष्ठतु ।' तिष्ठानि । अतिष्ठत् , द्ः। अतिष्ठन् । अतिष्ठम् । अर्थात् ,. दुः। अस्थाताम् , अस्थुः । अस्थाम् ।
अघोषे शिटः ।४।११४५॥ धोतोदित्वें संति पूर्वस्य शिंटस्तत्सम्बन्धिन्येवाऽघोषे परे लुग' भवति । अनादिलुग-- पवादोऽयम् । तस्थौं, तस्थेतुः, नस्थिथ, तस्थाथ । तस्थिम । स्थेयोत् , द् । स्थाता, स्थास्यति, अस्थास्यत् , दुः।। १-लुगस्य । २-पुनलुगस्य । ३-यमिरमि० । ४-सिविदः । ५-संयोगादेर्वा । ६-पिबैतीति' सिज्लुक् । ७-इडेत्पुसीत्यालुक् । ८-द्वितीयेति प्रथमत्वम् । ९-कित्वे आलुक । १०-सृजिदृशीति वेट्यालक् । ११-गापास्था० । १२-एकस्वसत् ।
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
९२
हैमनूतनलघुप्रक्रिया म्नां अभ्यासे ॥ मनति, मनेत्, द्। मनतात्, द् । अम्नांसिष्टाम् , अम्नासिषुः। मम्नौ, मम्नतुः, मम्निथ, मम्नाथ, मम्निम । म्नेयात, द् । म्नायात्, द्। म्नाता, म्नास्यति, अम्नास्यत् , द् ।
दांम् दाने ॥ यच्छति, यच्छेत् , द् । यच्छतात् , द्, यच्छतु । अयच्छत् , द्।
अवौ दा धौ दा ।३।३।५।। अवितौ दा धा इत्येवंरूपौ धातू दासंज्ञौ भवतः । अदात् , , । अंदुः। अदाम् । ददौ, ददुः । ददिथ, ददाथ । ददिम । देयात् , द् । दाता, दास्यति । अदास्यत्, द्।
जि जिं अभिभवे । जयति, जयेत् , दु । जयतात् , द्, जयतु । अजयत् , द्॥
सिचि परस्मै समानस्याऽङिति ।४।३।४४॥ समानान्तस्य धातोः परस्मैपदविषये अङिति सिचि परे आसन्ना वृद्धिर्भवति । अजैषीत, द । अजैष्टाम् , अजैषुः ।।
जेगिः सन्परोक्षयोः ।४।१।३५॥ जिधातोः सनि 'परोक्षायां च द्वित्वे सति पूर्वस्मात्परस्य गि इत्यादेशो भवति । जिगोय । जिग्यतुः । जिगयिथ, जिगेथ । १-यमिरमिनमि० । २-संयोगादेर्वा० । ३-श्रौतिकवु । ४-विवैति० । ५-इडेत्पुसि० । ६-गारा०। ७-नामिन इति गुणे अयादेशः । ८-एकस्वरादितीनिषेधः। ९-नामिनोऽकलीति वृद्धिः। १०-योऽनेकस्वरस्य । ११ १६-थवि वेट ।
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
मनूत लघु प्रक्रिया
९३
विद्वान्त्यो णव | ४ | ३ |५८ || परोक्षाया अन्त्यो णव वाणि न भवति । पूर्वत्र धातुषु विविकल्पेऽपि न रूपभेद इति भूधोतावेव नेदं सूत्रमुल्लिखितम् । जिगाय, जिय । जिग्मैि ॥
"
दीर्घविक्येषु च | ४ | ३ | १०८ ॥ च्वौ यङि कि क्येषु यकारादावाशिषि च परे अन्त्यस्वरस्य दीर्घो भवति । जीयात् दु । जेत, जेष्यति, अजेष्यत् द् । जयति जयेत् द् ज्रयतात् द् जयतु । अज्रयत् द् । अत्रैषीत् द् । जिज्राय, जिज्रितुः । जिज्रयिथ, जिजेथ । जिज्रियिम | जीयात् द् । जेता, जेष्यति । अज्रेष्यत्, द्॥
,
"
स्मृ चिन्तायाम् । स्मरति, द्, स्मरतु । अस्मरत्, द् । ष्टम्, अस्मार्षुः ॥ ऋतो
"
स्मरेत् द् । स्मरतात्, अस्मार्षीत् दूँ । अस्मा
"
|४|१|३८|| धातोर्द्वित्वे सति पूर्वस्य
१ - भूधातौ णिद्विकल्पे गुणे अवादेशे उपान्त्यस्य ऊत्वे बभूवेत्येव रूपम् । २- णिति वृद्धि:, णित्वाभावे गुणः । ३ - स्कट इति इट् योsनेकस्वरस्य । ४ - स्ताद्यशित इति एकस्वरादिति निषिध्यते । नामिन इति गुणः । ५ - संयोगादितीयादेशः । किच्वान्न गुणः । ६ - दीर्घ च्वीति दीर्घः । ७ - सिचि वृद्धिरिति वृद्धिः, अनुस्वारेवान्नेट् । ८- प्रसङ्गादुपन्यस्तम्, न तु तस्यात्रोपयोगः, द्वित्त्वात्परत्वाद् गुणस्यैव प्रवृत्तेः, ततो द्वित्वमिति ध्येयम् ।
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
wwwkarmirmirman ऋतोऽद् भवति ॥ ___संयोगादृतेः ।४।३।९॥ संयोगात्परो य ऋकारस्तदन्तस्य धातोरर्तेश्च परोक्षायां परतो गुणो भवति । ककारोपलक्षितायां क्यमुकानरूपायां न भवति ॥
णिति ।४।३५०॥ निति णिति च प्रत्यये परे धातोरुपान्त्यस्यातो वृद्धिर्भवति सस्मार, सस्मरतुः ॥
ऋतः ।४।४।८०॥ तृचि नित्यानिट ऋकारान्ताद् धातोविहितस्य थव आदिरिद न भवति । सस्मर्थ । सस्मार, सस्मर,। सस्मरिमै ॥
क्ययडाशीर्थे ।४।३।१९॥ संयोगात्परो य ऋकारस्तदन्तस्य धातोरर्तेश्च क्ये यडि आशीःसम्बन्धिनि यादौ च प्रत्यये परे गुणो भवति । स्मर्यात् , द् । स्मर्ता ॥
हनुतः स्यस्य ॥४॥४९॥ इन्तेऋकारान्ताच धातोः परस्य स्यस्यादिरिड् भवति । स्मरिष्यति । अस्मरिष्यत्., द्॥
तृ प्लघनतरणयोः । तरति, इतरेत् , द्। तरतात् , द्, तरतु । अतरत् , द् । अंतारीत् , द्। अतारिष्टाम् , अतारिषुः ॥
स्कच्छृतोऽकि परोक्षयाम् :४॥३८॥ क ऋच्छ् १-गुणे द्विस्वे णितीमत वृद्धिः । २-स्क्रस्रितीट् । -३-स्ताद्यशित .इति तु न, अनुस्वारेत्त्वात् । अयं तु . प्रतिप्रसवः । ४-सिचीटीति सिंचि परस्मै इति वृद्धौ सिज्लोपे दीर्घ च.रूपम् । ५-सिजविदः ।
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया इत्येतयोर्ककारान्तानां च धातूनां नामिनः परोक्षायां परतो गुणो भवति, ककारोपलक्षितायां तस्यां न भवति । ततार ॥
तृत्रपफलभजाम् ।।१।२५'। तृत्रप्फल्भज् इत्येषां धातूनामवित्परोक्षा-सेट्थवोः परयोरकारस्य एत्वं भवति, एषां द्वित्वं न भवति । तेस्तुः, तेरुः, तेरिथ, ततार, ततर, तेरिम ॥
ऋतां क्ङितीर ।४।४।११७।। ऋकारान्तस्य धातोः किति डिति च प्रत्यये परे ऋकारान्तस्य स्थाने इर् इत्ययमादेशो भवति ॥
भ्वादे मिनो दीर्घो वोर्यजने ।२।१।६३॥ भ्वादेर्धातोरवयवभूतौ यौ रेफवकारौ तयोः परयोस्तस्यैव भ्वादेर्नामिनो दीर्थों भवति ताभ्यां चेत्परं व्यञ्जनं भवति । तीर्यात् , द्॥
वृतो नवाइनासोः सिन् सरस्मैः च ।४।४।३५।। चाङ्भ्याम् ऋकारमन्तेभ्यश्च झातुभ्यः परस्य इदो वा दीपों भवति, परोक्षायामाशिक्षिः परस्मैपदविण्ये सिचिच न भवति । तुरीता, तरीता । तरीष्यति, तरिष्यति । अतरीष्यत् द् ॥ ट्वें पाने । यति, धयेत् , द् । १-नामिन इति वृद्धिः । २-स्क्रनितीः । ३-स्ताद्यशित इतीट् । ४-शव्ययादेशः । आदित्यात्वं तु न, न शितीति निषेधादिति ध्येयम् ।
Mutal:
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
हेमनूतनलघुप्रक्रिया
धयतात् , द्, धयतु । अधयत् , द् ॥
आसन्ध्यक्षरस्थ ।४।२।१॥ सन्ध्यक्षरान्तस्य धातो. राकारान्तादेशो भवति निनिमित्तः ॥
न शिति ।४।२।२॥ धातोः सन्ध्यक्षरान्तस्य शिति प्रत्यये विषयभूते आकारो न भवति ॥ ___ट्धेश्वेर्वा ।३।४।५९॥ धेश्विभ्यां कर्त्तयद्यतन्यां छप्रत्ययो वा भवति । अदधत् ,' द् । अदधन् । अदधम् । अदधाम । अधात् , द्, । अधुः । अधासीत् , द् । अधासिषुः अधासिष्टम् । अधासिष्म । दधौ, दधुः । दधिथ । दधिम । धेयात् , द्। धाता, धास्यति, अधास्यत् , द् ॥ गैं गाने । गायति, गायेत् , द् । गायतात् , द्, गायतु । अगायत् , द् । अगासीत् , द्। अगासुः । जगौ, जगतुः, जगिथ, जगाथ । जगिम । गेयात्, दु । गाता, गास्यति, अगास्यत् , दु, ॥ ध्य चिन्तायाम् । ध्यायति, ध्यायेत् , द् । ध्यायतात् , द्, ध्यायतु । अध्यायत् , ' । अध्यासीत् , दु । दक्ष्यौ, दध्यतुः, दध्यिथ, दध्याय । दध्यिम । ध्येयात् , द् । १-आत्वे ङ प्रत्यये द्वित्वे हृस्वत्वे द्वितीयेति तृतीयत्वे इडेदित्यालुक् ।
२-लुगस्य । ३-लुगस्य । ४ मव्यस्याः । ५-विकल्पे दधेब्रेति सिज्लुक् । ६-सिज्लुम्विकल्पे यमिरमिनमि० । ७-कित्त्वे आलुक् । ८-दासंज्ञायां गापेत्येत् । ९-आत्वे इनिषेधे यो परमि० । १०-गापेत्येत् ।
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
ध्यायात् , द् । ध्याता, ध्यास्यति, अध्यास्यत् , द् । अर्च पूजायाम् । अर्चेति, अर्चत् , द्। अर्चतात् , द्। अर्चतु ।
स्वरादेस्तासु ।४।४।३१॥ स्वरादेर्धातोरादेः स्वरस्याद्यतनीक्रियातिपत्तिास्तनीषु विषये आसन्ना वृद्धिर्भवति । माङ योगे तु न भवति । आर्चत् , द् । आर्चीत् द्' । आर्चिषुः । आर्चिष्टम् ॥
अनातो नश्चान्तऋदाद्यशौ संयोगस्य ।४।१।६९।। ऋकारादेरश्नोतेः संयोगान्तस्य च धातोः परोक्षायां द्वित्वे पूर्वस्य आदेरकारस्य आकारस्थाने अनिष्पन्नस्य आकारो भवति, कृताकारात्तस्मानोन्तश्च । आनचे, आनचतुः, आनचिथ, आनचिम । अात् , द् । अचिंता, अचिध्यति आर्चिष्यत् , द् ॥ __लघोरुपान्त्यस्य ।४।३।४॥ धातोरुपान्त्यस्य नामिनो लघोरक्ङिति प्रत्यये परे गुणो भवति ॥ शुच् शोके । शोचति, शोचेत् , द् , शोचतात् , द् , शोचतु, अशोचत् , द् , अशोचीत् , द्, शुशोच, शुशोचिथ, शुशुचिम । शुच्यात्, द्, शोचिता, शोचिष्यति । अशोचिष्यत्, द्॥ त्यजं हानो । त्यजति, त्यजेत् , द्, त्यजतात् , द्, १-मिचि स्ताद्यशित इतीटि सः सिजस्तेरितीति, स्वरादेरिति वृद्धौ सिज्लोपे समानदीर्घः ।
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमभूतनलघुप्रक्रिया स्यमेतु, अत्यजत्, द ।
व्यन्जनानामनिटि।४।३।४॥ व्यञ्जनान्तस्य भतोः परस्मैपदविषयेऽनिटि सिचि परे समानस्य वृद्धिर्भवति । अत्याक्षीत् , द्॥
धुड्हूस्वाल्लुगनिटस्तथोः ।४।३७०॥ धुडन्ताद् हस्वान्ताच्च धातोः परस्यानिटः सिचस्तकारादौ थकारादौ च प्रत्यये परे लुग् भवति । अत्याक्ताम् , अत्याक्षुः, अत्याक्ष्म । तत्याज, तत्यजुः, तत्यजिथ, तत्यक्थ । त्याज, तत्यज । तत्यजिम । त्यज्यात् , द्। त्यक्ता, त्यक्षति, अत्यक्षत् , द् ॥ व्रज गतौ। व्रजति, व्रजेत् , द् , बजतात् , द्, बजतु । अवजत् , द् ॥
वव्रजलः।४।३।४८॥ वदवजोलेकारान्तानां रेफान्तानां च धातूनामुपान्त्यस्याकारस्य परस्मैपदविषये सेटि सिचि परे वृद्धिर्भवति । अवाजीत् , द् । अत्राजिषुः अत्राजिष्टम् , अत्राजिष्म । वाज, वजिथ, वजथुः, वाज, वत्रज । वजिम । व्रज्यात् , दु, बजिता, व्रजिष्यति, अवजिष्यत् , द। पत्ल पथे गतो । पतति ॥
-सिचि एकस्वसदितीनिषेधे ईति वृद्धौ अटि चज इति गत्वे अघोष ... .इति. प्रथमत्वे नाम्यन्तस्थेति षः । २-वृद्धौ सिज्लुकि गत्वे प्रथमत्वे
च रूपम् । ३-सिज्विंद इति पुस् । ४-गिति । ५-सृजिशीति - वेद । पर्वे चर्ज इति गत्वे अघोष इसि प्रथमत्वम् । ६एकस्वरादिति नेट् , गत्वम् , कत्वम् ।
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
mmmmmmmar
है मनूतनलघुप्रक्रिया नेमादापतपदनदगदवपीवहीशमूचिग्याति वातिद्रातिप्सातिस्यतिहन्तिदेग्धौ ।२।३७९।। माङ्मेङौ, दा, पत्, पद् , नद्, गद्, वप् , वह , शम् , चि, या, वा, द्रा, प्सा, सो, हन् , दिहू, इत्येतेषु धातुषु परेषु दुवेजोपसर्गस्थाद् अन्तःशब्दस्थाच्च रादेः परस्योपसर्गस्य ने कारस्य णो भवति । देति दासंज्ञकस्य ग्रहणम् । प्रणिपतति । पतेत् , द् । पततात् , द् , पततु, अपतत् , द् ।
तृदिदातादिपुष्यादेः परस्मै ।३।४।६४॥ लुदितो धातोर्युतादिभ्यः पुष्यादिभ्यश्च कर्त्तर्यद्यतन्यां परस्मैपदे अङ् प्रत्ययो भवति ॥ ____ श्वयत्यसूबचपतः श्वास्थवोचपप्तम् ।४।३।१०३॥ श्वि, अस्, वच् , पत् इत्येतेषामङि परे यथासंख्यं श्व अस्थ वोच पप्त इत्येते आदेशा भवन्ति । अपप्सेत् , द् । अपप्तन् । अपप्ततम् । अपप्तम् । अपप्ताम । पपात ॥ ___ अनादेशादेरेकच्यचनमध्येऽतः।४।११२४॥ अवित्परोक्षासेट्थवोः परयो ?ऽनादेशादिर्धातुस्तत्सम्बन्धिनः स्वरस्याऽकाररूपस्य असंयुक्तव्यञ्जनमध्यस्थस्य स्थाने एकारादेशो भवति, न च धातुर्भिवति । पेततुः। फेतिथे । पपात, पपत । पेतिम । पत्यात् , द्। पतिता । पतिष्यति । २-जास्येत्याला । २-पुनर्लगस्थ । ३-पुनर्लंगस्य । ४-स्कसितीट् ।
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०० ... हैमनूतनलघुप्रक्रिया अपतिष्यत , द्। पथति । पथेत , द्। पथतात् , द् । पथतु । अपथत् , द्॥
न श्विजागृशस्क्षण्म्ये दितः ।४।३।४९॥ श्वि, जागृ, शम , क्षण् इत्येषां हकारमकारयकारान्तानाम् एदितां च धातूनां परस्मैपदविषये सेटि सिचि परे वृद्धिर्न भवति ।। __व्यञ्जनादेवोपान्त्यस्यातः ।४।३।४७॥ व्यञ्जनादे
र्धातोरुपान्त्यस्याकारस्य सेटि सिचि परस्मैपदविषये परे वृद्धिर्वा भवति । अपथी , द् । पपाथ । पेथतुः । पेथिथ । पेथिम । पथ्यात् , द्। पथिता। पथिष्यति । अपथिष्यत् , द् ॥ गद व्यक्तायां वाचि । गदति । प्रणिगंदति । गदेत् , द् । गदतात् , द् , गदतु । अगदत् , द् । अँगादीत् , द् , अगदीत् , अगादिषुः, अगदिषुः । अगादीः, अगदीः। अगादिष्म, अगदिष्म । जंगाद । जगदुः। जगदिथें । जगाद, जगद। जगदिम। गद्यात् , द्। गदिता, गदिष्यति, अगदिष्यत् , द्॥ अर्द गतियाचनयोः। अर्दति, अर्देत , द्। अर्दतात् , द्, अर्दतु । आर्दत् , द्। आर्दीत् , द्। · आनर्द, आनर्दुः, आनर्दिथ । अर्थात् , द्। अर्दिता, अर्दि.. ष्यति, आर्दिष्यत् , द्॥णिदु कुत्सायाम् ॥ . १-व्यञ्जनादेरिति प्राप्ता वृद्धिरेदित्त्वान्न श्विजानित्यादिना निषिध्यते इति ..बोध्यम् । २-ने मादेति. णः । ३-सिचीटीति वृद्धावटि च सिज्लोपे
समानदीर्घः पक्षे वृद्धयभाव इत्यगदीदिति बोध्यम् । ४-गहोर्जः । णितीति वृद्धिः। ५-स्क्रस्तितीट् । ६-स्वरादेस्तास्विति वृद्धिः ।
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतन लघुप्रक्रिया
१०१
पाठे धात्वादेर्णो नः | २|३|१७|| पाठविषये धात्वादेर्णकारस्य नकारादेशो भवति ।
"
"
"
9
उदितः स्वरान्नोन्तः | ४|४|१९|| उदितो धातोः स्वरात्परो नोsन्तावयवो भवति । निन्देति । निन्देत् द् । निन्दतात् द् निन्दतु । अनिन्दत् द् । अनिन्दीत् द् । निनिन्द । निनिन्दिथ । निनिन्दिम । निन्द्यात् द् | निन्दिता, निन्दिष्यति । अनिन्दिष्यत् द् ॥ टु नदु समृद्ध || नन्दति । नन्देत् द् । नन्दतात्, द्, नन्दतु । अनन्दत् द् । अनन्दीत् द् । ननन्द । ननन्दिथ । नन्द्यात्, द् । नन्दिता, नन्दिष्यति, अनन्दिष्यत् द् ॥ णमं प्रवस्वे । नमति, प्रणमति । नमेत् द् । नमतात्, द्,
"
"
नमतु । अनमत्, द् । अनंसी, द् । अनंसिषुः । अनंसिशृम् । अनंसिष्म । ननाम, नेमतुः । नेमिथ, नर्नन्थ । ननाम, ननम । नेमिम । नम्यात् द् । नैन्ता । नस्यति । अनंस्यत्, द् ॥ गम्लृ गतौ ॥
"
गमिषयम छः |४| २|१०६ || गम् इषत्, यम्,
1
१- पर्जन्यवल्लक्षण प्रवृत्तिरितिन्यायेन म्नां धुड्वर्गेति पञ्चत्वम् । २उदित्त्वात् ङिति नलुक् न । उदित्त्वात् किति नलुक् न । ३ - अदुरुपसर्गान्तर इति णः । ४ - स्वाद्यशित इतीय एकस्वरादिति निषेधे यमिरमीति इट् सोन्तश्च । शिड्हे इत्यनुस्वारः । ५ - अनादेशादेरित्येत्वं द्वित्वनिषेधश्च । ६-म्नां धुडूवर्गे इति पञ्चमः । ७-म्नाम् । ८- शि० ।
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०२ हैमनूतनलघुप्रक्रिया इत्येषां शिति प्रत्यये परे छकारान्तादेशो भवति । गच्छति । गच्छेत् , द्। गच्छतात् , द्, गच्छतु । अगच्छत् , द्। अर्गमत् , द् । अगमन् । अगमम् । अगमाम । जगाम.॥
गमहनजनखनघसः स्वरेऽनङि डिति लुक ।४।२।४४॥ गम् , हन् , जन् , खन् , घर , इत्येषां धातूनामुपान्त्यस्य अड्वर्जे स्वरादौ विङति प्रत्यये परे लग् भवति । जग्मतुः। जगमिथ, जगन्थ । जगाम, जगम । जग्मिम । गम्यात् , द् । गन्ता ।
गमोऽनात्मने ।४।१५१॥५२॥ गमः परस्य सकारादेस्ताद्यशित आदिरिड् भवति, आत्मनेपदे न भवति । गमिष्यति, अगमिष्यत् , द् । क्रमू पादविक्षेपे।
भ्राशलाशभ्रमक्रमक्लमत्रसित्रुटिलषि यसि संयसेर्वा ।३।४।७३॥ भ्राश् , भ्लाश् भ्रम् क्रम् क्लम् त्रस् त्रुट लष् यस संयस् इत्येतेभ्यः कर्तरि विहिते शिति श्यः प्रत्ययो वा भवति । शकार इत् ॥
क्रमो दीर्घः परस्मै ।४।२।१०९॥ क्रमेः परस्मैपदे शिति परे दीपों भवति अत्यादौ । क्राम्यति, कामति । क्राम्येत् , द् , कामेत् , द् । क्राम्यतात् , द्, क्राम्यतु, क्रामतात् , द्, क्रामतु । अक्राम्यत् , द् । अक्रामत् , द् ॥ १-स्वरेभ्यः, अघोषे प्रथमः । २-लदिद् । ३-सृजिदृशीति वेट, म्ना
धुड्वर्गे । ४-अनुस्वारेत्त्वान्नेट् , म्नां धुड्वर्मे ।
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
१०३
क्रमः || ४|४|१४|| क्रमः परस्य स्ताद्यशित आदिरिड् भवति । आत्मनेपदे न भवति । अक्रमी, द् । अक्रमिषुः । अक्रमिष्टम्, अक्रमिष्म ॥
कङश्चञ् |४|१|४६|| धातोर्द्वित्वे सति पूर्वयोः ककारङकारयोर्यथासंख्यं चकारणकारौ भवतः । चक्राम, चक्रमतुः, चक्रमिथ । चक्राम, चक्रम । चक्रमिम । क्रस्यात् । क्रमिता, क्रमिष्यति । अक्रमिष्यत् द् ॥ दृनं प्रेक्षणे ॥ पयति, पश्येत् द् । पश्य, पश्यतात् द् । अपश्यम् ॥ । | 1 9
ऋदिच्छ्विस्तम्भूम्रुचूम्लुच्च ग्लुचलुञ्चूजो वा |३|४|६५ || ऋदितो धातोः श्विप्रभृतिभ्यश्च कर्त्तर्यद्यतन्यां परस्मैपदे वा अप्रत्ययो भवति ॥
ऋवर्णदृशोऽङि | ४|३|७|| ऋवर्णान्तानां धातूनां दृशवाङि प्रत्यये परे गुणो भवति । अदर्शत् द् | अदर्शन्, अदर्शः, अदर्शम्, अंदर्शाम ॥
"
अः सृजिदृशोऽकिति | ४|४|११२|| सृजिदृशोः स्वरात्रो घुडादौ प्रत्यये अकारान्तो भवति न तु किति ।।
ढोः कः सि | २|१|६२ || षकारढकारयोः स्थाने सकारे परे ककारादेशो भवति । अद्राक्षीत्, द्, । अद्राष्टाम् । १ - व्यञ्जनादेर्वेत्यस्य नश्विजागृ इति निषेधः । २-स्क्रखिती । ३ क्रम इतीट् । ४- श्रौतिकुबुधिध्विति पश्यादेशः, लुगस्येत्यल्लुक् । ५लुगस्येति पुनर्लुक् । ६–मव्यस्याः । ७ - इनिषेधः व्यञ्जनानामिति वृद्धिः, यजसृजेति षः । ८ धुड् हस्वादिति सिज्लुक् ।
,
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०४
हैमनूत लघु प्रक्रिया
अद्राक्ष्म ।
अद्राक्षुः । अद्राक्षीः । अद्राष्ट । अद्राक्षम्, ददर्श । दशतुः । ददर्शि दद्रष्ठं । दद्देशिम । द्रष्टा, द्रक्ष्यति अद्रक्ष्यत् द् ॥ दश दशने ॥
1
"
9
दंशसञ्जः शवि || २|४९ || दंशसञ्जरुपान्त्य नकारस्य शवि परे लुग्भवति । दशति । दशेत् द् । दशानि । अदशत् द् । अदक्षीत् द् | अदष्टम् । अदाक्षुः । अदक्ष्म । ददंश | दर्दशतुः । ददंशिथ, दर्दष्ठं । ददर्शिम || नो व्यञ्जनस्यानुदितः |४| २|४५ || व्यञ्जनान्तस्याउदितो धातोरुपान्त्यस्य नकास्य विङति प्रत्यये परे लुग्भवति । दश्यात्, द । दष्टी, दक्ष्येति । अदक्ष्यत् द् ॥ कृष विलेखने। कर्षति, कर्षन्ति कर्षामः । कर्षेत्, द् । कर्षाणि । अकर्षम् ||
"
स्पृशमृशकृपतृपदृपो वा | ३|४|५४ || स्पृश् - मृशू- कृष् तृ-दृप् एभ्यो धातुभ्योऽद्यतन्यां सिच् वा भवति ॥
१- अवित्परोक्षायाः कित्त्वान्न गुणः २ - सृजिदृशीति वेट् । पक्षे यजसृजेति षः, तवर्गस्येति टवर्गः । अः सृजिदृश इति अः । ३ -स्क्रस्रितीट् । ४ - इण्निषेधः, अः सृजित्यः । यजसृजेति षः । ५ - ढोः कः । ६ - इग्निषेधः व्यञ्जनानामिति वृद्धि:, यजसृजेति ः । षढोरिति कः । म्नामिति ङः नाम्यन्तस्थेति षः । ७- धुड् ह्रस्वादिति सिज्लुक् । शिड्हे इत्यनुस्वारः । ८ - नकारजोऽनुस्वार इति संयोगात्तरत्वात्कित्त्वाभावान्नलोपाभावेऽनुस्वारः । ९ - विवेटू | १०- यजसृजेति षः । ११ - इग्निषेधः, यजसृजेति षः । ढोरिति कः । म्नामिति ङः ।
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
हमनूतनलघुप्रक्रिया
१०५
स्पृशादिसृपो वा ।४।४।११३।। स्पृश-मृश्-कृष्-तृपदृपां मृपेश्च स्वरात्परो धुडादौ प्रत्यये परे अकारोऽन्तो वा भवति न तु किति । अक्राक्षीते , द् । अक्राष्टोम् । अक्राक्षुः । अकाक्षीत् , द् । अकाष्टम् , अकार्षुः ।।
हशिटो नाम्युपान्त्याददृशोऽनिटःसक ।३।४।५५॥ हकारान्तात् शिडन्ताच्च नाम्युपान्त्याद् दृशिवर्जाद् अनिटो धातोरद्यतन्यां परतः सक् प्रत्ययो भवति । सिचोऽपवादः। अक्षत् , द् ॥
स्वरेऽतः ।४।३।७५ ॥ सकोऽकारस्य स्वरादौ प्रत्यये परे लुग् भवति । अवक्षन् । अकृक्षम् । अकृक्षाम । चकर्ष, चकृषतुः, चकर्षिथ, चकृषिम । कृष्ात् । क्रष्टा, की । क्रक्ष्यति, कयति । अक्रक्ष्यत् , द्, अयत् , द् ॥ हसे हसने । हसति । हसेत् , द् । हसन्तु । अहसत् , द् । अर्हसीत् , द् । जहास । जहसिथ । हस्यात् , द् । हसिता, हसिष्यति । अहसिष्यत् , द ॥ दहं भस्मीकरणे । दहति, दहेत , द् । दहानि, अदहत् । अधीक्षीत् , द् ॥ ___ अधश्चतुर्थात्तथोधः ।२।१।७९॥ चतुर्थात्परयोस्तकार१-इनिषेधः, व्यञ्जनानामिति वृद्धिः, षढो.ते कः । २-धुड्ड्स्वत्वादिति सिज्लुक् । ३-सकः कित्त्वाद् गुणाभावः । ४-स्पृशादीत्यदन्तः । ५-स्पृशादित्यदन्तः । षढोः कः । ६-नश्वीति वृद्धिनिषेधः । ७-इनिषेधः । व्यञ्जनानामिति वृद्धिः । भ्वादेर्दादेरिति घः । गडदबादेरिति चतुर्थोधः अघोष इति प्रथमः । ....
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुमकिया
थकारयोर्धातुरूपाद् धातोर्विहितयोः स्थाने धकारादेशो भवति । अक्षग्धाम् । अधाक्षुः । अधाक्षीः, अधाक्षम् । ददाङ, देतुः । देहि ददग्ध । देहिम । दद्यात् द् । दग्धा, धक्ष्यति, अधक्ष्यत् द् || मिहं सेचने ॥ मेहति मेहेत्, द् । मेह, मेहतात् द् । अमेहत् द् | अमेहम्, अमेहाम । अमिक्षेत्, द् । अमिक्षंन् । अमिक्षाम । मिमेह । मिमिहुः । मिमेहिम । मिद्यात् द् ॥
9
"
"
१०६
दस्तढे | १|३|४२ || ढकारस्य तनिमित्ते हमारे परे अनु लुग्भवति दीर्घश्चादिदुतः । मेढा, मेक्ष्यति, अमेक्ष्यत् ॥ अर्ह मह पूजायाम् | अर्हति, अर्हेत, दु । अर्हाणि आर्हत, द् । हत्, द् । आर्हिषुः, आर्हिषम् । आनर्ह, आनर्हिथ । अर्थात्, , द् । आर्हिष्यति । आर्हिष्यत् द् । महति, महेत् । महतात्, द्, महतु । अमहत्, द् । अमँहीत्, द् । अमहिषुः । ममाह, मेहतुः, मेहिथ । मेहिव । मह्यात्, द् । महिता, महिव्यति, अमहिष्यत् द् || अक्षौ व्याप्तौ च ॥
1
"
वाऽक्षः |३|४|७६|| अक्षौ इत्येतस्मात्कर्त्तरि विहिते शिति इनुः प्रत्ययो वा भवति ॥
१ - धुड् ह्रस्वादिति सिज्लुक्, तृतीयस्तृतीयेति तृतीयत्वम् । २ - हशिट इति सक्, हो धुडिति ढः, ढोः कः । ३ -स्वरेऽतो लुक् । ४–स्वरादित्वाद्वृद्धिः । ५-न श्रीति वृद्धिनिषेधः ।
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतन लघु प्रक्रिया
१०७
उम्नोः | ४ | ३ |२ || धातोः परयोरु नुहत्येतयोः प्रत्य - - ययोरक्ङिति गुणो भवति । अक्ष्णोति, अक्षति ॥
शिदवित् ||३|२०|| धातोः परो विद्वर्जितः शित्प्र-त्ययो ङिद्वद् भवति । अणुतः, अक्षतः । अणुवन्ति, अक्षति । अक्ष्णुयात् द् | अक्षेत् द् । अक्ष्णुतात् दूं, अक्ष्णोतु ।
"
"
अक्षतात्, द्, अक्षतु । अणुवन्तु, अक्षन्तु । अक्ष्णुतात् द्, अक्षतात् द् । अक्ष्णानि, अक्षाणि । आक्ष्णोत् द् । आक्षत्,
"
,
द् । आक्ष्णुवन्, आक्षन् । आणवम्, आक्षम् । आक्ष्णुम, आक्षाम ||
,
1
?
धूगौदितः | ४|४|३८|| धूग औदिभ्यश्च धातुभ्यः परस्य स्ताद्यशित आदि रिङ् वा भवति । आक्षीत, द, आक्षिष्टाम् । पक्षे आक्षी, द् । अष्टाम् आक्षुः । आनक्ष, आनक्षिथ | अक्ष्यात्, द् । अक्षिता, अष्टा, अक्षिष्यति, अक्ष्यति । आक्षिष्यत् द् । आक्ष्यत् द् ॥ तक्षौ त्वक्षौ तनूकरणे ॥ तक्षः स्वार्थे वा | ३|४|७७ || तनूकरणेऽर्थे वर्तमानाक्षौ इत्येतस्माद् धातोः कर्त्तरि विहिते शिति नुः प्रत्ययो वा भवति । तक्ष्णोति, तक्षति । तक्ष्णुतः, तक्षतः । तक्ष्णुवन्ति, तक्षन्ति, तक्ष्णुयात् द, तक्षेत्, दू । तक्ष्णोतु, तक्षतु । तणुहि, तक्ष । तणवानि, तक्षाणि । अतक्षणोत् १- भ्रुश्नोरित्युव् । २– इड् विकल्पे संयोगस्यादाविति ककार लुक, कः, नाम्यन्तस्थेति ष: । ३ - इडभावे धुड् ह्रस्वादिति सिज्लुकि । संयोगस्येति ककारलुक् । तवर्गस्येति टवर्गः, वरादित्वाद् वृद्धिः ।
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०८
हैमनूतनलघुप्रक्रिया द् । अतक्षत् , द्। अंतक्षीत् , अताक्षीत् । अतक्षिष्टाम् , अताष्टाम् । अतक्षुः, अताक्षुः। ततक्ष, ततक्षिथ । तक्ष्यात् । तक्षिता, तष्टा । तक्षिष्यति, तक्ष्यति । अतक्षिष्यत् , अतक्ष्यन् । त्वक्ष्णोति, तक्षति । त्वष्णुवन्ति, त्वक्षन्ति । त्वष्णुयात् , त्वक्ष्यात् । त्वक्ष्णुहि, त्वक्ष । अत्वक्ष्णोत् , अत्वक्षत् । अत्वक्षीत् , अत्याक्षीत् । अत्वक्षिष्टाम् , अत्वाष्टाम् । तत्वक्ष । तत्वक्षिथ । वक्ष्यात् । त्वक्षिता, त्वष्टा, त्वक्षिष्यति, . वक्ष्यति । अवशिष्यत् , अवक्ष्यत् । इति परस्मैपदिनः ॥ अथात्मनेपदिनः। -
एधि वृद्धौ । एधते।
आतामाते आथामाथे आदिः ।४।२।१२१॥ अकारात्परेषामातामाते आथामाथे इत्येतेषामात इर्भवति । एघेते, ऍधन्ते । एधसे, एधेथे, एधध्वे । एथे, एधावहे । एधामहे । एघेत, एधेयाताम् , एवेरन् । एधेथाः, एधेयाथाम् , एधेध्वम् । एधेय, एधेवहि, एधेमहि । एधताम् , एधेताम् एधन्ताम् । एधस्त्र, एघेथाम् . एधध्वम् । एधै, एधावहै, एधामहै। ऐधर्त, ऐघेताम् , ऐधन्त । ऐधथाः, ऐधेथाम्, ऐधधम् । ऐधे, ऐधावहि, ऐधामहि । ऐधिष्ट, ऐधिषाताम् । १-इइविकल्पे व्यञ्जनान्तत्वाद् वृद्धिः, संयोगस्येति ककारलुक् , पढोः कः, न म्यन्तरस्थेति षः । २-शव् । ३-अवर्णस्येत्येः । ४-लुगस्य । ५-मध्यस्याः। ६-ऐदौत्सन्ध्यक्षः। ७-समानदोघः । ८-स्वरादेस्तास्विति वृद्धिः, ९-अवर्णस्येत्येः। १०-मव्यस्याः। ११-स्वरादेस्तास्विति वृद्धिः, नाम्यन्तस्थेति षः, तवर्गस्येति टवर्गः ।
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतन लघुप्रक्रिया
अनतोऽन्तोदात्मने |४ |२| ११४ || अनकारात्परस्यात्मनेपदसम्बन्धिनोऽन्तरूपस्य वयवस्य अत इत्ययमादेशो भवति । ऐधिषत । ऐधिष्ठाः, ऐधिषाथाम् ॥
सोधि वा |४| ३|७२ | धातोर्धकारादौ प्रत्यये परे सकोरस्य लुग वा भवति । ऐधिध्वम् ऐधिइदम् । ऐधिषि, ऐधिष्वहि, ऐधिष्महि ।
१०९
"
गुरुनाम्यादेरनृच्छूर्णो | ३ | ४ | ४८ || गुरुर्नामी आदिर्यस्य तस्माद् धातोः ऋच्छ् - ऊर्णुवत् परस्याः परोक्षायाः स्थाने आमादेशो भवति, आमन्ताच्च परे क्रुभ्वस्तयः परोक्षान्ता अनुप्रयुज्यन्ते ||
,
आमः क्रमः | ३ | ३|७५ || आमः परादनुप्रयुज्यमानात्करोतेराम एव पूर्वी यो धातुस्तस्मादिव कर्त्तर्यात्मनेपदं भवति । धातोरात्मनेपदित्वे अनुप्रयुज्यमानात्कृगोऽप्यात्मनेपदमन्यथा तु परस्मैपदमित्यर्थः । एधाञ्चक्रे, एधाञ्चक्राते, एधाञ्चक्रिरे । धाकृषे एधाञ्चक्राथे ॥
नम्यन्तात्परोक्षाद्यतन्याशिषो धो ढः | २|१|८०|
१ - सिचः सकारस्य धातोः सकारस्य चेति बोध्यम् । २ - सिज्लुग्विकल्पे नाम्यन्तस्येति प्रत्वे तृतीयस्तृतीयेति तृतीयत्वे तवर्गस्येति टवर्गः । ३ - इन्ध्यसंयोगादिति कित्त्वान्न गुणः म्नामिति विकल्पेन पञ्चमः । तेन एधांचक्रे इत्येवमादीन्यपि रूपाणि बोध्यानि । ४-स्क्रीति सकार : ग्रहणात्स्स भावे कृगो नेट्, नाम्यन्तस्थेति षः ।
1
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
“११० - हेमनूतनलघुपक्रिया रेफान्ताद् नाम्यन्ताच धातोः परासां परोक्षाद्यतन्याशिषां धकारस्य ढकारादेशो भवति । एधाश्चकुवे । एधाश्चक्रे, एधाञ्चकवहे, एधाञ्चकृमहे। एधाम्बेभूव, एधाम्बभूवतुः, एधाम्बभूवुः, एधाम्बभूषिथ, एधाम्बभूवथुः, एधाम्बभूव, एधाम्बभूव, एधाम्बभूविव, एधाम्बभूविम ॥
अस्यादेराः परोक्षायाम् ।४।१।६८॥ धातोद्वित्वे सति पूर्वस्यादेरकारस्य आकारो भवति । एधामास, एधामासतुः, एधामासुः । एधाँमासिथ, एधामासथुः, एधामास, एधामास, एधामासिव, एधामासिम। एधिषीष्ट, एधिषीयास्ताम् , एधिषीरन् , एधिषीष्ठाः, एधिषीयास्थाम् , एधिषीध्वम् , 'एधिषीय, एधिषीवहि, एधिषीमहि । एधिता, एधितारो, एधितारः, एधितासे, एधितासाथे, एधिताध्वे, एधिताहे, एधितास्वहे, एधितास्महे । एधिष्यते, एधिष्येते, एधिष्यन्ते, एधिष्यसे, एधिष्येथे, एधिष्यध्वे, एधिष्ये, एविष्यावहे, एधिष्यामहे । ऐधिष्यंत, ऐधिष्येताम् , ऐधिष्यन्त । ऐधिष्यथाः, ऐधिष्येथाम् , ऐधिष्यध्वम् , ऐधिष्ये, ऐधिप्योवहि, ऐंधिण्यामहि ॥ अथ द्युतादयः ॥ द्युति दीप्तौ। घोर्तते, धोतेत, धोतताम् , अद्योतत ॥ १-परोक्षान्तभुवोऽनुप्रयोगे ततो बभूवेत्यादिवत्सर्वा प्रक्रिया बोध्या । म्नामिति विकल्पे तौ मुम इत्यनुस्वारो बोध्यः । २-आदेरत आत्वे समानदीर्घः । ३-असस्तृच्यभावात्सृजिशीति न वेट् । ४-स्वरादे. स्तासु । ५-द्युतादयस्त्रयोविंशतिधातुपाठतो ज्ञेयाः। ६-लघोरिति गुणः ।
-
.
..
.
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
है मनूतनलघुप्रक्रिया
द्युद्भ्योऽयतन्याम् | ३ | ३ | ४४ || घुतादिभ्योऽद्यतनीविषये कर्त्तर्यात्मनेपदं वा भवति । अद्योतिष्ट, अद्योतिषत, अद्योतिध्वम् । अद्योतिड्वम् । पक्षेऽङ् । अद्युतत् द् । अद्यतन, अद्युतम्, अद्युताम ||
"
१११
रि: |४|१|१|| तेर्द्वित्वे सति पूर्वस्योत इ भवति । दिद्युते, दिद्युतिषे, दिद्युतिमहे । द्योतिषीष्ट, द्योतिता, द्योतिष्यते, अद्योतिष्यत ॥ रुचि अभिप्रीत्यां च । रोचते, रोचेत, रोचताम् भरोचत । अरोचिष्ट, अरुचत्, रुरुचे । रोचिषीष्ट रोचिता, रोचिष्यते, अरोचि - या || वृतू वर्तने । वर्त्तते, वर्त्तेत, वर्त्तताम्, अवर्त्तत । अवर्त्तिष्ट, अवृतत् । ववृते, वर्तिषीष्ट, वर्तिता ॥
,
I
वृद्भ्यः स्यसनोः | ३ | ३ | ४५ || वृतादयो द्युताद्यन्तताः पञ्च । वृत्, स्यन्द्, वृध, शंधू, कृप - इति वृतादिभ्यः स्यादिप्रत्ययविषये सन् प्रत्ययविषये च कर्त्तर्यात्मनेपदं वा भवति । वर्तिष्यते । पक्षे
न वृद्भ्यः ।४|४|५६॥ वृतादिभ्यः परस्य स्ताद्यंशित आदिरिड् न भवति । आत्मनेपदविषये तु भवत्येव । वर्त्स्यति । अवतिष्यत, अवर्त्स्यत् । स्यन्दौड़ प्रस्रवणें । स्यन्दते,
बृदिदित्यादिना । २- लुगस्य ।
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
११२ - हेमनूतनलघुप्रक्रिया स्यन्देत, स्यन्दताम् , अस्यन्दत अस्यन्दिष्ट, अस्यन्त । अस्यन्दिषाताम् , अस्यन्त्साताम् , अस्यन्दिषि, अस्यन्सि । अस्यदत् , अस्यदन् । अस्यदः, अस्यदाम । सस्यन्दे, सस्यन्दिषे, सस्यन्त्से, सस्यन्दिमहे । स्यन्दिषीष्ट, स्यन्त्सीष्ट, स्यन्दिता, स्यन्त्ता, स्यन्दिप्यते, स्यन्त्स्यते, स्यन्त्स्यति । अस्यन्दिष्यत, अस्यन्त्स्यत, अस्यन्त्स्यत् ।।
निरभ्यनोश्च स्थन्दस्याऽप्राणिनि ।२।३।५०॥ निरभ्यनुभ्यः परिनिविभ्यः परस्य स्यन्देः सकारस्याप्राणिनि कर्तरि सति षो वा स्यात् । निष्ष्यन्दते निस्स्यन्दते निःस्यन्दते वा तैलम् । एवं परिष्यन्दते, विष्यन्दते इत्यादि । प्राणिनि कर्तरि तु-अनुस्यन्दते हस्ती ।। वृधङ् वृद्धौ । वर्धते, वर्धेत, वर्धताम् , अवर्धत । अवधिष्ट, अवृधत् । ववृधे, ववृधिषे, वर्धिषीष्ट, वर्धिता, वर्धिष्यते, वय॑ति । अवधिष्यत, अवय॑त् ॥ शृधूङ् शब्दकुत्सायाम् । शर्धते, शर्धेत, शर्धताम् , अशर्धत, अशर्धिष्ट, अशृधत् । शशृधे, शशृधिषे, शर्धिषीष्ट, शर्धिता, शर्षिष्यते, शर्त्यति, अशर्षिष्यत, अशय॑त् ॥ कृपौङ् सामर्थ्य ॥
१-धुटो धुटीति वा लुक् । पूर्व तु औदित्त्वादिड्विकल्पे धुड्हस्वादिति सिज्लुगिति ध्येयम् । २-नो व्यञ्जनस्येति नलुक् । ३-औदित्त्वाद्विशेषत्वाद्वेट् । ४-धुटो धुटि । ५-शषसे इति षत्वे षः, विकल्प सः तद्विकल्पे विसर्गः । ६-न वृद्भ्यः, अघोषे इति प्रथमः ।
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
mmmmmmmmm
हैमनूतनलघुप्रक्रिया ऋरललं कपोऽकपीटादिषु ।२।३।९९॥ कृपेर्धातो क्रंकारस्य लुकारो रेफस्य च लकारो भवति कृपीटादिविषयस्य तु न भवति । कल्पते, कल्पेत, कल्पताम् , अकल्पत,
अकल्पिष्ट ॥ . सिजाशिषावात्मने ।४।३।३५।। नामिन्युपान्त्ये सति धातोः परे आत्मनेपदविषये अनिटौ सिजाशिषो किद्वद भवतः । अक्लप्त । अकल्पिषाताम् , अक्लप्साताम् , । अकल्पिध्वम् , । अकल्पिड्ढवम् , अक्लब्ध्वम्, । अक्लपत्, । चक्लपे, चक्लुपिणे, चक्लुप्से । कल्पिषीष्ट, कृप्सीष्ट ॥
कृपः श्वस्तन्याम् ।३।३।४६॥ कृपेः श्वस्तन्यां विषये कर्त्तर्यात्मनेपदं वा स्यात् । कल्पिता, कल्प्ता, कल्पितासे, कल्प्तासि । कल्पिष्यते, कल्प्स्यते, कल्प्स्यति । अकल्पिष्यत, भकल्प्स्यत अकल्प्स्यत् । इति वृतादयो द्युतादयश्च ॥ कपुङ् मलने । कम्पते, कम्मेत, कम्पताम् , अकम्पत, अकम्पिष्ट,
१-लघोरुपान्त्यस्य । २- औदित्त्वादिइ विकल्पे कित्वाद् गुणाभावः । धुड्ड्स्वादिति सिचो लुक् । ३- इविकल्पे सोधि वेति सिचो लुकि तृतीय इति तृतीयत्वम् । सोधीति विकल्पे सकारस्य पकारस्य च तृतीयत्वे अक्लन्व मित्यपि बोध्यम् । ४- उदित इति नागमे म्नामिति पञ्चमः ।
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
११४
है मनूतनलघुप्रक्रिया
,
चकम्पे, कम्पिषीष्ट, कम्पिता, कम्पिष्यते, अकम्पिष्यत ॥ क्षमौषि सहने । क्षमते, क्षमेत, क्षमताम्, अक्षमत। अक्षमिष्ट, अस्त | अक्षमिषाताम् अक्षसाताम् । चक्षमे, चक्षमिषे, । चक्षसे । चक्षमिव । क्षमिषीष्ट, क्षंसीष्ट । क्षमिता क्षन्ता । क्षमिष्यते, शंस्यते । अक्षमिष्यत, अक्षंस्यत ॥ रमिं क्रीडायाम् ॥ रमते, रमेत, रमताम्, अरमत, अरंस्तै, अरंसाताम् । रेमे, रेमिषे । रंसीष्ट, रन्ता, रंस्यते, अरंस्यत ॥
Mw
1
व्याङ्परे रमः । ३।३।१०५ ॥ व्यापरिभ्यः पराद् रमे: कर्त्तरि परस्मैपदं भवति । विरमति, विरमेत्, विरमतु, व्यरमत् । व्यरंसीत् । विरराम, विरेमतुः । विरेमिथ, विररन्थ | विरम्यात्, विरन्ता, विरंस्यति, व्यरंस्यत् ॥
बोपात् | ३ | ३|१०६ ॥ उपपूर्वाद रमेः कर्त्तरि परस्मैपदं वा भवति । उपरमति, उपरमते, वा भार्याम् । डुलभिष्
१ - औदित्वादिड् विकल्पे शिड्हे इत्यनुस्वारः । २ - इडविकल्पे म्नामिति पञ्चमः । ३- अनुस्वारेवान्नेद, शिड्हे इत्यनुस्वारः । ४- अनुस्वारेत्वादिनिषेघे यमि- रमीति सोन्त इट् च । ५- उपपूर्वो रमन्तर्भावितण्यर्थ इति सकर्मकः ।
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
~~~~mmmmmmmmmmmmप्राप्तौ। लभते, लभेत, लभताम् , अलब्ध । अलप्साताम् , अलब्धाः, अलब्ध्वम् , अलब्द्ध्व म् । लेभे। लेभिध्वे । लप्सीष्ट, लब्धा, लप्स्यते, अलप्स्यत ॥ यभि मैथुने ॥ यभते, यभेत, यभताम् , अयभत, अयभिष्ट, अयभिषाताम् , येभे, यभिषीष्ट, यभिता, यभिष्यते, अयभिष्यत ॥ स्फायै ओप्यायैङ् वृद्धौ। स्फायते, स्फायेत, स्फायताम् , अस्फायिष्ट ।
हान्तस्थानीड्भ्यां वा ।२।१८१॥ हकारान्तादन्तस्थायाश्च पराद् मेरिटश्च परासां परोक्षाऽद्यतन्याशिषां सम्बन्धिनो धकास्य ढकारो वा भवति । अस्फायित्वम् , अस्फायिध्वम् , अस्फायिडूवम् । पस्फाये, पस्फायित्वे, पस्फायिध्वे । स्फायिषीष्ट, स्फायिषीढ्वम् , स्फायिषीध्वम् । स्फायिता, स्कायिष्यते, अस्फायिष्यत । आप्यायते, आप्यायेत, आप्यायताम् , आप्यायत ॥
दीपजनयुधिपूरितायप्यायो वा ।३।४।६७॥ दीप्जन्-बुध-पूरि-ताय-प्याय-एभ्यः कर्तर्यद्यतन्यास्ते परे निन् प्रत्ययो वा भवति तप्रत्ययस्य लुक् च । नचावितौ। १-अनुस्वारेत्वादिनिषेधे धुड् हस्वादिति सिचो लुकि अध इति धत्वे तृतीय इति तृतीयः २-अनुस्वारेत्वादिनिषेधे अघोषे प्रथमः। ३-सोघीति सिज्लुकि ढत्वविकल्पः, लुग्विकल्पे नाम्यन्तेति षत्वे. तृतीय इति तृतीये तवर्गस्येति टवर्गः ।
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
११६
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
आप्यायि, आप्यायिष्ट, आप्यायिषाताम् । आप्यायित्वम् , आप्यायिध्वम् , आप्यायिवम् ॥
प्यायः पी। ४।१।९१॥ प्यायतेः परोक्षायां यडि च पी इत्यादेशो भवति । आपिप्ये', आपिप्याते, आपिप्यिढवे, आपिप्यिध्वे । आप्यायिषीष्ट, आप्यायिषीदवम् , आप्यायिषीध्वम् । आप्यायितासे, आप्यायिष्यते, आप्यायि. प्यत । प्यायधातुः प्रायेणापूर्वः प्रयुज्यते, पीन इत्यादौ क्वचिदेव न तथा ॥ तायङ् सन्तानपालनयोः। तायते, तायेत, तायताम् , अतायत । अतायि, अतायिष्ट, अतायिपाताम् । अतायियम् , अतायिध्वम् , अतायिड्वम् , तताये, ततायित्वे, ततायिध्वे । तायिषीवम् , तायिषीध्वम् । तायितासे, तायिष्येते; अतायिष्यत॥ अयि गती। अयते ।
उपसर्गस्यायो ।२।३।१००॥ उपसर्गसम्बन्धिनो रेफस्य अपि गतावित्यस्मिन् धातौ परे लादेशो भवति । प्लायते, पलायते । अयेत । अयताम्, आयत, आयिष्ट, आयिषाताम्, आयित्वम्, आयिध्वम्, आयिड्वम् ।।
दयायास्कासः ॥३४॥४७॥ दर अय् आस् कास् इत्येतेभ्यो धातुभ्यः परस्याः परोक्षायाः स्थाने आमादेशो १-योऽनेकस्वरस्येति यः ।
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
११७
-
-
-
हैमनूतनलघुप्रक्रिया भवति, आमन्ताच परे कृभ्वस्तयः परोक्षान्ता अनु प्रयुज्यन्ते । अयाश्चक्रे, अयाचकृहवे, अयिषीष्ट, अयिषीद्वम् , अयिषीध्वम् , अयिता, अयिष्यते, आयिष्यत । दयि दानगतिहिंसाऽऽदानेषु च । दयते, दयेत, दयताम् , अद्यत । अदयिष्ट, अदयित्वम्, अदयिध्वम् , अदयिड्ढ्वम् । दयाश्चक्रे, दयाञ्चकृट्वे । दयिषीष्ट, दयिषीढ्वम् , दयिषीध्वम् । दयिता, दयिष्यते, अदयिष्यत ।। वृङ् सेवने । सेवते, सेवेत, सेवताम् , असेवत, असे विष्ट, असेविवम् , असे विध्वम् , असेविड्वम् । सिषे वे। सिषेविश्वे, सिषेविवे । सेविषीष्ट, सेविषीदवम् , सेविषीध्वम् , सेवितासे, सेविष्यते, असेविष्यत॥
परिनिवेः सेवः ।२।३।४६॥ परि-नि-व्युपसर्गस्थासाम्यन्तस्थाकवर्गात्परस्य सेवधातोः सकारस्य द्वित्वेऽप्यटयपि पादेशो भवति । परिषेवते, विषिषेवे, न्यषेवत ॥ षहि मर्षणे । सहते, सहेत, सहताम् , असहत । असहिष्ट, असहिवम् , असहिध्वम् , असहिड्वम् । सेहे, सेहिवे, सेहिध्वे । सहिषीष्ट, सहिषीयम् , सहिषीध्वम् ।।
सहलुभेच्छरुषरिषस्तादेः।४।४।४६ ॥ सह-लुभइष-रुष-रिष्-एभ्यः परस्य सताधशित आदि रिड् वा १-सो धि वा, हान्तस्था० । २-हान्तस्था० । ३-नाम्यन्तस्था० । ४-अनादेशादेरित्यत्वं द्वित्वनिषेधश्च ।
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया स्यात् । सहिता ॥
सहिवहेरोच्चावर्णस्य ।१३।४३॥ सह-व-इत्येतयोर्टस्य तन्निमित्ते ढकारे परे अनु लुग् भवति, अवर्णस्य च
ओकारो भवति । सोढा, सहितासे, सोढासे। सहिष्यते, असहिष्यत ॥ गाहौङ् विलोडने ॥ गाहते, गाहेत, गाहताम् , अगाहत । अगाहिष्ट, अगाढे। अगाहिषाताम् , अघाक्षाताम् । अगाहिष्ठाः, अगाढाः । अगाहिवम् , अगाहिध्वम् , अगाहिड्ड्वम् , अाइड्वम् , अघाइड्ड्वम् । जगाहे, जगाहिये, जघाक्षे, जगाहिट्वे, जगाहिध्वे, गाहिषीष्ट, घाक्षीष्ट, गाहितासे, गाढासे, गाहिष्यते, घाक्ष्यते, अगाहिप्यत, अघाक्ष्यत ॥ ईहि चेष्टायाम् ॥ ईहते, ईहेत, ईहताम् , ऐहत, ऐहिष्ट । ऐहिढ्दम् , ऐहिध्वम् , ऐहिड्ड्वम् । ईहॉश्चक्रे, ईहिषीष्ट, ईहिषीढ्वम् , ईहिषीध्वम् । इंहिता, ईहिष्यते, एहिष्यत ॥ ईक्षि दर्शने ॥ ईक्षते, ईक्षेत, ईक्षताम, ऐक्षत, ऐक्षिष्ट, ऐक्षिध्वम् , ऐक्षिवम् , ईक्षाश्चक्रे, ईक्षिषीष्ट, ईक्षिता, ईक्षिष्यते, ऐक्षिष्यत ॥ इत्य त्मनेपदिनः ॥ १-इड्विकल्पे हो धुडिति ढत्वे, अध इति धत्वे, तवर्गस्येति टवर्गः ।
२-इविकल्पे धुडहस्वादिति सिचो लुकि हो धुडिति ढः, अध इति धः, तवर्गस्येति टवर्गः, ढस्तड्ढे इति ढलोपः। ३-इड्विकल्पे हो धुडिति ढः, गडदबादेरिति घः, पढोरिति कः, नाम्यन्तस्थेति षः । ४-धुटो धुटि स्वे वेति लोपविकल्पः । ५-गुरुनाम्यादेः ।
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतन लघुप्रक्रिया
अथोभयपदिनः ॥
|
ईगितः | ३ | ३|१५|| ईकारेत्संज्ञकाद् गकारेत्संज्ञकाच्च धातोः फलवति कर्त्तय्यात्मनेपदं भवति । अत्र कर्तुः फलवत्वेनाऽविवक्षायां परस्मैपदमेवेत्युभयपदित्वं बोध्यम् ॥ डुपचष् पाके । पचति, पचते, पचेत्, पचेत, पचतु, पचतात्, पचताम्, अपचत्, अपचत। अपेक्षीत, अपक्त । अपाक्ताम्, अपक्षाताम्, अपाक्षुः, अपक्षत । अपाक्षम्, अपक्षि । पपाच, पेचे, पेचिथ, पपक्थ । पेचिषे । पच्यात्, पक्षीष्ट । पक्तासि, पक्ता से । पक्ष्यति, पक्ष्यते, अपक्ष्यत् अपक्ष्यत ॥ श्रि सेवायाम् । श्रयति, श्रयते श्रयेत् श्रयेत, श्रयतु, श्रयतात्, श्रयताम्, अश्रयत्, अश्रयत ॥
,
११९
णिश्रिस्रकमः कर्त्तरि ङः | ३|४|५८ || ण्यन्तात् श्रि- द्रु- सु-कम् - इत्येतेभ्यश्च कर्त्तर्यद्यतन्यां ङ प्रत्ययो भवति । सिजपवादः । अशिश्रियत् । अशिश्रियत । अशिश्रि1 यताम्, अशिश्रियेताम् । अशिश्रियन्, अशिश्रियन्त । शिश्रय, शिश्रिये । शिश्रियतुः शिश्रियाते । शिश्रयिथ, शिश्रियिषे । शिश्रिय, शिश्रियिवे, शिश्रियिध्वे । श्रीयाँत्,
१ - इनिषेवे व्यञ्जनानामिति वृद्धिः । चजः कगमिति कः, नाम्यन्तस्थेति षः । २-धुड् हस्वादिति सिज्लुक्, चज इति कः । ३ - ङे द्वित्वादिकार्ये संयोगादितीय । ४- नामिन इति वृद्धिः । ५- कित्त्वाद्गुणाभावे संयोगादितीय् । ६-हान्तस्थादिति वा ढः । ७- दीर्घ वीति दीर्घः ।
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२०.
हैमनूतनलघुप्रक्रिया. श्रयिषीष्ट, श्रीयास्त, श्रयिषीढ़वम्, श्रयिषीध्वम् । श्रयितासि, श्रयितासे। श्रयिष्यति, श्रयिष्यते। अश्रयिष्यत् , अश्रयिष्यत । णींम् प्रापणे । नयति, नयते, नयेत् , नयेत, नयतु, नयताम् । अनयत् , अनयत, अनैषीत, अनेष्ट । अनेष्टाम् , अनेषाताम् । अनेषुः, अनेपत । अनैष्ट, अनेटवम् , अनेड्ढ्वम् । निनाय, निन्ये। निनयिथ, निनेथ । निन्यिषे । निन्यिढ्वे, निन्यिध्वे । निन्यिम, निन्यिमहे । नीयात् , नेषीष्ट । नीयास्त, नेपोयम् । नेतासि, नेतासे । नेष्यति, नेष्यते । अनेष्यत , अनेष्यत । प्रणयति, प्रणीयते ॥ डुकंग करणे।
कृगतनादेरुः ।३।४।८३॥ कगस्तनादेश्व गणात् कर्तरि विहिते शिति उः प्रत्ययो भवति । करोति ॥
अतः शित्युत् ।४।२।८९॥ शित्यविति प्रत्यये य उकारस्तन्निमित्तो यः कृगोऽकारस्तस्य उकारो भवति । कुरुते, कुरुतः ॥
कुरुच्छुरः ।२।११६६॥ कुरुच्छुरोः सम्बन्धिनो नामि१-इनिषेधे सिचि परस्मै इति वृद्धिः । २-कित्वाद् गुणाभावे योऽनेकस्वरस्येति यः । ३-अदुरुपसर्गान्तरोग इति णः । ४-नामिनो गुण इति उश्नोरिति गुणश्च । ५-शिदविदीति ङित्वान्न गुणः ।
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
है मनूतनलघुप्रक्रिया
१२१ नो रेफे परे दीर्थो न भवति । कुर्वाते, कुर्वन्ति, कुर्वते । करोषि, कुरुषे, कुरुथः, कुर्वाथे । कुरुथ, कुरुध्वे । करोमि, कुर्वे ।
कृगो यि च ।४।२।८८॥ कृगः परस्य उकारस्य यकारादौ वकारादौ मकारादौ च प्रत्यये पर लुगू भवति । कुर्वः, कुर्बहे, कुर्मः, कुर्महे । कुर्यात् , कुर्वीत, कुर्युः, कुर्वीरन् । करोतु, कुरुतात् , कुरुताम् , कुर्वन्तु, कुर्वताम् । ___ असंयोगादोः ।४।२।८६॥ असंयोगात्परो य उकारस्तदन्तात् प्रत्ययात्परस्य हेलग् भवति । कुरु, कुरुतात् , कुरुष्व । करवाणि, करवै। करवाम, करवामहै । अकरोत् , अकुरुत । अकरवम् , अकुर्वि, अकुर्म, अकुर्महि । अकार्षीत् ॥ ___ऋवर्णात् ।४।३।३६॥ ऋवर्णान्ताद् धातोः परे अनिटावात्मनेपदविषये सिजाशिषौ किद्वद् भवतः । अकृत, अकार्टाम् , अकृषाताम् । अकार्षः, अकृपत । अकार्षीः, अकृथाः, अकाट, अकृत्वम् , अकुड्डवम् । अकार्षम् , अकृषि । चकार, चक्रे, चक्रुः, चक्रिरे । चकर्थ, चकृषे ।
१-ङित्वाद्गुणाभावे इवर्णादेरिति वः। भ्वादेमिन इति दीर्घः प्राप्तो निषिध्यते । वमग्रेऽपि यथासम्भवं बोध्यम् । २-दीर्घनिषेधः । णत्वं तु म्नामिति बहुवचननिर्देशान्न भवति । ३-ङित्वान्नगुणः, नामीति षः । ४-इनिषेधः, सिचोति वृद्धिः । ५-इनिषेधः, कित्त्वान्न गुणः, धुडिति सिज्लुकू । ६-कित्त्वान्न गुणः । ७-स्क्रिति सकारनिर्देशात्तद्रहितस्य नेट ।
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२२
हैमनूतन लघु प्रक्रिया
चकार, चकर, चक्रे । चक्रम, चक्रमहे ॥
"
1
।
रिः शक्याशी | ४ | ३ | ११० ।। ऋकारान्तस्य धातोः ऋतः स्थाने शे क्ये आशीर्ये च परे रिरादेशो भवति । क्रियांत्, कृषीष्ट । क्रियास्त, कृषीद्वम् । कर्तासि कर्तासे । करिष्यति, करिष्यते । अकरिष्यत् अकरिष्यत ॥ हंग् हरणे ॥ हरति, हरते, हरेत्, हरेत । हरतु. हरताम्, अहरत्, अहरत, अहार्षीत्, अहृत । अहाट, अहृद्वम्, अहृड्वम् । जहार, जह्रे, जहर्थ, जह्निषे, जहू, जह्रिदूवे जहिध्वे । हूियात्, हृषीष्ट । हर्तासि, हर्तासे, हरिष्यति, हरिष्यते । अहरिष्यत् अहरिष्यत ॥ भृंग् भरणे । भृंग धारणे । अनयोर्हधातुवद् रूपाण्यृह्यानि । दुयाग् याञ्चायाम् । याचति, याचते, याचेत्, याचेत, याचतु, याचताम्, अयाचत्, अयाचत । अयाचीत्, अयाचिष्ट । ययाच, ययाचे । याच्यात्, याचिषीष्ट । याचितासि, याचितासे । याचिष्यति, याचिष्यते । अयाचिष्यत् अयाचिष्यत ॥ भजीं सेवायाम् । भजति, भजते, भजेत्, भजेत, भजानि, भजै । अभजत्, अभजत | अभाक्षी, अभक्त । अभाक्ताम्, अभक्षताम् ।
"
1
,
१ - ह्रस्वविधानसामर्थ्याद् दीर्घ च्वीति न दीर्घः । २ - हनृत इतीट् । ३ - इण्निषेधः व्यञ्जनानामिति वृद्धिः । चज इति गः । अघोष इति नाम्यन्तेति षः । ४-धुडिति सिज्लुक्, चज इति गः, इति प्रथमः | ५ - इनिषेधे व्यञ्जनानामिति वृद्धिः, सिज्लुक्, गः, कः । ६ - इग्निषेधे गः कः षः ।
अघोष
प्रथमः
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
१२३ अभाक्षीः, अभक्थाः। अभाक्त, अभग्ध्वम् , अभग्द्ध्वम् । बभाज, भेजे'। भेजुः, भेजिरे । भेजिथ, बभक्थ । भेजिषे । भज्यात् , भक्षीष्ट । भक्तासि, भक्तासे । भक्ष्यति भक्ष्यते । अभक्ष्यत् , अभक्ष्यत ॥ राजग टु भ्राज़ग दीप्तो । राजति, राजते, राजेत् , राजेत, राजतु, राजताम् , अराजत् , अगजत । अराजीत् , अराजिष्ट । रराज ॥
जु-भ्रम-बम-बस-फण-स्यम-स्वन-राज-भ्राज-भ्रास-ग्लासो वा ।४।१।२६॥ जप्रभृतीनामेषामवित्परोक्षासेट्थवोः परयोरत एवं वा स्यात्, तत्सनियोगे च द्वित्वं न स्यात् । रेजे, रराजे । रेजुः, रराजुः । रेजिरे, रराजिरे । राज्यात् , राजिषीष्ट । राजितासि, राजितासे, राजिष्यति, राजिष्यते, अराजिष्यत् , अराजिष्यत । एवं भ्राजेरपि स्वयमूह्यम् ॥ रञ्जीं रागे ॥ ___ अकट घिनोश्च रज्जेः ।४।२।५०॥ रब्जेरकटि घिनणि शवि च प्रत्यये उपान्त्यनकारस्य लुग भवति । रजति, रजते, रजेत् , रजेत । रजतु, रजताम् । आजत् , अरजत । अराङ्क्षीत् , अरङ्क्त । अराङ्क्ताम् , अरइक्षाताम् , अराक्षुः, अरङ्क्षत । ररञ्ज, रब्जे । रज्यात् . रक्षीष्ट । रङ्क्तासि, रङ्क्तासे । रक्ष्यति । रक्ष्यते । अरक्ष्यत् ,. १-तृत्रपेत्येद्वित्वाभावश्च । २-इनिषेधे व्यञ्जनानामिति वृद्धौ गत्वे कत्वे पत्वे च म्नामिति पञ्चमः । ३-नो व्यञ्जनस्येति नलुक् ।।
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
mmmmmmmminaxxxwww
हैमनूतनलघुप्रक्रिया अरड्झ्य त ॥ शपी आक्रोशे । शपति, शफ्ते, शपेत् , शपेत, शपत, शपताम, अशपत, अशपत । अशाप्सीत, अशप्त, अशाप्ताम् , अशप्साताम् । शशाप, शेपे, शेपुः, शेपिरे, शेपिथ, शशप्थ, शेपिणे । शप्यात्, शप्सीष्ट । शतासि, शप्तासे, शप्स्यति, शप्स्यते, अशप्स्यत्, अशप्स्यत ॥ गुहौर संवरणे ॥ ___ गोहः स्वरे ।४।२।४२॥ कृतगुणस्य गुहेः स्वरादौ प्रत्यये परे उपान्त्यस्य ऊद् भवति । गृहति, गूहते, गृहेत् , गृहेत, गृहतु, गूहताम् , अगृहत् , अगूहत । अगृहीत् , अघुक्षत् , ॥
दुह दिह लिह गुहो दन्त्यात्मने वा सकः ।४।३।७४॥ दुह-दिह-लिह-गुह-एभ्यः परस्य सक् प्रत्ययस्य दन्त्यादावात्मनेपदे परे लुग् वा भवति । अगूहिष्ट अगूढ, अघुक्षत । अगूहिष्टाम् , अघुक्षताम् , अगहिषाताम् , अघुक्षाताम् , अगूहिषुः, अघुक्षन् । अगूहिषत, अघुक्षत, अगूहीः, अघुक्षः, अहिष्ठाः, अगूढाः, अघुक्षथाः। अगूहिष्ट, अगूढ, अघुक्षत । अहिदवम् , अगूहिध्वम् , अगूहिड्व म् , १-इड् विकल्पे हशिट इति सक हा धुडिति ढः, गडदबादेरिति घः,
घढोरिति कः, नाम्यन्तस्थेति षः । २-स्वरेऽतः । ३-इविकल्पे ढत्वे धत्वे टवर्गे ढलोपः । ४-औदित्त्वाद्वेटि सोधीति सलोपविकल्पः । हान्तस्थेति ढत्वविकल्पः । इड्विकल्पे ढत्वादी कृते दस्तड्ढे इति ढलोपदी? । तत्रापि सलोपविकल्पे षत्वे ढत्वे टवर्गः ।
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
हमनूतनलघुप्रक्रिया
१२५ अघूढवम् , अघुक्षधम् , अहिषम् , अघुक्षम् , अगहिषि, अघुक्षि, अगूहिष्व, अघुक्षाव, अगूहिष्वहि, अघुक्षावहि ॥
सिजाशिषावात्मने ।४।३।३५॥ नामिन्युपान्त्ये सति धातोः परे आत्मनेपदविषये अनिटौ सिजाशिषौ किद्वद् भवतः गुह्यात् , गूहिषीष्ट, घुक्षोष्ट । गूहिपीढ्वम् , गृहिषीध्वम् , घुक्षीध्वम् । जुगूह, जुगूहे । जुगुहतुः, जुगुहाते । जुगूहिथ, जुगुहिषे, जुघुले, जुगुहिढ्वे, जुगुहिध्वे । गृहितासि, गोढासि । गृहितासे, गोढासे । गूहिष्यति, घोक्ष्यति । गहिष्यते, घोक्ष्यते । अगूहिष्यत् , अधोक्ष्यत् , अगृहिष्यत, अघोक्ष्यत । अथ यजादयो नव । यजी देवपूजासङ्गतिकरणदानेषु । यजति, यजते, यजेत् , यजेत, यजतु, यजताम् , अयजत् । अयजत । अयाक्षीत् , अयष्ट, अयाष्टाम् , अयक्षाताम् । अयाष्ट, अयड्ढ्वम् , अयइड्वम् ।
यजादिवशवचः सस्वरान्तस्था स्वृव ।४।१३७२ यजादीनां वश्वचोश्च परोक्षायां द्वित्वे सति, पूर्वस्य सस्वरान्तस्था स्वृत् भवति । इयाज । १-सक, स्वरेऽतः । २-इविकल्पे लुग्वा दुहेति सको लुक । ३-“यजिर्वपिर्वहिश्चैव, वसिर्वेभ व्यञ् इत्यपि । हवेञ् वदि श्वयतिश्वेति यजाद्याः स्युरिमे नव” ॥१॥ ४-इण्णिनषेधे व्यञ्जनानामिति वृद्धौ यजसजेति षत्वे षढोरिति कत्वे षः।
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतन लघुप्रक्रिया
"
यजादिवचेः किति |४|१|७९ || यजादीनां धातूनां विश्व सस्वरान्तस्था खूत् किति परे भवति । ईजे ' । ईज:, ईजाते । इयजिथ इष्ठ, ईजिषे । इज्यात्, यक्षीष्ट । । व्यष्टासि यष्टासे। यक्ष्यति, यक्ष्यते । अयक्ष्यत् अयक्ष्यत ॥ टु वपीं बीज सन्ताने । वपति, वपते, वपेत्, वपतु, वयताम्, अवपत्, अवपत । अवाप्सीत्, अवप्त । अवन्ध्वम्, अवन्ध्वम् । उवाप, ऊपे । उवपिथ, उवप्थ, ऊपिषे । उप्यात्, वप्सीष्ट । वप्तासि, वप्तासे, वप्स्यति, वप्स्यते, अवप्स्यत्, अत्रप्स्यत ॥ वहीं प्रापणे । वहति, बढ़ते, वहेद, वहेत, वहतु वहताम्, अवहत् अवहत | अवक्षीत्, अवो, अवोढाम्, अवक्षाताम् अवाक्षुः, अवक्षत । अवोह, अवोद्वम्, अवड्ड़्दैवम् । उवाह, ऊहे । उवहिथ, उबोद, ऊहिषे । ऊह, ऊहिदूवे, ऊहिध्वे । उह्यात्, वक्षीष्ट, चोदासि, वोढासे, वक्ष्यति, वक्ष्यते, अवक्ष्यत्, अवक्ष्यत । वसं निवासे । अयं परस्मैपदी | वसति, वसेत्, -बसतु, अवसत् ॥
,
"
सस्तः सि | ४ | ३ |९२ ॥ धातोः सकारान्तस्याऽशिति १- वृति सति द्वित्वम् । २ - इग्निषेधे व्यञ्जनानामिति वृद्धौ दत्वे कत्वे षः । ३ - धुड्हस्वादिति सिज्लुकि दत्वे अध इति घत्वे तवर्गस्येति टवर्गे सहिवहेरिति दलोपौत्वे । ४- अत्र दनिमित्तस्य दस्याभावात् सहिवहेरिति न प्रवर्त्तते । सकारस्य तृतीयत्वे हस्य दवे वर्गो वयोः क्रमात् ।
१२६
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२७
हैमनूतनलघुप्रक्रिया सकारादौ प्रत्यये विषयभूते तकारान्तादेशो भवति । अवासीत् , अवात्ताम् , उवास ॥
घस्वसः ।२।३।३६।। नाम्यन्तस्थाकर्गात्परस्य घसेबसेश्च धातोः सकारस्य पो भवति । उपेतुः, उवसिथ, उवस्थ, उष्यात् , वस्ता, वत्स्यति, अवत्स्यत् । वेग तन्तुसन्धाने ॥ वति, वयते । वयेत् , वयतु, वयताम् । अवयत् , अवयत । अवासीत् , अवास्त । अवासिषुः, अवासत । अवास्त, अवाद्धम् , अवाद्ध्वम् ।
वेर्वय ।४।४।१९॥ वेगो धातोः परोक्षायां वय इत्यादेशो वा भवति । उवाय ॥
न वयो र ।४।११७३॥ वेगादेशस्य वयो यकारस्य परोक्षायां वृद् न भवति । ऊये ।
वेरयः ।४।१।७४॥ वेगोऽयकारान्तस्य पूर्वस्य परस्य च परोक्षायां वृष भवति । ववौ। . अविति वा ४११७५। वेगोऽयकारान्तस्याविति परोक्षायां रवृद्वा न भवति । ववे, ऊवे । ऊयतुः, ववतुः, ऊवतुः। ऊयाते, वाते, उवाते,। उवयिथ, वविथ,
१-परत्वात्पूर्व वृत्ततो द्वित्वम् । २-आदित्यात्वे इनिषेधे यमिनमोति
सोन्त. इट् च । ३-द्वित्वे सति वृत् . णितीति वृद्धिः । ४-परत्वात्पूर्व वृति द्वित्वे समानदीर्घः । .....
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२८
हैममूतनलघुप्रक्रिया ववाथ । ऊयिषे, वविषे, अविषे । ऊय, वव, ऊव । ऊयिदुवे, ऊयिध्वे, वविवे, वविध्वे, अविवे, अविध्वे । अयिम, वविम, ऊविम । ऊयिवहे, वविवहे, विवहे । ऊयात् । वासीष्ट । वातासि, वातासे । वास्यति, वास्यते । अवास्यत् , अवास्यत ॥ व्यग् संवरणे । ब्ययति, व्ययते, व्ययेत् , व्ययेत । व्ययन्तु, व्ययन्ताम् । अव्ययत् , अव्य यत । अव्यासीत् , अव्यास्त । अव्यासिषुः, अव्यासत ॥
ज्याव्येव्यधिव्यचिव्यथेरिः।४।१७१॥ ज्या-व्येव्यध्-व्यच व्यथ्-एषां परोक्षायां द्वित्वे सति पूर्वस्य इकारो भवति ॥
व्यस्थववि ४२॥३॥ व्ययतेस्थवि णवि च विषयभूते आकारो न भवति । विव्यायै । विव्ये । विव्यतुः, विव्याते ॥
ऋत्येऽद इट् ।४।४८१॥ ऋ-वृ-व्येग-अद-एभ्यो धातुभ्यः परस्य थव आदिरिद भवति । विपयिथ, विव्यिषे विव्यय, विपिड्वे, विव्यिध्वे । विव्याय, विव्यय, विष्ये । वीयात् , व्यासीष्ट । व्यावासि, व्यातासे । व्यास्यति, न्या१-रवृति दीर्घः । २-इस्वत्वेनेकारलाभेऽपि इकारविधानसामर्थ्यात्पूर्वस्य वकारस्य न वृत् , नामिन इति वृद्धावायादेशः । ३-आत्वे वृति द्वित्वे योऽनेकेति यः । ४-हान्तस्थेति वा ढः । ५-आत्वे वृति दीर्घच्चीति दीर्घः।
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
हेमनूतन लघुप्रक्रिया
१२९
स्यते । अव्यास्यत्, अव्यास्यत । हवेंग् स्पर्धाशब्दयोः । ह्वयति, ह्वयते, ह्वयेत्, ह्वयेत, ह्वयतु, ह्वयताम्, अह्वयत्, अह्वयत ॥
वालिप्सिचः | ३ | ४ |६२ ॥ कर्त्तर्यद्यतन्यामङ् प्रत्ययो भवति । आहेवत् ।।
द्वा-लिपू- सिच्-एभ्यः
वात्मने |३|४|६३ || वा लिप् सिच् एभ्यः कर्त्तर्यद्यतन्यामात्मनेपदे वाऽ भवति । अहूवत, अह्वास्त | अद्वैवताम्, अह्वेताम् | अहूवासाताम् । अवत, अवध्वम्, अद्दध्वन् ॥
द्वित्वे हुः |४|१|८७|| वेधातो द्वित्वविषये सस्त्ररान्तस्था वृद् भवति । जुडाव. जुहुवे, जुहुवतुः, जुहुविरे । जुविथ, जुहोथ । जुहुविषे । जुहुव, जुहुविदवे, जुहुविध्ये हृयात् । वासीष्ट । वातासि द्वातासे । हूास्पति, • वास्यते । अवास्यत्, अवास्यत ॥ वद व्यक्तायां वाचि वदति वदेत् वदतु अवदत् । अवादीत् । अवादि
9.
ष्टास्ः । उवाद ॥
न
सददवादिगुणिनः ॥४११३० ।। शस्-दक्-अम
१ - आत्वे- अङि इडे दियालोपः । २-आत्वेऽङि इंडेदित्यालोपे आतामाते इति इः । ३ - आवें स्मृति द्वित्वे नामिन इति वृद्धावाव् । ४- कित्त्वाद् गुणाभावे धातोरिवर्णेत्युव । ५-आर स्मृति दीर्घीति दीर्घः । ६ - बदजेति वृद्धिः 1
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
१३०
हैमनूतनलघुप्रक्रिया योर्वकारादीनां यस्य गुणो जातस्तेषां च धातूनां स्वरस्य एत्वं न भवति । ऊदतुः । उवदिथ । उबाद, उवद । उद्यात् । वदिता, वदिष्यति, अवदिष्यत् ।। टु ओ श्चि गतिवृद्धयोः। श्वयति, श्वयेत् , श्वयानि, अश्वयम् । अशिश्वियेत् , अश्वत् , अश्वयीत् ॥
वा परोक्षायङि ।४।१।९०॥ विधातोः सस्वरान्तस्था परोक्षायां यङि च परे स्वृत् वा भवति । शुशात्र । शुशविथ । शुशुवथुः। शुशाव, शुशव । शुशुविम । शिश्वाय, शिश्वियतुः, शिश्वयिथ, शिवाय, शिश्वय । शूयात् । श्वयिता श्वयिष्यति, अश्वयिष्यत् ।। इति यजादयः॥ अत्र श्विवदवसः परस्मैपदिनः । शेषा उभयपदिनः । तथैव रूपाणि दर्शितानि गणपाठानुरोधात् । एते च धातवोऽदादिगणाष्टकबहिर्भूतत्वाद् भादय इत्युच्यन्ते । वस्तुतस्तु सर्वे धातवो भ्वादयोऽदादयस्तु तदन्तर्गणा एवेति ध्येयम् ॥ इति भवादयः ॥
अथाऽदादयः । " अदादयः कानुबन्धाश्चानुबन्धा दिवादयः । स्वादमानुपधाच, तानुक्धास्तुदादयः॥१॥ रुधादयः पाच१-अनादेशादेरित्येत्वनिषेधे रबृति द्वित्वे समानदीर्धः। कित्त्वान्न गुणः ।
२-ट्धे इति के द्वित्वे संयोगादितीय । ३-अदिदित्य ङि श्वयत्यसू इति. श्वादेशे लास्येत्यलुक । ४-न श्विजाय इति वृद्धि निषेधे गुणायादेशौ । ५-वृति द्वित्वे वृद्धयावादेशौ ॥ इति भ्वादयः ॥
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
मनूतन लघुप्रक्रिया
बन्धा, यानुबन्धास्तनादयः । क्रयादयः शानुबन्धाश्व, गानुबन्धाश्चुरादयः ॥२॥ "
असांकू भक्षणे । अत्ति, अतः अदन्ति । अद्यात्, अद्यु: । अत्तु, अत्तात् ।
१३१
टोहे: ४|२|८३ || हुधातोर्घुडन्ताच्च धातोः परस्य धिरादेशो भवति । अत्तात्, अद्धि । अदानि ॥
अदश्चाद् |४|४|९१|| अद् धातोः रुत्पञ्चकाच्च धातोः परस्य दिस्योः शितोरादिरद भवति । आदते, आदन्, आत, आदम् ॥
घस्लृ सनद्यतनीघत्रचलि | ४|४|१७|| सन् - अद्यतनीवञ्-अच्-अल्-एषु प्रत्ययेषु परेषु अद् धातोर्घस्लृ इत्यादेशो भवति । अघसैत् । अघसैन् । असाम ॥
परोक्षायां नवा | ४|४|१८|| परोक्षायां परतोऽद् प्रातोर्घस्लादेशो वा भवति । जघास, जक्षतुः, जघसिथ । सस्तुच्यभावानित्यमिद् । जघास, जवस, जक्षिम । पक्षेआदे, आदि, अद्यात्, अत्ता अत्स्यति, आत्स्यत् । प्लाति,
१ - अत्रेोषे इति प्रथमः | २ - स्वरादेस्तासु । ३ - बस्लादेशे लदिदित्यङ् । ४–लुगस्य । ५-मव्यस्याः । ६ - गहोर्जः, ञ्णिति वृद्धिः । ७-गमहनेत्युपान्त्यलोपे घोष इति प्रथमत्वे घस् वस इति षः । ८-तुचि न घस्लादेश इति तृचि नाथं नित्यानिट् । ततो न वेडिति भावः । ९-अस्यादेरित्यात्वे समानदीर्घः । १० - वृव्येऽद इतीट् ।
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया प्सान्ति । साथ। प्सायात्, प्सातु, प्सातात्, प्साहि, प्सानि । अप्सात् ॥
वा द्विषाऽऽतोऽनः पुस ।४।२।९१॥ द्विष आकारान्ताच धातोः शितोऽनः स्थाने वा पुसादेशो भवति । अप्मुः । अप्सान् । अप्सासीत् । अप्सासिषुः। अप्सासिष्ट । पप्सौ, पप्मुः। पप्सिथ, पप्साथ । पप्सिम । सेयात् , प्सायात् । प्साता, प्सास्यति, अप्सास्यत् ॥ भांक दीसौ ॥ भाति, भायात् , भातु, भाहि, अभात् , अभुः, अभान् । अभासीत् , बभौ, बभतुः, बभिथ, बभाथ । भायात् । भाता, भास्यति, अभास्यत् ॥ यांक प्रापणे ॥ भातिवद् रूपाणि बोध्यानि । ष्णांक शौचे। स्नौति । प्सातिवद्रपाणि ॥ श्रांपाके ।। स्नातिवद्रूपाणि ॥ द्रांक कुत्सितगती ।। पांक पूरणे ॥ उभयोः श्रातिवद्रपाणि । वांक गतिगन्धनयोः । पातिवत् ॥ ख्यांक प्रकथने ॥ ख्याति । अयं शिन्माविषय इति बहवः ॥पांक रक्षणे | लांक 'आदाने ॥रांक दाने । एते त्रयो 'यातिवत् ।। मांक माने ॥ आशिषि मेयात् । शेषं यातिवत् ॥ दविक लवने ॥ दायात । शेषं यातिवत् ।। इंक गतौ । एति, इतः॥
.
१-इडेत्पुसीत्यालुकू । २-संयोगादेरित्येः। ३-पः स इति सत्वे निमित्ता
भावे नैमित्तिकस्य णत्वस्याभावः । ४ापास्येत्ये।। ५-वित्वाद्दासंज्ञाभारादेवं न । ६-अविच्छितो जिस्यान गुणा । ....
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया - हिवणोरप्वितिव्यौ ।४।३।१५॥ हु-इण् इत्येतयो - मिनः स्वरादावपित्यविति च शिति परे क्रमाद् वकारयकासदेशौ भवतः । यन्ति, एषि, इथः, इथ, एमि, इवः, इमः । इयात् । इयाताम् । एतु, इतात् । यन्तु । इहि । अयोनि ॥ ___ एत्यस्तेवद्धिः ॥४।४।३०॥ इण्-इक्-अस् एषामादेः स्वरस्य ह्यस्तन्यां विषये वृद्धिर्भवति, न तु माझ्योगे । यत्वाऽल्लुगपवादः । ऐत् , आयन् । आयम् ऐम ॥
इणिको र्गाः।४।४।२३॥ अद्यतन्यां विषये इण इकश्च धातोर्गा इत्यादेशो भवति । अगाँत् । अगुः। अगाः, अगाम् ॥ - पूर्वस्याऽस्वे स्वरे बोरियुत् ।४।१।३७॥ धातोत्वेि सति पूर्वस्येकारस्योकारस्य चास्वे स्वरे परे क्रमादिय उव इत्यादेशौ भवतः। इयाय ॥ ___ इणः ।२।११५१॥ इणो धातोः स्वरादौ प्रत्यये परे इयादेशो भवति । यत्वापवादः। ईयतु । ईयुः । इययिथ, हुयेथ । इयाय, इयय । ईयिम । ईयात् । एता, एष्यति, ऐष्यत् ॥ ५-गुणायादेशौ। २-हिणोरिति यत्वस्येणि अस्धातौ चाल्लुक इत्याशयः । . ३-पिबैतीति सिचो लुक् । ४-सिज्विद इति पुसीडेत्पुसीत्यालुक् । ... ५-द्वित्वे वृद्धावायादेशे इय् । ६-द्वित्वे इयादेशे समानदीर्घः । ____७-दीर्घच्चीति दीर्घः ।
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतन लघुप्रक्रिया
आशिषीणः | ४ | ३ | १०७ ॥ उपसर्गात्परस्येण ईका रस्य क्ङिति यकारादावाशिषि परतो ह्रस्वो भवति । उदियात् ॥ इंक स्मरणे ॥ प्रायेणायमधिपूर्वः । अध्येति, अधीतः ॥
१३४
1
इको वा | ४|१|१६|| इक् धातोः स्वरादावविति शिति परे यकारो वा भवति । अधियन्ति । अधीयन्ति । शेष - रूपाणीण्वत् । आशिषि तु अधीयात् । वीं प्रजननकान्यसनखादने च ॥ वेति, वीतः, वियन्ति । वीयात् । वे, वात् । वीहि । वयानि, अवेत्, अवीताम् | अवियन् अवयम्, अवीम । अत्रैषीत् अवैषुः । अवैष्टम् । विवाय विव्यु: । विवयिथ, विवेथ । विवाय, विवय । विव्यिम वीयात् । वेता, वेष्यति, अवेष्यत् ॥ पुंक् प्रसवैश्वर्ययोः । प्रसवोऽभ्यनुज्ञानम् ॥
1
"
1
उत औविति व्यञ्जनेऽद्धेः | ४ | ३|१९|| अद्विरुक्तस्यो कारान्तस्य धातोर्व्यञ्जनादौ विति प्रत्यये परे औकारान्त देशो भवति । सौति, सुतः, सुवन्ति । सुयात्, सौत सुतात् । सवानि । असौत्, असुवन्, असवम्, असुम ॥
1
१ - यत्वाभावे इय् । पश्चात्समानदोर्घः । २- ङित्वाद्गुणाभावे इयू । ३- कित्त्वाद्गुणाभावे योऽनेकस्वरस्येति यः । ४- अविच्छितो ङित्त्वान्न गुणः। ५ - ङित्त्वाद्गुणाभावे उ । ६–अविच्छितो ङित्वान्न गुणः ।
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
१३५ धूगसुस्तोः परस्मै ।४।४।८६॥ धूग्-सु-स्तु-एभ्यः परस्य सिच आदिरिड भवति परस्मैपदे परे । असावीते । असाविषुः । असाविष्टम् । अत्र सुमात्रग्रहणम् । सुनोतेरेव ग्रहणमिति पक्षो बृहवृत्त्यादौ न दृश्यते । सुषाव । सुषुवतुः, सुषविथ, सुषोथ । सूयात् , सोता, सोष्यति । असोष्यत् ॥ तुंक् हिंसावृत्तिपूरणेषु ॥ ____यतुरुस्तोबहुलम् ।४।३६४॥ यङ्लुबन्तादद्विरुक्तेभ्यस्तु-रु-स्तु-इत्येतेभ्यश्च धातुभ्यः परो व्यञ्जनादौ विति प्रत्यये परे परादिरीद् भवति बहुलम् । तबीति, तौति । तुतः, तुवन्ति । तुयात , तवीतु, तौतु, तुतात् । तवानि, अतवीत् , अतौत् , अतोषीत् । अतौष्टाम् । तुताव, तुतुवुः। तुतविथ, तुतोथ. तुताव, तुतव । तूयात् , तोता, तोष्यति, अतोष्यत् ॥ टुक्षु रु कुंक शन्दे । टुरित् । क्षौति, क्षुतः क्षुवन्ति । क्षुयात् । क्षौतु, क्षुतात् , क्षुहि । क्षवाणि । अक्षौत् , अक्षावीत् । चुक्षाव । चुक्षविथ । स्यात् । क्षविता, क्षविष्यति, अक्षविष्यत् । रवीति, रौति । रुयात् । रवीतु, रौतु, रुतात् । वाणि । अरवीत् , अरौत् । अरावीत् । रुराव, रुरविथ । रूयात् , रविता, रविष्यति, अरविष्यत् । कौति, कुयात् , कौतु, कुतात् । कुहि, कवानि । अकौत् , अकौ१-सिचि परस्मै इति वृद्धिः । २-सृजिदृशीति वेट् । ३-दीर्घ
च्वीति दीर्घः ।
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया पीत् । अौष्टाम् । चुकाव, चुकविथ, चुकोथ। कूयात् , कोता, कोष्यति, अकोष्यत् ॥ युक् मिश्रणे । यौति, युयात् , यौतु, युतात्, अयौत् । अयावीत् । युयाव । युयविथ । यूतात्, यविता, यविष्यति । अयविष्यत् ॥ णुक् स्तुतौ । पाठे धात्वादेर्णोनः । यौतिवत् । रुदृक अश्रुविमोचने ॥ ____रुत्पश्चकाच्छिदयः ।४।४।८९॥ रुद्-स्वप्-श्वस्-अन् जश्-अस्माद् रुत्पञ्चकात्परस्य यकारवर्जव्यञ्जनादेः शित आदिरिड् भवति । रोदिति, रुदितः, रुदन्ति । रुद्यात् । रोदितु, रुदितात् । रुदिहि, रोदानि ॥
दिस्योरीट् ।४।४।९०॥ रुत्पञ्चकात्परयोदिस्योः शितोरादिरीट् भवति । अरोदीत , अरोदत् । अरुदिताम् । अरोदीः, अरोदः, अरोदम् । अरुदत् । अरोदीत् । अरुदन् , अरोदिषुः। अरुदाम, अरोदिष्म । रुरोद, रुरोदिय । रुद्यात् । रोदिता, रोदिष्यति, अरोदिष्यत् ॥ निष्वपंक शये। स्वपिति, स्वपिमि, स्वपिम । स्वप्यात् । स्वपितु, स्वपितात् । स्वपिहि, अर्वपीत् , अस्वपत् । अस्वाप्सीत् , अस्वीप्तम् । सुष्वाप ।
१-अनुस्वारेत्त्वान्नेट । सिचि परस्मै इति वृद्धिः। २-अदश्चाडित्यट् ।
३-ऋदिच्छ्वित्यङ् वा । ङित्वान्नगुणः । ४-सिज्यिद इति पुस् । ५-पः स इति सः । ६-पर्यायेणेडटौ । ७-व्यञ्जनानामिति वृद्धिः । ८-धुड्हस्वादिति सिज्लुक । ९-भूस्वपोरित्युत् , नाम्यन्तरिति षः ।
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
mmmmmaa
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
१३७ स्वपेर्यड़े च ।४।१।८०॥ स्वपेर्यङि डे किति च प्रत्यये सस्वरान्तस्था वृद् भवति । सुषुपतुः। सुष्वपिथ, सुष्वप्थ । सुप्यात् , स्वप्ता, स्वप्स्यति, अस्वप्स्यत् ॥ अन -श्वसन प्राणने ॥ प्राणनं श्वासग्रहणम् । जीवनमित्यर्थः । अयं प्रपूर्व इष्यते ॥
द्वित्वेऽप्यन्तेऽप्यनितेः परेस्तु वा ।२।३।८१॥ अदुरुपसर्गान्तःस्थाद् रसूवर्णात् परस्याऽनितेनकारस्य द्वित्वे चाऽद्वित्वे चान्ते चानन्ते च णो भवति, परिपूर्वकस्य तु वा भवति । प्राणिति, प्राण्यात् , प्राणितु, प्राणिहि, प्राणीतू , प्राणत् । प्राणीत् , प्राणिष्टाम् । प्राण, प्राणिय । प्राण्यात् , प्राणिता, प्राणिष्यति, प्राणिष्यत् । श्वसिति, श्वस्यात् , श्वसितु, अश्वसीत् , अश्वसत् । अश्वासीत् , अश्वसीत् । शश्वास, श्वस्यात् , श्वसिता, श्वसिष्यति, अश्वसिष्यत् ।। जक्षक भक्षहसनयोः। जक्षिति । __ अन्तो नो लुक् ।४।२।९४॥ द्वयुक्तजक्षपञ्चतः परस्य शितोऽवितोऽन्तः सम्बन्धिनो नकारस्य लुग भवति । जक्षति । जक्ष्यात् , जक्षितु, जक्षतु । अजक्षीत् , अनक्षत् ॥
युक्तजक्षपश्चतः ।४।२।९३॥ द्वे उक्ते यस्य स द्वयुक्तः, पश्चानां वर्गः पश्चत् । व्युक्तात् धातोजक्षपञ्च१-पूर्व वृत्तो द्वित्वम् । २-व्यञ्जनादेरिति वा वृद्धिः ।
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया तश्च परस्य शितोऽवितोऽनः स्थाने पुसादेशो भवति । अजक्षुः। अनक्षीत् । जजक्ष, जक्षिथ । जक्ष्यात् , जक्षिता, जक्षिष्यति, अनक्षिष्यत् ॥ इति रुदादयः पञ्च । दरिद्राक् दुर्गतौ ॥ दरिद्राति ।।
इर्दरिद्रः । ४।२।९८॥ दरिद्रातेय॑ञ्जनादौ शित्यविति प्रत्यये वरे आकारस्य इकारो भवति । दरिद्रितः ।।
श्नश्चातः ।४।२।९६॥ द्वयुक्तजक्षपञ्चतः नाप्रत्ययस्य च आकारस्य शित्यविति प्रत्यये परे लुग भवति । दरिद्रति । दरिद्रियात् , दरिदिहि, अदरिद्रात् , अदरिद्रिताम् । अदरिद्रुः॥ . दरिद्रोऽद्यतन्यां वा ।४।३।७६॥ दरिद्रातेरद्यतन्या विषये अन्तस्य वा लुग भवति । अदरिद्रीत् , अदरिद्रासीत् अदरिद्रिष्टाम् । अदरिद्रासिष्टाम् ॥
धातोरनेकस्वरादाम् परोक्षायाः कृभ्वस्ति चानु तदन्तम् ।।४।४६॥ अनेकस्वराद् धातोः परस्याः परोक्षायाः स्थाने आमादेशो भवति, आमन्ताच्च परे कृभ्वस्तयो धातवः परोक्षान्ता अनु पश्चादनन्तरं
१-पक्षे यमिनमीतीट् सोन्तश्च । स्ताद्यशित इति हि सामान्यशास्त्रमिति ध्येयम् ।
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूननलघुप्रक्रिया
प्रयुज्यन्ते । दरिद्राश्चकार । दरिद्रांचकार । ददरिद्राविति तु पाणिनिमते । नेहे ॥
अशित्यस्सन्णकच्णकानटि ।४।३।७७॥ सकारादिसन् , णकच् , णक, अनट् एतेभ्यो वर्जिते अशितिप्रत्यये विषयभूते दरिदातेरन्तस्य लुग भवति । दरिद्रयात् । दरिद्रिता, दरिद्रिष्यति, अदरिद्रिष्यत् । जागृक् निद्राक्षये ॥ जागर्ति, जागृतः, जाग्रति । जागर्षि, जागृमः । जागृयात् । जागर्तु, जागृहि, जागराणि ||
व्यचनाद्देः सश्च दः। ४।३।७८॥ धातोय॑चनात्परस्य देर्लक्, यथासम्भवं धातुसकारस्य च दकारो भवति । अजागः, अजागृताम् ॥ ____ पुस्पो ।४।३।३॥ नाम्यन्तस्य धातोः पुसि पौ च परे गुणो भवति । अँजागरुः ॥
सेः स्द्धां च रुर्वा ।४।३।७९॥ धातोर्व्यञ्जनात्परस्य से क् , सकारदकारधकाराणां च यथासंभवं वा रुभवति । अजागः। अजागरीत् । त्रिणव्येवेति नियमानवृद्धिः। अजागरिष्टाम् ॥
जाग्रुषसमिन्धेर्नवा ।३।४।४९॥ जागृ-उप-सम्पूर्व १-अत्र ह्याकारस्य नित्यं लुगिति ध्येयम् । एवं च परोक्षायां विषये
आलुक् , ततः परोक्षाप्रत्यय इति बोध्यम् । २-अविच्छितो ङित्त्वाद् गुणाप्राप्त्या इवर्णादेरिति रादेशः ३-द्वयुक्तेति पुस ।।
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४०
हैमन्तनलघुप्रक्रिया इन्ध-इत्येतेभ्यो धातुभ्यः परस्याः परोक्षायाः स्थाने आमादेशो वा भवति, आमन्ताच्च परे कृभ्वस्तयः परोक्षान्ता अनु प्रयुज्यन्ते । जागराञ्चकार, जागरांचकार ॥
आद्योंश एकस्वरः।४।२॥ अनेकस्वरस्य धातोराध एकस्वरोऽवयवः परोक्षाडेप्रत्यये परे धिर्भवति ॥
जागुर्बिणवि ।४।३।५२।। जागर्ते औं णव्येव च ब्णिति प्रत्यये परे वृद्धिर्भवति नाऽन्यत्र । जजागार । नियमः किम् ? जागरयति, जागरकः ॥
जागुः किति ।४।३६॥ जागर्तेः किति प्रत्यये परे गुणो भवति । जजागरतुः। जजागरिथ । जजागार, जजागर। जागर्यात् । जागरिता, जागरिष्यति अजागरिष्यत् ॥ चकामुक दीप्तौ। चकास्ति, चकासति । चकास्यात्, चकास्तु, चकाधि । चकाद्धि । अचकात् , अवकाः, अचकाद् । अचकासीत् । अचकासदिति तु प्रमादः। चकासाश्चाकार । चकास्यात् , चकासिता। चकासिष्यति । अचकासिष्यत् शासूक् अनुशिष्टौ । शास्ति ॥
इसासः शासोऽव्यञ्जने ।४।४।११९॥ शास्तेरव
१-तो मुमावित्यनुस्वारानुनासिकौ । २-सोधि वेति धातुसकारस्यापि लोपः, पक्षे तृतीयस्तृतीयेति दः । ३-अत्र हि दीर्घकरितोऽङ् वा भवति न तु हस्वेकरित इति भावः ।
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
१४१ यवस्य आसः स्थानेऽङि व्यञ्जनादौ च क्डिति प्रत्यये परे इस इत्यादेशो भवति । शिष्टेः । शासति । शास्सि, शिष्ठः, शिष्यात् । शास्तु, शिष्टात् । शासतु ।।
शासस्हनः शाध्यधिजहि ।।२।८४॥ शास्-अस्. हन्-इत्येतेषां हि प्रत्ययान्तानां शाधि-एधि-जहि-इत्येते . आदेशाः क्रमेण भवन्ति । शाधि, शिष्टात् , अशात् । अशिष्टाम् । अशासुः। अशाः, अशात् ॥
शास्त्यसूवक्तिख्यातेरङ् ।७।४।६०॥ शासू-अस्-वच् ख्या इत्येतेभ्यो धातुभ्यः कर्त्तर्यद्यतन्यामप्रत्ययो भवति ।
अशिपत् । अशिषन् , अशिषाम । शशास । शिष्यात् । . शासिता, शासिष्यति । अशासिष्यत् वर्चक भाषणे । वक्ति, वक्तः । अन्तिपरस्य वचे प्रयोगो न दृश्यते । वक्षि, .. वच्मि, वच्यात् , क्तु, वग्धिं, अवक् , अवोचत् । अवोकन् । . अबोचाम । उवाच । अचतुः। उपचिथ, उवथा । उज्यात । १-नाम्यन्तस्थेति षः तवर्गस्येति टवर्गः। २-अन्तो नो लुक् ।
३-व्यसमादिति देलु सश्च दः । ४-स्वामिति से लुक् रुत्वं । पक्षे पदान्ते धुटस्तृतीय इति दत्वे विरामे वा प्रथमत्वम् । ५-यात्रा कगम् । ६-चजः कमम् । नाम्यन्तस्था । ७-हुधुटोहे धिः । चजः कगम् । तृतीयस्तृतीयेति गः । ८-व्यञ्जनादिति देल्क्, चनः कंगम् , धुटस्तृतीयः, विरामे वा । ९-शास्त्यसू इत्यङ् । श्वयत्यसू' इति वोचादेशः। १०-यजादीति रवृत् । ११-यमादिक्वेरिति वृति द्वित्वम् ।
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४२ हैमनूतनलघुप्रक्रिया चक्ता । वक्ष्यति । अवक्ष्यत् । मृजौक् शुद्धौ ॥
मजोऽस्य वृद्धिः ।४।३।४२॥ मृजेर्गुणे सत्यकारस्य वृद्धिर्भवति । माष्टि, मृष्टः ।।
ऋतः स्वरे वा ।४।३।४३॥ मृजेकारस्य स्वरादौ प्रत्यये परे वा वृद्धिर्भवति । मार्जन्ति, मृजन्ति । माक्षि, मृज्यात् । माष्टुं, मृष्टात् । मृजन्तु, मार्जन्तु । मड्डि । मृष्टात् । मार्जानि । अमा, ड् । अमृष्टाम् । अमृजन् , अमार्जन् । अमार्जीत् । अमाीत् । अमाजिष्टाम् , अमाम् । अमाजिषुः । अमाझुः । ममार्ज । ममार्जतुः, ममजतुः । ममार्जिथ मृज्यात् । मार्जिता, मार्टा । मार्जिष्यति, मायति । अमाजिष्यत् , अमायत् ॥ विदक् ज्ञाने ।।
तिवां गवः परस्मै ।।२।११७॥ वेत्तेः परेषां परस्मैपदानां तिवादीनां नवानां प्रत्ययानां स्थाने णवादयो नवादेशा यथासंख्यं भवन्ति । वेदें, विदतुः । विदुः, वेत्थ, विदथुः, विद, वेद, विद्व, विझ । पक्षे-वेत्ति वित्तः, विदन्ति । वेत्सि, वित्यः, वित्थ । वेनि, विद्वः, विद्मः। विद्यात् ॥ . १-यजसजेति षः, तवर्गस्येति टवर्गः । २-वृद्धौ, यजमृजेति षः,
षटोरिति का, नाम्यन्तेति षः। ३-हुधुट इति षिः, ततः ष ड ढोः। . . . *-इविकल्पे पकषाः। ५-लघोरिति गुणः । ६-अघोर्षे प्रथमः ।
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४३
हैमनूतनलघुप्रक्रिया पञ्चम्याः कृग ।।४।५२॥ वेत्तेः परस्याः पञ्चम्याः स्थाने किदामादेशो वा भवति, आमन्ताच्च परः पञ्चम्यन्तः कृग् अनु प्रयुज्यते । विदाकरोतु, विदांकरोतु । विदांकुरुतात् । पक्षे-वेत्तु, वित्तात् । 'विद्धि, वेदानि । अवेत् । अविर्दुः, अंवेः अवेत् । अवित्त । अवेदम् । अवेदीत , अवेदिषुः, अवेदिष्ट ॥
वेत्तः कित् ।३।४।५१॥ वेत्तेः परस्याः परोक्षायाः स्थाने आमादेशो वा भवति, स च कित् , आमन्ताच्च परे कृभ्वस्तयोऽनु प्रयुज्यन्ते । विदाञ्चकार, विदांचकार । पक्षेविवेद, विविदुः । विवेदिय । विद्यात् । वेदिता, वेदिष्यति, अवेदिष्यत् ॥ हनं हिंसागत्योः ॥ हन्ति, प्रणिहन्ति ।
यमिरमिनमिगमिहनिमनिवनतितनादेधुटिक्डिति ।४।२।५५॥ यमादीनां तनादीनां चान्त्यस्याऽनुनासिकस्य धुडादौ विङति लुक् स्यात् । हतः, घ्नन्ति, हंसि, इथः, हन्मि । प्रघ्नन्ति ।
१-तौ मुमः । २-हुधुट इति धिः । ३-व्यञ्जनादिति देलृक् । ४-सिज्विद
इत्युस् । ५-से:स्द्धामिति से छुक् , रुत्वं च । ६-म्नामिति पर्जन्यवल्लक्षणन्यायेन पञ्चमः । ७-नेर्मेति णः । ८-यमिरमीति नकारलोपः । ९-हनो घीति णत्वनिषेधः । गमहनेत्युपान्त्यलोपः, हनो हुनो न इति घ्नादेशः । ।
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४४ हैमनूतनलघुप्रक्रिया
हनः । १२।३।८२॥ अदुरुपसर्गान्तःशब्दस्थाद्रादेः परस्य हन्ते कारस्थ णो भवति ॥
वमि वा ।२।३।८३॥ अदुरुपसर्गान्तः शब्दस्थाद्रादेः परस्य हन्तेर्नस्य वकारे मकारे च परे णो वा भवति । प्रहण्मि, प्रहन्मि, हन्यात् , प्रहण्यात् । हन्तु, हतात् । घ्नन्तु, जैहि, हुतात् । हत । हनानि । अहँन् , अहताम् , असैन् , अहत ॥ ___अद्यतन्यां वा त्वात्मने ।४।४।२२॥ अद्यतन्यां विषये हनो वध इत्ययमादेशो भवति, आत्मनेपदे तु वा भवति ।
अतः ।४।३।८२॥ अकारान्ताद धातोर्विहितेऽशिति प्रत्यये तस्यैव धातोलुंगन्तादेशो भवति । अल्लोपस्य स्थानियवान वृद्धिः । अवधीत् , अवधिषुः। अवधिष्ट ॥ ... निधि धन् ।४।३।१०१॥ नौ णवि च प्रत्यये परे हन्तेर्धन इत्ययमादेशो भवति । जघाने ॥
अङे हि हनो हो घः पूर्वात् ।४।१॥३४॥ हि-हन्इत्येतयोर्धातोर्डवर्जे प्रत्यये परे द्वित्वे सति पूर्वस्मात् १-महनेत्युपान्त्यलोपः, हनो हो न झंत घ्नादेशः । २-शासस्हन इति जह्यादेशः । ३-ज्यअनादिति दे क । ४-स्द्धामिति से क् । ५-द्वित्वे द्वितीयतुर्ययोरिति गत्वे गहोर्ज इति जः ।
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
१४५ परस्य हस्य घो भवति । जघ्नतुः। जघनिथ, जघन्थ । जघ्निम ॥
हनो वध आशिष्यो ।४।४।२१॥ आशीविषये हनो वध इत्यकारान्तादेशो भवति । त्रिविषये तु न भवति । वध्यात् । हन्ता, हनिष्यति, अहनिष्यत् ।। वशक् कान्तौ । कान्तिरिहेच्छा । वष्टि ।।
. वशेरयङि ।४।१।८३॥ वशेः सस्वरान्तस्था अयङि ङिति प्रत्यये वृद् भवति । उष्टः, वर्कि। उश्यात् , वष्टु, उष्टात् । उढि, वशानि । अव , औष्टॉम् , अवट् । अवाशीत् । अवशीत । उवाश, ऊशतुः । उवशिथ । उश्यात् , वशिता, वशिष्यति, अवशिष्यत् ॥ असा भुवि ॥ सत्तायामित्यर्थः । अस्ति ॥ ... ___ नास्त्योर्मुक् ।४।२।९०॥ श्नस्य प्रत्ययस्याऽस्तेश्च धातोरकारस्य शित्यविति प्रत्यये लुग् भवति । स्तः, सन्ति ॥ १-उपान्त्यलोपे विशेषत्वाद् हनो हुन इति बाधित्वा अड़े हीति घः ।
२-हनृत इतीट । ३-यजसृजेति षः, तवर्गस्येति टः । ४-यजसृजेति षः, षढोरिति कः, नाम्यन्तस्थेति षः । ५-हु धुट इति धिः, षः, तृतीय इति डः, तवर्गस्येति ढः । ६-व्यञ्जनादिति दे क् , षः, तृतीयः प्रथमः । ७-८वृति स्वादेरिति वृद्धिः । ८-व्यञ्जनादेरिति वा वृद्धिः । ८-यजादिवशेति वृत् । ९-पूर्व य्वृत् ततो द्वित्वम् ।
१०
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ્
मनूत लघुप्रक्रिया
अस्तेः सहस्वेति | ४ | ३ |७३ || अस्ते सकारस्य सकारादौ प्रत्यये परे लुगू भवति, एकारे तु प्रत्यये सकारस्य हकारः । असि स्यात् । अस्तु, स्तात् । ऐधि । असानि । आसीत्, आस्ताम् ॥
अस्तित्रुवोर्भूव चावशिति | ४|४|१|| अस्तिब्रुवोयथासंख्यं भू वच् इत्येतावादेशौ भवतोऽशितिप्रत्यये विषयभूते । अभूत् । बभूव, भूयात्, भविता भविष्यति, अभविष्यत् ॥
प्रादुरुपसर्गाद्यस्वरेऽस्तेः | २|३|५८ || प्रादुःशब्दादुपसर्गस्थाच्च नाम्यन्तस्थाकवर्गात्परस्यास्तेः सकारस्य यकारादौ स्वरादौ च प्रत्यये परे षो भवति शिनान्तरेऽपि । प्रादुष्ण्यात् । निषन्ति । निःषन्ति । दुःषन्ति ॥ इत्यदादयः परस्मैपदिनः ॥ अधादादय आत्मनेपदिनः ||
I
इंक अध्ययने || अधिपूर्व एवाऽयं प्रयुज्यते । अधीते, अधीयाते । अधीयते । अधीयीत । अधीयीयाताम् । अधीताम् अधीयाताम् । अधीष्व । अध्ययै । अध्ययामहे । अध्येत । अध्येयाताम् । अध्यैयत । अध्यैयि । अध्यैमहि ||
१ - शाससित्येध्यादेशः । २- सः सिजस्तेरितीत् । एत्यस्तेरिति वृद्धिः । ३ - लोपापवादत्वादेत्यस्तेरिति वृद्धिरेव । ४- ङित्त्वाद् गुणाभावे धातोरितीयादेशे समानदीर्घः । ५ - गुणेऽयादेशे यः । ६ - स्वरादेरिति वृद्धिः । ७- आदाविय्, पश्चाद् वृद्धिः ।
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
लघु प्रक्रिया
१४७
वाद्यतनी क्रियातिपच्योर्गी |४|४|२८|| अद्यतनीक्रियातिपन्योः परत इङो गीङादेशो वा भवति । अध्यगीष्ट, अध्यगीषत । अध्यगीध्वम्, अध्यगीड्वम् । पक्षे - अध्यैष्ट, अध्यैषाताम्, अध्यैषत ।।
गाः परोक्षायाम् | ४|४|२६|| इङः परोक्षाविषये गादेशो भवति । अधिजगे । अधिजगाते, अधिजगिषे । अध्येषीष्ठ, अध्येता, अध्येष्यते, अध्यगीष्यत, अध्यैष्यत ॥ शी स्वप्ने ॥
शीङ एः शिति | ४ | ३ | १०४ || शीङः शिति परे एकारान्तादेशो भवति । शेते, शयाते ॥
शीङो रत् |४| २|११५ || शीङः परस्याऽऽत्मनेपदसम्बन्धिनोऽन्तो रत् इत्यादेशो भवति । शेरते, शयीत, शेताम्, शेरताम् । शयै । अशेत, अशयाताम्, अशेरत । अशयिष्ट । अशयिद्वैम्, अशविध्वम्, अशयिडूवम् । शिये, शिश्यिरे । शिश्यिदूवे, शिश्यिध्वे । शयिषीष्ट, शयिषीद्वम्, शयिषीध्वम् । शयिता, शयिष्यते, अशयिप्यत । पूङौक प्राणिगर्भविमोचने ॥ सूते, सुवाते, मुवीत, सूताम् ॥
१- गीङिति ङित्करणान्न गुणः । २- परोक्षायां विषये इङो गादेशे द्विस्वादौ गस्य जः, इडेदित्यालुक् । ३ - हान्तस्थेति वा ढः । ४- कित्त्वाद् गुणाभावे योऽनेकस्वरस्येति यः । ५-- ङित्त्वाद् गुणाभावे उबू ।
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४८ हैमनूतनलघुप्रक्रिया . सूतेः पश्चम्याम् ।४।३।१३॥ सूतेः पञ्चम्यां गुणो न भवति । सुवै, असूत, असुवत । असविष्ट, असोष्ट, असविषाताम् , असविरम् , असविध्वम् , असविड्ड्वम् । असोदेवम् , असोड्ड्वम् । सुषुवे, सुषुविढ्वे, सुषुविध्वे । सविषीष्ट, सोषीष्ट । सविता, सोता। सविष्यते, सोष्यते । असविष्यत, असोष्यत ॥ ईडिक स्तुतौ ॥ ईट्टे, ईडते ॥
ईशिडः से ध्वेस्वध्वमोः ।४।४।८८॥ ईश् ईड् आभ्यां परयोर्वर्तमाना से ध्वे इत्यनयोः पञ्चमीस्वध्वमोश्चादिरिड भवति । ईडि, ईडिवे । ईडीत । ईट्टाम् , ईडिष्य, ईडि. ध्वम् । ऐट्ट, ऐट्ठाः । ऐडि । ऐडिष्ट, ईडाश्चक्रे । ईडिपीष्ट, ईडिता, ईडिष्यते । ऐडिष्यत ।। ईरिक गतिकम्पनयोः॥ इत्ते, ईर्षे, ईरीत, ईम् , ईल, ईर्ध्वम् , ऐत, ऐरिष्ट, ईराश्चक्रे, ईरिषीष्ट । ईरिता, ईरिष्यते, ऐरिष्यत ॥ ईशिक ऐश्वर्ये ॥ ईष्टे, ईशिषे। ईशिध्वे, ईशीत, ईष्टाम्, ईशिज्व. ईशिध्वम् । ऐष्ट, ऐशिष्ट । ईशांचक्रे, ईशिषीष्ट, ईशिता, ईशिष्यते, ऐशिष्यत ॥ वसिक आच्छादने । वस्ते, वस्से, वध्वे, ववे । वसीत, वस्ताम् । वस्स्व, वध्वम् , वद्ध्वम् । अवस्त, अवध्वम् , अवद्ध्वम् ॥ अवसिष्ट, वैवसे, ववसिध्वे, १-औदित्त्वाद्वेट् । २- म्यन्तादिति ढः । ३-तवर्गस्येति टः, अघोष
इति प्रथमः। ४-गुरुनाम्यादेरित्याम् । ५-यजसृजेति षः। तवर्ग'स्येति टः । ६-सोधिवेलि सूलुक्, पक्षे तृतीयस्तृतीय इति तृतीयः । ७-न शसददेति अनादेशादेरित्यस्य निषेधः ।
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
मनूतन लघु प्रक्रिया
१४९
"
1
"
वसिषीष्ट, वसिता, वसिष्यते, अवसिष्यत ॥ आङ्गः शासूकि इच्छायाम् । आशास्ते । प्रायेणायमाङ्पूर्वः, “ नमो वाकं प्रशास्महे " इति दर्शनात् । आशासते, आशाध्वे, आशाध्वे । आशासीत, आशास्ताम् आशास्त । ईशास इति ने प्रवर्तते, आङ्पूर्वस्य शास आस इस् क्विप्येवेति नियमात् । आशासिष्ट, आशशासे । आशासिषीष्ट । आशासिता, आशासिष्यते । आशासियत || आसिक उपवेशने || आस्ते, आध्वे, आध्वे । आसोत, आस्ताम्, आस्स्त्र, आस्त, आसिष्ट, औसांचक्रे । आसिषीष्ट, आसिता, आसिष्यते, आसिष्यत ॥ णिसुकि चुम्बने ॥ निस्ते, निंस्से, निन्ध्वे, निन्दध्वे । निसीत, निस्ताम्, अनिंस्त, अर्निसिष्ट । निनिंसे, निंसिसीष्ट, निंसिता, निंसिष्यते, अनिंसिष्यत ॥ चक्षिक व्यक्तायां वाचि । चेष्टे, चक्षे, चेंडूवे । चक्षीत, चष्टाम्, अचष्ट, अचक्षत ॥
चक्षो वाचि क्शांग् ख्यांग | ४|४|१४|| चक्षिक धातोर्वाचि वर्त्तमानस्याऽशिति प्रत्यये विषयभूते क्शांगू ख्यांग् • इत्यादेशौ भवतः ॥
नवा परोक्षायाम् | ४|४|५|| चक्षिको वाचि परोक्षायां विषये क्शांग् - ख्यांगों वा भवतः । अनुस्वारेश्वमिङभावाय,
१ - आङ्पूर्वः शास् इच्छायामर्थे आत्मनेपदीत्यर्थः । २ - दयायासित्याम् । ३- संयोगस्येति ककारलोपे तवर्गस्येति टः । -४ - संयोगादिलोपे तृतीय : ।
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५०
हैमनूतनलघुप्रक्रिया गित्त्वमुभयपदार्थम् । अक्शासीत्, अक्शास्त, अख्यत्, अख्यत। अख्येताम् , अख्यन्त । चक्शौ, चक्शे, चख्यो, चख्ये, पक्षे-चचक्षे, क्शायात् , क्शेयोत , क्शासीष्ट, ख्यायात्, ख्येयात , ख्यासोष्ट, क्शाता, ख्याता, क्शातासि, ख्यातासि, क्शास्यति, क्शास्यते, ख्यास्यति, ख्यास्यते, अक्शास्यत् , अक्शास्यत, अख्यास्यत् , अख्यास्यत ।। इत्यदाय आत्मनेपदिनः । अथादादय उभयपदिनः । ऊर्गुगक् आच्छादने ।
वोर्णोः ।४।३।६०॥ ऊो तेरद्विरुक्तस्य व्यञ्जनादौ विति प्रत्यये और्वा भवति । उौति, ऊर्णोति । ऊर्गुतः। ऊर्गुवन्ति । ऊर्गुयात् । ऊौंतु, ऊर्णोतु । ऊर्गुतात् । ऊणुहि । ऊर्णवानि ॥ ___ न दिस्योः ।४।३।६१॥ ऊोंतेर्दिस्योः परयोरौन भवति । और्णोत् ॥
वोर्तुगः सेटि ।४।३।४६॥ ऊर्णोतेः परस्मैपदविषये सेटि सिचि परे वृद्धिो भवति ॥
वोर्णोः ।४।३।१९॥ ऊर्गोंतेरिड वा ङिद्वत् भवति । औMवीत्, और्णावीत् , और्णवीत् ॥
१-शास्यत्यसू इत्यङ्, इडेदित्यालोपः । २-संयोगादेरित्येर्वा । ३-इटो ङित्वे उव् , पक्षे वृद्धिः, पक्षे गुणः ।
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया स्वरादेद्वितीयः।४।१।४॥ स्वरादेर्धातोद्विवचनभाजो द्वितीयोंश एकस्वरो विर्भवति न त्वाद्यः ॥
अयि रः ।४।११६॥ स्वरादेर्धातोद्वितीयस्यावयवस्यैकस्वरस्य रेफः संयोगादिद्विनं भवति. रेफात्यर आनन्तर्येण यकारश्चेन भवति । णत्वस्यासत्त्वान्नुशब्दस्य द्वित्वम् । ऊणुनाव । ऊर्जुनुवुः । ऊर्णनुविथ । ऊर्जुनविथ । ऊणूयात् । ऊणुविता, ऊर्णविता । अणुविष्यति, ऊर्णविष्यति । औणुविष्यत् , और्णविष्यत् । ऊर्गुते, ऊर्णवते । ऊर्गुबीत, अणुताम् , ऊर्णवै । औणुत, औणुविष्ट, और्णविष्ट । औणुविदवम् , औणुविध्वम् , औणुविड्ड्वम् । और्णविढ्वम् , और्णविध्वम् , और्णविड्ड्वम् । ऊर्जुनुवे । ऊर्जुनुविढ्वे, ऊर्जुनुविध्वे । ऊणुविषीष्ट, ऊर्णविषोष्ट । अणुविषीदवम् , ऊर्णविषीढ्वम् । अणुविषीध्वम् , ऊर्णविषी ध्वम् । ऊर्णविता, ऊर्णविता । ऊर्णविष्यते, ऊर्णविष्यते । और्णविष्यत, और्णविष्यत ॥ ष्टुंगा स्तुतौ ॥ स्तवीति, स्तौति । स्तुयात् । स्तवीतु, स्तौतु, स्तुतात् । स्तुहि, स्तवानि, अस्तवीत् , अस्तीत् ॥
स्तुस्वञ्जश्चाटि न वा २॥३॥४९॥ परिनिविभ्यः १-कित्त्वाद् गुणाभावे उव् । २-इटो डित्वे उव् , पक्षे गुणः । ३-दीर्घश्वि इति दीर्घः। ४-षः स इति सः, यत्वितीत् । पक्षे उत औरित्यौः ।
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५२
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
परस्य स्तुस्वञ्जोर्धात्वोरसोङ् सिवुस्सहस्सटां च सकारस्याटि सति षो वा भवति । पर्यष्टौत् । पर्यस्तोत् , अस्ता. वीत् , तुष्टाव, तुष्टुवुः, तुष्टोथ, स्तूयात् , स्तोता, स्तोप्यति, अस्तोष्यत् । स्तुने, स्तुवते, स्तुवीत, स्तुताम् , अस्तुत, अस्तोष्ट, अस्तोवम् , अस्तोड्ठ्वम् , तुष्टुवे, तुष्टुषे, तुष्टुवे, स्तोषीष्ट, स्तोता, स्तोष्यते, अस्तोप्यत ॥ ब्रूगक व्यक्तायां वाचि ॥
ब्रूगः पञ्चानां पश्चाहश्च ।४।२।११८॥ ब्रूगः परेषां तिवादीनां पञ्चानां स्थाने यथासंख्यं पश्च णवादय आदेशा वा भवन्ति, तत्सनियोगे ब्रूग आह इत्यादेशश्च भवति । अकार उच्चारणार्थः । आह, आहतुः, आहुः । आत्थ आहथुः।
ब्रूतः परादिः ।४।३।६३॥ तेरुकारात्परो व्यञ्जनादौ विति प्रत्यये परे परादिरीद् भवति । ब्रवीति, ब्रुवन्ति । ब्रवीषि, बूथ । ब्रूते, ब्रुवते, ब्रूयात् , ब्रुवीत । ब्रवीतु, ब्रूतात् , बहि, बवाणि । व्रताम् , भ्रूष्व, अवै । अब्रवीत्, अब्रूताम् , अब्रवम् । अब्रूत । अब्रुवि । अवोर्चत् । अवोचत ।
१-धूग्सुस्तोरिट् , सिचि परस्नै इति वृद्धिः । २-स्क्रनिति नेट् । ३दीर्घश्वि । ४-अघोषे शिटः । नाम्य-तस्थेति षः, तवर्गस्येति ट: । ५-नहाहोरिति तः । ६-ङित्त्वाद् गुणाप्राप्तावुव् । ७-बूत इतीट् । ८-शास्त्यसू इत्यङ् । श्वयत्यसू इति वोचादेशः ।
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
मनूतन लघुप्रक्रिया
१५३
उच्यात् ।
"
9
उवाचं, ऊचतुः । उवचिथ उवक्थ । ऊचे, वक्षीष्टे, वक्तासि, वक्तासे, वक्ष्यति, वक्ष्यते । अवक्ष्यत्, अवक्ष्यत ॥ द्विष अप्रीतौ । द्वेष्टि, द्विषन्ति द्वेक्षि", द्विष्टे, द्विक्षे, द्विदवे, द्विष्यात्, द्विषीत । द्वेष्टु, द्विष्टशत्, द्विड्डि, द्वेषाणि द्विष्टाम्, द्विक्ष्व द्विड्वम्, द्वेषै । अद्वेरें, ड्, अद्विषुः, अद्विषैन् । अद्विष्ट, अद्विक्षेत्र, अद्विक्षत । दिद्वेष, दिद्विषे । द्विष्यात्, द्विक्षीष्ट । द्वेष्टासि, द्वेष्टासे । द्वेक्ष्यति द्वेक्ष्यते । अद्वेक्ष्यत्, अद्वेक्ष्यत ॥ दुहीं प्रपूरणे । दोग्धिं, दुग्धः, दुहन्ति, घोक्षि, दुग्धः, दोह्नि, दुह्यात्, दोग्धु, दुग्धात् । दुग्धि, दोहानि । अधो, ग् । अदुग्धाम्, अधो, ग् । अदुग्ध, अदोहम् । अधुक्षेत्, दुदोह, दुदुहुः । दुदोहिथ । दुह्यास्ताम् । दोग्धा, घोक्ष्यति, अधोक्ष्यत् ।
९ - यजादिवशवच इति वृत् । यजादिवचेरिति वृति द्वित्वम् । वेट्, पक्षे-च
१०- अवित्परोक्षायाः कित्त्वाद् समानदीर्घः । ११ - सृजिदृशीति - चजः कगम् । १२ - चज इति कः । नाम्यन्तस्थेति षः । १३ - पढोरिति कः । १४ - तृतीय इति तृतीयत्वे टवर्गः । १५- उपान्त्यगुणः, व्यञ्जनादिति देर्लुक्, तृतीयत्वे वा प्रथमः । १६- वा द्विषातः । १७ - हशिट इति सक्, पढोरिति कः । १८ - ढोरिति कः, नाम्यन्तस्थेति षः । सिजाशिवाविति कित्त्वान्न गुणः । १९ - दादेरिति घत्वे, अध इति चतुर्थः, ततस्तृतीयत्वम् । २० - हस्य घत्वे गडदबादेरिति चतुर्थः । अघोष इति प्रथमः, षत्वम् । २१ - व्यञ्जनादिति देलुकि उपान्त्यगुणे घत्वे चतुर्थे तृतीयत्वे वा २२ - सकि घत्व - धत्व - नृतीयत्व - प्रथमत्वषत्वानि ।
प्रथमत्वम् ।
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५४
हैमनूतन लघु प्रक्रिया
दुग्धे, दुहते, धुक्षे, घुग्ध्वे । दुहे । दुहीत, दुग्धाम्, घुक्ष्य, धुग्ध्वम्, दोहै । अदुग्ध, अदुग्धाः, अधुग्ध्वम्, अदुग्ध, अधुक्षत । अधुक्षाताम् अधुक्षत । अधुक्षध्वम्, अधुरध्वम् । अदुवा, अधुक्षावहि । दुदुहे दुदुहिषे । दुदुवे, दुदुहिध्वे । घुक्षीष्ट, दोग्धासे, घोक्ष्यते, अधोक्ष्यत ॥ दिहींक लेपे ॥ दुहिवद्रपाणि, प्रणिदेग्धेिं || लिहीं आस्वादने || लेटि, ली, लिहन्ति, लेक्षिं । लीढ । लीढे, लिक्षे, लीवे | लिह्यात्, लिहीत | लेडु, लीढात्, लीढि, लेहानि । लीढाम्, लिक्ष्व । लीवम् । अलेट्, ड् । अलीढ, अलिहाताम्, अलीढाः । अलिक्षत् | अलीढ, अलिक्षत । अलिक्षाताम् अलिक्षन्त । अत्रीढाः, अलियाः । अलिहवा, अलिक्षावहि । लिलेह, लिलेहिथ । लिलिहे, लिलिहिदुवे, लिलिहिध्वे । लिह्यात्, लिक्षीष्ट । लेढासि, लेढासे । लेक्ष्यति, लेक्ष्यते । अलेक्ष्यत् अलेक्ष्यत ॥
"
॥ इत्यदादय उभयपदिनः || अदादयः समाप्ताः । ॥ अथादाद्यन्तर्गणा हवादयः ॥
हुंकू दानादनयोः || हवः शिति | ४|१|१२|
१ - दुहदिति सको वा लुक् । २- स्वरेऽतः । ३-सको वा लुक् । ४—हान्तस्थेति वा ढः । ५ - नेति णः । ६ - हो धुडित अध इति चतुर्थत्वे तवर्गस्येति ढः, दस्तडूढ इति ढलोपः । ७-इलोपदीर्घौ । ८ - ढोरिति कत्वे षः ।
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया वादयः शिति परे द्विर्भवन्ति । जुहोति, जुहुतः, जुवति," जुहोषि, जुहुथः, जुहुथ । जुहोमि, जुहुवः, जुहुमः । जुहुयात् । जुहुयुः । जुहोतु, जुहुतात् । जुहुधि, जुहवानि, अजुहोत् , अजुहुताम् , अजुहवु:, अजुहोः, अजुहुत, अजुहवम् । अहौषीत् , अहौषुः, अहौष्ट ॥
भीहीभृहोस्तिव्वत् ।३।४।५०॥ भी-ही-भृ-हु इत्येतेभ्यो धातुभ्यः परस्याः परोक्षायाः स्थाने आमादेशो वा भवति, स च तिव्वत्, आमन्ताच्च परे कृभ्वस्तयः परोक्षान्ता अनु प्रयुज्यन्ते । तिव्वद्भावाद् यथायथं द्वित्वमित्वं च । जुहवाञ्चकार । पक्षे-जुहाव, जुहुवुः, जुहविथ, जुहोथ, हूयात् , होता, होष्यति, अहोष्यत् ॥ ओहांक त्यागे। जहाति ॥
हाकः ।४।२।१००॥ जहातेद्वर्युक्तस्य व्यञ्जनादौ शित्यविति प्रत्यये परे अन्तस्येकारो वा भवति ॥
एषामीय॑ञ्जनेऽदः।४।३।९७॥ एषां द्वयुक्तजक्षपञ्चनाप्रत्ययान्तानामाकारस्य शित्यविति व्यञ्जनादौ परत
९-नामिन इति गुणः । १०-ङित्त्वान्न गुणः । ११-अन्तो नो लुक् , हिवणोरिति वः । १२-हुधुट इति धिः । १३-गुणावादेशौ । ९४-द्वयुक्तजक्षेति पुसि पुस्पाविति गुणः । १५-तिव्वद्भावाद् हवः शितीति द्वित्वे गहोरिति जत्वे गुणावादेशौ । तौ मुम इत्यनुनासिकानुम्वारौ ।
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५६ हैमनूतनलघुप्रक्रिया ईकारो भवति, दासंज्ञं वर्जयित्वा । जहितः, जहीतः, जहति । जहिथः, जहीथः । जहिमः, जहीमः ॥
यि लुक ।४।२।१०२॥ यकारादौ शिति प्रत्यये परे जहातेरन्तस्य लग् भवति । जह्यात् , जहातु, जहितात् , जहीतात् । जहतु ।। ___ आ च हौ ।४।२।१०१॥ द्वयुकास्य जहातेहौं परे आकार इकारश्च वा भवति । जहाहि, जहिहि, जहीहि । जहितात् , जहीतात् , जहानि । अजहात् , अजहुः । अहासीत् । जहौ, जहः, जहिथ, जहाथ । जहिम । हेयात् । हाता, हास्यति, अहास्यत् । त्रिभीक भये । बिभेति ॥
भियो नवा ।४।२।९९॥ विभेतेयंञ्जनादौ शित्यविति प्रत्यये परे अन्तस्येकारो वा भवति । बिभितः, बिभीतः, बिभ्यति । बिभिमः, बिभीमः । बिभियात् , बिभीयात् , विभेतु, बिभितात् , बिभीतात् , बिभिहि, विभीहि, विभयानि । अविभेत् , अबिभिताम् , अबिभीताम् , अविभयुः, अविभयम् , अभैषीत् , विभयाञ्चकार । पक्षे-बिभाय, विभ्युः, बिभयिथ, बिभेथ, बिभ्यिम, भीयात् , भेता, भेष्यति, अभेष्यत् ॥ ह्रींक लज्जायाम् । जिहेति, जिहियंति, १-भश्चात इत्यालुक् । २-इडेदित्यालुक् । ३-गापोस्थेत्येः । ४-योऽनेकस्वरस्येति यः । ५-पुस्पाविति गुणः । ६-दीर्घश्च्वीति दीर्घः । ७-द्विद्भावाद् गुणाप्राप्तौ संयोगादितीय ।
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघु प्रक्रिया
१५७
जिहीयात् जिहेतु, जिहीतात् । जिह्रियतु, जिह्वीहि,, जिहयाणि, अजित, अजिहूयुः, अद्वैषीत्, जिहूयाञ्चकार । पक्षे- जिहाय, जिहियुः । ह्रीयात् अद्वेष्यत् || पंकू पालनपूरणयोः ॥
हेता, हृष्यति,
,
"
पृभृमाहाङामिः |४|११५८ ।। पृ-ऋ - भृ मा हाइइत्येतेषां शिति परे द्वित्वे सति पूर्वस्येकारो भवति । पिपत्ति, पिपृतः, पिप्रेति, पिपर्ति, पितृयात्, पिपर्नु, पितृतात्, पिप्रतु, पिपृहि, पिपराणि, अपिपैः, अपिपरु, अपिर्षैः, अपिपरम्, अपार्षीत्, पपार, पशु, पपैर्थ, पप्रिम, प्रियात्, पर्ता, परिष्यति, अपरिष्यत् ।। पृ इति दीर्घर्कारान्त इति पक्षे तु - पिपर्ति ।
ओष्ठ्यादुर् |४|४|११८॥ धातोरोष्ठ्याद् वर्णात्परऋकारस्य क्ङिति प्रत्यये परे उरादेशो भवति । पिपूर्तः, पिपुरति, पिपूर्यात्, पिपूर्तात्, पिपुरतु, पिपूर्हि, पिपराणि, अपिपः, अपिपूर्तम् अपिपरुः, अपारीत्, पपार ॥
ऋ शृ दृ प्रः ।४।४।२०॥ शृ-दृ-पू- इत्येतेषां धातूनां परोक्षायां परत ऋकारोऽन्तादेशो वा भवति । पप्रतुः,
૬
२ - नामिन इति
३ - पुसि गुणः ।
६ - रि: शेतिः
१ - ङिद्वद्भावाद् गुणाप्राप्तौ इवर्णादेरिति रः । गुणे व्यञ्जनादिति देर्लुक्, रेफस्य विसर्गः ।
४ - नामि इति गुणे सेलुक् । ५ - ऋत इति नेट्
।
रिः । ७-हनृत इतीट् । ८ - भ्वादेरिति दीर्घः ।
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५८ हैमनूतनलघुप्रक्रिया पपरंतुः, पपरिथ, पप्रिम, पपरिम । पूर्यात् , परीता, परिता, 'परीष्यति, परिष्यति, अपरीष्यत् , अपरिष्यत् ॥ ऋक गतौ ॥ ईयति, इयुतः, इयति, इयर्षि, इयूयात् , इयर्तु, इयतात् , इयतु, इयूहि, इयराणि, ऐयेः, ऐयताम् , ऐयरुः॥
सय॑र्तेर्वा ।३।४।६१॥ मृ--इत्याभ्यां कर्तर्यद्यतन्यामङ् प्रत्ययो वा स्यात् । औरत् , आरन् । पक्षे-आर्षीत् , आष्टीम् , आर्षः, और, आरुः, आरिथै, अर्यात, अर्ता, अरिष्यति, आरिष्यत् ॥
अथात्मनेपदिनः॥ ओहांक गतौ ॥ जिहीते, निहीते, जिहते, जिहीये, जिहीध्वे, जिहे, जिहीमहे । जिहीत, जिहीताम् , अजिहीत, अजिहाताम् , अजिहत, अहास्त, अहाध्वम् , अहाद्ध्वम् । जहे, जहिवे, जहिध्वे, हासीष्ट, हातासे, हास्यते, अहास्यत ।। मांङ्क् मानशब्दयोः॥ मिमीते, मिमीत, मिमीताम् , अमिमीत, अमास्त, ममे, ममिषे, मासीष्ट, माता, मास्यते, अमास्यत । ६-स्कृच्छृत इति गुणे द्वित्वम् । ७-वृत इति वा दीर्घः । ८-द्वित्वे गुणे पूर्वस्येत्वे पूर्वस्यास्त्र इतीयादेशः । ९-इयादेशे वृद्धिः, देलृक् । १०-ऋवर्णेति गुणे स्वरादेरिति वृद्धिः । ११-स्कृच्छृत इति गुणे द्वित्वे अस्यादेरित्यात्वे उपान्त्यवृद्धौ समानदीर्घः। १२-ऋवृव्ये इतीट् । १३-क्ययति गुणः । १४-एषामीरितीः । १५-श्नश्चात इत्यालुक् । १६-ईय॑ञ्जने ।
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
मनूत लघुप्रक्रिया
अथ हुवादय उभयपदिनः ॥
दांग दाने || ददाति, दत्तः, ददति, दत्थ,
१५९
दद्मः । दद्यात् ददातु दत्तात् ददतु ॥
"
1
हौ दः |४|१|३१|| दासंज्ञकस्य धातो हौं परेऽन्तस्य एकारादेशो भवति, द्वित्वं च न भवति । देहि, दत्तात्, ददानि अइदात् । अत्ताम्, अर्ददुः, अदद्म, अदैात्, अर्कै :, ददौ, ददुः, ददि, ददाथ, ददिम, देयात्, दाता, दास्यति, अदास्यत् दत्ते, ददाते, ददते दध्वे ददे । ददीत, दाम् दत्स्व, ददै, अदत्त, अददर्त, अददि ।
"
"
इश्च स्थादः || ४ | ३ | ४१ ॥ तिष्ठतेर्दासंज्ञाच्च धातोः पर आत्मनेपदविषयः सिच् किद्वत्स्यात्तत्संनियोगे च स्थादोरन्त्यस्येकारादेशः । अदितै, अदिषाताम् अदिषत, अदिथाः, अदिध्वम्, अदिवम् ददे, दासीष्ट, दातासे, दास्यते, अदास्यत || डुधांग धारणे ॥ दधाति ।।
घागस्तथोश्च | २|१|७८ ।। दधातेश्वतुर्थान्तस्य दकारादेर्दकारस्य पदान्ते सकारादौ ध्वशब्दादौ तथयोश्च प्रत्ययेषु परेषु चतुर्थो भवति । वर्त्तः, दधति, धत्थ, दध्यात्,
"
१ - इनश्वातः, अघोषे प्रथमः । २- द्वयुक्तेति पुसि अश्वात इत्यालुक । ३–पित्रैतीति सिज्लुक् । ४ - सिविद इति पुसि, सिचो लुक्य लुक् । ५–गापेत्येः । ६-अन्तो नो लुकि श्रश्वात इत्यालुक् । ७ - इश्चतीत्वे कित्वे च धुडिति सिज्लुक् । ८- द्वित्वे श्रात इत्यालोपे चतुर्थेऽघोषे प्रथमः ।
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६०
हैमनूतनलघुप्रक्रिया दधातु, धत्तात् , घेहि, अदधात् , अधात् , दधौ, धेयात् , धाता, धास्यति, अधास्यत् । धत्ते, धद्ध्वे, दधीत, धत्ताम् , अधत्त, अधित, दधे, धासीष्ट, धातासे, धास्यते अधास्यत । डु ग् क् धारणपोषणयोः ॥ वित्ति, विभृतः, विभ्रति, विभृयात् , बिभर्तु, विभृहि, बिभराणि, अविभः, अबिभरुः, अभार्षीत , बिभरांचकार, बभार, बभ्रतुः, बभर्थ, बभृम । भ्रियात् , भर्ती, भरिष्यति, अभरिष्यत् । बिभृते, बिभ्रते, विभ्रीत, विभृताम् , अविभृध्वम् , अविभ्रि, अभृत, अभृवम् , अभृड्ड्वम् , बिभरांचक्रे, बभ्रे, बभृषे, बभृट्वे, भृषीष्ट, भृषीवम् , भर्त्तासे, भरिष्यते, अभरिष्यत ॥ णिजूंकि शौचे ॥
निजां शित्येत् ।४।११५७॥ निजू-विज-विषां त्रयाणां शिति द्वित्वे सति पूर्वस्य एकारादेशो भवति । पाठे धात्वादे णों नः । नेनेक्ति, नेनिजति, नेनेक्षि, नेनिज्यात , नेनेक्तु, नेनिक्तात्, नेनिम्धि ॥
द्वयुक्तोपान्त्यस्य शिति स्वरे ।४।३।१४॥ कृतद्वित्वस्य धातोरुपान्त्यस्य नामिनः स्वरादौ शिति प्रत्यये परे गुणो न भवति । नेनिजानि, अनेनेक, ग्। अनेनिजुः, अनेनेक् , ग् । अनेनिजम्, अनिर्जन , १- म्यन्तादिति दः । २-उपान्त्यगुणे च ज इति गेऽघोषे प्रथमः ।
३-हु धुट इति धिः चज इति गः । ४-ऋदिच्छवीत्यङ् ।
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतन लघु प्रक्रिया
.१६१
अनैक्षीत्, अनैताम्, अनैक्षुः । निनेज निनेजिथ, निज्यात्, नेक्ता, नेक्ष्यति, अनेक्ष्यत्, नेनिक्ते नेनिक्षे, नेनिजीत, नेनिक्ताम्, नेनिक्ष्व, नेनिग्ध्वम्, नेनिजै, अनेनिक्त, अनेनिजि, अनित, अनिक्षत, अनिक्थाः अनिक्षि, निक्षीष्ट, नेक्तासे, नेक्ष्यते, अनेक्ष्यत । विजुंकी पृथग्भावे || वेवेति । निज्वत् ॥ विष्लंकी व्याप्तौ ॥ वेवेष्टि, वेविष्टः, वेविषति, वैविध्यात्, वेवेष्टु, वेविड्ढि, वेविषाणि, अवेवेट्, ड् | अविषैत्, विवेष, विष्यात्, वेष्टा, वेक्ष्यति, अवेक्ष्यत्, वेविष्टे, वेविक्षे, वेविषीत, वेविष्टाम्, वेवि, वेविषै, अवेविष्ट, अविक्षेत विविषे, विक्षीष्ट, वेष्टासे, वेक्ष्यते, अवेक्ष्यत ।। इति वादयः ॥
9
॥ अथ दिवादयः ॥ दिवूच् क्रीडाजयेच्छापणद्युतिस्तुतिगतिषु ॥
दिवादेः यः | ३ | ४|७२ || दिवादेर्गणात् कर्तृ विहिते शिति श्यः प्रत्ययो भवति । शकारः शित्कार्यार्थः । दीव्यति, दिव्यन्ति, दीव्येत्, दीव्यतु, अदीव्यत्, अदेवीत्, अदेवीत्, दिदेव,
१- हेर्धित्वे तृतीय इति तृतीये तवर्गस्येति ढः । २–ऌदिदित्यङ् । ३ - उपान्त्यगुणे ः कः, षः । ४- त्रः कः, षः । ५ - हशिट इति सक्, षः कः, षः । ६ - सिजाशिषाविति कित्त्वाद्गुणाभावे षः कः, षः । ७- भ्वादेरिति दीर्घः । ८ - लुगस्य ।
११
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया दिदिवतुः दिदेविय, दीव्यात् , देविता, देविष्यति, अदेविष्यत् ॥ जृष् अष् च जरसि ॥ जी यति, जीर्येत् , जीर्यतु, अजीर्यत् , अजरत , अजारीत् , जजार, जेरतुः, जजरतुः, जीर्यात् , जरीती, जरिता, जरीष्यति, जरिष्यति, अजरीष्यत् , अजरिष्यत् । अझारीत् , जझार, जझरतुः । शेष जीर्यतिवत् ।। शोंच तक्षणे ।। __ ओतः इये ।४।२।१०३॥ धातोरोकारस्य श्ये परे लुग् भवति । श्यति, श्येत् , श्यतु, अश्यत् । अशात् , अशासीत् । शशौ, शशिथ, शशाथ, शशिम, शायात् , शाता, शास्यति, अशास्यत् ।। दो छोच छेदने ॥ यति, घेत , धतु, अद्यत् , अदात् , ददौ, देयात् , दाता, दास्यति, अदा स्यत्, छयति, छ्येत् , छयतु, अच्छ्यत् , अच्छात् , अच्छासीत् , चच्छौ, छायात् , छाता, छास्यति, अच्छास्यत् ।। षोंच अन्तकर्मणि ॥ षः सः। स्यति, स्येत , स्यतु, अस्यत्', असात् , असासीत् । ससौ, सेयोत् , साता, २-ऋतामितीरि भ्वादेरिति दीर्घः । १०-ऋदिच्छ्वीत्यङ् । ऋवर्णेति गुणः । ११-स्कृच्छृत इति गुणः, जुभ्रमेति वा ए: १२-वृत इति वा दीर्घः । १३-आत्सन्ध्यक्षरस्येत्याः, ट्वेघाशेति सिज्लुक् । पक्षेयमिरमीतीट् सोन्तश्च । १४-दासंज्ञायां पिबैतीति सिज्लुक् । १-स्वरेभ्य इति द्वित्वेऽघोषे प्रथमः । २-टधेप्रेति वा सिग्लुक , पक्षे यमिरमीति सोन्तः इट् च। ३-आदित्याः। ४-ट्धेप्रेति वा सिज्लुक् । ५-गापेत्येः ।
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
मनूत लघुप्रक्रिया
१६३
सास्यति, असास्यत् ॥ नृतैच् नर्त्तने ॥ नृत्यति नृत्येत्, नृत्यतु, अनृत्यत्, अनर्तीत्, ननर्त्त, ननृततुः, नृत्यात्, नर्तिता ॥
कृतचूत नृतहृदतृदोऽसिचः सादे | ४|४|१०|| कृत्-चत्-नृत्-हृद्-तृद्- ऐभ्यः परस्य सिज्वर्जितस्य सकारादेः स्ताद्यशितः प्रत्ययस्यादिरिड् वा भवति । नर्तिष्यति, नत्र्त्स्यति, अनर्तिष्यत् अनर्त्स्यत् || कुथच् पूतीभावें ॥ कुध्यति, कुध्येत्, कुध्यतु, अकुध्यत्, अकोथीत्, चुकोथ, कुध्यात्, कोथिता, कोथिष्यति, अकोथिष्यत् ॥ व्यर्धच् ताडने ||
,
ज्यावधः क्ङिति | ४|१|८१ ॥ जिनाते विध्यतेश्व सस्वरान्तस्था किति ङिति च प्रत्यये परे वृद् भवति । विध्यति, विध्येत्, विध्यतु, अविध्यत्, अर्ध्यात्सीत्, अव्याद्धाम् विव्याध, विविधतुः, विव्यधिथ, विव्यद्ध, विध्यात्, व्यदी, व्यत्स्यति, अव्यत्स्यत् ॥ षिवूच् उतौ ॥ यः सः । सीव्यति, सीच्येत्, सीव्यतु, असीव्यत्, असेवीत् सिषेव, सीव्यात्, सेविता, सेविष्यति, असेविष्यत् ॥
"
६ - पूतीभावो दौर्गन्ध्यम् । ७ - वेध इत्यर्थः । ८-यञ्जनानामिति वृद्धिः, अघोषे प्रथमः । ९ - ज्याव्यध इतीः पूर्वस्य । १० - ज्यावध इति वृति द्वित्वम् । ११ - अध इति धः,
तृतीयः ।
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६४ . हैमनूतनलघुप्रक्रिया ष्ठिवू क्षिबूच निरसने ॥ निरसनमत्र थूत्कारादिरूपेणेति ध्येयम् ।।
ष्ठिवूक्लम्बाचमः ।४।२।११०॥ ष्ठिवेः क्लमेराङ्पूर्व स्य च चमेः शिति परे दीर्थों भवति अत्यादौ । ष्ठीव्यति, ष्ठीव्येत् , ष्ठीव्यतु, अष्ठीव्यत् , अष्ठेवीत् ॥
तिर्वा ष्ठिवः ।४।१।४३॥ ष्ठिवे द्वित्वे सति पूर्वस्य द्वितीयस्य तिरादेशो वा भवति । तिष्ठे, टिष्ठेव, ष्ठीव्यात प्ठेविता, प्ठेविष्यति, अष्ठेविष्यत् ॥ सैच भये॥ त्रस्यति, सति त्रस्येत् , त्रसेत् , त्रस्यतु, सतु, अत्रस्यत् , अत्रसत् , अत्रासीत् , अत्रसीत् , तत्रास, सैतुः, तत्रसतुः, त्रस्यात् , त्रसिता, सिष्यति, अत्रसिष्यत् ॥ अथ पुषादयः। पुषंच पुष्टौ । पुष्यति, पुष्येत् , पुष्यतु, अपुष्यत् , अपुंषत् , पुपोष, पुपोषिथ, पुष्यात् , पोष्टा, पोक्ष्यति, अपोक्ष्यत्, ॥ शुषंच् शोषणे ॥ दुषंच वैकृत्ये ।। बितृषंच पिपासायाम् ।। तुषं हृषं च तुष्टौ ॥ रुषंच रोषे ॥ पुष्यतिवद् रूपाणि ॥ क्लिदौच आर्दीभावे ॥ क्लियति, क्लियेत् , १२-अष्टयै ष्ठिव इत्युक्तेन सः । १३-अघोषे शिटः इति प्रथमस्यैव
लोपः । उपान्त्यगुणः । १४-भ्राशभ्लाशेति वा श्यः । पक्षे शव् । १-व्यञ्जनादेर्वति वा वृद्धिः । २-जभ्रमेति वा ए:, द्वित्वाभावश्च । ३-लदिदित्यङ् । ४-षः कः, षः ।
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
१६५ क्लिद्यतु, अक्लिद्यत्, अक्लिदत् , चिक्लेद, क्लिद्यात् , क्लेदिता, क्लेत्ता, क्लेदिष्यति, क्लेत्स्यति, अक्लेदिष्यन्, अक्लेत्स्यत् ॥ त्रिमिदांच् स्नेहने ॥
मिदः श्ये।४।३।५।। मिदेरुपान्त्यस्य श्ये परे गुणो भवति । मेद्यति, मेद्येत्, मेद्यतु, अमेद्यत् , अमिदत्, मिमेद, मिद्यात् , मेत्ता, मेत्स्यति, अमेत्स्यत् ॥ क्षुधंच बुभुक्षायाम् ॥ चुक्षोध, क्षुध्यात् , क्षोद्धा, क्षोत्स्यति, अक्षोत्स्यत् , । शेषं पुष्यतिवत् , । शुधं च शोचे । शुशोध । शेषं क्षुध्यतिपत् ।। क्रुधं च कोपे ॥ चुक्रोध । शेषं शुध्यतिवत् ॥ तृपौच प्रीतौ ॥ अतीत्", अत्राप्सी', अताप्सीत्, अतृपत्" । अत्राप्ताम् , अाप्तम् , अत्राप्सुः, ततर्प, ततर्पिथ, तृप्यात् , तर्पिता, त्रप्ता, ता, तर्पिष्यति, त्रप्स्यति, तस्य॑ति, अतपिप्यत्, अत्रप्स्यत् , अतय॑त् ॥ दृपौच् हर्षमोहनयोः ॥ ___ तृप्यतिवद्रूपाणि ॥ लुभच् गायें ॥ लोभिता, लोब्धा, लोभिष्यति, अलोभिष्यत् ॥ क्षुभच् संचलने । चुक्षोभ । शेषं लुभ्यतिवत् ॥ नशौच अदर्शने। ५-धूगौदित इति वेट्। ६-उपान्त्यगुणेऽघोषे प्रथमः । ७-अनादिव्यअनलोपे कङश्चञ् । ८-उपान्त्यगुणे अध इति चतुर्थे तृतीयः । ९उपान्त्यगुणेऽघोषे प्रथमः । १०-स्पृशमशेति वा सिचि धूगौदित इति वेट् ।११-इड्विकल्पे स्पृशादीत्यः, व्यञ्जनानामिति वृद्धिः । अविकल्पे वृद्धिः । १२-लूदिदित्यङ् । १३-इड्विकल्पे व्यञ्जनानामिति वृद्धौ धुहस्वादिति सिज्लुक । १४-सहलुभेच्छेति वेट् ।
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६६ हैमनूतनलघुप्रक्रिया
नशः शः ।२।३।३८॥ अदुरुपसर्गान्तःस्थाद् रघुवर्णात्परस्य नशेः शकारान्तस्य सम्बन्धिनो नस्य णो भवति । प्रणश्यति । शः किम् ? प्रनक्ष्यति। प्रनष्टः । नश्येत्, नश्यतु, अनश्यत् ॥
नशेर्ने श् वाऽङि ।४।३।१०२॥ नशेरङि परे नेश् इत्ययमादेशो वा भवति । अनेशत्, अनंशत्, ननाश, नेशतुः, नेशिथ, नश्यात्, नशिता ।
नशो धुटि ।४।४।११०॥ नश्यतेः स्वरात्परो धुडादौ प्रत्यये परे नोन्तो भवति । नंष्टा, नशिष्यति, नक्ष्यति, अनशिष्यत्, अनझ्यत् ॥ श्लिषंच आलिङ्गने । श्लिष्यति, श्लिष्येत् , श्लिष्यतु, अश्लिप्यत् ॥
श्लिषः ।३।४।५६॥ श्लिषो धातोरनिटोऽद्यतन्यां सक् प्रत्ययो भवति । अङपवादः । अश्लिक्षत् , अश्लिक्षन् ।
नाऽसत्वाश्लेषे ।३।४।५७॥ श्लिषो धातोरप्राण्याश्लेषे वर्तमानात्सक् प्रत्ययो न भवति । उपाश्लिषेजतु च काष्ठं च। शिश्लेष, श्लिष्यात् , श्लेष्टा, श्लेक्ष्यति, अश्लेक्ष्यत् ।। असूचू क्षेपणे ॥ अस्यति, अस्येत् , अस्यतु,
१-दिदित्यङ । २-औदित्त्वाद्वेट् । ३-यजसृजेति षः । षढोरिति कः,
म्नामिति पञ्चमः, नाम्यन्तस्थेति षः । ४-स्वरेऽतः । ५-लदिदित्यङ् ।
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
ananww.
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
१६७ आस्यत् , आस्थत् , आँस, अस्यात् , असिता, असिष्यति, आसिष्यत् ॥
अथ शमसप्तकम् । शमूदमूच् उपशमे ॥ तमूच काक्षायाम् ॥ श्रमूच खेदतपसोः ॥ भ्रमूच् अनवस्थाने ।। क्षमौच सहने ॥ मदैच् हर्षे ।।
शम्सप्तकस्य इये ।४।२।१११॥ शमादीनां मदेच पर्यन्तानां सप्तानां श्ये परे दीपों भवति । शाम्यति, शाम्येत् , शाम्यतु, अशाम्यत् , अशमत् , शशाम, शेमुः, शेमिथ, शम्यात् , शमिता, शमिष्यति, अशमिष्यत् । दमितम्योः शमिवद् रूपाणि । शश्राम, शश्रमतुः, शश्रमिथ । शेषं शमिवदेव । भ्राम्यति, भ्रमति, भ्राम्येत् , भ्रमेत् , भ्राम्यतु, भ्रमतु, अभ्राम्यत्, अभ्रमत् , अभ्रमीत् , बभ्राम, भ्रमै तुः, बभ्रमतुः, शेषं शमिवत् । चक्षाम, चक्षमतुः, चक्षमिथ, क्षमिती, क्षन्ती, क्षमिष्यति, क्षस्थति, अक्षमिष्यत् , अक्षस्यत् । शेषं शमिवत् । माद्यति । शेष शमिवत् ।॥ मुहौच वैचित्र्ये ॥ मुह्यति, मुह्येत् मुह्यतु,
६-शास्त्यसू इत्यङ् , श्वयत्यसू, इत्यस्थादेशः, लुगस्येत्यलुक् , स्वरादेरिति वृद्धिः । ७-अस्यादेरित्यात्वे समानदीर्घः । ८-भ्राशभ्लाशेति वा श्यः । ९-लु देदित्यङ्, भ्वादेस्त्वभ्रमीदिति । १०-जभ्रमेति वा एः । ११-औदित्त्वाद्वेट् । १२-पक्षे म्नामिति पञ्चमः । १३-शिड् हे इत्यनुस्वारः ।
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६८
हैमनूतनलघुप्रक्रिया अमुह्यत्, अमुहत्, मुमोह, मुमुहतुः, मुमोहिथ, मुह्यात्, मोहिता, मोग्धा, मोढा, मोहिष्यति, मोक्ष्यति, अमोहिष्यत् , अमोक्ष्यत् ॥ दुहीच जिघांसायाम् ॥ द्रोहिता, द्रोग्धा, द्रोढा, द्रोहिष्यति, ध्रोक्ष्यति, अद्रोहिष्यत् , अधोक्ष्येत् , शेष मुह्यतिवत् । ॥ ष्णिहौच प्रीतौ ॥ सिंष्णेह, स्नेहिता, स्नेग्धा, स्नेढा, स्नेहिष्यति, स्नेक्ष्यति ।। शेषं द्रुह्यतिवत् । इति पुषादयः । अथात्मनेपदिनः । ॥ पदिंच गतौ ॥ पद्यते, पद्येत, पद्यताम् , अपद्यत ॥
निच ते पदस्तलुक् च ।३।४।६६॥ पदिंच गतावित्यस्माद्धातोः कर्त्तयद्यतन्यास्ते परे मिच् प्रत्ययो भवति निमित्तभूतस्य तप्रत्ययस्य लुक् च । अपादि, अपत्साताम् , अपत्सत, अपत्थाः, अपद्ध्वम् , अपद्ध्वम् , पेदे, पत्सीष्ट, पत्तासे, पत्स्यते, अपत्स्यत ॥ युधिंच संग्रहारे ॥ अयुद्ध, अयुत्साताम् , अयुद्ध्वम् , अयुध्वम् , युयुधे, योद्धासे, योत्स्यते, अयोत्स्यत ॥ बुधिंच
१-औ देत्त्वाद्वेट् , पक्षे वा द्रुहेति घत्वे अध इति चतुर्थे तृतीयः, घत्व विकल्पे ढत्वे चतुर्थे टवर्गे ढस्तड्ढ इति ढलोपः । २-इड्विकल्पे घत्वेऽघोष इति प्रथमे षत्वे, घत्वविकल्पे च ढत्वे कत्वे षत्वे च तुल्यं रूपम् । ३-पूर्ववत्प्रक्रिया । ४-इड्विकल्पे घत्वे पक्षे ढत्वे च गडदबादेरिति चतुर्थः । शेषप्रक्रिया पूर्ववत् । ५-नाम्यन्तस्थेति षत्वे णत्वम् । ६-ञ्णितीति वृद्धिः । ७-धुड्हस्वादिति सिज्लोपे अध इति चतुर्थे तृतीयः, सिजाशिषाविति कित्त्वान्न गुणः।
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया मनिंच ज्ञाने ॥ अबोधि, अर्बुद्ध, अ(त्साताम् , अबुद्धाः, अभुद्ध्वम्, अभुवम् , बुबुधे, भुत्सीष्ट, बोद्धासे, भोत्स्यते, अभोत्स्यत ॥ शेषं युधिवत् । अमंस्तै अमंसाताम् , अमन्दध्वम् , अमन्दश्वम् , मेने, मंसीष्ट, मन्ता, मंस्यते, अमंस्यत ॥ । जनैचि प्रादुर्भावे ॥
जा ज्ञाजनोऽत्यादौ ।४।२।१०४॥ ज्ञाजन् इत्येतयोः शिति प्रत्यये परे जा इत्ययमादेशो भवति । तिवादिश्चेदनन्तरो न भवति । जायते, जायेत, जायताम् , अजायत ।
न जनबधः ।४।३।५४॥ जन् बध्योः णिति कृति गौ परे च वृद्धिन भवति । अंजनि, अजनिष्ट, अजनिषत, अजनिष्ठाः, जंज्ञे, जनिषीष्ट, जनिता, जनिष्यते, अजनिष्यत ॥ दीपैचि दीप्तौ ॥ दीप्यते, दीप्येत, दीप्यताम् , - अदीप्यत, अदीपि, अदीपिष्ट, दिदीपे, दीपिषीष्ट, दीपितासे, दीपिष्यते, अदीपिष्यत ॥ इति आत्मनेपदिनः॥
अथ दिवादय उभयपदिनः ॥णहीच बन्धने ॥ पाठे धात्वादेणों नः । नाति, नाते, न त , नयेत, ८-दीपजनेति जिच् । ९-जिज्विकल्पे अयुद्धेतिवत्प्रक्रिया । १०-गडदबादेरिति चतुर्थेऽघोषे प्रथमः । ११--शिड्हेऽनुस्वारः। १२-दीपजन इति जिच , णितीति वृद्धिप्राप्तिः, तन्निषेधः । १-गमहनेत्युपान्त्यलोपः, चवर्गः ।
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
मनूतन लघुप्रक्रिया
नातु, नह्यताम् अनह्यत्, अनह्यत । अनत्सीत्, अनाद्धाम्, अनद्ध, अनत्साताम्, ननाह, नेहतुः, नेहिथ, ननद्ध, नेहे, नेहिवे, नेहिध्वे, नह्यात्, नत्सीष्ट, नासि, नद्धासे, नत्स्यति नत्स्यते, अनत्स्यत्, इति दिवादयः ॥
अनत्स्यत
॥ अथ स्वादयः ॥
१७०
॥ पुंगट् अभिषवे ॥ ५ः सः ॥
स्वादेः इनुः | ३|४|७५ || स्वादेर्गणात् कर्त्तरि विहिते शिति नुः प्रत्ययो भवति । मुनोति, सुनुतः, सुन्वन्ति, सुनोषि सुनोमि ॥
सुन्मः,
वयविति वा | ४|२|८७ || असंयोगात्परो य उकारस्तस्य प्रत्ययसम्बन्धिनो लुग् वा भवति वकारादौ मकारादौ चाविति प्रत्यये । सुन्वः, सुनुवः, सुनुमः, सुनुयात् सुनोतु, सुनुतात्, सुनु, सुनवानि, असुनोत, असावीत्, सुषाव सुषविथ, सुषोथ, सूयात्, सोता, सोप्यति, असोप्यत्, सुनुते, सुन्वते सुन्वीत, सुनु-ताम्, असुनुत, असुन्वहि, असुनुवहि, असोष्ट, असोदूवम्, २-यञ्जनानामिति वृद्धिः, नहाहेरिति धः । अघोषे प्रथमः । ३ - वृद्धौ
"
"
घुड़स्वादिति सिज्लुकि अध इति चतुर्थे तृतीयः । ४ - इनोङित्वाद्धातोर्न गुणः, उनोरिति गुणः । ५ - उभयोः प्रत्यययो ङित्वात् गुणाभावे इवर्णादेरिति यः । ६ - असंयोगादिति हेर्लुक् । ७ - धूगसुस्तोरिती, सिचि परस्मै इति वृद्धिः ।
५
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतन लघुप्रक्रिया
१७१
असोइद्रवम्, सुषुवे, सुषुविढ्वे, सुपुविध्वे, सुषुविमहे, सोषीष्ट, सोपीदवम्, सोतासे, सोष्यते, असोष्यत ॥
उपसर्गात्सु वस्तुस्तु भोsट्यप्यद्वित्वे | २|३|३९|| द्विर्वचनाभावे सति सुनोति सुदति स्तौति स्तोभतीनां सकारस्योपसर्गस्थान्नाम्यन्तस्थाकवर्गान्परस्य पो भवति अडागमेऽपि सति शिनान्तरेऽपि ॥ अभिषु॑णोति, निःपुंणोति, अभ्यपुणोत् || चिंगद् चयने ॥ चिनोति, चिनुते, चिनुयात्, चिन्वीत, चिनोतु, चिनुताम्, अचिनोत्, अचिनुत, अचैषीत्, अचेष्ट, अचेदवम्, अचेड्वम् ॥ चेः कर्वा |४|१|३६|| चिनोतेः सन्परोक्षयोर्द्वित्वे राति पूर्वस्मात्परस्य किरादेशो वा भवति । चिकाय, चिचाय, चिक्यैतुः, चिच्यतुः, चिकयिथ, चिकेथ, चिचयिथ, चिचेथ, चिक्ये, चिच्ये, चिकियवे, चिक्यिध्वे चिच्यिढ़वे, चिच्यिध्वे चीयात्, चेपीष्ट, चेतासि, चेतासे, चेष्यति, चेप्यते, अचेष्यत्, अचेष्यत ॥ धूगद् कम्पने || अधावीत, अधविष्ट, अधोष्ट, अधविवम् अधविध्वम्, अधविड्द्वम्, अधोवम्, अधोड्वम्, घवितासि, घोतासि, धवितासे, धोतासे, धविष्यते, घोष्यते, अधविष्यत् अघोष्यत्,
"
9
,
८- पत्वे पृवर्णादिति णः । ९ - शिव्यवधानेऽपिषः ।
१ - सिचि परस्मै इति वृद्धिः । २- कित्त्वाद्गुणाभावे योऽनेकस्वरस्येति यः । ३–हान्तस्थेति वा ढः । ४- धूग सुस्तोरितीट् सिचि परस्मै इति वृद्धिः ।
"
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७२ हैमनूतनलघुप्रक्रिया अधविष्यत, अधोष्यत ॥ स्तुंगट आच्छादने ।। अस्तार्षीत् , अस्तासम् ॥
संयोगादृतः ।४।४।३७।। धातोः संयोगात्परो य ऋकारस्तदन्ताद् धातोः परयोरात्मनेपद विषययोः सिजाशिषोरादिरिड वा भवति । अस्तरिष्ट, अस्तृत, अस्तरिषाताम् , अस्तृषाताम् , तस्तार, तस्तरतुः, तस्तथै, तस्तरे, तस्तरिट्वे, तस्तरिध्वे, स्तर्यात् , स्तरिषीष्ट, स्तेषीष्ट, स्तरिषीढ्वम्, स्तरिषीध्वम् , स्तृषीढ्वम् , स्तासि, स्तर्तासे, स्तरिष्यति, स्तरिष्यते, अस्तरिष्यत् , अस्तरीष्यित ॥ वृगट् वरणे ॥ अवारीत् ॥
इट् सिजाशिषोरात्मने ।४।४।३६।। वृभ्यामदन्तेभ्यश्च परयोरात्मनेपदविषययोः सिजाशिषोरादिरिड् वा भवति । अवरीष्ट, अबरिष्ट, अवृत, अवरीढ्वम् , अवरीध्वम् अबरीड्वम् । एवं दीर्घविकल्पेऽपि । अवृवम् , अवृड्ड्व म् , ववार, वव्रतुः ववरिथ, वत्रे, वविदवे, वविध्वे, वरिषीष्ट, वृषीष्ट, वरिषीढवम् , वरिषीध्वम् , वृषीढ़वम्।
५-सिचि परस्मै इति वृद्धिः, नाम्यन्तस्थेति षः । ६-इड्विकल्पे ऋवर्णादिति कित्वाद् गुणाभावे धुइहस्वादिति सिज्लुक् । ७-स्कृच्छ्रत इति गुणे णितीति वृद्धिः । ८-क्ययङाशीरिति गुणः । ९-ऋवर्णादिति कित्त्वान्न गुणः । १०-हनृत इतीट् । ११-वृतो नवेति वा दीर्घः १२- म्यन्तादिति ढः । सिजाशिषाविति कित्त्वान्न गुणः ।
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
१७३ वरीता, वरिता, वरीतासे, वरितासे, वरीष्यति, वरिष्यति, वरीष्यते, वरिष्यते, अवरीष्यत् , अवरिष्यत् , अवरीष्यत, अवरिष्यत ॥ अथ परस्मैपदिनः ॥ हिंट गतिवृद्धयोः । प्रेहिणोति, हिनुयात् , हिनोतु, अहिनोत्, अहैषीत् , जिघाय, जिध्यतुः, हीयात् , हेता, हेष्यति, अहेष्यत् ॥ श्रृंट् श्रवणे ॥ शैणोति, शृणुयात् , शृणोतु, अशृणोत् , अश्रौपीत् , शुश्राव, शुश्रोथै, शुश्रुम, श्रूयात् , श्रोता, श्रोष्यति, अश्रोष्यत् ॥ शक्लंट शक्तौ ॥ शक्नोति, शक्नुवन्ति, शक्नुयात् , शक्नोतु, शक्नुहि, अशक्नोत् , अशर्कत , शशाक, शेकतुः, शेकिथ, शशक्थ, शक्यात् , शक्ता, शक्ष्यति, अशक्ष्यत् ॥ आप्लंट व्याप्ती ॥ आप्नोति, आप्नुयात्, आप्नोतु, आप्नुहि, आप्नोत् , आपत् , आप, आपुः, आपिथ, आपिम, आप्यात् , आप्ता, आप्स्यति, आप्स्यत् । अथात्मनेपदी । अशौटि व्याप्ती ।। अश्नुते, अश्नुवीत, अश्नुताम् , आश्नुत । आँशिष्ट, आशिषाताम् । पक्षे-आँष्ट, आक्षाताम् , आवम् आड्ड्ढवम, ऑनशे, आशिषीष्ट, आक्षीष्ट, आशिता, आष्टा, आशिष्यते, १-अदुरुपसर्गान्तर इति णः । २-अड़े हिहन इति घः । ३-ौति कृव्विति शृः, णत्वम् । ४-स्क्रनिति पर्युदासान्नेट् । ५-भ्रश्नोरित्युत् । ६-लदिदित्यङ् । ७-भ्रूश्नोरित्युव् । ८-औदित्त्वाद्वेट् , विकल्पे तु. सिज्लुकि षत्वे टवर्गः । ९-इड्विकल्पे षः क, षः । १०-अनात इत्यात्वं नोन्तश्च । ११-इविकल्पे षः कः, षः।
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७४
हैमन्तनलघुप्रक्रिया
आक्ष्यते, आशिष्यत, आक्ष्यत || इति स्वादयः ॥ || अथ तुदादयः ॥
॥ तुदत् व्यथने ॥ तुदादेः शः | ३ | ४|८१ ॥ तुदादेर्गणात् कर्त्तरि विहिते शिति शः प्रत्ययो भवति । तुदेति तुदेव, तुदतु, अतुदत्, अतौत्सीत्, अतौत्तामें, तुतोद, तुतुदुः, तुतोदिथ, तुद्यात्, तोता, तोत्स्यति, अतोत्स्यत् । तुदते तुदेत, तुदताम् अतुदद्, अतेंच, अतुत्साताम्, अतुध्वम्, अतुध्वम् तुतुदे, तुत्सीष्ट, तोता से, तोत्स्यते, अतोत्स्यत ॥ भ्रस्जत् पाके ॥
"
ग्रहव्रश्चभ्रस्जप्रच्छ । ४।१।८४ ।। ग्रह-श्व्-भ्रस्ज् प्रच्छ्र- एषां धातूनां सस्वरान्तस्था क्ङिति प्रत्यये परे वृद् भवति । भृज्जति, भृज्जेत्, भृज्जतु, अभृज्जत् ॥
भृज्जो भर्ज | ४|४|६|| भृज्जतेरशिति प्रत्यये भर्ज् इत्ययमादेशो वा भवति । अभार्थीत्, अभाष्टम्, अभाक्षुः, अभ्राक्षी, अभ्रष्टाम्, अभ्राक्षुः बभर्ज, बभ्रज्ज, वभजेतु:,
I
"
१२- अविच्छितो ङित्वान्न गुणः । १३ - व्यञ्जनानामिति वृद्धि:, अघोषे प्रथमः | १४ - वृद्धौ धुइहस्वादिति सिज्लुकि अघोषे प्रथमः । १५ - सिजाशिषाविति कित्त्वाद्गुणाभावे सिज्लुकि अघोषे प्रथमः ।
१ - सस्य शषाविति शः तृतीय इति तृतीयः, २- व्यञ्जनानामिति वृद्धिः, यजसृजेति षः, कः, षः । ३ - धुड्डूस्वादिति सिज्लुकि यजसृजेति षः, टवर्गः । ४ – संयोगस्यादाविति सलोपे षः कः षः ५- सिज्लुकि
1
· संयोगस्येति सलोपे यजसृजेति षः । स्वर्गः ।
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
१७५ बभ्रज्जतुः बर्जिथ बभर्छ, बभ्रजिथ, बभ्रष्ठ, भात् , भृज्ज्यात् , भ्रष्टासि, भष्ट सि, भ्रश्यति, भयेति, अभय॑त् , अभ्रक्ष्यत् । भृजते, भृज्जेत, भृज्जताम् , अभृजत, अभेंट अभ्रष्ट", अभीताम् , अभ्रक्षाताम् , बभ्रर्जे, बभ्रज्जे, भीष्ट, भ्रक्षीष्ट, भासे, भ्रष्टासे, भयंते, भ्रक्ष्यते, अभयंत, अभ्रक्ष्यत । । क्षिपीत् प्रेरणे ॥ क्षिपति, क्षिपते, क्षिपेत् , क्षिपेत, क्षिपतु, क्षिपताम् , अक्षिपत् , अक्षिपत, अप्सीत्, अझैप्ताम् , अक्षिप्त, अक्षिप्साताम् , चिक्षेप, विक्षिपे, क्षिप्यात् , क्षिप्सीष्ट, क्षेप्तासि, क्षेप्तासे, क्षेप्स्यति, क्षेप्स्यते, अक्षेप्स्यत् , अक्षेप्स्यत ॥ दिशीत अतिसर्जने ॥ अतिसर्जनं दानमिति वदन्ति । दिशति, दिशते, दिशेत् , दिशेत, दिशतु, दिशताम् , अदिशत्, अदिशत, अदिक्षत्, अदिक्षत, दिदेश, दिदिशे, देष्टासि, देष्टासे, देक्ष्यति, देक्ष्यते, अदेक्ष्यत् , अदेक्ष्यत ॥ कृषीत विलेखने ॥ कृषति, कृषते, कृषेत्, कृषेत, कृषतु, कृषताम् , अकृषत्, अकृषत, अक्राक्षीत्, अकार्षीत , ६-संयोगादिलोपे यजसृजेति षः, टवर्गः। ७-सृजिदृशीति वेट सस्य
शषाविति शः, तृतीय इति तृतीयः । ८-संयोगस्येति सलोपे षः, टवर्गः । ९-संयोगस्येति सलोपे षः कः षः। १०-धुड्ड्स्वादिति सिज्लुकि षः, टवर्गः । ११-संयोगस्येति सलोपे षः टवर्गः । १२-हशिंट इति सक्, यजसृजेति षः, कः, ष । १३-यजसृजेति षः । कः । षः ।
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७६
हैमनूतनलघुप्रक्रिया अकृक्षत् , अकृष्ट, अक्षत, अकृक्षाता, चकर्ष, चकृषे, कृष्यात् , कृक्षीष्ट, ऋष्टासि, कासि, क्रष्टासे, कासे, क्रक्ष्यति, कयति, क्रक्ष्यते, कयते, अक्रक्ष्यत् , अयंत्, अक्रक्ष्यत, अकय॑त । मुच्-ती मोक्षणे ॥ ___ मुचादितफदफगुफशुभो-भः शे ।४।४।१००॥ मुचादीनां तृफ्-दफ्-शुभ गुफ्-उभ्-इत्येषां च स्वरान्नोऽन्तो भवति शे परे । मुञ्चति, मुश्चते, मुञ्चेत् , मुञ्चेत, मुञ्चतु, मुञ्चताम् , अमुञ्चत् , अमुञ्चत, अमुचत् , अमुक्त, अमुक्षाताम् , मुमोच, मुमुचे, मुच्यात् , मुक्षीष्ट, मोन्तासि, मोक्तासे, मोक्ष्यति, मोक्ष्यते, अमोक्ष्यत् , अमोक्ष्यत ॥ षिचीत् क्षरणे ॥ षः सः । सिञ्चति, सिञ्चते, सिञ्चेत् , सिञ्चेत, सिञ्चतु, सिञ्चताम् , असिञ्चत् , असिञ्चत, असिचत् , असिचत, असिक्त, असिक्षाताम् , सिषेच, सिषिचे, सिच्यात् , सिक्षीष्ट, सेक्तासि, सेक्तासे, सेक्ष्यति, सेक्ष्यते, असेक्ष्यत् , असेक्ष्यत ॥ विलुंती लाभे ॥ विन्दति, विन्दते, विन्देत् , विन्देत, विन्दतु, विन्दताम् ,
१४-सिचः कित्वान्नगुणः, धुडिति सिज्लोपः । १५-स्वरेऽत इत्यलुक् । १६-स्पृशादीत्यः । १-म्नामिति पञ्चमः । २-सिजाशिषाविति कित्वाद्गुणाभावः। धुडिति सिज्लुक् , चज इति कः । ३-कित्त्वाद्गुणाभावे चज इति कः, षः। ४-हवालिप्सिच इत्यङ् । आत्मनेपदे तु वात्मने इत्यङ् ।
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतन लघुप्रक्रिया
१७७
अविन्दत्, अविन्दत । अविदैत्, अवित्त, अवित्साताम्, विवेद, विविदे, विद्यात्, वित्सीष्ट, वेत्तासि, वेत्तासे, वेत्स्यति, वेत्स्यते, अवेत्स्यत्, अवेत्स्यत ॥ लुप्ती छेदने ॥ लुम्पति, लुम्पते, अलपत्, अलुप्त, लोप्तासि, लोप्तासे ॥ लिपींत् उपदेहे ॥ उपदेहनं विलेपनम् । अलिपेत्, अलिपत, अलिप्त, अलिप्साताम्, शेषं लुम्पतिवत् ॥ कृतैत् छेदने ॥ कृन्तेति, कृन्तेत्, कृन्ततु, अकृन्तत्, अकर्त्तीत्, चकर्त्त, कृत्यात्, कर्तिता, कर्तिष्यति, कर्त्स्यति, अकर्तिष्यत् अकर्त्स्यत् ॥ खिदंत् परिघाते || परिघातो दैन्यम् । खिन्दत्ति, अखैत्सीत्", अखैत्ताम्", चिखेद, खेत्ता, खेत्स्यति, अखेत्स्यत् ॥ पिशत् अवयवे ॥ विंशति, अपेशीत्, पिपेश, पेशिता, ॥ त्रयः परस्मैपदिनः ॥ अष्टौ मुचादयः ॥ मृत् प्राणत्यागे ॥
म्रियतेरद्यतन्याशिषि च | ३ | ३ | ४२ || म्रियतेरद्यतन्याशीर्विषयात् शिद्विषयाच्च कर्त्तर्यात्मनेपदं भवति । म्रियते, म्रियेत, म्रियताम्, अम्रियत, अमृतें, अमृषाताम् ममार, ५-कृदित्वादङ् । ६ कित्त्वाद् गुणाभावे धुडिति सिज्लुकि अघोषे प्रथमः । ७- म्नामिति पञ्चमः । ८ - वालिप्सिच इत्यङ । आत्मनेपदे वात्मने इति 'वाऽङ् । ९-म्नामिति पञ्चमः, बहुवचनसामर्थ्याच्च न णः । १०- कृतछ्रुदेति वेट् । ११ - व्यञ्जनानामिति वृद्धिः । १२ - वृद्धौ धुंडित सिज्लुक् । '१३ - शिड्डे इत्यनुस्वारः । १४ - रिः शक्येति रिः । संयोगादितीय् । १५-ऋवर्णादिति कित्त्वान्नगुणः, हस्वादिति सिज्युक
१२
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७८
हैमनूतनलघुप्रक्रिया मम्रतुः, ममर्थ, मम्रिव, मृषीष्ट, मासि, मरिष्यति, अमरिष्यत् ॥ कृत् विक्षेपे । किरति", किरेत् , किरतु, अकिरत्, अकारीत् , चकार, चकरेतुः, चकरिथ, कीर्यात् , करीता, करिता, करीष्यति, करिष्यति ॥ गृत् निगरणे ॥ __ नवा स्वरे ।२।३।१०२॥ गिरते रेफस्य स्वरादौ प्रत्यये विहितस्य लकारो वा भवति । गिलति, गिरति, अगालीत् , अगारीत् , जगाल, जगार, जगरतुः, जगलतुः, गीर्यात , गलीता, गलिता, गरीता, गरिता, || ओव्रश्चौत् छेदने ॥ वृश्चति, अब्रवीत् , अनाक्षी , अवाष्टोम् , अवाक्षुः । वत्रश्च, वश्चिथे, वृश्च्यात् , व्रश्चिता, ब्रष्टा, अवश्विष्यत् , अवक्ष्यते ॥ प्रच्छंत् ज्ञीप्सायाम् ॥ ज्ञीप्सा पृच्छा । पृच्छति ॥
अनुनासिके च च्छ्वः शूट । ४।१।१०८ ॥ १६-ऋतामितीर् । १-स्कृच्छृत इति गुणः । २-ऋतामितीरि भ्वादेर्नामिन इति दीर्घः ।
३-वृतो नवेति वा दीर्घः । ४-ऋतामितीरि लः । ५-सिचि चेति वृद्धिः । ६-स्कृच्छृत इति गुणः। ७-ऋतामितीरि भ्वादेरिति दीर्घः । ८-वृत इति वा दीर्घः । ९-ग्रहश्चेति वृत् । सस्य शषाविति शः १०-संयोगस्यादाविति सलोपे व्यञ्जनानामिति वृद्धौ यजसृजेति षत्वे षढोरिति कत्वे षः। १२-संयोगादिसकारलोपे वृद्धो सिज्लोपे यजसृजेति षत्वे तवर्गस्येति टवर्गः । १२-तृचि नित्यानिट्वाभावान्नित्यमिट् । १३-इड्विकल्पे संयोगादिसकारलोपे यसृजेति षत्वे टवर्गः । १४-षदोः क इतिकः। १५-सहनश्चेति वृत् । . . . .
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७९
हैमनूतनलघुप्रक्रिया धातोश्च्छकारवकारयोरनुनासिकादौ क्वौ धुडादौ प्रत्यये च परे क्रमेण श् ऊट इत्येतावादेशौ स्तः । अप्राक्षीत् , अाँष्टाम्, अप्राक्षुः, पप्रच्छतुः, पप्रच्छिथ, पेंप्रष्ठ, पृच्छ्यात्, प्रष्टा, प्रक्ष्यति ।। सत् विसर्गे।। सृजति, अस्राक्षीत, असाष्टाम्, अस्राक्षुः, ससर्ज, संसर्जिथ, सस्रेष्ठ, स्रष्टा, स्रक्ष्यति ॥ टु मस्जोत् शुद्धौ ॥ मज्जति ॥ - मस्जेः सः ।४।४।१११॥ मस्जेः स्वरात्परस्य सकारस्य स्थाने धुडादौ प्रत्यये नोऽन्तो भवति । अङ्क्षिीत्, अमाङ्क्ताम्, अमाक्षुः, ममज्ज, ममज्जिथ, ममङ्क्थ, ममज्जिव, मङ्क्ता, म.क्ष्यति, ॥ णुदत् प्रेरणे॥
दति, अनौत्सीत्, अनौत्ताम्, अनौत्सुः, नुनोद, नुनोदिथ, नोत्ता, नोत्स्यति । मतान्तरेऽयमुभयपदी । नुदते, अनुत्त, अनुत्साताम्, नुनुदे, नुत्सीष्ट, नोत्तासे॥ स्पृशंत् संस्पर्शे। स्पृशति, अस्पाक्षीत्, अस्पाक्षीत् , अस्पृक्षत् , स्पर्श, १६-शादेशे व्यञ्जनानामिति वृद्धौ ‘यजसृजेति षत्वे षढोरिति कः । षः । १७-वृद्धौ सिज्लुकि षत्वे टवर्गः । १८-शत्वे षत्वे टवर्गः । १९-अः सृजि दृश इत्यदन्तत्वे इवर्णादेरिति रादेशे वृद्धौं यजसृजेति पत्वे कत्वे षः। २०-धुडिति सिज्लुक् , अदन्तः, वृद्धिः, षः, टवर्गः । २१-सृजिदृशीति वेट् । २२-पक्षे अदन्तत्वे षत्वे टवर्गः । २३-सस्य शषाविति शः, तृतीय इति तृतीयः । २४-जोन्तत्वे व्यञ्जनानामिति वृद्धौ चज इति गत्वे अघोष इति प्रथमः । म्नामिति पञ्चमः । २५-नोन्तत्वे गत्वे प्रथमत्वे पञ्चमत्वे षः। २६-अविच्छितो डिवानगुणः। २७-कृषिवत्सर्वा प्रक्रिया । २८-अघोषे शिट इत्यादिलोपः ।
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया पस्पृशतुः, स्पृश्यात् , स्प्रेष्टा, स्पर्धा, स्त्रक्ष्यति, स्पक्ष्यति, अस्पक्ष्यत् , अस्पयत् ॥ विशंत् प्रवेशने ॥ विशति, अविक्षत्, विवेश, विवेशिथ, वेष्टा, वेक्ष्यति ॥ मृशंत् आमर्शने ॥ मृशति, अम्राक्षीत्, अमाक्षीत् , अमृक्षत् । स्पृशिवत्सर्वा प्रक्रिया ॥ ममर्श, भ्रष्टा, मी, ॥ इषतू इच्छायाम् ।। ईच्छति, ऐच्छेत् , ऐषीत्, इयेष, इषतुः, एपिता, एटा, एषिष्यति ॥ अथात्मनेपदिनः ॥ ओविजति भयचलनयोः ॥ अस्योत्पूर्वकत्वं प्रायिकम् , संविग्न इत्यादिप्रयोगाणामपि दर्शनात् । उद्विजते, उदविजत॥ . विजेरिट ।४।३।१८॥ विजेरिट द्विद् भवति ।
उदविजिष्ट, उद्विविजे, उद्विजिषीष्ट, उद्विजितासे, उद्विजि. ध्यते ॥ औलस्जैति व्रीडे । लज्जते, अलजिष्ट, ललज्जे, लज्जिषीष्ट, लज्जिता ॥ जुषैति प्रीतिसेवनयोः॥ जुषते, अजोषिष्ट, जुजुषे, जोषिषीष्ट, जोषिता ॥ इति तुदादयः समाप्ताः॥
॥अथ रुधादयः।। ॥रुधूपि आवरणे॥ रुधां स्वराच्छ्नो न लुक् च। .१-स्पृशादिसृपो वेत्यदन्तः, इवर्णादेरिति रः, यमसृजेतिः षः, टवर्गः, .. पक्षे गुणः । २-षढोः क इति कः । ३-हशिट इति सक्, षक . षाः । ४-गमिषदिति के द्वित्वे प्रथमः । ५-स्वरादेरिति वृद्धिः ।
६-द्वित्वे आन्त्यगुणे पूर्वस्यास्व इतीय । . ७-सहलुभेच्छेति वेट । ...८-सस्य शषाविति शः, तृतीय इति तृतीयः । .. .....
-
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८१
हैमनूत लघुप्रक्रिया ||३|४|८२|| रुधादेर्गणस्य स्वरात्परः कर्तरि विहिते शिि नः प्रत्ययो भवति, तत्सन्नियोगे च प्रकृतिनकारस्य लुग् भवति ॥ रुणद्धिं, रुन्धः, रुन्धन्ति । रुणत्सि, रुन्द्वः, रुन्ध । रुणध्मि, रुन्ध्वः, रुन्ध्मः । रुन्ध्यात् । रुणद्धु, रुन्धात्, रुन्धिं, रुणधानि, अरुणत्", द् । अरुणैः, अरुणत्, द् । अर्कैधत्, अरौत्सीत्, रुन्धे, रुन्धाते, रुन्धते, रुन्त्से, रुन्धीत, रुन्धाम्, रुणधै, अरुन्ध, अर्कैद्ध, अरुत्साताम्, रुरुधे, रुत्सीष्ट, रोद्धासे, रोत्स्यते, असेत्स्यत ॥
यजूंषि योगे ॥ युनक्ति, युङ्क्तः, युज्यात्, युनक्तु, युग्रधि, युनजानि, अयुनक्, अयुजत्, अयौक्षीत्, अयौक्ाम्, युयोज, युज्यात्, योक्तासि, योक्ष्यति, अयोक्ष्यत्, युङ्क्ते, युञ्जीत, युङ्क्ताम्, अयुक्त, अयुक्त, अयुक्षाताम्, युयुजे, युक्षीष्ट, योक्तासे, योक्ष्यते, अयोक्ष्यत ॥ भिपी विदारणे ॥ भिनत्ति, भिन्ते, भिन्द्यात्, भिन्दीत, भिन्दीत, भिनत्तु, भिन्धि, भिन्ताम्, अभिनत्, अभिनः, अभिनत् द् ।
९- अध इति धः, तृतीय इति तृतीयः, णत्वम् । १० - नास्त्योरित्यलुक् घुटो घुटीति लोपः, नामिति बहुत्वसामर्थ्याण्णत्वाभावः । ११-हुधुट् इति धित्वे धुट इति लोपः । १२ - यञ्जनाद्देरिति देलुक् । १३ - सेरुद्धामिति सेर्लुक् त्वं च । १४ – दिवीत् । १५ - धुड्स्वादिति सिचो लुकि अध इति घः ।
१ - च ज इति गः, अघोषे प्रथमः । २ - नास्त्यो लुगित्यलुकि, गत्त्वे प्रथमत्वे म्नामिति पञ्चमः ।
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८२ हैमनूतनलघुप्रक्रिया अभिदत् , अभैत्सीत् , अभैत्ताम् , अभित्त, अभित्साताम् , विभेद, विभेदिथ, बिभिदे, भिद्यात् , भित्सीष्ट, भेत्तासि, भेत्तासे, भेत्स्यति, भेत्स्यते, अभेत्स्यत् , अभेत्स्यत॥ छिदंपा वैधीकरणे ॥ भिदिवत् । स्वरात्परस्य छस्य द्वित्वं विशेषः ॥ इत्युभयपदिनः।
. अथ परस्मैपदिनः ॥ - भञ्जोंप् आमर्दने ॥ श्नो नलुक् च । भक्ति, भक्तः , भञ्जयात् , भनक्तु, भधि , अमन, अभाङ्क्षीत् , अभा
ङ्क्ताम् , बभन्ञ्ज, बभञ्जिथ, बभळ्थ, भज्यात् , भक्तासि, भक्ष्यति, अभङ्ख्यत् ।। भुजंप् पालनाऽभ्यवहारयोः॥ भुनवित, भुङ्क्तः, भुज्यात् , भुग्धि, अभुनक्, अभौक्षीत् , अभौक्ताम् , बुभोज, भुज्यात् , भोक्तासि, भोक्ष्यति, अभोक्ष्यत् ॥ अञ्जौप् व्यक्तिम्रक्षणकान्तिगतिषु ॥ अनक्ति, अङ्क्तः, अज्यात् , अधि, आनक, आञ्जीत् , आञ्जिष्टाम् , आसीत् । आङ्क्ताम् , आनञ्ज, आननिथ, अज्यात् , अञ्जिता, अङ्कता, अभिष्यति, अक्ष्यति, आमिष्यत् , आझ्यत् ॥ शिष्लृप् विशेषणे । शिनष्टि, ३-श्नप्रत्ययो धातुनकारस्य लुक् च । चजः कगम् , अघोषे प्रथमः ।
४-श्नास्त्योरित्यलुकि नामिति पञ्चमः। ५-व्यञ्जनादिति देलुकि चज इति गः, विरामे प्रथमो वा । ६-नो व्यञ्जनस्येति नलुक् । ७-धूगौदित इति विकल्पे व्यञ्जनामिति वृद्धौ च ज इति गत्वेऽघोष इति प्रथमे षः। ८-नो व्यञ्जनस्येति नलुक् । ९-इड्विकल्पे गत्वे प्रथमत्वे पञ्चमः ।
-
-
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतन लघुप्रक्रिया
१८३
"
शिष्टेः शिष्यात्, शिनष्टु, शिण्टि, शिनषाणि, अशिनट्, अशिषत्, शिशेष, शिष्यात्, शेष्टा, शेक्ष्यँति, अशेक्ष्यत् ॥ हिसु तृप् हिंसायाम् || हिनस्ति हिंस्तः, हिनस्सि हिंस्यात् 'हिन्धि, हिंस्तात्, अहिनत् द् अहिनः, अहिनेत्, द्, अहिंसीत्, जिहिंस, जिहिंसेतुः जिहिंसिथ, हिंस्यात्, हिंसिता, हिंसिष्यति, अहिंसिष्यत् ॥
तृहः श्नादीत् || ४ | ३ |६२ ॥ वहः श्नात्परो व्यञ्जनादौ विति प्रत्यये परे ईकारो भवति । वैणेदि, तृण्ठः, तुर्हन्ति, देणेक्षि, ह्यात्, तृष्टि, तृण्डात्, अतृणेट्, ड् । अतत्, । ख़तर्ह, वृह्यात्, तर्हिता, तर्हिष्यति अतर्हिष्यत् ॥ इति रुधादयः ॥
॥ अथ तनादयः ॥
॥ तनूयी विस्तारे ॥ तनोति, तनुतः तन्वन्ति,
१० - नास्त्योरित्यलुकि शिड्हे इत्यनुस्वारः । ११ - इनास्त्योरित्यलुकि धित्वे तृतीयत्वे टवर्गे म्नामिति पञ्चमे धुटो धुटीति डलोपः । १२-ऌदित्वादङ् । १३ - ढोरिति कः षः । १४- उदित इति नागमस्य यदागमन्यायेन धातुनका रत्वात् श्नसन्नियोगे लुक् । १ - धित्रे तृतीय इति तृतीये धुटो धुटीति वा लुक् । २ व्यञ्जनाद्देरिति देर्लुक् सस्य दत्वं च । ३– सेामिति : | पक्षे - पदान्ते तृतीयः । ४ - शिड्हे इत्यनुस्वारः । ५ - ईकारागमे अवर्णस्येत्येत्वे हो धुडिति Gasa इति धत्वे टवर्गे दस्तड्ढे इति लुकि रूपम् । ६ - शिड़ हे इत्यनुस्वारः । ७ - षढोरिति कः, षः । ८-स्नास्त्योरित्यलुकि हेर्धित्वे त्वे टवर्गे ढलोपे पञ्चमः । ९- उश्नोरिति गुणः ।
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८४ हैमनूतनलघुप्रक्रिया तनोषि, तन्वः, तनुका, तनुयात् , तनु, तनुतात्, तनवानि, अतनोत् , अतौनीत् , अतनीत् , ततान, तेनतुः, तेनिथ, तन्यास्ताम् , तनितासि, तनिष्यति, अतनिष्यत् । तनुते, तन्वते, तन्वीत, तनुताम् , तनबै, अतनुत ।।
तन्भ्यो वा तथासिन्णोश्च ।४।३।६८॥ तनादेर्गणाणात्परस्य सिचस्ते थासि च प्रत्यये परे लुप् वा भवति, तत्संनियोगे च नकारस्य णकारस्य च लुप् भवति, न चेत् । अतत, अतनिष्ट, अतनिषाताम् , अतथाः, अतनिष्ठाः, तेने, तनिषीष्ट, तनितासे, तनिष्यते, अतनिष्यत ॥ षणूयी दाने ॥ षः सः, निमित्ताभावे णकारस्याभावान्नः । सनोति, सनुते, असानीत् , असनीत् ।
सनस्तत्रावा ।४।३।६९॥ सनोतेर्नलुपि सत्यामन्तस्य वा आकारो भवति । असात, असत, असनिष्ट, असाथाः, असथाः, असनिष्ठाः, असनिषाथाम् , असनिध्वम् , असनिड्ढवम् , ससान, सेनतुः, सेने, सेनाते, सन्यात् , सनिषीष्ट, सनितासि, सनितासे, सनिष्यति, सनिष्यते, असनिष्यत्, असनिष्यत । क्षणु क्षिणूयी हिंसायाम् ॥ अक्षणीत्, चक्षाण, चक्षणतुः । शेषं तनोतिक्त् । एवं क्षिणोतीत्याद्यपि ।
. ११-वम्यविति वा । १.२-असंयोगादोः । १३-व्यञ्जनादेर्वोपान्त्यस्य । १४-अनत इत्यदादेशः, इवर्णादेरिति वः । १५-नश्वीति बृद्धिनिषेधः ।
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतन लघु प्रक्रिया
उप्रत्ययनिमित्तोपान्त्यगुणोऽत्र नेत्यपि मतम्, तथा च कालिदासः - " न तद्यशः शस्त्रभृतां क्षिणोती " ति । वनूयि याचने ॥ वनुते, वन्वते, वनुवहे, वन्वहे, वन्वीत, वनुताम्, वनवै, अवनुत, अवत, अवनिष्ट, वेवने, वनिषीष्ट, वनितासे, वनिष्यते, अवनिष्यत ॥ मनूयि अवबोधने ॥ मेने, नाते । शेषं वनिवत् । इमावात्मनेपदिनौ ॥ इति तनादयः ॥
I
१८५
॥ अथ क्रयादयः ॥
।
॥ क्रींश् द्रव्यविनिमये ॥ क्रयादेः इना ३ | ४|७९ ॥ क्रयादेर्गणात कर्त्तरि विहिते शिति ना प्रत्ययो भवति । क्रीणांति, क्रीणीतैः, क्रीर्णेन्ति, क्रीणीमः, क्रीणीयात्, क्रीणातु, क्रीणीतात्, क्रीणीहि, क्रीणानि, अक्रीणात्, अक्रैषीत्, चिक्राय, चिक्रियेतुः, चिक्रयिथ, चिक्रेथ, क्रीयात्, क्रेता, केष्यति, अक्रेष्यत् । क्रीणीते, क्रीणाते, क्रीणीत, क्रीणीताम्, अक्रीणीत, अक्रीणत, अक्रेष्ट, अक्रेषाताम्, चिक्रिये, चिक्रियिवे, चिक्रियिध्वे, क्रेषीष्ट, क्रेतासे, क्रेप्यते, अक्रेष्यत || प्रींगुश तृप्तिकान्त्योः ॥ प्रीणाति । क्रीणातिवत् || मींग हिंसायाम् || प्रमीणाति । मीनीते,
1
१ - न शस्ददेत्येत्वनिषेधः । २ - श्नोऽविच्छितो ङित्त्वान्न गुणः । ३ - ई०र्व्यञ्जन इति ईः । ४- अश्वात इत्यालुक् । ५ - संयोगादितीय् । ६ - अनुरुपसर्गान्तर इति णः ।
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
१८६
हैमनूत लघु प्रक्रिया
मीनीयात्, मोनींत, मीनातु, मीनीताम्, मीनीहि
मीनीष्व, अमीनात्, अमीनीत ॥
|
मिनोति
४|२| ८ || मीनात्योर्यपि खल् - अच्- अल्वर्जिते अक्ङिति च प्रत्यये विषयभूते आकारान्तादेशो भवति । अमाँसीत्, अमास्त, ममौ मिम्यतुः, मिम्ये, ममिथ, ममाथ, मिम्यिहवे, मिम्यिध्वे मीयात्, मासीष्ट, मातासि, माता से, मास्यति, मास्यते, अमास्यत्, अमास्यत । ग्रहीशू उपादाने | गृहणीति, गृह्णीते, गृह्णीयात्, गृहूणीत, गृहूणातु, गृह्णीताम् ॥
मिग् मीगोऽखलचलि |
,
व्यञ्जनाच्छ्नाहेरानः | ३ | ४|८०|| व्यञ्जनान्ताद् धातोः परस्य नायुक्तस्य हे: स्थाने आन इत्यादेशो भवति । गृहाण, गृहणीतात् । गृहणीष्व अगृहूणात्, अग्रहणीत ॥
,
गृहणोsपरोक्षायां दीर्घः | ४ | ४ | ३ ४ | | गृह्णाते र्यो विहित इट् तस्य दीर्घो भवति न चेत्स इट् परोक्षायां भवति । अग्रेहीत्, अग्रहीष्टाम्, अग्रहीष्ट, जग्राह, जगृहतुः,
७- मिग् मीग इत्यात्वे यमिनमीति सोऽन्त इट् च । ८ - अवित्परोक्षायाः कित्त्वाद् गुणाभावे योऽनेकस्वरस्येति यः । ९ - ग्रहश्चति वृत् । णत्वम् । १ - नश्वीति वृद्धिनिषेधः । इटो दीर्घे स्थानिवद्भावात् सिचो लुक् । २- श्वति वृति द्वित्वादि ।
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
१८७ जग्रहिथ, जगृहे, जगृहीदवे, जगृहीध्वे, गृह्यात् , ग्रहीषीष्ट, ग्रहीतासि, ग्रहीतासे, ग्रहीष्यति, ग्रहीष्यते, अग्रहीष्यत् , अग्रहीष्यत । पूगश् पवने । __ वादेहस्वः ।४।२।१०५॥ प्वादेर्गणस्य शिति प्रत्यये परे ह्रस्वो भवति । पुनाति, पुनीते, पुनीयात् , पुनीत, अपुनात् , अपुनीत, अपावीत् , अपविष्ट, अपविद्वम् , अपविध्वम् , अपविड्ढवम् , पुपाव, पुपुवतुः, पुपविथ, पुपुविम, पुपुवे, पुपुविढवे, पुपुविध्वे, पूयात्, पविष्यति, पविष्यते, अपविष्यत् , अपविष्यत ॥ लूगश् छेदने । धूगश् कम्पने । पुनातिवद्रूपाणि ।। स्तृगश आच्छादने ॥ स्तृणाति, स्तृणीते, स्तृणीयात् , स्तृणीत, स्तृणातु, स्तृणीताम् , अस्तृणात् , अस्तृणीत, अस्तारीत्, अस्तरीष्ट, अस्तरिष्ट, अस्तीट, - अस्तीर्षाताम्, अस्तीत्वम् , अस्तीईवम् , तस्तार, तस्तरतुः, तस्तरिथ, तस्तरे, तस्तरित्वे, तस्तरिध्वे, स्तीर्यात् , स्तरिषीष्ट, स्तीढुष्ट, स्तरिषीदवम् , स्तरिषीध्वम् , स्तीषर्षीट् वम् , स्तरीतासि, स्तरितासि, स्तरीतासे, स्तरितासे, स्तरीष्यति, स्तरिष्यति, स्तरीष्यते, स्तरिध्यते, अस्तरीष्यत् , अस्तरिष्यत, अस्तरीष्यत, अस्तरिष्यत
३-इट् सिजाशिषावितीटि वृतो नवेति दीर्घः । ४-इड्विकल्पे ऋवर्णादिति कित्त्वे ऋतामितीरि भ्वादेरिति दीर्घः । ५-अघोषे. शिट इति शिड्लोपः, स्कृच्छृत इति गुणः ।
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૮
हैमनूतनलघुप्रक्रिया ॥ वृगश् वरणे ॥ अवारीत्, ववार, ववरतुः, ववरिम, अवरीष्ट, अवरिष्ट, अवूष्ट, अवर्षाताम् , चवरे, वूर्यात् , वरिषीष्ट, वर्षीष्ट, वरीतासि, वरितासि, बरीतासे, वरितासे । शेषं सामान्यम् । अथ परस्मैपदिनः ॥ ज्यांश वयोहानौ ॥
दीर्घमवोऽन्त्यम् ।४।१।१०३॥ वेगवजितस्य धातोदन्त्यं दीर्घ भवति । जिनाति, जिनीयात् , जिनातु, अजिनात् , अज्यासीत् , जिंज्यौ, जिज्यतुः, जिज्यिथ, जिज्याथ जीयात् , ज्याता, ज्यास्यति, अज्यास्यत् ॥ इति प्वादयः॥ 'बन्धंश बन्धने । बध्नोति, बध्नीयात्, बध्नातु, बधान, बध्नीयात् , अबध्नात् , अान्त्सीत् , अबान्धाम् , अभान्मुः, बबन्ध, बध्यात्, बैन्धा, भन्स्यति, अभन्त्स्यत् ॥ अशर भोजने ॥ अश्नाति, अश्नीयात् , अश्नातु, अशान, आश्नात् , आशीत्, आश, अश्यात्, अशिता, ६-स्कृच्छृत इति गुणः । ७-इड्विकल्पे ऋवर्णादिति कित्त्वाद् ओष्ठ्यादुरित्युरादेशे भ्वादेरिति दीर्घः । ८-ज्याव्यध इति वृति दीर्घ प्वादेईस्वः । ९-ज्याव्ये इति पूर्वस्य इकारः । १०-ज्याव्यध इति
वृति द्वित्वादि । १-नो व्यञ्जनस्येति नलोपः । २-व्यञ्जनानामिति वृद्धिः । गडदबादेरिति चतुर्थः । अघोषे प्रथमः । ३-वृद्धौ धुडिति सिज्लुकि अध इति चतुर्थे धुटो धुटीति लोपः। ४-नो व्यञ्जनस्येति नलोपः। ५-अध इति चतुर्थे धुटो धुटीति लोपः।
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतन लघु प्रक्रिया
१८९
"
अशिष्यति, आशिष्यत् ॥ मुषश् स्तेये ॥ मुष्णाति, मुष्णीयात् मुष्णातु मुषाण, अमुष्णात्, अमोषीत्, मुमोष, मुख्यात्, मोषिता, मोषिष्यति, अमोषिष्यत् ॥ पुषश् पुष्टौ ॥ मुष्णातिवत् ॥ ज्ञांश अवबोधने ॥ जानाति, जानीयात्, जानातु जानीहि जानीतात्, अजानात्, अज्ञासीत् जज्ञौ, जज्ञिथ, जज्ञाथ, ज्ञेयाँत, ज्ञायात् ज्ञाता, ज्ञास्यति, अज्ञास्यत् ॥ इति क्रथादयः ॥ ॥ अथ स्वार्थिकायादिप्रत्ययान्ताः ||
"
"
|| गुपौ रक्षणे ॥ गुपौधूप विच्छिपणिपनेरायः | ३ | ४|१ || गुप्-धूपू - विच्छ्र - पण् - पन्-एभ्यो धातुभ्यः पर आयप्रत्ययो भवति स्वार्थे । शबू । गोपायति, गोपायेत्, गोपायतु, अगोपायत् || धूप सन्तापे । पणि व्यवहारे स्तुतौ । पन च ॥ धूपायति, पणांयति, पनायति ॥ कमूह कान्तौ ॥ कान्तिरिहेच्छा ॥
कमेर्णिङ्ग | ३|४|२|| कमेर्धातोः स्वार्थे णिङ् प्रत्ययो भवति । कामयते, कामयेत, कामयतास् । अकामयत ॥ ऋत घृणागतिस्पर्धेषु ॥
ऋतेर्डीयः | ३|४|३|| ऋत् इत्यस्माद् धातो:
६ - जाज्ञेति जादेशः । ७ - संयोगादेर्वेत्येः । ८ - घोरुपान्त्यस्येति गुणः, लुगस्येत्यलुक् । ९-पणिपनी आयप्रत्ययान्तोः परस्मैपदिनौ । १ति वृद्धिः शवि गुणायादेशौ ।
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९०
हैमन्तनलघुप्रक्रिया स्वार्थे ङीयप्रत्ययो भवति । ऋतीयते, ऋतीयेत, ऋतीयताम् , आतीयीत ॥
अशवि तेवा ।।४।४॥ गुपादिभ्योऽशवि विषये आय-णीङ्-डीया वा भवन्ति । अगोपायीत् , अगोपीत , अगौप्सीत् , अगौप्ताम् , गौपायाश्चकार, जुगोप, जुगोपिथ, जुगोपिव, गोपाय्यात् , गुप्यात् , गोपायिता, गोपिता, गोप्ता, गोपायिष्यति, गोपिष्यति, गोप्स्यति, अगोपायिष्यत् , अगोपिष्यत् , अगोप्स्यत् । अधूपायीत् , अधूपीत् । अपणायीत्, अपोणीत् , अपणीत् , अपनायीत् , अपानीत् , अपनीत् । शेषं सेडू गुपिवत् ॥
उपान्त्यस्याऽसमानलोपि शास्वृदितो डे ।४।२।३५॥ समानलोपि शासूक् ऋदनुबन्धवर्जितस्य धातोरुपान्त्यस्यपरेणौ हूस्वो भवति ।।
असमानलोपे सन्वल्लघुनि डे ।४।१।६३॥ न 'विद्यते समानस्य लोपो यस्मिन् ङपरे णौ तस्मिन् द्वित्वे सति पूर्वस्य लघुनि धात्वक्षरे परे सनीव कार्य भवति ॥ सन्यस्येतीत्वमुक्तमिहापि तथेत्याशयः ॥
११-डीयस्य ङित्त्वादात्मनेपदम् । १२-धूगौदित इति वेट् ,
अत इत्यल्लोपः । -१-व्यञ्जनादेरिति वा वृद्धिः ।
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतन लघुप्रक्रिया
१९१
सन्यस्य |४|१|५९॥ धातोर्द्वित्वे पूर्वस्याकारस्य सनि परे इकारो भवति ॥
लघोर्दीर्घोऽस्वरादेः ४|१|६४ || अस्वरादेधातोर्डपरे असमानलोपे णौ द्वित्वे सति पूर्वस्य लघोर्लघुनि धात्वक्षरे परे दीर्घो भवति ॥
रनिटि | ४ | ३ |८३ || अनिट्यशिति प्रत्यये गेर्लुग् भवति । अचीकमत, अचीकमेताम्, अचीकमन्त । अचकमत, 'अचकमेताम् ॥
आमन्ताल्वाय्येत्नावय् | ४|३|८५ || आम्-अन्त्आलु-आय्य-इत्नु-एषु प्रत्ययेषु परेषु णेरयादेशो भवति । लुकोऽपवादः । कार्मेयाञ्चक्रे, चकमे, कामयिषीष्ट, कमिषीष्ट, कामयिषीद्वम्, कामयिषोध्वम्, कमिषीध्वम्, कामयिता, कमिता, कामयिष्यते, कमिष्यते, अकामयिष्यत, अकमिब्यत ॥ आर्तियिष्ट, आर्तीत्, आर्तियिवम्, आर्तियिध्वम्, आर्तियिड्वम्, ऋतीयिषीध्वम्, ऋत्यात्, ऋतीयितासे,
२ - कम् धातोर्णिङि अनुबन्धलोपे उपान्त्यवृद्धौ अद्यतन्यां तप्रत्यये मध्ये ङप्रत्यये ह्रस्वत्वे द्वित्वादिकायें सन्वत्त्वादित्वे दीर्घे णिलोपेऽटि च रूपम् । ३ - णिविकल्पे ङे द्विस्वादि । ४ - आमि णेरयादेशे अनुप्रयोगादिकं बोध्यम् । ५-णे गुणायादेशौ परस्वात् । ६-भत इत्यकारलोपः स्वरादेस्ता स्वित्यादिवृद्धिः । ७-भत इत्यलक्
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९२
हैमनूतनलघु प्रक्रिया
अर्तितासि, ऋतीयिष्यते, अर्तिष्यति, आर्तीयिष्यत,
आर्तिष्यत् ।
अथ कण्ड्वादयः । कण्डूग गात्रविघर्षणे ।
धातोः कण्डवादे र्यक् | ३ |४| ८ || कण्ड्वादिभ्यो | धातुभ्यः स्वार्थे यक् प्रत्ययो भवति । कण्डूयेति, कण्डूयते । कित्त्वान्न गुणः । अत एव कित्करणाद् यक् धातुभ्य एव । द्विधा हि कण्ड्वादयः - धातवः प्रातिपदिकानि चेति ध्येयम् । धातुग्रहणमुत्तरार्थं स्पष्टप्रतिपत्तये इहैव कृतम् ॥ कण्डूयेत, कण्डूयेत्, कण्डूयताम्, कण्डूयतु, अकण्डूयत,अकण्डूयत्, अकण्डूयिष्ट, अकण्डेयिष्ट, अकण्डूयीत्, कण्डूयाश्चकार, कण्डूयाञ्चक्रे, कण्डूयिषीष्ट, कण्डूयिषीद्रवम्, कण्डूयिषीध्वम्, कण्डूय्यात् कण्डूयितासे, कण्डूयितासि, कण्डूयिष्यति, कण्डूयिष्यते, अकण्डूयिष्यत, अकण्डूयिष्यत् ॥ मही वृद्धौ पूजायाश्च ॥ हृणीङ् रोषलज्जयोः ॥ महीयते, हृणीयते, आत्मनेपदिनाविमौ ॥ मन्तु अपराधे ॥ वल्गु पूजामा - घुर्ययोः ॥ मन्तूयति, वल्गयति । परस्मैपदिनाविमौ । दुरज भिषज् चिकित्सायाम् ॥ दुरज्यति, भिषज्यति, दुरज्येत्, भिषज्येत्, भिषज्यतु, अभिषज्यत् ।।
योऽशिति | ४ | ३ |८|| व्यञ्जनान्ताद् वातोव्यञ्जनात्पर१ - शवि लुगस्येत्यलुक् । २ - अत इत्यल्लोपः । ३ – दीर्घ वीति दीर्घः ।
,
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
१९३ स्य यकारस्याशिति प्रत्यये परे लुग् भवति । अभिषजीत् । अल्लोपस्य स्थानिवत्त्वान्न वृद्धिः। भिषजाश्चकार, भिषज्यात् , भिषजिता, भिषजिष्यति, अभिषजिष्यत् ॥ सुखदुःख तक्रियायाम् ॥ सुखायति, दुःखायति, अमुखायीत् , मुखायाञ्चकार, सुखाय्यात् , सुखायिता, मुखायिष्यति, . अमुखायिष्यत् । शेषं सामान्यम् , एवं दुःखायतेरपि ॥
इति कण्ड्वादयः॥
॥ अथ चुरादयः॥ ॥चुरण स्तेये ॥ चुरादिभ्यो णिच ।३।४।१७॥ चुरादिभ्यो धातुभ्यः स्वार्थे णिच् प्रत्ययो भवति । चारयति, चोरयेत् , चोरयतु, अचोरयत्, अचूचुरत् , चोरयाचकार, चोर्यात्', चोरयिता, चौरयिष्यति, अचोरयिष्यत् ॥ पूजण पूजायाम् ॥ पूजयति, अपूपुजन, पूज्यात् , पूजयिता ॥ चितण संवेदने ॥ चेतयति, अचीचितत् ॥ चितुण् स्मृत्याम् ॥ चिन्तयति, अचिचिन्तत् , चिन्त्यात् ॥ कृतण संशब्दने ॥
४-अत इत्यल्लोपः, पश्चाद् य लोपः । ५-दीर्घश्च्वीति दीर्घः । ६-अत इत्यल्लोपः । ७-णिचि उपान्त्यगुणे अषि गुणायादेशौ । १-णिचि गुणे के इस्वत्वे द्वित्वादौ लघोरिति पूर्वदी णिलोपे अडागमे च... रूपम् । २-णेरिति णिलोपःः । ३-उदित्वादुदितः स्वरादिति नोन्तः, उपान्त्याभावान गुणः।
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया कृतः कीर्तिः ।४।४।१२३॥ कृतण् इत्येतस्य की इत्ययमादेशो भवति ॥ कीर्तयति ॥
ऋवर्णस्य ।४।२।३.७॥ धातोरुपान्त्यस्य ऋवर्णस्य ङपरे पौ वा अकारो भवति । अचीकृतत् , अचितव कीरा , कीर्तयिता ।। गणण संख्याने ॥ गणपति ।।
ई गणः ४३११६७ा गणेईपरे णौ द्वित्वे पूर्यस्येकारोऽकारश्चान्तादेशो भवति । बजीगणत् , अजगणत् , गणयामास, गण्यात् , गणयिता ॥ कथण वाक्यप्रबन्धे । कथयति, अचकथत् ॥ इमावदन्तौ ॥ युजण संपर्चने ॥
युजादेर्नया ।३।४।१८॥ युजादिभ्यो धातुभ्यः स्वार्थे णिच् प्रत्ययो वा भवति । योजयति, अययुजत् । योजति, योजेत् , योजतु, अयोनत् , अयोजीत् , युयोज, युज्यात् , योजिता, योजिष्यति, अयोजिष्यत् ॥ सहण मर्षणे ॥ साहयति, असीसहत् । 'सहति, असहीत् , ससाह, सेहुः, सेहिय, सहाब् , सहिता, सोढा, सहिष्यति, असहिष्यत् ।। इति चुरादयः॥
॥णिगन्त प्रक्रिया ॥ प्रयोहल्याबरे पिम् 4३॥२०॥ कर्तारं यः ४-गौ मत इत्यकारस्य लुक, तस्य स्थानिवद् भावान्नोपान्यवृद्धिः॥ ५-णौ समामलोपित्वान्न सन्वायः॥ ६-णिविकल्पे शब् । ७-न विजाय इति वृद्धिनिषेषः । ८-सहलुभेच्छेति वेट् ।
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतबलघुक्रिया
१९५
प्रयुङ्क्ते - प्रेरयति स प्रयोक्ता । प्रयोक्तृर्व्यावारे वाच्ये धातोशिंग प्रत्ययो भवति वा । चकार उभयपदार्थः । णकारो वृद्ध्यर्थः । भवन्तं प्रयुङ्क्ते भावेयति, भोवंयते, भावयेत्, भावयेत, भावयतु, भावयताम्, अभावयत् अभावयत ॥
,
अजन्तस्थापवर्गेऽवर्णे |४|१|६० ॥ धातोर्द्वित्वे पूर्वस्योकारान्तस्यावर्णान्ते जान्तस्थापवर्गे परतः सनि परे इकारो ऽन्तादेशो भवति ॥ णौ यत्कृतं तत्सर्वं स्थानिवद् भवति द्वित्वे कर्त्तव्ये || अवीभवत्, अबीभवत, भावयामास, भावयाञ्चक्रे, भावयत्, भावयिषीष्ट, भावयिषीद्वम्, भावयिश्रीध्वम्, भावयितासि, भावयितासे, भावयिष्यति, भावयिष्यते, अभावयिष्यत् अभावयिष्यत । पाचयैति, पाचयते, पाचयेत्, पाचयेत, पाचयतु, पाचयताम्, अपाचयत्, अपाचयत । अपीपचत्, अपीपचत, पाचयाञ्चकार, पाचयाक्रे, पाच्यात्, पाचयिपोष्ट, पाचयितास्त्रि, पाचयितासे, माचयिष्यति, पाचयिष्यते, अपाचयिष्यत्, अपाचयिष्यत ॥ कारयति, अवीकरत् ।। रावयति, रावयते, अरीरवत्, अरीरक्त । लावयति, लावयते, अलीलवत्, अलीलवत ॥
,
९ - गौ वृद्धयावादेशौ । १० - ईगित इत्यात्मनेपदम् ||
१ - भूधातोर्णिग्यनुबन्धलोपे वृद्धयावादेशयोरयतन्यां दिप्रत्यये हे य द्विवे कर्तव्ये स्थानिवद्भावाद् भू इत्यस्यैव द्वित्वे सम्बंद्भावादोर्जान्तस्येति इत्वे दीर्घे च रूपम् ! २ - आमन्तेत्यय् । ३-प्रेरिति निलोपः । ४- उपान्त्यवृद्धिः ।
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
१९६ हैमनूतनलघुप्रक्रिया पावयति, पावयते, अपीपवत् , अपीपवत ॥ शासयति, शासयते, अशशासत् , अशशासत ॥ शेषं स्वयमुन्नेयम् ॥ ढोकृङ् गतौ। ढौकते, अढौकिष्ट, ॥ शवविकरणः । ढौकमानं प्रयुङ्क्ते ढोकयति, ढोकयते, अडुढौकत् , अडु ढौकत । राजयति, राजयते, अरराजत् , अरराजत । ___ घटादेहूस्वो दीर्घस्तु वा निणम्परे ।४।२।२४॥ घटादीनां धातूनां णौ परे ह्रस्वो भवति, भिणम्परे तु णौ दीर्थों वा भवति ॥ स्मं आध्याने ॥ अयं घटादिः शव्विकरणः । स्मरति, अस्मार्षीत् , सस्मार, सस्मर्थ, सस्मरिम, स्मर्यात् , स्मर्ता, स्मरिष्यति ॥ स्मरन्तं प्रयुङ्क्ते-स्मरयति स्मरयते ॥
स्मृदृत्वरप्रथम्रदस्तुस्पशेरः ४।१।६५॥ स्मृ-दृ-त्वरप्रथ-मद्-स्तृ-स्पश्-एषां धातूनामसमानलोपे ङ परे णौ द्वित्वे सति पूर्वस्याऽकारोऽन्तादेशो भवति । असस्मरत् , असस्मरत ॥ दारयति, दारयते, अददरत् , अददरत । सन्वद्भावापवादोऽदादेशः परत्वाद्दीर्घमपि बाधते । स्तारयति, अस्तिर , अतस्तरत ॥
५-शास्वृदिद्वर्जनान्न ह्रस्वो न सन्वद्भाव इति नेत्वादि । ६-अयमृदित् ।
9-ऋतं इति नेट् । ८-ऋतश्चेति गुणः। ९-नामिन इति वृद्धौ
घटादित्वादा हस्वः १-अघोषे शिट इति शिटो लुक् ।
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतन लघुप्रक्रिया
भ्राज भास भाषदीपपीडजी व मीलकणरणवणभणश्रण हुवे हे लुट् लुपलपां नवा |४| २|३६|| भ्राजूभास्-भाष्-दीपू-पीड्-जीव्-मील - कण्- रण्वण्-भण्-श्रण्- हूवेहेट्-लुट्-लुप्-लप्-एषां धातूनां ङपरे णौ उपान्त्यस्य ह्रस्वो वा भवति । भ्राजयति, अविभ्राजत् अवभ्राजत् । भासयते, अबीभसत, अवभासत । वर्त्तयति, अवीवृर्तत्, अववर्त्तत् । स्वापयति, अषुपेत् ॥
"
अतिरी ब्ली ही क्नुयीक्ष्माय्यातां पुः |४| २|२१ ॥ ऋ-री-ब्ली-ही-क्नुय् क्ष्माय् - एषामाकारान्तानां च धातूनां णौ परे पुरन्तो भवति । अर्पयति, आर्पयत्, आर्पिपत् । दापयति, अदीदपत् ॥
।
. १९७
णौ को जीङः | ४|२| १०॥ क्रीग्-जि-इङ्-इत्येतेषां गौ परे आकारोऽन्तादेशो भवति । क्रापयति, अचिक्रपत् । जापयति, अजीजपत् । अध्यापयति ॥
णौ सन् डे वा | ४|४|२७|| सन् परे ङपरे च णौ परत इङो गादेशो वा भवति । अध्यजीगपत् । अध्यापिपत् । प्रापयति ॥
२-ऋदुवर्णस्येति वा ऋः । ३ - स्वपेरिति
पुस्पाविति गुणः । ५ - पूर्वो द्विरुक्त इति परस्य
इति पि स्वरादेद्वितीय इति
वाल्लुक् । ६ - पिशब्दस्य
ति द्वित्वम् । ४- वाग
इत्यस्कारस्य -
इत्यस्यैव द्वित्वं बोध्यम् । द्विरुक्तिः ।
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैम नूतनलघुप्रक्रिया
जितेरिः |४| २|३८|| जिघ्रतेरुपान्त्यस्य ङपरे णावि कारो वा भवति ॥ अजिघ्रिपैत् । अजिघ्रपत् । स्थापयति । लिष्ठतेः |४| २|३९|| तिष्ठतेरुपान्त्यस्य उपरे णाविकारो भवति । अतिष्ठिपत् ॥
१९८
रुहः पः |४| २|१४|| रुहेण परतः पकारोऽन्तादेशो वा भवति । रोपयति, रोहयति । अरुरुपत्, अरूरुहत् ॥
पातेः |४| २|१७|| पांकू रक्षणे इत्येतस्य णौ परे लोऽन्तो भवति । पालयति, अपीपलत् ॥
धूग् प्रीगोर्न ः | ४|२| १८ || धूग् - प्रीग्-इत्येतयो परे नोऽन्तो भवति । धूनयति, अधुनत् । प्रीणयति, अपिप्रिणत् ॥
पाशाछासावेच्या हू वो यः |४| २|२०|| पा-शा-छासा-वे-व्या - हवा एषां णौ परे योन्तो भवति । पाययति ॥
ङे पियः पिष्य |४|१|३३|| ण्यन्तस्य पिबतेर्डपरे पीप्य इत्ययमादेशो भवति, न चायं द्विर्भवति । अपीप्यत् । वाययति ॥
णौ नि |४|१|८८ || हवयतेः सस्वरान्तस्था उपरे ७-इत्वेद्वित्वम् । एवमतिष्ठिपदित्यादावपि द्वित्वविधिरित्वानन्तरं बोध्यम् । १ - णावात्सन्ध्यक्षरस्येत्यात्वे आत ऐरित्यैः ।
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया सन्परे च णौ विषये वृद् भवति । अजूहवत् , अजुहावत् ॥ __ शदेरगतो शात् ।४।२।२३॥ शीयतेरगतावर्थे णौ परे शात् इत्ययमादेशो भवति । शातयति पुष्पाणि, अशीशतत् । गतौ तु-शादयति, अशीशदत् ॥ __णिति घात् ।४।३।१००॥ णिति प्रत्यये परे हन्तेर्षात् इत्ययमादेशो भवति । घातयति, अजीतत् ॥ ___ ऊद् दुषो णौ।४।२।४०॥ दुषेरुपान्त्यस्य णौ परे ऊकारादेशो भवति । दूषयति, अदृदुषत् ॥ ___ कगेवनूजनजष्कनसनः ।४।२।२५॥ कम्-वन्जन-जू-क्नस्-रज-एषां णौ परे हूस्वो भवति, भिणम्परे तु णौ वा दीर्षो भवति । जनयति, अजीजनत् । जयति, अररञ्जत् ॥
णो मृगरमणे ।४।२।५१॥ रब्जेरुपान्त्यनकारस्य गौ परे मृगाणां क्रीडायामर्थे लुगू भवति । रजयति मृगान , अरीरजत् ॥
अमोऽकम्यमिचमः।४।२।२६॥ कम्यमिचमिवर्जस्यामन्तस्य धातोणौंपरे हूस्वो भवति, विणम्परे तु णौ वा दी| भवति । रमयति, अरीरमत् , गमयति, अजीगमत् ॥ २-ङपरे णौ विषये स्वृति णौ कृतस्य स्थानिवद्भावाद् हु इत्यस्य द्वित्वे
भ्राज भासेति इस्वत्वे अजूहयदिति, पक्षे अजुहाअदिति बोध्यम् ।
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
२००
हैमनूतनलघुप्रक्रिया चुरादिण्यन्ताण्णौ पूर्वणिलोपे-चोरयन्तं प्रयुङ्क्ते चोरयति, अचूचुरत् । अचुचोरदिति तु ध्यान्ध्यविलसितमेव । इति णिगन्तप्रक्रिया ॥
॥ अथ सन्नन्तप्रक्रिया ॥ तुमोदिच्छायां सन्नतत्सनः।३।४।२१॥यो धातुरिषेः कर्म, इषिणैव च समानकर्तृकः स तुमर्हः । तुमर्हाद् धातोरिच्छायामर्थे सन् प्रत्ययो वा भवति ॥
सन्यङश्च ।४।१३॥ सन्नन्तस्य यङन्तस्य च धातोराद्य एकस्वरोऽवयवो विर्भवति । पठितुमिच्छति पिपठिषति, पिपठिषेत् , पिपठिषतु , अपिपठिषत् , अपिपठिषीत् , पिपठिषाश्चकार, पिपठिष्यात् , पिपठिषिता, पिपठिषिष्यति, अपिपठिषिष्यत् ॥ अटितुमिच्छति अटिटिषति, आटिटिषत् , आटिटिषीत् । अत्तुमिच्छति जिघसंति, अजियत्सत् , अजिघत्सीत् , जिघत्सामास ॥
३-पठनं हीच्छायाः कर्म, इच्छायाः कर्ता च तस्य कर्तेति पधातुस्तु.. मर्हः । एवमन्यत्राऽप्यूह्यम्। ४-सनीटि द्वित्यादिकार्ये सन्यस्येतीत्वे
नाम्यन्तस्थेति षः । शवि लुगस्येत्यलुक् । १-इटि अत इत्यलुक् । सन्नन्तोऽनेकस्वरत्वात्सेडिति ध्येयम् । २-अनेक. स्वरत्वादाम्यत इत्यलुक् । ३-अत इत्यलुक् । ४-स्वरादेरिति टिशब्दस्य द्वित्वम् । ५-स्वरादेस्तासु । ६-अदेर्घस्ल सनद्यतनीति घस्लादेशे द्वित्वादिकार्ये इत्वे सस्त इति तः ।
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैम नूतन लघुप्रक्रिया
ग्रह गुहश्च सनः |४|४| ६० ॥ ग्रहि गुहिभ्यामुवर्णान्ताच्च धातोर्विहितस्य सन आदिरिड् न भवति ॥
२०१
रुदविदमुषग्रहस्वपप्रच्छः सन् च | ४ | ३ | ३२॥ रुद् -विद् - मुष्-ग्रह- स्वप्- प्रच्छ-एभ्यो धातुभ्यः परः सन् क्त्वा च द्विद् भवतः । ग्रहीतुमिच्छति जिघृक्षति, अजिघृक्षीत् जिघृक्षाम्बभूव, जिघृक्षिष्यति ॥
"
उपान्त्ये | ४ | ३ | ३४ ॥ नामिन्युपान्त्ये सति धातोः परोऽनट् सन् द्विद् भवति । गोडुमिच्छति जुघुक्षति, अजुघुक्षीत्, जुघुक्ष्यात् । भेतुमिच्छति विभित्सति, अबिभित्सीत् । मोषितुमिच्छति मुमुषिषति, अमुमुषिषत्, अमुमुषिषीत् । स्वप्तुमिच्छति सुषुप्सति, असुषुप्सीत् । प्रयोक्तृव्यापारे णिगन्तात्सनि तु
स्वपो णावुः | ४|१|६२ || स्वपेण सति द्वित्वे कृते पूर्वस्योकारो ऽन्तादेशो भवति । स्वापयितुमिच्छति सुष्वापयिषति, असुष्वापयिषीत् सुष्वापयिषाञ्चकार । रोदितुमिच्छति रुरुदिषति, अरुरुदिषीत् । वेदितुमिच्छति विविदिषति, अविविदिषीत् ।
"
७ ग्रह गुह इतीनिषेधः, कित्त्वाद् मृत्, द्वित्वादिकार्यम्, ढत्वे चतुर्थः, षढोरिति कः, षः । ८ - आम्यत इत्यलुक् । तौ मुम इति स्वानुस्वारानुनासिकौ । ९- कित्त्वाद् वृति द्वित्वादि ।
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०२
हैमनूतनलघुप्रक्रिया ___ ऋस्मिपूडजशौकगृहधृप्रच्छः ।४।४।४८॥ ऋस्मि-पू-अ-अश-कृ-ग-द-धृ-प्रच्छ्-एभ्यः परस्य सन आदिरिड् भवति । प्रष्टुमिच्छति पिपृच्छिषति, अपिपृच्छिषीत् ॥
नामिनोऽनिट् ।४।३।३३॥ नाम्यन्ताद् धातोरनिट सन् किद्वद् भवति ॥ ___ स्वरहन्गमोः सनिथुटि ।४।१।१०४॥ स्वरान्तस्य धातोर्हन्तेर्गमेश्च धुडादौ सनि परे स्वरस्य दीर्थों भवति । भवितुमिच्छति बुर्भूषति, अबुभूषीत् , बुभूष्यात् । जेतुमिच्छति जिगीषेति, अजिगीषीत् । जिगीषिता। चेतुमिच्छति चिकीपति, चिचीपति, स्तोतुमिच्छति तुष्टूपति । कर्तुमिच्छति चिकीर्षति, चिकीर्षिता हन्तुमिच्छति जिघांसैंति, अजिघांसीत् ॥ _.
सनीडश्च ।४।४।२५॥ इङ इणिकोश्वाज्ञाने वर्तमानयोः सनि परे गमुरादेशो भवति । अज्ञान इति इण एव विशेषणम् ॥ १०-कित्त्वाद् गुणाभावः, दीर्घः पर्जन्यवल्लक्षणन्यायेन । ११-कित्त्वान्न
गुणः । दीर्घः । जेगिरिति गिः । १-अनिट्सनि कित्त्वान्न गुणः, दीर्घः, चेः किर्वेति किः । २-अघोषे शिट इति शिड्लुक् । ३-कित्त्वाद्गुणाभावे दीर्धे इरादेशे भ्वादेर्नामिन इति दीर्घः । ४-अङे हीति घः । शिड्हें इत्यनुस्वारः ।
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया २०३ प्राग्वत् ।३।३।७४॥ सनः पूर्वो यो धातुस्तस्मादिव सन्नन्ताकर्तर्यात्मनेपदं भवति । यत्पूर्वस्य धातोरनुबन्धेनोप-. पदेनार्थविशेषेण वाऽऽत्मनेपदं दृष्टं तत्सनन्तादतिदिश्यत इति यावत् । अध्येतुमिच्छति अधिजिगांसते, अध्यजिगांसत, अध्यजिगांसिष्ट, अधिजिमांसाश्चक्रे, अधिजिगांसिसीष्ट । इण-एतुमिच्छति जिगमिषति विदेहान् , अजिगमिषीत् । इक्-अध्येतुमिच्छति अधिजिगमिषति मातुः। . इणो ज्ञाने प्रतीषिर्षति प्रत्यैषिषत , प्रत्यैषिषीत् । अधीडो णिगन्तात्तु अध्यापयितुमिच्छति अधिजिगापयिषति, अध्या- . पिपयिषति, अध्यजिगापयिषीत् , अध्यापिपयिषीत् ॥ .
वौ व्यञ्जनादेः सन् चायवः ।४।३।२५॥ अकारे इकारे चोपान्त्ये सति व्यजनादेर्धातोः परः सन् क्त्वा च सेटौ वा किद्वद् भवतः, यकारान्तात् वकारान्ताच्च न भवतः। द्योतितुमिच्छति दिद्युतिषते, दिद्योतिषते, अदिद्युतिषीत् , अदिद्योतिषीत् । अदिद्युतिषिष्ट । अदिद्योतिषिष्ट । लेखितुमिच्छति लिलिखिषति, लिलेखिपति, अलिलिखिपीत् , अलिलेखिषीत् । वर्तितुमिच्छति विवर्तिषते, अवि---
५-स्वरहनिति दीर्घः, शिड्हे इत्यनुस्वारः । ६-स्वरादे द्वितीयइतिसशब्दस्य द्वित्वे सन्यस्येतीः । ७-सनि णौ गादेशे पुः। ८-गादेशविकल्पे आत्वे पौ पिशब्दस्य द्वित्वम् । ९-द्युतेरिरिति पूर्वस्य इः । १०-युद्भ्य इति विकल्पेनात्मनेपदम् । .
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
0
0
२०४
हैमनूतनलघुप्रक्रिया वर्तिपत, अविवर्तिषिष्ट । विवृत्सति, अविवृत्सीत् । नितिषति, निनृत्सति, अनिनतिषीत् , अनिनृत्सोत् । ___ इवृधभ्रस्जदम्भश्रियूर्णभरज्ञपिसनितनिपतिवृददरिद्रः सनः ।४।४।४७॥ इवन्तेभ्य ऋध्-भ्रस्ज-दम्भश्रि-यु-ऊणु- भर -ज्ञप् - सन्-तन्-पत्-वृग्-ऋदन्तेभ्यो दरिद्रातेश्च परस्य सन आदिरिड् वा भवति । देवितुमिच्छति दिदेविषति । अय्व इति पर्युदासान्न किद्वद् भावः । दुयूपति, अदिदेविषीत् , अदुद्यूषीत् ॥
ऋध ईत् ।४।१।१७॥ ऋधः सकारादौ सनि परे ईत इत्यादेशो भवति न चास्य द्विः । अदिधिषेति, आदिधिषीत् । इडभावे ईर्ल्सति, ऐत्सीत् । भ्रष्टुमिच्छति विभजिषति, बिभ्रज्जिति, विभेक्षति, विभ्रक्षति, अबिभजिषीत् , अबिभ्रज्जिषीत् , अबिभीत् , अविभ्रक्षीत् । दम्भितुमिच्छति दिदम्भिषति । इडभावे
दम्भो धिप्धीप् ।४।१।१८॥ दम्भेः सकारादौ सनि . ११-वृद्भ्यः स्यसनोरित्यात्मनेपदविकल्पे न वृद्भ्य इतीनिषेधः । . १२-कृतचतेति वेट् । १३-कित्त्वान्न गुणः ।। ..१-इडभावे कित्त्वाद् गुणाभावे अनुनासिके चेत्यूट , दीर्घः । २-इटि
गुणे स्वरादेरिति धिशब्दस्य द्वित्वम् । ३-भृज्जो भर्जिति भर्जादेशः। ४-पक्षे सस्य शषाविति शः, तृतीय इति तृतीयः । ५-इडभावे यजसृजेति षः, षढोरिति कः, नाम्यन्तस्थेति षः । ६-भर्जादेशाभावे -संयोगस्यादाविति सकारलुक् । ततः षत्वादि ।
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०५
हैमनूतनलघुप्रक्रिया परे धिप् धीप् इत्येतावादेशौ भवतो न चास्य द्विः । धिप्सति, धीप्सति, अधिप्सीत् , अधीप्सीत् । श्रयितुमिच्छति शिश्रयिषति, शिश्रीषति ॥ युक् मिश्रणे ॥ अदादिरयम् । यवितुमिच्छति यियविषंति, ययुषति । ऊर्णवितुमिच्छति ऊर्जुनु विति, अर्जुनविषति, ऊर्जुनूषति, और्णनुविषीत् , और्जुनविषीत् , और्गुन्षीत् । भर इति. शव विकरणे भृधातुः । भर्तुमिच्छति बिभरिषति, बुभूर्षति, विभरिषते, बुभूपते ।
ज्ञप्यापो ज्ञोपीप् न च द्विः सि सनि ।४।१।१६॥ ज्ञपेरापेश्च सकारादौ सनि परे क्रमाद् ज्ञीप ईप् इत्येतावादेशौ भवतः, न चानयोरेकस्वरोंशो द्विर्भवति । आप्तुमिच्छति ईप्सति, ऐप्सीत् । ज्ञपयितुमिच्छति जिज्ञपयिषति, जीप्सति । तनितुमिच्छति तितनिषति ॥
तनो वा ।४।१।१०५॥ तनोतेधुंडादौ सनि परे स्वरस्य दीपों वा भवति । तितांसति', तितंसति । पतितमिच्छति पिपतिषति ॥ ::
७-कित्त्वान्न गुणः। ८-कित्वाद् गुणाभावे. स्वरहनिति . दीर्घः ।
९-इटि गुणावादेशौ । ओर्जान्तस्थेतीः । १०-वोर्णोरिति ङित्त्वाद् गुणाभावे धातोरित्युत् । ११-इटि गुणायादेशौ । १२-इडभावे । दीर्घ शिड्हे इत्यनुस्वारः ।
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया रभलभशकपतपदामिः ।४।१।२१॥ रम्-लभ्-शक्पत्-पद् एषां स्वरस्य सकारादौ सनि परे इकार आदेशो भवति, न चैषां द्विः। पित्सति । वरीतुमिच्छति विवरीषति, "विवरिषति, वुवर्षति । विवरीषते, विवरिषते, वर्षते । तरीतुमिच्छति तितरीपति, तितरिषति, तितीर्षति । दरिद्रितुमिच्छति दिदरिद्विषति, दिदरिद्रासति । अतुमिच्छति अरिरि
ति, आरिरिषीत् । स्मेतुमिच्छति सिस्मयिषते, असिस्मथिषीष्ट । पवितुमिच्छति पिपविषते । तदनुबन्धग्रहणे नाऽतदनुबन्धकस्य । पु¥षति, पुपूषते ॥ .
. न बदनं संयोगादिः ।४।१।५॥ स्वरादे तोद्वितीयांशस्यैकस्वरस्य बदनाः संयोगस्याचा द्विर्न भवन्ति । ततो अञ्जे: जिशब्दस्य बित्वम् । अजितुमिच्छति अञ्जिजिर्षति,
आजिजिषीत् । अशितुमिच्छति अशिशिषते । करीतु'मिच्छति चिकरीषति. चिकरिषति । गलीतुमिच्छति निगलिपति, जियालीपति, जिगरीपति, नियरिषति । भाद मिच्छति आदिदरिखते, यादिदरिषिष्ट । आरधु
१३-कित्त्वाद् गुणाभावः । १४-इंटि गुणः । वृतो नयेति वा दीर्घः । १-इडभावे कित्वाद् गुणाभावे ओष्ठ्यादुरित्युरादेशे भ्वादेर्नामिन इति ' दी । २शित्यस्सन्नित्यालुक् । ३-ऋस्मीति इंटि गुणे रिशब्दस्य द्विशक्तिः । मिडितीटि गुणायादेशौ। ५-अत्र पूगंधातुः । ग्रहहम सन ती मिषेधः । ६-इटि जि शब्दस्य द्वित्वम् ।
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०७
हैमनूतनलघुप्रक्रिया मिच्छति आरिप्सते, आसिप्सिष्ट । लब्धुमिच्छति लिप्सते । अलिप्सिष्ट, स्थातुमिच्छति तिष्ठासति ।
मिमीमादामित्स्वरस्य ॥२०॥ मिमी-माइत्येतेषां दासंज्ञकानां च स्वरस्य सकारादौ सनि परे इन् इत्ययमादेशो भवति, न चैषां द्विः । दातुमिच्छति दिसति दिसते वा वस्त्रम् । विधातुमिच्छति चिधित्सति विधिलते चा निनपूजाम् । पदिंच गतौ । प्रतिपत्तुमिच्छति प्रतिपित्सते श्रुतम् । प्रत्यपिरिसष्ट ॥ अथ स्वार्थसमन्ताः ॥
गुप्-तिजो गोक्षान्तो सन् ॥३।४।५॥ गुप् तिज इत्येताभ्यां क्रमेण गर्दायां क्षान्तौ च वर्तमानाभ्यां स्वार्थे सन् प्रत्ययो भवति । गुपिर्गतौ शब्धिकरण आत्मनेपदी । . स्वार्षे ४४६१॥ स्वार्थे विहितस्य सन धादिरिडू न भवति । जुगुप्सते । गर्हते इत्यर्थः । अजुरासिटी तिजिः क्षमानिशानयोः शविकरण आत्मनेपदी । तितिक्षते, सहत इत्यर्थः । अतितिक्षिष्ट ॥
किलशारे अशा किलो पालो संपन्य प्रकारे चर्तवान सनः मत्सयो-माति। कि कहाविदीनमिचिमिति ने
यति सिन्हा ने गत्वे समोर . इंति प्रथमस्ततः षः। किवान्न गुणः । ९ कित्त्वान्न गुणः ।
.
.
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०८
हैममूतनलघुप्रक्रिया इत्यर्थः । चिकित्सति व्याधिम् , प्रतिकरोतीत्यर्थः । निग्रहो विनाशोऽपि चेह प्रतीकारः । चिकित्सति चौरम् , निगृह्णातीत्यर्थः । चिकित्सति क्षेत्रे तृणानि, नाशयतीत्यर्थः । अचिकित्सीत् ।।
शान् दान मान् बधान्निशानार्जव विचारवैरूप्ये दीर्घश्वेतः ॥४७॥ शान-दान-मान्-बध् इत्येतेभ्यो यथासंख्यं निशाने आर्जवे विचारे वैरूप्ये चार्थे वर्तमानेभ्यः स्वार्थे सन् प्रत्ययो भवति, दीघश्चैषां द्विवचने सति पूर्वस्येकारस्य ॥ दानी तेजने । शानी अवखण्डने । मानि पूजायाम् । बधि बन्धने । एते शब्धिकरणाः। तत्र निशाने शीशांसते, अशीशांसिष्ट, शीशांसति, अशीशांसीत् । आर्जवे दीदांसते, दीदांसति, अदीदांसिष्ट, अदीदांसीत् । विचारे मीमांसते, अमीमांसिष्ट । वैरूप्ये बीभत्सते, अबीभत्सीष्ट ॥ इति सनन्तप्रक्रिया ॥
॥ अथ यङन्त प्रक्रिया ॥ व्यञ्जनादेरेकस्वराद् भशाभीक्ष्ण्ये यङ्वा । ३।४।९ भृशत्वविशिष्टे आभीक्ष्ण्यविशिष्टे चार्थे वर्तमानाद् धातोर्व्यञ्जनादेरेकस्वराद् यड्प्रत्ययो वा भवति। स्वरादेरनेकस्वराचं धातोनायं विधिः। अवयवक्रियाणां क्रियान्तरान्यवधानेन यथोचितक्रमेण साकल्पेन निष्पत्ति शत्वम् । १-गडदेति चतुर्थः, अघोष इति प्रथमः । . . ..
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
हेमनूतनलघुप्रक्रिया
फलातिरेको वा भृशत्वम् । प्रधानक्रियायाः क्रियान्तराव्यवधानेनाssवृत्तिराभीक्ष्ण्यम् । फलातिशयो यथावत्क्रियानिष्पत्तिश्च भृशत्वं, पौनःपुन्यमाभीक्ष्ण्यमिति यावत । ङिच्चादात्मनेपदी यङन्तः ॥
२०९
आगुणावन्यादेः |४|१|४८ ॥ धातोर्यङन्तस्य द्वित्वे सति पूर्वस्य नीमुरीरिरन्तवर्जितस्य आकारों गुणश्चासन्नौ भवतः । अकारस्य आकार इवर्णादेश्व गुण इति यावत् । न्यादिरागमो वक्ष्यमाणो बोध्यः । भृशं पुनः पुनर्वा पचतीति पापच्यते । पापच्येत, पापच्यताम् । अपापच्यत ।
1
योऽशिति | ४ | ३ |८०|| व्यञ्जनान्ताद् धातोः परस्य यकारस्याऽशिति प्रत्यये परे लुग् भवति । अपापचिष्ट, पापचाञ्चक्रे, पापचिषीष्ट, पापचिता, पापचिष्यते, अपायचिष्यत ॥
अद्यर्तिसूत्रिमूत्रिसूच्यशूर्णोः | ३|४|१०|| अटूऋ-सूत्र मूत्र-सूच अश्- ऊर्णु-एभ्यो धातुभ्यो भृशाभीक्ष्ण्ये वर्त - मानेभ्यो यङ् प्रत्ययो वा भवति । एषु केषाञ्चिदव्यञ्जना, दित्वात्केषाञ्चिदने कस्वरत्वादुर्णीतेश्व उभय विरहादप्राप्ते विधिरयम्। भृशं पुनः पुनर्वाऽतीत्यायते । आटाटिष्ट,
7
२ - सन्यङश्चेति द्वित्वं पूर्वस्माऽऽत्वम् । ३. अत इत्यलुक्, ततो यलोपः, बङन्तोऽनेकस्वरत्वात् सेट् । ४-स्वरादेरिति ट्यशब्दस्य द्वित्वम्, द्वित्वे व्यञ्जनस्येति ब् लोपे आत्वं बोध्यम् ।
१४
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१०
हैमनूत लघु प्रक्रिया
अटाटिता । पुनः पुनरतिशयेन वा इयतति अशर्यते, आशर्यत, आरारिष्ट, अरारिता । पुनः पुनरतिशयेन वा सुजयते इति सोसूत्र्यते, असोत्रिष्ट । पुनः पुनरतिशयेन वा मूत्रयते इति मोमूत्रयते, मोमूत्रिता । पुनः पुनरतिशयेन वा सूचयते इति सोसूच्यते, असोसूचिष्ट । पुनः पुनरतिशयेन वाऽश्नुतेऽश्नाति वा अशांश्यते, आशाशिष्ट । पुनः पुनर्भृशं वोणतीत्यूर्णो यते, औणनूयिष्ट ॥
मत्यर्थात् कुटिले | ३|४|११|| व्यञ्जनादेरेकस्वराद् गत्यर्थात् कुटिल एवार्थे वर्तमानाद् धातोर्यङ् भवति, न भृशाभीक्ष्ये ॥
मुरतोऽनुनासिक | ४|१|५१॥ अकारात्परो योऽनुनासिक स्तदन्तस्य धातोर्यङन्तस्य द्वित्वे सति पूर्वस्य मुरन्तो भवति । कुटिलं क्रामतीति चङ्क्रम्यते, अचङ्क्रमिष्ट ॥
गृलुष सदचर जपजभदशदहो गयें | ३ | ४ | १२ || म एवार्थे वर्त्तमानेभ्यो गृ-लुप् सद्-चर्-जप्-जभू-दस्-दहइत्येतेभ्यो यप्रत्ययो भवति, न भृशादिषु ॥
१ - यङि कययहाशीरिति गुणः, अयि र इति र्य इत्यस्य द्विम् । ततः पूर्वस्य आत्वम् । २- सूत्रसूत्रसूचा अदन्ताः, यङि भत इत्यलुक् द्वित्वे पूर्वस्य गुणः । ३ - स्वरादेरिति स्य इत्यस्य द्विन पूर्वस्या- उसमा ४-कुशब्दस्य द्विश्वम्; दीर्घ वीति दीर्घः । ५ - बागमे तौ मुम इति स्वानुस्वारानुमासिकी
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतबल घुमक्रिया
२११
ग्रो यहि | २|३|१०१ ॥ यङि प्रत्यये परे गिरते रेफस्य लकारादेशो भवति । गर्हितं गिलति जेगिल्यते, अजेगिलिष्ट । गर्हितं लुम्पति लोलुप्यते ।
न वृद्धिश्चाविति विल्लोपे | ४ | ३ | ११ || कितो ङितश्च लोपे सति अविति प्रत्यये गुणो वृद्धिश्च न भवतः । लोप हादर्शनमात्रम् । तेनाकारयकारलोपाभ्यां यङोऽदर्शने सति न गुणः । लोलुपतासे, लोलुपिष्यते । गर्हितं निषीदति निषाद्यते, न्यषासदिष्ट ॥
चरफलाम् ||४|१|५३ || चर्-फल- त्रिफला इत्येषां यङन्तानां द्वित्वे सति पूर्वस्य मुरन्तो भवति ||
ति चोपान्स्थातोऽनोदुः |४|१|५४ || यङन्तानां चर्-फल- त्रिफला इत्येतेषां तकारादौ च प्रत्यये उपान्त्यस्यात उरादेशो भवति, तस्य गुणो न भवति । गर्हितं चरति चचुर्यते, अचञ्चूरिष्ट, गर्हितं फलति पम्फुल्यते, अपम्फुलिष्ट ||
जपजभदशदहभञ्जपशः |४|१|५२ || जपू-भू-इदह-भञ्ज-पश् एषां यङन्तानां द्वित्वे सति पूर्वस्य मुरन्तो भवति । गर्हितं जपति जञ्जप्यते, अजञ्जपिष्ठ । गर्हितं
तामितीयदेशे दिखे पूर्वस्य गुणो रो लः । ७-उ इत्वादेशे वादेनमिन इति दीर्घः । तौ मुम इति स्वानुस्वारानुनासिकौं ।
I
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१२ हैमनूतनलघुप्रक्रिया दशति दन्दश्यते, अदन्दशिष्ट । गर्हितं जभते इति जञ्जभ्यते, अजञ्जभिष्ट । गर्हितं दहति दन्दबते, अदन्दहिष्ट । गर्हितं भनक्तीति बम्भज्यते, अबम्भजिष्ट । गर्हितं पशैति पम्पश्यते, अपम्पशिष्ट ॥
न गृणाशुभरुचः ।३।४॥१३॥ गृणातिशुभिरुचिभ्यो भृशाभीक्ष्ण्यादौ यङ् न स्यात् । गर्हितं गृणाति, भृशं शोभते, भृशं रोचते वाक्यमेव ॥
ईय॑चनेऽयपि ।४।३।९७॥ गा-पा-स्था-सा-दा-माहाक् इत्येषां धातूनामन्त्यस्य यपवर्जिते ङित्यशिति व्यञ्जनादौ प्रत्यये परे ई भवति । पुनः पुनर्भृशं वा गायतीति जेगीयते, अजेगीयिष्ट । पुनः पुनर्भृशं वा पिबतीति पेपीयते पेपीयिता। पुनः पुन शं वा तिष्ठतीति तेष्ठीयते, अतेष्ठीयिष्ट । पुनः पुनर्भृशं वा स्यतीति सेषीयते, सेषीयाञ्चक्रे । सेषीयिता। दासंज्ञः-पुनः पुनरतिशयेन वा ददातीति देदीयते, अदेदीयिष्ट । पुनः पुनर्भृशं वा दधातीति देधीयते, अदेधीयिष्ट । पुनः पुन१-यङि उपान्त्यनलोपः । २-पश बन्धने शन्विकरणः परस्मैपदी । ३
गै घातोरादित्यात्वे ईकारादेशः, ततों द्विरुक्तिः, पर्जन्यवल्लक्षणप्रवृत्या दीर्घवीति दीर्घः । ४-अघोषे शिट इति शिड्लुक् । ५-षो इतिः धातोः षः स इति सत्वे आदित्यात्वम् ।. .
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
२१३ र्भशं वा मातीति मेमीयते, अमेमीयिष्ट । पुनः पुनरतिशयेन वा जहातीति जेहीयते, अजेहीयिष्ट ॥ ___घामोर्यडि ।४।३।९८॥ प्राध्मोर्यङि परे ईकारोन्तादेशो भवति । पुनः पुनर्भृशं वा जिघ्रतीति जेघीयते, अजेघ्रीयिष्ट । पुनः पुनर्भृशं वा धमतीति देध्मीयते अदेध्मीयिष्ट ॥
हनोनीर्वघे ।।४।३।९९॥ हन्तेहिंसायां वर्तमानस्य यङि घ्नी इत्यादेशो भवति । पुनः पुनर्भृशं वा हन्तीति जेनीयते, अजेघ्नीयिष्ट । गतौ तु-जङ्घन्यते, अजङ्घनिष्ट ॥
क्ङिति यि शय् १४।३।१०५॥ शीङः क्ङिति यकारादौ प्रत्यये शय् इत्यादेशो भवति । शाशय्यते, अशाशयिष्ट ॥ .
- ऋतो रिः।४।३।१०९॥ धातोरधातो र्वा ऋदन्तस्य ऋतः स्थाने रिरित्ययमादेशो भवति, चि-यङ्-यक-क्येषु प्रत्ययेषु परेषु । पुनः पुनरतिशयेन वा करोतीति चेक्रियते, अचेक्रीयिष्ट । चेक्रीयिता ॥
मतां रोः ।४।१।१५॥ ऋकारवतां धातूनां यङन्तानां द्वित्वे सति पूर्वस्य रीरन्तादेशो भवति ।।
६ न्यागमे म्नामिति पञ्चमः । अड़े हीति घः ।
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूत लघुप्रक्रिया
नृतेर्यङि | २|३|१५|| नृतेर्धातोर्नकारस्य यविषये णो न भवति । नरीनृत्यते, अनरीन्रतिष्ट, नरीनृतिता । पुनः पुनरतिशयेन वा भिनत्तीति बेभिद्यते, बेभिदिता । पुनः पुनर्भृशं वा छिनत्तीति चेच्छिद्यंते, चेच्छिदिता । पुनः पुनरतिशयेन वा पृच्छतीति परपृच्छ्रयेते, अपरीपृच्छिष्ट । पुनः पुनरतिशयेन वा स्मरतीति सास्मर्यते', सामरिता ॥
3
२१४
वञ्चस्रंसध्वंस भ्रंशक सपतपदस्कन्दोऽन्तो नीः ४|१|५० ॥ वञ्च् स्रंस्-ध्वंस्-श्रंग्- कस्-पत्- पद् - स्कन्द्-एषां यङन्तानां द्वित्वे सति पूर्वस्य नीरन्तोऽवयवो भवति । पुनः पुनरतिशयेन वा वञ्चतीति वनीर्वेच्यते, अवनीवचिष्ट । पुनः पुनरतिशयेन वा स्रसत इति सनीस्रस्यते । असनीस्रसिष्ट । पुनः पुनर्भृशं वा ध्वंसत इति दनीध्वस्यते, अदनीध्वसिष्ट । पुनः पुनर्भृशं वा अंशत इति बनीभ्रश्यते, अवनीभ्रशिष्ट । पुनः पुनरतिशयेन वा कसतीति चनीकस्यते, अचनीकसिष्ट | पुनः पुनरतिशयेन वा पततीति पनीपत्यते, अपनीपतिष्ट । पुनः पुनरतिशयेन वा पद्यत इति पनीपद्यते अपनीपदिष्ट । पुनः पुनरतिशयेन वाऽऽस्कन्दतीत्याचनीस्कद्यते, आचनीस्कदिष्ट ||
१ - स्वरेभ्य इति द्विरुक्तिः, अघोषे इति प्रथमः | २ - यङि मृत् । ३–क्ययङिति गुणे द्वित्वम् । ४- यङि नो व्यञ्जनस्येति आन्त्यन कारलुप् ।
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघु प्रक्रिया
२१५
चाय की | ४|१|८६ ॥ चायृगित्यस्य यङि परे की इत्ययमादेशो भवति । पुनः पुनरतिशयेन वा चायतीति चेकीयते, अचेकीयिष्ट । पुनः पुनरतिशयेन वा वष्टीति वावैश्यते, अवावशिष्ट । पुनः पुनरतिशयेन वा भवतीति बोर्भूयते, अबोभूयिष्ट, बोभूयाञ्चक्रे, बोभूयिता ॥ इति यङन्तप्रक्रिया ||
॥ अथ यङ्लुबन्तप्रक्रिया ||
"
बहुलं लुप् |३|४|१४|| यङो लुप् बहुलं भवति । तिवा शवानुबन्धेन, निर्दिष्टं यद् गणेन च । एकस्वरनिमित्तं च, पञ्चैतानि न यङ्लुपि ॥ तेनेह यङने ङिश्वेऽप्यात्मनेपदं न, अनुबन्धनिर्दिष्टत्वात् 'इङिन्त' इत्यस्य । श्यादयोऽपि न, दिवादिभ्य इत्यादिना गणनिर्दिष्टत्वात् । " यङ्लुपूचे ' त्यादिगणसूत्राच्चादादित्वाच्छ्वपि न । यङ्लुबन्तं परस्मैपदं शेषत्वात् शेषात्परस्मैपदमिति सूत्रात् पुनः पुनरतिशयेन वा भवतीति बोभवीति, बोभोति । बोभूर्तः, बोभुंवति । बोभवीषि, बोभोषि, बोभूयः, बोभूथ । बोभवीमि, बोभोमि, बोभूवः, बोभूमः । बोभूयात्, बोभूयुः बोभवीतु, बोभोतु, । ५ - अयङीति पर्युदासान्न वृत् । ६ - ङिति गुणाप्रवृत्तौ दीर्घवत पर्जन्यवल्लक्षणवृत्त्या दीर्घः ।
"
1
१ - यङ्तु रुस्तोरितीदागमे गुणावादेशौ पूर्वस्य त्वागुणेति गुणः । २अविच्छितो ङित्त्वान्न गुणः । ३ - अन्तो न इति नलुक् । ङित्त्वाद् गुणाभावे उ व् ।
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१६
हैमनूतनलघुप्रक्रिया बोभूतात् , बोभूहि, बोभूतात् , बोभूत, बोभवानि । अबोभवीत् , अबोभोत् , अबोभवः। अबोभूत् । वस्तुतस्तु न वृद्धिरित्यस्य अविति प्रत्यये यः कितो डिन्तश्च लोप इत्यर्थः । एवं यङ्लुपोऽनैमित्तिकत्वाद गुणो भवत्येव । बेभिदितेत्यादौ यङन्ते तु यङो डिवाल्लुकः स्थानिवत्वाच्च न गुण इति ध्येयम् । ततश्च अबोभोदित्येव रूपम् । अत एव 'भवतेरि' त्यादिसूत्रे बृहद्वृत्तौ अबो भोदिति प्रत्युदाहरणमपि सङ्गच्छते । एवं च मतान्तरसङ्ग्रहार्थमेव कितोडिन्तश्च लोपे सतीत्यादिव्याख्या बृहद्वृत्तावाढतेति प्रतिभाति । अबोभोताम् , अबो वन , अबोभूवम् , अबोभोम । बोभवाश्चकार । बोभूयात् , बोभविता, वोभविष्यति, अबोभविष्यत् ।
रिरौ च लुपि ।४।१।५६।। ऋमतां धातूनां यङो लुपि द्वित्वे सति पूर्वस्य रिरौ रीश्चान्तोऽवयवो भवति । पुनः पुनरतिशयेन वा करोतीति चरीकरीति, चरिकरीति, चर्करीति, चरीकर्ति, चरिकति चर्कर्ति, चरीकृतः, चरिकृतः. चर्कतः। चरीक्रति, चरिक्रति, चक्रति । अचरीकरुः, अचरिकरुः, ४-अविच्छितो ङित्वान्न गुणः । ५-द्वयुक्तजक्षेति पुस् , पुस्पाविति गुणेऽवादेशः । ६-सिज्लुपि गुणः । भवतेरिति नेह प्रवर्तते, तिव् निर्दिष्टत्वात् । एवं च सिज्लुप्यत्र तामादावपि च गुणः । अशित्त्वान्न ङित्त्वमिति ध्येयम् । ७-अभुव इति पर्युदासान्न पुस् । गुणे भुवो व इत्यूः । ८-ईदागमे गुणः ।
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूत लघु प्रक्रिया
२१७
अचर्करुः । अचरीकारीत्, अचरिकारीत्, अचर्कारीत्, अचकारिष्टामित्यादि । चर्करितो, चरीकरिता, चरिकरिता । नरीन्रतीति, नरिनृतीति, नर्नृतीति, नरीनर्ति, नरिनर्ति, नर्नर्ति । वरीवृतीति, वरिवृतीति, वर्वृतीति, वरीवर्ति, वरिवर्ति, वर्वर्ति । पाप्रच्छीति, पप्रिष्टि, पापृष्टः पापृच्छति । पाप्रश्मि | पापृश्मः ॥ इति यङ्लुबन्तप्रक्रिया || ॥ अथ परस्मैपदप्रक्रिया |
1
शेषात् परस्मै | ३ | ३ | १०० ॥ येभ्यो धातुभ्यो येन निमित्तेनात्मनेपदमुक्तं तद्रहिताद् धातोः कर्त्तरि परस्मैपदं भवति । भवति, जयति, तिष्ठतीत्यादि ॥
परानोः क्रमः | ३ | ३ | १०१ || परानुभ्यामुपसर्गाभ्यां परात् करोतेः कर्तरि परस्मैपदमेव भवति । गित्वात्प्राप्तस्य विधिर्नियमार्थो बोध्यः । पराकरोति, अनुकरोति ॥
प्रत्यभ्यतेः क्षिपः | ३ | ३ | १०२ || प्रत्यभ्यतिभ्य उप-सर्गेभ्यः परात् क्षिपेः कत्तेरि परस्मैपदमेव भवति । प्रतिक्षिपति, अभिक्षिपति, अतिक्षिपति ॥
•
प्राद्वहः | ३|३|१०३ || प्रपूर्वाद्वहेः कर्त्तरि परस्मैपदमेव भवति । प्रवहति ॥
९ - इटि गुणः । १० - अनुनासिके चच्छ्व इति शः, यजसृजेति षः । तवर्गस्येति टवर्गः । ११ - ङित्वाद् वृत्, श, षः, टः । १२- व्युक्तोपान्तस्येति गुणनिषेधः ।
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१८ , हैमनूतनलघुप्रक्रिया
परेम॒षश्च ।३।३।१०४॥ परिपूर्वान्मृषेर्वहेश्च कर्तरि परस्मैपदमेव भवति । परिमृष्यति, परिवहति ॥ ___व्याङ्परेरमः ।३।३।१०५॥ व्याङपरिभ्यः पराद् रमेः कर्तरि परस्मैपदं भवति । विरमति, विरमेत् , विरमतु, व्यरमत् , व्यरंसीत् , विरराम, विरेमैतुः, विरेमिथ, विररन्य, विरम्यात् , विरन्तों, विरस्यति, व्यरंस्यत् ॥ आरमति, परिरमति ॥
बोपात् ।३।३।१०६॥ उपाद् रमेः कर्तरि परस्मैपदं भवति वा । उपरमति भार्याम् । उपरमयतीत्यर्थः । उपरमत्यवद्यात् । एवमुपरमते ॥
अणिगि प्राणिकर्तृकानाप्याण्णिगः ।३।३।१०७॥ अणिगवस्थायां यः प्राणिकर्तृकोऽकर्मकश्च धातुस्तस्मात् णिगन्तात्कर्तरि परस्मैपदमेव भवति । शेते मैत्रः, शाययति मैत्रम् , अशीशयत् । आस्ते चैत्रः, आसयति चैत्रम् , आसीसयत् ॥
चल्याहारार्थे धयुधपुद्रसुनशजनः ।३।३।१०८॥ चलिरिह कम्पने । चल्यर्थेभ्य आहारार्थेभ्य इङ्-बुध्-युध्-गुद्रु-सु-नर-जन्-इत्येतेभ्यश्च णिगन्तेभ्यः कर्तरि परस्मैपदं १-घमिरमिनमीतीट सोन्तश्च । शिड्हे इत्यनुस्वारः । २-अनादेशादेरित्येवं द्विरुक्त्यभावश्च । ३-म्नामिति पञ्चमः । ४-म्नामिति पञ्चमः ५-शिड्हेइत्यनुस्वारः।
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
muman
wwwwwwwwwwww
हैमनूतनलघुप्रक्रिया २१९ भवति । चल्यर्थः-चर्लयति, अचीचलत् , कम्पयति, अच-- कम्पत् । आहारार्थ:-भोजयति, अधजत , श्रादयति, आदिदत् , खादयति, अचीखदत् । अध्यापयति, अध्यजीगपत् , अध्यापिपत् । बोधयति, अबूबुधत् , योधयति, . अयूयुधत् , प्रावयति, अपिप्रवत् , द्रावयति, अदिद्रवत् , स्रावयति, असिस्रवत् , नाशयति, अनीनशत् , । जनै यति, . · अजीजनत् ॥ इति परस्मैपदप्रक्रिया ॥
॥अथात्मनेपदप्रक्रिया॥ इडितः कर्तरि ।३।३।२२॥ इकारेतो ङकारेतश्च धातोः कर्तर्यात्मनेपदं भवति । इदिन-एधते । डित्-शेते ॥
निविशः ।३।३।२४॥ निपूर्वाद्विशः कर्तर्यात्मनेपदं भवति । निविशते, न्यविक्षत, निवेष्टासे ॥ - परिव्यवात् क्रियः ।३।३।२७॥ परि-वि-अव इत्येतेभ्य उपसर्गेभ्यः परात् क्रीणातेः कर्त्तर्यात्मनेपदं भवति । परिक्रीणीते, पर्यवेष्ट । विक्रीणीते, अवक्रीणीते ॥
परावेजें: ।३।३।२८॥ परा-वि इत्येताभ्यामुपसर्गाभ्यां पराज्जयतेः कर्तर्यात्मनेपदं भवति । पराजयते, पराजयत,
६-णिति वृद्धिः, घटादेरिति घटादित्वाद् ह्रस्वः ७-णौ क्रीत्यात्वे पुः । ८-णौ सनीति गादेशो वा । ९-ओजन्तिस्थेति पूर्वस्य इः ।
१०-कगेवनू इति इस्वः । १-हशिट इति सक् , यजसजेति षः, षढोरिति का, षः ।
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२०
मनूत लघु प्रक्रिया
पराजेष्ट, पराजेदवस्, पराजेड्वम् । पराजिग्ये, पराजिग्यिदवे, पराजिग्यिध्वे, पराजेषीढ्वम्, पराजेतासे । विजयते ॥
अन्वाङ्परेः | ३|३|३४|| अनु - आङ् - परि इत्येभ्य उपसर्गेभ्यः परात् क्रीडतेः कर्त्तर्यात्मनेपदं भवति । अनुक्रीडते, अन्वक्रीडिष्ट, अनुचिक्रीडे, अनुक्रीडिषीष्ट, अनुक्रीडितासे, आक्रीडते, परिक्रीडते ॥
भुजोऽत्राणे | ३|३|३७|| पालनादन्यत्रार्थे वर्तमानाद् भुनक्तेः कर्त्तर्यात्मनेपदं भवति । अन्नं भुङ्क्ते, अभुक्त, बुभुजे भुक्षीष्ट, भोक्तासे । पालने तु महीं भुनक्ति ॥
शदेः शिति | ३ | ३ | ४१ || शदेः शिद्विषयात्कर्तर्यात्मनेपदं भवति । शीयते, अशीयत । अशिति तु - अशदत्, शशाद ॥
I
म्रियतेरयतन्याशिषि च | ३ | ३ | ४२ || म्रियतेरद्यतन्याशीर्विषयाच्छिद्विषयाच्च कर्त्तर्य्यात्मनेपदं भवति । म्रियते, अमृत, मृषीष्ट । अन्यत्र तु ममार, मरिष्यति ॥
युद्भ्योऽयतन्याम् ||३|३|४५॥ द्युतादिभ्योऽद्यतनी-विषये कर्त्तर्य्यात्मनेपदं वा भवति । अद्युतत्, अद्योतिष्ट || क्रमोऽनुपसर्गात् | ३ | ३|४७ ॥ अविद्यमानोपसर्गात्क्रमेः - कर्त्तर्य्यात्मनेपदं भवति । क्रमते, अक्रंस्ते ॥
२ - क्रम इति नेट ।
"
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
२२१ वेः स्वार्थे ।३।३.५०॥ पादविक्षेपेऽर्थे विद्यमानाद् वे परात् क्रमेः कर्तर्यात्मनेपदं भवति । साधु विक्रमते वाजी ॥
प्रोपादारम्भे ॥३॥३॥५१॥ आरम्भेऽर्थे वर्तमानात् प्रोपाभ्यां परात्क्रमेः कर्तर्यात्मनेपदं भवति । प्रक्रमते, उपक्रमते । प्रारभते इत्यर्थः॥ ___ आडो ज्योतिरुदगमे ।३।३।५२।। आङः पराक्रमः ज्योतिषां चन्द्रादीनामूर्ध्वगमनेऽर्थे वर्तमानाकर्त्तर्यात्मनेपदं भवति । आक्रमते भानुः । उदयतीत्यर्थः ॥
नुप्रच्छः ।३।३५४॥ आङ्पूर्वान्नौतेः पृच्छतेश्च कर्त्तयात्मनेपदं भवति । आनुते शुगालः, उत्कण्ठितः शब्दं करोतीत्यर्थः। अत्रार्थ एवायं विधिर्नान्यत्र । आपृच्छते गुरून् , वियुज्यमानः पृच्छतीत्यर्थः । अत्रार्थ एवायं विधिः। आपृच्छत, आप्रष्ट, आपप्रच्छे, आप्रक्षीष्ट, आप्रष्टासे आप्रक्ष्यते ॥ ___यमः स्वीकारे ।३।३।५९॥ उपाद् यमः स्वीकारेऽथें वर्तमानात्कर्यात्मनेपदं भवति । कन्यामुपयच्छते, परिणय-- तीत्यर्थः॥
वा स्वीकृती।४।२४०॥ स्वीकृतौ वर्तमानाद् यमेः १-घुड् हस्वादिति सिलोपे अनुनासिके चेति शादेशे यजसजेति पः । . टवर्गः । २-शादेशे यजसृजेति षः, षढोरिति कः षः । ...
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२२
हैमनूतनलघुप्रक्रिया पर आत्मनेपदविषयः सिच किद्वद् वा भवति । उपार्यंत, * उपायंस्त, उपायसाताम्, उपायंसाताम् , उपयेमे, उपयंसीष्ट, उपयन्तासे॥
संविप्रावात् ।३।३।६३॥ सम्-वि-प्र-अब एभ्य "उपसर्गेभ्यः परात्तिष्ठतेः कर्तर्यात्मनेपदं भवति । संतिष्ठते, वितिष्ठते, प्रतिष्ठते, अवतिष्ठते ।।
इश्च स्थादः ।४।३।४१॥ तिष्ठतेर्दासंज्ञाच्च धातोः पर आत्मनेपदविषयः सिच् किवद् भवति, तत्सन्नियोगे च . स्थादोरन्तस्येकारादेशो भवति । प्रास्थित, प्रतस्थे, प्रस्थातासे ॥
अवात् ।।३।६७॥ अवपूर्वाद् गिरतेः कर्तर्यात्मनेपदं भवति । अवगिरते, अवगिलते, आगरीष्ट, अवागरिष्ट, 'अवामलीष्ट, अवागलिष्ट, अवागीट, अवजंगरे, अवजगले ॥ ___ अननोः सनः।३।३७०॥ सन्नन्ताज्जानातेः कर्तर्या
मनेपदं भवति स चेदनोरुपसर्गात्परो न भवति । धर्म "जिज्ञासते, अजिज्ञासीष्ट ॥
श्रुवोऽनामतेः ३३७१॥ सनन्तामोते. ३-सिचः कित्वाद् यमिरमीति मकारलोपे धुड् ह्रस्वादिति सिलुक् । पक्षे शिहे इत्यनुस्वारः । ४-कित्वाद् गुणाभावः, धुड् हस्वादिति मिज्लुक् । ५-इट् मिजाशिस्लिीटि बृतो नवेति दीर्घः । पक्षे ऋदिति कित्त्वम् , ऋतामितीरि चारिति दीळ । -
सत. इसि मुमः ।
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२३
हैमनूतनलघुप्रक्रिया कर्यात्मनेपदं भवति स चेदाप्रतिभ्यामुपसर्गाभ्यां परो न भवति । शुश्रूषते गुरून् ।।
स्मृदृशः ।।३।७२।। स्मृशिभ्यां सन्नन्ताभ्यां कर्तर्यात्मनेपदं भवति । सुस्मूर्षते पूर्ववृत्तम् , दिदृक्षते देवम् ॥
ईगितः ।३।३१५९॥ ईकारेतो गकारेतश्च घातोः फलचति कर्तर्यात्मनेपदं भवति । यजते, पचते, कुरुते ॥
ज्ञोऽनुपसर्गात् ।।३।९६।। अविद्यमानोपसर्गाज्जानाते कर्तर्यात्मनेपदं भवति फलवति कर्तरि । गां जानीते, अज्ञास्त, जज्ञे।
वदोपात् ।३।३।९७॥ अपपूर्वाद् वदतेः फलवति कर्त्तर्यात्मनेपदं भवति । एकान्तमपवदते, अपावदिष्ट, अपोदे, अपवदितासे ॥ इत्यात्मनेपदप्रक्रिया ॥
॥ अथ त्याद्यर्थप्रक्रिया ॥ तत्साप्यानाप्यारकर्मभावे कृत्यक्तखलाभ १३।३।२१॥ आत्मनेपदं कृत्यक्तखलाश्च प्रत्ययाः सकर्मकाद धातोः कर्मणि अकर्मकादविवक्षितकर्मकाच्च भावे भवन्ति । क्रियेते कटश्चैत्रेण । भूयते त्वया । क्रियते भवता, । अत्र
७-कित्वाद् गुणाभावे स्वरहन्गमोरिति दीर्घः । ८-कित्वाद् गुणाभावे दीर्घ ओठ्यादित्युर् । दीर्घः । ९-सनः कित्त्वाद् गुणाभावे यज. सुजेति षः, क्टोरितिः कः वः ।. .: . ५-अध्ययोगादिति नित्वे यमादिकत्येरिति वृतिनित्यादिकार्यम् । .. २-रिः शेति रिः। नदीलवीति दी, पर्जन्माल्लयामन्याला
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२४
हैमनूतनलघुप्रक्रिया करोतिरविवक्षितकर्मको बोध्यः॥
- इङितः कर्तरि ॥३॥३॥२२॥ इकारेतो कारेतश्च धातोः कर्त्तर्यात्मनेपदं भवति । एधते, शेते ॥
श्रुसदवस्भ्यः परोक्षा वा ।५।२।१॥ श्रु-सद्-चस् एभ्यो धातुभ्यो भूतार्थवृत्तिभ्यः परोक्षाविभक्तिर्वा भवति । उपशुश्राव । पक्षे यथाकालं प्रत्ययाः। उपाशृणोत् , उपाश्रौषीत् । उपससाद । पक्षे-उपासीदत् , उपासदेत् । अनूवास, पक्षे अन्ववसत् , अन्ववात्सीत् ।।
अद्यतनी ५।२।४॥ भूतेऽर्थे वर्तमानाद् धातोरद्यतनीविभक्तिर्भवति । अभूत् , अकार्षीत् ।।
विशेषाविवक्षाव्यामिश्रे ।५।२।६॥ अनद्यतनादिविशेषस्याविवक्षायां व्यामिश्रणे च सति भूतेऽर्थे वर्तमानाद् धातोरद्यतनीविभक्तिर्भवति । अकार्ष कटम् ।। ___ वाद्यतनी पुरादौ ।५।२।१५॥ भूतानद्यतने परोक्षे चापरोक्षे चार्थे वर्तमानाद् धातोः पुरा इत्यादावुपपदे अद्यतनीविभक्तिर्भवति वा। अवात्सुरिह पुराच्छात्राः। पक्षे-अवसन् , ऊधुरिति वा ॥..... ४-श्रौतीति सीदादेशः । ५-लदिदित्यादिनाऽङ्। ६-यज़ादीति वृत् , समानदीर्घः। ७-सस्त इति तादेशः । ८-इन्थ्यसंयोगादिति कित्त्वे यनादीति वृति द्वित्वादिकार्ये घस्वस इति षः। . :.
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२५
हैमनूतनलघुप्रक्रिया स्मे च वर्तमाना ।५।२।१६॥ भूतानद्यतने परोक्षेचापरोक्षे वर्तमानाद्धातोः स्मशब्दे पुरादौ चोपपदे वर्तमाना विभक्तिर्भवति । वसन्तीह पुराच्छात्राः। पृच्छति स्म पुरोधसम् ॥ . पुरायावतोवर्तमाना ।५।३।७।। पुरायावतो निपातयोरुपपदयोर्वर्त्यति धात्वर्थे वर्तमानाद् धातोर्वर्तमाना विभक्तिर्भवति । पुरा भुङ्क्ते, यावद् भुक्ते, भोक्ष्यते इत्यर्थः ॥
कदाको न वा ।५।३।८॥ कदाकोरुपपदयोवस्यत्यर्थे वर्तमानाद धातोवर्तमाना विभक्तिर्वा भवति । कदा भुङ्क्ते, भोक्ष्यत इत्यर्थः। पक्षे-कदा भोक्ष्यते। कदा भोक्ता । कहि मुझते । पक्षे कहिँ भोक्ष्यते, कहि भोक्ता ॥
सत्सामीप्ये सद्वद्वा ।५।४।१॥ वर्तमानस्य सामीप्ये भूते भविष्यति चार्थे वर्तमानाद् धातोर्वर्त्तमानावत्प्रत्यया वा भवन्ति । कदाऽऽगतोऽसि ? अक्मागच्छामि, अयमागमम् । कदा गमिष्यसि ? एष गच्छामि, एष गमिष्यामि ॥
सतीच्छार्थात् ॥२४॥ समानेऽथे वर्तमानाद् बातोरिच्छार्थकात्सप्तमी वा भवति । इच्छेन, इच्छति ॥
आशिष्याशीः पञ्चम्यौं ।५।४।३८॥ आधी विशिष्टे
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२६
हैमनूतनलघुप्रक्रिया ऽर्थे वर्तमानाद् धातोराशीः पञ्चम्यौ विभक्ती भवतः । जीयात् , जयतात् ॥ - मायद्यतनी ।५।४।३९॥ माझ्युपपदे धातोरद्यतनीविभक्तिर्भवति । सर्वविभक्त्यपवादः । मा कोर्षीदधर्मम् ।। - सस्मे त्यस्तनी च ५।४।४०॥ स्मशब्दसहिते माझ्युपपदेषातो_स्तनी चकारादद्यतनी च विभक्तिर्भवति । मा स्म करोत् , मा स्म कार्षीत् ॥
धातोः सम्बन्धे प्रत्ययाः ५॥४॥४१॥ धात्वर्थानां विशेषणविशेष्यभावे सति अयथाकालमपि प्रत्ययाः साधवो भवन्ति । वसन् ददर्श । भावि कृत्यमासीत् ॥
इच्छार्थे कर्मणः सप्तमी ।५।४।८९॥ इच्छार्थे धातावुपपदे तुल्यकर्तृकेऽर्थे वर्तमानात्कर्मभूताद् धातोविशेष्यविशेषणभावे सति सप्तमीविभक्तिभवति । भुञ्जीयेतीच्छति ॥
॥ इतित्याद्यर्थप्रक्रिया ॥
॥ अथ नामधातुप्रक्रिया ॥ तत्र नाम्न परतः काम्यक्यङ्ग्यन्णिविपक्यङ् प्रत्ययेषु सत्सु तदन्तस्य क्रियावाचकत्वाद् धातुत्वमिति स नामकृतिकवाद धातुर्वावधातुः। काम्मदय उच्यन्ते। १-अमालेति पर्युदासान्नाट् । २-अमावेति नाट्।
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
२२७ द्वितीयायाः काम्यः ।३।४।२२॥ द्वितीयान्तान्नाम्न इच्छायामर्थे काम्यप्रत्ययो वा भवति ।।
ऐकायें ।३।२।८॥ ऐकार्यमैकपद्यम् , तन्निमित्तस्य स्यादेर्लुप् भवति । पुत्रमिच्छति पुत्रकाम्यति, अपुत्रकाम्यत् पुत्रकाम्यतु, पुत्रकाम्येत् , अपुत्रकाम्यीत्, पुत्रकाम्याश्चकार ।
व्यञ्जनात्पश्चमान्तस्थायाः सरूपे वा ॥१३॥४७॥ व्यञ्जनात्परस्य पञ्चमस्यान्तस्थायाश्च सरूपे वर्णे परे लुग वा भवति । पुत्रकाम्यात् , पुत्रकाम्यिता पुत्रकाम्यिष्यति, अपुत्रकाम्यिष्यत् ॥
अमाव्ययात्क्यन् च ।३।४।२३॥ अमकारान्तादनव्ययाच्च द्वितीयान्तान्नाम्न इच्छायामर्थे क्यन् प्रत्ययो वा भवति काम्यश्च ।।
क्यनि ।४।३।११२॥ क्यनि परेऽवर्णान्तस्य ईकारोऽन्तादेशो भवति । दीर्घत्वापवादः। पुत्रमिच्छति पुत्रीयति, अपुत्रीयत्, पुत्रीयतु, पुत्रीयेत् , अपुत्रीयीत् , पुत्रीयाश्चकार, पुत्रीय्यात् , पुत्रीयिता, पुत्रीयिष्यति, , अपुत्रीयिष्यत् , अमेत्युक्तेः-इदंकाम्यति, ऐदंकाम्यीत् ॥
आधाराच्चोपमानादाचारे ।३।४।२४॥ अमाव्ययादुपमानभूताद् द्वितीयान्ताद् आधाराच्चाचारेऽर्थे ३-शवि लुगस्येत्यलुक् । ४-अत इत्यलुक् । १-अत: इत्यलुक् , ततो यलुग्वा । २-लुगस्येत्यलुक् ।
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२८ हैमनूतनलघुप्रक्रिया क्यन्प्रत्ययो वा भवति । पुत्रमिवाचरति पुत्रीयतिच्छात्रम् । प्रासादे इवाचरति प्रासादीयति कुट्यां भिक्षुः । धातुसंज्ञाप्रयोजके प्रत्यये चिकीर्षिते उपसर्गसमानाकार पूर्वपदं पृथक् क्रियते । प्रासादीयत् , प्रासादीयीत् ॥
- कर्तुः क्विगल्भक्लीबहोडात्तु ङित् ।३।४।२५॥ कर्तुरुपमानान्नाम्न आचारेऽर्थे विप् प्रत्ययो वा भवति, गल्मक्लीबहोडेभ्यः पुनः स एव डिन्त् । तत एभ्य आत्मनेपदम् । अश्व इवाचरति अति, आश्वत् , आश्वीत् , अश्वाञ्चकार, अश्व्यात् , अश्विता। प्रगल्भ, इवाचरति प्रगल्भते, प्रागल्भत, प्रागल्भिष्ट, प्रगल्भाञ्चक्रे । क्लीबते, होडते ॥ .. ___ क्यङ् ।३।४।२६॥ कर्तुरुपमानादाचारेऽर्थे क्यप्रत्ययो वाः भवति । हंस इवाचरति हंसायते, अहंसायिष्ट ॥
सो वा लुक्च ३।४।२७॥ स इत्यावर्तते । तत्रैकं पञ्चम्यन्तमपरं षष्ठ्यन्तम् । सकारान्तात्क रुपमानादाचारेऽर्थे क्यङप्रत्ययो भवति अन्त्यसकारस्य च लुग् वा भवति । पय इवाचरति पयायते, पर्यस्यते, अपयायिष्ट,
क्यों वा ।४।३।८।। धातोर्व्यञ्जनात्परस्य क्यस्याऽशिति ३-शवि लुगस्येत्यलुक् । ४-स्वरादेरिति वृद्धिः। ५-लुगस्येव्यलुक् ।
आदिवृद्धिः। ६-दीर्घश्च्वीति दीर्घः । ७-दीर्घ च्वीति दीर्घः । ८-अव्यञ्जने इत्युक्तेः पदत्वाभावान्न रुः।
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
२२९ प्रत्यये परे लुग्वा स्यात् । अपयसिष्ट, अपयस्थिष्ट । पयायिता, पयसिती, पयस्यिता, पयायिष्यते, पयसिष्यते, पयस्यिष्यते ॥
ओजोऽप्सरसोः ॥३॥४॥२८॥ ओज शब्दादप्सरःशब्दाच्च कर्तरुपमानभूतादाचारेऽर्थे क्यङ् प्रत्ययो वा भवति सलोपश्च। ओजस्वीवाचरति ओजायते, औजायिष्ट । अप्सरायते, आप्सरायिष्ट ॥
फेनोष्मबाष्पधूमादुद्रमने ।३।४।३३॥ फेन-ऊष्मन्बाष्प-धूम-एभ्यः कर्मभ्य उद्वमनेऽर्थे क्यङ्प्रत्ययो वा भवति । फेनमुद्वमति फेनायते, अफेनायिष्ट ।
नं क्ये ।१।१।२२॥ नकारान्तं नाम क्ये प्रत्यये परे पदसंज्ञं स्यात् । एवमूमाध्यते, बाप्पायते, धूमायते ॥
सुखादेरनुभवे ।३।४।३४॥ सुखादिभ्यः कर्मभ्योऽनुभवेऽर्थे क्यङ्प्रत्ययो वा भवति । सुखमनुभवति सुखायते, असुखायिष्ट । दुःखमनुभवति दुःखायते, अदुःखायिष्ट ।
शब्दादेः कृतौ वा ।।४॥३५॥ शब्दादिभ्यः कर्मभ्यः करोत्यर्थे क्यङ् प्रत्ययो वा भवति । शब्दं करोति शब्दायते, अशब्दायिष्ट ॥ ९-क्यो वेति वा यलुक् । १०-अत इत्युलकि वा यलुक । १-ओजः शब्दो वृत्तिविषये तद्वतीति बोध्यम् । दीर्घश्च्चीति दीर्घः । २-पदत्वान्नलोपे दीर्घश्च्वीति दीर्घः।
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३०
हैमनूतनलघुप्रक्रिया तपसः क्यन् ।३।४।३६।। तपःशब्दात्कर्मणः करोत्यर्थे क्यन्प्रत्ययो वा भवति । तपः करोति तपस्यति, अतपसीत् , अतपस्यीत् ॥ - नमोवरिवश्चित्रकोऽर्चासेवाश्चर्ये ।३।४।३७॥ नमस्वरिवस्-चित्रङ् इत्येभ्यः शब्देभ्यः कर्मभ्यो यथासंख्यं पूजासेवाश्चर्येष्वर्थेषु क्यन्प्रत्ययो वा भवति । नमस्करोति नमस्यति देवान् , अनमसीत् , अनमस्यीत् । नमसिता, नमस्यिता। परिवः सेवां करोति वरिवस्यति गुरून् , अवरिखसीत् , अवरिवस्यीत् । चित्रमाश्चर्य करोति चित्रीयते । चित्रङ् इति डिस्करणादात्मनेपदम् , अवयवेधचरितार्था अनुबन्धाः समुदायमुपकुर्वन्ति । अचित्रीविष्ट ॥ __णिज्बहुलं नाम्नः कृगादिषु । ३।४।४२॥ कगादीनां धातूनामर्थे नाम्नो णिच्प्रत्ययो भवति बहुलम् ॥
त्रन्त्यस्वरादेः ।७।४।४३॥ तृप्रत्ययस्याऽन्त्यस्वरादेश्रावयवस्य इमनि णीष्ठेयसुषु च प्रत्ययेषु परेषु लुग्भवति । मुण्डं करोति मुण्डयति च्छात्रम् । अमुमुण्डत् । पटुं करोति पटयति, अपैपटत् । लघु करोति लघयति, अललघत् । आदिना पटुमाचष्टे पटयतीत्यादि । एवमन्येऽपि प्रसिद्धा
२-क्यो वेत्यस्य अत इति लुकि कृते प्रवृत्तिरित्यलुकः स्थानिवद् भावाद् व्यञ्जनादेर्वेति न प्रवर्तते इति ध्येयम् । ३-उलुकः स्थानिवद्भावान्न वृद्धिः । ४-णौ समानलोपीति नेत्त्वादीति बोध्यम् ।
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया ज्ञातव्याः । बहुलग्रहणं हि प्रयोगानुसरणार्थम् । तेन ओदनस्य पाकं करोतीत्यादौ न भवति ।
सत्यार्थवेदस्याः ॥३४॥४४॥ सत्य-अर्थ-वेद-इत्येतेषां णिच्सन्नियोगे आकारोऽन्तादेशो भवति । सत्यमाचष्टे करोति वा सत्यापेयति । अससत्यपत् । अर्थमाचष्टे करोति वा अर्थापयति, आथिपत् । वेदमाचष्टे करोति वा वेदापयति, अविवेदपत् ॥ इति नामधातुप्रक्रिया ॥
॥ अथ भावकर्मप्रक्रिया ॥ क्यः शिति ।३।४॥७०॥ सर्वस्माद् धातो वकर्मविहिते शिति क्यः प्रत्ययो भवति । तत्साप्यानाप्यादित्यादिना कर्मणि सकर्मकेभ्यो भावे चाऽकर्मकेभ्य आत्मनेपदप्रत्यया बोध्याः । यदर्थे प्रत्ययः स उक्तः। उक्त कर्तरि कर्मणि च प्रथमा । अनुक्ते कर्तरि तृतीया, कर्मणि चानुक्ते द्वितीया। क्रियते कटश्चैत्रेण । अक्रियत, क्रियताम् , क्रियेत॥
भावकर्मणोः ।३।४।६८॥ सर्वस्माद् धातो र्भावकर्मविहितेऽद्यतन्यास्ते परे जिच् प्रत्ययो भवति तलुक् च । अकारि ॥ १-अत्र त्रन्त्यस्वरादेरिति न प्रवर्तते आकारविधानसामर्थ्यात् । प्वागमः शवि गुणायादेशौ । २-रिः शक्येति रि इत्यादेशः, क्यस्य कित्त्वान्न गुणः । ३-ञिचि नामिन इति वृद्धिः ।...."
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३२
हैमनूतनलघुप्रक्रिया स्वर-ग्रह-दृशहन्भ्यः स्यसिजाशीःश्वस्तन्यां बिट वा ३।४।६९।। स्वरान्ताद्धातो ग्रह-दृश्-हन्-इत्येतेभ्यो धातुभ्यश्च विहितासु भावकर्मविषयासु स्यसिजाशी:श्वस्तनीषु निट् प्रत्ययो वा भवति । अकारिांताम् , अक. बांताम् , अकारिषत, अकृषत, अकारिष्ठाः, अकृथाः । अकारि
द्वम् , अकारिध्वम् अकारिड्वम् , अकृत्वम् , अकुड्ड्वम् । चक्रे, चकवे । कारिषीष्ट, कृषीष्ट । कारिषीढ्वम् , कारिपीध्वम् , कृषीढ्वम् । कारितासे, कर्तासे । कारिष्यते, करिष्यते, अकारिष्यत, अकरिष्यत । दीयते, अदीयत ।।
आत ऐः कृत्रौ ।४।३॥५३॥ आकारान्तस्य धातोमिति कतिप्रत्यये औच परे ऐकारान्तादेशोभवति । अदायि', अदायिषाताम् , अदिषांताम् , अदायित्वम् , अदायिध्वम् , अदायिड्ड्वम् , अदिवम् , अदिवम् । ददे, दायिषीष्ट, दासीष्ट, दायितासे, दातासे, दायिष्यते, दास्यते, अदायिष्यत, अदास्यत ॥ पीयते, अपायि, अपायिषाताम् , अपासाताम् । एवं ज्ञादीनामपि । गृह्यते, अग्राहि, अग्राहिषाताम् , अग्रहीघाताम् । जगृहे, जगृहिवे, जगृहिध्वे । ग्राहिषीष्ट, ग्रही
. ४-जिटि वृद्धिः, षः । ५-ऋवर्णादिति कित्वाद् गुणवृद्धयभावः ।
६-ईव्यंञ्जन इति ईः । ७-आयादेशः । ८-इश्च स्थाद इति इ: कित्त्वं च १-ग्रहवश्चेति वृत् । २-इटि गृणोऽपरोक्षायामिति दोघः ।
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३३
हैमनूतनलघुप्रक्रिया पोष्ट, ग्राहितासे, ग्रहीतासे । दृश्यते, अदर्शि, अदर्शिषाताम् , अदृक्षाताम् , अदर्शिषत, अदृक्षन्त । ददृशे, दर्शिषीष्ट दृक्षीष्ट, दर्शितासे, द्रष्टासे, दर्शिष्यते, द्रक्ष्यते । हन्यते, अवधि, अंघानि, अवधिषाताम् , अघानिषाताम् ।। ___हनः सिच् ।४।३।३८॥ हन्तेः पर आत्मनेपदविषयः सिच् किद्वद् भवति । अहसाताम् , जघ्ने, घानिषीष्ट, हंसीष्ट घानिता, हन्ता, घानिष्यते ॥
ये नवा ।४।२।६२॥ खन्-सन्-जन् इत्येषां धातूनां ये क्ङिति प्रत्यये अन्तस्याऽऽकारो वा भवति । खायते, खन्यते, अखायत, अखन्यत, अखानि, अखनिषाताम् , अखनिषत । चख्ने, खनिषीष्ट, खनितासे । सायते, सन्यते, असानि, असनिषाताम् । सेने, सनिषीष्ट, सनितासे ॥ ___ तनः क्ये ।४।२।६३॥ तनोतेरन्तस्य क्ये परे आकारो वा भवति । तायते, तन्यते । अतानि, अतनिषाताम् , तेने, तनिषीष्ट, तनितासे।
३-भिटि गुणः । ४-हशिट इति सक्, यजसृजेति षः, षढोरिति कः, नाम्यन्त
स्थेति षः । स्वरेऽत इत्यलोपः । ५-अद्यतन्यां वा त्विति वधादेशः, अत इत्यलुक् , तस्य स्थानिवत्त्वान्न वृद्धिः। ६-ञिणवीति घनादेशः । ७-यमिरमीति न लोपः । ८-अहीति घः, गमहनेत्युपान्त्यलुक् । ९-हनृत इतीट् । १०-आत्वे समानदीर्घः । ११-स्ताद्यशित इतीट् । १२-कित्त्वाद् गमहनेत्युपान्त्यलुक् । ....
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३४
हैमनूतनलघुप्रक्रिया मोऽकमियमिरमिनमिगमिवमाचमः ।४।३।५५।। कम्-यम्-रम्-नम्-गम्-त्रम्-आचम्-एतैर्विना मान्तस्य धातोणिति कृति नौ च परे वृद्धिर्न भवति । शम्यते, अशमि, शेमे, शमितासे । भावे आत्मनेपदम् , शान्तौ शमेरकर्मकत्वात् । भावे चौत्सर्गिकमेकवचनं युष्मदस्मत्सामानाधिकरण्याभावात् क्रियायाश्च संख्याभावात् । अविवक्षितकर्मकादपि-किं करोतीति क्रियाप्रश्ने पचतीत्युत्तरे क्रियामात्रस्यैव विवक्षा, तावतैव जिज्ञासानिवृत्तेः । इत्थमेव कर्मणोऽविवक्षाऽन्यत्राप्यूह्या । तत्र भावे आत्मनेपदं क्यश्चेति पच्यते, अपाचि, पेचे, पक्षीष्ट, पक्तासे, पक्ष्यते । कम्यादेस्तु कम्यते, अकामि, अकमिषाताम् , यम्यते, अयामि, उपायामि, उपायसाताम् , उपायंसाताम् , उपयेमे, उपायसीष्ट, उपायन्तासे, रम्यते, अरामि, रेमे, रंसीष्ट, रन्तासे । नम्यते, अनामि, अनंसाताम् . नेमे, नंसीष्ट, नन्तासे । गम्यते, अगामि ॥
गमो वा ।४।३।३७॥ गमेः परे आत्मनेपदविषये सिजाशिषौ किद्वद् वा भवतः । अगसाताम् , अगंसाताम् , जग्मे, गसीष्ट, गंसीष्ट, गन्ता, गंस्यते । वम्यते, अवामि, अवमिषाताम् , वेमें, ववमे, वमिषीष्ट, वमितासे । आचम्यते, १-चज इति कः, नाम्यन्तस्थेति षः । २-वा स्वीकृताविति कित्त्वे यमिरमीति मकारलोपः । पक्षे शिहे इत्यनुस्वारः । ३-म्नामिति पञ्चमः । ४-गमो वेति कित्त्वे यमिरमीति मकारलोपः । पक्षे शिडहे इत्यनुस्वारः । ५-इन्ध्यसंयोगादिति कित्त्वे गमहनेत्युपान्त्यलोपः ६-जुभ्रमेति वा एकारो द्वित्वनिषेधश्च ।
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३५
9
हैमनूतन लघुप्रक्रिया आचामि, आचमिषाताम् आचेमे, आचमिषीष्ट । उपसर्गान्तर-पूर्वाभिरुपसर्गाच्च चमेर्वृद्धिर्न भवति । अचमि । पठ्यते, अपाठि, अपठिषाताम्, पेठे, पठिषीष्ट, पठितासे । स्थीयते, अस्थीयत, अस्थायि तस्थे, स्थासीष्ट, स्थातासे । भूयते, अभावि । अनुभूयते, अन्वभावि, अन्वभाविषाताम् अन्वभविषाताम् अनुबभूवे, अनुवभूविद वे, अनुवभूविध्वे, अनुभाविषीष्ट, अनुभविषीष्ट, अनुभावितासे, अनुभवितासे, अनुभाविष्यते, अनुभविष्यते, अन्वभाविष्यत, अन्वभविष्यत ॥ उपसर्गवशाद् धातोरर्थान्तरवृत्तितयाऽकर्मकोऽपि सकर्मकः । उपस्थीयते, उपास्थायि, उपास्थायिषाताम् उपास्थासाताम्, उपतस्थे, उपस्थायिषीष्ट, उपस्थासीष्ट, उपस्थायिषीद्वम्, उपस्थासीध्वम् उपस्थायिता, उपस्थाता ॥ " लज्जासत्ताजागरण -स्थितिवृद्धिक्षय जीवितमरणे । शयनक्रीडारुचिदीप्त्यादौ, धातुरकर्मक इष्टः शास्त्रे " ॥१॥ निष्कर्षस्तु धातुवाच्यव्यापार फलयोः सामानाधिकरण्येऽकर्मकता क्रियायाः, तयोर्वैयधिकरण्ये पुनः सकर्मकता । तदुक्तम् - " फलव्यापारयोरेक-निष्ठतायामकर्मकः । धातुस्तयोर्धर्मिभेदे, सकर्मक उदाहृतः ॥ १॥ इति । क्रियाया अकर्मकत्वसकर्मकत्वे तद्वाचकधातुषूपचर्यते । भावो धात्वर्थः क्रिया । फलाश्रयः कर्म व्यापाराश्रयश्च कर्ता । " धातोरर्थान्तरे वृत्तेर्धात्वर्थेनोप
9
,
७- ईञ्जन इति ईः । ८ - सकर्मकत्वात्कर्मणि त्यादिः, दीर्घवीत दीर्घः । ९- ञिटि वृद्धावान् । पक्षे गुणावादेशौ ।
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३६
हैमनूतनलघुप्रक्रिया सङ्ग्रहात् । प्रसिद्धरविवक्षातः, कर्मणोऽकमिका क्रिया ॥१॥ उत्तपते पाणिम् , तपति रविः । शब्दायति मेघः । नदी वहति । पचति चैत्रः ॥ "गौणे कर्मणि दुह्यादेः, प्रधाने नीहकृष्वहाम् । बुद्धिभक्षार्थयोः शब्दकर्मकाणां निजेच्छया ॥१॥ प्रयोज्यकर्मण्यन्येषां ण्यन्तानां त्यादयो मताः ॥ इति । दुह्यादेगौंणे कर्मणि न्यादेश्च प्रधाने कर्मणि त्यादयः । बुद्धयर्थभक्षार्थशब्दकर्मकाणां ण्यन्तानां प्रयोज्ये कर्मणि मुख्य वा त्यादयः। अन्येषां ण्यन्तानां तु प्रयोज्ये कर्मणि त्यादय इत्याशयः । यदर्थ क्रियाऽऽरभ्यते तन्मुख्यं कर्म, तत्सिद्धये च यदन्यक्रिययाऽऽप्यते तद् गौणं कर्मेति विवेकः। गां दोग्धि पयः, गौः पयो दुह्यते । अजां नयति ग्रामम् , अजा ग्रामं नीयते । एवमन्यदप्यूह्यम् ॥ दुहादयश्च यथा- "दुह याचपच्दण्डरुधिप्रच्छिचिगशासजिमन्थमुषो नीकृष्वहश्च ।" एषां धातूनामर्थे वर्तमाना अन्येऽपि द्विकर्मकाः, अर्थनिबन्धनं हि द्विकर्मकत्वमिति ध्येयम् ॥
___ इति भावकर्मप्रक्रिया ॥
॥ अथ कर्मकर्तृप्रक्रिया ॥ यदा सौकर्यातिशयादि द्योतयितुं कर्तृव्यापारो न विवक्ष्यते तदा कारकान्तराण्यपि कर्तृसंज्ञां लभन्ते, स्वव्यापारे स्वतन्त्रत्वात् । तदुक्तम्-"स्वव्यापारेषु कर्तृत्वं, सर्वत्रैवास्ति कारके । व्यापारभेदापेक्षायां, करणत्वादिसम्भवः ॥१॥ इति ।
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघु प्रक्रिया
च
एवं च कर्तृव्यापारापेक्षया पूर्वं करणत्वादिसद्भावेऽपि सम्प्रति कर्तृव्यापाराविवक्षायां स्वव्यापारे कर्तृत्वात्कर्तरि विभक्ति: करणादेः । यथा साध्वसिरिछनत्ति, स्थाली पंचतीत्यादि । कर्मणस्तु कर्तृत्वविवक्षायां कर्मणोऽभावात् प्राक् मेका अपि सम्प्रत्यकर्मका इति तेभ्यो भावे कर्त्तरि प्रत्ययः । तत्र भावे - पच्यते ओदनेन, भिद्यते काष्ठेनेत्यादि । कर्तरि प्रत्यये तु - एकधातौ कर्मक्रिययैका कर्मक्रिये | ३|४|८६|| एकस्मिन् धातौ कर्मस्थक्रियया पूर्वदृष्टया एका अभिन्ना सम्प्रत्यकर्मिका क्रिया यस्य तस्मिन् कर्तरि कर्मकर्तृरूपे धातो जिक्यात्मनेपदानि तथा भवन्ति । कर्मणि भावे वा यथा भवन्ति तथा भवन्तीत्याशयः । यत्र कर्मणि क्रियाकृतो विशेष उपलभ्यते सा क्रिया कर्मस्था पाकादिका । पच्यते ओदनः स्वयमेव, क्रियते कटः स्वयमेव, अभेदि काष्ठं स्वयमेव ॥
रुधः | ३|४|८९ || रुधो धातोः कर्मकर्तरि ञिच्न भवति । अरुद्ध गौः स्वयमेव ॥
२३७
स्वरदुहो वा | ३ | ४ | ९० ॥ स्वरान्ताद् धातोर्दुहेश्व कर्मकर्तरि त्रिच् वा न भवति । अकृत अकारि वा कटः स्वयमेव । अदुग्ध अदोहि वा गौः स्वयमेव ॥
१ - धुड् हस्वादिति सिज्लुक् । सिनाशिषाविति कित्त्वान्न गुणः । अध इति घः, तृतीयः । २ - भ्वादेददिरिति घः, अंध इति चतुर्थः । तृतीय इति तृतीयः, गुणस्तु कित्त्वान्न ।
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
भूषार्थसन्निकरादिभ्यश्च त्रिक्यौ |३|४|१३|| भूषार्थेभ्यः सन्नन्तेभ्यः किरादिभ्यो ण्यादिभ्यश्च धातुभ्यः कर्मकर्तरि निक्यौ न भवतः । अलंकुरुते अलंकरिष्यते अलमकृत वा कन्या स्वयमेव ॥ इति कर्मकर्तृप्रक्रिया ||
२३८
अथ कृदन्ते कृत्यप्रक्रिया
आ तुमोत्यादिः कृत् |५|१|१॥ धातोर्विधीयमानस्त्यादिवर्जितो वक्ष्यमाणः प्रत्ययस्तुममभिव्याप्य कृत्संज्ञो भवति ॥
ते कृत्याः | ५|१|४७|| ध्यण् - तव्य - अनीय-य - क्यप् इत्येते प्रत्ययाः कृत्यसंज्ञका भवन्ति । ते च तत्साध्यानाप्यादिति भावकर्मणोर्बोध्याः ||
ऋवर्णव्यञ्जनाद् ध्यण | ५ | १|१७|| ऋवर्णान्ताद् व्यञ्जनान्ताच्च धातोर्घ्यण् प्रत्ययो भवति । कार्यम्, हार्यम्, धार्यम्, पायेंम् ॥
क्तेऽनिश्चजोः कगौ घिति | ४|१|१११ ॥ क्तेऽनिटो धातोश्वकारजकारयोः स्थाने घिति प्रत्यये यथासंख्यं कमौ भवतः । भङ्ग्यम्, योर्ग्यम्, भोग्यम् ॥ ।
३ - कृदन्तेभ्यः सर्वेभ्य एव नामसंज्ञायां स्यादिविभक्तिः, नामिन इति वृद्धिः । ४ - णितीति वृद्धिः । ५- म्नां धुडिति पञ्चमः । ६-लघोरुपान्त्य - स्येति गुणः ।
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
२३९ वचोऽशब्दनाम्नि ।४।१।११९।। अशब्दसंज्ञायां गम्यमानायां वचेय॑णि को न भवति । वाच्योऽर्थः। शब्दे तु वाक्यम् ॥
प्रैषानुज्ञावसरे कृत्यपञ्चम्यौ ।।४।२९॥ प्रैषानुज्ञावसरेषु गम्यमानेषु धातोः कृत्यप्रत्ययाः पञ्चमी च विभक्ति र्भवति ॥ न्यत्कारपूर्विका प्रेरणा प्रेषः। अनुज्ञा कामचारानुमतिः। अतिसर्ग इति यावत् । अवसरः प्राप्तकालता। निमित्तभूतकालोपनतिरिति यावत् ॥
शक्काहे कृत्याश्च ।५।४।३५॥ शक्तेऽर्हे च कर्तरि गम्यमाने धातोः कृत्याः सप्तमी च भवति । भवता खल्ल कटः कार्यः । अत्र हि भवान् हि प्रेषितोऽनुज्ञातः शतोऽर्हः, भवतोऽवसरः कटकरणे इति वा गम्यते । एवमन्यत्रापि यथायथमूह्यम् ॥
निप्राद् युजः शक्ये ।४।१।११६॥ निप्राभ्यां परस्य युजः शक्येऽर्थे गम्यमाने व्यणि परे गो न भवति । नियोक्तुं शक्यो नियोज्यः, प्रयोक्तुं शक्यः प्रयोज्यः। अन्यत्र तु नियोग्यः प्रयोग्यः ।।
भुजो भक्ष्ये ।४।१।११७॥ भक्ष्येऽर्थे व्यणि परे मोन स्यात् । मुज्यत इदं भोज्यममादि। अन्यत्र भोग्या भूः॥ --
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
मनूत लघुप्रक्रिया
त्यजयजप्रचचः || ४|११११८|| त्यज् - यज् - प्रवत्र एषां व्यणि कगौ न मक्तः । अत एवं निषेधाच्छकितकीत्यपवादं बाधित्वा यजे र्घ्यणिति बोध्यम् । त्याज्यम्, याज्यम् । वचैः सोपर्गस्य चेत्प्रपूर्वस्यैव निषेध इति प्रग्रहणात्सूच्यते । प्रवाच्यः पाठः ॥
२४०
वर्णादा |५|१|१९|| अवश्यंभावे द्योत्ये उवर्णान्ताद् धातोर्घ्यम् भवति । अवश्यं भवितुं शक्यादि लाव्येम्, पाव्यम्, भाव्यम् । अवश्यंशब्देनाऽप्यवश्यंभावो द्योत्यते । लाव्यमवश्यम् पाव्यमवश्यम् ॥
,
कृत्येऽवइग्रमो लुक् । ३।२।१३८ || अवश्यम्, शब्दस्य कृत्यप्रत्ययान्तेः उत्तरपदे लुक अन्तादेशो भवति । समासस्य: चरमपदमुत्तरपदम् । अवश्यकार्यम्, अवश्यलाव्यम् । नामनानेति मयूरव्यंसकादित्वाद्वा समासः । समासविकल्पे अवश्यम्कार्यमित्यादि वाक्यमेव । एवं तव्यादावपि ॥
1
orash |४| १ | ११५ ॥ अवश्यंभाचे द्योत्ये जस्ते ध्यणि प्रत्यये परतो धातोश्वजोः कगौ न भवतः ॥ अवश्यपाच्यम् । अवश्यं पाच्यम् । रञ्जयमवश्यम् ॥
तव्यानीयौ ॥४३११२७॥ धातों परौं तथ्य अनीय
१ - नामिन इति वृद्धौ व्यक्य इत्याव् ।
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
इत्येती प्रत्ययौ भवतः। शक्तिव्यम् , शयनीयम् । बस्तव्यम् , सनीयम् ॥ - असरूपोऽपवादे वोत्सर्गः प्राक् क्तेः ।५।१।१६॥ इतः सूत्रादारभ्य स्त्रियां क्तिरित्यतः प्राक् योऽपवादस्तलियेऽसमानरूप औत्सगिकः प्रत्ययो वा भवति। कर्तव्यः करणीयः कार्यों वा कटस्त्वया । अवश्यं लाव्यं लवितव्यं लवनीयम् । एवमन्यत्राषि बोध्यम् ॥
य एच्चातः।५।११२८॥ स्वरान्ताद धातोर्यः प्रत्ययो भवति, अन्त्याकारस्य चैकारो भवति । चेयम् , जेग्म् , देयम् , धेयम् , ध्येयम् , ग्लेयम् , गेयम्, नेयम् , शेयम् , लव्यम् , भव्यम् , वर्णान्तात्तु ध्यणेव ॥
शकितकिचतियतिशसिसहियजिभजिपवर्गात १५।१।२९॥ शक्-तक्-चत्-यत्-शस्-स-यज्-भज्-एभ्यः पवर्गान्तेभ्यश्च धातुभ्यो यः प्रत्ययो भवति । ध्यणोऽपवादः। शक्यम् , तक्यम् , चत्यम् , यत्यम् , शस्यम् , सह्यम् , यज्यम् , भज्यम् , गोप्यम् , लभ्यम् , गम्यम् । यजेस्त्यजयजेतिनिषेधाद् भजेश्च बाहुलकाद् ध्यणपि । तथा च सूत्रम्
बहुलम् ।५।१।२॥ अधिकारोऽयम् । कृत्प्रत्ययो यथा २-इटि गुणावगदेशौ । ३-इनिषेधः । ४-इण्निषेधे गुणः । ५-इटि गुणावादेशौ । ६-मात्सन्ध्यक्षरेत्याइत्वम् । ७-गुणे: श्यक्य इत्यवादेशः।
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९२ः
हैमनूतनलघुप्रक्रिया: निर्दिष्टादर्थादेरन्यत्रापि बहुलं' भवति । याज्यम् , भाग्यम् ।
आवश्यके तु भाज्यम् ॥ ' यममदगदोऽनुपसर्गात् ।५।१॥३०॥ यम्-उद्-गद् -एभ्योऽनुपसर्गेभ्यो यः प्रत्ययो भवति । यम्यम् , मद्यम् , गद्यम् । यमोऽनुपसर्गादेवेति नियमः। नियम्यमिति बाहुलकात् । माद्यत्यनेनेति मद्यम् , बाहुलकात्करणेऽपि । प्रमाद्यम् , निगाद्यम् ॥ 'क्षय्यजय्यौ शक्तौ ।४।३।९०॥ क्षि-जि इत्येतयोः शक्तो गम्यमानायां यप्रत्यये अयन्तादेशो निपात्यते । क्षेतुं शक्यः भैय्यो व्याधिः। जेतुं शक्यो जय्यः शत्रुः। अहदिौ क्षेयं जेयम् ॥ - क्रय्यः क्रयाथैः ।४।३।९१॥ क्रीणातेयप्रत्यये अयन्तादेशो निपात्यते क्रयाय चेत्प्रसारितोऽभिधेयो भवति । क्रेतारः क्रीणीयुरिति बुद्धया आपणे प्रसारित क्रय्यम् । अन्यत्र तु क्रेयं नो धान्यं न चाति प्रसारितमाषणे ॥
वा करणे ।५।१॥३४॥ वहे: करणे यो निपात्यते । वहन्ति अनेन वा शकटम् , बाह्यमन्यत् ॥
नाम्नो वदः क्यप् च ।५।१॥३५॥ अनुपसर्गानाम्नः । १-क्वचित्प्रवृत्तिः क्वचिदप्रवृत्तिः, क्वचिद्विभाषा, ववचिदन्यदेव । विधेर्वि.
'धानं बहुधा समीक्ष्य, चतुर्विधं बाहुलुकं वदन्ति ॥१॥ २-ध्यणि क्तेऽनिट इति गः । ३-सोपसर्गाद् ध्यण् । ४-गुणे निपातनादयादेशः ।
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४३
हैमनूतनलघुप्रक्रिया पराद् वदेः क्यप् यश्च प्रत्ययो भवतः । ब्रह्मोद्यम् , ब्रह्मवधम् । सत्योद्यम् , सत्यवद्यम् ॥ ___ हत्याभूयं भावे ।५।१॥३६॥ अनुपसर्गानाम्नः परौ हत्या भूय इत्येतौ भावे क्यवन्तौ निपात्येते । ब्रह्मणो हननं ब्रह्महत्या, भ्रूणहत्या । स्त्रीत्वं लोकात् । भवते नपुंसके भावे क्यप् । ब्रह्मभूयं गतः, देवभूयं गतः, ब्रह्मत्वं देवत्वं गत इत्यर्थः। हन्ते भवेध्यण् न भवत्यनभिधानात् ॥
खेयमृषोये ।५।१॥३४॥ खेय-मृषोद्य इत्येतौ क्यवन्तौ निपात्येते । खनेय॑णोऽपवादः क्यप , अन्त्यस्वरादेरेकारश्च । खेयम् , निखेयम् , उत्खेयम् । मृषापूर्वाद्वदतेः क्यप । मृषोद्यम् , कर्मणि भावे वा । उच्छ्रायसौन्दर्यगुणा मृषोद्याः॥ . दृवृगस्तुजुषेतिशासः ।।१॥४०॥ दृ-वृ-स्तु-जुषइ-शास्-एभ्यः क्यप भवति ॥ . इस्वस्य तः पित्कृति ।४।४।११४॥ हूस्वान्तस्य धातोः पिति कृत्प्रत्यये तोऽन्तो भवति । आइत्यः, प्रावृत्यः, स्तुत्यः, अवश्यस्तुत्यः, । जुष्यः, एतीतीणिकोहणम् । इत्यः, अधीत्य ः। शिष्यः । आशासेस्तु आशास्यम् ॥ __ ऋदुपान्त्यादकृपिचदृचः ।५।१।१४॥ ऋदुपान्त्याद् . ५-क्यपि यजादिवचेरिति . टवृति समासे नाम्नो न इति. नलोपे सन्धिः । ६-हन्तेः स्त्रीभावे क्यप् तकारश्चान्तादेशः । समासे नलोपे आदित्याप् । १-परत्वात्स्यबेव न ध्यण् । २-पूर्व : पूर्वोत्तरपदयोः कार्य पश्चात् सन्धिकार्यम् । ३-क्यपि इसास इतीसादेशे नाम्यन्तस्थेति षः।
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४३
हैमनूतनलघुप्रक्रिया. धातोः कृषि चति ऋचिवर्जितात् क्यप्प्रत्ययो भवति। वृत्या, गृध्यम्। अकृपिचूदृच इति किम् ? कल्प्यम् , चर्त्या अय॑म् ॥
कृषिमृजिशंसिगुहिदुहिजपो वा ।५।१४॥ -वृष्-मज्-शंस्-गुहू-दुइ जप्-एभ्यः क्यप् प्रत्ययो च भवति । कृत्यम् , कार्यम् , वृष्यम् , वर्ण्यम् , मृज्यम् , मार्यम् , आवश्यके मार्व्यम् । शस्यम् , शंस्यम् । गुह्यम् , गोह्यम् , दुह्यम् , दोह्यम् । जप्यम् , जाय॑म् ॥
व्याप्ये धुरकेलिमकृष्टपच्यम् ।५।१।४॥ घुरकेलिम इत्येतौ प्रत्ययौ कृष्टपच्यशब्दश्च व्याप्ये कर्तरि भवति । भज्यते स्वयमेव भगुरं काष्ठम् । स्वयमेव पच्यन्ते पचेलिमा माषाः । भिदेलिमास्सरलाः। कृष्टे स्वयमेव पच्यन्त इति कृष्टंपच्याः शालयः॥
रुच्याव्यथ्यवास्तव्यम् ।५।१।१५॥ रुच्य-अव्यथ्य -वास्तव्य एते कर्तरि निपात्यन्ते । रोचते इति हैच्यों
४-पवर्गान्तत्वादये गुणे ऋर इति लः । ५-व्यञ्जनाद् ध्यण् । ६-अनावश्यके ध्यणि लघूपान्त्यगुणे मृजोऽस्येति वृद्धौ क्तेऽनिट इति गः । ७-नो व्यञ्जनस्येति नलोपः । ८-क्यविकल्पबलाद् ध्या ९-क्तेऽनिट इति गत्वे म्नामिति पञ्चमः । १०-य प्रत्ययो निपात्वते । ११ रोचते पूर्वाद्वयवतेश्च क्यप्प्रत्ययो वसतेस्तु तथा मात्यो । मितीति धिः ।
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
२४५ मोदको मैत्राय । न व्यथत इत्यव्यथ्यो मुनिः । वसतीति पास्तव्यः॥ - भव्यगेयजन्यरम्यापात्याप्लाव्यं नवा ।५।१७॥ भव्य-गेय-जन्य-रम्य-आपात्य-आप्लाव्य-एते कर्तरि वा निपात्यन्ते । भवत्यसाविति भव्यः। पक्षे भाव्यमनेन । अनावश्यक तु भव्यम् । गायतीति 'गेयो माणवकः साम्नाम् । गेयानि सामानि । जायते इति जन्यः। जन्यमनेन । रमयतीति रम्यः, अन्तर्भावितण्यर्थः । रम्यमनेन । स्वयमेवापततीत्यापात्यः। आपात्यमनेन । आपलवतेऽसावाप्लाव्यः, आँप्लाव्यमनेन, आप्लव्यमिति वा ।।
प्रवचनीयादयः ।५।१८॥ प्रवचनीयादयः शब्दा: कतरि अनीयप्रत्यत्यान्ता वा निपात्यन्ते । प्रवक्ति प्रब्रूते का प्रवचनीयो गुरुः शासनस्य । उपतिष्ठते इत्युपस्थानीयः शिष्यो गुरोः। रमयतीति रमणीयो देशः। मादयतीति मदनीया योषित् । दीपयतीति दीपनीयं चूर्णम् । मोहयतीति मोहनीयं कर्म । ज्ञानं दर्शनमावृणोतीति ज्ञानावरणीयं दर्शना. वरणीयं कर्म । बहुलाधिकारादेव सिद्धे प्रपश्चार्थमिदम् ॥
१२-स्वरान्तत्वाद्यप्रत्यये गुणे व्यक्य इत्यव् । अवश्यंभावे ध्यणि
वृद्धिः, आव ॥ १-कर्तरि ये आत एत्वम् । २-न जन बध इति वृद्धिनिषेधः ।
३-आवश्यके ध्यणि रूपमिदम् । ये त्वाप्लव्यम् ।
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया: .. स्वरात् ।२।३३८५।। अदुरुपसर्गान्तःशब्दस्थाद् रघुवर्णात्परस्य कृद्विषयस्य नकारस्य स्वरादुत्तरस्य णो भवति । पत्तविषये अलचटतवर्गशसान्तर इति सर्वत्र द्रष्टव्यम् । प्रयाणीयम् , प्रवहणीयम् , प्रभवणीयम् । स्वरादिति किम् ।। प्रभग्नः, प्रभुग्नः॥
नाम्यादेरेव ने ।२।३।८६॥ अदुरुपसर्गान्तःशब्दस्थाद रवर्णात् परस्य नागमे सति नाम्यादेरेव धातोः परस्प स्वरादुत्तरस्य कृद्विषयस्य नकारस्य णो भवति । प्रेझेणीयम् । इखु गतौ शब्धिकरणः। नाम्यादेरेवेति किम् ? प्रकम्पनीयम् ।।
व्यञ्जनादे म्युपान्त्यादा ।२।३८७॥ अदुरुपसगर्गान्तः शब्दस्थाद् रघुवर्णात्परो यो व्यञ्जनादिर्नाम्युपान्त्यो धानुस्ततः परस्य कृद्विषयस्य स्वरादुत्तरस्य नकारस्य णो वा भवति । प्रकोपणीयम् , प्रकोपनीयम् । प्रमेहणीयम् । प्रमेहनीयम् ॥ इति कृदन्ते कृत्यप्रक्रिया ॥
॥ अथ पूर्वकृदन्तप्रकरणम् ॥ कर्तरि ।५।१।३॥ कृत्प्रत्ययोऽर्थविशेषनिर्देशमन्तरेण कर्तरि भवति ॥ ___णकतृचौ ।५।१।४८॥ धातोः परौ णकतृचौ प्रत्ययौ कर्तरि भवतः । पाँचकः, पक्ता, पठिता, कारकः, कर्ता, ४-म्नामिति पञ्चभे सति णत्वम् । ५-णितीनि वृद्धिः । ६-चज इति कः ।
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
२४७ एषकः, एधिता, गोपकः, गोप्ता, गोपिता, संहिता, सोडी, वोढा ॥ ___ अहें तृच् ।५।४।३७॥ अर्हे कर्तरि वाच्ये धातोस्तृन् प्रत्ययो भवति । भवान् कन्याया वोढा, वोढुमर्हतीत्यर्थः ॥ । तुः ।४।४५५॥ अनात्मनेपदविषयात्क्रमः परस्य तृचस्तुनश्च स्ताद्यशित आदिरिट् स्यात् । क्रमिता । आत्मनेपदविषयात्तु प्रान्ता ॥ - अच् ।५।११४९॥ धातोरचू प्रत्ययो भवति कर्तरि । कैरः, हरः, पचः, पठः, उद्वहः ।।
लिहादिभ्यः ।५।१।५०॥ लिहादिभ्यो धातुभ्योऽचप्रत्ययो भवति कर्तरि । पृथग्योगो बाधकबाधनार्थः । लेहः, शेषः, मेषः, देवः, देहः, एषु नाम्युपान्त्यलक्षणस्य वक्ष्यमाणस्य कस्य बाधनम् । बहुलाधिकारात् क्वचित्कोऽपि, अनिमिषः । श्वपंचः, कवदः, रसाँवहः, एषु अणं बाधते । भाकृतिगणोऽयम् । नदी, तरी, देवी, चोरी । गौरादित्वान् डीः॥
७-धूगौदित इति वेट् , उपान्त्यगुणः । ८-सहलुभेच्छेति वेंट् । ९-हो धुडिति ढः, अध इति धः, टवर्गः, सहिवहेरिति ढलोप ओत्वं च । १-म्नामिति पञ्चमः । २-नामिन इति गुणः । ३-लघोरुपान्त्यस्येति गुणः । ४-न निमिषतीत्यनिमिषः । ५-श्वानं पचतीति विग्रहः, नाम्नो न इति नलोपः। ६-कुत्सितं वदतीति विग्रहः, रथवदे इति कदादेशः। ७-रसमावहतीति विग्रहः । ८-अस्य यामित्यलुक् ।
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
Re
हैमनूत लघु प्रक्रिया
ध्रुवः ||११५१ ॥ ब्रुवो धातोरचि ब्रुव इति निपात्यते । ब्राह्मणमात्मानं ब्रवीति ब्राह्मणत्रुवः । अण्वचा देश गुणबाधनार्थे निपातनम् ॥
नन्द्यादिभ्योऽनः | ५ | १ | ५२ || नन्द्यादिभ्यो धातुभ्यो नागणे दृष्टेभ्योऽनः प्रत्ययो भवति कर्तरि । नन्दनः मदनः, शोभनः, वर्धनः, सहनः, रमणः, निपातनाण्णत्वम् । आकृतिगणोऽयम् ॥
लवण
ग्रहादिभ्यो णिन् |५|१| ५३ || ग्रहादिभ्यो धातुभ्यो नामगणटेभ्यो णिन् प्रत्ययो भवति कर्तरि । ग्राही, स्थायी । ग्रहादिराकृतिगणः ॥
नाम्युपान्त्यमी कृ-गृ-ज्ञः कः | ५|१|५४ ॥ नाम्युपान्येभ्यो धातुभ्यः प्री-कृ-- ज्ञा इत्येतेभ्यश्च कः प्रत्ययो भवति कर्तरि । ककार इत् । बुधः, कृशः, प्रीणातीति प्रियै: किरतीति किरे, गिलतीति गिलैः । जानातीति । ज्ञेः ॥
उपसर्गादातो डोऽश्यः | ५ | १|५६ ॥ उपसर्गात्परात्वर्जितादाकारान्ताद् धातोर्डः प्रत्ययो भवति कर्तरि । 37:, ĐỀ 7:, Ter:, già
||
११ - संयोगा
१४ - इडे पु
आलोपः ।
|
९ - आत ऐरित्यैः आयादेशः, । १० - कित्त्वान्न गुणः । दितीय् । १२ - ऋतामितीर्, १३ - नवा स्वरे इति लः सीत्यलोपः । १५ - डित्यन्त्य इत्यालोपः । १६- आत्वे १७ - आदित्यात्वे डित्यन्त इत्यालुक् ।
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
.२११
... mmm
हैमनूतनलघुप्रक्रिया व्याघ्राधे प्राणिनसोः।५।११५७॥ व्याघ्र आघा इत्येतौ शब्दौ जिघ्रतेर्यथासंख्यं प्राणिनि नासिकायां चार्थेडप्रत्ययान्तौ निपात्येते कर्तरि ॥ विविधं विशेषेण दूरादितोड़प्याजिघ्रतीति व्याघ्रः प्राणी । आजिघ्नतीत्यांना नासिका। शापवादः ॥
घ्राध्मापा दृशः शः ।५।१।५८॥ घ्रा-ध्मा-पाधे-दृश् एभ्यः शः प्रत्ययो भवति कर्तरि । जिघ्रतीति जिघ्रः । उद्धमतीत्युद्धमः। पिबतीति पिवः । जगज्जीवपिबं शिवं वदन् । उद्रयः । धे इति टिनिर्देशो ङ्यर्थ इति बृहद्वृत्तिः । उद्धयी, विधयी, उत्पश्यतीत्युत्पश्यः ॥
नृत्खनजः शिल्पिन्यकट् ।५।१।६४॥ नृतिखनिरञ्जिभ्यः शिल्पिनि कर्तर्यकट् प्रत्ययो भवति । शिल्पं कर्मकौशलम् । तद्वान् शिल्पी। नर्तकः, नते की खनकः, . खनकी । रजकः, रजकी ।।
गस्थकः ।५।१।६६॥ गायतेः शिल्पिनि कर्तरि थकः प्रत्ययो भवति । गाथकः, गायिका ॥
टनण ५११६७॥ गायतेः शिल्पिनि कर्तरि टनणू १-डित्यन्त्य इत्यालुक् । २-स्त्रीत्व लोकात् । ३-शे शवि जिघ्रादेशे लुगस्येति शव्यकारस्य शेऽकारस्य च लुक् । ४-शित्यात्वाभोवादयादेशः। ५-अकटि गुणे टित्त्वात् अगजेबेकणिति डीः, अस्य ङ्यामि त्यलुक् । ६-अकटानोश्चेति नलुक् । ७-आदित्यापि अस्यायत्तदितीत्वम् ।
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५०
हैमनुतनलघुप्रक्रिया प्रत्ययो भवति । गायनः गायनी ॥ ' तिक्कृती नाम्नि ।५।११७१॥आशिषि विषये संज्ञायां गम्यमानायां धातोस्तिक कृतश्च सर्वे प्रत्ययाः कर्तरि भवन्ति ॥
अहन् पञ्चमस्य विवक्ङिति ।४।१।१०७॥ इन्वर्जितस्य पञ्चमान्तस्य धातोः स्वरस्य क्वौ धुडादौ च क्ङिति प्रत्यये दीपों भवति । शम्यादिति शान्तिः । वर्धिषीष्ट वर्धमानः॥
कर्मणोऽण ।५।१।७२॥ कर्मणो निर्वर्त्यविकार्यप्राप्यरूपात्परस्माद् धातोरणप्रत्ययो भवति कर्तरि ।अजाद्यपवादः । कुम्भं करोति कुम्भकारः। काण्डं लुनाति काण्डलीवः । सूत्रधारः, भारवाहः, द्वारपालः ॥
शीलिकामिभक्ष्याचरीक्षिक्षमो ण : ।५।११७३॥ कर्मणः परेभ्यः शीलि-कामि-भक्षि-आचरि-ईक्षि-क्षम्-इत्येतेभ्यो धातुभ्यो णः प्रत्ययो भवति कर्तरि ॥ धर्म शीलयति धर्मशीलः" । धर्म कामयते धर्मकामः । अण्यन्तावणेव ॥ ८-आदित्यात्वे आत ऐरित्यत्वे आयादेशः । स्त्रियां टित्वान्डीः । ९-म्नामिति पञ्चमः । १०-आनशि अतो म इति मोन्तः । ११-कुम्भं करोतीति लौकिकविग्रहे कुम्भ अम् कृ इति स्थितेऽणि, कुम्भ अस क अ इति जाते वृद्धौ गतिकारकेति परिभाषया स्याद्युत्पत्तेः प्रागेव ङस्युक्तमिति समासे ऐकार्य इति स्यादि लुपि नामसंज्ञादिकार्यम् । एवमन्यत्रापि समासः कृदन्तविषये बोध्यः । १२-अणि वृद्धावान् । १३-णे णेरनिटीति णिलोपः । १४-णे णिलोपः।
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया अतः कृकमिकंसकुम्भकुशाकर्णीपात्रेऽनव्ययस्य १२।३।५॥ अकारात् परस्याऽनव्ययसम्बन्धिनो रेफस्य ककमि-कंस-कुम्भ-कुशा-कर्णी-पात्रस्थेषु कखपफेषु परेषु सो भवति तौ चेन्निमित्तनिमित्तिनावेकत्र समासे भवतः। पयस्कामी । वायुमेव भक्षयति वायुभक्षः। कल्याणमाचरति कल्याणाचारा । सुखं प्रतीक्षते सुखप्रतीक्षः॥
मोऽकमियमिरमिनमिगमिवमाचमः।४।३।५५ ।। मान्तस्य धातोः कम्-यम्-रम्-नम्-गम्-वम्-आचम् एभ्यो वर्जितस्य णिति कृत्प्रत्यये नौ च परे वृद्धिन भवति । वहुं क्षमते बहुक्षमः । अणन्तत्वाभावादाप् । बहुक्षमा ॥ ___ गायोऽनुपसर्गाट्टक ।५।१।७४॥ कर्मणः परादनुपसर्गाद् गायतेः टक् प्रत्ययो भवति कर्तरि । सामानि गायति सामगः, सामगी ॥ ..
आतो डोऽह्वावामः ।५।११७६॥ कर्मणः परादनुपसर्गाद् द्वावामावर्जितादाकारान्ताद् धातोर्डः प्रत्ययो भवति कर्तरि । गां ददाति गोदः। वादेस्त्वम् । स्वर्ग ह्वयते स्वर्गवायः। धान्यं माति धान्यमायः॥
१-अणि वृद्धौ रुत्वे सत्वे स्त्रियां डीः । २-टकि आत्वे इडेत्पुसी-. त्यालुक् । ३-डित्यन्त इत्यालोपः । ४-अणि आत्वे आत ऐरित्यैकारादेशे आय् । ५-आत ऐरित्यत्वे आय 1- .
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया ___आशिषि हनः ।१।५।८०॥ आशिषि गम्यमानायां कर्मणः पराद् हन्तेौँ भवति कर्तरि । शत्रु वध्यात् शत्रुहः । पापहः। दुःखहः॥
क्लेशादिभ्योऽपात् ५।११८१॥ क्लेशादिभ्यः कर्मभ्यः परादपपूर्वाद हन्तेडों भवति कर्तरि । क्लेशमपहन्ति क्लेशापहः। क्लेशादयः प्रयोगगम्याः ॥ - अचित्ते टक ।५।११८३॥कर्मणः पराद् हन्तेरचित्तवति कर्तरि टक् प्रत्ययो भवति । वातं हन्ति वातघ्नं तैलम् । जायां हन्ति जायाघ्नास्तिलकालकाः। पतिघ्नी पाणिरेखा । अचित्त इति किम् ? पार्पघातो यतिः॥ . ब्रह्मादिभ्यः ।५।११८५॥ ब्रह्मादिभ्यः कर्मभ्यः पराद् इन्तेष्टक् प्रत्ययो भवति कर्तरि । ब्रह्म हन्ति ब्रह्मघ्नः । कृतघ्नः। बाहुलकासंप्रदानेऽपि । गां हन्ति यस्मै स गोध्नोऽतिथिः । अचित्त पूर्वेण सिद्ध चित्तवदर्थ आरम्भः॥
राजघः।५।१।८८॥ राज्ञः कर्मणः पराद् हन्तेष्टक् प्रत्ययः कर्तरि घादेशश्च निपात्यते । राजानं हन्ति सजधः॥
कुश्यात्मोदराद भृगः खिः ।५।१॥९॥ कुक्षिआत्मन्-उदर-एभ्यः कर्मभ्यः पराद् भृगो धातोः खिः प्रत्ययो भवति कर्तरि । खकार इत् ।
६-अन्त्यस्वरादिलोपः । ७-टकि गमहनेत्युपान्त्यलुकि हनोहन इति मनः। ८-अणि मिति घादिति घात इत्यादेशः ।
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५३
mmmmraw
हैमनूचाल प्रक्रिया खित्यनव्यपारुषो मोऽन्तों हूस्वच ३।२।१११॥ स्वरान्तस्यानव्ययस्य अरुसूशब्दस्य च खित्प्रत्ययान्ते उत्तरपदे मोऽन्तो भवति यथासंभवं हस्वश्चान्तादेशो भवति । कुक्षिमेव बिभर्ति कुक्षिम्भरिः। आत्मानमेव बिभर्ति आत्मम्भरिः । उदरमेव बिभर्ति उदरम्भरिः॥
अर्होऽन् ।५।१।९१॥ कर्मगः परादह तेरच् प्रत्ययो भवति कर्तरि । पूजामर्हति पूजा) द्विजः । पूजार्हा ब्राह्मणी॥
धनुर्दण्डत्सरुलाङ्गलाङ्कुशष्टियष्टिशक्तितोमरघटाद् ग्रहः ।५११९२॥ धनुस्-दण्ड-त्सरु-लाङ्गल-अकुशऋष्टि-यष्टि-शक्ति-तोमर-घट एभ्यः कर्मभ्यः पराद् ग्रहेर प्रत्ययो भवति कर्तरि । धनुगृह्णाति धनुग्रहः । दण्डग्रहः । घटग्रहः । लिङ्गविशिष्टस्यपि । घटीग्रहः ॥ - सूत्राद् धारणे ।५।१।९३॥ सूत्रात्कर्मणः पराद् ग्रहेग्रहणपूर्वके धारणेऽर्थे वर्तमान'द्' अच् प्रत्ययो भवति कर्तरि । सूत्रं गृह्णाति गृहीत्वा धारयति सूत्रग्रहो मेघावी । सूत्रंग्राहो यो गृहणाति न तु धारयति ॥ __ आयुधादिभ्यो धृगोऽदण्डादेः।५।१।९४॥ दण्डादीन् वर्जयित्वा आयुधादिभ्यः कर्मभ्यः पराद् धृगो धातोरच्न १-मोन्तत्वे तो मुम इति स्वानुस्वारानुनासिको, नामिन इति गुणः ।
२-नाम्मो न इति नलोपे मोन्तः । ३ स्त्रियामादित्याप् । ४-अन्तर्वत्तिविभक्त्या पदत्वे सोरिति ४१ ५ अणि दिगतीति वृतिः ।
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया प्रत्ययो भवति कर्तरि । धनुर्धरति धनुर्धरः शक्तिधरः। चक्रधरः । हलधरः । आदिग्रहणाद् भूधरः, पयोधरः । दण्डादेस्तु - दैण्डधारः, कर्णधारः। सूत्रधारः। आयुधादयः प्रयोगगम्याः ॥
हगो वयोऽनुद्यमे ।५।१।९५॥ कर्मणः पराद् हरतेवयसि अनुद्यमे च गम्यमाने अच् प्रत्ययो भवति कर्तरि । प्राणिनां कालकृतावस्था वयः। उद्यम उत्क्षेपणमाकाशस्थस्य वा धारणम् । तदभावोऽनुद्यमः । अस्थि हरत्यस्थिहरः श्वशिशुः। कवचहरः कुमारः। मनोहरः प्रासादः। अन्यत्र भारहीरः॥ _ आङः शीले।५।१।९६॥ कर्मणः परादाङ् पूर्वाद् हरतेः शीले गम्यमाने अच्प्रत्ययो भवति कर्तरि। शीलं स्वाभाविकी प्रवृत्तिः । पुष्पाण्याहरतीत्येवंशीलः पुष्पाहरः ।लिहादिप्रपञ्चप्रकरणमिदम् ॥ .. दृतिनाथात्पशाविः ।५।११९७॥ दृति-नाथ आभ्यां कर्मभ्यां पराद् हरतेः पशौ कर्तरि इ. प्रत्ययो भवति । दृति हरति दृतिहरिःश्वा । नाथं हरति नाथहरिः सिंहः । अन्यत्राणदृतिहारः॥ . रजः फलेमलाद् ग्रहः-1५/११९८॥ रजस्-फल-मल
६-अन्तर्वतिविभक्त्या पदत्वाद्रुत्वम् ।. ७-अणि नामिनोऽकलीति 'वृद्धिः । ८ अणि नामिनोऽकलिहलेरिति वृद्धिः।
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५५.
हैमनूतनलघुप्रक्रिया एभ्यः कर्मभ्यः पराद् ग्रहेरिर्भवति कर्तरि । रजांसि गृहणाति रजोग्रेहिः कन्चुकः । फलानि गृहणाति फलेग्रहिवृक्षः। सूत्रनिर्देशादेत्वम् । मलं गृह्णाति मलग्रहिः कम्बलः॥ . शकृत्स्तम्बादत्सवीही कृगः ।५।१।१००॥ शकस्तम्बाभ्यां कर्मभ्यां परात् कृगो यथासङ्ख्यं वत्से वीही च कर्तरि इः प्रत्ययो भवति । शकृत्करिर्वत्सः । स्तम्बं गुच्छं करोति स्तम्बकरि/हिः। अन्यत्राण । स्तम्बकारः॥ .
किंयत्तबहोरः ।५।१।१०१॥ किम्-यद्-तद-बह एभ्यः कर्मभ्यः परात् करोतेरः प्रत्ययो भवति कर्तरि। कि करोति किंकरः । यत्करः । चौर्ये तस्कर; बहुकरः ॥
संख्याहदिवाविभानिशाप्रभाभाश्चित्रकाद्यन्तानन्तकारबाहरुधनुर्नान्दीलिपिलिविवलिभक्तिक्षेत्रजङ्घाक्षपाक्षणदारजनिदोषादिनदिवसाट् टः।५।१।१०३॥ संख्या-अहन्-दिवा-विभा-निशा-प्रभा-भास्-चित्र-कर्तृआदि-अन्त-अनन्त-कार-बाहु-अरुस्-धनुस्-नान्दी-लिपि लिबि-वलि-भक्ति-क्षेत्र-जङ्घा-क्षपा-क्षणदा-रजनि-दोषादिन-दिवस-एभ्यः कर्मभ्यः परात् करोतेष्टःप्रत्ययो भवति कर्तरि । संख्येत्यर्थप्रधानमपि । तेनैकादिपरिग्रहः। अहे१-रुत्वे घोषवतीत्युत्वेऽवर्णस्येत्योः । २-तौ मुम इति स्वानुस्वारानु- नासिको।
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५६
हैमनूसन दिया
त्वाद्यर्थ आरम्भः । संख्यां करोति संख्याकरः । एककरः । बहुकरी ॥
हेतुतच्छीलानुकूलेऽशब्द श्लोक कलहगाथावैर चाटुसूत्रमन्त्रपदात् ।५।१।१०३ || हेतु - तच्छीला - नुकूलेषु कर्तृषु शब्दादिवर्जितात्कर्मणः परात्करोतेष्टः प्रत्ययो भवति । - हेतुः प्रतीतशक्तिकं कारणम् । तच्छीलं तत्स्वभावः । अनुकूल आराध्य चित्तानुवर्ती । यशः करोति यशस्करी विद्या । यशोहेतुरित्यर्थः । क्रीडां करोतीति क्रीडाकरः । क्रीडायां फलनैरपेक्ष्येण प्रवर्तमान इत्यर्थः । वचनकरः । आज्ञानुवर्तीत्यर्थः ॥
भृतौ कर्मणः | ५|१|१०४ ॥ कर्म शब्दात्कर्मणः पराकरोते रतौ यमानायां कर्तरि टो भवति । भृतिर्वेतनम्, कर्म मूल्यमिति यावत् । कर्मकरो भृत्यः । कर्मकरी दासी ॥
क्षेमप्रियमद्रभद्रात्खाण |५|१|१०५ || क्षेम - प्रियभद्र-भद्र - एभ्यः कर्मभ्यः परात्करोतेः ख अण् इत्येतौ प्रत्ययौ भवतः कर्त रे । क्षेमं करोति क्षेमङ्करः, क्षेमकारः । प्रियङ्करः, प्रियकारः ॥
I
३-टे टित्वात्स्त्रियां ङीः । अस्य नामित्यलुक् । ४ - रुत्वेऽतः कृकमीति सः । टित्वात्स्त्रियां ङीः । ५- नाम्नो न इति नलोपः । स्त्रियां टित्त्वान्ङीः । १ - खिति मोन्ते तौ मुम इति स्वानुस्वारानुनासिकौ । २ - अणि नामिनोऽकलीति वृद्धिः ।
1
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
२५७ F मेघर्तिभयाभयात्वः ।५।१।१०६॥ मेघ-ऋति-भयअभय एभ्यः कर्मभ्यः पराकरोतेः खप्रत्ययो भवति । मेघान् करोति मेघङ्करः, मेघडकरा। ऋतिर्गतिः सत्यता वा, ऋतिकरः। भयङ्करं श्मशानम् ॥
प्रियवशाबदः ।५।१११०७॥ प्रिय वश आभ्यां कर्मभ्यां पराद् वदेः खो भवति । प्रियं वदति प्रियंवदः । शं वदति वशंवदः॥
परिमाणार्थमितनखात्पचः ।५।१११०९॥ सर्वतो मानं परिमाणम् । तदर्थाः प्रस्थद्रोणाल्पबड्वादयः शब्दाः, तेभ्यो मितनखाभ्यां च कर्मभ्यां परात्पचेः खः प्रत्ययो भकति कर्तरि । प्रस्थं पचतीति, प्रस्थंपचा स्थाली । अल्पं पचन्ति अल्पंपचा मुनयः । मितम्पचा ब्राह्मणी। नखम्पचा यवागूः॥
- कलाभ्रकरीषात्कषः ।५।१।११०॥ कूल-अभ्रकशिष-एभ्यः कर्मभ्यः परात्कषेः खः प्रत्ययो भवति । कूलं कपति कूलंकषा नदी। अभ्रंकषो गिरिः। करीषंकषा वात्या ।। । सर्वात्सहश्च ।।१११११॥ सर्वशब्दाकर्मणः परात् महेः कषेश्च खः प्रत्ययो भवति । सबै सस्त सर्वतही निः। सर्वसहा वसुधा । सर्वकलोखला
.
३-मोन्ते तो मुम इति.. स्वानुस्वारामुमसिको ।
...
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूत लघुप्रक्रिया
मन्याणिन् |५|१|११६ || कर्मणः परान्मन्यतेर्णिन् प्रत्ययो भवति कर्तरि । पण्डितं मन्यते बन्धुं पण्डि तैमानी बन्धोः ॥
.
२५८
क्यमानिपित्तद्धिते |३ | २|५० || क्यङ्प्रत्यये मानिनि शब्दे चोत्तरपदे पिति तद्धिते च प्रत्यये परे परतः स्त्रलिङ्गशब्दोऽनूङ् पुंवद् भवति । दर्शनीयां मन्यते भार्या दर्शनीयमानी भार्यायाः ॥
कर्तुः खश् ।५।१।११७॥ प्रत्ययार्थात्कर्तुः कर्मणः परान्मन्यतेः खश् प्रत्ययो भवति । यदा प्रत्ययार्थः कर्ताssत्मानमेव पण्डितत्वादिना धर्मेण विशिष्टं मन्यते तदायं कर्म, तत्रायं विधिः । पण्डितमात्मानं मन्यते पण्डितंमन्यः ।
एजेः | ५ | १|११८ || कर्मणः परादेजयतेः खश् भवति कर्तरि । जनमेजयति जनमेजयः । अरिमेजयः ॥
शुनीस्तनमुञ्जकूलास्यपुष्पाट् दूधेः | ५|१|११९ ॥ सुनी-स्तन-मुझ-कूल- आस्य- पुष्प - एभ्यः कर्मभ्यः परात् ह्वेः
४- मिनि तीति वृद्धौं नामत्वे सौ इन् हन्निति दीर्घः । ५-खश:शिवात् श्रप्रत्ययः, खित्यनव्ययेति मोन्तः, आस्येत्यलुक् । ६–खशि -नामिन इति गुणे शवि अनादेशः, लुगस्य ।
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
२५९ खश् प्रत्ययो भवति । शुनीं धयति शुनीन्धयः । स्तनन्धयः॥
नाडीघटोखरीमुष्टिनासिकावाताद् ध्मश्च ५।१।१२०॥ नाडी-घटी-खरी-मुष्टि-नासिका-वात एभ्यः 'कर्मभ्यः पराद् धमतेष्ट्धेश्च खर् भवति । नाडी
घमति नाडीन्धमः। नाडी धयति नाडीन्धयः । ङ्यन्त 'निर्देशात्तदभावे खश् प्रत्ययो न भवति । अत एव हस्वत्वमपि न । नाडि धमति नाडिमः, नाडिधः।
पाणिकरात् ।५।१।१२१॥ पाणि-कर आभ्यां कर्मभ्यां पराद् धमतेः खश् प्रत्ययो भवति । पाणिन्धमा: करन्धमाः पन्थानः॥
कूलादुद्रुजोरहः ।५।१।१२२॥ कूलात्कर्मणः पराभ्याम् उद्ज् उद्वह् इत्येताभ्यां परः खश् प्रत्ययो भवति । कूलमुद्रजति कूलमुद्रुजो गजः। कूलमुद्वहति कूलमुद्रहा नदी॥
वहाभ्राल्लिहः ।५।१।१३३॥ वहाम्राभ्यां कर्मभ्यां १-खशि शवि अयादेशो लुगस्य । मोऽन्तः । इस्वत्वं तु न, शुनीति
ड्यन्तनिर्देशात् । केचिद् ह्रस्वमपीच्छन्ति । शुनिन्धयः । २-खशि ‘ौतीति ‘धमादेशः, मोन्तः । शवि लुगस्य । इहापि हस्वत्वे मतमेदः । ३-डप्रत्यये आत्वेऽन्त्यस्वरादिलुक् । ४-अविच्छितो डित्वानोपान्त्यगुणः ।
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६०
हैमनूतनलघुप्रक्रिया परालिलहेः खश् भवति । वहः स्कन्धः, तं लेढि वहलिहों" गौः । अभ्रंलिहः प्रासादः ॥ . बहुविध्वस्तिलासुदः ।५।१।१२४॥ बहु-विधुअरुम-तिल एभ्यः कर्मभ्यः परात्तुदेः खम् भवति । बहु तुदति बहुन्तुदं युगम् । विधुन्तुदो राहुः। अरुन्तुदो
मर्मावित् ॥
. .
.
ललावातशर्धातपाजहाकः ।५।१।१२५।। ललाटवात-शर्ध एभ्यः कर्मभ्यः परेभ्यो यथासङ्ख्यं तप्-अज्-हाक् इत्येतेभ्यो धातुभ्यः खश् प्रत्ययो भवति । ललाटं तपति ललाटन्तपः सूर्यः। लिपिर्ललाटन्तपनिष्ठुराक्षरा । वातमजन्ति वातमजा मृगाः। शर्धोऽपानशब्दस्तं जहति शर्धजहा माषा: ॥ ___असूर्योग्रादू दृशः ।५।१।१२६।। अनर्योग्राभ्यां कर्मभ्यां पराद् होः खश् भवति । सूर्यमपि न पश्यन्ति असूर्यपश्या राजदाराः। असामर्थ्येऽपि ममकत्वात्समासः। उग्रं पश्यति उग्रम्पश्यः ॥ ___इरंमद ५१११२७॥ इरापूर्वोन्मायत्तेः खग् भवति श्याभावश्च निपात्यते । इरा सुरा तया माधति इरॅम्मदो
५-डिस्वान गुणः । ६मोन्ते सकारस्य संयोगान्तत्वाल्छ । उन्नात् इत्यः । खशि पश्यादेशः । शकि लास्य । ८-मोन्तो इस्वश्व खित्यनव्ययस्येत्यनेन ।
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
२६१ हस्ती । मेघज्योतिरिरम्मदः ॥
नग्नपलितप्रियान्धस्थूलसुभगाढ्यातदन्तच्च्च्यर्थेऽच्वेर्भुवः विष्णुखुको ।५।१।१२८॥ नग्न-पलितप्रिय-अन्ध-स्थूल-सुभग-आय एभ्यस्तदन्तेभ्यश्चाच्यन्तेभ्य• व्यर्थे वर्तमानेभ्यः पराद् भवतेः खिष्णुखुको प्रत्ययौ भवतः कर्तरि । अनग्नो नग्नो भवति नग्नम्भविष्णुः । नग्नं भाबुकः। अननग्नोऽनग्नो भक्त्यनग्नं भविष्णुः, अनग्नं भावुकः । सुनग्नं भविष्णुः । सुनग्नं भावुकः ॥ ---
कृगः खनटकरणे ॥५।१।१२९॥ नग्नादिभ्योऽव्यन्तेभ्यश्व्यर्थे वर्तमानेभ्यः परात्कृगः खनट् प्रत्ययो भवति करणे । अनग्नो नग्नः क्रियतेऽनेनेति नग्नकरणं द्यूतम् । अननग्नोऽनग्नः क्रियतेऽनेनेत्यवग्नकरणः पटः। एवमन्यदप्यूह्यम् ॥
नाम्नो गमः खड्डौ च विहायसस्तु विहः ।५।१॥१३२॥ नाम्नः पराद् गमेः खड्ड इत्येतौ खश्च प्रत्यया भवन्ति कर्तरि विहायस् शब्दस्य च विहादेशो भवति । तुरो गच्छति तुरंगः, तुरगः, तुरंगमः । बिहायसा ५-खिष्णौ गुणावादेशौ मोन्तः । २-खुकभि नामिनोऽकलीति वृद्धयामवादेशः, मोन्तः । ३-खनटि नामिन इति गुणः । मोन्तः । ४खडि डित्यन्त्यस्वरादिलोपः । मोन्तः । डेऽन्त्यस्वरादिलोपः, खे तु मोन्त एव ।
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६२
हैमनूतनलघुप्रक्रिया गच्छति विहंगः, विहगः, विहंगमः ॥
चरेष्टः ।५।१।१३८॥ आधारवाचिनो नाम्नः पराच्चरेष्टः प्रत्ययो भवति कर्तरि । कुरुषु चरति कुरुचरः । वनेचरः । सप्तम्या अलुप् । निशाचरः, निशाचरी ॥
पुरोऽग्रतोऽग्रेषु सर्तेः ।५।१।१४०॥ पुरस-अग्रतस्अग्रे एभ्यो नामभ्यः परात्सर्तेष्टो भवति कर्तरि । पुरः सरति पुरःसरः। पुरस्सरी । अग्रतः सरः अग्रेसरः। एदन्तत्वं निपातनात् ॥ . स्थापास्नात्रः कः ।५।१।१४१॥ नाम्नः परेभ्यः स्था-पा-स्ना-त्रा एभ्यः कः प्रत्ययो भवति कर्तरि । समे तिष्ठति समस्थः । द्वाभ्यां मुखशुण्डाभ्यां पिबति द्विपः॥
निनद्याः स्नातेः कौशले ।२।३।२०॥ निनदीशब्दाभ्यां परस्य स्नातेः सम्बन्धिनः सकारस्य समासे पो भवति । नद्यां स्नाति नदीष्णः प्रतरणे । कुशल इत्यर्थः । आतपात्रायते आतपत्रम् ॥
शोकापनुदतुन्दपरिमृजस्तम्बरमकर्णेजपं प्रिया. लसहस्तिसूचके ।५।१।१४३॥ शोकापनुद-तुन्दपरिमृज५-विहादेशेऽन्त्यस्वरादिलोपे मोन्तः । ६-शषसे इति वा सः । पक्षे
रः पदान्त इति विसर्गः । ७-के इडेदित्यालोपः । ८-के आलोपः, रषवर्णादिति णः। ९-के आदित्यात्वे इडेत्पुसित्यालुक् ।
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
२६३ स्तम्बेरम-कर्णेजप एते शब्दा यथासंख्यं प्रिय-अलस-हस्तिसूचक एष्वर्थेषु कप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते । शोकमपनुदति शोकापनुदः प्रियः। तुन्दं परिमाष्टिं तुन्दपरिमृजोऽलसः । स्तम्बे रमते स्तम्बेरमो हस्ती। संज्ञायां सप्तम्यलुक् । कर्णे जपति कर्णेजपः सूचकः ॥
दुहेर्डधः ।५।१।१४५॥ नाम्नः पराद् दुहेर्डघः प्रत्ययो भवति कर्तरि । कामान् दुग्धे पूरयति कामदुधा ।।
भजो विण् ।५।१।१४६॥ नाम्नः पराद् भजेविण प्रत्ययो भवति कर्तरि । अर्ध भजते अर्धभौक् । मुखभाक् । श्रृणोति तस्मादपि यः स पापभाक् । एतद्विषये वक्ष्यमाणः क्विक नेति द्रष्टव्यम् ॥ ___ मन्वनक्वनिप्विच क्वचित् ।५।१।१४७॥ नाम्नः पराद् धातोर्मन्-वन्-क्वनिप्-विच् एते प्रत्ययाः क्वचिद् भवन्ति कर्तरि । सुशणाति मुशर्मा, सुदामा, केवलादपि । शर्म, दाम । घृतं पिबति घृतपावा ॥
वन्याङ् पञ्चमस्य ।४।२।६५॥ धातोः पञ्चमस्य वनि प्रत्यये परे आकारो भवति । विजायते इति विजावा । सुधी
१-डित्यन्त्यस्वरादिलोपे स्त्रियामाप् , दीर्घः। २-णिति णितीति वृद्धौ सौ
च-च ज इत्यादि । ३-मनि नामिन इति गुणः । सौ नि दीर्घ इत्यादि । ४-वनि सौ नि दीर्घ इत्यादि । ५-वन्यात्वे समानदीर्घः, सौ दीर्घादि ।
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया यते इति मुधोवा । अतरित्वा । शुभंयाः । केवलादपि । रेटे, रोट् ॥
क्विम् ।५।१११४८॥ नाम्नः पराद् घातोः विप्प्रत्ययो भवति कर्तरि क्वचित् । उखेन उखया वा संसते उखात् , वहाद् भ्रश्यते वहाभ्रट् , घशुपसर्गस्य बहुलमिति वक्ष्यमाणस्त्रे बहुलग्रहणादुखवहयो दीर्घः। पनि ध्वंसते पर्णध्वत् । केवलादपि । गीः, की:", लूः॥
स्पृशोऽनुदकात् ।५१।१४९॥ उदकवर्जितानाम्नः परात् स्पृशेः क्विप् प्रत्ययो भवति कर्तरि। घृतं स्पृशतीति घृतस्पृक् ॥
त्यदाद्यन्यसमानापमानाद् व्याप्ये दृशष्टक्सको च ।।१।१५२॥ त्यदादेरन्यशब्दात्समानशब्दाचोपमानभूतात्कर्मणि वर्तमानात्पराद् दृशेाप्य एव टक् सको क्विप् च प्रत्यया भवन्ति ॥
अन्यत्यदादेराः।३।२।१५२॥ अन्यशब्दस्य त्यदादेश्व
६-धीधातोः क्वनिप् । ७-इस्वस्य त इति तोन्तः। ८-शुभमित्यव्ययम् । विजित् । तो मुम इति स्वानुस्वारानुनासिकौ । ९-विच्युपान्त्यगुणः, तृतीयत्वादि । १०-नो व्यञ्जनस्येति नलोपः। पदान्ते लंसध्वंसेति दः। वहाभ्रडिति । यजसृजेतिषः तृतीयप्रथमत्वे । ११-किति ऋतामितीरि भ्वादेनोमिन इति दीर्घः । १२-ऋत्विगित्यादिना गः ।
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६५
हैमनूत लघु प्रक्रिया ग्-ह-क्षेषूत्तरपदेषु आकारान्तादेशो भवति । स्य इन दृश्यते त्यादृशः, त्यादृक्षः ", त्यादृक्षा, त्यादृक्" । अन्यादृशः " अन्यादृक्षः, अन्यादृक् । एवं तादृशः, यादृशः इत्यादि ।
18
दृग्दृदृक्षे |३|२| १५१ ॥ दृग्-दृश - दृक्ष इत्येतेषूत्तरपदेषु समानस्य सादेशो भवति । समान इव दृश्यते सदृशः, सदृक्षः, सदृक् ॥
इदं किमकी | ३ |२| १५३ ।। इदंशब्दः किंशब्दश्व हग्- दृक्षेषूत्तरपदेषु परेषु यथासंख्यमीकाररूपः कीकाररूपश्च भवति । अभेद निर्देशः सर्वादेशार्थः । अयमित्र दृश्यते ईदृश: । ईदृक्षः, ईदृक् । किमिव दृश्यते कीदृशः कीदृक्ष', कीदृक् ॥
"
"
कर्तुर्णिन् |५|१|१५३ || कर्तृवाचिन उपमानभूवान्नाम्नः पाद धातोर्णिन् प्रत्ययो भवति कर्तरि । उष्ट्र इव क्रोशति उष्ट्रकोशी । ध्वाङ्क्ष इन रौति ध्वाङ्क्षरावी, खर इव नदलि खरनादी । सिंह इव नर्दति सिंहनद ||
अजातेः शीले |५|१|१५४ || अजातिवाचिनो नाम्नः धातोः शीलेऽर्थे वर्तमानाण्णिन प्रत्ययो भवति कर्तरि ।
पराद्
१३ - अन्त्यस्यात्वं समान दीर्घः । १४ - यजसृजेति षः, षढोरिति कः, नाम्यन्तस्थेति षः स्त्रियामादित्याप् दीर्घः । १५ -ऋत्विगित्यादिना
,
गः । १६ – अन्त्यस्यात्वम् ।
१-नामिन इति वृद्धावाच ।
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६१ हैमनूतनलघुप्रक्रिया उष्णं मुड़ते इत्येवशील उष्णभोजी शीतभोजी। प्रस्थायी, प्रतिबोधी, प्रयायी। संभोक्तेति बाहुलकाच्छीलेऽपि वक्ष्यमाणस्तृन्नेव । जातेः परान भवति, शालीन् भोक्ता । शीले वक्ष्यमापस्तृन्नेव ॥
साधौ ।५।१।१५५॥ नाम्नः परात्साधावर्थे वर्तमानाद् धातोणिन् प्रत्ययो भवति कर्तरि । अशीलार्थ आरम्भः । साधु करोति साधुकारी, साधुदायी, चारुनी, सुष्ठुगामी । साधु वादयति साधु गायतीत्यादावनभिधानाद् बाहुलकाद् वा न भवति ॥
ब्रह्मभ्रूणवृत्रात् क्वि ५।१।१६१॥ ब्रह्मन्-भ्रूणवृत्र एभ्य स्त्रिभ्यः कर्मभ्यः पराद् भूतेऽर्थे वर्तमानाद् धातोः विप् प्रत्ययो भवति कर्तरि । ब्रह्माणं इतवान् ब्रह्महा। भ्रूणहा, वृत्रहा ॥
कृगः सुपुण्यपापकर्ममन्त्रपदात् ५।१३१६२॥ सु. शब्दात पुण्य-पाप-कर्म-मन्त्र-पद एभ्यः कर्मभ्यश्च परात्करोतेभूतेऽर्थे वर्तमानात् क्षिप् प्रत्ययो भवति कर्तरि । सुष्टु कृतवान्मुकेत, पुण्यं कृतवान् पुण्यकृत् , पापकृत् , कर्मकृत् , मन्त्रकृत् , पदकृत् ॥
दृशः क्वनिप् ।५।१।१६६॥ कर्मणः पराद दृशे२-३-आत ऐरित्यैः, आयादेशः । शब्दशक्तिस्वाभाव्यात्साध्वादिशब्दोपादानं विना न तदर्थप्रतीतिरिति तदुपादानमिति बोध्यम् । ४- इन्हनिति दीघे, नलोपः । ५-हस्वस्य त इति तोऽन्तः ।
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
२६७. भूतेऽर्थे वर्तमानात् क्वनिप् प्रत्ययो भवति कर्तरि । मेरुं दृष्टवान् मेरुदृश्वा, विश्वदृश्वा, पारदृश्वा ॥
सहराजभ्यां कृग् युधेः।५।१।१६७।। सहशब्दाताजन् शब्दाच्च कर्मणः परात्करोतेयुधेश्च भूतेऽर्थे वर्तमानाद् धातोः क्वनिप् प्रत्ययो भवति कर्तरि । सहकृतवानिति सहकृत्वा, सहकृत्वनः । सह युद्धवान् सहयुवा, सहयुश्चनः । राजकृत्वा, राजकृत्वनः॥
सप्तम्याः ।५।१।१६१॥ सप्तम्यन्तानाम्नः पराज्जने-. भूतेऽर्थे डः प्रत्ययो भवति कर्तरि । सरसि जातं सरोजम् । मनसि जातं मनोजम् , अप्सु जातम् अब्जम् ।। ___ अजातेः पञ्चम्याः ।५।१।१७०॥ पञ्चम्यन्ताद जाति-- वाचिनो नाम्नः पराद् भूतेऽर्थे जनेडों भवति । बुद्धेर्जातो बुद्धिजः संस्कारः। संस्काराजाता संस्कारजा स्मृतिः । सन्तोषजं सुखम् ॥ ___क्वचित् ।५।१।१०१॥ उक्तादन्यत्रापि क्वचिल्लक्ष्या-- नुसारेण डः प्रत्ययो भवति । उक्तानाम्नोऽन्यतोऽपि यथाकेन जातः किंजोऽनितिपितृकः। न जातोऽजः। अनुजातोऽनुजः॥ ६-कित्त्वाद् गुणाभावः, तोन्तः । ७-शसादौ न वमन्तेति निषेधः । १-डित्यन्त्यस्वरादिलोपः, सकारस्य रुत्वे उत्वे चावर्णस्येत्योः । २-धुट इति. तृतीयः । ३-स्त्रियामाप् । ४-नलोपो नजिति-"नकारलोपः ।
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
"२६८
हैमनूतनलघुप्रक्रिया क्सक्तवतू ।५।१।१७४॥ धातो तेऽर्थे वर्तमाना क्तक्तवतू प्रत्ययौ भवतः । तत्र तत्साप्यानाप्यादिति भावकर्मणोः क्तः, क्तवतुस्तु कर्तर्येव । क्रियते स्म कृतः । करोति स्म कृतवान् ॥ ___आरम्भे ।।१।१०॥ आदिकर्मणि भूतादित्वेन विवक्षिते वर्तमानाद धातोः कर्तरि क्तो वा स्यात् । प्रकृतः कटं भवान् । कर्तुमारब्धवानित्यर्थः । पक्षे-प्रकृतः कटो भवता ।
श्लिष्-शीङ् - स्थाऽऽस्वसजनमहजभजेः क्तः ।५।१।९॥ श्लिष्-शीङ्-स्था-आस्-वस्-जन्-रुह-जु-भञ् एभ्यः क्त-प्रत्ययः कर्तरि बा भवति । आश्लिष्टः कान्तां कामुकः । पक्षे भावकर्मणोः ॥
न डीम-शीङ्-पू-वृषि-श्चिदिस्विदिमिदः ।४।३। २७॥ डीङ-शीङ्-पूङ -धृष्-विद्-स्विद्-मिद् एभ्यः परौ सेटौ क्तक्तवतू न किद्वद् भवतः। अंतिशयितो गुरुं 'शिष्यः । पक्षेऽतिममितो गुरु शिष्येण ॥ ___ दोसोमास्थ इः।४।४।११॥ दो-सो-मा-स्था-एषां तादौ किति प्रत्यये इरन्तादेशो भवति । उपस्थितो गुरुं शिष्यः । उपोसितो गुरुं शिष्यः ॥
५-अनिद , कित्वान्न गुणः । ६-अभ्वादेरिति दीर्घः, ऋदुदित इति नोऽन्तः । ७-तर्गस्येति टवर्गः । ८-इट्यकित्त्वाद् गुणायादेशौ । ९-उन भास् । स्वाद्यशित इतीट् ।
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
२६९ क्षुधवसस्तेषाम् ।४।४।४३॥ क्षुधिवसिभ्यां परेषां क्तक्तवतुक्त्वानामादिरिड् भवति । अनूषितो' गुरुं भवान् ।
आः खनिसनिजनः।४।२।६०॥ खनादीनां धुडादौ ङिति प्रत्यये परेऽन्तस्याकारादेशो भवति । अनुजातो माणवको माणविकाम् । विजाता वत्सं गौः, आरुढो वृक्षं भवान् ॥
रदादमूर्च्छमदः क्तयोर्दस्य च।४।२।६९॥ मूर्छि- . मदिवर्जिताद् रेफदकारान्ताद् धातोः परस्य क्तक्तवतोस्तकारस्य तत्सन्नियोगे धातुदकारस्य च नकारो भवति । अनु-. जीर्णों वृषली चैत्रः । अनुप्राप्य जीर्ण इत्यर्थः। विभक्ता. भ्रातरो धनम् ॥
क्षशुषिपचो मकवम् ।४।२७८॥ शुषिपचिभ्यः परस्य क्तयोस्तकारस्य क्रमात् मकब इत्येते आदेशाः स्युः ।, क्षामः क्षामवान् , शुष्कः, शुष्कवान् , पक्वः पक्ववान् , - गत्यर्थाकर्मकपिबभुजे: ।५।१।११॥ गत्यर्थेभ्योऽ... कर्मकेभ्यश्च धावस्यः पिव जिभ्यां च, भूतादौ कतो वा भवति
१-यजादिवचेरिति वृत् , घस्वस इति षः । २-डीयस्यैदित इती निषेधः । ३-हो धुडिति दः, अघ इतिः धा, टवर्गः, दस्बड्ढे इति ढलोपो दीर्षध। ४-ऋवर्णेतीनिषेधः, इर्, म्वादेरिति दीर्घः, रदादिति नः, णः, ५-चज इति यः, अघोष इति क ..
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७० हैमबूतनलघुप्रक्रिया कर्तरि । गतो मैत्रो ग्रामम् । आसितो भवान् , शपितो भवान् । पयः पीतो वत्सः । अन्नं भुक्तो भवान् ।
ज्ञानेच्छा र्थोच्छिल्यादिभ्यः क्तः ।५।२।९२॥ ज्ञानार्थेभ्य इच्छार्थेभ्योऽर्चार्थेभ्यो जीभ्यः शीलादिभ्यश्च धातुभ्यः सत्यर्थे वर्तमानेभ्यः क्तः प्रत्ययो भवति । राज्ञो ज्ञातः, राजानं जानातीत्यर्थः। राज्ञामिष्टः । वेट इतीड्निषेधः। राज्ञ इच्छन्तीत्यर्थः । राज्ञां पूजितः। शीलितः, शीलयतीत्यर्थः। सेटतयोरिति णिलोपः । रक्षितः रक्षयतीत्यर्थः । ___ आदितः।४।४७२॥ आकारानुबन्धाद् धातोः परयोः क्तक्तवत्वोरादिरिड् न भवति । मिन्नः, विष्णः, स्विन्नः, धृष्टः, सुप्तः, भीतः।
ल्वादेरेषां तो नोऽप्रः ।४।२।६८॥ पृवर्जिताद् ऋकारान्ताद् धातोर्खादिभ्यश्च परेषां क्तिक्तक्तवतूनां तकारस्य नकार आदेशो भवति ॥ ... ऋवर्ण श्रूयूगेंगः कितः ।४।४।५८॥ ऋवर्णान्ताद् धातोः श्रयतेरुणुगश्चैकस्वराद्विहितस्य कितः प्रत्ययस्यादिरिड न भवति । "तीर्णः, तीर्णवान् । कीर्णः, कीर्णवान् । गीर्णः, गीर्णवान् । क्रपाद्यन्तर्गणो ल्वादिः॥ ६-यमिरमीत्यन्तलोपः । ७-ईर्व्यञ्जन इति ई। ८-चज इति, गः, अघोष इति कः । २-राज्ञः पूजयतीत्यर्थः। :१०-स्वपेरिति वृत् । ११-ऋवर्णेति नेट् । इर् दीर्घः । नत्वणत्वे ।
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७१
हैमनूतनलघुप्रक्रिया उवर्णात् ।४।४।५९॥ उवर्णान्तादेवस्वराद्धातोर्विहितस्य कित आदिरिड् न भवति । लूनः, लूनवान्, लीनः, लीनवान् ॥ । लुभ्यश्चेविमोहाचें ।४।४।४४॥ लुभ्यश्चिभ्यां यथासडरूयं विमोहेऽर्चायां च वर्तमानाभ्यां परेषां क्तक्तवतुक्त्वामादिरिड् वा भवति । विमोहनमाकुलीकरणम् । अर्चा. पूजा । विलुभिताः केशाः, आकुलीकृता इत्यर्थः। . अनेरन याम् ।४।२।४६।। अश्चरन यामेव वर्त्तमानस्योपान्त्य-नकारस्य लुग् भवति । अश्चिता गुरवः, पूजिता इत्यर्थः ॥
पूक्लिशिभ्यो नवा ।४।४।४५॥ पूङः क्लिशिभ्यां च परेषाम् क्तक्तवतुक्त्वामादिरिड् वा भवति । पवितः, पूतः क्लिशितः, क्लिष्टः । बहुवचनेन चित् शिच्च क्लिशियते ॥
डीयश्व्यैदितः क्तयोः ।४।४।६२॥ डीयतेः श्वयतेदिभ्यश्च धातुभ्यः परयोः क्तयोरादिरिद् न भवति ।
सूयत्यायोदितः ।४।२७०॥ सूयत्यादिभ्यो नवभ्य ओदिद्भ्यश्च परस्य क्तयोस्तकारस्य नकारादेशी भवति । डीनः डीनवान् । उड्डीनः, शूनः, शूनवान् । ओलस्जैत्१-अल्वादेरिति नत्वम् । २-न. डीडित्यादिना कित्त्वनिषेधाद् गुणावा. देशौ । ३-यजादीति वृत् , दीर्घमब इति दीर्थः । सूबत्यादीति नः।
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७२
हैमनूत प्रक्रिया
लग्नैः, लग्नवान्, सै-त्रस्तः, त्रस्तवान् ॥
तोsपतः | ४|४|६३ || पतिवर्जिताद् यत्र क्वचिद् विकल्पितेटो धातोरेकस्वरात्परयोः क्तयोरादिरिड् न भवति । नशौच्- नेष्टः, नष्टवान्, शान्तः, शान्तवान्, सोढः, सोढवान् । अवत इति किम् ? पतितः पतितवान् । त्रिमिदा-मिन्नः, मिन्नवान् । श्विता - श्वित्तः, श्वित्तवान् ॥
नवा भावारम्भे | ४|४|१३|| आरम्भ आदिक्रिया । आदितो धातोर्भावे आरम्भे च विहितयोः क्तयोरादिरिङ्ग वा न भवति । मिन्नमनेन, प्रमिनः ॥
श्वसजपवमरुषत्वरसंघुषास्वनामः |४|४|७६ ॥ श्वस्- जवम् - रुप्-त्वर- संघुष् - आस्वन्-अम् एभ्यः परयोः क्तयोरादिरिड् वा न भवति । आश्वस्तः, आश्वसितः, जप्तः, जपितः, वीन्तः, वमितः, रुष्टः रुषितः ॥
मध्यविश्रिविजवरित्वरेणान्त्येन |४|१|१०९ || मव्यादीनामनुनासिकादों को घुडादौ च प्रत्यये वकारस्यो
४- संयोगवादाविति सक्, च ज इति गः, सूयत्वादीति नः । ५-यसृजेति षः, रवादित्वाद्वेट् । ६- ऊदिवात्क्त्वायां वेट् । अहन् पञ्चः मस्येति दीर्घः, म्नामिति वर्गान्त्यः । ७- सहलुमेति वेट्, हो धुडिति दः, अघ इति घः, तवर्गस्येति यः सहिवहेरित्योद् ढप ।८रादिति । ९-भावे क्तः । १०- आरम्भे क्तः । ११ - अहन् पञ्चमशिदीर्घ', मामिति वचन्तयः ।
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
२७३ पान्त्येन सह ऊड् भवति । तूंर्णः, त्वरितः, संघुष्टः संघुषितः,
आस्वान्तः, आस्वनितः, अभ्यान्तः, अभ्यमितः ॥ ____णो दान्तशान्तपूर्णदस्तस्पष्टच्छन्नज्ञप्तम् ।४।४। ७५॥ णौ सति दमादीनां क्तान्तानां दान्तादयो वा निपात्यन्ते । दान्तः, दमितः शान्तः, शमितः । पूरै-पूर्णः, पूरितः, एषु णिलग् निपात्यते । दास-दस्तः, दासितः, स्पष्टः, स्पाशितः, छन्नः, छादितः । एषु णिलोपहस्त्रौ । ज्ञप्तः, ज्ञापितः, संज्ञपितः । अत्र क्वचिद् हूस्वश्व, इडभावस्तु सर्वत्र ।।
सेट्क्तयोः ।४।३।८४॥ सेट्कयोः क्तयोः परता गेलुंग् भवति । कारितः, कारितवान् । कथितः, कवितघान् , रचितः भावितः ॥
स्फायः स्फी वा ४|११९४॥ स्फायतेः क्तयोः परतः स्फी इत्ययमादेशो वा भवति । स्फीतः।।
वो प्वव्यचने लुक ।४।४।१२२॥ पौ.यकाररहित व्यञ्जनादौ च प्रत्यये यकार. कास्य डंग- भवति । स्फातः॥ १-मव्यवीत्यूट , रदादिति नः, णत्वम् । २-अहन्निति दीर्घः, म्नामिति पञ्चमः । ३-गिलकि . दीपञ्चमी मावुपान्त्यस्य वृद्धरमोऽकमीति हुस्वः । ४-नत्वणत्वे । ५-यजसृजेति षः । ६-णिचि वृद्धिः । ७-अलोपस्य स्थानिषत्त्वान्न वृद्धिः । ८-णिचि वृद्धिः । अवादेशः । ९-ऐदित्त्वादिनिषेधः । १८
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७२
हैमनूतनलघुप्रक्रिया क्तयोरनुपसर्गस्य ।४।११९२॥ अनुपसर्गस्य प्यायः क्तयोः परयोः पी इत्ययमादेशो भवति । पीनम् , पीनैवेत् । अनुपसर्गस्येति किम् ? प्रप्योनो मेघः ॥
प्राद दागस्त आरम्भे क्ते ।४।४७॥ आरम्भे - आदिकर्मणि वर्तमानस्य प्रशब्दादुत्तरस्य दागः स्थाने क्तप्रत्यये परे त्तादेशो वा भवति । प्रत्तः, प्रदातुमारब्धवानित्यर्थः । पक्षे ददादेशो वक्ष्यमाणः । प्रदत्तः ॥
निविस्वन्ववात् ।४।४।८॥ एभ्यः परस्य दागः क्ते परे त्तादेशो वा भवति । ... दस्ति ।३।२।८८ ॥ दा इत्येतस्य यस्तकारादिरादेशः तस्मिन् परे नाम्यन्तस्योपसर्गस्य दीर्घोऽन्तादेशो भवति । नीत्तम् , वोत्तम् , सूत्तम् , अनूत्तम् , अवत्तम् । पक्षे-निदत्तमित्यादि ॥
स्वरादुपसर्गादस्तिकित्यधः ।४।४।९॥ स्वरान्तादुपसर्गात्परस्य धार्जितस्य दासंज्ञकस्य तकारादौ किति प्रत्यये परे तादेशो भवति । प्रत्तः ॥
दत् ।४।४।१०॥ धावर्जितस्य दासंज्ञकस्य तादौ किति
१०-सूयत्यादीति नः । ११-य्वोः प्वयिति यलोपः। १२-धुटो धुटीति तलोषो वा ।
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
मनूत लघु प्रक्रिया
२७५
परे दत् इत्ययमादेशो भवति । दत्तः । निर्दितेः । निर्दितचान्, सितः, सितवान्, मितः, मितवान् । स्थितः, स्थितवान् ॥
छाशो र्वा | ४|४|१२|| छोशो इत्येतयोर्धात्वोस्तादौ किति प्रत्यये परे इरन्तादेशो वा भवति । अवच्र्च्छितः, अवच्छातः । निशितः, निशातः ॥
धागः | ४|४|१५|| दधातेस्तादौ किति प्रत्यये परे feat भवति । विहितः, विहितवान् ॥
वाऽवाप्योस्तनिक्रीधाग्नहोर्वपी
।३।२।१५६ ।। अवशब्दस्योपसर्गस्य तनिक्रीणात्योः परयोरपि शब्दस्य च धाग्रनहोः परयोर्यथासंख्यं वपि इत्येतावादेशौ वा भवतः । पिहितः, अपिहितः, पिनद्धम् अपिनद्धम् ॥
9
यपि चादो जग्धू |४|४|१६|| तादौ किति प्रत्यये पिचादेर्जग्ध इत्ययमादेशो भवति । जग्धः । इष्टम्, उप्तम् ऊढम् उक्तम्, उषिर्तम् हृतः, उतः,
,
,
१ - दोधातोः क्ते आत्सन्ध्यक्षरस्येत्यात्वे इत्वम् । २ -स्वरेभ्य इति द्वित्वेऽघोष इति प्रथमः । ३ - अनिट् क्ते नहाहोरिति धः, अध ४- अध इति धः, धुटो धुटीति अध इति धः, तवर्गस्येति दः, वसतीति इट् घस्वस इति
इति घः, तृतीयस्तृतीय इति दः । लोपः । ५ - वृति हो घुटीति दः, तड्ढे इति लोपदीर्घौ । ६ - वृति 'षः । ७-वृति दीर्घमिति दीर्घः । ८ - वृत् ।
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७६ . हैमनूतनलघुप्रक्रिया मुप्तः, गृहीतः, मृष्टः, भृष्टः।
तत्र क्वसुकानौ तद्वत् ।।२।२॥ तत्र परोक्षामात्रविषये धातोः परौ क्वसुकानौ प्रत्ययौ भवतः। तौ च परोक्षावद् भवतः। तत्र क्वसुः परस्मैपदत्वात्कर्तरि, कानस्त्वात्मनेपदत्वाद् भावकर्मणोरपि । परोक्षावद्भावाद् द्वित्वादि, कित्त्वाद् गुणाभावः । शुश्रुवोन् , चकवान् , चक्राणः॥
घसेकस्वरातः क्वसोः ।४।४।८३॥ घसेकस्वरादादन्ताच्च धातोः परस्य परोक्षायाः क्वसोरादिरिड् भवति । जक्षिवान् , आदिवान् , उचिवान् , पेचिान , ईयिवान् , पेंचानः, ययिवान् , पपिवान् , तस्थिवान् ।घसे
९-स्वपेरिति वृत् । १०-इटि गृह्ण इति दीर्घः, ग्रहत्रश्चेति वृत् ।
११-रवृति अनुनासिके चेति शः; यजसृजेति षः, टवर्गः ।
१२-वृति संयोगस्यादाविति सलोपः, यजेति षः, टवर्गः । — १-श्रवस इति स्थिते वक्ष्यमाणनियमादिडभावे सौ ऋदुदित इति नोन्ते
स्महतोरिति दीर्घे संयोगान्तलोपादि । २-कृधातोः काने द्वित्वादि ३-गमहनेत्युपान्त्यलोपः, एकस्वरत्वादिट् , अघोष इति प्रथमः, घस्वस इति षः । ४-अद्' धातोत्वेि अस्यादेरित्यात्वे समानंदीर्घः । एकस्वरत्वादिट् , एवमग्रेऽपि, द्वित्वानन्तरमेकस्वरत्वं बोध्यम् । ५यजादिवचेरिति वृति द्वित्वे समानदीर्घः । ६-अनादेशादेरित्येत्वम् । ७-इण इतीयादेशे द्वित्वे समानदीर्घः । ८-अनादेशादेरित्येः । ९-इंडेत्पुसीत्यालुक् । १०-अघोषे शिटो लुक् ।
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
२७७. कस्वरात इति किम् ? बभूवान् । स्क्रनिति सिद्धे नियमार्थमिदम् “एभ्य एव क्यसोरादिरिड् भवती"ति ॥ ___गमहनविलुविशदृशो वा ।४।४।८४॥ एभ्यः परस्य क्वसोरादिरिड् वा भवति । जग्मिवान् , __मो नो म्वोश्च ।२।११६७॥ मकारान्तस्य भ्वादेरन्तस्य पदान्ते वर्तमानस्य मकारवकारयोश्च परयोर्नकारादेशो भवति । स चासन् परे । जगन्वान् । जघ्निवान् , जघन्वान् , विविदिवान् , विविद्वाने, विविशिवान् , विविश्वान् , ददृशिवान् , ददृश्वान् ॥
शत्रानशावेष्यति तु सस्यौ ।५।२।२०॥ सत्यर्थे वर्त्तमानाद् धातोः शत्रानशौ प्रत्ययौ भवतः, एष्यति भविष्यन्तीविषयेऽर्थे स्यप्रत्ययसहितौ शत्रानशौ भवतः । शक-याने, यास्यन् । आनश्-शानः। पचैन् , पक्ष्यन् ॥ ___ अतो म आने ।४।४।११५॥ धातोविहिते आने. प्रत्यये परे अकारस्य मोन्तो भवति । पचमानः, शयि
. ११-गस्य जः, गमहनेत्युपान्त्यलोपः, अङ इति घः । १२-मो न इति नः । १३-कित्त्वान्न गुणः । १४-ऋतोऽत् , कित्त्वान्न गुणः । १५-ऋदुदित इति नोन्तः, । १६-शीङ एरित्यत्वेऽय । १७-शवि लुगस्येत्यलोपः, अदुदित इति नोऽन्तः, संयोगान्तलोपः । १८-अनिट् । च ज इति कः, नाम्यन्तःस्थेति षः ।
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७८
vvvvvvvv
हैमनूतनलघुप्रक्रिया ष्यमाणः, करिष्यन् , करिष्यमाणः, विधमानः, वर्तमानः ।।
आसीनः ।४।४।११६॥ आस्तेः परस्य आनस्यादेरीकारो निपात्यते । आसीनः, उदासीनः, उपासीनः ॥ __ अवर्णादश्नोऽन्तो वाऽतुरीयोः ।।१।११५॥ नावर्जितादवर्णात्परस्याऽतुः स्थाने अन्त आदेशो वा भवति ईप्रत्यये ङीप्रत्यये च परे। तुदन्ती, तुदती । भौन्ती, भाती ॥
यशवः ।२।१।११६॥ श्यात् शवश्च परस्याऽतुरीयोः परयोरन्त इत्यादेशो भवति । दीव्यन्ती, पचन्ती ।।
तो माङ्याक्रोशेषु ।५।२।२१॥ माङि उपपदे आक्रोशे गम्यमाने सति शत्रानशौ प्रत्ययौ भवतः । मा पचन् वृषलो ज्ञास्यति । एवं मा पचमानः।
वा वेत्तेः क्वसुः ।।२।२२॥ सत्यर्थे वर्तमानाद्वेत्तेर्धातोः क्वसु प्रत्ययो वा भवति । तत्त्वं विद्वान् , विदन् । १-हनृत इतीट । २-दिवादेः श्यः, शिदविदिति ङित्त्वम् । ३-तुदादेः
शः, लुगस्येत्यलोपः, क्लीवे औरीः । ४-समानदीर्घः । ५-दिव् धातोः शतरि श्ये भ्वादेरिति दीर्घः, क्लीबे औरीः । स्त्रियां त्वधानूदिति ङीः, अन्तादेशः, लुगस्य । ६-शव , लुगस्य । ७ शवि अतो म इति मः । ८-विद् क्वसुः, ऋदुदित इति नोन्तः । न्स्महतोरिति दीर्घः । सिलोपसंयोगान्तलोपौ ।
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७९
हैमनूतनलघुप्रक्रिया पूयजःशानः ।५।२।२३॥ सत्यर्थे वर्तमानाभ्यां पवति यजिभ्यां परः शानः प्रत्ययो भवति । पवमानः, यजमानः ॥
वयाशक्तिशीले ।५।२।२४॥ सत्यर्थे वर्तमानाद् धातोर्वयःशक्तिशीलेषु गम्यमानेषु शानः प्रत्ययो भवति । वयः प्राणिनां कालकृता बाल्याद्यवस्था। कतीह शिखण्डं वहमानाः । शक्तिः सामर्थ्यम् । कतीह हस्तिनं निभानाः। शीलं स्वभावः । कतीह परान् निन्दमानाः ॥
धारीडोऽकृच्छेऽतृश् ।५।२।२५॥ अकृच्छः मुखसाध्यः। अकृच्छे सत्यर्थे वर्तमानाद् धारेरिडश्च परोऽतृश् प्रत्ययो भवति । धारयन् आचाराङ्गम् । अधीयन् द्रुमपुष्पीयम् ॥
तृन् शीलधर्मसाधुषु ।५।२।२७॥ शीले धर्म साधौ च सत्यर्थे वर्तमानाद् धातोस्तृन् प्रत्ययः कर्तरि भवति । शीलं स्वभावः, धर्मः कुलाद्याचारः, साध्विति क्रियाविशेषणम् । कर्ता कटेम् ॥
९-शवि मोन्तः, गुणावादेशौ १०-शानेऽवित्त्वान्डित्वे गमहनेत्युपान्त्यलोपः, हनोह्न इति धनादेशः। ११-अतो मः । १२-धृधातोणिचि शवि गुणायादेशौ । १३-अधिपूर्वादिधातोरतृशि अवित्त्वान्छित्वे गुणाभावे धातोरितोय । १-नामिन इति गुणः, सेर्डा, तृन्नुदन्तेति षष्ठीनिषेधात्कर्मणि द्वितीया ।
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८०
inप्रक्रिया
भ्राज्यलंकृग्निराकृम्भूसहि रुचिवृतिवृधिचरिप्र जनापत्रप इष्णुः | ५|२|२८|| एभ्यः शीलादिसत्यकें वर्त्तमानेभ्य इष्णुः प्रत्ययो भवति । भ्राजनशीलो भ्राजन - धर्मा साधु भ्राजते वा भ्राजिष्णुः । अलं पूर्वः कृग्अलंकरिष्णुः । निर्-आ- कृग् - निराकरिष्णुः । भू-भविष्णुः, सहिष्णुः, रोचिष्णुः, वर्तिष्णुः, वर्धिष्णुः, चरिष्णुः । प्रजन् प्रजनिष्णुः । अप त्रप् - अपत्रपिष्णुः ॥
उदः पचिपतिपदिमदः | ५|२२९ ॥ उत्पूर्वेभ्यः शीलादिसत्यर्थे वर्तमानेभ्य एभ्य इष्णु र्भवति । उत्पचिष्णुः, उत्पतिष्णुः, उत्पदिष्णुः, उन्मदिष्णुः ॥
भूजेः ष्णुक् |५|२|३०|| शीलादौ सत्यर्थे वर्तमाना # भ्यां भूजिभ्यां ष्णुक् प्रत्ययो भवति । भूष्णुः, जिष्णुः ॥
म्लापचिपरिमृजिक्षेः स्नुः | ५|२|३१|| एभ्यः शीलादौ सत्यर्थे वर्त्तमानेभ्यः स्तुप्रत्ययो भवति । स्थास्नुः, ग्लौस्तुः, म्लास्तुः, पणुः, परिमोक्ष्णुः, क्षेणुः ॥
सिगृधिघृषिक्षिपः क्नुः | ५|२|३२|| शीलादिसत्यर्थे वर्तमानेभ्य एभ्यः क्नुः प्रत्ययो भवति । त्रस्नुः, गृध्नुः, धृष्णुः क्षिप्नुः ॥
२ - तृतीयस्येति पञ्चमः । ३ - आत्सन्ध्यक्षरस्येत्यात्वम् । ४-चजः कगम्, षः, णः । ५-लघोरिति गुणे मृजोऽस्य वृद्धिः, चजः कगम्, प्रथमः, षः, णः । ६-गुणः, षः, णः
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८१
हैमनूतनलघुप्रक्रिया सन् भिक्षाशंसेसः ।५।२॥३३॥ शीलादौ सत्यर्थे तमानात्सन्नन्ताद् धातोभिक्षराशंसेश्च पर उ: प्रत्ययो भवति । चिकीर्षुः, भिक्षुः, आशंसुः ॥
विन्द्वीच्छु ।५।२॥३४॥ शीलादौ सत्यर्थे वर्तमानाद् वेत्तेरिच्छतेश्च उः प्रत्ययो यथासंख्यं नोपान्त्य-छकारान्तादेशौ च निपात्येते। वेदनशीलो विन्दुः, एषणशील इच्छुः। बिन्दुः प्रकृत्यन्तरमौणादिकः ॥
शवन्देरारु : ।५।२।३५॥ शीलादौ सत्यर्थे वर्तमानाभ्यां शृश्बन्दिभ्यामारुः प्रत्ययो भवति । विशरारुः, वन्दारुः ॥
शीश्रद्धानिद्रातन्द्रादयिपतिगृहिस्पृहेरालुः 1५।२॥३७॥ एभ्यः शीलादौ सत्यर्थे वर्तमानेभ्य आलु: प्रत्ययो भवति । शयालुः। श्रत्पूक़ धाग्-श्रद्धालुः, निद्रालुः। तद् द्राति-तन्द्रालु । निपातनात्तदो दस्य नः। पतिगृहिस्पृहयोऽदन्ता चौरादिकाः। पतयालं, गृहयालः, स्पृहयालुः ॥
जागुः ।।२।४८॥ शीलादौ सत्यर्थे वर्तमानाज्जागर्ने७-अत इत्यल्लोपः, कृगः सनि चिकर्ष इत्यत उर्बोध्यः ।। १- गुणायादेशौ। २-णिच्यत इत्यलोपः, स्वरस्य परे इति स्थानिवत्त्वान्न वृद्धिः, गुणायादेशौ ।
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८२
हैमनूतनलघुप्रक्रिया रूकः प्रत्ययो भवति । जागरूकः ।। - शमष्टकाद घिनण ।५।२।४९॥ शीलादौ सत्यर्थे वर्तमानेभ्यः शमादिभ्योऽष्टाभ्यो धातुभ्यो घिनण् प्रत्ययो भवति ॥ शाम्यतीत्येवंशीलः शमी । मोऽकमीति वृद्धिनिषेधः । तमी, दमी, श्रमी, भ्रमी, क्षमी, प्रमादी, उन्मादी । अकर्मकादित्येव, तेन 'अरण्यं भ्रमिता', तन् ।
युजभुजभजत्यजरञ्जद्विषदुषद्रुहदुहाऽभ्याहन : ।५।२।५०॥ एभ्यः शीलादौ सत्यर्थे वर्तमानेभ्यो घिनण् भवति । योगी, भोगी, भागी, त्यागी, रागी, द्वेषी, दोषी, द्रोही, दोही, अभ्याघाती। अकर्मकादित्येव, गां दोग्धा, तुन् ॥
वृभिक्षिलुण्टिजल्पिकुट्टाहाकः ।५।२।७२॥ एभ्यः शीलादौ सत्यर्थे वर्तमानेभ्यः टाकः प्रत्ययो भवति । वृणीते इत्येवंशीलो वराकः, वराकी, भिक्षाकः, लुण्टाकः, कुट्टाकः, जल्पाकः ॥ - सघस्यदो मरक ।५।२।७३॥ एभ्यः शीलादौ सत्यर्थे वर्तमानेभ्यो मरक् प्रत्ययो भवति । सरणशीलः समरः,. घस्मरः, अमरः॥
३-णितीति वृद्धिः । ४-कोऽनिट इति गः । ५-अकघिनोरिति नलोपः । ६-णिति घादिति घादादेशः । ७-स्त्रियां टित्त्वान्डीः, एवमन्यत्रापि ।
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८३
हैमनूतनलघुप्रक्रिया ___ भनिभासिमिदो घुरः ।५।२।७४॥ एभ्यः शीलादौ सत्यर्थे वर्तमानेभ्यो घुरः प्रत्ययो भवति । भज्यते इत्येवं-.. शीलं भङ्गुरं काष्ठम् । भासुरः। मेदुरः। . वित्ति छिद भिदः कित् ।५।२।७५।। एभ्यः शीलादौ सत्यर्थे वर्तमानेभ्यः किद् घुरः प्रत्ययो भवति। वेत्तीत्ये-- वंशीलो विदुरः, छिद्यते भिद्यते स्वयमेव छिदुरः, भिदुरः॥
भियो रुरुकलुकम् ।५।२१७६।। शीलादौ सत्यर्थे वर्तमानाद् विभेते रु-रुक-लुक इति प्रत्ययत्रयं किद् भवति । भीरुः, भीरुकः, भीलुकः ॥
सृजीण्नशष्ट्व रप् ।५।२।७७॥ मृ-जि-इण्-नश् एभ्यः शीलादौ सत्यर्थे वर्तमानेभ्यः कित् ट्वरप् प्रत्ययो भवति । प्रसरणशीलः प्रसंत्वरः, जित्वरः इत्वरः, नश्वरः॥
गत्वरः ।५।२७८॥ गमेष्ट्वरप् मकारस्य च तकारो निपात्यते । गत्वरी ॥
स्म्यजसहिंसदोपकम्पकमनमो रः ।५।२१७९॥ स्म्यादिभ्यः शीलादौ सत्यर्थ वर्तमानेभ्यो र प्रत्ययो भवति । स्मयनशीलं स्मेरं मुखम् । जसूच् मोक्षणे, न जस्यतीत्यजस्रम् ।
१-क्तेऽनिट इति गः । म्नामिति पञ्चमो ङः । २-हस्वस्य त इति
तोन्तः, एवमग्रेऽपि । ३-नअत् ।
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
" २८४
हैमनूत लघुत्रक्रिया
'शब्दशक्ति स्वाभाव्यादयमजस्त्रशब्दः क्रियायाः सातत्यमाह । क्रियाविशेषण मजस्रमित्यव्ययं तु नित्यार्थम् । हिंस्रः, दीप्रः, कम्प्रः, कम्रा युवतिः नम्रः ॥
,
2
तृषि घृषि स्वपो नजिङ् | ५ | २|८०|| एभ्यः शीलादौ सत्यर्थे वर्तमानेभ्यो नजिङ् प्रत्ययो भवति । तृष्णक, तृष्णजौ, धृष्णक्, स्वक् ॥
*
स्थेशभासपिसकसो वरः | ५|२|८१|| स्थादिभ्यः शीलादौ सत्यर्थे वर्त्तमानेभ्यो वरः प्रत्ययो भवति । स्थावरः, ईश्वरः । ईश्वरा । ईश्वरीति त्वौणादिके वरटि टित्वान् ङीः । भास्वरः, पेस्वरः, विकस्वरः । प्रमदेरपि प्रमद्वरः ।
संस्वर्यविप्राद् भुवो डुः | ५ | २|८४ ।। शं-सं-स्वयं - वि - प्र= एतेभ्यः पराद् भुवो वर्त्तमाने डुः प्रत्ययो भवति । शेम्भु, सम्भुः स्वयम्भुः, विभुः प्रभुः । इति शीलाद्यर्थकाः ।
"
उणादयः | ५|२|९३ || बहुलमित्यनुवर्तते । सत्यर्थे वर्त्तमानाद धातोरुणादयः प्रत्ययाः स्युर्बहुलम् । कारुः, वायुः, पाघुर्गुदम् ॥
४- ङित्वान्न वृत् ।
-१ - डित्यन्त्य। इति टिलोपः । तौ मुम इति स्वानुस्वारानुनासिकौ ।
२ - कृधातोरुणि नामिन इति वृद्धि: । ३ - आत ऐः, आयादेशः ।
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
हेमनूस लघु प्रक्रिया
संज्ञासु धातुरूपाणि प्रत्ययाश्च ततः परे । कार्यानुबन्धोपपदं, विज्ञातव्यमुणादिषु ॥ १ ॥ क्रियायां क्रियार्थायां तुम् णकच भविष्यन्ती |५|३|१४|| यस्माद् धातोस्तुमादि तद्व्याप्या या क्रिया साऽर्थः प्रयोजनं यस्याः सा क्रियार्थी, तस्यां क्रियायामुपपदे वर्त्यत्यर्थे वर्त्तमानाद्धातोस्तुम् णकच् भविष्यन्ती प्रत्यया भवन्ति । भोक्तुं भोजको भोक्ष्ये इति व्रजति । कर्तु कारकः करिष्यामीति व्रजति ॥
२८५:
तुमच मन:कामे | ३| २|१४० ।। तुम् प्रत्ययान्तस्य सम्शब्दस्य च प्रत्येकं मनसि कामे चोत्तरपदे लुगन्तादेशो भवति । भोक्तुं मनोऽस्य भोक्तुमनाः, सम्यङ् मनोऽस्य समनाः । गन्तुं कामोऽस्य गन्तुकामः । सम्यक् कामोऽस्य सकामः ॥
क्त्वा तुमम् भावे |५|१|१३|| क्त्वा तुम् अम् इत्येते प्रत्यया भावे वेदितव्याः ।
शक घृष ज्ञास्भलभसहार्हग्लाघटास्तिसमर्थार्थे च तुम् |५|४|१०|| शक्याद्यर्थेषु धातुषु समर्थार्थेषु नामसु च चकारादिच्छार्थेषु धातुषूपपदेषु कर्मभूताद् धातोस्तुमम् प्रत्ययो भवति । इह कर्मभूतादिति सामर्थ्याद् शकादिष्वई
४ - संज्ञाशब्देषु धातवः ततः परे प्रत्ययाः, अनुबन्धास्तदाश्रितं कार्ये चोपपदं च स्वयमूह्यमित्याशयः । ५ - समीपोच्चारिते । ६ -चज इति ग, अघोष इति कः । ७- अभ्वादेरिति दीर्घः । ८- म्नां धुड्वर्गे । ९ - धात्वर्थमात्रे ।
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८६
हैमनूतनलघुप्रक्रिया पर्यन्तेषु इच्छार्थेषपपदेषु च सत्स्वेव विशेषणं बोध्यम् । शक्नोति पारयति वा भोक्तुम् । एवं धृष्णोतीत्यध्यवस्यति वा जानाति वेत्ति वा, आरभते प्रक्रमते वा, लभते विन्दते चा, सहते क्षमते वा, अर्हति प्राप्नोति वा, ग्लायति म्लायति वा, घटते युज्यते वा, अस्ति विद्यते वा, समर्थोऽलं प्रभवतीष्टे वा। समर्थाथै गम्यमानेऽपि, यथा-द्रष्टुं चक्षुः, योध्दु धनुः । इच्छति वष्टि वा भोक्तुम् ॥ ___ कालवेलासमये तुम्वाऽवसरे ।५।४।३॥ कालवेलासमयशब्देषूपपदेषु अवसरे गम्यमाने धातोस्तुम् प्रत्ययो वा भवति । कालो वेला समयो वा भोक्तुम् । पक्षे कालो भोजनस्य ॥
पदरुजविशस्पृशो घ ५॥३॥१६॥ एभ्यो धातुभ्यो घञ् प्रत्ययः कर्तरि भवति । पाँदः, रोगः, वेशः, स्पर्शः॥
भावाकोंः ।५।३।१८॥ भावे कर्तुवर्जिते कारके च वाच्ये धातोपञ् प्रत्ययो भवति ॥
घनि भावकरणे ।४।२॥५२॥ रब्जेरुपान्त्यनकारस्य १०-चज इति गः, प्रथमः । १-अः सृजिदृशोरित्यः, यजसजेति षः, टवर्गः । २-अध इति धः, तृतीयस्तृतीय इति दः । ३-णितीति वृद्धिः । ४-क्तेऽनिट इति गः, उपान्त्वगुणः । ५-उपान्त्यगुणः ।
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८७
हैमनूतनलघुप्रक्रिया भावकरणे पनि परे लग् भवति । रागः, पाकः । कर्तवर्जिते कारके समाहारः, आहार इत्यादि ॥
भूयदोऽल् ।।३।२३॥ भू-श्रि-अद् इत्येतेभ्यः सोपसर्गेभ्यो भावाकोरल् प्रत्ययो भवति । प्रभवः, उपाश्रयः, विधसः॥
ने दगदपठस्वनक्वणः ।५।३।२६॥ नेरुपसर्गात्परेभ्यो नदादिभ्यो धातुभ्यः परो भावाकारल् प्रत्ययो वा भवति । निनदः, निनौदः, निगदः, निगादः, निपठः, निपाठः, निस्वनः, निस्वानः, निक्वणः, निक्वाणः॥
युवर्णवृदृवशरणगमूदग्रहः ।५।३।२८॥ इवर्णान्तेभ्य उवर्णान्तेभ्यो वृत्वशरणगमिभ्य ऋकारान्तेभ्यो ग्रहेश्च धातोर्भावाकोरल् स्यात् । घनोऽपवादः। चयः, निश्चयः, क्रयः, यवः। लवः, स्तवः, पवः, वरः, प्रवरः, दरः, आदरः, वशः, रणः, गमः, अवगमः। कृ-करः, तृ-तरः, ग्रहः। समृहावसरक्रियाभ्यावृत्तिषु बाहुलकाद् घञ् । वारः। परिवार इति ण्यन्तादच् ॥
६-तेऽनिट इति गः, उपान्त्यवृद्धिः । ७-समाहियतेऽसौ समूहः । नामिन इति वृद्धिः । ८-अन्नादिः । ९-नामिन इति गुणः । १०-अयादेशः । ११-घस्लसनेति घस्लादेशः। १२-णितीति वृद्धिः, पक्षे घञ् । १३-निर्दुरिति सः, तवर्गस्येति शः।
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमकिया
वर्षादयः क्लीबे | ४ | ३ |२९|| वर्षादयः शब्दा अलन्ताः क्लीवे यथादर्शनं भावाकर्योर्निपात्यन्ते । वर्ष भयं धनं वनं खलं पदं युगम् ॥
२८८
संमदप्रमदौ हर्षे | ५|३|३३|| संमदः प्रमद इत्येतौ esed निपात्येते ॥
निघोद्ध संघोङ्घनापघनोपनं निमितप्रशस्तगणाधानाङ्गासन्नम् |५|३|३६|| हन्तेर्निघादयः शब्दाः कृतघत्वादयो निमितादिषु वाच्येष्वलन्ता निपात्यन्ते । समन्तान्मितं निमितम्, निषैा वृक्षाः, उद्धः प्रशस्तः, संघ :- प्राणिसमूह:, लोहोद्धनः- यस्मिन् लौहस्य कुट्टनादि विधीयते तत् । अपधनोऽङ्गम्, उपघ्न आसन्नः ॥
मूर्तिनिचिताभ्रे घनः | ५|३|३७||
मूर्तिः - काठिन्यम्,
। एष्वर्थेषु हन्तेरलू प्रत्ययो
• निश्चितं - निरन्तरम्, अभ्रं - मेघः घनादेशश्च निपात्यते । घनः काठिन्यमित्यर्थः । घनाः केशाः, निरन्तरा इत्यर्थः । घनो मेघः ॥
1
4
"नो वा वधू च |५|३|४६ ॥ अनुपसर्गाद् हन्तेर्भावेऽल् प्रत्ययो भवति तत्सन्नियोगे च हन्तेर्वधादेशः । हननं वधः,
॥
१- गत्वगुणाभावो निपातमात् । २ तुल्यारोहपरिणाहाः । ३ -ञ्जति घादिति 'वादादेशः ।
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया व्यधजपमदभ्यः।५।३।४७॥ व्यधू-जप-मद्-एभ्योऽनुपसर्गेभ्यो भावाकोरल् भवति । व्यधः, जपः, मदः ॥
नवा क्वणयमहसस्वनः ।५।३।४८॥ अनुपसर्गेभ्य एभ्यो भावाकौस्ल वा भवति । क्वणः, यमः, हसः, स्वनः। पक्षे क्याणः, यामः, हासः, स्वानः। - ग्रहः ।५।३।५५॥ उत्पूर्वाद् अहेर्भावाकोंपञ् भवति । अलोऽपवादः । उद्ग्राहः । उद इत्येव, ग्रहः, विग्रहः । परिग्रहस्तु कर्तरि ।। - नियश्चानुपसर्गाहा ।५।३।६०॥ अनुपसर्गान्नयतेयुदुद्रोश्च भावाकोंर्घञ् वा भवति। पक्षेऽल् । नायः, नयः, यावः, यवः, दावः, दवः, द्रावः, द्रवः ॥
वेरशब्दे प्रथने ।५।३।६९॥ प्रथनमिह विस्तीर्णता । वेः परात् स्तृणा तेरशब्दविषये प्रथने घञ् भवति । विस्तारः पटस्य शब्द विषये प्रथने छादनादौ चालेव । तृणस्य विस्तरः, छादनमित्यर्थः। अहो द्वादशाङ्गस्य विस्तरः॥
स्थादिभ्यः कः ।५।३।८२॥ स्थादिभ्यो धातुभ्यो यथादर्शनं भावाकोंः कः प्रत्ययो भवति । उत्पः, उत्थानमित्यर्थः। सन्तिष्ठन्त्यस्यामिति संस्था । व्यव१-इडेत्पुसीत्यालोपः । एवमयेऽपि अभ्यम् । उदः स्थेति स्लुक् । अग्रे स्त्रियामाप् दीर्घश्च ।
इEMASTI-ASPASHEER
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९०
हैमनूतनलघुप्रक्रिया तिष्ठन्तेऽनयेति व्यवस्था। प्रस्नान्त्यस्मिन्निति प्रस्नः। प्रपिबन्त्यस्यामिति प्रपा। विहन्यतेऽनेनेति विघ्नः ॥
द्वितोऽथुः ।५।३।८३॥ टिवतो धातो र्भावाकोंरथुः प्रत्ययो भवति । वेपथुः, वमथुः, श्वयथुः, नन्दथुः॥
वितस्त्रिमा तत्कृतम् ।५।३।८४॥ डिवतो धातोभर्भावाकोंस्विमक् प्रत्ययो भवति तेन धात्वर्थेन कृतमित्यस्मिन्नर्थे । पाकेन निवृत्तं पवित्रमम् । कृत्रिमम् , उप्तिमम् ॥
यजिस्वपिरक्षियतिप्रच्छो नः ।५।३।८५॥ एभ्यो भावाकोनः प्रत्ययो भवति । यः, स्वप्नः, रक्ष्णः, यत्नः, प्रश्नः॥ ___ उपसर्गाद् दः किः ।५।३।८७॥ उपसर्गपूर्वकाद् दासज्ञकाद. धातोर्भावाकों: किः प्रत्ययो भवति । आँदिः, आधिः, निधिः, सन्धिः, समाधिः ॥ .
व्याप्यादाधारे ।५।२८८॥ व्याप्यात्-कर्मणः पराद् दासंज्ञकाद् धातोरधिकरणे कारके किर्भवति । जलधिः, इधुधिः ।
२-गमहनेत्युपान्त्यलोपः, हनो हुन इति धनः । ३-चजः कगम् । ४-यजादौति रवृत् । । ५-सवस्थिति अः। ६- अनुनासिके चेति शः, न शादिति न अः। ७-इडेदित्यालोपः। ८-तौ मुम इति स्वानुस्वारानुनासिकौ। -दित्यालीपः, स्याद्युत्पत्तेः प्रागेव जल अस् घि. इत्यस्य समासः, एवमन्यत्रापि ।
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
२९१ अन्तर्द्धिः ।५।३।८९॥ अन्तःपूर्वाद धाधातोर्भावाकों: किः प्रत्ययो निपात्यते ॥ अन्तधिः ।
स्त्रियां क्तिः ।५।३।९१॥ धातो वाकोंः स्त्रीलिङ्गे क्तिः प्रत्ययो भवति । घनादेरपवादः। कृतिः, मैतिः, लूनिः, जन्धिः ॥
सातिहेतियूतिजूतिज्ञप्तिकीति ।५।३।९४॥ एते शब्दाः खियां भावाकों: क्तिप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते । सिनोतेः सुनोः स्यतेर्वा आत्वमित्वाभावश्च निपात्यते । सातिः । हिनोतेर्गुणे हन्तेर्वाऽन्त्यस्वरादेरे-वे हेतिः । यौतेजवतेश्च दीर्घत्वे यूतिः, जूतिः। ज्ञपय ते प्तिः। कीर्तयतेः कीर्तिः॥
गापापचो भावे ।५।३९५।। एभ्यो भावेऽर्थे स्त्रियांतिर्मवति । गा इति सामान्यग्रहणम् । प्रैगीतिः, गीतिः पिबतेः प्रपोतिः, पचतेः पंक्तिः॥ __स्थो वा ।।३।९६॥ तिष्ठतेर्भावेऽर्थे स्त्रियां क्तिवा भवति । स्थितिः, उपस्थितिः। पक्षेऽङ ॥
१-यमिरमीति मलोपः । २-ऋल्वादेरिति नः । ३-यपि चेति जग्धादेशे
अध इति चत्वे धुटो धुटीति धलोपः । ४-सुनोतेः सिनोतेर्वाऽऽत्वं स्यतेरात्वमित्वाभावश्च । ५-णेरनिटीति णिलोपः । ६-ईय॑जन इतीत्वम् । ७-च नः कगम् । ८-दो सो इतीत्वम् ।।
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९२
हैमनूतनलघुप्रक्रिया उपसर्गादातः ।५।३।११०॥ उपसर्गेभ्यः आकारान्तेभ्यो धातुभ्यः स्त्रियां भावाकोरङ् प्रत्ययो भवति । उपदा, आधा-आस्था, संस्था, व्यवस्था ॥
आस्थटिव्रज्यजः क्यप् ।५।३।९७॥ एभ्यः परो भावेऽर्थे स्त्रियां क्यप् प्रत्ययो भवति । आस्या, अट्या, व्रज्या, परिव्रज्या । इज्या ॥
कृगः श च वा ।५।३।१००॥ करोतेर्भावाकों: स्त्रियां शः प्रत्ययो वा भवति. चकारात् क्यप् च । क्रिया, कृत्यों, कृतिः। भावकर्मणोः शे क्योऽन्यत्र रेरियादेशः ॥
मृगयेच्छायामातृष्णाकृपाभाश्रद्धान्तर्धा ॥५॥ ३१०१॥ एते शब्दाः स्त्रियां निपात्यन्ते । तत्रेच्छा भाव एव । शेषास्तु भावाकोंः । मृगयतेः शः शव च क्यापवादो निपात्यते मृगया । इच्छतेः शः क्याभावश्च । इच्छा । याचितृष्योननङौ । याच्या, तृष्णा, क्रपेरङ् , रेफस्य च ऋकारः । कृपा । भातेरङ्, भा, श्रत्पूर्वाद९-स्त्रियामाप् दीर्घः । १०-यजादिवचेरिति वृत् । ११-रिः शक्येति
रिः संयोगादितीयादेशः । १२-इस्वस्य तः । १३-मृगधातोर्णिग्यत .. इत्यलोपे शे शवि नामिन इति गुणेऽयादेशे लुगस्येत्यलुक्याब्दीघौं । १४-तवर्गस्येति अः । १५-रघुवर्णात् ॥..... ....
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
२९३ न्तःपूर्वाच्च धाधातोरङ्, श्रद्धा, अन्तर्धा ।
परेः सचरेर्यः ।५।३।१०२॥ परिपूर्वाभ्यां सूचरिभ्यां स्त्रियां यः प्रत्ययो भवति भावाकोंः । परिसर्या, परिचर्या ॥
वाटाट्यात् ।५।३।१०३॥ अटतेयङन्तात् स्त्रियां यः प्रत्ययो वा भवति भावाकोंः। अटाट्यौ ।
जागुरश्च ।५।३।१०४॥ जागर्तेः स्त्रियामः प्रत्ययो यश्च भवति भावाकोंः । जागरी, जागर्या ।। .
शंसिप्रत्ययात् ।५।३३१०५॥ शंसेः प्रत्ययान्तेभ्यश्च धातुभ्यो भावाकोंः स्त्रियामः प्रत्ययो भवति । प्रशंसा, अटाटा, गोपाया, मीमांसा, चिकीर्षा, पुत्रकाम्या ॥
क्तेटो गुरोर्व्यञ्जनात् ।५।३।१०६॥ क्तेटो गुरुमतो १-इडेदित्यालोपः, स्त्रियामाब्दीघौं । २-नामिन इति गुणः । ३-अट् धातोर्यङि द्वितीयकस्वरस्य ह्येयस्याद्वित्वेऽन्त्यस्वरादिलोपे आगुणेत्यात्वे आब्दी? । ४-नामिन इति गुणः । ५-अटाट्य अ इत्यत्रातो लोप इत्यलोपे योऽशितीति यकारलोपे आब्दीयौं । ६-अशवि ते वेति वाऽऽयः, अङ्यलोपः । ७-मान् धातोः शान् दानिति सनि द्वित्वादौ पूर्वस्य दीर्धे शिट्यनुस्वारेऽङ्यलोपे आब दीघौं । ८-कृधातोः सनि कित्त्वाद् गुणाभावे स्वरान्तत्वाद्दीधैं ऋतामितीरि द्वित्वादौ न्वादेरिति दीधैं नाम्यन्त इति षः, अाब्दीघौं । ९-पुत्रमिच्छ तीति काम्यः ।
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैम नूतनलघुप्रक्रिया
व्यञ्जनान्ताद् प्रातर्भावाकर्त्रीः स्त्रियामः प्रत्ययो भवति ॥ ईहा, ऊहा, ईक्षा, परीक्षा, उपेक्षा, अपेक्षा, शिक्षा, दीक्षा, भिक्षा !!
२९४
षितोऽङ् | ५|३|१०७ ॥ षिभ्यो धातुभ्यो भावाकर्त्रीः स्त्रियामङ् प्रत्ययो भवति । क्षमा, घटा, त्वरा, प्रथा, व्यथा, जरीं ॥
भिदादयः | ५|३|१०८ || भिदादयः शब्दाः स्त्रियामङ् प्रत्ययान्ता यथादर्शनं निपात्यन्ते । भिदा, छिदा, दया, रुजा, पृच्छा ॥
भीषिभूषिचिन्तिपूजिक थिकुम्बिचर्चिस् पृहितोलिदोलिभ्यः | ५ | ३|१०९ || एभ्यो ण्यन्तेभ्यः स्त्रियां भावाकर्त्रीरङ् भवति । भीष, भूषा, चिन्ता, पूजा, कथों, कुम्बा, चर्चा, स्पृहा, तोला, दोला यथादर्शनमन्यत्रापि पीडा ॥
णिवेत्त्या सश्रन्थघट्टवन्देरनः | ५|३|१११ || ण्यन्तेभ्यो वेयासश्रन्थघट्टवन्दिभ्यश्च धातुभ्यः स्त्रियां भावाकरनः प्रत्ययो भवति । कारणी, कामना, लक्षणा, भावना, वेदना, उपासना, श्रन्थना, घट्टना, वन्दना ॥
१० - ऋवर्णेति गुणः । ११ - ग्रहश्चेति वृत् । १३ - णावकारलोपः, अङि णिलोपः, आब्दीर्घौ ॥
१२ - णिलोपः ।
१ - णिलोपः ।
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
२९५ इषोऽनिच्छायाम् ।५।३।११२॥ इषेरनिच्छायां वर्समानात् स्त्रियां भावाकोरनो भवति । एषणा, पिण्डैषणा । बाहुलकादिच्छायामपि, पुत्रैषणा ।
क्रुत्सम्पदादिभ्यः क्वि ।५।३।११४॥ क्रुधादिभ्योऽ नुपसर्गपूर्वेभ्यः पदादिभ्यश्च समादिपूर्वेभ्यो धातुभ्यः स्त्रियां भावाकों: क्विाप्रत्ययो भवति । क्रुते , मुत् , गीः, दिक, स, सम्पत् , विपत् , प्रतिपत् ॥ ___ क्वौ ।४।४।१२०॥ शासोऽवयवस्याऽऽसः स्थाने क्याविसादेशो भवति । आशीः॥ - - ___ऊर्याद्यनुकरणच्चिडाचश्च गतिः ।३।१॥२॥ ऊर्यादयोऽनुकरणानि च्यन्ता डाजन्ताश्च शब्दा उपसर्गाश्च धातोः सम्बन्धिनो गतिसंज्ञा भवन्ति । ___ गतिकारकस्य नहिवृतिवृषिव्यधिरुचिसहितनौ क्वौ ।३।२।८५॥ गतिसंज्ञस्य कारकवाचिनश्च नह्यादिषु क्विबन्तेषूत्तरपदेषु परेषु दीर्घोऽन्तादेशः स्यात् । उपौनत् ।।
भ्यादिभ्यो वा ।५।३।११५॥ विभेत्यादिभ्यो धातुभ्यः स्त्रियां भावाकों: क्विम् वा भवति । भीः, पक्षे यथायथं
२-शुद्धिरित्यर्थः, मार्गणं वा । ३-पिण्डस्य एषणा । ४-पुत्रेच्छेत्यर्थः । ५-विरामे वा । ६-पदान्ते दीर्घः । ७-ऋत्विदिअदृश् इति गः। ८-अः सृजीत्यः । ९-पदान्ते दीर्घः । १०-नहाहोरिति धः।
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया क्त्यादिः। भीतिः, म भतिः, ह. दृतिः। ' , नमोऽनिः शापे ।५।३।११७॥ नमः पराद् धातोः शापे गम्यमाने स्त्रियां भावाकोंरनिः प्रत्ययो भवति । तस्याजननिरेवास्तु ॥ ___ ग्लाहाज्यः।५।३।११८॥ एभ्यः स्त्रियां भावाकौरनिः प्रत्ययो भवति । ग्लानिः", हानिः, ज्यानिः । बाहुलकॉन्म्लानिः ॥
प्रश्नाख्याने वेञ् ।५।३।११९॥ प्रश्ने आख्याने च गम्यमाने धातोः स्त्रियां भावाकोंरिब् प्रत्ययो वा भवति । कां कारिमकार्षीः । सर्वा कारिम् ॥
पर्यायाहोत्पत्तौ च णकः ।५।३।१२०॥ पर्याये, अर्हणं योग्यता तस्मिन् , ऋणे, उत्पत्तौ प्रश्नाख्यानयोश्च गम्यमानेषु धातोः स्त्रियां भावाकोंर्णकः प्रत्ययो भवति । क्त्याद्यपवादः । पर्यायः क्रमः, भवत आसिका, शायिका, अग्रगामिका वा वर्तते । आसितुं शयितुमने गन्तुं च भवतः क्रमः इत्यर्थः । अर्हति इक्षुभक्षिकाम् । ऋणं यत्परस्मै धार्यते, इक्षुभक्षिकां मे धारयति । उत्पत्तिजन्म । इक्षुभक्षिका मे उदपादि, प्रश्ने कां कारिकामकार्षीः ? । आख्यानं प्रति११-ऋत्विजिति गः। १२-यजसृजेति षः, टवर्गः। १३-आत्सन्ध्यक्ष
रस्येत्यात्वम् । १४-आत्सन्ध्यक्षरस्येत्यात्वे समानदीर्घः । १-प्रश्ने । २-आख्याने । ३-ञ्जितीति वृद्धिः । स्त्रियामापि समानदीर्घ अस्याऽयत्तदितीः। ४-इथूणां भक्षणमित्यर्थः।
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९७
हैमनूतनलघुप्रक्रिया वचनम् । सर्वा कारिकामकार्षम् ॥
भावे ।५।३।१२२॥ भावे धात्वर्थनिर्देशे, स्त्रियां धातोर्णकः प्रत्ययो भवति । आसिका, जीविका, कारिका । बाहुलकाद-ईक्षा, ईहा, ऊहेत्यादि । __ क्लोवे क्तः ।५।३।१२३॥ क्लीबे भावेऽर्थे धातोः क्तप्रत्ययो भवति । घनाद्यपवादः । हसितं छात्रस्य । स्मितं मुनेः । नृत्तं मयूरस्य ॥ ____अनट् ।५।३।१२४॥ क्लीबे भावेऽर्थे धातोरनट् प्रत्ययो भवति । गमनं भोजनं वचनं हसनं वा छात्रस्य ।
उपसर्गात् खल्घनोश्च ।४।४।१०८॥ उपसर्गात्परस्य लभेः स्वरात्परः खल्धोबिख्णमोश्च परयोोंन्तो भवति । उपलम्भनम् ।
रम्यादिभ्यः कर्तरि ।५।३।१२६॥ रम्यादिभ्यो धातुभ्यो यथादर्शनं कर्तर्यनट् प्रत्ययो भवति । रमणः, रमणी, कमनः, कमनी । कामनः कामनी । ___ कारणम् ।५।३।१२७।। कृगः कर्तर्यनट् वृद्धिश्च निपात्यते । करोतीति कारणम् । कतरीति किम् ? करणम् ॥
भुजिपत्यादिभ्यः कर्मापादाने ।५।३।१२८।। भुज्यादिभ्यः पत्यादिभ्यश्च धातुभ्यो यथासंख्यं कर्मण्यपादाने चानट् भवति । भुज्यते तदिति भोजनमपूपादि । आच्छाद
५-स्त्रियामणजेत्यादिना टित्त्वान्डोः । अस्य यामित्यलोपः । ६-णावुपान्त्यवृद्धिर्णिलोपः, स्वरेभ्य इति द्विः ।
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
२९८
हैमनूतनलघुप्रक्रिया नम् , वसनम् , आभरणम् । प्रपतत्यस्मादिति प्रपतनः, प्रस्रवणः, अपादानम् ॥
करणाधारे ।५।३।१२९॥ करणाधारयोरर्थयोर्धातोरनट् भवति । घाद्यपवादः । करणे-एषणी, लेखनी। आधारेमत्स्योधानी, मसिधानी, शयनम् , आसनम् , अधिकरणम् ॥
पुनाम्नि घः ।५।३।१३०॥ पुंसोनाम संज्ञा पुंनाम, तत्र गम्यमाने धातोः करणाधारयोरर्थयोघेः प्रत्ययो भवति । ____एकोपसर्गस्य च घे।४।२।३४॥ एकोपसर्गस्याऽनुप-. सर्गस्य च छदेपरे णौ हृस्तो भवति । प्रैच्छदः, दन्तच्छदः, प्लवः, प्रणवः, करः, प्रत्ययः, शरः, आधारे-एत्य कुर्वन्त्यस्मिन्नित्याकरः, भवः, लयः, विषयः, भरः, प्रहरः, प्रसरः, अवसरः॥
गोचरसंचरवहव्रजव्यजखलापणनिगमबकभगकषाकषनिकषम् ।५।३।१३१॥ गोचरादयः शब्दा यथायथं करणाधारयोर्घप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते । घोऽपवादः। गावश्चरन्त्यस्मिन्निति गोचरो देशः । व्युत्पत्तिमात्रमिदम् , विषयस्य तु संज्ञा, अन्यद्धि व्युत्पत्तिनिमित्तमन्यच्च प्रवृत्तिनिमित्तम् । "अनेकान्तात्मकं वस्तु, गोचरः सर्वसंविदाम्" । करणे संचरोऽश्वादिः। वहो वृषस्कन्धदेशः। अधिकरणे-व्रजो गोठं १-स्त्रियामणजेत्यादिना डीः। अस्य ड्यामित्यलोपः । २-णावुपान्त्यवृद्धिः, एकोपसमेति हस्वः, णिलोपः, स्वरेभ्य इति द्विः। ३-अदुरुपसर्गेति णः ।
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया २९९. समुदायो वा, व्यजत्यनेन व्यजः, खलन्त्यस्मिन् खलः, एत्यः पणायन्त्यस्मिन्नित्यापणः, निगमो देशादिः, वक्तीति बकः,. बाहुलकात्कर्तरि घः, निपातनाद् बः । भगः। अधिकरणे-- कष आकषो निकषः॥ ___व्यञ्जनाद घञ् ।५।३।१३२॥ व्यञ्जनान्ताद् धातो:पुंनाम्नि करणाधारे घञ्प्रत्ययो भवति । घापवादः । वेदः, एत्य पचन्त्यस्मिन्नित्यापाकः, आरामः, लेखः, बन्धः, वेगः रागः, रङ्गः क्रमः॥ ___ रभोऽपरोक्षाशवि ।४।४।१०३॥ रमतेः स्वरात्परः परोक्षाशव्वजिते स्वरादौ प्रत्यये परे नान्तो भवति । आरम्भः । भावेघञ् ।
लभः।४।४।१०४॥ लभते स्वरात्परः परोक्षाशववर्जिते स्वरादौ प्रत्यये परे नोन्तो भवति । लम्भनम् , भावेऽनट् ।
घव्युपसर्गस्य बहुलम् ।३।२।८६॥ घान्ते उत्तरपदे परे उपसर्गस्य बहुलं दीर्घोऽन्तादेशो भवति । प्रासाद.॥
अवात् तृस्तृभ्याम् ।५।३।१३३॥ अवपूर्वाभ्यां ४-विपूर्वादधातोनिपातनाद्वीभावो न । ५-६-७-क्तेऽनिट इति.
को गश्च यथायथम् । १-णिति वृद्धिः । २-विज़ धातुः, क्तेऽनिट इति गः । ३-उपान्त्य-- वृद्धिः, क्तेऽनिट इति गः । अधिकरणे तु न नलोप इति रङ्गः, म्नामिति पञ्चमः । ४-एवं शमादयोऽपि, मोऽकमीति वृद्धिनिषेधः। ५-उपान्त्यवृद्धिः ।
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
३००
हैमनूतनलघु प्रक्रिया
-तृस्तृभ्यां करणारयोः पुंनाम्नि घञ् प्रत्ययो भवति । अवतारः, अवस्तारः । बाहुलकादुत्तारः ॥
যখখ
न्यायावायाध्यायोद्यावसंहारावहाराधारदार
जारम् ||५|३|१३४|| एते शब्दाः पुंनाम्नि करणाधारयोन्ता निपात्यन्ते । न्यायः, आ वयन्ति वायन्ति वा तत्रेस्यावायः, अर्ध्यायः, उद्यावः संहारः, अवहारः, आधारः, दारों: पुंसि च भूम्न्येव । जारः ॥
इति स्वरूपार्थे | ५|३|१३८ || स्वरूपेऽर्थे चाभिधे इ-क - विइत्येते प्रत्यया भवन्ति । भञ्जिः, क्रुधिः, वेत्तिः । अर्थे - यजेरङ्गानि, भुजिः क्रियते, पचति वर्त्तते ॥
1
दुःस्वीषतः कृच्छ्राकृच्छ्रार्थात् खल् |५|३|१३९ ॥ कृच्छ्रं दुःखमकृच्छ्रं सुखम् । कृच्छ्रार्थवृत्ते दुरोऽकृच्छ्रार्थवृत्तिभ्यां स्वीषद्भ्यां पराद् धातो भविकर्मणोरर्थयोः खल्प्रत्ययो भवति । कृत्यादीनामपवादः । दुःखेन सुखेनेषद्वा शय्यते इति दुःशयं सुशयमीषच्छेयं भवता ॥
निर्दुर्बहिराविष्प्रादुश्चतुराम् | २|३|९|| निरादीनां सम्बन्धिनो रेफस्य कखपफेषु परेषु षो भवति । दुष्करः
६ - निपूर्व इण् धातुः । ७- वे सन्ध्येत्यात्वबाधः । ८-अधि पूर्व धातुः । १० ०—दृधातुः । ११ १- धातुः १ - तवर्गस्येति च:, प्रथमादिति छः
धातुर्वैधातुर्वा । निपातनादात्इङ् धातुः । ९ - उदुपसर्गे यु । १२ - रितवः शित्त्वाच्छविरूपम् । । २- निस् दुसिति षः ।
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैम नूतनलघु प्रक्रिया
३०१
सुकर ईषत्करः कटो भवता ॥
शास्त्रयुधिदृशिधृषिमृषातोऽनः | ५|३|१४१॥ कृच्छ्राकृच्छ्रार्थदुःस्वीषत्पूर्वेभ्यः शास्प्रभृतिभ्य आकारान्ते-भ्यश्च धातुभ्यो भावकर्मणोरर्थयोरनः प्रत्ययो भवति । दुःशासनः सुशासन ईषच्छासैनः, दुर्योधनः सुयोधनः, दुर्द-र्शनः, दुर्धर्षणः दुर्मर्षणः । दुरुत्थानं सूत्थानमीषदुत्थानम् । दुष्पानं सुपानमीषत्पानम् ॥
प्राक्काले |५|४|४७॥ परकालेन धात्वर्थेन तुल्य कर्तृके प्राक्कालेऽर्थे वर्त्तमानाद्धातोः सम्बन्धे क्त्वा वा भवति ।
निषेधेऽलंखल्वोः क्त्वा |५|४ |४४ || निषेधे वर्त्त - मानयोरलं खलुशब्दयोरुपपदयोर्धातोः क्त्वा प्रत्ययो वा भवति । अलं कृत्वा, खलु कृत्वा । न कर्तव्यमित्यर्थः ॥ अनत्रः क्वो य | ३ |२| १५४ ॥ नञ्वर्जिताद् । || व्याप्यात् पूर्वपदाद् यदुत्तरपदं तदवयवस्य क्त्वा प्रत्ययस्य: यबादेशः स्यात् ।
परावरे |५|४|४५ || परे अवरे च गम्यमाने घातो:क्त्वा वा भवति । अतिक्रम्य नदीं पर्वत, नद्या पर इत्यर्थः । अप्राप्य नदीं पर्वतः । नद्या अर्वागित्यर्थः ॥
३-तस्य चः शस्य छः । ४- उदः स्थेति सलोपः । ५ - निस् दुसिति षः । ६-अतिशब्देन गतिसमासः स्याद्युत्पत्तेः प्राग्रेव । एवमन्यत्रापि । । ७ - प्रोपसर्ग आप् धातुः, पूर्ववत्समासः ।
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया निमील्यादिमेङस्तुल्यकर्तृके ।५।४।४६॥ तुल्यो धात्वर्थान्तरेण कर्ता यस्य स तुल्यकर्तृकस्तस्मिन्नर्थे वर्तमानेभ्यो निमील्यादिभ्यो मेडश्च धातोः सम्बन्धे सति क्त्वा वा भवति । अक्षिणी निमील्य हसति । मुखं व्यादाय स्वपिति । अयपीत्युक्तेर्नेकारः। पादौ प्रेसार्य स्वपिति । दन्तान् प्रकाश्य जल्पति ॥ __ क्त्वा ।४।३।२९॥ धातोः परः सेट क्त्वा किद्वन्न भवति । शिशुरयं भवयित्वोपजातः। पूर्व हसनादि पश्चान्नीमोलनादि। अपमित्य याचते । पूर्व याचते, पश्चादपमयते इत्यर्थः॥
जनश्चः क्वः ।४।४॥४१॥ जबश्चिभ्यां परस्य क्त्वाप्रत्ययस्यादिरिड् भवति । जरीत्वा, जरित्या, प्रश्चित्वा ॥ ____ऊदितो वा ।।४।४२॥ ऊदितो धातोः परस्य क्वाप्रत्ययस्यादिरिड् वा भवति । दमित्वा, दान्त्वा । शमिया, शान्तवा, अशिखा, पक्विा , पूत्वा ॥ ८-ईर्व्यञ्जन इत्या । ९-णौ वृद्धिः, पश्चात् क्त्वादिः, णिलोपः। १०-यन्तस्याऽनित्वाद् गुणेऽ . यावेशः। ११-क्वायामादित्यात्वे. दोसोमेतीत्वे यपि इस्वस्येति तोन्तः । १-वृतो नवेति वा दीर्घः । २-क्त्वेत्यकित्त्वान्न वृत् । ३-अहन्पञ्चमस्येति दीपः । म्नामिति' पञ्चमः । ४-पूर्डिति वेद, इट् पक्षे क्त्वेति कित्त्वनिषेधः ।
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०३
हैमनूतनलघुप्रक्रिया स्कन्दस्यन्दः ।४।३॥३०॥ स्कन्दिस्यन्दिभ्यां परः क्त्वा किद्वन्न भवति । स्कन्दित्वा, स्कन्वा, स्यन्दित्वा, स्यत्वा ॥
क्षुधक्लिशकुषगुधमृडमृदवदवसः ।४३।३१।। एभ्यः परः क्त्वा सेट् किद्वद् भवति । क्षुधित्वाँ, क्लिशित्वा क्लिष्ट्वा, कुषित्वा, गुधित्वा, मुडित्वा, मृदित्वा, उदित्वा, उपित्तों लुभित्ती, अश्चित्वा, पूत्वों, रुदित्या, विदित्वा, मुषित्वा, गृहीत्वों, सुप्रैवी, पृष्टवा, द्युतित्वा, धोतित्वा । ___ जनशो न्युपान्त्ये तादिः क्त्वा ।४।३।२३॥ जकारान्ताद् धातोनशेश्च नकारे उपान्त्ये सति तकारादिः क्त्वा किद्वद्वा भाति । रक्त्वा, रङ्कवा, भक्त्वा, भङ्क्त्वा, नशित्वों, नष्ट्वा, नंष्ट्वा ॥
५-औदित्त्वाद्वेट् । ६-औदित्त्वाद्वेट् । ७-क्षुधवस इतीट् । .८-पूक्लिशिभ्य इतीनिषेधे यजसुजेति षः, तवर्गस्येति टवर्गः । ९यजादिवचेरिति वृत् । १०-रवृति घस्वस इति षः, इट् तु क्षुधवस.
इत्यनेन । ११-लुभ्यञ्चेरितीट् , वौव्यञ्जनादेरिति किद्वा । १२-पूङिति . बेट् । १३-सेट्, स्वरिति. कित्वम् । १४-ग्रहाश्चेति स्वृत् । - गृहण इति दीर्घः १ यजादीति वृत् । १६-ग्रहोति कुत्अनु
नासिके चेति शः, यजसृजेति षः । टवर्गः । १७-वौ व्यञ्जनादेरिति. वा कित् । १८-नो व्यञ्जनस्येति नलोपः, क्तेऽनिट इति गः, अघोष
इति प्रथमः । पक्षे म्नामिति पञ्चमः । १९-औधिकार, पक्षे नशो । श्रुटीति मोन्तः, ग्रामसनेति षा, जास्वेति यः, शिड्हे इत्यनुस्वारः। .
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
है मनूतनलघुप्रक्रिया ऋतुषमृषकृशवश्चलुचथफः सेट् ।४३२४॥ ऋत्-वृष-मृष्-कश्-वञ्च्-लुब्च् इत्येतेभ्यो न्युपान्त्याभ्यां थकारफकारान्ताभ्यां च विहितः क्त्वा सेट् किद्वद्वा भवति । मतित्वा, अतित्वा, तृषित्वा, तर्षित्वा, मषित्वा, मर्षित्वा, कृशित्वा, कर्शिवा, वचित्वा, वश्चित्वा लुचित्वा, लुञ्चित्वा, श्रथित्वा, श्रन्थित्वा, ग्रथित्वा, ग्रन्थित्वा, गुफित्वा, गुम्फित्वा ॥
लघोर्यपि ।४।३।८६॥ लघोः परस्य णेर्यपि परेऽयादेशो भवति । णिलोपापवादः । प्रशमय्य, प्रविगणय्य ॥
वाऽऽप्नोः ।४।३।८७॥ आप्नोतेः परस्य णेर्यपि अयादेशो वा भवति । प्रापय्य, प्राप्य ॥
मेडो वा मित् ।४।३।८८॥ मेडो यपि परे मिदादेशो वा भवति । अपमित्य, अपमाय ॥
क्षेः क्षीः ।४।३।८९॥ क्षेर्यपि परे क्षी इत्यादेशो भवति । प्रक्षीय ॥ प्रजग्ध्य ॥
यपि ४॥२॥५६॥ हनिमनीनां वनतेस्तनादीनां व नान्तानामन्तस्य यपि परे लुग् भवति । प्रहत्य, प्रमत्य प्रतत्य ॥ २०-औदित्वाद्वेट् । .
. १-णावुपान्त्यस्य वृद्धावमोऽकमीति हस्वः। २-हस्वस्य त इति तोऽन्सः ।
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
३०५. वाऽमः ।४।२।५७॥ यमिरमिनमिगमीनां मान्तानामन्तस्य यपि प्रत्यये लुग् वा भवति । निपत्य, नियम्य, विरत्य, विरम्य, प्रणत्य, प्रणम्य, आगत्य, आगम्य ॥ .
रुणम् चाऽऽभीक्ष्ण्ये ।५।४।४८॥ आभीक्ष्ण्ये परकालेन तुल्यकत के प्राक्कालेऽर्थे वर्तमानाद्धातोः सम्बन्धे ख्णम् भवति । चकारात् क्त्वा च भवति ॥ . भृशाभीक्ष्ण्याविच्छेदे द्विःप्राक्तमबादेः।७।४।७३॥ भृशाभीक्ष्ण्याविच्छेदेषु द्योत्येषु यत्पदं वाक्यं वा वर्तते तत्तमबादिप्रत्ययेभ्यः प्रागेव द्विरुच्यते । भृशं कात्स्न्य नेत्यर्थः। आभीक्ष्ण्यम् पौनःपुन्यम् , अविच्छेदः सातत्यम् । भोज भोज वनति, मुक्त्वा भुक्त्वा । आमीक्ष्ण्ये द्विरुक्तिः ॥ घाट घाटं घटं घटं वा ददाति ॥ ___ अन्यथैवकथमित्थमः कृगोऽनर्थकात् ।।४।५०॥ अन्यथा एवं-कथम्-इत्थम् एभ्यः परात्तुल्यकतकेऽर्थे वर्तमानाकरोतेरनर्थकाद् धातोः सम्बन्धे ख्णम् वा भवति । अन्यथाकारमेवंकारं कथंकारमित्थंकारं वा भुङ्क्ते । अन्यथैवं कथमित्थं वा भुकते इत्यर्थः। अनर्थकादिति किम् ? अन्यथाकृत्वा शिरो भुङ्क्ते । अत्र कृगोऽप्रयोगे शिरसः कर्मत्वं न स्यात् । ३-अदुरुपसर्गान्तरेणेति णः । ४-चजः कगमिति गः । अबोषे प्रथम
इति प्रथमः । ५-घटादेरिति वा दीर्घः । २०
-
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतन लघुप्रक्रिया
यथातथादीयोंत्तरे |५|४|५१ || यथातथाशब्दाभ्यां परात्तुल्यकर्तृकेऽर्थे वर्त्तमानादनर्थकात्करोतेर्धातोः सम्बन्धे सति ख्णम् वा भवति ईर्ष्यश्चेत् पृच्छते उत्तरं ददाति । कथं भवान् भोक्ष्यते इति पृष्ट ईष्या आह-यथाकारमहं भोक्ष्ये तथाकार महं भक्ष्ये किं तवानेन । ईष्योंत्तर इति किम् ? यथात्वाऽहं भोक्ष्ये तथा द्रक्ष्यसि ।
३०६
शापे व्याप्यात् |५|४|१२|| व्याप्यात् - कर्मणः परातकर्तृकेऽर्थे वर्त्तमानात्करोतेर्धातोः सम्बन्धे रुणम् वा भवति शापे गम्यमाने । इह कृग् नाऽनर्थकः । शाप आक्रोशः । चौरेङ्कारमाक्रोशति । चौरं कृत्वेत्यर्थः । चौरशब्दमुच्चार्येति तात्पर्यम्। त्वं चौर इत्येवमाक्रोशतीति यावत् । शाप इति किम् ? यथार्थकथने मा भूत् । चौरं कृत्वा हेतुभिः कथयति । अत्र पाक्षिकोऽपि ख्णम् न ॥
स्वार्थाददीर्घात् | २|४|५३ || स्वाद्वर्थे वर्त्तमानाच्छब्दाददीर्घान्ताद् व्याप्यात्परात्तुल्यकर्तृकेऽर्थे वर्त्तमानात्करोतेः धातोः सम्बन्धे ख्णम् वा भवति । स्वादुङ्कारं भुङ्क्ते ॥
विग्भ्यः कात्स्न्यै णम् |५|४|५४ || कास्यै व्याप्यात् परेभ्यस्तुल्यकर्तृके प्राक्कालेऽर्थे वर्तमानेभ्यो विदिभ्यो दृशेश्व धातोः सम्बन्धे णम् वा भवति । इह सक१ - खित्यनव्ययेति मोन्तः, मुमो ध्यञ्जने स्वाविति स्वानुस्वारानुनासिकौ ।
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
३०७ मका विदो गृह्यन्ते, व्याप्यात् परेभ्य इत्युक्तेः । अतिथिवेदं भोजयति । यं यमतिथिं जानाति लभते विचारयति वा तं तं सर्व भोजयतीत्यर्थः । कन्यादर्श वरयति, यां यां कन्या पश्यति तां तां सर्वा वरयतीत्यर्थः । अकात्स्न्ये तु अतिथि विदित्वा भोजयति, कन्यां दृष्ट्वा वरयति ॥ - यावतो विन्दजीवः।५।४।५५॥ कात्स्न्ये यावच्छब्दा. त्पराभ्यां विन्दजीविभ्यां तुल्यकर्तकेऽर्थे वर्तमानाभ्यां धातोः सम्बन्धे णम् वा भवति । यावद्वेदं भुकते । यावल्लभते तावद् भुछते इत्यर्थः । जीवेरपूर्वकाल एव । यावज्जीवमधीते । यावज्जीवति तावदधीत इत्यर्थः ।।।
कृग्ग्रहोऽकृतजीवात् ।५।४।६१॥ अकृतजीव इत्ये- . ताभ्यां व्याप्याभ्यां पराभ्यां यथासङ्ख्यं करोतिगृह्णातिभ्यां तस्यैव धातोः सम्बन्धे सति णम् वा भवति । अकृतकार करोति, अकृतं करोतीत्यर्थः । जीवग्राहं गृह्णाति, जीवन्तं गृह्णातीत्यर्थः॥
शुष्कचूर्णरूक्षास्पिषस्तस्यैव ।५।४।६०॥ शुष्कचूर्णरूक्षेभ्यो व्याप्येभ्यः परात्पिपर्णम् वा स्यात्तस्यैव धातोः सम्बन्धे सति । शुष्कपेषं पिनष्टि, शुष्कं पिनष्टीत्यर्थः । एवं चूर्णपेषं, रूक्षपेषम् ॥
हनश्च समूलात् ।।४।६३॥ समूलशब्दव्याप्यात्पर
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया स्माद्धन्तेः कषेश्च तस्यैव धातोः सम्बन्धे सति णम् वा भवति । समूलघातं हन्ति । समूलं हन्तीत्यर्थः। समूलकाषं कषति समूलं कषतीत्यर्थः॥ ___ व्याप्याच्चेवात् ।।४।७१॥ व्याप्यारकर्मणश्वकारास्कर्तुश्चोपमानार्थात्परस्तस्यैव धातोः सम्बन्धे सति णम् वा भवति । सुवर्णनिधायं निहितः। सुवर्णमिव निहित इत्यर्थः । काकनाशं नष्टः । काक इव नष्ट इत्यर्थः । इति क्त्वादिप्रत्ययाधिकारः । अयमेवोत्तरकृदन्त इत्यप्युच्यते ॥
॥अथ कारकप्रकरणम् ॥ क्रियाहेतुः कारकम् ।।२।१॥ क्रियायाः कारणं फर्नादि कारकसंज्ञं भवति । क्रिया हेतुश्च पदार्थानां क्रियानिर्वतिका शक्तिः, तस्माच्छक्तिः कारकम् । सा च सहभूर्यावद्रव्यभाविनी च क्रियाकाल एव व्यज्यते इति क्रियायोग एव कारकमिति क्रियाशून्यस्य हेत्वादेः क्रियायां निमित्तत्वेऽपि न कारकत्वम् ॥ १-मूलमप्यपरित्यज्येति समूलम् । साकल्येऽव्ययीभावः, मूलेन सह वर्तते इति बहुव्रीहिर्वा । णिति घादिति घात् । २-णमि आत ऐरित्येः, आयादेशः । ३-फलव्यापारौ धात्वर्थः क्रियोच्यते । फलयापारयोवैयधिकरण्ये सकर्मिका, तयोः सामानाधिकरण्ये सकर्मिका सोच्यते । इय क्रिया पदार्थशक्त्यैव निवर्त्यते इति शक्तिः कारकम् । तत्र कर्ता स्ववृत्तिव्यापारनिवर्तकः, कर्म च स्ववृत्तिफलनिर्वर्तकम् । करणादिकं च परवृत्तिक्रियानिर्वर्तकम् ।
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया स्वतन्त्रः कर्ता ।।२।२॥ क्रियाया जनकः क्रियासिद्धावपराधीनः प्राधान्येन विवक्षितः कारकविशेषः कर्तृसंज्ञः स्यात् ॥
नाम्नः प्रथमैकद्विवहौ ।२।२॥३१॥ एकत्वद्वित्वबहुत्वविशिष्टेऽर्थे वर्तमानानाम्नः परा यथासंख्यं सि औ जस् लक्षणा प्रथमा विभक्ति भवति । द्वितीयादिविध्यन्यथानुपपत्त्या कर्मवाद्यतिरिक्तेऽर्थमात्रे प्रथमा भवति । कर्मादिरज्यभिहितोऽर्थमात्रमिति बोध्यम् । एवं लाक्षणिकमलिङ्गमसङ्ख्यं शक्तिप्रधानं द्योत्यमपि चार्थमात्रमेव । तदयं सक्षेपःद्वितीयादिविनिमुक्तो नामाऽर्थोऽर्थमात्रं, स्वार्थद्रव्यलिङ्गसंख्याकारकलक्षणः समग्रोऽसमग्रो वा। तत्र शब्दस्यार्थे प्रवृत्तिनिमित्तं स्वरूपजातिगुणक्रियाद्रव्यसम्बन्धादिरूपं त्वतदिप्रत्ययवाच्यं स्वार्थः । वरूप-डित्थः, डवित्थः । बातौ-गौः, अश्वः । गुणे-शुक्लः, कृष्णः। क्रियायाम्कारकः, पाचकः। द्रव्ये-दण्डी, कुण्डली । सम्बन्धेराजपुरुषः ॥ Ex-तदुक्तं शब्दमहार्णवन्यासे
"निष्पत्तिमात्रे कर्तृत्वं, सर्वत्रवास्ति कारके । व्यापारभेदापेक्षायां, करणत्वादिसम्भवः ॥१॥ फलार्थी यः स्वतन्त्रः सन् , फलायारभते क्रियाम् । नियोक्ता परतन्त्राणां, स कर्ता नाम कारकम् ॥२॥". इति ।
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
आमन्त्रये |२| २|३२|| सिद्धस्याभिमुखीकरणं सम्बोधनम्, तदेवेहामन्त्रणम्, तद्विषय आमन्त्र्यः । तस्मिन्नर्थेः वर्त्तमानानाम्न एकद्विवौ यथासंख्यं प्रथमा विभक्ति भवति । हे वीतराग ! हे मुने ! ॥
३१०
कर्तुर्व्याप्यं कर्म | २२|३|| कर्त्रा क्रियया यद्विशेषेणाप्तुमिष्यते तद्व्याप्यम्, तत्कारकं कर्मसंज्ञं भवति, यत्कर्म कर्त्रा क्रियते तद् व्याप्यसंज्ञं भवतीत्यपि सूत्रार्थः ।
कर्मणि द्वितीया | २२|४०|| गौणान्नाम्नः कर्मणि कारके द्वितीया भवति । तत्कर्म त्रेधानिय विकार्य प्राप्यं च । यदसज्जायते जन्मना वा प्रकाश्यते तद् निर्वर्यम्, यथा घटं करोति, सुतं प्रसूते । प्रकृत्युच्छेदेन गुणान्तराधानेन वा यद्विकृतिमापाद्यते तद् विकार्यम्, यथा काष्ठं दहति, यष्टिं तक्ष्णोति । यत्र क्रियया कृतो विशेषो नास्ति तत्प्राप्यम्, यथा - जिनबिम्बं पश्यति । सम्यक्त्वं प्रतिपद्यते । कर्मादिप्रत्ययेनोकमर्थमात्रमित्युक्ते - रुक्ते कर्मादौ प्रथमैवेति कर्मादावनुक्त एव द्वितीयादिकं बोध्यम् । एवं त्रिविधमप्येतदिष्टानिष्टानुभयभेदात्त्रिविधम् । तदेतन्नवविधमपि कर्म प्रधानगौण भेदादष्टादशविधम् । प्रधानक्रियाजन्यफलाश्रयः प्रधानमितरदप्रधानम् । यदर्थं क्रियाऽऽरभ्यते तत्प्रधानम्, तत्सिद्धये तु यदन्यत्क्रियया व्याप्यते तदप्रधानमिति यावत् । एतद् द्वैविध्यं च दुहि-भिक्षि- रुधि- प्रच्छि- चिग्- ब्रूग् - शास्वर्थेषु
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
३११ धातुषु याचि-जयति प्रभृतिषु नीहृकृष्वहेषु च भवति । दुहादिभ्यः कर्मणि प्रत्यये गौणं कर्मोक्तं भवति, तस्मात्ततः प्रथमा, मुख्याच द्वितीयैव । न्यादिषु तु मुख्यं कर्म कर्मणि प्रत्यये सत्यभिहितमिति ततः प्रथमाऽन्यत्र द्वितीया । गां दोन्धि पयः, गौः पयो दुह्यते । अजां ग्रामं नयति, अजा ग्रामं नीयते ।
गतिबोधाहारार्थशब्दकर्मनित्याकर्मणामनीखाद्यदिवाशब्दायक्रन्दाम् ।२।२।५॥ गत्यर्थबोधार्थाहारार्थानां शब्दकर्मणां नित्याकर्मणां च धातूनां नीखाद्यदिवयति-शब्दायति-क्रन्दजितानामणिगवस्थायां यः कर्ता स णौ कर्मसंज्ञो भवति । गच्छति मैत्रो ग्रामम् , गमयति मैत्रं ग्रामम् । बुध्यते शिष्यो धर्मम् , बोधयति गुरुः शिष्यं धर्मम् । भुङ्क्ते बटुरोदनम् , भोजयति बटुमोदनम् । जल्पति मैत्रो द्रव्यम् , जल्पयति मैत्रं द्रव्यम् । शब्दो यदा न क्रिया किन्तु व्याप्यस्तदापि कर्मसंज्ञा, शब्दः कर्म-क्रिया व्याप्यं च येषामित्यर्थात् । शृणोति शब्दं चैत्रः, श्रावयति शब्दं चैत्रम् । आस्ते मैत्रः, आसयति मैत्रं चैत्रः । कालाध्वभावदेशैश्च सर्वेऽपि धातवः सकर्मका एवेत्यन्य-कर्मापेक्षया नित्याकर्मका बोध्याः। नित्यग्रहणमविवक्षितकर्मकत्वेनाकर्मकव्यावृत्तये । तत्र हि वा कर्मसंज्ञा, यथा पचति चैत्रः, पाचयति चैत्रं चैत्रेण वा । न्या१-याचिरिहानुनये इति भिक्षेः पृथङ् निर्देश इति ।
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१२
हैमनूतनलघु प्रक्रिया
दिवर्जनं किम् ? नयति भारं चैत्रः, नाययति भारं चैत्रेण । गत्यर्थानामकर्मकाणां च ण्यन्तानां प्रयोज्यमेव कर्म कर्म - प्रत्ययेनोच्यते । गमयति ग्रामं चैत्रम् गम्यते ग्रामं चैत्रः । आसयति मासं मैत्रम्, आस्यते मासं मैत्रत्रेण । बोधार्थीदीनां तु ण्यन्तानामुभयत्र कर्मणि यथेच्छं कर्मणि प्रत्ययः । बोध्यते शिष्यं धर्मः, बोध्यते धर्मे शिष्य इति वा ।
9
स्मृत्यर्थदयेशः | २|२| ११ || स्मरणार्थानां दयतेरीशश्च व्याप्यं कर्म वा भवति । मातरं स्मरति, मातुः स्मरति । सर्पिषो दयते, सर्पिर्दयते, लोकानीष्टे, लोकानामष्टे ॥
1
रुजार्थस्याऽज्वरिसन्तापे भवे कर्तरि |२| २|१६|| पीडार्थस्य धातोर्ध्वरिसंतापिवर्जितस्य व्याप्यं वा कर्मसंज्ञं भवति भावार्थस्य कर्ता भवति । चौरं चौरस्य वा रुजति रोगः । ज्वरिसन्ताप्योस्तु नित्यमेव । आद्यनं ज्वरयति, अत्याशिनं सन्तापयति व्याधिः । भाव इति किम् ? मैत्र रुजति श्लेष्म ।
जासनाटकाथपिषो हिंसायाम् | २|२| १४ || एषां हिंसायां वर्त्तमानानां व्याप्यं कर्म वा भवति । चौरं चौरस्य बोज्जासयति नाटयति क्राथयति पिनष्टि वा ॥
निप्रेभ्यो नः | २|२|१५|| निप्राभ्यां परस्य हिंसायां १ - शेषषष्ठी । २ - श्लेष्मा द्रव्यं, न भावः ।
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया वर्तमानस्य हन्ते ाप्यं वा कर्म भवति । चौरं चौरस्य वा निप्रहन्ति निहन्ति प्रहन्ति प्रणिहन्ति वारा ___ अधेः शीस्थास आधारः ।२।२।२७॥ अधेः सम्बद्धानां शीड्स्था-आस् इत्येतेषां य आधारस्तकारकं कर्मसंज्ञं भवति । ग्राममधिशतेऽधितिष्ठत्यध्यास्ते वा मैत्रः॥ ___ उपान्वध्यावसः ।२।२।२१॥ उपान्वध्यापूर्वस्य वसतेराधारः कर्मसंज्ञो भवति । ग्राममुपवसत्यनुवसत्यधिवसत्यावसति वा मैत्रः॥ __ वाऽभिनिविशः ।२।२।२२॥ अभिनीतिविशिष्टोपसर्गसमुदायपूर्वस्य विशतेराधारः कर्मसंज्ञो वा भवति । ग्रामं ग्रामे वाऽभिनिविशते । व्यवस्थितविभाषेयम् । कल्याणेऽभिनिविशते । अत्र कल्याणमिति न प्रयोगः । _____ कालाध्वभावदेश वा कर्म चाकर्मणाम् ।२।२।२३॥ अकर्मकाणां धातूनां प्रयोगे, कालो मुहूर्तादिरूपः, अध्या गन्तव्यं क्रोशादि, भावः क्रिया गोदोहादिरूपा, देशो जनपदग्रामनदीपर्वतादिः-एते आधारभूताः कर्मसंज्ञा वा भवन्ति, अकर्मसंज्ञा अपि वा भवन्ति । सभियोगशिष्ट३-नेमति णः । १-निवसतीत्यर्थः । भोजननिवृत्यर्थयोगे नेति बोध्यम् । ..
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१४
हैमनूतनलघुप्रक्रिया स्वात्सहैवेति गम्यते। मासमास्ते, मास आस्यते, मासमास्यते । पक्षे मासे आस्ते । क्रोशं स्वपिति, क्रोशः मुप्यते, क्रोशं सुप्यते, क्रोशे सुप्यते । ओदनपाकं शेते, ओदनपाकः शय्यते । ओदनपाकं शय्यते, ओदनपाके शेते । ग्रामं वसति, ग्राम उष्यते, ग्राममुध्यते, ग्रामे उष्यते ॥ - गौणात्समथानिकषाहाधिगन्तरान्तरेणातियेनतेनर्द्वितीया ।२।२॥३३॥ आख्यातपदेनासमानाधिकरणं गौणम् । तस्माद् गौणानाम्नः समयादिभिर्निपातैर्युक्ताद् द्वितीयाविभक्तिर्भवति । षष्ठ्यपवादः। समया निकषा वा पर्वतं नदी। हा देवदत्तं वर्धते व्याधिः । धिग जाल्मम् । अन्तराऽन्तरेण वा निषधं नीलं च विदेहाः । अन्तरेण सम्यक्त्वं न मोक्षः । अति वृद्धं कुरून् महद् बलम् । कुर्वतिक्रमेण वृद्धमित्यर्थः। येन पश्चिमां गतः, तेन पश्चिमां नीतः । येन तेनेति निपातो लक्षणे । बहुवचनात्प्रतियोगेऽपि । बुभुक्षितं न प्रति भाति किश्चित् ।।
द्वित्वेऽधोऽध्युपरिभिः ।।३।३४॥ अधस् अधि उपरि एभियुक्ताद गौणान्नाम्न एषामेव द्वित्वे सति
२-कर्मत्त्वाद्वितीयाऽकर्मकत्वाच्च भावे प्रत्ययः । ३-समीपार्थे द्वयं बोध्यम् । ४-जाल्मोऽसमीक्ष्यकारी ।
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमलघुनूतनप्रक्रिया द्वितीया भवति । षष्ठ्यपवादः । अधोऽ'धो ग्रामं ग्रामाः। अध्यधिग्राम क्षेत्राणि । उपर्युपरि ग्रामं ग्रामाः । द्वित्वे इति किम् ? अधो गृहस्य ।।
सर्वोभयाभिपरिणा तसा ।।२।३५॥ सर्वादिभिस्तसन्तयुक्ताद् गौणान्नाम्नो द्वितीया भवति । सर्वत उभयतोऽभितो वा ग्रामं वनानि । परितो ग्राम क्षेत्राणि ।।
उत्कृष्टेऽनूपेन ।२।२।३९॥ उत्कृष्टेऽर्थे वर्तमानादनूपाभ्यां युक्ताद् गौणान्नाम्नो द्वितीया भवति । अनु सिद्धसेनं कवयः। उपोमास्वाति संग्रहीतारः। तस्मादन्ये हीना इत्यर्थः ।।
क्रियाविशेषणात् ।२।२।४१॥ क्रियाया यद्विशेषणं तद्वाचिनो गौणान्नाम्नो द्वितीया भवति । स्तोकं पचति । मुखं शेते ॥ .
कालाध्वनोाप्तौ ।।२।४२॥ व्याप्तिरत्यन्तसंयोगः । सम्बन्धिनीभिर्द्रव्यगुणक्रियाभिर्व्याप्तौ द्योत्यायां कालेऽधनि च वर्तमानाद् गौणान्नाम्नो द्वितीया भवति । मासं गुडधानाः, मासं कल्याणी, मासमधीते, क्रोश पर्वतः, क्रोशं कुटिला नदी, क्रोशमधीते ॥ इति द्वितीया ॥ १-वीप्सायां द्विर्भावः ।
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूत लघुप्रक्रिया
सिद्धौ तृतीया | २|२|४३ ॥ क्रियाफलनिष्पत्तौ गम्यायां कालाध्ववाचिनो गौणान्नाम्नस्तृतीया विभक्ति - भवति व्याप्तौ द्योत्याम् । मासेनावश्यकमधीतम्, क्रोशेन प्राभृतमधीतम् । सिद्धाविति किम् ? मासमधीत आचारो नाऽनेन गृहीतः, अत्र व्याप्तमात्रं गम्यते ||
३१६
साधकतमं करणम् २|२|२४|| क्रियासिद्धौ यत्प्रकृष्टोपकारकत्वेनाऽव्यवधानेन विवक्षितं कारकं तत्साधकतमं तत्करणसंज्ञं भवति ।
हेतुकर्तृकरणेस्थंभूतलक्षणे | २|२|४४ ॥ हेतौ कर्तरि करणे इत्थंभूतलक्षणे चार्थे वर्त्तमानाद् गौणान्माम्नस्तृतीया भवति । हेतौ धनेन कुलम् । विद्यया यशः । कर्त्तरि - चैत्रेण कृतम् । करणे - परशुना छिनत्ति । दानेन लभते भोगान् । यदा तूपदेशमात्रं तदा दानेनेति हेतुमात्रं बोध्यम् । इत्थंभूतलक्षणे=अपि भवान् कमण्डलुना छात्रमद्राक्षीत् ॥ जटाभिस्तापसं जानीयात् । अत्र छात्रत्वादिकं प्रकारमापन्नस्य कमण्डल्वादिकं लक्षणम् ॥
सहार्थे | २|२|४६ || सहार्थस्तुल्ययोगो वर्तमानता च | सहार्थे शब्दादर्थाद्वा गम्यमाने गौणान्नाम्नस्तृतीया
२ -- फलसाधनयोग्यः पदार्थों हेतुः । ३ - इत्थ कञ्चित्प्रकारं भूत आपन्न इत्थंभूतः, स लक्ष्यते येन स इत्थम्भूतलक्षणः । यथा छात्रत्वप्रकारमापन्नः कमण्डलुना लक्ष्यते इति कमण्डलुरित्थम्भूतलक्षणम् ॥
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया भवति । "एकेनापि सुपुत्रेण, सिंही स्वपिति निर्भयम् । सहैव दशभिः पुत्र-औरं वहति गर्दभी" ॥१॥ अत्र पूर्वार्धे सहार्थों विद्यमानताऽर्थाद् गम्या। उत्तरार्धे तु. तुल्यक्रियायोगः शब्दवाच्यः । पुत्रेण सह स्थूल आगतो, गोमानित्यादावपि तुल्ययोगो बोध्यः। एवं साकं साधं समं सत्रा युगपदादिशब्दयोगेऽपि सहार्थत्वातृतीया । एवं कात्स्न्येन साकल्येन सुखेन दुःखेन कष्टेनानवयवेनानायासेनेत्यादावपि सहार्थों गम्यते इति बोध्यम् । क्रियाविशेषणत्वे तु सुखादिषु द्वितीयैव । मुखं स्वपितीत्यादि ॥ ____यदभेदैस्तदाख्या २।२।४६॥ यस्य भेदिनः प्रकारवतोऽर्थस्य भेदैः प्रकारैबिशेषैस्तद्वतस्तत्प्रकारवदर्थयुक्तस्याख्या निर्देशो- भवति, तद्वाचिनो गौणान्नाम्नस्तृतीया भवति । अत्र यस्येति यत्पदेन यस्मान्नाम्नस्तृतीयेष्टा तद्ग्रहणम् । अक्षणा काणः । अत्राक्षिप्रकारेण काणेनाक्षिमानुच्यते । एवं प्रकृत्या दर्शनीयः, गोत्रेण गार्ग्यः, वर्णेन गौर, इत्यादि। लोके तथा प्रयोगे प्रसिद्ध सत्येव तृतीया । अक्षणा दीर्घ इत्यादि न प्रयुज्यते, अप्रसिद्धरवात बाध्यम् ।।
कृताद्यैः ।२।२।४७॥ कृत इत्येवंप्रकारै निषेधार्थेयुः ताद गौणान्नाम्नस्तृतीया भवति । कृतं तेन, भवतु
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया तेन, अलं वितण्डया, किं गतेन, मृतं बहूक्तेन ॥
व्याप्ये विद्रोणादिभ्यो वीप्सायाम् ।।२।५०॥ व्याप्ये वर्तमानेभ्यो द्विद्रोणादिभ्यो गौणान्नामभ्यो वीप्सायां तृतीया वा भवति । द्विद्रोणेने, द्विद्रोणं द्विद्रोणं वा धान्यं क्रीणाति ॥ इतितृतीया ।
कर्माभिप्रेयः सम्प्रदानम् ।२।२।२५॥ कर्मणा व्यायेन क्रियया वा कारणभूतेन यमभिप्रेयते श्रद्धानुग्रहादिकाम्यया यमभिसम्बध्नाति तत्कारकं सम्प्रदानसंज्ञं भवति ।
स्पृहेाप्यं वा ।२।२।२६॥ स्पृहयतेर्धातो ाप्यं वा सम्प्रदानसंज्ञं भवति ।
कुधदुहेासूयाथै ये प्रति कोपः।२।२।२७॥ कुधाधर्थैर्धातुभियोंगे यं प्रति कोपस्तत्कारकं सम्प्रदानसंज्ञ भवति ॥
नोपसर्गाक्रुधहा ।२।२।२८॥ उपसर्गात्पराभ्यां क्रुधि-हिभ्यां योगे यं प्रति कोपस्तत्कारकं सम्प्रदानसंज्ञं न भवति ॥ ..
.१-तृतीयया वीप्सोक्तेर्न द्वित्वम् । द्वितीया तु न वीप्सायामिति तदन्तस्य
तत्र द्वित्वम् । .१-क्रोधोऽमर्षः, द्रोहोऽपचिकीर्षा, ईर्ष्या परसम्पत्तौ चेतसो व्यारोषः, ... असूया गुणेषु दोषाविष्करणम् ।।
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया .. चतुर्थी ।२।२।५३॥ सम्प्रदाने वर्तमानाद' गौणान्नाम्नो डेभ्यांभ्यसुलक्षणा चतुर्थी विभक्ति भवति । देवाय बलिं ददाति । द्विजाय गामुत्सृजति, शिष्याय धर्ममुपदिशति, राज्ञे कार्यमाचष्टे । एषु कर्मभिर्बल्यादिभिर्देवादयोऽभिसम्बध्यन्ते का । पत्ये शेते, युद्धाय सन्नह्यते, देवेभ्यो नमति, महाराजाय निवेदयति । एषु शयनादिक्रियया पत्यादयोऽभिसम्बध्यन्ते । पुष्पेभ्यः पुष्पाणि वा स्पृहयति । सम्प्रदानसंज्ञापक्षे धातोरकर्मकत्वात्पुष्पेभ्यः स्पृहित इत्यादि । मैत्राय क्रुध्यति, कुप्यति, रुप्यति, द्रुह्यति, अपचिकीर्षत्यपकरोतीर्ण्यति सूय॑ति असूर्यात वा। मैत्रमभिक्रुध्यति अभिद्रुह्यति वा। अभिपूर्वी ऋधिद्रुही सकर्मकौ ॥ ___ तादर्थे ।२।२।५४॥ तस्मा अयं तदर्थस्तस्य भावे तादर्थ्य सम्बन्धविशेषे गम्यमाने गौणान्नाम्नश्चतुर्थी भवति । षष्ठयपवादः । यूपाय दारु, कुण्डलाय हिरण्यम् , रन्धनाय स्थाली ॥
रुचिकृप्यर्थधारिभिःप्रेयविकारोत्तमणेषु ।२।२।५५॥ रुच्यथैः कृप्यर्थे र्धारिणा च धातुना योगे यथाक्रम प्रेये विकारे उत्तमणे च वर्तमानाद् गौणान्नाम्नश्चतुर्थी भवति । प्रेयः प्रीयमाणः। श्रावकाय रोचते स्वदते वा
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूवनलघुप्रक्रिया धर्मः। अभिलाषमुत्पादयतीत्यर्थः। प्रतिभानार्थयोगे तु षष्ठ्येव । सर्वेषामेतद् रोवते । क्वचित्त सम्बन्धमात्रविवक्षायां षष्ठ्येव । रोचते मम घृतम् । कृप्यथै विकारे-मूत्राय कल्पते सम्पद्यते जायते वा यत्रागृः। अपायविवक्षायां पञ्चम्यपि । मूचं सम्पद्यते यवाग्वाः। शङ्गाच्छरो जायते । धारिणोत्तमणे-चैत्राय शतं धारयति । - उत्पातेन ज्ञाप्ये ।२२।५९॥ उत्पात आकस्मिकं निमित्तम् तेन ज्ञाप्यमानेऽर्थे वर्तमानाद् गौणान्नाम्नश्चतुर्थी भवति । “वाताय कपिला विधुदातपायातिलोहिनी । पीता वर्षाय विज्ञेया, दुर्भिक्षाय सिता भवेत् ॥१॥ ___ तुमोऽर्थे भाववचनात् ।२।२।६१॥ क्रियायां क्रियार्थायामुपपदे तुम् भवति, तस्य तुमोऽर्थे ये भावे घनादयः प्रत्यया उक्तास्तदन्ताद् गौणानाम्नः स्वार्थे चतुर्थी भवति । पाकाय वमति, पक्तुमित्यर्थः॥ .
गम्यस्याऽऽप्ये ।२।२।६२॥ प्रयोगं विना यदर्थों गम्यते स गम्यः, तस्य गम्यस्य तुमो व्याप्याद् गौणाभाम्नश्चतुर्थी भवति । फलेभ्यो नति, फलान्याहर्तुमित्यर्थः । प्रयोगे तु न, फलान्याहर्तुं याति ॥
गतेनवाऽनाप्ते ।२।२६३॥ पादविहरणात्मकगतेाप्तेऽनाप्ते वर्तमानाद् गौणानाम्नश्चतुर्थी भवति । ग्राम
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२१
है मनून लघु प्रक्रिया ग्रामाय वा गच्छति । आप्ते तु ग्रामं गतः, प्राप्त इत्यर्थः । अत्र ग्रामायेति न भवति ||
1
मन्यस्याऽनावादिभ्योऽतिकुत्सने ।२।२।६४ ॥ अतीव कुत्स्यतेऽनेनेत्यतिकुत्सनम् । तस्मिन् मन्यतेराप्ये वर्त्तमानानावादिगणवर्जिताद् गौणान्नाम्नतुर्थी वा भवति । न त्वा तृणाय तृणं वा मन्ये । न त्वां नावं मन्ये ।
हितसुखाभ्याम् | २|२|६५ || हितसुखाभ्यां युक्ताद् गौणान्नाम्नचतुर्थी भवति वा । साधवे साधोव हितं
सुखं वा ॥
तद् भद्रायुष्यक्षेमार्थार्थेनाशिषि | २|२|६६|| हितसुखभद्रायुष्य क्षेमार्थायैर्युक्ताद गौणानाम्न आशिषि गम्यमानायां चतुर्थी वा भवति । हितं सुखं भद्रमायुष्यं क्षेममर्थो वा जीवानां जीवेभ्यो वा भूयात् । एवं हिताद्यर्थैर्युक्तादपि । पथ्यं शे मद्रं दीर्घायुः कुशलं प्रयोजनं वा भूयाज्जीवेभ्यो जीवानां वा ॥
परिक्रयणे | २|२|६७ ॥ परि क्रीयते नियतकालं स्वीक्रियते येन तद्वेतनादि परिक्रयणम् । तस्मिन् वर्त्तमानाद् • गौणामाम्नश्वतुर्थी वा भवति । करणत्वात्पक्षे तृतीया । शवाय शतेन वा परिक्रीतः । सम्भोमाय - परिक्रीतः कर्ता१- नावान्नबुसशुककाकश्वशृगालेति नावादिः । आकृतिप्रणोऽयम् ।
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२२ हैमनूतमलघुप्रक्रिया स्मि तब नाऽप्रियम् । सम्भोगेन धा। शतादिना नियतकाल स्वीकृत इत्यर्थः।
शक्तार्थवषड्नमास्वस्तिस्वाहास्वधाभिः ।२।२। ६८॥ शक्तार्थेषडादिभिश्च शब्दैर्युक्ताद् गौणानाम्नश्चतुथी भवति । शक्तोऽलं प्रभुः समर्थों वा मल्लो मल्लाय । वषड ग्नये । नमोऽईदभ्यः। स्वस्ति संघाय । इन्द्राय स्वाहा पितृभ्यः स्वधा।
॥इति चतुर्थी ॥ अपायेऽवधिरपादानम् ।२।२।२९॥ सावधिक गमन' मपायः। विभाग इति यावत् । सच क्रियाजन्यः सम्बन्धनाशद्वारा। तत्र यदवधिभूतमपायेनामधिष्ठितं तत्कारकमपाशनसंझं भवति ।
पञ्चम्यपादाने ।२।६९॥ अपादाने कारके गौणानाम्नः पञ्चमीविभक्तिर्भवति । अपायो द्विविधा - कायसंसर्गपूर्वको बुद्धिसम्बन्धपूर्वकश्च । तत्राघो यथा-वृक्षात्पर्ण पतति । पतनं ममनविशेषो येन विभामो भवति, वृक्षसंसृष्टस्य पत्रस्य तदिह । एवं पर्वतादवरोहति, प्रामादागच्छति, मेषा
मेयोऽप द्वितीयो यथा-तत्र बुदिसंसर्गको विभागो पुदिविषयीकरण, पचासतो निवृतिः। १-पायजनकवियाऽनाश्रितमित्ययः । विभागस्य दिलत्यादिति बोध्यम् ।
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
३२३ पापाज्जुगुप्सते । अत्र पापं दुःखहेतुरिति तदुपश्यतीत्यर्थः। एवं च स्पष्टमेवात्र पूर्व पापस्य बुद्धिविषयीकारः, पश्चाग्निवृत्तिः । न त्वज्ञाते विषये प्रवृत्तिनिवृत्ती भवतः। पापाद्विरमति, धर्मात्प्रमाद्यति, चौराद् बिभेति, उद्विजते, त्रायते, रक्षति वा। अध्ययनाद् भोजनाद्वा पराजयते, यवेभ्यो गां वारयति, उपाध्यायादन्तर्धत्ते, शृङ्गाच्छरो गोमयाद् वृश्चिको गोलोमाविलोमभ्यो दूर्वा वा जायते । हिमवतो गङ्गा प्रभवति । वलभ्याः शत्रुनयः षड्योजनानि । कार्तिक्या आग्रहायणी मासे । चैत्रान्मैत्रः पटुरधिक ऊनो वा । माथुराः पाटलिपुत्रकेभ्य आढ्यतराः। अत्र सर्वत्र बुद्धिसंसर्गपूर्वकोऽपायः। अपादानत्वाविवक्षायां तु यथायोगं विभक्तयो बोध्याः । बलाहके विद्योतते विद्युत् , बीजेऽङ्कुरो जातः, ईश्वरस्य भयेन मिथ्या न वक्ति, चौबिभेति, इत्यादि ॥
आङाऽवधौ ।२।२१७०॥ अवधिमर्यादा, अभिविधिरपि मर्यादाविशेष एव । अवधौ वर्तमानादाङा युक्ताद गौणाभाम्नः पञ्चमी विभक्तिर्भवति । आपाटलिपुत्राद वृष्टो मेघः । आकुमारेभ्यो यशो गीतं कृष्णस्य ॥
पर्वपाभ्यां बज्यै ।।२।७१॥ वर्णनीय बनानात् पर्वमान्यां युक्ताद् गौवाचाम्नः पश्चमी विभक्ति भवति ।
AN
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२४
हैमनूतनलघुप्रक्रिया परि अप वा पाटलिपुत्राद् वृष्टो मेघः । पाटलिपुत्र वर्जयित्वेत्यर्थः॥
यतः प्रतिनिधिप्रतिदाने प्रतिना ।।२।७२॥ प्रतिनिधिर्मख्यसदृशोऽर्थः। प्रतिदानं गृहीतस्य प्रत्यर्पणम् , विशोधनमित्यर्थः । प्रतिना योगे यतः प्रतिनिधिर्यतश्च प्रतिदानम् , तद्वाचिनो गौणानाम्नः पश्चमी भवति । प्रद्युम्नो वासुदेवात्प्रति, अभयकुमारः श्रेणिकतः प्रति । सदृश इत्यर्थः। तिलेभ्यः प्रति माषानसौ प्रयच्छति । तिलान् गृहीत्वा माषान् ददातीत्यर्थः। - आख्यातर्युपयोगे ।२।२।७३॥ आख्यातोपदेशकः तत्र वर्तमानाद् गौणान्नाम्नः पञ्चमी भवति नियमपूर्वकविद्याग्रहणविषये । उपाध्यायादधीते । उपयोगे किम ? नटस्य शृणोति । उपयोगे तु स्यादेव ॥
गम्ययपः कर्माधारे ।२।२।७४॥ गम्यस्य यबन्तस्य यत्कर्माधारश्च तत्र वर्तमानाद् गौणान्नाम्नः पञ्चमी भवति । द्वितीयासप्तम्योरपवादः। प्रासादात् प्रेक्षते । आसनात् प्रेक्षते । प्रासादमारुह्य आसन उपविश्य प्रेक्षतः इत्यर्थः । यवन्तप्रयोगे तु न । प्रासादमारुह्य प्रेक्षते ॥
* प्रभृत्यन्यार्थदिक्शब्दवहिरारादितः।२।२।७५॥ प्रभृत्यदिक्शब्दैबहिरारादितर इत्येतैश्च शब्दैर्युक्ताद् गौणा
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया ३२५ न्नाम्नः पञ्चमी भवति । ततः प्रभृति, ग्रीष्मादारभ्य, हिमवत आरभ्य गङ्गां यावद् विदेहाः। मैत्राद् भिन्नोऽन्योऽर्थान्तरं व्यतिरिक्तो विलक्षणो हिरुक्पृथग् वा चैत्रः। दिशि दृष्टः शब्दो दिक्शब्दः । ग्रामादुत्तरस्यां दिशि वसति, कौशिक्याः पश्चिमायां विदेहावासाः। गण्डक्याः पूर्वो विदेहजनपदः । पश्चिमो रामाद् युधिष्ठिरः। दिक्शब्देनाऽप्रयुक्तेनापि, क्रोशाल्लक्ष्यं विध्यति । कमेणिक । परेणेति गम्यते । बहिर्गामात् । आराद् ग्रामात् क्षेत्रम् । इतरश्चैत्रान्मत्रः। तस्य द्वितीय इत्यर्थः ।
ऋणाद्धेतोः ।२।२७६॥ हेतुभूतं यदृणं तद्वाचिनो गौणान्नाम्नः पञ्चमी भवति । शताद् बद्धः । शतेन बद्ध इत्यादौ कर्तरि तृतीया। हेतु हि फलसाधनयोग्यः पदार्थः कादिभ्योऽन्य उच्यते इति ध्येयम् ॥
गुणादस्त्रियां नवा । ।२।२:७७॥ अस्त्रियां वर्त्तमानाद् हेतुभूतगुणवाचिनो गौणान्नाम्नः पश्चमी वा भवति । जाड्याज्जाइयेन वा बद्धः, ज्ञानाज् ज्ञानेन वा मुक्तः। खियां तु हेतुतृतीयैव, बुद्धया मुक्तः ॥ - आरादर्थैः ।२।२।७८॥ दूरार्थैरन्तिकाथैश्च शब्दयुक्ताद् गौणानाम्नः पश्चमी वा भवति । ग्रामाद् ग्रामस्य वा १-हेतौ तृतीया ।
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२६ . हैमनूतनलघुप्रक्रिया दरम् । ग्रामाद ग्रामस्य वाऽन्तिकम् । पक्षे शेषे षष्ठी। एवं विप्रकृष्टसन्निकृष्टादिशब्दयोगेऽपि ।। ___स्तोकाल्पकृच्छकतिपयादसत्त्वे करणे ।२२१७९॥ असत्त्वे करणे वर्तमानेभ्यः स्तोकादिभ्यः पञ्चमी वा भवति । स्तोकात्स्तोकेन वा मुक्तः। एवमल्पादिशब्दयोगेऽपि ॥ इति पञ्चमी । ___अज्ञाने ज्ञः षष्ठी ।२।२।८०॥ अज्ञानेऽर्थे वर्तमानस्य जानातेः सम्बन्धिनि करणे वर्तमानाद गौणानाम्नः षष्ठी विभक्तिर्भवति । सर्विषो जानीते । सर्पिरुपायेन प्रवर्तत इत्यत्र जानातेरज्ञानार्थता । तृतीयापवादः ॥
शेषे ।२।२।८१॥ कर्मादिभ्योऽन्यः क्रियाकारकपूर्वकः कर्माद्यविवक्षालक्षणोऽश्रयमाणक्रियः श्रूयमाणक्रियो वाऽस्येदं भावरूपः स्वस्वामिभावादिः सम्बन्धविशेषः शेषः। तत्र गौणानाम्नः षष्ठी भवति । राज्ञः पुरुषः। जनकस्य पुत्री सीता । पंशोः पादः, क्षीरस्य विकारः, न माषाणामश्नीयात् । सुभाषितस्य शिक्षते । न ते मुखस्य जानते । न तस्य सायमश्नीयात् । अन्नस्य नो देहि ॥
२-यतो द्रव्ये प्रवृत्तिः स पर्यायो गुणोऽसत्त्वम् , असत्त्वरूपेणोच्यमानं द्रव्यादि चाऽसत्त्वम् । ३-स्वस्वामिभावः । ४-जन्यजनकभाषः । ५-अवयवावयिभावः । ६-विकार्यविकारकभावः । ७-फर्माविवक्षा । ८-करणाविवक्षा । ९.-सम्प्रदानाविवक्षा । १०-अपादानाविवक्षा। ११-अधिकरणाविवक्षा ।
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतन लघुप्रक्रिया
३२७
रिरिष्टात्स्तादस्ताद सतसाता (२/२/८२॥ रिरिष्टात् - स्तात् - अस्तात् - असू - अतसू - आत् एतत्प्रत्ययान्तैर्युक्ताद् गौणानाम्नः षष्ठी विभक्ति र्भवति । उपरि उपरिष्टाद् वा गृहस्य | एवं परस्तादित्यादौ । पञ्चम्यपवादः ॥
कर्मणि कृतः | २|२|८३ || कृदन्तस्य सम्बन्धिनि कर्मणि गौणान्नाम्नः षष्ठी भवति । द्वितीयापवादः । अपां स्रष्टा, पुरां भेत्ता, वर्षशतस्य पूरकः, पुत्रपौत्राणां दर्शकः । उदकस्य पिषः । ग्रामस्य गमनम्, गवां दोहः ॥
कर्तरि |२|२|८६|| कृदन्तस्य कर्तरि गौणान्नाम्नः षष्ठी भवति । तृतीयापवादः । भवत आसिका ||
वैकत्र द्वयोः | २|२|८५|| द्विकर्मकेषु धातुषु द्वयोः कर्मणोरेकतरस्मिन् वा पष्ठी भवति । अन्यत्र पूर्वेण नित्यमेव । अजाया नेता विदेहानां विदेहान् वा । अजाया अजां वा नेता विदेहानाम् ॥
द्विहेतोरणकस्य वा । २।२।८७ || स्त्र्यधिकारविहिताभ्यामकारण काभ्यामन्यस्य कर्तृकर्मषष्ठ्योः प्राप्तिहेतोः कृतः कर्तरि षष्ठी वा भवति । विचित्रा सूत्रस्य कृतिराचार्यस्याऽऽचार्येण वा । आश्चर्यो गवां दोहोऽगोपस्यागोपेन वा । अन्तर्धी येनादर्शनमिच्छति, यस्येति वा ॥
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२८
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
4
- द्विषोऽतृशः | २|२|८४ ॥ अतृप्रत्ययान्तस्य द्विष:" कर्मणि गौणान्नाम्नः षष्ठी वा भवति । चौरस्य चौरं वा द्विषन् ॥
कृत्यस्य वा | २|२|८८ || कृत्यस्य कर्तरि गौणान्नाम्नः षष्ठी वा भवति । भवतो भवता वा कार्यः पटः ॥
नोभयोर्हेतोः |२| २८९ ॥ कर्तृकर्मणोः षष्ठीहेतोः कृत्यस्य सम्बन्धिनोः कर्तृकर्मणोरुभयोरेव पष्ठी न भवति । नेतव्या जनकपुरमजा द्विजेन । एकैकहेतोस्तु स्यादेव । उपस्थानीयो गुरुः शिष्यस्य ॥
तृन्नुदन्ताव्ययक्वस्वानातृश शतृङिणकचखलर्थस्य |२| २|१०|| तून उदन्तस्याव्ययस्य का सोरानस्य अतृशः शतु र्डेः णकचः खलर्थस्य च कृतः सम्बन्धिनोः कर्मकर्त्रीः षष्ठी न भवति । तृन् वदिता जनापवादान् । उदन्तःकन्यामलङ्करिष्णुः । अव्ययम् - कटं कृत्वा । क्वसुः ओदनंपेचिवान् । तत्त्वं विद्वान् । आनेति कानशानानशां त्रयाणां ग्रहणम् । कटं चक्राणः, मलयं पवमानः, ओदनं पचमानः । अतृश्- तत्रार्थमधीयन् । शत्रु कटं कुर्वन् । ङि-परिषहान् सासहिः । णकच् - एधानाहारको व्रजति । खलर्थ:-सुज्ञानं तत्त्वं भवता, ईषत्करः कटो भवता ॥
तयोर सदाधारे | २|२९१ ॥ वर्त्तमानादाधाराच्चान्यस्मिन्नर्थे विहितौ यौ क्तक्तवतू तत्सम्बन्धिनोः कर्मकर्त्रीः
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
३२९ षष्ठी न भवति । कृतः कटो मैत्रेण । कटं कृतवान् । वर्तमानेराज्ञां ज्ञातः । आधारे इदमेषां शयितमासितं वा ॥
वा क्लीवे ।२।२।९२॥ क्लीबे विहितस्य क्तस्य , कर्तरि षष्ठी वा न भवति । छात्रस्य छात्रेण वा हसितम् ॥
__ अकमेरुकस्य ।२।२।९३॥ कमेरन्यस्योकप्रत्ययान्तस्य कर्मणि षष्ठी न भवति । भोगानभिलाषुकः । कमेस्तु दास्याः कामुकः । इति षष्ठी ॥
क्रियाश्रयस्थाधारोऽधिकरणम् ।२।२।३०॥ क्रियाश्रयस्य कर्तुः कर्मणो वा य आधारस्तत्कारकमधिकरणसंज्ञं भवति । क्रियाश्रयस्याधिकरणमाधारसंशं च भवतीति चार्थः। अधिकरणं पोढा-वैषयिकमौपश्लेषिकमभिव्यापकं सामीप्यकं नैमित्तिकमौपचारिकं च ॥
सप्तम्यधिकरणे ।२।२।९५॥ गौणानाम्नोऽधिकरणे कारके सप्तमी भवति विभक्तिः । वैषयिकैम्-दिवि देवाः, मोक्षे इच्छा । औपश्लेषिकम्-कटे आस्ते । अभिव्यापकम्तिलेषु तैलम् , गवि गोत्वम् । सामीप्यम्-वाप्यामश्वः, गुरौ वासः। नैमित्तिकम्-युद्धे सना ते, आतपे ५-अनन्यत्रभावो विषयस्तस्मै प्रभवति वैषयिकम् । २- एकदेशमात्रसंयोग उपश्लेषस्तत्र भवमौपश्लेषिकम् । ३-यस्याधेयेन समस्तावयवसंयोगस्तदभिव्यापकम् । ४-यदाधेयसन्निधिमात्रेण क्रियाहेतुस्तत्सामीप्यकम् । ५-निमित्तमेव नैमित्तिकम् ।
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३० हैमबूतनलघुप्रक्रिया क्लाम्यति । औपचारिकम् स मे मुष्टिमध्ये तिष्ठति, ममा
गुल्यग्रे करिशतम् ॥ . स्वामीश्वराधिपतिदायादसाक्षिप्रतिभूप्रसूतै : ।२।२।९८॥ एभिः शब्दयुक्ताद् गौणानाम्नः सप्तमी वा भवति । पक्षे शेषे षष्ठी । गवां गोषु वा स्वामीश्वरोऽधिपतियादः साक्षी प्रतिभूः प्रसूतो वा ।।
व्याप्ये क्तेनः । २।२।९९॥ क्तप्रत्ययान्ताद् य इन् तदन्तस्य व्याप्ये वर्तमानाद् गौणानाम्नः सप्तमी भवति । अधी'ती व्याकरणे, इष्टी यज्ञे ॥
तद्युक्ते हेतौ ।२।२।१००॥ व्याप्येन संयुक्ते हेतौ वर्तमानाद् गौणानाम्नः सप्तमी भवति । हेतुतृतीयापवादः। चर्मणि द्वीपिनं हन्ति, दन्तयोर्हन्ति कुञ्जरम् । केशेषु चमरौं इन्ति, सीम्नि पुष्कलको हतः ॥ १॥ __ अप्रत्यादावसाधुना ।२।२।१०१॥ असाधुशब्देन युक्ताद् गौणानाम्नः प्रत्यादिप्रयोगाभावे सप्तमी भवति । असाधुर्मातरि । प्रत्यादौ तु द्वितीयैव, असाधुर्मातरं प्रति ॥
साघुना ।२।२।१०२॥ साधुशब्देन युक्ताद गौणा६-उपचारे भवमौपचारिकम् । १ . अघीतमनेनेत्यर्थे क्तान्तादिष्टादित्वादिन् । २-हेतुरत्रनिमित्तं कारणम् ।
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
३३१
नाम्नोऽप्रत्यादौ सप्तमी भवति । साधुर्द्विजे । प्रत्यादौ तु द्वितीयैव ॥
1
निपुणेन चार्चायाम् | २|२| १०३ || निपुणशब्देन साधुशब्देन च युक्ताद् गौणान्नाम्नोऽप्रत्यादौ सप्तमी भवत्यर्चायां गम्यायाम् । षष्ठ्यपवादः । मातरि निपुणः, मातरि साधुः, अनर्चायां तु - निपुणो मैत्रो मातुः ।
स्वेशेऽधिना | २|२| १०४ || ईशितव्ये ईशे च वर्त्तमानादधिना युक्ताद् गौणान्नाम्नः सप्तमी भवति । अधिविदेहेषु जनकः । अधिश्रेणि मगधाः ||
उपेनाधिकिनि | २|२| १०५ || उपेन युक्तादधि-किनि वर्तमानाद् गौणानाम्नः सप्तमी भवति । उपखाय द्रोणः । उपनिष्के कार्षापणैः ॥
यद्भावो भावलक्षणम् | २|२| १०६ ॥ यस्य सम्बन्धिन्या क्रिययाऽपरक्रिया लक्ष्यते तस्मिन् वर्त्तमानाद् गौणानाम्नः सप्तमी भवति । गोषु दुह्यमानास गत चैत्रः । गोषु दुग्धा स्वागतश्च । गम्यमानापि क्रिया कारकविभक्तिनिमित्तम् । वृक्षे शाखेत्यादौ आधारनिमित्तं
३ - मातैवेन निपुणं मन्यते न तु तथाऽस्तीत्यर्थः । ४ - जनकस्य विदेहा ईशितव्या इत्यर्थः । ५ - मगधानामीशः श्रेणिक इत्यर्थः । ६ - खाय द्रोणोऽधिकइत्यर्थः । ७ - निष्के कार्षापणोऽधिक इत्यर्थः । क्रिया | प्रसिद्धं लक्षणम् । अप्रसिद्धं लक्ष्यम् ।
८ - भावः
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३२
हैमनूतनलघुप्रक्रिया यथा गम्या भवति क्रिया। तथा च-आनेषु फलायमानेषु गतः पक्वेषु चागतः। जातेविति गम्यते । तदपेक्षया सप्तमी । एवं श्रेष्ठेिषु भुञ्जानेषु दरिद्रा आसते, श्रेष्ठिवासीनेषु दरिद्रा भुञ्जते । दरिद्रेष्वासीनेषु श्रेष्ठिनो भुञ्जते, दरिद्रेषु भुञ्जानेषु श्रेष्ठिन आसते । इत्यादौ यत्रार्हाणां कर्तृत्वं तद्विपर्ययो वा तथाऽनर्हाणामकारकत्वं तद्विपर्ययो वा, तत्रापि भावलक्षण एव सप्तमी बोध्या ॥
षष्ठी वाऽनादरे ।२।२।१०८॥ यद्भावो भावलक्षणं तस्मिन् वर्तमानाद् गौणानाम्नोऽनादरे गम्यमाने षष्ठी वा भवति । रुदतो लोकस्य प्रावाजीत् । रुदन्तं लोकमनाहत्येत्यर्थः। पक्षे भावलक्षणसप्तमी। रुदति लोके प्राबाजीत् ॥
सप्तमी चाविभागे निर्धारणे ।२।२।१०९॥ जातिगुणक्रियासंज्ञाभिः . समुदायादेकदेशस्य बुद्धया पृथकरणं निर्धारणम् । निर्धारणे गम्यमाने गौणानाम्नः षष्ठी सप्तमी च भवति निर्धार्यमाणस्यैकदेशस्य समुदायेन सह कथञ्चिदैक्ये शब्दाद् गम्यमाने । नृणां नृषु वा द्विजः श्रेष्ठः। क्षत्रियः पुरुषाणां पुरुषेषु वा शूरतमः। गवां गोषु वा कृष्णा बहुक्षीरा ॥ इति सप्तमी । १-अर्हाणां कारकत्वम् । २-अर्हाणामकारकत्वम् । ३-अनर्हाणामकारकत्वम् । ४-अनर्हाणां कारकत्वम् ।
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया पृथगनाना पश्चमी च ।२।२।११३॥ पृथगनानाशब्दाभ्यां युक्ताद् गौणानाम्नः पञ्चमी तृतीया च भवति । पृथङ् मैत्रान्मैत्रेण वा । नाना चैत्राच्चैत्रेण वा ॥
ऋते द्वितीया च ।२।२।११४॥ वर्जनार्थाद ऋतेशब्देन युक्ताद् गौणान्नाम्नो द्वितीया-पञ्चमी च भवति । चित्रं यथाश्रयमृते । ऋते धर्मान्न सुखम् ॥
विना ते तृतीया च ।२।२।११५॥ विनाशब्देन युक्ताद् गौणानाम्नो द्वितीया तृतीया पश्चमी च भवति । विना वातं वाताद् वातेन वा ॥ __तुल्याथै स्तृतीयाषष्ठ्यो ।२।२।११६॥ तुल्याथैयुक्ताद गौणानाम्नस्तृतीयाषष्ठ्यौ भवतः। मात्रा मातुर्वा तुल्यः सदृशः समानः समो वा। तुलोपमाशब्दो तु सादृश्ये, न सदृशे इति तद्योगे न भवति । कृष्णस्य तुलोपमा वा नास्ति ॥ . ..
. द्वितीयाषष्ठ्यावेनेनाऽनव्चे।।२।११७॥ एनप्रत्ययान्तेन युक्ताद् गौणानाम्नो द्वितीयाषष्ठयौ विभक्ती भवतो. न. चेत्सोऽञ्चेः परो भवति । पूर्वेण ग्रामं ग्रामस्य वा । अनश्चेरिति किम् ? प्रोग ग्रामात् ॥ १-पूर्वोऽदूरो देश इत्यर्थे अदूरे एन इत्येनप्रत्ययः । २-एनप्रत्ययस्य लुबञ्चेरिति लुप् ।
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३४ मनूतनलघुप्रक्रिया
हेत्वस्तृतीयाद्याः ।२।२।११८॥ हेत्वथैः शब्दैयुक्तात् तत्समानाधिकरणाद् गौणाभाम्नस्तृतीयाचतुर्थीपञ्चमीषष्ठीसप्तमीविभक्तयो भवन्ति । धनेन हेतुना, धनाय हेतवे धनाद्धेतोधनस्य हेतोधने हेतौ वा वसति । एवं कारणनिमित्तादिशब्दयोगेऽपि ॥
सर्वादेः सर्वाः ।२।२।११९॥ हेत्वथैर्युक्तात्तत्समानाधिकरणाद् सर्वादेः गौणान्नाम्नः सर्वा विभक्तयो भवन्ति । को हेतुः कं हेतुं केन हेतुना कस्मै हेतवे कस्माद् हेतोः कस्य हेतोः कस्मिन् हेतौ वसति । एवं कारणादावपि, यत्तदादावपि ॥
असत्त्वारादर्थाहाङसियम् ।२।२।१२०॥ असत्त्ववाचिनो दरार्थादन्तिकार्थाच्च टा सि डि अम् इत्येते प्रत्यया भवन्ति । दरेण, दूसद् दूरे दूरं वा ग्रामस्य ग्रामाद्वा । दूरेणावसथान्मूत्रं, दूरात्पादावनेजनम् । दूरे च भाव्यं दस्युभ्यो, दूरं च कुपिताद् गुरोः॥१॥ ____जात्याख्यायां नवैकोऽसङ्ख्यो बहुवत्।।२।१२१॥ 'जातौ वाच्यायामेको जातिलक्षणोऽर्थः सङ्ख्यावाचिविशेषणरहितो बहुवद्वा भवति । सम्पन्नों यवः, सम्पन्ना यवाः । जातिवाणं किम् ? चैत्रः। एक इति किम् ? संपन्नी नीहियो। असत्य इति किन ? एको ब्रीहिः सम्पन्नः मुभिक्षं करोति ॥
..
..
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया ____ अविशेषणे दो चास्मदः ।२।२।१२२॥ अस्मदो द्वावेकश्चार्थों का बहुवद् भवनि न चेत्तस्य विशेषणं प्रयुज्यते । आवां ब्रूवः, वयं ब्रूमः । अहं ब्रवीमि, वयं ब्रूमः । अविशेषण इति किम् ? ब्रूमो वयं सकलशास्त्रविचारदक्षाः ॥ अहं पण्डितो ब्रवीमि । नाट्ये च दक्षा वयमित्यादौ तु दक्षत्वादिकं विधेयं न विशेषणम् । विशेषणं त्यविधेयं यत्तदुच्यते, इति बहुवचनोपपत्तिः ॥ . गुरावेकश्च ।२।२।१२४॥ गौरवाहे ऽर्थे वर्तमानस्य शब्दस्य द्वावेकश्वार्थों बहुवद्वा भवति । त्वं गुरुः, युवां गुरू, यूयं गुरवः । अप् दारेत्यादयः शब्दा एकादिष्वर्थेवपि तत्तल्लिङ्गसङ्ख्या एव, तथा शब्दस्वाभाव्यादिति बोध्यम् ॥
इति कारकपरिशिष्टम् ॥
अथ तद्धिताः।
तत्रादौ संज्ञाधिकारः॥ तद्धितोऽणादिः ।६।११॥ इत ऊचे वक्ष्यमाणोऽणादिः प्रत्ययस्तद्धितसंज्ञो भवति ॥ - पौत्रादि वृद्धम् ।।२॥ परेमप्रकृतेरपत्यवतो यत्पौ. ५-यः स्वयं नापस्यत्वेन - बोधितो यस्याऽन्योऽपत्यत्वेन बुबोधियिषितस्स
परमप्रकृतिस्तद्वाचकादित्यर्थः । यथा गर्गवत्सादयः ।
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३६ हैमनूतनलघुप्रक्रिया त्राद्यपत्यं तवृद्धसंज्ञं भवति ।
वंश्यज्यायोभ्रात्रोर्जीवति प्रपौत्राद्यस्त्री युवा ।६।१।३॥ स्त्रीवर्जितं प्रपोप्राद्यपत्यं वईये ज्यायोभ्रातरि वा जीवति युवसंझं भवति ॥
सपिण्डे वयःस्थानाधिके जीवद्वा ।६।१।४॥ परमप्रकृतेः स्त्रीवर्जितं प्रपौत्राद्यपत्यं वैयःस्थानाभ्यां द्वाभ्यामप्यधिके सेंपिण्डे जीवति जीव देव युवसंज्ञं वा भवति । ___ संज्ञा दुर्वा ॥३॥१६॥ या संज्ञा संव्यवहाराय हैठानियुज्यते सा दुसंज्ञा वा भवति ॥
त्यदादिः ।६।१।७॥ सर्वाधन्तर्गतास्त्यदादयो दुसंज्ञा भवन्ति ।।
वृद्धिर्यस्य स्वरेष्वादिः ।६।१८॥ यस्य शब्दस्य स्वरेषु मध्ये आदिः स्वरो वृद्धिसंज्ञो भवति स शब्दो दुसंज्ञो भवति ॥ इति तद्धित-संज्ञाप्रकरणम् ॥
वाद्यात् ।।१।११॥ वा इति च आद्यादिति च द्वयमधिक्रियते । तत्र वाऽधिकारादित ऊर्ध्व वक्ष्यमाणाः
२-वस्यः पित्रादिरात्मनः कारणम् । ३-एकपितृक एकमातृको वा। ४-वयो यौवनादि, स्थानं पिता पुत्र इत्यादि । ५-ययोरेकः पूर्वः सप्तमस्तावन्योन्यस्य सपिण्डौ। ६-कृत्रिमा संज्ञेत्यर्थः । यथा देवदत्तः। ७-आरैदौद्रपः ।
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघु प्रक्रिया
३३७
प्रत्यया विकल्प्यन्ते । तेन पक्षे समासो वाक्यं च प्रयुज्यते । आद्यादित्यधिकाराच्च सूत्रे यदादौ निर्दिष्टं तस्मात्प्रत्ययो भवति नान्यस्मात् ॥
9
सोऽपत्ये | ६ | १|१२८ ।। यष्ठ्यन्तान्नाम्नोऽपत्येऽर्थे यथाविहितमणादयः प्रत्यया भवन्ति ।
वृद्धिः स्वरेष्वादणिति तद्धिते |७|४|१|| ञिति णिति च तडिते परे पूर्वो यः प्रकृतिभागस्तस्य स्वराणां मध्ये आदि स्वस्तस्य वृद्धिरादेशो भवति ||
अस्वयम्भुवोऽव् ||४ | ७० ॥ स्वयंभूशब्द वर्जितस्यापदसंज्ञकस्योवर्णान्तस्य तद्धिते परे अव इत्ययमादेशो भवति । औपगवेः । अस्वयंभुव इति किम् ? स्वायम्भुवः ॥
नोsपदस्य तद्धिते ||४ | ६१ || नकारान्तानामपदसंज्ञकानां तद्धिते परेऽन्त्यस्वरा देर्लुग् भवति ||
अणि |७|४|५२ || अन् इत्येतदन्तस्याणि तद्धिते परे ऽन्त्यस्वरादेर्लुगू न भवति । सौत्वेनः ॥
1
८ - तेन सास्य देवतेत्यादौ तत्पदेन परामृष्टादिन्द्रादिप्रकृतेरेव प्रत्ययो भवति । ऐन्द्रं हविः ।
C
१ - उप - समीपे गौर्यस्य स उपगुः, ततः उपगु ङस् इत्यत्र तस्यापत्यमित्यणि उपगु ङस् अ इति स्थिते एकार्थीभावो भवति । ततश्च नामसंज्ञायां सौ पदत्वमित्यपद्यनिमित्तस्य स्यादेर्लुकि आदिस्वरवृद्धिः, ततोऽव् ॥ २ - सुत्वनोऽपत्यम् । अन्त्यस्वरादिलोपनिषेध आदिवृद्धिः ।
२२
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________
मनूत लघु प्रक्रिया
अत इञ | ६|१|३१|| अकारान्तान्ङसन्तान्नाम्नोझ पत्येऽर्थे इन् प्रत्ययो भवति ॥
३३८
अवर्णवर्णस्य |७|४|६८ || अवर्णान्तस्येवर्णान्तस् चापदस्य तद्धिते परे लुग् भवति । दाक्षिः, इ: । |
बाह्वादिभ्यो गोत्रे | ६ | १|३२|| बाहुवादिभ्यो सन्तेभ्यः सति सम्भवे गोत्रेऽन्यथाऽपत्येऽर्थे इन् प्रत्ययो भवति । स्वापत्यसन्तानस्य स्व-व्यपदेशकारणमृषिस्तृषिव यः प्रथमः पुरुषस्तदपत्यं गोत्रम् | बौहविः । वार्कलि राँमिः, काणिः । पार्श्विः, आष्टिः, आग्निशर्मिः ।
"
६
१४
शीर्षःस्वरे तद्धिते | ३ |२| १०३ || शिरस् शब्दस्य स्वरादौ तद्धिते परे शीर्ष इत्ययमादेशो भवति । हस्तिशीर्षिः, औडुलोमिः, साखिः", वाल्मीकिः, आरुणिः । बिदादिगर्गादिभ्योऽप्यनन्तरापत्येऽनेनेव ।
बैदिः",
मार्गिः ॥
भूयः सम्भूयोऽम्भोऽमितौजसःस्लुक् च । ६।१।३६
३- दक्षस्यापत्यम् । ४- अस्यापत्यम्, अकारलोपे प्रत्यय एवावशिष्यते । ५ - बाहोरपत्यम् ओख । ६ - वृकलस्यापत्यम् । ७ – रामस्यापत्यम् । ८- कृष्णस्यापत्यम् । ९ - पञ्चानामपेत्यमन्त्यस्वरादिलुक् । १०- अष्टानामपत्यम् । ११ - अग्निशर्मणोऽपत्यम् । १२ - अलोपादिवृद्धी । १३उडुलोम्नोऽपत्यम् । अन्त्यस्वरादिलोपवृद्धी । १४ - आकृतिगणत्वात् । सख्युरपत्यम्, इकारलोपः । १५ - वल्मीकस्यापत्यम् । १६- अत्र तु वृद्धापत्ये ।
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया भूयस् , सम्भूयस् अम्भस् अमितौजस् इत्येतेभ्योऽपत्येर्थे इञ् प्रत्ययो भवति, सकारलोपश्चेषाम् । भौयिः", साम्भूयिः, आम्भिः, आमितौजिः। __व्यामवरुटसुधातृनिषादबिम्बचण्डालादन्त्यस्य चाऽक् ।६।१।३८॥ व्यासादिभ्योऽपत्येऽर्थे इञ् प्रत्ययो भवति तत्सन्नियोगे चैषामक् इत्ययमन्तादेशो भवति ॥
रवः पदान्तात्प्रागैदौत् ।७।४।५॥ ब्णिति तद्धिते इवर्णोवर्ण योवृद्धिप्रसङ्गे तयोरेत्र स्थाने यौ यकारवकारी पदान्तौ ताभ्यां प्राक् यथासंख्यमैत् औत् इत्येतावागमौ भवतः । वैयाँसकिः, वारुटकिः, सौधातकिः, नैपादकिः, वैम्बकिः, चाण्डालकिः ॥ ___ पुनर्भूपुत्रदुहितुन नान्दुरनन्तरेऽञ् ॥६॥१॥३९॥ पुनर्भू-पुत्र-दुहित-ननान्ड इत्येतेभ्यो उसन्तेभ्योऽनन्तरेऽपत्येऽर्थे अञ् प्रत्ययो भवति । पौनर्भवः, पौत्रः, दौहित्रः, नानान्द्रः।
विदादेवृद्धे ।६।१४१॥ बिदादिभ्यो ङसन्तेभ्यो वृद्धेऽपत्येऽर्थे अञ् प्रत्ययो भवति । बैदैः, और्वः, काश्यपः, भारद्वाजः॥
१७-सलोपेऽकारलोपः। १-व्यसनं व्यासः, तत्क्रियायोगात्पुरुषोऽपि व्यासः, तस्यापत्यम् । वीत्युपसर्मकारस्य पदान्तस्य स्थाने यकारोऽपि पदान्त इति बोध्यम् । २-इवर्णादेरिति रः । ३-बिदस्य वृद्धापत्यम् । एवमग्रेऽपि वृद्धथल्लोपौ
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४०
हैमनूतनलघुप्रक्रिया . यात्रोऽश्यापर्णान्तगोपवनादेः ।६।१।१२६॥ यत्रन्तस्याऽअन्तस्य च बहुत्वविशिष्टे गोत्रेऽर्थे वर्तमानस्य यः से प्रत्ययस्तस्याऽस्त्रियां लुप् भवति । गोपवनादिभ्यः श्यापर्णान्तेभ्यो विहितं वर्जयित्वा । बिदस्य वृद्धापत्यानि बिदाः। कश्यपाः, उर्वाः, भरद्वाजाः ॥
गर्गादेर्यञ् ।६।१।४२॥ गर्गादिभ्यो ङसन्तेभ्यो वृद्धेऽपत्येऽर्थे यञ् प्रत्ययो भवति । गर्गस्य वृद्धापत्यं गार्ग्यः । वात्स्यः, गर्गाः, वत्साः । अनन्तरापत्ये तु वैदिः, गागिः॥
कुञ्जादेायन्यः।६।१।४७॥ कुञ्जादिभ्यो डसन्तेभ्यो वृद्धेऽपत्येऽर्थे बायन्यः प्रत्ययो भवति । कौञ्जायन्यः, नाघ्नायन्यः॥
स्त्रीबहुष्वायन ।६।१।४८॥ कुञ्जादिभ्यो ङसन्तेभ्यो बहुत्वविशिष्टे वृद्ध स्त्रियां वा बहुत्वेऽपि आयनञ् प्रत्ययो भवति । कौञ्जायनाः॥ ___ अश्वादेः ।६।११४९॥ अश्वादिभ्यो ङसन्तेभ्यो वृद्ध ऽपत्ये आयन प्रत्ययो भवति । आश्चार्यनः । शाखायनः ।
४-यञ् अञ् च । ५-प्रत्ययस्य लोपे अितोऽभावान्न वृद्धिः । ६-इनि वृद्धयल्लोपौ । बिदस्यानन्तरापत्यमिति । ७-कुञ्जस्यापत्यं वृद्धम् । ८'कुञ्जस्याऽपत्यानि । ९-अश्वस्य वृद्धांपत्यम् ।..
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________
है मनूतनलघुप्रक्रिया . ३४१ बिदादि पाठादअपि, आश्वः । अनन्तरापत्ये आश्विः । बिदादिगर्गादिपाठात् शाङ्खः, शाङ्ख्यः, अनन्तरापत्ये शाखिः॥
नडादिभ्य आयनण् । ।१॥५३॥ नडादिभ्यो ङसन्तेभ्यो वृद्धेऽपत्ये आयनग् प्रत्ययो भवति । नाडाथनः । चारायणः। अनन्तरापत्ये तु नाडिः, चारिः॥
वृद्धाद यूनि ।६।१॥३०॥ यन्यपत्ये विवक्षिते यः प्रत्ययः स परमप्रकृतयों वृद्धप्रत्ययस्तदन्ताद् भवति । आद्यादित्यस्याऽपवादः । वृद्धापत्यप्रत्ययान्त एव युवापत्यप्रत्ययस्य प्रकृतिर्भवतीति यावत् ॥
यवित्रः ।६।१॥५४॥ वृद्ध विहितौ यौ यजिनौ तदन्ताद् युवापत्ये आयनण् प्रत्ययो भवति । गाय॑स्यापत्यं युवा गाायणः। दाक्षेरपत्यं युवा दाक्षायणः । स्त्रियां परत्वादेयणेव ।
शिवादेरण् ।६।११६०॥ शिवादिभ्यो ङसन्तेभ्योऽपत्यमात्रेऽण् प्रत्ययो भवति । अत इादेरपवादः। शैवः, प्रौष्ठेः, पौष्ठिकः ॥
ऋषिवृष्ण्यन्धककुरुभ्यः ।६।११६१॥ ऋषवृष्ण्यन्ध१-नडस्य वृद्धापत्यम् , वृद्धयल्लोपौ । २-अकारलोपोऽवर्णेवर्णस्येत्यनेन । व्यञ्जनादिति यलोपः । ३-इकारलोपः, दक्षस्य युवापत्यम् । इञि आयनण् । रघुवर्णेति णः। ४-प्रोष्ठस्यापत्यम् , अवर्णेवर्णस्येत्यलोपः, एवं प्रौष्ठिकः । ५-ऋषयोवशिष्ठादयः, वृष्णयोऽन्धकः: कुस्त्रश्च क्षत्रियाः प्रसिद्धाः ।
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४२
. हैमनूतनलघुप्रक्रिया ककुरुवाचिभ्यः शब्देभ्योऽपत्ये अण् प्रत्ययो भवति । इबोऽपवादः । ऋषिः-वाशिष्ठः। वैश्वामित्रः, गौतमः । वृष्णि-वासुदेवः, आनिरुद्धः। अन्धक-वाफल्कः । कुरुनाकुलः, साहदेवः ॥
कन्यात्रिवेण्याः कनीनत्रिवणं च ।६।१।६२॥ कन्याशब्दात् त्रिवेणीशब्दाचाऽपत्ये अण् प्रत्ययो भवति । तत्सन्नियोगे कनीनत्रिवण इत्येतौ च यथासंख्यमादेशौ भवतः। काँनीनो व्यासः कर्णश्च । त्रिवेण्या अपत्यं त्रैवणः ॥
णश्च विश्रवसो विश्लक् च वा ।६।१।६५॥ विश्रवसो ङसन्तापत्ये अण् प्रत्ययस्तत्सन्नियोगे णकारश्चान्तादेशो भवति णसन्नियोगे विश्शब्दलोपश्चास्य वा । विश्रवसोऽपत्यं वैश्रवणः, रावणः ॥
भृग्वगिरसकुत्सवशिष्ठगोतमात्रेः ।६।२।१२८॥ भृगु-अङ्गिरस् कुत्स वशिष्ठ गौतम अत्रि इत्येतेभ्यो यः प्रत्ययस्तदन्तस्य बहुतविशिष्टे गोत्रेऽर्थे वर्तमानस्य यो गोत्रार्थप्रत्ययस्तस्याऽस्त्रियां लुप् भवति । भृगेवः, अङ्गि
६-वपल्कस्यापत्यम् , उद्धवः । ७-कन्याया अपत्यम् । ८-विश्लोपे
आदिस्वरस्य वृद्धिः । १-भृगोरपत्यानि । प्रत्ययलुकि जस्येदोदिति गुणः ।
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
हैमनूतनलघुप्रक्रिया रसः, कुत्साः, वशिष्ठाः, गोतमाः। ऋष्यणो लुप् । अत्रयः, इतोऽनिब इत्ये यणो लुप् ॥
संख्यासंभद्रान्मातुर्मातुर् च ।६।१६६॥ संख्यावाचिनः सम् भद्र इत्येताभ्यां च परो यो मातृशब्दस्तदन्तादपत्येऽग् प्रत्ययो भवति मातुश्च मातुरित्यादेशः। द्वयो. त्रिोरपत्यं द्वैमातुरो गणेशः । पाण्मातुरः स्कन्दः । शातमातुरो भरतः, सामातुरः, भाद्रमातुरः ॥
अदोनदीमानुषीनाम्नः ।।१।६७।। अदुसंज्ञकानदीनाम्नो मानुषीनाम्नश्चाऽपत्येऽण् प्रत्ययो भवति । एयणोऽग्वादः । यामुनः, देवदैत्तः ॥
झ्याप्त्यूङः ।६।११७०॥ ङ्यन्तादाबन्तात्त्यन्तादृङन्ताच अपत्ये एयण प्रत्ययो भवति । सौपर्णेयः, वैनतेयः, यौवतेयः॥
अकद्रूपाण्ड्वोरुवर्णस्यैये ।।४।६९॥ कद्रूपाण्डुशब्दवर्जितस्य उवर्णान्तस्य एये तद्धिते परे लुग् भवति ।
२-द्वयोर्मात्रोरपत्यमित्यर्थे द्विओसमातृओसित्यवस्थायां तद्धितार्थे समासो विभक्तिलुगण प्रत्ययो मातुरादेशश्चादिवृद्धिश्च । एवं षण्णां मातॄणामपत्यम् । संगता भद्रा वा माता भद्रस्य वा माता, तस्या अपत्यम् , शतस्य माता, तस्या अपत्यम् । ३-यमुनाया अपत्यम् । ४-देवदत्ताया अपत्यम् । ५-सुपर्णाया विनतायाश्चाऽपत्यम् ।
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४४
हैमनूतनलघुप्रक्रिया कामण्ड लेयः।
द्विस्वरादनद्याः ।६।१।७१॥ द्विस्वराद् ङ्याप्त्यूङन्ता दनदीवाचिनोऽपत्ये एयण् प्रत्ययो भवति । दात्तेयः । नदीवाचिनस्तु सैतः, सैप्रः, रैवः ।
इतोऽनिकः ।६।११७२॥ इनन्तवर्जिताद् द्विस्वरादि कारान्तादपत्ये एयण प्रत्ययो भवति । नाभेयः, नैधेयः ।। अनित्र इति किम् ? दाक्षायणः । अद्विस्तरात्तु मारीचः ॥
शुभ्रादिभ्यः ।६।११७३॥ शुभ्रादिभ्योऽपत्ये एयण प्रत्ययो भवति । इञादीनामपवादः । शौभ्रेयः, गाङ्गेयः,, वैमात्रेयः॥
कल्याण्यादेरिन् चान्तस्य ।६।१७७॥ कल्याण्यादिभ्योऽपत्ये एयण प्रत्ययो भवति इन् इत्ययमन्तस्य चादेशः । काल्याणिनेयः। माध्यमिनेयः॥
हृद्भगसिन्धोः ।७।४।२५॥ हृद्भगसिन्धु इत्ये वमन्तानां णिति तद्धिते परे पूर्वपदस्योत्तरपदस्य की स्वरेवादेः स्वरस्य वृद्धिर्भवति । सौभागिनेयः ।
P
INTAN
नयः ।
६-कमण्डल्वा अपत्यम् । ७-दत्ताया अपत्यम् । ८-नाभेनिधेश्चापत्यम् । . ९-मरीचेरपत्यम् । १०-विमातुरपत्यम् । इबर्णादेरिति रः । १-सुभगाया अपत्यम् ।
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
३४५ ____ अनुशतिकादीनाम् ।७।४।२७॥ अनुशतिक इत्येवमादीनां शब्दानां णिति तद्धिते परे पूर्वपदस्योत्तरपदस्य च स्वरेष्वादेः स्वरस्य वृद्धिर्भवति । पारस्त्रैणेयः ॥
__ कुलटाया वा ।६।१७८॥ कुलटाशब्दादपत्ये एयण प्रत्ययो भवति तत्सन्नियोगे इन् च वाऽन्तादेशः। कौलटिनेयः । आदेश एव विकल्प्यते, कौलटेयः॥ .
चटकाण्णैरः स्त्रियां तु लुप् ।६।११७९॥ चटकशब्दान्डसन्तादपत्यमात्रे गैरः प्रत्ययो भवति, स्त्रियां त्वपत्ये विहितस्य गैरस्य लुप् । चाटकैरः, स्त्र्यपत्ये लुप्-चटका ॥
क्षुद्राभ्य एरण या ।६।१८०॥ क्षुद्रावाचिभ्यः शब्देभ्यो ङसन्तेभ्यः स्त्रीलिङ्गेभ्योऽपत्ये एरण प्रत्ययो वा भवति । अङ्गहीना अनियतपुंस्का वा स्त्रियः क्षुद्राः। अणेयणोऽपवादः । काणेरैः, काणेयः, दासेरः, दासेयः नाटेरः, नाटेयः ।
गोधाया दुष्टे णारश्च ।६।१।८१॥ गोधाशब्दान्ङसन्ताद् दुष्टेऽपत्ये णारश्वकारादेरण् प्रत्ययो भवति । गौंधारः, गौधेरः । अदुष्टे तु गौधेयः । २-परस्त्रिया अपत्यम् , एकपदत्वाणत्वम् । ३-कुलस्याऽटा कुलटा, तस्या अपत्यम् । ४-चटकस्य चटकाया वाऽपत्यम् । ५-काण्या अपत्यम् , अवर्णेवर्णस्येतीकारलोपः । ६-याप्त्यूङ इत्येयण । एवं दास्या नट्याश्चाऽपत्यम् । ७-गोधाया अपत्यम् , योऽहिना गोधायां जन्यते सः ।
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४६
हैमनूतनलघुप्रक्रिया . चतुष्पादभ्य एयञ् ।६।१।८३॥ चतुष्पादवाचिभ्यो ङसन्तेभ्योऽपत्ये एयञ् प्रत्ययो भवति । अणादीनामपवादः। शाबलेयः, बाहुलेयः, सौरभेयः॥
वृद्धस्त्रियाः क्षेपे णश्च ।६।१८७॥ वृद्धापत्यान्तास्त्रीवाचिनः शब्दादपत्ये णः प्रत्ययो भवति, चकारादिकण् च क्षेपे गम्यमाने । गार्गः, गार्गिको वा जाल्मः॥
भ्रातुर्व्यः ।६।१।८८॥ भ्रात् शब्दादपत्ये व्यः प्रत्ययो भवति । भ्रातुरपत्यं भ्रातृव्यः ॥
ईयः स्वसुश्च ।६।१।८९॥ भ्रातृशब्दात्स्वमृशब्दाच्चापत्ये ईयः प्रत्ययो भवति । भ्रीत्रीयः, स्वस्रीयः ॥ ___ मातृपित्रादेयणीयणौ ।६।१।९०॥ मातृपित्रादेः स्वसशब्दान्तान्मातृस्वसृपितृष्वमृशब्दाच्चापत्ये डेयणीयणौ प्रत्ययौ भवतः। मातृध्वंसेयः, मातृष्वतीयः । पैतृष्वसेयः, पैतृष्वस्त्रीयः । परममातृष्वसुरपत्यमित्यादौ मातुः स्वशुरपत्यमित्यादौ च न भवति ॥ __ श्वशुराद्यः।६।१।९१॥ श्वसुरशब्दादपत्ये यः प्रत्ययो भवति । श्वशुयः ॥
८-शबलाया बहुलायाः सुरभेश्वाऽपत्यम् । ९-गार्या अपत्यम् । १०-इवर्णादेरिति रः । १-डित्यन्त्यस्वरादे क् । २-श्वशुरस्यापत्यम् , अवर्णेवर्णस्येत्यलोपः ।
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमलघुनूतनप्रक्रिया
३४७ जातौ राज्ञः ।।१।९२॥ राजन् शब्दादपत्ये जातो गम्यमानायां यः प्रत्ययो भवति ॥ । अनोऽट्ये ये ७।४।५१॥ अनित्येतदन्तस्य ट्यवर्जे ये प्रत्यये परे अन्त्यस्वरादेखेंग न भवति । राजन्यः: क्षत्रियजातिः ॥
क्षत्रादियः ।६।१।९३॥ क्षत्रशब्दादपत्ये इयः प्रत्ययो भवति जातौ गम्यमानायाम् । क्षत्रियः, जातिश्चेत् ।।
मनोर्याणी पश्चान्तः।६।११९४॥ मनुशब्दादपत्ये य अण् इत्येतौ प्रत्ययौ भवतस्तद्योगे च मनुशब्दस्य षकारोऽन्तो भवति जातौ गम्यमानायाम् । मनुष्याः, मानुषाः, अपत्यमात्रविवक्षायां जातेरगम्यमानत्वेऽणेव, मानवः । वृद्धापत्ये गर्गादित्वाद् यञ्, मानव्यः ॥
_ माणवः कुत्सायाम् ।६।१।९५॥ कुत्सायां गम्यमानायां मानव इत्यपत्येऽणि नकारस्य णकारादेशो निपात्यते । मनोरपत्यं कुत्सितं मूढं माणवः ।।
कुलादीनः ।६१९६॥ कुलशब्दान्तात्केवलाच्च कुलशब्दादपत्ये ईनः प्रत्ययो भवति । कुलीनः । द्विजकुलीनः, ईपदसमाप्तं कुलं बहुकुलं तस्यापत्यं बहुकुलीनः ।।
३-नोऽपदस्येति प्राप्तो लोपो निषिध्यते । ४-मनोरपत्यम् , अस्वयम्भुवोऽवित्यव् । ५-कुलस्यापत्यम् , अवर्णलोपः।
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूत लघु प्रक्रिया
यैकत्रावसमासे वा । ६ । ११९७ || कुलशब्दान्तात्केवलाच्च कुलशब्दादपत्ये य, एयकञ् इत्येतौ प्रत्ययौ वा भवतः, ताभ्यां मुक्ते ईनश्च, न चेत्कुलशब्दः समासे वर्तते । कुल्यः, कौलेयकः, कुलीनः, बहुकुल्यः, बाहुकुलेयकः, बहुकुलीनः । समासे तु । पूर्वेणेन एव ॥
३४८
दुष्कुलादेयण वा | ६ | १|९८ || दुष्कुलशब्दादपत्ये पण प्रत्ययो वा भवति । दौष्कुलेयः । दुष्कुलीनः ॥
महाकुलाद्वाsairat | ६ | १९९ ॥ महाकुलशब्दादपत्ये अञ् ईनञ् इत्येतौ प्रत्ययौ भवतो वा, ताभ्यां मुक्के ईनश्व | मोहाकुलः । माहाकुलीनः, महाकुलीनः ॥ कुर्वादेः | ६|१|१०० ॥ कुरु इत्येवमादिभ्योऽपत्ये व्यः प्रत्ययो भवति । कौरव्यः शाङ्कव्यः वृद्धेऽपि गर्गादिपाठाच्छाङ्कव्यः ॥
।
तिकादेरायन |६|१|१०७ || तिक इत्येवमादिभ्योsपत्ये आयनित्र प्रत्ययो भवति । इवादेरपवादः । तैकायनिः । कौरव्यायणिः ||
द्विस्वरादणः | ६|१|१०९ ॥ द्विस्वरादण्न्तादपत्ये आयनित्र प्रत्ययो भवति । पुत्रस्यापत्यं पौत्रः, तस्यापत्यं पौत्रायणिः ||
६ - अवर्णस्येत्यनेन अकारलोपः ।
१- आदिस्वरवृद्धयकारलोपौ । २ - कुरोः शङ्को श्वाऽपत्त्यम् । अस्वयम्भुव इत्यव् । ३ - अनन्तरापत्ये पुनर्भूइत्यादिना ।
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
३४९ अवृद्धादोनवा ।६।१।११०॥ अवृद्धवाचिनो दुसंज्ञकादपत्ये आयनिञ् प्रत्ययो वा भवति । आम्रगुप्तायनिः, आम्रगुप्तिः ॥
पुत्रान्तात् ।६।१।१११॥ पुत्रशब्दान्तात् दुसंज्ञकादपत्ये आयनिञ् प्रत्ययो वा भवति । गार्गीपुत्रायणिः । गार्गीपुत्रिः।
अदोरायनिः प्रायः ।६।१।११३॥ अदुसंज्ञकाद-- पत्ये आयनिः प्रत्ययो भवति प्रायः। ग्लुचुकायनिः, ग्लौचुकिः, त्रिपृष्ठायनिः, त्रैपृष्ठिः ॥
राष्ट्रक्षत्रियात्सरूपाद्राजापत्ये दिरञ् ।६।१।११४॥ क्षत्रियवाचिसरूपात् राष्ट्रवाचिनो राष्ट्रवाचिस्सरूपाच्च क्षत्रियवाचिनो यथासंख्यं राजनि क्षत्रियेऽपत्ये चाञ् प्रत्ययो भवति, स च दिसंज्ञो भवति । विदेहानां राष्ट्रस्य राजा वैदेहः ॥
बहुष्वस्त्रियाम् ।६।१।१२४॥ द्रथन्तस्य शब्दस्य बहुषु वर्तमानस्य यो द्रिः प्रत्ययः तस्याऽस्त्रियां लुप् भवति । विदेहानां राष्ट्रस्य राजानो विदेहाः। एवं
४-आम्रगुप्तस्यापत्यम् । अकारलोपः । ५-अवर्णेवर्णस्येत्यकारलोपः ।
अतः इजितीञ् प्रत्ययः । ६-गार्गीपुत्रस्यापत्यम् , वृद्धिरिति दुसंज्ञा । पक्षेऽत इञ् । ७-ग्लुचुकस्यापत्यम् , पक्षेऽत छ ।८-वृद्धबल्लोपौ।
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५०
हैमनूतनलघुप्रक्रिया “विदेहस्य राज्ञोऽपत्यं वैदेहः । बहुत्वे विदेहाः ।
___ सारवैश्वाकमैत्रेयभ्रौणहत्यधैवत्यहिरण्मया 1७४।३०॥ सारवादयः शब्दा अणादिप्रत्ययान्ताः कृताय लोपादयो निपात्यन्ते । ऐश्वोकः, इक्ष्वाकवः, पाञ्चाला पश्चालाः ॥ सरूपादिति किम् ? दाशरथिः, त्रैपृष्ठिः ॥
पुरुमगधकलिङ्गसूरमसद्विस्वरादण् ।६।१।११६॥ पुरु-मगध-कलिङ्ग-सूरमस इत्येतेभ्यो द्विस्वरेभ्या सरूपेभ्यो यथासंख्यं राजन्यपत्ये चार्थे दिरण प्रत्ययों भवति । अनोऽपवादः । पौरवः, पुरवः । मागधा, मगधाः। कालिङ्गः, कलिङ्गाः । सौरमसः, सरमसाः, आङ्गः, अङ्गाः, वागः, वङ्गाः । सर्वत्र बहुषु लुम् ॥
दुनादिकुर्विकोशलाजादाञ् व्यः ।६।१।११८॥ 'दुसंज्ञकेभ्यो नकारादिभ्यः कुरुशब्दाद् इकारान्तेभ्यक
कोशल, अजाद इत्येताभ्यां च राष्ट्रवाचिभ्यः क्षत्रियः । “वाचिभ्यश्च सरूपेभ्यो यथासंख्यं राजन्यपत्ये च ज्या प्रत्ययो भवति स च द्रिसंज्ञः। दु-आम्बेष्ठ्या आम्बष्ठाः। नैषध्यः, निषधाः। कुरु-कौरव्यः, कुरवः ।। .१-वृद्धथुलोपौ। २-अत इञ् । त्रैपृष्ठस्तु दाशरथवत्समाधेयः । शिवादि-. पाठादण् । ३-पुरूणां पुरोर्मगधानां मगधस्य कलिङ्गानां कलिङ्गस्य सूरमसानां, सूरमसस्य राजाऽपत्यं च । ४-वृद्धयकारेकारलोपावादेशा यथासंभवं बोध्याः।
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
३५१ इत्-आवन्त्यः, अवन्तयः । कौशल्यः, कौशल्या, कोशलाः । आजाद्यः, अजादाः ॥ ___पाण्डोड्यण् ।६।१।११९॥ पाण्डुशब्दाद्राष्ट्रक्षत्रियवाचिनः सरूपाद् यथासङ्ख्यं राजन्यपत्ये चार्थे ड्यण प्रत्ययो भवति सच द्रिसंज्ञः। पाण्डेयः, पाण्डवः । पाण्डवा इति तु कुरुराजविशेषार्थात्पाण्डुशब्दादपत्ये शिवायण ॥ __शकादिभ्यो नेर्लुप् ।६।१।१२०॥ शक इत्येवमादिभ्यः परस्य द्रिसंज्ञकस्य प्रत्ययस्य लुप् भवति । शकः, यवनः । शकादयः प्रयोगगम्याः॥
पितृमातुर्व्यडुलं भ्रातरि ।६।२।६२॥ पितृमातृभ्यां षष्ठ्यन्ताभ्यां भ्रातरि वाच्ये यथासंख्यं व्यडुल इत्येतो प्रत्ययौ भवतः। पितुर्भ्राता पितृव्यः। मातुर्धाता सांतुलः ॥
पित्रो महट् ।३।२।६३॥ पितृमातृशब्दाभ्यां षष्ठयन्ताभ्यां मातापित्रो च्ययोर्डामहट् प्रत्ययो भवति । पितुः पिता पितामहः। पितुर्माता पितामही, मातुः ५-डित्त्वादन्त्यस्वरादिलोपः, बहुत्वे पाण्डवः । ६-संज्ञात्वाद् दिसंज्ञा,
ज्यस्य लुप् । ७-ङित्त्वादन्त्यस्वरादिलोपः । २-डित्त्वादन्त्यस्वरादि लोपः, स्त्रियां टिवान्डीः ।
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५२
हैमनूतनलघुप्रक्रिया पिता मातामहः, मातुर्माता मातामही ॥ इत्यपत्याद्यर्थप्रक्रिया॥
रागाट्टो रक्ते ।६।२।१॥ रेज्यतेऽनेनेति रागः प्रसिद्धः कुसुम्भादिः। रागविशेषवाचिनो नाम्नस्तृतीया-- न्ताद रक्तमित्येतस्मिन्नर्थे यथाविहितमणादिः प्रत्ययो भवति । कुसुम्भेन रक्तं वस्त्रं कौमुम्भम् । काषायम् , माञ्जिष्ठम् , हारिद्रम् , कौकुमम् । वाऽधिकारात् पक्षे समासो वाक्यं च । एवं सर्वत्र तद्धितेऽभ्यूह्यम् ।
लाक्षारोचनादिकण् ।६२।२॥ लाक्षा, रोचना इत्येताभ्यां तृतीयान्ताभ्यां रक्तमित्येतस्मिन्नर्थे इकण प्रत्ययो भवति । अणोऽपवादः। लाक्षिकम् । रौचनिकम् ॥
शकलकदमाहा ।६।२।३॥ शकल-कर्दम-इत्येताभ्यां तृतीयान्ताभ्यां रागविशेषवाचिभ्यां रक्तमित्येतस्मिन्नर्थे इकण् प्रत्ययो वा भवति । शाकलिकम् , कार्दमिकम् । पक्षेऽण्-शाकलम् , कार्दमम् ॥ . नीलपीतादकम् ।६२।४॥ नीलपीतशब्दाभ्यां रागविशेषवाचिभ्यां तृतीयान्ताभ्यां रक्तमित्येतस्मिन्नर्थे यथासंख्यम् अ, क . 'इत्येतौ प्रत्ययौ भवतः। नीलेन,
२-इह शुक्लस्य वर्णान्तरापादनं रञ्जनं बोध्यम् । ३-आलोपादिवृद्धी ।
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया विगविशिष्टग्रहणान्नील्या वा रक्तम् नीलम् । पीतेन तो पीतकम् । अणपवादः ॥
चन्द्रयुक्तात्काले लुप्त्वप्रयुक्ते ।६।२।६॥ चन्द्रेण तं यन्नक्षत्रं तद्वाचिनस्तृतीयान्ताद् युक्तेऽर्थे यथाविहितं प्रत्ययो भवति स चेद् युक्तोऽर्थः कालो भवति, प्रयुक्ते तु कालवाचके शब्दे लुब् भवति ॥
तिष्यपुष्ययोर्भाऽणि ।२।४।९०॥ तिष्यपुष्ययोर्यकास्य भौणि परतो लुग् भवति । पुष्येण चन्द्रयुक्तेन पृक्तमहः पौषमहः । पौषोऽहोरात्रः। एवं तैषम् । अग्रमुक्ते इति किम् ? अद्य पुष्यः। । षष्ठ्याः समूहे ।६।२।९॥ षष्ठ्यन्तान्नाम्नः समूहेथे यथाविहितमणादयः प्रत्यया भवन्ति । चाषाणां समूहश्चापम् । एवं यत्रापि न विशेषविहितं तत्राप्यणेव । के बाकं शौकं भैक्षुकमित्यादयः॥ भिक्षादेः ।६।२।१०॥ भिक्षादिभ्यः समृहेऽर्थे यथाविहिमणादिः प्रत्ययो भवति । भक्षम् , गाभिणम् , यौवतम् ॥ १ ४-अवर्णेवर्णस्येति नीलीशब्देकारलोपः । ५-भं नक्षत्रम् , नक्षत्र। वाचकादणीत्यर्थः। .. १-काकानां कानां शुकानां भिक्षुकाणां च समूहः २-भिक्षाणां गर्मि. णीनां युवतीनां च समूहः । अवर्णेवर्षालोपावादिवृधिः ....
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूत लघु प्रक्रिया
गोत्रोक्षवत्सोष्ट्रवृद्धाजोर भ्रमनुष्य राजराजन्यरा! जपुत्रादकञ् |६|२|१२|| स्वापत्यसन्तानस्य स्त्रव्यपदेश कारिणः प्रथमपुरुषस्यापत्यं गोत्रम् | गोत्रप्रत्ययान्तेभ्य उक्षादिभ्यश्च समूहेऽकञ् प्रत्ययो भवति । अणोऽपवादः । औपगवकम् गार्गकम्, औक्षकम्, वात्सकम्, औष्ट्रकम् वार्धक्रम्", आजकम् औरभ्रकम्, मानुष्यकम्, राजें कम्, राजन्यकम्, राजपुत्रकम् ॥
३५४
"
केदाराण्यश्च | ६| २|१३|| केदारशब्दात्समूहे ऽर्ये प्योऽकव् च प्रत्ययौ भवतः । अचित्तेकणो ऽपवादः । कैदार्यम्, कैदारकम् ॥
कवचिहत्यचित्ताच्चेक हस्तिन् इत्येताभ्यामचित्तवाचिभ्यः इकण प्रत्ययो भवति । कावचिकैम् ॥
| ६ | २|१४|| कवचिन्
केदाराच्च समूहे
जातिश्च णितद्वितयस्वरे | ३ |२| ५१ || परतः जातिश्च णिप्रत्यये यकारादौ स्वरादौ च तद्धिते विषयभूते उत्पत्स्यमाने तद्विवक्षायामेव पुंवद् भवत्यन्ड् । हस्तिनां लिङ्गविशिष्ट ग्रहणाद् हस्तिनीनां वा समूहो
३ - औपगवानां गर्गाणां उक्ष्णां समूहः । अलोप आदिवृद्धिः । नोऽपदस्येत्यन्त्यस्वरादिलीपः । ४-धुटो धुटीति दलोपः । ५ - अन्त्यस्वरादिलोपः । - ६ - केदाराणां समूहः ७ - कवचान्येषां सन्तीति कवचिनः, तेषां समूहः, नोऽपदस्येति लोपः ।
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
३५५ हास्तिकम् , आपूपिकम् , शाकुलिकम् : कैदारिकम् ॥
धेनोरनत्रः ।६।२।१५॥ धेनुशब्दात्समूहेऽर्थे इकण् प्रत्ययो भवति न चेत्स नत्रः परो भवति ।। __ऋवर्णोवर्णदोसिसुसशश्वदकस्मात्त इकस्येतो लुक् ।७।४।७१॥ ऋवर्णान्तादुवर्णान्ताद् दोसू शब्दादिसन्तादुसन्ताच्छश्वदकस्माद्वर्जितात्तकारान्ताच्च परस्येकप्रत्ययस्य सम्बन्धिन इकारस्य लुग् भवति । धैनुकम् ।
ब्राह्मणमाणववाडवाद्यः ६।२।१६॥ एभ्यः समूहे यः प्रत्ययो भवति । ब्राह्मण्यम् , माणव्यम् , वाडव्यम् ।
गणिकाया ण्यः ।६।२।१७॥ गणिकाशब्दात् समूहे ण्यः प्रत्ययो भवति । गाणिक्यम् ॥
केशाद्वा ।।२।१८॥ केशशब्दात् समूहे ण्यः प्रत्ययो वा भवति । कैश्यम् , कैशिकम् । ___ वाऽश्वादीयः ।६।२।१९॥ अश्वशब्दात् समूहे ईयः प्रत्ययो वा भवति । अश्वीयम् , आश्वम् ॥
गोरथवातात्नलकट्यलूलम् ।६।२।२४॥ गो-रथचात इत्येतेभ्यः समूहे यथासंख्यं बल कट्यल् ऊल इत्येते - ८-हस्तिनीशब्देऽवर्णवर्णस्येतीकारलोपे नोऽपदस्थेत्यन्त्यस्वरादिलोपः । - १-धेनूनों समूहः, आदिवृद्धिः । २-अवर्णेवणेत्यलोपः । ३-गणिकानां
समूहः, अवर्णलोमांदिवृद्धी । ४-अलोपादिवृद्धी । ५-पक्षे षष्ठयाः समूह इत्यण् ।
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया प्रत्यया भवन्ति । गोत्री, रथकट्या, वातूलः ।। __ पाशादेश्च ल्यः ।६।२।२५।। पाशादिभ्यो गोरथवातेभ्यश्च समूहे ल्या प्रत्ययो भवति । इकणादेरपवादः । पाश्या, तृण्या ॥ गव्याँ, रथ्या, वात्या ॥ - श्वादिभ्योऽञ् ।६।२।२६॥ श्वन् प्रकारेभ्यः समूहेऽञ् प्रत्ययो भवति । शुनां समूहः शौर्वम् ॥
अनीनाट्यहोऽतः ।७।४।६६॥ ईन्-अत्-अवर्जिते तद्धिते परे अपदस्याऽहनो योऽकारस्तस्य लुग् भवति । औह्नम् , दाण्डम्, चाक्रम् ॥ ____खलादिभ्यो लिन् ।६।२।२७॥ खलप्रकारेभ्यः समूहे लिन् प्रत्ययो भवति । खलानां समूहः खलिनी । पाशादित्वाल्ल्योऽपि । खल्या। ऊकानामूकिनी कुटुम्बानां कुटुम्बिनी । श्वादयः खलादयश्च प्रयोगगम्याः ॥
ग्रामजनबन्धुगजसहायात्तल् ।६।२।२८॥ एभ्यः समृहे तल् भवति । ग्रामता, जनता, बन्धुता, गजता, सहायता । लित्वात् स्त्रियामाप । इति रक्ताद्यर्थाः ॥
पुरुषात्कृतहितवधविकारे चैयञ् ।६।२।२९॥ ६-लित्वात्स्त्रियामाप् । ७-य्यक्य रत्यव् । ८-नोऽपदस्येत्यन्त्यस्वरादि- . लोपे द्वारादेरित्यौः । ९-अह्नां समूहः । १०-दण्डिनां चक्रियां च समूहः । नोऽपदस्येत्यन्त्यस्वरादिलोपः । .. .
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५७
हैमनूतनलघुप्रक्रिया पुरुषशब्दात् कृते हिते वधे विकारे समूहे चार्थे एयञ् प्रत्ययो भवति । पुरुषेण कृतः, पुरुषाय हितः, पुरुषस्य वधो विकारो वा पौरुषेयः। पुरुषाणां समूहः पौरुषेयम् ।।
विकारे ।६।२॥३०॥ षष्ठ्यन्ताद्विकारे यथाविहितमणादयः प्रत्ययाः स्युः। द्रव्यस्यावस्थान्तरं विकारः॥
वाऽश्मनो विकारे ७४६३॥ अश्मन् शब्दस्याऽपदस्य विकारे विहिते तद्धिते परेऽन्त्यस्वरादेलुंग् वा भवति । अश्मनो विकार आश्मः, आश्मनः । भास्मनः । मार्तिकः॥
पुजतोः षोऽन्तश्च ।६।२॥३३॥ त्रपुजतु इत्येताभ्यां विकारे यथाविहितमण् प्रत्ययो भवति तयोश्च षोऽन्तो भवति । त्रापुषम् , जातुषम् ।। ___ पयोद्रोर्यः ।।६।२।३५॥ पयस् द्रु इत्येताभ्यां विकारे यः प्रत्ययो भवति। अण्मयटोरपवादः। पयस्यम् । द्रोर्दारुणो विकारो द्रव्यम् ॥ - प्राण्यौषधिवृक्षेभ्योऽवयवे च ।६।२॥३१॥ प्राण्यौपधिवृक्षवाचिभ्यः षष्ठ्यन्तेभ्योऽवयवे विकारे च यथाविहितमणादयः प्रत्ययाः स्युः। कपोतस्यावयवः कापोतं-सक्थि । कपोतस्य विकारः कापोतं मांसम् । दुर्वाया अवयवो १-अणीत्यन्त्यस्वरादिलोपनिषेधः । २-त्रपुणो जतुनो वा विकारः । ३-अयीति पर्युदासादपदत्यान्न रुः । ४-अस्वयम्भुव इत्यव् ।
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५८
हैमनूतन लघुप्रक्रिया
दौ काण्डम् । दुया विकारो दौ भस्म | बिल्वस्याarat विकारो बैल्वं काण्डं भस्म च ।
अभक्ष्याच्छादने वा मयट् | ६ |२|४६ || षष्ठ्यन्ताद् भक्ष्याच्छादनवर्जिते विकारेऽवयवे च यथायोगं मयट् वा भवति । भस्मनो विकारो भस्मैप्रयं भास्मैनम् । अश्ममयम्, आश्मम्, आश्मनम् । दूर्वामयं दौर्वम् । भक्ष्याच्छादने त्वणेव । मौद्गः सूपः कार्पासः पटः ॥
I
"
एकस्वरात् |६|२|४८ || एकस्वरान्नाम्नो यथासम्भवं भक्ष्याच्छादनवर्जे विकारेऽवयवे चार्थे नित्यं मयट् प्रत्ययो भवति । वाचो विकारो वाङ्मयेम् त्वङ्मयम् मृन्मयम्, गीर्मयैम् ॥
,
दोरप्राणिनः | ६ |२| ४९ || दुसंज्ञकादप्राणिवाचिनो यथायोगं भक्ष्याच्छादनवर्जिते विकारेऽवयवे च मयट् प्रत्ययो भवति । अणोऽपवादः । आम्रमयम्, शाकमयम् ; तन्मयम् ॥
गोः पुरीषे | ६ |२|५० || गोशब्दात् पुरीषेऽर्थे मयटू प्रत्ययो भवति । गोः पुरीषं गोमयम् । पुरीषादन्यत्र विकारे प्रत्ययो वक्ष्यते ॥
1
५- नाम सिदिति पदत्वे नाम्नो न इति न लोपः । ६ - प्रक्षेऽण् । अणीत्यन्त्यस्वरादिलोपनिषेधः ।
१ - चज इति कः, घुट इति तृतीयः प्रत्यये चेति पञ्चमः । २भ्वादेर्नामिन इति दीर्घः ।
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________
है मनूतनलघुप्रक्रिया
३५९
तिलयवादनाम्नि | ६| २|५२ || तिल यव इत्येताभ्यां विकारेऽवयवे च मयट् प्रत्ययो भवत्यनाम्नि । तिलमयम्, यवमयम् । नाम्नि त्वणेव तैलं यावः, स एव यावकः स्वार्थे कः ॥
पिष्टात् |६|२|५३ || पिष्टशब्दाद्विकारे मयटू प्रत्ययो भवत्यनाम्नि | पिष्टमयम् ॥
नाम्नि कः | ६ | २|५४ || पिष्टशब्दानाम्नि विकारे कः प्रत्ययो भवति । पिष्टस्य विकारः पिष्टिका ॥
योगोदोहादीनञ् हियगुचाऽस्य |६| २|५५ ॥ गोate शब्दाद्विकारे नाम्नि इनञ प्रत्ययो भवति तत्सन्नियोगे च प्रकृतेर्हियङ्गु इत्यादेशः । ह्योगोदोहस्य विकारो हैयङ्गवीनं नवनीतं घृतं वा । असंज्ञायामणेव, गोदमुदविदादि ॥
अपो यञ् वा | ६|२|५६ || अप् शब्दाद्विकारे यब् प्रत्ययो वा भवति । अपां विकार आप्यम्, अम्मर्यम् ॥
लुब्बहुलं पुष्पमूले |६| २|५७॥ विकारावयवयोर्विहितस्य प्रत्ययस्य पुष्पे मूले वा विकारतयाऽवयवतया वा
३ - आदित्यापि अस्यायत्तदितीत्वम् । ४- गवां दोहों गोदोहः, ह्यो गोदोहः, अस्वयम्भुव इत्यव् । आदिवृद्धिः । ५-धुट इति तृतीयः, प्रत्यये चेति पञ्चमः ।
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६०
हैमनूत लघुप्रक्रिया
विवक्षिते बहुलं लुप भवति । मल्लिकाया विकारोऽवयवो वा पुष्पं मल्लिका, मालती, यूथिका । एष्वौषध्यणो दुमयटो वा लुप् । हरिद्राया मूलं हरिद्रा । बाहुलकात्क्वचिन, बैल्वानि पुष्पाणि फलानि वा । क्वचिद्विकल्पः, शिरीषाणि शैरीषाणि वा पुष्पाणि । क्वचिदन्यत्रापि, आमलकस्य विकारो वृक्ष आमलकी, बदरी । स्त्रीत्वं लोकात् ॥
फले |६| २|५८ || विकारेऽवयवे फले विवक्षिते प्रत्ययस्य लुप् भवति । आमलक्या विकारोऽवयवो वा फलमामलकम्, बदरम् । फले लुबन्तस्य क्लीवता । त्रीहिः, यवः । अत्र प्रकृतिलिङ्गता ॥
न वियगोमयफलात् |६| २|६१ || द्रुवयं गोमयं फलजातिवाचि च वर्जयित्वाऽन्यस्मान्नाम्नो विकारावयवयोद्रः प्रत्ययो न भवति । कापोतस्य विकारोऽवयवो वेति दोरप्राणिन इति मयण्न भवति ॥
॥ इति विकाराद्यर्थाः ॥ अथ चातुरर्थिकाः-
निवासादरभव इति देशे नाम्नि | ६ | २|६९॥ षष्ठ्यन्तानाम्नो निवासेऽदूरभव इत्येतयोरर्थयोर्यथाविहितमणादिः प्रत्ययो भवति प्रत्ययान्तं चेद्देशस्य नामधेयं भवति । १- अत्र लुपि यादेर्गौणस्येत्यादिना स्त्रीप्रत्ययनिवृत्तौ लुबन्तस्य स्त्रीत्वात्पुनः स्त्रीप्रत्ययो बोध्यः ।
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
३६१
शिबीनां निवासः शैबः । शकलाया निवासः शार्कलः । विदिशाया अदूरभवं वैदि शं नगरम् । वैदिशो जनपदः ॥
1
पूर्वपदस्थाद्
रवर्णादकारान्तात्परस्य उत्तरपदस्थस्य नकारस्य णकार आदेशो भवति संज्ञायां विषये । वरं च तदनश्च वरानः, तस्यादूरभवा नगरी वाराणसी, वारणासी ॥
पूर्वपदस्थान्नान्यगः | २|३|६४ ॥
|
तदत्रास्ति |६|२|७० || तदिति प्रथमान्तादत्रेति सप्तम्यर्थे यथाविहितमणादिः प्रत्ययो भवति यत्तत्प्रथमान्तं तच्चेदस्तीति भवति, प्रत्ययान्तं चेद्देशस्य नाम भवति । उदुम्बरा अस्मिन् देशे सन्तीत्योदुम्बरं नगरम् । औदुम्बर: पर्वतो जनपदो वा ॥
तेन निर्वृत्ते च | ३|२|७१ ॥ तेनेति तृतीयान्ताद् निर्वृत्तमित्येतस्मिन्नर्थे यथाविहितमणादिः प्रत्ययो भवति प्रत्ययान्तं चेद्देशस्य नाम भवति । कुशाम्बेन निर्वृत्ता कौशीम्बी नगरी । सहस्रेण निर्वृत्ता साहस्री परिखा । ॥
नद्यां मतुः |६|२|७२॥ तस्य निवासस्तस्यादूरभवस्तदत्रास्ति तेन निर्वृत्तं चेत्येतेषु चतुर्ष्वर्थेषु यथायोगं २ -- अवर्णवर्णस्येत्यालोप आदिवृद्धिः । ३ - आलोपादिवृद्धी । ४ - स्त्रियामणन्तत्वान्ङीः, अस्य ङ्यामित्यलोपः संज्ञायां णत्वम् ।
५ - वरणा
चाऽसिश्च तयोरदूरभवा नगरी । इकारलोपादिवृद्धी । १- अकारलोपादिवृद्धी, स्त्रियामणन्तत्वान्ङीः 1
,
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६२
मनूत लघुप्रक्रिया
मतुः प्रत्ययो भवति प्रत्ययान्तं चेन्नदीविषयं देशस्य नाम भवति ॥
मावर्णान्तोपान्त्यापञ्चमवर्गान्मतोर्मो वः | २ | ११९४ ॥ मावच मावर्णो तौ प्रत्येकमन्त्योपान्त्यौ यस्य तस्मान्मकारान्तान्मकारोपान्त्यादवर्णान्तादवर्णोपान्त्याच्च पञ्चमरहितवर्गान्ताच्च : नाम्नः परस्य मतोर्मकारस्य वकार आदेशो भवति ||
अनजिरादिबहुस्वरशरादीनां मतौ | ३|२|७८ || अजिरादिवर्जित बहुस्वराणां शरादीनां च मतौ प्रत्यये दीर्घौऽन्तादेशो भवति संज्ञायाम् । उदुम्बरा अस्यां सन्तीत्युदुम्बरावती नदी । शरौवती ॥
मध्वादेः | ६|२|७३ || मध्वादिभ्यश्रातुरर्थिको मतुः प्रत्ययो भवति प्रत्ययान्तं चेद्देशस्य नाम भवति । मध्वस्त्यत्र मधुमान् । बिसवान् ॥
नडकुमुदवेतसमहिषाडित् |६|२|७४ || नडादिभ्यो डिन्मतुः प्रत्ययो भवति चातुरर्थिको देशे नाम्नि । नवान्, कुमुद्वान् ॥
२ - शराः सन्त्यत्रेति । अधातूदिति ङीः । ३ - अभ्वादेरिति दीर्घः । ऋदुदित इति नोन्तः, संयोगान्तलोपः, तस्याऽसत्त्वान्नलोपो न । ४- डित्वादन्त्यस्वरादिलोपः ।
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
३६३ नस्तं मत्वर्थे ।१।१।२३॥ सकारान्तं तकारान्तं च नाम मत्वर्थे प्रत्यये परं पदसंज्ञं न भवति । वेतस्वान् । महिष्मान् ॥
नडशादाबलः ।६।२।७५॥ नड शाद इत्येताभ्यां डित्वलः प्रत्ययो भवति । नड्वलं शाद्वलम् ।।
___इति चातुरर्थिकाः॥ साऽस्य पौर्णमासी ।६।२।९८॥ प्रथमान्तात् षष्ठ्यर्थे यथाविहितमणादिः प्रत्ययो भवति, यत्तत्प्रथमान्तं तच्चेत्पौर्णमासी भवति, प्रत्ययान्तं चेन्नाम स्यात् । पौषी पौर्णमासी अस्य पौषो मासः, माघः, वैशाखः ॥
देवता ।६।२।१०१॥ प्रथमान्तात् षष्ठ्यर्थे यथाविहितमणादिः प्रत्ययो भवति यत्तत्प्रथमान्तं देवता चेत्सा भवति । अर्हन् देवताऽस्येत्यार्हतः। जैनः, ऐन्द्रं हविः, वारुणश्चरुः ॥
महेन्द्राद्वा ।६।२।१०३॥ महेन्द्रशब्दात्साऽस्य देवतेत्यस्मिन् विषये ईय इय इत्येतौ प्रत्ययौ वा भवतः । महेन्द्रीयम् , महेन्द्रियम् । पक्षेऽण् , माहेन्द्रं हविः ॥
वायवृतुपित्रुषसो यः ।६।२।१०९।। वायु-ऋतु-पितृउपस इत्येतेभ्यः साऽस्य देवतेत्यस्मिन् विषये यः प्रत्ययोः
५-नस्तमिति निषेधादपदत्वाद्रुत्वं न । ६-संज्ञाभङ्गभिया तृतीयो न । १-अपदत्वाद् धुटस्तृतीय इति न ।
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६४
हैमनूत लघुप्रक्रया
भवति । अणोऽपवादः । वार्यव्यम् ऋतव्यम्, , । ऋतोरस्तद्धिते |१२|२६|| ऋकारस्य यकारादौ तद्धिने परे रादेशो भवति । पित्र्यम्, उपस्येंम् ॥
यो प्रयोजनाद् युद्धे | ६ | २|११३ || प्रथमान्ताद् योद्धृवाचिनः प्रयोजनवाचिनश्च अस्येति षष्ठ्यर्थे युद्धेऽभिधेये यथाविहितमणादिः प्रत्ययो भवति । विद्याधरा योद्धारोऽस्य वैद्याधरं युद्धम् । देवासुरम् ॥
प्रहरणात् क्रीडायां णः | ६ |२| ११६ || प्रहरणवाचिनः प्रथमान्तादस्यामिति स्त्रीलिङ्गे सप्तम्यर्थे क्रीडायां णः प्रत्ययो भवति । दण्डः प्रहरणमस्यां क्रीडायां दाण्डा । मौष्टी । पादा क्रीडा ॥
तत्यधीते | ६ |२| ११७॥ द्वितीयान्ताद् वेच्यधीते त्येतयोरर्थयोर्यथाविहितमणादिः प्रत्ययो भतवि । मुहूर्त्त वेत्ति मौहूत्तः, औत्पातः, नैमित्तः । मुहूर्त्तनिमित्तशब्दयोययादिपाठमते इकणेव । मोहर्तिकः, नैमित्तिकः । छन्दोsaीते छान्दसः, व्याकरणं वेत्यधीते वा वैयाकरणः ॥
२ - अस्वयम्भुवोऽवित्यव्, अपदत्वान्न वलोपः, अथीति पर्युदासात्, एवमग्रेऽपि । ३ - ऋतोरस्तद्धित इति रः । ४- अमिति निषेधादपदत्वाद्रुत्वं न । ५ - देवाश्चासुराश्च तेषां समाहारद्वन्द्वः, देवासुरं योद्धारोऽस्य युद्धस्येत्यर्थः । ६-मुष्टिः प्रहरणमस्यां क्रीडायामित्यर्थः । इकारलोपः । = १ - यः पदान्तादित्यैत् ।
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
३६५ न्यायादेरिकण् ।६।२।११८॥ न्यायादिभ्यो वेत्त्यधीते वेत्यर्थे इकण प्रत्ययो भवति । न्यायं वेत्त्यधीते वा नैयायिकैः । नैयासिकः॥
पदक्रमशिक्षामीमांसासाम्नोऽकः ।।२।११६॥ पदादिभ्यस्तद्वेत्त्यधीते वेत्यर्थे अकः प्रत्ययो भवति । पदकः, क्रमकः, शिक्षकः, मीमांसकः सामकः॥ ... __ स-सर्वपूर्वाल्लुप् ।६।२।१२७॥ सशब्दपूर्वात्सर्वशब्द. पूर्वाच्च वेत्त्यधीते वेत्यर्थे विहितस्य प्रत्ययस्य लुप भवति । सवात्तिकः, ससंग्रहः । अत्राणो लुम् ।।
संख्याकात् सूत्रे ।६।२।१२८॥ संख्यायाः परो यः कः प्रत्ययो विहितस्तदन्तास्सूत्रे वर्तमानानाम्नो वेत्त्यधीते वेत्यर्थे उत्पन्नस्य प्रत्ययस्य लुप् भवति । अष्टावध्यायाः परिमाणमस्येत्यष्टकं सूत्रम् । तद्वेत्त्यधीते वा अष्टकाः पाणिनीयाः। दशाऽध्यायाः परिमाणमस्येति दशकं सूत्रम्, तद्विदन्त्यधीयते वा दशका उमास्त्रातीयाः। परिमाणे वक्ष्यमाणः कः, ततोऽणो लुप् ॥
प्रोक्तात् ।।२।१२९॥, प्रोक्तार्थप्रत्ययान्तानाम्नोवेत्त्यधीते वेत्यर्थे उत्पन्नस्य प्रत्ययस्य लुप् भवति । २-य्वः पदान्तादित्यैत् । ३न्यासमधीते वेत्ति वा । वः पदान्तादित्यैत् । ४-शिक्षामधीते वेत्ति वा । आलोपवृद्धी । ५-नोऽपदस्येत्यन्त्यस्वरादिलोपः । ........
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६६
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
गोतमेन प्रोक्तं गौतमम् । अणु । तद्वेत्यधीते वेति गौतमः, अणो लुप् । गौतमा । भद्रबाहुना प्रोक्तं भाद्रबाहवं 'वेधीते वा भाद्रबाहवः । भाद्रवाहवाः ॥
तेन छन्ने रथे |६|२| १३१|| तृतीयान्ताच्छने रथे वाच्ये यथाविहितमणादिः प्रत्ययो भवति । वत्रेण छन्नो रथो वास्त्रः । चर्मणा छन्नो रथश्वार्मणः ||
तत्रोद्धृते पात्रेभ्यः | ६।२।१३८ ॥ सप्तम्यन्तात्पात्रवाचिन उद्धृत इत्यस्मिन्नर्थे यथाविहितमणादिः प्रत्ययो भवति । शरावेषूद्घृत ओदनः शारावः ॥
स्थण्डिलाच्छेते व्रती | ६ |२| १३९ || स्थण्डिलशब्दात्सप्तम्यन्ताच्छेते इत्यस्मिन्नर्थे यथाविहितमणादिः प्रत्ययो भवति, योऽसौ शेते स चेद् व्रती भवति । स्थण्डिल एव शेते स्थाण्डिलो भिक्षुः । शयनान्निवृत्त इत्यर्थः ॥
अन्यत्र
संस्कृते भक्ष्ये |६|२| १४० || सप्तम्यन्तात्संस्कृते भक्ष्येऽर्थे यथाविहितमणादिः प्रत्ययो भवति । सत उत्कर्षाधानं संस्कारः । भ्रष्ट्रे संस्कृता भ्रष्ट्रा यवाः । भ्रष्ट्रा अपूपाः ।।
६ - अत्राणो लुप्तत्वादणन्तत्वाभावान्न ङीः, किन्त्वा बेव, पूर्वोऽण् - तु गौण इति ध्येयम् । ७ - अणीत्यन्त्यस्वरादिलोपनिषेधः . त्वम्
आदिवृद्धिः ।
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
३६७ शूलोखाद्यः ।६२।१४१॥ शूलोखाशब्दाभ्यां सप्तम्यन्ताभ्यां संस्कृते भक्ष्येऽर्थे यः प्रत्ययो भवति । शुले संस्कृतं शूल्यं मांसम् । उखायामुख्यम् ॥
क्षीरादेयण ।६।२।१४२॥ क्षीरशब्दात्सप्तम्यन्तात्संस्कृते भक्ष्येऽर्थे एयण प्रत्ययो भवति । क्षीरे संस्कृतं भक्ष्य क्षैरेयम् ॥
दधन इकण ।६।२।१४३॥ दधिशब्दात्सप्तम्यन्तासंस्कृते भक्ष्येऽर्थे इकण् प्रत्ययो भवति । दध्नि संस्कृतं भक्ष्यं दाधिकम् ॥
क्वचित् ।६२।१४५।। अपत्यादिभ्योऽन्यत्राप्यर्थे क्यचिद्यथाविहितमणादिः प्रत्ययो भवति । चक्षुषा गृह्यते इति चाक्षुषं रूपम् । श्रावणः शब्दः । रासनो रसः। वाचः स्पर्शः। दृशदि पिष्टा दादाः सक्तवः। सम्प्रति युज्यते सांप्रतं साम्प्रतः । एवमन्येऽपि प्रयोगा यथादर्शनमुन्नेयाः ॥ इति साऽस्य देवताद्यर्थप्रक्रिया ॥
॥ अथ शैषिक प्रक्रिया ॥ शेषे ।६३।१॥ अधिकारोऽयम् । उपयुक्तादन्यः शेषः । अपत्यादिभ्यः संस्कृतभक्ष्यपर्यन्तेभ्यो योऽन्योऽर्थः स शेषः। स च प्रारजितात्कृतादिरर्थः सप्तदशसंख्याकः । तत्रादौ बोधसौकर्याय कृतार्थेषु प्रत्येकं प्रत्यया · उच्य. न्ते । पश्चाच्छेपेऽयें वक्ष्यन्ते ॥
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६८
हैमनूतनलघुप्रक्रिया तत्र कृतलब्धक्रीतसम्भूते ।६।३।९४॥ सप्तम्यन्तास्कृते लब्धे क्रीते सम्भूते चार्थे यथायोगमणादय एयणादयश्च प्रत्यया भवन्ति । यदन्येनोत्पादितं तत्कृतम् । यत्प्रतिग्रहादिना प्राप्तं तल्लब्धम् , यन्मूल्येन स्वीकृतं तत्क्रीतम् , यत्सम्भाव्यते संमाति वा तत्सम्भूतम् । सुघ्ने देशविशेषे कृतो लब्धः क्रीतः सम्भूतो वा सौनः ॥
कुशले ।६।३।९५॥ सप्तम्यन्तात्कुशलेऽर्थे यथाविहितमणादय एयणादयश्च प्रत्यया भवन्ति । मथुरायां कुशलो माथुरः॥
जाते ।६।३।९८॥ सप्तम्यन्ताद् जातेऽर्थे यथाविहितमणादय एयणादयश्च प्रत्यया भवन्ति । मथुरायां जातो माथुरः। मिथिलायां जातो मैथिलः ॥
सोदर्यसमानोदयौँ ।६।३।११२॥ सोदर्यसमानोदर्यशब्दौ जातेऽर्थे यप्रत्ययान्तौ निपात्येते । समानोदरे जातः सोदर्यः समानोदयः। निपातनात्पक्षे समानस्य सभावः। भ्रातृष्वेवाऽभिधानमेतन्न कृमिमलादिषु, निपातनादेव । नाम्नीत्यधिकाराद्वेति बोध्यम् ॥
कालाद्देये ऋणे ।।३।११३॥ साम्यन्ताकालविशेषवाचिनो देयेऽर्थे सवाकिहितममादिः प्रत्यायो भवति यत्तद्देयं तच्चेणं भवति । मासे देवपण मासिकम् ,
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतन लघुप्रक्रिया
३६९.
आर्धमासिकम् । सांवत्सरिकम् ।
साधुपुष्यत्पच्यमाने | ३ | ३ | ११७ || सप्तम्यन्तात्कालविशेषवाचिनः साधौ पुष्यति पच्यमाने चार्थे यथाविहितमणादिरिकणादिश्च प्रत्ययो भवति । शिशिरे साधु शैशिरं तैलम् । वसन्ते पुष्यन्ति वासन्त्यः कुन्दलताः । शरदि पच्यन्ते शारदाः शालयः ॥
उप्ते |६|३|११८|| सप्तम्यन्तात् कालवाचिन उप्तेऽर्थे यथाविहितमणादिरिकणादिश्च प्रत्ययो भवति । शरघुप्ताः शारदा यवाः ॥
व्याहरति मृगे | ६ | ३ | १२१ ॥ सप्तम्यन्तात् कालवाचिनो व्याहरत्यर्थे यथाविहितमणिकणादयः प्रत्यया भवन्ति व्यावेन्मृगो भवति । निशायां व्याहरति नैशिको नैशो वा शृगालः । इकण् पक्षेऽण् ॥
जयिनि च । ६ | ३ | १२२ ॥ सप्तम्यन्तात् कालवाचिनो जयिन्यर्थे यथाविहितमणिकणादयः प्रत्यया भवन्ति । निशासहचरितमध्ययनं निशा, तत्र जयी: साभ्यासो नैशिको नैशो वा बटुः । निशाध्ययनाभ्यासवानित्यर्थः ॥
*
भवे | ६ | ३|१२३ ॥ सप्तम्यन्ताद् भवेऽर्थे यथावितितुमणादय एयणादयश्व प्रत्यया भवन्ति । लुध्ने भवः १ - मासस्यार्थमर्षमासस्तत्र देवमृणमित्यर्थः । २- स्त्रियामनन्तत्वान्डीः । -
२४
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________
mmmmm
३७० हैमनूतनलघुप्रक्रिया सत्तावान् सौम्नः, माथुर, मैथिलः ॥
दिगादिदेहांशाद यः।६।३।१२४॥ दिगादिभ्यो देहावयववाचिनश्च ससम्यन्ताद् भवेऽर्थे यः प्रत्ययो भवति । दिशि भवं दिश्यम् । वर्गे भवो वयः, पक्ष्यः, आधः, अन्त्यः, मुख्यः वंश्यः ॥ मूनि भवो सूर्धन्यः, अनोऽट्ये इति निषेधः । दन्त्यः, ओष्ठ्यस्तालव्यो जघन्यः॥ - मध्यादिनण्णेया मोन्तश्च ।६।३।१२६॥ मध्यशब्दात् सप्तम्यन्ताद् भवेऽर्थे दिनण् ण ईय इत्येते यत्यया भवन्ति तत्सपियोगे च मागमो भवति । मध्ये भक्षा माध्यन्दिनाः, माध्यमाः, मध्यमीयाः॥ .. जिहवामूलागुलेश्चेयः ।६।३।१२७॥ जिहामूल अङ्गुलि इत्येताभ्यां मध्यशब्दाच्च भवेऽर्थे ईयः प्रत्ययो सवति । जिवामूलीयः, अगुलीयः । मध्यीयः॥
वर्गान्तात् ।६।३।१२८॥ वर्गशब्दान्तात् सप्तम्यन्ताद् भवेश्य ईयः प्रत्ययो भवति । कवर्गीयः, मध्यवर्गीयः ।।
ईनयो चाऽशब्दे ।।३।१२९॥ वर्गशब्दान्ताद् सप्तम्यन्ताद् भवेऽय ईम- इत्येतो चकारादीयश्च प्रत्यथा मान्ति न वेस्स अवार्थः शब्दो भवति । २८चनातिपदासादपदयात्विदिगिति गो न ।
-
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७१
हैमनूतन लघुप्रक्रिया भैरवर्गीणः । भरतवर्ण्यः, भरतवर्गीयः । शब्दे तु पूर्वेण वर्गीय इत्येव ॥
चतुर्मासानाम्नि |६|३|१३३|| चतुर्मासशब्दात् सप्तम्यन्ताद् भवेऽर्थेऽण् प्रत्ययो भवति समुदायचे नाम भवति । चतुर्षु मासेषु भवा चतुर्मासी, आषाढी कार्तिकी फाल्गुनी च पौर्णमासी भण्यते जैनैः ।
गम्भीरपञ्चजनबहिर्देवात् | ६ | ३ | १३५ || एभ्यस्तत्र भवे व्यः प्रत्ययो भवति । गाम्भीर्यः पाञ्चजन्यः ॥
प्रायोऽव्ययस्य |७|४ | ६५ || अव्ययस्यापदसंज्ञकस्य तद्धिते परेऽन्त्यस्वरादेः प्रायो लुग् भवति । बहिर्भवो बाह्यः, देव्यः ॥
छन्दसो यः | ६|३|१४७ ॥ छन्दः शब्दाद् ग्रन्थचाचिनस्तस्य व्याख्याने तत्र भवे चार्थे यः प्रत्ययो भवति । छन्दसो व्याख्यानं तत्र भवो वा छन्देस्यः ॥
शिक्षादेवाण | ६ | ३ | १४८ || शिक्षादिभ्यः छन्द:शब्दाच्च ग्रन्थवाचिनस्तस्य व्याख्याने तत्र भवे चार्थेऽण् प्रत्ययो भवति । शिक्षाया व्याख्यानं तत्र भवो वा शैक्षः, नैरुक्त इत्यादिः ॥
२-सृर्णादिति णः । ३–तंद्वितार्थे समासः, द्विगोर्लुगिति लुक् तु न, विधानसामर्थ्यात् । १ - अपदस्वाद्रुर्न ।
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७२
हैमनूतनलघुप्रक्रिया .. प्रायो बहुस्वरादिकण् ।६।३।१४३॥ बहुस्वराद् ग्रन्थवाचिनस्तस्य व्याख्याने तत्र भवे चार्थे प्राय इकण् प्रत्ययो भवति । षत्वणत्वयोाख्यानं तत्र भवं वा पावणविकम् , आख्यातिकम् । नरुक्त इत्यादि तु शिक्षादित्वात् । अत एव प्रायो ग्रहणम् ।
तत आगते ।६।३।१४९॥ पञ्चम्यन्तादागतेऽर्थे यथाविहितमणादय एयणादयश्च प्रत्यया भवन्ति । स्रनादागतः सोध्नो दूतः, महेश्वरादागतानि माहेश्वराणि पाणिनिसूत्राणि ॥ .. पितुर्यो वा ।६।३।१५१॥ पितशब्दाद् योनिसम्बन्धवाचिनः पञ्चम्यन्तादागतेऽर्थे यः प्रत्ययो वा भवति । पित्र्यम् । पक्षे
ऋत इकण । ६।३।१५२॥ ऋकारान्ताद्विद्यायोनिसम्बन्धवाचिनः पञ्चम्यन्तादागतेऽर्थे इकण् प्रत्ययो भवति । पैतृकम् , मातृकम् , होतकम् ॥ .. ... • आयस्थानात् ।६।३१५३॥ स्वामिग्राह्यो भागो यत्रोत्पद्यते तदायस्थानमित्युच्यते। आयस्थानवाचिन: पञ्चम्यन्तादागतेऽर्थे इकण प्रत्ययो भवति । आपणिकम् , ...द्वारादे :१७४६॥ द्वार इत्येवमादीनां यौ यकारव२-ऋतो र इति रः । ३-ऋवर्णोवणेतीकारलुक् ।
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७३
हैमनूत लघुप्रक्रिया कारौ तयोः समीपस्य स्वरेष्वादेः स्वरस्य वृद्धिप्रसङ्गे ताभ्यामेव प्राकू ऐत् औत् इत्येतावागमौ तद्धिते परे । दौवारिकम् ।
भवतो णिति
नहेतुभ्यो रूप्यमयौ वा | ६ | ३ | १५६ ॥ नृवाचिभ्यो हेतुवाचिभ्यश्च पञ्चम्यन्तेभ्य आगतेऽर्थे रूप्य मयट् इत्येतौ प्रत्ययो वा भवतः । देवदत्तरूप्यम्, देवदत्तमयम् । पक्षे यथाप्राप्तम् दैवदत्तम् । समाद्धेतोरागतं समरूप्यम्, सममयम् । पक्षे महादिपाठादीयः । समीयम् ॥
•
प्रभवति । ६ । ३ । १५७ || पञ्चम्यन्तात्प्रभवत्यर्थे यथाविहितमणादय एयणादयश्च प्रत्यया भवन्ति । प्रभवोऽत्र प्रथममुपलभ्यमानता । हिमवतः प्रभवति तत्र प्रथममुपलभ्यते इति हैमवती गङ्गा ॥
त्यदादेर्म | ६ | ३ | १५८ || त्यदादिभ्यः पञ्चम्यन्तेभ्यः प्रभवत्यर्थे मयट् प्रत्ययो भवति । तस्माद् प्रभवति तन्मैयम्, भवन्मयम् ||
तस्येदम् |६|३|१६०|| षष्ठ्यन्तादिदमित्यर्थे यथाविहितमणादय एयणादयश्च प्रत्यया भवन्ति । उपगोरिदमौ'पगवम् । स्रौघ्नम् ।।
४--द्वारादायस्थानादागतमित्यर्थः । १ - स्त्रियामणन्तत्वान्ङीः । २ - प्रत्यये चेति पञ्चमः । ३-धुटस्तृतीय इति तृतीये प्रत्यये चेति पञ्चमः ।
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७४ . हैमनूतनलघुप्रक्रिया
हलसीरादिकम् ।६।३।१६१॥ हलसीर इत्येताभ्यां षष्ठ्यन्ताभ्यामिदमित्यर्थे इकण प्रत्ययो भवति । हालिकम् , सैरिकम् ॥
अदेवासुरादिभ्यो वैरे ।६।३।१६४॥ द्वन्द्वात् षष्ठयन्ताद् देवासुरादिवर्जिताद् इदमर्थं वैरे अकल् प्रत्ययो भवति । काकोलूकस्येदं वैरं काकोलूकिका, अहिनकुलिका ॥
रथात्सादेश्च वोढङ्गे ।६।३।१७५॥ रथात्केवलात् सपूर्वाच्च षष्ठ्यन्तादिदमर्थे यः प्रत्ययो भवति स स्थस्य वोढरि रथाङ्गे एव च भवति । रथस्याऽयं वोढा रथ्योऽश्वः। रथस्येदमङ्गं रथ्यं चक्रं युगं वेत्यादि । इह तु न-रथस्येदं स्थानम् ।। __ वाहनात् ।।३।१७८॥ वाहनवाचिनस्तस्येदमित्यर्थेऽञ् प्रत्ययो भवति, इदमर्थश्चेद् वाह्य पन्था उपकरण भवति । अश्वस्यायमाश्वो रथः पन्था वा, आश्वं पल्ययनम् । अन्यत्र न-अश्वस्यायं घासः॥
तेन प्रोक्ते ।६।३।१८१॥ प्रकर्षण व्याख्यातमध्यापितं वा प्रोक्तम् । प्रोक्तेऽर्थे तृतीयान्तानाम्नो यथाविहितमणेयणादयः प्रत्यया भवन्ति । भद्रबाहुना प्रोक्तानि भाद्रेवाहवान्युत्तराध्ययनानि । याज्ञवल्क्येन प्रोक्तानि
४-लित्वात् स्त्रियामाप् । अस्याऽयत्तदितीत्वम् । ५-अस्वयम्भुव इत्यव् , दुसंज्ञापक्षे दोरीये भद्रबाहवीयम् , कन्यत्राप्यूह्यम् ।
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुपक्रिया याज्ञवल्क्यानि ब्राह्मणानि ॥
उपज्ञाते ।६।३।१९१॥ प्रथमत उपदेशेन विना की ज्ञातमुपज्ञातं प्रथमतः कृतं वा । उपज्ञातेऽर्थे तृतीयान्तानाम्नो यथाविहितमणेयणादयः प्रत्यया भवन्ति । भद्रबाहुनोपज्ञाता भाद्रबाहवी संहिता ॥ - कृते ।६।३।१९२॥ तृतीयान्तादुत्पादितेऽर्थे यथाविहितमणादयः प्रत्यया भवन्ति । शिवेन कृतो अन्यः शैवः । वररुचिना कृतानि वाररुचानि वार्तिकानि ॥ ___अमोऽधिकृत्य ग्रन्थे ।६।३।१९८॥ द्वितीयान्तादधिकृत्य कृते ग्रन्थेऽर्थे यथाविहितमणादयः प्रत्यया भवन्ति । सुभद्रामधिकृत्य कृतो ग्रन्थः सौभद्रः ॥
द्वन्द्वात्प्रायः ।६।३।२०१॥ द्वन्द्वात्समासाद् द्वितीयान्तादधिकृत्य कृते ग्रन्थेऽर्थे प्रायः ईयः प्रत्ययो भवति । वाक्यपदे अधिकृत्य कृतो ग्रन्थो वाक्यपदीयम् । पायो ग्रहणाद् गौणमुख्ये अधिकृत्य कृतो ग्रन्थो गौणमुख्यम् । अत्राणेव ॥ ___ अभिनिष्कामति द्वारे ।६।३।२०२॥ द्वितीयान्तादभनिष्क्रामत्यर्थे यथाविहितमणादिः प्रत्ययो भवति ।
६-स्त्रियामणन्तत्वान्डीः ।
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________
३७६
हैमनूतनलघुप्रक्रिया तच्चेदमिनिष्कामद् द्वारं भवति । सुघ्नमभिनिष्क्रामसि स्रौघ्नं कान्यकुब्जद्वारम् ॥
गच्छति पथि दूते ।६।३।२०३॥ द्वितीयान्ता गच्छत्यर्थे यथाविहितमणादिः प्रत्ययो भवति, योऽसौ गच्छति, स पन्था दूतो वा भवति । मथुरां गच्छति माथुरः पन्था दूतो वा ॥ - भजति ।६।३।२०४॥ द्वितीयान्ताद् भजत्यर्थे यथाविहितमणादिः प्रत्ययो भवति । सुघ्नं भजति स्रौघ्नः, माथुरः, मैथिलः ॥
तसि ।६।३।२११॥ तृतीयान्तात्तुल्यदिश्यर्थे तसिरि त्ययं प्रत्ययो भवति यथाविहितमणादय एयणादयश्च प्रत्यया भवन्ति । सुदाम्नैकदिक् सुदोमतः सौदामनी वा विद्युत् । तुल्या समाना साधारणा वा दिग् यस्य स तुल्यदिक। एकदिगित्यर्थः। हिमवत्तो हैमवती वा गङ्गा ॥
सेनिवासादस्य ।६।३।२१३॥ प्रथमान्ताषष्ठ्यर्थे यथाविहितमणेयणादयः प्रत्यया भवन्ति प्रथमान्तं चेन्निवासो भवति । निवास इह देशः। सुघ्नो निवासोऽस्य १-पदत्वे नाम्नो न इति नलोपः । २-अणीत्यन्त्यस्वरादिलोपनिषेधः, स्त्रियामणन्तत्वान्डीः । ३-अपदत्वान्न तृतीयः, स्त्रियामणन्तत्वान्डीः ।
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
- स्रौघ्नः, माथुरः, मैथिलः ॥
अभिजनात् || ६ |३|२१४ ॥ अभिजनः पूर्वबान्धवाः,
प्रथमान्तादभिजनानिवासादस्येति
तेषामयमाभिजनः । षष्ठ्यर्थे यथाविहितमणेयणादयः प्रत्यया भवन्ति । सुनोsस्याssभिजनो निवासः स्रौघ्नः, माथुरः, मैथिलः । साऽस्य पौर्णमासीत्यारभ्य शेषाधिकारस्था अर्थविशेषा: प्रत्ययविशेषाश्रोक्ताः साम्प्रतं सामान्ये शैषिकेऽर्थे प्रत्यया उच्यन्ते ॥
9
३७७
नद्यादेरे |६|३|२ || नद्यादिभ्यो यथासम्भवं प्राग्जितीये शेषेऽर्थे एयम् प्रत्ययो भवति । नद्यां जातो भवो नद्या अयं वा नादेयः । एवं यथासम्भवमन्यस्मिन्नपि शेषार्थे नद्यादेरेयण प्रत्ययो भवति । मह्यां भवो वने भवो वा माहेयः, वानेयः ॥
राष्ट्रादियः | ६|३|३||
राष्ट्रशब्दात्प्राग्जितीये शेषेऽर्थे इयः प्रत्ययो भवति । राष्ट्रे क्रीतः कुशलो जातो भवो वा राष्ट्रियः ॥
दूरादेत्यः | ६|३|४|| दूरशब्दाच्छेषेऽर्थे एत्यः प्रत्ययो भवति । दूरे भवो जातो वा दूरेत्यः ॥
उत्तरादाहञ् |६|३|५|| उत्तरशब्दाच्छेषेऽर्थे आहञ्
प्रत्ययो भवति । उचरस्मिन् भवो जातो वौत्तराहः ।
+
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया औत्तराहा स्त्री। औत्तराहीति तूत्तराहीशब्दाद् भवेऽऽणि स्त्रियां कीः॥
पारावारादीनः ६३६॥ पारावारशब्दाच्छेषेऽर्थे ईनः प्रत्ययो भवति । पारावारे भवः पारीवारीणः ।।
व्यस्तव्यत्यस्तात् ॥६॥३७॥ पारावारशब्दाद्वयस्ताद्विपर्यस्ताच शेषेऽर्थे ईनः प्रत्ययो भवति । पारीणः, अवारीणः, अवारपारीण: ॥
द्यप्रागवागुदक्प्रतीचो यः ६३८॥ दिवशब्दात प्राच अवाच् उदच् प्रतीच् इत्येतेभ्यश्चाऽव्ययानव्ययेभ्यः शेषेऽर्थे यः प्रत्ययो भवति । दिवि भवं दिव्यम् । प्राचि प्राग्वा भवं प्राच्यम् । एवमवाच्यम् , उदीच्य॑म् , प्रतीच्य॑म् । कालपरात्त्वव्ययात्प्रागादेस्तनट् । अनव्ययात्विकण बोध्यः ॥
ग्रामादीनञ् च ।६।३।९॥ ग्रामशब्दाच्छेषेऽर्थे ईन चकाराद् यश्च प्रत्ययो भवति । ग्रामीणः, ग्राम्यः ॥
दक्षिणापश्चात्पुरसस्त्यण् ।६।३।१३॥ एभ्यः शेषेऽर्थे त्यण् प्रत्ययो भवति । अणोऽपवादः। दक्षिणा
१-स्त्रियामाप् । २-अवारः समुद्रस्तस्य पारः राजदन्तादित्वात्रनिपातः। पारावारः । रघुवर्णादिति णः । ३-अयीति निषेधादपदत्वाद् उः पदान्त इति न । ४-अपदत्वादुदच उदीच् । ५-अच्च प्राग्दीर्घश्च ।।
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
३७९.. इति दक्षिणस्यामव्ययम् । तत्र भवो दाक्षिणात्यः । श्चिाद्भवः पाश्चात्यः। पुरोभवः पौरस्त्यः ।।
क्वेहामात्रतसस्त्यच ।६।३।१६॥ का इह अमा इत्येतेभ्यस्त्रतसूप्रत्ययान्तेभ्यश्च शेषेऽर्थे त्यच् प्रत्ययो भवति । स्वत्यः, इहत्यः, अमात्यः, तत्रत्यः, अत्रत्यः, यत्रत्यः, कुत्रत्यः, ततस्त्यः, यतस्त्यः, कुतस्त्यः ॥
ऐषमोह्यसूश्वसो वा ।६।३।१९।। ऐषमस् ह्यस् श्वस इत्येतेभ्यः शेषेऽर्थे त्यच् प्रत्ययो वा भवति । ऐषमो भवमैषमस्त्यम् । ह्यस्त्यम् , श्वस्त्यम् । पक्षे तनट् ॥ __ भवतोरिकणीयसौ ।६।३।३०॥ भवतुशब्दाच्छेषेऽर्थे इकण ईयस् इत्येतौ प्रत्ययौ भवतः। भवत इदं भावकम् , भावत्की, भवदीयः, अवदीया ॥
परजनराज्ञोऽकीयः ।६३।३१॥ एभ्यः शेषेऽर्थे यकीयः प्रत्ययो भवति । परस्याऽयं परकीयः, जनकीयः,. राज्ञ इदं राजकीयम् ॥
दोरीयः ।६।३॥३२॥ दुसंज्ञकाच्छेषेऽर्थे ईयः प्रत्ययो भवति । देवदत्तीयः। दुसंज्ञाविकल्पे त्वणेव । देवदत्तः ।
१-धुटस्तृतीयः, अघोषे प्रथमः । २-सस्य रुत्वे चटत इति सः ।
३-ऋवर्णोवर्णेतीकारलुक् । ४-ईयसः सित्त्वान्नामसिदिति पदत्वे धुटस्तृ-. तीयः । ५-नोऽपदस्येत्यन्त्यस्वरादिलोपः । ६-संज्ञादुर्वेति वा दुसंज्ञा ।..
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________
. ३८०
हैं मनूतन लघुप्रक्रिया
तदीयैः, शालायां भवः शालीयः । पाणिनिना प्रोक्तं पाणि
नीयम् ॥
उष्णादिभ्यः कालात् || ६ | ३ | ३४|| उष्णादिपूर्वपदात् कालान्ताच्छेषेऽर्थं ईयः प्रत्ययो भवति । उष्णकाले भव • उष्णकालीयः ॥
व्यादिभ्यो णिकेकणौ | ३ | ३|३४|| वि इत्येवमादिभ्यः परो यः कालशब्दस्तदन्ताच्छेषेऽर्थे णिक इकण् इत्येतौ प्रत्ययौ भवतः । विकाले भवो वैकालिकः, वैकालिका । वैकालिकी, । दशवैकालिकम्, तात्कालिकम् ॥
काश्यादेः | ६|३|३५|| काश्यादिभ्यो दुसंज्ञकेभ्यः शेषेऽर्थे णिक इकणू इत्येतौ प्रत्ययौ भवतः । काशिकी वृत्तिः, करणे भवः कारणिकः । युवराजे भवो यौवराजिक; ॥
पर्वतात् | ६|३|६० || पर्वतशब्दादेशवाचिनः शेषेऽयें ईयः प्रत्ययो भवति । पर्वतस्यायं पर्वतीयो राजा, पर्वतीयः पुमान् ॥
अनरे वा | ६| ३|६९ || पर्वतशब्दादेशवाचिनो नरवर्जिते "शेषेऽर्थे ईयः प्रत्ययो वा भवति । पर्वतीयानि पार्वतानि फलानि ॥
७ - त्यदादिरिति दुसंज्ञा । ८ - वृद्धिर्यस्येति दुसंज्ञा । मिकणन्तत्वान्ङीः, पूर्वत्रावेवेकान्तत्वात् । वृद्धिर्यस्येति दुसंज्ञा ।
१०- कायां
९- स्त्रिया
जाता ।
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
३८१ गहादिभ्यः ।६।३।६३।। गहादिभ्यो यथासम्भवं देशवाचिभ्यः शेषेऽर्थे ईयः प्रत्ययो भवति । गहीयः, अन्तस्थीयः। समीयम् , विषमीयम् , उत्तमीयः, उत्तरीयम् , अन्तरीयम् , स्वकीयम् , देवकीयम् ॥
पृथिवीमध्यान्मध्यमश्चास्य ।६।३।६४॥ पृथिवी-. मध्यशब्दाद्देशवाचिनः शेषेऽर्थे ईयः प्रत्ययो भवति । पृथिवीमध्यशब्दस्य मध्यमादेशश्च भवति । पृथिवीमध्ये जातो भवो वा मध्यमीयः॥
वा युष्मदस्मदोऽनीनो युष्माकाऽस्माको चास्यैकत्वे तु तवकममकम् ।६।३।६७॥ युष्मद् अस्मद् इत्येताभ्यां शेषेऽर्थे अञ् इनञ् इत्येतो प्रत्ययौ वा भवतः, तत्सन्नियोगे च यथासंख्यं युष्मदस्मदोर्युष्माकास्माको, एकत्वविशिष्टे त्वर्थे वर्तमानयोस्तयोस्तवकममकावादेशौ भवतः । इह प्रत्यये नास्ति यथासंख्यम् । युष्माकमयं युवयोर्वा यौष्माकीणः। यौष्माकः। अस्माकमावयोर्वा आस्माकः, आस्माकीनः। पक्षे दोरीयः। युष्मदीयः, अस्मदीयः। तवायं तावकः, ममायं मामकः, तावकीन:, मामकीनः । पक्षेत्वदीयः, मदीयः॥
अमोऽन्तावोधसः ।६।३।७४॥. अन्त अवस् अधस् इत्येतेभ्यः शेषेऽर्थे अमः प्रत्ययो भवति । अन्ते भवोऽन्तमः १-रघुवर्णादिति णः । २-त्वमौ प्रत्ययेति त्वामादेशौ ।
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८२
हैमनूतन प्रक्रिया
अवो भवोsaमः, अधो भवोऽधमः ॥
पश्चादाद्यन्ताग्रादिमः | ६|३|७५ || पश्चात् आदि अन्त अग्र इत्येतेभ्यः शेषेऽर्थे इमः प्रत्ययो भवति । पश्चाद्भवः पश्चिमैः आदिमः, अन्तिमः, अग्रिमः । भवे दिगादित्वाद् वाद्यन्तशब्दाभ्याम् । आदौ भव आद्यः, अन्त्यः ॥
मध्यान्मः |६|३|७६ ॥
मध्यमशब्दाच्छेषेऽर्थे मः | प्रत्ययो भवति भवादन्यत्र । मध्ये जातो मध्यमः ॥
अध्यात्मादिभ्य इकण् । ६।३।७८ || अध्यात्मादिभ्यः शेषेऽर्थे इण् प्रत्ययो भवति । अध्यात्मं भवमाध्यात्मिकम् ॥ आधिदैविकम् । आधिभौतिकम् । अनुशतिकादित्वादुभयपदवृद्धिः । अकस्माद् हेतुशून्यः कालस्तत्र भवमाकस्मिकैम् । अमुष्मिन् परलोके भवमामुष्मिकम् । आम्मुत्रिकम्, पारत्रिकम् ऐहिकम्, शैषिकम् ॥
समानपूर्वलोकोत्तरपदात् | ६ | ३ |७९ || समानपूर्वपदेभ्यो लोकोत्तरपदेभ्यश्च शेषेऽर्थे इकणू प्रत्ययो भवति । - समानग्रामे कृतो जातो भवो वा सामान्ग्रामिकः । सामान
:
३ - अव्ययत्वादन्त्यस्वरादिलोपः । ४-भवे दिनणेव ।
५- आत्मनीत्यध्यात्ममित्यव्ययीभावः । एवमधिदेवमित्याद्यपि । २ - अव्ययत्वादन्त्यस्वरादिलोपः । ३ - अनुशतिकादिषु अमुष्मन्निति पाठसामर्थ्यासप्तम्या अलुप् । नोऽपदस्येत्यन्त्यस्वरादिलोपः ।
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
३८३ देशिकः। इह लोके कृतो भवो वा. ऐहलौकिकः, पारलौकिकः॥
वर्षाकालेभ्यः ।६।३।८०॥ वर्षाशब्दात्कालविशेषवाचिभ्यश्च शेषेऽर्थे इकण प्रत्ययो भवति । . ____ अंशाहतोः ७।४।१४॥ अंशवाचिनः शब्दात्परस्य ऋतुवाचिन उत्तरपदस्य स्वरेष्वादेः स्वरस्य स्थाने णितितद्धितेपरे वृद्धिः स्यात् । वर्षामु भवो वार्षिकः, पूर्ववार्षिकः, मासिकः, सांवत्सरिकः, अह्नि भवं जातं वा आह्निकम् । एवं देवसिकमित्यादि ।
निशाप्रदोषात् ६३८३॥ निशाप्रदोषशब्दाभ्यां कालवाचिभ्यां शेषेऽर्थे इकण् वा भवति । नैशिकं तमः। पक्षेऽण् नैशम् । प्रादोषिकः, प्रादोषः ॥ ___ चिरपरुत्परारेस्त्नः ।६।३।८५॥ चिर, परुत् , परारि इत्येतेभ्यः कालवाचिभ्यः शेषेऽर्थे त्नः प्रत्ययो भवति वा । चिरत्नम् , परुत्नम् , परारित्नम् । पक्षे तनट् ॥
पुरो नः ।६।३१८६॥ पुराशब्दात्कालवाचिनोऽव्ययाच्छेषेऽथै नः प्रत्ययो भवति वा । पुरा भवं पुराणम् । पक्षे तनट् ॥
४-अनुशतिकादित्वादुभयपदवृद्धिः।
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८४
हैमनूतनलघुप्रक्रिया पूर्वाह्नापराह्नात्तनट् ।६।३८७॥ पूर्वाह्न अपराह्न इत्येताभ्यां कालविशेषवाचिभ्यां शेषेऽर्थे तनट् वा भवति ।
कालात्तनतरतमकाले ।३।२।२३।। अदन्ताद् व्यञ्जनान्ताच्च कालबाचिनः परस्याः सप्तम्यास्तनतरतमप्रत्ययेषु कालशब्दे चोत्तरपदे परे वा लुप् न भवति । पूर्वाह्नेभवं पूर्वाह्नेतनम् । अपराह्नेतनः, अपराह्नतनः । पक्षे इकण् । पौर्वा-- ह्निक इत्यादि ॥
सायंचिरंमाणे प्रगेऽव्ययात् ।६।३।८८॥ सायं चिरं प्रार् प्रगे इत्येतेभ्योऽव्ययेभ्यश्च कालवाचिभ्यः शेषेऽर्थे तनट् प्रत्ययो नित्यं भवति । साये भवं सायन्तनम् । मान्तत्वं निपातनात् । एवमग्रेऽपि । चिरे भवं चिरन्तनम् । प्राहे भवं प्रगे भवं प्रालेतनम् , प्रगेतनम् । अनयोरेदन्तत्वं निपातनात् । दिवातनम् , दोषातनम् , प्राक्तनम् ॥ ___ भर्तुसन्ध्यादेरण् ।६।३।८९॥ नक्षत्रवाचिभ्य ऋतुवाचिभ्यः सन्ध्यादिभ्यश्च कालवाचिभ्यः शेषेऽर्थेऽण् प्रत्ययो भवति । इकणोऽपवादः। पुष्येण चन्द्रयुक्तेन युक्तः कालः पुष्यः । नक्षत्राणो लुप् । पुष्ये भवः पौषः । तैषः। ग्रैष्मः। वासन्ती लता। सॉन्ध्यः । आमावास्यः। चातुर्दशः। प्रातिपदः॥ १-अनः पूर्वमिति समासः । २-निपातनान्मान्तत्वे तो मुम इति स्वानुस्वारानुनासिकौ । ३-प्रागित्यव्ययम् । ४-भाणत्वाद् तिष्यपुष्ययोरिति यलोपः । ५-सन्ध्यायां भवो जातो वा ।
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________
ताद्वा तला भवति, ताकम् ॥
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
३८५ हेमन्ताद्वा तलुक् च ।६।३।९१।। हेमन्तशब्दातुविशेषवाचिनः शेषेऽर्थे ऽण् वा भवति, तत्सन्नियोगे च तकारस्य लुग्वा भवति । हैमनम् , हैमन्तम् , हैमन्तिकम् ॥
प्रावृष एण्यः ।६।३।९२॥ प्रावृष् इत्येतस्माद् ऋतुवाचिनः शेषेऽर्थे एण्यः प्रत्ययो भवति । प्रावृषि भवः प्रावृषेण्यः ॥ जाते तु
प्रावृष इकः ।६।३९९॥ सप्तम्यन्तात् प्रावृष् शब्दाजातेऽर्थे इकः प्रत्ययो भवति । एण्यापवादः । प्रावृषि जातः प्रावृषिकः ॥ इति शेषाधिकारः॥
__अथ प्रागजितीयाः॥ प्रागजितादण् ।६।१।१३॥ प्रागजितशब्दसंकीर्तनादित आरभ्य पादत्रयं यावत् येऽर्था अपत्यादयस्तेष्वपवादविषयं परित्यज्याण् प्रत्ययो वा भवति । उपगोरपत्यमौपगवः । पशिष्ठया रक्तं वस्त्रं माञ्जिष्ठम् । भिक्षाणां समूहो भैक्षम् । अश्मनो विकार आश्मः । मुध्ने भवः सौघ्न इत्यादि । । धनादेः पत्युः ।६।१।१४॥ धनादेर्मणात्परो यः पतिशब्दस्तदन्ताद् धनपतीत्येवमादेः प्राजिलीयेऽर्थेऽण प्रत्ययो वा भवति । धनपतेरसत्य तत्र भवस्तत आगतो वा । ६-तलोपे अणीत्यन्त्यस्वरादिलोपनिषेधः ।
१-आदिवृद्धिः, अस्वयम्भुव इत्यव् ।
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८६
हैमनूतनलघुप्रक्रिया धानपतः। आश्वपतः। गाणपतम् , पाशुपतम् एवमन्येऽपि ॥
अनिदम्यणपवादे च दियदित्यादित्ययमपत्यु त्तरपदाच्यः ।३।१।१५।। दिति-अदिति-आदित्य-यमशन्देभ्यः पत्युत्तरपदाच्च प्रागजितीये इदमर्थवर्जितेऽपत्यादा वर्थे योऽणपवादः प्रत्ययस्तद्विषये च व्यः प्रत्ययो भवति । दितेरपत्यं दैत्यः, अदितेरपत्यमादित्यः ।
दितिरदितिरादित्यो वा देवताऽस्य दैत्यमादित्यमादित्यम् । यमो देवताऽस्य याम्यम् । बृहस्पतेरपत्यं बार्हस्पत्यः । प्राजापत्यम् , वानस्पत्यम् ।। - बहिषष्टीकण् च ।६।१।१६॥ बहिस् शब्दात् प्राग्जितीयेऽर्थे टीकण् प्रत्ययो भवति व्यश्च । बहिर्जातो बाहीको, बाह्यः, बाह्या ॥ ___ कल्यग्नेरेयण ।६।१।१७। कलि अग्नि इत्येताभ्यां प्राग्जितीयेऽर्थे अनिदम्यणपवादे च एयण प्रत्ययो भवति । कलिर्देवताऽस्य कालेयम् , आग्नेयम् । एवं भवे अणपवादे आगतादौ च बोध्यम् ॥ २-आदिवृद्धीकारलोपौ । ३-आदिवृद्धीकारलोपौ । ४-आदित्यो देवताऽस्येत्यादित्यं हविः । ज्ये अवर्णेवणेत्यकारलोपे व्यञ्जनादित्यादिना वा यकारलुक् । ५-प्रायोऽव्ययस्येत्यन्त्यस्वरादिलोपः । .
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूत लघु प्रक्रिया
३८७
पृथिव्या नाञ् | ६|१|१८ ।। पृथिवीशब्दात् प्राग्जितीयेssनिदम्यणपवादे च त्र अन् इत्येतौ प्रत्ययौ भवतः । पृथिव्या अपत्यं पृथिव्यां भवो जातो वा पार्थिवः, पार्थिवा । aa स्त्रियां ङीः । पार्थिवी ||
उत्सादेरञ् |६|१|१९|| उत्सादिभ्यः शब्देभ्यः प्राग्जितीयेऽर्थेऽनिदम्यणपवादे च अन् प्रत्ययो भवति । उत्सस्यापत्यमौत्सः, उत्सस्येदमौत्सम् । औदपानम् । तारुणम्, धैनैवम् । जानपदम्, भारतम्, ग्रैष्मः, सौवर्णम् ॥
देवाद् यव् च । ६।१।२१ || देवशब्दात्प्राग्जितीयेऽर्थेsनिदम्यणपवादे च यञ् चकारादञ् च प्रत्ययो भवति । देवस्येदं देवादागतं वा दैव्यम् देवम् ॥
9
द्विगोरनपत्ये यस्वरादेर्लुबद्विः |६|१|२४|| अपत्यार्थादन्यस्मिन् प्राग्जितीयेऽर्थे उत्पन्नस्य द्विगोः परस्य यकारादेः स्वरादेश्व प्रत्ययस्य सकृल्लुप् भवति न तु द्विः ।
यादेर्गौणस्याक्विपस्तद्धितलुक्यगोणीसूच्योः ।२।४।९५॥ ङयादेः प्रत्ययस्य गौणस्याक्विनन्तस्य तद्धितलुकि सति लुग् भवति गोणीसूची सम्बन्धिनस्तु न भवति । stoवृत्तौ तत्सनियोगशिष्टागमादिनिवृत्तिः । पञ्चेन्द्राण्यः देवताऽस्य पञ्चेन्द्रः । चतुरनुयोगान् चतुरनुयोगीं वाऽधीते
१- अस्वयम्भुव इत्यव् । २ - द्विगुसमासस्तद्धितार्थे
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________
રૂ૮૮
हैमनूतनलघुप्रक्रिया चतुरनुयोगः । अद्विरिति किम् ? पञ्चसु कपालेषु पञ्चकपाल्यां वा संस्कृतं पञ्चकपालं तस्येदं पाश्चकपालम् । अत्र तस्येदमित्यणो लुङ् न ॥
प्राग्वतः स्त्रीपुंसान्नस्न ।६।१।२५॥ प्राग्वतो येऽर्थास्तेष्वनिदम्यणपवादे च स्त्रीशब्दात् पुंसशब्दाच्च यथासंख्यं न स्नञ् प्रत्ययो भवतः । स्त्रिया अपत्यं स्त्रैणः। पुंसोऽपत्यं पौंस्नः। स्त्रंणां समूहः स्त्रैणम् , पौंस्नम् , एवमन्यत्राऽर्थेऽपि ॥
त्वे वा ।६।१।२६॥ स्त्रीशब्दात् पुसशब्दाच्च त्वप्रत्ययविषये भावे यथासंख्यं नञ् स्नञ् प्रत्ययौ वा भवतः । स्त्रिया भावः स्त्रैणं स्त्रीत्वं स्त्रीता। पोस्नं पुस्त्वं पुंस्ता ॥ ____गो स्वरे यः ।६।१।२७॥ गोशब्दात्स्वरादितद्धितप्रसङ्गे यः प्रत्ययो भवति । गोरिदं गव्यम् । गोरपत्यं गव्यः। अग्विषयेऽत्र यः ॥
॥ इति प्राग्जितीयप्रक्रिया ॥
__ अथेकणधिकारः॥ तेन जितजयद्दीव्यत्खनस्सु ६४२॥ तृतीयान्ताद जिते जयति दीव्यति खनति चार्थे इकण प्रत्ययो
३-आदिवृद्धिः, र वर्णादिति णः । ४-संयोगस्येत्यादिसकारलुक् । ५-संयोगस्येति सलोपे पुमोऽशियघोष इति रादैशे, चटते इति सः । ६-य्यक्ये इत्यव ।
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया भवति । अझै जितमाक्षिकम् । जयदाद्यर्थेषु कालविवक्षा नास्ति। अक्षरजैपीज्जयति जेष्यति वा आक्षिकः। अर्दीव्यति आक्षिकः। अध्या खनति आधिकः । करणतृतीयान्तादेव, नेह देवदत्तेन जितम्, धनेन जितम् ॥ ___ संस्कृते ।६।४।४। तृतीयान्तात् संस्कृतेऽर्थे इकण् प्रत्ययो भवति । सत उत्कर्षाधानं संस्कारः। दध्ना संस्कृतं दाधिकम् । उपाध्यायेन संस्कृत औपाध्यायिकः शिष्यः। विद्यया संस्कृतो वैधिकः॥ - -
संसृष्टे ।६।४।५॥ तृतीयान्तात्संसृष्टेऽर्थे इकण् प्रत्ययो भवति । मिश्रणमात्रं संसर्ग इति: संस्कृताद् भेदः । दध्ना:संसृष्टं दाधिकम् , विषेण संसृष्टा वैषिक्यो भिक्षाः। अशुचिना संमृष्टमाशुचिकमन्नम् ।।
लवणादः ।६।४।६॥ लवणशब्दात्ततीयान्तात् संसृष्टेऽर्थे अकारः प्रत्ययो भवति । लवणेन संसृष्टोः लवणः सूपः ।
व्यञ्जनेभ्य उपसिक्ते ।६।४।४॥ व्यञ्जनवाचिनस्तृतीयान्तादुपसिक्तेऽर्थे इकण प्रत्ययो भवति । सूपेनोपसिक्तैः सौपिक ओदनः । एवं दाधिको घातिक इत्यादि ।
तरति ।६।४।९॥ तृतीयान्तात्तरत्यर्थे इकण् प्रत्ययों १-अवर्णेवर्णस्येत्यलोपः । २-यद्यप्युपसेकः संसर्ग एव, तथापि व्यञ्जनेभ्य एवोपसिक्ते एवेत्युभयत्र नियमार्थ सूत्रम् ।
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९०
हैमनूतनलघुप्रक्रिया भवति । उडुपेन तरति औडुपिकः। गोपुच्छेन तरति गौपुच्छिकः॥ ____ नौ-द्विस्वरादिकः।६।४।१०। नौशब्दाद् द्विस्वराच्च तृतीयान्तात्तरत्यर्थे इकः प्रत्ययो भवति । नावा तरति नाविकः। घटेन तरति घटिकः। बाहुभ्यां तरति बाहुकः, बाहुका ॥ ___ चरति ।६।४।११॥ तृतीयान्ताच्चरत्यर्थे इकण प्रत्ययो भवति । चरतिरिह गत्यर्थों भक्षणार्थश्च । हस्तिना चरति हास्तिकः । दध्ना चरति दाधिकः।
पादेरिकट १६।४।१२॥ पर्यादिभ्यस्तृतीयान्तेभ्यश्चरत्यर्थे इकट् प्रत्ययो भवति । पपिकः। अश्विकी। अश्वथिकः, रथिकः , अध्यिकः, व्यालिकः, व्याप्तिकः, ।
पदिकः ।६।४।१३॥ पादशब्दातृतीयान्ताच्चरत्यर्थे इकट् प्रत्ययो भवति, पादस्य पद्भावश्च निपात्यते । पादाभ्यां चरति पदिकः । पदिकी ॥
वेतनादे र्जीवति।६।४।१५॥ वेतनादिभ्यस्तृतीयान्तेभ्यो जीवत्यर्थे इकण प्रत्ययो भवति । वेतनेन जीवति वैतनिकः। ३-ऋवर्णोवणेतीकारलोपः । ४-नो पदस्येत्यन्यस्वरादिलक् । ५-स्त्रियां टित्वान्डीः ।
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रकिया नामिनस्तयोः षः ।२।३८॥ नामिन उत्तरस्य रेफस्य पाश-कल्प-क-काम्येषु प्रत्ययेषु परेषु सत्सु पो भवति । धनुषा जीवति धानुष्कः। वेशेन जीवति वैशिकः ।
व्यस्ताच क्रयविक्रयादिकः ।६।४।१६॥ क्रयविक्रयशब्दाद् ज्यस्तात्समस्ताच्च तेन जीवत्यर्थे इक: प्रत्ययो भवति । क्रयविक्रयेण जीवति क्रयविक्रयिकः, क्रयिकः विक्रयिकः ॥
भावादिमः ।६।४।२१॥ भाववाचिनस्तेन निवृत्तमित्यर्थे इमः प्रत्ययो भवति । पाकेन निवृत्तं पाकिमम् , सेकिमम् . त्यागिमम् , सम्मूर्छिमम् ॥
रक्षदुञ्छतोः ।६।४।३०॥ द्वितीयान्ताद् रक्षत्युञ्छति चार्थे इकण प्रत्ययो भवति । समाज रक्षति सामाजिकः । बदराण्युञ्छति बादरिकः॥
पक्षिमत्स्यमृगार्थाद घ्नति ।६।४।३१॥ द्वितीयान्तेभ्यः पक्ष्यर्थेभ्यो मत्स्यार्थेभ्यो मृगार्थेभ्यश्च घनत्यर्थे इकण् प्रत्ययो भवति । पक्षिणो हन्ति पाक्षिकः, शाकुनिकः । मात्स्यिकः, मैनिकः, मार्गिकः, हारिणिकः, सौकरिकः॥
१-नाम सिदिति पदत्वाद्रुत्वेऽनेन षः, ऋवर्णोवणेतीकारलोपः । २-सम्मू
छया निवृत्तमित्यर्थः ।
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया परदारादिभ्यो गच्छति ।६।४।३८॥ परदारादिभ्यो द्वितीयान्तेभ्यो गच्छत्यर्थे इकण प्रत्ययो भवति । परदारान् गच्छति पारदारिकः ॥
समूहात्समवेते ६४।४६॥ समूहवाचिभ्यो द्वितीयान्तेभ्यः समवेते तदेकदेशीभूतेऽर्थे इकण् प्रत्ययो भवति । समूहं समवैति सामूहिकः । सांसदिकः, सामाजिकः, गौष्ठिकः।
पर्षदो यः ।६।४।४७॥ पर्षच्छन्दाद् द्वितीयान्तात् समवेतेऽर्थे ण्यः प्रत्ययो भवति । पार्षद्यः, परिषच्छब्दादपि पारिपद्यः ॥
सेनाया वा ॥४॥४८॥ सेनाशब्दाद् द्वितीयान्तात् समवेतेऽयं ण्यः प्रत्ययो वा भवति । सेनां समवैति सैन्यः । पक्षे समूहार्थादिकण, सैनिकः ॥
धर्माधर्माचरति ।६।४।४९॥ धर्म अधर्म इत्येताभ्यां द्वित्तीयान्ताभ्यां चरत्यर्थे इकण् प्रत्ययो भवति । चरतिरिह तात्पर्येणानुष्ठाने । धर्म चरति धार्मिकः । आधर्मिकः॥
तदस्य पण्यम् । प्रथमान्तादस्येति षष्ठ्यर्थे इकण् प्रत्ययो भवति, प्रथमान्तं चेत्पण्यं विक्रेयं भवति । अपूपाः पण्यमस्य आपूपिकः । मौदकिकः ॥
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९३
हैमलघुनूतनप्रक्रिया शिल्पम् ।।४।५७॥ प्रथमान्तादस्येत्यर्थे इकण् प्रत्ययो भवति, प्रथमान्तं चेत् शिल्प भवति । शिल्पं कौशलं विज्ञानप्रकर्षः। शिल्पनिर्वर्त्यः क्रियाविशेष इह शिल्पशब्देन लक्षितो बोध्यः । नृत्तं शिल्पमस्य नातिक, गैतिकः, वादनिकः । वीणा-वीणावादनं शिल्पमस्य वैणिकः। मार्दङ्गिकः। ईदृशस्थले वीणादयः शब्दा वादनार्थे सन्तः . प्रत्ययमुत्पादयन्तीति बोध्यम् ॥
शीलम् ।६४.५९॥ प्रथमान्तारस्येत्यर्थे इकण प्रत्ययो भवति प्रथमान्तं चेच्छीलं भवति । अपूपा अपूपभक्षणं शीलमस्येत्यापूपिकः । ताम्बूलिकः ॥
अस्थाच्छन्नादेर ।६।४।६०॥ अप्रत्ययान्तात्तिष्ठतेश्छत्रादिभ्यश्च तदस्य शीलमित्यस्मिन् विषये अञ् प्रत्ययो भवति । आस्थो शीलमस्य आस्थः । वैयवस्थः। गुरोदर्दोषावरणं छत्रम् , तच्छीलमस्य छात्रः, चुरा शीलमस्य चौरः, चौरी । तापसः, कार्मः । भैक्षः ॥
प्रहरणम् ।।४।६२॥ प्रथमान्तादस्येत्यर्थे इकण प्रत्ययो भवति प्रथमान्तं चेत् प्रहरणं भवति । असिा अहरणमस्येत्यासिकः । धानुष्कः । मौद्गस्किः ॥ १-उपसर्गादात इत्यङ् । आस्था शीलमस्य । २-य्यः पदान्तादित्यैः । व्यवस्था शीलमस्य । ३-स्त्रियामञन्तत्वान्डीः । ४-नोऽपदस्येत्यन्त्यस्वरादि लोपः । ५-नामिनस्तयोरिति षत्वम् , ऋवर्गोवणेतीकारलोपः ।
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९४
हैमनूतनलघुप्रक्रिया शक्तियष्टेष्टीकम् ।।४।६४॥ शक्ति यष्टि इत्येताभ्यां तदस्य प्रहरणमित्यस्मिन् विषये टीकण् प्रत्ययो भवति । शक्तिः प्रहरणमस्य शक्तीकः, शक्तिीकी । याष्टीकः ॥
नास्तिकास्तिकदैष्टिकम् ।।४।६६॥ एते शब्दास्तदस्येत्यस्मिन् विषये इकण् प्रत्ययान्ता निपात्यन्ते । तेनैते रूढा एव बोध्याः। नास्ति परलोकः पुण्यं पापमिति ग मतिरस्य नास्तिकः। अस्ति परलोकः पुण्यं पापमिति मतिरस्य आस्तिकः । अत्र. नास्त्यस्ति शब्दावव्यये। दिष्टं दैवं तत्प्रमाणमिति मतिरस्य, दिष्टा प्रमाणानुपातिनी वा मतिरस्य दैष्टिकः ॥ ___तत्र नियुक्ते।६।४७४॥ सप्तम्यन्तानियुक्तेऽर्थे इकण प्रत्ययो भवति । नियुक्तोऽधिकृतो व्यापारित इत्यर्थः ॥
द्वारे नियुक्तो दौवारिकः द्वारादित्वादौः । आपणिकः ॥ __ अगारान्तादिकः ।६४७५॥ अगारान्तात्तत्र नियुक्तेऽर्थे इकः प्रत्ययो भवति । पूजागारिका, भाण्डागारिकः, कोष्ठागारिकः ।
निकटादिषु वसति: ।६४७७॥ निकटादिभ्यः
पाणकः ।।
६-स्त्रियां टित्वान्डीः
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
३९५ सप्तम्यन्तेभ्यो वसत्यर्थे इकण प्रत्ययो भवति । निकटे वसति नैकटिकः। वृक्षमूले वार्भमूलिकः ॥
सतीर्थ्यः ।६।४।७८॥ समानतीर्थशब्दात्तत्र वसत्यर्थे यः प्रत्ययो निपात्यते समानशब्दस्य च सभावः। समानतीर्थे वसति सतीर्थ्यः। तीर्थमिह गुरुरुच्यते ॥ . देवव्रतादीन् डिन् ।४८३॥ देवव्रतादिभ्यो द्वितीयान्तेभ्यश्चरत्यर्थे डिन् प्रत्ययो भवति । देवव्रतं चरति देवव्रती। अवान्तरदीक्षां चरत्यवान्तरदीक्षी । महाव्रती ॥
तद्यात्येभ्यः ।६।४।८७॥ क्रोशशत योजनशत योजन इत्येभ्यो द्वितीयान्तेभ्यो याति गच्छत्यर्थे इकण् प्रत्ययो भवति । क्रोशशतं याति क्रौशशतिकः । यौजनशतिकः यौजनिकः। - पथ इकट् ।६।४।८८॥ पथिन् शब्दाद् द्वितीयान्ताद् यात्यर्थे इकट् प्रत्ययो भवति । पन्थानं याति पथिकः । पथिकी ॥
नित्यं णः पन्थश्च ।६।४।८९॥ पथिन्शब्दाद द्वितीयान्तानित्यं यात्यर्थे णः प्रत्ययो भवति पथिन्
१-डित्त्वादन्त्यस्वरादिलोपः । २-नोपदस्येत्यन्त्यरादिलोपः ।
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९६
नूतनहैमलघुप्रक्रिया शब्दस्य च पन्यादेशः। पन्थानं नित्यं याति पान्थः। पाँन्था ॥
निवृत्ते ।६।४।१०५॥ कालबाचिनस्तृतीयान्तान्निवृत्तेऽर्थे इकण प्रत्ययो भवति । अहना निवृत्तमाहूनिकम् । मासिकम् ॥ ___ त्रिंशद्विशतेर्डकोऽसंज्ञायामाहदर्थे ।६।४।१२९॥ त्रिंशद् विंशति इत्येताभ्यां आ-अहंदर्थाद योऽर्थों वक्ष्यते क्रीतादिस्तस्मिन् डकः प्रत्ययो भवति, कापवादः, न चेत्प्रत्ययान्तं कस्यचित् संज्ञा भवति । त्रिंशता क्रीतं त्रिंशकम् ॥
विंशतेस्तेडिति ७।४।६७॥ विंशतिशब्दस्याऽपदसंज्ञकस्य यस्तिशब्दस्तस्य डिति तद्धिते परे लुग भवति । विंशत्या क्रीतं विंशकम् । त्रिंशतमर्हति त्रिंशकः । विंशकः। एवमन्यत्रापि ॥
संख्याडतेश्वाऽशत्तिष्टेः कः ।६।४।१३०॥ शदन्तत्यन्त-ष्ट्यन्तवर्जितायाः संख्याया डतिप्रत्ययान्ताच्च त्रिंशद' विंशतिभ्यां च आहेदर्थे का प्रत्ययो भवति । द्वाभ्यां क्रीतम् द्विकम् , पञ्चकम् । कतिभिः क्रीतं
३-स्त्रियामदन्तत्वादाप् । ४ अनीनादित्यकारलुक् । १-डित्त्वादन्त्यस्वरादिलोपः । २-पदान्तवान्नाम्नो न इति न लुक् । नामसिदिति पदसंज्ञा बोध्या ।
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________
नूतनहैमलघुप्रक्रिया कतिकम् , त्रिंशत्कम् , विंशतिकम् । अशत्तिष्टेरिति किम् ? चत्वारिंशत्कम् , ऋवर्णोवणेतीकण इकारलोपः। साप्ततिकम् , पाष्टिकम् । क्रीते इकणेव ॥ __शतास्केवलादतस्मिन्येको ।६।४।१३१॥ केवलात् शतशब्दादाईदर्थे य इक इत्येतौ प्रत्ययौ भवतः स चेदर्थों वस्तुतः प्रकृत्यर्थादभिन्नो न भवति । शतेन क्रीतं शत्यं, शतिकम् । केवलादिति किम् ? द्विशतेनै क्रीतं द्विशतकम् , अत्र क एवं पूर्वेण । अतस्मिभिति किम् ? शतं मानमस्य शतकं स्तोत्रम् , अत्रापि क एव ।
वातोरिकः ।।४।१३२॥ अत्यन्तायाः संख्याया आहेदर्थे इकः प्रत्ययो वा भवति । यावतिकम् । यावत्कम् । पक्षे कः ॥ विधानसामर्थ्यात् ऋवर्णोवणेतीकारलोपो न ॥
- अनाम्न्यद्विः प्लुप् ।६११४१॥ द्विगोः समासादाहदर्थे उत्पभस्य प्रत्ययस्य पिल्लम् सकृद् भवति न तु द्विः, न चेत्प्रत्ययान्तं कस्यचित्राम भवति । द्वाभ्यां कंसाभ्यां द्विकंस्या वा क्रीतं द्विकंसम् , पिक्चात्पुंकद्भावः। द्विशूर्पम् ।
मानसंवत्सरस्थाशाजकुलिजस्थानाम्नि।१४।१९॥ ३-यधिकं शतं द्विशतं तेन । ४-यावता क्रीतम् । अपदत्वान्न तृतीयः ।
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९८
हैमनूतनलघुप्रक्रिया संख्याया अधिकशब्दाच्च परस्य शाण कुलिजशब्दवर्जितस्य परिमाणवाचिनः संवत्सरशब्दस्य च णिति तद्धिते परे स्वरेष्वादेः स्वरस्य वृद्धिर्भवत्यसंज्ञायां विषये । अद्विरिति किम् ? द्वाभ्यां शुर्पाभ्यां क्रीतं द्विशूर्पम् । अत्रो लुप् । तेन क्रीतं द्विशौपिकम् । पित्त्वं पुंवद्भावार्थम् । ___मूल्यैः क्रीते ।६।४।१०५॥ मूल्यवाचिनस्तृतीयान्ताद् “क्रीतेऽर्थे यथाविहितमिकणादयः प्रत्ययाः स्युः। प्रस्थेन क्रीतं प्रास्थिकम् , साप्ततिकम् । पाणिकम् ।
पृथिवीसर्वभूमेरीशज्ञातयोश्चाञ् ।।४।१५६॥ पृथिवी सर्वभूमिशब्दाभ्यां षष्ठ्यन्ताभ्यामीश-ज्ञातयोस्तस्य हेतुः, संयोग, उत्पात इत्येतस्मिन् विषये चाऽञ् प्रत्ययो भवति । पृथिव्या ईशः स्वामी पार्थिवः । सर्वभूमेः सार्वभौमः। एवं पृथिव्या ज्ञातो हेतुः संयोग उत्पातो वा पार्थिवः। एवं सार्वभौमः॥ ____लोकसर्वलोकाज्ज्ञाते ।६।४।१५७॥ लोक-सर्वलोक 'शब्दाभ्यां षष्ठ्यन्ताभ्यां ज्ञातेऽर्थे यथाविहितमिकण् प्रत्ययो भवति । लोकस्य ज्ञातो लौकिकः । सार्वलौकिकैः ।।
मानम् ।६।४।१६९॥ प्रथमान्तात् षष्ठ्यर्थे यथा१-अनुशतिकादित्वादुभयपदवृद्धिः । सर्वभूमेरीशादिः। २-सर्वलोकस्य ज्ञातः । अनुशतिकादित्वादुभयपदवृद्धिः ।
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९९
हैमनूतनलघुप्रक्रिया विहितं प्रत्ययो भवति प्रथमान्तं चेन्मानं भवति प्रस्थो मानमस्य प्रास्थिको राशिः। द्रोणो मानमस्य
द्रौणिकः ॥ - विंशत्यादयः ६१७३|| विंशत्यादयः शब्दा नाम्नि विषये तदस्य मानमित्यर्थे साधवो भवन्ति । द्वौ दशतौ मानमेषां संख्येयानामस्य वा संख्यानस्य विंशतिः। द्वेर्दशदर्थे विभावः, शतिश्च प्रत्ययः। त्रयो दशतो मानमेषां त्रिंशत् । र्दशदर्थे त्रिभावः, शच्च प्रत्ययः। एवं चत्वारिंशदादिकः प्रयोगोऽप्यूह्यः॥
पञ्चदशद्वर्गे वा ।६।४।१७५॥ पञ्चद्दशदित्येतौ शब्दो तदस्य मानमित्येतस्मिन् विषये वर्गे वाच्ये डत्प्रत्ययान्तौ निपात्येते वा । पक्षे कः। पञ्च मानमस्य वर्गस्य पञ्चद्वर्गः, पञ्चको वर्ग: । दशद्वर्गः, दशको वा ॥ __तमहति ।६।४।१७७॥ द्वितीयान्तादईदर्थे यथाविहितमिकणादयः प्रत्यया भवन्ति । श्वेतच्छत्रमर्हति चैतच्छत्रिकः । एवं वैषिक-बास्त्रिकादयः।
दण्डादेर्य ।६।४।१७८॥ दण्डादिभ्यो द्वितीयान्तेभ्योऽहत्यर्थे यः प्रत्ययो भवति । इकणोऽपव दः। दण्डमर्हति दण्ड्यः । वध्यः, इभ्यः ॥
.
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________
४००
हैमनूतनलघुप्रक्रिया छेदादेर्नित्यम् ।६।४।१८२॥ छेदादिभ्यो द्वितीयान्तेभ्यो नित्यमर्हत्यर्थे यथाविहितमिकणादयः प्रत्यया भवन्ति । छेदं नित्यमर्हति छैदिकः, भैदिकः ॥
विरागाद्विरङ्गश्च ।।४।१८३॥ विरागशब्दाद् द्वितीयान्तानित्यमर्हत्यर्थे इकण् प्रत्ययस्तत्सन्नियोगे च विरागशब्दस्य विरङ्गादेशो भवति । विरागं नित्यमर्हति वैरङ्गिकः ॥
शीर्षच्छेदाद्यो धा ।६।४।१८४॥ शीर्षच्छेदाद् द्वितीयान्तानित्यमहत्यर्थे यः प्रत्ययो वा भवति । पक्षे इकण् । शीर्षच्छेदं नित्यमर्हति शीर्षच्छेद्यः शैर्षच्छेदिकऔरः । इत्यादर्थाः प्रत्ययाः।
अथ याधिकारः॥ ___ वहति रथयुगप्रासङ्गात् ७।१।२॥ द्वितीयान्तेभ्यो स्थयुगप्रासङ्ग इत्येतेभ्यो वहत्यर्थे यः प्रत्ययो भवति । रथं वहति रथ्यः। द्वौ रथौ वहति द्विरथ्यः। युगं वहति युग्यः, प्रासङ्गं वहति प्रासङ्गयः॥
धुरो येयण ॥७॥१॥३॥ धुर इत्येतस्माद् द्वितीयान्ताद्वहस्प] य एयण इत्येतो प्रत्ययौ. भवतः । धुरं वहति धुर्यः, धौरेय
. १-तद्धितार्थे समासः । अवर्णेवणेत्यलोपः । द्विगोरनपत्वेः इति तु न,
अप्राग्जितीयत्वात् ।
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
४०१ वामाद्यादेरीन:७।१।४॥ वामादिपूर्वात् धुरन्ताद् द्वितीयान्ताद्वहत्यर्थे ईनः प्रत्ययो भवति । वामधुरां वहति वामधुरीणः । सर्वधुरीणः । केवलादपि, धुरीणः॥
हलसीरादिकण् ।७।१।६॥ हलसीर इत्येताभ्यां द्वितीयान्ताभ्यां वहत्यर्थे इकण् प्रत्ययो भवति । हलं वहति हालिकः, सैरिकः ॥
शकटादण ७१७॥ शकटशब्दाद् द्वितीयान्ताद्वहत्यर्थेऽण् प्रत्ययो भवति । शकटं वहति शाकटो मौः॥ . .
धनगणाल्लब्धरि ७१९॥ द्वितीयान्ताद् धन शब्दाद् गणशब्दाच्च लब्धर्यर्थे यः प्रत्ययो भवति । धनं लेब्धा धन्यः, गणं लब्धा गण्यः॥
हृद्यपद्यतुल्यमूल्यवश्यपथ्यवयस्यधेनुष्यागाहपत्यजन्यधर्म्यम् ।७।१।११॥ हृद्यादयः शब्दा यथास्वमर्थविशेषेषु यप्रत्ययान्ता निपात्यन्ते ॥ ...
हृदयस्य हल्लासलेखाण्ये १९४॥ हृदयशब्दस्य लासलेखयोरुत्तरपदयोरणि ये च प्रत्यये परे हदित्ययमादेशो भवति । हृदयस्य प्रियं हृद्यमौषधम् । हृयो दिशः, हृदयस्य बन्धनं, हृयो वशीकरणमन्त्रः। पदमस्मिन् २-वामा धूः समासान्ते सत्याप् । ३-रघुवर्णादिति णः ।..... १-शीले तृन् ।
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०२
हैमनूतनलघुप्रक्रिया दृश्यं पद्यः कर्दमः । तुलया संमितं तुल्यं भाण्डम् । तुल सदृशम् । मूलमेषामुत्पाट्यं मूल्या मुद्गाः । मूलेनानाम् मूल्यं वस्तुविक्रयात् प्राप्यं द्रव्यम् । मूलेन समो मूल्या पटः । वशं गतो वश्यो विधेयः। पथोऽनपेतं पथ्यंमोदनादि। वयसा तुल्यो वयस्यः सखा । धेनुरेव धेनुष्या। यः षोऽन्तत्र निपात्यते । आ ऋणप्रदानादोहार्थमधमणेनोत्तमाय दत्ता। गृहपतिना संयुक्तो गार्हपत्योऽग्निः । निपातनाद् वृद्धिः। जनीं वधू वहन्ति जन्याः, जामातुर्वयस्याः । जनस्य ? जल्पो जन्यः । धर्मेण प्राप्यं धर्मादनपेतं च धर्म्यम् ॥
नौविषेण तार्यवध्ये ७१।१२॥ नौ-विष इत्येताभ्यां तृतीयान्ताभ्यां यथासंख्यं तार्ये वध्ये चार्थे या प्रत्ययो भवति । नावा तार्य नाव्यमुदकम् । विषेष वध्यो विष्यः।
न्यायार्थीदनपेते ७।११३॥ न्याय-अर्थ इत्याभ्य पञ्चम्यन्ताभ्यामनपेतेऽर्थे यः प्रत्ययो भवति । न्यायादन न्याय्यम् । अर्थादनपेतमर्थ्यम् । स्तुत्यं स्तुतिभिरर्थ्याभिः ।।
तत्र साधी ७१२१५॥ सप्तम्बन्तात् साधावर्थे य प्रत्ययो भवति । सामनि साधुः सामन्यः, वेमन्यः, कर्मण्या सभ्यः, शरण्यः॥ २-नोऽपदस्येत्यन्त्यस्वरादि लोपः । ३-अपदत्वान्न रुः ४-य्यक्ये इत्यावादेशः । १-अनोऽट्ये इत्यन्त्यस्वरादिलोपनिषेधः।
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघु प्रक्रिया
४०३
पथ्यतिथिवसतिस्वपतेरेयण् | ७|१|१६|| एभ्यस्तत्र साधौ एयण प्रत्ययो भवति । पथि साधु पाथेयम् । आतिथेयम्, वासतेयम्, स्वापतेयं धनम् ॥
भक्ताण्णः |७|१|१७|| भक्तशब्दात्तत्र साधावर्थे णः प्रत्ययो भवति । भक्ते साधु भक्ति: शालि:, भाक्तास्तण्डुलाः ॥
पर्षदो यणौ |७|१|१८|| पर्षच्छब्दात्तत्र साधौ ण्यणेत्येतौ प्रत्ययौ भवतः । पर्षदि साधुः पार्षद्यः, पार्षदः । परिषदोऽपीष्यते । पारिषद्यः पारिषदः ।।
सर्वजनापण्येन |७|१|१९|| सर्वजनशब्दात्तत्र साधौ ण्य ईनञ् इत्येतौ प्रत्ययौ भवतः । सार्वजन्यः, सार्वजनीनः ॥
प्रतिजना देरीनं | ७|१|२०|| प्रतिजनादिभ्यस्तंत्र साधावीनञ् प्रत्ययो भवति । प्रतिजने साधुः प्रातिजनीनः । वैश्वजनीनः, माहाजनीनः, ऐदंयुगीनः, सांयुगीनः ॥
कथादेरिकण | ७|१|२१|| कथादिभ्यस्तत्र साधावर्थे इकण् प्रत्ययो भवति । कथायां साधुः काथिकः । वैतण्डिकः । वृत्तौ साधु वार्त्तिकम् । सांग्रामिकम्, सांघातिकम् ॥
पायायें |७|१|२३|| पाद्य, अर्घ्य इत्येतौ तदर्थे य
२- नोsपदस्येत्यन्त्यस्वरादिलोपः ।
"
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०४
हैमनूतनलघुप्रक्रिया प्रत्ययान्तौ निपात्येते । पादार्थमुदकं पाद्यम् । निपातनाये पदादेशो न । अर्षों मूल्यं पूजनं वा । तदर्थमध्यं रत्नादि ।।
ण्योऽतिथेः ।।१।२४॥ अतिथिशब्दात्तदर्थे ण्यः प्रत्ययो भवति । अतिथ्यर्थमातिथ्यम् ॥ .
तस्मै हिते ७।१।३५॥ चतुर्थ्यन्तानाम्नो हितेऽर्थे यथाविहितमीयादयः प्रत्यया भवन्ति । हित उपकारकः । वत्सेभ्यो हितो वत्सीयो गोधुक् । सादेरपि, अवत्सीयः। पित्रीयः॥
प्राण्यङ्गरथखलतिलयववृषब्रह्ममाषाद्यः ।७।१।३७॥ प्राण्यङ्गवाचिभ्यो रथादिभ्यश्च चतुर्थ्यन्तेभ्यो हितेऽर्थे यः प्रत्ययो भवति । दन्तेभ्यो हितं दन्त्यम् । स्थाय हिता रथ्या भूमिः। खलाय हितं खल्यम् । तिल्यो वायुः । यव्यस्तुषारः। वृष्यं क्षीरपाणम् । ब्रह्मण्यो देशः। माघ्यो वातः । सादेरपि, राजदन्त्यम् ॥ . .
भोगोत्तरपदात्मभ्यामीन: ७।१॥४०॥ भोगोत्तरपदादात्मनशब्दाच्च तस्मै हितेऽर्थे ईनः प्रत्ययो भवति । मातृभोगोय हितो मातभोगीणः।
ईनेऽध्वात्मनोः ७॥४॥४८॥ अध्वन् आत्मन् इत्येत३-वत्साय न हित इत्यर्थः । ४-ऋतो र इति रः । . १-अनोऽट्य इत्यन्त्यस्वरादिलोपनिषेधः । २- रघुवर्णादिति णः ।
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतन लघुप्रक्रिया
४०५
योरीने प्रत्यये परे ऽन्त्यस्वरादेर्लुग् न भवति । आत्मने हित आत्मनीनः । सादेरपि । अनात्मनीनः ||
पञ्च सर्वविश्वाज्जनात्कर्मधारये |७|१|४१ ॥ पञ्चसर्वविश्व - इत्येतेभ्यः पराज्जनशब्दात्कर्मधारये वर्त्तमानातस्मै हितेऽर्थे ईनः प्रत्ययो भवति । ईयापवादः । पञ्चजनेभ्यः पञ्चजनाय वा हितः पञ्चजनीनः । सर्वजनीनः, विश्वजनीनः ॥
महत् सर्वादिकण |७|१|४२ || महतः सर्वोच्च यो जनशब्दस्तदन्तात्कर्मधारये वर्त्तमानात्तस्मै हिते इकण् प्रत्ययो भवति । महते जनाय हितो माहाजनिकः । सार्वजनिकः ॥
सर्वाण्णो वा | ७|१|४३|| सर्वशब्दात्तस्मै हिते णः प्रत्ययो वा भवति । सर्वस्मै हितः सार्वः । पक्षे ईयः, सर्वयः । इतीयाधिकारः ॥
तस्यार्हे क्रियायां वत् |७|१|५१ || षष्ठ्यन्तादEse वत् प्रत्ययो भवति, क्रिया चेदई भवति । राज्ञोऽहे राजवदवर्तत भरतः । राजत्वयोग्यमित्यर्थः । कुलीनवत् साधुवत् । क्रियायामिति किम् ? शतस्यार्हो देवदत्तः ।
"
स्यादेरिवे |७|१|१२|| स्याद्यन्तादिवार्थे वत्प्रत्ययो भवति । इवार्थः सादृश्यं क्रियागतं बोध्यम् । अश्ववद् ३ - पदत्वान्नाम्नो न इति न लोपः । ४- अश्व इवेत्यर्थः । क्रियायां सादृश्यं न तु चैत्रे |
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०६
हैमनूतनलघुप्रक्रिया धावति चैत्रः । देवमिव देववत् पश्यति भूदेवम् । ब्राह्मणेनेव ब्राह्मणवदाचरितमनेन । साधवे इव साधुवदत्तमस्मै । गिरेरिव गिरिवत्पतितः प्रासादात् । गौरिव गवय इत्यादौ तु न क्रियागतं सादृश्यम् ।
तत्र ७।११५३॥ सप्तम्यन्तादिवाथै वत्प्रत्ययो भवति । मथुरायामिव मथुरावत्पाटलिपुत्र प्रासादाः। अक्रियार्थ आरम्भः॥
तस्य ।७।१॥५४॥ षष्ठ्यन्तादिवार्थे वत्प्रत्ययो भवति । चैत्रस्येव चैत्रचन्मैत्रस्य गावः। अक्रियार्थ आरम्भः । योगविभाग उत्तरार्थः। ___भावे त्वतल् ।७।१।५५॥ षष्ठ्यन्ताद् भावे वाच्ये त्वतल् इत्येतौ प्रत्ययौ स्याताम् । भवतोऽस्मादभिधानप्रत्ययाविति व्युत्पत्त्या शब्दस्य प्रवृत्तिनिमित्तं द्रव्यसंसर्गी भेदको गुणो भावः । यदाहुः-यस्य गुणस्य हि भावाद् द्रव्ये शब्दप्रवृत्तिस्तदभिधाने त्वतलाविति ।
तत्र-"जातिगुणाज्जातिगुणे समासकृत्तद्धितात्त सम्बन्धे। डित्थादेः स्वे रूपे त्वतलादीनां विधिर्भवति ॥१॥ तत्र जातिवाचकाज्जातौ यथा गोः शब्दस्य भावो गोत्वं गोता । अत्र गोशब्दजातिरेव भावः । गोरर्थस्य भावो गोत्वं गोता । अत्र गवार्थजातिर्भावः । एवमश्वत्वमश्वतेत्यादि । तलन्तं लित्वात् स्त्रियाम् ।
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
४०७
रूपस्य भावो रूपत्वं रूपता, शुक्लस्य भावः शुक्लत्वं शुक्लता । अत्र रूपादिगुणजातिर्भावः । कत्वं खत्वमित्यादौ भिन्नव्यक्तिवृत्तिर्जातिर्भावः । कवर्गत्वमित्यादौ ककारादिवर्गव्यक्तिवृत्तिर्जातिः संहतिः । गुणवचनेभ्यस्तु शुक्लस्य पटस्य भावः शुक्लत्वमित्यादौ गुण एव भावः । पट्वादयोऽपि गुणा एवेति पटुत्वमित्यादी गुण एव भावः । राजपुरुषत्वमित्यादौ समासस्थले स्वस्वामिभावः सम्बन्ध एवं भावः । पाचकत्व - मित्यादौ कृदन्तस्थले क्रियाकारकभावो भावः । औपगवत्वमित्यादौ तद्धितस्थलेऽपि उपगुसम्बन्धो भावः । डित्थादिस्तु यदृच्छाशब्द इति डित्थत्वमित्यादौ शब्दस्वरूपमेव यः शब्दः सोऽर्थ इत्येवं शब्दार्थयोरभेदाध्यवसायेन भावः । एवमेकव्यक्तिस्थले देवदत्तत्वमित्यादौ सूर्यत्वमाकाशत्वमित्यादौ च शब्दस्वरूपमेव भावः || त्वान्तं नपुंसकम् ।
नस्तत्पुरुषादबुधादेः | ७|१|५७ || तस्य भावे नञ्पूर्वात् तत्पुरुषाद् बुधाद्यन्तवर्जिताश्वतलौ भवतः । ट्यणाद्यपवादः । न शुक्लोऽशुक्लस्तस्य भावोऽशुक्लत्वमशुक्लता । वर्णे ट्यण् न भवति । ट्यणन्तेन समासे त्वशौक्ल्यमित्यपि । एवमपतेर्भावः कर्म वाऽपतित्वमपतिता । टयणन्तेन समासे तु अनाधिपत्यम् । तत्पुरुषादिति किम् ? न विद्यते पतिरस्यापतिग्रमस्तस्य भावः कर्म वा आपत्यम् । अबुधादेरिति किम् ? न बुधोऽबुधस्तस्य भाव आबुध्यम्, न चतुरोऽचतुर
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०८
हैमनूतनलघु प्रक्रिया
स्तस्य भावः कर्म वाऽऽचतुर्यम् । राजादित्वाट् ट्यण् ॥
पृथ्वादेरिमन् वा | ७|१| ५८ || पृथ्वादिभ्यस्तस्य भावे इमन् प्रत्ययो वा भवति स्वतलौ च वा वचनाद्यथाप्राप्तमणादिरपि ॥
पृथुमृदुभृशकृशदृढपरिवृढस्य ऋतो रः | ७|४|३९|| पृथ्वादीनामृकारस्य इमनि परे णीष्ठेयसुषु च परेषु र इत्ययमादेशो भवति । त्रन्त्येति अन्त्यस्वरादेर्लुक् । पृथोर्भावः प्रथिमा, पृथुत्वम्, पृथुता । वृवर्णादित्यपि । पार्थवम् । एवं दिमा मृदुत्वं मृदुता मार्दवमित्यादि ॥
वर्णदृढादिभ्यष् टयण च वा ।७।१।५९ ॥ वर्णविशेषवाचिभ्यो दृढादिभ्यश्च तस्य भावे यण इमन् च खतलौ च प्रत्यया भवन्ति । शौक्ल्यं शुक्लिमा शुक्लत्वं शुक्लता । दादूर्य द्रढिमा दृढत्वं दृढता, पारिवृद्यम्, परिव्रढिमा ॥
पतिराजान्तगुणाङ्गराजादिभ्यः
च
कर्मणि |७|१|६० ॥ पत्यन्तेभ्यो गुणाङ्गेभ्यो राजादिभ्यश्च तस्य भावे क्रियात्मककर्मणि च ट्यण् प्रत्ययो भवति त्वतलौ च । अधिपतेर्भावः कर्म वा आधिपत्यम् । अधिपतित्वमधिपतिता । एवं बार्हस्पत्यं प्राजापत्यं सैनापत्यं नारपत्यमित्यादि । आधि
१ - अवर्णेवर्णस्येत्यलोपः । २ - त्रन्त्येत्यलोपः । ३ - पृथुमृदु इतिरादेशः । त्रन्त्येत्यलोपः I: । ४- -अवर्णे वर्णस्येत्यलोप आदिवृद्धिः ।
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
४०९ राज्यम् , अधिराजत्वम् , अधिराजता । यौवराज्यम् । ये गुणद्वारा गुणिनि वर्तन्ते ते गुणागाः। मौढ्यं, मूढत्वं मूढता । जाड्यम् । मान्द्यम् । राज्ञो भावः कर्म वा राज्यम्', राजत्वं राजता । काव्यं कवित्वं कविता । चौर्यम् , वैफल्यम् , पौरो. हिस्यम् , बाल्यम् , सौहित्यम् , मान्यम् । अयं न गुणवचनः॥ __अर्हतस्तोन्त च ७।१।६१॥ अर्हत्शब्दात् षष्ठ्यन्ताद् भावे कर्मणि चार्थे टयण प्रत्ययो भवति तत्सन्नियोगे च तकारस्य न्त् इत्यादेशो भवति त्वतलौ च । अर्हतो भावः कर्म वा आर्हन्त्यम् , अर्हत्त्वम् , अर्हत्ता । आर्हन्ती ॥
सहायावा ७११६२॥ सहायशब्दात्तस्य भावे कर्मणि च ट्यण् प्रत्ययो वा भवति त्वतलौ च । वा वचनाद् योपान्त्यत्वादकत्रपि । साहाय्यम् , सहायत्वम् , सहायता, साहायकम् ॥
सखिवणिग्दुतायः ।७।११६३॥ सखिवणिजदूतइत्येतेभ्यस्तस्य भावे कर्मणि च यः प्रत्ययो भवति त्वतलौ च । सख्युर्भावः कर्म वा सख्यं सखित्वं सखिता । वणिजो भावः कर्म वा वणिज्या, वणिज्यम् , वणिक्त्वम् , वणिक्ता ।
१-अनोऽट्ये इति पर्युदासान्नोऽपदस्येत्यन्त्यस्वरादिलुक् । २-स्त्रियां टित्त्वान् डीः । व्यञ्जनात्तद्धितस्येति यलोपः । ३-स्त्रियामाप् । ४-च ज़ इति गः, अघोषे प्रथम इति प्रथमः ।
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१०
हैमनूतन लघु प्रक्रिया
दूत्यं दूतत्वं दूतता । राजादित्वाद् दूयणपि, वाणिज्यम्,
दौत्यम् ॥
स्तेनान्नलुक् च ।७।१।६४ || स्तेनशब्दात्तस्य भावे कर्मणि च यः प्रत्ययो भवति तत्सन्नियोगे च न इत्येतस्य लुग्भवति त्वतौ च । स्तेनस्य भावः कर्म च स्तेयं, स्तेत्वं स्तेनता । राजादित्वात् स्तैन्यमित्यपि ||
कपिज्ञातेरेयण | ७|१|६५ || कपि ज्ञाति इत्येताभ्यां तस्य भावे कर्मणि च एषण् प्रत्ययो भवति त्वतलौ च । कपेर्भावः कर्म च कापेयम्, कपित्वं कपिता । ज्ञातेयम्, ज्ञातित्वम्, ज्ञातिता ॥
प्राणिजातिवयोऽर्थाद | ७|१|६६ || प्राणिजातिवाचिनो वयोऽर्थाच्च तस्य भावे कर्मणि च अञ् प्रत्ययो Hafa raast च । अश्वस्य भावः कर्म वा आश्वम्, अश्वत्वम् अश्वता । एवं गार्दभम् माहिषम्, हास्तेम्, द्वैपम् द्वीपिता, द्वीपित्वं । कुमारस्य भावः कर्म वा कौमारम्, कुमारत्वम्, कुमारता । कैशोरम् । शैशवंम् शावो बालस्तस्य भावः कर्म वा शावम्, वार्करम् । कालभम् ॥
,
'
युवादेरण |७|१|६७ || युवादिभ्यः शब्देभ्यस्तस्य
"
५-अयिति पर्युदासादपदत्वाच्च ज इति गो न । १ - नोऽपदस्येत्यन्त्यस्वरादिलक् । २ - अस्वयम्भुव इत्यव्
1
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया ४११ भावे कर्मणि च अण् प्रत्ययो भवति त्वतलौ च । यूनो भावः कर्म वा यौवनम् ॥ _युवत्या भावः कर्म वा यौवनम् । जातिश्चेति पुंवत् । युवतित्वं । समूहे यौवतमिति तु भिक्षादौ युवतीति स्त्रीलिङ्गपाठात् । ___ वृवर्णाल्लघ्वादेः ।।१।६९॥ लघुरादिर्यस्येवोंवर्णस्य तदन्तानाम्नस्तस्य भावे कर्मणि चाण् प्रत्ययो भवति त्वतलौ च । पृथोर्भावः कर्म वा पार्थम् । शौचम् , शुचित्वम् , शुचिता । मौनम् , मुनित्वं मुनिता। संमतेर्भावः कर्म वा सांमतम् । पाटॅवम् , लाघवम् , मार्दवम् , गौरवम् , पैत्रम् ।।
पुरुषहृदयादसमासे ७१।७०॥ पुरुषहृदय इत्येताभ्यां तस्य भावे कर्मणि चाण प्रत्ययो भवति त्वतलौ च न चेदनयोः समासो विषयभूतो भवति । पुरुषस्य भावः कर्म वा पौरुषं पुरुषत्वं पुरुषता । हार्दम् , हृदयत्वम् , हृदयता। समासे तु सहृदयत्वं परमपुरुषत्वम् । ___ योपान्त्याद गुरुपोत्तमादसुप्रख्यादकञ् ।७।१।७२।। उपोत्तमं गुरुयस्य तस्माद् यकारोपान्यात् सुप्रख्यवर्जितात्तस्य भावे कर्माण चाऽकञ् प्रत्ययो भवति त्वतलौ च । रामणीय
३-अगीत्यन्त्यस्वादिलो पनिषेधः । ४-अस्वयम्भुव इत्यव् । ५-अस्व
यम्भुवोऽव् । ६-इवर्णादेरिति रः। ७-हृदयस्येति हृद् । ८-त्र्यादी- नामन्त्यमुत्तमम् , तत्समीपमुपोत्तमम् ।
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१२
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
कम्, रमणीयत्वं रमणीयता । कामनीयकम्, पानीयकम्, औपाध्यायकम् आचार्यकमित्यादि ॥
,
चौरादेः | ७|१|७३|| चौरादिभ्यस्तस्य भावे कर्मणि चाsकञ् प्रत्ययो भवति त्वतलौ च । चौरिका, चौरम् चौरत्वम्, चौरता । बाहुलकं, वार्धकम् आवश्यकम् ॥
"
,
प्रियस्थिर स्फिरोरुगुरुबहुलतृ प्रदीर्घ वृद्धवृन्दारकस्येमनि च प्रास्थास्फावरगरबंहत्रपद्राघवर्षवृन्दम् |७|४| ३८ || प्रियादीनां यथासम्भवमिमनि णीष्ठेयसुषु च यथासंख्यं प्रा इत्यादय आदेशा भवन्ति । वरादीना - मकार उच्चारणार्थः । प्रियस्यै भावः प्रेमा । प्रादाववर्णेवर्णस्येति न, विधानसामर्थ्यात् । स्थिरस्य भावः स्थेमा । उरोर्भावो वरिमा । गुरोर्भावो गरिमा । बहुलस्य बंहिमा । तृप्रस्य पिमा, दीर्घस्य द्राघिमा, वृद्धस्य वर्षिमा । वृन्दारकस्य वृन्दिमा | स्फिरान्ने मन्त्रप्राप्तेः ॥
भूर्लुक् चैवर्णस्य ||७||४१ || बहुशब्दस्य ईयसाविमनि च परे भू इत्ययमादेशो भवति ईयसु इमन् इत्यनयोरिवर्णस्य लुक् च भवति । बोभवो भूमा । ९ - स्त्रियामपि अस्यायत्तदितीत्वम् । १० - अमनोज्ञादे चौरादेरकञ्चन्तस्य स्त्रीनपुंसकते ।
१- पृथ्वादित्वादिमन्, स्थेमेति । दृढादित्वात् बंहिमेत्यपि । दृढादेराकृतिगणत्वाद् वृन्दित्यपि । प्रियादिः पृथ्वादिः । २ - पृथ्वादित्वादिमन् ।
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया भूऊ इत्यूकारप्रश्लेषादस्वयम्भुव इत्यव् न ।
स्थूल-दूर-युव-हस्व-क्षिप्र-क्षुद्रस्यान्तस्थादेगुणश्च नामिनः ७४।४२॥ स्थूलादीनां यथासंभवमिमनि णीष्ठेयसुषु च परेवन्तस्थादेरवयवस्य लुक् नामिनश्च गुणो भवति । हूस्वस्य भावो हसिमा, क्षिप्रस्य क्षेपिमाँ, क्षुद्रस्य क्षोदिमा ॥
शाकट शाकिनी क्षेत्रे ॥७१।७८॥ धान्यादीनामुत्पत्त्याधारभूमिः क्षेत्रम् । षष्ठयन्तात् क्षेत्रेऽर्थे शाकट. शाकिन इत्येतौ प्रत्ययौ भवतः । इक्षूणां क्षेत्रमिक्षुशाकटम् , इक्षुशाकिनम् । एवं मूलकशाकटं शाकशाकटमित्यादि ।
धान्येभ्य ईन ७।१।७९॥ धान्यवाचिभ्यः षष्ठ्य-- तेभ्यः क्षेत्रेऽर्थे ईनञ् प्रत्ययो भवति । मौदगीनम् , नैवारीणम् ॥ - व्रीहिशालेरेयण ७।११८०॥ त्रीहिशालि इत्येताभ्यां तस्य क्षेत्रे एयण प्रत्ययो भवति । ईनअपवादः। व्रीहे: क्षेत्रं हेयम् , शालेयम् ॥ ___यवयवकषष्टिकायः १७११८१॥ यव-यवक-पष्टिक इत्येतेभ्यस्तस्य क्षेत्रे यः प्रत्ययो भवति । ईनोऽपवादः।। ३-पृथ्वादिः । ४-नामिनों गुणः । ५-नीवाराणा क्षेत्रम् । णत्वम् ।
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१४ हैमनूतनलघुप्रक्रिया यानां क्षेत्रं यव्यम् , यवक्यम् , षष्टिक्यम् ॥
सर्वादेः पथ्यङ्गकर्मपत्रपात्रशरावं व्याप्नोति १७।१।९४॥ सर्वशब्दपूर्वेभ्यः पथिन् अङ्ग कर्मन् पत्र पात्र शराव इत्येतदन्तेभ्यो द्वितीयान्तेभ्यो व्याप्नोतीत्यर्थे ईनः प्रत्ययो भवति । सर्वपथं व्याप्नोति सर्वपथीनो रथः। सर्वपथान् व्याप्नोति सर्वपथीनमुदकम् । एवं सर्वाङ्गीण-स्तापः। सर्वकर्मीणः पुरुषः। सर्वपत्रीणः सारथिः । पत्रं वाहनम् । सर्वपात्रीण ओदनः। सर्वशरावीण ओदनः ॥
सर्वान्नमत्ति ७।१।९८॥ सर्वानशब्दाद् द्वितीयान्तादत्तीत्यर्थे ईनः प्रत्ययो भवति । सर्वान्नमत्ति सर्वामीनो भिक्षुनियमरहितः ॥
पारावारं व्यस्तव्यत्यस्तं च ७।१।१०१॥ पारावारशब्दात्समस्ताद् व्यस्ताव्यत्यस्ताच्च द्वितीयान्ताद गामिन्यर्थे ईनः प्रत्ययो भवति । पारावारं गामो पारावारीणः। पारीणः, अवारीणः, अवारपारीणः॥ . ___अध्वानं येनी ७।१।१०३॥ अध्वन् शब्दाद् 'द्वितीयान्तादलङ्गामिन्यर्थे य ईन इत्येतौ प्रत्ययौ भवतः । अध्यानमलं गामी अध्वन्यः। अवनीनः ।। ६-पष्टिरात्रेण पच्यमाना ब्रीहयः षष्टिकाः, अत एव निपातनात् सिद्धिः । १-नोऽपदस्येत्यन्त्यस्वरादिलोपः । २-अनोऽट्ये ये इत्यन्त्यस्वरादिलोपनिषेधः । ३-इनेऽश्वात्मनोरियन्त्यस्वरादिलोपनिषेधः ।
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
४१५ अदिस्त्रियां वाऽश्चः ७१।१०७॥ अञ्चत्यन्तानाम्न ईनः प्रत्ययो भवति स्वार्थे न चेत्स दिशि स्त्रियां चर्तते । प्राचीनम् , प्राक् । प्रतीचीनम् , प्रत्यक् । उदीचीनम् , उदक् । अवाचीनम् , अवाक् । सम्यङ्, समीचीनः । प्राचीना रीतिः । दिशि स्त्रियां तु प्राची दिक् ॥
तस्य तुल्ये कः संज्ञाप्रतिकृत्योः ७१।१०८॥ षष्ठ्यन्तात्तुल्येऽर्थे का प्रत्ययो भवति, संज्ञायां प्रतिकृतौ च विषये । अश्वस्य तुल्योऽश्वकः। संज्ञेयम् । एवमुष्ट्रक इत्यादि । अश्वस्य तुल्यमश्वकं रूपम् , आश्चिका प्रतिमा ॥ . शिलाया एयच्च ७।१।११३॥ शिलाशब्दात् षष्ठ्यन्तात् तुल्येऽर्थे एयच प्रत्ययो भवति चकारादेयञ् च । शिलायास्तुल्यं शिलेयं शैलेयं वा दधि। .
शाखादेर्यः ७।१११४॥ शाखादिभ्यषष्ठ्यन्तेभ्यस्तुल्येऽर्थे यः प्रत्ययो भवति । शाखायास्तुल्यः शाख्यः, मुख्यः, जघन्यः, अग्र्यः॥
द्रोभव्ये ।७।१।११५|| द्रुशब्दात् तस्य तुल्येऽर्थे भव्ये चाच्ये यः प्रत्ययो भवति । द्रुतुल्यो द्रव्यमयं माणवकः, इष्टार्थपात्रमित्यर्थः । अभिप्रेतार्थपात्र भव्यम् ॥
४-अच्च प्राग्दीर्घश्च । ५-सह सम इति समिः, अच्च प्राग्दीर्घश्च । ६-स्त्रियामापि अस्यायत्तदितीकारः । ७-अस्वयम्भुव इत्यव् ।
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१६ हैमनूतनलघुप्रक्रिया
___ कुशाग्रादीयः ७४११११६॥ कुशाग्रशब्दात्तस्य तुल्येऽथै ईयः प्रत्ययो भवति । कुशाग्रस्य तुल्यं कुशाग्रीयं शस्त्रम् । तदाकारत्वात् । कुशाग्रीया बुद्धिस्तीक्ष्णत्वात् ॥ ___ काकतालीयादयः ।७।१।११७॥ काकतालीयादयः शब्दा ईयप्रत्ययान्ताः साधवो भवन्ति तस्य तुल्येऽर्थे । काकतालस्य तुल्यं काकतालीयम् । अर्धेजरतीयम् । घुणाक्षरीयमित्यादि ॥
वेविस्तृते शालशङ्कटौ ।७।१।१२३॥ विशब्दात् विस्तृतेऽर्थे शालशङ्कट इत्येतौ प्रत्ययौ भवतः । विशाल: विशङ्कटः, विस्तृत इत्यर्थः ॥
कटः ।७।१।१२४॥ विशब्दाद् विस्तृतेऽर्थे कटः प्रत्ययो भवति । विकटः॥
संप्रोन्नेः संकीर्णप्रकाशाधिकसमीपे ७१।१२५॥ सम् प्र उद् नि इत्येतेभ्यो यथासंख्यं संकीर्णादिष्वर्थेषु कटः प्रत्ययो भवति । समः संकीर्णे सङ्कटः। प्रात्प्रकाशे प्रकटः, उदोऽधिके उत्कटः, नेः समीपे निकटः ॥
तत्र घटते कर्मणष्ठः ७।१।१३७॥ कर्मनशब्दात सप्तम्यन्ताद् घटते इत्यर्थे ठः प्रत्ययो भवति । कर्मणि घटते कर्मठः॥ १-अर्धश्वासौ जरन् । तत ईयः । अपदत्वाद् धुटस्तृतीय इति न ।
२-नाम्न इति नलोपः । . .
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूत लघु प्रक्रिया
४१७
तदस्य संजातं तारकादिभ्य इतः | ७|१|१३८ ॥ प्रथमान्तेभ्यस्तारकादिभ्यः षष्ठ्यर्थे इतः प्रत्ययो भवति प्रथमान्तं संजातं चेद् भवति । तारकाः संजाता अस्य तारकितं नभः । पुष्पितः बुभुक्षितः, पिपासितः, रोगितः, सुखितः, दुःखितः पण्डा संजाता अस्य पण्डितः । उत्कण्ठितः, फलित इत्यादि ।
प्रमाणान्मात्रद् |७|१|१४० ॥ प्रथमान्तात्प्रमाणवाचिनो नाम्नः षष्ठयर्थे मात्रट् प्रत्ययो भवति । जानुनी प्रमाणमस्य जानुमात्रमुदकम् । रज्जुमैात्री भूमिः, तन्मात्री; तावन्मात्री ॥
हस्तिपुरुषाद्वाण | ७|१ | १४१ ॥ प्रथमान्तात्प्रेमाणवाचिनो हस्तिशब्दात्पुरुषशब्दाच्च षष्ठ्यर्थे ऽण् प्रत्ययो भवति ।।
संयोगादिनः | ७|४|५३ ॥ संयोगात्परो य इन् तदन्तस्याणि परेऽन्त्यस्वरादेर्लुग् न भवति । हस्ती प्रमाणमस्य हास्तिनमुदकम्, हास्तिनी परिखा । पौरुषमुदकम्, पौरुषी छाया । पक्षे मात्रडादि ॥
वो दघ्नट् द्वयसट् | ७|१|१४२ || ऊर्ध्वं यत्प्रमाणं तद्वाचिनो नाम्नः प्रथमान्तात् षष्ठ्यर्थे दघ्नट् द्वयंसद् इत्येती
३- आयाममानं प्रमाणम्, तदूर्ध्वमानं तिर्यग्मानं चेति द्विविधम्, ऊर्ध्वमाने जानुमात्रमित्यादि । तिर्यग्माने रज्जुमात्रीत्यादि । टित्त्वान्ङीः । ४- रज्जुः प्रमाणमस्याः । टित्त्वान्नः ॥
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२८
हैमनूसलधुमकिया प्रत्ययौ वा भक्तः । यो मात्रट । भानुदघ्नं मानुद्वयसं जानुमात्रं जलम् । एवं तहघ्नं चावद्दघ्नमित्यादि ।
इदं किमोऽतुरियकिय चाऽस्य ७१।१४८॥ प्रथमान्तादिदं शब्दात् किंशब्दाच मानवृत्तेः षष्ठ्यर्थे मेयेऽतुः प्रत्ययो भवति तत्सभियोगे चेदं-किंशब्दयोरिय किय इत्येतावादेशौ भवतः । चतुर्विधं मानम्-"ऊर्ध्वमानं किलोन्मानं परिमाणं तु सर्वतः । आयामस्तु प्रमाणं स्यात् , सङ्ख्या बाला तु सर्वतः ॥१॥" तत्र प्रमाणास-इदं मानमस्य इयान् फ्टः । किमानमस्य किमान पटः । परिमाणाद्-इयद् धान्य कियद् धान्यम् । उन्मानात्-इयत्सुवर्णम् , कियस्सुवर्णम् । संख्यास:-श्यन्तो गुणिनः, कियन्तो गुणिनः । इयंती, किपाती ॥ . बरदेवदो डावादिः ।७।१।१४९॥ यत्तदेतदित्ये
मापारमानोभ्यो मामतिभ्योऽस्वेति मष्ठ्ययें मेये अतुः प्रस्बयो मवति स च डावादिः। यत्तदेतद्वा प्रमाणमस्व यात्रान् तावान् एतावान् पटः । एवमुमानादिष्यपि । म विषये मानविशेषे मानादिरपि । तन्मात्रमित्यादि । मानमहान्येवः ॥ ५-इदमित्यस्येयादेशः, अभ्वादेत्विति दीर्घः, अदुदित इति नोऽन्तः,
संयोगस्येति ललोपः । २-किमिन्यस्य कियादेशः। ३-सियामधातूदृदित इति डीः । ४-डित्त्वादन्त्यस्वरादिलोपः ।
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतन लघुप्रक्रिया
४१९
यत्तस्किमः संख्याया डतिर्वा | ७|१|१५०॥ संख्यारूपं यन्मानं तद्द्वृत्तिभ्यो यत्तत्किमित्येतेभ्यः प्रथमान्तेभ्योऽस्येति षष्ठ्यर्थे संख्येये मेये इतिः प्रत्ययो वा भवति । पक्षेतुर्यथाविहितम् । या संख्यामानमेषां, यति" यावन्तः, तति, तावन्तः, कति कियन्तः । एतौ चातुडतिप्रत्ययौ स्वभावाद्बहुवचनविषयावेव । असंख्यायां तु कियानित्यादिरेव ||
अवयवात | ७|१|१५१ || अवयवे वर्त्तमानातू संख्यावाचिनो नाम्नः प्रथमान्तादस्येति षष्ठ्यर्थे अवयविनि तयद प्रत्ययो भवति । चत्वारोऽवयवा अस्याश्चतुष्टयी शब्दानां प्रवृत्तिः । पञ्चतयो यमः । सप्ततयी नयप्रवृत्तिः । दशतयो धर्मः, द्वादशतयः सिद्धान्तः ॥
द्वित्रिभ्यामयट् वा | ७|१।१५२।। द्वि-त्रि इत्येताभ्या मवयववृत्तिभ्यां प्रथमान्ताभ्यामस्येति षष्ठ्यर्थे अवयविनि अयट् प्रत्ययो वा भवति । द्वावयवावस्य द्वैयं द्वितयं तपः । त्रयं त्रितयं जगत् । त्रयः त्रितयो मोक्षमार्गः । द्वैयी द्वितयी । द्वेये पदार्था जीवा अजीवाश्च ॥
अधिकं तत्संख्यमस्मिन् शतसहस्रे शनिवार
- डिच्वादन्त्यस्वसदिलोपः, डबिष्ण इति जस्लुक्
१ - निस्दुमिति षः तवर्गस्येति टः, कित्त्वान्ङीः । २-नाम्नो न इति न लोपः । ३ अवर्णैवर्णस्येतीकारलोपः । ४ - स्त्रियां दिवान्दीः । ५नेमार्षे ते जस इः ।
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूत लघुप्रक्रिया
';
शान्ताया डः | ७|१| १५४ || प्रथमान्तात् शतिशद्दशन् इत्येवमन्तात्संख्याशब्दादस्मिन्निति सप्तम्यर्थे शते सहस्रे च . डः प्रत्ययो भवति प्रथमान्तं चेदधिकं तत्सङ्ख्यं च भवति । सा शतसहस्रलक्षणा संख्या यस्य योजनादेस्तत्तत्संख्यं शतं सहस्रमिति यत्संख्यायते तदेव यद्यधिकमपि भवतीत्यर्थः । योजनानां विंशतिर्योजनानि वा विंशतिरधिकाऽस्मिन् योजनशते शते वा योजनेषु विंशं योजनशतं विंशं शतं योजनानि । एवं विंशं योजनसहस्रं विंशं सहस्रं योजनानि वा । एकविंशं द्वाविंशं शतम् । त्रिंशं शतं त्रिंशं सहस्रम् । एकादशं शतम्, एकादशं सहस्रम् ॥
४२०
संख्यापूरणे डट् | ७|१|१५५ ॥ संख्या पूर्यते येन तत् संख्यापूरणम् । संख्याशब्दात् षष्ठ्यन्तात् संख्यापूरणेऽभिधे डट् प्रत्ययो भवति । एकादशानां पूरण एकादेशो रुद्रः । द्वादशमङ्गम् ॥
विंशत्यादेर्वा तमद् ।७।१।१५६ ॥ विंशत्यादेः संख्यायाः संख्यापूरणे तमट् प्रत्ययो वा भवति । पक्षे डट् । विंशतेः पूरणो विंशतितमः विंशो वा सर्गः । विंशतितमी"विंशी स्त्री ॥
६ - विंशतेस्तेरिति प्रतिशब्दलोपः । . ७ - डित्यन्त्यस्वरादिलोपः । स्त्रियां टित्वान्ङीः । ८- डित्यन्त्यस्वरादिलोपः । ९ - डित्यन्त्यस्वरादिलोपः । स्त्रियां टित्वान्ङीः ।
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
४२१ .. शतादिमासार्धमाससंवत्सरात् ।७।१।१५७॥ शतादिभ्यः संख्याशब्देभ्यो मासार्धमाससंवत्सर इत्येभ्यश्च संख्यापूरणे तमट् प्रत्ययो भवति । शतस्य पूरणः शततमोऽध्यायः। सहस्रतमो द्विजः। मासस्य पूरणो मासतमो दिवसः। अधमासतमः, संवत्सरतमः । संख्यादेरपि । द्विशततमः । दशसहस्रतमः ॥ .
षष्ट्यादेरसंख्यादेः ७।१।१५८॥ संख्यादिवर्जितेभ्यः षष्टिप्रभृतिभ्यः संख्याशब्देभ्यः संख्यापूरणे तमटू प्रत्ययो भवति । विकल्पापवादः । षष्टेः पूरणः षष्टितमः । सप्ततितमः । असंख्यादेरिति किम् ? एकषष्टितम एकषष्टः । विंशत्यादेरिति पूर्वेण विकल्प एव ।
नो मट् ।७।१।१५९॥ असंख्यादेः संख्याशब्दानकारान्तात् संख्यापूरणे मट् प्रत्ययो भवति । डटोऽपवादः। पश्चानां पूरणः पञ्चमः । पञ्चमी । सप्तमः, अष्टमः, नवमः, दशमः । असंख्यादेरेव, एकादशः । षोडशः । अत्र डडेव ॥
पित्तिथट् बहुगणपूगसंघात् ।७।१।१६०॥ बहुगणपूगसंघ इत्येतेभ्यः संख्यापूरणे तिथट् प्रत्ययो भवति, सच पित ॥ १-नाम्नो न इति नलोपः, स्त्रियां टित्त्वान्डीः । २-षोडशषोड.न्नत्यादिनिपातनम् । डिवादन्त्यस्वरादिलोपः।
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
बहूनां पूरणो बहुतिथः, बहीनां पूरणी बहुतिथी । एवं गणतिथः, पूगतिथः, संघतिथः । संख्यासम्भव एव विशेषणम्, अन्यत्र पूरणमात्रे प्रत्ययो बोध्यः ||
४२२
अतोरिथद् |७|१|१६१ || अत्वन्तात् संख्याशब्दात् संख्यापूरणे इथट् प्रत्ययो भवति स च पित् । इयतां पूरणः इयतिर्थेः । यावतीनां पूरणी यावतिथी । एवं तावतिथः, एतावतिथः ॥
षट्कतिकतिपयात् थट् | ७|१|१६२ || एभ्यः संख्यापूरणे थट् प्रत्ययो भवति स च पित् । षण्णां पूरणः षष्ठः, षष्ठी तिथिः । कतीनां पूरणः कतिथः । कतिपयानां स्त्रीणां पूरणी कतिपयथी ||
चतुरः |७|१|१६३॥ चतुर् इत्येतस्मात् संख्यापूरणे यह प्रत्ययो भवति स च पित् । चतुर्णां पूरणर्श्वतुर्थः, चतसृणां पूरणी चतुर्थी तिथिः ॥
येयौ च लुक् च | ७|१|१६४ ॥ चतुर् इत्येतस्मात् संख्यापूरणे य ईय इत्येतौ प्रत्ययौ भवतः, तौ च पित्, च इत्येतस्य लुक् च भवति । चतुर्णां पूरणः चतुर्थः, तुरीयः, तुर्या ।
३ - पित्त्वात् पुंवद्भावः, स्त्रियां टित्त्वाडीः । ४ - अपदत्त्वान्न तृतीयः । ५ - पित्वात् पुंवद्भावः । ६ - षष्ठी वेत्यादिनिर्देशान्नः मतिदिति न पदत्वम् तेन तृतीयो न । ७ - पित्त्वात् पुंवद्भावः ।
१ - चतुर्थीति निर्देशान्न पदत्वम् तेन चटते इति न
>
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूनामक्रिम
४२३
द्वेस्तीयः | ७|१|१६५ ॥ द्विवन्दात्संख्यापूरणे तीयः प्रत्ययो भवति । द्वयोः पूरणो द्वितीयः, द्वितीयां ॥
स्तु च ।७।१।१६६ ॥ त्रि इत्येतस्मात् संख्यापूरणे तीयः प्रत्ययो भवति स च पित्, तत्सन्नियोगे च त्रेस्ट इत्ययमादेशो भवति । त्रयाणां पूरणस्तृतीयः, तिसृणां पूरणी तृतीया तिथिः ॥
पूर्वमनेन सादेश्चन् । ७।१।१६७ || पूर्वमिति क्रियाविशेषणाद् द्वितीयान्तात् केवलात्सपूर्वाच्चानेनेति तृतीयार्थे कर्तरि इन् प्रत्ययो भवति । पूर्वमनेन कृतं पीतं युक्तमित्यादि पूर्वी । विशेषावगमस्त्वर्थात्प्रकरणाच्छब्दान्तरसन्निधेर्वा । यथापूर्वी कटमिति, कृतमित्यवगम्यते, ओदनमिति भुक्तमिति पय इति पीतमित्यादि चावगम्यते । कृतं पूर्वमनेन कृतपूर्वी कटम्, भुक्तपूर्वी ओदनम्, पीतपूर्वी पयः । भूतपूर्वादिवत् कृतपूर्वादिसमासात् प्रत्ययः । क्तान्तं येनैव समानाधिकरणं तस्यैव कर्मतां वक्ति । न च वृत्तौ कान्तं कटादिना समानाधिकरणमिति कटादिगतं कर्मानुक्तमेवेति ततो द्वितीयैव ॥
इष्टादेः ।७।१।१६८।। इष्टादिभ्यः प्रथमान्तेभ्योऽनेनेति तृतीयार्थे कर्तरि इन् प्रत्ययो भवति । इष्टममेन ईष्टी यज्ञे, अधीती व्याकरणे ।
२ - स्त्रियामा
। ३ - पित्त्वात्पुंवद्भावः । ४ च्याप्ये क्लेन इति सप्तमी ।
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२४
हैमनूतनलघुप्रक्रिया ; छन्दोऽधीते श्रोत्रश्च चा ७१।१७३॥ छन्दस् शब्दाद् द्वितीयान्तादधीत इत्यस्मिन्नर्थे इयः प्रत्ययो वा भवति तत्सन्नियोगे च छन्दस् शब्दस्य श्रोत्रादेशः । पक्षेऽण् । छन्दोऽधीते श्रोत्रियः, छान्दसः ।। - इन्द्रियम् ।७।१।१७४॥ इन्द्रशब्दादियप्रत्ययो निपात्यते । इन्द्रस्यात्मनो लिङ्गमिन्द्रियम् , चक्षुरादिकम् । यथायोग्यमर्थान्तरमपि व्युत्पाद्यते ॥ - - तेन वित्ते चञ्चु-चणौ ।७।१।१७५॥ तृतीयान्ताद्वित्तेऽर्थे चञ्चुचण इत्येतो प्रत्ययौ भवतः । वित्तो ज्ञातः प्रकाशो वा । विद्यया वित्तो विद्याचन्चुः, विद्याचणः, केशचञ्चुः केशचणः । श्रौत्रार्हन्तीचणैः ।।
. अथ मत्वर्थीयप्रक्रिया ॥ - तदस्यास्त्यस्मिनिति मतुः ।७।२।१॥ प्रथमान्तादस्येति षष्ठ्यर्थेऽस्मिन्निति सप्तम्यर्थे वा मतुः प्रत्ययो भवति प्रथमान्तं चेदस्तिसमानाधिकरणं भवति । गायोऽस्य सन्ति गोमान् , यवाः सन्त्यस्य यवमान् । अादित्वाद्वत्वं न । अस्ति अस्यास्तीत्यस्तिमान् , स्वस्त्यस्यास्तीति स्वस्तिमान् । अस्ति स्वस्तिशब्दाकव्ययौ धनारोग्यवचनौ । वृक्षाः सन्त्यस्मिन् वृक्षवान् गिरिः ॥
५-अकारलोपः । ६-अपद्वादुन । .. १-अभ्वादेरिति दीर्घः, ऋदुदित इति नोन्तः । २-मावर्णेति वत्वम् ।
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया : नोयादिभ्यः ।२।११९९॥ अादिभ्यो नामभ्यः परस्य मतोर्मकारस्य वकारादेशो न भवति । ऊर्मिमान् , भूमिमान् ॥
नावादेरिकः ।।७।२॥३॥ नौ इत्येवमादिभ्यो मत्वर्थे इकः प्रत्ययो भवति मतुश्च । नौरस्यास्मिन्वाऽस्तीति नाविकः, नौमान् , कुमारिका, कुमारीमान् ॥
शिखादिभ्य इन् ।७।२।४॥ शिखादिभ्यो मत्वर्थे इन् प्रत्ययो भवतिमतुश्च । शिखी, शिखावान् । माली, मालावान् । बली, बलवान् । व्रती, व्रतवान् । उद्यमी, उद्यमवान् ॥ आकृतिगणोऽयम् ।
व्रीह्यादिभ्यस्तो ।७।२।५॥ ब्रीह्यादिभ्यो मत्वर्थे इक इन् इत्येतौ प्रत्ययौ भवतो मतुश्च । व्रीहिमान् , त्रीहिः । ब्रीही । मायिकः, मायी, मायावान् ॥ 'आकृतिगणोऽयम् ।
अतोऽनेकस्वरात् ।७।२।६॥ अकारान्तादने कस्वरान्मत्वर्थे इक इन् इत्येतौ प्रत्ययौ भवतो मतुश्च । दण्डिकः, दण्डी, दण्डवान् । कृदन्तादनेकस्वरात्तु नेकेनौ । कृत्यवान् , कारकवान् । क्यचित्स्यादपि । कायिकः, कार्यो । गृहिकः,
३-अपदत्वात्तृतीयो न । ऊर्यादित्वाद्वत्वं न । ४-अपदत्वाद्रुर्न । ५-ओदौतोऽवाव् । ६-अवर्णेवर्णस्येतीकारलोपः । १-अकारलोपः । २-३-४-५-अवर्णान्तत्वान्मो वः, एवमन्यत्रापि बोध्यम् । ६-इकार लोपः। ७-अवर्णान्त्यत्वान्मो वः। एवमन्यत्रापि ।
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैममूत लघुप्रक्रिया
गृही, भोगिकः, भोगी, विजयी, संयमी, स्थानिकः, स्थानी इत्यादि । जातिशब्देभ्यो नेकेनौ । व्याघ्रवान् । द्रव्यादिभ्योऽपि नेकेनौ । द्रव्यवान्, पुण्यवान् इत्यादि । धनादुत्तमर्णे । धनिकः धनी ॥
शृङ्गात् । ७|२|१२|| शृङ्गशब्दान्मत्वर्थे आरकः प्रत्ययो भवति मतुश्च । शङ्गमस्याऽस्तीति शृङ्गारकः, शृङ्गवान् । शिखादित्वात् शृङ्गी ॥
फलबच्चेनः | ७|२|१३|| फलवई इत्याभ्यां शृङ्गाच मत्वर्थे इनः प्रत्ययो भवति मतुश्च । फलिनः फलवान्, बर्दिणः, बर्डवान्, शङ्गिणः, शिखादित्वात् फली, वहीं ॥
मलादीमसच |७|२|१४|| मलशब्दान्मत्वर्थे ईमस इनश्च प्रत्ययौ भवतो मतुश्च । मलीमसः, मलिनः, मलवान् ॥
बलवातद्न्तललाटादूलः | ७|२|१९|| एभ्यो मत्वर्थे ऊलः प्रत्ययो भवति मतुश्च । बलूलः, बलवान्, वातूलः, दन्तूलः, ललाटूलः ॥
ऊर्णाहंशुभमो युस् | ७|२|१७|| ऊर्णा अहम् शुभम् इत्येतेभ्यो मत्वर्थे युस् प्रत्ययो भवति मतुश्च । ऊर्णायुः उरभ्रः । अहंयुरहंकारी, शुभंयुः कल्याणबुद्धिः । अहंशुभमिति विभक्तिप्रतिरूपकमव्ययम् ॥
१ - सिति पदत्वादवर्णवर्णस्येत्यालोपो न । २ - तौ मुम इति स्वानुस्वारानुनासिकौ ।
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया प्राण्यङ्गादातो लः ७।२।२०॥ प्राण्याचाचिन आकारान्तान्मत्वर्थे लः प्रत्ययो भवति मतुश्च । चूंडाल:, चूडावान् । शिखालः, शिखावान् । जङ्घालः, जङ्घावान् ॥
सिध्मादिक्षुद्रजन्तुरुग्भ्यः ।७।२।२१॥ सिध्यादेगणात् क्षुद्रजन्तुवाचिभ्यो रुग्वाचिभ्यश्च मत्वर्थे ला प्रत्ययो भवति मतुश्च । सिध्मान्यस्य सन्ति सिध्मल:, सिध्मवान् । वर्मलः, अङ्गादित्वावम॑नः, वम॑वान् । गडुलः, गडमान् । यूकोला, यूकावान , मक्षिकालः, मक्षिकावान् । मूर्छालः, मूछविान् । पांशुलः, मांसलः, पत्रलः, स्नेहलः, शीतलः, श्यामला, पिङ्गलः, पक्ष्मलः, पृथुलः, मृदुलः, मञ्जुला, चटुलः, कण्डूल इत्यादि ॥
प्रज्ञापर्णोदकफेनाल्लेलौ ।७।२।२२॥ एभ्यो मत्वर्थे ल इल इत्येतौ प्रत्ययौ भवतो मतुश्च । प्रज्ञालः, प्रशिल:, प्रज्ञावान् । पर्णलः, पणिलः, उदकलः, उदकिलः । फेनल:,. फेनिलः, फेनवान् ॥
वाच आलाटौ ।७।२।२४॥ वाच इत्येतस्मान्मत्वर्थे आल आट इत्येतौ प्रत्ययौ भवतः क्षेपे गम्यमाने । वाचाल:, वाचाटः । मतुना क्षेपागतेन सः॥ ३-नाम्नो न इति नलोपः । ४-नलोपः । ५-"क्षुद्रजन्तुरनस्थिः स्यादथवा क्षुद्र एव यः । शतं वा प्रसूतौ येषां केचिदानकुलादपि ॥१॥" ६-नाम्नो न इति नलोपः । १-अपदत्यासतीयादिक न ।
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया . ग्मिन् वारा२५॥ वावो मत्वर्थे ग्मिन् प्रत्ययो भवति मतुश्च । वांग्मी, वाग्यान् ॥
मध्वादिभ्यो र ७।२।२६।। मध्वादिभ्यो मत्वर्थे र: प्रत्ययो भवति । मधुरम् । मधुमान् । एवं खं महत्कण्ठविवरमस्यास्तीति खरो गर्दभः। मुखरो वाचालः ॥
लोमपिच्छादेः शेलम् ।७।२।२८। लोमादिभ्यः पिच्छादिभ्यश्च मत्वर्थे यथासंख्यं श इल इत्येतो प्रत्ययौ भवतो मतुश्च । लोमशः, लोमवान् । रोमशः । पिच्छिलः, पक्षिलः।
नोऽङ्गादेः ।७।२।२९॥ अङ्गादिभ्यो मत्वर्थे नः प्रत्ययो भवति मतुश्च । अङ्गान्यस्याः सन्तीत्यङ्गना कल्याणाङ्गी। अन्यत्राङ्गवती। पामानोऽस्य सन्तीति 'पॉमनः । एवं हेमनो बलिन इत्यादि ॥
लक्ष्म्या अनः ।।३२॥ लक्ष्मीशब्दान्मत्वर्थेऽनः प्रत्ययो भवति मतुश्च । लक्ष्मीरस्याऽस्ति लक्ष्मणः । लक्ष्मीवान् ॥ - प्रज्ञाश्रद्धा वृत्तणः ७॥२॥३३॥ प्रज्ञा-श्रद्धा-ऽर्चा‘वृत्ति इत्येतेभ्यो मत्वर्थे णः प्रत्ययो भवति मतुश्च । २-धुटस्तृतीयत्वे च ज इति गः । ३-४-५-नाम्नो न इति नलोपः । ६-अवर्णेवर्णस्येतीकारलोपः, णत्वम् । ७-मावर्णान्तोपान्तेति मो वः ।
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________
मनूत लघु प्रक्रिया
४२९.
प्राज्ञः, प्रज्ञावान् श्राद्धः श्रद्धावान्, आर्चः, अर्चावान्, वार्त्तः, वृत्तिमान् । प्राज्ञ श्राद्धा इत्यादि ।
ज्योत्स्नादिभ्योऽण् | ७|२|३४|| ज्योत्स्नादिभ्यो मत्वर्थे अणू प्रत्ययो भवति मतुश्च । ज्योत्स्नी रात्रिः, ज्योत्स्नावती । तामिस्त्री रात्रिः । तापसः, साहस्रः ॥
दन्तादुन्नतात् |७|२|४०|| उन्नतत्वोपाधिकाद्दन्तशब्दान्मत्वर्थे डरः प्रत्ययो भवति मतुश्च । उन्नता दन्ता अस्य सन्ति दन्तुरेः । अन्यत्र दन्तवान् ।
कृपाहृदयादालुः |७|२|४२ || आभ्यां मत्वर्थे आलुः प्रत्ययो वा भवति मतुश्च । कृपालुः, हृदयालुः, हृदयिकेः, हृदयी, हृदयवान् ॥
धारथान्नरः | ७ |२| ४१ ||
प्रत्ययो वा भवति । मेधिरः, रथिकः, रथी, रथवान् ॥
आभ्यां मत्वर्थे इरः मेघावान् । रथिरः,
अभ्रादिभ्यः | ७ | २|४६ || अभ्रादिभ्यो मत्वर्थे अ प्रत्ययो भवति मतुश्च । अभ्राण्यस्मिन् सन्ति अभ्रं नमः । अर्शास्यस्य सन्ति अर्शसः साधुः । उरशः उरस्वान् ॥ आकृतिगणोऽयम् ।
८ - स्त्रियामणन्तत्वाभावादावेव । १०- ङित्त्वादन्त्यस्वरादिलोपः । १- अतोऽनेकस्वरादिती केनौ ।
९
९- स्त्रियामणन्तत्वान्ङीः ।
११ - अनेकस्वरादिकेनौ 17 २ - नस्तमितिपदत्वनिषेधाद्रुर्न ।
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________
है प्रक्रिया
अस्तपोमायामेथामजी बिन | ७|२|४७ || असन्तेभ्यः - तपस् माया मेधा स्रज् इत्येतेभ्यश्च मत्वर्थे विन् प्रत्ययो अवति मतुभ्र | यशस्वी यशस्वान् । एवं तेजस्वी, वर्चस्वी । तपस्वी । अत्र ज्योत्स्नाद्यण्बाधः । मायत्री माँयी, मायिकः । मेधावी, स्रग्वी, स्रग्वान् ॥
४३०
अमाद्दीर्घ |७|२|४८ || आमयशब्दान्मत्वर्थे विन् दीर्घ श्रमदस्य भवति मतुच । आमयाबी, आमयवान् ।।
स्वामिनीशे |७|२|४९ || स्वशब्दान्मत्वर्थे ईशेवाच्ये मिन् प्रत्ययो भवति दीर्घश्व स्वशब्दस्य । स्वमस्यास्तीति स्वामी । अन्यत्र स्त्रवान् ॥
गोः | ७ | २|५० || गोशब्दान्मत्वर्थ मिन् प्रत्ययो भवति । गावोऽस्य सन्ति गोमी, गोमान् ॥
1
ऊर्जो विलाश्चान्तः | ७/२/५१ || ऊर्जशब्दान्मत्वर्थे विन्वौ प्रत्ययौ भवतस्तत्सन्नियोगे चाऽस्य असू इत्यन्तो भवति । ऊर्जस्वी । ऊर्जस्वल: I -मतुश्च कैर्खान् ।
गुणादिभ्यो यः |७|२|५३ ॥ गुणादिभ्यो मत्वर्थे यः
ऋत्वि विशतिः ।
-३- त्रीह्यादिपाठादिनी । ५- काः
गमिति गः ।
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
४३१ प्रत्ययो भवति मतुश्च । गुण्यः, शिवादित्वादिनपि, गुणी, गुणवान् । हिम्यः हिमवान् ।।
सर्वादेरिन् ।७।२।५९॥ सर्वादेरकारान्तात् कर्मधारयान्मत्स्वर्थे इन् प्रत्ययो भवति । सर्व धनं सर्वधनमस्यास्ति सर्वधनी, सर्वबीजी । सर्वकेशी नटः॥
सुखादेः ७।२।६३॥ सुखादेर्मत्वर्थे इन्नेव प्रत्ययो भवति । सुखी, दुःखी, प्रणयी ॥ इति मत्वर्थप्रक्रिया
अथ प्रकाराद्यर्थाः ॥ प्रकारे जातीयर् ७।२।७५॥ प्रथमान्तादस्येति षष्ठ्यर्थे जातीयर् प्रत्ययो भवति, प्रथमान्तं चेत्प्रकारो भवति । प्रकारो विशेषः। पटुः प्रकारोऽस्य पटुजातीयः। यजातीयः, तज्जातीयः, नानाजातीयः, एवंजातीयः, यथाजातीयः। कथंजातीयः॥
रिति ।३।२।५८॥ परतः स्यनूङ् रितिप्रत्यये परे एंवद् भवति । पट्टी प्रकारोऽस्याः पटुजातीया । मृदुजातीया ॥
भूतपूर्वे प्चरट ।७।२।७८॥ भूतपूर्वेऽर्थे वर्तमानपत्रास्त्र पचरट् प्रत्ययो भवति स्वार्थे । भूतपूर्व आय आयचरः, भूतपूर्वादगाऽऽरवरी । दर्शनीयचरः॥ १-स्त्रियां टित्त्वान्डीः । पित्त्वात्स्यामानीति पुंवृत्त्वम् ।
..
H1
.
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३२
हैमनूतनलघुप्रक्रिया व्याश्रये तसुः ।७।२।८१॥ षष्ठयन्ताद् व्याश्रये गम्यमाने तमः प्रत्ययो भवति । नानापक्षाश्रयो व्याश्रयः । देवा अर्जुनतोऽभवन् । अर्जुनस्य पक्षेऽभवन्नित्यर्थः। एवं यतः मत्तः ततः इत्यादि । यतोऽभवत् । यस्य पक्षे इत्यर्थः॥
आधादिभ्यः ।७।२।८४॥ आधादिभ्यः सम्भवद्विभक्त्यन्तेभ्यस्तसुः प्रत्ययो भवति । आदौ आदेर्वा आदितः, मध्यतः, अन्ततः। दुष्टः शब्दः स्वरतो वर्णतो वा। स्वरेण वर्णेन चेत्यर्थः॥
पर्यभेः सर्वोभये ।७।२।८३॥ परि अभि इत्येताभ्यां यथाक्रम सौभयाथें वर्तमानाभ्यां तसुः प्रत्ययो भवति । परितः, सर्वत इत्यर्थः । अभितः, उभयत इत्यर्थः ।।
अहीयरुहोऽपादाने ।७।२।८८॥ अपादाने या पञ्चमी विहिता तदन्तात्तमः प्रत्ययो वा भवति । तच्चेदपादानं हीयरुहोः सम्बन्धि न भवति । ग्रामाद् ग्रामतो वाऽsगच्छति । चौराद् चौरतो वा बिभेति । अहीयरुह इति किम् ? सार्थाद् हीयते, सार्थाद् होनः, पर्वतादवरोहति अत्र तमुर्न भवति ॥
किमयादिसर्वाद्यवैपुल्यवहोः पित्तस् ।७।२।८९॥ .२-कर्तुरपायेऽवधित्वविवक्षा, सार्थेन हीयत इत्यर्थः । सार्थात्स्वयमेव
हीयते इति कर्मकर्तरि वा प्रयोगः । . :: ..:
.
.
.
.
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
४३३ किंशव्दाद् द्वयादिवजितेभ्यः सर्वादिभ्योऽवैपुल्यबासिनो बहुशब्दाच पञ्चम्यन्तात् तस् प्रत्ययो भवति स च मित् ।
इतोऽतः कुतः ७।२।९०॥ इतस् अतस् कुतस् इत्येते शन्दा निपात्यन्ते । तस् तमुर्वा लक्षणान्तरेण सिद्ध एवेति इदम इः, एतदः आ, किमः कुरित्यादेशमात्रमनेन विधीयते । कस्मात् कुतः, एतस्मादतः, अस्मादितः। एवं सर्वतः, यतः, ततः, बहुतः। ज्यादिवर्जनात् स्वत् मदित्यादौ न । त्वत्तो मत्त इत्यादि सद्याहि वात् ।।
क्वकुत्राऽत्रेह ।१२।९३॥ जब कुन अत्र इह इत्येते. शब्दात्रबन्ता निपात्यन्ते । अवेति । किमः क्वादेशलपश्चाऽकारः कस्मिन् । नेति किमः कुरादेशः। अत्रेत्येतदोऽकारादेशः । इहेतीदमनपश्च .. हादेशः। त्रप् सिद्ध एव. सप्तम्यन्तात् ॥
ससम्याः ॥१२॥१४॥ समम्यान्तात् किमयादिसर्वाद्यवैपुल्यबहोस्वप् श्रवति । सर्वत्र, तंत्र, बहीषु बहुंत्र ॥ ..
किसत्सर्वैकान्यात् काले दा ७१२९५॥ एभ्यः समम्पन्नः काले वाच्येस प्रत्ययो भवति । कस्मिन् काले दा । यहाँ तदा सर्वदा, एकदा अगा। देशे ३-भाव । १-४-आहेर इत्यः । ३ मा कति कादेशः। २-क्यङ्मानिपिदिति पुंक्भावः ।
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३४ हैमनूतनलघुप्रक्रिया तु. क्वेत्यायेव ।
सदाऽधुनेदानीं तदानीमेतहि ॥२।९६॥ एते शब्दाः काले वाच्ये निपात्यन्ते । सर्वस्मिन् काले सदा । सर्वशब्दस्य सादेशः । पूर्वेण सर्वदेत्यपि । अधुना । इदमोऽकारादेशो धुनाप्रत्ययश्च । इदानीम् । इदम इकारादेशो दानी प्रत्ययश्च । तदानीम् । तदो दानी प्रत्ययः। एतर्हि । इदम एतादेशो हिं प्रत्ययश्च ॥
सद्योऽद्यपरेद्यव्यहि ।७।२।९७॥ सद्यस् अद्य परेद्यवि इत्येतेऽति काले निपात्यन्ते । समानेऽह्नि काले सद्यः। समानस्य सभावो यस् प्रत्ययश्च । अद्य । इदमोऽकारादेशो द्यप्रत्ययश्च । परस्मिन्नहनि परेद्यवि । परशब्दादेद्यविप्रत्ययः ॥
पूर्वापराधरोत्तरान्यान्यतरेतरादेद्युस् ।७।२।९८॥ एभ्यः सप्तम्यन्तेभ्योऽह्नि काले वर्तमानेभ्य एद्युस् प्रत्ययो भवति । पूर्वस्मिन्नति काले पूर्वेयुः, अपरेयुः, अधरेयुः, उत्तरेयुः, अन्येयुः, अन्यतरेयुः । इतरेयुः ॥ ..
उभयाद गुश्च ।७।२।९९॥ उभयशब्दादहि काले धुम् चकारादेघुस् च प्रत्ययो भवति । उभयद्युः, उभयेयुः ॥
न ऐषमः परुत् परारि वर्षे १७२।१००॥ ऐषमस् परुत् परारि इत्येते संवत्सरे काले निपात्यन्ते । अस्मिन् वर्षे ५-आदेर इत्यः
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतन लघुप्रक्रिया
४३५
ऐषमः । परस्मिन् पूर्वस्मिन् वा वर्षे परुत्, उत्प्रत्ययः: प्रकृतेः परादेशश्च । परारि । पूर्वतरशब्दात्परतरशब्दाद्वा आरिप्रत्ययः प्रकृतेः परा देशश्च । पूर्वतरे परतरे वा वर्षे इत्यर्थः ।
अनद्यतने हिः | ७|२| १०१ ॥ सप्तम्यन्तादनद्यतने काळे वर्त्तमानाद् यथासम्भवं किमद्व्यादिसर्वाद्य वैपुल्यवहोः प्रत्ययो भवति । कस्मिन्नद्यतने काले केहि । यहि, तर्हि, अन्यर्हि, एतर्हि, बहुर्हि ।
प्रकारे था |७|२|१०२ ॥ प्रकारे वर्त्तमानात् किमव्यादिसर्वाद्यवैपुल्य हो : थाप्रत्ययो भवति । सर्वेण प्रकारेण सर्वथा । प्रकारो भेदो विशेषः । यथा, तथा, उभयथा, अन्यथा, अपरथा, इतरथा ॥
कथमित्थम् | ७|२|१०३ ॥ एतौं प्रकारे निपात्येते । केन प्रकारेण कथम् । अनेनैतेन वा प्रकारेणेत्थम् । थम् 1 प्रत्ययः प्रकृतेरिदादेशः ॥
सङ्ख्याया धा |७ |२| १०४ || संख्यावाचिनो नाम्नः प्रकारे वर्त्तमानाद् धाप्रत्ययो भवति । एकेन प्रकारेण एकधा, द्विधा, त्रिधा, चतुर्धा, पञ्चधा, शतघा, इत्यादि ।
डत्यतु संख्यावत् | १|१|३९॥ इतिप्रत्ययान्तमतु
१- ४ - किमः क इति कादेशः । २-३ - आर इत्यत्वम् ।
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३६
हैमनूत लघुप्रक्रिया
प्रत्ययान्तं च नाम संख्यावद् भवति । संख्या कार्य
इत्यर्थः ॥ बहुगणं भेदे | १|१|४०|| एतौ शब्दौ भेदे वर्त्तमानौ संख्यावद् भवतः । भेदो नानात्वम् । बहुधा, कतिधा, तावद्धा ॥
विधाले च |५|२| १०५ || विचाले गम्यमाने संख्यावाचिनो नाम्नो धाप्रत्ययो वा भवति । विचालो नाम द्रव्यस्य पूर्वसंख्यायाः संख्यान्तरापत्तिः । एको राशिद्व क्रियते द्विधा क्रियते । द्विधा भवति । द्विधा करोति । एवं त्रिवेत्याद्यपि ॥
भजत
वैकाद् ध्यमञ् |७|२|१०६ ॥ एकशब्दात्संख्यावाचिनः प्रकारे वर्त्तमानाद्विचाले च गम्यमाने ध्यमन् प्रत्ययो भवति या । एकेन प्रकारेण ऐकध्यम् एकधा वा भुङ्क्ते । अनेकमेकं करोति ऐकव्यं करोति, एकधा करोति ॥
द्वित्रेमधौ वा | ७|२| १०७ || द्वित्रि आभ्यां संख्यावाचिभ्यां प्रकारे वर्तमानाभ्यां विचाले च गम्यमाने स एषा इत्येतौ प्रत्ययौ वा भवतः । द्वाभ्यां प्रकाराभ्यां द्वैधं द्वेषा आते। एकं रात्रि द्वौ करोति द्वैवं द्विधा वा करोति ॥
तइति घणू
|७|३|१०८ || द्वित्रिभ्यां संख्यावाचिभ्यां
५- एवं
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूमकिया
४३७
प्रकारवति विचालवति चाभिधेये षण् प्रत्ययो भवति । द्वौ प्रकारौ विभाग वा एषां द्वैधानि । त्रैधानि । द्वैधीभावः, त्रैधीभावः ॥
वारे कृत्वस् |७|२|१०९ ॥ वारे वर्त्तमानात्संख्याशब्दात् वारवति धात्वर्थे कृत्वस् प्रत्ययो भवति । वारो धात्वर्थस्याsयौगपद्येन वृत्तिस्तत्कालो वा । पश्चवारा अस्य पञ्चकृत्वो भुङ्क्ते । शतकृत्वोऽधीते । एवं बहुकृत्वः, तावत्कृत्वैः ॥
द्वित्रिचतुरः सुत्र |७|२|११०॥ द्वित्रिचतुर् इत्येतेभ्यः संख्याशब्देभ्यो वारे वर्त्तमानेभ्यस्तद्वति सुच प्रत्ययो भवति । द्वौ वारावस्य द्वि मुङ्क्ते । त्रिरधीते । चैतुः पृच्छति ॥
एकात्सकृच्चास्य ||७|२|१११ ॥ एकशब्दाद्वारे वर्समानात् तद्वति वाच्ये सुच् प्रत्ययः सकृदिति चादेशोऽस्य मवति । एकवार मिति सकृद् भुङ्क्ते ॥
ऊर्ध्वाद् रिरिष्टातावुपश्चाऽस्य |७|२||१४|| ऊर्ध्वशब्दाद् दिग्देशकालेषु वर्त्तमानात् प्रथमापञ्चमी सप्तम्यन्तात् रि-रिष्टात् इत्येतौ प्रत्ययौ भवत उपादेशश्चाऽस्य । ऊर्ध्वा दिग् देशः कालो वा रमणीयः उपरि रमणीयमुपरिष्टाद्वा १ - नाम्नो न इति नलोपः । २-घुटस्तृतीयोऽघोषे प्रथमः ।
३ - रास्स इति सलोपः । ४- अव्ययस्य विशेषणं नपुंसकम् ।
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३८ हैमनूतनलघुप्रक्रिया रमणीयम् । एवमुपांगत उपरिष्टाद्वाऽऽगतः । उपरि उपरिष्टाद्वा वसति ॥
पूर्वाऽवराधरेभ्योऽसस्तातो पुरवधश्चैषाम् ।७।२।। ११५॥ पूर्व अवर अधर इत्येतेभ्यः प्रत्येकं दिग्देशकालवृत्तिभ्यः प्रथमापश्चमीसप्तम्यन्तेभ्योऽस् अस्तात् इत्येतौ प्रत्ययौ भवत एषां च यथासंख्यं पुर, अव , अध् इत्येते आदेशा भवन्ति । पूर्वा दिग् देशः कालो वा रमणीयः पुरः पुरस्ताद्वा रमणीयम् । पुरः पुरस्ताद्वाऽऽगतः, पुरः पुरस्ताद्वा वसति । अवोऽवस्ताद्वा रमणीयमित्यादि । अधोऽधस्ताद्वा रमणीयमित्यादि ।
परावरात्स्तात् ।७।२।११६॥ पर अवर इत्येताभ्यां दिग्देशकालेषु वर्तमानाभ्यां प्रथमा पञ्चमी सप्तम्यन्ताभ्यां स्वार्थे स्तात्प्रत्ययो भवति । __ सर्वादयोऽस्यादौ ।३।२।६१॥ सर्वादिगणः परतः स्त्री पुंवद् भवति, स्यादिश्वेत्ततः परो न भवति । परा दिग्र देशः कालो वा रमणीयः परस्ताद् रमणीयम् । परस्तादागतः, परस्ताद् वसति । एवमवरस्मात् ।।
दक्षिणोत्तराचातस् ७१।११७॥ दक्षिण उत्तर इत्येताभ्यां चकारात्परावराभ्यां च दिग्देशकालेषु वर्त१-समुदायस्याव्ययत्वेऽवयवलिङ्ग निवर्तत इति बोध्यम् । दिग्वृत्तेः परेति प्रथमान्तात्स्ताति पुंवद्भावः । एवमग्रेऽप्यन्यत्रोत्तरादिशब्देऽपि द्रष्टव्यम् ।
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया ४३९ मानाभ्यां प्रथमापञ्चमीसप्तम्यन्ताभ्यां स्वार्थेऽतस प्रत्ययो भवति । दक्षिणा दिग्देशो वा रमणीयो दक्षिणतो रमणीयम् । आगतो वसति वा । एवमुत्तरतः परतः अवरतः ॥ -- अधरापराच्चात् ।।२।११८॥ अधरापराभ्यां दिग्देशकालवृत्तिभ्यां प्रथमापञ्चमीसप्तम्यन्ताभ्यामात्प्रत्ययो भवति, चकाराद् दक्षिणोत्तराभ्यां च । अधरादक्षिणादुत्तराद्वा रमणीयमागतो वासो वा ॥
पश्चोऽपरस्य दिक्पूर्वस्य चाति ७।२।१२४॥ अपरशब्दस्य केवलस्य दिक्पूर्वस्य च आति प्रत्यये परे पश्चादेशो भवति । पश्चाद्रमणीयमागतो वासो वा । दक्षिणा च साऽपरा च दक्षिणापरा । दक्षिणपश्चाद्रमणीयमागतो वसति वा ॥
वा दक्षिणात्प्रथमासप्तम्या आः ७।२।११९॥ दक्षिणशब्दाद् दिग्देशवृत्तेः प्रथमान्तात् सप्तम्यन्ताच्च आ: प्रत्ययो वा भवति । पक्षेऽतसातौ । दक्षिणा रमणीयं वसति वा । दक्षिणतो रमणीय वसति वा । दक्षिणाद् रमणीयं वसति वा ।।
आही दूरे ७।२।१२०॥ दिक् शब्दा अवधिसापेक्षाः। तत्रावधेरे दिशि देशे वा वर्तमानात् प्रथमासप्तम्यन्ताद् दक्षिणशब्दाद् आ, आहि इत्येतौ-प्रत्ययौ भवतः ।
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैममूलघुत्रक्रिया
ग्रामाद् दूरा दक्षिणा दिग् रमणीया दक्षिणा दक्षिणाहि वा रमणीयम् । देशे- दक्षिणा दक्षिणाहि वा वसति ॥
४४०
वोत्तरात् |७|२|१२१|| उत्तरशब्दात्प्रथमासप्तम्यन्ताद् दिग्देशवृत्तेरा, आहि इत्येतौ प्रत्ययौ वा भवतः । ग्रामादुत्तरा उत्तराहि वा रमणीयम् । देशे, ग्रामादुत्तरोत्तराहि वा वसति ॥ पक्षेऽतसातौ ॥
अदूरे एनः | ७|२| १२२ ॥ दिक्शब्दाद् द्विग्देशकालवृत्तेः प्रथमासप्तम्यन्तादवघेरदूरे वर्त्तमानादेनः प्रत्ययो भवति । अस्मात्पूर्वा या दूरी दिक, कालो वा रमणीयः, पूर्वेणास्य रमणीयम् । देशे - पूर्वेणास्य वसति । एवं दक्षिणेमोत्तरेणेत्यादि ॥
दिक्शब्दाद्दिग्देशकालेषु प्रथमापञ्चमी सप्तम्याः |७|२| ११३ || दिशि प्रसिद्धाद् दिक्शब्दाद् दिशि देशे काले च वर्त्तमानात् प्रथमापञ्चमी सप्तम्यन्तात् स्वार्थे धा प्रत्ययो भवति ||
लुबचेः ।७।२।१२३|| अश्वत्यन्ताद् दिक्शब्दाद् दिग्देशकालेषु वर्त्तमानात् प्रथमापञ्चमी सप्तम्यन्ताद् यः प्रत्ययो fatat धा एनो वा तस्य लुप् भवति ॥ प्राची दिक् रमणीया प्रागे रमणीयम् । प्राजागतः, १- इयादेरिति लुकि च ज इति कः ततस्तृतीयः ।
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४१
प्राग्वसति ।।
वोत्तरपदेऽर्धेः ७।२।१२५॥ अपरशब्दस्य केवलस्य दिक्पूर्वपदस्य च अर्धशब्दे उत्तरपदे पश्चादेशो वा भवति । अपरमधे पश्चार्धमपरार्धम् । दक्षिणापरस्या अर्थों दक्षिणपश्चार्धः। उत्तरपश्चार्धः। उत्तरपदस्य समास एव भावादसमासे न । अपरा अर्धे शोभते ॥
कृभ्वस्तिभ्यां कर्मकर्तभ्यां प्रागतत्तत्त्वे चिः १७।२।१२६॥ करोति कर्मणो भ्वस्तिकर्तुश्च प्रागतत्तत्त्वे, (अभूततद्भावे) गम्यमाने कृभ्वस्तिभ्यां च योगे चिः प्रत्ययो भवति ॥
ईश्च्वावर्णस्यानव्ययस्य ।४।३।१११॥ अन्ययवर्जितस्याऽवर्णस्य चौ परे ईकारोऽन्तादेशो भवति । शुक्लीकरोति पटम् । . अशुक्लं शुक्लं करोतीत्यर्थः । शुक्लीक्रियते, शुक्ली करणमित्याद्यप्यूह्यम् । शुक्लीभवति । अशुक्लः शुक्लो भवतीत्यर्थः । माली करोति । माली भवति । शुक्लीं स्यात् । माली स्यात् ॥ शुचीकरोति । पट्टकरोति ॥ दीर्घच्चीति दीर्घः।
अरुमनश्चक्षुश्वेतोरहोरजसा लुक च्यौ ।७।२।१२७॥ एतेषामन्त्यस्य चो पर लुग् भवति । अनसररुः करीति अलंकरोति । उन्मनीकरोति। चक्षुकरोति । विषतीकरोति । २-अन्त्यलोपे दीर्घ वीति दीर्घः । .
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________
४४२
हैमनूतनलघुप्रक्रिया रहीकरोति रजीकरोति । एवं भ्वस्तियोगे स्वयमह्यम् ॥ ___ इसुसोबहुलम् ।।२।१२८॥ इस् उस् इत्येवमन्तस्य चौ परे बहुलमन्तस्य लुग भवति । सपीकरोति नवनीतम् । असर्पिः सपिः करोतीत्यर्थः। धनूकरोति वंशम् ॥ ___ व्यञ्जनस्यान्तस्य ईः ।७।२।१२९।। व्यञ्जनान्तस्य
चौ परे बहुलमोकारोऽन्तो भवति । दृषदीभवति शिला । समिधीभवति काष्ठम् सर्पिभवति, धनुर्भवति, दृषद् भवति, इत्यादयोऽपि बाहुलकात् ॥ ___व्याप्तौ स्सात् ७।२।१३०॥ कृभ्वस्तिभ्यां योगे कृगः कर्मणो भ्वस्तिकर्तुश्च प्रागतत्तत्त्वे विषये सकारादिः सात्प्रत्ययो भवति, प्रागतत्तत्त्वस्य चेत्सर्वात्मना द्रव्येणाभिसम्बन्धो गम्यते । सर्व काष्ठं प्रागनग्निमग्नि करोति अग्निसात्करोति काष्ठम् । द्विसकारपाठः षत्वनिवृत्त्यर्थः । एवं भवत्यस्तियोगेऽप्यूह्यम् ॥
जातेः सम्पदा च ७२।१३१॥ कुम्वस्तिभिः सम्पदा च योगे करोति कर्मणो भवस्तिकर्तुः संपदिकर्तुश्च प्रागतत्तत्त्वेन सामान्यस्य व्याप्तौ गम्यमानायां स्सात्प्रत्ययो भवति । अस्यां सेनायां सर्व शस्त्रमग्निसात्करोति दैवम् ।।
तत्राधीने ७।२।१३२॥ सप्तम्यन्तादधीनेऽर्थे कम्ब१-अन्त्यलोपे दीर्घः।
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
४४३ स्तिसंपनियोंगे स्सात्प्रत्ययो भवति । राजन्यधीनं करोति राजसात्करोति । एवमन्यदप्यूह्यम् ॥
देये त्रा च ७।२।१३२॥ सप्तम्यन्तात् देयेऽधीनेऽर्थे कृमस्तिसंपनियोंगे त्राप्रत्ययो भवति । यद्देयत्वेन प्राक् कल्पितं तदेव चेदधीनं क्रियते भवति वेति यावत् । देवेऽधीनं देयं करोति देवत्रा करोति द्रव्यम् । देवाय दातव्यमिति यत् स्थापितं तदिदानीं ददातीत्यर्थः ॥ - सप्तमीद्वितीयाद देवादिभ्यः ।७।२।१३४॥ सप्तम्यन्तेभ्यो द्वितीयान्तेभ्यश्च देवादिभ्यस्त्रा प्रत्ययो भवति स्वार्थे । देवेषु वसति भवति स्याद्वा देवत्रा वसतीत्यादि । देवान् गच्छति करोति वा देवत्रा गच्छतीत्यादि । एवं मनुष्यत्रा, गुरुत्रा मत्येत्रा पुरुषत्रा बहुत्रा वसतीत्यादि ।।
समयाद्यापनायात् ।७।२।१३७॥ समयशब्दात्कालहरणे गम्यमाने कगा योगे डाच् प्रत्ययो भवति । समयाकरोति कुविन्दः। अद्य श्वस्ते पटं दास्यामीति कालक्षेपं करोतीत्यर्थः ।।
प्रियसुखादानुकूल्ये ।७।२।१४०॥ प्रिय सुख इत्ये-- ताभ्यां कुगा योगे आनुकूल्ये गम्यमाने डाच् प्रत्ययो भवति २-नाम्नो न इति नलोपः। ..
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________
:
મ
हैं मा
,
प्रियाकरोति गुरुम् सुखाकरोति । गुरोरानुकूल्यं करोति, तमाराधयतीत्यर्थः ।
दुःखात्प्रातिकूल्ये | ७|२| १४१ ॥ दुःखशब्दात्प्रातिकूल्ये गम्यमाने कुगा योगे डाच् प्रत्ययो भवति । दुःखाकरोति शत्रुम् । शत्रोः प्रातिकूल्यं करोति । प्रतिकूलाचरणेन तं पीडयतीत्यर्थः ॥
शूलात्पाके |७|२|१४२ || शुलशब्दात् पाके गम्यमाने कृगा योगे डाच् प्रत्ययो भवति । शूलाकरोति मांसम् । शूले पचतीत्यर्थः ॥
सत्यादशपथे | ७|२|१४३ ।। सत्यशब्दात् शपथादन्यत्र वर्तमानात् कृगा योगे डाच् प्रत्ययों भवति । सत्याकरोति वणिगू भाण्डम् । कार्षापणादिदानेन मयावश्यमेवैत स्क्रेतव्यमिति क्रेतारं प्रत्याययतीत्यर्थः ।
मद्रभद्राप |७|२| १४४ || मद्र भद्र शब्दाभ्यां मुण्डने गम्यमाने कृगा योगे डाच् प्रत्ययो भवति । मद्रं वपनं करोति मद्राकरोति भद्राकरोति नापितः । शिशोर्माङ्गल्यं केशच्छेदनं करोतीत्यर्थः । मद्र-भद्र शब्दौ माङ्गल्यवचनौ ||
बह्वल्पार्थात्कारकादिष्टानिष्ठे शस् |७|२| १५० । बहुवर्थादल्पार्थाच कारकाभिधायिनो नाम्नः प्रशस् प्रत्ययो वा भवति । यथा संख्यमिष्टेऽनिष्टे च विषये । इष्टे ग्रामे बहुशो
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघु प्रक्रिया
४४५
1
ददति । बहवो ददतीत्यर्थः । एवं बहु धनं ददाति बहुशो ददाति । विवाहे बहुभिर्भुतं बहुशो भुक्तम् । बहुभ्योऽति-थिभ्यो ददाति, बहुशोऽतिथिभ्यो ददाति । बहुभ्यो ग्रामेभ्य आगच्छति, बहुशो ग्रामेभ्य आगच्छति । बहुषु ग्रामेषु वसति, बहुशो वा । एवं भूरिशः प्रभूतशो गणश इत्यादि । अनिष्टेअल्पोऽल्पशो वाssगच्छति । अल्पमल्पशो वा ददाति, अल्पैरल्पशो वा भुक्तम् । अल्पायाल्पशो वाऽतिथये ददाति । अल्पादल्पशो वा ग्रामादागच्छति । अल्पेऽल्पशो वा ग्रामे वसति एवं स्तोकशः, कतिपयश इत्यादि ॥
संख्यैकार्थाद्वीप्सायां शस् |७|२|१५१ || संख्याafar एकत्वविशिष्टार्थवाचिनश्च कारकाभिधायिमो नाम्नो वीप्सायां द्योत्यायां शस् प्रत्ययो वा भवति ॥
बीप्सायां |७|४|८०|| वीप्सायां यद्वर्तते शब्दरूप तद् द्विरुच्यते | पृथक् संख्यायुक्तानां बहुबां सजातीयानामर्थानां साकल्येन प्रत्येकं क्रियया गुणेन द्रव्येण जात्या वा युगपत्प्रयोक्तुमिच्छा वीप्सा । सा च स्याद्यन्तेष्वेव भवतीति तेषामेव द्विर्वचनम् ॥
लुप्यादावेकस्य स्यादेः ७४८१ ॥ एकशब्दस्य वीप्सायां द्विरुक्तस्यादौ वर्तते व एकशब्दस्तत्सम्वन्धिनः स्यादेः बिल्डम् अवतिः । एकैक्मेको वा द्रावि । एवं दौ
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया द्वौ द्विशः, त्रिशः, तावच्छः, कतिशः, गणशः । एकैकेनैकशो वा दीयते । एवं कारकान्तरेऽप्युदाहार्यम् । माषं मापं माषशो वा दत्ते । कणं कणं कणशो वा संचिनोति । क्षणशः कणशश्चैव विद्यामर्थं च चिन्तयेत् । धण्वर्जास्तस्त्राद्याः शसन्ता अव्ययसंज्ञका इति तेभ्यो जातस्य स्यादेर्लुक् सर्वत्र ।।
तीयाट्टीकण न विद्या चेत् ।७।२।१५३॥ तीय. 'प्रत्ययान्तात् स्वार्थे टीकण् प्रत्ययो वा भवति न चेत्तीयान्तस्य
विद्या विषयो भवति । द्वितीयं द्वैतीयीकं पुष्पम् । तृतीयं -तार्तीयिकम् । विद्यायां तु न । द्वितीया तृतीया वा विद्या ।
वर्णाव्ययात् स्वरूपे कारः ७।२।१५६॥ वर्णेभ्योऽव्ययेभ्यश्च स्वरूपार्थवृत्तिभ्यः स्वार्थे कारः प्रत्ययो भवति । अकार इकार उकारः ककार इत्यादि । ककारादिष्वकार उच्चार'णार्थों बोध्यः। ओङ्कारः, नमस्कारः, चकारः, एवकारः, हुंकारः, पूत्कारः, सीत्कारः, सत्कार इत्यादिः ॥
रादेफः ।।२।१५७॥ रशब्दादेफः प्रत्ययो वा भवति । रेफः, रकारः ।।
नवादीनतनत्नं च न चास्य ७।२।१६०॥ नवशब्दास्वार्थे ईन तन ल चकाराद् यश्च प्रत्यया वा भवन्ति तत्स१-तौ मुम इति स्वानुस्वारानुनासिकौ । २-नमस्पुरस इति सः ।।
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
४४७ पियोगे च नवशब्दस्य नू इत्ययमादेशो भवति । नवमेव नवीनम् , नूतनं, नून, नव्यम् ।।
प्रात्पुराणे नश्च ।७२।१६१॥ प्रशन्दात्पुराणेऽर्थे वर्तमानात् स्वार्थे न: प्रत्ययो भवति चकारादीनतनत्नाश्च । प्रगतं कालेनेति प्रशब्देन पुराणमुच्यते । प्रणम् , प्रीणं प्रतनं प्रत्नम् ॥
देवात्तल ।७।२।१६४॥ देवशब्दात्स्वार्थे तल् प्रत्ययो वा भवति । देव एव देवता । लित्त्वात् स्त्रीत्वम् ।।
भेषजादिभ्यष्ट्यण ।।२।१६४॥ भेषजादिभ्यः स्वार्थे ट्यण प्रत्ययो वा भवति । भेषजमेव भैषज्यम् । अनन्त एव आनन्त्यम् । इति ह एव ऐतिहम् । चत्वार एव वर्णाश्चातुर्वर्ण्यम् । त्रिलोकी एव त्रैलोक्यम् ॥
प्रज्ञादिभ्योऽण ।७।२१६५॥ प्रज्ञादिभ्यो नामभ्यः स्वार्थेऽण् प्रत्ययो भवति वा । प्रज्ञ एव प्राज्ञः, वणिगेव वाणिजः। मन एव मानसम् , मरुदेव मारुतः, चोर एव चौरः, देवतैव दैवतम् , बन्धुरेव बान्धवः, चण्डाल एवं चाण्डालः ॥ आकृतिगणोऽयम् ।
वाच इकण ।७।२।१६। सन्दिष्टेऽर्थे वर्तमानाद ३-अस्वयम्भुवोऽविखव् । एवं नव्यमित्यत्रापि बोध्यम् । ४-अमदत्यः चजः कगमिति न । १-अपदत्वान्न गः ।
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________
....
.
.
हैमनूतनलघुप्रक्रिया पाच शब्दात् स्वार्य इकण् प्रत्ययो भवति । सन्दिष्टा वाक् एव वाचिकम् ॥
"विनाधादिभ्यः ७।२१६९॥ विनयादिभ्यः स्वार्थे इकण प्रत्ययो वा भवति । विनय एव वैनयिकम् , समय एव सामविकम् , समाय एव सामायिकम् । एवम् औपचारिक व्यावहारिकम् , साम्प्रदायिक, सामूहिकं, वैशेषिकमित्यादि ।
उपायाद्धस्त्रश्च ।७।२।१७०॥ उपायशब्दात्स्वार्थे इकण प्रत्ययो वा भवति तत्संनियोगे च हूस्वः। उपाय एव भौषविक्रम् ।।
मृदस्तिका ७२११७०॥ मृदुशब्दात्स्वार्थे तिक: प्रत्ययो का भवति । मृदक मृत्तिका ॥
सस्नो प्रशस्ते ७।स१७२॥ मृद् इत्येतस्मात् प्रशस्ते
मतमामात मन तो वा भवतः । समापवादः प्रशान्ता मृत्मामा मृतरनारूपापीच्छन्ति, रुपा ॥
नाइति तस्वादिस्वामियत्ययक्रिया॥
प्रकृते मघट ७३क्षा प्रकृतेऽर्थे वर्तमानानाम्नः स्वार्थे मयट् प्रत्ययो भवति । प्राचुर्येण प्राधान्येन वा कृतं समय प्रहलमनायम् । मममम् , पित्यम् । यसता यबारामवीच अनिवर्तन्तेऽपिनाकिवि२-अघोषे प्रथम इति प्रथमः, स्त्रियामाप् ।
M
.
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया लिङ्गवचनानीति यवाग्मयमित्यपि । एक्मन्यत्राऽपि यथादर्शनं बोध्यम् । ____ अस्मिन् ।७।३।२॥ प्रकृतेऽर्थे वर्तमानानाम्नोऽस्मिमिति सप्तम्यर्थे मयट् प्रत्ययो भवति । प्रकृतमन्नमस्मिन्निति अन्नमयं भोजनम् । एवमपूपमयम् । वटकमयी यात्रा।..
निन्द्ये पाशप ७३४॥ निन्द्येऽर्थे वर्तमानानाम्नः स्वार्थे पाशप् प्रत्ययो भवति । कुत्सितः साधुः साधुपाशः । पित्त्वात् पुंवद्भावः । साधुपाशा । वैयाकरणपाशः । छान्दसपाशः॥
प्रकृष्टे तमप् ।७३।५॥ प्रकर्षवत्यर्थे वर्तमानानाम्नः स्तमप् प्रत्ययो भवति । प्रकर्षोऽतिशयः। स च गुणक्रिययोरेव म जाति-द्रव्ययोः । सर्वे इमे शुक्लाः अयमेषां प्रकृष्टः शुक्ला शुक्लतमः । साधकतमः, महत्तमः । शुक्लतमा शाठी ॥ । द्वयोर्विभज्ये च तरप् ७।३।६॥ द्वयोस्तद्गुणयोरर्थयोर्मध्ये यः प्रकृष्टस्तस्मिन् विभक्तव्ये च प्रकृष्टेऽर्थे वर्तमानानाम्नस्तरप् प्रत्ययो भवति । तमपोऽपवादः । द्वाविमौ पट्ट अयमनयोः प्रकृष्टः पटुः पटुतः। एवं सुकुमारतर, पाचकतरः। गोतरो यः शकटं वहति सीरं च । गोतरा.या समांसमीना स्त्रीवत्सा च । दन्तौष्ठस्य दन्ताः स्निग्धतरा, पाणिपादस्य पाणी सुकुमारतरौ । सांकाश्यकेभ्यो माथुरा
१-पित्त्वात्पुंवत् ।
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________
७५० हैमनसनलघुप्रक्रिया मायतसः मुकुमारतरा अभिरूपतरा। सांकाश्यकेन्या माथुरेभ्यश्च पाटलिपुत्रका अभिरूपतरा आढ्यतराः सुकुमार तराः। शुरूतरा शाटी॥ - क्वचित् स्वार्थ ।।३७॥ क्वचित् स्वाऽपि तर प्रत्ययो भवति । अभिन्नमेवाऽभिन्नतैरकम् । उपपनतरकम् ॥
किन्त्यायेऽव्ययादसत्त्वे तयोरन्तस्याम् ॥३८॥ किंशब्दात्याचन्तादेकारान्तादव्ययेभ्यश्च परयोस्तमप्तरपो. रन्तस्यामित्ययमादेशो भवति न चेत्तौ सत्वे प्रकृष्टे वर्त्तते । इदं तदिति परामर्शयोग्य द्रव्यं सत्वम् । इदमनयोरिदमेषां वाऽतिशयेन किं पचति किन्तरां किन्तमां पचति वा । सर्वे इमे चन्ति, अयमेषां प्रकृष्टं पचति पचतितमां देवदत्तः। द्वाविमौ पचतः, अयमनयोरतिशयेन पचति पचतितराम् । पूर्वाहतरां पूर्वाहतमां वा मुकते । एवमपराह्नेतरामित्यादि। नितराम , सुतराम् । उच्चैस्तसम् । सत्त्वे तु किन्तरं दारु ॥ - गुणाझा वेष्ठेयस् ।।३।९॥ गुणाहोत्तमतरयोर्विषये यथासंख्यम् इंष्ठ ईग्रसु इत्येतौ प्रत्ययौ भक्तो वा । पक्षे तमपत्तरपौ। तमवर्थे इष्ठः, अयमेषातिशयेन पटु:
२-पिस्चात् पुंवत् ३-अज्ञातादौ का । ४-तौ मुम इति स्वानुस्वा. . "रानुनासिकौ । ५-एतदन्तत्यं निपातनात् । ६-नि सु इत्यन्ययाभ्यां
स्वार्थे तरम् । ७-रुत्वे चटते इति सः ।। १-यः शब्दो गुणमुक्त्वा गुणिनमाह, स गुणाङ्गो गुणवचनः ।
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनतमलबुप्रक्रिया
४५१ पटिष्ठः, पटुतमः। लषिष्ठः, गरिष्ठ, प्रदिष्ठः। तरवर्षे ईयमः, अयमनयोरतिशयेन पटुः पटीयान् , पटुतरः । पटीयसी, पटिष्ठा ॥
अल्पयूनोः कन्या ७१४॥३३॥ अल्प युवन इत्येतयो णि इष्ठ ईयसु इत्येतेषु परेषु कन् इत्ययमादेशो भवति चा। एषामयमनयोतिशयेनाल्पो युवा वाल्पिष्ठः,, अन योरल्पीयान् कनिष्ठः कनीयान् । यविष्ठः, यवीयान् ॥ .
प्रशस्यस्य श्रः ७४॥३४॥ प्रशस्यशब्दस्य णीष्ठेयसुषु परेषु श्र इत्ययमादेशो भवति । श्रेष्टः, श्रेयान् ॥
- वृद्धस्य च ज्य: ७४४॥३५॥ वृद्धादस्य प्रशस्यशब्दस्य च णीष्ठेयसुषु परेषु ज्य इत्ययमादेशो भवति । ज्येष्ठः॥
ज्यायान् ७४३६॥ ज्यादेशात् परस्य ईयसोरीकारस्य आकारादेशो निपात्यते अयमनयोरतिशयेन प्रशस्यो वृद्धो वा ज्यायान् । ज्यायसी॥ . बाढान्तिकयोः साधनेदौ ७॥४॥३७॥ अनयोणीप्ठेयमुषु परेषु यथासंख्यं साधनेद इत्येतावादेशौ माता। २-त्र्यन्त्यस्वरादेरित्युलोपः । ३-प्रियस्थिरेति गरादेशः । पृथु सदु - दिना रः । ४-त्र्यन्त्यस्वरादेरित्यन्त्यस्वरादिलोपः । ऋदुदिति नोडल स्महतोरिति दीर्घः। ५-अधातूदिति डीः। ६-स्थूलरेत्यन्तस्थादिलीपो गुणश्च । ७-नैकेति लोपनिषेधे, अवर्णस्येति एत् ।
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५२
हैमनूतनलघुप्रक्रिया साधिष्ठः, साधीयान् । नेदिष्ठः, नेदीयान् । प्रियस्थिरेत्यादिना प्राधादेशे प्रेष्ठः, प्रेयान् , स्थेष्ठः, स्थेयान् । स्थूलदूरेत्यादिनाऽन्तस्थादिलोपे नामिनो गुणे च स्थविष्ठः, स्थवीयान् , दविष्ठः दवीयान् ॥
- बहोणीष्ठे भूय ७॥४॥४०॥ बहुशब्दस्य णीष्ठयोः परयोर्भूय इत्ययमादेशो भवति । भूयिष्ठः, भूयान् । अवादेशस्तु न, भू ऊ इत्यूकारप्रश्लेषात् ॥
विन्मतोणीष्ठेयसौ लुप् ७॥४॥३२॥ विन्मतु इत्येतयोः प्रत्यययोः णीष्ठेयसुषु प्रत्ययेषु परेषु लुब् भवति । अयमेषामनयोरतिशयेन स्रग्वी स्रजिष्ठे::, सजीयान् । अयमेषामनयोऽितिशयेन त्वग्वान् त्वचिष्ठः, त्वचीयान् ।
नकस्वरस्य ७४४४॥ एकस्वरस्य शब्दरूपस्य योऽन्त्यस्वरादिरवयवस्तस्येमनि गीष्ठेयसुषु च परेषु छग न भवति । .. त्यादेश्व प्रशस्ते रूपप्.७।३।१०॥ त्याघन्तानाम्नश्च प्रशस्तेऽथे वर्तमानाद् रूपप् प्रत्ययो भवति । प्रशस्तं पचति पचतिरूपम् । पण्डितरूपः। दर्शनीयरूपा । वैयाकरणरूपः ॥ 2-अवर्णेवर्णस्य । ९-नबैकेति निषेधे एत् ।- १०-भूर्लक् चैवर्णस्य । १-अपदत्वान्न गः । २-क्यङ्मानीति पुंवत् ।
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूत लघु प्रक्रिया
४५३
ऋदुदितरतमरूपकल्पब्रुवचेलड्गोत्रमतहते वा ह्रस्वश्व | ३|२|६३ || ऋदिदुदिच्च परतः स्त्रीलिङ्गशब्दस्तरादिषु प्रत्ययेषु ब्रुवादिषु च स्त्र्येकार्थेषूत्तरपदेषु ह्रस्वान्तः पुंवच्च वा भवति । पचन्तितरा, पचत्तरा, पचन्तीतरा । पचन्तितमा, पचत्तमा, पचन्तीतमा । श्रेयसितरों, श्रेयस्तरा, श्रेयसीतरा । श्रेयसितमा, श्रेयस्तमा, श्रेयसीतमा । पचन्तिरूपा, पचद्रूपा, पचन्तीरूपा । श्रेयसिरूपा, श्रेयोरूपा श्रेयसीरूपा ॥
अतमवादेरषदसमाप्ते कल्पप्देश्यप्रदेशीयर् ।७।३।११॥ ईषदसमाप्तेऽर्थे वर्त्तमानाच्याद्यन्तान्नाम्नश्च तमवाद्यन्तवर्जितात् कल्पप् देश्यप् देशीयर् इत्येते प्रत्यया भवन्ति । सम्पूर्णता पदार्थानां समाप्तिः, सा किञ्चिदूना ईषदसमाप्तिस्तद्विशिष्ट ईषदसमाप्तः । ईषदसमाप्तं पचति पचतिकल्पम् । पचतिदेश्यम्, पचतिदेशीयम् । ईषद। । समाप्ता पट्वी पटुकल्पा । पचन्तीकल्पा, पचन्तिकल्पा, पचत्कल्पा । पटुदेश्या, पटुदेशीया, पटुकल्पा ||
नाम्नः प्राग् बहुर्वा | ७|३|१२|| ईषदसमाप्ते ऽर्थे वर्तमानानाम्नो बहुप्रत्ययो वा भवति स च नाम्नः
३- पच्धातोः शतृः, तत ऋदित्त्वात्तरादिषु पुंत्रद् हस्वश्च वा । अधातूदिति ङीः । ४- अधातूदिति ङीः । उदित्त्वात् । ५- क्यङ् मानीति पुंवत् । ६- ऋदुदिति पुंवद् हृस्त्रश्च वा ।
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया पुरस्तादेव न प्ररस्तात् । ईषदसमाप्तः पटुर्बहुपटुः बहुभुक्तम् , बहुमुखश्चन्द्रः । पक्षे कल्पबादिः ।। - यावादिभ्यः कः।७३।१५।। यावादिभ्यः स्वार्थे कः प्रत्ययो भवति । याव एव यावकः, मणिकः। भिक्षुकः ॥
त्यादिसर्वादेः स्वरेष्वन्त्यात्पूर्वोऽक् ॥७३॥२९॥ त्याद्यन्तस्य सर्वादीनां च स्वरेषु मध्ये योऽन्त्यस्वरस्तस्मात्पूर्वोऽक् प्रत्ययो भवति कुत्सितादिषु । कुत्सितमल्पमज्ञातं वा पचति पचतकि । सर्वके, विश्वके, सर्वकस्मै ।
युष्मदस्मदोऽसोभादिस्यादेः ७।३॥३०॥ युष्मदस्मदित्येतयोः सकाराधोकारादिभकारादिवर्जितस्याद्यन्तयोः स्वरेष्वन्त्यात् पूर्वोऽक् प्रत्ययो भवति । त्वया मयेति त्वयका, मयका । त्वयकि, मयकि । युष्माककम् , अस्माककम् । असोभादि-स्यादेरिति किम् ? युष्मकासु, आवकयोः, युवकाभ्याम् , अस्मकाभिः। .
अव्ययस्य को दच ॥३॥३१॥ कुत्सितादिवर्थेषु द्योत्येषु अव्ययस्य स्वरेष्वन्त्यात् स्वरात् पूर्वमक् प्रत्ययो भवति तत्सभियोगे यत्ककारान्तमव्ययं तस्य दकारोऽन्तादेशो भवति । कुत्सिताधुच्चैरुच्चकैः। नीचकैः । धकिदै । हिरकुद् , पृथकद् ॥ १-इकारात्पूर्वमक् , अन्त्यस्य कस्य दः ।
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
४५५
तूष्णीकाम् ||३|३२|| तूष्णीमो मकारात्पूर्व का इत्यागमो निपात्यते । कुत्सितादि तूष्णीं तूष्णीकाम् तिष्ठति ।
कुत्सिताल्पाज्ञाते | ७|३|३३|| कुत्सिताल्पाज्ञातोपाधिकेऽर्थे वर्त्तमानात् त्यादेर्नाम्नश्च यथायोगं कबादयः प्रत्यया भवन्ति । कुत्सितम् - निन्दितम् अल्पं महत्प्रतियोगि । अज्ञातं प्रकृत्युपात्तधर्मव्यतिरेकेण केनचित्स्वत्वादिना धर्मेणाऽनिश्चितम् । कुत्सितोऽल्पोऽज्ञातो वाऽश्वः अश्वकः । घृतकम् । पचतकि, सर्वके, उच्चकैः, तूष्णीकाम् ॥
अनुकम्पातद्युक्तनीत्योः | ७|३|३४|| अनुकम्पायांतद्युक्तनीतौ च गम्यमानायां यथायोगं क़बादयः प्रत्यया भवन्ति । पुत्रकः, बालकः । शनकैः । एहकि इत्यादि ॥
ह्रस्वे |७|३|४६ || ह्रस्वेऽर्थे वर्त्तमानाच्छन्दरूपात् यथायोगं कवादयः प्रत्यया भवन्ति । ह्रस्वः पटः पटकः, शाटकः । ह्रस्त्रं-दीर्घप्रतियोगी ॥
वैकाद् द्वयोर्निधयें उत्तरः | ७|३|५२ ॥ एकशब्दाद् द्वयोर्मध्ये निर्धार्येऽर्थे वर्त्तमानाद् इतरः प्रत्ययो वा भवति । एक एवैकतरो भवतोः कठः, पटुर्गन्ता देवदत्तो, वेत्यादि । पक्षे एककः, अत्राकू । एक इत्यपि ॥
यत्तत्किमन्यात् |७|३|५३ ॥ यत् तत् किम् अन्य
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५६ हैमनूतनलघुप्रक्रिया इत्येतेभ्यो द्वयोरेकस्मिन् निर्धार्येऽर्थे वर्तमानेभ्यो डतरः प्रत्ययो भवति । यतरो भवतोः कठः ततर आगच्छतु । कतरो भवतोः कठः। अन्यतरो भवतोः कठः। महाविभाषया, यो भवतोः कठ इत्याद्यपि । : बहूनां प्रश्ने डतमश्च वा ७३५४॥ यत्तत्किमन्येभ्यो बहूनां मध्ये निर्धायेऽर्थे वर्तमानेभ्यः प्रश्नविषये डतमः प्रत्ययो वा भवति चकाराद् डतरश्च । यतमो यतरो वा भवतां कठः ? । कतमो देवदत्तः ? कतरो देवदत्तः ? अन्यतमोऽन्यतरौ वा भवतां कठः ? वावचनादकपि । यको भवतां कठः सक आगच्छतु ? । को भवतां कठः ? महाविभाषया डतमादर्न भवत्यपि । यो भवतां कठः स आगच्छतु । .. वैकात् ७।३॥५५॥ एकशब्दाद् बहूनामेकस्मिन् निधार्येऽर्थे वर्तमानाद - डतमः प्रत्ययो वा भवति । एकतमो भवतां कठः । पक्षेऽगपि । एककः। महाविभाषया -एको भवतां कठः॥ .. प्रायोऽतोयसट मात्रट् ७।२।१५५॥ अतुप्रत्ययान्तात्स्वार्थे द्वयसटू मात्रट् इत्येतौ प्रत्ययौ भवतः प्रायः। यावदेव यावन्मात्रम् , तावद् द्वयसम् , तावन्मात्रम् । कियद् द्वयसम् , कियन्मात्रम् ॥ इति तद्धितप्रक्रिया। .. १-डित्त्वादन्त्यस्वरादिलोपः । २-किमः क इति साकोऽपि कादेशः ।
३-प्रत्यये चेति पञ्चमः, धुट इति तृतीयः ॥
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________
घुन्तनप्रक्रिया
॥ अथ स्त्रीप्रत्ययप्रकरणम् ॥
अजादेः | २|४|१६|| अजादिभ्यः स्त्रियां वर्त्तमानेभ्य आप् प्रत्ययो भवति । अंजा, एडका, बाला, वत्सा, ज्येष्ठा, त्रिफला, शुद्रा ॥ सर्वा, या, सा, गङ्गा, खट्वेति आदिति आप् ।
४५७
अस्यायत्तत् क्षिपकादीनाम् | २|४|११|| यत्तद्क्षिपकादिवर्जस्य नाम्नो योऽकारस्तस्याऽनित्प्रत्ययावयवे ककार आप्परे परत इकारो भवति । कारिका, पाचिका ॥ यजादिवर्जनाद यका, सकी क्षिपका ॥
इच्चाsपुंसोऽनितत्र्यापरे | २|४|१०७ || आबेव परो यस्मान्न विभक्तिः स आप्परः अपुंलिङ्गार्थाच्छन्दाद्वितस्याप: स्थाने कारो ह्रस्वश्थ वा भवतः, अनकारानुबन्धस्य प्रत्ययस्यावयवभूते ककारे आप्परे परतः । अल्पा खट्वा खट्किा, खट्द्वका, खट्वाका । आवेव परो यस्मान्न विभक्तिरिति नियमादिह न प्रियखट्वाकमतिक्रान्ताऽतिप्रियखवका । अत्र हि द्वितीयायाः पर आप् ||
-
स्त्रियां नृतो स्वस्रादेर्डीः | २|४|१|| स्त्रियां वर्त्तमानाद् नकारान्ताद् ऋकारान्ताच्च नाम्नः स्वत्रादिवर्जिताद् ङीः
१ - आप समान दीर्घः, दीर्घड्याविति सिलोपः । २ - सर्वादित्वादकि सौ त्यदाद्यत्वेऽकारलुकि आपू, यदादिवर्जनान्नेत्त्वम् । ३-तः सौ सः ।
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलधुमक्रिया प्रत्ययो भवति ।राज्ञी, दण्डिनी, की, गन्त्री ॥ स्वसातिस्रश्चतस्रश्च ननान्दादुहिता तथा। यातामातेति सप्तैते स्वस्रादय उदाहृताः ॥१॥ .
अधातूदृदितः ।।४।२॥ धातुवर्जितो य उदित ऋदिच्च प्रत्ययोऽप्रत्ययो वा तदन्तानाम्नः स्त्रियां वर्तमानात् ङीः प्रत्ययो भवति भवन्ती, पचन्ती, भवती ॥
अश्वः ।।४।३॥ अश्वन्तान्नाम्नः स्त्रियां डीभवति । प्राची, उदीची ॥
मनः ।२।४।१४॥ मन्नन्तानाम्नः स्त्रियां डी ने भवति । सीमा ॥
स्वराघोषाद वनोरश्च ।।४।४॥ वन इति वन् क्वनिपवनिपां सामान्येन ग्रहणम् । अकारान्तात् स्वरान्तादघोषान्ताच्च यो-विहितो वन् प्रत्ययस्तदन्तात् स्त्रियां डीभवति वनोऽन्तस्य च तत्सन्नियोगे रो भवति । सहकृत्वरी शेवरी।
गौरादिभ्यो. मुख्यान्डीः ।।४।१९॥ गौरादेगणान्मुख्यात स्त्रियां कीः प्रत्ययो भवति ।
-
-
४-अनोऽस्येत्यकारलुकि तवर्गस्येति ञः । ५-श्यशव इत्यन्तादेशः । ६-भवतुशब्दः - सर्वादिरुदित् । ७-अच्च प्राग्दीर्घच । ८-उदच उदीच । १-सहराजेति क्वनिप् । २-शधातोर्वन् ।
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
४५९.
अस्य ड्यां लुक् | २|४ | ८६ ।। ङीप्रत्यये परे पूर्व-स्याऽकारस्य लुग् भवति । गौरी, नदी, पुत्री, दासी ॥
मत्स्यस्य यः | २|४|८७ || मत्स्यशब्दसम्बन्धिनो यकारस्य यां लुगू भवति । मँत्सी ।
अणयेकण्नस्नटिताम् | २|४|२०|| अण्-अञ्-एय-इकण्-नञ्-स्नञ्-टितो दघ्नडादयः । एषां प्रत्य यानां योऽकारस्तदन्तान्नाम्नः खियां ङी र्भवति । औप-गैवी, कुम्भकारी, औत्सी, सौपर्णयी, प्रास्थिकी, श्रेणी, पौनी, " पञ्चैतयी, जानुदघ्नी, कुरुचरी ॥
वयस्यनन्त्ये | २|४|२१|| अनन्त्ये अचरमे वयसि वर्तमानादकारान्तान्नाम्नः स्त्रियां ङी र्भवति । प्राणिनां कालकृतावस्था वयः । कुमारी, किशोरी, तरुणी । चरमे तु - वृद्धा | बालेत्यादिस्त्वजादित्वात् ।
नवा शोणादेः | २|४|३१|| शोणादेर्गणात् स्त्रियां ङी र्भवति । शोणी, शोणा । कल्याणी, कल्याणा | वृत्रघ्नी, वृत्रों ।
३ - गौरादिः । ४- अपत्येऽण् । ५ - कर्मणोऽण् । ६ - अपत्येऽञ् । ७-अपत्ये एयण्। ८-क्रीते इकन् । ९ - अपत्यादौ नञ् । १० - अपत्यादौ स्नञ् । ११ - अवयवे तयट । १२- प्रमाणे दध्नट् । १३-चरेष्टः | १४-अनोऽस्येत्यलुकि ह्नो हनो ध्नः । १५ - सौ इन् हन्निति दीर्घः ।
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६० हैमनूतनलघुप्रक्रिया
दिगोः समाहारात् ।२।४।२२॥ समाहारद्विगुसंज्ञकानाम्नोऽकारान्तात् स्त्रियां ङीर्भवति । पञ्चपूंली । त्रिफलेति त्वजादित्वात् ॥
इतोऽक्त्यर्थात् ।।४।३२॥ इकारान्तानाम्नः स्त्रियां गीर्वा भवति । न चेत्तत् क्त्यर्थप्रत्ययान्तं स्यात् । भूमी भूमिः, धूली, धूलिः रात्रिः, रात्री ॥ - पद्धतेः ।।४।३२॥ पद्धतिशब्दात् स्त्रियां डीर्वा भवति । पद्धती, पद्धतिः॥ .. __ शक्तेः शस्त्र ।२।४।३४॥ शक्तिशब्दाच्छस्त्रे स्त्रियां ङीर्वा भवति । शक्ती, शक्तिः । ... स्वरादुतो गुणादखरोः ।।४।३५॥ स्वरात्परो य उकार एकवर्णव्यवहितस्तदन्ताद् गुणवचनात् खरुवर्जितानाम्नः स्त्रियां डीर्वा भवति । पट्वी, पटुः । मृद्वी, मृदुः । लघी लघुः। विभ्वी, विभुः। एकवर्णव्यवहित इति किम् ? पाण्डुभूमिः । उत इति किम् ? श्वेता पटी। गुणादिति किम् ? आखुः स्त्री। चिकीर्षुः स्त्री । अखरोरिति किम् ? खरुरियम् । “सत्त्वे निविशतेऽपैति, पृथग्जातिषु दृश्यते । आधेयश्चाऽक्रियाजश्व, सोऽसत्त्वप्रकृतिगुणः॥१॥" - १६-पञ्चानां पूलानां समाहारः । १७-समानदीर्घः । १-खरुः पतिम्बरा कन्या ।
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________
N
हैमनूतनलघुप्रक्रिया इति परिभाषितो गुण इह ग्राह्यः । सत्त्वे द्रव्ये, निविशते= तदेवाश्रयति यः, स गुण इति सम्बन्धः, एवमग्रेऽपि अपैति-द्रव्यादपगच्छति यः । यथाऽऽम्रानीलता पीतताया जातायाम् । पृथग्जातिषु-भिन्नजातीयेषु दृश्यते-उपलभ्यते यः, यथा घटपटादिषु नीलतादिः । एतैविशेषणैर्जातिन गुण इति फलति । आधेयः उत्पाद्यश्च यः यथा कुसुमादियोगाद् वस्त्रादौ गन्धः । अक्रियाजः नित्यो यः, यथा गगनादौ महत्त्वादिः। एवं च गुण उत्पायोऽनुत्पाद्यश्च । क्रिया तु न तथेति सा न गुणः । असत्त्वप्रकृतिः-द्रव्यस्वभावरहितः । तेन द्रव्यं न गुण इति बोध्यम् ॥ __ श्येतैतहरितभरतरोहितावर्णात्तो न च।२।४॥३६॥ श्येत-एत-हरित-भरत-रोहित-एभ्यो वर्णवाचिभ्यः स्त्रियां ङीर्वा भवति । तत्संनियोगे तकारस्य नकारश्च भवति । श्येनी, श्येतेत्यादि ॥ ____क्नः पलितासितात् ।।४।३७॥ पलितासिताभ्यां स्त्रियां कीर्वा भवति तत्संनियोगे तकारस्य क्नादेशश्च । पलिक्नी, पलिता, असिक्नी असिता ॥
असहनविद्यमानपूर्वपदात्स्वाङ्गादकोडादिभ्यः ।२।४।३८॥ सहनविद्यमानवर्जितं पूर्वपदं यत्स्वाङ्गं तदन्ताद क्रोडादिगण-वर्जितान्नाम्नोऽकारान्तात् स्त्रियां - डीळ भवति । पीनस्तनी, पीनस्तना। अतिक्रान्ता केशानतिकेशी,
A
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६२
हैमनूतन प्रक्रिया
1
अतिकेशा । निष्क्रान्ता केशेभ्यो निष्केशी, निष्केशा यूका । देवडी, वडा वृश्चिका । असहन विद्यमानपूर्वपदादिति किम् ? सहकेशा, अशा, विद्यमानकेशा । स्वाङ्गादिति किम् ? - बहुयवा । अक्रोडादिभ्य इति किम् ? कल्याणी क्रोडा अस्याः कल्याणक्रोडा । भव्यभाला, सुभगा || "अविकारोsi मूर्ख, प्राणिस्थं स्वाङ्गमुच्यते । च्युतं च प्राणिनस्तत्तनिभं च प्रतिमादिषु ॥ १ ॥ अविकार इति किम् ? - बहुशोफा । भद्रवमिति किम् ? बहुकफा | मूर्त्तमिति किम् ? बहुज्ञाना । प्राणिस्थमिति किम् ? दीर्घमुखा शाला । च्युतं च प्राणिनस्तदिति किमर्थम् ? अप्राणिस्थादपि पूर्वोक्ताद्यथा स्यात् बहुकेशी बहुकेशा रथ्या । तन्निभं च प्रतिमादिष्विति किमर्थम् ? प्राणि स्थसदृशादपि पूर्वोक्ताद् यथास्यात् पृथुमुखी पृथुमुखा प्रतिमा ||
नासिकोदरौष्ठ जङ्घादन्त कर्णशङ्गाङ्गगात्र कण्ठात् १२|४|३९|| सहनविद्यमानपूर्वपदेभ्यो नासिकादिभ्यः
स्वाङ्गेभ्यो स्त्रियां ङीर्वा भवति । तुङ्गनासिकी, तुङ्गनासिका । कृशोदरी, कृशोदरा बिम्बोष्ठी, बिम्बोष्ठा । सहादिपूर्वपदात्तुसहनासिका, अनासिका, विद्यमाननासिका । पूर्वेण सिद्धे नियमार्थमिदम्, तेसाऽन्येभ्यो बहुस्वरेभ्यः संयोगोपान्ते
१- अडो वृश्चिकाद्यवयवविशेषः । २- अश्वानामुरः क्रोडा । ३ - ओखोपोरियम् ।
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________
- OF.या
हमनूतमाधुमक्रिया . भ्यश्च स्वाभ्यो जीने भवति । पृथजघना, सुललाटा. कल्याणगुल्फा, सुपार्था ॥ - नखमुखादनाम्नि २४॥४०॥ असहनविधमानपूर्वपदाभ्यां स्वागाभ्यां नखमुखशब्दाभ्यां स्त्रियां डीवो भवत्यसंज्ञायाम् । शूर्पनखी, शूर्पनखा । चन्द्रमुखी चन्द्रमुखा। संज्ञायां तु शूर्पणखा । गौरमुखा ॥
पुच्छाद ॥४॥४१॥ असहनविद्यमानपूर्वपदात् स्वानात् पुच्छात् खियां जीर्वा भवति । दीर्घपुच्छी, दीपृच्छा ॥
कबरमणिविषशरादेः ।२।४॥४२॥ कबरादिपूर्वात पुच्छा स्त्रियां नित्यं की भवति कवरं कर्बुरं कुटिल का पुच्छमस्याः कबरपुच्छी। मणि वि शरं पुण्छेऽस्या मणिपुच्छी विषपुच्छी शरपुच्छी॥
तात्करा २॥४४॥ करणमादिरक्यको यस्य तस्वास्नीमान्तान्नानोकारामतान्त स्त्रियों कीमवति । अश्वेन क्रीयते स्म अश्वक्रीती। वस्त्रक्रीती। क्तान्तेन विभक्त्युत्पत्तेः प्रागेव समासस्तनो डीः॥... ... ..
सादरपे ।२।४५४५॥ क्तप्रत्ययान्नान्नाम्न करणा४-पुर्वपदस्यादिति संज्ञायां मः। १-गतिकारकडस्युक्तानां कृभिः समासः प्राा स्थाधुत्पतेरिति परिभाषा:
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________
नूतनहैमलघुप्रक्रिया देरल्पेऽर्थे स्त्रियां ङीर्भवति । अभ्रविलिप्ती सूपविलिप्ती स्थाली ॥
सपल्यादौ ।२।४॥५०॥ सपल्यादौ यः पतिशब्दस्तस्मात् स्त्रियां डीर्भवति नकारश्चान्तादेशः। समानः पतिः रस्याः सपत्नी । निपातनात् समानस्य सः । एवमेकपत्नी, पुत्रपत्नी, त्यादि।
पस्यनःशपत्यन्ताद बहवीहेः स्त्रियां डीवा भवति तत्सनियोगेऽन्तस्य नकारादेशश्च । दृढः पतिरस्या दृढपत्नी, दृढपतिः। एवं वृद्धपत्नी वृद्धपतिरित्यादि ॥
सादेः ॥२४॥४९॥ सपूर्वात्पतिशब्दात् स्त्रियां कीर्वा भवति अस्य च नकारोऽन्तादेशः । ग्रामस्य पतिः ग्रामपत्नी ग्रामपतिः अधिष्ठात्री पतिरधिपत्नी अधिपतिः । अबहुव्रीह्यर्थ वचनम् ॥
... .. .... . उढायाम् ।।४।५१॥ पत्युः केबलाढायां स्त्रियां की भवति नकारश्चान्तादेशः । पत्नी, यजमानस्य पत्नी । पतिरन्ता ॥
पाणिगृहीतीति ।।४।५२॥ पाणिगृहीतीतिप्रकारा: शब्दाः ऊढायां स्त्रियां ड्यन्ता निपात्यन्ते । पाणिः गृहीतो. ऽस्याः पाणौ वा गृहीता पाणिगृहीती पाण्यात्ती, करगृहीती। अनूढा तु पाणिगृहीता ॥
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया पतिवन्यन्तर्वन्यो भार्यागभिण्योः ।२।४।५३॥ भार्याऽविधवा । तस्यामभिधेयायां पतिमच्छब्दान्डीरस्य च पतिवत्लादेशस्तथा गर्भिण्यां स्त्रियामभिधेयायामन्तर्वच्छन्दान्डीरस्य चाऽन्तर्वत्नादेशो निपात्यते ॥ पतिवत्नी अन्तर्वत्नी।
जातेरयान्तनित्यस्त्रीशूद्रात् ।।४५४॥ जातिवाचिनोऽकारान्तान्नाम्नः स्त्रियां डीभवति न चेत्तधान्तं नित्यस्त्रीजातिवाचि शूद्रशब्दो वा भवति ॥ "आकृतिग्रहणा जातिलिङ्गानां च न सर्वभाक् । सकृदाख्यातनिर्याशा गोत्रं च चरणैः सह ॥१॥ आकृतिः संस्थानं तव्यङ्ग्या जातिः कुक्कुटी शूकरीत्यादि । तटी, पात्री, घटी। अत्रिलिङ्गा एकस्यां व्यक्तौ पुत्रादौ कथनाद् व्यक्त्यन्तरे पित्रादौ कथनं विनैव सुग्रहा जाति:- ब्राह्मणी वृषली । गोत्रप्रत्ययान्त नाम जातिः नाडायनीत्यादि । वेदशाखावाचकं नाम जातिः कठीत्यादि । जातेरिति किम् ? मुण्डा, शुक्ला । अयान्तेति किम् ? इभ्या, क्षत्रिया। हयी, मत्सीत्यादयस्तु गौरादित्वात् । नित्यस्त्रीजातिवर्जन किम् ? मक्षिका, यूका, खट्वा शूद्रवर्जनात् शूद्रा । अकारान्तादेव, नेह आखुः॥
धवाद योगादपालकान्तात् ।२।४।५९॥ धवों भर्ता, तद्वाचिनोऽकारान्ताद् योगात्सम्बन्धात् स्त्रियां वर्तमानात् पालकान्तशब्दवर्जितान्नाम्नो डीभवति । प्रष्ठस्य भार्या
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६६
हैमलघुनूतनप्रक्रिया प्रष्टी, गणकी। धववाचकानां प्रष्ठादीनां दाम्पत्यसम्बन्धेन स्त्रियां वर्शमानता । पालकान्तवर्जनात् गोपालिका । ज्येष्ठस्य भार्या ज्येष्ठेत्यादिस्त्वजादिपाठात् ॥
मनो रोचवा ।।४१६॥ मनोधवनाम्नस्तयोगात् स्त्रियां वर्तमानाद् ङीर्वा भवति, तत्संनियोगे औकार ऐका. .रश्चान्तादेशो भवति । मनोर्भार्या मनावी, मनायी, मनुः॥ ____ वरुणेन्द्ररुद्रभवशर्वमृडादान् चान्तः ।२।४।६२॥ एभ्यो धवनामभ्यस्तयोगे स्त्रियां वर्तमानेभ्यो कीर्भवति तत्सन्नियोगेच आनन्त आगमो भवति । वरुणस्य भार्या वरुणानी, इन्द्राणीत्यादि।
मातुलाचार्योपाध्यायावा ।।४।६३॥ एभ्यो धवनामभ्यस्तद्योगात् स्त्रियां वर्तमानेभ्यो डीभवति तत्सन्नियोगे चानन्तो वा भवति। मातुलस्य भार्या मातुलानी, मातुली।
शुश्मादीनाम् R॥ क्षुभ्ना इत्येवमादीनां नकारस्य मो भवति । अचार्यानी । आचार्यो, डीविकल्पे आचार्या । अत्र मते मानु त्यपि। उपाध्यायानी, उपाध्यायी, उपाध्याया। स्याका ६सूर्यन्दिाद् भवनाम्न मोपालामात्यो मामिलपि सहित अन्य स्कामशब्दाद् डीप्रत्यये आनागमे समानदीर्घः ।
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६७ rxxxmamimire
४६७
हैमनूतनलघुप्रक्रिया स्तद्योगाद् देवतायां स्त्रियां वर्तमानाद् डीर्वा भवति तत्समि योगे आन् चान्तः। सूर्यस्य भार्या देवता सूर्याणी । सूर्या ।।
सूर्यामस्त्ययोरीये च रा८९॥ अनयोर्यकारस्य ङी प्रत्यये ईय प्रत्यये च लुग भवति । सूर्यस्य भार्या मानुषी सूरी ॥ .. आर्यक्षत्रियाद्वा ।।४।६६॥ आभ्यां स्त्रियां ङीर्वा भवति तत्सन्नियोगे आन् चान्तः। आर्याणी, आर्या, क्षत्रियाणी, क्षत्रिया ॥
यवयवनारण्यहिमाद्दोषलिप्युरुमहत्त्वे ।।४।६५॥ यवादिभ्यो नामभ्यः क्रमाद' दोषादौ गम्यमाने स्त्रियां डी भवति तत्सन्नियोगे आन चान्तः । दुष्टो यवो यवानी, यवनानां लिपिर्यवनानी । उर्वरण्यमरण्यानी । महद्धिम हिमानी ॥
यत्रो डायन् च वा ।।१६७॥ यत्प्रत्ययान्तात् स्त्रियां बेर्भवति तत्सलियोने डायन् चान्तो वा भवति ।
व्यन्जनात्तद्धितस्य सम॥ व्यञ्जनात्परस्य तद्धिवस्य यकारस्य ज्यां लुग् भवति । गार्गी, गाायणी।।
उतोऽप्राणिनश्चायुरज्ज्वादिभ्य उदारा७३॥ उका१-गर्गशब्दापत्ये यांनी बार यान्विशादिलोपः । गत्वम् । डायम् विकल्प ड्यामकारस्य लुक,
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
रान्तान्मनुष्यजातिवाचिनोऽप्राणिजातिवाचिनश्च नाम्नः स्त्रियामूङ्प्रत्ययो भवति युशब्दान्तं रज्ज्वादींश्च वर्जयित्वा । कुरूंः, इक्ष्वाकूः । अलाबूः, कर्कन्धूः । उत इति किम् ? विट् । अप्राणिनचेति किम् ? आखुः । जातेरित्येव, पटुः । अयुरज्जवादिभ्य इति किम् ? अध्वर्युः स्त्री । चरणत्वाज्जातिः । रज्जुः हनुः ॥
૪૬૮
उपमान सहित संहित सहशफवामलक्ष्मणाद्यूरोः १२।४।७५ || उपमानादिपूर्वपदाद्रुशब्दात् स्त्रियामूङ् प्रत्ययो भवति । करभ इव ऊरू यस्याः करभोरूः । सहितौ ऊरू यस्याः सहितोरूः । शफौ खुरौ ताविव संश्लिष्टत्वादुपचारात् शफोरूः । उपमानादेरिति किम् ? पीनोरूः ॥
-
नारी सखी पगूः श्वश्रूः | २|४|७६ ।। एते शब्दाः स्त्रियां ङ्यन्ता ऊङन्ताश्च निपात्यन्ते । नृनस्योय नारा - देशः, नारी । सखिशब्दान्ङीः, सखी । पङ्गुशब्दादजातावूङ्, पङ्गः । श्वशुरशब्दादुङ्, उकाराकारलोपश्च श्वश्रूः ॥
यूनस्तिः | २|४|७७ || युवन् शब्दात् स्त्रियां तिः प्रत्ययो भवति । युवतिः । युवतीति तु यौतेः शत्रन्तात् स्त्रियामधातूeदित इति ङीप्रत्ययः । यौतेरौणादिककिदतिप्रत्ययान्तात्तु इतोऽक्त्यर्थादिति ङीः ॥
इति स्त्रीप्रत्ययप्रकरणम्
२- समानदीर्घः । ३-नाम सिदितिपदसंज्ञायां नाम्नो न इति नलोपः ।
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
॥ अथ समासप्रकरणम् ॥
यत्र न
समर्थः पदविधिः |७|४|१२२|| पदसम्बन्धी विधिः पदविधिः, तेन पदात् पदे पदस्य पदयोः पदानां वा यो विधिः स सर्वः पदविधिः । स यदा समर्थपदसम्बन्धी भवति तदा समर्थो भवति । सर्वः पदविधिः समर्थो भवति । समर्थानां पदानामेव पदसम्बन्धी विधिर्भवतीत्यर्थः । पदविधिश्व समास- नामधातु कृत्-तद्धितोपपदविभक्ति - युष्मदस्मदादेश - प्लुतरूपो भवति । सामर्थ्य तत्र न समासादिः पदविधिः । सामर्थ्य व्यपेक्षा एकार्थीभावश्च । वाक्ये पदानां परस्पराकाङ्वालक्षणा व्यपेक्षा, वृत्तौ समासादौ एकार्थीभावः, यत्र समुदायार्थो मुख्योऽवयवार्थ उपसर्जनीभूतो निवृत्तो वा भवति । एवं च पृथगर्थानां पदानामेकार्थबोधकत्वमेकार्थीभावः । स च समासकृत्तद्धितनामधातुषु । वाक्ये उपपद - विभक्त्यादौ च व्यपेक्षैवेति ॥
४६९
नाम नाम्नैकार्थ्ये समासो बहुलम् | ३|१|१८ ॥ नाम नाम्ना सबै कार्ये एकार्थीभावे सति समाससंज्ञं स्याद् बहुलम् । अधिकार-सूत्रमिदम् । तेन सर्वः समासो नाम्नो नाम्नैकायै सति भवति । विधिसूत्रं चेदम् । तेन यत्रैकार्थता दृश्यते, तत्र बहुव्रीह्यादिसंज्ञाया अप्राप्तावनेन समासो बोध्यः । समासफलं चैकपद्यम् ॥ --
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________
.४७०
-
___ हैममूलपक्रिया ____ऐकार्थे ।३।२शक्षा कार्यमैकपद्यम् । तनिमित्तस्य यादेल' भवति । ऐकार्थ्यमलौकिकविग्रहवाक्ये भवति । वृत्तिश्चतुर्धा-समासः कृत् तद्धितो नामधातुश्च । वृत्तिसमानार्थ वाक्यं विग्रहः, स द्विविधः-लौकिकोऽलौकिकश्च । प्रयोगाहों लौकिकः, यथा-राज्ञः पुरुष इत्यादिः। प्रयोगानों ऽलौकिकः, यथा-राजन् ङस् पुरुष सि -इत्यादिः। तवालौक्रिकविग्रहवाक्ये एकार्थतायां सत्यां समाससंज्ञा, ततः समासशास्त्रे प्रथमानिर्दिष्टस्य पूर्वप्रयोगः, ततः समासान्तः प्रत्ययः, ततोऽनेन स्यादिलबिति चोध्यम् । अनेन लुथविधानाऽन्यथानुपपत्त्या समासशास्त्रे 'नाम नाम्ने' स्युक्तावपि विभक्त्यन्तानामेव समासो विज्ञायते । यस्मिन् स्यादौ सत्येकार्थता स स्मादिरैकार्थ्यनिमित्तम् । समासाज्जायमानस्तु स्यादिकार्थतानिमित्तमिति राजपुरुषादिनाम्नो जातस्य स्याहेर्न लुप् । अनाम्नोऽप्यनाम्नाऽपि समासः क्वचिद् बहुवचनाद् बोध्यः। समासः पोढा - बहुव्रीहिरव्ययीभावस्तत्पुरुषः कर्मधारयो द्विगुर्द्वन्द्वश्च । तत्र प्रायेणाऽन्यपदार्थप्रधानो बहुव्रीहिः । प्रायेण पूर्वपदार्थप्रधानोऽव्ययीभावः । प्रायेणोचरपदार्थप्रधानस्तत्पुरुषः कर्मधारयो द्विगुश्च, येणोभयपदार्थप्रधानो द्वन् । नाम माम्नेतिविहितः समासोऽप्युबरपदार्थप्रधान एव । बबीमादिक्षणामावेऽसमास इति
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमन्तनलघुप्रक्रिया न बहुव्रीह्यादिसंज्ञाऽस्य । तेनायं केवलसमास इति नामसमास इति समास इत्येव वोच्यते । समासः पुनर्दिविधो नित्योऽनित्यश्च । अविग्रहोऽस्वपदविग्रहो वा नित्यसमासः, स्वपदविग्रहस्त्वनित्यः ॥ .
प्रथमोक्तं प्राक् ।।१।१४८॥ अत्र समासप्रकरणे समासविधायकसूत्रे यत्प्रथमान्तेन पदेनोक्तं तत्पूर्व निपतति । विस्पष्टं पटुः-विस्पष्टपटुः। पूर्व भूतो भूतपूर्वः। कृतः पूर्वमनेनेति कृतपूर्वी कटम् ॥ -
इति नामसमासप्रकरणम् ॥ अथ बहुव्रीहि समास प्रकरणम् ॥ सुज्वार्थे संख्या सङ्ख्येये संख्यया बहुव्रीहिः ॥३॥१॥१९॥ सुज्वार्थे वर्तमान संख्यावाचि नाम 'संख्येये १-विस्पष्टं पटुरिति लौकिकविग्रहः, अत्रैव समाससंज्ञा, विस्पष्ट अमिति विभक्त्यन्तनाम्नः पटु सि इति विभक्त्यन्त नाम्ना। अत्र समाससूत्रे नामेति प्रथमोक्तम् , नामत्वं चोभयत्र, तथापि शिष्टप्रयोगमनुसृत्य विस्पष्ट अमित्येव प्रथमान्तनामपदेन गृह्यते इति प्रथमोक्ततया तस्यैव पूर्वनिपातः, तत ऐकायें इति स्यादिलुप् । समासस्याधातुविभक्तिवाक्यत्वेन नामसंज्ञा, ततः स्यादिः । एवमग्रेऽपि । २-अत्र भूतशब्दस्य पूर्वनिपातः । ३-कृत सि पूर्व अमित्यलौकिक विग्रहे अनेनेति तद्धितार्थे समासः, कृतशब्दस्य पूर्वनिपातः, स्यादिलुक, तत इन् प्रत्ययः । ४-'नाम नाम्ने' ति सूत्रेण विहितस्वादयं समासो नामसमास इत्युच्यते। १-संख्यावत्यर्थे ।
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७२. हैमनूतनलघुप्रक्रिया वर्तमानेन संख्यायाचिना नाममा सहकार्य समाससंझं बहुव्रीहिसंज्ञं च भवति । सुचोऽर्थों वारः, वार्थों विकल्प: संशयो वा ॥
प्रमाणीसंख्याड्डः ।७।३।१२८॥ प्रमाणीशब्दान्तासंख्यावाचिशब्दान्ताच्च बहुव्रीहेर्डः समासान्तः प्रत्ययो भवति । द्विर्दश द्विदशाः। द्विविंशतिद्विविंशाः। वारार्थे समास इत्युक्तार्थत्वादुक्तार्थानामप्रयोग' इति मुचो न प्रयोगः ॥ __ संख्या समासे ।३।१।१६३॥ समासमात्रे सख्यावाचिनाम अनुपूर्व पूर्व निपतति । अल्पसंख्यायाः पूर्वप्रयोगार्थ सूत्रम् । द्वौ वा त्रयो वा द्वित्राः, पञ्च वा पडू वा पञ्चषाः ॥ एकार्थ चाऽनेकं च ।३।१।२२॥ एकार्थ समानाधिकरणम् । एकमने चैकार्थ नाम अव्ययं च नाम्ना द्वितीयाद्यन्तस्याऽन्यस्य पदस्यार्थे समस्यते स च समासो बहुव्रीहिसंज्ञको भवति । स्याद्यन्तानां समास इति प्राग् वर्णितम् । 'अव्ययस्येति लुविधानादव्ययेभ्योऽपि स्यादिप्यिते इति स्याद्यन्तता तेषां बोध्या। बहुव्रीहेरन्यपदार्थस्य प्रधानत्वात्तल्लिङ्गसंख्याविभक्तयः । २-द्वि औ दशन् जसित्यलौकिकविग्रहः । समासे डः प्रत्ययः समासान्तः, द्विशन्दस्य प्रथमोक्तत्वात्प्राक्प्रयोगः । स्यादिलुक् , डित्यन्त्यस्वरादिलोपः, बहुवचने जस् । ३-विंशतेरिति तिशब्दलोपः । ४-डित्त्वाद् इकारलोपः । ५-डित्यन्त्यस्वरादिलोपः ।
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
४७३
क्ताः | ३|१|१५१ ॥ क्तप्रत्ययान्तं बहुव्रीहौ पूर्वं निपतति । आरूढा वानरा यं स आरूढवानरो वृक्षः । कृतः कटोsनेन कृतकटः, उपहृतो वलिरस्यै इत्युपहतवलिर्यक्षी । भीतः शत्रुर्यस्मात् स भीतशत्रुर्नृपः ।
गोश्चान्ते ह्रस्वोsनंशिसमासेयो बहुव्रीहौ | २|४| ९६ ॥ गौersary गोशब्दस्य ज्याद्यन्तस्य च नाम्नोऽन्ते वर्त्तमानस्य ह्रस्वो भवति न चेदसावंशिसमासान्त ईयस्वन्तबहुव्रीह्यन्तो वा भवति ।
परतः स्त्री पुंवत् त्र्येकार्थेऽनू | ३ |२|४९ || परतः = विशेष्यवशाद् यः शब्दः स्त्रीलिङ्गः स स्त्रियां वर्त्तमाने समानाधिकरणे उत्तरपदे परे पुंवद् भवति, न चेदुङन्तो भवति ॥
विशेषण सर्वादिसंख्यं बहुव्रीहौ | ३|१|१५०॥ विशेषणवाचि सर्वादि संख्यावाचि च नाम बहुव्रीहौ पूर्व निपतति । चित्रा गावो यस्य स चित्रगुः ॥
शेषाद्वा | ७|३|१७५ || यस्माद् बहुव्रीहेः समासान्तः प्रत्यय आदेशो वा न विहितः स शेष इह, तस्माच्छेषात्कच् प्रत्ययः समासान्तो वा भवति । वीराः पुरुषाः सन्त्य - स्मिन् स वीरपुरुषको ग्रामः । कटे कृतमनेन स कृतंकटः । १ - चित्रा जसू गो जस् इत्यलौकिक विग्रहः । विशेषणस्य प्राक्प्रयोगः पुंबदुभावो ह्रस्वश्व काबू | २ - क्तान्तस्य पूर्वनिपातः ।
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७४
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
सप्तम्यन्तस्य 'न सप्तमी' त्यादिना प्राकप्रयोगनिषेधाद् व्यधिकरण बहुव्रीहिमप्यते । आरूढा बहवो वानरा यं स आरूढबहुवानरो वृक्षः। परत्वात् क्तान्तस्य पूर्वनिपातः ।
नाप्रियादौ ।३।२।५३॥ पूरण्यप्प्रत्ययान्ते स्त्र्येकार्थे उत्तरपदे प्रियादौ च परे परतः स्त्री पुंबन भवति । पञ्च कुमार्यः प्रिया अस्य पञ्चकुमारी प्रियः। अव्ययम्उच्चैर्मुखमस्य उच्चैमुखः, अन्तरङ्गान्यस्य अन्तरङ्गः ।
तुमश्च मन:कामे ।।२।१४०॥ तुम् प्रत्ययान्तस्य सम् शब्दस्य च प्रत्येकं मनसि कामे चोत्ररपदे लुगन्तादेशो भवति । कतुं कामोऽस्य कर्तु कामः। गन्तुं मनोऽस्य गन्तुमैनाः। अस्ति क्षीरमस्या अस्तिशीरा गौः।
उष्ट्रमुखादयः ।।१।२३॥ उष्ट्रमुखादयो बहुलं बहुव्रीहिसमासा निपात्यन्ते । उष्ट्रमुखमिव मुखमस्य उष्ट्रमुखः । वृषस्कन्ध इव स्कन्धोऽस्य वृषस्कन्धः । हंसगमनमिव गमनमस्या हंसगमना । चन्द्रसदृशं मुखं यस्याः सा चन्द्रमुखी । बिम्बसदृशावोष्ठौ यस्याः सा बिम्बोष्ठी। पित. ३-जसःस्थानिवत्त्वात्पदसंज्ञायां नाम्नो न इति नलोपः । ४-अध्ययस्य स्याद्यन्तत्वं प्रागुक्तमेव । अत्र 'अतोऽती' ति न, रोरभावात् । ५-तुमश्चेति तुमो मकारस्व लुक् , अभ्वादेरिति दीर्घः । ६-अस्तीति विभक्त्यन्ताभमन्ययम् । १-सदृशशब्दलोपः । नखमुखादिति ङीः।। २-वौष्ठौतावित्यसक् । नासिकोदौष्ठेति ङीः ।
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया सदृशं स्थानमस्य पितृस्थानः । मातरीय स्थानीयमस्यां सा मातृस्थानीया । समासेनोक्तार्थत्वादिव शब्दाप्रयोगः ।
अमूर्धमस्तकात् स्वाङ्गादकामे ।१२।२२॥ मूर्धमस्तकशब्दवर्जितात् स्वाङ्गवाचिनोऽदन्ताद्वथञ्जनान्ताच्च शब्दात् परस्याः सप्तम्याः कामशब्दादन्यस्मिन्नुत्तरपदे घरे लुप् न भवति । कण्ठे स्थितः कालोऽस्य कण्ठेकालः । अकाम इति किम् ? मुखे कामोऽस्य मुखकामः । बहुलाधिकारात् करे कमलं करकमलमित्यादि । केशसंघातश्चूडाऽस्य केशचूडः केशसंघातचूडः । प्रपतितानि पर्णान्यस्य प्रपर्णः प्रपतिपर्णः। अविद्यमानः पुत्रोऽस्य अपुत्रः, अविद्यमानपुत्रः । एषु बहुव्रीहिषु संघातादेमध्यमपदस्य लोपः । आकृतिगणोऽयम् ॥
सहस्तेन ।३।१।२४॥ सह इत्येतनाम तुल्ययोगे विद्यमानार्थे च वर्तमानं तृतीयान्तेन नाम्नाऽन्यपदार्थे समस्यते, स बहुव्रीहिः।
सहस्थ सोऽन्यार्थे ।३।२।१४३॥ अन्यपदार्थे, बहुप्रीही समासे उत्तरपदे परे सहशब्दस्य स इत्ययमादेशो भवति वा। तुल्पयोगे-सह पुत्रेण यः स सैपुत्रः पिता आगतः। आगमनमुभयोस्तुल्यम् । विद्यमानाये सह कर्मणा वर्तते यः
३-पुत्र टा सहेत्यत्र समासः, प्रथमोक्तत्वात्सहस्य श्राक्प्रयोगे सादेशः ।
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७६
हैमनूतनलघुप्रक्रिया स सकर्मकः । सह विद्यया वर्तते यः स सविद्यः॥
नाऽऽशिष्यगोवत्सहले ३।२।१४८॥ आशिषि गम्यमानायां गवादिवजित उत्तरपदे परे सहशब्दस्य सादेशो न भवति । भद्रं सहसङ्घायाऽऽचार्याय । स्वस्ति गुरवे सहशिष्याय । अत्र न भवति-स्वस्ति भवते सगवे सहगवे सवत्साय सहवत्साय सहलाय सहहलाय ॥
दिशो रूढ्यान्तराले ।३।१।२५॥ रूढ्या दिशः सम्बन्धि नाम रूढ्यैव दिशः सम्बन्धिना नाम्नाऽन्तरालेऽन्यपदार्थे वाच्ये समस्यते, स समाप्तो बहुव्रीहिसंज्ञो भवति ।।
दचिणस्याश्च पूर्वस्याश्च दिशोर्यदन्तरालं सा दक्षिणपूर्वा । प्रतिषेधविषयेऽपि-सर्वा प्रियाऽस्य सर्वप्रियः। प्रियादिवात्प्रतिषेधः प्राप्तः । पूर्वाशब्दस्य प्रथमोक्तत्वं पूर्वदक्षिणा दिक् । सर्वा शुक्ला यस्य सर्वशुक्लः । द्वे कृष्णे यस्य द्विकृष्णः। यत्राऽन्यपदार्थस्यैकदेशो विशेषणतया ज्ञायते स तद्गुणसंविज्ञानो बहुव्रीहिरन्योऽतद्गुणसंविज्ञानः।
४-शेषादिति कचि नामसिदिति पदसंज्ञायां नाम्नो न इति न लोपः। ५-गोश्चान्ते इति ह्रस्वः। १-गोश्वान्ते इति इस्वः । चतुर्थंकवचनम् । २-सर्वादय इतिपुंवत् गोश्चान्ते इति इस्वः । ततः स्त्रियामाप् । उभयोः सर्वादित्वाद् यथेष्टं पूर्वनिपातः । ३-गोश्चान्त इति ह्रस्वः । ४-संख्यायाः पूर्वप्रयोगः ।
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया लम्बौ को यस्य स लम्बकर्णः ।। ___ जातिकालसुखादे वा ।३।१।१५२॥ जातिवाचिभ्यः कालवाचिभ्यः सुखादिभ्यश्च शब्दरूपेभ्यो बहुव्रीहौ क्तान्तं पूर्व वा निपतति । पाणिः गृहीतोऽस्याः पाणिग्रहीती, गृहीतपाणिः । कृतः कटोऽनेन कृतकटः कटकृतः । कटव्यक्तिविवक्षायां तु 'क्ता' इत्यनेन कृतकट इत्येव । मासो यातोऽस्या मासयाता, यातमासा । गतं वर्षमस्य गतवर्षः, वर्षगतः । मुखं यातमस्या यातसुखा, सुखयाता, दुःखहीना, हीनदुःखा ॥
आहितारन्यादिषु ।३।१।१५३॥ आहिताग्न्यादिषु बहुव्रीहिसमासेषु क्तान्तं पूर्व वा निपतति । आहितोऽग्निर्येन.. स आहिताग्निः, अग्न्याहितः। दन्तजातः जातदन्तः । गतार्थः, अर्थगतः । आकृतिगणोऽयम् ॥
प्रहरणात् ।३।१।१५४॥प्रहरणवाचिनः शब्दात् क्तान्तं बहुव्रीहौ पूर्व वा निपतति । उद्यतोऽसिरनेन उद्यतासिः, अस्युद्यतः ॥
धनुषो धन्वन् ।७।३।१५८॥ धनुःशब्दस्य बहुवीही धन्वन् इत्ययमादेशः समासान्तो वा भवति । आकृष्टं धनुर-- नेन आकृष्टधन्वा, धनुराकृष्टः। किं धनुरस्य शायदा ।।। ५-विशेषणस्य प्राक्प्रयोगः । ६-पाणिग्रहीतीति डीः । ७-स्त्रियामाप् । १-समासात्सौ नि दीर्घः । सिलोपनलोपौ । २-सेः स्थानिवद्भावात्पदत्वे रुः । ३-विशेषणस्य पूर्वनिपातः । शृङ्गस्य विकारः शार्शम् ।।
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलमुमकिया न सप्तमीन्दादिभ्यः ३३११५५|| इन्द्रादेः प्रहरणवाचिनश्च शब्दात् पूर्व सप्तम्यन्तं न निपतति बहुव्रीहौ । इन्दुमौलौ यस्य स ईन्दुमौलिः । चक्रपाणिः, वज्रहस्तः।
नामेनाम्नि ७३१३४॥ नामिशब्दान्ताद् बहुव्रीहेरए समासान्तो भवति संज्ञायाम् । पचं नाभावस्य पद्मनाभः । ऊर्णनाभः ।
गड्वादिभ्यः ॥३॥१॥५६॥ गड्वादिभ्यः शन्देभ्यः सप्तम्यन्तं का पूर्व निपतति बहुत्रीहौ । कण्ठे स्थितो मडुरस्य कण्ठेगडः, गडकण्ठः । उष्ट्रमुखादित्वात्समासः । कण्ठे गडरस्येति व्यधिकरणबहुव्रीहिवा। व्यवस्थितविभाषेयम् । तेन वहेगडरित्येव ।
प्रियः शश१५७॥ प्रियशब्दो बहुव्रीही समासे पूर्व वा निपतति । प्रियं विश्वं यस्य स प्रियविश्वः, विश्वप्रियः ।।
स्वाङ्गान् डीजीतिश्चामानिनि ३२॥५६॥ स्वाङ्गाद 'यो विहितो डीस्तदन्तो, जातिवाची च यः शब्दः परतः स्त्री स वन भवति मानिन् शब्दश्चेत्परो न भवति । दीर्घकेशी भाई यस्य स दीर्मकेशीभार्थः। कंठीमाः, मुद्रामार्यः।
४- सि मौखि औपत्र व्यकिरण पहुवीहिअब चैतभिषेध एवं छन् एति पतखिताका समासावयों, वर्णस्वेतीकारलोपः । ६-अमूर्षमस्तकादिति साम्यलुङ । ७-स्मङ्गानहींः । ८-चरणाचकरवाज्जतो डीः । गोश्चन्त इति हुस्वः । ९-जातावप्यजादित्वादाप् ।
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
४७९ मानिनि तु-आत्मानं दीर्घकेशी मन्यते सा दीर्घकेशैमानिनी। नामग्रहणे लिङ्गविशिष्टस्यापि ध्येयम् ॥
पूरणीभ्यस्तत्प्राधान्येऽप् ७।३।१३०॥ पूरणप्रत्ययान्तो यः स्त्रीलिङ्गशब्दस्तदन्ताद् बहुव्रीहेरप्समासान्तो भवति पूरण्याः प्राधान्ये । अत्र समासेनाभिधीयमानोऽर्थः प्रधानम् । कल्याणी पञ्चमी यासां ताः कल्याणीपञ्चमा रात्रयः। अत्र रात्रयः समासार्थः, तासु पञ्चम्यपि रात्रित्वेनानुप्रविष्टेति पूरणीप्राधान्यम् ॥
तद्धिताककोपान्त्यपूरण्याख्याः ३२॥५४॥ तद्धितप्रत्ययस्याऽकप्रत्ययस्य च यः कः स उपान्त्यो यासां ताश्च पूरणीप्रत्ययान्ताश्च संज्ञारूपाश्च परतः खियः पुंक्म भवन्ति । मद्रिकाभार्या यस्य मद्रिकौमार्यः, कारिकाभार्यः, द्वितीया भार्या यस्य स द्वितीयाभाय:, दत्ता भार्या यस्य स दत्ताभार्यः ॥ ___ नसुव्युपत्रेश्चतुरा।३१३१॥ नम् मुवि उप त्रि इत्येतेभ्यः परो यश्चतुर्गन्दस्तदन्ताद् बहुव्रीहेरप्रत्ययः १०-मन्याण्णिन् , स्त्रियां नान्तत्वाङीः । क्यङ्मानीति पुंवत् । १-पूरणाथै मटि स्त्रियां टित्वान्न । २-अपि अधणेवर्णस्वतीयवस्लोपः । स्त्रियामा । नाऽप्रियाशाविति पुरवनिवधा भवेऽर्थे जिमनादिति का, खियामाप , अस्यापतात त्या ४-कृपातीर्णक नियामाप् , इत्वम् । ५-पूरणे तीयः, लियामा । ६-संपा। . . .
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया समासान्तो भवति ॥
नबत् ।३।२।१२५॥ नञ् शब्द उत्तरपदे परे अकारो भवति । न-अविद्यमानानि चत्वारि यस्य सोऽचतुरः । सुशोभनानि, वि-विगतानि, चत्वारि यस्य स सुचतुरो विचतुरः। उप-समीपे चत्वारो येषां ते उपचतुराः । त्रयो वा चत्वारो घा त्रिचतुराः।
न सु दुर्व्यः सक्तिसक्थिहलेर्वा ३३१३६॥ नञ् सु दुर् इत्येतेभ्यः परे ये सक्ति सक्थिहलिशब्दास्तदन्ताद् बहुव्रीहेरप् समासान्तो भवति वा । सञ्जनं सक्तिः। न-अविद्यमाना सक्तिरस्य असक्तः, असक्तिः, मुशोभना सक्तिरस्य सुसक्तः, सुसक्तिः। दुर्-दुर्गता कष्टा वा सक्तिरस्य दुःसक्तो दुःसक्तिः । एवमसक्थोऽहल इत्यादि ।
सक्थ्यक्ष्णः स्वाङ्गे १७३।१२६॥ स्वाङ्गवाची यः सक्थिशब्दोऽक्षिशब्दश्च तदन्ताद् बहुव्रीहे: टः समासान्तो भवति । दीर्घ सक्थि यस्य दीर्घसक्थः। विशाले अक्षिणी यस्याः सा विशालाक्षी । पङ्कजसदृशे अक्षिणी यस्याः पकजाक्षी।
७-उष्ट्रमुखादिसमासः । ८-एकार्थमिति समासः। ९-उष्ट्रमुखादि- समासः। १०-सुज्वार्थ इति समासः । ११-उष्ट्रमुखादि समासः । अव
णेतीकारलोफः । समासान्तस्तद्धिताधिकारः। १२- एकार्थमिति समासः। १-अवर्णेतीकारलोपः । २-अवर्णेतीकार लोपः, टित्त्वान्डी:, अस्य ड्या मित्यलोपः ।
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
૪૮૨
प्रजाया असू |७|३|१३७ ।। नञ् सुदुर्भ्यः परो यः प्रजाशब्दस्तदन्ताद्बहुवरिस् समासान्तो भवति । न- अविद्यमाना प्रजा अस्य अप्रजाः, अप्रजसौ, । सुप्रजाः, दुष्प्रजाः ॥
मन्दारपाच्च मेधायाः | ७|३|१३८ || मन्द अल्प इत्येताभ्यां नवादिभ्यश्च परो यो मेधाशब्दस्तदन्ताद् बहुव्रीहेरस् समासान्तो भवति । मन्दा मेधाऽस्य मन्दमेधाः, अल्पमेधाः । एवममेधा इत्यादि ॥
द्विपदाद् धर्मादन् | ७|३ | १४१ || धर्मशब्दान्ताद् द्विपदाद् बहुव्रीहेरन् समासान्तो भवति । साधूनां धर्मः साधुधर्मः, साधुधर्म इव धर्मोsस्य साधुधर्मा । स धर्मोऽस्य तद्धर्मा । तद्धर्म इत्यादौ तु मतान्तरेण विकल्पः । द्विपदादिति किम् ? परमः स्त्रो धर्मोऽस्य परमस्वधर्मकः ||
सुप्रत्युत्सुरभेर्गन्धादिद् गुणे | ७|३|१४४ ॥ सुपूति उत् सुरभि इत्येतेभ्यः परो यो गन्धशब्दो गुणे वर्तते तदन्ताद्बहुव्रीहेरित् समासान्तो भवति । शोभनो गन्धो गुणोऽस्य सुगन्धिं चन्दनम् । स्वादिभ्य इति किम् ? तीव्रो गन्धोऽस्य, तीव्रगन्धं हिङ्गु । गुण इति किम् ?
३ - गोश्वान्त इति ह्रस्वः, अवर्णेवर्णेत्यकारलोपः । सौ अभ्वादेरिति दीर्घः । ४- निर्दुरिति षः । ५ - परतः स्त्रीति पुंवत् । ६-उष्ट्रैर्मुखादिसमासः । अवर्णेवर्णेत्यलोपः सौ निदीर्घः । ७ शेषाद्वति क । ८ - अवर्णे वर्णेत्यलोपः ।
३१
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮૨
है मनूतन लघुप्रक्रिया शोभना गन्धा गन्धद्रव्याण्यस्य सुगन्ध सुगन्ध आपणिकः । इदिति तकार उच्चारणार्थः ॥
4
assगन्तौ ||३|१४५ || स्वादिभ्यः पर आगन्तौ गुणे यो गन्धशब्दस्तदन्ताद्बहुव्रीहेरत् समासान्तो वा भवति । पूतिः गन्धोऽस्य पूतिगन्धि पूतिगन्धं वा जलम् ॥
वाऽल्पे | ७|३|१४६ || अल्पेऽर्थे यो गन्धशब्दस्तदन्ताद्बहुव्रीहेरित्समासान्तो वा भवति । वपस्य गन्धोमात्राऽस्मिन् सूपगन्धि सूपगन्धं वा भोजनम् । उष्ट्रमुखादित्वाद् बहुव्रीहिर्व्यधिकरणबहुव्रीहिर्वा ॥
वोपमानात् |७|३|१४७॥ उपमानात्परो यो गन्धशब्दस्तदन्ताद् बहुव्रीहेरित् समासान्तो वा भवति । उत्पलस्येव गन्धोऽस्य उत्पलेगन्धि उत्पलगन्धं वा मुखम् ॥ पात्पादस्याsहस्त्यादेः | ७|३ | १४८ || हस्त्यादिवर्जितादुपमानात्परस्य पादशब्दस्य बहुव्रीहौ पादित्ययमादेशः समासान्तो भवति । व्याघ्रस्येव पादावस्य व्याघ्रपात् । अहत्यादेरिति किम् ? हस्तिन इव पादावस्य हस्तिपादः | अजपादः ॥
सुसंख्यात् | ७|३|१५० ॥ सुपूर्वस्य संख्यापूर्वस्य चपदस्य बहुवीst पादित्ययमादेशः समासान्तो १ - उष्ट्रमुखादिः । २- पदस्ये नाम्नो न इति नलोपः ।
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया भवति । शोभनौ पादावस्य सुपात् । द्वौ पादावस्य द्विपात् ।
यस्वरे पादः पदणिक्यघुटि ।२।१।१०२॥ पादन्तस्य नाम्नो णिक्यघुड्वजिते यकारादौ स्वरादौ च प्रत्यये परे पदित्ययमादेशो भवति । स्त्रियां सुपदी सुपात् । एवमन्यत्र ॥
वयसि दन्तस्य दत ७।३।१५१॥ सुपूर्वस्य संख्यापूर्वस्य च बहुव्रीहौ वयसि गम्यमाने दन्तशब्दस्य दत इत्ययमादेशः समासान्तो भवति । ऋकार इत् याद्यर्थः। सुजाता दन्ता अस्य सुदैन् बालः, सुदंती कुमारी । एवं द्विदन् , द्विदती ॥
जायाया जानिः ७३।१६४॥ जायाशब्दस्य बहुव्रीहौ जानिरित्ययमादेशः समासान्तो भवति । युवतिर्जाया यस्य युवजानिः। भूाया यस्य भूजानिः॥
स्त्रियाभूधसो न् ।७।३।१६९॥ ऊधस् शब्दस्य बहुव्रीहौ स्त्रियां नकारादेशः समासान्तो भवति । 'षष्ठ्या अन्तस्य' । कुण्ड मिव ऊधोऽस्याः कुण्डोध्नी । घटोनी ॥
समानस्य धर्मादिषु ।३।२।१४९॥ समानन्दस्य ३-वा पाद इति वा ङीः । ४-ऋदुदित इति नोन्तः । सिलीषः, संयोगान्तलोपः। ५-अधातूदित इति डीः । १-पुंक्त् । नामसिदिति पदत्वान्नाम्नो न इति नकारलुक् । २-अन्त्यस्य नकारादेशः । स्त्रियां • नृत इति डीः । अनोऽस्येत्यलुक् ।
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतन लघुप्रक्रिया
धर्मादिषूत्तरपदेषु सादेशो भवति । समानो धर्मोऽय सर्मा । स एव साधर्मिकः ॥
૪૮૩
इनः कच् ।७।३।१७० || इन्नन्ताद् बहुव्रीहेः स्त्रियां वर्त्तमानात् कच् प्रत्ययः समासान्तो भवति । बहवो दण्डिनोऽस्यां बहुदण्डिकी नगरी । अस्त्रियां शेषाद्वेति कच् । हुण्डी, बहुदण्डिको ग्रामः ॥
ऋन्नित्यदितः | ७|३|१७१ ॥ ऋकारान्ताद् नित्यं दित = देप्रभृतिरादेशो यस्मात्तदन्ताच्च बहुव्रीहेः कच् समासान्तो भवति । बहवः कर्त्तारो यस्य जिनजन्मोत्सवः ||
स बहुकर्तृको -
यादीदूतः के | २|४|१०४ || ङीप्रत्ययस्य आकारेकारोकाराणां च के प्रत्यये ह्रस्वो भवति । इति प्राप्ते
न च |२|४|१०४ ॥ ङ्यादीदूतः कचि प्रत्यये परे ह्रस्वो न भवति । बह्वचः कुमार्यो यस्मिन् बहुकुमारीको ग्रामः । एवं बहुनदीको बहुवधूक इत्यादि ॥
दध्युरः सर्पिर्मधूपानच्छालेः | ७|३|१७२ || दधि उरस् सर्पिस मधु उपानह् शालि इत्येतदन्ताद् बहुव्रीहेः कच् समासान्तो भवति । प्रियदधिकः ॥
३ - अन्, अवर्णेवर्णस्येत्यलुक् । सौ नि दीर्घः । पदत्वे नाम्नो न इति न लुक्, स्त्रियामाप् ।
४ - कचि नामसिदिति ५ - परतः स्त्रीति पुंवत् ।
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
४८५ प्रत्यये ।२।३।६॥ अनव्ययस्य यो रेफस्तस्य प्रत्ययविषयेषु कखपफेषु सो भवति । व्यूढम् उरोऽस्य व्यूढोरस्कैः । पाशकल्पक काम्येष्वेवेच्छन्ति ।
नामिनस्तयोः षः ।२।३८॥ पाशकल्पककाम्येषु प्रत्ययेषु परेषु नामिन उत्तरस्य रेफस्य षकार आदेशो भवति । प्रियसर्पिष्कः, प्रियमधुकः, प्रिया उपानद् यस्य प्रियोपानकः । प्रियशालिकः॥
पुमनडुन्नौपयोलक्ष्म्या एकत्वे ।७।३।१७३॥ एकस्वविषये पुम्स् अनड्डह् नौ पयस् लक्ष्मी इत्येते शब्दाश्चे. तदन्ताद् बहुव्रीहेः कच् समासान्तो भवति । प्रियः पुमानस्य प्रियपुंस्कः । प्रियोऽनड्वानस्य प्रियानडुत्कः । प्रिया नौरस्य प्रियनौकः, प्रिययस्कः, प्रियलक्ष्मीकः॥
नत्रोऽर्थात् ७।३।१७४॥ नत्रः परो योऽर्थशब्दस्तदन्ताद् बहुव्रीहेः कच् समासान्तो भवति ॥
अन् स्वरे ।३।२।१२९॥ नत्रः स्वरादावुत्तरपदे परेऽन् इत्ययमादेशो भवति । न=अविद्यमानोऽर्थोऽस्या१-तान्तस्य पूर्वप्रयोगः, नामसिदिति पदत्वाद् रुः । २-प्रियः, नामेतिपदत्वाट्ठः । ३-परत इति पुंवत् । प्रियः। नामेति पदत्वान्नहाहोरिति घः, प्रथमः । ४-प्रियः । नामेति पदत्वात् पदस्येति सलोपः । पुमोऽशिटीति रः । पुंस इति सः । ५-प्रियः । पदत्वाद् रुः । प्रत्यय इति सः । ।
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
हैमनूतनलघुप्रक्रिया नर्थकं वचः। नबोऽन्यत्र वा कच् । अपकृष्टोऽर्थोऽस्याऽपार्थम् , अपार्थकं वचः॥
न नाम्निः ।७।३।१७६॥ संज्ञायां विषये कच् समासान्तो न भवति । विश्वानि यशांसि यस्य विश्वयशाः। एवं नामा पुरुषः । पद्मस्येव श्रीर्यस्याः सा पद्मश्रीः, एवंनाम्नी स्त्री ॥
ईयसोः १७।३।१७७।। ईयस्वन्तात् समासात् कच समासान्तो न भवति । बहूनि श्रेयांसि यस्य बहुश्रेयान् । नामग्रहणे लिङ्गविशिष्टस्यापि । बव्यः श्रेयस्योऽस्य बहुश्रेयसी । ईयो बहुव्रीडाविति पर्युदासान्न हस्वः ॥
सहात्तुल्ययोगे १७।१।१७०॥ तुल्ययोगे यः सहशब्दस्तदादेबहुव्रीहे: कच् समासान्तो न भवति । सपुत्र आगतः । विद्यमाने तु भवत्येव-सह विद्यमानं कर्मास्य सकर्मकः ॥ - भ्रातुः स्तुतौ ७।३।१७९। भ्रात्रन्ताद् बहुव्रीहे: कच् न भवति प्रशंसायां गम्यायाम् । सुभ्राता ॥ ६-अन् इति सूत्रे निर्देशाद् हस्वादिति न द्वित्वम् । ७-सर्वादेः प्राकप्रयोगः । अभ्वादेरिति दीर्घः । ८-उष्टमुखादिः । ९-ऋदुदित इति नोऽन्तः, स्महतोः । १०-संख्यायाः प्राक्प्रयोगः, पर्युदासाद् गोश्चान्त इति न प्रवर्तते । इति बहुव्रीहिसमासः।
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
४८७ सुभ्वादिभ्यः ७३१८२॥ सुभ्वादिभ्यः कच् न. भवति । शोभने भ्रवावस्याः सुभ्रः । जातिवचनादुङ् । आकृतिगणोऽयम् ॥ इति बहुव्रीहिसमासप्रकरणम् ॥
॥अथाऽव्ययीभावसमासप्रकरणम् ॥ तत्रादाय मिथस्तेन प्रहृत्येति सरूपेण युद्धेऽ• व्ययी भावः ।।१।२६॥ सप्तम्यन्तं नाम मिथ आदा. येति क्रियाव्यतिहारे, तृतीयान्तं नाम मिथः प्रहत्येति क्रियाव्यतिहारे समानरूपेण नाम्ना युद्धविषयेऽन्यपदार्थ समस्यते स च समासोऽव्ययीभावसंज्ञको भवति ।
इच् युद्धे ।७।३।७४॥ युद्धे यः समासो विहितस्तस्मादिच् समासान्तो भवति ॥ .
इच्यस्वरे दीर्घ आच्च ।३।२१७२॥ इच् प्रत्ययान्ते अस्वरादावुत्तरपदे परे पूर्वपदस्य दीर्घ आकारश्चाऽन्तादेशो भवति । दीर्घत्वात्वयोरकारान्तादन्यत्र विशेषः । दीर्घसाहचर्यादात्वमपि स्वरान्तानामेव । “स्वरस्य हूस्वदीर्घप्लुताः" ॥
अनतो लुप् ।३।२।॥ अकारान्तं वर्जयित्वाऽन्यस्याव्ययीभावस्य सम्बन्धिनः स्यादेर्लुम् भवति । केशेषु च केशेषु च मिथो गृहीत्वा यद् युद्धं तत् केशाकेशि, वाहौ च बाहौ च गृहीत्वा कृतं युद्धं बाहूबाहवि । बाहाबाहवि । १-अवर्णवर्णस्येत्यलोपः, स्यादेर्लुप् । केश सुप् केश सुबित्यलौकिकविग्रहे समासे समासान्ते चैकार्थे इति स्यादिलुक् । २-अस्वयम्भुव इत्यव् ।
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८८
हैमनूतनलघुप्रक्रिया दण्डैश्च दण्डैश्च मिथः प्रहत्य कृतं युद्धं दण्डादण्डि, यष्टायष्टि, यष्टीयष्टि ॥
पारे मध्येऽग्रेऽन्तः षष्ठ्या वा ।३।१॥३०॥ पारप्रभृतीनि नामानि षष्ठ्यन्तेन नाम्ना सह पूर्वपदार्थे समस्यन्ते, स च समासोऽव्ययीभावसंज्ञको भवति तत्सभियोगे च पारादीनां त्रयाणामेकारान्तता निपात्यते । पारं गङ्गायाः पारेगङ्गम , पारं जलस्य पारेजलम् , मध्यं गङ्गाया मध्येगङ्गम् , मध्येसमुद्रम् ।।
निष्पाग्रेऽन्तः खदिर-कार्याऽऽम्र-शरेक्षु-प्लक्षपीयूक्षाभ्यो वनस्य ।२।३।६६॥ निस् प्र अग्रे अन्तर् खदिर कार्य आम्र शर इक्षु प्लक्ष पीयूक्षा इत्येतेभ्यः परस्य वनशब्दनकारस्य णकारादेशो भवति । अग्रं वनस्य अग्रेवणम् , अग्रसेनम् ॥ . गिरिनदीपौर्णमास्याग्रहायण्यपञ्चमवर्याद्वा ।। ३९०॥ गिरि नदी पौर्णमासी आग्रहायणी इत्येतच्छब्दाद, पञ्चमरहिता ये वास्तदन्ताच्चाऽव्ययीभावात्समासादत्समासान्तो वा भवति ॥
३-" द्वन्द्वैकत्वाऽव्ययीभावावि "ति क्लीबतानुशासनात्क्लीबे इति ह्रस्वः । अमव्ययीभावेति स्यादेरम् । प्रथमोक्तं प्राक् । गङ्गा उस् पारे सीत्यलौकिकविग्रहः ।
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८९
हैमनूतनलघुप्रक्रिया अमव्ययीभावस्थातोऽपञ्चम्याः ।।२।२॥ अव्ययीभावसमासस्य अकारस्य सम्बन्धिनः स्यादेरमादेशो भवति पश्चमी वर्जयित्वा । अन्तगिरेः अन्तगिरम् , अन्तगिरि । पञ्चम्यां तु अन्तगिरात् , पारेगङ्गात् । वावचनात्पक्षे षष्ठीतत्पुरुषः। गङ्गायाः पारं गङ्गापारम् । षष्ठीसमासविकल्पे वाक्यम् । अव्ययस्येति स्यादिलुम्विधानादव्ययस्य स्याद्यन्तता ज्ञाप्यते इति ध्येयम् ।
वा तृतीयायाः ।३।२॥३॥ अकारान्तस्याव्ययीभावस्य सम्बन्धिन्यास्तृतीयायाः स्थानेऽमादेशो वा भवति । पारेगङ्गम् पारेगनेन ॥
सप्तम्या वा ३।२।४॥ अकारान्तस्याऽव्ययीमावस्य सम्बन्धिन्याः सप्तम्या अमादेशो वा भवति । अन्तगिरम् । अन्तगिरे ॥
यावदियत्त्वे ।३।१॥३१॥ इयत्त्वमवधारणम् । इयत्त्वे गम्यमाने यावदिति नाम नाम्ना समस्यते पूर्वपदार्थ अव्ययीभावश्च समासो भवति । यावन्त्यमत्राणि यावंदमत्रमतिथीन् भोजय । अमत्रपरिमाणेनातिथिपरिमाणमवधार्यतेऽत्र ॥ १-अन्तर् गिरि उसित्यलौकिकविग्रहः । अवर्णेवणेतीकारलोपः । २-यावद्
जस् अमत्र जस् इत्यलौकिकविग्रहः, यावदित्यव्ययमपि । अमत्रतुल्यपरिमाणान्नाधिकानित्यवधारणमत्र गम्यते । ------
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९० हैमनूतनलघुप्रक्रिया
पर्यपाइबहिरच पञ्चम्या ३३१॥३२॥ पर्यादीनि नामानि प्रतिपदविहितपञ्चम्यन्तेन नाम्ना सहकार्य पूर्वपदार्थेऽभिधेये समस्यन्ते, स च समासोऽव्ययीभावसंज्ञो भवति । इह अच् इति धाप्रत्ययलोपे एनप्रत्ययलोपे चाऽव्ययं गृह्यते साहचर्यात् । परि शत्रुचयात् परिशत्रुञ्जयम् । एवमपशत्रुञ्जयम् । आ शत्रुञ्जयम् , बहिमम् , प्राग्यामम् । अपगतः शाखायाः =अपशाख इत्यादौ त्वपाये पञ्चमी, न प्रतिपदविहितेति नाऽव्ययीभावः ।। ___ लक्षणेनाऽभिप्रत्याभिमुख्ये ३१॥३३॥ लक्षणं चिहनम् चिह्नवाचिना नाम्ना आभिमुख्ये वर्तमाने अभि प्रति इत्येते ऐकायें सति पूर्वपदार्थेऽभिधेये समस्येते, स समासोऽव्ययीभावसंज्ञको भवति । अभि अग्निमभ्यग्नि शलभाः पतन्ति । अग्निमभिलक्ष्याभिमुखं पतन्तीत्यर्थः । एवं प्रत्यग्नि ॥
दैर्येऽनुः ॥३१॥३४॥ अनु इत्येतनाम दैर्ध्य विषये लक्षणवाचिना नाम्ना ऐकायें सति पूर्वपदार्थेऽभिधेये समस्यते, स समासोऽव्ययीभावसंज्ञः । अनु गगां दीर्घा, १-पर्यपाभ्यामिति पञ्चमी । वृष्टो मेघ इति सर्वत्रोह्यम् । २-आङाव
धाविति पञ्चमी । ३-४-प्रभृत्यन्याति पञ्चमी । ५-प्रादिसमासः । गोश्चान्त इति ह्रस्वः ६-लक्षणेत्यादिना द्वितीया । प्रथमोक्तं प्राक् ,. अनतो लुप् । ७-अत्र भागिनि च प्रतिपर्यनु० इति द्वितीया ।
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९१
हैमनूतनलघुप्रक्रिया अनुगङ्गं वाराणसी । गङ्गादैर्ध्यसदृशदैयोपलक्षितेत्यर्थः । अत्र गङ्गा दीर्घताचिह्नम् , वाराणसीदैध्ये लक्ष्यम् । - समीपे ।३।१॥३५॥ अनु इत्येतनाम समीपेऽर्थे वर्तमाने समीपिवाचिना नाम्ना ऐकायें सति पूर्वपदार्थेऽभिधेये समस्यते, स समासोऽव्ययीभावः । अनु समीपं वनस्य अनुवनशनिर्गता । अन्वित्यस्य लक्षणे वृत्तिर्वनं लक्षणमिति वन अम् अन्त्रित्यलौकिकविग्रहः ।
नित्य प्रतिनाऽल्पे ।३।१॥३७॥ अल्पेऽर्थे वर्तमानेन प्रतिना नाम्ना नाम नित्यं :समस्यते स समासोऽव्ययीभावः । अविग्रहो नित्यसमासोऽस्वपदविग्रहो वा। शाकस्याल्पत्वं शाकप्रति, सूपस्य मात्रा सूपप्रति, घृतस्य लेशो घृतप्रति भोजने । नित्यसमास इत्यतः सूपस्य प्रतीत्येवमादि वाक्यं न प्रयुज्यते ।
विभक्ति-समीप-समृद्धि-वृद्धयर्थाभावात्ययासम्प्रतिपश्चात्क्रमख्यातियुगपत्सक्सम्पत्साकल्यान्तेऽ. व्ययम् ॥३॥१॥३९॥ विभक्तिविभक्त्यर्थः कारकम् । विभक्तयर्थादिष्वर्थेषु वर्तमानमव्ययं नाम नाम्ना सहकार्ये सति पूर्वपदार्थेऽभिधेये नित्यं समस्यते स समासोऽव्ययीभावः ।
८-अव्ययीभावस्य क्लीबत्वाद् ह्रस्वः । अमव्ययीभावेति सेरम् । १-प्रथमोक्तं प्राक् । अनतो लुप् ।
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________
narinnamomumprin
हैमनूतनलघुप्रक्रिया स्त्रीषु इति अधिस्त्रि निधेहि । कुम्भस्य समीपे उपकुम्भम् । ऋद्धराधिक्यं समृद्धिः। जैनानां समृद्धिः सुजैनम् , भिक्षाणां समृद्धिः सुभिक्षम् । विगता ऋद्धिय॑द्धिः, ऋद्धयभावः । यवनानामृद्धयभावो दुर्यवनम् । भिक्षाणामृद्धयभावो दुर्भिक्षम् । अर्थस्य वर्तिपदार्थस्याभावोऽर्थाभावः। मक्षिकाणामभावो निर्मक्षिकम् , अमक्षिकम् , उन्मशकम् , निवातम् । अत्ययोऽतीतत्वम् । वर्षाणामतीतत्वमतिवर्षम् । एवमतिशीतम् , निहिमम् , अर्तृणम् । असम्प्रतीति वर्तमानकाले उपयोगादिप्रतिषेधः । कम्बलस्योपभोग प्रति नाऽयं काल इत्यतिकम्बलं कालः । रथस्य पश्चाद् अनुरथं याति । क्रम आनुपूर्वी । ज्येष्ठस्य क्रमेण अनुज्येष्ठं प्रविशन्तु मुनयः । ख्यातिः शब्दप्रथा । भद्रबाहोः ख्यातिरितिभद्रबाहु । भद्रबाहुशब्दो लोके प्रकाशत इत्यर्थः । एवमहोभद्रबाहु । युगपदेककालार्थः ।
अकालेऽव्ययीभावे ।३।२।१४६॥ सहशब्दस्याऽकालवाचिन्युत्तरपदेऽव्ययीभावसमासे सादेशो भवति । चक्रेण २-त्री सुप् अधि इत्यलौकिकविग्रहः, क्लीब-हस्वः, अनतो लुप्
अधिकरणे अधिः । ३-कुम्भ ङस् उपेत्यलौकिकविग्रहः । सेरमव्ययीभावस्येत्यम् । अध्ययं सर्वत्र प्रथमोक्तं प्राक् । उपोऽत्र समीपे । ४-जैन आम् सु इत्यलौ केकविग्रहः । अत्र सु इत्यव्ययं समृद्धयर्थे । ५-भिक्षा आम् दुर् । क्लीबत्वाद् ह्रस्वः । ६-नात् । क्लीबे ह्रस्वः । ७-तृण आम् नञ् । नञत् । अमव्ययेत्यम् सर्वत्र बोध्यम् । १-रथ अम् अनु | लक्षणे द्वितीया ।
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया सहककालं सचक्र धेहि । अत्र युगपत्सहार्थः । व्रतस्य सदृशं. सव्रतम् । अत्र सदृशमित्यर्थे सहशब्दः । संपत् सिद्धिः।
नपुंसकाद् वा ।७।३।८७॥ अन्नन्तं यन्नपुंसकं तदन्तादव्ययीभावादत् समासान्तो वा भवति । ब्रह्म सम्पन्नं सब्रह्म सब्रह्म साधूनाम् । साकल्यमशेषता । तृणमप्यपरित्यज्य सतणमभ्यवहरति, न किञ्चिदपि त्यजति । सकलमभ्यवहरतीति यावत् । अन्तः समाप्तिः। पिण्डैषणया सह सपिण्डैषणमधीते । पिण्डेषणापर्यन्तमित्यर्थः॥ - - ____ योग्यता वीप्सार्थानतिवृत्तिसादृश्ये ३२११४०॥ योग्यतादिष्वर्थेष्वव्ययं नाम नाम्नैकायें पूर्वपदार्थे नित्यं समस्यते, सोऽव्ययीभावः । रूपस्य योग्यमनुरुप चेष्टते । अर्थमर्थमिति प्रत्यर्थम् , अर्थमर्थ प्रतीत्यर्थः । वीप्सायां द्वितीयाविधानसामर्थ्याद्वाक्यमपि । अनतिवृत्तिः पदार्थानतिक्रमः । शक्तेरनतिक्रमेण यथाशक्ति पठ। शीलस्य सादृश्यं संशीलमनयोः । अत्र सादृश्यार्थस्य प्राधान्यम् , सहशार्थप्राधान्यं सत्रतादाविति भेदः। सादृश्ये यथाशब्दो न समस्यते । यथा चैत्रस्तथा मैत्रः॥
२-चक्र टा सह । ३-सहस्य सादेशः, ब्रह्म टा सह । नस्तद्धिते ।
अद् विकल्पे नलोपः । ४-रूप अम् अनु । ५-अर्थ अम् प्रति । भागिनि चेति द्वितीया । ६-शक्ति डस् यथा । ७-शील ङस् सह । सादेशः।
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूत लघुप्रक्रिया
प्रतिपरोऽनोरव्ययीभावात् । ७|३|८७|| प्रति परस् अनु इत्येतत्पूर्वी योऽक्षिशब्दस्तदन्तादव्ययीभावादत् समासान्तो भवति। अक्षिणी प्रति प्रत्यक्षम् | परशब्दसमानार्थः परस् शब्दोऽव्ययम् । अक्ष्णोः परम् - अतीतं परोक्षम् । अत्ययेऽव्ययीभावः । अक्ष्णः समीपमन्वक्षम् । प्रत्यक्षोऽर्थः परोक्षः काल इत्यादिप्रयोगास्त्वादेरा कृतिगणत्वादप्रत्ययेन समाधेयाः ॥
अनः | ७|३|८८ || अन्नन्तादव्ययीभावादत्समासान्तो भवति । राज्ञः समीपमुपैराजम् । आत्मनीत्यध्यात्मम् । आत्मानमात्मानं प्रति प्रत्यात्मम् ॥
४९४
शरदादेः | ७|३|१२|| शरदाद्यन्तादव्ययीभावादत् समासान्तो भवति । शरदः समीपमुपशरदम् । मनो मनः प्रति प्रतिमनसम् । दिशः क्रमेणानुदिशम् ||
जराया जरसू च |७|३|१३|| जराशब्दान्तादव्ययीभावादत्समासान्तो भवति । तत्सन्नियोगे च जराशब्दस्य 'जरसादेशः । जरायाः समीपमुपजरसम् ।
:
i
१ - अक्षिणी औ प्रति । भागिनि चेति द्वितीया । अवर्णेतीकारलोपः । २- अक्षि ओस् परं । से: स्थानिवद्भावेन स्याद्यन्ततया पदसंज्ञा, सः, अतोऽतीत्युः, अवर्णस्येरमोः, एदोत इति लुक् । अत्यवर्णेतीकारलोपः । ३ - अक्षि औ अनु, लक्षणे द्वितीया । ४- राजन् ङस् उप । -असत्त्वारादर्थकयोगे षष्ठी । नोsपदस्येत्यनो लोपः । ५- आत्मन् ङि अधि । नस्तद्धिते । ६- आत्मन् अम् प्रति ।
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९५
हैमनूतनलघुप्रक्रिया सरजसोपशुनानुगवम् ।७।३।९४॥ सरजस उपशुन अनुगव इत्येतेऽव्ययीभावा अदन्ता निपात्यन्ते । रजोऽप्यपरित्यज्य सरंजसम् । शुनः समीपे उपशुनं तिष्ठति । गामनु अनुगवम् । गोदैर्ध्यसदृशदैयोपलक्षितमित्यर्थः । दैर्थेऽनुरित्यव्ययीभावः ॥
॥ इत्यव्ययीभावसमासप्रकरणम् ॥
॥ अथ तत्पुरुषसमासप्रकरणम् ॥ गतिक्वन्यस्तत्पुरुषः ।३।११४२॥ कु इत्यव्ययं कुत्सादौ । गतिसंज्ञकाः कुश्च नाम नाम्ना सह नित्यं समस्यते स च बहुव्रीह्यादिलक्षणरहितस्तत्पुरुषसंज्ञको भवति । उरीकृत्य, प्रणम्य, प्रकृत्य । कुत्सितो ब्राह्मणः कुब्राह्मणः, कुसाधुः, कुमतिः । बहुव्रीहौ तु कुत्सिता मतिर्यस्य स कुमतिकः । बहुव्रीही वा कच् ॥ ... दुनिन्दाकृच्छ्रे ।३।१।४३॥ दुरित्यव्ययं नाम निन्दायां कृच्छ्रे चाऽर्थे वर्तमानं नाम्ना नित्यं समस्यते,, सोs
७-रजस् टा सह । साकल्येज्ययीभावः । अकाल इति सादेशः ।
८-श्वन् ङस् उप, सस्वरस्य वस्य निपातनादुः । '१-उरीकृत्वा । उर्यादीति गतिसंज्ञा, समासे क्त्वो यप् , तोऽन्तो ह्रस्वस्ये
त्यनेन । क्त्वातुमेत्यययत्वात्स्यादेर्लुक् । २-प्रनम् स्वा । उर्याद्रीति गतिसंज्ञा । समासे क्त्वो यप । उपसर्गान्तर इति णः । ३-कु ब्राह्मणसीत्यलौकिकविग्रहः । .......
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१६
४९६
हैमनूतनलघुप्रक्रिया न्यस्तत्पुरुषसंज्ञको भवति । निन्दितः पुरुषो दुष्पुरुषः, कृच्छ्रेण कृतं दुष्कृतम् ।
सुः पूजायाम् ॥३॥१॥४४॥ मु इत्यव्ययं पूजायां वर्तमानं नाम्ना नित्य समस्यते सोऽन्यस्तत्पुरुषः । पूजितः प्रशस्तः शोभनो साधुः सुसाधुः, सुमतिः, सुफलम् ।।
अतिरतिक्रमे च ।३।११४५॥ अतीत्यव्ययमतिक्रमे पूजायां च वर्तमानं नाम्ना नित्य समस्यते, सोऽन्यस्तत्पुरुषः। अतिक्रम्य स्तुत्वा सिक्त्वा वाऽतिस्तुत्याऽतिसिच्य। अतिक्रमे उपसर्गत्वाभावान्न षः। अतिशयितः पुरुषोऽतिपुरुषः। अतिक्रमे बाहुलकात् क्वचिन्न, अति श्रुत्वा । क्वचिद्विकल्पः, अति सिक्त्वा ॥
आङल्पे ३२११४६॥ आडित्यव्ययमल्पेऽर्थे वर्तमान नाम्ना नित्यं समस्यते सोऽन्यस्तत्पुरुषः। ईषत्कडार आकडारः। क्रियायोगे आहो गतित्वादीषद् बद्धमाबद्धमित्यादौ गतिसमास एव बोध्यः॥
- प्रात्यवपरिनिरादयो गतकान्तकुष्टग्लानक्रान्ताद्यर्थाः प्रथमाद्यन्तैः ।३।११४७॥ गत्याद्यर्थेषु वर्तमानाः प्रादयः प्रथमान्तेन, क्रान्तार्थेषु अत्यादयो द्वितीयान्तेन, ४-दुर् पुरुष सि । निर्दुरिति षः । ५-दुर् कृत सि। निर्दुरिति षः । ६-सु साधु सि । ७-यप , तोऽन्तः ।
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________
४९७
हैमनूतनलघुप्रक्रिया क्रुष्टाद्यर्थेष्वादयस्तृतीयान्तेन, ग्लानाद्यर्थेषु पर्यादयश्चतुर्थ्यन्तेन, क्रान्ताद्यर्थेषु निरादयः पञ्चम्यन्तेन नाम्ना सह समस्यन्ते, सोऽन्यस्तत्पुरुषः । प्रगतः प्रकृष्टो वाऽऽचार्य: प्राचार्यः। प्रवृद्धो गुरुः प्रगुरुः। संगतोऽर्थः समर्थः, विरुद्धः पक्षो विपक्ष इत्यादि । अतिक्रान्तः खट्वामतिखट्रैवः, अभिप्रपन्नो मुखमभिमुख इत्यादि । अवक्रुष्टः कोकिलयाऽवैकोकिलो वसन्तः। अनुगतमर्थेनाऽन्वर्थ नाम, वियुक्तमर्थेन व्यर्थ वचः। संगतमर्थेन समर्थ पदम् इत्यादि । परिग्लानोऽध्ययनाय पर्यध्ययनः, उद्युक्त:संग्रामायोत्संग्राम इत्यादि । निष्क्रान्तः कौशाम्ब्याः निष्कौशॉम्बिः। अपगतः . शाखायाः अपशाखः । उत्क्रान्तः सूत्रादुत्सूत्रो न्यायः, अपगतं. विगतं वाऽर्थादपार्थ व्यर्थ वा वचः । बहुलाधिकारात् षष्ठयन्तेनाऽपि सप्तम्यन्तेनाऽपि च क्वचिद् ॥ ....
व्याप्ती ३३११६१॥ व्याप्ती या द्वितीया तदन्तं कालवाचि नाम व्यापकवाचिना. नाम्ना समस्यते, स १-प्र आचार्य सि । २-गौणात्समयेति द्वितीया । अति खट्वा अम्। गोश्चान्त इति , हुस्वः । ३-लक्षणे द्वितीया । ४-गौणे कर्तरि तृतीया । अव कोकिलाटा । गोश्वान्त इति इस्वः । ५-सम्प्रदाने चतुर्थी । ६-सम्प्रदाने चतुर्थी तादर्थं वा । 6-निर् कौशाम्बी हसि । अपादाने पञ्चमी । गोश्चान्त इति हस्वः, निर्दुरिति षः ।
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२८ . हैमनूतनलघुप्रक्रिया तत्पुरुषः । मुहूर्त सुखं मुहूर्तसुखम् ।।
श्रितादिभिः ।३।१।६२॥ द्वितीयान्तं नाम श्रितादिभिर्नामभिः समस्यते, स तत्पुरुषः। धर्म श्रितो . धर्मश्रितः। श्रित अतीत पतित गत अत्यस्त प्राप्त आपन
गमिन् गामिन् आगामिन् इति श्रितादयः । आकृतिगयोऽयम् , तेन मुखमिच्छुः मुखेच्छुरित्यादि सिद्धम् ।
*प्राप्तापन्नी तयाच १६३॥ प्राप्तापन्नौ प्रथमान्तौं द्वितीयान्तेन नाम्ना समस्यते स तत्पुरुषः, तत्सन्नियोगे च स्त्रियां प्राप्तापन्नयोराकारस्य अकारो भवति । प्राप्त आपन्नो वा “जीविकां प्राप्तजीविकः, आपन्नजीविकः। प्राप्ता जीविकां प्राप्तजीविका, आपजीविका । श्रितादित्वाच्च जीविकां प्राप्तो जीविकाप्राप्त इत्येवमादिप्रयोगोऽपि ।
तृतीया तस्कृतैः ॥३॥१॥६५॥ तृतीयान्तं नाम तृतीयान्नार्थकृतैर्गुणवचनैर्नामभिः समस्यते स तत्पुरुषः । बकुलया कृतः खण्डः शङ्कुलाखण्डश्चैत्रेण । अणा काण इत्यादौ कृतत्वविवक्षायां समासोऽन्यथा नेति बोध्यम् ।
८-कालापारिति द्वितीया । ९-कर्मणि द्वितीया, प्रथमोक्तं प्राक् ।
१ मुख धुलि। कर्मणि द्वितीया। १-गोश्चान्त इति स्वः । २-करणे तृतीया । ३-यभेदैरिति तृतीया ।
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया ऊनार्थपूर्वाद्यैः ।३.१६७॥ तृतीयान्तं नाम ऊनाथैः पूर्वादिभिश्च नामभिः समस्यते, स तत्पुरुषः । माषेणोनं माषोनं, कार्षापणम् । मासेन पूर्वो मांसपूर्वः। पूर्व अवर सदृश सम कलह निपुण मिश्र श्लक्ष्ण इति पूर्वादयः । आकृतिगणोऽयम् । तेन धान्येनार्थों धान्यार्थः, एकेन द्रव्यवत्वमेकद्रव्यवत्वमित्यादि सिद्धम् ।
कारकं कृता ।३।११६८॥ कर्तृकरणरूपं तृतीयान्तं कृदन्तेन नाम्ना समस्यते, स तत्पुरुषः । आत्मना कृतम् आत्मकृतं, परकृतम् । कृत्सगतिकारकस्याऽपि । ननिर्भिन्नो नखनिभिन्नः, चैत्रेण नखनिभिन्नश्चैत्रनखनिर्मिन्नः । बहुलाधिकारात् क्तवतुना क्त्वया तव्यानीयाभ्यां चानेन समासो न भवति । दात्रेण लूनवानित्यादि ।
चतुर्थी प्रकृत्या ३१७०॥ चतुर्थ्यन्तं विकृतिवाचि नाम परिणामिकारणवाचिना नाम्ना समस्यते स तत्पुरुषः । यूपाय दारु यूपदारु । प्रकृत्येति किम् ? रन्धनाय स्थाली ।
४-य दैरिति तृतीया । कृत्वेत्याद्यध्याहारेण . वा ।। ५-हेतौ भवत्याद्यध्याहारेण करणे वा तृतीया । एवमन्यत्राऽप्यूह्यम् । ६-नामसिदिति पदत्वे नाम्नो न इति नलोपः ७-करणे तृतीया । नख मिस् निर्मिन्न इति स्याद्युत्पत्तेः प्राक् समास इति वचनात् ।
८-करणे तृतीया । दात्र टी लनवत् सि। १-तादर्थे चतुर्थी । २-तोदय चतुर्थी ।
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________
५००
हैमनूतनलघुप्रक्रिया ____हितादिभिः ।।१।७१॥ चतुर्थ्यन्तं नाम हितादिभिः समस्यते, स तत्पुरुषः । गोभ्यो हितं गोहितम् । हित मुख रक्षित बलि इति हितादयः । आकृतिगणोऽयम् । तेन अश्वार्य घासोऽश्वघासः, आत्मनेपदं परस्मैपदम् , देवदेयमित्यादि सिद्धम् । तव्यान्तेन तु न, द्विजाय दातव्यम् ॥ ::
तदर्थार्थेन ।३।१७२॥ चतुर्थ्यन्तं नाम चतुर्थ्यर्थेन अर्थशब्देन समस्यते, स तत्पुरुषः। उदकायाऽयमुदकार्थों घटः। आतुरायेत्यातुरार्था यवागूः। डेऽर्थों वाच्यवदिति वाच्यलिङ्गता ॥ ... 'पञ्चमी भयाद्यः ।३।११७३॥ पञ्चम्यन्तं नाम भयाद्यैनामभिः सह समस्यते, स तत्पुरुषः। वृकाद् भयम् वृकभयम् । भय भीत भीति भी भीरु भीलुक निर्गत जुगुप्सु अपेत अपोढ मुक्त पतित अपत्रस्त इति भयादयः। आकृतिगणोऽयम् । तेन स्थानाद् भ्रष्टः स्थानभ्रष्टः, स्वर्गाच्च्युतः स्वर्गच्युतः, गृहादानीतो गृहानीत इत्यादि । बहुलाधिकारात
क्वचिन्न-वृक्षात्पतितो भोजनौदपत्रस्त इत्यादि। .. .. पर शतादिः ।।१।७५।। पर शतादिः पञ्चमीतत्पुरुषः .३-हितेति , चतुर्थी ।४-तादर्थे चतुर्थी । ५-परात्मभ्यामित्यलुप् ।
तादर्थे चतुर्थी । ६-सम्प्रदाने . चतुर्थी । ७-तादर्थ्य चतुर्थी । ८-अपादाने पञ्चमी । ९-अपादाने पञ्चमी । १०-अपादाने पञ्चमी। ११-अपादाने पञ्चमी ।
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
.
...
हैमनूतनलघुप्रक्रियाला साधुर्भवति । शतात्परे परैःशताः, सहस्रात्परें पर सहस्राः, लक्षात् लक्षाया वा परे परोलक्षाः । परशब्दस्य पूर्वनिपातः सकारागमश्च निपातनात् । यद्वा परशब्दसमानार्थः परस् शब्दः, शतात् परः । एवमग्रेऽपि ॥
.... . षष्ठ्य यन्ताच्छेषे ।३।१।७६॥ शेषे या षष्ठी तदन्तं नाम नाम्ना समस्यते, स तत्पुरुषः । न चेत्स शेषो यत्नाद् भवति । राज्ञः पुरुषो राजपुरुषः । सापेक्षमसमर्थम् । ऋदस्य राजः पुरुषः, अत्रासामर्थ्यान्न भवति । सापेक्षत्वेऽपि गमक: त्वाद् भवति । देवदत्तस्य गुरुकुलम् । अयत्नादिति किम् ? मातुः स्मृतम् । शासनस्य भद्रं भूयादित्यादौ वनभिधानान्न समासः।
कृति ३३१७७॥ कृत्प्रत्ययनिमित्ता या षष्ठी तदन्तं नाम नाम्ना कृदन्तेन समस्यते, स तत्सुरुषः । गणधरस्योक्तिर्गणधरोक्तिः। कर्तरीति षष्ठी। तत्त्वानामनुचिन्तनं तत्त्वानुचिन्तनम् ॥
न कर्तरि ।३।११८२॥ कर्तृविहितषष्ठ्यन्तं नाम अक१२-नामसिदिति पदत्वे रुत्वे शषस इति पक्षे विसर्गः। दिक् शब्दयोगे पञ्चमी । १-नामसिदिति पदत्वे नाम्नो न इति नलोषः । २- अत्र राज्ञो विशेषणाशे
आकाङ्क्षा । ३-इष्टार्थ बोधात् । ४-२-शेषे षष्टी । ६-शेषषष्ठ्यर्थ . व्याप्यस्य स्मृत्यर्थयोगे वा कर्मसंज्ञेति यत्नः । ७-शेषे षष्ठी । सा च सिद्धैवेति न यत्नजा । ८-इष्टार्थाबोधात् । ९-कर्मणि षष्ठी कृद्योगे ।
:
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०२, . हैमनूतनलघुप्रक्रिया प्रत्ययान्तेन नाम्ना न समस्यते । भवतः शायिकी । शेषे - षष्ठ्यां सम्बन्धमात्रविवक्षायां तु स्यादेवेति बोध्यम् ।
कर्मजा तृचा च ।३।११८३॥ कर्मणि विहिता या षष्ठी तदन्तं नाम कर्तृविहिताऽकप्रत्ययान्तेन तृजन्तेन च नाम्ना न समस्यते । ओदनस्य भोजकः । भुवो भर्ता ।
तृतीयायाम् ।३।११८४॥ कर्तरि तृतीयायां सत्यां कर्मजा षष्ठी न समस्यते । आश्चर्यो गवां दोहोऽगोपालकेन । कर्तरि षष्ठ्यां सत्यां भवति-साध्विदं शब्दानुशासनमाचार्यस्य । गोदोहो गोपालकेनेत्यादौ तु शेषषष्ठ्या समासो बोध्यः ॥
याजकादिभिः ।३।११७८॥ षष्ठ्यन्तं नाम याजक इत्येवमादिभिर्नामभिः समस्यते, स तत्पुरुषः । ब्रामणानां याजको ब्राह्मणयाजकः। एवं गुरुपूजकः । आकृतिगणोऽयम् । तेन तुल्यार्थैरपि-गुरुसमः, पितृतुल्य इत्यादि । तथातीर्थकर्ता, भूभर्तेत्यादि।
सर्वपश्चादादयः ।३।१।१८०॥ सर्वपश्चादित्यादयः षष्ठीतत्पुरुषाः साधवः स्युः। सर्वेषां पश्चात्सर्वपश्चात्पदं १०-कर्तरि षष्ठी कृद्योगे। ११-कर्मणि षष्ठी कृद्योगे । १२ द्विहेतोरिति
षष्ठी विकल्पे कर्तरि तृतीया । १३-कर्मणि षष्ठी कृद्योगे । १-तुल्यार्थैरिति षष्ठी । २-कर्मणि षष्ठी ।
AM
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०३
हैमनूवनलघुप्रक्रिया वर्तते । तस्योपरि तदुपरि पदं निधत्ते । अव्ययेन प्रतिषेधस्यापवादः। आकृतिगणोऽयम् ।
तृप्तार्थपूरणाऽव्ययातृशशत्रानशाः ।३।१२८५॥ तृप्ताथै ः पूरणप्रत्ययान्तैरव्ययैरतशन्तैः : शत्रन्तैरानशन्तैश्च नामभिः षष्ठ्यन्तं नाम न समस्यते । अपां तृप्तः, फलानां सुहितः, तीर्थकृतां षोडशः, चक्रिणां द्वितीयः । ग्रामस्य पुरस्तात् , चैत्रस्य कृत्वा। रामस्य द्विषन् । चैत्रस्य पचन् । चैत्रस्य पचमानः। सर्वत्र शेषे षष्ठी।
ज्ञानेच्छा!र्थाधारक्तेन ।३।११८६॥ ज्ञानार्थादिच्छार्थादार्थाच्च वर्तमाने यः क्तः, यश्चाधारे तो विहितस्तदन्तेन नाम्ना षष्ठ्यन्तं नाम न समस्यते । राज्ञां ज्ञातः, राज्ञामिष्टः, राज्ञामचितः, इदं चैत्रस्याऽऽसितम् । राजपूजित इत्यादौ तु बाहुलकात्समासः, भूते तान्तेन तृतीयासमासो वा ॥
अस्वस्थगुणैः ।३।११८७॥ अस्वस्थगुणवाचिभिर्नामभिः षष्ठ्यन्तं नाम न समस्यने । यो गुणशब्दों गुणे एव वर्तते न द्रव्ये स स्वस्थः, तत्प्रतिषेधादस्वस्थ इति बोध्यम् । पटैस्य शुक्लः । द्विजस्य शुक्लाः । अत्र
३-शेषे षष्ठी । अययेन समासनिषेधापवादः । ४-वर्तमाने क्तः,
कर्मणि षष्ठी । ५-कर्तरि षष्ठी । ६-आधारे क्तः।७-शेषे षष्ठी ।
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०४
हैमनूतनलघुप्रक्रिया: प्रकरणादिनाऽद्विा वर्णादि ज्ञायते, तदा योऽर्थः शुक्लः स पटस्य, ये इमे शुक्लाः ते द्विजस्येत्येवमर्थलाभात्सामर्थ्य बोध्यम् । एवं काकस्य कृष्ण इत्यादावप्यूह्यम् । काकस्य काष्ण्यम् , गुडस्य माधुर्यम् । गुणशब्देन चेह रूपरसगन्धस्पर्शा ग्राह्याः। तेन यत्नस्य गौरवं यत्नगौरवम् , अङ्गसौष्ठवम् , पटहशब्दः, गोशतम् शब्दाधिक्यमित्यादौ समासो भवति । अस्वस्थगुणैरिति किम् ? घटवर्णः। कन्यारूपम् । ईदृशप्रयोगेषु वर्णादयः शब्दा वर्णाद्यर्थ एव वर्तन्ते इति स्वस्था इति समासो भवति, कुसुमसौरभ्यमित्यादौ च भवतीति बोध्यम् । ___ सप्तमी शौण्डायैः ।३।१।८८॥ सप्तम्यन्तं नाम शौण्डादिभिर्नामभिः समस्यते, स तत्पुरुषः । पाने प्रसक्तः शौण्डः पानशौण्डः । प्रसक्तिक्रियाद्वारा सामर्थ्यम् । आकृतिगणोऽयम् ।
सिंहाथैः पूजायाम् ।३।११८९॥ सप्तम्यन्तं नाम सिंहाधैर्नामभिः सह समस्यते पूजायां गम्यमानायाम् , स तत्पुरुषः । रणे व्याघ्र इव रणव्याघ्रः । भुवि देव इव भूदेवः । कलौ युधिष्ठिर इव कलियुधिष्ठिरः। उपमयैषु पूजा गम्यते ॥
काकाद्यैः क्षेपे ।३।११९०॥ सप्तम्यन्तं नाम काकायै१-विषयसप्तमी । २-विषयसप्तमी । रण ङि व्याघ्र सीति विग्रहः । ३-औपश्लेषिक सप्तमी । ४-विषयसप्तमी ।
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया र्नामभिः सह समस्यते, क्षेपे गम्ये, स तत्पुरुषः । तीर्थे का इव तीर्थकाकः। अनवस्थित एवमुच्यते । उपमया चात्र क्षेपो गम्यते । सिंहादिः काकादिवाकृतिगणः ।
पात्रे समितादयः ।३।११९१॥ पात्रेसमितादयः . सप्तमीतत्पुरुषा निपात्यन्ते क्षेपे गम्यमाने । पात्रे एव समिताः पात्रेसमिताः, भोजनसमये एव संगता न तु कार्ये इत्यर्थः । एवं गेहे एव शूर इति गेहेशूरः। एवमादिष्ववधारणेन क्षेपो गम्यते । कूपे मण्डूक इव कूपमण्डूकः । अल्पदर्शी एवमुच्यते । अत्रोपमया क्षेपो गम्यते । एषु निपातनात्सप्तम्या अलुप । आकृतिगणोऽयम् । वाक्येन क्षेपानवगमाभित्यसमासा एते ।।
ङस्युक्तं कृता ।३।११४९॥ कृत्प्रत्ययविधायके सूत्रे पञ्चम्यन्तेन नाम्नोक्तं नाम कृदन्तेन नाम्ना नित्यं समस्यते, स तत्पुरुषः । इह च गतिकारकङस्युक्तानां विभक्त्यन्तानामेव कृदन्तैविभक्त्युत्पत्तेः प्रागेव समास इष्यते । कुम्भ करोतीति कुम्भकारः, कुद्योगे षष्ठीत्यतः कुम्भ ङस् कार इत्यलौकिकविग्रहः । एवमन्यत्राप्यूह्यम् ॥
तृतीयोक्तं वा ।३।१॥५०॥ 'दंशेस्तृतीयया' इत्यारभ्य यत्ततीयोक्तं नाम तत्कृता नाम्ना वा समस्यते स तत्पुरुषः। ५-विषयसप्तमी । ६-विषयसप्तमी । ७-विषयसप्तमी । ८-औपश्लेषिकसप्तमी । १-कर्मण्यण् ।
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०६ . हैमलघुनूतनप्रक्रिया मूलकेनोपदंश मूलकोपदंश भुङ्क्ते ।. पार्श्वयोः पार्धाभ्यां कोपपीडं पाश्र्थोपपीडं शेते ॥
नञ् ।३।१।५१॥ नबित्येतन्नाम नाम्ना समस्यते सोऽन्यस्तत्पुरुषः। पयुदासे प्रसज्ये च नञ् । उत्तरपदार्थेन सम्बन्धे पर्युदासः, क्रियया सह सम्बन्धे प्रसज्यः । नञ्तरपुरुषसमासार्थश्चतुर्धा--तत्सशस्तद्विरुद्धस्तदन्यस्तदभावश्च । न ब्राह्मणोऽब्राह्मणः, अत्र ब्राह्मणसदृशः क्षत्रियादिःप्रतीयते । अधर्मः, अत्र धर्मविरुद्धः पाप्मा प्रतीयते । अनिति स्वरूपनिर्देशानलोपो द्वित्वं च न भवतीति बोध्यम् । अनग्निः, अत्राग्नेरन्यः प्रतीयते। अवचनम्, अत्र वचनाभावः प्रतीयते । उत्तरपदार्थप्राधान्यानस्तत्पुरुषस्य तल्लिङ्गसंख्यता, पूर्वपदार्थादिप्राधान्ये अमक्षिकमित्यादौ तु अव्ययीभावादिरिति विवेकः । प्रसज्यप्रतिषेधे स्वसामर्थ्यान्न समासः । क्वचित्तु असूर्यपश्या इत्यादौ गमकत्वादबाहुलकात्समास इति बोध्यम् । अत्र श्लोको
२-दशेरिति णम् । मूलक टा उपदंशं सीति विग्रहः । प्रधानभुजिक्रियाकरणत्वात्तृतीया । ३-शयनक्रियायां करणत्वविवक्षया सप्तमी । ४-न सि ब्राह्मण सि - नादित्यः । ५-- सि मक्षिका आम् । अर्थाभावेऽव्ययीभावः । नात् । क्लीबत्वाद् हस्वः, अमव्ययीभावादित्यम् । ६-क्रियासापेक्षत्वात् , सापेक्षमसमर्थमिति वचनादिति बोध्यम् । ७-न सूर्य पश्यन्तीत्यर्थे खशन्तः ।
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०७..
हैमनूतनलघुप्रक्रिया "द्वौ नबौ प्रकृतौ लोके, पर्युदासप्रसज्यकौ । पर्युदासः सदृग्ग्राही, प्रसज्यस्तु निषेधकृत् ॥१॥ .. पर्युदासः स विज्ञेयो, यत्रोत्तरपदेन नञ् । प्रसज्यप्रतिषेधोऽसौ, क्रियया सह यत्र न" ॥२॥इति॥
त्यादौ क्षेपे ।३।२।१२६॥ त्याद्यन्ते पदे परतः क्षेपे गम्यमाने नञ् अकारो भवति । अपचसि त्वं जाल्म ॥
कोः कत्तत्पुरुषे ।३।२।१३०॥ तत्पुरुष समासे स्वरादावुत्तरपदे कुशब्दस्य कदित्ययमादेशो भवति । कुत्सितोऽश्वः केदश्वः।
पूर्वापराधंरोत्तरमभिन्नेनांशिना ।३।१।२२।। पूर्वादयः शब्दा अंशवाचिनोऽशिवाचिना सह समस्यन्ते, न चेत् सोंऽशी भिन्नः प्रतीयते, स समासस्तत्पुरुषः। पूर्व कार्यस्य पूर्वकायः। अंश एकदेशस्तद्वानंशी। इह न भवति-पूर्वो नाभेः । पूर्वादेः पूर्वप्रयोगार्थ वचनम् ।
सायाहादयः ॥३॥१॥५३॥ सायाह्नादयः शब्दा अंशिना तत्पुरुषेण साधवो भवन्ति । ____सर्वाशसंख्याव्ययात् ।७।३।१२८॥ सर्वशब्दादंश-- वाचिभ्यः संख्यावाचिभ्योऽव्ययेभ्यश्च परो योऽहन्शन्दस्त
१-कु सि अश्व सि । गतिक्वेति समासः । स्थानिवत्त्वात् पदत्वे
तृतीयः । २-पूर्व सि काय ङस् । शेषे षष्ठी ।...
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________
५०८
हैमनूतनलघुप्रक्रिया दन्तात्तत्पुरुषाद समासान्तो भवति, तस्य चाहन्शब्दस्य नित्यमहनादेशो भवति ।
संख्यासायवेरहस्याहन् ङौ वा ।।४।५०॥ संख्यावाचिभ्यः सायशब्दाच्च विशब्दाच परस्याऽह्नशब्दस्य ङौ परेऽहन्नित्ययमादेशो वा भवति । सायमह्नः सायाहः। सायानि, सायाहनि, सायाहने ।
अतोऽहस्य ।२।३।७३॥ रेफादिमतोऽकारान्तात्पूर्वपदात् परस्याऽतशब्दसम्बन्धिनो नस्य णः स्यात् । पूर्वोऽह्नः पूर्वाह्नः । मध्यं दिनस्य मध्यन्दिनम् । पूर्व रात्रे पूर्वरात्रः। मध्यं रात्रेमध्यरात्रः । रात्राहाहान्तं पुंसि ज्ञेयम् ।
समेंऽशेऽर्ध नवा ३३१॥५४॥ अर्धमित्येत्समेंऽशे वर्तमानमभिन्नेनांशिना वा समस्यते, स तत्पुरुषः। अर्ध 'पिप्पल्या अर्धपिप्पली। द्वन्द्वतत्पुरुषयोः परपदलिङ्गम् । 'पक्षे पिप्पल्यधम् , पक्षे वाक्यमपि । असमेंऽशे तु ग्रामस्याओं ग्रामाः॥ ____जरत्यादिभिः ।३।१॥५५॥ अर्धशब्दो जरत्यादिभिरभिन्नैरंशिभिः सह वा समस्यते, स तत्पुरुषः । अर्थो जरत्या अर्धजरती । असमांशार्थ वचनम् । पक्षे-जरत्यध इत्याद्यपि । ३-साय सि अहन् छस् । अवर्णेवर्णस्य । ४-पूर्वापरेति समासः ।
५-सायाह्लादिः । पूर्वपदस्य मान्तत्वं निपातनात् । तौ मुम इति -स्वानुनासिकः । ६-पूर्वापरेति समासः । संख्यातेके त्यत् , अवर्णेवर्णस्य ।
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया .: ५०९ वैकव्याने पूर्ये ।३।२।१०४॥ उदकशब्दस्य पूरणीयवाचिन्यसंयुक्तव्यञ्जनादावुत्तरपदे उद इत्ययमादेशो वा भवति । उदकस्य कुम्भ उदकुम्भ उदककुम्भः । उदकेन पूरणीयः कुम्भ इत्यर्थः । एकव्यञ्जनः इति किम् ? उदकस्यामत्रमुदकामत्रम् , उदकस्य स्थालमुदकस्थालम् । पूर्ये इति किम् ? उदकस्य पर्वत उदकपर्वतः।
नाम्न्युत्तरपदस्य च ३।२।१०७॥ उदकशब्दस्य पूर्वपदस्योत्तरपदस्य च संज्ञाविषये उदादेशो भवति । उदकस्य पानमुदपानं निपानम् । उदकानि धीयन्तेऽस्मिन् उदधिः समुद्रः । लवणमुदकं यस्य लवणोदः । संज्ञेयं समुद्रविशेषस्य । एवं क्षीरोदाच्छोदादयः॥ . ....
॥अथ कर्मधारयसमासः ॥ विशेषणं विशेष्येणैकार्थ कर्मधारयश्च ।।१। ९६॥ विशेषणवाचि नामैकार्थ विशेष्यवाचिना नाम्ना सह समस्यते, स समासस्तत्पुरुषसंज्ञः कर्मधारयसंज्ञश्च भवति । नीलं च तदुत्पलं च नीलोत्पलम् । कृष्णाश्च ते तिलाश्च कृष्णतिलाः। विशिष्यतेऽनेकप्रकारं वस्तु प्रकारान्तरेभ्यो व्यवच्छिद्यते व्यावत्यतेऽनेनेति विशेषणं व्यावर्तको धर्मः, -१-अधिकरणेऽनट् । कर्मणि शेषे वा षष्ठी । २-उदक आम् घि इति
विग्रहः । कमणिः षष्ठी। संज्ञायांमधिकरणे किः । बहुप्रीहिः । ४-नील सि उत्पल सि ।
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________
१०
हैमनूतनलघुप्रक्रिया व्यवच्छेद्य विशेष्यम् । नीलादिकं ह्युत्पलादिकं रक्तादिप्रकारेभ्यो व्यावतैयतीति नीलादिकं विशेषणमुत्पलादिकं विशेष्यमिति बोध्यम् । भिन्नप्रवृत्तिनिमित्तयोः शब्दयोरेकस्मिन्नर्थे वृत्तिरैकार्थ्यम् , तद्वंदेकार्थमिति बोध्यम् । नीलादिशब्दो ह्यत्र नीलादिधर्मविशिष्टमर्थ बोधयति । उत्पलादिशब्दश्च उत्पलसामान्यमाहेति नीलविशिष्टोऽर्थ उत्पमिति सामान्यविशेषयोः कथञ्चिदभेद इति नीलादिशब्दस्योत्पलादिशब्देनैकार्थता बोध्या। प्रथमोक्तत्वाद्वि'शेषणस्य प्राङ्निपातः॥ --
पुंवत् कर्मधारये ३।२।५७॥ परतः स्यनू कर्मधारये समासे स्न्येकार्थे उत्तरपदे परे पुंवद् भवति । कल्याणी चासौ प्रिया च कल्याणप्रिया । नाऽऽप्रियादावित्यादिप्रतिषेधवाधनार्थ आरम्भः ॥
पूर्वकालैकसर्वज़रत्पुराणनवकेवलम् ।।११९७॥ 'पूर्वकालवाचि नामैकादीनि चैकार्थानि परेण नाम्ना सह समस्यन्ते, स तत्पुरुषः कर्मधारयश्च । पूर्वः कालो यस्य सोऽर्थः पूर्वकालः, तद्वाचि नामेह पूर्वकालपदेन ग्राह्यम् । पूर्व स्नातः पवादनुलिप्तः स्नानानुलिप्तः। पूर्व छिन्न: पश्चात्प्ररूढश्छिमारूढो. वृक्षः । एकान्दः संख्यान्यासाया- उद्वितीयवाची। एका शाटी एकावाटी। एके ऋषक एकर्षयः।
१-स्नात सि अनुलिप्स सि ।
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
५११
एकोऽसहायश्चौर एकचौरः । एकोऽद्वितीयो धनुर्धर एकधनुर्धरः । सर्वे शैलाः सर्वशैलाः । जरन् स च वलिनश्च जरलिनः । पुराणो मुनिः पुराणमुनिः । नवमुद्दकं नवोदकम् । केवलमसहायं ज्ञानं केवलज्ञानम् । पूर्वप्रयोगार्थं वचनम् ||
C
,
निन्द्यं कुत्सनैरपापाद्यैः | ३ | १|१०० ॥ निन्द्यवाचि नाम पापादिवर्जितैर्निन्दाहेतुभिः समस्यते स तत्पुरुषः कमचारयश्च । द्विजश्वासौ जाल्मश्च द्विजजाल्मः । मुनिश्वासौ धूर्तश्च मुनिधूर्तः । अपापाद्यैरिति किम् ? पापश्चासौ तापसचं पापतापसः । हतश्वासौ विधिश्व हतविधिः । प्राक्प्रयोगार्थ सूत्रम् ॥ उपमानं सामान्यैः | ३|१|१०१ ॥ उपमानवाचि नामोपमानोपमेयसाधारणधर्मवाचिना नाम्ना समस्यते, स तत्पुरुषः कर्मधारयश्च । शस्त्रीव शस्त्री, शस्त्री चासौ श्यांमा च शस्त्रीश्यामा | शस्त्रीव श्यामेत्यर्थः । शस्त्रीति स्त्रीलिङ्गसंज्ञेति परतः स्त्रीत्वाभावान्नः पुंवत् 1 घन इव श्यामो घनश्यामः । विशेषणं विशेष्येणेत्येव समासे- सिद्धे 'उपमानं सामान्यैरेवेति नियमार्थ सूत्रम् । तेनाग्निर्माणवक इत्यादौ विशेषणसमासोऽपि न ॥
3
उपमेयं व्याघ्राद्यैः साम्यानुक्तौ |३|१|१०२ ॥ "उपमेयवाचि नाम उपमानं वाचिभिव्याधिनमिभिः सह -अत्र श्यामदियः शब्दास्तद्वति । श्यामत्वाद्यपमानोपमेययसाधारणो • धर्म इति बोध्यम् ।
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________
५१२
हैमनूतनलघुप्रक्रिया समस्यते, न चेदुपमानोपमेयसाधारणधर्मवाची शब्दः प्रय ज्यते, स तत्पुरुषः कर्मधारयश्च । व्याघ्र इव व्याघ्रः, पुरुष थासौ व्याघ्रश्च पुरुषव्याघ्रः । एवं पुरुषसिंहः, मुनिपुंगवः राजकुञ्जरः इत्यादि । व्याघ्रादिराकृतिगणः । तेन वाग्वजम् । मुखपद्ममुखेन्दुकुचकुम्भादयः । साम्यानुक्ताविति किम् । पुरुषो व्याघ्र इव शूर इत्यादौ न भवति । अत्राहन पुरुषस्य शूरसापेक्षत्वादेवात्र व्याघ्रण न समास इति । अत्रोच्यते-एवं तर्हि अयमेव प्रतिषेधो ज्ञापयति 'प्रधानस्य सापेक्षत्वेऽपि समास' इति । तेन 'राजपुरुषो दर्शनीय इत्यादौ समासः सिध्यति । उपमानं सामान्यैरेवेति नियमबाधनार्थमुपमेयस्य पूर्वप्रयोगार्थ च सूत्रमिति बोध्यम् ॥ ____ पूर्वापरप्रथमचरमजघन्यसमानमध्यमध्यमवीरम ।३।१।१०३।। पूर्वादीनि नामानि परेण नाम्ना सह समस्यन्ते, स तत्पुरुषः कर्मधारयश्च । पूर्वश्चासौ पुरुषश्च पूर्वपुरुषः । वीरपुरुष इत्यादि । पूर्वप्रयोगनियमार्य सूत्रम् । एकवी इत्यादौ बाहुलकात् पूर्वकालैकेति समासो बोध्यः ॥
. सन्महत्परमोत्तमोत्कृष्टं पूजायाम् ॥३।१।१०७। सत्-महतु-परम-उत्तम-उत्कृष्ट-इत्येतानि नामानि पूजाय २-शूरत्वमत्रोभयसाधारणो धर्मः ।। ३-सापेक्षमसमर्थवदित्यममर्थ्यादिति भावः । ४-अन्यथा सापेक्षत्वादसामर्थ्यात्समासो न स्यात् ।
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३३
हैमनूतनलघुप्रक्रिया गम्यायां पूज्यमानवाचिभिर्नामभिः समस्यते, स तत्पुरुषः कर्मधारयश्च । संचासौ पुरुषश्च सत्पुरुषः। . जातीयैकार्थेऽच्वेः ३२१७०॥ महतोऽच्च्यन्तस्य जातीय प्रत्यये एकार्थे चोत्तरपदे डा अन्तादेशो भवति । महापुरुषः, परमपुरुषः, उत्तमपुरुषः, उत्कृष्टपुरुषः। पूर्वप्रयो. गार्थ वचनम् । तेन सच्छुक्ल इत्यादौ खञ्जकुण्टादिवदनियमो न । महोदधिरित्यादौ महदादिशब्दस्य वैपुल्यादिवाचित्वेऽपि बाहुलकात्समासो बोध्यः । महावीस, परममहानित्यादौ यथापरं पूर्वनिपातः। - वृन्दारकनागकुञ्जरैः ।३।१।१०८॥ पूजायां गम्यमानायां वृन्दारक-नाग-कुञ्जरैर्नामभिरेकार्थ नाम समस्यते, स तत्पुरुषः कर्मधारयश्च । वृन्दारक इव वृन्दारकः, मुनिश्वासौ वृन्दारकश्च मुनिवृन्दारकः, गोनागः, राजकुञ्जरः । इहोपमानात्पूजा गम्यते ॥
कि क्षेपे ।३।१।११०॥ निन्दायां गम्यायां किमित्येनाम निन्द्यवाचिना नाम्ना समस्यते, स तत्पुरुषः कर्मधारयश्च । कुत्सितो नरः किंनरः, किन्नरः, अश्वमुखत्वात् । कुत्सितो वैयाकरणः किंवैयाकरणः, शब्देष्वव्युत्पन्नत्वात् । कुत्सितः शुका किंशुकः, किश्चिमीलस्वात् । एवमन्यत्राऽप्यूह्यम् ॥ १-महत् सि पुरुष सि । डित्यन्तस्वरादिलोपः । २-परत्वादस्याऽत्र पूर्वापरेति समासों न । ३-तौ मुमो । ४-तौ मुमो । ५ शिडनुस्वारः।
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूत लघुक्रिया
दिगधिक संज्ञातद्वितोत्तरपदे | ३|१|७८ || दिग्वाचि अधिक मित्येतच्चैकार्थ नाम परेण नाम्ना सह समस्यते । संज्ञायां तद्धिते च प्रत्यये विषयभूते उत्तरपदे च परतः, स च तत्पुरुषः कर्मधारयश्च । दक्षिणाश्च ताः कोशलाश्च दक्षिणकोशलाः । जनपदसंज्ञेयम् । वाक्येन संज्ञाऽनवगमात्संज्ञायां नित्यसमासः । विग्रहवाक्यं तु विभागप्रदर्शनपरं न समाना'र्थकमिति बोध्यम् । दक्षिणस्यां शालायां भवो दाक्षिणशीलः । 'अत्र भवार्थे तद्धितप्रत्ययविषये प्रागेव समासः पश्चात्तद्धितप्रत्ययः । अधिकया षष्ठ्या क्रीतः अधिकाष्टिकः । दक्षिणो -गौर्धनं यस्येति त्रिपदे बहुव्रीहौ त्रयाणामेकार्थीभावे उत्तरपदे परे दक्षिण सिगो सिधन सीत्यलौकिके विग्रहे दक्षिण सि गोसि इत्यंशस्यानेन तत्पुरुषसंज्ञा । तेन तत्र गोस्तत्पुरुषा-दित्यट् । दक्षिणगंवधनः । एवमन्यत्राप्युशम् ॥
५३४
संख्यासमाहारे च द्विगुश्चाऽनाग्न्ययम् । ३१११९९ ॥ संख्यावाचि नाम परेण नाम्ना सह समस्यते, संज्ञातद्वितयो 'विषये उत्तरपदे परे समाहारे व चाच्ये, स समास्तत्पुरुषः कर्मधारयथ । अयमेव चासंज्ञायां द्विगुसंज्ञश्च । सप्त च ते ऋष
६ - सर्वादय इति पुंक्त् । ७- दक्षिणा हि शाला ङी । समासे स्यादि एक् । सर्वोदय इति पुंवत् । इति शालाशब्दस्य ह्रस्वः दिक्पूर्वपदादनाम्न इति णः, मादिस्वरवृद्धिः, अवर्णेवर्णेत्यलोपः । ८अधिक टाट टा । क्रीते इण । मानसंवत्सरस्येत्यादिना वृद्धिः । १- अट्यवादेशः ।
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया यश्च सप्तर्षयः। समुदाये प्रवृत्ताः शब्दा अवयवेऽपि वर्तन्ते । तेन एकः सप्तर्षिरुदित इत्याद्यप्यदुष्टम् । द्वयोर्मात्रोरपत्यं द्वैमातुरः। पञ्च गावो धनमस्य पश्चगवधनः । तत्पुरुषसंज्ञाऽपीत्यत् समासान्तः। पञ्चानां पूलानां समाहारः पञ्चपूली । अकारान्तोत्तरपदो द्विगुः, पात्राद्यन्तवर्जितः स्त्रियामिष्टः। पञ्चानां पात्राणां समाहारः पञ्चपात्रम् । अजादित्वात् । त्रिफला ॥
मयूरव्यंसकेत्यादयः।३।११११६॥ मयूरव्यसंकादयस्तत्पुरुषसमासा निपात्यन्ते । व्यसकैश्वासौ मयूरश्च मयूरव्यंसकः। विशेष्यस्य प्राक्प्रयोगो निपातनात् । एवमन्यत्राऽप्यलाक्षणिकं सर्व निपातनाद् बोध्यम् । शाकप्रियः, शाकभोजी, शाकप्रधानो पार्थिवः शाकपार्थिवः । अत्रोत्तरपदस्य प्रियादेलोपः । एवमन्यत्र ॥
एकादशषोडश षोडन् षोढा षड्ढा ।३।२।९१॥ एकादयः शब्दा दशादिषूत्तरपदादिषु कृतदीर्घत्वादयो निपात्यन्ते । एकैनाधिका एकाधिकाश्च ते दश च एकादर्श । २-स्यादेः स्थानिवद्भावेन पदत्वे नाम्नो न इति नलोपोऽवर्णस्येत्यर् ।
३-संख्यासंमद्रादित्यण् मातुरादेशश्च । आदिस्वरवृद्धिः । ४-नाम सिदिति पदत्वान्नलोपः । गोरित्यट्यवादेशः । ५-द्वियोः समाहारादिति ङो । अस्येत्यलुक् । ६-धूतः । सरहितो वा । -मयूर व्यंसकादित्वात्समासः । अधिकादियन्दुलोपः । बहुदा दश । उत्तरशब्दले.पः षषोऽन्त्यस्योत्वमुत्तरपदादेडकारः । षड् दन्ता अस्य षोडन् । दन्तशब्दस्य दत्रादेशादि निपातनात् । ऋदुदित इति नोन्तः ।
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३६
हैमनूतनलघुप्रक्रिया षोडश । एवं द्वादशादयः। दध्युपसिक्तो दधिसंस्कृतो दधिमिश्रो वौदनो दध्योदनः । सर्वेषां श्वेततरः सर्वश्वेतः, सर्वेषां महत्तरः सर्वमहान् । एवमविहितलक्षणस्तत्पुरुषो मयूरव्यंसकादिषु । ' जातमहदवृद्धादुक्ष्णः कर्मधारयात् ।।३।९५॥ जात-महद्-वृद्ध-इत्येतेभ्यः परो य उक्षन् शब्दस्तदन्ताकर्मधारयात् अत् समासान्तो भवति । जातश्चासावुक्षा च जातोक्षः । एवं मैहोक्षः, वृद्धोक्षः ।
द्विगोरनहोट ७।३।९९॥ अन्नन्तादहन्शब्दान्ताच द्विगोः समाहारे वाच्ये अट् समासान्तो भवति । शतानां राज्ञां समाहारः शैतराजम् , शतराजी । अन्नन्तान्त आवन्ता. न्तश्च द्विगुर्वा क्लीवे । पञ्चानामजानां समाहारः पञ्चाजी, पश्चार्जम् । पात्राधन्तद्विगुस्तु नित्यं क्लीबे पश्चपात्रम् , चतुर्युगम् त्रिभुवनम् त्रिसन्ध्यमिति नित्यं क्लीबे । अकारान्तोत्तरपदो द्विगुरन्यः स्त्रियाम् । पञ्चानामजानां समाहारः पश्चाजी । पञ्चब्राह्मणीत्यादि । प्रकृतमनुत्रियते । द्वयोरहोः समाहारो द्वैथहः । रात्राहाहान्तस्तत्पुरुषः पुंसि'
गोस्तत्पुरुषात् ।७।३।१०५॥ गोशब्दान्तात्तत्पुरुषादर - ८-तरलोपः । .......
-अंति नोऽपदस्य तद्धिते । २-जातीयैकार्थ इत्यात्वम् । ३-नोऽपदस्य । . स्त्रियां द्विगोरिति ङी । ४-पञ्चन् आम् अजा आम् । ५-गोश्चान्त .. - इति ह्रस्वः । ६-अत्राऽजशब्दः पुंसि; द्विगोरिति डीः । ७-नोऽपदस्य ।
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमलघुनूतनप्रक्रिया
५३७
समासान्तो भवति, न तु तद्धितलुकि । राज्ञो गौः राजगवः राजगवी, पुमांश्चासौ गौश्च पुंगवः, गामतिक्रान्तोऽतिर्गवः, पञ्चानां गवां समाहारः पञ्चवगैवम् । पश्च गावो धनं यस्य पञ्चवधनः ।
राजन् सखेः | ७|३|१०६ || राजन् सखि इत्येतदन्तातत्पुरुषाट् समासान्तो भवति । देवानां राजा देवराजः । महासौ राजा च महारोंजः । राज्ञः सखा राजसैंखः, महाँसौ सखा च महासंखः, अतिक्रान्तः सखायमतिसखः पञ्चानां सखीनां समाहारः पञ्चसखम्, पञ्च सखायः प्रिया यस्य पञ्चखप्रियः । राजनिति नान्तनिर्देशादनकारान्तान्न भवति । महती चासौ राज्ञी च महाराज्ञी ||
अह्नः ।७।३।११६ || अहन् शब्दान्तात्तत्पुरुषादद्द समासान्तो भवति । परमाहः । जन्माहः, पुण्याहम् ॥
८ - अट्यवादेशे दित्त्वात् स्त्रियां ङीः ९- नाम सिदिति पदत्वात् पदस्येति संयोगान्तलोपः, तौ मुम इत्यनुस्वारः । १० - गोश्चान्त इति ह्रस्वः, अयस्वयम्भुव इत्यव् । ११ - उत्तरपदस्यादन्तत्वाभावान्न स्त्रीत्वम् । १२ - उत्तरपदे परे तत्पुरुष इत्यट् । १३ - जातीयैकार्थ इत्याः, नोऽपदस्य । १४ - अट्यवर्णेवर्णस्येतीकारलोपः ।
१ - जातीयैकार्थ इत्याः । २ समाहारे द्विगो र्द्वन्द्वस्य च क्लीवता । ३ - उत्तरपदे परे तत्पुरुष इत्यट् । ४ - पुंवत्कर्मधारये । जातीयैकार्थ इत्याः । ५- सन्महदिति समासः, अटि नोऽपदस्य । ६ - जन्मनोऽहः, स्थानिवद्भावेन पदत्वान्नलोपः । ७- पुण्यमहः, विशेषणसमासः ।
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________
५३८
हैमनूतनलघुप्रक्रिया संख्यातादहनश्व वा ७३।११७॥ संख्यातशब्दात्परो योऽहन् शब्दस्तदन्तात्तत्पुरुषादट समासान्तो भवति तस्याऽहन् शब्दस्य चाहनादेशो वा भवति । संख्यातं च तदहश्च संख्याताहनः, संख्याताहः । सर्वमहः सर्वा
गः, अनः पूर्वः पूर्वाणैः । द्वयोरनोर्भवः द्वयनः पटः। द्वे अहनी प्रिये यस्य स द्वयहनप्रियः। अहोऽतिक्रान्तोऽत्यनः। स्त्रियां टित्वान्डीः, अत्यहनी कथा ॥
संख्यातकपुण्यवर्षादीर्घाच्च रात्ररत् ।७३।११९॥ संख्यात एक पुण्य वर्षा दीर्घ इत्येतेभ्यः सर्वाशादिभ्यश्च यो रात्रिशब्दस्तदन्तात्तत्पुरुषादत् समासान्तो भवति । संख्याता रात्रिः संख्यातरात्रः, एका रात्रि रेकरात्रः, पुण्या रात्रिः पुण्यरात्रः, वर्षाणां रात्रि वर्षारात्रः, दीर्घा रात्रि दीर्घरात्रः, सर्वा रात्रिः सर्वरात्रः, रात्रेः पूर्वः पूर्वरात्रैः, द्वयो राज्योः समाहारो द्विरात्रः, रात्रिमतिकान्तो ऽतिरात्र । स्त्रियामाप् ॥
८-अवर्णेवर्णस्य, समानदीर्घः । ९-पूर्वकालेति समासः सर्वा शेत्यः अह्लादेशश्च । अतोऽह्रस्य ति णः । १०-पूर्वापरेति समासः । ११-तद्धितार्थे समासः, भवे तद्धितस्य कालेकणो द्विगोरनपत्य इति लुक्, सर्वांशेति अहादेशः। १२-उत्तरपदे तत्पुरुषसमास इत्ययहादेशेऽवर्णेवर्णस्येत्यलोपः । १३-पुंवत् , अवर्णेवर्णस्येत्यलोपः । १४-अंशिसमासः पूर्वापरेत्यनेन । १५-प्रादिसमासः, व्यासौ द्वितीया ।
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया निसश्च श्रेयसः।७।३।१२२॥ निम् शब्दात् श्वस् शब्दाच्च परो यः श्रेयशब्दस्तदन्तात्तत्पुरुषादत समासान्तो भवति । निश्चितं श्रेयो निःश्रेयसम् , शोभनं श्रेयः श्वःश्रेयसम् ॥
नत्रन्ययात्संख्याया डः।७।३।१२३॥ नमोऽव्ययाच परो यः संख्याशब्दस्तदन्तात्तत्पुरुषाद् डं: समासान्तो भवति । न दश अदेशाः, न्यूना दश इत्यर्थः। एवमनवादयः। त्रिंशतो निर्गतानि निस्त्रिंशानि वर्षाणि ॥
न किमः क्षेपे ।७।३।७०॥ निन्दायां यः किंशब्दस्तत्पूर्वपदात् समासात्प्राप्तः समासान्तो न भवति । कुत्सितो राजा किंराजा, यो न रक्षति । एवं सिखा योऽभिद्रुह्यति, किंगौर्यों न वहति, कुत्सिते अक्षिणी यस्य 'किमक्षि द्विज इत्यादि । .. __नञ् तत्पुरुषात् ७४३७१॥ नञ्तत्पुरुषात्समासान्तो न भवति । अराजा, असखा । - पूजा स्वतेः प्राक्टात् १७॥३॥७२॥ पूजार्थकस्वतिपूर्वपदात्समासात्समासान्तो न भवति, बहुव्रीहेर्यः टसमा१-मयूरख्यसकादित्वात्समासः । २-डित्यन्तस्वरादिलोपः । ३-राजन् सखेरित्यस्य निषेधः, नौ मुम इत्यनुस्वारः, किं क्षेप इति समासः । ४-गोस्तत्पुरुषादित्यस्य निषेधः । ५-सक्थ्यक्ष्णोरित्यस्य निषेधः । ६-राजनसखेः, नात् ।
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया सान्तो विहितस्ततः प्राक् । शोभनो राजा सुराजा, अतिशयितः सखा अतिसखा । पूजाग्रहणं किम् ? अतिक्रान्तो राजानमतिराज इत्यादि । प्राकटादिति किम् ? शोभने अक्षिणी यस्य स्वक्षः ॥
॥इति तत्पुरुषसमास प्रक्रिया ॥
॥ अथ द्वन्द्व समास प्रक्रिया ॥ चार्थे इन्द्रः सहोती ।३।१।११७॥ सहोक्तिविषये चार्थे वर्तमानं नाम नाम्ना सह समस्यते, स समासो द्वन्द्वसंज्ञो भवति । चार्थाश्चत्वारः समुच्चयोऽन्वाचय इतरेतरयोगः समाहारश्चेति । तत्र द्विप्रभृतीनां क्रियाकारकद्रव्यगुणानां समकक्षाणामविवक्षितक्रमयोगपद्यानामेकत्राऽऽत्मरूपभेदेनाऽन्वयः समुच्चयः । यथा-चैत्रः पचति पठति च । पचनपठनक्रिययोः क्रियात्वेन साम्येऽपि आत्मरूपभेदेन चैत्रेऽन्वेति पचनरूपेण पठनरूपेण च, न तु क्रियारूपेगैकरूपेण, ततश्चैत्रः करोतीत्यर्थाऽनभिधानात् । गौणमुख्यभावेनाऽविवक्षणाञ्च समकक्षता, क्रमयोगपद्यं च न विवक्षितम् । एवमन्यत्राऽप्यूह्यम् । समुच्चयस्थल एवाऽन्यतरस्याऽनुषङ्गिकत्वादिना गौणत्वेऽन्वाचयः। . . यथा-बटो भिक्षामट गां चानय । अत्र गवानयनस्यानुषङ्गिकत्वाद् ७-प्रादिसमासः, राजन्सखेरित्य', नोऽपदस्य । ८-सक्थ्यक्ष्ण इति टः, अवर्णेवर्णस्य । सु सि अक्षि औ।
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया: गौणत्वमिति समकक्षता नास्ति, क्रमश्चाऽप्यस्ति । अतोऽत्राऽन्याचयश्वार्थः । यत्र द्रव्याणामेव परस्परापेक्षाणां समूहो विवक्षितावयवसंख्याकः स इतरेतरयोगः । यथा चैत्रश्च मैत्रश्च घटं कुर्वाते । चैत्रमैत्रौ घटं कुर्वाते । अत्र समूहस्यैव घटकरणतात्पर्यमिति द्वयोः सहकारो गम्यते इति परस्परापेक्षा । अवयवसंख्याविवक्षणाच्च द्विवचनम् । धवखदिरौ छिन्धीत्यादावपि समूहच्छेदन एव तात्पर्य क्रमाविवक्षणादिति समूहघटकत्वेन परस्परापेक्षा, अवयवसंख्याविवक्षणाच द्विवचनम् । एवमन्यत्राऽप्यूह्यम् । स एव समूहप्रधानोऽविवक्षितावयवसंख्यः समाहारः । यथाधवखदिरपलाश तिष्ठति । समूहस्यैकत्वादेकवचनम् । इतरेतरयोगे तु धवश्च खदिरश्च पलाशश्च तिष्ठन्ति । समासे चकारो न प्रयुज्यते, तदर्थस्य समासेनाभिधानात् , उक्तार्थानामप्रयोग इति न्यायात् । अत्रेदं बोध्यम्-समुचयाऽन्याचययोः समासो न भवति, सहोक्त्यभावात् । अन्यत्र भवति तत्सत्वात् । सहोक्तिश्च वर्तिपदैः प्रत्येकं पदार्थानां युगपदभिधानम् । धवखदिरावित्यत्र. धवोऽपि
१-चैत्र सि मैत्र सि । अत्र समासे स्यादिलुक् । अवयवद्वित्वाद् द्विवचनम् । पूर्वप्रयोगस्तु समस्वरत्वाद् यथेष्टम् । २-३वश्च खदि.. रश्च पलाशश्चैषां समाहार. इति लौकिकविग्रहः । समाहारद्वन्द्वस्यैकत्वं : क्लीबत्वं च । पूर्वप्रयोगश्चात्र यथाऽल्पस्वरम् । चैत्रश्च मैत्रश्चाऽनयोरितरेतरयोगक्षेत्रमैत्रौ मैत्रचैत्रौ वा ।
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुमक्रिया द्वयर्थः खदिरोऽषि द्वयर्थः। धवश्च खदिरश्चेति वाक्ये चकार एनमेवार्थमाह। एवं समाहारेऽपि बोध्यम् । समुच्चयान्वाचयस्थले तु सम्रहान्वयाविवक्षणान सहोक्तिरिति बोध्यम् । एकश्च विंशतिश्चैकविंशतिरित्यादिसंख्याद्वन्द्वे इतरेतरयोगे समाहारे वा समूहैकत्वसंख्यैव विवक्ष्यते । शब्दशक्तिस्वाभाव्यादित्येकवचनम् , आशताद् द्वन्द्व इति लिङ्गानुशासनाच्च स्त्रीलिङ्गता बोध्या। लघ्यक्षरेत्यादि सूत्रे एकग्रहणाद् बहूनामपि द्वन्द्वः। चैत्रश्च मैत्रश्च दत्तश्व चैत्रमैत्रदत्ता गच्छन्ति । वक्रश्च कुटिलश्च वक्रौ, देवश्च देवश्च देवौ, एवंविधेषु समानार्थरूपादिस्थलेषु द्वन्द्वस्या-- ऽपवाद एकशेष एव न द्वन्द्वः । यद्यपि द्वन्द्वे कृतेऽप्ये कशेषः संभवति, तथापि 'सत्यपि सम्भवे बाधनं भवतीति वचनाद द्वन्द्वो बाध्यत एव । अन्यथा वाक् च वाक् च वाचावित्यादौ परत्वात् समासान्तप्रत्यये वैरूप्यादेकशेषो न स्यादिति ध्येयम् । इतरेतरयोगद्वन्द्वतत्पुरुषयोः परपदलिङ्गमित्युत्सर्ग इत्यनुसन्धेयम् ।
विरोधिनामद्रव्याणां नवा इन्द्रः स्वैः ।३।१।१३०॥ विरोध्यर्थवाचिनां द्रव्यमप्रतिपादयतां शब्दानां द्वन्द्वो एकार्थों वा भवति स चेद द्वन्द्वः सजातीयैरारभ्यते । द्रव्यमिह गुणाद्याश्रयः । सुखं च दुःखं च मुखदुःखम् , १-लध्वक्षरत्वात्पूर्वनिपातः।
-
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया मुखदुःखे । शीतोष्णं शीतोष्णे इत्यादि । सहानवस्थानमिह विरोधः, विरोधिनामिति किम् ? कामक्रोधी, रूपरसगन्धस्पर्श इत्यादि। अद्रव्याणामिति किम् ? शीतोष्णे उदके स्तः। स्वैरिति किम् ? बुद्धिसुखदुःखानि । समाहारविवक्षायामेकत्वस्येतरेतरयोगविवक्षायामनेकत्वस्य च सिद्धत्वाद्विकल्पे सिद्ध सर्वमिदं विकल्पानुक्रमणं नियमार्थम् , सिद्धे सत्यारम्भो नियमार्थ इति वचनात् । ततश्च विरोधिनामेव अद्रव्याणामेव स्वैरेवेति नियमो बोध्यः, तेन प्रत्युदाहरणे सर्वत्रेतरेतरयोग एव ॥ __पशुव्यञ्जनानाम् ।३।१।१३२॥ पशूनां व्यञ्जनानां च स्वैर्द्वन्द्व एकार्थों वा भवति । गौश्च महिषश्च गोमहिषम् , गोमहिषौ । द्वन्द्वैकत्वे क्लीवता बोध्या। दधिघृतम् , दधिघृते । स्वैरेव तेनेह न-गोनेरौ । एव मन्यत्र ॥
तस्तृणधान्यमृगपक्षिणां बहुत्वे ।।१।१३३।। एतेषां बहुत्वे वर्तमानानां स्वैर्द्वन्द्व एकार्थों वा भवति ।
२-स्वरादित्वादुष्णशब्दस्य पूर्वनिपातप्राप्तावपि धर्मार्थादित्वाच्छीत- शब्दस्याऽपि पूर्वनिपातः । एवं चोष्णशीते इत्यपि । १-२-धर्मार्थादित्वात्पूर्वप्रयोगः, क्रोधकामावित्याद्यपि । ३-बुद्धे विषयः
सुखादीति न सजातीयता । अनेकस्य प्राक्प्रयोगे प्राप्ते यथेष्टम् । ४-अल्पस्वरस्य प्राक्प्रयोगः । ५-इदन्तस्य प्राक्प्रयोगः । ६-अल्पस्वरस्य प्राक्प्रयोगः ।
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४४ हैमनूतनलवुप्रक्रिया - 'प्लक्षाश्च न्यग्रोधाश्च प्लक्षन्यग्रोध , प्लक्षन्यग्रोधाः । कुशकाशम् , कुशकाशाः। तिलमाषम् , तिलमाषाः। रुरुषतम् , रुरुपृषताः। हंसचक्रवाकम् , हंसचक्रवाकाः । एकस्याऽपि पदस्य बहुत्वे एतत् । प्लक्षश्च न्यग्रोधाश्च 'प्लक्षन्यग्रोधम् , प्लक्षन्यग्रोधाः। बहुत्वे इति किम् ? 'प्लक्षच न्यग्रोधश्च प्लक्षन्यग्रोधौ अत्रेतरेतरयोग एव । एवमन्यत्र । स्वैरित्येव प्लक्षयवाः ॥ ..
सेनाक्षुद्रजन्तूनाम् ।३।१।१३४॥ सेनाङ्गानां क्षुद्रजन्तूनां च बहुत्वे वर्तमानानां स्वैर्द्वन्द्व एकार्थों नित्यं भवति । अश्वाश्च रथाश्चाऽश्वरथम् । रथिकाश्वारोहम् । क्षुद्रजन्तवोऽल्पकाया: प्राणिन आनकुलमिह, यूकालिक्षम् । बहुत्वे एव-अश्वश्च रथश्च अश्वरथौ । स्वैरेव हस्तिमशकाः।
प्राणितूर्याङ्गानाम् ।३।१।१३७॥ प्राण्यङ्गानां तूर्यागानां च स्त्रैर्द्वन्द्व एकार्थों भवति । दन्ताश्च ओष्ठौ च एषां समाहारो दन्तौष्ठम् । पाणी च पादौ च एषां समाहारः पाणिपादैम् । शङ्खश्च पटहश्वाऽनयोः समाहारः ७-१०-११-अल्पस्वरस्य प्राक्प्रयोगः । ८-९-लध्वक्षरस्य प्राङ्
निपातः । १२-धर्मार्थादिः । यवप्लक्षा इत्यपि । .. १-लध्वक्षरस्य प्राङ् निपातः । २-समाहारस्य मुख्यत्वात् क्लीबत्वाद् ह्रस्वत्वम् । समस्वरत्वाद् लिक्षायूकमित्यपि । ३-जसः स्थानिवद्भावेन व्यञ्जनादौ वा पदत्वान्नाम्नो न इति नलोपः । अल्पस्वरस्य प्राक्प्रयोगः । ४-इदन्तस्य प्राक्प्रयोगः ।
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
५४५ शङ्खपटहम् । मार्दङ्गिकपाणविकम् । स्वैरेव-पाणिश्च पणवश्च पाणिपणवौ ॥
नित्यवरस्य ।३।१।१४१॥ नित्यमनिमित्तं जातिनिबद्धं वैरं येषां तद्वाचिनां शब्दानां स्वैर्द्वन्द्व एकार्थों भवति । अहिश्च नकुलश्चानयोः समाहारोऽहिनकुलम् । क्षुद्रजन्तुत्वेऽपि परत्वादने नैवैकार्थतेतीहोपन्यासः। पशुविकल्पः, पक्षिविकल्पश्च परत्वादनेन बाध्यते । अश्वमहिषम् , काकोलूकम् । यत्र न निनिमित्तं वैरं तत्र समाहार इतरेतरयोगो वा यथेष्टम् । देवासुरम् । देवासुरा इत्यादिः ॥
गवाश्वादिः ।३।१११४४॥ गवाश्वादिद्वन्द्व एकार्थों भवति । गौश्वाऽश्वश्चानयोः समाहारो गोश्वम् । पुत्रपौत्रम् , मूत्रपुरीषम् , मांसशोणितम् , दासीदासमित्यादि । आकृतिगणोऽयम् ॥ ... न दधिपय आदिः ।३।१।१४५॥ दधि पयः प्रभृतिर्द्वन्द्व एकार्थों न भवति । दधि च पयश्चाऽनयो
४. ५-७-अल्पस्वरस्य प्राक्प्रयोगः । ६-समस्वरत्वाद्ययेष्टं प्राक्प्रयोगः ।
८-स्वरादित्वादल्पस्वरत्वान्महिषापेक्षयाऽय॑त्वाच्च प्राक्प्रयोगः। ९-राजदन्तादिः । १०-अय॑त्वात्प्राक्प्रयोगः । ११-राजदन्तादिः, स्वरे
वेत्यवादेशः, समानदीर्घः । १-लध्वक्षरत्वादय॑त्वाच्च । २-अल्पस्वरः ।। ३-अल्पस्वरः । ४-स्त्रिया मातृतयाऽर्च्यत्वात् ।
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४६
हैमनूतनलघुप्रक्रिया 'रितरेतरयोमो दधिपयेसी । शुक्लं च कृष्णं नाऽनयोरितरेतरयोगः शुक्लकृष्णे । दीक्षातपसीत्यादि ।
सङ्ख्याने ३।१।१४६॥ इयत्तापरिच्छेदः संख्यानम् । वर्तिपदार्थानां संख्याने गम्यमाने द्वन्द्व एकार्थों न भवति । दश गोमहिषाः । पशुविकल्पो निषिध्यते । एवञ्चेशस्थले इतरेतरयोग एव । यथा-इयन्तो गवावा इत्यादि ॥
राजदन्तादिषु ।३।१।१४९॥ राजदन्त इत्यादिषु समासेष्वप्राप्तपूर्वनिपातं प्रानिपतति । दन्तानां राजा राजदन्तः। अत्र व्याकरणे निर्धारणषष्ठ्याः समासो न निषिध्यते इति षष्ठीसमासे प्रथमोक्तत्वात् दन्तशब्दस्यैव पूर्वनिपातः प्राप्तः। ऋणेऽधमोऽधमर्णः, एवमुत्तमर्णः । अत्र ऋषस्य प्राप्तः। उलूखलं च मुशलं चोलूखलमुशले । अत्राल्पस्वरत्वान्मुशलस्य प्राप्तः। गवाश्वम् । अत्र स्वरादेः प्राप्तः। पुत्रपती, जायापती, दम्पती, जम्पती । स्वस्पती । मणे निपातनाद् जायाया दम्भावो जम्भावश्च । अत्रेदन्तस्य पूर्वप्रयोगः प्राप्तः। आकृतिगणोऽयम् । क्वचिद्विकल्पोऽपि-पुरुषाणामुत्तम उत्तमपुरुषः, पुरुषोत्तमः। मध्यगृहम् , मुडमध्यम् । बिम्बैमिव-बिम्बम् , तच्च सोऽधरश्चा५-इदन्तस्य प्राक्प्रयोगः। ६-यथेष्टं प्राक्मयोगः। कृष्णशुक्ले इत्यपि । - अपत्वात् । १-निस्णिषष्ठयन्तेन षष्ठीसमासः । २-षष्ठी समासः । ३-उपमेयमिति समासः ।
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रकिया
५४७
घरबिम्बम् बिम्बाधरः श्रोष्ठबिम्बम् बिम्बोष्ठे इत्यादि । धर्मार्थादिषु द्वन्द्वे |१| ३ | १५९ ।। धर्मार्थादौ द्वन्द्वे समासे प्राप्तपूर्वनिपातं वा पूर्वं निपतति । धर्मार्थी, अर्थधम । कामार्थी, अर्थकामौ । शब्दार्थो अर्थशब्दौ । आदयन्तौ, अन्तादी । गुणवृद्धी, वृद्धिगुणौ । दीर्घलघू, 'लघुदीर्घौ । तपःश्रुते श्रुतपसी इत्यादि । आकृतिगणोऽयम् । वसन्तग्रीष्म, ग्रीष्मवसन्तौ इत्यादि ।
लध्वक्षरासखीदुत्स्वराद्यदल्पस्वराचर्यमेकम् | ३ | १११६० ॥ लध्वक्षरं सखिवर्जितेकारोकारान्तं स्त्रराद्यकारान्तमल्पस्वरम् - अर्च्यवाचि च शब्दरूपं द्वन्द्वे समासे पूर्व निफ्तति, यत्र चानेकसम्भवस्तत्रैकमेव । क्रमश उदाहरणानि - तिलेमाषम्, पतिसुतौ स्वादुतिक्तौ । सखि - वर्जनादनियमः सखिसुतौ सुतसखायौ | स्पर्धे परमेव"व्रीहियवौ । इदुतोः स्पर्धे यथेष्टम् - पतिवस वसुपती । शस्त्रम् | स्पर्धे परमेव-उष्ट्रखरम् । प्लÃन्यग्रोधी । वार्थी ॥ श्रद्धामेधे दोक्षातपसी ।
"
ง
- बौष्ठौताबित्यल्डक् । ५- परत्वात्स्वराद्यदन्तस्य नित्यं प्राप्तिः । ६-लध्वक्षरस्य प्रात्रिः । ७- अर्च्यस्य प्राप्तिः । ८-अल्पस्वरस्य प्राप्तिः । ९ – धान्यविकल्पः लध्वक्षरस्य प्राक्प्रयोगः । १०- सख्युरित इत्यैत् आयादेशः ११ - इतरेतरयोगः सूत्रनिर्देशषमेव परमसिह मोध्यम् । १२- स्वरादन्तस्य प्राक्प्रयोगः १ २३-लध्वक्षर तिस्वरादन्तः परः । १४-१५-अल्पस्वरः प्राक् । १६-१० - अस्य प्राप्रयोगः ।
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________
.: हैमनूतनलघुप्रक्रिया ___ मासवर्णभ्रात्रनुपूर्वम् ।।३।१११६१॥ मासवाचि वर्णवाचि भ्रातृवाचि च शब्दरूपं द्वन्द्व समासे अनुपूर्व पूर्व निपतति । फाल्गुनचैत्रौ, चैत्रवैशाखौ-फाल्गुनचैत्रवैशाखाः। ब्राह्मणक्षत्रियौ, ब्राह्मणक्षत्रियविट्शूद्राः। बलदेववासुदेवौ, युधिष्ठिरभीमार्जुनाः।
भर्नु तुल्यस्वरम् ३।१।१६२॥ तुल्यसंख्यस्वरं नक्षत्रवाचि ऋतुवाचि च शब्दरूपं द्वन्द्वसमासे अनुपूर्व पूर्व निपतति । कृत्तिकारोहिण्यः, - · अश्विनीभरणीकृत्तिकाः। हेमन्तशिशिरौ, हेमन्तशिशिरवसन्ताः-तुल्यस्वरमिति किं ? ग्रीष्मेवसन्तौ । ... स्त्रियाः पुंसो द्वन्द्वाच्च ।७।३।९६॥ स्त्रीशब्दात् परोय: पुंस् शब्दस्तदन्ताद् द्वन्द्वात्कर्मधारयाच अत्समासान्तो भवति। स्त्री च पुमांश्वाऽनयोः समाहारः स्त्रीपुंसम् । इतरेतरयोगे-स्त्रीपुंसौ स्त्रीपुंसाः । स्त्री चासौ पुमांश्च स्त्रीपुंसः शिखण्डी।
ऋक्सामर्यजुषधेन्वनडुहवाङमनसाहोरात्ररात्रिदिवनक्तंदिवाहर्दिवोर्वष्ठीवपदष्ठीवाक्षिध्रुवदारंगवम् ७३९७॥ ऋकसामादयो द्वन्द्वा अप्रत्ययान्ता निषात्यन्ते। ऋक् च साम-च ऋवसामे । ऋक् च यजुश्च, ऋग्यजु.१-अल्पस्वरम् । २-अय॑त्वात्प्राक् । ३-अल्पस्वरप्राक् । नस्तद्धित इत्यन्त्य
स्वरादिलोपः । पदत्वाचनः कगम् धुटस्तृतीयोऽघोषे प्रथमः । ४-चज इति कः, धुट इति तृतीयः। .. .........
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतन लघुप्रक्रिया
५४९
पम् । धेन्वनडुहौ । वाक् च मनश्च वामैनसम् । अहश्च रात्रिश्व अहोरात्रः । रात्रिश्च दिवा च त्रिन्दिवम् । नक्तं च दिवा च नक्तन्दिवम् । अहश्च दिवा च अहर्दिवम् । ऊरू च अष्ठीवन्तौ च उर्वष्ठीम् । निपातनादन्त्यस्वरादिलोपः । पादौ च अष्ठीवन्तौ च पष्ठीवम् । अत्र पद्भावोऽपि । अक्षिणी च भ्रुवौ चाक्षिभ्रुवम् । दाराश्च गावश्च दारगवम् ।
चवर्गदहः समाहारे | ७|३|१८|| चवर्गदकारषकारहकारान्तात् समाहारद्वन्द्वाद अत्समासान्तो भवति । वाक् च त्वक् च वाक्त्वचम् । वाक् च समुच्च वाक्संमुच्छम् । श्रीजम् । सम्पद्विपर्दम् । वाकू च त्विट् च वक्त्विषम् । छत्रं चोपानहौ च छत्रोपानहम् । इतरेतरयोगे तु वाक्त्वचौ
9
५- उदन्तं प्राक्, समाहारे तु हान्तत्वेनैव सिद्धम् । ६ - अल्पस्वरम् प्राक् । पदत्वाच्च इति कः, धुटस्तृतीयः तृतीयस्येति पञ्चमः, इतरेतरयोगद्वन्द्वे परपदलिङ्गता समाहारे क्लीबता वा । ७-स्वरादि प्राक्, पदत्वेऽरीति प्रतिवादतिरुः घोषवतीत्युः, ओत्वम्, रात्रान्तत्वात्पुंस्त्वम् । ८- इदन्तंप्राक्, पूर्वपदस्य मोऽन्तो निपातनात् तौ मुम इत्यनुनासिकः, क्लिब - त्वाद् ह्रस्वः । ९ - रो लुपीति रः । १० - उदन्तं प्राकू, प्राण्यङ्गम् । ११प्राण्यङ्गम्, अल्पस्वरं प्राक् । १२ - प्राण्यङ्गम् इदन्तं प्राकू, भ्रुश्नोरित्युव् । १- अर्च्यम्, समाहारकत्वम् एवमग्रेऽपि । चज इति कः घुटस्तृतीयोऽघोषे प्रथमः | २ - अर्च्यम्, उच्छधातुस्तुदादिः, सम्पूर्वादस्मात् क्विप् । छकारस्य पदस्येति लोपः समुच् । ३ - अर्च्यम् । ४ अर्यम् । ५ - अर्च्चम् । ६ -अर्थम् ।
,
,
३४
›
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५०
है मनूतनलघुप्रक्रिया वाक्वच इत्येवमादयः ॥
॥ इति बन्छ समासप्रक्रिया ॥
॥ अथ एकशेषप्रक्रिया ॥ समानामर्थेनैकः शेषः।३।१।११८॥ समानार्थानां शब्दानां सहोक्तौ गम्यायाम् एकः शिष्यते । अर्थादन्ये निवर्तन्ते । समानार्थी शब्दाः-सरूपा विरूपाश्च । तत्र यथेष्टमेकः शिष्यते । बहुवचनमतन्त्रम् । तेन द्वयोरप्येकः शिष्यते इति बोध्यम् । “यः शिष्यते स लुप्यमानार्थाभिधायीति" न्यायाद् द्विवचनादिकं बोध्यम् । वक्रश्च कुटिलश्च वक्रौ, कुटिलौ वा स्तः । साधुश्च मुनिश्च व्रतो च साधवो मुनयो वतिनो वा वन्दनीयाः, सहोक्त्यभावे तु-साधुश्च मुनिश्च व्रती चाऽऽ. गच्छति नमति गच्छति इत्येव, नैकशेषः।। ___ स्यादावसंख्येयः ।३।१।११९॥ सर्वस्मिन् स्यादौ विभक्तौ तुल्यरूपाणां सहोक्तौ गम्यायामेकः शिष्यतेऽसंख्येयः । संख्येयवाचिशब्दरूपं वर्जयित्वेत्यर्थः। विरूपस्थले प्रकृतिवैरुप्यादेव न तुल्यरूपतेति सरूपार्थ सूत्रम् । अक्षश्च शकटाक्षः, अक्षश्च देवनाक्षः, अक्षश्च विभीतकाक्ष:-अक्षाः सन्ति ।
-
७-"प्रत्यर्थ शब्दा अभिनिविशन्त" इति न्यायानुरोधात्सरूपविरूपादिनानाशब्दानां समानार्थादीनां सह प्रयोगापत्तिवारणाय एकशेषारम्भ इति बोध्यम् ।
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतमलघुप्रक्रिया
५५१ मुनि च मुनिं च मुनि च मुनीन् वन्दस्व । जिनं च महावीरं जिनं च पार्थ, जिनौ नमति । नारी च नारी च नायौं गच्छतः। स्यादाविति किम् ? माता च जननी, माता च धान्यस्य परिच्छेत्ता, मातृमातारौ । अत्र औकारे मातरौ माताराविति रूपे इति न सर्वस्मिन् स्यादौ सरूपता । असंख्येय इति किम् ? एकश्चैकश्च, द्वौ च द्वौ च, त्रयश्च त्रयश्च "आ दशभ्यः संख्या संख्येये"। संख्यानवाचिनस्तु भवत्येवविंशतिश्च विंशतिश्च, विंशती द्वे गवाम् ॥
त्यदादिः ।३।१।१२०॥ त्यदादिनाऽन्येन च सहोक्तौ त्यदादिरेवैकः शिष्यते । स च चैत्रश्च तौ । अयं च मुनिश्च इमौ । स्पर्धे परमिति त्यदादीनां मिथः सहोक्तौ यद् यत्पाठे परं तसदेवैकं शिष्यते । स च यश्च यौ। स च त्वं च युवाम् । त्वं च भवांश्च भवन्तौ । भवांश्च अहं च आवाम् । त्वं च भवांश्च अहं च वयम् । बहुलाधिकारात् क्वचित्पूर्वमपि-स च यश्च तौ । त्वं च भवांश्च युवाम् । एतेन सर्वादिगणे क्वचिद् अस्मच्छब्दात्परं भवतुशब्दपाठोऽपपाठः । स्त्रीपुंनपुंसकानां सहवचने स्यात्परमिति लिङ्गानुशासनात्-सा च चैत्रश्च तौ, सा च कुण्डे च सानि, स च इयं च अदश्च अमूनि ॥ __ भ्रातृपुत्राः स्वसहितृभिः ।३।१११२१॥ स्वस्रर्थेन सहोक्तो भ्रात्रथैः शब्दो 'दुहित्रथैन सहोतो पुनार्थ एका ८-अर्च्यत्वात्प्राक प्रयोगः
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________
.५५२
हैमनूतनलघुप्रक्रिया शिष्यते । भ्राता च स्वसा च भ्रातरौ, पुत्रश्च दुहिता च पुत्रौ । एवं सोदर्यमुतादिपर्यायस्थलेऽपि बोध्यम् । - श्वशुरः श्वश्रूभ्यां वा ।३।१।१२३॥ जातो धवयोगे
च श्वश्रशब्देन सहोक्तौ श्वशुरशब्द एको वा शिष्यते । श्वशुरश्च श्वश्रूश्च श्वशुरौ, श्वश्रूश्वशुरौ ।
पुरुषः स्त्रिया ।३।१।१२६॥ पुरुषप्राणिवाचिशब्दः स्त्रीवाचिना शब्देन सहोक्तौ शिष्यते, स्त्रीपुरुषमात्रभेदश्चेद् भवति । पटुश्च पट्वी च पटू, कुक्कुटश्च कुक्कुटी च कुक्कुटौ । ब्राह्मणश्च ब्राह्मणी च ब्राह्मणौ । ' ग्राम्याशिशुद्विशफसो स्त्री प्रायः ।३।१।१२७॥ ग्राम्या अशिशवो ये द्विखुराः पशवस्तेषां संघे स्त्रीपुरुषाणां सहोक्तौ प्रायः स्त्रीवाची एकः शिष्यते, स्त्रीपुरुषमात्रभेदश्चेद् भवति । गावश्चमे गावश्चेमा इमा गावः । अन्यत्र पुरुषशेष एव । अश्वाश्चमा इमेऽश्वा इत्यपि । प्रायो ग्रहणात्उष्ट्रयश्च उष्ट्राश्चोष्ट्रा इत्यादि । गावश्च बलीवर्दाश्च गोबेलीवर्दम् । अत्र प्रकृतिभेदोऽपीति न भवति । ___ क्लीवमन्येनैकं च वा ।३।१११२८॥ क्लीबं नामाऽक्लीबेन सहोक्तावेकं शिष्यते क्लीबाक्लीवमात्रभेदश्चेद् भवति, शिष्यमाणं चैकार्थ वा. भवति । शुक्लं च शुक्लश्च १-अय॑त्वात्प्राक् प्रयोगः २-अर्घ्य प्राक् । .....
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
५५३ शुक्लं शुक्ले वा। शुक्लं च शुक्लश्च शुक्ला च शुक्लं शुक्लानि वा । अन्येनेति किम् ? शुक्लं च शुक्लं च शुक्ले, शुक्लं च शुक्लं च शुक्लं च शुक्लानि । हिमं च हिमानी च हिमहिमान्यौ । अत्रार्थभेदोऽपीति न भवति ।
पिता मात्रा वा ।३।१११२२॥ मातशब्देन सहोक्तौ पितृशब्द एकः शिष्यते वा । पिता च माता च पितरौ । ___ मातरपितरं वा ।३।२।४७॥ मातृपितृशब्दयोः पूर्वोचरपदयोर्द्वन्द्वे मातरपितरेति ऋकारस्य अर इति वा निपात्यते । मातर-पितरौ । ... आ द्वन्द्वे ॥२॥३९॥ विद्यायोनिसम्बन्धनिमित्ते सति प्रवर्तमानानामृकारान्तानां शब्दानां द्वन्द्वे सत्युत्तरपदे परे पूर्वपदस्याऽऽकासेऽन्तादेशो भवति । मातापितरौ । नान्दाथातरौ, होतापोतारौ।
पुत्रे ।३।२।४०॥ पुत्रशब्दे उत्तरपदे परे द्वन्द्वे विद्यायोनिसम्बन्धे-निमित्ते सति प्रवर्त्तमानानामृकारान्तानामाकारोऽन्तादेशो भवति । मातापुत्रौ, पितापुत्रौ ।
॥ इत्येकशेषप्रक्रिया ॥ १-स्यादावसंख्येय इत्येकशेषः । २-अल्पस्वरं प्राक् । ३-अर्च्य प्राक् । ४-धर्मार्थादिः, याताननान्दरौ । ५-६-७ अर्घ्य प्राक् ।
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५४
हैमलघुनूतनप्रक्रिया ॥अथाऽलुप्ममासप्रक्रिया॥ न नाम्येकस्वरात् खित्युत्तरपदेऽमः ।३।२।९।। नाम्यन्तादेकस्वरात्पूर्वपदात्परस्याऽमः खित्प्रत्ययान्ते उत्तरपदे परे लुप् न भवति । स्त्रियं स्त्री वाऽऽत्मानं मन्यते, स्त्रींमन्यः, स्त्रियमन्यः।
असत्वे उसे।३।२।१०॥ असत्त्वे विहितस्य ङसेरुत्तरपदे लुप् न भवति । स्तोकान्मुक्तः। दूरादोगतः ॥
ओजोऽजःसहोऽम्भस्तमस्तपसष्टः ३२॥१२॥ एभ्यः परस्याः टाविभक्तेरुत्तरपदे परे लुप् न भवति । ओजसाकृतमित्यादि । समासफलमैकपद्यम् , ततश्च नामधातुतद्धितादिप्रत्ययादि।
परात्मभ्यां डेः ।३।२।१७॥ परात्मशब्दाभ्यां परस्या के विभक्तेरुत्तरपदे परे लुप् न भवति संज्ञायाम् । पैरस्मैपदं परस्मैभाषा, आत्मनेपदम् , आत्मनेभाषा ।
तत्पुरुषे कृति ।३।२।२०॥ अव्यञ्जनात्परस्याः
८-९-वाऽम्शसोतोय , पक्षे समानादिति लुक् । तौ मुम इत्यनुस्वारो
मकारो वा । कर्तु: खर, दिवादेः श्यः, उस्युक्तसमासः, लुगस्य । १-क्तेनाऽसत्त्व इति समासः, स्तोकाल्पे ते पञ्चमी, तृतीयस्य-पञ्चमे,
दूरादित्यसत्त्वारादिति सिः । २.-करणे तृतीया, कारकं कृतेति समासः। ३-तादर्थे चतुर्थी, हितादित्वात्समासः । .
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुपक्रिया . ५५५ सप्तम्याः कृदन्ते उत्तरपदे परे तत्पुरुषे लुप् न भवति, बहुलम् । स्तम्बे रमते स्तम्बेरमः। पात्रेसमितः । बाहुलकात् क्वचिदन्यतोऽपि-गोर्युचरः। काचिनिषेधो न-मद्रचरः । क्वचिद्विकल्पः, खेचरः खचरः। वनेचरः वनचरः पड्केरुहम् , पङ्करूहम् ।
मध्यान्ताद् गुरौ ।३२।२१॥ मध्यान्तशब्दाभ्यां परस्याः सप्तम्या गुरुशब्दे उत्तरपदे परे लुप् न भवति । मध्येगुरुः, अन्तेगुरुः। मतान्तरेण मध्यगुरुरन्तगुरूरित्यपि ॥
वर्षक्षरवराप्सर शरोरोमनसो जे ।३।२।२६॥ वर्ष, क्षर, वर, अप् , सरस् , शर, उरस् , मनसू इत्येतेभ्यः परस्याः सप्तम्या जे उत्तरपदे परे वा लुप् भवति । अप्सु जातवदप्सुजेम् । अन्नम् । सरसि जातवत्सरसिज, सरोजेम् । उरसिजम् उरोजम् । मनसिजम् मनोजम् ।
षष्ठयाः क्षेपे ।३।२॥३०॥ क्षेपे गम्ये उत्तरपदे
४-विषयसप्तमी, शोकापनुदेत्यादिना कप्रत्ययान्तो निपातः, ङस्युक्तसमासः ।
५-पात्रे समितादयः इति समासः । ६-७-८ चरेष्ट इति टः, ङस्युक्तसमासः । ९-औपश्लेषिकसप्तमी, नाम्युगन्त्येति कः, उस्युक्त समासः । १०-औपश्लेषिक सप्तमी । शौण्डादित्वात्समासः । ११-सप्तम्या इति डेऽन्त्यस्वरादिलोपे उस्युक्तसमासः, लुपि तु धुटस्तृतीयः । १२नामेति पदत्वे, सोरुः, घोषवतीत्युः, अवर्णस्येत्योकारः।
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५६. हैमनूतनलवुप्रक्रिया परे षष्ठया लय् न भवति । चौरस्य कुलम् । तत्वकथने तु चौरकुलम् । ... पुत्रे वा ३।२॥३१॥ क्षेपे गम्ये पुत्रशब्दे उत्तरपदे परे षष्ठया लुप् वा न भवति । दास्याः पुत्रः, दासीपुत्रः। तत्त्वाख्याने तु दासीपुत्र इत्येव । एवमन्यत्रापि ।
पश्यद्वादिशोहरयुक्तिदण्डे ।३।२॥३२॥ पश्यद् वाग् , दिक्शब्देभ्यः परस्याः षष्ठया यथासंख्यं हरयुक्तिदण्डेघूत्तरपदेषु लुब् न भवति । पश्येतो हरः। अनादरे षष्ठी। जनं पश्यन्तमनादृत्य हर्तेत्यर्थः । वाचोयुक्तिः, दिशोदण्डः। सम्बन्धषष्ठयौ ।
देवानां प्रियः ।३।२॥३४॥ अत्र षष्ठया लुवभावो निपात्यते ।
स्वसृपत्योर्वा ॥२॥३८॥ विधायोनिसम्बन्धे निमित्ते सति प्रवर्तमानानामृकारान्तानां सम्बन्धिन्याः षष्ठयाः स्वस्पत्योरुत्तरपदयो योनिसम्बन्धनिमित्तयोः परयोलब् वा न भवति ।
मातृपितुः स्वसुः ॥२॥३॥१८॥ मातृपितृभ्यां परस्य स्वसशब्दसम्बन्धिनः सकारस्य समासे पो भवति । १-हरतेः पचाद्यच् ।
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
५५७ अलुपि वा।२।३।१९॥ मातृपितृभ्यां परस्य स्वसृशब्दसम्बन्धिनः सकारस्याऽलुपि समासे पो वा भवति । मातु:वसा, मातुःस्वसा, मातृष्वसा, एवं पितुःष्वसेत्यादिः ।
निर्दुः सुवेः समसूतेः।२॥३॥५६॥ निर्दुःसुविभ्यः परस्य समसतिसम्बन्धिनः सकारस्य पो भवति । समानिष्क्रान्तो निःषमः । दुःस्थिताः समाः यस्मिन् स दुःषमः कालः। एवं सुषम इत्यादि । ___ ऋतां विद्यायोनिसम्बन्धे ।।२।३७॥ ऋकारान्तानां शब्दानां विद्याकृते योनिकृते च सम्बन्धे निमित्ते सति वर्तमानानां सम्बन्धिन्याः षष्ठया विद्यायोनिसम्बन्धे एव निमित्ते सति वर्तमाने उत्तरपदे लुप् न भवति । __ भ्रातुष्पुत्रकस्कादयः ।।३।१४॥ भ्रातुष्पुत्रादयः कस्कादयश्च कखपफेषु - परेषु रेफस्य स्थाने यथासंख्यं कृतषत्वसत्वाः साधवो भवन्ति। भ्रांतुष्पुत्रः, परमं च तद् यजुश्च परमयजुः, तस्य पात्रं परमेयजुष्पात्रम् । कैस्कः कौतस्कुंत इत्यादि । नामिनः परस्य रेफस्य पत्वमन्यत्र सत्वमिति विवेकः।
॥ इत्यलुप् समासः ॥ २-ऋतामिति षष्ठया अलुप् , ऋनो डुरो रेफस्य षः। ३-षष्ठी तत्पुरुषः,
सकारस्य रुः । ४-वीप्सायां द्वित्वे कस्कस् इत्यत्र रुत्वे सः। ५-वीप्सायां द्वित्वे कुतस् कुतस् इत्यत्र शैषिको भवेऽर्थेऽण् , प्रायोऽव्ययस्येत्यन्त्यस्वरादिलोप आदिवृद्धिः सो रुः । ....
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५८
हैमनूतनलघुप्रक्रिया ॥ अथ समासाश्रयप्रक्रिया ॥ एत्यकः ।।३।२६॥ ककारवर्जितानाम्यन्तःस्थाकवर्गात्परस्य सकारस्य एकारे परे समासे पो भवति, संज्ञायाम् । हरिषेणः, श्रीषेणः।
प्रष्ठोऽग्रगे ।२।३।३२॥ प्रात्परस्य स्थस्सकारस्य को निपात्यतेऽग्रगामिनि वाच्ये । श्रेष्ठः, अग्रगामीत्यर्थः। . __ हूस्वान्नाम्नस्ति ।२।३॥३८॥ नाम्नो विहिते तकारादौ प्रत्यये परे हूस्वाभामिन उत्तरस्य सकारस्य षो भवति । तल्, त्व, तस् , तय, तरप् , तमपस्तादय इहेष्टाः । चतुष्टयम् , सर्पिष्टमम् ।
गिरिनद्यादीनाम् ।।३।६८॥ गिरिनदीत्यादीनां नकारस्य वा णो भवति । गिरिणदी, गिरिनदी । मौषोणम् , माषोनम् ।
वाह्याद्वाहनस्य ।२।३।७२॥ वाह्यमिक्ष्वादि, तद्वाचिनो रेफादिमतः, पूर्वपदात्परस्य वाहनशब्दसम्बन्धिनो नकारस्य णो भवति । इधुवाहणम् । वहे: करणेऽनट् ,.
१-हरेः सेनेव सेना यस्येत्युष्ट्रमुखादिसमासः। गोश्चान्त इति हस्वः। रवर्णादिति णः । २-प्रात्तिष्ठतेः कः, अनेन षत्वे, तवर्गस्येति ठः । ३-अवयवे तयः, चटते इति सः, षत्वे, तवर्यस्येति टः । ४-प्रकर्षे तमप् । ५-षष्ठीतत्पुरुषः । ६-ऊनार्थेति तृतीयासमासः ।
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
५५९ प्रज्ञादित्वादण् । वाद्येति किम् ? सुरवाहनम् । अत्र सम्बन्धमात्रमिष्टं न वाह्यवाहकभाव इति न भवति । नरवाहनः । अत्र नर एव वाहनमिति वाह्यात्परत्वाभावान भवति ।
ग्रामाग्रान्नियः ।२।३७१।। ग्रामाग्राभ्यां परस्य नियो नकारस्य णो भवति, ग्रामणीः, अग्रणीः।
वोत्तरपदान्तनस्यादेरयुवपक्वाह्नः ।२।३७५॥ पूर्वपदस्थाद्रप्रवर्णात्परस्योत्तरपदान्तभूतस्य नागमस्य स्यादेश्चनकारस्य, णो वा भवति, न चेत्स नकारो युवन् पक्वान् शब्दसम्बन्धी भवति । मोषवापिणौ, माषवापिनौ। माषापाणि, माषवापानि कुलानि । प्रहिण्वन् , प्रहिन्वन् । धर्माङ्गण, धर्माङ्गेन । युवादिपर्युदासात्-रैम्ययूना, प्रपक्यानि, दीर्घा ही शरदित्यादौ न भवति । प्रहाणः प्रेहीणः प्रयाणमित्यादि । णत्वप्रकरणेऽलचटतवर्गशसान्तर इति सर्वत्रानुसन्धेयम् ।
७-नरो वाहनं यस्येति बहुव्रीहिः । ८-ग्रामं नयतीति क्विपि, ङस्युक्त समासः । ग्राम ङस् नी इत्यलौकिकविग्रहः । ९-माषान् वपत इति शीले णिन् , ङस्युक्तसमासः । १०-माषान् वपन्तीति कर्मण इत्यण इस्युक्तसमासः। ११-प्राद् हिधातोः, शतरि ३नुप्रत्यये उदित इति नोन्ते गतिसमासः । १२-धर्मस्याङ्गं तेन । १३-रम्यश्चासौ युवा
च तेन । १४-दीर्घाण्यहानि यस्यां सा । नान्तत्वान्डी. अनोऽस्य । १-प्राद् गतौ हाधातोः क्तः, ओदित्त्वान्नः, स्वरादिति णः। २-प्राद्
जहातेः क्तः, ओदित्वान्नः, ई wञ्जन इति ईः । ३-प्राद् यातेरनट् ।
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६०
हैमनूतनलघुप्रक्रिया - षात्पदे । २।३।९२॥ पदे परतो यः षकारस्तस्मान्निमित्तात्परस्य नकारस्य णो न भवति । निष्पानम् । एवमन्यत्र ।
क्षुम्नादीनाम् । २।३।९६॥ क्षुम्ना इत्येवमादीनां नकारस्य णो न भवति । क्षु नाति, आँचार्यानी । सर्वनाम , ग्रामनटः, हरिनन्दी, गिरिंगहनमित्यादि । आकृतिगणोऽयम् ।
ऋफिडादीनां डश्चलः ।२।३।१०४॥ऋफिड इत्यादीनामृरो लुलौ डकारस्य च लो वा भवति । लुफिडः, लुफिलः, ऋफिडः । लोम, रोम । तलुनः तरुणः, । मूलम् , मूरम् । रेखा । लेखा अर्थभेदेऽपि इला भूमिः, इराऽमृतम् । कलभो बालहस्ती, करभ उष्ट्रः । वाल: केशः, वारः क्रियाभ्यावृत्तिरित्यादि।
त्वे । २।४।१०॥ड्यावन्तस्य त्वे प्रत्यये परे बहुलं इस्वो भवति । रोहिण्या भावो रोहिणितम् , रोहिणीत्वम् , अजैत्वम् , अजात्वम् । कुमारिका। सोमपैकः। लैंक्ष्मिका, ४-पातेरनट् , निर्दुरिति षः, स्वरादिति णः प्राप्तः । ५-क्षुभ् धातुः क्रयादिः। ६-स्त्रियां ङीरानन्तश्च । ७-षष्ठी समासः, पूर्वपदस्थादिति णः प्राप्तः । ८-हरिं नन्दयतीत्येवं शीलः-तन्नामा कश्चित् । ९-षष्ठीसमासः, पूर्वपदस्थादिति णः पाप्तः। १०-श्येतैतेति ङीस्तो नश्च, णत्वम् । ११-स्त्रियामजादित्वादाब्दीर्घः । १२-वयस्यनन्त्ये इतिङीः, अल्पादौ कः, ड्यादिदुत इति ह्रस्वः । १३-सोमंपिबतीति क्विप् । अज्ञातादौ कः । १४-अल्पादौ कः। ।
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया वधुका । बहुर्कुमारीकः, बहुर्लक्ष्मीकः ।
नवाऽऽपः । २।४।१०६॥ आपः कचि परे हुस्वो वा भवति । प्रियखट्वकः, प्रियखट्वाकः । बहुमालेकः । बहुमालाकः ॥
नाम्नि । ३।२१७५॥ अष्टन् शब्दस्योत्तरपदे परे संज्ञायां दीघोऽन्तादेशो भवति । अष्टौ पदान्यत्र-अष्टापदः कैलासः। अष्टापदं सुवर्णम् , अष्टौवको मुनिः। ___ ऋषौ विश्वस्य मित्रे ॥२॥७९॥ विश्वशब्दस्य मित्रशब्दे उत्तरपदे परे संज्ञायामृषौ वाच्ये दीर्णोऽन्तादेशो भवति । विश्वस्य मित्रं विश्वामित्रो नामर्षिः। अन्यत्र विश्वमित्रमित्येव । __ वसुराटोः ।।२।८१॥ विश्वशब्दस्य वसौ राटि चोत्तरपदे दीर्घोऽन्तादेशो भवति । विश्वं वस्वस्य विश्वावसुः । विश्वस्मिन् राजते विश्वारोट् । राट् इति निर्देशादिह नविश्वराजौ, विश्वराजः:-विश्वाराड्भ्याम् , विश्वाराइत्सु, विश्वाराट्सु । नितरां वर्तन्तेऽस्यामित्यधिकरणे क्विप, नीवृज्जन१५-बह्वयः कुमार्यो यस्य, ऋन्नित्यदित इति कच् । ड्यादिति प्राप्तो हृस्वो न कचीति निषिध्यते । १६-बह्वयो लक्ष्म्यो यस्य, कच् । १७-प्रिया खट्वा यस्य, शेषादिति कच् । १८-बह्वयो माला यस्य, कच् । १९-अष्टावप्यङ्गानि वक्राणि यस्य सः । . १-क्विपि इस्युक्तसमासः। यजसृजेति षः, धुट इति तृतीयः, विरामे इति प्रथमः । २-गतिकारकस्येति दीर्घः । एवमप्रेऽपि ।
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया पदः । प्रवर्षतीति प्रावृट् । मर्म विध्यतीति मर्मावित् । अभिरोचते इत्यंभीरुक् । जलं सहते जलासट् । परितनोतीति परीतत् ।
द्वियष्टानां द्वात्रयोऽष्टाः प्राक् शतादनशीति'बहुव्रीहौ ।३।२।९२॥ द्वि, त्रि, अष्टन् इत्येतेषां यथासंख्यं
द्वा, त्रयस् , अष्टा, इत्येते आदेशाः प्राक् शतात्संख्यायामुत्तर'पदे परतो भवन्ति । अशीति बहुव्रीहिसमासविषयं चोत्तरपदं
वर्जयित्वा । द्वयधिका दश, द्वौ च दश चेति वा द्वादश । — एवं द्वाविंशतिरित्यादि । त्रयोदश। त्रयोविंशतिरित्यादि ।
अष्टादश । अष्टाविंशतिरित्यादि । प्राक्शतादिति किम् ? द्विशतम् , द्विसहस्रमित्यादि । अनशीति बहुव्रीहाविति किम् ? द्वयंशीतिः, द्वौ वा त्रयो जा द्वित्रीः।
चत्वारिंशदादौ वा ।।२।९३॥ द्विव्यष्टानां प्राक् शताच्चत्वारिंशदादौ संख्यायामुत्तरपदे यथासंख्यं द्वा त्रयस् अष्टा इत्येते आदेशा वा भवन्त्यनशीति बहुव्रीहौ । द्वा. .. ३-मर्म विध्यतीति क्विप् । उस्युक्तसमासः, नाम्न इति न लोपः, ज्याव्यध -- इति वृत् । ४-चज इति कः, तृतीयः, वा प्रथमः । ५-हो धुडिति • ढः, तृतीयः, वा प्रथमः । ६-क्विपि यमिरमीति नलोपः, हस्वस्येति तोऽन्तः, तृतीयः, वा प्रथमः । ७-मयूरव्यंसकादिर्द्वन्द्वसमासो वा। डति ष्ण इति असो लुकि न लोपः । ८-पदत्याद्रुः घोषवतीत्युः, अवर्णस्ये- त्योकारः । ९-द्वयधिकं शतमिति मयूरव्यंसकादिः, द्वाभ्यां कृतमधिकमिति
तृतीयेवि समासः । १०-द्वयधिकाऽशीति द्वौ याऽशीतिश्चेति द्वन्द्वो वा। -११-मुज्वार्य इति समास प्रमाणीति :, अन्त्यस्वरादिलोपः, जस् ।
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६३
हैमनूतनलघुप्रक्रिया चत्वारिंशत् , द्विचत्वारिंशत् । त्रयश्चत्वारिंशत् , त्रिचत्वारिंशत्। अष्टाचत्वारिंशत् , अष्टचत्वारिंशत् ।
तेलुग्वा ।३।२।१०८॥ नामविषये पूर्वोत्तरपदे लुग् वा भवतः । देवदत्तः, देवः, दत्तः । सत्यभामा, सत्या, भामा ।
नखादयः।३।२।१२८॥ नखादयः शब्दा अकृताकाराद्यादेशा निपात्यन्ते। न खमस्यास्तीति नखः। नकुलमस्य नकुलः । न पुमान् न स्त्रीति नपुंसकम् । पृषोदरादित्वादेकस्य न शब्दस्य लोपः, निपातनादकागभावः, स्त्रीपुंसयोः पुंसकादेशश्च । नक्षीयते न क्षरति वा नक्षेत्रम् । क्षीधातोः क्षर् धातोवौणादिके ऋटि क्षादेशोऽकाराभावश्च निपातनात् । न अकं दुःखमस्निति नाकः। न विद्यन्ते ग्नाः श्रियश्छन्दांसि वा यस्य नग्नः । नास्ति परलोकादिरिति मतिरस्य नास्तिक इत्यादि ।
पुरुषे वा ।३२।१३५॥ कुशब्दस्य पुरुषशब्दे उत्तरपदे काऽऽदेशो वा भवति । कुत्सितः पुरुषः पुरुषः, कुपुरुषः।
१२-सोरुरिति रुत्वे, चटते इति शः । १३-नाम्न इति नलोपः । २-देवेन दत्त इति कास्कमिति तृतीया समासः । देष एनं देयादित्याशिषिकर्तरि ते तु देवश्चासौ दत्तश्चेति कर्मधारयः । २-कर्मधारये मुंबत् बहुव्रीहि र्वा । ३-बहुव्रीहिः कजभावो निपातनादेव । एवमिहान्यप्रयो-. मेऽपि बोध्यम् । ४-न स्त्रीधुंचाविति विग्रहः । ५-न क्षत्रमिति विग्रहः । ६-मोश्चान्त इत्याचे हृस्वः । ७- अस्त्यस्येति विग्रहः । अस्ति शब्दः सत्त्वेऽव्ययम , कच् । ८-गतिक्वन्य इति समासः, एक्मनेऽपि ।
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६४
हैमनूत लघुप्रक्रिया कुत्सिताः पुरुषा अस्मिन् कापुरुषः कुपुरुषो ग्रामः ।
अल्पे | ३ |२| १३६|| ईषर्थे वर्तमानस्य कुशब्दस्य उत्तरपदे परे काssदेशो भवति । ईषन्मधुरं कामंधुरम् । ईषदच्छं काच्छम् ।
काकवौ वोष्णे |३|२| १३७॥ कुशब्दस्योष्णशब्दे उत्तरपदे का कब इत्येतावादेशौ वा भवतः । ईषत्कुत्सितं वोष्णं कोष्णं, कवोष्णम् । पक्षे तत्पुरुषे कदादेशः, कदुष्णम् ।
पृषोदरादयः | ३ | ३|१५५ ॥ पृषोदर इत्येवं प्रकाराः शब्दा विहितलोपागम - वर्ण-विकाराः शिष्टेः प्रयुज्यमानाः साधवो भवन्ति । पृषदुदरमुदरे वास्य पृषोदेरेः, पृषत उदरं पृषोदरेम् । अत्र तकारलोपः । जीवनस्य जलस्य मूतः पटबन्धो जीमूतैः । अत्र वनस्य लोपः । वारिणो वाहको बलाहेकैः । अत्र पूर्वपदस्य व उत्तरपदादेश्व ल आदेशः । आध्यायते इत्यादयः । ध्यस्य ढयादेशः । बाहुलकात्कर्मणि डः । मह्यां रौति मयूरः । पचादित्वादचि अन्तलोपः महीशब्दस्य मयूभावः । ङस्युक्त समासः। मह्यां शेते महिषः, डप्रत्ययः । पूर्वपदस्य ह्रस्वत्वं शस्य च षत्वम् । पिशितमश्नाति पिशाचः, अय्, डन्स्युक्तसमासः, पिशितस्य पिशा देशः, अश्नातेः शस्य चादे
९-पाक्षिकः कजपि । १० - गतिवन्य इति समासः । स्वरादौ परत्वादयमेव न कत् । ११ - बहुत्रीहिसमासः । १२-१३ - षष्ठी - तत्पुरुषः । १४- याजकादित्वात्समासः । -
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया शः। शबानां शयनं श्मशानम्। पूर्वपदस्य श्मादेश उत्तरपदस्य च शानादेशः । शकस्याऽन्धुः शकन्धुः। कर्कस्यान्धुः कर्कन्धुः। अटतीत्यच् अटा, कुलानामटा कुलटा । एषु पूर्वपदान्तस्योत्तर पदादे ; लोपः। हिनस्तीति सिंहः, उदित्वानोऽन्तः, सकार-हकारयो विपर्ययः । मयूरमहिषादीनामुणादौ व्युत्पादितानामपीह व्युत्पादनमनेकधा शब्दव्युत्पत्तिज्ञापनार्थम् । आकृतिगणोऽयम् । तेन अश्व इव स्थाम बलमस्याऽश्वत्थामेत्यादयः शिष्टैः प्रयुक्ताः पृषोदरादयः । वर्णागमो वर्णविपर्ययश्व, द्वौ चापरौ वर्णविकारनाशौ। धातोस्तदर्थीतिशयेन योगस्तदुच्यते पञ्चविधं निरुक्तम् ॥१॥ वतंसः, अवंतसः। वक्रयः अवक्रयः। पिहितम् अपिहितम् । पृषोदरादिप्रपञ्च एषः। तेन शिष्टप्रयोगोऽनुसरणीयः।
॥ इति समासाश्रयप्रक्रिया ॥
॥ अथ समासान्तप्रक्रिया ॥ ऋक्पू:पथ्यपोऽत् ।७।३।७६॥ ऋच, पुर, पथिन् , अप् इत्येतदन्तात्समासाद् अत्-अकारः समासान्तो भवति । ऋचोऽर्धमधर्चः। अर्धर्चादयः पुंसि क्लीबे च । सप्तर्च सूक्तम् । १-अधिकरणेऽनट् । २-३-४-षष्ठीतत्पुरुषः । ५-वा वाप्य इति कादेशे .
अवात्तनेरौणादिकः सः । ६-अवात्क्रीणाते र्भावे अल् । ७-अर्धा धातोः क्तर, धाग इति हिः । .. १-समेंऽश इति समासः । २-सप्त ऋचोऽस्मिन् । नोपारादेशौ ।
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया एवमन्यत्र । श्रियाः पू: श्रीपुरम् । संज्ञात्वात्क्लीवता । तिसृणां पुरां समाहारः त्रिपुरम् । जलस्य जलमेव वा पन्थाः जेलपथः । एवं स्थलपथः । पथि पथि इति प्रतिपथम् । द्विर्गता आपोऽस्मिन्निति द्वीपम् ।
धुरोऽनक्षस्य ७।३७७॥ धुर् शब्दान्तात्समासादसमासान्तो भवति सा चेदक्षसम्बन्धिनी न भवति । राज्यस्य राज्यमेव वा धू राज्यधुरा । रणधुरा । अक्षे तु अक्षेधूः।
संख्यापाण्डूदककृष्णाद् भूमेः ७।३।७८॥ संख्या. वाचिभ्यः पाण्डु, उदक , कृष्ण इत्येतेभ्यश्च नामभ्यः परो यो भूमिशब्दस्तदन्तात्समासादत् समासान्तो भवति । द्वयोर्भूम्योः समाहारो द्विभूमम् । द्वे भूमी अस्य द्विभूमः प्रासादः। कृष्णा भूमिः-कृष्णभूमम् । भूमोऽसंख्यात एकार्थ इति क्लीबता । उदग्भूमम् ।
समवान्धात्तमसः ७।३।८०॥ सम् , अब, अन्ध इत्येतेभ्यः परो यस्तमसूशब्दस्तदन्तात्समासादत्समासान्तो भवति । संततं तमः सन्ततं तमसा। संततं तमोऽस्मि३-समाहार द्विगुः । ४-अति नोऽपदस्येत्यन्त्यस्वरादिलोपः । ५-वीप्सा
यामव्ययीभावः । ६-पृषोदरादित्वाद्वारार्थे समास अपोऽकारस्येकारश्च । १-पदान्ते इति दीर्घः । २-अवर्णवर्णस्येतीकारलोपः । ३-कर्मधारयः, सम् सितमस् सि । ४-तृतीयान्तेन प्रादितत्पुरुषः। ५-बहुव्रीहिः ।
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
५६७ निति वा सन्तमसम् । अन्धयतीत्यन्धम् , अन्धं तमः अन्धं तमोऽस्मिन्निति वा अन्धतमसम् । अन्धं च तमश्चे. त्यन्धतमसम् । अन्र्धतमसे वा।
प्रत्यन्ववात्सामलोम्नः ७।३।८२॥ प्रति अनु अव इत्येतेभ्यः परौ यौ सामन् लोमन् शब्दौ तदन्तासमासादत्समासान्तो भवति । प्रतिगतं साम प्रतिसामम् । प्रतिगतं सामास्य प्रतिसामः। एवं प्रतिलोम प्रतिलोम इत्यादि । वीप्सादावव्ययीभावे तु परत्वादनपुंसकाद्वेति विकल्पो बोध्यः। ____ अक्षणोरप्राण्यङ्गे ७।३।८५॥ अक्षिशब्दान्तात् समासादत्समासान्तो भवति न चेत्सोऽक्षिशब्दः प्राण्यङ्गे वर्तते । गवामक्षीव । गवाक्षः, रुद्राक्षम् ।
संकटाभ्याम् १७३।८६॥ सं-कट इत्येतत्पूर्वादक्षिशब्दान्तात्समासादत्समासान्तो भवति । संगतमक्ष्णा, समीपमैक्ष्णो वा समक्षम् । कटस्याऽक्षि कटाक्षः। -प्राण्यङ्गार्थ आरम्भः।
॥ इति समासान्तप्रक्रिया ॥ ६-तौ मुम इति स्वानुनासिकः । ७-समाहार द्वन्द्वः, स्वराद्यन्तः प्राक् । ८-इतरेतरयोगः द्वन्द्वः, परपदलिङ्गम् । ९-प्रथमान्तेन द्वितीयान्तेन वा प्रादितत्पुरुषः । नोपदस्येत्यनो लुक् । १० अवर्गेवर्णस्येतीकारलोपः, गोर्नाम्नीत्यवादेशः, समानदीर्घः । १.१-तृतीयान्तेन पादितत्पुरुषः, सम् सि अक्षि टा । १२-सामीप्येऽव्ययीभावः ॥
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूत लघुप्रक्रिया
,
|
॥ अथ द्वित्व- प्लुत-प्रक्रिया ॥ असकृत्सम्भ्रमे 19|४|७२ || भयादिभिश्चित्तव्याक्षेपात्प्रयोक्तुस्त्वरणं संभ्रमः तस्मिन् द्योत्ये यत्प्रवर्त्तते पदं वाक्यं वा तदनेकवारं प्रयुज्यते । अहिरहि:, बुध्यस्व बुध्यस्व | अहिरहिरहि:, बुध्यस्व बुध्यस्व बुध्यस्व । हस्त्यागच्छति, हस्त्यागच्छति, लघु पलायध्वम् लघु पलायध्वम् । भृशार्थादौ द्वित्वं यथा । भोजं भोजं व्रजति भुक्वा भुक्त्वा व्रजति । पचति पचति । क्रियाविशेषणस्यापि, वारं वारं पचति । मुहुर्मुहुः पश्यति, शनैः शनैर्गच्छति, मन्दं मन्दं तुदतीत्यादि ।
५६८
4
नानाऽवधारणे | ७|४|७४ || नानाभूतानां भेदेनेयत्तापरिच्छेदो नानावधारणम् । तस्मिन् यच्छब्दरूपं वर्त्तते तद् द्विरुच्यते । अस्मात् कार्षापणादिह भवद्भ्यां माषं माषं देहि । प्रत्येकं माषमात्रं देहि नाधिकमित्यर्थः ।
आधिक्यानुपूर्ये ७४/७५ || आधिवयं प्रकर्षः, आनुपूर्व्य क्रमानुल्लङ्घनम् । एतयोर्यच्छन्दरूपं वर्तते तद् द्विरुच्यते । नमोनमः । अधिकं नम इत्यर्थः । मूले मूले स्थूलाः अग्रे अग्रे सूक्ष्माः । मूलाद्यानुपूर्येण स्थौल्यादिरित्यर्थः ।
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया पूर्वप्रथमावन्यतोऽतिशये ७४७७॥ पूर्वशब्दः प्रथमशब्दश्च तदर्थस्याऽन्येभ्यः प्रकर्षे द्योत्ये द्विरुच्यते । पूर्व पूर्व पुष्यन्ति, प्रथमं प्रथमं पच्यन्ते । अन्येभ्यः पूर्वतरं पुष्यन्ति, प्रथमतरं पच्यन्त इत्यर्थः। ___सामीप्येऽधोऽध्युपरि १७४४७९॥ अधस् अधि उपरि इत्येतानि शब्दरूपाणि सामीप्ये विवक्षिते द्विरुच्यन्ते । सामीप्यं देशकृता-कालकृता वा प्रत्यासत्तिः। अधोऽधोऽध्युध्युपर्युपरि वा ग्रामम् । ____द्वन्दं वा ७४४८२॥ वीप्सायां द्विरुक्तस्य द्विशशब्दस्यादौ स्यादेः प्लुप् इकारस्याऽम्भावः, उत्तरत्रेकारस्याऽत्वं स्यादेश्वाऽम्भावो वा निपात्यते । द्वन्द्वं तिष्ठतः, द्वो द्वौ तिष्ठतः। द्वन्द्वं द्वयो ईयो वा स्थितम् । एवं रहस्यादावपि द्वन्द्वशब्दो निपात्यते । द्वन्द्वं मन्त्रयन्ते, रहस्यमित्यर्थः। भेदे-द्वन्द्वं व्युत्क्रान्ताः। द्वैराश्येन भिन्ना इत्यर्थः। अत्र व्युत्क्रान्तिर्भेदः । समासे कलहे पुलिङ्गो, युद्धयुग्मदुःखेषु क्लीबं द्वन्द्वशब्दोऽन्य एवेति बोध्यम् ।
सम्मत्यसूयाकोपकुत्सनेष्वाद्यामन्यमादौ स्वरेज्वन्त्यश्च प्लुतः ७।४।८९॥ कार्येष्वाभिमत्यं पूजनं १-द्वित्वेऽध इति द्वितीया । २-तौ मुम इति स्वानुनासिकः ।
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतन लघुप्रक्रिया
वा
सम्मतिः, परगुणासहनमसूया । सम्मत्याद्यर्थेषु वर्तमानस्य वाक्यस्याऽऽदिभूतमामन्त्र्यार्थं पदं द्विरुच्यते, तत्र द्विर्वचने पूर्वोक्तौ स्वराणामन्त्यः स्वरः प्लुतो वा भवति । सम्मतौ - माणवक ३ माणवक, माणवक माणवक ! शोभनः खल्वसि । एवमसूयायाम् - रिक्तं ते आभिरूप्यमित्यादि, कोपे इदानीं ज्ञास्यसि जाल्मेत्यादि च वाक्य योजनीयम् । कुत्सने - यष्टिके३ यष्टिके, यष्टिके यष्टिके ! रिक्ता ते शक्तिः ।
५७०
भने पर्यायेण | ७| ४ | ९० || भर्त्सने वर्तमानस्य: वाक्यस्याऽऽमन्त्र्यं पदं द्विरुच्यते, तत्र पर्यायेण पूर्वस्यामुत्तरस्यां वोक्तौ स्वरेष्वन्त्यः स्वरः प्लुतो वा भवति । भर्त्सनं कोपेन दण्डाविष्करणम् । चौर ३ चौर, चौरचौर ३ चौर चौर ! घातयिष्यामि त्वाम् ।
--
प्रश्ने च प्रतिपदम् ||४ | ९८ || प्रश्ने प्रश्नाख्याने च वर्तमानस्य वाक्यस्य सम्बन्धिनः पदस्य स्वरेष्वन्त्यस्वरः eat at भवति । अगमः ३ पूर्वा३न् ग्रामा३न् देवदत्त ३१ । अगमः पूर्वान् ग्रामान् देवदत्त ! | प्रश्नाख्याने- अगम३म् पूर्वा३न् ग्रामा३न् देवदत्त ३ । अगमं पूर्वान् ग्रामान् देवदत्त ! |
दूरादामन्त्र्यस्य गुरुर्वै को ऽनन्त्योऽपि |७|४|९१ || वाक्यस्य यः स्वरेष्वन्त्यो दूरादामन्त्रयस्या
लनृत्
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७१
हैमनूतनलघुप्रक्रिया पदस्य सम्बन्धी गुरुर्वाऽनन्त्योऽपि ऋकारवर्जितः स्वरः लकारश्चैको दूरादामन्यस्यैव सम्बन्धी स प्लुतो वा भवति । आगच्छ चैत्र ३। आगच्छ चैत्र ! । आगच्छ क्लृप्तशिख ३, आगच्छ क्लुप्तशिख ! आगच्छ क्ल३प्त शिख !। आगच्छ३ इन्द्रभूते !, आगच्छ इन्द्रभू३ते !, आगच्छ इन्द्रभूते ! एकग्रहणादनेकस्य योगपद्येन न भवति । आगच्छ नृ३षभ! आगच्छ नृषभ !। ऋतो निषेधे लुतो न निषेध इति लुग्रहणं व्यर्थ सज्ज्ञापयति । ऋवर्णग्रहणे लुवर्णस्याऽपि ग्रहणम् । तेनाऽचीक्लपदित्यादौ ऋवर्णस्येति लुवर्णस्य लुत्सिध्यतीति बोध्यम् ।
हेहैष्वेषामेव ।७।४।१००॥ दुरादामन्त्र्यस्य सम्बन्धिनौ यौ हे है शब्दो तयो वाक्ये यत्रतत्रस्थयोरेवान्त्यः स्वरः प्लुतो वा भवति । हे ३ देवदत्त ! आगच्छ । एवं मध्येऽन्तेऽपि । एवं हैशब्देऽपि बोध्यम् ।
॥ इति द्वित्वप्लुतप्रक्रिया ।।
॥ अथ परिभाषाप्रक्रिया ॥ पञ्चम्या निर्दिष्टे परस्य ।७।४।१०४॥ पञ्चम्या निर्दिष्टे यत्कार्यमुच्यते तत्परस्य अव्यवहितस्य स्थाने भवति । एदोतः पदान्तेऽस्य लुगित्यत्र एदोत इति दिक्शब्दाध्याहारेण तदयोगे पञ्चमी । ततश्च पूर्वपरयोरुभयोरेव प्राप्तौ
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७२
हैमनूतनलघुप्रक्रिया अनेन परिभाषासूत्रेण परस्यैवेति नियम्यते । तेन हरेऽवेत्यादौ पञ्चमीनिर्दिष्टादेकारादव्यवहितस्य परस्य अवेत्याद्याकारस्य स्थाने लुग् भवतीति बोध्यम् । एवमन्यत्राऽप्युह्यम् ।
सप्तम्या पूर्वस्य ।७।४।१०५॥ सप्तम्या निर्दिष्टे यत्कार्यमुच्यते तत्पूर्वस्याऽनन्तरस्य स्थाने भवति । 'इवर्णादेरस्वे स्वरे' इत्यत्र स्वरे इति सप्तम्या निर्देशः, ततो दध्यत्रेत्यादौ अकारादव्यवहितपूर्वस्यैवेकारस्य यादेशः, मुन्युपासनेत्यादौ परस्य स्वरस्य समिदत्रेत्यादौ व्यवधाने च न व्यादेशौ। . षष्ठयाऽन्त्यस्य ।७।४।१०६॥ षष्ठया निर्दिष्टे यत्कायमुच्यते तत्षष्ठीनिर्दिष्टस्य योऽन्त्यो वर्णस्तस्यैव स्थाने भवति न समस्तस्य । यथा-'वाऽष्टन आः स्यादौ' इत्यत्राएन इति षष्ठयानिर्देश इति तदन्तस्य नकारस्य स्थाने आत्वं भवति । अष्टाभिः, अष्टासु । ___अनेकवर्ण : सर्वस्य ।७।४।१०७॥ अनेकवर्ण आदेशः षष्ठीनिर्दिष्टस्य सर्वस्यैव स्थाने भवति । यथा-अनेकवौँ तिसृचतस्रादेशौ-"त्रिचतुरः" इति षष्ठीनिर्दिष्टयोः सर्वयोरेव त्रिचतुरोः स्थाने भवतः ।। तिस्रः, चतस्रः ॥ 'निर्दिश्यमान स्यादेशा' इति 'ऋतां विडतीर्' इतीरादेशः किरतीत्यादौ निर्दिश्यमानस्य ऋकारस्यैव स्थाने भवति न ऋकारान्तस्य । षष्ठीप्रकृत्या यस्य प्रथममुपस्थितिः स निर्दिश्यमान इति बोध्यम् ॥
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघु प्रक्रिया
५७३
प्रत्ययः | ७|४|१०८ || प्रत्ययस्य स्थाने विधीयमान आदेशः सर्वस्य स्थाने भवति । सर्वे । अत्र सर्वस्य जसः स्थाने " जस इरि" ति इकारादेशः ॥
स्थानीवाSवर्णविधौ | ७|४|१०९ || आदेशः स्थानिवद् भवति स्थान्याश्रयाणि कार्याणि प्रतिपद्यते, न चेत्तानि कार्याणि स्थानिवर्णाश्रयाणि भवन्ति । स्थानिव - दित्युक्त्या स्थानिधर्म आदेशे उपचर्यते, तेन स्थानिबुद्धया विधिप्रवृत्तिरिति बोध्यम् । यथा 'अस्ति ब्रुवोरि'ति भूवचादेश असू - गतधातुत्वारोपाद् धातू इति ततस्तृच् - भविता । वक्ती । 'किमः क' इति कादेशः किंशब्दगत सर्वादित्वारोपात्सर्वादिरिति ततः सर्वादिकार्यम् । के, कस्मै इत्यादि । वृक्षायेत्यत्र डेर्यादेशस्य गतस्यादित्वधर्मवत्त्वाद् यादि - 'स्यादौ 'अत आ' इत्यात्वं प्रवर्तते । राजेत्यत्र सेरादेशो लुक् सिगतस्यादित्वधर्मवानिति घुटि दीर्घः स्याद्यन्ततया पदस्वाच्च नलोपः सिध्यति । त्याद्याद्या देशस्त्यादिवदिति पचेयुरित्यादौ त्याद्यन्ततया पदत्वादुत्यादि । कृदादेश: कृद्वदिति प्रकृत्येत्यादौ यप् क्त्वागतकृच्चात्कृदिति पिति कृति तोऽन्तः । अव्ययादेशो ऽव्ययवदिति प्रकृत्येत्यादौं क्वातुममित्यव्ययत्वात्तदादेशो यबप्य
1
वच्चाप्रत्ययस्य
१ - स्ताद्यशित इतीटि नामिन इति गुणे अवादेशः । से ऋदुशनस् इति डा । २ - चंज इति कः ।
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७४
हैमनूतनलघुप्रक्रिया व्ययमिति अध्ययस्येति स्यादिलुब्भवति । पदादेश: पदवदिति युष्मानित्यादेशस्य वसः पदत्वाद् रुत्वादि । अवर्णविधावित्यत्र वर्णाश्रयो विधिः वर्णविधिः स प्रतिषिध्यते । स मयूरव्यंसकादिसमासः। ततश्च वर्णात्परस्य, वणे परतः, वर्णस्य स्थाने, वर्णेन अप्रधानवर्णाश्रयो वा विधिः वर्णविधिरिति सर्वत्र अवर्णविधाविति स्थानिवत्त्वं प्रतिषिध्यते । तेन-द्यौरित्यादावौत्त्वादौ कृते स्थानिवद्भावेन व्यञ्जनात्परत्वात् से लौंपः प्राप्तो वर्णाश्रयत्वात् स्थानिवत्त्वनिषेधान्न भवति । एवमन्यत्रापि बोध्यम् । स्ताद्यशित इत्यादौ अशितः प्राधान्यात्स्तोरप्राधान्यमित्यप्रधानवर्णाश्रयतयेटि कर्त्तव्ये क्त्वागततादित्वस्य स्थानिवत्वं न भवति तेन प्रदीव्य प्रपठये त्यादौ नेट् । एवमन्यत्रापि ।
स्वरस्य परे प्राग्विधौ ।७।४।११०॥ स्वरस्यादेशः परनिमित्तको व्यवहितेऽव्यवहिते वा स्थानिस्वरात्पूर्वस्य विधौ कर्त्तव्ये स्थानिवद् भवति । कथयतीत्यादौ, अशिनिमित्तकस्यात इत्यकारलोपस्य स्थानिवद्भावादकारात्पूर्वस्य उपान्त्याऽकारस्य णितीति वृद्धिर्न भवति । एवमन्यत्र । वर्णविध्यर्थ सूत्रम् ।
न सन्धिङीयक्विद्विदीर्घासद्विधावस्कलुकि १-कथ इत्यदन्ताद् धातोर्णी अत इत्यकारलोपे त्यादौ शवि गुणेऽयादेशः।
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७५
हैमनूतनलघुक्रिप्रया ।७।४।१११॥ सन्धिविधौ, डीविधौ, यविधौ, विविधौ,. द्वयोदित्वस्य विधौ, दीर्घविधौ, संयोगस्यादाविति स्क. लुग्वजितेऽसद्विधौ च स्वरस्यादेशः स्थानिवन्न भवति । अपैयन्तीत्यादाविणो हिणोरिति यत्वं परनिमित्तकः स्वरस्यादेशः पूर्वविधौ एत्वे सन्धिविधौ कर्तव्ये स्थानिवन्न भवति । निमित्तापेक्षयाऽपि पूर्वविधिरिष्यते । तेन नयनमित्यादावनटि नामिन इति गुणस्य स्थानिवद्भावप्रतिषेधादयाद्यादेशाः सन्धिविधयः सिध्यन्ति । बिम्ब्याः फलं बिम्बमित्यादौ हेमादित्वादनि “फले" इति लुपि ङ्यादेगौणस्येति ङीलुकि तस्य स्थानिभावप्रतिषेधाद् अस्य ड्यामि' ति ड्यामकारस्य लुग्विधिन भवति ।
वोः प्वयव्यचने लुक् ।४।४।१२२॥ प्वागमे परतः यकाररहितव्यञ्जनादौ प्रत्यये च परे यकारवकारयो ढुंग भवति । कण्डूतिरित्यादौ “य्वोः प्वयि" ति यलोपविधौ क्तावत इत्यकारलोपो न स्थानिबदिति स भवति । यविधि-. रिति यलोपरूपो विधिः। दीव्यते णिगि विपि णिलोप ऊटि विबिधौ कर्तव्ये च स्थानिवदिति स भवतीति दयूरिति सिध्यति । दद्ध्यत्रेत्यत्र द्वित्वैविधौ यादेशस्य २-अपोपसर्गादिण धातोरन्ति प्रत्यये ह्विणोरिति यादेशः । ३-कण्ड्वादियगन्तात्कण्डूय धातोः स्त्रियां क्तावत इत्यलोपे यलोपः । १-णेरनिटीति णिलोपः, अनुनासिके चेयूट् । अयादेशे स्यादिकार्ये दयूरिति । २-इवर्णादेरिति यः, अदीर्घादिति द्वित्वम् , तृतीय इति: तृतीयः ।। स्थानिवत्त्वे हि एकव्यञ्जनपरत्वाभावात् द्वित्त्वं न स्यात् ।
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७६
हैमनूतनलघुप्रक्रिया स्थानिवत्वनिषेधात्स भवति । शंशाम शंशाममित्यत्र शाम्यतेयंङन्ताणिगि ख्णमि अलोपो यलोपश्च घटादेरिति दोघंविधौ कर्तव्ये न स्थानिवदिति स भवति ।
लुप्यरवृल्लेनत् ।७।४।११२॥ परस्य प्रत्ययस्य लुपि सत्यां लुब्भूतपरनिमित्तकं पूर्वकार्य न भवति वृल्लत्वमेनच्च वर्जयित्वा । तद । अत्र से लुपः स्थानिवत्वप्रतिषेधात् त्यदायत्वादि न भवति । राजेत्यादौ तु से लुक् न तु लुबिति स्थानिवद् भावेन दीर्घत्वादि भवत्येव । पय इत्यादौ स्थानिवद्भावेन पदत्वात्वादि भवत्येव । रुत्वादिकं हि पदकार्यमिति समुदायकार्य न परनिमित्तकं पूर्वकार्यमिति भवत्येव । "वेविद्धीत्यादौ यङ्लुपः स्थानिवद्भावेन ङिति यवृत् , ततो द्वित्वादि । निनांगलीतीत्यादौ यङ्लुपः स्थानिवत्त्वेन लविधानम् । एनत्पश्येत्यादौ अमो लुपः स्थानिवत्वेन एनदादेशो भवत्येव पर्युदासबलादिति बोध्यम् ।
३-शमेर्यङि द्वित्वादि, मुरत इति म्वागमः, तौ मुम इत्यनुस्वारः । णिगि अत इत्यलोपः, योऽशितीति यकारलोपः घटादेरिति ख्णम्परे णौ वा दीर्घः । ४-अनतोलुप् । ५-व्यधेर्यङ्लपि स्थानिवद्भावेन ङिति वृत् , ततो द्वित्वे. पूर्वस्य गुणे हे धिः, तृतीय इति तृतीयः । ६-न्युपसर्गाद् गृ धातोर्यङलुपि स्थानिवत्त्वेन द्वित्वे हृस्वत्वे, ऋतोऽ. दित्यत्वे आगुणेत्यात्वे तिवि यत्वितीदागमे, नामिन इति गुणे स्थानिवद्भावेन यङि यो यङोति लः । ७-इदमोऽमोऽनतो लुबिति लुपि स्थानिवद्भावेनेदम इत्येनत् ।
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमलघुनूतनप्रक्रिया
५७७.
विशेषणमन्तः | ७|४|११३ || विशेषणं विशेष्यस्या--- ऽन्तोऽवयवो भवति । अतः स्यमोऽम् । । अत्रात इति नाम्नो विशेषणं नाम्नोऽन्तोऽवयवो भवति । ततश्चादन्तानाम्न इत्यर्थो लभ्यते । तेन कुण्डं तिष्ठतीत्यादौ सेरम् सिध्यति । एतत्परिभाषाऽभावे तु अकारान्नाम्न इत्यर्थे कुण्डेति समुदायस्य अकाररूपत्वाभावात्सेरम् न स्यात् । तदित्यादौ च नाम्नोऽकारान्तत्वाभावात्सेरम् न भवति ।
सप्तम्याः आदिः ७।४ । ११४ सप्तम्यन्तस्य विशेष्यस्य यद्विशेषणं तत्तस्यादिरवयवो भवति । इन्ङीस्वरे लुगित्यादौ स्यादेरनुवृत्तस्य स्वरआदिवयवो भवति, ततश्च स्वरादौ स्यादावित्यर्थलाभात्पथ इत्यादाविनो लुग् भवति । अन्यथा तु स्वरे स्यादावित्यर्थे पथ इत्यादौ यस्स्यादिः असिति स न स्वरो यश्व स्वरोऽकारः स न स्यादिरिति निमित्ताभावाल्लुग् न स्यात् । एवमन्यत्राप्यूह्यम् ।
प्रत्ययः प्रकृत्यादेः | ७|४|११५ ।। प्रत्ययः प्रकृत्यादेः समुदायस्य विशेषणं नोनाधिकस्य । मातुर्भीगो मातृभोग स्तस्मै हितो मातृभोगीणः । अत्र मातृभोगीणशब्दात् सिर्न भोगीनमात्रादिति तदन्तं पदमिति पदसंज्ञा मातृभोगीन इति समुदायस्य स्याद्यन्ततया पदत्वादेकपदभावाणत्वं १- भोगो तरेलीनः ।
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७८
हैमनूत लघु प्रक्रिया
सिध्यति । अल्पस्य भोगीन इत्येतस्य पदत्वे तु पदद्वयं स्यादित्येक पदाभावाण्णत्वं न स्यादिति बोध्यम् ।
कृत्सगतिकारकस्यापि |७|४|११७ ॥ कृत्प्रत्ययः प्रकृत्यादेः समुदायस्य गतिकारकपूर्वस्य केवलस्य च विशेपणं भयति । तेन यथा नखैर्भिन्नो नखभिन्न इत्यत्र भिन्न इत्यस्य कृदन्ततया कारकं कृतेति समासस्तथा नखैर्निभिन्नो नखनिर्भिन्न इत्यत्र निर्भिन्नेत्यस्य गतिपूर्वकस्यापि कृदन्ततया तेन समासः सिध्यति । अन्यथा प्रत्ययः प्रकृत्या - देरिति भिन्नेत्यस्यैव कृदन्तत्वं स्यान्न निर्भिन्नेत्यस्येति समासो न स्यात् । एवमन्यत्राऽप्यूह्यम् ।
परः | ७|४|११८ ॥ प्रत्ययः प्रकृतेः पर एव भवति । वृक्षः, अजा, जुगुप्सते, कार्यम्, औपगवम्, इत्यादि ।
स्पर्धे |७|४|११९ ॥ द्वयो विंध्योरन्यत्र सावकाशयो- स्तुल्यबलयोरेकत्राऽनेकत्र च समावेशः स्पर्धः, तत्र यः सूत्रपाठे परः स विधि र्भवति । यथा - शसोऽतेत्यस्यावकाशो वृक्षानित्यादौ, नपुंसकस्य शिरित्यस्यावकाशो यशांसीत्यादौ, चनानीत्यादौ चोभयं प्राप्नोति । तत्र परत्वाच्छिरेव भवति ।
आसन्न |७|४|१२० ॥ आसन्नानासन्नप्रसङ्गे यथास्वं स्थानार्थप्रमाण गुणैरासन्न एव विधि र्भवति । यथा दण्डा
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________
५७९
हैमनूतनलघुप्रक्रिया अमित्यादौ कण्ठययोरकारयोः स्थाने स्थानत आसन्नः कण्ठय एवाऽऽकारो भवति नेकारादिः । एवमन्यत्रापि बोध्यम् ।
केचन शास्त्रे सूचिता लोकसिद्धाश्च न्यायाः। यथा-स्त्रं रूपं शब्दस्याशब्दसंज्ञा । स्वरस्य इस्वदीर्घप्लुताः । आद्यन्तवदेकस्मिन् । एकदेशविकृतमनन्यवत् । यथासंख्यमनुदेशः समानाम् । विवक्षातः कारकाणि । अर्थवद्ग्रहणे नानर्थकस्य ग्रहणम् । लक्षण-प्रतिपदोक्तयोः प्रतिपदोक्तस्यैव । नामग्रहणे लिङ्गविशिष्टस्यापि । तिवा शवाऽनुबन्धेन निर्दिष्टं यद्गणेन च । एकस्वरनिमित्तं च पञ्चैतानि न यङ्लुपि ॥१॥ संनिपातलक्षणो रिधिरनिमित्तं तद्विघातस्य । असिद्धं बहिरङ्गमन्तरङ्गे। गौणमुख्ययोः मुख्ये कार्यसंप्रत्ययः । सिद्धे सत्यारम्भो नियमार्थः । उक्तार्थानामप्रयोगः । निमित्ताभावे नैमित्तकस्याऽप्यभावः । येन नाप्राप्ते यो विधिरारभ्यते स तस्य बाधको भवति । उपपदविभक्तेः कारकविभक्तिबलीयसी । परनित्यान्तरङ्गापवादानामुत्तरोत्तरं बलीयः । एवमन्येऽपि न्यायाः प्रक्रियासिद्धये आश्रिताः, ते चाकरतोऽवगन्तव्याः ॥
। उपयोगिश्लोकाः ।। 'संहितैकपदे नित्या नित्या धातूपसर्गयोः। ........
नित्या समासे वाक्ये तु सा विवक्षामपेक्षते ॥१॥ १-पदानामविलम्बेनोच्चारणं संहिता । अर्धमात्राधिककालाऽव्यवधानमित्यर्थः ।
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८०
हैमनूतनलघुप्रक्रिया निमित्तमेकमित्यत्र विभक्त्या नाभिधीयते । . तद्वतस्तु यदेकत्वं विभक्तिस्तत्र वर्तते ॥२॥ ऊर्ध्वमानं किलोन्मानं परिमाणं तु सर्वतः। आयामस्तु प्रमाणं स्यात्सङ्ख्या बाह्या तु सर्वतः ॥३॥ अविकारोऽद्रवं मूर्त प्राणिस्थं स्वाङ्गमुच्यते । च्युत च प्राणिनस्तत्तन्निभं च प्रतिमादिषु ॥४॥ ऑकृतिग्रहणा जाति लिङ्गानां च न सर्वभाक् । सकृदाख्यातनिर्लाह्या गोत्रं च चरणैः सह ॥५॥ सत्त्वे निविशतेऽपैति पृथग् जातिषु दृश्यते । आधेयचाऽक्रियाजश्च सोऽसत्त्वप्रकृति गुणः ॥६॥ इदमस्तु सन्निकृष्टं समीपतरवर्ति चैतदो रूपम् ।
अदसस्तु विप्रकृष्टं तदिति परोक्षे विजानीयात् ॥७॥ २-एकं. फलमित्यादौ फलगतमेकत्वमेवैकशब्दस्याऽर्थः, तादृशैकत्वे नामार्थ एव विभक्तिः, " आदशभ्यः संख्या संख्येये" इति नियमाद् । एवं
चैकादिशब्दानामेकत्वादिमति निरूढलक्षणैव । एकादिशब्दानां संख्या. । र्थकत्वे एकत्वत्वादिकमेव नामार्थः स्यात् , तादृशस्वार्थ एव विभक्त्यर्थः स्यादित्येकं फलमित्यादावभेदाभावात्तयोरमेदान्वयो न स्याद्, द्रव्यगुणयोर्भेदादिति भावः ॥२॥ ३-उच्चैस्वमित्यर्थः । परिमाणं सर्वतो मानं प्रस्थखार्यादिरूपमित्यर्थः। आयामो दैर्ध्यम् । बाह्या बहिरङ्गपरिमाणम् । ४-स्त्रीप्रत्ययप्रकरणे व्याख्यातमिति तद् द्रष्टव्यम् । ५-एतदपि व्याख्यातमेव । ६-स्वरादुत इति सूत्रे व्याख्यातमेतत् । ७-इदं शब्दस्य सन्निकृष्टः समीर्थो वाच्यत्वेनः विप्रमः इदम् फलमिति यथा:। अङ्गुल्या निर्देश्योऽर्थः, इति: यावत् । एतच्छब्दस्य. तु समीपतरवत्ति हस्तगतादि वस्तु वाच्यम्.। अदस् शब्दस्य दूरवर्ति वस्तु वाच्यम् । तच्छन्दस्य च परोक्षोऽर्थो वाच्यः इत्याशयः ।।
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया नकारजावनुस्वारपञ्चमौ धुटि धातुषु । सकारजः शकारचे पाहवर्गस्तवर्गजः ॥८॥ उपसर्गेण धात्वर्थों बलादन्यत्र नीयते । विहाराहार संहार प्रहार प्रतिहारवत् ॥९॥ धात्थ बाधते कश्चित्कश्चित्तमनुवर्तते । तमेव विशिनष्टयन्योऽनर्थकोऽन्यः प्रयुज्यते ॥१०॥
१-धातुषु धुटि अपञ्चमान्तस्थे वर्णे परतोऽनुस्वारपञ्चमौ नकारस्थाने जातौ बोध्यौ, यथा संस्ध्वंस् इत्यादौ । व्रश्चादौ चे चकारे शकारः सकारजः । ष्ठाप्रभृतिषु षकाराहवर्यस्तवर्गज इत्यर्थः । २-धातोरुपसर्गसम्बन्धे सति स उपसर्गः स्वसम्बन्धबलेन धातो निर्दिष्टादर्थादर्थान्तरं प्रतिपादयंतीत्यर्थः । उपसर्गसहितो धातुरन्यार्थवृत्तिरपि भवति न तु सदाऽन्यार्थमेवाऽऽहेत्याशयः । तदेव प्रपञ्चयन्नाह धात्वर्थ बाधते इत्यादिना। अन्यार्थनयनोदाहरणान्याह-विहारेत्यादि । विहारो विलासो गमनं वा। हृधातुहरणेऽर्थे निर्दिष्टः, हरणं च प्रापणं स्वीकारो वा । विहारादौ चोपसर्गसम्बन्धवशादर्थान्तरं प्रतीयते । तदेतदुपसर्गकृत्यम् । ३-उपसर्गकृत्यप्रपञ्चमाह-धात्वर्थमित्यादि । आहारादौ प्रापणाद्यर्थबाधेन भोजनार्थप्रतीतिः । सिध्यति निषिध्यतीत्यादौ च न्युपसर्गबलाद् धात्वर्थबाधेन निषेधप्रतीतिः, एवमन्यत्रापि स्वयमूह्यम् । अनुवर्तत इति । हरति,
अपहरतीत्यादावुपसर्गो हरणमेवानुसरति, उपतिष्ठतीत्यादौ स्थितिमेवोपसर्गो विशेषयति सामीप्येन । अध्यागच्छतीत्यादावधिकार्थाप्रतीतेरभ्युपसर्गोऽनर्थकः, एवमन्यत्र ॥१०॥
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमरतनलालक्रिया बीजेकालेषु सम्पदा पया लाक्षारतादयः । वर्णादिपरिणामेन कलानापर्वते ॥११॥ बुद्धिस्थादमिसम्बन्धाता धातूपसर्गयोः । अभ्यन्तरीकृतो भेदः पदकाले प्रकाश्यते ॥१२॥ निपातायोपसर्गाश्च धातवश्चेत्यमी त्रयः । अनेकार्थाः स्मृताः सर्वे पाठस्तेषां निदर्शनम् ॥१३॥ अंपराऽपसमन्वनिर्दरमि-व्यषिपदतिनिप्रतिपर्यषयः । उपचाडिति विंशतिरष सखे !
उपसर्गगणः कथितः कविमिः ॥१४॥
बीजेषु लाक्षारसभावनया फले रक्ततेति प्रतीतम् , तथा धातूपसर्गयो - बुद्धिकृतात्सम्बन्धादर्थविशेष इत्याशयः ॥१५॥१२॥ विपाताचादय
उपसर्गाः प्रादयो धातवो भवादयोऽनेकार्थाः, धातुपाठादावर्षोल्लेखस्तु
निदर्शनमात्रमुदाहरणमात्रमित्यर्थः ॥१३॥ प्र, परा, अप, सम् , अनु, - अब, निर्, दुर्, अभि, वि, अधि, सु, उत् , अति, नि,
प्रतिः परि, अपि, उप, आइ-इत्येते. विशतिरुपसर्गा इत्यर्थः । निस् दुसिति सकारान्तावपीत्यपि मतम् .. ..
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________
फलव्यापारयोरेकनिष्ठता यामकर्णकः । धातुस्तयो धर्मिभेदे सकर्मक उदाहतः ॥१५॥ धातोरान्तरे वृत्चे धात्वर्षेनोपसंग्रान् । प्रसिद्धरविवक्षातः कर्मणोऽकर्मिका क्रिया ॥१६॥ नीवडिकृषो ग्यन्ता दुहिपृच्छिभिक्षिचिरुधियात्वर्थाः। 'पचियाचि दण्डि कृअहिलविनिमुखा द्विकर्माणः ॥१७॥
॥१४॥ एकनिष्ठतायाम् एकत्र सद्भावे, सामानाधिकरण्ये इत्यर्थः । व्यापारे
फलसमानाधिकरणे भातुरकर्मक इति भावः । तयोः फलव्यापारयोर्धातुवाच्ययोधर्मिभेदे चैयधिकरण्ये क्रिया सकर्मिकेति तद्वाचकत्वाइपचाराद् धातुः सकर्मक इति व्यवह्रियते ।।१५।। अर्थान्तरे भिन्नेऽर्थे इत्यर्थः । यथा भूधातुः प्राप्ती सकर्मकः सनायामकर्मकः । शब्दायेति नामधातुः शब्दं करोतीत्यर्थे शब्दरूपस्य कर्मणो पात्वर्थ एवोपसंग्रहातमिनेशादकर्मकः ।। नदी बहतीत्यादौ जलपर्मणः प्रसिद्धतया नोतिसित बह धातुरकर्मकः । एवमन्यत्र । किं करोतीति प्रश्ने पचतीति प्रतिवचने यथा तण्डुलादिकर्मणोऽविक्षयाऽकर्मकः पचभातुः ॥१६॥ नी, ह, वह् , कृष् , इत्येते, ण्यन्ता प्रेरणायां णियन्ता मतित्रोधार्थकादयः, न तु जिगन्तमात्रम्, तण्डुलान् पाचयति । देवदत्वेन, भारं. बाहयति भृत्येनेत्यादौ जिगन्त्वेऽपि हिकर्मकलाभावादिति बोध्यम्। बुह, तू, ग्रन्छ, मि, चि, सम्ध , शास् , एतेषां से इस्तदर्थका एते सातवोऽन्येऽपि च । प्रथा भातुसम्मना , मधु , अहिाइयः । तथा पच , गान् , दण्ड, हक, ग्रह, सभ्, वियेते. प्राखावेषु ते दुहादयोऽपि द्विकर्मका इत्यर्थः ॥१NA.
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८४
हैमलघुनूतनप्रक्रिया न्यादीनां कर्मणो मुख्यं प्रत्ययो वक्ति कर्मजः। नीयते गौर्द्विजो ग्रामं भारो ग्राममथोद्यते ॥१८॥ . गौणं कर्म दुहादीनां प्रत्ययो वक्ति कर्मजः । गौः पयो दुह्यतेऽनेन शिष्योऽर्थ गुरुणोच्यते ॥१९॥
॥ अथानुबन्धप्रयोजनम् ॥ उच्चारणेऽस्त्यकारोऽन्ते आंसूक्तयो रिण निषेधने । .इकारादात्मनेपदमीकाराच्चोभयं भवेत् ॥१॥
उदितः स्वरानोऽन्तथोक्त्वादाविटो विकल्पने । उपान्त्ये उ परेऽहस्व ऋवर्णश्वाऽविकल्पकः ॥२॥ नीहृकृष् वह-एषां धातूनां कर्मणि प्रत्यये सति मुख्यं कर्मोक्तमिति ततः प्रथमा विभक्तिः, गौणं. कर्मानुक्तमिति ततो द्वितीयैव । तत्रोदाहरणमाह-नीयते इत्यादि । सुगमम् । यदर्थ क्रिया
ऽऽरभ्यते तन्मुख्यं कर्मान्यद् गौणमिति बोध्यम् ॥१८॥१९॥ १-व्रजगतावित्यादौं धातुपाठेऽन्त्योऽकार उच्चारणार्थ इत्यर्थः । २-निविदा इत्यादिधातौ आकारोऽनुबन्धः क्ते क्तवतो च आदितश्चेतीनिषेधार्थ इत्यर्थः । ३-एपिं वृद्धावित्यादांविकासंनुबन्ध इङित इत्यात्मनेपदार्थमित्यर्थः । ४-वहीं प्रापणे इत्यादावीकारानुबन्ध ईगित इत्युभयपदार्थ
इत्यर्थः । ५-टुनदु संमृद्धावियादावुकारानुबन्ध उदितः स्वरान्नोन्त इति . नागमार्थ-इत्यर्थः । ६-शमू उपशमे इत्यादौ ऊकारानुबन्धः क्त्वादौ . उदितो वेतीविकल्पोर्थ इत्यर्थः । ७-ऋवर्ण इत्यनेन इस्वदीर्घयोरुभयोः संग्रहः । ततश्च राज़दीता वित्यादौ ऋकारानुबन्ध उपान्त्यस्याऽसमानलोप इत्यनेन हस्वाभावार्थमित्यर्थः । ऋकारानुबन्धश्र ऋदिच्छ्वि' इत्यादिना अङ् विकल्पार्थ इत्यर्थः । ...
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
५८५ लकारादङ् समायोत्येः सिचि वृद्धि निषेधकः । ऐसतैयौरिण निषेधः स्यादोसक्तयोस्तस्य नो भवेत् ॥३॥ औकार इड्विकल्पार्थेऽर्नुस्वारोऽनिट् विशेषणे । लकारश्च विसर्गश्चानुबन्धौ भवतो न हि ॥४॥ कोउँदादि नै गुणी प्रोक्तः खे पूर्वय मुमागमः । गेनोभैयपदी प्रोक्तो धैश्च चजोः कगौ कृतौ
८-गम्लं गतावित्यादौ लुकारानुबन्धाद् लदिद्युतादीत्यादिना अङ् प्रत्ययो भवति । ९-पथे गतावित्यादावकारानुबन्धो न श्विजागृ इत्यादिना सिचि वृद्धयभावार्थमित्यर्थः । १०-ओलस्जैत् इत्यादौ ऐकारानुबन्धो लग्न इत्यादौ डीयश्व्यैदित इत्यादिना इडभावार्थ इत्यर्थः। ११-ओलस्जैत् इत्यादावोकारानुबन्धश्च तक्तवत्वोस्तकारस्य सूयत्याद्योदित इति नकारादेशार्थ इत्यर्थः । १२-गुहोग संवरणे इत्यादौ औकारानुबन्धो धूगौदित इतीड्-विकल्यार्थ इत्यर्थः । १३-जिनिं अभिभवे इत्यादौ अनुस्वारानुचन्ध एकस्वरादित्यादिनेग्निषेधार्थ इत्यर्थः। १४-टुकारो विसर्गश्च क्वा'प्यनुबन्धो न भवतीत्यर्थः । १५-अदंक प्सांक् भक्षणे इत्यादौ ककारानुबन्धस्तस्यादादिगणपाटबोधकः । तथा क्त्वाप्रत्ययादौ ककारानुबन्धस्तस्मिन् परे गुणाभावार्थः, नामिन इत्यादिना अक्छिति प्रत्यये गुणविधानात् । वृदादिकार्थमपि कित्त्वप्रयोजनं बोध्यम् । १६-प्रत्यये खशादौ खकारानुबन्धः पूर्वपदस्य खित्यनम्ययेत्यादिना मोन्तार्थः, पाणिनीये मोन्तो मुम्शब्देन विधीयते इति मुमागम इत्युक्तं बोध्यम् । १७-गुहौगिल्यादौ गकारानुबन्धस्तस्य ईगित इत्यनेनोभयपदार्थ इत्यर्थः । १८
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८६ हैमनूतनलधुमक्रिया
आत्मने गुणरोधे श्चो दिवादिगणो भवेत् ।
ओ वृद्धौ वर्तमाने क्तः टैः स्वादिङन्युपकारकः ॥५॥ त्रिमगोंडकारः स्याण णश्चुरादिश्च वृद्धिकृत् । तैस्तुदादौ नकारश्चेचाऽपुंसीति विशेषणे ।।७।। ... रुधादौ वागमे पो हि मो दामः सम्प्रदानके । येस्तनादे रकारः स्यात् वद्भावार्थवचकः ॥८॥ घनादौ घकारानुबन्ध श्चजोः तेऽनिट इत्यादिना पाको राग इत्यादौ कगविधानार्थम् । कृताविति विषयसप्तमी निमित्तसप्तमी वा । १९-ङकारानुबन्ध आत्मने पदार्थो गुणाभावार्थश्च । स्वदर्थोऽपि उपलक्षणत्वाद् बोध्यम् । २०-चकारानुबन्धो दिवूच क्रीडादावित्यादौ धातोर्दिवादिगणपाठसूचनार्थः । २१-अिधषा प्रागल्भ्ये इत्यादौ प्रकारानुबन्धो ज्ञानेच्छेत्यादिना वर्तमाने क्तविधानार्थ इत्यर्थः। घनादौ पाक इत्यादौ बुद्धयर्थश्च । २२-टकारानुबन्धो धातौ धुंगट अभिषवे इत्यादौ स्वादिगणपाठसूचनार्थः, प्रत्यये चरेष्ट इत्यादौ टकारानुबन्धः स्त्रियां ड्यर्थ इत्यर्थः । २३डुपची पाके इत्यादौ धातुपाठे डुकारानुबन्धः पवित्रममित्यादौ डिवतस्त्रिमगिति त्रिमा प्रत्ययार्थः, डकागनुबन्धस्तु अन्यत्रान्त्यस्वरादिलोपार्थ इत्यपि बोध्यम् । २४-चुरण स्तेये इत्यादौ धातो णकारानुक्धाचुरादिगणपाठबोधार्थः, प्रत्ययेऽन्यत्र वृद्धिविध नार्थः । २५-तुदीत् व्यथने इत्यादौ धातौ तकारानुबन्धो धातोस्तुदादिगणपाठसूचनार्थ इत्याशयः । २६-कन् प्रत्यये नकारानुबन्धोऽनित्क्याप्यरे इति विशेषगांशे कनः पर्युदासार्थ इत्यर्थः । २७-रुधूपी आवरणे इत्यादौ पकारानुबन्धो रुधादिगणपाठ बोधार्थः । अन्यत्र कल्पबादौ प्रत्यये तु पुंवद्भावार्थः । ना पुरुषस्तदागमो नागमः, पुंवद्भाव इत्याशयः । २८-दाम् धातौ मकारानुबन्धो दाम्धातुप्रयोगेऽशिष्टव्यवहारे सम्प्रदानसंज्ञार्थ इत्यर्थः । २९तनूयी विस्तारे इत्यादौ यकारानुबन्धो धातोस्तनादिगणपाठबोधार्थः। ३०
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूसमधुमक्रिया स्त्रीलिङ्गाथै लैकारो हि उत औ चिति वो मवेद । शः क्रयादिः शिति प्रोक्तः पितोऽङो विशेषणे ॥९॥ पदत्वार्थे सकारो हि नोक्ता अत्र म सन्ति च । धातूनां प्रत्ययानां चानुबन्धः कथितो मया ॥१०॥
॥ वृत्गणफलम् ॥ द्युतादेरेद्यतन्यां चाऽङात्मनेपदमिष्यते । वृदादिपञ्चकेभ्यो वा स्यसनोरात्मनेपदम् ॥१॥ जातीयरादौ प्रत्यये रकारानुबन्धो पुंवद्भावार्थः । ३१-तलप्रत्ययादौ लकारानुबन्धस्तदन्तस्य स्त्रीलिङ्गताख्यापनयेत्यर्थः । ३२-तिवादौ वकारानुबन्ध उत और्वितीत्यादौ विशेषणार्थः, शिदविदित्यादौ पर्युदामार्थश्चत्यपि ज्ञेयम् । ३३-डुक्रींगूश द्रव्यविनिमये इत्यादौ शकारानुबन्धो धातोः क्रयादिगण पाठसूचनार्थः अन्यत्र शिदविदित्यादौ विशेषणार्थश्चेत्यपि बोध्यम् । ३४-क्षमौषि सहने इत्यादौ षकारानुबन्धः पितोऽडित्यनेन स्त्रियामङ् प्रत्ययविधानार्थः, तेन क्षमा जरेत्यादि सिध्यतीत्यर्थः । ३५-ऊर्णाऽहंशुभमोयुसित्यादौ सकारानुबन्धो नाम सिदित्यादिना पद. संज्ञार्थः, तत्सामर्थ्याच्च यकारादित्वेऽपि ऊर्णायुरित्यादौ पदसंज्ञा सिध्यतीति बोध्यम् । अत्र सिद्धशब्दानुशासने ये न सन्त्यनुबन्धास्तेषां फलान्यपि नोक्तानि । एवं धातूनां प्रत्ययानां चानुबन्धफलमुक्तमित्याशयः ॥ १-धातुपाठे इह पाणिनीयेऽपि च धातूनुक्त्वाऽन्ते अवान्तरगणपाठे 'वृत्'
शब्दो गगपाठसमाप्तिसूचक उच्यते । स इह वृत्गणशब्देनेष्ट इति बोध्यम् । तत्र द्युतादिगणफलं द्युतादेरद्यतन्यामित्यादिना विकल्पेनात्मनेपदमद्यतन्यां परस्मैपदे लदिभुतादीत्यादिना अङ् चेत्याशयः ॥२॥
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्राधया
५८८ हैमनूतनलवुप्रक्रिया
ज्वलादे णों विकल्पेन यजादेः सम्प्रसारणम् ।... घेटादीनां भवेद हस्वो णौ परेऽजीघटत् सदा ॥२॥ अद्यतन्यां पुषादित्वादङ् परस्मैपदे भवेत् । स्वादित्वाच्च क्तयोस्तस्य नकारः प्रकटो भवेत् ॥३॥
दीनां गदितो हृस्वो ल्वादेः तक्तयोश्च नो भवेत् । युंजादयो विकल्पेन ज्ञेयाश्चुरादिके गणे ॥४॥ मुचादे नागमः शे च कुटादित्वात्सिचि परे। गुणवृद्धयोरभावश्च, कथितो हेमसरिणा ॥५॥ वृतादिगणफलं वृद्भ्यः स्यसनोरित्यनेन विकल्पेनात्मनेपदमित्यर्थः । ३ज्वलादिगणपाठो ज्वलादे विकल्पेन ण प्रत्ययो ‘वा ज्वलादि' इत्यादिना विधानार्थः । ४-यजादिगणपाठो यजादिवचेरित्यादिना रवृद्विधानार्थः । इह वृच्छब्देनेष्टं कार्य मन्यत्र व्याकरणे सम्प्रसारणशब्देनोच्यते इति बोध्यम् । ५-घटादिगणपाठफलं घटयतीत्यादौ णौ वृद्धौ सत्यां घटादेह्रस्व इत्यादिना हृस्व इति तात्पर्यम् । ६-पुषादिगणपाठफलं लूदिद्द्युतादिपुष्यादेरित्यादिनाऽद्यतन्यां परस्मैपदे अडित्यर्थः। ७-स्वादिगणपाठफलं नत्वम् सूयत्याद्योदित इति सूत्रात् । तेन सूनः सूनवानित्यादौ सूयत्याद्योदितइत्यनेन क्तक्तवत्वोस्तकारस्य नकारो भवति । ८प्वादिगणपाठस्तु पुनातीत्यादौ प्वादेह्रस्व इति ह्रस्वविधानार्थ इत्यर्थः ९-ल्वादिगणपाठस्तु लून इत्यादौ ल्वादेरित्यादिना क्तादीनां तकारस्य नत्वार्थः । १०-चुरादौ युजादिगणपाठस्तु युजादेनैवेति णिज्विल्पार्थ इत्याशयः । युजादिर्विकल्पेन चुरादिरित्येवं नाशयः, गणविकल्पनाभावादिति बोध्यम् । ११-मुचादिगणपाठः शेपरे मुञ्चतीत्यादौ मुचादितृफेत्यादिना नोन्तार्थ इत्यर्थः । ॥१२॥
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतन लघुप्रक्रिया
अदन्तानां गुणो वृद्धिर्य चुरादेश्व नो भवेत् । संक्षेपेण फलं चैतदीषितं वा रेण हि ॥ ६ ॥ ॥ इति वृत्तगणफलम् ॥
॥ अनिट् कारिका ॥
५८९
श्वि- श्रि-डी-शी-यु-रु-क्षु- क्ष्णु, णु स्तुभ्यश्च वृगो वृङः । ऊदृदन्ताद् युजादिभ्यः स्वरान्ता धातवोऽपरे ॥ १॥ पाठ एकस्वराः स्युर्येऽनुस्वारेत इमे स्मृताः । द्विविधोऽपि शकिचैवं वचिर्विचि रिची पचिः ॥ २ ॥
कुटादिगणपाठस्तु कुटादेर्जिद् णिवर्जितप्रत्ययस्य ङिद्वत् भावात्कुटिताsकुदित्यादौ गुणाभावार्थ इत्यर्थः । वृद्धिस्तु न क्वापि प्राप्तेति वृद्धिपदमभ्यासादापतितमिति बोध्यम् । मतान्तरसंग्रहार्थं वा तद्बोध्यम् । १३प्रसङ्गादन्यदपि गणसम्बद्धमाह - अदन्तानामिति । चुरादिगणे अदन्तत्वेनप्रतिज्ञातानां कथादीनां यथास्वं गुणो वृद्धिश्च न भवति । अतो लोपस्य स्थानिवद्भावेन तदप्राप्ते रिति बोध्यम् । चुरादेश्च नित्यणिजन्तasarda यङ् प्रत्ययो न भवति, व्यञ्जनादेरेकस्वरादेव यविधानादिति बोध्यम् । || १४ || संक्षेपेणैतत्फलं नरस्येष्टमित्यर्थः १- श्वि- श्री - डी-शी-यु-रु-क्षु-क्ष्णु-णु-स्नु एभ्यो ऽपरे वृग् वृङ्भ्यां चापरे अदन्ताद् ऋइन्ताद् युजादिभ्यश्चापरे ये धातुपाठे स्वरान्ता एकस्वराश्च धातवस्ते अनुस्वारेत इत्यर्थः । अनुस्वारेतश्चैकस्वरादित्यादिनेग्निषेधादनिट इत्याशयः । २ - शकींच् इति दिवादिः, शक्लंट् इति स्वादिः । तदेवं द्विप्रकारोऽपीत्यर्थः ।
Page #588
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूभव प्रक्रिया
सिञ्चति मरतोऽपि पृच्छति, स्त्रि-मस्जि भुजयो युजिर्यजिः ।
वञ्जि-रञ्जि रुजयो निजि बिज़,
षति भञ्जि भजयः सृजित्यजी ॥३॥
स्कन्दि - विद्य-विद्ल - विन्तयो नुदिः,
स्विद्यतिः शदिसदी भिदि - च्छिदी | तुद्यदी पदि-हदी खिदि-क्षुदी,
राधि-साधि-शुधयो युधि-व्यधी ॥ ४ ॥
बन्धि - बुध्य-रुधयः क्रुधि क्षुधी, सिध्यतिस्तदनु हन्ति-मन्यती । पिना तपि शपि क्षिपिच्छु पो
लुम्पतिः सृपि-लपी वपि स्वपी ॥५॥
यभिरभिलभियमिर मिनमि- गमयः,
क्रुशिलिशि - रुशिरिशि दिशति दशतयः । स्पृशि मृशति विशति दृशि शिष्ल शुषयस्त्विषिपिपि विष्ल - कृषि तुषि दुषि पुषयः ॥ ६ ॥
लष्यति द्विषिरतो घसि वसती, रोहति लुहि - रिही अनिगदितौ ।
३- आप् धातुना सह तप्यादय इत्यर्थः । ४ - अतः परमित्यर्थः । ५ - शास्त्रान्तरे पाणिनीयादावकथितावित्यर्थः ॥
Page #589
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
देग्धिदोग्धलियो मिहि वहती, नातिर्दहिरिति स्फुटमनिटः ||७|| ॥ इत्यनिट् कारिकाः ॥
५९१
इति श्रीदरभंगामण्डलान्तर्गत - लदौरग्राम निवासि पलिवार हरिपुर कुलोद्भव झोपाख्य शौभानन्दि चन्द्रशेखर शर्मा संकलिता हैमनूतन लघु प्रक्रिया समाप्ता ॥ श्रीरस्तु शुभमस्तु ॥
इति श्रीशासनसम्राट् कदम्बगिरिप्रभृतितीर्थोद्वारकाचार्यवर्य श्री विजयने मिसूरिपट्टालङ्कार शान्तमूर्त्ति समयज्ञ श्रीविजय विज्ञानसूरिप० प्राकृतविशारदाचार्य श्रीविजय कस्तूर-, सूरिप० महाप्रभावक श्रीविजय चन्द्रोदयसूरि निर्मिता हैमनूतन लघुप्रक्रिया
टिप्पणी समाप्ता ॥ श्रीरस्तु = शुभं भवतु ॥
卐
Page #590
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्रीसिद्ध हैमनूतनलघु प्रक्रियासूत्राणाम् अकारानुक्रमणिका
* अं अः अनुस्वार विसर्गौ | १|११९ ॥
-अं अः < क ) ( पः शषसाः शिट् । १।१।१६॥ अंशादतोः । ७|४|१४||
अः सृजिदृशोऽकिति । ४|४|१२॥
- अकट् घिनोश्च रजेः । ४।२।५०|| - अक पाण्ड्वोरुवर्णस्यैये । ७।४।६९॥
अक मेरुकस्य । २।२।९३॥ अकालेऽव्ययीभावे । ३।२।१४६॥ अक्ष्णोः प्राण्य | ७|३॥८५॥ अगारान्तादिकः | ६ |४/७५ ॥
अघोषे प्रथमोऽशिटः । - ११३१५० ॥
अघोषे ऽशिट | ४|१ |४५ ॥
- अडे हि नो हो घः पूर्वात् । ४|१|३४||
अस्था च्छात्रादेरञ् | ६|४|६०||
“अच् । ५।१।४९॥
· अचः । १।४।६९ ॥
अचित्तेटकू | ५|१|८३॥
अच्च प्रागुदीर्घश्व | २|१|१०४ ॥
-अजातेः पश्चम्याः । ५।१।१७० ॥
६
३८३
१०३
१२३
३४३
३२९
४९२
५६७
३९४
२१
९१
१४४
३९३
२४७
५०
२५२
५०
२६७
Page #591
--------------------------------------------------------------------------
________________
५९३
२६५.
0
..
mr.
४५७. ३२६ ४५८ २७१ २०९
.
८२
४५९
३३७. २१८
अकाराधनुक्रमणिका अजातेः शीले । ५।१।१५४॥ अजादेः । २।४।१६॥ अज्ञाने ज्ञः षष्ठी ।२।२।८०॥ अञ्चः । २।४।३॥ अञ्चेरनर्चायाम् । ४।२।२६॥ अट्यति सूत्रि मूत्रि सूच्यशूर्णोः । ३।४।१०॥ अट् धातोरादि रितन्यां चामाङा । ४।४।२९॥ अणजेयेकण् नञ् स्नञ् टिताम् । २।४।२०॥ अणि । ७।४।५२॥ अणिगि प्राणिकर्तृकानाप्याण्णिगः । ३।३।१०७॥ अतः । ४।३।८२॥ अतः कुकमिकंसकुम्भकुशाकर्णी
पात्रेऽनव्ययस्य । २।३।५॥ अतः प्रत्ययाल्लुक् । ४।३।८५॥ अतः शित्युत् । ४।२।८९॥ . अतः स्यमोऽम् ।१।४।५७॥ अत आः स्यादौ जस्भ्याम्ये । १११॥२०॥... अत इञ् । ६।१॥३१॥ अतमबादेरीषदसमाप्ते कल्पपदेश्यप
देशीयर् ।।३।१२॥ अतिरतिक्रमे च । ३॥१॥४५॥ अतोऽति रोरुः। ११३॥२०॥
१४४
२५१
८१
१२०
४९.
२८ ३३८
Page #592
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२५ २७७ ४२२ ५०८
टैम्मूमनलकुमक्रिया अतोऽनेकस्वरात् । ७।२।६।। अतो म माने ।४।४।१५॥ बतोरिथट् । ७।१।१६१॥ अतोऽहस्य । २।३ ७३॥ अदश्वाट् । ४।४।९१॥ अदसोः दः सेस्तु डौ । २।११४३॥ अदिस्त्रियां वाऽश्चः । ७।१।१०७।। अविति वा ।४।११७५॥ अदीर्घाद्विरामैकव्यञ्जने । १॥३॥३२॥ अदुरुपसर्गान्तरो णहिनुमोनानेः । २।३।७७॥ अदूरे एनः । ७।२।१२२॥ अदेतः स्यमोलक । १।११४४॥ अदेवासुरादिभ्यो रे । ६।३।१६४॥ भदो नदीमानुषीनाम्नः । ६।१।६.७॥ अदो मुमी । १॥२॥३५॥ अदोरायनिः प्रायः । ६।१।११३॥ अद्यतनी। ५।२।४॥ अद्यतनी । ५।२।४॥ अद्यतनी-दि ताम् अन् , सि तम्व, अम् व म, त इताम् अन्त, भासू आयाम् ध्वम् , इवहि
महि । ३।२।११॥ : अध्यतन्यां वात्वत्मने । १।४।२२॥
० ० .CGSM
४४०
३७४
३४३
३४९
८२
२२४
८३ १४४
Page #593
--------------------------------------------------------------------------
________________
अकारानुक्रमणिका
- अवरापराध्चात् । ७।२।११८ ॥ अर्थात्तथो ः | २|१|७९॥ अधातुविभक्तिवाक्यमर्थवन्नाम | १|१|२७ ॥
अधातूहृदितः | २|४|२॥
अधिकं तत्संख्यमस्मिन् शत सहस्रे शतिशद्
दशान्तायाङः । ७।१।१५४ ॥
अधेः शीङ्ख्थास आधारः ॥ २२॥७२॥ अध्यात्मादिभ्य इकणू । ६।३।७८ ॥
अध्वानं येनौ । ७।१।१०३॥ 4
अनः | ७|३|८८ ॥
“अनक् । २।१।३६॥
अनटू । ५।३।१२४॥
अरे वा | ६ | ३ |६९॥
अनडुहः सौ । १।४। ७२ ।।
- अनतो ऽन्तोदात्मने । ४।२।११४५
-
मनतो लुप् | १|४|५९ ।।
।
अनतो लुप् । ३।२।६॥
अमनोः सनः | ३|३|७०॥
अनद्यतने र्हिः | ७|२| १०१ ॥
-अनद्यतने श्वस्तनी |५|३|५||
-अनद्यतने ह्यस्तनी । राज अनञः क्त्वोयम् । ३।२।१५४॥
४३९
१०५
२७
४५८
४१९
३१३
३८२
४१४
४९४
५९
२३७
३८०
६४
१०९
४८
४८७
२२२
४३५
८६
२८२
चक्र १
Page #594
--------------------------------------------------------------------------
________________
6. Gm
३९७
हैमनूतनलघुप्रक्रिया अनवर्णा नामी ।११।६।। अनाङ्माङो दीर्घाद्वा छः ।१।३।२८॥ अनातो नश्चान्त ऋदादशौ संयोगस्य । ४।१।६९॥ . अनादेशादेरेकव्यञ्जनमध्येऽतः । ४।१।२४॥ ९९ अनाम्न्यद्विः प्लुप् । ६।४।१४१॥ 'अनाम्वरे नोऽन्तः । १।४।६४॥
४८ '. अनजिरादिबहुस्वरशरादीनां मतौ । ३।२।७८॥ . ३६२ • अनिदम्यणपवादे च दित्यदित्यादित्ययम पत्युत्तर
. पदाञ्यः । ६।१।१५॥ ३८६ अनियोगे लुगेवे । १।२।१६॥ अनीनादट्यहोऽतः । ७४६६॥
३५६ अनुकम्पा-तद्युक्तनीत्योः । ७.३।३४॥ अनुनासिके च च्छ्वः शूट । ४।१।१०८॥ १७८ मनुशतिकादीनाम् । ७।४।२७॥
३४५. अनेकवर्णः सर्वस्य । ७।४।१०॥ अनोऽस्य ।२।१।१०८॥ अनोट्येये । ७।४।५१॥ अन्तर्द्धिः । ५।३।८९॥
२९१ अन्तो नो लुक् । ४।२।९४॥ . . . . . १३७ अन्यत्यदादेराः । ३।२।१५२॥ .. . . २६४ भन्यथैवं कथमित्थमः कृगोऽनर्थकात् । ५।४५०॥ ३०५ अन्यो घोषवान् । ११॥१४॥
४५५
५७२
Page #595
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२०
६५
-३५९
३३०
३५८
अकारानुक्रमणिका अन्वाङ परेः । ३॥३॥३४॥ अन् स्वरे । ३।२.१२९॥ अपः । १।४।४८॥ अपञ्चमान्तस्थोऽधुट् । १।१।११॥ अपायेऽवधिरपादानम् । २।२।२९॥ अपोऽद् मे । २।१।४॥ अपो यञ् वा । ६।२।५६॥ अप्रत्यादावसाधुना । २।२।१०१॥ - अप्रयोगोत् ।१।१।३७॥ अभक्ष्याच्छादने वा मयट् । ६।२।४६॥ अभिनिष्क्रामति द्वारे । ६।३।२०२॥ अभ्यम् भ्यसः ।.२।१।१८॥ अभ्रादिभ्यः । ७.२॥४६॥ अभ्वादेरत्वप्तः सौ । ११४९०॥ अमव्ययीभावस्यातोऽपश्चभ्याः । ३।२।२।। अमात्वामा । २।१।२४॥ अमाव्ययात् क्यन् च । ३।४।२३।। अमूर्धमस्तकात् स्वाहादकामे । ३।२।२२।। अमोऽधिकृत्य ग्रन्थे ।६।३।१९८॥ अमोऽन्तावोधसः । ६।३१७४॥ अमो कम्यमिचमः । ४।२।२६॥ : अमो मः । २॥१॥१६॥
.३७५
४२९
४८९
७२
२१७ ४७५
३८१
Page #596
--------------------------------------------------------------------------
________________
५८
४४.१
हैमनूतनलघुप्रक्रिया अयमियं पुस्त्रियोः सौ । २।१।३८॥ .. :: . . अयि रः । ४।१६॥ महर्मनश्चक्षुश्चेतो रहोरजसा लुक्चौ । ७।२।१२७॥ अरोः सुपि रः । १४३१५७॥ अडझे च । १।४।३९॥ अतिरिलीहीक्नुयीक्ष्माय्यातां पुः । ४।२।२१॥ अर्हतस्तोन्त् च । ७।१।६१॥ अहम् । १।११॥ अहें तृच । ५।४।३७॥ अर्थोऽच । ५।१।९१॥ अलुपि वा । २।३।१९॥ अल्पयूनोः कन्वा । ७।४।३३॥ अल्पे । ३।२।१३६॥ अवयवात्तयट् । ७।१।१५१॥ अवर्णभोभगोअघोर्लंगसन्धिः । १।३।२२॥ अवर्णस्यामः साम् । १।४।१५॥ अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरल् । ११२॥६॥ अवर्णादश्नोऽन्तो वाऽतुरीडयोः ।,२।१।११५॥ अननुवर्णस्य । ७।४।६८॥ भवात् । ३।३६७॥ भवात् तस्तृभ्याम् । ५।३।१३३॥ , भविशेषणे द्वौ चास्मदः । २।२:१२२॥
२५३ ५५७
४५१
५६४
४१९
२७८ ३३८
२२२
२९९
३३५
Page #597
--------------------------------------------------------------------------
________________
---....
.ANTRI
YAR
अकारघिनकमाणका
مس
३४९
w
or.
..
४
अवृद्धाद् दोन वा । ६।१।११०॥ अवो दाधौ दा । ३।३।५॥ .. भव्ययस्य ।३।२।७॥ अव्ययस्य को द च । ७।३।३१॥
४५४ मशवि ते वा ।३।४।४॥ अशित्यस्सन् णकच्णकानटि । ४।३।७७॥ अश्वादेः । ६।१।४९॥ अष्ट औजस्शसोः । ११४५३॥ मसंयोगादोः । ४।२।८६॥ असकृत्सम्भ्रमे । ७४७२॥
५६८ असत्वारादर्थाटाङसिङचम् । २।२।१२०॥
३३४ असत्त्वे ङसेः । ३।२।१०॥
५५४ असदिवामन्त्र्यं पूर्वम् । २॥१॥२५॥
७२ असमानलोपे सन्वल्लघुनि के। ४।११६३॥ . . १९० असरूपोऽपवादे वोत्सर्गः प्राक् क्तः । १।१।१क्षा ... २४१ असहन विधमान पूर्वपदात्स्वाङ्गादकोडादिभ्यः ।
...स३८॥ ४६१ असूर्योग्राद् दृशः । ५।१।१२६॥ मस्तपोमायामेधासजो विन् । ७।२।४७॥ अस्ति ब्रवो वचावशिति । ४।४।१॥ मस्तेः सि हस्त्वेति । ४।३।७३॥ मनभरि । ७।३॥२॥
१४९
4
.
Page #598
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५९
११० ४५७
३३७
५०३
२५० ४३२
२६
५३७
६००
हैमनलघुप्रक्रिया अस्य ङयां लुक् । २।४।८६॥ अस्यादेराः परोक्षायाम् । ४।१।६८॥. अस्यायत्तत्क्षिपकादीनाम् । २।४।११॥ अस्वयम्भुवोऽवू । ७।४।७०॥ अस्वस्थ गुणैः । ३।१।८७॥ अहन्पञ्चमस्य क्विक्ङिति । ४।१।१०७॥ अहीयरहोऽपादाने । ७।२।८८॥ अह्नः । २।१।७४॥ अह्नः । ७।३।११६॥
आ आ अम्शसोऽता। ११४।७५॥ आः खनिसनिजनः । ४।२।६०॥ आख्यातयुपयोगे । २।२।७३॥ आगुणावन्यादेः । ४।१।४८॥ आङः शीले । ५३१।९६॥
आडल्पे । ३।११४६॥ . , . . 'माङावधौ । २०२१७०॥ माडो ज्योतिरुद्गमे । ३।३।५२॥ आ.च हो । ४।२।१०१५ : सात् । २।४।१८॥ आत ऐः कृऔ। ४।३।५॥ . आतुमोऽत्यादिः कृत् । ५।१।१॥
: ४२
२६९ ३२४ २०९ २५४ ४९६
३२२ २२१
१५६
२३२
२१८
Page #599
--------------------------------------------------------------------------
________________
अकारानुक्रमणिका
आतो डोsह्वावामः | ५|१|७६॥ आतो णव औ: । ४।२।१२०॥
आत्सन्ध्यक्षरस्य । ४।२।१ ॥ आदितः । ४।४।७२ ॥ आंद्वेरः ः । २।४।४१ ॥
आद्यद्वितोयशषसा अघोषाः । १।१।१३॥
आद्यादिभ्यः | ७ | २|८४॥
आद्यश एकस्वरः । ४ । ११५ ॥ आ द्वन्द्वे | ३|२|३९॥
आधाराच्चोपमानादाचारे | ३|४|२४||
आधिक्यानुपूर्ये । ७४।७५।।
आपोतां यास्याम्यम् | १|४|१७||
अभिजनात् । ६।३।२१४॥
आम आकम् । २।१।२० ॥ ॥
आमः कृगः । ३।३१७५॥
आमन्तावय्येनावय् । ४।३।८५ ।।
आमन्त्रये । २।२।३२॥
आमयादीर्षश्च । ७।२1४८||
आमो नाम वा । १।४।१९ ॥
आस्थानात् । ६ । ३११५३॥
आयुषादिम्यो घृगोऽदण्डादेः । ५।१।९४।।
६०१
२५१
८८
९६
२७०
३७
४३२
१४०
५५३
२२७
५६८
४३
३३७
७०
१०९
१९२
३१०
४.३०
४०
३७२
२५३
Page #600
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६८ ३२५
४२
४६७
८१
२५२
१३४
८१
'६०२
हैमन्तनलघुप्रक्रिया आरम्भे । ५।११०॥ आरादर्थैः । २।२।७८॥ आ रायो व्यञ्जने । २।१।५॥ आर्यक्षत्रियाद्वा । २।४।६६॥ आशिषि तुह्योस्तातङ् वा । ४।२।११९॥ आशिषि हनः । ५।१।८०॥ आशिषीणः । ४।३।१०७॥ आशिष्याशीः पञ्चम्यौ । ५।४।३८॥ ... आशिष्याशीः पञ्चभ्यो। ५।४।३८॥ आशी:-क्यात् क्यास्ताम् क्यासुम , क्यास क्यास्तम् क्यास्त, क्यासम् क्यास्त्र क्यास्म । सोष्ट सीयास्ताम् सीरन् , सीष्ठाः सीयास्थाम् सीयध्वम्
___सीय सीवहि सीमहि । ३।३।१३॥ आसन्नः । ७।४।१२०॥ आसन्नः । ७।४।१२०॥ आसीनः । ४।४।११६॥ आस्यटिबज्यजः क्यप् । ५।३.९७॥ आहिताग्न्यादिषु । ३।१।१५३॥ आही दूरे । ७।२।१२०॥
८५ ५७८
२७८ २९२ ४७७ ४३९
इकिश्तिव स्वरूपार्थे । ५।३।१३८॥ इको वा। ४।१।१६॥
१३४
Page #601
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०३
२१९ १५७ २२६ ४८७
८८
१३३ १३३
अकारानुक्रमणिका इङितः कर्तरि । ३।३।२२॥ इच्चापुंसोऽनित्क्याप्परे । २।४।१०७॥ इच्छार्थे कर्मणः सप्तमी । ५।४।८९॥ इच्यस्वरे दीर्घ आच्च । ३।२।७२॥ इच युद्धे । ७।३।७४॥ इट ईति । ४३।७१॥ इट सिजाशिषोरात्मने । ४।४।३६॥ इडेत्पुसि चाऽतो लुक् । ४।२।९४॥ इणः । २।११५१॥ इणिकोईः । ४।४।२३॥ इतोऽतः कुतः । ७।२।९०॥ इतोऽक्त्यर्थात् । २।४।३२॥ इतोऽनिञः । ६।१।७२॥ . इदं किमीत्की । ३।२।१५३॥ इदं किमोऽतुरिय किय चास्य । ७।१।१४८॥ इदमः । २।१।३४॥ इदमदसोऽक्येव । १।४।३॥ इदुतोऽस्त्रेरीदूत् । १।४।२१॥ इनः कच् । ७।३।१७०॥ इन् ङीत्वरे लुक् । १।४।७९॥ इन्द्रियम् । ७।१।१७४॥
४३३ ४६०
com occ
३४४
२६५ ४१८
9
.४.२४
Page #602
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०४
इन्द्रे | १|२|३०||
इन्ध्यसंयोगात्परोक्षा किद्वत् | ४|३|२१|| इन्हुनुपूषार्यम्णः शिस्योः | १|४|७||
हैमक्रिया
इमदः | ५ | १ | १२७॥
इर्दरिद्रः । ४।२।९८॥ saर्णादेरवे स्वरे यवरलम् | १|२|२१|| इवृधभ्रस्जदम्भश्रियूर्णुभरज्ञपिसनित निपति
हृद् दरिद्रः सनः । ४|४|१७||
ईश्च स्थादः । ४।३।४१ ॥ इश्च स्थादः । ४।३।४१॥ ईषोऽनिच्छायाम् ||५|३|१३२ ॥ इष्टादेः । ७।१।१६८॥
इसासः शासोऽङ् व्यञ्जने । ४|४|११९ ॥
इसुसोर्बहुलम् । ७|२| १२८॥ ई
ईङ्गितः । ३।३।९५॥
ईडौ वा । २।१।१०४ ॥
ई च गणः । ४ । ९ ।६७॥
ईदूदेद् द्विवचनम् | १|२|३८॥ इनयौ चाऽशब्दे । ६।३।१२९ ॥ ईमेऽध्वात्मनोः । ७४ ।४८ ॥
ईयः स्वसुश्च | ६ |१|८९ ॥
१६
८५
५.५
२६०
१३८
१४
२०४
१५९
२२२
२९५
४२३
१४०
४४२
२२३
३४
१९४
१६
३७०
४०४
३४६
Page #603
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०५
-
---
--
--
अकारानुक्रमणिका ईयसोः । ७।३।१७७॥ ईर्व्यञ्जनेऽयपि । ४।३।९७॥ ईच्यावर्णस्यानव्ययस्य । ४।३।१११॥
६६
०C
४६७ १३८
३७७
उत्पदान्तेऽभूत् ।२।११११८॥ उदच उदीच । २।१।१०३॥ उणादयः । ५।२।९३॥ उतोनडुच्चतुरो वः । १।४।४१॥ 'उतोऽप्राणिनश्चायुरज्ज्वादिभ्य ऊङ् । २।४।७३॥ उत और्विति व्यञ्जनेऽद्वेः । ४।३।५९॥ उत्तरादाहञ् । ६।३५॥ उत्पातेन ज्ञाप्ये । २।२।५९॥ उत्सादेरञ् । ६।१।१९॥ 'उदः स्थास्तम्भः सः । १।३।४४॥ उदितः स्वराजोन्तः । ४।४।९९।। उपज्ञाते । ६।३.१९१॥ • उपमान सहित संहित सह शफवाम
लक्ष्मणाबरोः २।४।७५॥ उपमानं सामान्यैः । ३।१।१०१॥ उपमेयं व्याघ्रायः साम्यानुक्तौ । ३।१।१०२॥ उपसर्मस्याऽनिणेधेदोति । १।२।१९॥ उपसर्गात्खलघञोऽश्च । ४।४।१०८॥ ..
३२० ३८७ २२
१०१
३७५
४६८
Page #604
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७१
६०६ हैमनूतनलघुप्रक्रिया उपसर्गात्सुगसुवस्तुस्तुभोऽट्यप्यद्वित्वे । २॥३॥३९॥ उपसर्गादातः । ५।३।११०॥ उपसर्गादातो डोश्यः । ५।११५६॥ उपसर्गाद् दः किः । ५।३।८७॥ उपान्त्यस्याऽप्तमानलोपि शास्वृदितो डे ।४।२।३५॥ उपान्त्ये ।४।३।३४॥ उपायाद्धस्वश्च । ७।२।१७०॥ उपेनाधिकिनि । २।२।१०५|| उप्ते । ६।३।११८॥ उभयाधुश्च । ७।२।९९॥ उवर्णात् । ४।४।५९॥ उवर्णादावश्यके । ५।१।११॥ उश्नोः । ४।३।२॥ उष्ट्रमुखादयः । ३।१।२३॥ उष्णादिभ्यः कालात् ६।३।४०॥
२९२ २४८ २९० १९० २०१ ४४८ ३३१ ३६९ ४३४ २७१
__
mr m
ur
M ०
० -
४७४
३८०.
ऊटा । १।२।१३॥ ऊदायाम । २।४।५१॥ ऊदितो वा । ४।४।४२॥ ऊषो णौ । ४।२।४०॥ ऊनार्थपूर्वाद्यैः । ।३।११६७॥
१२ ४६४ ३०२. १९९
४९९.
Page #605
--------------------------------------------------------------------------
________________
६०७..
४३०.
अकारानुक्रमणिका ऊर्जाविन्वलावश्चान्तः । ७।२।५१॥ ऊर्णाहशुभमो युस् । ७।२।१७॥ ऊर्ध्वाद्रिरिष्टातावुपश्चाऽस्य । ७।२।११४॥ ऊर्याद्यनुकरणच्चिडाचश्च गतिः । ३।१।२॥
c.
c.
४३७ .
२९५
११..
५६५
५४८ ३२५.
११.
ऋलति हूस्वो वा । १।२।३॥ ऋक्पू: पथ्यऽपोऽत् । ७।३।७६॥ ऋक् सामर्यजुष.......ध्रुवदारगवम् । ७।३।९७॥ ऋणाद्धेतोः । २।२।७६॥ ऋणे प्रदशार्णवसनकम्बल वत्सतर वत्सर
स्यार् । १।२१७॥ ऋतः । ४|४|४०॥ ऋतः स्वरे वा । ४।३।४३॥ ऋत इकण् । ६।३।१५२॥ ऋतां क्ङितीर । ४।४।११७ ऋतां विद्यायोनिसम्बन्धे । ३।३।२७॥ ऋत्तषमृषकृशवञ्च लुञ्च थफः सेट् । ४।३।२४॥ ऋते तृतीया समासे । १।२।८॥ ऋते द्वितीया च ।२।२।११४॥. ... ऋतेीयः । ४।१।३८॥ ऋतोऽत् । ३।३।८॥
१४२. ३७२. ___९५ ५५७ . ३०४..
३३३ १८९. ९३
Page #606
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया:
६०८
ऋतो डुर् | १|४|३७|| ऋतो रस्तद्धिते । १।२।२६॥ तो र स्वरेऽनि । २।१।२ ॥ ऋतो रिः । ४ | ३ |१०९॥ ऋव्यारुपसर्गस्य । १।२ ।९ ॥
१२
ऋत्विज् दिशू दृश् स्पृशू स्रज् दधृषुष्णिहो गः । २।१।६९ ॥ ५२ ऋर्दिच्छ्वि स्तम्भू भ्रूचू ग्लुचू म्रुचू
ग्लु- ञ्चूजो वा । ३।४।६५॥
ऋदुदितः | १|८|७०॥
ऋदुपान्त्यादकृषि चदृचः | ५|१|१८|| ऋदुशनस्पुरुदंशोऽनेहसच से र्डा | १| ४ | ८४ ॥
ऋदृवर्णस्य । ४।२।३७॥
ऋध ईत् । ८।१।१७॥ ऋनित्यदितः । ७ । ३ । १७१॥
ऋफिडादीनां श्चलः । २।३।१०४ ॥
ऋमतां वः । ४ । १।५१ ॥
ऋर लुलं कृपोऽकृपीटादिषु । २।३।९९ ।।
ऋल्वादेरेषां तो नोऽप्रः । ४ । २ । ६८ ।।
वर्णशोऽङि । ८|३ |७||
ऋवर्णव्यञ्जनाद् ध्यणू । ५।१।१७॥ ऋवर्ण श्रूयूर्णगः कितः ।
ऋवर्णात् | ४ | ३ | ३६ |
४१
३६४
४६
२१३
१०३
५३
२९३
३६
१९४
२०४
४८४
५६०
२१३
११३
२७०
१०३
२३८
२७०
१२१
Page #607
--------------------------------------------------------------------------
________________
अकाराद्यनुक्रमणिका
ऋववर्ण दो.......इकस्येतो लुक् । ७।४।७१||
।
ऋवृव्येऽद इट् | ४|४|८१ ॥
ऋः शप्रः । ४।४।२० ॥ કદ
ऋषि वृष्ण्यन्धक कुरुभ्यः । ६।१।६१ ॥
ऋषौ विश्वस्य मित्रे । ३।२।७९॥
ऋस्मिपूङञ्जशौ कुगदृधृ प्रच्छंः । ४।४।४८।।
aaae
ऌ
लृदन्ताः समानाः | १।१।७॥
ए
सन्ध्यक्षरम् | १|१|८||
ऐ
एः । १।४।७७ ॥
एकद्वित्रिमात्रा हृस्वदीर्घप्लुताः | १|१|५||
एकद्विबहुषु | ३ | ३|१८||
एकधातौ कर्मक्रिययैकाकर्मक्रिये | ३|४|८६ ॥
एकस्वरात् । ६।२।४८ ॥
एकस्वरादनुस्वारेऽतः | ४|४|५७॥ एकात्सकृच्चास्य | ७|२| १११ ॥
i
एकादश षोडश षोडन् षोढा षड्ढा | ३ |२| ९१ ॥
एकोपसर्गस्य च घे | ४|२|३४||
एजेः | ५ | १|११८ ॥
एतदश्च व्यञ्जनेऽनग् नञ् समासे । १ | ३ | ३६ ||
६०९
३५५.
१२८
१५७
३४१
५६१
२०२
Do
-५७ २
७.८
२३७ ·
३५८
८९
४३७
५३५
२९८
२५८ :
Vide
२६
Page #608
--------------------------------------------------------------------------
________________
५५८
س
हैमनूतनलघुप्रक्रिया एता शितः । ३।२।१०॥ एत्यकः । २।३।२६॥ एत्यस्तेर्वृद्धिः । ४।४।३०॥ एदापः । १।४।४२॥ एदैतोऽयाय् । १।२।२३॥ एदोतः पदान्तेऽस्य लुक् । १।२।२७॥ एदोद्भ्यां उसिङसो रः । १।४।३५॥ एद् बहुस्भोसि । १।४।४॥ एषामीळञ्जनेऽदः । ४।३।९७॥
ه ه
ه
ه
ه
ه
४३४ ३७९
'ऐकायें । ३।२१८॥ ऐकायें । ३२॥८॥ ऐदौत् सन्ध्यक्षरैः । १२।१२॥ ऐषमापरुत्परारिवर्ष । ७।२।१००॥ 'ऐषमोह्यसूचसो वा । ६।३।१९॥
ओ ओजोऽनः सहोऽम्भस्तमस्तपसष्टः । ३।२।१२॥ मोनोप्सरसोः । ३।४।२८॥ मोत औः । ११७॥ मोतः श्ये । ४।२।१०३॥ ओदन्तः । १।२॥३७॥
५५४
२२९
४२
१६२
Page #609
--------------------------------------------------------------------------
________________
अकारानुक्रमणिका
ओदौतोऽवाव् | १|२|२४|| Harfs | १|२| १८ ॥
ओजन्त स्थापवर्गेऽवर्णे । ४ । १६० ।।
ओष्ट्यादुर् | ४|४|११८ ॥ औ
औता | १|४|२०||
मदन्ताः स्वराः | १|१|४ ॥
औरीः । १।४।५६॥
क
कगेवनूजनैबृष क्नस् रञ्जः । ४।२।२५॥
"कङश्चञ् । ४।१।४६ ॥
कटः । ७।१।१२४ ॥ कथमित्थम् । ७।२।१०३ ॥ कथादेरिका । ७।१।२१ ॥
कदा कोर्नवा | ५|३|८॥
कन्या त्रिवेण्याः कनीन - त्रिवणं च । ६।१।६२॥
कपिज्ञातेरेयण् । ७।१।६५॥
करमणिविषशरादेः | २|४ |४२ ॥
74
कमेर्णिङ् | ३ | ४|२|| करणाधारे | ५ | ३ | १२९ ॥ कर्त्तरि | ५|१|३ ॥
६११
१५
.१३
१९
४६
१९९
१०३
४१६
४३५
४०३
२२५
३४२
४१०
४६३
१८७
CMEN
.२९८
२४६.
el
Page #610
--------------------------------------------------------------------------
________________
३२७
२२८
२५८
२६५
३१०
५०२
३२७.
३१०
६१२
हैमनूतनलघुप्रक्रिया कर्तरि । २।२१८६॥ कर्तर्यनद्यः शव् । ३।४।७१॥ कर्तुः क्विप् गल्भक्लिबहोडात्तु ङित् । ३।४।२५॥ कत्तुः खश् । ५।१।११७॥ कर्तुणिन् । ५।१।१५३॥ कर्ताप्यं कर्म । २।२।३॥ कर्मजा तृचा च । ३।११८३॥ कर्मणि कृतः । २।२।८३॥ कर्मणि द्वितीया । २।२।४०॥ कर्मणोऽण् । ५।१।७२॥.. कर्माभिप्रेयः संप्रदानम् २।२।२५॥ कल्पग्ने रेयण् । ६।१।१७॥ कल्यग्नादेरिन् चान्तस्य । ६।१७७॥ कवर्गक स्वरवति । ।३।१६॥ काकतालीयादयः । ७।१।११७॥ काक वो वोष्णे । ३।२।१३७॥ काकायः क्षेपे । ३।१।९०॥ कादिय॑ञ्जनम् । १।१।१०॥ कास्कं कृता । ३।११६२॥ कारणम् । ५।३।१२७॥ कालवेलासमये तुम्वाऽवसरे । ५।४।३॥ काहात्तनतरतमका । ३।२।२३॥
२५० ३१८ ३८६
३४४
५५. ४१६
Soc
___ wr 0.03.
00 . . .
www.oc.
Page #611
--------------------------------------------------------------------------
________________
अकासबाणिका कालादेये ऋणे । ६।३।११३॥
... ३६८ कालाध्व नोर्व्याप्तौ । २।२।४२॥ कालाध्वभावदेशं वा कर्म चाकर्मणाम् । सरा२३ ३१३ काश्यादेः । ६।३।३५॥
. ३८० किं क्षेपे । ३।१।११०॥
--५३३ किंयत्तत्सर्वैकान्यात् काले दा । ७।२।९५॥ .
४.३३ कियत्तबहोरः । ५।१।१०१॥
२५५ कितः संशयप्रतिकारे । ३।४।६॥
२०७ किन्त्यायेऽव्ययादसत्त्वे तयोरन्तस्याम् । ७।३।८॥ ४५० किमः कस्तसादौ च । २।१।४०॥ किमव्यादिसर्वाधवैपुल्यबहोः पित्तस् । जस८९॥ कृगः खनट करणे । ५।१।१२९॥
२६१ कृगग्रहोऽकृतजीवात् । ५।४।६१॥
३०७ कृगः सुपुण्यपापकर्ममन्त्रपदात् । ५।९।१६२॥ कृगों यि च । ४।२।८८॥ कंगः श च वा । ५।३।१००॥ कृगतनादेरुः । ३।४।८३॥
. . . कृतः कीर्तिः । ४।४।१२३॥ ...... . कृतंचतनृतछुदतृदोऽसिचः सादेवी । ४४५०॥ कृताधैः । २।२।४७॥ कृति । ३।११७७॥
४३२
२६६
Y.M
१२१ २१२
...
Page #612
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलवुप्रक्रिया
कृते । ६।३।१९२॥
३७५ कृत्यस्य वा । २।२।८८॥
३२८ कृत्येऽवश्यमो लुक् । ३।२।१३८॥
२४० कृत्सगतिकारकस्यापि । ७।४।११७॥
५७८ कृपः श्वस्तन्याम् । ३।३।४६॥
११३ कृपा हृदयादालुः । ७।२।४२॥
४२९ कृभ्वस्तिभ्यां कर्मकर्तृभ्यां प्रागतत्तत्त्वे च्विः । ७।२।१२६॥ ४४१ कृवृषिमृजि शंसिगुहिदुहो जपो वा । ५।१।४२॥ २४४ कुक्ष्यात्मोदराद् भृगः खिः । ५॥१९॥
२५२ कुञ्जादे यन्यः । ६।११४७॥
३४० कुत्सिताल्पाज्ञाते । ७।३।३३॥
४५५ कुरुच्छुरः । २॥१॥६६॥ कुर्वादेयः ६।१।१०॥
३४८ कुलटाया बा । ६।१७८॥
३४५ कुलादीनः । ६।१९६॥ कुशले । ६।३।९५॥ कुशाग्रादीयः । ७।१।११६॥ कूलादुद्रुजोहहः । ५।१।१२२॥ कूलाभ्रकरीषात्कषः । ५१११११०॥
२५७ केदाराण्ण्यश्च । ६।२।१३॥ केवलसखिपतेरौः । १।४।२६॥ केशाद्वा । ६।२।१८॥
१२०
mm. 00r om
२५९
..३५४
३५५
Page #613
--------------------------------------------------------------------------
________________
६१५
५०७
२१३
२६८
२७४ ३२८
२७३
४६३ २९३ २३८ ३०२
:
अकारानुक्रमणिका कोः कत्तत्पुरुषे । ३।२।१३०॥ क्ङिति यि शय । ४।३।१०५॥ क्तक्तवतू । ५।१।१७४॥ क्तयोरनुपसर्गस्य । ४।१।९२॥ क्तयोरसदाधारे । २।२।९१॥ क्ताः । ३।१।१५१॥ क्तादल्पे । २।४।४५॥ क्तेटोगुरो र्व्यञ्जनात् । ५।३।१०६॥ --- क्तेऽनिटश्चजोः कगो विति । ४।१।१११॥ क्त्वा । ४।३।२९॥ क्वातुमम् । १।१।३५॥ क्त्वा तुमम भावे । ५।१।१३॥ क्नः पलितासितात् । २।४।३७॥ क्यः शिति । ३।४।७०॥ क्यङ् । ३।४।२६॥ स्ययुङाशीर्ये । ४।३।१०॥ क्यमानि पित् तद्धिते । ३।२१५०॥ क्यनि । ४।३१११२॥ क्यो वा । ४।२८१॥ क्रमः । ४१४५४॥ क्रमो दीर्घः परस्मै । ४।२।१०९॥ क्रयाः क्याथैः । ४३१९१॥
७६
२८५ ४६१ २३१
به
ه
ه
له م
م ه
.
مه س
لا م
२४२
Page #614
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमभूतानलघुप्रक्रिया क्रियांतिपत्तिः-स्यत् स्यताम् स्यन्......स्यामहि । ३।३।१६ ८७ क्रियायां क्रियार्थायां तुम् णकच्
भविष्यन्ती । ५।३।१४॥ २८५ क्रियार्थी धातुः । ३॥३॥३॥
· ७७ क्रियाविशेषणात् । २।२:४१॥
३१५ क्रियाश्रयस्याधारोऽधिकरणम् । २।२।३०॥ क्रियाहेतुः कारकम् । २२।१॥
३०८ क्रीतात्करणादेः । श४।४४॥ .... क्रेत्सम्पदादिभ्यः क्वि । ५।३।११४॥ कध दुहेासूयार्थैर्य प्रति कोपः । २।२।५७॥ क्रुशस्तुनस्तृच पुंसि । १।४।९१॥ क्रयादेः श्ना । ३।४।७९॥ क्लीमन्येनैकं च वा । ३।१।१२८॥ क्लीबे । २।४।९७॥ क्लीबे क्तः । ५।३।१२३॥ किलबे वा । २।११९३॥ क्लेशादिभ्योऽपात् । ५।१।८।। क्वं कुत्राऽत्रेह । ७।२।९३॥
४३३ क्वचित् । ५।१।१०१॥ वाचत् । ६।२।१४५॥
३६७ क्वचित्स्वार्थे । ७३७॥ विचित्हस्त्यचित्ताच्चेकण । ६।२।१४॥ .....३५४
SO
२६७
Page #615
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८
३७९
अकासानुक्रमणिका क्वसुष्मतौ च । २।१५१०५॥ क्विम् । ५।१।१४८॥ क्विा वृत्तेरसुधियस्तौ । २।११५८॥ क्वेहामात्रतस्त्यच । ६।३।१६॥ क्वौ । ४।४।१२०॥ क्षत्रादियः । ६।१।९३॥ क्षय्यजय्यो शक्तो । ४।३।९०॥ क्षोरादेयण । ६।२।१४२॥ क्षुद्राभ्य एरण वा । ६।१।८०॥ क्षुधंक्लिशकुषगृधमृडमृदवदवसः । ४।३।३१॥ क्षुधक्सस्तेषाम् । ४१४१४३॥ क्षुम्नादीनाम् । २३३१९६॥ क्षुभ्नादीनाम् । २।३१९६॥ क्षेः क्षीः । ४५३१८९॥ क्षेमप्रियमद्रभद्रात्स्वाण । ५।१।१०५॥ शुषिपचो माम् । ४।२।७८॥
२९५ ३४७ २४.२ ३६७ ३४५ ३०३ २६९
४६६
५६० ३०४.
२५६
२६९
३५६
२५३
खलादिभ्यो लिन् । ६।२॥२७॥ खितिवीतीय उर । १।४।३६॥ खिायाव्ययारुषो मोन्तो हवाच । ३।२।११.१॥ खेड पृषोद्ये । ५।११३४॥ ख्णम् चाऽऽभीक्ष्ण्ये । ५।४।४८॥ ख्यागि । ११३३५४॥
३.०५ - २.५
Page #616
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
३७६
५४ ४७८ ३५५
२९५
३११ 688
३२० २६९
गच्छति पथिदूते । ६।३।२०३॥ गडदबादेश्चतुर्थान्त.......प्रत्यये । २।१।७७॥ गड्वादिभ्यः । ३।१।१५६॥ गणिकाया ण्यः । ६।२।१७॥ गतिः । १।१।३६॥ गतिकारकस्यनहि........तनौ क्वौ । ३।२१८५॥ गतिबोधाहारार्थ.......शब्दक्रन्दाम् । २।२।५॥ गतिविन्यस्तत्पुरुषः । ३।११४२॥ गतेनैवाऽनाप्ते । २।२।६३॥ गत्यर्थात्कर्मकपिबभुजेः । ५।१.११॥ गत्यर्थात्कुटिले । ३।४।११ गत्वरः । ५।२।७८॥ गमहनजनखनघसः स्वरेऽनङि
क्ङितिलुक् । ४।२।४४॥ गमहन विद्लविशदृशो वा । ४।४।८४॥ गमिषद्यमश्छः । ४।२।१०६॥ गमो वा । ४।३।३७॥ गम्भारपञ्चजन बहिदेवात् । ६।३।१३५॥ गम्ययपः कर्माधारे । २।२।७४॥ गम्यस्याऽऽप्येः । २।२।६२॥ गर्गादेर्यञ् । ६।११४२॥
२१० २८३
२७७
१०१
२३४
३७१
३२४ ३२० ३४०
Page #617
--------------------------------------------------------------------------
________________
अकाराद्यनुक्रमणिका
गवाश्वादिः । ३।१।१४४॥
गस्थकः | ५|१|६६ ॥ महादिभ्यः | ६ |३|६३॥ गहोर्जः | ४|१|४०|| गाः परोक्षायाम् | ४|४|२६ ॥ गापापचो भावे | ५|३|९५॥ गापास्थासादामाहाकः | ४|३|९६ ॥ गायोऽनुपसर्गाट्टक् । ५।१।७४॥ गिरिनदीपोर्णमास्याग्रहायण्यपञ्चमवर्ग्याद्वा । ७ । ३ । ९० ॥
गिरिनद्यादीनाम् | २|३|६८॥
गुणाङ्गाद् वेष्ठेयसू । ७।३।९॥ गुणादस्त्रियां नवा | २२|७७॥ गुणादिभ्यो यः । ७।२।५३॥ गुपतिजो गर्भाक्षान्तौ सन् | ३ | ४|५|| गुरावेकश्च | २|२| १२४ ॥ गुरुनाम्यादेरनृच्छुर्णोः । ३।४।४८॥ गृह्णोऽपरोक्षायां दीर्घः । ४।४।३४॥ गृलुपसदचरजपजभदशदहो गर्थे । ३।४।१२ ॥
गोः । ७।२।५० ॥ गोः पुरीषे । ६ । २।५० ॥
गोचर संचरवहव्रज..कषनिकषम् । ५।३।१३१ ॥
गोत्रोक्षवत्सोष्ट्रवृद्धाजोर भ्रमंनुष्यराजराजन्यराज
६१९
५४५
२४९
३८१
९०
१४७
२९१
८९
२५१
४८९
५५८
४५.०
३२५
४३०
२०७
३३५
१०९
१८६
२१०
४३०
३५८
२९८
पुत्रादकञ् । ६।२।१२ ॥ ३५४
Page #618
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४५ ३५५
१६
४७३ ५३६ ३८८ ४५८ ४२८
गोधाया दुष्टेणारश्च । ६।१८१॥ गोरश्वातात्नल कय्यल्लात् । ६।२।२४॥ गोनाम्न्यवोऽक्षे । १।२।२८॥ गोश्वान्ते हस्खोऽनंशिसमासेयो बहुव्रीहौ । २।४।९६॥ गोस्तत्पुरुषात् । ७।३।१०५।। गो स्वरे यः । ६।१।२७॥ गौरादिभ्यो मुख्यान् ङीः । २।४।१९॥ ग्मिन् । ७।२।२५॥ ग्रहः । ५।३।५५॥ ग्रहगुहश्च सनः । ४।४।६०॥ ग्रहनश्चभ्रस्जप्रच्छः । ४।१८४॥ ग्रामजनबन्धुगजसहायात्तल । ६।२।२८॥ ग्रामाग्रान्नियः । २।३।७१॥ ग्रामादीनञ् च । ६।३।९॥ ग्राम्याशिशुद्विशफसङ्घ स्त्री प्रायः । ३।१।१२७॥ ग्रो यङि । २।३।१०१॥ ग्लाहाज्यः । ५।३।११८॥
२८९
२०१ १७४
३५६
५५९ ३७८ ५५२
२११
२९६
२८६
पनि भावकरणे । ४।२।५२॥ घञ्युपसर्गस्य बनी घटादेईस्वोदीर्घस्तु वा झिणम्परे । १४२३२४॥ घोकस्वासः सः । ८३॥
२९९ १९६ २७६
Page #619
--------------------------------------------------------------------------
________________
अकादायकमणिका घस्लसनद्यतनी घनचलि। ४।४।१७॥ घस्वसः। २।३।३६॥ ध्यण्यावश्यके । ४।१।११५॥ घ्रामापाट्धेदृशः शः । ५।११५८॥ घ्राध्मोर्यङि । ४।३।९८॥
१३१ १२७ २४७ २४९ २१३
m
सेवाद् । २।१।१९॥ ङसोऽपत्ये । ६।१।१२८॥
३३७ ङस्युक्तं कृता । ३।११४९॥ -- डि. । १।४।२५॥ 'डित्यदिति । १।४।२३॥ उड़सा ते मे । २।१॥२३॥ डेलस्योर्यातौ । १।४।६॥ डे पिवः पिप्य । ४।१॥३३॥ ब्णोः कटावन्तौ शिटि नवा । ११३॥१७॥ ड्याप्त्यूङः । ६।१७०॥ ड्यादीदूतः के । २।४।१०४॥
४८४ ‘ड्यादेर्गोणस्याक्विपस्तद्धितलुक्यगोणीसूच्योः। २।४।९५॥ ३८७
9.
0
३४.३
४९
चजः कगम् । २।१।८६॥ चटकाण्णैरः स्त्रियां तु लुप् । ६।१७१॥ चतुरः ७।१।१६३॥
५२२
Page #620
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१९. ४९९
३७१
३४६ ५६२. ३५३
३९०
६२२
हैमनूतनलघुप्रक्रिया चतुर्थी । २।२१५३॥ चतुर्थी प्रकृत्या । ३।११७०॥ चतुर्मासान्नाम्नि । ६।३।१३३॥ चतुष्पाद्य एयञ् । ६।१।८३॥ . चत्वारिंशदादौ वा । ३।२।९३॥ चन्द्रयुक्तात्काले लुप्त्वप्रयुक्ते । ६।२।६॥ चरति । ६।४।११॥ चरफलाम् । ४।१।५३॥ चल्याहारार्थे बुधयुधग्रुद्रुझुनशजनः । ३।३।१०८॥ चवर्गदषहः समाहारे । ७।३।९८॥ चादयोऽसत्त्वे । १।१।३१॥ चादिः स्वरोऽनाङ् । १।२।३६॥ चायः की। ४।१।८६॥ चार्थ द्वन्द्वः सहोक्तौ । ३।१।११७॥ चाहहवैवयोगे । २।१।२९॥ चिरपरुत्परारेस्त्नः । ६।३।८५॥ चुरादिभ्यो णिच् । ३।४।१७॥ चेः किर्वा । ४।१।३६॥ चौरादेः । ७१७३॥
२११ २१८ ५४९
७५
१७ २१५
" 09-09
४.
m m..
~ ~
१७१ ४१२
३७१
छन्दसो यः । ६।३।१४७॥ छन्दोऽधीते श्रोत्रश्च वा । ७।१।१७३॥
'
४२४
Page #621
--------------------------------------------------------------------------
________________
६२३
अकाराद्यनुकमणिका छाशो । ४।४।१२॥ छेदादे नित्यम् । ६।४।१८२।।
२७५: ४०..
.
३०३. २११ ३६९.
५०८०
m
०
जनशो न्युपान्त्ये तादिः क्त्वा । ४।३।२३॥ जपजभदशदहभञ्जपशः । ४।१।५२॥ जयिनि च । ६।३.१२२॥ जरत्यादिभिः । ३।१।५५॥ जराया जरसू च । ७।३।९३॥ जराया जरस् वा । २।१॥३॥ जस इः । १।४।९॥ जस्येदोत् । ११४॥२२॥ जागुः किति । ४।३।६॥ जागुरश्च । ५।३।१०४॥ जागु जिणवि । ४।३।५२॥ जाग्रुषःसमिन्धे नर्वा । ३।४।४९॥ जाज्ञा जनोऽज्यादौ । ४।२।१०४॥ जातमहवृद्धादुक्ष्णः कर्मधारयात् । ७।३।९५॥ जातिकालसुखादे वा । ३।१।१५२॥ जातिश्च णितद्धितयस्वरे । ३।२।५१॥ जातीयैकार्थेऽच्वेः । ३।२७०॥ जाते । ६।३।९८॥ जातेः सम्पदा च । ७।२।१३१॥
४९४. ४४४ ३०. ३५ १४.. २९३ १४० १३९ १६९. ५३६ ४७७, ३५४. ५३३ ३६८ ४४२
Page #622
--------------------------------------------------------------------------
________________
४६५ ३४७
३३४
४८३ ३१२
हैमनिलयप्रक्रिया जातेस्यान्तनित्यस्त्रीशूद्रात् । २।४।५४॥ जातौ राज्ञः । ६।१।९२॥ जात्याख्यायां नवैकोऽसङ्ख्यो बहुवत् । २।२।१२१॥ जायायाः जानिः । ७।३।१६.४॥ जासनाटक्राथपिषो हिंसायाम् । २॥२॥१४॥ निनते रिः । ४।२।३८॥ जिह्वामूलागुलेश्चयः । ६।३।१२७॥ ल ब्रश्चः क्त्वः । ४।४।४१॥ जेर्गिः सन्परोक्षयोः । ४।१।३५॥ ... ज्ञप्यापो ज्ञीपीप् न च द्विः सि सनि । ४।१।१६॥ ज्ञानेच्छार्थिनीच्छिल्यादिभ्यः क्तः । ५।२।९२॥ ज्ञानेच्छा_र्थाधारक्तेन । ३।११८६॥ ज्यायान् । ७।४।३६॥ ज्याव्यधः विङति । ४।१।८१॥ ज्याव्येव्यधिव्यचिव्यथेरिः । ४।१७१॥ ज्योत्स्नादिभ्योऽण् । ७।२।३४॥
३७० ३०२
९२ २०५
२७०
५०३ ४५१
१६३
१२८ ४२९
ञिच ते पदस्त लुक् च । ३।४१६६॥ शिति । ४।३।५०॥ जिवि घन् । ४।३।१०१॥ भूणिति घात् । ४।३।१००॥
Page #623
--------------------------------------------------------------------------
________________
अकारानुक्रमणिका
~
wwwood
ट
७०
टः पुंसि ना । १।४।२४॥ टनण् । ५।१।६७॥ टायोसि यः । २।१॥३७॥ टाङ्सोरिनस्यौ । १।४।५॥ टादौ स्वरे वा । १।४।९२॥ टोस्यनः । २।१।३७॥ टौस्येत् । १।४।१९॥ धेघ्राशाच्छासो वा । ४।३।६७॥ धेश्वेर्वा । ३।४।५९॥ ट्वितोऽथुः । ५।३।८३॥
४३५. ३५.
डतिष्णः संख्याया लुप् । १।३॥५४॥ डत्यतु संख्यावत् । १।१।३९॥ डित्यन्त्यस्वरादेः । २।१।१४॥ डीय श्यैदितः क्तयोः । ४।४।६२॥ ड्नः सः त्सोश्च । १।३॥१८॥ जितस्त्रिम तत्कृतम् । ५।३।८४॥
२९०
ढस्तड्ढे । १।३॥४२॥
Page #624
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
ण
३४२
४५८
२३० ९३
२९४
'णश्च विश्रवसो विश्लुक च वा । ६।१।६५॥
णस्वराघोषाद् वनोरश्च । २।४।४॥ *णिज्बहुलं नाम्नः कृगादिषु । ३।४।४२॥ "णिद्वान्त्यो णव् । ४।३१५८॥ "णिवेत्यासश्रन्थघट्टवन्देरनः । ५।३।१११॥ “णेरनिटि । ४।३।८३॥ "णी क्रीजीङः । ४।२।१०॥ “णो दान्तशान्तपूर्णदस्तस्पष्टच्छन्नज्ञप्तम् । ४१४७५॥
णो मृगरमणे । ४।२।५१॥ ' णौ सन् वा । ४।४।२७॥ । ण्योऽतिथेः । ७॥१॥२४॥
१९१ १९७ २७३ १९९ १९७ ४०४
५३
३७२
त: सौ सः । २।११४२॥ तक्षः स्वार्थे वा । ३।४७७॥ --तत आगते । ६।३।१४९॥
ततो हश्चतुर्थः । १।३॥३॥ - तत्पुरुषे कृति । ३।२।२०॥ • तत्र । ७।११५३॥ 'तत्र कृतलब्धक्रीत सम्भूते । ६।३।९४॥ • तत्र क्वसुकानौ तद्वत् । ५।२।२॥ तत्र घटते कर्मणष्ठः । ७।१।१३७॥
५५४ ४०६ ३६८ २७६
४१६
Page #625
--------------------------------------------------------------------------
________________
अकाराद्यनुक्रमणिका
तत्र नियुक्ते | ६ |४ |७४॥ तत्र साधौ | ७|१|१५॥
तत्रादाय मिथस्तेन प्रहृत्येति सरूपेण
युद्धेऽव्ययीभावः | ३|१|२६ ॥
-तत्राधीने । ७।२।१३२॥
- तत्रोद्धृते पात्रेभ्यः । ६।२।१३८ ॥ तसाप्यानाप्यात् कर्मभावे कृत्य क्त
स्खलर्थाश्व | ३।३।२१॥
तदत्रास्ति | ६ | २|७०॥ तदः सेः स्वरे पादार्था । १।३।४५ ॥
-तदन्तं पदम् | १|१|२०॥
तदर्थार्थेन । ३।१।७२॥
तदस्य पण्यम् । ६।४।५४॥
- तदस्य संजातं तारकादिभ्य इतः । ७११।१३८ ॥ तदस्यास्त्यस्मिन्निति मतुः | ७|२|१||
तद्धिताक कोपान्त्य पुण्याख्याः | ३ |२| ५४ ॥
तद्धितोऽणादिः | ६|१|१॥
तद्भद्रा युष्यमार्थार्थना शिषि । २/२/६६ ॥
तद्यात्येभ्यः । ६।४।८७॥ सदयुक्ते हेतौ । २३२॥१००॥
तद्वति घणू । ७१२/१०८॥ तद्रवेत्यधीते । ६ । २।११७॥
६२७
३९४
४०२
४८७
४४२
३६६
२२३
३५९
२६
२८
५००
३९२
४१७
४२४
४७९
३३५
३२१
३९५
३३०
४३६
३६४
Page #626
--------------------------------------------------------------------------
________________
हेममयुपक्रिया
६२८
तन: क्ये | ४/२/६३॥
तमो वा । ४।१।१०५ ॥
तन्भ्यो वा तथासिन्णोश्च | ४ | ३ |६८ ||
तमर्हति | ६|४|१७७ ॥
तरति । ६।४।९॥
तरुतृणधान्यमृगपक्षिणां बहुत्वे | ३|१|१३३ ||
तवमम ङसा । २।१।१५ ॥
वर्गस्यवष्टभ्यां योगे चटव । १।३।६० ॥
तव्यानीयौ | ४|१|२७॥
तसि । ६।३।२११॥ तस्मै हिते | ७|१| ३५ ॥
तस्य । ७।१।५४ ॥
तस्य तुल्ये कः संज्ञा प्रतिकृत्यौ । ७।१।१०८ ॥
तस्यादेर्मयट् । ६।३।१५८ ॥
सस्था क्रियायां वत् । ७ । ११५१॥ तस्येदम् | ६ |३|१६०
साद | २|२| ५४ ॥ तिकादेरायनिञ् । ६ । १ । १०७ तिष्कृतौ नाम्नि | ५ | १|७१ ॥
तिचीपान्यातोऽनोटुः । ४ । ११५४ ॥ -
तिरशस्तिर्यति । ३।२।१२४॥
सिष्ठिवः । ४ । १।४३ ॥
२३३
२०५
१८४
३९९
३८९
५४३
"७
२१
२९०
३७६
४०४
४०६
४१५
३७३.
४०५.
३.७३
३१९.
३.४८.
२५०
२११
१
१६४
Page #627
--------------------------------------------------------------------------
________________
अकाराद्यनुक्रमणिका
तिलयवादनानि । ६।२।५२॥ तिवां णवः परस्मै । ४।२।११७॥
तिष्ठतेः । ४ । २ । ३९॥ तिष्यपुष्ययोर्भाणि । २।४।९०॥ तीयं ङित्कार्ये वा । १।४।१४॥
तीया टीकण न विद्या चेत् । ७।२।१५३॥
तुदादेः शः | ३ | ४ | ८१ ॥
तुभ्यं मह्यं ङया । २।१।१४॥ तुमर्हादिच्छायां सन्नतत्सनः । ३।४।२१।।
तुमश्च मनःकामे । ३।२।१४० ॥ तुमोऽर्थे भाववचनात् । २।२।६१॥ तुल्यस्थानास्यप्रयत्नः स्वः । १।१।१६॥ तुल्यार्थैस्तृतीया षष्ठ्चौ । २।२।११६ ॥ तूष्णीका | ७|३|३२|
तृतीयस्य च । १।३।१॥ तृतीयस्तृतीयचतुर्थे । १।३।४९॥ तृतीया तत्कृतैः । ३ । १२६५ ॥
तृतीयायाम् । ३ । १।८४ ॥
- तृतीयोक्तं वा । ३|१|५०॥
तृन्नुदन्ताऽव्य....... खलर्थस्य १०. तृन् शील धर्म साधुषु ।।२।२७॥
३९
'६२९
३५९
१४२
१९८
३५३
३२
४४६
१७४
७०
२००
२८५
३२०
६
'३३३
- ४५६
१८
१४
४९८
६०२
५०५
३२८
२७९
"7
Page #628
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८४
४१
४५
३८८ ३६१
तसर्थपूरणाऽव्ययातृशाशत्रानशा । ३।१५८५॥ ५०३ तृषिषिस्वपो नजिङ् । ५।२।८०॥ तससृनप्तनेष्टुत्वष्ट क्षत होत पोत प्रशास्त्रोभ्याम् ।
११४३८॥ तूहः श्नादीत् । ४।३।६२॥
१८३ सूत्रपफलभजाम् । ४।१।१५।। ते कृत्याः । ५।१।४७॥
२३८ तेल छन्ने रथे । ६।२।१३१॥ ....
३६६ तेन जितजयद्दीव्यत्स्वनत्सु । ६।११२॥ तेल निर्वृत्ते च । ३।२।७१॥ तेम-प्रोक्त । ६।३।१८१॥ सेन वित्ते चञ्चु चणौ । ७।१।१७५॥
४२४ ते लुग्वा । ३।२।१०८॥
५६३ तो माझ्याक्रोशेषु । ५।२।२१॥
२७८ तो मुमो व्याने स्वौ । १।३।१४॥ लायमप्रवचः । ४।१।११८॥ त्वदादन्य समाना......सकौ च । ५।१।१५२॥ २६४ खुद्रादिः । ६।१७॥
३३६ त्वदादिः । ३।१।१२०॥ बादामेनदेतदो द्वितीयाटौल्यवृत्त्यन्ते । २।१।३३॥ त्यादिसर्वादैः स्वरेष्वन्त्यात्पर्योऽ २९॥..
.४५४ त्यादेश्व प्रशस्ते रूप । ७।३।१०॥"
३७४
२९०
.
Page #629
--------------------------------------------------------------------------
________________
ज्यादौ क्षेपे । ३।२।१२६ ॥ त्रन्त्यस्वरादेः । ७।४।४३॥ त्रज़ोः षोन्तश्च । ६।२।३३॥ त्रतिषिधृषिक्षिपः क्नुः | ५|२|३२|| त्रिंशद्विशतेर्डकोऽसंज्ञायामार्हदर्थे । ६।४।१२९ ॥
त्रिचास्ति सृचतसृस्यादौ । २|१|१||
त्रीणि त्रीण्यन्ययुष्मदस्मदि । ३१३ /७२ || त्रेस्तु च । ७ १।१६६॥ त्रयः | १ | ४ | ३४ ॥ त्वमर्हसिनाप्राकूचाकः | २|१|१२|| त्वमौ प्रत्ययोत्तरपदे चैकस्मिन् | २|१|११||
त्वे । २।४।१०० N
त्वे वा । ६।१।२६ ॥
थ
योग् । १।४।७८||
द्विर्षातुः परोक्षाङे प्राक्तु स्वरे स्वरविधेः । ४।१।१ ॥
द्विपदाद् धर्मादन् । ७ । ३ । १४१॥
द्विषोऽतृशः । २ । २ । ८४ ॥
द्विस्वरादनवाः । ६।१।७१॥
स्त्र्यिणुकस्य वा १२२१८७ ||
: । ७।१।१६५॥
धाराणाम्यरि । ७॥१॥९॥
६३१
५०७
२३०
३५७
२८०
३९६
४.५
७८
४२३
३७
६८
६ ९
५६०
३८८
५७
८४
४८१
३२८
३४४
३२७
२३
Page #630
--------------------------------------------------------------------------
________________
६३२
नदिः पत्युः | ६ |१| १४ ॥ धनुर्दण्डत्सरुला गुलाङ्कुशष्टियष्टि
शक्ति तोमरघटाद्ग्रहः । ५।१।९२।।
धनुषो धन्वन् । ७ । ३ । १५८॥ धर्मार्थादिषु द्वन्द्वे । १ । ३ । १५९ ॥
लघु प्रक्रिया
धर्माधर्माच्चरति । ६ |४ |४९ ॥
धवाद् योगादपालकान्तात् । २।४।५९||
धागः । ४।४।१५॥
धागस्तथोश्वा । २।१।७८॥
धातोः कण्ड्वादेर्यक् । ३ | ४ |८ ॥
तदन्तम् | ३ | ४|४६ ॥
धातोरनेकस्वरादाम् धातोरिवर्णोवर्णस्येयुब्स्वरे प्रत्यये | २|१|४०||
धातोः सम्बन्धे प्रत्ययाः । ५।४।४१ ॥
धान्येभ्य इनञ | ७ | १॥७९॥
धारीगेोऽकृच्छेऽतृशू । ५।२।२५।।
घुटस्तृतीयः । २।१।७६॥
घुटां प्राक् | १|४|६६॥
धुटो धुटि स्वे वा | १| ३ | ४८ ॥ धुरोऽनक्षस्य । ७ । ३ । ७७॥
. ।
..
धुरोयैवण् | ७|१|३|| -गस्तोः परस्मै । ४।४।८६॥
३८५.
२५.३.
४७७
५४७
३९२
४६५..
२७५..
१५९.
१९२
१३८.
३८
२२६
.४१३
२७९
१८.
89%
२०
५६६
४००
१३५०
Page #631
--------------------------------------------------------------------------
________________
अकासद्यनुक्रमणिका ,
१०७
धुगौदितः । ४।४।३८॥ धुगप्रोगोनः । ४।२॥१८॥ धेनोरनञः । ६।२॥१५॥
३५५
.
२२९
५६३
.
२१२
२६१
...
नः शिञ्च । १६३३१९॥ नं क्ये ।१।११२२॥ नखादयः । ३।२११२८॥ न गृणा शुभरुचः । ३।४।१३॥ नग्नपलितप्रियान्चेस्थूल
सुभगाढव........खको ।५।१।१२८॥ न जन वधः । ४॥३॥५४॥ नडादिभ्यो आयनण । ६।१।५३॥ नडीशीपूङ धृषि क्ष्विदि स्विदि मिदः ।।४।३।२७॥ न दिस्योः । ४।३।६१॥ . नयां मतुः । ६।२२७२॥ न द्विरद्रुवयगोमयफलात् । ६।२०६१।। न ना डिदेत् । ११४५२७॥ न नाम्येकस्वरात् खित्त्युत्तरपदेऽमः । ३।२।९॥ नन्द्यादिभ्योऽनः । ५।११५२॥ नपुंस्कस्य शिः । ११४॥५५॥ न बदनं संयोगादिः । ४३११५॥ च रात् स्वरे । १५३५३७॥
३४१ २६८
१५०
३६१ ३६०
३६
५५४
...
२०६
Page #632
--------------------------------------------------------------------------
________________
४
मैनूतन प्रकिया
नवेभ्यः पूर्वेभ्यः इस्मात् स्मिन् वा । ९|४|१६|
ने वर्मन्तसंयोगात् । २।१।१११ ।।
नवा क्वणयमहसस्वनः । ५।३।४८ ।। नवाद्यानि शतृक्वसू च परस्मैपदम् । ३।२।१९ ।
नवाऽऽपः | २|४|१०६ ॥
नवा परोक्षायाम् । ४।४।५।।
नवा भावारम्भे | ४|४|७३॥
न वा स्वरे । २ । ३ । १०२ ॥
न वृद्धिश्वाविति डिल्लोपे | ४|३|११||
न वृद्भ्यः । ४।४।५६ ॥
नशः शः । २।३।३८॥
:
न शंसददवादिगुणिनः । ४ । १ । ३० ॥
ने शात् । १।३।६२॥
नं शिति । ४।२।२।।
नशेर्ने शू वाऽङि । ४।३।१०२।।
नशो धुटि | ४|४|११० ॥
न सन्धिः । १।३।५२॥
न सन्धिङीयक्विद्विदीर्घास द्विधावस्क्लुकि । ७४ । १११ ॥
न सर्वादिः | १|४|१२॥
नशो वा । २।१।७० ॥
नहाऽऽतौ । २|१|८५ ॥
३१
५५
२८९
७७
५६१
१४९
२७२
१७८
२११
१११
१६६
१२९
२२
९६
१६६
१६६
२६
५७४
३२
६०
६. ६
Page #633
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०९
अकारायणमपिन नाङघटीखरीमुष्टिनासिकावातामश्च । ५।१११२०॥ २५९ नानाऽवधारणे । ७४।७४॥ नामन्त्र्ये । २।१।९२॥ नाम सिदय्व्यञ्जने । १।२।२१॥ नामिनोऽकलिहलेः । ४।३।५९॥ नामिनो गुणोऽविङति । ४।३।११॥ नामिनोऽनिट् । ४।३।३३॥
२०२ नामिनो लुग्वा । १।४।६१॥ नाम्नः प्रथमैकद्विबहो । २।३।३१॥ नाम्नि । ३।२।७५॥
५६१ नाम्नो गमः खड्डौच विहायसस्तु विहः । ५।१।१३२॥ २६१ नाम्नोनोऽनहनः । २।१।१०८॥
३४ नाम्मो वदः क्यप् च । ५।१।३५॥
२१२ नाम्यन्तस्थाकवर्गात्पदान्त....शिड्नान्तरेऽपि। २।३।१५१॥ २९ नाम्यादेरेव ने । २।३।८६॥
२४६ नाम्युपान्त्यप्रोकगज्ञः कः । ५।१।५४॥ नाऽसत्त्वाश्लेषे । ३।४।५७॥
१६६ निघोद्घ संघोद्घनापघ्नोपनं...घानाङ्गा
सन्नम्। ५।३।३६॥ .. २८८. निजी शित्येत् । ४।१।५७॥ नित्यदिद् द्विस्वराम्बार्थास्य हस्वः । १।४।४३॥ ....... १३..
२४८
Page #634
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६२
३३१
२
३
३०२
३ हैमलघुनूतनप्रक्रिया नित्यमन्वादेशे । २॥१॥३१॥ नि दीर्घः । १।४।८५॥ निनवाः स्नातेः कौशले । २।३।२०॥ निपुणेन चार्चायाम् । २।१।१०३॥ निप्राद् युजः शक्ये । ४।१।११६॥ निमील्यादि मेङस्तुल्यकर्तृके । ५।४।४६॥ निय् आम् । २।४।५१॥ नियश्चानुपसर्गाद्वाः । ५।३।६०॥ निरभ्यनोश्च स्यन्दस्याऽप्राणिनि । २।३।५०॥ निर्दुः सूवेः समसूतेः । २।३।५६॥ निर्दुहिराविष्प्रादुश्चतुराम् । २।३।९।। निविशः । ॥३॥२४॥ निविस्वन्ववात् । ४।४।८॥ . निवासादूरभव इति देशे नाम्नि । ६।२।६९॥ निषेधेऽलं खल्वोः क्त्वा । ५।४।४४॥ नीलपीतादकम् । ६।२।४॥ नु प्रच्छः । ३।३१५४॥ नु वा । १।४।४८॥ नृतखनरञ्जः शिल्पिन्यकट् । ५।१।६४।। नृतेयङि । २।३।९५॥ नेर्नद्द गदपठ स्वन्क्वणः । ५।३।२६॥ नेमा प्रथम चरम........कतिपयस्य वा । १।४।१०॥
.३८ २८९ ११२ ५५० ३०० २१९ २७४ ३६०
३०१
३५२ २२१
२४९ २१४ २८७ ___ ३२
Page #635
--------------------------------------------------------------------------
________________
नोऽपदस्य तद्धिते | ७|४|६१॥ पहा | २२॥२८॥
- नोsप्रशानोऽनुस्वारा.... घुटपरे । १।३।८ ॥
- नोभयोर्हेतोः | २|२|८९॥
-नो व्यञ्जनस्याऽनुदितः । ४ । २ । ४५ ||
न्याया वाया.... दारजारम् । ५।३।१३४॥ -न्सुमहतोः । १।४.८६ ॥
प
पक्षि मत्स्य मृगार्थाद् घ्नति । ६।४|३१||
पञ्चको वर्गः | १|१|१२ ॥
* पञ्चतोऽन्यादेरनेकतरस्य दः | १|४|५८ ॥
Y
- पञ्चदशद्वर्गे वा । ६ । ४ । १७५ ॥
4
अकाराद्यनुक्रमणिका
*
7
पञ्चमी तुवतामअन्तु, हितम्त,...: आमहैव | ३ | ३॥८॥
पश्चमी भयाद्यैः | ३|१॥७३॥
'पञ्चम्याऽपादाने । २।२।६९॥
૬૭
३३७
३१८
१८
• पतिवन्यन्तर्वल्यौ भार्यागर्भिण्योः | २|४|५३ ॥
• पत्युर्नः | २|४|४८ ॥
३२८
१०४
३००
५३
३९१
४९
३९९
८१
५००
३२२
१४३
५७१
पञ्चम्याः कृगः । ३|४|५२ ॥
पञ्चम्या निर्दिष्टे परस्य | ७|४|१०४ ॥
पश्च सर्व विश्वाज्जनात्कर्मधारये । ७।४।४१ ॥
४०५
पतिराजान्तगुणाङ्ग.... राजादिभ्यः कर्मणिच । ७|११६० ॥ ४०८
४६५
४६४
Page #636
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९५
४०३ ३६५. २८६ ५०
३९० ४६०
३५७.
पथ इकट् । ६।४।८८॥ पचिन् मथिन् ऋभुक्षः सौ । १।४७६॥ पथ्यतिथिवसतिस्वपतेरेया । ७।१।१६॥ पदनाम शिक्षामीमांसा साम्नोऽकः । ६।२।११६॥ पदरुभविशस्पृशो घञ् । ५।३।१६॥ पदस्य । २।१।८९॥ . दाद् युगविभक्त्यैवाक्ये वसनसौ बहुत्वा । २।१।२१॥ पदान्तादृवर्गादनामनगरीनवतेः । १।३।६३॥ पदिकः। ६।४।१३॥ पद्धतः । २।४।३२॥ पयोदोर्यः । ६।२।३५॥ परः । ७।४।११८॥ परःशतादिः । ३।१७५॥ परजनराज्ञोऽकीयः । ६।३।३१॥ परतः स्त्री पुंवत् स्येकार्थेऽनूङ् । ३।४।४९॥ परदारादिभ्यो गच्छति । ६।४।३८॥ पराणि कानानशौ चात्मनेपदम् । २।३१२०॥ परॉत्मभ्यां डे । ३।२।१७॥ परांनौः कृगः । ३।३।१०१॥ पॅरावरातस्तात् । ७।२।११६॥ पैरवी । ५।४।४५॥ परविर्जः । ३।३।२८॥
५७८
५००
३९६ ४७३ ३९२
७८ ५५४ २१७ ४३८
Page #637
--------------------------------------------------------------------------
________________
अकारचिनुक्रमणिका
परिक्रयणे । २।२।६७॥
परिमाणार्थमितनखात्पचः | ५ | १|१०९ ||
परिव्ययात् क्रियः । ३।३।२७॥
परेः सूचरेर्यः | ५ | ३ | १०२ ॥
पर ष | ३ | ३ | १०४ ॥
परीक्षा णवअतुम् उम्.... ए व हेमहे । ३।३।१२||
परीक्षायां नवा | ४|४|१८॥
परोक्षे । ५।२।११।
पर्पारिक | ६ |४|१२ ॥
पर्यपाङ् बहिरच् पञ्चम्या | ३|१|३२||
पर्यः सर्वोभये । ७।२।८३॥
पर्याभ्यां वर्थे । २।२।७१ ॥
पर्यायर्णोत्पत्तौ चणकः । ५ । ३ । १२० ।।
पर्वतात् | ६ |३|६० ||
पर्षदो ण्यः । ६।४।४७॥ पर्षदो व्यणौ । ७।१।१८ ॥
पशुभ्यञ्जनानाम् | ३|१|१३२ ॥
पश्चादावन्ताप्रादिभः | ६ | ३ |७५ ||
पोपरस्य दिक्पूर्वस्य चाति । ७।२।१२४ ||
पश्यद्वागू दिशोहरयुक्तिदण्डे | ३|२|२३||
पाठे धात्वादेर्णोनः । २।३।९७॥
६३९
३२१
२५७..
२१९.
२९३.
२१८.
८४
१३१
८४
३९०..
४९०
४३२ :
३२३..
२९६ .
३८०.
३९२.
४०३ :
५४३ :
३८२
४३९.
५५६.
१०१ :
Page #638
--------------------------------------------------------------------------
________________
" ६४०
• पाद्यार्थ्ये । ७ । १२३॥ पाणिगृहीतीति । २।४।५२ ॥ पाण्डोयण् । ६।१।११९॥
*
·
पात्पादस्याsहत्यादेः । ७।३।१४८ ॥
• पात्रेसमितादयः । ३।१।९१ ॥
पादाद्योः । २।१।२८॥
पाणिकरात् । ५।१।१२१ ॥
पारावारं व्यस्तव्यव्यस्तं च | ७|१|१०१ ॥
पातेः । ४।२।१७॥
30
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
b
* पारावारादीनः | ६ |३|६॥
पारेमध्येऽग्रे अन्तः षष्ठ्या वा । ३|१|३०||
N
पाशाछासावेव्याह्नो यः । ४।२।२०॥ पाशादेश्च ल्यः । ६।२।२५॥
प्रावृष इकः । ६ । ३ । ९९ ॥
पितृमातु डुलं भ्रातरि । ६।२।६२ ||
*पितु यों का । ६ । ३ । १५१॥
वित्तिय बहुगणपूगसंघात् । ७।१।१६० ॥
पित्रा मात्रा वा । ३।१।१२२॥
पित्रो महद | ३|२।६३॥
'पिबैति दाभूस्थः सिचो लुक् परस्मै न चेट् | ४|३|६६ ॥
प्रियः । ३ । १ । १५७॥ प्रियवशावः ५|१|१०७॥
४०३
४६४
३५१
१९८
४८२
५०५
७३
२५९
४१४
३७८
४८८
१९८
३५६
३८५
३५१
३७२
४२१
- ५५३
३५१
८३
४७८
२५७
Page #639
--------------------------------------------------------------------------
________________
६४१
४४३ ४१२
३५९.
२९८ ५१०.
१ ६२
अकारानुक्रमणिका प्रियसुखादानुकूल्ये । ७।२।१४०॥ प्रियस्थिरस्किरोरु........द्राघवर्षवृन्दम् । ७।४।३८॥ पिष्टात् । ६।२।५३॥ पुंनाम्नि घः । ५।३।१३०॥ पुंवत् कर्मधारये । ३।२।५७॥ पुंसोः पुमन्स् । १।४।७३॥ पुच्छाद् । २।४।४१॥ पुत्रान्तात् । ६।१।१११॥ .: पुत्रे । ३।२।४०॥... पुत्रे वा । ३।२।३१॥ पुनभूपुत्रदुहितननान्दुरनन्तरेऽमः । ६।१।३९॥ पुमनडुन्नौपयो लक्ष्म्या एकत्वे । ७।३।१७३॥ पुरायावतोर्वर्तमाना । ५।३१७॥ पुरुमगधकलिङ्ग सूरमसद्विस्वरादण । ६।१।११६॥ पुरुषः स्त्रिया । ३।१।१२६॥ .. पुरुषहृदयादसमासे । ७।१।७०॥ ...... पुरुषात्कृतहतविध विकारे चैयम् । ६।२।२९॥ पुरुषे वा । ३।११३५॥ .
. पुरोऽग्रतोऽग्रेषुसत्तेः । ५।१।१४०।पुरो नः । ६।३८६॥ पुस्पो । ४।३।३।। पङ क्लिशिभ्यो न वा । ४।४।४५॥
.४६३ .३४९ . ५५३ ५५६ ३३.९. ४८५ २२५. ३५०. ५५२
१११
३५६ ५६३: २६२.
३८३
२७१
Page #640
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર
6
पहू यजः शानः । ५।२।२३॥
पूजाः खतेः प्राकू सत् । ७।३।७२ ॥ पूरणीयस्तत् प्राधान्येऽपू । ७।३।१३० ॥ पूर्वकाले सर्वजत्पुराण नवकेवलम् | ३|१९७॥
पूर्वप्रदास्थान्नाम्न्यगः । २।३।६४॥ पूर्वप्रथमावन्यतोऽतिशये । ७|४|७७|| पूर्वमनेन सादेन | ७|१।१६७॥ पूर्णस्याऽस्वे स्वरेय्वोरियुक् । ४|१|३७||
पूर्वापर प्रथमचरम .... मध्यमवीरम् | ३|१|१०३॥ पूर्वापराधरोत्तरान्यान्य तरेतरादेद्युस् | ७| २|९८ || पूर्वापरोधरोत्तरमभिन्नेनशिता । ३।१।३२।।
पूर्णाऽवारा घरेभ्योऽसस्तासौ पुरुषाम् । ७।२।११५॥ पराहाचन । ६।३।८७॥
पृथगताना पश्चमी च । २८२॥११३॥
Ti
F
f
+
व
पृथिवी मध्यान्मध्यमश्चाऽस्य । ६ । ३।६६॥
विसर्वभूमेरीशज्ञातयोश्चाञ् । ६।३।१५६ ।।
पृथिव्याञाञ् । ६।१।१८
प्रथमभृशकृशदृढ परिवृढस्य ऋतोर: | ७/४/३९
वारिमन् वा । ७ । ११५८
पेद्रादयः | ३ | ३ | १५५॥
हाङाभिः | ४|१|५८||
दिवृद्धम् । ६।१॥२॥
२७९
५३९
४७९
५१०
३६१
५६९
४२३
१३३
५१२
४३४
५०७
४३८
३८४
३३३
३८१
३९८
३८७
४०८
४०८
५६४
१५७
-३३५
Page #641
--------------------------------------------------------------------------
________________
प्रकारे था ७।२।१०२॥ -प्रकारे जातीयन् । ७|२|७५|| प्रकृतेर्मयट् | ७|३|१||
प्रकृष्टेलम | ७|३|५||
प्रजाया अस् । ७।३।१३७
शज्ञादिम्योऽणू । ७।२।१३५ ॥ ज्ञ पर्णोदक फेनाल्लेलौ । ७।२।२२॥
-प्रज्ञा श्रद्धा चवृत्तेर्णः | ७|२|३३||प्रतिननादेन | ७|१॥२०॥ प्रतिपरोऽनोरव्ययी भावात् । ७।३॥८७॥
प्रस्यन्ववात्साम लोम्नः | ७|३|८२ ॥
प्रत्यभ्यतेः क्षिपः | ३|३|१०२ ॥
अल्यमः । ७५४।१०८॥
प्रत्ययः प्रकृत्यादेः | ७|४|११५॥
अस्यये | २|३|६|
अत्यमये च । ११३१२॥
प्रथमाद घुटिशश्छः | १।३।४५
प्रथमोक्तं प्राकू | ३|१|१४८ ॥
'अभवति । ६।३।१५७॥ गणान्मात्रम् | ७|१|१४०॥
का
ती संख्याड्डः | ७|३|१२८॥
प्रोक्तु । ३।४/२
४६
४.३५
४३१
४४८
४४९
४८१
४४७
१२७
४२८
४०३
४९४
५६७
२१७
५७३
५७७
४८५
१८
२०
४७१
३७३
४१.७
२
१९.४
Page #642
--------------------------------------------------------------------------
________________
४७७
हैमनूतनलघुप्रक्रिया प्रवचनीयादयः । ५।१८॥
२४५ प्रशस्यस्य श्रः । ७।४।३४॥
.४५१ प्रश्नाख्याने वेञ् । ५।३।११९॥
२९६ प्रश्नेचं प्रतिपदम् । ७।४।९८॥
५७० प्रष्ठोऽप्रगे । २।३।३२॥
५५८ प्रस्यैषैष्यो ढोढयुहे स्वरेण । १।२।१४॥ प्रहरणम् । ६।४।६२॥ . . .
३९३ प्रहरणात् । ३।१।१५४॥ ..... प्रहरणात् किडायांणः । ६।२।११६॥
३६४ प्राककाले । ५।४।४७॥
३०१ प्रागिनात् । २।१।४८॥ प्राग् जितादण् । ६।१।१३॥ ..
३८५. प्राग्वत् । ३।३७४॥
२०३ प्राग्वतः स्त्रीपुंसानञ् स्नञ् । ६।१।२५॥
३८८ प्राददागस्त आरम्भेलेः । ४।४।७॥
...... २७४ प्राण्येथखल........ब्रह्म माषाय्यः । ७।१।३७॥ ४०४ प्राणिजातिवयोऽर्थादञ् । ७१॥६६॥ प्राणि तूर्यङ्गानाम् । ३।१।१३७॥ :
५४४ ग्राण्यालादातो लः । ७।२॥२०॥ प्राण्योषाधि वृक्षेभ्योऽवयवे च । ६।२।३१॥ प्राखुराणे नश्च । ७।२।६१॥ ....: प्रात्यव परिनिरादयो......प्रथमाय्यन्तैः । ३।१।४७१९६
४२७
Page #643
--------------------------------------------------------------------------
________________
का
प्रदुरुपद्र्गासय स्वरेऽस्तेः । २।३१५८ ॥
प्राद्वहः | ३ | ३|१०३ ॥ प्राप्तापन्नौतमाच्ध | ३|१|६३ ॥
प्रायोऽतोयसमाट् । ७।२।१५५ ॥
प्रायोबहुस्वरादिकण् । ६।३।१४३ ॥
प्रायोऽव्ययस्या | ७|४|६५ ॥
प्रावृषण्यः | ६ | ३१९२ ॥
प्रैष्यानुज्ञावसरेकृत्यपञ्चम्यौः | ५|४|२९||
प्रोक्तात् | ६ |२| १२९ ॥
प्रोपदारम्भे || ३ | ३|५१॥
प्लुत्यद्वा । १।३।२९ ॥
प्लुतोऽनितौ ॥१॥३॥२॥ प्लुपुचादावेकस्य स्यादेः | ७|४|८१ ॥
प्वादेर्हस्वः । ४।२।१०५॥
फ
फलबच्चनः | ७|२।१३॥
फले | ६ |२|५८||
फेनोष्मबामधूमादुद्वमने | २|४|३३॥
बलवत्तिदन्तललाटदूलः | ७|२|१९|| च |६|१|१६॥
हीटी बहुगण मेदे | १|१|४०||
१४६ :
२१७.
४९८
४५६
३७२
३७१
३८५
२३६
३६-४
२२१
२१
१६
४४५
१८७
४२६.
३६०१
२२९
४२६
३८६
४३६
Page #644
--------------------------------------------------------------------------
________________
हेमन्त बलधुत्रक्रिया
बहुलम् ||५|१|२|| बहुलम् लुप् | ३ | ४|१४ ॥
बहुविध्वरस्तिलात्तुदः | ५|१|१२४ ॥ दुष्वस्त्रियाम् || ६ | १|१२४ ॥ बहुष्वेरीः | २|१|४९ ॥
बहुप्रश्नेऽतमश्व वा | ७|३|५४॥ बहोंष्ठेभूय् |७|४|४०|
बहुबल्पार्थात्काराकादिष्टानिष्टेप्शस् ।७।२।१५० ।। वाढान्तिकयोः साधनेदौ | ७|४|३७|| बाहवादिभ्यो गोत्रे | ६|१|३२||
:
बिढादेर्वृद्धे ।६।१।४१।
ब्रह्मभ्रूण वृत्रात् क्विप् । ५ । १ । १६१।।
बह्मादिभ्यः | ५|१|८५।।
ब्राह्मणमाणववाऽवाद्यः | ६ |२| १६ | ब्रूगः पञ्चानां पञ्चाहश्च । ४।२।११८ ॥
ब्रूतः परादिः | ४ | ३ |६३॥
भ
भक्ताण्णः | ७|१|१७॥ भजति | ६ | ३ | २०४ ॥
भनिभासिभिदोघुरः |५|२|७४ ॥
भतुतुल्यस्वरम् (((((१६सा
२४१.
२१५
२६०
३४९
६३
४५६
४५२
४४४
४५१
३३८
३३९
२६६
२५२
३५५
१५२
१५२
४०३
३७६
२८३
986
Page #645
--------------------------------------------------------------------------
________________
अकाराचा
- ८३..
भर्तुसन्ध्यादेरण ।६।३।८९।। भर्सने पर्यायेण ।७४।९०॥ भवतः सिज्लुपि ।४।३।१२॥ भवतोरिकणीयसौ ।६।३॥३०॥ भविष्यन्ती ।५।३।४।। भविष्यन्ती स्यति स्यतसू, स्यन्ति...स्यामहे ।३।३॥१५॥ ८६. भव्यगेयजन्यरम्यापात्याप्लाव्यनवा ।५।१७॥ २४५. भ्वादेर्दादेघः ।२।१।८३॥ भवेः ।६।३।१२३॥
२६९ भावाकोः ।५।३।१८॥
२८६ भावकर्मणोः ।३।४।६८॥ भावादिमः ।६।४।२१॥
३९१ भावे 1५।३।११२॥
२९७ भावत्वतलू ७।१५५॥
.४०६ भिक्षादेः ।६।२।१०॥
३५३ भिदादयः ।५।३।१०८॥ भियोनवा ।४।२।९९॥ भियोरुरुकलुकम् ।५।२।७६॥ भिसू ऐस् ।१।४।२॥ भीषिभूषिचिन्ति...तोल्दिोलिभ्यः ।५।३।१०९॥ भीही होस्तिव्वत् ।३।४।५०॥
२९४
२८३
Page #646
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३२
भुजिपत्यादिभ्यःकर्मापादाने ।५।३।१५४ा मुष्णुक् ।५।२।३०॥
२० भुजौभक्ष्ये ।४।१।११७॥ भुवीच: परोक्षायतन्योः ।४।२।४३॥ ..
८३ भूतपूर्वेप्चरट् ।७।२।७८।। भूयः सम्भ्योऽनीमतों जैसः लुक् च ।६।१।३६॥ १३८ भूलचे वर्णस्य ।७।४।४.१!
४१२ मुलीः ।२।१:५३॥ मुख्यदोऽल ।५।३॥२३॥
२८७ भूषार्थसन् किरादिभ्यश्चत्रिक्यौ ।३१४१९३।। २३८. मोरिस कुत्सवसिष्ठगोतमात्रोः ।६।१।१२८॥ ३४२ भूजाभज ।४।४।६॥
१७४ मृतो, कर्मणः ।५।१।१०४।।
२५६ भृक्षाभीक्ष्ण्या विच्छेदेद्विः पाक्तमवादेः ॥१४७३॥ ३०५ ग्रेपलादि भ्यष्ट्यण् ।७।२।१६४॥
४४७ सोमोत्तर पदात्मभ्यामीनः ।७।११४०॥ ........ ४०४ भ्यादिभ्यो वा ।५।३।१९५॥ भाज्यालंकृग......प्रजनापत्रपहष्णुः । ५१२॥२८॥ . . २८० भातुः स्तुतौ ।७।३।१७९॥
४८६ भातुर्यः ।६।१।०६८ ..... प्रातुपुत्र कस्कादयः ।२।३।१४॥
Page #647
--------------------------------------------------------------------------
________________
अपार प्रातःपुत्राः स्वमृदुहिवृभिः ।३।१।१२१॥ भ्राजभासभाष...लुलपुलपांनंवा ।४।२।३६॥ प्राशंम्लाशभ्रम...सयसेर्वा ।३।४।७३॥ . . भ्वादेर्नामिनोदी?र्वोwञ्जने ।२।१।६३॥ ।
o
३७०
३८२ ४२४ १३.६२
१४
मद्रभद्राद्वपने ।७।२।१४४॥ मथ्याद्दिण्णेया मोन्तश्चा। ६।३।१२६ ॥ मध्यान्ताद्गुरौ । ३।३।२१ ॥ मध्यान्मः । ६।३।७६ ॥ मध्यादिभ्योरः। ७।२।२६ ॥ मध्वादेः । ६।२।७३ ।। मनः । २।४।१४ ॥ .... मनवनक्वनिविक्वचित् । ५११६१४७ ॥ मनोरोचवा । २।४।६१ ॥ मनोर्याणौषश्चान्तः । ६।१।९४ ।। ... अन्तस्ययुवापोद्वयोः । २।१।१०॥ मदाण्याच्च मेगावाः । शा१३८ । सन्यस्यानावादिमोविकुत्मने । सा२।६४ ।। मन्याण्णिन् । ५।१।११६ ॥ .. मयूरक्ष्यसकेत्यादयः । ३।१।११६।। मलादिमसश्च । ७।२।१४ ॥ मत्यस्याः । ४।२।११३ ॥ -
२६३ ४६६ ३१७
४४१ ३.११ २५८
४२५
Page #648
--------------------------------------------------------------------------
________________
१७९
३४८ २६३
, २२६
५५३
अभिया मव्यवित्रिविज्वरित्वरेरुपान्त्येन । ४।१।१०९ ॥ मस्जेः सः । ४।४।१११ ॥ महत् सर्वादिकण् । ७।१।४२ ।।
४०५ महाकुलाद्वाऽत्रीनो । ६।१९९ ॥ महेन्द्राद्वा । ६।२।१०३ ॥ माड्यद्यतनी । ५।४।३९ ।। माङ्मयतनी । ५।४।३९ ॥ माणवः कुत्सायाम् । ६।१।९५ ॥
३४७ मात्तपितरं वा । ३।२।४७ ॥ भातुलाचार्योपाध्यायाद्वा । २।४।६३ ॥
४६६ मातृपितुः स्वसुः । २।३।१८ ॥ मातृपित्रादेर्डेयणीयणौः । ६।११९० ॥ मादुवर्णोऽनु । २।१४७ ॥ .. मानम् । ६।४।१६९॥ ..
३९८ मानसंवत्सरस्थाशाणकुलिजास्या नानि । ७।४।१९ ॥ ३९७ मावर्षान्तोपान्त्या पञ्चमवान्मतोमोवः । २।११९४ ॥ ३६२ मास निशा शनस्य शसादौ लुम्वा २।१६१०० ॥ ३३ मासवर्णनात्रऽनुपूर्वम् । ३।१।१६१ ॥
५४८ मिमिगोऽखलचलि ।४।२।८॥ .
१८६ मितःश्ये ।४।३।५॥
१६५ मिमीमादामित्स्वरस्य ।४।१।२०॥
२०७
३४६
Page #649
--------------------------------------------------------------------------
________________
अधिका
६५१
मुचादितृकटकमुक शुभो मः शे ।।४।१०० ॥ १७६
२१०
मुरतोऽनुनासिकस्य |४|११५१ ॥ मुहहस्तिहस्नुहो वा |२| ११८-४ ॥
मूर्ति निचता घनः | ५|३|३७|| मूल्यैः क्रीते | ६|४|१०५॥
मृगयेच्छायाञ्चातृष्णाकृपाभाश्रद्धान्त |५|३|१ ० १ ॥
मृजोऽस्यवृद्धिः | ४ | ३ | ४२॥ · मृदस्तिकः | ७|२|१७० ॥ मेघर्तिभयाभयात्खः । ५।१।१६६॥
मेघारथान्नवेरः | ७|२॥४१॥
मेडोवा मित् |४|३|८८ ।।
मोऽकमि मिरमिनमिगमिवमाचमः |४ | ३ |५५ ॥
मोsवर्णस्य | २|१|४५ ॥
मोनोवोश्च | २|१|६७॥
नांघु वर्गऽन्त्योऽपदान्ते |१| ३ | ३९ ॥ म्रियतेरद्यनन्याशिषि च | ३ | ३ | ४२ ॥
य
य एच्चातः | ५|१|२८||
यः सप्तम्याः |४| २।१२२॥ तुरुस्तोर्बहुलम् ||४|३॥६४॥
यजसृजमृजराजभ्राजभ्रस्जत्रश्च परिव्राजःशः षः | २|१|८७॥
६४
- २८८
३९८
२९२
१९२
४४८
२५७
४.२९
३०४
२५१
६३
२७७
१९
१७७
३४१
८०
१३५
५१
Page #650
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१०
४६७
४१८
६५२ अनादिवचे कितिः॥४॥९॥७९॥ यमादिक्शवचः सस्वरान्तथायवृत् ।४।१।७२॥
१२५ यजिस्वपिरक्षियतिप्रच्छोनः ।५।३३८५।
२९० सबओऽश्यापर्णान्तगोपवनादेः ।६।१।१२६॥ सचिलः ।६।१।५४॥ योडायनाः चा २१४५६॥ यतःप्रतिनिधिप्रतिदाने प्रतिना ।२।२।७२।।
३२४ अन्तकिमःसंहबायाःऽतिर्वा ।७१।१५०॥ मतदोडावादिः ।७।१।१४९॥ यथातथादीष्योत्तरे ।५।४।५१॥
३०६ यद्भावोभावलक्षणम् । ३।२।१०६ । यभेदैस्तद्वदास्या । २।२।४६ ॥ यपि । ४।२।५६ ॥ यपिचादो जग्ध । ४।४।१६ ॥
२७५ यमः स्वीकारे । ३।३।५९ ॥ यममदगदोऽनुपसर्गात् । ५।१।३० ॥ यमिरमिनमिहनिमनिवनितनादेघुटिविङति । ४।२।५५॥ १४३ यमिरमिनभ्यातः सोन्तश्चः । ४।४।८७ ॥ यरलवा अन्तस्था । १।१।१५|| यवयवकषष्टिकधिः । ७।१।८१ ॥ यवयवनारण्यहिमाद्दोषालिप्यरुमहत्त्वे । २।४।६५ ।। ४६७
३३१
३०४
२२१ ....... २४२
Page #651
--------------------------------------------------------------------------
________________
..
0
:
यस्वरैपादः पदणिक्यधुटि । २२११०२ ।। माजकादिभिः ३।११७८ ॥ 'याम् युसोस्थिमियुसौ । ४।२।१२३ ।। 'मावताविन्दजीवः । ५।४।५५ ।। यावदियत्त्वे । ३।१।३१ ॥
४८९ यावादिभ्यः कः । ७.३।१५।। यिलुक् । ४।२।१०२ ॥ 'युजनकुञ्जोनोङ् । २।१७१ ॥
५० युजभुज भजत्यजरचद्विषदुष्द्रुहदुहाभ्याहानः । ५।२।५० ।। २८२ युजादेर्नवा । ३।४।१८ ॥ सुञोऽसमासे । १४।७१ ॥ युगवयंजसा । २।१।१३ ॥ युवर्णवृदृवर्णवशरणगममृद्ग्रहः ५।३।२८ ॥ युवादेरण् । ७।१।६७ ।। युष्मदस्मदोः । २।१।६ ॥ युष्मदस्मदोऽसोभादि स्यादेः । ७।३।३० ।। यूनस्तिः । २।४।७७॥ येनवा । ४।२।६२.॥
२३३ येयोच लुक च । ७।१।१६४ ॥
:४२२ यानावसमासे वा । ६।११९७ ॥ ... योग्यतावीप्सापदार्थानतिवृत्तिसादृश्ये । ३६११४०॥ ४९.३
*
: vi:
....
.
..
20. 200
or
M
Page #652
--------------------------------------------------------------------------
________________
mayavide
o
३६४
योद्धृ प्रयोजनाद युद्धे । ६।२।१२३ ॥ योऽनेकस्वरस्य । २।१५६॥ योपान्त्याद्गुरुपोत्तमादसुप्रख्यादका । ७।१।७२ ॥ मोऽशिति । ४।३॥८॥ व्यक्ये । १।२।२६ ॥ स्वःपदान्तात्पागदौत् । ७४।५।। स्खुवर्णाल्लवादेः । ७११६९ ॥ खोः प्वय् व्यञ्जनेलुक् ।४।४।१२२॥
" ४११ १९२
३३९
m
in
m
सकसपफयोः कः )पौ। १३१५ ॥ रः पदान्ते विसर्गस्तयोः । १।३।५३ ।। रक्षदुञ्छतोः । ६।४।३०॥ रजः फलेमलाद्ग्रहः । ५।११९८॥ स्थात्सादेश्च वोढने । ६।३।१७५ ॥
३७४ रदादमूच्छमदः क्तयोदस्यच । ४।२।६९ ॥ २६९ रभलभशकपतपदपदामिः । ४।१।२१ ॥
२०६ रभोऽपरोक्षाशवि । ४।४।१०३ ॥
२९९ रम्यादिभ्यः कर्तरि । ५।३।१२६ ॥ रवर्णान्नोण एकपदेऽन्त्यसालचटतवर्गेशसान्तरे। २।३।६३॥ ३० रागाहोरक्तेः । ६।२।१॥
-३५२ राजषः । ५।१।८८॥ .
...२५२ राजदन्तादिषु । ३।१।१४९॥
५४६
is
२९७
Page #653
--------------------------------------------------------------------------
________________
... अहायकमषिका राजन् सखेः । ७।३।१०६ ॥
५३७ रादेकः । ७।२।१५७॥
४४६. राष्टक्षत्रियात्सरुपाद्राजापत्ये दिए । ६।११११.४ ।।..३४९ राष्टादियः । ६।३।३ ॥
३७७ रिति । ३।२।५८ ॥
४३१ रिरिष्टास्तादस्तादसतसाता । २।२।८२ ।। ३२७. रिरीच लुपि । ४।११५६॥
२१६. रुचिकृप्यर्थधारिभिः प्रेयविकारोत्तमणेषु । रारा५५॥ रुच्याव्यथ्य वास्तव्यम् ।५।१।१५॥
२४४. रुत्पञ्चकाच्छिदयः ।४।४।८९॥ . १३६ रुदविदमुषग्रहस्वपप्रच्छःसन्च ॥४॥३॥३२॥
२०१ रुघः ।३।४।८९॥
२३७. रुघांस्वराच्छ्नो न लुक च ।३।४।८२॥ रुहःपः ।४।२।१४॥
१९८० रोरेलुग्दीर्घश्वादिदुतः ।१।३।४९॥
.. २५ नाम्यन्तात्परोक्षाद्यतन्याशिषोधोढः ।२।१।८०॥.. १०९ हदिर्हस्वरस्याऽनुनवा ।१॥३॥३१॥
लक्षणेनाऽभिप्रत्याभिमुल्यो ।३।१॥३३॥ लक्ष्म्या अनः ।१॥२॥३२॥ लघोर्दीर्घाऽस्वरादेः ।४।१।६४॥ लधोरुपान्त्यस्य ३॥॥
Page #654
--------------------------------------------------------------------------
________________
मन्तक्लमाक्या
षोपि |४|३|८६॥
३०४
ध्वक्षरा सखीदुत्वाचामेम २/१११६०॥ ५४७
- २९९
२६०
શ
रुखः ॥४|४|१०४ ॥
कलावा तशर्धातपाजहाकः | ५|१|१२५ ||
दः | ६|४|६॥
| १|३|६५॥ देस्य
२१।११३ ॥
तोsनापः | २|१|१०७॥ बहुलं पुष्पमूले |६|२|५७॥
ष्यवृल्लेत् | ७|४|११२॥ चेर्विमोहाचें ||४|४४ ॥
तुः |७|१|१२३॥
कृषिय्युतादिपुष्यादेः परस्मै | ३|४|६४||
लोकसर्वलोकज्ज्ञाते |६|४|१५७५
लोकात् | १|१३||
लोसपिच्छादेः शेलम् | ७|२|२८||
२२
प्रवे
३४
३५९
५७६
२७१
४४०
३९८
४२८
वंशज्यायो भ्रात्रोर्जीवति प्रपौत्राय स्त्रीसुवा ६।११३ ॥ ३३६ को शब्दनाम्नि | ४॥१॥११९ ॥ बञ्चसंसध्वंस भ्रंश कसपतपद स्कोन्दोऽन्तोनीः ४ ॥१॥ ५० ॥ २९४
२३९
Page #655
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
mar
वदब्रजलः । ४।२।४८॥ क्दोऽपात् । ३।३।९७ ॥ वन्साङ् पञ्चमस्या । ४।२।६५॥ वृमि वा । २।३१८३ ॥ कम्यविति वा । ४।२।८७ ॥ वयः शक्ति शीले । ५।२।२४ ॥ वयसिदन्तस्य दतृ । ७।३।१५१ ॥ वयस्य नन्त्यै । २।४।२१ ॥ - वरुणेन्द्र रुद्रभवशर्वमृडादानचान्तः । २।४।६३ ॥ वर्गान्तात् । ६।३११२८ ॥ वर्णादृढादिभ्यष्ट्यण् च वा । ११५९ ।। वर्णाव्ययात् स्वरुपेकारः । ७।२।१५६ ॥ वर्तमाना तिक्तसअन्ति...एवढेमहै । ३।३।६ ॥ वर्षक्षर वराप्सरः शरोरोमनसो जे । ३।२।२६।। वर्षाकालेभ्यः । ६।३।८।। वर्षादयः क्लीबे । ४।३।२९ ॥ वंशेरयंङि । ४।१।८३ ॥ वंसुराटो । ३।२।८१ ॥ वहतिरथयुगप्रासङ्गात् । ७।१।२ ।। वहाभाल्लिहः । ५।१११३३॥ वध करणे । ५१३४ ॥ वा क्लीबे । २१२।१२।।
५५५ ३८३ २८८ १४५
.
.
..
Page #656
--------------------------------------------------------------------------
________________
पतनलमाया
-
-
४८२
४२७
४४७
२९३ ४८९ ३९७ १२९
२२४
वोऽक्षः । ३।४।७६ ॥ वाऽऽगन्तौ । ॥३॥१४५॥ चाच आलाटौ। ॥२॥२४॥ वाच इकण् । ७।२।१६८ ॥ वाऽटाट्यात् ५।३।१०३ ॥ वा तृतीयायाः । ३।२।३ ॥ वातोरिकः । ३।४।१३२ ॥ चाऽत्मने ।३।४।६३॥ वाऽत्यसन्धिः ।।२।३१॥ वाद्यतनी क्रियातिपत्त्योर्गीङ् ।४।४।२८॥ चायतनी पुरादौ ।५।२।१५।। वाद्विषाऽऽतो नः पुस् ।४।२।९१॥ वाद्यात् ।६।१।११॥ - वाऽन्यतः पुमाष्टादौ स्वरे ।१।४।६२॥ . वा परोक्षाऽयङि ।४।१।९०॥ वाऽऽप्नोः ।४।३।८७॥ वाऽमः ।४।२।५७॥ वामशसि ।।१५५॥ वामाद्यादेरीन् ।७।११४॥ वायुप्नदस्मदोऽत्रीनौ युष्माकाऽस्माको...तबकममकम्
।६।३।६७॥ वावृतुपित्रुषसोयः ।६।२।१०९॥
१३२
३३६
१३० ३०४ ३०५ ४५
४०१
Page #657
--------------------------------------------------------------------------
________________
४३७
४८२
२७५ २७८.
३५७
२२१
वारेकृत्वस् ।१०९॥ वाऽर्हपत्यादयःः ।१।३।५८॥ वाऽरुपे ।७३।११६॥ का वाप्योस्तनिक्रीधाग्नहोर्वपी ।३।२।१५६॥ वा वेत्तेः क्वसु ।५।२।२२॥ काः शेषे ।१।४।८२॥ वाऽश्मनो विकारे ।७।४।६३॥ वाऽश्वादीयः ।६।२।१९॥ वाऽष्टनः आः स्यादौ ।१।४।५२॥ वास्वीकृतौ ।४।३।४०॥ वाहनात् ।६।३।१७८॥ वाहयाद्वाहनस्य ।२।३।७२॥ विंशतेस्तेडिति ।७४।६७ विंशत्यादेर्वातमट् ।७।१।१५६॥ विकारे ।६।२॥३०॥ विचालेच ।७।२।१०५॥ विजेरिद ।४।३।१८॥ विनिछिद्भिदःकित् ।।२।७५॥ बिहाभ्यः कात्स्न्येणम् । ५।४।५४ ॥ विधिनिमन्त्रणामन्त्रणाधिष्टसंप्रश्न प्रार्थने । ५।१२८ ॥ विनयादिभ्यः । ७।२।१६९ ॥ बिना ते तृतीया च । २।२।११५ ॥
३७४ ५५८ ३९६ ४२० ३५७ ४३६ १८० २८३ ३०६
८० ४४४
३३३
Page #658
--------------------------------------------------------------------------
________________
६६०
प्रकिया
तिष्ठेयसौलुप् । ७।४।३२ ॥
४५२
विभक्ति समीपसमृद्धि.... साकल्यान्तेऽव्ययम् । ३।१।३९ ।। ४९१
विरगाद्विरश्च । ६।४९८३ ॥
४००.
विमेा । १।३।५१ ॥
- २९
विरोधिनाम् द्रव्याणां नवा द्वन्द्वः स्वैः | ३|१|१३० ॥ ५४२
विशेषणमन्तः । ७।४।११३ ॥
विशेषणं विशेष्येणैकार्थकर्मधारयश्च । ३।१८९६ ।। विशेषणं सर्वादि संख्यं बहुव्रीहौ । ३११।१५० ॥ विशेषाविवक्षा व्याभिश्रे | ५|२५ ॥ विशेष विवक्षा व्यामिश्रे | ५|२५||
वीप्सायाम् | ७|४|८० ॥ क्रीहिशा लेरेयण् । ७|११८० ॥ श्रीमदभ्यस्तो | ७|२५ ॥
भिक्षिलुण्टिजल्पिकुट्टाट्टाकः । ५।२।७२ ॥
वृदभ्यः स्यसनोः | ३ | ३|४५ ॥
वृद्ध स्त्रियाः क्षेपे णश्च | १|७|६ ॥
वृद्धस्मचज्यः । ७।४।३५ ॥
वृद्धिः स्वरेष्वादे णितितद्धिते । ७४ ॥ १ ॥
वृद्धि र्यस्य 'स्वरेकादि । । ६१८॥
वृद्धाद यूनि । ६।१।३० ॥ वृन्दरिक नाग कुञ्जरैः । ३१११०४
५०७७
५०१
-४७३,
८२
२२५
४४५
४१३
४३५.
२८२
१११
३४६
४५१
३३०
३३६
२४१
५१३
Page #659
--------------------------------------------------------------------------
________________
अकारानुक्रमणिका
वतनवाऽनाशीः सिच्परस्मै च । ४ । ४ । ३५ ॥
वेःस्वार्थे | ३ | ३ |५० ॥
वेटोsपतः । ४|४|६३॥ वेतनादेर्जीवति | ६|४|१५|| वेत्तेः कित् | ३ | ४ | ५१ ॥ युवोऽस्त्रियाः । १।४।३० ॥
वेश्यः । ४।१।७४ ॥
वेरशब्दे प्रथने | ५|३|६९॥ वेर्व | ४|४|१९||
वे विस्तृते शालशङ्कयै । ७।१।१२३ ॥
वैकत्र द्वयोः । २२८५ ॥
वैकव्यञ्जनपू । ३।२।१०४ ॥
वैकात् । ७।३।५५||
वैकाद् द्वयोर्निर्घार्येतरः | ७|३|५२ ||
वैकाद्ध्यमञ् । ७।२।१०६॥
वोत्तर पदान्तनस्यादेश्युव पक्वाहः | २|३|७५॥
वोत्तर पदे । ७।२।१२५॥
वोत्तरात् । ७।२।१२१ ॥ वोपमानात् । ७।३।१४७॥
वोपात् । ३।३।१०६ ॥
वोपात् । ३।३।१०६ ॥
बोगः सेटि | ४ | ३ |४६ ॥
४१
દૂર
२२१
२७२
३९०
१४३
३९
१२७
*२८९
१२७
४१६
३२७
५०९
४५६
८४६५
०४३६
५५९
४४१
४४०
४८२
"११४
३१८
ܘ ܘ ܕ
Page #660
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५० १५० ४१७ ६३
२०३
१३ ४४२ १८६ ४६७ २२७
. वोर्णोः । ४।३।१९॥ कोणोः । ४।३।६०॥ वोत्रं दध्नट् यसट । ७।१।१४२॥ वोशनसोनचा मन्न्यै सौ । १४८०॥ बौ व्यञ्जनादेः सन्चाय्यः । ४।३।२५॥ बोष्ठौ तौ समासे । १।२।१७॥ यमनस्यान्तस्य ईः । ७।२।१२९॥ व्यञ्जनाच्छ्ना हेरानः । ३।४१८०॥ याचनात्तस्थितस्य । २।४।८८॥ माननात्पश्चमान्तस्थायाः सरूषे का । १।३।४७॥ सानादेः सश्चदः । ४।३१७८॥ माननादेरेक स्वराभृशा०भीक्ष्ण्ये यड्या । १४॥९॥ व्यसनादे र्वोपान्त्य स्यातः । ४।३।४७॥ व्यसनाद् घञ् । ५।३।१३स मानानमनिटि । ४१३॥४५॥ अाननेभ्य उपसिक्ो। दाभदा व्यव्यये लुग्वा । ११३१५६॥ व्याजपमद्भ्यः । ५।३।४७॥ व्यस्तव्यत्यस्तात् । ६॥३७॥ व्याताच क्रयविक्रयादिकः । ६।४।१६॥ व्यस्थववि । ४।२।३॥ व्याधाघ्र प्राणिनसोः । ५।११५७॥
१३९
२०८ १०० २९९
९८
३८९
UM
२८९ ३५८ ३९१
१२८
لم
Page #661
--------------------------------------------------------------------------
________________
भगामिन
च्याङ्परे स्मः | ३|३|१०५॥ व्यापरे रमः | ३ | ३ | १०५॥ यादिभ्योगिके कणौ । ६।३।३४॥
व्याप्याच्चेवात् । ५।४।७१ ॥ व्याप्यादाधारे । ५/३/८८ ||
व्याप्येकेनः २/२/९९॥
व्याप्येद्वि द्रोणादिभ्यो बीप्सायास् । २/२/५०॥
व्याप्ये घुरकेलिमकृष्ट पच्यम् | ५|१|४||
व्याप्तौ | ३|१|६१ ॥
प्तौस्सात् । ७।२।१३० ॥
व्याश्रये तसुः । ७।२।८१ ॥
व्यासवरुटसुधा.. .... दन्त्यस्यचाऽकू । ६।१।३८ ||
...
खाहरति मृगे | ६ |३|१२१॥
श
स्वयं विप्राद् भुवो डुः । ५१२१८४॥
जांसि प्रत्ययात् | ५|३|१०५ ॥ शादणू | ७|१|७ ॥
15
शकषज्ञा स्मसमर्थार्थे च तुम् । ५४ ॥ ९० ॥
झलकर्दमाद्वा । ६२३॥ -
शक्कादिभ्यो द्रेर्लुप् । ६।११२०
शक्ति किचति........पवर्गात् । ५/१/२९॥
· शकृत्स्तम्बाद्दत्सवीहौ कृमः | ५ | १३१००||
१६३
११४
२१८
३८०
३०८
२९०
३३०
३१८
२४४
४९७
४४२
१३२
३३९
३६९.
२८४
२९३
४०१
२८५
३५२
१५१
२४१
३५५
Page #662
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર
हैमनूतनलघुप्रक्रिया
शक्तार्थवषट् नमः स्वस्ति स्वाहा स्वधाभिः | २|२| ६८ ॥
शक्तेः शस्त्रे | २|४|३४| शतात्केवलादतस्मिन् येकौ । ६ । ४ । १३१ ॥
शतादिमासार्थ मास संवत्सरात् । ७|१|१५७॥ शत्रांनशावेष्यति तु सस्यौ | ५|२|२०|| । ५।२।२०॥
शदेः शिति । २।३॥४१॥
शब्दादेः कृतौ वा । ३ | ४ | ३५ ॥
शमसप्तकस्यश्ये | ४|२|१११ ॥
शक्ता कृत्याश्च । ५ ४।३५॥ शक्तियष्टेष्टीकणू | ६ | ४ | ३४ ॥ शरदादेः
ः । ७।३।९२।।
शषसे शषसं वा । १।३।६॥
शंसोऽताशश्च नःपुंसि । १।४।४९ ॥
शसोनः । २।१।२७ ॥
: शाकट शाकिनौ क्षेत्रे | ७|११७८ ॥ शास्त्रादेर्यः | ७|१| ११४ ॥ शानदानमान्... दीर्घश्वतः | ३ | ४|७|| शापे व्याप्यात् । ५।४।५२॥ शांसस् हनः शाध्येषि नहि । ४ । २ । ८४ ॥
सुयुधिदृशिधृषिमृषातो ऽन । ५।३।१४१ ॥
शास्त्य सूवतिख्यातेरङ् । ७।४।६०
-
शिक्षादेवाऽण् । ६।३।१४८ ॥
।
३२२
. ४६०
३९७
४२१
२७७
२२०
२२९
१६७
२३९.
३९४
४९४
२३
२८
६९
४१३
४१५
२०८
३०६
१४१
३०१
.१४१
३७१
Page #663
--------------------------------------------------------------------------
________________
४२५
१९ १०७
४१५
३९३
३४१ १४७
अकारानुक्रमणिका शिखादिभ्य इन् । ७।२।४॥ शिट्यघोषात् । १।३।५५॥ शिड्हेनुस्वारः । ११३१४०॥ शिदवित् । ४॥३॥२०॥ शिघुट् । १।१।२८॥ शिलाया एयच्च । ७।१।११३॥ शिल्पम् । ६।४१५७॥ शिवादेरण । ६।१।६०॥ शीङ् ए: शिति । ४।३।१०४॥ शीडोरत् । ४।२।११५॥ शीर्षः स्वरे तद्धिते । ३।२।१०३॥ शीर्षच्छेदाधोवा । ६।४।१८४॥ शीलम् । ६।४।५९॥ शीलिकामिभक्ष्याचरीक्षि क्षमो णः शुनीस्तनमुन कूलास्य पुष्पाद धेः । ५।१।११९॥ शुभ्रादिभ्यः । ६।१।७३॥ शुद्धोखाध्यः । ६।२।१४१॥ शुष्क चूर्णरुक्षास्पिषस्तस्यैव । ५।४।६०॥ शूलापाके । ७।२।१४२॥ शृङ्गात् । ७।२।१२॥ शेषाद्वा । ७।३।१७५॥
० mm ~
Mmm M
१४७
३३८ ४००
३९३
२५०
२५८ ३४४ ३६७
३०७
४४४
२०२०
४७३
Page #664
--------------------------------------------------------------------------
________________
हैममूर्तनलघुक्रिया
६६६
शेषात्परस्मै । ३ ३ १०० ॥ शेषात्परस्मै | ३ | ३ | १०० ॥
शेपे । २।२।८१ ॥ शेषे लुक् | २|७|१८ ॥
शोकापनुद्तुन्द........हस्ति सूचके । ५ । १ । १४.३ ॥
इनश्वातः । ४।२।९६ ॥
इनास्त्बोर्लुक् । ४।२।९० ॥
श्यशवः । २।१।११६॥
श्येत तहरितभरत रोहिताद्वर्णात्तो नश्च | २|४|३६|
श्रितादिभिः | ३|१|६२॥ श्रुत्रोऽमाप्रतेः | ३ | ३|७१ ॥
श्रु सदस्यः परोक्षा वा । ५।२।१ ॥
श्रौतिकृशीयसीदम् | ४|२| १०८ ||
भिलषशी जभजेक्तः | ५ | १|९॥
वन्युवन् घुट खरे वा उः । २।१।१०६ ॥
वशुरः श्वभ्यां वा । ३।१।१२३॥
श्वशुरायः | ६ | १|१२० ॥
श्वसजपवमरुषत्वर संघुषास्वनामः | ४|४|७६॥ श्वस्तनीतातारौतारम् .......ता तास्व हे तास्महे ।
श्वादिम्योऽञ् । ६।२।२६॥
७८
२१७
३६७
७०
२६२
१३८
१४५
२७८
४६१
४९८
२२२
२२४
قاة
२६८
. ५६
५५२.
३४६.
. २७२
८६
. ३५६.
Page #665
--------------------------------------------------------------------------
________________
अकारानुक्रमणिका .
षः सोऽष्ट्यै ष्ठिवष्वष्कः । २।३।९८॥ षट्कतिकतिपयाथट् । ७।१।१६२॥ षढोः कः सि । २।१।६२॥ षष्ठीवाऽनादरे । २।२।१०८॥ . . . षष्ठ्यययत्नात्छेषे । ३।११७६॥ . षष्ठ्याः क्षेपे । ३।२१३०॥ षष्ठ्याऽन्त्यस्य । ७।४।१०६॥ षष्ठ्याः समुहे । ६।२।९॥ षष्ट्यादेरसंख्यादेः । ७।१।१५८॥ पात्पदे । २।३।९२॥ षितवर्गस्य । १।३।६४॥ ष्टिक्लम्बाचमः । ४।२।११०॥
१०३ ३३२ ५०१ ५५५ ५७२
४२१ ५६०
१॥ २२
१६४
"३६५
'३९६
संकटाभ्याम् । ७।३।८६॥ संख्या कात् सूत्रे । ६।२।१२८॥ संख्याऽतेश्चाऽशत्तिष्टेः कः । ६।४।१३०॥ संख्यातादहनश्च वा । ७।३।११७॥ संख्यातेक रात्ररत् । ७।३।११९॥ संख्वानांर्णाम् । १।४।३३॥ संख्याने । ३।१।१४६॥
५३८
५४६
Page #666
--------------------------------------------------------------------------
________________
५६६ ४३५ ३४३ ४७२ ५३४ ५०८
२५५
४४५ ३३६. २८८
६६८. हैमलसनतनप्रक्रिया संख्यापाण्डूदक कृष्णाद् भूमेः । ७।३१७८॥ संख्याया धा । ७।२।१०४॥ संख्यासंभद्रान् मातुर्मातुरच । ६।११६६॥ संख्या समासे । ३।१।१६३॥ संख्या समाहारेनाम्न्ययम् । ३।१।९९॥ संख्या सायवेरहस्याहन् डौ वा । १।४।५०॥ संख्याहर्दिवाविभा........दिवसाट्टः । ५।१।१०३॥ संख्यैकार्थाद्वीप्सायांशम् । ७।२।१५१॥ संज्ञादुर्वा । ६।१६॥ संभदप्रमदो हर्षे । ५।३।३३॥ संयोग स्यादौ स्कोर्लक् । २।१।८८॥ संयोगात् । २।१।५२॥ संयोगादिनः । ७।४।१५५॥ संयोगादृतः । ४।४।३७॥ संयोगाददः । ४।३।९॥ संयोगादेर्वा । ४।३।९५॥ संविधावात् । ३।३।६३॥ संसृष्टे । ६।४।५॥ संस्कृते । ६।४।४॥ संस्कृते भक्ष्ये । ६।२।१४०॥ सः सर्वपूर्वाल्लुप् । ६।२।१२७॥
م
४१७
ه
ه
ه
२२२
ه
م
Page #667
--------------------------------------------------------------------------
________________
४८०
४०९
अकारायनुक्रमणिका सः सिजस्ते दिस्योः । ४।३।६५॥ सक्थ्यक्ष्णः स्वाङ्गे । ७।३।१२६॥ सखिवणिगदूतायः । ७।१।६३॥ . सख्युरितोऽशावत् । १।४।८३॥ सजुषः । २।१७३॥ सति । ५।३।१९॥ सतीच्छार्थात् । ५।४।२४॥ सतीर्थ्यः । ६।४।७८॥ सर्त्यर्ते वा । ३।४।६१॥ -सत्यादशपथे । ७।२।१४३॥ सत्यार्थवेदस्याः । ३।४।४४॥ सत्सामीप्येसद् वद् वा । ५।४।१॥ सदाधुनेदानी तदानोमेतर्हि । ७।२।९६॥ सध्योऽध्य परेध्य व्यहिन । ७।२।९७॥ सनस्तत्रा वा । ४।३।६९॥ सनीडश्च । ४।४।६॥ सन् भिक्षा शंशे रुः । ५।२॥३३॥ सन्महत्परमोचमोत्कृष्ट पूजायाम् । ३।१।१०७॥ सन्यङश्वा । ४।१।३॥ सन्यस्य । ४।११५९॥ सपल्यादौ । २।४।५०॥
२२५ ३९५ १५८ ४४४. २३१ २२५
४३४ १८४ २०२. २८१ ५१२ २००. १९१
४६४
Page #668
--------------------------------------------------------------------------
________________
हेमनूतनलघुप्रक्रिया सपिण्डे वयः स्थानाधिके जीवद्वा । ६॥६॥४॥ सप्तमी चा विभागे निर्धारणे । २।२।१०९॥ .. सप्तमी द्वितीयात् देवादिभ्यः । ७।२।१३४॥ .. . ४४३ सप्तमी यात् याताम् युस........ईवहिईमहि । ३।३७॥ ८. सप्तमी शौण्डाध्यैः । ३।१।८८॥
५०४ सप्तम्यधिकरणे । २०२।९५॥
३२९ सप्तम्यर्थ क्रियातिपत्तौ क्रियातिपत्तिः । ५।४।९॥
८७ सप्तम्याः । ५।१।१६१॥
२६७ सप्तम्याः । ७।२।९४॥ सप्तम्या आदिः । ७।४।११४॥
५७७. सप्तम्या पूर्वस्या । ७।४।१०५॥
५७२ सप्तम्या वा । ३।२।४॥ ..
४८९ समयाय्यापनायाम् । ७.२११३७॥
४४३ समर्थः पदविधिः । ७।४।१२२॥ ,
४६९ समवान्धात्तमप्तः । ७।३।८०॥
५६६ समान पूर्वलोकोत्तर पदान् । ६।३।७९॥ ३८२ समानस्य धर्मादिषु । ३।२।१४९॥
.४८३ समानीदमोऽतः । १।४।४६॥ . .' समानानां तेनदीर्घः । १।२।१॥ समानामर्थनै कः शेषः । ३।१।११८॥ समीपे । ३।१।३५॥
Page #669
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९२ ५०८ ५६९. ४९५
४०३.
.
५०७
अकारानुक्रमणिका सहहार्थात्समवेते । ६।४।४६॥.. समेंऽशेऽध न वा । ३.१५४॥ सम्मत्यसूया........श्चप्लुतः । ७।४।८.९॥ सरजसोपशुनानुगवम् । ७।३।९४॥ ... . सर्वजमाण्ण्येनौ । ७।१।१९॥ सर्वपश्चादादयः । ३।१।१८०॥ सर्वांश संख्याव्ययात् । ७।३।१२८॥ .... सर्वाणो वा । ७।१.४३॥ . . सर्वात्सहश्वा । ५।१।१११॥ सर्वादयोऽस्यादौ । ३।२।६१॥ ... सर्वादेः पथ्यर्ग व्याप्नोति । ७।१।१२५॥ सवादेः सर्वाः । २।२।११९॥ सर्वादेः स्मैं स्मातौ । ११४ ४६॥ सर्वादेरिन् ।७।२।५९॥ ... सर्वादेर्डस्पूर्वाः । १।४।१८॥.. .. सर्वोभयाभिपरिणातसा । २ २॥३५॥ . सस्तः सिः। ४।३।९२॥.... सस्नौ प्रशस्ते । ७।२।१७२॥ सस्भे ह्यस्तनीच । ५।४।४०॥ सस्य शषौ । १।३।६१॥ सहराजम्यां कृग युधेः । ५।१।१६७॥ सहलुभोच्छरुषरिषस्तादेः । ४।४।१६॥
२५७ ४३८ ४१६
३३४
४३१
४४८.
Page #670
--------------------------------------------------------------------------
________________
४५
४७५
१८६ ४०९
३१६
२९१ ४६४ ३१६
६७२
हैमनूतनलघुप्रक्रिया सह. समः सधिसमि । ३।२।१२३॥ सहस्तेन । ३।१।२४॥ सहस्य सोऽन्यार्थे । ३।२११४३॥ सहात्तुल्य योगे । ७१।१७८॥ सहयाद्वा । ७११६२॥ सहार्थे । २।२।४६॥ सहिवहेरोच्चा वर्णस्या । १।३।४३॥ सातिहेतियूतिजूति ज्ञप्ति कीर्ति । ५।३।९४॥ सादेः । २।४।४९॥ साधकतमं करणम् । २।२।२४॥ साधुना । २।२।१०२॥ साधु पुष्यत् पच्यमाने । ६।३।११७॥ साधौ । ५।१।१५५॥ सामीप्येऽधोऽध्युपरि । ७।४।७९॥ सायंचिरं प्राहणे प्रगेऽव्ययात् । ६।३।८८॥ सायाह्मादयः । ३।११५३॥ सारवैश्वाक....हिरण्मयम् । ७।४।३०॥ साऽस्य पौर्णमासी । ६।२।९८॥ सिंहाध्यैः पूजायाम् । ३।१८९॥ सिवि परस्मै समानस्थाऽङिति । ४।३।४४॥ सिजय तन्याम् । ३।४।५३॥ सिजाशिषाऽवात्मने । ४।३।३५॥ .
३३० ३६९ २६६
w my w w 10 m m mr I m mms
w V
I w
५६९
३८४
५०७ ३५० ३६३ ५०४
. ९२
११३
Page #671
--------------------------------------------------------------------------
________________
~~
१२५
३१६
४२७
४९६
अकारानुक्रमणिका सिजाशिषावात्मने । ४।३।३५॥ सिविदोऽभुवः । ४।२।९२॥ सिद्धिः स्याद्वादात् । १।१।२॥ सिद्धौतृतीया । २।२।४३॥ सिध्मादि क्षुद्र जन्तुरुग्म्यः । ७।२।२१॥ सुः पूजायाम् । ३।१।४४॥ सुखादेः । ७।२।६३॥ सुखादेरनुभवे । ३।४।३४॥ सुज्वार्थे संख्या बहुव्रीहिः । ३।१।१९॥ सुपूत्युत्सुरभिगन्धादिद् गुणे । ७।३।१४४॥ सुभ्वा दिभ्यः । ७।३।१८२॥ सुसंख्यात् । ७।३।१५०॥ सूतेः पञ्चम्याम् । ४।३।१३॥ सूत्राद् धारणे । ५।१।९३॥ सूयत्याध्योदितः । ४।२७०॥ सूर्यागस्त्ययोरीपेच । २।४।८९॥ सूर्याद् देवतायां वा । २।४।६४॥ सृघस्यदोभरक् । ५।२।७३॥ सृजीण नशष्ट्वरम् । ५।२।७७॥ सेः स्यांचरर्वा । ४।३७९॥ सेट्क्तयोः । ४।३।८४॥
२२९ ४७१ ४८१ ४८७.
४८२
११८ २५३ २७१ ४६७. ४६६ २८२.
२८३
१३९.. २७३.
Page #672
--------------------------------------------------------------------------
________________
५४४ ३९२
३६८ १०९
२३
२२८
३०३
सेनाङ्गक्षुद्वजन्तूनाम् । ३।१।१३॥ सेनाया वा। ६।४।४८॥ सेर्निवासादस्या । ६।३।२१३॥ . सोहर्य समानोदयौ । ६।३।११२॥ सोधि वा । ४।३१७२॥ सोसः । २।१।७२॥ सोवालुक् च । ३।४।२७॥ सौनवेतो। १।२।३८॥ स्कन्द स्यन्दः । ४।३।३०॥ स्कृच्छतोऽकि परोक्षायाम् । ४।३८॥ नस र्व्यञ्जनादेः परोक्षायाः । ४।४।८२॥ स्तु स्वञ्जश्चाटिन वा । २।३।४९॥ स्लेवान लुक् च । ७।१।६४॥ होकात्म्पकृच्छ कतिपयादसत्वे करपणे । २२७९॥ स्वादिर्विभक्तिः । १।१।१९॥ शिवाः । २।११५९॥ लिखाः पुंसोद्वन्द्वाच्च ।७।३।९६॥ विमाम् ।२।४।१॥ स्त्रियां क्तिः ।५।३।९१॥ स्त्रियांचितां वैदास् दास्दाम् ।१।४।२८॥ स्त्रियांऽनृतोस्वनादेमः ।२।४।१॥ “नियामूधसोन ७।३।१६९॥ बीदूतः ।१।४।२९॥
४१०
३२६
२७
५४८
२९१ .४४
४५७
४८३
C.
Page #673
--------------------------------------------------------------------------
________________
८६ ३६६ २८.
५७३
२६२
२८४
स्वी बहुष्पायनन ।६।१।४८॥ साद्य शितोत्रोणा देरिट ।४।४।३२॥ स्थण्डिलाच्छेले वसी ।।२।१३९॥ स्थाग्लाम्ना पचिपरिमृजिक्षेः स्तुः ।५।२॥३१॥ स्थाविजयः कः ।५।३।८२॥ स्थानी वाऽवर्ण विधौ ।७।४।१०९॥ .... स्थापास्नात्रः कः ।५।१४१॥ धूदूरहस्व.......,अनामिना ॥ रमेश भासपिसकसौ वरः ।५।२।८१॥ स्थोत्रा । ५।३।९६॥ स्पर्धे । ७१४३११९॥ . . स्पृशमशकृष तृपदृपो वा ।३।३।५४॥ स्पशादिसृपो वा ।४।४।११३॥ स्पृशोऽनुदकात् ।५।१११४९।। स्पृहेप्प्यं वा ।२।२।२६।। . . स्फायः स्फी वा ।४।१।९४॥......... स्मृत्यर्थ दयेशः ।२।२।११॥ मादृशः ३३१७२॥ स्मृदुत्वर प्रचभ्रदस्त स्पशेरः।४।१।६५॥ मेच वर्चमाना ३५।२।१६॥
यजसहिंसदीप कम्पकम नमोरः ।५।२७॥ खादाव संख्येयः ।३।११११९॥
३१.८
२२२
२२५ २८३
Page #674
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
६२ ३०९ १३७ २०१ २३२ २३७ ५७४
हैमनूतनलघुप्रक्रिया स्यादेरिवे १७१५२॥ ... ‘स्यादौवः ।२।१।५७॥ स्यौजम मौशस्....प्रयीत्रयी प्रथमादिः ।१।१।१८॥ संस ध्वंस क्वस्सनडुहोदः ।२।१।६८॥ स्वतन्त्रः कर्ता ।२।२।२॥ स्वपेर्यच ।४।१।८०॥ स्वपोणावुः ।४।१।६२॥ स्वर ग्रह दश हन्भ्यः ....सिन्णोश्च ।३।४।६९।। 'स्वम्वुहो वा ।३।४ ९०॥ 'स्वरस्य परे प्राग्विधौ ।७।४।११०॥ स्वर हन्गमोः सनिधुटि ।४।१।१०४॥ स्वरात् । २।३।८५॥ स्वराच्छौ ।१।४।६५॥ स्वरादयोऽव्ययम् ।१।१॥३०॥ स्वरादुतो गुणादखरोः।२।४।३५॥ . स्वरादुपसर्गादृस्ति कित्यधः ।४।४।९॥ स्वरादे द्वितीयः । ४।१४॥ स्वरादेस्तासु ।४।४।३१॥ स्वरेतः ।४।३।७५॥ स्वरेभ्यः ।१।२॥३०॥ स्वरेवा । १।३।२४॥
२०२
GM G. cc • GAN
Page #675
--------------------------------------------------------------------------
________________
६७७
५५६
४७८
१५०
स्कोवाऽनक्षे ।१।२।२९॥ स्वसृपत्यो ।३।२।२८॥ स्वाङ्गान्डी तिश्चामानिनि ॥३॥२॥५६॥ स्वादेः श्नुः ।३।४।७५॥ स्वार्थाददीर्घात् ।२।४।५३॥ स्वान भिन्नीशे ।७।२।४९॥ स्वामीश्वराधिपति....प्रतिभूः प्रसूतैः ।२।२९.८॥ स्वार्थे ।४।४।६१॥ स्पेशेऽधिना ।२।२।१०४॥ - स्वैर स्वैर्यक्षोहिण्याम् ।१।२।१५॥ सटिसमः ।१।३।१२॥
9... 14
३३.. २०७
~
..१८
R५३
२४
हत्याभूयं भावे ।५।१॥३६॥ हनः ।२।३।८२॥ हनः सिच् ।४।३॥३८॥ इनश्च समूलात् ।५।४।६३॥ हन्तः स्य स्य ।४।४।४९॥ हमो घि ।२।३।९४॥ हसोनी वैधे ।४।३।९९॥ इनो वध माशिष्यत्रो ४।४।२१॥ हनो वा वधू च RIPAN हमो हो नः ।२।१९९१॥
३१२
Page #676
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૮
हलसीरादिकण् ||११६॥
ह्नः शिति | ४ | १|१२॥
हशिटो नाम्युपान्त्य ददृशोऽनिटः सकू | ३ | ४|५५ ॥
हस्ति पुरुषाद्वाऽण् । ७।१।१४१॥
हाकः |४|२|१००॥
हैमनूतन लघुक्रिया
हान्तस्थाज्ञीभ्यां वा । २ । ११८१ ॥
हित सुखाभ्याम् ||२||६५॥
हितादिभिः | ३|१|७१ ॥ हुसे हेर्धिः |४| २|८३॥ गो वयोऽनुद्ध मे । ५।११९५॥
हृदयस्य हृल्लास लेखणू ये | ३ |२| ९४ ॥
हृद्भगसिन्धोः । ७।४।२५ ॥
हृच पद्य तुल्य.... ..जन्य धर्म्यम् । ७।१।११।। हेतु कर्तृकरणेत्थं भूत लक्षणे | २|२|४४ || हेतुतच्छीला.... मन्त्र पदात् |५|१|१०३ ॥ 'हेत्वर्थे तृतीयायाः | २|२|१८|| हेमन्ताद्वा तलुकूच | ६।३।९१॥ है हैप्येषामेव | ७|४|१०० ॥ हट् पदान्ते । २।१।८२ ॥ । ४।१।३१ ॥
ह्यस्तनी दिवताम् अन्इव हिमहि । ३(३ (९॥ योगोदोहादीनहिङ्गुम्बाऽस्य । ६।२२५५ ॥
......
४०१
१५४
१०५
४१७
१५५
११५
३२१
५००
१३१
२५४
४०१
३४४
४०१
३१६
२५६
३३४
३८५
५७१
६४
१५९
८२
३५९
Page #677
--------------------------------------------------------------------------
________________
अकारानुक्रमणिका
६७९
हस्वः । ४।१॥३९॥ हस्वस्य गुणः । १।४।४१॥ हस्वस्य तः पित्कृति । ४।४।११४॥ हस्वान्नाम्निस्ति । २।३।३८॥ हस्वाद् डणनो द्वे । १॥३॥२०॥ हस्वापश्च । १।४।३२॥ हस्वे । ७३।४६॥ हस्वोऽपदेवा । १।२।२२॥ हालिपसिचः । ३।४।६२॥ हिणोरप्वितिव्यो । ४।३।१५॥
४५५
१७
१२९ १३३
Page #678
--------------------------------------------------------------------------
________________
धातु
पद
परस्मैपद
अक्षौ
अख़ौप् प.
अंक प.
अयि
अर्च
अर्द
आत्मनेपद
परस्मै.
प०
अश प०
अशतैटि आत्मने.
असम्
परस्मै.
असूच्
आप्टंट्
इंक्
इंक्
इंण्ड्
इषत्
ईक्षि
ईडिक्
ईरिक्
AAA
आत्मने
परस्मै
" धातुसूचि प्रकरणम्"
पृष्ठ
धातु
प.
आत्मने
आ.
आ.
ईहि
आ.
ऊर्णुगम् उभयपद परस्मै
श्र
१०६
१८२
१३१
११६
९७
१००.
१८८
१७३ कुथच
डुकृंग
कृतैत्
कृपौड्
१४५
१६६
१७३
१३४
४८
PAC
ऋत
एधि
97
११८
१५०
१५८
कण्डूग
कथ
कपुङ्
कमू
कुंकू
कृष
कर्षीत्
कुच क्लिदौच्
क्षणुयी
क्षमौच्
पद
प०
आत्मने
१८५
१०८
उभयपद १९२
परस्मै
१९४
आत्मने
परस्मै
प०
प०
उभय
परस्मै
आत्मने
परस्मै
पृष्ठ
प०
प०
उभय
परस्मै
प०
उभय
परस्मै
११३
१८९
१३५
१६३
१२०
१७७
११२
१०४
उभयपद १७५
परस्मै
१७८
१९३
१०२
१८५
१६५
१६४
१८४
१६
Page #679
--------------------------------------------------------------------------
________________
धातुः पद
क्षमौषि
क्षिणुयी
क्षिपत्
टु क्षु
क्षुषंच्
क्षुभच्
खिदंत्
ख्यांक
गद्
गम्लं
गाहौ
गुपौ
आत्मने
उभय
गुत्
ग्रहीश
घां
उ०
परस्मै
CCCCC
प०
प०
प०
प०
प०
प०
आत्मने
परसा
गुहौग् उभय
परम
उभय
परस्मै
चकासृक् प०
चक्षिक्
चिंमद्
चितणू
चितुण्
चुर
आत्मने
उभय
परस्मै
प०
प०
धातुसूचि प्रकरणम्
पृष्ठ
धातु
छिदुपा
छोंच्
११३
१८४
१७५
१३५
१६५
१६५
१७७
जक्षक
जनैचि
जागूक
जिं.
जुबैति
१३२.
१००
१०१
११८. शिं
१८९
মূ
१२४
ढोक्कडू
१७८.
तक्षौ
१८६
तनूयी
८९
नमूच
१४० तायुक्
तुक
तुदत्
जबू
ज्ञांश
ज्यांश
१४९
१७१
१९३
तुषंच
तृपौचू
१९३ १९३.. तृपू-
पद
उभय
परस्मै
प०
आत्मने
परस्मै.
प०
आत्मने
परस्मै
प०
प०
प०
आत्मने
परस्मै
उभय
परस्मै
आत्मने
परस्मै
उभय
परस्मै
प०
६८१९
पृष्ठ
१८२
१६२
१३७
१६९
१३९
९२
१८०
१६२
१८९
१८८
९३
१६२
१९६
१०७.
१८३.
१६७ .
११६.
१३५
१.७४
૬૪
१६५.
૧૯૨
Page #680
--------------------------------------------------------------------------
________________
६८२
धातु बितृषंच तृ
पृष्ठ १६५ १०३ १६२ १५९ १७१
त्य
१६४
त्रसैन् त्वक्षौ दशं दमून् दयि दरिद्राक्
१८७
-धूप
परस्मै
१६७
१८९ १२२ ९५
हैमनूतनलघुप्रक्रिया पद पृष्ठ | धातु पद
| हपौच परस्मै प०
दृशं प०
दों प० प०
डु धांगक् उभय १०७ धूगट उ० प० १०४ . धूगश् उ० - प० आत्मने | धुंग उभय परस्मै १३८ ट्धे परस्मै प० प०
द्युति आत्मने उभय
परस्मै परस्मै -- १३२
प० आत्मने २०८
द्विषींक उभय परस्मै
णहीच उ० उभय १७५
णिजूंकि उ० उ०
गिदु परस्मै
णिसुकि आत्मने परस्मै १९३ णींग उभय ५०
णुक्
परस्मै १६४ | णुदत् उभय उभय १५३ । नशौच परस्मै
प०
.
११०
द्रांक द्रुहौच
१५३
दां डु दांग दांवक दोनी दिवूच दिशीत् दिहीक दीपैचि दुःख
१६१
१६९
१५४ ।
आ०
१६९
१४९
१२०
दुरज
१९२
१३६
दुषच
दुहीक
Page #681
--------------------------------------------------------------------------
________________
पाँ
प०
१५६
पिशत्
धातुसूति प्रकरणम्
aaaaaana
६८३ धातु पद पृष्ठ । धातु पद पृष्ठ नृतेच प० १६३ बुधिंच आत्मने १६८ डु पची उभय
बंगा उभय १५२. पणि परस्मै १८९ भजी उ० : १२२ पत्ल प०
भञ्जोंप् परस्मै १८२ पथे प० ।
भांक ५० . १३२ पर्दिच आत्मने १६८
टु भाजग उभय १२३ पन परस्मै १८९ भिदंपिय ....१८१ प०
भिषज् परस्मै पांक्
१३२ जिभीक प० १७७ भुजंप्
१८२ पुषंच १६४ भू
प०
उभय पूग्श् उभय १८७ डु भंगक् .. उभय १६० पूजण परस्मै
भ्रमूच परस्मै धृक् प० १५७ भ्रस्जीत् उभय १७४ पुंकू प० १५५
परस्मै १६७ ओप्यायैङ् आत्मने
मनिंच आरमने १६९ प्रच्छत् परस्मै १७८ मनूयि आ० १८५ प्रींगश उभय
मन्तू परस्मै १९२ प्सांक परस्मै
टु मस्जोंत् बधि आत्मने २०८ महीङ् अस्मने १९२ बन्धंश पसमै १८८ । मांक परस्मै
प०
पुषश
प०
१८९
भग
१९३
Page #682
--------------------------------------------------------------------------
________________
पृष्ठ
वृक्ष पर
भातु पद मांचक आत्मने मानि आ० मि मिदांच प०
धातु संक
पद परस्मै
१३२
उभय
१२३
१३५
मिहं.
१०६
परस्मै आत्मने परस्मै
१११
मोगश
उज्य
१८५ १७६
परस्मै
- १४२
१८० १३२
उ0
१५४ १७७
Bo
मुक्न परस्मै १८९ मुहाच क
डु लभिष् आत्मने
ओलति आ० मृजौक्
लांक परस्मै प. ___९२ लिपीत् उमाय बजी
१२५ चमि आत्मने
लुप्लती
परस्मै ९ याचग उपय
सुगर . उभय पद परस्मै बद प०
बन्यि आत्मने १८१ टु वपी उभाष आत्मने १६८ । स्यू परस्मै में न ३ । बार
मात्मने १५३ ।
१३६
१४१ १२९ १८५
१२६
१९२
१४५
Page #683
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
१६७
धातु
पद पृष्ठ वसिक आत्मने . १४८ शासूक् परस्मै १४० वहीं उभयः १२६ सासूक् आत्मने ११९ संक परस्मै १३.२ शिष्लंप __परस्मै १८२ विज्ञपी उमष १६१
सीक
आत्मने ओ विजैति अात्मने । १८० शुद . पसमै ९७ विदा पस्मै । १४२ शुबंध विलंती उभय १७६. मंच--- ५० - १६४ विशंम् परस्मै
सबूल आत्मने ११२ विष्लंकी उभय
परस्मै को
श्रमूच प० कृगद जाय
१७२ आत्मने
उभय आ० ११२ विपंच परस्मै
श्वसक् प० व्यधंचू परस्मै
टु ओ श्वि प० १३० व्येग उभय १२८
उभय १८४
पिंचीत् उ० ओ चौत् प० १८८ षिवूच परस्मै १६३ शक्लंट् प० १७३
उभय
१७० शपी उभय १२४
परस्मै १३४ शमूच परस्मै १६७ पूडौक आत्मने १४७ शानि आत्मने २०८ ' वृद्धा० ११७
१३२
१६३
१७६
कुंक्
Page #684
--------------------------------------------------------------------------
________________
१६४
हैमनूतनलघुप्रक्रिया: ___ धातु पद पृष्ठ । धातु षोंच परस्मै १६२ । स्म
ष्टुंगक. उभय १५१ | स्यन्दौङ ष्ठांपरस्मै हनंक् ष्ठिवू ५०
हसे. ष्णांक प०. १३२ ओ हांक ष्णिहौच प० १६८ ओ हाक् बि ष्वपंक् प०
हिट सहण प० १९४
| हिसुप् सुख प०. सृजत् प० १७९ उभय
हृणीङ स्तृगश्
हृषंचू स्पृशंत् परस्मै १७९ । ह्रींक स्फायैङ् आत्मने ११५ । हवेंगू
१३६
पद पृष्ठ परस्मै ९३ आत्मने १११ परस्मै १४३. प० १०५ परस्मै . १५५ आत्मने १५८ परस्मै .१७३ प० १८३ प० ..१५५ उभय १२२ . आत्मने १९२ परस्मै १६४ प० १५६ उभय १२९
१९३
| हूंगू
स्तंगट
उ०
॥ इति समाप्तम् ॥
Page #685
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
पृष्ठभू
.. पंक्तिः
शुद्धम्
१४
शुद्धिपत्रकम् अशुद्धम् गीचर ऊ-ऋ घुडादि हेम ॥३॥३२॥ सन्धिः वानाक्षे मव्
१०
१५
११
33 m"
गोचर । ऊ ऋ । धुडादि । हैम । १।३।३२॥। सन्धिः । वाऽनक्षे । 'म । रुत्वे । यूष्णः । अहुन् । यूषभ्याम् । डिडौँ ।
للع
रूत्वे
اللع
यूष्णः
अह
३४ ३४
यूषभ्याम्
डिडी
परस्य सुसखे इवर्णास्यो
३९
४५
धेनाः
इत्येतयो नोऽन्तः ।
परस्याः । . सुसखेः । इवर्णस्यो । धेनोः । इत्येतयोः । नोऽन्तो नोऽन्तेऽपि सामर्थ्यादीर्घ इति वा इदमः । अकारा ।
ईदमः ऊकारा दोघ तः एक जन्तू
दीर्घ ।
११ mms
त एक । जन्तु ।
-
ऋऋ अब्यय -
ऋ । अव्यय।
Page #686
--------------------------------------------------------------------------
________________
www
पृष्ठम्
-
शुद्धम् कार्य । विध्यादि । इतीणिको ।
७ . . . o m mg30,
___ हैमनूतन पंक्तिः अशुद्धम्
वार्य विध्यादि इती णिको लुप सस्पष्टः क्यास्त ताध्वे । स्येताम् । दित्यैत्वम् । अजिश्नन् अध्नात्
सस्सट: । क्यास्ता। ताध्वे । स्येताम्। दित्यौत्वम् । अजिघ्रन् । अघ्रात् । जेर्गिः ।
-
जेङ्गिः
सिचीयेति हृस्वत्वे अचेति, अर्थत् त्याज त्यक्षति, अत्यक्षत्
सः सिचीतीटि । ह्रस्वत्के। अर्चति, अर्चेत् । तत्याज। त्यक्ष्यति अत्यक्ष्यत् । सिचिवृद्धावटीतीति ।
-
र
.
.२०४
१०४ .१०६
सिचीतीटि वृद्धावटि चउदित्वात् ङिति नलुक्नददर्शिम दष्टा धातुरूप वरादित्वात् त्वक्ष्णोतिः । त्वष्णुवन्तिः
ददंशिम । दंष्टा । घारूप। स्वरादित्वात् ।
२०८ १०८
Page #687
--------------------------------------------------------------------------
________________
N
पृष्ठम्
.
अशुद्धम्
शुद्धम्
१०८
ه
११४ ११४ १२० १२१
sx mi-222urmus
त्वक्ष्णुयात् त्वक्ष्णुहि स्य वयवस्य कृप्सीष्ट अंक्षस्त उपरमति प्रणीयते । वमग्रे 'हाधुंडिति भवतः ईजा: व्यथति अहध्वम् इडेन्दिया ऋदिदित्यङि यूतान्
स्यावयवस्य । क्लप्सीष्ट । अक्षस्त । उपरमेति । प्रणयते । एवमले। . होधुडिति । भक्तः ।
१२५ १२६ १२८
१८
२०
२२
हस्चरित
निसितीष्ट
व्यवति । अहध्वम् । इडेंदित्या । ऋदिदित्यङि यूयात् । नेह वापि सतयेत्ययातः।। हस्वकारेत । निसिषीष्ट । पृभृ ।
कारस्य । भकारो। कामन। अनोख्यत् । वार्ड ।
पृ
.
१५७ १५७ १५७ १६५ १६८
ऋकारी,
अनी
५१७:
१७५
१७५
१७८
Page #688
--------------------------------------------------------------------------
________________
पृष्ठम्
पंक्तिः
...
रुधूपि
१८० १८१
و
م
१९८
م سم
२१४
ه س س
ه
ه
م
२२९ २३४ -२३५ -२३८ २४५ २४९ २४९ २५२ २५३
ه م
हैमनूतनलघुप्रक्रिया अशुद्धम् - शुद्धम्
रुधुंपी। युजंपि
युजंपी। हाययति
हाययति । चञ्चुर्यते चञ्चूंर्यते । स्रसते स्रंसते । ओजन्तिस्थेति ओन्तिस्थेति । भूमाष्यते मूष्मायते । उपायन्तासे उपयन्तासे। क्षयजीबित क्षयभयजीवित । ध्यण ..
ध्यण । जन, वध जनवध ।
५११॥ अणोक अणगेयेक। घात
घात् । पूजा
पूजाऱ्या । भृतौ । भृतौ । भद्र भद्र मद्र-भद्र । सर्वकषोः सर्वकषः । गाढयातदन्त गाढयतदन्ता ।
गीः ।
दजाति । शीलादि
शील्यादि । ऋल्पादे
ल्वादे । .
ऋकारा । ऋल्यादे अल्वादे । वेतोऽपतः वेटोऽपतः । परता. परतो । अडइति घः
م
ه
س
.
.
.
२५६ २५७ २६१
م به س
२६४
गोः
ه
द्यति
२६७ -२७० -२७०
م م سه ر
“२७१
२७२
२७३ २७७
به سه مهره
Page #689
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७७
ام
शुद्धिपत्रकम् । पङ्क्तिः अशुद्धम्
इति नः वटस्य ह्येत्यस्या अः सृजीत्यः इस्वो
२.
२९३
२९५
शुद्धम् । । इतिनः, अह इति घः। पटस्य । ह्येत्यस्य । ऋत्विगित्यः गश्च । ह्रस्वो । गोष्ठं । रुदविदेति । स्वपेरिति । ह्रस्वः ।
سم
سم
गोठं
سم
१९
. سم للم
३०४
२२
स्वपेरिति यजादीति . ह्रस्वः . हस्वस्य रीशश्च वीप्सायां इत्य
हस्वस्य ।
..
سه لله لم
० ० ० ० 0MM mmmmmm
रीशेश्च । सामीप्ये । इत्थं ।
نلم ن
قسم لله
M.NM
३६८
मपेत्यमन्त्य त्राायणः वाचिस्तरूपा यथायाग कायां अध्यात्मा इत्यव
३०८ ३८२
३८८
मयत्यमित्यन्त्य । गायणः ।। वाचिसरूपा ।. यथायोग । काश्यां । अध्यात्मा । इत्यव । ६।४।५४॥ शाक्तीकः । दौवारिकः। शतिकादि । जनस्य । इति याधि त्वम् ।
३९२ ३९४ ३९४
فیلم
३९८
४०२ ४०५
शक्तीकः दौवारिक:शतिकदि. जनस्य ? इतीयाधि त्वं
Page #690
--------------------------------------------------------------------------
________________
पृष्ठम्
४१२
४१४
४१५
४२७
४३६
४३६
४४२
४४९
४५०
४५०
४५१
४५६
४५७
४५८
४५८
४५९
४६३
४६४
४६६
४६८
४७८
४८५
४९२
४९६
४९९
५१३
५३५
५७८
५८०
पंक्ति:
१६
१२
६
१८
१५
१२
१८
२१
-8.0
१२
१३
१५
११
२१
4
१३ १९
G
DO
.ti
हैमनूतन
अशुद्धम्
इक जयन्त
गामो
प्रत्ययो :
सिमादे
३३६
संख्या काय
कुम्बस्ति
जति
प्रत्यया
तमपूत्तर
नियात्यते
म
नृतो स्वता
भवति
राधातो
पौस्ती
भवति
ग्रामपतिः
२३॥
पीनोरूः
१५५॥
ककायै
आम् दुर्
शोभती इति
५३३.
प्रधानो आसन्न
व्युत
शुद्धम् ।
इकञन्त ।
गामी ।
प्रत्ययो वा ।
सिमादे |
४३६ । संख्याकार्य ।
कृभ्वस्ति |
जाति ।
प्रत्ययो ।
तमप्तर ।
निपात्यते । मादर्न । नृतोऽस्वसा । भवति ।
धातो ।
मौनी ।
भवति । ग्रामपतिः ।
२|३|९६|| |
पीनोरूः ।
१५६॥
ककाम्ये ।
आम् सु ।
शोभनो वा । इंति विग्रहः ।
, ५१३
प्रधानो वा ।
आसन्नः
च्युतं ।
Page #691
--------------------------------------------------------------------------
________________
श्री १०८ जन ताथ- दशन भवन
श्री समवसरणमंदिर-पालीताणा
FREE
REFERE
प्रभुप्रतिष्ठा वि. सं. २०४१ मागसर सुद६
तीर्थपट्ट प्रतिष्ठा वि.सं. २०४२
AUR
FFAISA
प्रेरक प. पू. आ. श्री विजय कस्तूर सूरीश्वरजी महाराज, मार्गदर्शक : प. पू. आ. श्री विजय चंद्रोदयसूरीश्वरजी महाराज.
Page #692
--------------------------------------------------------------------------
________________ 05 प्राप्तिस्थान:1 1. श्री नेमचंद मेलापचंद झवेरी जैजवाडी उपाश्रय जूनी अदालत पासे,गोपीपुरा सुरत. 2. श्री नेमि-विज्ञान-कस्तुरसरि ज्ञानमंदिर गोपीपुरा,मेइनरोड, सुरत मुद्रक :जीवेन्द्र बी शाह * जीगी प्रिन्टर्स 300,महावीर दर्शन, कस्तूरबा कोसरोदन। बोरीवली (हस्ट), बम्बई - 400066 फोन:०३१७८१०