Book Title: Agam 05 Ang 05 Bhagvati Vyakhya Prajnapti Sutra Part 01 Sthanakvasi
Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/006315/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ namo arihaMtANaM namo siddhANaM namo AyariyANaM namo uvajajhAyANaM namo loe savva sAhUNaM eso paMca namukakAro savva pAvappaNAsaNo maMgalANaM ca savvesiM paDhamaM havaI maMgalaM Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinAgama prakAzana yojanA pa. pU. AcAryazrI ghAMsIlAlajI mahArAja sAheba kRta vyAkhyA sahita DVD No. 1 (Full Edition) HH yojanAnA Ayojaka :: zrI caMdra pI. dozI - pIeca.DI. website : www.jainagam.com Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AGAVATIS SHRI BHS 1 SUTRA PART :1 zrI bhagavatI sUtra : bhAga 1 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ goddddddddddddddddog jainAcArya-jainadharmadivAkara-pUjyazrI-ghAsIlAlajI-mahArAja viracitayA prameyacandrikAkhyayA vyAkhyayA samalaGkataM ____ hindI-gujarra-bhASA'nuvAdasahitam|bhagavatI-sUtrama) BHAGAVATI SUTRAM phphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphph prathamo bhAgaH niyojakaH saMskRta-prAkRtajJa-jainAgamaniSNAta-priyavyAkhyAnipaNDitamuni-zrIkanhaiyAlAlajI-mahArAjaH prakAzakaH rAjakoTanivAsi-zreSThinaH zrImataH zAmajIbhAI velajIbhAI vIrANI tathA kaDavIbAI vIrANI TrasTa-pradatta-dravyasAhAyyena a0bhA0 zve0 sthA0 jainazAstroddhArasamitipramukhaH zreSThi-zrIzAntilAla-maGgaladAsabhAI-mahodayaH mu0 rAjakoTa prathamA-AvRttiH vIra-saMvat vikrama saMvat IsvIsan prati 1000 2487 2017 phphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphphpha mUlyam-rU0 20-0-0 sphphphphphphphphphphphphphphphphphphs Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maLavAnuM ThekANuM : zrI a. bhA. ve. sthAnakavAsI jaina zAstroddhAra samiti The. gaDiyA phUvArADa, grIna leAja ( saurASTra ) pAse, rAjakATa. zrI bhagavatI sUtra : 1 Published by : Shri Akhil Bharat S. S. Jain Shastoddhar Samti. Garedia Kuva road. RAJKOT. (Saurashtra) W. Ry India * prathama AvRtti H prata 1000 vIra saMvata H 2487 vikrama sa'vataH 2017 IsvIsana H 1961 x * mudraka H maNilAla chaganalAla zAha zrI navaprabhAta prinTIMga presa lIkAMTA zaDa pha * amadAvAda Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bA. bra. zrI vinodamuninuM saMkSipta jIvanacaritra A parama vairAgI ane dayAnA kuMja jevA A puruSane janma vikrama saMvata 199ramAM piTa sudAna (AphrikA)mAM ke jyAM virANI kuTuMbane vyApAra aja divasa sudhI cAlu che, tyAM thayo hate. zrI vinodakumAranA puNyavAna pitAzrInuM nAma zeThazrI durlabhajI zAmajI virANu ane mahAbhAgyavAna mAtuzrInuM nAma bena maNIbena virANI. bannenuM asala vatana rAjakeTa (saurASTra) che. bena maNibena dhArmika kriyAmAM pahelethI ja rucivALA hatA, paraMtu zrI vinaMdakumAra garbhamAM AvyA pachI vadhAre dAmI ane priyadhamI banyA hatA. pUrva bhavanA saMskArathI zrI vinodakumAranuM lakSa dhArmika abhyAsa ane tyAgabhAva tarapha vadhAre hovA chatAM teozrIe nameTrIka sudhI abhyAsa karI vyavahArika keLavaNI lIdhelI ane vyApAranI peDhImAM kuzaLatA batAvelI. teozrIe yunAITeDa kiMgaDama, phrAnsa, beTajIyama, helenDa, jarmanI svIjharlenDa, temaja ITAlI, IjIpta vagere dezamAM pravAsa karelasaM. 200tnA vaizAkha mAsa, sane 1953mAM laMDanamAM rANI elIjhAbethanA rAjyArohaNa prasaMge teozrI laMDana gayA hatA. kAzmIrane pravAsa paNa temaNe karela, deza paradeza pharavA chatAM paNa temaNe kaI vakhate paNa kaMdamULano AhAra vAparela nahIM. ugatI AvatI yuvAnImAM teozrIe dunIyAnA kSaNika kahevAtA ramaNIya sthaLe jevAM ke kAzmIra, IjIpta ane yuropanAM suMdara sthaLanI mulAkAta lIdhI hovA chatAMe teone ramaNIya sthaLe ke ramaNIya yuvatIonuM AkarSaNa thayuM nahIM. e enA pUrvabhavanA dhArmika saMskArane ja raMga hatuM ane e raMga ja temane vadhune vadhuM gamate teo musApharIthI vatana tarapha pAchA pharyA pachI sAdhu-sAdhvIjInAM darzana karavAne ThekaThekANe gayA ane temanA upadezane lAbha lIdhe jethI teone vairAgyamAM ja vadhAre AkarSaNa lAgyuM. huMDA kAlA avasarpiNInA A duSama nAmanA pAMcamAM ArAnuM vicitra vAtAvaraNa joI temane kaMika #bha thatuM ke turata tene khulAso meLavI letA ane tyAgabhAvamAM sthira rahetA. deza paradezamAM paNa sAmAyika, pratikramaNa, cevihAra Adi paccakkhANa teo cUkyA nahIM. eka ucca keTInA koTyAdhipatInA nabIrA hevA chatAM teoe kAcI koTinI zaiyAne tyAga karI teo sUvA mATe mAtra eka zetaraMjI, eka esI ane oDhavA mATe eka cAdara phakta vAparatA ane palaMga upara nahIM paNa bhUmi para ja zayana karatA ane paheravA mATe eka khAdIne leze ane jhabhbho vAparatA, koI vakhate kabaje paheratA bahu ThaMDI hoya te vakhate sAde garama koTa paherI letA ane muha zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pati, patharaNuM, rajoharaNa ane be cAra dhArmika pustakanI jhenI sAthe rAkhatA. saMDAsamAM nahIM paNa dUra jaMgalamAM ekAMta jagyAmAM ghaNe bhAge zarIranI kudaratI hAjata mATe jatA, hAlatAM cAlatAM, saMDAsa ane pezAba saMbaMdhImAM jIvadayAnI barAbara jatanA karatA. juvo A gRhastha jIvana paNa keTaluM Adarza che. A jIvana to Aje munivarane paNa vicAra kare tevuM che. dezamAM ke paradezamAM jyAre temane koInI sAthe maLavAnuM thatuM tyAre temanI sAthe ahiMsAmaya jainadharmanuM svarUpa prakaTa karyA vagara rahetA nahIM. dIkSArthIone jaladI dIkSA levAnI preraNA karatA ane emaja kahetA ke jIdagIne keI bharese nathI. "anaMtartha virya mAM mag" AyuSya tUTatAM vAra lAgatI nathI, jIvana tUTayuM saMdhAtuM nathI mATe dharmakaraNImAM samayamAtrane pramAda na karavA joIe. goMDala saMpradAyanA ghaNAkharA pU. munivaro ane pU. mahAsatIjIne tathA boTAda sAMpradAyanA pU. AcAryazrI mANekacaMdajI mahArAja ane dariyApurI saMpradAyanA zAMta-zAstrajJa pU. munizrI. bhAyacaMdajI mahArAja, zramaNa saMghanA mukhya AcAryazrIjI AtmArAmajI mahArAja tamaya jJAnanidhI zAstroddhAraka bA. bra. pU. AcArya mahArAja zrI ghAsIlAlajI mahArAja vagere aneka sAdhu-sAdhvIenA upadezane temaNe lAbha lIdhela. muMbaImAM saM. 2011nI sAlamAM zrI dharmasiMhajI mahArAjanI saMpradAyanA paMDitaratna zrI lAlacaMdajI mahArAjano paricaya thaye. lAlacaMdajI mahArAje pote, saMsArapakSanA traNa putro ane be putrIo ema kula cha nA parivAra sAthe Adarza vairAgya sAthe saMyama aMgIkAra karela, te jANI temane addabhUta tyAga bhAvanA pragaTa thaI ke je kadI laya pAmI nahIM A pahelAM teo jyAre mAtA-pitAnI sAthe sva. mahArAja pUjya AcArya zrI mANekacaMdajI mahArAjanAM darzane beTAi gayelA tyAre temanA upadezanI je asara thaI te paNa mukhya asara pahelI hatI ane bIjI asara te pUjya lAlacaMdajI mahArAjanA sahakuTuMbanA dIkSA prasaMga uparanI hatI. A beu prasaMgAe pUrva bhavanI bAkI rahelI ArAdhanAne pUrI karavAnA nimittarUpa heIne vakhate vakhata teo mAtA-pitA pAse namratA pUrvaka dIkSAnI AjJA mAgatA hatA ane tene javAba temanA pitAzrI taraphathI eka ja hatA, "je haju vAra che. samaya pAkavA dIo. jJAna, abhyAsa vadhAre. saMyamanA savarUpane barAbara samaje saMyama khAMDAnI dhAra che. vezathI AtmasthAna nathI thatuM mana, vacana, ane kAyAnA caMcaLa cogenuM avarodha thavAthI ja AgaLa vadhI zakAya utAvaLa na kara. sa. 2012nA aSADazudI 15thI zrI vinedakumAre geMDala saMpradAyanA zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAaya pU. AcAryazrI puruSottamajI mahArAja sAheba pAse verAvaLa cAturmAsa daramyAna khAsa niyamita rIte rahI dIkSAnI ArAdhanA karavA mATe temanI pAse jJAnAbhyAsa karyo tenI sAthe pU. AcArya zrI puruSottamajI mahArAjanA saMsAra pakSanA kuTuMbI, dIkSAnA bhAvika zrI jasarAjabhAI paNa jJAnAbhyAsa karatA hatA. teoe tyAM e nirNaya karele ke AcArya zrI puruSottamajI mahArAja pAse ApaNe bannee dIkSA levI, pahelAM vinedakumAre ane pachI zrI jasarAja. bhAIe dIkSA levI, zrI jasarAjabhAInI dIkSAtithi pU. zrI puruSottamajI mahArAja sAhebe saM 2013nA jeTha suda 5 ne somavAre mAMgarola mukAme nakkI karI zrI jasarAjabhAI vinezakumArane maLavA rAjakoTa AvyA ane kahyuM ke mAra A anitya saMsArane vahelI take ja choDe che to paNa taiyAra thaI jA. zrI vinodabhAI te pahelethI taiyAra ja hatA ja jethI kahyuM ke huM AjJA laIne AvuM chuM tame jAo. zrI vinedakumAre zrI jasarAjabhAInI yathAyogya sevA bajAvI, mAMgarola ravAnA karyA ane pote nizcayapUrvaka savinaya namratA pUrvaka dIkSA mATe AjJA mAgI paNa tenA pitAzrInI ekane eka vANI sAMbhaLI ke hajI vAra che samaya pAkavA kAraNa pitAnA suputra pratye moha ghaNeja hatA. tene viga sahana karavAmAM mAtA ane pitA ghaNAja asamartha hatA tethI eja vAkya kahIne saMtoSa ApatA. paNa A nazvara saMsAra anitya padArtho ane pugalanA svarUpane jANa vairAgya rasamAM otaprota banela vinezakumAre e nirNaya karyo ke mAre have A aName lA samayane barabAda kare nahi. anantabhAva bhayahArI anaMta kalyANa dIkSAmAM javA mATe temaNe bIje rasto zodhI kADhayo. pUjyazrI lAlacaMdajI mahArAja ane temanA ziSyone paricaya muMbaImAM thayela hato ane tyArabAda kaI kaI vakhata patravahevAra paNa thato hate. chellA patrathI temaNe jANela hatuM, je pU. zrI lAlacaMdajI mahArAja, khIcana gAme pU. AcArya zrI samarthamalajI mahArAja sAheba pAse jJAnAbhyAsa arthe gayA che. pitAne pitAzrInI AjJA (dIkSA mATe) maLe tema nathI ane dIkSA te levI ja che. AjJA vinA keI sAdhu munirAja dIkSA Apaze nahIM ane svayameva dIkSA saurASTramAM laIne AcArya zrI puruSottamajI mahArAja pAse javAmAM ghaNuM vidane thAze, ema dhArIne teoe dUra rAjasthAnamAM cAlyA javuM ane te ja uttama che tema manamAM nakkI karyuM. - tA. 25-5-57 saM. 2013nA vaizAkha vada 10 ne zukravAranA roja sAMjanA mAtuzrI sAthe chelluM bhejana karI, aMtarathI je vicAra karela te mujaba tauyAra banI gayA gharanA savane teo mATe AvI svapnamAM paNa kalpanA na hatI ke zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vinAdamuni A ghara cheDIne jAya che temanA mAtuzrosAmAyikamAM besI gayA. te vakhate kAIne jANa karyAM vagara dIkSAnA vighnAmAMthI bacavA mATe ghara, kuTuMba, saurASTra, bhUmi ane gAMDala saMpradAyanA paNa tyAga karI teo khIcana tarapha ravAnA thayA. zrI vinodamuninA nivedana parathI mAlUma paDyu` ke tA. 24-5-57 nA rAja rAtre ATha vAge gherathI nIkaLI, rAjakoTa jakazane jodhapuranI TikiTa lIdhI. tA. 25-5-17 nA savAre 8 vAgye mahesANA pahoMcyA tyAM aDhI kalAka gADI paDI rahe che, te daramyAna gAmamAM jaine leAca karavA mATenA vALa rAkhIne khAkInA kaDhAvI nAkhyA ane gADImAM esI gayA. mAravADa jaMkazana tathA jodhapura jaMkazana thaIne tA. 26-5-57 nI vahelI savAre 4aa vAgye phalodI pahoMcyA tyAMthI page cAlIne khIcana upAzrayamAM paheAMcyA ane upAzrayamAM birAjatA munivaronAM daza na karyAM daNuA namaskAra karI sukhazAtA pUchI, bahAra nIkaLyA ane peAtAnAM samAyikanA kapaDAM paheryAM anepachI pUjyazrI munivarezanA sa'mukha Adaza bhAve. sAmAyika karavA beThA, temAM " jAva niyama pajjuvAsAmi duvihaM ttiniSphaLa ' nA badale banAva pannuvAlAmi tivid tiviSeLa >> melyA te zrI lAlacaMdajI mahArAje sAMbhaLyuM ane teezrIe pUchyuM ke " vinAdakumAra ! tame A zuM karI che, tenA javAba ApavAne badale ghvALuM vosirAmi cha khAlI pATha pUrA karyAM ane pachI vinayapUrNAMka e hAtha joDIne khelyA ke " sAhekha ! etA banI cUkayuM ane meM svayameva dIkSA laI lIdhI, kharAkhara ja che ane temAM kAMi pheraphAra thai zake tema nathI. A sivAya ApazrInI bIjI kaI pazu prakAranI AjJA hAyatA pharamAvA. " te svIkAravA tatpara banavA prayAsa karUM.. ** << te ja divase khAranA zAstrajJa pU. munizrI sama`malajI maharAja sAhebe zrI vinAdakumAra munine peAtAnI pAse kheAlAvyA ane samajAvyA ke " tame eka sArA khAnadAna kuTuMbanA vyakti che. tamArI A dIkSA a'gIkAra karavAnI kharAkhara rIta nathI, kAraNa ke tamArA mAtA-pitAne A hakIkatathI duHkha thAya ane tethI mArI saMmati che ke rajoharaNanI DAMDI uparathI kapaDuM kADhI nAkheA jethI tamA zrAvaka gaNAva ane jarUra paDe te zrAvakanA sAtha lai zake, ema traNavAra pU. mahArAjazrIe samajAvelA paraMtu temane traNeya vakhata ekaja uttara ApelA ke " je thayuM, te thayuM have mAre AgaLa zuM karavuM tepharamAvA, ' mahAna vairAjJavAna cAritrI munizrI samathaeNmalajI mahArAja jevA mahAmuninA praznanA javAbamAM uparanA AvAkaya sAMbhaLI khIcananA caturvidhasaMdha vicAramAM paDI gayA ane munizrIe para saMsArIonA kAI paNa prakAranA niSkAraNa humaleA na Ave te mATe zrI vimunine jaNAvavAmAM AvyuM ke " amArI salAmatI mATe tamAre jAhera zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nivedana bahAra pADavAnI jarUra che " tyAre zrI vinedamunie potAnA hastA kSare nivedana zrI sadha samakSa pragaTa karyuM, tenA sAra nIce mujaba cheH va mArA mAtA-pitA mAhane vaza thaIne dIkSAnI AjJA Ape tema na hatuM ane asaMya naviya mANamAcar " ne AdhAre eka kSaNu paNa dIkSAthI va`cita rahI zaku tema nathI, ema mane lAgyuM. zrI lAlaca'dajI maharAja sAheba-vagere munivarIe mane utAvala ke vinA vicArye kAma na karavuM mAtA pitAnI rajA laDte ja saMyamane levA. ema kahela paraMtu mane samaya mAtranA pramAda karavA ThIka na lAgyA, tethI zrI arihaMta bhagavaMtA tathAzrI siddha bhagavatAnI sAkSIe mArA gurU maharAja samakSa pravajyAnA pATha bhaNIne mArA AtmAnA kalyANa mATe dIkSA aMgIkAra karI che. samAjane khoTA khyAla na Ave ke mArI dIkSA kSaNika jussAthI agara gerasamajathI thaI che tethI tathA samAjamAM jainazAsananI prabhAvanA thAya te hetuthI mAre mAro vRttAMta pagaTa karavA cita che, dhArIne upara mujaba mArA vicAro raju karU chu. uttarAdhyayana sUtranA 19 mA adhyayana parathI mane lAgyuM ke manuSya jIvananuM kharU kanya mAkSaphaLa che te pAmyAM pachI AtmAne kAI jAtanu duHkha hAya ja nahI Avu... phaLa kema prApta thAya tA vicAryuM ke A mahAna phaLa ApanArI mAtra eka dIkSA ja che. ema dhArI chevaTa sudhI me' mArA bApujI pAse dIkSA mATe AjJA mAgI ane te vakhate paNa pahelAMnI jema vAta uDAvI dIdhI ane anata upakArI evA mArA khApujI samakSa huM temane kaDaka bhASAmAM paNa kahI zakate na hatA ane bIjI mAjIthI mane thayuM ke AyuSya azAzvata che ane evA uttama kArya mATe jarApaNu pramAda karavA ucita nathI, tethI meM' vicArIne A pagaluM bharyuM che ane mane pUrNa vizvAsa che ke, zrI vIraprabhu mahAvIra svAmInA sakaLa saMdha mArA A kAryane anumADhaze ja tathAstu " 66 rAjakoTamAM zrI vinAkumAranA gayA pachI pAchaLathI khabara paDI ke vinAkumAra kema dekhAtA nathI eTale tapAsa thavA mAMDI. gAmamAM kayAMya patto na lAgyA eTale mahAragAma tArA karyAM. kAMyathI paNa satASakAraka samAcAra sAMpaDyA nahIM. arthAta patto maLyA ja nahIM. Ama vimAsaNanA pariNAme pitAzrIne be mahinA pahelAMnI eka vAtanI yAdI AvI. te e hatI ke te vakhate zrI vinA kumAre AjJA mAgelI ke " AApujI ! ApanI AjJA hoya te A caturmAsa khIcana (rAjasthAna) jAu kAraNa ke khIcanamAM pU. gurUmahA zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAja zrI sama malajI mahArAja ke jee siddhAMta vizArada che ane anekAMtavAdanA pUrA jANakAra che, tee tyAM birAjamAna che te jeozrI pAse zAstrAbhyAsa karavA mATe pU. zrI lAlacaMdajI mahArAja Adi ThANA 4 javAnA che. tA mArI paNa IcchA che ke teozrInI pAse jaI jInavANInA mamate jANavA prayAsa kazuM A suMdara avasara che, " A vAtacItanuM smaraNu pitAzrIne AvavA sAthe 5'. pUrNacaMdrajI dakane peAtAnI pAse bAlAvyA ane vinedakumAra mATenI peAtAnI ciMtA vyakta karI. paMDitajInuM paNa A vAtane samarthana maLyuM teozrIe jaNAvyuM ke " gheADA samaya pUrve zrI vinodakumAre mArI pAse jANavA mAgyuM hatuM ke, khIcanamAM kevA prakAranI sagavaDa che? " Ama mArI sAthe paNa vartAlApa thayA hatA. banneneA A pramANe ekamata thatAM pitAzrIe khIcana tAra karavA sUcanA karI, tA. 26-5-57nA rAja pRthvIrAjajI mAlu khIcana (rAjasthAna) upara tAra karyAM. tA. 28-5-17 nA rAja javAba Ayai ke zrI vinAdabhAI e khIcanamAM svayameva dvIkSA grahaNa karI che. eTale temanA pitAzrIe rAvabar3hAdura zrI ema. pI. sAheba, zrI kezavalAlabhAI pArekha ane paMDitajI pUrNa caMdrajI daka ema traNeyane zrI vinAdakumArane pAchA teDI lAvavA mATe khIcana mAkalyA. tA. 28-5-57 nA rAja ravAnA thaI tA.30-5-57 nA rAja savAre leAdI sTezane pahoMcyA. khelagADImAM te khIcana gayA ke jyAM sthivara munizrI zIramalajI mahArAja tathA pUjya paMDitaratnazAstravizArada zrI sama malajI mahArAja mAdi ThANA 8 tathA pUjya tapasvIjI mahArAja zrI lAlacaMdajI mahArAja Adi ThANA 4 birAjatA.hatA. kulle sAdhu-sAdhvInI saMkhyA aThThAvIsathI trIsanI hatI. pUchaparachanA javAkhamAM bhutapUrva zrI vinAibhAie kezavalAlabhAI pArakhane kahyuM ke me'tA dvIkSA aMgIkAra karI lIdhI che. temAM kAMI pheraphAra thAya tema nathI tame amArA virANI kuTuMbanA hiteSI che. ane je sAcA hiteSI hA te mArA pU. A ane khApujIne samajAvIne mArI have pachInI mATI dIkSAnI AjJA aThavADIyAnI aMdara apAvI dyo eTaluM ja nahIM paNa " sabhi jIva karUM zAsana rasI" nI bhAvanAmAM ane Aja divasa sudhInA mArI uparanA upakAranA mada lAmAM Agamane anulakSIne mArI bhAvanA e hoya ja ane che ke, mArI dIkSA teonI dIkSAnuM nimitta bane ane mArA mAtA-pitA sadgatine sAdhe. arthAt mArI sAthe dIkSA le' AvA dRDha javAbanA pariNAme te ja samaye zrI vinedakumArane pAchA zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ javAnI bhAvanAne niSphaLatA sAMpaDI ane tA. 31-5-57nI rAtrInA ravAnA thai, tA 2-7-57 nA sAvAre mahA parISaharUpa kSetranA anubhava karI, zrI vinAdakumAranA pitAzrIne tamAma vAtathI vAkepha karyAM. thADA vakhatamAM leAdInA zrI sathe pU. zrI lAlaca'dajI mahArAjane le dImAM cAmAsu karavAnI vinati karI tene asvIkAra thavAthI salagamagIna banyA eTale nirNaya phrence ane aSADha zuda 13 nA rAja khIcanathI vihAra karI leAda AvyA. dIkSA pachI aDhI mahinAne AMtare lAdI cAmAsA daramyAna zrI vinA munine hAjate javAnI sajJA thaI ane te mATe javA taiyAra thayA eTale temanA gurUe kahyuM ke bahu garamI che, jarAvAra thAbhI jAva eTale zrI vinAdamunie rajoharaNa vagerenI pratilekhanA karI te daramyAna na rokI zakAya evI hAjata lAgI tethI pharI AjJA mAgatAM jaNAvyuM ke mane hAjata bahu lAgI che tethI jAu' chu, jaladI pAchA pharIza. kALanI gahana gatine du:khad racanA racavI hatI. Ajeja hAjate ekalAja javAnA banAva hatA, hamezAM tA badhA sAdhue sAthe maLIne dizAe jatA. hAjatathI mAkaLA thaI pAchA pharatA hatA, tyAM tA relve lAIna upara e gAyA AvI rahI hatI. khIjI bAjuthI vizvALa kALa jevI relagADI paNa AvI rahI hatI. tenI vhisala vAgatAM chatAM paNa gAyA khasatI na hatI. zrI vinAdamuninuM hRdaya tharatharI UThayu ane mahA anuka'pAe muninA kAmaLa hRdayamAM sthAna lIdhuM. hAthamAM rajoharaNa laI jAnanA jokhamanI paravA karyAM vagara gAyAne bacAvavA gayA. gAyAne te khacAvI ja lIdhI, paraMtu A kriyAmAM chakAya jIvanI dayAnA sAdhanabhUta rajoharaNa ke je vinedamunine AtmAthI vadhAre pyArA hatA, te relve lAIna upara paDI gayeA ane zrI vineAdamunie te pAche saMpAdana karavAmAM jaDavAdane siddha karatAM rAkSasI enjinane jhapATe AvyA ane petAnuM alidAna Apyu. arihaMta...arihaMta....evA zabdo mukhamAMthI nIkaLyA ane zarIra tUTI paDayuM. raktapravAha chUTI paDayo ane thADA ja vakhatamAM prANAMta thai gayA. badhA loko kahevA lAgyA ke gaurakSAmAM munizrIe prANa ApyA. aMtima samaye munizrInA caherA para bhavya zAnti dekhAtI hatI, hamezAM teo je tarapha hAjate jatA hatA te tarapha lAdIthI pAkaraNa tarapha javAnI relve lAIna hatI. A lAIna upara relve sattAvALAoe phATaka mUkela nathI ane tyAM rastA paNa che eTale pazuonI avarajavara hAya ja che ane vakhatAvakhata tyAM DhArA relvenI haDapheTe caDI javAnA prasaMga bane che, zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phadI saMghe A durghaTanAnI dukhada binAnA khabara rAjakeTa, TelIphonathI ApyA. je vakhate TelIphona Avyo. te vakhate vineda muninA saMsArI pitAzrI bahAra gayA hatA ane mAtuzrI maNibena sAmAyika-pratikamaNamAM beThAM hatAM, mAtra eka nekara ja gharamAM chuTe te teNe TelIphena uThAvyuM paNa te kAMI TelIphenanI hakIkata samajI zakyo nahIM thaDA samaya pachI pharI phona Avyo ane A vrajA jevA asahya samAcAra malyAM A vakhate pitAnA putranI sukhAkRti ane dayAnA nidhAna munivaranA zarIranI aMtima kriyAmAM bhAga levA pezyala oNinathI pharI javA vicAra thayela paNa emane phona jarA moDe ma. teo tyAM pahoMce te pahelAM agnisaMskAra thaI gaye. je saMdezo samayasara pahoMcyA hatA te mAtA-pitAne zrI vinedamuninA zabarUpe paNa cahere jevA ane aMtima darzanane prasaMga maLata. paraMtu aMtarAya kameM tema banyuM nahI AthI paleInane progrAma paDatA mUkavAmAM AvyuM ane mAtA-pitA tA. 14-8-17 nA roja TreIna mAraphata phaladI pahoMcyAM. zrI durlabhajIbhAI ane maNibane pUjya tapasvI zrI lAlacaMdajI mahArAja sAhebanAM darzana karyA. A prasaMge zrI lAlacaMdajI mahArAja sAhebe avasarane pichANIne ane vairyana ekAeka artha karIne, zrI vinodamuninA mAtA-pitAnA sAMtvana arthe upadeza zarU karyo. jene TUMkAmAM sAra A pramANe che: have te e ratna cAlyuM gayuM ! samAjane AzAdIpaka olavAI gayo ! jhaTa UgIne AthamI gayo ! have e dIpa pharIthI AvI zake tema nathI. zrI vinodamuninA saMsArapakSanAM mAtuzrI maNibenane munizrIe kahyuM ke -bena! bhAvi prabaLa che. A bAbatamAM mahApurUSoe paNa hAtha dhoI nAkhyA che ane saune maraNane zaraNa thavuM paDe che. te pachI ApaNu jevA pAmara prANInuM zuM gajuM che? have te zoka dUra karIne ApaNe emanA mRtyu ne Adarza joIne mAtra dhIraja dharavAnI rahI." pU. zrI samarthamalajI mahArAja sAhebane abhiprAya - prAthamika temaja alpakALanA paricayathI mane zrI vineda muninA viSe anubhava thaye, ke temanI dharmapriyatA ane dharmAbhilASA "miMna jema gvAja" ne paricaya karAvatI hatI. prApta sAMsArika pracUra vaibhava tarapha temanI ruci daSTigocara thatI na hatI. paraMtu teo vItarAgavANInA saMsargathI viSayavimukha. dharmakAryamAM sadA tatpara ane tallIna dekhAtA hatA. khAsa pari zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ K cayanA abhAve paNa temanI vairAgyadhArAthI temanI dharmAnurAgItA tathA jIvana carcAthI kaThina kAryo karavAmAM paNa gabharATanA sthAne sukhAnubhavanI vRtti lakSamAM AvatI hatI. have, zrI vinedamuninA jIvananA be prazno upasthita thAya che tenA khulAse karavAmAM Ave che. pra. 1. temaNe AjJA vagara svayameva dIkSA kema lIdhI ? uttara:-pAMcamA ArAnAM bhadra zeThANInA putra eva'tA ( atimukta ) kumAra te tenI mAtuzrIe dIkSAnI AjJA ApavAnI tadna nA pADI eTale teNe svacameva dIkSA lIdhI. tyArabAda bhadrA zeThANIe potAnA kumArane gurune soMpI dIdhA. te ja rAtre teNe khAramI bhImmunI paDimA aMgIkAra karI ane ziyALaNInA parISahuthI kALa karI nalInagulma vimAnamAM gayA tevI ja rIte zrI vinAdakumAra svaya' dIkSita thayA. pra. 2. AvA vairAgI jIvane Ave bhayaMkara parISaha kema Ave ? uttara:-keTalAka carama zarIrI jIvane maraNAMtika upasaga Avela che. jIe gajasukumAra muni, maitarAja muni, kaiAzala muni, kAraNa ke temanI sattAmAM hajAra| bhavanAM krama hAvAM joI e, tyAre temane ekadama mekSa javuM hatuM, tA mAraNAMtika upasarsIMga AvyA vagara eTalAM badhAM kama kevI rIte khape ? khA. bra. zrI vizvamunine AvA parISaha AvyA, je uparathI ema anumAna thAya che ke te ekAvatArI jIva hAya zrI vinedamuninu vistRta jIvanacaritra judA pustakathI gujarAtI bhASA tathA hindI bhASAmAM chapAyela che, temAMthI ahI' sAra rUpe sakSepa karela che. zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAdhyAya mATe khAsa sUcanA A sUtranA mUlapAThano svAdhyAya divasa ane rAtrinA prathama prahare tathA cothA prahare karAya che. (2) prAta:uSAkALa, sanyAkALa, madhyAhna, ane madhyarAtrimAM be-be ghaDI (48 miniTa) vaMcAya nahIM, sUryodayathI pahelAM 24 miniTa ane sUryodayathI pachI 24 miniTa ema be ghaDI sarvatra samajavuM. mAsika dharmavALAM strIthI vaMcAya nahIM temaja tenI sAme paNa vaMcAya nahIM. jyAM A strIo na hoya te oraDAmAM besIne vAMcI zakAya. (4) nIce lakhelA 32 asvAdhyAya prasaMge vaMcAya nahIM. (1) AkAza saMbaMdhI 10 asvAdhyAya kAla. (1) ulkApAta-moTA tArA khare tyAre 1 prahara (traNa kalAka svAdhyAya na thAya.) (2) digdAha-koI dizAmAM atizaya lAlavarNa hoya athavA koI dizAmAM moTI Aga lagI hoya to svAdhyAya na thAya. garjArava -vAdaLAMno bhayaMkara garjArava saMbhaLAya. gAjavIja ghaNI jaNAya to 2 prahara (cha kalAka) svAdhyAya na thAya. nirdhAta-AkAzamAM koI vyaMtarAdi devakRta ghoragarjanA thaI hoya, athavA vAdaLo sAthe vIjaLInA kaDAkA bole tyAre ATha prahara sudhI svAdhyAya nA thAya. (5) vidyuta--vijaLI camakavA para eka prahara svAdhyAya na thA. (6) cUpaka-zuklapakSanI ekama, bIja ane trIjanA divase saMdhyAnI prabhA ane caMdraprabhA maLe to tene cUpaka kahevAya. A pramANe cUpaka hoya tyAre rAtrimAM prathama 1 prahara svAdhyAya na karavo. (7) yakSAdIta-koI dizAmAM vIjaLI camakavA jevo je prakAza thAya tene yakSAdIpta kahevAya. tyAre svAdhyAya na karavo. (8) ghumika kRSNa-kAratakathI mahA mAsa sudhI dhUmADAnA raMganI je sUkSma jala jevI dhUmmasa paDe che tene dhUmikAkRSNa kahevAya che. tevI dhUmmasa hoya tyAre svAdhyAya na karavo. (9) mahikAzveta-zItakALamAM zvetavarNavALI sUkSma jalarUpI je dhummasa paDe che. te mahikAzveta che tyAre svAdhyAya na karavo. (10) rajauddaghAta-cAre dizAmAM pavanathI bahu dhULa uDe. ane sUrya DhaMkAI jAya. te rajauddAta kahevAya. tyAre svAdhyAya na karavo. Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) audArika zarIra saMbaMdhI 10 asvAdhyAya (11-12-13) hADakAM-mAMsa ane rUdhira A traNa vastu agnithI sarvathA baLI na jAya, pANIthI dhovAI na jAya ane sAme dekhAya to tyAre svAdhyAya na karavo. phUTeluM iMDu hoya to asvAdhyAya. (14) maLa-mUtra--sAme dekhAya, tenI durgadha Ave tyAM sudhI asvAdhyAya. (15) smazAna--A bhUminI cAre bAju 100/100 hAtha asvAdhyAya. (16) caMdragrahaNa-jyAre caMdragrahaNa thAya tyAre jaghanyathI 8 muhUrta ane utkRSTathI 12 muhUrta asvAdhyAya jANavo. (17) sUryagrahaNa--jyAre sUryagrahaNa thAya tyAre jaghanyathI 12 muhUrta ane utkRSTathI 16 muhUrta asvAdhyAya jANavo. (18) rAjavyagrata-najIkanI bhUmimAM rAjAonI paraspara laDAI thatI hoya tyAre, tathA laDAI zAnta thayA pachI 1 divasa-rAta sudhI svAdhyAya na karavo. (19) patana-koI moTA rAjAnuM athavA rASTrapuruSanuM mRtyu thAya to teno agnisaMskAra na thAya tyAM sudhI svAdhyAya karavo nahIM tathA navAnI nimaNuMka na thAya tyAM sudhI UMcA avAje svAdhyAya na karavo. (20) audArika zarIra-upAzrayanI aMdara athavA 100-100 hAtha sudhI bhUmi upara bahAra paMcendriyajIvanuM mRtazarIra paDyuM hoya to te nirjIva zarIra hoya tyAM sudhI svAdhyAya na karavo. (21thI 28) cAra mahotsava ane cAra pratipadA-ASADha pUrNimA, (bhUtamahotsava), Aso pUrNimA (indra mahotsava), kArtika pUrNimA (skaMdha mahotsava), caitrI pUrNimA (yakSamahotsava, A cAra mahotsavanI pUrNimAo tathA te cAra pachInI kRSNapakSanI cAra pratipadA (ekama) ema ATha divasa svAdhyAya na karavo. (29thI 30) prAtaHkAle ane sabhyAkALe dizAo lAlakalaranI rahe tyAM sudhI arthAta sUryodaya ane sUryAstanI pUrve ane pachI eka-eka ghaDI svAdhyAya na karavo. (31thI 32) madhya divasa ane madhya rAtrie AgaLa-pAchaLa eka-eka ghaDI ema be ghaDI svAdhyAya na karavo. uparokta asvAdhyAya mATenA niyamo mUlapAThanA asvAdhyAya mATe che. gujarAtI Adi bhASAMtara mATe A niyamo nathI. vinaya e ja dharmanuM mUla che. tethI AvA AvA vikaTa prasaMgomAM gurunI athavA vaDIlanI icchAne AjJAne ja vadhAre anusaravAno bhAva rAkhavo. Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAdhyAya ke pramukha niyama (1) (3) isa sUtra ke mUla pATha kA svAdhyAya dina aura rAtrI ke prathama prahara tathA cauthe prahara meM kiyA jAtA hai| prAta: USA-kAla, sandhyAkAla, madhyAhna aura madhya rAtrI meM do-do ghaDI (48 miniTa) svAdhyAya nahIM karanA cAhie, sUryodaya se pahale 24 miniTa aura sUryodaya ke bAda 24 miniTa, isa prakAra do ghar3I sabhI jagaha samajhanA caahie| mAsika dharmavAlI striyoM ko svAdhyAya nahIM karanA cAhie, isI prakAra unake sAmane baiThakara bhI svAdhyAya nahIM karanA cAhie, jahA~ ye striyA~ na hoM usa sthAna yA kakSa meM baiThakara svAdhyAya kiyA jA sakatA hai| nIce likhe hue 32 asvAdhyAya-prasaMgo meM vA~canA nahIM cAhie(1) AkAza sambandhI 10 asvAdhyAyakAla (1) ulkApAta-bar3A tArA TUTe usa samaya 1 prahara (tIna ghaNTe) taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (2) digdAha--kisI dizA meM adhika lAla raMga ho athavA kisI dizA meM Aga lagI ho to svAdhyAya nahIM karanA cAhie / garjArava-bAdaloM kI bhayaMkara gaDagaDAhaTa kI AvAja sunAI detI ho, bijalI adhika hotI ho to 2 prahara (cha ghaNTe) taka svAdhyAya nahIM karanA caahie| nirghAta-AkAza meM koI vyantarAdi devakRta ghora garjanA huI ho athavA bAdaloM ke sAtha bijalI ke kaDAke kI AvAja ho taba ATha prahara taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie / vidyuta--bijalI camakane para eka prahara taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie yUpaka-zukla pakSa kI prathamA, dvitIyA aura tRtIyA ke dino meM sandhyA kI prabhA aura candraprabhA kA milAna ho to use yUpaka kahA jAtA hai| isa prakAra yUpaka ho usa samaya rAtrI meM prathamA 1 prahara svAdhyAya nahIM karanA cAhie (8) yakSAdIpta--yadi kisI dizA meM bijalI camakane jaisA prakAza ho to use yakSAdIpta kahate haiM, usa samaya svAdhyAya nahIM karanA cAhie / dhUmikA kRSNa-kArtika se mAgha mAsa taka dhuMe ke raMga kI taraha sUkSma jala ke jaisI dhUmasa (koharA) par3atA hai use dhUmikA kRSNa kahA jAtA hai isa prakAra kI dhUmasa ho usa samaya svAdhyAya nahIM karanA cAhie / Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (9) mahikAzveta-zItakAla meM zveta varNavAlI sUkSma jalarUpI jo dhUmasa par3atI hai vaha mahikAzveta kahalAtI hai, usa samaya svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (10) rajodghAta-cAroM dizAoM meM teja havA ke sAtha bahuta dhUla uDatI ho aura sUrya DhaMka gayA ho to rajodghAta kahalAtA hai, usa samaya svAdhyAya nahIM karanA caahie| (2) aitihAsika zarIra sambandhI 10 asvAdhyAya-- (11,12,13) hADa-mAMsa aura rudhira ye tIna vastue~ jaba-taka agni se sarvathA jala na jAe~, pAnI se dhula na jAe~ aura yadi sAmane dikhAI deM to svAdhyAya nahIM karanA cAhie / phUTA huA aNDA bhI ho to bhI asvAdhyAya hotA hai| (14) mala-mUtra--sAmane dikhAI hetA ho, usakI durgandha AtI ho taba-taka asvAdhyAya hotA hai| zmazAna--isa bhUmi ke cAroM tarapha 100-100 hAtha taka asvAdhyAya hotA (16) candragrahaNa-jaba candragrahaNa hotA hai taba jaghanya se 8 muhUrta aura utkRSTa se 12 muhUrta taka asvAdhyAya samajhanA cAhie / (17) sUryagrahaNa-jaba sUryagrahaNa ho taba jaghanya se 12 muhUrta aura utkRSTa se 16 muhUrta taka asvAdhyAya samajhanA cAhie / (18) rAjavyudgata-najadIka kI bhUmi para rAjAoM kI paraspara lar3AI calatI ho, usa samaya tathA lar3AI zAnta hone ke bAda eka dina-rAta taka svAdhyAya nahIM karanA caahie| patana-koI bar3e rAjA kA athavA rASTrapuruSa kA dehAnta huA ho to agnisaMskAra na ho taba taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie tathA usake sthAna para jaba taka dUsare vyakti kI naI niyukti na ho taba taka UMcI AvAja meM svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (20) audArika zarIra-upAzraya ke andara athavA 100-100 hAtha taka bhUmi para upAzraya ke bAhara bhI paJcendriya jIva kA mRta zarIra par3A ho to jaba taka vaha nirjIva zarI vahA~ par3A rahe taba taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (21 se 28) cAra mahotsava aura cAra pratipadA-ASAr3hI pUrNimA (bhUta mahotsava), Aso pUrNimA (indriya mahotsava), kArtika pUrNimA (skandha mahotsava), caitra pUrNimA (yakSa mahotsava) ina cAra mahotsavoM kI pUrNimAoM tathA usase pIche kI cAra, kRSNa pakSa kI cAra pratipadA (aikama) isa prakAra ATha dinoM taka svAdhyAya nahIM karanA cAhie / Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (29 se 30) prAtaHkAla aura sandhyAkAla meM dizAe~ lAla raMga kI dikhAI deM taba taka arthAt sUryodaya aura sUryAsta ke pahale aura bAda meM eka-eka ghar3I svAdhyAya nahIM karanA cAhie / (31 se 32) madhya divasa aura madhya rAtrI ke Age-pIche eka-eka ghar3I isa prakAra do ghar3I svAdhyAya nahIM karanA caahie| uparokta asvAdhyAya sambandhI niyama mUla pATha ke asvAdhyAya hetu haiM, gujarAtI Adi bhASAntara hetu ye niyama nahIM hai / vinaya hI dharma kA mUla hai tathA aise vikaTa prasaMgoM meM gurU kI athavA bar3oM kI icchA evaM AjJAoM kA adhika pAlana karane kA bhAva rakhanA cAhie / Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI bhagavatIsUtra bhAga prathama ( za. 1 u. 1--5) kI viSayAnukramaNikA anukramAGka viSaya pRSThAGka 1 maMgalAcaraNa 1-32 2 prathama uddezakakI avataraNA 3 "viAhapannattI" zabdakA artha 36-42 4 maGgalAcaraNakI AvazyaktA 43-46 5 ahaMdAdi namaskAra vicAra 47-60 6 pUrvapazcAnnamaskAra carcA 62-66 7 brAhmIlipi namaskAra vicAra 67-70 8 maGgalAcaraNAvazyaktatA carcA 71-72 9 viSayAdi anubandha catuSTaya carcA 73-75 10 dasa uddezakAtha saMgrahagAthAkA artha 76-78 11 bhAvazruta namaskAra 79-80 12 rAjagRhanagara aura zreNikarAjakA varNana 81-82 13 zrI mahAvIrasvAmIkA varNana 83-128 14 zrI gautamasvAmIkA varNana 129-138 15 zrI gautamasvAmIkA jAtazraddhAdi vizeSaNoMkA varNana 139-144 16 'se' (atha) zabdakI vyAkhyA 145-146 17 'bhadanta' zabdakI vyAkhyA 147 18 'calamANe calie ' ityAdi navapadakI vyAkhyA 148-167 19 gautamasvAmIke nava prazna karane kA kAraNa 168-170 20 navapadoM ke nAnArthAdikA kathana 171-172 21 nAnArthAdi ke viSayameM caturbhaGgI 173-175 22 praznamUtrameM bhaGgadvaya grahaNakA kAraNa 176 23 "utpannapakSasya' zabdakI vyAkhyA 177-179 24 'calamANe calie ' ityAdi padakI vyAkhyA 180-184 25 "vigatapakSa " zabdakI vyAkhyA 185-187 26 calanacchedanAdi praznakA kAraNa 188-190 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 191-207 27 narayikoMkI sthiti AdikA kathana 28 pUrvAhRta (pahale liyAhuA AhAra) Adi pUrva pudgalabhaGgoM kA nirUpaNa 29 pUrvAhAritAdi pudgalokA nirUpaNa 30 nArakajIvoM ke pudgalabhedakA nirUpaNa 31 pudgala sUtrakA varNana 32 prakRtikA aparivartanAdikA varNana 33 karmapudgalaviSayakA nirUpaNa 34 karmabaMdhakA nirUpaNa 35 asurakumArAdi vaktavyatAkA nirUpaNa 36 nArakiyoM ke AhArAdikA varNana 37 nAgakumAra vaktavyatAkA nirUpaNa 38 pRthivIkAyikAdi jIbokA nirUpaNa 39 pRthivIkAyikAdi jIvoMke AhArAdikA varNana 40 bIndriya jIvoMkA varNana 41 dvIndriya jIvoMkA AhArAdi nirUpaNa 42 teindriya caturindriya jIvoMkA nirUpaNa 43 pacendriya jIvoMkA aura unake AhArAdikA nirUpaNa / 44 vAnavyantarAdikA aura unakI sthiti AdikA nirUpaNa 45 AtmAraMbhAdikA varNana 46 nairayikoMkI AtmArambhAdi vaktavyatAkA nirUpaNa 47 jJAnAdi vaktavyatAkA nirUpaNa 48 asaMtRta anagArakA nirUpaNa 49 saMhata anagArakA nirUpaNa 50 asaMyata jIvoM ke adhikArakA nirUpaNa 51 vAnavyantara devoM ke svarUpakA nirUpaNa dvitIya uddezakakA prAraMbha 52 dvitIya uddezaka ke viSayoMkA nirUpaNa 53 rAjagRha nagarameM samavasaraNakA nirUpaNa 54 kutakarma bhoganekA nirUpaNa 208-210 211-213 214-216 217-222 223-224 225-233 234-241 242-248 249-253 254-258 259-264 265-275 276-284 285-286 287-292 293-297 298-303 304-314 315-325 326-333 334-345 346-353 354-364 365-372 373-377 378-383 384-390 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 55 nAraka jIvoMke svarUpakA nirUpaNa 391-402 56 nArakajIvoM ke karma varNAdi viSayakA nirUpaNa 403-422 57 asurakumArAdi vaktavyatAkA nirUpaNa 423-436 58 pRthivIkAyikAdi caturindriyAnta jIvoMkA nirUpaNa 437-446 59 paJcendriya tiryagyonika jIvoMkA niparUNa 447-452 60 manuSyoM ke AhAra AdikA nirUpaNa 453-461 61 devoMke AhAra AdikA nirUpaNa 462-464 62 salezya jIvoMke AhAra AdikA nirUpaNa 465-477 63 lezyAke svarUpakA nirUpaNa 478-481 64 saMsArasaMsthAna kAlakA nirUpaNa 482-499 65 antakriyA (mokSavicAra) kA nirUpaNa 500-501 66 upapAta prakaraNakA nirUpaNa 502-522 67 asaMjJI jIvoMkI AyukA nirUpaNa 523-533 tRtIya uddezakakA prAraMbha 68 tRtIya uddezaka ke viSayoMkA saMkSepase nirUpaNa 534-536 69 kAMkSAmohanIya karmakA nirUpaNa 537-565 70 jinoditake satyatvakA pratipAdana 71 bhagavadvAkya ke zraddhApUrvaka ArAdhakatvakA nirUpaNa 567-568 72 'astitva nAstitva AdikA nirUpaNa 569-582 73 'atrehAdigamanIyakA nirUpaNa 583-584 74 kAMkSAmohanIyakarma bandhake svarUpakA nirUpaNa 585-598 75 kAMkSAmohanIya karmake udIraNAdike svarUpakA varNana 599-622 76 nArakIya jIvoMke kAMkSAmohanIya karmake vedanAdike svarUpakA nirUpaNa 623-631 77 zramaNake viSayameM kAMkSAmohanIyakarmake vedanakA svarUpa 632-661 caturtha uddezaka prAraMbha 78 caturtha uddezakakI avataraNikA 662-663 79 karmaprakRti ke svarUpakA nirUpaNa 664-668 80 upasthAnApakramaNa (svIkAra karanA aura haTanA) ke svarUpakAnirUpaNa 669-689 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 81 karmake vedana kiye vinA usase mokSa (chuTakArA) nahIM honekA__ kathana 690-701 82 pudgala vicArakA nirUpaNa 702-709 83 chadmasthAdikoMkA siddhi prakaraNa 710 -729 pAMcavA~ uddezaka prAraMbha 84 pAMcavA~ uddezakakA viSaya kathana 85 nArakAdi (24) coIsa daNDakoMke AvAsoMkA nirUpaNa ___731-745 86 24 coIsa prakAra ke daNDakoMmeM sthitisthAnakA nirUpaNa 746-768 87 ratnaprabhAmeM sthitisthAnakA nirUpaNa 769-781 87 ratnaprabhAmeM avagAhanA sthAnakA nirUpaNa 782-788 88 ratnaprabhA pRthivImeM sthita nArakIya jIvoM ke zarIra AdikAnirUpaNa 789-794 89 ratnaprabhA pRthivIke narakAvAsameM sthita nArakajIvoM ke zarIrasaMhanana (asthiracanA) kA nirUpaNa 795-801 90 ratnaprabhAmeM sthita nAraka jIvoMkI lezyAkA nirUpaNa 802-805 91 ratnaprabhAmeM sthita nArakajIvoMke dRSTidvArakA nirUpaNa 92 , jJAnadvArakA nirUpaNa 807-810 93 ratnaprabhAlezyAmeM yogadvArakA nirUpaNa 811-812 94 ratnaprabhAlezyAmeM upayoga dvArakA nirUpaNa 813-814 95 zarkarAdi zeSapRthivIkI lezyAkA varNana 815-817 96 asurakumArAdi ke sthitisthAnakA nirUpaNa 818-824 97 pRthivIkAyikAdi ekendriya jIvoMke sthitisthAna AdikAnirUpaNa 825-836 98 dvIndriyase caturindriya takake jIvoMke sthitisthAna AdikA. nirUpaNa 837-842 99 paJcendriya tiryagyonika jIvoMke sthitisthAna AdikA varNana 843-846 100 manuSyoMke sthitisthAna AdikA varNana 847-852 101 vAnavyantara AdikoMke sthitisthAna AdikA varNana 853-856 viSayAnukramaNikA samAsa / zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ||shriiviitraagaay namaH // jainAcArya-jainadharmadivAkara-pUjyazrI-ghAsIlAla-vrativiracitayA prameyacandrikAkhyayA vyAkhyayA samalaGkRtaM vyAkhyAprajJaptyaparanAmakam zrI-bhagavatIsUtram mngglaacrnnm| mahAvIraM dhIraM bahubalasamIraM kRtirajo, 'pahAre saMsAre galitatarasAre nivasatAm / mahAsphAraM sAraM dalitabhavabhAraM jinavaram namaMsTIke'lIkeGgitamatinivArI bhagavatIm // 1 // maGgalAcaraNaanvayArtha-(dalitabhavabhAraM ) bhavake bhArako bilakula naSTa karane vAle, (mahAsphAraM ) kevalajJAnarUpI asAdhAraNa jyoti se dedIpyamAna, tathA (galitatarasAre ) nirAkulatArUpa sukhasAra se sarvathA rahita aise (saMsAre) isa saMsArameM (nivasatAm ) anAdi kAlase bhramaNa karanevAle jIvoM ke (kRtirajo'pahAre bahubalasamIraM ) bhavabhramaNake kAraNabhUta karmarUpa raja samUhako ur3Aneke liye pralayakAlakI pracaNDa vAyuke jaise, ataeva (sAraM) sArabhUta aise (dhIraM jinavaraM mahAvIraM ) dhIra jinendra mahAvIrako (naman) namaskAra karake maiM (alIkeGgitamatinivArI bhagavatoM TIke) mithyAtva se vAsita matiko dUra karanevAle bhagavatIsUtrakI TIkA karatA huuN| bhagavAyarasankyAtha - (dalitabhavabhAraM ) lavana mAno miTA nAza 42 / 21, (mahAsphAraM) OM jJAna 35ii masAdhA2] nyAtithI hIlyamAna, tathA (galita. tarasAre) niraast||35 sumasArathI savathA 2Dita sevA (saMsAre) // saMsAramA (nivasatAm ) manA thI pramANa 42||27vaanaa (kRtirajo'pahAre bahubala. samIraM) laqbhramaNunA 12 bhUta bha35I 204sabhUDane 3AmA prasayAna anya pAyunA revA, mane tethI (sAraM) sArabhUta mevo (dhIra jinavaraM mahAvIraM) dhIra minendra maDAvIrane (namanU ) nbh2|2 4zana hu (alIkeGgitamatinivArI bhagavatI TIke) mithyAtvavANI bhatine 2 42 // 2 bhApatI sUtranI TI 43 chaH zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre vizeSArtha-TIkAkArane bhagavAn mahAvIrako namaskAra karanemeM kAraNa unake asAdhAraNa guNa haiM, isa bAtako yahAM para prakaTa kiyA hai, kyoM ki jainasiddhAntameM mokSamArgakA netA, karmarUpI parvatoMkA bhettA (bhedana karanevAlA) aura vizvatattvoMkA jJAtA AtmA hI upAsanA karane yogya mAnA gayA hai| "dalitabhavabhAraM" bhavake bhArako dalita vahI kara sakatA hai jo AtmAke svabhAvako bhulA denevAle, athavA usako ghAta karanevAle kapira vijaya prApta kara letA hai| janma jarA aura maraNa yahI bhava hai| bhava yaha upalakSaNa pada hai| isa padase TIkAkArane mahAvIra prabhuko "karmakA bhettA" prakaTa kiyA hai| "galitatarasAre saMsAre nivasatAm kRtirajo'pahAre bahubalasamIraM" ina padoMdvArA unhone prabhumeM mokSamArgakA netRtva prakaTa kiyA hai, kyoM ki janma jarA aura maraNako vyAdhise nirmukta huA AtmA hI dUsare jIvoMko isa vyAdhise nirmukta mukti ke mArgameM lagA sakatA hai|"mhaasphaarN" pada yaha prakaTa karatA hai ki jisaprakAra baDe bhArI sphAra (vizAla ) nirmala prakAzameM samasta jJeya (jAnaneyogya) padArtha jhalakane laga jAte haiM, usIprakArase darpaNameM prativimbakI taraha unake kevalajJAnarUpa sphAra(vizAla)prakAzameM trikAlavartI samasta jJeya padArtha apanI 2 anaMta paryAyoM sahita jhalakate rahate haiM, ataH ve vizvatattvake jJAtA haiM / isa prakAra ina asAdhAraNa guNoMse vizeSArtha-TIkAkAre bhagavAna mahAvIrane namaskAra karavAnuM kAraNa temanA asAdhAraNa guNe che, evuM ahIM darzAvyuM che, kAraNa ke jenasiddhAMtamAM mekSa mArganA netA, karmarUpI parvatane bhedanArA ane vizvatonA jJAtA AtmAne ja upAsanA 421 // sAya: mAnyA cha. " dalitabhavabhAraM" mana mArane se vyati dalita karI zake che ke je AtmAnA svabhAvane bhulAvI denAra athavA tene ghAta karanAra karmo para vijaya meLave che. janma jarA ane maraNane ja bhava kahe che. bhava para upalakSaNa pada che. A pada dvArA TIkAkAre mahAvIra prabhune "karmanA lehnaa|" 4aa cha. "galitatarasAre saMsAre nivasatAm kRtirajo'pahAre bahubalasamIraM" A pade dvArA temaNe prabhumAM mokSamArganuM netRtva darzAvyuM che. kAraNa ke janma, jarA ane maraNanI vyAdhimAMthI nimukata thayela AtmA ja bIjA ne te vyAdhiyI nibhuta me bhAkSanA mAge horI za cha. " mahAsphAra" 54 22 batAve che ke je rIte ghaNA bhAre phAra (vizALa nirmaLa) prakAzamAM samasta roya (jANavA gya) padArtho dekhAvA lAge che te ja pramANe temanA kevaLajJAnarUpaphAra (vizAla) nirmaLa prakAzamAM trikALavatI samasta ya padArtho pita pitAnI anaMta paryAya sahita darpaNamAM jema pratibiMba dekhAya tema dekhAvA lAge che. tethI temane vizvatatvanA zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameya vandrikA TIkA [ maGgalAcaraNam ] caramajinavarAsyAdudgamaM prApnuvatyA, bhavikahRdayakoM smaratAM praapyntyaa| udayagirizirasto bhAnubhAseva loke, vilasati bhagavatyA jIvatattvAdivastu // 2 // yukta antima tIrthaMkara zrI mahAvIra prabhuko TIkAkArane namaskAra kiyA hai, kyoM ki iSTa devatAke guNoMkA stavana karane se jIvoMko mokSamArgakI saMsiddhi prApta hotI hai| yaha sUtra artharUpameM bhagavadvANIrUpa hai, ataH isake adhyayana karanese jIvoMkI mithyAtvavAsita mati samyak matike rUpameM pariNata ho jAtI hai| isa kathanase isa zAstrameM TIkAkArane upAdeyatA prakaTa kI hai / / 1 // ___ anvayArtha-( udayagirizirastaH udgamaM prApnuvatyA ) udayAcala parvatake zikharase udita huI (bhAnubhAsA iva ) jaise sUrya kI prabhA kamaloMko vikasita karatI huI saMsArameM samasta ghaTa paTAdika vastuoMko prakAzita karatI haiM, usI prakArase (caramajinavarAsyAt udgamaM prApnuvatyA) antima tIrthaMkara zrI mahAvIra prabhuke mukhase nikalA huA (bhagavatyA) yaha bhagavatI sUtra (bhavikahRdayakajaM smaratAM prApayantyA) bhavyajIvoMke hRdaya. kamaloM ko vikasita karatA huA (loke) isa lokameM) ( jIvatatvAdivastu bilasati ) jIvAdi tattvoMko prakAzita karatA hai|| vizeSArtha-yaha bhagavatI sUtra antima tIrthakara prabhuke mukhase jJAtA kahe che. A prakAranA asAdhAraNa guNothI yukta evA antima tIrthaMkara zrI mahAvIra prabhune TIkAkAre namaskAra karyA che. kAraNa ke ISTa devatAnA guNanI stuti karavAthI ne kalyANamArganI saMsiddhi prApta thAya che. A sUtra artharUpe bhagavaduvANI rUpa che. tethI tenuM adhyayana karavAthI jInI mithyAtvavALI matinuM samyak matinA rUpe pariNamana thAya che. A kathana dvArA A zAstramAM TIkAkAre upAdeyatA batAvI che 15 manvayArtha ( udayagirizirastaH udgamaM prApnuvatyA) adhyAyana tanA zima a52thI sahita thayesa (bhAnubhAsA iva) sUrya nI prama bha bhagAne vi. sita karIne saMsAranI samasta vastuone prakAzita kare che, e ja pramANe (caramajinavarasyAt udgama prApnuvatyA) mantima tItha 42 zrI mahAvIra prabhunA bhumamAthI nINesa (bhagavatyA) mA lAvatI sUtra (bhavikahRdayakarja smeratAM prApayantyA) bhavya vona (9454bhagone visita 42tuM (loke) mA sabhA (jIvatattvAdivastu vilasati) hi tatvAne prazita 42 che. vizeSArtha--A bhagavatI sUtra antima tIrthaMkara prabhu mahAvIranA mukha zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 - bhagavatIsUtre vIramukhAdrita uditA, zamitA'zeSatamA gnniishklitaa| calitA nzrutigagane, dhvAntaM kAcit prabhA haratAt // 3 // udbhUta (prakaTa) huA hai ataH isameM parataH pramANatA na Akara svataH pramANatA hai, isI bAtakI puSTi " caramajinavarAsyAdudgamaM prApnuvatyA" isa pada dvArA kI hai| sUrya jisa prakArase sarovaroMmeM kamalavanako vikasita karatA huA anya padArthoM kA bhI vaha prakAzaka hotA hai, usI prakArase prabhuke mukhase nikalA huA yaha sUtra bhI bhavya jIvoMke manako mudita karatA huA-jIva ajIva Adi samasta tattvoMke yathArtha svarUpako prakAzita karatA hai // 2 // ____ anvayArtha-(vIramukhAdrita uditA) antima tIrthaMkara zrImahAvIraprabhu ke mukharUpa himAcalase udita huI arthAt nikalI huI (zamitA'zeSatamA) tathA samasta ajJAnarUpa aMdhakArako bilakula naSTa kara denevAlI (kAcit prabhA) yaha koI bhagavatIsUtrarUpa apUrvaprabhA ki jise (gaNIzakalitA) gaNadharoMne sUtrarUpameM gUMthA hai, aura jo (nazrutigagane calitA) manuSyoMke karNapradezarUpa AkAzameM phailI huI hai vaha (dhvAntaM haratAt ) ajJAnarUpa aMdhakArako naSTa kre| vizeSArtha-jisa prakAra gaganamaMDalameM idhara udhara phailI huI sUryako razmiyAM (kiraNeM ) jaba eka vizeSa prakArake kAcameM kendrita karalI jAtI haiM bhAMthI bhUta (48) thayu che. tethI tamA svata: prabhAta! 27dI cha. parataH prabhAeyatA nathI, te vAtanuM "caramajinavarAsyAdudgamaM prApnuvatyA" dvArA samarthana thayuM che. jevI rIte sUrya savamAM ugelAM kamaLane vikasita karate thaka. jagatanA anya padArthone paNa prakAzita kare che, e ja pramANe prabhunA mukhamAMthI prakaTa thayela A bhagavatIsUtra paNa bhavyajInA cittane AnaMdita karatuM-jIva ajIva Adi samasta tane yathArtha rUpe prakAzita kare che-temanuM pratipAdana kare che. rA anvayArtha-(vIramukhAdrita uditA) antima tIrtha42 zrI mahAvIra prabhunA bhu535. DimayasamAthI nANesI, (zamitA'zeSatamA) samasta ajJAna35I. madha 2no misa nAza 42nArI (kAcit prabhA) lagavatAsUtra35 mA | apUrva pramAne (gaNIzakalitA) dharose chandrita 41 cha. anere (nRzrutigagane calitA) manuSyonA 4 pradeza35 2mAzamA vyAsa thayesa 2 te (dhvAntaM haratAt ) ajJAna35 mArane nAza 42. vizeSArtha-jevI rIte gaganamaMDaLamAM Ama tema phelAyela sUryanAM kirazone eka vizeSa prakAranA kAcanI madadathI kendrita karI levAya che. ane ema zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA [ maGgalAcaraNam ] vasante tarurAjIva bhagavatyA virAjate / bhUriyaM bhUSaNAvalyA dehabhAjAM tanUriva // 4 // to ve vastroMko jalA diyA karatI haiM-yaha svAnubhavagamya bAta hai| isI prakAra prabhukI divya dezanA gaNadharoM dvArA zAstrake rUpameM jaba gUMthI gaI hai taba vaha jIvoMke mithyAtvarUpI andhakArako miTAkara karmarUpI indhana (kASTha) ko jalAdetI hai // 3 // anvayArtha-(vasante) vasanta RtumeM (tarurAjIva) vRkSapati jaise (virAjate ) sundara lagane lagatI hai aura (bhUSaNAvalyA) AbhUSaNoMse (dehabhAjAm ) prANiyoMkA (tanuriva) zarIra jaise suhAvanAlagane lagatA hai, usI tarahase ( bhagavatyA iyaM bhUH virAjate) isa bhagavatIsUtrase yaha pRthvImaMDala bhI suhAvanA lagane lagatA hai| vizeSArtha-saMsArako zAstrakAroMne heya padArtha kahA hai, parantu yahAM jo use suhAvane laganekI bAta kahI hai usakA kAraNa yahI hai ki jIvako jo muktikI prApti hotI hai vaha saMsArapUrvaka hI hotI hai-saMsArameM rahate ho jIva samyagdarzana samyagjJAna aura samyaka cAritrakI prApti kara sakatA hai, vizeSakara manuSyaparyAyameM hI isa mArgakI prAptimeM kAraNa bhagavatIsUtrakA yathArtha jJAna hI hai / isa liye bhagavatI sUtra se hI yaha bhUmi zobhita hotI hai, arthAt manuSyabhavarUpa saMsArakI zobhA bhagavatI karavAthI te vastrone saLagAvI zake che, e anubhavasiddha che. e ja pramANe prabhunI divya dezanA jyAre gaNadhara dvArA kendrita karavAmAM Ave che tyAre te jIvonA mithyAtvarUpI aMdhakArane nAza karIne kamarUpI Injana (kASTha)ne saLagAvI nAkhe che. tevA anvayArtha - ( vasante ) satatumai ( tarurAjIva ) vRkSapati vIrIta (virAjate) su42 sAgecha, bhane (bhUSaNAvalyA) mAsUSaNethI (dehabhAjAm ) bhAgusonA (tanariva) zarI2 24 zAle cha, merI prabhAga (bhagavatyA iyaM bhUH virAjate) A bhagavatIsUtrathI A bhUmaMDaLa paNa suzobhita lAgavA mAMDe che. vizeSArtha-zAstrakAroe saMsArane heya padArtha batAvyo che, paNa ahIM te suMdara lAgavAnI je vAta kahI che tenuM kAraNa e che ke jIvane muktinI je prApti thAya che te saMsArapUrvaka ja thAya che. saMsAramAM rahIne ja jIva samyagdarzana, samyajJAna ane samyak cAritranI prApti karI zake che, khAsa karIne manuSyaparyAyamAM ja A mArganI prAptinA kAraNarUpa bhagavatIsUtranuM yathArtha jJAna ja che. tethI bhagavatIsUtrathI ja A bhUmi zebhe che. eTale ke mAnavabhavarUpa saMsAranI zobhA zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAnasaM haMsapaGkayeva, maitryeva bhavinAM param / bhagavatyA vidAvatyA sAravatyA virAjate // 5 // bhagavatI sUtre sUtra - tatpratipAdita samyagdarzanAditrikase hI hai, anyase nahIM, isaliye jaise vRkSoMkA harAbharApana vasantAdhIna aura vyavahAra meM zArIrika saundarya bhUSaNAdhIna mAnA jAtA hai usI prakAra adhyAtma mArga meM manuSya bhavarUpa saMsArakI saphalatA samyagjJAna AdikI prAptise mAnI gaI hai // 4 // anvayArtha - ( haMsapaGkayA mAnasaM iva) haMsapaMktise mAnasarovarakI taraha (maicyA mAnasaM iva) maitrIbhAvase manakI taraha ( bhavinAM mAnasaM ) bhavya jIvoMkA antaHkaraNa ( vidAvatyA sAravatyA bhagavatyA paraM virAjate) jJAnarUpa isa sArabhUta bhagavatIsUtra se viziSTa hokara khUba suzobhita hotA hai| vizeSArtha-caturthazlokakA bhAvArtha hI isa zloka dvArA spaSTa kiyA gayA hai / saMsAra meM bhavya aura abhavya, isa prakArase jIva do vibhAgoM meM vibhakta kiye gaye haiM / jinameM samyagdarzana Adi guNoM ko apane meM jagAne kI yogyatA hotI haiM ve bhavya, aura inase bhinna abhavyajIva mAne jAte haiN| bhavya jIvoMkA antaHkaraNa bhAvazrutarUpa isa bhagavatIsUtrase virAjita ho sakatA hai - abhavyoM kA nhiiN| aisA kyoM hotA hai? to isakA uttara "unakI yogyatA hI aisI hai " yahI hai, mAnasarovara meM hI haMsapaMkti bhagavatIsUtra (temAM pratipAdita samyagdarzana sabhyajJAna ane samyak cAritra)thIja che. anya vastuthI te zAbhA nathI. tethI jema vRkSanuM harAbharApaNuM vasantAdhIna manAya che ane jema vyavahAramAM zArIrika sau bhUSaNAdhIna gaNAya che, tema AdhyAtmamArgamAM mAnavabhavarUpa saMsAranI sArthakatA samyAna AdinI prAptimAM manAya che. II4 anvayArtha - ( haMsa paktyA mAnasaM iva ) sapativaDe mAnasarovara bha zole che, (maidhyA mAnasaM iva) maitrI lAvathI prema bhana zole che ( bhavinAM mAnasaM ) mena pramANe lavya bhavAnAM mataH42 ( vidAvatyA sArakhatyA bhagavatyA paraM virAjate ) jJAna35 mA sArabhUta lagavatIthI yukta ne bhUma suzolita mane che. vizeSA--A bleAka dvArA cethA zlAkanA bhAvArtha ja spaSTa karavAmAM AnyA che. saMsAranA jIvA be rAzimAM vaheMcAyelA che. (1) bhavya rAzi ane (2) abhavyarAzi. je leAkAmAM samyagdarzana Adi guNAne potAnI aMdara jagADavAnI ceAgyatA hAya che temane bhavya, ane tenAthI viparIta prakAranA jIvAne abhavya kahe che. bhavya jIveAnA aMtaHkaraNa ja A bhAvazrutarUpa bhagavatIthI virAjita thaI zake che abhavyanAM nahIM. evuM zA kAraNe bane che? tenA javAba rUpe ema kahI zakAya ke temanI yAgyatA ja evI hAya che. jema hu'sapa kti mAnasarovaramAM ja zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA [ maGgalAcaraNam ] tattvadravAM bhagavatIkamalAlimetAm , AtmAnubhUtimakarandatatiprajuSTAm / nityaM navAM sukhasavAM bhavino milindA, - AsvAdayanti nitarAM satataM sucittaaH||6|| kiloleM karatI hai anyasarovaroM meM nhiiN| maitrIbhAva manameM hI apanA sthAna banAtA hai anya indriyoM meM nahIM to jaise yaha eka svAmAvika bAta hai, usI prakArase yaha bhI eka prAkRtika bAta hai ki prabhukI dezanArUpa yaha bhagavatI rUpa bhAvazruta bhI bhavyoMke hI hRdayake aMdara samAtA hai-abhavyoMke nhiiN|5|| ___ anvayArtha-(tattvadravAM)jIvAdika tattvarUpa rasako utpanna karanevAlI arthAt usake vAstavika svarUpako prakaTa karanevAlI (AtmAnubhUtimakarandatatiprajuSTAma) tathA AtmAkI anubhUtirUpa parAga(puSparaja)ke puMjase yuktaaisI (etAM) isa (bhagavatIkamalAlim) bhagavatIrUpa kamalapaMktikA jo ki (nityaM navAM) hameza navIna hI banI rahatI hai, aura (sukhasavAM) anaMta avyAyAdha sukhako utpanna karatI hai usako jo (bhavino milindA) bhavya jIvarUpa bhramara (satataM nitarAM AsvAdayanti) nirantara icchAnusAra atyanta AsvAdana karate haiM ve (sucittAH) nirmala citta ho jAte haiM / vizeSArtha-kamaloMke makarandakA pAna karanevAle bhramara sucitta (nirmala citta ) na hokara madonmatta ho jAyA karate haiM-yaha eka prasiddha bAta hai AnaMda kare che-anya sarevaramAM nahIM, maitrIbhAva manamAM ja sthAna jamAve che. anya IndrimAM nahIM, A vAta jema svAbhAvika gaNAya che tema e paNa eka svAbhAvika vAta che ke prabhunI dezanArUpa A bhagavatIrUpa bhAvakRta paNa bhavya janAja hRdayamAM sthAna jamAve che-abhavyanAM hRdayamAM nahIM paNa ___manvayArtha -(tattvadravAM) mes tat135 2sane utpanna 42nArI bheTa tenA vAstavi42135ne tAvanA (AtmAnubhUtimakarandatatiprajuSTAm ) tathA 2 // mAnI anubhUti35 52|(50524)thii yujata mevI (etA) PAL (bhagavatIkamalAlim ) mAvatI35 475ti-3 (nityaM navAM) nitya navIna saya 42 cha, bhane 2 (sukhasavAM) 250yAmA sumane utpanna 42 cha, tenu (bhavino milindAH) 2 lavya 35 bhrama2 (satataM nitarAM AsvAdayanti) niraMtara 42chAnusAra satyata mAsvAhana 42 cha teso (sucittAH) ni cittavAnI jaya che. vizeSArtha-kamaLAnA makaraMda ( puSparasa)nuM pAna karanArA bhramare sucitta (nima cittapAta) yatA nathI 55] bhonmatta thAya che, me pAta prasiddha cha, zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 bhagavatI sUtre kyoM ki vanaspatikAyake rasomeM mAdakatA utpanna karanekI zakti rahatI hai, ataH usake pAnase pAnakartA prANI na to jIvAdikake yathArtha svarUpakA jJAtA ho sakatA hai, aura na vaha apane nijakI anubhUti hI kara sakatA hai / tathA kamalapaMkti nitya navIna nahIM banI rahatI hai-vaha to dhIre 2 jIrNa zIrNa ho jAtI hai / usake rasake pAnase jo AnandAnubhUti hotI hai vaha kevala sAnta aura duHkhodayase antarita huA karatI hai, parantu yaha bhagavatIrUpa kamalapaMkti aisI nahIM hai, kyoM ki isake yathArtha rahasya rupa rasakA anubhava karanese jIvako jIvAdika tatvoMke jJAnake sAtha apane nijakI anubhUti hotI hai| usase yaha jIva azubha kriyAoMse virakta hokara zubha kriyAoMke sevana karanemeM lIna hotA huA dhIre2 zuddhopayoga meM pahuMca jAtA hai / usa samaya kI yaha pariNati isakI nitya navIna banakara anyAbAdha sukhakI janaka ho jAtI hai, aura isa dhArA ke sthira hote hI yaha jIva sucitta-nirmalacitta hokara kevala nija AtmasvarUpameM magna bana jAtA hai, arthAt muktikA svAmI ho jAtA hai / tAtparya kahane kA yaha hai ki isa bhagavatI ke rahasyarUpa rasake pAna karanese jIvAdika padArthoM kA jJAtA bana kara jIva kramase apanI kamajorIko dUra kara bhedavijJAna ke kAraNa ke vanaspatikAyanA rasAmAM mAdakatA utpanna karavAnA guNa hoya che tethI tenuM pAna karanAra jIva jIvAdikanA yathArtha svarUpanA jJAtA thai zakatA nathI, ane te peAtAnA AtmAnI anubhUti paNa karI zakatA nathI. tathA kamaLapa`kti nitya navIna rUpa dhAraNa karatI nathI paNa dhIre dhIre jINuzI thAya che. tenA rasanA pAnathI je AnaMdanI anubhUti thAya che te kevaLa sAnta (anta sahitanI) ane duHkhAyathI yukta rahyA kare che paNa A bhagavatIrUpa kamaLapakti evI nathI. kAraNa ke tenA yathArtha rahasyarUpa rasanA anubhava karavAthI jIvane jIvAki tattvAnA jJAnanI sAthe sAthe potAnA AtmAnI paNa anubhUti thAya che. tethI te jIva azubha kriyAothI virakta thaIne zubha kriyAonA sevanamAM lIna thaIne dhIre dhIre zuddhopayogamAM pahoMcI jAya che. te samayanI tenI te pariNati nitya navIna khanIne avyAbAdha sukhanI janaka ane che. ane te dhArA sthira thatAMja te jIva sucitta (niLacitta ) thaIne kevaLa nija AtmasvarUpamAM lIna banI jAya che, eTale ke muktinA adhikArI banI jAya che. kahevAnuM tAtparya e che keA bhagavatInA rahasyarUpa rasanuM pAna karavAthI jIvAdika padArthonA jJAtA banIne jIva dhIme dhIme peAtAnI nakhaLAi dUra karIne bhedavijJAnanA prabhAvathI peAtAnA zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA [ maGgalAcaraNam ] zAradyapUrNazazizItalazuddharazmi, - rAjyA cakora nikurambamivAtigADham / tRpyatyado bhagavatIrasanena sUkSma, - dhIzAli jIvanikurambamamandamodam // 7 // prabhAvase apane nija svarUpakA jJAtA bana jAtA hai, arthAt mUlameM bhUlako DhUMDhakara aura use dUra kara apane nijasvarUpako pahicAna letA hai / yaha pahicAna jaba isakI sthirarUpameM ekarasa hA jAtI hai, to isIkA nAma sucitta hai, aura aisI sucittatAkA honA hI jIvakI mukti hai // 6 // anvayArtha -- ( iva) jaise (cakoranikuramyaM) cakora pakSiyoMkA samUha (zAradyapUrNa zazizItalazuddharazmirAjyA) zaratkAlIna pUrNacandramA kI nirmala kiraNoM se ( atigADham tRpyati ) bahuta adhika Anandamagna hotA hai, usI taraha se (adaH sUkSmadhIzAlijIvanikurambam ) yaha kuzAgra buddhivAlA - samyag buddhivAlA - jIvasamUha bhI ( bhagavatIrasanena amandamodam vahati ) bhagavatIke rasake AsvAdana se amanda (atizaya ) AnaMda ko dhAraNa karatA hai / vizeSArtha - kavikula kathanake anusAra cakora pakSI candrikAkA pAna kara tRpta hote rahate haiM, yadi unheM zaratpUrNimAkI candrikAkA pAna karanA mila jAtA hai to ve apane saubhAgya kI prazaMsA karate hue usa pAnase aruci nahIM lAte haiM / ve apaneko bahuta hI adhika bhAgyazAlI mAnate haiN| nija svarUpanA jJAtA banI jAya che. eTale ke bhUlane mULamAMthI zodhI kADhIne tene dUra kare che ane peAtAnA nija svarUpane oLakhI le che. tenI A samajaNa jyAre sthirarUpe ekarasa thai jAya che tyAre te sucitta thayA gaNAya che. ramane se prAznI subhittatA hovI bheTa lavanI bhukti che. // 6 // ---- anvayArtha - (iva) bhebha (cakora nikurambaM) aura pakSIono sabhUDa (zAradyapUrNazazizItalazuddharazmirAjyA) zaradaRtunA pUrNa candrabhAnAM rizothI (atigADham tRpyati) atyaMta AnaMdRbhanna thAya che, mena pramANe ( adaH sUkSmadhIzA lijIvanikuramba ) mA GkuzAtha yuddhivANI (sabhyaz yuddhivANI) vasabhUDa pazu (bhagavatIrasanena amandamodam vahati ) bhagavatInA rasanA AsvAhanathI abhancha (atyaMta mAnahane yAbhe che. vizeSA--kavienA kathanAnusAra cakAra pakSI candrikAnuM pAna karIne tuSTi pAme che, ane jo temane zarada pUnamanI candrikAnuM pAna karavA maLe te tee pAtAnA sadbhAgyanI prazaMsA karatAM karatAM tenuM pAna kare che. ane tenuM pAna karatAM temane aruci thatI nathI, te peAtAne ghaNAja bhAgyazALI gaNe che. bha0 2 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 candrodaye kumudakAnanamatyajat svaM sthAnaM mRgAmupagUhayituM yathaskam / bhavyAstathA bhagavatIprakaTIbhave'mI, mokSazriyaM samupagUhayituM yatante // 8 // bhagavatI sUtre isI prakAra saMsArI jIva jo ki jJAnAvaraNIya Adi karmoMke udaya se AcchAdita bane hue haiM, unheM yadi kabhI sadgurukA upadeza zravaNa karanekA saubhAgya milatA hai to ve bhI apane ko bahuta adhika bhAgyazAlI mAnate haiM, para aisI pariNati Asannabhavya ( jaldI mokSa jAne vAle ) jIvoMkI hI hotI hai, ataH unheM yadi sAkSAt tIrthaGkarakI vANIrUpa isa bhagavatIke rasakA AsvAdana karanekA avasara mila jAtA hai to una jaisA bhAgyazAliyoM meM ziromaNi isa saMsAra meM aura dUsarA kauna ho sakatA hai| una bhAgyazAliyoMko jaisA AnaMdAnuva isa bhagavatI ke rasAsvAdanase prApta hotA hai vaisA kisI bhI puNyase pAye hue saMsArasambandhA padArthake sevana se unheM prApta nahIM hotA hai / isI Azaya ko lekara yaha zloka kahA gayA hai| yahAM " sUkSmadhIzAlijIva" se Asannabhavya jIva grahaNa kiye gaye haiM // 7 // anvayArtha - (candrodaye) candramAke udaya hone para ( yathA) jaise ( svaM sthAnaM atyajat kumudakAnanam ) apane sthAnako nahIM chor3atA huA bhI kumudavana (mRgAGkam upagRhayituM ) mAno candramAko AliGgana karane ke liye eja pramANe jJAnAvaraNIya AdikarmonA udayathI AcchAdita banelA sa'sArI jIveAne paNa sadgurunA upadeza sAMbhaLavAnI taka maLe te tee pAtAnI jAtane ghaNI ja bhAgyazALI mAne che. paNa evI pariNati Asannabhavya (jaldI meAkSa janAra ) jIveAne ja thAya che. paNa jo temane sAkSAt tI karanI vANIrUpa bhagavatInA rasanuM AsvAdana karavAnA avasara maLe te temanA jevA zreSTha bhAgyazALI A saMsAramAM khIjo kANu hAI zake? tA bhAgyazALI jIvAne A bhagavatInA rasAsvAdanathI jevA AnaMda maLe che tevA AnaMda puNyadayathI prApta thayelA sa`sAranA koI paNa padArthanA sevanathI maLatA nathI. te Azaya darzAvavA mATe A bleka lakhyA che. ahI " sUkSmadhIzA lijIva" 5ha dvArA "mAsanna lavya lava" zraNu uravAmAM Ave che. // 7 // anvayArtha - ( candrodaye ) yandramA udaya yAbhe tyAre ( yathA) prema ( svaM sthAnaM atyajat kumudakAnanam ) potAnA sthAnane nahIM choDavA chatAM pazu mubhuhavana (mRgAGkam upagUhayituM ) bhAge yandramAne siMgana ikhAne bhATe Atura thayA zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA [maGgalAcaraNam ] utkaMThita jaisA ho jAyA karatA hai (tathA ) usI prakArase (bhagavatIprakaTIbhave ) bhagavatIke prakaTa hone para ( amI bhavyAH ) ye bhavyajIva (mokSazriyaM samupagRhayituM yatante ) mokSalakSmIko AliGgana karane ke liye lAlAyita hote haiN| vizeSArtha-yaha to eka prakArakI kalpanA mAtra hI hai ki kumudavana candramAke udita honepara praphullita hotA huA mAno apanA hitaiSI mAnakara use AliGgana hI karanA cAhatA hai, kyoM ki vaha usa samaya zItala manda sugaMdha samIrake jhokoMse Andolita hone lagatA hai, ataH dekhane vAle janoM ke cittameM aisI kalpanA utpanna hone lagatI hai ki mAno yaha apane hitaiSI candramAse bheMTa karaneke liye hI lAlAyita ho rahA hai| parantu bhagavatIke -samyagajJAnake-udita honepara bhavyajana muktizrIke AliGgana karane ke liye vAstavika utkaMThita bana jAyA karate haiM, kyoM ki samyagjJAnarUpa bhagavatIkA udaya AtmAmeM vinA samyagdarzanake hue hotA nahIM hai, ataH aise jIvakA saMsAranivAsa ardhapudgalaparAvartana mAtra hI zeSa raha jAtA hai / yaha siddhAntasammata bAta hai| isI bAtako isa zlokadvArA prakaTa kiyA gayA hai // 8 // 42 cha, (tathA) ko 4 pramANe (bhagavatIprakaTIbhave) lAvatI 48 tai (abhI bhavyAH) te bhavya 7 (mokSazriyaM samupagRhayitu yatante) bhAkSasabhIna bheTavAne mATe uti thAya che. vizeSArtha-e te mAtra kalpanAnI vAta ja che ke candramAne udaya thatAM kamadavana prakRdvita thaIne tene pitAne hitaiSI mAnIne jANe ke tene bheTavA cAhe che. kAraNa ke tyAre te zItala, maMda, sugaMdha, samIra-vAyunI laherethI DelavA lAge che. te kAraNe darzakonA manamAM evI kalpanA udaya pAme che ke te potAnA hitaiSI candrane AliMgana karavAne mATe utsuka banyuM che. e vAta te kalpanA mAtra che paNa bhagavatI (samyajJAna)ne udaya thatAM te bhavyajane muktizrInuM AliMgana karavAne mATe vAstavika utsuka banI jAya che. kAraNa ke samyagdarzananI prApti thayA vinA samyajJAnarUpa bhagavatIno udaya AtmAmAM thatuM nathI. tethI tevA jIne saMsAranivAsa ardhapudagalaparAvartana mAtra ja bAkI rahI jAya che. e siddhAMta dvArA mAnya thayela hakIkta che. A zleka dvArA e vAtane ja prakaTa 12vAmA bhAvI cha. // 8 // zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre AsannakAmadhenUnAM, cintAmaNimupeyuSAm / sthAtuM zaknoti kiM cintA, bhagavatyavalambinAm // 9 // anvayArtha-spaSTa hai // 9 // vizeSArtha-kAmadhenu aura cintAmaNiratna kevala jIvoMkI ihalokasambandhI hI cintAke apahAraka hote haiM-unameM pAralaukika cintAko apaharaNa karanekI yogyatA nahIM huA karatI hai, parantu AtmAmeM ina donoMkI apekSAse bhI zreSThatama bhagavatIkA jJAna jaba udita ho jAtA hai taba jIvake saba prakArakI ihalokasambandhI aura paralokasambandhI ciMtAe~ naSTa ho jAyA karatI haiN| isakA kAraNa yaha hai ki samyagjJAnIkI AtmA sAMsArika samasta avasthAoMko karmakRta vikAra mAnakara unameM rAga dveSase rahita bana jAyA karatI hai, aura " eka dravya dUsare dravyake guNa svabhAvameM parivartana nahIM kara sakatA hai, pratyeka dravya apane hI guNa svabhAvameM pariNamana karanekA svabhAvavAlA hai " aisA jAnakara vaha jalameM jalase bhinna kamalakI taraha saMsArAvasthAmeM apanI pravRtti rakhatA hai| ataH kisI bhI cintAmeM aisI sAmarthya nahIM ho sakatI hai jo usa vIrake samakSa kisI bhI rUpase Tika sake / yahI bAta isa zlokadvArA samajhAI anyAya-25STa cha // 8 // vizeSArtha--kAmadhenu ane cintAmaNi te jIvonI AlokasaMbaMdhI cintAone dUra karI zake che. temanAmAM pAralaukika cintAo dUra karavAnuM sAmarthya hotuM nathI. paNa jyAre te banne karatAM paNa zreSTha evuM bhagavatInuM jJAna jyAre AtmAmAM udaya pAme che tyAre jIvanI Aleka ane paralokanI saghaLI cintAo nAza pAme che. tenuM kAraNa e che ke samyajJAnIne AtmA sAMsArika samasta avasthAone karmakRta vikAra mAnIne temAM rAgadveSa rAkhatA nathI. ane "eka dravya bIjA dravyanA guNa svabhAvamAM parivartana karI zakatuM nathI, pratyeka dravya pitAnAja guNa svabhAvamAM pariNamana karavAnA svabhAvavALuM che" evuM samajIne te jaLathI bhinna kamaLanI jema saMsArAvasthAmAM pitAnI pravRtti rAkhe che. tethI kaI paNa cintAmAM evuM sAmarthya hetuM nathI ke te kaI paNa prakAre te vIranI sAme TakI zake. eja vAta A lekamAM samajAvavAmAM AvI che. chellA zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA [ maGgalAcaraNam ] amuSyAM bhagavatyAM yaH, zraddhAM dRDhatarI dharet / sa nUnaM karmabandhebhyo, muktaH zivapadaM vrajet // 10 // 13 anvayArtha - (yaH) jo bhavya jIva ( amuSyAM ) isa bhagavatI meM (dRDhatarI zraddhAM dharet ) gAr3hatara zraddhA dhAraNa karatA hai ( sa ) vaha (nUnam ) nizcayase ( karmabandhebhyo muktaH ) karmabandhanase rahita ho kara (zivapadaM vrajet ) muktisthAnako prApta kara letA hai / vizeSArtha - saMsArabaMdhana se mukti pAneke liye Agama para aticAra rahita zraddhA rakhanA anivArya kahA gayA hai / ina para bhavya jAvakI hI zraddhA hotI hai, abhavya jIvakI nahIM, aisA siddhAntakA vacana hai| bhagavatI yaha Agama hai / Agama ke prabhAva se jIvameM heya aura upAdeyakA viveka jAgRta hotA huA vikasita hotA rahatA hai| muktimArgameM sarva prathama samyagdarzana upAdeya kahA gayA hai / isake balapara hI jJAnameM samIcInatA AtI hai| zraddhAmeM kaI bAtoM ko lekara doSa Ate rahate haiMjinake kAraNa samyagdarzana malina hotA rahatA hai| ina doSoMkA varNana vistArapUrvaka zAstroM meM kiyA gayA hai, ataH ina doSoM se rahita jo zraddhA hotI hai vahI dRDhatara zraddhA hai / bhagavatImeM aisI dRDhatara zraddhA rakhanevAlA jIva nizcayase karmabandhana se mukta hotA huA zivapadako prApta kara letA hai // 10 // zrI bhagavatI sUtra : 1 anvayArtha - (yaH) ne lavya va ( amuSyAM ) mA lagavatIbhAM ( dRDhatarI' zraddhAM dharet) gADhatara zraddhA dhAraNa re che (saH) te ( nUnam ) bharera (karmabandhebhyo muktaH) ubhadhathI rahita thane ( zivapadaM vrajet ) bhuktisthAnane prApta ure che. vizeSA-saMsAranA baMdhanamAMthI mukta thavAne mATe AgamA para aticAra rahita zraddhA rAkhavI te anivAya gaNAya che. temAM bhavya jIveA ja zraddhA rAkhe che. abhavya jIvA zraddhA rAkhatA nathI. evu siddhAMtamAM kahyuM che. bhagavatI sUtra Agama che. AgamanA prabhAvathI jIvamAM heya ane upAdeyanA viveka jAgIne te vivekane vikAsa thatA rahe che. muktimArgamAM samyagdarzanane sarvaprathama upAdeya kahyuM che. tenA AdhAre ja jJAnamAM samIcInatA Ave che. keTalIka khAkha. tene lIdhe zraddhAmAM doSa AvatA rahe che. jene kAraNe samyagdarzana malina thatuM rahe che. te doSonuM vistArapUrvaka varNana zAstrAmAM karavAmAM AvyuM che, tethI te dASAthI rahita evI je zraddhA hAya che tene dRDhatara zraddhA kahe che. bhagavatImAM evI daitara zraddhA rAkhanAra jIva avazya karma baMdhanathI mukata thaIne zivapada pAme che. 510nA Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre aSTAzItisahasrAThyo, dvilkssiipdlkssnnH| ayaM bhagavatIrUpa,-AgamaH kiM sudhA nahi ? // 11 // amaratvaM prapadyante, dhArayanta imAM ytH| rAgadveSaviSaM hartA, yadvA varNAtmako manuH // 12 // na svAtmAnandasAmrAjye, sarvathA''rAdhayanimAm / sArvabhaumAyamAnaH kiM, labhate sukhamuttamam ? // 13 // anvayArtha spaSTa hai // 11 // 12 // vizeSArtha-isa bhagavatIsUtrake padoMkI saMkhyA do lAkha avyAsI hajAra ( 288000 ) haiM / ise jo amRtarUpa kahA gayA hai vaha muktikA kAraNa honese hI kahA gayA hai // 11 // jisa prakAra viSamantra viSakI vedanAko dUra kara detA hai usI prakArase yaha bhagavatIsUtrarUpa maMtra jIvake rAgadveSarUpa jaharako sarvathA naSTa kara detA hai / rAgadveSarUpa jaharake utara jAnese yaha jIva svastha bana jAtA hai| yaha svasthatA hI amaratva hai, isI liye bhagavatImatrako dhAraNa karanevAle jIva ko amaratA kI prApti honA kahA hai // 12 // __ anvayArtha-(sarvathA imAm ArAdhayan ) sarva prakArase bhagavatIsUtrakI ArAdhanA karanevAlA manuSya (svAtmAnandasAmrAjye ) apanI AtmAke sAmrAjyameM (sArvabhaumAyamAnaH ) cakravartI rAjAke samAna hotA huA (kiM uttamam sukha na labhate) kyA uttama sukhako prApta nahIM kara letA hai? arthAt kara hI letA hai // anvayArtha-25STa cha. // 11 // 12 // vizeSArtha-A bhagavatIsUtranAM padonI saMkhyA be lAkha aThayAsI hajAra(288000) nI che. tene amRtarUpa batAvavAnuM kAraNa e che ke te mukti apAvanAra che. 11 jevI rIte viSamaMtra viSanI vedanAne dUra kare che. tevI ja rIte A bhagavatIsUtra rUpa maMtra chanA rAgadveSarUpI jaherane bilakula nAza karI de che. rAgadveSarUpa jahera utarI jatAM A jIva svastha banI jAya che. e svasthatA ja amarapaNuM che. e mATe ja bhagavatIsUtrane dhAraNa karavAvALA jIvane amarapaNa prApta thavAnuM kahyuM che. je 12 che anvayAtha-(sarvathA imAm ArAdhayan ) nita2 2 // mAtIsUtranI mArAdhanA 42nA2 manuSya (svAtmAnandasAmrAjye) pAtAnA mAtbhasAmAnyamai (sArvabhaumAyamAnaH) savitA ta sabhI manI (kiM uttamam sukhaM na labhate) tezu uttama sunAne prApta nathI karate? arthAta avazya prApta kare che, zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA [ maGgalAcaraNam ] vizeSArtha-jo manuSya isa samyagjJAnarUpa bhagavatIkI mana vacana aura kAyarUpa tIna yogase ArAdhanA karanemeM dattacitta rahatA hai vaha apane nija svarUpakA viziSTa jJAtA bana jAtA hai| "nija svarUpa kyAhai" isakI pahicAna jIvako anAdikAlIna mithyAtvake saMsarga ke kAraNa abhI taka nahIM ho pAI hai, ataH guru Adike sadupadeza Adi nimittake kAraNa jIva jaba apane Apako jAnanekI tarapha sanmukha hone lagatA hai taba mithyAtvakA jora ghaTa kara vaha halake rUpameM A jAtA hai, isa kAraNa jIva jaba apane Apako jAna kara Age baDhatA hai taba vaha AtmavikAzake kSetrameM apanI samasta vighnabAdhAoM ko dUra karatA huA saphalatA prApta kara letA hai| jisa prakAra vyavahArI jana laukika kArya meM saphalatA pAkara AnandakA anubhava karatA hai usI prakAra AdhyAtmika jana adhyAtmamArgameM saphalatAkA lAbhakara apUrva Ananda rasakA anubhava karatA hai, vaha laukika AnandakI apekSA viziSTa hotA hai, isI kAraNa usake bhoktAko dUsaroM kI apekSA yahAM cakravartI ke samAna mukhI kahA gayA hai, kyoM ki vaha niyamataH uttama sukhako-AkulatA rahita Atmika Anandako prApta karanevAlA ho jAtA hai| yahAM para Atmika vizeSArtha--je mAnavI pitAnA mana vacana ane kAyA ema traNe yoge karI hamezAM samyajJAna rUpI bhagavatIsUtranI ArAdhanA karavAmAM tallIna rahe che te pitAnA AMtara svarUpane viziSTa jJAnI bane che. "pitAnuM AtmasvarUpa kevuM che ?" (pite keTale ubhe che) tene khyAla te AtmAne anAdi kALathI pitAnA saMsargamAM rahelAM mithyAtvane lIdhe AveluM hatuM nathI. tethI guru AdinA sadupadezathI anurakta thavAthI jIvAtmA pitAnA svatvane (AMtara svarUpane) jANa thAya che. ane tyAreja mithyAtvanAM paDaLe haLavAM karato thAya che. ema AtmA pitAnI sthitine jANate samajete AgaLa vadhe che tema tema AtmonnatinA kSetramAM AgaLa vadhatA pitAnAM samagra vidhasamudAyane parihArate saphaLatAne vare che, vaLI jema saMsAramAM rahelo mAnavI laukika kAryomAM saphaLatA prApta karIne apUrva AnaMdane anubhave che, tevI rIte AdhyAtmika ArA. dhanA karate puruSa adhyAtma mArgamAM saphaLatA meLavI apUrva AnaMdarasane lAbha meLave che. te laukika AnaMdanI apekSA viziSTa hoya che. ethIja tenA bhegavanArane bIjAnI apekSAe cakravatinI barAbarImAM sukhI gaNavAmAM Ave che. kemake te badhI ja rIte uttama sukhane kaI paNa jAtanA jarA paNa zeka vinAja Atmika AnaMda meLavanArA hoya che. evI ja rIte AtmIya AnaMdarUpa sAmrAjyamAM zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ _ bhagavatI ida sUtraM ca mithyAtva, mandhakAraM vinirjayat / bhaNDamArtaNDatejA ki, spardhate nAvanItaleM // 14 // AnandarUpa sAmrAjyameM vicaraNa karanevAle manuSyako jo sArvabhaumAyamAnacakravartIke jaisA prakaTa kiyA gayA hai vaha kevala isa abhiprAyase prakaTa kiyA gayA hai ki aisA jIva samasta AnandakI sattAvAlA ho jAtA hai||13|| ___anvayArtha--(idaM sUna ) yaha sUtra ( acanItale / saMsArameM vartamAna (mithyAtva-andhakAra) mithyAtvarUpa gADhAndhakArako (vinirjayat ) vara karatA hai ataH ( caNThamAtapaDatejaH kiM na spardhate ) pracaNDa mUryake tejase kyA yaha spadhI nahIM karatA hai ? api tu karatA hI hai| vizeSArtha--andhakArako dUra karanevAlA sUrya hai, yaha bAta ThIka hai, parantu jisa andhakArako sUrya bhI naSTa nahIM kara sakatA usa andhakArako yaha bhagavatIlUna naSTa kara detA hai ataH yaha mUtra sUryase bhI adhika prakAzavAlA hai / tAtparya kahanekA yaha hai ki andhakArameM vartamAna padArthI kA bodha manuSyoM ko nahIM hotA hai, yaha bAta sarva vidita hI hai, jasI prakArase rizradhAtvameM vartamAna jIvoMko padArthoM kA yathArtha bodha nahIM hotaa| ataH andhakAra aura mithyAtva donoM eka zreNike haiN| sUrya midhyAtvarUpa andhere ko dUra nahIM kara sakatA hai, kyoM ki isameM isa andhereko dUra karanekI sAmarthya nahIM hai, yaha sAmayaM to isa sUtrameM hI hai, kyoM ki isake adhyayanase utpanna hue samyagjJAnase ajJAnarUpa mithyAsta viharanArA mAnavIne sArvabhaumika cakravartI jevo batAvAo che te phakata evA abhiprAthathI davA che ke e cAtmA masta AnaMdane jogavavAvALA hoya che. pAkA yA-(ica sarva ) L sUtra (avanItale)sAramA 24sA ( mithyAtva' -aMdhakAraM ) bhiNyA53.5 2. pArana (vinirjayat) 262 che, mATe zu' ( caNDamArtaNDatejaH kiM na sate ) sUryanA nI. sAthe ko rAma nathI 42.1 22 25253 24. // 14 // vizeSArthI--e vAta nirvivAda che ke aMdhakArane dUra karanAra sUrya che. paraMtu je adhikArane sUrya paNa naSTa karI zakatuM nathI tene A bhagavatIsUtra dura kare che. tethI sUryathI paNa adhika prakAzamAna A sUtra che. kahevAne bhAva e che ke aMdhakAramAM rahelI vastu viSe manuSyane sAna nathI hotuM. aMdhakAra ane misyAtva ane ekaja zreNInAM che. mithyAtvarUpI aMdhArapaTane dUra karavA sUrya zakitamAna nathI. kemake eTaluM sAma rasUryamAM nathI. e samarthapaNa te A sUtramAMja che, kemake-bhagavatIsUtranA adhyayana vaDe utpanna thatA sabhyajJAnathI ajJAna zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA [ maGgalAcaraNam ] yadA saMsArakAntAre, bhramatAM bhavinAmidam / vizrAntyai varNapatrAtyaH, kalpavallIyamaNDapaH // 15 // naSTa ho jAtA hai ataH sUryase bhI adhika prakAzavAlA yaha sUtra hai, aisA yahAM kahA gayA hai / yadi koI yahAM para aisI AzaMkA kare ki jisa prakAra sUrya andarake andhakAra-ajJAnako naSTa karane meM asamartha hai usI prakArase yaha bhagavatIsUtra bhI bAhya andhakArako naSTa karane meM asamartha hai, ataH isameM sUryakI apekSAviziSTatAkA pratipAdana kaise saMgata mAnA jA sakatA hai ? so aisI AzaMkA karanA ucita nahIM hai, kAraNa ki isa bhagavatIsUtrake adhyayana, manana aura cintanase samyagjJAna prApta hotA hai, usase kSapakazreNIko prApta karake jIva cAra ghAtI karmoM kA nAza kara detA hai taba usake ananta tejavAlA kevalajJAnarUpa sUryakA udaya ho jAtA hai, vaha Antara aura bAhya donoM andhakAroMkA nAza kara detA hai isaliye isa bhagavatIsUtrameM sUryakI apekSA viziSTatA hai // 14 // ___ anvayArtha--( yadvA ) athavA (saMsArakAntAre bhramatAm ) saMsArarUpa aTavImeM bhramaNa karanevAle ( bhavinAm ) jIvoMko (idam ) yaha sUtra (vizrAntyai ) vizrAnti nimitta (varNapatrAyaH )akSararUpa patroM se yukta (kalpavallIyamaNDapaH) kalpalatAke maNDapake samAna hai| rUpa mithyAtva nAza pAme che. tethI ja A sUtranI upama sUryathI paNa adhika prakAzapUrNa ahIM batAvAI che. vaLI kaI ahIM ema zaMkA kare ke jevI rIte sUrya aMdaranA andhakArarUpa ajJAnane dUra karavA asamartha che tevI rIte A bhagavatI sUtra paNa bAhya aMdhakArane nAza karavAmAM asamartha che. mATe emAM sUryanI apekSA viziSTatAnuM pratipAdana kevI rIte saMgata mAnI zakAya? te evI AzaMkA karavI ucita nathI, kemake A bhagavatIsUtranA adhyayana, manana, ane cittvanathI samyakajJAna prApta thAya che, ane enA vaDe kSapakazreNane prApta karIne jIva cAra ghAtI karmone nAza kare che tyAre tene anaMta tejavALA kevaLajJAna rUpa sUrya udaya thAya che je aMtara ane bAhya bane aMdhakArane nAza kare che. mATeja sUryanI apekSAe bhagavatIsUtranI viziSTatA che. che 14 manvayAtha-(yathA) ma (saMsArakAntAre bhramatAm ) 2 // saMsA2350 258vImA (bhavinAm) bhavya yAne (ivam ) mA sUtra (vizrAntyai) vizrAnti mATe (varNapatrADhayaH) akSa235 patrAthI yuta (kalpavallIvamaNDapaH ) 465can bha35 sabhucha. bha03 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre vizeSArtha - yaha jIva anAdikAla se isa saMsArarUpI aTavImeM mithyAtva avirati Adi kAraNoM se yukta huA paribhramaNa karatA rahatA hai / saMsAraparibhramaNa ke kAraNabhUta ye karma jIvake jaba taka naSTa nahIM ho jAte haiM taba taka isakA yaha paribhramaNa banda nahIM ho sakatA hai| ina kAraNoMko naSTa karanevAlA yaha bhagavatIsUtra hai / kyoMki isake adhyayana karane se jIvako heya (syAjya) aura upAdeya (grA) kA viveka jJAna utpanna ho jAtA hai| isa viveka jJAnake utpanna hote hI jIva ina saMsAraparibhramaNa ke kAraNoMse virakta ho jAtA hai / jisa prakAra thake hue vyaktiko kalpalatAkA maNDapa mila jAne para vaha vizeSa Anandaprada hotA hai, usI prakArase saMsAraparibhramaNa karanese thake hue vyaktiko yaha bhagavatI sUtra bhI kalpalatA ke maNDapake samAna vizeSa AnandadAyI hotA hai, arthAt isa sUtra ke yathAvat adhyayana karane se, aura isameM pratipAdita hue mArga para calane se jIvakA saMsAraparibhramaNa ruka jAtA hai, yahI jIvakI vizrAnti hai| isa vizrAntikA kAraNa yaha bhagavatIsUtra hai, kyoM ki yaha sAkSAt bhagavAnakI vANIrUpa hai / bhagavAnakI vANImeM yaha zakti hai ki jo bhavya prANI isakI ArAdhanA mana, vacana aura kAyakI ekAgratA se karatA hai vaha mokSarUpa akSaya AnandakA prApta karatA hai / / 15 // phUTa vizeSA--A sa'sArarUpI vanamAM mithyAtva ane avirati Adi paDaLeAthI gherAelA A jIvAtmA anAdi kALathI bhaTakayAM kare che. saMsAramAM bhramaNa thavAmAM kAraNarUpa ka jIvAtmAnA peAtAnAM karyAM jyAM sudhI naSTa na thayA hoya tyAM sudhI A tenuM bhamavuM aMdha thatuM nathI. ane A bhavabhramaNanA kAraNeAne nAza karanAra -aTakAvanAra A bhagavatIsUtra che kemake enuM adhyayana karanArane dhyeya ane upAdeyanuM eTale mAgavAnuM ane levAnuM vivekajJAna utpanna thAya che. A vivekajJAnane pAmatAM jIvAmA saMsAramAM paribhramaNa karAvatAM kAraNeAthI virakatatva anubhave che.ane Aja vizrAnti jIvAtmA mATe che. jema zramita pathikane kalpalatAneA ma`Dapa vizeSa AnaMdadAyaka bane che, evI ja rIte saMsAramAM bhamatAM bhamatAM thAkI gaelA mAnavIne A bhagavatIsUtra palatA samuM vizeSa AnaMdadAyI nivaDe che. eTale ke A sUtranA yathAvat adhyacana karavAthI tathA temAM ciMdhelA mAge anusaravAthI jIvAtmAnuM sa'sAramAM bhaTakavuM aTakI jAya che. A eka jAtanI AtmA mATe vizrAnti che, ane A vizrAnti apAvanAra bhagavatIsUtra che. kemake A sUtra sAkSAt bhagavAna zrI mahAvIra prabhunI vANIrUpa che. ane bhagavAnanI vANImAM e zakita che ke je bhavya jIvAtmA enI ArAdhanA mana vacana ane kAyAnI ekAgratAe kare che tenuM bhaveAbhava bhaTakuvAnu aTakI jAya che, ane e rIte mAkSarUpa akSaya AnaMdane prApta kare che.15 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA [ maGgalAcaraNam ] varNamAkArasaMyukta,-zAstratatvamayaM param / idaM bhagavatIsUtraM, nagaraM rAjatetarAm // 16 // anvayArtha-(varNaprAkArasaMyuktaM) akSararUpa koTase yukta (zAstratattvamayaM) zAstrapratipAdita tattvarUpa sArase saMpanna aisA (idaM bhagavatIsUtram ) yaha bhagavatIsUtrarUpa (nagaraM) nagara (rAjate tarAm) atyanta zobhAse yukta hai| vizeSArtha-jisa prakAra nagara, prAkAra-gaDha aura sAra-ratnamaNi mANikyAdise yukta hotA hai usI prakAra yaha bhagavatIsUtra bhI varNarUpa prAkArase pariveSTita hai, aura zAstrIya tattvarUpa sArase yukta hai| bhagavatIsUtrako jo yahAM para nagarakI upamAse upamita kiyA hai usakA kAraNa yaha hai ki nagarameM nivAsa karanevAle jIvoMko caurAdi luTeroMkA bhaya nahIM hotA hai / vahAM rahaneke kAraNa ve hara eka vyavahArika pravRttimeM niSNAta ho jAte haiN| samayAnusAra kAma karanekI Adata unameM paDa jaatiihai| logoMkI cittavRtti parakhanekI kalA bhI unameM AjAtI hai| isI prakArase isa bhagavatIsUtrarUpa nagarakA sahArA lenevAle bhavya prANI bhI anyatIrthika janoMkI kuyuktiyoMse apane siddhAntarUpa dhanakI rakSA karate haiN| haraeka AtmakalyANakI pravRttimeM sajaga rahate haiN| samayAnusAra dhArmika kriyAoMke karane meM sadA sAvadhAna bane rahate haiN| mithyAdRSTi evaM samyaga ___ mankyAtha-(varNaprAkArasaMyuktaM ) makSa235 TathI susa008 (zAstratattva. mayaM) mA 14 vasa! tatva 35 sArathI ma252 me (idaM bhagavatIsUtraM) / mAvatIsUtra (nagara) nagara sabhuM (rAjatetarAm ) satyAta samAyuta che. vizeSArtha--jevI rIte keI nagara ratna maNi mANeka AdithI susajja evA keTathI zobhI uThe che. tevI rIte A bhagavatIsUtra paNa zAstravacanarUpa tathI sabhara ane varNarUpa keTathI zebhe che. bhagavatIsUtrane ahIM nagaranI upamAe navAyuM che, enuM kAraNa eja ke nagaramAM nivAsa karanAra manuSyane cora luTerA Adine bhaya nathI hotA. temAM rahevAthI dareka vyavahArika pravRttimAM nipuNa thavAya che. samaya anusAra kAma karavAnI Adata paDe che. lekanI manovRtti pArakhavAnI kaLA emanAmAM AvI jAya che. bhagavatIsUtrane Azare lenAra bhavyajana anya tIthikonI duSTa yukitaothI potAnA siddhAntarUpa dhananI rakSA kare che ane dareka AtmakalyANanI pravRttiomAM sadA sAvaceta rahe che. samaya samaye dhArmika kriyAo AdaravA mATe haMmezAM tatpara rahe che. mithyASTi ane zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 bhagavatIsUtre zAntikSAntyAdisenADhaya,-mokSasamrADadhiSThitam / paramAnandasandoha,-mahotsavavibhUSitam // 17 // yadA jJAnamahAsindhoH, prabhuhRttalavartinaH / bhaGga ucchalito bhAti, gaNizrutitaTe'mukam // 18 // dRSTikI parakha karanemeM bhI ve unake vyavahArAdi cihnoMko sUkSma dRSTise dekha kara nipuNa bana jAte haiM, ataH yaha bhagavatIsUtra eka nagarake samAna yahAM prakaTa kiyA gayA hai // 16 // anvayArtha-(zAntikSAntyAdisenADhayamokSasamrADadhiSThitam ) yaha bhagavatIsUtrarUpa nagara zAnti evaM kSAntyAdiguNarUpa senAvAle mokSarUpa samrAT se adhiSThita hai tathA ( paramAnandasandohamahotsavavibhUSitam ) paramAnandasandoharUpa mahotsavase vibhUSita hai| vizeSArtha-nagarameM rAjAkA nivAsa rahatA hai, grAmameM nahIM, nagarameM hI prAyaH pratidina koI na koI mahotsava bhI hotA rahatA hai, grAmameM nahIM / jaba yaha bAta hai to isI prakArase isa bhagavatIsUtrarUpa nagarameM mokSarUpa rAjAkA nivAsa hai-anya anadhikArIkA nahIM / paramAnandarUpa mahotsava hI yahAM hotA rahatA hai-duHkhAdikarUpa anutsava nahIM / tAtparya kahanekA yahI hai ki bhagavatIsUtrakI ArAdhanA karanevAle manuSyoM meM zAnti kSAnti Adi uttama guNa prakaTa ho jAte haiM // 17 // ___anvayArtha--(yadvA) athavA (amukaMm ) yaha bhagavatIsUtra (prbhuhsamyagdaSTine barAbara pArakhI emanA vyavahArAdi kAryone sUphamadaSTie upayoga karI AcaraNamAM nipuNa banatA hoya che. mATeja A bhagavatIsUtrane ahIM nagaranI 64bhA matAvyu cha. // 16 // anvayArtha--(zAntikSAtyAdisenADhayamokSasamrADadhiSThitam ) 2 matAsUtra rUpa nagara zAnti ane kSAnti Adi guNarUpa senAvALA mekSarUpI samrATTI vibhUSita che. tathA parama AnaMda sandoharUpa mahotsavathI bharapUra che. vizeSArtha-rAjAne nivAsa haMmezAM nagaramAM hoya che gAmaDAmAM nahi ane kaI nahine kaI hamezAM mahotsava ujavAtA hoya che. evI ja rIte bhagavatIsUtrarUpI nagaramAM mekSarUpa rAjAne nivAsa hoya che. parama AnandarUpa mahotsava paNa ujavAyA kare che.-dakhadardanuM nAma mAtra nahi. kahevAne artha e ke bhagavatIsUtranI ArAdhanA karanArA manuSyamAM zAnti zAnti Adi uttama guNe prakaTa thatA hoya che. 1LA manvayArtha - (yadvA) mane jI (amukam ) 2mA masatIsUtra (prabhuttalavartinaH) zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA [ maGgalAcaraNam ] yA pratyakSarAtnyasya, bhavinAmiSTapUrtaye / acintyamahimAvalyA, citracintAmaNIyate // 19 // 21 talavartinaH) bhagavAna ke hRdayatalameM rahe hue (jJAnamahAsindhoH) kSAnarUpa mahAsamudrakI (ucchalitaH bhaGgaH) uchalI huI eka taraGga hai jo ki (gaNizrutita bhAti) gaNadharoMke kAnarUpa tIra para Akara zobhA detI hai / vizeSArtha - yahAM yaha prakaTa kiyA gayA hai ki jisa prakAra mahAsamudra ke talase uchalI huI taraMga usake taTa para Akara Thahara jAtI hai, usI prakAra se bhagavAna ke antaHkaraNase dvAdazAGga jJAnarUpa mahAsamudrakI uchalI huI syAdvAdavANIrUpa taraGga gaNadharoM ke karNapradezameM A kara ThaharI hai / tAtparya kahanekA yaha hai ki dvAdazAGgarUpa jJAnasamudrake Adya karttA tIrthakara prabhu hI hote haiM, aura bAdameM tIrthaGkara kI vANIko hRdayaMgama karake zAstrakartA gaNadhara hote haiM / ataH isa bhagavatIsUtrameM sudharmA svAmIne jo viSaya pratipAdita kiyA hai vaha unakA apanA nijakA viSaya nahIM hai, kintu tIrthaGkaradvArA prakAzita viSaya hI isameM nibaddha kiyA hai| isaliye yaha svataH pramANabhUta honeke kAraNa vinA kisI saMdeha Adike grAhya hai, kyoM ki vItarAga, sarvajJa, hitopadezI tIrthaMkara prabhuke vacanoM meM nirdoSatA honeke kAraNa kisI bhI prakAra se visaMvAdakanA nahIM AtI hai // 18 // bhagavAnanA hRdayabhAM vasedA ( jJAnamahAsindhoH) jJAna35 bhaDAsamudranI ( ucchalitaH bhaGgaH ) uchajI rahelI meDa daDurI che ? (gaNizrutitaTe bhAti ) gaNudharonA ana3yI tIre AvIne zeAbhI uThI che. vizeSA----jevI rIte mahAsamudranA UMDANamAMthI uchaLI AvelI lahara samudranA kinAre AvI aTakI jAya che. tevIja rIte bhagavAna zrI mahAvIra svAmInA hRdayAraviMdamAMthI khAraaMganA jJAnarUpa mahAsAgaramAMthI uchaLI AvelI syAdvAdarUpa lahara gaNadharAnA kaNa pradezamAM AvIne thalI rahI che. kahevAne Azaya e che ke dvAdazAMgarUpa jJAnasamudranA Adya vidhAtA zrI mahAvIra bhagavAna teja che ane temanI vANI sAMbhaLIne zAsrarUpe janmAvanAra gaNadharo hAya che. tethIja bhagavatIsUtramAM sudharmAM svAmIe je je viSayA samajAvyA che te temanA potAnA nathI; paraMtu tirthaMkara bhagavAna dvArA kahevAelA viSayAnuMnirUpaNa che. eTalA mATe ja A svataH pramANabhUta hAvAthI niHsa Mdeha svIkArI zakAya che. kemake vItarAga, sarvajJa ane hitApadezaka prabhu mahAvIranAM vacanAmAM nirdoSapaNuM hAvAthI koI paNa prakAranA visaMvAda na hoya. // 18 // zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre anyUnAdhikametasya, padaM pratyekamuttamam / na hi nyUnAdhikaM tejaH, sahasrAMzoH prjaayte||20|| anvayArtha--(yadvA) athavA (pratyakSarAnyasya ) AtmAke guNa jo samyagdarzana Adika haiM unakI (acintyamahimAvalyA) acintyamahimAse yaha bhagavatIsUtra (bhavinAm ) bhavya jIvoMkI (iSTapUrtaye ) iSTapUrti karaneke liye (citracintAmaNIyate) adbhuta cintAmaNike jaisA hai| vizeSArtha-cintAmaNi ratna apanI acintyamahimAke prabhAvase haraeka yAcaka janakI pratyeka abhilASAkI pUrti kara detA hai, aisI jagatameM prasiddhi hai, parantu itanA hone para bhI usameM yaha zakti nahIM hai ki vaha jIvoMko mokSakI prApti bhI karA deve, kintu yaha bhagavatIsUtra aisA hai ki isake prabhAvase pratyakSa AtmAmeM samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra Adi mokSasAdhaka sadguNa utpanna ho jAte haiM, aura unake acintya prabhAvase AtmA apane iSTa arthakI-muktikI-prApti kara letA hai, ataH prasiddha cintAmaNikI apekSA yaha bhagavatIsUtra eka prakArakA adbhuta cintAmaNi hai // 19 // anvayArtha (etasya) isa bhagavatIsUtrakA (pratyekaM padaM ) pratyeka pad (uttamam ) nirdoSa hai aura (anyUnAdhikam ) nyUnatA aura adhikatAke manvayArtha (yadvA) ane. vaNI. (pratyakSarAlyasya) mAtmA sabhya zana vagere guNa che tenI (acintyamahimAvalyA) 2548pya bhaDibhI maryA mA mAtIsUtra (bhavinAmU) bhavya vAnI (iSTapUrtaye) sava 2chA pUrA 42vA bhATe (citracintAmaNIyate) mahamuta vitAmaNis135 che. vizeSArtha-cintAmaNi ratna pitAnA acijya mahimAnA prabhAva vaDe dareka yAcaka gaNa pratyeka abhilASA pUrNa kare che evI jagatamAM tenI prasiddhi che. paNa ATale prabhAva hovA chatAM enAmAM e zakita nathI ke te jIvAtmAonI mekSanI abhilASA pUrI zake; bhagavatIsUtra evuM che ke jenA prabhAvathI AtmAmAM samyagdarzana, samyaphajJAna ane sammacAritra Adi mokSasAdhaka saguNo utpanna thAya che. ane tenA adUbhuta prabhAvathI potAnI ISTa vastunI-mekSanI-prApti thAya che. ema prasiddha ciMtAmaNi ratnanI apekSAe A bhagavatIsUtra eka prakAranA adbhuta cintAmaNi che. 19 anvayArtha -(etasya) mA mAtIsUtranA (pratyekaM pada) pratye 54 (uttama) uttama-niSi cha. (anyUnAdhikam ) mAchApA tema adhi zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA [ maGgalAcaraNam ] amRtAmbunidherambu, samAsvAdayituH kRte / prasiddhataramAdhuryA bhavennyUnAdhikaM kimu ? // 21 // 23 doSa se rahita hai / (hi) bAta bhI ThIka hai ( sahasrAMzoH tejaH nyUnAdhikaM na prajAyate) sUrya kA teja apane svabhAvase kabhI bhI na jyAdA hotA hai aura na kamatI hotA hai / vizeSArtha - bhagavatI sUtrakA pratyeka pada sUtrake lakSaNa se yukta hai, ataH isakA pratyeka pada pramANopeta aura nyUnAdhika doSase varjita hai // 20 // anvayArtha - ( amRtAmbunidheH ambu) kSIrasAgara kA jala (samAsvAdayituH kRte) AsvAdana karane vAle ke liye (prasiddhatara mAdhuryA) prasiddhataramAdhurIse (nyUnAdhikaM bhavet kimu ) kyA nyUnAdhika ho sakatA hai ? arthAt kabhI nahIM // vizeSArtha - kSIra sAgarake jalameM yaha khUbI hai ki vaha pInevAle choTe baDoMke liye kisI bhI prakArase apanI madhuratAse na nyUna hotA hai aura na adhika hotA hai - jaisI mAdhurI - miThAsa usameM choTeke liye hai vaisI hI mAdhurI- miThAsa usameM baDeke liye bhI rahatI hai| isI prakAra bhagavatI sUtrakA pratyeka pada apanI guNagarimArUpa mAdhurI - miThAsa se bharA hai| jo koI nahi teSu (hiH) re ( sahasrAMzoH tejaH nyUnAdhikaM prajAyate ) sUryanuM tena potAnA svabhAvathI kAI vakhata paNa vastu AchuM thatuM nathI. vizeSArtha - ----A bhagavatIsUtranA pratyeka padma uttama lakSaNamAM sabhara heAya che. ane cAgya hAya che.--emAM AchA temaja adhikapaNAnA doSarahita hAya che. anvayArtha - ( amRtAmbunidheH ambu ) kSIra sAgaranuM 4 ( samAsvAdayituH kRte ) thoDA pazu AsvAda aranArane bhATe ( prasiddhatara mAdhuryA) lenI bhiThAza prasiddha che tevI ( nyUnAdhikaM bhavet kimu ) sochAvattAyAlu' uhI hoya 'bha3 ?.... arthAt nahi. vizeSA--jenI miThAza prasiddha che tevA kSIra sAgaranA jaLane pInAra sane....pachI te bALaka hoya ke vRddha hAya; evA sahu koine tenI mIThAzamAM kadI paNa pheraphAra paDatA nathI. vRddhane mIThAza vadhu ke bALakane AchuM' evu kazuMja hAtuM nathI. kSIrasAgaranA jaLamAM miThAza paNa ochAvattApaNA jevI hAtI nathI. evIja rIte bhagavatIsUtranAM pratyeka pada peAtAnI adbhuta guNArUpa mAdhurIthI bharapUra che. tenuM sevana karatA-adhyayana karatA koipaNa manuSya khALaka zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 bhagavatIsUle yathA kAmagavI sarva,-prANinAM kAmapUrikA / tathA bhagavatI zaGkA,-rahitaM pratibhAsate // 22 // prAcInA vA navIneti, kAmadhenuna kathyate / kintu sarvottamaM kSIraM, pIyate'syAH sudhopamam // 23 // bar3A yA choTA isake eka padakA bhI Asevana karatA hai usake prati yaha apanA pUrNa prabhAva prakaTa karatA hai-nyUnAdhika nahIM // 21 // __ anvayArtha-(yathA) jisa prakArase (kAmagavI) kAmadhenu (sarvaprANinAM kAmapUrikA) samasta prANiyoMkI samasta icchAoMko pUrNa kara detI hai (tathA bhagavatI) usI prakArase yaha bhagavatIsUtra hai aisA (zaGkArahitaM pratibhAsate ) zaGkAhita jJAta hotA hai / vizeSArtha-yaha jagata mAnatA hai ki aisA hI svabhAva honese sevita kAmadhenu prANiyoMke samasta manorathoMko pUrNa kara detI hai, isI prakAra se yaha bhagavatImatrarUpa kAmadhenu apane ArAdhakoM ke mokSa prApta honerUpa manorathako siddha kara detI hai, isa viSayameM zaGkA karane jaisI koI bAta hI nahIM hai // 22 // ____ anvayArtha-(kAmadhenuH prAcInA navInA vA iti na kathyate ) yaha kAmadhenu naI hai athavA purAnI hai, isa prakArakA vyavahAra usameM nahIM kiyA jAtA hai, kintu ( asyAH sudhopamam kSIraM pIyate) isakA kevala amRtatulya dUdha hI piyA jAtA hai // 23 // vRddha ne eka pada paNa bhaNavA thakI tenI taraha pitAne pUrNa prabhAva prakaTa kare che. jarApaNa ochAvattApaNuM nathI hotuM. 21 manvayArtha - (yathA) ma (kAmagavI) madhenu (sarvaprANinAM kAmapUrikA) samasta prANImAnI sAmAne pUrNa rI mAve cha (tathA bhagavatI) tamanA lagatIsUtra 55 cha. me (zaMkArahitaM pratibhAsate) 22hita ya cha. vizeSArtha-A jagatamAM jema kahevAya che ke kAmadhenu e dareka prANInI sarva IcchA-AkAMkSAo pUrI kare che evI ja rIte A bhagavatIsUtra tenA ArAdhakenI mokSaprApti karavAnI IcchAne paNa siddha karI Ape che. ane te niHzaMka che. rerA anvayArtha -(kAmadhenuH prAcInA vA navInA vA iti na kathyate) madhenu navI cha atha te puzI cha mevI zate tene viSe 4uvAtuM nathI. paratu (asyAH sudhopamaM kSIraM pIyate) tenuM 4 mabhRtasabhuM hudha pAna 42vAbhA mAve ch.||23|| zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA [ maGgalAcaraNam ] evaM bhagavatIsAraH, sevyate matizAlibhiH / tatprAcIna navInatve, acintadbhirmahojjvalaH // 24 // 25 anvayArtha - ( evaM ) isI tarahase ( mahojjvalaH ) mahojjvala- nirdoSa ( bhagavatIsAraH) bhagavatI sUtrakA sAra tatva (matizAlibhiH) matimAn puruSoM dvArA (sevyate) sevita kiyA jAtA hai| kintu ve ( tatprAcInanavItve acintadbhiH) isake sevana karate samaya yaha vicAra nahIM karate haiM ki yaha purAnA hai athavA yaha navIna hai / vizeSAtha- kAmadhenu prAcIna hai isaliye isakA dUdha acchA hogA, aura navIna hai isa liye isake dUdhameM antara hogA, aisA kAmadhenukA dUdha pIte samaya vicAra nahIM hotA hai, kyoMki kAmadhenu cAheM prAcIna ho cAhe navIna ho usakA to dUdha amRtake samAna hI hotA hai-vaha kisI bhI avasthAmeM apane svabhAvako nahIM chor3atA hai, isI prakAra se bhagavatIkA sAra tattva- jo purAnA hogA vaha uttama - nirdoSa hogA aura jo navIna hogA vaha vaisA nahIM hogA, aisA vicAra buddhizAlI nahIM kiyA karate haiM, kyoM ki vaha to kisI bhI avasthAmeM sevita hone para unheM amRtarUpa muktikA kAraNa honese amRtake hI samAna phala detA hai ||24|| manvayArtha - ( evaM ) bhevI rIte (mahojjvalaH ) nirdoSa-ati zubhra ( bhagavatI sAraH ) lagavatIsUtro sAratattva ( matizAlibhi: ) buddhizANI puruSo vaDe ( sevyate ) sevAya che. paraMtu ( tatprAcInanavInatve acintadbhiH ) tenuM sevana uratI vakhate tenI prAcInatA ke navInatA viSe vicArAtuM nathI. vizeSA--kAmadhenu purANA samayanI hAvAthI tenuM dUdha sArUM haze, ane te navI che mATe tenA dUdhamAM koi pharaka haze, evI rItanA vicAro kAmadhenunA dUdha pItI veLAe nathI thatA heAtA, kAraNa ke kAmadhenu prAcIna hai| ke arvAcIna, paraMtu tenu dUdha tA hamezAM amRtasamuM phaLadAyI hAya che ja. evIja rIte bhagavatIsUtranAM tattva junAM-purANAM che mATe uttama nirdoSa, ane navAM che mATe kAMika pheraphAravALAM, athavA tA evA niha hAya, evI vicAraNA buddhizALI puruSA karatA nathI hAtA. kemake tee jANe che ke te kaI paNa sthitimAM hAvA chatAMye tenA adhyayana temaja sevanathI amRtasamI mekSaprApti karAvanAra hovAthI abhRtasamAna Aye 4. // 24 // bha0 4 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saha yathA kalpataroH puSpaM, jIrNatAnavatAcyutam / tathaitasyApi sUtrasya pratyakSara mudIkSyatAm ||25|| bhagavatI sUtre anvayArtha - (yathA) jaise ( kalpataroH puSpaM) kalpavRkSakA puSpa (jIrNatAnavatAcyutam ) jIrNatA aura navInatA se rahita hai (tathA) usI prakAra se ( etasyApi sUtrasya ) isa bhagavatIrUpa sUtrakA bhI ( pratyakSaram udIkSyatAm ) pratyeka akSara jAnanA cAhiye / vizeSArtha - - kalpavRkSakA puSpa kisI bhI avasthAmeM na jIrNa hotA hai| aura na navIna hI / vaha to sadA ekarasa rahatA hai| aisA kyoM hotA hai to isameM vastukA svabhAva hI aisA hai, yahI uttara hai / isI prakAra se isa reader bhI pratyeka akSara na jIrNa hotA hai aura na navIna hotA hai, vaha to tIrthakara paraMparA se jaisA calA AyA hai vaisA hI hai / jIrNatA aura navInatA, ye pArasparika sApekSa zabda haiN| jahAM jIrNatA nahIM vahA~ navInatA nahIM, aura jahAM navInatA nahIM hai vahAM jIrNatA bhI nahIM haisadA ekarUpatA hai | ataH isake arthameM kisI bhI prakAra se anyathA pana nahIM A sakatA hai| yadi yahAM para aisI AzaMkA kI jAve ki zabda to svayaM apane abhidheyArthakoM prakaTa karate nahIM haiM, unakA abhidhe anvayArtha - (yathA kalpataroH puSpaM ) prema utpavRkSanuM sa ( jInatAnavatA cyutam ) karNutA bhane naveohitapANu rahita che. (tathA) tevI rIte ( etasyApi sUtrasya) mA sUtranA ( pratyakSaram udIkSyatAm ) pratye akSara laguvAM leI me. vizeSA--kalpavRkSanAM puSpa kAI paNa sthitimAM nathI jINu thatAM ke nathI navAM thatAM. te te haradama hariyALAM rahe che. Ama thavAnuM kAraNa e che ke tenA eve svabhAva ja hoya che. bhagavatIsUtranA pratyeka akSaranuM paNa ema ja che. kAi emAM navIna hAtA nathI athavA junA thatA nathI, eTale ke navA umerAtA nathI ke junA kADhI nAkhavAmAM AvatA nathI. kemake te te titha karAnI para'parAthI utarI AvelA che, ane asala svarUpamAM che. jINutA ane navInatA e pArasparika sApekSa zabdo che. jyAM jINutA nathI tyAM navInatA nathI ane jyAM navInatA nathI tyAM jINu tA nathI. sadA ekarUpatA che. mATe enA arthAMmAM kAipaNa prakAranuM judApaNuM nahi AvavuM joie, vaLI jo ahI evI AzaMkA sevavAmAM Ave ke zabda te svayaM svaarthI prakaTa karI zakatA nathI, ene abhidheyAtha zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ maGgalAcaraNam ] asyArthataH phalaM yatsyAt, pAThapAThanataH zruteH / tattadAsaktacittAnAM mAnavAnAM prajAyate // 26 // pramendrakA TIkA 27 yArtha to unake prayoktAkI vivakSAke anusAra prakaTa hotA hai, ataH yadi prayoktA nirdoSa hai to unakA vAcyArtha bhI nirdoSa mAnA jAvegA, aura yadi prayoktA sadoSa hai to unakA vAcyArtha bhI sadoSa hai, aisA mAnA jaavegaa| jaba aisI bAta hai to phira yahAM bhagavatIke pratyeka akSarako kalpavRkSa ke puSpa samAna ekarasa kaise kahA gayA hai ? so isakA uttara yaha hai ki yahAM jo bhagavatIsUtrako ekarasa batalAyA gayA hai vaha tIrthaMkara pratipAdita honeko apekSAse hI batalAyA gayA hai| vaise to padArtha pariNAminitya mAnA gayA hai| ekarasa kahanekA tAtparya yahI hai ki usake artha meM kisI bhI kAlameM anyadhApane kI AzaMkA nahIM ho sakatI hai| pramANase abAdhita arthakA hI yaha pratipAdana karatA hai / / 25 / / anvayArtha - - ( asya arthataH ) isa bhagavatIsUtra ke arthacintanavanase tathA (pAThapAThanataH zruteH) paThanapAThana se aura zravaNa karane se ( yatphalaM sthAt) jo phala prApta hotA hai (tat) vahI phala ( tadAsaktacittAnAM mAnavAnAM prajAyate) isa bhagavatI sUtra meM zraddhA rakhanevAle manuSyoMko bhI hotA hai| tA tenA prayAga karavAvALAnI marajI mujaba thAya che. mATe jo prayAkatA niSi che teA ane kahevAnA a nirdoSa mAnavAmAM Ave. ane jo prAkatA sadoSa che te tene kahevAnA a paNa sadoSa ja mAnavAmAM Ave, te jo emaja che. teA pachI ahIM bhagavatIsUtranA pratyeka akSarane kalpavRkSanA puSpa samAna eka rasa kevI rIte kahevAmAM AvyeA che, te enA uttara e che ke te zrI tirthaMkara bhagavAnadvArA pratipAdita hAvAnI apekSAe khatAvavAmAM AvyAM che. ema te padArthane piraNAminitya mAnyA che. ekarasa kahevAno Azaya e che ke enA arthAMmAM koi paNa kALamAM anyathApaNuM thavAnI AzaMkA hatIja nathI. pramANathI abAdhita anAja e pratipAdana kare che. 2pA anvayArtha - ( asya arthataH ) mA bhagavatIsUtranA artha yintavana aranArane, tathA ( paThanapAThanataH) zrute: lazunArane tthA lAvanArane tthA sAMlajanAra bhAnavIne ( yatphalaM syAt ) ne ija bhaNe che ( tat ) teIsa ( tadAsaktacittAnAM mAnavAnAM prajAyate) temAM pUrNA zraddhA rAmanArane pazu bhaNe che. zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIskhe vizeSArtha-isa bhagavatI sUtrakI hI aisI mahimA hai ki jo phala isake artha cintavanakartAko prApta hotA hai, jo phala isake paThanapAThana kartAko aura zravaNa karttAko prApta hotA hai, vahI phala isameM zraddhA rakhanevAleko bhI hotA hai| yadi koI yahAM para aisI AzaMkA kare ki " amRta" Adi zabdakA artha cintavana karanese yA amRtakI prazaMsA par3hanese yA paDhAnese yA amRta zabdake sunanese tRpti honerUpa phalakI prApti to kahIM dekhI hI nahIM jAtI hai phira Apa aisA kathana kisa kAraNase kara rahe ho ? to isakA uttara yahI hai ki bhagavatI sUtrakI hI yaha aisI mahimA hai, isake liye kahA jA sakatA hai kiimalI lIMbU Adi padArthoM ke dekhane para yadi jIbhameM pAnI A jAtA hai to isameM tarkavitarka karane jaisI bAtahI kyA hai / yaha to padArthoMkA apanA 2 nijakA svabhAva hai, koI isa svabhAvavAlA hotA hai aura koI isa svabhAvavAlA nahIM hotA hai / bhagavatI sUtrakA artha cintavana karate samaya azubhopayogase cittavRtti haTakara zubhopayogameM A jAtIhai isase puNyaprakRtiyoMmeM anubhAga aura sthiti adhika par3atI hai, aura pApaprakRtiyoMke rasameM aura sthitimeM mandatA A jAto hai, isI tarahase jo isakA tanmaya hokara paThana pAThana karate haiM aura zravaNa karate haiM unheM vizeSArtha--A sUtrane e mahimA che ke je mAnava enuM artha cintavana karate je phaLa meLave che teja phaLa tenuM adhyayana karanAra athavA tene zraddhApUrvaka ekAgracitte sAMbhaLanAra mAnavane paNa eja phaLa prApta thAya che. ahIM koIne sevA mA utpanna thAya OM 'amRt'-24shn| ma yintavana 42 // 2 puruSa--athavA tenI (amRtanI) prazaMsA vAMcato athavA bhaNata puruSa tathA tene sAMbhaLate puruSa amRtarUpa rasa-phaLathI tRpti meLavI zakyo hoya ema dekhI zakAto nathI te Apa A viSe ema kema kahI zake? te tene javAba e che ke A bhagavatIsUtrane mahimA akaLita ane akathya che. AMbalI-lIMbu vagere padArthonI upara phakata daSTi paDavAthI ja meMmAM pANI chuTe che te A bAbata viSe tarkavitarkanI jarUra kema hoI zake ? kemake dareke dareka padArthanA judA judA svabhAva hoya che; bhagavatIsUtranA artha cintavana karatI veLAe mAnavInI mAna sika vRttio anya vicAramAMthI zubha vicAramAM parovAya che, jethI puNya prakRtiomAM anubhAga ane sthiti adhika paDe che. ane pApaprakRtionA rasamAM maMdatA AvI jAya che. tema tema tanmaya banIne je enuM paThana pAThana kare che athavA zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - prameyacandrikA TIkA [ maGgalAcaraNam ] kalAdharaH kalAyuktaH, zItalaiH kiraNeriva / svapAThAdyairidaM sUtra, zItayatyakhilaM jagat // 27 // bhI yaha phala prApta hotA hai| isa apekSAse yahAM para arthacintavana kartAko zravaNa kartAko aura isameM zraddhA rakhanevAleko samAna phalabhAgI prakaTa kiyA hai|||26|| ___ anvayArtha-(iva) jisa prakAra (kalAyuktaH) apanI saMpUrNa kalAoM se yukta (kalAdharaH) candramA (zItalaiH kiraNaiH) zItala kiraNoMse (akhilaM jagat) samasta saMsArako (zItayati) zItala karatA hai-zAMti detA hai, isI prakAra (idaM sUtram) yaha sUtra (svapAThAdyaiH) apanI paThanapAThana AdirUpa kiraNAvalise saMsArako zAMti pradAna karatA hai| vizeSArtha--candramAkA svabhAva yahI hai ki vaha saMtapta saMsArako apanI zItala kiraNAvali dvArA zItalatA pradAna karatA hai, isI prakAra matavyAmohase azAnta yA saMtapta bane hue jIvoMko, athavA viSaya kaSAya Adike saMsargase AtmAke kalyANase vimukha honeke kAraNa durgatike duHkhoMko sahate 2 saMtapta hRdaya bane hue prANiyoMko yaha sUtra apanI syAdvAdamaya kathanazailIrUpa zItala kiraNAvalise virodhamathanarUpa zAMtiko, athavA paThana pAThana Adi dvArA sanmArgaprakAzaka samyagjJAnarUpa zAMtibhAvako pradAna karatA hai // 27 // ekAgra mane zravaNa kare che teone paNa eja phaLanI prApti thAya che. eja apekSA anusAra ahIM ciMtavanakAra, bhaNanAra ane bhaNAvanAra athavA tenA zrotAne samAnAnotA zAvyA cha. // 26 // anvayArtha ---(iva) bha (kalAyuktaH) sapUrNa 46nI pAse che te (kalA dharaH) candrabhA. (zItalaiH kiraNaH)zAta ThiNe! 43. (akhilaM jagat ) mA samasta sasArane (zItayati) zIta nAva cha-zAMti arSe cha.ye 24 rIte (idaM sUtra) yA sUtra (svapAThAdyaiH ) potAnA 54napAna mA3i5 risaDathI sasArane zAMti pradAna kare che. vizeSArtha--candrane jAtisvabhAva che ke sArA divasanI tapI uThelI dharatIne pitAnI zItaLa kiraNadhArA vaDe zAnti pamADavI-tevIja rIte matamatAMtarathI azAnta banelA, athavA viSayakaSAya AdinA saMsargathI AtmakalyANanA mArgathI vimukha banI jaI durgatinA duHkha sahana karatA karatAM takhta banelAM prANIone A sUtra potAnI syAdvAdamaya kathana zilI rUpa zItaLa kiraNa vaDe prazAMta kare che, ane bhaNavA bhaNAvavA AdidvArA sadumArga prakAzaka samyakrajJAnarUpa zAMti lA mahAna 42 cha. // 27 // zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsatre yathA sparzamaNisparzAdAyasaM yAti hematAm / tathA'syApyaMzapAThAdyAcchAzvatI siddhimshnute||28|| ___ anvayArtha--(yathA) jisa prakAra ( sparzamaNisparzAt ) pArasamaNike sparzase (Ayasa hematAm yAti) lohA suvarNarUpa ho jAtA hai (tathA) usI prakArase (asyApi aMzapAThAdyAt zAzvatI siddhiM) jIva isake bhI aMzamAtrake paThana pAThana Adise zAzvatI siddhiko-muktiko (aznute) prApta karaletA hai| vizeSArtha--pArasamaNimeM aisA hI svabhAva hai ki jisake kAraNa usake sparzamAtrase hI lohA apanI loharUpa avasthAkA parityAga kara suvarNarUpa paryAyAntarako dhAraNa kara letA hai, isI prakArase isa bhagavatIsUtrakA bhI aisA svabhAva hai ki jo sacce mana vacana kAyakI ekAgratAse isake eka aMzabhUta padAdikake paThana pAThanase avinazvara muktirUpa lakSmIkA svAmI SanajAtA hai / tAtparya kahanekA yahI hai ki isake aMzamAtrake pATha Adise bhI mithyAtvakA abhAva hokara jIvameM samyagjJAnakA AvirbhAva ho jAtAhai, aura usake AvirbhUta hote hI samyakcAritrakI pUrNa ArAdhanAse vahI jIva tadbhavase athavA anya bhavoMse muktizrIkA khAmI bana jAtA hai // 28 // ankyAtha-(yathA) bha (sparzamaNisparzAt) pArasamaNinA 25zathI (AyasaM hematAm yAti) soma3 sonA35 mane cha. (tathA) tevI zate (asyApi aMza pAThAdyAt zAzvatI siddhiM ) 2 (sUtra)! AAmAtra 54napAna mA 42pAthI zAzvata siddhine (azrute) meNave che. vizeSArtha-jema pArasamaNine pitAne svabhAva che ke pitAnA saMgharSa mAtrathI lekhaMDa jevAne paNa suvarNanI TimAM lAvI mUke che. tevI rIte mana vacana ane kAyAnI pUrNa ekAgratAe cagya rIte A bhagavatIsUtranuM aMzamAtra paNa adhyayana karanAra, karAvanArane avinAzI mukitarUpa lakSamInA svAmI banAvI mUke che. kahevAnuM tAtparya e ke sUtranA DAka paNa vAMcanane kAraNe mithyAtvane abhAva thaI jIvAtmAmAM samyakajJAnane astitva pedA thAya che. ane temAM vAsa thavAthI sammacAritranI pUrNa ArAdhanA vaDe jIvAtmA teja bhavathI athavA bIjA bhavothI mekSanA pathagAmI thaI vijetA banI jAya che. mArA zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - prameyacandrikA TIkA [ maGgalAcaraNam ] 31 pItaM kSIrAmSudhe ramivaitat paThitaM jagat / sarva tarpayate nUnamAnIcAtsajanAvadhi // 29 // TIkyate punarapyeSA, TIkitA'pItarairbudhaiH / garuDena gate mArge, kiM nAnyairgamyate khagaiH // 30 // anvayArtha--(pItaM ) piye gaye (kSIrAmbudheH nIraM iva) kSIra sAgarake jalakI taraha ( paThitaM etat ) paThita yaha bhagavatIsUtra (nUnaM AnIcAt sajjanAvadhi sarva jagat tarpayate ) niyamase nIca puruSase lekara sajjana puruSa taka samasta jagat ko AtmazAMti pradAna karanA hai| vizeSArtha-jisa prakAra nIca puruSa yA sajjana puruSa kisI bhI puruSake dvArA piyA gayA kSIrasAgarakA jala unheM AtmazAnti-Ananda pradAna karatA hai, Ananda pradAna karane meM vaha bhedabhAva nahIM rakhatA hai-ekarUpameM apanA guNa prakaTa karatA hai, usI prakArase isa bhagavatIsUtrako jo bhI koI paDhe, paDhAve, sune, sunAve, athavA cintavana kare-cAhe vaha jAtyAdise nIca jana kyoM na ho to bhI usako zAMti-AtmAnanda-hI detA hai| UMcanIcake bhedako yaha nahIM dekhatA hai / yaha to apane pratyeka sevanakartAko ekarUpase hI satata AnandakI dhArA bahAnemeM thoDIsI bhI kasara nahIM rakhatA hai // 29 // mankyA --(pItaM) pIpA (kSIrAmbunidheH nIra iva) kSI2 // 12 // pAnI sabhAna (paTitaM etat ) paThita 2sUtra (nUnaM AnIcAd sajjanovadhi sarva jagat tarpayate ) nIya puruSathI bhaia Haran puruSa sudhI samasta ne AtmazAMti pradAna kare che. vizeSArtha-jema kSIrasAgaranuM jaLapAna karatAM nIca athavA sajajana puruSane AnaMdapradAna jarA paNa bhedabhAva rAkhyA vinA ekaja rUpe kare che-ekaja rIte ane keTInA jIvAtmAne zAMti bakSe che, evI ja rIte bhagavatIsUtrane keIpaNa keTine mAnavI-nIca agara te sajajana bhaNe bhaNAve-sAMbhaLe saMbhaLAve athavA citavana kare, tene paNa paramazAMti ane anaMta AnaMda Ape che.--AnaMda paNa ekaja rUpe bane keTIvALA meLave che. nIca ane sajajanane bheda ahIM nathI Doto, mAna pradhAnanI dhAsatata bhane alita par3atI 29 cha. // 28 // zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIkhane jainI sarasvatIM natvA, ghAsIlAlo yathAmati / vyAkhyAprajJaptisUtrasya, kurve prameyacandrikAm // 31 // ____ anvayArtha-(itaraiH budhaiH TIkitA'pi eSA punaH TIkyate) yaha bhagavatI sUtra yadyapi pahile anya vidvAnoM dvArA TIkAyukta kiyA gayA hai phira bhI maiM vrati ghAsIlAla isake Upara aura bhI TIkA likhatA huuN| (garuDenagate mArge kiM anyaiH khagaiH na gamyate) kyA garuDake dvArA gaye hue mArgameM anya pakSI nahIM jAtA hai ?, arthAt jAtA hI hai| vizeSArtha--garuDa ke dvArA gaye hue mArga para anya pakSiyoMko nahIM nikalanA cAhiye, aisI jaise koI bAta nahIM hai, usI prakArase anya AcAryoM dvArA isa bhagavatIsUtrakI TIkA kI gaI hone para mujhe isakI TIkA nahIM karanI cAhiye, aisI bhI koI bAta nahIM hai| pratyuta garuDa dvArA saMcAlita hue morgameM jaise anya pakSiyoMkA gamana sulabha ho jAtA hai, usI prakArase anya AcAryoM dvArA isa bhagavatIsUtrakI TIkA ho jAnepara mujhe bhI isakI TIkA karane meM sulabhatA rhegii| isI abhiprAyase meM isakI TIkA likhatA hUM // 30 // jinavANIko namaskAra karake maiM ghAsIlAla muni bhagavAnakI vANIke vazavI ho kara merI matike anusAra vyAkhyAprajJapti-bhagavatIsUtrakI prameyacandrikA nAmakI TIkA racatA hUM // 31 // manvayArtha-(itaraiH budhaH TIkitA'pi eSA punaH dIkyate) mA mAtI satranI TIkA bIjA keTalAka mahApuruSoe karelI che. tema chatAM huM ghAsIlAla bhanita 52 21 sa chu. (garuDena gate mArge ki anyaiH khagai na gamyate) garUDathI javAelA mArge zuM bIjA paMkhI na jaI zake ?arthAtu-jaI zake che. vizeSArtha-garUDanA prasthAnamAge koI pakSI na jaI zake evo bAdha nathI, tevI rIte bIjA AcAryoe A bhagavatIsUtranI TIkA karI hovA chatAM hAre TIkA nahi karavI. evuM kAMI nathI. garUDa dvArA javAelA mArge bIjA pakSIone javAnuM sulabha thaI paDe che tema bIjA AcAryo dvArA racAelI A bhagavatIsUtranI TakAthI hane paNa TIkA karavAmAM sulabhatA raheze evA abhiprAya huM TIkA lakhavA prerA chu // 30 // zrI jinezvaranI vANIne namaskAra karIne huM ghAsIlAla muni zrI mahAvIra prabhunI vANIne AdhIna rahI mahArI AvaData anusAra vyAkhyAprajJapti-bhagavatIsUtranI prameyacandrikA nAmanI TIkA racuM chuM. 31 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 1 0 1 sU0 1 avataraNA 33 vijitarAgadveSAdisarvaklezo bhagavAn zrI mahAvIro jIvAn saMsAra-pakamagnAn samuddhA svagaNadharebhyo mithyAtvatimirapraNAzakaM, zraddhAjyoti prakAzakaM, tatvAtattvavivecakaM, pIyUSapAnamiva hitAvahaM, caJcaccandracandrikAmiva hRdayAhlAdakaM, svapnadRSTavastunaH punarjAgradavasthAyAM tallAbhavatpramodajanakaM, bhUmigatanidhAnaprAptimiva mukhajanakaM, sakalasantApahArakaM saMsArasAgarataraNataraNiM, mithyAtvatimiraharaNadhumaNiM, svargApavargamukhacintAmaNi, kSapakazreNisaraNiM, karmaripudamanIM, kevalajJAna kevaladarzana hindI anuvAda jinhoMne rAgadveSa Adi samasta klezoMko acchI taraha jIta liyA hai aise bhagavAn mahAvIra prabhune saMsArarUpa paGka (kIcaDa) meM phaMse hue jIvoM kA uddhAra karaneke liye apane gaNadharoMko dvAdazAGgIrUpa prava. cana kA upadeza diyaa| yaha dvAdazAGgIrUpa pravacana mithyAtvarUpa aMdhakAra kA vinAzaka hai| zraddhArUpa jyoti kA prakAzaka hai / tattva aura atattva kA vivecaka hai| amRtapAna ke samAna hitAvaha (hitakAraka) hai| camakate hue candramAkI cAMdanIke samAna hRdaya kA AlhAdaka hai| svapna meM dekhI huI vastukI jAgRta avasthAmeM prAptike samAna atyaMta pramoda bhAvakA janaka hai| nidhAna meM rahI huI vastu ke lAbha hone ke samAna sukha kA janaka hai| samasta saMtApako dUra karane vAlA hai| saMsArarUpa samudrako pAra karane meM naukAke samAna hai| mithyAtvarUpa gADha andhakAra ko naSTa karane ke liye sUrya ke jaisA hai| svarga aura mokSake sukhoM ke dene meM | gujarAtI anuvAda jemaNe rAgadveSa Adi samasta kalezane sArI rIte jItI lIdhA che evA mahAvIra prabhue saMsArarUpI kAdavamAM phasAyelA jInA uddhArane mATe pitAnA gaNadharene dvAdazAMgIrUpa pravacanane upadeza dIdhe. A dvAdazAMgIrUpa pravacana mithyAtva rUpI aMdhakArane nAza karanAra che. zraddhArUpa jyoti pragaTAvanAra che, tatva ane atatvanuM vivecaka che, amRtapAna samAna hitakAraka che, camakatA candranI cAMdanInI jema hadayane praphullita karanAra che, svamamAM dekhelI vastunI jAgRta avasthAmAM prApti thatAM jeTalo AnaMda thAya eTale AnaMda-sukha denAra che. keI khajAnAnI prApti thatAM jevuM sukha maLe tevA sukhanuM janaka che, samasta saMtApane dUra karanAra che, saMsAra rUpI samudrane pAra javA mATe nAva samAna che, mithyAtvanA gADha aMdhakArane nAza karavA mATe sUrya samAna che, ane svarga ane mokSanAM sukha bha05 zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre jananI, karmarajaHpakSAlane jalamiva, bhogabhujaGganivAraNa mantramiva, karmaghanAghanavikIraNe pavanamiva, kevalajJAnabhAskaraprakaTane prAcIdizamiva, sAdhanantamuktisAmrAjyAbhilaSitaprAptau kalpatarumiva dvAdazAGgarUpaM pravacanaM sNdidesh| cintAmaNiratnake tulya hai| bhagavAna mahAvIra dvArA upadiSTa yaha dvAdazAGgIrUpa pravacana kSapakazreNI para pahuMcaneke liye eka sundara mArga hai| karmarUpa zatruoMko damana karane vAlA hai| kevalajJAna, kevala darzanako utpanna karane vAlA hai| dhUli jisa prakAra jalase prakSAlita kI jAtI hai usI prakAra yaha bhI karmarUpa dhUliko dho detA hai| maMtrase jisa prakAra sokA nivAraNa hotA hai, usI prakAra isase bhI sAMsArika bhogoMrUpI sokA nivAraNa hotA hai| pavana jisa prakAra AkAzagata meghoMke paTalako ur3Akara titara-bitara kara detA hai usI prakAra yaha bhI karmarUpa meghapaTalako AtmA se bilakula vikhera kara titara-bitara kara detA hai| jisa prakAra bhAskarako pUrvadizA janma detI hai usI prakAra isase bhI kevalajJAna rUpa bhAskarakA janma hotA hai| kalpavRkSa jisa prakAra yAcakajanoMko abhilaSita padArthakI prApti karAtA hai usI prakAra yaha bhI dvAdazAGgIrUpa pravacana bhI apane sevanakartAko sAdi ananta muktike sAmrAjyarUpa abhilaSita arthakI prApti karAtA hai| devAmAM cintAmaNi ratna samAna che. bhagavAna mahAvIra dvArA upadiSTa A dvAdazAMgI rUpa pravacana kSapakazeNI para pahoMcavA mATe eka suMdara mArga che, te karmarUpa zatraonuM damana karanAra che, ane kevaLajJAna, kevaLadarzana utpanna karanAra che. jema pANInI madadathI vastuparanI raja dhoI zakAya che tema te karmarUpa rajane dhoI nAkhe che. jema maMtrathI sarpanuM nivAraNa karI zakAya che tema tenI madadathI sAMsArika bhago rUpI sarponuM nivAraNa thAya che. jevI rIte pavana AkAzamAM rahelA meghapaTalane vera-vikhera karI nAkhe che tema A dvAdazAMgIrUpa pravacana paNa karmarUpa meghapaTalane AtmAthI taddana alaga karIne vera-vikhera karI nAkhe che. jevI rIte pUrva dizA bhAskara (sUrya)ne janma Ape che, tevI rIte A bAra aMgarUpa pravacana dvArA paNa kevalajJAnarUpa sUryane janma thAya che. jevI rIte kalpavRkSa yAcakane icchita padArthanI prApti karAve che tevI rIte A dvAdazAMgIrUpa pravacana paNa tenuM sevana karanArane sAdi (Adi sahita) anaMta (aMtarahita) muktinA sAmrAjyarUpa Icchita arthanI prApti karAve che. zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shrafter TIkA za. 1 u. 1 sU0 1 avataraNA 35 tIrthakarakRpayA labdhavividhalabdhirguNanidhiH zrIsudharmA svAmI tadeva pravacanaM svamanasi saMkalayya sarvalokopakArArtha svaziSyAya zrIjambUsvAmine samupAdizat / tatra - jIvAjI vastrasamayaparasamayAdivastustomamarUpakasamavAyAkhyacaturthAGgasya ni paNaM kRtvA tadanukramamA 'viAhapannattI' ityAkhyaM ' bhagavatI - tyaparanAmakaM paJcamAGgaM prarUpayati / etenArvAcInavacanarUpe tAdRzazabdAtmakAgame lokAnAM vizvAso na bhavediti zaGkApi nirAkRtA, arthatastIrthakareNopadiSTatayA tasya vigatarAgadveSasya vacasAM prAmANikatvAt / 9 tarakI kRpAse vividha labdhiyAM jinheM prApta huI haiM, aura jo aneka guNoMke bhaMDAra haiM aise zrI sudharmAsvAmIne usI pravacanako apane manameM saMkalita karake samasta jIvoMkA isase upakAra ho isa nimitta apane ziSya zrI jaMbU svAmIko isakA upadeza kiyaa| isake pahile unhoMne jIva, ajIva, svasamaya parasamaya Adi vastusvarUpake prarUpaka cauthe aGga samavAyAGgakA nirUpaNa kiyaa| bAda meM kramaprApta 'viAhapannattI' nAmaka isa paMcama aGgakA ki jisakA dUsarA nAma bhagavatI hai, prarUpaNa kiyA hai| isase " arvAcIna vacanarUpa tAdRzazabdAtmaka AgamameM lokoMko vizvAsa nahIM hogA " aisI zaMkA bhI nirmUla ho jAtI hai| kyoMki isake arthase karttA to tIrthakara hI haiN| unhoMne hI ardhataH ise upadiSTa kiyA hai| unake vacanoMmeM kisI bhI prakArase rAgadveSa hotA nahIM hai, kyoM ki vItarAga nirdoSa hote haiM, isaliye unake vacanoM meM prAmANikatA mAnI jAtI hai| zrI tIrthaMkaranI kRpAthI vividha labdhio prApta karanAra ane guNAnA bhaMDAra evA zrI sudharmo svAmIe A pravacanane potAnA manamAM sakalita karIne samasta jIveAnA upakArane mATe peAtAnA ziSya zrI jakhUsvAmIne tenA upadeza sAdhyo che. te paDelAM tebho bhava, alava, svasamaya (svasiddhAMta), parasamaya, pasiddhAMta ) Adi vastutemanA prarUpaka cAthA samavAyAMganuM niiyA yu tuM. tyAra pachI 'viAhapannattI' nAmanA pAMthabhAM aganI a3pA urI che. tenuM jInnu' nAma 'bhagavatIsUtra' che. tethI "arvAcIna vayanaiya tAdRza zabdAtmaka AgamamAM leAkeAne vizvAsa nahI rahe" evI zakA paNa nirmULa thai jAya che. kAraNa ke tenA athathI kartA tA tIrthaMkara ja che. temaNe ja sauthI pahelAM athathI tenA upadeza ApyA che. temanAM vacanAmAM koi paNa prakAranA rAgadveSa hAtA nathI kAraNa ke tI kara vItarAga-rAgadveSathI rahita hAya che. tethI temanA vacaneAmAM prAmANiktA manAya che. zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre ___"viAhapaNNattI" iti zabdasya dvAdaza chAyAH saMbhavanti / tathAhi" vyAkhyAprajJaptiH 1""vyAkhyAprajJAptiH 2" " vyAkhyAprajJAttiH3" "vivAhamajJaptiH 4" "vivAhaprajJAptiH 5" "vivAhapajJAttiH6" "vivAdhaprajJaptiH 7" "vivAdhaprajJAptiH 8" "vivAdhaprajJAttiH 9" " vigAhaprajJaptiH 10"" vigAhaprajJAptiH 11" " vigAhamajJAtti 12"-zceti / tatra-vyAkhyAprajJaptiriti-'vi AG-pUrvaka-khyA-prakathane'-dhAtoraGpratyaye kRte sati vyAkhyA-zabdo niSpadyate, tadarthazca-vi-vividhaprakAreNa AsamantAt khyAyante-kathyante prakaTIkriyante bhagavatA yAstAH vyAkhyAH, jIvA aba yahAM "viAhapannattI" zabdakA artha kahate haiM "viAhapaNNattI" isa zabdakI saMskRtachAyA bAraha prakArakI hotI hai vaha isa prakArase-(1) vyAkhyAprajJasiH (2) vyAkhyAprajJAptiH, (3) vyAkhyAprajJAttiH, (4) vivAhaprajJaptiH, (5) vivAhaprajJAptiH, (6) vivAhaprajJAttiH, (7)vivAdhaprajJaptiH, (8)vibAdhaprajJAptiH, (9)vibAdhaprajJAttiH, (10) vigAhaprajJaptiH, (11) vigAhaprajJAptiH, (12) vigaahprjnyaattiH| aba ina bAraha prakArakI chAyAmeM pratyekakA kyA artha hai ? yaha spaSTa kiyA jAtA hai| unameM prathama jo " vyAkhyAprajJapti" chAyA hai usameM 'vi' aura 'AG' upasargapUrvaka 'khyA' dhAtu hai| 'khyA prakathane' ke anusAra 'khyA' dhAtukA artha prakathana karanA hai| isase 'a' pratyaya karane para vyAkhyA zabda niSpanna hotA hai| isakA artha aisA hai ki vi-vividha prakAra se, A-samantAt, khyA-kathana karanA vyAkhyA hai, aura isakI Dave maGi viAhapannattI shhne| ma 4 cha___"viAhapaNNattI" 54nI mA2 42nI sakRta chaay|| cha. (1) vyAcyA prajJapti : (2) vyAyAprati : (3) vyAdhyAprasAtti: (4) vivAzatiH (4) vivAti : (1) vijJAtti: (7) vijJapti : (8) QAdhazAti: (6) vijJapti : (10) vijJapti : (11) vijJAti : (12) vijJAnti: have e bAra prakAranI chAyAmAMnI pratyeka chAyAne artha batAvavAmAM Ave che (1) vyAkhyAprazaptiH nAmanI 54ii chAyAmA 'vi' mane AG upasa 14 'khyA' dhAtu che. 'khyA' dhaatun| atha prathana. 42.' tena 'a' pratyaya sAthI vyAyA' zam4 mane cha. ten| ma pramANe thAyachevi vividha prAre, A-samantAt , khyA=3thana 42j vyAkhyA bhane temanI prApti zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 1 u. 1 sU0 1 'viAhapannattI'-zabdasya chAyAH 37 jIvAdipadArthanirUpaNA ityarthaH, tAH padArthanirUpaNAH prajJApyante prakarSaNa bodhyante yasyAM sA vyAkhyAprajJaptiriti prathamo bhedH1| __ vyAkhyAprajJAptiriti-vyAkhyA ca prajJA ce ti vyAkhyAprajJe, tayorAptiH prarUpaNA-prajJati hai| tAtparya yaha hai ki jisameM vividha prakAra se samasta jIvA'jIvAdi padArthaviSayaka kathanarUpa prarUpaNA abhividhipUrvaka yA maryAdApUrvaka prakaTa kI jAtI hai usakA nAma vyAkhyA hai| yahA~ " AG' maryAdA yA abhividhi arthameM prayukta huA hai| yahI bAta "samantAt" padase prakaTa kI gaI hai| maryAdA zabdakA artha yahAM "paraspara asaMkIrNavizAla-lakSaNakathanapUrvaka " aisA hai| tathA abhividhi zabdakA artha "samasta jJeya padArthoMkI vyAtipUrvaka " aisA hai| tAtparya kahanekA yaha hai ki ye jo jIvAjIvAdiviSayaka prarUpaNAe~ kI gaI haiM ve paraspara asaMkIrNa-vizAla-lakSaNakathanapUrvaka kI gaI haiN| athavA jo ye prarUpa NAe~ kI gaI haiM ve aisI nahIM haiM ki kucheka jJeyapadArthoM meM hI vyAsa hoMparantu samasta jJeya padArthA meM vyApta haiM, isa prakArakI ina jIvAjIvAdiviSayaka prarUpaNAoMkA nirUpaNa jisameM saMzaya viparyaya aura anadhyavasAyAdi doSa rahita kiyA gayA hai usakA nAma vyAkhyAprajJapti hai / isakA niSkarSArtha yahI hai ki bhagavAnne gautama Adi ziSya janoMke prati jIvAjIvAdika padArthoM kA kathana unake pUche hue praznoMke anusAra jo maryAdA prarUpaNa che tene bhAvArtha A pramANe che-jemAM vividha prakAranA samasta jIva ajIva Adi pradArthaviSayaka kathanarUpa prarUpaNa abhividhipUrvaka athavA maryAdA pUrva pragaTa 42vAmA mAve cha tetuM nAma vyAjyA cha. mI "A" mAha alividhinA ma mA 15rAyeA cha. me pAta "samantAt' 54thI pragaTa 42 . "bhyo|" zahana matha mI " 52252 2masI - vi - sakSathana pUra" thAya che. tathA "malividhi" meTale " samasta jJeya padArthAnI vyAti pUra" kahevAno bhAvArtha e che ke - A je jIvAjIvAdiviSayaka prarUpaNAo karavAmAM AvI che te paraspara asaMkIrNa - vizALa - lakSaNakathanapUrvaka karavAmAM AvI che. athavA Aje prarUpaNa karI che te evI nathI ke je kaI kaI geya padArthomAM ja vyApta hoya, paNa te samasta seya padArthomAM vyApta che. A prakAranI jIvAjIvAdi. viSayaka prarUpaNuonuM nirUpaNa je zAstramAM saMzaya, viparyaya ane anadhyavasAya mAha hopa 2Dita 42vAmA mAvyuM chete zastranuM nAma "vyAkhyAprapti" che. tenuM tAtparya e che ke bhagavAna mahAvIrasvAmIe gautama Adi ziSyanI samakSa jIva, ajIva Adi padArthonuM kathana temaNe pUchelA prazno pramANe je maryAdA ke zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 bhagavatIsUtre mAptiH vyAkhyAmajJAptiH, atra vyAkhyA-zabdena padArthAnAM kathanamucyate, prajJAzabdena padArthakathane kAraNabhUtaM vyAkhyAturjJAnaM kathyate, etayoH prAptiH zrI-bhagavatIsUtrapaThanena bhavatIti / athavA vyAkhyAsu-arthakathaneSu prajJA = taddhetubhUto bodha iti vyAkhyAmajJA, tasyA AptiH prAptirbhavati yasyAH sakAzAtsA vyAkhyAprajJAptiH, tena padArthapratipAdanAtmakavyAkhyAneSu paThayamAneSu zrUyamANeSu vA yAdRzaM samyam yA abhividhipUrvaka kiyA hai vaha vyAkhyA hai, aura isa vyAkhyAkA nirUpaNa nirdoSa rUpase apane ziSya zrI jaMbUsvAmIke liye sudharmA svAmIne kiyA hai ataH yaha prajJapti hai| isa taraha "vyAkhyAprajJapti" isa prathama chAyA kA yaha zabdArtha hai / / "vyAkhyAprajJAsi" isa dvitIya chAyAkA artha isa prakArase haivyAkhyA aura prajJA ina donoMmeM incha samAsa huA hai, isa taraha vyAkhyA aura prajJA ye do zabda svatantra bana jAte haiN| inameM vyAkhyA zabdakA artha padArthoMkA kathana aura prajJA zabdakA artha padArthoM ke kathanameM kAraNabhUta vyAkhyAtAkA jJAna hai / ina donoMkI prApti jIvako zrI bhagatIsUtrake adhyayanase hotI hai| athavA "vyAkhyAsu prajJA" isa prakArase yahAM saptamItatpuruSa samAsa karanese vyAkhyAprajJA"aisA zabda bana jAtA hai| isakA artha-" vyAkhyAoMke karanemeM hetubhUta jJAnakI prApti jisase hotI hai vaha vyAkhyAprajJApti hai, aisA hotA hai / tAtparya kahanekA yaha hai ki padArthapratipAdanAtmaka vyAkhyAna jaba par3hanemeM yA sunane meM A rahe hoM abhividhipUrvaka kareluM che te vyAkhyA che. ane zrI sudharmAsvAmIe pitAnA ziSya zrI aMbUsvAmI samakSa te vyAkhyAnuM nirUpaNa nirdoSa rIte karyuM che. tethI tene prazasi Dasa cha. 2 te 'vyAkhyAprajJapti' nAmanI paDasI yAnI Atha spaSTa karavAmAM Avyo. (2) 'vyAkhyAprajJAptiH' 2 // bhI sakRta chaayaan| ma 2 // prabhArI chvyAkhyA ane prajJA e banemAM dvandrasamAsa thaye che. A rIte "vyAkhyA ane "prajJA" e banne svataMtra zabda banI jAya che. temAMnA "vyAkhyA zabdano artha kathana ane "prajJA zabdano artha padArthonA kathanamAM kAraNabhUta vyAkhyAtAnuM jJAna che. te banenI prApti zrI bhagavatIsUtranAM adhyayanathI ne thAya che. athavA "vyAkhyAsu prajJA" 2 rIte satabhItarapuruSa samAsa 421AthI. vyAyAprajJA' zo bane che. teno artha - "vyAkhyAo karavAnA hetubhUta jJAnanI prApti jenA dvArA thAya che tene vyAkhyAprajJApti kahe che." kahevAnuM tAtparya e che ke padArthanuM pratipAdana karanAra vyAkhyAna jyAre vAMcavAmAM ke sAMbhaLavAmAM Ave tyAre jevuM zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 1. u0 1 sU0 1 'viAhapannattI'-zabdasya chAyArthAH 39 jJAnaM bhavati tAdRzaM tato'pi vilakSaNaM jJAnaM zrI-bhagavatIsUtrapaThanakartRNAM bhavatIti dvitIyo bhedaH 2 / vyAkhyAprajJAttiriti-vyAkhyA-prazayoAkhyAprajJAyA vA AttiH AdAnaM bhavati yasyAH sakAzAt sA vyAkhyAprajJAttiriti tRtIyo bhedaH 3 / vivAhaprajJaptiriti-vi-viziSTAH vAhA pravAhA nayapramANaviSayakAH padAthaviSayakA vA prajJApyante-bodhyante yasyAM sA vivAhaprajJaptiH, etAvatA bhagavatIsUtrapAThakAnAM nayaprANapravAhaviSayakaM jJAnamatisaralatayA saMjAyate, iti caturtho bhedaH 4 / usa samaya jaisA samyagjJAna hotA hai usase bhI vilakSaNa samkagrajJAna zrI bhagavatIsUtrake paDhanevAloMko hotA hai| isa taraha vyAkhyAyogya prajJAkI prApti isa bhagavatIsUtrake adhyayana karane vAloMko hotI hai, isaliye isakA nAma "vyAkhyAprajJApti" aisA bhI ho sakatA hai / 2 / tIsarA bheda kahate haiM-'vyAkhyA prajJAtti' isa chAyAkA artha aisA hotA hai ki vyAkhyA aura prajJA ina donoMkI, athavA vyAkhyAoMmeM prajJAkI Atti-AdAna-grahaNa jisase hotA hai vaha 'vyAkhyAprajJAtti' zabdakA artha hai / / ___cauthA bheda-" vivAhaprajJapti" isakA artha isa prakArase hai ki-viviziSTAH vAhAH-vivAhAH, viziSTanayapramANaviSayaka athavA padArtha. viSayaka pravAhoM (vistaroM) kA prabodhana jisameM kiyA gayA hai vaha "vivAhaprajJapti" hai| isase yaha niSkarSa nikalatA hai ki bhagavatIsUtrake paDhane vAloMko naya aura pramANake pravAhoMkA jJAna atisaralatAse ho jAtA hai / 4 / samyagujJAna thAya che tenA karatAM paNa vilakSaNa samyajJAna zrI bhagavatIsUtranA adhyayanathI thAya che. A rIte vyAkhyAyogya prajJAnI prApti A bhagavatIsUtranuM adhyayana karanArane thAya che tethI tenuM nAma vyAkhyAprajJApti paNa hoI zake che. (2) (3)vatenI trasasta chAyA 'vyAkhyAprajJAtti'ne matha samantAmA mAva cha-vyAcyA mane prajJA se mannanA, athavA vyAyAmAmA prajJAna (Atti) aDAe jenA dvArA thAya che tenuM nAma vyAkhyAprajJAtti che. (4)"vivAhaprajJaptiH" nAmanI yAthI chaayaane| matha mA pramANe cha-vi-viziSTa bhanevAhAH=pravAha,viziSTa nayapramANaviSaya athavA pahArthaviSaya pravA(vistArAnI samajaNa jemAM ApavAmAM AvI che tene vivAhaprajJapti kahe che. tenA dvArA e vAtanuM pratipAdana thAya che ke bhagavatIsUtra vAMcanArane naya ane pramANanA pravAhonuM jJAna ghaNI ja saralatAthI maLI jAya che. zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre vivAhaprajJAptiriti vi vividho= nAnAprakArako vAha: = pravAho nayapramANaviSayaH padArthaviSayako vA yasyAM sA vivAhA, vivAhA cAsau prajJA ceti vivAhaprajJA, tasyA AptiH prAptirbhavati yasyAH sakAzAtsA vivAhaprajJAptiH / etasmin pakSe zrI bhagavatI sUtrAdhyetRNAM vividhapravAharUpeNa prajJA parisphuratIti paMcamo bhedaH 5 vivAhaprajJAptiriti vivAhaprajJAyAH AttiH = AdAnaM yasyAH sakAzAt seti SaSTho bhedaH 6 / 40 vivAghaprajJaptiriti - vivAdhA=vAdharahitA sapramANA prajJaptiH jJAnaM yasyAH sakAzAt seti vigrahe bhagavatI sUtrAdhyetRNAM jIvAjIvAdiviSayakaM bAdhAdivirahitaM yathAvasthitavastuviSayakaM jJAnaM samutpadyate iti saptamo bhedaH 7 / 66 vivAhaprajJApti " - isa chAyAkA artha isa prakAra se hai - vividho= nAnAprakArako vAhaH - vivAhaH yasyAM sA vivAhA, vivAhA cAsau prajJA ceti vivAhaprajJA, tasyA AptiH bhavati yasyAH sakAzAt sA vivAhaprajJAptiH - nayapramANaviSayaka athavA padArthaviSayaka nAnA prakArakA pravAha jisameM hai usakA nAma vivAha hai, aisI vivAharUpa prajJAkI prApti jisase hotI hai vaha " vivAhaprajJApti " hai / isa pakSa meM zrI bhagavatIsUtrakA adhyayana karane vAloMko vividhapravAharUpase prajJA parisphurita hotI hai / 5 / " vivAhaprajJAtti" vivAharUpa prajJA-buddhikI Atti - AdAna -grahaNa jisase hotA hai vaha " vivAhaprajJAti" hai |6| " vibAdhaprajJapti " - vibAdha-bAdharahita pramANabhUta jJAna jisase prApta hotA hai vaha vibAdhaprajJapti hai / isa vigrahameM bhagavanIsUtrakA adhyayana karane vAloMko jIvAjIvAdiviSayaka jo jJAna prApta hotA hai vaha bAdhAdi doSoM se rahita yathAvasthitavastuviSayaka hotA hai |7| ( 4 ) ' vivAhaprajJApti - A saMskRta chAyAneA artha A pramANe thAya che" vividho = nAnAprakArako vAha : = vivAhaH, vividho vivAhaH yasyAM sA vivAhA, vivAhA cAsau prajJA ceti vivAhaprajJA, tasyA AptiH bhavati yasyAH sakAzAt sA vivAhaprajJAptiH " - naya prabhANuviSaya athavA pahArtha viSaya bhane prAranA pravAha jemAM che tenuM nAma vivAha che. evI vivAharUpa prajJAnI prApti jenAthI thAya che tene vivAhaprajJApti kahe che. bhagavatIsUtranuM adhyayana karanAramAM vividha pravAharUpe prajJA jhaLakI uThe mATe tenuM vivAhaprajJAti nAma sAka che. (6) vivAhaprajJAtti" vivAha3ya (vividha prAznA pravAha 35) prajJA yuddhinI Atti AdAna grahaNa jenA dvArA prApta thAya che te zAstrane vivAhaprajJAtti kahe che. (7) " vibAdhaprajJapti " vimAgha khAdhArahita - prabhAzubhUta jJAna nenA dvArA prApta thAya che tenuM nAma 'vikhAdhaprajJapti' che. A atha dvArA ema batAvavAmAM AvyuM che ke bhagavatIsUtranuM adhyayana karanArane jIva, ajIva Adi viSayanuM je jJAna prApta thAya che te khAdhAdi doSothI rahita ane vastunuM yathArtha svarUpa pragaTa karanAra hAya che. zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 1 u. 1 sU0 1 'viAhapannattI'-zabdasya chAyArthAH 41 vibAdhaprajJAptiriti-vivAdhA cAsau prajJA ceti vivAdhaprajJA, tasyA AptiyasyAH sakAzAt , iti vigrahe vivAdhaprajJAptirityarthaH, tena pramANAntaravAdharahitAyAH prajJAyAH prAptisAdhakaM zrIbhagavatIsUtramityaSTamo bhedaH 8 / vivAdhaprajJAttiriti-vivAdhaprajJAyAH askhalitabuddheH AttiH AdAnaM yasyAH sakAzAt seti navamo bhedaH 9 / vigAhaprajJaptiriti-viziSTo gAhaH-pravezo yasyAH sakAzAt sA vigAhA, etAdRzI prajJaptiH yataH sA vigAhaprajJaptiriti vigrahe bhagavatIsUtrAdhyetRNAM sakalasUkSmasthUladUrasamIpavartiprameyeSu vilakSaNA buddhirutpadyate, iti dazamo bhedaH 10 // vigAhaprajJAptiriti-vividhAH gAhA:-padArthatattvamananarUpAH yasyAM sA vigAhA, sA cAsau prajJeti vigAhaprajJA, tasyA Aptirbhavati yasyAH sakAzAt sA ____ "vivAdhaprajJApti"-vivAdharUpa prajJAkI prApti jisase hotI hai usakA nAma vibAdhaprajJApti hai| isa vigrahameM pramANAntarakI bAdhAse rahita prajJAkI prAptimeM sAdhakatama zrI bhagavatIsUtra hai, yaha bAta kahI gaI hai|8| "vibAdhaprajJAtti"-vivAdharUpa prajJa kA AdAna-grahaNa jisase hotA hai vaha "vivAdhaprajJAtti" hai|9|| "vigAhaprajJapti " vi-viziSTa-gAha-praveza-jisase ho usakA nAma vigAha hai, aisA vigAharUpa jJAna-arthaprarUpaNa jisase hotA hai vaha "vigAhaprajJapti" hai| isa vigrahameM bhagavatIsUtrakA adhyayana karane vAloMko sUkSma, sthUla, dUrAsannavartI samasta prameyoM-padArthoM meM vilakSaNa buddhi utpanna ho jAtI hai| aisA artha niSpanna hotA hai / 10 / "vigAhaprajJApti"-padArthatattvamananarUpa vividha gAha jisake dvArA hote haiM aisI prajJAkA nAma vigAhaprajJA hai| isakI prApti jisase hotI hai (8) "vibAdhaprajJApti" vimAdha35 prajJAnI prAtirenA dvArAthAya chetene vimAdha prajJAti kahe che. A rIte samAsa-vigraha karIne ema batAvavAmAM AvyuM che ke bhagavatIsUtra pramANuntaranI bAdhAthI rahita prajJAnI prApti mATe sauthI vadhAre sAdhaka che. (e) " vibAdhaprajJAtti" vizA35 prajJAnu mAhAna (a) nA dvArA thAya che tene "vibAdhaprajJAtti kahe che. (10) 'vigAhaprajJApti' - vi= viziSTa, gAha = praveza. nA viziSTa praveza thAya tene 'vigAha' 4 cha. me vibhADa35 jJAna-matha pra3595 nA dvArA thAya che tene "vivAhaprajJapti' kahe che. A rIte samAsa-vigraha karIne ema batAvavAmAM AvyuM che ke bhagavatIsUtranuM adhyayana karanArane sUkSma, sthUla, ane dUrAsannavartI samasta prameye padArtho viSe vilakSaNa buddhi utpanna thaI jAya che. (11) 'vigAhaprajJApti' yA tatvanA bhanana35 vividha ||dd (praveza) jenA dvArA thAya che evI prajJAnuM nAma "vivAhaprajJA" che. tenI prApti jenAthI bha06 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre vigAhamAptiH, asmin vigrahe sakalapadArthatattvasArAsAravivecanAtmikAyAH prajJAyAH prAptirbhagavatIsUtrAdhyayanena bhavatItyekAdazo bhedaH 11 / vigAhaprajJAttiriti-vigAhaprajJAyA AttiA AdAnaM yasyAH sakAzAt seti dvAdazo bhedaH 12 // iti / yasyA vyAkhyAnaM bhagavatastIrthakarasya dezanA, tasyAH prajJaptiH lokebhyaH prakaTIkaraNam , arthAt yAdRzIM dezanAM bhagavAn dideza, tatsajAtIyazabdAnAmevaitasUtreNApyavagamo bhavati, ata eva-paJcamAGge bhagavatI-zabdaghaTakabhagavatvavizeSaNausakA nAma vigAhaprajJApti hai| isa vigrahameM sakalapadArthoM ke tattvakA sArAsArarUpase vivecana karanerUpa buddhikI prApti bhagavatIsUtrake adhyayanase hotI hai, aisA artha prakaTa hotA hai / 11 / "vigAhaprajJAtti"-viziSTa gAha-praveza jisase ho usakA nAma vigAha hai, vigAharUpa prajJAkA AdAna jisase hotA hai vaha "vigAhaprajJAtti" hai / 12 / isa prakAra "viAhapaNNatti" isa zabdakI bAraha prakArakI saMskRta chAyAoMkA artha prarUpaNa yahAM taka kiyaa| ___ aba yaha prakaTa kiyA jAtA hai ki isa paMcama aMgameM " bhagavatI" zabdakI sArthakatA kaise hai| arthAt isa vyAkhyAprajJatiko bhagavatI vizeSaNa kyoM diyA gayA?, sUtrakAra isa vizeSaNa se isameM pUjyatA prakaTa kara rahe haiM, kyoM ki isakA vyAkhyAna bhagavAna tIrthakara prabhukI dezanArUpa hai / isa dezanAko jo isake dvArA prakaTa kiyA jA rahA hai usakA kAraNa lokoM ke hita honekI dRSTi hai| arthAt jisa prakArakI dezanA thAya che tene "vivAhaprajJApti kahe che. A rIte samAsa-vigraha karavAthI evo artha pragaTa thAya che ke "bhagavatIsUtranA adhyayanathI samasta padArthonA tattvanA sArAsAranuM vivecana karavAnI buddhi prApta thAya che. (12) 'vigAhaprajJAtti' = viziSTa // 3 (praveza) rena vA thAya tena viDa kahe che. vizAharUpa prajJA jenA dvArA grahaNa thAya che tene "vigAhaprajJAtti kahe che. ___ "viAhANNatti" zanI // 2 5412nI saskRta chAyAnA mathana vivecana ahIM sudhImAM karavAmAM AvyuM che. have "bhagavatI' zabdanI sArthakatA batAvavAmAM Ave che ke-A pAMcamAM aMgamAM "bhagavatI' zabda kevI rIte sArthaka che ? eTale ke vyAkhyAprajJaptine bhagavatI' vizeSaNa zA mATe lagADyuM che? sUtrakAra A vizeSaNanA prayoga dvArA temAM pUjyatA pragaTa kare che, kAraNa ke tenuM vyAkhyAna tIrthaMkara prabhunI dezanArUpa che. A zAstra dvArA te dezanAne lekenuM hita karavAnI bhAvanAthI pragaTa karela che. zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 1 u. 1 sU0 1 Adau maGgalasyAvazyakatA 43 mitarApekSayA'sya mahattvaM prakaTayati / arthAt-asya paJcamAGgasya bhagavatIti vizeSaNenAtipUjyatAmAviSkaroti, atipUjye bhagavacchabdasya prayogadarzanAt , yathA"tatra bhagavAMstIrthakaraH" iti / bhagaH = aizvaryam , sa itarAtizAyI vidyate yasyAH sA bhgvtiiti| sarve'pi zAstrakArAH zAstrArambhasamaye maGgalamAcaranti, tatra-prastutazAstre samastakalyANakArake vighnA na bhavantu, ityAzayena prastutazAstrasya nirvighnatayA samAptibhAvanayA, etacchAstrAdhyayanakartRNAM dIrghAyuSkatvAdibhAvanayA ca guruparamparAprApta prabhune dI hai usI ke anurUpa zabdoMkA hI isa sUtrase bhI avagama (jJAna) hotAhai isaliye isa paMcama aMgameM bhagavatI-zabda ghaTaka jo bhagavattva vizeSaNa hai vaha itara sUtroMkI apekSA-anya chadmastha janakRta sUtroMkI apekSAisameM mahattva prakaTa karatA hai / arthAt-sUtrakArakA " bhagavatI" " isa vizeSaNase isa paMcamAMgameM atipUjyatA hai" yaha prakaTa karanekA abhiprAya hai| "bhagavat" zabdakA atipUjyatA arthameM prayoga dekhA jAtA hai| jaise-"tatra bhagavAMstIrthakaraH " meN| bhaga nAma aizvaryakA hai / yaha aizvarya itarAtizAyI arthAt anyakI apekSA adhika jisameM maujUda ho vaha bhagavatI hai| isa saba kathanakA niSkarSArtha kevala yahI hai ki yaha zAstra ati pUjya hai| yaha bAta isake sAtha diye gaye bhagavatI-zabdase jJAta hotI hai| __ jitane bhI zAstrakAra haiM ve saba jaba zAstrapraNayana (zAstraprarUpaNa) karate haiM usa samaya maMgalAcaraNa karate haiN| yaha zAstra bhI prAraMbha ho rahA hai ataH eTale ke je prakAranI dezanA prabhue dIdhI che tene anurUpa zabda ja A sUtramAM paNa jAya che tethI A pAMcamAM aMgamAM bhagavatI zabdaghaTaka je bhagavattva vizeSaNa che te anya sUtronA karatAM-anya sthajanakRta sUtronA karatAM - A sUtramAM mahattA pragaTa kare che. eTale ke "bhagavatI vizeSaNa dvArA A sUtramAM atipUkyatA darzAvavAnuM sUtrakArane hetu che. "bhagavata"ne atipUjyatAnA sabhA prayoga thAya che. "tatra bhagavA~stIrthakara : "mAM auzvayana '' nAma ApeluM che. e aizvarya jenAmAM mejUda che tene bhagavatI kahe che. A badhA kathanane nicoDa e che ke A zAstra atipUjya che. e vAta tenI sAthe vaparAyela "bhagavatI" zabdathI samajI zakAya che. zAstronI racanA karatI vakhate badhA zAstrakAre maMgaLAcaraNa kare che. A zAstranI paNa zarUAta thaI rahI che tethI samasta jIvanuM kalyANa karanAra A zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 bhagavatIsUtre maGgalaM zAstrArambhe cAvazyameva kuryuriti ziSyajanazikSArtha, ziSyaparamparAyAM bhagavatIsUtrasyAvyavacchedArtha ca zAstrAraMbhe maGgalaM pradarzayati / maGgalaM dvividham-dravyamaGgalaM bhAvamaGgalaM ca / tatra loke dadhyakSatAdidravyamaGgalasya satve'pi vighnanAzasyA'darzanAt, kadAcinnAze'pi punarudbhavAdanaikAntAtyantikatvena na paramopayogitvaM dravyamaGgalasyeti tadAcaraNamamadarya zrIsudharmA svAmI aikAntikAtyantikavighnanAzAdiphalasamastakalyANakAraka isa zAstra ke praNayana (prarUpaNa)meM vighna na AveM, aura isakI samApti vinA kisI vighna bAdhAke sundarItise ho jAve, tathA isake adhyayana karane vAloMmeM dIrghAyuSkatA Adi banI rahe, tathA "guruparaMparAprApta maMgala ziSyajanoMko zAstra prAraMbha karate samaya avazya hI karanA cAhiye" aisI zikSA ziSyajanoMko milatI rahe, tathA "ziSyaparaMparAmeM bhagavatIsUtrakA vyavaccheda na ho" ina saba abhiprAyoMse prerita hokarasUtrakArane zAstrake prAraMbhameM maMgalAcaraNa kiyA hai| ___ maMgala do prakArakA hotA hai-eka dravyamaMgala aura dUsarA bhaavmNgl| dravyamaMgalarUpa jo lokaprasiddha dahI akSata Adi padArtha haiM, ve vighnoMke aikAntika-AtyantikarUpase vinAzakartA nahIM hote haiM, kyoM ki inake sadbhAvameM bhI vighnoMkA nAza hotA dekhA nahIM jAtA hai, tathA kadAcit yadi inase vighnoMkA nAza ho bhI jAve to vaha aisA nahIM hotA ki bhaviSyameM vaha phirase utpanna na ho / isaliye zAstrakartAkI dRSTimeM dravyamaMgalameM vighnavinAzake prati anaikAntika evaM zAstranI racanAmAM koI paNa jAtanuM vighna na Ave, ane keI paNa jAtanA vikta ke harakata vinA tenI sArI rIte samApti thaI jAya, tathA tenuM adhyayana karanAramAM dIrdhAyuSyatA rahe, tathA guruparaMparAprApta ziSyajanene zAstrano prAraMbha karatI vakhate maMgaLAcaraNa karavAnI zikSA maLe, tathA ziSya paraMparAmAM bhagavatIsUtrane vyavaheda na thAya, e saghaLA abhiprAyathI prerAIne sUtrakAre zAstranI zarUAtamAM maMgaLAcaraNa karela che. maMgala be prakAranAM hoya che - (1) dravyamaMgaLa ane (2) bhAvamaMgaLa. dravyamaMgaLa rUpa je lekaprasiddha dahI, akSata (cokhA) Adi padArtho che teo dvArA vidanene AtyaMtika rUpe vinAza thato nathI, kAraNa ke temanA sadbhAvamAM paNa vinene nAza thatuM hoya evuM jovA maLatuM nathI, ane kadAca tenAthI vinAne nAza thaI jAya te paNa bhaviSyamAM te vighna na AvI paDe evuM banatuM nathI. tethI zAstrakartAnI daSTie dravyamaMgala vighone nAza karavAmAM aneka zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 1 u. 1 sU0 1 paJcaparameSThitamaskArasUtram 45 janakaM bhAvamaGgalameva vAJchitaphalasAdhanakSamamiti manasi nizcityAtra bhAvamaGgalamAha, tatrApi bhAvamaGgaleSu tapaHsaMyamAdinAnAvidheSu paJcaparameSThinamaskArarUpamaGgalasya " eSo paMcanamukkAro savvapAvappaNAsaNo / maMgalANaM ca savvesiM paDhamaM havai maMgalaM " / eSa paJcanamaskAraH sarvapApapraNAzanaH / maGgalAnAM ca sarveSAM prathama bhavati maGgalam" iti vacanena sarvapApavinAzakatayA pratibandhakIbhUtajJAnAvaraNIyAdyaSTavidhakarmarUpasamastavighnadhvaMsakAraNatvena parameSThipaJcakanamaskArarUpameva bhAvaanAtyantika honeke kAraNa parama upayogitA nahIM hai, isaliye zAstraprAraMbhameM isakA AcaraNa nahIM karake zrI sudharmAsvAmIne bhAvamaMgala kiyA thA / kyoM ki bhAvamaMgalameM hI vighnavighAtarUpa phala ke prati aikAntika AtyantikarUpase kAraNatA hai, ataH vaha bhAvamaMgala hI abhilaSita phalakI siddhi karane meM samartha hai / isa prakArakA unake antaHkaraNameM nizcaya thaa| isa nizcayake anusAra hI zrI sudharmA svAmIne zAstrakI AdimeM bhAvamaMgalarUpa paMcaparameSThIko namaskAra kiyA hai| yadyapi bhAvamaMgalarUpa tapa saMyama Adi aneka haiM phira bhI paMcaparameSThIko namaskAra rUpa jo maMgala kiyA hai vaha " eso paMcanamukkAro sabvapAvappaNAsaNo, maMgalANaM ca savvesiM paDhama havaha maMgalaM" yaha paMcanamaskAra samasta pApoM kA nAza karane vAlA hai aura saba maMgaloMmeM Adya maMgala hai, isa Agamaprasiddha Adezake anusAra kiyA hai| jJAnAvaraNa Adi jo ATha prakArake karma haiM ve vighnarUpa haiM, ve jIvake pratyeka kAryameM pratibandhaka hote tika ane anAtyantika hovAthI, temane te vadhAre upayogI lAgyuM nathI. tethI zAstrane prAraMbha karatI vakhate dravyamaMgalane upayoga na karatAM bhAvamaMgalane upayoga karavAnuM zrI sudharmA svAmIne egya lAgyuM che. kAraNa ke bhAvamaMgaLa ja viznonA aikAntika ane Atyantika nAza karavAmAM sAdhaka bane che. tethI te bhAvamaMgaLaja abhilaSita phaLa prApta karavAne samartha che, evuM teo cokkasa mAnatA hatA. e nizcayAnusAra zrIsudharmAsvAmIe zarUAtamAM bhAvamaMgaLarUpa paMcaparameSTine namaskAra karyA che, je ke tapa, saMyama Adi aneka vastuo bhAvamaMgaLarUpa che chatai 55 5552meSThine nabha24.2 35 re mAya29 4yu che te "eso paMcanamukkAro savvapAvappANAsaNo, maMgalANaM ca savvesiM paDhama havai maMgalaM" - "2 // 55 namaskAra samasta pApa nAza karanArAM che ane samasta maMgalemAM Adya maMgaLa che" A Agamaprasiddha AdezAnusAra karela che. jJAnAvaraNa Adi je ATha prakAranAM karma che te vihmarUpa bane che. te karmo jIvanA keI paNa kAryamAM naDatararUpa thayA kare che. tethI A je ATha prakAranA karmo temAM naDatararUpa che-temAM vizvarUpa che, zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtra maGgalamAcarati, paJcaparameSThinAM sarvalokottamatvAt , zaraNAgatavatsalatvAcca, paramamaGgalarUpatayA tannamaskArasya sarvata uttamamagalatvAta sarvazrutaskandhAbhyantarakhyatvAcceti zAstrAdau tAdRzanamaskArAcaraNasyaiva sarvathA yuktatvamityAzayenAha bhagavAn sudharmasvAmI-namo arihaMtANaM' ityAdi / mUlamnamo arihaMtANaM, namo siddhANaM, namo AyariyANaM, namo uvajjhAyANaM, namo loe savvasAhaNaM // sU0 1 // chAyA-namo'rhadbhyaH, namaH siddhebhyaH, namaH AcAryebhyaH, namaH upAdhyAyebhyaH, namo loke sarvasAdhubhyaH // mU0 1 // rahate haiN| ataH pratibaMdhakarUpa jo ye jJAnAvaraNa Adi aSTavidha karmarUpa bighna haiM unake nAzake prati kAraNa honese paMcaparameSThIko namaskAra karanerUpa bhAvamaMgalakA AcaraNa zAstrakAra karate haiN| ye paMcaparameSThI lokameM sarvottama haiM, zaraNAgatavatsala haiM, aura paramamaMgalarUpa haiM, isaliye inheM kiyA gayA namaskAra bhI sarvaprakArase uttamamaMgalarUpa hai, tathA sarva zruta ke AbhyantararUpa hai, isaliye zAstrakI AdimeM tAdRza namaskArakA karanA hI sarvathA yukta hai, isa Azayase bhagavAn sudharmA svAmI sarvaprathama namaskAra sUtra kahate haiM " namo arihaMtANaM " ityAdi (namo arihaMtANaM) arhantoMke liye namaskAra ho, (namo siddhANaM) siddhoMke liye namaskAra ho, (namo AyariyANaM ) AcAryoMke liye namaskAra ho, (namo uvajjhAyANaM) upAdhyAyoMke liye namaskAra ho, (namo loe savvasAhUNaM) lokameM sarvasAdhuoMke liye namaskAra ho|| temane nAza karavAnA kAraNarUpa hevAthI paMcaparameSTine namaskAra karavArUpa bhAvamaMgalanuM zAstrakAre AcaraNa kare che. e paMcaparameSThI lokamAM sarvottama che. zaraNAgatavatsala che, ane parama maMgalarUpa che. tethI temane karAtAM namaskAra paNa sarva prakAre maMgalarUpa che, tathA sarva zrutaskaMdhanA AtyaMtararUpa che. tethI zAstrane prAraMbhe te prakAranAM namaskAra karavA te taddana cogya ja che. e AzayathI zrI sudharmA svAbhI. sarva prathama nmH||2 sUtra 4 cha " namo arihaMtANaM" tyAha (namo arihaMtANaM) matAne nbh24||2 , (namo siddhANaM) siddhIne nabha2412 DA, (namo AyariyANaM) mAyAni nabha2412 DI, (namo uvajjhAyANaM vyAyAne nm24|2 , (Namo loe savvasAhUNe) bhai saba sAdhumAne namaH412 DI. zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 1 u0 1 sU0 1 annamaskAra : 47 TIkA-'namo arihaMtANaM' ityAdi / 'nama' iti naipAtikapadam , padyate gamyate'rtho'neneti padam , tacca paJcavidham-naipAtikam 1, nAmikam 2, aupasargikam 3, AkhyAtikam 4, mizraM 5 ca / yathA-'ca vA khalu' ityAdi naipAtikam 1, 'azva', gajaH ityAdi nAmikam2, 'pra parA' ityAdhaupasargikam3, 'bhavati, pacatI' -tyAdi AkhyAtikam4, 'saMyataH pAcakaH' ityAdi mishrm5| eteSu 'namaH iti padaM naipAtikam , ahaMdAdinamaskAryavAcakapadAnAmAdAvante vA nipatanazIlatvAt / tAdRzanamaH zabdArthazcAtra dravyasaGkocarUpo bhAvasaGkocarUpazca / tatra-paJcAGganamanaM dravya isa sUtra meM 'namaH" yaha naipAtika pada hai| jisase arthakA bodha ho usakA nAma pada hai| yaha pada pAMca prakArakA hotA hai-(1) naipAtika, (2) nAmika,(3) aupasargika, (4)AkhyAtika aura (5)mishr| "ca vA khalu" ityAdi naipAtika pada haiM / "azvaH, gajaH" Adi nAmika pada haiN| "praparA" Adi aupasargika pada haiN| bhavati pacati' Adi AkhyAtika pada haiN| "saMyataH pAcakaH" ityAdi mizra pada haiN| ina padoMmeM se "namaH" yaha pada naipAtika pada hai| ahaMta Adi jo namaskAra karane yogya haiM unake vAcaka padoMke Adi aura aMtameM jinakA nipatana ho, arthAt ahaMdAdi padoMke Adi aura antameM jo namaskAra Adike vAcaka pada lage rahate haiM ve naipAtika pad haiN| inhIM padoMmeM se yaha " namaH" pada hai| isakA artha dravyasaMkoca aura bhAvasaMkocarUpa hotA hai| donoM hAtha donoM paira aura mastaka, ina pAMca aMgoMkA na mAnA usakA nAma dravyasaMkoca hai| saMkoca namaskArarUpa A sUtramAM "namaH" naipAtika pada che. jenAthI arthane baMdha thAya tenuM nAma 54 cha. 54nA pAya 2 cha-(1) nepAti:, (2) nAbhi, (3) sIpasa. Orx, (4) bhAbhyAti mane () mizra.:"ca" "vA khalu" tyA naipAti: 54 che. "azvaH' gajaH" vagere nAbhi 54 che. "pra, parA" mAhi sopasa 54 cha. 'bhavati' mAdAcyAti 54 cha. "saMyataH pAcakaH" mAhi bhizra56 cha. pati 5zamA "namaH" nepAti: 54 cha. ma ta hi nabhaya (nm24|2ne pAtra) che. temanAM vAcaka padonI zarUAtamAM tathA anta jenuM nipatana (upayogI thAyaeTale ke ahaMta Adi padanI zarUAtamAM ane anta je namaskAra Adi vAcaka za6 sANe tena napAti 54 4 cha. 20 'namaH' 54 te prA2nu cha. tena matha dravyasaMcarUpa ane bhAvasaMkecarUpa thAya che. baMne hAtha, bane paga ane mastaka, e pAMca aMgone namAvavA tenuM nAma dravyasaMkeca che. saMkoca namaskArarUpa hoya che. zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 bhagavatI sUtre saGkocaH, saGkocasyaiva namaskArarUpatvAt / mAnamadAdityAgarUpo bhAvasaGkocaH, adAdiguNaviSaye saMlagnasya manaso'rhadAdiguNAnusmaraNAtmakatayA bhAvanamaskArarUpatvAt / taduktam " naipAtikapadaM dravya - bhAvasaGkocavAcakam " iti, sa ca namaskAraH kara- caraNAdipaJcAGgasaGkocarUpo mAnAdityAgarUpazca / etAdRzo namaskAraH kebhyaH kriyate ? ityAha- "arihaMtANaM" arhaddbhyaH - arhanti vandananamanAdIni, azokAdyaSTamahAprAtiharyANi ceti arhantaH, athavA arhanti tIrthakaranAmagotrAdibhirAbaddhAH santo muktigamanayogyA bhavantIti arhantaH " arihaMtANaM " ityasyAnyA api cchAyAH sambhavanti, tajjijJAsubhirAvazyakasUtrasya matkRtA toSaNI TIkA vilokanIyA / loke yaH svakIyaM svalpamapyupakaroti taM janA hotA hai| mAna mada AdikA parityAga karanA isakA nAmabhAvasaMkoca hai| arhanta Adike guNoMke viSaya meM saMlagna mana arhata Adike guNoMkA bAra vAra smaraNa karane vAlA honese bhAvanamaskArarUpa bana jAtA hai| aisA hI kahA hai - naipAtika pada dravthasaMkoca aura bhAvasaMkocakA vAcaka hotA hai| vaha namaskAra kara caraNa Adi pAMca aMgoMke saMkocarUpa, mAnAdike tyAgarUpa hotA hai / yaha namaskAra kina ke liye kiyA hai ? uttara- "arihaMtANaM" arhatoMke liye kiyA hai| vaMdana, namana Adi kriyAke, aura azoka Adi aSTa mahAprAtihAryo ke jo yogya hoM ve arhata haiM / athavA - tIrthakaranAmagotra Adike baMdhase yukta hote hue jo muktimeM jAne ke yogya hote haiM ve arhanta haiM / "arihaMtANaM" isa padakI aura bhI aneka chAyAe~ ho sakatI haiM, isa vAtako jAnanevAloMke lie AvazyakasUtrakI TIkA munitoSiNI nAmakI mAna, mada AdinA parityAga karavA tenuM nAma bhAvasakAca che. adbhuta AdinA guNNAnA viSayamAM lIna thayeluM mana ahaMta AdinA guNAnuM vAraMvAra smaraNa karatuM hAya che, tethI te kriyA bhAvanamaskArarUpa banI jAya che naipAtikapada dravyasa kAca ane bhAvasa kAcanuM vAcaka hoya che, evuM kahevAya che. te namaskAra hAtha, paga ADhi pAMca aMgeAnA sa`kAcarUpa ane mAna AdinA tyAgarUpa hAya che. te namaskAra ane hurSyA che ? uttara - " arihaMtANaM " - atane ya che, vahana, namana mAhi kriyAone mATe ane azeka Adi ATha mahAprAtihAnei mATe je caiAgya hAya temane aMta kahe che, athavA tIrthaMkara nAmagotra AdinA baMdhathI yukta hAvAne sIdhe bhethe| bhustimAM bhavAne yogya hoya che tumane AI ta uDe che. " arihaMtANaM " padmanI mIjI paNa ghaNI chAyAe thai zake che. te vAta jANavAnI jijJAsA dharAvanAre mArAdvArA lakhAyela AvasvakasUtranI sunitASiNI nAmanI TIkA vAMcI javI, leAkamAM zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 1. u0 1 sR0 1 arhatsiddhanamaskAraH 49 namantIti prasiddhiH, ime'rhantastu anekabhavaparamparayA'prAptaduHkhakSayaprANiniratizayaparamAnandAtmakamokSapathapradarzakatayA'tIvopakAriNaH sarvaprANinAmityata eteSAmahatAM namaskArayogyatA sutarAmeva sampadyata iti / "namo siddhANaM" iti-namaH siddhebhyaH, sitaM-baddha jJAnAvaraNIyAdikamaSTamakArakaM karma, dhmAtaM-nAzitamatipradIptazukladhyAnavahninA yaiste siddhAstebhyo namaskAro bhavatu, athavA gatyarthaka-Sidh-dhAtuH, tatazca ktamatyaye kRte sati ki jo mere dvArA kI gaI hai dekhanI cAhiye / lokameM aisI prasiddhi hai ki jo apanA thor3A sA bhI upakAra karate haiM manuSya use apanA hitaiSI samajhakara namaskAra karate haiN| isI kAraNa yahAM para sarvaprathama arhata bhagavaMtako namaskAra kiyA gayA hai / kyoM ki ye aneka bhavaparamparA se duHkhoMkA abhAva jinhoMne prApta nahIM kiyA hai aise prANiyoMko niratizaya (atyanta) paramAnandAtmaka jo mokSakA mArga hai usake pradarzaka hote haiM / isa kAraNa ye samasta prANiyoM ke atyaMta upakAraka haiM, ataH aise paramopakArI aIntaprabhumeM namaskArakI yogyatA apane Apa hI AtI hai| " namo siddhANaM" siddhoMke liye namaskAra ho-"sitaM dhmAtaM yaiste siddhAH" isa vyutpattike anusAra baddha jJAnAvaraNIyAdika ATha prakArake karmakA nAma sita hai| isa sitako pradIta zukladhyAnarUpa agnike dvArA jinhoMne samUla naSTa kara diyA hai unakA nAma siddha hai| aise siddhoMke liye yahAM namaskAra kiyA hai| athavA-gatyarthaka"Si"dhAtuse "kta"pratyaya evuM bane che ke je koI cheDe upakAra paNa kare che temane pitAnA hitaiSI mAnIne leke namaskAra kare che e ja kAraNe ahIM sauthI pahelA namaskAra ahaMta bhagavAnane karyA che, kAraNake aneka bhavaparaMparAthI jemaNe duHkhane abhAva prApta karyo nathI evA jIvone niratizaya (atyaMta) paramAnaMdarUpa mekSamArganA teo pradarzaka bane che te kAraNe teo samasta jInA parama upakAraka che. tethI evA parama upakArI ahaMta prabhumAM Apa Apaja namaskAra prApta karavAnI yegyatA AvI jAya che. "namo siddhANaM" - siddhIne nbh24|2 DI. "sitaM dhmAtaM yaiste siddhAH " 2 // vyutpatti anusAra jJAnAvaraNa Adi ATha prakAranA je karmo bAMdhyA hoya che tene 'sita' 4 cha. 2 sitanA prahAta sadhyAna35 mazi dvArA sabhI bhUga. bhAMthI nAza dhyacha temane 'siddha' 4 cha. sevA siddhIna mahInabhAra jyA cha. athavA - tivAya 'Sidh' dhAtune 'kta' pratyaya sAthI 'siddha' 56 bha07 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 bhagavatIsUtre 'siddhaH' iti padaM niSpannam / tadarthazca-sedhanti sma-punarAvRttirahitatayA lokAgraM siddhasthAnaM gacchanti smeti siddhAH, athavA 'pidhu saMrAddhA'-viti dhAtoH ktapratyaye siddha itipadaM sidhyati, tadarthazca-asidhyan kRtakRtyA abhUvanniti siddhAH, mokSaprAptyarthameva sarvaH prayAsaH sarvairapi kriyate, sa ca mokSa ebhiH prApta iti kRtakRtyAH saMjAtAH, nAsti karaNIyamatasteSAm / athavA zAstrArtha-Sidh-dhAtoniSpannatayA tAdRzadhAtvabhiprAyeNa tu sedhanti sma-zAsitAro'bhUvaniti siddhAHzAsanakartAra iti yAvat / vidh dhAtormaGgalArthakatvAbhiprAye tu sedhanti sma-ajarAmaratvAdimAGgalyarUpatAmanvabhUvaniti siddhaaH| athavA siddhazabdo nityaparyAyavAcI, karane para 'siddha' pada niSpanna huA hai| isakA tAtparya aisA hai ki jinhoMne punarAvRttirahitarUpase lokake agra bhAgameM sthiti - siddhasthAna-ko pA liyA hai unakA nAma siddha hai / athavA-saMrAddhArthaka 'Sidhu"dhAtuse"kta" pratyaya karane para "siddha" yaha pada banA hai| jo kRtakRtya ho cuke haiM unakA nAma siddha hai, aisA isakA artha hotA hai / mokSaprAptike liye hI saba prakArakA prayAsa saba prANiyoM dvArA kiyA jAtA hai| yaha mokSa ina siddhoMne prApta kara liyA hai isaliye ye kRta-kRtya mAne jAte haiM, kyoM ki aba inheM kucha karanA bAkI nahIM rahA hai| athavA-zAstrArthaka Sidha dhAtuse bhI"kta"pratyaya karane para "siddha"zabda niSpanna hotA hai / isa dhAtuke arthAnusAra jo zAsanakartA hue haiM unakA nAma siddha hai| maMgalArthaka "Sidha"dhAtuke abhiprAyase jaba "siddha" zabda banAyA jAtA hai| taba isakA artha ajara amara Adi rUpa maMgalapaneko jinhoMne pA liyA hai ve siddha haiN| bane che. tene bhAvArtha A pramANe che. jemaNe punarAvRttithI rahita lekanA agra bhAgamAM Avela siddhasthAnane prApta karyuM che, temane siddha kahe che. athavA - sazaddhAya 4 'SidhU' dhAtune 'kta' pratyaya sAthI 'siddha' 54 mana cha. yA takRtya thaI gayA che temane siddha kahe che, e tene artha thAya che. mokSa prAptine mATe ja saghaLA jI dvArA badhA prakAranA prayatna thAya che. e siddhoe te mokSa prApta karI lIdhuM che tethI temane kRtakRtya thayelA mAnavAmAM Ave che, kAraNa ke have temane kaMI paNa karavAnuM bAkI rahyuM nathI. athavA - sAtha 'Sidha' yAtuna 'kta' pratyaya sAthI 'siddha' 254 ne cha / dhAtanA artha pramANe jeo zAsanakartA thayA che temane siddha kahe che. maMgalArthaka 'Si yAtanI mahathIna siddha' 254 manApAmA pAveto tenI matha mA pramANe thAya-ajara, amara AdirUpa maMgaLatA jemaNe prApta karI che temane siddha kahe che. zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 1 u. 1 sU01 siddhAcAryanamaskAraH 51 tathA ca-siddhAH nityAH-vinAzarahitA iti yAvat / athavA siddhazabdaH prasiddhayarthakaH, tathA ca-siddhAH prasiddhiM gatAH lokatraye svakIyavimalaguNasamudAyena bhavyasamudAye khyAti prAptA ye te siddhAH, etAdRzasiddhebhyo namaskAro bhavatu, uktaJca "dhmAtaM sitaM yena purANakarma, yo vA gato nirvRtisaudhamUrti / khyAto'nuzAstA pariniSThitArthoM, yaH so'stu siddhaH kRtamaGgalo me // 1 // iti / athavA-"siddha"zabda nitya paryAyavAcI hai| isa apekSAjovinAza rahita haiM ve "siddha' haiM / athavA-siddha zabda prasiddhayarthaka hai / isa arthake anusAra jo prasiddhiko prApta kara cuke haiM ve siddha haiN| niSkarSArtha isakA yaha hai ki jo apane nirmalaguNasamUhase bhabyasamUhake bIca khyAti prApta kara cuke haiM ve siddha haiM / aise siddhoMke liye namaskAra ho| kahA bhI hai"dhmAtaM sitaM yena purANakarma, yo vA gato nirvRtisaudhmuurdhni| khyAto'nuzAstA pariniSThitArthoM, yaH so'stu siddhaH kRtamaGgalo me // 1 // jinhoMne pUrvasaMcita karmarUpa sita-bandhanako bilakula naSTa kara diyA hai, athavA jo muktirUpa saudha-mahalake agrabhAgameM virAjamAna ho cuke haiM, athavA jo apane nirmalaguNoMse prasiddha ho cuke haiM, athavA jo anuzAstA (dharmakA zAsana pravartAnevAle) ho cuke haiM, athavA kRtakRtya bana cuke haiM, athavA jo maMgalarUpa ho gaye haiM ve siddha haiN| aise siddha-paramAtmA mere liye maMgalakartA hoM // 1 // athavA "siddha zabda nityaparyAyavAcI hoya che. te rIte joIe te jeo nitya-vinAzarahita che temane siddha kahI zakAya. athavA "siddha zabda prasiddhisUcaka che. te artha pramANe jemaNe prasiddhi prApta karI che temane siddha kahe che. A rIte siddha zabdane A pramANe artha nakakI thAya che. jeo pitAnA nirmaLa guNasamUhathI bhavya jInA samUhamAM khyAti pAmyA che temane siddha kahe che. evA siddhone namaskAra che. kahyuM paNa che "dhmAtaM sitaM yena purANakarma, yo vA gato nirvRtisaudhamUni / khyAto'nuzAstA pariniSThatArthoM, yaH so'stu siddhaH kRmaGgalo me // 1 // " jemaNe pUrvopArjita karmarUpa sitane bilakula nAza karI nAkhe che, athavA jee muktirUpa mahelanA agrabhAge virAjamAna thaI gayA che, athavA jeo pitAnA nirmaLa guNothI prasiddha che, athavA jeo zAsanakartA (dharmazAsana pravartAvanAra) thaI cukyA che, athavA jeo kRtakRtya thaI gayA che, athavA jeo maMgaLarUpa banI gayA che, temane siddha kahe che. evA siddha paramAtmA mAruM maMgaLa karanArA he. (1) zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre eteSAM siddhigatAnAM jJAnadarzana sukhavIryAdiguNAnAM nityatayA, svaviSaye AnandAtizayakArakatayA ca bhavyajIvAnAmatizayopakArakatvAdete namaskaraNIyA iti / " namo AyariyANaM " -nama AcAryebhyaH, AGapUrvakasya carateyatpratyaye 'AcArya' iti padaM sampadyate, A-maryAdayA caryante sevyante'IcchAstropadeSTRtayArthajJAnAbhilASukaiH ziSyairye te AcAryAH, arhacchAstropadezakatvenA''cAryA iti kathyante / tebhyo namaskAro'stu taduktam 46 52 suttatthabiU lakkhaNa, - jutto gacchassa meDhibhUo ya / gaNatattivimuko, asthaM vAei Ayario // 1 // chAyA - " sUtrArthavida lakSaNayukto gacchasya medhibhUtazca / gaNacintAvimukto'rtha vAcayatyAcAryaH // 1 // siddhisthAnako prApta hue ina jJAna, darzana, sukha aura vIrya Adi guNavAle siddhoM meM nitya honeke kAraNa, tathA apane viSaya meM AnandAtizayake nimittarUpa karttA honeke kAraNa bhavyajIvoMke prati atizaya upakArakapanA hai / isaliye ye namaskAraNIya haiN| "namo AyariyANaM" AcAryoMke liye namaskAra ho / AGpUrvaka cara dhAtuse " Nyat" karane para AcArya zabda banA hai / isakA artha yaha hai ki jo maryAdApUrvaka sevita hoM unakA nAma AcArya hai| arthAt jina zAsana ke upadeSTA honeke kAraNa jo arthajJAnAbhilASI ziSyajanoM dvArA sevita kiye jAte haiM ve AcArya haiN| ye jinazAsanake upadezaka hote haiM isaliye AcArya kahalAte haiM / inake liye namaskAra ho| kahA bhI hai siddhasthAnane jemaNe prApta karyu che ane jee jJAna, darzIna, sukha, vIya Adi guNAthI yukta che, evA siddho nitya hAvAne kAraNe, tathA peAtAnA viSayamAM AnaMdAtizayanA kartA hAvAne kAraNe bhavya jIvA pratye atizaya upakAraka che. tethI tee namaskArane pAtra che. " namo AyariyANaM" mAyAyene nabhasDAra ho. 'ADU' ne 'car' dhAtu lagADI tenI pAchaNa 'NyatU' sagADavAthI 'mAyArya' yaha mane che. teneo artha A prabhANe che - jee maryAdApUrNAMka sevAya che temanu nAma AcAya che. eTale ke jina zAsananA upadeza denAra heAvAthI jJAnAbhilASI ziSyA dvArA jemanu` sevana karAya che, temane AcArya kahe che. tee jinazAsananA upadezaka hAya che, tethI AcAya ahevAya che. tebhane nabhasAra ho. adhuM pazu che zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 1 u. 1 sU0 1 AcAryopAdhyAyanamaskAraH 53 athavA-AcAreSu nipuNA iti AcAryAH, AcArAm jJAnAcArAdayaH, teSAM svayamAcaraNAt, anyebhyaH prabhASaNAt pradarzakatvAca, taduktam___ "paMcavihaM AyAraM, AyaramANA tahA prbhaasNtaa| AyAraM daMsaMtA, AyAriyA teNa vuccaMti // 1 // " chAyA-"pazcavidhamAcAramAcarantastathA prbhaassmaannaaH| AcAraM darzayanta AcAryAstenocyante // 1 // " iti / "suttatthaviU lakkhaNa, jutto gacchassa meDhibhUo ya / gaNatattivippamukko atthaM, vAei Ayario" // 1 // jo sUtrArthake jJAtA haiM, AcAryayogya lakSaNoMse yukta haiM, gacchake netA haiM, gaNakI cintAse rahita haiM, arthAt gaNake bhArase thakanevAle nahIM haiN| aise AcArya arthakI vAcanA karate haiM / athavA AcAroM meM jo niSNAta hote haiM ve AcArya haiN| jJAnAcAra Adi pAMca prakArakA AcAra jo Agama zAstroMmeM varNita hai use svayaM pAlate haiM tathA dUsaroMke liye usake pAlanekA upadeza karate haiM-evaM ise jo dUsaroMke liye dikhAte haiM ve AcArya haiM // 1 // kahA bhI hai "paMcavihaM AyAraM, AyaramANA tahA pabhAsaMtA / AyAraM daMsaMtA, AyariyA teNa vuccaMti // 1 // " pAMca prakArake AcArako jo svayaM pAlate haiM, dUsaroMko usakA upadeza dete haiM, aura jo use pAlate hue dikhAte haiM ve AcArya haiM // 1 // ___"muttatthaviU lakkhaNa,-jutto gacchassa meDhibhUo ya / gaNatattivippamuko, atthaM vAei Ayario // 1 // " jeo sUtrArthanA jJAtA che, AcAryane yogya lakSaNavALA che, ga7nA netA che, gaNanI cintAthI rahita arthAt gaNanA bhArathI nahIM thAkAra che, evA mAyAya mathanI vAyanA 42 cha (1) athavA-AcAmAM jeo niSNAta hoya temane AcArya kahe che. jJAnAcAra Adi pAMca prakAranA je AcAre zAstromAM varNavyA che tenuM teo pite pAlana kare che tathA tenA pAlanane upadeza bIjAne Ape che. ane bIjA lekene te AcAra je batAve che, temane AcArya kahe che. kahyuM paNa che " paMcavihaM AyAraM, AyaramANA tahA pbhaasNtaa| __ AyAraM daMsaMtA, AyariyA teNa vuccaMti // 1 // " jeo pAMca prakAranA AcAra pate pALe che, bIjAne te AcAra pALavAne upadeza de che ane jemAM tenuM pAlana karIne batAve che temane AcArya kahe che. (1) zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre anyatrApyuktam "Acinoti ca zAstrArthamAcAre sthApayatyapi / svayamAcarate yasmAdAcAryastena kathyate // 1 // " iti / etAdRzA AcAryAstebhyo nama iti yojanA / namaskArayogyatvaM ca-AcAyANAmAcAropadezakatayA paramopakAritvAditi // ___ "namo uvajjhAyANaM "-nama upAdhyAyebhyaH, upa-samIpaM prApthAgamA adhIyante ebhya ityupAdhyAyAH, yeSAM sAmIpyamadhiSThAya ziSyA AgamAnAmadhyayana kurvanti te tathA, adhipUrvaka-gatyarthakasya 'iN' dhAtoH prayoge tu-adhIyate =vizeSarUpeNa gamyate-jJAyate zAstramebhya ityupAdhyAyAH, 'ika smaraNe' iti igdhAtudUsarI jagaha bhI kahA hai " Acinoti ca zAstrArthamAcAre sthApayatyapi / svayamAcarate yasmAdAcAryastena kathyate // 1 // " jisa kAraNa ye zAstroMke arthakA saMgraha karate haiM, dUsare jIvoMko bhI AcArameM sthApita karate haiM, aura svayaM bhI usa AcArakA AcaraNa karate haiM isa kAraNa ye AcArya kahe jAte haiM // 1 // aise AcArya hote haiM / inako namaskAra ho, aisI yojanA kara lenI caahiye| ye namaskAra karane yogya isaliye kahe gaye haiM ki ye AcArake upadezaka honeke kAraNa jIvoMke parama upakArI hote haiN| " namo uvajjhAyANaM "-upAdhyAyoMke liye namaskAra ho-jinake pAsa Akara ziSyajana Agama zAstroMkA adhyayana karate haiM unakA nAma upAdhyAya hai| adhi-upasargapUrvaka "iN gatau" dhAtuse jaba upAdhyAya bIjI jagyAe paNa kahyuM che "Acinoti ca zAstrArthamAcAre sthApayatyapi / svayamAcarate yasmAdAcAryastena kathyate // 1 // " je kAraNe teo zAstronA arthane saMgraha kare che, anya jIvone paNa AcAra paLAve che, ane jAte paNa te AcArane AcaraNamAM utAre che, te kAraNe tamana bhAyA 4 che. (1) evA AcAryone namaskAra che. teo namaskArane yogya te mATe kahyA che ke teo AcAranA upadezaka hevAthI jInA parama upakAraka che. ___ namo uvajjhAyANaM"- BAdhyAyona nabha2412 DI-manI pAse 2mAvAna ziSya! bhAgamAkhanI abhyAsa 42 cha tebhane upAdhyAya 4 cha. 'adhi' upasA pUrvaka "' dhAtunA upayogI upAdhyAya zabda bane che. tene artha A pramANe che zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 1 0 1 sU0 1 upAdhyAyanamaskAraH 55 niSpannatve upAdhyAya-zabdasya Adhikyena prabacanasya smaraNapradAtAra ityarthaH, taduktam "bArasaMgo jiNakkhAo, sajjhAo kahio buhe| taM uvadisaMti jamhA, uvajjhAyA teNa buccaMti // 1 // " chAyA-" dvAdazAGgo jinAkhyAtaH, svAdhyAyaH kathito budhaiH| tamupadizanti yasmA-dupAdhyAyAstenocyante // 1 // iti, athavA-upa-samIpe A-samantAdU dhyAyo-dhyAnam "dhyai cintAyAm " iti dhyaidhAtoH prayogAt, tathA ca-yeSAM samIpe jIvAdipadArthaviSayakaM dhyAnaM sarvabhAvena saMjAyate te upaadhyaayaaH| athavA- upa-samIpe adhi=Adhikyena AyaH iSTaphalasya zabdakI siddhi karate haiM taba usakA artha hotA hai-jinase vizeSa rUpase zAstrakA jJAna ziSyajanoMko hotA hai, ve upAdhyAya haiM, aura jaba " ikUsmaraNe" isa smaraNArthaka "ikU" dhAtuse upAdhyAya zabda banAyA jAtA hai taba isakA artha hotA hai ki jo ziSyajanoMke liye adhika rUpase pravacanakA smaraNa karAte haiM ve upAdhyAya haiM / kahA bhI hai " bArasaMgo jiNakkhAo, sajjhAo kahio buhe| taM uvadisaMti jamhA uvajjhAyA teNa vuccaMti // 1 // " jinendra devake dvArA kathita dvAdazAMgarUpa svAdhyAya (sUtra) gaNadharAdi devoMne kahA hai, upAdhyAya ina sUtroMkA upadeza karate haiN| isa kAraNa ve upAdhyAya kahalAte haiM / athavA-"dhyai cintAyAm" isa dhAtuse "upa" aura "AG" upasarga lagAkara upAdhyAya zabda niSpanna hotA hai| "upa" zabda kA artha samIpa aura "A"zabdakA artha "samantAt-(sampUrNa)" hai| isase jemanA dvArA ziSyone vadhAre pramANamAM zAstronuM jJAna thAya che temane upAdhyAya 4 cha. mane " ik smaraNe" mA bh2|| 'ik' dhAtu 43 nyAre upAdhyAya zabda banAvavAmAM Ave tyAre tene artha A pramANe thAya che-jeo ziSyone adhika pramANamAM pravacananuM smaraNa karAve che temane upAdhyAya kahe che. kahyuM paNa che " bArasaMgo jiNakkhAo, sajjhAo kahio buhe| taM uvadisaMti jamhA, uvajjhAyA teNa vuccaMti // 1 // " jinendradeva dvArA kathita bAra aMga (dvAdazAMga) rUpa svAdhyAya (sUtra) gaNadhara AdidevAe kahela che, te svAdhyAya (sUtra)ne upadeza ApanAra upAdhyAya che. tethI tebhane upAdhyAya 4 che. (1) mathavA - " dhyai cintAyAm // 2 // yAtune 'upa' mane 'AG' upasA sAyI upAdhyAya 24 mane cha. 75= pAse, ' AG ' = sazu, tethI zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre pAptiryebhyaste upaadhyaayaaH| athavA-upanIya-svasamIpamAnIya ziSyAn adhyApayanti ye te upaadhyaayaaH| athavA-AdhayaH-mAnasapIDAH, 'pusyAdhirmAnasI vyathA' ityamarAt , tAsAM mAnasapIDAnAm AyAgamanaM pRthagbhavanaM, sa upagataH= prApto yebhyaste upaadhyaayaaH| athavA kutsitArthako naja, kutsito dhyAyazcintA adhyAyaH saMsAraparibhramaNaviSayakaM mAnasacintanam, sa upahato vinaSTo yebhyaste yaha artha nikalatA hai ki jinake samIpa jIvAdipadArthaviSayaka cintana sarva prakArase ho jAtA hai ve upAdhyAya haiN| athavA "upa" aura "adhi" upasarga pUrvaka "Aya" zabdase bhI upAdhyAya zabda siddha hotA hai, jisakA artha hotA hai ki-jinake samIpameM iSTa phalakI prApti adhikarUpase ziSyajanoMko hotI hai ve upAdhyAya haiM / athavA-"upanIya-svasamIpam AnIya ziSyAn adhyApayanti ye te upAdhyAyAH" jo apane pAsa lAkara ziSyoMko par3hAte haiM ve upAdhyAya haiM / athavA-"puMsyAdhirmAnasI vyathA" isa amarakoSake kathanAnusAra AdhinAma mAnasika pIDAkA hai| ina mAnasika pIr3AoMkA Aya-gamana-pRthagbhavana-alaga honA jinase prApta ho ve upAdhyAya haiN| athavA-"upa adhyAya" ina doke sambandhase bhI upAdhyAya zabda banatA hai adhyAyameM jo natrarthaka "a" hai vaha kutsita arthameM huA jAnanA cAhiye, isase "kutsitaH dhyAyazcintA-adhyAyaH" kutsita dhyAnakA nAma adhyAya hai, aura upa zabdakA artha upahata-binaSTa hai| isase yaha artha nikalatA hai ki saMsArameM paribhramaNakA kAraNabhUta mAnasa cintana tene A artha thAya che-jenI pAse jIvAdi padArtha saMbaMdhI cintana sarva prakAre thAyacha, te pAdhyAya upAya che. mathavA 'upa' bhane 'adhi' 64saga pUrI 'Aya' zapathI upAdhyAya 54 mana cha, tenI matha mA pramANe cha-manI samIpe ziSyane ISTa phaLanI prApti adhika rUpe thAya che temane upAdhyAya kahe che. mathA- " upanIya svasabhIpaM AnIya ziSyAn adhyApayanti te upAdhyAyAH" jeo pitAnI pAse lAvIne ziSyone bhaNAve che teo upAdhyAya che. athavA- "pusyAdhirmAnasI vyathA" mm|pn| 2 // 4thana pramANe mArane! ma thAyache'Adhi= mAnasipI, Aya = gamana-masA tha. mAnasipI mn| dvArA 2 thAya temanu nAma upAdhyAya che. 25thavA upA adhyAya bhanIna upAdhyAya zam mana cha- 'adhyAya'mA nA2 vAya 'a' upasA chete hutsita abhA 15rAyo cha. "kutsitaH dhyAyazcintA-adhyAya." itsitadhyAna ne adhyAya OMI cha. sm" eTale upahata-vinaSTa. saMsAramAM paribhramaNanA kAraNarUpa mAnasa cintana zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 1 u0 1 sU0 1 sarvasAdhunamaskAraH 57 upAdhyAyAH, ete upAdhyAyAH sampradAyamAptamahatpravacanaM bhavyajIvebhyo'dhyApayanti tato bhavyajIvAnAmatizayitopakArakatayA namaskaraNIyA bhavantIti / __"namo loe savvasAhUNaM"-namo loke sarvasAdhubhyaH-jJAnadarzanacAritratapobhirmokSaM sAdhayanti ye te sAdhavaH-jJAnadarzanAdimArgadvArA mokSA''rAdhakA ityarthaH, athavA-sasthAvaramUkSmavAdara-sarvaprANiSu samAnarUpatAM dhyAyanti-cintayanti ye te sAdhavaH, athavA sAdhayanti-saMyamakartRpuruSANAM sahAyatAM kurvanti ye te sAdhavaH, taduktam-- "nivvANasAhae joe, jamhA sAhe ti sAhuNo / samA ya savvabhUesu, tamhA te bhAvasAhuNo // 1 // " jinase naSTa ho cukA hai ve upAdhyAya haiN| ye upAdhyAya sampradAyaprApta arhatpravacana bhavya jIvoMke liye par3hAte haiM isaliye bhavyajIvoMke atizaya upakArI honeke kAraNa ye namaskaraNIya haiN| ____ namo loe savvasAhaNaM" lokameM sarva sAdhuoMke liye namaskAra ho| samyakUjJAna, samyagadarzana, samyaka cAritra evaM tapa, inake dvArA jo mokSako sAdhate haiM, arthAt jJAnadarzanAdi mokSamArga dvArA jo mokSake ArAdhaka hote haiM ve sAdhu haiN| athavA-basa-sthAvara-sUkSma-bAdara-rUpa jo sarvaprANI haiM unameM samAnarUpatAkA jo cintana karate haiM ve sAdhu haiN| athavA-" sAdhayanti "-saMyama pAlana karane vAle puruSoMko jo sahAyatA karate haiM ve sAdhu haiN| kahA bhI hai "nivvANasAhae joe, jamhA sAheti saahunno| samA ya savvabhUesu, tamhA te bhaavsaahunno||1||" jemanA dvArA naSTa thaI gayuM che temane upAdhyAya kahe che. te upAdhyAye saMpradAya prApta ahaM...vacana bhavyajIne zIkhave che. tethI bhavyajIne teo atizaya upakAra kare che. tethI teo namaskArane pAtra gaNAya che. "namo loe savvasAhUNaM" sabhA sava sAdhumAne nbh24||2 , sabhya5 jJAna, samyaka darzana, samyak cAritra ane tapa dvArA je mokSa sAdhe che, eTale ke jJAnadarzanAdi mokSamArga dvArA je mokSanI ArAdhanA kare che temane sAdhu kahe che. athavA -trasa, sthAvara, sUma, bAdara Adi rUpa samasta jIvamAM jeo samAna bhAva rAkhe che temane sAdhu kahe che. athavA saMyamanuM pAlana karanArane jeo sahAyatA Ape che temane sAdhu kahe che kahyuM paNa che "nivvANasAhae joe, jamhA sAheti saahunno| samA ya savvabhUemu, tamhA te bhAvasAhuNo // 1 // " zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtra chAyA--"nirvANasAdhakAn yogAn , yasmAt sAdhayanti sAdhavaH / samAzca sarvabhUteSu, tasmAtte bhAvasAdhavaH // 1 // " iti // sarve ca te sAghavaH,sarvasAdhavaH sarvapadena sAmAyikAdiprabhedavatAm atra pulAkAdi-jinakalpika-pratimAkalpika-yathAlandakalpika-parihAravizuddhikalpika-sthavirakalpika-sthitakalpikA-sthitakalpika-kalpAtIta-bhedavatAmapi grahaNaM bhavati / tathA pratyekabuddha-svayaMbuddha-buddhabodhitAnAmapi, tathA bharatAdikSetrAvasthitAnAM suSamaduSpamAdikAlavartinAM ca sarveSAM grahaNaM bhavati, tathA ca sarvapadamAhAtmyAd guNabhRtAM sarveSAmapi sarvajJasAdhUnAmavizeSeNa namaskaraNIyatA bhavati / ayaM sarvazabda:-arihantrAdAvapi yojanIyaH,anyathA sarveSAmarhatAmanamaskAreNa nyUnatApAtAt / jisa kAraNa nirvANasAdhaka yogako ye sAdhate haiM aura sarvabhUtoMmeM ye samatAbhAva rakhate haiM isa kAraNa ye bhAvasAdhu kahe jAte haiM // 1 // samasta jo sAdhu ve sarvasAdhu haiM / sarva aura sAdhumeM karmadhAraya samAsa honese sarvasAdhu pada banA hai| yahAM jo sAdhukA vizeSaNa sarva zabda hai usase sAmAyika Adi prabhedavAloMkA, tathA pulAka Adika, jinakalpika, pratimAkalpika, yathAlandakalpika, parihAravizuddhikalpika,sthavirakalpika, sthitakalpika, asthitakalpika, kalpAtIta bhedavAloMkA bhI grahaNa hotA hai| tathA-pratyekabuddha, svayaMbuddha, buddhabodhita bhedavAloMkA, tathA-bharata Adi kSetroMmeM rahane vAloMkA, evaM suSama-duSSamAdikAlavartI, ina saba sAdhuoMkA grahaNa hotA hai| isa sarvapadake prabhAvase guNabhRta samasta jitane bhI sarvajJamatAnuyAyI sAdhu haiM una sabameM samAnarUpase namaskaraNIyatA hai, nirvANa sAdhaka gane sAdhavAne kAraNe, tathA sarva jI pratye samatA rAkhavAne kAraNe temane bhAvasAdhu kahe che. sarvasAdhu pada dvArA samasta sAdhuo samajavAnA che. "sarva ane "sAdhu" maLIne karmadhAraya samAsa 35 -- saba sAdhu ' 54 manyuM che. hI sAdhunu vizeSa 'sava ' bhUzyuM che, tenA dvArA sAmAyika Adi prabhedavALA, tathA pulAka Adika, jinakalpika, pratibhApi, yathAsaha, pariDA2vizuddhili54, sthavi24654, sthita:54, asthitakalpika, kalpAtIta bheTavALA sAdhuo paNa grahaNa karela che. tathA pratyekabuddha, svayaMbuddha, ane buddhAdhita bheTavALA, tathA bharata Adi kSetromAM rahenArA tathA suSamaduSamakAlavatI saghaLA sAdhuone samAveza thayele samaja vAno che. A sarvapadanA prabhAve samasta sarvajJamatAnuyAyI sAdhuomAM samAnarUpathI namaskAra mATenI pAtratA mAnavAmAM Avela che. eTale ke teo namaskAra karavAne zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 1 u0 sU0 1 sarva sAdhunamaskAraH 59 athavA sarvebhyo jIvebhyo hitA iSTaprApakA iti sArvAH, tAdRzAzca ye sAdhavaH sArvasAdhavaH sarvajJa sAdhava ityarthaH / athavA sArvasya = sarvavyaktiSu samAnatAM dhArayato jinasyA''jJApratipAlakAH sAdhavaH sArvasAdhavaH / etAvatA bauddhAdimatAnuyAyinAM sAdhUnAM nirAkaraNaM bhavatIti / athavA sarveSAM zubhayogasAdhakAH sAdhavaH sarvasAdhavaH / athavA sarvAn arhataH sAdhayantIti sarvasAdhavaH, arhato devasya sAdhanaM nAma - aI arthAt ve namaskAra karaneke yogya haiM, anya nahIM / isa sarvazabdakA prayoga arihaMta AdikomeM bhI karalenA caahiye| nahIM to samasta arhanta bhagavantoMko anamaskArase nyUnatA ke doSakA prasaGga hogA / aba sUtrakAra isa bAtako bAtAte haiM ki sarvasAdhupadameM sArvasAdhu pad mAnanA cAhiye, isase bauddhAdimatAnuyAyI sAdhuoMkA nirAkaraNa ho jAtA hai| tAtparya kahanekA yaha hai ki jo sarvajIvoMke liye hitAvaha hounheM AtmakalyANarUpa iSTako prApta karAne vAlA ho vaha sArva hai / aise samasta jIvoMke hitasAdhaka jo sAdhu haiM ve sArvasAdhu haiM, samasta jIvoMke hitasAdhaka sAdhu sarvajJamatAnuyAyI sAdhu hI hote haiN| athavA - " sArvasya sAdhavaH " sArvasAdhavaH " sArvapadase yahAM sabajIvoMmeM samAnatAko dhAraNa karane vAle aise jinendra devakI AjJAke pratipAlaka jo sAdhu haiM ve sArvasAdhu haiM - isa kathana se anyamatAnuyAyI sAdhuoMkA nirAkaraNa ho jAtA hai - ve sArvasAdhu nahIM haiM / athavA samasta zubhayoga sAdhaka sAdhu sArvasAdhu haiM / athavA - sArva - arhataprabhuko unakI ceAgya che--anya sAdhue nathI. A 'sa' zabdanA prayAga arihaMta AdimAM paNa karavA joie. nahIM teA samasta arhata bhagavAneAne anamaskArathI nyUnatA doSa lAgaze. have sUtrakAra e vAta batAve che ke 'sasAdhu' padamAM " sAva sAdhu ' padane samAveza thayelA mAnavA joie, ema karavAthI khauddha Adi matAnuyAyI sAdhuonI vAtanuM nirAkaraNa thai jaze. tenuM tAtparya A pramANe che - je sajIvAne mATe hitAvaha hAya - temane AtmakalyANa rUpa iSTanI prApti karAva nAra hAya -temane 'sAva" kahe che. evA samasta jIveAnA hitasAdhaka je sAdhue hAya temane 'sA.sAdhu" kahe che. saCjJamatAnuyAyI sAdhue ja samasta jIvAnu hita uranAra hoya che. athavA - "sArvasya sAdhavaH " - sArvasAghavaH - ' sArva' pahathI "samasta jIve. pratye samAnatA rAkhavAnI jinendradevanI ajJAnu pAlana karanArA sAdhu" evA a grahaNa karavA joie. evA sAdhune sA`sAdhu kahe che. A kathanathI e vAtanu` nirAkaraNa thai jAya che ke anyamatAnuyAyI sAdhu 'sAva sAdhu' nathI. athavA - sA" - ahu ta prabhune temanI AjJA ADhinA pAlana dvArA jeo zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __ bhagavatIle dAjJAdipratipAlanena tadArAdhanameva / athavA-'zravyasAdhubhyaH' zravyeSu-zravaNayogyapravacaneSu sAdhavaH nipuNAzcaturA iti zravyasAdhavaH, arthAt mokssaanukuulprvcnaanaamupdeshkaarkaaH| kutsitapravacanato nivartamAnA ime sAdhavaH saMsArapaGkanimagnAnAM mokSamArgopadezadvAroddhAre sarvathA sarvadA baddhaparikarA bhavanto lokAnAM paramopakArakA ato bhavyainamaskaraNIyA bhavanti / taduktam "asahAe sahAyattaM, kareMti me saMjamaM kareMtassa / eeNaM kAraNeNaM, NamAmi haM savvasAhUNe // 1 // " chAyA-asahAye sahAyatvaM kurvanti mama saMyamaM kurvataH / etena kAraNena namAmyahaM sarvasAdhUnAm // 1 // " iti / AjJA Adike pAlanase jo sAdhate haiM ve sArvasAdhu haiN| athavA-zravyazravaNa karane yogya pravacanameM nipuNa haiM ve zravyasAdhu-arthAt mokSAnukUla pravacanoMke upadezakAraka zravyasAdhu haiN| kutsita pravacanoMse svayaMko alaga karate hue ye sAdhujana saMsArapaGka-(kIcar3a)meM nimagna (phase) hue jIvoMkA mokSamArgake upadeza dvArA uddhAra karane meM sarva prakAra se sadA samartha hote haiM, aura isa taraha lokoMke parama upakAraka hote haiM ataH bhavyajanoM dvArA ye namaskaraNIya hote haiN| kahA bhI hai "asahAe sahAyattaM, kareMti me saMjamaM kreNtss| ___ eeNaM kAraNeNaM, NamAmi haM savasAhUNaM // 1 // " saMyamakA pAlana karane vAle mujhe asahAya avasthAmeM ye sAdhujana sahAyatA karate haiM isa kAraNa maiM sarvasAdhuoMke liye namaskAra karatA huuN||1|| sAdhe che teo sArvasAdhu che. athavA-zravya - zravaNa karavA yogya pravacanamAM jeo nipuNa che teo zavyasAdhu che. athavA mokSAnukULa pravacananA upadezaka zravyasAdhu che. kutsita pravacanathI pitAnI jAtane alaga rAkhIne te sAdhuo saMsArarUpa kIcaDamAM phasAyelA jIne mokSamArgane upadeza daIne temane uddhAra karavAmAM teo sarva rIte sadA samartha hoya che, ane e rIte teo leke para ghaNe ja upakAra karatA hoya che, tethI bhavyajane temane namaskArane yogya bhAna cha. 54 cha "asahAe sahAyataM, kareMti me saMjamaM kareMtassa / eeNaM kAraNeyaM, NamAmi haM savvasAhUNaM // 1 // " saMyamanuM pAlana karanArA ane asahAya hAlatamAM te sAdhujane sahAya kare che. te kAraNe huM sarva sAdhuone namaskAra karuM chuM. zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 1 u0 1 sU0 1 pUrvapazcAnnamaskAracarcA 61 ___ nanu bhavatu siddhAnAM pRthagupAdAnaM, parantu sAdhnoti svaparakAryamiti sAdhuH, tathA ca-svaparakAryasAdhakatvarUpasAdhutvadharmasya sAdhuta Arabhya ahaMdAcAryoMpAdhyAyeSu sadbhAvena " namo loe savvasAhUNaM " iti sAdhupadenaiva sarvepAmahadAdInAM namaskArasya siddhatayA'haMdAdipadenArhadAdInAmupAdAnaM kimartham ? na ca vizeSarUpeNArhattvAdirUpeNa namaskAryatvaM vivakSitamiti vAcyam , tathA sati tattadrUpeNa namaskArasya vivakSaNe tattannAmoccAraNapUrvakaM tadAcaraNe puruSAyuSi kSINe'pi sarveSAM zaMkA-siddhoMkA pATha bhale hI isa namaskAra maMtrameM judA rahe isameM koI ApattikI bAta nahIM hai parantu jaba "sAnoti svaparakAryamiti sAdhuH" isa vyutpattike anusAra sva aura parake kAryako sAdhana karanevAlA sAdhu mAnA jAtA hai taba svaparakAryasAdhakatvarUpa sAdhudharma-sAdhu, ahaMta, AcArya aura upAdhyAya, ina sabameM hI rahatA hai phira kyA bAta hai jo ahaMdAdi padoMkA upAdAna svatantra sUtroMdvArA kiyA gayA hai| yadi isa para yoM kahA jAye ki inheM alaga2 namaskAra karaneke liye aisA kiyA hai so aisA kahanA bhI ThIka nahIM, kyoM ki " namo loe savvasAhUNaM" isa eka hI sUtrastha sAdhupadase samasta ahaMdAdikoM ke prati namaskAra siddha ho jAtA hai, kAraNa ki ye saba sAdhu haiN| yadi phira bhI aisA kahA jAve ki ye saba sAdhu to haiM, parantu yahAM jo bhinnara rUpase namaskAra kiyA gayA hai usakI yahAM vivakSA hai,so aisA kahanA bhI ThIka nahIM hai, kyoM ki isa tarahase yahAM vivakSA mAnI jAvegI to phira isa zaMkA-A namaskAra maMtramAM siddhone pATha bhale jude rahe-temAM kaMI vAMdhA jevuM nathI. 54 ne 'sAnoti sva-para-kAryamiti sAdhuH' mA vyutpatti pramANe 21 mane parnu kArya sAdhanArane sAdhu mAnavAmAM Ave che te sva para kAryasAdhakatAne guNa sAdhuthI laIne ahaMta, AcArya ane upAdhyAyamAM rahele ja hoya che. te zA mATe ahaMta Adi pade svataMtra sUtro dvArA prayoga karavAmAM AvyA che? je tenA javAbamAM ema kahevAmAM Ave ke temane alaga alaga namaskAra karavA mATe sebha yu chatAbha te 555 32 / 52 nathI, 41261 "namo loe savvasAhUNaM" A eka ja sUtrastha sAdhupadathI samasta ahaMta Adine namaskAra karyAnuM siddha thaI jAya che. kAraNa ke teo badhA sAdhu che. vaLI je ema kahevAmAM Ave ke e badhA sAdhu te che, paNa ahIM te bhinna bhinna rUpe namaskAra karyA che tenI vivekSA che. ema kahevuM te paNa barAbara nathI, kAraNa ke e rIte je ahIM vivakSA mAnI levAmAM Ave te pachI e rIte bhinna bhinna ahata AdinA zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre namaskArAsaMbhavAditi cenna, yathA 'sarvebhyo manuSyebhyo namaH ' evaMrUpeNa manuSyamAtrasya namaskAre kRte mANDalikanRpacakravartyAdimahApuruSanamaskAraphalaM na prApnoti, tathA 'sarvebhyaH sAdhubhyo namaH' evaMrUpeNa namaskAre kRte'IdAdInAM namaskAraphalaM naiva prAptaM syAt ato'rhacAdirUpeNa namaskAre kRte evArhadAdinamaskAra phalaM syAt, tato'rhatvAdirUpeNa namaskAraH kRta iti / dUra tarahase bhinna 2 arhadAdikoM ke nAmoccAraNapUrvaka AyuSyakI pUrNatA hone para bhI saba ko namaskAra honA bhI nahIM bana sakegA / uttara- isa prakArakI AzaMkA ThIka nahIM hai, kyoM ki jaise "sarvebhyo manuSyebhyo namaH " samasta manuSyoM ke liye namaskAra ho, isa rUpase saba manuSyoMke liye namaskAra karane para namaskArakartA mANDalika nRpa, cakravartI Adi mahApuruSoM ke namaskArake phalako nahIM pAtA hai, arthAt sAmAnya rUpa se mAnava mAtra ko jaba namaskAra kiyA jAtA hai to mANDalika Adi bhI saba manuSya hI haiM - ve bhI namaskRta ho jAte haiM, parantu itane mAtrase inake namaskAra karanese jo phala prApta honA cAhiye vaha phala prApta nahIM hotA, usI prakAra "sarvasAdhubhyo namaH " isa sAdhuparaka sAdhAraNa namaskArase arhadAdikoM ko namaskAra karanese jo phala milanA cAhiye vaha nahIM mila sakatA hai / yaha to tabhI milegA ki jaba unheM hI namaskAra kiyA jAvegA / isaliye isI vicArase sAmAnya arhata AdikoMke liye sAdhurUpatA hone para bhI sUtrakArane bhinna 2 rUpase nAmoccAraNapUrvaka namaskAra kiyA hai / nAmeAccAraNapUrNAMka AyuSyanI pUrNatA thAya tyAre paNa badhAne namaskAra karavAnuM anI zakaze nahIM. tA A prakAranI AzaMkA ThIka na gaNAya. uttara-ebha "sarvebhyo manuSyebhyo namaH " - " samasta manuSyAne namasAra ho." A rIte saghaLA manuSyAne namaskAra karavAthI namaskArakartA mAMDalika rAjAo, ane cakravartI Adi mahApuruSAne namaskAra karavAnuM phaLa prApta karatA nathI. eTale ke sAmAnya rIte mAnavamAtrane namaskAra karavAmAM Ave tyAre paNa mAMDalika rAjA Adine namaskAra thayA gaNAya che, kAraNa ke tee paNa manuSya to che ja, paNa eTaluMja karavAthI temane namaskAra karavAthI je phaLa prApta thavuM joie te phaLa prApta thatuM nathI. me 4 pramANe "sarva sAdhubhyo namaH" mA rIte sAdhumAtrane namasra azvAthI arhata Adine namaskAra karavAthI je phaLa maLavuM joie te maLatuM nathI. e phaLa tA tyAre ja maLaze ke jyAre temane alaga rIte namaskAra karavAmAM Ave. tethI e ja prakAranA vicAra karIne sAmAnya arhata AdimAM sAdhurUpatA hovA chatAM paNa sUtrakAre judo judo ullekha karIne nAmAcaraNapUrvaka namaskAra karyAM che. zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 1 u0 1 sU01 pUrvapazcAnnamaskAracarcA 63 nanu-"anamasyA manasyante, namasyAnAM vytikrmH| trINi tatra bhaviSyanti, dAridrayaM 1 maraNaM2 bhayam3 " // 1 // iti vacanAt namasyAnAM vyatikrame dAridrayAdikaM bhavatIti ziSTokteH kRtakRtyatayA sarvataH pradhAnasya siddhasyaiva prathamato namaskAra Avazyakastadanu arhadAdInAm , parantu jinasadRzenApi sudharmasvAminA kramamapahAyAtaH prathamaM namaskAraH kathaM kRtaH iticenna, abhiprAyAnavabodhAt, ayamAzayaH-pAThakramApekSayA'rthakramo balavAn bhavati, iti zaMkA-yaha bAta ThIka hai, parantu yahAM namaskAra karane meM vyatikrama kyoM kiyA gayA hai ? jahAM anamasyoM-namaskAra karane ayogya vyaktiyoM ko namaskAra kiyA jAtA hai, aura jahAM namaskAra karane yogya vkaktiyoMke namaskAra karanemeM vyatikrama kiyA jAtA hai vahAM tIna bAteM hoMgI, pahilI SAta dAridraya, dUsarI bAta maraNa aura tIsarI bAta bhy| tAtparya isakA kevala yahI hai ki namana karane yogya vyaktiyoMke namaskAra karane meM vyatikrama hone para ye dAridrayAdika doSa utpanna hote haiM, aisI ziSTa janoMkI ukti hai so isa kathanake anusAra yahAM sarvaprathama siddhoMko hI namaskAra karanA cAhiye thA, kyoM ki ve kRtakRtya ho cuke haiM-aSTakokA unhoMne sarvathA vinAza kara diyA hai isaliye ve sabakI apekSA pradhAna haiN| inake bAda phira ahaMdAdikoMke liye namaskAra honA cAhiye, parantu jinasadRza sudharmA svAmIne bhI isa kramako chor3akara ahaMta bhagavaMtoMke liye jo prathama namaskAra kiyA hai so kyoM kiyA ? isakA kyA kAraNa hai ? zaMkA-e vAta ThIka che. paNa ahIM namaskAra karavAmAM vyatikrama (kamane pheraphAra) zA mATe karavAmAM AvyuM che. je namaskAra na karavA yogya vyaktine namaskAra karavAmAM AvatAM hoya, ane namaskAra karavA gya vyaktine namaskAra karavAmAM vyatikrama karavAmAM Avato hoya te tenA kAraNarUpa traNa bAbate haze, (1) haridraya, (2) bha295 mane (3) aya. tenu tAtparya ko cha nabhana 421 // lAyaka vyaktine namaskAra karavAmAM vyatikrama thAya to e dAridrayAdika deSa udbhave che evI ziSTa jananI mAnyatA che. te e dRSTie jotAM ahIM siddhone sauthI pahelAM namaskAra karavA joItA hatA. kAraNa ke teo kRtakRtya che-temaNe aSTakamene sarvathA vinAza karI nAkhe che tethI teo e badhAnA karatAM zreSTha che. temanI pachI ahata Adine namaskAra thavA joIe. paNa jisadaza zrI sudharmA svAmIe A kamane choDIne ahaMta bhagavAnane namaskAra karyA che tenuM kAraNa zuM che? zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre prakRte'rthato'haMtAmeva prAdhAnyam , " arahaMtuvaeseNa, siddhA najjaMti teNa arahAI" iti vacanAt , ahaMdupadezenaiva siddhasvarUpasya jJAyamAnatvAt , tIrthapravartakatayA'rhatAmevAtyantaM jIvopakArakatvAcca / na ca-AcAryopadezenaiva kadAcitkAlavizeSe'haMtAmapi jJAnAt prathamataH paramopakAritayA''cAryasyaiva namaskAro yuktaH, iti vAcyam , uttara-aisI jo AzaMkA upasthita kI gaI hai vaha abhiprAyako jAne vinA hI kI gaI hai, kyoM ki isakA to sIdhAsAdhA sA uttara yahI hai ki pAThakramakI apekSA arthakrama balavAna hotA hai| prakRta meM arthakI apekSA ahaMta hI pradhAna haiM " arahaMtuvaeseNaM siddhA najaMti teNa arahAI" aisA AgamakA vAkya hai ki ahaMta bhagavaMta ke upadeza se hI siddhakA svarUpa jAnA jAtA hai| dUsare-tIrthake pravartaka ahaMta hI hote haiM, siddha nahIM, ataH jIvoMko dharmadezanAkI prAsi arhanta hI se hotI hai isaliye ve jIvoMke sAkSAt atyaMta upakAraka mAne gaye haiN| ___ yadi yahI bAta hai to yahAM para aisI bhI AzaMkA kI jAtI hai ki jisa prakArase siddhoMkA svarUpa arhantaprabhu batalAte haiM ataH be siddha bhagavantoMkI apekSA pradhAna batalAye gaye haiM usI prakAra kisI kAlavizeSameM arhantoMkA bhI jJAna AcArya mahArAja karAte haiM ataH ve bhI ahantoMkI apekSA pradhAna mAne jAne cAhiye, aura isa taraha unameM bhI paramopakAritA honese arhantoMke pahile unheM hI namaskAra kiyA jAnA cAhiye / uttara- A jAtanI je AzaMkA ubhI karavAmAM AvI che te hetune samajyA vinA karavAmAM Avela che. tene sIdhe ane sAdo javAba e ja che ke pAThakkama karatAM arthakrama baLavAna hoya che. prakRtamAM arthanI dRSTie ahaM tene ja pradhAna gaNyA che" arahaMtuvaeseNaM siddhA najaMti teNa arahAI " sAgamanu me 4thana cha hai ahaMta bhagavAnanA upadezathI ja siddhonuM svarUpa jANuM zakAya che." vaLI tIrthanA pravartaka ahaMta ja hoya che, siddha hotA nathI, tethI jIvene dharma dezanAnI prApti ahaMta dvArA ja thAya che. tethI teo jI para pratyakSa upakAra karanAra che. je ahIM evI AzaMkA karavAmAM Ave ke jema siddhonuM svarUpa ahaMta bhagavAna batAve che tethI temane siddha bhagavAne karatAM pradhAna (zreSTha) mAnavAmAM Ave che, eja pramANe kALAMtare ahaMte viSenuM jJAna paNa AcAryo karAve che tethI temane paNa ahaM karatAM pradhAna mAnavA joIe, ane te rIte temanAmAM paNa parama papakAritA hovAthI ahaM tenI pahelAM temane namaskAra karavA joIe. zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 1 u0 1 sU0 1 pUrvapazcAnnamaskAracarcA 65 arhatAmupadezenaivA''cAyaryAdiSupadezadvArA'rthabodhakatvenA''cAryAdInAmarthabodhane'rhanmukhApekSitvAt / AcAryAstu arhatpariSadrUpavAdahaMdadhInAH, arhatAM tu arthajJApanAyAM svAtantryeNA''cAryAnadhInatvAt AcAryanamaskAraM parityajyAhatAmeva prathamato namaskAraH kRtaH / evamupAdhyAyA api ahaMdadhInAH / / isa AzaMkAkA uttara yaha hai ki arhanta bhagavaMtoMke upadezase hI AcAryAdikoM meM upadeza dvArA arthabodhakatA hai, arthAt AcArya Adi jo upadeza karate haiM usakA mUla srota unheM arhanta bhagavaMtoMke upadezase hI prApta hotA hai / ve kabhI bhI svatantrarUpase upadeza nahIM dete haiN| jo bodha unheM arhanta prabhuke upadeza dvArA prApta hotA hai usIke anusAra ve dUsare bhavyajIvoMko arhanta AdikA svarUpa vagairaha samajhAte haiM / isa taraha AcArya mahArAjake upadezameM svatantratA nahIM hai, paratantratA hai| dUsare-AcArya, arhanta prabhukI pariSadArUpa hote haiM, isa liye unake AdhIna hote haiM / arhanta prabhu to arthajJApanA karAne meM sadA svatantra hI rahA karate haiM-AcAryake AdhIna nahIM hote haiN| isa bAtako bhI samajhAneke liye AcAryako namaskAra choDakara unake pahile arhantaprabhuko hI sUtrakArane namaskAra kiyA hai| isI taraha yaha bhI jAna lenA cAhiye ki upAdhyAya bhI arhanta prabhuke AdhIna haiN| A prakAranI AzaMkAne uttara e che ke ahaMta bhagavAnanAM upadezathIja AcAryAdikamAM upadeza dvArA arthabedhakatA hoya che-eTale ke AcArya Adi je upadeza Ape che tene mULa srota te temane ahaMta bhagavAnanA upadezamAMthI ja prApta thAya che. teo kadI paNa svataMtra rIte upadeza detA nathI. temane ahaMta prabhunA upadeza dvArA je bedha prApta thAya che te pramANe ja teo bhavya jIvone ahaMta AdinuM svarUpa vagere samajAve che. A rIte AcArya mahArAjanA upadezamAM svataMtratA nathI. parataMtratA che. bIjuM - AcAryo ahaMta prabhunI pariSadArUpa hoya che. eTale ke temanI sabhAnA sabhya hoya che. tethI teo temane adhIna hoya che. ahaMta prabhu te arthanI samajaNa ApavAmAM sadA svataMtra hoya che-AcAryane AdhIna hotA nathI. e vAta paNa samajAvavAne mATe AcAryane pahelAM namaskAra na karatAM ahaMta prabhune ja sUtrakAre pahelAM namaskAra karyA che. e ja pramANe upAdhyAya paNa ahaMta prabhune AdhIna hoya che. bha09 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre vastutastu-arhatAM ghAtikarmamAtraM gataM, siddhasya tu sarvameva karma vinaSTam , iti siddhasyaivotkRSTatvaM tathApi zarIrAdyabhAvAt siddho nopadizati, na vA tIrtha pravartayati / arhantastu ghAtikAbhAvena samutpanna kevalajJAnavattvAtmAmANikAH, aghAtikarmasabhAvena zarIrAdisaccAdupadeze samarthA iti lokopakArakaraNAdutkRSTAH sarvebhyo'hanta iti sarvotkRSTatvAttanamaskAraH prathamataH kRta iti // sU0 1 // pazcaparameSThinamaskArAnantaraM bhASAlipi namaskaroti "namo" ityAdi / mUlam-namo baMbhIe livIe // sU0 2 // chAyA-namo brAyai lipyai ||muu0 2 // vAstavameM vicArA jAve to arhanta prabhu ke kevala ghAtIkarma hI naSTa hue haiM aura siddhoMke samasta karma naSTa hue haiM, isa taraha siddhoMmeM hI utkRSTatA AtI hai, parantu phira bhI unake zarIra AdikA abhAva ho gayA honese una siddha parameSThImeM upadezakartRtva nahIM banatA hai, arthAt zarIrakA abhAva honese siddha parameSThI upadeza nahIM dete haiM, aura na tIrtha kI pravRtti hI karate haiM, parantu arhanta prabhu ghAtI karmake abhAva ho jAnese kevalajJAnavAle hote haiM aura bhavyajIvoMko mokSamArgakA yathAvat upadeza dete haiN| rAgadveSake nAza ho jAneke kAraNa unakA upadeza pramANabhUta hotA hai, aura aghAtI karmoM ke sadbhAvase zarIra AdikA unake sattA rahatI hai isaliye ve upadeza dene meM samartha bane rahate haiN| isa prakAra unake dvArA lokakA upakAra hotA rahatA hai, isa upakArake karaneke kAraNa ve lokameM sabase utkRSTa mAne jAte haiN| isI sarvotkRSTatAko lekara yahAM sUtrakArane unheM sarvaprathama namaskAra kiyA hai| suu01|| vAstavika dRSTie vicAra karavAmAM Ave te ahaMta prabhunA kevaLa ghAtiyA karmo nAza thayAM hoya che, paNa siddha bhagavAnanAM AThe karmo nAza pAmyAM che. e rIte siddha bhagavAne mAM ja utkRSTatA lAge che. paNa evuM hovA chatAM temanAmAM zarIra Adino abhAva hoya che, tethI siddha paramAtmAe upadeza detA nathI ane tIrthanI pravRtti paNa karatA nathI. paNa ahaMta prabhunA ghAtiyA karmono kSaya thaI javAthI teo kevaLa jJAnI hoya che ane bhavyajIne mekSamArgano yathAvat upadeza de che-rAgadveSano nAza thaI javAne lIdhe temano upadeza pramANabhUta hoya che. ane aghAtiyA karmonuM astitva rahevAthI temanAmAM zarIra AdinuM astitva rahe che tethI teo upadeza ApI zake che. A rIte temanA dvArA leke pakAra thatuM rahe che. te upakArane kAraNe lejemAM teo sarvotkRSTa gaNAya che. A sarvotkRSTatAne lIdhe sUtrakAre ahIM temane sauthI pahelAM namaskAra karyA che. sU. 1 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 1 u0 1 sU0 2 brAhmIlipinamaskAraH 67 TIkA-'namo baMbhIe livIe' namo brAhmayai lipyai, brAhmI akArAdArabhya hakAraparyantavarNAtmikA bhASA / taduktam___brAhmI tu bhAratI bhASA, gIrvAg vANI srsvtii|" iti / tatsaGketarUpA lipiAhmI lipiH| athavA aSTAdazaprakArA lipiH zrImadAdinAthena brAhmInAmnI svaputrIM pradarzitA, tasmAdiyaM lipiAhmIti zabdena kathyate, zrutajJAnaM prati lipijJAnasya kAraNatvAd bhagavAn sudharmasvAmI bhAvazrutakAraNIbhUtalipijJAnarUpabhASAlipi namaskaroti " namo baMbhIe livIe" namo brAyai lipya" iti / zrutajJAnaM prati lipijJAnaM kAraNaM bhavati, yato lipijJAnena tatsaGketitazabdasmaraNaM isa prakAra paMca parameSThIko namaskAra karake aba sudharmasvAmI zrutajJAnake prati lipijJAnako kAraNa mAnakara bhASAlipiko namaskAra karaneke abhiprAyase kahate haiM ki-" namo" ityaadi| . brAhmI lipike liye namaskAra ho / akArase lekara hakAra paryanta jo varNarUpa bhASA hai usakA nAma brAhmI hai| amarakoSameM "brAhmI tu bhAratI bhASA, gIrvAg vANI sarasvatI" isa zlokArdha dvArA aisA hI kahA hai| isa bhASAko saMketarUpa lipikA nAma brAhmI-lipi hai| isakA tAtparya yaha hai ki pustaka vagairahameM joakAra Adi akSararUpase saMketita racanA dikhalAI detI hai vaha brAhmI lipi hai| athavA-RSabhadeva prabhune aThAraha prakArakI lipi apanI putrI brAhmIke liye batalAI, isakAraNa yaha lipi brAhmI kahalAI hai / zrutajJAnake prati lipijJAna kAraNa honese bhagavAn sudharmasvAmIne bhAvabhuta jJAnake prati kAraNIbhUta isa lipijJAnarUpa bhASAlipiko " namI baMbhIe livIe " isa sUtra dvArA namaskAra kiyA hai| zrutajJAnake prati lipijJAna kAraNa hotA hai, kyoM ki lipi A rIte paMcaparameSTIne namaskAra karIne have zrI sudharmAsvAmI zrutajJAnamAM madadarUpa sipijJAna DAvAthI bhASAvipina nama:42 42vAnA uddezathI 49 cha "namo" ityAdi. "namo baMbhIe livIe' brAjhIvipina nm24||2 . 'a'thI 23 4Ine 'ha' sudhAnI re 1435 bhASA cha tene sipa 4 cha. 25215mA " brAhmI tu bhAratI bhASA, gIrvAga vANI sarasvatI" 241 dhArA 1 4yu cha. mA bhASAnI saMketarUpa lipinuM nAma brAhmIlipi che. teno bhAvArtha e che ke pustaka vageremAM 'ka' Adi akSararUpa je sAMketika racanA najare paDe che te brAhmIlipi che. athavA-RSabhadeva prabhue pitAnI putrI brAhmIne aDhAra prakAranI lipi batAvI hatI, tethI te lipine brAhmIlipi kahI che. lipijJAna zrutajJAnamAM sahAyaka thatuM hovAthI sudharmAsvAmIe bhAvakRtajJAnanA kAraNarUpa A lipijJAnarUpa bhASAlipine "namo baMbhIe livIe" mA sUtratA nbh24|2 4aa cha. zrutajJAnanI pratibhA sipijJAna zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phUTa bhagavatI sUtre bhavati, tadanantaraM zabdAdarthajJAnaM prAdurbhavati tasmAd bhagavatA tIrthakareNoktasyArthasya pratibodhanAya tadbodhakazabdasamudAyarUpaM zrutaM lipibaddhaM kartukAmaH dravyaliperakizcitkaratvena zrutabodhikAM bhAvalipiM prati samutpannazraddhaH zrIsudharmasvAmI lipijJAnasya mAhAtmyaM prakaTayan bhAvazrutaM prati bhAvalipeH kAraNatayA'bhyarhitatvena tataH pUrvaM bhAvalipivandanAtmakaM namaskAraM karoti - 'namo baMbhIe livIe ' iti / jJAna se lipisaMketita zabdoMkA smaraNa hotA hai, usake bAda zabda se arthajJAna hotA hai isaliye bhagavAn tIrthaMkara dvArA upadiSTa arthako samajhAne ke liye usa tIrthakarokta arthakA bodhaka jo zabda samudAyarUpa dravyazruta hai use lipibaddha karanekI kAmanAvAle zrIsudharmA svAmI bhAvalipi ko vandanA karanerUpa namaskAra karate haiM / dravyalipiko yahAM namaskAra nahIM kiyA gayA hai isakA kAraNa yaha hai ki bhAvazrutake prati dravyalipi akiJcitkara hai isaliye vaha bhAvazrutakI bodhaka nahIM ho sakatI hai| bhAvazrutakI bodhaka to bhAvalipi hI hotI hai, aisI dRDhazraddhA unake cittameM baiThI huI hai, isIliye ve lipijJAnarUpa bhAvalipikA mAhAtmya prakaTa karate hue use namaskAra kara rahe haiN| kyoM ki bhAvazruta ke prati bhAvalipimeM kAraNatA hai isaliye vaha pUjya hai / isI kAraNa unhoMne yahAM bhAvazrutako pahile namaskAra na karake bhAvazrutakI kAraNabhUta bhAvalipiko " namo baMbhIe livIe" isasUtra dvArA namaskAra kiyA hai| madadarUpa ane che kAraNa ke lipijJAnathI lipinA sAMketika zabdonuM smaraNa thAya che. tyArabAda zabdathI ajJAna thAya che. tethI bhagavAna tIrthaMkara dvArA upaSTi ane samajAvavAne mATe te tI karakathita arthAMnuM bedhaka je zabdasamudRAyarUpa draSyazruta che tene lipibaddha karavAnI kAmanAvALA zrI sudharmA svAmI bhAvapine vaMdaNA karavArUpa namaskAra kare che. ahIM dravyalipine namaskAra karyAM nathI kAraNa ke- bhAvazrutanA viSayamAM dravyalipi saheja paNa madadarUpa thatI nathI, tethI te bhAvadyutanI kheAdhaka thaI zakatI nathI. bhAvadyutanI kheAdhaka tA bhAlipi ja thAya che, evI dRDha zraddhA temanA hRdayamAM thayelI che, tethI lipijJAnarUpa bhAvalipinuM mAhA tmya pragaTa karIne teo tene namaskAra kare che. bhAvazrutamAM bhAlipi kAraNarUpa hAvAthI temAM pUjyatA che, te kAraNe temaNe ahI bhAvazrutane pahelAM namaskAra na uratAM lAvazrutanI azubhUta lAvasithine "namo baMbhIe livIe " mA sUtradvArA namaskAra karyA che. zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 1 u0 1 sU02 brAhmIlipinamaskAracarcA 69 yad abhayadevamarikRtavRttau-"saMjJAkSararUpaM dravyazrutaM namaskurvannAha-namo baMbhIe livIe"iti, tad azobhanam , pustakAdau vidyamAnAyA akArAdivarNasaGketarUpAyA lipedravyazrutakhAbhAvAt , zrutaM tu dvAdazAGgIrUpamahatpavacanaM zAstraM yasya kasyacijjIvasya zikSitaM sthitaM yAvadvAcanopagataM bhavati sa jIvastatra vAcanApracchanAdibhirvartamAno'pi zrutopayogAbhAvAdAgamamAzritya dravyazrutam / AcArAdikaM prati pUrNaghoSaM kaNThoSThavimamuktaM paThataH sAdhvAdestadarthajJAnAbhAve sati dravyazrutatvaM bhavati, anu yogadvAre dravyazrutasya tathaiva varNanAt / varNAnAM saGketasvarUpA lipistu zabdasvarUpA na bhavati yato varNasyaivoccAraNaM sambhavati na tu tatsaGketasya lipimtH| pustakAdestu ____ jo abhayadevasUrikRta vRttimeM-" saMjJA'kSararUpaM dravyazrutaM namaskurvanAha-Namo baMbhIe livIe" aisA kahA hai vaha ThIka nahIM kahA hai, kyoM ki pustaka AdimeM vidyamAna jo akArAdivarNasaMketarUpa lipi hai vaha dravyazrutarUpa nahIM hai| dvAdazAGgIrUpa jo arhatpravacana zAstra hai vahI zruta hai| yaha zruta jaba kisI jIvake zikSita sthita yAvadUvAcanopagata to hotA hai parantu vaha jIva usameM vAcanA pRcchanA Adi kriyA dvArA vartamAna hotA huA bhI jaba usake upayogase zUnya rahatA hai taba AgamakI apekSAse vaha jIva dravyazruta mAnA jAtA hai| AcAra Adi Agamako pUrNaghoSa evaM kaMThoSThavipramukta hokara paThana karane vAle sAdhu Adiko jaba usake arthakA jJAna nahIM hotA hai taba vaha sAdhu Adi jIva usameM upayogazUnya honeke kAraNa dravyazruta mAnA gayA hai| anuyogadvArameM dravyazrutakA isI prakArase varNana kiyA gayA hai| varSoM kI saMketarUpa jo lipi hai vaha to zabdasvarUpa hI nahIM hotI hai, kyoM ki vahAM to ___ malayavasUrithata vRttimAM-" saMjJA'kSararUpaM dravyazrutaM namaskurvannAha-namo baMbhIe livIe" mere yuM che te 1212 nathI. // 27 pusta mAhibhA vidyamAna (rahela) je akArAdi varNasaMketarUpa lipi che te dravyakRtarUpa nathI. dvAdazAMgarUpa je apravacana zAstra che tene ja zrata kahe che. A zrata jyAre kaI jIvane zikSita sthita yAvadvAcane pagata te thAya che paNa te jIva temAM vAcanA pRcchanA Adi kriyA dvArA vartamAna thatuM hovA chatAM paNa jyAre tenA upagathI rahita rahe che tyAre AgamanI apekSAe te jIvane dravyakRta mAnavAmAM Ave che. AcAra Adi Agamane pUrNa ghoSa ane kaMTheSThavipramukta thaIne paThana karanAra sAdhu Adine jyAre temanA arthanuM jJAna hotuM nathI tyAre te sAdhu Adi jana temAM upagarahita hovAthI dravyakRta gaNAya che. anugadvAramAM dravyakRtanuM A pramANe ja varNana karyuM che. varSonI saMketarUpa je lipi che te zabdasvarUpa ja hetI nathI. kAraNa ke tyAM te varNanuM ja uccAraNa thAya che lipi zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 bhagavatIsUtre zrutaM, zikSitaM yAvadvAcanopagataM na bhavitumarhati, atastasya dravyazrutatvaM nAsti tadA kathaM punastadgataliperdravyazrutatvasya sambhAvanA ? naiva kathamapi, ityalaM vistareNa / ___zAstrakRtA zAstrArambhe vighnavinAzAya maGgalamAcaritam / nanu-zAstraM tu svayameva maGgalasvarUpatvAd vighnavinAze sAmarthya bibharti, tatra 'namo arihaMtANaM' ityAdi maGgalAntaraM kimartham ?, nahi sUryasya prakAzAya mUryAntaratejasa AvazyakatA bhavati, tadvat prakRte'pi zAstrasya svayameva maGgalarUpatvena tatra maGgalAntarasyAvarNakA hI uccAraNa hotA hai,lipiyukta usake saMketakA nahIM pustaka AdikA to zruta, zikSita yAvadvAcanopagata hI nahIM ho sakatA hai, isaliye usameM dravyazrutatA nahIM hai to phira kaise pustakAdigata lipimeM dravyazrutatAkI saMbhAvanA ho sakatI hai ? arthAt kisI bhI taraha se nahIM ho sktii| aba isa viSayameM aura adhika kyA kahA jAve / zaMkA-zAstrakArane vighnoMko nAza karaneke liye AdimeM maGgalAcaraNa kiyA hai, parantu jaba zAstra svayaM hI maMgalasvarUpa hai to usameM vighnavinAza karanekI sAmarthya hai hI phira kyoM zAstrakArane "namo arihaMtANaM" Adi rUpase dUsarA maGgala kiyA ? sUryako prakAzita karaneke liye anya dUsare sUryake tejakI AvazyakatA thoDehI hotI hai ? jaba aisI bAta hai ki sUryako dikhAneke liye dUsare sUryakI AvazyakatA nahIM hotI hai to isI tarahase yaha bhI mAnanA cAhiye ki prakRta meM bhI zAstra jaba svayaM maMgalarUpa hai taba usameM bhI dUsare maMgalAntara karanekI kyA AvazyakatA hai ? ataH aisA karanA anAvazyaka hai| yadi isa para yoM kahA jAya ki mNglaaNyukta tenA saMketanuM nahIM. pustakAdinuM kRta te zikSita yAvakAcane pagata ja thaI zakatuM nathI, tethI temAM dravyazrutatA hotI nathI, te pustakAdigata lipimAM dravya zratatAnI saMbhAvanA kevI rIte hoI zake? kaI paNa rIte hoI zake nahIM. have A viSayamAM bIjuM zuM kahevuM? zAstrakAre vidhone nAza karavAnA hetuthI zAstranA AraMbhamAM maMgalAcaraNa ya che. paNa zAstra pite ja maMgalasvarUpa che te vidhrone nAza karavAnI sahita tamA 29sI na DAya cha to zAkhAre 'namo arihaMtANaM " mahA karIthI maMgalAntara kema karyuM che? sUryane prakAzita karavA mATe bIjA sUryanA tejanI AvazyakatA rahe che kharI ? je sUryanA darzana karAvavA mATe bIjA sUryanI jarUra paDatI nathI te zAstra pote ja jyAre maMgalarUpa che te tenA AraMbhe bIjA maMgalAcaraNanI kaI paNa AvazyakatA rahetI nathI mATe ema karavuM anAvazyaka che. je tenA javAbarUpe ema kahevAmAM Ave ke maMgalAntara karavuM anA zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 1 0 1 sU0 2 maGgalAcaraNAvazyakatAcarcA 71 nAvazyakatvam / na ca ' adhikasyAdhikaM phaLa ' - miti nyAyena maGgalAntaraM vilakSaNaphalakatayA sArthakamiti vAcyam, anavasthAprasaGgAt, tathAhi prakRtazAstraM maGgalarUpaM, tatrApi vilakSaNaphalAya maGgalAntaraM, tatrApi vilakSaNaphalAya maGgalAntaramityevaM tatra tatrApi maGgalAntaram, evaMrUpeNAnavasthAprasaktiriti cet, satyam, yadyapi prakRtazAstra maGgalarUpaM tathApi ziSyamatau ' maGgalaM jAta ' - miti pratyayArtha, pUrva gaNadharAdibhirapi maGgalaM kRtamiti ziSTAcAraparipAlanArthaM ca maGgalAcaraNamAvazyakamiti dik / tarakA karanA anAvazyaka nahIM hai, kyoM ki "adhikasya adhikaM phalam " isa kahAvata ke anusAra adhikakA adhika phala hotA hai ataH kRtamaMgalAntara vilakSaNaphala pradAtA honeke kAraNa sArthaka mAna liyA jAvegA, so aisA kahanA bhI kucha mahattva nahIM rakhatA hai, kAraNa ki isa kathana se anavasthAdoSakI prasakti prApta hotI hai| kyoM ki jaba prakRtazAstra svayaM maMgalarUpa hai, aura usameM bhI maMgalAMtara vilakSaNa phalakI prAptike liye kiyA jAtA hai to phira isa taraha tRtIya maMgalAntara bhI dvitIya maMgalameM vilakSaNa phala prAptike liye karanA cAhiye, aura isI tarahase tRtIya maMgalameM bhI vilakSaNa phalaprAptike liye caturtha maMgalAntara karanA cAhiye / isa prakAra karate 2 maMgalAntara karanekI avasthAkA anta kahIM AvegA hI nahIM ataH anavasthA doSa jo ki mUlameM kSatikAraka hotA hai zAMta nahIM ho sakatA / uttara - zaMkAkAra kI yaha zaMkA ThIka hai ki jaba zAstra svayaM maMgalarUpa hai taba usameM anya maMgalakI kyA AvazkatA hai ? parantu ziSyajanoMkI vazya nathI, AraeNu } " adhikasya adhikaM phalaM " mA uDevata pramANe adhiunuM adhika phaLa maLe che. tethI maMgalAMtara vilakSaNa phaLa ApanAra hAvAthI sAka mAnI zakAya, e kathananuM paNa koI mahattva rahetuM nathI, kAraNa ke A kathanathI anavasthA doSanI prasakti prApta thAya che. kAraNa ke je prakRta zAstra pote ja ma'galarUpa che. ane temAM paNa vilakSaNa phaLanI prAptine mATeja jo magalAntara karavAmAM AvatuM hAya te te rIte vilakSaNa phaLanI prAptine mATe trIjI maMga lAntara paNa karavuM joIe ane e rIte khIjA ane trIjA ma'galAMtaramAM paNa vilakSaNa phaLa prApta karavA mATe cAthuM maMgalAMtara karavuM joIe. Ama karavA esIe te magalAMtara karavAnI avasthAneA pAra ja Avaze nahI. tethI anavasthA doSa ke je mULamAM ja kSatirUpa che tenuM zamana thaze nahI. uttara :--zakAkAranI A zakA ThIka che ke jo zAstra pAte ja ma`galarUpa hAya to temAM anya maMgaLanI zI AvazyakatA che? paNa ziSyajanAnA manamAM zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre atha-" sambandhazcAdhikArI ca, viSayazca prayojanam / vinA'nuvandhaM granthAdau, maGgalaM naiva zasyate // 1 // " iti lokoktitaH zAstrArambhasamaye sambandhA-dhikAri-viSaya-prayojanAnAM pradarzanasya zrotRpravRttijanakatvAd yadi zAstrakRt tadviSayarahitamidaM zAstraM kuryAt tadA viSayarahitaM zAstramiti kRtvA prekSAvadbhirupekSyeta / evaM prayojanasyApradarzanAmna niSpayojane kasyApi pravRttiH syAt , kAkadantaparIkSAvat / sambandhAdhikAriNorapyadarzane matimeM " zAstrameM maMgalAcaraNa kiyA gayA hai" yaha vizvAsa jamAneke liye, tathA pahile gaNadharAdi viziSTa puruSoMne bhI maMgalAcaraNa kiyA hai, isa prakArakA jo ziSTa puruSoMkA AcAra hai usake yathAvat paripAlanake liye maMgalarUpa zAstrameM bhI maGgalAcaraNa karanA Avazyaka hai| zaMkA-zAstrakartA zAstrArambhake samayameM hI yaha bAta spaSTa kara dete haiM ki isa zAstrameM yaha sambandha hai, yaha isakA adhikArI hai, isameM yaha viSaya hai aura isakA yaha prayojana hai / yaha anubandhacatuSTaya kahalAtA hai / granthakI AdimeM isa anubaMdhacatuSTayako kahe vinA maMgala prazaMsanIya nahIM mAnA jAtA hai| aisI laukika ukti hai| isa uktike anusAra isa zAstrake AraMbhameM ye cAroM bAteM kahanA graMthakArako Avazyaka hai, kyoM ki isIse zrotAjanoMkI pravRtti isake adhyayanAdi meM hotI hai, ataH zrotRpravRttijanaka honese anubaMdhacatuSTayakA kathana karanA zAstrakArako zAstrakI AdimeM avazya hI Avazyaka hai| yadi zAstrakAra " maGgalaM jAtamiti pratyayArtham " mA bhadAya27 42vAmA mAyuM che te vizvAsa jamAvavA mATe, tathA gaNadharAdi viziSTa puruSoe paNa pahelAM maMgalAcaraNa kareluM che, e ziSTa puruSane je AcAra che tenuM barAbara paripAlana karavA mATe maMgalarUpa zAstramAM paNa maMgalAcaraNa karavAnI AvazyakatA rahe che. zaMkA-zAstrakAra zAstranI zarUAtamAM ja e vAta spaSTa kare che ke A zAstramAM amuka saMbaMdha che, tene amuka adhikArI che, temAM amuka viSaya Ave che. ane tenuM amuka projana che. tene anulabdha catuSTaya kahe che. granthanA AraMbhe A anubaMdha catuSTayane ullekha karyA vinA maMgalAcaraNa prazaMsanIya manAtuM nathI ema lekamAM kahevAya che. A laukika ukti pramANe A zAstranA AraMbhe A cAre vAta graMthakAre avazya kahevI joIe, kAraNa ke tema karavAthI zrotAjano tenA adhyayanamAM pravRtta thAya che. tethI zrotRpravRttijanaka (zrotAomAM pravRtti pedA karanAra) hovAne kAraNe zAstrakArane zAstranI zarUAtamAM anubaMdha catuSTayanuM kathana karavuM atyaMta Avazyaka gaNAya che. je zAstrakAra ema na kare zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 1 0 1 0 2 viSayAunubandhacatuSTayacarcA 73 kathamapi zrotRRNAM prattina syAditi viSayAdipradarzanamAvazyaka, tadiha eteSAmatrApradarzanAt kathaM maGgalaM prazastamiti cenna, vyAkhyAprajJaptinAmata eva sAmAnyato'bhidheyasya kathanAt zrotuH pravRttisambhavAt , tathAhi-vyAkhyAprajJapti-zabdena jIvAjIvAdisvarUpArthavyAkhyArUpamabhidheyaM pradarzitam , etatpadArthabodhaH sAkSAtphalam , mokSarUpaM tu paramparitaM phalam , prakRtazAstrasyA''ptavAkyarUpatvAt , Aptazca tAdRzameva vAkyaM prayukte yat sAkSAt paramparayA vA mokSaprayojakaM bhavet , anyathA''ptatvaaisA nahIM karate haiM, arthAt viSayase rahita zAstrakA nirmANa karate haiM to " yaha zAstra viSayarahita hai" aisA samajhakara koI bhI prekSAvAn vyakti isameM pravRttizAlI hI nahIM hogA, pratyuta isake prati unakI upekSAvRtti hI banI rhegii| isI prakAra yadi zAstrakAra prayojanakA pradarzana nahIM karate haiM to kAkadantakI parIkSAkI taraha niSprayojanameM kisIkI bhI pravRtti nahIM hogii| isI taraha sambandha aura adhikArI jabataka nahIM dikhalAye jAyeMge tabataka kisI bhI tarahase zrotAjanoMkI pravRtti nahIM ho sakegI, ataH yahAM viSayAdikakA pradarzana Avazyaka hai, parantu zAstrakArane vaha dikhalAyA nahIM hai to phira maMgala prazasta kaise mAnA jA sakatA hai / uttara-aisA nahIM kahanA cAhiye, kyoM ki yahAM zAstrakArane anubaMdhacatuSTayakA pradarzana kiyA hI hai, aura vaha isa prakArase hai eTale ke viSayathI rahita zAstranuM nirmANa kare te "A zAstra viSayahIna che" evuM samajIne kaI paNa prekSAvAna vyakti temAM pravRttizALI ja nahIM thAya paNa tenA pratye tenAmAM upekSA vRttija jAgaze. A rIte je zAstrakAra zAstra lakhavAnuM prayajana batAve nahIM to kAkadantanI parIkSAnI jema prajana rahita vastumAM koI paNa pravRtta thaze nahIM eTale ke kAgaDAne dAMta ja hatA nathI te tenA dAMtanI kasoTI karavI te nirarthaka gaNAya che, tema A zAstra lakhavAnuM prajana zarUAtamAM na batAvavAmAM Ave te lake temAM pravRtta thAya nahIM. jyAM sudhI saMbaMdha ane adhikArI batAvavAmAM nahIM Ave tyAM sudhI keI paNa rIte zrotAjane temAM pravRtta thaze nahIM. tethI viSaya AdinuM pradarzana ahIM Avazyaka bane che. paNa zAstrakAre te batAvyuM nathI te maMgalAcaraNane prazasta kevI rIte mAnI zakAya ? uttara-zaMkAkAranuM A kathana barAbara nathI. teNe AvuM kahevuM joIe nahIM. kAraNa ke zAstrakAre anubaMdhacatuSTayanuM pradarzana karela che ja, te A rItethayuM che- bha010 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 bhagavatIsUtre syeva vyAghAtaprasaGgAt , rathyApuruSavat / zAstrAbhidheyayoH pratipAdha-pratipAdakabhAvAtmakaH sambandhaH sutarAmeva gamyate, jiivaajiivaadipdaarthtttvjijnyaasurevaadhikaarii| evaM ca viSayA-dhikAri-prayojana-sambandhAnAM pradarzanAnnAtra nyUnateti dik| zAstrakArane isakA jo nAma "vyAkhyAprajJapti"aisA kiyA hai isa nAmase hI sAmAnyatayA abhidheyakA kathana ho jAtA hai| isa taraha viSayarUpa abhidheyake kathanase zrotAjanoMkI isameM pravRtti ho jAvegI, ataH yaha abhidheyarahita nahIM hai, yaha bAta to siddha ho jAtI hai| tAtparya kahanekA yaha hai ki vyAkhyAprajJapti zabdase sUtrakArane "jIvAjIvAdi padArthoMke svarUpako kahane ke nimitta yaha zAstra hai" yaha pradarzita kiyA hai| yahI isakA abhidheya hai| zrotAjanoMko isase ina padArtho kA bodha honA yaha isakA sAkSAt phala hai, aura paramparAphala mokSa hai| yaha prakRta zAstra AsapAkyarUpa hai, aura Apta aise hI vAkyoM kA prayoga karate haiM ki jo sAkSAtrUpase yA paramparArUpase mokSake prayojaka hote haiN| yadi ve vAkya aise nahIM haiM to rathyApuruSa (bajArupuruSa)kI taraha usameM Atatva hI nahIM banatA hai| isa taraha zAstra adhyayana karanese zrotAjanoMkA sAkSAt prayojana jIvAdika padArthoM kA una zrotAjanoMko bodha honA hai, aura paramparA-prayojana mokSa prApta karanA hai| donoM prakArake prayojana zrotAjanoMke zAstrakAre A zAstranuM je " vyAkhyAprajJayi" nAma ApyuM che, te nAma dvArA ja abhidheyanuM kathana thaI jAya che. A rIte viSayarUpa abhidheyanA kathanathI zrotAjane temAM pravRtta thaze. tethI te abhidheya rahita nathI, e vAta te siddha thaI jAya che. kahevAne bhAvArtha e che ke vyAkhyAprajJapti zabda dvArA ja sUtrakAre te vAta pragaTa karI che ke jIva ajIva Adi padArthonuM svarUpa kahevAne nimitte A zAstra racAyuM che. e ja tenuM abhidheya che. zrotAjanene tenA dvArA e padArthone baMdha thavArUpa sAkSAtu-phaLa maLe che, ane paramparA phaLa mekSa che. A prakRta zAstra ApavAkyarUpa che. ane Asa evAM vAkyone ja prayoga kare che ke je sAkSAtarUpe athavA te paramparArUpe mokSanuM prAjaka hoya che. je e vAkya evAM na hota te racyA-purUSa (bajArU puruSonI jema Atatva ja saMbhavI zake nahI. A rIte zAstranuM adhyayana karavAthI zrotAjanA (adhyayana karanAranA) jIvAdika padArthone baMdha thavArUpa sAkSAta prajana, ane mokSaprANirUpa paramparA prayajana siddha thAya che. A rIte banne prakAranA prayajana siddha thatAM hovAthI zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TokA za0 1 u0 1 sU02 viSayAdyanubandhacatuSTayapradarzanam 75 tadevaM bhagavatIsUtrAtmakaM zAstramekazrutaskandharUpam , tatra zatakAnAM sAtirekaM zatamasti, zatakasyaivA'dhyayanamityapi nAma bhavati, teSu zatakeSu dazasahasrasaMkhyakA uddezakAH santi, patriMzatsahasraparimitAH praznA vartante, tathA'STAzItisahasrAdhikalakSadvayasaMkhyakAni padAni vartante, tatra prathamazatake dazoddezakAH santi / uddezakaH isake adhyayana karanese siddha ho jAte haiN| isa prakAra yaha zAstra niSprayojana nahIM hai, pratyuta saprayojana hai / yaha bAta siddha bhI hai / yahAM zAstra aura abhidheyakA pratipAdya aura pratipAdakabhAvarUpa sambandha-vAcya vAcakabhAvarUpa saMbaMdha-svataH hI jAnA jAtA hai| yahAM jIvAjIvAdika padArtha pratipAdya-vAcya haiM, aura yaha zAstra, pratipAdaka-vAcaka hai| isa taraha pratipAdya-pratipAdaka saMbaMdhase yaha zAstra rahita nahIM hai, yaha bAta prakaTa hI hai| tathA jo jIvAjIvAdi padAkei svarUpakA jijJAsu hai vahI isameM adhikArI hai| isa prakAra viSaya, adhikArI, prayojana aura sambandha, isa anubaMdhacatuSTayako dikhAnese yahAM isa viSayako lekara nyUnatA nahIM AtI hai| itanemAtra kahanese anubandhacatuSTayakA khulAsA ho jAtA hai| yaha bhagavatIsUtrAtmaka zAstra ekazrutaskandharUpa hai| isameM kucha adhika 100 sau zataka haiM / zatakakA hI adhyayana aisA bhI nAma hotaahai| ina zatakoMmeM 10dasahajAra uddezaka hai| chattIsa 36hajAra prazna haiN| do lAkha aThayAsI 88hajAra isake pada haiM / prathama zatakameM dasa uddezaka haiM / uddezaka A zAstra prayajanavihIna nathI paNa saprayojana che, e vAta paNa siddha thaI jAya che. ahIM zAstra ane abhidheyane pratipAdya ane pratipAdaka bhAvarUpa saMbaMdha-vAca-vAcaka bhAvarUpa saMbaMdha-Apa Apa jANI zakAya che. ahIM jIvAjIvAdika padArtha pratipAdya-vAce che ane A zAstra pratipAdaka-vAcaka che. A rIte pratipAdya ane pratipAdakanA saMbaMdhathI A zAstra vihIna nathI. jIva ajIva Adi padArthonA svarUpane jANavAnI jijJAsA dharAvanArA ja tenA adhi kArI che. A pramANe viSaya, adhikArI, projana ane saMbaMdha, A anu. baMdhacatuSTayanuM pradarzana thayeluM hovAthI te viSayasaMbaMdhI kaI khAmI temAM rahetI nathI. ATaluM ja pratipAdana karavAthI anabandhacatuSTayanuM spaSTIkaraNa thaI jAya che. A bhagavatIsUtrAtmaka zAstra eka zrataskaMdharUpa che. temAM se (100) zataka che. zatakane adhyayana paNa kahe che. te zatakamAM dasa hajAra uddezaka che, chatrIsa hajAra prazna che, temAM be lAkha aThayAsI hajAra pada , pahelA zatakamAM dasa uddezaka che. uddezaka zatakanA eka avayava (vibhAga) rUpa zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ____bhagavatIsUtre zatakasyAvayavaH / zAstrAdhigamahetukavidhinA''cAryeNa ziSyAyodizyate 'etAvAn bhAgo'dhyetavyaH' etadrUpeNa yaH sa uddezaH, uddeza evoddezakaH, anayA vyutpattyA'dhyayanaikadeza evoddezapadena vyapadizyate / etAn dazavidhAnapi uddezAn sukhena ziSyo dhArayet , tadartha tattaduddezagataprathamazabdaM gRhItvA dazAnAmapi prathamazatakoddezAnAM saMgrahArtha saMgrahagAthAmAha-" rAyagiha" ityaadi| mUlam-"rAyagiha calaNa dukkhe, kaMkhapaose ya pagai puddhviio| jAvaMte neraie, bAle gurue ya calaNAo // 1 // " chAyA-" rAjagRhe calanaM duHkhaM, kAjAmadoSazca prakRtayaH pRthivyH| yAvAn nairayiko, bAlo gurukazca calanAni / 1 / " hati, TIkA-luptasaptamIkaM padam, tena rAjagRha-tannAmake nagare bhagavatA zrIvarddhamAnasvAminA dazAnAmapyuddezakAnAmarthaH pradarzita iti / evamanyatrApi yatheSTavibhaktizataka kA hI eka avayavarUpa hotA hai| zAstrake adhigama karane meM kAraNabhUta vidhike anusAra AcAryake dvArA ziSyake liye jo upadiSTa kiyA jAtA hai ki 'itanA bhAga tuma paDho'isIkA nAma uddeza athavA-uddezaka hai| isa vyutpattike anusAra adhyayanakA eka deza hI uddeza kahalAtA hai| ina daza prakArake bhI uddezoMko ziSyajana sukha se hRdayaMgama kara sake, isa nimitta usa usa uddezasaMbaMdhI prathama zabdako lekara prathama zatakake una 10 dasa hI udezoMko saMgraha karaneke liye sUtrakAra isa saMgrahagAthA ko kahate haiM-'rAyagiha' ityaadi|| "rAyagiha " yaha pada luptasaptamIvibhaktivAlA hai| isase aisA saMbaMdha lagAnA cAhiye ki rAjagRha nAmake nagarameM bhagavAna zrI vardhamAna hoya che. zAstrane samajI zakavAnA kAraNarUpa vidhi anusAra AcArya dvArA ziSyane kahevAmAM Ave ke "ATalA bhAganuM tame adhyayana kare." eTalA bhAganuM nAma uddeza athavA uddezaka che. A vyutpatti pramANe adhyayananA eka dezane (vibhAgane) ja uddeza kahe che. A dasa prakAranA uddezene ziSya sukhethI hRdayaMgama karI zake te nimitte te te uddezane pahele zabda laIne prathama zatakanA te dasa uddezane saMgraha karavAne mATe sUtrakAra A saha thA cha-'rAyagiha' tyAdi " rAyagiha " pahabhai sAtamI vilAtinA pratyayano so5 thayesa che. te! evo artha thAya che ke rAjagRha nAmanA nagaramAM bhagavAna zrI vardhamAna svAmIe zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 1 0 1 sU0 2 gA0 1 dazodezakArthasaMgrahagAthArthaH 77 rUhanIyA, tatra prathama zakazcalanaviSayakaH 'calamANe 'balie' ityAdyarthanirNayArthakasUtreNa darzitaH |1| dvitIyodezakasya viSayo duHkham, "dukkhe" iti padena kathitaH, duHkharUpazca viSayaH "jIveNa bhaMte! sayaMkaDe dukkhaM veei " ityAdisUtraNa pratipAditaH | 2 | tRtIyodezakasya viSayaH kAGkSApradoSarUpaH " jIvANaM bhaMte! kaMkhAmohaNijje kamme kaDe " ityAdisUtreNa pratipAditaH | 3| 66 prakRtaya - ( karmabhedA) caturthoddezakasya viSayaH " kai NaM bhaMte ! kammapagaDIo paNNattAo" ityAdipaznottarairnirNItaH // 4 // svAmIne dazoM hI uddezakoM kA artha prakaTa kiyA hai| isa taraha dUsarI jagaha bhI vibhakti kA saMbaMdha kara lenA cAhiye / daza uddezakoM meM jo pahilA uddezaka hai vaha calana-viSayaka hai ataH yahAM " calaNa " pada kahA hai / yaha "calamANe calie" ityAdi artha kA nirNaya karanevAle sUtra se dikhAyA gayA hai 1 / dUsare uddezameM duHkhakA viSaya hai, yaha bAta " dukkhe " isa pada se kahI gaI hai / yaha duHkharUpa viSaya " jIveNaM bhaMte ! sayaMkaDaM dukkhaM veei " ityAdi sUtra se pratipAdita kiyA hai 2 / tRtIya uddeza kA viSaya kAGkSApradoSa hai ataH yahAM " kakhapaose " pada kahA hai / isakA kathana " jIveNaM bhaMte ! kaMkhAmohaNijje kamme kaDe " ityAdi sUtra se kiyA gayA hai 3 / prakRti arthAt karma ke bheda yaha caturtha uddezakakA viSaya hai ataH yahAM " pagai zabda kahA hai / isakA nirNaya " kaha NaM te ! kammapagaDIo paNNattAo" ityAdi praznottaroM se kiyA gayA hai 4 / ratnaprabhA Adi pRthiviyAM paMcama uddezaka kA viSaya hai ataH yahAM " " puddhdase uddezeAnA artha khatAnyA hatA. e ja pramANe bIjI jagyAe paNa vibhaktinA saMbadha joDI leveA. dasa uddezakeAmAM je pahelA uddezaka che te 'calana' viSe che. te " calamANe calie " ityAdi arthano nirNaya uranAzaM sUtrothI jatA vavAmAM Avyo che (1). jIna udezamAM 'duHkha' viSe vAta uravAmAM bhAvI che; te vAta " dukkhe" yaha dvArA uDevAmAM bhAvI che. te duHaiya viSayanuM pratipAdana "jIveNaM bhaMte ! sayaMkaDaM dukkhaM veei" tyiAhi sUtrothI uravAmAM Avyu che(2). trIla uddezAna! viSaya ' kAGkSApradoSa' che, tenuM sthana "jIvANaM bhaMte! kaMkhAmohaNijje kamme kaDe " ityAhi sUtrI uzvAmAM khAgyu che. (3) thothA uddeza uno viSaya (6 kai bhaMte! kammapagaDIo prakRtti eTale ke karmAMnA bhedo che, tene niNaeNya paNNacAo " ityAdi praznottarothI purese ! che (4). yAMthabhAM uddezanA viSaya ratnaprabhA zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre ratnaprabhAdipRthivyaH paJcamoddezakasya viSayaH " kai NaM bhaMte! puDhabIo paNNattAo" ityAdirUpeNa pradarzitaH | 5| 78 SaSThasya viSayaH " jAvaMta " iti zabdaviziSTaH " jAvaiAo NaM bhaMte! ogAsaMtarAo " ityAdinA samupavarNita iti | 6 | "neraie" iti nairayikazabdopalakSitaH saptamasya viSayaH " neraie NaM bhaMte ! neraiesa uvavajjamANe " ityAdinA pradarzitaH // 7| " vAle " iti bAlazabdasamupadiSTo'STamasya viSayaH, "egaMtabAle NaM bhaMte ! masse " itisUtreNa pradarzitaH | 8 | 6" guru " iti guruviSayako navamoddezaH " kahaM NaM bhaMte! jIvA garuyantaM havyamAgacchati ?" ityAdisUtreNa darzitaH | 9 | " calaNAo " iti bahuvacananirdezAccalanAdyA dazamodezakasya viSayAH pradazitAH, te ca viSayA: " annautthiyA NaM bhaMte / evamAikvaMti evaM khalu lamANe acalie " ityAdisUtreNa prakaTIkRtAH // 10 // " vIo " zabda kahA hai / vaha " kai NaM bhaMte! puDhavIo paNNattAo" isa sUtra dvArA dikhAyA gayA hai | 5 | chaThe uddezakakA viSaya " jAvaMte " isa zabdase viziSTa-yukta hai| isakA varNana karanevAlA " jAvaiyAo NaM bhaMte! ogAsaMtarAo " ityAdi sUtra hai | 6 | " neraie " isa zabda se upalakSita sAtaveM uddezaka kA viSaya hai| yaha " neraie NaM bhaMte ! naraiesa uvavajamANe " ityAdi sUtra dvArA dikhAyA gayA hai | 7 | "bAle " isa zabda kA upalakSaNavAlA AThavAM uddezaka hai / yaha " egaMtabAle NaM bhate ! masse " isa sUtra dvArA kahA gayA hai | 8| "gurue" isa padakA upalakSaka guruviSayaka navama uddezaka hai / vaha " kahaM NaM bhaMte ! jIvA garuyantaM havvamAgacchati " ityAdi sUtra dvArA prakaTa kiyA gayA hai 9 / " calaNAo " Aphri pRthvI che. tenuM kathana kai NaM bhaMte! puDhavIo paNNattAo " mAhi sUtrodvArA zvAsAM mAvyu che (5) chaThThA uddezauno viSaya ' jAvaMte ' zabdathI yukta che. tenuM varNana 42nArA " jAvaiyAo NaM bhaMte ! ogAsaMtarAo " ityAdi sUtro che(6). sAtabhAM uddezauno viSaya 'neraie Na' zabdathI upalakSita che. tenuM uthana nerase NaM bhate / neraiesa uvavajjamANe " ityAdi sUtro "bAle"mAsa zabdanA sakSaNavAju sahabhuM uddeza che. tenuM athana se 99 A sUtro dvArA karyAM che(8). guru viSenuM navamuM kaha Na' bha'te ! jIvA garuyattaM havvamAgacchati " sahi sUtrI dvArA agara uvAbhAM yAvyu N che(8). "calaNAo" te mahuvacanAnta yaha che. te mahuvacanAnta pahanA nihe. 66 "" dvArA thayuM che (7). ' egaMtabAle NaM bhaMte ! uddezaka che. tenuM kathana 66 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameSapandrikA TIkA za0 130 1 03 bhAvabhutanamaskAraH 79 evaM krameNa prathamazatakoddezAnAM viSayavibhAgaH saMkSepataH prakRtagAthayA'bhihita iti|gaa.1 zAstrArambhe zAstramadhye zAstrAnte ca maGgalamAcaraNIyamiti ziSTaparibhASAM puraskRtya " namo arihaMtANaM" ityAdinA zAstrAdau kRtamaGgalo'pi zAstrakAraH prathamazatakasyA''dau vizeSato maGgalaM darzayitumAha-" namo suyassa" ityAdi / mUlam-namo suyassa // sU0 3 // chAyA-namaH zrutAya // sU0 3 // TIkA-bhAvalipenamaskAramuktvA tatkAraNabhAvazrutasya namaskAraM kathayati-zrutAyabhAvazrutAya nama iti zrutAya dvAdazAGgI rUpAtmavacanAya nama ityarthaH, zruta-zrutavatoyaha bahuvacanAnta pada hai| isa bahuvacanAntapadake nirdezase ye calanAdika viSaya dasaveM uddezakameM dikhalAye gaye haiN| ye viSaya " annautthiyA NaM bhaMte ! evamAikkhaMti evaM khalu calamANe acalie" ityAdi sUtra dvArA prakaTa kiye gaye haiM 10 / isa kramase prathama zatakake dasa uddezoMkA viSayavibhAga saMkSepa se isa prAkRta gAthA dvArA kahA gayA // gA0 1 // zAstra ke prAraMbha meM, zAstra ke madhya meM aura zAstra ke aMta meM maMgalAcaraNa karanA cAhiye, aisI ziSTapuruSoM kI paramparA hai so isa paramparA ko samakSa rakhakara " namo arihaMtANaM" ityAdi sUtra dvArA sUtrakArane zAstra kI Adi meM maMgalAcaraNa to kiyA hI hai, phira bhI ve prathamazataka kI Adi meM vizeSa rUpa se maMgalAcaraNa karate hue kahate haiM-'namo suyss"-ityaadi| . zruta ke liye namaskAra ho / zruta zabda kA artha yahAM bAdazAGgIrUpa ahatpravacana hai| sUtrakAra ne isI zruta ko namaskAra kiyA hai| pahile bhAvalipi ko namaskAra kA kathana kara aba sUtrakAra isa bhAvalipi ke zathI calana Adi viSa dazamAM uddezakamAM batAvavAmAM AvyA che. te viSaya " anautthiyA gaM bhaMte evamAikkhaMti evaM khalu calamANe acalie" tyahi sUtradvArA pragaTa thayela che(10). A kamathI pahelA zatakanA 10 uddezonA viSayo sakSitamA ma prata thA dvArA mAyAmAM maany| che. ||gaa. 1 // zAstranA AraMbhe, zAstranI madhyamAM ane zAstrane aMte maMgalAcaraNa karavuM joIe. evI ziSTa puruSanI paramparA che. te paramparAne dhyAnamAM rAkhIne sUtrakAre " namo arihaMtANa " tyAdi sUtra 21 zAkhanI 23mAtamA bhagavAya25 to karyuM ja che. chatAM paNa teo prathama zatakanI zarUAtamAM vizeSa rUpe maMgalAcaraNa 42tA 4 cha-" namo suyassa" ityaadi| zruta ne nabha242 DI. dvAdazai|35 ma avayanane maDI zruta Desa che. sUtrakAre e zratane ahIM namaskAra karyA che. pahelAM bhAvalipine namaskAra karIne have zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ co magavatIso rabhedopacArAdeva zrutanamaskAro vihitaH, na tu vastuto lipisamudAyAtmakazrutAyAtra namaskAraH kRtaH, bhAvalipivat bhAvazrutasyaiva namaskAryatvasambhavAt // sU0 3 // pUrva prathamazatakoddezakAnAmabhidheyArthalezaH pradarzitaH, tatazca " yathoddezaM nirdezaH" iti nyAyamaGgIkRtya prathamataH prathamodezakArthavistAro vAcyaH, tasya ca kAraNabhUta bhAvazruta ke namaskAra kA kathana kara rahe haiM / zruta se yahAM bhAvazruta liyA gayA hai| yaha bhAvazruta dvAdazAGgIrUpa arhatpravacana mAnA gayA hai| yahAM zruta ko jo namaskAra vidhAna kiyA gayA hai vaha zruta zratavAn meM abhedakA upacAra karake hI kiyA gayA hai / tAtparya-kahanekA yaha hai ki dvAdazAMgIrUpa pravacanakA prAdurbhAva ahaMta bhagavaMtase hotA hai ataH ahaMta bhagavaMta aura unase prAdurbhUta dvAdazAMgIrUpa pravacana, ina donoM meM bheda hone para bhI bheda nahIM mAnA hai| bheda kI ora dRSTi nahIM rakhanA yahI abheda kA upacAra hai / isa abhedopacAra se hI zruta ko namaskAra kiyA hai, lipisamudAyAtmaka zruta ko nahIM, kyoM ki bhAvalipi kI taraha bhAvazruta hI namaskAra karane yogya banatA hai // suu03|| pahile prathama zataka ke dasa uddezoM kA abhidheyArtha saMkSepa se prakaTa kara diyA gayA hai| arthAt prathama zatakake dasa 10 uddezoMkA vAcyArtha kyAra hai ? yaha bAta saMkSepase pahile kahI jA cukI hai, usI ke anusAra "jaisA uddeza kiyA hai vaisA hI nirdeza hotA hai" isa nyAyarUpa kramako sUtrakAra bhAvalipinA kAraNabhUta bhAvazratane namaskAra kare che "zrata padanA prAga dvArA ahIM "bhAvakRta levAmAM Avela che. te bhAvakRta dvAdazAMgIrUpa aha...vacanane mAnavAmAM Avela che. ahIM zratane je namaskAra karavAnuM vidhAna karavAmAM AvyuM che te zrata ane zatavAnamAM abhedane upacAra karIne ja karavAmAM Avela che. kahevAne bhAvArtha e che ke-dvAdazAMgIrUpa pravacana ahaMta bhagavAnanA mukhamAMthI bahAra Avela che. tethI ahaMta bhagavAna ane temanA dvArA apAyela dvAdazAMgIrUpa pravacanamAM bheda hovA chatAM bheda mAnela nathI. bhedanI tarapha daSTi ja na rAkhavI te abheda upacAra che. te abhedopacArathIja zratane namaskAra karyA che-lipisamudAyAtmaka zratane namaskAra karyA nathI. kAraNa ke bhAvalipinI jema bhAvakRtaja namaskAra karavA yogya bane che. sU03 pahelAM prathama zatakanA 10 uddezonA vAcArya kayA kayA che? te saMkSiptamAM kahevAmAM Avela che. te anusAra "je rIte uddeza batAvavAmAM AvyA che te rIte ja nirdeza thAya che" A nyAyarUpa mane khyAlamAM rAkhIne zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 1 0 1 sU04 rAjagRhanagarazreNikarAjavarNanam 81 guruparvakramalakSaNaM sambandhaM pradarzayan zrIsudharmasvAmI jambUsvAminamuddizyedaM sUtramAha'teNaM kAleNaM' ityaadi| mUlam-teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM rAyagihe nAmaM nayare hotthA, vaNNao, tassaNaM rAyagihassa nayarassa bahiyA uttarapurasthime disIbhAe guNasilae nAmaM gheie hotthA, seNie rAyA cellaNA devI // suu04|| chAyA-tasmin kAle tasmin samaye rAjagRhaM nAma nagaramAsIt, varNakaH, tasya khalu rAjagRhasya nagarasya bahiH uttarapaurastye digbhAge guNazilakaM nAma caityamAsIt , zreNiko rAjA, cellaNA devI ||muu04|| ___TIkA-vyAkhyA sugamA, navaram-varNakA varNanakramaH rAjagRhavarNanaM liGgavyatyayenaupapAtikasUtroktacampAnagarIvarNanavad vijJeyam / zreNikavarNanaM tatraiva koNikavat dhyAna meM rakhakara sarva prathama prathama uddezakakA artha hI vistAra ke sAtha kathana karane yogya hai, isaliye prathama uddezakakA artha ko vistArake sAtha kahane ke liye usake pahile zrI sudharmA svAmI guruparaMparAlakSaNa saMbaMdhako dikhAte hue jambUsvAmIse isa sUtrako kahate haiM-'teNaM kAleNaM'-ityAdi __(teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM) usa kAla meM aura usa samaya meM (rAyagihe nAmaM nayare hotthA) rAjagRha nAmakA eka nagara thA / (vaNNao) isa rAjagRha nagara kA varNana liGgavyatyaya se aupapAtika sUtra meM varNita caMpA nagarI ke varNana kI taraha jAnanA cAhiye / (tassa NaM rAyagihassa nayarassa) usa rAjagRha nagarake (bahiyA) bAhara (uttara purathime disIbhAe) sauthI pahelAM prathama udezakane artha ja savistAra samajAve joIe. tethI pahelA uddezakanA arthane vistArathI kahevAne mATe taiyAra thayela zrI sudharmAsvAmI tethI pahelAM guruparvakama lakSaNa saMbaMdhane batAvatAM jaMbusvAmIne A sUtra kahe che 'teNaM kAleNaM' tyA, (teNaM kAleNaM teNa samaeNaM) te Ne bhane te sabhaye (rAyagihe nAmanayare hotthA ) 2047 nAmarnu n||2 tuM (vaNNao) te 2047 nagaranuM varNana bhopAti sUtramA pazupAyeda yA nagarIna guna sabhA. (tassa naM rAyagihassa nayarassa ) te 2 nAranI (bahiyA) mA2 (utarapurathime ma. 11 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D bhagavatIsUtre matkRtapIyUSavarSiNITIkAyAM vilokanIyam / celaNAvarNanamapi tatraiva koNikapaTTarAjJIdhAriNIvarNanavat sarva vAcyam ||suu04|| IzAna koNa meM (guNasilae nAma ) guNazilaka nAma kA (cehae hotthA) vyantarAyatana thaa| (seNie rAyA cellaNA devI) rAjagRha nagara kA zAsaka usa samaya zreNika rAjA the| inakI rAnI kA nAma celanAdevI thaa| bhAvArtha-yaha varNana isa avasarpiNIkAla ke caturtha Are kA hai jaye ki zramaNa bhagavAna mahAvIra vicarate the, usa samaya rAjagRha nagara kA zAsaka zreNika rAjA the| inakI paTarAnI kA nAma celanAdevI thaa| rAjagRha nagara kA vizeSa varNana yahAM sUtrakArane nahIM kiyA hai / 'varNaka' isa zabda se usakA kevala sUcanamAtra kara diyA hai / aupapAtika sUtra meM campAnagarI kA varNana vistAra ke sAtha kiyA gayA hai so vahA~ para jitane bhI campAnagarI ke varNana karanevAle vizeSaNa haiM ve saba strIliGga haiM, ataH vahAM ke una vizeSaNoM meM strIliGga kI jagaha napuMsakaliGga saMbaMdhI pratyaya jor3akara rAjagRhanagara ke varNana meM una vizeSaNoM ko lagA lenA cAhiye so yahI varNana rAjagRha nagara kA ho jaavegaa| isI taraha usa nagarI ke zAsaka koNika rAjA aura paTTarAnI dhAriNI kA jaisA varNana disIbhAe) zAna bhai (guNasilae nAma) guNazita nAmarnu (ceie hotthA) vyantarAyatana tu. (seNie rAyA cellaNA devI) te samaya 220427 nAmAM zreNi rAjA rAjya karatA hatA. temanI rANInuM nAma celaNadevI hatuM. bhAvArtha--avasarpiNI kALanA cothA ArAnuM A varNana che. jyAre zramaNa bhagavAna mahAvIra vicaratA hatA tyAre rAjagRha nagarane zAsaka zreNika rAjA hatA. tenI paTarANInuM nAma celaNa hatuM sUtrakAre ahIM rAjagRha nagaranuM vizeSa qNuna yu nathI. "varNaka" zamthI tenuM 3 sUyana yuche. aupapAtika sUtramAM caMpAnagarInuM vistArapUrvaka varNana karyuM che. tyAM caMpA nagarInuM varNana karanArAM jeTalAM vizeSaNe che te badhAM strIliMga (nArI jAtinAM) che. caMpAnagarInA varNanamAM vaparAyelAM strIliMga pratyaya vALAM vizeSaNanI jagyAe puliMga (narajAti)nA pratyayavALAM vizeSaNe vAparavAthI rAjagRha nagaranuM varNana thaze. vaLI caMpA nagarInA zAsaka keNika rAjA ane temanI paTarANI zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 1 u0 1 sU0 5 zrImahAvIravarNanam 83 sa khalu bhagavAn vacanAgocaraguNanikararuciro mahAvIro'pratibandhavihArakrameNa viharan rAjagRhanagare guNazilakacaitye samupAgata iti varNyate-'teNaMkAleNaM'ityAdi / mUlam-teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM samaNe bhagavaM mahAvIre Aigare titthagare sayaMsaMbuddhe purisuttame purisasIhe purisavarapuMDarIe purIsavaragaMdhahatthI loguttame loganAhe logappadIve logapajjoyagare abhayadae cakkhudae maggadae saraNadae jIvadae bohidae dhammadae dammadesae dhammanAyae dhammasArahie dhammavaracAuraMtacakkavaTTI dIvo tANaM saraNaM gaI paiTTA appaDihayavaranANadaMsaNadhare viyadRcchaume jiNe jAvae tiNNe tArae buddhe bohae mutte moyae samvannU savvadarisI siva-mayala-masya-maNaMta-makkhaya-mavAbAhamapuNarAvattiyaM siddhigainAmadheyaM ThANaM saMpAviukAme jAva samosaraNaM // sU0 5 // chAyA-tasmin kAle tasmin samaye zramaNo bhagavAn mahAvIraH AdikaraH tIrthakaraH svayaMsaMbuddhaH puruSottamaH puruSasiMhaH puruSavarapuNDarIkam puruSavaragandhausa sUtra meM kiyA gayA hai-ThIka vaisA hI varNana zreNika rAjA kA aura unakI agramahiSI celanAdevI kA jAnanA caahiye| aupapAtika sUtra kI merI banAI huI TIkA kA nAma pIyUSavarSiNI TIkA hai| varNana jAnanekI icchAvAle ko vaha TIkA avazya dekha lenI cAhiye // 4 // ___ usa kAlameM aura usa samayameM phira kyA huA ? so kahate haiM"teNaM kAleNaM" ityAdi / ( teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM) usa kAlameM aura usa samaya meM (Aigare) Adikara (titthagare) tIrthakara (sayaMsaMbuddhe ) svayaMsaMbuddha, dhAriNInuM jevuM varNana te sUtramAM karyuM che. barAbara tevuM ja varNana zreNika rAjA ane temanI paTarANI celaNuM devInuM samajI levuM. aupapAtika sUtranI TIkAnuM nAma 'pIyUSavarSiNI TIkA' cha. uparIkRta vana guvAnI jJAsA rAmanArAne bhATe mArA 432 nevAvI . cha. // 4 // teNe te samayamA izazu thayu ? te 4 cha- teNaM kAleNaM'tyAdi. (teNaM kAleNaM teNa samaeNa) te Ne mane te samaye ( Aigare ) 2 (titthagare) tIrtha 42 (sayaMsaMbuddhe) 21ya' samuddha, (purisuttame) puruSottama, (purisasIhe) zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 bhagavatI sUtre hastI lokottamaH lokanAthaH lokahitaH lokapradIpaH lokapradyotakaraH abhayadayaH cakSurdayaH mArgadayaH zaraNadayaH dharmadayaH jIvadayaH bodhidayaH dharmadezakaH dharmanAyakaH dharmasArathikaH dharmavaracA turantacakravartI dvIpaH trANaM zaraNaM gatiH pratiSThA apratihatavarajJAnadarzanadharaH vyAvRttacchadmA jinaH jApakaH tIrNaH tArakaH buddhaH bodhakaH muktaH ( purisuttame ) puruSottama (purisasIhe) puruSasiMha (purisavarapuMDarIe ) puruSavarapuNDarIka ( purisavaragaMdhahatthI ) puruSavaragaMdhahastI (loguttame ) lokottama (loganAhe) lokanAtha (logahie) lokahita ( logappaIve) lokapradIpa (loyapajjoyagare) lokapradyotakara (abhayadae ) abhayadaya (cakkhue) cakSurdaya (maggadae ) mArgadaya (saraNadae ) zaraNadaya (jIvada e) jIvadaya ( bohidae ) bodhidaya ( dhammadae ) dharmadaya ( dhammadesae) dharmadezaka ( dhammanAyae) dharmanAyaka ( dhammasArahie ) dharmasArathika (dhammavara - cAuraMta cakkavahI ) dharmavara cAturaMta cakravartI ( dIvo) dIpatulya (tANaM ) rakSaNa samartha (saraNagaI ) zaraNagati ( paThThA) pratiSThAsvarUpa ( appaDihayavaranANadaMsaNadhare) apratihatavarajJAnadarzanadhara ( viyahachaume ) vyAghRtachadmA ( jiNe ) jina ( jAvae) jApaka ( tiNNe) tIrNa ( tArae) tAraka (buddhe) buddha, (bohae) bodhaka, (mutte) mukta, (moyae) mocaka (savvannU ) sarvajJa, (savvadarisI) sarvadarzI, aise (samaNe bhagavaM mahAvIre) zramaNa yaulu's, (gfiaazjedeta) ypaazy'sels--yzdini ysels ama, (gftuar. gaMdhahatthI ) puruSavaraNa'dhahastI - puruSobhAM gaMdhahastI samAna, (loguttame) soattama, (loganAhe) sonAtha, (logahie) bo Ditaa24, (loga paIve) soGa advIpa, (loyapajjo - yagare ) boGapradyota 2, (abhayadae ) malaya henArA, (cakkhuda) yakSuhAtA, ( maggadae ) bhArgaddaya-mokSabhArga' matAvanAra, (saraNadae ) zaraguhAtA, (jIvadae ) vahAtA, (bAhidae) modhidAla henAra, (dhammadae ) dharmadhya, (dhammadesae) dharmanI dezanA ApanAra, (dhammanAyae) dharmanAtha, (dhammasArahie ) dharmasArathiGa, ( dhammavaracAuraMta cakkavaTTI ) dharmavara yAturaMta yavartI, ( dIvo) dvIpasya (tANaM ) rakSaNu azvAne samartha, ( saraNagaI ) zaraze 4nArane zarazu ApanAra, ( paiTThA ) pratiSThAsva35 ( appaDihayavaranANadaMsaNadhare) apratihata zreSTha jJAnadarzana dhAraNa 42nAra, ( viyaTTacachaume ) vyAvRttachadmA ( jiNe ) nina ( jAvae) layaDa ( tiSNe ) tIrtha ( tArae) tAra, (buddhe ) yuddha, (bohae ) madha, (mutte) bhukta, (moyae) bhoya-bhukta uzavanAra, (savvannU ) sarvajJa, (savvadarisI) sarvadharzI, mevA (samaNe bhagavaM mahAvIre ) zrabhA zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 1 u0 sU0 5 zrImahAvIravarNanam 85 mocakaH sarvajJaH sarvadarzI ziva-macala-maruja-mananta-makSaya-mavyAbAdha-mapunarAvRttikaM siddhigatinAmadheyaM sthAnaM sammAptukAmaH yAvat samavasaraNam ||suu05|| ___TIkA-tasmin kAle-avasarpiNyAzcaturthArakalakSaNe, tasmin samaye-zreNikabhUpazAsanasamaye 'samaNe' zramaNaH-zrAmyati-tIvratapasi yatata iti zramaNaH, 'bhagavaM' bhagavAn-samagraizvaryasampannaH, ' mahAvIre' mahAvIraH mahAvIranAmnA prasiddhazcaramabhagavAna mahAvIra jo ki (sivamayalamaruyamaNaMtamakkhayamavvAbAhamapuNarAvattiyaM)ziva, acala, aruja, anaMta, akSaya, avyAbAdha-vyAvAdhArahita, punarAvRttirahita, aise (siddhigainAmadheyaM ThANaM) siddhigatinAmaka sthAna ko (saMpAviukAme) prApta karanevAle ve vihAra karate hue usa guNazilapha vyantarAyatanameM padhAre / yahA~ (jAva samosaraNaM) samavasaraNataka kA varNana jAna lenA caahiye| ___ yahA~ sUtrakArane isa sUtra dvArA yaha prakaTa kiyA hai ki jinake guNoM kA samUha vANI ke agocara hai, tathA jinakA zarIra vajraRSabhanArAca saMhanana hone ke kAraNa atyaMta sundara hai, aise ve bhagavAna mahAvIra prabhu apratibaMdha vihAra karate hue rAjagRhanagara meM usa guNazilaka vyantarAyatana meM pdhaare| bhagavAna mahAvIra prabhu kaise the yaha bAta ina vizeSaNoM dvArA prakaTa kI gaI hai| ina vizeSaNoM kA spaSTa artha isa prakAra se hai-"zrAmyati iti zramaNaH" tIvratapasyA karane meM jo prayatna kiyA karatA hai usakA nAma zramaNa hai| bhaga-samagra aizvarya-se sampanna jo hotA hai usakA nAma bhagavAna hai| lagavAna mahAvIra 32 (siva-mayala-maruya-maNaMta-makkhaya-mavvAvAha-mapuNarAvattiyaM) ziva, manyasa, 1208, manata, akSaya, vyAmA 2Dita, punarAvRttiDita, (siddhigainAmadheyaM ThANaM) sidvigati nAmAnA sthAnane ( saMpAviukAme ) prAta 42vAvA, teo vihAra karatAM karatAM te guNazilaka vyaMtarAyatanamAM padhAryA. ahIM (jAva samosaraNa) samaksa27] sudhArnu qgsii sevAtuM che. ahIM sUtrakAre A sUtra dvArA e batAvyuM che ke jemanA guNono samUha. vANI dvArA varNavI zakAya tema nathI tathA vajIrSabhanArA saMhananane kAraNe jemanuM zarIra atyaMta suMdara che evA bhagavAna mahAvIra svAmI apratibaMdha vihAra karatAM karatAM rAjagRha nagaramAM AvelA te guNazilaka vyaMtarAyatanamAM padhAryA. bhagavAna mahAvIra prabhu kevA hatA te vAta uparokta vizeSaNa dvArA batAvavAmAM AvI che. te vizeSaNone spaSTa artha A pramANe che - "zrAmyati iti zramaNaH " tI tapasyA 42vAmA resA prayatnazITa 29 temane zramaNa kahe che. jeo bhaga-samagra aizvarya-vALA hoya che temane bhagavAna zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 bhagavatI sUtre tIrthakara, guNaniSpannamidaM nAma / adhunA mahAvIrazabdavyutpattirucyate - vizeSataH zivapadamiyatiM = gacchatItiM vIraH, athavA vidArayati karmaripusamUhamiti vIraH, yadvA- ananyAnubhUtamahAtapaH zriyA virAjata iti vIraH, yadvA - AntaramohamahAbalanirdalanArthamanantatapovIrya vyApArayati iti vIraH = sAmAnyajinaH, tadapekSayA mahAMzvAsau vIro mahAvIraH / mahattvaguNayuktavIratvamasya vividhaparISahopasarganipAte'pi coIsaveM tIrthaMkara jo ki isa avasarpiNIkAlake antima tIrthakara hue haiM, unakA nAma mahAvIra hai / " mahAvIra " yaha nAma guNaniSpanna nAma hai / " mahAvIra " meM jo vIra zabda hai usakI vyutpatti isa prakAra hai- "vizeSataH zivapadam iyarti - iti vIraH " vizeSarUpase jo zivapadako prApta karatA hai athavA " vidArayati karmaripUna iti vIraH " jo karmarUpI zatruoM ko naSTa kara detA hai usakA nAma vIra hai, yadvA- "ananyAnubhUtamahAtapaHzriyA virAjate iti vIraH " sAmAnya janoM ke anubhava meM nahIM Ave aisI ugratapasyArUpa zrI - zobhA se jo advitIya ho vaha vIra hai, athavA ' AntaramohamahAbalanirdalanArthamanantatapovIrya vyApArayati iti vIra: ' antaraGga ke zatrurUpa mohakarma ke mahAna bala ko naSTa karane ke liye jo ananta tapa se yukta apane anantavIryako lagA detA hai vaha vIra hai, aisA vIrasAmAnya jina mAnA jAtA hai / isa sAmAnya jinakI apekSA se jo mahAn vIra ho usakA nAma mahAvIra hai / mahAvIra prabhu meM mahattva guNa se yukta jo vIratva hai vaha isa kAraNa se hai ki ye vividha pariSaha aura upasargA ke Ane para 88 66 kahe che. cAvIsamA tItha kara ke jeo A avasarpiNI kALamAM aMtima tIthaMkara thayA temanuM nAma mahAvIra che. " mahAvIra " nAma guNa pramANe che. mahAvIra " yahamA~ ne 'vIra' zabda che tenI vyutpatti mA pramANe che. " vizeSataH zivapadam iyarti iti vIraH " vizeSa 3ye ne zivayahane prApta 4re che tene vIra he che. athavA -- vidArayati karmaripUn iti bIraH " ? azyA zatrubhono nAza are che tene vIra he che. athavA -- ananyAnubhUtamahAtapaHzriyA virAjate iti vIraH " asAdhAraNa tapaHzrIthI je zAbhAyamAna hoya che tene vIra kahe che. athavA AntaramohamahAbalanirdalanArthamanantatapovIrya vyApArayati iti - vIraH ' rika zatrurUpa meAhaka nA mahAna maLane nAza karavAne mATe je anaMta tapathI yukata evA peAtAnA anata vIya nA upayAga kare che te vIra che. evA vIra sAmAnya jinane manAya che. A sAmAnya jinanI apekSAe je mahAna vIra hAya temane mahAvIra kahe che. mahAvIra prabhumAM mahattva guNathI yukta vIratva hatuM tenuM pratipAdana A rIte thaI zake che--te vividha pariSaheA ane upasarvAMnI sAme paNa "" 66 yAMta zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 1 u. 1 sU0 5 " zrImahAvarNanam 87 nizcalatvAt janmasamaye nijAGguSThena merovAlanAcca / 'Aigare' AdikaraH =AdauprathamataH svazAsanApekSayA zrutacAritralakSaNaM dharmaM karotItyevaMzIla AdikaraH, ' titthagare' tIrthakara :- tIryate = pAryate saMsAramahAmahodadhiryena tat tIrtham = pravacanam tadAdhArazcaturvidhaH saGgho vA, tatkaraNazIlatvAt tIrthakaraH / ' sayaMsaMbuddhe' svayaMsaMbuddha:- svayam - AtmanA - paropadezamantareNa sambuddhaH samyaktayA bodhaM prAptaH svayaMsambuddha: / ' purimuttame' puruSottamaH - puruSeSu uttamaH zreSThaH - jJAnAdyanantaguNavattvAtpuruSottamaH / ' purisasIhe ' puruSasiMha: - puruSeSu siMhaH - rAgadveSAdizatruparAjaye dRSTAbhI aDiga rahe, tathA janma samaya meM inhoM ne apane aGguSTha se meru parvata ko bhI kaMpita kara diyaa| bhagavAn mahAvIra prabhu Adikara isaliye kahe gaye haiM ki inhoMne apane zAsana kI apekSA prathama se zrutacAritra rUpa dharma kA prarUpaNa kiyA hai / saMsArarUpa mahAsamudra jisake dvArA pAra kiyA jAtA hai vaha tIrtha hai| aisA tIrtha pravacana kahA gayA hai / athavA pravacana kA AdhAra caturvidha saMgha hotA hai isaliye tIrtha zabda kA artha caturvidha saMgha hai / isa tIrtha ko karane kA svabhAva bhagavAn kA hotA hai, isaliye ve tIrthakara kahe gaye haiM / bhagavAn ko svayaMsaMbuddha jo kahA gayA hai usakA kAraNa yaha hai ki bhagavAn jo acchI taraha se bodha ko prApta hote haiM so vaha bodha unheM kisI ke upadeza se prApta nahIM hotA hai svayaM hI ve usa bodha ko prApta karate haiN| jJAnAdika anaMta guNoMvAle hone ke kAraNa bhagavAn mahAvIra ko puruSottama kahA gayA hai| bhagavAn ko jo puruSasiMha vizeSaNa diyA gayA hai usakA kAraNa yaha hai ye puruSo meM aDaga rahyA hatA. ane janma samaye temaNe potAnA aMguThA vaDe sumeru parvatane paNa kapAvyA hatA. bhagavAna mahAvIra prabhune Adikara kahevAnuM kAraNa e che ke temaNe peAtAnA zAsananI apekSAe pahelethI ja zrutacAritra rUpa dhamanuM prarUpaNa karyuM che. saMsAra rUpa mahAsAgara jenA dvArA pAra karAya che tenuM nAma tIrtha che. evuM tIrtha pravacana gaNAya che. athavA pravacanano AdhAra caturvidha saMdha hoya che tethI caturvidha saMghane tItha' kahe che. te tI'nI sthApanA karavAnA svabhAva bhagavAnamAM hAya che. tethI temane tIrthaMkara kahe che. bhagavAnane ' svaya saMbuddha' kahevAnuM kAraNa e che ke bhagavAnane sArAmAM sArA bedhanI je prApti thAya che te kAinA upadezathI temane prApta thatI nathI. paNa teo jAte ja te medha prApta kare che. jJAnAdika anata guNAvALA hAvAthI bhagavAna mahAvIrane puruSAttama kahyA che. bhagavAna mahAvIrane je puruSa siMhanuM vizeSaNa ApavAmAM AvyuM che tenuM kAraNa e che ke teA samasta puruSAmAM siMha samAna hatA. zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre mRtaparAkramatvAt , iti, yadvA-puruSaH siMha iva iti puruSasiMhaH / " purisavara puMDarIe" puruSavarapuNDarIkam-puNDarIkaM-dhavalakamalaM, varaM ca tatpuNDarIkaM varapuNDarIkaM -dhavalakamalamadhAnaM puruSo varapuNDarIkamivetyupamitasamAse puruSavarapuNDarIkam , bhagavato varapuNDarIkopamAca vinirgatA'khilA'zubhamalImasatvAt , sarvaiH zubhAnubhAvaiH parizuddhatvAcca, yathA puNDarIkaM paGkAjjAtamapi salile varddhitamapi cobhayasambandhamapahAya nirlepaM jalopari ramaNIyaM saMdRzyate nijAnupamaguNagaNavalena surAsuranaranikarazirodhAraNIyatayA'timahanIyaM paramasukhA''spadaM ca bhavati, tathA'yaM bhagavAn siMha jaise the| siMha meM saba se utkRSTa zauryaguNa hotA hai, isI taraha se prabhu meM bhI rAgadveSa Adi zatruoM ko parAjita karane meM prakaTarUpa se adbhuta zauryarUpa parAkrama thA / athavAsiMha ke jaise ye puruSa the, isaliye puruSasiMha the| prabhu ko puruSavarapuMDarIka kahA gayA hai ki ye varapuMDarIka ke jaise puruSa the / sarvottama jo dhavala kamala hotA hai usakA nAma varapuMDarIka hai| bhagavAna ko varapuMDarIka kI upamA isaliye dI gaI hai ki ye akhila azubhamala se rahita the, tathA samasta zubha anubhAvoM se parizuddha the, athavA-jaise puMDarIka paGka (kIcar3a) se utpanna hotA hai, aura pAnI meM rahakara hI baDhatA hai parantu phira bhI vaha una donoM ke sAtha saMbaMdha nahIM rakhatA hai, tathA una donoM se alipta banA rahakara hI vaha jala ke Upara ramaNIya dikhatA hai-evaM apane anupama guNaguNa ke bala se sura asura aura manuSyoM ke dvArA zirodhArya banatA hai isase vaha atimahanIya aura siMhamAM sauthI vadhAre zauryaguNa hoya che. e ja rIte bhagavAna mahAvIramAM paNa rAgadveSa Adi zatruone parAjita karavAnuM adbhuta zaurya rU5 parAkrama pragaTarUpe vidyamAna hatuM. athavA teo siMhanA jevA puruSa hovAthI temane puruSasiMha kahevAmAM AvyA che. prabhune puruSavarapuMDarIka" kahevAnuM kAraNa e che ke teo varapuDarIka--zreSTha puMDarIka jevA puruSa hatA je sarvottama dhavala kamaLa thAya che tene varapuDarIka kahe che. bhagavAnane varapuMDarIkanI upamA ApavAnuM kAraNa e che ke teo samasta prakAranA azubha maLathI rahita hatA, tathA samasta zubha anu bhAvothI parizuddha hatA. athavA-jema puMDarIka kAdavamAMthI pedA thAya che, ane pANImAM rahIne ja potAne vikAsa sAdhe che paNa te te bannenI sAthe saMbaMdha rAkhatuM nathI. temanAthI alipta ja rahe che ane jaLanI upara ramaNIya dekhAya che, ane pitAnA anupama guNone prabhAve sura, asura ane manuSya dvArA zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 1 u. 1 sU0 5 zrImahAvIravarNanam 89 karmapaGkAjjAto bhogAmbhobhirvAddhataH sannapi nirlepastadubhayamativartate, guNasampadAspadatayA ca kevalAdiguNabhAvAdakhilabhavyajana zirodhAraNIyo bhavatIti / "purisavaragaMdhahatthI " puruSavaragandhahastI - gandhayukto hastI gandhahastI, varazvAsau gandhahastI varagandhahastI, puruSo varagandhahastIva puruSavaragandhahastI, gandhahastilakSaNaM yathA(4 yasya gandhaM samAghrAya palAyante pare gajAH / taM hastinaM vidyAnnRpatervijayAvaham // 1 // " iti, ata eva yathA gandhahastigandhamAghrAyAnye gajA itastato drutaM palAyya kApi vilIyante tathA'cintyAtizayaprabhAvavazAd viharaNasamIraNagandhasambandhagandhato'pi sarvotkRSTa sukha kA sthAna mAnA jAtA hai / usI taraha prabhu bhI karmarUpa paMka se utpanna to hue aura bhogarUpa jala se vRddhiMgata bhI hue phira bhI una donoM se alipta rahakara unase dUra hI rahe / tathA guNarUpa saMpatti ke sthAna hone ke kAraNa ve kevalajJAna Adi guNoM ke prabhAva se samastabhavya janoM dvArA zirodhArya bane isaliye prabhu ko puruSavarapuMDarIka kahA gayA hai / prabhu ko puruSavaragaMdhahatthI isaliye kahA gayA hai ki ye prabhurUpa puruSa gaMdhahastI ke jaise the / gandhahastI kA lakSaNa aisA kahA gayA haiyasya gandhaM samAghrAya palAyante pare gajAH / taM gandhahastinaM, vidyAnnRpatervijayAvaham // 1 // iti // arthAt - jisakI gandha ko sUMghakara dUsare hAthI bhaga jAte haiM, tathA jo apane rAjA ko yuddha meM vijaya prApta karAtA hai vaha gaMdhahastI hai| isaliye jaise gaMdhahastI kI gaMdha ko sUMgha kara dUsare hAthI idhara udhara jaldI se zirAdhAya ane che, eja pramANe prabhu paNa karmArUpI paMkamAMthI utpanna te thayAM ane bhAgarUpa jaLathI vRddhi paNa pAmyAM, chatAM paNa te antethI alipta (dUja) rahyA. tathA guNurUpa saMpattinuM sthAna heAvAne kAraNe kevaLajJAna Adi guNAnA prabhAvathI tee samasta bhavyajanA dvArA zirodhAya anyA. tethI prabhune ' puruSavara gaMdhahastI ' kahevAnuM kAraNa e che ke teo gadhahastInA jevAM hatA. gaMdhahastInAM nIcenAM lakSaNA kahyAM che-- yasya gandhaM samAghrAya palAyante pare gajAH / taM gandhahastinaM vidyAnnRpate vijayAvaham // 1 // iti " bhAgI jAya che tathA je peAtAnA gaMdhahastI kahe che. jevI rIte Ama tema bhAgI jaIne kAI jenI gaMdhathI khIjA badhA hAthIe rAjAne yuddhamAM vijaya apAve che te hAthIne gadhahastInI gaMdha AvatAM ja khIjA hAthIo bha0 12 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre iti-Damara-marakAdaya upadravA drAga dikSu pradravantIti / gandhagajAzritarAjavad bhagavadAzrito bhavyagaNaH sarvadA vijayavAn bhavatIti bhavatyubhayoryuktaM sAdRzyam / loguttame-lokottamaH-lokeSu-bhavyasamAjeSu-uttamaH utkRSTatamaH, catustriMzadatizaya-paJcatriMzadvANIguNopetatvAt / ' loganAhe'-lokanAtha:-lokAnAM bhavyAnAM nAthaH netA yogakSemakaratvAt / 'logahie' lokahitaH-lokaH-ekendriyAdiH bhAga kara kahIM chipa jAte haiM usI taraha prabhu ke atizaya hI kucha aise acintya hote haiM ki jisase prabhu jahAM jahAM vihAra karate haiM vahAM vahAM ke Iti, Damara-lUTa-phATa, marakI-haijA plega Adi saba vipvala naSTa ho jAte haiN| tathA gaMdhagaja kA Azraya karane vAle rAjA kI taraha prabhu kA Azraya karane vAle bhavyagaNa sarvadA vijayazIla hI bane rahate haiN| isa taraha donoM meM sAdRzya AtA hai / " viharaNasamIraNagandhasambandhataH" pada kA artha aisA hai ki jaise gaMdhahastI kI gaMdha se anya dUsare hAthI bhAga jAte haiM usI prakAra prabhu ke vihArarUpapavana kI sugaMdha se Iti Damara Adi upadravarUpa anya hAthI bhI dUsarI dizAoM meM bhAga jAte haiN| prabhu cautIsa atizayoM se evaM vANI ke paiMtIsa guNoM se virAjamAna hone ke kAraNa bhavyalokoM meM uttama mAne gaye haiM, ataH unheM lokottama vizeSaNa diyA hai| lokanAtha pada yaha prakaTa karatA hai ki prabhu saMjJI bhavyajanoM ke yogakSemakAraka hote haiM isaliye ve unake netA hote haiM / "lokahitaH" jagyAe chUpAI jAya che e ja rIte prabhunA atizane prabhAva ja e adrabhuta hoya che ke teo jyAM jyAM vihAra kare che tyAM tyAMnA upadra, lUMTaphATa marakI Adi saghaLA utpAte zAnta paDI jAya che. jevI rIte gaMdhahastIne Azraya karanAra rAjA vijayI nIvaDe che tevI rIte prabhune Azraya lenAra bhavya gaNa sadA vijayI ja banyA kare che. A rIte banemAM samAnatA rahelI che. "viharaNasamIraNagandhasambandhataH" ne matha mevA cha vI rIta hastAnI sugaMdhathI bIjA hAthIo bhAgI jAya che e ja rIte prabhunA vihArarUpa pavananI sugaMdhathI Iti (khetIne nAza karanAra upadrava), pavananuM tophAna, regacALa vagere upadrava rUpI anya hAthIo paNa bIjI dizAomAM nAsI jAya che. prabhu cotrIsa atizaye ane vANInA pAMtrIsa guNe vaDe virAjamAna hovAthI bhavyalekomAM uttama manAya che. tethI ja temane lekettama vizeSaNa lagADayuM che. "lokanAtha? pada e batAve che ke prabhu bhavyajanenuM gakSema karanAra hoya che. tethI teo tamanA ne DAya che. " lokahitaH" 56 me matAve che bhendriyathI bhAMDana zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 1 u. 1 sU0 5 zrImahAvIravarNanam 91 sarvaprANigaNastasmai hitaH-tadrakSopAyapradarzakatvAt / 'logapaIve'-lokapradIpaHlokasya bhavyajanasamudAyasya pradIpaH, tanmano'bhiniviSTA'nAdimithyAtvatamaHpaTalavyapagamanayA viziSTAtmatattvaprakAzakatvAt , yathA pradIpasya sakalajIvArtha tulyaprakAzakatve'pi cakSuSmanta eva tatprakAzasukhabhAjo bhAnti na tvandhAH, tathA bhavyA eva bhagavadanubhAvasamudbhUtaparamAnandasandohabhAjo bhavanti nAmavyA iti pratibodhayituM pradIpadRSTAntaH, ata eva lokapadena bhavyAnAM grhnnm| logapajjopada yaha kahatA hai ki ekendriya se lekara paMcendriya paryanta ke jitane jIva haiM prabhu unakI rakSA karane kA upAya kahate haiM ataHve ekendriyAdi sarvaprANigaNa ke hitarUpa rakSA ke upAya ke pradarzaka hone ke kAraNa lokahita kahe gaye haiM / jisa prakAra dIpaka sakalajIvoM ke liye samAna hI rUpa se prakAza detA hai parantu usa prakAza se aMdhA vyakti lAbha nahIM uThA pAtA, sUjhatA hI usake prakAzajanya sukha ko bhogatA hai| isI prakAra bhavyajana hI bhagavAn ke anubhava se janita paramAnanda ko bhogate haiM, abhavya nahIM, kyoM ki inake mana meM jo anAdikAla se mithyAsvarUpa aMdhakAra kA paTala bharA rahatA hai vaha prabhu kI dezanAse bhI vyapagata-dUra nahIM hotA hai, ataH viziSTa Atmatattva kA prakAza unheM nahIM ho sakatA hai| taba ki jo bhavyajIva hote haiM ve aise nahIM hote haiM, paMcendriya sudhInA jeTalA jIve che temanI rakSA karavAne upAya prabhu batAve che. te rIte ekendriya Adi sarva prANIgaNanA hitarUpa rakSAne upAya batAvatA pAthI tebhane soDita' 4aa cha........ je rIte dIpaka samasta jIvane sarakhe prakAza Ape che, paNa te prakAzane lAbha AMdhaLe mANasa uThAvI zakato nathI-dekhate mANasa ja te prakAza janya sukhane bhegavI zake che. e ja rIte bhavya jane ja bhagavAnanA anubhAvathI unna thayela paramAnaMdane bhegavI zake che. abhavya jIve bhegavI zakatA nathI. kAraNa ke abhavya jInA manamAM anAdi kALathI je mithyAtvarUpa aMdhakArane thara jAo hoya che te prabhunI dezanAthI dUra thato nathI. tethI viziSTa Atmatatvane prakAza temane maLI zakato nathI. paNa bhavyajInI bAbatamAM evuM banatuM nathI. kAraNa ke prabhunI dezanA dvArA temanA anAdikALanA mithyAtvarUpa aMdhakAranA thara dUra thaI jAya che. tethI temane viziSTa AtmatatvanAM darzana thavA mAMDe che. A zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___bhagavatIsUtre gare'-lokapradyotakaraH-lokazabdenAtra lokyate-dRzyate kevalAlokena yathAvasthitatayeti vyutpattyA lokAlokayorubhayorapi grahaNam , tena lokasya lokAlokalakSaNasya sakalapadArthasya pradyotaH-lokapradyotastaM karotItyevaMzIlo lokapradyotakara -sarvalokaprakAzakaraNazIlaH / tAcchIlye kartari Ta-pratyayaH / 'abhayadae' -abhayadayaH-na bhayam-abhayam , bhayAnAmabhAvo vA abhayam-akSobhalakSaNa Atmano'vasthAvizeSo mokSasAdhanabhUtamutkRSTadhairyamiti yAvat , dayate-dadAtIti dayaH, kyoM ki prabhu kI dezanA unake anAdikAlIna mithyAtvarUpa aMdhakAra paTala kA sarvathA vinAza kara detI hai, isase unheM viziSTa Atmatattva ke darzana hone lagate haiN| isI bAta ko samajhAne ke liye pradIpa kA dRSTAnta sUtrakArane diyA hai / lokapada se yahA~ sAmAnya loka kA grahaNa na karake bhavyaloka kA grahaNa kiyA gayA haiN| " lokapradyotakara" pada yada sAbita karatA hai ki prabhu apane jJAna se loka aura alokarUpa samasta padArthoM ko prakAzita karane ke svabhAvavAle hote haiM / " lokyate iti lokaH" isa vyutpatti ke anusAra loka zabda se yahA~ loka aura aloka donoM kA grahaNa huA hai, kyoM ki kevalajJAna se ina donoM kA yathAvasthitarUpa se prakAza hotA hai / abhayadaya-pada yaha prakaTa karatA hai ki prabhu kisI ko bhI bhaya nahIM dete haiM, isaliye prabhu abhayadaya haiM / isa pakSa meM yaha artha nikalatA hai ki prabhu upasarga karane vAle aura prANoM ke bhI nAza karane meM rasika bane hue prANiyoM ke liye bhI bhaya nahIM dete haiM / "bhayAnAm abhAvo'bhayam" isa pakSa meM akSo vAtane samajAvavA mATe sUtrakAre pradIpanuM daSTAMta ApyuM che. lekapadathI ahIM sAmAnya aDa na 42ai lavyato aDae thayeda cha. "lokapradyotakara" 54 e vAta siddha kare che ke prabhu pitAnA jJAnathI leka ane alekarUpa samasta pahAthIna prazita 42vAnA svabhAva vA hAya che. "lokyate iti lokaH" 24 // vyakti pramANe "leka zabdathI ahIM leka ane aleka banene samAveza karAya che. kAraNa ke kevaLajJAna dvArA te bannene yathArtha svarUpane joI zakAya che. abhayadaya' pada e batAve che ke prabhu koIne paNa bhaya pamADatA nathI. prabhu upasarga denArane ane prANene nAza karavAmAM AnaMda mAnanAra jIvone paNa bhaya 5mA nayI tethI tabhane 'samaya' vAmAM mAvyA che. "bhayAnAm abhAvo'bhayam" bhAkSa sApAmA kRSTa dhairya35 7 mAla sAnI AvazyatA zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 1 u0 1 sU05 zrImahAvIravarNanam 93 abhayasya dayo'bhayadayaH, yadvA-abhayA-bhayarahitA dayA sarvajIvasaGkaTapratimocanasvarUpA'nukampA yasya so'bhydyH| 'cakkhudae' cakSurdayaH-cakSurjJAnaM nikhilavastutattvA'vabhAsakatayA cakSuHsAdRzyAt , tasya dayo dAyakazcakSurdayaH, yathA hariNAdizaraNye'raNye luNTAkaluNTitebhyaH paTTikAdidAnena cakSuSI pidhAya hastapAdAdi baddhvA taigarte pAtitebhyaH kazcit paTTikA'panodena cakSurdattvA mArga pradarzayatIti, tathA bhagavAnapi bhavAraNye rAgadveSaluNTAkaluNTitA''tmaguNadhanebhyo durAgrahapaSTi bhalakSaNa joAtmAvasthAvizeSa hai ki jo mokSasAdhana meM utkRSTa dhairyarUpa hai prabhu bhavyajIvoM ko use dete haiM, arthAt bhavyajIvoM ko ve aisA upadeza dete haiM ki jisake kAraNa ve mukti ke sAdhana karane meM kisI bhI avasthA meM dhairya se vicalita nahIM hote / pratikUla avasthAoM meM ve kabhI bhI kSubhita nahIM bana pAte / athavA-abhaya arthAt sarva jIvoM ke saMkaToM ko chuDAnevAlI dayA--anukampA, jisake denevAle honese ve abhayadaya haiN| cakSurdaya pada yaha batalAtA hai ki jisa prakAra hariNAdi jAnavaroM se vyApta jaMgalameM luTeroMdvArA lUTe gaye aura AMkhoM para paTTI bAMdhakara, tathA hAtha paira bAMdhakara khaDDoM meM girAye gaye jIvoM ke liye koI dUsarA upakArI puruSa unakI A~khoM kI paTTI kholakara unheM sUjhatA kara detA hai, aura unheM rAste lagA detA hai to jaise vaha cakSurdAyI-upakArI mAnA jAtA hai usI prakAra isa bhaTATavI meM rAgadveSarUpa luTeroM dvArA jina jIvoM kA AtmaguNarUpa dhana lUTa liyA gayA hai, aura durAgraharUpa paTTikA se phira rahe che te prabhu bhavyajanone Ape che. eTale ke bhavyajIne teo e upadeza Ape che ke jenA prabhAvathI mukti sAdhavAnA kAryamAM kaI paNa saMgamAM teo dhairyathI vicalita thatA nathI. pratikUla saMgemAM paNa teo kadI subhita thatA nathI. athavA abhayA-samasta ane saMkaTomAMthI choDAvanArI dayA-anukaMpA hoya che. te anukaMpA temanAmAM hovAthI temane "abhayadaya' kahevAmAM AvyA che. cakSudaya (cakSudAtA) pada e batAve che ke-jema haraNAdi jAnavarothI vyApta vanamAM lUMTArA dvArA lUMTAIne, AMkha para paTTI bAMdhIne tathA hAtha paga jakaDI laIne khADAmAM haDaselI devAyelI vyaktinI AMkhe paranI paTTI khaseDI nAkhIne tene dekhate karIne mArge caDAvI denAra upakArI mANasane jevI rIte cakSudAyI. gaNavAmAM Ave che, evI rIte A bhavATavImAM rAgadveSa rUpI luMTArA dvArA je chonA AtmaguNa rUpI dhanane lUMTI levAmAM AvyuM che, ane durAgraha rUpI zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ % - bhagavatIsUtre kA''cchAditajJAnacakSubhyoM mithyAtvagarne pAtitebhyastadapanayanapUrvakaM jJAnacakSurda vA mokSamArga prdrshyti| etadeva prakArAntareNA''ha-' maggadae'-mArgadayaHmArgaH samyagaratnatrayalakSaNaH zivapurapathaH, yadvA-viziSTaguNasthAnaprApakaH kSayopazamabhAvo mArgaH, tasya dayaH daataa| 'saraNadae'-zaraNadayaH-zaraNaM paritrANaM karma jinakI antaraMgazrutajJAnarUpa A~kheM jakar3a dI gaI haiM, tathA mithyAtvarUpa bhayaMkara khaDDe meM phira jinheM girA diyA hai aise jIvoM kI jo nikhila vastu ke vAstavika svarUpa ko avabhAsaka (prakAzaka) jo zrutajJAnarUpa AkheM haiM ki jinapara durAgraha kI paTTI kasakara baMdhI huI hai usa paTTI ko haTAkara prabhune unheM sadjJAnarUpa cakSu pradAna kiye haiM, aura mukti kA rAstA unheM dikhAyA hai ataH ve cakSudAyI mAne gaye haiN| yahAM cakSu aura jJAna meM samasta vastuoM ke vAstavika svarUpa ko batalAne ke abhiprAya se sAdRzya prakaTa kiyA gayA hai isaliye cakSu zabda kA artha jJAna-zrutajJAnaparaka liyA gayA hai| isI bAta ko sUtrakAra prakArAntara se samajhAte haiM-" mArgadaya" ratnatrayAtmaka jo mokSamArga hai vaha yahAM mArga zabda se kathita huA hai / athavA viziSTa guNasthAnoM kA prApaka jo kSayopazama bhAva hai vaha mArgazabda se liyA gayA hai / isa mArga ke dayadAtA mUlarUpa se prabhu hote haiM ataH ve mArgadaya haiN| " zaraNadaya" paTTI vaDe jemanI antaraMga grutajJAnarUpa AMkhe jakaDI levAmAM AvI che tathA mithyAtvarUpa bhayaMkara khADAmAM jemane haDaselI devAmAM AvyA che evA jInI nikhila vastunA vAstavika svarUpane batAvanArI (prakAzaka) je zrutajJAnarUpa AMkhe che.je AMkho para durAgraharUpa paTTI majabUta rIte bAMdhelI che, te paTTIne dUra karIne prabhue temane sAcA jJAnarUpa cakSunuM pradAna karyuM che. ane muktine rAha batAve che. tethI bhagavAnane cakSudAyI kahyA che. ahIM cakSu ane jJAnamAM samasta vastuonA vAstavika svarUpane batAvavAnI zakti hovAthI samAnatA pragaTa karavAmAM AvI che. tethI cakSu zabdane artha jJAna-zrutajJAna levAmAM (ghaTAvavAmAM) bhAvyo cha. merI pAtane sUtradhAra bhI rIte samannave cha-"mArgadaya" 2tnatrayA. bhaka je mekSamArga che te ahIM "mArga" zabdathI grahaNa karAyela che. athavA viziSTa guNasthAnamAM pahoMcADanAra je kSapazama bhAva che te "mArga" zabdathI grahaNa karAyela che. te mArgadaya-te mArgadAtA-te mArge laI janAra mULarUpe te rAya che. tethI tebhane 'mAya' vAmAM mAcyA che. 'zaraNadaya'-1295 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 1. u0 1 sU0 5 zrImahAvIravarNanam ripuvazIkRtatayA vyAkulAnAM prANinAM rakSaNasthAnaM vA, tasya dayaH / ' jIvadae 'jIvadayaH - jIveSu = e kendriyAdisamastaprANiSu dayA = saGkaTamocanalakSaNA yasyeti, yadvA - jIvanti munayo yena sa jIvaH = saMyamajIvitaM, tasya dayaH / 'bohidae 'bodhidayaH - bodhiH = jinapaNItadharmamUlabhUtA tattvArthazraddhAnalakSaNasamyagdarzanarUpA, tasyA dayaH / 'dhammadae'- dharmadayaH dharmaH = durgatiprapatajjantu saMrakSaNalakSaNaH zrutacA zaraNazabda kA artha rakSaNasthAna hai / prabhune karmarUpI zatruoM dvArA apane vaza meM kiye gaye hone se vyAkula bane prANiyoM ko apanI divya dezanA dvArA mokSarUpa rakSaNasthAna kahA ataH ve zaraNadaya kahalAye / athavA prabhune una prANiyoM ko apanI divyadezanA dvArA karmoM se apanI rakSA karane ke upAya batalAye isaliye prabhu zaraNadaya kahalAye / " jIvadaya " zabda kA artha hai ki prabhu kI saGkaTa mocanarUpa dayA kinhIM vizeSa prANiyoM para hI nahIM rahI hai kintu ekendriya jIva se lekara samasta paMcandriya jIvoM taka ekarUpa se rahI hai isaliye prabhu jIvadaya kahalAye haiM / athavA - munijana jisake dvArA jIvita rahate haiM vaha jIva hai, aisA jIva saMyama hai| isa saMyama jIvana ko dete haiM ve jIvadaya haiN| "bohidaya" bodhi zabda kA artha jinapraNItadharma kI mUlabhUta jo tattvArthazraddhAnarUpa ruci hai, isake denevAle prabhu haiM ataH ve bodhidaya haiM / "dharmadaya" durgati meM par3ate hue jIvoM kI jo usase rakSA karatA hai usakA nAma dharma hai / eTale rakSaNasthAna. kama rUpI zatruone adhIna thavAthI vyAkuLa anelA jIvAne prabhue pAtAnI divya dezanA dvArA meAkSarUpa rakSaNasthAna khatAvyuM. tethI temane zaradaya kahevAmAM AvyA che. athavA prabhue te jIvAne peAtAnI divya dezanA dvArA karmothI pAtAnI rakSA karavAnA upAya khatAvyA. tethI prabhune zaradaya uDe che. "jIvadaya" zabdano artha se che ! prabhunI sabhoyana35 hayA ardha amuka ja prANIo para rahI nathI paNa ekendriyathI laIne paMcendriya sudhInA badhA jIvA pratye eka sarakhI rahI che. tethI prabhune jIvadaya kahyA che. athavA munijana jenA dvArA jIvita rahe che te jIva che. eveA jIva sayama che. A saMyama bhavanane ? che che tene vaha ur3e che. "bohidaya" nipraNIta dharmanI mULabhUta je tattvAtha zraddhAnarUpa ruci che tene 'dhi' kahe che. te dhi henArA alu hovAthI tebhane ' modhihaya ' u che " dharmada krutImAM paDatAM jIvAne tenAthI khacAve che tenuM nAma dharma che. evA te dhane zruta "" zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre > ritrAtmakastasya yaH / ' dhammadesae' dharmadezakaH - dharmaH = prAkpratipAditalakSaNaH, tasya dezaka: = upadezakaH / 'dhammanAyae' - dharmanAyakaH - dharmasya nAyakaH = netA svAmI iti yAvat / 'dhammasArahI' dharmasArathiH - dharmasya sArathiH, bhagavati sArathitvAropeNa dharme rathatvAropo vyajyate iti paramparitarUpakAlaGkArastasmAt yathA sArathI rathadvArA tatra sthitamadhvanInaM sukhapUrvakamabhISTaM sthAnaM nayati, unmArgagamanAditazca pratiruddhi tathA bhagavAn dharmadvArA mokSasthAnamiti bhAvaH / 'dhammavaracAuraMta cakka vahI ' dharmavaracAurantacakravartI--dAna- zIla- tapobhAvaicatasRNAM narakAdigatInAM caturNA vA aisA vaha dharma zrutacAritrarUpa kahA gayA hai| isa dharma ko jIva prabhu kI dezanA dvArA prApta karate haiM ataH prabhu ko dharmadaya kahA hai / " dharmadezaka " prabhu isI dharma kA upadeza karate haiM isaliye ve dharmadezaka kahe gaye haiM / dharma ke netA hone se dharmanAyaka, aura dharma ke sArathi hone se prabhu dharmasArathi kahe gaye haiM / jisa prakAra sArathi ratha dvArA ratha para baiThe hue prANiyoM ko sukhapUrvaka unake abhISTa sthAna para pahu~cA detA hai, aura " ratha unmArga para na calA jAve" isakA pUrA2 dhyAna rakhatA hai usI prakAra, bhagavAnarUpa sArathi bhI dharmarUpa ratha dvArA bhavyajanoM ko unake abhISTa sthAna - muktipura ko unheM pahu~cAte haiM, aura kuvAdiyoM se dharma kI rakSA karate rahate haiM ataH unheM dharmasArathi prakaTa kiyA hai / isa taraha yahA~ para bhagavAn meM sArathitva ke Aropa se dharma meM rathatva kA Aropa abhivyakta hotA hai ataH yaha paramparitarUpakAlaGkAra hai / " dhammavaracAuraMtacakkavahI -dharmavaracA turanta cakravartI " jo dAna, zIla tapa aura bhAva, ina cAroM ke dvArA jIvoM kI cAra narakAdi gatiyoM ko aura cAra kaSAyoM ko cAritrarUpa kahyo che. prabhunI dezanA dvArA jIveAne te dhanI prApti thAya che, tethI prabhune dharmAMya kahela che. 'dhadezaka'-pabhu eja dhanA upadeza Ape che, tethI temane pradezaka kahevAmAM AvyA che. teo dharmanA netA haiAvAthI temane - dhanAyaka ' ane dharmAMnA sAthei hAvAthI temane 'dhama sArathi, kahela che. jevI rIte sArathi rathamAM beThelI vyaktione sukhapUrvaka temane javAne sthAne pahoMcADe che. ane ratha ADe mAge na caDI jAya tenI pUrepUrI kALajI rAkhe che, eja pramANe bhagavAnarUpI sArithe paNa dharUpI rathadvArA bhavyajanAne temanA abhISTa sthAne mukitapuramAM-pahAMcADe che, ane kuvAdI sAme dhanuM rakSaNa kare che, te kAraNe temane 'dha sArathi' kahela che. A rIte ahIM bhagavAnamAM sArathitvanuM Are paNa thavAthI dharmomAM rathatvanuM AreApaNu abhivyakata thAya che, tenI A parapati 354 mA ra che. 'dhammavaracA uraMtaca kavaTTI - ' dharmavazyA turantayavartI, -hAna, zIla, tapa ane bhAva e cAre dvArA jIvAnI narakAdi cAra gatiyA ane 96 - zrI bhagavatI sUtra : 1 ' Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 1 u. 1 sU0 5 zrImahAdhIravarNanam 97 kaSAyANAmanto nAzo yasmAt , athavA catasro gatIzcaturaH kaSAyAn vA'ntayati= nAzayatIti, yadvA-caturbhirdAna-zIla-tapo-bhAvaiH kRtvA'nto-ramyaH, athavA-catvArodAnAdayo'ntAH avayavA yasya, yadvA-catvAri dAnAdIni antAni-svarUpANi yasya 'anto'vayave svarUpe ca'iti hemacandraH, sa caturantaH, sa eva svArthika prajJAghaNi cAturantaH sa eva cakraM janmajarAmaraNocchedakatvena cakratulyatvAt , varaM ca tat cAturantacakraM varacAturantacakra, varapadena rAjacakrApekSayA'sya zreSThatvaM vyajyate, lokadvayasAdhakatvAt , dharma eva varacAturantacakraM dharmavaracAturantacakraM, tAdRzasya dharmAtiriktasyAsambhavAt , ata eva saugatAdidharmAbhAsanirAsaH, teSAM tAttvikArthapratipAdakatvAbhAvena naSTa kara detA hai, athavA jinake sevana se cAra kaSAyeM evaM cAra gatiyA~ naSTa ho jAtI haiM, athavA-dAna, zIla, tapa aura bhAva, ina cAroM ko lekara jo ramya hai, athavA jisake dAnAdika cAra avayava haiM, athavA dAnAdika cAra jisake svarUpa haiM, vaha cAturanta haiN| svArthika aN pratyaya hone se caturanta hI cAturanta bana jAtA hai| yaha cAturanta hI janma, jarA aura maraNa kA ucchedaka hone se cakratulya mAnaliyA gayA hai / vara zreSTha jo cAturantacakra vaha cAturantacakra hai| vara pada dvArA isameM rAjacaka kI apekSA zreSThatA prakaTa kI gaI hai, kyoM ki yaha donoM lokoM kA sAdhaka hotA hai| aisA varacAturantacakra ekadharma hI hai, aura koI aisA isake atirikta nahIM ho sktaa| vara pada se saugatAdidharma kA nirAkaraNa ho jAtA hai, kyoM ki ve sacce dharma nahIM haiM, dharmAbhAsa haiM / dharmAbhAsatA cAra kaSAyone nAza karI nAkhe che, athavA jenA sevanathI cAra kaSA ane cAra gatine nAza thaI jAya che, athavA dAna, zIla, tapa ane bhAva e cArene lIdhe je zobhe che, athavA jenA dAnAdika cAra avayava che, athavA nA hAnA yA2 2135 cha, tenuM nAma yAturanta cha. tene svArthi 'aNU' pratyaya lAgavAthI caturantamAMthI cAturanta banI jAya che. A cAturanta ja janma, jarA ane maraNanuM ucchedaka hovAthI tene caka samAna mAnela che, vara zreSTha je cAturantacaka hoya che tene "varacAturantacaka kahe che. "vara pada dvArA temAM rAjacanA karatAM zreSThatA batAvavAmAM Avela che, kAraNa ke te banne lekanuM sAdhaka hoya che. dharma ja evuM "varacAturantacakra" che tenA jevuM bIjuM kaMI paNa hotuM nathI. "vara pada dvArA saugatAdi dharmanuM nirAkaraNa thaI jAya che, kAraNa ke te sAcA dharma nathI paNa dharmane abhAsa ja che. temAM dharmAbhAsatA e zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre zreSThatvAbhAvAt , dharmavaracAturantacakreNa vartituM zIlamasyeti dharmavaracAturantacakravartI, cakravartipadena SaTkhaNDAdhipatisAdRzyaM vyajyate, tathAhi-catvAraH-uttaradizi himavAn , zeSadikSu copAdhibhedena samudrAH, antAH sImAnasteSu svAmitvena bhavathAturantaH, cakreNa-ratnabhUtamaharaNavizeSeNa vartituM zIlamasyeti cakravartI, cAturantathAsau cakravartI cAturantacakravartI, dharmeNa nyAyena varaH-zreSThaH itaratairthikApekSayeti dharmavaraH " dharmAH puNya-yama-nyAya-svabhAvA-''cAra-somapAH" ityamaraH, sa cAsau cAturantacakravartI ca / yadvA-cAturantaM ca taccakraM cAturantacakraM, varaM ca taccAturantacakraM varacAturantacakraM, dharmoM varacAturantacakramiva dharmavaracAturantacakra, isameM isaliye hai ki inameM tAttvika artha ko pratipAdana karane kI bilakula hI kSamatA nahIM hai, ataH inameM varatva nahIM hai / isa dharmavaracAturantacakra se jisakA vartana karane kA svabhAva hotA hai vaha dharmavaracAturantacakravartI hai| cakravartI pada se SaDkhaNDAdhipati ke sAtha sAdRzya prakaTa kiyA gayA hai jo isa prakAra se hai uttaradizA meM eka himavAn aura tIna dizAoM saMbaMdhI tIna samudra, ye cAra pRthvI ke vibhAga haiM / ina cAroM meM jinakI prabhutA calatI hai vaha cAturanta hai / tathA cakraratnavizeSa se pravRtti karane kA jisakA svabhAva hotA hai vaha cakravartI hai| cAturantarUpa jo cakravartI hai vaha cAturantacakravartI hai| nyAya se zreSTha jo cAturanta cakravartI vaha dharmavaracAturantacakravartI hai| yahAM dharma zabda kA artha "dharmAH puNya-yama-nyAya-svabhAvA''cArasomapAH" isa amarakoSa ke kathanAnusAra nyAya hai| niSkarSArtha mATe che ke temAM tAtvika arthanuM pratipAdana karavAnuM sAmarthya bilakula nathI. te kAraNe temAM varatva (zreSThatA) nathI. A dharmavara cAturanta pramANe ja vartana karavAne jemane svabhAva hoya che temane "dharmavara cAturanta cakavata" kahe che, cakavartI pada dvArA chae khaMDanA adhipatinI sAthe sAdRzya-samAnatA batAvavAmAM Avela che je A rIte che-uttara dizAmAM himavAna ane bAkInI traNe dizAmAM traNa samudra, e cAra pRthvinA vibhAga che. e cAremAM jenuM adhipatya cAle che tene cAturanta kahe che. tathA cakaratna vizeSathI pravRtti karavAne jeno svabhAva che tene cakravata kahe che. cAturantarUpa je cakavatI tene cAturanta cakavatI kahe che. nyAyanI daSTie zreSTha evA cAturanta cakavartIne ghamavara yAtanta yavartI 43 cha. 'dharmAH puNya-yama-nyAya-svabhAvA''cArasomapAH' A amarakeSanA kathanAnusAra dharma zabdano artha nyAya thAya che. tenuM tAtparya zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 1 0 1 sU0 5 zrImahAvIravarNanam tena vartituM vartayituM vA zIlamasya sa tathA, "dIvo " - dvIpaH - saMsArasamudre nimajatAM dvIpa tulyatvAt / ' tANaM ' trANaM - karmakadarzitAnAM bhavyAnAM rakSaNasamarthaH / ata eva teSAM 'saraNagaI ' - zaraNagatiH = AzrayasthAnam " paiTThA " pratiSThA isakA yahI hai ki jisa prakAra bhUmaNDala meM cakravatIM rAjA dUsare rAjAoM kI apekSA atizayavAlA hotA hai usI taraha bhagavAna bhI anya dharmapraNetAoM kI apekSA atizayavaMta hote haiN| isa kAraNa ve dharmavara cAturantacakravartI yahA~ prakaTa kiye gaye haiM / athavA cAturanta jo cakra hai vahI cAturantacakra hai, vara jo cAturantacakra vaha huA cAturantacakra, baracAturanta ke samAna jo dharma vahI huA dharmavaracAturanta, isa dharma vara - cAturanta se jisakA svabhAva svayaM vartana karane kA athavA dUsaroM ko vartana karAne kA hai vaha dharmavaracAturantacakravartI hai| prabhu saMsArasamudra me DUbate hue prANiyoM ko dIpatulya hone ke kAraNa dvIpabhUta haiM isaliye vedvIpa haiM / karma se kadarzita hue bhavyoM kI prabhu rakSA karane meM samartha haiM isaliye unheM trANarUpa prakaTa kiyA gayA hai / " zaraNagati " pada se yahI bAta spaSTa kI gaI hai ki jaba prabhu bhavyajIvoM ke liye trANarUpa haiM isI kAraNa ve unake AzrayasthAnarUpa haiM / bhagavAn trikAla meM bhI apane prApta zuddhasvarUpa se vicalita nahIM hote haiM, arthAt unakA vaha zuddhasvarUpa e che ke jema bhUma`DaLamAM khIjA rAjAo karatAM cakravartI rAjAnA prabhAva vadhAre hAya che eja pramANe khIjA dharmapraNetAo karatAM bhagavAnanA prabhAva paNa vadhAre paDe che. te kAraNe ahIM temane dharmAMvara cAturanta cakravartI kahevAmAM AvyA che athavA--cAturanta je cakra tene ja cAturanta cakra kahela che. zreSTha cAturanta cakrane varacAturanta cakra kahela che. zreSTha (vara) cAturantanA jevA je dhama tene dharmAMvara cAturanta kahela che. e dharmovara cAturanta pramANe ja vavAnA ane khIjAnI pAse tevuM vartana karAvavAne jemanA svabhAva hoya che temane dha varacAturanta cakravartI kahe che. jema samudramAM DUbatAM jIvAne mATe dvIpa AzrayasthAna mane che tema saMsArasamudramAM DUbatAM jIvAne mATe bhagavAna AzrayadAtA hovAthI temane dvIpa vizeSaNa lagADayu` che. karmothI trAselA bhavyajIvAnI rakSA karavAnuM sAmarthya prabhumAM che tethI temane trANurUpa batAvyA che. " zaraNAgati " padmathI eja vAta spaSTa thaI che ke prabhu bhavyajIvAne mATe jema trANurUpa che, eja pramANe AzrayasthAnarUpa che. traNe kALamAM pote prApta karelA vizuddha svarUpathI bhagavAna vicalita thatAM nathI--eTale ke temanA te zuddha svarUpanA kadI paNu nAza zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 bhagavatIsUtre kAlatraye'pyavinAzitvena sthitaH / 'appaDihayavaranANa-dasaNadhare' apratihatavarajJAnadarzanadharaH-pratihataM bhittyAdyAvaraNaskhalitaM, na pratihatam-apratihataM, jJAnaM, ca darzanaM ceti jJAna-darzane, apratihate vare-zreSThe ca te jJAnadarzane apratihatavarajJAnadarzane, dharatItidharaH, apratihatavarajJAnadarzanayodharo'pratihatavarajJAnadarzanadharaH AvaraNarahitakevalajJAnakevaladarzanadhArI / 'viyadRchaume' - vyAvRttachadmA-chAdyate Aviyate kevalajJAna-kevaladarzanAdhAtmano'neneti chadmaghAtikarmanda-jJAnAvaraNIyAdirUpaM kabhI vinaSTa nahIM hotA hai isaliye ve pratiSThA svarUpa haiN| "apratihatavarajJAnadarzanadharaH" pada yaha batalAtA hai ki prabhu jina ananta jJAna aura ananta darzana ke dhArI haiM ve unake ananta jJAna aura ananta darzana AvaraNarahita haiN| bhittyAdi AvaraNoM se ve kabhI skhalita nahIM hote haiM, arthAt bhittyAdi Avarakadravya jJeyapadArthoM ko jAnane meM unheM roka nahIM sakate haiM / bhittyAdika AvAraka dravya jisa jJAnadarzana meM apane jJeya ko jAnate samaya bAdhA-rukAvaTa DAlatA haiM vaha jJAnadarzana pratihata kahalAtA hai / isa tarahase jo pratihata nahIM hotA hai usakA nAma apratihata hai / aise apratihata jo jJAna aura darzana haiM ve apratihatajJAnadarzana haiN| aise apratihata-zreSTha jJAna aura darzana ko jo dhAraNa karatA hai vaha apratihatajJAnadarzanadhara hai / isa prakAra yaha apratihatajJAnadarzanadharakA avayavArtha hai| "vyAvRttachadmA" pada yaha batalAtA hai ki prabhu kI AtmA se jJAnAvaraNa Adi cAra ghAtiyArUpa karmavRnda nivRtta ho cukA hai, isa pada kA avayavArtha isa prakAra se hai-AtmA ke kevalajJAna kevalathato nathI. tethI teso prati2535 cha. " apratihatavarajJAnadarzanadharaH " 54 e batAve che ke prabhu je anaMta jJAna ane anaMta darzanane dhAraNa kare che te anaMtajJAna ane anaMtadazana AvaraNa rahita che. bhityAdi AvaraNothI te kadI paNa alita thatAM nathI. eTale ke bhityAdi Avaraka dravya temane geya padArtho jANutA rekI zakatuM nathI. bhityAdiya Avaraka dravya je jJAnadarzanamAM ya padArthane jANavAmAM naDanararUpa bane che te jJAnadarzanane pratihata jJAnadarzana kahe che. A rIte je jJAnadarzana pratihata hotAM nathI temane apratihata jJAnadarzana kahe che. evA apratihata jJAnadarzanane dhAraNa karanArane "apratihata jJAnadarzanadhara" kahe 4 cha. mapratiData zAnadazanavara 652 pramANe ma thAya che. "vyAvRttachamA" pada e batAve che ke prabhunA AtmAmAMthI jJAnAvaraNa Adi cAra ghAtiyA karmo nivRtta thaI gayAM che. A padane avayavArtha A pramANe che-jenA dvArA AtmAnA zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 1 u. 1 sU0 5 zrImahAvIravarNanam 101 karmajAtam , vyAvRttaM-nivRttaM chadma yasmAt sa vyAvRttacchadmA / 'jinne'-jin:raagdvessshtruvijetaa| 'jAvae '-jApakaH-jApayati-rAgadveSAdizatrUn jayantaM bhavyajIvagaNaM dharmadezanAdinA prerayatIti jaapkH| 'tiNNe'-tIrNaH-svayaM saMsAraughaM tIrNaH uttIrNaH / 'tArae'tArakaH-tArayati-tarato'nyAn bhavyajIvAn prerayatIti tArakaH / 'buddheH' buddhaH svayaM bodhaM praaptH| bohae'-bodhaka:-budhyamAnAdarzana Adi jisake dvArA AvRta kiye jAte haiM usakA nAma chadma hai / aisA chadma ghAtiyAkarmoM kA samUha hai| yaha jJAnAvaraNIya Adi rUpa karmasamUha jisase dUra hotA hai vaha vyAvRttachadmA kahalAtA hai| "jina" pada yaha prakaTa karatA hai ki rAgadveSa Adi prabala antaraGga zatruoM ko jItakara hI AtmA jina banatA hai / bhagavAn bhI jina haiM, isaliye unhoM ne rAga dveSa Adi antaraMga zatruyoM para vijaya prApta kara liyA hai| " jApakaH " pada yaha batalAtA hai ki prabhu apanI dharmadezanA dvArA bhavyajanoM ko rAgadveSa Adi zatruoM ko jitane ke liye prerita karate haiN| isaliye prabhu jApaka haiM / "tiNNe" pada yaha batalAtA hai ki prabhu caturgatirUpa saMsArasamudra se pAra ho cuke haiM / " tArae" pada prabhu meM anya bhavyajIvoM ko bhI ve saMsArasamudra se pAra karA dete haiM yaha bAta prakaTa karatA hai / bhagavAn svayaM bodha ko prApta hue haiM, inheM kisI ne bodha nahIM diyA hai yaha bAta "buddha " pada batalAtA hai / bodhaka pada prabhu meM anya jIvoM ke liye bhI ve bodha dete haiM, yaha prakaTa karatA hai| kevaLajJAna kevaLadarzana Adi guNane AvRtta karI nAkhavAmAM Ave che tenuM nAma cha% che. ghAtiyA karmone samUha e prakArane cha che. te jJAnAvaraNa Adi karmasamUhane jemanA dvArA nAza thaI jAya che temane "vyAvRttachadmA" kahe che.. 'jinaH' 254 me matAva cha OM rAgadveSa mAhima 42 // zatrusone tAne / AtmA jina banI zake che. bhagavAna mahAvIra svAmIe paNa rAgadveSa Adi maranA zayAne tyA DA tethI bhane lina avAmA mAvasa cha. "jApakaH" pada e batAve che ke prabhu pitAnI dezanA dvArA bhavya jIvone rAgadveSa Adi zatrumAne tavAnI prernn| mAghe che. tethI prabhune 54 4aa che. "tiNNe" pada e batAve che ke prabhu pite cAra gati vALA saMsAra samudrane tarI gayA che. "tAe" 54 ko matAva cha , prabhu anya lavya vAna 55 saMsAra sabhadra tarAvI de che. bhagavAne jAte ja badha prApta karyo che, keIe temane bedha Ape nathI. e vAta "buddha pada dvArA batAvavAmAM AvI che. "bedhaka pada ema batAve che ke prabhu anya jIvone bedha Ape che. bhagavAnane mukta kahevAnuM zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 bhagavatIsUtre nanyAn bhavyajIvAn prerayatIti bodhakaH / " mutte'-mukta:-amoci svayaM karmabandhanAditi muktH| 'moyae'-mocaka:--mucyamAnAnanyAn bhavyajIvAn prerayatIti mocakaH / 'savvaNNU"--sarvajJaH--sarva sakaladravya--guNa-paryAyalakSaNaM vastujAtaM yAthAtathyena jAnAtIti srvjnyH| 'savvadarisI' sarvadarzI-sarva samastaM padArthasvarUpaM sAmAnyena draSTuM zIlamasyAsau sarvadarzI / 'sivaM'-zivaM nikhilopadravarahitatvAcchivaM-kalyANamayaM sthAnamityasya vizeSaNamidam / zivAdInAM sarveSAM dvitIyAntAnAmagretanena 'saMpAviukAme' ityanena sambandhaH, 'ayalaM' acalaM-svAbhAvikaprAyogikacalanakriyAzUnyam / 'aruyaM'-arujam-avidyamAnA rujA yatra ttaadhivyaadhirhitm-ityrthH| 'aNaMtaM'-avidyamAno'ntonnAzo yasya tat / ata evam 'akkhayaM'-akSayaM-nAsti lezato'pi kSayo yasya tat-avinAzItyarthaH, 'avvAbAhe' avyAbAdhaM - na vidyate vyAbAdhA pIDA dravyato bhAvatazca yatra tat / bhagavAn mukta isaliye haiM ki ve karmabaMdhana se chUTa cuke haiM, aura dUsare bhavyajIvoM ko bhI ve karmabaMdhana se chur3Ate haiN| bhagavAn trikAlavartI samasta dravyoM kI guNaparyAyoM ko jaisI ve haiM vaise hI svarUpa se jAnate haiM ataH ve sarvajJa haiM / sAmAnyarUpa se samasta padArthoM ke svarUpa ke ve yathArthadraSTA haiM isaliye sarvadarzI haiN| ziva acala Adi vizeSaNa siddhagati ke haiM, inakA artha isa prakAra se hai-ziva-sarva upadrava rahita hone ke kAraNa kalyANasvarUpa, acala-svAbhAvika evaM prAyogika, donoM prakAra kI calanakriyA se zUnya, aruja-AdhivyAdhi se rahita, anaMtajisakA nAza nahIM hotA hai aisA, akSaya avinAzIsvabhAvavAlA, avyAbAdha-dravya aura bhAvarUpa se jahAM pIr3A bilakula nahIM hai isaliye kAraNa e che ke teo pote karmabaMdhanamAMthI chUTI gayA che ane bIjA bhavyajIne paNa teo karmabaMdhanamAMthI choDAve che. trikALavatI samasta dravyanA guNaparyAne bhagavAna yathArtha rIte jANe che, tethI temane sarvajJa kahyA che. sAmAnya rIte samasta padArthonA yathArtha svarUpanA teo daSTA che, tethI temane sarvadazI kahevAmAM AvyA che. ziva, acala Adi vizeSaNe sadgatine lagADavAmAM AvyAM che. tene artha A pramANe che-riva-sarva upadravathI rahita DAvAne 120 4cyA 2135. acala-svAmAvi mane prAyogi manne prAranA yasAna liyAthI 2Dita. aruja-mAdhivyAdhiyI 2Dita. anNt-ren| na thte| nathI te. akSaya-vinA svabhAva. avyAbAdha-dravya bhane 1 3the nyai zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 1. u0 1 sU0 5 zrImahAvIravarNanam 103 'apuNarAvitti'- apunarAvRtti-avidyamAnA punarAvRttiH saMsAre punarAgamanaM yasmAt tat , yatra gatvA na kadAcidapyAtmA vinivartate, pratipAditamanyatrApi " na sa punarAvartate" iti / itthamuktazivatvAdivizeSaNaviziSTaM-'siddhigainA. madheyaM' siddhigatinAmadheya-siddhigatiriti nAmadheyaM prazastaM nAma yasya tat / 'ThANaM' sthAna-sthIyate'sminniti sthAnaM lokAgralakSaNam 'saMpAviukAme' samprAptukAmaH samyak prAptuM prayatnavAn ityrthH| 'jAva samosaraNaM'-yAvat samavasaraNam-ita Arabhya samavasaraNaparyantaH sakalo'pi pATho vaktavyaH / sa cettham 'arahA jiNe kevalI sattahatthussehe samacauraMsasaMThANasaMThie vajjarisahanArAyasaMghayaNe aNulomavAuvege kaMkaggahaNI kavoyapariNAme sauNiposapiTutarorupariNae paumuppalagaMdhasarisanissAsasurabhivayaNe chavI nirAyaMka-uttama-pasattha-aiseya - niruvama-pale jalla-malla-kalaMka-seya-raya-dosa-vajjiyarIra-niruvale ve etacchAyA-arahAH jinaH kevalI rAptahastotsedhaH samacaturastrasaMsthAnasaMsthitaH vajraRSabhanArAcasaMhananaH anulomavAyuvegaH kaGkagrahaNiH kapotapariNAmaH zakuniposapRSThAntarorupariNataH padmotpalagandhasadRzaniHzvAsasurabhivadanaH chaviH nirAtakottamaprazastAtizvetanirupamapapalaH jalla-malla-kalaGka-svedarajodoSapIDArahita-duHkharahita apunarAvRtti--jahAM para jAkara jIva phira saMsAra meM vApisa lauTakara nahIM AtA aise punarAvRttirahita siddhigati nAmavAle sthAna ko prApta karane vAle ve prabhu the| aise saMbaMdha lagA lenA cAhiye / sUtra meM "jAva samosaraNaM " aisA jo pada AyA hai so isa pada kA yaha artha hotA hai ki samavasaraNa saMbaMdhI jitanA bhI pATha anya Agama zAstroM meM likhA huA hai vaha saba yahA~ para lagA lenA cAhiye / vaha pATha isa prakAra se " arahA jiNe kevalI" yahA~ se lekara "appANaM bhAvamANe viharai" yahA~ taka hai| isa pATha kA artha isa prakAra haipI. misa nathI mane te 2Ne ko pI31 2Dita che. apunarAvRtti-oryAM yA pachI jIvane saMsAramAM pharI pAchAM AvavuM paDatuM nathI. evA punarAgamanathI rahita siddhi gatinAmanA sthAnane prApta karanArA te bhagavAna hatA, e prakArano saMbaMdha joDI le. sUtramA "jAva samosaraNa" vA re mAvya cha te 52thI kasama samajI levAnuM che ke samavasaraNanA viSayamAM anya Agama zAstromAM jeTalo pATha AvatuM hoya te samasta pAThane ahIM grahaNa karI levuM. te pATha A pramANe cha-"arahA jiNe kevalI" thI sAdhana "appANa bhAvemANe viharai" mI sudhaan| pATha-te pAThane A pramANe artha thAya che zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 bhagavatIsUtre chAyAujjoiyaMga-paccaMge ghaNaniciyasubaddhalakkhaNuNNayakUDAgAranibhapiDiyaggasirae sAmaliboMDa-ghaNa-niciya-cchoDiya-miu-viSaya-pasattha-muhuma-lakkhaNasugaMdhi-suMdara-bhuyamoyaga-bhiMga-nela-kajjala-pahaTThabhamaragaNa-Niddha--nikuraMbaniciyakuMciya-payAhiNAvattamuddhasirae dAlimapupphappagAsa-navaNijja-sarisa-nimmalamuNiddha-kesaMta-kesabhUmI chattAgAruttimaMgadese NivvaNa-samaddha-laTTha-maha-caMdaddha-samaNiDAle uDuvaipaDipuNNasommavayaNe allINa-pamANajuttasavaNe sussavaNe pINa-maMsalakavoladesabhAe ANAmiyacAvaruila-kiNhabbharAi-taNu-kasiNa-Niddha-bhamuhe avadAliya-puMDarIyaNayaNe koAsiyadhavala-pattalacche garulAyayaujjutuMgaNAse uvaciya silappavAla-biMbaphala-saNNibhAharoTTe paMDura-sasi-sayala-vimala-Nimmala-saMkha gokkhIrapheNa-kuMda-dagaraya-muNAliyA-dhavala-daMtaseDhI akhaMDadaMte apphuDiyadaMte aviraladaMte suNiddhadaMte sujAyadaMte egadaMtaseDhI viva aNegadaMte huyavaha-Niddhata-dhoyatatta-tavaNijjarattatala-tAlujIhe avaThiya-suvibhatta-cittamaMsU-maMsala-saMThiya-pasattha-saGkalaviula-haNue cauraMgula-muppamANa-kaMbuvarasarisaggIve varamahisa-varAha-sIha saDUlausama-nAgavara-paDipuNNa-viulakkhadhe jugasannibha-pINa-raiya-pIvara-pauTTha-susaMThiya-musiliTTha-visiTTha-ghaNa-thira-subaddha-saMdhi-puravaraphaliha-vaTTiya-bhue bhuyagIsaraviula-bhoga-AyANa-phalihocchUDha-dIhabAhU rattatalovaiya-mauya maMsala-sujAyalakSaNa-pasattha-acchiddajAlapANI pIvara-komala-varaMgulI AyaMbataMba-taliNa-suivarjitazarIranirupalepaH chAyodyotitAGgaH ghananicita-subaddha-lakSaNonnatakUTAkAranibhapiNDitAgraziraskaH zAlmaliboNDa-pratyaGgadhananicitacchoTitamRduvizadaprazastasUkSmalakSaNasugandhisundarabhujamocakabhRGganaila-kajjala-prahRSTabhramaragaNa-snigdhanikurambanicita-kuJcita-pradakSiNA''varta-mUrddhazirojaH dADimapuSpaprakAzatapanIyasadRzanirmalamusnigdhakezAntakezabhUmiH chatrAkArottamAGgadezaH nivraNasamalaSTamuSTacandrArddhasamalalATaH uDupatipratipUrNasaumyavadanaH AlInapramANayuktazravaNaH suzravaNaH pInamAMsalakapoladezabhAgaH AnAmitacAparucirakRSNAbhrarAjitanukRSNasnigdhabhUH avadalitapuNDarIkanayanaH vikasita-dhavalapatralAkSaH garuDAyataRjutuGganAsikaH upacitazilA pravAla bimbaphalasannibhAdharoSThaH pANDura-zazizakala-vimalanirmalazaGkha-gokSIra-phenakunda-dakarajo-mRNAlikAdhavaladantazreNiH akhaNDadantaH asphuTitadantaH aviraladantaH susnigdhadantaH sujAtadantaH ekadantazreNIvA'nekadantaH hutavahanitidhautataptatapanIyaraktataratAlujihvaH avasthitasuvibhaktacitrazmazruH mAMsalasaMsthitaprazastazArdUlavipulahanukaH caturaGgulasupramANakambuvarasadRzagrIvaH varamahiSavarAhasiMhazArdUlavRSabhanAgavaraparipUrNavipulaskandhaH yugasannibhapInaratidapIvaraprakoSThasusaMsthitamuzliSTaviziSTaghanasthiramubaddhasandhipuravaraparighavartitamujaH bhujagezvaravipulabhogAdAnaparighAvakSiptadIrghabAhuH raktatalopacitamRdumAMsalasujAtalakSaNaprazastAcchidrajAlapANiH, pIvarakomala zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 1 u. 1 sU0 5 zrImahAvIravarNanam 105 ruila-NiddhaNahe caMdapANilehe sUrapANilehe saMkhapANilehe cakapANilehe disAsothiyapANilehe caMda-sUra-saMkha-cakka-disAsotthiya-pANilehe kaNagasilAyalujjalapasatya-samatala-uvaciya-vitthiNNa-pihulavacche sirivacchaMkiyavacche akaraMDuya-kaNagaruyaya-nimmala-mujAya-niruvahaya-dehadhArI aTThasahassapaDipuNNa-varapurisalakSaNaghare saNNayapAse saMgayapAse sujAyapAse miyamAiya-pINa-raiyapAse ujjuya-samasaMhiya-jacca-taNu kasiNa-Niddha-Aijja-laDaha-ramaNijja-romarAI jhasa-vihagasujAya-pINa-kucchI jhasoyare suikaraNe pauma-viyaDaNAbhe gaMgAvattaga-payAhiNAvatta-taraMga-bhaMgura-ravikiraNa-taruNa-bohiya-akosAyaMtapauma-gaMbhIra-viyaDa-NAme sAhaya-soNaMda-musala-dappaNa--Nikariya-varakaNagaccharu-sarisa-varavaira-valiyamajjhe pamuiya-varaturaga-sIha-vara-caTTiyakaDI varaturagasujAyagujjhadese AiNNahauvya Niruvaleve vara-vAraNa-tullavikama-vilasiyagaI gaya-sasaNa-sujAya-sannibhorU samugga-Nimagga-gUDhajANU eNI-kuruviMdAvatta-baTTANupunajaMghe saMThiyamusiliTThavisiTTa-gUDhagupphe supaiTriyakummacArucalaNe aNupura-susaMhayaMgulIe uNNaya-taNu-taMba. giddha-Nakkhe rattuppala-pattalapatta-mauya-sukumAla-komalatale aTThasahassavarapurisalakkhaNadhare naga-nagara-magara-sAgara-cakaMka-varaMga-maMgalaMkiyacalaNe visigurUve huyavaha-nima-jaliya-taDi-taDiya-taruNaravikiraNasarisatee aNAsave amame varAGguliH AtAmratAmratalinazucirucirasnigdhanakhaH candrapANirekhaH sUrapANirekhaH zaGkhapANirekhaH cakrapANirekhaH dikasvastikapANirekhaH candrasarazaGkhacakradisvastika. pANirekhaH kanakazilAtalojjvalaprazastasamatalopacitavistIrNapRthulavakSaskaH zrIvatsAkitavakSaskaH akaraNDukakanakarucakanirmalasujAtanirupahatadehadhArI aSTasahasrapatipUrNavarapuruSalakSaNadharaH santatapArzvaH saGgatapArzvaH sundarapArzvaH sujAtapArzvaH mitamAtRkapInaratidapArthaH RjukasamasaMhitajAtyatanukRSNasnigdhA''deyalalitaramaNIyaromarAjiH jhapavihagasujAtapInakukSiH jhapodaraH zucikaraNaH padmavikaTanAbhaH gaGgA''vartaka-pradakSiNA''varta-taraGgabhaGgura-ravikiraNa-tarugabodhita-vikasatpadma-gambhIra-vikaTanAbhaH saMhatasonanda-musala-darpaNa nikarita-varakanakatsarusadRza-varavajravalitamadhyaH pramuditavaraturagasiMhavaravartitakaTiH varaturagasujAtaguhyadezaH AkIrNahaya iva nirupalepaH varavAraNatulyavikramavilAsitagatiHgajazvasanamujAtasannibhoruH samudganimagnagUDhajAnuH eNIkuruvindAvartamRttAnupUrva naH saMsthitamuzliSTaviziSTagUDhagulphaH supratiSThitakUrmacArucaraNaH anupUrvasusaMhatAGgulIkaH unnatatanutAmrasnigdhanakhaH raktotpalapatramRdukasukumArakomalatalaH aSTasahasravarapuruSalakSagadharaH, naganagaramakarasAgaracakrAvarAGkamaGgalAGkitacaraNaH viziTarUpaH hutavahani majvalitataDitaDittaruNaravikiraNasadRzatejaskaH anAsravaH amamaH zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 bhagavatI sUtre akiMcaNe chinnasoe niruvaleve vavagayapemarAgadosamohe niggaMthassa pavayaNassa desae satthanAyage paiTThAvae samaNagaNavaI samaNaviMdaparicaDDie cautIsabuddhAisesapatte paNatIsasaccavayaNAisesapatte AgAsagaeNaM cakeNaM AgAsagaeNaM chatteNaM AgAsagayAhiM cAmarAhiM AgAsAgaeNaM phalihAmaeNaM sapAyavIdeNaM sIhAsaNeNaM dhammajjhaNaM purao paDhijjamANeNaM caudasahiM samaNasAhassIhiM chattIsAe ajjiyAsAhassIhiM saddhiM saMparivuDe puvvANuputviM carabhANe gAmAguggAmaM dUijjamANe suhasuNaM viramANe jeNeva rAgihe Nayare jeNeva guNasilae ceie teNeva uvAgaccha uvAgacchittA ahApaDirUvaM uggahuM ogiNhara, ogiNhittA saMjameNaM tavasA appANaM bhAvemANe vihr| " akiJcanaH chinnasrotAH nirupalepaH vyapagatapremarAgadveSamohaH nirgranthasya pravacanasya dezakaH sArthanAyakaH pratiSThApakaH zramaNagaNapatiH zramaNavRndaparivarddhakaH catustriMzadabuddhAtizeSamAptaH paJcatriMzatsatyavacanA'tizeSa prAptaH AkAzagatena cakreNa AkAzagatena chatreNa AkAzagatAbhyAM cAmarAbhyAm AkAzagatena sphaTikamayena sapAdapIThena siMhAsanena dharmadhvajena purataH prakRSyamANena caturdazabhiH zramaNasAhasrIbhiH paTtriMzatA AryikasAhasrIbhiH sArddha samparivRtaH pUrvAnupUrvyA carana grAmAnugrAmam dravan sukhasukhena viharan yatraiva rAjagRhaM nagaraM yatraiva guNazilakaM caityaM tatraiva upAgacchati, upAgatya yathApratirUpam avagraham avagRhNAti, avagRhya saMyamena tapasA AtmAnaM bhAvayan viharati / vyAkhyA- 'arahA ' arahA :- avidyamAnaM rahaH - tirohitaM vastujAtaM yasya so'rahaH, 'araham' iti sakArAntaH zabdaH, kevalajJAnabalAt hastAmalakIkRtalokAlokavartivastukalApa iti yAvat / ' jiNe ' jinaH - rAgadveSAdivijetA / "arahA " jisake jJAna meM koI bhI vastu tirohita (chipI huI ) nahIM hai, arthAt jo samasta trikolavartI padArthoM kA spaSTarUpa se yathArthajJAtA hai usakA nAma arahA hai / " na rahaH yasya saH arahAH" "arahas-zabda sakArAnta hai jo isa artha kA bodhaka hotA hai ki jisane kevalajJAna kevaladarzana se lokAlokavartI vastukalApa ko hastAmalakavat - hAtha meM rahe hue Amale kI 'arahA ' bhebhanA jJAna bhAgaNa ahA yA vastu chUI rahI zastI nathI. bheTale } jeo trikALavartI samasta padArthonA svarUpane spaSTa rIte jANe che--(yathA jJAtA che) tebhane ' arahA ' u che - " na rahaH yasya saH arahAH " " arahasU ' zabda sArAnta che. tenA atha evA thAya che ke jemaNe kevaLajJAnanA prabhAvathI leAkAlekanA vastu samUhane hastAmalakavat karI lIdhA che--hAthamAM rahelA AmaLAMnuM svarUpa jema jANI zakAya che tebha boso unI pratye vastunuM svaipa ne lagI zaDe che. tebhane ' arahA ' he che. zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 1 u. 1 sU0 5 zrImahAvIravarNanam 107 'kevalI' kevalI kevljnyaansmpnnH| ' sattahatthussehe' saptahastotsedhaH-utsedhaHuccastvaM saptahasta utsedho yasya sa saptahastotsedhaH saptahastocchrita ityarthaH / 'sama-cauraMsa-saMThANa-saMThie' sama-caturasra-saMsthAna-saMsthitaH, samAH tulyAH anyUnAdhikAH, catasro'srayA hastapAdoparyadhorUpAzcatvAro'pi vibhAgAH (zubhalakSaNopetAH) yasya saMsthAnasya tata samacaturasraM-tulyArohapariNAhaM, tacca saMsthAnamAkAravizeSa iti samacaturasrasaMsthAnaM, tena saMsthitA yuktH| 'vajja-risahanArAya-saMghayaNe' vajraRSabhanArAcasaMhananaHvajra kIlikAkAramasthi, RSabhaH-tadupari veSTanapaTTA''kRtiko'sthivizeSaH, nArAcam-ubhayatomakeTabandhaH, tathA ca dvayorasthno pariveSTitayorupari tadasthitrayaM punarapi dRDhIkartuM tatra nikhAtaM kIlikA''kAraM vajranAmakamasthi yatra bhavati tad vannaRSabhanArAcaM, tat saMhananam-saMhanyante-dRDhIkritaraha jAna liyA hai vahI arahA hai| ve bhagavAn isI kAraNa arahA the| rAgadveSa Adi ke vijetA hone se ve jina the| kevalajJAna se saMpanna honeke kAraNa ve kevalI the| unake zarIra kI U~cAI sAta hAtha kI thii| unakA samacaturasra saMsthAna thaa| jisa saMsthAna meM hasta, pAda, Upara aura nIce kA bhAga, ye cAroM vibhAga zubhalakSaNoM se yukta hote haiM usakA nAma samacaturastrasaMsthAna hai / saMsthAna nAma AkAra kA hai| sama zabda kA artha-tulyabarAbara, na kama na adhika, aisA hai / catur kA artha cAra hai / atra kA artha hastapAdAdikarUpavibhAga hai| saMhanana prabhu kA vajraRSabhanArAca thaa| kIlikA ke AkAra jaisI haDDI kA nAma vanna hai / vajra ke Upara veSTanapaTTI ke jaisI viziSTa haDDI kA nAma RSabha hai / ubhayato markaTabaMdha kA nAma nArAca hai / tAtparya kahane kA yaha hai ki jisa zarIra ke veSTana-kIleM aura haDDiyAM vajramaya hoM vaha vajraRSabhanArAca saMhanana hai| pariveSTita do te 120 4 lagavAna mahAvIra prabhune 'arahA' 49 che. rAgadveSa mAhinA vijetA hovAthI teo jina hatA. kevaLajJAnavALA hovAthI teo kevalI hatA. temanA zarIranI UMcAI sAta hAthanI hatI. teo samacaturasa saMsthAnavALA hatA. je saMsthAnamAM hAtha, paga, upara ane nIcenA bhAge, e cAre vibhAgo samarthyane zubha lakSaNavALA hoya che. te saMsthAnane samacaturansa saMsthAna kahe che. saMsthAna eTale AkAra. sama eTale barAbara-sapramANa. caturasa eTale cAra. "asa" eTale hAtha, paga Adi vibhAga. prabhunuM saMhanana vajISabhanArAca hatuM. khIlaDAnA AkAranA hADakAnuM nAma vajI che. vajana upara vIMTaLAyelI paTTI jevA viziSTa asthine jhASabha kahe che. bannenA markaTabaMdhane nArAca kahe che. kahevAnuM tAtparya e che ke je zarIranA veSTana-kIle, (khIlInAM AkAranAM hADakAM) ane asthi vajImaya hoya tene "vajISabhanArA saMhanana kahe che. pariveSTita bane hADakAMo zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 bhagavatIsUtre yante zarIrapudgalA yena tatsaMhananam asthinicayaH, tadvidyate yasya sa vjrkrrssbhnaaraacsNhnnH| 'aNulomavAuvege' anulomavAyuvegaH-anulomo'nukUlo vAyuvegaH= zarIrA'ntarvartI vAyuvego yasya sa tathA, vAyuprakoparahitadeha ityarthaH, 'kaMkaggahaNI' kaGkagrahaNI-kaGkA pakSivizeSaH, tasya grahaNIva grahaNI yasya sa kaGkagrahaNI-kaGkagudAzayavad gudAzayavAn nIrogavarcaska ityrthH| 'kavoyapariNAme ' kapotapariNAma:kapotasyeva pariNAmaH AhAraparipAko yasya sa tathA, yathA kapotasya jATharA'nalaH pASANakaNAnapi pAcayati tathA bhagavato'pi jATharAnalo'ntaprAntAdisarvavidhA''hAraparipAcakaH / 'sauNi-posa-piTaMtaroru-pariNae' zakuni-posa-pRSThAntarorupariNataH-zakuneH pakSiNaH posavat purISasamparkarahito nirupalepaH posa:-gudAzayo yasya sa zakuniposaH, pRSThaM ca antare ca-pRSThodarayorantarAlavartinI aGge-pArthAhaDDiyoM ke Upara aura tIna haDDiyoM ko majabUta karane ke liye jo kIlikA ke AkAracAlI vajra nAma kI haDDI jisa saMhanana meM lagI huI rahatI hai vaha vajraRSabhanArAca saMhanana hai / asthibaMdhakI viziSTa racanA hI saMhanana kahalAtA hai / prabhu kA zarIrAntavartI vAyu kA vega sadA unake anukUla rahatA hai, vaha kabhI kupita nahIM hotA, isaliye ve anukUla vAyuvegavAle yahA~ prakaTa kiye gaye haiN| prabhu kA gudAzaya kaMkapakSI ke gudAzaya ke samAnanirogamalavAlAhotA hai| yahI bAta kaMkagrahaNI zabda se prakaTa kI gaI hai| kavoyapariNAme-pada yaha prakaTa karatA hai ki prabhu kA AhAraparipAka kapota ke AhAraparipAka ke jaisA hotA hai / arthAt jisa prakAra kabUtara kI jaTharAgni pASANa ke kaNoM ko bhI pacA detI hai usI prakAra prabhu kI bhI jaTharAgni anta prAnta Adi sarva prakArake AhAra ko pacA diyA krtiithii| zakuni nAma pakSI kA hai| pakSI kA gudAzaya bhala ke saMparka se rahita hotA hai| upara ane traNe hADakAone majabUta karavAne mATe khIlInA AkAranuM vajI nAmanuM hADakuM je saMhananamAM besADeluM hoya che te saMhanane vajISabhanArAca saMhanana kahe che. asthibaMdhanI viziSTa racanArUpa saMhanana hoya che. prabhunA zarIranI aMdara rahelA vAyune vega sadA temane anukULa rahyA kare che. te vAyune prakepa kadI temane naDato nathI. tethI temane anukULa vAyuvegavALA kahyA che. prabhunuM gudAya kaMkapakSInA gudAzaya jevuM hoya che. eja vAta "kaMkagrahaNa" zabda dvA21 matAvAma mAvI cha. 'kavoyapariNAme' 56 me pAta mAve cha anunI AhAraparipAka kapAtanA AhAraparipAka jevo hoya che. eTale ke-jema kabutaranI jaTharAgni paththaranAM kaNAne paNa pacAvI zake che. tema prabhunI jaTharAgni anta, prAnta Adi sarva prakAranA AhArane pacAvI de che. zakuni eTale pakSI, pakSInuM gudAzaya zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 1 u0 sU0 5 zrImahAvIravarNanam 109 viti yAvat , arU ca jo, eteSAM prANyaGgatvAtsamAhAradvandve-pRSThA'ntaroru-pRSThapArvajaGgham , tat pariNataM-viziSTapariNAmayuktaM yasya sa tathA, zakuniposazcAsau pRSThAntarorupariNatazca sa zakuniposapRSThAntarorupariNataH-nirlepamaladvAravAn sundarapRSThapArvajaGghAvAMzca ityarthaH / 'paumu-ppala-gaMdha-sarisa-nissAsa-surabhi-vayaNe' padmotpalagandha-sadRza-niHzvAsa-surabhi-vadanaH pana-kamalam , utpalaM nIlakamalaM, tayorgandhaH, athavA padma padmakAbhidhAnaM gandhadravyam , utpalaM ca utpalakuSTaM, tayogandhaH, tena sadRzaH samo yo niHzvAsaH zvAsocchvAsapavanaH tena surabhi saurabhamayaM vadanaM-mukhaM yasya sa tathA, parimalamayapadArtha saurabhasambhArasambhRtazvAsocchvAsasurabhitamukha iti bhAvaH / 'chacI' chaviH = chavimAn-dIptidedIpyamAnazarIra ityarthaH / "nirAyaMka-uttama-pasattha-aiseya-niruvama-pale nirAtakottamaprazastA'tizvetanirupamapalaH, tatra-AtaGko-rogo nirgato yasmAt tamirAtak-nIrogam , uttamam utkRSTatamam , ata eva prazastam , atizvetam-atizayazuklaguNayuktaM, nirupamam anupamaM palaM mAMsa yasya saH, rogamuktasarvottamaguNayuktazvetanirupamamAMsavAn ityarthaH / 'jalla-malla-kalaMka-seya-raya-dosavajjiya-sarIra-niruvaleve' pRSThabhAga bar3A sundara hotA hai| pArzvabhAga bhI manohara hotA hai| uru bhI suramya hote haiN| isI prakAra prabhu ke aMga bhI sundara hote haiM / padma-kamala, utpala-nIlakamala, athavA-padma-padmaka nAmakA gaMdhavAlA dravya utpalautpalakuSTa-inakI jaisI sugaMdhi hotI hai, usI sugaMdhike jaisA prabhuke zvAsocchavAsakA pavana hotA hai, isa papanase prabhukA mukha sadA saurabha yukta hotA hai / prabhukA zarIra kAntiviziSTa hotA hai / prabhuke zarIrakA jo mAMsapiMDa hotA hai vaha AtaMka (roga) rahita, sarvottamaguNayukta, zveta aura nirupama hotA hai / jalla, malla, kalaGka, sveda aura raja, inake doSase varjita hone ke kAraNa vaha prabhukA zarIra sadA nirmala rahA karatA hai / 'jalla' maLanA saMparkathI taddana rahita hoya che. ane pRSTa bhAga ghaNe suMdara hoya che. pArdha bhAga paNa mane hara hoya che ane chAtIne bhAga paNa suramya hoya che. eja pramANe prabhunA aMge paNa suMdara hoya che. padma-kamala, utpala-nIlakamala, athavA padma eTale padmaka nAmanuM sugaMdhi dravya ane utpala eTale utpalakuSTa nAmanuM sugaMdhi dravyanI jevI sugaMdhi hoya che tevI sugaMdheithI yukta vAyu prabhunA zvAsocchavAsamAMthI nIkaLe che, ane vAyuthI prabhunuM mukha sadA saurabhathI yukata rahe che. prabhunuM zarIra kAntimaya hoya che. prabhunA zarIranA mAMsapiMDa regarahita, sarvottama guNavALA zvata ane anupama hoya che. prabhunuM zarIra jalamala, kalaMka, veda ane rajanA deSathI rahita hovAne lIdhe sadA nirmaLa rahe che. have "jallA zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 bhagavatIsUtre jalla-malla-kalaGka-sveda-rajo-doSavarjita-zarIra-nirupalepaH, tatra-jalla:=zarIramalaM zuSkasvedarUpaM, 'jalla' iti dezIyaH zabdaH, mallaH-zarIragataM prayatnavizeSApaneyaM, kaThinIbhUtaM rajaH, kalaGkaH-duSTamazatilAdirUpaH, svedaHprasvedaH, rajaH dhRliH, teSAM yo doSaH malinIkaraNaM tena varjitam , ata eva nirupalepaM nirmalaM zarIraM yasya sa tathA, vividhamalakalaGkasvedareNudoSarahitatayA nirlepnirmlshriirvaanityrthH| 'chAyAujjoiyaMgapaccaMge' chAyodyotitAGgapratyaGgaH-chAyayA kAntyA uyotitAni-cAkacikyayuktAni aGga pratyaGgAni aGgopAGgAni yasya sa tathA, anupamakAntyA dedIpyamAnA'GgapratyaGga ityarthaH / 'ghaNa-niciya-subaddha-lakkhaNu-NNayakUDAgAranibha-piDiyaggasirae' ghana-nicita-subaddha-lakSaNonnata-kUTA''kAranibhayaha dezIya zabda hai, isakA artha zuSkasvedarUpa zArIrika mala hai / arthAt pasInA zuSka ho jAne se ragar3ane para jo zarIrase kAlA kAlAsA dravya nikalatA hai vaha jalla hai / prayatnavizeSa se dUra hone yogya jo zarIragata raja hai ki jo bahuta kaThinAIse dUra kI jA sake isa tarahase zarIra meM cipaka jAtI hai, aura jo jama kara kaThina bana jAtA hai aise mailakA nAma malla hai / khoTe tila masA AdikA nAma kalaGka hai / sAdhAraNa pasInA kA nAma sveda hai / sAdhAraNa dhUlikA nAma raja hai| ina sabase jo zarIrameM malinatA AtI hai usakA nAma doSa hai / prabhukA zarIra ina saba jalla malla Adise rahita hotA hai, isIliye vaha nirmala rahatA hai| anupama kAntise prabhuke zarIrake aMga aura upAGga sadA camakate rahate haiM / prabhukA mastaka bahuta adhika puSTa thA, usameM mastaka saMbaMdhI jitane bhI zubha lakSaNa hote haiM ve saba vidyamAna the| vaha unnata kUTa ke jaise AkAravAlA thaa| zabdano artha samajAvavAmAM Ave che. paraseve sUkAI jatAM zarIra para je mela jAme che tene jalla kahe che. zarIrane cALavAthI tenA uparathI je kALA kALA melanA thara nIkaLe che tene "jalla" kahe che. je raja zarIra para evI coTI jAya che ke tene ghaNuM muzkelIthI dUra karI zakAya che, ane je zarIra para jAmIne kaThaNa thaI jAya che evA melane "maDha" kahe che. zarIra para je nakAmA tala, masA Adi nIkaLe che temane "kalaMka" kahe che, sAdhAraNa parasevAne sveda kahe che. sAdhAraNa dhULane raja kahe che. te badhAne kAraNe zarIramAM je malInatA Ave che tene doSa kahe che. prabhunuM zarIra e jalla, malla Adi saghaLA doSathI rahita hoya che. tethI temanuM zarIra nirmaLa rahe che. prabhunA aMge ane upAMge anupama kAntine lIdhe sadA caLakyA kare che. prabhunuM mastaka ghaNuM ja puSTa hatuM. temAM mastaka saMbaMdhI jeTalAM zubha lakSaNe hoya che te saghaLA mejUda hatAM. te mastaka zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 1 0 1 sU05 zrImahAvIravarNanam 111 piNDita-ziraskaH, tatra-dhanam atizayena nicitaM ghananicitam-atinibiDam , suSTu-atizayena baddhAniavasthitAni prakaTatayA vidyamAnAni lakSaNAni ziraHsambandhizubhalakSaNAni yatra tat subaddhalakSaNam , unatam madhyabhAge uccaM yat kUTa, tasya ya AkArastannibham-unnatakUTAkarasadRzamiti bhAvaH piNDitaM-nirmANanAmakarmaNA saMyojitam agraziro matakAgrabhAgo yasya sa ghn-nicit-subddh-lkssnnonnt-kuuttaakaarnibhpinndditaagrshirskH| 'sAmaliboMDa-ghaNaniciya-cchoDiya-miu-visaya-pasattha-muhumalakkhaNa-sugaMdhi-suMdara-bhuyamoyaga-bhiMga-nela-kajjala-pahaTThabhamaragaNa-Niddha-nikuraMva-niciya kuMciya-payAhiNAvatta-muddhasirae' zAlmaliboNDa-dhananicita-cchoTitamRdu-vizada-prazasta-sUkSma-lakSaNa-sugandhi-sundara-bhujamocaka-bhRGga-nailakajjala prahRSTabhramaragaNa--snigdha-nikuramba--nicita--kuJcita-pradakSiNA''vata- mUrddhazirojaH, tatrazalmaliH vRkSavizeSaH, tasya boNDaM-phalaM, ghananicitam=atinibiDaM, choTita= sphoTitaM tUlavyAptaM zAlmaliphalakhaNDaM, tadvat mRdavA mRdulAH iti zAlmaliboNDaghananicitacchoTitamRdavaH, adhastale zirobhAgaH kaThinaH, uparibhAge zAlmaliphalakhaNDagatatUlavanmRdulAH kezAH iti bhAvaH / tathA-vizadAm-nimalAH, nirmANa nAmakarmane use bahuta hI saMbhAlakara banAyA thaa| prabhuke mastakake keza zAlmali vRkSake phalake khaMDa samAna ati komala the| adhastalameM zirobhAga to kaThina thA aura UparameM ye keza zAlmalike phalake Tukar3eke bhItara rahe hue tUlake samAna komala the| zAlmalivRkSakA jo phala hotA hai vaha to kaThina hotA hai parantu usake bhItara rahA huA ruAM-tUla-cikanA narama hotA hai, isaliye mastaka zAlmali vRkSake boMDa-phala-samAna huA, aura keza usake bhItara rahe hue tUlake jaise hue| tathA ye samasta keza prabhuke vizada-bahuta nirmala the / prazasta-uttama the / sUkSma-bahuta patale the| acche lakSaNoMvAle the| zobhana gaMdhase yukta the| sundara-manohara the / tathA-bhujamocakavat-nIlaratnavizeSakI taraha bhRGgakI taraha, evaM nIlI gulikAkI taraha, kajjalakI taraha, aura ullAsayukta unnata phUTa (zikhara )nA AkAranuM hatuM. nirmANa nAmakarma dvArA bahu ja saMbhALa pUrvaka tenuM nirmANa (racanA) thayuM hatuM. prabhunA mastakanAM keza za9mali vRkSanA phaLanA khaMDa samAna ati komaLa hatAM. nIcene zire bhAga te kaThaNa hato. paNa upara ugelAM keza zAlamali vRkSanA phaLanI aMdara rahelA resA jevAM komaLa hatAM. zAmali vRkSanAM phaLa te kaThaNa hoya che. paNa temanI aMdara rahelA resA narama ane kamaLa hoya che. tethI mastakane zAmalivRkSanA phaLa sAthe ane kezane te phaLanI aMdaranA resA sAthe sarakhAvavAmAM Avela che. prabhunA zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre mazastA-uttamAH sUkSmAH = tanutarAH, lakSaNA:= sulakSaNavantaH, sugandhayA zobhanagandhayuktAH sundarAH = manoharAH, tathA-bhujamocakavat = nIlaratnavizeSa iva, bhRGgavat bhramaravat , evaM nailavat-nIlIvikAravad nIlIgulikAvat , kajjalavat-mapIvat , prahRSTabhramaragaNavatsollAsabhramaravRndavat snigdhaM zyAmakAntiyuktam-atIvazyAmamityarthaH, nikuram samUho yeSAM te bhujamocaka-bhRGga-naila-kajjalaprahRSTabhramaragaNasnigdha-nikurambAH, te ca punarnicitAH parasparaM zliSTAH kuzcitAH vakrIbhUtAH-kuNDalabadvartulAkArAH pradakSiNA''vataH-pradakSiNam Avartante te tathA mUrddhani-mastake, zirojAH kezA yasya sa tathA-zAlmaliphalakhaNDavatkomalAtizyAmala-kRSNamaNibhramarakajjalavatkRSNatara-paraspara-zliSTa-pradakSiNAvarta kuJcita-mastakakezavAniti yAvat / kezotpattisthAnaM varNyate-'dAlimapuSpha pagAsa-tattatavaNijja -sarisa-nimmala suNiddha-kesaMta-kesabhUmI'dADimapuSpa-prakAza-taptatapanIya-sadRza-nirmala -susnigdha-kezAnta-kezabhUmiH, tatra-dADimapuSpaprakAzA raktavarNetyarthaH, taptatapanIyasarazI-agniprataptasuvarNasadRzavarNA, tathA nirmalA-ujjvalA, musnigdhA-sucikkaNA, kezAnte kezasamIpe-kezamUle kezabhUmiH kezotpattisthAna-mastakatvak yasya sa bhramarasamUhakI taraha atyaMta kAle the| tathA paraspara meM ye saTe hue theghane the birale nahIM the| kuMcita-vakrIbhUta the, arthAt kuMDalakI taraha vartulAkAra vAle the aura dakSiNAvarta the| kezotpattike sthAna kA varNana isa prakAra se hai-(dAlimapuppha ityAdi) bhagavAn kI kezAMtakezabhUmi-bAla Ugane kI mastaka kI bhUmi-dADima ke puSpa jaisI raktavarNavAlI, agnipratapta suvarNa ke jaisI varNavAlI tathA nirmala aura atyaMta cikanI thI-snigdha thii| inhIM pUrvokta vizeSaNoM ko sUtrakAra prakArAntara se kahate haiM (chattAgAru0 ityAdi ) bhagavAna e samasta keza ghaNAM ja nirmaLa hatAM, prazasta-uttama hatAM, sUphama-ghaNuM ja bArIka hatAM, sArA lakSaNovALAM hatAM, suMdara sugaMdhathI yukta hatAM, sundara manahara hatAM, tathA te keza bhujamecakavatu-eka prakAranA nIlaratna samAna, bhaMga samAna, nIlI guTikAnI jema, kAjaLa samAna, ane ullAsayukta bhramara samUhanI samAna kALAM hatAM. tathA te keza chUTA chavAyAM na hatAM. paNa ghana hatAM, ane kuMcita-vakIbhUta eTale ke kuMDaLanI jema vAMkaDIyAM hatAM, ane pradakSiNAvarta hatAM. zrImaDAvI22vAbhAnAzAtpatti sthAnadvanamA pramANe cha.(dAlimapuppha0 ityAdi) bhagavAnanAM kezanuM ugamasthAna dADamanAM phUlanAM jevuM rakta varNanuM, agnimAM tapAvelA suvanaa va ni mane matyAta bhukhAyama tu. (chattAgAru0 ityAdi) me pUjita zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 1 u. 1 sU0 5 zrImahAvIravarNanam 113 tathA, pUrvoktameva-vizeSaNaM prakArAntareNAha-' chattAgAruttimaMgadese' chatrA''kArottamAGgadeza:-chatrA''kAraH vartulonnatatvaguNayogAcchatrA''kRtiH- uttamAGgadezaH= mastakapradezo yasya saH, atyunnatottamAGgavAn , iti bhAvaH, 'nivvaNa-sama-laTTha-maTThacaMdaddhasama-NiDAle ' nirbaNa-sama-laSTa-mRSTa-candrAddhasama-lalATaH, tatra nirbaNaM-vraNakSatarahitaM sama-viSamatArahitaM, laSTaM-mundaraM, mRSTaM zuddhaM candrAddhasamam aSTamIcandramaNDalA''kAram , lalATaM-bhAlasthalaM yasya saH, aSTamIcandramaNDala-samAnAkAra-sundara-lalATa iti bhAvaH / 'uDuvai-paDipuNNa-sommavayaNe' uDupati-pratipUrNasaumyavadanaH-uDupatiH zAradIyapUrNacandrastadvat paripUrNa prabhAsamUhasambhRtaM, saumyaM= sundaraM, vadanaM mukhaM yasya sa tathA, zAradapUrNacandrasamAnasundaramukha ityarthaH / ' allINa-pamANajutta-savaNe ' AlIna-pramANayukta-zravaNaH samucitapramANakarNayuktaH, ata eva-'sussavaNe' suzravaNaH-zobhanakarNavAn 'pINa-maMsala-kavolakA mastakapradeza catula evaM unnatatva guNa ke saMbaMdha se chatra ke AkAra jaisA thaa| (nivvaNa0 ityAdi) bhagavAna kA lalATa vraNa vinA kA thA, viSamatA se rahita thA, laSTa-sundara thA / mRSTa-zuddha thA, aura aSTamI candramaMDala jaisA thA / (uDuvai0 ityAdi) bhagavAna kA mukha zaradpUrNimA jaisA prabhAsamUha se bharA huA thA, arthAt prabhAsamUha se bhare hue zaratkAlIna pUrNimA ke caMdra jaisA prabhu kA mukha thA, saumya thA-sundara thaa| jisa prakAra zaratkAlIna caMdramA pUrNaprabhA se vyApta rahatA hai aura bar3A hI sundara lagatA hai| usI prakAra prabhu kA mukha lagatA thaa| (allINa0) prabhu ke donoM kAna samucitapramoNopeta the isaliye ve zobhana karNavAle vizeSaNone sUtrakAra bIjI rIte kahe che bhagavAnane mastakapradeza vartuLAkAra ane unnata jApAna sIdhe chatranA 2 gato to. (nivvaNa0ityAdi) mAvAnanu sATa By vinAnu, viSamatA vinAnuM bhane 'laSTa' su42 utuM. te mRSTa-zuddha bhane bhAbhanA yandrama 71 yu tu. (uDuvai0ityAdi) mAvAnanuM bhuma 226yunamanA candranA jevuM tejasvI hatuM, eTale ke jema zaradapunamane candra prabhAsamUhathI bhale hoya che tema prabhunuM mukha paNa prabhAsamUhathI bhareluM hatuM, ane saumyasuMdara hatuM. jevI rIte zaradaRtune candra pUrNa prabhAthI vyApta rahe che ane ghaNe su42 vAge cha 2200 pramANe prabhunuM bhu5 55 su42 sAtuM tu. (allINa0) prabhunA bhanne Ana sapramANa vAthI prabhune zAsanaxe in 4 cha. (pINabha0 15 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre desabhAe pIna-mAMsala-kapola-dezabhAgaH-pInau-puSTau,mAMsalau-mAMsapUrNI kapoladezabhAgau-kapolAvayabI yasya sa tathA, supuSTakapolayukta iti bhAvaH / ' ANAmiyacAva-ruila-kiNhabbharAi-taNu-kasiNa-Niddha-bhamue' AnAmitacApa-rucirakRSNAbhrarAji-tanu-kRSNa-snigdha-bhrUH-AnAmitacApaH-vakrIkRtadhanuH, tad rucire -sundare, tathA kRSNAbhrarAjI iva-zyAmameghapakI iva tanU-sUkSme, kRSNe-zyAme, snigdhe-cikkaNe bhruvau yasya sa tathA, vakrakRSNamUkSmacikkaNabhUyukta ityarthaH / 'avadAliya-puMDarIya-NayaNe' avadalita-puNDarIka-nayanaH avadalite-vikasite, puNDarIke-zvetakamale iva nayane netre yasya saH, vikasitazvetakamalasadRzanetra iti bhaavH| 'koAsiya-dhavala-pattalacche' vikasita-dhavala-patralA'kSa:-kamalavad vikasite dhavale zvete, patrale pakSmayukte, akSiNI-netre yasya saH, vizAlanetravAnityarthaH / 'garulAyaya-ujju-tuMga-NAse' garuDAyata-RjutuGga-nAsikaH-garuDasyeva garuDapakSicaccuvad AyatA-dIrghA, RjvI-saralA, tuGgA-unnatA, nAsikA yasya sa tathA, garuDacaJcuvadIrghasaralocanAsikAvAn ityarthaH / 'ubaciya-silappavAla-biMbaphala-saNNibhA-haro?' upacita-zilAmavAla-bimbaphala-sanibhA'dharoSThaH-upacitaM kRtasaMskAraM yacchilApravAlaM-vidrumaM, bimbaphalaM-raktAtiraktaM phalaM, tayoH sanibhaH sadRzo raktaH adharoSTho yasya saH, atiraktauSThavAn ityarthaH / kahe gaye haiN| (pINamaMsala0) prabhu ke donoM kapolapradeza puSTa the, mAMsala the| (ANAmiya0) prabhu kI donoM bhauheM namAye gaye dhanuSa ke samAna sundara thIM, tathA kAle bAdaloM kI paMktike samAna tanu-patalI, zyAma-kAlI aura snigdha thoM / ( avadA0 ) prabhu ke donoM netra vikasita zveta kamala ke jaise the / (koAsiya0) prabhu kI donoM A~khe kamala ke jaisI vikasita thIM aura zveta thiiN| (garulA0) prabhu kI nAsikA garuDa kI coMca ke samAna dIrgha thI, sarala thI aura unnata thii| (uvaciya0) prabhukA adharoSTha-nIce kA oTha-susaMskRta vidruma ke samAna tathA vimbaphala ke samAna rakta thaa| (paMDumaMsala0) prabhuna bhanne pAsa pradeza puSTa mane mAMsa utA. (ANAmiya0) prabhunI bane bhramare namAvelA dhanuSyanA jevI suMdara hatI, ane kALAM vAdaLenI paMktinA 2vI tanu-pAtajI, zyAma sane snigdha hatI. (avadA0) prasunI bhannemA visita sa34 bhana 2vI utI. (koAsiya0) prasunI manne mAmA bhAnA 2vI visita mana zveta utI. (garulA0) prasunuM nA4 12nI yAMya hI, sa21 ane. unnata tu. ( uvaciya0 ) prbhune| mdh2|04 susaskRta vidrumanA / tathA minA on ale sto. (paMDurasasi0 ityAdi) prabhunI 5 Thita zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 1 u0 sU0 5 , , zrImahAvIravarNanam 115 ' paMDura - sasi -sayala - vimala - Nimmala - saMkha-goksvIra - pheNa-kuMda - dagaraya - muNAliyA - dhavala - daMtaseDhI ' pANDura-zazi- zakala - vimala - nirmala - zaMkha-gokSIra-phenakunda - dakarajo- mRNAlikA - dhavala - dantazreNiH pANDuraM zvetaM yata zazizakalaM= candrakhaNDaH, tadvad vimaLA, tathA nirmala: =atisvacchaH zaGkhaH prasiddhaH, gokSIraM= godugdham, phenaH = jalopari vartamAno navanItasamaH kundaH = tannAmakaM zvetakusumam, dakarajaH = jalakaNaH, mRNAlikA - visinI, tadvad dhavalA = mahAzvetA, dantazreNi: = dantapatiryasya sa tathA, zubhrAtizubhradantapaGgimAnityarthaH / 'akhaMDate' akhaNDadantaH - dantapaGkau dantavaikalyAbhAvAt, 'apphuDiyadaMte ' asphuTitadantaH - dantapaGkau dAntAnAM dezato'pi bhaGgAbhAvAt, 'aviraladaMte' aviraladantaH - antarAvakAzarahitadantaH 'suNiddhadaMte ' susnigdhadantaH = cikaNadantavAn, 'sujAyadaMte' sujAtadantaH=sundaradantavAn ityarthaH / ' egadaMtaseDhI viva agadaMte' ekadantazreNIvA'nekadantaH, 'hutavaha Nirddhata - dhoya - tatta - tavaNijja - rattatala tAlujIhe' hutavaha - nirmAta - dhauta taptatapanIya - raktatara - tAlu jihvaH - hutavahena = vahninA pUrva nirdhyAtaM = nizzeSeNa saMyojitaM hutavahena - pazcAjjalAdinA dhautam ata eva taptaM vahitApaM mAptaM yattapanIyaM = suvarNa tadvad rasasi0 ityAdi) prabhu kI daMtapaMkti zvetacaMdrakhaMDa ke samAna nirmala thI, tathA atisvaccha zaMkha, gokSIra-gAya ke dUdha, phena-pAnI ke phena, zvetapuSpa, jalakaNa, aura mRNAlikA ke jaisI dhavala thI / (akhaMDate. ityAdi) prabhu ke dAMta akhaMDa the, arthAt jitane dAMta daMtapaMkti meM honA cAhiye utane hI the-kamatI bar3hatI nahIM, ve asphuTita the uname eka bhI TUTA phUTA nahIM thA / avirala the- dUra2 nahIM the / susnigdha the- cikane the / sujAta the / eka dAMta kI zreNI ke samAna aneka dAMta the / ( hutavaha0 ityAdi) prabhu kA tAlu aura jIbha, ye donoM agni se tapAkara lAla kiye gaye pIche jalAdika dvArA dhoye gaye ataH agni meM tapAye gaye aise suvarNa ke zveta candrakhaDanA jevI niLa, ati svaccha zaMkha, gAkSIra-gAyanuM dUdha, pANInAM jhI, zveta puNya, bhAu bhane bhRNAsia levI saha hutI. (akhaMDate 0 ityAdi) prabhunA dAMta akhaMDa hatA--eTale ke jeTalA dAMta da'tapaktiomAM hAvA joie eTalA ja hatA. vadhAre paNa na hatA ane AchA paNa na hatA. te dAMta asphuTita hatA--temAM eka paNa dAMta tUTelA na hatA, avirala hatA-- dUra dUra na hatA. susnigdha majabUta ane sujAta hatA. eka dAMtanI zreNInA nevA ne hAMta hutA. ( hutavaha0 ityAdi ) pralunu tAvu mane kala agnimAM tapAvIne lAla karela, vaLI pANI dvArA dhAvAmAM Avela, mATe agnimAM zrI bhagavatI sUtra : 1 -- - Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre raktataram atIvaraktaM, tAlu ca jihvA ca yasya sa tathA, atiraktatAlujihvAvAn ityrthH| 'avaTThiya-suvibhatta-citta-maMsU' avasthita-suvibhakta-citra-zmazru:avasthitAni avarddhanazIlAni, suvibhaktAni-dvibhAgAbhyAM vibhaktatayA sthitAni, citrANi zobhAsampannAni zmazrUNi-'dADhI-mUMcha ' iti bhASAprasiddhAni yasya saH, avardhanazIla-muvibhakta-suzobhita-zmazruvAn ityrthH| maMsala-saMThiya-pasatthasahUla-viula-haNue' mAMsala- saMsthita-prazasta- zArdUla - vipula- hanuH, tatramAMsalA-puSTaH, saMsthitA sundarA''kAraH, prazastaH atiramaNIyaH, zArdUlasyeva vyAghrasyeva vipulaH dIrghaH hanuH = cibukaM yasya sa tathA zArdUlavatsundara-suvizAlacibuka iti bhAvaH / 'cauraMgula-muppamANa-kaMbuvara-sarisa-ggIve' caturaala-mupramANa-kambuvarasadRza-grIvaH-bhagavadagulyapekSayA caturaGgulasupramANA kambuvarasadRzI-unnatatayA trivalisadbhAvAcca zreSThazaGkhasadRzI grIvA yasya sa tathA, caturaGgulapramANopetazreSThazaGkhasadRzagrIvAvAn ityarthaH / 'vara-mahisa-varAha-sIha-salausabha-nAgavara-paDipuNNa-viula-kkhaMdhe' varamahiSa-varAha-siMha zArdUla-vRSabha-nAgavaraparipUrNa-vipulaskandhaH, zreSThamahiSa-varAha-siMha-vyAghra-vRSa-gajavarANAmiva pratipUrNI samAna atyaMta rakta the| ( avaSTriya0ityAdi) prabhukI zmazru dADhI-mUMcha avarddhanazIla thI aura suvibhakta thI, do bhAgoMmeM acchI taraha vibhakta banI huI thii| tathA zobhAsaMpanna thI beDola nahIM thI / (maMsala0 ityAdi) prabhukA cibuka (dADhIkA bhAga) mAMsala puSTa thaa| sundara AkArase yukta thaa| prazasta-atiramaNIya thaa| tathA vyAghrake cibuka samAna dIrgha thaa| (cauraMgula. ityAdi) prabhuko grIvA bhagavAna ke hI aMgulase cAra aMgulakI thI,tathA unnata honeke kAraNa aura trivalise yukta hone ke kAraNa uttama zaMkhakI rekhAke samAna thI / (varamahisa0ityAdi) prabhuke donoM skandha-zreSTha mahiSa-pAr3A, varAha-sUara,siMha,zArdUla,vRSabha-baila,uttamahAthIke skandha samAna pratipUrNatapAveda suvaSNu nA samAna atyata 24ta va tA. (avaDiya0 ityAdi) prabhunI smazu-dADhI-mUMcha avaddhanazIla ane suvibhakata hatI. be bhAgamAM sArI rIte vilata thayeTI tI, tathA lAyutatI-me na utA. (maMsala0) prabhunI 775yA (dADhIne bhAga) mAMsala ane puSTa hatI, suMdara AkAranI, prazasta-atiramaNIya tathA vyAnI 975yI (16) samAna hI tI. (cauraMgula0ityAdi) bhagavAnanI 31 temanA pitAnA cAra AMgaLa pramANu pahoLI hatI, tathA unnata hovAthI ane trivalithI yukta pAneAraNe uttama manI re vIzAlatI tI. (varamahisa0ityAdi) prabhunA banne skaMdha zreSTha mahiSa-pADA, varAha-sUvara, siMha, zArdUla, vRSabha ane uttama hAthInA zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 1 u0 1 sU0 5 zrImahAvIravarNanam 117 =pramANayuktau,vipulau-vistIrNI sAmudrikazAstroktalakSaNayuktau skandhau yasya sa tathA, siMhavyAghrAdivatsAmudrikoktalakSaNayuktapramANasahitavizAlaskandhavAn iti bhAvaH / 'jugasaMnibha-pINa-raiya-pIvara-pauTTha-susaMDiya-susiliTTha-visiTTha-ghaNa-thira-subaddhasaMdhi-puravaraphaliha-vaTTiyabhue ' yugasanibha-pIna-ratida-pIvara-prakoSTha-susaMsthitamuzliSTa-viziSTa-ghana-sthira-subaddha-sandhi-puravaraparigha-vartitabhujaH, yugena-zakaTAgrAyAmasthitakASThena sanibhau-tulyau, pInau-puSTau, ratidau-prItipradau pIvaraprakoSThau -'kaphoNi' ' khUNI ' iti bhASAprasiddhAd hastasya madhyasandhibhAgAdadhastAnmaNibandhaparyanto bhAgaH prakoSTha ucyate, pIvarau-puSTau prakoSThau yayo(jayosto, susaMsthitau = sundarasaMsthAnavantau, punaH kIdRzau ? muzliSTAH = saMyuktAH, viziSTAH = pradhAnAH, ghanAH = saghanAH sthirAH = dRDhAH subaddhAH suSThu baddhAH snAyubhiH sandhayaH asthisaMyogasthAnAni yayostau-suzliSTaviziSTaghanasthirasubaddhasandhI, punaH kIdRzau ?- puravaraparighavat zreSThanagarArgalAvat vartitau= vartulau bAhU-bhujau yasya sa tathA, sundaranagarArgalAvat dRDhadIrghabhujavAn iti bhAvaH / 'bhuyagIsara - viula - bhoga - AyANa - paliocchUDha - dIha - bAhU, bhujagezvara- vipula-bhogA-dAna-paryavakSipta-dIrgha - bAhuH, bhujagezvaraH sarparAjaH, tasya vipulabhogaH = vizAladehaH, sa ca AdAnAya = vAJchitavastugrahaNAya, pramANayukta, aura vipula--sAmudrikazAstrokta lakSaNoM se yukta the / (jugasaMnibhaityAdi) prabhu kI donoM bhujAe~ gAr3Ike yuga ke samAna laMbI thoM, puSTa thIM, AnaMdaprada thIM, tathA inakI donoM TehaniyoM (koNiyoM ke nIcekA bhAga bahuta majabUta thaa| ina kA saMsthAna bahuta suhAvanA thA aura yaha suzliSTa thaa| viziSTa thaa| saghana thaa| dRDha thaa| inake saMdhisthAna snAyuoM se khUba acchI taraha se jakaDe hue the, tathA nagara ke zreSTha argalA kI taraha yaha vartula thaa| (bhujagIsara0 ityAdi) prabhu ke donoM bAhu kucha lene ke liye daNDa kI taraha phailAye gaye bhujagezvarake vizAla zarIra kaMdha jevA pratipUrNa-pramANayukta, ane vipula-sAmudrikazAstrokta lakSaNothI yukta utA. (jugasaMnibha0 ityAdi) prabhunI manne mula DIna yuganAvI eit, puSTa, ane manahara hatI ane tenI banne keNIone nIceno bhAga ghaNeja majabUta hato. temane AkAra ghaNuM ja suMdara hato ane te suzliSTa, viziSTa, saghana ane daDha hatuM. tenAM saMdhisthAne snAyuo dvArA ghaNuM sArI rIte bAMdhelA utai mane nAnA zreSTha 2jiyAnA 2 te vtu||4||2 tA. (bhujagIsara0 ityAdi ) prbhun|| manne mA 444 devAne bhATe 3nI masAveta zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre 'paliocchUDha' iti paryavakSipta paritaH-sarvathA daNDavatprasAritaH, tadvat dIghauM= lambau-vizAlau, bAhU-bhujau yasya sa tathA, lambavizAlabAhumAn ityarthaH / 'rattatalo-vaiya-maula-maMsala-sujAya-lakkhaNapasatya-acchidda-jAla-pANI / raktatalopacita-mRdu-mAMsala-sujAta-lakSaNaprazastA-cchidrajAla-pANiH, tatra-raktatalau-rakte tale yayostau tathA, talabhAgau raktavarNayuktau ityarthaH, upacitau=pRSThabhAge unnatau, mRduko-komalau, mAMsalau=puSTau, muz2Atau-sundarau, prazastalakSaNau zubhacihnayutau, acchidrajAlau-chidrajAlavajitau, pANI-hastau yasya sa tathA, 'pIvara-komala-caraMgulI' pIvara-komala-varAGguliH-pIvarAH puSTAH, komalAH-mRdulAH, varAH zreSThAH aGgulayo yasya sa tathA, 'AyaMbataMba-taliNa-sui-ruila-NiddhaNakkhe' AtAmra-tAmra-talina-zuci-rucira-snigdhanakhaH, AtAmratAmrAIpadraktAH, talinAH matalAH zucayaH zuddhAH, rucirAH=manojJAH, snigdhAHsarasAH, nakhA yasya sa tathA, 'caMdapANilehe ' candrapANirekhaH-candrakArAH pANau rekhA yasya saH, candrarekhAcihnitahastavAnityarthaH, 'saMkhapANilehe' zaGkhapANirekhaH zaGkharekhAyuktahasta ityarthaH, 'cakkapANilehe' cakrapANirekhaH-cakrarekhAyuktahastaH, 'disAsotthiyapANilehe' dikasvastikapANirekhaH - dakSiNA''vartasvastikA''kArarekhAyuktahastake samAna lambe the| (rattatalo. ityAdi ) prabhu ke donoM hAtha raktatala vAle the / arthAt hAthoM ke donoM taliyA raktavarNa se sukta the| bahuta majabUta the arthAt pRSThabhAga meM unnata the / komala the| mAMsala puSTa the| sujAta-sundara the| zubha cinhoM se yukta the| chidrajAla se rahita the| (pIvara-komala ityAdi ) prabhu ke hAthoM kI aMguliyAM puSTa thI, komala thIM, aura bahuta zreSTha thIM (AyaMvataMba0 ityAdi ) prabhu ke narava AtAmratAmra-tAMbe kI taraha ISadrakta kucha kama lAla the / talina patale the| zuci zuddha the| rucira manojJa the| snigdha cikane the| prabhu ke hAthoM meM candrakAra jaisI rekhAe~ thiiN| zaMkha kI rekhAe~ thIM / cakra kI rekhAe~ thiiN| surezvaranA visa (ain) zarInA samAna ain utA. ( rattatalo0 ityAdi ) prabhunI bane hathelI rakta varNanI hatI, ghaNI majabUta hatI. eTale ke pRSTha bhAgamAM unnata hatI, kamaLa hatI ane mAMsala hatI. sujAta-suMdara hatI, zubha cihnothI yuta mana chidrayI 2Dita utI. (pIvarakomala0ityAdi) prabhu DAyanI maaNgii| puSTa, ama ane 5 uttama tI. (AyaMbataMba0 ityAdi) prabhunA nakha AtAmratAmR-tAMbAnI jema AchA lAla raMganA hatA. talina,-pAtaLA, zuci-zuddha, rucira-mane jJa, ane snigdha-mulAyama hatA. prabhunA hAthamAM candrAarnii, manI, nI, mane dakSiNAvata svastinI 2AmA utI. (caMdasara0 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 1 u. 1 sU0 5 zrImahAvIravarNanam 119 vAn iti bhAvaH / 'caMda - sUra - saMkha-caka - disAsotthiya - pANilehe' candra - sUra-zaGkhacakra - dikasvastika - pANirekhaH - candrasUryAdirekhA haste vidyamAnAH prazastaphalapradA bhavanti, tAbhizcandrAdi rekhAbhicihnitahastavAnityarthaH, 'kaNaga-silAyalajjala - pasattha- samatala - uvaciya - vitthiSNa - pihulavacche 'kanaka - zilAtalo jjvala-prazastU - samatalo - pacita- vistIrNapRthula - vakSaskaH, tatra - kanakazilAtalavat - sauvarNapaTTikAvat, ujjvalaM dedIpyamAna, prazastaM = sulakSaNopetaM, samatalaM ca= unnatA''natarahitam, upacitaM = puSTaM, vistIrNapRthulam, ativizAlaM, vakSaH = uraHsthalaM yasya sa tathA ' sirivacchaMkiyavacche ' zrIvatsAGkatavakSaskaH- zrIvatsena=zubhacihnavizeSeNa aGkita = cihnitaM vakSaH = hRdayasthalaM yasya sa tathA, 'akaraMDaya - kaNagarayaya - nimmala - sujAya - niruvahaya - dehadhArI' akaraNDuka - kanaka - rucaka-nirmalasujAta - nirupahata - dehadhArI, tatra - akaraNDakaH - 'karaMDuya' iti pRSThabhAgAsthivAcako dezIyaH [: zabda:, adRzyamAnaM karaNDakaM = pRSThabhAgAsthikaM yasya dehasya sa akaraNDakaH, tathA kanakarucakaH = suvarNavarNayuktaH, tathA nirmalaH, sujAtaH, nirupahataH = rogAdibAdhArahito yo dehastaM dehaM dharatItyevaMzIlo yaH sa tathA 'aTTasahassa - paDipuNNa - varapurisa lakkhaNa - dhare ' aSTasahasra - pratipUrNa - varapuruSalakSaNa - dharaH - aSTottaraM sahasram - aSTasahasraM pratipUrNam = anyUnaM, varapuruSANAM lakSaNaM svastikAdikam, dakSiNAvartaka svastika ke AkAra kI rekhAe~ thIM / (caMda - sUra 0 ityAdi ) isa taraha prabhu ke hAthoM meM ye candra sUrya Adi kI jo rekhAe~ thIM prazasta phala kI denevAlI thiiN| ( kaNaga0 ) prabhu kA vakSaHsthala kanakapASANa jaisA nirmala thaa| zubha lakSaNoM se yukta thA / samatalavAlA thA / puSTa thA / ativizAla thA, aura zrIvatsa cihna se aMkita thA / (akaraMDuya0 ityAdi) prabhu kA deha aisA thA ki haDDI nahIM dikhatI thI / karaMDuya yaha dezIya zabda hai / isakA artha pRSTha bhAga kI haDDI hai / tathA vaha deha kanaka jaisI kAntivAlA thA / nirmala thaa| sujAta thA / rogAdi bAdhA se rahita thA / tathA uttamapuruSa ke 1008 lakSaNoM se saMpanna thaa| prabhu ke donoM ityAdi) pralunA hAthamAM yandra, sUrya mAhinI ne rebhAo hutI te prazasta ja henArI hutI. ( kaNaga0 ) asunuM vakSaHsthaNa unapASANa vaM nirmANa hutu. zubha lakSaNA vALuM hatuM, samatala, puSTa ane ativizALa hatuM. ane tenA para zrIvatsa cihna hetu . ( akaraMDuya0 ityAdi) prabhunaM zarIra me hetu DAu te dekhAtAM ja na hatAM. "kara uya" zabdanA artha pRSTha bhAganuM hADakuM thAya che. bhagavAnanA deha kanakanA jevI kAnti vALeA hateA, nirmaLa hatA, suMdara hatA, gADhi bAdhAothI rahita hatA, tathA uttama puruSanA 1008 lakSaNAthI cuta zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 bhagavatIsUtre tasya dharaH dhArakaH, mahApuruSANAmaSTottarasahasraparimitAni sulakSaNAni bhavanti, teSAM sarveSAM dhArakA-iti bhAvaH / 'saNNayapAse' sannatapArzvaH-sannatau adhodho'banatau pAzvauM pArzvabhAgau yasya sa tathA 'saMgayapAse' saGgatapArthaH, saGgatau pramANo. citau, pAzcauM-bhujamUlAdadhaHpradezau yasya saH, pramANayuktapArzvapradezavAniti bhaavH| 'suMdarapAse' sundarapArzvaH darzanIyapArzvayuktaH, 'sujAyapAse' sujAtapArzvaH-sundarapArthavAnityarthaH / 'miyamAiya-pINa-raiya-pAse' mitamAtrika-pIna-ratida-pArthaH tatra-mitramAtrikau-samucitaparimANavantau, pInau-puSTau, pAzvauM-kakSAbhyAmadho vAmadakSiNazarIrabhAgau yasya sa tathA, 'ujjuya-sama-sahiya-jacca-taNu-kasiNagiddha-Aijja-laDaha-ramaNijja-romarAI ' Rjuka-samasaMhita-jAtya-tanu-kRSNa -snigdhA''deya-lalita-ramaNIya-romarAjiH, tatra-RjukANAM saralAnAM, samasaMhitAnAM militAnAM, jAtyAnAM svajAtIyeSUttamAnAM, tanUnA-sUkSmANAM snigdhAnAM sarasAnAm , AdeyAnAm-upAdeyAnAM, 'laDaha' lalitAnAM ramaNIyAnAM-manoramANAM romNAM rAjiH patiryasya sa tathA, sarala-sUkSma-kRSNa-sarasa-ramya-romarAjimAn ityathaiH / 'jhasa-vihaga-sujAya-pINa-kucchI' jhapa-vihaga-sujAtapIna-kukSiH, tatra-matsyapakSiNoriva sujAtaH-sundaraH, pIna:=puSTaH kukSiH-udaraM yasya sa tathA, 'jhasoyare' jhaSodaraH mInavatsundarodaravAn iti bhAvaH / 'muikaraNe' zucikaraNaH-zucIni pavitrANi karaNANi indriyANi yasya saH, indriyANAM malavAhitve'pi bhagavadatizayAd-nimalatayA nimala-nirupalependriyavAn iti bhaavH| pArzvabhAga sannata the-nIce kI ora avanata the| pramANopeta the| sundara the| sujAta-zubha lakSaNoM se yukta the| samucita parimANa vAle the| puSTa the / ( ujjuyasama0 ityAdi ) prabhu kI romapaMkti sarala, milI huI, sarvottama, sUkSma, snigdha, suhAvanI, camakIlI aura manohara thii| (jhasavihaga0 ityAdi ) prabhu kA udara mIna aura pakSI ke peTa samAna sundara thaa| puSTa thA / indriyAM pavitra thIM / yadyapi indriyAM mala bahAne vAlI hotI haiM phira bhI prabhu ke atizaya se ve nirmala thoM / isaliye hato. prabhunA banne pArthabhAge sannata-nIcenI tarapha avanata, pramANasaranA, sa12, zamatakSaNe , samuthita paribhA pAra sane puSTa utA. ( ujjuyasama0ityAdi) pramunI zamati sa2, sadhana, sarvottama, sUkSma, bhulAyama, zAlItI, tI mane manA 2 utA. (jhasavihaga0ityAdi) pramurnu 62 bhAdI ane pakSIne peTa samAna suMdara hatuM, puSTa hatuM. prabhunI indriya pavitra hatI. jo ke Indri dvArA maLa bahAra nIkaLatuM hoya che, paNa prabhunA atizayanA prabhAve prabhunI indriya nirmaLa hatI tethI ahIM temane nirmaLa kahI che. zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 1. u0 1 sU0 5 zrImahAvarNanam 121 'pauma - viyaDa - gAbhe' padma - vikaTa - nAbhaH - padmakozavad vikaTA gambhIrA nAbhiryasya sa tathA 'gaMgAvataga-payAhiNAvatta-taraMga-bhaMgura - ravikiraNa - taruNa - bohiyaakosAyaMta- pauma - gaMbhIra - viyaDaNAbhe' gaGgA''vartaka - pradakSiNAssvarta - taraGga - bhaGgura- ravikiraNa-taruNa-bodhita - vikasatpadma- gambhIra - vikaTa - nAmaH, tatra gaGgA''vartakasambandhi pradakSiNAvartataraGgavadbhaGgurA = cakrAkAravartulA, ravikiraNataruNabodhita- vikasatpadyavada gambhIrA, vikaTA - vizAlA ca nAbhiryasya sa tathA, ' sAhayasoNaMda - musala - dappaNa - Nikariya-varakaNagaccharu - sarisa - varavara - baliya- majjhe ' saMhata - sonanda - musala - darpaNa - nikarita - vara-kanakatsaru - sadRza - varavajra -- valitamadhyaH, tatra - saMhata=saMkSiptamadhyaM yat sonandaM =trikASThikA, musala:=prasiddhaH, darpaNa: darpaNadaNDaH, nikarita - varakanakatsaruH - nikaritaM = sArIkRtaM sarvathA saMzodhitaM yat varakanakaM =zreSThasuvarNaM, tasya tsaruH khaGgamuSTiH, eteSAmitaretarayogadvandvaH, taiH sadRzaH, varavajra iva valitaH kSAmaH kRzaH, madhyaH = madhyabhAgo yasya sa tathA, 'pamuiya - varaturaga - sIha - vara - vaTTiya - kaDI' pramudita - varaturaga - siMha - varavartita - kaTiH, -tatra - pramuditasya = rogAdirahitatayA prasannasya, varaturagasya = zreSThahayasya, tAdRzasya siMhasya caiva varA zreSThA vartitA=vartulA, kaTiryasya sa tathA, 'vara - yahAM unheM nirmala - pavitra kahA gayA hai / prabhu kI nAbhi padmakoza ke samAna gaMbhIra thI, tathA vaha gaMgAvartakasambandhi dakSiNAvarta taraMgoM ke samAna caJcala, cakra ke AkAra ke samAna gola, ravikiraNoM se vikasita padma ke samAna gaMbhIra, aura vizAla thI / prabhu ke zarIra kA madhyabhAga ( sAhaya 0 ityAdi) madhya meM sakaDAI vAlI tipAhI ke samAna, musala ke samAna, darpaNadaNDa ke samAna, uttama suvarNa kI mUTha ke samAna aura zreSThavajra ke samAna kRza thaa| prabhukA kaTipradeza rogAdirahita hone ke kAraNa prasanna hue aise zreSTha ghor3Ake kaTipradeza samAna, aura aise hI siMhake kaTipradeza samAna zreSTha thA, aura gola thaa| prabhukA guhyabhAga zreSTha prabhunI nAbhi padmakAzanA jevI gaMbhIra hatI. tathA te gaMgA naddInA ghUmarIA khAtA taraMgAnA jevI caMcaLa, cakranA jevI gALa, ravikiraNAthI vikasita kamaLanA jevI gaMbhIra ane vizALa hatI. prabhunA zarIranA madhya bhAga-kaTipradeza ( sAhaya0 ityAdi) bhadhyamAM mAMyavANI tripAhanI prema, bhusaNanI prema, harSazuddha unI jema, uttama suvarNanI mUThanI jema ane zreSTha vajranI jema kRza-pAtaLA hatA. prabhunA kaTipradeza rAgAdirahita hAvAne kAraNe prasanna thayelA zreSTha gheADAnA kaTipradeza jevA ane ema ja siMhanA kaTipradeza jevA zreSTha ane gALa hatA. bha0 16 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre turaga-sujAya-gujjhadese' varaturaga-sujAta-guhyadezaH, varasya zreSThasya azvasyeva sujAtA=guhyadezo yasya sa tthaa| ' AiNNahauvya niruvaleve ' AkIrNaiya iva nirupalepaH-AkIrNaH-sulakSaNayukta uttamajAtIyo yo hayaH azvaH, sa iva nirupalevaH nirgata upalepAt-malinasamparkAt iti nirupalepaH-nirmala ityrthH| 'vara-vAraNa-tulla-vikkama-vilasiya-gaI' vara-vAraNa-tulya-vikrama-vilasitagatiH, varavAraNasya zreSThagajasya tulya samAnaH vikramaH-parAkramaH, tathA tattulyA vilasitA-caraNasaMcaraNaraNanarahitA gatirgamanaM yasya saH, gajendravadatulabalazAlI lalitagamanazIlazceti bhAvaH / 'gayasasaNa-sujAya-saMnibhorU' gajazvasanamujAta-sannibhoru:-gajazvasanasya hastizuNDAdaNDasya, kIdRzasya ? sujAtasya suSTaspannasya sanibhau-sadRzau UrU yasya sa tathA, sundaragajazuNDAdaNDasadRzoruyugalavAniti bhAvaH, 'samugga-Nimagga-gUDha-jANU'-samudga-nimagna-gUDha-jAnuH, samudgaH sampuTakaH, tasyoparitanAdhastanarUpayorbhAgayoH saMdhivat nimagnagUDhe atyantabhRte -mAMsapuSTe ityarthaH, tAdRze jAnunI 'ghuTanA' iti prasiddha yasya sa tathA, upacitatvAdadRzyamAnajAnvasthika ityrthH| ' eNI-kuruviMdAvatta-vANupuvva-jaMghe ' eNI ghoDAke guhyabhAgake samAna sundara thaa| tathA vaha sulakSaNasaMpanna-uttama jAtIya ghor3eke guhyabhAga jaisA malake samparkase nirlipta thaa| (varavAraNa ityAdi) prabhukIcAla zreSTha gajarAjakI cAlake samAna thI, aura unakA parAkrama bhI zreSTha gajarAjake parAkrama jaisA thaa| (gayasasaNa0ityAdi) prabhukedonoM uru sAthala-sujAta gajazuNDAdaNDake jaise the|(smugg0ityaadi)prbhuke donoM ghuTane sampuTakake Upara nIce ke bhAgoMkI saMdhike samAna atyanta AvRta Dhake hue the, arthAt mAMsase puSTa the, isI kAraNa jAnu-ghuTane-kI asthi dikhAI nahIM par3atI thii| (eNI ityAdi) prabhukI donoM jaMghAe~ hariNIkI jaMghAe~ jaisI thIM, prabhune guhyabhAga zreSTha gheDAnA guhyabhAga samAna suMdara hato. tathA te sulakSaNasaMpanna-uttama jAtinA ghaDAnA guaubhAga je maLanA saMparkathI tadana 2Dita uta.. (varavAraNa0ityAdi) prabhunI yAda zreSTha 242nI yAdI pI suMdara hatI. ane temanuM parAkrama paNa zreSTha gajarAjanA parAkrama jevuM hatuM. (gayasasaNa. ityAdi) prabhuna bhanne ru-sAtha su2 hAthInI sUna vAM di (samugga0ityAdi) prabhunA bhanne DhIya saghaTanA 52 nayanA mAgonI saMdhinI jema atyaMta DhaMkAyela hatA eTale ke mAMsathI puSTa hatA, te kAraNe dhUTanA ! mAtA na utai. (eNI0 ityAdi ) prabhunI manne nayA zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 1 u. 1 sU0 5 zrImahAvIravarNanam 123 kuruvinda varca-vRttA-nupUrvyajaGghaH-eNyAH hariNyA iva, kuruvindAtRNavizeSaH, vatra-sUtrabalanakaM ca, te iva ca vRtte vartule, AnupUryeNa tanurUpe jo yasya sa tathA, yadvA-eNIkuruvindAvataH bhUSaNavizeSa iva ca vRtte-catule AnupUryeNa tanusvarUpe jo yasya sa tathA, 'saMThiya-susiliTTha-visiThTha-gUDha-gupphe' saMsthitasuzliSTa-viziSTa-gUDha-gulphaH, saMsthitau susaMsthAnavantau, suzliSTau sumilito, gUDhau-mAMsalavAdadRzyau gulpho yasya sa tathA, puSTatayA tirohitagulphaH / 'muppaiDiMya-kumma cArucalaNe' supratiSThita-kUrmacArucaraNaH-supratiSThitau zobhanarUpeNa sthitau, kUrmavat-kacchapavat , cArU-mundarau caraNau yasya sa tathA, saMkocitAGgakacchapapRSThavadunnatacaraNavAniti bhaavH| 'aNupubva-susaMhayaM-gulIe' AnupUrya-susaMhatA. 'GgulIkaH-AnupUryeNa-krameNa hIyamAnA varddhamAnA ca, tathA musaMhatAH-vibhinnA api saMmilitA aGgulyA caraNAGgulyo yasya sa tathA, 'uNNaya-taNu-taMba-NiddhaNakkhe' unnata-tanu-tAmra-snigdha-nakhaH, samunnata-pratala-rakta-cikkaNa-nakhayukta kuruviMda-tRNavizeSa, aura vajra-baTI hui dorIkI taraha gola thIM, tathA kramazaH patalI thIM / athavA-kuruvindAvarta-nAmakA eka AbhUSaNavizeSa hotA hai, usake samAna thiiN| prabhu ke caraNoMke gulpha (eDiyoMke pAsakI gAMThe) saMsthita-sundara AkAra vAle, suzliSTa-sumilita aura mAMsala honeke kAraNa gUDha-adRzya the| (suppaiTThiya ityAdi) prabhuke donoM paira kacchapake jaise bar3e hI sundara the, arthAt saMkucita aGga vAle kacchapake pRSThabhAgake jaise unnata prabhuke caraNa the| prabhuke caraNoMkI aMguliyAM kramazaH hIyamAna aura varddhamAna thIM, tathA susaMhata-vibhinna hone para bhI saMmilita thiiN| (uNNaya ityAdi ) ina aMguliyoMke nakha kucha kucha U~ce the| thoDe 2 hariNInI jA jevI hatI. kuruviMda eka prakAranuM tRNa, ane vastravaNelI derInI jema gaLa hatI. tathA kamazaH pAtaLI thatI jatI hatI. athavA kuruvindAvarta nAmanuM eka viziSTa AbhUSaNa hoya che, tenA jevI hatI. prabhunA paganA gulpha eDinI pAsenI gAMThe saMsthita-suMdara AkAra vALI, suSTi -sumilita ane mAMsala hevAne 42Ne gUDha-mahezya utI. (suppaiTThiya0ityAdi) prabhunA manne 5 // ayamAna 1 suMdara hatA. eTale ke saMkucita aMga vALA kAcabAnA pRSTha bhAga jevAM prabhunAM caraNe hatAM. prabhunA paganI AMgaLIo kamazaH hIyamAna ane vaddhamAna hatI, tathA susaData-vibhinna vA chata 5] samisita utI ( uNNaya0ityAdi) ta AMgaLIonA nakha saheja saheja UMcA, AchA lAla ane mulAyama hatA. zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 bhagavatIsUtre ityarthaH, ' ratuppala - patta-mauya- sukumAla - komala-tale ' raktotpala-patra - mRdukasukumAra- komala - talaH = rktkmldlvdtikomlaarunnvrnncrnntlvaanityrthH| 'naga-nagara-magara-sAgara-cakkaMka varaMga- maMgalaM-kiya-calaNe' naga-nagara-makara-sAgara-cakrAGka- varAGka-maGgalAGkita - caraNaH, tatra - nagaH = parvataH, nagaraM puraM, makaraH =jalacarajIvavizeSaH, sAgaraH =samudraH, cakraM = prasiddham, etAnyeva aGkA - lakSaNAni, tathA varA'GkAzva=zubhasUcakasvastikAdilakSaNAni, maGgala:- zubhalakSaNavizeSazca tairalakRtI- suzobhitau caraNau yasya sa tathA naganagaramakarAdicihna - svastikAdicihnamaGgalacihnarUpa - zubhalakSaNasuzobhitacaraNayugavAn bhagavAniti bhAvaH / 'visiharU ve' viziSTarUpaH =atisundaraH, 'huyavaha- niddhUma - jaliya - taDitaDiya - taruNa-ravikiraNa sarisa - teyae' hutavaha nirdhUma - jvalita- taDitaDi - taruNaravikiraNasadRza - tejaskaH, tatra - hutavaha nirdhUmajvalitasya=agnernirdhUmajvAlAyAH, taDitaDitaH - dhArAvAhikatayA punaH punarvidyotitavidyutaH, tathA taruNaravikiraNAnAM sadRzaM= samAnaM tejaH = dIptiryasya sa tathA, 'aNAsave' anAsravaH - avidyamAnA AsravA yasya sa tathA, karmAgamarahita ityarthaH, 'amame' amamaH = mamatvarahitaH 'akiMcaNe' akiMcana:nAsti kiJcana kiJcidapi vastujAtaM yasya sa tathA parigrahagranthirahitaH / 'chinnasoe' lAla aura cikane the / prabhuke caraNoMkA talabhAga ( rattuppala0 ityAdi ) lAla-kamala ke patte samAna atikomala thA aura lAla thA / ( naga - nagara0 ityAdi) prabhuke caraNoM meM parvatake, nagara ke, makarakejalacara jIvavizeSake sAgarake aura cakrake cihna the / tathA aura bhI zubhasUcaka svastikAdika ke cihna the / tathA mAMgalika cihna the / prabhukA rUpa atisundara thaa| prabhukAteja (huyavaha0 ityAdi) prajvalita nirddhama agnikesamAna, bAraM bAra camakatI huI vijalIke samAna aura taruNaravikiraNa ke samAna thA / prabhu karmo ke Asrava se rahita the / mamatArahita the| parigrahakI graMthise alunA aragono tajalAga (rasuppala0 ityAdi) sAsa ubhajanAM yattAM bheo yati kAmaLa ane lAla hatA. - (naganagara0 ra0 ityAdi) prabhunA yarazobhAM parvatanAM, nagaranAM, bharanA ( bhagaranAM ) sAgaranAM ane cakanAM cihno hatAM. e sivAya svastika Adi zubhasUcaka ane mAMgalika cihno pazu utAM. prabhunuM 35 atizaya suMdara tuM prabhunuM tena (huyavaha0 ityAdi ) dhumADAthI rahita prajvalita agni jevuM, vAraMvAra camakatI vijaLI jevuM ane taruNu ravikiraNAnA jevuM hatuM. prabhu karmonA AsravathI rahita hatA, mamatAthI rahita hatA, parigrahanI graMthithI rahita hatA, chinnasrota hatA----bhavapravAhuthI zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za. 1 u. 1 sU0 5 zrImahAvIravarNanam 125 chinnasrotA=nivartitabhavapravAhaH, 'niruvaleve' nirupalepaH-upalepo-mAlinyaM , tad dvividhaM dravyarUpaM bhAvarUpaM ca, tAdRzAd dvividhAdupalepAt-nirgato nirupalepaH dravyato nirmalazarIraH, bhAvataH karmabandhahetubhUtopaleparahitaH / pUrvoktamevArtha pizeSataH spaSTayannA''ha 'vavagaya-pema - rAga - dosa - mohe ' vyapagatapremarAgadveSamohaH-prema ca rAgazca dveSazca mohazceti premarAgadveSamohAH, prema-AsaktilakSaNam , rAgaH-viSayeSu anurAgarUpaH, dveSaH amItirUpaH, mohaH ajJAnarUpaH, ete premAdayo vyapagatAH= vinaSTA yasya sa tathA, 'niggaMthassa pavayaNassa desae' nirgranthasya pravacanasya dezaka:nirgranthasya-nirgataM granthAd dravyataH suvarNAdirUpAd, bhAvato mithyAtvAdilakSaNAt nirgranthaM, tasya nirgranthasya pravacanasya-prakarSeNa ucyate-paramakalyANAya kathyate iti pravacanam , tasya prabacanasya dezakaH upadezaka:-nirArambha-niSparigraha-dharmopadezaka iti bhaavH| 'satthanAyage' sArthanAyakaH-sArthasya mokSaprasthitabhavyasamUhasya, rahita the| chinnasrota the-bhavapravAha se rahita the| dravyamala aura bhAvamala, ina donoM prakArake malase rahita the| dravyakI apekSA bhagavAnakA zarIra nirmala thA, aura bhAvakI apekSA karmabaMdhake kAraNarUpa lepase prabhurahita the| isI bAtako vizeSarUpa se spaSTa karaneke abhiprAyase sUtrakAra kahate haiM__ bhagavAna prema-Asakti se, rAga-viSayoMmeM anurAga se, dveSa-aprItise, moha-ajJAna se sarvathA rahita the| prabhu nirgrantha pravacanake upadeSTA the| suvarNAdirUpa dravyagranthase aura mithyAtva Adi rUpa bhAva granthase jo rahita hotA hai usakA nAma nirgrantha hai / jo bahuta acchI taraha se paramakalyANake nimitta kahA jAtA hai usakA nAma pravacana hai| prabhu isI nirgrantha pravacanake arthAt-nirArambha aura niSparigrahadharma ke upadezaka the / prabhu saarthrahita hatA, dravyamALa ane bhAvamaLa, e banne prakAranA maLathI rahita hatA. dravyamALanI apekSAe bhagavAnanuM zarIra nirmaLa hatuM. ane bhAvamaLanI apekSAe karmabaMdhanA kAraNarUpa maLathI prabhu rahita hatA. e ja vAtanuM vadhAre spaSTIkaraNa karavAne mATe sUtrakAra kahe che - ___sApAna prema ( mAsahita ) thI, sAthI (viSayomA anurAgathA ), cheSa (aprIti)thI, ane mohathI taddana rahita hatA. prabhu nigrantha pravacananA upadeSTA hatA. suvarNa Adi dravyagranthathI ane mithyAtva Adi bhAva granthathI je rahita hoya che tene nirgastha kahe che. anyanA kalyANane mATe je sArI rIte kahevAmAM Ave che tene pravacana kahe che. prabhu eja nirgastha pravacananA eTale nirArambha ane niSparigraha dharmanA upadezaka hatA. prabhu sArthanAyaka zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre nAyakaH netA-svAmI ityarthaH, 'paiTAvae' pratiSThApakaH zrutacAritralakSaNadharmasaMsthApakaH, "samaNagaNavaI' zramaNagaNapatiH-zrAmyanti-sotsAhaM karmanirjarArtha zramaM kurvanti tapaH-svAdhyAyAdiSu iti zramaNAH-teSAM gaNaH-samUhaH tasya patiH-caturvidhasaGghAdhipatiriti bhAvaH, 'samaNaviMdaparivaie' zramaNa-vRnda-parivarddhakaH-zramaNAnAM caturvidhAnAM, vRnda-saGghaH, tasya parivarddhaka vRddhikArI / athavA 'pariyaTTae ' iti pAThe paryaTakaH = agresaraH, 'cauttIsa - buddhAisesapatte' catustriMzadbuddhAtizeSaprApta: catustriMzat-catustriMzatsaMkhyakA ye buddhAnAM tIrthakarANAm atizeSAH atizayAH, tAn prAptaH, tatra-addhisvabhAvakaM kezazmazruromanakhamiti prathamo'tizayaH, anye'pyatizayAH smvaayaanggsuutre'bhihitaastto'vgntvyaaH| "paNatIsa-saccavayaNAisesapatte ' SaJcatriMzatsatyavacanA'tizeSaprAptaH-paJcatriMzatsaMkhyakA ye satyavacanasya atizeSAH atizayAH, tAn prAptaH, arthAt paJcatriMzadvANIguNayukta iti nAyaka the-mokSa kI ora prasthita hue bhavyasamUha kA nAma sArtha hai, isI sArtha ke prabhu nAyaka the / zrutacAritrarUpa dharma ke prabhu saMsthApaka the| tapa svAdhyAya Adi meM jo utsAhapUrvaka karma kI nirjarA ke nimitta zrama karate haiM, ve zramaNa kahalAte haiN| prabhu inake pati-svAmI the, arthAt-caturvidha saMgha ke prabhu adhipati the| cAroM prakAra ke zramaNoMke saMgha ke prabhu vRddhikartA the| athavA-agresara the| tIrthakara bhagavaMtoMke jo cotIsa atizaya hote haiM unhIM atizayoM se prabhu virAjita the| kezoM kA nahIM baDhanA, nakhoM kA nahIM baDhanA, dADhImUMcha ke bAloM kA nahIM baDhanA yaha prathama atizaya hai| aura bhI anya atizaya samavAyAGga sUtra meM kahe gaye haiM so vahAM se jAna lenA cAhiye / prabhu tIsa satyavacanasaMbaMdhI atizayoM se yukta the| arthAt peMtIsa jo vANI ke guNa hote haiM hatA, mokSane mArge prayANa karatA bhavyasamUhane sArtha kahe che. eja sArthanA prabhu nAyaka hatA. mRtacAritrarUpa dharmane prabhu saMsthApaka hatA. tapa, svAdhyAya AdimAM utsAhapUrvaka bhAga laIne karmanI nirjarAne nimitta jeo zrama uThAve che temane zramaNa kahe che. prabhu te zramaNanA adhipati hatA-eTale ke prabhu caturvidha saMghanA adhipati hatA. prabhu cAre prakAranA zramasaMghanI vRddhi karanArA hatA. athavA-agresara hatA. tIrthakara bhagavAnanA je trIsa atizaya ( viziSTa prabhAva) hoya che te atizayathI prabhu virAjamAna hatA. kezanuM na vadhavuM, nakha na vadhavA, dADhImUchanA vALa na vadhavA te pahele atizaya che. bIjA je atizaye che tenuM varNana samavAyAMgasUtramAMthI vAMcI levuM. prabhu satyavacana saMbaMdhI pAMtrIsa atizathI yukta hatA-eTale ke vANInA pAMtrIsa zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 1 0 1 sU0 5 zrImahAvIravarNanam 127 bhaavH| paJcatriMzadvANIguNA AcArAgasUtrasya matkRtA''cAracintAmaNiTIkAyAM prathamAdhyayanAvataraNAyAM vyaakhyaataaH,tto'vseyaaH| AgAsagaeNaM cakkeNaM' AkAzagatena ckreg| AgAsagaeNaM chatteNaM' AkAzagatena chatreNa / 'AgAsagayAhiM cAmarAhiM' AkAzagatAbhyAm = AkAzasthitAbhyAM cAmarAbhyAm atizayamabhAvAccakA. dibhirupalakSita iti bhaavH| 'AgAsagaeNaM phalihAmaeNaM' AkAzagatena sphaTikamayena-AkAzasthitena sphaTikanirmitena 'sapAyavITeNaM' sapAdapIThena-pAdasthApanapIThasahitena 'sIhAsaNeNaM' siMhAsanena, 'dhammajjhaeNaM' dharmadhvajena, 'purao' purataH= agrataH, 'pakaDhijjamANeNaM' atizayamahimnA prakRSyamANena 'cauddasahiM samaNasAhassIhiM' caturdazabhiH zramaNasAhasrIbhiH zramaNAnAM caturdazasahasraiH 'chattIsAe ajjisAhassIhi SaTtriMzatA AryikAsAhasrIbhiH AryikANAM SaTtriMzatsahasraiH " saddhi' sArddha-saha, 'saMparikhuDe' samparivRtaH-bhagavAn , pUrvoktasaMkhyakAH zramaNA AryikAzca bhagavadAjJAyAmAsan-iti bhaavH| etAdRzo mahAvIraH 'puvvANupubdhi ' pUrvAnupUrvyA = tIrthakaraparipATayA = tIrthaMkaraparamparayA 'caramANe' caran - viharan 'gAmANuggAmaM ' grAmAnugrAmam ekasmAd grAmAd grAmAntaram , 'dUijjamANe' dravan-gacchan ekasmAd grAmAdanantaraM grAmamanullaGghanyannityarthaH, 'suha-suheNaM ' sukhaunase sahita the| ye peMtIsa vANIke guNa AcArAMga sUtra kI mere dvArA kI gaI AcAracintAmaNiTIkAke prathama adhyayanakI avataraNAmeM varNita haiM vahAMse dekhalenA caahiye|aakaashgt cakrase,AkAzagata chatrase, AkAzagata cAmaroMse atizayake prabhAvavaza yukta the| AkAzameM sthita tathA pAdapIThasahita aise sphaTikanirmita siMhAsanase upalakSita ve bhagavAn mahAvIra ki jinake Age atizayakI mahimAke prabhAvase dharmadhvaja devoM dvArA calAyA jAtA thA,aise bhagavAn AjJAvIcaudaha hajAra zramaNoMke aura chatIsa hajAra AryikAoMke parivAravAle tIrthakaraparipATIke anusAra vihAra karate hue, eka grAma se dUsare grAma meM vicarate hue, 'saMyama meM bAdhA na Ave isa guNothI yukta hatA. vANInA te pAMtrIsa guNe mAre lakhelI AcArAMga sUtranI AcAracintAmaNi TIkAnA pahelA adhyayananI avataraNamAM varNavela che. tyAMthI joI levA. atizane prabhAve eTale atizayonA prabhAvathI prabhu AkAzagata caka, AkAzagata chatra ane AkAzagata be cAmarothI yukta hatA. AkAzamAM rahela pAdapIThasahitanA sphaTikanirmita siMhAsanathI atizane prabhAve upalakSita-yukta hatA. jemanI AgaLa dharmadhvajane deve calAvatA hatA, evA bhagavAna pitAnA AjJAvartI cauda hajAra zrama ane chatrIsahajAra ArthikAonA parivAravALA tIrthakara paripATI pramANe vihAra karatA thakA eka gAmathI bIje gAma vicaratA "saMyamamAM zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - __bhagavatIsUtre mukhenasaMyamavAdhArAhityena 'viharamANe' viharan apratibaddhavihAraM kurvan , 'jeNeva rAyagihe Nayare jeNeva guNasilae ceie' yatraiva rAjagRhaM nagaraM yatraiva guNazilakaM caityaM ' teNeva uvAgacchai ' tatraiva upAgacchati ' uvAgacchittA' upAgatya 'ahApaDirUvaM' yathApratirUpam yathAkalpam 'uggahaM' avagrahaM vanapAlato vasaterAjJAm 'ogiNhai ' avagRhNAti-svIkaroti, 'ogiNhittA' avagRhya svIkRtya 'saMjameNaM tavasA' saMyamena tapasA 'appANaM bhAvemANe AtmAnaM bhAvayan 'viharaI viharati / jAva samosaraNaM-ti yAvat samavasaraNamiti-samavasaraNavarNanamatra vAcyam / tatra-'samaNassa bhagavao mahAvIrassa aMtevAsI bahave samaNA bhagavaMto appegaiyA uggapavvaiyA' ityAdi sAdhbAdivarNanaM vAcyam / tathA asurakumAra-bhavanapati-vAnavyantara-jyotiSkavaimAnika-devAnAM bhagavataH samIpe samAgamanavarNanaM vAcyam // suu05|| prakArase apratibaddha vihAra karate hue jahAM rAjagRha nagara thA, aura usameM bhI jahAM guNazilaka caitya thA vahAM pdhaare| vahAM Akara unhoMne kalpa ke anusAra vanapAla se Thaharane kI AjJA maaNgii| AjJA ko svIkAra kara ve bhagavAn vahAM para saMyama aura tapa se apane Apa ko bhAMvita karate hue Thahara gye| isa prakArase samavasaraNa kA varNana yahAM para lagA lenA cAhiye / isa samavasaraNa ke varNana meM sAdhvAdikoM kA varNana jo aupapAtika sUtra meM "samaNassa bhagavao mahAvIrassa aMtevAsI bahave samaNA bhagavaMto appegaiyA uggapabvaiyA" ityAdi rUpa se AyA hai vaha bhI yahAM sambandhita kara lenA caahiye| tathA vahIM para jo asurakumAra, bhavanapati, vAnavyantara, jyotiSka aura vaimAnika devoM kA bhagavAn ke samIpa meM Ane kA varNana likhA hai vaha bhI yahAM lagA lenA caahiye|suu05| kaI paNa prakAre bAdhA naDe nahIM evI rIte apratibaddha vihAra karatA karatA rAjagRha nagaramAM AvelA guNazilaka cityamAM AvI pahoMcyA. tyAM AvIne temaNe vanapAlanI pAse tyAM bhavAnI AjJA mAgI. te prakAranI AjJA maLatAM bhagavAna temAM pravezyA ane saMyama ane tapanI ArAdhanA karatA te caityamAM thobhyA. samavasaraNanuM A prakAranuM varNana ahIM samajI levuM. A samavasaraNanA varzanamA sAdhu mohinuM varNana mo55ti sUtramA " samaNassa bhagavao mahAvIrassa aMtevAsI bahave samaNA bhagavaMto appegaiyA uggapavvaiyA" tyAdi pAdhya dvArA karavAmAM AvyuM che tene paNa ahIM samAveza karI le. tathA teja sUtramAM asurakumAra, bhavanapati, vAnacantara, jyotiSka, ane vaimAnika devonuM bhagavAnanI samakSa AvavAnuM je varNana karyuM che tene paNa ahIM samAveza karI le. (sU. 5) zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - prameyacandrikA TIkA za0 1 0 1 sU0 6-7 gautamasvAmivarNanam 129 mUlam-parisA niggayA, dhammo kahio, parisA paDigayA ||suu06|| chAyA-pariSanirgatA, dharmaH kathitaH, paripat pratigatA ||muu06|| TIkA-'parisA niggayA' ityaadi| 'parisA' pariSat nAgarikajanasamudAyarUpA 'niggayA' nirgatA bhagavadarzanArtha nagarato nismRtA / tatra-rAjanirgamo'ntaHpuranirgamaH, tatparyupAsanaM ceti sarvamaupapAtikavad vAcyam / 'dhammo kahio' dharmaH kathitaH, dharmakathAvarNanaM caupapAtikasUtre vilokanIyam / tadarthazca matkRtAyAM pIyUSavarSiNITIkAyAM vilokniiyH| 'parisA paDigayA' pariSat pratigatA bhagavato dharmadezanAM zrutvA bhagavantaM vanditvA namasyitvA dharmakathAprazaMsanaM kurvatI pariSat yAmeva dizamAzritya prAdurbhUtA tAmeva dizaM pratigatA ||suu06|| 'parisA niggayA' ityAdi / zramaNa bhagavAna mahAvIra kA Agamana sunakara nAgarikajanoM kI samudAyarUpa (parisA) pariSat, bhagavAna ke darzana karane ke liye nagara se (niggayA) nikalI / aupapAtika sUtra meM jisa prakAra se rAjanirgamakA, antaHpuranirgama kA aura inake dvArA kRta prabhu kI paryupAsanA kA varNana kiyA gayA hai vaha saba varNana yahA~ para bhI jAnanA cAhiye / (dhammo kahio) dharmakathA khii| dharmakathA kA varNana aupapAtikasUtrameM AyA hai| dharmakathAsaMbaMdhI varNanameM jo pada Aye haiM unakA artha maiMne usakI pIyUSavarSiNI TIkAmeM jo mere dvArA racI gaI hai usameM spaSTa kiyA hai ataH usako jijJAsu janako dekhanA cAhiye / (parisA paDigayA) bhagavAna kI dharmadezanA sunakara vaha pariSat unheM vandanA karake, namaskAra karake, " parisA niggayA " ityAdi / zramaNa bhagavAna mahAvIranA Agamanane samAcAra sAMbhaLIne nagarajananA samudAya 35 (parisA) pariSa4 mazavAnanA 4zana 42vAne mATe nagaramAthI (niggayA) nIjI. morAti sUtramA 42 nigamarnu bhane manta:pura nirgamanuM tathA temanA dvArA karAyela prabhunI paryApAsanAnuM varNana karavAmAM AvyuM che te samasta vaNuna mI 55] sabha7 vArnu cha. prabhume (dhammo kahio) dharmakathAnA varNanamAM je pada AvyA che temanA artha mArA dvArA lakhAyela pIyUSavarSiNI TIkAmAM spaSTatApUrvaka ApavAmAM Avela che te jijJAsuoe te se avazya vAyavI. (paDisA paDigayA) mAvAnanI yama dezanA sAmaNIne, bha017 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 bhagavatIsUle mUlam-teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM samaNassa bhagavao mahAvIrassa jeTe aMtevAsI iMdabhUI NAmaM aNagAregoyamagotte sattussehe samacauraMsasaMThANasaMThie vajjarisahanArAyasaMghayaNe kaNagapulagaNighasapamhagore uggatave dittatave tattatave mahAtave orAle ghoratabe ghore ghoraguNe ghoratavassI ghorabaMbhaceravAsI ucchRDhasare saMkhittaviulateyalesse codasapuvI caunANovagae savvakkharasannivAI samaNassa bhagavao mahAvIrasta adUrasAmaMte uDDajANU ahosire jhANakoTThovagae saMjameNaM tavasA appANaM bhAvemANe viharai // sU0 7 // chAyA-tasmin kAle tasmin samaye zramaNasya bhagavato mahAvIrasya jyeSTho'ntevAsI indrabhUti ma anagAraH gautamagotraH saptotsedhaH samacaturasrasaMsthAna-saMsthitaH bajaRSabhanArAcasaMhananaH kanakAlakanirupamagauraH ugratapAH dIptatapAH taptatapAH dharmakathA kI prazaMsA karatI huI jisa dizA se AI thI usI dizA kI ora vApisa lauTa gaI / sU06 // 'teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM' ityaadi| (teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM) usa kAla meM aura usa samaya meM (samaNassa bhagavao mahAvIrassa) zramaNa bhagavAn mahAvIra ke (jeDe aMtevAsI) jyeSTha antevAsI ziSya-saba se baDe ziSya (iMdabhUI NAma aNagAre) indrabhUti isa nAmake anagAra the| (goyamagotte) inakA gotra gautama thA (sattussehe) ve sAta hAtha U~ce the| (smcturNssNtthaannbhagavAnane vaMdaNA namaskAra karIne, bhagavAnanI dharmakathAnI prazaMsA karatI te pariSada je dizAethI AvI hatI te dizAmAM pAchI pharI. te sU. 6 ! " teNaM kAlegaM te samaeNaM " ityAdi / (veNaM kAleNaM teNaM samaeNaM) te ANe bhane te sabhaye (samaNassa bhagavao mahAvIrassa ) zrama lagavAna mahAvIrana (jeThe aMtevAsI ) jyeSTha matavAsIsIthI bhATA ziSya- (iMdabhUI NAmaM aNagAre) chandrabhUti nAmAnA // 2 utA. (goyamagotte ) tamanuM gotra gautama tu. ( sattussehe) temA sAta 10 ayA hatA (samacauraMsasaMThANasaMThie ) temA samanyatu2kha sasthAnavA - sapramANa zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 1 u0 1 sU07 gautamasvAmivarNanam 131 mahAtapAH ghoratapAH udAraH ghoraH ghoraguNaH ghoratavassIghorabrahmacaryavAsI ucchUTazarIraH saMkSiptavipulatejolezyaH caturdazapUrvI, caturjJAnopagataH, sarvAkSarasaMnipAtI, saMThie) samacaturasra unakA saMsthAna thaa| (vaz2arisahanArAyasaMghayaNe) bajaRSabhanArAca saMhanana ke ve dhArI the / (kaNagapulagaNighasapamhagore) suvarNake lezakI rekhA se upamita padma kamalake kiJjalka ke samAna ye gaura varNa ke the / (uggatave) bahuta adhika ugratapasvI the| (dittatave ) dIpta tapavAle / (tattatave) tapta tapa se yukta the| (mahAtave) bRhattapasyA vAle the / (ghoratave) ati kaThina tapa ko karane vAle the| (orAle) udAra the| (ghore ghora--utkRSTathe (ghoraguNe) jinake mUlaguNAdikoMko anya jana udvahana karanemeM apane Apako asamartha mAnate the aise ghoraguNavAle the| (ghoratavassI) duSkaratapazcaraNazIla the| (ghorabaMbhaceravAsI) ghora-utkaTa brahmacarya meM nivAsa karane ke svabhAvavAle the| (ucchUDhasarIre) saMskAra parityAga ke kAraNa jinhoMne zarIra ko chor3asA rakhA ho, aise the (saMkhittaviulateyalesse ) vipula tejolezyA ko jinhoMne apane zarIra ke bhItara antarhita kara rakhA thA, aise the / (coddasapuvvI) caudaha pUrva ke pAThI the (caunANovagae) cAra jJAna ke dhArI the / (savvakkharasannivAI) sarvAkSarasannipAtI, arthAt eka akSara ke jJAna se saba akSaroM ko jAnane magovA tA. (vajjarisaha-nArA ya-saMghayaNe) te 10RSamanArAya saDanana pAyautA. (kaNagapulagaNighasapamhagore) 4soTI 5402 52 horesI sonAnI zemAvA , bhaan| 52tatu samAna tes| gA21 vA na utA. ( uggatave) teso 54 tapasvI utA. (dittatave) te sata5 tA, mane (tattatave) tata5thI yuta utA. (mahAtave) to mahAna tapasvI utA, (ghoratave) mati ||2-8n ta5 42naa| utA, (orAle ) SIR , (ghore) 3 / 2 utA, (ghoraguNe) teso savA 2 guNevAmA ta tamanA bhUNa gunne| ghaza manya so pAtAne asamartha mAnatA utA. (ghoratavassI) tes| dhArata52vI utA-marthAt 2||42maa ma ta5 42 naa2| utA, (ghorabaMbhaceravAsI) dhAra kRSTa prajhayayanuM pAsana 42vAnA svabhAvAmA utA, (ucchUDhasarIre) temaNe zArIrika saMskArane parityAga karyo hovAthI jANe ke temaNe zarIrane cheDI hAdhu DAya me sAtu tu. (saMkhittaviulateyalesse) vidhuta tejozyAne tabhaNe pAtAnA zarI2nI ma424 45vI bhI tA. (codasapuvvI) tes| yo pUnA 54utA, (caunANovagae ) yA2 jJAnane dhA295 42nA2 utA, (savvakkharasannivAI)sAkSarasannipAtI se akSara jJAnathI tamAma akSarona zrI bhagavatI sutra : 1 Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 bhagavatI sUtre zramaNasya bhagavato mahAvIrasyA'dUrasAmante UrdhvajAnuH adhaH zirAH dhyAnakoSThopagataH saMyamena tapasA''tmAnaM bhAvayan viharati // 07 // TIkA -' teNaM kAleNaM ityAdi / 4 'teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM samaNassa bhagavao mahAvIrassa' tasmin kAle tasmin samaye zramaNasya bhagavato mahAvIrasya ' jeTTe aMtevAsI iMdabhUI NAmaM aNagAre ' jyeSTho'ntevAsI indrabhUtinAmA anagAraH, jyeSThatvamasya saMyamaparyAyeNa sarvaprathamatvAt, antevAsI - ziSyaH, indrabhUtiretannAmakaH, anagAraH - sAdhuH, sa kIdRza: ? ityAha' goyamagotte ' gautamagotraH - gautamaM - gautamAkhyaM gotraM yasya sa tathA, 'sattussehe ' " vAlI labdhi ke dhArI the / aise ve indrabhUti anagAra (samaNassa bhagavao mahAvIrassa) zramaNa bhagavAn mahAvIra ke ( adUrasAmaMte ) na adhika dUra aura na adhika pAsa ( uDajANU ahosire) ghuTanoM ko U~cA aura zira ko nIcA kara (jhANakoTThovagae) dhyAnarUpI koThA meM prApta the| usa samaya ve saMyama aura tapa se apanI AtmA ko bhAvita karate hue bhagavAn mahAvIra ke pAsa ( viharai ) rahate the / TIkAke padoM kA spaSTArtha isa prakAra se hai - indrabhUti ko jo yahAM jyeSTha aMtevAsI kahA hai usakA abhiprAya yaha hai ki ve samasta saMgha ke nAyaka the aura saMyama paryAya kI apekSA sarvaprathama the / ve gRhastha nahIM the kintu anagAra - muniavasthAyukta the / yaha bAta "anagAra" pada prakaTa karatA hai| muni hone para bhI ve niMditagotra ke nahIM the kintu gautamagotra laghuvAvAjI samdhinA dhArI hatA. sevA mendribhUti aNugAra (samaNassa bhagavao mahAvIrassa ) zramaeNu bhagavAna bhaDAvIrathI ( adUrasAmaMte ) vadhAre dUra pazu nahIM mane na pazu nahIM bhevI nagyA (uDUDhajANU ahosire) ghuTane yA urIne mane bhAthAne namAvIne ( jhANakoTThovagae ) dhyAnaiyI ahAmAM meThA hatA. te samaye teo peAtAnA AtmAne sayama ane tapathI bhAvita karI rahyA hatA. zyA rIte tetheo lagavAna mahAvIra pAse ( viharai ) rahetA DA. TIkAnA zabdonA bhAvA--indrabhUtine ahIM jyeSTha aMtevAsI kahyA che tenuM kAraNa e che ke tee samasta saMghanA nAyaka hatA. ane saMyama paryAyanI apekSAe sauthI prathama hatA. teo gRhastha na hatA paNa aNugAra-muni paryAyathI yukta hatA. A vAta 'aNugAra ' paDha dvArA batAvI che. muni hatA eTaluMja nahIM paNa tee niti geAtranA na hatA paNa 'gautama' jevA UMca geAtranA hatA. temanA zarIranuM zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 101 sU07 gautamasvAmivarNanam 133 saptotsedhaH-saptahastaH utsedhaH-ucchyo yasya sa tathA, 'samacauraMsa-saMThANa-saMThie' samacaturasra-saMsthAna-saMsthitaH-samaM ca taccaturasraM ceti samacaturasram-mAnonmAnapramANAnAmanyUnA-nadhikatvAt aGgopAGgAnAM cAvikalatvAt Urva tiryak ca tulyatvAt samaM, caturasraM cAvikalAvayavatvAt , samaM ca taccaturasraM ceti samacaturasra-svAnulASTottarazatocchrAyAGgopAGgayuktaM, yuktinirmitalepyakavad vA saMsthAnam-AkAravizeSaH, tena saMsthitAm-yuktaH, vaira-risaha-NArAya-saMghayaNe'vajra-RSabha-nArAca-saMhananaH-vajaM ke the, yaha bAta gautamagotra pada batalAtA hai / aura inake zarIra kA parimANa nyUnAdhika nahIM thA kintu sAta hAtha kA nizcita parimANa thA, yaha pAta saptahastotsedha pada batalAtA hai| nizcitaparimANopeta hone para bhI hInalakSaNavAle ye nahIM the, yaha bAta samacaturasrasaMsthAna pada prakaTa karatA hai, jo saMsthAna cAroM samAna vibhAgavAlA hotA hai vaha samacaturasrasaMsthAna kahalAtA hai, mAna unmAna aura pramANoMkI anyUnAdhikatA hone se, aGga aura upAMgoM kI avikalatA hone se, tathA Upara aura nIce tulyatA hone se yaha saMsthAna sama hotA hai, aura avikala avayava honeke kAraNa caturasra hotA hai| apane aMgulaseekasauATha108aMgulapramANa UceaMgaaura upAMgoM se yukta yaha AkAravizeSa hotA hai| athavA-yuktinirmita lepyaka (citra)kI taraha jo saMsthAna hotA hai usakA nAma samacaturasrasaMsthAna hai| isa saMsthAna se ve saMsthita-yukta the / isa prakAra ke saMsthAna se yukta hone para bhI koI hInasaMhananavAlA bhI ho sakatA hai, isa zaMkA kI pramANa ochuM ke vadhAre na hatuM paNa pUrA sAta hAthanI temanI UMcAI hatI, e vAta 'saptahastotsedha' 56 vA21 matAvI cha. nizcita paribhAe yutta utA meTajor nahI paNa temanAmAM hIna lakSaNe paNa na hatAM, te vAta "samacaturasa saMsthAna pada dvArA pragaTa thAya che. je saMsthAna (AkAra) cAre kora samAna vibhAgavALA hoya che tene samacaturasa saMsthAna kahe che. mAna ane unmAna (laMbAI ane pahoLAI) pramANamAM nyUnatA ke adhikatA na hovAthI, aMga ane upAMgenI avikalatA. hovAthI, tathA upara ane nIce tulyatA hovAthI te saMsthAna sama hoya che, ane avikala avaya hovAne lIdhe caturaska hoya che. pitAnA aMgulanA mApanI apekSAe ekaseA Tha108 aMgula pramANa UMcA aMga ane upAMgothI yukta te eka prakArane AkAra hoya che. athavA yuktinirmita legaka(citra)nA jevuM je saMsthAna hoya che te saMsthAnane samacaturasa saMsthAne kahe che. indrabhUti aNagAra te saMsthAnathI yukata hatA. AvA saMsthAnathI yukta hatA eTaluM ja nahI paNa teo hIna saMhanana vALA paNa na hatA. e batAvavA mATe "vArASabhanArAca saMhanI zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 bhagavatIne kIlikA, RSabhaH paTTaH, nArAcaH-markaTabandhaH-ubhayapArzvayorasthibandhavizeSaH, vajraRSabhanArAcAH saMhanane asthnAM bandhavizeSe yasya sa vajra-RSabha-nArAca-saMhananA, 'kaNaga-pulaga-Nighasa-pamha-gore' kanaka-pulaka-nikaSa-padma-gauraH kanakasya= muvarNasya pulako layaH-praphullavartulakaNarUpaH, tasya nikaSaH kaSapaTTe kRSTo rekhArUpo lakSaNayA lakSyate, pulakasya saMzuddhatayA nikaSe kRSTA rekhA'tIva cAkacikyayuktA bhavati, ata eva tenopamAnenopamitaH padmagauraH-padmagarbhaH kiJjalkaH, tadvad gauraH= nivRtti ke liye 'vajraRSabhanArAcasaMhanana' pada rakhA hai| vajra RSabha, nArAca, ina tInapadoM kA artha isa prakAra se hai-vajra nAma kIlikA kA hai, RSabha nAma pada kA hai aura nArAca nAma markaTabaMdha kA hai / saMhanana kA artha haDDiyoM kA baMdhavizeSa hai / jisa saMhanana meM vajra, RSabha aura nArAca haiM usakA nAma vajraRSabhanArAca saMhanana hai / indrabhUti isI utkRSTa saMhanana vAle the-hInasaMhanana vAle nahIM the| isa prakAra ke saMhananadhArI hone para bhI niMdyavarNavAlA bhI koI2 ho sakatA hai, isa AzaMkA kI nivRtti ke liye " kaNagapulaganighasapamhagore" pada rakhA hai-kanaka kA artha-suvarNa, pulaka kA artha leza, nighasa kA artha lakSaNA se kasauTI para kheMcI gaI rekhA hai / pulaka vizeSa zuddha hotA hai isaliye use jaba kaSapaTTa para ghisA jAtA hai taba usakI rekhA bahuta hI adhika cAkacikya se yukta hotI hai, isaliye pulaka ke nighasa se upamita jo padma kA kicalka-parAga, usake samAna ye gaura varNa se yukta the / arthAt inake paddha mUkayuM che. vA, aSabha ane nArAca e traNe padone artha A pramANe chevaja eTale khIlI, rASabha eTale paTTI, ane nArAca eTale markaTabaMdha. saMhanI eTale hADakAMonuM khAsa prakAranuM baMdhana. je saMhananamAM vA, kASabha ane nArA hoya che te saMhananane vARSabhanArA saMhanana kahe che. indrabhUti aNugAra e prakAranA utkRSTa saMhanana vALA hatA. hIna sahanana vALA na hatA. teo AvAM utkRSTa saMvanana vALA hatA eTaluM ja nahIM paNa suMdara varNa vALA hutA-nidhAna utA matAvAne bhATe "kaNagapulaganighasapamhagore" 5da mUkyuM che. tene artha A pramANe thAya che - kanaka eTale suvarNa. pulaka eTale leza. ane nighasa eTale koTI paththara para kheMcelI rekhA. pulaka vizeSa zuddha hoya che. tethI jyAre kasoTI paththara para tene kasa kADhavAmAM Ave che tyAre tenI rekhA ghaNI ja cakacakita hoya che. pulakanI kaTI para relI rekhA sAthe upamA ApI zakAya tevA padranA kijalka-parAga samAna gauravarNa vALA indrabhUti aNugAra hatA, ema zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 1 0 1 sU0 7 gautamasvAmivarNanam 135 kamanIyakAntiH, 'uggatave' ugratapAH, ugram-utkRSTaM tapo yasya sa tathA, 'dittatave' dIptatapAHdIptaH pradIpto hutAzana iva karmavanadAhakatvena jAjvalyamAnaM tapo yasya sa tathA, 'tattatave' taptatapAH-taptaM savidhi sevitaM tapo yena sa taptatapAH, 'mahAtave' mahAtapAH bRhattapoyuktaH, 'ghoratave ' ghoratapAH atikaThinatapoyuktaH, 'urAle' udAraH vizAlatapazcaraNAt , 'ghore' ghora: bhImaH, kAtarajanAzarIra kI kAnti kamanIya thI / utkRSTa zArIrika kAnti se yukta hone para bhI koI2 caritrahIna bhI hote haiM, isa prakAra kI zaMkA ko dUra karane ke liye sUtrakAra ne " uggatave" yaha pada rakhA hai / yaha pada yaha prakaTa karatA hai ki ve ugratapa karate the / arthAt anya jana jisakA citavana bhI nahIM kara sakate aise tapoM ko ve tapate the / karmarUpa gahanavana ko jalAne meM samartha hone ke kAraNa hutAzana-agni-kI taraha unakA tapa jAjvalyamAna thA isaliye ve dIptatapa the| taptatapa pada yaha prakaTa karatA hai ki unhoM ne jo bhI tapa tape the ve saba zAstramaryAdA ke anusAra hI tape the| aise tapa unhoMne tape ki jinheM anya sAdhAraNa puruSa nahIM tapa skte| " mahAtave" pada yaha nirdiSTa karatA hai ki ve icchArUpa doSa se rahita hone ke kAraNa prazastatapa-bar3e2 tapa karate the| " ghoratave" pada yaha patalAtA hai ki ve jo tapa tapate the ve unake bar3e ghora-kaThina hote the| vizAla tapazcaraNa ke kAraNa ve udAra the / kAtarajanoM ko azakya aise kahevAmAM AvyuM che eTale ke temanA zarIranI kAnti kamanIya-atizaya suMdara hatI. utkRSTakAntisaMpanna hovA chatAM paNa keTalAka mANaso caritrahIna DAya che. 55 chandrabhUti bhe||2 mevA na utA te mtaa| bhATa "uggatave" pada mUkayuM che. e pada ema batAve che ke teo ugra tapa karatA hatA. bIjA loke je tapa karavAnI kalpanA paNa na karI zake tevAM ugra tapa teo AcaratAM hatAM. karmarUpI gahana vanane jalAvavAne samartha hovAne kAraNe temanuM tapa hutAzana -agni-nA jevuM jAjvalyamAna hatuM. tethI temane dIsatapa vizeSaNa lagADyuM che. tasatapa pada e batAve che ke temaNe je je tapa AdaryA hatAM te badhAM zAstra maryAdA anusAra pALyAM hatAM. temaNe evAM evAM tapa karyA hatAM ke sAmAnya mANusa to i ta5 4 5 42na . 'mahAtave' 54 me batAve che ke teo IcchArUpa deSathI rahita hovAne kAraNe prazasta tapa-AkarAM ta5 42 // . 'ghoratave / 54 dvArA ye matAvAmA mAvyucha tasAra tapa tapatA hatA, te te tapa ghaNAM ja ghera-kaThina hatAM. vizAla tapazcaraNane kAraNe teo udAra hatA, kAyara lekene mATe azakaya lAge tevAM tapa Acara. zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre zakyatapazcaraNAt , yadvA-udAra:-pradhAnaH, ghorastu parISahendriyakaSAyA''khyAnAM ripUNAM vinAze kaThoraH / athavA-AtmanirapekSatayA tapassu mavartamAnatvAd ghorH| 'ghoraguNe' ghoraguNaH-ghorAH=anyairdurudvAhA guNA: mUlaguNAdayo yasya sa tthaa| 'ghoratavassI' ghoratapasvI-duSkaratapazcaraNazIlaH, pAraNAdau nAnAvidhAbhigrahadhArakatvAt , 'ghora-baMbhacera - vAsI' ghora-brahmacarya-vAsI-ghoraM-dAruNamalpasattvairduvahatvAd yad brahmacarya, tatra vamati tcchiilH| 'acchUTa-sarIre' acchUTazarIra:acchUDhan-ujjhitamiva saMskAraparityAgAt zarIraMyena sa ucchUDhazarIraH-zarIra saMskAraM prati niHspRhatvAt tyaktazarIrasaMskAraH zarIramamatvarahita ityarthaH / tapoM ke AcaraNa karane se ve bhIma the| athavA-ve udAra-pradhAna the aura parISaha, indriya ke viSaya, evaM kaSAya, ina zatruoM ke vinAza karane meM kaThora the / athavA-AtmanirapekSa hone ke kAraNa ve tapasyAoM meM pravartamAna the isaliye ghora the| ghoraguNa ve isaliye the ki inake jo mUlaguNAdika the veanya pAsatthA Adi nahIM pAla sake aise duSkara the / pAraNA Adi ke samayameM nAnAvidha abhigrahoM ko dhAraNa karane vAle hone se ve duSkaratapazcaraNazIla the isaliye ghoratapasvI the / alpasattva vAle prANiyoM dvArA dhAraNa karane ke liye azakya hone ke kAraNa kaThina jo brahmacarya usa brahmacarya meM inake vasane kA svabhAva thA isaliye ye ghorabrahmacaryavAsI the| saMskAra se rahita hone ke kAraNa zarIra inakA aisAthA mAnoM inhoM ne eka taraha se use chor3a sA hI rakhA hai ataH ye ucchUTazarIra the| tAtparya isakA yaha hai ki ye zarIrasaMskAra ke prati ni:spRha the, vAne lIdhe teo bhIma hatA. athavA teo svabhAve udAra hatA ane parISaha, IndriyanA viSaya ane kaSAyarUpa zatruone vinAza karavAmAM kaThora hato. athavA AtmanirapekSa hovAne kAraNe tapasyAmAM lIna hatA, ane tethI temane "ghora kahela che. temane gheraguNayukta kahevAnuM kAraNa e che ke temanA je mUlaguNAdika hatA te anya pAsatthA Adi dvArA jIvanamAM utArI zakAya tema na hatA. pArA karatI vakhate vividha abhigraho dhAraNa karatA hovAthI teo duSkara tapasyA karanArA hatA. ane tethI ja temane gheratapasvI kahyA che. je brahmacarya vrata sAmAnya jIvo dhAraNa karI zakatA nathI te dAruNa brahmacaryamAM vasavAne temano svabhAva hatuM. tethI temane gherabrahmacaryavAsI kahela che. teo zArIrika saMskAra (snAna, kezanI saphAI vagere)thI rahita hatA. tethI emanuM zarIra evuM lAgatuM hatuM ke jANe temaNe te zarIrane choDI dIdhuMja hoya tethI teone "uchUDhazarIra kahela che. kahevAno bhAvArtha e che ke teo zarIrasaMskAra pratye nispRha hatA, zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 1 u0 sU07 gautamasvAmivarNanam 137 'sakhitta-viula-teyalesse' saMkSipta-vipula-tejolezyaH saMkSiptA-nijazarIrA'ntanihitA, vipulA anekayojanapramANakSetrA'ntarvartivastudahanasamarthatvAd vizAlA tejolezyA = viziSTatapaHsambhUtalabdhivizeSodbhavA tejojvAlA yasya sa tathAbhUtaH 'codasapuvvI ' caturdazapUrvI caturdazapUrvadhArakaH, 'caunANovagae' caturjJAnopagataH= kevalajJAnavarjita-jJAnacatuSkadhArakaH, savvakkharasaMnivAI' sarvAkSarasaMnipAtI-sarve ca te akSarasaMnipAtAzca akSarasaMyogAH, sarveSAmakSarANAM vA saMnipAtAH sarvAkSarasaMnipAtAH, te yasya jJeyatayA vidyante sa sarvAkSarasaMnipAtI, evaM guNaviziSTo bhagavAn gautamaH 'samaNassa bhagavao mahAvIrassa adUrasAmaMte' zramaNasya bhagavato mahAvIrasyA'darasAmante-adUrasAmante-nAtidUre nAtisamIpe-ucitadeze, 'uDDhaMjANU' UrdhvajAnuH-Urce jAnunI yasya sa UrdhvajAnuH utkuTukA''sanavAn , 'ahosire' adhaHzirAH adhomukhaH, nordhvaM na tiryag vA kSiptadRSTiH, 'jhANakoTovagae' isaliye inhoM ne zarIra kA saMskAra karanA chor3a diyA thaa| athavA zarIra ke prati inakA kucha bhI mamatva nahIM thA / "saMkSiptavipulatejolezyaH" pada yaha prakaTa karatA hai ki inheM viziSTa tapasyA ke prabhAva se tejolezyA kI prApti ho cukI thI ki jo anekayojanapramANavAle kSetra taka meM vartamAna vastuoM ko jalAne meM samartha thI, phira bhI inhoM ne use apane bhItara hI davAkara rakhA thaa| usakA upayoga nahIM kiyA / ve caudaha pUrva aura cAra jJAnake dhArI the / tathA ve sarvAkSarasaMnipAtI labdhi se sampanna the, arthAt sarva akSaroM ke nirNayase jo artha hotA hai usa artha ke jJAtA the / UrdhvajAnu zabda kA artha utkuTAsana ( ukaDu Asana) hai| arthAt indrabhUti utkuTAsana se baiThe hue the| nIce mukha kiye hue the| isa sthiti meM dRSTi tethI temaNe zArIrika saMskAra karavA choDI dIdhAM hatA. athavA zarIra para tebhane minaTa mamatva na tu. "saMkSipta-vipula-tejolezyaH" 54 ye zava che ke viziSTa tapasyAne prabhAve temane tejalezyAnI prApti thaI gaI hatI, je tejalezyA aneka yojana pramANa kSetramAM rahelI vastuone bALI nAkhavAnI zakti dharAvatI hatI. chatAM paNa teo tene upayoga karatA nahIM paNa tene pitAnA zarIranI aMdaraja dabAvI rAkhI hatI. teo cauda pUrva ane cAra jJAnanA dhAraka hatA, tathA teo sakSarasaMnIpAtI labdhithI yukta hatA, arthAt sarva makSanAni yathI ma thAya chete artha nA jJAtA // ' urdhvajAnu' ne| utkaTAsana thAya che. eTale ke indrabhUti utkaTAsane beThA hatA, temanuM mukha nIce nameluM hatuM. A sthitimAM temanI najara upara paNa na paDatI ane tirachI bha0 18 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre dhyAnakoSThopagataH-dhyAnaM koSTha iva dhyAnakoSThastamupagataH, yathA koSThagataM dhAnyaM vikIrNa na bhavati tathaiva dhyAnagatA indriyAntaHkaraNavRttayo vahina yAntIti bhAvaH, niyantritacittavRttimAnityarthaH, 'saMjameNaM tavasA appANaM bhAvamANe viharai' saMyamena tapasA''tmAnaM bhAvayan viharati // suu07|| mUlam-taeNaM se bhagavaM goyame jAyasar3e jAyasaMsae jAyakouhalle, uppannasaDDe uppannasaMsae uppannakouhalle, saMjAyasaDDhe saMjAyasaMsae saMjAyakouhalle, samuppannasaDDe samuppannasaMsae samuppannakouhalleuTThAe uddei, uhAe uhittA jeNeva samaNebhagavaM mahAvIre teNeva uvAgacchai, uvAgacchittA samaNaM bhagavaM mahAvIraM tikkhutto AyAhiNapayAhiNaM karei, karittA vaMdai namasai, vaMdittA namaMsittA NaccAsanne NAidUre sussUsamANe namasamANe Abhimuhe viNaeNaM paMjaliuDe pajjuvAsamANe evaM vayAsI // sU0 // 8 // __chAyA-tataH khalu sa bhagavAn gautamaH jAtazraddhaH jAtasaMzayaH jAtakutUhalaH, inakI na Upara kI ora thI na tirachI thI / "dhyAnakoSThopagataH" pada yaha batAtA hai ki jisa prakAra koSTha-koThIgata dhAnya idhara udhara nahIM phailatA hai usI prakAra dhyAna se niyantrita huI indriyA~ aura antaHkaraNa kI vRttiyAM bAhara kI ora prasRta nahIM hotI, arthAt indrabhUti niyantrita cittavRttivAle the| suu07|| "ta eNaM se bhagavaM goyame " ityAdi / (tae NaM) isake bAda (jAyasar3e) jAtazraddhAvAle (jAyasaMsae) jAtasaMzaya vAle (jAyakoUhalle ) jAtakautUhalavAle (uppaNNasaDe) 5 na. 54tI. " dhyAnakoSThopagataH" 54 me matAve cha ?-2 mA raheluM anAja Ama tema phelAtuM nathI, e ja pramANe dhyAnathI niyaMtrita Indri ane aMtaHkaraNanI vRtti bahAranI tarapha derAtI na hatI. eTale keindrabhUti niyatritacittavRttiA utA. (sU. 7) 'tae NaM se bhagavaM goyame' ityAdi / (tae NaM) tyA2 5chI (jAyasaDaDhe) tata zraddhAvaNA, (jAyasaMsae) tasazayA (jAyakoUhalle) bhanAmAMtU tpanna thathucha tevA, (uppaNNasaDDhe) tpanna zraddhAvA. zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 17.108 gautamasya jAtazraddhAdivizeSaNavarNanam 139 utpannazraddhaH utpannasaMzayaH utpannakutUhalaH saMjAtazraddhaH saMjAtasaMzayaH saMjAtakutUhalaH, samutpannazraddhaH samutpannasaMzayaH samutpanna kutUhala: utthayA uttiSThati, utthayA utthAya yatraiva zramaNo bhagavAn mahAvIraH tatraivopAgacchati, upAgatya zramaNa bhagavantaM mahAvIraM triHkRtva AdakSiNa - pradakSiNaM karoti, kRtvA vandate namasyati, vanditvA namastviA nAtyAsanne nAtidUre zuzrUmANo namasyan abhimukhaH vinayena prAJjafreyTaH paryupAsIna evamavAdIt // sU0 8 // utpannazraddhAvAle ( uppaNNasaMsae) utpanna saMzayavAle, (uppaNNako Uhalle) utpannakautUhalavAle ( saMjAyasa De ) saMjAtazraddhAvAle, (saMjAyasaMsae) saMjAta saMzayavAle, (saMjAyakoUhalle ) saMjAta kautuhalavAle, (samuppaNNasaGke ) samutpannazraddhAvAle, (samuppaNNasaMsae) samutpannasaMzayavAle, (samuppaNNakoUhalle) samutpanna kautuhalavAle ( se bhagavaM goyame ) ve bhagavAn gautama ( uTThAe uTThei ) utthAnazakti dvArA apane Asana se uThe / (ur3Ae uttA) utthAnazakti se uThakara (jeNeva samaNe bhavavaM mahAvIre) jahAM zramaNa bhagavAn mahAvIra the / ( teNeva uvAgacchai ) vahA~ pahu~ce / ( uvAgacchittA) pahu~ca kara ( samaNaM bhagavaM mahAvIraM ) zramaNa bhagavAn mahAvIra ko ( tikkhuto) tIna bAra (AyAhiNapayAhiNaM karei ) unhoMne dakSiNa pradakSiNA kii| (karitA) AdakSiNa pradakSiNA karake (baMdai namasai) vaMdanA kI, namaskAra kiyA / ( vaMdittA narmasittA) vaMdanA namaskAra karake (ccAsanne gAidUre) na bilakula pAsa aura na adhika dUra hI, arthAt ucita sthAna para baiThakara, isa taraha, (abhimuhe viNaNa paMjaliuDe ) (uppaNNasaMsae) utpanna sazayavAjA, (utpaNNako Uhale. ) utpanna hutU savANA (saMjAyasaDDhe ) sauMnata zraddhAvANA, (saMjAyasaMsae) sannatasazayavANA, (saMjAyako Uhalle) sannata hutU lavANA, (samuppaNNasaDDhe samutpanna zraddhAvAnA (samuppaNNasaMsae) samutpanna saMzaya vAjA, (samupaNako Uhalle) samutpanna hutUhalavAjA ( se bhagavaM goyame ) te lagavAna gautama (uTThAe uThei ). utthAna zakti dvArA potAnA AsanethI uuyA. ( uTThAe uTThittA.) utthAnazakti vaDe uTThIne (jeNeva samaNe bhagavaM mahAvIre) lyAM zrabhaNu lagavAna mahAvIra tA ( teNeva uvAgaccha i) tyAM pahocyA. ( uvAgacchittA) tyAM paDozIne (samaNaM bhagavaM mahAvIraM zrabhazubhagavAna mahAvIranI ( tikkhutto AyAhiNa-payAhiNaM karei) tebho zrabuvAra bhAdakSiNa prakSiyA 4rI. ( karitA ) mAkSiSya akSiSyA urIne (baMdai namasai) vahanA urI, namaskAra . ( vaMdittA namasittA) vahA, namasra urIne ( jaccAsanne nAidUre) bahu pAse yA nahIM mane mahu hara pazu nahIM, bheTale } ucita sthAne mesIne, (abhimudde viNaeNaM paMjaliuDe) bhagavAnanI sAbhe vinayapUrva bhanne zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 bhagavatIsUtre TIkA--'taeNaM se' ityAdi / 'taeNaM se bhagavaM goyame ' tataH khalu sa bhagavAn gautamaH 'jAyasar3e' jAtazraddhaH-jAtAmAgabhUtA saMprati sAmAnyena pravRttA zraddhA-tatvanirNayaviSayikA vAJchA yasya sa jAtazraddhaH, vakSyamANatattvaparijJAnecchAvAnityarthaH, 'jAyasaMsae' jAtasaMzayaH-jAtaH pravRttaH saMzayo yasya sa tathoktaH, " jAyasaMsae" jAtasaMzaya iti samutpannasaMzayAtmakajJAnavAn , saMzayazcaikadharmikaviruddhakoTidvayaprakArakajJAnam , etAdRzazca saMzayo gautamasyetthamabhUt , tathAhive bhagavAna ke sAmhane vinayapUrvaka donoM hAtha jor3akara aura unheM lalATa para rakhakara (sussUsamANe namaMsamANe) unake vacana ko sunane kI icchA se namaskAra aura (pajjuvAsamANe) paryupAsanA karate hue ( evaM bayAsI) isa prakAra bole // 8 // TIkArtha-"taeNaM" pada se sUtrakAra yaha prakaTa karate haiM ki jaba ve dhyAna se nivRtta ho cuke taba / " jAyasaDDe" pada yaha batalAtA hai ki tattvanirNayaviSayakavAnchA unheM pahile nahIM huI, parantu jaba ve dhyAna se nivRtta ho cuke taba isa prakAra kI vAJchA unheM sAmAnyarUpa se citta meM jagI, arthAt Age jo arthatattva varNana karane meM AnevAlA hai usako jAnane kI icchA unheM utpanna huI / isakA kAraNa yaha huA ki unheM isa viSaya meM saMzaya utpanna ho gayA thaa| saMzaya yaha jJAna kA eka doSa hai jisake kAraNa padArtha kA yathArtha svarUpa samajhane meM citta kI vRtti asthira banI rahatI hai| kisI bhI koTi meM vaha sthiratA ko dhAraNa DAyanazAna bhane ta manna thane tATa 52 2rAbhAna (sussUsamANe namasamANe) tamanA kyana samajavAnI chAthI nbh24|2 mine. (pajjuvAsamANe) payupAsanA 42 // 24 (viNaeNa) vinayapU' ( evaM vayAsI) 2 // pramANe motyA.(8) --'tae NaM' 54aa / sUtrA2 me matAvecha nyAre teso dhyAnamAthI nivRtta thayA tyAre ! vAta sanI. " jAyasaDDhe" 54 ko satAve cha tatva nirNayaviSayaka IcchA temane pahelAM na thaI paNa jyAre teo dhyAnamAMthI nivRtta thayA tyAre te prakAranI IcchA sAmAnyarUpe temanA cittamAM jAgI. eTale ke AgaLa je arthatatva varNana karavAmAM AvavAnuM che, tene viSe jANavAnI IcchA temanA manamAM utpanna thaI. ema thavAnuM kAraNa e hatuM ke temane e viSayamAM saMzaya utpanna thayA hatA. saMzayane jJAnane eka Sa gaNavAmAM Ave che, je saMzayane kAraNe padArthanuM yathArtha svarUpa samajatI vakhate cittanI vRtti asthira banI jAya che. kaI paNa kaTimAM te sthiratA dhAraNa karatI nathI. zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za01u01sU08 gautamasya jAtazraddhAdivizeSaNavarNanam 141 bhagavatA mahAvIreNa "calamANe calie" iti sUtre calan arthazcalitarUpeNa nirdiSTaH, arthAt-vartamAnakAlasthitavastuno bhUtakAlaviSayatvaM pradarzitam , vartamAnakAlabhUtakAlau ekArthaviSayatayA nirdiSTau iti vartamAnakAla-bhUtakAlayoviruddhatvAtkathamubhayoH samAnaviSayateti svAbhAvika eva gautamasya saMzayaH, kathamanayoviruddhayorapi vartamAnakAla-bhUtakAlayoH samAnatA syAditi saMzayaH praadurbhuutH| 'jAyakoUhalle' jAtakutUhala:-jAtaM kutUhalam autsukyaM yasya sa jAtakutUhalaH, matkRtapraznasya kIhazamuttaraM bhagavAn vakSyati, tacchrotumautsukyavAnityarthaH, ' uppaNNasaTTe ' utpannazraddhaH nahIM karatI hai / saMzaya hone kA kAraNa yaha thA ki bhagavAna mahAvIra ne "calamANe calie" isa mUtrameM vartamAnakAla meM 'calate hue ' arthako bhUtakAla meM 'cale gaye' rUpa se nirdiSTa kiyA hai / tAtparya kahane kA yaha hai ki jo vartamAna meM calanakriyArUpa se pariNata ho rahA hai vahI bhUtakAla kI kriyArUpa se usI samaya meM pariNata huA kaise mAnA jA sakatA hai / vartamAnakAla aura bhUtakAla ye donoM paraspara eka dUsare se viruddha hai ataH inameM yugapad ekArthaviSayatA kaise A sakatI hai| jaba ki prabhune inheM yugapat ekArthaviSayatA kahI hai to yaha svAbhAvika thA ki indrabhUti ko isameM saMzaya ho, kyoM ki isa prakAra ke kathana se vartamAnakAla aura bhUtakAla meM samAnatA AtI hai| " jAyakoUhalle" pada yaha pradarzita karatA hai ki jaba indrabhUti ke citta meM isa prakAra kA saMzaya utpanna huA to unheM yaha bhI autsukyabhAva bar3hA ki prabhu mere isa prazna kA jabAba ki maiM unase pUchaMgA kaisA uttara deNge| isa taraha sazaya thavAnuM 4|2|me tu bhagavAna mahAvIra svAmI "calamANe calie" A sUtramAM vartamAna kALamAM "cAlatA" arthane bhUtakALamAM cAlyA gayA rUpe ullekha karyo che. kahevAnuM tAtparya e che ke je vartamAnamAM calanakiyA rUpe pariNamI rahela che eja bhUtakALanI kriyArUpe eja samaye pariNamela kevI rIte mAnI zakAya. vartamAna kALa ane bhUtakALa e banne kALa eka bIjAthI viruddha hoya che te temanAmAM yugapatu-ekIsAthe ekArthaviSayatA kevI rIte AvI zake che. jyAre prabhue temane yugapa-ekIsAthe ekArthaviSayatA kahI che tyAre indrabhUtine te bAbatamAM saMzaya thAya te svAbhAvika che, kAraNa ke te prakAranA kathanathI to vartamAnakALa bhane bhUtabhA samAnatA yAvI taya che. "jAyako'halle" 54 me matAve nyAre indrabhUtinA manamAM te saMzaya pedA thaye tyAre temanA cittamAM te utsukatA paNa vadhI ke huM jyAre bhagavAnane A prazna pUchIza tyAre bhagavAna tene ke javAba Apaze. zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 bhagavatI sUtre - utpannA - vizeSeNa jAtA zraddhA yasya sa tathA yadvA-zraddhAyAH svarUpasya tirohitatve jAtazraddhaH, tasyAH svarUpasya prAdurbhAve tu utpannazraddhaH - iti bhAvaH / 'uppaNNasaMsae' utpannasaMzayaH, 'uppaNNakouhalle ' utpannakutUhala:, 'saMjAyasaGke ' saMjAtazraddhaH, prakarSAdivAcakaH saMzabdaH, tatava saMjAtA = vizeSatareNa utpannA uttara ko sunane kI utsukatA - icchA unheM bar3ha cukI thI / kutUhala kA artha yahA~ gammata nahIM hai, icchA hai / " uppaNNasaDDe " pada se sUtrakAra yaha pradarzita kara rahe haiM ki pahile kabhI nahIM huI aisI zraddhA unheM utpanna ho cukI thI / zaMkAkAra yahAM isa prakAra kI zaMkA kara sakatA hai ki jaba "jAtazraddha " pada diyA hai to usase hI " utpannazraddha " artha kA bhI bodha ho jAtA hai phira yahAM para punarukti - punaH kathana - karane kA kyA tAtparya hai ? so isa praznakA yaha uttara hai ki sUtrakAra ne jo aisA kathana kiyA hai usakA kAraNa hetu hetumadbhAva kA pradarzana karAnA hai / jAtazraddha kA tAtparya yaha hai ki zraddhA unakI pravRtti meM A gaI, parantu yaha vicArane kI bAta hai ki jabataka zraddhA utpanna nahIM hogI tabataka vaha pravRttizAlinI kaise hogI - utpanna hokara hI to pravRttizAlinI hogI ataH jAtazraddha ke prati utpannazraddha heturUpa hai, aura jAtazraddha hetumatrUpa hai| isI prakAra se utpannasaMzaya aura utpannakautUhala padameM bhI jAta saMzaya jAtakutUhalakA hetu hetumadbhAva ghaTita kara lenA cAhiye / 6 te A rIte uttara sAMbhaLavAnI utsukatA-AturatA vadhI gai hatI. kutUhalanA a ahIM gabhbhata samannvAno nathI, pazu rachA samanvAno che. "uppaNNasaDaDhe " yaha dvArA sUtrakAra ema darzAve che ke pahelAM kadI paNa na utpanna thai hAya evI zraddhA tebhanAmAM utpanna tha thuDI hutI. udyAya adhane zaa thAya e 'jAtazraddha' yaha dvArA utpannazraddha/ artha sama bhavAya che to yahI sahI te athananI punarUkti karavAne ze| Azaya che? te zaMkAnA A pramANe uttara che-- sUtrakAre je evuM kathana karyu" che tenuM kAraNa ' hetu hetumadbhAva 'nuM pradarzana karAvAnA che. jAtazraddhanuM tAtparya e che ke temanI zraddhA pravRttimAM AvI gai che, paNa e vAta vicAravA jevI che ke jyAM sudhI zraddhA utpanna ja thai na hAya tyAM sudhI te pravRttizAlinI kevI rIte khanI zake ? utpanna thayA pachI ja pravRttizAlI khanI zake. tethI e vAtane samarthana maLe che ke utpanna zraddhA, jAtazraddhAne mATe heturUpa che. ane jAtazraddhA hetumat rUpa che. eja pramANe utpannasa'zaya ane jAtakautuhalanA hetu - hetumabhAva ghaTAvI levA joie. zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.1 u.1 sU08 gautamasya jAtazraddhAdivizeSaNavarNanam 143 zraddhA yasya sa saMjAtazraddhaH, 'saMjAyasaMsae' saMjAtasaMzayaH, 'saMjAyakoUhalle' saMjAtakutUhalA, 'samuppaNNasaGke' samutpannazraddhaH-samutpannA-sarvathA saMjAtA zraddhA yasya sa tathA, 'samuppaNNasaMsae ' samutpannasaMzayaH, 'samuppaNNakoUhalle ' samutpannakutUhalaH / zraddhAdayaH zabdA vyAkhyAtA eva / atraivaM zraddhAdau kAryakAraNabhAvaHpraznavAcchArUpA zraddhA jAtA, tasyAH kAraNa-saMzayaH kutUhalaM ceti / 'uThAe uTTei' isI bAtako " zraddhAyAH svarUpasya tirohitatve jAtazraddhaH, tasyAH svarUpasya prAdurbhAve tu utpannazraddhaH" ina paMktiyoM dvArA spaSTa kiyA gayA hai / jabataka jIva meM zraddhA kA svarUpa tirohita rahatA hai tabataka vaha jIva jAtazraddha kahA jAtA hai, aura jaise hI usameM zraddhA kA svarUpa prAdurbhUta ho cukatA hai taba vaha utpannazraddha kahalAne lagatA hai / " saMjAtazraddhaH, saMjAtasaMzayaH, saMjAtakutUhalaH, samutpannazraddhaH, samutpannasaMzayaH samutpannakutUhalaH" ina chaha padoM meM jo 'sam' zabda hai vaha prakarSa Adi kA vAcaka hai| isakA tAtparya yaha hai ki vizeSatara rUpa se utpanna huI hai zraddhA jisa ko vaha saMjAtazraddha hai / samutpannazraddha hai| isI taraha se sajAtasaMzaya aura saMjAtakutUhala meM bhI jAnanA caahiye| samutpannazraddha kA tAtparya hai ki jise sarva prakAra se zraddhA utpanna ho cukI hai vaha samutpannazraddha hai| isI prakAra samutpannasaMzaya aura samutpannakutUhala meM bhI jAnanA cAhiye / zraddhA Adi zabdoM kA artha to kaha hI diyA gayA hai / isase niSkarSa kevala yaha nikalA ki kutUhala aura saMzaya 04 pAtane "zraddhAyAH svarUpasya tirohitatve jAtazrAddhaH tasyAH svarUpasya prAdurbhAve tu utpannAddhaH" dvA21 2508 42vAmAM mAvI cha. jyAM sudhI bhAM zraddhAnuM 2135 tirahita (chUpuM) rahe che tyAM sudhI te jIvane "jAtazraddha' kahevAya paNa tenAmAM zraddhAnA svarUpane je prAdurbhAva thAya che ke tarata ja tene "utpannazraddha" kahevAmAM bhAva cha. "saMjAtazraddhaH saMjAtasaMzayaH, saMjAtakutUhalaH, samutpannazraddhaH, samutpannasaMzayaH mane samutpannakutUhalaH" se 7 pahobhA 2 'sam' 5saya cha te 45 Adine vAcaka che. tene bhAvArtha A pramANe che-jenAmAM vizeSatara pramANamAM zraddhA utpanna thaI che tene "saMjAtazraddha" kahe che. e ja pramANe "saMjatasaMzaya ane saMjAtakutUhala zabdano artha paNa samajI le. satpannazraddhane bhAvArtha A pramANe che jene sarva prakAre zraddhA utpanna thaI cUkI che tene "satpannazraddha' kahevAya che. eja pramANe samutpannasaMzaya ane samutpannakutUhalane artha paNa samajI le. zraddhA Adino artha te kahI devAmAM AvyuM che. A vAtanuM tAtparya eTaluM ja che ke prazna karavAnI IcchArUpa zraddhAne kAraNe ja kutUhala ane saMzaya zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre utthayA-utthAnazaktyA svAsanAt uttiSThati, 'uhittA' utthAya 'jeNeva samaNe bhagavaM mahAvIre' yatraiva zramaNo bhagavAn mahAvIro virAjate 'teNeva uvAgacchai' tatraivopAgacchati, 'uvAgacchittA' upAgatya 'samaNaM bhagavaM mahAvIraM zramaNaM bhagavantaM mahAvIraM, 'tikkhuto AyAhiNa-payAhiNaM karei' trikRtva AdakSiNapradakSiNaM karoti, 'karittA' kRtvA 'vaMdai namaMsaI' vandate namasyati, vaMdittA NamaMsittA' vanditvA namasthitvA, 'naccAsaNNe nAidUre' nAtyAsanne nAtidUre 'sussUsamANe NamaMsamANe' zuzrUSamANo namasyan 'abhimuhe viNaeNaM paMjaliuDe pajjuvAsamANe evaM vayAsI' abhimukho vinayena pAJjalipuTaH paryupAsIna evamavAdIt / pAgU vyAkhyAtam ||suu08|| __ zrIgautamasvAmI kimavAdIdityAha- se nUNaM bhaMte' ityAdi / mUlam-se nUNaM bhaMte ! clamANe calie1, udIrijamANe udIrie 2, veijamANe veie 3, pahijamANe pahINe 4, chijjamANe chiNNe 5,bhijjamANe bhiNNe6, dajjhamANe daDDe7, mijjamANe mar3eda, nijarijjamANe nijipaNe 19 // haMtA goyamA ! calamANe calie jAva nijarijjamANe nijjipaNe ||suu0 9 // ___ chAyA-tannUnaM bhadanta ! calat calitam 1, udIryamANamudIritam 2, vedyamAnaM veditam 3, prahIyamANaM pahINam 4, chidyamAnaM chinnam 5, bhidyamAnaM bhinnam 6, dahyamAnaM dagdham 7, mriyamANaM mRtam8, nirjIryamANaM nirjIrNam 1 9 / hanta gautama ! calat calitaM, yAvat nirjIyamANaM nirjINam ||suu09|| prazna karane kI vAMchArUpa zraddhA ke kAraNa hue| kyoM ki indramUti ke citta meM jaba saMzaya huA tabhI unheM prazna karane kI vAMchA aura kutUhala jage ki prabhu mere prazna kA uttara kaise deMge? maiM isa artha ko unase kisa taraha samajhU ? / avaziSTa padoM kA artha sugama hai // suu08|| se nUNaM bhaMte calamANe calie ' ityaadi| mUlArtha-he bhagavan ! jo cala rahA hai vaha cala cukA, udIyamAna hai-jisakI udIraNA ho rahI hai-vaha udIrita ho cukA, jisakA vedana ho rahA hai pidA thayA hatA. kAraNa ke jyAre indrabhUtinA manamAM saMzaya thaye tyAre temane prazna pUchavAnI IcchA ane kutUhala thayA ke prabhu mArA praznone uttara kevI rIte deze ? huM A arthane temanI pAsethI kevI rIte samaju bAkInAM padene artha saraLa che. sU.8 " se nUNa calamANe calie" tyAdi malAI zrI gautama svAmI bhagavAna mahAvIrane pUche che-he bhagavAna ! je cAlI rahela che te cAlI cUkaryuM, jenI udIraNA thaI rahI che, te udIrita udIrNa thaI zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 1. u0 1 sU0 9 'se '-(atha)-zabdasya vyAkhyA 145 ____TIkA--mUle 'se' iti zabdastacchabdArthakaH, tacchandaH pUrvaprakrAntasya parAmarzakaH, tathA ca-calat calitamiti yat tIrthakarairuktam , tAdRzaM calat calitamityAdikaM vacanameva tatpadena prakRte parAmRzyate / athavA 'se' zabdo'tha-zabdasyArthe vidyate, magadhadeze vyavahAre tathaiva prsiddhH| atha-zabdasyArthastu vAkyopanyAsarUpaH, praznasvarUpo vA, tathA ca-'se'-zabdena vAkyArambhaH prazno vA sUcito bhavati / vaha vedita ho cukA, jo prahINa ho rahA hai vaha prahINa ho cukA, jo chida rahA hai vaha chid cukA, jo bhida rahA hai vaha bhida cukA, jo jala rahA hai vaha jala cukA, jo mara rahA hai vaha mara cukA, jisakI nirjarA ho rahI hai vaha nirjINe ho cukA, aisA jo kahA gayA hai so kyA vaha kahanA ThIka hai ? gautamane aisA prazna kiyA taba bhagavAn ne kahA-hA~ gautama jo cala rahA hai vaha calA ityAdi saba kathana ThIka hai| __ mUlameM "se" yahazabda "tat" zabdake arthako kahatA hai / tat-zabda prakrAnta arthakA parAmarzaka hotA hai| jaise "calat"ko "calita" aisAjo tIrthaMkaroMne kahA hai so aisA vaha "calat calita" ityAdirUpa vacana hI prakRtameM tatpada se liyA gayA hai / athavA-"se" zabda "atha"zabdake artha meM bhI AtA hai, kyoMki magadhadeza meM jo vyavahAra calatA hai usameM yaha isarUpa se prasiddha mAnA gayA hai / atha-zabda kA artha vAkyopanyAsa athavA praznasvarUpa hotA hai, isaliye "se" zabda se cUkayuM, jenuM vadana thaI rahyuM che te vedita thaI cUkyuM, je prahaNa thaI rahyuM che te prahaNa thaI cUkyuM, je chedAI rahyuM che te chedAI cUkyuM, je bhedAI rahyuM che te bhedAI cUkayuM je jaLI rahyuM che te jaLI cUkayuM, je marI rahyuM che te marI cUkayuM ane jenI nirjarA thaI rahI che te nirNa thaI cUkayuM, ema je kahevAmAM AvyuM che te kathana zuM barAbara che ? mAvAne 1415 mAyo-' gautama ! 'reyAsI 2dhuM che te yAsI yUjyu' ItyAdi kathana barAbara che. TI -bhUgamA 'se' N 'tat' shhn| ma mA DesI cha. 'tat' / pUrI prAnta mana parAbharA DAya che. tathA "calat" ne tItha 42 me re 'calita" 49 che, te calat , calitam tyA 35 vayana pratimA tat 54thI. sevAyeche. matha "se" 54 'atha' 54 mA 57] 15rAya che. 4 / 2 / magadha dezamAM A prakAre ja tene upayoga karavAmAM Ave che. "a" zabdane bha0 19 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre ___ nanu maMgalamAnantaryAdikamapyatha-zabdasyArthoM bhavati tatasteSAM grahaNamatra kuto na kriyate ? iti cenna, asaMbhavAt , yadi itaH pUrva kimapi vRttaM bhavettadAtrAtha-zabdastasyAnantayaM brUyAt ,na tvevamasti tasmAna tthaa| na vA maMgalArthako'thazabdaH, tIrthakaraM prati svakIyasaMzayanivRttyarthaM praSTukAmo gautamo maMgalaM kRtvA bhagavantaM pRcchatIti kalpanAyA lokazAstrAdyaprasiddhatvAt , tasmAt praznArthaka evAtha-zabda iti prtibhaati| 'nUna' nizcayArthe / 'bhaMte' iti zabdo guruM svAbhimukhIkartuM prayuktaH / bhadi-dhAtorauNAdikapratyaye kRte 'bhadanta' iti sidhyati / bhad-dhAtuzca kalyANArthakaH mukhArthavAkya kA AraMbha athavA prazna sUcita hotA hai / zaMkA-maMgala athavA Anantarya Adika bhI atha zabda ke artha hote haiM to phira unakA yahAM grahaNa kyoM nahIM karate ho / uttara-inakA grahaNa to yahAM para jaba hotA ki isase pUrva yadi koI bAta calI AtI hotii| vaha to yahAM hai nahIM, ataH usake Anantarya kA vAcaka atha-zabda yahA~ nahIM hai|tthaa maMgalArthaka vAcaka bhI atha-zabda yahAM nahIM hai, kyoM ki tIrthakara se apane saMzaya kI nivRtti ke liye pUchane kI kAmanA vAle gautamasvAmIne maMgala karake unase pUchA hai, aisI kalpanA loka aura zAstra Adi meM prasiddha nahIM hai, isaliye praznArthaka hI atha-zabda yahA~ mAlUma detA hai / " nUnam " zabda nizcaya artha meM AyA hai / " bhante" yaha zabda guru ko apanI ora sanmukha karane ke liye prayukta kiyA jAtA hai isaliye yaha yahAM prayukta huA hai / bhad dhAtu kalyANArthaka aura sukhArthaka hai / jaise-bhadanta ! artha vApanyAsa athavA prazna svarUpa hoya che. tethI "" zabdathI vAkyanA AraMbhanuM athavA praznanuM sUcana thAya che. za-bha 11 mathavA mAnantaryamA 'atha' zahanA ma pANu thAya che. te pachI e arthamAM ahIM tene kema grahaNa karatA nathI ? uttara tene e arthamAM te tyAre ja grahaNa karI zakAta ke jyAre tenI AgaLa kaI vAta (prasaMga) cAlyo Avato hota. evuM te ahIM banyuM nathI tethI 'atha' za4 mahI tenuM mAnantaya zivito nathI. sane 'atha' 54 gADI maMgalArthavAcaka paNa nathI kAraNa ke pitAnA saMzayanuM nivAraNa karavA mATe tIrthakarane prazna pUchavAnI abhilASA vALA gautamasvAmIe maMgaLa karIne temane pUchayuM che, evI kalpanA leka ane zAstramAM prasiddha nathI. tethI ahIM 'natha' zam praznA pAya 4 khANe 2. "nUnam " za54 nizcayAmA 15o cha. "bhante" 156 zururnu dhyAna pAtAnI ta25 ho2vAne bhATa 15sayo cha. 'bhad' dhAta 48yA mane subhAtha che. ane 'bhadanta' shhne| ma Da 4kSyA zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 1 u. 1 sU09 bhadanta-zabdasya vyAkhyA 147 kazca, tathA ca-he bhadanta !, iti he kalyANasvarUpa!, athavA-he sukhasvarUpa !, athavA bhajyate sevyate mokSArthibhirasau bhajantaH, athavA bhajate sevate mokSamArga jJAnadarzanacAritrarUpaM yaH sa bhajantaH, athavA jJAnatapoguNadIptyA bhrAjate iti bhrAjantaH! athavA-bhayAntaH-bhayasyAntakArakaH / athavA bhavasya caturgatikasyAntakArako bhavAntaH, eteSAM saMbodhane he bhadanta ! ityAdi / sarveSAM pRssodraaditvaasiddhiH| ayaM ca AditaArabhya bhaMte ' paryantaH sandarbhaH paJcamAGgasya prathamazatakasya prathamoddezakasaMbandhaM pradarzayituM kathitaH / athAnena saMbandhena prAptasya pazcamAGmaprathamazatakaprathamoddezakasya prathamaM sUtram-'calamANe calie' ityaadi| zabda kA artha he kalyANasvarUpa ! athavA he sukhasvarUpa? aisA hotA hai| athavA-" bhajyate-sevyate mokSArthibhirasau bhajantaH" jo mokSArthiyoM dvArA sevita hotA hai vaha bhajanta hai / athavA-"bhajate sevate mokSamArga yaH saH bhajantaH" jo samyagdarzanAdirUpa mokSamArga kA sevana karatA hai vaha bhajanta hai / athavA " jJAnatapoguNadIptyA bhrAjate iti bhrAjantaH" jJAna, tapa aura guNoM kI dIpti se jo camakatA hai vaha bhrAjanta hai| athavA-jo bhayakA nAzakAraka hai vaha bhayAnta hai, athavA caturgatirUpa bhava kA jo vinAzaka hai vaha bhavAnta hai / inake saMbodhana meM ye bhadanta bhajanta Adi zabda bane haiM / ina saba zabdoM kI siddhi pRSodarAdi gaNase huI hai| Adi se lekara "bhante" taka kA yaha saMdarbha paMcama aGga-bhagavatI sUtra ke prathama zataka ke prathama uddezaka ke saMbaMdha ko dikhAneke liye kahA gayA hai / isa saMbaMdha se prApta paMcama aGgake prathama zatakake prathama uddezaka 2135 athavA I suma135 thAya che. mathaq!-"bhajyate-sevyate mokSArthibhirasau. bhajantaH" hernu bhAkSArthI dvArA sevana thAya che te mata cha. athavA " bhajate-sevate mokSamArga iti yaH saH bhajantaH " sabhya hazana mAhi5 bhAkSabhAganuM sevana cha tane santa cha. athavA-" jJAnatapoguNadIptyA bhrAjate iti bhrAjantaH " jJAna, ta5 bhane guNAnI tithI 2 yA cha tene bhrAnta cha. athavA-2 bhayana nAza 42 // 2 cha. te 'bhayAnta' cha, athavA cAra gatirUpa bhavane je vinAzaka che tene "bhavAnta" kahe che. temane saMbedhavAne mATe te bhadanta, bhajanta Adi zabda vaparAya che. pRdarAdi gaNa dvArA A 5 // zahInI siddhi thAya che. mAhithI 23 4Ine "bhante " sudhAnA zAsana pAMcamAM aMga-bhagavatIsUtra-nA pahelA zatakanA pahelA uddezakane saMbaMdha batAvavAne mATe kahevAmAM Avela che. A saMbaMdhathI prApta pAMcamAM aMganA pahelA zatakanA paDadA dezaveM prathama sUtra "calamANe calie" tyAdi che. zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 bhagavatIsUtre atha kamabhiprAyamAlambya zrIgautamasvAmI pazcamAGge prathamazatakaprathamoddezakasyAdau etAdRzArthavodhakaH praznaH kRtaH, nAnyaH ? iti ceducyate-dharmArthAdicaturvidhapuruSArtheSu madhye mokSa eva paramapuruSArthaH, sa ca mokSaH sAdhyaH, tasya kAraNAni jJAnadarzanacAritrANi, tathA mokSazca jJAnAdInAM kAryamiti mokSasya jJAnAdezca kAryakAraNabhAvadvayAtmakaniyamadvayasya zAsanAdidaM zAstraM bhavati, sa ca mokSaH svavipakSasya nAzAdeva jAyate, tasya vipakSo bandhaH, sa ca karmaNA saha jIvasya sambandha eva / teSAM karmaNAM kSayaM pradarzayitumayamupakramaH kRtH| tadevAha-'calamANe calie' ityAdi / ' kA "calamANe calie" ityAdi sUtra prathama sUtra hai| zaMkA-zrI gautamasvAmIne kisa abhiprAyase pazcama aGgameM prathamazataka ke prathama uddezakakI AdimeM isa prakArake arthako prakaTa karanevAlA prazna kiyA, aura dUsarA prazna kyoM nahIM kiyA ? samAdhAna-dharma, Adi cAra prakArake puruSArthake bIca meM mokSa hI paramapuruSArtha hai / isa paramapuruSArthake sAdhakajJAna darzana aura cAritra haiM, aura mokSa puruSArtha sAdhya hai| tathAmokSajJAnAdikoMse honevAlA honeke kAraNa unakA kArya hai| isa prakAra mokSa aura jJAnAdikoMkA jo yaha kArya-kAraNa saMbaMdhadvayAtmaka do niyamahai unakA yaha sUtra zikSaNa detA hai-isaliye " zAsanAt zAstram " isa vyutpatti ke anusAra yaha sUtra zAstra hai / tAtparya kahane kA yaha hai ki yaha prAraMbha kA mUtra karmakSaya kA sUcaka hai isaliye sarva prathama kahA hai| niyamadvaya kI zikSA yaha isa prakAra se detA hai ki mokSapuruSArtha samyagdarzanAdi se hI hotA hai-anya se nahIM, tathA samyagdarzanAdi sAdhana zaMkA-zrI gautamasvAmIe pAMcamAM aMganA pahelA zatakanA pahelA uddezakanA AraMbhe A prakArano artha darzAvanAra prazna zA mATe pUchaye. bIje kaI prazna kema na pUche ? samAdhAna -dharma, artha Adi cAra prakAranA puruSArthomAM mikSa ja paramapuruSArtha che. te parama puruSArthanA sAdhaka jJAna, darzana ane cAritra che. ane mekSa puruSArtha sAdhya che. tathA jJAnAdikethI mokSa prApta karI zakAya che. tethI jJAnAdikane tenA sAdhanarUpa gaNela che. A pramANe mekSa ane jJAnAdikene je kArya-kAraNarUpa saMbadhadvayAtmaka niyamadvaya che, tenuM zikSaNa A sUtra dvArA apAya cha tethI "zAsanAtU zAstram" se vyutpatti pramANe 2 sUtra zAstra cha. kahevAne bhAvArtha e che ke A prAraMbhika sUtra karmakSayanuM sUcaka che tethI tene sauthI pahelAM kahevAmAM AvyuM che. niyamadrayanI zikSA te e rIte Ape che ke mokSapuruSArtha samyagadarzanAdithI ja thAya che bIjA dvArA nahIM, tathA samyagu zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za01 u01sU09 'calamANe calie' i0 navapadavyAkhyA 149 ____ 'calamANe calie'iti, calat calitam , yad vastu vartamAna-kriyayA viSayIkRtaM bhavati tat kimatItakriyAviSayatayA vyapadeSTuM zakyate ? api tu naiva / yato vartamAnatvAtItatvadharmayoH virodho vidyate, viruddhayorekadA ekAdhikaraNe sahAvasthAnasyAsaMbhavAt , na hi ghaTatvapaTatvayorekatropasthitirbhavatIti, tadvat atIta-vartamAnayomokSapuruSArtha ke hI kAraNa haiM-anya ke nahIM haiM / isa prakAra se ina donoM niyamoM kA yaha sUtra nizcaya karatA hai ataH yaha sUtra zAstrasvarUpa hai| mokSapuruSArtha apane vipakSa ke nAza se hI jIva ko prApta hotA hai, mokSa kA vipakSa baMdha hai| karma ke sAtha jIva kA saMbaMdha hI baMdha hai so una karmoM ke kSaya ko dikhAne ke liye "calamANe calie" ityAdirUpa upakrama kiyA hai| zaMkA-jo vastu vartamAna kriyA kA viSayabhUta hotI hai vaha kyA bhUtakAlIna kriyA ke viSayarUpa se vyapadeza ke yogya zakya ho sakatI hai ? api tu nahIM ho sakatI hai, kyoM ki vartamAnakAlasaMbaMdhI dharma kA aura atItakAlasaMbaMdhI dharma kA virodha hai / virodhI do dharmoM kA eka kAla meM ekAdhikaraNarUpa se maujUda rahanA yaha banatA nahIM hai, kyoM ki inameM sahAnavasthAnarUpa virodha hai / jaise-ghaTatvadharma ghaTameM rahatA hai aura paTatva dharmapaTameM rahatA hai parantu ye donoM dharma eka jagaha nahIM rahate haiM kyoM ki inameM sahAnavasthAnarUpavirodha hai| isI prakAra atIta aura vartamAnameM sahAnavasthAnarUpa (sAtha nahIM rahanA) virodha hai, ataH 'calamANe calie' darzana Adi sAdhana ekSapuruSArthane mATe ja che anyane mATe nathI. A rIte A banne niyamane A sUtra nizcaya karAve che. tethI te sUtra zAstra svarUpa che. potAnA vipakSanA nAzathI ja mokSapuruSArthanI jIvane prApti thAya che. mokSane vipakSa baMdha gaNAya che. karmanI sAthenA jIvanA saMbaMdhane ja baMdha kahe che. te bhni| kSaya matAvAne bhATe 24 "calamANe calie" tyA 65bha ye che. zaMkA-je vastu vartamAna kiyAnA viSayarUpa hoya te zuM. bhUtakALanI yiAnA viSayarUpa vyapadezane egya hoI zake kharI ? na ja hoI zake, kAraNa ke vartamAnakALa-saMbaMdhI dharmano ane bhUtakALa-saMbaMdhI dharmane virodha che. vidhI be dharmonuM eka kALamAM ekAdhikaraNarUpe astitva saMbhavI zakatuM nathI. kAraNa ke temanI vacce sahAnavasthAnarUpa-sAthe na rahevArUpa virodha che. bha TamA ( bhA) ghaTatvadharma 2Dayo DAya cha bhane 58mA (sama) paTatvaguNa rahelo hoya che. paNa te bane guNe ekaja jagyAe rahI zaktA nathI, kAraNa ke temanAmAM sahAnavasthAnarUpa (sAthe na rahevArUpa) virodha hoya che. eja zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 bhagavatIsUtre virodhAt kathamekatrAvasthitizcalat calitamityAdinA bhavatA kathyate ? iti,"udIrijjamANe udIrie" udIyamANamudIritam , vartamAnakAlaviSayiNI udIraNA kimatItakAlaviSayiNI saMbhavet ? " veijjamANe beie " vedyamAnaM veditam , evam " pahijjamANe pahINe" prahIyamANaM prahINam , " chijjamANe chiNNe" chidyamAnaM chinnam , " bhijjamANe bhiNNe" bhidyamAnaM bhinnam , 'dajjhamANe daDe" dahyamAnaM dagdham , "mijjamANe maDe' mriyamANaM mRtam , "NijjarijjamANe NijjiNNe"nirjIryamANaM nirjiinnm| 'calat-calitam' ityAdinavapadeSu zat-zAnacU-pratyayauM vartamAnakAlabodhakau, calitamityAdau ktamatyayo'tItakAlabodhakaH, tathA ca vartamAnaviSayabhUtasya calanAdeH atItakAlaviSayatvaM kathaM saMbhavet ? tatazca kathaM kathyate 'calamANe isa sUtra dvArA ina donoMkI avasthiti ekatra kaise Apa pratipAdana kara rahe ho ? isI taraha " udIrijamANe udIrie" yahAM para udIyamANa dharma vartamAnakAlaviSayaka hai, aura udIrita dharma bhUtakAlaviSayaka hai, ataH vartamAnakAlaviSayiNI yaha udIraNA kyA atItakAlaviSayiNI ho sakatI hai ? kabhI nahIM, isI taraha "veijjamANe veie" "pahinjamANe pahINe" "chinjamANe chinne" "bhijamANe bhinne" "dajjhamANe daDDe" "mijamANe maDe" "NijarijamANe NijjiNNe" inameM bhI yahI bAta jAnanI cAhiye / "calamANe calie" ityAdi navapadoM meM 'zatR"zAnan' ye donoM pratyaya vartamAnakAla ke bodhaka haiM, isa niyama ke anusAra 'zAnac' pratyaya vartamAna kAla kA bodhaka hai, aura calita Adi padoM meM "kta' pratyaya bhUtakAla kA bodhaka hai, isa taraha vartamAnakAlaviSayaka pramANe bhUtakALa ane vartamAnakALamAM paNa sahAnavasthAnarUpa viSedha hoya che. te 5chI "calamANe calie" sUtra dvArA mA5 te mannenI satra avasthiti (mastitva) nuM pratipAdana vI zate 42 ch| ? me pramANe "udIrijjamANe udIrie" sUtramAM udIryamAna dharma vartamAnakALa viSayaka che ane udIrita dharma bhUtakALa viSayaka che. tethI vartamAnakALanI te udIraNa zuM atItakALa (bhUtakALa) nI hoI OMcha ? 4. 59 me panI na za. 4 pramANe "veijjamANe vei|" "pahijjamANe pahINe" "chijjamANe chinne" bhijjamANe bhinne" " dajjhamANe daDaDhe " bhijjamANe bhaDe" "NijjarijjamANe NijjiNNe" me sUtra viSa 55 sema 4 Muj. "calamANe calie" chatyAhi na pahoma "zata" "zAna cU" se meM pratyaya patabhAnana mAdha. se niyama pramANe "zAnac" pratyaya patamAnAnI mApa cha bhane yasita mAha pahoma 'kta' pratyaya bhUtAnI mAya . zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.1 u. 1 sU09 'calamANe calie 'inavapadavyAkhyA 151 calie' ityAdi / iti praznAzayaH / tadevaM gautama gaNadhareNa pRSTAn nava praznAn zrutvA bhagavAnAha - 'haMtA' ityAdi / 'haMte' - ti padaM komalAmaMtraNe vidyate, athavA - 'he gautama ! yattvayA pRSTaM tattathaivAsti' ityevaMrUpeNa tasmin svakIyasvIkRtiparakaM haMteti padam / 'goyamA' he gautama! 'calamANe calie jAva nijJjarijjamANe nijjiNNe' calata calitaM yAvat nirjIryamANaM nirjIrNam, 'calamANe calie' ityArabhya 'nijjarijjamANe nijjiNe' itiparyantaM ye praznAH tvayA kRtAste tathaiva santIti bhagavadabhiprAyaH / tAneva spaSTayati- 'calamANe calie ' iti karmavivecakasya prathamasUtrasyaiva prathamataH kathanaM kRtam, tatra - (1) 'calamANe ' - ti calatU = sthitikSayAdudayamA 55 yaha calanAdikoM meM atItakAlaviSayatva kaise saMbhava ho sakatA hai| jaba aisI bAta hai to phira " calamANe calie " aisA Apa kaise kahate haiM ? isa prakAra gautamane " calamANe calie " ityAdi nau prazna kiye, inakA svIkAra karate hue bhagavAn ne kahA " haMtA " / " haMta pada komala AmantraNa meM hai / athavA he gautama! jo tumane pUchA hai vaha vaisA hI hai isa prakAra kI usa viSaya meM apanI svIkRti dI / arthAt bhagavAn gautama gaNadhara se kaha rahe haiM ki he gautama ! 'calamANe calie ' yahAM se lekara ' NijjarijjamANe NijjipaNe ' yahAM taka jo prazna tumane kiye haiM ve usI prakAra se haiN| aisA bhagavAn kA abhiprAya hai / aba inhIM praznoM ko spaSTa kiyA jAtA hai - " calamANe calie " yaha prathama sUtra karmavivecaka hai so sUtrakArane isakA hI prathama kathana kiyA hai| ArIte vartamAnakALaviSayaka calat AdikomAM bhUtakAlaviSayatva kevI rIte saMbhavI zaDe che ? yA pramANe sabhego hovAthI "calamANe calie" mevu Apa devI rIte udd'e| cho ? yA pramANe "calamANe calie" ityAdi nava prazno gautama svA mIe bhagavAnane pUchyA. tene svIkAra karatA lagavAne dhuM, "haMtA" 'haMta' pada kAmaLa AmaMtraNarUpe Ave che. athavA 'he gautama ! teM je pUchyuM che te e pramANe ja che" evI te viSayamAM peAtAnI svIkRti ApavArUpa che. eTale meM lagavAna mahAvIra gautama gaNudharane cheDe gautama ! 'calamANe calie ' thI za3 4rIne "NijjarijjamANe NijjiNNe" sudhInA ne prazno tabhe pUchayA te e pramANe ja che (temAM kAi saMzaya karavA jevuM nathI) evA bhagavAnane abhiaay che. have te praznonuM spaSTI42 aravAmAM Ave che - 'calamANe calie' me paheluM sUtra kavivecaka che tethI ja sUtrakAre sauthI paheluM tenuM kathana karyuM che. zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre gacchat phaladAnAbhimukhIbhavat prakaraNAtkarma tat calitam-uditamiti kathyate, karmaNAM calanakAla udayAvalikA kathyate, udayAvalikAyA asaMkhyAtAH samayA: santi, tepAmAdimadhyAvasAnarUpAstrayo bhAgAH bhavanti, teSAM niyatA saMkhyA vinA sarvajJena kartumazakyA, karmapudgalAnAmanantAH skandhA anantAH pradezAH santi, ataste karmaNAM pudgalAH pratisamayaM kramazazcalanto bhavanti / samayazca kAlasya paramamUkSmo bhAgaH, tatrodayAvalikAyAH yaH prathamazcalanasamayastasmin calat karma tadeva calitamiti vyapadizyate / / isakA tAtparya aisA hai ki apanI sthiti ke kSaya se udaya meM AyAphaladAna ke sanmukha huA-jo karma hai vaha calita arthAt "udita" isa rUpa se kahA jAtA hai| karmoM kA jo calanakAla hai vaha 'udayAvalikA' kahA gayA hai / isa udayAvalikA ke asaMkhyAta samaya hote haiN| ina samayoM ko 'Adi' 'madhya' aura 'avasAna' ina tIna bhAgoM meM bAMTa diyA gayA hai, arthAt ye tIna bhAga una samayoM ke hote haiM / inakI niyata saMkhyA sarvajJa ke vinA aura chadmastha jana kara nahIM sakatA hai| karmapudgaloM ke ananta skaMdha aura ekara skaMdha meM ananta2 pradeza haiM / ye karmapudgala pratisamaya kramazaH udayAvalikA meM Ate rahate haiM / samaya, kAla kA atyaMta sUkSma bhAga hai / isa udayAvalikA kA jo prathama calana samaya hai arthAt prAraMbha hone kA prathama samaya hai usameM udaya meM AyA jo karma hai vahI 'calita' udyameM AcukA, isa rUpa se kahA jAtA hai| te sUtrane bhAvArtha A pramANe che-pitAnI sthitinA kSayathI udayamAM Avelashaannii sanbhu thayeTa-2 bhacha tene 'yasita' athavA 'udita' havAmA bhAva cha. nA 2 yasanAsa cha tene 'udayAvalikA' 4 cha. hyaavalikAnA asaMkhyAta samaya hoya che. te samaye ne "Adi" "madhya ane avasAna' e traNa bhAgamAM vaheMcI nAkhavAmAM AvyA che. eTale ke samayanA te traNa bhAga paDe che. temanI niyata saMkhyA sarvajJa ja jANI zake che-kaI chadmasthajana jANI zakato nathI. karmapudgalenA ananta skaMdha hoya che, ane pratyeka skaMdhamAM anaMta anaMta pradeza hoya che. te karma pudgale pratisamaya kamazaH udayAvalikAmAM AvatAM rahe che. samaya, kALane atyaMta sUkSama bhAga che. A udayAvalikAne je prathama calana samaya che-eTale ke prAraMbha thavAno je prathama samaya che-temAM udayamAM Avela je karma hoya te ja "calita" udayamAM AvI cUkayuM-e pramANe kahevAya che. zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za01301sU09 "calamANe calie" ityAdi padavyAkhyA 153 nanu caladiti-vartamAnanirdezazvalitamiti ca bhUtanirdezastato vartamAnabhUtayoH kathamabhedanirdezaH ? nahi viruddhayoH padArthayorabhedavyavahAro bhavati yathA puNya-pApayoH, Aloka-tamasorvA na bhavati tAdAtmyam , kutaH ? virodhAt , tadeva hi viruddhAnAM viruddhatvaM yadekatra sahAnavasthitatvam , yadi viruddhayo zaMkA-"calat" udaya meM A rahA hai jo aisA nirdeza hai vaha to vartamAna kAla ko lekara hotA hai, arthAt " calat " aisA jo kahA jAtA hai vaha vahAM maujUda hai isaliye vartamAna kAla kA nirdeza hai, aura calita aisA jo nirdeza hai yaha bhUtakAla meM ho cukA isa apekSA bhUtakAla kA nirdeza hai, vaha vartamAna meM vahAM nahIM hai / isaliye vartamAna aura bhUta, ina donoM ke abhed (eka) kA nirdeza Apa kaise karate ho? viruddha do padArthoM meM abheda kA vyavahAra hotA nahIM hai, jaise puNya aura pApa meM abheda kA vyavahAra nahIM hotA hai| athavA-aMdhakAra aura prakAza, ina donoM meM abheda kA-ekatva kA vyavahAra nahIM hotA hai / paraspara virodhI padArthoM meM jo abheda kA vyavahAra nahIM hotA hai usakA kAraNa unameM tAdAtmya nahIM hai, aura yaha tAdAtmya unameM isaliye nahIM hai ki ina donoM meM Apasa meM virodha hai / viruddhapadArthoM meM viruddhatA yahI to hai ki jo ve eka jagaha sAtha2 nahIM raha sakate haiM / yadi viruddha padArthoM meM bhI tAdAtmya mAna liyA jAve to phira unameM ApasameM nIlotpala kI taraha virodha hI nahIM rahatA hai / isa taraha jaba vartamAnatva aura bhUtatva meM Ast-" calat "-'udhyama mAvI 27sa cha' so ni / che te to patamAnAnI apekSAye thAya che. meTo, "calat" 2 uvAmA bhAve che te tyA bhA che tethI vartamAna ni ! thAya che. mane 'calita' bhUtakALamAM thaI cUkayuM' e daSTie jotAM tyAM bhUtakALane nirdeza thAya che-te vartamAnamAM tyAM nathI. te pachI vartamAna ane bhUtamAM abheda (ekatva) Apa kevI rIte batAvo che? be virodhI padArthomAM abhedane vyavahAra hoI zako nathI. jema ke-puNya ane pApamAM abheda (ekatva) no vyavahAra thatuM nathI. prakAza ane aMdhakAramAM abhedane vyavahAra thato nathI. jyAre be padArtho vacce tAdAmya na hoya tyAre temanI vacce abhedane vyavahAra thato nathI. te tAdA mya na hovAnuM kAraNa e che ke temanI vacce paraspara virodha hoya che. virodhI padArthomAM evI virUddhatA hoya che ke teo eka ja jagyAe sAthe sAthe rahI zakatA nathI. je virodhI padArthomAM tAdAmya mAnI levAmAM Ave te temanI vacce nIlempalanI jema parasparamAM virodha ja na rahe. eja pramANe je varta, bha0 20 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtra rapi tAdAtmyaM bhavettadA parasparaM virodha eva na syAt , nIlotpalamiva, tadiha vartamAnatva-bhUtatvayovirodhAt tadAdhArayoH kathamekatra sahAvasthAnamiti cetmAha yathA paTAderutpattiphAle prathamatantupravezasamayAdArabhya paTa utpadyate iti vyavahArAt paTasyotpadhamAnatA nizcIyate, utpadhamAna eva paTa utpanno bhavatIti vyavahAro razyate, tathA calat calitamiti vyapadizyate / paTe'pyutpadhamAnatA vartamAnakAla eka, Apasa meM virodha hai to inake AdhArabhUta jo padArtha hai jo " calamANe calie" Adi haiM unakA ekatra sahAvasthAna kaise saMbhava ho sakatA hai| ___ uttara-jisa prakAra paTAdikoM kI utpatti ke samaya meM prathamataMtupraveza ke samaya se lekara "paTa utpanna ho rahA hai" isa prakAra kAvyavahAra hone lagatA hai, aura isI vyavahAra se paTa meM utpadyamAnatA kA nizcaya kiyA jAtA hai, arthAt paTa abhI utpanna nahIM huA hai-banA nahIM hai-utpanna ho rahA hai-bana rahA hai, phira bhI utpadyamAna ko hI utpanna huA mAna liyA jAtA hai, aisA vyavahAra dekhA jAtA hai, aura isI vyavahAra ke bala para " utpadyamAna eva paTa utpanno bhavatIti" aisA kaha diyA jAtA hai, usI taraha calat ko calita kaha diyA jAtA hai| arthAt jo udaya meM A rahA hai vaha udaya meM A cukA, aisA vyavahAra ho jAtA hai| yadi isa para yoM kahA jAya ki paTa meM utpadyamAnatA vartamAnakAla hai, aura utpannatA mAnatva ane bhUtatvamAM parasparamAM virodha hoya te temanA AdhArabhUta padArtho 2 "calamANe calie" pAhije temanuM satra sAsthAna (sAthe 2DavAnu) kevI rIte saMbhavI zake che? uttara-jevI rIte paTAdikonI utpattinA samaye (kApaDa Adi vaNavAnuM zarU thAya tyArathIja)eTale tAra bharavAnuM kAma zarU thAya tyArathI "paTa utpanna thaI rahyo che. evuM vyavahAramAM belAya che, ane eja vyavahArathI paTa taiyAra thaI rahyo che. e nizcaya karAya che-tenI utpadyamAnatAno nirNaya karAya che. eTale ke hajI paTa taiyAra thayo nathI paNa banI rahyo che. taiyAra thavA mAMDe che. e rIte utpadyamAnane ja utpanna thayela mAnI levAya che, evuM vyavahAramAM jovA bho cha, bhane merI vyavahAra na mAghAre "utpadyamAna eva paTa utpanno bhavatIti" sabhI vAya che. 24 pramANe calat ne 'calita' uvAya che. meTase hai je udayamAM AvI rahela che te udayamAM AvI cUkyuM che, e vyavahAra thaI jAya che. je te bAbatamAM ema kahevAmAM Ave ke paTamAM utpadyamAnatA vartamAnakALa che ane utpannatA bhUtakALa che. chatAM paNa utpadyamAna paTane zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za01201sU02 "calamANe calie "ityAdi padanyAkhyA 155 utpannatA tu bhuutkaalstaadRshotptteH| itthamapi paTe utpadyamAne eva utpanno bhavatIti vyavahAraH prAmANikastarhi calat calitamiti vyavahAre kA bAdhA bhavatAmiti / nanu prathamatantupravezasamaye paTasyotpattireva nAsti kintu prayamatantumavezAdArabhyAntimatantumaveze jAte eva paTa utpanna iti vyavahAraH prAmANiko na tu madhye, iti dRSTAnta evAsiddhaH kathaM punastAdRzadRSTAntena dArTAntikasya samarthana kriyate, siddhenaiva kasyacitsAdhanam , na tu asiddheneti cenna, utpattikriyAkAle prathamatantumaveze yadi paTo notpannaH syAt tadA sA prathamA kriyA nirarthikaiva bhUtakAla hai parantu phira bhI utpadyamAna paTa ko utpanna ho cukA, aisA jo kaha diyA jAtA hai usakA kAraNa yaha hai ki paTa vaisA hI-paTarUpa se hIutpanna ho jAtA hai bhinnarUpa se nahIM, isaliye ho rahe ko ho cukA, aisA kahane meM koI bAdhA nahIM hai to phira udaya meM A rahe karma ko udaya meM A cukA aisA kahane meM Apa ko kyA Apatti hai ? / zaMkA-Apa yaha khUba kahA ki prathamatantupraveza samaya meM paTa kI utpatti mAna lI jAtI hai, jaba vahAM paTa hai hI nahIM taba usakI utpatti kaisI ? yaha to prathamatantupraveza se lagAkara antimatantupraveza ke samaya meM hI hotI hai-tabhI jAkara paTa utpanna ho cukA aisA vyavahAra pramANika mAnA jA sakatA hai, bIca meM yaha vyavahAra prAmANika kaise mAna liyA jAve ? / isa taraha "calamANe calie" ko siddha karane ke liye jo Apane yaha dRSTAnta diyA hai vaha siddha nahIM hai / dRSTAnta to utpanna thaI gaye, evI rIte mAnI levAmAM Ave che tenuM kAraNa e che ke paTaevuMja eTale paTarUpe utpanna thaI jAya che-bhinna rIte utpanna thato nathI. tethI "thaI rahyuM che tene "thaI cUkayuM che ema kahevAmAM kaI paNa vAMdhe Avate nathI. eja pramANe udayamAM AvI rahela kamane udayamAM AvI cUkyAM mAnavAmAM Apane zI muzkelI che? zakA--Ape te bahu vicitra vAta kahI-prathamata--pravezasamaye ja paTanI utpatti mAnI levAnI Ape je vAta karI te kevI rIte mAnI zakAya ? je tyAM paTa ja nathI te tenI utpatti kevI? ete prathamatatupravezathI mADIne chevaTanA taMtupraveza samaye thAya che-tyAre ja paTa utpanna thaI gaye, evuM kahI zakAya, paNa vacce ja evA prakArane vyavahAra karavAmAM Ave to tene vI zate prAmANuiOM mAnI zAya ? // zate mApe "calamANe calie" nuM pratipAdana karavA je dRSTAMta ApyuM che te siddha thatuM nathI. dRSTAMta siddha thavuM zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre syAt , kAryotpAdanameva kriyAphalam , tad yadi sA prathamA kriyA phalaM notpAdayet tadA kathamiva sA saphalA ? evaM yadi prathamakSaNe paTo notpannastadottarakSaNaparamparAyAmapi paTo naivotpadyeta, ko hi pUrvottarakSaNayoH kriyAtve vizeSaH ? yena prathamena notpanna uttareNotpattiM prApnuyAditi / utpAdikAyAH kriyAyAH ko hi vizeSo yenaivaM bhavet , kriyAtvaM tu pUrvottarayorubhayorapi kriyayoH vidyate, tato yadi uttarAsiddha honA cAhiye parantu isa prakAra vicAra karane para yaha dRSTAnta siddha hI nahIM hotA hai / asiddha dRSTAnta apane dASTAntika kA sAdhaka nahIM hotA, yaha prAmANika puruSoM kA kathana hai| ___uttara-aisA nahIM kahanA cAhiye, kyoM ki utpattikriyAkAlameM ki jo taMtuke pravezakA prathama samaya hai, usameM yadi paTa utpanna na ho to vaha prathama kriyA nirarthikA (niSphala) hI ho jAnI cAhiye, kArya kI utpatti karanA yahI to kriyA kA phala hai / aba yadi vaha prathama kriyA phala ko utpanna nahIM karatI hai to phira vaha saphala kaise ho sakatI hai| soco to sahI, yadi prathama samaya meM paTa utpanna huA na mAnA jAve to uttarakSaNaparamparA meM bhI vaha kaise utpanna ho sakatA hai ? arthAt nahIM ho sakatA / pUrvakSaNa aura uttarakSaNa meM aisI koI vizeSatA to hai nahIM ki pUrvakSaNa meM anutpanna paTa uttarakSaNa meM utpanna ho jAve / pUrvakSaNa kriyArUpa hai aura uttarakSaNa bhI kriyArUpa hai, ataH jaba ina donoM meM kriyArUpa se koI vizeSatA hI nahIM hai-arthAt donoM kSaNa kriyArUpa hI hai joIe paNa A pramANe vicAra karatAM A dRSTAMta siddha ja thatuM nathI. dANIntika (je siddhAMta siddha karavA mATe daSTAMta apAtuM hoya) nuM pratipAdana karavAmAM asiddha dRSTAMta sAdhaka thatuM nathI, e prAmANika puruSane mata che. uttara-ema kahevuM joIe nahIM, kAraNa ke taMtupravezanA prathamasamayarUpa utpattikiyAkALe je paTane utpanna thayelo na mAnavAmAM Ave che te prathama kiyA nirarthaka niSphaLa) ja gayelI gaNavI joIe. kAryanI utpatti karavI e te kiyAnuM phaLa che. je te prathama kriyA phaLane utpanna karatI na hoya te te saphaLa kevI rIte thaI zake? je prathama samayamAM paTane utpanna thayele na mAna. vAmAM Ave te uttara (pAchaLanI) kSaNaparamparAmAM paNa te kevI rIte utpanna thaI zake che? eTale ke utpanna thaI zake ja nahIM. pUrvekSaNa ane uttarakSaNamAM evI kaI vizeSatA te nathI ke pUrvekSaNamAM anutpanna paTa uttarakSaNamAM utpanna thaI jAya. pUrvekSaNa kiyArUpa che ane uttarakSaNa paNa kriyArUpa che. tethI je te banemAM kriyArUpe vizeSatA na hoya-eTale ke te bane kSaNe kiyArUpa ja hoya zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za01301sU09 "calamANe salie" ityAdi padavyAkhyA157 ntimakriyayA paTasyotpattiH svIkriyeta tadA prathamakriyayApi paTasyotpattirvAcyA, atha ca yadi prathamayA kriyayA notpadyate paTastadA kriyAtvA'vizeSAdantimakriyottarakAle'pi paTo notpadheta iti paTasyAnutpAda eva syAt , dRzyate cAntimatantupraveze sati paTasyotpattiriti, ataH prathamatantumavezasamaye evAvayavinaH paTasya kiyAnapi bhAgaH samutpannaH, yazca zeSo bhAgaH prathamakriyayA notpannaH sa bhAgo dvitIyayA jAyate, evameva yo yo zo notpadyate tAdRzatAdRzabhAgasyAntimakriyayA taba yaha mAnanA cAhiye ki yadi paTa prathamakriyAkAla meM utpanna nahIM hotA hai vaha dvitIyAdi kSaNaparamparA meM bhI utpanna nahIM ho sakatA hai| yadi uttara antima kriyA se paTa kI utpatti hotI hai, aisI bAta Apa mAnate ho to yaha bhI mAnanA cAhiye ki prathamakriyA se bhI paTa kI utpatti hotI hai / yadi prathamakriyA se paTa utpanna nahIM hotA hai to phira vaha antima kriyA se bhI utpanna nahIM ho sakatA hai / isa taraha paTa kA kabhI utpAda nahIM ho skegaa| parantu aisA to pratIta nahIM hotA ki antimatantupraveza ke samaya meM bhI paTa utpanna nahIM hotA hai ? hotA hai, ataH yaha mAnanA cAhiye ki prathamatantupraveza ke samaya meM hI avayavI paTa kA kitanAka bhAga utpanna ho jAtA hai / jo avaziSTa bhAga aura utpanna hone ke liye bAkI rahatA hai ki jise prathamakriyA ne utpanna nahIM kiyA hai vaha dvitIya kriyA se utpanna hotA hai| isI taraha jo jo paTa kA aura2 aMza utpanna nahIM ho pAtA hai vaha vaha aMza antima te ema mAnavuM ja paDe ke je prathama kriyAkALamAM paTa utpanna thatA nahIM hoya te te tyAra pachInI kSaNaparamparAmAM paNa utpanna thaI zakatuM nathI. je uttara antima kriyA dvArA paTanI utpatti thAya che evuM Apa mAnatA ho te e paNuM mAnavuM ja joIe ke prathama kiyAthI paNa paTanI utpatti thAya che. je prathama kiyAthI paTa utpanna thato na hoya te te antima kriyAthI paNa utpanna thaI zaktA nathI. A rIte mAnavAmAM Ave te paTanuM utpAdana ja kadI thaI zake nahIM. paNa evuM te lAgatuM nathI ke antima taMtu pravezanA samaye paNa paTa utpanna thatuM na hoya. tethI e mAnavuM ja joIe ke prathama taMtu pravezanA samaye ja avayavI paTane keTaleka bhAga te utpanna thaI jAya che. bAkIne je bhAga utpanna thavAne bAkI rahe che te dvitIya kriyAthI utpanna thAya che. eja pramANe paTane je je vibhAga AgalI kriyAomAM utpanna thatuM nathI te te zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre kramaza utpattirjAyate ityantimatantupravezakAle niSpannaH paTa iti vyapadezo bhavatIti / yadi ca prathamakAryanirapekSA uttarakriyA tadaiva uttarakriyAyAH sArthakyaM bhavennAnyathA, tadevaM yathA prathamasamaye utpadyamAna eva paTa utpannastathaiva asaMkhyAtasamayaparimANavatyA udayAvalikAyAH prathamasamayAdArabhya caladeva karma calitamiti kathyate / yato yadi calanonmukhIbhUtaM karma udayAvalikAyAH prathamasamaye na calet tadA prathamasamaye calanarahitA satI sA kriyA karmanirathikA bhavet , atra karmapadaM kriyAparakaM jJeyam , tathA tatkarma prathamasamaye nAcalattathaiva dvitIya-tRtIyAdisamaye'pi na caliSyati, yatazcalanarahitaprathamasamayAt dvitIyAdisamaye kiM vailakSaNyam ? paryanta kI kriyA se kramazaH utpanna hotA jAtA hai / isa taraha antimatantupravezakAla meM paTa niSpanna ho cukA, aisA vyavahAra hotA hai / uttarakriyA kI sArthakatA to isI meM hai ki vaha prathamakSaNa kI kriyA ke kArya se nirapekSa rahe, ataH jisa prakAra prathama samaya meM utpadyamAna hI paTa utpanna kaha diyA jAtA hai usI prakAra asaMkhyAtasamaya kI pramANavAlI udayAvalikA ke prathama samaya se lekara udaya meM Aye hue karma pudgala calita-udaya meM Acuke, aise kaha diye jAte haiM, kyoM ki calanonmukhIbhUta karma udayAvalikA ke prathama samaya meM udaya meM na Ave to prathama samaya meM karmapudgaloM ke udyarUpa calanarahita hotI huI vaha kriyA kriyA hI nahIM mAnI jaavegii| tathA-vaha karmapudgala prathama samaya meM yadi udaya meM na Ave to dvitIya tRtIya Adi samaya meM bhI vaha udya meM nahIM AsakegA, kyoM ki karmapudgaloM ke udayarUpa calana se rahita usa prathama bhAga antima kALa sudhInI kriyAo dvArA kramazaH utpanna thaI jAya che. A rIte antimataMtupravezakALe paTanuM nirmANa thaI gayuM, ema vyavahAramAM kahe vAya che. uttarakriyAnI sArthakatA (saphaLatA) te temAM ja che ke te prathama kSaNanI ciAnA kAryathI nirapekSa rahe. tethI jema prathama samaye ja utpadyamAna paTane utpanna thayo kahI devAya che tema asaMkhyAta samayanI pramANa vALI udayAvalikAnA pazama samayathI mAMDIne udayamAM AvelAM karma pudgalene "calita-udayamAM AvI caNA ema kahI devAya che. kAraNa ke calane--kha thayela karma je udayAvalikAnA prathama samayamAM udayamAM na Ave te prathama samayamAM karmapudagalenA udaya35 calanathI rahita evI te kiyAne kiyA ja na mAnI zakAya. tathA je te karmapadagala prathama samayamAM udayamAM na Ave te dvitIya, tRtIya Adi samayamAM paNa te udayamAM nahIM AvI zake. kAraNa ke karma pudgalenA udayarUpa calanathI rahita te prathama samaya karatAM anya dvitIya Adi samayamAM zI vilakSaNatA zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkAza01701 sU09 "calamANe calie" ityAdi navapadavyAkhyA 159 naiva vailakSaNyaM vidyate, kriyAtvadharmasya sarvatra samAnatvAt, ato yathA'ntimasamaye calanarUpA kriyA manyate tathA prathamasamaye'pi calanarUpA kriyA'vazyamabhyupagantavyA, ataH sarvasamayAnAM samAnatvAdantimasamaye kriyA svIkriyate, prathamasamaye sA svIkartavyeti kathanaM yuktiriktameva bhavati / api ca karmaNAM sthiteH parimitatvAt karmAbhAvA'bhyupagamAt udayAvalikAkAlasyAdisamaye eva kiMciccalitaM sat tadutarasamaye na calati tadA uttarAdiSu tadeva prathamaM calanaM bhavet, tatazca tasmi samaya se anya dvitIyAdi samayoM meM kyA vilakSaNatA ho sakatI hai ? koI bhI vilakSaNatA nahIM, kyoM ki kriyAtvasAmAnyarUpa dharma kI sarvatra samAnatA hai / isaliye jaise antimasamaya meM karmapudgaloM kI udayarUpa calanakriyA mAnate ho vaise hI prathama samaya meM unakI bhI vaha calanarUpa kriyA avazya mAnanI cAhiye, ataH sarva samayoM meM samAnatA hone se " antima samaya meM hI vaha kriyA mAnI jAve aura prathama samaya meM vaha na mAnI jAve " yaha kathana yukti se rahita hai / aura bhI-karmoM kI sthiti parimita hotI hai isa kAraNa karmoM kA udaya nahIM hone kA aisA bhI samaya A jAtA hai ki jisameM yogya bhavyAtmA karmarahita ho jAtA hai / udayAvalikAkAlake Adi samayameM hI karmoke kucha2 aMzakA udaya mAnA hai so jo udadyAvalikA kAlake Adi samayameM udayameM AtA hai vaha udayAvalikA kAlake dvitIyAdi samayoMmeM udaya nahIM AtA hai / yadi dvitIyAdi samayoMmeM vahI prathama samayakA huA udaya calatA rahe to hoI zake che ? koI paNa vilakSaNatA hotI nathI. kAraNa ke kriyAtvasAmAnyarUpa dharmAMnI satra samAnatA che. te kAraNe jevI rIte antima samaya ka pudUMgalonI uDDayarUpa calana kriyAne Apa mAneA che tevI rIte prathama samayamAM paNa temanI te calanarUpa kriyA avasya mAnavI joie. A rIte vicAra karatAM sa samAmAM samAnatA hovAthI antima samayamAM ja te kriyA mAnavAmAM Ave ane prathama samayamAM tene mAnavAmAM na Ave te vAta yuktithI rahita ja che. krI--karmonI sthiti parimita hAya che te kAraNe kani udayamAM na AvavAne eka evA samaya paNa AvI jAya che ke jemAM yeAgya bhavAtmA ka-rahita manI jAya che. uyAvalikA kALanA Adi samayamAM ja karmonA kAI kAI azanA uya mAnyA che. je karmo udayAvalikA kALanA Adi samayamAM udayamAM Ave che te uyAvalikA kALanA dvitIyAdi samayAmAM uddayamAM AvatAM nathI. jo uttarAddhi samayeAmAM te prathama samayamAM thayelA utkraya cAlu rahe te te prathama zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 bhagavatIsUtre nneva calane sarveSAmudayAvalikAcalanasamayAnAM nairarthakyamApatet , ato yadi caramasamaye karma calatIti manyate, tadA sarvasminneva samaye karma calatIti avazyameva svIkaraNIyamiti svavartamAnatAyAM caladapi tatkarma svasvapUrvApekSayA calitamiti vyapadeze kApi na kSatiriti yaduktam 'calamANe calie' tatsuSTu evoktamiti1 / usa prathama samayake hue udayake calanameM hI samasta udayAvalikAke samayoMkA kSaya ho jAvegA, arthAt Adi calana meM hI udyAvalikAkA sarvakAla samApta ho jAvegA to phira kabhI bhI karmoM kA anta ho hI nahIM skegaa| dUsare-udayAvalikAke prathama samayameM jitanA karmAza udayameM A gayA hai vahI AvalikAke dvitIyAdi samayoMmeM udaya AyA huA mAnA jAve to phira AvalikAke ve dvitIyAdi samaya saba nirarthaka hI mAnanA paDegA, kyoM ki unakI kahIM saphalatA to huI nahIM hai / prathama samayake karmodayAMzakI apekSA unakI saphalatA mAnI nahIM jAsakatI hai, kyoM ki usa aMzakA udaya to prathama samayameM ho hI cukA hai| isaliye yadi carama samayameM prathamAdi samayake Aye hue udayAMzake vinA avaziSTa karmAza udayameM AtA hai to yaha avazya hI mAnanA cAhiye ki karma udayAvalikAke sarva samayoMmeM bhinna2 aMzase udayameM AtA rahatA hai, ataH svavartamAnatAmeM udayameM AyA huA bhI vaha karma apane2 pUrva aMzoMkI apekSAse udayameM AcukA, isa prakArake kathanameM koI samaye thayela udayanA calanamAM ja samasta udayAvalikAnA samayane kSaya thaI jaze eTale ke Adi calanamAM ja udayAvalikAne sakALa samApta thaI jaze te pachI kadI paNa karmone anta thaI zakaze ja nahIM. bIjuM-udayAvalikAnA prathama samayamAM jeTalAM karmanA aMza udayamAM AvI gayA che temane ja AvalikAnA dvitIyAdi samayamAM udayamAM AvyA mAnI levAmAM Ave te pachI AvalikAnA te dvitIyAdi badhA samayane nirarthaka ja mAnavA paDaze. kAraNa ke temanI kayAMya saphaLatA te thaI nathI. prathama samayanA karmodayanA aMzanI apekSAe temanI saphaLatA mAnI zakAya nahIM, kAraNa ke te aMzane udaya te prathama samayamAM ja thaI cUkyo che. tethI je carama samayamAM prathamAdi samaye Avela udayAMza vagaranA bAkInA karmAza udayamAM AvatA hoya to te vAta avazya mAnavI ja paDaze ke udayAvalikAnA sarva samayamAM karma bhinna bhinna aMze udayamAM AvatuM rahe che. tethI svavartamAnatAmAM udayamAM Avela te karma pita-pitAnA pUrva azonI apekSAe udayamAM AvI cUkyuM, evA kathanamAM keI deSa raheto nathI. zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za01301sU09 "calamANe calie" ityAdipavyAkhyA 161 ___ "udIrijjamANe udIrie" iti udIyamANamudIritam , anudayamAptasya svakIyaphaladAnAyodayamaprAptasya AgAmikena cirakAlena vedayitavyasya karmadalikasya viziSTAdhyavasAyalakSaNena karaNenA''kRSyodayAvalikAyAM prkssepnnmudiirnnaa| sA caasNkhyeysmylkssnnaa| tayA punarudIraNayA prathamasamaye eva udIryamANasya karmaNa utpadyamAnapaTasyotpannamiva udIritatvaM bhavati, ataH udIyamANameva karma udIritamiti vyavahriyate, iti 2 // kSati nahIM AtI hai / tAtparya kahanekA yahI hai ki udyAvalikAke asaMkhyAta samaya hote haiM inameM karmapudgala kramazaH udayameM Ate rahate haiM, ataH karmakA jitanA aMza udyAvalikAke jisa2 samayameM udayameM AcukA hai usa apekSAse vaha karma Age2 udayAvalikAke samayameM udayameM AtA huA bhI calita kahA jAtA hai, aura abhI jitane aMzameM udayameM A rahA hai utane aMzameM vaha "calamANe" hai / isa prakArake apekSAkathanameM koI virodha nahIM hai, isaliye "calamANe calie" yaha sUtra vilakula nirdoSa kahA gayA hai / ___"udIrijamANe udIrie" udIryamANa karmako udIrita kahanA yaha bhI ThIka hai, udaya avasthAko prApta nahIM hue aise karmadalikako ki jo AgAmI laMbe kAlameM udayameM Ane yogya hai usako viziSTa adhyavasAyarUpa karaNake dvArA khIMcakara udayAvalikAmeM prakSipta karanA arthAt udayameM lAnA isakA nAma udIraNA hai / yaha udIraNA asaMkhyAta samayakI hotI hai| kahevAnuM kArya e che ke udayAvalikAnA asaMkhyAta samaya hoya che. te sama mAM karmapadagala kamazaH udayamAM AvatAM rahe che. tethI karmane jeTale aMza udayAvalikAnA je je samayamAM udayamAM AvI cUkyo che te apekSAe te karma udayAvalikAnA uttara samayamAM (pachInA samayamAM) udayamAM AvavA chatAM paNa calita kahevAya che. ane atyAre jeTalA aMze udayamAM AvI rahela che teTalA maza "calamANe" cha. sAre viyApAmA mAve to mA apekSA thanamA virodha nathI. tethI "calamANe calie" sUtrane tadana niSi upAmA Avesa cha. (1) "udIrijjamANe udIrie" sIya bhae bhane harita Ayu me 5 . bara che. udayamAM nahIM AvelAM paNa AgAmI lAMbe kALe udayamAM AvavAne gya je karmalike che temane viziSTa adhyavasAyarUpa karaNa dvArA kheMcIne udayAvalikAmAM lAvavA tenuM nAma udIraNA che. te udIraNA asaMkhyAta samayanI bha0-21 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 bhagavatIsUtre ___ "veijjamANe veie" iti, vedhamAnaM veditamiti, vedanaM nAma karmajanitaphalAnubhavanam , tacca vedanamavAdhAkAlasthitikSayAdudayaM prAptasya, udIraNayA udaye samAnItasya ca karmaNo bhavati, tasya vedanAkAlasyAsaMkhyAtasamayatvAt Adhasamaye eva vedyamAnaM karma veditaM bhavatIti vyavahiyate 3 / "pahijjamANe pahINe" iti, prahIyamANaM prahINamiti, jIvapradezaiH saha saMbaddhasya karmaNastebhyaH pRthag bhavanaM-prahANam-prakarSaNa hAnaM parityAga iti, tAdRzaisa udIraNAke dvArA prathama samayameM hI udIyamANa karma utpadyamAna paTameM utpannatvakI taraha udIrita hotA hai isaliye udIryamANa hI karma udIritarUpase vyavahRta hotA hai 2 / / ___"veijjamANe vehae" vedyamAna karmako vedita kahanA yaha bhI ThIka hai| karmajanya phalakA anubhavana karanA-bhoganA-isakA nAma vedana hai / abAdhA kAlake bAda hI karmakA udya hotA hai, arthAt baMdha hote hI karma apanA phala nahIM detA hai, kintu abAdhAkAlako chor3akara hI karma apanA phala detA hai, aisA siddhAntakA kathana hai / isaliye vivakSita karmake abAdhAkAlakI jitanI sthiti par3I hai usa sthitikI samApti honese udaya avasthAko prApta hue karmakA, athavA udIraNA dvArA udyameM lAye gaye karmakA jo phalAnubhavana hotA hai vaha vedana hai| isa vedanakA kAla asaMkhyAta samayakA hai, isaliye Adya samayameM vedyamAna karma-bhogane meM A rahA karma-bhoga liyA, isa prakArake vyavahArakA viSaya hotA hai / hoya che. A udIraNA dvArA prathama samayamAM ja udIryamANa karma utpadyamAna paTamAM utpannatvanI jema udIrita thAya che. tethI udIryamANu kamane ja udArita ithe vyavahAramA mAsAya che. (3) ____"beDajjamANe vehae" vedhamAna bhana ta ta 55 marA52 che. karmajanya phaLane bhegavavuM-anubhavana karavuM tenuM nAma vedana che. abAdhAkALa pachI ja karmane udaya thAya che, eTale ke karmane baMdha paDatAM ja karma pitAnuM phaLa detuM nathI. paNa abAdhakALa pasAra thayA pachI ja karma potAnuM phaLa Ape che, evuM siDhAMtanuM kathana che. tethI vivakSita karmanA abAdhakALanI jeTalI sthiti paDI hoya te sthitinI samApti thatAM udayAvasthAmAM AvelAM kamane athavA udIraNuM dvArA udayamAM lAvavAmAM Avela karmane je phalAnubhava thAya che tene vedana kahe che. te vedanane kALa asaMkhyAta samayane che, tethI Adya (zarUAtanA) samayamAM vebhaan ubha-sAgapAtuM 4ma-sAgavI sIdhu, sebha vyavahAra thAya cha (3) zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za01301sU09 "calamANe calie" ityAdipavyAkhyA 163 pahANamapi asaMkhyasamayaparimANameva, tasya prathamasamaye prahIyamANasyaiva karmaNaH kiMcidaMzena mahINatvaM bhavati tasmAt aMzataH prahIyamANasya karmaNaH mahINatvaM bhavatIti prahIyamANaM karma prahINamiti vyavahiyate 4 // ___ "chijjamANe chinne" iti, chiyamAnaM chinnamiti, chedanaM nAma aSTamu karaNemu caturthApavartanAnAmakakaraNavizeSeNa karmaNaH dIrghakAlikasthitInAM isvatAkaraNam / asya karaNasya svabhAvaH karmaNaH sthitirasayohasikaraNam , etAdRzachedanasyApi asaMkhyeyAH samayAH bhavanti, tatra chedanasya prathamasamaye chidhamAnasyaiva "pahijamANe pahINe" prahIyamANa karmako prahINa kahanA yaha bhI ThIka hai / jIva pradezoMke sAtha saMbaddha hue karmakA una pradezoMse pRthak honA isakA nAma prahINa hai| aise prahINakA bhI kAla asaMkhyAta samayakA hai| asaMkhyAta samaya vAle prahINake prathama samayameM prahIyamAna hI karmakI kitaneka aMzase prahINatA hotI hai / isaliye aMzase prahIyamAna karmako prahINa kahanA yaha vyavahAra abAdhita hai| tAtparya kahanekA yahI hai ki jIvapradezoMse aMzataH bhI jude ho rahe karmako judA huA kahanA doSa nahIM hai / / ___chinnamANe chinne" chidate hue karmako chida gayA kahanA yaha bhI ThIka hai / ATha karaNoMmeM cauthA apavartanA nAmakA eka karaNa hai / isa karaNa vizeSase karmakI dIrghakAlika sthitiko kama karanA-thoDe kAlavAlI karanA isakA nAma chedana hai| isa karaNakA svabhAva sthiti aura rasako kama-hAsa karanekA hai / isa prakArake apavartanAkaraNarUpa chedanakI bhI "pahijjamANe pahINe" pratIyamA bhane prADA 4Ama 5 nathI. 71 pradezanI sAthe jakaDAyelAM karmanuM te pradezathI alaga thavuM tenuM nAma "prahaNa che. te prahaNane kALa paNa asaMkhyAta samayane che. asaMkhyAta samaya vALA prahaNanA prathama samayamAM prahIyamAna kamanI keTaleka aMze prahINatA thAya che. tethI aMzataH prahAyamAna karmane prahaNa kahevAmAM koI vAMdho naDatuM nathI. eTale ke jIva pradezamAMthI aMzataH paNa judA paDI rahelA karmane judA paDI gayA, ema kahevAmAM kaI deSa nathI.() "chijjamANe chinne" chehAtai bhani ch| yo upAmA 55 hoSa nathI. ATha karaNamAMnuM apavartanA nAmanuM je cothuM karaNa che tenA dvArA karmanI dIrghakALanI sthitine nyUna karavI-ochA samaya vALI karavI tenuM nAma chedana che. A karaNamAM sthiti ane rasane kAma karavAne (hAsa karavAne) svabhAva hoya che. zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 bhagavatIsUtre karmaNaH chinnatvamiti vyavahAropi pUrvoktapaTadRSTAntena bhavati, ityatazchidyamAnameva karma chinamiti kathyate 5 / ___ "bhijjamANe bhinne " iti, bhidhamAnaM bhinnamiti, apavartanAnAmakaraNavizeSeNa tIvrarasasya zubhasyAzubhasya vA karmaNo bahukAlAtsaMcitasya maMdatAkaraNam , aSTamu karaNeSu tRtIyodvartanAnAmakakaraNavizeSeNa mandarasasya zubhasyAzubhasya vA karmaNazca tIvratAkaraNaM bhedaH, asya karaNasya svabhAvaH karmaNaH sthitirasayovRdikaraNam / idaM bhedanamapyasaMkhyAtasamayakameva, tasya prathamasamaye bhidhamAnameva karma paTadRSTAntena bhinna miti vyapadizyate, iti 6 / sthiti asaMkhyAta samayakI hai| isa chedanake prathama samayameM chidate hue karmako chinna kahanA, aisA vyavahAra pUrvokta padRSTAntase sadha jAtA hai, isaliye chidyamAna hI karma chinna huA, aisA kahA jAtA hai 5 / ___ "bhijjamANe bhinne" bhidate hue karmako bhida gayA kahanA, yaha bhI ThIka hai| apavartanAkaraNase cirakAlasaMcita aise zubha tathA azubha karmake tIvra rasako maMdatArUpameM karanA, athavA udvartanAkaraNase jo ki ATha karaNoMmeM se tIsarA karaNa hai usase mandarasavAle zubha aura azubha karma ko tIvrarasa denevAle karanA, isakA nAma bhidanA hai-bhedana hai / isa karaNa kA svabhAva aisA hI hai ki yaha karma kI sthiti aura rasa meM vRddhi karatA hai / yaha bhedana bhI asaMkhyAta samaya kI sthiti vAlA hotA hai / isake prathama samaya meM bhidatA karma, paTa dRSTAnta meM pradarzita yukti ke anusAra bhida gayA, isa rUpa se vyavahRta hotA hai 6 / / A prakAranA apavartanAkaraNarUpa chedananI sthiti paNa asaMkhyAta samayanI che. e chedananA prathama samayamAM chedAtAM karmane chinna ( chedAI gayuM ) kahevAmAM kaI deSa nathI, te pUrvokta paTanA dRSTAMta dvArA siddha thAya che. tethI chidyamAna karmane chinna karma kahevAmAM Ave che (5). "bhijjamANe bhinne" mahAtAM na lehA gayAM vAmAM paNa hoSa nathI. cirakAla saMcita zubha ane azubha karmanA tIvra rasane apavatanA karaNa dvArA bhaI 42vo tenuM nAma 'midanA' nehA cha. AthA ma 2sa ami zubha mane mazula bhani tanA4264 dvArA tIna 2sa nA2 42 tenuM nAma bhidanA-mehA cha. (ATha karaNemAMnA trIjA karaNanuM nAma udvartanAkaraNa che). A karaNamAM e svabhAva hoya che ke te karmanI sthiti ane rasamAM vRddhi kare che. A bhedananI sthiti paNa asaMkhyAta samayanI hoya che. paTanA daSTAMtamAM batAvelI yukti anusAra prathama samayamAM bhedatA karmane "bhUdAI gayuM kahevAmAM kaI deSa nathI (6). zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkAza01301sU09 "calamANe calie" ityAdi padavyAkhyA 165 ___" dajjhamANe dar3e " iti, dahyamAnaM dagdham iti, dAhaH karmadalikakASThAnAM dhyAnAgninA svasvarUpApanayanam , armtvjnnmityrthH| yathA vahinA dagdhAnAM kASThAnAM svakIyasvarUpApanayanaM bhasmAdirUpeNa ca pariNamanaM bhavati tathA karmadalilikAnAmapi svakIyaM rUpaM dhyAnAgniA'panIyate sa eva karmaNAM dAhaH kathyate / tAdRzadAhasyApi antarmuhUrttavattitvena asaMkhyeyasamayasyAdisamaye dahyamAnameva karma dagdhamiti vyapadizyate / __ "mijjamANe maDe" iti, mriyamANaM mRtamiti, AyuSkakarmadalikAnAM kSayo maraNam / tAdRzamaraNamapyasaMkhyeyasamayavarti, tasya janmanaH prathamasamayAdArAbhyAnu__ "dajjhamANe daDDe" jo jala rahA hai use jala cukA kahanA yaha bhI ThIka hai / karmadalikarUpa kASTha ko dhyAnarUpa agni se apane svabhAva se rahita karanA isakA nAma dAha hai / jo karmalika pahile karmarUpa paryAya se apanI Apa meM sthita the unheM akarmatvarUpa paryAya se AkrAnta banAnA yahI karmoM kA dAha hai| jisa prakAra agnidvArA bhasmasAt huA kASTha apane svarUpa ko chor3a detA hai aura bhasmAdirUpa se pariNamita ho jAtA hai, isI prakAra dhyAnarUpa agni ke dvArA karmadalikoM kA dAha hotA hai, isase unake svarUpa kA apayana ho jAtA hai aura ve akarmatvarUpa paryAya meM pariNama jAte haiM / yahI karmoM kA dAha kahA gayA hai| yaha dAha antarmuharttavartI hotA hai aura antarmuhUrta ke asaMkhyAta samaya hote haiM so Adi samaya meM jisa karmadalika kA dAha ho rahA hai use dAha ho cukA kahanA nirduSTa hai / "dajjhamANe daDuDhe" 2 jI 2yuM che tene 4jI Ayu 4AmA 5 hoSa nathI. karmadalika rUpI kAkane dhyAnarUpa agni dvArA temanA svabhAvathI rahita karavA tenuM nAma dAha-jaLavuM te) che. je kamaMdalike pahelAM karmarUpa paryAye pitAmAM rahelAM hatAM temane akarmarUpa paryAyathI AkrAnta banAvavA tene ja kane dAha-karmonuM jalana kahe che. jevI rIte agni dvArA baLIne bhasma thayela kASTha pitAnuM svarUpa choDI de che ane bhasma rUpe pariName che, tevI ja rIte dhyAna rUpa agni dvArA karmadalikenuM dahana thAya che. tethI temanA svarUpanuM apanayana thAya che, ane teo akarmatva paryAyamAM pariName che, tene ja karmonuM dahana kahyuM che. A dAhanI antarmuhUrtanI sthiti hoya che. aMtarmuhUrtanA asaMkhyAta samaya hoya che. tethI Adi samayamAM je karmalikanuM dahana thaI rahyuM hoya tene 'Dana 27 gayu' mema. 4AmA doSa nathI. (7) zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre kSaNamAvIcimaraNatvena sadbhAvAt mriyamANaM mRtaM kathyate / maraNaM paJcavidham-AvIcikA - SvadhyA - ''tyantika- bAla - paNDita - maraNabhedAt, tatra AsamantAt vIcayaH pratikSaNamanubhUyamAnasya AyuSkakarmadalikasya dvitIyAdyAyurdalikasyodayena binAzalakSaNAvasthA yasmin tadAvIcikamaraNamityAvIcimaraNazabdasyAvayavArthaH / athavAA - samantAt vIcivattaraMgavanmaraNamAvIcimaraNaM, yathA jalataraMgaH pratikSaNaM kramazo jAyate, ekasyAnantaramaparasyAgamanaM bhavatyeva tathA janmanaH kAlAdArabhya ekasya 166 " mijaNANe maDe " marate hue karma ko mara gayA kahanA bhI ThIka hai / AyuSka karma ke dalikoM kA kSaya honA isakA nAma maraNa hai / aisA maraNa bhI asaMkhyAta samayavartI hotA hai / janma ke prathama samaya se lekara AvIcimaraNa hote rahane ke kAraNa maraNa kA sadbhAva haraeka kSaNa meM pAyA jAtA hai / isase marate hue karma ko mara gayA kahanA ThIka hai / maraNa pAMca prakAra kA hai- (1) avIcimaraNa, (2) avadhimaraNa, (3) AtyaMtikamaraNa, (4) bAlamaraNa aura (5) paNDitamaraNa / A-cAroM tarapha se vIci - pratikSaNa anubhava meM Ate hue AyuSkakarma ke dalika kI dvitIyAdi AyuSkarma ke dalika ke udaya se vinAzarUpa avasthA jisa maraNa meM hotI rahatI hai vaha avIcimaraNa hai, yaha AvIcimaraNa-zabda kA avayavArtha hai / athavA A-cAroM tarapha se vIci kI taraha - taraMgoM ke jaisA jo maraNa hai vaha AvIcimaraNa hai jaise - jalataraGga pratikSaNa kramazaH eka ke pIche eka AtA rahatA hai usI taraha janma kAla se lekara eka "mira mANe maDe" bharatAM (kSaya yAmatAM) bhene bharI yUmyAM kSaya tha jayAM. kahevAmAM DhoSa nathI. kanA dilakAnA kSaya thavA eTale temanuM maraNa thayuM kahevAya che. evA maraNanI kALasthiti paNa asaMkhyAta samayanI heAya che. janmanA prathama samayathI laIne AvIcimaraNa thatuM rahetuM hovAthI maraNane sadbhAva pratyeka kSaNe jovA maLe che. tethI maratAM karmone marI gayelAM kahevAmAM vAMdhA nathI. bharaNa yAMya ahAranAM che- (1) bhAvIthibharA, (2) avadhibharaNu, (3) yAtyatiHbharaNu, (4) mAsabharaNa ane (4) paMDitabharazu. A=yAre taraIthI, vIci = pratikSaNa anubhavamAM AvatAM acuSkarmInAM dRlikanI dvItiyAdi AyuSkarmanA hasinA udhyathI vinAzazya avasthA ne bharazubhAM thAya che te bharagune 'AvI - cimaraNa' uDe che. yA pramANe bhAvIyibharaNunI avayavArtha thAya che. athvaacAre taraphathI vIci (taraMgA)nAM jevuM je maraNu hoya che tene AvIcimaraNa kahe che. jevI rIte eka jaLataraMganI pAchaLa khIjuM. ane tenI pAchaLa trIju ema ekanI pAchaLa bIjA jaLataraMgA pratikSaNa AvatAM ja rahe che tema janma zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za01u01sU09 "calamANe calie "ityAdipavyAkhyA 167 AyuSkarmadalikasya kSayAnantaramaparasya AyuSkarmadalikasyAgamana bhavatyeva, tadetadAvIcimaraNena AyuSkakarmadalikAnAM pratisamayaM kramazaH kSayo bhavati, atastasya prathamasamaye maraNena AyuSkakarmaNo mriyamANasyaiva mRtatvaM kathyate iti niyamANaM mRtamiti vyapadizyate 8 / ___ "nijjarijjamANe nijjiNNe" iti, nirjIyamANaM nirjIrNamiti, yathA punarnotpattirjAyeta tathArUpeNa karmapudgalAnAM kSayo nirjaraNaM karmaNAmAtyantiko vinAza iti yAvat , tasyAsaMkhyeyasamayavartitvAtasya prathamasamaye eva tena nirjaraNena kSIyamANasyaiva karmaNo nirjIrNatvamupapadyate, ata ihApi paTotpattidRSTAntena nirjIryamANameva karma nirjIrNamiti vyapadizyate 9 / iti navapraznAnAmuttaram / AyuSkarmadalika ke kSaya ke anantara dUsare AyuSkarmadalika kA Agamana hotA hI rahatA hai, aura usakA nAza bhI hotA rahatA hai| isa nAzakA nAma hIAvIcimaraNa hai| isa AvIcimaraNa se AyuSkarma ke dalikoMkA pratisamaya kramazaHkSaya hotA rahatA hai| isaliye ye usake prathamasamaya meM Ayukakarma ke maraNa ke sadbhAva se marate hue AyuSkarma ko mRta kaha diyA jAtA hai / ____"nijarijamANe nijiNNe" jisa karma kI nirjarA prAraMbha ho cukI vaha nirjIrNa ho cukA, yaha kathana bhI satya hai / jisase phira se utpatti na ho isarUpa se karmapugaloM kA kSaya honA isakA nAma nirjarA hai| nirjarA meM karmoM kA Atyantika vinAza hotA hai / yaha nirjarA bhI asaMkhyAtasamayavartinI hotI hai / isake prathama samaya meM hI nirjaraNa se kSIyamANa karma meM nirjIrNatva bana jAtA hai| tAtparya kahane kA yaha hai kALathI laIne eka AyuSkakama dalikanA kSaya pachI bIjA AyuSkakama dalikanuM Agamana thatuM ja rahe che ane tene nAza thato rahe che. te nAzane ja AvIcimaraNa kahe che. A AvIcimaraNathI AyuSkakamanAM dalikane pratisamaya kramazaH kSaya thato rahe che. tethI tenA prathama samayamAM AyuSkarmanA maraNanA sadbhAvane lIdhe maratAM AyuSkarmane mata kahevAmAM Ave che. (8) ___ "nijarijamANe nijjiNe" '2 bhanI ni 22 23 24 cha bhani thaI gayuM" e kathana paNa satya che. pharIthI utpatti na thAya evI rIte karma pudagalano kSaya thavo tenuM nAma nijara che. nirjarAmAM karmone AtyaMtika vinAza thAya che. te nirjarAnI kALasthiti paNa asaMkhyAta samayanI hoya che. tethI tenA prathama samaye ja nirjaraNathI kSIyamANa karmamAM nirjINatvane vyavahAra thaI zake che. zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 bhagavatIsUtre nanu sAkSAdeva bhagavanmukhAd jJAtasarvaviSayatvAt viracitadvAdazAGgatayA samadhigata samasta zrutaviSayatvena vividhalabdhisaMpannatvena sarvajJakalpanirUpakatvena sarvasaMzayacchedakatayA sarvajJatulyatvAd gautamo bAlajIvavat kathamevaMvidhaM saMdigdhapadArthaviSayakaM praznaM kRtavAn, uktaJca , 66 'saMkhAIe u bhave, sAhai jaM vA paro u pucchejjA / Na NaM NAisesI, viyANaI esa chaumastho " // 1 // chAyA - saMkhyAtItA~stu bhavAn kathayati yad vA parastu pRcchet / na ca tamanatizeSI vijAnAtyeSa chadmasthaH // 1 // ki nirjarA ke prathama samaya kSaya hote hue karma ko paTotpatti ke dRSTAnta se kSINa huA mAna liyA jAtA hai, isaliye "nirjIryamANaM nirjIrNam" aisA vyapadeza ho jAtA hai 9 / zaMkA- sAkSAt hI bhagavAn ke mukha se jinhoM ne samasta viSayoM ko jAnA hai aura samasta viSayoM ke jJAtA hone ke kAraNa jinhoMne dvAdazAGgI ko racA hai| tathA isa dvAdazAGgI ke racane ke kAraNa hI jo samasta zrutaviSaya ke jJAtA mAne jAte haiM / vividhalabdhiyoM se saMpanna hone ke kAraNa sarvajJatulyanirUpaka hone ke kAraNa, tathA sarvasaMzayoM ke uccheda honeke kAraNa jo sarvajJatulya mAne gaye haiM, aise gautamasvAmI ne bAla jIvoM kI taraha isa prakAra ke saMdigdhapadArthaviSayaka nau praznoM ko kyoM kiyA ? kahA bhI hai 66 " saMkhAIe u bhave, sAhai jaM vA paro u pucchejA / Na NaM aNAisesI, viyANaI esa chaumattho " // 1 // kahevAnu tAtparyAM e che ke paTAtpattinA dRSTAMta anusAra nirAnA prathama samaybhaaN kSaya thatAM ubhane kSI thaha gayetuM bhAnI sevAmAM Ave che. tethI "nirjIryamANaM nirjINam" menuM athana arI zAya che (7). zakA--jemaNe sAkSAt bhagavAnanA mukhe ja samasta viSayAnuM jJAna meLavyu` che, samasta viSayeAnA jJAtA haiAvAne kAraNe jemaNe dvAdazAMgInI racanA karI che, tathA A dvAdazAMgInI racanA karavAne lIdhe je samasta zruta viSayanA jJAtA gaNAya che, tathA vividha labdhiyAnA dhAraka, sarvAMnnatulya nirUpaka, tathA sarvAM sa'zayAnA ucchedaka hAvAthI jeA sava jJasamAna gaNAya che, evA gautamasvAmIe khAla jIvAnI jema A prakAranA saMdigdhapadArthaviSayaka prazno zA mATe pUchyA ? kahyuM paNa che- zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 1 u. 1 sU09 gautamasya praznakAraNam 169 itivacanAdasya sarvajJakalpatvAvagamAt na caivaMvidhasya gautamasyaitAdRzaprazna - karaNamucitamiti cet prAha-ayaM sarvajJakalpo, na tu sarvajJaH, yathoktaguNavattvepi tasya chadmasthatayA tadIyajJAne'nAbhogatAyAH saMbhavAt / uktazca - " na hi nAmA'nAbhogaH, chadmasthasyeha kasyacinnAsti / yasmAjjJAnAvaraNaM, jJAnAvaraNaprakRtikarma " // 1 // iti / jo chadmastha atizayajJAnazAlI hotA hai vaha dUsare ke pUchane para saMkhyAtIta bhavoM ko kaha detA hai / kyoM ki vaha unheM jAnatA hai| isa vacana se chadmastha hone para bhI gautamasvAmI sarvajJakalpa mAne gaye haiM, ataH sarvajJakalpa gautamasvAmI ko aise prazna karanA ucita nahIM thA / samAdhAna - gautamasvAmI ko sarvajJakalpa mAnA gayA hai- na ki sarvajJa / isaliye yathokta guNavattA hone para bhI chadmastha hone ke kAraNa unake jJAna meM anAbhogatA kI saMbhAvanA hai| kahA bhI hai - " na hi nAmAnAbhogaH, chadmasthasyeha kasyacinnAsti / yasmAjjJAnAvaraNaM, jJAnAvaraNaprakRtikarma " // 1 // kisI bhI chadmastha ke anAbhoga - aparipUrNatA nahIM hai yaha bAta nahIM hai - chadmasthamAtra ke anAbhoga hai hI / kyoM ki jJAna ko AvaraNa karanevAlA jJAnAvaraNakarma unake hotA hai // 1 // saMkhAIe u bhave, sAhai jaM vA paro u pucchejjA / Na yatrANaM aNAisesI, viyAI esa umastha // 1 // 97 44 je chadmastha atizayajJAnayukta hAya che te anya dvArA pUchavAmAM Ave tA saMkhyAtIta bhavA kahI de che, kAraNa ke tenuM jJAna te dharAve che. A vacanAnusAra chadmastha hovA chatAM paNa gautamasvAmIne sajJakalpa mAnyA che. tethI sajJakalpa gautama svAmI evA prazno pUche te ceAgya lAgatuM nathI. samAdhAna--gautama svAmIne sajJa kalpa mAnyA che--sarvajJa mAnyA nathI. tethI uparAkta guNA heAvA chatAM paNa chadmastha hovAne kAraNe temanA jJAnamAM manAlogatAnA (aparipUrNatAnA) salava rahe che. udhuM zubha che " na hi nAmAnAbhogaH, chAsthasyeha kasyacinnAsti / yasmAjjJAnAvaraNaM, jJAnAvaraNaprakRtikarma // 1 // " chadmasthamAM anAbhAga-aparipUrNatA hAtI nathI. e vAta kharAkhara nathI--chadmastha mAtramAM anAbhAga ( aparipUrNatA ) hAya che ja. kAraNa ke jJAna para AvaraNu karanArA jJAnAvaraNukama te! temane hAya che ja bha0-22 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre itivacanena chadmasthAnAM jJAnAvaraNakarmasattvena gautamasyApi chadmasthatvena jJAnAvaraNakarmaNo vidyamAnatvAt / athavA nizcitarUpeNa " calamANe calie " ityAdikaM jAnatopi gautamasya jJAne prAmANyasAdhanAya praznasaMbhavAt / athavA jAnannapi gautamaH " ahaM praznaM kariSyAmi bhagavAMzca taduttaraM dAsyati tataH prakRtibhadrakANAM bhavyajIvAnAmapi saralatayA bodhodayo bhaviSyatI - " tyAzayena praznasya saMbhavAt / athavA " mayA yadvastu svaziSyebhyo bodhitaM tadeva bhagavanmukhenApi bodhyeta tadA mama vacasi ziSyANAM nitarAmeva zraddhA bhaviSyatI - " tyAkalayya gautamasya praznakaraNamupapadyate / athavA 'ziSyasya praznaH gurozcottaram' ityevaM yA sUtraracanA, tasyA maryAdAyA rakSa 170 isa vacana se chadmasthoM ke jaba jJAnavaraNa karma kI sattA hai to gautamasvAmI ke bhI chadmastha honeke kAraNa jJAnAvaraNa karma thA hI, ataH unake jJAna meM paripUrNatA nahIM thI isaliye isa prakAra ke praznoM ke karane meM koI zaMkA karane jaisI bAta nahIM AtI hai / athavA - nizcitarUpa se "calamANe calie " ityAdi jAnate hue bhI gautamasvAmI nija jJAna meM saMvAdakatA ke sAdhane ke liye aise prazna kara sakate haiN| athavA jAnate hue bhI gautamasvAmIne isa Azaya se ki maiM prazna karU~gA, bhagavAn usakA uttara deMge isase prakRtibhadra bhavyajIvoM ko bhI saralatA se bodha prApta hogA, aisA samajhakara ye prazna kiye haiM, aisA bhI saMbhavita hotA hai / athavA - jo vastu maiMne apane ziSyoM ko samajhAI hai vahI vastu yadi bhagavAn ke mukha se bhI samajhAI jAvegI to mere vacanoM meM ziSyajanoM kI aTUTa zraddhA ho jAyegI, aisA vicAra karake bhI gautamasvAmIne ye prazna kiye haiM, yaha bAta jacatI hai / athavA " ziSya pUche aura guru uttara de " isa prakAra A rIte jotAM chadmasthAmAM jyAre jJAnAvaraNukamanu astitva hAya che. te gautama paNa chadmastha hatA. tethI temanAmAM paNa jJAnavaraNukama'nuM astitva hatuM ja. tethI temanA jJAnamAM paripUrNatA na hatI. tethI tee sajJa bhagavAnane A prakAranA prazno pUche temAM kaMi paNa ajugatu' lAgatuM nathI. athavA nizcita3ye "calamANe calie" ityAdi sUtrAne samannvA chatAM pazu ghotAnA jJAnabhAM savAdakatA sAdhavAne mATe paNa prazno pUchI zake che. athavA jANavA chatAM paNu gautamasvAmI e AzayathI prazno pUche che ke mArA praznonA uttara bhagavAna deze tethI bhadra prakRtinA bhavya jIveAne paNa saraLatAthI edha maLaze. athavA me' je vastu mArA ziSyAne samajAvI che te ja vastu jo bhagavAnanA svamukhe te sAMbhaLaze te temane mArAM vacanAmAM atUTa zraddhA jAmaze, evA vicAra karIne paNa temaNe sajJa bhagavAnane e prazno pUchyA haze. athavA "ziSya pUche ane zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prame yacandrikA TIkA za.1 u. 1 sU0 10 navapadAnAM nAnArthAdikathanam 171 NArthameva jAnanapi gautamaH praznaM kRtavAniti / evametAni "calamANe calie" ityAdIni nava padAni karma adhikRtya vartamAnabhUtasamAnAdhikaraNyajijJAsayA pRSTAni nirNIya uttaritAni ceti // sU0 9 // _ atha etAni calanAdIni nava padAni parasparaM samAnArthakAni ? athavA tAni bhinnArthakAni ? iti pRcchA nirNayaM ca pradarzayitumAha-'ee NaM bhaMte ' ityAdi / mUlam-ee NaM bhaMte! nava payA ki egaTThA, NANAghosA NANAvaMjaNA ? udAhu NANahA ! NANAghosA! NANAvaMjaNA ? goyamA calamANe calie, udIrijjamANe udIrie, veijjamANe veie, pahijjamANepahINe,eeNaM cattAripayA egahA,NANAghosANANAvaMjaNA uppaNNapakkhassAchijjamANe chinne, bhijjamANe bhiNNe,dajjhamANe dar3e, mijjamANe maDe, nijjarijjamANe nijjiNNe, ee NaM paMca payANANahA NANAghosA NANAvaMjaNA vigypkkhss||10|| chAyA-etAni bhadanta ! nava padAni kimekArthAni nAnAghoSANi nAnAvyaJjanAni, utAho nAnArthAni nAnAghoSANi nAnAvyaJjanAni ? / gautama ! calat calitam , udIyamANamudIritam , vedyamAnaM veditam , prahIyamANaM prahINaM, etAni catvAri padAni ekArthAni nAnAghoSANi nAnAvyaJjanAni utpannapakSasya / chidhamAnaM chinnam , bhidyamAnaM bhinnam , dahyamAnaM dagdham , mriyamANaM mRtam , nirjIyamANaM nirjINam , etAni paJca padAni nAnArthAni nAnAghoSANi nAnAvyaJjanAni vigatapakSasya ||muu010|| jo sUtraracanAkI maryAdA hai usakI rakSA ke liye isa prakAra jAnate hue bhI gautamasvAmI ne ye prazna kiye haiM / isa taraha ye 'calamANe calie' ityAdi nava pada karma ko adhikRta karake vartamAnakAla aura bhUta kAla, ina donoM kAloM kI samAnAdhikaraNatA kI jijJAsA se pUche gaye haiM, aura nirNaya karake unakA uttara diyA gayA hai // sU0 9 // guru uttara Ape" A prakAranI je sUtra racanAnI maryAdA che tenuM pAlana karavAne mATe jANavA chatAM paNa te prazno gautamasvAmIe pUchayA hoya. A pramANe "calamANe calie" mA na1 54 bhane madhikRta 4rIne patabhAna bhane bhUtakALanI samAnAdhikaraNatAnI jijJAsAthI pUchAyA che ane nirNaya karIne tamanA utta2 vAma mAvyA cha. // sU. 8 // zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 172 bhagavatIsUtre aba sUtrakAra " calanAdika nau pada Apasa meM samAnArthaka haiM ? athavA bhinnArthaka haiM ?" isa pRcchAko evaM nirNayako dikhAne ke liye kahate haiM 'ee NaM bhaMte' ityAdi / (bhaMte) he bhadanta ! (ee) ye (nava) nau (payA) pada (kiM) kyA (egaTThA) eka arthavAle (NANAghosA) nAnAghoSavAle (NANAvaMjaNA) aura nAnA vyaMjanavAle haiM ? (udAhu) athavA (NANaTThA) aneka arthavAle (NANAghosA) aneka ghoSavAle aura (NANAvaMjaNA) aneka vyaMjanavAle haiM ? (goyamA) he gautama! (calamANe calie, udIrijamANe udIrie, veijjamANe veie, pahijamANe pahiNe, ee NaM cattAri payA egaTThA) calamAna calA, udIyamANa udIrNa huA, vedyamAna vedita huA, prahIyamANa prahINa huA, ye cAra pada (uppaNNapakkhassa) utpannapakSa kI apekSA ekArthavAle haiM, (NANAghosA) nAnAghoSavAle haiM, (NANAvaMjaNA) nAnAvyaMjanavAle haiM, / tathA (vigayapakkhassa chinjamANe chinne, bhijamANe bhinne, dajjhamANe daDe, mijamANe maDe, NijarijamANe nijjiNNe,ee the paMca payANANahA,NANAghosA,NANAvaMjaNA) vigatapakSakI apekSA chidyamAna chinna huA, bhidyamAna bhinna huA, dahyamAna dagdha huA, mriyamANa mara gayA, nirjIryamANa nirjIrNa huA, ye pA~ca - have sUtrakAra "calanAdika e nava pade paraspara samAnArthaka che ke bhinnArthaka cha" se prazna niya 42vAne mATe cha--'eeNaM bhaMte ?' tyAdi (bhaMte) 3 mahanta ! (ee) te (nava) nava (payA) paha! (kiM) zu (egadrA) me matha mi cha ? (NANAghosA) vividha ghoSa i cha ? OM (NANAvaMjaNA) vividha vyana vANa cha ? (udAhu) athavA-(NANaTThA) bhane ma , (NANAghosA) mane ghoSa qui, (NANAvaMjaNA) bhane bhane vyana va cha ? (goyamA ! ) 3 gautama ! (calamANe calie, udIrijjamANe udIrie, vei. jvamANe veie, pahijz2amANe pahINe, ee NaM cattAri payA egaTThA) yasamAna nyAsI cukayuM, udIryamANa udIrNa thaI cukyuM, vedyamAna vedita thayuM, ane prahAyamAna prahI thayu, me yA2 54 (uppaNNapakkhassa) utpanna pakSanI apekSAme sAthavAja cha, (NANAghosA) vividha ghoSa vAjata cha, ( NANAvaMjaNA ) bhane vividha vya vANa cha. tathA (vigayapakkhassa chijjamANe chinne, bhijjamANe bhinne, dajjhamANe daDDhe, mijjamANe maDe, NijarijjamANe nijiNNe, ee the paMca payA NANadA, NANAghosA, NANAvaMjaNA) vigata pakSanI apekSA chiyamAna ch| yu, bhimAna bhedAI gayuM, dahyamAna baLI gayuM, priyamANa marI cUkayuM ane nircamANa nijIrNa thaI gayuM e pAMca pada vividha arthavALA, vividha zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za01 u01 sU0 10 nAnAdiviSaye caturbhaGgI 173 ___TIkA-'ee NaM' ityatra NamitipadaM vAkyAlaMkAre 'ee'= etAni calanAdAni nava-pUrvapradarzitAni navasaMkhyakAni padAni 'bhadaMta' he bhadanta ! kim 'egaTThA' ekArthAni-ekaH arthoM yeSAM tAni ekArthAni ?, 'NANAghosA' nAnAghoSANi nAnA anekaprakArakA ghoSAH udAttAnudAttasvaritAH yeSAM tAni nAnAghoSANi, udAttAnudAttatvAdirUpavibhinnoccAraNayuktAni / 'NANAvaMjaNA' nAnAvyaMjanAni, nAnA= anekamakArakANi vyaMjanAni-kakArAdIni akSarANi yeSu tAni nAnAvyaJjanAni / 'udAhu' utAho athavA, 'NANaTThA' nAnArthAni-nAnA=vibhinnaprakArakA arthAH yeSAM tAni nAnArthAni, tathA nAnAghoSANi nAnAvyaJjanAni vA ? ihoktapadeSu caturmaGgI, tathAhi-kAnicit padAni samAnArthakAni samAnavyaJjanAni ca bhavanti pada nAnAarthavAle, nAnAghoSavAle aura nAnAvyaMjanavAle haiN| pUrvokta isa sUtra meM 'Na' pad vAkyAlaMkAra meM prayukta huA hai / isa sUtra ke dvArA sUtrakAra pUrvokta calanAdi nau pada paraspara tulyArthavAle haiM ki bhinnArthavAle haiM ? isa prazna kA nirNaya kara rahe haiM eka hai artha jinhoM kA ve ekArtha haiN| udAtta, anudAtta aura svarita, ye aneka prakAra ke ghoSa haiM / ye jinhoM ke haiM ve nAnAghoSa haiM / udAtta anudAtta aura svarita, ye vibhinna prakArake uccAraNa haiN| ina uccAraNoM se yukta jo hote haiM ve nAnAghoSavAle kahalAte haiN| kakAra Adi nAnAprakAra ke akSaroM kA nAma jinhoM meM hoM ve nAnAvyaMjanavAle haiN| 'udAhu' zabda 'athavA' artha kA vAcaka hai| jinakA artha bhinnara prakAra kA hotA hai ve vibhinnArtha haiM / ina ukta cAra padoM meM caturbhagI hai gheSa vALA, ane vividha vyaMjana vALa che. pUrvokata A sUtramAM "" para vAkyAlaMkAramAM vaparAyuM che. A sUtradvArA sUtrakAra pUrvokta calanAdi nava pade paraspara tulyArtha vALAM che ke bhinna arthavALAM che, te praznanuM nirAkaraNa kare che- jemane eka ja prakArane artha thatuM hoya te padene ekAI pada kahe che. udAtta, anudAtta, ane svarita, e aneka prakAranA gheSa che. e vividhaghaSa vALAM padene "nAnAgheSa pade kahe che. udAtta, anudAtta ane svarita, e vividha prakAranA uccAraNa che. evAM uccAraNethI yukta je pade hoya che temane nAnA ghoSa vALAM kahe che. kAra Adi vividha prakAranA akSaranuM nAma che pahImA DAya te pahone 'nAna vya na uni' ! 4 cha. " udAhu" 54 "athavA arthanuM vAcaka che. jemane judA judA prakArane artha thato hoya te padene "vibhinnArtha pade kahe che. nIcenA cAra pademAM A prakAranI caturbhagI che- zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 bhagavatIsUtre yathA kSIraM kSIram , iha padadvayamapi samAnArthakaM samAnavyaJjanayuktaM ca, ayaM prathamo bhAH / kAnicitpadAni samAnArthakAni bhinnavyaJjanAni bhavanti, yathA payo dugdham , iha padadvayaM yadyapi parasparaM vibhinnairvyaJjanayuktaM tathApi samAnArthakameva, arthastu dvayo yaJjanabhedepyeka eva, iti dvitIyo bhaGgaH 2 / kAnicitpadAni bhinnArthAni samAnavyaJjanAni bhavanti, yathA jinaH, taduktaM haimInAmamAlAyAm "ahaMbhapi jinazcaiva, jinaH saamaanykevlii| kandarpo'pi jinazcaiva, jino nArAyaNo hariH" // vaha isa prakAra se hai-(1) samAnArtha samAnavyaMjana, (2) samAnArtha vividhavyaMjana, (3)bhinnArtha samAnavyaMjana,(4) bhinnArtha bhinnavyaMjana / kitaneka pada eka hI arthavAle aura samAnavyaMjanavAle hote haiM, jaise-"kssiir-kssiir"| kSIra, kSIra ye do pada haiM phira bhI inameM samAnArthatA aura samAna vyaJjanatA hai| yaha caturbhagI ke prathama bhaMga kA dRSTAnta hai 1 / kitaneka pada samAnArthavAle hokara bhI bhinnara vyaMjanavAle hote haiM jaise-"payo dugdham" / ye donoM pad yadyapi bhinnara vyaMjanAkSaroM se yukta haiM phira bhI artha kI samAnatA ko lekara samAnArthaka haiM, kyoM ki dugdha zabda kA artha bhI dUdha hai aura payas zabda kA artha bhI dUdha hai / yaha caturbhagI kA dUsarA bhaMga hai| kitaneka pada bhinnArtha hokara bhI samAna vyaMjanavAle hote haiM jaise-"jina jina" ye dopada haiN| jina yaha pada samAnavyaMjanavAlA hokara bhI bhinna2 arthakA vAcaka hai| yahI bAta haimInAmamAlA kozameM kahI hai "arhannapi"ityAdi-jina zabda jinendra devako kahatA hai, sAmAnya kevalIko (1) sabhAnA samAna vyana, (2) sabhAnA vividha vyana, (3) minnAtha samAna vyaMjana, (4) bhinnArtha bhinnavyaMjana. keTalAMka pade eka ja artha vALAM ane samAna vyaMjana vALAM hoya che, jema ke kSIrakSIra. kSIra, kSIra e be pade che, chatAM paNa temanAmAM samAnArthatA ane samAnagaeNjanatA che. A caturbhagInA prathama bhaMganuM dRSTAMta che, 1. keTalAMka pade samAnArtha vALAM hovA chatA linna linna vyana va DAya cha, ma "payo dugdham" mA panna pade je ke judA judA vyaMjanAkSara vALAM che te paNa, temanI vacce arthanI samAnatA hovAthI samAnArthaka che. kAraNa ke dUdha ane "payasa banane zabdano artha dUdha thAya che. A caturbhagInA bIjA bhaMganuM dRSTAMta che 2. keTalAMka pade bhinnArthaka hovA chatAM paNa samAna vyaMjana vALA hoya che, jema ke "jina"jina jinapada samAna vyaMjana vALuM hovA chatAM paNa judA judA artha darzAve che. eja vAta DebhAnAmamANAzamAhI che. "ahaMnnapityAhi-jinendra vana nicha, sAmAnya zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 1. u01 sU0 10 bhaGgadvayagrahaNakAraNam ityatra jinapadaM samAnavyaJjanamapi bhinnArthakam / iti tRtIyo bhaGgaH 3 / kAnicitpadAni tu bhinnArthAni bhinnavyaJjanAni ca bhavanti, yathA-ghaTaH, paTaH, lakuTaH, etAni trINi padAni bhinnabhinnamevArtha pratipAdayanti tathA bhinnabhinnaiya'JjaneyuktAnIti caturthoM bhaGgaH 4 iti / nanu evaM krameNa caturbhaGgasaMbhavepyatra praznasUtre dvitIya-caturthabhaGgau eva kathaM saMgRhItau ? iti cedAha-praznavAkyeSu 'calamANe calie'ityAdisthaleSu bhinnAnAmeva vyaJjanAnAM darzanAt , samAnavyaJjanaghaTitayoH prathamatRtIyayorbhaGgayoH sNbhvaabhaavaaditi| uttaramAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama! "calamANe calie, udIrijjamANe udIrie, veijjamANe veie, pahijjamANe pahINe" etAni catvAri kahatA hai, tathA kAmadeva nArAyaNa, aura hari ko bhI kahatA hai / isa taraha jina pada samAnavyaMjana vAlA hokara bhI bhinnArtha kA vAcaka hai| caturbhagI kA yaha tRtIya bhaMga hai 3 / kitaneka pada bhinna2 arthavAle aura bhinnara vyaMjanavAle hote haiM, jaise-"ghaTa, paTa, lakuTa" Adi pada / ye ghaTa paTAdi pada bhinna2 arthavAle haiM aura bhinnara vyaMjanAkSaroM se yukta haiN| yaha cauthA bhaMga hai / zaMkA-isa krama se jaba cAra bhaMga saMbhavita hote haiM to phira isa prazna sUtra meM dvitIyabhaMga aura caturthabhaMga hI kyoM saMgRhIta kiye haiM ? / uttara-ina praznavAkyoM meM "calamANe calie" ityAdi sthaloM meM bhinnara hI vyaMjana dekhe jAte haiN| isaliye bhinnara vyaMjanoM ko lekara dvitIyabhaMga aura caturthabhaMga hI saMgRhIta kiye haiN| samAnavyaMjanoM ko kevalIne jina kahe che, kAmadeva, nArAyaNa ane harine paNa jina kahe che. A rIte "jina" pada samAna vyaMjana vALuM hovA chatAM paNa judA judA artha darzAve che. caturbhagInA trIjA bhaMganAM A udAharaNa che 3. keTalAMka pade bhinna bhinna artha vAmana nu nuna vyana vA DAya che. sabha ghaTa-ghaDI, paTa-pasa, lakuTa -lAkaDI vagere pade te pade judA judA arthavALAM ane judA judA vyaMjanAkSavALAM che. A ce bhaMga che 4. zaMkA-A krama pramANe je cAra bhaMga saMbhavita hoya che te pachI A prazna sUtramAM bIjA bhaMga ane trIjA bhaMgane ja saMgraha zA mATe karyo che ? uttara-mA prazna vAdhyAmA "calamANe calie" tyAhasthagomA ho vyaMjane ja dekhAya che tethI bhinna bhinna vyaMjanane lIdhe bIjA ane cothA bhaMgane ja saMgraha karAya che. samAna vyaMjane nahIM hovAthI pahele ane trIjo zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre padAni samAnArthakAni nAnAghoSANi nAnAvyaJjanAni ca / etadanyAni paJca padAni " chijjamANe chiNNe, bhijjamANe bhiNNe, dajjhamANe daDre, mijjamANe maDe, nijjarijjamANe nijiNNe" ityAdIni paJca bhinnArthAni bhinnaghoSANi bhinnavyaJjanAni ceti suutraarthH| nanu 'calamANe calie ' ityAdInAM caturNI padAnAM vibhinnArthatvaM spaSTatayaiva bhAsate tatkathaM samAnArthatvam ? ityAzaGkA nirAkartumAha-' uppaNNapakkhassa' utpannapakSasya, ut-pUrvakapadadhAto ve kta-pratyaye kRte dakArAtparato vidyamAnasya niSThA-takArasya dhAtu-dakArasya nakAradvayAdeze kRte ca utpannazabdasya siddhilekara prathama aura tRtIyabhaMga nahIM gRhIta kiye haiM, kyoM ki ve yahAM dekhe nahIM jAte haiN| prathama aura tRtIyabhaMga samAna vyaMjanoM ko lekara banate haiN| isa sUtrameM "eeNaM bhaMte ? nava payA kiM egaTThA, NANAghosA NANAvaMjaNA ? udAhu NANaTThA NANAghosA nnaannaavNjnnaa"| yahAM taka prazna vAkya hai / "goyamA" pada se lekara "vigayapakkhassa" taka uttaravAkya hai| tAtparya kahane kA yaha hai ki "calamANe calie " Adi jo cAra pada haiM ve samAnArthaka haiM nAnAghoSavAle haiM aura nAnAvyaJjanoM vAle haiM / tathA inase bhinna jo "chijjamANe chiNNe" Adi pA~ca pada haiM ve bhinnaarthavAle haiM, bhinnara ghoSavAle haiM aura bhinna2 vyaMjanavAle haiM / isa kathana se sUtrakArane pUrvokta do bhaMgoM ko yahAM grahaNa kiyA hai| __ zaMkA-"calamANe calie" ityAdi cAra padoM meM bhinnArthatA spaSTarUpa se hI jJAta hotI hai to phira Apa inameM samAnArthatA kaise kaha rahe ho? bhaMga grahaNa karI nathI. je samAna vyaMjane heta te pahele ane trIjo bhaMga paNa grahaNa karAye heta. mA sUtramA "ee NaM bhaMte ! nava payA ki egaTThA, NANAghosA, NANAvaMjaNA ? udAha NANadvA! NANAghosA! NANAvaMjaNA!" mahI sudhI prazna vAdhya cha. "goyamA" 54thI za3 4zana "vigayapakkhasma" sudhI utta2 14ya che. vAnu tAtya cha , "calamANe calie" mAhire yA2 5o cha tesamAnAtha che, nAnAvividha-dhauSaui mane nAnA vyAja cha. mane "chijjamANe chiNNe" yA je pAMca pade che te judA judA arthavALAM, judA judA zaiSavALAM ane judA judA vyaMjanavALAM che. A kathana dvArA sUtrakAre pUrvokta be bhaMgane ahIM grahaNa karyA che. -"calamANe calie" tyAhi yA2 pahomA minnAta spaSTa zata lAge che. chatAM Apa temAM samAnArthatA kevI rIte kahe che? zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.1 u.1 sU0 10 utpannapakSasya vyAkhyA 177 bhavati, tatazcotpanna zabdasyotpAdo'rthoM bhavati, pakSazabdasya 'pakSa parigrahe ' iti dhAtupAThAt parigrahaNaM svIkAro'rthaH, pakSasyetyatra tRtIyAthai SaSThI, tatazca utpA. dapakSaNa utpAdAGgIkAreNa 'calamANe calie' ityAdInAM caturNA samAnArthatvaM saMgataM bhavatIti bodhyam , athavA utpannapakSasyeti utpAda-vyaya-dhrauvyarUpeSu triSu utpAdAravyavastuvikalpasya pratipAdakAnyetAni pdaaniiti| sa ca utpattiparyAyaH kevalajJAnotpAdarUpa eva, yasmAt karmavicAramastAve karmavinAzasya kevalajJAno. uttara- inameM jo samAnArthatA hama kaha rahe haiM vaha utpannapakSa ko lekara kaha rahe haiM / utpanna zabda kI niSpatti ut-upasargapUrvaka "pada" dhAtuse bhUtakAlameM "kta" pratyaya karanese huI hai| "da" ko 'na' aura "kta"ke "ta" ko "na" ho jAtA hai| utpanna zabdakA artha utpAda hotA hai / "pakSa parigrahe" ke anusAra pakSa zabda kA artha svIkAra karanA hotA hai / isa taraha utpannapakSa kA artha utpAdako aMgIkAra karanA, aisA ho jAtA hai| " utpannapakSasya " meM jo SaSThI vibhakti huI hai vaha tRtIyA vibhakti ke artha meM huI hai ataH isakA tAtparya "utpAda ko aMgIkAra karane se "calamANe calie" ityAdi cAra padoM meM samAnArthatA saMgata hai" aisA ho jAtA hai / athavA-utpAda, vyaya aura dhrauvya, ye tIna pratyeka sabastu ke dharma haiM so inameM se jo utpAda nAmakA vastu kA dharma hai usa dharmake ye cAra pada pratipAdaka haiN| yaha utpattirUpa paryAya kevalajJAna ke utpAdarUpa hI haiM, kyoM ki karmavicAra ke prastAva meM karmavinAza ke do uttara-temAM je samAnArthatA kahI che te utpanna pakSanI apekSAe kahI che. (utxpadrakta) ut 75sA pad' dhAtunI yA bhUTIna. 5chI bhUtana kta pratyaya sAthI utpanna 14 sane cha. 'da'ne 'na' bhane 'ta' 'ta'nA 'na' tha taya che. utpanna ho ma pAina thAya che. "pakSa parigrahe"! mnusAra pakSa zabdane artha svIkAra kare thAya che. A rIte "utpannapakSane artha 'pAhane 4002 42vo' thAya che. " utpannapakSasya "bhAre chI vimati thaI che te trIjI vibhaktinA arthamAM thaI che. tethI tenuM tAtparya " utpAdana mI42 42vAthI 'calamANe calie ' tyAhi yA3 pahoma samAnArthatA sagata che" sebha dANe che. athavA-utpAda, vyaya ane prauvya, e traNa pratyeka vastunA dharma che. temane utpAda nAmane vastune je dharma che te dharmanuM pratipAdana karanArAM e cAra pada . A utpattirUpa paryAya kevaLa jJAnanA utpAdanarUpa ja che. kAraNa ke karmavicAranA prastAvamAM karmavinAzanAM be phaLa batAvyAM che. (1) kevaLa bha0-23 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 bhagavatIsUtre tyatti-mokSaprAptirUpaM phaladvayaM kathitam , tatra kevalajJAnotpattirjIvenAdhAvadhi na prAptA, ata evotpAdapakSo mukhyaH, tAdRzakevalajJAnotpattyarthameva saMyamagrahaNa-kaThinatapazcaraNa-ghorapariSahopasargasahanAdau prayAsadarzanAt , samutpanna kevalajJAnasyaiva mokSamAptisaMbhavAt , mokSaM prati anvaya-vyatirekAbhyAM kevalajJAnasya kAraNatvAvadhAraNena kAraNaM vinA kAryotpatterasaMbhavAt / yadi kAraNamantareNApi kArya bhavettadA na kopi vRptyarthI tadartha bhojanAdau prayatnaM kuryAt , na vA pAkArthI vahnimutpAdayati, na vA kopi kevalajJAnAya ceSTeta, tathA ca jIvasyAnAdikAlapravRttaH saMsAraH kathamapi phala batalAye gaye haiM-eka kevalajJAna kI utpattirUpa aura dUsarA mokSa kI prAptirUpa / kevalajJAna kI utpattijIva ke abhItaka nahIM huI isaliye utpAdapakSa mukhya hai| kevalajJAna kI utpatti ke nimitta hI saMyamagrahaNa, kaThinatapazcaraNa, ghoraparISaha aura upasargakAsahana AdimeM jIvakA prayAsa dekhA jAtA hai / jisa jIva ko kevalajJAna utpanna ho cukA hai aise jIva ko hI mokSa kI prApti hotI hai / mokSa ke prati anvaya aura vyatireka ko lekara kevalajJAna meM kAraNatA kA nizcaya kiyA gayA hai| kAraNa ke vinA kArya kI utpatti honI asaMbhava hai| yadi kAraNa ke vinA bhI kArya kI utpatti hone lage to koI bhI tRpti kA arthI tRpti ke nimitta bhojanAdika meM jo prayatna karatA hai vaha nahIM karegA, aura na pAka kA arthI koI bhI manuSya Aga ko silgaavegaa| tathA, na koI kevalajJAna ke liye ceSTA hI kregaa| isa taraha kevalajJAna prApti ke nimitta ceSTA ke abhAva meM jIva ke sAtha anAdikAla se calA AyA saMsAra kisI jJAnanI utpattirUpa phaLa ane (2) mokSanI prAptirUpa phaLa. hajI sudhI jIvane kevaLa jJAnanI utpatti thaI nathI tethI utpAdapakSa mukhya che. kevaLajJAnanI utpattine mATe ja saMyamagrahaNa, kaThina tapasyA, ghera parISaha, ane upasarga sahana AdimAM jIva pravRtta thAya che. je jIvane kevaLajJAna utpanna thaI gayuM hoya te jIvane ja mokSa maLe che. mekSa pratye anvaya ane vyatirekane lIdhe ja kevaLajJAnamAM kAraNatAne nizcaya karavAmAM AvyuM che. kAraNa vinA kAryanI utpatti ja saMbhavI zakatI nathI. je kAraNa vagara paNa kAryanI utpatti thavA mAMDe te kaI paNa tRptine athI tRmine nimitta bhejanAdi banAvavAno je prayatna kare che te na kare, ane rasoI khAvA IcchatI keI paNa vyakti le ja na saLagAvata. tathA koI paNa vyakti kevaLajJAnane mATe ceSTA (prayatna) ja na karata. A pramANe kevaLajJAnanI prApti mATenI pravRttine abhAve jIvanI sAthe anAdi kALathI cAlyA Avate saMsAra kaI paNa rIte zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ , prameyacandrikA TIkA za0130sU010 'calamANe calie ' ityAdi padavyAkhyA 179 nocchidyeta / tatrAyaM kramaH -sthitikSayAt udIraNAbalAdvA jIvasaMbaddhaM karma zubhama - zubhaM vA calati, arthAt phaladAnAyAbhimukhaM bhavadudayaM prApnoti tata uditaM karma vedyate'nubhUtaM bhavati, anubhUtaM karma svaphalAnubhavAnantarameva jIvAtmahINaM bhavati - apagacchati karmagamanAntaraM samutpadyate kevalajJAnam, udite ca kevalajJAne mokSaH saMjAyate, udite savitari bhuvanAntargata padArthajAtamAlokitaM bhavati tadvat tasmAt utpAdaparyAyapakSAbhiprAyeNa 'calamANe calie' ityAdi catvAri padAni vijJeyAni / bhI taraha naSTa nahIM ho sakegA / ina calanAdi cAra padoM kA krama isa prakAra se hai - karma kI sthiti jaba kSaya ho jAtI hai, athavA karma kI jaba udIraNA hotI hai taba kSaya se athavA udIraNA ke bala se, jIva ke sAtha anAdikAla se baMdha ko prApta huA jo zubha aura azubha karma hai vaha calatA hai, arthAt phalAdAna ke liye sanmukha hotA huA vaha udaya meM AtA hai| jo karma udaya meM AtA hai, arthAt apanA phala detA hai, taba vaha karma anubhUta ho jAtA hai, arthAt usakA phala bhoga liyA jAtA hai| jaba karma apanA phala de cukatA hai taba vaha jIva se prahINa-judA ho jAtA hai / kevalajJAna ke utpanna hone para jIva ko mokSa prApta hotA hai / jisa prakAra sUrya ke udaya hone para bhuvanAntargata samasta padArthasamUha prakAzita ho uThatA hai usI prakAra kevalajJAna ke udaya hone para usase trikAlavartI samasta jJeya prakAzita ho uThate haiM, arthAt darpaNa kI taraha samasta jJeya usameM jhalakane lagate haiM / isaliye kevalajJAna kI utpAdarUpa naSTa thaI zake nahIM. 'calana' Adi e cAra padone krama A pramANe che-- karmInI sthiti jyAre kSaya pAmI jAya che--athavA karmInI jyAre udIraNA thAya che tyAre kSayane lIdhe athavA udIraNAne lIdhe, jIvanI sAthe anAdikALathI madhane pAmelAM je zubha ane azubha kama hAya che te cAlavA mAMDe che-- ladAna devAne mATe sanmukha thaIne udayamAM Ave che. je kama udayamAM Ave che, eTale ke peAtAnuM phaLa de che te karmanuM phaLa bhAgavI levAmAM Ave che. jyAre kama peAtAnuM phaLa ApI de che tyAre te jIvathI prahINa-alaga thaI jAya che. ane kama alaga thatAM ja jIvamAM kevaLajJAna utpanna thavAthI jIvane meAkSanI prApti thAya che. jema sUryanA uddaya thAya tyAre makAnanI aMdaranA samasta padA- samUha prakAzita thaI jAya che, eja pramANe kevaLajJAnano udaya thAya tyAre tenA prabhAvathI trikALavartI samasta jJeya padArtho prakAzita thaI jAya che, eTale ke jema daNamAM pratiSikha camakI uThe che tema te kevaLajJAnI AtmAne samasta jJeya padArthonuM yathA dana thAya che. tethI kevaLajJAnanI utpAdarUpa paryAya pakSanA zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 180 bhagavatIsUtre atra dvitIyabhaGge 'calamANe calie' ityAdIni catvAri padAnyupAdAya ekArthakAni bhinnavyaJjanAni' iti dvitIyo bhaGgaH prdrshitH| tathA 'chijjamANe chinne' ityAdipaJcapadAni AdAya bhinnArthAni bhinnavyaJjanAnIti caturtho bhaGgaH pradarzitaH / athavA * hantA goyamA calamANe calie ' ityAdhuttarapratipAdakasUtrasya evamarthaH karaNIyaH, tathAhi-karma dvividham-sAmAnyarUpaM vizeSarUpaM ca / tatra sthityanubhAgetyAdivizeSaNarahitaM yatkarma tat sAmAnyarUpaM karma, iti kathyate, tAdRzavizeSaNasahitaM yatkarma tat vizeSarUpamiti kathyate, tatra sAmAnyakarmAbhimAyeNa calanAdIni catvAri padAni ekArthakAni bhinnvynyjnaaniityucyte| paryAya ke pakSa ke abhiprAya se "calamANe calie" ityAdi cAra pada jAnanA cAhiye / isa taraha dvitIyabhaMga jo samAnArtha vividhavyaMjanarUpa hai usameM ye " calamANe calie', Adi cAra pada haiM / isI bhaMga kI apekSA lekara inheM samAnArthaka aura bhinnavyaMjanavAlA prakaTa kiyA hai| isa prakAra yaha dvitIya bhaMga hai / tathA-"chijamANe chinne" ityAdi jo pAMca pada haiM unako lekara sUtrakAra ne bhinnArtha bhinnavyaMjana nAma kA cauthA bhaMga prakaTa kiyA hai| ___ athavA-" hantA goyamA ! calamANe calie" ityAdi uttarapratipAdaka sUtra kA aisA artha karanA cAhiye-karma do prakAra kA hotA haieka sAmAnyakarma aura dUsarA vishesskrm| sthitibaMdha, anubhAgabaMdha Adi vizeSaNoM se rahita jo karma hai vaha sAmAnyakarma hai, tathA sthitibaMdha Adi vizeSaNoM se sahita jo karma hai vaha vizeSakarma hai / inameM sAmAbhalibhAye "calamANe calie" tyA yA2 54 samanvA na . 2 zata dvitIya ra samAnArtha vividha vyana35 cha temA "calamANe calie" Adi cAra pada . eja bhaMganI apekSAe temane samAnArthaka ane judA judA vya vai matAvyAM cha. ma prAranI se bhI na cha. tathA-"chijjamANe. chinne" tyAdi 2 pAya po cha temanI mapekSA bhinnAtha minnayana nAmane ce bhaMga darzAvyuM che. athavA-"hantA goyamA! calamANe calie" tyAhatta2 pratipA64 sUtranI 24 pramANe artha karavo joIekama be prakAranAM hoya che.-(1) sAmAnya karma ane(2) vizeSa karma. sthitibaMdha, anubhAgabaMdha Adi vizeSaNothI rahita je kama hoya che tene sAmAnya karma kahe che. tathA sthitibaMdha Adi vizeSaNothI yukta je karma hoya che tene vizeSa karma zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikA TIkA za01301sU0 10 'calamANe calie' ityAdi-padavyAkhyA 181 'chijjamANe chiNNe' ityAdipaJcapadAni vizeSakarmAbhiprAyeNa nAnArthAni nAnAvyaJjanAni cocyante, tatra chidyamAnaM chinnamiti-prathamapadaM sthitibandharUpavizeSaNaviziSTakarmAbhiprAyeNa kathitam , sthitibandho nAma adhyavasAyavizeSagRhItasya karmadalikasya sthitikAlasya niymnm| sayogikevalI antakAle yoganirodhaM kartuM dIrghakAlikAnAM vedanIyanAmagotrANAM sthitikAlaM yat apavartanAkaraNadvArA antarmuhUrtaparimitasthitiparimANaM karoti tadeva karmaNAM sthitighAtaH, evam karmaNA nyakarma ke abhiprAya se calanAdika cAra pada ekArthavAle aura bhinnavyaMjanavAle kahe gaye haiN| ___"chijjamANe chiNNe" ityAdi jo pAMca pada haiM ve vizeSakarma ke abhiprAya se nAnAarthavAle aura nAnAvyaMjanavAle prakaTa kiye gaye haiN| inameM "chijjamANe chiNNe" jo yaha prathama pada hai vaha baMdha kA bheda jo sthitibaMdha hai usa sthitibaMdharUpa vizeSaNa se viziSTa karma ke abhiprAya se kahA gayA hai / adhyavasAyavizeSa se jIva ke dvArA gRhIta jo karmadalika hai usa kI jo sthitikAla kA niyamana hai vaha sthitibaMdha hai, arthAt karma meM svabhAva banane ke sAtha hI usa svabhAva se amukasamaya taka cyuta na hone kI maryAdA bhI pudgaloM meM nirmita hotI hai, yaha kAlamaryAdA kA nirmANa hI sthitibaMdha hai| sayogIkevalI bhagavAn antakAla meM yogoM kA nirodha karane ke liye dIrghakAla kI sthitivAlA vedanIya, nAma aura gotra, ina tIna karmA ke sthitikAla ko apavartanAkaraNa dvArA antarmuhUrtakAla pramANavAlA karate haiM, yahI karmoM kI sthiti kA kahe che. emAMnA sAmAnya karmanI apekSAe calanAdicAra para ekAIvALAM ane judA judA vyaMjanavALAM kahelAM che. ___hijjamANe chiNNe" tyAhi pAya pahA vizeSa bhanI apekSA vividha matha aai mane vividha vyanani ntAvyAM che. tebhAnu " chijjamANe chiNNe" nAmarnu je paheluM pada che te sthitibaMdha nAmanA baMdharUpa vizeSaNathI yukta hovAthI tene vizeSa karma kahyuM che. adhyavasAya vizeSathI jIvadvArA gRhIta je karmalika che tenI sthitikALanuM je niyamana che, tenuM nAma sthitibaMdha che. eTale ke karmamAM svabhAva banavAnI sAthe ja te svabhAvamAMthI amuka samaya sudhI calita na thavAnI maryAdA paNa pudgalemAM nirNata thAya che. e kALamaryAdAnA nirmANane ja sthitibaMdhakahe che. sagI kevalI bhagavAna antakALe yogane nirodha karavAne mATe dIrghakALanI sthitivALA vedanIya, nAma ane getra, e traNa karmonA sthitikALane apavartanAkaraNadvArA antarmuhUrtakALa pramANavALAM kare che, ene ja karmonI sthitine ghAta kahe che. zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre malpasamayaparimANatAprApaNena chidyamAnaM chinnamiti kathyate, itybhipraayH| _ 'bhijjamANe bhiNNe' bhidyamAnaM bhinnamiti tu anubhAgaviziSTakarmAbhiprAyeNa kathitam / karmapudgalAnAmeva zubho'zubho vA ghAtyaghAtI vA yo rasaH sa anubhAgabandhA, sayogikevalI karmaNAM sthitighAtakAle rasaghAtaM karoti, tatazca tAdRzarasaghAta eva bhedanam , sthitighAtApekSayA rsghaato'tyntmdhikH| IdRzaM rasaghAtamAdAya chidyamAnaM chinnamityuktam / prathamaM sthitighAtaH pratipAditaH, atra tu rasaghAta iti chedana-bhedanayovibhinnArthatA sphuTIbhavati / / ghAta hai / isa taraha karmoM kI jo sthiti dIrghakAla kI hai use alpasamaya parimANavAlI karanA yahI chidyamAna ko chinnarUpa se kahanA hai / aisA "chijjamANe chiNNe" isa sUtra kA abhiprAya hai| ___"bhiz2jamANe bhiNNe" jisakA bhidanA cAlU ho gayA hai vaha bhida cukA, aisAjo kahA hai vaha to anubhAgabaMdhaviziSTa karmake abhiprAyase kahA gayA hai| karmapudgala kA zubha athavA azubha,ghAtI athavA aghAtIrUpa jorasa hai vaha anubhAgabaMdha hai / sayogIkevalI bhagavAn kamoM kI sthitighAta ke samayameM unake rasakA bhI ghAta karate haiN| yaha rasaghAta ho karmoMkA bhidanA hai| sthitighAta kI apekSA rasaghAta atyanta adhika hotA hai| aise rasaghAta kI apekSA lekara "chidyamAnaM chinnaM" yaha sUtra kahA hai| "chijjamANe chiNNe" isa sUtra meM sthitighAta kI apekSA chidyamAna ko chinna kahA hai, aura isa "bhijjamANe bhiNNe" sUtra meM rasaghAtakI apekSA bhidyamAna ko bhinna kahA hai| isa taraha chedana aura bhedana meM vibhinnArthatA spaSTa ho jAtI hai / A rIte kamanI je dIrghakALanI sthiti che tene alpa samayanI karavI tene ja 'chijjamANe chiNNe' 4 cha-chAtai ni chAyAM 4 che. "bhijjamANe bhiNNe" 2 bhanisahana yAyutha yuM te mahAyUcyA mere 4vAmAM Ave che te anubhAgabaMdha vALA karmanI apekSAe kahevAya che. karmapudgalene zubha athavA azubha, ghAtI athavA aghAtIrUpa je rasa hoya che tenuM nAma anubhAga baMdha che. sagI kevalI bhagavAna karmonI sthitine ghAta karatI vakhate temanA rasane paNa ghAta kare che. A rasaghAta eTale ja karmonuM bhedana. sthitighAta 42i 2saghAta ghaNe! 4 vadhAre thAya che. mevA 2saghAtanI apekSA "chidyamAna " satra uvAmAM mAvyucha. "chijjamANe chiNNe" 2mA sUtramA sthitiyAtanI apekSA vimAnana chinna. 49sa cha. sana 2 // "bhijjamANe bhiNNe" sUtramA rasaghAtanI apekSAe bidyamAna bhedAtA-ne bhinna-bhedAI gayuM-kahela che. A rIte chedana ane bhedanamAM vibhinnArthatA spaSTa thAya che. zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za.17.1sU010 'calamANe calie' ityAdi pavyAkhyA 183 'dajjhamANe daDDe' dahyamAnaM dagdhamiti padaM karmaNAM pradezabandhAbhiprAyeNa kathitam / yaH sakaSAyajIvena manovAgAdidvArA kriyAvizeSasya kartA bhinnabhinnasabhAvAnAM karmapudgalAnAM svabhAvAnusAraM tattatparimANabhAgena sambandhaH prdeshbndhH| IdRzapradezabandhaviziSTakarmaNAM zukladhyAnAgninA dahanaM bhavati, etadabhiprAyeNeva dahyamAnaM dagdhamiti kathitamiti / tathA-'mijjamANe maDe' mriyamANaM mRtamiti padamAyuSkakarmaviSayakam , yasmAt AyuHsaMbandhipudgalAnAM pratisamayaM kSayo maraNam , ata eva dAhAnmaraNaM " dajjhamANe dar3e" yaha sUtra karmoM ke pradezabaMdha kI apekSA lekara kahA gayA hai / mana, vacana aura kAya, inakI parispaMdarUpa kriyAvizeSa ke kartA aise kaSAyaviziSTa jIva ke sAtha bhinna2 svabhAvavAle karmapudgaloM kA svabhAvAnusAra jo amuka amuka parimANa vibhAga se saMbaMdha hotA hai usakA nAma pradezabaMdha hai, pradezabaMdha meM grahaNa kiye jAne para bhinnara svabhAva meM pariNata honevAlI karmapudgalarAzi svabhAvAnusAra amukara parimANa meM ba~Ta jAtI hai, so yaha parimANavibhAga hI pradezabaMdha kahalAtA hai| aise pradezabaMdhaviziSTa karmoM kA zukladhyAnarUpa agni dvArA dahana hotA hai| isa abhiprAya se "dahyamAna"ko "dagdha" kahAgayA hai| tathA-"mijjamANe maDe" jisa karma kA maranA prAraMbha ho cukA hai use mara gayA, aisA kahane vAlA yaha pada AyuSya karma kI apekSA lekara kahA gayA hai, kyoM ki Ayukarma saMbaMdhI jo pudgala haiM unakA pratisamaya kSaya hotA hai| pratisamaya inakA kSaya honA hI maraNa hai / isIliye dAha se "dajjhamANe daDaDhe" sUtra bhani pradezamadhanI apekSA cha bhana, kyana ane kAyanA paripaMdanarUpakriyAvizeSanA kartA evA kaSAya yukta jIvanI sAthe judA judA svabhAvavALAM karma pudgalene svabhAvanusAra je amuka amuka parimANa vibhAga sAthe saMbaMdha thAya che, tenuM nAma pradezabaMdha che. pradezabaMdhamAM grahaNa karAyA pachI judA judA svabhAve pariNamanArI karmapugalarAzi svabhAvanusAra amuka amuka parimANamAM vaheMcAI jAya che. e parimANavibhAgane ja pradezabaMdha kahe che. evAM pradezabaMdhavALAM karmonuM zukaladhyAnarUpa agni dvArA dahana thAya che. te kAraNe ja "dahebhaan'ne 'ca' avAma mAvesa cha. tathA "mijjamANe maDe" " bhanA maraNane prAraMbha thaI gayo che te karma marI gayuM evuM pada AyukarmanI apekSAe kahevAmAM AvyuM che kAraNake Ayukarma saMbaMdhI je pudgale che temane pratisamaya kSaya thatuM rahe che. temane pratisamaya kSaya thave tenuM nAma ja zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 bhagavatIsUtre bhinnam , tatazca dadyamAnaM dagdhamiti padApekSayA mriyamANaM mRtamiti padaM bhinnArthaka bhavati, tato mriyamANaM mRtamiti padenAyuSkarmaiva procyate, yAvatparyantamAyuSkarma bhavati tAvadeva jIvatIti vyavahArAt , tathA tadevAyuSkarma jIvAt dUrIbhavati tadA maraNamiti kathyate, yadyapi maraNamatra sAmAnyataH kathitaM tathApi viziSTameva maraNaM grahItavyam , yataH saMsAre vartamAno jIvo'nekazo duHkharUpaM maraNamanubhavati sma, tAdRzaM duHkhAtmakaM maraNaM nAtra vivakSitam , kintu apunarbhavarUpaM sarvakarmakSayAtmakaM mokSakAraNabhUtaM kevalimaraNamatra vivakSitam , tAdRzamaraNasya kadApyananubhUtatvena vilakSaNatvAditi dik| maraNa meM bhinnatA hai / isI bhinnatA ke kAraNa " dahyamAnaM dagdhaM" isa pada kI apekSA "mriyamANaM mRtam" yaha pada bhinnArthaka ho jAtA hai| bhinnArthavAlA hone ke kAraNa hI "mriyamANaM mRtam" isa pada se Ayukarma kA grahaNa kiyA hai / jabataka Ayukarma kI sattA rahatI hai tabataka hI 'jIca jItA hai aisA vyavahAra hotA hai, aura jyoM hI Ayukarma jIvase dUra huA ki 'yaha mara gayA' aisA vyavahAra hone lagatA hai| yadyapi isa pada se sAmAnya maraNa kahA gayA hai phira bhI vaha maraNa yahAM viziSTarUpa se hI grahaNa karanA cAhiye, kyoM ki viziSTa maraNa grahaNa karane kA kAraNa yaha hai ki vaise to isa saMsAra meM vartamAna jIva anekoM bAra anekAneka duHkharUpa maraNa kA anubhava karatA hI rahatA hai so aisA duHkharUpa maraNa yahAM vivakSita nahIM hai / yahAM to aisA hI maraNa vivakSita hai ki jo maraNa apunarbhavarUpa ho, sarvakarmakSayAtmaka ho, maraNa che. dAha (dahana) karatAM maraNamAM bhinnatA dekhAya che. te bhinnatAne kAraNe "dahyamAnaM dagdhaM" 42ta 'mriyamANaM mRtam' sUtramA minnArthatAnuM pratipAina thAya cha. bhinnArtha vA DAvAne 42 0 "mriyamANaM mRtam" 54 2Ayumana aDAna karavAmAM AvyuM che. jyAM sudhI AyukarmanI sattA rahe che tyAM sudhI ja jIva jIve che ema vyavahAra thAya che. paNa jevuM Ayukarma jIvathI alaga thayuM ke "jIva marI gayo ema kahevAya che. jo ke A padathI sAmAnya maraNa kahyuM che paNa "maraNa" zabdane ahIM viziSTa artha ja grahaNa karavo joIe. tenuM kAraNa e che ke A saMsAramAM rahele jIva aneka vAra aneka duHkharUpa maraNano anabhava karato rahe che. paNa evA duHkharUpa maraNanuM ahIM varNana karyuM nathI. ahIM te e prakAranA maraNanI vAta karI che ke je maraNa apunarbhavarUpa hoya. zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TokA za0 1 u0 1 sU0 10 vigatapakSanyAkhyA 185 ___ tathA-'nijiNNamANe nijiNNe' nirjIyamANaM nirjIrNamiti padaM sarvakarmAbhAvaviSayakam , itaH pUrva jIvena kadApi sarvakarmAbhAvarUpaM nirjaraNaM na kRtam , nirupasargaka-''-dhAtoH 'kta'-pratyaye kRte nirjIrNamitirUpaM siddhayati / tadarthastu sarvakarmaNAmAtyAntikaH kssyH| sarvakarmAbhAvAtmakamarthamAdAya nirjaraNaM pUrvoktacchedanabhedanAdito bhinnaM bhavat nirjIyamANaM nirjIrNamiti padaM bhinnArthakaM bhavati / ___ nanu etAni 'nijjiNNamANe nijjiNNe' nirjIyamANaM nirjIrNa-mityAdipadAni vizeSato bhinnArthakAni parantu sAmAnyataH kaM pakSamadhikRtya pravarttante ? aura mokSa kA kAraNa ho, aisA maraNa kevali maraNa kahalAtA hai, aura yahI yahAM vivakSita huA hai / aisA maraNa abhItaka bhI isa jIvane kisI bhI kAla meM anubhavita nahIM kiyA ataH aise maraNa ko ananubhUta hone se vilakSaNa-viziSTa maraNa kahA gayA hai| tathA-"nijarijamANe nijiNNe" jisakI nirjarA honI zuru ho gaI vaha nirjIrNa ho cukA, aisA jo kahA gayA hai so samastakarmoM ke abhAva ko lekara kahA gayA hai / isase pahile jIvane kadApi sarva karmoM kA abhAvarUpa nirjaraNa nahIM kiyA hai / nirjIrNa zabda meM nir-upasarga pUrvaka " jR" dhAtu hai aura isa "jR" dhAtu se kta-pratyaya karane para nirjIrNa yaha rUpa banatA hai, isakA artha " samasta karmoM kA Atyantika kSaya" aisA hotA hai| isI artha kI apekSA se yaha pada pUrvokta chedana bhedana pradarzaka padoM se bhinna hotA huA bhinna arthavAlA mAnA gayA hai| sarvakarmakSayAtmaka hoya ane mokSadAyI hoya. evA maraNane kevalI maraNa kahe che ane tenuM ja ahIM varNana karAyuM che. evA maraNane atyAra sudhI A jIve kadI paNa anubhava karyo nathI-AvuM maraNa ananubhUta hevAthI tene viziSTa maraNa kahyuM che. tathA "nijiNNamANe nijiNNe" "bhanI ni| thavA 23 24 temanI nirjarA thaI cUkI" A pada samasta karmonA abhAvanI apekSAe kahe. vAmAM AvyuM che. A pahelAM jIve kadI paNa samasta karmonA abhAvarUpa niLa295 yu nathI. "ja" dhAtunI mA 'niH' upasA cha. ana te "ja" dhAtune 'kta' pratyaya sAthI 'nirjIrNa' 54 bhane cha. tene! matha 'samasta karmone Attika kSaya thAya che. A arthanI apekSAe A padamAM chedana, bhedana Adi pUrvokta pade karatAM bhinnatA dekhAya che. tethI A padane pUrvokta pade karatAM bhinna arthavALuM gaNAvyuM che. bha0-24 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 bhagavatI sUtre ityAzaGkAyAmAha - ' vigayapakkhassa ' iti vigatapakSasya, vi- pUrvakagamadhAtoH 'kta' pratyaye kRte 'vigata' iti rUpaM bhavati, vigamo vastUnAmavasthAntaragamanaM vinAza iti yAvat, tathA ca - vigatapakSamAzrityaitAni padAni pravartante iti yojanA utpAdapakSo vartamAna bhaviSyadviSayakaH, vigatapakSI bhUta vartamAnaviSayaka iti tayorbhedaH / 5 'vigatapakSasye ' - tyatra vigatatvaM vivakSita puruSApekSayA sarvakarmaNAM kSayo'bhi mataH / sarvakarmakSayo jIvenetaH pUrva kadApi nAnubhUtaH, ataH sarvakarmakSayo'tyantamevopAdeyaH / punazca sarvakarmakSa pArthameva puruSANAM prayatnaH / chidyamAnaM chinnamityAdipadAni zaMkA- ye " nirjIryamANaM nirjIrNam" ityAdi jo pada haiM ve vizeSa vivakSA kI apekSA bhinna ra arthavAle haiM parantu sAmAnya kI apekSA ye kisa pakSa ko lekara pravRtta hote haiM ? zabda 45 uttara - vigata pakSa ko lekara ye pravRtta hote haiM / " vigata vi-upamargapUrvaka gama - dhAtu se kta-pratyaya karane se banA hai| isakA artha vastuoM kA avasthAntaragamanarUpa vinAza " aisA hotA hai / isa taraha vigata pakSa ko Azrita karake ye pada pravRtta hote haiM, aisI yojanA kara lenI cAhiye / utpAdapakSa vartamAnakAla aura bhaviSyatkAla, ina do kAloM ko viSaya karanevAlA hai, aura vigatapakSa bhUtakAla aura vartamAnakAla, ina do kAloM ko viSaya karanevAlA hai / isa taraha vigatapakSa meM aura utpAdapakSa meM bheda siddha hotA hai| vivakSita puruSa kI apekSA mastakarmoM kA kSaya vigamatva mAnA gayA hai / sarvakarmakSaya jIva ne isase pahale kabhI bhI anubhUta nahIM kiyA hai, ataH sarvakarmakSaya 4 - " nirjIyamANaMnirjIrNam" ityAhi ne yaho che teyo vizeSa vivkSAnI apekSAe judA judA arthavALAM che. paNa sAmAnyanI apekSAe kayA pakSane lIdhe pravRtta thAya che ? uttara--vigatapakSane sIdhe teyo pravRtta thAya che. 'vi' upasarga' sAthai 'gam' dhAtune 'kta' pratyaya lagAuvAthI vigata zabda mane che. "vastumAno vyavasthA. ntara gamanarUpa vinAza" evA tenA atha thAya che. A rIte vigata pakSanA AdhAra laine e pade pravRtta thAya che ema samajI levuM. utpAda pakSa vamAnakALa ane bhaviSyakALane viSaya karanArA che ane vigatapakSa bhUtakALa ane vartamAnakALane viSaya karanArA che. A rIte vigatapakSa ane utpAdapakSa vaccenA bhedya siddha thAya che. vivakSita puruSanI apekSAe samasta karmono kSaya vigamatva gaNAya che. jIve kadI paNa sava kakSayane anubhava karyo nathI. tethI sakama kSaya zrI bhagavatI sUtra : 1 " Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 1 u0 1 sU0 10 vigatapakSabyAkhyA 187 vigamArthAni vinAzArthakAni, tathAhi-chicamAna padena sthitikhaNDarUpo vigamaH kathitaH / bhidyamAnapadena tu anubhAvabhedarUpo rasabhedarUpo vigamaH kathitaH / dahyamAnapadena karmadAharUpo vigamaH prtipaaditH| mriyamANapadena tu AyuSkarmaNAmabhAvarUpo vigamaH suucitH| tathA nirjIyamANapadena azeSakarmaNAmabhAvasvarUpo vigamo'bhihitaH, ata imAni pazcApi padAni vigatapakSAzritAnIti kathyate / etena pUrvoktavyAkhyAnena "calamANe calie" ityAdIni nava padAni kimartha prathamasUtratayA upAttAni ? iti zaMkA nirAkRtA, kevalajJAnasyotpattiH sarvakarmaNAM vinAzazvAsmin sUtre pratipAditaH, ityabhiprAyeNa sarvaprathamatayA asya sUtrasya prtipaadnaaditi| ekAntataH upAdeya hai| tathA samastakoM ke kSayArtha hI puruSoM kA prayatna hotA hai / " chidyamAnaM chinnaM" ityAdi pada vigamArtha haiM / ve isa prakAra se haiM-chidyamAna pada se sthitikhaNDarUpa vigama kathita hai / bhidyamAna pada se rasakhaNDarUpa vigama kathita huA hai / tathA dahyamAna pada se karmadAharUpa vigama, mriyamANa pada se AyuSkarma kA abhAvarUpa vigama, aura nirjIryamANa pada se samastakoM kA abhAvarUpa vigatapakSa ko Azrita karake kahe haiM isaliye ye vigatapakSAzrita kahe gaye haiN| isa pUrvokta vyAkhyAna se isa zaMkA kA ki ye " calamANe calie" Adi nau pada kisaliye prathamasUtrarUpa se grahaNa kiye gaye haiM "isakA samAdhAna ho jAtA hai, kyoM ki kevalajJAna kI utpatti aura samastakarmoM kA vinAza, isa sUtra meM pratipAdita kiyA gayA hai, isI abhiprAya se isa sUtra kA kathana kiyA hai| athavA-"calamANe calie" ityAdi ekAntataH upAdeya che. tathA samasta karmono kSayane mATe ja puruSanA prayatna hAya cha. "chidyamAnaM chinna" tyAhi paha! vizamA cha te 21 zatecha-'chi. mAna padathI sthitikhaMDarUpa vigamanuM kathana thayuM che. "bidyamAna padathI rasakhaMDa. rUpa vigamanuM kathana thayuM che, "dahyamAna padathI karmadAharUpa vigamanuM, "priyamANa padathI AyuSkakarmanA abhAvarUpa vigamanuM, ane " nirdhamANa padathI samasta karmonA abhAvarUpa vigamanuM kathana karyuM che. A rIte e pAMce pado karmonA abhAvarUpa vigatapakSane AdhAre kahevAmAM AvyAM che tethI temane vigatakSAzrita 4uvAmA mAvyAM cha. Al pUrvAta 4thana // 2 // " calamANe calie " yA na ane zA mATe prathama sUtrarUpe grahaNa karavAmAM AvyA che, tenuM samAdhAna thaI jAya che. kAraNa ke A sUtramAM kevaLajJAnanI utpattinuM ane samasta karmonA vinAzanuM pratipAdana karavAmAM AvyuM che. te kAraNe ja sauthI pahelAM A sUtranu thana yu cha. mathavA-" calamANe calie" tyAhi homa meM pahanA zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 bhagavatIsUtre ___ athavA-" calamANe calie" ityAdipadeSu karmapadAbhAvAt calanAdIni sAmAnyata eva vyAkhyAtavyAni, na tu karmaghaTitatayA, tathAhi-"calamANe calie" ityatra calanamasthiratvaM vastUnAmutpAdaH utpttiH| "udIrijjamANe udIrie" udIyamANaM udIritamityatrodIraNaM sthirasya padArthasya preraNarUpaM, tadapi calanasvarUpameva / " veijjamANe veie" vyejamAnaM vejanam , ityatra vyejamAna kampamAnam , vejanaM kampanamapi tadrUpatayotpAda eva / 'pahijjamANe pahINe' prahIyamANaM mahINamityatra prahINaM abhraSTaM prapatitamiti yAvat , tathA ca pahANamapi calanarUpameva, tathA ca gatyarthatvAt calanAdInAM sarveSAM samAnArthatvaM bhavati, tena ca calanAdIni calanatvAdiparyAyeNotpannatvasvarUpapakSasya pratipAdakAni / padoM meM karmapada kA to abhAva hai, isa kAraNa karmaparaka inakA vyAkhyAna na karake sAmAnyarUpa se hI inakA vyAkhyAna karanA cAhiye, jo isa prakAra se hai-"calamANe calie" isa sUtra meM calana-zabda kA artha asthiratva-vastuoM kA utpAda-utpatti hai / " udIrijamANe udIrie" isameM udIraNA kA artha sthira padArtha kA preraNarUpa hai, aura yaha preraNa calanasvarUpa hI hai / " veijjamANe veie" isa sUtra meM " veijjamANa" pada kI saMskRta chAyA "vyejamAna" bhI hotI hai| vyejamAna zabda kA artha hai kaMpamAna / jo kaMpa rahA hai vaha kaMpa cukA, aisA isa mUtra kAartha hotA hai| kaMpana bhI svasvarUpa kI apekSA utpAda hI hai / "pahijamANe pahINe" mUtra meM prahINa kA artha prabhraSTa-prapatita-aisA hai, jo patita ho rahA hai vaha patita ho cukA, arthAt jo gira rahA hai-paDa rahA hai-vaha gira cukA-paDa cukA / isa taraha prahANa bhI calanarUpa hI hai| tathA gatyarthaka hone se ve saba calanAdika cAra pada samAnArthaka haiN| isa kAraNa te abhAva che. te kAraNe karmaviSayaka tenuM vyAkhyAna na karatAM sAmAnyarUpe ja tenu vyAjyAna 42vuna. te vyAbhyAna mA pramANe cha-" calamANe calie" sUtramA 'yasana' zahanA artha masthiratva-vastumAnI utpatti cha. "udIrijjamANe udIrie" pahamA uhii24aane| ma sthi2 54ArthanA 2435 che. mana ta preraNa! yasanasva3504 cha. "veijjamANe veie" sUtramA ' veijjamANa' 54nI saMskRta chAyA "vyejamAna" thAya che. vyejamAna meTale 45mAna. pa. 2yuM che te pI yUjyu, evo A sUtrane artha thAya che. kaMpana paNa svasvarUpanI apekSAe utpAdaja che. "pahijjamANe pahINe" sUtramA praDI 'no matha 'abraTa'-patita cha.2 paDI rahyuM che te paDI cUkayuM. A rIte 'prahaNa" paNa calanarUpa ja che. ane calanAdika A cAra pade gativAcaka hovAthI samAnArthaka che. A kAraNathI te zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 1 u.1 sU0 10 calanacchedanAdipraznakAraNam 189 __ tathA-'chijjamANe chiNNe' chidyamAnaM chinnamityAdipadAnyapi karmapadamantareNApi vyAkhyAtuM zakyAni, chedanAdidharmANAM vastudharmatvAt / bhinnArthavameteSAmanena prakAreNa bhavati-yathA kuThArAdibAhyasAdhanena vRkSAdInAM chedaH, bhallAdinA dehasya dehAvayavAnAM vA bhedaH, vahnayAdinA kASThAdInAM vinAzo dAhaH, zarIrasyAntima zvAsaviyogo maraNam , atyaMta purANataiva nirjarA / bhinnArthAnyetAni padAni sAmAnyato vinAzArthAbhidhAyakAni / ye calanAdikapada calanatva Adi paryAya se utpanna svarUpapakSa ke pratipAdaka haiM-kathanakaranevAle haiN| tathA-' chinjamANe chiNNe" jo chida rahA hai vaha chid cukA,ityAdi, ina pA~ca padoMkA bhI karmaviSayaka vyAkhyAna ke vinA anyaviSayaka vyAkhyAna bhI hosakatA hai, kyoM ki chedana, bhedana, dahana Adi dharma karmAtirikta anya vastuoM meM bhI pAyejAte haiN| bhinnArthatA inameM isa prakAra se jAnanA cAhiye-jaise kuThArAdirUpa bAhyasAdhana se vRkSa AdikoM kA jo kATanA hai vaha cheda hai, bhAle Adi ke dvArA deha kA athavA deha ke avayavoM kA jo kATanA hai vaha bheda hai, vahnayAdi dvArA jo kASThAdikoMkA jalanA hai vaha dahana hai, zarIrake antimazvAsa kA jo vigama hai vaha maraNa hai, aura atyanta jo jIrNatA-purANatA hai vahI nirjaraNa hai / isa taraha ye pratyeka pada bhinnara artha ko karanevAle haiM, phira bhI sAmAnyarUpa se eka vinAzarUpa artha kA hI to kathana karate haiN| calanAdika pade calanatva Adi paryAyathI utpanna svarUpa pakSanA pratipAdaka chemettle tebhana 4thana. 42n|2| che. tathA " chijjamANe chiNNe " "2 chAI rahyu che te chedAI cUkayuM" ItyAdi pAMca pade paNa karmaviSaka vyAkhyAna karavA sivAya anya viSayanuM vyAkhyAna karavAne paNa samartha che, kAraNa ke chedana, bhedana, dahana Adi dharmo karma sivAyanI anya vastuonA paNa dharmarUpe saMbhavI zake che. temanI vacce A rIte bhinnArthatA samajavI joIe. jemake kuhADI Adi bAhya sAdhano dvArA vRkSAdine kApavuM tenuM nAma chedana che. bhAlA Adi dvArA dehane athavA tenA aMgene kApavAM tenuM nAma bhedana che. agni dvArA kASThane bALavuM tenuM nAma dahana che. zarIrane chelle zvAsa baMdha thavo tenuM nAma maraNa che, ane atyanta jIrNatA-purANutAne nirjarA kahe che. A rIte e dareka pada judA judA artha batAvanAra che, chatAM paNa sAmAnya rIte te eka vinAzarUpa arthanuM ja kathana kare che. zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 bhagavatIsUtre nanu calana - cheinAdInAmatattvarUpatayA eteSAM prakRtazAstre cintanaM zAstrasya zAstratvamevApAkaroti, tattvasya zAsanAdeva zAstrasya zAstratvam, anyathA laukikazAstrANAmapi zAstratvaM syAditi cenna, anAdikAlapravRttAnAM mithyAtvA'virati-kaSAya-pramAda-yogAnAM sAhAyyamavalambyAnantabhavopArjita kaThina kaThinatara kaThinatamAnantakarmadalikAnAmupAyAntarA'zakyasamucchedavatAM chedanAditattvavicArapravRttasya zAstrasya zAstratvA'vyAghAtAt, nizcayanayamavalambya vastusvarUpanirUpaNasyA''randhazaMkA- calanAdi kA evaM chedana, bhedana aura dahanAdi kA kathana karane vAle ina sUtroM ko Apa batalA rahe haiM so ye saba calana, chedana Adi tatvarUpa haiM, prakRta zAstra meM inakA vicAra karanA mAno zAstra kI zAstratA kA hI nirAkaraNa karanA hI hai, kyoM ki tatvoM kA zAsana karanevAlA zAstra hI saccA zAstra mAnA jAtA hai| ye saba tattvarUpa to haiM nahIM - atattvarUpa haiM / atatvoM kA vyAkhyAna karanevAle zastra ko bhI saccA zAstra mAnA jAve to laukika zAstroM ko bhI zAstrarUpa se mAnanA cAhiye ? uttara - anAdikAla se pravRtta aise mithyAtva, avirati kaSAya, pramAda aura yogoM kI sahAyatA ko lekara jIva ke dvArA ananta bhavoM se upArjita jo kaThina, kaThinatara, kaThinatama, ananta karmadalika haiM ki jinakA upAyAntara se samuccheda honA azakya hai unake chedanAdirUpa tattva ke vicAra meM pravRtta hue zAstra meM zAstra kA vyAghAta nahIM hai, arthAt ye calanAdirUpa dharma atattva nahIM haiM-tasvarUpa hI haiM, isaliye zaMkA--Apa calanAdi sUtreA tathA chedana, bhedana, ane dahanAdi sUtranuM thana karI rahyA che. paNa calana, chedana Adi e badhuM atattvarUpa che. prakRta zAstramAM temanA vicAra karave! eTale zAstranI zAsratAnA ja nAza karavA evuM lAge che, kAraNa ke tattvAnuM zAsana karanArAM zAstrone ja sAcAM zAstro kahevAya che. A badhuM tattvarUpa te nathI ja-atattvarUpa che. atattvAnuM kathana karanAra zAone paNa jo sAcAM zAstro mAnavAmAM Ave teA laukika zAstrone paNa zAstra rUpe mAnavA joie. uttara--manAhi ajathI pravRtta mithyAtva, avirati, uSAya, prabhAha ne ceAgAnI sahAyatAne lIdhe jIvadnArA anaMta bhaveAthI upArjita je kaThina, kaThinatara, ane kaThinatama anaMta kaClika che, jemanu anya upAyA dvArA samucchedana thavuM azakaya che, temanA chedana ArUipa tattvanA vicAramAM pravRtta thayela zAstramAM zAsratAnA vyAghAta thatA nathI. eTale ke A calanArUipa dhama atattva nathI zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 1 30 1 sU0 11 nairayikANAM sthityAdikathanam 191 svaat| vyavahAranayazcalitameva vastu calitamiti manyate, nizcayanayastu caladapi vastu calitamiti svIkaroti, tathA ca nizcayanayAnusAreNa caladapi calitamiti nAtattvarUpamiti / vistarastu yathAzAstraM vijnyeyH|| suu010|| / nairayikavaktavyatA / mUlam-NeraiyANaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA ? goyamA! jahaNNeNaM dasavAsasahassAiM, ukkoseNaM tettIsaM sAgarovamAiM ThiI pnnnnttaa| NeraiyANaM bhaMte ! kevaikAlassa ANamaMti vA pANamaMti vA UsasaMti vA NIsasaMti vaa|jhaa uusaaspe| neraiyANaM bhaMte! AhArahI ? jahA paNNavaNAe paDhamae AhArudesae tahA bhANiyavvaM / gAhA-Thii-ustAsA-hAre kiMvA AhAreti savao vAvi / kahabhAgaM savvANi va kIsa va, bhujjo pariNamaMti // suu011|| prakRta zAstra meM inakA cintana zAstra meM zAstratA kA nirAkaraNa karane vAlA nahIM hai / dUsare-nizcayanaya ke mata ko avalambana karake vastu ke svarUpa kA nirUpaNa karanA prAraMbha huA hai isaliye yaha naya to calatI huI vastu ko cala cukI mAnatA hai, parantu jo vyavahAranaya hai vaha aisA nahIM mAnatA hai, vaha to calita ko hI calita mAnatA hai, arthAt jo vastu cala cukI hai use hI cala cukI mAnatA hai, aisA to vyavahAranaya hai aura jo nizcayanaya hai vaha calatI huI vastu ko bhI cala cukI mAnatA hai| isaliye nizcayanaya ke anusAra calatI huI vastu ko cala cukI yaha kathana atazvarUpa nahIM hai / isa viSaya ko aura adhika vistAra se jAnane ke liye anyazAstra dekhanA cAhiye // sU0 10 // paNa tatva ja che. tethI prakRta zAstramAM temane viSe vicAra karavAmAM zAstranI zAstratA jatI rahetI nathI. vaLI-nizcaya nayane AdhAra laIne vastunA svarUpana nirUpaNa karavAno prAraMbha thayo che tethI A naya te cAlatI vastune cAlI kI mAne che. paNa je vyavahAra naya che te evuM mAnatA nathI, te te calitane ja calita mAne che-je vastu cAlI cUkI che tene ja cAlI cUkelI mAne che. ane nizcayanaya te cAlatI vastune paNa cAlI cUkelI mAne che. tethI nizcaya nayanI apekSAe cAlatI. vastune cAlI cUkI kahevAmAM atatva rUpatA nathI. A viSayanI vadhAre mAhitI meLavavA mATe bIjAM zAstro vAMcavA. su. 10 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIso ___ chAyA-nairayikANAM bhadanta ! kiyatkAlaM sthitiH prajJaptA ? gautama ! jaghanyena dazavarSasahasrANi, utkRSTena trayastriMzat sAgaropamANi sthitiH prajJaptA / nairayikA bhadanta !kiyatkAlAdAnanti vA prANanti vA ucchvasanti vA niHzvasanti vA? yathosachvAsapade / nairayikA bhadanta ! AhArArthinaH / yathA prajJApanAyAM prathame AhArohe nairayikavaktavyatA'NeraiyANaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA?' ityAdi / (bhaMte !) bhadanta ! (neraiyANaM ) nArakoM kI (ThiI) sthiti (kevaiyaM kAlaM pannattA) kitane kAlakI kahI hai ? uttara-(goyamA) he gautama ! (jahaNNeNaM dasavAsasahassAI ) jaghanya se daza hajAra varSa kI aura (ukoseNaM)utkRSTase (tettIsaM sAgarovamAiM ThiI paNNattA)tetIsa sAgaro pamakI sthiti kahI gaI hai|(bhNte!)he bhadanta(neraiyANaM kevaikAlassa ANamaMti vA pANamaMti vA UsasaMti vA NIsasaMti vA ) nArakajIva kitane kAlameM zvAsa lete haiM aura kitane kAla meM zvAsa chor3ate haiM ? uttara-(jahA UsAsapae) he gautama ! jaisA ucchvAsa padameM kahA hai vaisA jaannaa| (NeraiyANaM bhaMte ! AhAraTThI?) he bhadanta ! nAraka jIva AhAra ke arthI hote haiM kyA ? uttara--(jahA paNNavaNAe paDhamae AhAruddesae tahA bhANiyavvaM ) jaisA prajJApanA ke prathama AhAra uddezaka meM kahA gayA hai nairayikavaktavyatA" NeraiyANaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI pannattA ? " tyA. (bhaMte !) 3 mahanta ! (neraiyANe) nAnI (ThiI) sthiti (kevaiyaM kAlaMpannattA) 320 janI 4DI che ? uttara-- (goyamA !) 3 gautama ! (jahaNNeNaM dasavAsasahassAI) mAchAmA mAchI isa tara panI mana (ukkoseNa tettIsaM sAgarovamAI ThiI paNNattA) padhAremA vacAratatrIsa sAgapabhanI sthiti hI cha (bhaMte !) mahanta (neraiyANaM kevaikAlassa ANamaMti vA pANamaMti vA UsasaMti vA NIsasaMti vA) // 24 vaTasA ANe zvAsa le che ane keTalA kALe ucchavAsa kADhe che? uttara-(jahA UsAsapae) gItama! vAsa 54mAM dyA pramANe te tara. prazna-(NeraiyA NaM bhaMte ! AhAraTThI ?) mahanta ! nA24 7vAne mAranI 42ch| thAya nahI ? utta2-(jahA paNNavaNAe paDhamae ahArahesae tahA bhANiyavvaM) prajJApanAnA AhAra padanA prathama uddezakamAM kahyA pramANe tene uttara samajavo zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za0 1 u0 1 sU0 11 nairayikaprakaraNam 193 zake tathA bhaNitavyam / gAthA-sthitirucchvAsa AhAraH kiM vA Aharanti sarvato vApi / katibhAgaM sarvANi vA kIdRzaM vA bhUyaH pariNamanti // suu011|| TIkA-atha nArakANAM sthityAdikaM cintayannAha-'neraiyANaM' ityaadi| nanu yena vicAritena vilakSaNaphalasya mokSasya prAptiH sAkSAtparaMparayA vA bhavettadevAtra vicAraNIyam , nairayikasvarUpabhedopabhedasthityAhArAdInAM vicAraNena na mokSasya saMbhAvanA tato nairayikAdipradarzanamasaMgatamiva bhavatIti na zaGkayam , vaisA hI jAnanA cAhiye / (gAhA ;-gAthA ( ThiI ussAsA''hArekiM vA''hAreMti savvao vA vi| kahabhAgaM savvANi va kIsa va bhujo pariNamaMtti ?) nAraka jIvoM kI sthiti, unakA ucchavAsa, unakA AhAra, tathA ve jo AhAra karate haiM vaha sarva AtmapradezoM se karate haiM ? kitanA AhAra karate haiM ? sarva AhAraka dravyoM kA AhAra karate haiM ? tathA AhAraka dravyoMko kisa rUpameM bAra2 pariNamAte haiM isa sUtradvArA sUtrakArane nAraka jIvoM kI sthiti Adi kA vicAra kiyA hai / ataH usa saMbaMdhameM yaha sUtra kahA gayA hai| TIkArtha-zaMkA-yaha to aise viSayakA hI vicAra karanA cAhiye ki jisake vicArase vilakSaNa phalavAle mokSakI sAkSAt rUpase yA paramparArUpa se prApti ho, nArakajIva ke svarUpake unake bhedopabhedoM ke, unakI sthiti ke aura AhAra AdikoM ke vicArane se mokSa prApta hone kI saMbhAvanA to hai nahIM, isaliye nArakasaMbaMdhI viSaya kA pradarzana kyoM kiyA? gAhA-thA-(ThiI ussAsA''hAre kiM vA ''hAreti savvao vA vi / kai bhAgaM savvANi va kIsava bhujjo pariNamaMti ?) nA24 vAnI mapa sthiti, tamanA ucchavAsa, temano AhAra, te AhAranuM pramANu, teo je AhAra le che te zuM sarva Atma pradeza dvArA le che? sarva AhAraka dravyone AhAra kare che? tathA AhAraka dravyane teo vAraMvAra kayA rUpe pariNAve che? ityAdi bAbate viSe A gAthA kahevAmAM AvI che. A gAthA dvArA sUtrakAre nAraka jIvanI sthiti Adine vicAra karyo che. zaMkA-ahIM te evA viSayane vicAra karavo joIe ke jeno vicAra karavAthI vilakSaNa phaLavALA mokSanI sAkSAta rUpe athavA te paramparA rUpe prApti thAya. nAraka jInA svarUpane, temanA bhedepabhedane, temanI sthiti ane AhAra Adine vicAra karavAthI mokSa maLavAne saMbhava nathI. to A nAraka saMbaMdhI viSayanuM pradarzana zA mATe karyuM che ? zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre ihApi 'calamANe calie' 'ee NaM bhaMte nava payA' ityAdimAthamikapraznottarasUtrayormokSatattvasyaiva pratipAditatvAt , mokSo hi jIvAnAM bhavati, jIvA eva saMsAramalAtasvAd baddhAH, te ca baddhAH jIvA nArakAdiprabhedena caturviMzatiprakArAH zAstre prtipaaditaaH| tathA coktam " neraiyA asurAI puDhavAI beiMdiyAdao ceva / paMciMdiya-tiriya-nara-vitara-joisia-vemANi // 1 // " chAyA-nairayikA asurAdayaH pRthivyAdayo dvIndriyAdayazcaiva / paJcendriya-tiryaga-narA vyaMtarA jyotiSikA vaimAnikAH // 1 // nArakAdijIvAnAM duHkhabahulasthityAdizravaNato vivekinAM manasi vairAgyaM syAt , tataH saMsArasya tatkAraNakarmaNazca svarUpamanityatvAdibhAvanayA vibhAvya uttara-isa prakAra kI zaMkA nahIM karanI cAhiye, kyoM ki yahA~ bhI "calamANe calie" "ee NaM bhaMte ! nava payA" ityAdi pahale ke ina do sUtroM meM mokSatattva kA hI pratipAdana kiyA hai / yaha mokSa jIvoM ko hI prApta hotA hai, aura ve jIva jabataka mukti ko prApta nahIM hue haiM tabataka ve saMsArarUpa maila se malina bane hue haiM, aura isI kAraNa ve karmoM se jakar3e hue haiM-baMdhadazAprApta haiM / aise baMdhadazAprApta ve jIva narakAdi prabhedase caubIsa prakArake zAstra meM kahe gaye haiM / so hI kahA hai(1) sAta nairayika,(2)dasa asurakumAra Adi,(3)pA~ca pRthivIkAya Adi, (4) tIna doindriya Adi (vikalendritraya) (5) eka paJcendriyatiryazca, (6) eka manuSya, (7) eka vyantara, (8) eka jyotiSika, aura eka vaimAnika isa prakAra se saba caubIsa jIva ke bheda haiN| uttara-yAvI 442vI ne nahIM. 4 / 21 gaDI 54 "calamANecalie" eeNa bhaMte ! nava payA" chatyAdi paDasAnA saya sUtromA mokSa tattvatuM 24 pratipAdana karAyuM che. te mokSa jIvene ja prApta thAya che. jyAM sudhI jIva mekSanI prApti karatA nathI tyAM sudhI saMsArarUpa melathI malina baneluM hoya che. ane eja kAraNe te karmothI jakaDAyelebaMdha dazAvALa hoya che. evA baMdha dazAne pAmelA jIvana nAraka Adi 24 prakAra zAstromAM kahyA che te prakAre A prabhArI cha-(1) naiyi (2) isa asu2 subhA2 mAhi, (3) pAMya pRthvIya mAda, (4) trIndriya mAhi visatraya, (5) se payandriya tiyaya, (6) se manuSya, (7) me vyanta2 (8) se jyoti04 ane me vaimAni4, 2 // rIte badhA maLIne jIvanA 24 bheda che. zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 1 u0 1 sU0 11 nairayikANAM sthityAdikathanam 195 prAptavairAgyA uparatabandhA jIvA mokSasAdhanasamyagdarzanAdyArAdhanaparaMparayA zAzvatikagatiM prApsyantIti nArakasthityAdiprazno'pi sArthakaH, tatsArthakatayA tatpratipAdakazAstrasyApyarthavatvaM tattvamarUpaNavatvaM ca bhavatItyalaM vistareNa / prakRtamanusarAmaH'neraiyANaM bhaMte ' ityAdi / 'neraiyANaM' nerathikANAm = narakajIvAnAm, nir= nirgatam ayam = iSTaphalamApakaM karma yebhyaste nirayA:= duHkhasaMkulAH sthAnavizeSAH, teSu bhavA nairayikAH = narakajIvAH " nAraka Adi jIvoM kI duHkhabahula sthiti Adi ke zravaNa se vivekI jIvoM ke mana meM vairAgya ho jAve aura isase ve saMsAra ke kAraNabhUta karma ke svarUpakA anityatvAdi bhAvanAoMdvArA acchI taraha vicAra kareM aura vicAra karake saMsAra, zarIra aura bhogoM se nirviNNa (vairAgyavAn ) banakara baMdhadazA se rahita banane ke liye mokSa ke sAdhanabhUta jo samayagdarzanAdi haiM unakI ArAdhanA karane meM laga jAyeM / isa taraha samyagdazanAdikoM kI ArAdhanA kI paraMparA se ve zAzvatikagatirUpa jo mukti hai use prApta kara leMge isa khyAla se nArakoM kI sthiti Adi kA prazna bhI sArthaka hai| isakI sArthakatA se isa prazna kA pratipAdaka jo zAstra hai vaha bhI sArthaka ho jAtA hai-tattva kA prarUpaka bana jAtA hai| aba isa viSaya meM aura adhika kahane kI AvazyakatA nahIM hai / prakRta viSaya hI spaSTa kiyA jAtA hai-nairayika zabda kA artha "narakake jIva" aisA hai / iSTa phala ko prApta karAne vAle karma jina sthAnoM se nirgata ho cuke haiMunakA nAma niraya hai, arthAt duHkhoM se vyApta jo sthAna vizeSa hai nAraka Adi jIvAnI atyaMta duHkhI hAlata AdinuM zravaNa karavAthI vivekI jIvAnA manamAM vairAgya bhAva jAge ane tethI tee sa'sAranA ane saMsAranA kAraNa rUpa kanA svarUpane anityatvAdi bhAveA dvArA kharAkhara vicAra kare ane tenA vicAra urIne manitya sauMsAra, zarIra bhane logo pratye nirviNNa-vairAgyavAna manIne khaMdha dazAthI rahita banavAne mATe mAkSanA sAdhanarUpa samyagdarzana AdinI ArAdhanA karavAmAM pravRtta thAya, ane samyagdarzanAdinI ArAdhanAnI paramparA dvArA zazvata gatirUpa je mAkSa che tenI prApti kare, e khyAlathI nArakAnI sthiti ADhi viSayanuM varNana sAka che. tenI sAthe katAne lIdhe A viSayanuM pratipAdana karanAra je zAstra che te paNa sAka khanI jAya che ane tattvanuM prarUpaka khanI jAya che. have A khAkhatamAM vadhu kahevAnI AvazyakatA nathI. prakRta viSayane ja spaSTa karavAmAM Ave che--narakanA jIvAne 'nairiyeka'kahe che. ISTa phaLanI prApti zavanAra hurbhoM ne sthAnethI nIDajI gayAM che, te sthAnane 'niraya' uDe che. bheTale duHpothI vyApta sevA viziSTa sthAnane niraya (24) uDe che. te sthAnAbhA zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - bhagavatIsUtre prANAtipAtAdipApaphalamanubhavituM tAdRzasthAna prAptA, tatrotpannA vA / etAdRzanairayikANAM 'bhaMte' he bhadanta ! 'kevaiyaM kAlaM' kiyatkAlam kiyatkAlaparyantaM 'ThiI' sthitiH avasthAnarUpA 'patrattA' prajJaptAmarUpitA-AyuSkakarmavazAt nArakAstatabharake kiyatkAlaparyantaM tiSThantIti bhAvaH / uttarayati bhagavAn-'goyamA!' he gautama ! 'jahanneNa' jaghanyena 'dasavAsasahassAI' dazavarSasahasrANi sthitiH prajJaptA / dazasahasravarSaparyantaM teSAM sthitinarake bhavatIti bhAvaH / 'ukoseNaM' utkR pTena 'tettIsa sAgarovamAI' trayastriMsatsAgaropamANitrayastriMzatsAgaropamaparyantaM ve hI niraya haiM / ina sthAnoM meM jo utpanna hue haiM ve nairayika haiN| ina sthAnoM meM prANAtipAta Adi pApoM ke phala ko bhogane ke liye jo jIva prApta hue haiM arthAt jo vahAM utpanna hue haiM ve nairayika kahalAte haiN| aise nairayika jIvoM kI sthiti ke viSaya meM yaha prazna kiyA gayA hai kihe bhagavan ! nairayika jIvoM kI sthiti kitanI hai ? yahA~ sthiti kA tAtparya usa sthAna meM usa paryAya se rahane kA hai| naraka Ayu ke vaza se nAraka jIva usa usa naraka meM kitane kAla taka rahate haiM ? yaha prazna kA abhiprAya hai| isakA uttara dete hue prabhu kahate haiM ki he gautama ! naraka meM naraka jIva yadi narakAyu ke udaya meM rahatA hai to isa rahane kA kama se kama kAla 10 dasa hajAra varSa kA hai| isI kA nAma jaghanya Ayu hai| yaha kathana prathama naraka kI apekSA se hI kahA gayA jAnanA cAhiye / tathA naraka meM rahane kA saba se adhika jo kAla hai usakA nAma utkRSTa Ayu hai / yaha utkRSTa Ayu vahAM para 33 taiMtIsa sAgaro je jIva utpana thAya che temane nirayika (nAraka) kahe che. A sthAnamAM prANAtipAta Adi pApanAM phaLa bhegavavAne mATe je jI utpanna thAya che temane narayika kahe che. evA narayika (nAraka) jIvanI sthitinA viSayamAM evo prazna pUchavAmAM AvyuM che ke-"he bhagavAna ! nAraka jIvonI sthiti keTalA kALanI hoya che? ahI "sthiti" zabdane bhAvArtha A pramANe che-te sthAnamAM, te paryAya rahevAne kALa tene sthiti kahI che. eTale ke tyAM temanuM AyuSya keTaluM hoya che? teno uttara ApatAM bhagavAna kahe che-"he gautama! je nAraka jIva narakAyunA udayathI narakamAM utpanna thAya che te tyAM tene rahevAne kALa ochAmAM oche dasa hajAra varSano che. tene "jaghanya Ayu" kahe che. A kathana pahelI narakanI apekSAe karavAmAM AvyuM che. narakamAM je vadhAremAM vadhAre kALa che tene "utkRSTa Ayu" kahe che. tyAM te utkRSTa Ayu 33 sAgaropamanuM che. te zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - prameyanandrikATIkA za. 1 u. 1 sU0 11 nairayikANAM sthityAdikathanam 197 sthitiH prajJaptA / arthAt nArakaprathamapRthivyapekSayA dazasahasravarSamAyuH, tathA saptama nArakapRthivyapekSayA trayastriMzatsAgaropamamAyubhevati / ___ gautamaH pRcchati- neraiyANaM bhaMte ' ityAdi / 'neraiyA NaM bhaMte' nArakAH khalu he bhadanta ! ' kevaikAlassa' kiyakAlAt kiyatkAlena vA 'ANamaMti vA' Ananti vA 'pANamaMti vA ' prANanti vA-zvAsaM gRhNanti parityajanti ca / etayorAnaprANayoreva spaSTArtha vakti-'UsasaMti vA NIsasaMti vA' ucchvasanti vA, arthAt 'Ananti iti zabdasya spaSTArtha ucchvasanti, prANanti' ityasya niHzvasantIti / athavA 'Ananti vA prANanti vA' ityanenAbhyantara-zvAsocchvAsayoH parigrahaH, ucchvasanti vA niHzvasanti vA' ityanena bAhyazvAsocchAsayoH parigraho bhavatIti kecit / pamakI hai / yaha taiMtIsa sAgaropama AyukA kathana saptama naraka kI apekSA se kahA gayA hai, kyoM ki vahIM para itanI adhika Ayu kahI gaI hai| ___punaH gautamasvAmI prabhu se prazna karate haiM ki-he bhadaMta ! nAraka jIva kitane kAla ke bAda zvAsocchvAsa lete haiM ? yahI prazna " ANamaMti pANamaMti vA" ina tiGanta padoM dvArA vyakta kiyA gayA hai| "Ananti" mAne zvAsa lete haiM aura prANanti mAne zvAsa chor3ate haiM / inhIM AnaprANazabdoM ke spaSTa artha ko sUtrakAra ne " usasaMti vA NIsasaMti vA" ina kriyApadoM dvArA spaSTa kiyA hai / " Ananti" zabda kA spaSTa artha "ucchvasanti" hai aura prANanti zabdakA spaSTa artha "niHzvasanti" hai| athavA " Ananti vA prANanti vA" ina kriyApadoM dvArA Abhyantarika zvAsa aura ucchvAsarUpa kriyAoM kA aura 'ucchvasanti vA niHzvasanti vA' ina do padoM dvArA bAtha zvAsa aura ucchvAsarUpa kriyAoM kA grahaNa hotA hai, aisA kinhIM2 kA mata hai| tetrIsa sAgaropamanuM utkRSTa AyuSya sAtamI narakanI apekSAe kahela che, kAraNa ke tyAM ja eTaluM badhuM AyuSya kahyuM che. - gautama svAmI mahAvIra prabhune bIjo prazna pUche che-"he bhadanta ! nAraka che OM ne satare zvAsocchvAsa se cha? me prazna 'ANamaMti pANamaMti vA' mA 'ti' anta paho dvArA vyata 4o cha. "Ananti" meTale zvAsoche. 'prANanti' meTale zvAsa ch| cha. merA 'AnaprANa' zahonA 258 matha sUtraAre "Usasati vA NIsasaMti vA" yApahI dvArA 25STa cha. "Ananti" shhne| 25 matha "ucchvasanti" che bhane "prANanti" shhne| 25STa matha "niHzvasanti" cha. mathavA-'Ananti vA prANanti vA' yA5ho // 2 // AbhyantaranI zvAsa ane ucchavAsarUpa kiyAo grahaNa karavAmAM AvI che e kaI kaI vidvAnone mata paDe che. zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 bhagavatIsUtre bhagavAnAha- "jahA UsAsapae" iti, yathA ucchvAsapade, arthAt majJApanAyAH saptame pade yathA kathitaM tathaivAtra bodhyam , taccettham-"goyamA ! sayayaM saMtayAmeva ANati vA pANaMti vA usasaMti vA nIsasaMti vA" gautama ! satataM santatameva vA Ananti vA prANanti vA ucchasanti vA niHzvasanti vA, iticchAyA / he gautama ! te nArakA atiduHkhena satatam = anavarataM ucchvasanti vA niHzvasanti vA, dRzyate ca loke'pi atiduHkhitasya ucchvAsa niHzvAsau satatameva bhavataH 'saMtayAmeve'-ti santatameva nirantarameveti, samayamAtramapi teSAmucchvAsa-niHzvAsayorviraho na bhvtiityrthH| isa prazna kA uttara dete hue prabhu kahate haiM ki-he gautama ! " jahA UsAsapae" ucchvAsa pada yaha prajJApanA sUtra kA sAtavAM pada hai| isa pada meM isa viSaya kA jisa prakAra se kathana kiyA gayA hai vaisA hI kathana yahAM para jAnanA cAhiye, vaha isa prakAra se hai-"goyamA ! sayayaM saMtayAmeva vA ANamaMti vA pANamaMti vA UsasaMti vA nIsasaMti vA" he gautama ! atyanta duHkhita hone ke kAraNa ve nAraka jIva nirantara zvAsocchvAsa lete rahate haiM / loka meM bhI aisA hI dekhane meM AtA hai ki jo atiduHkhita hotA hai usake zvAsocchvAsa nirantara hI calate rahate haiM, unameM kisI bhI taraha se rukAvaTa nahIM AtI hai / kahane kA tAtparya yaha hai ki duHkhI hone ke kAraNa ve binA rukAvaTa ke niranta hI hAya hAya karate hue sAMsa liyA karate haiM / aisA eka bhI samaya nahIM hotA ki jisameM inake zvAsocchvAsa kA viraha (antara ) hotA ho| mA prazna uttara 2mAtai prabhu 4 cha-" gautama ! "jahA UsAsapae" prajJApanA sUtranuM sAtamuM pada ucchavAsa che. e padamAM A viSayanuM je rIte varNana karAyuM che te rIte A praznane uttara samajavo. te pada A pramANe che"goymaa! samaya saMtayAmeva vA ANamati vA pANamaMti vA UsasaMti vA nIsasaMti vA" u gautama ! satyata bhI pAne bIdhe te nA24 / niraMtara zvAsocchavAsa lIdhA kare che. lokomAM paNa evuM ja dekhAya che ke je atyaMta khI hoya che te niraMtara zvAsa lIdhA kare che. temane zvAsocchavAsa saheja vAra paNa aTakato nathI. kahevAne bhAvArtha e che ke-teo atyaMta duHkhI hovAne kAraNe aTakayA vinA niraMtara hAya hAya karatA zvAsa lIdhA kare che. evo eka paNa samaya nathI hote ke jyAre temanA zvAsocchavAsamAM bhAta (2418) 57te ya. zrI bhagavatI sutra : 1 Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATokA za0 1 u0 1 sU0 11 nairayikANAM sthityAdikathanam 199 nanu 'AnaMti mANanti' etAvanmAtreNa nirvAhe ucchvasanti niHzvasantIti vacanaM punaruktaM bhavatIti cena, spaSTapratipattyarthaM pratipAditatvAt / ___'neraiyANaM bhaMte' ityAdi / 'raiyANaM bhaMte AhAraTThI' nairayikAH he bhadanta ! AhArArthinA--AhAraprArthanAvantaH AhAraprayojanArthino vA bhavanti ? arthAnnArakajIvAnAmAhAraviSayiNI icchA bhavati ? iti / bhagavAnAha-'jahA paNNavaNAe paDhamae AhAruddesae tahA bhANiyavvaM' yathA prajJApanAyAM prathama AhAroddezakaH aSTAviMzatitamapadasya dvayoruddezayormadhye prathama AhAroddezastathA bhaNitavyam , yathA yena prakAreNa majJApanAyAzcaturthopAMgasya prathamaH 'AhAruhesae' ityatra pada-zabdalopAt AhAra____ zaMkA-sUtrakArane "ucchvasanti niHzvasanti" ye do pada punarukta kyoM kahe ? kyoMki "Ananti prANanti" ina do padoM se hI isake artha kA nirvAha ho jAtA hai| uttara-aisA nahIM kahanA cAhiye, kyoM ki spaSTa artha kI pratipatti ke liye aisA pratipAdana kiyA gayA hai| "gairaiyANaM bhaMte AhAraTThI" he bhadanta ! nAraka jIvoM ko kyA AhAraviSayaka icchA hotI hai ? jo AhAra kI prArthanA karane ke svabhAvavAlA yA usake prayojanavAlA hotA hai vaha AhArArthI kahalAtA hai so aise AhArArthI nAraka hote haiM kyA? he gautama ! prajJApanA nAmaka caturtha upAGga kA pahalA AhAra uddezaka AhArapadoddezaka hai / yaha prajJApanA ke aTThAIsaveM AhAra pada kA pahalA uddezaka hai, arthAt AhAra pada ke do uddezaka haiM, unameM yahI pahalA hai / "AhAroddezaka" meM pada zabda kA zA-sUtramAre "ucchvasanti niHzvasanti" ko bhanne pahAnI punaruti zaza bhATe 4cha ? 41261 'Ananti prANanti sa me pahoma tena ma mAvIlaya che. uttara-ema kahevuM joIe nahIM, kAraNa ke spaSTa arthanuM pratipAdana karavA mATe ja evuM karavAmAM AvyuM che. __ "NeraiyA bhaMse AhAraTThI" u mahanta ! nA24 0vAne mA.2 khevAnI IcchA thAya che kharI? je AhArane mATe prArthanA karavAnA svabhAvavALA ke tenA prayojanavALA hoya che tene AhArAthI kahe che. zuM nAraka che tevA AhAratha hoya che kharA ? teno uttara ApatAM bhagavAna kahe che "he gautama! prajJApanA sUtra nAmanA cothA upAMgane pahele uddezaka AhArapadezaka che. A prajJApanAnA aThyAvIsamA AhArapadane pahele uddezaka che eTale ke ahArapadanA be uddeza4 che tebhaan| 20 paDeTa deza cha. "AhAro zaka"54 zahanAso5 zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 __ bhagavatIsUtre padodezakaH, aSTAviMzatitamasya AhArapadasya prathama uddezaka ityarthaH,tathA bhaNitavyam= tenaiva prakAreNa ihApi vaktavyam / tatra nArakANAmAhAraviSaye bahUni dvArANi pradarzitAni teSAM saMgrahArtha sthiti-prANanasvarUpadvAradvayapradarzanapUrvakaM gAyAM paThati'ThiI' ityaadi| nArakajIvAnAM sthitirvaktavyA, ucchavAsa-niHzvAsau ca vaktavyau, etayoH prarUpaNaM pUrvapraznottaravAkye kRtam, tatazcAhAraviSayako vidhivaktavyaH kiM bhadanta ! nArakA AhArArthino bhavanti ? he gautama ! nArakA AhArArthino bhavantIti lopa ho gayA hai isaliye " AhAroddezaka" se " AhArapadoddezaka" aisA samajhanA cAhiye / tAtparya kahane kA yaha hai ki prajJApanA sUtra kA AhArapada aTThAIsavAM hai / isake do uddezakoM meM se prathama AhArodezaka hai| usameM inake AhAraviSaya kA varNana aneka dvAroM meM kiyA gayA hai| unhIM dvAroM ke saMgraha ke liye sthiti, prANanarUpa do dvAroM ko pahale dikhAte hue "ThiI ussAsA''hAre" yaha gAthA kahI gaI hai| isameM nAraka jIvoMkI sthiti, ucchvAsa niHzvAsa, AhAraviSayaka vidhi Adi sabakA varNana kiyA gayA hai, inameM nArakoM kI sthiti aura unakA zvAsocchvAsa, ina do padoM kI prarUpaNA to pUrvapraznottara vAkya meM kahI jA cukI hai| aba rahI AhAraviSayaka kI yAta-so vaha bhI isase pradarzita kara dI gaI hai| isa viSaya meM pahale " NeraiyANaM bhaMte ! AhAraTThI" aisA prazna kiyA gayA hai ? aura usakA uttara "jahA paNNavaNAe paDhamae AhAruddesae, tahA bhANiyavvaM" isa sUtra dvArA diyA gayA hai| tAtparya kahane kA yaha hai ki "kyA nAraka jIvoM ko tha4 gayo cha,tathI 'AhAroddezaka thI 'AhArapadoddezaka' se samanyu naye. tAtpaya e che ke prajJApanA sUtranuM aThyAvIsamuM pada "AhArapada che. tenA be udezakomAMthI paheluM AhAdezaka che. tenA aneka dvAramAM temanA AhAra saMbaMdhI varNana karavAmAM AvyuM che. eja dvArenA saMgrahane mATe sthiti ane prANanarUpa che dvAzane paDasA matAvA "ThiI ussasA''hAre" 24t outhA 4DI cha. tamA nA24 vonI sthiti (AyukALa), ucchavAsa nizvAsa, AhAraviSayaka vidhi vagere bAbatonuM kathana karyuM che. nArakenI sthiti ane zvAsocchavAsa, e be viSayanI prarUpaNa te AgaLanA praznottara vAkyomAM thaI gaI che. have je AhAra vizenI vAta bAkI rahI che tenuM paNa temAM kathana karyuM che. A viSayane anulakSIne 5i "NerAiyANa bhAte ! AhAraTThI" se prazna puuchye| cha. sana . NAe paDhamae AhAruddesae, tahA bhaNiyavaM" mA sUtra dvArA tene uttara apAyo. zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacakATIkA za. 1 u. 1 sU0 11 nairayikANAM sthityAdikathanam 201 pratyuttaram / nArakANAM dvividha AhAro bhavati - Abhoga nirvartita anAbhoganirvartitazca tatrAsbhogaH abhiprAyastena nirvarttitaH = saMpAdita AhAraH, arthAt AharayAmItIcchApUrvaka AhAra AbhoganirvartitAhAraH / dvitIyazvAhAro'nAbhoganivartitaH, arthAt AharAmItIcchAvizeSamantareNa jAyamAnaH, yathA mAtRkAle prasravaNAdikamatyadhikaM bhavati tato jJAyate yat zarIre jalapudgalA atyadhikaM praviSTA yena mUtrAdikamadhikaM bhavatIti, tatra zItapudgalAnAM pravezo yathA icchAvizeSamantareNaiva jAtastathA nairayikajIvAnAmanAbhoga nirvartita AhAro bhavati / dvividheSvapi AhAreSu yo'yamanAbhoga nirvartitAhArastadarthamanu samayamAhAraviSayiNIcchA jAyate nairaAhAra kI icchA hotI hai ? to isa prazna kA uttara yaha diyA gayA hai ki "hA~ hotI hai" / nAraka jIvoMkA AhAra do prakArakA hotA hai- eka Abhoganivartita aura dUsarA anaabhognirvrtit| Abhoganivartita kA tAtparya hai ki jo AhAra abhiprAya se nirvartita hotA hai| "maiM AhAra karU~" aisI icchApUrvaka jo AhAra kiyA jAtA hai vaha Abhoganivartita AhAra hai| tathA jo AhAra - " AhAra karU~" isa prakArakI icchA se nirvatita nahIM hotA hai, arthAt isa prakAra kI icchA ke binA hotA hai vaha anAbhoganirvartitaAhAra hai, jaise varSAkAla meM mUtra Adi adhika hote haiM to usase yaha jAnA jAtA hai ki zarIra meM jala ke pudgala atyadhika praviSTa ho cuke haiM isI kAraNa mUtrAdika kI adhikatA ho rahI hai, to jisa prakAra zItapudgaloM kA praveza binA icchA ke zarIra meM ho jAtA hai usI taraha nAraka jIvoM ko anAbhoganivartita AhAra hotA hai / tenA bhAvArtha A pramANe che-zu nAraka jIvAne AhAranI icchA thAya che ? tenA uttara A pramANe che--hA, temane AhAranI icchA thAya che. nAraka jIvAnA AhAra e prakAranA hoya che (1) AbhAginevitata ane (ra) anAbhAganivartita. "huM AhAra karuM" evI IcchApUrvaka je AhAra karavAmAM Ave che te AhArane AbhAganitita AhAra kahe che, paNa te prakAranI IcchA vinA je AhAra karavAmAM Ave che tene anAbhAganivartita AhAra kahe che. jema ke varSARtumAM pezAkha Adi vadhu pramANamAM thAya che tyAre ema lAge che ke zarIramAM jaLanAM pudgalA ghaNA vadhAre pramANamAM praveza karI cUkayAM che te kAraNe mUtrAdika adhika pramANamAM pedA thAya che. te je rIte zIta pudgaleAnA IcchA karyA vinA zarIramAM praveza thaI jAya che te rIte nAraka jIveA dvArA paNa IcchA karyA vinA je AhAra levAya che. tene anAbhAganivartita AhAra kahe che. te be prakAranA bha0-26 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 = bhagavatIsUtre yikajIvAnAm / anusamayam-atyantatIvrakSuvedanIyakarmodayAt pratisamayam ojaAhArAdirUpeNAhAraviSayiNIcchA pravartate, athavA atidIrghakAlikopabhojyAhArasyaikadaivagrahaNamanusAmayiko bhogastena nairayikajIvAnAmAhAro jAyate 'Thii' ityAdisaMgrahagAthA nairayikAhAraviSaye saMkSepeNa vyAkhyAtA ||muu011|| mUlam-neraiyANaM bhaMte ! puvAhAriyA poggalA pariNayA ? 1 AhAriyA AhArijjamANA poggalA pariNayA? aNAhAriyA AhArijjassamANA poggalA pariNayA ? aNAhAriyA aNAhAri. jjassamANA poggalA pariNayA ? / goyamA !neraiyANAM puvvAhA. riyA poggalA pariNayA 1 AhAriyA AhArijjamANA poggalA pariNayA pariNamaMti ca2 aNAhAriyA AhArijjastamANA poggalA No pariNayA pariNamistaMti3 / aNAhAriyA aNAharijjassamANA poggalAno pariNayA No pariNamissaMti 4||suu012|| ina do prakAra ke AhAroM meM jo yaha anAbhoganirvatita AhAra hai usake liye anusamaya-pratyeka samaya meM nAraka jIvoM kI icchA utpanna hotI rahatI hai, arthAt atyanta tIvra kSudhAvedanIya karma ke udaya se pratyeka samaya meM ojaAhAra AdirUpa se unake AhAraviSayaka icchA jagatI rahatI hai / athavA jo AhAra bahuta adhika dIrgha samaya taka khAyA jA sake aisA hotA hai use ekadama grahaNa kara lenA isakA nAma AnusAmayika bhoga hai / isa AnusAmayika bhogarUpa se nAraka jIvoM kA AhAra hotA hai| isa taraha se "ThiI" ityAdi jo yaha saMgrahagAthA hai, vaha nairayika jIvoMke AhArake viSayameM saMkSepa se kahI gaI hai // suu011|| AhAramAM A je anAganirvartita AhAra che tene mATe pratyeka samaye nAraka jImAM IcchA utpanna thatI rahe che, eTale ke atyaMta tIvra kSadhAvedanIya karmanA udayathI pratyeka samaye eja AhAra Adi rUpe temanI AhAra viSayaka IcchA jAgatI rahe che. athavA je AhAra ghaNA ja lAMbA samaya sudhI khAI zakAya tevA hoya che tene ekadama grahaNa karI le tenuM nAma AnusAmayika baeNga che. A AnusAmayika bhAga rUpe nAraka jIvono AhAra hoya che. A rIte "ji" ItyAdi je A saMgraha gAthA che, tenA dvArA nAraka jInA AhAra saMbaMdhI saMkSepamAM vivecana karyuM che. sU. 11 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za0 1 u01 sU0 12 nairayikANAM sthityAdikathanam 203 chAyA-nairayikANAM bhadanta ! pUrvAhRtAH pudgalAH pariNatAH 1 AhRtAH AhiyamANAH pudgalAH pariNatAH2 anAhRtAH AhariSyamANAH pudgalAH pariNatAH3 anAhRtAH anAhariSyamANAH pudgalAH pariNatAH 4 / gautama ! nairayikANAM pUrvAhatAH nArakoMke AhArake viSayameM gautama svAmIne jo bhagavAn mahAvIra prabhuse cAra prazna kiye aura bhagavAnne jo unakA uttara diyA una donoMkA nirUpaNa sUtrakAra isa sUtradvArA karate haiM-'neraiyANaM bhaMte !'ityaadi| prazna pahalA (bhaMte) he bhadanta ! kyA (neraiyANaM) nAraka jIvoMke zarIrake sAtha (pubbA hAriyA) unake dvArA pUrvakAlameM-bhUtakAlameM-AhArake viSayabhUta kiye gaye aise (poggalA) pudgalaskandha (pariNayA) pariNatasambandhako kyA prApta hue haiM ? prazna dUsarA-tathA (AhAriyA AhArijjamANA poggalA pariNayA ?) pUrvakAlameM AhArake viSayabhUta bane hue tathA vartamAnakAlameM AhArarUpase grahaNa ho rahe aise pudgalaskandha unake zarIrake sAtha pariNata-sambandhako kyA prApta hue haiM ? prazna tIsarA-athavA (aNAhAriyA AhArijjassamANA poggalA pariNayA) jo abhItaka AhArake viSayabhUta nahIM bane haiM kintu bhaviSyatkAlameM AhArake viSayabhUta baneMge ve pudgalaskandha unake zarIrake sAtha pariNata sambandhako kyA prApta hue haiM ? prazna cauthA-athavA-(aNAhAriyA aNAhArijjassamANA poggalA pariNayA) jo abhItaka AhArake viSayabhUta nahIM bane haiM aura na jo bhaviSyat kAlameM hI AhArake viSayabhUta baneMge aise pudgalaskaMdha unake zarIrake sAtha pariNata-sambandhako kyA prApta hue haiM ? yahAM yadyapi nArakanA AhAra viSe gautama svAmIe bhagavAna mahAvIra svAmIne cAra prazno pUchayA che te prazno ane temanA bhagavAne ApelA javAbonI prarUpaNa yA sUtra dvArA 42vAmA mAvI cha-"neraiyANaM bhaMte" tyAlA paDato prazna(bhate) 3 mahanta ! (neraiyANaM puvvAhAriyA poggalA pariNayA) nA24 vAnAM zarIranI sAthe temanA dvArA pUrvakALe bhUtakALamAM-AhAranA viSayabhUta thayelAM sadA-4 / pariguta-samaya pAbhyA DAya cha mataM ? mIne prazna-(AhAriyAAharijjamANA poggalA pariNayA ?) pUrvaNe. 2mA2nA viSayabhUta gane tathA vartamAnakALamAM AhAra rUpe grahaNa thaI rahelAM pudgalaska temanAM zarIranI sAtha pariNata-samaya pAbhyAM DAya cha ? trIne prazna-athavA (aNAhAriyA AhariujassamANA poggalA pariNayA ?) 2 0 sudhI maa.2|| viSayabhUta banyAM nathI ane bhaviSyamAM paNa AhAranA viSayabhUta banavAnA nathI evAM pudagalake che temanA zarIranI sAthe pariNata-saMbaMdha pAmyAM hoya che ? je ke zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 bhagavatIstre pudgalAH pariNatAH 1 AhatAH AhiyamANAH pudgalAH pariNatAH pariNamanti ca 2 / anAhRtA AhariSyamANAH pudgalA : no pariNatAH pariNaMsyanti / anAhatA anAhariSyamANAH pudgalA no pariNaMsyanti 4||muu012|| praznavAcaka zabda nahIM hai phira bhI bolanekI vakratAse praznakA bodha hotA hai| (goyamA) he gautama ! (neraiyANaM puvAhAriyA poggalA pariNayA, AhAriyA, AhArijjamANA poggalA pariNayA pariNamaMti ca) nAraka jIvoMke dvArA jo pudgalaskaMdha pUrvakAlameM AhArarUpase gRhIta kiye gaye haiM, ve to unake zarIrake sAtha-pahale hI sambandhita ho cuke haiM / yaha pahale praznakA uttara hai| tathA jo pUrvakAlameM AhArarUpase gRhIta kiye gaye pudgalaskaMdha haiM ve, aura jo vartamAnakAlameM AhArarUpase pudgalaskaMdha grahaNa kiye jA rahe haiM ve kramazaH zarIrake sAtha pariNata ho cuke haiM aura pariNata ho rahe haiM / arthAt pUrvakAlameM AhArarUpase gRhIta pudgalaskandha to pUrvakAlameM hI nAraka jIvoMke zarIrake sAtha sambandhako prApta ho cuke haiM, aura jo vartamAnakAlameM AhArarUpase gRhIta ho rahe haiM ve unake zarIrake sAtha sabandhako prApta ho rahe haiN| arthAt pariNama rahe haiM-pariName nahIM haiN| yaha dUsare praznakA uttara hai| (aNAhAriyA AhArijjassamANA poggalA no pariNayA pariNamissaMti) jo pudgalaskaMdha AhArarUpase abhItaka gRhIta maDI praznavAyaOM 4 nathI chatai paY 'kAku' dvArA praznanI mAdha thAya che. uttara-(goyamA) he gautama ! (neraiyANaM puvvaahaariy| poggalA pariNayA, AhAriyA, AhArijjamANA poggalA pariNayA pariNamaMti ca) n||24 va 21 je pudgalaska pUrvakALe AhAra rUpe grahaNa karAyAM hoya che, te te temanAM zarIranI sAthe pahelAM ja saMbaMdhita thaI cUkyAM hoya che. A pahelA praznane uttara che. tathA je pUrvakALe AhAra rUpe grahaNa karAyelAM pudgaladho che, tathA vartamAnakALe je pudgalaska AhAra rUpe grahaNa karAI rahyAM che teo kamazaH zarIranI sAthe saMbaMdhita thaI cUkyAM che ane saMbaMdhita thaI rahyA che. eTale ke pUrvakALe AhAra rUpe grahaNa karAyela pudgalaska che te pUrvakALe ja nAraka jInAM zarIra sAthe saMbaMdha pAmI cUkyAM che ane je pudgalakaMdhe vartamAna kALamAM AhAra rUpe grahaNa karAI rahyA che teo temanAM zarIranI sAthe saMbaMdha pAmI rahyA che-eTale ke pariNamI rahyAM che. pariNamI cUkayAM nathI. A bIjA prazna uttara cha. (aNAhAriyA AhArijassamANA poggalA no pariNayA pariNamissaMti) he pusa / 7 sudhI 2mADA2 35 aDa 42zayAM nathI, temA zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 1. u01 sU0 12 nairayikANAM sthityAdikathanam 205 ____TIkA-nArakajIvAnAmAhArasyAdhikRtatvAt tadviSayakameva praznacatuSTayamAha 'neraiyANaM bhaMte' ityAdi / ' neraiyANaM bhaMte' nairayikANAM bhadanta ! 'puvvA hAriyA' iti pUrvAhRtAH pUrvasmin kAle AhatA-AhAraviSayI kRtAH ye pudgalAH nahIM hue haiM ve to unake zarIrake sAtha abhItaka saMbaMdhita hI nahIM huehaiM aura jo pudgalaskaMdha Age AhArarUpase gRhIta hone vAle haiM ve Age hI unake zarIrake sAtha sambaMdhita hoMge-abhI saMbaMdhita nahIM hue haiN| yaha tIsare praznakA uttara hai| tathA (aNAhAriyA aNAhArijjassamANA poggalA no pariNayA No pariNamissaMti) jo pudgalaskaMdha aise haiM ki jo abhItaka AhArarUpase gRhIta nahIM hue haiM aura na Age hI AhArarUpase gRhIta hone vAle haiM ve na pahale unake zarIrake sAtha saMbaMdhako prApta hue haiM aura na Age hI saMbaMdhako prApta hoge| yaha cauthe praznakA uttara hai| ___TIkArtha-sUtrakArane isa sUtra dvArA jo nArakoM ke AhAraviSayaka praznoMkA uttara diyA hai vaha spaSTa hai| ye prazna bhUta, bhaviSyat aura vartamAnakAlako lekara kiye gaye haiN| isaliye 3 tIna praznato ye bana jAte haiN| aura cauthA prazna "na abhItaka jinheM AhArarUpase grahaNa kiyA hai aura na bhaviSyameM bhI jo AhArarUpase grahaNa kiye jAne vAle haiM" yaha bana jAtA hai| isa taraha ye cAra prazna yahA~ kiye gaye haiM-jinakA khulAsA isa prakArase hai-AhAra vargaNAke aise paudgalika skaMdha ki jinheM nAraka to hajI sudhI temanA zarIranI sAthe saMbaMdha pAmyAM nathI, ane je pudgalaska AhAra rUpe have pachI grahaNa karavAnA che, teo have pachI temanAM zarIra sAthe saMbaMdha pAmaze-hajI saMbaMdha pAmyAM nathI. A trIjA praznano uttara cha. tathA (aNAhAriyA aNAhArijjarasamANA pogagalA no pariNayA pariNamissati) 2 pusa24 / 77 sudhI bhADA23the aDa thayAM nathI bhane bhaviSyamAM paNa AhAra rUpe grahaNa thavAnAM nathI teo temanA zarIra sAthe pahelAM saMbaMdha pAmyAM nathI ane bhaviSyamAM saMbaMdha pAmaze nahIM. TIkArtha-sUtrakAre A sUtra dvArA nArakanA AhAra viSayaka praznonA spaSTa uttara ApyA che. bhUta, bhaviSya ane vartamAnakALanI apekSAe te prazno pUchaDyA che. e rIte traNa praznone nirNaya thayuM che. ane "je pudgalaskone hajI sudhI AhArarUpe grahaNa karyA nathI ane bhaviSyamAM je AhArarUpe grahaNa karAvavAnA nathI" e cothA praznane paNa nirNaya thayuM che. e rIte je cAra prazno ahIM pUchyA che temanuM spaSTIkaraNa A pramANe che-AhAra vargaNAnAM je pIgalika zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 bhagavatIsUtre =pudgalaskandhAste 'pariNayA' pariNatAH pUrvakAle zaroreNa saha pariNati prAptAH, iti prathamaH praznaH 1 / yadhapyatra praznasUcakaH zabdo nAsti tathApi kAkvA prazno 'vagamyate / AhAriyA' AhRtAH pUrvasmin kAle AhAratvena saMgRhItAH, tathA 'AharijjamANA' AhriyamANA-vartamAnakAle AhAratayA saMgRhyamANAH ye pudgalAste 'pariNayA' pariNatAH ?, iti dvitIyaH praznaH 2 / 'aNAhAriyA' anAhRtAH pUrvasmin kAle AhAratvena na saMgRhItAH / tathA 'AharijjassamANA' iti AhariSyamANAH bhaviSyatkAle ye AhAratvena grahISyamANAH pudalAste pariNatAH? iti tRtIyaH praznaH 3 / 'aNAhAriyA' iti anAhRtAH tathA, 'anAjIvoMne bhUtakAlameM AhArarUpase grahaNa kiyA-ve paudgalika skaMdha yahA~ "puvvAhAriyA" padase gRhIta hue haiN| tathA gRhIta pudgala skaMdhoMkA jo zarIrake sAtha saMbaMdha hotA hai vaha "pariNaya' zabdase samajhAyA gayA hai| jaba isa prakArakA prazna kiyA gayA ki jina paudgalika skaMdhoMko nAraka jIvoMne bhUtakAlameM AhArarUpase grahaNa kiyAthA ?-to unakA pariNamana to bhUtakAlameM hI ho gayA hai| kyoM ki jaba unheM AhArarUpase grahaNa kiyA gayA tabhI unameM pariNamana-zarIrake sAtha saMbaMdha honA saMbhavatA hai| ataH yaha pariNamana unameM ho cukA-vaha vartamAnameM nahIM hai| isa tarahase bhUtakAlako lekara yaha prathama praznakA uttara diyA gayA hai| vartamAnakAlameM jo AhArarUpase gRhIta ho rahe haiM to unakA pariNamana bhI ho rahA hai| yaha dvitIya praznakA uttara hai| tathA bhaviSyakAlameM jo paudgalika skaMdha AhArarUpase gRhIta hoMge unakA pariNamana bhI bhaviSyakAlameM hI hogaa| skane nAraka jIvAe bhUtakALamAM AhArarUpe grahaNa karyA che te pidugalika dhone mI "puvAhArIyA" 54thI aY 428 cha. tathA gaDita pugasa24 dhone zarIranI sAthe je saMbaMdha thAya che te "pariNaya' zabdathI samajAvyuM che. jyAre A prakArano prazna pUchavAmAM AvyuM ke-je paugalikAskane nAraka jIe bhUtakALamAM AhAra rUpe grahaNa karyA hatAM temanuM pariNamana te bhUtakALamAM ja thaI gayuM che, kAraNa ke jyAre temane AhAra rUpe grahaNa karavAmAM AvyAM tyAre ja temane pariNamana-zarIra sAthe saMbaMdha zakaya bane che. tethI je pariNamana temanAmAM thaI gayuM te vartamAnakALe nathI. A rIte bhUtakALanI daSTie A pahelA praznano uttara apAyo che. vartamAnakALamAM je pudgala AhAra rUpe levAI rahyAM che temanuM pariNamana paNa thaI rahyuM che. A bIjA praznane uttara che. tathA bhaviSyakALamAM je pidugalikaskaMdhe AhAra rUpe grahaNa thaze temanuM pariNamana bhaviSyakALamAM ja thaze. A rIte trIjA praznano uttara paNa maLe. ane zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 1 u. 1 sU0 12 nairayikANAM sthityAdikathanam 207 harijjassamANA' anAhariSyamANAH AhAratayA na grahiSyamANAH pudgalAH pariNatAH, iti bhUtabhaviSyAharaNakriyayoniSedhAt caturthaH praznaH 4 / yadyapyatra catvAra eva praznA mUle pradarzitAstathApyete triSaSTiH saMbhavanti, tathAhi-pUrvAhRtAH 1, AhiyamANAH 2, AhariSyamANAH.3, anAhRtAH 4, anAhiyamANAH 5, anAhariSya. mANAzca 6, ityevaMrUpeNa SaTpadAni mUle sUcitAni, eteSu SaTsa padeSu ekaikapaisa taraha yaha tIsare praznakA uttara aura jo paudgalika skaMdha abhItaka AhArarUpase gRhIta nahIM huA hai aura na Age jisake gRhIta honekI saMbhAvanA hI hai aisA vaha pudgala skaMdha na pahale zarIrake sAtha saMbaMdhako prApta huA hai aura na Age hI zarIrake sAtha saMbandhako prApta hogaa| ____ ina cAra praznoMke bhaMga 63 praznarUpameM bana jAte haiN| ve isa prakArase(1) pUrvAhata-(1) (bhUtakAlameM AhArake viSayabhUta bana cuke paudgalikaskaMdha) (2) AhriyamANa-(2) vartamAnakAlameM AhArake viSayabhUta ho rahe paudgalika skNdh| (3) AhariSyamANa-(3) bhaviSyat kAlameM AhArake viSayabhUta hone vAle paudgalika skNdh| (4) anAhUta-(4)jo pudgagala skaMdha abhItaka AhArakA viSayabhUta nahIM banA (5) anAhiyamANa-(5) jo pudgala skaMdha vartamAnakAlameM AhArakA viSayabhUta nahIM bana rahA hai| (6) anAhariSyamANa-(6) bhaviSyatkAlameM bhI jo pudgalaskaMdha AhArakA viSayabhUta nahIM bnegaa| je padagalika che atyAra sudhI AhAra rUpe gRhIta thayAM nathI ane bhaviSyamAM paNa je gRhIta thavAnI zakayatA nathI, evAM pagalikaka pahelAM zarIranI sAthe saMbaMdha pAmyAM nathI ane bhaviSyamAM paNa zarIranI sAthe saMbaMdha pAmaze nahIM. A cAra praznonA bhaMga 63 praznarUpa banI jAya che. te A pramANe--- (1) pUrvAhata-(1) (bhUtamA mA2nA viSaya35 manI yesa posi4245) (2) AhriyamANa-(2) vatamAnamA mADA2nA viSayabhUta sanI 22sA paurAsi4243 (3) AiriSyamANa-(3) laviSyamA mADA2nA viSayabhUta mananA posidha. (4) anAhRta-(4) ra 51245 77 sudhA maa2|| viSayabhUta manyA nathI. (5) anAhriyamANa-(5) 2 1235 vatamAnamA mA2nA viSaya. bhUta banI rahyuM nathI. (9) anAhariSyamANa-(6)2 pusa24 dhamaviSyamA sAnA viSayabhUta manazanahI zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 bhagavatIsUtre dAvalaMbanena ekasaMyoginaH SaD bhavanti, te cettham-pUrvAhatAH, AhiyamANAH, AhariSyamANAH, anAhRtAH, anAhiyamANAH anAhariSyamANAzceti 6 dvikayoge paJcadaza bhavanti, 2 te ceme-1 pUrvAhatAH 2 AhriyamANAH (2) 1 pUrvAhatAH 3 AhariSyamANAH (3) 1 pUrvAhRtAH 4 anAhatAH (4) 1 pUrvAhatAH 5 anAhiyamANAH (6) 1 pUrvAhatAH 6 anAhariSyamANAH (6) 2 AhiyamANAH 3 AhariSyamANAH (7) 2 AhiyamANA: 4 anAhRtAH (8) 2 AhriyamANA: 5 anAhiyamANAH (9)2 AhiyamANAH 6 anAhariSyamANAH (10) 3 AhariSyamANAH 4 anAhatAH (11) 3 AhariSyamANAH 5 anAhiyamANAH (12) 3 AhariSyamANAH 6 anAhariSyamANAH (13) 4 anAhatAH 5 anAhiyamANA: (14) 4 anAhRtAH 6 anAhariSyamANAH (15) 5 anAhiyamANAH 6 anaahrissymaannaaH| trika yoge vizatiH-3-ime caivam-(1)1 pUrvAhatAH 2 AhiyamANAH 3 AhariSyamANAH (2) 1 pUrvAhatAH 2 AhiyamANAH 4 anAhRtAH (3) 1 pUrvAhRtAH 2 AhiyamANAH 5 anAhiyamANAH (4) 1 pUrvAhatAH 2 AhiyamANAH6 anAhariSyamANAH (5) 1 pUrvAhatAH 3 AhariSyamANAH 4 anAhRtAH (6) 1 pUrvAhRtAH 3 AhariSyamANAH 5 anAhiyamANAH (7) 1 pUrvAhRtAH 3 AhariSyamANAH 6 anAhariSyamANAH (8) 1 pUrvAhRtAH 4 anAhRtAH5 anAhiyamANAH (9) pUrvAhRtAH 4 anAhatAH 6 anAhariSyamANAH (10) 1 pUrvAhatAH 5 anAhiyamANAH ina chaha padoMmeMse eka ekake avalaMbanase eka saMyogI chaha bhaMga bana jAte haiN| ve isa prakArase haiM-(1) pUrvAhata, (2) AhiyamANa, (3) AhariSyamANa, (4) anAhata, (5) anAhiyamANa, (6) anAhariSyamANa / do padoMke saMyogase inhIM chaha padoMke dvisaMyogI bhaMga 15 bana jAte haiN| tIna padoMke saMyogase inake trisaMyogI 20 bIsa bhaMga bana jAte haiN| cAra padoMke saMyogase inake catuHsaMyogI bhaMga 15 pandraha bana jAte haiN| pAMca padoMke saMyogase inake paMcasaMyogI bhaMga 6 bana jAte haiM aura 6 padoMke saMyogase chaha saMyogI eka bhaMga bana jAtA hai| ina saba bhaMgoMkA saMkalana - A cha pademAMnA pratyeka padane Azraya levAthI eka saMgI cha bhaMga bhanI taya che. te mA pramANe che-(1) pUrvAhata, (2) mADiyabhA, (3) mAIziSyabhAe], (4) manAhata, (5) manADriyamANa, (6) manAuriSyamANa. me pahonA saMgathI A ja che padonA dvisaMgI bhaMga 15 banI jAya che. traNa padenA sagathI temanA trisaMcAgI 20 bhaMga banI jAya che. cAra padenA saMgathI temanA cataHsaMgI 15 bhaMga banI jAya che. pAMca padanA saMgathI temanA pacaraMgI 6 bhaMga banI jAya che ane cha padenA saMgathI eka saMgI zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ameyacandrikA TIkA za01u01 sU0 12 pUrvAhatAdi pudgalabhaGgAH 209 6 anAhariSyamANAH (11) 2 AhiyamANAH 3 AhariSyamANAH 4 anAhatAH (12)2 AhiyamANAH 3 AhariSyamANAH 5 anAhiyamANAH (13)2 AhiyamANAH 3 AhariSyamANAH 6 anAhariSyamANAH (14) 2 AhiyamANAH 4 anAhRtAH 5 anAhiyamANAH (15) 2 AhiyamANAH 4 anAhatAH6 anAhariSyamANAH (16) 2 AhriyamANAH 5 anAhiyamANAH 6 anAhariSyamANAH (17) 3 AhariSyamANAH 4 anAhatAH 5 anAhiyamANAH (18) 3 AhariSyamANAH 4 anAhatAH 6 anAhariSyamANAH (19) 3 AhAriSyamANAH 5 anAhariSyamANAH (20) 4 anAhRtAH 5 anAhiyamANAH 6 anaahrissymaannaaH| evaM catuSka saMyoge paJcadaza bhavanti 4-ete caivam-(1) 1 pUrvAhRtAH 2 AhiyamANAH 3 AhariSyamANAH 4 anAhatAH (2) 1 pUrvAhRtAH 2 AhriyamANAH 3 AhariSyamANAH 5 anAhiyamANAH (3) 1 pUrvAhatAH 2 AhriyamANAH 3 AhariSyamANAH 6 anAhariSyamANAH (4) 1 pUrvAhatAH 2 AhiyamANAH 4 anAhatAH 5 anAhiyamANAH (5) 1 pUrvAhRtAH 2 AhiyamANAH 4 anAhatAH 6 anAharidhyamANAH (6) 1 pUrvAhatAH 2 AhiyamANAH 5 anAhiyamANAH6 anAhariSyamANAH (7) 1 pUrvAhRtAH 3 AhariSyamANAH 4 anAhatAH 5 anAhiyamANAH (8) 1 pUrvAhRtAH 3 AhariSyamANAH 4 anAhRtAH 6 anAhariSyamANAH (9) 1 pUrvAhatAH 3 AhariSyamANAH 5 anAhiyamANAH 6 anAhariSyamANAH (10) 1 pUrvAhRtAH 4 anAhatAH 5 anAhiyamANAH 6 anAhariSyamANAH (11) 2 AhiyamANAH 3 AhAriSyamANAH4 anAhatAH 5 anAhiyamANAH (12)2 AhiyamANAH 3 AhariSyamANAH 4 anAhatAH 6 anAhariSyamANAH (13) 2 AhriyamANAH 3 AhariSyamANAH 5 anAhiyamANAH 6 anAhariSyamANAH (14) 2 AdriyamANAH 4 anAhatAH 5 anAdriyamANAH 6 anAhariSyamANAH (15) 3 AhariSyamANAH 4 anAhatAH 5 anAhiyamANAH 6 anaahrissymaannaaH| paJcakayoge SaD bhavanti 5-ime caite-(1) 1 pUrvAhatAH 2 AhriyamANAH 3 AhariSyamANaH4 anAhRtAH 5 anAhiyamANAH (2)1 pUrvAhRtAH 2 AhiyamANAH 3 AhariSyamANAH 4 anAhatAH 6 anAhariSyamANAH (3) 1 pUrvAhatAH 2 AhiyamANAH3 AhariSyamANAH 5 anAdrimANAH 6 anAhariSyamANAH (4)1 pUrvAhatAH, 2 AhiyamANAH, 4 anAhatAH, 5 anAhiyamANAH 6 anAhariSyamANAH (6) 1 pUrvAhatAH 3 AhariSyamANAH 4 anAhatAH 5 anAhiyamANAH 6 anAhariSyamANAH bha0-27 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 bhagavatIsUtre (6) 2 AhriyamANAH 3 AhariSyamANAH 4 anAhatAH 5 anAhriyamANAH 6 anAhariSyamANAH / paDyoge ekaH - 6 sa cAyam - (1) 1 pUrvADatAH 2 AhriyamANAH 3 AhariyamANAH 4 anahatAH 5 anAhriyamANAH 6 anAhariSyamANAH / ityevaM rUpeNa triSaSTisaMkhyakA gautamasya praznAH / bhagavAnAha - ' goyamA' ityAdi / ' goyamA ' he gautama! ' neraiyANaM ' nairayikANAM ' puvvAhAriyA' pUrvakAle AhRtAH ' parigayA' pariNatAH pUrvakAle evaM pariNatiM prAptAH, AhAragrahaNAnantarakAle eva pariNAmasaMbhavAditi prathamobhedaH 1 / ye AhArA AhRtAste api pariNatAH AhRtAnAM pariNAma saMbhavAdeva, ye AhriyamANAH = vartamAnakAle AhAraviSayIkRtAste'pi pariNamanti ca, AhiyamANAnAM pariNAmabhAvasya vartamAnatvAditi dvitIyo bhedaH 2 / 'aNAhAriyA ' iti, ye punaranAhRtAste ca na pariNatA:= pariNarti na prAptAH, yato'nAhRtAnAM zarIreNa saha saMbandhAbhAvena pariNAmasyAsaMye tU 'AharijjassamANA' AhariSyamANAH kAlAntare AhariSyante te ' pariNamissaMti' pariNaMsyante, AhRtasyAvazyaM pariNAmasadbhAvAditi tRtIyo bhedaH 3 / caturthamaznastu - 'aNAhAriyA aNAharijjassamANA' iti bhUtabhaviSyakAlayorAhArakriyAyA abhAvaM prAptAste 'no pariNayA no pariNamissaMti no pariNatA no pariNaMsyante iti pariNAmAbhAvarUpa eveti / evameva pUrvapadazitatriSaSTipraznAnAmuttarasUtraM vaktavyamiti / sU0 12 // mUlam - neraiyANaM bhaMte puvvAhAriyA poggalA ciyA pucchA, jahA pariNayA tahA viyA vi, evaM uvaciyA, udIriyA, veiyA, nijjiyA / gAhA - pariNayaciyA ya uvaciyA veiyA ya nijinnA / ekkekamma padammi, cauvvihA poggalA hoMti ||1|| sU0 13 // chAyA -- nairayikANAM bhadanta ! pUrvAhRtAH pudgalAvitAH pRcchA, yathA pariNatAkaranese 63 bhaMga ho jAte haiM / jijJAsu inake anya sabhI bheda isI sUtrako TIkAmeM dekheM // sU0 12 // 'neraiyANaM bhaMte puvvAhAriyA poggalA' ityAdi / (bhaMte ) he bhadanta ! (neraiyANaM puvvAhAriyA) nAraka jIvoMne jina eka bhaMga khanI jAya che. e khadhA bhaMgAnA saravALA 63 thaI jAya che. jIjJAsuoe te tamAma bheda A sUtranI TIkAmAM joi levA. 'neraiyANaM bhaMte puvvAhAriyAyA poggalA' ityAdi / (bhaMte ) De lahanta ! ( neraiyANaM puvvAhAriyA) nA24 bhayo ? cauhUgasiGa zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za01301sU0 13 pUrvAhAritAdi pudgalanirUpaNam 211 stathA citA api, evamupacitA udIritA veditA nirjiirnnaaH| gAthA-pariNatAzcitAvopacitA udIritA veditAzca nijiirnnaaH| ekaikasmin pade, caturvidhAH pudgalA bhvntiiti|| 1 // mU0 13 // TIkA--atha zarIrasaMbandhasvarUpapariNAmAt pudgalAnAM cayAdayopi bhavantIti cayAdIn pradarzayannAha-'neraiyANaM bhaMte' ityAdi / he bhadanta ! 'neraiyANaM ' nairayikANAM=nArakajIvAnAm 'puvAhAriyA puggalA' pUrvAhRtAH pudgalAH paudgalikaskandhoMko pUrvakAlameM apane AhArake viSayabhUta banAyA hai aise ve paudgalika skaMdha (ciyA) cita hue haiM kyA ? (pRcchA) aisA yahAM prazna hotA hai| uttara-(jahA pariNayA tahA ciyA vi) jisa prakAra ve pariNata hue haiM usI prakArase ve cita bhI hue haiN| ( evaM uvaciyA, udIriyA, veDyA, nijjiyA) isI prakAra ve upacita hue haiM, udIrita hue haiM, vedita hue haiM aura nirjIrNa hue haiN| gAhA-gAthA-(pariNayaciyA ya uvaciyA, udIriyA veDyA ya nijjinnaa| ekkekammi padammi, cauvihA poggalA hoMti) pariNata1, cita 2, upacita3, udIrita4, vedita aura nirjIrNa6 ina padoMmeMse pratyeka padameM cAra prakArake pudgala hote haiN| ___TIkArtha-pariNata-pariNAmakA saMbandha zarIrake sAtha hai| isaliye zarIrake sAtha jo pariNAmarUpa saMbandha hai usa saMbaMdhako lekara pudgaloM meM cayAdika bhI hote haiN| isI viSayako spaSTa karaneke liye sUtrakArane yahAM para ina cayAdikoMkA kathana kiyA hai| sabase pahale yahAM yaha prazna kiyA anyone pUrvakALe pitAnA AhAranA viSayabhUta banAvyA che evAM e pagasi424 dhe| (ciyA) zuthita thayA rAya cha ? (pRcchA) meyo prazna mI lave che. ___ uttara-(jahApariNayA tahA ciyA vi) 2 prAre teso pariNata thayaDAya cha me 8 54Are te ti 55 thayA DAya che. (evaM uvaciyA, udIriyA, veiyA, nijjiyA) me 14 pramANe te upasthita thayA DAya cha, Ra yA DAya cha, vehita thayA jAya cha bhane ni thayA jAya che. (gAhA) thA-(pariNaya, ciyA ya uvaciyA, udIriyA veiyAya nijinnA / ekekammi padammi, cauvvihA poggalA hoti) (1) pariNata, (2) thita, (3) pathita, (4) GlRta, (5) vahita, ane (6) nirNa, e pademAMnA dareka padamAM cAra prakAranA pudgala hoya che. sAtha-pariNata-pariNAmo samaya zarIra sAthe che. tethI zarI2nI sAthe je pariNAmarUpa saMbaMdha che te saMbaMdhane lIdhe pudagalamAM cayAdika paNa thAya che. A viSayanuM spaSTIkaraNa karavAne mATe ja sUtrakAre ahIM A cayAdika padenuM kathana karyuM che. sauthI pahelo prazna ahIM e udbhave che ke-pUrvakALe AhArarUpe zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 - - - - bhagavatIsUtre citAH ? iti pRcchA, pariNAmasUtrasya samAnAnyeva cayamUtrANi' ityatidezatazvayAdisUtrANi pariNatasUtrAnusAreNA'dhyetavyAni, tadeva darzayati-'jahA pariNayA tahA ciyA vi' yathA pariNatAstathA citA api 'ciyA' citA AhArAH zarIre puSTiM praasaaH| upacitAH punarbahuzaH pradezasAmIpyena citA eva upacitAH vizeSeNa puSTiM prAptA ityarthaH, udIritAstu svabhAvato'nudayaprAptAna pudgalAn udayamApte karmadalike karaNavizeSeNa prakSipyamAnAn pudgalAn vedayate / udIraNAlakSaNaM yathA'jaM karaNeNA''kaDDiya, udae dijjai udIraNA esA' yatkaraNenA''kRSya udaye gayA hai ki jaba pUrvakAlameM AhArarUpase pudgalaskaMdha nArakoM dvArA gRhIta hote haiM aura unakA pariNAma unake zarIra meM hotA hai to isa zarIra saMbandharUpa pariNAmase gRhIta pudgaloMmeM cayAdika bhI honA cAhiye ? to isa praznakA uttara yaha hai ki hAM, una pudgaloMmeM cayAdika bhI hote haiN| ye cayAdi sUtra pariNAma sUtrake samAna hI haiM / isaliye atidezase ye cayAdisUtra pariNAma sUtrake anusAra samajhane yogya haiM / isI bAtako sUtrakArane (jahA pariNayA tahA ciyA vi) ina padoM dvArA dikhalAyA hai| jisa taraha ve pariNata hue haiM usI tarahase ve cita bhI hue haiN| zarIrameM puSTiko prApta huekA nAma cita hai| vizeSarUpase puSTiko prApta huekA nAma upacita hai| svabhAvase anudayaprApta pudgaloMko udayaprApta karmadalikameM karaNavizeSake dvArA prakSipta karake jo unakA vedana hotA hai isakA nAma udIrita hai| udIraNAkA lakSaNa isa prakArase hai jo karma karaNake dvArA khIMcakara udayameM prAsa karAyA jAtA hai vaha udIraNA hai| nArake dvArA pudgalaska dha grahaNa karAya che ane temanuM pariNAma temanAM zarIramAM thAya che te A zarIrasaMbaMdharUpa pariNAmathI gRhIta pudgalemAM cayAdika paNa thavA joIene ? te te praznanA javAbamAM kahyuM che ke hA, te pagalemAM cayAdika paNa thAya che. te cayAdi sUtra pariNAma sUtra jevo ja che. tethI atidezathI e cayAdi sUtra pariNAmasUtranA anusAra ja samajavA yogya cha. se1 vAtane sUtramAre "(jahA pariNayA tahA ciyA vi)" chatyAla pade dvArA batAvI che. jevI rIte teo pariNata thayA che tevI rIte teo cita paNa thayA che. zarIramAM puSTi pedA thavI tenuM nAma "cita" che. vizeSarUpe puSTi thavI tenuM nAma "ucita che. svabhAvathI anudaya prApta (udayamAM na AvyAhoya tevAM) pudgalene karaNavizeSa dvArA udayaprApta karmadalikAmAM prakSita karIne temanuM je vedanA thAya che tenuM nAma "udIrita che. udIraNAnuM A prakAranuM lakSaNa che-je karmakaraNanA dvArA kheMcIne udayamAM lavAya che tene udIraNuM kahe che. zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyayandrikA TIkA za0130 sU0 13 pUrvAhAritAdi pulanirUpaNam 213 dIyate udIraNaiveti- cchAyA / tathA veditAH svakIyena rasavipAkena pratisamayamanubhUyamAnAH, aparisamAptA'zeSAnubhAvAH pudgalAH veditA iti kathyante / tathA nirjIrNAH pratisamayaM saMpUrNarUpeNa svavipAkakSayamupagatAH pudgalA nirjIrNAH kathyante / atha saMgrahagAthAmAha - ' pariNaya' ityAdi / zarIreNa saha saMpRktA AhRtAH pudgalAH pariNatAH citA upacitA veditAH udIritA nirjIrNAzca tatra ekaikasmin pade pariNata citopacitAdau AhRtAH 1, AhRtA AhiyamANAzca 2, anAhRtA Ahari - SyamANAca 3, anAhRtA anAhariSyamANAzca 4, ityevaM rUpAzcaturvidhAH pudgalAH praznottara viSayAH bhaveyuriti // sU0 13 // , apane rasarUpa vipAka dvArA pratisamaya tIvra, mandarUpa phala denekI zaktivizeSa se anubhavameM- bhoganemeM Ate hue aise jo aparisamApta sampUrNa rasavAle karmapula haiM unakA nAma vedita hai / pratisamaya saMpUrNarUpase apane vipAkake kSayako prApta hue jo karmapudgala haiM ve nirjIrNa kahalAte haiN| jo pudgala zarIra ke sAtha lage hue hote haiM ve AhRta kahalAte haiN| ye AhRta pudgala cita hote haiM, upacita hote haiM, vedita hote haiM, udIrita hote haiM, aura nirjIrNa hote haiN| ina pariNata, cita, upacita Adi eka eka padameM 1 AhRta AhAra kiye gaye (2) AhRta AhriyamANa AhAra kiye gaye aura aura AhAra kiye jA rahe (3) anAhRta AhariSyamANaAhAra nahIM kiye gaye aura Age AhAra kiye jAne vAle (4) anAhata anAhariSyamANa- AhAra nahIM kiye gaye aura na Age AhAra kiye jAne vAle ye 4-4 prakArake pudgala hote haiM / aura ye cAra 2 prakArake pudgala hI prazna aura uttarake viSayabhUta hue haiM || sU0 13 // peAtAnA rasarUpa vipAka dvArA prati samaya tIvra, mandarUpa phaLa devAnI zakitavizeSathI anubhavamAM-bhogavavAmAM AvatA je arisamApta saMpUrNa rasavALA kama pudgalA che temanuM nAma 'veti' che. pratisamaya saMpUrNa rUpe potAnA viSAkanA kSayane pAmelAM je karma pudgalA hAya che temane ' ni' kahe che. je pugale zarIranI sAthe saMbadha sAdhe che temane AvRta kahe che. te Ata puddagala cita hAya che, upacita hAyache, vedita hAya che, udIrita hAya che ane niNu hoya che. me parizuta, thita, upathita Ahire yahAM (1)Ahata--AhAra karAyela (2) Ahata AhiyamANu-AhAra karAyela ane jene AhAra karAi rahyo che te, (3) anAhata AhariSyamANu AhAra nahIM karAyela ane bhaviSyamAM AhAra karAnAra, (4) anAhata anAhariSyamANu-AhAra nahIM karAyela ane bhaviSyamAM AhAra nahIM karAnAra, e cAra, cAra prakAranAM pudgala hoya che. ane e cAra, cAra prakAranAM pudgalAja prazna ane uttaranA viSayabhUta che. sU.13 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 bhagavatIsUtre mUlam-neraiyANaMbhaMte! kaivihA poggalA bhijati ! goyamA kammadavvavaggaNamahikicca duvihA poggalA bhijjaMti, taM jahAaNUSeva bAyarA cev| neraiyANaM bhaMte kaivihA poggalA cijati, goyamA ! AhAradavvavaggaNamahikicca duvihA poggalA cijaMti. taM jahA-aNUceva bAyarA ceva / evaM uvcijNti| neraiyANaM bhaMte ! kaivihe poggale udIreMti, goyamA! kammadavvavagaNamahikicca duvihe poggale udI reti, taM jahA-aNUceva bAyare ceva / sesA vi evaM ceva bhANiyavyA vedeti NijereMti, ovadisu ovahati ovahissaMti, saMkAmiMsu saMkAmeMti saMkAmissaMti,NihattiMsu Nihatteti NihattissaMti, NikAiMsu NikAiMti, NikAiMssaMti, savvesu vi kammadavvavaggaNamahikicca, gAhAbhediya ciyA uvaciyA, udIriyA veiyA ya nnijinnnnaa| uvvadRNa saMkAmaNa NihattaNa NikAyaNe tivihakAle ||1||suu0||14|| chAyA--nairayikANAM bhadanta ! katividhAH pudgalA bhidyante, gautama ! karmadravyavargaNAmadhikRtya dvividhAH pudgalAH bhidyante tad yathA aNavazcaiva bAdarAzcaiva / ' neraiyANaM bhaMte ! kaivihA poggalA bhijjaMti' ityAdi / (bhaMte !) he bhadanta ! (neraiyANaM) nAraka jIvoMke (kaivihA) kitane prakArake (poggalA) pudgala vividha bhedavAle hote haiM ? (goyamA!) he gautama ! (kammavvavaggaNamahikicca) karmadravyavargaNAko Azrita karake (duvihA) do prakAra ke (poggalA) pudgala (bhijaMti) vividha bhedavAle hote - " neraiyANaM bhaMte ! kaivihA poggalA bhijjaMti" ityAdi / ( bhaMte ) 3 mahanta ! (neraiyANaM kaivihA poggalA) nA24 vona sA teen Ri Y vividha sevAjA DAya cha ? (goyamA ! ) gautama ! ( kammadavvavagaNamahikicca ) dravya vANAne mAzrita zane (davihA) se 2i (poggalA) pugata (bhijjati) vividha sehavANA DAya che. (taMjahA) te zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 1701 sU0 14 narakajIvapudgalabhedanirUpaNam 215 nairayikANAM bhadanta ! katividhAH pudgalAzrIyante, gautama ! AhAradravyavargaNAmadhi kRtya dvividhAH pudgalAzrIyante tad yathA-aNavazcaiva bAdarAzcaiva, evamupacIyante / nairayikA bhadanta ! katividhAn pudgalAnudIrayanti, gautama ! karmadravyavargaNAmadhikRtya dvividhAn pudgalAnudIrayanti, tad yathA aNUMzcaiva baadraaNshcaiv| zeSA apyevameva bhaNihaiM / (taM jahA) ve isa prakArase haiM-(aNU ceva, bAyarA ceva ) eka sUkSma aura dUsare baad| (bhaMte!) he bhadanta ! (neraiyANaM) nAraka jIvoMke (kahavihA) kitane prakArake (poggalA ) pudgaloM kA (cijaMti ) sAmAnya rUpase caya hotA hai ? (goyamA) he gautama ! (AhAravyavaggaNamahikicca) AhAra dravya vargaNAko Azrita karake (duvihA) do prakArake (poggalA)pudgala (cijaMti) cayako prApta hote haiM-sAmAnya rUpase baDhate haiN| (taM jahA) ve ye haiM (aNUceva bAyarAceva) eka aNU aura dUsare bAdara / (evaM uvacijaMti)isI prakArase upacaya (vizeSarUpa baDhane meM bhI jAnanA caahiye| (neraiyANaM bhaMte ! kaivihe poggale udIreMti) he bhadanta ! nAraka jIva kitane prakArake pudgaloM kI udIraNA karate haiM ? / (goyamA !) he gautama ! nAraka jIva (kammadavva vaggaNamahikica ) karmadravyavargaNAko Azrita karake (duvihe poggale) do prakArake pudgaloMkI (udIreMti) udIraNA karate haiM / (taM jahA) jaise(aNUceva bAyarAceva ) aNuoMkI aura dUsare bAdaroMkI (sesA vi evaM ceva bhANiyavvA ) avaziSTa padoMkA bhI isI prakArase kathana kara lenA mA prabhArI DAya cha-(aNUceva, bAyarAceva) (1) sUkSma ane (2) mA62. ( bhaMte) 3 mahanta ! ( neraiyANaM kaivihA poggalo cijaMti ) nA24 vona Bean Aai pugatAnA sAmAnya3the 25 thAya che ? (goyamA !) 3 gautama ! (AhAradavvavaggaNamahikicca) mADA2 dravya vagAne mAzrita prazane (duvihA) meM prAranA (poggalA) pahalI (cijati) yaya pAme che. (taM jahA) te 2mA pramANe cha-(aNUceva bAyarA ceva) (1) mA bhane (2) mA42. (evaM uvacijati ) 5yayamA paNa se 21 pramANe saman. (neraiyANaM bhate ! kaivihe poggale udIre ti) mahanta ! nA24 vaTA prazna pugatAnI hii29|| 42 cha ? (goyamA) 3 gautama ! nA24 01 (kammadavvavaggaNamahikicca) bhadra0yAne mAzrita rIne (duvihe. poggale udIreMti) me 2i YgalAnI hI25! 42 che. (taM jahA) te praa2| mA prabhArI cha-( aNUceva bAyarAceva ) mAmAnI (sUkSma ) mane mAnI. (sesAvi evaM ceva bhANiyavA) mAtInAM pahornu 5Y pramANe 4 4thana zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre sadhyA:-vedayanti nirjIrayanti apAvartayan apavartayanti, apavartayiSyanti, samakramayan , saMkramayanti saMkramayiSyanti, nyadadhuH nidadhati nidhAsyanti, nyakAcayan nikAcayanti nikAcayiSyanti sarveSvapi karmavyavargaNAmadhikRtya / gAthA-bheditAzcitA upacitA udIritA veditAcA nirjiirnnaaH| apavartana-saMkramaNa nidhattana nikAcane trividhaH kAlaH // 1 // 014 // cAhiye / ( vedeti, NijareMti, ovaTimu-ovaTeMti, ovahissaMti, saMkAmisu, saMkAti, saMkAmissaMti, Nihattisu, Nihajeti, NihattissaMti, Ni kAyiMsu, NikAyiMti, NikAyissaMti, savvelu vi kammadabvavaggaNa mahikicca ) he bhadanta ! nAraka jIva kitane prakArake pudgaloMko vedana karate haiM ? he gautama ! do prakArake pudgaloMkA vedana karate haiM eka sUkSma pugaloMkA aura dUsare bAdara pudgloNkaa| he bhadanta ! nAraka jIva kitane prakAra ke pudgaloMkI nirjarA karate haiM ? he gautama ! nAraka jIva do prakArake pudgaloMkI nirjarA karate haiM-eka sUkSma pudgaloMkI aura dUsare bAdara pudgaloMkI ! yaha saba kathana karmadravyavargaNAko Azrita karake kahA gayA jAnanA caahiye| isI prakAra apavartana, saMkramaNa, nidhatta aura nikAcita ina padoMmeM bhI karmadravya vargaNAkA Azraya karake pUrvokta rUpase kathana samajhanA caahiye| parantu ina padoMmeM yaha kathana trikAlako lekara jAnanA cAhiye / jaisenAraka jIvoMne pahale bhUtakAlameM karmadravyavargaNAke sUkSma aura bAdara pudaloMkA apavartana kiyA, udvartana kiyaa| unakA ve apavartana uddhartana samala devAnuM che. (vedeti, NijareMti, ovarTisu ovarTeti, oSaTTisaMti, saMkAmisu, saMkAti, saMkAmissaMti, NihattiMsu, Ni hatteti, NihattissaMti, Ni kAyiMsu, NikAthiti, NikAyissaMti, savvesu vi kammadavvavaggaNamahikiJca ) mahanta ! nAraka cha keTalA prakAranAM pudgalenuM vedana kare che? he gautama ! be prakAranAM paMgalenuM vedana kare che-sUma pudgalenuM ane bAdara pulanuM. he bhadanta ! nAraka jIvo keTalA prakAranAM pagalonI nirjarA kare che? he gautama ! nAraka jIve sUkSma ane bAdara e rIte be prakAranAM pudgalenI nirbhara kare che. A A kathana karma dravyavargaNane Azrita karIne karavAmAM AvyuM che tema samajavuM. e ja pramANe apavartana, saMkramaNa, nidhatta ane nikAcita, e pademAM paNa kadravyavargane Azrita karIne pUrvokta rIte ja kathana thayeluM samajavuM. paraMtu e padamAM e kathana trikALanI apekSAe cayeluM samajavAnuM che. jema ke-nAraka jIvoe pahelAM bhUtakALamAM karmedravyavargaNAnAM aNu ane bAdara pugalonuM apavartana karyuM, udvartana karyuM. temanuM apavartana udvartana teo vartamAnakALamAM kare che zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 1 u01 sU0 14 pudgalasUtravarNanam 217 ___TIkA-pudgalAdhikArAtpudgalAnAzrityaiva imAmaSTAdazasUtrImAha-' neraiyANaM bhaMte' ityAdi / 'neraiyANaM bhaMte ' nairayikANAM bhadanta ! 'kAvihA poggalA bhijjaMti' katividhAH pudgalA bhiyante, katividhAH katipakArAH pudgalA bhiyante karate haiM aura bhaviSyat kAla meM ve unakA apavartana uddhartana kreNge| isI taraha se nAraka jIvone pahale bhUtakAlameM karmadravyavargaNA ke aNu aura bAdara pudgaloMkA saMkramaNa kiyaa| unakA ve vartamAna kAlameM saMkramaNa karate haiM aura bhaviSyakAlameM saMkramaNa kreNge| karmadravyavargaNA ke aNu aura bAdara pudgaloMkA nAraka jIvoMne nidhattakaraNa kiyaa| unakA ve nidhattakaraNa karate haiM aura Age bhaviSyat kAlameM bhI nidhattakaraNa kreNge| nAraka jIvoMne karmadravyavargaNA ke sUkSma aura bAdara pudgaloMkA nikAcita. karaNa kiyA / vartamAnameM ve kara rahe haiM aura Age bhI kreNge| yaha saba kathana " karmadravyavargaNAko lekara kiyA gayA jAnanA caahiye| ___TIkArtha-pudgaloM kA adhikAra hone se pudgaloM ko Azrita karake hI sUtrakArane ina aThAraha sUtroM ko kahA hai " neraiyANaM bhaMte' ityAdi / he bhagavan ! nAraka jIvoM ke kitane prakAra ke pudgala bhidate haiN| yaha prazna hai-isakA abhiprAya aisA hai ki tIvra, maMda aura madhyamarUpa se jo rasa meM bheda hotA hai / usa bheda dvArA nArakajIvoM ke kitane prakAra ke ane bhaviSyakALamAM teo tenuM apavartana udvartana karaze. eja pramANe nAraka jIe pahelAM bhUtakALamAM karmadravyavargaNAnAM sUkSma ane bAhara pudgalenuM saMkramaNa karyuM hatuM, teo vartamAnakALamAM temanuM saMkramaNa kare che ane bhaviSya. kALamAM saMkramaNa karaze. nAraka chAe bhUtakALamAM karma dravyavargaNAnAM sUkSma ane bAdara pudgalenuM nidhattakaraNa karyuM hatuM, vartamAnakALamAM temanuM nidhattakaraNa teo kare che ane bhaviSyakALamAM paNa temanuM nidhattakaraNa karaze. nAraka jIvoe bhUtakALamAM kamaMdravyavargaNAonAM sUkSma ane bAdara pulanuM nikAcitakaraNa karyuM hatuM, vartamAnakALamAM teo temanuM nikAcitakaraNa kare che ane bhaviSyamAM paNa karaze. A saghaLuM vaktavya karma dravyavargaNone Azrita karIne karavAmAM AvyuM che tema samajavuM. TIkAtha-pudgalone adhikAra cAlatuM hovAthI pugalone AdhAre ja sUtra 4 // 2 2 // 18 (2DhA2) sUtra ii. cha. " neraiyANaM bhaMte ! " tyApahI dvArA gautama svAmI bhagavAna mahAvIra prabhune pUche che ke he bhagavAna! nAraka jIvonA keTalA prakAranA pudgala bhedAya che? tenuM tAtparya e che ke tIvra, mada ane madhyamarUpe rasamAM je bheda (bhedana) thAya che te bheda dvArA nAraka jIvanamAM keTalA bha0 28 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre tIvramandamadhyatayA anubhAgabhedena vividhabhedavanto bhavanti, udvartanA'pavartanakaraNAbhyAM mandarasAstIvarasA bhavanti, tIvrarasA mandarasA bhavantIti yAvat / 'goyamA !' he gautama ! 'kammadavyavaggaNamahikicca' karmadravyavargaNAmadhikRtya karmadravyavargaNAmAzritya, samAnajAtIyadravyANAM rAzivyavargaNeti kathyate, sA ca audArikAdidravyANAmapi bhavatItyatastAdRzaudArikAdidravyavargaNAnAM nirAkaraNAya karmapadaM yojitam , karmarUpA dravyavargaNeti karmadravyavargagA / athavA karmadravyANAM vargaNeti karmapudgala aneka bheda-viziSTa hote haiM ? arthAt-udvartanAkaraNa aura apavartanAkaraNa ina do kAraNoM dvArA jIvoM ke mandarasavAle karmapudgala tIvra rasavAle aura tIvra rasavAle karmapudgala manda rasavAle hote haiM / isa praznakA uttara dete hue bhagavan kahate haiM ki he gautama! "kammadavyavaggaNa mahikicca" karmadravyavargaNAkI apekSA lekara do prakAra ke karmapudgala vividha bhevAle hote haiM / samAnajAtIya dravyoMkI rAzikA nAma dravyavargaNA hai| aisI dravyavargaNA audArika Adi dravyoMkI rAzikA nAma dravyavargagA hai| aisI dravyavargaNA audArika Adi dravyokI bhI hotI hai / isaliye aisI audArika Adi dravyavargaNAoMke nirAkaraNa karane ke liye "kamma" padako yojita kiyA hai| karmarUpa jo dravyavargaNA vaha karmadravyavargaNA hai athavA karmadravyoMkI jo vargaNA hai vaha karmadravyavargaNA hai| aisI karma dravyavargaNA ko Azrita karake do prakArake pudgala vividha bhevAle nAraka jIvoMke kahe gaye haiN| tAtparya-kahanekA yaha hai ki audArika Adi dravya ke bIca meM kevala karmadravyahI aise haiM jo sUkSma hote haiM / ina dravyoMkI hI pakAranAM karma pudgala aneka bheTavALAM thAya che? eTale ke uddanAkaraNa ane apavartanakaraNa, e be kAraNe dvArA nArakajInAM maMdarasavALAM karmayugala tIvra rasavALAM thAya che ane tIvrarasavALAM karma pudgala maMda rasavALAM thAya che. mA prazna uttara mApatai lagavAna 4 cha / gItama ! "kammadavvavaggaNa. mahikicca" bhadravyAnI apekSA se prAranAM bha pa vividha-sehavANAM thAya che. samAna jAtIya dravyonI rAzine dravyavaNa kahe che. dArika Adi dravyanI paNa evI dravyavargaNa hoya che. tethI evI audArika Adi dravya. qAnA nivA2ne mATe "kamma" 54ne| pryaa|| 42vAmA mA0yeche. bha35 je dravyavargaNa che. tenuM nAma kamaMdravyavaNA che. athavA kamaMdravyanI je vargaNuM che temane karmAdravyavagaNa kahe che. evI karmAdravyavaNAnI apekSAe nAraka chanAM be prakAranAM pudgalene vividha bhedavALAM kahyAM che. kahevAnuM tAtparya e che ke audArika Adi dramAMnuM eka mAtra kamadravya ja evuM che ke je sUkSama zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 1 u. 1 sU. 14 pudgalasUtravarNanam karmadravyavargaNA, etAdRzIM karmadravyavargaNAmAzritya 'duvihA' dvividhAH 'poggalA' pudgalA 'bhijjati' bhidyante / 'taM jahA' tadyathA-' aNU ceva bAyarA ceva' aNavazcaiva, vAdarArthava sUkSmAH sthUlA iti yAvat , sUkSmatA sthUlatA caiteSAM karmadravyApekSayaiva bhavati, nAnyApekSayA, audArikAdidravyANAM madhye karmadravyANAmeva sUkSmatvAt 1 // athAhAradravyamadhikRtya cayopacayau pradarzayannAha- neraiyANaM bhaMte' ityaadi| 'neraiyANaM bhaMte ' nairayikANAM bhadanta ! 'kAvihA poggalA cijjati' katividhAH pudgalAH cIyante, katiprakAraka-pudgalAnAM sAmAnyatazcayo bhavatIti bhaavH| bhagavAnAha-'goyamA' he gautama ! 'AhAradabyavaggaNamahikicca' AhAradravyavargaNAmadhikRtya 'duvihA apekSA sUkSmatA aura sthUlatA hotI hai / anya dravyokI apekSA nhiiN| ataH jo pudgala dravya nAraka jIvoMke vividha bhedavAle kahe gaye haiM, ve karma dravyavargaNAke hI samajhane cAhiye / anya dravyavagaNAke nhiiN| aba sUtra. kAra AhAra dravyakI apekSA lekara caya aura apacaya dikhalAte haiMpahale praznakAra prazna karatA hai ki (bhaMte!) he bhadanta ! " neraiyANaM kAvihA poggalA cijaMti" nAraka jIvoM ke kitane prakArake pudgala caya ko prApta hote haiM ? praznakAra kA abhiprAya aisA hai ki kitane prakA. rake pudgaloMkA nAraka jIvoM ke sAmAnyarUpa se caya hotA hai| uttaraHhe gautama ! AhAradravyavargaNA kI apekSA lekara sUkSma aura sthUla aise do prakAra ke AhAradravyavargaNA ke pudgaloM kA caya nAraka jIvoMko hotA hai| isI prakAra upacaya ke viSayameM bhI jAnanA cAhiye / isa viSayakA hoya che. e kadravyonI apekSAe ja sUkSmatA ane skUlatA hoya che-anya dravyanI apekSAe evuM hotuM nathI. tethI nAraka jInAM je pudgaladravyane vividha bheTavALAM kahevAmAM Avela che te karma dravyavargaNAnI apekSAe ja samajavuM joIe-anya dravyavagaNAnI apekSAe samajavAnuM nathI. have sUtrakAra AhAra dravyano Azraya laIne caya ane apacaya batAve che. paData gautama svAmI prazna pUche che , bhaMte, 3 mahanta ! "neraiyANaM kaivihApoggalA cijjati" nA24 sonA sA praznAM yugo vyaya pAme cha ? prshnkAra ema pUchavA mAge che ke keTalA prakAranAM pugalene nAraka ne sAmAnya rUpe caya thAya che? uttara he gautama! AhAradravyavaNAnI apekSAe sUkSama ane skUla evA be prakAranA AhAradravyavargaNAnAM pudgalene caya nAraka chIne thAya che upacayanA viSayamAM paNa ema samajavuM. A viSayanuM vaktavya A pramANe che zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 bhagavatI sUtre poggalA cijjaMti' dvividhAH pudgalAzrIyante, te ke ? iti tAn darzayati- 'tai jahA' tadyathA=te yathA-'aNU ceva bAyarA caiva' aNavazcaiva, bAdarAcaiva sUkSmAH sthUlAca 2, ' evaM uvacijjati ' evamupacIyante, evam=anenaiva prakAreNa upacIyante vizeSataH, iti vAcyam / AlApakazcettham - " neraiyANaM bhaMte " kavihA poggalA uvacijjati ? goyamA ! AhAradavvaggaNamahikicca duvihA poggalA uvacijjaMti, taM jahAaNUcaiva bAyarA caitra " arthastu cayasUtratradeva kartavyaH, vizeSastvayam - 'upacIyante' iti vRddhirUpeNa saMgRhyante iti, cayopacaya ca zarIrAzritau zarIraM cAhArAzritamityatazcayopacayasUtradvaye ' AhAradavvavaggaNamihikicca ' AhAradravyavargaNAmadhikRtyetyuktam / atha karmadravyamadhikRtyAha -' neraiyANaM ' ityAdi / ' neraiyANaM bhaMte ' nairayikAH khalu bhadanta ! ' kaivihe - poggale udIreMti' katividhAn pudgalAn udIrayanti = katiprakArANAM pudgalAnAmudIraNAM kurvantItyarthaH / bhagavAnAha - ' goyamA ' he gautama ! kammadavvavaggaNamahikicca 'karmadravyavargaNAmadhikRtya 'duvihe poraMgale' dvividhAn 6 AlApaka isa prakAra haiM / he bhadanta ! nairayika jIvoM ke kitane prakAra ke pudgaladravya upacita hote hai ? AhAra dravyavargaNA ko lekara do prakAra ke pudgaladravya upacita hote haiN| aura ve ye haiM eka sUkSma aura dUsare sthUla / cayasUtrakI taraha yaha AlApaka kA artha jAnanA cAhiye / upacaya kA artha vizeSarUpa se vRddhi honA hai, caya aura upacaya ye donoM zarIrAzrita hote haiM / aura zarIra AhAra ke Azrita hotA haiisa kAraNa caya aura upacaya viSayaka donoM sUtroM meM " AhAradravyavargaNAmadhikRtya " aisA kahA gayA hai / aba sUtrakAra karmadravyavargaNAkI apekSA lekara kahate haiM - he bhadanta ! nAraka jIva kitane prakAra ke pugaloM kI udIraNA karate haiM ? he gautama! karmadravyavagaMgA kI apekSA lekara nArakajIva he bhadanta ! nAraka jIveAnA keTalA prakAranAM pudgaladrabyA upacita thAya che (upacaya pAme che) ? uttara-AhAradravyavAnI apekSAe e prakAranAM pudgala dvArA upayaya yAbhe che - (1) sUkSma bhane (2) sthUla. 'thaya' sUtranI prema A AlApakaneA-upacayane artha samajavA. upacaya eTale vizeSarUpe vRddhi thavI. caya ane upacaya e banne zarIrAzrita hAya che ane zarIra AhAra para AdhAra rAje che-te araNe yaya bhane upayaya viSaya bhanne sUtrobhAM " AhAradravyavargaNAmadhikkRtya " mevu uDesa che. huve sUtra dravya vargaNAno mAzraya sardhane Ahe cheprazna-he bhadanta ! nAraka jIve keTalA prakAranAM pudgaleAnI udIraNA kare che ? uttara-he gautama ! kadravyavagaNAnI apekSAe nAraka jIva e prakAranAM pudgalAnI zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATokA za01u 1 sU0 14 pudgalasUtrarNanam / 221 pudgalAn 'udIreMti ' udIrayanti 'taM jahA' tadyathA-aNUMzcaiva bAdarA~zcaiva 4 / 'sesA vi evaM ce' zeSe api evameva zeSe-vakSyamANe vedananirjaraNe api evameva-cayopacayasUtrabadeva 'bhANiyavvA' bhaNitavye-paThitavye, tathAhi-' vedeti' vedayanti 'nijjareMti' nirjarayanti / ayaM bhAvaH-nairayikAH mUkSmasthUlAnAM dvividhAnAM pudgalAnAM vedanaM nirjaraNaM ca karmadravyavargaNAmadhikRtyaiva kurvantIti / yata udoraNa-vedana-nirjaraNAni karmadravyANAmeva bhavantItyata udIraNAdisUtreSu 'kammadavyavaggaNamahikicca' karmadravyavargaNAmadhikRtyetyuktam / evam aNUna bAdarAMzca dvividhAn pudgalAn 'ovahisu' iti apAvartayan apvrtitvntH| apavartana nAma-karmaNAM sthityAderadhyavasA yavizeSeNa hInatAsaMpAdanam , apavartanetipadamupalakSaNam tena udvartanamapi saMgRhItaM do prakAra ke pudgaloM kI udIraNA karate haiM-ve ye haiM-eka sUkSma aura dUsare sthUla / " sesA vi evaM ceva" vakSyamANa vedana aura nirjaraNa ye do bhI caya aura upacaya saMbaMdhI sUtrakI taraha hI jAnanA caahie| tAtparya yaha hai ki nArakajIva karmadravyavargaNA kI apekSA lekara sUkSma aura sthUla ina do prakAra ke pudgaloM ko vedana karate haiM aura inhIM do prakAra ke pudgaloM kI nirjarA karate haiN| kyoM ki udIraNa, vedana aura nirjaraNa ye karmadravyoM ke hI hote haiM isI kAraNa udIraNAdisUtroM meM "kammadavyavaggaNa mahikicca" aisA pATha rakhA hai| nArakIjIva karmadravyavargaNA ke sUkSma sthUva donoM prakAra ke pudgaloMkA apavartana karate haiM / tathA bhaviSyatkAla meM ve unakA apavartana kareMge, aura bhUtakAla meM unhoM ne inakA apavartana kiyA thaa| yahI bAta " ovaDheti " " ovaTissaMti" aura " ova hiMsu" ina padoM dvArA vyakta kI gaI hai| adhyavasAyavizeSa se karmoM jii29|| 4re cha, (1) sUkSma ane (2) sthUsa. 'sesA vi evaM ceva" pAhInAM pahonAM viSayamAMvedana ane nirjaraNa viSe-paNa ema ja samajavuM tenuM tAtparya A pramANe che-nAraka jIva kamaMdravyavagaNanI apekSAe sUma ane skUla, e be prakAranAM pudgalonuM vedana kare che ane e ja be prakAranAM pudgalonI nirjarA kare che. bhadravyAnu ii2, vehana bhane ni 24 thAya che. te 4AraNe 4 ' kammadavvavaggaNahikicca" meve| 54 bhUyo che. madravyavAna sUkSma mane sthUla banne prakAranAM pudgalonuM nAraka che apavartana kare che, bhaviSyakALamAM teo tenuM apavartana karaze, ane bhUtakALamAM temaNe temanuM apavartana karyuM hatuM. me4 vAta " ovaTuMti", "ovahiHsaMti" bhane "ovaTisumA po dvArA vyarata karavAmAM AvI che. khAsa adhyavasAya dvArA karmonI sthitimAM hInatA lAvavI zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 bhagavatIsUtre bhavati, udvartanaM nAma karmasthiteradhyavasAyavizeSeNa vRddhikaraNarUpam / 'ovaTTeti' apavartayanti, 'ovaTTissaMti apavartayiSyanti, evaM 'saMkAbhiMsu saMkAmeMti saMkAmissaMti' samakramayan saMkramayanti, saMkramayiSyanti, 'saMkAmisu' iti sNkrmitvntH| saMkramaNaM nAma mUlaprakRtyabhinnAnAmuttaraprakRtInAmadhyavasAyavizeSeNa parasparaM saMcAraNam / kI sthiti meM hInatA lAnA isakA nAma apavartana hai| yahA~ apavartana pada udvartana kA upalakSaka hai| isaliye isa pada se udvartana kA bhI grahaNa ho jAtA hai / adhyavasAya vizeSa se karmoM kI sthiti meM vRddhi kA honA isakA nAma udvarttana hai / nAraka jIva apane karmoM kI sthiti ko saMkramita bhI karate haiN| saMkramaNa nAma eka karmaprakRti kA dUsarI prakRtirUpa meM pariNama (badala) jAnA hai / ATho mUla prakRtiyoM kA paraspara saMkramaNa nahIM hotA aisA niyama hai / arthAt eka mUla prakRti dUsarI mUla prakRtirUpameM nahIM bdltii| vaha svamukha se hI phala dekara nirjarAko prApta hotI hai kintu uttara prakRtiyoMmeM yaha niyama nahIM hai| unameM samAnajAtoya prakRtiyoM kA apanI samAna jAtIya dUsarI prakRtiyoM meM bhI saMkamaNa dekhA jAtA hai| arthAt eka prakRti badalakara dUsarI prakRtirUpa ho jAtI hai jaise-matijJAnAvaraNa badala kara zrutajJAnAvaraNa AdirUpameM ho jAtA hai / taba udayakolameM vaha apanA phala usIrUpase detA hai / phira bhI kucha aisI uttara prakRtiyA~ haiM jinakA paraspara saMkramaNa nahIM hotaa| jaise darzanamohanIya kA cAritra mohanIyarUpa aura cAritra mohanIya kA tenuM nAma "apavartana che. ahIM "apavartana pada "udvartana" nuM upalakSaka che. tethI apavartana pada dvArA udvartana paNa grahaNa karyuM che. adhyavasAya vizeSathI karmonI sthitimAM vRddhi karavI tenuM nAma "udvartana che nAraka che potAnA karmonI sthitine saMkramita paNa kare che. eka kama prakRtinuM bIja karmaprakRti rUpe pari mana thavuM tenuM nAma "saMkramaNa che. AThe mULa prakRtinuM parasparamAM saMkramaNa thatuM nathI" evo niyama che. eTale ke eka mULa prakRti bIjI mULa prakRtinA rUpamAM badalAtI nathI. paNa uttara prakRtimAM evo niyama nathI. uttara prakRti mAM samAna jAtIya prakRtinuM temanI samAna jAtIya bIjI prakRtimAM paNa saMkramaNa jovA maLe che. eTale ke eka prakRti badalAI jaIne bIjI prakRtirUpa banI jAya che. jema ke-matijJAnAvaraNa badalAIne zrutajJAnAvaraNa AdirUpa thaI jAya che. tyAre udayakALamAM te tenuM phaLa e ja rUpe de che. te paNa keTalIka evI uttara prakRti che ke jemanuM parasparamAM saMkramaNa thatuM nathI. jema kedarzana mehanIyanuM cAritra mehanIyarUpe ane cAritra mehanIyanuM darzana mehanIya zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayamecandrikA TIkA za.1 u1 su014 prakRterapavartanAdivarNanam 223 taduktam-" mUlaprakRtyabhinnAH, saMkramayati guNata uttarAH prakRtIH / natvAtmA'mRtatvAdadhyavasAyaprayogeNa // 1 // anyetvA :-" mottUNa AuyaM khalu, daMsaNamohaM carittamohaM ca / sesANaM pagaINaM, uttaravihisaMkamo bhaNi bho // 1 // chAyA-muktvA AyuSkaM khalu darzanamohaM cAritramohaM ca / zeSANAM prakRtInAmuttaravidhisaMkramo bhnnitH||1|| yathA kasyacit sAtAvedanIyaM karmAnubhavato'zubhakarmaNastAdRzo vipAko jAyate darzanamohanIyarUpa saMkramaNa nahIM hotaa| hAM-darzanamohanIya ke avAntara bhedoMkA paraspara meM aura cAritramohanIyake avAntara bhedoMkA paraspara meM saMkramaNa honA avazya saMbhava hai / isI prakAra cAroM AyuokA paramparameM saMkramaNa nahIM hotA isI viSayako "mUla prakRtyabhinnAnAmuttaraprakRtInA madhyavasAya-vizeSaNaparasparaM saMcAraNam" isa pATha dvArA samajhAyA gayA hai / mUla prakRtiyoMse abhinna uttara prakRtiyoMkA jisa adhyavasAya vizeSase ApasameM saMcAra hotA hai usakA nAma saMkramaNa hai| sohI kahA hai-guNase mUla prakRtiyoMse abhinna uttara prakRtiyoMkA adhyavasA. yake prayoga dvArA jo badalanA hotA hai vaha saMkrama hai| ima maMkramameM amUrta AtmAkA saMkramaNa nahIM hotA / dumare to aimA kahate haiM-cAroM AyuoM ko, darzana mohanIya aura caritramohanIyako choDakara zeSa prakRtiyoMkA uttara prakRtirUpa saMcAra hotA hai / imI bAtako dRSTona dvArA yoM samajhAnA cAhiye jaise-sAnA vedanIya karmakA anubhava karate hue kisI rUpe saMkramaNa thatuM nathI. paraMtu darzanamehanIyana upabhede (avAntara bhedonuM parasparamAM saMkramaNa thavAne ane caritra mohanIyanA avAra bhedanuM parasparamAM saMkramaNa thavAno saMbhava avazya che. e ja pramANe cAre AyuenuM parasparamAM sabha5 thatu nathI. sa viSayane " mUlaprakRtya bhinnonAmuttaraprakRtInAmadhyavamAyavizeSaNaparasparaM saMcAraNam " 24 48 dvArA samatavyo che. bhUNa pratiyothI abhinna uttara prakRtine je adhyavasAya vizeSa dvArA parasparamAM saMcAra thAya che tenuM nAma saMkramaNa che. e vAta ja kahI che.-mULaprakRti karatAM abhinna evI uttara prakRtinuM je adhyavasAya vizeSa dvArA arasaparasamAM badalavAnuM kArya thAya che tenuM nAma ja "saMkrama che. A saMkramaNanI kriyAmAM amUrta AtmAnuM mehanIya, ane cAritra mohanIya sivAyanI badhI prakRtino uttara prakRtirUpa saMcAra thAya che, e vAtane dRSTAnta dvArA A pramANe samajAvI zakAya-jemake zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 bhagavatIsUtre yena zAvedanIyamapi azAtAvedanIyatvena saMkrAmati, kaNDarIkavat / evamevAnyatrApi yojanIyam / yathA-asAtAvedanIyam / tataH zubhAdhyavasAyabalenAzAtAvedanIyamapi zAtaghedanIyatayA saMkAmati, anAthivat / 'nihattisu, nihattaMti nihattisaMti' nyadadhuH, nidadhati, nidhAsyanti, nyadadhuriti nidhattAn kRtavantaH / evaM vartamAnabhaviSyatkAlayorapyarthoM yojniiyH| evamagre'pi yojanA krtvyaa| jovako kaNDarIka kI taraha aisI azubha karmakI pariNati huI ki jisase sAnAvedanIya karma asAnAvedanIyarUpameM pariNama jaave| isI tarahase anya jagaha meM bhI aisI hI yojanA kara lenI cAhiye / jaise-asAtA vedanIya karmakA anubhava karane vAle kisI jIvakA anAthImunikI taraha zubhAdhyavasAyake bala se vaha asAtAvedanIya bhI sAtAvedanIyarUpase pariNama jAtA hai / "nihattisu, nihattaMti, nihattissaMti" nAraka jIvoMne bhUtakAlameM kitane prakAra ke karmapudgaloMko nidhatta kiyA, vartamAna meM ve kitane prakArake karmapudgaloko nidhatta karate haiM aura bhaviSyakAlameM kitane prakAra ke karmapudgaloMko nidhatta kareMge ? ina praznoM kA uttara dete hue prabhu kahate haiM ki he gautama ! nAraka jIvoMne karmadravyavargaNA ke aNu aura thAdara pudgalokA pahale bhUtakAlameM nidhattakaraNa kiyA, vartamAnameM ve unakA nidhattakaraNa karate haiM aura Age bhaviSyat kAlameM bhI ve unakA yaha nidhattakaraNa kreNge| isI prakAra se Age bhI aisI hI yojanA kara lenI sAtavedanIya karmane anubhava karatA koI jIvane kaMDarIkanI jema evI azubha karmanI pariNati thaI ke jene lIdhe sAtavedanIyakarma asatAvedanIya rUpe pariNamI jAya. e ja pramANe anya jagyAe paNa ema ja samajI levuM joIe. jemake asatAvedanIyakamane anubhava karatA anAthI jevA keI jIvanuM asAtavedanIyashubh 55 zubha madhyavasAyanApramAthI zAtavahanIya 3the parizubhe che. "nihattiMsu, nihattaMti nihattisati" tyAhi paTTo dvArA sama pUchAmA mAvyu cha -nA24 jIe bhUtakALamAM keTalA prakAranAM karma pudgalene nidhatta karyo, vartamAnakALamAM keTalA prakAranAM karma pudgalene nidhatta kare che, ane bhaviSyakALamAM keTalA prakAranAM karma pudgalene nidhatta karaze? e praznone javAba ApatAM prabhu kahe che-he gautama! nAraka che e kadravyavargaNa sUkSama ane sthUla pudgalenuM bhUtakALamAM nidhattakaraNa karyuM vartamAnakALamAM teo tenuM nidhattakaraNa kare che, ane bhaviSya. kALamAM paNa teo temanuM nidhattakaraNa karaze. pachInAM sUtromAM paNa e pramANe ja samajavuM paraspara viliSTa karma pudgalene saMcaya karIne temane dhAraNa karavA zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " prameyacandrikATIkA za. 1 u. 1 sU0 14 " karma pudgalaviSayanirUpaNam " 225 parasparaM vizliSTAnAM karmalAnAM saMcayaM kRtvA dhAraNaM nighattamucyate taccaudvarttanApavarttanakaraNadvayAtiriktakaraNAnAmaviSayatvena karmaNAmavasthAnamiti / 'nikAsa nikAyaMti nikAissaMti' nyakAcayan nikAcayanti nikAcayiSyanti, nyakAcayan = nikAcitavantaH atizayitatayA baddhavantaH nikAcanaM tu parasparaM vizliSTAnAM karmapudgalAnAmekIkaraNam, anyonyAvagAhitvam, agniprataptapratihanyamAnasUcikalApasyevAzeSakaraNAnAmaviSayatayA karmaNo vyavasthApanamityarthaH, " cAhiye / paraspara vizliSTa karmapudgaloM kA saMcaya karake dhAraNa karanA isakA nAma nidhata hai / karmakI yaha vaha avasthA hai jo udvarttanA aura apavartanAkaraNake sivAya anya dUsare karaNoM kI aviSayabhUta hotI hai / arthAt isa avasthAmeM udIraNA aura saMkramaNa nahIM hote hai| nidhanta avasthAko prApta karmakA udvartanA aura apavartana ye do karaNa hote haiM / "nikA iMsu, nikAyaMti, nikAissaMti" nAraka jIvoMne karmadravyavargaNAke sUkSma sthUla puloMko bhUtakAlameM nikAcita kiyA, vartamAnakAlameM ve unakA nikAcana karate haiM aura bhaviSyat kAlameM bhI unheM nikAcita kareMge / paraspara bhinnara karmapudgaloMkA ekameka honA / arthAt jisa karaNameM bhinnara karma Apasa meM eka dUsaremeM avagAhI ho jAte haiM vaha nikAcana karaNa hai / jisa prakAra agnimeM tapAkara aura kUTakara suIyoMkA samUha ekameka karadiyA jAtA haiM usI prakAra isa karaNake dvArA bhI karmapudgala sakalakaraNoM ke aviSayabhUta banakara ApasameM ekameka hokara rahate haiM / tAtparya tenuM nAma 'nidhatta' che. karmInI A evI avasthA che ke je uddanA ane apava nAkaraNa sivAyanA anya karaNAnI viSayabhUta hAtI nathI. eTale ke te avasthAmAM udIraNA ane saMkramaNa thatAM nathI. nidhatta avasthA pAmelAM karmonAM udvarttanA bhane apavartanA, me me uraNa hoya che. "nikAiMsu, nikAryaMti, nikAissaMti" nAraka jIvAe bhUtakALamAM kama dravyavAenAM sUkSma ane sthUla pudgalAne nikAcita karyAM, vartamAnakALamAM tee temanuM nikAcana kare che ane bhaviSyakALamAM paNa teo temanuM nikAcana karaze. bhinna bhinna pudgalenuM parasparanI sAthe ekameka thavuM tenuM nAma nikAcitakaraNa che. eTale ke je karaNamAM judA judA kama pudgalA parasparamAM-eka khIjAmAM avagAhI thaI jAya che te karaNanuM nAma nikAcitakaraNa che. jevI rIte agnimAM tapAvIne ane TIpI TIpIne sAceAnA samUhane ekameka karI nAkhavAmAM Ave che e ja pramANe nikAcitakaraNa dvArA paNa kama puMgala badhAM karAnA aviSayabhUta banIne ApasamAM ekameka thaine bha0-29 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 bhagavatIsUtre 'sanvesa vi' sarveSvapi-apavarttanaM saMkramaNa nidhatta-nikAcanapadeSu sarvatra 'kammadavyavaggaNamahikicca' karmadravyavargaNAmadhikRtya, iti vAcyAm, apavartanAdInAM karmadravyAzritatvAt / bhedAdipadAnAM saMgrahaNIgAthA spaSTArthAnavaram-'bhijjaMti' ityArabhya 'nijjareMti' ityantapadAni vartamAnakAlena nirdiSTAni / kevalamapavartana saMkramaNanidhattanikAcanapadeSu vartamAnAtItAnAgatarUpakAlatrayeNa nirdezaH kRto'taH kahanekA yaha hai ki jisa prakAra aneka suIyoMkA samUha pahale agnimeM tapAyA jAve aura phira vaha hathaur3A Adise khUba pITA jAve to isa taraha ve suIyAM ApasameM aisI mila jAtI haiM ki usameM se eka bhI suI kisI bhI prakArase alaga nahIM kI jA sktii| isI prakAra AtmAke tIvra pariNAmoM dvArA ekatrita hue karmapudgala aise ApasameM mila jAte haiM ki jisase unakA binA bhoge chuTakArA ho hI nahIM sktaa| koI bhI karaNa unameM thor3A bhI pheraphAra nahIM kara sktaa| " savvesu vi" apavartana, saMkramaNa, nidhatta, nikAcana ina padoMmeM sarvatra "kammadavvavaggaNamahikicca" isakA saMbaMdha lagAnA caahiye| kyoMki ye apavartanAdika karmadravyake Azrita hote haiN| bhedAdi padoMkA saMgraha karanevAlI gAthAkA artha spaSTa hai / vizeSatA yaha hai ki "bhijaMti" padase lekara "nijareMti" yahA~ takake padaHvartamAnakAlarUpase nirdiSTa hue haiM, aura apavartana, saMkramaNa, nidhatta, aura nikAcana ina padoM meM vartamAna, atIta aura bhaviSyat ina tIna kAloMkA nirdeza kiyA gayA hai / isaliye ye apvrtrahe che. kahevAnuM tAtparya evuM che ke aneka sonA samUhane pahelAM agnimAM tapAvavAmAM Ave ane pachI hathoDI vaDe khUba TIpavAmAM Ave to te samaye ekamekamAM evI maLI jAya che ke temAMnI eka paNa seyane kaI paNa rIte alaga karI zakAtI nathI. e ja pramANe AtmAnA tIvra pariNAmo dvArA ekatrita thayelAM karmapudgalo ApasamAM-ekamekanI sAthe evAM maLI jAya che ke temane bhagavyA vinA chuTakAre ja thaI zakato nathI. koI paNa karaNa dvArA sabhA thaa| 5 3212 nathI. "savvesu vi" 55vata na, sabhA, nivatta, niyana, me pahomA "kammadavvavaggaNamahi kicca" nau saya 5dhe rI levo joIe, kAraNa ke e apavartana Adi karma dravyanI apekSAe thAya che. rAdi padane saMgraha karanArI gAthAne artha spaSTa che. temAM e vizeSatA che "bhijati" 54thI saIne "nijjareMti" sudhInAM paha! vatamAna 35 darzAvyA che. ane apavana, saMkramaNa, nidhatta, ane nikAcana, e padomAM vartana mAna. bhUta ane bhaviSya e traNe kALane nirdeza karAya che. tethI e apavartana zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za0 1 u01 sU0 15 "karmapudgalaviSayanirUpaNam 227 atItAnAgatavartamAnakAlanirdezenApavartanAdIni vaacyaani| yathA'pavartanAdiSu trikAlatAmoktA tathA bhedAdiSvapi trikAlatA yuktA, nyAyasya samAnatvAt, kintu kevalamavivakSaNAt sUtre bhedAdInAM bhUtabhaviSyadrUpeNa nirdezo na kRtH| bhedana-cayano -pacayanodIraNa-vedana-nirjaraNeSu vartamAnakAlikA SaDbhedAH, apavartanasaMkramaNa -nidhatta-nikAcaneSu kAlatrayayogAt dvAdazabhedA bhavanti, evaM saMkalanayA 'STAdazasUtrI bhavatIti ||suu. 14 // mUlam -NeraiyANaM bhaMte ! je poggale teyAkammattAe gehaMti te kiM tItakAlasamaye geNhaMti paDuppaNakAlasamaye geNhati aNAgatakAlasamaye geNhaMti,goyamA NotIta kAlasamaye gehaMti nAdika atIta, anAgata, vartamAna kAlake nirdezase vAcya kahe gaye haiM ataH yahAM para yahI samajhanA cAhiye ki jisa prakArase apavartana Adi padoMmeM tIna prakArakA kAla nirdiSTa kiyA gayA hai usI prakArase nyAyakI samAnatA honeke kAraNa bhedAdikoMmeM bhI tInoM kAlakA nirdeza kara lenA caahiye| parantu yahAM para sUtra meM jo mUtrakArane aisA nirdeza nahIM kiyA hai usakA kAraNa bhUta, bhaviSyat rUpase bhedAdikoMkI avivakSA hai| isaliye sUtrakArane bhedAdipadoMmeM tInoM kAloMkA nirdeza nahIM kiyA hai| medana, cayana, upacayana,-udIraNa, vedana, nirjaraNa inameM vartamAnakAla saMbaMdhI 6 bheda ho jAte haiM aura apavartana, saMkramaNa, nidhatta, nikAcana inameM kAlatrayake yogase 12 bheda hote haiN| isa taraha saMkalanAse yaha aSTAdazasUtrI hotI hai / sU0 14 // Adika bhUta, bhaviSya ane vartamAnakALanA nirdezathI vAcca kahevAya che. tethI ahIM ema samajI levuM joIe ke je rIte apavartana Adi padamAM traNe kALane nirdeza karI che, e ja rIte nyAyanI samAnatA hovAne kAraNe bhedAdikamAM paNa te traNe kALane nirdeza samajI levuM joIe. paraMtu sUtrakAre ahIM sUtramAM temanI bAbatamAM e nirdeza karyo nathI tenuM kAraNa e che ke bhUta ane bhaviSya. rUpe bhedAdikenuM varNana thayuM nathI. eja kAraNe sUtrakAre bhedAdi pademAM traNe kALane nirdeza karyo nathI. bhedana, cayana, upacayana, udIraNa, vedanA ane nirjaraNamAM vartamAnakALa saMbadhI bheda thaI jAya che. ane apavartana, saMkramaNa, nidhatta ane nikAcana, e cAramAM traNa kALanA vegathI 12 bheda thAya che. emane satra 42vAthI (7 + mAra bhaNIne) 18 sUtrI (maSTA sUtrI) 45naya .||suu. 14 // zrI bhagavatI sutra : 1 Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre paDuppaNNakAlasamaye geNhaMti No aNAgayakAlasamaye gehaMti raiyANaM bhaMte je poggale teyAkammattAe gahie udIreMti te kiM tIyakAlasamae gahie poggale udIreMti, paDuppaNNakAlasamayappamANe poggale udIreMti ? gahaNasamayapurakkhaDe poggale udIreMti ? goyamA ! atItakAlasamayagahie poggale udIreMti, No paDuppaNNakAlasamayagheppamANe poggale udI reMti, No gahaNasamayapurakkhaDe poggale udIreMti evaM vedeti NijareMti // 15 // chAyA -- nairayikA bhadanta ! yAn pudgalAn taijasakArmaNatayA gRhNanti tAn kimatItakAlasamaye gRhNanti, pratyutpannakALasamaye gRhNanti, anAgatakAlasamaye gRhanti ? | gautama ! no atItakAlasamaye gRhNanti pratyutpannakAlasamaye gRhNanti no anAgatakAlasamaye gRhNanti / nairayikA bhadanta ! yAn pudgalAn taijasakArmaNatayA 238 'NeraiyANaM bhaMte! je poggale ' ityAdi / ( bhaMte !) he bhadanta ! ( neraiyA) nArakajIva (je poggale ) jina pugaloM ko ( teyA kammattAe ) taijasa kArmaNa rUpase (gehati ) grahaNa karate haiM ( te kiM tItakAla samae gevhaMti ) unheM ve kyA atIta kAla samaya meM grahaNa karate haiM ? yA ( paDuppaNNakAlasamaye gehaMti ) vartamAnakAla samayameM grahaNa karate haiM ?, yA ( aNAgaya kAlasamaye gehaMti ) bhaviSyat kAla samaya meM grahaNa karate haiM ? ( goyamA ) he gautama ! ( No tItakAlasamaye gevhaMti, No aNAgayakAlasamaye gevhaMti, paDuppaNNakAlasamaye gevhaMti ) na atItakAla samayameM grahaNa karate haiM, na anAgatakAla " NeraiyANaM bhaMte! je poggale" ityAdi / (bhaMte) De lahanta ! (neraiyA) nA24 ve (je poggale) ne yugalAne ( teyA kammatAra) tainsa arbhAzaye (gehati ) grahaNa ure che ( te kiM tItakAlasamae gevhaMti ) tebhane tethe zu bhUtaajanA sabhayabhAM zraNu ure che ? De ( paDuppaNNakAlasamayegehaMti) vartabhAna ajanA sabhayabhAM zraNu ure che ? (aNAgayakAla samaye geN ti) bhaviSyakALanA samayamAM grahaNa kare che? (goyamA !) he gautama! ( gotItakAlasamaye gevhaMti, No aNAgayakAlasamaye gevhaMti, paDuppaNNakAlasamaye gehaMti ) tethe temane lUtaajanA samayamAM zraNu karatA nathI, paNa vartamAnakALanA samayamAM grahaNa kare che. zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 1. u0 1 sU0 15 " karmapudagalaviSayanirUpaNam" 229 gRhItAn udIrayanti tAn kimatItakAlasamayagRhItAn pudgalAnudIrayanti, pratyu tpannakAlasamaya gRhyamANAn pudgalAn udIrayanti, grahaNasamayapuraskRtAn pudgalAnudIrayanti ? / gautama ! atItakAlasamayagRhItAn pudgalAn udIrayanti, no pratyutpannakAlasamayagRhyamANAn pudgalAn udIrayaMti no grahaNasamayapuraskRtAn pudgalAn udIrayanti / evaM vedayanti nijerayanti // mU. 15 // samayameM grahaNa karate haiM, kintu vartamAnakAla samaya meM ve unheM grahaNa karate haiM / ( bhaMte ! ) he bhadanta ! (NeraiyA) nAraka jIva ( teyAkammattAe ) taijasa kArmaNa rUpase (gahie) grahaNa kiye gaye (je poggale) jina pudgaloMkI (udIreMti) udIraNA karate haiM (te ) ve (kiM ) kyA (tItakAlasamayagahie poggale udIreMti) atItakAla samayameM gRhIta hue haiM aise pudgaloMkI udIraNA karate haiM ? yA (paDuppaNNakAlasamayagheppamANe poggale udIreMti) vartamAnakAlasamayameM grahaNa ho rahe aise pudgaloMkI udIraNA karate haiM ? yA (gahaNasamayapurakkhaDe poggale udIreMti ) jinakA udayakAla Age AnevAlA hai aise pudgaloMkI udIraNA karate haiM ? (goyamA) he gautama! (atItakAlasamayahie poggale udIreMti) bhUtakAla samaya meM gRhIta hue aise pudgaloMkI ve udIraNA karate haiM / (No paDuppaNNakAla. samayagheppamANe poggale udIreMti, No gahaNasamayapurakkhaDe poggale udIreMti) vartamAnakAlameM grahaNa ho rahe pudgaloMkI udIraNA nahIM karate haiM aura na jinakA udayakAla Age AnevAlA hai aise pudgaloMkI udIraNA karate haiM / (evaM vedeti NijareMti) isI taraha ve vedate haiM, nirjarA karate haiM, aisA jAnanA caahiye| (bhaMte) mahanta ! (neraiyA) // 24 / (teyA kammattAe) tesa mA. 3pe (gahie) a 42sA (je poggale) 2 pugatAnI (udIreMti) hii29|| are cha (te) te (kiM) zu (tItakAlasamayagahie poggale udIreMti) bhUtAnA samaye aDAna arasA pAnI hii23|| 42 cha ? OM (paDuppaNNakAlasamayagheppamANe poggale udIreM'tti) vatamAna samaye aY 427 2i YsAnI hii24|| 42 cha ? : (gahaNasamayapurakkhaDe poggale udIreMti) hai bhne| yA bhaviSyamA mAvAna cha evAM pudgalonI udIraNuM kare che? __ (goyamA !) gautama! (atItakAlasamayagahie poggale udIre ti) tme| bhUtaNe aDae1 42 pugatAnI hIra! 42 cha. (No paDuppaNNakAlasamayagheppamANe poggale udIre ti, No gahaNasamayapurakkhaDe poggale udIreM ti) tbhaankALamAM grahaNa karAI rahelAM pudgalonI udIraNuM karatA nathI ane bhaviSyakALamAM dhyama mAnA gayonI hI26! 42tA nathI. (evaM vedeti NijjareM ti) eja pramANe vedanA ane nirjaraNa karavA viSe paNa samajI levuM. zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 bhagavatIsUtre TIkA--pudgalAdhikArAt pudgalaviSaya eva punazcatuH sUtrImAha-' neraiyANaM bhaMte' ityAdi / 'neraiyANaM' nairayikAH khalu 'bhaMte ? ' he bhadanta ! 'je poggale' yAn pudgalAn 'teyAkammattAe' taijasakArmaNatayA taijasazarIra-kArmaNazarIrarUpatayA 'geNhaMti' gRhanti ' te ' tAn kim ' tItakAlasamae atItakAlasamaye-atItazcAsau kaalsmyshceti-atiitkaalsmyH| yadvA-atItakAlasya-utsarpiNyAyaH samayaH paramanikRSTo'zaH sa atItakAlasamayastasmin 'geNhaMti ' gRhanti, kiM 'paDuppaNNakAlasamae' pratyutpannakAlasayaye-vartamAnakAle -- gehaMti' gRhanti ?, kim 'aNAgayakAlasamae ' anAgatakAlasamaye-bhaviSyatkAle 'geNhaMti' gRhantIti praznaH / 'kAlasamae'-ityatra kAlarUpaH samayo grAhyo natvAcArAMgAdi rUpaH / tathA kAlo'pi samayarUpa eva grAhyo na tu kRSNavarNAdirUpaH / nanu kAlasamayayoH samA___TIkArtha-pudgalakA adhikAra honese pudgalake viSayameM hI ina cAra sUtroM ko sUtrakArane kahA hai-"NeraiyANaM bhaMte' ityAdi / he bhadanta! nArakajIva jina pudgaloMko taijasa zarIra aura kArmaNa zarIrarUpase grahaNa karate haiM arthAt nArakajIva jina pudgaloMko taijasa aura kArmaNa zarIrarUpa pariNamAte haiM ve pudgala kyA unake dvArA atItakAla samayameM grahaNa kiye gaye aise haiM ? yA vartamAna kAla samayameM hI unake dvArA ve grahaNa ho rahe haiM aise haiM yA bhaviSyat kAla samayameM grahaNa hoMge aise haiM ? yahAM para "teyAkammattAe" padase taijasa zarIra aura kArmaNa zarIra liyA gayA hai| atIta jo kAla kA samaya vaha atItakAlasamaya hai| athavA atIta kAlarUpa jo utsapiNI AdikA samaya-paramanikRSTa aMza vaha atItakAlasamaya hai| kAlasamaya meM kAlarUpa samaya hI grAhya huA hai AcAra AdirUpa samaya TIkArtha-pugalane adhikAra cAlatuM hovAthI sUtrakAre A cAra sUtra pAsanA viSayamA 4 4aaN cha-"NeraiyANaM bhaMte" vagere- mahanta ! nA24 ch| je yugalone tejasa zarIra ane kArmANa zarIrarUpe grahaNa kare che eTale ke nAraka che je pugalone tejasa ane kAzmaNa zarIrarUpe pariNAve che te pugalo zuM temanA dvArA bhUtakALanA samaye grahaNa karAyAM hoya che ? ke vartamAnakALanA samaye grahaNa karAI rahyAM hoya evAM hoya che? ke bhaviSyakALa samaye grahaNa thavAnA che sevA DAya cha ? mI "teyAkammattAe" 54 dvArA taisa zarI2 mane bhe| zarIra levAmAM AvyuM che. atIta (bhUta) kALane je samaya tene atItakALa samaya kahe che. athavA-atItakALarUpa je utsarpiNI Adine samaya paramanikRSTa aMzatenuM nAma atItakALa samaya che. kAlasamayamAM kALarUpa samaya ja grahaNa karAye che, AcAra AdirUpa samaya nahIM. tathA kALa paNa samayarUpe ja grahaNa karAye zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 1 u. 1 sU0 15 " karmapudgalaviSayanirUpaNam" 231 nArthakatayA ekenaivAnyasyApi bodhasaMbhavAtpadAntaraM nirarthakamiti na zaGkanIyam , yataH kAlasamayayorminnArthakatayA ekenAparArthasya prApterasaMbhavAt padadvayamapi svakIya svakIyArtha-pratipAdakatayA sArthakameveti bhaavH| bhagavAnAha- goyamA' he gautama ! 'No tIyakAlasamae geNhaMti' no naiva atItakAlasamaye gRhNanti kintu-' paDuppaNNakAlasamae ' pratyutpannakAlasamaye vartamAnakAle 'gehaMti' gRhNanti, 'no aNAgaya kAlasamae geNhaMti' no anAgatakAlasamaye gRhNanti bhaviSyatkAle na gRhanti / atrAtItanAgatakAlaviSayakagrahaNa pratiSedhaH kRtaH tayoviSayAtItanahIM / tathA kAla bhI samayarUpa hI grAhya huA hai kRSNAdi varNarUpa nhiiN| zaMkA-kAla aura samayameM jaba samAnarUpase ekArthakatA hai taba phira ekase hI anyakA bodha ho jAtA, padAntara rakhaneko AvazyakatA kyA hai ? uttara-aisI zaMkA nahIM karanI cAhiye, kyoM ki kAla aura samaya meM ekArthakatA-samAnArthakatA nahIM hai-kintu bhinnArthakatA hai| ataH ekase aparake arthakI prApti honA asaMbhava hai / isaliye samayakAla ina do padoMko yahAM rakhA gayA hai / ye donoM pada hI apane 2 vAcyArthakI pratipatti karAte haiM isaliye inameM nirarthakatA nahIM hai, kintu sArthakatA hI hai| isa praznakA uttara dete hue bhagavAn kahate haiM ki he gautama ! nAraka jIva jina pudgaloMko taijasa aura kArmaNa zarIrarUpase grahaNa karate haiM ve atItakAla samayameM aura anAgata kAlasamayameM grahaNa nahIM karate haiN| kyoMki ye donoM kAlasamayaviSayAtIta hote haiN| isIliye atIta che, kRSNAdi varNarUpe nahIM. zaMkA-kALa ane samayamAM je samAnarUpe ekArthatA rahelI che te eka dvArA ja anyane baMdha thaI jAya che, padAntara rAkhavAnI zI AvazyaktA che ? uttara-evI zaMkA asthAne che, kAraNa ke kALa ane samayamAM ekArthakatA-samAnArthakatA nathI, paNa bhinnArthakatA che. tethI ekathI bIjAnA arthanI prApti thavI asaMbhavita che. tethI samaya ane kALa, e bane pade ahIM mUkyAM che. te ane pade ja pita pitAne vAcyArtha (kahevAyegya artha)nuM pratipAdana karAve che, tethI teo nirarthaka nathI paNa sArthaka ja che. gautama svAmInA praznone uttara detAM bhagavAna kahe che ke he gautama ! nAraka cho je pugalone tejasa ane kArmaNa zarIra rUpe grahaNa kare che te bhUtakALanA samayamAM ke bhaviSyakALanA samayamAM grahaNa karatA nathI. kAraNa ke te bane kALa ane samaya viSayAtIta hoya che. tethI atIta (bhUta) anAgata (bhaviSya) zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 bhagavatIsUne svAt , viSayAtItatvaM ca tayovinaSTAnutpannatvenAsatyAditi / yacca pratyutpannakAlaviSayakaM grahaNamuktaM tatrApi-abhimukhAn sammukhamAgatAn gRhanti-na tvanabhimukhAniti / athodIraNAdiviSaye gautamaH pRcchati-' neraiyANaM' ityaadi| 'neraiyANa bhaMte nairayikAH khalu bhadanta ! 'je poggale' yAn pudgalAn ' teyAkammattAe taijasakArmaNatayA 'gahie' gRhItAn-svIkRtAn pudgalAn 'udIreMti' udIrayanti 'te ki' tAn kim 'tIyakAlasamayagahie / atItakAlasamayagRhItAn 'poggale ' pudgalAn 'udIreMti' udIrayanti ? ki 'paDuppaNNakAlasamayagahie' pratyutpannakAlasamayagRhItAn = vartamAnakAlagRhotAn / poggale ' pudgalAn 'udIreMti ' udIrayanti ? kiM 'gahaNasamayapurakaravaDe ' grahaNasamayapuraskRtAnanAgata kAlaviSayaka pudgaloMke grahaNa karanekA niSedha kiyA gayA hai| ye donoM kAlasamaya viSayAtIta isaliye batalAye gaye haiM ki atItakAla samaya to vinaSTa ho cukane ke kAraNa aura bhaviSyatkAla anutpanna honeke kAraNa usa samaya asat rUpa hote haiN| vartamAnakAlasamayameM bhI ve unhIM pudgaloMko grahaNa karate haiM jo saMmukha Aye hue hote haiN| anabhimukha rahe hue pudgaloMko nahIM / isI tarahase udIraNA viSayaka prazna uttarameM bhI yaha jAnanA cAhiye ki ve nAraka jIva pUrva meM taijasa kArmaNarUpa se grahaNa kiye pudgaloMkI hI udIraNA karate haiN| vartamAnakAlasamayameM aura bhaviSyatkAla samayameM grahaNa kiye jAte aura Age grahaNa honevAle pudgaloMkI udIraNA nahIM karate haiN| kyoMki udIraNA pUrvakAlameM grahaNa kiye pudgaloMkI hI hotI hai| jinakA grahaNasamaya vartamAna samayake purovartI hotA hai ve pudgala " gahaNasamayapurakkhaDe' haiM / arthAt jo pudgala anAgata kALaviSayaka pudgalone grahaNa karavAno niSedha karAyo che. te bane-kALa ane samayane viSayAtIta darzAvavAnuM kAraNa e che ke atItakALa samaye te teo vinaSTa thaI cukyA hoya che ane bhaviSyakALa samaye teo anutpanna hovAne kAraNe te samaye temane sadabhAva hoto nathI vartamAna kALa ane samayamAM paNa teo e pudgalone ja grahaNa kare che ke je saMmukha AvelAM hoya che-saMmukha na hoya evAM pudagalone nahI. udIraNAviSayaka praznamAM paNa eja samajavAnuM che ke nAraka che pUrve tejasa kArmaNarUpe grahaNa karelAM pudgalonI ja udIraNA kare che, paNa vartamAna. kALa ane samaye grahaNa karavAmAM AvatAM ke bhaviSyamAM grahaNa karAnArAM pugalonI udIraNA karatA nathI, kAraNa ke pUrvakALamAM grahaNa karelAM pudgalonI ja udIraNa thAya che. jemano grahaNa samaya vartamAna samayathI pachIne samaya hoya che te paEnA " gahaNasamayapurakkhaDe " che. theTa purA bhaviSya samayamA zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 1301 sU0 16 karmabaMdhanirUpaNam grahaNasamayaH varttamAnasamayasya purovarttIi yeSAM te tathA tAna grahaNasamayapurovarttina ityarthaH / anAgatakAle grahISyamANAniti yAvat, 'poraMgale' pudgalAn 'udIreMti' udIrayanti ? iti praznaH / uttaramAha - ' goyamA !' he gautama ! ' atItakAlasamayagahie poggale ' atItakAlasamayagRhItAn pudgalAn 'udIreMti' udIrayanti - udIraNAviSayI kurvanti, udIraNA tu grahaNapUrvi kaiva bhavatIti pUrvakAlagRhItAnAmeva sA bhavatIti / 'no' naiva ' paDuppaNNakAlasamaya pamANe ' pratyutpannakAlasamayagRhyamANAn = vartamAnasamaye svIkriyamANAn 'poggale' pudgalAn ' udIreMti udIrayanti, gRhyamANAnAmagRhItattvena udIraNAyA abhAvAt / no= naiva 'gahaNasamayapurakhaDe ' grahaNasamaya puraskRtAn = anAgatakAle grahISyamANAn 'poggale' pudgalAn 'udIreMti ' udIrayantIti / grahISyamANAnAmagRhI tatvenA'sadbhAvAt / evaM anenaiva udIraNA prakAreNaiva 'vedeti' vedayanti ' nijJjareti ' nirjarayanti udIraNA satravad vedanA - nirjarA sUtradvayamapi vijJeyam / / sU0 15 // karmaNo'dhikRtatvAtkarmaviSayAmevA'STasUtrImAha - 'neraiyANaM ' ityAdi / mUlam - NeraDyA NaM bhaMte ! jIvAo kiM caliyaM kammaM baMdhaMti ? acaliye kammaM baMdhaMti ? 1 / goyamA ! No caliye kammaM baMdhaMti acaliyaM kammaM baMdhaMti / NeraiyA NaM bhaMte! jIvAo kiM caliyaM kammaM udIreMti acaliyaM kammaM udIreMti ? 2 / goyamA ! No 233 samaya meM grahISyamANa hote haiM ve 'gahaNa samaya purakkhaDa', zabdake vAcyArtha haiN| inakI aura vartamAnakAla meM grahaNa kiye jAte pudgaloMkI udIraNA nahIM hotI hai| jo vartamAna meM grahaNa kiye jA rahe haiM ve aura bhaviSyat kAla meM jinheM grahaNa karanA hai ve agRhIta hone ke kAraNa udIraNA ke yogya nahIM hote haiM / kyoM ki usa samaya unakA sadbhAva nahIM hotA hai / isI prakArase - udIraNA sUtrakI taraha vedanA aura nirjaraNa ina donoM sUtroMkI bhI vyAkhyA jAnanI cAhiye // sU0 15 // thahue thavAnAM che tetheo 'gahaNasamayapurakkhaDa' zabdanA vAyyArtha che. tebhanI ane vartamAnakALamAM grahaNa thaI rahelAM puddagalonI udIraNA thatI nathI. je pudgalo vartamAnakALe grahaNa karAI rahyAM che ane bhaviSyakALe jemane grahaNa karavAnAM che, tee agRhIta hAvAne kAraNe udIraNAne yAgya heAtAM nathI, kAraNa ke te samaye temane! sadbhAva hAA nathI. udIraNA sUtranI jema ja vedanA ane nija raNu sUtranI vyAcyA yazu samabhavAnI che. // sU. 15 // bha0-30 zrI bhagavatI sUtra : 1 , Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 bhagavatIsUtre caliyaM kammaM udIreMti acaliyaM kammaM udIreMti, evaM vedeti, 3 uvaTThati, 4 saMkAti, 5 nihatteti, 6 nikAyeMti,7 savvesu acaliyaM, no caliyaM / NeraiyA NaM bhaMte ! jIvAA kiM caliyaM kammaM NijjareMti acaliyaM kammaM NijAti ? goyamA ! caliyaM kammaM NijareMti No acaliyaM kammaM Nijjaroti.8 gAhA baMdhodaya vedoyaha saMkame taha NihattaNa nnikaaye| acaliyaM kammaM tu bhave caliyaM jIvAo nijarie // 16 // chAyA-nairayikAH khalu bhadanta ? jIvataH kiM calitaM karmabadhnanti acalitaM karma badhnanti / gautama ! no calitaM karma badhnanti acalitaM karma badhnanti / nairayikAH khalu bhadanta! jIvataH kiM calitaM karma udIrayaMti acalitaM karma udiiryNti| aba sUtrakAra karmakA adhikAra karmaviSayaka ATha sUtroMko kahate haiM'NeraiyANaM bhaMte ! jIvAo' ityaadi|| (bhaMte) he bhadanta ! (NeraDyA) nArakajIva ( jIvAo) jIva pradezase (caliyaM) calita (kamma) karmakA (baMdhaMti ) baMdha karate haiM ? yA (acaliyaM kammaM baMdhati ) acalita karmakA baMdha karate haiM ? (goyamA) he gautama ! (No caliyaM kammaM baMdhati) nArakajIva calita karmakA baMdha nahIM karate haiM (acalira, kammaM baMdhati) acalita karmakA baMdha karate haiN| (bhaMte) he bhadanta ! (NeraiyANaM jIvAo kiM caliyaM kammaM udIreMti ) nArakajIva jIvapradezase calita karmakI udIraNA karate haiM ? yA (acaliyaM kamma udIreMti ) acalita karmakI udIraNA karate haiM ? ( goyamA) he gautama ! have sUtrakAra karmanA adhikAra kama viSenAM ATha sUtro kahe che - "NeraiyA NaM bhaMte ! jIvAo" ityAdi (bhate) mahanta ! (NeraiyA jIvAo caliya kammaM baMdhati ) nA24 kA zathI yatita bhanI ma 42 cha ? 3 ( acaliya kammaM baMdhati ) ayasita karmane baMdha kare che ? (goyamA !) gautama ! (No caliya kammaM baMdhati ) nA24 7ve| yasita bhanI 55 42tA nathI, (acaliyaM kammaM baMdhanti) anyasita bhni| ma re che. bhaMte) mahanta ! (NeraiyA NaM jIvAo kiM cAliyaM kammaM udIre ti ) nAva prazathI yasita bhanI uhii25|| 42 cha, ( acaliyaM kammaudIre ti) mayalita bhanI hii27|| 42 cha ? zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramekcandrikA TIkA za0130 1 sU0 16 karmabaMdhanirUpaNam 235 gautama no calitaM karma udIrayaMti, acalitaM karma udIrayati / eva vedayanti, apavartayanti, saMkramayanti, nidadhati, nikAcayanti, sarveSvacalitam no calitam / nairayikA bhadanta ! kiM jIvataH calitaM karma nirjarayanti acalitaM karma nirjarayanti ? gautama ! calitaM karma nirjarayanti no acalitaM karma nirjarayanti gAthA(No caliyaM kammaM udIreMti ) nArakajIva calita karmakI udIraNA nahIM karate haiM / kintu (acaliyaM kammaM udIreMti ) acalita karmakI udIraNA karate haiM / (evaM vedeti, uvaTeMti, saMkAti, nihatteti, NikAyeMti, sabvesu acaliyaM, no caliyaM) isI prakArase nArakajIva acalita karmakA vedana karate haiN| calitakarmakA nhiiN| acalitakarmakI udvartanA karate haiM, calitakarmakI nahIM / acalitakarmakA saMkramaNa karate haiM, calitakarmakA nhiiN| acalitakarmakA nidhattakaraNa karate haiM, calita karmakA nhiiN| acalitakarmakA nikAcana karate haiM, calita karmakA nhiiN| isa taraha ina samastapadoMmeM acalitakarmakI yojanA karanA, calita padakI nhiiN| (bhaMte) he bhadanta / (NeraiyANaM) nArakajIva (kiM ) kyA (jIvAo) jIvapradezase (caliya kamma NijareMti ) calita karmako nirjarA karate haiM ? yA (acalithaM kammaMNijAti)acalita karmakI nirjarA karate haiM ? (goyamA) he gautama ! nArakajIva ( caliyaM kamma NijareMti) calita karmakI nirjarA karate haiM (No acaliyaM kammaMNijjati) acalita karmako nirjarA nahIM (goyamA !) gautama ! (No caliye kammaM udIre ti) nA24 // yasita bhanI ii2|! 42tA nathI, 59] (acaliya kamma udIre ti) anyasita bhanI uhIra! 42 che. (evaM vedeti, uvaTeMti, saMkAti, nihatteti, NikAyeti, savvesu. acaliyaM, no caliya) se pramANe nA24 7 sayalita bharnu vehana 42 cha, calita karmanuM nahIM. acalita karmanI udvartana kare che, calita karmanI nahIM. nArAjI acalita karmanuM saMkramaNa kare che. calita karmanuM nahIM, ane acalita karmanuM nikAcana kare che calita karmanuM nahIM. A rIte A badhAM pade sAthe mayasita bhanI prayoga 42vo naye, yalita pahanI nahI. ( bhate) 3. mahanta ! (NeraiyA NaM kiM jIvAo caliyaM kamma NijjAti) n||24 7 . prazathI yasita bhanI ni242 che (acaliyaM kammaM Nijjareti) bhayalita bhanI ni2|| 42 cha ? (goyamA !) 3 gItama! nA24 0 / (caliya kammaNijjareMti) yasita bhanI ni21 42 cha, 54 (No acaliya kammaM NijjareMti) acalita karmanI nirA karatA nathI. A vAta je gAthAmAM batAvI che te gAthAne zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 bhagavatIsUtre bandhodaya vedApavartanasaMkrame, tathA nidhattana nikAce / acalitaM karma tu bhavet , calitaM jIvA nirjarayet // mU0 16 // TIkA-'neraiyANaM bhaMte !' nairayikAH khalu bhadanta ! 'jIvAo kiM caliyaM kammaM ' jIvataH kiM calitaM karma, jIvataH jIvapradezebhyaH jIvapradezeSvanavasthAnazIlaM karma 'baMdhati' badhnanti, athavA kim 'acaliyaM kammaM baMdhati' acalitaM karma badhnanti ? bhagavAnAha-' goyamA' gautama ! no caliyaM kammaM baMdhati' no calitaM karma badhnanti / uktaJca "kRtsnai dezaiH svakadezasthaM, rAgAdi pariNato yogyam / badhnAti yoga hetoH, karmasnehAkta iva ca malam // 1 // yathA snigdhadravyeNa liptAGgaH puruSaH svadezavartimalasya saMgrahaM karoti, tathA rAgA karate haiM / (gAhA) gAthA-baMdha, udaya, vedana, apavartana, saMkramaNa. nidhatta evaM nikAcanameM acalitakarma hote haiM, aura nirjarAmeM calitakarma hote haiM / TIkArtha-"jIvAo" zabdase yahAM jIvapradezoMkA grahaNa kiyAgayA hai| calita karmakA tAtparya isa prakArase hai ki jo karma jIvapradezameM nahIM rahaneke svabhAvavAlA hotA hai vaha calita hai, aura calitase bhinna jo karma hotA hai vaha acalita hai| yahAM prazna aura uttara Upara likha diye gaye haiN| prathama praznakA uttara acalita karmakA ve nArakajIva baMdha karate haiM isa kA yaha abhiprAya hai ki jaba jIva rAgAdi bhAvoMse pariNata hotA hai, taba vaha jahAM AtmArahatA hai vahAM para rahe hue yogya karmapudgaloM kA baMdha apane samasta pradezoMke sAtha karatA hai / isa baghameM kAraNa usakA mana, vacana aura kAya inakA yoga hotA hai / jisa prakAra cikane vastrase mardita artha A pramANe che-baMdha, udaya, vedana, apavartana saMkamaNuM, nidhatta ane nikAcanamAM acalita kama hoya che ane nirjarAmAM calita karma hoya che. ---"jIvAo" 54aa / maDI 01 prsh| aNu 42vAmAM Ave che. je karma jIvapradezamAM nahIM rahevAnA svabhAvavALuM hoya che te karmane calita karma kahe che, ane calitathI ulaTA svabhAvanuM je karma hoya che tene acalita karma kahe che. prazno ane uttara upara lakhavAmAM AvyA che. pahelA praznanA uttaramAM kahyuM che ke nAraka jIva acalita kamane baMdha kare che. tenuM tAtparya A pramANe che-jyAre jIva rAgAdi bhAvothI pariNata thAya che tyAre te jyAM AtmA rahe che tyAM rahelo pega pitAnA samasta pradezanI sAthe karmane baMdha kare che. te baMdhanA kAraNarUpa tene mana, vacana ane kAyane cega hoya che. jevI rIte cIkaNuM vastrathI kaI prANInA zarIranuM mardana karavAmAM AvyuM hoya zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za01301 sU0 16 karmabaMdhanirUpaNam 237 dinArakto jIvaH svadezavarti yogyaM karmamanoracanakAyAtmakayogaiH badhnAtIti saMgrahazlokasya bhAvArthaH // 1 // yatra deze jIvaH sthito bhavati taddezagatameva karmabadhnAti, nAnyaddezagataM, na vA ayogyam , na vA rAgAdinA anAdRtaH, na vA manovAkAyAtmaka yogarahita iti / gautamaH pRcchati-' neraiyANaM bhaMte ' nairayikAH khalu he bhadanta ! 'jIvAo kiM caliyaM kammaM udIreMti' 'acaliyaM kammaM udIreMti'jIvataH kiM calitaM karma udIrayanti acalitaM karma udIrayanti, 'goyamA' he gautama ! 'no caliyaM kamma huA prANI raja Adi malakA saMgraharUpa baMdha karatA hai| baMdha honemeM kAraNa jIvake kaSAyabhAva haiM / jaba jIva rAgAdi kaSAya sahita hotA hai taba vaha karmake yogya pudgaloMkA grahaNa samasta AtmapradezoMse karatA hai / ina karmoMke AnemeM kAraNa usake mana, vacana, kAyakI kriyArUpa yoga hotA hai / yahI bAta isa gAthA dvArA prakaTa kI gaI hai| jisa dezameM jIva sthita hotA hai usa dezagata karmakA hI vaha baMdha karatA hai / anya dezagana karma kA nahIM, aura na ayogya krmkaa| jIva jabataka rAgAdi bhAvoMse AvRta nahIM hotA hai, tabataka vaha karmakA baMdha nahIM karatA, aura mana, vacana evaM kAya ina rUpa yogoMse rahita hone para vaha karmabaMdha nahIM karatA hai / isa prakAra yaha baMdhaviSayaka kathana hai / gautama punaH prazna karate haiM ki he bhagavan ! nArakajIva jIvapradezase calita karmako udIraNA karate haiM yA acalita karbhakI udIraNA karate haiM ? isa praznakA uttara dete hue bhagavAn te te prANa raja Adi melanA saMgraharUpa baMdha bAMdhe che, tevI rIte jIvanA kaSAya bhAve ja karma baMdhanA kAraNarUpa hoya che. jyAre jIva rAgAdi kaSAyathI yukta hoya che tyAre te karmanAM yogya pudgalonuM grahaNa samasta Atma pradezathI kare che. te karmonA AgamananuM kAraNa tenA mana, vacana ane kAyanI kriyArUpa vega hoya che. eja vAta A gAthA dvArA pragaTa karavAmAM AvI che. je dezamAM jIva rahelo hoya che te dezagata karmane ja baMdha kare che-anya dezagata kamane nahIM, ane ayogya karmane paNa nahIM. jyAM sudhI jIva rAgAdi bhAvathI AvRtta (yukta) thato nathI tyAM sudhI te karma baMdha bAMdhato nathI, ane mana, vacana ane kAya, e traNenA yogothI jIva rahita hoya tyAM sudhI te kabaMdha bAMdhatuM nathI. badha viSenuM vaktavya upara pramANe che. gautama svAmI bIjo prazna pUche che ke he bhagavana! nAraka jIva jIvapradezathI calita karmanI udIraNuM kare che ke acalita karmanI udIraNa kare che? te praznanA javAbamAM mahAvIra svAmI kahe che ke he gautama! nAraka jIva jIva zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 bhagavatI sUtre udIreti, acaliye kammaM udIreMti' no calitaM karma udIrayanti kintu acalitaM karma - udiirynti| ' evaM vedeti obarheti, saMkAmeMti, nihatrtteti nikAryeti savvesu acaliyaM, no caliye' evaM vedayanti = anubhavanti, apavarttayanti =adhyavasAyavizeSeNa-sthityAdinA'lpI kunti3 / saMkramayanti = mUlaprakRtyabhinottaramakRtIradhyavasAyavizeSeNa parasparaM saMcArayanti4 nidadhati-nighataM kurvanti - parasparato viSTAnAM karmalAnAM nicayaM kRtvA cArayanti / rUDhizabdatvena nighattamityucyate / nidhattamiti - udavartanApavarttana vyatirikta karaNAnAmaviSayatvena karmaNo'vasthAnamiti 5 / nikAcayantinitarAM badhnanti / nikAcanaM nAma - karmapudgalAnAmeva parasparavizliSTAnAmagniprataptapratikahate haiM ki he gautama! nArakajova jIvapradezase acalita karmakI hI udIraNA karate haiN| calita karmakI nahIM / isI prakAra acalita karma hI kA vedana karate haiM - anubhava karate haiN| calita karmakA nahIM / acalita karmakA hI ve apavartana karate haiM arthAt adhyavasAya vizeSase ve unakI sthiti AdimeM hInatA lA dete haiM / adhyavasAya vizeSase sthiti Adi ko kama kara denA isakA nAma apavartana hai| mUla prakRtiyoMse abhinna uttara prakRtiyoMkA paraspara meM badalanA isakA nAma saMkramaNa hai / paraspara meM jude jur3e karmapulako ikaTThA karake dhAraNa karanA isakA nAma nidhatta hai / nidhatta, udvartanA, apavartanAkaraNake sivAya anya karaNoMkA viSaya bhUta nahIM hotA / paraspara vizliSTa karmapudgaloMkA hI jisa karaNa meM ekameka ho jAnA hotA hai vaha nikAvita karaNa hai| arthAt jisa karaNa meM karmapudgala Apasa meM eka dUsare meM avagAhI ho jAte haiM, vaha nikAcitakaraNa hai / pradezathI acalita kanI ja udIraNA kare che, calita kanI nahIM. eja pramANe teo acalita kanuM ja vedana kare che (anubhava kare che), cilata kanuM nahIM. te alita kanuM ja apavartana kare che, calita kanuM nahIM. eTale ke teo adhyavasAya vizeSa dvArA temanI sthiti AdimAM hInatA (nyUnatA) lAvI de che. apavartana eTale adhyavasAya vizeSa dvArA sthiti Adine AchI karI nAkhavI. mULa prakRtiyAthI abhinna evI uttara prakRtiyAne parasparamAM badalI nAkhavI tenuM nAma saMkramaNa che. judAM judAM karma pudgalone eka bIjAnI sAthe ekatrita karIne dhAraNa karavA tenuM nAma 'nidhatta' che. nidhatta ane udbhanA, apava nAkaraNa sivAyanA khIjA karaNAnA viSayabhUta thatAM nathI. para spara vizliSTa karma pudgalonuM ja je karaNamAM ekameka thai javAnuM ane che te karaNane nikAcitakaraNa kahe che eTale ke je karaNamAM karma pudgala aMdaro aMdara eka bIjAnI aMdara avagAhI thai jAya che te karaNanuM nAma nikAcitakaraNa che - zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 1 u0 1 sU0 16 karmabaMdhanirUpaNam 239 hanyamAnasUcIkalApasye vaikIkaraNamanyonyAvagAhitA, sakalakaraNAnAmaviSayatayA karmaNo vyavasthApanamityarthaH / sarveSu acalitaM no calitam / narayikA jIvapradezebhyo 'calitAnAmeva karmaNAM vedanApavartanAdikaM kurvanti na tu calitAnAmiti bhaavH| atha nirjarAviSaye pRcchati-'neraiyANaM bhaMte narayikAH khalu he bhadanta ! 'jIvAoM' ki caliye kammaM NijjareMti acaliyaM kammaM nijjareMti ?' jIvataH kiM calita karma nirjarayanti acalitaM karma nirjarayanti ? bhagavAnAha-'goyamA' he gautama ! caliyaM kammaM nijjareMti no acaliyaM kammaM nijjareMti' calitaM karma nirjarayanti no acalitaM karma nirjrynti| nairayikA hi calitasya karmaNo nirjarAM kurvanti no acalitasyeti bhaavH| rasarahitakarma pudgalAnAmAtmapradezebhyo'vasAtanameva nirjarA, sA ca nirjarA niyamata AtmapradezAccalitasyeva karmapudgalasya bhavati na tu acalijisa prakAra agnimeM tapAkara aura kUTakara suIyoMkA samUha ekameka ho jAtA hai| usI prakAra isa karaNake dvArA bhI karmapudgala sakala karaNoM ke aviSayabhUta banakara ApasameM ekameka hokara rahate haiN| ina sabameM acalita karmakA hI grahaNa kiyA gayA jAnanA caahiye| calitakA nhiiN| tAtparya yaha hai ki nairayikajIva jIvapradezoMse acalita hI koMkA vedana, apavartana Adi karate haiN| calita kokA nahIM / nirjarAke viSaya meM gautamasvAmIne jo prazna kiyA hai usake viSayameM bhagavAna kA yaha kahanA hai ki jo karma jIvapradezoMse calita hai usIkI ve nirjarA karate haiM acalita karmoMkI nahIM / rasarahita karmapudgaloMkI AtmapradezoMse avasAtana honA hI nirjarA hai| vaha nirjarA niyamase Atmapradezase calita hI karmapudgalakI hotI hai / acalita karmapudgalakI nhiiN| ina badhAdi Ane jevI rIte sonA samUhane agnimAM tapAvIne hathoDI vaDe TIpavAthI badhI se eka bIjAnI sAthe maLI jAya che tevI rIte nikAcitakaraNa dvArA paNa kapugala samasta kAraNonA aviSayabhUta banIne arasparasa ekatrita thaIne rahe che. A badhAMmAM acalita karmane ja grahaNa karavAnuM che, calitane nahIM. kahevAnuM tAtparya e che ke-nAraka che jIvapradezathI acalita karmonuM ja vedana, apavartana Adi kare che, calita karmonuM vedana Adi karatA nathI. nirjarAnA viSayamAM gautama svAmIe je prazna pUche che te praznanA javAbamAM bhagavAne kahyuM che ke nAraka jI jIvapradezathI calita karmanI ja nirjarA kare che, acalita karmonI nirjarA karatA nathI. rasa rahita pudagalonI Atma pradezamAMthI avasAtanA thavI tenuM nAma nijA che. te nirjarA AtmapradezathI calita karma pudgalanI ja thAya che, acalita karma pudgalanI thatI nathI. baMdha Adi AThemAM-baMdhathI zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 bhagavatIsa tasya / eteSu bandhAdyaSTasu bandhAdArabhya nikAcanaparyantamacalitasya bhavati, nirjarA tu calitasyetyetAvAneva vizeSaH / 'gAhA' gAthA - atra pUrvoktasUtrArthAnAM saMgrahikA gAthA, tathAhi - ' baMdhodaya' ityAdi / 'baMdha' iti bandhapratipAdakaM sUtram 1 | 'udaya' iti udIraNA, atra - udaya zabdena udIraNA gRhyate, tena dvitIyamudIraNA sUtram 2 | 'veda' iti vedanAm 3 / 'oya' iti - apavartanasUtram 4 / 'saMkame' iti saMkramaNa sUtram 5 / tathA 'NihattaNa' iti nidhattamutram 6 / 'NikAye' iti nikAcanasUtram 7 / ' acaliyaM kammaM tu bhave ' acalitaM karmatu bhavet-eSu saptasu acalitasya karmaNa meM baMdha se lekara nikAcakaparyanta acalita karma hotA hai, aura nirjarA maiM calita karma hotA hai / tAtparya yaha hai ki jIva pradezoMse acalita karmakA ho ve nAraka jIva baMdha karate haiM, acalita karmakI hI ve udIraNA karate haiM | acalita karmakA hI ve vedana karate haiM / isa taraha nikAcana paryanta pATha lagA lenA caahiye| tathA nirjarA ve calita karmakI hI karate haiM / itanA hI pharka inameM hai / gAthAkA artha pahale hI likha diyA gayA hai| gAthA meM jo udaya zabda AyA hai usase udIraNAkA grahaNa kiyA gayA hai / baMdha se baMdha pratipAdakasUtra, udayase udIraNA pratipAdaka sUtra, vedase vedanA pratipAdaka tIsarA sUtra, "oyaha" se apavartana pratipAdaka caturthI sUtra, "saMkame" se saMkramaNa pratipAdaka pAMcavAM sUtra, "NihattaNa" se nighatta pratipAdaka chaTTAsUtra, "NikAye" se nikAcana sUtra ina sAta sUtroMmeM acalita karma liyA gayA hai / arthAt ina sAta sUtroMmeM acalita karmake laine 'nikAcana' sudhImAM acalita kama hAya che. ane nirAmAM calita ka hoya che. kahevAnuM tAtparya e che ke nAraka jIvA jIvapradezeAthI acalita kone ja aMdha aMdhe che, acalita kanI ja udIraNA kare che, acalita karmAnuM ja vedana kare che. A rIte 'nikAcana' sudhI A prakAraneA pATha samajI leve. tathA teo calita kanI ja nirjarA kare che. eTalo ja temanI vacce taphAvata che. gAthAne a pahelAM ja ApI devAmAM AvyA che. gAthAmAM je 'udaya' zabda bhAvyo che tenA dvArA 'hIrAgA' ne grahaNa haravAnI che. 'adha' padmathI khaMdhanuM pratipAdana karanAra sUtra, udayathI udIraNAnuM pratipAdana karanAra sUtra, 'veda' thI behanAnuM pratipAda sUtra, "oyaTu" thI zAyavartananuM pratipAdana aznAra thothu N sUtra, "saMkame" thI sahabhANu pratipA yAMyabhuM sUtra, 'NihattaNa' thI nighatta pratipAda chaTTu sUtra bhane "NikAye" thI nibhayana sUtra, me sAte sUtromAM acalita ka levAmAM AvyuM che. eTale ke e sAta sUtramAM acalita zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ba prameyacandrikA TIkA za01302sU0 17 asurakumArAdivaktavyatAnirUpaNam 241 eva bandhAdIni bhavantItyuktam 'caliyaM jIvAo nijjarae' / 'calitaM jIvato nirjarayet 7 / nirjarA tu jIvapradezebhyazcalitasya karmaNo bhavati nAcalitasyeti bhAvaH, ityssttmNmuutrmityssttsuutriiti| iti saMgrahaNI gAthArthaH / / 016 // // iti nairyikvktvytaa|| asurakumArAdivaktavyatAmAha mUlam-asurakumArANaMbhaMte kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA? goyamA! jahaNNeNaM dasavAsasahassAiM ukkoseNaM sAtiregaM sAgarovarma / asurakumArANaM bhaMte! kevaiyaM kAlaM ANamaMti vA pANamaMti vA, usasaMti vA nIsasaMti vA?, goyamA ! jahaNaNeNaM sattaNhaM thovANaM ukkoseNaM sAiregassa pakkhassa ANamaMti vA pANamaMti vA Usa saMti vA nIsasaMti vA, asurakumArANaM bhaMte !AhAraTThI ? haMtA! AhAraTThI, asurakumArANaM bhaMte ! kevaikAlassa AhAraTTe samupaujai?, goyamA ! asurakumArANaM duvihe AhAre paNNatte, taMjahA Abhoganivvattie ya aNAbhoganivvattie y| tattha NaM je se aNAbhoganivattie se aNusamayaM avirahie AhAraTTe samupajjai, tattha NaM je se Abhoganivattie se jahaNaNeNaM cautthabhattassa ukoseNaM sAiregassa vAsasahassassa AhAraTTe samuppajjai / asurakumArANaM bhaMte! kiM AhAraM AhAreMti?, goyamA! davao hI baMdhAdika hote haiM aisA kahA gayA hai / tathA AThaveM nirjarA sUtrameM "jIvapradezoMse calita karmakI nirjarA hotI hai, acalita karmakI naho" aisA kahA gayA hai / isa taraha ye ATha sUtra haiM / isa prakAra sagrahaNI gAthAkA artha hai // sU0 16 // // isa taraha nairayika viSayaka vaktavyatA samApta huI // karmane ja baMdha Adi thAya che tema kahyuM che. tathA AThamA sUtramAM evuM kahyuM che ke- jIvapradezathI calita karmanI ja nirjarA thAya che, acalita karmanI nahIM. A prakAranAM te ATha sUtra che, ane A prakArane te saMgrahaNI gAthAne artha che ||nairyikvissykvktvy samApta / / bha031 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 bhagavatIsUtre ata esiyAI davvAI khittakAla bhAva panavaNA gameNaM se sejahA neraiyANaM jAva teNaM tesiM poggalA kIsattAe bhujjo bhujjo pariNamaMti, goyamA ! soiMdiyattAe jAva phAsiMdiyattAe suruvattAe suvaNNattAe iTThattAe icchiyattAe kaMtattAe piyattAe maNunnattAe, maNAmattAe bhijjhiyattAe uDDattAe no ahattAe suhattAe no duhattAe bhujjo bhujjo pariNamaMti / asurakumArANaM bhaMte ! puvvAhAriyA puggalA pariNayA ? asurakumArAbhilAveNa jahA NeraiyANaM, jAva no acaliyaM kammaM nijareMti // suu017|| chAyA - asurakumArANAM bhadanta ! kiyatkAlaM sthitiH prajJaptA, gautama ! jaghanyena dazavarSasahastrANi, utkRSTena sAtirekaM sAgaropamam / asurakumArA bhadanta ! kiyaMta kAlaM Ananti vA prANanti vA ucchvasanti vA niHzvasanti vA / gautama ! jaghanyena saptabhiH stokaiH, utkRSTena sAtirekeNa pakSeNa Ananti vA prANanti vA ucchvasanti vA niHzvasanti vA / asurakumArA bhadanta ! AhArAthinaH, hanta ! AhArArthinaH / aba asurakumArAdi vaktavyatA prAraMbha hotI hai'asurakumArANaM bhaMte !' ityAdi / ( bhaMte ! ) he bhadanta ! ( asurakunArANaM) asurakumAroM kI (ThiI) sthiti (hari kAlaM) kitane kAlakI (paNNattA) kahI gaI hai ? (goyamA) he gautama ! (jahaNerNa) jaghanyase ( dasavAsasahassAI ) dazahajAra varSakI aura (ukkoseNaM) utkRSTase ( sAtiregaM sAgarovamaM) kucha adhika eka sAgaropamakI sthiti asurakumAroMkI kahI gaI hai| ( asurakumArANaM bhaMte! kevaikAlassa ANamaMti vA pANamaMti vA ) he bhadanta ! asurakumAra kitane kAlameM zvAsa lete haiM aura zvAsa chor3ate haiM ? asurakumAra AdinA vakatavyanA prAraMbha "asura kumArANaM bhaMte" ityAdi / (bhate ! ) he lahanta ! ( asurakumArANaM ThiI kevaiyaM kAlaM paNNattA ? ) asura kubhAronI sthiti DeMTalA ajanI uDDI che ? ( goyamA ! ) he gautama! ( jahANNeNaM dasavAsa saharalAI ukkoseNaM sAtiregaM sAgarovamaM) ochAbhAM gochI hasa hejAra varSanI ane vadhAremAM vadhAre eka sAgarApamathI thoDI vadhAre sthiti asuraGkubhArAnI uDI che. (asurakumArANaM bhaMte! kevaikAlassa ANamaMti vA poNamaMti vA) he bhaddanta ! asurakumArA keTalA kALe zvAsa le che ane zvAsa cheADe che ? zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za01 u01sU0 17 asurakumArAdivaktavyatAnirUpaNam 243 asurakumArANAM bhadanta ! kiyatkAlenAhArArthaH samutpadyate / gautama ! asurakumArANAM dvividha AhAraH prajJaptaH, tadyathA-Abhoganirvatitazca, anAbhoganirvatitazca / tatra khalu yo sau anAbhoganirvatitaH so'nusamayamavirahita AhArArthaH samutpadyate / tatra khalu (goyamA) he gautama ! (jahaNNeNaM sattaNhaM thovANaM) jaghanyase sAta stoka rUpa kAlake bAda aura (ukoseNaM) utkRSTase (sAiregassapakkhassa ANamaMti vA pANamaMti vA) kucha adhika eka pakSake bAda zvAsa lete haiM aura zvAsa chor3ate haiM / (asurakumArANaM bhaMte ! AhAraTThI ?) he bhadanta ! asurakumAra AhArake abhilASI hote haiM ? (haMtA) hAM, ve (AhAraTThI) AhArake abhilASI hote haiN| (bhaMte ! asurakumArANaM kevahakAlassa AhAraTTe samuppajjai ?) he bhadanta ! asurakumAroMko kitane kAlake bAda AhArakI abhilASA utpanna hotI hai ? (goyamA) he gautama ! (asurakumArANaM duvihe AhAre paNNatte) asurakumAroMkA do prakArakA AhAra kahA gayA hai (taM jahA) vaha isa prakArase hai-(Abhoganivvattie aNAbhorgAnavvattie) eka Abhoganirvatita, dUsarA anAbhoganivartita / (tattha NaM je se aNAbhoganivvattie) inameM jo anAbhoganivartita AhAra hai (se) vaha (aNusamaya avirahie ) pratyeka samayameM vinA kisIke (AhAraDe) AhArako icchAke viSayabhUta (samuppajjai) hotA rahatA hai| tathA (goyamA ! ) 3 gautama ! (jahaNNeNaM sasaNhaM thovANaM ukkoseNaM sAiregassa pakkhassa ANamaMti vA pANamaMti vA) temA mAchAmA mech| sAta st|435 jane AMtare ane vadhAremAM vadhAre eka pakSa (pakhavADiyuM) thI thaDA vadhAre samayane mAMtare zvAsa se cha bhane bAsa ch| che. ( asurakumArANaM bhaMte ! AhArado 1) mahanta ! msurshubhaa2| 2mADAnI ch| 42 cha / ? (haMtA! AhAraTrI) Do, teso bhADA2nI 42ch| 42 cha. ( bhaMte ! asurakumArANaM kevaikAlassa AhA. raTre samuppajjai ?) 3 mahanta ! asurabhArIne 21 5chI mAnI ch| utpanna thAya cha 1 (goyamA !) 3 gautama! (asurakumArANaM duvihe AhAre paNNatte) asa24bhAzanA me prA2nA mADA2 4aa cha, (taM jahA) te praa| mA pramANe - (Abhoganivvattie aNAbhoganivvattie) mAlagAnipatita mane manAmaginivartita ( tattha NaM je se aNAbhoganivvattie) tebhAnA anAsaginivatita mAhA cha hote (aNasamaya avirahie) pratye4 samaye vinA 6 prajAnI (AhAra) bhADA2nI 4Ame (samuSpajjai) viSayabhUta thata! 27 cha. tathA (goyamA !). zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre yo'sau AbhoganivartitaH sa jaghanyena caturthabhaktena, utkRSTena sAtirekeNa varSasahasreNa AhArArthaH samutpadyate / amurakumArA khalu bhadanta ! kamAhAramAharanti, gautama / dvyato'nantapradezikAni dravyANi, kSetrakAlabhAve prajJApanAgamena zeSaM yathA nairayikANAM yAvat te khalu teSAM pudgalAH kIdRzatayA bhUyobhUyaH pariNamanti ? gautama ! zrotrendriyatayA yAvat sparzendriyatayA surUpatayA suvarNatayA iSTatayA, Ipsi(goyamA !) he gautama ! (tattha NaM je se Abhoganivvattie se jahaNNeNaM cautthabhattassa, ukkoseNaM sAiregassa vAsasahasassa AhAraTTe samuppajjai) jo Abhoganivartita AhAra hai vaha jaghanyase caturthabhaktake bAda aura utkRSTase kucha adhika 1hajAra varSake bAda AhArakI abhilASAkA viSayabhUta hotA hai / (asurakumArANaM bhaMte ! kiM AhAraM AhAreMti) hebhadanta ! asurakumAra kisa padArthakA AhAra karate haiM ? (goyamA) hegautama ! (davvao) dravyase ( aNaMtapaesiAI davAiM khittakAla, bhAva pannavaNAgameNaM, sesaM jahA neraiyANaM jAva) anaMta pradezavAle dravyoMkA AhAra karate haiM, ityAdi saba kSetra, kAla bhAvake viSayameM prajJApanAsUtrokta AlApase jAnanA caahiye| tathA AhArase atirikta aura saba "yAvat" paryanta nArakajIvoMke prakaraNameM jaisA kahA gayA hai vaisA jAnanA caahiye| (teNaM tesiM poggalAkIsattAe bhujjo bhujjo pariNamaMti ?) he bhadanta ! una asurakumAroMke dvArA AhArarUpase gRhIta hue ve pudgala gautama ! (tattha NaM je se Abhoganivvattie se jahaNNeNa cautthabhattassa, ukkoseNaM sAiregassa vAsasahasassa AhAraTTe samuppajjai) mAlAmanivatita mADA2 cha te ochAmAM ochA caturthabhaktane (eka upavAsa) AMtare ane vadhAremAM vadhAre eka hajAra varSa karatAM thaDA vadhAre samayane AMtare AhAranI abhilASAne viSaya bhane cha. ( asurakumArANaM bhaMte ! kiM AhAraM AhAreti) bhagavana! asurezubhA2 // 42 mA 2 che ? (goyamA !) gautama ! (davvao) dravyAnI apekSA ( aNaMtapaesiAI davvAiM khittakAla, bhAva pannavaNAgameNa', sesaM jahA neraiyANaM jAva) ananta pradezavAjA dravyAno mADA2 42 che, tyAha badhuM kSetra, kALa, bhAvanA viSayamAM prajJApanA sUtrokta vaktavya pramANe samajavuM. tathA mA 2 sivAyarnu madhu 14degna yAvat' sudhA nA24 sonA 5424mAre vana cha te pramANe . (teNaM tesiM pogalA kIsattAe bhujjo bhujjo pariNa maMti) ard! te asurasumAre dvArA 2 2 35 aDaera 42ye te Yo pAva.2 4 // 4 // 2 // 2 pariNabhe cha ? (goyamA !) gItama ! zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za01 u01sU017 asurakumArAdivaktavyatAnirUpaNam 245 tatayA, kAntatayA, priyatayA, manojJatayA, manaAmatayA, bhidhyitatayA, UrdhvatayA, no adhastayA, mukhatayA, no duHkhatayA bhUyobhUyaH pariNamanti / asurakumArANAM bhadanta ! pUrvAhanAH pudgalAH pariNatAH asurakumArAbhilApena yathA nairayikANAM yAvat no acalitaM karma nirjarayanti // 2017 // kisa AkArase bAraMbAra pariNamate haiM ? (goyamA) he gautama ! unake ve AhArarUpase gRhIta hue pudgala (soiMdiyattAe) zrotrendriyarUpase, (jAva phAsiMdiyattAe) yAvat sparzana indriyarUpase (surUvattAe) surUpapanese (suvaNNattAe) suvarNapanese (iTTattAe) iSTapanese, (icchiyattAe)icchitapanese (kaMtattAe) kAntapanese( piyattAe) priyapanese (maNunnattAe) manojJapanese(maNNamattAe)paramAnaMdapanese (bhijiyattAe) didRkSAke lobhako utpanna karanepanese(uttAe) urdhvapanese (No ahattAe) nIcepanese nahIM,(suhattAe no duhattAe) sukhapanese duHkhapanese nahIM (bhujjobhujjo pariNamaMti) bAraMbAra pariNamana karate rahate haiM / (bhaMte) he bhadanta ! (asurakumArANa pubvAhAriyA poggalA pariNayA ) asurakumAroM ke pUrvameM AhArake viSayabhUta bane hue pudgala kyA pariNata ho cuke hote haiM ? ( asurakumArAbhilAveNa jahA NeraiyANaM jAva no acaliyaM kammaM nijjareMti) asuroMke abhilApapUrvaka ye saba kathana nAraka jIvoMkI taraha "acalitakarmakI nirjarA nahIM karate haiM" yahAM taka pAThake anusAra unake viSayameM samajha lenA cAhiye / temaNe mA.2 35 aDaera 428 te 5so (soiMdiyattAe) zrotrendriya35thI, (jAva phAsidiyattAe) 25zana dhandriya sudhInI chandriyo 3pe, pazizubhe che. (surUvattAe) su355Ne, (suvaNNattAe) suvarNapaNe, (iTTattAe) 40TapaNe, (icchiyattAe) chitapaNe, ( kaMtatAe) anta5, ( piyattAe ) priyapaNe, ( maNunnattAe ) bhanAjJapaNe ( maNNamattAe ) 52mAna hotyApaNe, (bhijjiyacAe) tavAnI dona utpanna 4211vApaNe, parizubhecha. (uDDhattAe) mA pariNabhe cha, (No ahattAe) nIyAmA pariNamatA nathI. (suhattAe No duhattAe) sumapAmA paribhe cha sapanAmA nahI. (bhujjo bhujjo pariNamaMti) uparIta 2 te 5so pArapA2 parimana 2ta 2 cha. (bhaMte !) mahanta ! (asurakumArANaM puvAhAriyo. pogalA pariNayA) zu bhUtabhA masu2bhArAnA maa2n| viSaya35 manasai pusonuM parimana 4 yUzyuM DAya cha ? (asurakumArAbhilAveNa jahA NeraiyANaMjAva no acaliyaM kammaM nijjareMti) nA24 7vAnA viSayamA mA viSaya pramANe kathana karavAmAM AvyuM che te pramANe ja "acalita karmanI nirjara karatA nathI tyAM sudhInuM kathana asurakumAre viSe paNa samajI levuM. zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 bhagavatIsUtre TIkA-atha caturviMzati daNDa keSu nairayikAnantaraM kramAgatAmasukumAravaktavyatAmAha-'asurakumArANaM bhaMte' ityAdi / 'asurakumArANaM' asurakumArANAM 'bhaMte' he bhadanta ! 'kevaiyaM kAlaM' kiyatkAlaM 'ThiI' sthiti: devalokAvasthAnaM 'paNNattA' prajJaptA uttaramAha-goyamA !' he gautama ! ' jahanneNaM' jaghanyena 'dasavAsasahassAI' darzavarSasahasrANi-dazasahasravarSaparimitAH 'ukoseNaM' utkarSaNa 'sAtirega' sAtireka kizcidadhikaM 'sAgarovamaM' sAgaropama-kizcidadhikaikasAgaraparimitA sthitirasurakumArANAM prjnypteti| iyaM sthitirbalinAmakamasurakumAra raajmaashrityoktaa| tadAha-"camaravalisAramahiyaM " camaravaleH sAgaramadhikamiti / punaH pRcchati-' asurakumArANaM bhaMte ' asurakumArAH khalu bhadanta ! ' kevaiM kAlaM' kiyantaM kAlamAzritya kiyatA kAlenetyarthaH, ' ANamaMti vA' Ananti vA 'pANa TIkArtha-caubIsa daNDakameM nairayika jIvoMkI vaktavyatAke bAda asurakumAroMkI vaktavyatA hai-so usI kramake anusAra asurakumAroMkI vaktavyatA kahI jA rahI hai| isa vaktavyatAmeM sabase pahale unakI sthitidevalokameM sthAna viSayaka prazna kiyA gayA hai jisakA uttara dete hue bhagavAnne yaha kahA ki asurakumAroMkI jaghanya sthiti dazahajAra varSakI hai, aura utkRSTa sthiti eka sAgaropamase kucha adhikakI hai| yaha jo utkRSTa sthiti asurakumAroMkI kahI gaI hai vaha bali nAmaka asurakumArarAjakI apekSAse kahI gaI hai| kahA bhI hai ki "camarabalisAramahiyaM" camarendrakA AyuSya sAgaropama hai aura balIndrakA AyuSya sAgaropamase kucha adhika hai| punaH gautamasvAmIne yaha prazna kiyA ki he bhadanta ! asurakumAradeva kitane kAlake bAda 'ANamaMti vA pANamaMti vA' Abhyantarika zvAsocchvAsa lete haiM aura chor3ate haiM tathA " UsasaMti vA TIkArtha-yAvIsa 474'mA nA24 vonA 14tavya pachI asurazubhArotuM vaktavya Ave che-e kama pramANe ja asurakumAranuM varNana karavAmAM AvI rahyuM che. A vaktavyamAM sauthI pahelAM devalokamAM temanI sthiti-devalokamAM rahe vAne kALa-viSe prazna pUchavAmAM Avyo che. te praznanA javAbamAM bhagavAna mahAvIra svAmIe kahyuM che ke asurakumArenI jaghanya-ochAmAM ochI-sthiti dasahajAra varSanI che ane utkRSTa vadhAremAM vadhAre sthiti eka sAgaropama karatAM thoDI vadhAre che. asurakumAranI A je utkRSTa sthiti kahI che te bali nAmanA asurshubh|22|nii apekSA 4DI che. 4thu 55 cha -" camarabalisAramahiyaM" camarendranuM AyuSya sAgaropamanuM che ane balIndranuM AyuSya sAgarepamathI DuM vadhAre che. tyAra bAda gautama svAmIe pUchyuM che ke-asurakumAra deve hen ne mAMtare "ANamaMti vA pANamanti vA" mAsyantara zvAsocchvAsa zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrakATIkA za. 1 u.1sU0 17 asurakumArAdivaktavyatAnirUpaNam" 247 maMti vA' prANanti vA, AbhyantarikazvAsocchvAsaM gRhNanti, 'UsasaMti vA ucchcasanti vA 'nIsasaMti vA niHzvasanti vA, bAhyazvAsocchvAsaM gRhNanti ? uttaramAha -'goyamA ! he gautama ! 'jahaNNeNaM' jaghanyena 'sattaNDaM thovANaM' saptabhiH stokaiH, stoka lakSaNaM yathA " haTassa aNavagallassa, niruvakiTThassa jaMtuNo / ege UsAsanIsAse, esa pANutti vuccai // 1 // satta pANaNi se thove, satta thovANi se lave / lavANaM sattahattarie, esa muhutte viyAhie // 2 // chAyA-hRSTasya anavaglAnasya, nirupklissttsyjntoH|| ekamucchvAsaniHzvAsaM, eSaH prANa ityucyate // 1 // saptaprANAH sa stokaH, saptastokAH sa lvH| lavAnAM saptasaptatyA eSa muhUrtoM vyAkhyAtaH // 2 // jaghanyasthitikAnAzritya jaghanyAnaprANAdimAnam , utkRSTasthitikAnAzrityonIsasaMti vA" bAhyazvAsocchvAsa lete haiM aura chor3ate haiM ? isake uttarameM prabhune unheM samajhAyA ki he gautama! sAta stokoMke bAda ve zvAsocchvAsa lete haiM, yaha kathana jaghanya kAlakI apekSAse kahA gayA hai| stokakA lakSaNa isa prakArase hai-hRSTapuSTa, vRddhAvasthAse rahita aura kisI bhI prakArake rogAdi upadravase rahita aise prANIkA jo eka zvAsa aura niHzvAsa hai, usakI prANa saMjJA hai| aise sAta prANoMkA eka stoka hotA hai| sAta stokoMkA eka lava hotA hai / 77 lavoMkA eka eka muhUrta hotaahai| zvAsocchvAsakA jo yaha jaghanya utkRSTa kAlakA pramANa batalAyA gayA hai vaha jaghanyasthitivAloMkA jaghanya zvAsocchvAsa kAla hotA hai secha bhane ch| cha ? tathA-"UsasaMtI vA nIsasaMtI vA" yA yAsA2zvAsa le che ane cheDe che? tenA javAbarUpe bhagavAne temane samajAvyuM che ke hegautama ! teo sAta stakane AMtare zvAcchavAsa le che. A kathana jaghanyaochAmAM ochA-kALanI apekSAe karyuM che. stokanuM lakSaNa A pramANe chehRSTapuSTa, vRddhAvasthAthI rahita, ane koI paNa prakAranA rogAdi upadravathI rahita evA prANIne je eka zvAsa ane niHzvAsa thAya che tene "prANa" kahe che. evAM sAta prANone aka "staka bane che. sAta stakano eka lava thAya che. 77 (sattotera) lavanuM eka muhUrta thAya che. zvAsocchavAsanuM A je jaghanya ane utkRSTa kALa pramANe batAvyuM che te jaghanya sthitivALAonuM jaghanyanI apekSAe batAvyA pramANe hoya che ane utkRSTa sthitivALAonuM utkRSTanI zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 bhagavatIsUtra skRSTAnaprANAdimAnaM cAvagantavyamiti / 'ukoseNaM' utkarSeNa 'sAiregassa pakkhassa' sAtirekeNa pakSaNa kizcidadhikaikapakSeNa Ananti vA prANanti vA ucchvasanti vA niHzvasanti vaa| punaH pRcchati-'asurakumArANaM maite!' asurakumArAH khalu bhadanta ! 'AhAraTThI' AhArarthinaH ? kimAhArAbhilASiNaH santi / uttaramAha'haMtA' hanta ! hanta iti svIkArArtha 'AhAraTThI' AhArArthinaH snti| athAhArakAlaM pRcchati-'asurakumArANaM bhaMte !' asurakumArANAM bhadanta ! 'kevaikAlassa' kiyatkAlena 'AhAraTTe' AhArArtha AhArAbhilASaH 'samuppajjai' samutpadyate ? uttaramAha-'goyamA!' he gautama ! 'asurakumArAmAM 'duvihe' dvividhaH-'AhAre' AhAraH 'pannatte' prajJaptaH, 'taM jahA' tadyathA-'Abhoganiyattie' AbhoganirvattitaH Abhogena-abhisandhinA nirtitaH kRtaH, 'AhArayAmi' ityabhilASapUrvakaM kriyamANaH / anAbhoganirvartitaH='AhArayAmi' itiviziSTAbhilASamantareNApi varSAkAle aura utkRSTa sthitivAloMkA utkRSTa zvAsocchvAsa kAla hotA hai-eka apekSA se kahA gayA hai| asurakumAra devoMke zvAsocchvAsakA utkRSTa kAla eka pakSase kucha adhika hai aisA jAnanA caahiye| ____ "asurakumAra AhArArthI hote haiM ? " punaH gautamasvAmI isa praznako pUchate haiN| prabhune isa praznakA uttara dete hue unheM samajhAyA ki he. gautama ! asurakumAra AhArArthI hote haiN| "haMtA" pada svIkAra karaneke arthameM AyA hai| asurakumAradevoMko kitane kAlake bAda AhArakI abhilASA hotI hai ? to isa praznakA uttara yaha hai ki asurakumAradevoMkA AhAra do prakArakA hotA hai-eka Abhoganivartita aura dUsarA anAbhoganivartita / "maiM AhAra karU~" isa prakArakI abhilASAse jo AhAra kiyA jAtA hai vaha Abhoganivartita AhAra hai| aura jo AhAra apekSAe batAvyA pramANe hoya che. asurakumAra devanA zvAsocchavAsane utkRSTa kALa eka pakSa (pakhavADiyA)thI cheDe vadhAre che ema samajavuM. vaLI gautama svAmI A pramANe pUche che-asurakumArone AhAranI IcchA thAya che kharI? te praznano javAba ApatAM bhagavAna samajAve che ke he gautama! asurakumArone AhAranI IcchA thAya che. "daMtA" pada svIkAranA arthamAM vaparAyuM che. asurakumAra devane keTalA samaye AhAranI IcchA thAya che? tenA javAbamAM kahyuM che ke asurakumAra devane AhAra be prakAra hoya che-(1) Abhoga nivartita sane (2) manAlaganivartita. "hu mADA2 43" se prAranI (2chaapUrvaka je AhAra karAya che tene Abheganivartita AhAra kahe che. ane "huM AhAra karUM" e prakAranI viziSTa abhilASA vinA paNa je AhAra levAte zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 1 u. 1 sU0 17 nairayikAhArAdivarNanam 249 pracuratara mUtrAdinA'bhivyajyamAnazItapudgalAdyAhAravajjAyamAna AhAraH, asya vizeSArthastu atraiva ekAdazasUtragatanArakamakaraNaTIkAto'vaseyaH / 'tatthaNaM je se' tatra khalu yo'sau 'aNAbhoganivvattie' anAbhoganivartitaH saH 'aNusamaya' anusamayaM = pratikSaNaM nirantarAtitIvrakSudhAvedanIya karmodayAt ojaAhArAdi prakAreNa 'avirahie' avirahitaM-virahavarjitaM nirantaramityarthaH AhAraTTe'AhArArtha:AhArAbhilASaH 'samuppajjai ' samutpadyate / ' tattha NaM je se ' tatra khalu yo'sau 'Abhoganivvattie' AbhoganirvartitaH icchApUrvakaM jAyamAna AhArAbhilASaH 'jahanneNaM' jaghanyena ' cautthabhattassa' caturthabhaktena-ekopavAsavyavadhAnena samutpaghate, idaM jaghanyasthitimAzrityoktam / 'ukoseNaM' utkarSeNa 'sAiregassa vAsasahassassa' sAtirekeNa varSasahasreNa-kizcidadhikaikasahasravarSaparimitena kAlena 'AhA"maiM AhAra karU~" isa prakArakI viziSTa abhilASAke binA bhI hotA rahatA hai, vaha anAbhoganivartita AhAra hai| yaha AhAra varSAkAlameM pracura mUtrAdi dvArA abhivyajyamAna zItapudgaloMke AhArakI taraha hotA hai| isakA vizeSArtha isI zAstrake 11 gyArahaveM sUtrakI TIkAmeM nAraka prakaraNameM kahA hai| ataH vahAMse samajhalenA cAhiye / ina AhAroM meM jo anAbhoganivartita AhArakI icchA hai vaha pratikSaNa-nirantara-atitIvra kSudhAvedanIya karmake udayase oja AhArAdi prakArase nirantara utpanna hotI rahatI hai| arthAt usameM eka samayakA bhI antara nahIM AtA hai| tathA-jo Abhoganivartita AhAra hotA hai vaha jaghanyase eka upavAsake vyavadhAnase hotA hai| eka upavAsake antarase jo AhAra hotA hai vaha jaghanyasthitikI apekSAse kahA gayA jAnanA caahiye| tathA utkRSTase Abhoganivartita AhAra hotA hai usakA pramANa kucha adhika eka hajAra rahe che tene anAga nivartita AhAra kahe che. te AhAra varSARtumAM pracura (moTA pramANamAM) abhivyajyamAna zIta yugalonA AhAranA jevo hoya che. tene vistRta artha A zAstranA 11mAM sUtranI TIkAmAM-nAraka prakaraNamAM-kahela che. te jijJAsuoe te tyAMthI vAMcI le. temAM je anAbhoganivartita AhAra che tenI icchA niraMtara thayA kare che. atitIvra sudhAvedanIya karmanA udayathI tenI IcchA pratikSaNa thayA kare che. eTale ke eka kSaNanuM paNa aMtara temAM paDatuM nathI. tathA Abheganivartita AhAra ochAmAM ochA eka upavAsane AMtare levAya che. eka upavAsane AMtare je AhAra batAvyuM che te jaghanya sthitinI apekSAe kahyo che. utkRSTanI apekSAe Abheganivartita AhAra eka hajAra varSathI cheDA vadhu samayane AMtare levAya che. bha0-32 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 bhagavatIsUtra rahe' AhArArthaH AhArAbhilASaH 'samuppajjai' samutpadyate, idamutkRSTasthitimAzrityoktam / punarAhAraviSaye pRcchati-'asurakumArA NaM bhaMte ! ' asurakumArAH khalu he bhadanta ! ' kiM AhAraM' kamAhAraM 'AhAraiti' AhArayanti kIdRzamAhAraM kurvantItyarthaH, bhagavAnAha-'goyamA' he gautama ! 'dabao' dravyataH 'agaMtapaesiyAI anantapradezikAni-anantapradezayuktAni dravyANi AhArayantIti smbndhH| evaM 'khittakAla bhAva' kSetrakAla viSaye 'pannavaNAgameNaM' prajJApanAgamena-prajJApanAsUtrotAlApakena vijJeyam / 'sesa' zeSam avaziSTam AhAraviSayAdanyat sarva 'jahA neraiyANaM' yathA nairayikANAM nairayikaprakaraNe yathA pratipAditaM tathA vijJeyam , kiyatparyantamityAha-'jAva' ityAdi, 'jAva' yAvat pudgalapraznaH samAyAti tAvad varSakA hai / arthAt itanA samaya nikala jAneke bAda vaha AhAra hotA hai| tAtparya kahanekA yaha hai ki asurakumAroMko-jinakI utkRSTa sthiti hai-unheM kucha adhika eka hajAra varSa nikalajAne para AhArakI abhilASA utpanna hotI hai| __ AhArake hI viSayameM punaH gautama svAmI prabhuse prazna karate haiM ki he bhadanta ! asurakumAroMkA AhAra kaisA hotA hai ? isake uttarameM prabhu unase kahate haiM ki he gautama ! dravyakI apekSA unakA AhAra ananta pradeza yukta dravyoMkA hotA hai-arthAt-ananta pradeza yukta dravyoMkA ve AhAra karate haiN| isI tarahase kSetrakAlake viSayameM prajJApanAsUtrameM jo AlApaka kahA gayA hai usase jAnanA caahiye| tathA AhAra viSayase avaziSTa aura viSaya nAraka jIvoMke prakaraNameM jaisA pratipAdita huA. hai vaisA hI jAnanA caahiye| aura yaha " yAvat" pATha paryanta arthAt eTale ke eTale samaya vyatIta thayA pachI te AhAra levAya che. tene bhAvArtha e che ke-utkRSTa sthitivALA asurakumArane eka hajAra varSathI thaDe vadhu samaya vyatIta thAya tyAre AhAra levAnI IcchA thAya che. AhAranA viSayamAM vaLI gautama svAmI prabhune prazna pUche che-"he bhadanta! asurakumArane AhAra kevo hoya che?" tenA javAbamAM prabhu kahe che ke hegautama! dravyanI apekSAe temano AhAra anaMta pradezayukta dravyane hoya cheeTale ke anaMta pradezavALAM dravyone AhAra teo kare che. e ja pramANe kSetra ane kALanA viSayamAM prajJApanA sUtramAM je kathana karyuM che te pramANe samajavuM. tathA AhAra sivAyanA viSayanuM kathana nAraka jIvAnA prakaraNamAM pratipAdita ryA prabhArI sabhA. mane te "yAvatU" 54 sudhI-meTale hAvanA prazro Ave tyAM sudhI samajavuM. zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikAThIkA za. 1 u. 1 sU0 17 nairayikAhArAdivarNanam 251 vijJeyam / atha pudgalaviSaye pRcchati - ' teNaM tesiM poggalA' te khalu teSAM pudgalAH AhAratayA gRhItAste pudgalAH 'kIsattAe' kIdRzatayA = kIdRzAkAreNa 'bhujjo bhujjo' bhUyo bhUyaH paunaH punyena vAraMvAramiti yAvat, 'pariNamaMti' pariNamanti = pariNAmaM prApnuvanti ? uttaramAha - goyamA ! ' he gautama ! teSAM te AhAratayA gRhItAH pudgalAH 'soiMdiyattAe ' zrotrendriyatayA ' jAva' yAvat ' phAsiMdiyattAe ' spazaindriyatayA, yAvacchandena ' cakkhidiyattAe, ghArgidiyattAe, jimbhidiyattAe ' ityeteSAM saMgrahaH, chAyA-cakSurindriyatayA, ghrANendriyatayA, jiddvendriyatayA pariNamantItyagreNa sambandhaH / punazca indriyatayA pariNatAste pudgalAH ' suruvattAe ' surUpatayA - zarIrasaundaryatayA ' suvaNNattAe ' suvarNatayA, gaurAdizobhanavarNatayA, ' ittAe ' iSTatayA = manoharAkRtitayA, 'icchiyattAe' IpsitatayA mano'bhilapitatayA ' kaMtatAe ' kAntatayA = kAntiyuktatayA, 'piyattAe 'premotpAdakatayA ' maNunnattAe ' manojJatayA = manoharatayA ' maNAmattAe ' mana AmatayA - darzakajanApulake prazna Ane taka samajhanA cAhiye / gautama svAmIne punaH jaba prabhuse prazna kiyA ki he bhadanta ! AhArarUpase gRhIta ve pudgala kisarUpase bAra 2 pariNamate haiM ? taba prabhune pharamAyA ki he gautama! una asurakumAroM dvArA AhArarUpase gRhIta pudgala zrotrendriyarUpase yAvat sparzanendriyarUpase pariNamate haiN| yahAM yAvat zabdase "cakkhidiyattAe, ghANidiyattAe, jibhidiyattAe" inakA saMgraha huA hai / isakA tAtparya hai ki ve pudgala cakSurindriyarUpase, ghrANendriyarUpase, jihvAindriyarUpase pariNamate haiM / indriyarUpase pariNata hue ye pudgala zArIrika saundaryarUpase, gaurAdi zobhana varNarUpase, manohara AkRtirUpase, manobhilaSitarUpase, kAnti yuktatArUpase, premotpAdakarUpase, manako haraNa karanerUpase, ( yaha gautama svAmI mahAvIra prabhune pUche che ke he bhadanta ! AhArarUpe grahaNu karAyelAM te pudgalo kayA rUpe vAravAra pariName che? tenA javAmamAM prabhue kahyuM ke huM gautama ! asurakumAra dvArA AhArarUpe grahaNa karAyela te puddagalo zrotrendriyarUpe, cakSurindriyarUpe, ghrANendriyarUpe, jinhAindriyarUpe ane sparzInendriya 3ye parizubhe che. bhUja sUtramA 04 'yavat' (sudhI) yaha bhUmyuM che te dvArA " cakkhidiyattAe, ghANidiyattAe, jibbhidiyattAe" honA sabhAveza khAnA che. tenu tAtparya e che ke te pudgalo cakSuindriya, ghrANendriya, ane jihvAindriya rUpe pariName che. indriyArUpe pariNamela te pudgalo zArIrika saudaya rUpe, gaurAdi suMdara vaNurUpe, maneAhara AkRtirUpe, manevAMchita sau rUpe, kAnticuktatArUpe, premAtpAdakarUpe, manane haraNa karanArarUpe, dakajanAnAM cittane paramA zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 - bhagavatIstre hAdakatayA, 'bhijjhiyattAe' bhidhyitatayA-bhidhyA atra pidhAnAdivadakAralopastena abhidhyA-lobhaH, sA jAtA yasya tat abhidhyitaM, tasya bhAvaH abhibhyitA tayA, didRkSA-lobhotpAdakatayA, uttAe' UrdhvatayA laghupariNAmatayA, kintu 'no ahattAe' nAdhastayAna gurupariNAmatayA, 'suhattAe ' sukhatayA sukharUpeNa parantu 'no duhattAe' na duHkhatayA-na duHkharUpeNa 'bhujjo-bhujjo' bhUyo bhUya: 'pariNamaMti' pariNAma prApnuvanti / punaH pRcchati-'asurakumArA NaM bhaMte' asurakumArANAM he bhadanta ! 'puvAhAriyA' pUrvAhatAH = pUrvamAhAratayA gRhItAH 'poggalA' pudgalAH 'pariNayA' pariNatAH pariNAma prAptAH kim ? uttaramAha'asurakumArAbhilAveNaM' asurakumArAbhilApena= asurakumAranAmagrahaNena 'jahAneraiyANaM' yathA nairayikANAM vaktavyatA-tathaivAtravijJeyA, kiyavadhi ? ityAha'jAvacaliyaM kammaM nijjati' yAvat calitaM karma nirjarayanti, etadavadhi sarva nArakapakaraNavad dvAdazasUtrAdArabhya caturdazasUtraparyantaM vijJeyam atrAyamAzayaHdarzakajanoMke cittako AlhAdaka karanerUpase, dekhanekI icchAko utpanna karanekhpase, laghupariNAmarUpase, na ki gurupariNAmarUpase, sukharUpase na ki duHkharUpase bAraMbAra pariNamate haiN| gautamasvAmI punaH pUchate haiM ki he bhadanta ! pUrvakAlameM AhArarUpase gRhIta hue pudgala kyA pariNAmako prApta karacuke hote haiM ? prabhu isa praznakA uttara dete hue unheM samajhAte haiM ki yaha viSaya nArakake prakaraNameM 12veM sUtrase lekara 14veM sUtratakake jaisA "caliyaM kammaM nijjareMti" yahAM takake pAThase kahA gayA hai-vaisA hI vaha-viSaya yahAM para bhI samajhanA caahiye| vahAM vaha viSaya nAraka jIvoMko lekara kahA gayA hai so nArakake nAmake sthAnameM "asurakumAra" aisA nAma lagAkara asurakumAroMke pUrvakAlameM gRhIta pudgaloMke pariNAmake praznake uttarameM lagA lenA cAhiye / "bhijjhiyattAe" yahAM para pidhAna AnaMda ApavArUpe, jevAnI IcchA utpanna karavArUpe, gurupariNAmarUpe nahIM paNa laghupariNAmarUpe, duHkharUpe nahIM paNa sukharUpe vAraMvAra pariName che. vaLI gautama svAmI pUche che ke he bhadanta! pUrvakALe AhAra rUpe grahaNa karAyela pudgale zuM pariNAmane prApta karI cUkyAM hoya che? A praznanA javAbamAM prabhu temane kahe che ke A viSayanuM kathana nArakanA 42mA 12mAthI 14mA sudhInA sUtrAmA "caliya kammaM nijjareMti" sudhaan| pAThamAM batAvyA pramANe samajavuM. tyAM te viSaya nAraka jIvane anulakSIne kahevAmAM Avela che. te tyAM "nAraka jIvane badale "asurakumAra pada mUkavAthI asurakumAree pUrvakALamAM grahaNa karelAM pugalonA pariNAma vizenA praznano zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 1 u. 1 sU0 18 nAgakumAravaktavyatAnirUpaNam 253 asurakumAraviSaye sarvANyapi praznottarANi nairayikavajjJeyAni, yataH " ThiIUsAsAhAra " ityAdi gAthA - pratipAditAni catvAriMzatsUtrANi 40, "pariNayaM ciyA " ityAdi gAthoktAni patrANi 6, "bhediya ciyA " ityAdi gRhItAni aSTadazasUtrANi 18, " baMdhodaya " ityAdi gAthA gRhItAni aSTau sUtrANi 8, tadevaM militvA dvisaptati sUtrANi nArakaprakaraNa kathitAni zeSeSu asurakumArAdi trayoviMzati daNDakeSu samAnAni, ato nArakavaktavyatvenaiva kathitAni || sU0 17 // nAgakumAra vaktavyatAnirUpaNam 46 mUlam - nAgakumArANaM bhaMte! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA ? goyamA ! jahaNaNaM dasavAsasahassAiM ukkoseNaM desUNAI do zabdakI taraha a kA lopa huA hai / ataH jisa prakAra pidhAnameM apidhAna zabda mAnA jAtA hai usI prakAra yahA~ para bhI " abhidhyA " zabda mAnA gayA hai / 'abhidhyA' zabdakA artha lobha hai / yaha lobha jise huA hai vaha abhidhyita hai| abhidhyitakA bhAva hI abhidhyitA hai| dekhane kI icchA ke lobhakI jo utpAdakatA hai vahI abhidhyitA hai| asurakumAroMkI vaktavyatAko jo nArakoMkI vaktavyatAvat kahA gayA hai usakA Azaya isa prakAra se hai ki "ThiI UsAsAhAra" ityAdi gAthAmeM kahe gaye 40 sUtra, "pariNaya ciyA" isa gAthAmeM kahe gaye 6sUtra, "bhediyaciyA" isa gAthA meM kahe gaye 18sUtra, aura "baMdhodaya" ityAdi gAthAmeM kahe gaye 8 sUtra ye saba 72 sUtra nArakake prakaraNameM Aye haiM / so ye 72 sUtra asurAdi 23 daNDakoM meM samAna haiM // 17 // uttara bhaNI 4ze. "bhijjhiyattAe" sahI 'pidhAna' zabhanI prema 'a' nA sopa thayA che. tethI jema piyAna' mAM 'apidhAna' zabda mAnI levAya che tema yahIM pazu "abhidhyA" zabda bhAnI sevAyo che. "abhidhyA" bheTale sola. bhe sola lene thayo hoya che tene 'abhidhyita' he che. alidhyitanA lAva 4 abhiyyitA che. jovAnI icchAnA lobhanI je utpAdakatA che te ja abhikyitA che. asurakumArAnA kathanane nArakAnA kathana pramANe kahevAnA Azaya e che ke "ThiIUsAsAhAra" tyiAhi gAthAo mAM uDevAmAM AvelA 40sUtra, "pariNayaM ciyA " AA gAthAmAM uDesAM 6 sUtra, "bhediya ciyA" yA gAthAmA uDesAM 18 sUtro mane "baMdhodaya" ityAdi gAthAmA uDesAM 8 sUtro se rIte hu 72 sUtro nAraka jIvAnA prakaraNamAM AvI gayAM che. te 72 sUtreA asurAdi 23 daDakAmAM samAna che. sU. 17nA zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 bhagavatIsUtre pali ovmaaiN| nAgakumArANaM bhaMte ! kevaikAlassa ANamaMti vA4, goyamA ! jahaNaNeNaM sattaNhaM thovANaM ukkoseNaM muhatta puhuttassa ANamaMti vA 4, nAgakumArANaM AhAraTThI, haMtA! AhAraTThI / nAgakumArANAM bhaMte ! kevaikAlassa AhAraTTe, samuppajai, goyamA ! nAgakumArANaM duvihe AhAre pannatte, taM jahAAbhoganivvattie, aNAbhoganivvattie ya / tatthaNaM je se aNAbhoganivvattie se aNusamayaM avirahie AhAraTTe samuppajai, tatthaNaM je se Abhoganivvattie se jahaNaNeNaMcautthabhattassa ukoseNaM divasa puhattassa AhAraTTe samuppajjai, se saM jahA asurakumArANaM jAva no acaliyaM kammaM nijjaraMti, evaM suvaNNa kumArA vi jAvathaNiya kumArANaMti ||suu018|| chAyA-nAgakumArANAM bhadanta ! kiyatkAlaM sthitiH prajJaptA, gautama ! jaghanyena dazavarSasahasrANi utkRSTena dezone dve palyopame nAgakumArAH khalu bhadanta ! nAgakumAravaktavyatAkA nirUpaNa'nAgakumArANaM bhate !' itlAdi (bhaMte) he bhadanta ! (nAgakumArANaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA?) nAgakumAradevoMkI sthiti kitane kAla takakI kahI gaI hai ? (goyamA) he gautama ! (jahaNNeNaM dasavAsasahassAI) jaghanyase dazahajAra varSakI aura (ukkoseNaM) utkRSTase (desUNAI do paliocamAiM) kucha kama do palyopamakI kahI gaI hai| (bhaMte) he bhadanta ! (nAgakumArA NaM kevai nAgakumAranA vaktavyane prAraMbha- (bhate!) mahanta ! (nAgakumArANa' kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA ?) nA. bhAra vAnI mapasthiti sA samayanI 4 cha ? (goyamA !) OM gautama ! (jahANeNaM dasavAsasahassAI) mAchAmA sAchI 4sa DA2 varSanI mane (ukkoseNaM) dhAramA padhAre (desUNAI do paliovamAI) me 5cyA5mathI sahana soch| banI hI che. (mate !) mahanta ! (nAgakumArANa kevAikAlAsa ANamaMti vA4) zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za01301 sU0 18 nAgakumAravaktavyatA nirUpaNam 255 kiyatkAlena Ananti vA4, gautama ! jaghanyena saptabhiH stokaiH utkRSTena muhUrta pRthaktvena AnaMti vA 4 | nAgakumArAH khalu bhadanta | AhArAthinaH ? hantaH AhArAthinaH nAgakumArANAM bhadantaH ! kiyatkAlena AhArArthaH samutpadyate, gautama ! nAgakumArANAM dvividha AhAraH prajJaptaH, tadyathA - AbhoganirvartitaH, anAbhoga nirvartitazca, tatra yo'sau anAbhoga nirvartitaH so'nusamayamavirahita AhArArthaH samutpakAlassa ANamaMti vA 4) nAgakumAradeva kitane kAlake bAda zvAsa lete haiM aura zvAsa chor3ate haiM ? (goyamA) he gautama ! (jahaNNeNaM sattaNhaM thovANaM, ukkoseNaM muhanta puhuttassa ANamaMti vA 4) nAgakumAradeva jaghanyase sAta stoko ke bAda aura utkRSTase pRthaktva muhUrtta ke bAda zvAsa lete haiM aura zvAsa chor3ate haiM / ( nAgakumArA NaM AhAraTThI) he bhadaMta ! nAgakumAra AhArake arthI hote haiM ? (haMtA AhAraTThI) hAM ve AhArake arthI hote haiN| (bhaMte ) he bhadaMta ! ( nAgakumArA NaM kevai kAlassa AhAraTThe samuppajjai ) nAgakumAradevoMko kitane kAlake bAda AhArako abhilASA utpanna hotI hai ? (goyamA) he gautama! (nAgakumArA NaM duvihe AhAre paNNatte) nAgakumAroMkA do prakArakA AhAra kahA gayA hai| (taM jahA) vaha isa prakAra se hai / (Abhoganivvattie, aNAbhoganivvattie) eka Abhoganivartita aura dUsarA anA bhognivrtit| ( tatthaNaM je se aNAbhoga nivvattie se aNusamayaM avirahie AhAra samuppajjaha ) ina meM jo anAbhoga nivatita AhAra hai| usakI abhilASA nAgakumAroM ko niraMtara avilamba - nAgakumAradevA keTalA samayane AMtare zvAsa le che ane zvAsa cheDe che? ( goyamA ! ) he gautama! ( jahaNaNaM sattaNhaM thotrANaM ) nAgakumArI zrochAbhAM sochA sAta stoune yAMtare bhane ( ukkoseNaM muhuttapuhuttassa ANamaMtivA 4 ) vadhAremAM vadhAre pRthakatva muhUrtAne AMtare zvAsa le che ane zvAsa cheDe che. ( nAgakumArA NaM AhAraTThI ) De lahanta ! nAgakumArIne bhADAranI 42chA thAya che bharI ? (hatA AhAraTThI ) DA, temane AhAranI icchA thAya che. ( bhaMte ! ) De lahanta ! ( nAgakumArANaM kevaikAlassa AhAraTThe samutpajjai ? ) nAgabhArIne DeMTalA samayane yAMtare AhAranI icchA thAya che ? ( goyamA ! ) he gautama ! ( nAgakumArANaM duvihe AhAre paNate ) nAgakumArInA AhAra me aAranA udyA che ( taM jahA ) te prahAro yA pramANe che - ( AbhoganiJcattie, aNAbhoganivvatie ) (1) Aloganivartita mane ( 2 ) anAloganivartita. ( tatthaNaM je se aNAbhagati se aNumamayaM avirahie AhAraTThe samupajjai ) temAna ke mnaabhAganivartita AhAra che tenI icchA nAgakumArane pratikSaNe niraMtara thayA ja zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 bhagavatIsne ghate, tatra-yo'sau AbhoganirvartitaH sajaghanyena caturthabhaktena utkRSTena divasapRthaksvenAhArArthaH samutpadyate, zeSaM yathA asurakumArANAm , yAvat no acalitaM karma nirjarayaMti evaM suvarNakumArANAmapi yAvat stanitakumArANAmiti ||suu018|| TIkA-nAgakumAravaktavyatAmAha-' nAgakumArANaM bhaMte' ityaadi|'naagkumaaraannN bhaMte' nAgakumArANAM bhadanta ! 'kevaiyaM kAlaM' kiyantaM kAlaM 'ThiI' sthitiH 'pannattA' prajJaptA ? / uttaramAha-'goyamA' he gautama ! nAgakumArANAM sthitiH 'jahanneNaM' jaghanyena 'dasavAsasahassAI' dazavarSasahasrANi 'ukkoseNaM' rUpase utpanna hotI rahatI hai / (tatthaNaM je se Abhoganivvattie se jahaNNeNaM cautthabhattassa, ukkoseNaM divasapuhattasta) tathA jo Abhoganivartita AhAra hai usakI abhilASA jaghanyase eka divasake bAda aura utkRSTase divasapRthaktvake bAda hotI hai| (sesaM jahA asurakumArANaM jAva no aryAlaya kammaM nijjaraMti, evaM suvaNNakumArANaM vi jAva thaNiyakumArA. ti) bAkIkA samasta viSaya asurakumAroMkI taraha "yAvat no acaliyaM kammaM nijjaraMti" yAvat acalita karmakI nirjarA nahIM karate haiN|" yahAM takake pAThake samAna jAnanA cAhiye / isI tarahase suvarNakumAroMke viSayameM bhI sthiti AdikI samAnatA jAnanI cAhiye / yaha samAnatA yAvat stanitakumAroM taka jAnanI cAhiye / TIkArtha-yahAM para jo 'nAgakumAroMkI kitanI sthiti kahI gaI hai ? isa praznakA uttara diyA gayA hai usa viSayameM aisA jAnanA cAhiye ki jo utkRSTasthiti kucha kama do palyopamakI kahI gaI hai vaha uttara re cha. ( tattha NaM je se Abhoganivvattie se jahaNNeNaM ca utthabhatassa, ukkoseNaM divasa puhattassa ) tathA 2 mAlaganivartita mADA2 cha tenI ch| mAchAmA ochA eka divasane AMtare ane vadhAremAM vadhAre divasa pRthakatvane AMtare thAya cha. (sesaM jahA asurakumArANaM jAva no acaliya kamma nijjaraMti, evaM suvaNNakumA rANaM vi jAva thaNiyakumArANaMti ) mAlInI mA viSaya asurumArAnI sabha "yAvata no acaliyaM kamma nijjaraMti"-"-mayasita bhanI ni242tA nathI" tyAM sudhInA pATha pramANe ja samaje. eja pramANe suvarNa kumAronA viSayamAM paNa sthiti AdinI samAnatA jANavI. A samAnatA svanitakumAra sudhInA viSayamAM samajavAnI che. TIkAI_A sUtramAM "nAgakumAranI sthiti keTalI kahI che?" A praznanA javAbamAM vadhAremAM vadhAre sthiti be palyopamathI thoDI ochI kahe zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 1. u0 1 sU0 18 nAgakumAravaktavyatAnirUpaNam 257 utkarSeNa 'desUNAI do paliovamAI' dezone dve palyopame sthitiH prajJaptA / iyamuskRSTa sthitiruttarazreNimAzrityAvaseyA, taduktam "dAhiNa divaDa paliyaM, do demaNuttarilANaM" chAyA-dAkSiNAttha dvayardhapalyam , dve dezone uttarIyANAm / ayamAzayaHdAkSiNAtyAnAM dvayardha-sArdhekaM palyaM-palyopamaMsthitirasti / uttarIyANAM uttaradigbhavAnAM dezonaM palyopamadvayamiti / punaH pRcchati-'nAgakumArA NaM bhaMte ' nAgakumArAH khalu he bhadanta ! 'kevaikAlapsa' kiyatkAlena 'ANamaMti vA' Ananti vA, evaM prANanti vA ucchvasanti vA niHzvasanti vA ? uttaramAha'goyamA' he gautama ! 'jahaNNeNaM' jaghanyena 'sattaNhaM thovANaM' saptabhiH stokaiH stokasaptakaparimitakAlena, 'ukkoseNaM' utkarSeNa 'muhUttapuhuttassa' muhUrtapRthaktvena dviprabhRtirAnavabhyaH saMkhyAvizeSaH pRthaktvamucyate, 'ANamaMti vA' Ananti vA 4 / punaH pRcchati-'nAgakumArA NaM bhaMte !' nAgakumArAH khalu he bhadanta ! 'AhAraTThI' AhArArthinaH kimAhArAbhilApiNaH santi? iti praznaH / uttaramAha 'haMtA AhAraTThI' hanta aahaaraarthinH| punaH pRcchati-'nAgakumArANaM bhaMte !' nAgakumArANAM he bhadanta ! 'kevaikAlassa' kiyatkAlena 'AhAraTTe' AhArArthaH AhArAbhilASaH 'samuppajjai' samutpadyate ? uttarayati bhagavAn 'goyamA' he gautama ! 'nAgakumArANaM' nAgakumArANAM 'duvihe AhAre' dvividhaH dviprakArakaH AhAraH prajJapta, 'taM jahA' zreNIkI ora rahe hue nAgakumAroMkI apekSAse kahI gaI hai| kahA bhI hai-" dAhiNadivaDapaliyaM do desUNuttarillANaM" dakSiNadizAmeM rahe hue nAgakumAroMkI sthiti DeDhapalyopamakI hai aura uttaradizA tarapha rahe hue nAgakumAroMkI sthiti kucha kama do palyopamakI hai| - gautamasvAmIne aura bhI jo zvAsocchvAsAdike viSayameM prazna kiye haiM aura prabhune jo unakA uttara diyA hai vaha saba sUtrArthake samaya spaSTa hI kiyA jA cukA hai| ataH isa viSayameM aura vizeSa koI vaktavya vAmAM AvI che. te utkRSTa sthiti uttara zreNI tarapha rahelA nAgakumAranI mapekSA avAma mAvI cha. 4thu 55 cha-dAhiNa divaTTha paliyaM do desUNuta. rillANaM " dRkSiNa hima 2DasA nAgabhArAnI sthiti hauDha pakSyopabhanI cha ane uttara dizAmAM rahelA nAgakumAranI sthiti be palyopamathI cheDI ochI che. gautama svAmIe zvAse zvAsa AdinA viSayamAM bIjA je prazno pUchyA che ane te praznonA je javAba mahAvIra prabhue ApyA che te badhAnuM spaSTI karaNa sUtrArtha karatI vakhate thaI gayuM che. tethI te bAbatamAM bIjuM kaMI paNa ma0-33 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 bhagavatIsUtre tadyathA-'Abhoganibattie' AbhoganivartitaH-icchApUrvakaM kriyamANaH, 'aNAbhoganivvattie ya' anAbhoganirvartitazca, icchAmantareNApi kriyamANaH, prAvRTkAle pracuratara mUtrAdinA'bhivyajyamAnazItapudgalAdyAhAra vad yaH sH| 'tattha NaM je se' tatra khalu yo'sau 'aNAbhoganivvattie' anAbhoganirvartitaH 'se' saH 'aNusamayaM' anusamaya pratisamayam 'avirahie' avirahitaM nirantaram 'AhAraTTe' AhArArthaH= AhArAbhilASaH 'samuppajjai' smutpdyte| 'tatthaNaM je se' tatra khalu yo'sau 'Abhoganivvattie' AbhoganivartitaH 'se' saH 'jahaNNeNaM' jaghanyena 'cautthabhattassa' caturthabhaktena 'ukoseNaM' utkarSeNa 'divasa puhuttassa' divasa pRthaktvena 'aahaar|' AhArArthaH 'samuppajjaI samutpadyate / 'sesaM zeSam avaziSTaM sarva 'jahA asurakumArANaM' yathA asurakumArAgAm, asurakumAraprakaraNe yathA pratipAditaM tathA vijJeyamiti / kiyatparyantamityAha-'jAva' ityAdi, 'jAva' yAvat 'no acaliyaM kamma nijjareMti' no acalitaM karma nirjarayantIti paryantam / 'evaM' anena prakAreNa 'muvanakumArANaMpi' suparNakumArANAmapi prakaraNaM vAcyam / 'jAva' yAvat-yAvaccha dena-vidyutkumArAH, agnikumArAH, dvIpakumArAH, udadhikumArAH, dizAkumArA:, vAyukumArA gRhyante, eSAM sarveSAM tathA 'thaNiyakumArANaMti' stanitakumArANAM ca vaktavyatA asurakumAravad vijJeyeti // muu018|| // iti nAgakumAravaktavyatA nirUpaNam // nahIM hai| bhavanavAsI devoMke ye daza bheda haiM-asurakumAra, nAgakumAra, suvarNakumAra, vidyutkumAra, agnikumAra, dvIpakumAra, udadhikumAra, dizAkumAra, vAyukumAra aura stanitakumAra / asurakumAra aura nAgakumAroMkI sthiti AdikA varNana to mUtrakArane yahAM kiyA hI hai| avaziSTa suvarNakumArAdikoMkI sthiti AdikA varNana unhoMne "jAva thaNiyakumArANaM" isa pAThase sUcita kara diyA hai| tAtparya-kahanekA yaha hai ki vidyutkumAra Adike viSayakI vaktavyatA asurakumArakI taraha hI jAnanI cAhiye ||suu. 18 // kahevAnuM nathI. bhavanavAsI devAnA A pramANe dasa bheda che. asurakumAra, nAgakamAra. savarNakamAra, vikumAra, agnikumAra, dvIpakumAra, udadhikumAra, dizAkumAra, vAyukumAra ane svanitakumAra asurakumAra ane nAgakumArenI sthiti AdinuM varNana sUtrakAre ahIM karyuM che. suvarNakumAra Adi bAkInA devonI sthiti mAni varNana tebhANe " jAva thaNiyakumArANaM " 2 54 dvArA sUthita jyu che. tenuM tAtparya e che ke vidyuta kumAra AdinA viSayanuM vakatavya asurakumAranA vatavya pramANe 4 sabhA // sU. 18 // zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 1 u0 sU0 19 pRthivIkAyikAdinirUpaNam 259 athapRthivIkAyikAdinirUpaNam:mUlam-puDhavIkAiyANaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA, goyamA ! jahaNNaNaM aMtomuhattaM ukoseNaM bAvIsaM vAsa sahassAI puDhavIkAiyANaM bhaMte kevaikAlasta ANamaMti vA pANamaMti vA, goyamA ! vemAyAe ANamaMti vA / puDhavIkAiyANaM bhaMte ! A. hAraTThI, haMtA AhAraTThI / puDhavIkAiyANaM bhaMte ! kevaikAlassa AhAraTTe samupajai, goyamA ! aNusamayaM avirahie AhAraTThe samuppajai / puDhavIkAiyA NaM bhaMte ! kiM AhAraM AhAreMti, goyamA ! davvao jahA neraiyANaM jAva nivvAghAeNaM chadisiM vAghAyaM paDuccasiyatidisiM siya caudisiM siya paMcadisiM, vannao kAlanIlapItalohiya sukillAiM, gaMdhao subbhigaMdhAiyaM rasao tittAiyaM1, phAsao kakkhaDAiyaM, sesaMtaheva / NANattaMkaibhAgaM AhArAMti kaibhAgaM phAsAiMti, goyamA ! asaMkhijjabhAgaM AhAraiti / aNaMtabhAgaM phAsAiMti jAva tesiM poggalA kIsattAe bhujo bhujo pariNamaMti, goyamA! phAsidiya vemAyattAe bhujo bhujo pariNamaMti sesaM jahA neraiyA NaM jAva no acaliyaM kammaM nijareMti evaM jAva vaNassai kAiyANaM NavaraM ThiI vaNNeyavvA jA jassa, ussAso vemAyAe // suu019|| chAyA-pRthivIkAyikAnAM bhadanta ! kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA ? / gautama ! pRthivIkAyikAdi jIvoM kA nirUpaNa'puDhavIkAiyANaM bhaMte !' ityAdi / (bhaMte) he bhadanta ! (puDhavIkAiyANaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA ?) pRthivIkAyika jIvoMkI sthiti kitane kAlakI kahI gaI hai ? (goyamA) pRthivI kAyikA dinirUpaNa"puDhavI kAiyANaM bhate" ityAdi(bhate ! ) 3 mahanta ! ( puDhavI kAiyaNaM kevaiyaM kAlaM ThiI paNattA ?) pRthivI ayi 7vAnI sthiti mA janI 4DI cha ? (goyamA !) he gautama! zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 bhagavatIsUtre jaghanyena antarmuhUrtam , utkarSeNa dvaaviNshtivrssshsraanni| pRthivIkAyikAH khalu bhadanta ! kiyatkAlena, Ananti vA prANanti vA 4, gautama ! vimAtrayA Ananti vA mANanti vA 4 / pRthivIkAyikA bhadanta ! AhArArthinaH haMtA AhArArthinaH / pRthivIkAyikAnAM khalu bhadanta ! kiyatkAlena AhArArthaH samutpadyate ? gautama ! anusamayam avirahitam AhArArthaH samutpadyate / pRthivIkAyikAH khalu bhadanta ! he gautama ! (jahaNNeNaM) jaghanyase (aMtomuhatta) antarmuhUrtakI aura (ukoseNaM) utkRSTase (bAvIsaM vAsasahassAI) 22 hajAra varSakI pRthvIkAyika jIvoMkI sthiti kahI gaI hai| (bhaMte) he bhadanta ! (puDhavIkAiyANaM kevaikAlassa ANamaMti vA pANamaMti vA) pRthivIkAyika jIva kitane kAlake bAda zvAsocchvAsa lete haiM ? (goyamA) he gautama ! (vemAyAe ANamaMtivA) pRthivIkAyika jIvoMkI zvAsocchvAsa kriyAkA koI samaya nizcita nahIM hai kyoMki vaha viSamakAlavAlI hotI hai / (puDhavIkAIyA AhAraTThI) pRthivIkAyika jIva AhArArthI hote haiM kyA ? (haMtA AhAraTThI) hAM AhArArthI hote haiM ? (puDhavIkAiyA NaM bhaMte! kevaikAlassa AhAraTTe samuppajjai ?) he bhadanta ! pRthivIkAyika jIvoMko kitane kAlameM AhArakI abhilASA utpanna hotI hai ? (goyamA aNusamayaM avirahie AhAraDe samuppajjai) he gautama! unako nirantara avilambarUpase AhArakI abhilASA utpanna hotI rahatI hai| (puDhavIkAiyANaM bhaMte ! kiM AhAraM (jahaNNeNa) mAchAmA mAchI (aMto muhuttaM ) matabhuta nI mane ( ukkoseNaM ) dhArebhA padhAre (bAvIsavAsa sahassAI) vIsa 12 varSanI pRthvIyi va:nI sthiti 4DI cha. ( bhate ! ) mahanta ! ( puDhavI kAiyANa kevaikAlassa ANamaMti vA pANamati vA ?) pRthvI thiyo / samayane mAMtare zvAsA27vAsa se cha bhane ch| cha ? ( goyamA ) 3 gautama ! (vemAyAe ANama tivA) pRthvIkAyika jInI zvAsocchavAsanI kriyAne keI nizcita samaya nathI, kAraNa te viSama pANI DAya che. (puDhavIkAIyA AhAraTThI ? ) 3 mahanta ! pRthvIya yAne mADA2nI 2ch| thAya cha parI ? (haMtA AhAraTrI) , tabhane mADA2nI 427 / thAya che. ( puDhavIkAIyANa bhate! kevaikAlassa AhAra? samuppajjai ?) 3 mahanta ! pRthvIjayi vone TasA Ne mADA2 devAnI 42chA utpanna thAya cha ? ( gAyamA / aNusamayaM avirahie AhAraTTe samuppAjai) he gautama! temane nirantara, avilamba rUpe AhAranI IcchA thayA kare che. (puDhavIkAiyANa bhate ! kiM AhAraM AhAre ti ? ) 3 mahanta : pRthvI yi yo zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0130 1 sU0 19 pRthivIkAyikAdinirUpaNam 21 mAhAramAharanti, gautama dravyato yathA nairayikANAm yAvat nirvyAghAtena SaDdizam , vyAghAtaM pratItya syAt tridizam , syAt caturdizaM syAt paMcadizam / varNataH kAla nIla pIta lohita zuklAni, gandhataH surabhigandhAdikam , rasataH tiktAdikam , sparzataH karkazAdikam , zeSaM tathaiva, nAnAtvam-katibhAgamAhArayanti AhAreMti ?) he bhadanta ! pRthivIkAyika kisakA AhAra karate haiM ? (goyamA ) he gautama! (davvao jahA neraiyANaM) pRthivIkAyikajIva dravyakI apekSAse nArakajIvoMkI taraha ananta pradezavAle dravyoMkA AhAra karate haiM (jAva nivvAghAeNaM chadisiM) yAvat ve vyAghAta sahita na hoMto chahoM dizAoMse AhAra lete haiM / (vAghAyaM paDucca) aura vyAghAta sahita hoM to (siya tidisiM) kadAcit tIna dizAoMse (siya cauddisiM) kadAcit cAra dizAoMse (siya paMcadisiM) kadAcit pAMca dizAoMse AhAra lete haiM (vannao kAla-nIla-pIta-lohiya-sukillAI) varNakI apekSA-kAle, nIle, pIle, lAla tathA haldI jaise raMgavAle aura zukla raMgavAle dravyoMkA AhAra lete haiN| (gaMdhao) gaMdhakI apekSA (sunbhi gaMdhAiyaM) sugaMdhita, durgaMdhita dravyoMkA AhAra lete haiN| (rasao) rasakI apekSA (tittAiyaM 3) tiktAdi rasavAle dravyoMkA AhAra lete haiN| (phAsaokakkhaDAI 8) sarzakI apekSA karkaza Adi spoMse yukta dravyakA AhAra lete haiN| (sesaM taheva) kahane se jo viSaya avaziSTa rahA hai vaha nAraka jIvoMke AhAra saMbaMdhI kathanakI taraha jAnanA caahiye| zena! mA.2 42 cha ? (goymaa| ) OM gautama ! (dRvvao jahA neraiyANaM) pRthvI kAyika che dravyanI apekSAe nAraka jIvonI jema anaMta pradezavALAM dravyone mA2 42 cha. (jAva nivvAghAeNa chadisiM) ne teso vyAghAtayuta na DAya to cha hizAmethI mADA2 se cha, (vAghAyaM paDucca) mane vyAdhAta saDita jAya to (siya tidisiM) 4 pA2 1 hizAmethI (siya caudisi ) a pA2 yA2 hizAmethI, (siya paMca disiM ) bhane 6 pAra pAMya hizamethI mA2 se cha. ( vannao kAla-nIla-pIta lohiya-sukillAI ) panI apekSA kALA, nIlA, pILA, lAla, haLadara jevA raMgavALAM ane sapheda raMgavALAM dravyane bhADA2 che. (gaMdhao) gadhanI 25pekSA ( subbhi gaMdhAiyaM) sucita mane gadhita drvyon| mADAra se cha. (rasao) 2sanI apakSAse (tittAiyaM) tisila 2savAjA drvyon| mADA2 se cha. (phAsao) 25zanI mapekSA (kakkhaDAI) 4 mA 25zavAja drvyon| sA.2 se che. (sesaM taheva) 2 // sivAyana je kathana bAkI rahetuM hoya te nAraka jIvonA AhAra viSenA kathana pramANe ja zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 bhagavatIsUtre katibhAgaM sparzayanti, gautama ! asaMkhyeyabhAgamAharanti, anantabhAgaM spRzanti yAvat-teSAM pudgalAH kIdRzatayA bhUyo bhUyaH pariNamaMti, gautama ! sparzendriya vimAtratayA bhUyobhUyaH pariNamanti zeSaM yathA nairayikANAm yAvanno acalitaM karma parantu nAraka jIvoMkI apekSA AhAra ke viSayameM jo inake AhArameM (NANatta) bheda hai vaha isa prakArase hai--(kahabhAgaM AhAreti, kahabhAga phAsAiMti) he bhadaMta ! pRthivIkAyika jIva kitane bhAgakA AhAra karate haiM aura kitane bhAgakA sparza karate haiM ? (goyamA! asaMkhijjabhAgaM AhAreMti aNaMtabhAgaM phAsAiMti jAva ) he gautama ! pRthivIkAyikajIva asaMkhyAtabhAgakA AhAra karate haiM aura anaMtaveM bhAgakA sparza karate haiM yAvat-(tesi poggalAkIsattAe bhujjo 2 pariNamaMti?) unake dvArA AhArake viSayabhUta bane hue pudgala kisa AkArase bAra 2 pariNamate haiM ? (goyamA) he gautama! (phAsidiya vemAyattAe bhujjo 2 pariNamaMti) ve pudgala sparzana indriyakI vividhatAmeM bAra 2 pariNamate rahate haiN| (sesaM jahA neraiyANaM, jAva no acaliyaM kammaM nijjareMti, evaM jAva vaNassai kAiyANaM, navaraM ThiI vaNNeyavvA jAjassa, ussAso vemAyAe) bAkI saba narakoMkI taraha jAnanA caahiye| kahAMtaka ? yAvat acalita karmakI nirjarA ve nahIM karate haiM yahAM taka, isa taraha apkAyika, tejAkAyika, vAyukAyika aura vanaspatikAyika taka jAnanA caahiye| vizeSatA yaha samana. 555 nA24 7vAnA mAhA2 42ta tamanA mAhAbhA 2 (NANattaM ) meha cha te mA pramANe che. (kai bhAgaM AhAreti, kai bhAgaM phAsAiMti ?) he bhadanta ! pRthivIkAyika jIvo keTalA bhAgano AhAra kare che ane keTalA maagn| 25za 42 cha ? ( goyamA / asaM khijjabhAga AhAreti aNaMta bhAga phAsAiMti jAva) gautama ! pRthvIyi vo masa-yAta bhaagn| mAhAra recha bhane sanatama bhaagne| 25za 42 cha. (tesiM pAgalA kosattAe bhujjo 2 pariNamaMni ? ) 3 mahanta ! temanA dvArA mA2nA viSayabhUta manesA pAsa cyA mAre pAra pA2 pazizubhe cha ? ( goyamA / ) OM gautama ! (phAsiMdiya ghemAyatAe bhujjo 2 pariNamati ) te pusa 25zana dhandriyanI vividhatAmA pAra pA2 parizubhatA 29 che. ( sesaM jahA neraiyANa, jAva no acaliya kamma nijjare ti, evaM jAva vaNasaikAiyANa, navaraM ThiI vaNNeyavyA jAjassa ussAso vemAyAe ) jIna padhu nAnI sabhA samanayAM sudhI ? "te| acalita karmanI nirjarA karatA nathI" tyAM sudhI. e ja pramANe akAyika, teja kAyika, vAyukAyika ane vanaspati kAyika sudhInA viSayamAM samajavuM. temAM zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za. 1 u.1 sU0 19 pRthivIkAyikAdinirUpaNam 263 nirjarayanti, evaM yAvat vanaspatikAyAnAm navaram sthitivarNayitavyA yAyasya, ucchvAso vimAtrayA // m0 19 // TIkA-bhavanapatInAM sthityAdikaM nirUpya tadanudaNDakakrameNa pRthivIkAyikAdInAM sthityAdikaM nirUpayitumAha-'puDhavIkAiyANaM' ityAdi / 'puDhavIkAiyANaM bhaMte' pRthivIkAyikAnAM bhadanta ! 'kevaiyaM kAlaM ThiI paNattA ?' kiyantaM kAlaM sthitiH prajJaptA ? bhagavAnAha-'goyagA!' he gautama ! 'jahaNNeNaM' jaghanyena 'aMtomuhuttaM' antarmuhUrtam-antarmuhUrtaparimitA sthitiH prajJaptA / aSTacatvAriMzatpala parimitaH kAlo muhUrta ucyate tatra yadi ekasamayAdenyUnatA bhavettAvatparimitaH kAlaH antarmuhUrta ucyate / 'ukoseNaM' utkarSeNa 'bAvIsaMvAsasahassAI' dvAviMzativarSasahasrANi dvAviMzatisahasravarSANi sthitiH prajJaptA / idaM kharapRthivImAzrityAvahai ki jisakI jo sthiti ho vaha kahanI caahiye| ucchvAsakAlakA pramANa inakA " itanA hai " yaha chadmasthAoMse nahIM jAnA jA sakatA hai isaliye ise vividha prakArakA kahA gayA hai| TIkArtha-bhavanapatiyoMkI sthiti AdikA nirUpaNa karake usake bAda daNDakakramase pRthivIkAyAdikoMkI sthiti AdikA nirUpaNa karane ke liye sUtrakArane " puDhavIkAiyANaM" ityAdi sUtra kahA hai| isameM unhoMne pRthivIkAyAdikakI sthiti AdikA praznottara pUrvaka kathana kiyA hai| gautamasvAmIne jaba bhagavAnse unakI AyuviSayaka prazna kiyA taba bhagavAnne unase kahA ki he gautama! pRthivIkAyika jIvoMkI Ayu jaghanyase antaramuhUrtakI hai aura utkRSTa se bAIsa 22 hajAra varSakI hai| athavA ahorAtra sATha ghar3IkA hotA hai, usake tIsaveM hisse (bhAga)ko muhUrta kahate haiM / arthAt do ghar3Iko muharta kahate haiN| eka ghaDIke sATha vizeSatA eTalI ja che ke jenI je sthiti hoya te kahevI joIe. temanA ucchavAsa kALanuM pramANa keTaluM che te jANI zakAya tema nathI. tethI tene vividha prakAranuM kahevAmAM Avela che. TIkAW--bhavanapatinI sthiti AdinuM nirUpaNa karIne have sUtrakAra 4bhanmanusAra pRthivIyi mA vAnI sthiti mAhinu "puDhavI kAiyANaM " ItyAdi sUtro dvArA nirUpaNa kare che. temAM temaNe pRthvIkAya AdinI sthiti vagerenuM pranattara dvArA varNana karyuM che. gautama svAmIe jyAre temanA AyuSyakALa bAbata prazrana pUcho tyAre bhagavAne temane javAba Ape ke he gautama! pRthvIkAyika jIvonuM AyuSya ochAmAM ochuM antamuhurtanuM ane vadhAremAM vadhAre bAvIsa hajAra varSanuM hoya che. 48 paLa jeTalA kALane eka zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 bhagavatIko - gantavyam / tathoktam "saNhA? ya suddha12 vAlu ya 14, maNosilA16 sakarA18 ya khara puddhvii22|| egaM bArasa codasa solasa aTThAra bAvosA" // iti // chAyA-zlakSNA ca zuddhA vAlukA manaH zilA zarkarA ca khrpRthivii| ekaM dvAdaza caturdaza SoDaza aSTAdaza dvAviMzatiH // // iti / punaH pRcchati-'puDhavIkAiyANaM bhaMte ' pRthivIkAyikAH khalu bhadanta ! 'kevA. kAlamsa' kiyatkAlena 'ANamaMti vA Ananti vA 'pAgamati vA' prANanti vA ? 60 pala honese yaha (muhuurt| ekasaubIsa (120) palakA hotA hai| zAstrota stoka lava Adike mApase satahattara (77) lavakA eka muhUrta hotA hai yaha muhUrta vartamAnakAlIna ghaTIyantra ( ghar3iyAla )ke mApase ar3atAlIsa 48 miniTa parimita kAla eka muhUrta kahalAtA hai| usameM yadi eka samaya Adi kI nyUnatA ho to vaha kAlamuhUrta ke bhItara hone ke kAraNa eka antarmuhUrta kahA jAtA hai| bAIsahajAra varSakI jo utkRSTa sthiti pRthivIkAyika jIvoMko kahI gaI hai| vaha kharapRthivIkI apekSAse kahI gaI hai| kahA bhI hai"sahAya suddha 12 vAlaya 14, maNosilA 16 sakarA 18 ya khara puddhvii22|| egaM yArasa coddasa solasa aTThAra bAvIsA" // iti / lakSga-sUkSma-patalI, zuddha-kAmameM nahIM lAI gaI miTTI, bAlukA, manaHzilA, zarkarA, aura kharapRthivI, ina chaha pRthiviyoMkI sthiti kramazaH eka hajAra, bAraha hajAra, caudaha hajAra, solaha hajAra, aThAraha hajAra aura bAvIsa hajArI hai| suharta kahe che. je temAM eka samayanI paNa nyUnatA hoya te te kALane anta muhUrta kahe che, kAraNa ke te kALa eka muhUrtathI ochI hoya che. pRthvIkAyika jIvonI bAvIsa hajAra varSanI je utkRSTa rithati kahI che te kharapRthivInI apekSAe kahela che. kahyuM paNa che- "saNhA ya suddha 12 vAluya 14, maNosilA16 sakarA18 ya khara puDhavI22 / egaM bArasa coisa solaha aTThAra bAvIsA" // iti / saNa-sUkSma-mArI, zuddha-upayogamA na sevAyesI bhATI, vAyu (2tI), manaH zilA, zarkarA, ane kharapRthivI, e cha pRthivIkAyanI sthiti anukrame eka hajAra, bAra hajAra, cauda hajAra, soLa hajAra, aDhAra hajAra ane bAvIsa hajAra varSanI hoya che. zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 1 u.1sU0 19 pRthvIkAyikAdInAmAhArAdivarNanam 265 uttaramAha-'goyamA' he gautama ! 'vemAyAetti' vimAtrayA-vi-viSamA athavA vi= vividhAH mAtrAH kAlavibhAga iti vimAtrA, tayA vimaatryaa| 'ANamaMti vA' Ananti vA 'pANamaMti vA' prANanti vA pRthivIkAyikajIvAnAM zvAsAdi kriyA vimAtrA viSamakAlavatIbhavati, iyatkAlenabhavati zvAsAdi kriyetyevaM rUpeNa nirUpayitumazakyatvAt / 'puDhavIkAiyANaM bhaMte' pRthivIkAyikAH khalu bhadanta 'AhAraTThI' AhArArthinaH ? kim AhArAbhilASiNaH santi ? uttaramAha-'haMtA AhAraTThI' hanta AhArArthinaH santi, punaH pRcchanti-' puDhavIkAiyANaM bhaMte' pRthivIkAyikAnAM bhadanta ! 'kevaikAlassa' kiyatkAlena 'AhAraTTe' AhArArthaH AhArAbhilASaH 'samuppajjai' samutpadyate ? uttaramAha- goyamA !' he gautama ! 'aNusamayaM' punaH gautamasvAmIne jaba prabhu se pRthivIkAyika jIvoM ke zvAsocchavAsa ke viSaya meM prazna kiyA taba prabhune inakI zvAsocchvAsa kriyA ko viSayakAlavatI kahA / kyoM ki unakI vaha kriyA itane kAla meM hotI hai isa rUpa se nirUpita karane meM nahIM AsakatI hai| isaliye isako vimAtrA se kahA gayA hai / viSamaathavA vividha jo mAtrA-kAlavibhAga vaha vimAtrA hai| isa vimAtrA se yaha zvAsocchvAsa lete haiN| ___pRthivIkAyika jIvoM ko AhArabhilASA ke utpanna hone ke viSaya meM jo prabhune gautamasvAmI ko samajhAyA hai aura usa viSaya meM "haMtAAhAraTThI" aisA kahA hai so isa viSaya para yaha prazna honA svAbhAvika hai ki unheM kitane kAla ke bAda AhAra kI abhilASA utpanna hotI hai? taba prabhune unheM kahA ki yaha AhAra kI abhilASA unheM pratisamaya gautama svAmIe prabhune pRthivIkAyika jInA zvAsocchavAsanA viSayamAM prazna pUchyuM tyAre prabhue temanI zvAse zvAsanI kriyAne viSama kALavALI kahI che kAraNa ke temanI te kiyA keTalA kALamAM thAya che tenuM nirUpaNa karavuM zakaya nathI. tethI tene vimAtrAvALI kahI che. viSama athavA vividha je mAtrAkALa vibAga-tene vimAtrA kahe che. A vimAtrAo-vividha kALa vibhAgateo zvAsocchavAsa le che. pRthivIkAyika jIne AhAranI abhilASA utpanna thavA bAbata gautama svAmIe je prazna pUche che tene javAbarUpe bhagavAne temane samajAvyuM che "haMtA AhAraTThI"-"31, tebhane mA2nI 427thAya che." to ten|| mnusaMdhAnamAM e prazna udbhava saMbhavita bane che ke temane keTalA kALane AMtare AhAra levAnI IcchA thAya che. tenA javAbamAM prabhue temane samajAvyuM che bha0 34 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre amusamayaM patisamayaM 'avirahie' avirahita=virahavarjitaM nirantaram 'AhAraTTe' AhArArthaH 'samuppajjai' samutpadyate / punaH pRcchati-'puDhavIkAiyANaM bhaMte' pRthivIkAyikAH khalu bhadanta ! 'ki AhAraM AhAreMti' kamAhAramAharanti=ki prakAra kamAhAraM gRhNantIti prshnH| uttaramAha-'davyao jahA neraiyANaM' dravyataH yathA nairayikANAM, ityatidezAt nairyikvdvaacym| tatra dravyataH pRthivIkAyikAH 'aNaMtapaesiyAI' anantapradezikAn-anantapradezayuktAn pudgalAn Aharanti, 'khettao asaMkhejjapaeso gADhAI kSetrato'saMkhyeyapradezAvagADhAni, kSetrato'saMkhyeya pradezAvagAhitapudgalAnAharanti / kAlato jaghanyamadhyamottamasthitiSu yAM kAmapi sthitimAzrityasthitAnAm-AhArayogyaskandhapariNAmenAvasthitAnAM 'bhAvao' bhAvato-varNagandharasasparzavatAM pudgalAnAmAhAraM kurvanti, ityAdhArabhya sarva nairayikavadeva prajJApanAmUtrasyASTAviMzatitamasyapadasyaprathame AhArodeze yathA kathitaM binA kisI vilamba ke utpanna hotI rahatI hai / aisA eka bhI samaya nahIM jAtA ki jisameM unheM AhAra kI abhilASA na banI rahatI ho| ye kisa prakAra kA AhAra karate haiM ? isakA uttara prabhune yaha diyA ki dravya kI apekSA ye nAraka jIvoM kI taraha anantapradezayukta pudgaloM kA AhAra karate haiM, kSetra kI apekSA asaMkhyAtapradezAvagAhI pudgaloM kA AhAra karate haiM, kAla kI apekSA jaghanya, madhyama aura utkRSTa inasthitiyoM meM se kisI bhI sthiti meM sthita aise AhArayogya pariNAmavAle pudgaloM kA AhAra karate haiM, tathA bhAva kI apekSA varNa, rasa, gaMdha, sparza ina cAra guNavAle pudgaloM kA AhAra karate haiM / yaha viSaya prajJApanA sUtra ke aTThAisaveM pada ke prathama ahAroddeza meM kahA gayA hai / so usI mAphika ke temane pratisamaya kaI paNa jAtanA vilamba vinA AhAranI IcchA thayA kare che. e eka paNa samaya vyatIta thatuM nathI ke jyAre temane AhAranI IcchA utpanna na thatI hoya. teo kevA prakArane AhAra kare che? bhagavAne te prasanane A pramANe javAba dIdhe-dravyanI apekSAe teo nAraka jInI jema anaMta pradezavALAM pugalane AhAra kare che, kSetranI apekSAe asaMkhyAta pradezAvAhI pudgalone AhAra kare che, kALanI apekSAe jaghanya, madhyama, ane uttama e sthitimAMnI kaI paNa sthitivALAM AhArogya pariNAmavALAM pudgalane AhAra kare che, tathA bhAvanI apekSAe varNa, rasa, gaMdha, ane sparza e cAra guNavALAM pudgalene AhAra kare che. A viSayanuM nirUpaNa prajJApanA sUtranA 28mAM padanA pahelA AhAre dezamAM karavAmAM AvyuM che. te te pramANe ahIM paNa samajavAnuM che. tyAM te kathana zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za01 u01sU0 19 pRthvIkAyikAdInAmAhArAdivarNanam 267 tadvadeva ihApi bodhyam / ' jAva' yAvat 'nivAghAeNaMchadisi' nirvyAghAtena SaDdizam , yadi vyAghAto na bhavettadASaTsvapi dikSu AhAro bhavati, AhAra vyAghAtazcalokAntasya niSkuTeSveva vidizAsveva=koNeSu iti yAvat saMbhavati nAnyatrAhAra vyAghAtaH; ataH vyAghAtarahitasthale SaTsu dikSu pUrvapazcimottaradakSiNo dhiorUpAsu AhAraM kurvanti pRthivIkAyikajIvA iti / pUrvapazcimadakSiNottara catudigbhAgesthitAn pudgalAn tathA urdhvamadhaH sthitAMzca pudgalAn AhArArthate pRthivIkAyika jIvA gRhNantIti bhaavH| SaNNAmapi dig vibhAgAnAmevaM yantraM bhavati | 3 uttara 1 pUrva pa adharva | 4 dakSiNa / 2 pazcima yahAM bhI samajha lenA cAhiye / vahAM vaha kathana nArakoM ke AhAra ke viSaya meM kahane meM AyA hai / yahI bAta yahAM sUtrakArane 'jahAneraiyANaM' pada dvArA kahI hai / 'jAva nivvAghAeNaMchaddisiM' vyAghAta na ho to chahoM dizAoM ke pudgaloM kA AhAra hotA hai / AhAra kA vyAghAta lokAnta ke niSkuToM-konoM meM saMbhavita hotA hai-inake sivAya anya sthAnoM meM nahIM / isaliye vyAghAtarahita sthala meM chaha dizAoM meM se-pUrva, pazcima, uttara, dakSiNa, UrdhvadizA aura adhodizA inameM meM se ye pRthivIkAyika jIva AhAra grahaNa karate haiM / tAtparya yaha hai ki ina chaha dizAoM meM rahe hue AhArayogya pudgaloM ko ye pRthivIkAyika jIva AhArArtha grahaNa karate haiM / chaha digvibhAgoM kA yaMtra aisA hainInA 2mA 12 // viSayamA prayu cha. me04 pAta sUtrAre mI "jahA neraiyANaM" 54 dvArA 4DI cha. "jAva nivvAghAeNa chaddisiM" vyAdhAta na DAya to cha dizAonAM pudgalone AhAra thAya che. AhArane vyAghAta lokAntanA niSphaTamAM (khUNAomAM) paNa saMbhavita hoya che-temanA sivAyanAM anya sthAnamAM nahIM. tethI vyAghAta rahita sthaLamAM chae dizAomAMthI (pUrva, pazcima, uttara, dakSiNa, urdhvadizA ane adizAmAMthI) e pRthivI kAyika che AhAra grahaNa kare che. kahevAnuM tAtparya e che ke te cha dizAomAM rahelAM AhAra pudagalone pRthivI kAyika jIva AhArArthe grahaNa kare che. cha digvibhAgenuM yaMtra mA bhAnu hAya cha zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 bhagavatI sUtre 6 ' vAghAyaM paDucca' vyAghAtaM pratItya, vyAghAtamAzritya antarAyamadhikRtyetyarthaH, siya tidisi' ityAdi, vyAghAtaca lokAnta niSkuTeSu saMbhavati nAnyatra / 'siya tidisi' syAt tridizam Azritya tisRSu dikSu sthitAn pudgalAn AhArAya gRhanti, kathaM tatrAha - yadA pRthivIkAyika jIvA adhastane uparitane vA koNesthitA bhavanti tadA adhaH pradeze aloka eva bhavati tathA pUrvasyAM dakSiNasyAM ca dizi aloka eva bhavati, evaM prakAreNa tisRNAmapi dizAmalokAnRtatvAt, tada 1 pUrva 15 ardhva 6 adha: 2 pazcima vyAghAta kI apekSAse arthAt aMtarAya ko lekara ke "siya ti disiM " ityAdirUpa se sUtrakArane kahA hai jaba yaha bAta hai ki vyAghAta niSkuToM meM hI saMbhava hotA hai, dUsare sthAnoM meM nahIM, taba tIna dizAoM meM sthita pugaloM ke ye jIva AhAra ke liye grahaNa karate haiM vaha isa prakAra se hai jaba pRthivIkAyika jIva nIce ke kone meM athavA Uparake kone meM sthita hote haiM taba adhaH pradeza meM aloka hI rahatA hai tathA pUrva dizA meM aura dakSiNadizA meM bhI aloka rahatA hai| isa taraha tInoM dizAe~ jaba alokase AvRta (DhakI rahatI haiM taba alokase AvRta rahane 3 uttara uttara 3 zrI bhagavatI sUtra : 1 pUrva 1 udhva pa adhaH pazcima ra 4 dakSiNa dakSiNa 4 tarAyanI dRSTi vyAdhAtanI apekSAye bheTale "siyatidisiM" tyiAdi 3ye sUtrakAre kahyuM che'vyAghAta niSkuTAmAM (khUNAomAM) ja savita thAya che, khIjA sthAneAmAM nahIM" Ama hAvAthI traNa dizAomAM rahelAM pudgalone te jIvA AhArAthe grahaNa kare che. kevI rIte ? e have samajAvavAmAM Ave che jyAre pRthivI kAyika jIva adhastana khUNAmAM athavA uparatana khUNAmAM rahela hAya che tyAre adhaHpradezamAM aloka ja rahe che, tathA pUrvadizA ane dakSiNa dizAmAM paNa aloka rahe che. A rIte traNe dizAe jyAre alokathI AvRtta Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' prameyacandrikATIkA za0101 sU019 pRthvIkA yikAdInAmAhArA divarNanam 269 nyAsu fiaey dizAsveva pRthivIkAyikajIvAnAmAhAragrahaNaM bhavati / evamevoparitanakoNepi vaktavyam, arthAt-tatrApi tisRNAM dizAmalokenAvRtatvAt, avaziSTa diye evAhAra grahaNaM bhavati / 'siya cauddisiM' syAccaturdizaM = catasRSu dikSu yadA adhaupari ubhayatrApyaloko bhavet tadA catasRSu dikSu AhArAya pudgalAn gRhNanti te jIvAH / 'siya paMcadisiM syAt paJcadizam - paJcasu dikSu yadA punaH pUrvAdInAM SaNNAM dizAmanyatamasyAmaloko bhavet tadA paJcasu dikSu AhArArtha puga grahaNaM kurvanti / atha varNAdikamapekSya pRthivIkAyikAH kIdRzAn pudgalAn AhAratayA gRhantItyAzaGkAyAmAha - ' vaNNao' ityAdi / te pRthivokAyikA jIvAH / ke kAraNa ina dizAoM se bhinnadizAoM meM hI pRthivIkAyika jIva AhAra grahaNa karate haiM / isI prakAra se uparitana kone meM sthita rahatA hai taba adhaH pradeza meM aloka hI hotA hai tathA pUrvadizA aura dakSiNadizA meM bhI aloka rahatA hai / isa taraha tInoM dizAoM ko aloka se AvRta hone ke kAraNa tadanya tInoM dizAoM meM hI pRthivIkAyika jIvoM kA AhAra grahaNa hotA hai / " siyacauddisiM " jaba adhaH upari donoM hI jagaha aloka hotA hai taba cAroM dizAoM meM rahe hue puloM ko AhAra ke liye ve jIva grahaNa karate haiM / "siya paMcadisiM " jaba pUrvAdika chaha dizAoM meM kisI eka dizA meM aloka hotA hai taba ve jIva pAMca dizAoM meM rahe hue puloM ko AhAra ke liye grahaNa karate haiM / aba sUtrakAra yaha batalAte haiM ki ye pRthivIkAyika jIva varNAdika kI apekSA se kaise puloM kA AhArarUpa se hI grahaNa karate haiM so kahate haiN(vIMTaLAyela) rahe che tyAre alokathI AvRta rahevAne kAraNe te dizA sivAyanI dizAomAMthI ja pRthivI kAyika jIveA AhAra grahaNa kare che. eja pramANe uparitana khUNAmAM paNa samajavuM. eTale ke jyAre pRthivI kAyika jIva uparitana khUNAmAM (nikUTamAM) rahela hoya che tyAre adhaHpradezamAM aloka ja hAya che. tathA pUrva ane dakSiNa dizAmAM paNa aloka hoya che. A rIte te traNe dizAo alokathI AvRta hAvAne kAraNe te sivAyanI traNe dizAomAMthI 4 pRthivI ayi bhavAnI bhADAra grahaNa thAya che. "siya cauddisiM" nyAre nIce ane upara, e banne jagyAe aloka hAya che tyAre cAre dizAomAM raDelA yugasone te lavo mahArane bhATe aNu ure che. "siya paMca disiM" jyAre pUrva Adi cha dizAomAMnI kAI eka dizAmAM aloka hAya che tyAre te jIvA pAMca dizAomAM rahelAM pudgalone AhArane mATe grahaNa kare che. have sUtrakAra e khatAve che ke vaNu AdinI apekSAe pRthivI kAyika jIvA zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 bhagavatIsUtre 'vaNNao' varNataH varNamapekSya 'kAlanIlapIyalohiya mukillAI' kAla-nIla-pItalohita-zuklAm-kAlAdivarNapaJcakopetAn pudgalAn Aharanti / gandhamAzrityAha'gaMdhao' gandhataH-gandhApekSayA 'surabhigaMdhAI' surabhigandhAdikam-surabhidurabhigandhayuktAn Aharanti / rasamAzrityAha-'rasao' rasata: rasApekSayA 'tittAI' tiktAdikam-tiktakaTukapAyAmlamadhurarUpa-rasapaJcakam-paJcarasopetAna pudgalAn aahrnti| sparzamAzrityAha-'phAsao' sparzataH sparzApekSayA 'kakkhaDAI karkazAdikam-karkazamRdu-guru-laghu-zItoSNa-snigdha-rUkSarUpaaSTasparzayuktAn pudgalAn Aharanti pRthivokAyika jIvA iti| 'sesaM zeSaM kathitAvaziSTaM taheva' tathaiva yathA nArakANAM tathA pRthivIkAyikAnAmapi vijJeyam / tathAhi-"jAiM bhaMte ! lukkhAI AhareMtitAI ki puDhAI apuTThAI ? jAiM puTThAI tAI ki ogADhAI aNogADhAI" varNa kI apekSA se ye pRthivIkAyika jIva kAlanIla Adi pAMcoM vA~ se yukta pudgaloM kA AhAra karate haiM / gaMdha kI apekSA se-surabhidurabhi gaMgha se yukta, rasa kI apekSA se--tikta, kuTuka, kaSAya, amla aura madhura ina pAMca prakAra ke rasoM se yukta, sparza kI apekSA se-karkaza, mRda, laghu, zIta, uSNa, snigdha aura rukSa ina ATha prakAra ke sparza se yukta pudgaloM kA AhAra karate haiN| sesa-inake AhAra ke viSaya meM kathana se jo bAkI bacA hai vaha taheva' jaisA nArakajIvoM ke prakaraNa meM nArakoM ke AhAra ke viSaya meM kahA gayA hai vaisA hI inake AhAra ke viSaya meM jAnanA cAhiye / vaha isa prakAra se hai "jAiM bhaMte ! lukkhAiM AhAreMti tAI kiM puTThAI apuTThAI ? jAI puTThAI tAI ki ogADhAiM aNogADhAI" ityAdi / he bhadanta ! jina rUkSa AhAra pudgaloM ko ye AhArarUpase grahaNa kevA pagalone AhArarUpe grahaNa kare che? varNanI apekSAethI A pRthivIkAyika jIve kAla nIla Adi pAMce voMyukata pudagalone AhAra kare che. gaMdhanI apekSAe sugaMdha yukta ane durgaMdha yukta, rasanI apekSAe tikta, kaDavo, kaSAya, khATo ane madhura e pAMca rasathI yukta, sparzanI apekssaar 442, bhUDa, guru, sadhu, zIta, B], sni, mane 36, se mAha 2 // 25zavAja sonI mA2 pRthivI yi / 42 cha. 'sesa' tamanA mAranA viSayamA 4thana jyu che te sivAyanuM madhu thana "taheva" nAraka jIvAnA prakaraNamAM nAraka jInA AhAranA viSayamAM kahyA pramANe ja abhAva. te thana mA prabhArI cha-"jAI bhate ! lukkhAi AhAreti tAI ki pudAI apudAI? jAI puTThAI tAI ki ogADhAI aNogADhAiM" tyAdi. he bhadanta ! je rUkSa AhAra yugalone teo AhAra rUpe grahaNa kare che te rakSa AhAra pudgalo Atma pradezanI sAthe spaSTa hoya che ke aspaSTa hoya che? eTale ke AtmapradezanI sAthe pRSTa rUkSa AhAra pudgalone teo AhAra zrI bhagavatI sutra : 1 Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za01u01sU0 19 pRthvIkAyikAdInAmAhArAdivarNanam 271 ityAdi / he bhadanta ! yAn AhArapudgalAn rUkSAn Aharanti tAn pudgalAn kim AtmapadezaiH spRSTAn aspRSTAn vA, yadiyAna AtmapradezaiH spRSTAn pudgalAn gRhNanti tAn pudgalAn avagADhAn anavagADhAn vA, ityAdikaM sarva pUrvavadeva ekAdazasUtroktanArakaprakaraNavadeva bodhyam , 'NANattaM' iti nAnAtvamiti bhedovizeSa iti yAvat , nArakApekSayA AhAraviSaye pRthivIkAyasya vizeSo vidyate, saca vizeSo'yam'kahabhAgaM' ityaadi| 'kaibhAgaM' katibhAgamAhAram 'AhareMti' Aharanti, 'kaibhAgaM' katibhAgaM karate haiM ve rUkSa AhAra pudgala AtmapradezoM ke sAtha spRSTa hote haiM yA aspRSTa hote haiM ? arthAt AtmapradezoM ke sAtha spRSTarUkSa AhAra pudgaloM ko AhArarUpa se ye grahaNa karate haiM yA AtmapradezoM ke sAtha aspRSTa hue AhArapudgaloM ko AhArarUpa se grahaNa karate haiM ? yadi AtmapradezoM ke sAtha spRSTa hue jina AhArapudgaloM ko ye AhArarUpa se grahaNa karate haiM to punaH yaha prazna hotA hai ki ve AtmapradezoM ke sAtha spRSTa pudgala avagADha hote haiM yA anavagADha hote haiM ? avagADha kA matalaba AtmapradezoM ke sAtha eka kSetrAvagAhI honA hai| ityAdi samasta pahale kI taraha hI arthAt 11veM sUtra meM kathita nAraka prakaraNa kI taraha hI jAnanA cAhiye / " NANatva" isa zabda kA artha, bheda hai / isakA tAtparya yaha hai ki nAraka kI apekSA pRthivIkAyika jIva ke AhAra ke viSaya meM bheda hai aura vaha isa prakAra se hai-gautamasvAmI ne jaba prabhu se yaha prazna kiyA ki he bhadanta ! pRthivIkAyika jIva kitane bhAga kA AhAra karate haiM rUpe grahaNa kare che ke AtmapradezanI sAthe askRSTa AhAra pudagalone teo AhArarUpe grahaNa kare che? je teo AtmapradezanI sAthe sRSTa evAM AhAra pudgalone grahaNa karatA hoya te prazna e udbhave che ke te AtmapradezanI sAthe spaSTa pugalo avagADha hoya che ke anavagADha hoya che? ava. gADha eTale AtmapradezanI sAthe eka kSetrAvagAhI evo artha thAya che. ityAdi samasta vaktavya 11mAM sUtramAM kahelAM nAraka prakaraNa pramANe ja samajavuM. " NANatva" bheTave le. tenuM tApiya cha / naa2473| 42tAM pRthiviikAyika jIvonA AhAranA viSayamAM bheda rahelo hoya che. te bheda A pramANe chegautama svAmIe prabhune A pramANe prazna pUchayo ke-he bhadanta! pathivI kAyika zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 bhagavatIsare 'phAsAditi' sparzayanti athavA 'phAsAditi'-sparzaNa Adadati, sparzanendriyeNa AhArapudgalAnAM katibhAgaM spRzanti / athavA 'phAsAditi' sparzanendriyeNa AsvAdayaMti / sparzendriyeNa gRhNati, sparzandriyeNopalabhaMte, etaduktaM bhavati yathA rasanendriyaparyAptiparyAptaka jIvA rasanendriyeNAhAramAdadAnA AsvAdayantIti kathyate tathA sparzanendriyadvAreNAhAramAdadAnA AsvAdayantIti kathyate / uttaramAha-goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'asaMkhijjabhAgaM' asaMkhyeyabhAgaM-AhArapudgalAnAmasaMkhyeyabhAgaM 'AhAraiti' AhAranti, tathA 'aNaMtabhAgaM' anantabhAgaM 'phAsAiMti' sparzayanti-AhArapudgalAnAmanantabhAgaM sparzendriyeNa spRzantItyarthaH / 'jAva' yAvatyAvacchabdena-'puDhavIkAiyANaM bhaMte' je poggale AhArattAe geNhaMti teNa' iti aura kitane bhAga kA sparza karate haiM ? arthAt-sparzana indriya se AhAra ke kitane bhAga kA sparza karate haiM ? athavA-spazana indriya se AsvAdana karate haiM ? sparzana indriyase grahaNa karate haiM ? upala bhanta prApta karate haiM ? isase yaha kahA gayA hai ki jisa taraha rasanendriyarUpa paryApti se paryAptaka bane hue jIva-taiyAra huI rasanendriyavAle jIva-rasanendriya dvArA AhAra kA upabhoga karate hue "AsvAdana karate haiM" isa rUpase kahA jAtA hai, usI taraha sparzana indriya dvArA AhAra kA upabhoga karate hue pRthvIkAyika jIva "AsvAdana karate haiM " aisA kahA jAtA hai kyA? taba prabhune uttara diyA-ki he gautama ! ve pRthivIkAyika jIva AhArapudgaloM ke asaMkhyAtaveM bhAga kA AhAra karate haiM tathA sparzana indriya se AhAra padaloM ke anaMtaveM bhAga ko sparza karate haiM / yahAM " yAvat" zabda se ja keTalA bhAgane AhAra kare che ane keTalA bhAgane sparza kare che ? eTale ke sparzendriyathI AhAranA keTalA bhAgane sparza kare che? athavA sparzendriyathI AsvAdana kare che ? sparzendriyathI grahaNa kare che? upalabhanta prApta kare che? te prazna dvArA ema pUchavAmAM AvyuM che ke jema rasanendriyarUpa pathiI paryAsaka banelA jI-taiyAra thayela rasanendriyavALA jI-rasanA Indriya dvArA AhArane upabhega kare che. "AsvAdana kare che" ema kahevAya che. eja pramANe sparzana Indriya dvArA AhArano upabhega karatA prathivI kAyika jo "AsvAdana kare che evuM kahI zakAya kharuM? tyAre prabhu gautama svAmIne javAba Ape che ke--he gautama ! pRthivI kAyika jIvo AhArapudagalonA asaMkhyAtamAM bhAgane AhAra kare che tathA sparzana Indriya vaDe AhAra pasalonA manatama mAyane250 42 che. mI "yAvat" zapathI "paDhavI zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za01u01sU0 19 pRthvIkAyikAdInAmAhArAdivarNanam 273 saMgrAhyam puDhavIkAiyANaM bhaMte' pRthivIkAyikAH khalu he bhadanta ! 'je poggale yAna pudgalAn 'AhArattAe' AhAratayA 'geNhaMti' gRhNanti 'te the' te khalu tesiM teSAM pRthivIkAyikAnAM 'poggalA' pudgalAH 'kIsattAe' kIdRzatayA kenAkAreNa 'bhujjo bhujjo' bhUyo bhUyaH pariNamaMti-pariNAma prApnuvanti ? iti praznaH / uttaramAha-'goyamA' he gautama ! 'phAsidiya vemAyattAe' sparzendriya vimAtratayA sparzendriyamAzritya vimAtrA vi-vividhA mAtrA pariNAmavibhAgaH sparzendriyavimAtrA, tasyA bhAvastattA tayA sparzendriyamadhikRtya karkazamRdugurulaghuzItoSNasnigdharUkSarUpASTasparzeSu kenacidekena sparzaNa 'bhujjo bhujjo' bhUyo bhUyaH pariNamaMti / 'sesaM jahA neraiyANa'miti zepaM yathA nairayikANAmiti, taccaivam "puDhavIkAiyANaM bhaMte ! je poggale AhArattAe geNhaMti te NaM" ityAdi pATha kA saMgraha karanA cAhiye-isakA artha isa prakAra se hai ki he bhadaMta! pRthivIkAyika jIva jina pudgaloM ko AhArarUpa se grahaNa karate haiM, ve pudgala unake kisa AhAra se "bhujo2" bAraMbAra pariNAma ko prApta hote haiM ? aisA yaha prazna hai / isakA uttara prabhune isa prakAra se diyA hai ki he gautama ! pRthivIkAyika jIvoM dvArA jo pudgala AhArarUpa se grahaNa kiye jAte haiM ve sparzana indriya kI vimAtrA se bAraMbAra pariNAma ko prApta karate haiN| vividhapariNAma vibhAga kA nAma vimAtrA hai| ina pRthivIkAyika jIvoM ke kevala eka sparzana indriya hI hotI hai / ataH isa sparzana indriya kI apekSA se ve AhArarUpa se gRhIta pudgala karkaza, mRdu, guru, laghu, zIta, uSNa, snigdha, rUkSa ina ATha sparza meM se kisI eka sparza se bAraMbAra pariNata hote rahate haiM / " sesaM jahA neraikAiyANaM bhaMte ! je poggale AhArattAe geNhaMti teNa" tyAda pAnI samAveza kare joIe. tene artha A pramANe che-he bhadanta ! pRthivI kAyika che je pusasone mAhA235 aY 42 che te so 4yA 22 ("bhujjo 2")vAraMvAra pariName che? bhagavAna mahAvIra svAmIe te praznano javAba A pramANe Ape che-he gautama ! pRthivI kAyika che dvArA je pugalo AhArarUpe grahaNa karAya che te sparzana IndriyanI vimAtrA rUpe vAraMvAra pariName che. vividha pariNAma vibhAgane vimAtrA kahe che. te pRthivI kAyika jIvane phakta sparzendriya ja hoya che. tethI te sparzendriyanI apekSAe AhArarUpe grahaNa thayela pudgalo karkaza, mRdu, guru, laghu, zIta, uSNa, snigdha ane rUkSa e mA 25 mAthI ase 2523pe vAraMvAra pribhy| 42 cha. "sesaM jahA neraiyANaM iti" 2 // prabhANenuM 4thana cha teno bhAvArtha -1 prArana cha.bha0 35 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre " "puvIkAiyA NaM bhaMte puvvAhAriyA poggalA pariNayA" ityAdi / pRthivIkAyikAnAM bhadanta ! pUrvAhRtAH pudgalAH pariNatAH, ityAdikaM sarvaM manamuttaraM ca jJeyam, kiyatparyantamityAha - ' jAva' yAvat- 'no acaliye kammaM nijjareMti' no acalitaM karma nirjarayanti iti paryantaM vAcyam / 'evaM jAva vaNassaikAiyANaM' evaM yAvat vanaspatikAyikAnAmiti evam anenAbhilApena 'jAva' yAvat- 'vaNassara kAiyANaM' vanaspatikAyikAnAM yathA tathA pRthivIkAyikasUtrANi tathA aSkAyika tejaskAyika vAyukAyika vanaspatikAyikasUtrANyapi jJeyAnIti bhAvaH / sthiti viSaye vailakSaNyaM vidyate tata Aha- 'navaram' vizeSastvayam -'ThiI vaNNeyavtrA jA jassa' sthitirvarNayitavyA yAyasya yasya jIvasya yAvatI sthitiH sA kathanIyA, tatra jaghanyataH sarveSAM sthitirantarmuhUrtam, utkRSTato'pakAyAnAM saptavarSasahasrANi, tejaskAyikAnAMmahorAtratrayam, vAyukAyikAnAM trINi varSasahasrANi, vanaspatikAvikAnAM dazasahasravarSANi, " 274 yA NaM iti" jo aisA kahA hai vaha isa prakAra se hai / ki- puDhavIkAiyANaM bhaMte ! puvvAhAriyA poggalA pariNayA " ityAdi - he bhadanta ! pRthivIkAyika jIvoM ke dvArA pUrvakAla meM AhArarUpa se gRhIta kiye gaye pudgala kyA pariNata ho sakate haiM " ? ityAdika nArakapAThoM meM samasta prazna aura uttara " no acaliyaM kammaM nijjareMti yahAM taka lagA lenA cAhiye / " evaM jAva vaNassa kAiyANaM " aisA jo kahA hai usakA tAtparya yaha hai ki isI taraha se arthAt pRthivIkAyika sUtroM kI taraha apkAyikasUtra, tejaskAyikasUtra, vAyukAyikasUtra aura vanaspatikAyikasUtra bhI samajhanA cAhiye / parantu ina jIvoM kI sthiti ke viSaya meM jo vizeSatA hai vahI yAta " navaraM " dvArA kahI gaI hai jo isa prakAra se hai - kahA bhI hai"puDhavI kAiyANa bhate ! puvvAhAriyA poggalA pariNayA" tyAhi- "he lahanta ! pRthivIkAyika jIveA dvArA pUrvakALe grahaNa karAyela pudgalo zuM pariNata thai zake che?" ItyAdi nAraka prakaraNamAM AvatA pADa ane tenA javAbarUpe kahevAmAM yAveta "no acaliye kammaM nijjareMti" sahIM sudhIno pATha pRthvI ayi lavonA AhAranA viSayabhAM pazu lAgu paDe che. "evaM jAva vaNassa kAiyANa " me pramANe je kahyuM che tenuM tAtparya evuM che ke-pRthivIkAyika sUtronI jema ja apkAyika sUtra, tejaskAyika sUtra, vAyukAyika sUtra ane vanaspati kAyika sUtra samannvu yAgu me lavonI sthitinA viSayabhAM ne vizeSatA che te "navaraM" dvArA kahevAmAM AvI che je A pramANe che--kahyuM paNa che ke-- zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prokyandrikATIkA za01u01 sU0 20 dvIndriyANAmAhArAdivarNanam 205 vaduktam-" bAvIsaI sahassA, satta sahassAI tini ahorattaM / vAe tini sahassA, dasavAsasahassiyArukkhe" chAyA-dvAviMzatiH sahasrANi saptasahasrANi trINi ahorAtrANi / vAte trINi sahasrANi dazavarSasahasrANi vRkSe / / " iti / 'ucchAso vemAyAe' ucchvAso vimAtrayA ucchAsakAlo vimAtrayA bhavati, ete iyatkAlena zvAsocchvAsaM gRhNantIti chadmasthairjAtuM na zakyata iti bhAvaH / suu019|| ||iti pRthivIkAyikAdi nirUpaNam // atha dvIndriyavarNanamAhaHmUlam-beiMdiyANaM ThiI bhANiyavvA ussAso vemAyAe, beiMdiyANaM AhAre pucchA !, aNAbhoganivvattie, thev| tattha NaM je se Abhoganivvattie se NaM asaMkhejjasamaie aMto muha " bAvIsai sahassA, satta sahassAiM tinni ahorattaM / vAe tinni sahassA, dasavAsasahassiyArukkhe // 1 // " pRthivIkAyika Adi jIvoM kI saba kI jaghanyasthiti to antarmuhUrta kI hai parantu apkAyika jIvoM kI utkRSTasthiti sAtahajAravarSa kI hai, tejaskAyika jIvoM kI tIna ahorAtra kI hai, vAyukAyika jIvoM kI tInahajAra varSa kI hai, aura vanaspatikAyika jIvoM kI 10 hajAravarSakI hai / isalie yaha kahA hai| "ucchAso vemAyAe" ucchvAsakAla vimAtrA se hotA hai jo aisA kahA gayA hai-usakA kAraNa yaha hai ki ye jIva itane kAla ke bAda zvocchvAsa grahaNa karate haiM yaha chadmasthoM ke jAnane meM nahIM AtA hai // sU0 // 19 // bAvIsai sahassA, satta sahassAI tinna ahorataM / vAe tinni sahassA, dasavAsa shssiyaarukkhe||1||" / pathivIkAyika Adi saghaLA nI jaghanya (ochAmAM ochI) sthiti te anta hatanI ja che. paNa acchAyika jIvonI utkRSTa sthiti sAta hajAra varSanI che, tejaskAyika jIvanI traNa ahorAtra (divasa rAta) nI che, vAyukAyika jIvanI traNa hajAra varSanI che ane vanaspatikAyika jInI dasa hajAra varSanI che. "ucchAso vemAyAe" "chyAsa vibhAnA thAya cha," sama havA kAraNa e che ke te ja keTalA kALe zvAsocchavAsa grahaNa kare che te jANI zAtuM nathI. // sU. 16 // zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatosne ttie vemAyAe AhAraTTe samuppajai, se saM taheva, jAva aNaM. tabhAgaM AsAyaMti / beiMdiyANaM bhaMte je poggale AhArattAe geNhaMti te kiM savve AhAroMti No savve AhAraiti, goyamA! beiMdiyANaM duvihe AhAre pannatte,taM jahA-lomAhAre pakkhe vAhAre ya / je poggale lomAhArattAe giNhaMti te savve apari sesieAhAreMti, je poggale pakkhe vAhArattAe geNhati tesiM NaM poggalANaM asaMkhijabhAgaM AhAroMta, aNegAiMca NaMbhAgasahassAI aNAsAijamANAI aphAsAijamANAiM viddhaMsaM AgacchaMti / eesi NaM bhaMte ! poggalANaM aNAsAijjamANANaM aphAsAijamANANaM ya kayare kayarehiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA, goyamA savvatthovA puggalA aNAsAijamANA aphAsAijjamANAM anaMtaguNA / beiMdiyANaM bhaMte je poggale AhArattAe giNhaMti te NaM tesiM puggalA kIsattAe bhujjo bhujjo pariNamaMti ? goyamA ! jibhidiya-phAsidiya vemAyAe bhujjo bhujjo pariNamaMti / beiMdiyANaM bhaMte ! puvAhAriyA pogalApariNayA? taheva jAva no acaliyaM kammaM nijjti||suu020|| __chAyA-dvIndriyANAM sthitirbhaNitavyA, ucchvAso vimAtrayA, dvIndriyANA dvIndriyaprastAvakA nirUpaNa'beiMdiyANaM ThiI bhANiyavvA" ityAdi / (beiMdiyANaM ThiI bhANiyavvA) dIndriyake prastAvameM do indriya jIvoM kI sthiti kA kathana karanA cAhiye / (ussAso vemAyAe ) inake uccha dvIndriya prastAva"be iMdiyANaM ThiI bhANiyavvA " ityAdi / (beiMdiyANaM ThiI bhANiyavvA) dIndriya avAnA vatavyamA mendriyo vAnI savasthitinuM 4thana thaj naye. (ussAmo vemAyAe) tebhne| zvAsApAsa vibhAthI thAya che tema 4vu naye. (beiMdiyANaM AhAre pucchA) te dAndriya zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 1 u.1 sU0 20 pRthivIkAyikAdyAhAranirUpaNam 277 mAhAre pRcchA anAbhoganivartitastatathaiva, tatrayo'sau AbhoganivartitaH so'saMkhyeya sAmayika AntamauhUrtiko vimAtrayA AhArArthaH samutpadyate, zeSaM tathaiva yAvadavAsa ke viSaya meM vimAtrA se ucchvAsa hotA hai aisA kahanA cAhiye (beiMdiyANaM AhArepucchA) ina do indriya jIvoM kA AhAra kaisA hotA hai isa prakArase inake AhAra ke viSaya meM prazna pahale kI taraha karanA cAhiye-arthAt he bhadanta ! do indriya jIva kyA AhArArthI hote haiM ? aisA prazna karanA cAhiye aura usakA " hAM hote haiM" isa prakAra se uttara denA caahiye| (aNAbhoga nivvattie taheva ) anAbhoganivartita AhAra pUrvakI taraha hI hotA hai-arthAt do indriya jIvoMkA AhAra anAmoganivartita aura Abhoganivartita donoM prakArakA hotA hai| inameM jo anAbhoganivartita hotA hai vaha to nArakajIvoMkI tarahase hotA hai aisA jAnanA cAhiye / (tattha NaM je se Abhoganivvattie) tathA jo Abhoganivartita AhAra hotA hai (se NaM asaMkheja samaie aMtomuhuttie) vaha asaMkhyAta samayavAle antarmuhUrta meM hotA hai / yaha antarmuhUrtarUpa samaya yahAM (vemAyAe ) vimAtrA se liyA gayA hai / (AhAraTTesamuppajaha) isa taraha do indriya jIvoM ke Abhoganivartita AhAra kI abhilASA vimAtrA se asaMkhyAta samayavAle antarmuhUrta meM hotI hai| (sesaM taheva jAva arNatabhAgaM AsAyaMti ) isake sivAya bAkI kA ane AhAra ke hoya che te prakArano prazna pUrvokta jIvanI jema udbhava joIe. eTale ke A prakArane prazna pUchavo joIe-he bhadanta dvIndriya jIvone AhAranI IcchA thAya che kharI? ane teno e javAba maLave joIe kedd, tebhane mADAnI ch| thAya che. (aNAbhoga nivvattie taheva) manAlA nivartita AhAra AgaLa batAvyA pramANe thAya che. eTale ke dvIndriya jIvo. Abheganivartita ane anAganivartita, e banne prakArane AhAra le che. temane je anAganivartita AhAra hoya che te nAraka jInA anAbhoganivtit mA2nI ma. 28 thAya che. (tatthaNaM je se Abhoganivvattie) tathA mAlAgAnivartita mA.2 saya che te (seNaM asaMkhejja samaie aMto muhuttie) asaMkhyAta samayavALA antamuhUrtamAM levAya che. te antarmuhUrtarUpa samaya mahI (vemAyAe) vibhAtrAthI pAye! che (AhAraTTe samuppajjai) 2mA rItIndriya jIvone Abheganivartita AhAranI IcchA vimAtrAthI asaMkhyAta samayavALA mantabhutabhA thAya che. ( sesaM taheva jAva aNaMtabhAgaM AsAyaMti) 21 sivAyarnu zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2% bhagavatIne nantabhAgamAsvAdayanti / dvIndriyA bhadanta ! yAn pudgalAnAhAratayA gRhNanti tAm ki sarvAnAharanti no sarvAnAharanti ? gautama ! dvIndriyANAM dvIvidha AhAraH prajJAsaH kathana nAraka jIvoM ke AhAra saMbaMdhI prakaraNa kI taraha (aNaMtabhAgaM AsAyaMti ) yahAM taka ke prakaraNAnusAra jAnanA cAhiye-vaha prakaraNagata pATha isa prakAra se hai " beiMdiyA kiM AhAraM AhArayaMti ?" doindriya jIva kisa padArtha kA AhAra karate haiM yahAM se lekara " beiMdiyANaM bhaMte je poggale AhArattAe giNhaMti te NaM tesiM poggalANaM seyAlaMsi kaibhAgaMAhAraMti ? kaibhAgaM AsAyaMti ? goyamA ! asaMkhejaibhAgaM AhAreMti" he bhadaMta ! do indriya jIva jina pudgaloMko AhArarUpase grahaNa karate haiM ve una pudgaloMke kitane bhAgakA AhAra karate haiM ? aura kitane bhAgakA AsvAdana karate haiM? uttara-he gautama! ve grahaNakAlake uttarakAla meM asaMkhyAtaveM bhAgakA AhAra karate haiM yahAMtakakA samasta kathana nairayika jIvoM kI vaktavyatA kI taraha jAnanA cAhiye / tathA AsvAdana ke viSaya meM isI sUtra meM yaha kahate haiM ki AhArarUpa se gRhIta pudgaloM ke anaMtaveM bhAga kA ve do indriya jIva rasanAindriya dvArA AsvAdana karate haiM / (beiMdiyANaM bhaMte ! poggale AhArattAe geNhaMti te kiM savve AhAreMti, No savve AhAreMti ?) he bhadanta ! do indriya jIva jina pudaloM ko AhArarUpa se grahaNa karate haiM, ve kyA una saba kA hI AhAra mAhItuM samasta 4thana nA24 vona 2mADA2 viSenI 542|shumaa " aNatabhAgaMAsAyati" tyA sudhA satAvyA pramANe sabhA. te 42zumA mAgheso pA 20 prabhArI cha-"beiMdiyA kiM AhAraM AhArayati"-mendriyo sevA prAra! sAra 2 cha" tyAMthI 23 4rIne " beiMdiyANa bhate ! jo poggale AhArattAe giNDati teNaM tesiM poggalANa seyAlaMsi kaibhAgaM AhAraMti ? kaibhAga AsAyati ? goyamA ! asaMkhejai bhAgaM AhAreMti"-" mahanta ! dvIndriya 052 sone AhArarUpe grahaNa kare che te pudugalonA keTalAmA bhAgane teo AhArarUpe grahaNa kare che? ane keTalAmA bhAganuM AsvAdana kare che ? uttara-he gautama ! teo asaMkhyAtamA bhAgane AhAra kare che." tyAM sudhInuM badhuM varNana nAraka jIvone varNana pramANe ja samajavuM. AsvAdananA viSayamAM eja sUtramAM evuM kahevAmAM AvyuM che ke be indriya jIvo AhArarUpe grahaNa karela pagalonA manatama sAnu 2sanA dhandriya vaa2| mAsvAina 42 cha. (beiMdiyANaM bhate ! jo poggale AhArattAe gehaMti te kiM savve AhAreMti No savve AhAreMti?). bhadanta! kIndriya jIvo je pugalone AhArarUpe grahaNa kare che, te badhAM zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za010 sU0 20 pRthivI kAyikAdyAhAnirUpaNam 279 tadyathA - lomAhAraH prakSepAhArazca / yAn pudgalAn lomAhAratayA gRhNanti tAn sarvAn aparizeSitAn Aharanti, yAn pudgalAn prakSepAhAratayA gRhNanti teSAM pudralAnAmasaMkhye yabhAgamAharanti, anekAni ca khalu bhAgasahasrANi anAsvAdyamAnAni aspRzyamAnAni vidhvaMsamAgacchati / eteSAM bhadanta ! pudgalAnAmanAsvAdyamAnAnAm aspRzyamAnAnAM ca katare katarebhyo'lpA vA bahukA vA tulyA vA vizeSAdhikA vA ? karate haiM, yA saba kA AhAra nahIM karate haiM ? ( goyamA ! ) he gautama ! ( beiMdiyANaMduvihe AhAre paNNatte) do indriya jIvoM kA AhAra do prakAra kA kahA gayA hai| ( taM jahA ) vaha isa prakAra se haiM - ( lomAhAre pakkhevAhAre ya) eka lomAhAra aura dUsarA prakSepAhAra (je poggale lomAhArattAe giti te savve aparisesie AhAreti ) jina pugaloM ko ve do indriyajIva romAhArarUpa se grahaNa karate haiM una saba ko ve sampUrNarUpa se khA jAte haiM / (je poggale pakkhevAhArattAe givhaMti tesiM NaM poggalANaM asaMkhijjabhAgaM AhAraiti ) tathA jina puloM ko ve prakSepAhArarUpa se grahaNa karate haiM, unake asaMkhyAtaveM bhAga kA to ve AhAra karate haiM (agAI ca NaM bhAgasahassAiM aNAsAijamANAI aphAsAijamANAI viddhaMsaM AgacchaMti ) bAkI aneka hajAra bhAga cakhe binA sparza kiye binA naSTa ho jAte haiM / (eesiM NaM bhaMte! poggalANaM aNAsAijjamANANaM aphAsAijamANANaM ya kayare hiMto appA vA bahuyA vA tullA vA visesAhiyA vA ? ) he bhadanta ! ina nahIM cakhe hue, nahIM chue hue pudgalonA te AhAra kare che ke te badhAM pudgalonA tee AhAra karatA nathI? (goyamA !) he gautama! ( beiMdiyANaM duvihe AhAre paNNatte mendriya lavonA AhAra me aAranA udyA che. ( ta jahA ) te prAze yA pramANe che(lomAhAre pakkhevAhAre ya ( 1 ) sobhAhAra bhane (2) prakSepADAra. (je poggale lonAhArattAe gehati te savve aparisesie AhAreti ) ne yugasone tetheo sobhADAra3ye grahaNa 1re che te maghAne tethe pUre pUrA AI laya che. (je poggale pakkhevAhArattAe gehaMti tesiM NaM poggalANaM arzakhijja bhAgaM AhAre 'ti) tathA je pudgalone teo prakSepAhArarUpe grahaNa kare che, temanA asaMkhyAtamAM bhAgane teya! AhAra ure che, ( aNegAI ca NaM bhAgasahassAiM aNAssAijjamANAI aphAsAijjamANAI viddhaMsaM Agacchati ) gADInA bhane intara lAgono vinA yAjye mane vinAsparza ye nAza yaha laya che. (e e siM NaM bhaMte! poggalANaM aNAsAi. jjamAmANaM aphAsAijja mANANaM ya kayare hiMto appAvA bahuyA tullA vA vise sAhiyAvA ?) huM bhaddanta ! te nahIM cakhAyela ane nahIM sparza pAmela pudUMgalomAMnA kayAM zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 bhagavatIsne gautama ! sarvastokAH pudgalA anAsvAdyamAnAH, aspRzyamAnA anntgunnaaH| dvondriyA bhadanta ! yAn pudgalAnAhAratayA gRhanti te teSAM pudgalAH kIdRzatayA bhUyobhUyaH pariNamaMti, gautama ! jivendriya sparzendriya vimAtratayA bhUyobhUyaH pariNamaMti, dvIndriyANAM bhadanta ! pUrvAhatAH pudgalAH pariNatAH tathaiva yAvat no acalitaM karma nirjarayanti / / 020 // pudgaloM meM kauna pudgala kina pudgaloM se alpa haiM ?, kona pudgala kina pudgaloM se bahuta haiM ? kauna pudgala kina puloM ke tulya hai ? kauna pudgala kina pudgaloM se vizeSAdhika haiM ? ( goyanA ! ) he gautama ! (savvattho vA puggalA aNAsAijamANA, aphAsAijamANA arNataguNA ) he gautama ! jo pudgala cakhane meM nahIM Aye haiM ve pudgala saba se kama haiM aura jo pudgala sparza karane meM nahIM Aye haiM ve anaMtaguNe haiN| (beiMdiyANaM bhaMte ! je poggale AhArattAe gipahaMti teNaM tesiM poggalA kIsattAe bhujora pariNamaMti?) he bhadanta ! jina pudgaloM ko do indriya jIva AhArarUpase grahaNa karate haiM unake ve pudgala kisa AkAra se bAra2 pariNamate haiM ? (goyamA) he gautama (jibhidiya phAsidiya mAyAe bhujo2 pariNamaMti) jihvAindriya aura sparzanaindriya kI vividhatA se ve pudgala bAraMbAra pariNamate haiM / (beiMdiyAgaM puvAhAriyA poggalA pariNayA?) he bhadanta ! do indriya jIvoM ke dvArA pUrvakAla meM AhArarUpa se grahaNa kiye hue pudgala pariNata ho cuke haiM kyA ? (taheva jAva no acaliyaM pudgalothI ochAM che ? kayAM pudgalo kayAM karatAM vadhAre che ? kyAM pugalo kyAM pugatAnI samAna cha ? 4yAM pugato yA pugatothI vizeSAdhi cha ? (goyamA!) gItama ! (savvattho vA puggalA aNAsAijjamANA, aphAsAijjamANA aNaMta guNA) je pagalo cAkhavAmAM AvyAM hatAM nathI te pudgalonI saMkhyA sauthI ochI hoya che, ane sparza karyA vinAnA pudgalonI saMkhyA anaMta gaNI hoya che. ( beiMdiyANaM bhaMte ! je poggale AhArattAe giNhaMti teNaM tesiM puggalA kIsattAe bhujjo 2 pariNamaMti ?) 3 mahanta ! mendriya pore pugatAna AhArarUpe grahaNa kare che te pudgalo kevA AkAre vAraMvAra pariName che? (goyamA!) gautama ! (jibhidiya phAsidiya vemAyAe bhujjo 2 pariNamati) jihavA Indriya ane sparzendriyanI vividhatAe te pugalo vAraMvAra pariName che. ( beiMdiyANaM puvvAhAriyA poggalA pariNayA ?) he mahanta ! mendriya yo dvArA pUrvakALe AhArarUpe grahaNa karAyela pudgala pariNata thaI cukyAM hoya che zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 1 u0 1 sU0 20 pRthivIkAyikAdyAhAranirUpaNam 281 TIkA-ekendriyajIvAnAM sthityAdikaM nirUpya sAmprataM dvIndriyANAM sthityAdikaM nirUpayannAha-beiMdiyANaM ityAdi / 'beiMdiyANaM' dvIndriyANAM 'ThiI' sthitiH 'bhaNiyavyA' bhaNitavyA, dvAdazavarSANi sthitiIndriyANAM kathanIyetibhAvaH / tadanu 'ussAso' ucchvAsA zvAsocchvAsaH 'vemAyAe' vimAtrayA-vi= viSamA chadmasthainizcetumazakyA mAtrA kAlavibhAgaH tayA, kiyatkAlena dvIndriyAH zvAsocchvAsaM gRhNantIti chadmasthairjAtumazakyaM bhavati / 'beiMdiyANaM' dvIndriyANAM 'AhAre' AhAraviSaye 'pRcchA' pRcchA-praznaH 'aNAbhogaNiyattie' anAbhoganirvakammaM nijaeNti ) yaha saba pUrva kI taraha hI "no acaliyaM kammaM nijareti" isa pAThataka samajhanA cAhiye / TIkArtha-isa sUtra yArA sUtrakArane dIndriya jIvoM kI sthiti Adi kA nirUpaNa kiyA hai| kyoMki ekendriya jIvoM kI sthiti Adi kA ve pahale nirUpaNa kara cuke haiN| isameM unhoMne dvIndriyajIvoM kI utkRSTa sthiti 12 varSa kI kahI hai| ucchvAsa ko vimAtrA se kahA hai| vimAtrA meM "vi" zabda viSama artha kA vAcaka hai aura "mAtrA" zabda kAlavibhAga kA / jahA~ kAla kA vibhAga nizcita karane meM azakya ho usakA nAma vimAtrA hai| dvIndriya jIva kitane kAla meM zvAsocchvAsa lete haiM yaha nizcita karake nahIM kahA jA sakatA hai| isaliye zvAsocchvAsa ko vimAtrA se kahA hai| do indriya jIvoM ke viSaya meM jaba AhAra saMbaMdhI prazna kiyA gayA to vahA~ yaha uttararUpa meM prakaTa kiyA gayA ki inakA donoM prakAra kA AhAra hotA hai / " AhAra nahI ? (taheva jAva no acaliyaM kamma nijjareti) 21dhI mAmata "no acaliyaM kammaM nijjare ti" sudhIna54 pramANe mAgaNa bhu045 samAvI. _ TIkArya-A sUtra dvArA sUtrakAre be Indriya jIvonI sthiti vagerenuM nirUpaNa karyuM che, kAraNa ke ekendriya jIvonI sthiti vagerenuM nirUpaNa te AgaLa karavAmAM AvyuM che. A sUtramAM temaNe be Indriya jIvanI utkRSTa sthiti (AyuSya) bAra varSanI kahI che. ucchavAsa vimAtrAvALo kahyo che. "vimAtrA" 54mA vi 5 viSama mathanI pAya cha bhane 'mAtrA' - vibhAgane vAcaka che. jayAM kALano vibhAga nakkI karavo azakaya hoya tenuM nAma vimAtrA che. be Indriya jIvo keTalA kALe zvAsozvAsa le che te nizcita karIne kahI zakAtuM nathI. tethI temanA zvAsozvAsane vimAtrAvALo kahyo che. be Indriya jIvonA AhAranA viSayamAM pUchAyela praznanA javAbamAM ema batA. vavAmAM AvyuM che ke teo banne prakArane AhAra grahaNa kare che. "AhAra bha0-36 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 bhagavatIsUtre titaH, icchAmantareNa jAyamAna AhArAbhilASaH 'taheva' tathaiva nArakavadeva, sa ca teSAm anusamayaM-pratisamayaM avirahitaM-viraharahitaM nirantaraM bhavati / 'tattha NaM je se' tatra khalu yo'sau 'Abhoganivattie' AbhoganirvartitaH 'AhArayAmi' itIcchApUrvakaM jAyamAna AhArAbhilASaH sa khalu dvIndriyANAM 'asaMkhejjasamaie' asaMkhyAtasAmayika:-asaMkhyAta samayavAn , asaMkhyAtasamayastu avasarpiNyAdirUpo. 'pi bhavatItyata AhaH 'antomuhuttie' AntamauhUrtikaH antarmuhUrttakAlikA, tasminnantarmuhUrte'pi 'vemAyAe' vimAtrayA-viSamAntarmuhUrtarUpayA, vimAnatvaMcAtra samayA saMkhyeyatvasyAsaMkhyeyabhedavattvAd vijJeyam 'AhAraTTe' AhArArthaH 'samuppajjaI' samutpadyate / ' sesaM ' zeSam avaziSTa 'taheca' tathaiva 'jAva' yAvat-yAvacchabdena karU~" isa prakAra kI icchA ke binA jo AhAra hotA hai vaha anAbhoganivartita AhAra hai / aura yaha anAbhoganivartita AhAra kI abhilASA unake avirahitarUpa se nirantara hotI rahatI hai| nArakajIvoMke AhAra ke prakaraNa meM jisa prakAra se isa AhAra kA kathana kiyA gayA hai vaisI hI kathana yahA~ para jAnanA caahiye| Abhoganivartita AhAra jo " AhAra karU~" isa prakAra kI abhilASA se hotA hai vaha dvIndriya jIvoM ke asaMkhyAta samayavAle antarmuhUrta meM hotA hai| aura yaha antarmuhUrta bhI yahAM vimAtrArUpa se liyA gayA hai| kyoMki antamuharta kA asaMkhyAta samaya bhI asaMkhyAta bhedavAlA hotI hai| tAtparya kahane kA yaha hai ki do indriya jIvoM kA Abhoganivartita AhAra hotA hai usakA kAla asaMkhyAta samaya kahA gayA hai / so yaha asaMkhyAta samaya avasarpiNI AdirUpa bhI ho sakatA hai| isaliye karUM" evI IcchA vinA je AhAra grahaNa karAya che te AhArane anAganirvartita AhAra kahe che. ane te anAganivartita AhAranI abhilASA temane avilApaNe nirantara thatI rahe che. nAraka jInA AhAranA prakaraNamAM je pramANe temanA A AhAranuM kathana karyuM che te pramANe ja kathana beIndriya jInA AhAranA viSayamAM samajavuM. "huM AhAra karUM" A prakAranI IcchA pUrvaka je abheganivartita AhAra levAya che te beIndriya jI asaMkhyAta samayavALA antarmuhUrtamAM le che. ane te antarmuhUrta paNa ahIM vimAtrArUpe levAyuM che. kAraNa ke antarmuhUrtanI asaMkhyAta samayatAne lIdhe te asaMkhyAta bheTavALA hoya che. kahevAnuM tAtparya e che ke be Indriya jIvonA Abheganivartita AhArane kALa asaMkhyAta samaya karyo che. te asaMkhyAta samaya avasarpiNI Adi rUpa paNa hoI zake che. tethI asaMkhyAta samayarUpa avasarpiNI kALa zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za0 1 u01 sU0 20 pRthivIkAyikAdyAhArAnirUpaNam 283 'beiMdiyA ki AhAraM AharaMti' ityArabhya 'beiMdiyANaM bhaMte ! je poggale AhAratAegiNhaMti teNaM te siM poggalANa seyAlaMsi kaibhAgaM AhAreMti ?' kaibhAgaMAsAyaMti ? goyamA ! asaMkhejjaibhAga AhAreMti" ityantaM sarva nairayika vaktavyatAvad vijJeyam / atra sUtra eva pocyate-'aNaMtabhAgaM' anantabhAgaM AhAratayA gRhItAnAM pudgalAnAmanantabhAgaM 'AsAyaMti' AsvAdayantirasanendriyadvAreNa upalabhante ityrthH| asaMkhyAta samayarUpa avasarpiNI Adi kAla yahAM grahaNa na ho isake liye asaMkhyAta samayavAlA antarmuhUrta kAla yahA~ liyA gayA hai / antarmuhUrta bhI asaMkhyAta samaya kA asaMkhyAta bhedavAlA hotA hai| isaliye inakA yaha AhAra kisa kisa bhedavAle antarmuhUrta meM hotA hai yaha bhI nizcita nahIM ho sakatA hai isIliye ise vimAtrArUpa se kahA gayA hai / vimAtrA se asaMkhyAta samayavAlA do indriya jIva kA AhAra do prakAra kA kahA gayA hai / eka romAhAra aura dUsarA prakSepAhAra / jo AhAra vRSTi Adi kAlAdikoM meM bahumUtratA se jAnA jAtA hai vaha lomAhAra hai / tathA grAsa-kauroM-ke rUpameM jo AhAra mukhameM DAlA jAtA hai vaha prakSepAhAra hai| romadvArA jo pudgala varSAdikratuoMmeM zarIrameM praviSTa hote haiM vaha romAhAra haiM / roma dvArA zarIra meM praviSTa hue pudgaloM kA jJAna bahumUtratA se hotA hai / romAhAra dvArA dvIndriya jIva jina pudgaloM ko AhArarUpa se grahaNa karate haiM ve pudgala sampUrNarUpa se AhAra meM upayukta ho jAte haiM unameM eka bhI aisA pudgala nahIM bacatA jo aahaargrahaNa na karavAne mATe ahIM asaMkhyAta samayavALe antarmuhUrtakALa levAmAM AvyuM che. antarmuhUrta paNa asaMkhyAta samayanuM hoya che. tethI temane te AhAra kayA samaye thAya che te paNa nakkI thaI zakatuM nathI. tethI tene vimAtrA vALa kahyo che. vimAtrAnI apekSAe asaMkhyAta samayavALA be Indriya jIvane mADA2 2. praa2ne| 4yo cha.-(1) bhADA2 (mADA2) mana (2) prakSepADA2. je AhAra kAlAdimAM bahumUtratAthI jANI zakAya che te AhArane lomAhAra kahe che, tathA je AhAra keLiyA dvArA mukhamAM mUkAya che te AhArane prakSepAhAra kahe che. rema dvArA je pudgalo varSAdi atuomAM zarIramAM praveza pAme che tene mAhAra kahe che. rema dvArA zarIramAM praveza thayelAM pudagalonA jJAna ahamatratAthI thAya che. mAhAra dvArA je pudgalone be indriya jIvo AhArarUpe grahaNa kare che te pugalo saMpUrNa rIte AhAramAM upayukta thaI jAya che temAMnuM eka paNa pudgala AhAramAM upayukta thatuM na hoya evuM banatuM zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 bhagavatI sUtre rUpa se upayukta na hotA ho / hIndriya jIva jina pugaloM ko prakSepAhAra dvArA grahaNa karate haiM unameM vizeSatA hai aura vaha isa prakAra se hai kiprakSepAhAra dvArA jo pudgala AhAra ke liye grahaNa kiye jAte haiM ve sabhI Indriya jIvoM ke AhAra meM upayukta hote hoM so bAta nahIM hai kintu una gRhIta pudgaloM meM se asaMkhyAtaveM bhAga ke pudgala hI aise hote haiM jo AhAra meM kAma Ate haiM bAkI ke usa gRhIta AhAra ke pudgaloM meM se aise kaI hajAra bhAga haiM jo rasanendriya dvArA svAda ke viSayabhUta nahIM nahIM banate haiM / aura sparzana indriya dvArA chUnetaka meM bhI nahIM Ate haiN| kintu naSTa ho jAte haiM / naSTa ho jAne kA tAtparya isa AhAra meM aisA hai ki jina pugaloM ko ye dvIndriya jIva prakSepAhAra dvArA grahaNa karate haiMuna gRhIta pugaloM ke kaI hajAra bhAga AsvAda aura sparza ke viSayabhUta na banakara hI sUkSma aura sthUlarUpa se kitane pudgala zarIra ke bAhara aura kitane pudgala zarIra ke bhItara hI naSTa ho jAte haiM / aba prazna yaha hotA hai ki jo pudgala anAsvAdyamAna hai aura aspRzyamAna haiM tathA zarIra ke bhItara bAhara jina kA dhvaMsa ho jAtA hai una pudgaloM ke bIca meM kauna pula kina pugaloM se alpa haiM, kinase jyAdA haiM, kinake tulya haiM aura kina se vizeSAdhika haiM / taba isa prazna kA uttara dete hue nathI. e indriya jIvo prakSepAhAra dvArA je pudgalone grahaNa kare che te pudgalomAM A prakAranI vizeSatA hoya che--prakSepAhAra dvArA je pudgalo AhArane mATe grahaNa karAya che te badhAM pudgalo e indriya jIvonA AhAramAM upayukta thAya che evuM khanatuM nathI, paNa te gRhIta pudgalomAMnA asaMkhyAta pudgalo ja evAM hAya che ke je AhAranA kAmamAM Ave che khAkInA gRhIta pudgalomAM evAM keTalAya hajAra bhAga hoya che ke je rasanAindriya dvArA svAdanA viSayabhUta banatAM nathI, ane sparzendriya dvArA sparza paNa pAmatAM nathI. paNa teo naSTa thaI jAya che. ahI naSTa thaI javAnuM tAtparya evuM che ke je pudgalone dvIndriya jIvo prakSepAhAra dvArA grahaNa kare che, te gRhIta pudgalonA keTalAya hajAra bhAga AsvAda ke spanA viSayabhUta anyA vinA ja sUkSma ane sthUla rUpe (keTalAMka pudgala) zarIranI bahAra ane keTalAMka pudgala zarIranI aMdara ja nAza pAme che. have e prazna udbhave che ke je pudgalo svAda ke spanA viSayabhUta anatAM nathI ane jemane zarIranI bahAra ke aMdara nAza thaI jAya che te pudgalomAMnA kayAM pudgalo kayAM pudgalothI AchAM che? kayAM pudgalo vadhAre hAya che? karyAM pudUMgalo samAna che? ane kayAM puddagale vizeSAdhika che ? A zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 1 u. 1 sU0 20 dvIndriyAhArAdinirUpaNam 285 gautamaH pRcchati-'beiMdiyANaM bhaMte !' dvIndriyAH khalu bhadanta ! 'je poggale' yAn pudgalAn 'AhArattAe geNhaMti' AhAratayA gRhNanti 'te' tAn kiM 'savve AhAraMti' sarvAn Aharanti ? athavA 'no savve AharaMti' na sarvAn AhAranti ? iti prshnH| uttaramAha-'goyamA !' he gautama ! 'beIdiyANaM' dvIndriyANAM 'duvihe' dvividhaH bhagavAna ne kahA ki he gautama ! jo pudgala anAsvAdyamAna haiM arthAt rasanendriya ke viSayabhUta nahIM hue haiM kevala rasanendriya gamya haiM ve stoka (thor3e) haiM-arthAt aspRzyamAna pudgaloM ke anantabhAgavartI haiN| tathA jo aspRzyamAna sparzana indriya ke viSayabhUta nahIM hue haiM-kevala sparzanendriyagamya haiM ve pudgala rasanAindriya ke aviSayabhUta bane hue pudgaloM kI apekSA anantaguNe haiM / punaH gautamasvAmIne prazna kiyA ki he bhadanta ? do indriya jIva jina pudgaloM ko AhArarUpa se grahaNa karate haiM ve pudgala unake kisa AkArase vAraMvAra pariNamita hote rahate haiM? taba isakA uttara prabhune yoM diyA ki he gautama ! do indriya jIvoM ke sparzana aura rasanA ye do hI indriyAM hotI haiM-so ye AhArarUpa se grahaNa kiye pudgala vividha prakAra se jihvAindriyarUpa se aura sparzana indriyarUpa se bAraMbAra pariNamita hote rahate haiM / gautamasvAmIne prabhu se phira pUchA ki he bhadanta ! ina dvIndriya jIvoM ne jina pudgaloM ko AhArarUpa se pUrvakAla meM grahaNa kiyA ve pudgala kyA pariNAma ko prApta kara cukate haiM ? taba prabhu ne samajhAyA ki he gautama ! isa viSaya meM nAraka jIvoM ke isa prakaraNa meM praznanA javAbamAM bhagavAne kahyuM che-ke he gautama! je pudgala anAsvAdyamAna che eTale ke phakta rasanAIndriyanA viSayabhUta ja banyAM che teo stoka (ochAM) cheeTale ke aspRzyamAna pudgalenA ananta bhAgavata che. tathA je aspRzyamAnaphakta sparzendriyanA viSayabhUta che-sparzendriya gamya che-te pudgala rasanA Indriyane viSayabhUta banelAM pudgala karatAM anaMta ghaNA che. vaLI gautama svAmI prazna pUche che ke he bhadanta! krIndriya jIve je pudgalene AhArarUpe grahaNa kare che te pugale kayA AkAre vAraMvAra pariNamyAM kare che? tenA javAbamAM prabhue kahyuM ke he gautama! hIndriya jIvone sparzana ane rasanA, e be Indriye ja hoya che. tethI AhArarUpe grahaNa karAyelAM te pagale vAraMvAra jihvA Indriya ane sparzana Indriya rUpe parimita thayAM kare che. vaLI gautama svAmI pUcheche ke he bhadanta ! te dvIndriya jIvoe je yugalane AhArarUpe pUrvakALe grahaNa karyA hoya che te pudagale zuM pariNamana pAmI cUkyAM hoya che? tyAre prabhu temane A pramANe samajAve che ke he gautama ! A viSayanA saMbaMdhamAM nArakA zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre 'AhAre' AhAraH 'pannatte' prajJaptaH 'taM jahA' tadyathA-'lomAhAre' romAhAraH, yo kAlAdiSu bahumUtratayA jJAyate saH 'pakkhevAhAreya' prakSepAhArazca; kAvalikaH, yaH kavalairmukhe prakSipyate saH, 'je poggale' yAn pudgalAn 'lomAhArattAe' romAhAratayA 'giNDaMti' gRhNanti 'te savve' tAn sarvAn 'aparisesie' aparizeSitAn anavaziSTAn sampUrNAnityarthaH / 'AhAreti' AhAranti 'je poggale' yAn pudgalAn 'pakkhevAhArattAe' prakSepAhAratayA-kavalAhAratayA 'giNhaMti' gRhNanti 'tesi NaM poggalANaM' teSAM khalu pudgalAnAm 'asaMkhejjaibhAgaM' asaMkhyeyabhAgaM 'AhAreMti' Aharanti, tatra 'aNegAiM ca NaM' anekAni ca khalu 'bhAgasahassAI bhAgasahasrANitasyAhArasyAnekasahasrabhAgA ityarthaH, 'aNAsAijjamANAI' anAsvAdyamAnAnirasanendriyeNa svAdaviSayamaprAptAnyeva 'aphAsAijjamANAI' aspRzyamAnAni-sparzandriyeNa sparzaviSayamaprAptAnyeva 'viddhaMsaM' vidhvaMsaM-vinAzaM Agacchanti-prApnuvanti / asminnAhAre aneka sahasrasaMkhyakAH pudgalAH AsvAdaviSayaM sparzaviSayaMcAprAptAeva sthaulya saukSmyAbhyAM kecidvahiH kecidantazca vinazyantIti bhAvaH / punaHpRcchati 'eesi NaM bhaMte' eteSAM khalu bhadanta ! bahirantazca vinAzamApannAnAM 'poggalANaM' pudgalAnAM, kIdRzAnAmityAha -'aNAsaijjamANANaM' anAsvAdyamAnAnAM 'aphAsAijjamANANaM ya' aspRzyamAnAnAM ca madhye 'kayare' katare kiyantaH pudgalAH 'kayarehito' katarebhyaH-kiyadbhayaH pudgalebhyaH 'appA vA' alpA vA 'bahuyA vA' bahukA vA, 'tullA vA' tulyA vA 'visesAhiyA vA' vizeSAdhikA vA ? bhagavAnAha-'goyamA' he gautama ! 'savvattho vA' sarvastokAH sarvAlpAH 'poggalA' pudgalAH 'aNAsAijjamANA' anAsvAdyamAnAH ye kevalaM rasanendriyavipayAste stokAH, aspRzyamAnAnAM pudgalAnAmanantabhAgavartina ityrthH| 'aphAsAijjamANA' aspRzyamAnAH kevalaM sparzandriyaviSayAH pudgalAH anantaguNAH AsvAdyamAnebhyaH rasanendriyaviSayebhyaH pudgalebhyaH sakAzAdanantaguNAdhikA ityrthH| punaHpRcchati- beiMdiyANaM bhaMte' dvIndriyAH khalu bhadanta ! 'je poggale' yAn pudgalAn 'AhArattAe' AhAratayA 'giNhaMti' gRhanti 'teNaM' te khalu pudgalAH 'tesiM' teSAM dvIndriyANAM 'kIsattAe' kIdRzatayA kenAkAreNa 'bhujjo bhujjo' bhUyo bhUyaH 'pariNamanti ? uttaramAha'goyamA' he gautama ! 'jibhidiya phAsiMdiya vemAyattAe' jihvendriya sparzendriya vimAtratayA kadAcinjivendriyatayA kadAcitsparzandriyatayA 'bhujjo bhujjo' bhUyo. bhUyaH pariNamanti punaH pRcchati-'beiMdiyANaM bhaMte' dvIndriyANAM bhadanta ! 'puvvAhAriyA' pUrvAhRtAH-pUrvamAhAratayA gRhItAH 'poggalA' pudgalAH 'pariNayA' pariNatAH pariNAma prAptAH kim ? uttaramAha-'taheva ' tathaiva nairayikavaktavyatAvadeva sarva vijJe zrI bhagavatI sUtraH 1 Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za01u01sU021 trIndriyacaturindriyAhArAdinirUpaNam 287 yam , kiyatparyantamityAha-'jAve'-tyAdi 'jAva' yAvat pariNAmAdArabhya cayopaca. yodIraNavedananirjINamUtraparyantaM 'no acaliyaM kammaM nijjareMti' no acalitaM karma nirjarayantIti / / mU. 20 // // iti dvIndriyanirUpaNam // atha trIndriyacaturindriyanirUpaNammUlam-teiMdiya cauridiyANaMNANattaM ThiIe jAva aNegAiM ca NaM bhAgasahassAiM aNAghAijamANAiM aNAsAijamANAI aphAsAijamANAiM viddhaMsaMAgacchaMti, eesiMNaM bhaMte poggalANaM aNAghAijjamANA3 pucchA, goyamA ! savvatthovA puggalA aNAghAi. jamANA, aNAsAijamANA aNaMtaguNA, aphAsAijamANA aNaMtaguNA, teiMdiyANaM ghAgidiya-jibhidiya--phAsiMdiyavemAyAe bhujo bhujo pariNamaMti, cauridiyANaM cakkhidiyaghANiMdiya-jibhidiya phAsiMdiyattAe bhujo bhujjo prinnmNti||suu021|| ___ chAyA--trIndriyacaturindriyANAM nAnAtvaM sthitau yAvat anekAni ca khalu jo kahA jA cukA hai usI prakAra se isakA uttara samajhanA caahiye| arthAt nAraka prakaraNokta pariNAma se lekara caya, upacaya, udIraNa, vedana aura nirjIrNa sUtrataka yaha saba viSaya do indriya jIvoM ke viSaya meM lagA lenA cAhiye / sU0 20 // teindriyacaturindriya nirUpaNa'teiMdiyacauriMdiyANaM' ityaadi| (teiMdiyacauriMdayA NaM NANattaM Thiie) tIna indriyavAle aura cAra indriyavAle jIvoM kI sthiti meM bheda hai / bAkI samasta viSaya pahale jenA AhAra viSayaka prakaraNamAM je pramANe kahevAmAM AvyuM che te pramANe ja dvIndriya jI viSe paNa samajavuM. eTale ke nAraka prakaraNamAM kahela pari. NAmathI laIne caya, upacaya, udIraNa, vedanA ane nirjINa sudhIno samasta viSaya hIndriya jIvone lAgu pADI zakAya che . rabA teindriyacaturindriya nirUpaNam'teiMdiyacauridiyANaM ' ityaadi| (teiMdiya cariMdiyANaM NANattaM Thiie) ra dhandriyoui mane yA2 dhandriya vALAM jIvanI sthitimAM bheda che. bAkIne samasta viSaya hIndriya jIve pramANe zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 bhagavatImatra bhAgasahasrANi anAghrAyamANAni anAsvAdyamAnAni aspRzyamAnAni vidhvaMsamAga chaMti, eteSAM bhadanta ! pudgalAnAmanAghrAyamANAnAM pRcchA, gautama ! sarvastokAH pudgalAH AsvAdyamAnA anAghrAyamANA anAsvAdhamAnA anantaguNAH aspRzyamAnA anaMtaguNAH trIndriyANAM ghrANendriya-nivendriya-sparzendriya-vimAtrayA bhUyobhUyaH jaisA hai vaisAhI-arthAt dvIndriya jaisA jAnanA caahiye| (jAva aNegAiM ca NaM bhAgasahassAiM aNAghAijamANAI agAsAijamANAiM aphAsAijamANAiM niddhaMsaM AgacchaMti ) yAvat aneka hajAra bhAga sUMghe binA, cakhe binA, aura sparza kiye binA naSTa ho jAte haiN| (eesiM NaM bhaMte ! poggalANaM aNAghAijjamANANaM 3 pucchA ) prazna-he bhadanta ! ina nahIM saMdhe gaye, nahIM cakhe gaye aura nahIM sparza kiye gaye pudgaloM meM se kauna punala kina pudgaloMse stoka (thor3e) haiM, kauna adhika haiM, kauna tulya haiM aura kauna vizeSAdhika haiM ? (goyamA ! ) he gautama ! (savvatthovA puggalA aNAghAijamANA, aNAsAijamANA, aNaMtaguNA aphAsAijamANA anaMtaguNA) nahIM sUMghe gaye pudgala saba se thor3e haiN| inakI apekSA jo nahIM cakhe gaye pudgala haiM ve anaMtaguNe haiN| aura jo pudgala sparza nahIM kiye gaye haiM ve inase bhI anaMtaguNe haiM / ( teiMdiyA NaM dhANidiya jibhidiyaphAsidiya vemAyAe bhujjo bhujo pariNamaMti ) tIna indriyavAle jIvoM ke dvArA grahaNa kiyA gayA AhAra ghrANendriya, jihendriya aura sparzanendriya ra che. (jAva aNegAiM ca NaM bhAga sahassAI aNAghAijjamANAI aphAsAijjamANAI niddhasaM AgacchaMti) sane huna2 mA sUdhyA vinA, yAcyA vinA bhane sparza karyA vinA naSTa thaI jAya che, tyAM sudhInuM kathana dvIndriya pramANe ra sabhA. (e e siNaM bhaMte ! poggalANaM aNAghAijjamANANaM 3 pucchA) prshnhe bhadanta ! te nahIM sUMghAyelAM, nahIM cakhAyelAM ane nahIM sparzAyelAM paga lemAMthI kyAM pugale kayAM pugelethI ochAM che? kyAM vadhAre che? kayAM samAna cha ? ane 4yAM pulo vizeSAdhi cha ? uttara-(goyamA !) gItama! (savvatthovA puggalA aNAghAijjamANA, aNAsAijamANA, aNaMta guNA aphAsAi. jjamANA aNataguNA ) sUdhyA vinAnA pado sauthI socha DAya che. tenA karatAM anaMta gaNuM pudgalo cAkhyA vinAnA hoya che. ane je pudagalone sparza karAyuM nathI te pugalo te cAkhyA vinAnA pudgalo karatAM paNa anaMta rAzA che. (teiMdiyA NaM ghANiMdiya jibhidiya-phAsidiya vemAyAe bhujjo 2 pariNamaMti) traNa IndriyavALAM jIve dvArA grahIta AhAra yugalo dhrANendriya, jindriya zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 17.10 21 zrIndriyacaturindriyAhArAdinirUpaNam 289 pariNamanti, caturindriyANAM cakSurindriya- ghrANendriya-jihavendriya-sparzendriyatayA bhUyobhUyaH pariNamanti // sU. 21 // TIkA-dvIndriyajIvAnAM sthityAdi svarUpaM nirUpya sAmprataM trIndriyacaturindriyajIvAnAM sthityAdi svarUpaM cintayitumAha-' teiMdiya ' ityAdi / ' teiMdiyacauriMdiyANaM ' trIndriyacaturindriyANAM trIndriyacaturindriyajIvAnAM vaktavyatAyAM 'NANattaM' nAnAtvaM = dvIndriyApekSayA bhedaH asti / kutra ? ityAha'ThiIe' sthitau = sthityAdi viSaye sthityAhAraviSaye bhedo'sti / kiyadavadhi ? ityAha- 'jAva' yAvat - yAvacchabdena sthitau vizeSo yathA - " teMdiyacauriMdiyANaM bhaMte kevaiyaM kAlaM ThiI paNNattA ? goyamA ! jahanneNaMaMtomuhuttaM, ukkoseNaM teiMdikI vimAtrA se bAraMbAra pariNamatA hai / (cauriMdiyANaM cakkhidiyaghArNidiya, jibhidiya phAsiMdiyattAe bhujjo 2 pariNamaMti) cAra indriya vAle jIvoM ke dvArA khAyA gayA AhAra cakSuindriya, ghrANendriya, jidde ndriya aura sparzanaindriyarUpa se vimAtrA se bAra2 pariNamatA hai| 434 TIkArtha - isa sUtradvArA sUtrakAra ne tIna indriyavAle aura cAra indriyavAle jIvoM kI sthiti Adi kA varNana kiyA hai| isake pahale ve do indriyavAle jIvoM kI sthiti Adi kA varNana kara cuke haiN| do indriyavAle jIvoM kI vaktavyatA kI apekSA tIna indriya aura cAra indriyavAle jIvoM kI vaktavyatA meM bheda hai / aura vaha bheda sthiti, aura AhAra ke viSaya meM hai / isI bAta ko jAnane ke liye prabhu se gautama ne prazna kiyA ki he bhadanta ! te indriya aura cau indriya jIvoM kI sthiti kitane kAla kI hai ? taba prabhune unase kahA ki he gautama! " jahamneNaM mane sparzana indri yanI vibhAtrAoM vAraMvAra parizubhe che. ( cauriMdiyANaM cakkhi diya - ghANidiya jibhidiya - phAsiMdiyatAe bhujjo 2 pariNamaMti) yAra indriyovAjA jIvo dvArA khavAyelo AhAra cakSuindriya, ghrANendriya, jivaeNndriya ane sparze - ndriyarUpe vAraMvAra pariName che. TIkA--A sUtra dvArA sUtrakAre te indriya ane caturindriya jIvonI sthiti AdinuM varNana karyu che. A pahelAM be indriya jIvonI sthiti AdinuM varNana sUtrakAre karyuM che. dvIndriya jIvo ane te indriya tathA caturindriya jIvonA vanamAM je bheda che te temanI sthiti, zvAsa ane AhAranA viSayamAM che. e vAta jANavAne mATe ja gautama svAmI mahAvIra prabhune pUche che ke he. bhadanta ! te Indriya ane caturindriya jIvonI sthiti keTalA kALanI che? tyAre bhagavAna tebhane zvAsa Aye che-he gautama! " jahanneNaM aMtomuhuttaM " zrochAmAM " bha0 37 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre yANaM egaNapannAsaM rAIdiyAI, cauriMdiyANaM chammAsA" trIndriyacaturindriyANa jaghanyasthitirantarmuhUrtam , utkarSeNa trIndriyANAM sthitiH ekonapazcAzataM rAtrindipAni, caturindriyANAM cotkRSTAsthitiH paNmAsAn mAsaSaTkaparimitetyarthaH / ucchvAsaH pRthivIkAyikAnAmiva yathA 'UsAso vemAyAe' ucchvAso vimAtrayA nondriyacaturindriyAH iyatkAlena ucchvAsaM gRhantIti chadmasthairbhAtuM na zakyate / AhArasUtraM yathA-'teiMdiyacauridiyANaM bhaMte ! je poggale AhArattAe geNhaMti se kiM savve AhAraMti no savve AhAraMti ?' ityAdi pRthivIkAyamUtroktaM yAvacchagdena saMgrAhyam / 'aNegAiM ca NaM' anekAni ca khalu 'bhAgasahassAI bhAgasahasrANi prakSepAhAratayA gRhItAnAM pudgalAnAma aneka sahasrabhAgA ityarthaH 'aNAghAijjamANAI' anAghrAyamANAni = ghrANendriyaviSayamanAgatAni 'aNAsAijjamANAI ' anAsthAaMtomuhuttaM" jaghanya se antarmuhUrta kI hai aura " ukkoseNaM" utkRSTa se" teiMdiyANaM" te indriya jIvoM kI " egUNapannAsaM" 49 unacAsa "rAiMdiyANaM" ahorAtra kI hai / " cauridiyANaM" aura cauindriya jIvoM kI " chammAsA" chaH mAsa kI utkRSTa sthiti hai / tayA jaghanyasthiti antarmuhUrta kI hai / te indriya jIva aura cau indriya jIva itane kAla meM zvAsocchvAsa grahaNa karate haiM yaha chadmasthoM se jAnA nahIM jA jA sktaa| ataH zvAsocchvAsa kA kAla inakA vimAtrA se kahA gayA hai| AhAra viSayaka sUtra ina donoM kA isa prakAra se hai-"teiMdiya cauridiyA NaM bhaMte !je poggale AhArattAe geNhaMti te kiM savve AhAraMti no savve AhAraMti ?" ityAdirUpa se jo dvIndriya sUtra meM kahA gayA hai vaha saba yahAM "yAvat" zabda se grahaNa kiyA gayA hai / "aNegAIcaNaM bhAgasahassAiM aNAghAijjamANAiM aNAsAijjamANAI aphAmAchI mantabhuta nI bhane "ukoseNa" vAremA thAre "teiMdiyANa" tendriya yonI sthiti "egUNapannAsaM" 48 " rAiMdiyANaM " trihivasanI hAya che. "cauriMdiyANaM" bhane yaturindriya yonI ra sthiti "chammAsA' cha bhAsana ane jaghanya sthiti aMtamuhUrtanI hoya che. teIndriya ane caturindriya jIvo keTalA kALe zvAsocchavAsa grahaNa kare che te jANI zakAtuM nathI. tethI temanA zvAsocchavAsane kALa vimAtrAvALe kahyo che. te bannenuM AhAra viSayaka sUtra bhI prabhArI cha-" te indriya cariMdiyANaM bhaMte ! je poggale AhArattAe geNhaMti te kiM savve AhAraMti no savve AhAraMti ?" tyAhi pRthivIya viSanA sUtramA chete madhumaDI "yAvat" 54thI ahe| zayera che."aNegAi ca NaMbhAgasahassAI aNAghAijjamANAiMaNAsAijjamANAI aphAsAijjamANAI viddhasaM Agacchati" zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za01u01sU021 trIndriyacaturindriyAhArAdinirUpaNam 291 dhamAnAni = rasanendriyaviSayamaprAptAni 'aphAsAijjamANAI' aspRzyamAnAni sparzendriyaviSayamaprAptAni eva anto bahizca 'viddhasaM' vidhvaMsa = binAzaM Agacchanti prApnuvanti / punaralpabahutvaviSayepRcchati-'eesi NaM bhaMte' eteSAM khalu bhadanta ! 'poggalANaM' pudgalAnAM 'aNAghAijjamANANaM' anAghrAyamANAnAM 'aNAsAijjamANANaM' anAsvAdyamAnAnAM 'aphAsAijjamANANaM' aspRzyamAnAnAM ca 'pucchA' pRcchA, sA caivam-"kayare kayare hito appA vA bahuyA vA visesAhiyA vA" itivAcyam / uttaramAha-'goyamA!' he gautama ! 'savvatthovA' sarvastokA:sarvAlpAH 'poggalA' pudgalAH 'aNAghAijjamANA' anAghrAyamANAH, 'aNAsAijjamANA' anAsvAdyamAnAH pudgalAH 'aNaMtaguNA' anantaguNAH anAghrAyamANebhyaH puralebhyo'nantaguNAdhikAH, evam-'aphAsAijjamANA' aspRzyamAnAH pudgalA api sAhajjamANAiM viddhaMsaM AgacchaMti" isa sUtra kA tAtparya yaha hai ki jo pudgala prakSepAhAra dvArA gRhIta hote haiM unake aneka hajAra bhAga aise hote haiM jo ghrANendriya ke viSayabhUta nahIM banate haiM, rasanendriya ke viSayabhUta nahIM hote haiM, sparzanaindriya ke viSayabhUta nahIM hote haiM / aura zarIra ke bhItara aura bAhara hI naSTa ho jAte haiM aba gautamasvAmI ne alpabahutva ke viSaya meM prabhu se prazna kiyA ki he bhadanta ! ye jo anA. prAyamAna, asvAdyamAna aura aspRzyamAna pudgala haiM unameM se kauna kina se alpa haiM, kauna kina se bahuta haiM, kauna kina ke barAbara haiM aura kauna kinase vizeSAdhika haiM ? taba prabhu ne gautama se kahA ki he gautama ! jo anAghrAyamAna pudgala haiM ve saba se kama haiN| tathA jo anAsvAdyamAna pudgala haiM ve anAghrAyamAna pudgaloM kI apekSA anantaguNe adhika haiM / aura A sUtrano bhAvArtha evo che ke je pudgalo prakSepAhAra dvArA grahaNa karAya che temanA aneka hajAra bhAga evAM hoya che ke je dhrANendriya gamya banatAM nathI, rasanendriya gamya banatAM nathI ane sparzendriya gamya paNa banatAM nathI. ane te zarIranI aMdara ane bahAra ja nAza pAme che. have gautama svAmIe temanA ochI ane vadhu paNAnA viSayamAM prazna pUche che-he bhadanta! A je anAdyAyamAna (sUdhyA vinAnA), anAsvAdyamAna, ane aspRzyamAna pudagalo che temAnA kayAM yugalo kayAM pudgalo karatAM alpa che? kayAM kenA karatAM vadhAre che? kayAM kenI barAbara che? ane kayAM kenA karatAM vizeSAdhika che? tyAre prabhue tamane javAba Ape che ke he gautama! anAdyAyamAna pudagalo sauthI ochA che. anAdyAyamAna yugale karatAM anAsvAdyamAna pudgalo anaMta gaNA vadhAre che, zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 bhagavatIsUtre 'anaMtaguNA' anntgunnaaH| pariNAmasUtre-AhAratayA gRhItAH pudgalAH 'teiMdiyANaM' trIndriyANAM trIndriyajIvAnAM 'ghANidiya-jibhidiya-phAsidiya vemAyAe' ghANendriya jivendriya-sparzendriya vimAtrayA ghrANendriyAdiSu triSu indriyeSu viSamamAtrayA kadAcid ghrANendriyatayA, kadAcijjivendriyatayA, kadAcitsparzendriyatayetibhAvaH 'bhujjo bhujjo' bhUyo bhUyaH pariNamanti / 'cauridiyANaM' caturindriyANAM caturindriyajIvAnAM ca 'cakkhidiya-ghANidiya-jibhidiya-phAsidiyattAe' cakSurindriya-ghrANendriya-jihavendriya-sparzendriyatayA-cakSurAdiSu catuSu indriyeSu viSamamAtratayA 'bhujjo bhujjo' bhUyo bhUyaH pariNamantIti ||muu021|| atha paJcendriyajIvanirUpaNam mUlam-paMciMdiya tirikkhayoNiyANaM ThiI bhANiyavvA, ussAso vemAyAe, AhAro aNAbhoganivvattio aNusamayaM isI taraha jo anAsvAdyamAna pudgala haiM unakI apekSA se jo aspRzyamAna pudgala haiM ve bhI anantaguNe adhika haiN| pariNAma sUtra meM jo isa prakAra kahA hai ki AhArarUpase jo gRhIta pudgala haiM, unakA tIna indriyavAle jIvoM kI ghrANendriya, jivendriya aura sparzendriyake rUpameM vimAtrA se pariNamana huA karatA hai, usakA bhAvArtha isa prakAra hai-" ina tIna indriyavAle jIvoM meM gRhIta pudgala viSama mAtrAse kabhI ghrANendriyake rUpameM, kabhI jihavendriyake rUpameM aura kabhI sparzendriyake rUpameM lagAtAra pariNamita hote rahate haiM / isI taraha cAra indriyavAle jIvoMdvArA prakSepAhAra ke rUpameM grahaNa kie gae ve pula viSamamAtrAse cakSurindriya, ghrANendriya, jihavendriya aura sparzendriya ke rUpa meM lagAtAra pariNamita hote rahate haiN| sU. 21 // ane anAsvAdyamAna pudagala karatAM aspRzyamAna yugalo anaMta gaNuM vadhAre che. pariNAma sUtramAM je A pramANe kahyuM che ke AhArarUpe gRhIta je muddagalo che temanuM te Indriya jIvonI ghANendriya, jindriya ane sparzendriyarUpe vimAtrAe pariNamana thayA kare che, tene bhAvArtha A pramANe che- e cendriya jIvomAM te gRhIta yugalo viSama mAtrAe kayAreka dhrANendriya rUpe, kyAreka jindriyarUpe ane kayAreka sparzendriyarUpe vAraMvAra pariNamatAM rahe che. e ja pramANe caturindriya jIvo dvArA prakSepAhArarUpe gRhIta te yugalo viSama mAtrAe cakSuIndriya, ghrANendriya, jindriya ane sparzendriyarUpe vAraMvAra paribhatai 29 che. // sU. 21 // zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za01 u01 sU0 22 paMcendriyatiryagAhArAdinirUpaNa 293 avirahio, Abhoganivvattio jahaNaNeNaM aMtomuhattassa, ukkoseNaM chahabhattassa, sesaM jahA cauridiyANaM jAva no acaliyaM kammaM Nijjati / evaM maNussANavi, NavaraM Abhoganivvattie jahaNNeNaM aMto muhuttassa, ukkoseNaM aTThamabhattassa, soiMdiya0 vemAyattAe bhujjo bhujjo pariNamaMti, sesaM jahA cauridiyANaM taheva jAva nijjareMti // sU0 22 // chAyA-paMcendriya tiryag yonikAnAM sthitibhaNitavyA ucchvAso vimAtrayA AhAro'nAbhoganirvatito'nusamayamavirahitaH, Abhoganivartito jaghanyenAntarmuhartana, utkRSTena SaSThabhaktena, zeSaM yathA caturindriyANAm , yAvat no acalitaM karma paMcendriyajIvanirUpaNa" paMcendiya tirikkha joNiyANaM " ityAdi (paMceMdiya tirikkha joNiyANaM) paMcendriya tiyaMca yonivAle kI (ThiI bhANiyavvA) sthiti kA varNana isa "prastAva" meM karanA caahie| (ussAso vemAyAe ) ucchvAsa vimAtrAvAlA kahanA caahie| (AhAro aNAbhoga nivvattio aNu-samayaM avirahio) ve donoM prakAra kA AhAra karate haiN| usa meM se jo 'anAbhoganivartita' AhAra hai vaha viraha binA (binA rukAvaTa ke) pratikSaNa hotA rahatA hai| tathA (Abho. ganivvattio jahaNNeNaM aMto muhuttassa, ukkoseNaM chaTThabhattassa) jo Abhoganivartita AhAra hai vaha kama se kama antarmuhUrta ke bAda aura jyAdA se jyAdA (SaSTha bhakta se) do dina ke bAda hotA hai| (sesaM jahA paMcendriyajIva nirUpaNam "paMcendriya tirikkha yoNiyANaM" ityaadi| (paMceMdiya tirikkha yoNiyANaM) pAthendriya tiya ya yAnivAjAnI (ThiI bhANiyavvA) sthitinuM vana mA prastAvamA 42vu naye. (ussAso vemAyAe) pAsa vibhAtrAvANo Davonasa. (AhAro aNAbhoga nivvattio aNusamaya avirahio) teo baMne prakArano AhAra kare che. temane je anAbhoganivartita AhAra che te vi24 vinA pratisamaya thate! 29 che. tathA-( Abhoganivvattio jahaNNeNa aMtomuhuttassa, ukkoseNaM chaTThabhattassa) 2 mAsAzanivatita mA.2 cha te mAchAmA mAchA mantabhuta pachI mane padhAremA dhAre me divasa pachI thAya cha, (sesaM. zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 bhagavatIsUtre nirjarayanti / evaM manuSyANAmapi, navaram Abhoganirvarttito jaghanyenAntarmuhUrttana utkRSTenASTamabhaktena zrotrendriya vimAtratayA bhUyo bhUyaH pariNamanti zeSaM yathA caturindriyANAM tathaiva yAvat nirjarayanti // sU022 // "" TIkA - zrIndriyacaturindriyajIvAnAMsthityAdikamupavarNya sAmprataM paJcendriyajIvAnAM sthityAdikaM pradarzayitumAha - 'paMcidiyatirikkha joNiyANaM' ityAdi / cauriMdiyANaM jAva no acaliyaM kammaM Nijjarreti ) zeSa samasta kathana cAra indriyavAle " jIvoM kI taraha samajhanA cAhie " aura ve acalita karma kI nirjarA nahIM karate haiM, mAtra calita karma kI hI nirjarA karate haiM " vahA~ taka kA kathana cAra indriyavAle jIvoM kI taraha samajhanA cAhie / ( evaM maNussANa vi) manuSyoM ke saMbaMdha meM bhI isI taraha samajhA jaae| (NavaraM ) manuSya meM yaha vizeSatA hai ki (Abhoganivvattie jahaNeNaM aMtomuhuteNaM, ukkoseNaM aTThamabhattassa) unakA Abhoganivartita AhAra kama se kama antarmuhUrta ke bAda aura jyAdA se jyAdA tIna dina ke bAda hotA hai| ( so iMdiya vemAyasAbhujjo bhujjo pariNamaMti) unake dvArA AhAra rUpase grahaNa kie gae pudgala viSamamAtrA se zrotrendriya rUpa meM lagAtAra pariNamita hote rahate haiN| ( sesaM jahA cauridiyANaM taheva jAva nijjareMti ) zeSa samasta kathana vAraindriyavAle jIvoM kI taraha samajhA jAe, aura vaha kathana 46 yAvat nijjareMti " sUtra taka isa taraha hI samajhanA cAhie / jahA cauriMdiyANaM jAva no acaliye kammaM NijjareMti) mADInuM samasta uthana caturindriya jIvo pramANe ja samajavuM. ane "teo acalita karmanI nirjarA karatA nathI, calita karmonI nirA kare che" tyAM sudhInuM kathana caturindriya lavo pramANe 4 samabhavu. ( evaM maNussANa vi.) manuSyonA sabhadhabhAM yA mena 'pramANe samannvu. (Navara) manuSyamAM vizeSatA me che ( Abhoganivvattie jahaNeNa aMtomuhusteNaM, ukkoseNaM aTThamabhattarasa) tebhanI Aloganivartita mahAra AchAmAM oche antarmuhUrta pachI ane vadhAremAM vadhAre traNa divasa pachI thAya che. (soiMdiya vemAyattAe bhujjo bhujjo pariNamaMti) tebhanA dvArA bhADAra3ye grahaNa karAyelAM pudgalo viSama mAtrAe zrotrendriyarUpe vAravAra pariNamatAM rahe che. (sesa jahA cariMdiyANaM taheva jAva nijjare ti) gADInuM samasta uthana yaturindriya jIvonI jema samajavuM-ane te kathana ' yAvat nijjareti " sUtra sudhI me pramANe ja samajavuM. 66 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikATIkA za01 u01sU0 22 paMcendriyatiryagAhArAdinirUpaNam 215 'paMciMdiyatirikkha joNiyANaM' paJcendriyatiryagyonikAnAM jIvAnAM 'ThiI sthitiH 'bhANiyavyA' bhaNitavyA varNanIyA, sA cettham-"jahanneNaM aMtomuhuttaMukkoseNaM tinipaliovamAI" iti, chAyA-jaghanyenAntarmuhUrtam utkarSeNa trINi palyopamAni / 'ussAso' ucchvAsaH 'vemAyAe' vimAtrayA-viSamamAtrayA ete iyatkAlena zvAsocchvAsaM gRhantIti jJAtumazakyatvAt / AhArabhilASasUtre-'AhAro' AhAro dvividhastatra-'aNAbhoganivvattio' anAbhoganivartita AhArasteSAm 'aNusamayaM' anusamaya-patisamayaM 'avirahio' avirahitaM-virahavarjitaM-nirantaramityarthaH smutpdyte| 'Abhoganivvattio' Abhoganirvatita AhArAbhilASaH 'jahanneNaM' jaghanyena ___TIkArtha--isa sUtra dvArA sUtrakArane paMcendriya tIryaca jIvoM ko sthiti Adi kA aura paMcendriya manuSyoM kI sthiti AdikA kathana kiyA hai, kyoMki isake pahale ve tIna indriyavAle aura cAraindriyavAle jIvoMkI sthiti Adi kA varNana pUrvasUtroMmeM kara cuke haiN| paMcendriya tiryaMca jIvoM kI sthiti jaghanya se aMtarmuhUrta kI aura utkRSTa se tIna palyopama kI hai| yaha kathana bhogabhUmiyA (yugaloM kI apekSA) tiryaJcoM kI apekSA se jAnanA cAhiye / inakA jo ucchvAsa vimAtrA se kahA gayA hai usakA kAraNa yaha hai ki ye itane hI kAla ke bAda zvAsocchvAsa lete haiM yaha nizcitarUpa se nahIM kahA jA sakatA hai / ina jIvoM meM donoM prakAra kA AhAra hotA hai| yahI bAta AhArAbhilASamUtra meM prakaTa kI gaI hai| anAbhoganivartita AhAra jo ina jIvoM ke hotA hai vaha avirahitarUpa se nirantara hotA hai / tathA Abhoganivartita jo AhArabhilASA hotI hai TIkArtha--A sUtra dvArA sUtrakAre paMcendriya tiryaMca jIvonI sthiti AdinuM ane paMcendriya manuSyanI sthiti AdinuM kathana karyuM che, kAraNa ke A pahelAM temaNe te Indriya ane caturindriya jIvonI sthiti AdinuM varNana AgaLanAM sUtromAM karI lIdhuM che. paMcendriya tiryaMca jIvonI sthiti ochAmAM ochI aMtarmuhUrtanI ane vadhAremAM vadhAre traNa pAmanI che. A kathana bhega bhUmiyA (yugalonI apekSAe) tiryacenI apekSAe karavAmAM AvyuM che ema samajavuM. temane uchUvAsa vimAtrAvALe kahevAnuM kAraNa e che ke teo keTalA kALane AMtare zvAsocchavAsa le che te nizcitarUpe kahI zakAtuM nathI. te jIvomAM ane prakAranA AhAra thAya che. eja vAtane AhArAbhilASa sUtramAM batAvI che. te jIvone je anAganivartita AhAra hoya che te niraMtararUpe levAyA kare che. tathA Abheganivartita AhAranI IcchA ochAmAM zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 __bhagavatIsUtre 'aMto muhuttassa' antarmuhUrtena antarmuhUrttavyavadhAnena samutpadyate 'ukkoseNaM' utkarSeNa 'chaThabhattassa' paSThabhaktena-upavAsadvayavyavadhAnena smutpdyte| eSa kAlodevakuruttarakurusthitatiryagapekSayA vijnyeyH| 'sesaM' zepam avaziSTaM pudgalavidhvaMsAlpabahutvapariNAmAdikaM 'jahA cariMdiyANaM' yathA caturindriyANAM caturindriyavaktavyatAyAM yathA proktaM tathA vijJeyam / pariNAmasUtre'tra paJcendriyatayA pariNAmo vaktavyaH, kiyatparyantamityAha-'jAva' yAvat-'no acaliyaM kammaM nijjareMti' 'no acalitaM karma nirjarayanti, iti paryantaM vAcyam / atha manuSyaviSaye pAha-'evaM maNussANavi' ityAdi / 'evaM maNussANavi' evaM manuSyANAmapi sthityAdikaM varNanIyaM 'navaraM' vaha jaghanya se anrmuhUrta ke bAda utpanna hotI hai aura utkRSTa se do upavAsa ke bAda utpanna hotI hai / yaha kathana devakuru uttarakurusthita tiryaMca jIvoM kI apekSA se kiyA gayA jAnanA cAhiye / isake atirikta jo padaloM kA vidhvaMsaviSayaka tathA alpabahutva Adi viSayaka kathana hai vaha jaisA cau indriya jIvoM ko vaktavyatA meM kahA gayA hai vaisA jAnanA cAhiye / vahA~ vaha kathana cauindriya jIvoM ko lekara kiyA gayA hai so usake sthAna para paMcendriya jIvoM ko lagA kara vaha kathana paMcendriya jIvoM ke viSaya meM lagA lenA caahiye| kahAM taka isa kathana ko paMcendriya jIvoM ke viSaya meM lagAnA cAhiye ? to isake liye kahA gayA hai ki "no acalitaM karma nirjarayanti " yahAM taka lagA lagAnA caahiye| aba manuSya ke viSaya meM sUtrakAra kahate haiM ki isI taraha se manuSyoM kI sthiti Adi ke viSaya meM bhI varNana karalenA cAhiye parantu jahAM para isa varNana meM bhinnatA AtI hai vaha isa prakAra se hai-manuSyoM kA ochA antarmuharta pachI ane vadhAremAM vadhAre be upavAsa bAda thAya che. A kathana devakara ane uttarakurumAM rahelAM tiyaca jIvonI apekSAe karAyuM che tema jANavuM. A sivAya pugalonA vidhvaMza (nAza) viSenuM tathA alpa bahatva Adi viSenuM je kathana che te caturindriya jIvonA vaktavyamAM kahyA pramANe ja samajavAnuM che. tyAM te kathanamAM jyAM caturindriya zabda Ave tyAM tene badale paMcendriya zabda mUkavAthI te kathana paMcendriya jIvone lAgu paDI zakaze. e kathanano kayAM sudhIno bhAga pacendriya jIvonA viSayamAM lagADavo joIe ? te tenA pAsamA satAvyu cha "no acalitaM karma nijerayanti" tyo sadhAnI mAga tene lAga pADo. have paMcendriya manuSyanA viSayamAM sUtrakAra kahe che ke A pramANe ja manuSyanI sthiti AdinuM varNana paNa samajI levuM. paNa te varNanamAM zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za01301sU0 22 paMcendriyatiryagAhArAdinirUpaNam 297 navaraM-vizeSastvayam-'Abhoganivvattie' Abhoganivartita AhAro manuSyANAM 'jahaNNeNaM aMtomuhuttassa' jaghanyenAntarmuhUrtena, 'ukoseNaM aTThamabhattassa' utkarSeNASTamabhaktena upavAsatrayaparimitaMkAlaM vyavacchidya bhavati / eSa kAlo devakurUttara kurvAdiyugalikamanuSyAnAzritya vaktavya iti| pariNAmasUtre-manuSyANAmAhAratayA gRhItAH pudgalAH 'soiMdiya0 vemAyattAe' zrotrendriya0 vimAtratayA zrotrendriya cakSurindriya-ghrANendriya-jihvendriya-sparzendriya vimAtratayA-viSamamAtrayA zrotrAdi paJcendriyatayA 'bhujjo bhujjo' bhUyo bhUyaH pariNamanti / 'sesa' zeSam anAghrAyamANA nAsvAdyamAnA-spRzyamAnapudgalAnAM vidhvaMsarUpaM, teSAmalpabahutvaM 'jahA cauridiyANaM' yathA caturindriyANAM bhavati 'taheva' tathaiva-tenaiva prakAreNAtrApi vijJeyam / 'jAvanijjareMti' yAvanirjarayanti 'no acalitaM karma nirjarayantIti paryantaM vAcyam // muu022|| jo Abhoganivartita AhAra hotA hai vaha jaghanya se eka antarmuhUrta ke bAda hotA hai aura utkRSTa se tIna upavAsa ke bAda hotA hai| yaha kathana devakuru aura uttarakuru Adi ke yugalika manuSyoM kI apekSA se kiyA gayA jAnanA cAhiye / pariNAmasUtra meM jo manuSyoM dvArA gRhIta AhAra pudgaloM kA pariNamana zrotrendriya kI vimAtrA se bAraMbAra honA kahA gayA hai arthAt cAra indriyAM pahale kaha cuke haiM yahAM pAMcavIM zrotrendriya ko grahaNa karanA cAhiye / yahAMjo anAghrAyamANa, anAsvAdyamAna, aspRzyamAna pudgala haiM unakA vidhvaMsarUpa kathana tathA unake alpabahutvakA kathana jaisA cau indriya jIvoM ke bAre meM kahA gayA hai vaisA hI jAnanA A pramANe bhinnatA rahelI che-manuSyane je Abhoganivartita AhAra che te ochAmAM ocho eka antarmuhUrta pachI ane vadhAremAM vadhAre traNa upavAsa pachI thAya che. A kathana devakuru ane uttarakuru AdinA yugalika manuSyanI apekSAe karavAmAM AvyuM che tema jANavuM. pariNAma sUtramAM manuSya dvArA gRhIta AhAra pugalonuM zrotrendriyanI vimAtrAe vAraMvAra pariNamana thavAnuM je kahyuM che tenuM tAtparya evuM che ke temanA dvArA gRhIta AhAra muddagalo kayAreka zregnendriyarUpe, kayAreka cakSurindriyarUpe, kayAreka prANendriyarUpe, kyAreka jindriyarUpe ane kayAreka sparzana indriyarUpe vAraMvAra pariNamyA kare che. ahIM je anAdyAyamANa, anAsvAdyamAna ane aspRzyamAna pudgalo che temanA vidhvaMsarUpa kathana ane temanI alpatA bahutAnuM kathana caturidraya jInA kathana pramANe ja samajI levuM. ane "acalita karmanI nirjarA thatI nathI" bha0 38 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 atha vAnavyantarAdi nirUpaNam - mUlam - vANamaMtarANaM ThiIe nANattaM, avasesaM jahA nAgakumArANaM evaM joisiyANaMvi, NavaraM ussAso jahaNNeNaM muhuttapuhuttassa, ukkoseNa vi muhuttapuhuttassa AhArojahaNaNeNaM divasapuhuttassa ukkoseNa vi divasapuhuttassa, sesaM taheva vemANiyANaM ThiI bhaNivavvA ohiyA / ustAso jahaSNeNaM muhuttapuhuttasa, ukkoseNaM tettIsAe pakkhANaM, AhAro Abhoganivvattio jahaNNeNaM divasapuhuttassa ukkoseNaM tettIsAe vAsasahassANaM, sesaM caliyAiyaM taheva jAva nijjati // sU0 23 // chAyA - vAnavyantarANAM sthitau nAnAtvam, avazeSaM yathA nAgakumArANAm, evaM jyotiSkANAmapi, navaram ucchavAso jaghanyena muhUrtapRthaktvena, utkRSTenApi - cAhiye / aura yaha " no acalitaM karma nirjarayanti " isa sUtra ke anta taka samajhanA cAhiye // sU0 22 // vAnavyantarAdi nirUpaNa ' vANamaMtarANaM Thiie ' ityAdi / ( vANamaMtarANaM Thiie nANattaM ) vAnavyaMntaroM kI sthiti meM nAnAtvabheda hai| (avasesaM jahA nAgakumArANaM) bAkIkA samasta kathana nAgakumAroM kI taraha hai / ( evaM ) isI prakAra se ( joisiyANaM vi) jyotiSka devoM ke viSaya meM bhI kathana jAnanA cAhiye / (NavaraM ) parantu isa kathana meM zvAsocchavAsa ke viSaya meM antara hai aura vaha isa prakAra se hai ki jyotiSka devoM kA ( ussAso) ucchvAsa ( jahaNeNaM) jaghanya se tyAM sudhInuM kathana e sUtra pramANe samajavAnuM che sU. 22 // vAnavyantarAdi nirUpaNam- vANamaMtarANaM Thiie' ityAdi / bhagavatI sUtre " zrI bhagavatI sUtra : 1 ( vANamaMtarANaM Thiie nANattaM ) vAnavyantaronI sthitimAM leha che. ( avasesaM jahA nAgakumArANa) mADInuM samasta uthana nAgaDDubhAronA uthana pramANe che. (evaMjoisiyANa vi) nyotiSi devonA saMbaMdhAMpa se pramANe sthana sabha . (NavaraM paNa te uthanamAM zvAsocchvAsanA viSayamA A pramANe tAvata che-kyotiSi devAnA (ussAso) 2vAsa ( jahaNeNaM) ochAmA ocho (muhuta Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 1 u. 1 sU0 23 vAnavyantarAdisthityAdivarNanam 299 muhUrtapRthaktvena, AhAro jaghanyena divasapRthaktvena, utkRSTenApi divasapRthaktvena, zeSaM tathaiva / vaimAnikAnAM sthitirbhaNitavyA audhikI, ucchvAso jaghanyena muhUrtapRthaktvena, utkRSTena trystriNshtpkssaiH| AhAra-Abhoganirvartito jaghanyena divasapRthaktvena utkRSTena trystriNshtvrssshstraiH| zeSaM calitAdikaM tathaiva yAvat nirjarayati ||suu023|| (muhuttapuhuttassa ) muhUrtapRthaktva ke bAda hotA hai / (AhAro) AhAra (jahaNNeNaM) jaghanya se (divasapuhuttassa) divasa pRthaktva ke bAda aura (ukkoseNa vi) utkRSTa se bhI (divasapuhuttassa) divasapRthaktva ke bAda hotA hai (sesaM taheva) avaziSTa kathana pahale kI taraha hI jAnanA cAhiye / (vemANiyANaM ThiI ohiyA bhANiyavvA) vaimAnikadevoM kI sthiti audhikI jAnanI cAhiye / ( ussAso jahaNNeNaM muhattapuhussassa, ukkoseNaM tettIsAe pakkhANaM) inakA ucchvAsa jaghanya se muhUrtapRthaktva ke bAda aura utkRSTa se taiMtIsapakSa ke bAda hotA hai| (AhAro Abhoganivvattio jahaNaNeNaM divasapuhuttassa, ukkoseNaM tettIsAe vAsasahassANaM) inakA Abhoganivartita AhAra jaghanya se divasapRthaktva ke bAda aura utkRSTa se taitIsahajAra varSa ke bAda hotA hai / (sesaM caliyA iyaM taheva jAva nijareMti ) bAkI samasta kathana arthAt baMdha, udIraNa, vedana, apavartana, saMkramaNa, nidhatta. nikAcana ye to acalita karmoM ke hote haiM aura nirjaraga calita karmoM kA hotA hai-ityAdi calatAdika puhattassa) bhuta thapine mAtare bhane 'ukkoseNa vi' dhArebhA padhAre pApa (muhuttapuhuttassa) bhuta pRthatyane mAtare thAya che. 'AhAro' temanI mAhAra 'jahaNNeNa divasa puhuttassa' mAchAmA maach| hivasathatvane mAMtare bhane 'ukkoseNa vi divasa puhuttassa' vadhAremA dhAre 54 hivasa pRthatvane sAMtare thAya che. (sesaM taheva) pADItuM 4thana nAmAni 4thana pramANe 1 sabhA (vemANiyANaM ThiI ohiyA bhANiyavvA) vaimAni hevonI sthiti mAyuSyA sAmAnya yuvI ne. 'ussAso jahaNNeNaM muhuttapuhuttassa, ukkoseNa tettIsAe pakkhANa' vaimAni vono vAsAravAsa mAchAmA maach| bhuta pRthatvana tire ane padhArebhA padhAre 33 55vAyAMne mAtare thAya che. 'AhAro Abhoganivvattio jahaNNeNaM divasapuhuttassa, ukkoseNaM tettIsAe vAsasahassANaM' temane Abhoganivartita AhAra ochAmAM ochA divasa pRthakatvane AMtare bhane padhAremA dhAre tetrIsa 12 varSa mAha thAya che. 'sesaM caliyAiyaM taheva jAva nijjareMti' gADItuM samasta 4thana meTale , madha, uhI25], vehana, a5vartana, saMkramaNa, nitta, ane nikAcana acalita karmonuM thAya che, ane zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre TIkA - paJcendriya jIvAnAM sthityAdikaM nirUpya tadanu vAnavyaMtarAdInAM sthityAdikaM nirUpayituM prakramate- 'vAnamaMtarANa' mityAdi, 'vANamaMtarANaM' vAnavyantarANAM 'ThiIe' sthitau 'nANattaM' nAnAtvaM = bhedo'sti nAgakumArApekSayA / tatravyantarANAM sthitirjaghanyena dazasahasravarSANi, utkarSeNa ca palyopamam / nAgakumArANAM sthitirjaghanyena dazasahasravarSANi, utkarSeNa dezone dve palyopame, ityevaM bhedaH 'avasesa' - miti avazeSaM sthiteravazeSaM AyuSka karma varjayitvetyarthaH anyatsarvamucchvAsAhArAdikaM 'jahA nAgakumArANaM ' yathA nAgakumArANAM - nAgakumArANAmiva, arthAt prAguktamucchvAsAhArAdikaM vastu yathA nAgakumArANAM tathaiva vAnavyantarANAmapi bodhyam, vyantarANAM nAgakumArANAM ca prAyaH samAnadharmatvAt / samasta kathana nairayika sUtra kI taraha hI " calitaM karma nirjarayanti, no acalitaM karma nirjarayanti " yahAM taka ekasA jAnanA cAhiye / TIkArtha - isa sUtra dvArA sUtrakAra ne vAnavyantara Adi devoM kI sthiti Adi kA varNana kiyA hai| isameM unhoM ne kahA hai ki vAnavyantaradevoM kI sthiti meM nAgakumAradevoM kI sthiti kI apekSA bheda hai / bAkI samasta kathana nAgakumAradevoM ke hI samAna hai / jisa prakAra se AhArAdi kA kathana nAgakumAradevoM ke prakaraNa meM kahA gayA hai vaisA hI kathana AhArAdi saMbaMdhI vAnavyaMtaroM meM bhI jAnanA cAhiye / kyoMki nAgakumAroM aura vyantaradevoM meM prAyaH samAnadharmatA hai / vyantaradevoM kI jaghanyasthiti dazahajAra varSa kI hai aura utkRSTasthiti eka palyopamakI hai| nAgakumAroM kI jaghanyasthiti dazahajAravarSa kI aura utkRSTasthiti kucha kama do palyopama kI hai / yahI inakI sthiti meM nAnatva-bheda - hai | isa taraha sthiti meM bheda prakaTa karake sUtrakAra ne ucchvAsa AhAra Adi calitakonI nirjarA thAya che, ityAdi samasta kathana nairiyakasUtramAM khatavyA prabhAe~] 04 "calitaM karma nirjarayanti, no acalitaM karma nirjarayanti" sudhI samanvu. TIkA--A sUtra dvArA sUtrakAre vAnavyantara Adi devAnI sthiti AdinuM vana karyuM che. temAM temaNe nAgakumAradevonI sthiti karatAM vAnabhyantara devonI sthitimAM bheda khatAnyeA che, bAkInuM samasta kathana nAgakumAre pramANe ja che. AhArAdinuM je kathana nAgakumArAnA prakaraNamAM karyu che te samasta kathana vAnanyantara devAne paNa lAgu paDI zake che, kAraNa ke nAgakumAre ane bantara devAmAM meTe bhAge samAnaghatA che. vyantara devAnI jaghanya sthiti dasa hajAra varSInI ane utkRSTa sthiti eka palyApamanI che. nAgakumAronI jaghanyasthiti dasahajAravarSanI ane utkRSTa sthiti e palyApama karatAM gheADI AchI che, tenI sthitimAM eja bheda che. A pramANe temanI sthitinA bheda khatA 300 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za0130 sU0 23 vAnavyantarAdisthityAdivarNanam 301 jyotiSkANAM sthityAdikaM darzayati-" evaM joisiyANaMvi" evaM jyotikANAmapi-sthiteravaziSTaM sarvamucchvAsAhArAdikaM yathA nAgakumArANAM tathA jyotiSkANAmapi vijJeyam / tatra jyotiSkANAM sthitiH jaghanyataH palyopamASTamabhAgaH, utkarSatastu varSalakSAdhikaM palyopamaM bhavatIti, 'NavaraM' navaraM-vizeSastvayam-'ussAso' ucchvAsaH 'jahanneNaM' jaghanyena 'muhutta huttassa muhUrtapRthaktvena 'ukoseNavi' utkarSeNApi 'muhuttapuhuttassa' muhUrtapRthaktvena, pRthaktvaM nAma dviprabhRtirAnavabhyaH, tatra yat jaghanya muhUrtapRthaktvaM tat dvau trayo vA muhUrtAH, yadutkRSTaM tat aSTau nava vA muhuurtaaH| AhAre'pi vizeSaH, yathA-"AhAro' AhAraH AhArAbhilApaH jyotiSkANAM 'jahaNNeNaM' jaghanyena 'divasa puhuttassa' divasapRthaktvena, samasta vastue~ vAnavyaMtaroM kI nAgakumAradevoM kI ucchvAsa AhAra Adi vastuoM ke samAna kahI hai / aba sUtrakAra jyotiSkadevoM kI sthiti Adi ke viSaya meM " evaM joisiyANaM" isa sUtra pATha dvArA vaktavyatA prakaTa kara rahe haiM / isameM unhoM ne yaha nirUpaNa kiyA hai ki sthiti ko chor3akara bAkI ucchvAsa AhArAdika samasta vastue~ jaisI nAgakumAroM kI haiM vaisI hI jyotiSkadevoM kI bhI haiN| jyotiSkadevoM kI utkRSTasthiti ekalAkha varSa se adhika eka palyopama kI hai aura jaghanyasthiti eka palyopama ke AThaveM bhAga pramANa hai| " navaraM" zabda se jo ucchvAsa Adi meM bheda kahA gayA hai vaha isa prakAra se hai-jyotikadeva jo zvAsa lete haiM usakA kAla jaghanya aura utkRSTa se muhUrtapRthaktva kA hai / arthAt itane kAla ke bAda ve zvAsocchvAsa lete haiN| do se lekara nau taka kI saMkhyA kA nAma pRthaktva hai / yahA~ jo zvAsocchvAsa kA kAla jaghanya se muhUrtapRthaktva kahA gayA hai usameM do athavA vIne sUtrakAre kahyuM che ke, vAnavyantara devane ucchavAsa, AhAra Adi nAgakumAra deve jevo ja che. have sUtrakAra jyotiSka devAnI sthiti Adi viSayamAM " evaM joisiyANaM " 241 sUtrAdvA21 samAna 14tavyatA pragaTa 42 che. temA temaNe evuM nirUpaNa karyuM che ke, sthiti sivAyanuM badhuM-ucchavAsa, AhArAdinAgakumAre pramANe ja che. jyotiSka devanI utkRSTa sthiti eka palyopama karatA eka lAkha vadhAre varSanI che. ane jaghanya sthiti eka palyopamanA AThamAM bhAganI cha. " navaraM" zA2vAsa -mire leha tAbyo che te yA pramANe che-tiSkanA devonA zvAsocchavAsane kALa jaghanya ane utkRSTanI apekSAe muhUrta pRthakatvane che-te bannenA kALamAM bheda nathI. bethI zarU karIne nava sudhInI saMkhyAnuM nAma prathakatva che. ahIM je zvAsocchavAsane jaghanyakALa muhUrta pRthakatvane kahyo che temAM be athavA traNa muhUrta lIdhAM che. ane utkRSTa zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 bhagavatIsUtre 'ukoseNa vi' utkarSeNApi 'divasapuhuttassa' divasapRthaktvena utpadyate / 'sesa' zeSam anyatsarva 'taheva' tathaiva-nAgakumAravadevAvaseyamiti / vaimAnikavaktavyatAmAha-vemANiyANaM' ityAdi / 'vemANiyANaM' vaimAnikAnAM vimAnavAsidevAnAM 'ThiI sthitiH 'ohiyA' audhikI saamaanyaa| 'bhANiyabA' bhaNitavyA sA ca palyopamAdikA trayastriMzat sAgaropamANi bhavati / tatra jaghanyAsthitiH saudharmamAzrityajJeyA, utkRSTasthitistu anuttara vimaanaanyaashrityprijnyeyaa| 'UsAso' ucchvAsaH 'jahanneNaM' jaghanyena 'muhuttapuhuttassa' muhUrtapRthaktvena, etat jaghanya. sthitikavaimAnikadevAnAzritya vijJeyam / 'ukoseNa tettIsAe pakkhANa' utkarSeNa trayastriMzatApakSaH, etat-utkRSTasthitikavaimAnikadevAnAzrityajJeyam / AhAro' tIna muhUrta liye gaye haiM evaM jo utkRSTa se muhUrtapRthaktva kahA gayA hai usameM ATha athavA nau muhUrta liye gaye haiM / inake AhAra meM bhI vizepatA hai-aura vaha isa prakAra se hai-jyotiSkadevoM ko AhAra kI abhilASA jaghanya se divasapRthaktva ke bAda aura utkRSTa se bhI divasa pRthaktva ke bAda hotI hai| avaziSTa kathana nAgakumAradevoM kI taraha kahA jAnA caahiye| vaimAnikadevoM kI sthiti sAmAnya hai aura yaha palyopama se lekara 33 sAgaropama kI jAnanI cAhiye / yahAM palyopama kI sthiti jo kahI gaI hai vaha saudharmakalpa kI apekSA jaghanya sthiti ko lekara kahI gaI hai aura jo sAgaropama kI sthiti kahI gaI hai yaha anuttara vimAnoM kI apekSA utkRSTa sthiti ko lekara kahI gaI hai| ucchavAsa kA kAla jo yahA~ jaghanya se muhapRthaktva kahA gayA hai vaha jaghanyasthitivAle vaimAnikadevoM kI apekSA lekara kahA gayA hai aura utkRSTa se jo 33 pakSakA kahA gayA hai vaha utkRSTasthiti vAle devoM-anu kALa mahatuM pRthakatvane kahyo che temAM ATha athavA nava muhUrta lIdhAM che. temanA AhAramAM paNa A prakAranI vizeSatA che-jyotiSkadevonI AhArAbhilAino jaghanya ane utkRSTa kALa divasa pRthakatvane kahyA che. bAkInuM samasta kathana nAgakumArade pramANe ja samajavuM. vaimAnikadevanI sthiti sAmAnya che. ane te palyopamathI laIne 33 sAgaropama sudhInI samajavI. ahIM je palyopamanI sthiti kahI che te saudharma kalpanI apekSAe jaghanya (ochAmAM ochI) sthiti samajavI. ane je sAgarepamanI sthiti kahI che te anuttara vimAnonI apekSAe utkRSTa sthiti samajavI. ahIM jaghanyanI apekSAe ucchavAsa kALa maha prathakatvane kahyuM che te jaghanya sthitivALA vaimAnika devane anulakSIne kahela che. ane je 33 pakSane utkRSTa ucchavAsakALa kahyo che te utkRSTa sthiti zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - prameyacandrikATIkA za. 1 u. 1 sU0 23 vAnavyantarAdisthityAdivarNanam 303 AhAraH, yaH 'Abhoganivvattio' AbhoganivartitaH sa 'jahaNNeNaM' jaghanyena 'divasapuhuttassa' divasapRthaktvena 'ukoseNaM' utkarSeNa ' tettIsAe' trayastriMzatA 'vAsasahassANaM' varSasahasraH trayastriMzatsahasravabhavati / yadAha-- " jassa jAiM sAgarAiM, tassa ThiI tatti ehiM pakkhehiM / ussAso devANaM, vAsa sahassehiM AhAro // 1 // iti||" chAyA-yasya yAni sAgarANi, tasya sthitistAvadbhiH pakSaiH / ucchvAso devAnAM, varSa shsrairaahaarH||1|| iti // ayamarthaH-yasya devasya yAni yAvatpramANAni sAgarANi-sAgaropamAni sthitirbhavati tasya devasya tAvadbhiH tAvatparimitaiH pakSaiH ucchvAso bhavati, AhArazca tAvadbhirvarSasahasraiH tAvatparimitasahasravarbhavatIti / 'sesa' zeSam= avaziSTaM caliyAiyaM' calitAdikaM-bandhodIraNavedApavartanasaMkramaNanidhattanikAcanaMtu acalitAnAM karmaNAM bhavati, nirjaraNaM tu calitAnAmiti sarva 'taheva' tathaiva nairayikamUtravadeva 'jAva' yAvat 'nijjareMti' calitakarma nirjarayanti no acalitaM karma nirjarayantIti / etAvatA caturviMzati daNDakavaktavyatA kathitA // mU0 23 // ||vaanvyNtraadiniruupnnm samAptam // ttaravaimAnika devoMkI apekSA se kahA gayA hai| aisA jAnanA chiye| Abhoganivartita AhAra ke viSayameM jo jaghanya se divasapRthaktva aura utkRSTa se 33 hajAra varSa kahe gaye haiM ve isa niyamake anusAra kahe gaye haiM ki jisa devake jitane pramANa sAgaropamakI sthiti hotI hai usa deva ke utane pakSake bAda ucchvAsa hotA hai aura utane hajAra varSa ke bAda AhAra hotA hai| yahI bAta " jassajAI" ityAdi gAthA dvArA spaSTa kI gaI hai| "sesaMcaliyAiyaM" ityAdi sUtrakA artha jaisA mUlasUtra ke artha karate samaya likhA hai vaisA hI hai // sU0 23 // vALA-anuttara vaimAnika devenI apekSAe kahela che, Abheganirvartita AhAranA viSayamAM je divasa pRthakatvane jaghanyakALa ane 33 hajAra varSe utkRSTakALa kahevAmAM Avyo che te cA niyama pramANe kahela che-je devanI jeTalA sAga. ropamanI sthiti hoya che eTalA pakSane AMtare teo ucchavAsa le che ane meTasA // 2 vaSana mAMtare tasA mAhAra se cha, mevAta "jassajAI dhyAha A dvArA spaSTa 42vAmA mApI cha. " sesaM caliyAiyaM " tyAdi sUtrano matha bhUNa sUtramA matAvyA pramANe 4 cha. ||suu. 23 // zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 bhagavatIstre atha AtmAraMbhAdi vaktavyatA procyatemUlam-jIvANaM bhaMte kiM AyAraMbhA parAraMbhA tadubhayAraMbhA aNAraMbhA goyamA ! atthegaiyA jIvAAyAraMbhAvi, parAraMbhAvi, tadubhayAraMbhAvi, No aNAraMbhA, atthegaiyA jIvA NoAyAraMbhA no parAraMbhA no tadubhayAraMbhA, aNAraMbhA se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai atthegaiyA jIvA AyAraMbhAvi evaM paDiuccAreyavvaM / goyamA jIvA duvihA pannattA taM jahA saMsArasamAvaNNagA ya asaMsArasamAvaNNagA ya, tattha NaM je te asaMsArasamAvaNNagA teNaM siddhA, siddhA zaM no AyAraMbhA, jAva aNAraMbhA tatthaNaM je te saMsArasamAvaNgagA te duvihA pannattA,taM jahA-saMjayA ya asaMjayA ya,tatthaNaM je te saMjayA te duvihA pannattAtaM jahA-pamattasaMjayAya apamattasaMjayA ya tatthaNaM je te apamattasaMjayA te NaM no AyAraMbhA no parAraMbhA jAva aNAraMbhA, tattha NaM je tepamattasaMjayA te suhajogaM paDucca noAyAraMbhA no parAraMbhA jAva aNAraMbhA,asuhajogaM paDacca AyAraMbhAvijAvaNo aNAraMbhA tattha gaMje te asaMjayA te aviratiM paDucca AyAraMbhA vijAva no aNAraMbhA se teNaTeNaM goyamA! evaM vuccai atthegaiyA jIvA jAva annaarNbhaa||suu024|| lAyA-jIvAH khalu bhadanta ! kimAtmArambhAH parArambhAstadubhayArambhAH anArambhAH ! gautama santyeke jIvAH AtmAraMbhA api parArambhA apitadubhayArambhA AtmAraMbhAdi'jIvA NaM bhaMte !' ityaadi| (bhate) he bhadanta! (jIvA) jIva (kiM) kyA (AyAraMbhA) AtmAraMbhahaiM? (parA. raMbha) yA parArambha haiM? yA (tadubhayAraMbhA) tadubhayAraMbha haiM?, yA (aNAraMbhA) AtmAraMbhAdi"jIvANaM bhaMte" tyaadi| (bhaMte !) mahanta ! ( jIvA kiM AyArambhA ? ) OM zuM mAtbhAralI DAya cha? ( parAraMbhA) 52|2lii DAya cha ? (tadubhayArambhA) tamayA bhI zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za0130 1 sU0 24 AtmArambhAdivarNanam 305 api no anArambhAH, santyeke jIvA no AtmArambhAH no parArambhAH no ubhyaarmbhaaanaarmbhaaH| tatkenArthena bhadanta ! evamucyate santyeke jIvA AtmAraMbhA api eva pratyuccArayitavyam / gautama ! jIvA dvividhAH prajJaptAH tadyathA saMsArasamApanakAca, asasArasamApanakAca, tatra khalu ye te asaMsArasamApanakAste khalu siddhAH / siddhA no AtmArambhAH yAvadanArambhAH, tatra khalu ye te saMsArasamApanakAste dvividhAH anArambha hai ? (goyamA) he gautama ! (atthegaiyA jIvA AyariMbhA vi) kitaneka jIva AtmAraMbha bhI haiM (parAraMbhA vi) parAraMbha bhI haiM (tadubhayAraMbhA vi) tadubhayAraMbha bhI haiM (No aNAraMbhA) parantu anArambha nahIM haiN| (atthegaiyA jIvA No AyAraMbhA) kitaneka jIva AtmAraMbha nahIM haiM (no pararaMbhA) parAraMbha nahIM haiM (no tabhayAraMbhA) tadubhayAraMbha nahIM haiN| (aNAraMbhA) parantu anArambha haiN| (se keNa?NaM bhaMte ! evaM buccai) he bhadaMta ! yaha kisa kAraNa se Apa aisA kahate haiM ki (atthegaiyA jIvA AyAraMbhA vi evaM paDiuccAreyavvaM ) kitaneka jIva AtmAraMbha bhI haiM ? isa taraha se pUrvokta sabhI prazna yahAM punaH kahanA caahiye| (goyamA) he gautama ! (jIvA duvihA paNNattA) jIva do prakAra ke kahe gaye haiN| (taM jahA) ve isa prakAra se haiM-(saMsAra-samAvaNNagA ya asaMsArasamAvaNgagA ya) eka saMsArasamApannaka aura dUsare asNsaarsmaapnnk| (tattha NaM je te asaMsArasamAvaNNagA teNaM siddhA) inameM jo asaMsArasamApannaka haiM ve DAya cha ? 3 ( aNArambhA) manAmI ya cha? (goyamA!) 3 gautama ! (atthe gaMiyAjIvA AyArambhA vi ) mA ch| mAtbhAralI paNa cha, (parArambhA vi) 52|2lii 55 cha. ( tadubhayArambhA vi) tahunayAlI che, ( No aNArambhA ) para anAra bhI nathI. (atthe gaiyA jIvA No AyArambhA ) 2 ! mAtbhAra bhI nathI, (no parArambhA) 52|2'lii nathI, (no tadubhayArambhA ) tayAra bhI nathI, (aNArambhA) 595 manAlI cha. (se keNaTThaNaM bhaMte ! evaM vuccai ) 3 mahanta ! mA5 // 4||2nne me 43 ch| OM ( atthegaiyA jIvA AyArambhA vi evaM paDiuccArevvaM) 204 va AtmAraMbhI paNa che ? A jagyAe pUrvokta badhA praznonuM punarucAraNa karavuM joIe. (goyamA !) gautama! (jIvA duvihA paNNattA) vana me 52 4yA che. (taM jahA) te 2 // pramANe cha-( saMsArasamAvaNNagA ya asaMsArasamAvaNNagA ya) (1) sasA2 samApana 1 (sasArI 01) (2) asa sA2 samApana 71 (tatthaNaM je te asaMsAra samAvaNNagA teNaM siddhA) tebhAMthI siddhAna sasasAra zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre prajJaptAH, tadyathA-saMyatAzcAsaMyatAzca / tatra khalu ye te saMyatAste dvividhAH prajJaptAH, tadyathA-pramattasaMyatAzcApramattasaMyatAzca, tatra khalu ye te'pramattasaMyatAste no AtmArambhAH no parArambhAH yAvadanArambhAH, tatra ye te pramattasaMyatAste zubhayoga pratItya no AtmArambhAH no parArambhAH yAvadanArambhAH azubhayogaM pratItya AtmArambhA siddha haiM / (siddhANaM no AyAraMbhA jAvaaNAraMbhA) siddha na AtmAraMbha haiM, na parAraMbha haiM, na tadubhayAraMbha haiM kintu anAraMbha haiM / (tatthaNaM je te saMsArasamAvaNNagA te duvihA pannattA) jo saMsArasamApannaka jIva haiM ve do prakAra ke haiM / (taM jahA) jaise-(saMjayA ya asaMjayA ya) saMyata aura asaMyata (tatthaNaM je te saMjayA te duvihA pannattA) inameM jo saMyata haiM ve. do prakAra ke kahe gaye haiM (taM jahA) ve ye haiM-(pamattasaMjayA ya apamattasaMjayA ya) pramattasaMyata aura apramattasaMyata (tatthaNaM je te apamattasaMjayA teNaM no AyAraMbhA no parAraMbhA jAva aNAraMbhA) inameM lo apramattasaMyata jIva haiM ve na AtmAraMbha haiM na parAraMbha haiM, yAvat anAraMbha haiM / (tatthaNaM je te pamattasaMjayA te suhajogaM paDDucca no AyAraMbhA, no parAraMbhA jAva aNAraMbhA) jo pramattasaMyata haiM ve zubhayoga kI apekSA se na AtmAraMbha haiM, na parAraMbha haiM yAvat anAraMbha haiM (asuhajogaM paDucca AyAraMbhA vi jAvaNoaNAraMbhA) azubhayoga kI apekSA se ve AtmAraMbha bhI haiM yAvatsamApana ha. (siddhANaM no AyArambhA jAva aNArambhA) siddha mAmAlI nathI, 5212mI nathI, tahunayAlI nathI 55] manAlI DAya che. ( tatthaNaM je te saMsArasamAvaNNagA te duvihA paNNattA) te sasA2 samApanna cha tenA meM 4 // 2 cha. (taM jahA) te // 2 // pramANe cha-(saMjayA ya asaMjayA ya) sayata mane masayata. (tatthaNaM je te saMjayA te duvihA pannattA) temAMnA sayatana meM 2 cha te (taMjahA.) 2mA pramANe che-(pamatta saMjayA ya apamattasaMjayA ya) (1) prabhatta sayata bhane (2) mapramatta saMyata, ( tatthaNaM je te apramattasaMjayA teNe no AyArambhA no parArambhA jAva aNArambhA) tebhAnA re mamatta sayata | hoya che teo AtmAraMbhI nathI, parAraMbhI nathI, tadubhayAraMbhI nathI paNa anA lI cha. (tatthaNaM je te pamattasaMjayA te suhajogaM paDucca no AyArammA, no parArambhA, jAva aNArambhA) 2 prabhattasayata 7 DAya cha teso zubha yoganI apekSA AtmAraMbhI nathI, parAraMbhI nathI, tadubhayAraMbhI nathI, paNa anAraMbhI che. (asahajogaM paDucca AyArambhA vi jAva No aNArambhA) azubhayoganI apekSAe teo AtmAraMbhI che, parAraMbhI che, tadubhayAraMbhI che paNa anAraMbhI nathI. zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 1 u. 1 sU0 24 AtmArambhAdivarNanam 307 api yAvano-anArambhAH / tatra ye te asaMyatAste aviratiM pratItyAtmArambhA api yAvat no anArambhAH tat tenArthena gautama evamucyate, santyeke jIvA yAvat anArambhAH // sU0 24 // TIkA-nArakapakaraNAdArabhya vAnavyantaraparyantaprakaraNena nArakAdijIvadharmavaktavyatA prarUpitA, sA ca-ArambhapUrvikA bhavati tatrArambhapUrviketyatra vizeSaNIbhUtaArambha eva kaH ? nahi aviditAraMbhasvarUpasyArambhapUrvakanArakAdidharma anAraMbha nahIM haiM ! (tatthaNaM je te asaMjayA te aviraiM paDucca AyAraMbhA vi jAva no aNAraMbhA) jo asaMyata haiM ve avirati kI apekSA se AtmAraMbha bhI haiM yAvat anAraMbha nahIM haiN| (se teNaTeNaM goyamA! evaM buccai atthegaiyA jIvA jAva aNAraMbhA) isaliye he gautama ! isa kAraNa se maiM aisA kahatA hUM ki kitaneka jIva AtmAraMbha bhI haiM yAvat anAraMbha bhI haiN| TIkArtha-nArakaprakaraNase lekara vAnavyaMtara takake prakaraNase sUtrakArane nAraka Adi jIvoM ke dharmakI vaktavyalA kahI hai so yaha vaktavyatA AraMbhapUrvaka hI hotI hai / arthAt AraMbhapUrvaka hI jaba nAraka Adi jIvoM ke dharmakI vaktavyatA hai to AraMbha yaha usa vaktavyatAkA vizeSaNa hotA hai aura vaktavyatA vizeSya hotI hai| isaliye yahAM svataH yaha jijJAsA hotI hai ki vaha AraMbha kyA hai-arthAt AraMbha kA svarUpa kyA hai ? yaha eka sAdhAraNa sI bAta hai ki jabataka AraMbha kA svarUpa jIva ko mAlUma nahIM ( tatthaNaM je te asaMjayA te aviraI paDucca AyArambhA vi jAva no aNArambhA) jeo asaMyata hoya che teo aviratinI apekSAe AtmAraMbhI paNa che, parA2lii 5y cha, tahulayAlI 555 cha, 52tu manAlI nathI. (se teNaTeNaM goyamA ! evaM vuccai atthegaiyA jIvA jAva aNArambhA) gautama! me 22 huM e pramANe kahuM chuM ke, keTalAka jIvo AtmAraMbhI paNa che tyAMthI laIne anAraMbha paNa che tyAM sudhInA kathanane grahaNa karavuM. TIkArya-nAraka prakaraNathI laIne vAvyantara sudhInA prakaraNamAM sUtrakAre nAraka Adi nA dharmanuM je kathana karyuM che te AraMbha pUrvaka ja bane che. eTale ke, nAraka Adi chanI dharmanI vaktavyatA je AraMbha pUrvaka ja thAya che te AraMbha te vaktavyatAnuM vizeSaNa bane che ane vaktavyatA vizeSya bane che. tethI ahIM ApoApa e jijJAsA udbhave che ke AraMbha zuM che? eTale ke AraMbhanuM svarUpa kevuM che? e te eka sAmAnya vAta che ke, jyAM sudhI zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIyo vaktavyatAjJAnaM saMbhavati, viziSTajJAnasya vizeSaNajJAnapUrvakatvAt / tadiha vizeSaNasyArambhasya svarUpabhedAdi jJAnecchayA AtmAraMbhAdi prakaraNaM nirUpyate-"jIvA NaM bhaMte ! ki AyAraMbhA' ityAdi / ' jIvA NaM bhaMte ! jIvAH khalu bhadanta ! kiM 'AyAraMbhA' AtmArambhA ? 'parAraMbhA' parArambhAH ? 'tadubhayAraMbhA' tadubhayArambhAH ? 'aNAraMbhA' anArambhAH ? / bhagavAnAha- goyamA' he gautama ! 'atthegaiyAjIvA' santyeke jIvAH 'AyAraMbhA vi' AtmArambhA api AtmAnamAramante, AtmanA vA svayamArabhante ityAtmArambhAH, 'parAraMbhA vi' parArambhA api param Arabhante pareNa vA ArambhayantIti parArambhAH, 'tadubhayAraMbhA vi' tadubhayArambhA api tadubhayam-AtmapararUpam , tadubhayena vA Arabhante iti hogA tabataka use nArakAdi jIvoM ke dharma kI vaktavyatA kA jJAna bhI kaise ho skegaa| kAraNa viziSTa jJAna jo hotA hai vaha apane vizeSaNa ke jJAna pUrvaka hI hotA hai| isaliye sUtrakArane AraMbharUpa vizeSaNakA kyA svarUpa hai ? usake kitane bheda haiM ? itlAdikA jJAna jIvoMko ho isa icchAse AtmAraMbha Adi prakaraNako prastuta kiyA hai| isa prakaraNako nirUpaNa karate hue ve kahate haiM ki "jIvA NaM bhaMte ! kiM AyAraMbhA" ityAdi, he bhagavan ! jIva kyA AtmAraMbhI haiM ityaadi| yahAM gautama. svAmIne aisA prazna kiyA hai ki he bhagavan ! jIva AtmAraMbhI hai ? yA parAraMbhI haiM ? yA ubhayAraMbhI yA anAraMbhI haiM ? prabhune isa praznakA uttara isa prakArase diyA ki he gautama ! kitaneka jIva AtmAraMbhI bhI haiM, kitaneka jIva parAraMbhI bhI haiM, kitaneka jIva tadubhayAraMbhI bhI haiM, parantu anAraMbhI jIvane AraMbhanA svarUpanuM bhAna na thAya tyAM sudhI tene nArakAdi jenA dharmanI vaktavyatAnI samajaNa kevI rIte paDe? kAraNa ke je viziSTajJAna hoya che te tenA vizeSaNanA jJAnapUrvaka ja thAya che. tethI sUtrakAre AraMbharUpa vizeSaNanuM kevuM svarUpa che, tenA keTalA bheda che, ItyAdi jJAna ne prApta thAya te hetathI AtmAraMbha Adi prakaraNanuM kathana karyuM che. A prakaraNanuM nirUpaNa karatAM tesA cha " jIvANaM bhaMte ! kiM AyAraMbhA " ityAdi 04 maamaaraMbhI che? ItyAdi. ahIM gautamasvAmIe evo prazna pUche che ke " he mahanta ! 21 mAtbhAralI cha ? hai 52|2'lii cha ? nayAralI ? , snaaraMbhI che?" prabhue te praznane A pramANe uttara Ape che-"hegautama! keTalAka jIva AtmAraMbhI paNa che, keTalAka jI parAraMbhI paNa che, keTalAka jI ubhayAraMbhI paNa che, paNa anAraMbhI nathI. tathA keTalAka jI AtmA zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 1 u0 1 sU0 24 AtmAraMbhAdivarNanam 309 tadubhayArambhAH / ataeva 'no anAraMbhA' no anArambhAH-na AtmaparobhayArambhavarjitAH, Arambho nAma jIvAnAmupaghAtaH, upadravaNamityarthaH, sAmAnyata AsravadvAra pravRttiH / uttaramAha--'goyamA !' he gautama ! 'atthegaiyA jIvA' santyeke jIvAH 'AyAraMbhAvi parAraMbhAvi tadubhayAraMbhAvi ' AtmArambhA api parArambhA api tadubhayArambhA api, ata eva 'no aNAraMbhA' no anArambhAH , ArambhavarjitA neti / atra 'api ' zabda ekAzrayatvasya bhinnAzrayatvasya ca prtipaadkH| tatraekAzrayatvaM ca kAlabhedena bhavati / tathAhi-kadAcitkAlavizeSe AtmAraMbhAH kAlavizeSeparArambhAH kAla vizeSe ubhayArambhAH, ataeva-kasminnapi kAle ArambharahitA na bhavanti / bhinnAzrayatvaM yathA-eke kecana asaMyatA jIvAH AtmArambhAH kecana parArambhAH kecanobhayArambhA ataeva na kadAcidapi anaarmbhaaH| bhagavAnAha nahIM haiN| tathA kitaneka jIva AtmAraMbhI nahIM haiM, parAraMbhI nahIM haiM, ubhayAraMbhI nahIM haiM, kintu anAraMbhI haiN| jIvoMkI virAdhanA-upadrava yaha AraMbhakA artha hai| sAmAnyarItise isakA tAtparya "AsravadvArameM pravRtti karanA" aisA hotA hai / "atthegaiyA "meM "asthi" yaha pada avyayarUpa hai| aura isakA prayoga bahuvacana "santi"ke arthaparaka bhI ho jAtA hai / isaliye yahAM yaha pada "santi" isa arthameM prayukta huA hai| AtmAko jo AraMbhameM lagAte haiM athavA AtmA dvArA jo svayaM AraMbha karate haiM ve AtmAraMbhI haiN| parako athavA parake dvArA jo AraMbha karAte haiM ve parAraMbhI haiN| AtmA aura pararUpa ina donoMko athavA ina donoMke dvArA jo AraMbha karate haiM ve tadubhayAraMbhI haiM / AtmA, para aura ubhaya inake AraMbhase arthAt ina saMbaMdhI AraMbhase jo rahita hote haiM raMbhI nathI, parAraMbhI nathI, ubhayAraMbhI nathI, paNa anAraMbhI che." AraMbha eTale jIvonI virAdhanA-upadrava. sAmAnya rIte " Asrava dvAramAM pravRtti karavI? meva tena bhAvArtha thAya che. " atyagaiyA "bhA " asthi" 54 25vyaya3pe cha. mana tena prayoga mahuvayana " santi " ma mA 54] 42rAya che. gaDI te 54 " santi " sabhA 15rAyu cha. 2mAtmAne re mAmA sacha athavA AtmAdvArA jeo pite ja AraMbha kare che temane AtmAraMbhI kahe che. parane je AraMbhamAM lagADe che-eTale ke anyanA dvArA jeo AraMbha karAve che temane parAraMbhI kahe che. AtmA ane para e banane dvArA jeo AraMbha karAve che temane ta6bhayAraMbhI kahe che. AtmA, para, ane ubhaya, e traNe prakAranA AraMbhathI jeo rahita hoya che temane anAraMbhI kahe che. AtmAraMbhamaatbhaarlii paNa cha, 5212-52 // 2 lI 51 cha, GHAR -yAlI 55 cha. se zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 bhagavatIsUtre - 'goyamA !' he gautama ! ' atthegaiyA jIvA' santyeke jIvAH 'AyAraMbhAvi parAraMbhAvi tadubhayAraMbhAvi' AtmArambhA api parArambhA api, tadubhayArambhA api, kintu ' no aNAraMbhA' no anArambhAH ' atthegaiyA jIvA' santyeke jIvA 'no AyAraMbhA no parAraMbhA no tadubhayAraMbhA' no AtmArambhAH, no parArambhAH no tadubhayArambhAH, ataeva ' aNAraMbhA' anArambhAH ArambhavarjitAH santIti / nanu upayogavatvAtmake kadharmasya sarvajIveSu vidyamAnatayA sarve'pi jIvA samAnA eva tatkathaM kecanAtmArambhAH kecana parArambhAH ? ityAdi viSamatA ? ityAzayena anAraMbhI haiN| AtmAraMbha - AtmAraMbhI bhI haiM, parAraMbha- parArambhI bhI haiM, ubhayAraMbha - ubhayAraMbhI bhI haiM, jo ina padoM ke sAtha 'bhI' lagAyA gayA hai, vaha bhinnAzrayatva aura ekAzrayatvakA pratipAdaka hai| arthAt ina padoM ke sAtha jo " api " zabda lagA huA hai vaha ina padoMmeM bhinnAzrayatvakA aura ekAzrayatvakA pratipAdana karatA hai / yahAM kAla bhedase ekAzrayatA hotI hai / vaha isa prakAra se hai ki AtmAraMbhAdika jo ye dharma kahe gaye haiM ve kAlabhedakI apekSAse eka hI jIva kisI kAlameM AtmAraMbhI hotA hai, kisI kAlameM parAraMbhI hotA hai, kisI kAlameM ubhayAraMbhI hotA hai isaliye jIva AraMbha rahita nahIM / isa tarahase maraii bane rahate haiM / bhinnAzrayatA inameM isa prakArase banatI hai ki kitaneka jIva-asaMyata jIva- AtmAraMbhI hote haiM, kitaneka asaMyata jIva parArambhI hote haiM aura kitaneka asaMyata jIva ubhayAraMbhI hote haiM isaliye ve AraMbha rahita nahIM hote haiN| aneka jIvoMkI apekSA yaha bhinnAzrayatA hai| kitaneka jIva AtmAraMbhI, parAraMbhI aura ubhayA , yahone ? 'bhI' 'gu' sagADyo che te linnAzrayatva bhane bheAzrayatvanA atithAha che. bheTale te pahAnI sAthai yAveto 'api' zabda te hobhAM linnaazrayatna ane ekAzrayatvanuM pratipAdana kare che. ahIM kALabhedathI ekAzrayatA thAya che. te A rIte che-kALabhedanI apekSAe eka ja jIva koi kALe AtmAra'bhI hAya che, kAi kALe parAraMbhI hAya che, kAi kALe ubhayAra'bhI hAya che. tethI kAI paNa kALe jIva Ara'bharahita hAtA nathI, e rIte tee ekAzrayIkhanI rahe che. temanAmAM bhinnAzrayatA A rIte ghaTAvI zakAya che--keTalAka asayata jIvA AtmArabhI hAya che, keTalAka asayata jIvA parAraMbhI hAya che, ane keTalAka asayata jIvA ubhayAra bhI hAya che; tethI teo kadI paNa Ara'bha rahita hAtA nathI. aneka jIvAnI apekSAe A bhinAzrayatA che. keTalAka jIvA AtmAralI, parArabhI ane ubhayAra'bhI hAtA nathI paNu zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 1 u. 1 20 24 AramAraMbhAdivarNanam pRcchati-' se keNaTeNaM' tat kenArthena kena kAraNena 'bhaMte !' he bhadanta ! 'evaM buccai' evamucyate 'atthegaiyA jIvA' santyeke jIvAH 'AyAraMbhAvi ' AtmArambhA api ' evaM ' anena prakAreNa 'paDi uccAreyavyaM' pratyuccArayitavyaM kathanIyam yathA-parAraMbhAvi tadubhayAraMbhAvi no aNAraMbhA, atthegaiyA jIvA no AyAraMbhA no parAraMbhA no tadubhayAraMbhA, aNAraMbhA" ityuccArayitavyamitibhAvaH / uttaramAha'goyamA! he gautama ! 'jIvA duvihA paNattA' jIvA dvividhAH prajJaptAH 'taM jahA ' tadyathA-saMsArasamAvaNNagA ya' saMsArasamApanakAzca-saMsAriNaH asaMsArasamAvaNNagA' asaMsArasamApanakAzca-saMsAravarjitAH, 'tatthaNaM' tatra khalu 'ye ta asaMsArasamAvaNNagA' ye te asaMsArasamApannakAH 'teNaM siddhA' te khalu siddhAH santi / siddhA NaM' siddhAH khalu 'no AyAraMbhA 3' no AtmArambhAH 3 'jAva' raMbhI nahIM hote haiM kintu AraMbha rahita hote haiM / aisA jo kahA gayA hai vaha siddhAdi jIvoMkI apekSA lekara kahA gayA hai / "se keNadveNaM bhaMte" ityAdi sUtrapATha jo kahA gayA hai vaha praznakArake isa praznako dhyAnameM rakhakara kahA gayA hai vaha zaMkA-"upayarogavatvAtmaka eka eka dharma sarva jIvoMmeM vidyamAna honeke kAraNa saba hI jIva jaba samAna haiM to phira kitaneka jIva AtmAraMbhI hote haiM, kitaneka jIva parAraMbhI hote haiM kitaneka jIva ubhayAraMbhI hote haiM yaha viSamatA kaise Apa kaha rahe haiM"yaha hai| isI Azayase zaMkAkArane yaha pUchA hai ki he bhagavan ! Apa yaha kisa kAraNase kahate haiM ki kitaneka jIva AtmAraMbhI hote haiM kitaneka parAraMbhI hote haiM aura kitaneka ubhayAraMbhI hote haiM ? ityAdi / taba zaMkAkArakIisa zaMkAkA samAdhAna karaneke liye prabhune kahA ki he gautama ! saMsArasamApanaka saMsArI jIva, aura asaMsArasamApannaka muktajIva isa tarahase jIva do prakArake hote haiN| inameM saMsArase rahita jo muktajIva haiM ve siddha AraMbharahita hoya che evuM je kahevAmAM AvyuM che te siddhAdi jIvone anu sAkSIne he cha. "se keNadeNaM bhaMte !" tyAdi sUtramA mApAmAMsAvyA che te praznakAranI evI zaMkA batAvavA mATe mUkyo che ke "upagavatvAtmaka eka eka dharma sarva jIvamAM mejUda hovAthI pratyeka jIva samAna che. chatAM paNa keTalAka jIva AtmAraMbhI keTalAka jIva parAraMbhI, keTalAka jIva ubhayAraMbhI hoya che e prakAranI viSamatA Apa kevI rIte batAvo che ? zaMkAkAranI te zaMkAnuM nivAraNa karavAne mATe prabhue kahyuM che-"he kautama ! jIvanA A pramANe se prA2-(1) sasA2 samApana-(sasArI) mane (2) sasasAra samApana (mukta jIva ) A rIte jIva be prakAranAM che. temAM saMsArathI mukta (mukta zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIyo yAvata-yAvatpadenAnyat padadvayaM grAhyam-no parArambhAH no tadubhayArambhAH iti, ata eva-te 'aNAraMbhA' anArambhA ArambhavarjitAH santi, teSAmazarIritvAt / 'tatthaNaM' tatra khalu 'je te' ye te 'saMsArasamAvaNNagA' saMsArasamApanakA:saMsAriNaH te 'duvihA paNNattA' dvividhAH prajJatAH 'taM jahA' tadyathA-'saMjayA ya' saMyatAzca sAdhavaH, ' asaMjayA ya' asaMyatAzca-gRhasthAH / 'nattha NaM ' tatra khalu 'je te ' ye te 'saMnayA' saMyatAH te 'duvihA paNNattA' dvividhAH prajJatAH, 'taM jahA' tadyathA-pamattasaMjayA ya' pramattasaMyatAzca, ' appamattasaMjayA ya' apramattasaMyatAzca 'tattha NaM je te ' tatra khalu ye te 'appamattasaMjayA' apramattasaMyatAH-saptamaguNasthAnavartinaH sAdhavaH te NaM' te khalu 'no AyAraMbhA' no AtmArambhAH'no parAraMbhA'no parArambhAH 'jAva' yAvat , yAvatpadena no tadubhayArambhA:, kintu ' aNAraMbhA' anArambhAH bhavanti / 'tattha NaM tatra khalu 'je te' ye te 'pamattasaMjayA' pramatasaMyatAH SaSThaguNasthAnavartinaH sAdhavaH, pramattasaMyatAnAM hi pramAdaparatvAt saMyatatvAcca zubho'zubhazca yogaH syAdata Aha ' suhaM joga' zubhaM yoga-upayogapUrvakaM pratyupekSaNAdikaraNaM 'paDucca' pratItya-Azritya 'no AyAraMbhA' no AtmArambhAH 'no parAraMbhA' no parArambhAH 'jAva' yAvat-yAvajIva haiN| ye jIva na AtmAraMbha vAle hote haiM, na parAraMbhavAle hote haiM aura na ubhayAraMbhavAle haiM kintu AraMbhase rahita hote haiM, AraMbha zarIrase hotA hai| aura siddhoMke zarIra nahIM hotA hai| isaliye inheM anAraMbhI kahA gayA hai| saMsArI jIva do prakAra ke hote haiM-eka saMyata aura dUsare asaMyata / asaMyata gRhasthajana haiM tathA saMyata sAdhujana haiN| saMyatajana bhI pramattasaMyata aura apramattasaMyatake bhedase do prakArake haiN| sAtaveM Adi guNasthAnavartI jIva apramattasaMyatta haiN| ve na AtmAraMbhI hote haiM, na parAlI hote haiM, na ubhayAraMbhI hote haiM kintu AraMbhase rahita hote haiN| chaThe guNasthAnavI jIva pramattasaMyata hote haiM / prmttjIvo) siddhone kahevAya che. te jIvo AtmAraMbhI hotA nathI, parAraMbhI hotA nathI, ubhayAraMbhI hatA nathI paNa AraMbhathI rahita hoya che. AraMbha zarIrathI thAya che. siddhone zarIra hotuM nathI. tethI temane anAraMbhI (AraMbha rahita) kahyA che. saMsArI jIvo be prakAranA hoya che-(1) saMyata ane (2) asaMyata gRhasthajana asaMyata hoya che ane munijana saMyata hoya che; saMyatanA paNa be prakAra paDe che-(1) pramatta saMyata ane (2) apramatta saMyata. sAtamA guNasthAne pahoMcela jIvo apramatta saMyata hoya che. teo AtmAraMbhI hatA nathI, parAraMbhI hotA nathI, ubhayAraMbhI hotA nathI paNa AraMbhathI rahita hoya che. chaThThA guNasthAnavata jIvo pramatta saMyata hoya che. pramatta saMyatemAM pramA zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ referrer za017010 24 AtmAraMbhAdivarNanam 313 chabdena no tadubhayArambhAH ata eva 'aNAraMbhA' anArambhAH / tathA 'asuhaM jogaM' azubhaM yogam anupayuktatayA pratyupekSaNAdikriyAkaraNaM 'paDucca' pratItya ' AyAraMbhA va ' AtmArambhA apa ' jAva' yAvat - yAvacchandena - parArambhA api tadubhayArambhA api, 'no aNAraMbhA' no anArambhAH nArambhavarjitAH, api tu Arambhavanta eva / anupayuktatayA pratyupekSaNAdikaraNena muniH paTukAyavirAdhako bhavati / uktazca - "" puDhI AukA vAkavaNassa tasANaM / paDilehaNA pamatto, chahaMpi virAhao hoi // 1 // " chAyA -- pRthivyaptejovAyuvanaspatitrasAnAm / pratilekhanApramattaH paNNAmapi virAdhako bhavati // 1 // saMyatoM meM pramAdaparatA aura saMyatarUpatA hotI hai| isa kAraNa unameM zubha aura azubhayoga ho sakatA hai| isaliye zubhayoga-upayogapUrvaka pratilekhana karanA, ubhayakAla Avazyaka karanA, niravadyabhikSAse saMyamayAtrA nibhAnA Adi arthAt zAstroktarIti se kriyA karanerUpa zubhayoga kI apekSA karake ve na AtmAraMbhavAle hote haiM, na parAraMbhavAle hote haiM, yAvat na ubhayAraMbhavAle hote haiM / isaliye ve anAraMbhI hote haiM / tathA azubhayogako anupayuktarUpase pratyupekSaNAdi kriyA karanerUpa azubhayogako lekara jaba inakA vicAra kiyA jAtA hai taba ve AtmAraMbha AdivAle hote haiN| AraMbha rahita nahIM hote haiN| kintu AraMbhayukta hI hote haiM / anupayukta bhAvase pratyupekSaNAdi kriyA karaneke kAraNa munijana SaTkayajIvoMke virAdhaka hote haiM -kahA bhI hai -- pRthivIkAya, apakAya, tejakAya, vAyukAya, vanaspatikAya aura kAya ina chahoM hI kAyoMkA pratilekhanAmeM pramasa banAhuA munijana dvIpaNuM ane sayatarUpatA hAya che. te kAraNe temanAmAM zubha ane azubha ceAga sabhavI zake che. tethI zubhayAga-zAstrokta rIte kriyA karavArUpa zubhayAgana apekSAe teo AtmArabhI hAtA nathI, parAraMbhI hAtA nathI, ane ubhayArabhI paNa hAtA nathI. tethI te anArabhI hAya che. zubhayoga eTale upayAgapUrvaka pratilekhanA karavI, ubhayakALa Avazyaka karavA, niravadya bhikSAthI saMyamayAtrA nibhAvavI Adi tathA azubhayega (anupayukta rUpe pratyuprekSaNAdi kriyA karavArUpa azubhaceAga )nI apekSAe tee AtmArabha Adi vALAM heAya che, Ara'bharahita hAtA nathI. paNa Ara bhayukta ja hAya che. anupayuktabhAve pratyuprekSaNAdi kriyA karavAne kAraNe munijana dvArA chakAyanA jIvAnI virAdhanA thAya che. kahyuM paNa che-- pratilekhanAmAM pramatte anela munijana pRthivIkAya, asUkAya, tejakAya; zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtra tathA zramaNasya sarvo'pi pramattayoga Arambha eva, yadAha " savvo pamattajogo samaNassa uhoi aarNbho|" chAyA-sarvaH pramattayogaH zramaNasya tu bhavati ArambhaH / iti / ataH pramattasaMyatasya zubho'zubho vA yoga AtmArambhAdeH kAraNaM bhavatIti / saMyataM prarUpyAsaMyataM prarUpayati-tattha NaM' tatra khalu 'je te ' ye te ' asaMjayA' asaMyatAH aviratAH te 'aviraI' aviratiM ' paDucca' pratItya Azritya ' AyAraMbhAvi ' AtmArambhA api 'jAva' yAvat-yAvacchabdena-parArambhA api tadubhayArambhA api 'no aNAraMbhA' no anArambhAH / atredaM tAtparyam-yadhapiasaMyatAnAM sUkSmaikendriyAdInAmAtmArambhakAditvaM na sAkSAdasti, tathApi aviratimadhikRtya teSAM tad AtmArambhakatvAdikaM vidyate, teSAM tato na nivRttatvAt , ato'saMyatAnAmaviratistatra kAraNamiti / ' se teNadveNaM' tat tenArthena tena kAraNena 'goyamA' he gautama ! 'evaM buccai ' evamucyate 'atthegaiyA-jIvA jAva aNAraMbhA' santyeke jIvA yAvat anArambhAH, yAvacchabdena-AtmArambhAdi prazna sUtrasya nirvacanasUtre yAni padAni proktAni tAni sarvANi saMgrAhyANIti ||muu024|| // iti AtmArambhAdi vaktavyatA nirUpaNam samAptam // virAdhaka (vinAzaka) hotA hai| zramaNakA samasta bhI pramattayogaAraMbharUpa hI hai| kahA bhI hai "savyo pamattajogo samaNassa u hoi AraMbho" samasta pramattayoga zramaNakA AraMbha hI hai| isaliye pramattasaMyatakA zubha athavA azubhayoga AtmAraMbhAdikakA kAraNa hotA hai / asaMyata-avirata-jo jIva haiM ve aviratise yukta honeke kAraNa AtmAraMbhaka Adi hote haiN| anAraMbhaka nahIM hote haiN| yahAM aisA tAtparya hai ki asaMyata jo sUkSma ekendriyAdika jIva haiM unameM sAkSAt rUpase AtmAraMbhakatA Adi nahIM hai phira bhI aviratikI apekSAse unameM AtmAraMbhakatA Adi haiM hii| kyoMki ve vAyukAya, vanaspatikAya ane trasakAya, e cha kAyanA jIne virAdhaka thAya che. zramaNane samasta pramattayAga AraMbharUpa ja che. kahyuM paNa che - "savvo pamattajogo samaNassa u hoi AraMbho" shrmaane| samasta prbhttvega AraMbharUpa ja che." tethI pramatta saMyatane zubha athavA azubha ga AtmAraMbhAdikanA kAraNarUpa hoya che. asaMyata-avirata je jIvo hoya che teo aviratithI yukta hovAne lIdhe AtmAraMbhI Adi hoya che, anAraMbhI hatA nathI. tenuM tAtparya evuM che ke-sUkSma ekendriyAdika je asaMta jIvo che temanAmAM pratyakSa rIte AtmAraMbhatA Adi nathI. chatAM paNa aviratinI ape. zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ propavandrikATIkA za. 13. 1 sU025 nairayikAdInAmAtmAraMbhAdinirUpaNam 315 atha nairayikAdInAmAtmArambhAdivaktavyatA prastUyatemUlam-neraiyANaM bhaMte ! kiM AyAraMbhA parAraMbhA tadubhayAraMbhA aNAraMbhA, goyamA ! neraiyA AyAraMbhA vi jAva No aNAraMbhA, se keNadveNaM bhaMte evaM vuccai ? goyamA ! aviratiM paDucca, se teNaTeNaM jAva no aNAraMbhA evaM asurakumArA vi jAva paMciMdiyatirikkhajoNiyA maNustA jahA jIvA navaraM siddha virahiyA bhANiyavvA, vANamaMtarA jAva vemANiyA, jahA neraiyA, salessA jahA ohiyA, kaNhalesassa nIlalesassa kAulesassa jahA-ohiyA jIvA, navaraM pamatta appamattA na bhANiyavvA, teulesassa pamhalesassa sukkalesassa jahA ohiyA jIvA, navaraM siddhA na bhANiyavvA // sU0 25 // chAyA-nairayikAH bhadanta ! AtmAraMbhAH parArambhAstadubhayArambhA anArarambhAH ? gautama ! nairayikA AtmArambhA api yAvat no anArambhAH, tatkenArthena unase nivRtta nahIM haiN| isaliye asaMyata jIvoMkI avirati AtmAraMbhAdimeM kAraNa hai| isaliye he gautama ! maiMne isa kAraNase aisA kahA hai ki kitaneka jIva "jaavannaarNbhaa"| yahAM yAvat zabdase AtmAraMbhAdi praznasUtrake nirvacanamUtra meM jitane pada kahe gaye haiM ve saba gRhIta hue haiN|24 nairayikAdikoMkI AtmAraMbhAdi vaktavyatA__ 'neraiyANaM bhaMte ! kiM AyAraMbhA' ityaadi| (bhaMte) he bhadanta ! (nairayikA) nAraka jIva (kiM) kyA (AyAraMbhA, parAraMbhA, tadubhayAraMbhA, aNAraMbhA) AtmAraMbhI haiM yA parAraMbhI haiM yA tadubhayAraMbhI haiM yA anAraMbhI haiM ? (goyamA) he gautama ! (neraiyA) nAraka jIva kSAe temanAmAM AtmAraMbhatA Adi che ja. kAraNa ke teo temanAthI nivRtta hetA nathI. tethI asaMyata nI avirati AtmAraMbha AdinA kAraNarUpa bhane cha. gautama ! te 120 meM se 4dhu cha , 21 wo "jAva aNAraMbhA" mAtbhAralI DAya che, tyAMthI 23 4zana sUtramA mAsA "aNAraMbhA" sudhInA 18 aY 42vaan| cha. // sU. 24 // narakAdi jenuM AtmAraMbhAdi vakatavya" neraiyANaM bhaMte ! kiM oyAraMbhA" ityaadi| (bhaMte) 3 mahanta ! (nairayikA) nA24 0 (kiM) zu (AyArambhA, parAraMbhA, tadubhayAraMbhA, aNAraMbhA? ) bhAbhA2lI che, 5222lI cha, ulayAlI cha, zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre bhadanta ! evamucyate ? gautama ! aviratiM pratItya tat tenArthena yAvat no anArambhAH evaM asurakumArA api yAvat paJcendriya tiryag yonikAH manuSyAH yathA jIvAH navaraM siddha virahitA bhaNitavyAH, vAnavyantarA yAvata vaimAnikAH yathA nArakAH salezyA yathA audhikAH kRSNalezyasya nIlalezasya kApotalezasya yathA (AyAraMbhAvi jAva No aNAraMbhA) AtmAraMbhavAle bhI haiM, parAraMbhavAle bhI haiM, ubhayAraMbhavAle bhI haiM kintu AraMbhase rahita nahIM haiN| ( se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai ?) he bhadanta ! Apa aisA kisa kAraNase kahate haiM ? (goyamA) he gautama ! (aviratiM paDucca) aviratikI apekSAse maiM aisA kahatA huuN| (evaM asurakumArA vi) isI tarahase asurakumAroMmeM bhI vaktavyatA jAnanI caahiye| (jAva paMciMdiyatirikkhajoNiyA maNussA jahA jIvA, navaraM siddhavirahiyA bhANiyabvA) yAvat paMcendriya tiryazca yonivAle jIvoMmeM, nArakajIvoMkI taraha vaktavyatA jAnanI caahiye| manuSyoMkI vaktavyatA sAmAnya jIvamUtrakI taraha jAnanI caahiye| yahAM vizeSatA itanI hai ki yahAM siddhoMko nahIM lenA cahiye (vANamaMtarA jAva vemANiyA jahA neraiyA) vAnavyaMtaroMse lekara vaimAnika paryanta nairayika jIvoMkI taraha vaktavyatA jAnanI cAhiye / (salessA jahA ohiyA) sAmAnyarUpase jaisI jIvoMkI vaktavyatA kahI gaI hai vaisI hI vaktavyatA lezyAsahita jIvoMkI jAnanI caahiye| (kaNhalesassa nIlalesassa kAulesassa jahA ohiyA jIvA) kRSNalezyAvAle,nIlalezyAvAle, kApotalezyA. hai manAnI cha ? (goyamA !) : gautama ! ( neraiyA ) nA24 7 // (AyAraMbhA vi jAva No aNAraMbhA) mAtbhAramA 54 cha, 5222lavA 554 che, SHyAlA 54 cha, 5 mAralathI 2Dita nathI. (se keNaTreNaM bhaMte evaM vuccai ? ) 3 mahanta ! 14, / 120 me pramANe 4aa cha ? (goyamA !) 3 gautama ! ( aviratiM paDucca ) vitinI apekSA me Tu chu (evaM asurakumArA vi) asu2shubhaare| viSe pA se prabhArI 1 thana sabhAbu (jAva paMciMdiyatirika khajoNiyA, maNussA jahA jIvA, navaraM siddha virahiyA bhANiyanvA ) 5yendriya tiya ya yoni sudhIna thA vAtuM tavya nAraka ja pramANe ja samajavuM. manuSyanuM vaktavya sAmAnya jIvasUtranI jema jANavuM. ahIM vizeSatA eTalI che ke ahIM siddhone temAM samAveza azvAnA nathI. (vAmamaMtarA jAva vemANiyA jahA neraiyA) vAnavyatarothI dhana vaimAni sudhArnu 4thana nA24 va pramANe sabhA. (salessA jahA ohiyA) sAmAnya rIte vI 7vAnI vatavyatA 4DI che sevI 14 14tavyatA sezyAyuta vAnI vI. (kaNhalesarasa nIlalesassa kAulesasa jahA ohiyA jIvA) gory vezyAvainIna lezyAvANAMsane apotozyAvai zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyavandrikATIkA za01 u01 sU025 nairayikAdInAmAtmAraMbhAdinirUpaNam 397 audhikAH jIvAH navaraM pramattA apramattA na bhaNitavyAH, tejolezyasya padmalezyasya zuklalezyasya yathA audhikA jIvAH navaraM siddhA na NitavyAH ||suu025|| TIkA-nArakAdi caturviMzati daNDakeSu AtmArambhAdikaM nirUpayanAha'neraiyANaM bhaMte' ityAdi / 'neraiyA NaM bhaMte ' narayikAH khalu he bhadanta ! kim 'AyAraMbhA-parAraMbhA tadubhayayAraMbhA aNAraMbhA' AtmArambhAH parArambhAH tadubhayArambhAH anArambhAH ? bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! ' neraiyA' vAle jIvakI vaktavyatA sAmAnya jIvasUtrakI taraha jAnanI caahiye| (navaraM) vizeSatA yahAM para yaha hai ki (pamatta appamattA na bhANiyavvA) sAmAnya jIvoMkI vaktavyatAmeM jo pramatta aura apramatta jIva viSayaka kathana kiyA gayA hai vaha yahAM para nahIM lenA cAhiye / (teulesassa pamhalesassa sukkalesassa jahA ohiyA jIvA navaraM-siddhA na bhANiyavvA) tejolezyAvAle jIvakI padmalezyAvAle jIvakI, aura zuklalezyAvAle jIvakI vaktavyatA sAmAnya jIvasUtrakI taraha jAnanI cAhiye / parantu vizeSatA yahAM para yaha hai ki tejolezyA Adi AlApakomeM siddha jIvoMkI parigaNanA nahIM karanI cAhiye // TIkArtha-sUtrakArane isa sUtra dvArA caubIsadaNDakoMmeM AtmAraMbhAdikakA nirUpaNa kiyA hai-sabase prathama gautamasvAmIne jo nAraka jIva AtmAraMbhI haiM ? yA parAraMbhI haiM yA ubhayAraMbhI hai ? yA anAraMbhI haiM ? aisA prazna kiyA hai aura prabhune usakA jo uttara diyA hai vaha sukhagamya hai| Age jo punaH unase aisA pUchA gayA hai ki he bhadanta ! Apa aisA kisa vAnu 4thana sAmAnya 71sUtra pramANe sama4(navaraM) vizeSatA se pAtanI cha OM (pamatta apramattA na bhANiyavA) sAmAnya vonA 4thanamA re pramatta ane apramatta jIva viSenuM kathana karAyuM che te ahIM lAgu pADavAnuM nathI. (teulemassa pamhalesamsa sukalesarasa jahA ohiyA jIvA navara-siddhA na bhANiyavvA) tannozyAvA vAnu, 5vezyAvAja vArnu bhane shusoshyaavALAM jIvonuM vaktavya sAmAnya jIvasUtranI jema ja samajavuM. paNa temAM vizeSatA e bAbatamAM rahI che ke te jetezyA Adi kathanamAM siddha jIvanI gaNatarI karavI joIe nahIM. TIkArtha-sUtrakAre A sUtra dvArA vIsa daMDakamAM AtmAraMbha Adina nirUpaNa karyuM che-sauthI pahelo prazna gautamasvAmIe e pUchayo che ke nAraka cha AtmAraMbhI che? ke parAraMbhI che? ke ubhayAraMbhI che? ke anAraMbhI che? e prazna ane mahAvIrasvAmI dvArA apAyele javAba sahelAIthI samajI zakAya tema che. vaLI gautamasvAmI prabhune pUche che ke he bhadanta ! Apa evuM zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 318 bhagavatIsUtre nairayikAH 'AyAraMbhA vi' AtmArambhA api 'jAva' yAvat-yAvacchandena 'parAraMbhA vi tadubhayaraMbhA vi' parArambhA api tadubhayArambhA api, 'no aNAraMbhA' no anArambhAH / punaH pRcchati-' se keNaTeNaM ' tatkenArthena-kena kAraNena 'bhaMte' he bhadanta ! evaM vuccai ' evamucyate ? atra-' AyAraMbhAvi parAraMbhAvi tadubhayAraMbhAvi no aNAraMbhA' iti saMyojyam / uttaramAha-'goyamA' he gautama ! ' aviratiM paDucca' aviratiM pratItya-Azritya viratimANAtipAtAdi viramaNalakSaNA, tadbhinnA-aviratiH, tAmAzritya aviratyapekSayetyarthaH nairayikA AtmArambhA api parArambhA api tadubhayArambhA api no anArambhAH, yato nArakA aviratA bhavantItyataste Arambhavanto natvanArambhAH viraterabhAvAt / 'evaM' evam-anena pUrvoktena prakAreNa pUrvokta nArakavaktavyatAmAzritya 'asurakumArA vi' asurakumArA api vijJeyAH / asurakumAra-vaktavyatA nArakavad vyAkhyeyeti bhaavH| 'jAva' yAvat 'paMciMdiyatirikkhajoNiyA' paJcendriyatiryagyonikA nairayikAraNase kahate haiM ki nAraka jIva AtmAraMbhI parAraMbhI aura ubhayAraMbhI bhI haiM, anAraMbhI nahIM haiM, so yaha kathana unameM avirati ko lekara kiyA gayA hai / kyoM ki prANAtipAta AdikoM se viramaNa honA isakA nAma virati hai| yaha virati nAraka jIvoM meM nahIM hotI hai| avirati kI apekSA nAraka jIva AtmAraMbhI bhI hote haiM, parAraMbhI bhI hote haiM, ubhayAraMbhI bhI hote haiM / kintu anAraMbhI nahIM hote haiN| isaliye he gautama ! aviratirUpa kAraNa ko lekara aisA kahA hai| kyoM ki vahA~ virati kA abhAva hai| paMcendriya tiryazca yonikajIvoM ke pahale jo yAvat zabda kA prayoga zA kAraNe kahe che ke nAraka cha AtmAraMbhI paNa che, parAraMbhI paNa che, ubhayAraMbhI paNa che, paNa anAraMbhI nathI ? prabhue tenA javAbamAM batAvyuM che ke teo avirativALAM hovAthI tema kahyuM che. prANAtipAta AdithI viramavuM tenuM nAma virati che. nAraka jemAM te virati hetI nathI. kAraNa ke tyAM cAra guNasthAna sudhInA ja guNasthAne hoya che. viratine saMbaMdha pAMcamAM guNasthAnathI thAya che. pAMcamuM guNasthAna te tyAM hotuM ja nathI, evuM siddhAtanuM kathana che. tethI te aviratinI apekSAe nAraka cha AtmAraMbhI paNa hoya che, parAraMbhI paNa hoya che, ubhayAraMbhI paNa hoya che, paNa anAraMbhI (AraMbha rahita) hotA nathI. he gautama ! A avirati rUpa kAraNathI A mamaNe kahyuM che. kAraNa ke tyAM viratino abhAva hoya che. pazyandriya tiya ya yonina kI PM 2 yAvat ' zahanA zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA zaH1 u01 sU025 nairayikAdInAmAtmAraMbhAdinirUpaNam 319 kavad vijJeyA iti / yAvacchabdena nAgakumArAdayo nava bhuvanapatayaH, pRthivyAdayaH paJcasthAvarAH, dvIndriyAdayastrayo vikalendriyAzca sNgraahyaaH| 'maNussA jahA jIvA' manuSyA yathA jovAH, manuSyasUtrasamuccayaH / jIvasUtravad vyAkhyeyam , manuSyeSu saMyatAsaMyatapramattApramatta bhedasadbhAvo'stItyato yathA jIvAstathAvAcyAH ityuktam / kintu--'saMsArasamAvanagA ya asaMsArasamAvanagA ya' iti dvaividhyamatraM na vAcyam , saMsAravartitvAdeva teSAm / navaraM-kevalaM vizeSastvayam-'siddhavirahiyAbhANiyavyA' siddhavirahitA bhnnitvyaa| manuSyamatre siddhA na vAcyAH, anArambhakakiyA gayA hai usase kahA gayA hai ki nAgakumAra Adi nau bhavanapati, pathivyAdika pAMcasthAvara jIva aura dvIndriya Adi tIna vikalendriya jIva yahAM gRhIta hue haiM / ina jIvoM meM AtmAraMbhAdika kI vaktavyatA nArakajIvoM meM kathita AtmAraMbhAdika kI taraha hI jAnanI cAhiye / "maNussA jahA jIvA" aisA jo kahA hai usakA tAtparya yaha hai ki manuSyoM meM saMyatAsaMyata pramattApramatta ina bhedoM kA sadbhAva hai isaliye manuSyoM meM AtmAraMbhAdika kI vaktavyatA jIva sUtra meM jaisI kahI gaI hai vaisI hI jAnanI caahiye| parantu saMsArasamApanna-samArI--aura asaMsArasamApanna-mukta-isa taraha ye do bhedavAle haiM aisA vidhisUtra yahAM nahIM karanA cAhiye kyoM ki ye saMyata asaMyata pramatta apramatta manuSya saMsAra meM hI rahane vAle haiN| yahI bAta " navaraM" zabda se sUtrakAra ne kahI hai| ataH isa vaktavyatA meM usa vaktavyatA kI apekSA bheda yahI hai ki manuSya vaktavyatAmeM jIva saMbaMdhI siddha bheda yahAM nahIM lagAnA prayoga thayo che te dvArA nAgakumAra Adi nava bhavanapati devo, pRthivIkAya Adi pAMca sthAvara jIvo ane hIndriya Adi traNa vikalendriya jIvone ahIM grahaNa karavAmAM AvyA che. te jInA viSayamAM AtmAraMbha AdinuM kathana na24 vonA sAmAna mAhinA 4thanAnusA2 sama.. "maNumsA jahA jIvA " // 4thananu tAtparya me che , bhAsamA sayata bhane 21sayata, pramatta ane apramatta, e prakAranA bhedane sadabhAva hoya che. te kAraNe manuSyanA viSayamAM AtmAraMbha AdinuM kathana jIvasUtramAM je pramANe te kathana thayuM che te pramANe ja samajavuM. paNa saMsAra samApanna (saMsArI) ane asaMsAra samApanna (mukta) A pramANe be bhedavALA teo che te prakAranuM vidhyasUtra ahIM kahevuM joIe nahIM, kAraNa ke te saMyataasaMyata ane pramatta apramatta bhanuSya saMsAramA 8 29naa| hAya cha, me4 vAta " navaraM" za6 dvA21 sUtrakAre darzAvI che. tethI A vaktavyatAmAM te vaktavyatA karatAM e bheda che ke manuSyanI vaktavyatAmAM jIva saMbaMdhI siddha bheda ahIM lAgu paDatA nathI. zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 bhagavatIso tvAtteSAm , vANamaMtarA jAva vemANiyA' vAnavyantarA yAvad vaimAnikAH, vAnavyantarAdArabhya vaimAnikaparyantaM 'jahA neraiyA' yathA nairayikAstathA vAcyAH, asayatatvasAdhAditi / pUrvamArambhakatvAdibhidharmerjIvA nirUpitAste ca salezyA alezyAzcApi bhavantIti lezyAvato jIvAn AtmArambhakatvAdibhireva dharme nirUpayannAha- salessA jahA ohiyA' iti, salezyA yathA-audhikAH, lizyate zlipyate karmaNA saha jIvo'nayeti lezyA, arthAt-kRSNAdi-dradhyasAcivyAt jIvasya zubhAzubhapariNAmavizeSaH lezyA zabdArthaH / uktazca "kRSNAdi dravya sAcivyAt , pariNAmo ya AtmanaH / va sphaTikasyeva tatrAyaM, lezyAzabdaH prayujyate // 1 // " cAhiye / kyoM ki siddha agaraMbhaka hote haiM / " vANamaMtarA jAva vemANiyA" aisA jo kahA gayA hai usakA kAraNa yaha hai ki jisa prakAra nAraka jIva asaMyata hote haiM usI prakAra ye vAnavyantara se lekara vaimAnikaparyanta taka ke deva bhI asaMyata hote haiN| isaliye nAraka jIvoM kI vaktavyatAtAvat inakI vaktavyatA prakaTa kI gaI hai| pahile AraMbhakatva Adi dharmoM dvArA jina jIvoM kA nirUpaNa kiyA gayA hai-so ve jIva lezyAsahita aura lezyArahita bhI hote haiN| isaliye lezyAyukta jIvoM kA nirUpaNa AtmAraMbhakatva Adi dharmoM dvArA hI karate hue sUtrakAra kahate haiM ki "salessA jahA ohiyA" karmose jIvajisake dvArA cipar3heM-yukta baneM-usakA nAma lezyA hai / arthAt kRSNAdi dravya kI sacivatArUpa saMbaMdha se jo jIva kA zubha aura azubha pariNAma hotA hai vaha lezyA zabda kA artha hai / kahA bhI hai kRSNa Adi dravya ke saMbaMdha se jaise sphaTikamaNi meM pariNAma-pari1255 hai siddho mAra sahita ya che. " vANamaMtarA jAva mANiyA" 25 // prakAranuM kathana e kAraNe karyuM che ke jema nAraka jIve asaMyata hoya che tema vAnagaeNtarathI laIne vimAnika sudhInA deve paNa asaMmata hoya che tethI nAraka jIvonA vaktavyAnusAra ja temanuM vaktavya batAvyuM che. pahelAM AraMbhakatva Adi dharmo dvArA je jIvenuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che te ja lezyAvALA ane vezyA vinAnA paNa hoya che. tethI lezyAyakta jIvanuM nirUpaNa AtmAAraMbhakatva Adi dharmo dvArA karatAM sUtrakAra cha "salessA jahA ohiyA" dvArA 01 4 thI yuta pane che tenuM nAma lezyA che. eTale ke kRSNAdi dravyanA sacivatArUpa saMbaMdhathI jIvanuM je zubha ane azubha pariNAma thAya che tenuM nAma lezyA che. kahyuM paNa che ke - kRSNAdi dravyanA saMsargathI sphaTika maNimAM jevuM pariNamana thAya che zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za01 101sU0 25 nAyikAdInAmAtmAraMbhAdinirUpaNam 321 yathA svabhAvato'ti svaccho'pi sphaTikaH nIlapItAdi dravya sambandhAnIlo vA pIto vA'bhAsate svakIyAM svabhAvikomapi svacchatAmapanayanniva tathaiva svabhA. vato nirmalo'pi jIvo yasyAH sambandhivizeSamAdAya tadAkAratAM bhajate sAlezyeti bhAvaH ! tatra-'salessA' salezyA: lezyAvanto jIvAH 'jahA ohiyA yA jIvA' iti, yathA audhikAH sAmAnyAH, yathA nArakAdi vizeSaNavarjitAH sAmAnyato jIvAH kathitAH-"jIvA NaM bhaMte kiM AyAraMbhA parAraMbhA" ityAdinA pUrvoktadaNDakena, tathA salezyAH jIvA api vizeSaNa rahitatayA sAmAnyena vakta.vyA lezyA viziSTAnAM jIvAnAmasaMsArasamApanatva vizeSaNasyAsaMbhavena saMsArasamApannatvA. Namana hotA hai usI prakAra se kRSNAdi dravya ke saMbaMdha se jo AtmA meM pariNAma hotA hai usa pariNAma meM lezyA zabda kA prayoga hotA hai| tAtparya kahane kA yaha hai ki jisa prakAra svabhAvataH atisvaccha bhI sphaTika nIlapIta Adi dravya ke saMyoga se nIla athavA pItarUpa se pratibhAsita hone lagatA hai aura apanI svAbhAvika svacchatA mAno isane chor3a dI hai aisA mAlUma hone lagatA hai usI prakAra svabhAvase nirmala bhI jIva jisake saMbaMdha vizeSa se apanI svAbhAvika nirmalatA chor3akara usIrUpa jaisA pariNata ho jAtA hai usakA nAma lezyA hai| ina lezyA vAle jIvoM kI-vaktavyatA sAmAnya jIvoM kI-nAraka Adi vizeSaNoM se rahita jIvoM kI vaktavyatA kI taraha jAnanI cAhiye / arthAt nAraka Adi vizeSaNoM se rahita sAmAnyarUpa se-jaise jIva " jIvA NaM bhaMte ! ki AyAraMbhA, parAraMbhA" ityAdi isa pUrvokta daNDaka dvArA kahe gaye haiM, usI taraha se lezyAyukta jIva bhI vizeSaNoM se rahita karake sAmAnyarUpa evuM ja pariNamana kRSNAdi dravyanA saMbaMdhathI AtmAmAM thAya che. enuM nAma ja lezyA che. kahevAne bhAvArtha e che ke ati svaccha e sphaTika maNi jema nIla, pIta Adi dravyanA sagathI nIla athavA pIta raMgane pratibhAsita thavA lAge che, ane teNe potAnI svAbhAvika svachatA jANe ke choDI dIdhI hoya evuM lAge che, e ja pramANe svAbhAvika rIte nirmaLa e jIva paNa jenA saMbaMdhathI pitAnI svAbhAvika nirmaLatAne choDIne jenA saMbaMdhathI tenA jevuM ja pariNamana pAme che. tene lephsA kahe che. e vezyA vALAM jenuM kathana sAmAnya jIvenA (naraka Adi vizeSaNathI rahita sAmAnya jIvonA) kathana pramANe ja jANavuM eTale ke nAraka Adi vizeSaNethI 2hita 4 sAmAnya rIte " jIvA NaM bhaMte ! kiM AyArambhA, parArambhA " A pUrvokta daMDaka dvArA kahevAmAM AvyA che, evI ja rIte vezyAvALAM jIvonuM vaktavya paNa vizeSaNothI rahita karIne sAmAnya rUpe karavuM joIe. zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 bhagavatIsUtre saMsArasamApanatvavizeSaNavarjitAnAM zeSANAM saMyatAsaMyatatvAdivizeSaNAnAM lezyAvatsu api yujyamAnatvAt , tatrAyaM pAThakramaH 'salessA NaM bhaMte jIvA kiM AyAraMbhA' ityAdi, tadeva sarvam , kevalaM vizeSastvayam-jIvasthAne salezyA iti yojanIyamityeka AlApakaH / kRSNAdi lezyAbhedAttadanye SaT , tadevamete sapta AlApakAH bhavanti / tatra-'kaNhalesassa nIlale sassa kAulesassa jahA ohiyA jIvA" kRSNa lezyasya nIlalezasya kApotalezyasya yathA audhikA jIvAH / tadevaM yathA audhikA se kahanA caahiye| lezyAviziSTa jIvoM meM asaMsArasamApannatva yaha vizeSaNa saMbhavita nahIM hotA hai| isase saMsArasamApanatva asaMsArasamApanatvarUpa vizeSaNoM se varjita avaziSTa saMyatAsaMyatvAdi vizeSaNoM ko unameM lagA lenA cAhiye-kyoM ki unameM bhI lezyAvAle jIvoM meM bhI saMyatAsaMyata Adi vizeSaNa ghaTita ho jAte haiN| tAtparya kahane kA yaha hai ki lezyAvAle jIvoM kI vaktavyatA sAmAnyajIvoM kI vaktavyatA kI taraha kahI gaI haiM / so sAmAnya jIvoM kI vaktavyatA viSayaka AlApaka meM jIva saMsArI aura mukta isa tarahase do prakAra ke kahe gaye haiN| isalie jo lezyAvAle jIva haiM unameM mukta yaha jIvakA bheda saMbhavita hI nahIM hotA kyoM ki mukta meM koI bhI lezyA nahIM hotii| isa taraha jIva kA asaMsArasamApannatva yaha vizeSaNa lezyAvAle jIvoM meM saMbhavita nahIM ho sktaa| jaba asaMsArasamApanaka isa vizeSaNa kI asaMbhavatA hai to saMsArasamApanaka yaha vizeSaNa bhI vahAM na mAnA jaaegaa| kyoM ki ye donoM paraspara sApekSa vizeSaNa zabda haiM / isaliye lephsAvALAM jIvomAM asaMsAra-samApannatva (mukta) rUpa vizeSaNa saMbhavI zakatuM nathI. paNa saMsArasamApannatva (saMsArI) ane asaMsAra samApannatva (mukta) rUpa vizeSaNe sivAyanA saMyata, asaMyata Adi vizeSaNe temane lagADavAM joIe, kAraNa ke lezyAvALAM jIvomAM paNa saMyata asaMyata Adi vizeSaNa ghaTAvI zakAya che. kahevAnuM tAtparya e che ke lezyAvALAM jIvonuM vaktavya sAmAnya jenA vaktavya pramANe ja karavuM joIe. sAmAnya jIvonuM vaktavya karatI vakhate jIvanA saMsArI ane mukta evA be prakAra kahyA che. lezyAvALAM jIvomAM maktane bheda saMbhavI zakatuM ja nathI kAraNa ke mukta jIvomAM kaI paNa lezyA hotI nathI. A rIte lezyAvALAM jIvone asaMsArasamApanna (mukta) vizeSaNa lAgI zakatuM nathI. je asaMsArasamApannaka (mukta) vizeSaNanI asaMbhavatA hoya te saMsArasamApannaka (saMsArI) vizeSaNa paNa tene lAgI zake nahIM kAraNa ke te banne paraspara sApekSa vizeSaNa zabda che. tethI te zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyavandrikAThI kA za0130 sU0 25 nairavikAdInAmAtmAraMbhAdinirUpaNam 323 lIvAnAmAlApakAH kathitAstathA kRSNalezyAvato nIla lezyAvataH kApotalezyAvatazca jIvarAzerapyAlApako vaktavyaH | navaraM =pamatta apamattA na bhANiyavvA' pramattA apramattA na bhaNitavyAH / navaraM = parantu pramattApramatta vizeSaNarahitAH vAcyAH / ye donoM vizeSaNa yadi lezyAvAle jIvoMmeM na bhI hoM to bhI ina vizeSaNoM ke atirikta saMyatAsaMyatAdi anya jIva ke vizeSaNa una lezyAvAle jIvoM meM ghaTita hone ke kAraNa vahAM unheM lagA lenA cAhiye - tathA caisa taraha vahAM pAThakrama hogA - "salessA NaM bhaMte ! jIvA kiM AyAraMbhA" ityAdi, jaisA pahale kahA hai vaisA kahanA caahiye| kevala vizeSatA yahI rahegI ki jIva ke sthAna meM " salessA" pada lagegA / isa prakAra yaha eka AlApaka bana jAtA hai / tathA kRSNAdi chaH lezyAoM ke bheda se dUsare 6 alApaka aura ho jAte haiM - isa taraha ye sAta alApaka hote haiN| inameM kRSNaleiyAvAle, nolaleiyAvAle, aura kApota lezyAbAle jIvasamUha kA daMDaka sAmAnyajIva ke daMDa ke samAna hai aisA jAnanA cAhiye / isa prakAra jaba kRSNalezyAvAle, nIlalezyAvAle, aura kApotalezyAvAle jIvoMkA AlApaka audhika jIvoMke AlApaka kI taraha kahA gayA hai / taba usameM pramatta aura apramatta saMbaMdhI AlApakoM ke kahane kA vidhAna bhI prApta ho jAtA hai-ataH yaha vidhAna prApta na ho isake liye sUtrakAra kahate haiM ki 'pamatta appamatta na bhANiyacvA' pUrvokta AlApAka anne vizeSaNA lezyAvALAM jIvomAM na hoya te paNa te vizeSaNA sivAyanA sayata asayata Adi anya jIvAne lAgu paDatAM vizeSaNAe lezyAvALAM jIveA sAthe ghaTAvI zakAya che teA te vizeSaNA temane lagADavAM joIe. have tyAM yA abhAge pAuDuma thaze - " sa lessANaM bhaMte ! jIvA kiM AyArambhA ItyAdi je pramANe pahelAM kahyuM che te pramANe kahevu joie. temAM phakta eTalI ja viziSTatA thaze ke jIvane sthAne " salezyA " pada lAgaze. A rIte A eka AlApaka (vaktavya) anI jAya che. tathA kRSNAdi cha lesyAAnA bhedanI apekSAe khIjA cha AlApaka paNa thAya che. A rIte sAta AlApaka ane che. temAMnA kRSNu lessAvALAM, nIla lezyAvALAM, ane kApAta lessAvALAM jIvasamUhanuM vaktavya sAmAnya jIvonA vaktavya pramANe ja che ema samajavu. A pramANe jyAre kRSNa lesyAvALAM, nIla leyAvALAM ane kApAta lessAvALA jIvonuM kathana sAmAnya jIvonA kathana pramANe kahevAmAM Avyu che tyAre temAM pramatta ane apramatta saMbaMdhI vaktavya kahevAnuM vidhAna bhArata thAya che, to te vidhAna 4 na paDe te bhATe sUtraara he che "pamata zrI bhagavatI sUtra : 1 d Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 bhagavatI sUtre 9 kRSNAdiSu aprazasta bhAvalezyAsu saMyatasvadharmasyAbhAvAt pUrvapratipannakApekSayA tu kRSNAdyaprazastabhAvalezyAnAM saMbhavaH, taduktam - " pu0trapaDivaNNaopuNa annayarIe ulessAe " pUrvapratipannakaH punaranyatarasyAM lezyAyAm ' iti / 99 tatrasUtramevaM paThanIyam - ' kaNhalessANaM bhaMte jIvA kiM AyAraMbhA parAraMbhA tadubhayAraMbhA aNAraMbhA, goyamA ! AyAraMbhAvi parAraMbhAvi tadubhayAraMbhAvi no aNAraMbhA / se keNaNaM bhaMte evaM buccai ? goyamA ! aviraI paDucca / evaM kRSNa lezyA''lApakavat nIlakApotalezyA''lApakAvapi vaktavyauM / tathA'teulesassa pahale sassa sukalesassa jahA ohiyA jIvA tejolezyasya ' meM pramatta aura apramatta kA tyAga kara denA cAhiye / arthAt kRSNAdi tIna leyAvAle jIvoM kA AlApaka audhika jIvoM kI taraha se hI samajhanA cAhiye parantu vahAM jIva ke vizeSaNa jo pramatta aura apramatta haiM unakA yahAM grahaNa nahIM karanA cAhiye / kyoM ki aprazasta bhAvavAlI kRSNadi lezyAoM meM saMyatapanA nahIM hotA hai / pUrvapratipanna kI apekSA to kRSNAdi aprazasta bhAvalezyA bhI ho sakatI hai, kahA bhI hai-" puvvapaDivannao puNa, annayarIe u lessAe " pUrvapratipana kI apekSA se jIva ke chaH lezyAoM meM se koI bhI eka lezyA ho sakatI hai| vahAM sUtra kA uccAraNa isa prakAra se karanA cAhiye - " kaNhalestA NaM bhaMte! jIvA kiM AyAraMbhA, parAraMbhA, tadubhayAraMbhA, aNAraMbhA? goyamA ! AyAraMbhA vi, parAraMbhA vi, tadubhayAraMbhA vi, No aNAraMbhA se keNadveNaM bhaMte ! evaM buccai ? goyamA ! avirahaM paDucca / " kRSNalezyA ke AlApaka apamatta na bhANiyavvA " pUrvAsta vaktavyamA pramatta bhane apramattano samAveza karavA joIe nahIM. eTale ke kRSNAdi traNa lezyAvALAM jIvAnuM kathana sAmAnya jIveAnI jema ja samajavu' paNa tyAM jIvanA je pramatta ane apramatta vizeSaNe! che temanA tyAga karavA. kAraNa ke aprazasta bhAvavALI kRSNAdi lezyAemAM sayatapaNu` hatu` nathI. tathA evu' je kathana karavAmAM AvyuM che ke pUrva sAdhupaNAne pAmele jIva kAi paNa lezyAmAM heAya che. " te kathana dravyalezyAnI apekSAe thayeluM samajavuM. bhAvarUpa kRSNAdi lezyAonI apekSAe nahI kAraNa ke bhAvarUpa kRSNAdi lezyAAmAM pramattAdi vizeSaNAne abhAva kaheleA che. tyAM ApramANe sUtranuM uccAraNa 42 leI se- " kaNhalessANaM bhaMte! jIvA kiM AyAraMbhA, parAraMbhA, tadubhayAraMbhA, aNAraMbha ? goyamA ! AraMbhA vi, parArambhA vi, tadubhayArambhA vi, No aNArambhA " se keNeM bhaMte ! evaM vuccai ? goyamA ! avirahaM paDucca " druSNu bezyAnA vaktavyanI prema bha " zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za.13.1sU0 26 jJAnAdivaktavyatAnirUpaNam _ 325 pAlezyasya zuklalezyasya yathA audhikA jIvAH, tejolezyAdi trilezyAvatAM jIvarAzInAmapyAlApakAH yathaudhikA jIvAstathA vaktavyAH, navaraM-siddhA na bhANiyavvA' siddhA na bhaNitavyAH, kevalaM tejolezyAdyAlApakebu siddha jIvAnAM parigaNanaM na karttavyam / siddhAnAM lezyA rahitatvAt , te caivaM vaktavyAH-" teUlessANaM saMte jIvA kiM AyAraMbhA parAraMbhA tadubhayAraMbhA aNAraMbhA ? goyamA ! atthegaiyA AyAraMbhAvi parAraMbhAvi tadubhayAraMbhAvi No aNAraMbhA atthegaiyA no AyAraMbhA no parAraMbhA tadubhayAraMbhA aNAraMbhA, se keNaTeNaM bhaMte evaM buccai, goyamA duvihA teulessA paNNattA, taM jahA saMjayA ya asaMjayA ya" ityAdi / evaM padmazuklalezyAdvayasyApyAlApako paThitavyau / mU0 25 // // iti nairayikAdyAtmArambhavaktavyatAnirUpaNam // kI taraha nIlalezyA aura kApotalezyA ke AlApaka bhI samajhanA cAhiye / tathA tejolezyA, padmalezyA, aura zuklalezyAvAle jIvoM ke alApaka bhI jaise sAmAnya jIvoM ke alApaka kahe haiM vaise hI jAnanA cAhiye / parantu yahAM para siddhoM ko chor3a denA cAhiye / arthAt-kevala tejolezyAdika ke alApakoM meM siddha jIvoM kI parigaNanA nahIM karanI cAhiye, kyoM ki siddha jIva lezyArahita hote haiM / tejolezyAvAle jIvoM ke AlApaka isa prakAra se kahanA cAhiye-"teUlessA gaM bhaMte ! jIvA ki AyAraMbhA, parAraMbhA, tadubhayAraMbhA, aNAraMbhA? goyamA! atthegaiyA AyAraMbhA vi, parAraMbhA vi, tadubhayAraMbhA vi, No aNAraMbhA, atthegaiyA no AyAraMbhA, no parAraMbhA, no tadubhayAraMbhA, aNAraMbhA, se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai ? goyamA ! duvihA teUlessA paNNattA taM jahA-saMjayA nIla lephsA ane kapAta lesyAnuM vaktavya paNa samajavuM. tathA tejalezyA, padmavezyA, ane zukala lephsAvALAM jIvonuM vaktavya paNa sAmAnya jInA vaktavya pramA. Ne ja samajavuM, paNa temAM siddhono samAveza karavo joIe nahIM. eTale ke kevaLa telezyAdika AlApakamAM siddha jInI gaNatarI karavI joIe nahIM. kAraNa ke siddha lephsArahita hoya che. te lephsAvALA jInuM vaktavya A pramANe thavuM joIe "tejolesANaM bhaMte ! jIvA kiM AyArambhA, parArambhA, tadubhayArambhA, aNArajmA 1 goyamA ! atthegaiyA AyAraMbhA vi, parAraMbhA vi, tadubhayAraMbhA vi, No aNAraMbhA, atthegaiyA no AyAraMbhA, no parAsmA, no tadubhayAraMbhA, aNAraMbhA, se keNaguNaM bhaMte evaM vuccai 1 goyamA ! duvihA teUlessA paNNattA taM jahA-saMjayA ya zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 bhagavatIsUtre atha jJAnAdivaktavyatA mAha-- mUlam-iha bhavie bhaMte gANe, parabhavie NANe, tadubhayabhavie NANe; goyamA ! iha bhavie vi nANe, parabhavie vi nANe tadubhayabhavi vie vi nANe, daMsaNaM vi evameva, iha bhaviebhaMte caritte parabhavie caritte, tadubhayabhavie caritte, goyamA! ihabhavie caritte no parabhavie caritte no tadubhayabhavie caritte, evaM tave sNjme|suu026|| chAyA--aihabhavikam bhadanta ! jJAnam , pArabhavikaM jJAnam , tadubhayabhavika jJAnam , gautama ! aihabhavikamapi jJAnam , pArabhavikamapi jJAnam , tadubhayabhavikamapijJAnam , darzanamapi evameva / aihabhavikaM bhadanta ! cAritram , pArabhavikaM cAriya asaMjayA ya" ityAdi / ina sUtroM kA artha spaSTa hai isI taraha se padmalezyA aura zuklalezyA ke bhI alApaka kahanA cAhiye ||suu0 25 // // nairayikAdi AtmAraMbhAdi vaktavyatA samApta // jJAnAdivaktavyatA'iha bhavie bhaMte ! NANe' ityaadi| (bhaMte) he bhadanta ! (NANe ihabhavie, NANe parabhavie, NANe tadubhayabhavie ? ) kyA jJAna aihibhavika hai, yA jJAna pArabhavika hai, yA jJAna tadubhayabhavika hai ? (goyamA) he gautama ! ( ihabhavie vi nANe, parabhavie vi nANe, tadubhayabhavie vi nANe) jJAna aihibhavika bhI hai| jJAna pArabhavika bhI hai / jJAna tadubhayabhavika bhI haiN| (dasaNe vi evameva) asaMjayA ya" ityAdi. 2 // sUtrAno artha 255Ta cha. me08 pramANe pavezyA bhane zubhalezyAnuM tavya 55] saman. // sU. 25 // | | nAraka Adi nuM AtmAraMbha Adi vaktavya samApta . jJAnAdi vaktavyatA" iha bhavie bhaMte ! NANe" ityaadi| ( bhaMte !) 3 mahanta ! (NANe ihabhavie, NANe parabhavie, NANe tadubhaya bhavie ?) zu jJAna meDimAvi DAya cha, pAramAvi DAya cha, talaya. pAravi jAya cha ? (goyamA ! ) 3 gautama ! ( iha bhavie vi nANe, parabhabie vi nANe, tadubhayabhavie vi nANe) zAna maiDilavira 59 DAya cha, jJAna savi: 5 DAya cha, jJAna tamaya mAvi pADAya che. (dasaNe vi evameva) zananA viSayamA 55 2 pramANe sama . (iha bhavie bhaMte ! caritte, parabhavie pari , ta bhaya bhaviecaritte) 3 mahanta ! yAtri meDimA zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 1 u. 1 sU0 26 jJAnAdivatavyatAnirUpaNam 327 tram , tadubhayabhavikaM cAritram , gautama ! aihabhavikaM cAritram no pArabhavikaM cAritram , no tadubhayabhavikaM cAritram , evaM tapaH saMyamaH ||muu0 26 // 16 // _____TIkA-bhavakAraNIbhUtamAtmArambhAdikaM nirUpya sAmmataM bhavAbhAvakAraNIbhUtaM jJAnAdikaM nirUpayannAha--'iha bhavie NANe' ityAdi / 'iha bhavie bhaMte ' aihabhavikaM bhadanta ! jJAnaM 'parabhavie nANe' pArabhavikaM jJAnam 'tadubhaya bhavie nANe' tadubhayabhavikaM jJAnam ? iti kAkupAThena prshnH| darzana bhI isI prakAra se jAnanA cAhiye / (ihabhavie bhaMte ! caritte, parabhavie caritte, tadubhayabhavie caritte) he bhadaMta ! kyA cAritra aihabhavika hai ? yA pArabhavika hai ? yA tadubhayabhavika hai ? (goyamA) he gautama ! ( ihabhavie caritte) cAritra aihibhavika hai ( no pArabhavie caritte ) pArabhavika cAritra nahIM hai / ( no tadubhayabhavie caritte ) aura na tadubhayabhavika hI cAritra hai / ( evaM tave saMjame ) isI taraha se tapa aura saMyama bhI jAnane cAhiye / TIkArtha-bhava kA kAraNabhUta AraMbha hai| isa bAta kA nirUpaNa kara aba sUtrakAra bhava ke abhAva kAraNabhUta jo jJAnAdika haiM usakA nirUpaNa--" iha bhavie nANe" ityAdi sUtra dvArA karate haiM-- ___ vartamAna bhava meM jo jJAna rahatA hai vaha aihibhavika jJAna hai| vartamAna bhava ke bAda anantara bhava meM jo jJAna jIva ke sAtha jAtA hai vaha parabhavika jJAna hai / tathA jo jJAna isa bhava meM aura parabhava meM donoM DAya cha. pAramAvi DAya cha talaya mavi DAya ? ( goyamA !) 3 gautama ! ( iha bhaviecarita ) zAstri meDimAvi jAya che. (no pArabhavie caritte ) yAritra pAramAvi tuM nathI. (no tadubhayabhavie carita) mane talaya bhavizyAritra paDatuM nathI. ( evaM tave saMjame ) ta5 bhane sayamanI bhAsatamA paNa e pramANe ja samajavuM. TIkArtha AraMbhane bhavanA kAraNarUpa gaNe che. te vAtanuM nirUpaNa karIne have sUtrakAra bhavanA tathA abhAvanA kAraNarUpa je jJAnAdika gaNAya che. tenu " iha bhavie nANe " tyAdi sUtrIdvArA ni3594 42 cha vartamAna bhavamAM ja je jJAna Take che te jJAnane aihabhAvika jJAna kahe che. vartamAna bhava pachInA bhAvamAM je jJAna jIvanI sAthe jAya che te jJAnane pArabhavika jJAna kahe che. tathA je jJAna A bhavamAM ane parabhavamAM zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 bhagavatIsUtre uttaramAha-goyamA 'he gautama ! 'iha bhavie vi nANe' aihabhavikamapi jJAnam , iha bhave-vartamAnabhave yad vartate na tu bhavAntare tad ehabhavikaM jJAnaM jJAyate paricchidyate - jIvAdipadArthasvarUpamaneneti jJAnam , 'pArabhavie vi nANe' pArabhavikamapi jJAnam , parabhave vartamAnabhavAnantaramAgAmini bhave'nugAmitayA yad varttate tat pArabhavikam , tadabhayabharie vi nANe' tadubhayabhavikamapi jJAnaM bhvtiiti| tadubhayayoH iha-paralakSaNayodvayobhavayoryad vartate tat tadubhayabhavikam / etacca na pArabhavikAdbhinnam api tu pArabhavikamevedaM tataH parabhave paratara bhave ca tRtIyAdibhavAM meM jIva ke sAtha banA rahatA hai vaha tadubhayabhavika jJAna hai / aba prazna yahAM para yaha kiyA gayA ki kyA aihabhavika hai, yA pArabhavika hai, yA tadubhayabhavika hai ? isakA uttara prabhune yoM diyA ki jJAna aihabhavika bhI hai, parabhavika bhI hai, aura tadubhayabhavika bhI hai| jIvAdika padArthoMkA svarUpa jisake dvArA jAnA jAya vaha jJAna hai / yaha jJAna pUrvAktarUpa se aihabhavika bhI hotA hai, pArabhavika bhI hotA hai aura tabhayabhavika bhI hotA hai| aihabhavika jJAna jIva ke sAtha isI bhava meM vartamAnabhavameM hI rahatA hai| vaha bhavAntara meM sAtha nahIM jAtA / pArabhavika jJAna hI jIva ke parabhava meM jAtA hai| tadubhayabhavika jJAna jo hotA hai vaha donoM bhavoM meM-vartamAnabhavameM aura bhavAntara meM-jIva ke sAtha jAtA hai / tadubhayabhavika jJAna meM dvitIya bhava meM sAtha jAnevAlA jJAna vivakSita nahIM huA hai kyoM ki dvitIyabhava meM sAtha jAnevAlA jJAna to pArabhavika jJAna hI hai / ataH tadubhayabhavika jJAna meM vartamAnabhava aura jIvanI sAthe kAyama rahe che te jJAnane tadubhayabhavika jJAna kahe che. have gautama svAmIne e prazna che ke jJAna aitibhavika che, pArabhavika che, ke tadubhayabhavika che? tenA javAbamAM prabhue kahyuM che ke jJAna aitibhAvaka paNa che, pArabhavika paNa che ane tadubhaya bhavika paNa che. jenA dvArA jIvAdika padArthone jANI zakAya che tenuM nAma jJAna che. te jJAna AgaLa kahyA pramANe aitibhavika paNa hoya che, pArabhavika paNa hoya che, ane tadubhaya bhavika paNa hoya che. aitibhavika jJAna A bhavamAM ja-vartamAna bhavamAM ja-jIvanI sAthe rahe che, te bhavAntaramAM sAthe jatuM nathI. pArabhavika jJAna ja parabhavamAM jIvanI sAthe jAya che. tadubhayabhavika jJAnamAM dvitIya bhavamAM sAthe janArA jJAnane samAveza thato nathI kAraNa ke bIjA bhavamAM jIvanI sAthe janArUM jJAna te pArabhAvika jJAna ja che. tethI tadubhayabhavika jJAnamAM vartamAna bhava ane tRtIya Adi zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikA TIkA za0 170 1 sU0 26 jAnAdivaktavyatAnirUpaNam 329 bhave yadanuyAti tad grAhyam , ihabhavavyatiriktasvena para paratarAdi bhavasyApi parabhavatvena prasiddhatvAt / yadIhAdhItamanantaramavenA'nuyAti tad aihabhavikam , yadIhAdhItamanantarabhave smRtitayA'nuyAti tat parabhavikam / yadIhAdhItaM parabhave paratarAdibhave cAnuyAti tat tadubhayabhavikamiti / tatastrayamapi jJAnaM bhttotyaashyH| darzanaviSayakaprazne uttaramAha-'dasaNaM pi evameva ' darzanamapyevameva evameva=ane. naiva prakAreNa darzanamapi vijJeyam , arthAt-darzanam-aihabhavikamapi parabhavikamapi tRtIyAdibhava vivakSita hue haiN| isaliye tadubhayabhavika jJAna kA aisA artha karanA cAhiye ki jo jIva ke sAtha vartamAnabhava meM bhI rahatA hai aura tRtIyAdibhava meM bhI sAtha2 jAtA hai / iha bhava se vyatirikta hone ke kAraNa para paratara Adi bhava meM bhI parabhava rUpa se prasiddha mAne jAte haiN| vartamAnabhava meM jo paThitajJAna anantara bhava meM nahIM jAtA hai to vaha aihivika jJAna hai, jo isa bhava meM paThita jJAna anantarabhava meM smRtirUpa se sAtha jAtA hai vaha pArabhavika jJAna hai aura jo isabhava meM paThitajJAna parabhava meM evaM paratarAdibhava meM sAtha jAtA hai vaha ubhaya. bhavikajJAna hai / darzana bhI aihibhavika, pArabhavika aura ubhayavika hotA hai| kyoMki binA darzana ke jJAna nahIM hotA hai jaba jJAna pehabhavika AdirUpa hai to darzana bhI aihabhavika Adi rUpa hai isIliye sUtrakAra ne " daMsaNaM vi evameva" aisA kahA hai / mokSamArga kA adhikAra hone ke kAraNa yahA~ darzana zabda se samyaktva kA grahaNa kiyA gayA hai| bhavanI gaNanA thAya che. tethI tadubhayabhavika jJAnane e artha karavo joIe ke je jJAna vartamAna bhavamAM jIvanI sAthe rahe che ane tRtIyAdi bhavamAM paNa jIvanI sAthe sAthe rahe che te jJAnane tadubhayabhavika jJAna kahe che. A bhavathI judA hovAne kAraNe para paratara Adi bhane paNa parabhavarUpe gaNavAmAM Ave che. vartamAna bhavamAM prApta kareluM je jJAna parabhavamAM sAthe jatuM nathI tene hibhAvika jJAna kahe che. A bhavamAM prApta kareluM je jJAna pachInA bhAvamAM smRtirUpe sAthe sAthe jAya che te jJAnanuM nAma pArabhavika jJAna che. ane A bhavamAM paDita je jJAna parabhavamAM tathA paratarAdi bhAmAM sAthe sAthe jAya che te jJAnane ubhayabhavika jJAna kahe che. darzana paNa aitibhavika, pArabhavika ane ubhayabhavika hoya che. kAraNa ke darzana vinA jJAna thatuM nathI. jJAna aitibhavika Adi rUpa che te darzana paNa aitibhavika Adi rUpa hoya che. tethI 4 sUtradhAre "dasaNaM vi evameva " me pramANe 4thu cha. bhAkSabhAganA adhikAra cAlato hovAthI ahIM darzana zabda dvArA samyakatva grahaNa karAyela zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 bhagavatI sUtre tadubhayabhavikamapi bhavatIti bhAvaH, darzanam darzanamohanIya-kSayakSayopazamAdyAvirbhUtaM tattvazraddhAnarUpaM samyaktvam / darzanazabdenAtra samyaktvaM gRhyate mokssmaargaadhikaartvaat| Aha ca-" samyagdarzanajJAna - cAritrANi mokSamArgaH " iti / yatra tu jJAnadarzanayo revagrahaNaM syAttatra darzanaM sAmAnyAvabodharUpamava seyamiti / cAritraviSaye pRcchati - ' iha bhavie bhaMte - carite ' aihabhavikaM bhadanta | cAritram ? cAritram - anyajanmopAttASTavidhakarmasaJcayApacayAya caraNam, aSTavidhakarmacayariktIkaraNAdvA cAritramU= sAmAyikAdibhedena paJcavidham / sarvaviratidezaviratibhedena dvividhaM vA / 'parayaha darzana darzanamohanIya karma ke kSaya kSayopazama Adi se pragaTa zraddhA rUpa hotA hai / so hI kahA hai- "samyagdarzanajJAnacAritrANi mokSamArgaH" samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ina tInoM kI ekatA mokSa kA mArga hai| jahAM para sirpha jJAnadarzana ina do kA hI grahaNa kiyA gayA ho vahAM para darzana zabda se sAmAnya bodha rUpa jJAna kA grahaNa huA hai aisA jAnanA cAhiye / cAritra ke viSaya meM jo prazna kiyA gayA hai aura usakA jo uttara diyA gayA hai usa viSaya meM aisA vicAra hai ki cAritra vartamAnabhava meM hI jIva ke sAtha rahatA hai / pArabhavika aura tadubhayabhavika vaha nahIM hotA / aSTa karmoM ko naSTa karane ke liye jo Acarita kiyA jAtA hai usakA nAma cAritra hai / athavA aSTakarmoM ko AtmA se dUra karane ke kAraNa sAmAyika Adi rUpa AcaraNa cAritra kahe gaye haiM / yaha cAritra sAmAyika Adike bhedase pAMca prakAra kA kahA gayA hai / athavA sarvavi che te darzana danameAhanIya karmAMnA kSaya, kSayApazama Adi dvArA zraddhArUpe agaTa thAya che. tethI 4 dhuM che - " samyagdarzanajJAnacaritrANi mokSamArgaH " samyagdarzana, samyajJAna, ane samyakUcAritra, e traNenI ekatA meAkSane mAga che. jyAM phakta jJAna dana e ene ja grahaNa karyA. DAya tyAM darzana zabda dvArA sAmAnya bAdha rUpa jJAnane ja grahaNa karAyu' che ema samajavuM. cAritranA viSayamAM je prazna pUchavAmAM Avye che tenA je javAkha ApavAmAM AvyA che temAM kahyuM che ke cAritra vamAna bhavamAM ja jIvanI sAthe rahe che. te pArabhavika ke tadubhayavika hAtu nathI. anya janmAmAM upArjita aSTakarmonA nAza karavAne mATe je AcArita karavAmAM Ave che tenuM nAma cAritra che. athavA AtmAmAMthI ATha karmone dUra karavAne mATe sAmAyika Adipa je AcaraNa karAya che tene cAritra kahe che. te cAritra sAmAyika AdinA bhedathI pAMca prakAranuM kahyuM che. athavA savirati ane deza zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za01 u01 sU0 26 zAnAdivaktavyatAnirUpaNam 331 bhavie caritte' pArabhavikaM cAritram ? 'tadubhayabhavie caritte' tadubhayabhavika cAritram ? iti praznaH ! uttaramAha-'goyamA' he gautama ! 'iha bhavie caritte' aihabhavikaM cAritram 'no parabhavie caritte' no pArabhavikaM cAritram , 'no tadubhayabhavie caritte' no tadubhayabhavikaM cAritram / atrAyamAzayaH-cAritraM tu aihabhavikameva bhavati, nahi cAritravAniha bhUtvA parabhave tenaiva cAritreNa punazcAritrI bhavati, yAvajjIvAvadhikatvAttasya / anyacca-cAritravataH saMsAre sarvaviratasya dezaviratasya ca deveSatpatteravazyambhAvAt , tatra ca virtertyntaabhaavaat| mokSagatAvapi cAritrAbhAvAt , idaM tu karmakSapaNAyaivAnuSThIyate, tatra ca tasyAprayojanatvAt, rati aura dezaviratike bhedase do prakArakA bhI kahA gayA hai| pArabhavika aura ubhayabhavika vaha cAritra nahIM hotA hai isakA kAraNa aisA hai ki isa bhavameM cAritravAlA banA huA jIva parabhava meM usI cAritra se cAritravAlA nahIM banatA hai kyoM ki grahaNa kiyA huA cAritra jIva jaba taka jItA rahatA hai tabhItaka sAtha rahatA hai / isI kAraNa use yAvajI vAvadhika kahA gayA hai / tathA cAritrameM cAhe dezavirativAlA jIva ho cAhe sarvavirativAlA jIva ho usakI utpatti devoMmeM hI hotI hai / kyoMki "aNuvvayamahavvayAiM na lahai devAugaM mottuM" (anuvratamahAvratAni na labhate devAyuSkaM muktvA ) aisA siddhAntakA vacana hai / devoM meM virati kA atyaMta abhAva rahatA hai, isaliye vahAM cAritra nahIM hotA hai / rahI mokSakI bAta so jipsa cAritra vAle jIvako mokSakI prApti huI hai vahAMpara bhI cAritra kA abhAva hI hai / cAritra karmakSayake liye hI dhAraNa kiyA viratinA bhedathI be prakAranuM paNa kahyuM che. te cAritra pArabhavika ke ubhaya. bhavika hetuM nathI kAraNa ke A bhavamAM cAritrayukta banelo jIva parabhavamAM e cAritrathI ja cAritravALe banatuM nathI. kAraNa ke grahaNa karAyeluM cAritra jIva jyAM sudhI jIvate hoya tyAM sudhI ja tenI sAthe rahe che. te kAraNe tene " yAvajjIvAvadhika " Dasa cha. tathA vyAritramA ma zivirativAmA jIva hoya ke sarvavirativALe jIva hoya tenI utpatti devAmAM ja thAya che. 4125 siddhAMtanuM kyana che , "aNubvayamahavvayAI na lahai devAugaM mottaM" vomA viti| atyAta malA DAya cha, tethI yAM yAtri DAtura nathI. ane mokSanI bAbatamAM vicAra karIe te je caritravALA jIvane mokSanI prApti thaI che te muktajIvanI apekSAe mekSamAM paNa cAritrane abhAva ja hoya che. karmone kSaya karavAne mATe ja cAritra dhAraNa karAya che, zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 bhagavatIstre cAritragrahaNasamaye yAvajjIvamiti pratijJAtattvAt , tatsamAptAvanyapatijJAyA agrahaNAt , cAritrasyAnuSTAnarUpatvAt , siddhAvasthAyAM zarIrAbhAve tadayogAt, ataevocyate-" siddhe no carittI no acarittI no carittAcarittI" iti ca, aviraterabhAvAditi / atha tapaH saMyamaprazne uttaramAha-' evam ' anena prakAreNa 'tave saMjame' tapaH saMyamazca / tapasaH saMyamasya ca vaktavyatA cAritravad vijJeyA cAritrarUpatvAdeva tayoriti / tapa iti-tapati-dahati aSTavidhaM karma yattat tapaH anazanAdi jAtA hai / moMkSameM usakA karmakSaya ho cukane ke kAraNa koI prayojana hI nahIM rahatA hai / jaba cAritra kA grahaNa kiyA jAtA hai taba usa samayameM " maiM isa cAritra ko jIvana paryanta dhAraNa karatA hUM" aise vicAra se grahaNa kiyA jAtA hai aura jaba jIvana kA anta ho jAtA hai taba vaha cAritra bhI samApta ho jAtA hai / tathA-cAritra anuSThAna rUpa hotA hai aura yaha anuSThAna zarIra se hI hotA hai| zarIra ke abhAva meM nhiiN| siddhAvasthA meM zarIra to nahIM rahatA hai isaliye anuSThAnarUpa cAritra vahAM bana nahIM sktaa| isIliye "siddhe no carittI, no acarittI, no cArittA carittI" siddha na cAritrI haiM, na acAritrI haiM aura na cAritrAcAritrI haiM " aisA kahA jAtA hai| mokSa meM anuSThAnarUpa cAritra ke abhAva se siddha cAritravAle nahIM haiM aura aviratI kA abhAva hone ke kAraNa ve acAritrI nahIM haiM, aura na cAritrAcAritra hI haiN| tapa aura saMyama ke viSaya kI vaktavyatA cAritra kI taraha hI mikSamAM te temanA karmone kSaya thaI cukyuM ja hoya che tethI tyAM cAritranuM adha prayona 8 29tu nathI. jyAre cAritra grahaNa karavAmAM Ave che tyAre "huM A cAritrane jIvanaparyanta dhAraNa karUM chuM " evA vicArathI grahaNa karAya che, ane jyAre jIvanane anta Ave che tyAre te cAritra paNa samApta thaI jAya che tathA cAritra anuSThAna rUpa hoya che-ane te anuSThAna zarIrathI ja thAya che, zarIra vinA thatuM nathI. siddhAvasthAmAM zarIranuM astitva te rahetuM ja nathI. tethI tyAM anuSThAnarUpa cAritra saMbhavI zakatuM nathI. tethI te evuM kahevAmAM sAve cha -" siddhe no carittI, no acarittI, no carittAcarittI "-siddhI cAritrI nathI, acAritrI nathI, ane cAritrA-caritrI paNa nathI. " mekSamAM anuSThAna rUpa cAritrane abhAva hovAthI siddho cAritravALA nathI, aviratine abhAva hovAthI acAritrI paNa nathI ane cAritrAcaritrI paNa nathI. tapa ane saMyamanA viSayamAM paNa cAritranI pramANe ja vaktavya sama zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacadrikATokA za0 1 u0 1 sU0 27 asaMvRtAnagAranirUpaNam 333 dvaadshvidhm| saMyama iti, saMyamyate-uparamyate niyamata AtmA sAvadhavyApAra saMbhArAdaneneti / sa pRthivIkAyasaMyamAdibhedena saptadazavidha iti // 5026 // atha asaMvRtAnagAranirUpaNammUlam-asaMvuDe NaM bhaMte ! aNagAre kiM sijjhai bujjhai muccai parinivAi savvadukkhANamaMtaM karei, goyamA! No igaTesamaTe, se keNaTeNaM jAva-no aMtaM karei, goyamA! asaMvuDe aNagAre AuyavajjAo sattakammapagaDIo siDhila baMdhaNa baddhAo dhaNiya baMdhaNa baddhAo pakarei, issakAlaThiiyAo dIhakAlaThiiyAo pakarei, maMdANubhAvAo tivvANubhAvAo pakarei, appapaesaggAo, bahuppaesaggAo pakarei, AuyaM ca NaM kamma siya baMdhai, siya nobaMdhai, asAyAveyaNijjaM ca NaM kammaM bhujo bhujjo uvaciNai, aNAiyaM ca NaM aNavayaggaM dIhamaddhaM cAuraMta saMsArakaMtAraM aNupariyaTTai, se teNaTeNaM goyamA! asaMvuDe aNagAre No-sijjhai jAva No savvadukkhANamaMtaM krei||suu027|| chAyA--asaMvRto bhadanta ! anagAraH kiM siddhayati buddhayate mucyate pariniti, sarvaduHkhAnAmantaM karoti ? gautama ! nAyamarthaH samarthaH / tatkenArthena yAvat jAnanI cAhiye / kyoM ki ye donoM cAritrarUpa hI hote haiN| jo aSTavidha karmoM ko jalA detA hai vaha tapa hai / vaha tapa anazanAdi ke bheda se 12 prakAra kA hai / AtmA niyama se jisa ke dvArA sAvadhavyApAra ke saMbhAra se virakta hotA hai vaha saMyama hai / yaha saMyama pRthivIkAya saMyama Adi ke bheda se 17 prakAra kA kahA gayA hai / sU0 26 // javuM, kAraNa ke te banne cAritra rUpa ja hoya che, jenA dvArA ATha prakAranA karmo baLI jAya che tenuM nAma tapa che. te tapanA anazanAdi bAra bheda che. jenA dvArA AtmA sAvadyavyApArathI virakta thAya che tene saMyama cha. te sayabhanA pRthivIya sayama mAha 17 52 hA cha. ||suu. 26 // zrI bhagavatI sUtraH 1 Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - bhagavatIsUtre no antaM karoti, gautama ! asaMvRto'nagAra AyurvarjAH saptakarmaprakRtIH zithilabandhanabaddhAH gADhabandhanabaddhAH prakaroti, isvakAlasthitikAH dIrghakAlasthitikAH asaMvRta-anagAra-nirUpaNa 'asaMghuDe NaM bhaMte' ityAdi / (bhaMte ) he bhadanta ! (asaMdhuDe ) asaMvRta (aNagAre) anagAra (kiM) kyA (sijjhai ) siddha hotA hai ? (bujjhai) buddha hotA hai ? (muccai ) mukta hotA hai ? (parinivvAi) parinirvRta hotA hai ? (savvadukkhANaM maMtaM karei ) samasta duHkhoM kA aMta karatA hai ? (goyamA) he gautama ! (No iNaDhe samajhe ) yaha artha samartha-ThIka nahIM hai / (se keNaTeNaM jAva No aMtaM karei ) he bhadanta ! Apa aisA kisa kAraNa se kahate haiM ki asaMvRta anagAra na siddha hote haiM, na buddha hote haiM, na mukta hote haiM, na parinivRta hote haiM aura na samasta duHkhoM kA anta karate haiM / (goyamA) he gautama ! (asaMkhuDe aNagAre AuyavajAo sattakammapagaDIo siDhilabaMdhaNa baddhAo dhaNiyabaMdhaNabaddhAo pakarei) jo asaMvata anagAra hote haiM vaha AyuSkakarma ko chor3akara pahale jina sAtakarma prakRtiyoM ko usane zithilabaMdhana se bA~dhA thA unhIM prakRtiyoM ko vaha gADhatarabaMdha se bAMdhane lagatA hai / (hassakAlaThiiyAo dIhakAlaThiDyAo pakarei ) hrasvakAla ___ vRt-mn||2-ni0544'asNvuddennN bhaMte ' ityAdi / ( bhaMte ! ) mahanta ! ( asaMvuDe aNagAre) masata aNumAra (kiM) zu (sijjai) siddha thAya cha ? (bujjJai) muddha thAya cha 1 (muccai) musta thAya ? ( parinivvAi) pazinivRta thAya cha? ( savvadukkhANamaMta karei) samasta duHkhane aMta kare che? (goyamA !) gautama ! (No iNadve samaDhe ) mA artha smth-12|12 nathI (tame pUchayA pramANe paNa mantu narthI ) ( se keNaDeNaM jAva No aMta karei ) 3 mahanta ! 25 // 22 me 4 ch| OM masa vRtta aNagAra siddha thatA nathI, buddha thatA nathI, mukta thatA nathI, parinivRta thatA nathI, mana samasta mAno mata 42tA nathI ? (goyamA !) gautama ! ( asaMvuDe aNagAre AuyavajjAo sattakammapagaDIo siDhilabaMdhaNabaddhAo dhaNiyabaMdhaNabaddhAo pakarei ) masa vRtta mAzaya mAyuSma sivAyanI sAta karma prakRtine pahelAM je zithila bAMdhI hatI sAte karma kRtine tesA ||ddht2 madhathI mAMdhavA mAMu cha.. (hassakAlaThiiyAo dIhakAlaThiyAo pakarei) mAchI sthitivAjI pratiyAne teso hI zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikAThIko za. 1 u0 1 sU0 27 saMghRtAnagAranirUpaNam 335 pakaroti, mandAnubhAvAstotrAnubhAvAH prakaroti, alpapradezAgrAH bahupradezAgrAH prakaroti, AyuSkaM ca khalu karmasyAbadhnAti syAt na badhnAti, asAtAvedanIyaM ca karma bhUyobhUya upacinoti, anAdikaM ca khalu anavadgraM dIrghAdhvam cAturantasaMsArakAntAramanuparyaTati, tat tenArthena gautama ! asaMvRto'nagAro na siddhayati, yAvat no sarvaduHkhAnAmantaM karoti // mU0 27 // ___TIkA--samyagdarzana jJAnacAritrANi mokSamArga iti prayANAmapi mokSaM pratisthitivAlI prakRtiyoM ko vaha dIrdhakAla sthitivAlI banAne lagatA hai| (maMdANubhAvAo tibvANubhAvAo pakarei ) jina prakRtiyoM kA anu. bhAva maMda thA una prakRtiyoM ko vaha tIvra anubhAvavAlI banA detA hai, (appapaesaggAo bahuppaesaggAo pakarei ) alpapradeza baMdhavAlI prakRtiyoM ko vaha bahupradeza baMdhavAlI kara detA hai| (AuyaM ca NaM kamma siya baMdhai, siya no baMdhai ) Ayu karma kA to vaha kabhI baMdha karatA bhI hai aura kabhI nahIM bhI karatA hai| (assAyA veyaNijjaM ca NaM kamma bhujo bhujjo uvaciNai) asAtA vedanIya karma ko to vaha bAraMbAra ikaTThA karatA rahatA hai / ( aNAiyaM ca NaM aNavayaggaM dIhamaddhaM cAuraMtasaMsArakaMtAraM aNupariyadRi ) tathA vaha caturgatirUpa saMsAra kAntAra meM ki jo anAdi anaMta svabhAvavAlA hai aura jisakA kAla yA rAstA bahuta dIrgha hai namaNa karatA rahatA hai| TIkArtha-samyagdarzana, jJAna jaura cAritra ye mokSa ke mArga haiM, isa sUtrake anusAra samyagdarzana Adi tInoM meM bhI mokSa ke prati kAraNatA sthitivANI nAva cha. ( maMdANubhAvAo tivvANubhAvAo pakarei ) je prakRti maMda anubhAgavALI hatI te prakRtine te tIvra anusaagvaannii manAvI he che. ( appapaesaNAo bahuppae saggA o pakarei ) 65 pradeza madhavAjI pratiyAne te gaI pradezamadhavAjI rInAme cha. (Au yaM ca NaM kammaM siya baMdhai, siya no baMdhai) mAyu manI 4 to dhyA24 te 42 55 cha bhane dhyA24 nathI 555 rt| ( assAyA veyaNijjaM ca NaM kamma bhujjo bhujjo uvaciNai ) Ald-vahanIya bhanetA te vAvA2 me 223 cha. ( aNAiyaM ca NaM aNavayaggaM dIhamaddha cAuraMta saMsArakaMtAraM aNupariyai ) tathA te anAdi anaMta svabhAvavALA ane jene kALa athavA rasto ghaNe lAMbo che. evA cAra gativALA saMsArarUpI vanamAM bhramaNa karyA kare che. ____ -sabhyazana, jJAna, ane yAtri, me mokSanA bhA che. 25 // sUtrAnusAra samyagdarzana Adi traNene mokSaprAptinA sAdhane batAvyAM che. zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 bhagavatIsUtre kAraNatvaM tatra sarveSAM kAraNatve samepi darzanasyaiva mokSahetutvAtmAdhAnyamiti darzanArthameva yatnavatAbhAvyam, taduktam " bhadreNa caritAo muddrayaraM daMsaNaM garhayavaM / sijyaMti caraNarahiyA, daMsaNarahiyA nasijyaMti " // 1 // cAritreNa paribhraSTo darzanameva parigRhItavyamiti tadeva samIcInam, cAritra rahitasya siddhirbhavedapi kintu darzanarahitasya kadApi kathamapi siddhirna bhavatIti gAthArthaH, evaM prakAreNa darzanasyaiva cAritramantareNa mokSajanakatvaM ye manyate tAnava hai ataH isa taraha saba meM kAraNatA samAna hone para bhI darzana meM hI mokSa ke prati pradhAna kAraNatA hone ke kAraNa usameM hI yatna karanA cAhiye / kahA bhI hai " bhaTTeNa caritAo suThuyaraM daMsaNaM garhayavaM / sijyaMti caraNarahiyA, daMsaNarahiyA na sijjhanti // 1 // " cAritra se patita hue vyakti ko darzana to avazya hI aMgIkAra karate rahanA cAhiye / kAraNa ki cAritra se rahita hue vyakti siddha ho jAte haiM para samyagdarzana se patita hue vyakti arthAt samyagdarzana se rahita hue vyakti kabhI bhI siddha nahIM hote haiM / tAtparya kahane kA yaha hai ki cAritra se rahita vyakti kI siddhi ho bhI sakatI hai, parantu darzana se rahita vyaktikI siddhi kathamapi nahIM hotI hai / yaha gAthAkA artha hai // isa prakAra se jo vyakti darzana ko hI cAritra ke vinA mokSa kA A rIte te traNemAM samAna kAraNatA hovA chatAM paNa darzanamAM jamAkSa prApti mATe pradhAna kAraNutA heAvAthI tene mATe ja yatna karavA joIeH-- hyuM yAgu che - " bhaTTeNa carittAo suT Thuyara daMsaNaM gaheyavyaM / sijjaMti caraNarahiyA, daMsaNarahiyA na sijjhanti // 1 // cAritrathI bhraSTa thayela vyaktie danane teA avazya aMgIkAra karI rahevuM joie. kAraNa ke cAritrathI rahita khanelI vyakti siddhapada pAmI zake che paNa samyagdarzanathI patita thayela vyakti--eTale ke samyagdanathI rahita vyakti kadI paNa siddha khanI zakatI nathI. kahevAnu tAtparya e che ke caritrathI rahita vyaktinI siddhi saMbhavI zake che, paNa danathI rahita vyaktinI siddhi kAi paNa rIte saMbhavI zakatI nathI. gAthAnA e pramANe a che. // 1 // A pramANe je vyakti danane ja cAritra vinA meAkSanuM kAraNu mAne zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikATIkA za0130 1 sU0 27 asaMvRtAnagAranirUpaNam 337 bodhayitumAha-" asaMvuDeNaM " ityAdi / 'asaMvuDeNaM bhaMte ' asaMvRtaH khalu he bhadanta ! asaMvRtaH-niruddhAsravadvAraH, na saMvRta=asaMvRtaH, aniruddhAsravadvAraH AsravasevItyarthaH, 'aNagAre' anagAraHagAraH gRhaM, na vidyate'gAro yasya so'nagAraH=muniH kiM 'sijjhai' sidhyati prAptacaramabhavatvena siddhigamanayogyo bhavati ? kiM 'bujjhai' budhyate kevalajJAnaM prApya svaparaparyAyopetAn nikhilAn jIvAjIvAdipadArthAn jAnAti ? kiM 'muccai' mucyate-samutpannakevalabodho bhavopagrAhikarmabhiH pratisamayaM mukto bhavati ? kiM 'parinivvAi' parinirvAti-pUrvagRhItakarmapudgalAnAM pratisamayaM yathA yathA kSayo bhavati tathA tathA zItalI bhavati ? kiM 'savvadukkhANamaMtaM karei' sarvaduHkhAnAmantaM karoti-caramabhavAyuSo'ntimasamaye kSapitA'zeSakarmAzatvena zArIramAnasika kAraNa mAnate haiM unheM samajhAne ke liye sUtrakAra kahate haiM ki 'asaMdhuDe' ityAdi / jisane AsravarUpa dvAra ko niruddha kara diyA hai vaha saMvRta haijo saMvRta nahIM hai arthAt jo Asrava kA sevI hai aisA anagAra-gRha rahita-jisake ghara nahIM hai aisA muni antimabhava prApta honeke bAda kyA siddhigamana yogya hotA hai ? kyA vaha kevalajJAna ko prApta kara ke svaparaparyAyoM se yukta samasta jIvAjIvAdi padArthoM ko jAnatA hai ? " kiM muccai" utpanna kevala bodhavAlA ho kara kyA vaha pratisamaya bhavopagrAhI karmoM se mukta hotA rahatA hai ? "parinivvAi" pUrvagRhIta karmapudgaloM kA jaisA 2 usake kSaya hotA jAtA hai vaisA 2 vaha kyA zItala hotA rahatA hai ? "savva dukkhANamaMtaM karei" aura kyA vaha antimabhavasambandhI AyuSka ke antima samaya meM samasta karmAzoM kA kSaya karake che tene samanvayAne bhATa sUtra42 4 cha " asaMvuDe " tyAhi. jeNe AsavarUpa dvArane niruddha karI nAkhyuM che tene "saMvRta" kahe che. je saMvRta nathI eTale ke je A sevanAra che evo aNagAra-gRharahita muni aMtimabhava prApta thayA pachI zuM siddhigamana gya bane che? zuM te kevaLajJAnI banIne svapara paryAyothI yukta samasta jIvAjIva Adi padArthonuM yathA sva35 ta cha ? " kiM muccai " jJAna prApta OMzana zuta pratisamaya vApADI mAthI bhurata thatI 29 cha ? " parinivvAi" tena pUrva gRhIta karmayugalone jema jema kSaya thatuM jAya tema tema te zuM zItaLa thatuM jAya che ? " savvadukkhANamaMta karei" bhane zu te tima. sapanA mAyuSyanA aMtima samayamAM samasta karmAzane kSaya karIne zArIrika ane mAnasika dukhone aMta kare che? A prakAranA te prazno che. zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre duHkhAnAmantaM karoti praznaH / uttaramAha-'goyamA' he gautama ! ' No iNaDhe samaDe' nAyamaryaH samarthaH, asaMhatAnagArasya siddhigamanaM na bhavatIti bhAvaH / punaH pRcchati 'se keNadveNaM' tatkenArthena kena kAraNena 'jAva no savvadukkhANaM aMtaM karei' yAvat no sarvaHdukhAnAmantaM karoti / yAvacchabdena-'bhaMte evaM buccai asaMvuDeNaM aNagAre no sijjhai no bujjhai no muccai no parinivvAi" iti saMgrAhyam / asaMtRtasya mokSAbhAve kAraNamAha-'goyamA !' he gautama ! 'asaMvuDe aNagAre' asaMtRto'nagAraH 'AuyavajjAo' AyurvarjAH, ekasmin bhave sakRdevA'ntarmuhUrttamAtrakAle evAyuSo zArIrika, mAnasika duHkhoM kA anta karanevAlA hotA hai ? isa taraha ye prazna haiM / taba prabhune inakA uttara kyA diyA so vaha isa prakAra se hai-prabhu kahate haiM ki he gautama ! " No iNaTe samaDhe" nAyamarthaH samarthaH, arthAt-asaMvRtaanagAra siddhagatimeM gamana karanevAlA nahIM hotA hai| puna: prabhuse pUchA gayA ki he bhadanta ! Apa aisA kisa kAraNa se kahate haiM ki asaMvRta anagAra yAvat samasta duHkhoM kA anta nahIM karatA hai yahAM yAvat zabdase " bhaMte ! evaM vuccai asaMghuDe gaM aNagAre No sijjhai, no bujjhai, no muccai no parinivvAi" isa pAThakA saMgraha huA hai| asaMvRtamuni ko mukti kI prApti kyoM nahIM hotI hai isameM kAraNa kahate hue prabhu kahate haiM ki he gautama ! asaMvRta jo anagAra hai vaha pahale azubhatara pariNAma ke kathaMcit abhAva se karma prakRtiyoM kA baMdha zithila rUpameM kiyA karatA thA aba vahI una prakRtiyoM kA baMdha gADharUpa se karane lagatA hai-tAtparya kahane kA yaha hai ki eka bhavameM eka hI bAra bhagavAne te praznone A pramANe javAba Ape che " goyamA ! No iNaDhe samaTe" - " nAyamarthaH samarthaH " 3 gautama ! asvRta aNagAra siddhipada prApta karatA nathI. gautama svAmI mahAvIra prabhune pUche che ke he bhadanta ! Apa evuM zA kAraNe kaho che ke asaMvRta aNagAra siddha thatA nathI tyAMthI samasta duHkhane nAza karatA nathI. tyAM sudhInuM kathana ahIM 'yAvata' 54thI aDa 42vArnu cha. meTale "bhaMte! evaM vuccai asaMvuDeNaM aNa. gAre No sijjhaDa, no bujjhai, no muccai, no parinivvAi" 2 // pAnI tamA 'yAvata' pahathI samAveza 42vAnI cha. 2masa vRta bhunine // 2Ne bhurita prAta thatI nathI te samajAvavA mATe bhagavAna kahe che ke " he gautama! asaMvRta aNugAra pahelAM azubha pariNAmane kaMIka abhAvane lIdhe karmaprakRtine baMdha zivarUpe bAMdhyA karatuM hatuM. have eja prakRtine baMdha te gADharUpe bAMdhavA mAMDe che. kahevAnuM tAtparya e che ke eka bhavamAM eka ja vAra mAtra anta zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 1 u. 1 sU0 27 asaMvRtAnagAranirUpaNam 339 " bandhasadbhAvAt 'AyurvarjAH' ityuktam | AyuSkarmavarjayitvA zeSAH 'sattakammapayaDIo' saptakarmaprakRtIrjJAnAvaraNIyAdikAH, 'siDhilabaMdhaNabaddhAo ' zithilabandhanabaddhAH, zithilavandhanena = zlathabandhanena spRSTatArUpeNa vA nibaddhatArUpeNa vA, nidhattatArUpeNa vA baddhAH - AtmapradezeSu saMbandhitAH pUrvAvasthAyAmazubhatarapariNAmasya kathaJcidabhAvAt zithilabandhanabaddhAH kathyante / bandhanamatrAzubhameva draSTavyam, asaMvRtabhAvasyAdhikArAt / 'ghaNiyabaMdhaNabaddhAo' gADhabandhanabaddhA: - dRDhatarabandhanena baddhAH baddhAvasthA vA nighattAvasthA vA nikAcitAvasthA vA 'pakarei' prakaroti, mAtra antarmuhUrtakAla meM hI AyuSka karma kA baMdha hotA hai| so isa AyuSyakarma ko chor3a kara zeSa jJAnAvaraNIya Adi sAta karma prakRtiyA~ usane jo pahale zithila bandhana rUpase - karmoM kI eka dUsare ke sAtha spRSTatA rUpase, athavA nibaddhatA rUpase, athavA nidhattArUpase, bAMdhI huI thIM zithila bandhanarUpa se bAMdhane meM kAraNa yaha thA ki pUrva avasthA meM usake azubhatara pariNAma kathaMcit kama the, so isI kAraNa se usane unheM zithila bandhanarUpa meM bAMdhA thaa| yahAM asaMvRta bhAvakA adhikAra hone ke kAraNa bandha azubha hI lenA cAhiye / zubha nahIM / zithila bandhana se baMdhI huI una karma prakRtiyoM ko phira yaha kaisI karatA hai isa ko sUtrakAra ne " ghaNiyabaMdhana baddhAo " isa pada dvArA spaSTa kiyA haiisase unhoM ne yaha samajhAyA ki jina sAta karmaprakRtiyoM ko isane kathaMcit azubhatarabhAva ke abhAva se zithila bandhanarUpa se bAMdhA thA unhIM karmaprakRtiyoM ko aba vaha dRDhatara bandhana se baddha karatA hai arthAt hU kALamAM AyuSyakanA baMdha paDe che. te AyuSkarmIne cheDIne bAkInI jJAnA varaNIya Adi sata kama prakRtiyAne teNe pahelAM zithila andhanarUpe-karmanI eka bIjAnI sAthe dhRSTatA rUpe, athavA nivrutA rUpe, athavA nidhattatA rUpe,bAMdhelI hatI. zithila andhanarUpe AMdhavAnuM kAraNa e hatuM ke pUrvAvasthAmAM tenA azubhatara pariNAma kaMIka pramANamAM ochAM hatAM. te kAraNe ja teNe te sAta prakRtiyAne zithila khadhanarUpe bAMdhI hatI. ahI* asa'vrata bhAvanA adhi kAra hAvAthI khaMdha azubha ja levA joIe, zubha nahI zithila aMdha nathI AMdhelI te karma prakRtiyAne te asaMvRta aNugAra kevI kare che e sUtrakAre ghaNiya baMdhana baddhAo " 52 dvArA spaSTa yu che, yA yaha dvArA tethe sabhalave che ke je sAtakama prakRtiyAne teNe thADA azubhatara bhAvane abhAve zithila adhana rUpe bAMdhI hatI eja kama`prakRtiyAne have te tara baMdhanarUpe khAMdhe che, 66 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 bhagavatIstre azubhayogarUpamasaMdRtatvaM gADhataraprakRtibandhe kAraNaM bhavati, yadAha-'jogApayaDipaesaM' ti / asaMvRtatvasya paunaH punye tu tAH prakRtIH karotyeva / punaH kiM karotItyAha'hassakAlaDhiiyAo' isvakAlasthitikAH stokakAlasthAyinIH prakRtIH 'dIhakAlaTThiiyAo' dIrghakAlasthitikAH cirakAlasthAyinIH 'pakarei' prakaroti / sthitiratropAttakarmaNo'vasthAnam / asaMvRtatvaM kaSAyarUpatvena sthitibandhe kAraNaM bhavati, " Thii aNubhAgaM kasAyaokuNai" iti vacanAt / 'maMdANubhAvAo' mandAnubhAvAH, anubhAvo vipAkaH rasavizeSaH, mandaH anubhAvo yAsAM tA mandAbaddha avasthAvAlI, athavA nidhatta avasthAvAlI, athavA nikAcita avasthAvAlI unheM karatA hai| kyoMki azubha yogarUpa asaMvRtapanA gADhatara rUpase prakRtibaMdhameM kAraNa hotA hai / kahA bhI hai-ki yogase prakRtibaMdha aura pradezabaMdha hote haiM / asaMvRtatA ke bAra 2 hone para vaha una prakRtiyoM ko vaisA hI banAtI hai / punaH yaha asaMvRtatA aura kyA karatI haiso sUtrakAra, "hassakAlaDhiiyAo" isa vAkya dvArA spaSTa karate haiM-ve kahate haiM ki jina prakRtiyoM kI sthiti stokakAla kI hotI hai una prakRtiyoM kI sthiti ko vaha dIrghakAla taka rahanevAlI banA detI hai / gRhIta karmoM kA AtmA meM rahanA isakA nAma sthiti hai / asaMvRtatA kaSAyarUpa se sthitibandha meM kAraNa hotI hai / aisA siddhAntameM kahA hai ki kaSAyase sthitibandha aura anubhAgabandha ye do bandha hote haiM / anubhAva nAma kA vipAka aura yaha vipAka rasavizeSarUpa par3atA hai| jina karmaprakRtiyoM kA rasavipAka manda hotA hai arthAt hIna rasa se yukta jo prakRtiyoM meM yaha eTale ke te prakRtine te baddhaavasthAvALI, athavA nidhaavasthAvALI, athavA nikAcitta avasthAvALI kare che. tenuM kAraNa e che ke azubhAgarUpa asaMvRtatA gADhatara rUpe prakRtibaMdhamAM kAraNarUpa bane che. evuM kahyuM paNa che ke-gathI prakRtibaMdha ane pradezabaMdha baMdhAya che. vAraMvAra asaMvRtatA thavAthI te prakRtine te evI ja banAve che. te asaMvRtatAnI bIjI zI asara thAya che te sUtrA2 " hassakAlaDhiiyAo" 14 / 25STa 42 che. temA kahe che ke je karmaprakRtinI sthiti staka (alpa) kALanI hoya che te karma prakRtinI sthiti te dIrghakALanI kare che. gRhIta karmonuM AtmAmAM rahevuM tenuM nAma sthiti che. asaMvRtatA kaSAyarUpe sthitibaMdhamAM kAraNarUpa bane che. siddhAMtamAM evuM kahyuM che ke-kaSAyathI sthitibaMdha ane anubhAgabaMdha, e be baMdha baMdhAya che. anubhAga nAmane vipAka che, ane te vipAka rasa vizeSarUpa paDe che. je karmaprakRtine ravipAka manda hoya che athavA hInarasavALI je prakRti zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 17.10 27 asaMvRtAnagAranirUpaNam 341 nubhAvA:=hInarasayuktAH prakRtI: 'tIvvANubhAvAo ' tIvrAnubhAvAH = tIvrarasayuktAH 'pakarer3a ' prakaroti, yataH - asaMvRtatvaM kapAyarUpameva, anubhAvavandhasya ca kaSAyakAraNatvamastIti / 'appaparasamgAo ' alpapradezAgrAH, pradezAH = karmadalikarUpAH, teSAm agre = parimANaM, pradezAgram, alpAni pradezAgrANi yAsAM tA alpapradezAgrAH, alpaparimANapradezavatI rityarthaH, etAdRzIH prakRtI: 'bahuppaesaggAo ' bahupradezAgrAH = bahusaMkhyaka pradezavatI: 'pakarei' prakaroti, yataH pradezabandho yogapratyayaH, asaMvRtatvaM ca yogarUpameveti / 'AuyaM ca gaM kammaM' AyuSkaM ca khalu karma 'siyabaMdhai' siya no baMdha ' syAt badhnAti syAt no badhnAti - kadAcid badhnAti kadAcinna asaMvRtatA tIvra rasa kara detI hai- tIvra rasa denevAlI una prakRtiyoM ko banA detI haiM kyoMki asaMvRtatA kaSAyarUpa hI hai aura yaha anubhAgabaMdha kaSAya hai kAraNa jisakA aisA hotA hai, "appapaesaggAo" isI taraha alpa pradeza parimANavAlI karma prakRtiyoM ko yaha bahupradezaparimANa vAlI banA detI hai / pradeza zabdakA artha karmalika hai, aura agra zabda kA artha parimANa hai / jina prakRtiyoM ke pradezAgra alpa haiM ve alpapradezAgraprakRtiyA~ haiM / arthAt alpaparimANavAle pradezoMvAlI jo prakRtiyA~ haiM unako bahusaMkhyaka pradezoMvAlI banAnA isakA nAma bahupradezAgra hai / isa prakArakI prakRtiyoM ko isa prakArakI banAnevAlA yaha asaMvRtabhAva bhAva hI hai / pradezabandha yoga se hotA hai / aura yaha asaMvRtabhAva yoga rUpa hI hotA hai / " AuyaM ca NaM kammaM" AyuSyakarma ko asaMvRta anagAra "" hAya che, e prakRtiyAmAM te asavRtatA tIvrarasa karI nAMkhe che eTale ke asavratatA te prakRtiyAne tIrasa denArI banAvI de che, kAraNa ke asaMvRtatA uSAyazya 4 che bhane duSAya 4 anubhAgamadhanuM araNa hoya che. "appapaesamgAo" ityAdi. eja rIte alpapradeza parimANavALI prakRtiene te bahu pradeza parimANavALI banAvI nAkhe che. " pradeza" zabdanA artha " kaOlika " thAya che, bhane " atha " zabhano artha " paribhAzu thAya che. je prakRtionA pradezAgra alpa che tene alpa pradezAgra prakRtie kahe che. eTale ke alpa parimANavALA pradezAvALI je prakRtiyA hoya che temane bahusaMkhyaka pradezAvALI khanAvavI tenuM nAma bahupradezAtra che. A prakAranI (alpa pradeza parimANavALI) prakRtiyAne te prakAranI bahupradeza piramANuvALI manAvanAra te asaMvRtabhAva ja che. pradezakha dha yAgathI ja thAya che. ane te asaMvRtabhAva cAgarUpa ja hAya che. 66 Au yaM caNaM kammaM " " asaMvRta agugAra AyuSya nA gaMdha myAreDa jAMdhe zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre bdhnaati| yataH-AyuSastribhAgAdyavazeSe sati jIvaH parabhavAyuSo bandhaM karoti, tena yadA tribhAgAdistadA badhnAti, anyadA na badhnAtItyataH proktaM 'syAt badhnAti syAt na badhnAtIti / etAvadeva na, punazca-'asAyAveyaNijjaM ca NaM kamma' azAtAvedanIyaM ca khalu karma 'bhujjo bhujjo' bhUyo bhUyaH 'uvaciNAi' upacinoti-upAjayati / yena karmaNA duHkhamutpadyate sa tAdRza karmaNaH saMgrahaM karotIti bhAvaH / nanu asAtavedanIyasya saptakarmaprakRtyantargatatvena pUrvoktebhyaH 'zithilabandhanabaddhAH gADhabandhanabaddhAH prakaroti ' ityAdi vizeSaNebhya evAsAtavedanIyakarmaNo'pyuyacayapratipatteH punaratra tasya grahaNam kimartham ? iti cedAha-AsravadvArANAmanikabhI bAMdhatA hai kabhI nahIM bhI bAMdhatA hai aisA jo kahA gayA hai usakA tAtparya yaha hai ki parabhava ke AyuSyakarma kA badha gRhIta Ayuke tIsare bhAgameM hI hotA hai / isake pahale nahIM hotaa| isase asaMvRta sAdhu bhI jaba apane AyuSyakarmakA tIsarA bhAga Adi bAkI rahatA hai taba usameM parabhava kI AyukA baMdha karatA hai| dUsare anya samayoM meM nahIM / isI liye " syAt badhnAti syAnnabadhnAti " aisA kahA hai| " asAyAveyaNijjaM ca NaM kammaM " aisA jo kahA hai usakA tAtparya yaha hai ki jisa karmase duHkha utpanna hotA hai aise karmakA saMgraha yaha karatA hai| zaMkA-asAtAvedanIyakarma sAta karmaprakRtiyoM ke hI antargata hai aura vaha jIva jaba sAta karmaprakRtiyoMko ki jinheM isane pahale zithilabaMdhana se baddha kiyA thA aura bAdameM unheM hI vaha gAr3habaMdhanase baddha kara detA hai yaha bAta Apane "zithilabaMdhana baddhAH gADhabandhanabaddhAH prakaroti" ina vizeSaNoM se spaSTa hI kara dI hai to usase hI yaha jJAta che ane kayAreka bAMdhato nathI." A pramANe je kathana karAyuM che tenuM tAtparya A pramANe che-parabhavanA AyuSka karmAnAbaMdha gRhIta AyunA trIjA bhAgamAM ja thAya che, e pahelAM thato nathI. tethI asaMvRta sAdhu paNa jyAre tenA AyuSkakamane trIjo bhAga bAkI rahe che tyAre temAM parabhavanA Ayune 55 mAMdhe cha, te sivAyanA bhI sabhayomA nAhI. tethI 5 " syAta badhnAti syAnnabadhnAti" me vAma mAvyuM che. " asAyA veyaNijaM ca NaM kamma" e pramANenA kathananuM tAtparya evuM che ke je karma dvArA duHkha utpanna thAya che. evA kamana-asAtA vedanIyanane saMgraha kare che. zaMkA-asAtavedanIya karmane sAta karma prakRtimAM samAveza thaI jaya cha, " zithilabaMdhanabaddhAH gADhabandhanabaddhAH prakaroti " // 4thana // 2 // Ape e vAta te spaSTa karI ja che ke jIve je sAta karma prakRtine pahelAM zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za01 u01sU0 27 asaMvRtAnagAranirUpaNam 343 rodhakartA jIvo'sAtavedanIyakarmaNaupacayaM kRtvA'tizayena duHkhabhAg bhavatIti pratipAdanena bhayamutpadyate ityato'saMvRtatvasya parihArAyAsAtavedanIyakarmaNaH pArthakyena pratipAdanamAvazyakamiti / punaH kimityAha-'aNAiyaM ca NaM' anAdika ca khalu, na vidyate Adiryasya tadAnikam / athavA 'aNAiyaM' ityasya 'ajJAtika' iticchAyApakSe ajJAtikaM-na vidyate jJAtiH svajanaparivArAdikaM yasya tattathA, svajanaparivArAdi vikalamityarthaH / athavA-'RNAtItam ' iticchAyApakSe RNaMho jAtA hai ki yaha jIva asAtAvedanIya karma kA bhI upacaya karatA hai| phira yahA~ usake punaH grahaNa karane kI kyA AvazyakatA thI ? / ___ uttara-AsravarUpa dvAroM kA anirodhakartA jIva asAtAvedanIya karmakA upacaya karake atyanta duHkhoM ko bhoganekA pAtra bana jAtA hai" isa bAta ko pratipAdana karaneke abhiprAya se aisA kahA hai tAki bAta ko suna kara jIvoM ko asaMvRtatA se bhaya utpanna ho jAve aura ve asaMghRtatva avasthAkA parihAra kara deveM / isI kAraNase asaMvRtatvake parihArArtha asAtAvedanIya karmakA pRthak rUpase pratipAdana Avazyaka jAna kara kiyA hai| "aNAiyaM ca NaM" asaMvRta anagAra saMsArakAMtArameM hI paribhramaNa karatA rahatA hai isa bAta ko aba sUtrakAra prakaTa karate haiM-yaha saMsArarUpa kAMtAra kaisA hai ? anAdi hai-jisakA Adi nahIM hai aisA hai-athavA ajJAtika haiM-jisameM apanA koI svajana parivAra nahIM hai aisA hai, athavA zithila baMdhanathI bAMdhI hatI te karmaprakRtine te gADha baMdhanathI bAMdhe che. e kathana dvArA ja e vAta jANI zakAya che ke jIva asAtavedanIyano paNa upacaya kare che. to tene pharI ullekha karavAnI zI jarUra che? uttara-"AmravarUpa dvArane nirodha karanAre jIva asAtavedanIya karmane upacaya (saMgraha) karIne atyaMta duHkhane bhegavavAne pAtra bane che. e vAtanuM pratipAdana karavAne mATe evuM kahyuM che. A prakAranuM kathana sAMbhaLIne jIvane asaMvRtatAno bhaya uddabhave ane teo asaMvRta avasthAne parityAga kare e hetuthI asaMvRtatAnA parityAga mATe asAtavedanIya karmanuM pRthakapaNe pratipAdana karavuM Avazyaka samajIne ema kahevAmAM AvyuM che. "aNAiyaM ca NaM" msktmaashu||2 sasA23pI vanamA 1 parizramAya karate rahe che e vAta sUtrakAra have batAve che. te saMsAra kAMtAra kevuM che? te saMsArarUpI vana anAdi-Adi rahita che, athavA ajJAtika che. jemAM pitAnuM koI svajana ke kuTuMbI nathI evuM che. athavA jaNAtIta che. ahIM zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 bhagavatIsUtra lakSaNayA RNajanyaduHvaM, tad atItam atikrAntam , RNe manuSyANAM yad duHkhamutpadyate tato'pyadhika duHkhayuktamiti / athavA-' aNAtItam ' iticchAyApakSe -aNaM pApaM, tat ati-atizayena itaM prAptam aNAtItam atyanta paapyuktmiti| 'aNavayaggaM ' 'avayaggaM' iti dezI zabdo'ntavAcakaH, na avayaggaM aNavayaggaM anantamityarthaH / athavA 'anavatAgram' iticchAyApakSe-avanatam Asannam agram anto yasya tat avanatAgram , na tathA 'na' varNalopAd anvntaagrm-aasnnaantrhitmityrthH| athavA 'anavagatAgram ' iticchAyApakSe-anavagatam aparicchiRNAtIta hai-lakSaNAse yahAM RNa zabdakA artha RNabhArase utpanna duHkha hai-isase bhI adhika duHkhavAlA hai-arthAt RNa avasthA meM manuSyoM ko jo duHkha hotA hai usase bhI adhika duHkhayukta hai, athavA aNAtIta hai -aNa-jo pApa use atizaya se prApta hai-arthAt-atyanta pApayukta hai| punaH yaha saMsAra kAntAra kaisA hai ? " aNavayaggaM" anavadana hai| jo avadana nahIM vaha anavadana hai| "avayagga" yaha dezIya zabda hai aura anta kA vAcaka hai / yaha anta se rahita hai arthAt ananta hai / athavA"aNavayagga" kI saMskRtacchAyA ( anavatAna ) aisI bhI hotI hai |so isa pakSa meM anavata arthAt Asanna, agra-arthAt anta-jisakA anta Asanna nikaTa hotA hai vaha anavatAgra hai / aura jo aisA nahIM hai vaha anavanatAna hai / yahA~ niSedha artha meM nana tatpuruSa samAsa huA hai| aura "na" varNa kA lopa huA hai| jisakA anta nikaTa nahIM hai-aisA traNa zabdane lAkSaNika artha "traNa janya duHkha che." tethI paNa vadhAre duHkhavALuM A saMsArakAMtAra che. deNadAra mANasane je duHkha anubhavavuM paDe che tenA karatAM paNa vadhAre duHkha A saMsAramAM paribhramaNa karanArane anubhavavuM 5 cha. athavA 'aNAtIta' cha-matyata pApayukta cha. jI te sasA2 vo cha te mAvA sUtra42 4 cha -" aNavayaggaM" manavaya che. 'mAnava' meTo savaya nahI me. " avayagga" AmahI 2054 cha bhane te 'manta'! pAya cha meTale tene| ma ' manta2Dita' thAya che. athavA " aNavayagga" nI 24ta chAyA " anavadana" 55 thAya che. meSTi vinyA2 42di anavata (niTa), agra (anta) reno-Torenasanta niTa DAya cha tene anavatA' he che. ane ra sevA nathI tene anavanatA cha. mahI niSedhArtha bhA 'na' tatpuruSa samAsa thy| cha. ane "na" no yo5 thayo che. jene anta nikaTa nathI evuM A saMsArarUpI vana che. athavA-A zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameya candrikATIkA za01 u01 sU0 27 asaMvRtAnagAranirUpaNam 345 mam-ajJAtam agram=parimANaM yasya tattathA-aparijJAtaparimANam , ata eva 'dIhamaddhaM' dIrghAddham-dIrghA lambAyamAnA addhA kAlo yasya tattathA dIrghakAlikAmetyarthaH / athavA 'dIrghAvaM ' iticchAyA-dIrghaH adhvA mArgoM yasya tattathA, yasya mArgaH pArayituM duzzakyastadityarthaH / ' cAuraMtasaMsArakaMtAraM' cAturantasaMsA. rakAntAram cAturanta catvAro'ntAH narakAdigatibhedAH pUrvAdidigbhedAH vA yasya tat caturantaM, caturantameva cAturantam , etAdRzaM saMsArakAntAraM bhavAraNyam ' aNupariyaTai' anuparyaTati-punaH punarbhrAmyati / ' se teNaTeNaM' tattenArthena tat pUrvoktaM kAraNamAzritya 'goyamA' he gautama ! ' evaM vuccai' evamucyate 'asaMvuDe aNagAre' asaMhato'nagAraH anantasaMsAraM paribhraman 'no sijjhai jAva no savvadukkhANamaMtaM karei ' na sidhyati, na budhyate na mucyate na parinirvAti naiva sarvaduHkhAnAmantaM karotIti // sU0 27 // // ityasaMvRtAnagAranirUpaNam // yaha saMsAra kAntAra hai / athavA yaha saMsAra kAntAra - anavagatAna hai, anavagata zabda kA artha aparicchinna-ajJAta hai aura agra zabda kA artha parimANa hai, jisakA parimANa ajJAta hai vaha anavagatAna hai| isI kAraNa yaha saMsArakAMtAra dIrghAddha-laMbe kAlavAlA athavA laMbe mArgavAlA hai / tathA cAturanta narakAdi gatirUpa athavA pUrvAdi cAra dizArUpa cAra vibhAgoMvAlA hai| aise isa saMsArarUpa kAntAra meM asaMvRtaanagAra bArabAra bhramaNa karatA rahatA hai / isaliye he gautama ! ina pUrvokta kAraNoM ko le kara meM aisA kahatA hU~ ki asaMvRta anagAra ananta saMsArameM paribhramaNa karatA huA " no sijjhai jAva no savvadukkhANamaMtaM karei" na siddha hotA hai yAvat na vaha samasta duHkhoM kA aMta karatA hai // 27 // saMsArakAMtAra "anavatA" che. anavagata eTale aparicchinna-ajJAta, ane agra eTale parimANa. jenuM parimANa ajJAta hoya che tene anavagatAgra kahe che. eja kAraNe A saMsArakAMtAra dIrghakALa vALuM ane lAMbA mArgavALuM che. te cAturanta-narakAdi cAra gatirUpa athavA pUrvAdi cAra dizArUpa cAra vibhAgo. vALuM che. he gautama! pUrvokta kAraNone lIdhe huM evuM kahuM chuM ke asaMvRta m||2 sanata saMsAramA parimANa 4aa re che. "no sijjhai jAva no savvadukkhANamaMtaM karei" te siddha thate! nathI, suddha thA nathI, bhuta thata nathI, parinirvata thato nathI ane samasta duHkhano aMta karato nathI. meM sU0 27 zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 // atha saMvRtAnagAranirUpaNam // mUlam - saMvuDe NaM bhaMte! aNagAre kiM sijjhai jAva savvadukkhANamaMta karei, haMtA ! goyamA sijjhai jAva aMtaM karei, sekeNaTTeNaM jAva aMta karei, goyamA ! saMvuDe aNagAre Auya vajjAo sattakammappagaDIo dhaNiyabaMdhaNabaddhAo siDhilabaMdhaNa bAo pakarei, dahikAlaDiiyAo hastakAlahir3ayAo pakarei, tivvANubhAvAo maMdANubhAvAo pakarei, bahuppaesaggAo appapaesaggAo pakarei, AuyaM ca NaM kammaM na baMdhai, asAyAveyaNijjaM ca NaM kammaM no bhujjo bhujjo uvaciNAi, aNAdiyaM ca NaM aNavayaggaM dohamaddhaM cAuraMtasaMsArakaMtAraM vIIvayai se teNaNaM goyamA ! evaM vuccai, saMvuDe aNagAre sijjhai jAva aMta karei // sU0 28 // chAyA - saMto bhadanta ! anagAraH kiM siddhayati yAvat sarvaduHkhAnAmantaM karoti, inta gautama ! siddhayati yAvadantaM karoti, tatkenArthena yAvadantaM saMvRtAnagAra nirUpaNam - 'saMbuDe NaM bhaMte ! aNagAre ' ityAdi / ( saMbuDe NaM bhaMte! aNagAre sijjhai, jAva saccadukkhANamaMta karei ?) he bhadaMta ! jo saMta anagAra hotA hai vaha kyA siddha ho jAtA hai yAvat vaha samasta duHkhoM kA anta kara detA hai ? ( haMtA sijjhai jAva aMtaM kare ) hAM, siddha ho jAtA hai aura yAvat vaha samasta duHkhoM kA anta 66 bhagavatI sUtre saMvRtAnagAra nirUpaNa saMvuDeNaM bhaMte aNagAre " ityAdi / ( saMbuDe NaM bhaMte! aNagAre sijjhai, jAva savvadukkhANamaMta karei ? ) badanta ! saMvRta aNugAra zuM siddha ane che? "te zuM samasta du:khAne anta lAvI de che ? " tyAM sudhInuM vakatavya AgaLanA sUtrAnusAra samajavuM ( haMtA sijjhai jAva aMta karei ) hA, te siddha yaha pAne che, zuddha jane che, mukta thAya che, parineivRtta thAya che ane samasta du:khAMnA nAza kare che, zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za0 1 u0 1 sU0 28 saMvRtAnagAranirUpaNam 347 karoti ? gautama ! saMvRto'nagAraH AyurvarjAH saptakarmaprakRtIH gADhabandhanabaddhAH zithilabandhanabaddhAH prakaroti, dIrghakAlasthitikAH isvakAlasthitikAH prakaroti, tIbAnubhAvAmandAnubhAvAH prakaroti, bahupradezAgrA alpapradezAgrAH prakaroti, AyuSkaM ca khalu karma na badhnAti, asAtavedanIyaM ca khalu karma na bhUyobhUya upacikara detA hai / (se keNaTeNaM jAva aMtaM karei ? ) he bhadanta ! Apa aisA kyoM kisa kAraNa se kahate haiM ki yAvat vaha anta kara detA hai ? (goyamA ! saMkhuDe aNagAre AuyavajjAo sattakammappagaDIo ghaNiya baMdhana baddhAo siDhilabandhanabaddhAo pakarei, dIhakAlahiiyAo hassakAlahiiyAo pakarei, tivvANubhAvAo maMdANubhAvAo pakarei-bahuppaesaggAo appapaesaggAo pakarei ) he gautama ! jo saMvRta anagAra hotA hai vaha Ayukarmako chor3a kara pahale sAta karma prakRtiyoM ko usane gADhatara vaMdhana se baddha kiyA thA unheM vaha zithila baMdhanavAlI karane laga jAtA hai| tathA dIrghakAla sthitivAlI prakRtiyoM ko vaha alpakAla sthitivAlI banAnA prArambha kara detA hai / jinakA anubhAva tIvra thA unheM maMda anubhAvavAlI banAne lagatA hai / bahupradeza baMdhavAlI prakRtiyoM ko alpapradeza baMdhavAlI karane lagatA hai| (AuyaM ca NaM kammaM na baMdhai) AyuSka karma kA vaha baMdha nahIM karatA / (asAyAveyaNijjaM ca NaM kammaM no bhunjo bhujjo uvaciNAi ) asAtAvedanIya karma kA vaha bAra 2 upacaya nahIM (goyamA ! saMvuDe aNagAre AuyavajjAo sattakammappagaDIo ghaNiya baMdhanabaddhAo siDhilabaMdhanabaddhAo pakarei, dIhakAladiiyAo hassakAlaDhiiyAo pakarei, sivvANubhAvAo maMdANubhAvAo pakarei, bahuppaesaggAo appapaesaggAo pakarei) he gautama ! saMvRta aNagAre Ayukarma sivAyanI je sAta karma prakRtine pahelAM gADhatara baMdhanathI bAMdhI hatI te karma prakRtine te zithila baMdhanavALI karavA lAgI jAya che, tathA te dIrghakALanI sthitivALI karma prakRtine alpakALavALI karavA mAMDe che. tevabhAgavALI karmaprakRtine te maMda anubhAgavALI banAvavA mAMDe che ane bahu pradezabaMdhavALI prakRtine te apapradezabaMdhavALI 421 // bhAu cha. (AuyaM ca NaM kammaM na baMdhai) te AyuSma nI 4 mAMdhatA nathI. ( asAyAveyaNijjaM ca NaM kammaM no bhujjo bhujjo uvaciNAi) asAtA vahanIya bhanI te // 2 // 2 saya 42to nathI. ( aNAdiyaM ca Ne kammaM aNa zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 bhagavatIsUtre noti anAdikaM cAnavatAgram dIrghAdhvam cAturantasaMsArakAntAraM vyativrajati, tattenArthena gautama! evamucyate saMtRto'nagAraH siddhayati, yAvat antaM karoti // 28 ___TIkA-pUrvamasaMdRtasya saMsAraparibhramaNAtmakaM phalaM kathitam , tadbhinnasyasaMvRtasya kiM phalaM bhavatItyAha-'saMghuDe NaM' ityaadi| 'saMvuDe NaM bhaMte aNagAre' saMtRtaH khalu bhadanta ! aNagAraH kiM 'sijjhai' sidhyati, 'jAva savvadukkhANa maMtaM karei ' yAvat sarvaduHkhAnAmantaM karoti yAvacchabdena ' bujjhai-muccai parinikaratA / (aNAdiyaM ca NaM kammaM aNavadaggaM dIhamaddhaM cAuraMtasaMsArakantAraM vIIvayai ) anAdi aura ananta tathA dIrghakAla yA dIrgha mArgavAle aise saMsArakAntAra kA ki jo caturgatirUpa yA cAra dizArUpa vibhAgavAlA hai| ullaMghana kara detA hai| (se teNaDheNaM goyamA ! evaM vuccai saMdhuDe aNagAre sijjhai jAva aMtaM karei) isa kAraNa he gautama ! maiM aisA kahatA hUM ki saMvRta anagAra siddha hotA hai yAvat vaha anta kara detA hai| TIkArtha-sUtrakAra ne isake pahale sUtradvArA asaMvRta anagAra ko saMsAra meM paribhramaNa karanerUpa phalakI hI prApti hotI hai-isa liye asaMghRta avasthAkA phala kevala saMsAra paribhramaNarUpa prakaTa kiyaa| saMvRta avasthA isa asaMvRta avasthA se bilakula bhinna avasthA hai ataH isakA kyA phala hotA hai isa bAtako spaSTa karane ke liye sUtrakAra kaha rahe haiM ki "saMvuDe NaM" ityaadi|" isameM gautamasvAmIne yaha prazna kiyA hai ki he bhadanta ! jo saMvRta anagAra hotA hai vaha kyA karatA hai ? inhIM vadaggaM dohamaddhaM cAuraMtasaMsArakaMtAraM vIIvayai ) manA mana manata tathA dIrghakALavALA ane dIrghamArgavALA cAra gativALA athavA cAra dizArUpa vibhAgovANA sasAtArane te pA2 42 che. (se teNaTreNaM goyamA ! evaM vuccai saMvuDe aNagAre sijjhai jAva aMtaM karei ) 3 gautama ! parIta 2d hai chu sakta m||2 siddha bhane cha, bhuta pane cha, prinivRta thAya che ane samasta duHkhono aMta karI nAkhe che. TIkAtha-sUtrakAre AgaLanA sUtramAM e vAta batAvI che ke asaMvRta aNagArane saMsAramAM paribhramaNa karavArUpa phaLanI prApti thAya che-A rIte asaMvRtatAnuM saMsAra paribhramaNarUpa phaLa sUtrakAre darzAvyuM che. te asaMvRtAvasthA karatAM saMvRtAvasthA taddana bhinna che. tethI saMvRtAvasthAnuM zuM phaLa prApta thAya che me vAtanuM spaSTI325 42vAne bhATe sUtradhAre " saMvuDeNaM" tyAhi 54 bhUyo che. temAM gautama svAmIe mahAvIra prabhune e prazna pUchayo che ke, he bhadanta ! saMvRta aNagAra zuM kare che? temanA te praznane uttara A sUtra dvArA A zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATokA za0 1 u0 1 sU0 28 saMvRtAnagAranirUpaNam 349 vvAi' iti saMgrAhyam / saMvRtAnagAraH pramattasaMyatApramattasaMyatAdirbhavati / saMvRtAnagAro dvividhaH caramazarIrI acaramazarIrI ca, tatazca 'saMvuDe' iti sUtraM caramazarIri saMvRtAnagArApekSayA'sti / yastu acaramazarIrI saMvRtastadapekSayA paraMparayA sUtrArtho'vaseyaH arthAt caramazarIrApekSayA sAkSAt , acaramazarIrApekSayA paraMparayA sUtrArthoM jnyaatvyH| nanu yadi acaramazarIrasya saMtRtasya mokSaphalaM paraMparayA bhaviSyati tadA paraMparayA mokSaphalaM tu asaMvRtAnagArasyApi bhaviSyati yataH zuklapAkSikasyAsaMtAnagArasyApi mokSo'vazyaM bhAvItisaMvRtAsaMtRtayoH phalato bhedAbhAvAdabheda eveti cenna, bAtoM kA uttara isa sUtradvArA diyA gayA hai / saMvRta anagAra pramattasaMyata apramattasaMyata Adi jIva hote haiM / saMvRta anagAra ke do bheda kahe gaye haiN| eka caramazarIrI saMvRtaanagAra aura dUsarA acaramazarIrI saMvRta anagAra / inameM jo caramazarIrI saMvRta anagAra hai usakI apekSAse vaha " saMvuDe NaM" sUtra kahA gayA hai aisA jAnanA cAhiye / tathA jo acaramazarIrI anagAra hai usakI apekSAse isa sUtrakA artha paraMparA se hai aisA samajhanA cAhiye / tAtparya yaha hai ki isa sUtrakA jo sAkSAt artha hai vaha caramazarIrI anagArakI apekSAse hai aura isakA jo paraMparA artha hai vaha acaramazarIrI anagAra kI apekSA se hai aisA jAnanA caahiye| zaMkA-yadi acaramazarIrI saMvRta anagAra ko mokSarUpa phala paraMparA se prApta hogA to vahI phala jo saMvRta anagAra hai unako bhI prApta hogaa| kyoMki zuklapAkSika asaMvRta anagAra haiM unheM mokSa prApta honA che. saMskRta aNugAra pramattasaMyata, apramattasaMyata Adi jIva hoya che. saMvRta aNagAranA be bheda che-(1) caramazarIra saMvRta aNagAra ane (2) acarama zarIrI saMvRta aNagAra. temAnA carama zarIrI saMvRta aNagAranI apekSAya "saMvuDeNaM" sUtra uvAmA mAvyu cha tebha sabhA. tathA anyarama zarIrI saMvRta aNagAranI apekSAe A sUtrane artha paraMparAthI che tema samajavuM. kahevAnuM tAtparya e che ke A sUtrane je sAkSAt artha che te carama zarIrI aNagAranI apekSAo che ane tene je paraMparA artha che te acaramazarIrI anagAranI apekSAo che tema samajavuM joIe. zaMkA-je acaramazarIrIsaMvRtaaNagArane mekSarUpa phaLa paraMparAthI prApta thatuM hoya te te phaLa asaMvRta aNagArane paNa prApta thaze. kAraNa ke zukalapAkSika je asaMvRta aNagAra che temane avazya mekSa prApti thavAnuM kahyuM zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 D bhagavatIsUtre bhAvAnavabodhAt , tathAhi caramazarIrApekSayA saMvRtAnagArasyApi mokSo bhaviSyati, asaMtRtasyApi yadA kadAcinmokSo bhaviSyatIti pAraMparya samAnamubhayoH tathApi saMvRtAnagArasya yat pAraMparya tat utkRSTataH saptASTabhavaivizeSitam "jahaniyaM carittArAhaNaM ArAhittA sattaTThabhavaggahaNehi sijjhai" iti vacanAt ArAdhitacAritrasya saMvatasyetarApekSayA'lpIyaso paramparA saptASTabhavaparimitA, asaMavazyaMbhAvI kahA gayA hai| isaliye saMvRta anagAra aura asaMvRta anagAra ina donoM meM phala prApti kI apekSAse bhedakA abhAva hone ke kAraNa abheda hI AtA hai ? ___ uttara-aisA nahIM kahanA cAhiye kyoM ki isake bhAvako tumane samajhA nahIM hai, isI liye aisI zaMkA kI gaI hai / jo acaramazarIrI saMvRta anagAra haiM unheM bhI kabhI na kabhI mukti prApta hogI aura jo asaMvRta anagAra haiM unheM bhI kabhI na kabhI mukti prApta hogI-isa apekSA vicAra karane para donoM meM paraMparArUpa se mukti prApta honA siddha hai aura isI kAraNa donoM meM pAraMparya kI samAnatA A jAtI hai phira bhI acarama zarIrI saMvRta anagAra kI jo paraMparA hai usameM aura asaMvRtta anagAra kI jo paraMparA hai usameM antara hai jo isa prakAra se haiM-saMvRta anagAra kI paraMparA utkRSTa se sAta ATha bhava pramANavAlI hotI hai| aisA vacana hai ki " jaghanya se cAritra kI ArAdhanA ko ArAdha kara ke sAta ATha bhava grahaNake bAda jIva siddha hotA hai " / isa taraha aaraache. tethI saMvRta aNagAra ane asaMvRta aNagAra, e bannemAM phaLa prAptinI apekSAe bhedano abhAva hovAne kAraNe abheda ja hoya che? uttara-evuM kahevuM joIe nahIM. teno bhAva nahIM samajavAne kAraNe A prakAranI zaMkA tame karI che. je acaramazarIrI saMvRta aNagAra hoya che temane paNa kyAreka muktinI prApti thaze. ane je asaMvRta aNagAra che temane paNa kayAreka te mukti prApta thaze-A daSTie vicAra karatAM baMne paraMparArUpe mukti prApta karaze e siddha thAya che. ane te kAraNe ja baMnemAM pAraMparyanI samAnatA jaNAya che. chatAM paNa acaramazarIrI saMvRta aNagAra ane asaMvRta aNagAranI paraMparAmAM je antara che te A pramANe che-saMvRta aNagAranI paraMparA vadhAremAM vadhAre sAta-ATha bhava pramANavALI hoya che. siddhAMtamAM evuM kathana che ke " cAritranI ArAdhanAnuM ArAdhana karIne jIva ochAmAM ochA sAta-ATha bhava pachI siddha bane che." A rIte cAritranuM zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 1 u0 1 sU0 28 saMvRtAnagAranirUpaNam 351 vRtasya paraMparA tu dIrghA, utkarSataH apArdhapudgalaparAvartapramANA-virAdhanA phltvaattsyaaH| tathAcobhayatra paraMparAyA tAratamyamiti / uttarayati bhagavAn-'hatA goyamA' hanta ! he gautama ! 'sijjhai ' sidhyati 'jAva aMta karei yAvat aMta karoti, yAvacchabdena 'bujjhai, muccai-parinivvAi, savvadukkhANaM " budhyate mucyate parinirvAti sarvaduHkhAnAm , iti saMgrAhyam / punaH pRcchati-se keNaTeNaM' tatkenArthena ? kena kAraNena evamucyate saMvRto'nagAraH sidhyati budhyate mucyate parinirvAti sarvaduHkhAnAmantaMkarotIti / bhagavAnAha-'goyamA !' he gautama ! 'saMvuDe aNagAre ' saMvRto'nagAraH 'Auya vajjAo sattakammapayaDIo' Ayudhita cAritravAle saMvRta anagAra kI sAta ATha bhava pramANa paraMparA itara asaMvRta anagAra kI paraMparA se bahuta thor3I hotI hai| tathA jo asaMvRta anagAra hai usakI paraMparA isase bahuta adhika lambI kahI gaI hai aura vaha utkRSTa se apArdha pudgalaparAvartapramANavAlI hotI hai| kAraNa ki asaMvRta kI paraMparA virAdhanA kI phalarUpa hai / isa taraha donoM kI paraMparAmeM tAratamya jAnanA caahiye| "haMtA goyamA ! sijjhai, jAva aMtaM karei " meM yAvat padase 'dhujjhai, muccai, parinivvAi, savvadukkhANaM" ina padoM kA saMgraha kiyA gayA hai / punaH gautamasvAmIne prabhuse prazna kiyA ki he bhagavan ! " se keNaTeNaM " Apa aisA kisa kAraNa se kaha rahe haiM ki saMvRta anagAra siddha ho jAtA hai, mukta ho jAtA hai, parinivRta ho jAtA hai aura vaha samasta duHkhoM kA anta kara detA hai " ? taba prabhune isakA uttara diyA ArAdhana karanArA saMvRtaaNagAranI sAta ATha bhava pramANu paraMparA asaMvRta aNagAranI paraMparA karatAM ghaNuM ja ochI hoya che. tathA asaMvRta aNagAranI paraMparA tenA karatAM ghaNI ja lAMbI kahI che. te paraMparA utkRSTanI apekSAe apAI pudagala parAvarta pramANavALI hoya che. kAraNa ke asaMvRtanI paraMparA virAdhanAnA phaLarUpa hoya che. A prakAranuM aMtara bannenI paraMparAmAM samajavuM. " haMtA goyamA ! sijjhai, jAva aMtaMkarei" 2 pAyamA 'yAvata' zapathI " bujjhai, muccai, parinivvAi, savvadukkhANaM " 2 pahonI samAveza karAya che. vaLI gautama svAmIe mahAvIra prabhune prazna pUchaLyo che ke-he bhagavAna! "sekeNaTheNaM" mA5 // 2Ne ye 4aa ch| savRtamA2 siddha thAya che, buddha thAya che, mukta bane che, parinivRta thAya che, ane te samasta daone aMta kare che?" tyAre bhagavAne teno A pramANe javAba Ape zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 bhagavatIsUtre kavarjAH saptakarmaprakRtIH 'dhaNiyabaMdhaNabaddhAo siDhilabaMdhaNabaddhAo pakarei' gADha bandhanabaddhAH zithilabandhanabaddhAH prakaroti / 'dIhakAlahiiyAo hassakAlaTiiyAo pakarei ' dIrghakAlasthitikA isvakAlasthitikAH prakaroti / " tivvANubhAvAo mandANubhAvAo pakarei ' tIvrAnubhAvAH mandAnubhAvAH prakaroti / 'bahuppaesaggAo -appappasaggAo pakarei ' bahupradezAgrA alpapradezAgrAH prakaroti / eSAM padAnAmartho'saMtAnagAramUtrabad vyatyayena vijJeyaH / tatra tu karmaprakRtInAM vRddhi karoti atra tu hAsamiti jJAtavyam / AyuSkarma viSayeprAha-' AuyaM ca NaM kamma' AyukaM ca khalu karma na badhnAti, ayamAyuSkarmaNo bandhaM na karotIti / 'asAyAveyaNijjaM ca NaM kamma' asAtavedanIyaM ca khalu karma 'no bhujjo bhujjo-uvaciNAI' no bhUyo bhUyaupacinoti caramazarIritvAt / evambhUtaH saMvRto'nagAraH 'aNAiyaM ca NaM' anAdikaM ca khalu ' aNavayaggaM' anavanatAgraM 'dIhamaddhaM ' dIrghAddhaM dIrghAvaM ki saMvRta anagAra Ayukarma ko chor3a kara zeSa sAta karmoM kI prakRtiyoM ko ki jinheM usane pahale gAr3ha baMdhana se bAMdhI thIM unheM zithila baMdhana se baddha karane lagatA hai Adi / ina samasta " dhaNiya baMdhanabaddhAo" Adi padoMkA artha asaMvRta anagArake sUtra meM jaisA kiyA gayA hai vaisA hI jAnanA cAhiye / parantu yahAM usa arthako vyatyaya ( ulaTA ) se laganA caahiye| vahAM vaha karma prakRtiyoM ko jaise bar3hAtA hai yahAM unakA vaisA hAsa karatA hai| AyuSkakarmakA yaha baMdha nahIM karatA hai aisA jo kahA hai vaha caramazarIrI kI apekSA se kahA gayA hai aisA jAnanA caahiye| isI tarahase " asAnAvedanIya karma ko yaha bAraMbAra upacita nahIM karatA hai yaha kathana bhI jAnanA caahiye| "aNAiyaM, aNavayaggaM, dIhamaddhaM, cAuranta Ayukama sivAyanI je sAta kama prakRtine saMvRta aNagAre pahelAM gADha baMdhanathI bAMdhI hatI temane te zithila baMdhanathI bAMdhavA maMDI jAya che. " bole dhaNiyabaMdhanabadhAddho" mAhi samasta pAno matha masa vRta 27 // 2 // satramAM karyA pramANe ja samajavAno che, paNa ahIM saMvRtaaNagAranI vAta hovAthI te arthanI viruddha artha levAno che. tyAM te karma prakRti gADhatara banavAnI vAta Ave che ahIM temano hAsa batAvyuM che. te AyuSkarmano baMdha bAMdhate nathI, evuM je kahevAmAM AvyuM che te caramazarIrInI apekSAe kahevAmAM AvyuM che tema samajavuM. eja pramANe "te asAtavedanIya karmane vAraMvAra 65yaya 42te nathI." se thananI matamA 51 samA"aNAiyaM, zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - prameyacandrikATIkA za0 1 u0 1 sU0 28 saMvRtAnagAranirUpaNam 353 vA 'cAuraMta saMsAra katAraM' cAturanta saMsArakAntAraM-caturgatika saMsArAraNyam , eSAM padAnAM vyAkhyA asaMvRtAnagAra (saptaviMzati) sUtroktavad vijnyeyaa| 'vIIvayai' vyativrajativyatikrAmati samullaGghanyati, se teNaDhe NaM' tattenArthena tena kAraNena pUrvoktakAraNamAzritya 'goyamA' he gautama ! ' evaM vuccai ' eva mucyate 'saMvuDe aNagAre' saMvRto'nagAraH 'sijjhai jAva aMtaMkarei ' sidhyati yAvad antaM karoti, sidhyati budhyate mucyate parinirvAti sarvaduHkhAnAmantaM karotIti ||muu028|| // iti saMvRtAnagAra nirUpaNam // saMsArakantAraM" ina padoM kI vyAkhyA asaMvRta anagAra ke sUtra meM jaisI kahI hai vaisI hI jAnanA cAhiye / isaliye he gautama ! maiM aisA kahatA hU~ ki saMvRta anagAra " sijjhai jAva aMtaM karei " siddha ho jAtA hai yAvat vaha samasta duHkhoM kA anta kara detA hai| ___ bhAvArtha-asaMvRta anagAra kI apekSA saMvRta anagArake kathana meM donoM kI pravRtti judI 2 honeke kAraNa paraspara meM bhinnatA hai| cUMki yaha sUtra caramazarIrI saMvRta anagAra kI apekSA se kahA hai ataH asaM. vRta anagAra siddha nahIM honA, buddha nahIM hotA taba saMvRta anagAra aisA hotA hai yaha saba kathana ThIka hai / tathA asaMvRta anagAra ke prakRtibaMdha, sthitibaMdha anubhAgabaMdha aura pradezabaMdha jaise hote haiM unase bilakula viparIta saMvRta anagAra ke ye hote haiM / vaha Ayukarma kA bhI baMdha karatA aNavayaggaM, dIhamaddhaM, cAuranta saMsArakaMtAraM" 2 // pahonI vyAbhyA asata aNugAranAM sUtramAM je pramANe kahI che te pramANe ja samajavI. tethI he gautama ! hu~ me hu chu, savRta a||2 "sijjhai jAva aMtaM karei" siddha bhane che. 'yAvat ' te samasta mAno mata 42 cha. 2mahI ' yAvata' pada dvArA buddha bane che, mukata bane che, ane parinivRta bane che te samaveza kare joIe. bhAvArtha-saMvRta aNagAra ane asaMvRta aNagAranI pravRtti judA judA prakAranI hovAthI temanA kathanamAM bhinnatA rahelI che. A sUtra caramazarIrI saMvRta aNagAranI apekSAe kaheluM che. tethI asaMvRta aNagAra siddha thatuM nathI, buddha thatuM nathI, paNa saMvRta aNagAra siddha thAya che, buddha thAya che, ItyAdi kathana barAbara che. tathA asaMvRta aNagAranA prakRti baMdha, sthiti baMdha, anubhAga baMdha ane pradezabaMdha jevAM hoya che tenAthI taddana viparIta te badhA baMdha saMvRta aNagAranA hoya che. asaMvRta aNagAra Ayukarmano baMdha paNa kare zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre athAsaMyatajIvAdhikAraH prarUpyatemUlam-jIve NaM bhaMte ! asaMjae avirae appaDihaya pacakkhAya pAvakamme iocue peccA devesiyA ? goyamA! atthegaie devesiyA atthegaie No devesiyaa| se keNaTeNaM bhaMte evaM vuccai jIve NaM jAva iocue peccA atthagaie devasiyA atthegaie no devesiyA / goyamA ! je ime jIvA gAmAgaraNagara-nigama-rAyahANi--kheDa-kabbaDa maDaMba-doNamuha-paTTaNA samasaMvAhasaNNivesesu akAmataNhAe, akAmachahAe, akAmabaMbhaghera vAseNaM,akAmasIyAtavadaMsamasaga aNhANagaseyajallamalapaMka paridAheNaM appataraM vA bhujjataraM vA kAlaM appANaM parikilesaMti, appANaM parikilesittA kAlamAse kAlaMkiccA aNNayaresu vANamaMtaresu devalogesu devattAe uvavattAro bhavati / se taNaTeNaM goyamA! evaM vuccai-jIve NaM asaMjae jAva iocue peccA atthegaie devesiyA, atthegaie no devesiyA ||suu029|| __chAyA-jIvo bhadanta ! asaMyataH avirataH apratihata pratyAkhyAta pApakarmAitazcyutaH pretya devaH syAt ?, gautama ! asti ekako devaH syAt asti ekako hai-taba ki yaha AyukarmakA baMdha nahIM krtaa| vaha saMsArakAntAra meM apArdha pudgala parAvartakAla taka bhaTakatA rahatA hai aura yaha saMsArakAntAra se tadbhava meM yA sAta ATha bhavameM pAra ho jAtA hai / sU0 28 // asaMyatajIva nirUpaNam'jIve NaM bhaMte ! asaMjae' ityAdi / (jIve NaM bhaMte ! asaMjae avirae appaDihaya paccakkhAya pAvakamme che tyAre te saMvRta aNagAra Ayukarmano baMdha karato nathI. te saMsAra kAMtAramAM apAI pudagala parAvartakAla sudhI bhaTakato rahe che. tyAre A (saMvRta aNugAra) A bhavamAM ke sAta ATha bhavamAM saMsAra kAMtArane pAra jato rahe che. te sU028 w asaMyata jIva"jIve gaM bhaMte ! asaMjae " ityAdi / / ( jIve NaM bhaMte ! asaMjae avirae appaDihaya paccakkhAya pAva kamme i zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikAThIkA za0 130 1 sU0 29 asaMyata jIvAdhikAranirUpaNam 355 no devaH syAt / tatkenArthena bhadanta ! eva mucyate jIvaH khalu yAvat itazcyutaH pretya astyekako devaH syAt astyekako no devaH syAt, gautama ! ye ime jIvAH grAmA - Sskara - nagara-nigama - rAjadhAnI - kheTa - karbaTa - maDaMba - droNamukha- paTTanA''zrama -saMvAha - saMnivezeSu akAmatRSNayA akAmakSudhayA akAmabrahmacaryavAsena akAmazItAtapadaMzamazakA'snAnakasvedajalamalapaMkaparidAheNAlpataraM vA bhUyastaraM vA kAla io cue peccA deve siyA ? ) he bhadanta ! asaMyata, avirata tathA jisane pApakarma pratihata ( nAza ) nahIM kiyA hai, aisA jIva yahAM se - mara kara pretya - paraloka meM kyA deva hotA hai ? ( goyamA ) he gautama! ( attheire deve siyA, atthegaie No deve siyA) kitaneka aise jIva deva hote haiM aura kitaneka deva nahIM hote haiM / ( se keNaTTeNaM bhaMte ! evaM buccai - jIve NaM jAva io cue peccA atthegaie deve siyA atthegaie no deve siyA ?) he bhadanta ! Apa aisA kisa kAraNase kahate haiM ki jIva yAvat yahAM se cyuta hokara mara kara koI eka deva hotA hai aura koI eka deva nahIM hotA hai ? ( goyamA ) he gautama! ( je ime jIvA gAmAgara - nagaranigama - rAyahANi - kheDa - kabbaDa - maDaMba - doNamuha - paTTaNA - samasaMvAhasANNave se akAmataNhAe, akAmachuhAe, akAmabaMbhaceravAseNaM) jo ye jIva grAma, Akara, nagara nigama, rAjadhAnI, kheTa, karbaTa, maDaMba, droNamukha, pahana, Azrama, saMvAha tathA sanniveza ina sthAnoM meM akAma ocue peccA deve siyA ? ) he lahanta ! asaMyata, avirata, yAyayurbha'ne iibho pratihata karyuM" nathI, pratyAghAta nathI karyA evA jIva ahIMthI mRtyu pAmIne paraleAkamAM zuM deva ane che ? ( goyamA ! ) he gautama! ( atthegaie devesiyA, atthegaie No devesiyA) temAMnA DeTalAu vo deva thAya che bhane DeMTalA lavo deva thatA nathI. ( se keNa dveNa bhaMte ! evaM vuccai jIve NaM jAva io cue peccA atthegaie deve siyA atthegaie no devesiyA ? ) he lahanta ! Apa zA arale mevu Do che ke ahIMthI AyuSya pUrUM thatAM marIne kAi eka jIva deva thAya che ane ardha me lava deva thato nathI ? ( goyamA ! ) De gautama ! ( je ime jIvA gAmAgara nagara nigama rAyahANi kheDa kabbaDa maDaMba dohamuhapaTTaNA sama saMvAha saNivese akAma tahAe, akAmachuhAe, akAma baMbhacare vAseNaM) ne bhavA Abha, A42, nagara, nigama, rAjadhAnI, bheTa, DarTa, bhauMja, drozamukha, caTTana, Azrama, savAha, tathA sanniveza, e sthAnomAM akAma tuSNA dvArA, akAma zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 bhagavatIsUtre mAtmAnaM pariklezayanti, AtmAnaM pariklezya kAlamA sekAlaM kRtvA'nyatareSu vAnavyantareSu devalokeSu devatayopapattAro bhavati / tattenArthena gautama / evamucyate jIvaH khalu asaMyataH yAvat itazcyutaH pretya astyekako devaH syAt astyekako no devaH syAt / / sU0 29 // tRSNAdvArA, akAma kSudhAdvArA, akAma brahmacaryavAsadvArA (akAmasItAtava samasaga akAma avhANaga - seyajallamalapaka paridAheNaM) akAmazIta, Atapa, DaMsa macchara se udbhUta hue duHkhoM ko sahana karanedvArA, akAma asnAna, sveda, jalla, maila tathA paMka se hote hue paridAhadvArA ( appataro vA bhujjataro vA kAlaM appANaM parikilesaMti ) thoDe kAla taka athavA adhika kAlataka apane Apako klezita karate haiM (parikilesittA) aura klezita kara ke ( kAlamAse kAlaM kiccA) mRtyu ke samaya marate haiM to aisI sthiti meM ve ( anayaresu vANamaMtaresu devalogesu devatAe - ubavattAro bhavaMti ) vAnavyantara devalokomeMse kisI bhI devaloka meM devarUpa se utpanna hote haiM ) ( se teNaTTeNaM goyamA ! evaM buccai - jIve NaM- asaMjae jAva io cuo peccA atthegaie devesiyA asthegaie no - devesiyA ) isa kAraNa se he gautama! maiM aisA kahatA hUM ki asaMghata jIva yAvat yahAM se cyuta ho kara mara kara koI eka deva hote haiM aura koI eka deva nahIM hote haiM / kSudhA dvArA, akAma brahmayaryAvAsa dvArA ( akAmasI tAtavadaMsamasaga akAma avhANa - seyajala mala paMka paridAheNaM) aAbha zIta, bhAta, bhaycharonA usa dvArA ulavesa hune sahana azvA dvArA, azubha snAna, sveha, dala, bhela, tathA pahuM vaDe uddUlavatA STa dvArA, ( appataro vA bhujjataro vA kAlaM appANaM parikilesaMti ) thoDA Aja sudhI he sAMgA Aja sudhI potAnI latane pariDilezita 42 che. (parikile sittA ) bhane ubezita urIne ( kAlamAse kAlaM kiccA ) le mRtyu prApta ure che to tevA vo bharIne ( annayaresu vANamaMtaresu deklogesu devantAe ubavattAro bhavaMti ) vAnavya tara devalo abhAMnA a pazu yaso mAM deva3ye utpanna thAya che. ( se teNa dveNaM goyamA ! evaM vuccai jIve NaM asaMjae jAva iocuo peccA atyegaie deva siyA atyegaie no devasiyA ) te rakhe he gautama! huDDu chuDe, DeTalAI asaMyata va ( yAvat ) aDIMnuM AyuSya 3 thatAM bharIne deva thAya che teA keTalAka asayata jIva deva thatA paNa nathI. zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za01 u01 sU0 29 asaMyatajIvAdhikAranirUpaNam 357 TIkA-anagAraH saMhatatvAt sidhyatIti pUrva kathitam , yastu na saMvRto viziSTaguNarahitaH sa kiM devo bhavati naveti praznayannAha-'jIve NaM bhaMte' ityAdi / 'jIve NaM bhaMte ' jIvaH khalu bhadanta ! ' asaMjae ' asaMyataH saptadazavidha saMyamarahitaH asAdhurityarthaH, 'avirae avirae ' avirataH pANAtipAtAdi virativikalaH, athavA vi-vizeSeNa tapazcaraNAdau rato yo na bhavati sa avirataH, 'appaDihayapaJcaka khAyapAvakamme' apratihatapratyAkhyAtapApakarmA-pratihataM nirAkRtaM-atItakAlakRtaM pApakarmapazcAttApanindAdikaraNena, tathA pratyAkhyAtaMparityaktaM varjitaM bhaviSyat kAlikaM prANAtipAtAdi pApakarma yena sa pratihatapratyAkhyAtapApakarmA, tadbhinnaH-apratihatapratyAkhyAtapApakarmA, etenAtItAnAgatapApa TIkArya-vRta avasthA se yukta hone ke kAraNa anagAra siddha ho jAtA hai aisA pahale kahA jA cukA hai / aba prazna yahAM para yaha hotA hai ki jo jIva saMvRta nahIM hai arthAt viziSTa guNa se rahita hai vaha marakara parabhavameM deva hotA hai yA nahIM ? isI prazna ko "jIve NaM bhaMte !" se le kara "devesiyA" taka uThAyA gayA hai / asaMyata kA tAtparya jo 17 prakAra ke saMjama se rahita hai aisA asAdhu jIva / avirata kA tAtparya jo prANAtipAta AdikI virati se vikala hai vaha / athavA jo tapazcaraNa Adi meM vizeSarUpase rata nahIM hotA hai vaha avirata hai / jisane atItakAlameM bane hue pApakoM ko nindAdi karane dvArA dUra kara diye hoM, tathA AgAmI kAlameM honevAle prANAtipAta Adi kI kA jisane pratyAkhyAna kara liyA ho, aisA jIva pratihata pratyAkhyAta pApakarmA kahalAtA hai| aisA jo nahIM hai vaha apratihata pratyAkhyAta pApakarmA hai| TIkA--saMvRta avasthAvALA hovAthI aNagAra siddhapada pAme che evuM pahelAM kahevAmAM AvyuM che, have e prazna uddabhave che ke je jI saMvRta nathI. eTale ke viziSTa guNothI rahita che-teo marIne parabhavamAM deva thAya cha nahI ? 2. prazna "jIve NaM bhaMte " thI sAdhane " devesiyA" sudhInAM paha! dvArA pUchavAmAM AvyA che. 17 prakAranA saMyamathI rahita asAdhu jIvane asaMyata kahe che. prANAtipAta Adi pravRttithI rahita jIvane avirata kahe che. athavA tapazcaraNa AdimAM vizeSarUpe lIna na rahenAra jIvane avirata jIva kahe che. jeNe bhUtakALamAM karelAM pApakarmone nindAdi dvArA dUra karI nAkhyAM che, ane bhaviSya kALamAM thanArAM prANAtipAta Adi pApakarmothI viramavAnA jeNe pratyAkhyAna karyA che, evA jIvane "pratihata pratyAkhyAta pApakarmA " kahe che. e je jIva nathI tene "apratihata pratyAkhyAta pApakarmo " kahe che. zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 _ bhagavatIsUtra karmaNoniSedhAbhAvaH kathitaH / asaMyato'viratazcetyanena vartamAnakAlikapApasyAsaMvaraNaM pratipAditam / athavA-apratihatapratyAkhyAtapApakarmatyasyAyamarthaH-na-naiva pratihatam tatazcaraNAdibhimaraNakAlAt prAgevakSapitam , tathA naiva pratyAkhyAtam= Azravanirodhena maraNakAle'pi pApakarma naiva nAzitaM yena sa apratihatapratyAkhyAta. pApakarmA, athavA-na-naiva pratihataM samyagdarzana pratipattyA pApakarma dUrIkRtaM, tathA na pratyAkhyAtaM, sarvaviratimaMgIkRtya jJAnAvaraNIyAdya zubhaM karma na parityaktaM yena sa apratihatapratyAkhyAtapApakarmA / 'io' ita:-pratyakSamAptamanuSyAdibhavAt 'cue' cyuto mRta ityarthaH, 'peccA' pretya anyajanmani 'devesiyA' devaH syAtisa kathana se atItakAla aura anAgata pApakarmoM kA usake abhAva prakaTa kiyA gayA hai| tathA "asaMyataH avirataH" ina padoM dvArA usa jIva ke vartamAnakAlika pApakA asaMvaraNa kahA gayA hai / athavA "apratihatapratyAkhyAta pApakarmA" isakA yaha artha hai jisane maraNakAla se pahale hI tapazcaraNa Adi dvArA pApakarmoM ko kSapita nahIM kiyA hai, aura na Asrava ke nirodha se maraNakAla meM bhI jisane apane pApakarmoM kA vinAza kiyA gayA hai aisA vaha jIva apratihatapratyAkhyAtapApakarmA hai| athavA jisane samyakdarzana kI pratipattidvArA pApakoM ko dUra nahIM kiyA hai, tathA sarvavirati ko svIkAra kara jisane jJAnAvaraNIya Adi azubha karma parityakta nahIM kiye haiM aisA vaha jIva apratihata pratyAkhyAta pApakArI hai / "itaH" isase pratyakSa meM prApta hue manuSya Adi bhava se / "cuo" mara kara / "peccA" paralokameM anya janma meM " deve siyA" deva hotA hai yA nahIM ? aisA yaha prazna hai| bhagavAna ne isa A kathana dvArA tenAmAM bhUtakALa ane bhaviSyakALanA pApakarmAne malA matAvAma maa0ye| che. tathA " asaMyataH avirataH" paha! dvArA te jIvanA vartamAna kALanAM pApanuM asaMvaraNa pragaTa karavAmAM AvyuM che. mathavA " apratihata pratyAkhyAta pApakarmA "no mevo matha thAya rI maraNakALa pahelAM ja tapazcaraNa Adi dvArA pApa karmono kSaya karyo nathI ane Asravano nirodha karIne maraNa kALe paNa jeNe pitAnAM pApa karmono vinAza karyo nathI evA jIvane "apratihata pratyAkhyAta pApakarmA" kahe che. athavA raNe samyakadarzananI prApti dvArA pApakarmone dUra karyA nathI tathA sarvaviratine svIkArIne jeNe jJAnAvaraNIya Adi azubha karmano parityAga yo nathI sevA ne " mapratiData pratyAjyAta 55 " 4 cha." itaH" tathI pratyakSa3pe pAsa thayesA manuSya mAhi thI "cu o" bharIne "peccA" parazobhA-anya samabhA "devasiyA" deva thAya che nahIM ? so gItama zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za01 u0 1 sU0 29 asaMyatajIvAdhikAranirUpaNam 359 naveti praznaH / bhagavAnuttarayati-'goyamA' he gautama ! itazcyuto jIvaH parabhadhe 'atthegaie ' astyekakaH-kazcit jIvaH 'devesiyA' devaH syAt devo bhavati, 'atthegaie ' astyekakA kazcit jIvo 'No devesiyA' no devaH syAt devo na bhavati / punaH pRcchati-' se keNaTeNaM' ityAdi / ' se keNatuNaM bhaMte ' tatke. nArthena-kena kAraNena he bhadanta ! ' evaM buccai ' evamucyate 'iocue' itazcutaH-asmAd bhavAt mRtaH 'peccA' pretya=parabhave 'atthegaie ' astyekakA kazcit 'devesiyA' devaH syAt , 'atthegaie' astyekakaH kazcit 'no devesiyA' no devaH syAt , kazciddevo bhavati kazcinna bhvtiityrthH| bhagavAnAha'goyamA !' he gautama ! 'je ime jIvA' ye ime pratyakSa dRzyamAnAH 'jIvA' jIvAH-manuSyAH paMcendriya tiyaMco vA, 'gAma' ityAdi-'gAmAgara-Nagara-Nigama rAyahANi-kheDa-kabbaDa-maDaMgha - doNamuha-paTTaNA''sama-saMvAha - saNNivesesu' grAmAkaranagaranigamarAjadhAnIkheTakarbaTamaDambadroNamukhapaTTanAzramasaMvAhasaMnivezeSu, tatra -grAmo - vRtiveSTitaH, AkaraH = muvarNAdidhAtUnAmutpattisthAnam, nagaramaSTAdazakararahitam , nigamaH prabhUtataravaNigjananivAsaH, yadvA-zreSTipradhAnakaM prazna kA aisA uttara diyA ki he gautama ! yahA~ se marA huA koI eka jIva parabhava meM deva hotA hai, aura koI eka jIva deva nahIM hotA hai| isa para punaH prazna kiyA gayA ki bhadaMta ! "keNaTeNaM " kisa kAraNa se Apa aisA kahate ho ki "io cuo" isa bhava se marA huA koI eka jIva parabhava meM deva hotA hai aura koI eka jIva deva nahIM hotA ? taba bhagavAn ne isa prazna kA uttara aisA diyA ki he gautama ! jo ye pratyakSa meM manuSya athavA paMcendriya tiryaMca jIva dikhate haiM ki jo grAmameM kAMTe Adi kI vAr3a se AveSTita sthAnarUpa gA~va meM, suvarNAdi dhAtuoM kI utpattivAle sthAnarUpa Akara meM aThAraha 18 prakAra ke TekSa (kara se svAmIe pUcha che. tenA javAbamAM bhagavAne kahyuM che-"he gautama ahIMthI marIne keI eka jIva parabhavamAM deva bane che ane keI eka jIva deva banato nathI." tyAre gautama svAmI pUcha hai mahanta ! " keNaTreNaM" // 2Ne mA5 me 4aa ch| io cuo" mIthI bharIne se 4 parabhavamAM deva thAya che ane kaI eka jIva parabhavamAM deva thato nathI? te praznane bhagavAne e uttara Apyo che ke he gautama! pratyakSa dekhAtA manuSya athavA paMcendriya tiryaMca che ke je gAmamAM, (kAMTA AdithI gherAyelA sthAnarUpa gAmamAM) AkaramAM, ( suvarNa Adi dhAtuonI utpattivALA sthAnarUpa AkAramAM) aDhAra prakAranA karathI rahita nagaramAM, vadhAre pramANe vaNikUjanonA zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 bhagavatIsUtre sthAnam , rAjadhAnIH rAjJaH AvAsasthAnam yatra rAjA svayaM vasati, kheTam-dhUlipAkAraparikSiptaM sthAnam , karbaTam-kutsitanagaram , maDambam caturdikSu sAdhakrozadvaya vasatirahitaM sthAnam , droNamukham jalamArgasthalamArgayutaM sthAnam , pattanam-yatrAneka dezAdAgatya vikreyANi vastUni vikrIyante tAdRzaM sthAnam , samastavastuprAptisthAnamityarthaH, tadvividham-jalapattanasthalapattanabhedAt , naubhiyaMtra gamyate tajjalapattanam , yatra ca zakaTAdibhirgamyate tatsthalapattanam / athavA zakaTAdibhinaubhirvA yad gamyaM tat pattanam / yat kevalaM naubhireva gamyaM tat paTTanam , uktazca " pattanaM zakaTaigamyaM, ghoTakainauMbhireva ca / naubhireva tu yad gamyaM, paTTanaM tat pracakSate // 1 // " iti| rahita nagara meM, prabhUtataravaNikjanoM ke nivAsabhUta nigama meM, athavAzreSThi pradhAnavAle sthAnarUpa nigamameM, rAjadhAnI-rAjA jisameM svayaM rahatA hai aise sthAna meM, kheTameM-dhUlike prAkAravAle sthAnameM, arthAt dhUlike koTa se cAroM orase ghire hue sthAnameM, karbaTameM-kharAba nagarameM maDaMbameM-aDhAI koza taka cAroM dizAoMmeM vasatise rahita sthAnameM droNamukha-jala mArga evaM sthala mArgavAle sthAnameM, pattanameM-jahAM para aneka dezoMse Akarake vikreya vastueM becI jAtI haiM usa sthAna meM, jalapattana aura sthalapattana ke bheda se pattana do prakAra kA mAnA gayA hai, jahA~ para naukAoM dvArA jAyA jAtA hai vaha jalapattana, aura jahA~ gAr3I Adise jAyA jAtA hai vaha sthalapattana hai-athavA-kaTa Adi dvArA yA naukAdvArA jahA~ jAyA jAtA hai vaha pattana hai-aura jahA~ kevala naukAoM se hI jAyA jAtA ho vaha paTTaNa hai| kahA bhI hai - nivAsavALA nigamamAM, athavA-jyAM zeThIyAonI mukhya vastI che evA sthAna rUpa nigamamAM, rAjadhAnImAM, (rAjA pite jyAM rahetuM hoya te nagaramAM) peTamAM (mATInA killAthI cAre tarapha gherAyelA sthAnarUpa beTamAM) karbaTamAM, (kharAba nagaramAM) maDaMbamAM, (cAre tarapha aDhI kezanA vistAramAM vastI vinAnA sthAnamAM) droNamukhamAM (jaLamArga ane sthaLamArga vALA sthAnamAM) pattanamAM, (jyAM aneka dezomAMthI AvelI vastuo vecAtI hoya te sthAnamAM) (pattananA be bheda che-jaLapattana ane sthaLa pattana. jyAM naukAo dvArA jaI zakAya che te jaLapattana ane jyAM gADI AdithI javAya che tene sthaLa pattana kahe che-athavA gADAM Adi dvArA ke naukA dvArA jyAM jaI zakAya che te sthaLane pattana kahe che ane jyAM phakta naukAo dvArA ja javAya che te sthaLane paTTaNa kahe che, kahyuM paNa che ke-jyAM gADI dvArA, ghoDA dvArA ane naukAo dvArA zrI bhagavatI sutra : 1 Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - prameyacandrikATIkA za. 1 u. 1 sU0 29 asaMyatajIvAdhikAranirUpaNam 36 - Azramo=yaH pUrva tapasairAvAsitaH pazcAdaparo'pi lokastatrAgatya vasati saH saMvAhA kRSIvalairdhAnyarakSArtha nirmitaM durgabhUmisthAnam , parvatazikharasthitaja nivAsaH, samAgataprabhUtapathikajananivAso vA, sanivezaH samAgatasArthavAhA nivAsasthAnam / eteSu grAmAdiSu -- akAmatahAe' akAmatRpayA akAmAna kAmaH-nirjarAdhabhilASaH, tadrahitAnAM yA tRSNA-tRSA akAmena-anicchayA : tRSNA tRSA-pipAsetyarthaH, sA akAmatRSA, tayA-nirjarAdhabhilASamuktvA jara jahA~ zakaTa--gADIdvArA, ghor3oMdvArA, aura naukAoM dvArA Ana jAnA hotA ho vaha pattana, aura kevala naukAoM dvArA hI jahA~ Ana jAnA hotA ho vaha paTTaNa hai, AzramameM-jo pahale tApasajanoM se basAra gaye ho bAda dUsare bhI jana jahA~para raha rahe hoM aise sthAnameM-saMvAhameM-dhAnya rakSAke nimitta kRSIvaloM dvArA banAye hue durgama bhUmisthAna meM (kija parvata ke zikhara para hotA hai aura jisameM manuSyoM kA nivAsa rahatA hai athavA jahA~ para bahuta se pathikajana A kara Thaharate haiM aise sthAna meM sanivezameM-jahA~ Akara sArthavAha Adi base hoM usa sthAnameM, akAra tRSNA se nirjarA karane kI bhAvanA se zunya jIvoM kI jo pyAsa ke sahana karanerUpa kriyA hai usase ( yahAM kAma zabda kA artha nirjarA karane kI abhilASA hai, isa abhilASA se rahita vyaktiyoM kI jo tRSNAtRSA-pyAsa parISaha hai vaha akAmatRSA-tRSNA hai, athavA-anicchAse nirjarA karane kI bhAvanA ke binA hI jo pipAsA (pipAsA parISaha ka avara javara thAya che tene "pattana' kahe che ane jyAM phakata naukAo dvArA ja avara javara thAya che tene "paTTaNa" kahe che) AzramamAM (pahelAM tApa vaDe vasAyeluM ane tyAra bAda bIjA loko paNa tyAM vasyAM hoya evuM sthAna ) saMvAhamAM, (dhAnya rakSAne mATe kheDUto dvArA banAvAyeluM durgama bhUmisthAna ke je parvatanA zikhara para hoya che. ane jemAM manuSyo rahetAM hoya che te sthAnane saMvAha kahe che.) (athavA-jyAM ghaNuM pathike AvIne bhatA hoya tevA sthAnamAM ) ane sannivezamAM (jyAM AvIne sArthavAha Adi vasyA hoya evA sthAnamAM) akAma tRSNAthI (nirjarA karavAnI bhAvanAthI rahita jInI pyAsane sahana karavAnI je kiyA tene akAmatRSNa kahe che. ahIM "kAma" zabdano artha nirjarA karavAnI abhilASA thAya che. te abhilASAthI rahita vyakitaonI je tRSNAtRSA-pyAsa parISaha hoya che tene akAmatRSA-tRSNa kahe che. athavA nirjarA karavAnI bhAvanA vinA ja anicchAe je pipAsA-pipAsA parIsahune zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre prAsyabhAvAdikAraNamAzritya pipAsAparISaha sevanenetyarthaH tathA 'akAma chuhAe ' akAmakSudhayA-akAmAnAM nirjarAdyanabhilASiNAM yA kSudhA, yadvA-anicchayA nirjarAdyabhilASeNa vinA azanAdiprAptyabhAvena vA yA kSudhA sA'kAma kSudhA tayA, 6 akAma baMbhacera vAseNaM' akAma brahmacaryavAsena - akAmena = anicchayA-khAdyaprAptyA yada brahmacarye strIsaMparkAdirAhityaM, tasmina vAsaH = vasanaM tena, 'akAmasIyA taya samasaga aNhANaga seyajalamalapaMka paridAheNaM' akAma zItAtapadaMzamazakA'snAmaka svedajalamalapaGkaparidAheNa, tatra - akAmena anabhiprAyeNa zItaM hemantAdyudbhavam, sahanA ) hai vaha akAmatRSA hai / tAtparya yaha hai ki nirjarA karane kI abhilASA ko chor3akara kevala jalaprApti ke abhAva Adi kAraNoM ko hai usa akAmatRSA lekara jo pipAsA parISaha ko sahana kiyA jAtA hai vaha akAmatRSA hai, usa akAmatRSAse akAma kSudhAse-nirjarA karane kI icchAse rahita hue vyaktiyoMkI jo kSudhA - kSudhAparISahakA sahana karanA hai usase athavA nirjarA karane kI icchA ke binA kSudhA parISaha sahana karanese arthAt bhojana na milane se kSudhAjanya duHkha ko sahane se, akAma brahmacaryavAsase strI Adi kI prApti na ho sakane ke kAraNa brahmacarya meM vAsa karane se, arthAt maiM brahmacaryavrata pAlana karU~ isa se mere karmoM kI nirjarA hogI - isa taraha kI bhAvanA se rahita ho kara kevala viSayasevanake sAdhanabhUta strI Adi kI prApti na ho sakane ke kAraNa brahmacarya se rahanA - rahane kI abhilASA to nahIM hai parantu sAdhanoM ke abhAva meM rahanA par3atA hai isakA nAma akAma brahmacaryavAsa hai isI taraha se akAmatRSA, akAmakSudhA meM aura 362 sahana karavA paDe che tene akAmatRSA kahe che. kahevAnuM tAtparya e che ke, nirjarA karavAnI abhilASA vinA kevaLa jaLa prAptinA abhAva Adi kAraNAne lIdhe je pipAsA parISahane sahana karavAmAM Ave che tene akAmatRSNA kahe che ) akAma kSudhAthI, ( nirjarA karavAnI IcchA vinA je kSudhA parISahune sahana karavAmAM Ave che eTale ke bhAjana na maLavAne kAraNe je kSudhAjanya duHkhAne sahana karavAmAM Ave che tenuM nAma akAmakSudhA che.) akAma brahmacarya vAsathI, strI AdinI prApti na thavAthI brahmacarya nuM sevana karavAthI athavA 66 huM brahmacarya nuM pAlana karUM. tethI mArAM karmonI nirA thaze. " e prakAranI bhAvanA rAkhyA vinA kevala viSaya sevananA sAdhanarUpa zrI AdinI prApti na thavAne kAraNe brahmacarya mAM rahevuM-rahevAnI abhilASA te nathI paNa sAdhanonA abhAve rahevuM paDe che tenuM nAma akAmabrahmacaryAvAsa che, ) ( akAmatRSA, akAmakSudhA ane have pachI AvatAM padomAM paNa eja pramANe samajavuM') zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramendrIkarA. 1 uM. 1 sU0 22 anaMta jIvAdhikAranirUt , AtapaH = sUryAdyudbhavaH, daMzamazakAH prasiddhAH, asnAnakam = aGgapratyaGgAdyatrakSAlanam, svedaH=prasvedaH, jalaH=hajomAtram, malaH = kaThinI bhUtaM rajaeva paGkaH = svedenA''rdrI bhUtomala eva etevAM paridAha: tApastena anicchayA tajJjanita duHkha se va nenetyarthaH, 'apataraM vA bhutaraM vA kArya ' alpataraM vA bhUyastaraM vA kAle alpakAlaM bahukAlaM vA 'appA' Atmanam 'parikale saMti' pariklezayanti = paripIDayanti / 'appataraM vA bhujjataraM vA' ityatra vA zabdau samalAbhidhAyakau, tena sAmAnyato Age ke padoM meM bhI samajhanA caahiye| akAmazIta se binA icchAke hemantAdyudbhava zItako sahana karane se yadyapi zIta ko sahana karane kI icchA nahIM hai, parantu zItanivAraNa karane ke sAdhana ke abhAva se use sahana karanA yaha akAmazota hai-isa akAmazIta se arthAt zIta ko sahana karane kI icchA na hone para bhI zItajanya parISada ko sahana karane se, akAma Atapa (garmI) sahanakarane se, akAmadaMzamazakajanyaduHkha sahana karane se, akAma asnAnajanyasaMtApa sahana karane se, svedajanya, jalla janya, malajanya aura paGkajanya saMtApako anicchApUrvaka sahana karane se jo jIva apanI AtmA ko thor3e samaya taka athavA bahuta samaya taka pIDita karate haiM ve "kAlamA se kAla avasara kAlaM kiccA " mara kara " anayaresu " koI eka " vANanaMtaresu devalogesu " vANavyantara sambandhI devaloka meM " devatAe " devarUpa se " uvavattAro " utpanna hote haiN| yahAM " appataraM vA bhujjataraM vA " meM jo do " vA zabda akAma zItathI, ( nirjarA karavAnI IcchA vinA hemanta RtunI 3'DI sahuna karavAthI--jo ke ThaMDaDI sahana karavAnI icchA nathI paNa ThaMDInuM nivAraNa karavAnA sAdhanone abhAve 'DIne sahana karavI tenuM nAma akAmazIta che, ) akAma Atapa sahana karavAthI, akAma dazamazaka janya duHkha sahana karavAthI (macchara Adi jaMtuonA dazarUpa parISahune sahana karavAthI) akAma astAna janma satApa sahana karavAthI, svedajanya, jannujanya, malajanya, ane pakajanya saMtApAne anicchA pUrNAMka sahana karavAthI, Ama uparakta prakAre je jIva potAnA AtmAne gheADA samaya sudhI ke vadhAre samaya sudhI pIDita kare che tetheo ( kAlamAse) bhRtyunA samaye " kAlaM kiccA " bharIne "annayaresu" a " 66 " " vANamaMtaresu devalogesu " vAnavyantaronA ThevalAumA " devattAe " devaiye " ubavattAro " utpanna thAya che. ahIM " appataraM vA bhujjataraM vA " mAM ne me pada AvyAM che te devatva saMbadhI samatvanA abhidhAyaka che. tenA dvArA 48 " vA 363 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre devatve same'pi alpakAlikAkAmanirjarAvatAM sAmAnya-devatvaM, bhUyastarAkAlikA kAmanirjarAvatAM ca viziSTaM devatvaM syAdityarthoM bhavatIti' 'ye ime' ityatra yacchabdagrahaNena yattadonitya sambandhAt te AtmapariklezayitAraH, akAmaparISahopasargAdinA 'appANaMparikilesittA' AtmAnaM pariklezya svAtmAnaM paripIDaya 'kAlamAse' kAlAvasare ' kAlaM kiccA' kAlaM kRtvAnmRtvA 'annayaresu' anyatareSu ekeSu keSucit 'vANamaMtaresu' vAnavyantareSu vAnavyantarasambandhiSu 'devalogesu' devalokeSu devattAe ' devatayA 'uvavattAro' upapattAraHutpattimanto bhavanti, utpadyante ityarthaH / ' se teNaTeNaM' tattenArthenatena kAraNena 'goyamA ' he gautama ! ' evaM vuccai' evamucyate-evaM kathyate yat-'jIve gaM asaMjae' jIvaH khalu asaMyatA asaMyato jIvaH 'io cue' itazcyutaH= asmAdbhavAt mRtaH san 'peccA' pretya-parabhave 'atthegaie' astyekakaH-ekA kazcit 'devesiyA' devaH syAt 'atthegaie' astyekakA ekaH kazcit 'no devesiyA' na devaH syAditi // mU0 29 // Aye haiM ve devatva ke prati samatvake abhidhAyaka haiM / isa se yaha jAnanA cAhiye ki sAmAnya rUpa se devapada kI prApti donoM avasthAoM meM jIva ko hotI hai phira bhI jo alpakAlika akAmanirjarA karanevAle jIva haiM una ko jo devapada prApta hotA hai vaha sAmAnyarUpa se hotA hai alpakAlika hotA hai aura vaha vizeSa sukhasamRddhi se rahita hotA hai aura jo bahuta kAla taka akAmanirjarA karAnevAle jIva hote haiM unako jo devapada prApta hotA hai vaha viziSTa hotA hai / isI kAraNa yahA~ para aisA kahA gayA hai ki ina asaMyata Adi vizeSaNoM se viziSTa jIvoM meM se koI jIva yahA~ se cyuta ho kara deva hotA hai aura koI eka jIva deva nahIM hotA hai / sU0 29 // evuM samajavuM ke sAmAnya rIte deva padanI prApti jIvane banne avasthAmAM thAya che, paNa je a5kAlika akAma nirjarA karanAra ja hoya che temane je devapadanI prApti thAya che te sAmAnyarUpe thAya che, alpakAlika hoya che ane te vizeSa sukhasamRddhithI rahita hoya che. ane je che bakAla sudhI akAma nirjarA karanArA hoya che temane je devapada prApta thAya che te viziSTa prakAranuM hoya che. e kAraNe ahIM evuM kahevAmAM AvyuM che ke e asayata Adi vizeSaNothI yukta jIvamAMnA keTalAka che ahIMthI marIne deva thAya che ane keTalAka che deva thatA nathI sUTa 29 che. zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 1 u0 1 sU0 30 vANaHyantaradevasvarUpa nirUpaNam 365 mUlam - kerisANaM bhaMte ! tesiM vANamaMtarANaM devANaM devaloyA pannattA, goyamA ! se jahA NAmae, iha maNustalogammi asogavaNe vA sattavannavaNei vA caMpayavaNei vA cUyavaNei vA, tilagavaNei vA lAuyavaNei vA, niggohavaNei vA, chattodavaNei vA, asaNavaNei vA, saNavaNei vA, ayasivaNei vA, kuMsuMbhavai vA, siddhatthavaNei vA, baMdhujIvagavaNei vA, NiccaM kusumiya -mAiya-lavaiya-thavaiya-guluiya-gocchiya- jamaliya- juyaliya-viNamiya. paNamiya- suvibhattapiMDImaMjarI - vaDiMsagadhare sirIe aIva uvasobhemANe uvasobhemANe ciTThei, evAmeva tesiM vANamaMtarANaM devANaM devalogA jahaNNeNaM dasavAsasahassaThiiehi ukkoseNaM palioma hiiehiM bahuhiM vANamaMtarehiM devehiM devIhiya AiNNA viiNNA uvatthaDa thaDA phuDA ogADhagADhA sirIe aIva aIva uvasobhamANA uvasobhemANA ciTThaMti, erisagANaM goyamA ! tesi NaM vANamaMtarANaM devANaM devalogA paNNattA, sevaM bhaMte sevaM bhaMte tti bhagavaM goyame samaNaM bhagavaM mahAvIraM vaMdai namasai vaMdittA namaMsittAsaMjameNaM tavasA appANaM bhAvemANe viharai // sU0 30 // paDhamasamaye paDhamo uddeso samatto // 1 // chAyA - kIdRzAH khalu bhadanta ! teSAM vAnavyantarANAM devAnAM devalokAH prajJaptAH, gautama ! tad yathA-nAma iha manuSyaloke'zokavanamiti vA, saptaparNavanamiti vA, caMpakavanamiti vA Amravanamiti vA, tilakavanamiti vA, alAbukavanamiti vA nyagrodhavanamiti vA, chatraughavanamiti vA, asanavanamiti vA, zaNavanamiti vA atasIvanamiti vA, kusumavanamiti vA, siddhArthavanamiti vA, bandhujIvakavanamiti vA nityaMkusumita- mayUrita - lavakita - stayakita - gulmikita - gucchita - yamalitayugalita - vinamita-praNamita - suvibhaktapiMDI maJjaryavataMsakagharaM zriyA'tIvAtIvopa zobhamAnam upazobhamAnaM tiSThati, evameva ca teSAM vAnavyaMtarANAM devAnAM devalokAH zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre javanyena dazavarSasahasrasthitikairutkRSTena palyopamasthitikaibahubhirvAnavyaMtarairdevaiH devIbhizva AkoH vikIH upastorNAH saMstIrNAH sphuTAH avagADhagADhA zriyA atAvAtAvopazobhamAnA upazobhamAnAstiSThanti IdRzAH khalu gautama teSAM ca vAnavyatarAgAM devAnAM devalokAH prajJaptAH / tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti bhagavAn gautamaH zramaNaM bhagavantaM mahAvIraM vandate namasyati vanditvA namasyitvA saMyamena tapasA AtmAnaM bhAvayan viharati // sU0 30 // prathamazatake prathamoddezakaH samAptaH // 1 // TIkA-atha vAnavyantaradevAnAM devalokaviSaye pRcchati-'kerisANaM' ityAdi / kerisA gaM' kIdRzAH khalu 'bhaMte' he bhadanta ! 'tesiM' ti ye akAmanijerAvanto devalokeSu devatayotpadyate teSAM 'vANamaMtarANaM devAgaM' vAnavyantarANAM devAnAM 'devaloyA' devalokAH 'paNNattA' prjnyptaaH| akAmanirjarayAmAptadevatvanAM vAnavyantarANAM devalokAH kiM svarUpAH santAti praznaH / atha bhagavAn tatsvarUpaM dRSTAntena pradarzayati- goyamA ! se jahAnAmara' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! ' se jahAnAmara' tad yathA nAmakam-tadyathetyarthaH 'iha maNussalogammi' iha manuSyaloke 'alogavaNeI vA' azokavanamiti vA 'sattavaNNavaNei vA' saptaparNavanAmeti vA saptacchadavanAmatyA caMpagavaNei vA campakavanAbhAta vA, 'cUyavaNei vA' cUtAnAmati vA AmravanamityarthaH, tilagavaNai vA tilakavanamiti vA-tilakavRkSavanamityayaH, lAuyavaNei vA ' alAbukavanamiti vA-alAbuH tumbA tallatA'pi 'kerisA NaM bhaMte ! tesiM vANamaMtarANaM' ityaadi| (bhaMte ) he bhadanta ! ( tesiM ) una (vANamaMtarANaM devANaM) vAnavyantara devoM ke ( devaloyA ) devaloka ( kerisA NaM paNNattA) kisa prakAra ke kahe gaye haiM ? (goyamA) he gautama ! ( se jahA nAmae ) ve isa prakAra haiM-(iha magussalogammi) isa manuSya lokameM jaise (asogavaNei vA) saptaparNavana-saptacchadvana athavA (caMpakavaNei vA ) caMpakavana, athavA (cUyavaNei vA ) Amravana, athavA (tilagavaNei vA ) tilaka "kerisANaM bhaMte ! tesiM vANamaMtarANaM " ityAdi / ( bhaMte !) mahanta! (tesiM vANamaMtarANaM devANaM devaloyA karisANaM paNNattA?) te vAnavyanta2 hevonA hevA vA prA2nA hA cha ? (goyamA!) hai gautama ! (se jahA nAmae) tesa. 2mA prA2nA che-( iha maNussa logammi) mA manuSya sabhA 2i (asoga vaNei vA ) ma na mayA (caMpaka vaNei vA) 254vana, mathavA (cUyavaNei vA) mAvana, mathavA (tilaga vaNei vA) tina vRkSavana, mathavA (lAuya vaNei vA) mAsAzu-tumna , (tubhbhInI zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameya candrikATIkA za0170 1 sU0 30 vANavyantara devasvarUpanirUpaNam 367 alAbuzabdena kathyate / ' niggohavaNei vA' nyagrodharanamiti vA, nyagrodho vaTavRkSaH, teSAM vanamiti / 'chattohavaNei vA' chatraughavanamiti vA-chatraughaH vRkSavizeSaH, tadvanam / ' asaNavaNei vA ' asanavanamiti vA asanaH bIjakanAmAvRkSaH, tadvanam / ' saNavaNei vA ' saNavana miti vA, saNaH-tRNavizeSaH 'pATa-jUTa' iti bhASAprasiddhaH, tadvanam , ' ayasIvaNei vA ' atasIvanamiti vA, atasI-'alasI' iti bhASAprasiddhA tadvanam / 'kusuMbhavaNei vA ' kusumbhavanamiti vA, kusumbhaH 'kasaMvA' iti bhASApasiddhaH, tadvanam / ' siddhatthavaNei ' siddhArthavanamiti vA, siddhArthasarSapaH 'sarasava ' iti bhASAprasiddhaH ' tadvanam / 'baMghujIvagavaNei vA ' bandhujIvakavanamiti vA, bandhujIvA=puSpavRkSavizeSaH 'dupahariyArakSa' iti bhASApasiddhaH, tadvanam / 'asogavaNamiti vA ' azokavanamiti vA ityAdiSu iti zabdaH upapradarzane / vA zabdo vikalpArthe / pUrvoktamazokAdivanaM kIdRzamityAha-' NiccaM' ityAdi / NiccaM nityaM 'kusumiya-mAiya-lavaiya-thavaiya-guluiya-gocchiyajamaliya-juvaliya--viNamiya-paNamiya-suvibhattapiDimaMjarivaDeMsagadhare ' kusu. vRkSavana, athavA (lAuyavaNei vA) alAvu-tumbI (tumbI kI latA bhI alAvu kahI jAtI hai ) vana athavA (niggohavaNei vA) nyagrodha-baTavRkSoM kA vana athavA ( chattohavaNei vA ) chatroMgha-vRkSavizeSoM kA vana, athavA (asaNavaNei vA ) asana - bIjaka nAmake vRkSoM kA bama, athavA ( saNavaNei vA) saNa-pATa-jUTa kA cana ( ayasivaNei vA ) alasI kA vana, athavA (kusuMbhavaNei vA) kasUbAkA vana, athavA (siddhasthavaNei vA ) sarasoM kA vana athavA-(baMdhujIvagavaNei vA) baMdhu jIvaka kA vana, (baMdhujIvaka eka prakAra ke puSpa kA vRkSa hotA hai jo dupahariyA vRkSa kahA jAtA hai) (Nicca) sadA (kusumiya-mAjhya-lavaiyathavaiya-guluiya-gocchiya-jamaliya-juliya-viNamiya-paNamiya-suvisatAne para asAmu 43 che.) athavA (niggeha vaNei vA ) nyagrodhavana-18vRkSAna pana, athavA (chattoi vaNei v|) chatrodhavana, (me 2 // vRkSane chatrAdha 4 cha.) 2RthA ( saNa vaNei vA ) zanuM vana, mathavA ( ayasi vaNei vA) masIna pana, athavA (kusuMbha vaNei vA ) asUmAnuM vana, athavA (siddhattha vaNei vA) sa2saparnu vana, athavA (baMdhujIvaga vaNei vA) dhu014nuM vana, (5014 eka prakAranA phUlanuM vRkSa hoya che jene duhariyA vRkSa kahevAmAM Ave che.) ( NiccaM) saha (kusamiya-mAiya-lavaiya- thavaiya-guluiya-gocchiya-jamaliyajuyaliya viNamiya-paNamiya suvibhattApiMDI maMjarI vaDiMsagadhare) sAthI yu-ta, bhArapicha zrI bhagavatI sUtraH 1 Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 bhagavatI sUtre " " mita-mayUrita - lavakita - gulmita-gucchita - yamalita- yugalita- vinamita- praNamitasuvibhakta piNDImaJjaryavataMsakadharam / tatra - ' kusumiya' kusumitaM saMjAtakusumam, 'mAiya' mayUritaM = mayUrapakSavatsaMjAtavicitrapuSpam, 'lavaiya' lavakitaM = saMjAtapallavam, 'thavaiya' stabakitaM = saMjAtapuSpastavakam, 'gulaiya' gulmitaM = saMjAtagulmakaM, gulmaM ca latAsamUhaH 'gucchiya' gucchitaM = saMjAtaguccham gucchazva patrasamUhaH nanu - stabakagucchau samAnArthako kozAdau tathA'bhidhAnAt tataH kathaM stabakagucchayoH pRthakkathanam ? ityatrAha - stavakitaM puSpakRtaM, gucchitaM tu patrakRtamiti na doSaH / ' jamaliya ' yamalitaM tattattarUNAM samazreNitayA vyavasthitatvAd yamalavRddhAsamAnatvena yamalitam 'jubaliye' yugalitaM tattattaNAM yugalatvena saMjAtatayA yugalitam, 'triNamiya' vinamitaM - vi= vizeSeNa puSpaphalasaMbhAreNa namita=namritam, ' paNa miya' praNamitaM- te naiva puSpapatraphalAdibhAreNa pra=prakarSeNa namitaM praNamitam / " piMDI maMjarI varDisagadhare) kusumayukta huA, mayUrapakSake jaise udbhUta hue puSpoM se yukta huA, lavakita utpanna hue pallavoM se yukta huA, stabakita - uddhRta puSpoM ke gucchoM se yukta huA, gulmita - latAsamUhase veSTita huA, gucchita - pattoM ke samUharUpa gucchoM se yukta huA, (yadyapi koza AdimeM stabaka aura guccha ye donoM zabda samAnArthaka kahe gaye haiM phira bhI yahA~ para jo ina donoM kA grahaNa kiyA gayA hai usase yahI jAnanA cAhiye ki puSpoM ke samUha kA nAma stabaka hai aura pattoM ke samUha kA nAma guccha hai ) yamalita-una vakSoM ko samazreNImeM vyavasthita honeke kAraNa yamala ke jaisA pratIta honese yamalayukta huA, yugalita una 2 vRkSoM ko jar3e hue rUpa se utpanna honeke kAraNa yugala se yukta huA, vinimita- puSpoM aura phaloM ke bhArase jhukA huA, praNamitapuSpoM aura phaloM ke bhAra se vizeSa rUpa se jhukA huA tathA suvibhakta samAna ugI nIkaLelAM puSpothI yukta, lakita-padmavezathI yukta, svmtiudbhUta puSpAnA gucchAthI yukta, gusmita-latA samUhathI vIMTaLAyelAM. gucchita pAMdaDAMnA samRharUpa gucchAthI yukta, ( jo ke zabdakoza AdimAM 8 tumaka ane 'guccha 'ne samAnArthI kahyA che paNa ahIM puSponA samUhane mATe 'stakhaka' ane parNonA samUhane mATe 'guccha ' zabda vaparAya che. ) yamalayukta, ( te vRkSA samazreNImAM ugelAM hAvAthI yamalanA jevAM lAgatAM hatAM tethI yamalita vizeSaNane prayAga thayA che. ) yugalita, ( te vRkSeA ekatra utpanna thayelAM hovAthI yugalayukta kahyAM che. ) vinamita, ( puSpo ane kaLAnA bhArathI lacI paDelAM ) prazubhita (puNyo bhane imonA lArathI vadhAre prabhAzubhAM jUsAM) tathA (suvibhakta " zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 1 u. 1 sU0 30 vyantarasvarUpanirUpaNam 369 tathA 'suvibhattapiMDamaMjarivaLisagadhare' suvibhaktapiNDImaJjaryavataMsakadharam , tatra muvibhaktA atizayena vibhAgamApannAH, piNDayA-maJjarI lumbyaH, maJjayazva prasiddhAH, etA eva avataMsakA-iva avataMsakAH karNabhUSaNatulyA vRkSAstAn dharatIti tattathA, tataH kusumitAdi zabdAnAM karmadhAraya iti / etAdRzaM vananikurambaM punaH kIdRzamityAha-'sirIe' zriyA-vanalakSmyA 'aIca aIva' atIvAtIva-sAtizayaM 'uvasobhemANe uvasobhemANe' upazobhamAnam upazobhamAnam atyantaM zobhamAnam 'ciTThai ' tiSThati-vartata ityarthaH, 'evAmeva' evameva-atyantazobhamAnAni vanAnIva 'tersi' teSAm akAmanirjarayA-prAptadevatvAnAM 'vANamaMtarANaM devANaM devalogA' vAnavyantarANAM devAnAM devalokAH, 'jahanneNaM ' jaghanyena 'dasavAsasahassaThiiehi' dazavarSasahasrasthitikaiH dazasahasra varSaparimitasthitimadbhiH , 'ukoseNaM' utkarSaNa 'paliovamaThiiehiM / palyopamasthitikaiH-ekapalyopamaparimitasthitimadbhiH 'devehiM devaiH' 'devIhi ya' devIbhizca 'AiNNA' AkIrNAH-A-AvAsamaryAdayA piNDImaJjaryavataMsakadhara - atyanta vibhAgavAlI Apasa meM chUTI 2 piNDI, luMbI aura maMjarIrUpa jinake karNabhUSaNa haiM, aise vRkSoMko dhAraNa karanevAlI (yahA~ kusumita Adi zabdoM kA karmadhAraya samAsa karanA cAhiye ) (siMrIe) vanazrI se ( aIva aIva uvasobhemANe-uvasobhemANe ciTTai ) atyaMta upazobhita hotA hai ( evAmeva ) isI taraha (tesiM vANamaMtarANaM devANaM) una vAnavyantara devoM ke (devalogA) devaloka (jahaNNeNaM ) jaghanya se (dasavAsasahassaThiiehiM ) daza hajAra varSa kI sthitivAle aura ( ukkoseNaM ) utkRSTa se (paliovamaThiiehiM ) 1 palyopamakI sthitivAle (bahuhiM ) aneka (bANamaMtarehiM devehiM ) vAnavyantara devoM se ( devIhiM ) deviyoM se (AiNNA ) vyApta hue arthAt piNDImaJjaryavataMsakadhara) satyata vibhAjI-52252 chUTI TI piMDI, dudhI bhane maMjarIrUpa jenA karNabhUSaNe che evA vRkSane dhAraNa karanArI (ahIM kusamita Adi zahonI dhAraya samAsa 42 me .) ( sirIe) vanazrIthI (aIva aIva uvasobhemANe-uvasobhemANe ciTThai ) satyata lAyamAna khAya che. ( evameva ) se pramANe (tesiM vANamaMtarANaM devANaM) me. pANuvyAta2 vaan| (devalogA) vasA ( jahaNNeNaM ) dhanyanI apekSA (dasavAsasahassaThiiehiM) isa Dantara varSanI avsthitivaa|| mane ( ukkoseNaM paliovamadviiehiM ) dhArebhAM padhAre me pakSyA5manI sthiti (bahuhi ) mane ( vANamaMtarehiM devehiM) qugvya'tara hevothI mane ( devIhiM) hevImAthI ( AiNNA ) vyAsa meTa zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre svakIya-svakIya sImA'nullaGghanena vyAptAH ! 'viiNNA' vikIrNAH=taireva devaiH svAvAsasImollaGghanena vyAptAH / 'uvatthaDA' upastRtAH anavaratakrIDAsaktairuparyupari chaaditaaH| 'saMthaDA' saMstRtAH = anavaratakrIDAsaktairanyonyaspardhayA samantataH caladbhiH AcchAditAH 'phuDA' spRSTAH-zayanAsanaparibhogAdibhiH paribhuktAH, devadevIbAhulyena parasparaM saMghaTTitA vA, yadvA-sphuTAH = saprakAzA vyantaradevadevIsamUhakiraNairvinaSTAndhakArAH / ' avagADhagADhA ' prAkRtatvAtpUrvAparazabda vyatyayastena 'gADhA'vagADhAH' iticchAyA, tatra-gADham atizayena avagADhA sarvakrIDAsthAnaparibhoga praNihitamAnasairadho'pi vyAptAH / 'sirIe' zriyA= apane 2 AvAsasthAna kI maryAdAko ullaMghana nahIM karake devoM aura deviyoM ke samUha se (viiNNA) vikIrNa hue arthAt apane 2 AvAsasthAna kI sImA ko ullaMghana karake devoM aura deviyoM ke samUha se adhiSThita hue (uvatthaDA) upastIrNa hue-nirantara krIDA karane meM nirata bane hue devoM aura deviyoM ke samUha se nIce UMce-UparA Upara-AcchAdita hue (saMthaDA ) saMstRta hue-eka dUsare kI spardhA se krIDA karane meM Asakta bane hue tathA cAroM tarapha se calate hue devoM aura deviyoM ke samUhase AcchAdita hue, (phuDA) zayana, Asana AdirUpa paribhogoMse bhoge gaye, athavA devoM aura deviyoM kI bahulatA se yukta hue, athavA vyantara deva aura deviyoM ke samudAya kI kAntirUpa kiraNoM se jahA~ kA andhakAra naSTa ho gayA hai isa kAraNa prakAza se yukta hue (ogADhagADhA) atizaya samastakrIDAsthAnoM meM paribhoga karane ke nimitta mntipitAnAM AvAsa sthAnanI maryAdAnuM ullaMghana karyA vinA deva devIonA sabhaDathI vyAsa thayesa, (viiNNA) vihINa thye| meTale pAta potAnA AvAsa sthAnanI sImAnuM ullaMghana karIne deva ane devIonA samUhathI madhiSThita yeta, ( uvatthaDA) S5stA thayesa-nirata2 jI. 42vAma dIna thye| he bhane vAmAna samUDathI 52 // 752 sA2hita yeai, (saMthaDA) saMskRta-eka bIjAnI spardhAthI kIDA karavAmAM Asakta banelA tathA cAre ta25thI a12 1412 42di va vImAnA samUDathI chAhita thayesai (phuDA) zayana. Asana Adi paribhege vaDe bhegavAtAM, athavA deva ane devIonI bahulatAthI yukta, athavA vyantara deva ane devIonA samudAyanI kAntirUpa kiraNe vaDe jyAMne aMdhakAra naSTa thaI javAne kAraNe prakAzathI yukta banelAM, (ogADhagADhA) samasta jI. sthAnomA parisA 42vAnI chAvA vahavAmAthI zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za01 401 sU0 30 vyantarasvarUpanirUpaNam 371 devaloka lakSmyA ' aI aIva ' sAtizayam ' uvasobhemANA uvasobhemANA' upazobhamAnA upazobhamAnAH = gADhatarazobhA sampannAH ' ciTTheti ' viSThanti vartante iti bhAvaH / 'goyamA' he gautama / 'erisagANaM' IdRzA:- pUrvoktasvarUpAH khalu ' tesiM' teSAm - akAmanirjarAvatAM 'vANamaMtarANaM devANaM 'vAnavyantarANAM devAnAM' devalogA' devalokAH 'pannattA' prajJaptAH / prakaraNArthamupasaMharan gautamaH prAha - sevaM bhaMte' ityAdi / 'sevaM bhaMte - sevaM bhaMte ' tadevaM bhaMte ! tadevaM bhaMte ! yad bhavadbhiH pratipAditaM tad evam itthameva he bhadanta ! nAnyathA = nAnyasmakArakamiti / 'tti' iti evaM kathayitvA ' bhagavaM goyame' bhagavAn gautamaH ' samaNaM bhagavaM mahAvIraM ' zramaNaM vAle devoM aura deviyoM se adhobhAga meM bhI vyApta hue ( sirIe) devaloka sambandhI lakSmI se ( aIva 2 ) sAtizaya ( uvasobhemANA 2 citi) upazobhita haiM-arthAt gADhatara zobhAse sampanna haiM / (erisagANaM) aise pUrvokta svarUpavAle ( goyamA ) he gautama ! ( tesi NaM vANamaMtarANaM ) devANaM devalagA paNNattA) una akAmanirjarAvAle vAnavyantaradevoM ke devaloka batAye gaye haiM / arthAt akAmanirjarAke prabhAvase jo manuSya Adi jIva isa bhavase cyuta hokara paraloka meM vANavyantara devameM janma dhAraNa karate haiM unake sthAna he gautama / aise svarUpavAle hote haiM yaha prakaTa kiyA gayA hai / aba prakaraNArtha kA upasaMhAra karate hue gautamasvAmI kahate haiM ki (sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ) he bhadanta ! he bhadanta ! jaisA Apane kahA hai vaha aisA hI hai aisA hI hai / anya prakAra se nahIM hai isa prakAra kaha kara ( bhagavaM goyameM ) bhagavAn gautamane ( samaNaM bhagavaM bhebhano adholAga pazu vyAsa thAya che mevAM (sirIe) hevaseounI sakSmIthI ( aIva ) atizaya ( uvasobhemANA2 ciTThati ) zolAyamAna che bheTale } atya Mta Quequni . (gftamoi) yaisa zazyqini ( tiiunt!) (c) ilau ! (afer NaM vANamaMtarANaM devANaM devalogA paNNattA ) te akSama nirbhazavAjI vAluvyAMtara devAnA devalAka matAnyA che. eTale ke akAma nirjarAne prabhAve je manuSya Adi jIvo A bhavamAMthI mRtyu pAmIne paraleAkamAM vAvyatara devAmAM janma dhAraNa kare che temanA AvAse kevAM hAya che tenuM varNana upara pramANe che. have araNArthano upasaMhAra uztAM gautama svAmI uDe cheDe ( sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte !) he lahanta ! " he lahanta ! Aye ne pramANe uddhuM mevAM me che, evAM ja e che. '' te kathanamAM koi paNa aMtara nathI. A pramANe kahIne ( bhagavaM goyame ) lagavAna gautabhe ( samaNaM bhagavaM mahAvIraM baMdara namasai ) zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre bhagavantaM mahAvIraM 'vaMdai namasai' vandate namasyati, 'vaMdittA namaMsittA' vanditvA namasyitvA * saMjameNaM' saMyamena-saptadazavidhena 'tavasA' tapasA dvAdazavidhena 'appANaM bhAvemANe' AtmAnaM bhAvayan 'viharaI' viharati tisstthtiityrthH||muu0 30 // prathamazatake prathama uddezaH samAptaH // 1-1 // // atha prathamazatake dvitIyoddezakaH // dvitIyoddezake samAgatAH viSayAH padayante-ekajovena svayaM kRtaM duHkhaM vedyate, naivApi vedyate ? tatra vedanAvedanayoH kAraNam , anena krameNa caturvizatirdaNDakAH / ekAnekajIvasambandhe pUrvottarapakSau / svayaMkRtamAyuSyaM vedayati mahAvIraM vaMdai namasai ) zramaNa bhagavAna mahAvIra kI vaMdanA kA, unheM namaskAra kiyaa| (vaMdittA namaMsittA saMjameNaM tavasA appANaM bhAvemANe viharai) vaMdanA namaskAra kara 17 prakAra ke saMyama aura 12 prakArake tapase ve apanI AtmA ko bhAvita kara vicaraNa karane lage! "sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! aisA do bAra kahA gayA hai usakA kAraNa gautama ! ke hRdaya meM rahI huI bhakti kI atizayatA hai| suu030|| ||prthm zataka kA prathama uddezaka samApta // zataka 1 uddezaka 2 dvitIya uddezakameM jo 2 viSaya Aye haiM pahale unheM pradarzita kiyA jAtA hai eka jIva ke dvArA svayaMkRta duHkha bhogA jAtA hai yA nahIM bhogA jAtA hai| hAM bhogA jAtA hai, nahIM bhI bhogA jAtA hai| isa vedana avedanakA kAraNa / isakramase caubIsa daNDaka / eka aneka jIvake saMbaMdha mAvAna mahAvIrane ! 42rI nmane nama2412 4aa. ( vaMdittA namaMsittA saMjameNaM tavasA appANaM bhAvemANe viharai ) 14y! nm24|2 4Ine 17 5412 // sayama ane 12 prakAranAM tapathI pitAnA AtmAne bhAvita karatAM vicAravA lAgyA. " sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte !" pA2 4DavAveM // 29 gautama svAbhAnA hatyamA 29sI matinI atizayatA cha, // sU0 30 // te pahelA zatakane pahele uddezaka samApta che zataka 1 uddezaka 2bIjA zatakamAM je je viSayenuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che tenI AchI rUparekhA pahelAM ApavAmAM Ave che. eka jIva dvArA svayaMkRta duHkha bhagavAya che ke nahIM? hA, bhegavAya che paNa kharuM ane nathI paNa jogavAtuM. te vedana ane avedananuM kAraNa e kramathI 24 daMDaka. eka aneka jIva saMbaMdhI pUrvapakSa zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 373 prameyacandrikATIkA za. 1 u. 2 uddeshkvissyniruupnnm| nApi vedayati, tatra kAraNapradarzanam / pUrvottarapakSau / sarveSAM nairayikANAM zarIra zvAsAhArAH samAnA iti praznaH / netyuttaram / tatra kAraNopadarzanam / nairayikANAM lezyAH samAnAH kimiti pUrvapakSaH / netyuttaram / tatra kAraNaM ca mahAzarIravanto'lpazarIravantazceti / nairayikAH samAnakarmavantaH kim ? / netyuttaraM, tatra kAraNaM capUrvopapannakAH pazcAdupapannakAzca / nairayikAH samAnavarNavantaH kimiti praznaH / netyu. ttaraM, tatra kAraNapradarzanaM ca / nairayikANAM sarveSAM samAnAH lezyA bhavanti kimiti praznaH / netyuttaraM, tatra kAraNopadarzanaM ca / nairayikANAM duHkha samAna kimiti praznaH, meM pUrvapakSa aura uttara pakSakA varNana / svayaM kRta AyukA vedana hotA hai, nahIM bhI hotA hai-isa viSaya meM kAraNa kA pradarzana kiyA hai| pUrva pakSa uttara pkss| samasta nAraka jIvoMke zarIra, zvAsocchvAsa, AhAra samAna hote haiM kyA? aisA prazna-nahIM hote aisA uttara / isa viSaya meM kAraNa kA khnaa| nArakajIvoM kI lezyAe~ sAmAna haiM kyA aisA pUrvapakSa, nahIM haiM aisA uttara pakSa, isameM kAraNa pradarzana aisA ki koI nAraka jIva mahAzarIra vAle haiM koI nAraka jIva choTe zarIra vAle haiM / nairayika jIva kyA samAna karmavAle haiM, nahIM haiM kyoM nahIM hai ? isa meM kAraNa pradarzana-vaha kAraNa hai pUrvopapannaka aura pazcAdupapannaka / nairayika jIva kyA samAnavarNavAle haiM ? nahIM hai| isameM kAraNa pradarzana / samasta nAraka jIvoM kI lezyA samAna hotI hai kyA? nahIM hotI hai| isameM kAraNa pradarzana / nAraka jIvoM kA duHkha samAna hotA hai kyA ? nahIM hotA hai / ane uttarapakSanuM varNana. svayaMkRta AyunuM vedanA thAya che ane nathI paNa thatuM, tenA kAraNanuM pradarzana A uddezakamAM thayuM che. pUrvapakSa uttarapakSa zuM samasta nAraka jInA zarIra, zvAsocchavAsa ane AhAra samAna hoya che? evo prazna ane nathI hotAM e uttara, ane tenA kAraNanuM kathana. nAraka jIvonI lesyAo sarakhI hoya che ke nahIM e prazna ane nathI hotI e uttara, ane tenA kAraNanuM e pramANe pradarzana ke kaI nAraka jIva mahAzarIravALAM hoya che to keI nAnAMzarIravALAM hoya che. nAraka zuM samAna karmavALAM hoya che e prazna ane nathI hotAM e uttara tathA tenuM evuM kAraNa batAvyuM che ke temAM keTalAMka pUrvopapatraka ( pUrvotpanna) hoya che ane keTalAka pazcAdupapannaka hoya che. nArakajI zuM samAna varNavALAM hoya che? nathI hotAM. e pramANe praznottara ane tenA kAraNanuM pradarzana. samasta nAraka jIvonI lezyA samAna hoya che zuM ? evo prazna ane nathI hotI e uttara ane tenA kAraNanuM pradarzana. nAraka jInuM duHkha samAna hoya che zuM? e prazna ane nathI hatuM tevo uttara, zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 bhagavatIsUtre netyuttaraM, kAraNaM saMjJibhUtatvamasaMjJibhUtatvaM ca / nairayikANAM samAnAH kriyAH bhavanti kimiti praznaH, netyuttaram , tatra kAraNaM samyagdRSTi mithyAdRSTi mizradRSTIti kriyA vibhAgaH / nArakANAmAyuSyaM samam , tathA sahaiva sarve samutpadyante kimiti pUrvapakSaH, netyuttaraM, tatra kAraNaM-samAyuSkasamopapannaka 1 samAyuSkaviSamopapannaka 2 viSamAyuSkasamopapannaka 3 viSamAyuSkaviSamopapannaka 4, bhedabhinnA nairyikaashctvaarH| asurakumArasambandhe sarvopi pUrvavad vicaarH| krmvrnnleshyaasubhedH| stanitakumArapRthivIkAyayoH puurvvdevvicaarH| AhAravarNakarmalezyAsu-nairayikaiH saha tayoH sAdRzyapradarzanam / pRthivIkAyikAnAM sarveSAM samaiva pIr3A zeSaM nairayikavat / tathA dvIndriyatrIndriyacaturindriyapaJcendriyatirazcAM nairayikasAdRzyam , isameM kAraNa saMjJibhUtatva aura asaMjJibhUtatva hai| nAraka jIvoM kI kriyAe~ kyA samAna hotI hai ? nahIM hotI haiN| isameM kAraNa samyagdRSTi, mithyAdRSTi aura mizradRSTirUpa kriyA vibhAga hai| nArakajIvoM kI Ayu samAna hai kyA, tathA sAthahI saba utpanna hote haiM kyA-aisA prazna aura isakA uttara nahIM hai, isakA kAraNa 1 samAyuSka samopapannaka, 2 samAyuSka viSamopapannaka, 3 viSamAyuSkasamopapannakaaura 4 viSamAyuSka viSamopapannaka hai| aise cAra prakAra ke nAraka haiM |asurkumaaroN ke sambandha meM sabhIvicAra pahalekI taraha se hai| AhAra, karma, varNa aura lezyAoM meM bheda hai| stanitakumAra aura pRthivIkAyameM pahale hI jaisA vicAra hai / AhAra,karma, varNa, aura lezyAoM meM nairayikoM ke sAtha una donoM kA sAdRzya pradarzana / samasta pRthivIkAyika jIvoM ko ekasI pIDA hotI hai, bAkI tathA temAM saMNibhUtatva ane asaMgnibhUtatva kAraNa. nAraka jIvanI kriyAo zuM samAna hoya che? evo prazna, nathI hotI evo uttara, ane temAM kAraNa samyagdaSTi, mithyAdaSTi, ane mizradaSTirUpa kiyAvibhAga che. nAraka jIvonuM AyuSya zuM samAna hoya che, ane teo badhAM zuM sAthe ja utpanna thAya che? evo prazna, tene nakAramAM uttara ane tenuM kAraNa (1) samAyuSka samApapannaka. (2) sabhAyu vibhA5panna, (3) viSabhAyuSTha sabhA5panna, ane (4) vissmaazuSka viSamepa pannaka che. e prakAre nAraka cAra prakAranA che. asurakumAronA saMbaMdhamAM badhe vicAra pahelAnI jevo ja che, AhAra, karma, varNa ane lesthAomAM bheda che. svanitakumAra ane pRthivIkAyamAM pahelAM jevo ja vicAra che. AhAra, karma, varNa ane vezyAonA viSayamAM nairayikanI sAthe te bannenuM sAdasya pradarzana. samasta pRthivIkAyika jIne eka sarakhI pIDA thAya che, zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za01 u0 2 uddezakaviSayanirUpaNam kriyAsu bhedaH / tiyazcaH saMyatA'saMyatAH asaMyatAzca / manuSyANAM nairayikasAhazyam , AhArabhedaH kriyAbhedazca / vAnavyantarajyotiSkavaimAnikAasurakumAra sadRzAH / tatra jyotiSkavaimAnikAnAM vednaabhedH| lezyAyukta nairayikAdi caturvizati daNDakeSu pUrvavadeva vicAraH / tulyatvavizeSatvayoH kathanam / pUrvokta viSayANAM sNgrhH| lezyA kiyatI ? prajJApanAyAH saakssym| katividhAH saMsArasaMsthAnakAlAH ? caturvidhAH katividhA-nairayika saMsArasaMsthAnakAlAH iti pshnH| zUnyAzUnyamizrabhedena -naividhyapradarzanam / kati prakArAH tiryak saMsAra saMsthAnakAlA iti prshnH| dvi prakArA ityuttaram , azUnyamizrabhedAditi / devamanuSyau nairayikavadeva / nairayikA nairayika jIvoM kI taraha / tathA-do indriya, te indriya, caturindriya, paMcendriyatiryazcoM meM nArakoM kI samAnatA, kriyAbheda / tiryazca saMyatAsaMyata aura asaMyata haiM aisA kathana / manuSya nairayika jaise haiM, AhAra bheda kriyAbheda kA kathana / vAnavyaMtara, jyotiSka vaimAnika ye asurakumAra jaise haiN| jyotiSka vaimAnikoM meM vedanAbheda / lezyAyukta nairayika Adi caubIsadaNDaka meM pahale jaisA vicAra / tulya vizeSatA kA kathana / pUrvoktaviSayoMkA saMgraha / lezyA kitanI ? prajJApanA kI sAkSI / kitane prakAra kA saMsAra saMsthAnakAla ? cAra prakArakA nairayika saMsArasaMsthAnakAla kitane prakAra kA hai ? tIna prakAra kA hai-zUnya azUnya aura mizrakAla / tiryak-saMsAra saMsthAnakAla kitane prakAra kA hai-do prakAra kA hai azunya mizra ke bhedase / deva, manuSya, nairayika jaise haiN| nairayika jIvoM ke kAlakA alpa bAkInuM nArako pramANe ja. tathA-ndriya, teIdriya, caturindriya, ane paMcendriya tiyAmAM nArake sAthe samAnatA, kiyAbheda, tiryaMca, saMyatAsaMyata ane asaMyata che. evuM kathana manuSya narayike jevAM che, AhArabheda ane kiyA bhedanuM kathana. vanavyaMtara, tiSka ane vaimAnika asurakumAra jevAM che. tiSka vimAnikamAM vedanA bheda, lesyAyukta narayika Adi covIsa daMDakamAM prathamanI jema vicAra tulyatA ane vizeSatAnuM kathana. e pUrvokta viSayane A zatakanA bIjA uddezakamAM saMgraha thayo che. lezyA keTalI? prajJapanA sUtranI sAkSI. keTalA prakArano saMsAra-saMsthAna kALa? tenA cAra bheda. nirayika saMsAra saMsthAna kALa keTalA prakArano che? traNa prakArano che. zunya, azunya ane mizrakALa. tiya saMsAra saMsthAna kALa keTalA prakArano che? azunya ane mizranA bhedathI be prakArano deva manuSya nairayika jevAM che. narayika jIvonA kALane alpa bahuvanI daSTie vicAra, sarva zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 bhagavatIsUtre " dInAM kAlasyAlpabahutvavicAraH sarveSAM kAlairalpabahutvavaktavyatA / jIvo'ntimakriyayA karmanAzayati naveti pUrvapakSa: / nAzayati navA nAzayatItyuttaram / prajJApanAyAH sAkSyam / asaMyatabhavyadravyadevaH akhaNDitasaMyamI, khaNDitasaMyamI, akhaNDitasaMyamAsaMyamI, khaNDitasaMyamAsaMyamI, asaMjJI, tApasaH, kAndarpikaH, carakaparivrAjakaH, kilviSakaH, tiryakra, AjIvikaH AbhiyogikaH, veSadharaH samyaktvarahitaH, ime kasmin devaloke gacchantIti praznaH / krameNa eteSAmuttaram / asaMjJyAyuSaH katibhedAH, iti praznaH / catvAro bhedA ityuttaram | asaMjJo jIvaH kIdRzamAyuSyaM badhnAtIti praznaH / caturvidhamapi badhnAtItyuttaram / caturNAmapi AyuSAM jaghanyotkRSTatA vicAraH, sarveSAM teSAmalpabahutvavicAraH / uddezakasamAptirgautamavihArazceti / ete viSayAH saMkSepato'sminnuddezake varNayiSyante / iti / bahutvavicAra | sabhIkA kAla kI apekSAse alpa bahutvavicAra / jIva aMtima kriya dvArA karmakA nAza karatA hai yA nahIM ? nAza karatA hai nahIM bhI karatA hai| prajJApanA kI sAkSI / asaMyatabhavyadravyadeva, akhaMDitasaMyamI, khaMDita saMyamI, akhaMDita saMyamAsaMyamI, khaMDitasaMyamAsaMyamI, asaMjJI, tApasa, kAndarpika, carakaparivrAjaka, kilbiSaka, tiryaMca, AjIvika, Abhiyogika, veSaghara, samyaktvarahita ye kisa devaloka meM jAte haiM isakA kramazaH kathana / asaMjJI kI Ayu ke kitane bheda haiM ? prazna, uttara-cAra bheda haiN| asaMjJI jIva kaisI Ayu ko bAMdhatA hai isakA uttara cAroM prakAra kI Ayu ko bAMdhatA hai / cAroM prakAra kI Ayu kA jaghanya utkRSTa vicAra saMbaMdhI alpa bahutvatA kA vicAra | uddezaka kI samApti - gautama kA vihAra / ye saba viSaya saMkSepa se isa uddezaka meM pratipAdita kiye jaayeNge| jIvonA kALano alpamahatvanI apekSAe vicAra. jIva antima kriyA dvArA kano nAza kare che ke nahIM ? nAza kare che ane nathI paNa karatA. prajJApanA sUtranI sAkSI. asayata bhavya dravya deva, akhaMDita saMyamI, kha`ti sayamI, mama MDita satyabhAsayabhI, maMDita saMyabhAsaMyabhI, asajJI, tApasa, aya, tha24 parivA44, viSa, tiryaya, bhAnuviGa, mAliyogiGa, veSadhara, mane samyakatva rahita. e kayA devalAkamAM jAya che tenuM kramazaH kathana. asa'nInAM AyuSyanA keTalA bheda che ? evo prazna ane cAra bheda che evo uttara. asa'nI jIva keTalA prakAranuM Ayu bAMdhe che? evo prazna ane cAre prakAranuM Ayu khAMdhe che evo uttara cAre prakAranA Ayuno jaghanya ane utkRSTanI apekSAe vicAra-eTale ke alpa ahutvano vicAra. uddezakanI samApti. gautamano vihAra. A samasta viSayanuM saMrUpamAM A uddezakamAM pratipAdana karavAmAM Avaze, zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za01u0 2 uddezakaviSayanirUpaNam 377 ___ uktaH prathamoddezakaH, samprati kramaprApto dvitIyoddezaH pArabhyate, tatra-' nA saMgataM vidadhyA '-diti niyamamAzritya prathamadvitIyayoH sambandho vaktavyaH, sa cettham-prathamoddezake calanAdidharmaviziSTaM karmakathitaM, tadeva karmehApi nirUpyamANaM bhavatIti ubhayatrApi karmaNa eva nirUpaNAd bhavati ekakAryakArisvarUpaH sambandhaH, prathamasyoddezakasya yat kArya tadeva dvitIyoddezakenApi kriyate iti eka kAryakAritvarUpaH sambandho'tra vidyata iti / tathA "rAyagiha calaNa dukkhe kakhapaoseya, pagai puddhviio| jAvaMte neraie bAle, gurue ya calaNAo // " atra zatakasyAdau kathitAyAmetasyAmuddezakArthasaMgrahagAthAyAM 'dukkhe -tti' duHkhamiti dvitIyaM dvAraM yaduktaM tadeva duHkhamatra dvitiiyoddeshke-niruupyte| etasya kathanasya prakramArtha pUrvoktameva mUtraM smArayannAha-" rAyagihe nayare " ityAdi / prathama uddezaka kaha diyA-aba kramaprApta dvitIya uddezaka prAraMbha hotA hai|" nAsaMgataM viddhyAt" isI niyamake anusAra prathama aura dvitIya udezaka kA saMbaMdha isa prakAra se hai prathama uddezaka meM calanAdi dharmaviziSTa karma kA nirUpaNa kiyA gayA hai aura isa dvitIya uddezaka meM bhI usI karma kA nirUpaNa kiyA jaavegaa| isataraha donoM jagaha eka karma ke nirUpaNa hone se ekakAryakAritvarUpa saMbaMdha hai yaha samajhAyA hai| kyoMki prathama uddezaka kA jo kArya hai vahI kArya dvitIya uddezakameM nirUpaNa kiyA jA rahA hai - isataraha ina donoM meM ekakAryakAritvarUpa saMbaMdha banatA hai| yahA~ zatakake Adi meM kahI huI 'rAyagihacalaNadukkhe' ityAdi, isa uddezakArthasaMgraha gAthA meM jo dvitIya dvAra duHkha kahA gayA hai vahI dvitIya dvArarUpa duHkha isa dvitIya udezaka meM nirUpita kiyA jA rahA hai| pahelA uddezakanuM nirUpaNa thaI gayuM. have kamapAsa bIjA uddezakanuM ni355 23 thAya che, " nA gataM vidhyAtU" mA niyamAnusAra prathama sane dvitIya uddezakano saMbaMdha A pramANe che-pahelA uddezakamAM calanAdi dharma. viziSTa karmanuM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che, ane A bIjA uddezakamAM paNa eja karmanuM nirUpaNa karavAmAM Avaze. A rIte bane jagyAe eka karmanuM nirUpaNuM hovAthI eka kAryakAritvarUpa saMbaMdha che e samajAvyuM che. kAraNa ke, prathama uddezakanuM je kArya che eja kAryanuM dvitIya uddezakamAM paNa nirUpaNa karAI rahyuM che-A rIte te banemAM eka kAryakAritvarUpa saMbaMdha ghaTAvI zakAya che. hI zatanI zAma 4sI " rAyagiha calaNadukkhe" ityAdi. A uddezakArtha saMgraha gAthAmAM je dvitIya dvAra duHkharUpa kahevAmAM AvyuM che, bha0-48 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 bhagavatIsUtre mUlam-rAyagihe nayare samosaraNaM, parisA NigayA, jAva evaM vayAsI jIve NaM bhaMte ! sayaMkaDaM dukkhaM veei, goyamA ! atthe gaiyaM veei atthe gaiyaM no veei, se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai, atthegaiyaM veei, atthegaiyaM no veei, goyamA ! udiNNaM veei, aNudiNNaM no veei se teNaTeNaM goyamA! evaM vuccai, atthegaiyaM veei atthegaiyaM no veei| evaM cauvvIsa daMDaeNaM jAva vemANie / jIvA NaM bhaMte sayaMkaDaM dukkhaM vedeti, goyamA ! atthegaiyaM vedeti, atthegaiyaM No vedeti,sekeNaTeNaM goyamA udiNNaM vedeti, no aNudiNaM vedeti, se teNaTeNaM0evaM jAva vemANiyA / jIveNaMbhaMte! sayaMkaDaM AuyaM veei, goyamA! atthegaiyaM veei atthegaiyaM no veei, jahA dukkheNaM do daMDagA tahA AueNaM do daMDagA egattapuhattiyA; egatteNaM jAva vemANiyA, puhatteNa vi taheva // sU0 1 // chAyA-rAjagRhe nagare samavasaraNam , parSad nirgatA yAvadevamavAdIta , jIvo bhadanta ! svayaMkRtaM duHkha vedayati ! gautama ! astyekakaM vedayati astyeka isa kathana ke prakrama ke nimitta pUrvAkta hI sUtra kI smRti karAte hue sUtrakAra- "rAyagihe nayare" ityAdi sUtra kahate haiM(rAyagihe nayare samosaraNaM ) rAjagRha nagara meM bhagavAna mahAvIra pdhaare| (parisA NiggayA) pariSat nikalI (jAva evaM vayAsI) yAvat isa prakAra bole-arthAt pariSad bhagavAnake darzana aura dharma zravaNa ke liye aaii| dharma eja dvitIya dvArarUpa duHkhanuM A bIjA uddezakamAM nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. A kathananA prakamane nimitte pUrveta ja sUtranI smRti karAvatAM sUtrakAra " rAyagihe nayare " tyAdi sUtra 4 cha " rAyagihe nayare samosaraNaM " ityAdi / (rAyagihe nayare samosaraNaM ) 108 nagarama masavAna mahAvIra padhAryA. / parisA NiggayA) pariSada nIjI (jAva evaM vayAsI ) tyAMtha. 23 dazane A pramANe bolyA, tyAM sudhInuM kathana AgaLa mujaba samajavuM. eTale ke zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 1 u. 2 sU0 1 rAgagRhanagare samavasaraNanirUpaNam 379 no vedayati tat kenArthena bhadanta / evamucyate astyekakaM vedayati astyekakaM no vedayati ? gautama ! udIrNe vedayati anudIrNe no vedayati, tat tenArthe naiva mucyate astyekakaM vedayati astyekakaM no vedayati, evaM caturviMzati daNDake yAvadvaimAnikAH / jIvAH khalu bhadanta ! svayaMkRtaM karma vedayanti ! gautama santyeke vedayanti santyeke no vedayanti, tatkenArthena ? gautama udIrNa vedayanti anudIrNe no vedayanti tattenArthena / evaM yAvadvaimAnikAH / jIvaH khalu bhadanta ! svayaMkRta zravaNa ke bAda bhagavAn kA darzana kara pariSad apane 2 sthAna ko gaI / gautamane pUchA - ( jIveNa bhaMte! sayaMkar3e dukkhaM veei ) he bhadanta ! jIva svayaM kRtaduHkha ko vedana karatA hai kyA ? ( gauyamA ) he gautama! (asthegaiyaMveei atthegaiyaM no veei ) jIva kisI eka karmakA vedana karatA hai aura kisI eka karmakA vedana nahIM karatA hai / ( se keNaTTeNaM maMte ! evaM gar ) he bhadaMta ! Apa aisA kisa kAraNa se kahate haiM ki ( atthegaiyaM des, atthegaiyaM no veei) jIvakisI eka svayaMkRta karmakA vedana karatA hai aura kisI eka karmakA vedana nahIM karatA hai / (gauyamA ) he gautama! (udiSNaM veei) jIva udIrNa karma kA vedana karatA hai / (aNudiSNaM no des) anudIrNa karma kA vedana nahIM karatA hai / ( se teNaTTeNaM goyamA ! evaM i) isa kAraNa he gautama! maiM aisA kahatA hU~ ki ( atthegaiyaM des atthegaiyaM no veei) jIva kisI eka karma kA vedana karatA hai aura bhagavAnanAM darzana karavAne mATe tathA dharmAMzravaNa karavAne mATe pariSada AvI ane dharmAMzravaNa karIne leAkeA pAta peAtAne sthAne gayA. tyAre gautama svAmIe bhagavAnane pUchayu . ( jIveNaM bhaMte ! sayaM kaDaM dukkhaM veei ? ) he lahanta! zu va svayaMGkRta huHmanuM vehana ure che ? ( goyamA ! ) he gautama! ( atthegaiyaM des atthegaiyaM no veei) va / bhanuM vehana ure che bhane adurbha jhurato nathI. ( se keNaTTeNaM bhaMte ! evaM buccai ) Apa zA aro bhebha uDo cho veei ) va ardha meDa manuM vehana re urato nathI ? ( goyamA ! ) he gautama! urmanu vehana ure che. ( aNudiSNaM no veei ) nathI. ( se teNadveNa goyamA ! evaM vuccara ) De uDu chu De ( atthegaiyaM veei, atthegaiyaM no re che bhane manu vehana zto nathI, ( atthegaiyaM veei, atthegaiyaM no che bhane ameDa manuM vehana ( udiNNaM veei ) va uhI anuddIrNA armanu behana urato gautama ! te araNe hu ma dus) va anu vehana zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 bhagavatIsUtra mAyuSkaM vedayati ! gautama ! astyekakaM vedayati astyekaM no vedayati, yathA duHkhena dvau daNDako ekatva pRthaktvavantau ekatvena yAvadvaimAnikAH pRthaktvenApi tathaiva // kisI eka karmakA vedana nahIM karatA hai / ( evaM caudhIsa daMDaeNaM jAva vemANie ) isI taraha se caubIsadaNDaka meM vaimAnika taka jAnanA caahiye| aba bahuvacana kI apekSAse pUchate haiM (jIvANaM bhaMte ! sayaMkaDaM dukkhaM vedeti ? ) he bhadanta ! samasta jIva svayaMkRta duHkha kA vedana karate haiM kyA ? (goyamA) he gautama ! ( atthegaiyaM vedeti atthegaiyaM no vedeti ) samasta jIva kisI eka duHkha kA vedana karate haiM aura eka duHkhakA vedana nahIM karate haiN| (sekeNaTeNaM goyamA ! ) he bhadanta ! Apa aisA kisa kAraNa se kahate haiM ? he gautama ! (udiNNaM vedeti no anu diNNaM veti ) udIrNa duHkha ko ve vedate haiM aura anudIrNa duHkha ko ve nahIM ghedate haiM / ( se teNaTeNaM-evaM jAva vemANiyA) isIliye maiM aisA kahatA hU~ ki samasta jIva kisI svayaMkRtaduHkhakarma kA vedana karate haiM aura kisI svayaMkRta duHkha karma kA vedana nahIM karate haiN| isI taraha se caubIsa daNDaka meM vaimAnika devoMtaka jAnanA caahiye| (jIve gaM bhaMte ! sayaMkaDaM AuyaM veei ) he bhadanta ! jIva svayaMkRta Ayu karma kA vedana karatA hai yA nahIM karatA hai ? (goyamA atthegaie veie atthegaie no veei) he gautama! eka jIvakisI Ayu karmakA vedana karatA hai aura kisI ( evaM cauvIsa daMDaeNaM jAva vemANie ) yAvIsa 44bhA vaimaani| sudhI // pramANe 5 samana. ve makyananI apekSA pUche cha-(jIvANaM bhaMte ! sAyaMkaDaM dukkhaM vedeti ?) ke mahanta! samasta / zu svayata hunu vahana 42 cha ? ( goyamA ! ) 3 gautama ! ( atthegaiyaM vedeti atthegaiyaM no vedeti ) / Tasa hu nu vehana 42 cha bhane sAnu vehana 42 // nathI. (se keNa dveNaM) 3 mahanta ! 25 me // 2Ne 4 ch| ? (goyamA!) u gautama ! ( uNiNNaM vedeti no anudiNNaM vedeti ) te! hI manu vehana 42 cha, anuhI manu vehana 42tA nathI. ( se teNaTeNaM-evaM jAva vemANiyA) tethI duI chu po 23 manu vahana 42 cha bhane keTalAka duHkhakarmanuM vedana karatA nathI. vIsa daMDakamAM vimAnika devo sadhImAM pramANe samanpu. (jIve NaM bhaMte ! sayaMkaDaM AuyaM veei) 8 lahanta ! 1 svayata Ayuzmanu vehana 42 cha nathI 42to ? (goyamA atdhegaie veei atthegaie no veei) gautama ! 01 | mAyuzmanu vehana 42 cha zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za0 1 u0 2 sU01 rAjagRhanagare samavasaraNanirUpaNam 381 __TIkA-'rAyagihe nayare ' rAjagRhe nagare, iti vAkyena prathamoddezakasya 'teNaM kAleNaM ' ityAdi caturtha sUtraM vilokanIyam / ' samosaraNaM' samavasaraNam , anena padena prathamoddezakasya paJcamaM sUtraM smaraNIyam / ' parisA niggayA' pariSat nirgatA, anena padena prathamoddezakasya SaSThaM mUtraM cintanIyam / 'jAva evaM vayAsI' yAvat evamavAdIt-atra yAvacchabdena " teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM samaNassa bhagabao mahAvIrassa jeTTe aMtevAsI iMdabhUI nAmaM aNagAre ityAdi saptamasUtrAdArabhyA Ayu karmakA vedana nahIM karatA hai / (jahAdukkhaNaM do daMDagA tahA AueNaM do daMDagA egattapuhattiyA ) isa taraha " egattapuhattiyA" ekavacana aura bahuvacana ko Azraya karake jaise duHkha karma ke saMbaMdha meM do daNDaka kahe gaye haiM vaimAnika devoMtaka usIprakAra ekavacana aura bahuvacana vAle do daMDaka Ayukarma ke viSaya meM bhI kahanA cAhiye / (egatteNaM jAva vemANiyA, puhutteNaM vi taheva) ekavacana se yAvat vaimAnikataka aura bahuvacana se bhI vaimAnikataka ye daMDaka kahanA caahiye| ___TIkArtha-" rAyagihe nayare " isa vAkya se prathamoddezakakA " teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM " ityAdi cauthA sUtra dekhanA cAhiye / " samosa raNaM" isa pada se prathamoddezaka kA pA~cavA sUtra dekhanA cAhiye / "parisA niggayA" isa padase prathamoddezakakA chaTThA sUtra cintavana karanA cAhiye / " jAva evaM vayAsI" yahA~ " yAvat " zabdase / teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM samaNassa bhagavao mahAvIrassa jeDe antevAsI iMdabhUI aNa bhane 44nu vehana 42to nathI. ( jahA dukkheNaM do daMDagA tahA AueNaM do daMDagA egattapuhattiyA) mA zata se kyana mane mahuvayanano mAzraya ne khakarmanA viSayamAM vaimAnika devo sudhIne lAgu paDatAM jema be daMDaka kahyA che, evA ja prakAranA ekavacana ane bahuvacanavALA be daMDake AyukarmanA viSayamA 5y DA na . (egatteNaM jAva vemANiyA, puhutteNaM vi taheva) ekavacanamAM vaimAnike sudhI ane bahuvacanamAM paNa vaimAnike sudhI e daMDaka kahevA joIe --" rAyagihe nayare" 2L pAyathI prathama udezanu " teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM " tyAdi yAthu sUtra ne naye. " samosaraNaM " 20 54thI 23 thatuM paDe udezanu pAyabhu sUtra na . " parissA nigayA " ! 54thI 53 thatAM paDe udezanachasUtrano viyA2 423 na. " jAva evaMvayAsI" mI "yAvat " 54 dvaa2|| " teNaM kAleNaM teNaM samaeNaM mamaNassa bhagavao mahAvIrassajeTe aMtevAsI iMdabhUI aNagAre" tyAhi sAta sUtramA zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre STama-sUtragataM "viNaeNaM paMjaliuDe pajjuvAsamANe" ityantaM saMgrAhyam / 'evaM vayAsI' evamavAdIt-gautamasvAmI vinayena prAJjalipuTaH paryupAsInaH san evam vakSyamANaprakAreNa avAdIt-proktavAn / kimavAdIt ? ityAha-'jIve NaM bhaMte' ityAdi / 'jIve NaM bhaMte ' jIvaH khalu bhadanta / 'sayaMkaDaM dukkhaM' svayaM kRtaM duHkham , svAtmanA samupArjitaM karma 'veei' vedayati-vedanAviSayIkaroti, gAre" ityAdi sAtaveM sUtra se lekara aSTama sUtragata jo " viNaeNaM paMjaliuDe pajjuvAsamANe" yahA~ taka kA pATha hai vaha grahaNa kiyA gayA hai aisA jAnanA cAhiye / gautamasvAmI vinaya se donoM hAtha jor3akara paryupAsanA ( sevA ) karate hue isa prakAra vakSyamANarUpa se bole kyA bole so hI kahA jAtA hai / " jIve NaM bhaMte ! ityAdi - he bhadanta ! jIva svayaMkRta duHkha kA vedana karatA hai kyA ? arthAt jIva apane dvArA upArjita karma ko bhogatA hai kyA ? aisA isa prazna kA bhAva hai / yahA~ duHkha zabda se duHkha kA kAraNa bhUta karma liyAgayA hai| sAMsArika sukha aura duHkha kA kAraNarUpa karma hai - aura vaha jIva ke dvArA kyA vedanA kA viSaya hotA hai ? aisA yaha prazna kAku se jAnA jAtA hai| taba bhagavAn ne isa prakAra kA uttara isa prakAra se diyA ki he gautama ! jIva kisI svayaMkRta karma kA vedana karatA hai aura kisI karma kA vedana nahIM bhI karatA hai| punaH isa para gautama ne prazna kiyA ki he bhadanta ! Apa aisA kyoM kisa kAraNa se kahate haiM ki jIva kisI svayaMkRta karma sAtApAyI sAdhana maam|| sUtramA mAvata"viNaeNaM paMjaliuDe pajjavAsamANe" sudhI pATha grahaNa karavAmAM Avyo che ema samajavuM joIe. gautama svAmI vinayathI banne hAtha joDIne ane paryApAsanA karIne nIce pramANe bolyA jIveNaM bhaMte !" ityaadi| 3 mahanta ? 71 svayata hunu vehana kare che kharo? eTale ke jIva pote upArjita karelAM karmone bhogave che ke nahI, e A praznane bhAvArtha che. ahIM 'duHkha" zabda dvArA duHkhanA kAraNarUpa karmane levAmAM AvyuM che. sAMsArika sukha ane duHkhanA kAraNarUpa karma hoya che ane zuM tejIva dvArA vecavAmAM Ave che? tyAre bhagavAne te prazno A pramANe javAba Ape che-"he gautama! keIka jIva svayaMkRta karmanuM vedana kare che ane keIka jIva karmanuM vedana karatA nathI." tyAre gautamasvAmI bhagavAna mahAvIrasvAmIne pUche che ke he bhadanta ! Apa zA kAraNe evuM kahe che ke keIka jIva svayaMkRta karmanuM vedana kare che ane koIka jIva zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - prameyacandrikATIkA za.1 u02 sU01 rAjagRhanagare samavasaraNanirUpaNam 383 atra duHkhazabdena duHkhakAraNaM karma gRhyte| sAMsArikasukhaduHkhayoH kAraNarUpaM karmajIvena vedyate kim ? ityAkArakaH praznaH kAkvA'vagamyate / bhagavAnAha'goyamA !' he gautama ! 'atthegaiyaM' astyekakaM kamapi karmavizeSaM 'veei' vedayati 'atthegaiyaM no veei ' astyekakaM no vedayati, kamapi karmavizeSaM no naiva vedayati / gautamaH prAha-' se keNaDhaNaM bhaMte ' he bhadanta ! tatkenArthena kena kAraNena 'evaM vuccai ' evamucyate 'atthegaiyaM veei ' astyekakaM vedayati, ekaMkarma vedayati 'atthegaiyaM no veei ' astyekakaM no vedayatIti / bhagavAn pAha'goyamA' he gautama ! ' udiNNaM veei' udIrNa vedayati, udIrNam-udayAvalikAyAM praviSTaM bhogAya prAptamityarthaH karmavedayati -- aNudiNNa' anudI] 'no veei ' no kA vedana karatA hai aura kisI svayaMkRta karma kA vedana nahIM karatA hai ? taba prabhune kahA-he gautama ! jo karma udayAvalikAmeM praviSTa ho cukA haibhogake liye prApta ho cukA hai vaha udIrNa karma hai isa udIrNa karmakA jIva vedana karatA hai aura jo anudIrNa hai usakA vedana nahIM karatA hai| tAtparya yaha hai ki udaya meM jo karma AtA hai jIva usI kA vedana karatA hai kyoMki vahI vedana ke yogya hotA hai / jo karma udaya meM nahIM AtA usakA jIva vedana nahIM krtaa| yahI bAta 'aNudiNNaM no veeI' isa pada dvArA prakaTa kI gaI hai| dUsarI bAta yaha bhI hai ki karma baMdhAvasthAke bAda turata hI udayameM A jAtA ho aisI ekAnta bAta nahIM hai| arthAt karma baMdha kiye bAda hI udayameM nahIM AtA-kintu jina karmoM kA jIvane baMdha kiyA hai una meM se koI eka karma hI jo usa samaya avazya vedana ke yogya svayaMkRta karmanuM vedana karatuM nathI ? tyAre prabhue temane javAba Apyo kehe gautama ! je karma udayAvalikAmAM praveza karI cUkayuM che tenuM phaLa devAne mATe prApta thaI cUkayuM che, te kamane "udIrNa kema " kahe che. te udIrNakarmanuM jIva vedana kare che. ane je anudIrNakarma hoya che tenuM vedana karatuM nathI. kahevAnuM tAtparya e che ke, je kama udayamAM Ave che tenuM ja vedanA jIva kare che, kAraNa ke te karma ja vedanane gya hoya che. je karma udayamAM AvatuM nathI tenu vehana 1 42ta nathI. merI bAta " aNudiNNaM no veei" // 54 dvArA batAvavAmAM AvI che. vaLI bIjI e vAta paNa dhyAnamAM levA jevI che ke, baMdhAvasthA pachI turata ja karma udayamAM AvI jatuM nathI. eTale ke karmane baMdha bAMdhyA pachI turata ja karma udayamAM AvatuM nathI paNa je kane badhe jIve bAMdhe hoya te karmomAMnuM koI eka ja karma ke je te samaye avazya vedanane egya hoya che te pitAnA abAdhakALa bAda udayamAM zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAvatIsUtre vedayati, anuditasya karmaNo vedanAyA asaMbhavAt / api ca karmabandhanAnantarameva karma nodeti ato yatkarmAvazyameva vedayituM yogyaM tadapyekaM karma vedayati, ekaM na vedayatIti vyavahiyate / atha ca kRtaM karmavedanamantareNa na zAmyati, taduktam-" kaDANa kammANa Na mokkha atthi" kRtAnAM karmaNAM mokSo nAsti, yatkarmakRtaM tasya bhogamantareNa vinAzo na bhavati / anyatrApyuktam " nAbhuktaM kSIyate karma, kalpakoTizatairapi / avazyameva bhoktavyaM, kRtaM karma zubhAzubham // 1 // " iti / na vA tatkarmakartAraM parityajya kadAcidapyanyatra gacchati / tathoktamhotA hai yaha apane AvAdhAkAla ke bAda udaya meM AtA hai| usI karma kA vedana jIva karatA hai| dUsare kA nahIM aisA vyavahAra hotA hai| isI liye aisA kahA hai ki kisI eka karma ko jIva vedana karatA hai aura kisI eka kA vedana nahIM karatA hai / jo kRtakarma hai vaha binA vedana ke zAMta nahIM hotA-arthAt chUTatA nahIM hai / so hI kahA hai " kaDANa kammANa Na mokkha atthi" kRtakoM kA mokSa nahIM hotA hai / arthAt jo karma kiyA hai usakA bhoge binA nAza nahIM hotA hai| dUsarI jagaha bhI yahI bAta kahI hai " nAbhuktaM kSIyate karma, kalpakoTi zatairapi / avazyameva bhoktavyaM, kRtaM karmazubhAzubham // " 1 // binA phala bhoge karma naSTa nahIM hote cAhe saiMkar3oM karor3a kalpa kAla bhI vyatIta ho jAveM / kRta jo zubha aura azubha karma haiM ve jIva ko Ave che. ane eja karmanuM jIva vedana kare che, anyanuM nahIM ema kahevAya che. te kAraNe ema kahevAmAM AvyuM che ke kaI eka karmanuM jIva vedana kare che ane koI eka karmanuM vedana karatuM nathI. karelAM karmo vedana karyA vinA zAMta patA nathI. saTase chUTatA nathI. "kaDANa kammANa Na mokkha atthi" e vAta ja A sUtramAM kahI che-"kRtakarmone mokSa thatuM nathI. eTale ke je karmo bAMdhavAmAM AvyAM che tene upabhoga karyA vinA te kameno nAza thatuM nathI. bIje sthAne paNa eja vAta kahI che- 2 ___" nA bhuktaM kSIyate karma, kalpakoTizatairapi / avazyameva bhoktavyaM, kRtaM karmazubhAzubham // 1 // seMkaDe kareDa kalpakALa vyatIta thavA chatAM paNa phala bhegavyA vinA karmane nAza thatuM nathI. jIve karelAM zubha ane azubhakarmo (eTale ke te zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 1 u. 2 sU0 1 kRtakarmabhoganirUpaNam 385 " yathA dhenusahasreSu vatso gacchati mAtaram / __evamAtmakRtaM karma, mAnavaH pratipadyate // 1 // " iti / ataH karmaNAM bhogena vinAzAya kevalisamudghAtakaraNamapi zAstrapratipAdita saMgacchate / 'se teNadveNaM' tat tenArthena yataH udayaprAptasyaiva karmaNo vedanaM bhavati, ataH ' evaM vuccai ' evamucyate ' atthegaiyaM veei' astyekakaM vedayati, ' attheavazya hI bhoganA par3atA hai / kartA ko chor3akara kabhI bhI karma anyatra nahIM jaataa| jaise kahA hai ki "yathA dhenu sahasreSu vatso gacchati maatrm| evamAtmakRtaM karma, mAnavaH pratipadyate // 2 // " hajAroM gAyoM ke bIca meM bhI bachar3A apanI mAtA ke pAsa jAtA hai usI prakAra kartA manuSya ke pAsa hI AtmakRtakarma jAtA hai, arthAt AtmakRta-karma use apanA phala avazya detA hai| kevalI bhagavAna jo kevalisamudghAta karate haiM aisA karane kA prayojana yahI hotA hai ki usameM avaziSTa karmoM kI sthiti ko Ayukarma kI sthiti ke barAbara kiyA jAtA hai aura jo kucha bhoga bAkI rahatA hai vaha bhogakara una karmoMko naSTa kara diyA jAtA hai / isa taraha zAstrapratipAdita kevalisamudghAta bhI bhoga dvArA karmoM ke vinAza ke liye hI kiyA jAtA hai / ataH yaha nizcita hai ki binA bhoga karmoM kA nAza nahIM hotaa| bhoganA yahI karma kI udayAvasthA hai / isI kAraNa aisA kahA kane vipAkI jIve avazya bhegavavA ja paDe che. kartAne choDIne karma kadI paNa anya sthAne jatuM nathI. __ 55 cha --" yathA dhenusahasreSu, vatso gacchati mAtaram / evamAtmakRtaM karma, mAnavaH pratipadyate // 2 // " jevI rIte hajAra gAyonA samUhamAM paNa vAcharaDuM tenI mAtA pAse jAya che evI ja rIte karma karanAra manuSyanI pAse ja AtmakRta kama jAya che. eTale ke Atmakatakarma tene avazya pitAnuM phaLa Ape che. kevalI bhagavAna je kevalIsamughAta kare che te karavAnuM prayojana eja hoya che ke e samuddaghAtamAM bAkInA karmonI sthitine AyukarmanI sthiti barAbara karavAmAM Ave che ane eTale bhoga bAkI rahyo hoya che teTale bhagavAne te karmone nAza karavAmAM Ave che. A rIte zAstra pratipAdita kevalIsamuddhAta paNa bhega dvArA karmano vinAza karavAne mATe ja karAya che, tethI e vAta nizcita che ke bhagavyA vinA karmone nAza thato nathI. bhegavavuM eja karmanI udayAvasthA che. te zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre gaiyaM no veei ' astyekakaM no vedayati, ayamekajIvamAzritya daNDakaH proktaH / 'evaM cauvvIsa daMDaeNaM jAva vemANie" evaM caturviMzatidaNDa kena yAvadvaimAnikaH evam anena prakAreNa = ekajIvAzrayaNena caturviMzatidaNDa kena nairayikAdArabhya vaimAnikaparyantaM vAcyam / sa caivam-" neraiyANaM bhaMte sayaMkaDaM " ityAdi, evagayA hai ki koI eka AtmA jina karmoM kA baMdha karatA hai vaha una saba karmoMko usI samaya nahIM bhogatA kintu jo karma apane abAdhAkAla ke bAda udaya meM prApta hotA hai usI eka karma ko usa samaya bhogatA hai| bAkI ke karmoM ko bhinna 2 kAla meM apane udayAnusAra bhogatA rahatA hai| yahA~ jo aisA kahA hai ki kisI eka karma ko bhogatA hai aura kisIeka ko nahIM bhI bhogatA hai, usakA tAtparya yahI hai ki usa jIva ne eka samaya meM karma to aneka bAMdhe haiM para unameM se jo karma udaya meM AegA usI karma ko bhogegA, una saba bAMdhe hue karma ko usa samaya meM udaya meM Aye hue usa karma ke sAtha nahIM bhogegA / ataH kisI eka karma kA bhoga karatA hai aura kisI eka karma kA bhoga nahIM bhI karatA hai| yaha daMDaka eka jIva ke Azraya se kahA hai| isI prakAra eka nairayika jIva kA Azraya karake nairayika saMbaMdhI eka vacana vAlA daMDaka jAnanA cAhiye / isa taraha vaimAnika devataka caubIsa daNDaka eka vacana vAle banA lene cAhiye / yahI bAta " neraiyANaM bhaMte ! sayaMkaDaM ityAdi" kAraNe ja evuM kahyuM che ke keIka jIva je karmone baMdha bAMdhe che te samasta karmo eja samaye bhegavata nathI paNa je karma tenA abAdhakALa pachI udayamAM AvyuM hoya che te ja eka karmane te samaye bhegave che bAkInA karmone jada jadA kALe temanA udayAnusAra bhagavate rahe che. ahIM je ema kahevAmAM AvyuM che ke koI eka karmane bhegave che ane keI ekane bhegavate nathI te kathananuM tAtparya e che ke-te jIve eka samayamAM karma te aneka bAMdhela che paNa temAMthI je karma udayamAM AvI jAya che eja karmane jIva bhegave che, paNa udayamAM AvelA te eka karmanI sAthe sAthe ja bAMdhelAM bIjAM karmone te samaye ja bhagavaze nahIM. tethI kaI eka karmane bhega kare che ane keIeka karmane karato nathI. A daMDaka eka jIvanI apekSAe kahela che. e ja pramANe eka nAraka jIvane Azraya laIne nairayika saMbaMdhI ekavacanavALuM daMDaka samajavuM A rIte vaimAnika deve sudhInA vIsa daMDaka ekavacanavALAM banAvI levAM nayA se vAta " neraiyANaM bhaMte ! sayaMkaDa ityAdi" 54 dvArA matAvAmA zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za0170 2 sU0 1 kRtakarmabhoganirUpaNam 387 mekatvena daNDakaH syAt / atha bahuvacanamAzritya jIvasUtramAha-'jIvA NaM bhaMte' ityAdi / 'jIvA NaM bhaMte ' jIvAH khalu he bhadanta ! ' sayaMkaDaM dukkhaM vedeti' svayaM kRtaM duHkhaM vedayanti kim ? uttaramAha-'goyamA ! atthegaiyaM vedeti atthegaiyaM no vedeti' he gautama ! astyekakaM vedayanti astyekakaM no vedayanti / atra kAraNaM pRcchati-' se keNaTheNaM ?' tatkenArthena-kena kAraNena pUrvoktamucyate ? bhagavAnAha-'goyamA' he gautama ! 'udiNNaM vedeti no anudiNNaM vedeti ' udIrNa vedayanti no anudIrNa vedayanti, 'se teNaTheNaM' tattenArthena tena-kAraNena pUrvoktamucyate / tatsarva sUtramekavacanamUtravad vyAkhyeyam / evaM anena prakAreNa ekalabahutvAzrayeNa ' jAva vemANiyA '-yAvad vaimAnikAH nairayikAdArabhya vaimAnika paryantaM vAcyam / nanu-ekavacanapraznena yo'rtho'vagamyate sa evArthoM bahuvacanapraznenApi jJAyate tadA bahuvacanapraznaH kimarthaH ? iti cenna, abhiprAyAnavabodhAt , pada se sUcita kI gaI hai / aba bahuvacana ko Azraya karake " jIvANaM bhaMte!" ityAdisUtra sUtrakAra kahate haiM-he bhadanta ! " jIvA NaM sayaMkaDaM dukkha vedeti " aneka jIva svayaMkRta duHkha karma kA vedana karate haiM ? hAM kitaneka jIva kisI eka karmakA vedana karate haiM aura kitaneka jIva nahIM bhI karate haiM / isakA kyA kAraNa hai ? to isakA uttara prabhune yoM diyAki jIva udIrNa karmakA vedana karate haiM aura anudIrNa karmakA vedana nahIM karate haiM / isa taraha se eka vacana aura bahuvacana ke Azraya se nairayika jIvoM se lekara vaimAnika-devoM taka samajhanA caahiye| zaMkA-eka vacana saMbaMdhI praznase jo artha jJAta hotA hai vahI arthabahuvacana vAle prazna se bhI jJAta ho jAtA hai taba bahuvacanasaMbaMdhI prazna yahA~ kisaliye rakhA gayA hai ? bhAvI cha. ve mahupayananI Azraya chana " jIvANaM bhaMte !" tyA sUtrAnu sUtrA2 4thana 42 cha-" jIvANaM bhaMte ! sayaMkaDaM dukkhaM vedeti" u pUnya ! aneka jI svayaMkRta duHkhakarmanuM vedana kare che ke nahIM ? hA, keTalAka jIve keI eka karmanuM vedana kare che ane keTalAka che tenuM vedana nathI paNa karatAM. tenuM kAraNa batAvavAnuM kahevAmAM AvatAM bhagavAna mahAvIre kahyuM ke-teo udIrNa karmanuM vedana kare che, paNa anudIrNa karmanuM vedana karatAM nathI. A pramANe ja evacana ane bahuvacanane Azraya laIne vaimAnikadeve sudhI samajavuM. zaMkA-eka vacanavALA praznathI je arthane baMdha thAya che eja baMdha bahuvacanavALA praznathI paNa thAya che. to bahuvacanayukta prazna zA mATe ahIM mUkyo che? zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 bhagavatIsUtre tathAhi kasmiMzcidekasmin vastuni yo'rthoM bhavati tadapekSayA bahuvacanaghaTite'rthavizeSo jJAyate yathA ekajIvamAzritya samyaktvamatizrutAvadhijJAnAnAM sthitiH SaSThaSaSThisAgaropamAsAdhikA kathitA tathA'nekajIvAnAzritya teSAmeva samyaktvamatizrutAvadhijJAnAnAM sthitiH sarvAddhA nirUpitA zAstre ataH samyaktvAdibhirivehApi arthavizeSasya saMbhavAt , athavA-atyaMtAvyutpannamandamatIn ziSyAnAzritya bahutvaviSayakaH praznaH saMgacchate eveti / narakAdivyavahAre AyuSaH prAdhAnyAt AyurAzritya dvau daNDako brUte-'jIve NaM bhaMte' ityAdi / "jIve NaM bhaMte !" uttara-aisA nahIM kahanA cAhiye kyoMki isameM abhiprAyakI vizeSatA hai-jo tumheM jJAta nahIM / vaha vizeSatA isa prakArase hai-kisI eka vastumeM jo eka vacana ghaTita artha hotA hai usakI apekSA bahuvacana ghaTita arthameM vizeSatA jAnI jAtI hai-jaise eka jIvako Azrita karake samyaktvakI, matijJAnakI, zrutajJAnakI aura avadhijJAnakI sthiti kucha adhika chAsaTha (66) sAgaropamakI kahI gaI hai aura jaba aneka jIvoMko Azrita karake inakI sthitikA vicAra kiyA jAtA hai to ina samyaktvAdikoMkI sthiti zAstra meM sarvAddhA-sarvakAlakI kahI gaI hai| isaliye samyaktvAdikI taraha yahA~ para bhI ekavacana bahuvacanatA kI apekSA se arthavizeSa saMbhavita hotA hai isa dRSTi se prazna kartA kA prazna karanA asaMgata nahIM hai| athavA jo ziSyajana atyanta avyutpannamativAle haiM unheM samajhAne ke liye bahuvacanaviSayaka prazna saMgata hI hai / narakAdi vyavahAra meM Ayu kI pradhAnatA hone se Ayu ko Azrita karake "jIveNaM bhaMte !" ityAdi do uttara-evuM na kahevuM joIe-kAraNa ke temAM abhiprAyanI vizeSatA che. tene tame samajyA ja nathI te vizeSatA A pramANe che-kei eka vastumAM je eka vacana ghaTita artha rahelo hoya che tenA karatAM bahuvacana ghaTita arthamAM vizeSatA jaNAya che. jema ke jIvanI apekSAe samyakatvanI matijJAnanI, zrutajJAnanI ane avadhijJAnanI sthiti chAsaTha sAgarepama karatAM paNa kAMIka vadhAre kahI che. paNa jyAre aneka jIvonI apekSAe te sthitine vicAra karavAmAM Ave che tyAre te samyakatva AdinI sthiti zAstramAM sarvoddhAsarvakALanI kahI che. tethI samyakatva AdinI jema ahIM paNa ekavacana ane bahuvacananI apekSAe arthavizeSatA saMbhave che. A daSTithI prazna karanArane prazna asaMgata nathI. athavA-je ziSya atyaMta avyutpanna mativALA che, temane samajAvavAne mATe paNa bahuvacana viSayaka prazna saMgata ja che. narakAdi vyavahAramA mAyunI pradhAnatA pAthI mAyunI mAzraya sadhane "jIveNaM bhaMte !" zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikAThIkA za. 1 u0 2 sU0 1 kRtakarmabhoga nirUpaNam 389 he bhadanta ! jIvaH khalu svayaM kRtaM svAtmanA baddhamAyuSyaM ' veei ' vedayati kim ? bhagavAn uttarayati - ' goyamA ' he gautama ! 'atthegaiyaM ' astyekakamAyuH 'veei ' vedayati ' atthegaiyaM ' astyekakamAyuH 'no veei ' no vedayati, yathA zreNikaH purA saptamanArakapRthivIgamanayogyamAyurdalikaM samupArjitam, kintu kAlAntare zubhapariNAmavizeSAtprathamapRthivIgamanayogyamAyurabadhnAt tatastAdRzAyuH - karmApekSayA kathyate pUrvavaddhaM kaJcinna vedayati anudIrNatvAttasya / yadA punaryatra gantavyaM vidyate tadanukUlAyuSo bandhanaM kRtam, utpattirapi tatraiva jAtA tadA udayaprAptaM tAdRzaM karma ause sUtrakArane kahe haiM / gautamasvAmIne prazna kiyA ki he bhadanta! jIva apane dvArA baddha Ayu kA vedana karatA hai kyA ? taba bhagavAn ne uttara diyA ki he gautama ! koi eka jIva eka Ayu kA vedana karatA hai aura koI eka jIva vedana nahIM karatA hai / jaise pahale zreNika ne saptama naraka maiM gamanayogya Ayukarma ke dalikoM kA upArjana kara liyA thA arthAt sAtaveM narakameM jAne yogya karmadalikoM kA saMgrahakara liyA thA, kintubandha nahIM kiyA thA, phira kAlAntara meM jaba usake vizeSa zubhapariNAma hue taba usane unake prabhAva se prathama naraka meM gamana yogya Ayu karma kA baMdha kara liyA / isaliye aise Ayu karma kI apekSA se aisA kahA jAtA hai ki koI eka jIva pUrvabaddha AyukA vedana nahIM karatA hai| kyoMki vaha anudIrNa hotA hai / parantu jisa paryAyameM jIvako jAnA hai usa paryAyake yogya AyukarmakA baMdha jIvane kiyA aura vaha vahA~ utpanna bhI ho gayA, usa ItyAdi e kaDaka sUtrakAre kahyAM che. gautame prazna pUchyo che ke he bhadanta ! jIva potAnI mAraphata baMdhAyelA AyunuM vedana kare che ke nahIM? tyAre bhagavAne javA ApyA ke he gautama ! kAi eka jIva eka AyunuM vedana kare cheane koi eka jIva tenuM vedana karatA nathI. jema ke-pahelA zreNika rAjAe sAtamI narakamAM javA ceAgya AyukamanAM likeAnuM upArjana karI lIdhuM hatuM. arthAt sAtamI narakamAM javA cAgya kama` dalikAneA saMgraha karI lIdhA hatA paNa baMdha nahIM karyAM hAvAthI phrI kALAntare jyAre tenAM pariNAma vizeSa zubha thayAM tyAre tenA prabhAvathI teNe pahelI narakamAM javA cAgya AyukanA khadha bAMdhyA. tethI evAM AyukamanI apekSAe evuM kahevAmAM Ave che ke koi eka jIva pUrva addha AyunuM vaidana karatA nathI, kAraNa ke te anuINu hAya che. paraMtu je paryAyamAM jIvane javAnuM che e paryAyane cagya AyukA khadha jIve karyAM ane te zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 ___ bhagavatIsUtre avazyameva vedayati, tathaiva tasyoditatvAt / 'jahA dukkhaNaM do daMDagA' yathA duHkhena dvau daNDakau yathA duHkhamadhikRtya ekatvabahutvAbhyAM dvau daNDako kathitau 'tahA AueNapi do daMDagAegattapuhattiyA' tathA AyuSkeNApi dvau daNDakau ekatva pRthaktvakau AyuradhikRtya ekatvabahutvAbhyAM dvau daNDako vijJeyAviti bhAvaH / eka jIvamAzritya prathamodaNDakaH, anekajIvAnAzritya dvitIyo daNDaka iti / 'egatteNaM' ekatvena-ekavacanamAzritya 'jAva vemANiyA' yAvad vaimAnikAH nairayikAdArabhya vaimAnikaparyantaM caturvizatirdaNDakA vijnyeyaaH| 'puhatteNa vi taheva' pRthaktvenApi tathaiva pRthaktvaM bahutvamiti bahuvacanenApi tathaiva-pUrvoktaprakAreNaiva vyaakhyeym||suu01|| samaya udayaprApta usa AyukarmakA vaha vedana avazya hI karatA hai, kyoMki vaha usa rUpa se udya meM ArahA hai / " jahA dukkheNaM do daMDagA" jisa prakAra duHkha arthAt karma ko lekara ekavacana aura bahuvacana kI apekSA se do daNDaka kahe gaye haiM-" tahA AueNaMpi do daMDagA egattapuhattiyA" usI prakAra se Ayukarma ko lekara bhI eka vacana aura bahuvacana kI apekSA se do daNDaka jAnanA cAhiye / eka jIva kI apekSA prathamadaNDaka, aura aneka jIva apekSA dvitIya daNDaka hai| " egatteNaM jAva vemANiyA, puhutteNaM vi taheva" ekavacana ko Azrita karake yAvat vaimAnika taka arthAt nAraka se lekara vaimAnika paryanta cauvIsa daNDaka jAnanA cAhiye, isI taraha se bahuvacana ko Azrita karake nAraka se lekara vaimAnika taka caubIsa daNDaka samajhanA cAhiye ||suu01|| tyAM utpanna paNa thaI gaye, tyAre udaya prApta te AyukarmanuM te jIva avazya vedana 42 cha, 41291 te 3 te mAyuma hayama mAvI. 2yuM hoya che. "jahA dukkheNaM do daMDagA" vI rIte dusamanI apekSA apayana mane mavayananI mAzraya zana meM haiM. 4i cha. " tahA AueNapi do daMDagA egatta puhattiyA " me04 pramANe AyukarmanI apekSAe ekavacana ane bahuvacanane Azraya karIne be daMDaka samajavA joIe. eka jIvanI apekSAe prathama daMDaka ane aneka yonI apekSA mIna 64 . " egatteNaM jAva mANiyA, puhatteNaM vi taheva" sekyananI apekSA n||24thii chane vaimAni: sudhA yAvIsa 44 samajavA, eja pramANe bahuvacananI apekSAe nArathI laIne vaimAni sudhI cAvIsa daMDaka samajavA joIe, te sUi 1 / zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 1 u. 2 sU0 2 nairayikasvarUpanirUpaNam 301 atha nairayikanirUpaNam___ athAhArAdidvAreNa caturviMzati daNDakAn nirUpayannAha-'neraiyA NaM bhaMte' ityaadi| mUlam-neraiyANaM bhaMte ! savve samAhArA, savve samasarIrA, savve samussAsanIsAsA, goyamA !noiNaDhe sama, se keNaTeNaM bhaMte evaM vuccai, neraiyA no savve samAhArA no savve samasarIrA, no sabve samussAsanIsAsA / goyamA! neraiyA duvihA pannattA taM jahAmahAsarIrA ya appasarIrA ya, tattha NaM je te mahAsarIrA te NaM bahutarAe poggale AhAreMti, bahutarAe poggale pariNAmeMti bahubahutarAe poggale ussasaMti bahutarAe poggale nIsasaMti, abhikkhaNaM AhAreMti, abhikkhaNaM pariNAmati, abhikkhaNaM ussasaMti, abhikkhaNaM nIsasaMti / tatthaNaM je te appasarIrA te NaM appatarAe poggale AhAreMti, appatarAe poggale pariNAti, appatarAe poggale ussasaMti, appatarAe poggale nIsasaMti, Ahacca AhAreMti Ahacca pariNAmata, Ahacca ussasaMti, Ahacca nIsasaMti, se teNaTeNaM goyamA ! evaM buccai, neraiyA no savve samAhArA, no savve samasarIrA, no samve samussAsanIsAsA // sU0 2 // ___ chAyA-nairayikAH khalu bhadanta ! sarve samAhArAH sarve samazarIrAH sarve samocchvAsaniHzvAsAH, gautama ! nAyamarthaH samarthaH / tatkenAthaina bhadanta ! evamucyate, aba sUtrakAra AhArAdi dvArA caubIsadaNDaka kI prarUpaNA karate hue " neraiyANaM bhaMte" ityAdi sUtra kahate haiM-'neraiyANaM bhaMte! savve samAhArA' ityaadi| (bhaMte ) he bhadanta ! ( savve neraiyA ) samasta nArakIyajIva Dave sUtrA2 mArAhi 3 yAvIsanI 5359 // 42i " nerajhyANaM bhaMte" tyAdi sUtra 4 cha " neraiyANaM bhaMte ! savve samAhorA" tyaadi| (bhaMte ! ) 3 bhUlya ! ( savve neraiyA samAhArA ?) zuM samastanA24 ko zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 bhagavatIsUtre nairayikAH no sarve samAhArAH no sarve samazarIrAH no sarve-samocchvAsaniHzvAsAH gautama ! nairayikAH dvividhAH prajJaptAH, tadyathA-mahAzarIrAzca, alpazarIrAca, tatra ye te mahAzarIrAste khalu bahutarAn pudgalAnAharanti, bahutarAn pudgalAn pariNamayanti, bahutarAn pudgalAnucchvasanti, bahutarAn pudgalAn niHzvasanti, abhI(samAhArA ) samAna AhAra vAle hote haiM kyA ? (savve samasarIrA-samasta nArakIya jIva samAna zarIra vAle hote haiM kyA ? (savve samussAsa nIsAsA) samasta nAraka jIva samAna ucchvAsaniHzvAsa vAle hote haiM kyA ? (goyamA ! no iNaDhe samaDhe) he gautama ! yaha artha ThIka nahIM hai arthAt yaha bAta ThIka nahIM hai / (se keNaTeNaM bhaMteevaM ghuccai ?) he bhadanta ! Apa aisA kisa kAraNa sekahate haiM ki (neraiyA no savve samAhArA, no savve samasarIrA, no savve samussAsanIsAsA) samasta nArakIya jIva samAna AhAra vAle, samAna zarIra vAle aura samAna ucchvAsa niHzvAsavAle nahIM hote haiM ? (goyamA!) he gautama ! (neraiyA duvihA paNNattA) nAraka jIva do prakAra ke hote haiM (taM jahA) ve do prakAra ye haiM- (mahAsarIrA ya appasarIrA ya) eka mahAzarIra vAle aura dUsare alpazarIra vAle / (tatthaNaM) inameM (je) jo (mahAsarIrA) bar3e bhArI zarIravAle nArakIyajIva haiM ( te NaM ) ve ( bahutarAe poggale AhAreMti) bahusaMkhyaka pudgaloMkA AhAra karate haiM aura(bahutarAe poggale pariNAmeMti) bahusaMkhyakapudgaloM ko apane zarIrarUpameM pariNamAte haiN| (bahutarAe posamAna shaa.27|| jaya cha ? ( savve samasarIrA) zu samasta nA24 ko samAna zarI2vA DAya cha ? ( savve samussAsa nIsAsA) zu samasta n||24vo sabhAna vAsa-ni: zAsavANA hAya che ? (goyamA.! no iNada samahe) gautama ! ma ma 052 / 12 nathI (se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai) mahanta ! mA5 // ||2nne sayu 43 cha3 ( neraiyA no savve samAhArA, no samve samasarIrA, no savve samussAsa nIsAsA ?) samasta nA240vo samAna mADAvAM , samAna zarIravAjA ane samAna chUpAsaniHzvAsAta nathI ? ( goyamA !) gautama ! (neraiyA duvihA paNNattA) nA24 vo me prAranA DAya che. (taM jahA) te 2 // pramANe ch-(mhaasrii| ya appasarIrA ya) me bhaDAzarIravAlA mana bhI zarIravAjai. (tatthaNaM) memA (je) 2 (mahAsarIre) ghai mAre zarIravAjai nA24 vo cha. ( teNaM) temA (bahutarAe poggale AhAre ti) bhATI sadhyAmA pAlonA mAhA2 re cha, (bahutarAe poggale pariNAmeMti) mane pahusajya pugatAna zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayamecandrikATIkA za0 1 u0 2 sU0 2 nairayikasvarUpanirUpaNam 393 kSNamAharanti, abhIkSNaM pariNamayanti, abhIkSNamucchvasanti, abhIkSNaM niHzvasanti, tatra ye te'lpazarIrAste'lpatarAn pudgalAnAharanti, alpatarAn pudgalAn pariNamayanti, alpatarAn pudgalAnucchvasanti, alpatarAn pudgalAn niHzvasanti, AhatyAharanti, AhatyapariNamayanti, Ahatyocchvasanti, AhatyaniHzvasanti, tattenAggale ussasaMti ) bahusaMkhyakapudgaloM ko ucchvAsarUpa se grahaNa karate haiM / (bahutarAe poggale nIsasaMti) bahusaMkhyaka pudgaloMko niHzvAsarUpa se chor3ate haiN| (abhikkhaNaM AhAreMti ) bAraMbAra AhAra karate haiN| (abhikkhaNaM pariNAmeMti ) bAraMbAra pariNamAte haiM / ( abhikkhaNaM ussasaMti, abhikkhaNaM nIsasaMti ) bAraMbAra ucchvAsa lete haiM, bAraMbAra niHzvAsa chor3ate haiM, (tatthaNaM je te appasarIrA ) tathA jo alpazarIravAle nAraka jIva haiM (te NaM appatarAe poggale AhAreMti ) ve alpatara pudgaloM kA AhAra karate haiM / (appatarAe poggale pariNAmeMti) alpatara pudgaloM ko pariNamAte haiN| (appatarAe poggale ussasaMti ) alpatara pudgaloM ko zvAsarUpa se grahaNa karate haiM / ( appatarAe poggale nIsasaMti) alpatara pudgaloM ko niHzvAsarUpa se chor3ate haiM / (Ahacca AhAreMti) kadAcita AhAra karate haiN| (Ahacca pariNAmeMti ) kadAcit pariNamAte haiN| (Ahacca ussasaMti ) kadAcit zvAsa lete haiM / (Ahacca nIsasaMti) kadAcit niHzvAsa lete haiN| (se teNaTeNaM-goyamA!evaM dhuccai-neraiyA no savve samAhArA, no savve samasarIrAno savve samussAsa-nissAsA) potAnA zarI235 parimAve cha, (bahutarAe poggale ussasaMti ) dusa-ya pugasAne pAsa3pe aDa 42 cha, (bahutarAe poggale nIsasaMti) anya pazAna nivAsa3pe ch| cha, (abhikkhaNaM AhAreMti) vAra vA2 mADA2 42 cha, ( abhikkhaNaM pariNAmeMti) vAraMvAra pariNabhAva cha, (abhikkhaNaM usasaMti, abhikkhaNaM nIsasaMti) vAravA2 pAsa se che, mane vAravAra ni: vAsa ch| cha. (tasthaNa je te appasarIrA) tathA 2 2565zarI2i nA24 vo cha (teNaM appatarAe poggale AhAreti) tes| mayata2 pugasAno mAhAra re cha, (appatarAe poggale pariNAmeM ti) mahata2 pugatAna potAnA zarI233 parizamana 42 che, (appatarAe poggale usassaMti ) 1852 pusone vAsa35 aDa 42 cha, (appatarAe poggale nIsasaMti) 25652 pusavAne ni:zvAsa3the choDe che. ( Aheca AhAreti ) jyA24 mA 12 42 cha, (Ahaca pariNAmeMti ) cyA24 pariNabhAve cha, (Ahacca ussasaMti) dhyA24 zvAsa se che, mana (Ahacca nIsasaMti) dhyA24 ni:zvAsa se che. ( se teNadveNaM goyamA! evaM vuccai-neraiyA no savve samAhArA, no savve samasarIrA, no savve samussAsa nissAsA) te ro ra gautama ! zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 bhagavatIsUtra rthena gautama ! evamucyate nairayikAH no sarve samAhArAH no sarve samazarIrAH, no sarve samocchvAsa niHzvAsAH // mU0 2 // TIkA-'neraiyANaM bhaMte ' nairayikAH khalu bhadanta ! kim 'savve samAhArA' sarve samAhArAm=tulyAhAravantaH, savve samasarIrA, sarve samazarIrAH samAnAvagAhanAvantaH, 'samve samussAsanIsAsA' sarve samocchavAsaniHzvAsAH samAnazvAsocchvAsavantaH ? uttaramAha-'goyamA' he gautama ! 'no iNaDhe samaThe' nAyamarthaH samarthaH no sarve samAhArAH, no sarve samazarIrAH no sarvesamocchvAsaniHzvAsA ityuttaram / 'se keNaTeNaM bhaMte ' tatkenArthana-kena kAraNena he bhadanta ! 'evaM vuccai' eva mucyate-evaM kathyate yat 'neraiyA-no savvesamAhArA' nairayikA no sarve samA. hArAH, 'no savve samasarIrA' no sarve samazarIrAH 'no samve samussAsanIsAsA' no sarve samucchvAsaniHzvAsAH ? iti / uttaramAha-'goyamA' he gautama ! 'meraiyA duvihA paNNattA' nairayikAH dvividhAH prajJaptAH, 'taMjahA' tadyathA-te isa kAraNa he gautama ! maiM aisA kahatA hU~ ki samasta nAraka jIvana samAna AhAravAle hote haiM, na saba nAraka jIva samAna zarIravAle hote hai, aura na saba nAraka jIva samAna zvAsocchvAsavAle hote haiN| TIkArtha-isa sUtra se sUtrakAra AhAra Adi dvArA caubIsa daNDaka kA nirUpaNa karane ke nimitta kramaprApta nAraka jIvoM kA nirUpaNa kara rahe haiN| sarvaprathama gautama svAmIne yahA~ aisA prazna kiyA ki-he bhadanta! samasta nAraka jIva kyA saba tulya AhAravAle hote haiM ? tulya avagAhanAvAle hote haiM ? tulya ucchvAsa niHzvAsavAle hote haiM ? taba isa prazna kA uttara prabhune yoM diyA ki he gautama ! samasta nArakajIva aise nahIM hote haiN| kyoMki nArakajIvoM ke do bheda kahe gaye haiN| eka ve huM evuM kahuM chuM ke samasta nAraka che samAna AhAravALAM hatAM nathI. samasta nAraka jIvo samAna zarIravALAM hatAM nathI ane samasta nAraka jIvo samAna zvAsozvAsavALAM hotA nathI. TIkArtha-A sUtra dvArA sUtrakAra AhArAdi dvArA covIsa daMDakanuM nirUpaNa karavAne mATe krama prApta nAraka jIvonuM nirUpaNa karI rahyA che- gautamasvAmIe sauthI pahelo prazna e pUchayo ke he bhadanta ! samasta nAraka jIve zuM samAna AhAravALAM hoya che? samAna avagAhanAvALAM hoya che? ane zuM samAna ucchavAsa niHzvAsavALAM hoya che? te praznane mahAvIra prabhue evo javAba Ape ke he gautama! samasta nAraka jIvo evAM hotAM nathI, kAraNu ke, nAraka jIvonA be prakAra kahyA che. (1) jemanA zarIra ghaNAM ja zrI bhagavatI sutra : 1 Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyavandrikATIkA za0 1 u0 2 sU0 2 nairayikasvarUpanirUpaNam 395 yathA-'mahAsarIrA ya appasarIrA ya' mahAzarIrAzca alpazarIrAzca / mahat-vRhat zarIraM yeSAM te mahAzarIrAH, alpam ucchAyApekSayA laghuzarIraM yeSAM te'lpshriiraaH| alpatvaM mahattvaM cA'pekSAjanitaM bhavati tatrA'lpatvaM jadhanyAvagAhanAmadhikRtyaM bhavati, sA ca nairayikANAM aGgulasyAsaMkhyeyabhAgamAtrA, mahattvaM cotkRSTAvagAhanAmadhikRsya bhavati, sA ca paJcadhanuH zata parimitA / etadubhayamapi parimANaM bhavadhAraNIyazarIrApekSayA'vaseyam / uttaravaikriyApekSayA tu jaghanyamalpatvamaGgulasaMkhyAtabhAgamAtram , utkRSTaM tu dhanuH sahasramAnamiti / nanu prazne prathamamAhAraviSayA pRcchA ki jinakA zarIra bahuta bar3A hotA hai, aura dUsare ve ki jinakA zarIra choTA hotA hai / yahA~ zarIra kA choTApana aura alpapana ye ApekSAse hai| inameM alpatva jaghanya avagAhanA kI apekSA se hai| nArakajIvoM kI jaghanya avagAhanA aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga hotI hai / utkRSTa avagAhanA kI apekSA mahatva-moTApana hai| nAraka jIvoM kI avagAhanA 500 dhanuSa kI hotI hai| yaha donoM prakAra kA parimANa bhavadhAraNIya zarIra kI apekSA se jAnanA cAhiye / uttara vaikriyazarIra kI apekSA se jaghanyaalpatva aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga pramANa hai / tathA mahattva eka hajAra dhanuSa pramANa hai / maraNa paryanta zarIra kA sAtha rahanA yaha bhavadhAraNIya zabda kA artha hai| tathA icchApUrvaka zarIra kA choTAmoTA karanA yaha uttara vaikriya zabdakA artha hai / yahA~para zarIraviSayaka alpatva aura mahattva kI jo yaha bAta kahI gaI hai usase nAraka jIva kyA samAna zarIravAle hote haiM isa prazna kA uttara diyA gayA jAnanA cAhiye / moTAM hoya che evAM nAraka jIvo ane (2) nAnAM zarIravALAM nAraka jIvo. ahIM zarIranuM meTApaNuM ane nAnApaNuM, e baMne ApekSika che. temAMnuM alpapaNuM jaghanya avagAhanI apekSAe che. nAraka jIvonI jaghanya (ochAmAM ochI) avagAhanA aMgulanA asaMkhyAtamAM bhAga pramANa hoya che. utkRSTa avagAhanAnI apekSAe mahatva-moTApaNuM che. nAraka jIvanI utkRSTa (vadhAremAM vadhAre) avagAhanA 500 (pAMca se) dhanuSapramANa hoya che. A bane prakAranA pariNAme bhavadhAraNIya zarIranI apekSAe samajavA joIe. uttara vaikiya zarIranI apekSAe jaghanya (ochAmAM ochuM) alpatva aMgulanA saMkhyAmAM bhAga pramANa samajavuM, ane mahattva (meTApaNuM) eka hajAra dhanuSa pramANa samajavuM. maraNa sudhI sAthe rahenArUM je zarIra tene bhavadhAraNIya zarIra kahe che. ane IcchA pUrvaka zarIrane nAnuM meTuM karavuM te uttaravaikiya zabdane artha che. ahIM zarIranA alpatva ane mahatvanI je vAta karavAmAM AvI che e vAta dvArA " nAraka jIvo samAna zarIravALAM hoya che ke nahIM" e praznano uttara ApavAmAM AvyuM che. zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 396 bhagavatIsUtra pazcAtU zarIraviSayA, uttare tu pUrva zarIraviSayamuttaramuktaM pazcAdAhArAderiti kimatra kAraNam ? tatrAha-zarIravaiSamyAbhidhAne hi AhArazvAsocchvAsayo vaiSamyaM mukhena jJAyata ityataH prathamaM zarIrapraznasyottarapradAnaM yuktameveti / athAhArocchvAsa praznayoruttaramAha-' tattha NaM je te ' tatra khalu ye te 'mahAsarIrA' mahAzarIrAH santi, ' teNaM ' te khalu 'bahutarAe-poggale ' bahutarAn pudgalAn bahusaMkhyakAn zaMkA-sUtra meM sabase pahale praznarUpameM AhAraviSayaka prazna rakhA gayA hai, aura yahA~ uttarameM pahale zarIra kA alpatvamahattva prakaTa kara uttara diyA gayA hai| AhAra ke sambandha meM pahale jaisA prazna kiyA gayA hai usakA pIche uttara diyA gayA hai, pahale uttara nahIM diyA gayA hai| so isa prakAra kA kramabhaGga kyoM kiyA gayA hai ? / / uttara--prathama zarIraviSayaka viSamatA kahakara jo bAda meM AhAra sambandhI praznakA uttara diyA gayA hai usakA kAraNa yaha hai ki jaba taka zarIra kI viSamatA nahIM kahI jAvegI taba taka AhAra sambandhI evaM zvAsocchvAsa sambandhI viSamatA sukhapUrvaka jAnanemeM nahIM A sktii| ataH yaha viSamatA sukhapUrvaka jAnI jA sake isa abhiprAya se aisA kiyA gayA hai / isaliye pahale zarIraviSayaka praznakA uttara denA yuktiyukta hI hai / AhAra aura zvAsocchvAsa ke viSaya meM gautamasvAmI ne jo prazna kiyA evaM usake viSayameM prabhune jo uttara diyA vaha isa prakArase hai ki-jo mahA zarIravAle nArakajIva haiM ve alpazarIravAle nArakajIvoM zaMkA H sUtramAM sauthI pahele AhAra viSene prazna mUke che. ane ahIM javAbamAM zarIranuM alpatva mahatva pahelAM batAvavAmAM AvyuM che. AhAranA viSayamAM je pahele prazna pUchavAmAM Avyo che tene uttara pAchaLa ApavAmAM AvyuM che, AgaLa ApavAmAM AvyuM nathI. te A pramANe ulaTa kama zA mATe levAmAM AvyuM che ? uttara : pahelAM zarIranI viSamatAnuM kathana karIne tyAra bAda AhAra vizenA praznane uttara ApavAnuM kAraNa e che ke-jyAM sudhI zarIranI viSamatA batAvavAmAM na Ave tyAM sudhI AhAranI tathA zvAsozvAsanI viSamatA saraLatAthI samajI zakAya nahIM. e viSamatA saraLatApUrvaka samajI zakAya te hetathI evuM karyuM che. tethI pahelAM zarIra viSayaka praznano uttara deve e vAta yuktiyukta ja lAge che. AhAra ane zvAse zvAsanA viSayamAM gautama svAmIe je prazna pUchyuM tenA javAbamAM prabhue kahyuM ke "meTAM zarIravALAM naa| a65 zarIravata nA23 42di " bahutarAe poggale AhAreMti " zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 prameyacandrikATIkA za0 1 u0 2 sU0 2 nairayikasvarUpanirUpaNam 397 pudgalAn 'AhAreMti ' Aharanti-AhAratayA gRhNanti mahAzarIratvAt , dRzyate hi loke mahAkAyo mahAzI, alpakAyo'lpAzI hastizazakavat / bAhulyApekSamidaM vAkyam , anyathA kazcit mahAkAyo'lpamaznAti, alpakAyo bahubhuGkte tathAvidha manuSyavat , kintu iha naivaM bAhulyapakSasyaivAGgIkArAd / te ca nairayikA upapAtAdi kI apekSA "bahutarAe poggale AhAreMti" bahusaMkhyaka pudgaloM ko AhArarUpa se grahaNa karate haiN| kyoMki ve mahAzarIravAle haiM / loka meM bhI prAyaH aisI hI bAta dekhI jAtI hai ki jina kA zarIra bar3A hotA hai ve mahAzI-bahuta adhika bhojana karanevAle hote haiM / aura jinakA zarIra alpa hotA hai ve alpAzI-alpabhojana karanevAle hote haiM / jaisehasti aura kharagokha / yaha vAkya bAhulya kI apekSA se kahA gayA jAnanA cAhiye, nahIM to aisA bhI hotA hai ki jo mahAkAya hotA hai vaha alpAzI hotA hai aura jo alpakAya hotA hai vaha mahAzI hotA hai / udAharaNake rUpameM jaise tathA prakArake manuSya / parantu yahA~ jo aisA kahA gayA hai vaha bAhulyapakSakA Azraya le kara hI kahA gayA hai / tAtparya kahane kA yaha hai ki tathAvidha manuSya kI taraha koI moTe zarIravAlA thoDA bhojana karatA hai aura koI choTe zarIravAlA jyAdA bhojana karatA hai / isaliye zarIrakA moTApana aura choTApana AhArakI adhikatA aura nyUnatA ke prati niyamarUpa se kAraNa nahIM par3atA hai-parantu phira bhI bahusaMkhyaka pudgalene AhArarUpe grahaNa kare che. teo mahAzarIravALAM hovAthI evuM bane che. lekamAM paNa sAmAnya rIte evuM jovAmAM Ave che bharnu zarI2 bhoTa hAya cha tesA 'mahAzI' padhAre saurAna 422 // DAya cha bhane bharnu zarIra nAnu DarAya cha tes| 'alpAzI' sAdhu maanaa| hoya che. jemake hAthI ane sasaluM. A kathana bAhulyanI apekSAe karavAmAM AvyuM che. nahIM te evuM paNa bane che ke je mahAkAya hoya che te ochuM khAnAra hoya che ane je alpakAya hAya che te vadhAre khAnAra hoya che. udAharaNa rUpe e prakAranA mANase batAvI zakAya che. paNa ahIM je AhAraviSayaka kathana che te bAhulyanI apekSAe karavAmAM AvyuM che. kahevAnuM tAtparya e che ke kaI jADA zarIravALo mANasa zeDo AhAra le che ane nAnA zarIravALe mANasa vadhAre AhAra le che, evuM paNa jovA maLe che. tethI zarIranA meTApaNu ke a855Nane AhAranI adhikatA ke nyUnatAnA kAraNarUpa ke niyama rUpe gaNI zakAya nahIM, paNa meTe bhAge evuM ja bane che. zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 bhagavatIsUtre sadvedyAnubhavasamayAdanyatra samaye asadvedyasyaikAntata udayavartitvena yathA yathA mahAzarIrAstathA tathA mahAduHkhAH, tIvrAhArAbhilASiNazca bhavantIti / 'bahutarAe poggale' bahutarAn pudgalAn 'pariNAmeMti' pariNamayanti / yato bahutarAn pudgalAn Aharanti tataH pariNAmo'pi bahutarapudgalAnAM bhavati, pariNAmasyAhAra pudgalAnusAritvAt , apRSTo'pyAhArapariNAmaH AhArasya kArya pariNAmaH iti kRtvoktaH, AhAadhikAMzarUpa meM aisA dekhA jAtA hai / isI adhikAMza rUpatA ko lekara yahA~ aisA kathana kiyA gayA hai ki moTe zaroravAle nArakIyajIva adhika AhAra karate haiM aura alpa zarIravAle nArakIya jIva alpa AhAra karate haiM / yahA~ aisA nahIM samajhanA cAhiye ki tathAvidha manuSyoM kI taraha alpa zarIravAle nArakIyajIva bahuta AhAra karate haiM aura moTe zarIravAle thoDA AhAra karate haiM / tathA-ve nArakIya jIva upapAtAdi sadvaidyake anubhavana samaya ko chor3a kara bAkI ke samaya meM asAtAvedanIya karma ke hI udyavazavartI hote haiM ataH jaise-jaise ye moTe zarIravAle hote haiM usI taraha se mahAduHkha kA anubhava karate haiM, aura AhAra meM tIvra abhilASAvAle hote haiM / " pahutarAe poggale pariNAmeMti " kyoMki ye bahusaMkhyaka pudgaloM ko AhArarUpa se grahaNa karate haiM / isI kAraNa una AhArarUpase gRhIta hue pudgaloMkA pariNAma bhI bahutara hotA hai / kyoMki vaha pariNAma AhAra pudgaloM ke anusAra hI to hogA / yadyapi zaMkAkArane AhArapariNAma ke viSaya meM prazna nahIM kiyA hai phira bhI pari I adhikAMzane A niyama lAgu paDatuM hovAthI evuM kahevAmAM AvyuM che ke mahAzarIrI nAraka jI vadhAre AhAra kare che ane alpazarIrI nAraka jIve che AhAra kare che. ahIM evuM samajavuM joIe nahIM ke keTalAka mahAzarIrI manuSyanI jema mahAzarIrI nArake ocho AhAra le che ane alpazarIrI manuSyanI jema alpazarIrI nArake vadhAre AhAra le che tathA te nAraka jIva upapAtAdi savedyanA anubhava samayane choDIne bAkInA samaye asAtavedanIya kamane udayAdhIna hoya che. tethI jema jema teo mahAzarIravALAM banatAM jAya che tema tema mahAduHkhane anubhava kare che ane AhAranI tIvra abhilASAvALAM bane che. " bahutarAe poggale pariNAmeMti" to vadhAre pugatAne mA0235 grahaNa kare che tethI AhAra rUpe grahaNa karAyelAM te pudgalenuM pariNamana paNa vadhAre pramANamAM thAya che. kAraNa ke AhArarUpe grahaNa karAyelAM pagalonA pramANe ja te pariNamana thAya che, je ke zaMkAkAre AhAra pariNAmanA viSa zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za0 1 u0 2 sU0 2 nairayikasvarUpanirUpaNam 399 rakathane tatpariNAmasyApyavazyakathanIyatvAt / ' bahutarAe poggale' bahutarAn pudgalAn ' ussasaMti' ucchvasanti=ucchvAsatayA gRhNanti 'bahutarAe poggale' bahutarAn-pudgalAn 'nIsasaMti' niHzvasanti-niHzvAsatayA parimuJcanti, mahAzarIrA hi mahocchvAsaniHzvAsavanto bhavanti / duHkhitA api tAdRzA eva / nairayikAzca duHkhitA iti bahutarAn pudgalAn ucchvasanti niHzvasantIti / AhArasya kAlakRtaM vaiSamyaM darzayati-' abhikkhaNaM AhAreMti' abhIkSNamAharanti, paunaH punyenAhAraM gRhNanti, ye ye yathA yathA tAratamyena mahAzarIrAstathA tathA tattadapekSayA zIghrazIghratarAdirUpeNAhAragrahaNaM-kurvantItyarthaH / ' abhikkhaNaM UsasaMti NAma AhAra kA kArya hai isa khyAla se vaha yahA~ kahA gayA hai / kyoMki AhAra ke kathana meM AhAra kA pariNAma avazya kathanIya hotA hai| "bahutarAe poggale usarasaMti" bahutara pudgaloMko ve mahAkAyavAle nArakajIca ucchvAsarUpameM pariNamAte haiM / " bahutarAe poggale nIsasaMti" yahutara pudgaloM ko ve niHzvAsa rUpase bAhara nikAlate haiM / jo mahAzarIra vAle hote haiM, ve mahAucchvAsa aura niHzvAsavAle hote haiN| tathA jo duHkhita jana huA karate haiM, ve bhI aise hI hote hai / nArakIya jIva duHkhI haiN| isI kAraNa ve bahutara pudgaloMko ucchvAsarUpase grahaNa karate haiM aura niHzvAsa rUpa se unheM bAhara nikAlate haiM / AhAra meM aba kAlakRta viSamatA dikhalAI jAtI hai "abhikkhaNaM AhAreMti" bAraMbAra ve moTe zarIravAle nArakIya jIva AhArarUpase pudgaloM ko grahaNa karate haiN| arthAt jo nArakIyajIva jinakI apekSA jaise 2 moTe zarIravAle hote haiM, ve unakI apekSA punaH punaH zIghrazIghratara Adi rUpase AhAra lete yamAM prazna karyo nathI, paNa AhAranuM kArya pariNAma (gRhIta yugalanuM pariNamana) che, te dRSTie tenuM ahIM kathana karyuM che. kAraNa ke AhAranA 4thananI sAthe mADA2nu pariNAma 54 4aa yogya ya che. "bahutarAe poggale usassaMti" te bhaya nA24 / dhAre pugatAna chvAsa 35 aDa 42 cha. " bahutarAe poggale nIsasaMti" mane te vadhAre pulAne niHzvAsarUpe bahAra kADhe che mahAzarIravALA jI mahAuvAsa ane nizvAsavALAM hoya che. tathA duHkhI lokenI bAbatamAM paNa evuM ja bane che. nAraka cha duHkhI hovAthI vadhAre pugalene ucchavAsa rUpe grahaNa kare che ane niHzvAsa rUpe bahAra kADhe che. have AhAranA kALamAM rahelI viSamatA matAvAma mAve che-" abhikkhaNaM AhArati" te bhaya nA pAvAra AhArarUpe pudgalene grahaNa kare cheeTale ke nAnAM zarIravALAM nArake karatAM zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 bhagavatIsUtre abhikkhaNaM nIsasaMti' abhIkSNamucchvasanti abhIkSNaM niHzvasanti, mahAzarIratvAt duHkhitataratvAccAnavaratamucchvAsaM niHzvAsaM ca gRhNanti parimuJcanti ca / athAlpazarIraviSayaM darzayati-tattha NaM je te ' tatra khalu ye te 'appasarIrA' alpazarIrAH santi / teNaM' te khalu 'appatarAe puggale ' alpatarAn pudgalAn 'AhAreMti' Aharanti / yato'lpazarIrAstato mahAzarIrAharaNIyapudgalApekSayA alpatarAn pudgalAnAharanti 'appatarAe poggale pariNAmeMti, appatarAe poggale ussasaMti appatarAe poggale nIsasaMti ' alpatarAn pudgalAn pariNamayanti, alpatarAn pudgalAn ucchvasanti alpatarAn pudgalAn niHzvasanti / eSAM vyAkhyA alpatvamAzritya vyatyayena mahAzarIravad vijJeyA / ' Ahaca AhAreMti' aahtyaa''hrntihaiN|" abhikkhaNaM usasaMti" "abhikkhaNaM nIsasaMti" mahAzarIravAle hone se aura duHkhitatara hone se ve nArakajIva nirantara zvAsocchvAsa lete rahate haiM, aura chor3ate rahate haiM / "tattha NaM je te appasarIrA te NaM appatarAe poggale AhAreMti " tathA jo jisakI apekSA alpazarIravAle hote haiM, ve unakI apekSA AhArarUpa se alpatara pudgaloM ko grahaNa karate haiM-" appatarAe poggale pariNAmeMti" alpatarapudgaloM ko pariNamAte haiM "appatarAe poggale ussasaMti" alpatara pudgaloM ko zvAsarUpameM pariNamAte haiM "appatarAe poggale nIsasaMti" alpatara padaloMko niHzvAsarUpase bAhara nikAlate haiN| ina saba padoMkA vyAkhyAna mahAkAya meM kathita ina padoM ke vyAkhyAna kI taraha alpatvapakSa lekara viparItarUpa se kara lenA caahiye| "Ahacca AhAreti " Adi padoM kA spaSTIkaraNa isa prakArase hai| mATI zarIravAjA naa2| dhAre zItAthI mAra se che" abhikkhaNaM ussasaMti" " abhikkhaNaM nIsasaMti" mahAzarIravAjA nA24 vo padhAre hubhI DAvAne sIdhe niranta2 zvAsocchvAsa sIdhA 42 cha bhane ch|uyaaN 3re cha "tatthaNaM je te appasarIrA te NaM appatarAe poggale AhAreti' se n||24 no 2di vadhAre maha5 zarIravALe nAraka jIva tenA karatAM alapatara pugalone AhAra rUpe grahaNa kare che- "aspatarAe poggale pariNAmeMti" 25652 pu sonu parizubhana 42 cha, " appatarAe poggale ussasaMti " 265ta2 pugatAne zvAsa35 pariNabhAve cha, "alpatarAe pogale nIsasaMti " mahata2 pugatAne nivAsa3the pahAra kADhe che A samasta padanI vyAkhyA mahAkAyanA sUtramAM kahevAmAM AvelAM A padanI vyAkhyA pramANe samajavI paNa ahIM mahattvanI apekSA alpatvano vyatyaya 32vIna. "Ahaca AhAraiti" mAha pahanu25STI3211 nIya pramANe cha. zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 401 prameyacandrikAThIkA za0 1 u0 2 sU 2 nairayika svarUpanirUpaNam bhAhatya=kAlaMnihatya=kAlaM vyavadhAnIkRtya viramya viramyetyarthaH AhAraM kurvanti / kadAcidAharanti kadAcinnAharantIti bhAvaH AhArAnAharaNaM ca mahAzarIrAhAragraddaNavyavadhAnApekSayA, bahutarakAlAntarAlatayetyarthaH / ' Ahacca usasaMti Ahaca nIsasaMti' Ahatyocchvasanti Ahatya niHzvasanti ete'lpazarIratvenaiva mahAzarIrApekSayA'lpataraduHkhitatvAt kadAcit sAntaramityarthaH ucchavAsAdi kurvanti / yaccapUrva 'nArakAH satatameocchvAsAdikurvantItyuktaM tat mahAzarIrApekSayetyavaseya - jo alpazarIravAle nArakIya jIva haiM, arthAt jo jinakI apekSA alpazarIraviziSTa nArakIya jIva haiM, ve unakI apekSA Thahara2 kara AhAra lete haiM, arthAt-kabhI AhAra lete haiM aura kabhI AhAra nahIM lete haiM / kadAcit AhAra nahIM lete haiM so isakA tAtparya aisA nahIM hai ki ve bilakula AhAra hI nahIM lete haiM, kintu isakA tAtparya aisA hai ki unake AhAra nahIM lene meM mahAkAyavAle nArakIya jIvoMke AhAragrahaNa ke antarAlakI apekSAse bahutarakAlakA antarAla - vyavadhAna par3atA hai / Ahacca UsasaMti Ahacca nIsasaMti " choTezarIravAle honeke kAraNa hI ve mahAzarIravAle nArakajIvoMkI apekSAse alpatara duHkhI rahate haiM isa kAraNa ve Thahara 2 kara zvAsa lete haiM, aura Thahara 2 kara use chor3ate haiM, arthAt bAhara nikAlate haiN| jo pahale nArakIya jIva nirantara hI zvAsAdika kriyA karate haiM aisA kahA gayA hai so yaha kathana mahAkAya - vAle nAraka jIvoMkI apekSAse hI kahA gayA hai, aisA jAnanA cAhiye / (6 alpezarIravALA je nAraka jIvA che, eTale ke je nAraka jIvA anyanI apekSAe apazarIrI che te anyanA karatAM vadhAre lAMkhe lAMkhe AMtare AhAra le che, eTale ke kayAreka AhAra le che ane kayAreka nathI paNa letA. kayAreka AhAra letA nathI tenuM tAtparya evuM nathI ke tee bilakula AhAra ja letA nathI paNa tenuM nApaya evuM che ke mahAkAya nAraka jIvAnI apekSAe alpakAya nAraka jIvAnA AhAra nahIM grahaNa karavAnA kALamAM bhoTu aAMtara-vyavadhAna paDe che. Ahacca UsasaMti Ahacca nIsasaMti " apazarIravALAM hAvAne kAraNe ja teo mahAzarIravALAM nArakA karatAM AchAM duHkhI rahe che, tethI teo thAlI theAbhIne zvAsa le che ane ucchavAsa bahAra kADhe che. pahelAM evu' je kathana karavAmAM AvyuM che ke nArakajIvA nirantara zvAsAdi kriyA kare che, te kathana mahAkAya nArakane anulakSIne thayuM zrI bhagavatI sUtra : 1 66 Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 bhagavatIsUtre miti / athavA-aparyAptakAle'lpazarIrAH santo lomAhAramAzritya nAharanti, apaptikatvena ca nocchvasanti, anyatsamaye tu AhArocchvAsAdi kurvantyevetyata Aha-AhatyAharanti AhatyocchvasantIti / 'se teNaTheNaM' tattenArthenatena kAraNena 'goyamA' he gautama ! ' evaM vuccai ' evamucyate 'neraiyA no samve samAhArA' no sarve samAhArAH 'no savve samasarIrA ' no sarvesamazarIrAH 'no sanvesamussAsa nIsAsA' no sarve samocchvAsaniHzvAsA iti // mU0 2 // athavA-ve kadAcit AhAra nahIM lete haiM, aura kadAcit zvAsa nahIM lete haiM, aisA jo kahA gayA hai| usakA tAtparya yaha bhI hotA hai ki aparyApta avasthAmeM nArakIya jIva alpazarIravAle hote hue lomAhArakI apekSAse AhAra nahIM karate haiM aura aparyAptaka honeke kAraNa hI ucchvAsa nahIM lete haiM / anya samayameM-paryApta hone para-AhAra aura zvAsocchvAsAdika karate hI haiN| isaliye aisA kahA gayA hai ki "Ahacca AhAreMti, Ahaca usasaMti" / aparyApta kAlameM nArakIya jIvoMke lomAhArAdi nahIM hote haiM / isaliye ve romAhArAdikI apekSAse AhArAdi nahIM karate aisA kahA gayA hai| "se teNaTeNaM goyamA ! evaM vuccai neraiyA savve no samAhArA ityAdi" isaliye he gautama ! aisA maiMne kahA hai ki samasta nArakIya jIva samAna AhAravAle nahIM hote haiM, samAna zarIravAle nahIM hote haiM, samAna ucchvAsa niHzvAsavAle nahIM hote haiM |suu02|| samajavuM. athavA teo kayAreka AhAra letA nathI, ane kayAreka zvAsa letA nathI evuM je kahevAmAM AvyuM che tene bhAvArtha e paNa thAya che ke aparyApta avasthAmAM nAraka che alpazarIravALAM hoya che te lemAhAranI apekSAe AhAra karatA nathI ane aparyAptaka hovAne kAraNe ja ucchavAsa letA nathI, anya samayamAM paryAptaka thAya tyAre AhAra, zvAsocchavAsa Adi akSaya 42 cha tethI me 4thu cha " Ahacca AhAre ti, Ahacca UsasaMti" aparyApta kALamAM nAraka jI le mAhAra Adi letA nathI, tethI teo zamAhArAnI apekSA mA 2 nathI 42 // tema 4thu cha. "se teNaTreNaM goyamA ! evaM vuccai neraiyA savve no samAhArA ityAdi " gautama ! tethii| meM evuM kahyuM che ke samasta nAraka che samAna AhAravALAM hotAM nathI, samAna zarIravALAM hatAM nathI, samAna ucchavAsa niHzvAsavALAM hatAM nathI sUArA zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATokA za0 1 u0 2 sU0 2 karmavarNAdiviSayanirUpaNam 403 atha karmavarNAdiviSayaM pratipAdayati-neraiyANaM bhaMte savve samakammA' ityaadi| mUlam-neraiyANaM bhaMte savve samakammA ? goyamA ! No iNadve samahe se keNaTeNaM bhaMte evaM vuccai ? goyamA ! neraiyA duvihA paNNattA, taM jahA puvvovavaNNagA ya pacchovavaNNagA ya / tattha NaM je te puvovavaNNagA teNaM appakammatarAgA, tattha NaM je te pacchovavaNNagA teNaM mahAkammatarAgA, se teNaTeNaM goyamA !0 / neraiyANaM bhaMte ! savve samavannA? / goyamA ! No iNa? samaTe / se keNaTeNaM taha ceva, goyamA ! neraiyA duvihA pannattA, taM jahA-putvovavannagAya pacchovavaNNagAya, tatthaNaMje te puvvovavannagA teNaM visuddhavannatarAgA, tatthaNaM je te pacchovavannagA, teNaM avisuddhavannatarAgA, se teNaTeNaM goyamA! evN0| neraiyANaM bhaMte savve samalessA, goyamA! No iNaDhe samaThe, se keNaDhaNaM jAva no savve samalessA, goyamA ! neraiyA duvihA pannattA, taM jahA-puvvovavaNNagA ya pacchovavaNNagA ya / tattha NaM je te pukhovavaNNagA teNaM visuddhalessatarAgA,tattha NaM jete pacchovavannagA teNaM avisuddhalessatarAgA se tenndvennN0| neraiyANaM bhaMte savvesamaveya. NA ! goyamA ! No iNaDhe samaDhe, se keNaTeNaM0 goyamA ! neraiyA duvihA pannattA, taM jahA-saNNibhUyA ya asaNNibhUyA ya, tatthaNaM je te saNNibhUyA te NaM mahAveyaNA, tatthaNaM je te asapiNabhUyA teNaM appaveyaNatarAgA, se teNaTeNaM goyamA ! neraiyA NaM bhaMte ! savve samakiriyA, goyamA ! No iNaDhe samaDhe, se keNaTeNaM0 goyamA ! neraiyA tivihA pannatA, taM jahA-sammadiTThI, micchadiTThI, smmaamicchdittttii| tattha NaM je te sammadiTTI tesiM NaM cattAri kiriyAo pannattA, taM jahA-AraMbhiyA, pariggahiyA, zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 bhagavatIsUtre mAyAvattiyA,apaccakkhANa kiriyA tattha NaM jete micchadiTThI tesiM NaM paMcakiriyAo kajaMti, taM jahA-AraMbhiyA jAva micchAdaMsaNavattiyA, evaM sammamicchAdiTThINaM vi, se teNaTeNaM goymaa0|| neraiyANaM bhaMte ! savve samAuyA, savvesamovavannagA, goyamA ! No iNaThe samahe / se keNaTeNaM0 goyamA ! neraiyA cauvihA pannattA, taM jahA-atthegaiyA samAuyA, samovavannagA1, atthegaiyA samAuyA visamovavannagA 2, atthegaiyA visamAuyA samovavannagA3, atthegaiyA visamAuyA visamovatrannagA4, se teNaTeNaM goyamA ! 0 // sU0 3 // chAyA-narayikAH khalu bhadanta ! sarve samakarmANaH ? gautama ! nAyamarthaH samarthaH / tatkenArthena bhadanta ! evamucyate ? gautama ! nairayikA dvividhAH prajJaptAH, tadyathA-pUrvopapannakAzca pazcAdupapannakAzca / tatra khalu ye te pUrvopapannakAste khalu aba sUtrakAra karma varNa Adi viSayakA pratipAdana karate haiM'neraDyA NaM bhaMte ! savve samakammA' ityaadi| (bhaMte) he bhadaMta ! (neraiyA NaM) nArakIya jIva, kyA (sabve) saba (samakammA?)samAnakarmavAle hote haiM ? (goyamA)he gautama! (No iNaTe samaThe)yaha artha samarthita nahIM hai, arthAt yaha artha ThIka nahIM hai| (se keNaTeNe) he bhadanta ! Apa aisA kisa kAraNase kahate haiM ? (goyamA) he gautama ! (neraDyA duvihA paNNattA) nArakIya jIva do prakArake kahe gaye haiN| (taM jahA) unake do prakAra ye haiM (puvyovavaNNagA, pacchovaNNagA) pUrvopapannaka aura have sUtrakAra karmavarNa Adi viSayanuM pratipAdana kare che'neriyaannN bhaMte ! savve samakammA' ityaadi| (bhaMte) 3 mahanta ! (neraiyANaM savve samakambhA 1 ) samasta nA24 wal zu samAna bhaja DAya cha ? (goyamA !) 3 gItama! (goyamA !) 3 gautama ! ( No iNa sama ) 21 Atha samarthita nathI. meTale 3 me manatu nathI. ( se keNadveNaM ) 3 mahanta ! 25 me. // ||2||nne 4 ch| ? (goyamA !) 3 gautama ! (neraiyA duvihA paNNattA ) nA24 vA 2 // // che. ( taM jahA) te the. praa| 20 pramANe - (putvovavaNNagA, pacchovavaNNagA) pUrvA5panna mane pazcA55nna. zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za.1 u02 sU0 3 karmavarNAdiviSayanirUpaNam 405 alpakarmatarakAH, tatra khalu ye te pazcAdupapannakAste khalu mahAkarmatarakAH, tattenArthena gautm!| nairayikAH bhadanta ! sarve samavarNAH gautama ! nAyamarthaH samarthaH, tatkenArthena tathaiva gautama ! nairayikA dvividhAH prajJaptAH, tadyathA-pUrvopapannakAzca pazcAdupapannakAzca / tatra khalu ye te pUrvopapannakAste vizuddhavarNatarakAH tatra ye te pazcAdupapannakAste pshcaaduppnnk| (tattha NaM je te pubyovavaNNagA) inameM jo pUrvopapannaka nAraka hai (te NaM appakammatarAgA) ve alpakarmavAle hote haiM aura (tatthaNaM je te pacchovavaNNagA te NaM mahAkammatarAgA) jo pazcAdupapannaka nAraka jIva haiM, ve mahAkarmavAle hote hai / (se teNaTeNaM goyamA !0) isa kAraNa he gautama ! maiM aisA kahatA hU~ ki saba nArakIyajIva samAnakarmavAle nahIM hote haiN| (neraiyANaM bhaMte ! savvesamavannA) he bhadanta ! samasta nArakajIva kyA samAna varNavAle haiM ? (goyamA ! No iNaDhe samaDhe) he gautama ! yaha artha samartha-ThIka-nahIM hai / (se keNaTeNaM ? ) he bhadaMta ! Apa aisA kisa kAraNase kahate haiM ? ityAdi praznakA svarUpa-(taha ceva) vaisA hI samajhalenA cAhiye bhagavAn kahate haiM-goyamA) he gautama! (neraiyA duvihA pannattA) nAraka jIva do prakArake kahe gaye haiM / (taM jahA) ve do prakAra ye haiM-(punvovavanagAya pacchovavaNNagAya) eka pUrvopapannaka, dUsare pazcAdupapannaka (tatthaNaM je te puvvovavannagA te NaM visuddha vanatarAgA) inameM (tatthaNaM je te puvvovavaNNagA) temain 2 pUrvASapanna nA2 cha (teNaM appakammatarAgA) te 2065 ya cha bhane (tatthaNaM je te pacchovavaNNagA teNaM mahAkagmatarAgA) 5zvA55nna nA2 cha tes| mahAbha vANAM DAya che. ( se teNa NaM goyamA ! ) me 2Ne gautama! hume chu ke samasta nAraka che samAna karmavALAM hatAM nathI. (neraiyANaM bhaMte savvesamavannA? ) 3 mahanta ! zu samasta nA24 vA samAna 1 ja ya cha ? ( goyamA ! ) 3 gautama! (No iNa samaDhe) e artha samarthita nathI. meTa ke samasta nA samAna 1vi di nathI. ( se keNadveNaM ?) hai mahanta ! mA5 // AraNe sayu 4 cha ? tyAhi prazna sva35 (taha ceva ) tevI rIte samaya se. lagavAna 4 cha-(goyamA ! ) 3 gautama ! neraiyA duvihA pannattA) // 27 ch| me prA2na 4 // cha. ( taMjahA) te me maare| mA pramANe che-(puvyovavannagA ya pacchovavaNNagAya ) (1) pUrvA55nna mana (2) pazcA55-14 (tatyaNaM je te pubbovavannagA te NaM visuddhavannatarAgA) temAMnA zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 bhagavatIsUtre 'vizuddhavarNatarakAH tat tenArthena gautama ! evam / nairayikA bhadanta ! sarve samalezyakAH ! gautama ! nAyama : smrthH| tatkenArthena yAvat no sarve samalezyakAH ? gautama ! nairayikA dvividhAH prajJaptAH, tadyathA-pUrvopapannakAzca pazcAdupapannakAzca / tatra khalu ye te pUrvopapannakAstevizuddhalezyatarakAH, tatra ye te pazcAdupapannakAste jo pUrvopapannaka nAraka haiM ve vizuddha varNavAle hote haiM, aura (tatthaNaM je te pacchovavannagA, te NaM avisuddhavanatarAgA) jo pazcAdupapannaka hote hai ve avizuddha varNavAle hote hai / (se teNaTeNaM goyamA evaM vuccai0) isa kAraNa he gautama ! maiM aisA kahatA hU~ ki saba nArakIyajIva samAna varNavAle nahIM haiM / (neraiyANaM bhaMte ! savve samalessA?) he bhadanta ! samasta nArakIya jIva kyA eka sI lezyAvAle hote haiM ? ( goyamA! No iNaDe samaDe) he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / (se keNaTheNaM jAva no savve samalessA) he bhadanta ! Apa aisA kyoM-kisa kAraNase kahate haiM yAvat samasta nArakIya jIva samAna lezyAvAle nahIM hote haiN| (goyamA) he gautama! (neraiyA duvihA pannattA) nArakIya jIva do prakArake kahe gaye haiM (taM jahA ) ve do prakAra ye haiM-(puvvovavaNNagA ya pacchovavaNNagAya) eka pUrvopapannaka aura dUsare pazcAdupapannaka (tattha NaM je te pucovavaNNagA te NaM visuddhalessa tarAgA) inameM jo pUrvopapannaka nArakajIva haiM je pUrvopapannaka nAraka ja hoya che teo vizuddha varNavALAM hoya che, ane ( tatthaNaM je te pacchovavannagA, teNaM avisuddha vannatarAgA ) // pazcA55nna DAyacha teso bhavizuddha vAja DAya che. (se teNa NaM goyamA ! evaM vuccai0 ) te 20 Da gautama ! hume chu samasta nA24 / samAna varNavALAM hotAM nathI. (neraiyANaM bhaMte ! savve samalessA ?) 3 mahanta ! samasta nA24 / se sabhI vezyAvaNa DAya cha ? (goyamA ! No iNaTre samaTe) 3 hai gautama ! meDAtu nathI. (se keNadveNaM jAva no savve samalessA ?) 3 bhadanta ! Apa zA kAraNe evuM kahe che ke samasta nAraka che samAna vezyAvai sai nathI ? (goyamA ! ) 3 gautama ! (neraiyA duvihA paNNattA) nA24 7 me 2 // 4jhacha. (taMjahA ) te 12 // 2 // pramANe cha. (puvvovavaNNagA ya pacchovavaNNagA ya) pUrvA5panna mane pazcA5panna. ( tatthaNaM je te punyovavaNNagA teNaM visuddhalessatarAgA) tebhAna re pU zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyavandhikATIkA za.1 u.2 sU0 3 karmavarNAdiviSayanirUpaNam 407 avizuddhalezyatarakAH, tattenArthena / nairayikA bhadanta ! sarve samavedanAH! gautama ! nAyamarthaH samarthaH tatkenArthena gautama ! narayikA dvividhAH prajJaptAH, tadyathA-saMjJibhUtAzcAsaMjJibhUtAzca / tatra khalu ye te saMjJibhUtAste mahAvedanAH, tatra khalu ye te asajJibhUtAste'lpavedanAH tat tenArthena gautama !0 / nairayikA bhadanta ! sarve samave vizuddhalezyAvAle hote haiN| (tatthaNaM je te pacchovavaNNagA te NaM avisuddha lessa tarAgA) tathA jo pazcAdupapannaka nAraka jIva haiM ve avizuddha lezyAvAle hote haiM / (se teNaTeNaM evaM0) isa kAraNa he gautama ! maiM aisA kahatA hU~ ki samasta nArakajIva samAna lezyAvAle nahIM hote haiN| (neraiyANaM bhaMte ! savve samaveyaNA?) he bhadanta ! samasta nAraka jIva kyA ekasI vedanAvAle hote haiM ? (goyamA ! No iNaDhe sama8) he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai (se keNadveNaM0) he bhadanta ! Apa aisA kisa kAraNase kahate haiM ? (goyamA) he gautama! (neraiyA duvihA paNattA) nAraka jIva do prakArake kahe gaye haiM (taM jahA) ve isa prakArase (saNNibhUyA ya asaNNibhUyA ya) eka saMjJibhUta aura dUsare asajJibhUta (tattha NaM je te saNNibhUyA te NaM mahAveyaNA) inameM jo saMjJibhUta nAraka jIva haiM ve mahAvedanAvAle hote haiM, aura (tattha NaM je te asaNNibhUyA te NaM appaveyaNatarAgA ) jo asaMjJibhUta nArakIyajIva haiM ve alpavedanAvAle panna n||24 7 cha tes| vizuddha vezyAvala ya cha, (tatthaNaM je te pacchovavaNNagA te NaM avisuddha lessatarAgA ) mane re pazcApanna nA24 w ya cha tm| mavizuddha vezyAvA DAya cha, ( se teNaTeNaM eva.) gautama! te kAraNe huM evuM kahuM chuM ke samasta nAraka jI samAna vezyAvALAM hotAM nathI. (neraiyANaM bhaMte ! savve samaveyaNA?) mahanta ! samasta nA24 vo zu me sarI vahanAvAjalya cha ? (goyamA ! No iNane sama) hai gautama! ye pAta 52252 nathI-temA samAna vehanAvAjai di nathI. (se keNa NaM) mahanta ! mA5 me // 2Ne 4 ch| ? (goyamA!) gautama! ((neraiyA duvihA paNNattA ) nA24 7 me // 2 // 4 // cha (taMjahA) te prakAre A pramANe che - (saNNibhUyA ya asaNNi bhUyA ya ) (1) sajibhUta ane. (2) asajJibhUta, (tatthaNa je te saNNibhUyA te NaM mahAveyaNA ) tebhAna ra sajJibhUta nA24 / che te maDAvenAvi DAya cha, mane (tatthaNaM je te asaNNibhUyA te NaM appaveyaNatarAgA) 2 asajJibhUta n||24 0o DAya cha teso 2565 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 bhagavatIsUtre kriyAH, gautama ! nAyamarthaH smrthH| tatkenArthena ? gautama !0 nairayikA strividhAH prajJaptAH, tadyathA-samyagadRSTayaH mithyAdRSTayaH smygmithyaadRssttyH| tatra khalu ye te samyagdRSTayasteSAM catasraH kriyAH prajJaptAH, tadyathA-ArambhikI pArigrahikI mAyA. pratyayA aprtyaakhyaankriyaa| tatra khalu ye te mithyAdRSTayasteSAM khalu paJcakriyAH hote haiM / (se teNaTeNaM goyamA !) isa kAraNa he gautama! maiMne aisA kahA hai ki samasta nArakIyajIva samAna vedanAvAle nahIM hote haiN| (neraiyA NaM bhaMte ! savve samakiriyA ? ) he bhadanta ! samasta nArakIyajIva kyA samAna kriyAvAle hote haiM ? (goyamA! No iNaDhe samaDhe) he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / ( se kepaTTeNaM0 ) he bhadanta ! Apa aisA kisa kAraNase kahate haiM ? (neraiyA tivihA pannattA) nArakIya jIva tIna prakAra ke kahe gaye haiM (taMjahA ) ve isa taraha se haiM ( sammaddiTThI micchadiTThI, sammAmicchadiTThI) eka samyagdRSTi, dUsare mithyAdRSTi aura tIsare samyagmithyAdRSTi |(ttth NaMje te sammadiTThI tesi NaM cattAri kiriyAo pannattAo) inameM jo samyagdRSTi nArakIyajIva haiM ve cAra kriyAe~vAle hote haiM / ( taMjahA ) ve isa prakAra se haiM (AraMbhiyA, pariggahiyA, mA. yAvattiyA, apaccakkhANakiriyA ) eka AraMbhikI kriyA, dUsarI pArigrahikI kriyA, tIsarI mAyApratyayAkriyA aura cauthI apratyAkhyAna kriyA / ( tattha NaM je te-micchadiTThI) jo mithyAdRSTi nArakIyajIva haiM vehanAvAja DAya che. (se teNa NaM goyamA !) gautama ! te 120 meM evuM kahyuM che ke samasta nAraka jIva samAna vedanAvALAM hotAM nathI. ( neraiyANa maMte ! savve samakiriyA ? ) 3 mahanta ! samasta n||247| zu. samAna yAvA DAya che ? ( goyamA ! No iNa samadre ) gautama ! samasta naa2| samAna liyA tai nathI. (se keNaTheNaM) 3 mahanta ! sA5 // 120 se juDI cho ? (neraiyA tivihA paNNattA) nA24 wo prAranA yA cha, (taM jahA) te praa| 20 pramANe - samadriI, micchaTThiI, sammAmicchadiTThI) (1) sabhyaTa, (2) mithyASTi, ana (3) sabhyabhithyASTi. ( tatthaNa je te sammadidI tesiNaM cattAri kiriyAo pannattAo) tebhAnA sabhyaSTi // 24 ~o cha tesa! yA2 liyaa| 42 che' (taM jahA) te // pramANe che-(AraMbhiyA, pariggahiyA, mAyAvattiyA, apaccakkhANa kiriyA) (1) mAliTI ThiyA (2) pAriyADI chiyA, (3) mAyA pratyayA chiyA bhane (4) apratyAdhyAna ThiyA ( tatthaNaM je te micchadiTThI) 2 mithyATa nA25 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATokA 0 1 u0 2 sU0 3 nairayika nirUpaNam 401 kriyate, tadyathA - ArambhikI yAvat midhyAdarzanapratyayA / evaM samyak mithyAdRSTInAmapi tava tenArthena gautama 10 / nairayikAH bhadanta ! sarve samAyuSkAH sarve samopapannakAH ? gautama ! nAyamarthaH samarthaH, taskenArthena ! gautama ! nairayikAzcaturvidhAH prajJaptAH, tadyathA - santyeke samAyukAH samopapannakAH 1 santyeke samAyuSkAH - viSamopapannakAH 2 santyeke viSamA( tesi NaM paMca kiriyAo-kajjati) ve pA~ca kriyAvAle hote haiM / ( taMjahA) ve isa prakAra haiM ( AraMbhiyA, jAva micchAdaMsaNavattiyA) AraMbhikI kriyA, pArigrahikI kriyA, mAyApratyayA kriyA, apratyAkhyAna kriyA aura mithyAdRSTipratyayA kriyA / ( evaM sammamicchAdiTThI NaM vi-se teNaTTeNaM goyamA0 ) isI taraha se samyaga midhyAdRSTi nArakIya jIvoM meM bhI jAnanA cAhiye | isI kAraNa he gautama ! maiM ne aisA kiyA hai / (neraiyANaM bhaMte! savve samAubA sacce samovavannagA) he bhadaMta ! samasta nArakIyajIva kyA samAna AyuvAle hote haiM ? samopapannaka hote hai ? ( goyamA ! ) he gautama ! (No iTThe samaTThe) yaha artha samartha nahIM hai / (se keNaTTeNaM0) he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ? ( goyamA ) he gautama! ( neraiyA cauvvihA pannattA ) nArakIyajIva cAra prakAra ke kahe gaye haiM / ( taM jahA ) ve isa prakAra se haiM ( atthegaiyA samAjyA samovavannagA ) koI 2 samAna AyuvAle aura samopapannaka, ( atthegaiyA samAjyA vo hoya che ( tesiNaM paMca kiriyAo kajjati) tebhanI pAMtha diyA hoya che, (taM jahA ) te yA pramANe che - ( AraMbhiyA, jAva jAva micchA daMsaNa vattiyA) (1) AraliGgI DiyA, (2) pArigraDiDI priyA, ( 3 ) bhAyA pratyayA diyA, (4) apratyAbhyAna DiyA bhane (4) mithyAdRSTi pratyayA GiyA ( evaM samma micchAdiTThI NaM vi-se teNadvegaM goyamA ! ) mena pramANe sabhyabhUmithyAdRSTi nAra jIvAnI bAbatamAM paNa samajavuM. e kAraNe, he gautama! meM evuM kahyuM ke samasta nArI samAna DiyAvANAM hotAM nathI, ( neraiyANaM bhaMte ! savve samATo asaragA ? ) he lahanta ! samasta nAra va zuM samAna AyuvAnAM hoya che? samopapanna hoya che ? ( goyamA ! ) he gautama ! ( No iNaTThe sama ) mA artha samartha nathI. ( se keNaTTeNaM ) De lahanta ! Apa zA age meSu uho cho ? ( goyamA ! ) De gautama ! ( neraiyA cauvvihA pannatA) nAraka jIvA cAra prakAranA hyA che, ( taMjahA ) te A pramANe che- ( atthegaiyA samAjyA samovavannagA) (1) a a samAna AyuSANAM mane sabhopapanna, ( atthegaiyA samAjyA visamovavannagA ) (2) a a samAna zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 bhagavatI sUtre yuSkAH samopapannakAH, 3 santyeke viSamAyuSkA viSamopapannakAH 4 tat tenArthena gautama 10 || sU0 3|| TIkA- 'neraiyANaM bhaMte!' nairayikAH khalu bhadanta ! 'savve samakammA' sarve kiM samakarmANaH ? 'goyamA' he gautama! 'no iNaDe samadre' nAyamarthaH samarthaH sarve na samakarmavanta ityuttaram / gautamaH prAha e se keNDeNaM aMte' tatkenArthena he bhadanta ! ' evaM gear' evamucyate nairayikAH sarve na samakarmANa iti / tatra kAraNamAha'goyamA' he gautama! 'neraiyA duvihA pannattA0||' nairayikA dvividhAH prajJaptAH, 'taM jahA ' tadyathA - tathAhi - ' puvvovavannagA ya pacchovavanagA ya' pUrvopapannakAca visamovanagA ) koI 2 samAna AyuvAle aura viSamopapannaka, (atthe - gaiyA visamAjyA samovavannagA) koI 2 viSama AyuvAle aura samopapannaka (atthegaiyA viSamAuyA visamovavannagA ) koI 2 viSama AyuvAle aura viSamopapannaka haiM / ( se teNaTTeNaM goyamA0 ) isa kAraNa he gautama! maiMne aisA kahA hai| TIkArtha - isa sUtra se sUtrakArane karma varNa Adi dvArA nArakIyajIvoM kA nirUpaNa kiyA hai- gautamasvAmIne jo prabhuse nArakIyajIvoM kI karma samAnatA ke viSaya meM prazna kiyA aura prabhune jo uttara diyA vaha spaSTa hai / punaH jaba gautamasvAmIne unase yaha pUchA ki he bhadanta / Apa aisA kisa kAraNa se kaha rahe haiM taba prabhu ne isake samAdhAnArtha jo " puvvovavaNNagAya pacchovacaNNagA ya " aisA kahA hai so jo pahale utpanna hue haiM ve pUrvopapannaka aura jo pIche utpanna hue haiM ve paJcAdupapannaka haiM / pUrvo AyuvAnAM bhane viSabheopapanna, ( atthegaiyA vimAjyA samovavannagA ) (3) a ardha viSabha AyuvAnAM ramane samopapanna, ( atthe gaiyA visamAjyA visa movavannagA) (4) a a viSabha AyuvAnAM bhane viSabhoSapanna hoya che. ( se teNaTTheNaM goyamA ! ) mA arakhe, he gautama! meM mevu' uddhuM che. TIkA"--sUtrakAre A sUtramAM ka, vaNu adi dvArA nAraka jIvAnuM nirUpaNa karyuM che--nAraka jIvAnI kasamAnatAnA viSayamAM gautama svAmIe je prazna karyo, ane mahAvIra prabhue tene je uttara ApyA te spaSTa che. pachI jyAre gautama svAmIe prabhune pUchyuM ke Apa zA kAraNe evuM kaho cho, tenAnvAyasAM alume "puvvovaNNagAya pacchova vaNNagAya" me udhuM chenAra lavAnA me aGgAra che- (1) pUrvopapanna - paDelAM utpanna thayesa bhane (2) pazcAdupayannaI zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATokA za.1 u0 2 sU0 3 nairayikanirUpaNam pazcAdupapannakAzca / 'tatthaNaM' tatra khalu 'je te' ye te 'puyovavannagA' pUrvopapannakAH santi 'te NaM' te khalu 'appakammatarAgA' alpakarmatarakAH, 'tatthaNaM je te' tatra khalu ye te 'pacchovavannagA' pazcAdupapannakAH santi 'te NaM' te khalu ' mahAkammatarAgA' mahAkarmatarakAH 'punyovavannagA ya pacchovavanagA ya' ityasyA'yamartha:-ye prathamamutpabhAste pUrvopapannakAH, tathA ye pazcAdutpannAste pazcAdupapannakA ucyante, tatra dvayomadhye pUrvotpannA nArakA alpakarmANaH yataste svakIyAmAyuSkarma tayA taditarAH saptamUlaprakRtayo bahutarA veditAH Asan , vedanena karmaNAmalpavasadbhAvAt / ye pazcAdutpannAste bahukarmANaH, yatastaiH svAyuH taditarAzca saptaprakRtayo'lpA eva veditAH, bahUnAM vediSyamANatvAtte bahukarmavanta iti / etacca samAnasthitika nArakAnuddizya samavaseyam , anyathA virodhasaMbhavAt / tathAhi-ratnaprabhAyAM pRthivyAmupapannaka nArakIyajIva alpakarmavAle hote haiM aisA jo kahA gayA hai usakA kAraNa yaha hai ki ve apane AyuSkakarma ko aura usase bhinna 7 mUlaprakRtiyoM ko bahutararUpase vedita kiye hue ho jAte haiM / isaliye vedana kI apekSA karmoM meM alpatva kA sadbhAva hone ke kAraNa unheM alpakarmavAle kahA gayA hai / tathA jo pazcAdupapannaka nArakIya jIvoM ko mahAkarmavAle kahA gayA hai so isakA kAraNa yaha hai ki inhoM ne abhI taka apane Ayukarma ko, Ayukarma se bhinna 7 mUla prakRtiyoM ko alparUpase hI vedita kiyA hai / Age inheM bahutakucha bhoganeko bAkI bacA huA hai| isaliye ye bahu karmavAle prakaTa kiye gaye haiM / yaha kathana samAnasthitivAle nArakIyajIvoM kI apekSAse hI kahA gayA jAnanA cAhiye, bhinnara sthitivAle nArakIyajIvoM kI apekSA se nahIM / nahIM to phira isa kathana pAchaLathI utpanna thayela. pUrvopapannaka nAraka ane alpakarmavALAM kahevAnuM kAraNa e che ke temaNe potAnA Ayukamane ane tenAthI bhinna evI sAta mUla prakRtiyone vaghAre pramANamAM bheLavI lIdhela hoya che. tethI vedananI apekSAe karmomAM alpatvane sadbhAva hovAthI temane alpakarmavALAM kahyA che. tathA pazcAdupapannaka nArakajIvone mahAkarmavALAM kahevAnuM kAraNa e che ke temaNe hajI sudhI pitAnA Ayukamane ane tenAthI bhinna evI sAta mULa prakRtiyone alpapramANamAM ja vedita karI che-tene pachInA samayamAM ghaNe khare bhAga bhegavavAnuM bAkI hoya che. tethI temane baha karmavALAM darzAvyA che. A kathana samAna sthitivALAM nArakanI apekSAe karavAmAM AvyuM che ema samajavu bhinna bhinna sthitivALAM nAraka chene A kathana lAgu paDI zakatuM nathI. je bhinna bhinna sthitivALAM nArakene paNa te kathana lAgu pADavAmAM zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre tkRSTasthitikasya nArakasyAyuSo vahubhAgaH kSayaM prAptaH, palyopamaM cAvaziSTaM tatsamaye tatraiva ratnaprabhAyAmanyaH kazcinnArako dazasahasravarSasthitika Agatyotpadyate evaM sthitau pUrvotpannaH palyopamAyuSkaH, paJcAdutpannazca dazasahasravarSAyuSka iti kathaM sa pUrvopapanno'lpakarmatarakaH ? atra tu pazcAdutpanno dazasahasra varSAyuSko'lpakarmatarako bhavedata etatsUtraM samAnasthitikanAra kAnapekSyoktamiti / 'se teNaTTeNaM' tattenArthena = 412 meM virodha Ane kI saMbhAvanA hogI aura vaha isa prakAra se ratnaprabhA pRthivI meM ki- jahA~ para eka sAgaropama kI utkRSTasthiti, aura dasahajAra (10000) varSa kI jaghanya Ayu hai koI pUrvotpannaka nArakIyajIva ki jisakI utkRSTa sthiti kA bahubhAga kSapita ho cukA hai aura mAtra palyopama kAla vahA~ rahane kA aura bAkI hai, usI samaya vahA~ koIeka dUsarA nArakIyajIva dasahajAravarSa kI jaghanya Ayu ko lekara utpanna huA - aisI sthiti meM palyopama AyuSyavAlA vaha pUrvotpanna nArakIya jIva aura pazcAt utpanna huA vaha 10000 dasahajAra varSakI jaghanya AyuvAlA vaha nArakIya jIva ina donoMmeM vaha pUrvotpannaka nArakIyajIva alpakarmavAlA kaise mAnA jA sakatA hai| alpatara karmavAlA to yahA~ usakI apekSAyaha pazcAt utpannaka 100 10000dazahajAra varSakI AyuvAlA nArakIyajIva hI mAnA jAegA / isaliye aisA jAnanA cAhiye ki yaha sUtra samAna sthitivAle nArakIya jIvoM kI apekSA se kahA gayA hai / " se teNaTTheNaM 35 Ave te A kathanamAM virAdhAbhAsa paDaze. jemake-ratnaprabhA pRthivI ke jyAM eka sAgaropamanI utkRSTa sthiti, ane dasa hajAra (1000) varSanI jaghanya sthiti che, tyAM koI eka pUrvotpannaka nArakajIva ke jenI utkRSTa sthitine moTA bhAga vyatIta thaI gayA che ane tyAM rahevAne mAtra eka pakSepama kALa ja khAkI rahyo che, e samaye tyAM koi eka bIje nArakajIva dasa hajAra varSanuM jaghanya Ayu laIne utpanna thAya-evI sthitimAM pakSe pamanuM jenuM AyuSya bAkI che te pUrvApapannaka nArakajIva ane jenuM dasa hajAra (10000) vanuM jaghanya AyuSya che evA pazcAdrupapannaka nAraka jIva, e bannemAMthI pUrvo pannaka nAraka jIvane alpaka vALo kevI rIte mAnI zakAya ? tenA karatAM pAchaLa utpanna thayelA dasa harajAra (10000) varSoMnA jaghanya AyuvALA nAraka jIvane 04 alpatara karmAvALo gaNI zakAya. tethI samAnasthitivALA nArakajIvAnI apekSAyena yA sUtra vAmAM Avyu che te samanvu leho. " se teNa zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za0 1 u0 2 sU. 3 nairayikanirUpaNam tena kAraNena 'goyamA' he gautama ! evamucyate sarve nairayikA na samakarmANa iti / atha varNaviSaye prAha-'neraiyANaM bhaMte' nairayikAH khalu he bhadanta ! 'savve samavannA' sarve samavarNAH? uttaramAha-goyamA' he gautama ! 'no iNaTTe samaDhe' nAyamarthaH samarthaH, na sarve samavarNA ityarthaH / puna pRcchati-se ke gaTTeNaM' tatkenArthena kena kAraNena ? 'tahaceva' tathaiva pUrvavadeva tathAhi-evamucyate sarve na samavarNA iti / bhagavAnAha'goyamA' he gautama ! 'neraiyA duvihA pannattA' nairayikA dvividhAH prajJaptAH 'taMjahA' tadyathA-'pugyovavanagA ya pacchokavanagA ya' pUrvopapannakAzca pazcAdupapannakAzca / 'tattha NaM je te tatra khalu ye te 'puyovavannagA' pUrvopapannakAH santi 'te NaM' te isa kAraNa he gautama ! maiM aisA kahatA hU~-ki samasta nArakIya jIva samAna karmavAle nahIM hote haiN| isI taraha se jo samAna varNavAle nArakIyajIva nahIM hote haiM aisA kahA hai usakA bhI kAraNa yahI hai ki jo pUrvotpanna nArakIya jIva hote haiM unake azubhavarNanAmakarma bahuta karake kSapita ho jAtA hai, tathA jo pazcAdupapannaka nArakIya jIva hote haiM unake azubhavarNanAmakarma bhogyatvarUpa se bahuta bAkI bacA rahatA hai / isaliye unheM avizuddhavarNavAlA kahA gayA hai / lezyA ke viSayameM jo aisA kahA gayA hai ki saba nArakIya jIva samAna lezyAvAle nahIM hote haiM so yahA~ lezyA zabda se bhAvalezyA lI gaI hai, dravyalezyA nahIM, kyoMki vaha varNarUpa hotI hai| aura varNarUpa hone ke kAraNa usa kA kathana varNadvAra se kiyA hI jA cukA hai / pUrvopapannaka nArakIya jIva koM kI adhikatara nirjarAvAle hone ke kAraNa vizuddha lezyAvAle kahe gaye haiM aura jo pazcAdupapannaka dRTheNaM " u gautama ! te 2lo se uDu chu samasta nA24 vo samAna karmavALA hotAM nathI. e ja pramANe nAraka che samAna varNavALAM hotAM nathI tenuM kAraNa e che ke pUrvotpanna nArakajIvonAM azubhavarNanAmakarma mATe bhAge kSaya pAmI cUkyAM hoya che ane pazcAdupapanaka nArakajIvonA azubhavarNa--nAmakarmane moTe bhAge bhegavavAnA bAkI hoya che. te kAraNe pazcAdupapannaka nArakane avizuddha varNavALAM kahyAM che. lesyAnA viSayamAM je evuM kahevAmAM AvyuM che ke samasta nArakajIvo samAna vezyAvALAM hotAM nathI, te temAM lezyA zabda dvArA bhAvalezyA grahaNa karavI-dravyalezyA nahIM; kAraNa ke te varNana rUpa paDe che. ane varNarUpa paDavAne kAraNe tenuM kathana varNadvAra dvArA karavAmAM AvI gayuM che. pUrvopapanaka nAraka jIva karmonI adhikatara nijArAvALAM hovAne kAraNe vizuddha lezyavALAM kahyAM che, ane je pazcAdupapannaka nArakajIvo hoya che zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 bhagavatI sUtre khalu ' vizuddhavannataraga' vizuddhavarNatarakAH ativizuddhavarNavantaH teSAmazubhavarNanAmakarmaNo bahuzaH kSapitatvAt 'tattha NaM je te' tatra khalu ye te 'pacchovavanagA' pathAdutpannakAH santi, ' te NaM ' te khalu ' avisudbhavannataragA' avizuddhavarNatarakAH avizuddhavarNavantaH teSAmazubhavarNanAmakarmaNo bhogyatvena bahutvAvazeSAt / 'se teNadveNaM' tattenArthena tena kAraNena 'goyamA' he gautama! 'evaM0' evamucyate sarve nairayikA na samavarNA iti / lezyAsUtramAha- 'neraiyANaM bhaMte nairayikAH khalu bhadanta ! 'savve samalessA' sarve samalezyA: ? uttaramAha - 'goyamA !' he gautama! 'no iNaTThe samaTThe' nAyamarthaH samarthaH na sarve samalezyA ityarthaH / punaH pRcchati se keNaTTheNaM' tatkenArthena = kena kAraNena 'jAva' yAvat, yAvacchabdena bhaMte evaM buccai' bhadanta ! evamucyate' iti saMgrAhyam / 'no savve samalessA' no sarve samalezyAH = samAnalezyAvanta iti / lezyA'tra bhAvalezyA grAhyA, na tu bAhyadravyalezyA, tasyA varNadvAreNaiva pratipAditatvAt / uttaramAha - 'goyamA' he gautama ! 'neraiyA dubihA pamnattA' nairayikA dvividhAH prajJaptAH, ' taMjahA ' tadyathA - 'pucvovavannagA ya pacchIvavannagA ya pUrvopapannakAzca pazcAdupapannakAJca / tattha paM je te puvyovavannagA te NaM' tatra khala ye te pUrvopapannakAH santi te khalu 'visuddhalessatarAgA' vizuddhalezyatarakAH- vizuddhalezyAvantaH karmaNAmadhikatara nirjarAsadbhAvAt, 'tattha NaM je te pacchIvavannagA' tatra khalu ye te pacAdupapannakAH santi 'te NaM' te khalu 'avimuddhale satarAgA' avizuddhalezyatarakAH=avizuddha lezyAvantaH karmaNAM bhogyatvena bahutarAvaziSTatvAt / ' se teNa - TUTTheNaM' tattenArthena tena kAraNena evamucyate sarve nairayikA na samalezyAvanta iti / vedanAsUtramAha- 'neraiyANaM bhaMte ' nairayikAH khalu he bhadanta ! 'savve samaveyaNA' sarve samavedanAH= samAnavedanAvantaH ? uttaramAha - 'goyamA' he gautama! 'no iNaTThe samadRThe nAyamarthaH samarthaH sarve nairayikA na samAnavedanAvanta ityarthaH punaH pRcchati' se keNaTTheNaM0' tatkenArthena = kena kAraNena evamucyate nairayikAH sarve na samavedanA iti / uttaramAha - ' goyamA ' he gautama! ' neraiyA dutrihA pannattA ' nairayikA dvividhAH prajJaptAH 'taM jahA ' tadyathA-'saNibhUyAya asaNibhUyA ya' jIva haiM ve avizuddha lezyAvAle isa liye kahe gaye haiM ki unake abhI bhogyatvarUpa se bahutaratA karmoM kI bAkI hai / vedanAsUtra ke viSaya meM jo nArakIya jIvoM ke samAna vedanAkA abhAva kahA hai usakA kAraNa unameM saMjJibhUtatA aura asaMjJibhUtatA hai| saMjJA zabdakA artha yahA~ samyagdarzana " ? temane hajI bahutara karmIne bhAgavavAnA bAkI hoya che, te kAraNe temane avizuddha lezyAvALAM kahyAM che. vedanA sUtranA viSayamA nArakajIvAmAM sarakhI vedanAnA abhAva kahyo che. tenuM kAraNa temanAmAM rahelI sannibhUtatA ane zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za.1 u.2 sU0 3 nairayikanirUpaNam 415 saMjJibhUtAzca asaMjJibhUtAzca / 'tattha NaM je te saNNibhUyA' tatra khalu ye te saMjJibhUtAH saMjJA-samyagdarzanaM sA epAmastIti saMjJinaH, te bhUtAH saMjJitvaM prAptAH saMjJibhUtAH / athavA cci pratyayaprayogAt asaMjJinaH saMjJino bhUtAH saMjJIbhUtAH mithyAdarzanamapahAya samyagdarzanajanmanA samutpannA iti saMjJibhUtAH santi 'teNaM' te khalu 'mahAveyaNA' mahAvedanA mahAvedanAvantaH, yataste saMjJitvena pUrvakRta karmavipAkamanubhavan pazcAtApaM kurvanti-" aho nAsmAbhirvikarAlaviSayaviSamajAlanigaDitacetobhiH sarva duHkhakSayakarasya sarvajJapratipAditasya dharmasyAcaraNaM kRtam , api tu tadviparItaliyA gayA hai| yaha saMjJA jisake hotI hai vaha saMjJI hai| saMjJibhUtakA tAtparya saMjJitvako prApta hue jo nArakIya jIva haiM, ve saMjJibhUta haiM aisA hai| athavA-'cci' pratyaya ke yoga se "saMjJibhUta" kI jagaha " saMjJIbhUta " aisA pada bana jAtA hai / isa kA artha-jo saMjJI nahIM hai-arthAt -jo pahale asaMjJI the ve saMjJI hue so saMjJIbhUta kahalAye aisA hai| tAtparya kahane kA yaha hai ki jo mithyAdarzana ko chor3akara samyagdarzanarUpa janmase utpanna hue ve saMjJibhUta haiM / ina saMjJibhUta nArakIya jIvoM ko jo mahAvedanAvAlA kahA gayA hai usakA kAraNa aisA hai ki saMjJAvAle hone ke kAraNa ye pUrvakRta karmavipAka ko bhogate hue pazcAttApa karate haiM"aho ! bhayaMkara viSayarUpa viSama jAla se nigaDitacitta hokara hamane pUrvajanma meM samasta duHkhoM ko naSTa karanevAle sarvajJapraNIta dharma kA AcaraNa nahIM kiyA kintu usase viparIta mithyAtva kA hI sevana kiyA hai| asaMjJibhUtatA che. "saMjJA" zabdane artha ahIM "samyagdarzana levAmAM Avyo che. A saMjJA jene hoya che tene "saMjJI kahe che. saMtvine prApta nArakajIvane saMjJibhUta kahevAmAM AvyA che. athavA-"zvi " pratyayanA yogathA "sajJibhUta "nI. 242yAme sajJAbhUta" me 54 panI naya che. teno artha A pramANe che-jeo pahelAM asaMjJI hatA paNa have saMsI thayA hoya che temane saMjJIbhUta kahe che. kahevAnuM tAtparya e che ke-mithyAdarzanane choDIne samyagdarzanarUpa janmathI jeo utpanna thayA che temane saMgnibhUta kahe che. e saMjJibhUta nArakone mahAdanAvALAM kahevAnuM kAraNa e che ke-saMjJAvALAM hovAne kAraNe pUrvakRta karmavipAkane bhegavatAM bhegavatAM teo pazcAttApa kare che ke "are re! bhayaMkara viSayarUpa viSama jALamAM lIna thaIne ame pUrva janmamAM samasta duHkhone nAza karanAra sarvajJa prarUpIta dharmanuM AcaraNa karyuM nahIM, paNa tethI viparIta mithyAtvanuM sevana karyuM. tethI amAre A apAra zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 bhagavatI sUtre midhyAtvamA sevitamityato mahadduHkhamidamasmAkamApatitamiti mAnasika duHkhamanubhavanto mahAvedanAvantaste / tathA 'tattha NaM je te' tatra khalu ye te ' asaNibhUyA ' asaMjJibhUtAH = midhyAdRSTayaH santi 'te NaM' te khalu 'appaveyaNatarAgA' alpavedanatarakAH=alpavedanAvantaH, yataste'nubhavantamapi duHkhaM 'madIyakarmaNa idaMphala' miti na jAnantaH pazcAttAparahitA alpavedanA iti / athavA saMjJibhUtA iti saMjJinaH= saMjJipaJcendriyAH santo bhUtAH =nArakatvaM prAptAH saMjJibhUtAH, etAdRzA nArakAH pUrva saMjJipaJcendriyatvena tIvratarAzubhAdhyavasAyavazAdazubhatarakarmabandhanena mahAnarakeSUtpatisadbhAvAt mahAvedanAvanto bhavanti, asaMvidhUtAstu na tathA, yataste pUrvamasaMjJino isIse yaha apAra duHkha hamako bhoganA par3a rahA hai " isa prakAra mAnasika duHkha kA anubhavana karate hue ve mahAvedanAvAle hote haiN| tathA 46 tattha NaM je te asaNNabhUyA te NaM khalu appaveyaNatarAgA " joasaMjJibhUta - mithyAdRSTi- nArakIya jIva haiM ve alpavedanAvAle hote haiM kyoM ki ve duHkha kA anubhava karate hue bhI yaha duHkha hamAre hI karma kA phala hai aisA nahIM jAnate haiM aura isI kAraNa unheM pazcAttApa - mAnasika saMtApa nahIM hotA hai / ataH pazcAttApa se rahita hone ke kAraNa ve alpavedanAvAle hote haiM / athavA saMjJI zabda kA artha saMjJI paMcendriya jIva hai / saMjJI - paMcendriya hote hue jo nArakatva ko prApta hue haiM ve saMjJIbhUta haiM / aise saMjJIbhUta nArakIya jIva pahale saMjJIpaMcendriya honeke kAraNa tIvratara azubha adhyavasAya ke vaza se azubhatara karmakA baMdhana karate haiM / isase ve mahA narakoM meM utpanna hote haiM, aura mahAvedanAoM ko bhogA karate haiN| asaM Comp duHkhA bhAgavavA paDe che. " A prakAranuM mAnasika duHkha tee anubhavyA kare che. tethI tebhane bhaDAvehanAvANAM udyAM che. tathA tattha NaM je te asaNNibhUyA te NaM khalu appaveyaNatarAgA " je asaMnnibhUta-mithyAdaSTi nArakajIvA hoya che. teo apavedanAvALAM hoya che. kAraNa ke duHkhanA anubhava karavA chatAM paNa teo evuM samajatA nathI ke A duHkha amArAM ja karmonu phaLa che. tethI temane pazcAttApa mAnasika saMtApa thatA nathI. A rIte pazcAttApathI rahita hAvAne kAraNe temane apavedanAvALAM kahyAM che. athavA sa`jJI eTale sajJIpaMcendriya jIva. saMjJIpa McendriyanI, yAnimAMthI nArakatva pAmelA jIvone saMjJIbhUta nArako kahe che. evAM saMjJIbhUta nAraka jIvoe pahelAM saMjJIpaMcendriya ceAnimAM tIvratara azubha adhyavasAyanA kAraNe azubhatara kanA khadha khAMdhyA hoya che. te kAraNe tee mahAnarakAmAM utpanna thayA hoya che, ane tyAM zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za0 1 u0 2 sU0 3 nairayikanirUpaNam 417 bhUtvA nArakatA prAptA ataH pUrvamasaMjJitvena tIvratarAzubhAdhyavasAyAdabhAvAdalpAzubhakarmabandhanena ratnaprabhAyalpavedananarakeSutpatti saMbhavAd alpavedanAvanto bhavanti / athavA saMjJibhUtAH paryAptakAH, asaMjJibhUtAH aparyAptakA ityarthe paryAptakA mahAve. danAH, tadavasthAyAmanubhUti saMbhavAt / aparyAptakA alpavedanAH, tadA teSAM paryAptivikalatvena sphuTAnubhUtyasaMbhavAt / paryAptayo hi jIvAnAM duHkhAnubhava kAraNamityato 'lpavedanAste, iti / jibhUta aise nahIM hote haiN| kyoM ki ve pahale asaMjJI the-aura isa avasthA meM marakara ve nArakIya avasthA ko prApta hue haiM / ataH asaMjJI hokara nArakIya avasthA ko prApta hue unake pahale asaMjJI hone ke kAraNa tIvratara azubha adhyavasAya ke abhAva se alpa azubhakarmakA baMdha karane ke kAraNa alpa vedanAvAle ratnaprabhA narakameM utpatti saMbhavita hai| isase ve alpavedanAvAle hote haiM / athavA-saMjJibhUta kA artha paryAptaka-zarIrAdi samasta paryApti jinakI pUrNa ho cukI haiM-aise jIva, aura asajJibhUta kA artha aparyAptaka jIva / jo saMjJIbhUta nArakIya jIva haiM ve mahAvedanAvAle hote haiM, kyoMki paryAptaka avasthA meM anubhUti hotI hai aura jo aparyAptaka haiM ve alpavedanAvAle hote haiM kyoMki paryApti se vikala hone ke kAraNa unake sphuTa anubhUti saMbhavita nahIM hai, kyoMki paryAptiyAM hI jIvoMko duHkhake anubhavakA kAraNa hotI hai| isa kAraNa asaMjJibhUta nAraka alpavedanAvAle kahe gaye haiN| mahAvedanAo bhegavatA hoya che. asaMgnibhUta evAM hotAM nathI. kAraNa ke teo pahelAM asaMzI hatA. ane te avasthAmAMthI marIne teo naraka enimAM gayA hoya che. temaNe saMjJI hovAne kAraNe AgalI yonimAM tIvratara azubha adhyavasAyane abhAve a5 azubha karmane baMdha bAMdhyuM hoya che ane te kAraNe a5 vedanAvALI ratnaprabhA narakamAM temanI utpatti saMbhavita che. tethI teo apavedanAvALAM hoya che. athavA saMjJibhUta eTale paryAptaka-zarIrAdi samasta paryApti jemanI pUrNa thaI gaI hoya evAM jIvo ane asaMjJibhUta eTale aparyAptaka jIvo. saMjJIbhUta nAraka jIva mahAdanAvALAM hoya che, kAraNa ke paryAptaka avasthAmAM anubhUti thAya che. je aparyAptaka hoya che teo alpavedanAvALAM hoya che, kAraNa ke paryAptithI zUnya hovAne kAraNe temane skUTa anubhUti thavI saMbhavita hotI nathI, kAraNa ke paryApti ja jIvane duHkhanA anubhavanuM kAraNa hoya che. A kAraNe asaMjJibhUta nAraka jIne alpavedanAvALAM kahyAM che. zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre 'neraiyANaM bhaMte' nairayikAH khalu bhadanta ! 'sadhvesamakiriyA' sarve samakriyAH ? samA samAnAH tulyAH kriyAH karmabandhanibandhanabhUtA ArambhikyAdikAH paJcayeSAM tetathA, uttaramAha-'goyamA' he gautama ! 'no iNale samaDhe' nAyamarthaH samarthaH na sarve samAnakriyAvanta ityrthH| punaH praznayati-' se keNaSTeNaM. ' tatkenArthena= kena kAraNena kiM kAraNamAzritya evamucyate yat sarve nArakA na samAnakriyAvanta iti / uttaramAha-'goyamA' he gautama ! 'neraiyAtivihApannatA' nairayikA strividhAH majJaptAH, ' taMjahA' tadyathA-'sammadiTThImicchadiTThI sammAmicchadiTThI' samyagdRSTayaH, mithyAdRSTayaH smygmithyaadRssttyH| 'tatthaNaM je te' tatra khalu ye te 'sammaTTiI' samyagdRSTayaH santi 'tesiNaM' teSAM khalu 'cattAri kiriyAo paNNattAoM' catasraH kriyAH prajJaptAH, 'taM jahA' tadyathA-'AraMbhiyA' ArambhikI1, 'pariggahiyA' pAriahikIra, 'mAyAvattiyA' mAyApratyayA3, 'appaccakravANakiriyA' aprtyaakhyaankriyaa4| 'tatthaNa je te' tatra khalu ye te 'micchadiTTho' mithyAdRSTayaH santi 'tesi kriyAsUtra meM jo yaha kahA gayA hai ki samasta nArakIya jIva samAna kriyAvAle nahIM hote haiM-so usake viSayameM yaha spaSTIkaraNa kiyA gayA hai ki karmabaMdha kI kAraNabhUta ArambhikI Adi pA~cakriyAe~ ina nArakIya jIvoM kI ekasI nahIM hotI haiM, kyoMki ina nArakIya jIvoMmeM samyagdRSTi mithyAdRSTi aura samyag mithyAdRSTi aise tIna prakAra ke nArakIya jIva hote haiM / 'tattha NaM je te sammadiTThI tesi NaM cattAri kiriyAo paNNattAo" inameM jo samyagdRSTi nArakIya jIva haiM unake cAra kriyAe~ hotI haiN| eka AraMbhikI, dUsarI pArigrahikI, tIsarI mAyApratyayA aura cauthI apratyAkhyAna kriyA / mithyAdRSTi nArakIyajIvoM ke aura samyagamithyAdRSTi nArakIyajIvoM ke ye cAra aura mithyAdarzanapratyayA, isa prakAra kSiAsUtramAM je ema kahevAmAM AvyuM che ke samasta nArakajIvo eka sarakhI kriyAvALAM hotAM nathI, tenuM spaSTIkaraNa A pramANe karavAmAM AvyuM che.AralmikI Adi je pAMca kiyAe karmabandhanA kAraNarUpa hoya che te kriyAo te nArakamAM eka sarakhI hotI nathI. kAraNa ke te nAraka jImAM samyagdaSTi, mithyASTi ane samyak mithyASTi, e traNa prakAranA nAraka / DAya che. 'tattha NaMje te sammadiTThI tesiNaM cattAri kiriyAo paNNattAo' temana je samyagdaSTi nAraka ja hoya che temane cAra kiyAe hoya che (1) Ara. lI, (2) riyaliTI, (3) bhAyA pratyayA, mane (4) apratyAjyAna liyA. mithyASTi nArakane tathA samyapha mithyASTi nAraka jIvone zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayamecandrikATIkA za0 1 u0 2 sU0 3 nairayikanirUpaNam NaM' teSAM khalu 'paMca kiriyAo kajjati' paJcakriyAH kriyante bhavantItyarthaH / 'taM jahA' tadyathA-'AraMbhiyA' ArambhikI 'jAva' yAvat , yAvacchabdena-'pariggahiyA mAyAvattiyA apaccakkhANakiriyA' pArigrahikI mAyApatyayA, apratyAkhyAnakriyA ityetAsAM sNgrhH| 'micchAdasaNa vattiyA' mithyaadrshnprtyyaa| 'evaM' anenaiva prakAreNa 'sammAmicchadiTThINaMpi' samyagmithyAdRSTInAmapi, samyagmithyAdRSTInAmapi pUrvoktAH pazcApikriyA bhavantItyarthaH / paJcAnAM kriyANAmayamarthaH 1ArambhikI-ArambhaH pRthivyAzupamardaH, sa prayojanaM kAraNaM yasyAH sA tthaa| 2 pArigrahikI-parigrahaH zarIrAdi mamatvaM, sa prayojanaM kAraNaM yasyAH sA tthaa| 3 mAyApratyayA-mAyA kapaTaM krodhAdizca, sA pratyayaH kAraNaM yasyA sA tthaa| 4 apratyAkhyAnakriyA-pratyAkhyAna-nivRttiH, na tathA-apratyAkhyAnaM tena yA kriyA sA tathA / 5 mithyAdarzanapratyayA-mithyAdarzanaM kudevAdi zraddhAnarUpaM, tat pA~ca kriyAe~ hotI haiN| ina kriyAoM kA artha isa prakAra se hai-jisa kriyA kA prayojana-kAraNa-pRthivI-Adi jIvoM kA upamardana hotA hai vaha AraMbhikI kriyA hai-arthAt jisa kriyA meM AraMbha kAraNa haivaha AraMbhikI kriyA hai / zarIrAdi saMbaMdhI mamatva jisa kriyA kA kAraNa hai vaha pArigrahikI kriyA hai / mAyA nAma kapaTa aura krodha Adi kA hai, yaha jisa kriyA kA kAraNa hai vaha mAyApratyayA kriyA hai| pratyAkhyAna nAma nivRtti kA hai / nivRttikA nahIM honA isa kA nAma apratyAkhyAna hai| isa apratyAkhyAna se jo kriyA hotI hai usakA nAma apratyAkhyAna kriyA hai / kudeva Adi kA zraddhAna karanA isa kA nAma mithyAdarzana hai| yaha mithyAdarzana jisa kiyAkA kAraNa hotA hai, vaha mithyAdarzana pratyayA uparokta cAra kriyAo ane pAMcamI mithyAdarzana pratyayA, e pAMca kriyAo hoya che. te kiyAone artha A pramANe che-je kiyAmAM pRthivIkAya Adi jIvonuM upamardana thatuM hoya te kriyAne AraMbhika kiyA kahe che. eTale ke je kiyAmAM AraMbha kAraNarUpa che te kiyAne AraMbhikI kiyA kahe che. - zarIrAdinuM mamatva je kriyAnA kAraNarUpa hoya che te kriyAne pArigrahikI kiyA kahe che. kapaTa ane krodha AdinuM nAma mAyA che. je kriyAnA kAraNarUpa e mAyA hoya che te kriyAnuM nAma mAyApratyayA kriyA che. pratyAkhyAna eTale nivRtti, ane nivRttinA abhAvanuM nAma apratyAkhyAna che. te apratyAkhyAnathI je kiyA thAya che te kriyAne apratyAkhyAna kriyA kahe che. kudeva AdimAM zraddhA rAkhavI tenuM nAma mithyAdarzana che. je kriyAnA kAraNa rUpa zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 bhagavatIsUtre pratyayo heturyasyAH sA tathA / nanu zAstre mithyAtvAviratikaSAyapramAdayogAH karmabandhaM prati kAraNatvena proktAH, iha tu ArambhAdaya iti pUrvAparavirodhaH samApatan kathaM nivAryate ? iti cedAha-ArambhaparigrahapadAbhyAM yogasaMgraho bhavati, yogAnAmArambhaparigraharUpatvAt , mAyApratyayAdi zeSapadaiH zeSAmithyAtvAviratikaSAya pramAdarUpAbandhahetavo gRhyanta iti pratIyata eveti|| ___'se teNadveNaM' tattenArthenatena kAraNena 'goyamA' he gautama ! evamucyate yat sabai nairayikAH samAnakriyAvanto na bhavantIti / ___athAyurviSaye pAha-'neraiyANaM bhaMte' nairayikAH khalu he bhadanta ! 'savve samAuyA' sarve samAyuSkAH, samatulyaM AyuSkaM yeSAM te tathA samAnAyuSmanta ityarthaH, kriyA hai| zAstrameM mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga ye karmabaMdha ke kAraNa kahe gaye haiM, aura yahA~ para ye AraMbhikI Adi kriyAe~ kahI gaI haiM, isa taraha se pUrvApara virodha AtA hai| so aisI zaMkA nahIM karanI cAhiye kAraNa-ki AraMbha aura parigraha ina padoMse yoga kA saMgraha ho jAtA hai, kyoMki yoga jo hotA hai vaha AraMbha parigraharUpa hotA hai| mAyA pratyayA Adi zeSa padoM dvArA mithyAtva, avirati, kaSAya, pramAda ina kamaMbaMdha ke kAraNoM kA grahaNa ho jAtA hai yaha spaSTa hI hai|| isa kAraNa he gautama! samasta nArakIyajIva samAna kriyAvAle nahIM hote haiN| ____ Ayu aura samopapanna ke viSaya meM jo prazna kiyA gayA hai aura usa kA jo samAdhAna diyA gayA hai usa viSayameM esA spaSTIkaraNa hai ki-eka te mithyAdarzana hoya che te kriyAne mithyAdarzana pratyayA yiA kahe che. zAstramAM mithyAdarzana, avirati, pramAda, kaSAya ane vega, e karmabaMdhanAM kAraNe batAvyAM che, ane ahIM AraMbhikI Adi kiyAone tenA kAraNarUpa darzAvI che. A rIte kathanamAM pUrvApara virodha jaNAya che. paNa evI zaMkA karavI joIe nahIM. kAraNa ke AraMbha ane parigraha pade dvArA yegane samAveza thaI jAya che, ane ega AraMbha parigraha rUpa ja hoya che. mAyA pratyayA Adi bAkInAM pade dvArA mithyAtva, avirati, kaSAya ane pramAda, e karmabaMdhanAM kAraNenuM grahaNa thaI ja jAya che, te kAraNe he gautama! samasta nAraka chavo samAna kiyAvALAM hotAM nathI. Ayu ane same papannakanA viSayamAM je prazna pUchavAmAM Avyo che ane tene je javAba ApavAmAM Avyo che, tenuM spaSTIkaraNa A pramANe che zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za0 1 u0 2 sU0 3 nairayikanirUpaNam 421 'savve samovavannagA' sarve samopapannakAH-samam=ekakAlAvacchedena upapannA ye te tathA ekakAlotpattimanta ityarthaH, uttaramAha-'goyamA' he gautama ! 'neraiyA caubihA pannattA' nairayikAzcaturvidhAH prajhaptAH 'taM jahA' tadyathA-atra bhaGgacatuSTayenAha'atthegaiyA' santyeke 'samAuyA-samovavannagA' samAyuSkAH samopapannakAHnibaddhadazavarSasahasrapramANAyuSmantaH sahaivotpannA iti prathamo bhaGgaH1, 'atthegaiyA' santyeke 'samAuyA visamovavannagA' samAyuSkAH viSamopapannakAH-dazasahasravarSasthitikeSu narakeSu kecitprathamamutpannAH kecitpazcAditi dvitIyo bhaGgaH2, 'atthegaiyA' santyeke 'visamAuyA samovavannagA' viSamAyuSkAH samopapannakAH-vipamAyuSa iti kecid dazasahasravarSasthitikAH kecicca paJcadazasahasravarSasthitikAH kintUto aise jIva ki jina kI Ayu samAna hai aura sAtha 2 hI utpanna hue haiM / jaise kitaneka jIvoMne 10000 daza hajAra varSakI Ayu bAMdhI aura sAtha 2 hI nArakaparyAya se utpanna hue-yaha "samAuyA-samovavannagA" prathama bhaMga hai| kitaneka aise jIva haiM-jo 10000 dazahajAra varSakI sthiti vAle narakoM meM pahale utpanna ho gaye hai aura kitaneka aise jIva haiM jo vahA~ pIche se utpanna hue haiM yaha "samAuyA visamovavannagA" dUsarA bhaMga hai / kitaneka aise jIva haiM ki jinakI sAgaropama kI sthiti hai, aura kitaneka aise jIva hai ki jinakI 10000 daza hajAra varSa kI sthiti hai| isa taraha viSamAyuSka haiM phira bhI sAtha2 utpanna hue haiM yaha "visamAuyA samovavanagA" tIsarA bhaGga hai| tathA kitaneka aise jIva haiM ki jinakI nAraka jIvomAM keTalAka evAM hoya che ke jemanuM Ayu samAna hoya che ane sAthe sAthe ja utpanna thayA hoya che. jema ke keTalAka jIva dasa hajAra varSanuM Ayu mAMdhAna sAthe sAthe 24 na24 paryAye utpanna yA Doya cha bhane " samA. uyA samovavannagA" hyA cha, 2 // 5Dasema cha. sai vAM vo DAya che ke jemanuM Ayu samAna hoya che paNa jeo narakamAM nAraka paryAye AgaLa pAcha 64nna thayA Doya cha, bhane " samAuyA visamovavannago" u cha, A bIjo bhaMga che. keTalAka evAM ja hoya che ke jemanuM Ayu sAgarepama jeTalI hoya che keTalAka evA jIvo hoya che ke je dasa hajAra varSanI sthiti hoya che paNa sAthe sAthe nArakaparyAyamAM utpanna thayA hoya che, evAM nAraka pone "visamAuthA samovavannagA" che, ma zrIna thA. tathA keTalAka nArakajI evAM hoya che ke temanI sthiti samAna hatI nathI zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 bhagavatIsUtre tpattisteSAM yugapaditi tRtIyo bhaGgaH3, 'atthegaiyA' santye ke 'visamAuyA visamovavannayA' viSamAyuSkA viSamopapatrakAH-viSamAyuSa iti kecitsAgaropamasthitikAH kecicca dazasahasravarSasthitikAH, utpattirapi viSamA pUrva pazcAdveti caturtho bhaGgaH4, 'se teNaTeNaM' tattenArthena tena kAraNena 'goyamA' he gautama !0 evamucyate nairayikA na sarve samAyuSkAH na sarve samopapanakA iti ||suu03|| // iti nArakanirUpaNaM samAptam // athAsurakumArAdi vaktavyatAnirUpyatemUlam-asurakumArA NaM bhaMte savve samAhArA sabve samasarIrA ! samve-samussAsanIsAsA? jahA NeraiyA tahA bhANiyavvA, navaraM kammavaNNalessAo, parivaNNe yavAo puvovavaNNA mahAkammatarA, avisuddhavaNNatarA, avisuddhalessatarA, pacchovavaNNA pasasthA, sesaM taheva, evaM jAva thaNiyakumArANaM // sU0 4 // sthiti samAna nahIM hai kintu kinhIMkI sAgaropamakI sthiti hai, kinhIMkI dazahajAra varSakI hai aura utpatti bhI sama nahIM hai koI pahale utpanna hue haiM aura koI bAdameM utpanna hue haiM yaha "visamAuyA visamovavannagA" cauthA bhaGga hai| isa prakAra ina bhaGgoMke prakaTa karanese yaha bAta spaSTa kI gaI hai ki samasta nArakIya jIvoMkI Ayu ekasI nahIM hotI hai aura na sabaeka sAtha utpanna hote haiN| isI liye he gautama ! aisA kahA jAtA hai ki na ye samAyuSka-samAna AyuvAle hote haiM aura na ve samopapannaekasAtha utpanna hote haiM |suu03|| (jema ke keTalAkanI sAgaropamanI sthiti hoya che, te keTalAkanI dasa hajAra varSanI sthiti hoya che, ane teo sAthe utpanna paNa thayA hatA nathI, (keI vahelA utpanna thayA hoya che ane kaI meDA utpanna thayA hoya che) te nA24 cvAne "visamAuyA visamovavannagA" 4 cha, ma yAthI An tha. A baMne batAvavAthI e vAta spaSTa thAya che ke samasta nAraka jIvonuM Ayu eka sarakhuM hotuM nathI ane teo badhA eka sAthe utpanna thatA nathI. te kAraNe he gautama evuM kahevAmAM AvyuM che ke nAraka jIve samAna AyavALAM hotAM nathI ane badhA nAraka che eka sAthe utpanna 5 yatA nathI. / / sU. 3 // zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za01 u0 2 sU0 4 asurakumArAdivaktavyatA nirUpaNam 423 chAyA-asurakumArAH bhadanta ! sarve samAhArAH sarve samasarIrAH sarve samocchvAsaniHzvAsAH ? yathA nArakAstathA bhaNitavyAH, navaraM karmavarNalezyAH pariva. NayitavyAH pUrvopapannakAmahAkarmatarAH avizuddhavarNatarAH avizuddhalezyatarAH, pazcAdupapannakAH prazastAH , zeSaM tathaiva, evaM yAvat stanitakumArAH khalu ||muu04|| asurakumArAdikI vaktavyatA'asurakumArANaM bhaMte ! savve samAhArA' ityAdi / (bhaMte) he bhadanta ! (savve asurakumArA NaM) samasta asurakumAra (samAhArA) samAna AhAravAle hote haiM kyA ? (savve samasarIrA) samasta asurakumAra samAna zarIravAle hote haiM kyA ? (savve samussAsa nIsAsA) samasta asurakumAra samAna ucchvAsa niHzvAsavAle hote haiM kyA ? (jahA neraiyA tahA bhANiyavvA) he gautama ! asurakumAra saMbandhI ina saba praznoMke uttara nairayika prakaraNameM diye gaye ina praznoMke uttarake samAna jAnane caahiye| (navaraM) jo vizeSatA hai vaha isa prakArase hai (kamma-vaNNa-lessAo-parivaNNe avvAo) asurakumAroMke karma, varNa aura lezyAe~ nArakIya jIvoMke karma, varNa aura lezyAoMkI apekSA viparIta haiM aisA jAnanA cAhiye / jaise-(pucovavaNNA mahAkammatarA, avisuddha vaNNatarA, avisuddha lessatarA) jo asurakumAra purvopapannaka haiM ve asurakumArAdinI vyaktavyatAasurkumaaraannN bhaMte ! savve samAhArA' ityaadi| (bhaMte ! ) mahanta ! (savve asurakumArANaM) sabhasta asurabhArI ( samAhArA ?) zuM samAna mADAvA Doya cha ? ( savve samasarIrA? ) samasta asa24bhArI zu. samAna zarI2 DAya cha ? ( savve samussAsa nIsAsA ?) samasta msurmaa| zusamAna azvAsa ni: vAsavaDAya cha ? (jahA neraiyA tahA bhANiyavyA ) gautama ! asurbhaa| viSenI mA praznAnA uttara narayika prakaraNamAM nArake saMbaMdhI A viSayamAM pUchelA praznonA uttara pramANe 4 sabha08pA. (navaraM) 55 te 4AyAmA ! pramANe vizeSatA cha( kamma-vaNNa-lessAo-parivaNe avvAo) masurezubhAzana bha, paNa mane lezyAo nAraka jIvanAM karma, varNa ane vezyAo karatAM viparIta hoya che, ema samajavuM. sabhaDa (puvvovavaNNA mahAkammatarA, avisuddha vaNNatarA, avisuddha lesstara) je asurakumAre pUrvopapanna-pahelAM utpanna thayelA hoya che teo zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karaNa bhagavatIsUtre TIkA-nArakANAmAhArazarIrazvAsAdikaM nirUpya sAmpatamasurakumArANAM tanirUpayitumAha-'asurakumArANaM bhaMte !' ityAdi / __ 'amurakumArANaM bhaMte' asurakumArAH khalu bhadanta ! 'savve samAhArA-sabbe samasarIrA samussAsa nIsAsA' sarva samAhArAH sarva samazarIrAH sarve samocchvAsa niHzvAsAH ? 'jahA neraiyA tahA bhANiyavyA' yathA nairayikA stathA bhaNitavyA:mahAkarmatara haiM, avizuddhavarNatara haiM, avizuddha lezyAvAle haiN| (pacchovavaNNA pasatthA) aura jo asurakumAra pazcAdupapannaka haiM ve prazasta haiM (sesaM taheva evaM jAva thaNiyakumArANaM) bAkI samasta usI prakArase "yAvat stanitakumAra" taka jAnanA caahiye| TIkArtha-nArakIya jIvoMke AhAra, zarIra, zvAsa AdikA nirUpaNa karake aba sUtrakAra asurakumAroMke AhAra, zarIra, zvAsa AdikA nirUpaNa karaneke liye "asurakumArANaM" ityAdi sUtra kaha rahe haiM-isa mUtrameM nArakaprakaraNagata sUtrakI taraha 9 prazna kiye gaye haiM aura unakA uttara diyA gayA hai| sabase prathama prazna yaha hai ki samasta asurakumAroM kA AhAra kyA eka jaisA hotA hai ? dUsarA prazna yaha hai ki samasta asurakumAra kyA eka jaise zarIravAle hote haiM ? tIsarA prazna yaha hai ki samasta asurakumAra kyA eka jaise ucchvAsa niHzvAsavAle hote haiM ? cauthA prazna yaha hai ki samasta asurakumAra kyA samAna karmavAle hote haiM ? pA~cavA prazna yaha hai ki samasta asurakumAra kyA ekase varNavAle hote haiM ? bhAbhata2, avizuddha va ta2 mana mavizuddha sazyavAhoya cha, ( pacchovaSaNNApasatthA ) bhane 2 asumaare| pazcA55nna-pAthI utpanna thayesA DAya cha tesA prazasta hoya che. (sesa taheva evaM jAva thaNiya kumArANaM) bAkInuM badhuM nAraka jIva pramANe ja samajavuM. svanitakumAra sudhInA devAmAM A pramANe ja samajavuM. TIkArtha-nArakajInA AhAra, zarIra, zvAsa AdinuM nirUpaNa karIne have sUtrakAra asurakumAranA AhAra, zarIra, zvAsa AdinuM nirUpaNa karavAne bhATa " asurakumArANaM" tyAhi sUtrI 4 cha. 2 // sUtramA nA24 542 mA pUchayA pramANenA nava prazno pUchuyA che ane temanA uttara dIdhA che. pahele prazna e che ke samasta asurakumArano AhAra zuM eka sarakho hoya che? bIjo prazna e che ke samasta asurakumAre zuM eka sarakhAM zarIravALA hoya che? trIjo prazna e che ke samasta asurakumAre zuM samAna ucchavAsa niHzvAsavALA hoya che? e prazna e che ke samasta asurakumAre zuM samAna karmavALA hoya che? pAMcame prazna e che ke samasta asurakumAre zuM samAna zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za01 u0 2 sU04 asurakumArAdi vaktavyatAnirUpaNam 425 asurakumArANAmAhArazarIrocchvAsavarNanaM nairayikaprakaragavad vyAkhyeyam / tatrAyaM viveka:-asurakumArANAM zarIrasyAlpatvaM bhavadhAraNIyazarIrApekSayA jaghanyato'GgulasyA'saMkhyeyabhAgaparimitam , mahattvaM tu-utkarSataH saptahastaparimitam / tathA uttaravaikriyApekSayA'surakumArANAM zarIrasyAlpatvaM jaghanyato'Ggulasya saMkhyeyabhAgaparimitaM, mahattvaM tu utkarSato lakSayojanaparimitamiti / AhAraviSaye pAha-tatra ye mahAchaTThA prazna yaha hai ki samasta asurakumAra kyA ekasI lezyAvAle hote haiM ? sAtavA~ prazna yaha hai ki samasta asurakumAra kyA ekasI vedanAvAle hote haiM ? AThavA~ prazna yaha hai ki samasta asurakumAra kyA ekasI kriyAvAle hote haiM ? aura nauvA~ prazna yaha hai ki samasta asurakumAra kyA samAna AyuSkavAle evaM samopapannaka hote haiM ? isaliye ina praznoMke samAdhAnanimitta sUtrakArane "jahA neraiyA tahA bhANiyavvA" aisA kahA hai-so usakA tAtparya yaha hai ki nairayika jIvoMkI taraha asurakumAroMke AhAra, zarIra, ucchvAsakA varNana nAraka prakaraNakI taraha jAnanA caahiye| parantu isameM jo vizeSatA hai vaha isa prakArase hai-asurakumAroMke zarIrakA alpatva bhavadhAraNIya-zarIrakI apekSAse hotA hai so vaha jaghanyase aGgulake asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai aura usakA mahattva utkRSTase sAta hAtha pramANa hai| tathA uttaravaikriyakI apekSA asurakumAroMke zarIrakA alpatva jaghanyase aMgulake saMkhyAtaveM bhAgapramANa hai aura usakA mahattva utkRSTase eka lAkha yojana pramANa hai| varNavALA hoya che? cho prazna e che ke samasta asurakumAre zuM samAna lezyAvALA hoya che? sAtame prazna e che ke samasta asurakumAre zuM samAna vedanAvALA hoya che? AThame prazna e che ke samasta asurakumAre zuM samAna kiyAvALA hoya che? ane navame prazna e che ke samasta asurakumAre zuM samAna AyuSyavALA ane same papannaka hoya che ? A praznonuM samAdhAna karapaane mATe sUtradhAre jhucha-" jahA neiyA taho bhANiyavyA" aTale nA24 jI pramANe ja asurakumAronA AhAra, zarIra, ucchavAsa AdinuM varNana samajavuM, je varNana nAraka prakaraNamAM ApeluM che. temAM A pramANe vizeSatA che-bhavadhAraNIya zarIranI apekSAe asurakumAronAM zarIranuM alpatya jaghanya (ochAmAM ochuM) aMgulanA asaMkhyAtamAM bhAga pramANa che ane temanuM mahattva utkRSTanI apekSAe (vadhAremAM vadhAre sAta hAtha pramANa che tathA uttaravaikiyanI apekSAe asurakumAranAM zarIranuM alpatva ochAmAM ochuM aMgulanA saMkhyAtamAM bhAgapramANu ane temanA zarIranuM mahattva vadhAremAM vadhAre eka lAkha zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 bhagavatIsUtre zarIrAasurakumArAste bahutarAn pudgalAn Aharanti, eSa bahutarapudgalAhArasteSAM manobhakSaNarUpAhArApekSayA'vaseyaH / asau (AhAraH) devAnAM bhavati, sa pradhAnazca / zAstre pradhAnApekSayA hi vastUnAM nirdezo vidhiiyte| mahAzarIrA alpazarIramAhyAhAra pudgalApekSayA bahutarAn AharantItyAdi nairayikavadasurakumArA adhikamAharanti / atha nArakasUtre yat 'abhIkSNamAharanti abhIkSNamucchvasanti ca' ityuktaM, tatra ye 'surakumArAzcaturthabhaktAderupari AhAragrahaNaM kurvanti, saptastokAdevopari ucchvAsaniHzvAsaMkurvanti tAnadhikRtya AhArocchvAsaviSaye-'abhIkSNa miti pratipAditam , AhArake viSayameM jo mahAzarIravAle asurakumAra haiM ve bahutara pudgaloM kA AhAra karate haiM / yaha bahutara pudgaloMkA AhAra unakA manobhakSaNarUpa AhArakI apekSAse jAnanA caahiye| yaha AhAra devoMke pradhAnarUpa se hotA hai| zAstra meM bhI pradhAnakI apekSAse hI vastuoMkA nirdeza kiyAgayA hai| mahAzarIravAle asurakumAra alpazarIravAle asurakumAroM dvArA grAhya AhArako apekSA bahutara pudgaloMko AhArarUpase grahaNa karate haiM ityAdi samasta kathana nArakIya jIvoMkI taraha jAnanA cAhiye / nArakasUtra meM jo "abhIkSNaM AhArayanti" abhIkSNaM ucchvasanti" aisA kahA gayA hai so vaha jo asurakumAra caturthabhaktAdise Upara AhAra grahaNa karate haiM aura sAta stoka Adise Upara ucchvAsa niHzvAsakriyA karate haiM unako adhikRta karake arthAt lekarake AhAra ucchvAsake viSayameM "abhIkSNaM" aisA pratipAdita huA hai| kyoMki utkRSTase jo jana pramANa che. AhAranA viSayamAM evuM che ke mahAzarIravALA asurakumAre bahutara pudgalene AhAra kare che ane te bahutara pudgalene AhAra temanA mane bhakSaNarUpa AhAranI apekSAe samajavo joIe. devomAM mukhyatve e prakArane AhAra thAya che. zAstramAM paNa pradhAnatA (mukhyatA)nI apekSAe ja vastuone nirdeza karavAmAM AvyuM che. mahAzarIravALa nArakajI jema alpazarIravALAM nArake karatAM vadhAre pudgalene AhAra le che tema mahAzarIravALA asurakumAre alpazarIravALA asurakumAre karatAM vadhAre padamtaane mADA23pe a5 42 cha. nA24 sUtramA " abhIkSNaM AhArayanti, abhIkSaNaM ucchavasanti " me che. sumaare| 6vAsane mAMtare pADAra se che ane sAta stoka Adine AMtare zvAsocchavAsa le che tenI apekSAe mAhAra bhane zvAsanA viSayamai " abhIkSNaM" mej pratipAhita thayu cha zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 1 u. 2 sU04 asurakumArAdi vaktavyatAnirUpaNam 427 yata utkarSato ye kiJcidadhikavarSasahasrAdupari AhAragrahaNaM kurvanti sAtirekapakSAccopari ucchvAsAdi kurvanti tadapekSayA teSAmalpakAlikAhArocchvAsatvena 'abhIkSNamAharanti abhIkSNamucchvasanti' iti vyapadezo bhavati / yatpunaH 'Ahatya Aharanti Ahatya ucchvasantI'-tyAhArocchavAsayoH kAdAcitkatvaM kathitaM tat asurakumAra kucha adhika ekahajAra varSase UparameM AhAra lete haiM aura kucha adhika eka pakSase bhI UparameM ucchvAsa lene Adi rUpa kriyA karate haiM unakI apekSAse una alpakAlika AhAra aura ucchavAsavAle honese "abhIkSNamAharayanti abhIkSNaM ucchvasanti" aisA vyapadeza hotA hai| tAtparya kahanekA yaha hai ki nArakasUtra meM "abhIkSNaM Aharayanti, abhIkSNaM ucchvasanti" aisA kahA gayA hai aura aisA hI kathana asura. kumAroMke AhAra ucchavAsake viSayameM sUtrakArane kahA hai ataH yahAM para yaha zaMkA ho sakatI hai ki asurakumAroMke AhArakA jaghanyakAla (Abhoganivartita AhArakA jaghanyakAla) caturtha bhaktake bAda aura ucchavAsakA jaghanyakAla sAtastoka kahA gayA hai| ataH "nArakaprakaraNa kathita "abhIkSNaM Aharanti abhIkSNaM ucchvasanti" yaha kathana asurakumAroMmeM kaise saMgata ho sakatA hai| taba isa zaMkAkI nivRtti ke liye yahAM aisA kahA gayA hai ki jo asurakumAra caturthabhaktake bAda AhAra grahaNa karate haiM aura sAtastoka samayake bAda ucchvAsa lete haiM so aise unake kAryameM hI una asurakumAroMkI apekSA ki jo kucha adhika eka hajAra kAraNa ke vadhAremAM vadhAre eka hajAra varSathI paNa thoDA vadhAre AMtare AhAra lenArA ane eka pakSa karatAM thoDA vadhAre samaye ucchavAsa lenArA asurakumAronI apekSAe alpazarIravALA asurakumAro alpakAlika AhAra ane zvAsa banA2 Doya che. tethI " abhIkSNamAharayanti abhIkSNaM ucchvasanti " se samaya che. vAtuM tAt5 se che nA24sUtramA " abhIkSNaM AhAsyanti, abhIkSNaM ucchvasanti " me ghuche, mane se 4thana asu24mATenA AhAra ane utkRvAsanI bAbatamAM paNa karyuM che. tethI ahIM evI zaMkA udbhavI zake che ke asurakumAranA Abheganivartita AhArane jaghanyakALa eka upavAsane AMtare ane ucchavAsane sAta stakane AMtare kahela cha. to "nA24 642mA 4 abhIkSNaM Aharanti abhIkSNaM ucchvasanti" mA kathana asurakumAranA viSayamAM kevI rIte susaMgata hoI zake? te zaMkAnuM nivAraNa karavAne mATe ahIM evuM kahevAmAM AvyuM che ke je asurakumAro eka hajAra varSane AMtare AhAra le che ane eka pakSa karatAM thoDA vadhAre zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre mahAzarIrANAmAhArocchvAsAntarAlApekSayA bahutarAntarAlavAt, tatrAntarAle te AhAramucchvAsaM ca na kurvanti, tadanyatrakAle kurvantItyevaM vivakSAsadbhAvAditi / etadantarAlaM tu mahAzarIrANAmapyasti kintu teSAM tadalpamityavivakSaNAdeva abhIkSNamityuktam / evaM ca mahAzarIrANAM teSAmasurakumArANAmAhArocchvAsayoralpAntaratvam alpazarIrANAM tu mahAntaratvamiti siddham / yathA saudharmadevAnAM saptahastapramANatayA 428 varSake bAda AhAra lete haiM aura kucha adhika eka pakSake bAda zvAsocchUvAsa grahaNa karate haiM / abhIkSNa AhArarUpatA aura abhIkSNa zvAsocchvA sarUpatAkA vyapadeza mAna liyA gayA hai| tathA jo " Ahatya Aharati Ahatya ucchvasanti" isa tarahase AhAra aura zvAsocchvAsameM kadAcit kahA gayA hai so yaha kadAcit mahAzarIravAle asurakumAroMke AhAra aura ucchvAsake antarAlakI apekSAse bahutara antarAlavAle honese kahA gayA hai kAraNa isa bahutara antarAlameM ve AhAra aura ucchvAsa nahIM lete haiN| isake bAda lete haiM / isa prakArakI vivakSAke sadbhAvase mahAzarIravAle asurakumAroMmeM bhI yaha antarAla hai parantu vahAM vaha bahuta sUkSma hai isaliye vivakSita nahIM huA hai / isI kAraNa "abhIkSNa" aisA vaha kahA gayA hai| isa taraha mahAzarIravAle asurakumAroMke AhAra aura ucchvAsameM alpa antara hai, aura choTe zarIravAle asurakumAroMke AhAra aura ucchvAsameM bahuta bar3A antara hai samaye ucchavAsa le che temanI apekSAe eka upavAsane AMtare AhAra lenArA ane sAta stAkane AMtare ucchavAsa lenArA asurakumAronI te kriyAAne anulakSIne abhIkSaNa AhArarUpatA ane abhIkSaNa zvAsocchvAsa rUpatAnuM athana zraNu urAyuM che. tathA ne Ahatya Aharati Ahatya ucchvasanti e rIte hAra ane ucchvAsamAM je kadAcitatA pragaTa karI che tenuM kAraNa evuM che ke mahAzarIravALAM asurakumAro karatAM alpa zarIravALA asurakumAreAnA AhAra ane ucchvAsamAM vadhAre pramANamAM AMtaro ( aMtarAlatA ) paDe che. kAraNu A bahutara aMtarAlamAM teo AhAra ane ucchvAsa letA nathI, tyAra khAda le che. A prakAranI vivakSAnA sadbhAvamAM mahAzarIravALA asurakumAromAM paNa te antarAla che, paNa tyAM te ghaNuM ja sUkSma che tethI vivakSita thayu N nathI. te araze " abhIkSNa" mevu uDevAmAM AvyuM che. yA rIte mhaazarIravALA asurakumAronA AhAra ane ucchvAsamAM thoDuM aMtara che ane alpezarIravALA asurakumAronA AhAra ane ucchavAsamAM ghaNuM meTuM aMtara zrI bhagavatI sUtra : 1 " Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 1 u. 2 sU04 asurakumArAdi vaktavyatAnirUpaNam 429 mahAzarIrANAmAhArAntaraM dvisahasravarSaparimitam , ucchvAsAntaraM ca pakSadvayam / anuttarasurANAMcaikahastapramANatayA'lpazarIrANAmAhArAntaraM trayastriMzadvarSasahasraparimitaM ucchvAsAntaraM ca trayastriMzat pakSA iti / tathaiva eSAm asurakumAradevAnAMcAbhIkSNAhArocchvAsAbhidhAnenA'lpasthitikatvaM jJAyate, taditareSAM tu vaimAnikavad viparyayaH arthAt mahAsthitikatvamiti / athavA paryAptAvasthAyAM mahAzarIrA asurakumArA lomAhArApekSayA abhIkSNamAharantIti, ucchvAsastu yathoktamAnena bhavannapi paripUrNabhavApekSayA abhIkSNamucchvasantIti ca kathyate / aparyAptAvasthAyAM tu asya yaha bAta siddha ho jAtI hai| jaise saudharmasvargake devoMkA zarIra sAta hAtha pramANa hotA hai, isa kAraNa mahA zarIravAle honese unake AhAra kA antara do hajAra varSa pramANakA kahA gayA hai aura ucchvAsakA antara do pakSakA kahA gayA hai| anuttara vimAnavAsI devoMkA zarIra eka hAthakA hotA hai isaliye alpazarIravAle honese unake AhArakA antara taitIsa 33 hajAra varSakA kahA gayA hai aura ucchvAsakA antara 33 taitIsa pakSakA kahA gayA hai| isI prakAra ina asurakumAradevoM ke abhIkSNa AhAra aura ucchvAsake kathanase alpasthitivAlA aura inase bhinnako vaimAnika devoMkI taraha inase viparyaya-mahAsthitivAlA prakaTa kiyA gayA hai| yaha bAta jAnI jAtI hai athavA paryAptAvasthAmeM mahA zarIravAle asurakumAradeva lomAhArako apekSAse abhIkSNa-nirantara AhAra karate haiM, tathA yathokta pramANase hotA huA bhI inakA ucchvAsa che, e vAta siddha thAya che. jemake saudharma devalokanA devenuM zarIra sAta hAthapramANa hoya che. A rIte teo mahAzarIvALA hovAthI temanA AhArano AMtaro be hajAra varSane kahyo che, ane temane ucchavAsa be pakSane AMtare levAya che ema kahyuM che. anuttara vimAnavAsI devAnuM zarIra eka hAthapramANa hoya che. te rIte teo apazarIravALA hovAthI tetrIsa 33 hajAra varSane AMtare AhAra grahaNa kare che ane tetrIsa 33 pakSane AMtare ucchavAsa le che, ema kahyuM che. evI ja rIte A asurakumAra deve abhISaNa AhAra ane ucchavAsa grahaNa kare che, te kathanathI temane a5sthitivALA darzAvyA che ane temanAthI bhinna vimAnika devonI mAphaka temanAthI ulaTI sthitivALA mahAzithativALA darzAvyA che ema jaNAya che. athavA paryAptAvasthAmAM mahAzarIravALA asurakumAra deva mAhAranI apekSAe abhaNa-niraMtara AhAra kare che, tathA yakta (kahyA pramANe) pramANathI thavA chatAM paNa temane ucchavAsa zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre zarIrAanurakumArA ojaAhAreNaivAharaNAt na lomAhAreNAhAravantItyataH 'AhatyAharanti' kadAcidAharanti kadAcinnAharantItyuktam / aparyAptakAvasthAyAmasurakumArA nocchvasanti, anyadA tUcchavasantItyata 'Ahatyocchvasanti-kadAciducchvasanti kadAcinnocchvasanti kadAcinnocchvasantI' tyuktamiti / 'navaraM kammavaNNalessAo parivaNNeyavAo' iti-navaraM karmavarNalezyAH parivarNayitavyA iti, arthAt nArakANAM yena prakAreNa karmavarNalezyA varNitAstathA tadapekSayAviparotakrameNa asurakumArANAM karmavarNalezyA varNanIyAH, tadeva darzayati-'punyovavaNAmahAkammatarA' paripUrNa bhavakI apekSAse bAraMbAra hotA hai aisA kahA jAtA hai| aparyAptAvasthAmeM to alpazarIravAle asurakumAra lomAhAra nahIM karate haiM usa samaya unake oja AhAra hI hotA hai isaliye ve "kadAcit AhAra karate haiM " aisA kahA jAtA hai| isI bAtako lekara sUtrakArane "ahatyAhArayanti" kabhI AhAra karate haiM kabhI nahIM karate haiM aisA kahA hai| isI prakAra aparyAptAvasthAmeM ve ucchvAsa nahIM lete haiM-paryAptAvasthAmeM lete haiM isa kAraNa "Ahatya ucchvasanti" kabhI zvAsa lete haiM kabhI zvAsa nahIM lete" aisA kahA hai| "navaraM kammavaNNa lessAo parivaNNeya. nyAo" asurakumAroMmeM karma varNa aura lezyAe~ nAraka jIvoMkI apekSAse ulTI kahanI cAhiye-isI bAtako aba sUtrakAra prakaTa karate haiM ki nArakIya jIvoMke jisa prakArase karma, varNa aura lezyA varNita huI haiM usa prakArase isakA varNana asurakumAra devoMmeM nahIM hai kintu inase viparIta paripUrNa bhavanI apekSAe vAraMvAra thAya che evuM kahevAmAM Ave che. apa ptAvasthAmAM te alpazarIravALA asurakumAro lemAhAra letA nathI tyAre to teo eja AhAra ja le che. tethI teo "kyAreka AhAra kare che" sabha DivAya . te pAtanI apekSA suutr||2 " AhatyAhArayanti " " cyA24 AhAra kare che ane kyAreka AhAra karatA nathI", evuM kahyuM che. eja pramANe aparyAptAvasthAmAM teo uchuvAsa letA nathI-paryAptAvasthAmAM le che. te 20 " Aitya ucchvasanti " " dhyA24 vAsa se che bhane jyA24 khetA nathI." ayaM . " navaraM kammavaNa lessAo parivaNNeyavvAo" nA24 jIva karatAM asurakumAromAM karma, varNa ane vezyAo UlaTAM kahevA jaI e. have sUtrakAra te viSayanuM spaSTIkaraNa kare che-nAraka jIvonA karma, varNa ane lezyAonuM je pramANe varNana karavAmAM AvyuM che te pramANe asurakumAronA varNa, karma ane lesyAonuM varNana nathI paNa temanA karatAM viparIta kame zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 1 u0 2 sU04 asurakumArAdi vaktavyatAnirUpaNam 431 pUrvotpannAH mahAkarmatarAH 'avisuddhavaNNatarA, avisuddhalessatarA' avizuddhavarNatarA, avizuddhalezyatarAH, ayamAzayaH-pUrvotpannA nArakA alpakarmavantaH zuddhavarNavantaH zubha. taralezyAvanto bhavantIti pUrva nArakaprakaraNe kathitam , atratu tadviparItaM jJeyaM, tathAhi -pUrvotpannAH asurakumArAH mahAkarmavanto'zubhavarNavanto'zubhataralezyAvantazceti / nanu nArakAdayaH pUrvotpannAH alpakarmANo vizuddhavarNavantaH zubhataralezyAvanto bhavanti asurakumArAstu pUrvotpannAH kathaMtebhyo vilakSaNA iti cet zRNu-ye hi pUrvotpannAH asurakumArAH teSAmantaHkaraNamatikandarpadabhyAM dhmAtaM bhavati ataste kramase inameM karma varNa aura lezyA varNita huI hai-vaha varNana aisA hai"pucovavaNNA mahAkammatarA avisuddhavaNNatarA avisuddhalessatarA" jo asurakumAra pUrvotpanna haiM ve mahAkarmavAle, azuddhavarNavAle aura avizuddha lezyAvAle haiN"| tAtparya yaha hai ki pUrvotpanna nArakIya jIva alpakarmavAle, zuddhavarNavAle aura zubhatara lezyAvAle hote haiM aisA varNana pahale nArakaprakaraNameM kiyA gayA hai| parantu yahAM aisA nahIM hai-yahAM to usase bhinna varNana hai| aura vaha pUrvokta prakArase hai| zaMkA-pUrvotpanna nArakAdi jIva alpakarmavAle vizuddhavarNavAle aura zubhatara lezyAvAle hote haiM aura pUrvotpanna asurakumAra aise nahIM hote hai kintu unase vilakSaNa hote haiM so isakA kAraNa kyA hai ? uttara-bAta yaha hai ki jo pUrvotpanna asurakumAra deva haiM unakA antaHkaraNa atikandarpa aura darpase yukta hotA hai| isa kAraNa ve karma, varNa ane lesyAonuM varNana thayuM che. te varNana A pramANe che"puvovvnnnnaa mahAkammatarA, avisuddhavaNNatarA avisuddhalessatarA" pUrvotpanna asurakumAra mahAkarmavALA, avizuddha varNavALA, ane avizuddha vezyAvALA hoya che. kahevAnuM tAtparya e che ke nArakaprakaraNamAM pUrvotpanna nArakane alapakarmavALA, vizuddha varNavALA ane vizuddha lezyAvALA kahyA che paNa asurakumAranI bAbatamAM te tenAthI bhinna varNana che ane te varNana upara kahyA pramANe che. zaMkA-pUrvotpanna nArakajI apakarmavALAM, vizuddhavarNavALAM ane zubhatara lezyAvALAM hoya che paNa pUrvotpana asurakumAra evAM hotA nathI paNa temanA karatAM viparIta karma, varNa ane lephsAvALA hoya che. te tenuM kAraNa zuM che? uttara-pUrvotpanna asurakumAradevanuM aMtaHkaraNa atikaMdarpa ane darpathI yukta hoya che. teo narakamAM pita pitAnAM karmo anusAra duHkha zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jarUra bhagavatIsUtre sva svakarmabalAt narake pacyamAnAn nArakAn anekaprakArakayAtanayA paripIDayanti / tAdRzayAtanAmadAnena prabhUtamazubhaMkarmasaMcinvanti, ataH zAstrakAraiH kathitam yat asurakumArAH kandarpakrIDAdikAraNavazAt pUrvotpannAH mahAkarmANa iti| ___ athavA ye'surakumArAH baddhAyuSkakarmANastetiyaMgAdiprAyogya karma prakRtInAM bandhanAnmahAkarmANaH kathyante, pUrvotpannAnAmasurakumArANAM zubhakarmaNAM phalopabhogena kSIyamANatvAt , zubhovarNaH zubhatarA ca lezyA hAsamupaitIti te'zubhavarNavanto 'zubhataralezyAvantazca bhavanti / 'pacchovavaNNA pasatthA' pazcAdutpannAH prazastAH, pazcAdutpannA asurakumArAH prazastAH alpakarmazubhavarNazubhataralezyAvattvAtapane 2 karmodayake anusAra narakameM duHkha bhogate hue nArakIya jIvoMko aneka prakArakI yAtanAoM dvArA adhika pIDita karate hai| isa prakArase ve atyanta azubha karmakA saMcaya karate haiN| isI kAraNa zAstrakAroMne aisA kahA hai ki pUrvotpanna asurakumAra kandarpakrIDA Adike kAraNa mahAkarmavAle hai| ___ athavA-jo asurakumAra baddhAyuSka karmavAle haiM arthAt jina asurakumAroMne bhaviSyameM honevAlI gatikA AyuSkarma bAMdhaliyA hai / ve tIryaca Adi gatike yogya karmaprakRtiyoMko baMdhI huI honeke kAraNa mahA karmavAle kahe gaye haiN| pUrvotpanna asurakumAroMkA zubhakarma phalopabhogase kSINa ho jAneke kAraNa unakA zubha varNa aura zubhatara lezyAe~ ghaTa jAtI haiN| isa kAraNa ve azubha varNavAle aura azubhatara lezyAvAle hote haiN| tathA jo "pacchovavaNNA pasatthA" pazcAdupapanna haiM ve prazasta haiN| arthAt jo pazcAdupapanna asurakumAra haiM ve abaddhAyuSka hone se alpa bhogavatA nAraka jIvane aneka prakAranI yAtanAo dvArA vadhAre duHkhI kare che. e rIte teo atyaMta azubhakarmano saMcaya kare che. te kAraNe zAstrakAroe pUrvotpanna asurakumAre kaMdarpa kIDAne lIdhe mahAkarmavALA kahyA che. athavA je asurakumAre baddhAyuSka karmavALA che, eTale ke je asarakumArae bhaviSyamAM maLanArI gatinuM AyuSkakama bAMdhI lIdhuM che temane tiryaMca Adi gatine vega karma prakRti bAMdhavAne kAraNe mahAkarmavALA kahyA che. phalepagathI pUrvotpanna asurakumAranAM zubha karma kSINa thaI javAne kAraNe temane zabharaNe ane zubhatara lezyAo ghaTI jAya che. te kAraNe teo azubhavarNavALA ane azubhatara lephsAvALA hoya che. ____ tathA-" pacchovavaNNA pasatthA " remo zvAtpanna ya cha te| prazasta hoya che. eTale ke pazcAtpanna asurakumAre abaddhAyuSka hevAthI zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - prameyamadrikATakA za. 1 u. 2 sU04 asurakumArAdivaktavyatA 433 pazcAdutpannA asurakumArAstu abaddhAyuSkA ataste'lpakarmANaH bahutarakarmaNAmabandhanAt , tathA zubhakamaNAmakSINatvAcca zubhavarNavantaH, zubhataralezyAvantazca bhavantIti / "sesaM taheva' zeSaM tathaiva, zeSaM vedanAdikaM tathaiva nArakavadeva vijJeyam / vedanAsUtraM yadyapi nArakavadasurakumArANAmapi samaM tathApi bhAvanAyAM bhedastathAhi-ye asurakumArAH saMjJibhUtAsteSAM svakRta cAritra virAdhanAjanitamanaH saMtApAt te mahAvedanAH kathyante, athavA saMjJibhUtA ye'surakumArAH pUrvabhave'pi saMjJijIvarupA abhavan te mahAvedanAH, athavA paryAptAvasthAvantaH zubhavedanApekSayA mahAvedanA bhavanti / ye'saMjJibhUtA asurakumArAH te'lpavedanAvanto bhavanti / 'sesa' zeSaM kriyAmUtramAyuSkasUtraM ca 'taheva' tathaiva nArakavadevAsurakumAre'pi yojanIyam / karmavAle haiM, kyoMki unhoMne mahAkarma bAMdhA nahIM hai / tathAunakA zubha karma kSINa nahIM hone ke kAraNa ve zubha varNa aura zubhatara lezyAvAle haiN| zeSa vedanAdika kI vaktavyatA nAraka kI taraha jAnanI cAhiye / yadyapi asurakumAroM kA vedanAsUtra nAraka prakaraNa gata vedanAsUtrake hI jaise hai to bhI bhAvanA meM bheda hai / vaha isa prakAra se-jo asurakumAra saMjJibhUta haiM unheM apane dvArA kRta cAritra kI virAdhanA yAda AtI hai isase unake cittameM saMtApa hotA hai / isa kAraNa ve mahAvedanAvAle prakaTa kiye gaye haiM / athavA-saMjJibhUta asurakumAra jo ki pUrvabhavameM saMjIjIvarUpa the ve athavA saMjJibhUta paryApta avasthAvAle jo asurakumAra haiM ve zubhavedanA kI apekSA se mahAvedanAvAle hote haiM aura jo asaMjJibhUta asurakumAra haiM ve alpavedanAvAle hote haiN| avaziSTa kriyAsUtra aura AyuSkasUtra nArakaprakaraNagata ina sUtroMkI taraha hI asurakumAra meM bhI alpakarmavALA che, kAraNa ke temaNe mahAkarma bAMdhyA nathI. ane temanAM zabhakarma kSINa nahIM thavAne kAraNe teo zubhava ane zubhatara lezyAvALA hoya che. vedanAdikanuM vaktavya nArakonI jema ja samajavuM. jo ke asurakumArenuM vedanAsUtra nArakaprakaraNamAM batAvelAM nArakanA vedanAsUtranA jevuM ja che. te paNa bhAvanAmAM bheda che. te bheda A pramANe che-je asurakumAre saMjJibhUta che temane potAnA dvArA karAyelI cAritranI virAdhanA yAda Ave che ane tethI tenA cittamAM saMtApa thAya che. te kAraNe temane mahAvedanAvALA kahyA che. athavA-saMjJibhUta asurakumAra ke je pUrvabhavamAM paNa saMgni jIvarUpa hatA teo athavA saMjJibhUta paryApta avasthAvALA je asurakumAre che teo zubhavedanAnI apekSAe mahAdanAvALA hoya che ane asaMjJibhUta asurakumAre alpavedanAvALA hoya che. bAkInA kriyAsUtra ane ayuSka sUtrane nArakaprakaraNanA zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 bhagavatIsUtre kriyAsUtraM, tathAhi "asurakumArANaM bhaMte savve samakiriyA ? / goyamA ! no iNaDhe smtthe| se keNaSTeNaM bhaMte !0 goyamA ! asurakumArA tivihA pannatA taM jahA-sammadiTThI micchaTThiI sammAmicchaTThiI / tattha NaM je te sammadiTThI tesi NaM cattAri kiriyAo pannattA, taM jahA-AraMbhiyA pariggahiyA mAyAvattiyA apcckkhaannkiriyaa| yojita kara lenA cAhiye / vaha kriyAsUtra isa prakAra se hai-" asurakumArANaM bhaMte !" ityAdi-he bhadaMta ! samasta asurakumAra kyA eka sI kriyAvAle haiM ? uttara-" goyamA ! No iNaTe-samaDhe" he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai-" se keNaTeNaM bhaMte" he bhadaMta ! Apa aisA kisa kAraNa se kahate haiM ? " goyamA ! asurakumArA tivihA-paNNattA" he gautama ! asurakumAra tIna prakArake kahe gaye haiN| "taM jahA" ve isa tarahase haiM-" sammaddiTThI, micchaddiTThI sammAmicchadiTTI" samyakdRSTi, mithyAdRSTi aura samyak mithyaadRsstti| "tattha NaM je te sammaTTiI tesi NaM cattAri kiriyAo pannattA" inameM jo samyaka dRSTi asukumAra haiM, unameM cAra kriyAeM kahI gaI haiM 'taM jahA' ve isa prakArase "AraMbhiyA, pariggahiyA, mAyAvattiyA, appaccakkhANakiriyA" AraMbhikI, pArigrahikI, mAyApratyayA, apratyAkhyAnakriyA " tattha NaM je te micchaddiTTI tesi NaM nArakenA phiyAstra ane AyuSkasUtra pramANe ja samajavA. te kriyA sUtra mA pramANe cha-" asurakumArANaM bhaMte ! " ityAdi-3 mahanta ! zu samasta asurakumAre eka sarakhI kiyAvALA hoya che ? uttara-" goyamA ! No iNaTe samaDhe' 3 gautama ! te atha 52052 nathI. prazna-" se keNadveNaM bhaMte ? " 3 mahanta ! 25 // 4 // 260 se ch| ch| 1 uttara-"goyamA ! asurakumArA tivihA paNNattA" 3 gautama ! ssurshubhaa2| RNa 2 // 4 // cha. "(tajahA)" te 4aa / ma! pramANe cha "sammadiTThI, micchAddiTThI, sammAmicchAddiTThI" sabhyaSTi, bhithyASTi, ana sabhyabhithyA. " tatthaNaM je te sammaTThiI tesiNaM cattArikiriyAo patratA" temAMnA sabhyaSTi masumArAnI yA2 ThiyAmo DI cha" (taMjahA)" te A pramANe che- "AraMbhiyA, pariggahiyA, mAyAvattiyA, appacakkhANakiriyA" sAra(AsI, pAribI , bhAya! pratyayA, mane apratyAbhyAna liyA. " tatthaNaM je zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 1 u. 2 sU04 asurakumArAdivaktavyatA tattha NaM je te micchaTThiI tesi NaM paMca kiriyAo kajjati, taM jahA-AraMbhiyA jAva micchAdasaNavattiyA / evaM sammAmicchadiTThINaMpi, se teNadveNaM goymaa0|" AyuSkopapattisUtraM yathAasurakumArA NaM bhaMte! savve samAuyA savve samovavannagA? goyamA! no iNaTesamaTe ! se keNaTeNaM bhaMte / goyamA ! asurakumArA caunvihA panattA, taM jahA-atthegaiyA paMca kiriyAo kajaMti" jo asurakumAra mithyAdRSTi haiM unameM pAMca kriyAeM hotI haiM "taM jahA" ve isa prakAra se-"AraMbhiyA jAva micchAdasaNavattiyA" AraMbhikI yAvat mithyAdarzana pratyayA " evaM sammAmicchAdihINaM pi, se teNaTeNaM goyamA0" isI prakAra samyaka mithyAdRSTi asurakumAroM ke bhI ye hI pA~ca kriyAe~ hotI haiN| isa kAraNa he gautama ! maiM ne aisA kahA hai ki samasta asurakumAra ekasI kriyAvAle nahIM hote haiN| AyuSkopapattisUtra-jaise-"asurakumArANaM bhaMte! savve samAuyA savve samovavannagA?" he bhadaMta ! samasta asurakumAra kyA eka jaisI AyuvAle hote haiM aura kyA saba kA utpAda eka hI hotA hai ? " goyamA ! No iNaDhe samaDhe" he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| se keNaTTeNaM bhaMte ! goyamA ! asurakumArA caunvihA paNNattA"he bhadanta ! aisA Apa kisa kAraNa se kahate haiM ? gautama ! asurakumAra cAra prakArake kahe gaye haiM / "taM jahA" jaise-"atthegaiyA samAuyA te micchAdiTThI tesiNaM paMcakiriyAo kajjaMti " 2 msurshubhaa2| mithyASTi cha bhanI pAMya liyA jAya che. " taMjahA" te 2 // pramANe cha "AraMbhiyA jAva micchAdasaNa vattiyA" mAliIthI bane bhithyA4zana pratyayA sudhAnI " evaM sammAmicchIhiTThINaM pi se teNaguNa goyamA !" eja pramANe samyakRmithyAdaSTi asurakumArene paNa eja pAMca kriyAo heya che. te kAraNe, he gautama ! meM evuM kahyuM che ke samasta asurakumAre eka sarakhI kiyAvALA detA nathI. have AyuSkapatti sUtranuM spaSTIkaraNa karavAmAM Ave che, " asurakumArANaM bhaMte! savve samAuyA savve samovavannagA ?" he bhadanta ! samasta asurakumAre zuM eka sarakhA AyuSyavALA hoya mana ta saunA pAI sara DAya cha ? "goyamA! No iNaDhe sama?" he gautama ! 2. pramANe khAtunathI. " se keNaTeNa bhaMte ! " 3 mahanta ! ma mA5 // 4 // 24 ch| ? " goyamA ! asurakumArA caubihA paNNattA" gautama ! asurmaa| yA2 // 2 // ya che. " taMjahA " te zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ da bhagavatI sUtre samAuyA samovavannagA 1, atthegaiyA samAjyA visamovavannagA 2, atthegaiyA visamAjyA samovavannagA 3, atthegaiyA visamAuyA visamovavannagA " iti / " evaM jAva thaNiyakumArA" iti evaM yAvatstanitakumArA, iti evam = anena asurakumAroktaprakAreNa 'jAva' yAvat - yAvacchabdena - nAga 1 - suparNa2 - vidyut 3- agni4 - dvIpo5 - dadhi6 - dizA 7 - vAyukumArANA8 - maSTAnAM grahaNaM bhavati, stanitakumArAceti // sU04 // // ityasurakumArAdinirUpaNaM samAptam // 66 samovavannagA " kaI asura aise haiM jo samAna AyuvAle haiM aura sAtha 2 utpanna hue hai / atthegaiyA samAjyA visamovavannagA " koI koI asurakumAra aise hai jo ekasI AyuvAle to haiM para Age pIche utpanna hue hai / "atthegaiyA visamAjyA samovavannagA " kitaneka asurakumAra aise hote haiM ki jo viSama AyuvAle hote haiM, aura sAtha 2 utpanna hote haiM / " atthegaiyA basamAjyA visamovavannagA " kitaneka asurakumAra aise hote haiM, jo viSama AyuvAle aura viSama utpattivAle hote haiM / " evaM jAva thaNiyakumArANaM " isa prakAra yaha pUrvokta saba kathana stanitakumAroM taka jAnanA caahiye| yahAM jo yAvat zabda kA prayoga kiyA gayA hai usase - "nAgakumAra, suparNakumAra, vidyutkumAra, agnikumAra, dIpakumAra, udadhikumAra, dizAkumAra aura vAyukumAra" ina ATha bhavanapatiyoMkA grahaNa kiyA gayA hai| so ina ATha kumAroM meM bhI asurakumAroMkI taraha hI vaktavyatA jAnanI cAhiye // suu04|| 66 aaro mA pramANe che - " atthegaiyA samAjyA samovavannagA " DeMTalA asuraDubhAro samAna AyuvAjA mane sAthai utpanna thayelA hoya che, " attheAgaiyA samAyA visamovavannagA " ardha adha asurakumAro samAna AyuvAjA hoya che pazu bhAgaja pAchA utpanna thayesA hoya che " atthe gaiyA visamAjayA samovavannagA " a a asurakumArI viSama AyuvAjA hoya che yAgu sAthai sAthe utpanna thayesA hoya che, bhane " atthegaiyA visamAuyA simovavannagA " DeTalA asurasubharI viSabha AyuvANA hoya che bhane viSabha utpattivAjA hoya che. " evaM jAva thaNiyakumArANaM " A pramANenuM pUrvokta samasta kathana nitakumAre| sudhInA devAne lAgu pADavuM joie. ahI " 66 " yAvat " zabda dvArA nAgaDubhAra, suthANubhAra, vidhukumAra, abhibhAra, dvIpakumAka, udadhikumAra, dizAkumAra, ane vAyukumAra " A AThe bhavanapati devezane grahaNa karavA joie te AThanu vaktavya paNa asurakumAra pramANe ja samajavuM. sU. 4 / zrI bhagavatI sUtra : 1 88 Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za01 u0 2 sU05 pRthivIkAyikAdijIvanirUpaNam 437 atha pRthivIkAyikAdicaturindriyAntajIvanirUpaNam atha pRthivIkAyikAdInAmAhArAdikaM nirUpayannAha-'puDhavIkAiyANaM' ityAdi / ___mUlam-puDhavikAiyANaM AhArakammavannalessA jahA nerai. iyANaM, puDhavikAiyA NaM bhaMte savve samaveyaNA?, haMtA goyamA! savve samaveyaNA, sekeNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai, savve samaveyaNA?, goyamA ! puDhavikAiyA savve asannI asannibhUyA aNidAe veyaNaM vedeti se tenntthennN| puDhavikAiyA NaM bhaMte savve samakiriyA haMtA samakiriyA, se keNaTeNaM0 / goyamA ! puDhavikAiyA savve mAImicchAdiTThI tANaM NiyaiyAo paMcakiriyAo kajaMti, taM jahA-AraMbhiyA jAva micchAdaMsaNavattiyA, se teNaTeNaM0 samAuyA, samovavannagA jahA neraiyA tahA bhANiyavvA / jahA puDhavIkAiyA tahA jAva cauriMdiyA // sU0 5 // chAyA-pRthivIkAyikAnAmAhArakarmavarNalezyAH yathA nairayikANAm / pRthivIkAyikAH khalu bhadanta ! sarve samavedanAH? hanta gautama ! sarve smvednaaH| tatkenArthena pRthivIkAyikAdi caturindriyAnta jIva nirUpaNaaba sUtrakAra pRthivIkAyase lekara caturindriya paryanta jIvoMke AhArAdikakA nirUpaNa karate hue "puDhavIkAiyANaM" ityAdi sUtra kahate haiM"puDhavIkAiyANaM AhArakamma" ityaadi| (puDhavIkAiyANaM) pRthivIkAyikoMkI (AhArakammavannalessA) AhAra, karma, varNa aura lezyA (jahA neraiyANaM) ye saba nairayika jIvoMkI taraha jAnanA cAhiye / arthAt AhAra, karma, varNa aura lezyA inake pratipAdaka cAra pRthivIkAyAdika caturindriyAnta jIvaprastAva have sUtrakAra pRthivIkAyathI laIne caturindriya sudhInA jInA AhAshni ni3555 42vAne bhATe " puDhavIkAiyANaM " vagere sUtra 4 che. (puDhavI kAiyANaM ) pRthivIyiTInA (AhAra kammavannalessA) mAhAra, bhI, 1 bhane vezyA (jahA neraiyANaM) // 2473 pramANe 4 sabha04pA. eTale ke AhAra, karma, varNa ane lesthAnuM pratipAdana karanArAM cAra zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 bhagavatIsUtre bhadanta! evamucyate sarve samavedanAH? gautama ! pRthivIkAyikAH sarve'saMjJino'saMjJibhUtA anidayA vedanAM vedayanti, tattenArthena / pRthivIkAyikA bhadanta ! sarve samakriyAH inta samakriyAH, tatkenArthena0 / gautama ! pRthivIkAyikAH sarve mAyino mithyAsUtra nAraka sUtrakI taraha pRthivIkAyikake abhilApase kahanA caahiye| (puDhavIkAiyANaM bhaMte savve samaveyaNA) he bhadaMta ! kyA samasta pRthivIkAyika ekasI vedanAvAle haiM ? (haMtA goyamA savve samaveyaNA) hAM! gautama ! samasta pRthivIkAyika ekasI vedanAvAle haiN| (se keNaTeNaM bhaMte ! evaM puccai savve samaveyaNA?) he bhadanta ! Apa yaha kisa kAraNase kahate haiM ki samasta pRthivIkAyika eka sarIkhI vedanAvAle haiM ? (goyamA) he gautama ! (puDhavikAiyAsavve asannI asannibhUyA aNidAe veyaNaM vedeti, se teNaTeNaM0) samasta pRthivIkAyika asaMjJI haiM, asaMjJibhUta haiM / ataH ve anAbhogarUpase vedanAko bhogate haiN| isa kAraNa maiM aisA kahatA hU~ ki samasta pRthivI kAyika eka sarIkhI vedanAvAle haiN| (puDhavikAiyANaM bhaMte savve samakiriyA ?) he bhadanta ! kyA samasta pRthivIkAyika eka sarIkhI kriyAvAle haiM ? (haMtA samakiriyA) hAM saba samakriyAvAle haiN| (se keNaNaM evaM0) he bhadanta ! Apa aisA kisa kAraNase kahate haiN| (goyamA) he gautama ! (puDhavikAiyA savve mAI micchAdiTThI) samasta sUtre nAraka sUtranI jema ja kahevA. te sUtromAM nArakenI jagyAe pRthivI. yi za6 bhUpo. ( puDhavIkAiyANaM bhaMte ! savve samaveyaNA 1) OM mahanta ! za sabhasta pRthvIjaya vo : sarI vehanAvA DAya cha ? (hatA! goyamA ! savve samaveyaNA) , gautama ! samasta pRthvI 14 ve! me sabhI vahanAvANA hoya che. ( se keNDeNaM bhaMte ! evaM vuccai savve samaveyaNA ) mahanta ! Apa zA kAraNe evuM kaho cho ke samasta pRthvIkAya jI samAna vedanAvALA DAya cha ? ( goyamA !) gautama ! (puDhavikAiyA savve asannI asannibhUyA aNidAe veyaNaM vedeti se teNadveNaM.) samasta pRthvIkAya che asaMjJI che, asaMgnibhUta che tethI teo anAga rUpe vedanA bhagave che. tethI huM evuM kahuM chuM ke samasta pRthvIkAya vo me sabhI vahanAvArI hAya che. ( puDhavikAiyANaM bhaMte ! savve samakiriyA) he bhadanta! zuM samasta pRthvIkAya che eka sarakhI kiyAvALA hoya che? (haMtA samakiriyA ) , teso sabhI ThiyAvADaya che. (se keNadeNaM bhaMte evaM0) 3 mahanta ! 25 // 120 4 ch| ? (goyamA!) 3 gautama! zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 1 u0 2 sU0 5 pRthivIkAyikAdijIvanirUpaNam" 439 dRSTayasteSAM naiyatikyaH paJca kriyAH kriyante tadyathA-ArambhikI yAvanmithyAdarzanapratyayA tattenArthenaM, samAyuSkAH samopapannakAH yathA nairayikAstathA bhnnitvyaaH| yathA pRthivIkAyikAstathA yAvat cturindriyaaH||muu05|| TIkA-'puDhavIkAiyANaM' pRthivIkAyikAnAm 'AhArakammavannalessA' AhArakarmavarNalezyAH 'jahA neraiyANaM' yathA nairayikANAM tathA vaacyaaH| AhAra karmavarNalezyApratipAdakAni catvAri mUtrANi nairayikasUtravat pRthivIkAyikAbhilApRthivIkAyika mAyAvI aura mithyAdRSTi haiN| (tANaM NiyajhyAo paMca kiriyAo kajjati) isaliye unameM pAMca kriyAe~ niyamapUrvaka hotI haiN| (taM jahA) ve kriyAe~ ye haiM-(AraMbhiyA jAva micchAdaMsaNavattiyA) AraM. bhikI yAvat mithyAdarzana pratyayA (se teNaTTeNaM0) isaliye he gautama ! maiM aisA kahatA hUM ki samasta pRthivIkAyika eka sarIkhI kriyAvAle haiN| (samAuyA samovavaNNA jahA neraiyA tahA bhANiyavvA ) jisa prakArase samAyuSka, samopapannaka nArakajIva kahe haiM usI prakArase pRthivIkAyika jIvoMko bhI jAnanA cAhiye / (jahA puDhavIkAiyA tahA jAva cauridiyA) jaise pRthivIkAyika jIvoMke viSayameM kathana kiyA gayA hai vaisA hI kathana do indriya, te indriya yAvat tIna cAra indriya jIvoMke viSayameM bhI jAnanAcAhiye // suu05|| TIkArtha--"puDhavIkAiyANaM AhArakammavannalessA jahA neraiyANaM" pRthivIkAyika saMbaMdhI AhAra, karma, varNa aura lezyAke pratipAdaka cAra ( puDhavikAiyA savve mAI micchaTThiI) samasta pRthvIya po bhayAvI bhane bhithyATa cha. ( tANaM NiyaiyAo paMcakiriyAo kajati ) tethI to pAya chiyAsa niyamapUrva 42 che. (taMjahA) te yAsA sA pramANe cha-(AraMbhiyA jAva micchAdasaNavattiyA) sAnidhI yAthI sana bhithyAzana pratyayA sudhInI pAMya chiyaas|. (se teNaTeNaM) gItama! te 12 me 4 chu. samasta pRthvIya vo me sabhI jiyAvA hAya che. ( samAuyA samovavaNNA jahA neraiyA tahA bhaNiyavvA ) samAyuStA bhane sabhA55nnatAnA viSayamA nAnI sebha pRthvIyAmA 5Y samanyu. (jahA puDhavikAiyA tahA jAva cauriMdiyA) pRthvIkAya jIvonA viSayamAM A je kathana thayuM che te kathana dvIndriya, teIndriya ane caturindriya jIvonA viSayamAM paNa thayeluM samajavuM. TI -" puDhavIkAiyANaM AhArakammavannalessA jahA neraiyANaM " naa2kenA AhAra, karma, varNa ane lesyA saMbaMdhI je cAra sUtra che te sUtra pramANe ja pRthvIkAyanA AhAra, karma, varNa ane lesthAnuM pratipAdana karanArA zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 440 bhagavatIsUtre pena vaktavyAnItyAzayaH / eSu caturSa sUtreSu samAnatve'pi kevalamAhArasUtre evaM bhAvanA karaNIyA - pRthivokAyikAnAmaGgulAsaMgyeyabhAgamAtrazarIratve'pyalpazarIratvam / mahAzarIratvaM caitasmAdAgamavacanAdavadhAraNIyam-" puDhavIkAie puDhavIkAiyassa ogAhaNaTTayAe cauhANavaDie" pRthivIkAyikaH pRthivIkAyikAvagAhanArthatayA catuHsthAnapatita iti / catuHsthAnapatita iti catuSprakArakastathAhi-asaMkhyAtabhAgahIno vA saMkhyAtabhAgahIno vA1, saMkhyAtaguNahIno vA asaMkhyAtaguNahIno vA 2, asaMkhyAtabhAgaddho vA saMkhyAtabhAgaSTaddho vA 3, saMkhyotaguNavRddho vA asaMkhyAtaguNavRddho vaa4| sUtroMko nairayika sUtroMkI taraha pRthivIkAyikoMke abhilApase kahanA cAhiye-ina cAra sUtroMmeM samAnatA hone para bhI sirpha AhAra saMbaMdhI sUtra meM aisI bhAvanA karanA-pRthivIkAyika jIvoMkI avagAhanA-zarIrakA pramANa kevala jaghanya utkRSTa aMgulake asaMkhyAtaveM bhAga jitanI hai| isaliye ve alpa zarIravAle haiM parantu mahAzarIratA inameM isa Agama. vacanase jAnanI cAhiye "puDhavIkAie puDhavIkAi yassa ogAhaNaTThayAe cauhANavaDie" pRthivIkAyika pRthivIkAyikakI avagAhanArthatA arthAt avagAhanAkI apekSAse catusthAna patita hai| catuHsthAna patitakA tAtparya cAra prakArakA hai| ve cAra ye haiM-asaMkhyAtabhAgahIna athavA saMkhyAtabhAgahIna1, saMkhyAtaguNahIna athavA asaMkhyAtaguNahIna2, asaMkhyAtabhAgavRddha athavA saMkhyAtabhAgavRddha3, saMkhyAtaguNavRddha athavA asaMkhyAta satra samajavA. te sUtromAM "nArakanI jagyAe "pRthvIkAya" zabda mUkavAthI pRthvIkAya saMbaMdhI cAra sUtre banI zakaze jo ke te cAra sUtromAM nArakonAM sUtra sAthe samAnatA che chatAM paNa AhAra viSenA sUtramAM A pramANene bhAva samaja. pRthvIkAya jIvonI avagAhanA (zarIranuM pramANa) jaghanya ane hiSyanI apekSAe aMgulanA asaMkhyAtamAM bhAga jeTaluM che tethI teo alpazarIravALA che. paNa A Agama vacana pramANe temanAmAM mahAzarIratA sabha08vI-"puDhavI koie puDhavI kAiyassa ogAhaNaTThayAe ca uTThANavaDie' pRthvIyinI agADanAtAme yA2 prA2 pAyA cha (catusthAnapatita-yAra prA2)te yAra prakAre A pramANe che-asaMkhyAta bhAga hIna, athavA saMkhyAta bhAga hIna 1, saMkhyAta guNa hIna athavA asaMkhyAta guNa hIna 2 asaMkhyAta bhAga vRddha athavA saMkhyAta bhAga vRddha 3 saMkhyAta guNa vRddha athavA asaMkhyAta guNa vRddha. 4 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za0 1 u0 2 sU0 5 pRthivIkAyikAdijIvanirUpaNam 441 yadyapi sarve pRthivIkAyikajIvA aGgulAsaMkhyeyabhAgamAtrapramANakazarIrA bhavanti, tathApi keSAJciccharIramasaMkhyAtabhAgahInam , ataH pRthivIkAyikajIvA alpazarIrA mahAzarIrAzca bhavantIti / mahAzarIrAH pRthivIkAyikajIvA lomAhArato bahutarAn pudgalAn AhArayanti, abhIkSNaM cocchvasanti mahAzarIravattvAdeva / alpazarIrANAM cAhArocchvAsAdi svalpamalpazarIratvAdeva / AhatyAhArayanti, aahtyocchvsntiiti| ohArocchvAsayoH kAdAcitkatvaM ca paryAptakAparyAptakAvasthA'pekSayA guNavRddha4 / yadyapi samasta pRthivIkAyika jIva aMgulake asaMkhyAtaveM bhAga pramANa zarIravAle hote haiM, phira bhI inameM kinhIMkA zarIra asaMkhyAtabhAgahIna athavA saMkhyAtabhAgahIna hotA hai ? kinhIMkA saMkhyAtaguNahIna athavA asaMkhyAta guNahIna hotA hai| kinhIkA asaMkhyAta. bhAgavRddha athavA saMkhyAtabhAgahIna hotA hai| kinhIMkA saMkhyAtaguNahIna athavA asaMkhyAtaguNavRddha hotA hai4| isa prakAra pRthivIkAyika jIva avagAhanAkI apekSA catuHsthAna patita kahA jAtA hai| isa taraha samasta pRthivIkAyika jIva alpa zarIravAle aura mahA zarIravAle hote haiN| inameM jo pRthivIkAyika jIva mahA zarIravAle hote haiM ve lomAhAra dvArA bahutara pudgaloMkA bAraMbAra AhAra karate haiN| yAvat bAraMbAra zvAsocchvAsa lete haiN| kyoMki ve mahAzarIravAle haiN| aura jo alpa zarIravAle pRthivIkAyika jIva haiM ve alpa zarIravAle honeke kAraNa hI alpa AhAra karate haiM aura alpa zvAsocchvAsa lete haiN| ina donoMke AhAra aura ucchvAsakA kadAcit paryAptaka aparyAptaka avasthAkI je ke pRthvIkAya jIvo aMgulanA asaMkhyAtamAM bhAga pramANa zarIravALA che, chatAM paNa temAMnA keTalAkanuM zarIra asaMkhyAta bhAga hIna athavA saMkhyAta bhAga hIna hoya che? keTalAMkanuM saMkhyAtaguNa hIna athavA asaMkhyAta bhAga ochA hoya che 2. arthAta-keTalAkanuM zarIra asaMkhyAtabhAga hIna tathA saMkhyAta bhAga hIna hoya che. 3. keTalAkanuM zarIra saMkhyAtaguNa vRddha tathA asaMkhyAtaguNavRddha hoya cha 4. // zata pRthvIyi ! ||ddnaanii apekSA 'catuHsthAnapatita' kahevAya che. A rIte pRthvIkAyanA badhA ja alpa zarIravALA ane mahAzarIravALA hoya che. temAMnA je mahAzarIravALA pRthvIkAyanA jIve che teo lomAhAra vaDe vadhAre pugalone vAraMvAra AhAra kare che, vAraMvAra zvAsa le che, kAraNa ke teo mahAzarIravALA hoya che. ala5zarIravALA pRthvIkAyanA jIvo pitAnA alpazarIrane kAraNe alpaAhAra kare che ane ochA zvAsavAsa grahaNa kare che, temanA AhAra ane udghAsanI kadAcitatA paryApta ane zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 __ bhagavatIsUtre vijJeyamiti / vedanAyAM kriyAyAM ca bhedastatra prathamaM vedanAviSaye pRcchati-'puDhavIkAiyA NaM bhaMte !' pRthivIkAyikAH khalu he bhadanta ! 'savve samaveyaNA' sarve samavedanAH samAnavedanAvanta iti praznaH / uttaramAha-'haMtA goyamA ! savve samaveyaNA' hanta ! he gautama ! sarve samavedanAH sarve pRthivIkAyikAH samAnavedanAvanto bhvnti| atra kAraNaM pRcchati-'se keNaTeNaM' tatkenArthena kena kAraNena 'bhaMte' he bhadanta ! 'evaM vuccai' evamucyate 'savve samaveyaNA' sarve samavedanAH ? uttaramAha'goyamA' he gautama ! 'puDhavIkAiyA' pRthivIkAyikAH 'savve asannI' sarve asajJinaH mithyAdRSTayo'manaskA vA 'asannibhUyA' asajJibhUtAH asajJitvenotpannA ata eva 'aNidAe' anidayA anirdhAraNayA anAbhogatayetyarthaH 'veyaNaM ' vedanAM 'vedeti' vedayanti / yataH pRthivIkAyikA jIvA vedanAM vedaapekSAse jAnanA caahiye| vedanA aura kriyAmeM bheda hai-so inameMse pahale vedanAke viSayameM gautamane pUchA ki he bhadanta ! "savve samaveyaNA' samasta pRthivIkAyika jIva kyA ekasamAna vedanAvAle hotehaiM? taba prabhune uttara diyA ki hAM saba pRthivIkAyika jIva ekasamAna vedanAvAle hote haiN| punaH gautamane pUchA ki he bhadanta !" se keNaTeNaM " Apa aisA kisa kAraNa se kahate haiM ki samasta pRthivIkAyika jIva ekasI vedanAvAle hote haiM ? taba prabhune isakA uttara diyA ki he gautama ! samasta pRthivIkAyikajIva "asannI" asaMjJI-mithyAdRSTi athavA-mana binA ke hote haiM / " asannibhUyA" asaMjJibhUta-asaMjJIrUpa se utpanna hote haiN| ataeva-"anidayA" anAbhogarUpa se ve vedanA ko bhogate rahate haiN| aparyApta avasthAnI apekSAe samajavI, pRthvIkAyanA jIvonI vedanA ane kriyAmAM nArakInA jIvo karatAM je bheda che te have batAvavAmAM Ave che-pahelAM gautama svAbhI vahanAnI mAmatabhA prazna 42 cha " savve samaveyaNA" pUlya ? samasta pRthvIkAyanA badhA ja zuM samAna vedanavALA hoya che? uttara-he gautama! pRthvIkAyanA badhA jIvo samAna vedanAvALA hoya che. prazna--" se keNaTeNaM bhaMte" pUnya ! mA5 4 // 2) me 4o ch| ke pRthvIkAyanA badhA jIvo eka sarakhI vedanAvALA hoya che? tyAre prabhue va mAya gautama ! pRthvIyana bhAva " asannI " asazImithyASTiva tathA bhana vinAnA DAya che. " asannibhUyA " tasA masazIbhUtaasazI3the utpanna thAya cha, tethI te " anidayA" manAlA3ce vahanAne jogavatA rahe che. arthAta teo vedanA bhegavavA chatAM paNa mithyAdaSTi hevAthI zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayamaicandrikATIkA za0 1 u0 2 sU0 5 pRthivIkAyikAdijIvanirUpaNam 443 yanto'pi mithyASTitvena amanaskatvena vA pUrvopArjitAzubhakarmaNaH pariNAmo'yam ' iti nAvagacchanti, mattamUrchitAdivat , ataevoktam-'anidayA vedanAM vedayantI-'ti / ' se teNaTeNaM ' tattenArthena tena kAraNena he gautama ! ' evamucyate pRthivIkAyikAH sarve samavedanA iti / atha kriyAviSaye pRcchati-'puDhavIkAiyA gaM bhaMte ' pRthivIkAyikAH khalu he bhadanta ! 'savve samakiriyA' sarve samakriyAH samAnakriyAvantaH kim ? iti praznaH / uttaramAha-'haMtA samakiriyA' hanta samakriyAH / atra kAraNaM pRcchati-' se keNadveNaM0 ' tatkenArthena kena kAraNena evamucyate pRthivIkAyikAH sarve samakriyA iti / kAraNamAha- goyamA' he gautama ! kyoMki pRthivIkAyika jIva vedanA ko bhogate hue bhI mithyAdRSTi hone se athavA amanaska hone se matta aura mUcchita hue vyakti kI taraha "pUrvopArjita azubhakarmoM kA yaha phala hai" yaha nahIM jAnate haiM / isIliye ve "anidyA vedanAM vedyanti " anAbhogarUpa se vedanA ko bhogate rahate haiM " aisA kahA hai| " se teNaDeNaM" isaliye he gautama ! maiMne aisA kahA hai ki samasta pRthivIkAyika ekasarIkhI vedanAvAle haiM / aba kriyA ke viSaya meM gautama prabhu se prazna kara rahe haiM ki he bhadanta ! " puDhavikAiyANaM bhaMte ! savve samakiriyA" pRthivIkAyika samasta jIva kyA ekasI kriyAvAle hote haiM ? prabhune isa para unase kahA "haMtA samakiriyA " hAM ! samasta pRthivIkAyika jIva ekasI kriyAvAle hote haiN| punaH prabhu se gautamane pUchA ki he bhadanta ! "se keNaTeNaM" Apa aisA kisa kAraNa se kahate haiM ki samasta pRthivIkAyika jIva ekasI kriyAvAle hote haiM ? taba kAraNa batAte hue prabhu unase kahate haiM tathA manarahita hovAthI matta ane mUcchita vyaktinI jema A pUrve upArjana 4resa mazuma bheni 50 che." se sama zatA nathI. tethI te " anidayA vedanAM vedayanti " " manA3ce vahana le tA 29 cha" se dhuM che. " se teNaTeNaM0" u gItama! te 12Ne I me pRthvIjayana mA jI eka sarakhI vedanAvALA hoya che. have kriyAnA viSayamAM gautama svAmI bhaDAvIra prabhute prazna pUche che " puDhavIkAiyANaM bhaMte savve samakiriyA" he pUjaya ! zuM pRthvIkAyanA badhA ja eka sarakhI kiyAvALA hoya che ? ttara-" haMtA samakiriyA " , pRthvIjaya mA po sabhI yiA. pAmA DAya che. 3rI gautama svAmI pUche che "se keNaTreNaM bhaMte0" pUnya ! Apa zA kAraNe evuM kahe che ke pRthvIkAyanA badhA jIvo eka sarakhI DyiA zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre 'puDhavIkAiyA savve' pRthivIkAyikAH sarve ' mAI micchAdiTThI' mAyino midhyAdRSTayaH / mAyAvanto hi prAyaH pRthivIkAyikeSu samutpadyante, yadAha___ "ummaggadesao maggaNAsao gUDhahiyaya mAillo / saDhasIlo ya sasallo, tiriyAuM baMdhae jIvo" // 1 // chAyA-unmArgadezakA mArganAzako gUDhahRdayo mAyAvI / zaThazIlazca sazalyaH, tiryagAyurvadhnAti jIvaH // iti // ata eva pRthivIkAyikA mAyina ucyante / athavA mAyApadamihAnantAnuvandhikaSAyANAmupalakSakamataH pRthivIkAyikajIvA anantAnubandhikaSAyodayavantastata eva mithyAdRSTayA-mithyAtvodayavRttaya iti / 'tANaM ' teSAM pRthivIkAyikajIvAnAM 'NiyaiyAo' naiyatikyaH niyatatvena bhAvinyaH niyamata ityarthaH 'paMca kiriyAo' paJca kriyAH 'kajjati' kriyante bhavantItyarthaH / tA eva darzayatiki he gautama ! " puDhavikAiyA savvemAI micchAdiTThI" samasta pRthivIkAyika jIva mAyAvI aura mithyAdRSTi hote hai / mAyAvI jIva prAyaH pRthivIkAyikoM meM utpanna hote haiM-so hI kahA hai-unmArga kA upadeza karanevAlA, mArga kA nAza naranevAlA, gUDhahRdayavAlA, mAyAvAlA, zaThasvabhAvavAlA aura zalyavAlA jIva tiryazca Ayu kA baMdha karatA hai| isI kAraNa pRthivIkAyika jIva mAyI kahe gaye haiN| athavA-mAyApada yahAM anantAnubaMdhI kaSAya kA upalakSaka hai isIliye pRthivIkAyika jIva anantAnubaMdhI kaSAyasaMbaMdhI udayavAle haiM / isI kAraNa ve mithyAdRSTi haiMmithyAtva ke udaya se yukta vRttivAle haiM / " tANaM NiyahaAo paMcakiriyAo" ina pRthivIkAyika jIvoM ke niyama se pAMca kriyAe~ vA ya cha ? utta2-" puDhavIkAiyA savve mAI micchAhiTThI" pRthvIjayanA badhA ja mAyAvI ane mithyAdRSTi hoya che. mAyAvI jIva sAmAnya rIte pRthvIkAyamAM utpanna thAya che. evuM kahyuM che ke-unmArgane upadeza karanAra, mArgane nAza karanAra, gUDha hRdayavALe, mAyAvI vRttivALe, zaTha svabhAvavALe ane zalyavALe jIva tiryaMca gatinA AyuSyane baMdha bAMdhe che. eja kAraNe pRthvIkAyanA jIvone mAyAvI kahyA che. athavA ahIM "mAyA" zabda anantAnubaMdhI kaSAyane batAvanAra che. kAraNa ke pRthvIkAyanA jI anantAnubaMdhI kaSAyanA udayavALA hoya che, tethI teo mithyASTi che saTI bhithyAtvanA yathA yuta vRttivAlA cha. " tANaM NiyaiyAo paMcakiriyAA" te pRthvayana vone niyamathI pAyaliyAmA dAge te pAMca zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za01 u0 2 sU0 5 pRthivIkAyikAdijIvanirUpaNam 445 'taM jahA' tadyathA-' AraMbhiyA' ArambhikI 1 'jAva micchAdasaNavattiyA' yAvat mithyAdarzanapratyayA5 yAvachabdena pArigrahikI 2, mAyApratyayA 3 apratyAkhyAnakriyA 4 iti kriyAtraya grAhyam / ' se teNaTheNaM' tattenArthena tena pUrvoktena kAraNena evamucyate pRthivIkAyikAH sarve samakriyA iti / ' samAuyA samovavabhagA' samAyuSkAH samopapannakAH 'jahA neraiyA tahA bhANiyavyA' yathA nairayikAstathA bhaNitavyAH samAyuSkasamopapannakapadaniSpannaM bhaGgacatuSTayaM atraiva dvitIyoddezakasya tRtIyanairayikasUtroktabhaGgacatuSTayavadatrApi vijJeyamiti / 'jahA puDhavIkAiyA tahA jAva cauriMdiyA' yathA pRthivIkAyikA tathA yAvat caturindriyAH, yathA pRthivIkAyikAstathA yAvacchabdagrAhyA aptejovAyuvanaspatidvIhotI haiN| ye pAMca kriyAe~ isa prakAra se haiM-1 AraMbhikI yAvat mithyAdarzanapratyayA 5 yAvat zabda se 2 pArigrahikI, 3 mAyApratyayA, 4 apratyAkhyAnakriyA, ina tIna kriyAoM ko grahaNa kiyA gayA hai| "se teNadveNaM " isa pUrvokta kAraNa se he gautama ! maiMne aisA kahA hai ki ye samastapRthivIkAyika jIva ekasI kriyAvAle haiM / " samAuyA samovavannagA" samAyuSka samopapannaka "jahA neraiyA tahA bhANiyavvA" jaise nairayika kahe gaye hai vaise hI jAnanA cAhiye / samAyuSka samopapabhaka pada se niSpanna bhaGgacatuSTaya isI dvitIya uddezaka ke tRtIya nairayika sUtra meM kathita cauthe bhaGga kI taraha yahAM para bhI jAnanA cAhiye / " jahA puDhavIkAiyA tahA jAva cauridiyA" jaisA pRthivIkAyikoM kA varNana hai usI prakAra se cauindriya taka ke jIvoM kA arthAt yAvat zabda se gRhIta hue apUkAyika, tejaskAyika, vAyukAyika, vanaspatikAyika, (yaa| mA pramANe cha-(1) 22 miThI ThiyA, (2) pArizraDiTI, (3) bhAyApratyayA, (4) apratyAdhyAnaThiyA mane (5) bhithyAzanapratyayA. "se teNadeNaM" upara kahelA kAraNone lIdhe he gautama! meM evuM kahyuM che ke pRthvIkAyanA sA me sabhI jiyAvA DAyacha. " samAuyA samovavannagA" samAyu4 bhane sabhAtpananA viSayamA "jahA neraiyA tahA bhANiyavvA" nAra konA je pramANe ja samajavuM. samAyuSka same papannakanA viSayamAM je bhaMgacatuSTaya (cArabhAgA) thAya che te A bIjA uddezAnA trIjA nAraka sUtramAM satAvelI yA pramANe 4 sabhA , "jahA puDhavIkAiyA tahA jAva cauriMdiyA" re ||2AUMaanuN va yuM che. te 4 yaundriya sudhaan|| 7 // qna 5 sabhA. mI "yAvat" 54thI 2554yi, te424148, vAyuAyi zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre ndriyatrIndriyAzcaturindriyAzca vAcyAH / aSkAyikAdArabhya caturindriyaparyantaM varNanaM pRthivIkAyikavarNanavadava seyamiti bhAvaH / atra mahAzarIratvamalpazarIratvaM ca svakIyasvakIyAvagAhanAnusAreNa bodhyam / AhArastu dvIndriyAdInAM kavalAhAra iti // 05 // atha paJcendriyatiryagyonikAnnirUpayati - ' paMcidiyatirikkhajoNiyA ' ityAdi / 446 - mUlam -- paMciMdiyatirikkhajoNiyA jahA neraiyA, NANattaMkiriyAsu, pacidiyatirikkhajoNiyANaM bhaMte savve samakiriyA ? goyamA ! No iNaTThe samaTThe, / se keNaNaM bhaMte evaM buccai ? | goyamA ! paMciMdiyatirikkhajoNiyA tivihA pannattA, taM jahAsamaddiTThI, micchAdiTThI, sammAmicchAdiTThI, tattha NaM je te samma - diTThI te dubihA pannattA, taM jahA - asaMjayA, saMjayA saMjayA ya, tatthaNaM je te saMjayA saMjayA tesi NaMtiNNi kiriyAo kajjati taM jahA AraMbhiyA, pariggahiyA, mAyAvattiyA / asaMjayANaM cattAri, micchAdiTThINaM paMca, sammAmicchAdiTThINaM paMca // sU06 // chAyA -- paJcendriyatiryagyonikA yathA nairayikAH, nAnAtvaM kriyAsu, paJcedosndriya aura indriyakA tathA cauindriya ina saba jIvoM kA varNana bhI jAnanA cAhiye | yahAM para mahAzarIratA aura alpazarIratA apanI apanI avagAhanA ke anusAra jAnanI cAhiye / AhAra dvIndriya Adi jIvoM kA kavalAhAra bhI hotA hai || sU0 5 // aba sUtrakAra paMcendriya tiryagyonivAle jIvoM kA nirUpaNa karate haiM - ' paMcidiyatirikkha joNiyA " ityAdi / (paMcidiyatirikkhajoNiyA ) paMcendriya tiryaJca yonivAle jIvoM kA vanaspatikAyika, eindriya, teindriya tathA caturindriya e badhA jIvAnuM paNa varNana samajavuM. ahIM mahAzarIratA ane alpazarIratA te pratyeka jIvanI avagAhanA anusAra jANavI. tathA eindriya Adi jIva kavala AhAra paNa grahaNa kare che.AsU05 have sUtrakAra pacendriya tiryaMcayeAnivAlA jIvAnuM nirUpaNa kare che-- " paMcidiyatirikkhajoNiyA " ityAdi / ( paMbiMdiyatirikkhajoNiyA ) pacendriya tiryathayo nivAlA banuM ni3 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za01 u0 2 sU0 6 paJcendriyatiryagyonika nirUpaNa 447 ndriyatiryagyonikAH bhadanta ! sarve samakriyAH ? gautama ! nAyamarthaH samarthaH : tat kenArthena bhadanta ! evamucyate, gautama ! paMcendriyatiryagyonikAstrividhAH prajJaptAH tadyathA - samyagdRSTayaH, mithyAdRSTayaH, samyagmithyAdRSTayaH, tatra ye te samyagdRSTayaste dvividhAH prajJaptAH, tadyathA - asaMyatAzca saMyatA'saMyatAzca / tatra ye te saMyatAsaMyatAsteSAM tisraH kriyAH kriyante, tadyathA - ArambhikI, pArigrahikI, mAyApratyayA, asaMyatAnAM catasraH, mithyAdRSTInAM paMca, samyagmithyAdRSTInAM paMca // sU0 6 // nirUpaNa ( jahA raiyA) nairayika jIvoM kI taraha jAnanA cAhiye / ( NANattaM kiriyAsu ) kriyA meM bheda haiM / (paMcidiyatirikkha joNiyA NaM bhaMte ! savve samakiriyA ) he bhadanta ! paMcendriya tiryaJca yonivAle saba jIva kyA ekasarIkhI kriyAvAle hote haiM ? (goyamA ! No iNDe samaTThe) he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / ( se keNaTTeNaM bhaMte ! evaM bucai 1 ) he bhadanta ! Apa aisA kisa kAraNa se kahate haiM ? (goyamA !) he gautama! (paMcidiyatirikkha joNiyA tivihA paNNattA) paMcendriya tiryaJca yonivAle jIva tIna prakAra ke kahe gaye haiM / (pR. 143) se (taM jahA) ve isa prakAra se ( sammadiTThI, micchAdiTThI, sammAmicchAdiTThI) samyakUdRSTi, mithyAdRSTi, samyagUmidhyAdRSTi / (tattha NaM je sammaddiTThI, te dubihA paNNattA) inameM jo samyagdRSTi jIva haiM, ve do prakAra ke hote haiM - ( taM jahA ) jaise - ( asaMjayA, saMjayA saMjayA ya ) eka asaMyata aura dUsare saMyatAsaMyata / (tatthaNaM je te saMjayA saMjayA tesiNaM tiSNi kiriyAo kajjaMti) ina meM jo saMyatAsaMyata (jahA raiyA) nAraDInA bhavanA varNuna pramANe samanvu ( NANattaM kiriyAsu ) paraMtu yAmAM leha che te ahe che. ( paMcadiyatirikkhajoNiyA NaM bhaMte ! savve samakiriyA ? ) De pUnya ! pathendriya tiryatha yonivANA madhAya lve| zu' me saraNI priyAvANA hoya che ? ( goyamA ! No iNaTTe khamaTTe ) he gautama! mA artha marAmara nathI ( se keNaTTeNaM bhaMte ! evaM vuccai ) hai yUnya ! sAtha zA araze yevuauM uDe! cho ? ( goyamA ! ) De gautama ! ( paMciMdiyatirikkhajoNiyA tivihA paNNattA ) yathendriya tiryatha yonivANA lavo RNu aAranA che. ( taM jahA ) te yA pramANe che. ( sammaddiTThI, micchAdiTThI, sammAmicchAdiTThI ) samyagdRSTi, mithyAdRSTi mane sabhya mithyAdRSTi ( bhizradRSTi ) ( tatthaNaM je samma hiTTI te dubihA paNNattA ) temAM ne sabhyagdRSTi ko che te me aAranA hAya che. ( taM jahA ) te yA prabhA che. ( asaMjayA, saMjayA saMjayA ya ) (1) asaMyata bhane 2 saMyatAsaMyata " tatthaNaM je te saMjayAsaMjayA tesiNaM tiNNi kiriyAo zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre TIkA--'paMciMdiyatirikkhajoNiyA jahA neraiyA' paJcendriyatiryagyonikAH yathA nairyikaaH| paJcendriyatiryagyonikAnAM vaktavyatA nairayikasUtrAnusAreNa vijJeyA / atrAyaM vivekaH-atra ye mahAzarIrAste abhIkSNamAhArayanti abhIkSNamucchvasanti ceti yaduktaM tat saMkhyAtavarSAyuSkapaJcendriyatiryagyonikApekSayA vijJeyam tathaiva darzanAt , kintvasaMkhyAtavarSAyuSkApekSayA tana vAcyam , teSAM kavalAhArasya paMcendriya tiryazca haiM unake tIna kriyAe~ hotI haiM / (taM jahA) ve isa prakAra se-(AraMbhiyA, pariggahiyA, mAyAvattiyA)AraMbhikI pArigrahikI, mAyApratyayA, (asaMjayANaM cattAri, micchAdiTThINaM paMca, sammAmicchAdiTThINaM paMca) asaMyatapaMcendriya tiryaJcoM ke 4, mithyAdRSTi paMcendriyatiryazcoM ke 5, aura samyaka mithyAdRSTi pacendriyatiryazcoM ke bhI 5 kriyAe~ hotI hai| TIkArtha-"paMciMdiyatirikkha joNiyA jahA neraiyA" kA tAtparya yaha hai ki paMcendriyatiryaJcajIvoM ko vaktavyatA nairayika sUtra ke anusAra jAnanI cAhiye / parantu yahAM jo vizeSatA hai vaha isa prakAra se haiinameM jo mahAzarIravAle paMcendriyatiryazca haiM ve nirantara AhAra karate haiM, nirantara zvAsocchvAsa lete haiM aisA jo kahA gayA hai vaha saMkhyAtavarSa kI AyuvAle paMcendriya tiryazca jIvoM kI apekSA se hI kahA hai aisA jAnanA cAhiye / kyoMki aisA hI dekhA gayA haiN| asaMkhyAtavarSa kI AyuvAle paMcendriya tiryaJcoM kI apekSA se yaha nahIM kahA gayA hai| kajaMti ) temAle saMyatAsayata pazyandriya tiya yA cha tegAne liyAmA DAya che. ( taMjahA) te 2 // prabhArI cha-(AraMbhiyA, parigahiyA, mAyAvattiyA) (1) mA mizrI, (2) pArizraDiTI mane (3) bhAyA pratyayA. ( asaMjayANaM cattAri, micchAdiTThINaM paMca, sammAmicchA diTThINaM paMca ) masayata pAyendriya tiya yAne yAra kriyA hoya che, mithyASTi paMcendriya tiryane pAMca kriyA hoya che ane samyak mithyASTi ( mizraSTi) paMcendriya tiryaMcane paNa pAMca kriyAo hoya che. Attha-"paMceMdiyatirikkhajoNiyA jahA neraiyA " tuM tAtparya ko cha ke paMcendriya tiryacaninA jInuM varNana nAraka prakaraNamAM lakhelA nAraka jInA varNana pramANe ja samajavAnuM che. paNa ahIM je vizeSatA che te nIce pramANe che-je mahAzarIravALA paMcendriya tiyace che teo niraMtara AhAra kare che, niraMtara zvAsozvAsa le che, evuM je kahevAmAM AvyuM che te saMkhyAta varSanA AyuSyavALAM paMcendriya tiryaMca jIvonI apekSAe ja jANavuM kAraNa ke jJAnIone evuM ja jovAmAM AvyuM che. asaMkhyAta varSanA AyuSyavALAM tiyanI apekSAe ema kahevAmAM AvyuM nathI. kAraNa ke teo be divasane zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 1 u. 2 sU0 6 paJcendriyatiryagyonikanirUpaNam 449 paSThoparipratipAditatvAt / alpazarIrANAM tu AhArocchvAsaviSaye 'ye'lpazarIrAste AhatyAhArayanti AhatyocchvasantI-'ti yad AhAro vAsayoH kAdAcitkaravaM proktaM tad mUtraprAmANyAdvijJeyam / lomAhAramAzritya tu sarveSAmapi mahAzarIrANAmalpazarIrANAM cAbhIkSNamiti ghaTata eva / athavA-alpazarIrANAM tu AhArocchvAsayoryatkAdAcitkatvaM mokta tat paryAptakAparyAptakAvasthA'pekSayA vijJeyam , yataH paryAptakatve AhArAdisadbhAvaH, aparyAptakatve ca tadabhAva iti / karmamatre-ye pUrvotpannAste'lpakarmANaH, ye pazcAdutpannAste mahAkarmANa iti proktaM kyoMki inakA kavalAhAra do dina ke bAda hotA hai / aisA siddhAnta meM pratipAdita kiyA hai / alpazarIra vAle tiryazca paMcendriyoM ke to AhAra aura ucchvAsa ke viSaya meM "ye 'lpazarIrAsteAhatyAhArayanti, Ahatyo. cchvasanti' jo aisA kahA hai ki jo alpazarIravAle haiM ve kadAcit AhAra karate haiM aura kadAcit AhAra nahIM karate haiM, kadAcit zvAsa lete haiM aura kadAcit zvAsa nahIM lete haiM so yaha AhAra aura ucchvAsa kA kabhI kabhI honA sUtra kI pramANatA se jAnanA caahiye| lomAhAra kI apekSA se to mahAzarIravAloM ko alpazarIravAloM ko sabake bhI AhAra nirantara ghaTita hotA hI hai / athavA alpazarIravAloM meM jo AhAra aura ucchvAsa ko kabhI kabhI honA kahA gayA hai vaha paryAptaka aura aparyAptaka kI apekSA se jAnanA cAhiye / kyoMki paryAptaka avasthA meM AhArAdi kA sadbhAva hotA hai aura aparyAptaka avasthA meM nahIM hotA hai / karmasUtra meM jo AMtare kavala AhAra grahaNa kare che evuM AgamamAM darzAvela che. alpa zarIravALAM tiryaMca paMcendriya jIvana AhAra ane udghAsanA viSayamAM te me 4hyu cha OM " ye'lpazarIrAste AhatyAhArayanti Ahatyocchvasanti " 2565 zarIravALAM paMcendriya tiryaMce kayAreka AhAra kare che ane kayAreka AhAra karatA nathI, kyAreka zvAsocchavAsa le che ane kyAreka zvAsocchavAsa letA nathI. te te AhAra ane ucchavAsanI kadAcitatA sUtranI pramANatAthI jANavI joIe. lemAhAranI apekSAe to mahAzarIravALAM ane alpa zarIravALAM, e badhAM nirantara ahAra grahaNa kare che e vAta barAbara ghaTAvI zakAya che. athavAalpazarIravALAM tiyAmAM AhAra ane ucchavAsanI je kadAcitatA kahI che te paryApta ane aparyAptanI apekSAe samajavI joIe. kAraNa ke paryApta avasthAmAM AhAradine sadbhAva hoya che ane aparyApta avasthAmAM tene saddabhAva hotuM nathI karma sUtramAM evuM je kahevAmAM AvyuM che ke "je pUrve utpanna zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 bhagavatIsUtre tat AyuSkAditadbhavavedyakarmApekSayA bodhyam / varNasUtre lezyAmUtre ca yat moktam -ye pUrvotpannAste zubhavarNopetAH zubhalezyAvanta iti, tatteSAM tAruNyAt , yaccoktaM pazcAdutpannAnAmazubhavarNA azubhA lezyA iti tatteSAM bAlyAdvijJeyam , loke tathaiva darzanAditi / vedanAmutre-ye sajJibhUtAste mahAvedanAH, ye cAsajJibhUtAste'lpavedanAH, ityAdi sarva nairayikamUtrabad vyAkhyeyamiti, kintu'NANattaM kiriyAsu' nAnAtvaM kriyAsu, kriyAvipaye nairayikebhya eSAM bhedaH / tadeva darzayati sUtrakAraH- paMciMdiya0 ' ityaadi| gautamaH prAha-'paMcidiyatirikkhajoNiyA NaM bhaMte ' paJcendriyatiryagyonikAH khalu he bhadanta ! 'sabvepUrvotpanna haiM ve alpakarmA haiM aura jo pazcAdutpanna haiM ve mahAkarmA haiM aisA kahA gayA hai| " so yaha kathana tadbhavavedya AyuSkAdi karma kI apekSA se jAnanA cAhiye / varNasUtra meM aura lezyAsUtra meM jo aisA kahA hai ki " jo pUrvotpanna haiM ve zubhavarNavAle haiM aura zubhalezyAvAle haiM so yaha kathana yauvanAvasthA kI apekSA se kahA jAnanA caahiye| tathA jo aisA kahA hai ki pazcAdutpanna azubhavarNavAle aura azubhalezyAvAle haiM so yaha kathana unakI bAlya avasthA kI apekSA se kahA gayA jAnanA caahiye| kyoMki loka meM aisA hI dekhA jAtA hai / vedanAsUtra meM-jo saMjJibhUta haiM ve mahAvedanAAle haiM aura jo asaMjJibhUta haiM ve alpavedanAvAle haiM ityAdi saba kathana nArakasUtra kI taraha lagA lenA cAhiye / parantu kriyA ke viSaya meM nairayika kI apekSA jo inakA bheda hai vaha isa prakAra se hai-"paMceMdiyA ityAdi " jaba gautama ne prabhu thayela che teo alpa karmavALAM hoya che. ane je pachI utpanna thayela che te bhAre kamI che" te te kathana tadubhavavedya (te bhavamAM vedavAnA) AyuSya Adi karmanI apekSAe samajavuM. varNa sUtramAM ane vezyA sUtramAM je ema kahyuM che ke "je pUrve utpanna thayela che te zubha varNavALAM che ane zubhalezyAvALAM che." te kathana yauvana avasthAnI apekSAe jANavuM. tathA pAchaLathI utpanna thayelAne ja azubhavarNavALAM kahevAmAM AvyA che te temanI bAlyAvasthAnI apekSAe kahevAmAM Avela che tema samajavuM, kAraNa ke lekamAM evuM ja jovAmAM Ave che. vedanA sUtranA viSayamAM-"je saMjJibhUta che teo mahAvedanAvALAM che, ane je asaMgnibhUta che te alpa vedanAvALAM che, " ItyAdi samasta kathana nAraka sUtra pramANe ja samajavuM, paNa nArakInA cha karatAM paMcendriya tiryaMca vAbhA 2 meha cha ta mA pramANe che-" paMcediya0 ityAdi " gautama svAbhAsa zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ , prameyacandrikATIkA za01 u0 2 sU0 6 paJcendriyatiryagyonikanirUpaNam 451 samakiriyA' sarve samakriyAH kiM samAnakriyAvantaH ? bhagavAn mAha - 'goyamA ! ' he gautama! 'no ius samaDhe ' nAyamarthaH samarthaH, paJcendriyatiryagyonikA naiva sarve samAnakriyAvanto bhavantIti bhAvaH / atra kAraNaM pRcchati - ' se keNadveNaM bhaMte evaM baccai ' tatkenArthena bhadanta ! evamucyate yat paJcendriyatiryagyonikAH sarve na samakriyA iti / bhagavAn prAha-' goyamA !' he gautama ! ' paMcidiyatirikkhajoNiyA ' paJcendriya tiryagyonikA : 'tividyA paNNattA ' trividhA prajJaptAH, 'taM jahA ' tadyathA - ' sammadiTThI ' samyagdRSTayaH, 'micchAdiTThI ' mithyAdRSTayaH, 'sammAmicchAdiTTI' samyagmithyAdRSTayaH / ' tattha NaM ' tatra khalu ' je te sammaddiTThI ' ye te samyagdRSTayaH santi ' te dubihA paNNattA ' te dvividhAH prajJaptAH, 'taM jahA ' tadyathA - ' asaMjayAya saMjayA saMjayA ya ' asaMyatAzca saMyatAsaMyatAzca / ' tattha NaM ' tatra khalu ' je te ' ye te ' saMjayA saMjayA' saMyatAsaMyatAH viratAviratAH, dezato viratA ityarthaH sthUlaprANAtipAtAdito nivRtttvaat| dezatazcAviratAH sUkSmamANAse pUchA ki he bhadaMta ! samasta paMcendriya tiryazcoM kI kriyAe~ kyA eka jaisI hotI haiM ? taba isake uttara meM prabhu ne unase yahI kahA ki samasta tiryaca paMcendriya jIva ekasI kriyAvAle nahIM hote haiN| kyoM nahIM hote haiM? taba prabhune isakA kAraNa batAte hue unheM samajhAyA ki paMcendriyatiryazca tIna prakAra ke hote haiM / eka samyakadRSTi dUsare mithyAdRSTi aura tIsare samyagmidhyAdRSTi | asaMyata aura saMyatAsaMyata ke bheda se samyagdRSTitiryaMca paMcendriya jIva do prakArake hote haiN| inameM jo saMyatAsaMyata paMcendriya tiryaca haiM ve sthUla prANAtipAtAdi se nivRtta hone ke kAraNa saMyata aura sUkSma prANAtipAta Adi se anivRtta hone ke kAraNa asaMyata hote haiN| isaliye ve saMyatAsaMyata - viratAvirata - dezavirata kahalAte haiM / inake AraMbhajanya mahAvIra prabhune pUchyuM ke, he pUjya ! zuM khAya paMcendriya tiya ca jIvAnI kriyAe eka sarakhI hAya che ? tyAre tenA javAbamAM prabhue kahyuM ke, badhAya paMcendriya tiya ca jIve eka sarakhI kriyAvALA hAtA nathI tenuM kAraNa e che ke paMcendriya tiryaMca jIve traNa prakAranA hoya che (1) samyak dRSTi, (2) mithyA dRSTi ane (3) samyag mithyA daSTi samyagdaSTi pacendriya tiya ca jIveAnA paNa asayata ane sayatAsayata evA be bheda heAya che. temAM je sayatAsa'yata pacendriya tiyA che te sthUla prANAtipAta ( hiMsA ) AdithI nivRtta ( nivatelA ) hAvAne kAraNe saMyata ane sUkSma prANAtipAta (hiMsA ) AdithI anivRtta ( nahi nivRtta thayelA ) hovAne kAraNe asayata hoya che. tethI temane sayatAsayata-vitAvirata-dezavirata kahe che. te Ara'bhathI utpanna thayelI zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre tipAtAderaniSTattatvAt / ' tesi NaM ' teSAM khalu ' tiSNi kiriyAo ' tisraHkriyA: ' kajjaMti' kriyante bhavantItyarthaH / tA eva darzayati-' taM jahA ' tadyathA -' ArambhiyA' ArambhikI = ArambhajanyA, 'pAriggahiyA' pArigrahikI = parigrahasamudbhavA, ' mAyAvatiyA ' mAyApratyayA = mAyAhetukA / 'asaMjayANaM asaMya tAnAM ' cattAri ' catasraH = pUrvoktAstisrazcaturthI apatyAkhyAnakriyA / 'micchAfasti paMca ' mithyAdRSTInAM paJca kriyA bhavanti, tatra - catasraH pUrvoktAH, paJcamI mithyAdarzanapratyayA / ' sammAmicchAdidvINaM paMca samyagmithyAdRSTInAmapi paJca kriyA bhavantIti // sU0 6 // " 452 atha manuSyANAmAhArAdikaM nirUpyate - ' maNussA' ityAdi / mUlam - maNussA jahA NeraiyA, NANattaM je mahAsarIrA te bahutarAe poggale AhAreMti, te Ahacca AhAreMti, je appasarIrA te appatarAe poggale AhAraiti, abhikkhaNaM AhAreMti, sesaM jahA raiyANaM jAva veyaNA | maNussA NaM bhaMte savve samakiriyA, goyamA ! No iNaTThe samahe / se keNaNaM bhaMte0 ?, gomA ! massA tivihA pannattA, taM jahA - samadiTThI, micchAdiTThI, sammAmicchadiTThI / tattha NaM je te sammaddiTThI te tivihA pannattA taM jahA - saMjayA, saMjayA saMjayA, asaMjayA / tatthaNaM je AraMbhikI kriyA, parigrahajanya pArigrahikI kriyA, mAyAhetuka mAyApratyayA kriyA, ye tIna kriyAe~ hotI haiN| asaMyata tiryaca paMcendriya ke pUrvokta ye tIna kriyAe~ aura cauthI apratyAkhyAnakriyA isa taraha cAra kriyAe~ hotI haiM / tathA jo mithyAdRSTi paMcendriya tiryaMca haiM unake pUrvokta cAra kriyAe~ ye aura pAMcavIM kriyA mithyAdarzanapratyayA isa prakAra pAMca kriyAe~ hotI haiM / samyag mithyAdRSTiyoM mizra dRSTiyoM ke bhI ye hI pAMca kriyAe~ hotI haiM / sU0 6 // AraMbhikI kriyA, parigrahathI utpanna thayelI pArimahikI kriyA ane mAyAthI utpanna thayelI mAyApratyayA kriyA, e traNa kriyAo kare che. asayata tiya ca paMcendriya pUrvokta traNa kriyA ane cAthI apratyAkhyAnakriyA, e cAra kriyAo kare che. tathA je mithyASTi pacendriya tiya cA che teo pUrvokta cAra kriyAe ane pAMcamI mithyAdarzanapratyayA, e pAMca kriyAo kare che. samyag mithyArdaSTi pacendriya tiya co paNa eja pAMca kriyAo kare che ! sU0 65 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 1 u0 2 sU0 7 manuSyANAmAhArAdika nirUpaNam 453 te saMjayA te duvihApannattA, taM jahA - sarAgasaMjayA ya vIyarAgasaMjayA ya / tattha NaM je vIyarAgasaMjayA te NaM akiriyA, tattha NaM je te sarAgasaMjayA te dubihA pannattA, taM jahA - pramattasaMjayA ya apamattasaMjayA ya, tattha NaM je te apamattasaMjayA tesi NaM egA mAyAvattiyA kiriyA kajjai, tattha NaM je te pamattasaMjayA tesiNaM do kiriyAo kajjaMti, taM jahA- AraMbhiyA, mAyAvattiyA, tattha NaM je te saMjayA saMjayA tesiNaM AillAo tiSNi kiriyAo kajjaMti, taM jahA- AraMbhiyA, pAriggahiyA, mAyAvattiyA, asaMjayANaM cattAri kiriyAo kajjaMti, taM jahA- AraMbhiyA, pAriggahiyA mAyAvattiyA, apaccakkhANavattiyA, micchAdiTThINaM paMca taM jahA AraMbhiyA, pAriggahiyA, mAyAvattiyA, apaccakakhANavattiyA, micchAdaMsaNavattiyA, sammAmicchAdiTThINaM paMca // sU07 // chAyA - manuSyA yathA nairayikAH nAnAtvaM ye mahAzarIrAste bahutarAn punalAnAhArayanti te AhatyAhArayanti, ye alpazarIrAste'lpatarAn pudgalAnAhAra aba manuSyoM ke AhAra Adi kA nirUpaNa sUtrakAra karate haiMmanussA jahA NeraiyA " ityAdi / 44 ( maNussA jahA raiyA) manuSyoM kA varNana nArakoM ke varNana kI taraha jAnanA cAhiye / ( NANataM ) parantu jahAM para bheda hai vaha isa prakAra se hai - ( je mahAsarIrA te bahutarAe poggale AhAreMti ) jo mahAzarIravAle manuSya haiM ve bahuta pugaloM kA AhAra karate haiM ( te AhA AhAreMti) aura Thahara Thaharakara AhAra karate haiN| (je appasarIrA have sUtrakAra manuSyAnA AhArAdinuM nirUpaNa kare che 66 masA jahA raiyA " ityAdi / ( maNussA jahA raiyA ) manuSyonuM varNana nArasenA varzana pramANe 4 sabhannadhuM ( NANattaM ) pazutemAM ? leTa che te yA pramANe che - ( je mahAsarIrA te bahutarAe poggale AhArati ) memo mahAzarIravAjA hoya che te manuSyo padhAre thugadono bhADAra ure che bhane ( te Ahaca AhAreMti ) tethe thAlI zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 bhagavatIsUtre yanti, abhIkSNamAhArayanti, zeSaM yathA nairayikANAM yaavdvedneti| manuSyAH bhadanta ! sarve samakriyAH ?, gautama ! nAyamarthaH samarthaH, tatkenArthena bhadanta ! gautama ! manuSyAtrividhAH prajJaptAH, tadyathA-samyagdRSTayaH, mithyAdRSTayaH, samyagamithyAdRSTayazca, tatra ye te samyagdRSTayaste trividhAH prajJaptAH, tadyathA-saMyatAH, saMyatAsaMyatAH, asaMyatAH, tatra yete saMyatAste dvividhAH prajJaptAH, tattathA-sarAgasaMyatAzca te appatarAe poggale AhAreMti ) jo alpazarIravAle manuSya haiM ve alpapudgaloM kA AhAra karate haiM aura (abhikkhaNaM aahaareti| nirantara AhAra karate haiM / (sesaM jahA jeraiyANaM jAva veyaNA) bAkI kA samasta kathana vedanA taka nArakajIvoM kI taraha jAnanA cAhiye / (maNussA NaM bhaMte ! samve samakiriyA) he bhadanta ! manuSya saba kyA ekasarIkhI kriyAvAle hote haiM ? (goyamA ) he gautama ! (No iNaDhe samaDhe ) yaha artha samartha nahIM hai / (se kegaDeNaM bhaMte !) he bhadanta ! Apa aisA kisa kAraNa se kahate haiM ? (goyamA) he gautama) (maNussA tivihA paNNattA) manuSya tIna prakAra ke kahe gaye haiM / ( taM jahA) ve ye haiM-(sammAdiTTI, micchAdiSTI, sammAmicchAdihI ) samyagdRSTi, mithyAdRSTi, samyamithyAdRSTi (tatthaNaM je te sammadiTThI ) inameM jo samyagUdRSTi manuSya haiM (te tivihA panattA) ve tIna prakAra ke kahe gaye haiM (taM jahA ) ve isa prakAra se-(saMjayA, saMjayAsaMjayA, asaMjayA) saMyata, thAlIne (26. 2hIne ) mA.2 42 cha. (je appasarIrA te appatarAe pogale AhAreti) ! 2565 zarI2vA DAya cha tes| 2565 pugtaan| mAhA2 42 cha bhane ( abhikkhaNaM AhAraiti ) niraMta2 27.2 42 cha, (sesaM jahA neraiyANaM jAva veyaNA) vehana sudhArnu pAhIna adhuye pANuna nAlIna vAnI sabha 24 tajg, (maNussANaM bhaMte ! savve samakiriyA ?) pUnya ! 2 apAya manuSya se sajI yA DAya cha ? ( goyamA !) gautama ! (No igaTe samaDhe) PAL PAtha // 2 // 12 nathI meTale 3 avAya manuSyo meM sa20I jiyA nathI. ( se keNaTeNaM bhaMte0! ) 3 orya ! bhA5 // 42Ne mej 4 / ch| ? ( goyamA ! ) & gautama ! ( maNussA tivihA paNNattA) manuSya! trae 4 // 2 // cha. (taM jahA ) te mA prabhArI cha-( sammAddidvI, micchAdidI, sammAmicchAdiTThI,) sabhyaSTi, mithyASTi sane sabhya5 mithyASTi ( tatthaNaM je te sammadidI) temA sabhyaSTi manuSyo che (te tivihA paNNattA) temana jAmA 12 che. (taM jahA) te 21 pramANe che. (saMjayA saMjayAsaMjayA asaMjayA) zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 1 u. 2 sU07 manuSyANAmAhArAdikanirUpaNam vItarAgasaMyatAca, tatra ye te vItarAgasaMyatAste akriyAH, tatra ye te sarAgasaMyatAste dvividhAH prajJaptAH, tadyathA - pramattasaMyatAJcA'pramattasaMyatAca, tatra ye te apramattasaMyatAsteSAmekAmAyApratyayA kriyA kriyate, tatra ye te pramattasaMyatAsteSAM khalu dve kriye kriyete, tadyathA - AraMbhikI, mAyApratyayA, tatra ye te saMyatAsaMyatAstepAsaMyatAsaMyata, asaMyata (tasthaNaM je te saMjayA dubihA paNNattA) inameM jo saMyata manuSya haiM ve do prakAra ke hote haiM ( taM jahA ) ve isa prakAra se ( sarAgasaMjayAya ) sarAgasaMyata ( vIyarAgasaMjayA ya) aura dUsare vItarAgasaMyata ( tatthaNaM je vIyarAgasaMjayA) inameM jo vItarAgasaMyata haiM (te akiriyA) ve binA kriyA ke haiM ( tasthaNaM je te sarAgasaMjayA te vihA paNNattA ) jo sarAgasaMyata haiM, ve do prakAra ke kahe gaye haiM ( taM jahA ) jaise ( pamattasaMjayA ya apamatta saMjayAya ) eka pramattasaMyata aura dUsare apramattasaMyata ( tattha NaM je te apamatta saMjayA tesiM NaM egA mAyAvatiyA kiriyA kajjai ) inameM jo apramatta saMyata manuSya haiM unake eka mAyApralayA kriyA hotI hai / (tattha NaM je te pamattasaMjayA tesi NaM do kiriyAo kajaMti ) jo pramattasaMyata haiM unake do kriyAe~ hotI haiN| ( taM jahA ) ve isa prakAra se haiM (AraMbhiyA mAyAvattiyA ) eka AraMbhikI aura dUsarI mAyApratyayA / (tattha NaM je te saMjayA saMjayA tesi NaM AillAo tiNi kiriyAo ) jo saMyatAsaMyata manuSya haiM unake Adi 455 saMyata, saMyatAsaMyata ane asaMyata ( tatthaNaM je te saMjayA duvihA paNNattA ) temAM ne saMyata ( sayabhI) manuSyo che te me hAranA che ( taM jahA ) te mA pramANe che. ( sarAgasaMjayA ya vIyarAyasaMjayA ya ) sarAga saMyaMta ( saMyamI ) ramane vItarAga saMyaMta ( saMyabhI ) ( tattha NaM je vIyarAga saMjayA ) temAM ne vItarAga saMyaMta ( saMyamI ) che ( teNaM akiriyA ) tethe DiyA vinAnA hoya che ( tattha NaM je te sarAgasaMjayA te dubihA paNNattA ) ne sarANa saMyaMta ( saMyamI ) che, tenA me prahAra hyA che ( taM jahA ) te yA pramANe - ( pamatta saMjayA ya apamatta saMjayA ya) prabhatta saMyaMta mane apramatta saMyata ( tatthaNaM je te apatta saMjayA tesiNaM egA mAyAvattiyA kiriyA kajjai ) tebhAMnA ne apramatta saMyati manuSyo hoya he temane me bhAyA pratyayA diyA na hoya che, (tatthaNaM je te pamattasaMjrayA tesiNaM do kiriyAo kajjati ) ne prabhatta tebhane me DiyAgo hoya che. ( taM jahA ) te yA pramANe mAyAvattiya ) (1) bharalaDI DiyA bhane (2) bhAyApratyayA DiyA saMjayA saMjayA tesi NaM AillAo tiSNi kiriyAA ) ne saMyaMta hoya che zrI bhagavatI sUtra : 1 che - ( AraMbhiyA ( tattha NaM je te saMyatAsaMyata Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 bhagavatIsUtre mAyAstisraH kriyAH kriyante, tadyathA-AraMbhikI, pArigrahikI, mAyApratyayA / asaMyatAnAM catataH kriyA kriyante, tadyathA- ArambhikI pArigrahikI mAyApratyayA apratyAkhyAnakriyA, mithyAdRSTInAM paJca-tadyathA-ArambhikI, pArigrahikI, mAyApratyayA, apratyAkhyAnapratyayA, mithyAdarzanapratyayA / samyagmithyAdRSTInAM paJca // 7 // ___TIkA-'maNussA jahA neraiyA ' manuSyA yathA nairayikAH, yathA nairayikAstathA manuSyA vAcyAH manuSyavarNanaM nairapikavarNanavad vijJeyamiti bhAvaH / kI tIna kriyAe~ hotI haiM / ( taM jahA ) ve isa prakAra se haiM-(AraMbhiyA pAriggahiyA mAyAvattiyA) AraMbhikI pArigrahikI, mAyApratyayA / asaMjayA NaM cattAri kiriyAo kajaMti) asaMyata manuSyoM ko cAra kriyAe~ hotI hai (taM jahA ) ve isa prakAra se haiM (AraMbhiyA, pAriggahiyA, mAyAvattiyA, apaJcakkhANavattiyA ) AraMbhikI, pArigrahikI, mAyApratyayA, apratyAkhyAnamatyayA, (micchAdiTThINaM paMca) mithyAdRSTi manuSyoM ke pA~ca kriyAe~ hotI haiM (taM jahA ) ve isa prakAra se haiM ( AraMbhiyA, pAriggahiyA, mAyAvattiyA, apaJcakkhANavattiyA) AraMbhikI, pArigrahikI, mAyApratyayA, apratyAkhyAnapratyayA aura (micchAdaMsaNavattiyA) mithyAdarzanapratyayA sammAmicchAdihoNaM paMca) samyagUmithyAdRSTiyoM ke pAMca kriyAe~ hotI haiN| TIkArtha--" maNustA jahA neraiyA" manuSya nArakoM jaise haiMarthAt manuSyoM kA varNana nairayika ke varNana kI taraha hai| " NANattaM" bhnussye| DAya cha tebhane 132mAtanI 15 liyaa| DIya cha. (taM jahA) te mA pramANe cha (AraMbhiyA, pAriggahiyA, mAyAvattiyA ) (1) mA mizrI, (2) pArizraDibhI, mana (3) mAyApratyayA. ( asaMjayANaM cattAri kiriyAo kajjati ) masayata sabhyaSTi manuSyAne yA2 liyaa| DAya che. (taM jahA) te 2 // pramANe . ( AraMbhiyA, pAriggahiyA, mAyAvattiyA, apaJcakkhANavattiyA) (1) mAnidhI, (2) pAriyaliTI, (3) bhAyApratyayA mana (4) apratyAjyAna pratyayA. (micchAdidvINaM paMca) mithyASTi manuSyAne pAMya liyAsa DAya cha. (taM jahA) te ma prabhArI cha. (AraMbhiyA, pariggahiyA, mAyAvattiyA, apaccakkhANavattiyA) (1) mAmiDI, (2) pArizraDibhI, (3) mAyApratyaya!. (4) apratyAbhyAna pratyayA bhane (5) (micchAdasaNavattiyA) mithyAzana pratyayA se pAyAvI. (sammAmicchAdidvINaM paMca) sabhya mithyAlTi ( bhiTi)nI 554 me pAya DiyAgoDAya . Rtha-" maNurasA jahA neraiyA" mANusArnu paNana nAnA pANana 21 cha. "NANataM" 5 temA naye bhuna leha cha zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATokA za. 1 u02 sU0 7 manuSyANAmAhArAdikanirUpaNam 457 , " 6 nAtaM ' nAnAtvaM=bhedaH, sa cAyam -' je mahAsarIrA ' ye mahAzarIrA manuSyAste 'bahutarAe poragale AhAreti' bahutarAn pudalAn Aharanti nairayikavatkathanAt, bahutarAna pulAn pariNamayanti, bahutarAn pudgalAn ucchvasanti bahutarAn pudgalAn niHzvasantIti / tathA ' te Ahacca AhAreti te AhatyAharanti te mahAzarIrAH Ahatya = vilambya viramya viramyetyarthaH Aharanti = AhAragrahaNaM kurvanti, kadAcidAharanti kadAcinnAharantIti bhAvaH / nArakasUtre - ' abhikkhaNaM AhAreti ' ityasya sthAne manuSyasUtre 'Ahacca AhAreti' iti bhaNyante, etAvAna bhedaH / devakurvAdiyugalikA mahAzarIrAH, te ca kAvalikAhAreNa kadAcidevAharanti " aTTamabhattassa AhAro " iti vacanAt / 'je appasarIrA te ' ye'lpazarIrAste ' apatarAe poggale alpatarAn pudgalAn ' AhAreti ' Aharanti / usameM bheda isa prakAra se haiM- manuSyoM meM jo mahAzarIravAle manuSya | ve " bahutarAn pudgalAn Aharanti " bahutara pugaloM kA AhAra karate haiN| bahuta puloMko pariNamAte haiM, bahuta pahaloMko ucchvAsa rUpa se grahaNa karate haiM, bahuta puloMko niHzvAsarUpa se bAhara nikAlate haiM / tathA " te AhatyAharanti " ve mahAzarIravAle manuSya Thahara 2 kara AhAra karate haiM / kabhI karate haiM, kabhI nahIM karate haiM / nArakasUtra meM " abhikkhaNaM Aharati " isakI jagaha manuSyasUtra meM " Ahacca Aharati " aisA paDhanA cAhiye / itanA bheda hai| devakuru Adi ke yugaliyA manuSya mahAzarIravAle hote haiN| ve kavalAhArarUpa se AhAra kadAcit hI karate haiN| kyoMki inakA AhAra " aTTamabhattassa AhAro tIna dina ke bAda hotA hai / 'je appasarIrA te apaptarAe poggale parantu 37 " bhanuSyobhAM ne bhaDAzarIravANA manuSyo che tethe 'bahutarAn pudgalAn Aharanti' ghaNA vadhAre pudgalAne AhAra kare che, vadhAre pudgalAnuM pariNamana kare che, vadhAre pudgalAne ucchvAsa rUpe grahaNa kare che ane vadhAre pudgalAne niHzvAsa rUpe bahAra kADhe che tathA-" te AhatyAharanti " te mahAzarIravAjA manuSya theAlI thAbhIne (rahI rahIne) AhAra kare che-matalakha ke kayAreka kare che ane kacAreka nathI uztA. nAra4sUtrabhAM " abhikkhaNaM AhArenti " 4dhuM che, tenI nyAye manuSyasUtramAM Ahaca AhArenti " me pramANe sabhavaM mannemAM bhATakheo bheda che. devakuru AdinA yugaliyA manuSyA mahAzarIravALA hoya che tee kayAreka kayAreka ja kavala AhArarUpe AhAra grahaNa kare che. tAtparya ke, 66 66 aTTamamattassa AhAro " teso bhae hivase bhAhAra se che " je appasarorA te apparAe pogale AhArenti" adhyazarIravAjA manuSyo mochA yuddagasone bhADAra bha0 58 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 458 bhagavatIsUtre tathA ' abhikkhaNaM AhAreMti' abhIkSNamAharanti alpazarIrA manuSyA abhIkSNamalpaM cAharanti bAlAnAmevaM darzanAt , alpazarIrANAM saMmUrchimamanuSyANAmabhIkSNamAhArasadbhAvAcca / ' sesaM ' zeSam avaziSTaM sarva 'jahA neraiyANaM' yathA nairayikANAM tathA vaktavyam kiyatparyantamityAha-jAva veyaNA' yAvat vedanA, vedanAparyantamiti / AhArazarIrocchavAsakarmavarNalezyAvedanAsUtrANi sarvANi nairayikasUtrabad vyAkhyeyAnIti bhAvaH / varNalezyAviSaye yat pUrvopapannAnAM zuddho varNaH zuddhA lezyeti proktaM tattAruNyAt , saMmUcchimamanuSyApekSayA vA vijJeyam / kriyAAharaMti" jo alpazarIravAle manuSya haiM / ve alpatara pudgaloM ko AhArarUpa se grahaNa karate haiN| tathA ye bAra bAra AhAra karate haiN| jaise bAlaka thor3A khAtA hai, aura bAraMbAra khAtA hai, usI prakAra ye alpazarIra vAle manuSya bhI thor3A khAte haiM aura bAra bAra khAte haiN| alpazarIra vAle jo samUcchima manuSya haiM unake bhI bAraMbAra AhAra kA sadbhAva hotA hai / "sesaM jahA neraiyANa" avaziSTa kathana nArakajIvoM kI taraha jAnanA caahiye| kahAM taka jAnanA cAhiye ? isake liye kahA gayA haiM ki "veyaNAM" vedanAparyanta avaziSTa saba kathana jAnanA caahiye| tAtparya yaha hai AhAra, zarIra, ucchvAsa karma, varNa, lezyA aura vedanA saMbaMdhI samasta sUtroMkI nairayika sUtroM kI taraha vyAkhyAna kara lenA caahiye| varNa aura lezyA ke viSaya meM jo pUrvotpanna manuSyoM kA zuddhavarNa aura zuddhalezyA kahI hai, vaha javAnI kI apekSA se kahI gaI hai| athavA saMmUchima manuSyoMkI apekSA se kahI gaI hai| kriyA rUpe grahaNa kare che. ane vAraMvAra AhAra kare che. jema bALaka DuM khAya che paNa te vAraMvAra khAya che tema apazarIravALA manuSya paNa che khAya che. ane vAraMvAra khAya che. apazarIravALA saMbhUmi manuSya paNa mAchA mADA2 42 cha bhane vaa21|2 cha, "sesaM jahA neraiyANaM" pAlImadhuvana nA24InA 0o pramANe na. 4yAM sudhAte pramANe utta2-'veyaNA' vedanA sudhInuM varNana te pramANe jANavuM. tAtparya e che ke AhAra, zarIra, uchUvAsa, karma, varNa, lekyA ane vedanA mATe samasta sUtronuM varNana narayikasUtre pramANe ja samajavuM. varNa ane lazyAnA viSayamAM pUrve utpanna thayela manuSyane je zuddha vaNa ane zaddha lezyA kahela che te juvAnInI apekSAe kahela che, athavA saMma7ima manuSyanI apekSAe kahela che, kriyA sUtramAM je vizeSatA che tene zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za01 u0 2 sU0 7 manuSyANAmAhArAdinirUpaNam 459 sUtre vizeSo'tastadAha sUtrakAraH-'maNussANaM bhaMte !' ityAdi / ' maNussA NaM bhaMte' manuSyAH khalu he bhadanta ! ' savve samakiriyA' sarve samakriyAH samAnakriyAvanto bhavanti kim ? iti praznaH / uttaramAha-' goyamA ' he gautama ! 'No iNaDhe samaDhe ' nAyamarthaH samarthaH, manuSyAH sarve samAnakriyAvanto na bhavantIti / tatra kAraNaM pRcchati-' se keNaTeNaM bhaMte ' tatkenArthena kena kAraNena he bhadanta ! evamucyate manuSyAH sarve na samakriyA iti / bhagavAn tatra kAragamAha-' goyamA' he gautama ! ' maNussA tivihA paNNattA ' manuSyAtrividhAH prajJaptAH 'taM jahA' tadyathA-'sammadiTThI micchAdiTThI sammAmicchAdiTThI' samyagdRSTayaH, mithyAhaSTayaH, samyagmithyAdRSTayaH / tattha NaM' tatra khalu 'je te sammadiTThI te ' ye tesamyagdRSTayaH santi te 'tivihA panattA' trividhAH prajJaptAH 'taM jahA' tadyathA saMjayA, saMjayA-saMjayA, asaMjayA / 'tattha Na' tatra khalu 'je te saMjayA te' ye te saMyatAH santi te 'duvihA pannattA' dvividhAH prajJaptAH, 'taM jahA' tadyathA-'sarAgasaMjayA ya' sarAgasaMyatAzca akSINAnupazAntakaSAyAH 'yoyarAgasaMjayAya vItarAgasaMyatAzca upazAntakapAyAH kSINakapAyAzceti / tattha NaM' tatra khalu 'je te vIyarAgasaMjayA' sUtra meM jo vizeSatA hai use svayaM sUtrakAra prakaTa kara rahe haiM " maNussANaM bhaMte ! ityAdi gautama svAmI ne prazna kiyA ki he bhadanta ! kyA saba manuSya ekasI kriyAoM vAle hote haiM ? taba prabhune uttara diyA ki "No iNadve samaDhe" he gautama ! yaha artha ThIka nahIM hai, arthAt saba manuSya ekasI kriyA vAle nahIM hote haiN| isakA kAraNa kyA hai ? taba prabhune unako kahA ki manuSyoM meM samAna kriyA na hone kA kAraNa unakI trividhatA hai| yaha trividhatA bhI vividhatA vAlI hai| jaise sarva prathama manuSyoM ke saMyata, saMyatAsaMyata aura asaMyata aise tIna bheda haiN| sUtra42 pote . 48 42 cha " mANurasANaM bhaMte ! ityAdi " gautabhasvAmI pUche che ke he bhadanta! zuM badhA manuSya eka sarakhI kriyAvALA hoya che? tenA rqAmamA pramu 4 cha , " No iNaDe samaDhe" he gautama te 52052 nathI. badhA manuSya eka sarakhI kiyAvALA hotA nathI. tenuM kAraNa zuM che? prabhu kahe che ke, tenuM kAraNa temanI trividhatA che. e vividhatA paNa vividhatAvALI che. jema ke manuSyanA saMyata, saMyatAsaMyata ane asaMyata evA traNa mukhya le cha. sayatanA le che. (1) sarAsayata bhane (2) vItarAsayata. pakSI kaSAyavALA ane anupazAMta kaSAyavALAne sarAgasaMyata kahe che. ane upazAnta zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre ye te vItarAgasaMyatAH santi te NaM te khalu 'akiriyA' akriyAH kriyArahitAH vItarAgatvenA''rambhAdInAmasadbhAvAt 'tattha NaM' tatra khalu 'je te sarAgasaMjayA' ye te sarAgasaMyatAH santi te 'duvihA panattA' dvividhAH prajJaptAH 'taMjahA' tadyathApamattasaMjayA ya appamattasaMjayA ya' pramattasaMyatAzca apramattasaMyatAzca / 'tattha NaM' tatra khalu 'je te appamattasaMjayA' ye te apamattasaMyatAH santi 'tesi NaM' teSAM khalu 'egA mAyAvattiyA kiriyA kajjaI' ekA mAyApratyayA kriyA kriyate-bhavati, kaSAyAMzasya sadbhAvAt' 'tattha gaM' tatra khalu 'je te pamattasaMjayA' ye te pramattasaMyatA 'tesi NaM teSAM khalu 'do kiriyAo kajjati' dve kriye kriyete-dve kriye bhavata ityarthaH / ke te ? ityAha-'taM jahA' tadyathA-'AraMbhiyA, mAyAvattiyA' ArambhikI maayaaprtyyaa| tatra-"sarvaH pramattayoga ArambhaH" iti kathanAdArambhikI kriyA syAt , akSINakaSAyatvena ca mAyApratyayeti / 'tattha gaM' tatra khalu 'je te saMjayAsaMjayA' ye te saMyatAsaMyatAH dezaviratisampannAH santi 'tesi gaM' teSAM khalu inameM sarAgasaMyata aura vItarAgasaMyata aise do bheda saMyata ke haiN| akSINa kaSAyavAle aura anupazAnta kaSAyavAle sarAgasaMyata aura upazAnta kaSAya vAle evaM kSINakaSAyavAle vItarAgasaMyata haiN| vItarAga saMyata vItarAga honese ve AraMbha Adi vAle nahIM hote haiM, isaliye AraMbhAdi ke asadbhAva se ve kriyArahita haiM / sarAgasaMyata pramattasaMyata aura apramattasaMyata ke bheda se do prakAra ke haiN| apramattasaMyata ke eka mAyApratyayA kriyA hotI hai| kAraNa ki unake kaSAya kA aMza rahatA hai| pramattasaMyata ke do kriyAe~ hotI haiM-eka AraMbhikI aura dUsarI maayaaprtyyaa| kyoMki samasta pramatta yoga AraMbharUpa haiM isa kathana se pramattasaMyata ke AraMbhikI kriyA hotI hai aura kaSAya kSINa na hone ke kAraNa mAyApratyayA kriyA hotI hai| jo dezavirati se sampanna hote haiM unake AraMbhikI, pArivAhikI aura mAyApratyathA, ye Adi kI tIna kriyAe~ kaSAyavALA tathA kSINakaSAyavALAne vItarAga saMyata kahe che. vItarAga saMyata; rAga rahita hovAthI AraMbha AdithI rahita hoya che. matalaba ke, AraMbha AdinA abhAvane lIdhe teo kiyArahita hoya che. sarAgasaMyatanA be bheda che-(1) pramattasaMyata ane (2) apramattasaMyata. apramattasaM yatane mAyApratyayA nAmanI eka ja kriyA hoya che. kAraNa ke, tene mAtra kaSAyo aMza hoya che. pramattasaMyatane be kriyAo hoya che. (1) AraMbhikI ane (2) mAyApratyayA samasta pramatta AraMbha rUpe che. te kAraNe pramattasaMyata AraMbhikI kiyA kare che, ane kaSAya kSINa na thavAne kAraNe mAyApratyayA kiyA kare che. dezaviratithI yukta manuSyane traNa kiyAo hoya che-1 AraMbhikI, 2 mAyApratyayA zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za01 u02 sU0 8 devAnAmAhArAdinirUpaNam 461 'AillAo' AdimA AdhAH 'tini kiriyAo' tisraH kriyAH 'kanjaMti' kriyante bhavantItyarthaH / tA eva darzayati-'taM jahA' tadyathA-'AraMbhiyA, pariggahiyA, mAyAvattiyA' ArambhikI, pArigrahikI, mAyApratyayA / 'asaMjayANaM' asaMyatAnAm aviratAnAM 'cattAri kiriyAo' catasraH kriyAH ' kati' kriyante bhavanti, tadevAha-taM jahA' tadyathA-AraMbhiyA, pAriggahiyA' mAyAvattiyA, appaccakkhANakiriyo' ArambhikI,1, pArigrahikI2, mAyApratyayA3, apratyA khyaankriyaa4| 'micchAdiTThINa paMca' mithyAdRSTInAM paJca kriyA bhavanti / 'taMjahA' tadyathA-'AraMbhiyA1, pAriggahiyA2, mAyAvattiyA3, appaccakkhANakiriyA 4, micchAdasaNavattiyA' ArambhikI1, pArigrahikI2, mAyApratyayA3, apratyA. khyAnakriyA4, mithyAdarzanapratyayA5 / 'sammAmicchAdiTThINaM paMca' samyagmithyAdRSTInAM paJca ArambhikIta Arabhya mithyAdarzanapratyayA paryantAH paJca kriyA bhavantIti // muu07|| ||iti manuSyaprakaraNaM samAptam // manuSyANAmAhArAdikaM nirUpya sAmprataM devAnAmAhArAdikamAha-'vANamaMtara0' ityaadi| mUlam-vANamaMtara-joisa-vemANiyA jahA asurakumArA, navaraM veyaNAe NANataM, mAyimicchAdiTThIuvavannagA ya appaveyaNatarAgA amAyisammadiTTIuvavannagA ya mahAveyaNAtarAgA bhANiyavvA joisavemANiyA // sU0 8 // hotI haiN| jo avirati saMpanna haiN| unake AraMbhikI pArigrahikI, mAyApratyayA aura apratyAkhyAna ye cAra kriyAe~ hotI haiN| mithyAdRSTi manuSyoM ke pAMca kriyAe~ hotI haiM pUrvokta cAra ye aura eka mithyAdarzana prtyyaa| samyag mithyAdRSTiyoM ke AraMbhikI kriyA se lekara mithyAdarzanapratyayA taka ye pAMcoM kriyAe~ hotI haiM // sU. 7 // ane tIna pArigrahitI ane avirati samyagdaSTi yukata manuSyane cAra kriyAo hoya che.-1 AraMbhikI, 2 parigrahika 3 mAyApratyayA ane 4 apratyAkhyAna pratyayA mithyAdaSTi manuSyane upara pramANe cAra ane pAMcamI miAdarzana pratyayA, e pAMca kiyAo hoya che. ane samyaga mithyAdRSTi manuSyone ArabhikIthI laIne mithyAdarzanapratyayA sudhInI pAMce kiyAo hoya che. sU0 7 / zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 bhagavatIsUtre chAyA-vAnavyantarajyotiSkavaimAnikA yathA'surakumArAH navaraM vedanAyAM nAnAtvam , mAyimithyAdRSTayupapannakAcAlpavedanatarAH, amAyisamyagdRSTayupapannakAzca mahAvedanatarA bhaNitavyAH jyotiSkavaimAnikAH // suu08|| ___TIkA--' vANamaMtarajoisavemANiyA ' vAnavyantarajyotiSkavaimAnikAH 'jahA asurakumArA' yathA asurakumArAH, vAnavyantarajyotiSkavaimAnikA devA asurakumAravajjJAtavyAH, eteSAmAhArazarIrazvAsocchvAsakarmavarNalezyAvedanAdayomanuSyoM ke AhArAdika kA nirUpaNa karake aba devoM ke AhAra AdikoM ko sUtrakAra kahate haiM- 'vANamaMtara-jAisa' ityAdi, __ (vAgamaMtara-joisa-vemANiyA jahA asurakumAra ) vANa yantara, jyotiSka aura vaimAnika deva asurakumAroM kI taraha se haiN| (navaraM veyaNAe NANattaM ) vedanA meM vizeSatA hai / ( joisavemANiyA ) jyotiSka aura vaimAnika (mAyimicchAdidvIuvavannagA ya appaveyaNatarAgA) jo mAyI mithyAdRSTirUpa se utpanna hote haiM ve thor3I vedanA vAle hote haiM aura jo (amAyisammaddidvIuvavannagA ya mahAveyaNatarAgA bhANiyavvA ) amAyI samyagdRSTirUpa se utpanna hote haiM ve mahAvedanAvAle hote haiM aisA jAnanA caahiye| TIkArtha--" vANamaMtarajoisavemANiyA " vAnavyaMtara, jyotiSa aura vaimAnikadeva asurakumAroM kI taraha haiN| isakA tAtparya yaha hai ki inakA AhAra, zarIra, zvAsocchvAsa karma, varNa, lezyA aura vedanA manuSyanA AhArAdinuM nirUpaNa karIne have sUtrakAra devanA AhArAdinuM vana 42 cha -"vANamaMtara-joisa" ityaadi| (vANamaMtara-joisa-vemANiyA jahA asurakumArA) pAzuvyata2, jyotiSI bhane vaimAni vonu thana msurmaa| pramANe che. (navaraM veyaNAe NANattaM) pANu vehanAmA 32 // 2 (joisavemANiyA ) jyotiSI mane vaimAni devo (mAyA micchAdidI uvavannagA ya appaveyaNatarAgA) mAyA mithyASTi3 hatpanna thAya chatamA thoDI vehanAvA hAya cha bhane 2 ( amAyisammaTTiI uvavanagA ya mahAveyaNAtarAgA bhANiyavvA) mamAyA sabhya dRSTi3pe utpanna thAya cha teso maavedanAvALA hoya che ema samajavuM. _Axt-- "vANamaMtara-joisa-vemANiyA" qAvyata2, jyotiSI, mana vaimAni de asurakumAra jevA ja che, tenuM tAtparya e che ke temanA AhAra, zarIra zvAsocchavAsa, karma, varNa, lakSyA ane vedanA vagere badhuM asurakumAronA AhAra zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayamecandrikAThIkA za0 1 u0 2 sU0 8 devAnAmAhArAdinirUpaNam pradara SsurakumAra deva vijJeyA ityarthaH / eteSAM vAnavyantarAdidevAnAM zarIrasyAlpatvaM mahattvaM ca svasvAvagAhanApramANenaiva jJAtavyam, ' navaraM veyagAe NANattaM ' navaraM vedanAyAM nAnAtvam AhArAdikaM devAnAmasurakumAravat, kevalaM vedanAyAM bhedo bhavatItyarthaH, tathAhi - " asurakumArA sannibhUyA ya asannibhUyAya, sannibhUyA mahAveyaNA asannibhUyA appaveyaNA" asurakumArAH saMjJibhUtAzvAsaMjJibhUtAca, saMjJibhUtA mahAvedanAH, asaMjJibhUtA alpavedanAH / aneno ktaprakAreNAsurakumAraprakaraNe paThitam evameva vyantareSvapi AlApakA vaktavyAH / vyantarAH saMjJibhUtA asaMjJi - bhUtAztha, saMjJibhUtA mahAvedanAH, asaMjJibhUtA alpavedanAH yato'surAdiSu vyantarAteSu devanikAyeSu asaMjJina utpadyante tadatraivodezake kathayiSyate - " asannIgaM jahaNaNeNaM bhavaNavAsIsu, ukoseNaM vANamaMtaresu " asaMjJino jaghanyena bhavanavAsiSu Adi saba asurakumAroM ke AhAra, zarIra, Adi kI taraha se haiN| ina vAnavyantara Adi devoM ke zarIra kI alpatA aura mahattA apanI 2 avagAhanA ke pramANa se hI jAnanI cAhiye, parantu vedanA meM pharka hai / arthAt inakA AhArAdi saba to asurakumAroM kI hI taraha se hai, parantu vedanA asurakumAroM kI taraha yahAM nahIM hai / asurakumAra prakaraNa meM aisA kahA gayA hai ki jo asurakumAra asaMjJibhUta hote haiM, ve alpavedanA vAle hote haiM aura jo saMjJibhUta hote haiM, ve mahAvedanA vAle hote haiM / isI taraha se vyaMtaroM meM bhI AlApaka haiN| saMjJibhUta vyaMtara mahAvedanAvAle aura asaMjJibhUta vyaMtara alpavedanA vAle hote haiN| kyoMki asurakumAroM evaM vyaMtaroM meM asaMjJI utpanna hote haiM, yaha bAta isI uddezaka meM kahI jaaegii| asaMjJI jIva jaghanya se bhavanavAsiyoM meM aura utkRSTa se , " zarIra, vagerenA jevAM ja che. vANavyaMtara Adi devenA zarIranI uMcAi nIcAI darekanI avagAhanAnA pramANathI ja jANavI paNa vedanAmAM taphAvata che. eTale ke, temaneA AhAra vagere badhuM asurakumAre pramANe ja che. paNa vedanA asurakumArA jevI nathI. asurakumAreAnA prakaraNamAM evuM kahyuM che ke, je asurakumAre asannibhUta hoya che. tee alpavedanAvALA heAya che, ane je sanAbhUta hAya che te mahAvedanAvALA hoya che. vyaMtarAmAM paNa eja pramANe kahela che. sannibhUta vyantare mahAvedanAvALA ane asagnibhUta vyatA alpavedanAvALA hAya che, asurakumAra ane vyaMtarAmAM asanI jIvA paNa utpanna thAya che. e vAta A uddezAmAM ja kahevAmAM Avaze. asa'nI jIve| jaghanyanI apekSAe bhavanavAsIemAM ane utkRSTanI apekSAe vANavyaMtarAmAM utpanna zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 bhagavatIsUtre utkRSTato vAnavyantareSu samutpadyante iti / tathA ca prakaraNaparyAlocanayA jJAyate ye vAnavyantarA asajJina utpadyante te cAlpavedanA iti / jyotiSkavaimAnikadeveSu asaMjJino naiva samutpadyante ato vedanApar3he nAnAtvamiti bhedaH, sa evaM paThyate"mAyimicchAdiTThI ubavanagA ya appaveyaNatarAgA amAthisammadiTThI uvavannagA ya mahAveyaNatarAgA bhAgiyayA joisavemANiyA" iti / mAyimithyAdRSTayupapabakAcAlpavedanAH amAyisamyagdRSTayupapannakAzca mahAvedanA bhaNitavyA jyotiSka vamAnikAH, iti| mAyino mithyAdRSTayazcAlpavedanAH, amAyisamyagdRSTayazca mahAvedanAvanto bhavanti / etat zubhavedanAmAzritya kathitamiti ||suu08|| // iti devaprakaraNam // vAnavyaMtaroM meM utpanna hote haiN| isa taraha prakaraNa kI paryAlocanA se yaha jJAta ho jAtA hai ki jo vAnavyaMtara asaMjJirUpa se utpanna hote haiM, ve alpavedanA vAle hote haiN| kyoMki jyotiSka vaimAnika devoM meM asaMjJI utpanna hote hI nahIM haiM, isIliye vedanApada meM nAnAtva-bheda AyA hai, jo isa prakAra se "mAyimicchAdiTThIuvavannagA ya, appaveyaNatarAgA amAyisammadiTThIuvabannagA ya mahAveyaNatarAgA bhANiyavyA joisavemANiyA" isa sUtra pATha se prakaTa kiyA gayA hai| tAtparya kahane kA yaha hai ki jo jyotiSka vaimAnika deva mAyI mithyAdRSTi hote haiM / ve alpavedanA vAle hote haiM aura jo mAyI samyagdRSTi hote haiM ve mahAvedanA vAle hote haiM / yaha zubha vedanA kI apekSA se kahA gayA hai|suu.8|| thAya che. A rIte prakaraNanI paryAlacanAthI samajI zakAya tema che ke je vANa vyaMtare asaMjJirUpe utpanna thAya che. teo alpavedanAvALA hoya che. jyAre saMttirUpe utpanna thanArA vizeSa vedanAvALA hoya che. jyotiSI ane vaimAnika devomAM asaMsI jIva utpanna thatAM ja nathI, te kAraNe "vedanA padamAM je bheda 57yo cha. te sahane " mAyimicchAdiTThIuvavannagA ya, appaveyaNatarAgA, amAyi sammahidro uvavannagA ya mahAveyaNatarAgA bhANiyavvA joisavemANiyo " // suutrpATha dvArA darzAvavAmAM Avela che. tAtparya e che ke che tiSI ane vimAnika devo mAyI mithyASTi hoya che. teo apavedanAvALA hoya che. ane je amAyIsamyagadaSTi hoya che teo mahAvedanAvALA hoya che. A kathana zulavenAnI apekSA 42vAmA mAvyuM cha. // sU. 8 // zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za0 1 u0 2 sU0 9 salezyajIvavicAraH atha salezyajIvavicAraH prarUpyatekRSNAdilezyAdibhedavizeSitaM caturviMzatidaNDakamevAhArAdinavapadainirUpayan nArakAdirUpamekaM, SaDlezyArUpAH paDiti daNDasaptakamAha-'salessA NaM bhaMte' ityaadi| mUlam -saleslANaMbhaMte! neraiyA savve kiM samAhAragA? ohiyANaM salessANaM sukkalessANaM eesiNaM tiNhaM eko gamo, kaNhalessANaM, nIlalessANaMpi ekko gamo, navaraM veyaNAemAyimicchadiTTIuvavannagA ya amAyisammadiTTIuvavannagA ya bhANiyavvA / maNussA kiriyAsu sarAgavIyarAgapamattA'pamattA na bhANiyavvA, kAulessANa vi eseva gamo, navaraM neraiyA jahA ohie daMDae tahA bhANiyaThavA, teulessA pamhalessA jassa atthi jahA ohio daMDao tahA bhANiyavvA, navaraM maNussA sarAgA vIyarAgA ya na bhANiyavvA, gAhA-dukkhAue udiNNe AhAre kammavannalessA ya samaveyaNa samakiriyA samAue ceva bodhavA // sU0 9 // chAyA-salezyA bhadanta ! nairayikAH sarve kiM samAhArakAH ? audhikAnAM sale salekSyajIvavicAra kRSNa Adi lezyAoM ke bheda se vizepita caturviMzati daNDaka kA hI AhAra Adi navapadoM dvArA nirUpaNa karate hue satrakAra prathama sAta. daNDaka kahate haiN| nArakAdirUpa eka daNDaka aura chaha lezyAoM ke chaha daNDaka, isa prakArase the sAta daNDaka haiM-'salessANaM bhNte| neraiyA savve samAhAragA' ityAdi / (salessA NaM bhaMte ! neraiyA savve samAhAragA?) salezI ane vicAra kRSNa Adi lezyAonA bhedathI yukata cevIsa daMDakanuM ja AhAra Adi nava pade dvArA nirUpaNa karatAM sUtrakAra prathama sAta daMDaka kahe che. nAraka AdirUpa eka daMDaka ane 6 lezyAonA 6 daMDaka. ema sAta daMDaka thAya che. 'salessANaM bhaMte ! neraiyA savye samAhAragA' ityAdi / (salessANaM bhaMte neraiyA savve samAhAragA) bhUlya ? zuSadhI sezyAvA bha0-59 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 bhagavatIsUtre zyAnAm , zuklalezyAnAm , eteSAM trayANAmeko gamaH, kRSNalezyAnAM nIlalezyAnAmapi eko gamaH, navaraM vedanAyAm mAyimithyAdRSTayupapannakAzca amAyisamyagdRSTayupapannakAzca bhnnitvyaaH| manuSyAH kriyAsu sarAgavItarAgapramattA'pramattA na bhaNitavyAH, kApotalezyAyAmapi eSa eva gamaH, navaraM nairayikA yathA audhike daNDa ke tathA bhaNitavyAH, tejolezyA padmalezyA yasyAsti yathaudhiko daNDakastathA he bhadaMta ! kyA samasta lezyAvAle nArakajIva samAna AhAra vAle haiM ? (ohiyANaM salessANaM sukkalessANaM eesiNaM tiNhaM ekko gamA) audhika salezya, aura zuklalezyAvAle ina tInoM kA eka jaisA pATha hai| (kaNhalessANaM nIlalessANaM pi eko gamo ) kRSNa lezyAvAloMkA aura nIlalezyA vAloM kA bhI eka jaisA pATha hai| (navaraM ) parantu vedanA meM jo vizeSatA hai / vaha isa prakArase hai (veyaNAe mAyimicchadiTThIuvavannagA ya amAyi sammAdiTThI uvavannagA ya bhANiyavyA) mAyI mithyAdRSTi upapannaka aura amAyI samyagdRSTi upapannaka yahAM kahanA caahiye| (maNussA kiriyA sarAga-vIyarAga-pamattApamattA na bhANiyacA) tathA manuSyAdhikRta kriyAsUtra meM kRSNa aura nIlalezyA meM manuSya sarAgasaMyata, vItarAgasaMyata, pramattasaMyata, apramattasaMyata nahIM kahanA caahiye| (kAulessANa vi eseva gamo) kApAtalezyAvAloM ke bhI yahI gama jAnanA cAhiye / (navaraM) vizeSatA yaha hai ki (neraie jahA ohie daMDae tahA bhANiyavA) kApAta lezyAvAle nAraka, audhika daMDaka kI taraha kahanA cAhiye (teulessA pamhalessA jassa nA24 / samAna 27 // ya cha ? (ohiyANaM salerasANaM sukkalerasANaM eesiNaM tiNhaM ekko gabho) maughila, sozI bhane zutozyAvANAsatraNenA se sa2 madhidhAra tavA ( kaNhalesANaM, nIlalessANa pi ekko gamo) bezyAvA bhane nAsavezyAvAmAna 5 sara! madhi2 tv| (navara) paNa vahanAmA vizeSatA cha te // pramANe cha ( vedaNAe mAyimicchAdidrIuvavannagA ya amAthisammAdidvIuvavannagA ya bhANiyavvA ) mAyA mane mithyASTipaNe utpanna thayelA ane amArI samyak dRSTipaNe utpanna thayelA ahIM kahevA joIe. (maNussA kiriyAsu sarAga vIyarAga pamattApamattA na bhANiyavvA tathA manuSya viSenA kriyA sUtramAM kRSNa ane nIlalesthAmAM manuSyane sarogasaMyata, vItarAgasyt, prabhattasayata bhane apramatasayata manuSyone na 4aa. ( kAulesANa vi eseva gamo) apAta vezyApAgAmAna! 55 // pramANe 1 madhi2 saya (navaraM ) 5 temA saTahI vizeSatA cha hai ( neraiyA jahA ohie daMDae tahA bhANiyavA ) apAtozyAvA nAhInA vAne, maughi 44nI ma hevA zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 567 prameyacandrikATIkA za.1 u.2 sU09 salezyajIvavicAraH bhaNitavyAH, navaraM manuSyAH sarAgA vItarAgAzca na bhaNitavyAH, gAthA-duHkhAyuSke udINe AhAra karmavarNalezyAzca, samavedanasamakriyAH samAyuSkaM caiva boddhvyaaH|muu09| ___TIkA-'salessA NaM bhaMte !' he bhadanta ! salezyAH-lezyayA yuktAH ye te salezyAH lezyAvanta ityarthaH / 'neraiyA kiM save samAhAragA' nairayikAH sarve kiM samAhArakAH asthi jahA ohio daMDao tahA bhANiyavyA) jinako tejolezyA aura padmalezyA hai| unheM audhika daNDaka kI taraha jAnanA caahiye| (navaraM) vizeSatA yaha hai ki (maNussA sarAgA, vIyarAgA na bhANiyavvA ) manuSyoM ke sarAga aura vItarAga aise do bheda nahIM kahanA caahiye| (gAhA) gAthA ( dukkhAue udiNNe AhAre kammavannalessA y| samaveyaNa samakiriyA samAue ceva bodhavvA ) duHkha, karma aura AyuSya ye udIrNa ho tabhI vede jAte haiM, atudIrNa nhiiN| AhAra, karma, varNa, lezyA, samavedanA, samakriyA aura samAyuSka, inake sabaMdha meM jaisA pahale kahA gayA hai vaisA hI jAnanA cAhiye TIkArtha-lezyA se yukta kA nAma salezya hai / arthAt jo lezyA se yuka haiM ve salezya-lezyAvAle haiN| prazna yahAM para aisA kiyA gayA hai ki jo nArakajIva lezyA vAle haiM ve saba kyA samAna-AhAravAle hote haiM ? " neraiyA savve samAhAragA" isa sUtra se " AhAra, zarIra, ucchvAsa, karma, varNa, lezyA, vedanA kriyA aura upapAta ina nAmake . (teulessA pamhalessA jassa asthi jahA ohiA daMDao tahA bhANiyavvA) tensezyA ane pavezyAvANAne modhita nI hebha samapA- (navaraM) paNa tamA mesI vizeSatA cha (maNussA sarAgA, vIyarAgA na bhANiyavvA) bhanuSyAnA sI mane pIta mAvA re leha na 42vA (gAhA) gAthA(dukkhAue udiNNe AhAre kammavanna lessA ya ! sammaveyaNa samakiriyA samAue ceva bodhavvA) H5 ma mane AyuSya, mI Doya to 4 vehavAmAM Ave che. anudIrNa nahIM. AhAra, karma varNa vezyA, samavedanA, samakriyA ane samaAyuSyanA viSayamAM pahelAM kahyA pramANe ja samajavuM. TIkArtha-salezya eTale lakSyAthI yukta. eTale ke vezyAthI yukata je hoya. che tene salezyarlezyavALA-kahevAmAM Ave che. ahIM e prazna pUchavAmAM Avyo che ke je nAraka jIva lezyAvALA hoya che teo zuM samAna AhAra pADAya cha 1 "neraiyA savve samAhoragA" 2 // sUtramA "mADA2, zarIra, 071|s, bha, , vezyA, vedanA, yA, mane 75pAta me na pahA zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghaTa bhagavatI sUtre , , he bhadanta ! zyAvizeSitAH nArakA jIvAH sarve kiM samAnAhArAdimanto bhavantItyabhiprAya: praznasya / 'neraiyA sacce samAhAragA' iti sUtreNAhArazarIrocchvAsakarmavarNa lezyA vedanAkriyopapAtanAmakapUrvoktanavapadairyukto nArakA dicaturviMzatidaNDako lezyApadavizeSitaH sUcito bhavati / AlApakAca pUrvoktarItyaivAlApayitajyAH, zyAvanto nArakAH sarve kiM samAhArAH sarve kiM samazarIrA, sarve kiM samocchvAsaniHzvAsAH sarve kiM samakarmANaH, sarve kiM samavarNAH sarve kiM samalezyAH sarve kiM samavedanAH sarve kiM samakriyAH sarve ki samopapannAH ? iti evaM zeSatrayoviMzatidaNDa keSvapi yojyam / eSa eko daNDakaH / tathA etadanye kRSNalezyA diSaD lezyAvizeSitAstathA pUrvoktapadanavakairyuktA nArakAdipadarUpAH SaDdaNDakA api yathAsambhavaM sUcitAH / tadevameteSAM saptAnAmapi daNDakAnAM sUtrasya pUrvokta nau padoM se yukta yaha leiyApadavizeSita nArakAdi caubIsa daNDaka haiM " yaha sUcita kiyA gayA hai| AlApa isa sambandha meM pahalekI taraha se hI kahanA caahiye| jaise he bhadanta ! lezyA vAle samasta nAraka jIva kyA ekase AhAra vAle hote haiM ? kyA eka sarIkhe zarIravAle hote haiM ? kyA samAna ucchvAsa- niHzvAsa vAle hote haiM ? kyA saba eka sarIkhe karmavAle hote haiM ? kyA eka jaise varNavAle hote haiM ? kyA eka jaisI leiyA vAle hote haiM ? kyA eka sarIkhe vedanA vAle hote haiM ? kyA saba eka sarIkhI kriyA vAle hote haiM ? aura kyA saba lezyA vAle nArakajIva eka sAtha utpanna hote haiM ? isI taraha se zeSa tebIsa daNDakoM meM bhI yojita kara lenA cAhiye / isa prakAra se yaha eka daNDaka bana jAtA hai / tathA - " isa se anya nAraka Adi padarUpa aura bhI chaha daNDaka kRSNalezyA Adi chaha lezyAoM se vizeSita hokara ke yathAsaMbhava bana A lezyApadathI yukata nArakAdi cAvIsa daMDaka che" e sUcita karAyuM che. A viSayamAM pahelAMnI jema ja praznottara thavA joie. jema ke-he pUjya ! lezyAvALA samasta nAraka jIve zu' samAna AhAravALA hoya che? zu` ekasarakhAM zarIravALA hAya che? zuM samAna ucchvAsa niHzvAsavALA hoya che ? zuM badhAM samAna ka`vALA hoya che ? zuM saghaLA samAna vaNu vALA hoya che ? zuM ekasarakhI lesyAvALA hoya che ? zuM ekasarakhI vedanAvALA hoya che ? zuM ekasarakhI kriyAvALA hoya che ? ane zu` lezyAvALA samasta nArakajIvA eka sAthe utpanna thAya che ? A pramANe ja bAkInA 23 daDakamAM paNa cejita karavuM joie. A pramANe A eka daMDaka banI jAya che. tathA "kRSNalezyA Adi cha lezyAothI yukta nArAdi padarUpa khIjAM paNa cha daMDaka khanI jAya zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za0 1 u0 2 sU0 9 salezyajIvavicAraH 469 saMkSepakaraNAya yo daNDako yena rUpeNa vaktavyastaM daNDakaM tadrUpeNa darzayannAha-'ohiyANaM' ityAdi, 'ohiyAgaM1, salessANaM2, sukkalessA NaM3, eesi NaM tiNhaM ekko gamo' audhikAnAM salezyAnAM zuklalezyAnAmeteSAM trayANAmeko gamaH, tatra-aughi. kAnAm-vizeSaNarahitAnA sAmAnyAnAmityarthaH, tathA salezyAnA-lezyAvatAM jIvAnAm , tathA saptamadaNDakadvArA vicArayituM yogyAnAM zuklalezyAvatAM jIvAnAm , trayANAmapi sadRza eva pATho jJAtavyaH, kevalaM salezyaH zuklalezyazcaivaMrUpeNa vizeSaNabhedamAtreNaiva bhedo bhavati, audhikaprakaraNapaThitamUtravat salezyazuklalezyayoH sUtraM bhvtiitybhipraayH| evamatraivAgrevApaThitasyaitatsUtraghaTakasya " jassa atyi" jAte haiN| aura unameM bhI AhAra zarIrAdi pUrvokta navapadarUpa AlApaka laga jAte haiN|" yaha bhI sUcita kiyA haiN| isa taraha bane hue ina sAtoM daNDakoM ke sUtra ko saMkSipta karane ke liye jo daNDaka jisa rUpa se vaktavya haiM usa daNDaka ko usa rUpa se dikhAte hue sUtrakAra kahate haiM "ohiyANaM" ityAdi audhikoM kA salezyoM kA aura zuklalezyA vAloM kA ina tInoM kA samAna gama hai / audhika kA tAtparya hai vizeSaNarahita sAmAnya nArakAdijIva, salezya kA tAtparya hai lezyAsahita nArakAdi jIva aura zuklalezya kA tAtparya hai sAtaveM daNDakadvArA kahe jAne yogya zuklalezyA vAle jIva, seo ina tInoM kA bhI samAna pATha hai| kevala " lezyAvAlA, zuklalezyA vAlA" aise jo vizeSaNa haiM, ina vizeSaNoM ke bheda se hI bheda hotA hai| tAtparya yaha hai ki sAmAnya daNDaka kI taraha arthAt audhika prakaraNapaThita sUtra kI taraha hI lezyAvAloM kA aura shuklleshyaache. ane temAM paNa pUrvokta navapade AlApaka zrejI zakAya che." ema paNa sUcita karavAmAM AvyuM che. A rIte banelAM te sAte daMDakanAM sUtrane saMkSepamAM darzAvavA mATe je daMDakanuM je rIte vaktavya che te daMDakane te rIte batAvatAM sUtrakAra kahe che- "ohiyANaM " tyAdi mobinI, sozyAnI, ane zusAsezyAvAmAnA, e traNeno eka sarakho sUtrapATha che. audhika eTale vizeSaNa rahita sAmAnya nAraka Adi che, salezya eTale lephsAvALA nAraka Adi che ane zukalalezyAne bhAvArtha sAtamAM daMDaka mAraphata kahevA gya zukalezyAvALA jI. e traNene eka sarakho ja pADe che. mAtra "lezyAvALA, tathA zukalezyAvALA evAM je vizeSa che te vizeSaNanA bhedathI ja bheda thAya che. tAtparya e che ke sAmAnya daMDaka pramANe ja eTale ke audhika prakaraNamAM kahevAmAM Avela sUtranI mAphaka ja vezyAvALAonuM ane zukalezyAvALAonuM sUtra che tathA zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 bhagavatIsUtre 'yasyAsti' iti padasyAtra sambandho yojniiyH| tathA ca yasyAstItipadasaMbandhAt yasya zuklalezyA vidyate tasyaivAtradaNDake pAThaH paThanIya ityarthoM bhavati, ata iha prakaraNe paMcendriyatiyaJco manuSyAH vaimAnikAzcAdhyetavyAH / nArakAdInAmatra pATho na vAcyaH, yato nArakabhavanapativyantarajyotiSkeSu, tathA vaimAnikAnAM madhye saudharmezAnasanatkumAramahendrabrahmadevalokeSu ca zuklalezyAyA abhAvo varttata / 'kaNhalessANaM nIlalessANaMpi eko gamo' kRSNalezyAnAM nIlalezyAnAmapi eko gamaH kRSNanIlalezyAvatorapi audhikarUpa eka eva gama iti / sAmAnya nirUpya yo'zo vilakSaNastamAha-' navaraM veyaNAe ' tti-navaraM vedanAyAmiti, vedanAsUtre vailakSaNyaM vAloM kA sUtra hai| tathA " jassa atthi" isa Age Ane vAle padakA saMbaMdha se jisake zuklalezyA hai usakA hI isa daNDaka meM pATha paDhanA cAhiye, aisA artha ho jAtA hai / isa kAraNa isa prakaraNa meM paMcendriya tiryaca, manuSya aura vaimAnika deva to kahanA cAhiye, parantu nArakAdi nhiiN| kyoMki nAraka, bhavanapati, vyantara, jyotiSka inameM nathA vaimAnikoM ke bIca meM saudharma IzAna, sanatkumAra, mAhendra brahma ina devalokoM meM zuklalezyA kA abhAva hai| * kaNhalessANaM nIla lessANaMpieko gamo' arthAt kRSNa lezyAvAloM kA aura nIla lezyAvAloM kA bhI audhika rUpa eka sA hI pATha hai| isa prakAra sAmAnya aMza kA prativAda na kara ke jo aMza vilakSaNa hai-arthAt sAmAnya aMzakI apekSA donoM ke pATha meM abhinnatA hone para bhI jisa aMza kI apekSA se ina meM bheda hai-vahI bheda "navaraM veyaNAe" vedanA meM bheda hai-isa pada dvArA prakaTa kiyA jArahA hai| " jassa asthi" mANa mAvanA2 pahanA thA dene zusavezyA cha ten| paNa A daMDakamAM ja pATha kahevuM joIe evo bhAva ahiM samaje. A kAraNe A prakaraNamAM paMcendriya tiryaMca, manuSya ane vaimAnika, devone adhikAra kahevo joIe. paNa nArakAdi kahevA joIe nahIM, kAraNa ke nAraka, bhavanapati, vyaMtara ane tiSImAM, tathA vaimAnikemAMnA sudharma, IzAna, sanaskumAra, mahendra, ane brahma devalokamAM zukalezyAne abhAva hoya che. " kaNhalessANaM nIlalessANaM pi eko gamo" 222 vezyAvAnI mane nIlalezyAvALAne paNa audhikarUpe eka sarakho ja sUtrapATha jaNa A rIte sAmAnya aMzanuM pratipAdana karIne je aMza vivekSaNa che-eTale ke sAmAnya aMzanI apekSAe bannenA sUtrapAThamAM bheda na hovA chatAM paNa je aMzanI apekSA tamanAmA se Deso che te " navaraM veyaNAe" "vahanAmA leha cha." zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATokA za0 1 u0 2 sU0 9 salezyajIvavicAraH 471 vidyate iti / kRSNalezyAdaNDa ke nIlalezyAdaNDa ke ca vedanAsUtre " duvihA NeraDyApannattA sannibhUyA ya asannibhUyA ya" ityaudhika daNDake kathitaH so'tra na ptthniiyH| yato'saMjJinAM jIvAnAM prathamapRthivyAmevotpAdo bhavati, 'asaNNI khalu paDhamaM' ityAgamavacanAt , prathamAyAM pRthivyAM ca kRSNalezyanIlalezyayorabhAvAca / pUrvoktarUpeNa nAdhyetavyaM tarhi kena rUpeNAdhyetavyam? tatrAha-'mAyimicchAdiTThIuvavannagA ya, amAyisammadiTThIuvavanagA ya bhANiyavyA' mAyimithyAdRSTa papannakAzva, amAyisamyagdRSTayupapannakAzca bhaNitavyAH, tatra ye mAyino mithyAdRSTayazca, teSAM mahato vedanA bhavati, yataste prakarSaparyantavartinImazubhAM sthiti nivartayanti, kRSNalezyA daNDakameM aura nIlalezyA daNDakameM vedanA sUtra meM 'duvihA NeraiyA paNNattA sannibhUyA ya asannibhUyA ya" do prakAra ke nAraka kahe gaye haiM eka saMjJibhUta aura dUsare asaMjJibhUta " aisA audhikadaNDaka meM pATha kahA hai| so yaha pATha yahAM nahIM pddhnaa| kyoMki asaMjJIjIvoM kA prathama pRthivI meM hI utpAda hotA hai "asaNNI khalu paDhama" aisA AgamakA vacana hai| aura prathama pRthivI meM kRSNalezyA aura nIlalelyA kA abhAva rahatA hai| zaMkA-yadi yaha pATha pUrvokta rUpa se paDhane yogya nahIM hai to phira kahiye kisa rUpa se paDhanA cAhiye ? uttara-" mAyimicchAdiTTIuvavannagA ya amAyisammaTTiI uvavannagA ya bhANiyavvA" isa rUpa se paDhanA cAhiye / mAyI mithyA dRSTiyoM ko mahAvedanA hotI hai isakA kAraNa yaha hai ki ve saba se adhika te sUtra dvArA batAvela che. kRSNalezyA-daMDakamAM ane nIlalezyA-daMDakamAM vedanA sUtramA "duvihA geraiyA paNNattA sannibhUyA ya asannibhUyA ya" nA24 me prazAsana kahyA che--(1) saMjJibhUta ane asaMjJibhUta" e audhika daMDakamAM sUtrapATha kahyo che. te pATha ahIM bhaNavo nahIM. kAraNa ke asaMjJI ja pahelI narakamAM or Spanna thAya che. " asaNNI khalu paDhamaM " ye mAlamanU thana lyAre pahelI narakamAM (ratnaprabhA) kRSNalezyA ane nIlalezyAne abhAva hoya che. zaMkA-je A pATha pUrvokta rIte bolAvAno na hoya te kevI rIte belavo joIe te kaho. uttara-" mAyimicchAdiTThIuvavannagA ya amAyisammAdiTThI uvavannagA ya bhANiyavyA " 21 pramANe te 54 vayavonasa. bhAyAbhithyATane bhAvanA thAya che kAraNa ke teo sauthI adhika azubha sthitine utpanna kare che. ane zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 bhagavatIsUtre prakRSTAyAM ca tasyAM mahatI vedanA saMbhavatyeva / ye'mAyisamyagdRSTathupapannAste'lpIyasImeva vedanAmanubhavantIti / 'maNussA kiriyAsu' manuSyAH kriyAsukriyApratipAdakamtreSu 'sarAgavoyarAgapamattA'pamattA na bhANiyavyA' sarAgavItarAgapamattA'pramattA na bhnnitvyaaH| yadyapyaudhikadaNDake 'tivihA maNussA pannattA, taMjahA-saMjayA, asaMjayA, saMjayA'saMjayA, tattha NaM je te saMjayA te duvihA pannattA, taM jahA-sarAgasaMjayA ya vIyarAgasaMjayA ya, tattha NaM je te sarAgasaMjayA te duvihA pannattA, taM jahA pamattasaMjayA ya apamattasaMjayA ya' ityAdi rUpeNa paThitam paraM tvatra manuSyAdhikRtakriyAsUtre kRSNanIlalezyAdaNDakayorevaM na paThitavyam , kRSNanIlalezyodaye saMyamasya niSiddhatvAt / yaccoktam-'punvaazubhasthiti ko utpanna karate haiN| aura jaba azubhasthiti atyaMta vizeSa hotI hai taba mahAvedanA hotI hI hai| tathA jo amAyI samyagdRSTi haiM ve alpa vedanA vAle hI hote haiN| "maNustA kiriyAsu' kriyA pratipAdaka sUtroMmeM sarAga, vItarAga, prala ta apramatta nahIM kahanA cAhiye, tAtparya yaha hai ki manuSyapada meM kriyA sUtra meM audhika daNDaka meM yadyapi manuSya tIna prakAra ke kahe gaye haiM jaise-saMyata, asaMyata aura saMyatAsaMyata, ina meM jo saMyata haiM ve sarAgasaMyata aura vItarAgasaMyata aise do prakAra ke kahe haiN| aura sarAgasaMyata-pramattasaMyata aura apramattasaMyata isa taraha se do prakAra ke kahe gaye haiM , ityAdi rUpa se pATha vahAM AyA hai, parantu yahAM manuSyAdhikRta kriyAsUtra meM kRSNalezyA aura nIlalezyA daNDaka meM aisA nahIM kahanA caahiye| kAraNa ki kRSNalezyA aura nIla lezyA ke udaya meM saMyama kA udaya nahIM hotA hai-arthAt saMyama ke honekA niSedha jayAre azubha sthiti atizaya vadhAre hoya tyAre mahAvedanA thAya e svAbhAvika ja che. tathA je amArA samyagdaSTi hoya teo alpavedanAvALAM hoya che. " maNustA kiriyAsu" ThiyApratipA64 sUtrAmA sarA, vItarAga, pramatta, mapramatta kahevuM nahIM. tAtparya e che ke "manuSya padanA kiyAsUtranA audhika daMDakamAM che ke mananA traNa prakAra kahyA che-saMyata, asayata ane saMyatAsaMyata, temAM saMyatanA be prakAra che-sarAgasaMyata ane vItarAgasaMyata. ane sarogasaMyata paNa be prakAranA kahyA che-pramattasaMyata ane apramattasaMyata, ityAdi pATha tyAM Avela che. paNa ahIM manuSyaviSayaka kiyAsUtramAM kRSNalezyA ane nIlezyA daMDakamAM evuM kahevuM nahIM. kAraNa ke kRSNalezyA ane nIlalesthAnA udayamAM saMyamana udaya thatuM nathI. eTale ke tenA sadubhAvamAM saMyamane abhAve kahyuM che, zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za02 u01 sU19 salezyajIvavicAraH paDivanna bho puNa annayarIe u lessAe' iti / yena jIvena pUrva saMyamagrahaNaM kRtam , etAdRzajIvasya saMyamAvasthAyAM pasu lezyAsu kasyacidapyanyatamA lezyA bhavitumahaMtIti, tat kRSNAdidravyarUpA dravyalezyA'vaseyA / 'kAulessANavi ' kApotalezyAnAmapi kApotalezyAvatAmapi ' eseva gamo ' epa eva gamaH nIlakRSNale. zyokta eva AlApako vijJeyaH / 'navaraM' vizeSastvayam-'neraiyA jahA ohie daMDae tahA bhANiyavA' nairayikA yathA audhike daNDa ke tathA bhaNitavyAH, nArakavedanAsUtre audhikadaNDakavad kthniiyaaH| te cetyam-"neraiyA duvihA pannattA, taM jahA-sannibhUyA ya asannibhUyA ya' iti / asajJinAM prathamapRthivyAmevotpAdo bhavati, tatra ca kApotI lezyA bhavatIti, ata evoktam-'kAulessANa vi' iti / kiyA gayA hai| tathA aisA jo kahA gayA hai ki " puvapaDiyannao puNa annayarIe u lessAe" jisa jIvane pUrva meM saMyama grahaNa kiyA hai aisA koI bhI jIva saMyamAvasthA meM chaha lezyAoM meM se kisI eka lezyA meM ho sakatA hai se| yaha kathana kRSNAdi dravyarUpa lezyA kI apekSA se kahA gayA jAnanA caahiye| " kAuleslANa vi" kApota lezyAvAloM kA bhI nola aura kRSNalezyA meM kahe hue pATha ke samAna hI pATha jAnanA cAhiye, parantu jo vizeSatA hai vaha isa prakAra se hai " neraiyA jahA ohie daMDae tahA bhANiyavyA" vedanA sUtra meM nAraka audhika daNDaka kI taraha jAnanA-ve isa prakAra se nAraka jIva do prakAra ke kahe gaye haiN| eka saMjJibhUta aura dUsare asajJibhUta / asaMjJi jIvoM kA prathama pRthvI meM hI utpAda hotA hai vahAM kApota lezyA hI hotI hai, isIliye kahA ki "kAulessANa vi" "tathA teulessA pamhalessA jassa atthi" jisajIva tathA 02 apAmA mAvyuM che , " puvvapaDivannao puNa annayarIe u lessAe" 2 ve pUrva sayabha a ya hAya cha. vo cha 55 1 saya mAthAmAM che lezyAomAMthI kaI paNa eka lesthAmAM hoI zake che. mA 4thana dravya35 sezyAnI apekSA 4yuM che sema sama.. "kAuTessANa vi" apAtozyApAna sUtramA 5 nAsa bhane vezyAnA sUtrapATha pramANe 4 samanva.. 15 tabhA mA 42nI vizeSatA cha.-" neraiyA jahA ohie daMDae tahA bhANiyavvA " vehana sUtramA nA2ne maudhi 44 pramANe ja samajavA te A pramANe che-nAraka jIva be prakAranA kahyA che-(1) saMjJibhUta ane (2) asaMgnibhUta. asaMgni jIve prathama narakamAM ja utpanna thAya che, bhane tyo potozyA 1 Doya cha tethI jhucha 3-"kAulessANa vi" tathA bha-60 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 474 - bhagavatIsUtre tathA 'teulessA pamhalessA jassa atthi' tejolezyA padmalezyA ca yasyAsti, yasya jIvasya tejolezyA pAlezyA ca vidyate tAdRzajIvamAzritya 'jahA ohio daMDao tahA bhANiyavyA' yathA audhiko daNDakastathA tayordaNDako bhaNitavyau, tejolezyApadmalezyAvatorjIkyoraudhikadaNDakavad dvau daNDako vaktavyau / jIvAnAM lezyA anena prakAreNa bhavanti, tathAhi-nArakavikalendriyatejaHkAyikavAyukAyikajIvAnAM prathamAstisra eva lezyA bhavanti, bhavanapatipRthivIjalavanaspatikAyikajIvAnAM tathA vyantarANAmAdyazcatasro lezyAH bhavanti, paJcendriyatirazcA tathA manuSyANAM ca SaD lezyA bhavanti, jyotiSkadevAnAmekA tejolezyA bhavati, vaimAnikAnAM tisraH prazastAstejaHpadmazuklAkhyA lezyAH bhavanti / uktaJca "kiNhA nIlA kAU, teUlessA ya bhvnnvNtriyaa| joisa-sohammIsANe teulessA muNeyavA // 1 // ke tejolezyA aura padmalezyA hai aise jIva kA Azrita karake " jahA ohio daMDao tahA bhANiyabvA "jaisA audhika daNDaka hai vaisA una donoM kA daNDaka kahanA cAhiye tAtparya yaha ki tejolezyAvAle aura padmalezyAvAle jIvoM ke do daNDaka audhika daNDaka kI taraha jAnanA cAhiye / jIvoM ke lezyAe~ isa prakAra se hotI haiM-nAraka, vikalendriya tejaHkAyika, vAyukAyika, jIvoM ke pahale kI tIna hI lezyAe~ hotI haiN| bhavanapati, pRthivIkAyika, apakAyika, vanaspatikAyika jIvoM ke tathA vyaMtaradevoM ke Adi kI cAra lezyAe~ honI haiN| paMcendriya tiryaJcoM ke tathA manuSyoM ke chaha lezyAe~ hotI haiN| jyoti ka devoM ke eka tejo lezyA hotI hai| vaimAnika devoM ke tejaH padma zukla, ye tIna prazasta lezyAeM hotI haiN| kahA bhI haitathA " teulessA pamhalessA jassa atthi" apane tejozyA ane 5masezyA me panI mapekSAye "jahA~ ohio daMDao tahA bhANiyavyA" maudhi444 pramANe ja te bannenAM daMDaka kahevA joIe. tAtparya e che ke te jetezyAvALA ane padmalezyAvALA jIvonAM daMDaka aughikadaMDakanA jevAM ja samajavA. jIne A pramANe lezyAo hoya che-nAraka, vikasendriya, teja kAyika ane vAyukAyika ja pahelI traNa lazyAvALA hoya che. bhavanapati, pRthivIkAyika, aprakAyika, vanaspatikAyika ane vyantaradeve pahelI cAra vezyAvALA hoya che. paMcendriya tirya ane manuSya cha lezyAvALA hoya che. tiSI dene eka tejalezyA ja hoya che. vaimAnika devane teja, patra ane zukalae traNa prazasta lazyAo hoya che kahyuM paNa che zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za0 1 u02 sU09 salezyajIvavicAraH 475 kappe saNaMkumAre, mAhide ceva vaMbhaloe ya / eemu pamhalessA, teNa paraM sukkalessAo // 2 // chAyA-kRSNA nIlAH kApotyaH tejolezyAzca bhvnvyntraaH| jyotiSkasaudharmezAne tejolezyA jJAtavyA // 1 // kalpe sanatkumAre mAhendre caiva brahmaloke ca / eteSu padmalezyA tataH paraM zuklalezyAH // 2 // aparaM ca-'puDhavIAuvaNassaibAyarapatteya lesa cattAri' pRthivyapUvanaspatibAdara. pratyekasmin lezyAzcatasraH-kRSNanIlakApotatejolezyA ityarthaH, punarapi 'gabbhayatiriyanaresu challessA tiNi sesANaM / garbhajatiryagnareSu SaD lezyAH, tisraH zeSANAm / 'navaraM' vizeSaH, sa cAyam-'maNussA sarAgA vIyarAgA na bhANiyabyA' kRSNalezyA, nIlalezyA, kApotalezyA, tejolezyA ye cAra lezyAe~ bhavanapati devoMke aura vyantaradevoMke hotI haiN| jyotiSka, saudharma aura IzAna inameM tejolezyA hotI hai / sanatkumAra, mAhendra, brahmaloka, inameM padmalezyA hotI hai| tathA inake Ageke devalokoMmeM zuklalelyA hotI hai // 2 // phira bhI-'puDhavIAuvaNassaibAyarapatteya lesacattAri' pRthivI apa, vanaspati-bAdaravanaspati, pratyeka vanaspati, inameM cAra lezyAe~-kRSNa, nIla, kApota, teja, ye cAra lezyAe~ hotI haiN| "ganbhayatiriyanaresu challessA tiNi sesANaM" garbhaja tiryaMcoM aura manuSyoMmeM chaha lezyAe~ hotI haiN| aura zeSa jIvoMke tona lezyAe~ hotI haiN| " navaraM maNussA sarAgA vIyarAgA na mANiyavvA " kevala audhika daMDakameM kriyA kalezyA, nalalezyA, kApatalaDyA ane tejalezyA e cAre vezyAo bhavanapati deva ane vyantaradevane hoya che. jetiSka, saudharma ane IzAnamAM tejalezyA hoya che. sanaskumAra, mahendra ane brahmalokamAM padmavezyA hoya che. mana te 5chInA vasomA zusozyA Doya che. // 1 // 2 // bhane-" puDhavI AuvaNassaibAyarapatteya lesa cattAri" pRthivI, ma5, vanaspati eTale bAdaravanaspati ane pratyeka vanaspatine kRSNa, nIla, kAta bhane te24 me yA2 vezyA Doya che. " ganbhayatiriyanaresu challessA tiNNi sesANaM" ma tiya ! bhane manuSyAmA 7 veshyaame| Aya cha bhane mAnavAne 11 asyA Doya che. "navara maNussA sarAgA vIyarAgA na bhANiyavvA" maudhi4 474nA zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- - 476 bhagavatIsUtre manuSyAH sarAgA vItarAgA na bhnnitvyaaH| kevalamaughikadaNDake kriyAmUtre manuSyANAM sarAgavItarAgatvabhedAH kathitAH, iha tejaHpadmalezyAmUtradvaye tu sarAgatvavItarAgatvabhedAH nodAhartavyAH tejolezyapadmalezyayorvItarAgatvasyAsaMbhavAt , yato vItarAgatA kevalazuklalezyAyAmeva bhavati / pramattApamattabhedo vaktavyau / 'gAhA' gAthA, sA ceyam-'dukkhAue' ityAdi / prathamoddezakAdArabhyaitatparyantamUtrArthamucikeyaM gAthA mUtravyAkhyAne gatAryA, tathApi ziSyabodhAya punariha vyAkhyAyate'dukkhAue' ityAdi / 'dukkhAue udiNNe' duHkhamAyuzcodIrNameva vedayati nAnudINam , iti ekavacanabahuvacanAbhyAM daNDakacatuSTayaM bodhitam , tacAsyaiva dvitIyoddezakasyAdau vilokanoyam / taccedam-"jIve NaM bhaMte ki sayaMkaDaM dukkhaM vedei" ityeka sUtrameM manuSyoMke sarAga vItarAga ye vizeSaNa kahe haiM parantu yahAM tejolezyA aura padmalezyAke donoM sUtromeM manuSyoMke sarAgatva aura bItarAgatva ye bheda nahIM kahanA cAhiye, kyoMki tejolezyA aura padmalezyAmeM vItarAgatAkI asaMbhavatA hai, kAraNa vItarAgatA zuklalezyAmeM hI hotI hai| pramatta apramatta ye do manuSyoMke bheda to yahAM kahanA caahiye| yahAM "dukkhAue udiNNe" ityAdi jo gAthA kahI hai vaha prathama uddezakase lekara yahAM taka ke sUtrArthakI sUcikA hai| so vaha yadyapi sUtrake vyAkhyAnase hI gatArtha ho jAtI hai phira bhI ziSyajanoM ke bodhake nimitta yahAM usakI vyAkhyA punaH kI jAtI hai-duHkha aura Ayu ye udIrNa hone para hI vede jAte haiM anudIrNa hone para nhiiN| isa prakAra ekavacana aura bahuvavana ina do vacanoMse cAra daNDaka yahAM kahe gaye haiN| ve cAra daNDaka isI dvitIya uddezakakI AdimeM dekha lenA cAhiye-ve isa prakAra kahe kriyA sUtramAM manuSyanA sarAga ane vItarAga vizeSaNo kahyAM che. paNa ahIM tejelezyA ane palezyAnAM ane sUtromAM manuSyanA sarAgatva ane vItarAgatva, e bheda kahevA nahIM kAraNake tejalezyA ane pAlezyAmAM vItarAgatAnI asaMbhavatA che. vItarAgatA te zukalezyAmAM ja hoya che. paraMtu ahIM manuSyanA pramatta bhane apramatta se me leha to 132 4 naye. mI "dukkhAue udiNNe" tyAhi AthA 4ii che te prathama deza4thI chane hI sudhInA sUtrArthanI sUcaka che. jo ke sUtranA vyAkhyAnamAM ja tene artha AvI jAya che. te paNa ziSyane samajAvavAne mATe ahIM pharIthI tenI vyAkhyA karavAmAM Ave che. duHkha ane AyuSya, emanuM vedana udIrNa thatAM ja thAya che. anudIrNa hAya tyAre thatuM nathI. A pramANe eka vacana ane bahuvacana A be vacanathI cAra daMDaka ahIM kahevAmAM AvyAM che. te cAra daMDakAne A uddezakanI zarUAtamAM zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 1 u. 2 sU0 9 lezyAvicAraH 43 vacanena, tathA "jIvA NaM bhaMte ? kiM sayaMkaDaM dukkhaM vedeti" ityAdi bahuvacanena ca daNDakadvayaM vijJeyam / tathA "jIveNaM bhaMte ? kiM sayaMkaDaM AuyaM vedei " ityekavacanena, tathA jIvANaM bhaMte ! kiM sayaMkaDaM dukkhaM vedeti" iti bahuvacanena ca daNDakadvayam / evaM militvA daNDakacatuSTayaM bhavatIti bhAvaH / 'AhAra'tyAdi, ' neraiyA ki samAhArA' ityAdi, tathA 'neraiyA ki savve samakammA,' tathA 'kiM samavannAH, tathA 'kiM samalessA' tathA 'kiM samaveyaNA' tathA ki samakiriyA' tathA 'kiM samA. uyA samovavannagA' ityevaMrUpeNa dvitIyodezakasyAdita Arabhya lezyAyuktajIvaprakaraNaparyantaM ye ye viSayAH duHkhAyuSkAhArAdikAH padArthAH pratipAditAste sarve'pi padArthA anayA gAthayA saMgRhItA bhavanti ||suu09|| // iti salezyajIvaprakaraNam // gaye haiM-"jIve NaM bhaMte ! sayaMkaDaM dukkhaM vedei" isa eka vacanase, tathA "jIvA NaM bhaMte ! sayaMkaDaM dukkhaM vedeti" ityAdi bahuvacanase do daNDaka bana jAte haiN| tathA " jIve NaM bhaMte / sayaMkaDaM AuyaM vedei" isa ekavacanase tathA "jIvA NaM bhaMte ! sayaMkaDaM AuyaM vedati" isa bahuvacanase do daNDaka bana jAte haiN| isataraha milakara cAra daNDaka hote haiM / "AhAre" ityAdi, "neraiyA ki savve samAhArA" ityAdi, tathA "neraiyA ki sabve samakammA" tathA "kiM samavannA" tathA "kiM samalessA" tathA ki samaveyaNA' tathA 'kiM samakiriyA" tathA "kiM samAuyA samovavanagA" isa rUpase dvitIya uddezakakI Adise lekara salezya jIva prakaraNa taka jitane viSaya-duHkha, AyuSka, AhAra Adi padArtha pratipAdita kiye gaye haiM ve saba padArtha isa gAthAse saMgRhIta hue haiM / sU0 9 // novA naya. tI mA pramANe 4i cha. "jIveNaM bhaMte ! sayaMkaDaM dukkhaM vedei 2 // vanyanathI tathA "jIvANaM bhaMte ! sayaMkaDaM dukkhaM vedeti" mA pramANe paDupayanathI ye 44 manI laya che. tathA jIveNaM bhaMte ! saMyakaDaM AuyaM vedei" ! me kyanathI tathA " jIvANaM bhaMte ! sayaMkaDe AuyaM vedeti" 2. pramANe mahuvayanathI mema. pIme 4.44 ane cha. 24 // zate 4 yA2 144 thAya che. "AhAretyAdi" " neraiyA kiM samAhArA" ityAdi tathA "neraiyA kiM savve saMmakammA' tathA ' kiM samavannAA" tathA "kiM samalessA," tathA -- kiM samaveyaNA" tathA "kiM sanakiriyA" tathA kiM samAuyA samovavannagA" A rIte bIjA uddezakanI zarUAtathI laIne lephsAvALA jInA prakaraNa sudhI je je viSayanuM (duHkha, AyuSya, AhAra Adi padArthanuM) pratipAdana karavAmAM AvyuM che te saghaLA padArthone A gAthAmAM saMgraha karavAmAM AvyA chesUTa 9 ! zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 bhagavatIsUtre atha lezyAvicAro nirUpyateitaH pUrva lezyAviziSTA nArakajIvAH proktAH, sAmprataM lezyAsvarUpamAha'kai NaM bhaMte ! lessAo' ityaadi| mUlam-kai NaM bhaMte lessAo paNNattAo, goyamA cha lessAo paNNattAo taM jahA--leslA gaM bIo uddeso bhAgiyavvo, jAva iDDI // sU0 10 // chAyA-kati bhadanta ! lezyAH prajJaptAH, gautama ! SaD lezyAH prajJaptAH, tadyathAlezyAnAM dvitIya uddezako bhaNitavyo yAvat RddhiH // 010 / / TIkA-'kai gaM' kati khalu katisaMkhyakAH 'lessAo paNNattAo' lezyAH prjnyptaaH| bhagavAnAha-'goyamA' he gautama ! 'cha lessAo paNNattAo' SaDa lezyAH lezyAvicAraisase pahile lezyAviziSTa nAraka jIva kahe gaye haiN| aba sUtrakAra lezyAke svarUpakA kathana karate haiM-'kai NaM bhaMte ! lessAo' ityaadi| ___ (bhaMte) he bhadaMta ! (lessAo) lezyAe~ (karaNa) kitanI (paNNattAo) kahI gaI haiM ? (goyamA) he gautama ! (cha lessAo paNNattAo) lezyAe~ chaha kahI gaI haiN| (taM jahA) ve isa prakArase haiM (kiNhalessA jAva sukkalessA) kRSNalezyA yAvat zuklalezyA / (lessANaM bIo uddezo bhANiyavyo jAva iDI) lezyAke svarUpako samajhaneke liye prajJApanAsUtrake satrahaveM padakA dvitIya uddeza yAvat Rddhi sUtra paryanta pddhnaacaahiye| TIkArtha--gautamane yahAM prabhuse prazna kiyA ki he bhadanta ! lezyAe~ lehyAvicAra- lezyAvALA nAraka nuM nirUpaNa karIne have sUtrakAra lezyAnA svarUpanuM nirU54 42 che-kai NaM bhaMte ! lessAo ityAdi / (bhaMte / ) 9 pUlya! (lessAo kai NaM paNNattAo) sezyAsa sI DI cha ? (goyanA!) gautama ! (cha lesAo paNNatAo) vezyAma 7 4ii che. (taMjahA) te 2mA pramANe che. (kiNhalessA jAMva sukkalesA ) pazusezyAmAthI mAMDIna zatozyA sudhInA cha lezyAmA cha. (lessANaM bIo uddezobhANiyayo jAva iDDhI) lezyAonuM svarUpa samajavA mATe prajJApanAtrinA 17mAM padane "ddhi satra sudhIno bIjo uddeza vAMcI lo. TIkArya-gautame ahIM prabhune prazna pUche che ke he bhadata ! zyAo keTalI zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 1 u. 2 sU0 10 lezyAvicAraH 479 prajJaptAH / lezyetyasya kaH zabdArtha ? ucyate - lizyante= saMzliSyante karmapudgalA Atmani yayA sA lezyA, yadvazAt karmapudgalA AtmanA saha saMbadhyante sA lezyeti bhAvaH / sA ca yogapariNAmasvarUpA, yato yoganirodhe lezyAnAmabhAva eva, 'tadabhAve tadabhAvaH' iti nyAyena kAraNAbhAve kAryAbhAvasya svAbhAvikatvAt / yogazca zarIranAmakarmaNaH pariNAmavizeSaH / 'taM jahA' tadyathA - 'kiNhalessA jAva sukalessA' kRSNalezyA yAvat zuklalezyA, tathAhi - kRSNalezyA 1, nIlalezyA 2, kApotalezyA 3, tejolezyA 4, padma zyA5 zuklalezyA6 / 'lessANaM bIo uddeso bhANiyanvo ' zyAnAM dvitIya uddezo bhaNitavyaH / atra lezyAsvarUpapratibodhAya prajJApanAsUtrasya saptadazatamapadasya dvitIya uddezaH paThitavya iti / kiyatparyantamityAha - 'jAba iDDI' kitanI hotI haiM? taba prabhune unheM samajhAyA ki he gautama! lezyAe~ kRSNalezyA 1, nIlalezyA 2, kApotalezyA3, tejolezyA4, padmapezyA5, aura zukralezyA6, isa tarahase chaha prakArakI hotI haiN| jisase AtmAmeM karmapula saMrilaSTa hote haiM cipakate haiM arthAt jisake vazase AtmA ke sAtha karmapudgala saMbaMdhako prApta hote haiM vaha lezyA hai| yaha lezyA yogakA pariNAmarUpa hotI hai, kyoMki yoga kA jaba nirAdha ho jAtA hai taba isakA abhAva ho jAtA hai / " tadabhAve tadabhAvaH " isa niyama ke anusAra kAraNake abhAva meM kAryakA abhAva honA yaha svAbhAvika bAta hai| yoga yaha kAraNa hai aura lezyA usakA kArya hai / zarIra nAma karmakA jo vizeSa pariNAma hai vaha yoga hai| lezyA ke svarUpako samajhane ke liye yahAM prajJApanAsUtra ke satrahaveM padakA dvitIya uddezaka dekhanA cAhiye aura vaha Rddhi sUtra taka hI dekhanA cAhiye / yahI bAta " jAva iDDI" pada dvArA hAya che ? tyAre prabhue temane samajAvyu che ke he gautama ! logyAe cha prakAranI che. 1 kRSNaddocyA, 2 nIlozyA, 3 kApAtakozyA, 4 teooyA, pa padmadmasyA 6 zukalozyA jenA sabaMdhathI AtmAmAM karma pudgalo cAMTI jAya che. eTale ke jene kAraNe AtmAnI sAthe karma pudgalo saMbaMdha prApta kare che. tenuM nAma lezyA che. te lezyA jIvanA ceAganA pariNAmarUpa ( vyApAra ) hoya che. kAraNa ke jyAre ceAganA nirodha thAya che tyAre tenA abhAva thAya che. " tadabhAve tadabhAvaH " A niyamAnusAra kAraNanA abhAve kAryanA abhAva hoya te svAbhAvika khAbata che. yAga e kAraNa che ane lecyA tenuM kAryAM che. zarIra nAmaka nuM je vizeSa pariNAma che tene yAga kahe che. lesyAnuM svarUpa samajavA mATe prajJApanA sUtranA 17mAM padanA khIje uddezaka " Rddhi " yaha sudhI vAMthI bhavAnuM yahIM uDela che se vAta " jAtra iDDhI " yaha bhArata harzAvI che. zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 480 bhagavatI sUtre " 6 yAvat RddhiH - RddhisUtraparyantaM vAcyamiti / tacca saMkSepata ittham - 'neraiyANaM tiNNi kaNhalessA, nIlalessA, kAulessA' nairayikANAM tisraH kRSNalezyA - kRSNAdyAstitra ityarthaH ' tirikvajoNiyANaM cha tiryagyonikAnAM SaT 'egiMdiyANaM cattAri' ekendriyANAM catasraH " puDhavi - Au-vaNassaINaM cattAri " pRthivyaputranaspatInAM catasraH, ' teu - bAu - beiMdiya - teiMdiya- cauriMdiyANaM tiSNi ' tejo - vAyu dvIndriya-trIndriya- caturindriyANAM tisraH, paMcidiyatirikkhajoNiyANaM cha' paJcendriyatiryagyonikAnAM pad, ityArabhya yAvat eesi NaM bhaMte jIvANaM kaNhalessA NaM, jAya sukkalessA NaM kayare kaya rehiMto apiDiyA vA mahiDDiyA vA etevAM bhadanta ! jIvAnAM kRSNalezyAnAM yAvat zuklalezyAnAM katare katarebhyo'pardikA vA maharddhikAvA, 'goyamA kaNhalessehiMto nIlalessA mahiSDDiyA, nIlakahI gaI hai / vaha pATha saMkSepase isa prakArase hai- " nAraka jIvoMke kRSNalezyA, nIlalezyA, kApotalezyA ye tIna leyAe~ hotI haiM / tiryagyonika jIvoM ke chaha lezyAe~ hotIM haiM / ekendriya jIvoMke cAra lezyAe~ hotI haiN| pRthivIkAya, apUkAya, vanaspatikAya, inake cAra lezyAe~ hotIM haiN| taijaskAya, vAyukAya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya ina jIvoM ke tIna leiyAe~ hotI haiN| paMcendriya tiryagyonika jIvoM ke chaha lezyAe~ hotI haiM, yahAM se lekara yAvat " eesi NaM bhaMte! jIvANaM kaNhalessANaM jAva sukalessAgaM kare karehito apiDiyA vA mahiDiyA vA ? goyamA ! kaNhalessehito nIlalessA mahiDDiyA, nIlalessehiMtI kAvoyalessA mahiDiyA" he bhadanta ! ina jIvoM ke kRSNalezyA vAloM se le kara zukla yAvAle jIvoM taka meM kauna jIva kisakI apekSA alpaRddhivAle te pATha TUMkANamAM A pramANe che-nAraka jIvAne kRSNulesyA, nIlalezyA ane kApeAtalezyA e traNa lesyA hoya che. ti cAninA jIvone cha lezyAe hoya che, ekendriya jIvone cAra lezyAe hoya che. pRthivIkAya, aplAya ane vanaspatikAyane cAra lesyAe hoya che. tejaskAya, vAyukAya, dvIndriya zrIndriya ane caturindriya jIvone traNa lezyAe hoya che. paMcendriya tiya ca AninA jIvAne cha lezyAe hoya che. tyAMthI zarU karIne eesiNaM bhaMte! jIvANaM kaNhalessANaM jAva sukkalessANaM kayare kayarehiMto apiDhiyA vA mahiDhiyA vA ? " goyamA ! kaNhalessehiMtA nIlalessA mahiDiDayA, nIlalessAhiMto kAboyalessA mahiDDiyA " he pUchyuM ! kRSNalezyAvALAthI laIne zukalalezyA sudhInA jIvAmAM yI lezyAvALA jIvo kayI lecAvALA jIvo karatAM alpaRddhivALA hoya che ? " zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za01 u0 2 sU0 11 saMsArasaMsthAnakAlanirUpaNam 481 lesserhito kAvoyalessA mahiDDiyA' gautama ! kRSNalezyebhyo nIlalezyA maharddhikAH, nIlalezyebhyaH kApotalezyA maharddhikAH, ityAdi // sU0 10 // // iti lezyAvicAraH // atha saMsArasaMsthAnakAlanirUpaNam ye khalu anAdAvapi saMsAre jIvasyaikaprakArike sthitiH sarvadA bhavatIti manyante, " pazavaH pazutvamanuvate " ityAdivipralaMbhakavAkya vipralaMbhitAstAn pratibodhayituM, tathA vipralaMbha kAgamAnAmasAratAM pratipAdayituM ca praznayannAha - 'jIvassa NaM bhaMte tIyadvAe' ityAdi / mUlam - jIvassa NaM bhaMte ! tIyadvAe AdiTThassa kaivihe saMsArasaMciTTaNakAle paNNatte, goyamA ! cauvvihe saMsArasaMci NakAle paNNatte, taM jahA - NeraiyasaMsArasaMciTThaNakAle, tirikkhajoNiya saMsArasaMciTThaNakAle, maNussasaMsArasaMcihaNakAle devasaMsArasIcaTTaNakAle ya / NeraiyasaMsArasaMciTThaNakAle paNaM bhaMte! kaivihe paNNatte, goyamA ! tivihe paNNatte, taM jahAsunnakAle ?, asunnakAle2, missakAle3 / tirikkhajoNiyasaMsArasaMciTTaNakAle pucchA, goyamA ! duvihe paNNatte, taM jahA - asunakAle mislakAle ya / maNussANa ya devANa ya jahA neraiyA NaM / eyassa NaM bhaMte neraiya saMsArasaMciTTaNakAlassa sunnakAlassa asunnakAlassa mIsakAlassa ya kayare kayarehiMto appe vA bahue vA tulle vA visesAhie vA, goyamA ! savvatthove asunnakAle, haiM? kauna kisa kI apekSA mahARddhivAle haiM ? uttara--he gautama! kRSNalezyAvAloM kI apekSA nIlalezyAvAle jIva mahARddhivAle haiN| nIlazyAvAloM kI apekSA kApotalezyAvAle adhika RddhivAle haiM, ityAdi, yahAM taka pATha samajhanA cAhiye || sU0 10 // ane kayA jIvA karatAM mahARddhivALA hoya che ? uttara--he gautama ! kRSNavaizyA vALA jIvo karatAM nIlalezyAvALA jIvo vadhAre RddhivALA che, nIlalezyAvALA jIvo karatAM kApAtalezyAvALA jIvo adhika RddhivALA che, A pramANe AgaLa yA samanvu, " ahIM sudhIno sUtrapATha sabhA // sU0 10 // bha0 61 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 482 bhagavatIsUtre missakAle aNaMtaguNe, sunnakAle annNtgunne| tirikkhajoNiyANa savvatthove asunnakAle, missakAle anNtgunne| maNussANa ya devANa ya jahA neraiyANaM / eyassa NaM bhaMte neraiyasaMsArasaMciTThaNakAlasta jAva devasaMsArasaMciTThaNakAlassa jAva visesAhie vA ? goyamA ! samvatthove maNussasaMsArasaMciTThaNakAle, neraiyasaMsArasaMciTThaNakAle asaMkhejaguNe, devasaMsArasaMciTThaNakAle asaMkhejaguNe,tirikkhajoNiyasaMsArasaMciTThaNakAle annNtgunne||11|| ___chAyA-jIvasya khalu bhadanta ! atItAdvAyAM AdiSTasya katividhaH saMsArasaMsthAnakAlaH prajJaptaH, gautama ! caturvidhaH saMsArasaMsthAnakAlaH prajJaptaH, tadyathA saMsArasaMsthAnakAlanirUpaNa / yaha saMsAra anAdi hai ataH anAdi bhI isa saMsAra meM jIva kI sthiti sadA eka sI hI rahatI haiM, aisA jo mAnate haiM aura isI kAraNa jo aisA kahate haiM ki "pazu pazutvako hI prApta karate haiM," so ye saba ThIka nahIM haiN| ina vAkyoM se jo vipralaMbhita hote haiM ( Thage jA rahe haiM ) unheM samajhAneke liye tathA vipralaMbhaka vAkyoM meM asAratA pratipAdana karaneke liye prazna karate hue gautama svAmI kahate haiM-'jIvassa NaM bhaMte ! tIyaddhAe' ityaadi| (bhaMte) he bhadanta ! (tIyaddhAe AdiTThassa) atItakAlameM AdiSTa vivakSita jIva kA ( kaivihe saMsArasaMciguNakAle paNNatte?) kitane prakAra kA saMsAra saMsthAnakAlanI vaktavyatAA saMsAra anAdi che. keTalAka loko evuM mAne che ke A anAdi saMsAramAM jIvanI sthiti sadA ekasarakhI ja rahe che, ane te kAraNe teo evuM kahe che ke pazu marIne pazu avasthA ja prApta kare che to temanI te mAnyatA bhUla bharelI che. A prakAranAM vAkyo vaDe teo lokone ThagI rahyA che tethI lokone samajAvavA mATe tathA vipralaMbhaka (khaTI vAta karanArAonA) vAkyomAM asAratAnuM pratipAdana karavAne mATe gautamasvAmI mahAvIra prabhune pUche che " jIvassa NaM bhaMte ! tIyaddhAe" ityAdi / / (bhaMte ) 3 pUnya ! (tIyaddhAe AdiTThassa ) atItamA ( bhUtamA ) mAhiTa ( vivakSita) vana (kaivihe saMsArasaMciTThaNakAle paNNatte ? ) 29 // zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za.1 u. 2 sU0 11 saMsArasaMsthAnakAlanirUpaNaMm 483 nairayikasaMsArasaMsthAnakAlaH, tiryagyonikasaMsArasaMsthAnakAlaH, manuSyasaMsArasaMsthAnakAlA, devasaMsArasaMsthAnakAlazca / nairayikasaMsArasaMsthAnakAlo bhadanta ! katividhaH prajJaptaH ? gautama ! trividhaH prajJaptastadyathA-zUnyakAlo'zUnyakAlo mizrakAlaH / tiryagayonikasaMsArasaMsthAnakAla pRcchA, gautama ? dvividhaH prajJaptastadyathA-azUnyakAlazca mizrakAlazca / manuSyANAM ca devAnAM ca yathA nairayikANAm / saMsArasaMsthAna kAla kahA hai ? (goyamA! ) he gautama ! (caubdhihe saMsAra saMciTThaNakAle paNNatte) saMsArasaMsthAna kA kAla cAra prakAra kA kahA gayA hai| (taMjahA) vaha isa prakArase hai (NeraiyasaMsArasaMciTThaNakAle, tirikkhajoNiyasaMsArasaMciTThaNakAle, maNussasaMsArasaMciTThaNakAle, devasaMsArasaMciTThaNakAle) nairayikasaMsArasaMsthAnakAla, tiryazcasaMsArasaMsthAnakAla manuSyasaMsAra saMsthAnakAla, aura devasaMsArasaMsthAnakAla (NeraiyasaMsArasaMciTThaNakAle NaM bhaMte! kaivihe paNNatte ) he bhadaMta ! nairayikasaMsArasaMsthAnakAla kitane prakAra kA kahA gayA hai ? (goyamA) he gautama (tivihe paNNatte ) tIna prakAra kA kahA gayA hai| (taMjahA) vaha isa prakAra se hai-(sunnakAle asunnakAle missakAle ) zUnyakAla, azUnyakAla, aura mizrakAla (tirikkhajogiyasaMsArasaMciTThaNakAla-pucchA ) he bhadaMta ! tiryagyonikasaMsArasaMsthAnakAla kitane prakAra kA kahA hai ? (goyamA) he gautama ! (duvihe paNNatte ) do prakArakA kahA hai (taMjahA) vaha isa prakAra se hai (asunnakAle missakAle ) eka azUnyakAla aura dUsarA mizrakAla prazna! saMsArasathAnayo che. ( goyamA !) . gautama ! (cauvihe saMsArasaMcidaNakAle paNNatte) yAra prasAra saMsArasasthAnAsa cha. (taMjahA) te yA pramANe cha (NeraiyasaMsArasaMcidraNakAle, tirikkha joNiyasaMsArasaMcidraNakAle, maNussasaMsArasaMciTThaNakAle, devasaMsArasaMciTThaNakAle) ||24ssaar saMsthAna, tiya ysaMsArasaMsthAnakALa, manuSyasaMsArasaMsthAnakALa ane devasaMsArasaMsthAnakALa. (NeraiyasaMsArasaMciTThaNakAle NaM bhaMte ! kaivihe paNNatte ? ) 3 pUnya ! nAnA saMsArasa sthAnamA praa2ne| yo cha ? (goyamA !) gautama ! (tivihe paNNatte) RNa prArayo cha. (taMjahA) te // pramANe-(sunnakAle asunnakAle missakAle) zUnya 47, azUnya 101. mane bhizton. (tirikkhajoNiyasaMsArasaMciTThaNakAla-pucchA ) 3 pUjya ! tiyanyAno saMsArasa sthAnamA prazna cha ? ( goyamA ! ) 3 gautama ! ( duvihe paNNatte ) meM praarn| yo cha, (taMjahA) te yA pramANe cha-(asunnakAle missakAle) 1 23zUnya mane 2 mizrA (maNussANa ya devANa jahA neraiyA NaM) mnussye| tathA von| saMsArasasthAna zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484 bhagavatIsUtre etasya bhadanta ! nairayikasya saMsArasaMsthAnakAlasya zUnyakAlasyAzUnyakAlasya mizrakAlasya ca kataraH katarebhyo'lpo vA bahako vA tulyo vA vizeSAdhiko vA? gautama ! sarvastoko'zUnyakAlo, mizrakAlo'nantaguNaH, zUnyakAlo'nantaguNaH, tiryagyonikAnAM sarvastoko'zUnyakAlaH, mishrkaalo'nntgunnH| manuSyANAM devAnAM (maNussANa ya devANa ya jahA neraiyANaM) manuSyoMkA saMsArasaMsthAnakAla aura devoM kA saMsArasaMsthAnakAla nArakoM ke saMsArasaMsthAnakAla ke samAna tIna prakAra kA jAnanA cAhiye / ( eyarasa NaM bhaMte neraiyasaMsAra saMciTThaNakAlassa sunnakAlassa asunnakAlassa missakAlassa ya kayare kayarehiMto appe vA bahue vA tulle vA visesAhie vA ?) he bhadanta ! nairayikajIvoM kA jo saMsArasaMsthAnakAla zUnya, azUnya aura mizra ke bheda se tIna prakAra kA kahA hai so unameM kauna kisase alpa hai ? kauna kisase bahuta hai ? kauna kisake tulya hai ? kauna kisase vizeSAdhika hai ? (goyamA) he gautama ! (savvatthoce assunnakAle) saba se alpa-thor3A-azUnyakAla hai (missakAle aNaMtaguNe) azUnyakAla se mizrakAla anaMtaguNA hai| (sunnakAle aNaMtaguNe) zUnyakAla mizrakAla kI apekSA anaMtaguNA hai ! (tirikkhajoNiyANa savvatthove asunnakAle missakAle aNaMtaguNe) tathA tiryagyonikajIvoMkA jo saMsArasaMsthAnakAla azUnya aura mizrakAla ke bheda se do prakAra kA kahA gayA hai unameM jo azUnyakAla hai vaha sarvastoka-saba se thor3A hai aura mizrakAla nAnA sa sA2sa sthAna pramANe 4 1 2samo . ( eyassa NaM bhaMte ! neraiyasaMsArasaMciTThaNakAlassa sunnakAlassa asunnakAlassa missakAlassa ya kayare kayare hito appe vA bahue vA tulle vA visesAhie vA?) pUnya ! nArakajIvone je saMsArasaMsthAnakALa zUnya, azUnya ane mizranA bhedathI traNa prakArane kahyuM che, temane ke tenAthI alpa che? kayo konAthI vadhAre che? karyo nAhI. 12252 cha ? bhane yo jonAthI vizeSAdhi cha ? (goyamA !) gautama ! ( savvatthove asunna kAle ) mAthI 2065 ( thA! ) azUnya che. ( missakAle aNaMtaguNe) mazUnyA 42di mizra manata gaye adhi: cha. (sunnakAle aNaMtaguNe) zUnya bhi300 42tAM mana taga dhAre cha. (tirikkhajoNiyANa savvatthove asunnakAle, missakAle aNaMtaguNe) tathA tiya yonina vonA je saMsArasaMsthAnakALa azUnya ane mizranA bheDhathI be prakArane kahyo che temAMthI azUnyakALa sauthI cheDe che, ane mizrakALa tenA karatAM anaMtagaNuM zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za02 u01 sU0 11 saMsArasaMsthAnakAlanirUpaNam 485 ca yathA nairayikANAm , etasya bhadanta ! nairayikasaMsArasaMsthAnakAlasya yAvadeva saMsArasaMsthAnakAlasya yAvadvizeSAdhiko vA ? gautama ! sarvastoko manuSyasaMsArasaMsthAnakAlaH nairayikasaMsArasaMsthAnakAlo'saMkhyeyaguNaH, devasaMsArasaMsthAnakAlo'saMkhyeyaguNaH, tiryagyonikasaMsArasaMsthAnakAlo'nantaguNaH ||muu011|| TIkA-'jIvassa NaM' jIvasya khalu 'bhaMte' he bhadanta ! 'tIyaddhAe' atItAddhAyAm atItakAle 'AdiTThassa' AdiSTasya-vivakSitasya ' kaivihe ' katividhaH usase anantaguNA hai / (maNussANa ya devANa ya jahA neraiyANaM) manuSyoMke aura devoM ke saMsArasaMsthAnakAlake prakAra nArakajIvoM ke saMsArasaMsthAnakAla ke prakAra jaise haiN| (eyassa NaM bhaMte ! NeraiyasaMsArasaMciTThaNakAlassa jAva devasaMsArasaMciTThaNakAlassa jAva visesAhie vA) he bhadanta ! nArakasaMsArasaMsthAna kAla yAvat devasaMsArasaMsthAnakAla, inameM kauna kAla kisase yAvat vizeSAdhika hai ? (goyamA!) he gautama ! (savvattho ve maNussasaMsArasaMciTThaNakAle, neraiyasaMsArasaMciTThaNakAle asaMkhejaguNe, devasaMsArasaMciTThaNakAle asaMkhejjaguNe, tirikkhajoNiyasaMsArasaMciTThaNakAle aNaMtaguNe) saba se thor3A manuSyasaMsArasaMsthAnakAla hai| isakI apekSA nairayikasaMsArasaMsthAnakAla asaMkhyAtaguNA hai| isase bhI asaMkhyAtaguNA devasaMsArasaMsthAna kAla hai, aura isase anaMtaguNA tiryagyonikasaMsArasaMsthAnakAla hai| TIkArtha-he bhadanta ! atIta kAlameM AdiSTa-vivakSita-jIvakA saMsAramadhi cha. ( maNussANa ya devANa ya jahA neraiyANaM ) manuSyo bhane devAnA saMsArasaMsthAnakALanA prakAre nArakanA saMsArasaMsthAnakALanA prakAra jevAM ja che. (eyarasa NaM bhaMte ! NeraiyasaMsArasaMciTThaNakAlassa jAva devasaMsArasaMcidraNakAlassa jAva visesAhie vA) orya ! nA24 sasA2sasthAnAta thI dhane hekssaa2ssthaankALa sudhInA kALamAM kaye kALa kayA kALathI apa che? tyAMthI laIne karyo 470 yA vizeSAdhi cha ? tyAM sudhI samasapu(goyamA ! ) gautama ! ( savvatthove maNussasaMsArasaMciTThaNakAle, neraiyasaMsArasaMciDhaNakAle asaMkhejjaguNe, devasaMsArasaMciTThaNakAle, asaMkhejjaguNe, tirikkhajoNiyasaMsArasaMciTThaNakAle aNaMtaguNe) sauthI a5 manuSyasaMsArasaMsthAnakALa che. tenAthI asaMkhyAtagaNe nAraka saMsArasaMsthAnakALa che. nArakethI paNa asaMkhyAgaNe devasaMsArasaMsthAnakALa che. ane tenAthI anaMtagaNa tiryaMcasaMsArasaMsthAnakALa che. TIkArtha-"he pUjya ! bhUtakALamAM AdiSTa jIvane saMsArasaMsthAnakALa zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 486 bhagavatIsUtre 'saMsArasaMciTThaNakAle ' saMsArasaMsthAnakAlaH 'paNNatte' prajJaptaH ? he bhadanta ! 'Aihassa' AdiSTasya ' ayaM nArako'yaM tiryak ' ityAdirUpeNa vivakSitasya jIvasya 'tIyaddhAe' atItAddhAyAm anAdAvatItakAle 'kaivihe' katividhaH upAdhibhedAt katiprakArakaH 'saMsArasaMciTThaNakAle' saMsArasaMsthAnakAlaH-saMsArasya=bhavAdbhavAntaragamanarUpasya saMsthAnam avasthAnakriyA, tasya kAla:=avasaraH saMsArasaMsthAnakAlaH prajJaptaH ? amukasyAnirdiSTanAmakasya jIvasyAtItakAle kasyAM kasyAM gatAvavasthAnamAsIdityarthaH / bhagavAnAha-'goyamA' he gautama ! 'caubihe caturvidhaH saMsthAnakAla kitane prakArakA kahA gayA hai ? aisA jo prazna kiyA gayA hai| usakA tAtparya yaha hai ki yahAM para jIvase sAmAnya jIvakA grahaNa nahIM kiyA gayA hai, kintu nAraka Adi vizeSagoM se yukta jIva grahaNa kiyA gayA hai| yaha bAta AdiSTa pada se jJAta hotI hai / yaha nAraka jIva hai, yaha tiryacajIva hai, yaha manuSyajIva hai, yaha devajIva hai / isa rUpa se jo jIva vizeSita hotA hai vahI yahAM AdiSTa-vivakSita pada kA artha hai| bIte hue kAla kA nAma atItAddhA hai| eka bhava se dUsare bhava meM gamanarUpa jo kriyA hai usakA nAma saMsAra hai| usa saMsAra kI jo avasthAna kriyA hai vaha saMsArasaMsthAna hai / isakA jo kAla-avasara hai vaha saMsArasaMsthAna kAla hai| upAdhibhedase kitane prakArakA nAma katividha hai| niSkarSarUpase isakA tAtparya yahI hai ki anirdiSTa nAmavAlA amuka jIva atItakAla meM kisa 2 gati meM avasthita thA ? isakA uttara prabhune yo diyA ki, he gautama ! jIva kA saMsArasaMsthAnakAla upAdhibheda se keTalA prakArano kahyo che?" A praznamAM "jIva pada dvArA sAmAnya jIve grahaNa karavAmAM Avela nathI paNa nAraka Adi vizeSaNothI yukta jIve grahaNa karela che. e vAta "AdiSTa' parathI jANI zakAya che. A nArakajIvo che, A tirya-ca jIvo che. A manuSya jIve che, A devajIve che. A rIte je jIvo vizeSita thAya che tenuM AdiSTa-vivakSita pada sUcana kare che. pasAra thayela bhUtAne (atItAddhA) atIta 4 cha-me mamAthI jInata amAM gamana karavArUpa kriyAnuM nAma saMsAra che. te saMsAranI je avasthAna kriyA che tene saMsArasaMsthAna kahe che tene je kALa (avasara) che tene saMsArasaMsthAnakALa kahe che. anirdiSTa ( nirdeza karyA vinA ) nAmavALe amuka jIva bhUtakALamAM kaI kaI gatimAM rahelo hate? tenA javAbamAM mahAvIra prabhue kahyuM ke, he gautama! jIvane saMsArasaMsthAnakALa upAdhi bhedathI cAra prakAra che-(1) nArakasaMsAra zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za01 302 sU011 saMsArasaMsthAnakAlanirUpaNam " " maNussa " 'saMsArasaMciNakAle' saMsArasaMsthAnakAlaH ' paNNatte' prajJaptaH, ' taM jahA ' tadyathA' neraiyasaMsArasaM cihaNakAle ' nairayikasaMsArasaMsthAnakAla: 1, 'tirikkhajANiyasaMsArasaM ciTTaNakAle' tiryagyonika saMsAra saMsthAnakAla: 2, saMsArasaMciNakAle ' manuSyasaMsArasaMsthAnakAlaH 3, 'devasaMsArasaMciNakAle' devasaMsArasaMsthAnakAlava4 | gautamaH praznayati-- 'neraiyasaMsArasaMciguNakAle NaM nairayikasaMsAra saMsthAnakAlaH khalu =nArakabhavasambandhisthitikAlaH 'bhaMte ' he bhadanta ! ' kaivihe paNNatte' katividhaH prajJaptaH / bhagavAnAha - ' goyamA ' he gautama! 'tivihe paNNatte' trividhaH prajJaptaH / 'taM jahA ' tadyathA - 'sunnakAle' zUnyakAlaH 'asunnakAle' azUnyakAlaH, 'missakAle' mizrakAlaH / tatra zUnyakAlaH- yadA saptasu pRthivI vartamAnasamayasambandhino nArakAH sAkalyena tata udvarttante naiko'pi teSAM madhye'vaziSTo bhavet sa kAlaH zUnya ucyate / uktaJca -- "nilleviehiM savvehiM vaTTamANehiM sunno u" iti / 487 cAra prakAra hai / ve cAra prakAra " nAraka saMsAra saMsthAnakAla tiryagyonika saMsAra saMsthAnakAla, manuSya saMsAra saMsthAnakAla aura devasaMsArasaMsthAna kAla " ye haiM / inameM nArakasaMsArasaMsthAnakAla- nArakabhavasaMbaMdhisthiti kAla- zUnyakAla azUnyakAla aura mizrakAla ke bheda se tIna prakAra kA kahA gayA hai / zUnyakAla kA tAtparya isa prakAra se hai - sAtoM pRthiviyoM meM vartamAna samaya saMbaMdhI jitane bhI nAraka jIva maujUda haiM, ve saba vahAMse nikala jAveM - arthAta marajAveM koI eka bhI unameM se vahAM jisa samaya meM bAkI bacA nahIM rahe to vaha zUnyakAla hai, arthAt sAtoM pRthiviyoM meM unameM se eka bhI nArakI na bacA rahe, ve saba vahAM se marakara usa sthAna ko bilakula khAlI kara deM yaha zUnya kAla hai / uktaMva sasthAnaaNa, (2) tiryatha yoni saMsArasa sthAnaaNa, (3) manuSya saMsArasa sthaankALa ane (4) devasa sArasa sthAnakALa. temAM nArakasaMsArasa sthAnakALanA (nArambhava saMbaMdhI sthiti ajanA ) trazu aAra che - ( 1 ) zUnyAja, (2) azrunyakALa ane (rU) mizrakALa. zUnyakALanA bhAvArtha A pramANe che-sAte pRthvIe!mAM narakAmAM ) vatamAna samaye jeTalA nArakajIvo meAjUda che. teo tyAMthI nIkaLI jAya eTale ke, marIne khIjI gatimAM jAya--temAMnA kAI eka paNa jIva je samaye khAkI rahe nahIM te samayane zUnyakALa kahe che. eTale ke sAte pRthvIe ( narake ) mAM eka paNa nArakajIva jyAre bAkI na rahe eTale ke badhAM nArake! marIne je samaye te sthAnane milakula khAlI karI nAMkhe te samayane zUnyaAja uhe che, udhuM pazu che - "nilleviehiM savvehiM vaTTamANehiM zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Dha chAyA - nirlepitaiH sarvairvarttamAnaH zUnyastu, iti // 1 // azUnyakAla :- saptasvapi pRthivISu varttamAnakAle ye nArakA vidyante tebhyo yAvadeko'pi kazcinnodvarttate, na cAnyaH ko'pyAgatya tatrotpadyate tAvanmAtrA eva nArakAstatra tiSThanti sa kAlastAnnArakAnAzritya azUnya iti vyavahriyate2 / uktaJcaAisamaiyANaM, neraiyANaM na jAva ekkovi / ucaTTa anno vA, uvavajjai so asuno u 66 bhagavatI sUtre // 1 // chAyA - AdiSTasAmayikAnAM nairayikANAM na yAvad eko'pi / udvarttate anyo vA upapadyate so'zUnyastu // iti // 66 mizrakAla :- saptasu pRthivISu yadA varttamAnakAlikanArakANAM madhyAd ekadvitryAdaya nilleviehiM savvehiM vaTTamANehiM sunno u" vartamAna samayameM jitane bhI vahAM nAraka jIva hoM unase vaha sthAna nirlipta ho jAve to yaha zUnyakAla hai / sAtoM hI pRthiviyoMmeM vartamAna kAlameM jitane nArakajIva maujUda haiM / unameM se eka bhI nAraka jIva vahAM se jabataka nahIM maratA hai, aura dUsarA koI jIva vahAM Akara jabataka nahIM janmatA hai, kintu jitane nAraka jIva haiM ve sabhI utane hI vahAM bane raheM yaha nAraka jIvoM kI apekSA azUnyakAla haiM / kahA bhI hai " AiTThasamaiyANaM neraiyANaM na jAva ekko vi| ucca anno vA uvavajjai so asunno u || 1 || " vivakSita samaya meM jitane nArakajIva haiN| unameM se na mare aura na koI dUsarA jIva vahAM utpanna ho aise kAla kA nAma azUnya kAla hai / sAtoM pRthiviyoM meM se jaba eka, do, tIna Adi karake nArakajIva saba marajAveM, aura "" sunno u vartImAna samayamAM jeTalAM nAraka jIvo narakAmAM che te madhA nArakajIvothI te sthAna nirlipta ( khAlI ) thaI jAya tyAre te samayane zUnyakALa kahevAya che. sAte narakAmAM vatamAnakALamAM jeTalA nArake che temAMnA eka paNa jIva jyAM sudhI maratA nathI ane khIje kAi jIva tyAM AvIne jyAM sudhI janmatA nathI paNa tyAM jeTalA nArake che teTalA ja tyAM kAyama rahe che e samayane nArakAnI apekSAe azUnyakALa kahe che. kahyuM paNa che-- " AisamaiyANaM NeraiyANaM, na jAva ekko vi / uvvaTTa anno vA uvavajjai, so asunno u || 1 // " vivakSita ( vartamAna ) samayamAM jeTalA nArakajIvo che temAnA koi paNa jIva na mare ane khIje kAI paNa jIva tyAM utpanna na thAya evA ajanuM nAma azUnyANa che. sAte pRthvIo ( nara ) bhAMthI nyAre bher3a, meM, zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 1 u. 2 sU0 11 saMsArasaMsthAnakAlanirUpaNam 489 udvRttA bhavanti yAvadekastatra zeSaH syAttAvanmAtraH kAlo mizra ucyate / uktazca-" unbaTTe ekkammi vi, ekAivi tA mIso dharai jAva ekovi" // chAyA-uddhRtte ekasminnapi ekAdAvapi tAvat mizro dharati yAvad eko'pi // iti // 3 // 'tirikkhajoNiyasaMsArasaMciTThaNakAlapucchA' tiryagyonikasaMsArasaMsthAnakAlapRcchA-tiryagyonikajIvAnAM saMsArasaMsthAnakAlaviSaye gautamasya prshnH| 'goyamA' he gautama ! 'duvihe pannatte' dvividhaH prajJaptaH 'taM jahA' tadyathA -' asunnakAle ya missakAle ya ' azUnyakAlazca mizrakAlazceti dvau kAlau staH, tirazcAM zUnyakAlasyAbhAvAt / idaM ca mizranArakasaMsArasaMsthAnakAlavicAraparakaM sUtraM vartamAnakAlikanArakabhavamaGgIkRtya vicArayituM na pravRttam , kintu vartajabataka kevala vahAM eka bhI bAkI bacA rahe aisA kAla mizrakAla hai| kahA bhI hai-" uvvaTTe ekammi vi ekAivi tA mIso dharai jAva ekko vi" marate 2 jaba taka eka bhI nAraka jisa kAla meM bAkI bacA rahe vaha mizrakAla hai "tirikkhajoNiyasaMsArasaMciTThaNakAla-pucchA" tiyagyonika jIvoM ke saMsArasaMsthAnakAla ke viSaya meM gautamane jaba prazna kiyA taba prabhune kahA ki he gautama ! tiyaMgyonikajIvoM kA saMsArasaMsthAnakAla azUnyakAla aura mizrakAla kI apekSA do prakAra kA kahA gayA hai| yahAM zUnyakAla nahIM hai, kyoMki usakA yahAM sadbhAva nahIM hai| kevala mizranArakasaMsArasaMsthAnakAla kA vicAra karanevAlA yaha sUtra vartamAnakAla saMbaMdhI nAraka bhava ko aMgIkAra karake usake traNa evI rIte badhA nAraka jIvo marI jAya paNa jyAM sudhI mAtra eka jIva 5 mAthI 29 tevajane mizra 4 cha. dhuM 5 cha-" uvvaTTe ekammi vi ekkAivi tA mIso dharai jAva eko vi" bharatAM bharatAM 2 mAM se 28 nA24 04 pAThI 2 cha te jane bhizra 4 cha. "tirikkhajoNiyasasArasaMcidraNakAla pucchA" nyAre tiya yayAni vonasa saMsArasasthAnanA viSayamAM gautame prazna pUcho tyAre prabhue javAba Apyo ke he gautama ! tiryaconika jIvone saMsArasaMsthAnakALa azUnyakALa ane mizrakALanI apekSAe be prakAra che. temanAmAM zUnyakALa hotuM nathI. kAraNa ke tyAM tene sahabhAva ja hoto nathI. kevaLa mizranArakasaMsArasaMsthAnakALane vicAra karanAra A sUtra vartamAnakALa saMbaMdhI nArakabhavane aMgIkAra karIne tene vicAra karavAmAM pravRtta thayuM bha-62 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 490 bhagavatIsUtre mAnakAlikanArakajIvAnAM gatyantaragamanena punastatraivotpattimAzritya pravRttam , yadi kadAcittameva nArakabhavamaGgIkRtya pravRttaM bhavettadA zUnyakAlApekSayA mizrakAlasthAnantaguNatvakathanaM anupadavakSyamANamUtrapatipAditaM naiva saMgataM bhavet / taduktam " eyaM puNa te jIve, paDucca suttaM na tabbhavaM ceva / jai hojja tabbhavaM to, anaMtakAlo na saMbhavai" // 1 // chAyA-etatpunastAn jIvAn pratItya sUtraM na tadbhavameva yadi bhavettadbhavaM tadA'nantakAlo na sNbhvtiiti| kasmAtkAraNAt mizrakAlasya zUnyakAlApekSayA'nantaguNatA na syAditi vicAra karane meM pravRtta nahIM huA hai, kintu vartamAnakAlika nArakajIvoM kI gatyantara gamana dvArA punaH vahIM para utpatti ko lekara vicAra karane meM pravRtta huA hai| yadi kadAcit vartamAnakAla saMbaMdhI nArakabhava sambandhI nArakabhavako lekara hI yaha sUtra vicAra karane meM pravRtta huA hai aisA mAnA jAve to azUnyakAla kI apekSA mizrakAla meM anantaguNatva kA kathana jo ki anupada vakSyamANa mUtra dvArA pratipAdita huA hai-saMgata nahIM ho sakatA hai| taduktam-" eyaM puNa te jove, paDucca suttaM na tbbhvNcev| jai hojja tabbhavaM to, anaMtakAlo na saMbhavai " // 1 // yaha sUtra una jIvoM ke tadbhava ko Azrita karake nahIM kahA gayA hai| yadi unake tadbhava ko Azrita karake yaha mUtra kahA gayA hai, aisA mAnA jAve to anaMtakAla saMbhavita nahIM hotA hai| arthAt-azUnyakAla kI apekSA mizrakAla meM anaMtaguNatA kA honA saMbhavita nahIM ho sktaa| nathI, paraMtu vartamAnakAlika nAraka jIvonI bIjI gatinA gamana vaDe pharIthI tyAM ja utpatti thavAnI bAbatane vicAra karavAmAM pravRtta thayuM che. je kadAca evuM mAnavAmAM Ave ke vartamAnakAlika nArakabhavane ja vicAra karavAmAM A sUtrapravRtta thayuM che te azUnyakALa karatAM mizrakALamAM anaMtaguNatvanuM kathana ke je sUtra dvArA pratipAdita thayuM che te saMgata thaI zake nahIM. kahyuM paNa che " eyaM puNa te jIve, paDucca muttaM na tabbhavaM ceva / jai hojja tabbhavaMto, anaMtakAlo na saMbhavai " // 1 // A sUtra te jIvonA te bhavane Azraya laIne kahevAmAM AvyuM nathI. je temanA te bhavane Azraya laIne A sUtra kahevAmAM AvyuM che ema mAnavAmAM Ave te anaMtakALane saMbhava raheto nathI. eTale ke azUnyakALa karatAM mizrakALamAM anaMtagaNupaNuM saMbhavI zakatuM nathI. zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za01 u0 2 sU0 11 saMsArasaMsthAnakAlanirUpaNam 491 cedatrocyate, ye khalu vartamAnakAle vidyamAnA nArakAH santi teSAM svAyuSkakAlasyAnte udvartanaM bhavati, Ayustu teSAmasaMkhyAtakAlameva bhavati, ata utkarSato dvAdazamauhUrtikA'zUnyakAlApekSayA mizrakAlasyAnantaguNatA sUtrapratipAditA na saMgaccheta / taduktam " kiM kAraNamAiTThA, neraiyA je imammi samayammi / te ThiikAlassaMte, jamhA savve khavinaMti" // chAyA-kiM kAraNamAdiSTAH nairayikA ye'smin smye| te sthitikAlasyAnte yasmAt sarve kSapyante" // iti // atha teSAmalpabahutvamAha-' eyassa' ityAdi / 'eyassa NaM bhaMte Neraiyassa' etasya khalu bhadanta ! nairayikasya -- saMsArasaMciTThaNakAlassa' saMsArasaMsthAnakAlasya zaMkA-azUnyakAla kI apekSA mizrakAla meM anaMtaguNatA kisa kAraNa se saMbhavita nahIM ho sakatI ? uttara-jo nAraka vartamAnakAla meM vidyamAna haiM, unakA apane AyuSyakAla ke anta meM vahA~ se udvartana hotA hai| Ayu to unakI asaMkhyAtakAla kI hI hotI hai| isaliye utkRSTase bAraha muhUrta ke azunyakAla kI apekSA se sUtrapratipAdita mizrakAla meM anaMtaguNatA saMgata nahIM hotI hai| kahA bhI hai-"kiM kAraNa mAiTTA, neraiyA je imammi samayammi / te ThiikAlasaMte, jamhA savve khaviti // " vartamAnakAla meM jitane nArakajIva haiM, ve saba apanI 2 sthitikAla ke anta meM vahAM se nikala Ate haiN| inakA alpabahutva prazna viSayaka vicAra isa prakAra se hai-." eyassa NaM bhaMte! Neraiyassa sNsaarsNcittnnzaMkA-zA kAraNe azUnyakALa karatAM miznakALamAM anaMtagaNupaNuM saMbhavI zakatuM nathI? uttara-je nArake vartamAnakALamAM vidyamAna (mejUda) che, temanuM udvartana temanA AyuSyakALane anta thAya che. temanuM AyuSya te asaMkhyAtakALanuM ja hoya che. te kAraNe utkRSTanI apekSAe bAra muhUrtanA azUnyakALa karatAM sUtrapratipAdita mizrakALamAM anaMtagaNApaNuM saMbhavI zakatuM nathI. kahyuM paNa che " kiM kAraNamAiTThA neraiyA, je imammi samayammi / te ThiikAlassaMte jamhA, savve khavijaMti" // vartamAnakALamAM jeTalA nArakajIve che teo badhA pitA potAnA sthiti kALane aMte narakamAMthI nIkaLe che. temane eAchA vadhupaNAnA praznane vicAra mA pramANe yo cha-"eyassa NaM bhaMte ! Neraiyassa saMsArasaMciTThaNakAlarasa sunnakAlassa zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 492 bhagavatIsUtre 'munnakAlassa' zUnyakAlasya 'asunnakAlassa' azUnyakAlasya ' mIsakAlassa ya' mizrakAlasya ca 'kayare kayarehito' kataraH katarebhyaH 'appe vA bahue vA tulle vA visesAhie vA' alpo vA bahuko vA tulyo vA vizeSAdhiko vA, nairayikasaMbandhisaMsArasaMsthAnakAleSu zUnyAzUnyamizreSu kasyAlpatvaM bahutvaM tulyatvaM vizeSAdhikatvaM veti prshnH| uttarayati bhagavAn 'goyamA' he gautama ! 'savvatthove asunnakAle' sarvastoko'zUnyakAla:-teSu azUnyakAlaH sarvastokaH, nArakajIvAnAmutpAdodvartanAvirahakAlasyotkarSatopi dvAdazamuhUrtapramANakatvAditi / 'missakAle anaMtaguNe' mizrakAlo'nantaguNaH, azUnyakAlApekSayA anantaguNako nArakajIvAnAM mizrakAlo bhavati, vivakSitanArakajIvAnAM mizrAkhyo nirlepanAkAlo'zUnyakAlApekSayA'nanta kAlassa sunnakAlassa asunnakAlassa mIsakAlassa kayare kayarehito appe vA bahue vA tulle vA visesAhie vA" prazna-gautamasvAmI ne isaprakAra prazna kiyA-ki he bhadanta ! nairayikasaMbaMdhI saMsArasaMsthAnakAla jo zUnyakAla azUnyakAla aura mizrakAla ke bheda se tInaprakAra kA Apane prakaTa kiyA hai / so inameM kauna kisakI apekSA alpa hai, aura kauna kisakI apekSAM bahuta hai, kauna kisakI apekSA tulya hai aura kauna kisakI apekSA vizeSAdhika hai ? taba prabhune isakA uttara yoM diyA ki he gautama ! nArakasaMbaMdhI saMsArasaMsthAnakAla kA jo azUnyakAla bheda hai vaha saba se thor3A hai| kyoMki nArakajIvoM kA utpAda aura udvartanAkA virahakAla adhika se adhika bhI bAraha muhUrta pramANa hI hai| azUnyakAla kI apekSA se vivakSita nArakajIvoM kA mizrakAla nAma kA nirlepanAkAla anaMtaguNA hotA hai kyoMki nArakajIvoM meM aura itara asunnakAlassa mIsakAlassa kayare kayarehito appe vA bahue vA tulle vA visesAhie vA" gautama svAmIe mahAvIra prabhune e prazna pUchyo ke he pUjya ! Ape nArakenA saMsArasaMsthAnakALanA zUnyakALa, azUnyakALa ane mizrakALa evA je traNa bheda batAvyA temAne karyo kALa kayA kALathI alpa che, kaye kALa kayA kALathI adhika che, ke kALa kenI barAbara che ane je kALa kenA karatAM vizeSAdhika che? tyAre prabhue tene A pramANe javAba dIdhe. he gautama ! nArakenA saMsArasaMsthAnakALane azUnyakALa nAmane bheda sauthI alpa che. kAraNa ke, nArakanA utpAda ane udvartanane virahakALa vadhAremAM vadhAre bAra muhUrta pramANa che. azUnyakALanI apekSAe vivakSita nArakane zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikATIkA za0 1 0 2 sU0 11 saMsArasaMsthAnakAlanirUpaNam' 493 guNo bhavati, yataH nArakajIveSu itarajIveSu ca gamanAgamana kAla evAsau mizrakAlaH, sa ca trasa vanaspatyAdisthitikAlamizritaH sananantaguNo bhavati, savanaspatyAdi sambandhigamanAgamanAnAmanantatvAt / sa ca nArakajIvAnAM nirlepanAkAlo vanaspatikAyasthiteranaMtabhAge vartate, taduktam " thovo asunnakAlo, so ukkoseNa baarsmuhutto| tatto ya aNaMtaguNo, mIso nillevaNAkAlo // 1 // AgamaNagamaNakAlo, tasAitarumIsao annNtgunno| aha nillevaNakAlo aNaMtabhAge vaNaddhAe // 2 // " chAyA-stoko'zUnyakAlaH sa utkRSTena dvaadshmuhuurtH| tatazcAnantaguNo mizrI nirlepanAkAlaH // 1 // AgamanagamanakAlaH sAditarumizrako'nantaguNaH / atha nirlepanakAlo'nantabhAge vanAddhAyAH // 2 // " jIvoM meM gamanAgamanakAla hI yaha mizrakAla hai, aura yaha kAla trasa, vanaspati Adi ke sthitikAla se mizrita hotA huA anaMtaguNA ho jAtA hai| kyoMki usa aura vanaspati Adi saMbaMdhI gamanAgamana anaMta haiN| yaha nArakajIvoM kA nirlepanAkAla vanaspatikAya kI sthiti ke anaMtaveM bhAgavartI hai| kahA bhI hai- "thovo asunnakAlo, so ukkoseNa baarsmuhutto| __tatto ya anaMtaguNo, mIso nillevaNAkAlo // 1 // AgamaNagamaNakAlo, tasAitarumIsao annNtgunno| aha nillevaNakAlo, aNaMtabhAge vaNaddhAe // 2 // " azUnyakAla stoka hai aura yaha utkRSTa se bAraha muhUrta pramANa hai| mizra nAmano nilepanAkALa anaMtagaNo hoya che. kAraNa ke nArakajImAM ane Itara mAM gamanAgamanakALa eja A mizrakALa che. ane te kALa trasa, vanaspati AdinA sthitikALa sAthe mizrita thaIne anaMta gaNo thaI jAya che. kAraNa ke trasa ane vanaspati Adi saMbaMdhI gamanAgamana anaMta che. A nArakane nirlepanakALa vanaspatikAyanI sthitinA anatame bhAge che. kahyuM paNa che - " thovo asunnakAlo, so ukkoseNa baarsmuhutto| tatto ya anaMtaguNo, mIso nillevaNA kAlo // 1 // AgamaNagamaNakAlo, tasAitarumIsao aNaMtaguNo, aha nillevaNakAlo, arNatabhAge vaNaddhAe // 2 // " azUnyakALa staka (alpa) che ane te vadhAremAM vadhAre bAra muhUrta zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 494 bhagavatIsUtre 'sunnakAle aNaMtaguNe.' zUnyakAlo'nantaguNa iti, sarveSAM vivakSitanArakajIvAnAM prAyazo vanaspatikAyikeSu anntaanntkaalmvsthiteH| idameva vanaspatikAyikeSvanantAnantakAlamavasthAnaM jIvAnAM nArakabhavAntarakAla utkRSTaH zAstrekathitaH, taduktam "suno ya aNaMtaguNo, so puNa pAyaM vaNassaigayANaM / eyaM ceva ya nAraya,-bhavaMtaraM desiyaM jeThaM // 1 // " chAyA-zUnyazvAnantaguNaH sa punaH prAyo vanaspatigatAnAm / etadeva ca nAraka bhavAntaraM dezitaM jyeSTham // 1 // " isase anaMtaguNA mizrakAla nAmakA nirlepanAkAla hai| yaha mizrakAla AgamanagamanarUpa hai| trasa tathA vanaspati Adike kAlase mizrita hokara yaha kAla anaMtaguNo ho jAtA hai| nirlepanAkAla vanaspatikAla ke anaM. tabhAga meM rahatA hai| zUnyakAla anaMtaguNA hai, kyoMki vivakSita samasta nArakajIvoM kA avasthAna prAyaHkarake anaMtAnaMta kAla taka vanaspatikAyikoM meM rahatA hai / vanaspatikAyikajIvoM meM anaMtAnaMtakAla taka avasthAna hai| vahIM jIvoM kA nArakabhavAntarakAla utkRSTa rUpa se zAstra meM kahA gayA hai| kahA bhI hai " sunno ya anaMtaguNo, so puNa pAyaM vaNassai gayANaM / eyaM ceva ya nAraya,-bhavaMtaraM desiyaM jejhaiM // 1 // " pramANa che. tenA karatAM anaMtagaNa mizra nAmano nile panakALa che. A mizrakALa AgamanagamanarUpa che. A mizrakALa trasa, vanaspati AdinA kALa sAthe mizrita thaIne anaMta gaNo thaI jAya che, nirlepanAkALa vanaspatikALanA anaMtame bhAge hoya che. zUnyakALa anaMtagaNe che-kAraNa ke vivakSita samasta nAraka nuM avasthAna ( astitva) sAmAnya rIte anaMtAnaMta kALa sudhI vanaspatikAyikamAM rahe che. vanaspatikAyika jIvamAM je anaMtAnaMtakALa sudhInuM avasthAna che ene ja jene utkRSTa nArakAvAntarakALa zAstramAM kahyuM che. kahyuM paNa che - " munno ya aNaMtaguNo, so puNa pAyaM vaNassaigayANaM / eyaM ceva ya nAraya,-bhavaMtaraM desiyaM jeTa // 1 // zunyakALa anaMtagaNo che, ane sAmAnyarIte vanaspatikAyikamAM gayelA jIvanA te kALa hoya che. prabhue tene ja utkRSTa nArakabhavAntarakALa kahela che. zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za0 1 u0 2 sU0 9 saMsArasaMsnAnakAlanirUpaNam 495 atha tiryagayonikAnAmalpabahutvamAha-'tirikkhajoNiyANa savyasthove asunnakAle missakAle aNaMtaguNe' tiryagyonikAnAM sarvastoko'zUnyakAlo mizrakAlo'nantaguNa iti, sarvastoko'zUnyakAlastirazcAm , sa ca kAlo'ntamuhartamAtra mamANakaH, yadyapyayaM kAlaH sarveSAM tirazcAM sAmAnyena kathitastathApi vikalendriyasaMmUchimAnAmeva jJAtavyaH, vikalendriyasaMmUcchimAnAmevAntarmuhUrttamAnasya virahakAlasya zAstre prtipaadittvaat| tathoktam-"bhinnamuhutto vigaleMdiesu samucchimesu vi sa eva" chAyA-bhinnamuhUrtoM (antarmuhUtoM ) vikalendriyeSu saMmUchimeSvapi sa eva " iti| ekendriya jIvAnAmudvartanopapAtavirakSAbhAvena zUnyakAlAbhAva eveti| taduktaM " eso asaMkhabhAgo, vaTTai uvvaTTaNovavAyammi / eganigoe niccaM, evaM se sesu vi sa eva // 1 // " zUnyakAla anaMtaguNa hai, aura yaha kAla prAyaHvanaspati meM gaye hue jIvoM kA hotA hai| yahI utkRSTa nArakabhavAntara prabhune kahA hai| tiryagyonikajIvoM kA alpabahutva vicAra isaprakAra se haitiryagyonikajIvoM kA azUnyakAla sarvastoka hai, aura mizrakAla anaMtaguNa hai| sarvastoka yahAM antarmuhUrta jitanA hI liyA gayA hai| yadyapi yaha kAla sAmAnya se samasta tiyecajIvoM kA kahA hai phira bhI yaha vikalendriya aura saMmUchimoM kA hI jAnanA caahiye| kyoMki zAstra meM vikalendriya aura saMmUcchimoM kA hI virahakAla antarmuhUrta pramANakA kahA gayA hai / kahA bhI hai-"bhinnamuhutto vigaleMdie saMmucchimesu vi sa eva" arthAt vikalendriya aura saMmUchimoMmeM bhinnamuhUrta arthAt antarmuhUrta viraha kAla hai, ekendriya jIvomeM udvartanA aura upapAtake viraha na hone ke kAraNa zUnyakAlakA bhI vahA~ abhAva hai| kahA bhI hai | tiryaMca yoninA jIvono te alpabaddhatva vicAra A pramANe chetiryaMca yoninA jIvana azUnyakALa ochA che, ane mizrakALa anaMtagaNo che. sauthI ochA kALa ahIM aMtarmuhUrta eTale ja che, jo ke te sAmAnyarIte samasta tiryaMcone kALa kahyo che paNa ahiM te vikalendriya ane saMmachima jIvone ja samajavAnuM che, kAraNa ke zAstramAM vikalendriya ane saMmacchimane ja virahakALa antarmuhUrta pramANa kahe che kahyuM paNa che - " bhinnamuhutto vigale diesu samucchimesu vi sa eva" mendriya vAma. arthAta vikalendriya tathA saMmUrNimAM paNa bhinna muhUrta eTale aMtarmuhUrta ja viraha vyApta che. udvartananA ane upapAtane viraha na hovAne kAraNe zUnyakALane paNa tyAM abhAva che. kahyuM paNa che - zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 496 bhagavatI sUtre chAyA - eSo'saMkhyabhAgo vartate udvartanopapAte / ekanigode nityamevaM zeSeSvapi sa eva // 1 // " 'sunnakAle anaMtaguNe' ti' zUnyakAlo'naMtaguNa iti, evamanyeSvapi tiryakSu vijJeyam / pRthivyAdiSu tu virahasyAbhAvaH, "aNusamayaM asaMkhejja0" iti vacanAt, 'missa kAle anaMtaguNe -tti mizrakAlo'nantaguNa iti, mizrakAlavicAro nArakavad vijJeyaH / tirathAM tu zUnyakAlo naiva bhavati yasmAt vArtamAnikasAdhAraNavanaspatInAM tata udvRttAnAmanyat sthAnaM nAsti, teSAM bahutvAdanyatra samAvezAbhAvena prAyazastatraivotpatteH saMbhavAditi / ' maNussANa ya devANa ya jahA neraiyANaM ' manuSyANAM ca "eso asaMkhabhAgo, vaha ubvaTTaNovavAyammi / 9 eganigoe nicca, evaM sesesu vi sa eva // 1 // " kAlakA asaMkhyAta bhAga eka nigodameM udvartanAmeM aura upapAta meM nitya rahatA hai / "sunnakAle anaMtaguNe" zUnyakAla anaMtaguNA hai, isI prakAra anya bhI tiryaMcoM meM jAnanA cAhiye / "aNusamayaM asaMkhejja0 " aisA vacana honese pRthivI AdimeM to virahakA abhAva hai| "missakAle anaMtaguNe" mizrakAla anaMtaguNA hai, arthAt mizrakAla nArakakI taraha hai / zUnyakAla to tiryacakA hai hI nahIM, kAraNa ki vahAM se udavRtta vArtamAnika sAdhAraNa vanaspatiyoMkA dUsarA sthAna nahIM hai, prAyaH vahIM para unakI utpatti saMbhavita hotI hai| kyoMki itane jIvoMkA dUsare kisI bhI sthAna meM samAveza nahIM ho sakatA / " maNussANa ya devANa ya jahA Nera " eso asaMkhabhAgo, vaTTa uvaTTaNovivAyammi / ega nigoe niccaM, evaM sesesu vi sa eva // 1 // " eka nigeAdamAM kALanA asaMkhyAtamA bhAga uddatanAmAM ane upapAtamAM nitya rahe che. mena pramANe mADInA viSayobhAM pazu lAvu " sunnakAle anaMtaguNe " zunyakALa ana'tagaNA che eja pramANe ja anya tiya cemAM yasabhanna "aNusamayaM asaMkheja " bhAvuM sthana hovAthI pRthivyAhi abhAM to virahane! alAva 4 che. missakAle aNaMtaguNe " mizra Aja anaMtagaNa che, bheTale ke mizrakALa nArako pramANe ja che. tiya cAne zUnyakALa tA hotA ja nathI kAraNa ke tyAMthI udbhavRtta vamAnika sAdhAraNa vanaspatinuM bIjuM sthAna nathI, kemake te ghaNA hAvAne kAraNe khIje temanA samAveza thaI zake tema na hovAthI te kAraNe sAmAnya rIte tyAMja temanI utpattinA saMbhava hovAthI 66 massANa ya devANa ya jahA NeraiyANaM " manuSyo bhane hevAnA saMsAra zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za.1 u.2 sU011 saMsArasaMsthAnakAlanirUpaNam 497 devAnAM ca yathA nairayikANAm , manuSyANAM devAnAM ca saMsArasaMsthAnakAlasyAlpabahutvaM nArakasaMsArasaMsthAnakAlasyAlpavahutvavadeva jJAtavyam / atrAzUnyakAlasyApi dvAdazamuhattaMpramANatvameva / taduktam "evaM narA'marANavi, tiriyANaM navari natthi sunddhaa| jaM niggayANa tesiM, bhAyaNaM annaM tao natthi" ||1|| chAyA-evaM narAmarANAmapi tirazvAM navaraM nAsti shuunyaadaa| yannigatAnAM ( yasmAnirgatAnAM ) teSAM (sAdhAraNavanaspatInAM ) bhAjanamanyattato nAstIti // sAmprataM nArakAdicaturNAmalpabahutvamAha-' eyassa NaM bhaMte ' etasya khalu bhadanta ! ' neraiyasaMsArasaMciguNakAlassa jAva ' nairayikasaMsArasaMsthAnakAlasya iyANaM " manuSya aura devoMko nArakoMkI taraha jAnanA cAhiye / arthAt manuSyoM aura devoMke saMsArasaMsthAnakAlakA alpabahutva nArakasaMsAra saMsthAnakAlake alpabahutvakI taraha hI jAnanA cAhiye, kAraNa ki yahAM azUnyakAla bhI bAraha muhUrtapramANa hI jitanA hai| kahA bhI hai "evaM narA'marANavi, tiriyANaM navari nathi sunnddhaa| jaM niggayANaM tesiM, bhAyaNaM annaM tao natthi // 1 // " isI taraha manuSya, deva aura tiryazcoMke viSayameM bhI jAnanA cAhiye parantu vizeSatA yaha hai ki tiyeM coMkA zUnyakAla nahIM hotA hai, kAraNa ki vahAMse nikale hue sAdhAraNa vanaspatirUpa tiyaM coMkA sthAna usake sivAya aura dUsarA nahIM hai| aba nAraka Adi cAroMkA alpabahutva kahA jAtA hai-" eyassa NaM bhaMte !" he bhadanta ! nArakoMkA, manuSyoMkA, tiryazcayonivAloMkA tathA saMsthAnakALanuM alpatva ane bahutva nArakasaMsAra saMsthAnakALanA abhyatva ane bahatva pramANe ja samajavuM. kAraNa ke tyAM zUnyakALa paNa bAra muhurta prbhaashun| 4. cha. 4thu pAche "evaM narA'marANa vi, tiriyANaM navari natthi sunaddhA / ____jaM niggayANaM tesiM, bhAyaNaM annaM tao natthi // 1 // " eja pramANe mana, deva ane tiryaMconA viSayamAM paNa samajavuM. paNa vizeSatA e che ke, tiyAne zUnyakALa hetuM nathI. kAraNa ke tyAMthI udavRtta sAdhAraNa vanaspatirUpa tirtha cinuM sthAna tenA sivAya bIjuM kaI paNa nathI, ve nA24 mA thArenuM mAhutya upAbhA mAve cha. " eyassa NaM bhaMte ! pUnya ! nAnA, manuSyonA, tiya yAnA mane vonA sasAsasthAnamA bha0-63 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre yAvat , yAvacchabdena-'tirikkhajoNiyasaMsArasaMciTThaNakAlassa ya maNussasaMsAra saMciTThaNakAlassa ya' iti saMgrahaH, 'devasaMsArasaMciTThaNakAlassa, devasaMsArasaMsthAnakAlasya-nairayikAdicaturNAmityarthaH / 'jAva visesAhie vA' yAvadvizeSAdhiko vA, atra yAvacchabdena-" appe vA bahue vA tulle vA" iti saMgrahaH, he bhadanta ! nArakANAM manuSyANAM tiryagyonikAnAM tathA devAnAM ca yaH saMsArasasthAnakAlaH teSu kasyApekSayA kasyAlpatvaM vA bahukatvaM vA tulyatvaM vA vizeSAdhikatvaM veti prshnH| uttarayati bhagavAn-'goyamA' he gautama ! 'savvatthove maNussasaMsArasaMciTThaNakAle' sarvastoko manuSyasaMsArasaMsthAnakAlaH sarvApekSayA manuSyANAM saMsArasaMsthAnakAlo'lpa iti / ' neraiyasaMsArasaMci NakAle asaMkhejjaguNe / narayika saMsArasaMsthAnakAlo'saMkhyeyaguNaH; manuSyasaMsArasaMsthAnakAlApekSayA nairayikasaMsArasaMsthAnakAlo'saMkhyeyaguNAdhiko bhvtiiti| 'devasaMsArasaMciTThaNakAle asaMkhejjaguNe' devasaMsArasaMsthAnakAlo'saMkhyeyaguNaH, nArakApekSayA devasaMsArasaMsthAnakAlo'khyeya guNAdhiko bhavatIti / 'tirikkhajoNiyasaMsArasaMciTThaNakAle aNaMtaguNe tiryagyo devoMkA jo saMsArasaMsthAnakAla hai, usameM kisakA kisakI apekSAse alpatva hai, kisakA kisakI apekSAse bahutva hai, aura kisakA kisakI apekSAse vizeSAdhikatva hai ? taba prabhune ise yoM samajhAyA ki he gautama ! sabase thor3A manuSyasaMsArasaMsthAnakAla hai| arthAt manuSyoMkA jo saMsAra saMsthAnakAla hai vaha sabakI apekSA alpa hai| manuSyoM ke saMsArasaMsthAnakAlakI apekSA " neraiyasaMsArasaMciTThaNakAle asaMkhejjaguNe " nairayika jIvoMkA jo saMsArasaMsthAnakAla hai vaha asaMkhyAtaguNA adhika hai| nArakajIvoMkA jo saMsArasaMsthAnakAla hai usakI apekSA " devasaMsArasaMciTThaNakAle asaMkhejjaguNe" devoMkA jo saMsArasaMsthAnakAla hai vaha asaM. khyAtaguNa adhika hai| devoMke saMsthAnakAlakI apekSA 'tirikkhajoNiya keno saMsArasaMsthAnakALa konA karatAM alpa che, konA konA karatAM adhika che. jene kenI barAbara che ane tene tenA karatAM vizeSAdhika che? tyAre tenA javAbamAM prabhue A pramANe samajAvyuM-he gautama! manuSya saMsArasaMsthAna sauthI sAchI che. manuSyAnA sa sArasa sthAna 32ta "neraiyasaMsArasaMcidraNakAle asaMkhejaguNe" nAno sasA22thAnA masa-yAta cha. nAnA saMsAra saMsthAna 2i " devasaMsArasaMciTThaNakAle asaMkhejjaguNe" hevAnI sNsaarsaMsthAnakALa asaMkhyAta gaNuM vadhAre che. devanAsaMsArasaMsthAnakALa karatAM zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za.1 u0 2 sU0 12 antakriyAnirUpaNam 499 nikasaMsArasaMsthAnakAlo'naMtaguNaH, devApekSayA tiryagyonikasaMsArasaMsthAnakAlo'nantaguNAdhiko bhavatIti ||suu011|| atha antakriyA (mokSavicAraH) prarUpyateukto jIvasya saMsArasaMsthAnakAlaH, sAmpataM tasyAntakriyAmAha-'jIveNaM bhaMte' ityaadi| mUlam-jIve NaM bhaMte aMtakiriyaM karejA ? goyamA ! atthegaie karejA,atthegaie nokarejA, aMtakiriyApayaM neyadhvam // 12 // __ chAyA-jIvo bhadanta antakriyAM kuryAt ?, gautama ! astyekakaH kuryAt , astyekako na kuryAt antakriyApadaM jJAtavyamiti |mu012|| saMsArasaMciDhaNakAle aNaMtaguNe" tiryaJcayonivAle jIvoMkA saMsArasaMsthAnakAla anantaguNA adhika hai // sU0 11 // aMtakriyA (mokSa) vicAra yaha jIvakA saMsArasaMsthAnakAla kahA, aba usakI antakriyA kahate haiN| 'jIveNaM bhaMte ! aMtakiriyaM karejjA' ityaadi| (jIveNaM bhaMte aMtakiriyaM karejjA ?) he bhadanta ! jIva aMtakriyA karatA hai kyA ? ( goyamA) he gautama! ( asthegaie karejjA) hAM, koI jIva karatA hai aura (atthegaie no karejjA ) koI jIva nahIM karatA hai| (aMtakiriyA payaM neyavaM) isa prazna kA vistAra pUrvaka uttara jAnane ke liye prajJApanAsUtra kA "aMtakriyA" nAmakA vIsavA~ pada dekhanA caahiye| TIkArtha-" antakriyA " kA tAtparya hai samastakarmoM ko anta" tirikkhajoNiyasaMsArasaMciDhaNakAle aNaMtaguNe" tiya 4 yoni yonI saMsArasaMsthAnakALa anaMtagaNuM vadhAre che. te sU0 11 santaThiyA (mokSa) viyAra jIvane saMsArasaMsthAnakALa kahe, have tenI aMtakriyA kahe che- " jIveNaM bhaMte ! aMtakiriyaM karejjA" ityAdi / (jIveNaM bhaMte! aMtakiriyaM karejjA ? ) bhUnya ! zuM 01 mataThiyA arecha? (goyamA!) hu gautama! (atthegaie karejjA atthegaie no karejjA) DA 41 42 cha bhane 42tA nathI. (aMtakiriyApayaM neyavvaM) mA prazna vistArathI matha samanvA mATe prajJApanAsUtranu "aMtakriyA" nAmanuM vasamuM pada jevuM. --" antakriyA " meTale samasta ni! Ka (IN) 42 // 2 // zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 ___ bhagavatIstre TIkA--'jIveNaM bhaMte !' jIvaH khalu bhadanta ! 'antakiriyaM karejjA ?' antakriyAm antasya-karmAntasya kriyA antakriyA,tAm azeSakarmakSayalakSaNAM kuryAt , jIvaH kadAcidapi karmaNo'ntaM kariSyati kim ? | uttarayati bhagavAn-'goyamA' he gautama ! 'atthegaie karejjA' astyekakaH kuryAt 'atthegaie no karejjA' astyekakaH no kuryAt , he gautama ! bhavyo hi antakriyAmazeSakarmakSayalakSaNAM kariSyati karoti akArSIt , tathA yazcAbhavyaH sa kadApi azeSakarmakSayalakSaNAmantakriyAM na kariSyati na karoti nAkArSIcca / aMtakiriyApayaM neyavvaM ' aMta. kriyApadaMjJAtavyam , prajJApanAsUtrasya yad viMzatitamamantakriyApadaM tadatrAnusaMdheyam / taccaivam-'jIve NaM bhaMte ! aMtakiriyaM karejjA ? goyamA ! atthegaie karejjA atthegaie no karejjA, evaM Neraie jAva vemANie " bhavyo'ntakriyAM -nAza-karanevAlI kriyaa| yahAM yaha bAta isaliye kahI gaI hai ki yadi koI aisI AzaMkA kare ki kyA jIva kA avasthAna saMsAra meM hI hai ? yA isase usakI kabhI mukti bhI hogI? taba isa zaMkA kA samAdhAna yahAM kiyA gayA hai aura kahA gayA hai ki jIva kI kabhI antakriyAmukti-bhI hogii| kaI jIva aise haiM, arthAt jo bhavyajIva haiM ve to niyama se samasta karmakSayarUpa antakriyA ko kareMge, unhoMne pahale isa antakriyA ko kiyA hai, aura vartamAna meM ve videha kSetra se antakriyA karate haiM / tathA kaI jIva arthAt jo abhavya jIva haiM, ve kabhI bhI isa samasta karmakSayarUpa antakriyA ko na kareMge, na pahile unhoMne ise kiyA hai, aura na vartamAnameM ve ise kara rahe haiM / "aMtakiriyApayaM neyavyaM" kA tAtparya yaha hai ki prajJapanA sUtra kA jo bIsavAM aMtakriyA pada hai| usakA yahAM anusaMdhAna karalenA cAhiye / vaha pada isa prakAra se haikriyA. ahIM A vAta kahevAnuM kAraNa e che ke-kaI evI zaMkA kare ke jIvanuM avasthAna (raheThANa) saMsAramAM ja che ke saMsAramAMthI kayAreya tenI mukti paNa thaze? te te zaMkAnuM nivAraNa karavA mATe A sUtra lakhyuM che. A sUtramAM kahyuM che ke jIvanI kyAreka antakiyA (mukti) paNa thaze. keTalAMka jI evAM che eTale ke je bhavyajIve che. teo te samasta karmanA kSayarUpa aMtakiyA karaze, temaNe te pahelAM aMtakiyA karI che ane vartamAnakALamAM paNa teo mahAvideha kSetramAM aMtakriyA kare che. tathA keTalAka che arthAt je abhavya che temaNe kadI paNa A samasta karmakSayarUpa aMtakriyA karI nathI, vartamAna mA 42tA nathI mane bhaviSyamA 42ze 5 nahIM. " aMtakiriyApayaM neyavaM" na tAtyaya se 3 prajJApanAsUtranuM vAsabhu "aMtakriyA" nAmarnu je pada che tenuM anusaMdhAna ahIM karI levuM joIe. te A pada A pramANe che. zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za01 u0 2 sU0 13 upapAtaprakaraNanirUpaNam 501 kuryAt nAbhavyaH, aMgAramardakAcAryasya sAdhuliMge satyapi abhavyatvasmaraNAt / punarapi - " Neraie NaM bhaMte neraiesa vaTTamANe aMtakiriyaM karejjA ?, goyamA no isama ' ityAdi / navaram -'maNusse aMtaM karejjA" manuSyeSu antaM kuryAt, manuSyeSu vartamAno nArako manuSyIbhUta ityarthaH, antakriyAM kartuM zaknuyAditi / manuSyazarIrAvacchinno nArakaH samArAdhitajJAnadarzanacAritraH azeSakarmakSayaM kRtvA siddhayatIti bhAvaH // 012 / / // ityantakriyAprakaraNam // " jIve NaM bhaMte !" ityAdi, he bhadanta ! jIva antakriyA karatA hai kyA ? he gautama! koI eka jIva karatA hai aura koI jIva nahIM karatA hai| isI prakAra nairayika yAvat vaimAnika taka jAnanA cAhiye / arthAt bhavyajIva antakriyA karatA hai, aura jo abhavya jIva hai, vaha antakriyA nahIM karatA hai| aMgAramardaka AcAryane sAdhuliGga hone para bhI abhavya hone ke kAraNa antakriyA nahIM kI / he bhadanta ! jo jIva nArakaparyAyameM vartamAna hai, vaha usa paryAya meM antakriyA karatA hai kyA ? gautama ! yaha artha samartha nahIM hai ityAdi / vizeSatA yaha hai ki manuSyaparyAya meM vartamAna nAraka arthAt nAraka paryAya ko chor3akara manuSyabanA huA nAraka antakriyA kara sakatA hai| tAtparya kahane kA yaha hai ki manuSya zarIrAvacchinna- manuSya paryAya meM avatarita huA-bhUtapUrva nArakajIva jJAna, darzana aura cAritrakI ArAdhanA karake azeSa karmoMkA nAzakara siddhapada prApta kara letA hai || sU0 12 / / 66 jIve NaM bhaMte ! " ityAdi he pUlya ! zuM lava aMtaDiyA mere che ? De gautama ! koi jIva kare che ane koI jIva karatA nathI. A pramANe ja nairiyakAthI vaimAnikA sudhI samajavu. eTale ke bhavyajIvA aMtakriyA kare che. ane abhavyajIvA atakriyA karatA nathI. agAramakaAcAya, sAdhu liMga thavA chatAM paNa abhavya hAvAthI bhavyatvanA abhAvane kAraNe a'takriyA karI zakacA nahIM. he pUjya ! je jIvA nAraka paryAyamAM rahelA che. te jIvA te paryAyamAM atakriyA kare che kharA ? he gautama! A artha kharAkhara nathI, kAraNa ke ema khanatuM nathI. vizeSatA e che ke nAraka paryAyane cheADIne manuSya paryAyamAM Avele nArakajIva manuSya khanIne aMtakriyA karI zake che, tAtparya e che ke manuSya paryAyamAM utpanna thayelA bhUtapUrva nArakajIvajJAna darzana, ane cAritranI ArAdhanA karIne azeSa (samasta) bheno nAza urIne siddhayaha prApta urI zar3e che. // sU0 12 // zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre upapAtaprakaraNamArabhyatesamArAdhitaratnatrayopi kazcit karmAvazeSe'ntakriyAyA abhAve devanikAyeSu samutpadyate, ato devavizeSAbhidhAnAyAha-'aha bhaMte asaMjayabhaviyavva. devANaM' ityaadi| mUlam-aha bhaMte asaMjaya bhaviyadavvadevANaM1, avirAhiyasaMjamANaM2, virAhiyasaMjamANaM3, avirAhiyasaMjamAsaMjamANaM4, virAhiyasaMjamAsaMjamANaM5,asaNNINaMda,tAvasANaM7 kaMdappiyANaMda, caragaparivAyagANaM9, kidivasiyANaM10,tericchiyANaM11, AjIviyANaM12, AbhiogiyANaM13, saliMgidaMsaNavAvannagANaM14, eesiNaM devalogesu uvavajamANANaM kassa kahiM uvavAe pnntte?| goyamA ! asaMjayabhaviyadavvadevANaM jahaNaNeNaM bhavaNavAsIsu ukkoseNaM urimagevijaesu1 / avirAhiyasaMjamANaM jahaNaNeNaM sohamme kappe ukkoseNaM savvaTThasiddhe vimANe2 / virAhiyasaMjamANaM jahaNaNeNaM bhavaNavAsIsu, ukkoseNaM sohamme kappe3, avirAhiyasaMjamAsaMjamANaM jahaNNeNaM sohamme kappe, ukkoseNaM accue kappe4, virAhiyasaMjamAsaMjamANaM jahaNaNeNaM bhavaNavAsIsu ukkoseNaMjoisiesu5,asaNNINaM jahaNNaNaMbhavaNavAsIsu,ukkoseNaM vANamaMtareSu6, avasesA savve jahaNNeNaM bhavaNavAsIsu, ukoseNaM vocchAmi-tAvasANaM joisiesu 7, kaMdappiyANaM sohamme kappeTa, caragaparivvAyagANaM baMbhaloe kappe 9, kiThivasiyANaM laMtage kappe10, tericchiyANaMsahassAre kappe11, AjIviyANaM accue kappe12, AbhiogiyANaM accue kappe 13, saliMgidaMsaNavAvannagANaM uvarimagevijaesu14 ||suu0 13 // chAyA-atha bhadanta ! asaMyatabhavyadravyadevAnAm1, avirAdhitasaMyamAnAma2, virASitasaMyamAnAm3, avirAdhitasaMyamAsaMyamAnAm4, virAdhitasaMyamAsaMyamAnAm5, zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za01 u02 sU0 13 upapAtaprakaraNanirUpaNam 503 asajJinAm6,tApasAnAm7,kAndarpikAgAm8,carakaparivrAjakAnAm9,kilvipikANAm 10, tairazcikAnAm (trairAzikANA vA)11, AjIvikAnAm 12, AbhiyogikA nAm 13,saliMgidarzanavyApanakAnAm 14|etessaaN devalokeSu upapadyamAnAnAM kasya kutro upapAtaprakaraNa __ ratnatrayakI ArAdhanA karane para bhI koI AtmA karmake avazeSa rahane para antakriyAke abhAvameM devanikAyoMmeM utpanna ho jAtA hai, ataH deva vizeSakA kathana karane ke liye sUtrakAra kahate haiM-'aha bhaMte asaMjaya" ityaadi| 'aha bhaMte ! asaMjayabhaviyadavvadevANaM' ityAdi / (aha bhaMte!) he bhadaMta! (asaMjayabhaviyadavvadevANaM ) saMyamarahita bhavyadravya devoMkA ( avirAhiyasaMjamANaM) akhaMDita saMyamavAloMkA(virAhiyasaMyamANaM) virAdhita saMyamavAle jIvoMkA, ( avirAhiyasaMjamAsaMjamANaM) avirAdhita saMyamAsaMyama vAloMkA-ArAdhaka zrAvakoMkA (virAhiyasaMjamAsaMjamANaM) virAdhita saMyamAsaMyamavAloMkA virAdhaka zrAvakoMkA (aNNINaM) asasaMjJI jIvoMkA (tAvasANaM) tApasoMkA (kaMdappiyANaM) kAndapiMkoMkA (carakaparivvAyagANaM) carakaparivrAjakoMkA (kigvisiyANaM ) kilviSikoMkA (tericchiyANaM) tiryazcayonikoMkA (AjIviyANaM) AjIvikoMkA (AbhiogiyANaM) AbhiyogikoMkA (saliMgidaMsaNavAvanagANaM) upapAtaprakaraNa ratnatrayanI ArAdhanA karavA chatAM paNa kama bAkI rahevAne kAraNe koI AtmA aMtakiyAnA abhAve devanikAmAM (devanimAM) utpanna thAya che. tethI pavizeSatuM 4thana 42vAne bhATe suutr4|24 .--"aha bhaMte ! asaMjaya" tyA " aha bhaMte ! asaMjayabhaviyadavvadevANaM " ityAdi / ( aha bhaMte !) mahanta ! (asaMjayabhaviyadavvadevaHNa) sayabhaDita bhavya dravya vaan| ( avirAhiyasaMjamANaM) mArAdhita sayabhavANAsAnI ( virAhiya saMyamANaM) vizadhita sayamA yonI, (avirAhiyasaMjamAsaMjamANaM) avicita sayabhAsayamANAnA (zrIpAnI), ( virAhiyasaMjamAsaMjamANaM ) vizadhita sayabhAsayamAnI ( zrIpAnI), (asaNNINaM) masajI yonI, (tAvasANaM) tApasonI, (kaMdappiyANaM) pisInA, (carakaparivvAyagANaM) ya245rivAnI , (kivvisiyANaM ) viSAnA, ( tericchiyANa ) tiya yonina vAnI, ( AjIviyANaM ) mAlavino. (AbhiyogiyANa ) mAliyoniDAnA, (saligadasaNavAvannagANaM) zraddhAbhraSTa 21veSadhAnI , (eesi NaM devalogesu uvavajamANANaM) zrI bhagavatI sutra : 1 Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 504 bhagavatI sUtre 1 papAtaH prajJaptaH / gautama ! asaMyatabhavyadravya devAnAM jaghanyena bhavanavAsiSu, utkarSeNoparimagraiveyakeSu1, avirAdhitasaMyamAnAM jaghanyena saudharmekalpe, utkarSeNa sarvArthasiddhe vimAnera / virAdhitasaMyamAnAM jaghanyena bhavanavAsiSu, utkarSeNa saudharme kappe3 / avirAdhitasaMyamAsaMyamAnAM jaghanyena saudharme kalpe, utkarSeNAcyute kalpe4 / virAdhitasaMyamAsaMyamAnAM jaghanyena bhavanavAsiSu utkarSeNa jyotiSikeSu5 / asaJjJinAM zraddhAbhraSTa veSadhAriyoMkA (eesi NaM) ina sabakA (devalogesu uvavajjamANANaM) yadi ye devalokoM meM utpanna hove to ( kassa kahiM uvavAra paNNatte ) kisakA kahAM utpAda kahA hai| (goyamA) he gautama! (asaMjayabhaviyadavya devANa) saMyamarahita bhatyadravya devoMkA (jahaNegaM) jaghanyarUpa se (bhavaNavA - sIsu) bhavanavAsiyoMmeM (ukko seNaM) aura utkRSTase ( ucarimagevijjaesa) uparima greveyakoM meM ( avirAhiyajamANaM ) akhaMDita saMyamavAloM kA ( japaNeNaM sohamme kappe ) jaghanya se saudharmakalpa meM (ukko seNaM) aura utkRSTase (siddhe vimANe) sarvArthasiddha vimAna meM (virAhiyasaMjamANaM jahaNeNaM bhavaNavAsI, ukkoseNaM sohamme kappe ) virAdhita saMyamavAloM kA jaghanyase bhavanavAsiyoMmeM aura utkRSTase saudharmakalpa meM ( avirAhiya saMjamA saMjamANa) avirAdhita saMyamAsaMyamavAloM kA (jahaNeNaM sohamme kappe ukkoseNaM accue kappe ) jaghanyase saudharmakalpa meM aura utkRSTase acyutakalpameM (virAhiya saMjamA saMjamANaM jaNeNaM bhavaNavAsIsu ukkoseNaM joisiesa) virA ye jaghAnAne tethe devasobhAM utpanna thAya to (kassa kahiM uvavAe paNNatte) ano ucAM upayAta (bha) udyo che ? ( goyamA ! ) he gautama ! ( asaMjayaviyadavvadevANaM ) sayamarahita lavyadravyavAna! ( jahaNaNeNaM ) sochAbhAM mocho ( bhavaNavAsisu) lavanavAsIzobhAM ( ukkoseNa ) mane vadhArebhA vadhAre ( uvarimagevijjaesu ) (paribha graiveyapremAM upayAta ( nanbha ) thAya che. ( avirAhiya saMjamANaM ) amaMDita saMyabhavANAno, ( jahaNaNeNaM sohamme kappe ) ochAbhAM mocho saudharbha udyama (ukko seNaM) bhane vadhAremA vadhAre ( savvaTTasiddhe vimANe ) sarvArthasiddha vibhAnabhAM, ( virAhiyasaMjamANaM jahaNaNeNaM bhavaNavAsIsu, ukoseNaM sohamme kappe ) virAdhita saMyabhavAjAno mochAmAM bheocho lavanavAsIzobhAM mane vadhArebhAM padhAre saudharbhamA ( avirAhiya saMjamA saMjamANaM ) vyavirAdhita saMyabhAsa'yabhavAjAno ( ArAdha zrAvano ) ( jahaNeNaM sohamme kappe ukkoseNaM accue kappe ) mAchAmA cho saudharma upamA bhane vadhArebhAM padhAre abhyuta udayabhAM ( mArabhA devasomA ) (virAhiyasa mAsajamANaM) virAdhita saMyabhAsa'yabha zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayamecandrikATIkA za0 1 u0 2 sU0 13 upapAtaprakaraNanirUpaNam 505 jaghanyena bhavanavAsiSu utkarSeNa vAnavyaMtareSu6 / avazeSAH sarve jaghanyena bhavanavAsiSu, utkarSeNa vakSyAmi-tApasAnAM jyotiSikeSu7, kAndarpikANAM saudharme kalpe8, carakaparivrAjakAnAM brahmaloke kalpe9, kilvipikANAM lAntake kalpe10, tairazcikANAM sahasrAre kalpe11, AjIvikAnAmacyute kalpe12, AbhiyogikAnAmacyute kalpe13, saliGgidarzanavyApanakAnAmuparimauveyakeSu14 ||suu013|| dhita saMyamAsaMyamavAloMkA jaghanya se bhavanavAsiyoM meM aura utkRSTase jyotiSka devoM meM ( asaNNINaM ) asaMjJI jIvoMkA (jahaNNeNaM) jaghanyase (bhavaNavAsIsu) bhavanavAsiyoM meM ( ukkoseNaM) aura utkRSTa se ( vANamaMtaresu) vAnavyaMtaroM meM (avasesA savve jahaNNeNaM bhavaNavAsIsu ukkoseNaM vocchAmi) tathA inake sivAya aura AThakA jaghanyase bhavanavAsiyoM meM utpAda kahA gayA hai| utkRSTase inakA utpAda kahatA hUM-(tAvasANaM) tApasoM kA ( joisiesu ) jyotiSkoM meM ( kaMdappiyANaM sohamme kappe) kAMdarpikoM kA saudharmakalpa meM ( caragaparivvAyagANaM baMbhaloe kappe) caraka parivrAjakoMkA brahmaloka kalpameM (kigvisiyANaM) kilviSikoMkA (laMtage kappe) lAntaka kalpameM-chaTTe devalokameM- tericchiyANaM) tiryazcoMkA (sahassAre kappe ) sahasrAra kalpameM (AjIviyANaM accue kappe ) AjIvikoM kA accuta kalpa meM (AbhiogiyANaM accue kappe ) AbhiyogikoM kA acyuta kalpameM (saliMgidasaNavAvannagANaM) aura darzanabhraSTa veSadhAriyoM kA ( uvarimagevijjaesu ) uparima aveyakoM meM utpAda hotA hai| vAjAnI ( jahaNNeNaM bhavaNavAsIsa ukkoseNaM joisiesu) mAchAmA maach| bhavanavAsImAmA bhane vadhAramA vadhAre jyotiSI hevAmA ( asaNNINaM ) masajI vona (jahaNNeNaM bhavaNavAsIsu ukkoseNaM vANamaMtaresu) mAchAmA maach| bhavanavAsIomAM ane vadhAremAM vadhAre vANavyaMtaramAM upapAta thAya che. (avasesA savve jahaNNeNa bhavaNavAsIsu ukkoseNaM vocchAmi) te sivAyanA bAkInA sarvano ochAmAM ocho bhavanavAsIomAM upapAta thAya che. utkRSTanI mapekSA tebhne| S5yAta chu-(tAvasANaM joisiesu) ||5sonaa nyotiSya vAmai, (kaMdappiyANaM sohamme kappe) hapinA saudharma 465mAM, (caragapArivvAyagANaM vaMbhaloe kappe) 324 parivAnA grahma 45mA, (kibvisiyANaM) vipiAnI, ( latage kappe ) aids 465i, ( tericchiyANaM ) tiya yAnI, ( sahassAre kappe) sakhA2 465i ( AjIviyANa accue kApe) mAvinI ayuta 485mAM, ( AbhiogiyANaM accue kappe ) liyoni vAnI acyuta 465i, (saliMgi desaNavAvannagANaM) mane dRzanabhraSTa svaveSadhA2no, ( uvarimagevijjaesu) paribha raiveyakamAM upapAta thAya che. bha0 64 zrI bhagavatI sUtraH 1 Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 506 bhagavatIsUtre TIkA--'aha bhaMte' atha bhadanta ! atra atha-zabdaH praznArthoM vidyate, 'asaMjayabhaviyadavvadevANaM' asaMyatabhavikadravyadevAnAm , na saMyatA ityasaMyatAH, asaMyatAzcaraNapariNAmarahitA bhavikAH devatvaprAptiyogyA ata eva dravyadevAH, asaMyatAzca te bhvydrvydevaashcetysNytbhvydrvydevaaH| atha kazcidevamAcakSate-asaMyatabhavyadravyadevA iti-asNytsmygdRssttyojiivaaH| taduktam "aNuvaya-mahavvaehi ya, bAlatavo'kAmanijjarAe ya / devAuyaM nibaMdhai, sammadiTTI ya jo jIvo // 1 // " chAyA-aNuvratamahAvataizca bAlatapo'kAmanirjarayA ca / devAyurnibadhnAti samyagdRSTizca yo jIvaH // 1 // TIkArtha-isa sUtra meM "aha" yaha zabda praznArthaka hai / jo saMyata nahIM haiM ve asaMyata haiM / asaMyata kA tAtparya hotA hai ki cAritrapariNAma se rahita honaa| jo cAritrapariNAmase rahita haiM, aura devatvaprAptike yogya haiM-abhI devapada prApta nahIM kiyA hai-karanevAle haiM-aise jIva bhavyadravyadeva kahegaye haiN| asaMyata jo bhavyadravyadeva haiM, ve jIva asaMyatabhavyadravyadeva haiM / isa prakAra yahAM karmadhAraya samAsa huA hai| koI 2 aisA kahate haiM ki jo asaMyata samyagdRSTi jIva haiM, ve asaMyatabhavyadravya deva haiN| arthAt yahA~ asaMyatabhavyadravyadeva zabda se caturthaguNasthAnavI jIva liyA gayA hai, aisA koI kahate haiM, kyoMki esA kahA hai "aNuvaya-mahatvaehi ya, bAlatavo'kAmanijjarAe y| devAuyaM nibaMdhai, sammapiTThI ya jo jIvo // 1 // " An:-- sUtramA " aha" za54 praznAtha cha. 2 sayata hotA nathI temane asaMyata kahe che. asaMyata eTale cAritranA pariNAmathI (bhAvathI). rahita je jIve cAritranA pariNAmathI (bhAvathI) rahita che, paraMtu devatva prAptine gya che-hajI devapada prApta karyuM nathI-paNa prApta karavAnA che-evAM jIvane bhavyadravyadeva" kahyA che. asaMyata je bhavyadravyadeve che te ane asaMyatabhavyadravyadeva kahe che. A rIte ahIM karmadhAraya samAsa thayo che. kaI kaI ema paNa kahe che ke je asaMyata samyagdaSTi jIve che teo asaMyatabhavyadravyadeva che. eTale ke asaMyata bhavyadravyadeva vaDe cethA guNasthAnavata jI levAmAM AvyA che. kahyuM paNa che ke " aNuvaya mahavvaehi ya, bAlatavo'kAmanijjarAe ya / devAuyaM nibaMdhai, sammaddiTTo ya jo jIvo // 1 // " zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 1 u0 2 sU0 13 upapAtaprakaraNanirUpaNam 507 tannayuktam , yato'saMyatabhavyadravyadevAnAM dravyacAritrArAdhanena utkRSTata uparimauveyakadevaparyantamevopapAtaH kthitH| samyagdRSTInAM tu dezaviratAnAmapi tatropari aveyakadevanikAye nopapAto bhavatIti, dezaviratazrAvakANAmacyutAduparigamanasyApratipAdanAt , ime cAsaMyatabhavyadravyadevA nApi nivAH yato nivAnAmihaivaprakaraNe bhedena kathanAt , tasmAd mithyAdRSTaya eva abhavyA bhavyA vA, asaMyatabhavikadravyadevAH, zramaNaguNadhArakAH, samastasAmAcAryanuSThAnayuktAH, tathA dravyaliMgadhArakA gRhynte| te kevalAkhila kriyAprabhAvAdevoparimauveyakeSatpadyante iti / " jo jIva samyagdRSTi hotA hai, vaha aNuvrata, mahAvrata bAlatapa aura akAmanirjarA dvArA devAyu kA baMdha karatA hai| "so aisA kathana yukta nahIM hai, kyoMki jo asaMyatabhavyadravyadeva haiM unakA dravyacAritra kI ArAdhana se utkRSTarUpa meM upApata uparimoveyakaparyanta hI kahA gayA hai| aura jo dezavirati samyagdRSTi haiN| unakA upapAta to uparimaaveyaka devanikAya meM nahIM hotA hai, kyoMki dezavirata zrAvakoM kA acyutasvarga se Upara gamana nahIM kahA gayA hai| tathA ye asaMyatabhavyadravyadeva niva bhI nahIM haiM, kAraNa ki nihnavoM kA isI sUtra meM bhinna rUpa se kathana kiyA gayA hai| isaliye asaMyatabhavyadravyadeva mithyAdRSTi jIva hI jAnanA cAhiye-cAhe ve bhavya hoM cAhe abhavya hoN| ye asaMyatabhavya dravyadeva zramaNaguNoM ko dhAraNa karate haiM, samasta sAmAcArI aura anuSThAna se yukta rahA karate haiM parantu dravyaliGgI hote haiMbhAvaliGgI nhiiN| isaliye yahAM asaMyatabhavyadravyadeva se dravyaliGga ko je jIva samyagdaSTi hoya che te aNuvrata, mahAvrata, bAlatapa ane akAma nirjarA vaDe devatAnA AyuSyane baMdha bAMdhe che paNa te kathana barAbara nathI, kAraNa ke je asaMyata bhavyadravyadeva che temanA upapAta dravyacAritranI ArAdhanAthI vadhAremAM vadhAre uparima caveyaka sudhI ja kahyo che. jeo dezavirati samyagdaSTi che temane upapAta te uparima raiveyaka devanikAyamAM thato ja nathI. kAraNa ke dezavirati zrAvakonuM acuta devakathI uparanA bhAgamAM gamana kahyuM nathI. tathA te asaMyata bhavyadravyadeva nidbhava paNa nathI, kAraNa ke nihnavonuM A sUtramAM bhinnarUpe kathana thayuM che. te kAraNe asaMyata bhavyadravyadevene mithyAdaSTi jIvo ja samajavA. pachI bhale te bhavya hoya ke abhaya hoya. te asaMyata bhavyadravyadeva zramaNanA guNone dhAraNa kare che, samasta sAmAcArI ane anuSThAnathI yukta rahyA kare che, paNa teo dravyaliMgI hoya che-bhAvaliMgI hotA nathI. tethI ahIM "asaMyatabhavyadravyadeva" pada dvArA kavyaligane dhAraNa zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 508 bhagavatIsUtre asaMyatAnAM samastAnuSThAnakartRtve'pi cAritrapariNAmarAhityAt / nanu abhavyAH bhavyA vA te mithyAdRSTayaH zramaNaguNAnAM dhArayitAra iti kathamiva vaktuM zakyeta, teSAMzramaNaguNadhAraNAsaMbhavAditiceducyate yadyapi teSAM mahAmithyAdarzanamohasya pAdurbhAvo'sti, tathApi te cakravAdhanekamahAbhUpAdibhiH satkArasaMmAnAdinA satkRtAn sAdhUn dRSTvA svasyApi mAnasatkArAdiprAptyarthaM teSAM hRdaye pravrajyAkriyAkalApAnAmanuSThAne zraddhA jAyate'taste yathoktakriyAmAtrAnuSThAyino bhavantI ti1| 'avirAhiyasaMjamANa'-avirAdhitasaMyamAnAm , na virAdhitaH kAraNAdoSa dhAraNa karane vAle zramaNaguNaviziSTa sAdhu hI grahaNa kiye gaye haiM. aisA jAnanA cAhiye / ve kevala samastakriyA ke prabhAva se hI uparimagraiveyakoM meM utpanna hote haiN| ye samasta anuSThAnoM ko karate to haiM, phira bhI cAritra pariNAmase rahita hokara hI karate haiM, isaliye inheM asayata kahA gayA hai| zaMkA-bhavya athavA abhavya mithyAdRSTi jIva zramaNaguNoM ko dhAraNa karane vAle kaise kahe jA sakate haiM ? kyoMki inameM zramaNaguNadhAraNatA asaMbhava hai| uttara-yadyapi unake mahAmithyAdarzanarUpa moha kA udaya hai, to bhI sAdhuoM kI cakravartI Adi aneka mahArAjAoM dvArA kRta satkAra sammAna Adi kriyA ko jaba ve dekhate haiM, to usa samaya unake mana meM apane liye bhI isI tarahase mAna satkAra AdikI prApti ho, isa nimitta pravajyA evaM kriyAkalApoM ke anuSThAna meM unakI zraddhA utpanna hotI hai| isaliye ve yathokta kriyAmAtra ke anuSThAna karane vAle ho jAte haiM 1 / "avirAhiyasaMjamANaM" kAraNase doSasaMbhava hone para bhI jinake dvArA karanAra zramaNaguNasaMpanna sAdhu ja grahaNa karavAnA che ema samajavuM. teo mAtra kiyAnA pAlananA prabhAvathI ja uparimacaiveyakamAM utpanna thAya che. teo sAdhunA badhA anuSThAna kare te che, paraMtu cAritranA pariNAmathI ( bhAvathI) rahita thaIne ja kare che, tethI temane asaMyata kahyA che. zaMkA--bhavya athavA abhavya mithyAdRSTi jIvone zramaNa guNanA dhAraNa karanArA kevI rIte kahI zakAya? kAraNa ke temanAmAM zramaNaguNadhArakatA asaMbhavita che. uttara-jo ke temanAmAM mithyAdarzanarUpa darzana mehano udaya hoya che, chatAM paNa cakavata vagere aneka mahArAjAe vaDe sAdhuono satkAra thato joIne temanA manamAM paNa evAM mAna satkAra vagere prApta karavAnI IcchA jAge che. ane e kAraNe pravajyA ane kriyAonA anuSThAne pratye temane ruci utpanna thAya che tethI teo zAstrokta kriyAmAtranuM mekSa buddhie nahIM paNa saMsAra buddhie manuSThAna 42naa2| manI naya che. "avirAhiyasaMjamANaM" // 261 pazAta hoSa zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 1 u. 2 sU013 upapAtaprakaraNanirUpaNam 509 saMbhavepi saMyamo yaiste avirAdhitasaMyamAsteSAm , dIkSAkAlAdArabhya yaizcAritraM na khaNDitam , saMjvalanakaSAyasAmarthyAt, athavA pramattaguNasthAnabalAt svalpamAtrAdi doSA yadyapi sabhavanti tathApi cAritrapariNAmo yairna nivAritasteSAm 2 / 'virAhiyasaMjamANaM' virAdhitasaMyamAnAmiti virAdhitaH dIkSAkAlAdArabhya mAyAdidoSeNa khaNDitaH saMyamacAritraM yaiste virAdhitasayamAsteSAm 3 / 'avirAhiyasaMjamAsaMjamANaM' avirAdhitasaMyamAsaMyamAnAm , zrAvakavatasvIkArakAlAdArabhya na khaNDito dezaviratipariNAmo yaiste avirAdhitasaMyamAsaMyamAsteSAm / 4 / 'virAhiyasaMjamAsaMjamANaM' virAdhitasaMyamAsaMyamAnAm-zrAvakavatasvIkArakAlAdArabhya madhye virAdhitaH apanA saMyama virAdhanA yukta nahIM kiyA gayA hai ve avirAdhitasaMyama vAle haiM, arthAta dIkSAkAla se lekara jinhoMne apane saMyama ko khaNDita nahIM kiyA hai ve avirAdhita saMyama vAle haiN| saMjvalanakaSAyake sAmarthya se athavA pramattaguNa sthAna ke bala se thor3e mAyAdi doSa yadyapi unake saMbhavita ho sakate haiM, to bhI ve muni cAritra pariNAma kI nivRtti nahIM karate haiM 2 / " virAhiyasaMjamANa " dIkSAkAla se lekara arthAt jaba se dIkSA dhAraNa kI hai-taba se lekara mAyAdi doSa dvArA jinakA saMyamacAritra khaNDita hotA rahatA hai, ve virAdhitasaMyamavAle jIva haiM / "avirAhiyasaMjamAsaMjamANaM " jaba se saMyamAsaMyama - dezaviratirUpa cAritra-svIkAra kiyA hai arthAt zrAvakavrata liyA hai-taba se lekara vaha vrata jinakA akhaNDita hai, ve avirAdhitasaMyamAsaMyamavAle jIva haiM 4 / "virAhiyasaMjamAsaMjamANaM " zrAvakavrata svIkAra karane ke samaya thavAno saMbhava hovA chatAM paNa jeo AlecanA vagere karIne pitAnA saMyamane virAdhanA yuddha karatA nathI te jIne avirAdhita saMyamavALA kahevAmAM Ave che. eTale ke dIkSAkALathI laIne jemaNe pitAnA saMyamanA bhAvano tyAga karyo nathI. temane avirAdhita saMyamavALA kahevAmAM Ave che. saMvalana kaSAyanA gathI athavA pramattaguNasthAnane kAraNe temanAmAM zeDA mAyAdi doSa saMbhavI zake che kharA, paNa te munie Alecana vagere karIne cAritra pariNAmathI yasita thatA nathI. " virAhiyasaMjamANaM " dIkSA dIdhI tyA2thI 1 mAyApi dvArA jemane saMyama (cAritra) khaMDita thato rahe che te jIvone virAdhita sayabhavA 4 cha " avirAhiyasaMjamAsaMjamANaM" jyArathI sayabhAsayama (dezaviratirUpa cAritra) aMgIkAra karyo che-eTale ke jyArathI zrAvakatrata lIdhuM zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 510 khaNDitaH saMyamAsaMyamaH- dezaviratipariNAmo yaistevirAdhitasaMyamAsaMyamAsteSAM tAdRzazrAvakANAmityarthaH / 5 / 'asanINaM' asaMjJinAm - saMjJA nAma manastadrahitAnAm, manolabdhizUnyAnAM tirazcAmakAmanirjarAvatAM jIvAnAmityarthaH | 6 | tathA 'tAvasANaM' tApasAnAm vRkSapatitazuSkapatrAdibhojanamAcaratAM bAlatapasvinAm | 7 | tathA 'kaMdapiyA' kAndarpikANAm, kandarpaH parihAsaH, sa vidyate yeSAM te kandarpikAH ta eva kAndarpikAH, athavA, kandarpaH parihAsastena caranti loke sopahAsavyavahAraM kurvanti, parAnupahAsayanti ye te kAndarpikAH vyavahAramAtreNaiva cAritravantaH kandarpakAkucyAdikArakAH / tatsvarUpaM yathA bhagavatI sUtre se lagAkara bIca meM jinhoMne apanA dezavirati pariNAma khaNDita karadiyA hai ve virAdhitasaMyamAsaMyama vAle jIva haiM 5 / " asannINaM " saMjJA nAma manakA hai, isa saMjJArUpa manolabdhi se jo zunya-rahita haiM, ve asaMjJI jIva haiM 6, arthAt akAmanirjarAvAle jIva tathA 'tAvasANaM' vRkSoM se patita sUkhe pattoM Adi ko khAne vAle bAlatapastrI jIva 7, tathA "kaMdapiyANaM " kAndarpika jIva-kaMdarpa nAma parihAsa ha~sI majAka kA hai yaha jinameM haiM ve kAndarpika haiM, athavA jo kaMdarpa-parihAsa- dvArA lokameM upahAsapUrvaka vyavahAra karate haiM-dUsaroM ko ha~sAte haiM ve kAndardika kahalAte haiN| ye kAndarpika kaMdarpa aura kaukucyAdi karane vAle hote haiM bIbhatsa zabdoM kA prayoga karake dUsaroM ko ha~sAte haiM, ve kaukucya kahalAte haiN| isa kAraNa kevala vyavahAra se hI ye cAritravAle kaheM jAte haiN| kahA bhI haiche tyArathI jemanuM te vrata akhaMDita che tevA jIvAne avirAdhita sayamAsayamavALA kahevAmAM Ave che. 'virAhiyasaMjamA saMjamANaM " zrAvasvata saIne bhemo vaccethI ja deziveti piraNAma khakhaData karI nAkhyuM che. temane virAdhita saMyamAsNybhvaajaa vo uDevAmAM Ave che. "asannINaM" saMjJA bheTale bhana, yA saMjJArUpa maneAlabdhithI rahita jIvAne asarI kahevAmAM Ave che. eTale ke 66 "" amanirbharAvAjA lavo tathA "tAvasANaM" vRkSoM parathI paDelAM yAna mahi khAnAra tathA paMcAgni tapa karanArA pAlatapasvI jIveA, tathA kaMdapriyANaM kAntarSika jIva-kadrupa eTale parihAsa haMsI majAka vagerenuM jemanAmAM astitva hAya che, temane kAntarSika kahevAmAM Ave che. athavA je kadrupa (kuceSTA) vaDe leAkamAM upahAsayukta vyavahAra kare che, temane kArSika kahevAmAM Ave che. te kAndapikA kada ane kaumucya eTale bIbhatsa zabdo lIne khIjAone hasAvavAnI kriyA karanArA hAya che. tethI tee mAtra vyavahAramAM ja cAritravALA kahevAya che. te sAcA tyAgI hotA nathI. kahyuM paNa che-- zrI bhagavatI sUtra : 1 66 Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za01 u0 2 sU0 13 upapAtaprakaraNanirUpaNam 'kahakahakara sahasaNaM, kaMdaSpo aNihuyA baulAvA / kaMdaSpakahAkahaNaM, kaMdappuvaesasaMsA ya ||1|| bhuma - nayaNa - vayaNa - dasaNacchadehiM karapAyakannamAIhiM / taM taM karei jaha jaha, hasai paro attaNA ahasaM // 2 // vAyA kukkuio puNa, taM jaMpai jeNa hassai anno / nANAvihajIvarue, kubaha muhatarae caiva // 3 // ityAdi / 511 chAyA -- kahakahakahassa (iti) hasanaM kandarpo'nibhRtA vAgullApAH / kandarpa kathAkathanaM kandarpo padezAzaMsA ca // 1 // bhrU - nayana-badana - dazanacchadaiH karapAdakarNAdibhiH / tatkaroti yathA yathA hasati para AtmanA ahasan // 2 // vAcA kaukuciyataH, punastat jalpati yena hasatyanyaH / nAnAvidhajIvatAn karoti mukhatUryANi caiva // 3 // ityAdi / " kahakahakahassahasaNaM, kaMdappo aNihuyAvaullAvA / kaMdaSpakahAkahaNaM, kaMdappuvaesasaMsA ya // 1 // bhuma- nayaNa - vayaNa - dasaNacchadehi karapAyakannamAIhiM / taM taM karai jaha jaha, hasai paro attaNA ahasaM // 2 // vAyA kukkuio puNa, taM jaM vai jeNa hassai anno / nANAvijIvarue, kuvvaha muha tUrae ceva // 3 // iti " kaha kahA lagAkara ha~sanA yaha kandarpa hai, anibhRta vacanaullApa - pragaTarUpa meM bakavAda karanA yaha bhI kaMdarpa hai, kaMdarpakI kathA kahanA, kaMdarpakA upadeza karanA, kaMdarpakI AzaMsA - prazaMsA karanA yaha saba kaMdarpa hai / ye kAndarpika jana bhrakuTI, nayana, vadana, mukha, hAthoM, pairoM, kAnoM, hoTha Adi se aisI2 " kaha kaha kahassahasaNaM, kaMdaSpo aNihuyA baulAvA / kaMdaSpa kahAkahaNaM, kaMdavasasAya // 1 // bhuma - nayana - vayaNa - dasaNacchadehiM karapAyakannamAIhiM / taM taM kare jaha jaha, hasai paro attaNA ahasaM // 2 // vAyA kukkuo puNa, taM jaM vaha jeNa hassaha anno / arrfantasy kutra muhatUrae caiva || 3 || "iti khaDakhaDATa hasavuM anibhRta vacana ullApa eTale ke pragaTa rUpamAM bakavAda karavA. kadanI kathA kahevI, kaMdapanA upadeza deve, kadanI prazaMsA karavI, e badhA aMDarya uDevAya che. te antarthino aDDuTi, nayana, vahana, hoDa, hAtha, yaza, kAna vagerethI evI evI ceSTAo kare che, tathA bhamara ADhithI evI ceSTAo zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 512 bhagavatIstre ata uktam-"jo saMjaovi eyAsu appasatthAsu bhAvaNaM kunni| so tavihesu gacchai, suresu bhaio crnnhiinno||1||" iti / chAyA-yaH saMyato'pyetAsu aprazastAsu bhAvanAM karoti / sa tadvidheSu gacchati sureSu bhakta (bhajanAyukta) caraNa hiinH||1|| iti| saMyamavAnapi aprazastAsu hAsaparihAsAdikriyAsu bhAvanAM=manovyApAraM karoti sa upayukto jIvastAdRzeSveva deveSu gacchati caraNarahitobhakta bhajanAyuktaH, bhaja nayA devalokeSu gacchatIti-gacchati na vA gacchatItyarthaH / iti gAthArthaH / 8 / ceSTAe~ karate haiM, athavA bhrakuTI Adike dvArA aisIra kriyAeM karate haiM, ki jisase ina ceSTAoMko dekhakara dUsare manuSya ha~sane laga jAte haiN| usa samaya ye svayaM nahIM ha~sate haiN| vANI dvArA kaukucya ve karate haiM, arthAt aisA bolate haiM ki jisase dUsaroMko ha~sI AtI hai| aneka jIvoM kI ye bolI bolate haiN| mukha se bAjA bajAte haiN| ye saba kriyAeM kaMdarpa haiN| ataH inake saMbaMdhase ye kAndarpika kahalAte haiN| isIliye kahate haiM ki" jo saMjaovi eyAsu appasatthAsu bhAvaNaM kuNai / sotabihesu gacchai, suresu bhaio caraNahINo // 1 // " jo bhI saMyata ina aprazasta bhAvanAoMmeM apanA vicAra rakhatA hai vaha caraNavihIna banA huA ho kara isI prakAra ke devoMmeM janma letA hai arthAt saMyamazAlI bhI jana ina aprazasta hAsa parihAsa Adi kriyAoMmeM apane mAnasika vyApAra ko lagAtA hai, to vaha usI prakAra ke devoM meM janma dhAraNa karatA hai| agara cAritrahIna ho to usake liye bhajanA (vikalpa) hai kare che ke je ceSTAo joIne manuSyane hasavuM Ave che, te samaye teo pite hasatA nathI. paNa vANI dvArA teo kaukuca kare che. eTale ke teo evuM bole che ke temanI vANI sAMbhaLanArane hasavuM Ave che. teo aneka jIvonI belI bole che, mukhathI vAju vagADe che. A rIte aneka prakAranI kriyAo teo kare che. AvI badhI kriyAo kaMdarparUpa ja gaNAya che. te prakAranI kriyAo karavAne kAraNe temane kAMdapika kahevAmAM Ave che. eTalA mATe kahe che ke "jo saMjaovi eyAsu appasatthAsu bhAvaNaM kuNai / / so tabihesu gacchai, suresu bhaio caraNahINo" // 1 // 2 keIsaMyata A aprazasta bhAvanAomAM pitAnI vRttine dore che. eTale ke saMyamI purUSo paNa je aprazasta hAsa parihAsamAM potAnI mAnasika vRttione kheMcAvA de che te te saMyamI paNa te prakAranA devAmAM janma dhAraNa kare che. agara cAritrahIna hoya te tene mATe bhajanA che 'bhajanAnuM tAtparya A pramANe che. zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 1 u. 2 sU0 13 upapAtaprakaraNanirUpaNam 513 'caragaparivAyagANaM ' carakaparivrAjakAnAm-caranti ekasmAd gRhAd gRhAntaraM gacchanti bhikSArthaM ye te carakAH, parityajya putrakalatrAdikaM vrajanti ye te paritrAjakAH, carakAzca te parivrAjakA iti carakaparivrAjakAH tridaNDisaMnyAsinaH, athavA kucchoTakAdayazvarakAH, parivrAjakAH kapilamatAnuyAyinaH, teSAm ? / 'kinisiyANaM' kilviSikANAm , kilviSaM-pApaM, tad vidyate yeSAM te kilviSikAH vyavahAratazcAritravanto'pi jnyaanaadiinaamvrnnvaadkaarH| uktazca "NANassa kevalINaM, dhammAyariyassa sabyasAhUNaM / mAI avanavAI kinisiyaM bhAvaNaM kuNai // 1 // " chAyA-jJAnasya kevalinAM dharmAcAryasya sarvasAdhUnAm / mAyI avarNavAdI kailvipikI bhAvanAM karoti' // teSAm / 10 / bhajanA kA tAtparya hai ki vaha devalokoM meM janma dhAraNa kare bhI, na bhI kre| isa prakAra yaha gAthA kA artha hai| . isa taraha ina pUrvokta kriyAoM ko karane vAle jana kAMdarpika kahalAte haiN| " caragaparivvAyagANaM" jo bhikSA ke liye eka ghara se dUsare ghara meM jAte haiM ve caraka haiM 9 / putra kalatra Adi ko chor3akara jo ghUmate haiM ve parivrAjaka haiN| caraka jo parivrAjaka ve carakaparivrAjaka haiN| aise caraka parivrAjaka tridaNDI saMnyAsIjana kahalAte haiN| athavA-kucchoTaka Adi caraka aura kapilamatAnuyAyI parivrAjaka haiN| "kincisiyANaM " kilviSa nAma pApakA hai| pApa jinake vidyamAna haiM-ve kilviSika haiM / jo vyavahAra meM cAritra vAle hokara bhI jJAna AdikoM kA avarNavAda karate haiM ve kilviSika haiM, aisA jAnanA caahiye| kahA bhI haievA te, devalekamAM janma dhAraNa kare paNa khare ane na paNa kare. uparokta gAthAno A artha che. A pramANe pUrvokta kriyAo karanAra jIvane kAMdapika kahe che. "caragaparivvAyagANaM" bhikSAne bhATe me dherathI bhI dhe2 naya cha tene caraka kahevAmAM Ave che. putra, kalatra Adine choDIne je pharyA kare che tene parivrAjaka kahevAmAM Ave che. caraka je parivrAjaka che, tene caraka parivrAjaka kahevAmAM Ave che. tridaMDI saMnyAsIne carakaparivrAjaka kahevAmAM Ave che. athavA kuchoTaka Adine caraka tathA kapilamatAnuyAyIone parivrAjaka kahevAmAM Ave che. "kibvisiyANa" viSa meTale pA5 manAma pA5 bhAbhUha cha temane bipis kahevAmAM Ave che. jeo vyavahAramAM cAritravALA hovA chatAM paNa jJAnI tathA guru vagerenA avarNavAda bele che te kilviSika kahevAya che, kahyuM paNa chebh0 65 zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre tathA 'tericchiyANaM' tairazcikAnAM-tiryagyonikajIvAnAM dezaviratimatAM gajAvAdijIvAnAm / 11 / tathA 'AjIviyANaM ' AjIvikAnAM pAkhaNDivizeSaNAm , athavA nagnavadhAriNAM gozAlakaziSyANAm , yadvA khyAtilAbhamAnaprAptaye tapazcaraNAdikartRNAmiti / 12 / tathA 'AbhiogiyANaM' AbhiyogikAnAm , abhiyogo= vidyAmaMtrAdibhiH pareSAM vazIkaraNamAraNamohanoccATanAdikaraNam , sa abhiyogo vidyate yeSAM te AbhiyogikAsteSAm , abhiyogo dviprakArakaH / taduktam "duviho khalu abhiogo, davvebhAve ya hoi nAyavyo / davvaMmi hoMti jogA, vijjA maMtA ya bhAvammi // 1 // " NANassa kevalINaM, dhammAriyassa savvasAhaNaM / mAI avanavAI kivvisiyaM bhAvaNaM kunni||1||" jo jJAna kA, kevaliyoM kA, dharmAcArya kA, aura sAdhuoM kA avarNavAda karatA hai, unake viSaya meM mAyAcArI kA bhAva rakhatA hai vaha kilviSika kailviSikI bhAvanA ko karatA rahatA hai 10 / "tericchiyANaM" dezavirati kA pAlana karane vAle tiryaMca gaja azva Adi jIva 11 / " AjIviyANaM " pAkhaNDivizeSa rUpa AjIvika, athavA nagnatva ko dhAraNa karane vAle gozAlaka ke ziSya athavA khyAti , lAbha, mAna prApti ke nimitta tapazcaraNa Adi karane vAle 12 / tathA' AbhiogiyANaM' vidyA, maMtra Adi dvArA dUsaroM ko vaza meM karanA, mAraNa mohana, uccATana, Adi karanA yaha abhiyoga hai, yaha abhiyoga jo karate haiM, ve Abhiyogika haiM 13 / abhiyoga do prakAra kA hotA hai, kahA bhI hai "NANassa kevalINaM, dhammAyariyassa savvasAhUNaM / mAI avannavAI, kibisiyaM bhAvaNaM kuNai // 1 // " je jJAnane, kevalIone, dharmAcAryo ane sAdhuone avarNavAda kare che, temanI sAthe mAyAcArIne bhAva rAkhe che, tene kitviSika kahevAmAM Ave che. se viSi: spiSi: (pApayuta) bhAvana! 42 cha. "tericchiyANa' viratirnu pAsana 42naa| 14, madha vagere tirtha ya 1. tathA 'AjIviyANa" mI khAsa karIne AjIvika, tathA nagnatvane dhAraNa karanArA zAlakanA ziSya, athavA bhyAti, sAsa, bhAna vagerenI pAti mATe tapasyA vagaire 42nA21. "AbhiogiyANa vidyA, bhatra vagerethI manyane potAne 1242vA, tebha bhAraNa, bhADana, abhyATana, mAhi 42vA tenuM nAma ' abhiyoga' che. ane te maliyo42nArane " mAli. yogika" kahevAmAM Ave che. abhiga be prakAranA hoya che. kahyuM paNa che - zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandri kATIkA za0 1 20 2 sU0 13 upapAtaprakaraNanirUpaNam 515 chAyA-dvividhaH khalu abhiyogo dravye bhAve ca bhavati jnyaatvyH| dravye bhavanti yogA vidyA maMtrAzca bhAve // 1 // " etAdRzo dvividho'bhiyogo vidyate yeSAM te AbhiyogikAH, athavA abhiyogena caranti ye te AbhiyogikAH, ete AbhiyogikA vyavahAratazcaraNavantopi maMtrAdiprayoktAro bhavanti / uktazca " kouya-bhUIkamme,-pasiNA pasiNenimittamA jiivii| iDirasasAyagaruo, abhiogaM bhAvaNaM kuNai " // 1 // chaayaa-kautuk-bhuutikrm-prshnaaprshn-nimittaajiivii| Rddhi-rasa-sAta-guruka AbhiyogikI bhAvanAM karoti // 1 // "duviho khalu abhioggo, vve bhAve ya hoi naayvyo| davvaMmi hoMti jogA, vijA maMtA ya bhAvammi // 1 // " yaha abhiyoga dravya aura bhAva meM hotA hai isaliye do prakAra kA kahA gayA hai, eka dravya abhiyoga aura dUsarA bhAva abhiyoga, aisA donoM prakAra kA abhiyoga jinameM maujUda hotA hai, ve Abhiyogika haiN| athavA abhiyoga dvArA jo apanA vyavahAra calAte haiM ve Abhiyogika haiN| ye Abhiyogika vyavahArakI apekSA cAritrazAlI hone para bhI maMtrAdi kA prayoga karane vAle hote haiM isaliye ye Abhiyogika kahe jAte haiM / tAtparya kahane kA yaha hai ki vyavahArakI dRSTi se jo cAritrakA pAlana karate haiM, tathA maMtrAdika ke prayoga se jo logoMpara apanA prabhAva jamAte haiM / ve Abhiyogika mAne jAte haiN| kahA bhI hai "duviho khalu abhiogo, ve bhAve ya hoi naayvvo| davvami hoti jogA, vijjA maMtA ya bhAvammi // 1 // " A abhiga dravya ane bhAvathI thAya che. tenA be prakAra kahyA che. (1) dravyaabhiga ane (2) bhAva abhiyoga. A be prakArane abhiga jemanAmAM jAda hoya che temane Abhigika kahevAmAM Ave che. athavA abhiga dvArA jeo potAne vyavahAra (AjIvikA vagere) calAve che temane paNa Abhigika kahevAmAM Ave che. te Abhigika vyavahAranI apekSAe cAritrazALI hovA chatAM paNa maMtrAdino prayoga karatA hovAthI temane Abhiyogika kahevAmAM Ave che. tAtparya e che ke vyavahAranI dRSTie te teo cAritranuM pAlana karatA hoya che, paNa maMtrAdinA pragathI teo lake para pitAne prabhAva jamAvatA hoya che. tethI temane abhigika gaNavAmAM Ave che. kahyuM paNa che zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre tatra kautukaM-saubhAgyAdyartha snapanam , athavA lokAnAmAzcaryAya kriyAkaraNam , bhUtikarma-jvarAdizAntaye bhasmAdidAnam , praznApraznaM ca svapnavidyAdi, ityAdi kiyAbhirAjIvikAM kurvANA AbhiyogikAH kathyante, teSAm / 13 / 'saliMgidaMsaNavAvanagANaM ' saliGgidarzanavyApanakAnAm , saliGginazca te darzanavyApanakAzceti saliGgidarzanavyApanakAH, tatra saliGginaH-sadorakamukhavastrikArajoharaNAdimuniveSadhAriNaH santaH darzanavyApanakAH smyktvpribhrssttaastessaam-nihnvaanaamityrthH14| "kouya-bhUikamme, pasiNA-pasiNe nimittmaajiivii| iDi-rasa-sAya guruo, abhiogaM bhAvaNaM kuNai // 1 // " kautuka, bhUtikarma, praznAprazna, aura nimitta, inase apanI jIvikA calAne vAlA, tathA Rddhi, rasa aura zAtA se guruka, aise prANI abhiyoga kI bhAvanA karate haiN| saubhAgya Adi ke nimitta snAna karanA yA logoM ko Azcarya karAne vAlI kriyAoM kA karanA yaha kautuka hai| jvara Adi kI zAMti ke nimitta bhasma-rAkha-Adi denA bhUtikarma hai| svapna vidyA kA jAnanA yaha praznAprazna hai| ityAdi kriyAoM dvArA jo apanI AjIvikA calAte haiM ve Abhiyogika haiN| "saliMgidaMsaNavAvannagANaM" sAdhuke liGgako dhAraNa tokiye hue haiM, parantu darzana-samyaktva-se jo bhraSTa haiM, ve sAdhu saliMgidarzanavyApanaka kahe jAte haiN| sadoraka mukhavastrikA, rajoharaNa Adi kA dhAraNa karanA yaha munikA veSa hai / isa munike veSa ko dhAraNa karate hue bhI jo samyagdarzanase patita haiM aise "kouya-bhUIkamme, pasiNA-pasiNe nimittamAjIvI / iDri-rasa-sAya-guruo, abhiogaM bhAvaNaM kuNai / / 1 // " kautuka. bhUtikarma, praznAprazna, ane nimitta mAraphata pitAne nirvAha calAvanArA tathA Rddhigarva, rasagarva ane zAtA garvathI bhAre banelA evA jIve abhi ganI bhAvanA kare che. saubhAgya-zRMgAra vagerene mATe snAna karavuM athavA te lokone Azcarya cakti karanArI kriyAo karavI tenuM nAma kautuka che. tAva vagerenA nivAraNa mATe bhasma vagere davAo ApavI tenuM nAma bhUtikarma che. svapna vidyAne kahevI tenuM nAma praznAprazna che. ityAdi kriyAo dvArA je pitAnI mAvi sAve te mAliyogi upAya . "saliMgidaMsaNavAvannagANaM" sAdhunA veSane te dhAraNa karyo hoya paNa je darzanathI bhraSTa thayela hoya evA sAdhune "saniziza navyApana" 4AmA Ave che. saho24 muDapattI, 20le. haraNa Adine dhAraNa karavA te munino veSa kahevAya che, munine A prakArano veSa dhAraNa karavA chatAM paNa je samyagdarzanathI bhraSTa thayela hoya evA nihuva zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za0 1 u0 2 sU0 13 upapAtaprakaraNanirUpaNam 517 'eesi NaM' eteSAM khalu uparikathitAnAM 'devalogesu uvavajjamANANaM' devalokeSu upapadyamAnAnAm- yadi te devalokeSu utpadyante tadA teSAM madhye 'kassa kahi' kasya kutra-kasmin devaloke 'uvavAe ' upapAtaH-utpattiH 'pannatte' prajJaptaH ? | bhagavAnuttarayati-'goyamA' he gautama ! 'asaMjayabhaviyadabadevANaM' asaMyatabhavikadravyadevAnAm 'jahaNNeNaM' jaghanyena 'bhavaNavAsisu' bhavanavAsiSu-utpattirbhavati 'ukoseNaM' utkRSTena ' uvarimagevijjaesu' uparimoveyakeSu-etanAmakadevalokeSu etessaamutpttirbhvtiiti| 'avirAhiyasaMjamANaM jahaNNeNaM sohamme kappe' avirAdhitasaMyamAnAM jaghanyena saudharme kalpe utpattirbhavati, 'ukoseNaM sadhvaTThasiddha vimANe' utkRSTena sarvArthasiddhake vimAne utpattirbhavatItira / 'virAhiyasaMjamANaM jahaNNeNaM bhavaNavAsisu' virAdhitasaMyamAnAM jIvAnAM jaghanyena bhavanavAsiSu 'ukkoseNaM sohamme kappe' utkarSeNa saudharme kalpe upapAtaH kathitaH / nivajana saliMgi vyApanna kahe gaye haiM 14 / ina saba kI yadi devaloMko meM utpatti ho to inake bIca meM kina ko kahAM utpatti hotI hai / aisA yahAM gautamane prazna kiyA taba isakA uttara prabhune yoM diyA ki he gautama " asaMjayabhaviyavvadevANaM " jo asaMyatabhavyadravyadeva haiM / unakI utpatti yadi devaloka meM ho to kama se kama ve bhavanavAsiyoMmeM utpana hote haiM, aura adhika se adhika ve uparimauveyaka meM utpanna hote haiM 1 / inase Age inakI utpatti devalokameM nahIM hotI hai, isI taraha jina jIvoMne saMyamakI virAdhanA nahIM kI hai aise jIva mara kara yadi devalokameM utpanna hoM to kamase kama saudharma devalokameM utpanna ho aura adhikase adhika devaloka meM utpanna hoM to savArthasiddha vimAna meM utpanna hoN| 2 / jinhoMne saMyama janane saliMgivyApannaka kahela che. uparokta badhA jIvonI ja devalokamAM utpatti thAya te kayA jIvanI kayA devalokamAM utpatti thAya che, evo prazna gautama svAmIe pUchaDyo che. tyAre prabhue teno A pramANe javAba dIdhuM che-he gautama! " asaMjayabhaviyadavvadevANaM." ne sasayata bhavyadravyavanI utpatti devasomai thAya te teo ochAmAM ochA bhavanavAsI devomAM ane vadhAremAM vadhAre uparanA praveyakamAM utpanna thAya che tenAthI AgaLanA devalokomAM temanI utpatti thatI nathI. e ja pramANe saMyamanI jemaNe virAdhanA karI nathI evA jIvonI je devalokamAM utpatti thAya te ochAmAM ochA saudharma devalokamAM ane vadhAremAM vadhAre sarvArthasiddha vimAnamAM teo utpanna thAya che. jemaNe saMyama aMgIkAra zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 518 bhagavatIsUtre nanu draupadyAH sukumAlikAnAmakabhave saMyamasya virAdhanA kRtA, atha ca sA IzAnadevalokaM gateti zrUyate, kintu atra kathyate virAdhitasaMyamAnAm utkRSTataH saudharmadevaloke samutpattirbhavatIti kathaM na zAstravirodhaH? iti ceducyate-tasyA draupadyAH sukumAlikAbhave yA saMyamavirAdhanA AsIt sA kevalamuttaraguNaviSayiNI jAtA, bakuzatvamAtrakAriNI, na tu mUlaguNAnAM virAdhanA'bhUt , atha ca virAdhanA yadA viziSTataraviSayiNI bhavettadaiva sA virAdhanA saudharmakalpe eva utpAdaM karoti, na tu tadupari / yadi punaH sAdhAraNavirAdhanAmAtreNa saudharma kalpe utpattirbhavet tadA aMgIkAra karake usakI virAdhanA kI hai, aise jIvoM kI utpatti jaghanyase bhavanavAsiyoM meM aura utkRSTa se saudharmakalpa meM hotI hai / 3 / zaMkA-draupadI ne sukumAlikA ke bhava meM saMyama kI virAdhanA kI, parantu sunA aisA jAtA hai-ki vaha mara kara IzAna devaloka meM-jo ki dUsarA devaloka hai gaI hai| jaba aisI bAta hai ki virAdhita saMyamavAloM kA janma utkRSTa se saudharmakalpa meM batalAyA gayA hai to phira yaha bAta kaise saMgata ho sakatI hai| yaha to pratyakSa meM zAstraviruddha kathana hai| uttara-draupadI ke sukumAlikA ke bhava meM jo saMyama kI virAdhanA thI vaha kevala uttara guNoMmeM thI jo ki bakuzatva karanevAlI thii| mUlaguNoM meM vaha virAdhanA nahIM thii| jaba saMyama kI virAdhanA viziSTatara hotI hai tabhI vaha virAdhanA saudharma kalpameM hI utpanna karAne vAlI hotI hai| usake Upara ke devaloka meM utpanna karAne vAlI nahIM hotii| karIne tenI virAdhanA karI hoya tevAM jIvonI utpatti ochAmAM ochI bhavanavAsI devomAM ane vadhAremAM vadhAre saudharma devalekamAM thAya che. zaMkA-draupadIe sukumAlikAnA bhAvamAM saMyamanI virAdhanA karI hatI. chatAM te marIne IzAna nAmanA bIjA devalokamAM gaI che sAMbhaLavAmAM AvyuM che. jyAre virAdhita saMyamavALAne janma vadhAremAM vadhAre saudharmakalpamAM thAya che evuM kahela che. to A vAta kevI rIte saMgata hoI zake? zuM A kathana zAstrathI viruddha thatuM nathI ? uttara-padIe sukumAlikAnA bhAvamAM saMyamanI je virAdhanA karI hatI te kevaLa uttara guNamAM thaI hatI-je bakuzatva karanArI hatI arthAt zarIranA upakaraNa tathA vibhUSA vagerethI saMyamane malIna karanArI hatI. mUlaguNomAM te virAdhanA thaI na hatI. jyAre saMyamanI virAdhanA mUlaguNaviziSTa hoya che. tyAre te virAdhanA saudharmakAmAM ja utpanna karAvanArI hoya che-tenAthI uparanA zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za0 1 u0 2 sU0 13 upapAtaprakaraNanirUpaNam 519 bakuzAdInAmuttaraguNAdipratisevAvatAM kathamacyutAdikalpe utpattiH saMbhavet ?, kintu teSAmacyutAdikalpe utpattiH zrUyate, kathaJcit saMyamavirAdhakatvAt tessaamiti| tathA 'avirAhiyasaMjamAsaMjamANaM jahaNNeNaM sohamme kappe ' avirAdhitasaMyamAsaMyamAnAM jaghanyena saudharme kalpe, pratipattikAlAdArabhyAkhaNDitadezaviratipariNAmAnAM zrAvakANAM jaghanyataH saudharmekalpe ' ukkoseNaM accue kappe ' utkarSe. NAcyute kalpe utpattirbhavatIti / 'virAhiya saMjamAsaMjamANaM jahaNNeNaM bhavaNavAsisu ' virAdhitasaMyamAsaMyamAnAm zrAvakavatakAlAdArabhya madhye khaNDitadezaviratipariNAmavatAM zrAvakANAm jaghanyato bhavanapatiSu 'ukkoseNaM joisiesu' utkarSaNa jyotiSikeSu, virAdhitadezaviratipariNAmavatAM zrAvakANAmutkRSTato jyotiSiyadi sAmAnya virAdhanA se saudharmakalpa meM utpatti hotI ho to bakuza AdikoMkI ki jo uttaraguNAdikoM kI pratisevA vAle hote haiM / acyuta Adi kalpa meM utpatti kaise ho sakatI hai ? kAraNa ye bhI kathaMcit saMyama ke virAdhaka hote haiN| phira bhI inakI utpatti acyuta Adi kalpa meM hotI hai, aisI bAta sunI jAtI hai / tathA-" avirAhiyasaMjamAsajamANaM jahaNNeNaM sohamme kappe " jinhoMne jaba se dezavirati rUpa zrAvaka kA AcAra dhAraNa kiyA hai aura usameM virAdhanA nahIM kI hai| aise jIvoM kI utpatti jaghanya se saudharmakalpa meM aura utkRSTa se acyutakalpa meM hotI hai 4 / aura jina jIvoMne dezaviratirUpa pariNAmoM ko bIca meM khaNDita kara diyA hai unakA utpAda jaghanya se bhavanapatiyoM meM aura utkRSTa se jyotiSika devoM meM hotA hai 5 / manolabdhirahita devalokamAM utpanna karAvanArI hotI nathI. je sAmAnya virAdhanAthI ja saudharma kalpaparyata ja utpatti thatI hoya te bakuza (eka prakAranA sAdhu) AdikenI-ke jeo uttara guNanI pratisevA-virAdhanA-vALA hoya che teonI acuta Adi devalokamAM kevI rIte utpatti thaI zake ? kAraNa ke teo paNa thoDA pramANamAM saMyamanA virAdhaka te hoya che ja. chatAM temanI utpatti ayuta Adi kapamAM thAya che ema sAMbhaLyuM che. "avirAhiyasaMjamAsaMjamANaM jahaNNeNaM sohamme kappe" zivirati35 zrAvanA AcAra dhAraNa karIne tenI virAdhanA na karanAra jIvonI utpatti jaghanyanI apekSAe saudharmakalpamAM ane utkRSTanI apekSAe azrutaka95mAM thAya che. je jIvoe dezaviratirUpa pariNAmone vaccethIja khaMDana karyuM che temanI utpatti jaghanyanI apekSAe bhavanapati devomAM ane utkRSTanI apekSAe tiSI zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 520 bhagavatIsUtre keSu samutpattibhavati / 'asaMNNINaM jahaNNe NaM bhavaNavAsisu ukoseNaM vANamaMtaresu' asajJinAM jaghanyena bhavanavAsiSu, utkarSeNa vAnavyantareSu, asajJinAM=manolabdhirahitajIvAnAmakAmanirjarAvatAm jaghanyena bhavanavAsiSu utkRSTato vAnavyantareSu utpasirbhavatIti / nanu ' camaravali sAgaramahiyaM ' camarabali sAgaramadhikam , arthAt camarasya sAgaropama, balezca kizcidadhikaM sAgaropamamoyurvidyate, ityAdi vacanenAmurANAM Rddhayo'dhikAH kathitAH 'paliovamamukkosaM vaMtariyANaM ' palyopamamutkRSTaM vyantarANAmiti vacanena vAnavyantarANAmalpaiva RddhiH kathitA tatkathamiha bhavanapatyapekSayA vAnavyantarANAM mahardikatvaM pratipAdyate ? iti cedatrocyate-AgamAnAM sarveSAM sarpajJena pratipAdanAt pravAharUpeNa nityatvAcca svata eva prAmANyam , na ca pramANabhUtaM zAstramanyathA kathayatIti sarvajJavacane prAmANyAdanumIyate yatkecana bhavanaakAma nirjarA vAle jIvoM kA-asaMjJIjIvoM kA-utpAda jaghanya se bhavanavAsiyoM meM aura utkRSTa se vAnavyaMtaroM meM hotA hai / __ zaMkA-" camarabali sAgaramahiyaM" camara kI Ayu sAgaropama aura bali kI Ayu sAgaropama se kucha adhika hai, aisA kahA gayA hai, isa kathana se asuroM kI RddhiyAM adhika kahI gaI haiM, aura "pali ovamukkosaM vaMtariyANaM " vyaMtaroM kI utkRSTa Ayu eka palyopama kI hai, aisA kahA hai so isa kathanase unakI Rddhi alpa hI kahI gaI hai to phira yahAM kaise bhavanapatiyoM kI apekSA vAnavyaMtaroM ko mahARddhivAlA prakaTa kiyA gayA hai ? uttara-jitane bhI Agama haiM ve saba sarvajJadvArA pratipAdita hue haiN| tathA pravAharUpa se ve saba nitya haiM, isa kAraNa unameM svataHpramANatA hai| devomAM thAya che. mane labdhirahita-akAma nirjarAvALA-asaMsI jIvonI utpatti jaghanyanI apekSAe bhavanavAsIomAM ane utkRSTanI apekSAe vANuvyaMtaramAM thAya che. za-" camarabali sAgaramahiyaM" yamarendranuM mAyuSya sAgarApama bhane baliIndranuM AyuSya sAgaropamathI kAMIka adhika, evuM kahevAmAM AvyuM che. A kathana paDe asuzanI Rddhi padhAre vivAbhai mAvI cha, bhane " paliovamukkosa vaMtariyANaM " vyatarotuM utkRSTa mAyuSya me pakSyA5marnu yuM che. 20 / 4thana De temanI haddhi alpa ja batAvI che. te ahIM bhavanapatinI apekSAe vANuvyaMtare ne vadhAre saddhivALA zA kAraNe batAvyA che? uttara-jeTalA Agame che. te badhAM sarvajJa dvArA pratipAdita thayelAM che tathA pravAharUpe teo badhAM nitya che. te kAraNe temanAmAM svataH pramANatA che. zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za0 1 u02 sU0 13 upapAtaprakaraNanirUpaNam 521 patayastathAvidhAH santi-ye vAnavyantarApekSayA nyUnaRddhikAH, kecana vyantarAzca bhavanapatyapekSayAmahardikA bhavanti, tadapekSayaiveha bhavanapatyapekSayA vAnavyantarANAmahaddhikatvaM kathitamiti na pUrvApara virodha iti / ' abasesAsave jahaNNeNaM bhavaNavA. sisu ' avazeSAH sarve jaghanyena bhavanavAsiSu tApasAn Arabhya saliGgi darzana vyAprakaparyantAH jaghanyena bhavanavAsiSu samutpadyante, ' ukkoseNaM vocchAmi' utkarSaNa vakSyAmi, utkRSTatastApasAdInAM madhye keSAM kutrotpattirbhavatIti kathayiSyAmi, tadevAha- tAvasANaM joisiemu ' tApasAnAM jyotiSikeSu, utpattirutkRSTato bhavatIti / 'kaMdappiyANaM sohamme kappe' kAndarpikANAmutkarSataH saudharma klpe| 'caragaparivAyagANaM baMbhaloe kappe' carakaparivrAjakAnAmutkRSTato brahmalokekalpe / 'kibdhisiyANaM laMtage kappe ' philliSikANAM lAnta ke kalpe-SaSThe devaunameM pramANatA parataH nahIM AI hai| isaliye yaha mAnanA cAhiye ki pramANabhUta zAstra anyathA kathana nahIM karatA hai| tathA vaha sarvajJa kA vacanarUpa hai, isase yaha anumAna karanA cAhiye ki koI 2 bhavanapati aise bhI hote haiM, ki jinakI Rddhi vAnavyaMtaroM kI apekSA nyUna hotI hai| aura koI 2 vyantara aise hote haiM ki jinakI Rddhi bhavanapatiyoM kI apekSA mahAna hotI hai| inakI apekSA se hI yahAM para vAnavyantaroM ko mahardikatva prakaTa kiyA gayA hai / isa prakAra yahAM pUrvApara meM koI virodha nahIM AtA hai| " avasesA savve jahaNNeNaM bhavaNavAsisu" tApasoM se lekara saliMgidarzanavyApanna taka ke bAkI ke jIva jaghanya se bhavanavAsiyoM meM utpanna hote haiM, aura utkRSTase tApasoM kI utpatti jyotiSkoMmeM 7, kAndarpikoM kI utpatti saudharmakalpa meM 8, crkpritemanAmAM parataH pramANatA nathI. tethI pramANabhUta zAstranA kathanamAM viparItatA saMbhavI zakatI nathI, tathA te sarvajJanuM kathana che tethI evuM anumAna karavuM joIe ke kaI kaI bhavanapatidevo evA paNa hoya che ke jemanI addhi vANavyaMtara devothI ochI hoya che ane kaI kaI vyaMtaradeva evA hoya che ke jemanI Rddhi bhavanapatithI vadhAre hoya che temanI apekSAe ja ahIM vANavyaMtaramAM mahAddhitva batAvavAmAM Avela che. A rIte ahIM koI virodhAbhAsa rahetuM nathI "avasesA savve jahaNeNNaM bhavaNavAsisu" 5sAthI ne satini. dazanavyApatraka sudhInA bAkInA badhA jIvonI utpatti jaghanyanI apekSAe bhavanavAsI devomAM thAya che. utkRSTanI apekSAe tApasanI utpatti jyotiSI devomA. kAMdapikonI utpatti saudharmakupamAM, caraka parivrAjakanI brAlaka zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varara bhagavatIsUtre loke utkRSTata utpattirbhavati / ' tericchiyANaM sahassAre kappe ' tairazcikAnAM sahasrAre kalpe-utkRSTata utpattirbhavati / ' AjIviyANaM accue kappe' AjIvikAnAmacyute kalpe-utkRSTato dvAdaze devaloke, ' AbhijogiyANaM accue kappe ' AbhiyogikAnAmacyute kalpe AbhiyogikA apyacyutadevaloke samutpadhante / saliMgidaMsaNavAvanagANaM uvarimagevijjaema' saliGgidarzanavyApanakAnAmuparimoveyakeSu utkRSTata utpattirbhavatIti // 14 // mU0 13 // asaMjJinAmAyuSyavicAraHasaMjJino jIvA devalokeSu samutpadyante ityuktam , yatra kutrotpattirAyukAdhInA, ato'saMjJijIvAnAmAyurnirUpayannAha-" kaiviheNaM bhaMte asanni Aue' ityaadi| __ mUlam kaivihe NaM bhaMte ! asanniAue pannatte / goyamA! caubihe asanniAue pannatte, taM jahA-neraiyaasanniAue, tirikkhajoNiyaasanniAue / maNussaasanniAue, devaasanniAue / asaNNI NaM bhaMte ! jIve kiM neraiyAuyaM vrAjakoM kI brahmalokakalpa meM 9, kilviSikoM kI lAntakakalpa meM chaThe devaloka meM utkRSTa se utpatti hotI hai 10 / " tericchiyANaM sahassAre kappe" tiryaMcayonika jIvoM kI utpatti-utkRSTa se mahasrArakalpa meM hotI hai 11 / AjIvikoM kI utpatti utkRSTa se 12 veM devaloka meM hotI hai| 12 / AbhiyogikoM kI bhI utpatti utkRSTa se isI 12 veM devaloka meM hotI hai 13 / aura jo saliMgidarzanavyApannaka haiM, unakI utpatti utkRSTa se uparima graiveyakoM meM hotI hai 14 / / myU0 13 // asaMjJi AyuSkavicAra asaMjJijIva devalokoM meM utpanna hote haiM, aisA kahA hai| so jIvakA jahAM kahIM bhI utpanna honA Ayukarma ke AdhIna hai| isaliye aba kalpamAM, kilivaSakanI lAMtaka kapamAM (chaThA devalokamAM), tiryaMcanI sahaAra kalpa, AjIvikenI bAramA devalokamAM, AbhiyogikenI paNa bAramAM devalokamAM ane sali gidarzana vyApannakanI utpatti uparanA priveyaka sudhI thAya che. sU013 asajJi Ayudha piyaarasaMsI chavo devalokamAM utpanna thAya che evuM kahyuM che. jIvanuM kaI paNa nimAM utpanna thavuM te AyuSyakarmane adhIna che te kAraNe sUtrakAra zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za0 1 u02 sU0 14 asampAyuSkanirUpaNam 523 pakarei,tirikkhajoNiyAuyaM pakarei, maNustAuyaM pakarei, devAuyaM pakarei ? goyamA ! neraiyAuyaMpi pakarei, tirikkhajoNiyA uyapi pakarei, maNussA uyaMpi pakarei, devAuyaMpi pakarei / NeraiyAuyaM pakaremANe jahaNNeNaM dasavAsasahassAiM, ukkoseNaM paliovamassa asaMkhejaibhAgaM pakarei / tirikkhajoNiyAuyaM pakaremANe jahaNaNeNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM paliovamassa asaMkhejabhAgaM pkrei| maNussAuyapi evaM ceva / devAue jahA neraiyAue / eyassa NaM bhaMte neraiyaasanniAuyassa tirikkhajoNiyaasanniAuyassa, maNussaasanniAuyassa, devaasanniAuyassa ya kayare kayarehito appe vA bahue vA tulle vA visesAhie cA? goyamA savvathove devaasanniAue, maNusta Aue asaMkhejaguNe, tiriyaAue asaMkhejjaguNe, neraiyaAue asaMkhejaguNe, sevaM bhaMte sevaM bhaMte-tti // sU0 14 // // paDhamasae biIo uddezo samatto // 2 // ___ chAyA--katividhaM bhadanta ! asaMDyAyuSkaM prajJaptam ?, gautama caturvidhamasaMDyAyuSkaM prajJaptam / tadyathA-tiryagrayonikAsaMDyAyuSkaM, manuSyAsaMghyAyuSkaM, devAsaMjhyA. sUtrakAra asaMjJo jIvoM kI Ayu kA nirUpaNa karate haiM-"kaivihe NaM bhaMte ! asanni Aue pannatte " ityaadi| (kaivihe NaM bhaMte ! asanniAue pannatte) he bhadanta! asaMjJI jIvoM kI Ayu kitane prakAra kI kahI gaI haiM ? (goyamA! caunvihe asaniAue pannatte ) he gautama ! asaMjJI jIvoM kI Ayu cAra prakAra kI kahI gaI hai| (taMjahA ) jaise-(neraiyaasanniAue ) nairayika asaMjJI have asaMsI jIvonA AyuSyanuM nirUpaNa kare che- "kaiviheNaM bhaMte !" ityAdi / ( kaiviheNaM bhaMte ! asanniAue pannatte ? ) De pUnya ! asazI vonu mAyuSya 21 mArnu hyu cha ? (goyamA ! cauvihe asanniAue pannatte ) 3 gautama ? asI pornu mAyuSya yA2 54A2nuM che. (taMjahA) te mA pramANe cha ( neraiyaasanniAue ) naiyi masI mAyuSya, zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 524 bhagavatIsUtre yuSkam / asaMjJI bhadanta ! jIvaH kiM nairayikAyuSkaM prakaroti, tiryagyonikAyuSkaM pakaroti, manuSyAyuSkaM prakaroti, devAyuSkaM prakaroti ? gautama ! nairayikAyuSkamapi prakaroti, tiryagyonikAyuSkamapi prakaroti, manuSyAyuSkamapi prakaroti, devAyuSkamapi prakaroti / nairayikAyuSkaM prakurvan jaghanyena dazavarSasahasrANi, utkRSTena palyopamasyAsaMkhyeyabhAgaM prakaroti, tiryagyonikAyuSkaM prakurvan jaghanyenAntarmuhUrtam , AyuSka ( tirikkhajoNiyaasanniAue :) tiryazcayonika asaMjJI AyuSka (maNussaasaNNiAue) manuSya asaMjJI AyuSka (devaasaniAue) deva asaMjJI AyuSka (asaMNNI NaM bhaMte ! jIve kiM NeraiyAuyaM pakarei ) he bhadanta ! asaMjJI jIva kyA naraka kI Ayu kA baMdha karatA hai ? ( tirikkhajoNiyAuyaM pakarei ? ) kyA vaha tiryagyonika Ayu kA baMdha karatA hai ? (maNussAuyaM pakarei) manuSya kI Ayu kA baMdha karatA hai? ( devAuyaM pakarei ?) deva kI Ayu kA baMdha karatA hai ? (goyamA) he gautama ! asaMjJI jIva (NeraiyAuyaM pi pakarei tirikkhajoNiyAuMpi pakarei maNussAuM pi pakarei ' devAuyapi pakarei) asajJIjIva narakakI Ayu kA bhI baMdha karatA hai, tiryagyonika AyukA bhI baMdha karatA hai, manuSya Ayu kA bhI baMdha karatA hai, devAyu kA bhI baMdha karatA hai (NeraiyAuyaM pakaremANe jahaNeNaM dasavAsasahassAiM ukoseNaM paliovamassa asaMkhejjaibhAga pakarei ) jaba vaha asaMjJI jIva (tirikkhajoNiyaasanniAue ) tiya yoni asahI mAyuSya (maNussa asaNNiAue ) manuSya asI mAyuSya, ( deva asanni Aue) heva sasasI mAyuSya. ( asaNNINaM bhaMte ! jIve kiM NeraiyAuyaM pakarei ?) yUnya ! asazI vo naa24n| AyuSyane 55 sAMdhe che 52 // ? (tirikkhajoNiyAuyaM pakarei?) zuta tiya ya yoni04nA maayussyn| ma madhe cha ? (maNussAuyaM pakarei 1) zute mnussyn| aayussyne| dhAMdhe cha ? ( devAuyaM pakarei ? ) zu. te devanA AyuSyane baMdha bAMdhe che? (goyamA ! ) 3 gautama ! (NeraiyAuyaMpi pakarei, tirikkhajoNiyAuMpi pakarei, maNussAuyaMpi pakarei, devAuyaMri pakarei ) nA24nA AyuSyane 55 55] bAMdhe che, tiryaMca ceninA AyuSyane baMdha paNa bAMdhe che, manuSyanA AyuSyane madha 5 mAMdhe che, mane devatAnA mAyudhyane 55 55 madhe che. (NeraiyAuyaM pakaremANe jahaNNeNaM dasavAsasaharasAiM ukkoseNaM paliovamassa asaMkhejjaibhAgaM zrI bhagavatI sutra : 1 Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 1 u. 2 sU0 14 asaJjhyAyuSkanirUpaNam 525 utkRSTena palyopamasyAsaMkhyeyabhAgaM prakaroti / manuSyAyuSkamapi evameva devAyuSka yathA nairayikAyuSkam / etasya bhadanta ! nairayikAsaMghyAyuSkasya tiryagyonikAsajyAyuSkasya, manuSyAsaMDyAyuSkasya, devAsaMDyAyuSkasya ca katarat katarebhyaH alpaM vA nairayika AyukA baMdha karatA hai, to kama se kama 10 daza hajAra varSa kI aura utkRSTa se eka palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa jitanI Ayu kA baMdha karatA hai| (tirikkhajoNiyAuyaM pakaremANe jahapaNeNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM paliovamassa asaMkhejjaibhAgaM pakarei) jaba vaha asaMjJI jIva tiryagyonika jIva kI Ayu kA baMdha karatA hai to kama se kama meM eka antarmuhUrtapramANa usakA baMdha karatA hai, aura utkRSTa se eka palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa jitanA usakA baMdha karatA hai| ( maNussAuyapi evaMceva devAue jahA neraiyAue ) manuSya kI Ayu kA baMdha bhI vaha isI prakAra se karatA hai / tathA devAyu kA baMdha vaha nArakAyuSka kI taraha karatA hai| (eyassa NaM bhaMte ! neraiyaasanniAussa tirikkhajoNiyaasanniAuyassa, maNussa asanniAuyassa devaasanniAuyassa ya kayare kayarehiMto appe vA bahue vA tulle vA visesAhie vA ?) he bhadanta ! ina nairayika asaMjJI AyuSka tiryagyonika asaMjJi AyuSka, manuSya asaMjJI AyuSka, aura deva asaMjJI AyuSka, ke pakarei) ne te asazI yo nA2zrIna aayussyne| 14 mA che mAchAmA ochA dasa hajAra varSane ane vadhAremAM vadhAre papamanA asaMkhyAtamA mAsa pramANa mAyuSyane 55 mAMdhe che, (tirikkhajoNiyAiyaM pakaremANe jahaNNeNaM aMtomuhuttaM ukkoseNa paliovamassa asaMkhejjaibhAgaM pakarei) 2 te asaMsI ja tiryaMca meninA AyuSyane baMdha bAMdhe te ochAmAM ochA eka aMtamuhUrta pramANa ane vadhAremAM vadhAre eka pApamanA asaMkhyAtamAM mAsa pramANu AyuSyane 55 madhe che, (maNusAuyapi evaM ceva devAue jahA neraiyA ue ) manuSyanA mAyuSyane 55 08 pramANe navo, bhane ssshiijIvo devAyuSyane baMdha narakAyuSya pramANe ja bAMdhe che. (eyassa gaMbhaMte ! neraiyaasanniAuyassa tirikkhajoNiya asanniAuyassa, maNussaasanni uyarasa devaasanniAuyassa ya kayarehiMto appe vA bahae vA tulle vA, visesAhie vA 1 ) 3 pUjya ! nA24I asazI AyuSyANA, tiya nika. asaMsI AyuSyavALA manuSya asaMsI AyuSyavALA ane devAsaMNI zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 526 bhagavatIsUtre bahukaMvA tulyaM vA vizeSAdhikaM vA ? gautama ! sarvastokaM devAsaMDyAyuSkam manuSyAsaMzyAyuSkam asaMkhyeyaguNam , tiryagUyonikAsaMDyAyuSkam asaMkhyeyaguNam , nairayikAsaMDyAyuSkamasaMkhyeyaguNam tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta ! iti||014|| prathamazatake dvitIya uddezakaH smaaptH||1-2|| ___TIkA-'kaviheNaM bhaMte' katividhaM bhadanta ! 'asaniAue pannatte ' asaMjyAyuSkaM prajJaptam ? uttarayati bhagavAn-'goyamA' he gautama ! 'caubihe asaMnni Aue pannatte' caturvidhamasaMkhyAyuSkaM prajJaptam / asaMghyAyukamiti, asmin bhave bIca meM kauna kisakI apekSA alpa hai ? kauna kisakI apekSA bahuta hai, aura kauna kisakI apekSA tulya evaM vizeSAdhika hai ? (goyamA !) he gautama ! (saJcathove devaasanniAue ) deva asaMjJi AyuSya saba se kama hai (maNussa asanniAueasaMkhejjaguNe) isakI apekSA manuSya asaMjJI AyuSya asaMkhyAtaguNI adhika hai| (tiriyaasanniAue asaMkhejjaguNe) manuSya asaMjJi AyuSka kI apekSA tiryag asaMjJi AyuSka asaMkhyAtaguNI adhika hai| ( neraiya asanniAue asaMkhejjaguNe ) tiryag asaMjJi AyuSya kI apekSA nairayika asaMjJi AyuSya asaMkhyAtaguNI adhika hai (sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti) he bhadanta ! yaha saba isI prakArase hai-he bhadanta ! yaha saba isI prakArase hai| TIkArtha-"kaiviheNaM bhaMte !" he bhadanta ! kitane prakArakA "asanni Aue pannatte" asaMjJI AyuSka kahA gayA hai ? prabhu isakA uttara dete haiM ki-(goyamA) he gautama ! " caunvihe asanniAue paNNatte" cAra AyuSyavALA jIvamAM keNa kenAM karatAM alpa che, ke tenA karatAM vadhAre che. ty AnA 1252 cha bhane Ae nA 42tai vizeSAdhi cha ? ( goyamA ! ) gautama ! ( savvatthove devaasanni Aue) sauthI / / heva sasazI sAyuSyavA che. (maNussaasanniAue asaMkhejjaguNe) temn| 42ta manuSya masI mAyuSyavANA madhyAta che. ( tiriyaasanniAue asaMkhejjaguNe ) manuSya asaMsI AyuSyavALAthI tiryaMca asaMjJI AyuSyavALA asaMkhyAta gaNa adhika che. (neraie asanniAue asaMkhejjaguNe) mane tiya" asa jhI mAyuSyavANAthI nA24 masajhI mAyudhyA vo masaNyAta aa|| cha "sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte! ti" pUjya ! me madhu se pramANe 4 cha u pUnya ! 2 madhu ko pramANa cha. --"kaiviheNaM bhaMte !" u pUnya ! 21 2 " asanni Ae pannatte " asajJimAyuSyavANA vo yA cha ? prabhu te prazna mA pramANe ravAsa mApe cha-"goyamA !" gautama ! " cauvvihai asanniAue zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za01 u0 2 sU0 14 asazyAyuSka nirUpaNam 527 " asaMjJI san yat parabhavayogyamAyurbadhnAti tadasaMjJyAyuriti kathyate / 'taM jahA' tadyathAneraiya asanniAue ' nairayikAsaMjJayAyuSkam - nairayikaprAyogyamasaMjJayAyunairayikAsaMjJyAyu:, ' tirikkha joNiya asanniAue' tiryagyonikA saMjJayAyuSkam - tiryagyonika prAyogyama saMzyAyustiryagyonikAsaMjJayAyuH, 'maNussaasanniAue' manuSyAsaMzyAyuSkam - manuSyaprAyogya saMzyAyuSkam, 'devaasanniAue' devAsaMjJayAyuSkam - devamAyogyamasaMjJayAyuSkamiti / asaMjJayAyuriti-asaMjJina Ayuriti tu sambandhamAtreNApi bhavati yathA bhikSoH pAtram, ato'saMjJijIvakRtatvalakSaNasambandha vizeSapradarzanAyAhaprakArakA asaMjJI AyuSka kahA gayA hai / asaMjJi AyuSka isa bhava meM asaMjJI hokara jo jIva parabhavayogya AyukA baMdha karatA hai, vaha asaMjJI AyuSka zabdakA artha hai / yaha asaMjJo AyuSka 4 cAra prakAra kahA gayA hai - nairadhikaasaMjJI AyuSka, taryakyonika asaMjJI AyuSka, manuSya asaMjJI AyuSka aura deva asaMjJI AyuSka / asaMjJI ho kara jo jIva nairayikaprAyogya Ayuko bAMdhatA hai vaha nairayika asaMjJI AyuSka hai / tiryaJca yonivAle jIvoM ke prAyogya Ayu ko jo asaMjJI jIva bAMdhanA hai, vaha tiryaga yonika AyuSka hai| manuSyake prAyogya Ayu ko jo asaMjJI jIva bAMdhatA hai| vaha manuSya asaMjJI AyuSka hai| deva ke prAyogya Ayu kA jo asaMjJI jIva baMdha karatA hai vaha devAsaMjJyAyuSka hai / " asaMjJinaH AyuH iti asaMjJyAyuH aisA to saMbaMdha mAtrase bhI hotA hai| jaise ki "bhikSoH pAtraM" bhikSukA pAtra "bhikSupAtra" paNNatte " yAra prahAranA asaMjJi AyuSyavAjA vo udyA he yA lavabhAM asaMnni rUpe janmIne je jIvo parabhava caigya AyuSyane madha khAMdhe che te jIvone asajJiAyuSyavALA kahe che. te asa'jhiAyuSyavALA jIvo cAra prakAranA kahyA che-(1) nairiyeka asa'nAi AyuSyavALA, (2) tiya`ca ceAnika asa'siAyuSyavALA, (3) manuSya ajJi AyuSyavALA ane (4) deva asanniAyuSyavALA. je asaMjJI jIvo nairayika prAyeAgya AyuSyanA badha bAMdhe che tene nairayika asaMjJiAyuSyavALA kahe che. je asa'jJI jIva tiya ca AnivALA jIvAne prAyeAgya AyuSyane adha bAMdhe che tene tikSeAnika asanI AyuSyavALA kahe che. je asaMjJI jIva manuSyanA prAceAgya AyuSyanA badha mAMdhe che tene manuSya asaMjJI AyuSya vALA kahe che. je asaMgI jIveA devAnA prAyeAgya AyuSyanA adha bAMdhe che tene dvevamasAjJI AyuSyavAjA Ahe che. " asaMjJina AyuH iti asaMjJyAyuH asa'nInuM Ayu te asaphyAyu evuM te saMbaMdha mAtrathI paNa thAya che. jema ke bhikSoH pAtraM " likSunuM yAtra, te 'bhikSupAtra' likSupAtra ahevAya che. tethI " 66 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 528 bhagavatI sUtre 'asaNNINaM' ityAdi / 'asaNgINaM bhaMte! jIve kiM neraiyAjyaM pakarei' asaMjJI khalu bhadanta ! jIvaH kim nairayikAyuSkaM prakaroti-badhnAti ? evaM kim 'tirikkha joNiyAuyaM pakare' tiryagyonikAyuSkaM prakaroti, maNussA uyaM pakare 'manuSyAyuSkaM prakaroti, 'devAuyaM pakare' devAyuSkaM prakarotIti praznaH / bhagavAnAha - ' goyamA ' he gautama! 'raiyApi pakarei' nairayikAyuSkamapi prakaroti 'tirikkhajoNiyAuyaM pipakarei ' tiryagyonikAyuSkamapi prakaroti ' maNussAuyaMpi pakarei ' manuSyAyukamapi prakaroti, 'devAuyaMpi pakare3' devAyuSkamapi prakaroti, asaMjJI jIvo nairayikatiryagamanuSyadevAnAm sambandhi AyuSkaM badhnAtIti bhAvaH / narayikAdyAyu nan asaMjJI tatra kiyatmamANAM sthitiM karotItyAha - 'neraiyAuyaM' ityAdi / nerahaaisA hotA hai ataH asaMjJijIvakRtatvarUpa saMbaMdha vizeSako dikhAne ke liye sUtrakAra "asaNNI NaM" ityAdi sUtra kahate haiM-"asaNNINaM bhaMte ! jIve kiM neraiyAuyaM pakarei" he bhadaMta! asajJIjIva kyA nairayika AyukA baMdha karatA hai ? yahAM "pakarei" "prakaroti" kA artha " baMdha karatA hai " aisA hai / isI taraha se kyA vaha "tirikkhajoNiyAjyaM pakarei " tiryag yonika jIvokI AyukA baMdha karatA hai? " maNussA uyaM pakarei" manuSya AyukA kyA vaha baMdha karatA hai ? "devAuyaM pakarei" devAyukA kyA vaha baMdha karatA hai ? isa praznakA prabhune yoM uttara diyA ki he gautama! vaha nairayika AyukA bhI baMdha karatA hai, tiryagyonika AyukA bhI vaha baMdha karatA hai / manuSya AyukA bhI vaha baMdha karatA hai / devAyukA bhI vaha baMdha karatA hai / tAtparya yaha ki asaMjJojIva nAraka, tiryagU, manuSya aura deva, ina cAroM gatiyoMkI AyukA baMdha karatA hai| nairayika AdikI asa MjJIlavAno DRtatva saMbaMdha vizeSa dRrzAvivAne bhATe sUtrAra 'asaNNInaM ' ityAdi sUtra he che - " asaNNI NaM bhaMte! jIve kiM neraiyAuyaM pakarei " he pUlya ! zuM asaMjJI jIvA nairiyeka AyuSyanA baMdha khAMdhe che ? ahIM " pakarei " (prakaroti) no artha "aMdha jAMghe che." yevo thAya che. mena pramANe zuMte "tirikkha joNiyAu pakarei " tiryagya yoninA bhavanA AyuSyano saMgha jAMghe che ? "maNussAuyaM pakare " zu te manuSyanA AyuSyano gaMdha madhe che ? "devAuyaM pakarei" zuM te devatAnA AyuSyano khaMdha khAMdhe che? A praznano prabhue A pramANe javAba ApyA he gautama ! asaMjJI jIvo nairiyekanA AyuSyane paNa adha khAMdhe che, tiya+g yAnika jIvonA AyuSyano paNa baMdha kha dhe che, manuSyanA AyuSyane paNa madha madhe che ane devatAnA AyuSyano paNa madha madhe che. tAtpa e che ke, asa'nI jIvA nAraka, tiryaMca manuSya ane deva, e cAre gationA zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 1 u0 2 sU0 14 asamsyAyuSkanirUpaNam 529 yAuyaM pakaremANe jahaNNeNaM dasavAsasahassAhaM ' nairayikAyuSkaM prakurvan jaghanyena dazavarSasahasrANi, iyaM sthitiH ratnaprabhApRthivyAH prathamaprastaTamAzritya vijJeyA / ukkoseNaM paliovamassa asaMkhejjaibhAgaM pakarei' utkarSeNa palyopamasyAsaMkhyeyabhAga prakarotibadhnAti / etat ratnaprabhApRthivyAzcaturthaprastaTe vartamAna madhyamasthitimantaM nArakamAzritya proktam / kathamidamucyate-yato ratnaprabhApRthivyAH prathamaprastaTe varSANAM dazasahasrANi jaghanyA sthitiH kathitA, utkRSTA sthitistu varSANAM navatiH sahasrANi, ratnaprabhAyAH dvitIye prastaTe tu varSANAM daza lakSANi jaghanyA sthitiH, utkRSTatastu Ayu kA baMdha karatA huA vaha asaMjJI jIva vahAM kamase kama kitanI sthiti ko aura adhikase adhika kitanI sthiti ko prApta karatA hai ? isa viSayako spaSTa karaneke liye sUtrakAra kahate haiM ki yadi vaha nairayika AyukA baMdha karatA hai to kama se kama 10 daza hajAra varSakI aura jyAdAse jyAdA palyopamake asaMkhyAtaveM bhAgapramANa jitanI AyukA vaha baMdha karatA hai / jaghanya Ayu jo yahAM 10 daza hajAra varSakI kahI gaI hai vaha prathama pRthivI jo ratnaprabhA hai usake pahile prastaTa kI apekSA kahI gaI hai, aisA jAnanA caahiye| tathA utkRSTa Ayu jo palyopamake asaMkhyAtaveM bhAga pramANa jitanI kahI gaI hai vaha isa ratnaprabhA pRthivIke cauthe prastaTameM vartamAna madhya sthitivAle nAraka jIvakI apekSA se kahI gaI hai, aisA jAnanA caahie| yaha Apa kaise kahate haiM ki yaha jaghanya aura utkRSTa sthiti prathama pRthivIke prathama aura caturtha prastaTake AyuSyane baMdha bAMdhe che, narayika vagerenA AyuSyane baMdha karate te asaMjJI jIva tyAM ochAmAM ochI keTalI sthiti prApta kare che ane vadhAremAM vadhAre keTalI sthiti prApta kare che? A viSayanuM spaSTIkaraNa karavAne mATe sUtrakAra kahe che ke je te asaMjJI jIvo nirayika jInA AyuSyane baMdha bAMdhe te ochAmAM ochA dasa hajAra varSa pramANa ane vadhAremAM vadhAre palyopamanA asaMkhyAtamAM bhAgapramANu AyuSyane baMdha bAMdhe che. ahIM dasa hajAra varSanuM pramANe je ochAmAM ochuM AyuSya kahyuM che te ratnaprabhA nAmanI pahelI pRthvInA (naraka) pahelA prastaTanI (pAthaDAnI) apekSAe kahela che, ema samajavuM. tathA pApamanA asaMkhyAtamAM bhAga pramANanuM je vadhAremAM vadhAre AyuSya kahyuM che te ratnaprabhA (pahelI) pRthvInA (narakanA) cothA prastaTamAM (pAthaDAmAM rahelA madhyama sthitivALA nArakanI apekSAe kahela che ema jANavuM. zaMkA-A jaghanya ane utkRSTa sthiti pahelI pRthvI (naraka)nA pahelA bha067 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 530 bhagavatIsUtre navatilakSANi / ratnapabhAyAstRtIyaprastaTe tu jaghanyato navatirlakSANi, utkRSTataH puurvkottii| ratnaprabhAyAzcaturthaprastaTe tu jaghanyA sthitiH pUrvakoTI, utkRSTatastu sAgaropamasya dazamo bhaagH| evaM cAtra palyopamasyAsaMkhyeyabhAgo madhyamA sthitivrbhtiiti| atha tiryagAyuSkaM pradarzayati-'tirikkhajoNiyAuyaM' ityAdi / 'tirikkhajoNiyAuyaM pakaremANe tiryagyonikAyukaM prakurvan 'jahaNNeNaM aMtomuhuttaM' jaghanyenAntarmuhUtam 'ukoseNaM paliovamassa asaMkhejjaibhAgaM pakareI utkRSTena palyopamasyAsaMkhyemadhyama sthitivAle nArakako lekara kahI gaI hai ? isakA uttara yaha hai ki ratnaprabhA pRthivIke prathama prastaTameM 10 daza hajAra varSakI jaghanya sthiti kahI gaI hai, aura utkRSTa sthiti 90 navve hajAra varSakI kahI gaI hai| tathA ratnaprabhA pRthivIke dvitIya prastaTameM 10 dasalAkha varSakI jaghanya sthiti kahI gaI hai, aura utkRSTa sthiti 90 navve lAkha varSakI kahI gaI hai| ratnaprabhA pRthivIke tRtIya prastaTameM jaghanyasthiti 90 navve lAkha varSakI aura utkRSTa sthiti 1 eka koTipUrvakI kahI gaI hai| ratnaprabhA pRthivIke cauthe prastaTameM jaghanya sthiti 1 koTipUrvakI aura utkRSTa sthiti 1sAgaropamake dazaveM bhAga pramANa kahI hai| isa taraha isa cauthe pAthar3e meM madhyasthiti palyopamake asaMkhyAtaveM bhAga pramANa A jAtI hai| tiryazcake sUtrameM jo kahA hai ki asaMjJI jIva jaghanyase antarmuharta pramANa sthitiko aura utkRSTa se 1palyopamake asaMkhyAtaveM bhAga pramANa ane cothA prastaTanA (pAthaDA) madhyama sthitivALA nArakanI apekSAe kahela che, evuM Apa zA kAraNa kahe che? uttara-ratnaprabhA pRthvInA pahelA prastaTamAM (pAthaDAmAM) jaghanya sthiti dasa hajAra varSanI kahI che ane utkRSTa sthiti nevuM hajAra varSanI kahI che. tathA ratnaprabhA pRthvInA bIjA prastaTamAM jaghanya sthiti dasa lAkha varSanI ane utkRSTa sthiti nevuM lAkha varSanI kahI che. ratnaprabhA pRthvInA trIjA prastaTamAM jaghanya sthiti nevuM lAkha varSanI ane utkRSTa sthiti eka koTI (karoDa) pUrvanI kahI che. ratnaprabhA pRthvInA cethA prastaramAM jaghanya sthiti eka kaTi (kareDa) pUrvanI ane utkRSTa sthiti eka sAgaropamanA dasamAM bhAga jeTalI kahI che. A rIte pahelI narakanA cothA prastaTamAM madhyama sthiti popamanA asaMkhyAtamAM bhAga pramANa siddha thaI jAya che. tiryaMcanA sUtramAM evuM je kahyuM che ke asaMzI jI ochAmAM ochA antarmuharta pramANa ane vadhAremAM vadhAre eka pApamanA asaMkhyAtamAM zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayamecandrikATIkA za0 1 u0 2 sU0 14 asAyuSkanirUpaNam 531 yabhAgaM prakaroti, etad yugalikatiryagapekSayA bodhyam / ' maNussAuyapi evaM ceva' manuSyAyuSkamapi evameva jaghanyato'ntarmuhurtam , utkRSTataH palyopamasyAsaMkhyeya. bhAgamiti, atrAsaMkhyeyabhAgakathanaM yugalikamanuSyAnadhikRtya jJAtavyamiti / 'devAue jahA neraiyAue ' devAyuSkaM yathA nairayikAyuSkam , devAyuSkaM nairayikAyuSkavad vijJeyam / asaMjJiviSayakaM nArakAyuryathA, tathA asaMjJiviSayaM devAyurapIti / idaM tu bhavanapativyantarAnAzritya vijnyeymiti| 'eyassa NaM bhaMte ' etasya khalu bhadanta ! 'neraiyaasannibhAuyassa tirikkhanoNiyaasaniAuyassa maNussaasaSiAuyassa, devaasanniAuyassa ya kayare kayarehito appe vA bahue vA tulle vA sthiti ko bAMdhatA hai so yaha kathana yugalika tiryag jIvoM kI apekSA se kahA gayA hai, aisA jAnanA caahiye| "maNussAuyaM pi evaM ceva" manudhya Ayu ke viSaya meM bhI aisA hI kathana jAnanA cAhiye / arthAt vaha asaMjIjIva yadi manuSya Ayu kA baMdha karatA hai, to jaghanya se antarmuhUrta pramANa use bAMdhatA hai aura utkRSTa se palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa bAMdhatA hai| yaha kathana yugalika manuSyoM kI apekSAse kiyA gayA jAnanA cAhiye / " devAue jahA neraiyAue" asaMjJI jIva yadi devAyu kA baMdha karatA hai to isa viSaya meM jaisA kathana narakaAyu ke bAMdhane ke viSaya meM pahile kiyA gayA hai vaisA hI jAnanA caahiye| yaha kathana bhavanapati aura vyantaradevoM kI apekSA se kiyA gayA hai| "eyassa NaM bhaMte !" he bhadanta ! isa "neriyasniaauyssbhAgapramANa AyuSyane baMdha bAMdhe che te kathana tiryaMcayugalIyAjIvonI apekSAe ong. "maNussAuyaM pi evaM ceva" manuSyanA AyuSyanA viSayamA 55 sema / samajavuM, eTale ke je asaMjJI ja manuSya AyuSyane baMdha bAMdhe te ochAmAM ochA antarmuhUrta pramANa ane vadhAremAM vadhAre palyopamanA asaMkhyAtamAM bhAgapramANa AyuSyane baMdha bAMdhe che. A kathana paNa yugalIyA manuSyane manusakSI ne sayuM che. "devAue jahA neraiyAue" 212sazIle vatAnA maayussyn| baMdha bAMdhe te nArakane AyuSya jeTalI ja jaghanya ane utkRSTa AyuSyanI sthitine baMdha bAMdhe che. A kathana bhavanapati ane vANavyaMtaradevenI apekSAe karavAmAM AvyuM che, tema jANavuM. " eyarasa NaM bhaMte ! neraiyaasanniAuyassa tirikkha joNiyaasaniAuyassa maNussaasanniAuyassa devaasantiAuyassa kayare kayarehito appe vA bahue zrI bhagavatI sutra : 1 Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 532 bhagavatIsUtre visesAhie vA' nairayikA'saMghyAyuSkasya, tiryagyonikA'saMzyAyuSkasya, manuSyAsaMjayAyuSkasya, devAsaMghyAyuSkasya ca katarat katarebhyo'lpaM vA bahukaM vA tulyaM vA vizeSAdhikaM vA / bhagavAnAha- goyame-'tyAdi, 'goyamA ' he gautama ! 'savvatthove devaasaniAue' sarvastokaM devAsaMghyAyuSkam 'maNussaasaniAue asaMkhejjaguNe' mnussyaasNkhyaayusskmsNkhyeygunnm| 'tirikvajoNiyaasaniAue asaMkhejjaguNe' tiryagyonikAsaMDyAyuSkamasaMkhyeyaguNam 'neraiyaasaniue asaMkhejjaguNe' nairayikAsaMDyAyuSkamasakhyeyaguNaM bhvtiiti| 'eyassa Na bhaMte' ityAdi sUtreNAsaMghyAyuSo yadalpabahutvaM kathitaM tadasya isvatva dIrghatvamapekSyA'vaseyamiti / tirikkhajoNiyaasaniAuyassa maNussaasaniAuyassa devaasaniAuyassa kayare kayarehito appe vA bahue vA tulle vA visesAhie vA" nairayika asaMjJiAyuSka ke, tiryagyonika asaMjJi AyuSka ke, aura deva asaMjJi AyuSka ke bIca meM kaunasI Ayu kisa Ayu kI apekSA alpa hai ? aura kaunasI Ayu kisa Ayu kI apekSA bahutaadhika hai ? tathA kaunasI Ayu kisa Ayu ke samAna hai ? aura kaunasI Ayu kisa Ayuse vizeSAdhika hai ? prabhu ne ina cAra praznoMkA uttara isa prakArase diyA ki he gautama ! ina sabhI kI AyumeM jo deva asaMjJiAyuSka hai vaha sabase kama hai, aura manuSya asaMjJi AyuSka asaMkhyAta gunA adhika hai| tiryagyonika asaMjJi-AyuSka bhI asaMkhyAta gunA hai| tathA nairayika asaMjJi AyuSka bhI asaMkhyAta gunA hai| isa taraha jo " eyassa NaM bhaMte ityAdi " sUtra se asaMjJi AyuSka meM alpa bahutva ko kathana kiyA gayA hai, vaha AyukI isvatva aura dIrghatva kI apekSAse kiyA vA tulle vA visesAhie vA ? " nai2yi asazImAyuSyavA7 vo, tiya yAni asaMsIAyuSyavALA jIva, manuSya asaMjJIAyuSyavALA jIvo ane devaasaMjJI. AyuSyavALA jIvo -e cAre AyuSyavALA jamAM kayA jI konA karatAM apa che, kayA konA karatAM vadhAre che, kyA kenI barAbara che, ane kyA jIvo kenI karatAM vizeSAdhika che ? gautamasvAmInA uparokta cAre praznonA uttara mahAvIra prabhue A pramANe ApyA che-he gautama! teomAM devaasaMzI AyuSyavALA cha sauthI alpa che, manuSya asaMsI AyuSyavALA ja tenAthI asaMkhyAtagaNuM vadhAre che, tiryonika asaMsIAyuSyavALA che tenA karatAM paNa asaMkhyAtagaNuM vadhAre che ane tiryAnika asaMzaAyuSyavALA cha karatAM narayika asaMjJI AyuSyavALA asaMkhyAtagaNI vadhAre che. bhA pramANe "eyassa gaM bhaMte! tyA sUtrI masajJI vAma 65 madhitA zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyanandrikATIkA za. 1 u. 2 sU014 asamjhyAyuSkanirUpaNam 533 atha bhagavaduktamanumodayati-'sevaM bhaMte2' ityAdi / ' sevaM bhaMte sevaM bhaMte ' tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta !-he bhagavan ! bhavatA yat kathitaM tadevameva ' sevaM bhaMte sevaM bhaMte' ityatra dvivacanam bhagavadvAkye bhaktizraddhAdhikyamUcanAya / 'tti' iti kathayitvA zraddhAbhaktipUrvakaM gautamo bhagavantaM vandate namasyati, vanditvA namasyitvA saMyamena tapasA''tmAnaM bhAvayamAno viharatIti ||suu014|| // prathamazatake dvitIyoddezakaH samAptaH // 1-2 // gayA hai esA jAnanA cAhiye / bhagavAn jo kahA usakA anumodana karate hue zrI gautamasvAmI kahate haiM "sevaM bhaMte ! ti" ki he bhadanta! Apane jo kahA hai vaha isI prakAra se hai, aisA hI hai| yahAM jo dvivacana kA prayoga kiyA gayA hai vaha bhagadvAkya meM bhakti aura zraddhA kI adhikatA ko sUcita karatA hai, isa bAtako prakaTa karane ke liye kiyA gayA hai| * tti" jo zabda hai vaha yaha batalAtA hai ki gautamasvAmI ne isa prakAra kaha kara zraddhA evaM bhakti pUrvaka bhagavAn ko vaMdanA kI, namaskAra kiyA aura vandanA namaskAra karake saMyama tathA tapa se AtmA ko bhAvita karate hue apane ucita sthAna para virAja gae ||suu0 14 // ||dvitiiy uddezaka samApta // vagere je kathana karAyuM che. te kathana AyuSyanA ochAvattAnI apekSAe karavAmAM AvyuM che tema jANavuM. bhagavAne je kahyuM tenI anumodanA karatAM zrI gautama svAmI 4 cha. " sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! ti" 3 pUjya! sapanA devA pramANe ja te hakIkata che, e pramANe ja che." ahIM je dvirukti karavAmAM AvI che te bhagavAnanA vacanamAM zraddhA ane bhaktinI adhikatAnuM sUcana kare cha, "ci" 56 me matAve che , gautabhasvAbhIme 2 // pramANe jaDIne zraddhA ane bhaktipUrvaka bhagavAnane vaMdaNa namaskAra karyo, ane vaMdaNa namaskAra karIne saMyama tathA tapathI AtmAne bhAvita karatA thakA potAnA ucita sthAne mesI gayA ||suu. 14 // // dvitIya uddeza sabhAta // zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha tRtIyoddezakaH prArabhyatetRtIyoddezake saMkSepata ime viSayAH-kAMkSAmohanIyaM karma ki jIvakRtamiti prshnH| kAMkSAmohanIyakarmaNaH upArjanaprakAraH, tasya catvAro bhedAH, teSu caturthapakSasya svIkAraH / nairayikAdicaturviMzatidaNDa ke kAMkSAmohanIyasya vicAraH / caturviMzatidaNDakasambandhe kAMkSAmohanIye kAlatrayaviSayakacintA / cayopacayodIraNavedananirjaraNAnAM saMgrahaH / kAMkSAmohanIyakarmaNo vednprkaarH| vednkaarnnpdshnm| sandehaH / svadharma parityajya paradharmagrahaNam / phalAzaGkA / saMdigdhatvam / jinabhASitasya stytvm| tasya svIkArakarturAcaraNakartuzcArAdhakatvam / astitvanAstitva pariNAmasya vicaarH| prayogaH, svabhAvaH, kAMkSAmohanIyavandha-tatprakAra-tatkAraNAnAM pradarzanam / prmaadyogyorvicaarH| pramAdajanako yogaH / yogajanakaM vIryam / vArya tRtIya uddezaka prAraMbhatRtIya uddezaka ke viSayoM kA saMkSipta vivaraNakAMkSAmohanIyakarma kyA jIvakRta hai ? kAMkSAmohanIya karma kA upArjana prakAra, usake cAra bheda, unameM caturthapakSa kA svIkAra / nairayika Adi caubIsadaNDakoM meM kAMkSAmohanIya kAvicAra / caubIsa daNDaka ke sambandha meM kAMkSAmohanIya meM kAlatrayaviSayaka vicAra / caya, upacaya, udIraNa, vedana aura nirjarA, inakA saMgraha / kAMkSAmohanIya karmakA vedana prakAra / vedanakAraNa kA prdrshn| sandeha / svadharma kA parityAga kara paradharma kA grahaNa / phlaashNkaa| sndigdhtaa| jinabhASita meM satyatA ko svIkAra karane vAle aura AcaraNa karane vAloM meM ArAdhakatA / astitva, nAstitva pariNAma kA vicAra / prayoga, svabhAva, kAMkSAmohanIyabaMdha, usake - trIjo uddezaka prAraMbha trIjA uddezakamAM nIcenA viSayonuM nirUpaNa karAyuM che - kAMkSAhanIyakarma zuM chavakRta che? kAMkSAmahanIyakarmanA upArjanaprakAra, tenA cAra bheda ane temAM caturtha pakSane svIkAra. nAraka Adi vIsa daMDakamAM kAMkSAmahanIyane vicAra. vIsa daMDakanA saMbaMdhamAM kAlAhanIyamAM traNakALaviSayaka vicAra, caya, upacaya, udIraNa, vedanA ane nirjarAnuM nirUpaNa. kAMkSAmahanIyamanA vedanaprakAra. vedanakAraNanuM pradarzana. sandaha, svadharmane tyAga karIne paradharmane svIkAra. phalAzaMkA saMdigdhatA, jinabhASita vacanemAM satyatA. svIkAra karanAra ane te pramANe AcaraNa karanAramAM ArAdhakatA, astitva, nAstitva pariNAmane vicAra proga, svabhAva, kAMkSAhanIyabaMdha, tenA prakAra ane kAraNonuM pradarzana, pramAda ane yogane zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za01 u0 3 tRtIyoddezakaviSayavivaraNam 535 janaka zarIram / zarIrajanako jIvaH / utthAnakarmAdInAmastitvam / udIraNagarhaNasaMvaraNAnAM madhye ksyodiirnnm| kim-udIraNAyogyasyodIraNam athavA utthAnAdinodIraNam ? anudIrNasyopazamanam / puurvvtmdrshnprkaarH| udayamAptakarmaNAM nirjaraNam / nairayikAdistanitakumArAMtajIvaviSaye vedanavicAraH / pRthivIkAyikAnAM ki kAMkSAmohanIyasya vedanaM na bhavatIti prshnH| bhavatItyuttaram / teSAM kiM tarkasaMjJAprajJAmanovacanAni santIti praznaH, netyuttaram / tathApi vedayatIti, jinokte stytaa| evaM cturindriyjiivpryntvicaarH| sAmAnyajIvavat paMcendriyatirazca Arabhya vaimAnikaparyantaM vicaarH| zramaNAH kAMkSAmohanIyaM vedayanti na veti praznaH / prakAra aura unake kAraNoM kA pradarzana / pramAda aura yoga kA vicAra / pramAdajanaka yoga / yogajanaka viiry| vIryajanaka shriir| zarIrajanaka jIva / utthAna karma Adi kA astitva / udIraNa, garhaNa, saMvaraNa, inake bIca meM kisakI udiirnnaa| kyA udIraNayogya kI udIraNA athavA utthAnAdi dvArA udIraNA ? / anudIrNa kA upazamana / pUrva kI taraha pradarzana prkaar| udayaprApta karmoM kA nirjrnn| nairayika se lekara stanitakumAra taka jIvoM ke viSaya meM vedanA kA vicAra / pRthivIkAyikajIvoM ko kyA kAMkSAmohanIya kA vedana hotA hai ? aisA prazna / hA~ hotA hai, aisA uttr| unake kyA tarka, saMjJA, prajJA, mana aura vacana hote haiM ? yaha prazna / nahIM hotA haiM aisA uttara / " tathApi vedayati" isa jinokta meM stytaa| isI taraha caturindriya jIva paryanta vicAra / sAmAnya jIvakI taraha paMce. ndriya tiryaMca se lekara vaimAnika paryanta vicAra / zramaNa kAMkSAmohanIya karma kA vedana karate haiM, athavA nahIM karate haiM? aisA prazna / vedana karate haiM, vicAra, pramAdajanaka yuga, gajanaka vIrya, vIryajanaka zarIra, zarIrajanaka jIva utthAna karma AdinuM astitva. udIraNa, garhaNa enA saMvaraNamAM konI udIraNA, zuM udIraNagyanI udIraNA? athavA utthAnAdi dvArA udIraNA anudIrNanuM upazamana. AgaLa mujaba pradarzana prakAra, udayaprApta karmonuM nirdhAraNa, nArakothI laIne svanitakumAra sudhInA jInA viSayamAM vedanAne vicAra, pRthvIkAyika jIvane zuM kAMkSAmahanIyanuM vedanA thAya che? e prazna " thAya che." evo uttara. "zu tebhane , sI, prajJA, mana mane kyana DAya cha ? " mero prazna " nathI DAta " meva uttara. " tathApi vedayati" ! ninAta vayanamA satyatA. yA pramANe caturindriya sudhInA jIvana vicAra. sAmAnya jIvanI jema paMcendriya tiya"cathI laIne vaimAnika sadhIne vicAra. " zramaNa, kAMkSAmehanIya karmanuM vedana kare che ke nathI karatA ? " evo prazna "vedana kare che" evo uttara, zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre vedayantIsyuttaram / kathaM vedayanti ? praznaH tatrottaram - jJAnadarzanacAritraveSapravacana pravacanAbhyAsi puruSakalpamArgamatabhaGganayaniyamapramANAnAM bhedAn dRSTvA saMdeha - svadharmatyAga - phalAzaMkA nai yasya vaiparItyaiH zramaNAH kAMkSAmohanIyaM vedayantItyuttaram / - dvitIyodezakaM parisamApya tadanantaraM karmaNAM vedanIyatvAdivicAraNAya tRtIyo - dezakaH prArabhyate, asya pUrveNa sahAyamamisambandhaH - dvitIyo dezakasyAntimasUtre AyurvizeSasya nirUpaNaM kRtam, tadAyurmohAtmakadoSasadbhAve, eva saMbhavati ata eva tRtIyodezakasyAdau mohanIyavizeSaM nirUpayati / tathA Adau saMgrahagAthAyAM yat"kaMkhapaoge" iti tRtIyadvAratvena kathitaM tadapi darzayannAha - 'jIvA NaM bhaMte kaMkhAmohaNijje' ityAdi / 536 aisA uttara | kaise vedana karate haiM ? aisA prazna "jJAna, darzana, cAritra veSa, pravacana, pravacanAbhyAsI puruSa, kalpa, mArga, mata, bhaMga, naya, niyama aura pramANa, inake bhedoM ko dekha kara saMdehayukta hone se svadharmaparityAga karane se, phalAzaMkA hone se aniyatatA tathA viparItatA prApta karane se zramaNakAMkSAmohanIyakA vedana karate haiM " aisA uttara / dvitIya uddezaka ko samApta karake isake bAda karma saMbaMdhI vedanA Adi kA vicAra karane ke liye aba tRtIya uddezaka ko sUtrakAra prAraMbha karate haiM / isakA pUrva uddezaka ke sAtha isa prakAra se saMbaMdha hai - dvitIya uddezaka ke antima sUtra meM AyuvizeSa kA nirUpaNa kiyA gayA hai| vaha Ayu mohAtmaka doSa ke sadbhAva meM hI saMbhavita hotA hai isaliye tRtIya uddezaka ke Adi meM mohanIyavizeSa kA sUtrakAra nirUpaNa karate haiM / tathA Adi meM saMgraha gAthA meM jo " kaMkhapaoge" aisA tRtIya dvAra "devI rIte vehana ure che ?" sevA prazna, "jJAna, darzana, zAstri, veSa, avayana, pravayanAbhyAsI puruSa, udaya, bhArga, bhata, lauMga, naya, niyama bhane prabhANunA lehone joine sadaihayukta thavAthI, svadhama parityAga karavAthI, lAza'kA thavAthI anaiyatya ( anizcitatA ) viparItatA prApta karavAthI zramaNo kAMkSAmeAhanIyaka'nuM vedana are che" vo uttara. khIjA uddezakanI samApti karIne kama saMbadhI vedanA vagerenA vicAra karavAne mATe have sUtrakAra trIjA uddezakanI zarUAta kare che. tenA AgaLanA uddezakanI sAthe A jAtano saMbaMdha che--bIjA uddezakanA chevaTanA sUtramAM AyuvizeSanuM nirUpaNu karavAmAM AvyuM che. te Ayu mehAtmaka doSanA sadbhAve ja sabhavI zake che, tethI trIjA uddezakanI zarUAtamAM sUtrakAra mehanIyavizeSanuM nirUpaNu ure che. tathA mAhimAM saDagAthAmAM ne " kaMkhapaoge " menuM trI dvAra3ye zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacakATIkA za. 1 u. 3 sU0 1 kAGgAmohanIya karmanirUpaNam 537 mUlam - jIvANaM bhaMte kaMkhAmohaNijje kamme kaDe ! haMtAkaDe! | se bhaMte kiM deseNaM dese kaDe, deseNaM savve kaDe, savveNaM dese kaDe, savveNaM savve kaDe / goyamA ! no deseNaM dese kaDe, no deseNaM savve kaDe, no savveNaM dese kaDe, savveNaM savve kaDe | neraiyANaM bhaMte! kaMkhAmohaNije kamme kaDe ? haMtA kaDe jAva savveNa savve kaDe, evaM jAva vemANiyA NaM daMDao bhANiyavvo // sU0 1 // chAyA - jIvAnAM bhadanta ! kAMkSAmohanIyaM karma kRtam, hanta kRtam, tad bhadanta ! kiM dezena dezaH kRtaH, dezena sarvaM kRtam, sarveNa dezaH kRtaH, sarveNa sarva kRtam, gautama ! no dezena dezaH kRtaH, no dezena sarvaM kRtam, no sarveNa dezaH kRtaH rUpa se kahA gayA hai use bhI dikhAte hue sUtrakAra yaha sUtra kahate haiMjIvANaM bhaMte! kaMkhAmohaNije " ityAdi / mUlArtha - ( jIvANaM bhaMte! kaMkhAmohaNije kamme kaDe) he bhadanta ! jIva saMbaMdhI kAMkSAmohanIyakarma jIva ke karane se hotA hai ? (haMtA kaDe) hAM karanese hotA hai| (se bhaMte! kiM deNaM dese kaDe, dese NaM savve kaDe, savveNaM dese kaDe, savveNaM savve kaDe) he bhadanta ! kyA kAMkSAmohanIyakarma kA eka aMza eka deza se kRta hotA hai ? yA eka deza se kAMkSAmohanIya karma kA samasta aMza kRta hotA hai ? yA sarvadeza se kAMkSA mohanIya kA ekadeza kRta hotA hai ? yA sarvadeza se kAMkSAmohanIya kA sarvadezakRta hotA hai ? ( gauyamA ) he gotama ! (no deseNaM dese kaDe, no deseNaM savve kaDe, no savve NaM dese kaDe, savve NaM savve kaDe, ) vaha kaaNkssaakahevAmAM AvyuM che tene khatAvatAM sUtrakAra A sUtra kahe che-- " jIvANaM bhaMte ! kaMkhAmohaNijje " ityAdi ! bhUsArtha - ( jIvANaM bhaMte ! kaMkhAmohaNijje kamme kaDe ? ) De lahanta ! lavanuM aMkSAbhoDunIyambha zu bhavar3ata hoya che ? ( haMtA kaDe ) DA, hoya che. ( se bhaMte ! kiM deNaM dese kaDe, deseNaM savve kaDe, savveNaM dese kaDe, savveNaM savve kaDe ? ) he bhadanta ? zuM kAMkSAmeAhanIyaka nA eka aMza eka dezamRta hAya che ? ke eka dezathI kAMkSAmeAhanIyakA samasta aza kRta hAya che ? ke sadezathI kAMkSAmeAhanIyanA eka deza kRta hoya che ? ke sadezathI kAMkSAmeAhanIyane sadeza ta hoya che ? ( goyamA ! no deseNaM dese kaDe, no deseNaM savve kaDe, no savveNaM dese kaDe, savveNaM savve kaDe ) he gautama! te aMkSAbhoDunIyambha' dezathI deza ta bha0-68 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - 538 bhagavatIsUtre sarvega sarva kRtm| nairayikANAM bhadanta ! kAMkSAmohanIyaM karma kRtam , hanta ! kRtam , yAvat sarveNa sarva kRtam / evaM yAvadvaimAnikAnAM daNDako bhaNitavyaH / suu01|| TIkA-'jIvANaM bhaMte !' jIvAnAM bhadanta ! he bhadanta ! jIvAnAM sambandhi yat 'kaMkhAmohaNijje kamme kAMkSAmohanIya karma tat kRtam? jIvasaMbandhikAMkSAmohanIyaM. karma kriyAniSpAcaM kim - mohayati sadasadvivekavikalaM karotyAtmAnamiti mohamohanIyakarma na deza se deza kRta hai, na deza se sarva kRta hai, na sarva se deza kRta hai, kintu sarva se sarvakRta hai| (neraiyANaM bhaMte / kaMkhAmohaNijje kamme kaDe ? ) he bhadanta ! nairayika saMbaMdhI kAMkSAmohanIyakarma kyA kRta hai ? (haMtA kaDe jAva savveNaM sace kaDe evaM jAva vemANiyA NaM daMDao bhANiyavvo ) hAM, nairayika saMbaMdhI kAMkSA mohanIya karma kRta hai| yAvat vaha sarva se sarva kRta hai| isa taraha yAvat vaimAnikoM taka kA daMDaka kahanA caahiye| ____TIkArtha-yahAM gautamasvAmo ne prabhu se aisA prazna kiyA hai ki he bhadanta ! jIvoM kA jo kAMkSAmohanIya karma hai vaha kyA kRta hai ! kRta zabda kA artha hai kriyA dvArA jo niSpAdya hotA hai vh| arthAt jIva sambandhI jo kAMkSAmohanIyakarma hai vaha kyA jIvakRta kriyAdvArA niSpAdita hotA hai ? ! jo AtmA ko sat aura asat ke viveka se vikala banA detA hai usakA nAma mohanIya hai| " mohayati vikalaM karoti AtmAnaM iti mohanIyam" aisI mohanIya zabda kI vyutpatti hai| AtmA ko nathI, dezathI sarva kRta nathI, sarvathI deza kRta nathI paNa sarvathI sarvakRta che. ( neraiyANaM bhaMte ! kaMkhAmohaNijje kamme kaDe 1 ) 3 mahanta ! nairayituM kSA. monIyama zuta saya cha ? (haMtA kaDe jAva savveNaM savve kaDe evaM jAva vemANiyANaM daMDao bhANiyavvo) , nA24nuM kSAmonIyama ta cha. te sarvathI sarvakRta che tyAM sudhI samajavuM. A pramANe ja vaimAnika sudhInuM 4.4 4 naye. TIkArtha -ahIM gautamasvAmIe mahAvIra prabhune evo prazna pUche che ke he bhadanta ! zuM javAnuM kAMkSAhanIyakarma zuM jIvakRta hoya che? " kRta ? eTale kriyA vaDe jenI prApti thAya che te. eTale ke jIvanuM jekAMkSAmahanIyakarma che te zuM chavakRta kiyA vaDe nipAdita thAya che? je AtmAne satA mana masatnA vivethI zUnya manAve cha tenuM nAma bhADanIya che. "mohayati vikalaM karoti AtmAnam iti mohanIyam " mevI bhIDanIya zanI vyutpatti thAya che. cAritramehanIya karma paNa AtmAne sat ane asanA vivekathI zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za0 1 u03 kAGkhAmohanIyakarmanirUpaNam 539 nIyam , etAdRzaM cAritramohanIyamapi bhavatItyata Aha-kAMkSAmohanIyam ,kAMkSA anyadarzanagrahaH, tataH kAMkSAyAH mohanIyamiti kAMkSAmohanIyam , mithyaatvmohniiymityrthH| upalakSaNatvAt zaGkAdInAM parigrahaH, 'kaDe'tti-kRtam bhavati na veti prshnH| uttarayati bhagavAn-'haMtA' hanta he gautama ! 'kaDe' kRtam / yadidaM kAMkSAmosat aura asat ke viveka se vikala to cAritramohanIya karma bhI karatA hai ataH usakA yahAM grahaNa na ho isa kAraNa mohanIya pada ke sAtha kAMkSA vizeSaNa rakhA hai| kAMkSAmohanIyakA artha darzanamohanIya karma hai| anya darzana kA grahaNa yaha kAMkSA hai| isa kAMkSA se jo AtmA ko mohita karatA hai / vaha kAMkSAmohanIya hai / tAtparya kahane kA yaha hai ki mohanIya ke sAtha jo kAMkSA pada rakhA hai usase cAritramohanIya karma kI nivRtti ho jAtI hai, kyoMki vaha kAMkSA se AtmA ko mohita nahIM karatA hai| dUsare dUsare ekAntaprarUpaka matoM kA grahaNa karanA arthAt anekAntaprarUpaka dharma meM zraddhA nahIM rakhate hue bhinna2 ekAnta prarUpaka dharmoM meM zraddhA rakhanA isakA nAma kAMkSA hai| isa kAMkSAse darzanamohanIya kA baMdha jIva ko hotA hai / kAMkSAmohanIya kA dUsarA nAma mithyAtvamohanIya bhI hai isaliye kAMkSAmohanIya kA tAtparya mithyAtvamohanIya hai| kAMkSApada yaha upalakSaNa hai, kyoMki isase zaMkA Adi kA grahaNa huA hai / " kaDe " kA artha kRta-kriyA-niSpAdita hai| ___ bhagavAn ne isa prazna kA uttara yoM diyA ki he gautama ! "haMtA" hAM rahita banAve che tethI ahIM tene grahaNa karavAnuM na hovAthI "mohanIya padanI sAthe kAMkSApada mUkayuM che. kAMkSAhanIya eTale darzanamohanIya karma. anya darzanane grahaNa karavuM tenuM nAma kAMkSA che te kAMkSAthI je AtmAne mahita kare che tene kAMkSAmahanIya kahe che. tAtparya e che ke mehanIyanI sAthe kAMkSA pada mUkavAthI cAritramohanIyanI vyAvRtti (nivRtti) thaI jAya che, kAraNa ke te (cAritramehanIya) kAMkSAthI AtmAne mohita karatuM nathI. judA judA ekAntaprarUpaka matone grahaNa karavA, arthAtu anekAntaprarUpaka dharmamAM zraddhA na rAkhatAM judA judA ekAntaprarUpaka dharmomAM zraddhA rAkhavI tenuM nAma kAMkSA che. te kAMkSAthI jIva darzanamehanIya karmane baMdha bAMdhe che. kAMkSAhanIyanuM bIjuM nAma mithyAtvamehanIya paNa che. tethI kAMkSAhanIya eTale mithyAtvamohanIya paNa kahevAya che, kAMkSApada upalakSaka pada che. kAraNa ke tenI mAraphata zaMkA vagere aNu 42yeta cha " kaDe " meTale tRta-ThiyAnihita sAvAne te prazana mA pramANe vAmahIdhA cha-"gItama! "hatA" zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 540 bhagavatIstre hanIya karma tadavazyameva jIvena kRtam , akRtasya karmatvAnupapatteH / yadi kRtaM na syAttadA karma iti kathayituM na zakyeta / kAMkSAmohanIyakarmaNaH kriyAniSpAdyatvA tadapi karma bhavati, mohamApAdayatIti mohanIyamiti vyutptteH| nanu mohanIyaM karma etAvadeva vaktavyaM, kAMkSeti vizeSaNaM kimartham ? iti cedatrocyate-mohanIyaM dvividham-cAritramohanIyaM, darzanamohanIyaM ca, atra ca darzanahotA hai / arthAt jo kAMkSAmohanIya karma hai / vaha avazya hI jIva ke dvArA kiyA hotA hai isI kAraNa vaha karma kahalAtA hai| jo jIva dvArA kRta nahIM hotA hai vaha karma kahIM kahalAtA / tAtparya kahane kA yaha hai ki jitane bhI kama haiM ve saba jIva dvArA hI kiye hue hote haiM / yadi ve jIva dvArA kiye hue na hoM to karma nahIM kahalA skte| isI taraha yadi kAMkSAmohanIya karmarUpa hai, to vaha bhI avazya hI jIva dvArA kiyA huA hai| nahIM to vaha karma nahIM kahA jA sktaa| kAMkSAmohanIya karma kriyAniSpAdya hai, isakA tAtparya yaha hai ki jIva mana vacana aura kAyA kI kriyA dvArA usako niSpanna (siddha) karatA hai ataH kriyAniSpAdyatva hone ke kAraNa vaha bhI karmarUpa hai| yaha karma jIva ko parapadArthoM meM moha utpanna karAtA hai| yahI isakA kAma hai| zaMkA-mohanIya karma, aisA hI kahanA cAhiye / kAMkSA ye pada jo vizeSaNa rUpa se mohanIya ke sAtha prayukta kiyA gayA hai so vaha kisa kAraNa se kiyA gayA hai / samAdhAna-mohanIya karma do prakAra kA kahA gayA hai-eka cAritra hA hoya che " eTale ke je kAMkSAhanIya kama te jIva vaDe avazya karAyela hoya che. te kAraNe ja tene karma kahevAmAM Ave che. tAtparya e che ke jeTalAM karmo te badhAM jIva vaDe ja karAyelAM hoya che. je te jIvathI karAyAM na hoya te temane kama kahI zakAya ja nahIM. e ja pramANe je kAMkSAhanIya karmarUpa che te paNa avazya jIva dvArA ja karAyuM hoya che. anyathA tene karma kahI zakAya nahIM kakSAehanIyakarma kriyA niSAdya che-tenuM tAtparya e che ke jIva mana, vacana ane kAyAnI kriyA vaDe tene niSpanna (siddha) kare che. tethI kriyA vaDe siddha thayeluM hovAthI te paNa karmarUpa ja che. A kama jIvane para padArthomAM meha utpanna karAve che. ane eja enuM kAma che. A-34 " monIyama" sevA prayoga 42 na . chatai bhAI. nIyanI sAthe "kAMkSA" padane vizeSaNa tarIke zA kAraNe prayoga karyo che? samAdhAna-mehanIyakarmanA be prakAra kahyA che-(1) cAritramehanIya zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za.1 u0 3 sU0 1 kAsAmohanIyakamanirUpaNam 541 mohanIyamevAbhimatamato darzanamohanIyasya saMgrahAya mohanIyapadena saha kAMkSApadaM yojitamiti / kAMkSAmohanIyazabdasyAyamarthaH-kAMkSA nAma anyadarzanagrahaNaM, tadrUpaMmohanIyamiti kAMkSAmohanIyam , mithyAtvamohanIyamityarthaH / iha vastUnAM karaNe caturbhaGgI dRzyate, yathA hastAdinA'vayavena yasya kasyacit vastuna ekadezamAcchAdayati1, athavA hastAdirUpaikadezena vastunaH saMpUrNameva bhAgamAcchAdayati2,athavA saMpUrNazarIreNa vastuna ekadezamAcchAdayati3, athavA saMpUrNazarIreNa saMpUrNasya vastuna AcchAdanaM karoti4 / ayaMbhAvaH-zarIrAvayavAt padArthAvayavasyAcchAdanam 1, athavA mohanIya aura dUsarA drshnmohniiy| darzanamohanIya karma hI yahAM abhimata hai isaliye darzanamohanIya karma ke saMgraha ke liye mohanIya pada ke sAtha kAMkSA pada yojita kiyA gayA hai| kAMkSAmohanIya zabda kA yaha artha hai-anyadarzanoM kA grahaNa kAMkSA hai / isa kAMkSArUpa jo mohanIya vaha kAMkSAmohanIya hai| isakA dUsarA nAma mithyAtvamohanIya bhI hai| vastuoM ke karane meM cAra prakAra dekhe jAte haiM, arthAt loka meM kriyA karane kI paddhati cAra prakAra se hotI huI dekhI jAtI hai, jaise koI manuSya kisI bhI vastuko DhAMkane kI kriyA kare to vaha use cAra prakAra se DhAMka sakatA hai-apane zarIra ke hAtha Adi avayava se cAhe kisI vastu kA eka to vaha ekadeza DhAMka sakatA hai1, dUsare usI hastAdirUpa avayava se vaha sampUrNa vastu ko DhAMka sakatA hai / tIsare apane saMpUrNa zarIra se vaha vastu ke eka dezako DhAMka sakatA hai, aura cauthe vaha apane samasta zarIra se samasta vastu ko bhI DhAMka ane (2) darzanamehanIya. ahIM darzanamohanIya karma ja grahaNa karavAnuM che. tethI darzana mehanIya karmano saMgraha karavAne mATe ja mehanIya' padanI sAthe "kAMkSA pada mUkayuM che. "kAMkSAehanIya" zabdane artha A pramANe cheanya darzanene svIkAra eTale kAMkSA te kAMkSArUpa je mehanIya tene kAMkSAmahanIya kahe che. tenuM bIjuM nAma mithyAtvamehanIya paNa che. kriyA karavAnA cAra prakAra che eTale ke lekamAM kriyA karavAnI cAra paddhati jovAmAM Ave che-jema ke ke mANasa kaI vastune DhAMkavAnI kriyA kare che te tene cAra prakAre DhAMkI zake che-(1) potAnA zarIranA hAtha Adi avayava vaDe te manuSya te vastune eka deza paNa (bhAga) DhAMkI zake che, (2) ane eja hAtha Adi avayava vaDe te saMpUrNa vastune paNa DhAMkI zake che, (3) pitAnA saMpUrNa zarIra vaDe vastunA eka bhAgane te DhAMkI zake che, ane (4) pitAnA samasta zarIrathI te samasta vastune paNa DhAMkI zake che. tAtparya e che ke koI paNa jIva zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 542 bhagavatIsUtra zarIrAvayavena padArthasya avayavinaH saMpUrNasyAcchAdanam 2, athavA saMpUrNa zarIreNa padArthekadezasyAcchAdanam 3, athavA sampUrNazarIreNa sampUrNapadArthasyAcchAdanam 4 / avayavenAvayave kriyA1 / avayavenAvayavinaH kriyaaH2| avayavinA'vayavasya kriyeti tRtIyaH3 / avayavinA'vayavinaH kriyeti catvAro bhedAH4 / eSu caturyu bhaGgeSu kaM bhaGgamAdAya jIvaH kAMkSAmohanIyaM karma karotIti kriyAkaraNaprakAraM praznayannAha-'se bhaMte' ityAdi / ' se bhaMte ' ' se 'tti tasya karmaNaH he bhadanta ! kim 'deseNaM dese kaDe' dezena dezaH kRtaH, dezena-jIvasyaikenAMzena dezA=kAMkSAmohasakatA hai / tAtparya yaha hai ki koI bhI prANo apane zarIra ke avayava se padArtha kA ekadeza rUpa avayava kA AcchAdana kara letA hai, koI zarIra ke avayava se avayavIrUpa saMpUrNa padArtha kA AcchAdana kara detA hai| koI samasta zarIra se padArthake eka dezakA AcchAdana kara detA hai| aura koI samasta zarIra se samasta padArtha kA AcchAdana kara detA hai| isa taraha avayava dvArA avayava meM kriyA1, avayava dvArA avayavI ko kriyAra, avayavI dvArA avayava kI kriyA3, aura avayavI dvArA avayavI kI kriyA, ye cAra bhaGgarUpa bheda ho jAte haiM, so ina cAra bhaMgoM meM se kisa bhaMga ko lekara jIva kAMkSAmohanIya karma ko karatA hai ? arthAt kriyA karane ke ina cAra bhaMgoM meM se kisa kriyA karane kI paddhati dvArA AtmA kAMkSAmohanIya karma kA baMdha karatA hai ? yahI praznarUpa bAta "se bhaMte ! kiM deseNaM dese kaDe ? deseNaM savve kaDe ? savveNaM dese kaDe ? pitAnA zarIranA avayavathI eTale eka bhAgathI padArthanA eka deza rUpa avayavana AcchAdana karI zake che. koI zarIranA avayavathI avayavIrUpa saMpUrNa padArthanuM AcchAdana karI de che, kaI samasta zarIra vaDe padArthanA eka deza (bhAga) nuM AcchAdana karI de che ane koI samasta zarIra vaDe samasta padArthanuM AcchAdana karI de che. A rIte (1) avayava dvArA avayavamAM kiyA, (2) avayavadvArA avayavImAM kiyA, (3) avayavI dvArA avayavamAM kiyA ane (4) avayavI dvArA avayavImAM kiyAA cAra bhAMgA rUpa bheda thaI jAya che. e cAra bhAMgAmAMthI kayA bhAMgAnI apekSAe jIva kAMkSAmahanIya karmane baMdha bAMdhe che-eTale ke kriyA karavAnA A cAra bhAMgAmAMthI kriyA karavAnI kaI paddhati dvArA AtmA kAMkSA mehanIya bhanI madhamAMdhe cha ? se prazna 35 vAtane "se bhaMte ! kiM deseNaM dese kaDe? deseNaM savve kaDe ? savveNaM dese kaDe ? sabveNa savve kaDe ?" // sUtrapA zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 1 u. 3 sU0 1 kAGkAmohanIyakarmanirUpaNam 543 nIyasya karmaNa eko'zaH kRtaH ? iti prathamo bhaGgaH1 / athavA 'deseNaM savve kaDe ' dezena sarvaH kRtaH dezena-jIvasyaikadezena ekAMzena, sarva kAMkSAmohanIyaM karma kRtam jIvamyaikadezena kAMkSAmohanIyakarmaNaH sarvA zaH kRta iti dvitIyo bhNgH2| 'savveNaM dese kaDe' sarveNa dezaH kRtaH, sarveNa-sarvAtmanA deza: kAMkSAmohanIyasya eko dezaH kRtaH, iti tRtIyo bhnggH3| 'savveNaM savve kaDe' sarveNa sarva kRtam , sarveNa sarvAsmanA sarvakAMkSAmohanIyaM karma kRtamiti caturthoM bhaGgaH4 / iti praznaH / bhagavAnAha -'goyamA' he gautama ! 'no deseNaM dese kaDe 'no dezena dezaH kRtaH jIvamyaikAMzena kAMkSAmohanIyakarmaNa ekadezo na kRtaH1 / 'no deseNa savve kaDe' no dezena sarva kRtam jIvasyaikadezena sarva kAMkSAmIhanIyaM karma kRtm| 'no samveNadese kaDe' no sarveNa dezaH kRtaH, jIvasya sarvA zena kAMkSAmohanIyakarmaNa ekadezo savveNaM savve kaDe, ?" isa sUtra pAThadvArA prAzita kI gaI hai-he bhadanta ! kyA jIva ke eka aMza rUpa deza se kAMkSAmohanIya karma kA eka aMza kiyA gayA hai1 yA jIva ke eka aMza dvArA samasta kAMkSAmohanIya karma kiyA gayA hai2, arthAt kAMkSAmohanIyakarma kA samasta aMza kiyA gayA hai 2, yA jIvake sarva aMza dvArA kA~kSAmohanIyakarmakA eka aMza kiyA gayA hai3, yA jIvake marva aMzadvArA samasta kAMkSAmohanIya karma kiyA gayA hai 4 prabhune ina praznoMkA uttara isa prakArase diyA ki he gautama ! jIvake eka dezadvArA vaha kAMkSAmohanIyakarma ekadeza nahIM kiyA gayA hai, aura na jIva ke eka deza dvArA vaha kAMkSAmohanIya karma sarvAzarUpa se kiyA gayA hai, aura na jIva ke sIzoM dvArA vaha kAMkSAmohanIya karma ekadeza rUpa aMzase hI kiyA gayA hai kintu jIva ke sarvAMzoM dvArA hI sarvAzarUpase kiyA gayA hai| isa taraha yahAM kriyA karane ke cAra prakAroM meM se antima prakAra liyA gayA hai| dvArA darzAvavAmAM Avela che ke-(1) he bhadanta ! zuM jIvanA eka aMzarUpa dezathI kAMkSAmehanIya karmane eka aMza karAyo hoya che? ke (2) jIvanA eka aMza dvArA samasta kAMkSAmahanIya karma karAyuM hoya che? ke (3) jIvanA sarva aMza dvArA kAMkSAmahanIya karmane eka aMza karA hoya che. ? ke (4) jIvanA sarva aMza dvArA samasta kAMkSA mehanIyakarma karAyuM hoya che? prabhue e praznono A pramANe uttara Ape che-he gautama ! jIvana eka deza dvArA te kAMkSAmahanIya karma eka dezarupe karAtuM nathI, ane jIvanA eka deza dvArA paNa te kAMkSAmahanIya karma savaMza rUpe karAtuM nathI, ane jIvanA sarvAze dvArA te kAMkSAmahanIyakarma ekadezarUpe karAtuM nathI, paraMtu jIvanA sarvAze dvArA ja te kakSAehanIya karma sarva karAyuM che, A pramANe kriyA karavAnI cAra paddhatimAMthI ahIM chelI paddhati levAmAM AvI che. zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 544 bhagavatIsUtre na kRtaH / 3 / kintu 'savveNaM savve kaDe' sarveNa sarva kRtam , jIvasya sarvAvayavena sarva kAMkSAmohanIyaM karma kRtmiti|4| sarveNa sarva kRtamiti kathamucyate? tathAvidha jIvasvAbhAvyAt sarvasvapradezAvagADhatadekasamayabandhanIyakarmapudgalabandhane sarvajIva pradezAnAM vyApAro bhavatItyataH kathyate sarveNa sarva kRtmiti| sarvAtmanA sarva tadeka zaMkA-"saveNa savve kaDe " arthAt jIva ke samasta pradezoM dvArA vaha samasta kAMkSAmohanIya karma kiyA gayA hai " aisA Apa kaise kahate ho-to isakA uttara yahI hai ki jIva kA isI prakAra kA svabhAva hai ki jisase vaha samasta apane pradezoM dvArA samasta kAMkSAmohanIyakarma kA baMdha karatA hai / tAtparya aisA hai ki jIva eka samaya meM jitane baMdhane yogya karma pudgaloMkA baMdha karatA hai| unheM vaha apane samasta AtmApradezoM ke sAtha viziSTarUpa se avagADha kara letA hai-arthAt jor3a letA hai| ina karmapudgaloM ke baMdhana karane meM jIva ke samasta pradezoM kA vyApAra hotA hai| isaliye "savveNa savve kaDe" aisA kahA gayA hai| aisA nahIM hai ki --" eka samaya meM kAMkSAmohanIyakarma kA kucha aMza baMdhe, aura dUsare samaya meM kucha aMza baMdhe, tIsare Adi samaya meM kucha aMza baMdhe, isa taraha kaI samayoM meM pUre kAMkSAmohanIyakarma kA baMdha ho" kyoMki pUre kAMkSAmohanIya karma kA sarvAMzoM se eka hI samaya meM jIva ke samasta pradezoM ke sAtha baMdha ko prApta hotA hai| isa liye eka hI kAla meM vaha samasta kAMkSAnohanIyakarma samasta jIvapradezoM kA usake bAMdhane meM -" savveNaM savve kale " meTale , " nA samasta pradeza 2 te samasta kAMkSAmahanIya karma karAyuM che" evuM Apa kevI rIte kaho cho? uttara--jIvane e svabhAva che ke te eka samayamAM jeTalAM bAMdhavA gya karma padgalone baMdha bAMdhe che. teTalAM karma pudagalone te potAnA samasta Atmapradeze sAthe viziSTa rUpe avagADha karI le che-jeDI le che, te karmapudgalonuM baMdhana karavAmAM jIvanA samasta pradezane vyApAra (pravRtti) thAya che. tethI 1 " samveNaM savve kaDe" dyu cha. sarbu sanatuM nathI hai " eka samayamAM kAMkSAmahanIyamane keTaleka aMza baMdhAya, ane bIjA samayamAM bIje keTaleka aMza baMdhAya, trIjA samayamAM vaLI bIje keTaloka aMza baMdhAya, ane e rIte keTalAya samayamAM kAMkSAmahanIya karmane baMdha baMdhAya, kAraNa ke kAMkSAhanIya karmanA sarvAMze eka ja samaye jIvana samarata pradezanI sAthe baMdha pAme che, tethI eka ja kALamAM samasta AtmapradezanI sAthe kAMkSA bhAhanIya bha sarvAze maghazAne prAta yatuM DAvAyI " savveNaM savvaM kaya" zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za0 1 u0 3 sU0 1 kAGkSAmohanIyakarmanirUpaNam 545 kAlakaraNIyaM kAMkSAmohanIyaM karma kRtaM karmatayA baddhaM jIvena / etAvatA caturthabhaGga eva svIkRtaH, ata evoktam "egapaesogADhaM savvapaesehiM kammuNo jogaM / baMdhai jahuttaheu~" iti / chAyA-ekapradezAvagADhaM sarvapradezaiH karmaNo yogyam , badhnAti yathoktahetum / iti / 'egapaesogADhaM'ti, ekapradezAvagADhamiti-jIvadravyApekSayA karmadravyApekSayA ca ye eke-samAnAH pradezAsteSvavagADhamekapradezAvagADhamucyate, tat , karmabandhane jIvasya sarvapradezAnAM vyApAratvAjjIvaH svasya sarvapradezaistadekasamayavandhanayogyaM samAnapadezAvagADhaM sarva karma yathoktahetupUrvakaM badhnAtIti / athavA sarva yat kiMcita vyApAra hone ke kAraNa "savveNa savvaM kaDaM " aisA kahA gayA hai| isa taraha caturthabhaMga hI yahAM svIkRta huA hai / anya tIna bhaMga nahIM / isI liye aisA kahA hai ki " egapaesogADhaM savvapaesehi kammuNo joggaM / baMdhai jahuttaheuM" eka pradeza meM avagADha hue karmayogya pudgaloM kA jIva sarvapradezoM se yathokta hetuoM dvArA mithyAdarzana, avirati, pramAda Adi kAraNoM dvArA-baMdha karatA hai| yahAM eka pradezAvagADha kA tAtparya isa prakAra se hai ki-jo pradeza jIvadravya kI apekSA se aura karmadravya kI apekSA se samAna haiM, una pradezoM meM avagADha jo karma hai, vaha eka pradezAvagADha kama hai, usa eka pradezAvagADha karma ke baMdhana meM jIva ke samasta pradezoM kA vyApAra hotA hai| isa kAraNa jIva apane sarvapradezoM se usa eka samaya meM baMdhana yogya tathA samAna pradezoM meM avagADha hue samasta karma kA yathokta hetupUrvaka baMdha karatA hai / arthAt-eka pradezAvagADha ema kahevAmAM Avela che. A rIte cothA bhAMgAne ja ahIM svIkAra thayuM che, bAkInA traNa bhAMgAne svIkAra thayo nathI. te kAraNe ja evuM kahyuM che ke " :egapaesogADhaM savvapaesehiM kammuNo joggaM baMdhai jahuttaheu " me pradezamA avagADha thayela karma pudgalene baMdha, jIva sarva pradezathI yukta hetuo dvArA mero mithyAzana, maviti, prabhAha mAhi 2 // dvArA-mAMdhe . ahIM eka pradezAvagADhanuM tAtparya A pramANe che-je pradeza chavadravyanI apekSAe ane karma dravyanI apekSAe samAna che, te pradezomAM je karma avagADha joDAyelA) che tene eka pradezAvagADha karma kahe che. te eka pradezAvagaDha karmanA baMdhanamAM jIvana samasta pradezanI pravRtti thAya che. te kAraNe jIva pitAnA samasta pradezathI eka samayamAM baMdhana ya tathA samAna pradezamAM avagADha thayela samasta karmane pUrvokta kArapUrvaka baMdha bAMdhe che. eTale ke zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 546 bhagavatIstre kAMkSAmohanIyaM karma tat sarvAtmanA kRtaM, na tu dezena kRtamiti // itaH pUrvapakaraNe 'jIvANaM bhaMte' ityAdinA sAmAnyato jIvasaMbandhena sarva kathitamiti sAmAnyato vivecanAt vizeSato jJAnaM na syAdato vizeSarUpeNa vivecayituM nArakAdicaturviMzatidaNDakaviSaye praznayanAha-'neraiyANaM bhaMte ityAdi / 'neraiyANaM' nairayikANAm 'bhaMte' he bhadanta ! 'kakhAmohaNijje kamme kaDe' kAMkSAmohanIyaM karma kRtam-jAtam / nArakajIvaiH kiM kAMkSAmohanIyaM karma upArjitam , iti prshnH| bhagavAnAhakarma ke bAMdhane meM jIva ke samasta pradeza sakriya hote haiN| isaliye jIva eka samaya meM jitanA karma bAMdha sakatA hai utanA saba karma vaha bAMdhatA hai| athavA " savveNaM " arthAt sarveNa isakA tAtparya tathA "jaM kiMci" 'yat kiMcit' isako tAtparya jo kucha bhI isa taraha, jo kucha bhI kAMkSAmohanIya karma hai, vaha saba karma jIva ke samasta Atmapradeza dvArA hI kiyA gayA hai / deza se koI eka bhAga se-vaha nahIM kiyA gayA hai| isase pUrva prakaraNa meM " jIvANaM bhaMte" ityAdi sUtra dvArA sAmAnyarUpase jIva ke saMbaMdhako lekara saba kahA gayA hai / isa taraha ke sAmAnya vivecana se vizeSa rUpa se jJAna nahIM ho sakatA hai, isaliye vizeSarUpa se vivecana karane ke liye nAraka Adi daMDaka ke cauvIsa viSayameM prazna karate hue gautama svAmI bhagavAna se pUchate haiM " neraiyANaM bhaMte ityAdi ! he bhadanta ! nAraka jIvoM kA kAMkSAmohanIya karma kyA kRta hotA hai? arthAt nAraka jIvoM dvArA kAMkSAmohanIya karma kyA upArjita kiyA huA hotA hai ? prabhune isa viSaya meM gautama se isa prakAra kahA-" hatA! eka pradezAvagADha karma bAMdhavAmAM jIvanA samasta pradeza sakriya thAya che. tethI eka samayamAM jIva jeTalAM karma bAMdhI zake che eTalAM samasta kamene te mAMdhe cha matha " savveNaM" meTale sarpA, "ja kiMci yat kiMcit " meTasa jeTalAM che teTalAM badhAM arthAt samasta kAMkSAmahanIyakama samasta jIvapradeza vaDe ja karAyela hoya che-kaI eka deza (bhAga)thI te karAyela nathI. A pra421nI bhAganA zubha "jIvANaM bhaMte" ityAdi sUtra dvArA sAmAnya rUpe jIvanA saMbaMdhamAM badhuM kahevAmAM AvyuM che.-A jAtanA sAmAnya vivecanathI viziSTa jJAna prApta thaI zakatuM nathI, tethI vizeSarUpe vivecana karavAne bhATe nA24 mA 24 64aa viSayamA gautamasvAmI prazna pUche che-" neraiyANaM bhaMte" tyAdi "3 pUnya ! zuM nA24 vArnu mAmAnIya ta DAya che?" eTale ke zuM nAraka jI dvArA kAMkSAmahanIya karma upArjita karAyeluM zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za0 1 0 3 sU0 1 kAGgAmohanIya karmanirUpaNam 547 66 'haMtA kaDe' hanta kRtaM, he gautama! nArakajI vaiH kAMkSAmohanIyaM karma kRtam / 'jAva savveNaM savve kaDe' yAvata sarveNa sarvaM kRtam - sarvAtmapradezaiH sarvaM kAMkSAmohanIyaM karma kRtamityarthaH / atra yAvacchabdena pUrvavadihApi sarva praznottaraM vijJeyam / 'evaM jAva vemANiyANaM daMDao bhANiyavvo' evaM yAvadvaimAnikAnAM daNDako bhaNitavyaH, yathA sAmAnyarUpeNa tathA nArakajIvavizeSamAzritya kAMkSAmohanIya karmaNi daNDakaH kathitastenaiva rUpeNa vaimAnikaparyantaM pratyekajIvaviSayako daNDako vaktavyastathAhi"vemANiyANaM bhaMte! kaMkhAmohaNijje kamme kaDe, haMtA kaDe, se bhaMte kiM deseNa dese kaDam " hAM, nAraka jIvoM dvArA kAMkSAmohanIyakarma kRta hotA hai| 'jAva savveNaM savve kaDe " aura vaha una ke dvArA samasta AtmapradezoM se samasta rUpa se upArjita kiyA huA hotA hai / yahAM jo " yAvat " pada AyA hai vaha yaha prakaTa karatA hai ki pahile kI taraha yahAM para bhI saba prazna aura unakA uttara jAnanA cAhiye " evaM jAva vemANiyANaM daMDao bhANiyaco " isI taraha se yAvat vaimAnikoM kA daNDaka bhI kaha lenA caahiye| jisa taraha sAmAnyarUpa se tathA nAraka jIvarUpa vizeSa ko Azrita karake vizeSarUpa se kAMkSAmohanIya karma meM daNDaka kahA gayA hai / usI rUpa se vaimAnika devoM taka pratyeka jIvaviSayaka daNDaka kaha lenA cAhiye / vaha isa prakAra se- "vemANiyANaM bhaMte! kaMkhAmohaNijjekaDe ? haMtA kaDe" ityAdi - he bhadaMta ! vaimAnika devoM ke kAMkSAmohanIyakama kyA kRta kriyA dvArA niSpAdita hotA hai arthAt vaimAnika devoM dvArA kyA kAMkSAmohanIyakarma upArjita kiyA huA hotA hai ? hAM hoya che ? alutenA vA 3 u" haMtA ! kaDe " DA, nAra lavothI aMkSAbhoDunIyambha DRta ( upAti) hoya che, " jAva savveNaM savve kaDe " ane ne temanI mAraphata tamAma AtmapradezeAthI samasta rUpe (sarvA ze) upAnit urAyu hoya che. ahIM ne " yAvat pada mUkayu che te e darzAve che ke pahelAM pUchAyelA prazno ane uttarA pramANe ja ahI' pazu adhA prazno ane uttarA samajavA evaM jAva vaibhANiyANaM daMDao bhANiyavvA " mA pramANe 4 vaimAnikA sudhInA daMDaka paNu kahevAM joIe jevI rIte sAmAnya jIvanI apekSAe tathA nArakajIva vizeSanI apekSAe vizeSarUpe kAMkSAmeAhanIya karmoMmAM dadaka kahevAmAM Avela che, eja pramANe vaimAnika devA sudhInA pratyeka jIva viSaya ! pazu sevA lehote yA pramANe che - "vemANiyANaM bhaMte ! kaMkhAmohaNije kaDe ? " " haMtA ! kaDe " hatyAhi- "he lahanta ! vaimAni devAnuM kAMkSAmAhanIya ka` zu` kRta ( kriyA dvArA niSpAdya ) hAya che ? eTale ke zu vaimAnika deve vaDe kakSAmAhanIyakama upArjita karAyeluM hAya che ? " huM ange 66 "" 66 hA zrI bhagavatI sUtra : 1 Asto - Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 548 bhagavatIsUtre kaDe, deseNaM savve kaDe, savveNaM dese kaDe, savveNaM savve kaDe, goyamA ! no deseNaM dese kaDe, no deseNaM savve kaDe, no samveNaM dese kaDe, savveNaM savve kaDe" ityAdi |suu01|| __kAMkSAmohanIyaM karma kriyAniSpAyamiti pUrva kathitam , karma ca kriyayA khalu jAyate, kriyA ca kAlatrayaviSayiNItyataH kAlatrayaviziSTakriyAM kamajanikAM darzayannAha-'jIvANaM bhaMte' ityAdi / mUlam-jIvA NaM bhaMte! kaMkhAmohaNijja kammaM kariMsu ? hatA krisu|tN bhaMte kiM deseNaM desaMkariMsu, eeNaM abhilAveNaM daMDao bhANiyavo jAva vemANiyANaM / evaM kareMti, etthavi daMDao jAva vemANiyANaM |evN karissaMti, etthavi daMDao jAva vemANiyANaM, evaM cie ciNiMsu ciNaMti ciNissaMti, uvaciNiMsu uvaciNaMti uvaciNissaMti, udIresu udIta udIrissaMti, vedeMsu vedati vedissaMti, nijjareMsu nijjareMti nijjarissaMti, gautama ! hotA hai| " se bhaMte ! kiM deseNaM dese kaDe ? deseNaM savve kaDe, savveNaM dese kaDe ? savveNaM savve kaDe" he bhadanta ! to kyA vaha unakA kAMkSAmohanIyakarma deza se dezakRta hotA hai ? yA deza se sarvakRta hotA hai ? yA sarva se dezakRta hotA hai ? yA sarva se sarvakRta hotA hai ? gautama ! yaha bAta nahIM hai, na vaha deza se dezakRta hotA hai, na deza se vaha sarvakRta hotA hai aura na sarva se dezakRta hotA hai, kintu sarva se sarvakRta hotA hai| isa taraha tIna bhaMgoM kA niSedhakara yahAM kevala cauthA bhaMga hI mAnya kiyA gayA hai / / sU0 1 // gautama! DAya cha" " se bhaMte ! kiM deseNaM dese kaDe ? deseNaM savve kaDe ? savveNaM dese kaDe? savveNaM sambe kaDe ? ' " pUnya ! tamanuta kSAmADa. nIya karma zuM dezathI dezakRta hoya che, ke dezathI sarvakRta hoya che ke sarvathI (samasta Atma pradezathI) dezakRta hoya che, ke sarvathI sarvakRta hoya che? he gautama! A vAta ema nathI. eTale ke te dezathI dezakRta paNa nathI, dezathI sarvakRta paNa nathI, sarvathI dezakRta paNa nathI, paNa sarvathI sarvakRta hoya che. A rIte pahelAnA traNa bhAMgAone asvIkAra karIne cothA bhAgAne ja svii||2 42 // o cha. // suu01|| zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za0 1 0 3 sU0 2 kAGkSAmohanIya karmanirUpaNam 549 gAhA - kar3a - ciya-uvaciya - udIriyA ya veiyA ya nijinnA / Aditie cau bheyA tiyabheyA pacchimA tinni | sU0 2 // chAyA - jIvAH khalu bhadanta ! kAMkSAmohanIyaM karma akArSuH, daMta akArSuH / tad bhadanta ! kiM dezena dezamakArSuH, etenAbhilApena daMDako bhaNitavyaH, yAvadvaimA nikAnAm / evaM 'kurvanti', atrApi daNDako yAvadvaimAnikAnAm / evaM 'kariSyanti' kAMkSAmohanIyakarma jIvakRta hotA hai, yaha bAta pahale kahI gaI hai / karma kriyA dvArA utpanna hotA hai aura kriyA kAlatraya ko viSaya karane vAlI hotI hai| isaliye karmajanaka usa kAlatrayaviziSTakriyA ko dikhAte hue aba sUtrakAra kahate haiM-" jIvANaM bhaMte " ityAdi / mUlArtha - ( jIvA NaM bhaMte!) he bhadanta ! jIvoMne (kaMkhAmohaNijjaM ) kAMkSAmohanIyakarma (kariMsu ) kyA bhUtakAla meM kiyA hai ? (haMtA kariMsu ) hAM kiyA hai / (taM bhaMte kiM deseNaM desa karisu, eeNaM abhilAveNaM daMDao bhANiyavvo jAva vaimANiyANaM ) to he bhadanta ! bhUtakAlameM jina jIvoMne kAMkSAmohanIyakarma kiyA hai so kyA vaha ekadeza se unake ekadeza dvArA usa samaya kiyA gayA hai, ityAdirUpa se pahile kI taraha hI yahAM abhilApa se daMDaka kaha lenA caahiye| aura yaha daMDaka yAvat vaimAnika devoM taka kahanA caahiye| ( evaM kareti, etthavi daMDao jAva vaimANiyANaM evaM karissaMti, ettha vi daMDao jAva vemANiyANaM ) isI taraha se kAMkSAmAhanIya krama jIvakRta che. e vAta pahelAM kahevAI gaI che. kamakriyA dvArA utpanna thAya che. ane kriyA traNa kALa viSayaka hAya che. tethI durbha na bhane atraya viSaya DiyAso harzAvitAM sUtraara uDe che- "jIvANaM bhaMte ! " ityAdi / (jIvANaM bhaMte !) De pUnya ! vAme (kaMkhAmohaNijaM) aMkSAmohanIya durbha (afig ) Q' qasine sda d ? ( gar sfig ) di qasinni ska d. (a bhaMte kiM deNaM desa karisu0, eeNaM abhilAveNaM daMDao bhANiyavvo jAva vaimANiyANaM) tA hai pUjya ! bhUtakALamAM jIve je kAMkSAmeAhanIyakama karyu che te zuM temanA eka Atma pradeza vaDe eka dezathI te samaye karAyuM hAya che, ityAdi pahelAMnI jema ja abhilApa karIne daDaka kahevAM joI e ane te daDaka vaimAnika devA sudhI uDevAM lehaye (evaM kareMti, ettha vi daMDao jAva vaimANiyANaM evaM karissaMti, panthadaMDao jAva vemANiyANaM " ) me4 pramANe he pUnya ! zubha varta zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 550 bhagavatI sUtre " atrApi daMDako yAvadvaimAnikAnAm, evaM citam acaiSuH cinvanti ceSyanti, upacitam upAcaiSuH upacinvanti upaceSyanti, udairiran udIrayaMti udIrayiSyanti, avedayan vedayanti vedayiSyanti, nirajarayana nirjarayanti nirjarayiSyanti, gAthA - he bhadanta ! kyA jIva vartamAnakAla meM kAMkSAmohanIyakarma ko karate haiM " hAM karate haiM - to kyA ve use apane ekadeza se ekadezarUpa meM karate haiM ityAdirUpa se pahale kI taraha hI yahAM bhI daNDaka vaimAnika taka kara lena cAhiye / tathA he bhadanta ! jIva bhaviSyakAla meM kyA kAMkSAmohanIyakarma kareMge ? hAM kareMge / to kyA ve apane ekadeza se use ekadezarUpa meM kareMge ityAdirUpa se pahale kI taraha se yahAM para bhI vaimAnika devoM taka daNDaka kaha lenA cAhiye / ( evaM cie, cirNisu, citi ciNissaMti, uvacie, uvacirNisu, uvaciNaMti, uvaciNissaMti, udIreMsu, udIreMti, udIrissaMti, vedeMsu, vedeti, vedissaMti, nijjareMsu, nijjareMti, nijjarissaMti) isI prakAra se aisA bhI prazna karanA ki he bhadanta ! kAMkSAmohanIyakarma jIvoM dvArA cita hotA hai kyA ? hAM hotA hai / ityAdi pUrvoktarUpa se kiyA gayA samasta praznottararUpa kathana cita ke viSaya meM lagA lenA caahiye| isI taraha se kAMkSAmohanIyakarma kA cayana bhUtakAla meM jIvoM 66 mAnakALamAM kAMkSAmeAhanIya kama kare che ? DA, ure che." to zu teo peAtAnA eka dezathI (AtmapradezathI) eka dezarUpe kare che? ItyAdi kathana vaDe pahelAnI jema ja ahI paNa vaimAnika sudhInAM daMDakA kahevAM joI e, tathA hai pUjya ! zuM jIva bhaviSyakALamAM kAMkSAmeAhanIya karmanA adha khAdhaze ? hA, khAMdhaze " te zuM tee pAtAnA eka dezathI tene eka dezarUpe aMdhaze ? ityAdi kathana pahelAMnI jema ja ahI paNa vaimAnika devAnA daMDaka sudhI kahevu ( evaM cie, ciNisu, ciNaMti, ciNissaMti, uvacie, uvaciNisu, uvaciNaMti, uvaciNissaMti, udIreMsu, udIreti, udIrissaMti, vede su, vedeti vedissaMti, nijareM su, fast'fa, fasafeifa) Ay yuq da yg you you? kAMkSAmeAhanIya kama zuM jIveA dvArA cita eTale ekaThA karAyela hAya che? hA hAya che. " ItyAdi pUrvokta samasta praznottarI rUpa kathana "thita " nA viSayamAM paNa thavu joIe. eja pramANe kAMkSAmeAhanIya kanuM cayana jIve e bhUtakALamAM karyuM che, vartamAnakALe tee tenuM cayana kare che ane bhaviSyamAM paNa karaze. kAMkSAmeAhanIyaka jIvA vaDe upacita thayela hoya che, temaNe zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyandrikATIkA za01 40 3 sU02 kAGkSAmohanIya karmanirUpaNam 551 kRtA citA upacitA udIritA veditAca nirjIrNAH / Aditrike catvAro bhedA tribhedAH pazcimAstrayaH // 02 // TIkA- 'jIvANaM bhaMte' jIvAH khalu bhadanta ! 'kakhAmohaNijjaM kammaM kariMsu ' kAMkSAmohanIya karma akArSuH, jIvA atItakAle kAMkSAmohanIyaM karma kRtavantaH kimi - ne kiyA, usakA cayana ve vartamAnakAla meM bhI karate haiM, aura Age bhI kareMge | kAMkSAmohanIyakarma jIvoM dvArA upacita huA hai, usakA bhUtakAla meM unhoMne upacaya kiyA hai / vartamAna meM ve usakA upacaya karate rahate haiM, aura bhaviSya meM bhI usakA upacaya kreNge| kAMkSAmohanIyakarma kI jIvoMne udIraNA bhUtakAla meM kI hai, vartamAna meM usakI udIraNA karate rahate haiM, aura Age bhI ve usakI udIraNA kareMge / kAMkSAmohanIyakarma kA jIvoM ne bhUtakAla meM vedana kiyA hai, vartamAna meM ve usakA vedana karate haiM aura bhaviSyat kAlameM bhI ve usakA vedana kreNge| kAMkSAmohanIya karmakI jIvoMne bhUtakAlameM nirjarA kI hai, vartamAnakAlameM ve usakI nirjarA karate rahate haiM aura bhaviSyatkAla meM bhI ve usakI nirjarA kareMge / gAthA - (kaDa - ciya- ucaciya- udIriyA ya veiyA ya nijjinnA / Aditie caubheyA, tiyabheyA pacchimA tinni) kRta meM cita meM aura upacitta meM inameM eka eka ke cAra2 bheda kahanA cAhiye aura udIrita, vedita aura nirjIrNa inameM eka eka ke tIna bheda kahanA cAhiye / TIkArtha - prabhu se gautamasvAmIne yaha prazna kiyA ki he bhadanta ! bhUtakAla meM kyA jIvoMne isa kAMkSAmohanIyakarma ko kiyA hai - arthAt bhUtakALamAM tene upacaya karyo che, vartamAnakALe te tenA upacaya kare che, ane bhaviSyamAM teo tene upacaya karaze. kAMkSAmeAhanIyakama nI udIraNA jIvAe bhUtakALamAM karI che, vartamAnakALe teo tenI udIraNA kare che ane bhaviSyamAM paNa te tenI udIraNA karaze. kAMkSAmahanIyakamanuM veina jIvAe bhUtakALamAM kayu che, vartamAnakALe te tenuM vedana kare che ane bhaviSyamAM paNa te tenuM vedana karaze. jIvAe bhUtakALamAM kAMkSAmeAhanIyakamanI nirA karI che, vata mAnamAM tee tenI nirjarA are che bhane laviSyabhAM pazu tethe| tenI niza 42ze. gAthA ( kaDa - ciya-uvaciya, udIriyA, ya veiyA ya nijinnA / Aditie caubheyA, tiyabheyA, pacchimA tinni ) mRRtabhAM, thitamAM, ane upathitamAM, te pratyebhAM yAra yAra le hevA joie ane udvIrita, veti ane nijI, te pratyekamAM traNa traNa bheda kahevA joI e TIkA gautamasvAmIe mahAvIra prabhune evA prazna pUchyo ke huM pUjya ! zu jIvAe bhUtakALamAM kAMkSAmeAhanIyakama upArjita karyu che eTale ke bhUtakALamAM zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre ti praznaH, bhagavAnAha-'hatA kariMsu ' hanta akaarssH| yathA idAnIM jIvAH karma kurvanti tathA'tItakAlepi kRtavantaH, anyathA pUrvakAle karmAkaraNe saMsArasyAnAditA na syAt , saMsArasyAnAditvAbhAve yo'yaM jIvaH kazcit sukhavattayA kazcid duHkhavattayA vartate sa na syAdataH saMsArasyAnAditA vAcyA; tAdRzAnAditvaM ca atItakAle karmaNAmupArjanAdeva saMbhavati, ato'tItakAle jIyAH kRtavantaH kAMkSAmohanIyaM karmeti bhaavH| tatkarma kena rUpeNa kRtavantaH ? iti darzayannAha-"taM bhaMte"ityAdi / 'taM bhaMte' kiM deseNa desaM karisa' tad bhadanta ! kiM dezena dezamakArSaH ? ityAdi / bhUtakAla meM jIvoMne isakA kAMkSAmohanIyakarma ko kyA kriyA dvArA niSpAdita kiyA hai ? taba prabhune isakA uttara unheM yoM diyA ki hAM, pUrvakAlameM jIvoMne isa kAMkSAmohanIyakarma ko kriyAdvArA niSpAdita kiyA hai| jisa prakAra jIva isa samaya karma ko apanI kriyAoM dvArA niSpanna karate haiN| usI prakAra se atItakAla meM bhI unhoMne apanI kriyAoM se isa karma ko niSpanna kiyA hai / yadi ve pUrvakAla meM karma ko upArjita na karate to saMsAra kI jo anAditA hai| vaha nahIM bana sakatI / saMsAra kI anAditAke abhAvameM jo yaha jIva koI sukhI dikhAI detA hai, koI duHkhI dikhAI detA hai so yaha bAta nahIM bana sktii| isaliye yaha mAnanA cAhie ki saMsAra anAdi hai / isa prakArakI saMsArakI anAditA karmokI upArjanA se hI ho sakatI hai / isaliye jIvoMne atItakAla meM kAMkSAmohanIyakarma kA kriyA dvArA upArjana kiyA hai yaha kathana siddha ho jAtA hai / gautamane prabhuke isa kathana ko sunakara punaH unase prazna kiyA jIe zuM kriyA vaDe kAMkSAmahanIyakarma upArjita karyuM hoya che? tyAre prabhue temane javAba Ape ke hA, bhUtakALamAM jIe kAMkSAhanIyakarmanuM kriyA vaDe upArjana karyuM hoya che. jevI rIte vartamAna samaye paNa jIva pitAnI kiyAo dvArA karmanuM upArjana kare che, tevI ja rIte bhUtakALamAM paNa temaNe pitAnI kriyAo dvArA A karmanuM upArjana karyuM hoya che. je teo bhUtakALamAM karmanuM upArjana karatA na hatA te saMsAranuM je anAdipaNuM che te saMbhavI zake nahIM. A jImAM koI sukhI ane koI duHkhI dekhAya che te vAta saMsAranA anAdipaNAnA abhAve saMbhavI zake nahIM. tethI ema ja mAnavuM joIe ke saMsAra anAdi che. karmonA upArjanathI ja saMsAranuM A prakAranuM anAdipaNuM saMbhavI zake che. tethI e vAta siddha thAya che ke jIvoe kriyA dvArA bhUtakALamAM kAMkSAmahanIyakarmanuM upArjana karyuM che. prabhunuM A kathana sAMbhaLIne gautamasvAmI mahAvIra prabhune pharIthI pUche che ke he pUjya ! e pita pitAnI kriyAo zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za.1 u. 3 sU0 2 kAGkAmohanIyakInarUpaNam 553 caturbhaGgI vktvyaa| tathAhi-deseNaM savyaM karisu2, savveNa desaM karisu3, savveNa savvaM krimu4| atrApi-sarveNa sarvAtmanA sarvakAMkSAmohanIyaM karma akArSaH kRtavantaH' ityevarUpazcaturtho bhaGgaH sviikRtH| 'eeNaM abhilAveNaM daMDao bhANiyabyo jAva vemANiyANaM' etenAbhilApena daNDako bhaNitavyo yAvadvaimAnikAnAm , nArakajIvAdhikRtAtItakAlakriyAghaTitAbhilApo yAvadvaimAnikeSu :vktvyH| atha kAMkSAmohanIyakarmaNAM ki he bhagavan ! jIvoMne jo isa karma kA upArjana kiyA hai apanIra kriyAoM dvArA-so Apa hameM yaha samajhAiye ki unhoMne isako kriyA dvArA kisa rUpa se upArjana kiyA hai ? kyA jIvoMne ise apane ekadeza se-arthAt apane AtmapradezoM meM se kisI ekAdipradeza kI kriyA se-isa kAMkSAmohanIyakarma ko ekadeza se-sarvadeza se nahIM-upArjita kiyA hai, yA sarvadeza se-AtmA ke sarvapradezoM meM huI kriyA se-ise ekadezarUpa meM upojita kiyA hai| ityAdirUpa se pahale kI taraha yahAM caturbhagI lagA lenI cAhiye / vaha isa prakAra se hai-sUtra meM "deseNaM desaM karisu" yaha eka bhaMga to dikhalA hI diyA hai| zeSa tIna bhaMga "deseNaM savvaM karisu" 2, " savveNaM desa kariMsu 3, savveNaM savvaM karisu" ye haiM / so ina bhaMgoMmeM yahAM antima bhaMga "savveNaM savvaM karisu" hai vahI svIkRta huA hai / " eeNaM abhilAveNaM daMDao bhANiyanvau jAva vemANiyANaM" isakA tAtparya yaha hai ki nAraka jIvoM ke prakaraNa meM atItakAla kriyA saMbaMdhI jasA daMDaka vaimAnika devoM taka kahA gayA hai vaisA hI daMDaka yahAM vaDe A karmanuM je upArjana karyuM che. te upArjana temaNe kriyA dvArA kayA prakAre karyuM che? zuM jIvoe pitAnA ekadezathI-eTale ke pitAnA AtmapradezemAMnA keI paNa ekAdi AtmapradezanI kriyAthI, A kAMkSAmahanIya karmanuM ekadezathI upArjana karyuM che ke sarvadezathI AtmAnA samasta pradezomAM thayelI kriyAthI tene ekadezarUpe upArjita karyuM che?" ItyAdi kathana dvArA pahelAnI jema ja ahIM paNa caturbhAgI javI joIe. te caturbhagI A pramANe che-sUtramAM " deseNaM desaM karisu" 20 se mAMgo to mAvI vAma mAvyo che. mAjInA RNa ma mA pramANa cha-" deseNaM savyaM karisu, savveNaM desaM karisu, sane savveNaM savvaM karisu" 2 mAMsAmA " savveNaM savvaM kariMsu" / chayA bhAMgAne ja ahIM svIkAra thayo che. ___"eeNaM abhilAveNaM daMDao bhANiyavvo jAva vemANiyANaM" 2 // sUtranA hetu e che ke nAraka jInA prakaraNamAM bhUtakALanI kriyAnA viSayamAM tevAM bha0 70 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre vartamAnakAlikakriyAjanyatvaM darzayati-'evaM kareMti' evaM kurvanti-vartamAnakAlepi kAMkSAmohanIyaM karma kurvantIti bhaavH| 'etthavi daMDao jAva vemANiyANaM' atrApi daNDako yAvadvaimAnikAnAm , atrApi vartamAnakriyAghaTitakAMkSAmohanIyakarmaprakaraNepi yAvadvaimAnikAnAM nArakAdArabhya vaimAnikaparyantAnAM daNDako vartamAnakriyAghaTito vktvyH| atha bhaviSyatkAlaghaTitaM karma darzayati-'evaM karissaMti ' evaM kariSyanti, yathA'tItakAle'kArpustathA bhaviSyatkAle'pi kariSyantyeveti bhAvaH, 'etthavi daMDao jAva vemANiyANaM' atrApi daNDako yAvadvaimAnikAnAm , bhavipyatkAliko'pi daNDako nArakAdArabhya vaimAnikaparyantaM vaktavya iti / kRtasya karmaNazcayopacayAdayo bhavantIti tAn darzayannAha-'evaM cie' ityAdi / evaM' kaha lenA cAhiye / aba sUtrakAra kAMkSAmohanIyakarma meM vartamAnakAlika kriyA janyatA prakaTa karate hue kahate haiM ki-" evaM kareMti" jIva vartakAla meM bhI isa kAMkSAmohanIyakarma ko kriyA dvArA karate rahate haiN| isa vartamAnakAla saMbaMdhI kAMkSAmohanIyakarma ke prakaraNa meM bhI nAraka se lekara vaimAnika devoM taka kA daNDaka vartamAnakriyA se ghaTita kara kahanA cAhiye / aba bhaviSyat kAla meM bhI isI prakAra se jIva isa kAMkSAmohanIyakarma ko kriyA dvArA kreNge| isa bAta ko prakaTa karane ke liye sUtrakAra " evaM karissaMti" yaha sUtra kahate haiM-jaise jIvoMne isa kAMkSAmohanIyakarmako atItakAlameM kriyAdvArA niSpanna kiyA hai| vaise hI ise ve bhaviSyatkAlameM bhI kreNge| yahAM para bhI bhaviSyatkAlasaMbaMdhI daNDaka nArakaprakaraNa se lagAkara vaimAnika devoM taka kA bhaviSyatkAlasaMbaMdhI kriyA ko jor3akara kahanA cAhiye / kRta karma ke hI caya upacaya Adi daMDake vaimAnika sudhInA kahevAmAM AvyAM che evAM che ke ahIM kahevA joIe. have sUtrakAra kAMkSAehanIyakarmamAM vartamAnakALanI kiyA janyatA vivAne mATe 4 cha -" evaM kareM ti" 05 vartamAnamA 54 2 // kAMkSAmahanIyakarmanuM kriyA dvArA upArjana karatA rahe che. A vartamAnakALa viSayaka kAMkSAhanIyakarmanA prakaraNamAM paNa nArakInA daMDakathI laIne vaimAnike sudhInAM daMDake vartamAna kiyAnI apekSAe kahevAM joIe. bhaviSyakALamAM paNa jIva kAMkSAhanIya karmanuM kriyA dvArA upArjana karaze, e vAta darzAvavAne mATe sUtrA2 32bhAva cha , " evaM karissaMti" ma vAsa bhUtabhA 4ikssaamehanIyakarmanuM kriyA dvArA upArjana karyuM che, tema bhaviSyakALamAM paNa teo karaze. ahIM paNa nArakInA jIthI laIne vaimAnike sudhInA bhaviSyakALa viSayaka daMDaka bhaviSyakALanI kiyAne joDIne kahevAM joIe. kRtakarmane ja caya, upacaya vagere zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramendrakAThIkA za01 u0 3 sU0 2 kAGkSAmohanIya karmanirUpaNam 555 evam = anena prakAreNa 'cie cirNisu ciNaMti ciNissaMti' citam acaiSuH cinvati, ceSyanti, tatra - citam = kAMkSAmohanIyaM karma pradezAnubhAgAdinA varddhitam / 'cirNisu' acaiSuH - cayanaM kRtavantaH, etena karmacayasya bhUtakAlikatvaM pradarzitam / 'ciNaMti' cinvanti - sampratikAlepi karmaNazcayaM kurvanti / anena vartamAnakAlikattvaM kathitam, 'ciNissaMti' ceSyanti - bhaviSyatkAlepi cayaM kariSyanti, etAvatA cayanasya bhaviSyatkAlaviSayatA pratipAditA / evam -' uvacie ' upacitam - tadeva paunaHpunyena vardhitam / 'uvaciNisu' upAcaiSuH- atItakAle upacayaM kRtavantaH, hote haiM / isaliye aba sUtrakAra unheM dikhalAte hue kahate haiM- " evaM cie " ityAdi / tAtparya yaha hai ki jo karma upArjita hotA hai usI ke caya upacayAdi hote haiM / ataH usa karma meM caya upacayAdi dikhalAnA abhISTa hI haiM - karma meM pradeza anubhAga Adi kA baDhanA isakA nAma caya hai | kAMkSAmohanIyakarma jaba pradeza anubhAgAdi se baDha jAtA hai - taba vaha cita kahalAtA hai / yaha cita usameM trikAlaviSayaka hotA hai| jIvoMne isa kAMkSAmohanIyakarma kA caya bhUtakAla meM kiyA, vartamAnakAla meM ve karate haiM aura bhaviSyatkAla meM bhI ve kareMge / "ciNisu ciNaMti, ciNissaMti " ina kriyApadoM dvArA " caya " meM sUtrakAra ne trikAlatA dikhalAI hai / " ciNisu " isa pada se usameM bhUtakAla viSayatA "ciNaMti" isa pada se usameM vartamAnakAla viSayatA aura "ciNissaMti" isa pada se usameM bhaviSyatkAla viSayatA hai / upacita- pradeza anubhAga Adi kA bAraMbAra baDhanA yaha upacaya hai / kAMkSAmohanIyakarma meM jaba pradeza anubhAga Adi vAraMvAra baDhate rahate haiM taba vaha upacita 66 T " thAya che. tethI sUtraara have te vAtane harzAvivAne bhATe " evaM cie " ityAhi sUtreA kahe che. kahevAnA Azaya e che ke je ka` upArjita hAya che, tenoja caya, upacaya Adi thAya che, tethI te kama mAM caya, upacaya AphridarzAvavA cAgya 4 che. ubhabhAM pradeza anubhAga sahinI vRddhi thavI tenuM nAbha "caya" che. nyAre kAMkSAmeAhanIya ka mAM pradeza, anubhAga vagerethI vRddhi thAya che tyAre te " cita " muDevAya che. tenAbhAM AA thita (yayana ) triaNaviSaya hoya che, kavA aMkSA. mehanIyaneA caya bhUtakALamAM karyAM che, vata mAnamAM kare che ane bhaviSyakALamAM paNa karaze. "Faforg, favifa, fafonefa" zu usldiri yasik 'a'Hi lasini said I. ciNisu " pahathI temAM bhUtaaNa viSayatA, "ciNaMti " pahathI temAM vartamAna Aja viSayatA, bhane " ciNitsaMti " pahathI temAM laviSya ajaviSayatA pragaTa thAya che. upaciya- pradeza, anulAga AhinI vAraMvAra vRddhi thavI tenuM nAbha " upacaya " che--jyAre kAMkSAmeAhanIya karmamAM pradeza, anubhAga Adi vAravAra 66 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 556 bhagavatI sUtre 'uvaciNaMti' upacinvanti, vartamAnasamaye upacayaM kurvanti, 'uvaciNissaMti' upaceSyanti, bhaviSyatkAle upacayaM kariSyanti / cayo nAma pradezAnubhAgAdervardhanam, upacayastadeva paunyaHpunyena varddhanam / athavA cayanaM karmapudgalAnAmupAdAnamAtram, upacayanaM tu citasya karmaNo'vadhAkAlaM parityajya vedanArthaM niSekaH = niSecanam / tatsvarUpaM yathA - prathamasthitau bahutaraM karmadalikaM niSiJcati, tato dvitIyAyAM sthitau vizeSahInaM niSiJcati, evaM yAvadutkRSTAyAM sthitau vizeSahInaM niSiJcati / kahalAtA hai / yaha upacaya usameM trikAlaviSayaka hotA hai- jIvoMne isa kAMkSAmohanIya kA upacaya bhUtakAla meM kiyA, vartamAnakAla meM ve karate haiM, aura bhaviSyatkAla meM bhI ve kareMge / " uvacirNisu, uvaciNaMti, uvaciNi saMti" ina kriyApadoM dvArA upacaya meM sUtrakAra ne yahI trikAla - viSayatA prakaTa kI hai-" uvacirNisu " pada se bhUtakAlaviSayatA, " uvaciNaMti " pada se vartamAnakAlaviSayatA aura " uvaciNissaMti " pada se bhaviSyatkAlaviSayatA / yaha bAta batalA hI dI gaI hai ki karmoM meM pradeza anubhAga Adi kA baDhanA to caya hai, aura pradezaanubhAga Adi kA bArabAra baDhanA upacaya hai / athavA - caya - karmapudgaloM kA mAtra upAdAna karanA isakA nAma caya hai, aura abAdhAkAla choDakara anyakAla maiM grahaNa kiye gaye karmapudgaloM kA vedana karane ke liye jo niSecananiSeka hai, vaha upacaya hai / niSecana kA svarUpa isa prakAra se hai - prathamasthiti meM jIva bahutatara karmadalikoM kA niSecana karatA hai, usake bAda 66 vadhatA rahe che tyAre tene ucita kahe che. temAM te upacaya trikALaviSayaka thAya che-jIvAe kAMkSAmeAhanIyakanA upacaya bhUtakALamAM karyAM che, vartImAnakALamAM hure che bhane laviSyamA pazu tethe teno upayaya 2ze. " uvaciNiMsu, uvafavifa, cafaforeeifa" al 93 yanik "Guau "Il Gasi. viSayatA agaTa DurI che " uvacirNisu " paDha vaDe bhUtaajaviSayatA, "uvaciNaMti" yaha vaDe vartamAnANa viSayatA bhane uvaciNissaMti " paDha vaDe laviNyAsaviSayatA darzAvavAmAM Avela che. e vAta te AgaLa kahevAI gaI che, ke karmomAM praderA, anubhAga ( kamaphaLa) AdinA vadhAro thavA tenuM nAma caya che, ane pradeza anubhAga AdimAM vAraMvAra vRddhi thavI tenuM nAma athavA-ka puddagalAnuM mAtra upAdAna ( grahaNa ) karavuM tenuM nAma ane akhAdhAkALa sivAyanA anyakALamAM grahaNa karavAmAM AvelAM karma pudgalAnuM vedana karavAne mATe je niSecana niSeka (saMcaya) che tenuM nAma " upacaya " che. niSecananuM svarUpa A pramANe che prathama sthitimAM jIva mahetara kalikAnuM 66 "" upayaya " che. 66 thaya " che. zrI bhagavatI sUtra : 1 66 Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za0 1 0 3 sU0 2 kAGkSAmohanIya karmanirUpaNam taduktam - "mottUNa sagamabAI, paDhamAI ThiIi bahuyaraM davvaM / sesa visesahINaM, jAvukosaMti savvAsaM // 1 // chAyA - muktvA svakAmabAdhAM prathamAyAM sthityAM bahutaraM dravyam / zeSaM vizeSahInaM yAvadutkuSTamiti sarvAMsAm / iti, eteSu kRtacitopaciteSu triSu catvAro bhedAH / karmaNaH cayopacayaM pradarzya udIraNaM darzayati- 'udIreMmu' udairiran udIritavanto'tItakAle / 'udIreMti' udIrayantianenodI raNasya vartamAnakAlasthitikatvaM pradarzitam, 'udIrissaMti' udIrayiSyantibhaviSyatkAle udIraNAM kariSyanti / udIraNaM nAma - anuditasya karmaNaH karaNa dvo dUsarI sthiti meM vizeSahIna- cayahIna - bahutakama niSecana karatA hai| isa taraha yAvat utkRSTasthiti meM vizeSahIna niSecana karatA hai| kahA bhI hai apane abAdhAkAla ko chor3akara prathamasthiti meM prathama samaya meMbahutara dravya ko isI taraha se yAvat utkRSTasthiti meM avaziSTa samasta ko vizeSahIna karatA hai| ina kRta, cita, upacita, tInoM meM se eka eka ke cAra-cAra bheda haiM / eka sAmAnyakAla kI kriyA ko lekara aura bAkI ke tIna, bhUta, vartamAna aura bhaviSyatkAla kI kriyA ko lekara hai| karma ke caya aura upacaya ko dikhalAkara aba sUtrakAra udIraNA ko dikhalAte haiM-" udIreM " jIvoMne isa kAMkSAmohanIyakarma kI bhUtakAla meM udIraNA kI hai, "udIreMti" vartamAnakAla meM ve isa karma kI udIraNA karate rahate haiM / " udIrissaMti " bhaviSyatkAla meM bhI ve isakI udIraNA niSeyana ( saMyaya ) re che. tyAra mAha mIla sthitimAM vizeSahIna-yayahIna - dhAgu chu-niSeyana ( saMyaya ) ure che. A rIte utkRSTa sthiti sudhIbhAM vizeSahIna ( dhAyeM mochu ) niSezana ( saMyaya ) ure che. udhuM pazuche peAtAnA akhAdhAkALane choDIne prathamasthitimAM-prathama samayamAM-mahutara draSyanuM ane eja pramANe utkRSTa sthiti sudhImAM bAkInA samasta kama dalikAnuM niSezana (sadhyaya) re che. yA mRta, thita ane upathita, metramAMnA pratyenA cAra cAra bheda che-eka sAmAnyakALanI kriyAnI apekSAe ane khIjA traNa bheda bhUta, vamAna ane bhaviSyakALanI apekSAe thAya che. kanA caya, ane upayyanuM ni3paNa urIne have sUtraara hIraNAnuM niiyAzu re che. "udIre su" jIvAe bhUtakALamAM A kAMkSAmAhanIya kamanI udIraNA kare che. udIreti " vartamAnakALamAM teo te karmInI udIraNA kare che, " udIrissaMti " bhane lavi zrI bhagavatI sUtra : 1 66 Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre vizeSAdudayAvalikAyAM pravezanam / 'vedeMsu' avedayan 'vedeti' vedayanti 'vedissaMti' vedayiSyanti, etAvatA vedanasyApi trikAlaviSayatvaM samarthitam / vedanaM nAma-zubhAzubhakarmaNAmanubhavanam / 'nijjareMsu' nirajarayan 'nijjareMti' nirjarayanti 'nijarissaMti' nirjarayiSyanti / nirjaraNaM nAma-jIvapradezebhyaH karmaNAM pRthgbhvnm| atra saMgrahagAthA-'kaDa ciya' ityAdi / 'kaDa ciya' kRtaM citaM, 'uvaciya' upacitam , 'udIriyA' udIritam , 'vediyA' veditam , 'nijjinnA' nirjINam, eSu SaTsu padeSu 'Aitie' Aditrike kRta citopacitarUpe padatraye 'caubheyA' catvAkareMge / anudita-udaya meM nahIM Aye hue-karma ko eka prakAra ke karaNa dvArA udayAvalikA meM-praveza karAnA-arthAt udaya meM lAnA isakA nAma udIraNA hai / " vedesu" vedeti "vedissaMti" zubha azubha karma ke udaya ke anubhava karanA isakA nAma vedana hai-isa kAMkSAmohanIyakarma ko jIvoMne pUrvakAla meM vedA hai, vartamAna meM use vedate rahate haiM, bhaviSyakAla meM bhI ve use vedeNge| "nijjareMsu" jIvoMne pUrvakAla meM isa kAMkSAmohanIyakarma kI nirjarA kI hai, "nijjareMti" vartamAna meM ve usakI nirjarA karate rahate haiM aura "nijjarissaMti" bhaviSyakAla meM bhI ve usakI nirjarA kareMge / AtmA ke pradezoM se karmapradezoM kA thor3Ara alaga honA isakA nAma nirjarA hai / yahAM jo " kaDa, ciya" ityAdi saMgrahagAthA hai, usakA tAtparya yaha hai ki pUrvokta prakAra se kRta, cita, upacita, udIrita, vedita aura nirjIrNa ye chaH pada isa kAMkSAmohanIyakarma meM hote haiM arthAt kAMkSAmohanIyakarma kRta hotA hai, kAMkSAmohanIya dhyakALamAM paNa teo tenI udIraNa karaze. anudita ( udayamAM nahIM AvelA) kane eka prakAranA karaNa vaDe udayAvalikAmAM lAvavuM tenuM nAma udIraNuM che. "besa" " vedeti" " vedissaMti" zuma azubha manA yinI anubhava karavo tenuM nAma vedana che-jIe A kAMkSAmahanIyakarmAnuM bhUtakALamAM vedana karyuM che, vartamAnamAM teo tenuM vedana karI rahyA che ane bhaviSyamAM paNa teo tenuM vedana karaze. "nijaresu" vA bhUtai sikSAmoDanIya bhanI ni024|| che. "nijAti" patabhAnamA teso tenI ni / 42ta24 cha, bhane "nijarimaMti" bhaviSyamA 5 temA tanI ni| 422. maabhprdeshmAMthI karmapradezanuM thaDe cheDe aMze dUra thavuM tenuM nAma nirjarA che. ahIM je "kaDa, ciya" tyAdi sAtha che. teno mA PAL pramANe che-pUchita prakAre kata. cita, upacita, udIrita, vedita ane nijIrNa A cha pada kAMkSAmohanIya karmamAM che. eTale ke kAMkSAhanIya karma kRta hoya che, kAMkSAmahanIya zrI bhagavatI sUtraH 1 Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za0 1 0 3 sU0 2 kAGkSAmohanIya karmanirUpaNam 559 9 ro bhedAH = bhedacatuSTayam kRtAditriSu sAmAnyakriyA - bhUtadvaya- vartamAna bhaviSyatkriyArUpAzcatvAro bhedA bhavanti / 'pacchimA tinni' pazcimAni trINi antimAni= zrINi= udIrita-vedita-nirjIrNarUpANi padAni 'tiyabheyA' trikabhedAni=bhUtavartamAnabhaviSyadrUpabhedatrayayuktAni eSAM sAmAnya kriyArUpabhedarahitatvAt / natu Adye sUtratraye - AlApakatraye sAmAnyakriyAsUcakAni kRtacitopacitAni trINi padAni kathitAni tathaiva uttare AlApakatraye udIrita-vedita-nijIrNetyevaMrUpasAmAnyakriyA sUcakAni trINi padAni kuto noktAnIti ceducyate - kRtaM citamupacitaM ca karma bahukarma cita hotA hai, kAMkSAmohanIyakarma upacita bhI hotA hai ityAdi / so ina padoM meM jo Adi ke tIna pada kRta, cita aura upacita ye haiM | inameM saba meM cAra cAra bheda hote haiM tathA udIrita, vedita aura nirjIrNa jo anta ke tIna pada haiN| inameM pratyeka pada bhUta, vartamAna aura bhaviyat ina tInakAlakI kriyArUpa bhedoMse yukta hai, kyoMki inameM sAmAnya kriyArUpa bheda nahIM haiM, aura kRta, ciMta aura upacita inameM sAmAnyakriyArUpa, bhUtakriyArUpa, vartamAnakriyArUpa, aura bhaviSyat kriyArUpa cArabheda haiN| zaMkA- Adi ke tIna alApakoM meM arthAt sUtroM meM jaise sAmAnya kriyA ke sUcaka kRta, cita aura upacita ye tIna pada kahe gaye haiM / usI taraha uttara ke tIna AlApakoM meM udIrati vedita aura nirjIrNa isa rUpa sAmAnya kriyA sUcaka 3 tIna pada kyoM nahIM kahe gaye haiM / samAdhAna - kRta, cita aura upacita jo karma hote haiM / ve bahutakAla ka cita hAya che, kAMkSAmeAhanIya ka` upacita paNa che, vagere. A cha padomAMnA pahelA traNa padmamAM (kRta, cita ane upacitamAM) cAra cAra bheda che, ane chellAM traNa padomAMnuM ( udbhIti, veti ane nirjI mAM ) pratyeka pada bhUta, vartamAna ane bhaviSya e traNa kALanI kriyArUpa bhedavALuM hAya che. kAraNa ke te traNemAM sAmAnya kriyArUpa bheda nathI. ane kRta, cita ane upacitamAM sAmAnya kriyArUpa, bhUtakriyArUpa, vartamAna kriyArUpa ane bhaviSyanI kriyArUpa ema cAra bheda che. - zaMkA--zarUAtanA traNa sUtromAM jema sAmAnya kriyAnAM sUcaka kRta, cita ane upacita e traNa pattu kahyAM che, eja pramANe pAchaLanA traNa AlApakAmAM udghArita, veti ane nirUpa sAmAnya kriyAsUcaka traNa pado bha hyAM nathI ? samAdhAna--kRta, cita ane upacita je karmo hAya che te ghaNA kALa zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 560 bhagavatIsUtre kAlamapyavatiSThate iti karaNAdInAM trikAlakriyAtiriktaM cirAvasthAnasvarUpaM kRtasva- citatvAdi- dharmamAzritya kRtaM citamupacitamiti sAmAnyakriyAsUcakAni padAni prayuktAni, udIraNavedananirjIrNAnAM na cirakAlAvasthAnaM bhavatItyatastrikALabartinA kriyAmAtreNaiva udIraNavedanAdIni kathitAni tatra trikAlakriyAtiriktasAmAnyakriyAyA abhAvAt iti // 02 // 'jIvAH kAMkSAmohanIyaM karma vedayanti' iti pUrvaprakaraNe kathitam, tatra - kena kAraNena tAdRzakarmaNAM vedanaM bhavatIti kAraNapratipAdanAya prastAvayannAha - taka bhI Thaharate haiM, isaliye ina kRta, cita aura upacita meM tIna kAla saMbaMdhI kriyAoM ko batAne ke uparAMta bhI sAmAnya kriyA ke kAla ko lambe kAla taka kI sthiti ke sattA kAla ko dikhAne ke liye cirAvasthAnarUpa kRtatva citatva Adi dharma ko Azrita kara ke kRta, cita aura upacita ye sAmAnya kriyA ke sUcaka pada kahe haiN| jo karma udIraNArUpa vedanArUpa aura nirjIrNarUpa hote haiM, ve bahuta kAlataka kahIM Thaharate haiM, isaliye trikAlavartI kriyAmAtra se hI udIraNa, vedana Adi kahe gaye haiM / tAtparya yaha hai ki udIraNA Adi kI laMbe kAlataka avasthA nahIM hotI hai, isaliye unameM sAmAnyakAla kA pratipAdana na karake kevala tIna kAla saMbaMdhI kriyAoMkA hI kathana kiyA gayA hai, kyoMki inameM trikAla vartI kriyA ke atirikta sAmAnyakriyA kA abhAva rahatA hai ||02|| jIva kAMkSAmohanIya karma kA vedana karate haiM, aisA pahile prakaraNameM kahA gayA hai-so kisa kAraNa se aise karmoM kA vedana hotA hai ve aise karmoM sudhI paNa rahe che, tethI te kRta, cita ane upacitamAM traNa kALanI kriyAe batAvavA uparAMta sAmAnyakriyAnA kALane-lAMbAkALa sudhInI sthitinA sattAkALane atAvavAne mATe cirAvasthAnasvarUpa kRtatva citatva Adi dharmanI apekSAe kRta, cita ane upacita e traNene sAmAnya kriyAnAM sUcaka pada kahevAmAM AvyAM che. je karmAM udIraNArUpa, vedanArUpa ane nijI rUpa hoya che te lAMkhA kALa sudhI rahetAM nathI. tethI trikALavartI kriyA dvArA ja udIraNu, vedana AdinuM kathana karAyuM che. teno bhAva e che ke IraNA AdinuM ghaNA kALa sudhI astitva rahetuM nathI. te kAraNe temanA viSayamAM sAmAnya kALanuM pratipAdana na karatAM kta traNa kALanI kriyAonuM ja kathana karavAmAM AvyuM che. kAraNa ke temanAmAM triANavartI DiyA hoya che, pazu sAmAnya DiyA hotI nathI, // sU0 2 // jIvo kAMkSAmeAhanIya ka`tuM vedana kare che, evuM pahelA prakaraNamAM kahevAmAM AvyuM che. evAM karmonuM veina karavAnA kAraNo kayAM kayAM hoya che-A rIte zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za0 1 u03 sU0 3 kAsAmohanIyakarmanirUpaNam 561 "jIvANaM bhaMte" ityaadi| mUlam -jIvA gaMbhaMte kaMkhAmohaNija kammaM vedeti, haMtAgoyamA? vedati, kaha NaM bhaMte ? jIvA kaMkhAmohaNijja kammaM vedoMta ? goyamA ! tehiM tehiM kAraNehiM saMkiyA, kaMkhiyA, vitigichiyA bhedasamAvannA, kalusasamAvannA, evaM khalu jIvA kaMkhAmohaNijaM kammaM vedeti ||suu03|| ___chAyA-jIvAH khalu bhadanta ! kAMkSAmohanIyaM karma vedayanti ? hanta ! gautama ! vedayanti, kathaM khalu bhadanta ! jIvAH kAMkSAmohanIyaM karma vedayanti ! gautama ! taistaiH kAraNaiH zaMkitAH kAMkSitA vicikitsitAH bhedasamApanAH kaluSasamApannA evaM khalu jIvAH kAMkSAmohanIyaM karma vedayanti // 3 // kA vedana karane meM kauna se kAraNa hote haiM / isa taraha kAraNa ko pratipAdana karane ke liye prastAvanApUrvaka sUtrakAra sUtra kahate haiM-' jIvA gaM bhaMte ! kaMkhAmohaNija kammaM vedeti' ityAdi / mUlArtha-(jIvA gaMbhaMte ! kaMkhAmohaNijja kammaM vedeti?) he bhadanta ! jIvakyA kAMkSAmohanIyakarmakA vedana karate haiM ? (haMtA goyamA ! vedeti) hAM gautama ! jIva kAMkSAmohanIya karma kA vedana karate haiM / (kahaNaM bhaMte ! jIvA kaMkhAmohaNijja kammaM vedeti) he bhadanta ! jIva kAMkSAmohanIya karma kA vedana kisa prakAra se karate haiM ? goyamA! tehiM tehiM kAraNehiM saMkiyA, kaMkhiyA, vitigicchiyA, bheyasamAvannA, kalusamAvannA, evaM khalu jIvA kaMkhAmohaNijja kammaM vedeM ti) he gautama ! una2 kAraNoM dvArA zaMkita hokara, kAMkSita hokara, vicikitsAyukta hokara bhedasamApanna hokara, kAraNonuM pratipAdana karavAne mATe prastAvanA pUrvaka sUtrakAra sUtra kahe che. "jIvA NaM bhaMte ! kaMkhAmohaNijja kambhaM vedeti" tyAdi. (jIvA NaM bhaMte ! kaMkhAmohaNijjaM kammaM vedeti) 3 orya ! zu. po kSAbhADanIya manu vehana 42 cha? (haMtA goyamA ! vedeti), gautama ! kSAbhADanIya bhana vahana 42 cha. ( kaha NaM bhaMte ! jIvA kaMkhAmohaNijjaM kamma vedeti ) pUnya ! vo xikSAmoDanIya bhanu vehana yA prA3 42 cha ? (goyamA ! tehiM tehiM kAraNehiM saMkiyA, kaMkhiyA, vitigicchiyA, bheyasamAvannA, kalusasamAvannA, evaM khalu jIvA kaMkhAmohaNijja kammaM vedeti) 3 gautama ! te te kAraNe vaDe zaMkita thaIne kAMkSita thaIne, vicikitsAyukta thaIne, bheda. bha0 71 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIstre ____TIkA-'jIvANaM bhaMte kaMkhAmohaNijjaMkammaM vedeti ' jIvAH khalu bhadanta ! kAMkSAmohanIyaM karma vedayanti, ? bhagavAnAha-'haMtA goyamA vedeti ' haMta gautama vedayanti / nanu kAMkSAmohanIyasya karmaNo jIvai vadyatvaM pUrvaprakaraNapraznottarAbhyAM sthirIkRtaM tatkutaH punarapi vedanaviSayakaH praznaH kriyate ? iti ceducyate-vedanakAraNapratipAdanAya punaH kathanamiti nAstyatra punaruktiH / uktaJca ___ "pucabhaNiyaMpi pacchA, jaM bhannai tattha kAraNaM asthi / paDiseho ya aNunnA, heuvisesovalaMbho-tti" // chAyA-pUrva bhaNitamapi pazcAt yad bhaNyate tatra kAraNamasti / pratiSedhazcAnujJA hetuvizeSopalaMbha iti // yadvastu pUrva pratipAditaM tasyaiva yadi zAstrakAraH punarapi pratipAdanaM kuryAt tadA tatra kaluSasamApanna hokara jIva kAMkSAmohanIya karma kA vedana karate haiN| TIkArtha-prabhu se gautama ne aisA prazna kiyA ki he bhadanta ! jIva kyA kAMkSAmohanIyakarma kA vedana karate haiM ? taba prabhune unase kahA-hAM vedana karate haiN| zaMkA-jaba yaha bAta pUrva prakaraNa meM hI kaha dI gaI hai ki jIva kAMkSAmohanIyakarma kA vedana karate haiM / to phira yahAM usake vedana ke viSaya meM punaH prazna karanA ucita pratIta nahIM hotaa| uttara-ThIka hai parantu yahAM jo prazna kiyA gayA hai vaha vedana ke kAraNoM ko pratipAdana karane ke liye kiyA gayA hai, ataH isa taraha se yahAM punarukti doSa kA prasaMga prApta nahIM hotA hai| kahA bhI hai jo bAta pahile kaha dI gaI ho aura usI bAta ko zAstrakAra yadi samApanna thaIne, kaluSasamApanna thaIne jIvo kAMkSAmehanIya karmanuM vedana kare che. rA -gautamasvAmI mahAvIra prabhune vinayapUba pUchyu, "mahanta ! zuM ja kAMkSAhanIya karmanuM vedana kare che ?" prabhue javAba Apyo "hA. teo tenuM vedana kare che. zaMkA-AgaLanA prakaraNamAM ja e vAta batAvavAmAM AvI che, ke jIvo kAMkSAhanIya karmanuM vedana kare che, vagere to ahIM tenI vedananA saMbaMdhamAM pharIthI prazna pUchavo te yogya nathI. uttara-zaMkA ThIka che. paNa ahIM je prazna karavAmAM AvyuM che te vedananA kAraNonuM pratipAdana karavA mATe pUchAya che. A rIte punarukti deSa lAgatuM nathI. je vAta pahelAM kahevAI hoya eja vAta zAstrakAra pharIthI kahe che te zrI bhagavatI sutra : 1 Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 1 u. 3 sU0 3 kAGkhAmohanIyakarmanirUpaNam 563 kimapi kAraNamastIti anumeyam / pratipAditasya punarapi pratipAdane etAni kAraNAni tathAhi-pratiSedhaH, anujJA, athavA ekaprakArakahetukathanam / arthAt kvacitpUrvoktasya pratiSedhaH kriyate, athavA pUrvapratipAdite anujJA, tathA pUrvoktArthanirNaye hetuvizeSapratipAdanaM bhavatIti gaathaabhipraayH| __ atha kAMkSAmohanIyakarmavedane kAraNamAha-'kaha Na' ityAdi / 'kaha gaMbhaMte jIvA kaMkhAmohaNijjaM kammaM vedeti' kathaM khalu bhadanta ! jIvAH kAMkSAmohanIya karma vedayanti ? iti prshnH| bhagavAnAha-' goyamA ' he gautama ! 'tehiM tehiM' taistaiH darzanAntarazravaNakutIrthikasaMsargAdirUpakAraNavizeSairlokaprasiddhaH 'kAraNehi' zaGkAdikAraNaiH 'saMkiyA' zaGkitAH-jIvAditattveSu 'asti na ve'ti' saMzayapunaH kaheM to usake kahane meM koI na koI kAraNa hai, aisA anumAna karanA cAhiye / pratipAdita viSayake punaH pratipAdana karane meM ye kAraNa hote haiM -pratiSedha, anujJA, athavA eka prakAra ke hetu kA kathana / arthAt pUrva kI bAta ko pratiSedha karane ke liye, pUrva kI bAta meM anumati dene ke liye yA pUrva kI bAta ke nirNayameM koI vizeSako kahane ke liye eka bAra kahI huI bAta punaH kahane meM AtI hai| aisA isa gAthA kA abhiprAya hai| __ aba sUtrakAra kAMkSAmohanIya karma ke vedana meM kAraNa kahate haiM-'kaha NaM' ityAdi, he bhadanta ! jIva kAMkSAmohanIyakarma kA vedana kaise karate haiM ? taba prabhu isakA uttara dete hue kahate haiM ki he gautama ! " tehiM tehiM" ityAdi una una lokaprasiddha darzanAntaroM ke zravaNarUpa tathA kutIrthikoMke saMsarga AdirUpa kAraNavizeSoMse janyazaMkAdi kAraNoMse saMkiyA' -jIvAdika tatvoM meM ve zaMkita ho jAte haiM-ye pratipAdita kiye hue jIvAdi tatva haiM kAMIne koI kAraNa che, ema anumAna karavuM joIe. pratipAdita viSayanuM pharIthI pratipAdana karavAnA kAraNe A pramANe hoya che-pratiSedha, anujJA athavA eka prakAranA hetunuM kathana. eTale ke AgaLanI hakIktane pratiSedha (niSedha) karavA mATe, AgaLanI vAtamAM anumati devAne mATe, athavA te AgaLanI vAtanA nirNayamAM kaI vizeSa kAraNanuM kathana karavA mATe eka vAra kahelI vAta pharIthI kahevAmAM Ave che, evo A gAthAne bhAva che. have sUtrakAra kAMkSAhanIya bhanA vehanatu // 291 4 cha-" kaha NaM" tyAdi. " orya! vo xikSAmoDanIya bhanu vehana vI zate 42 cha ? tyAre te 4115 33 prabhu 4 cha 3-3 gautama ! " tehiM tehiM " tyAhi. te te lekaprasiddha anya darzananA zravaNarUpa tathA kutIrthikonA saMsargarUpa kAraNa vizethI utpanna thayeTa zAhi sAthI" saMkiyA "-4 viSayomA bhane / zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre samApannAH, yadvA-atyantagahaneSu dharmAstikAyAdipadArtheSu matidaurbalyAtsamyaganavadhAyamANeSu dezataH sarvato vA saMzayaM prAptAH 'kaMkhiyA' kAMkSitAH saugatAdidarzanAbhilASayuktAH, yadvA-mithyAtvamohanIyodayasamutthA'nyAnyadarzanagraharUpajIvapariNAmavantaH / 'vitigicchiyA ' vicikitsitAH-yuktyAgamopapattau satyAmapi jinoktArthe phalaM prati saMdehayuktAH, 'kimasya mahatastapaH klezAyAsasya sikatAkaNakavalanasadRzasyAyatyAM phalaM bhaviSyati na ve'-tyevNruupsNshysmpnnaaH| 'bheyasamA vanA-bhedasamApannAH 'kim idaM jinAnAM vijitarAgadveSAdInAM zAsanam ? athavA yA nahIM haiM, isa prakAra kA unheM unameM saMzaya ho jAtA hai, athavA atyanta jo gahana dharmAstikAyadika padArtha haiM unameM mati kI durbalatA sekSayopazama kI hInatA se-unheM nizcaya nahIM ho pAtA hai so dezarUpa se athavA sarvarUpase ve unameM saMzayako prApta ho jAte haiN| "kaMkhiyA"ina kAraNoM ke dvArA ve saugata Adi darzanoM meM abhilASA vAle bana jAte haiM, athavA-mithyAtva mohanIya ke udaya se anya anya darzanoM ko grahaNa karanerUpa pariNAma vAle bana jAte haiM / " vitigicchiyA"-yukti hetu aura Agama se siddha hone para bhI ve ina kAraNoM ke vazavartI hokara jinokta artha meM phala ke prati saMdeha vAle bana jAte haiM, aura aisA vicAra karane lagate haiM ki yaha mahAn tapasyAjanya kleza athavA isameM jo yaha hama parizrama kara rahe haiM vaha saba bAlu ke kavala (retI ke grAsa) ke sAmAna nissAra hI pratIta hotA hai, ataH bhaviSyat kAla meM isa kA phala hogA yA nahIM hogA ? / " bheyasamAvannA" vijitarAgadveSa udbhave che ke pratipAdita karAyelAM jIvAdi tatvo che ke nahIM? athavA dharmA stikAya Adi je atyaMta gahana padArtho che temanA astitvanI bAbatamAM temanA manamAM zraddhA rahetI nathI. buddhi maMdatAne kAraNe AvuM banatuM hoya che. A rIte temanA hRdayamAM thoDA pramANamAM ke vadhu pramANamAM saMzaya pedA thAya cha. " kaMkhiyA" te 12ne sIdhe temA yauddha mAhizanAmA mamisASAyuta bane che-eTale ke mithyAtva mehanIya karmanA udayathI anya darzanane svIkAra 42vAnI chApA mana che. vitigicchiyA " yati bhane bhAgamI dvArA siddha thayela hovA chatAM paNa te te kAraNone laIne teo jinetA arthamAM phaLanI bAbatamAM saMdehavALA banI jAya che, ane evo vicAra karavA lAgI jAya che ke ame tapasyA karIne je mahAna kaSTa sahI rahyA chIe temaja je parizrama uThAvI rahyA che, te retInA keLIyAnI mAphaka niHsAra che. tAtparya -bhaviSyamA tenu 31 mAze nahI bhaNe ? " bheyasamAvannA " deSane zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 1 u0 3 sU0 4 jinoditasatyatAdarzanam 565 idam ?' ityevaMrUpeNa jinazAsanaM prati buddhadvaidhIbhAvaM praaptaaH| athavA yata eva zaGkitAdi vizeSaNavanto'taeva buddhe dvaidhIbhAvaM gatAH / 'kalusasamAvannA' kaluSasamApannAH "naitadeva"-mityevaM ruupmtimaalinymupgtaaH| evaM-uktarUpeNa pUrvoktaprakAreNa khalu-nizcayena jIvAH 'kaMkhAmohaNijjaM kammaM vedeti' kAMkSAmohanIya karma vedayanti, itthameva karmavedanaM jIvAnAM bhavatIti ||muu03|| jinakathitameva satyaM, nAnyaditi jinoditasya satyatAmeva darzayitumAha'se nUNaM bhaMte' ityaadi| mUkam-se nUNaM bhaMte ! tameva saccaM, NIsaMkaM jaM jiNehiM pave iyaM, haMtAgoyamA! tameva saccaM NIsaMkaM jaM jiNehiM paveiyaM |suu04|| ___ chAyA- tad nUnaM bhadanta ! tadeva satyam niHzaMkaM yad jinaiH praveditam / haMta gautama ? tadevasatyaM niHzakaM yad jinaiH praveditam ||muu04|| vAle jinendroM kA kyA yaha zAsana hai yA nahIM hai athavA ki yaha zAsana hai ? isa prakAra jinazAsana ke prati unakI buddhi meM dvividhA vRtti ho jAtI hai| athavA jisa kAraNa se ye zaMkA kAMkSA Adi se yukta ho rahe haiM, isI kAraNa inakI buddhi duvidhA meM par3a jAtI hai ataH ye bhedasamApanna kahe gaye haiN| "kalusasamAvannA" 'yaha isa rUpase nahIM hai|' isa prakAra se mati kI malinatA ko ve prApta karate haiN| isa taraha nizcaya se jIva kAMkSAmohanIyakarma kA vedana karate haiM / arthAt kAMkSAmohanIyakarma kA vedana isI taraha se hotA hai / sU0 3 // ____aba sUtrakAra jinakathita hI satya hai-arthAt jo jinendra deva ne kahA hai, vahI satya hai, anya nahIM isa bAtako prakaTa karate haiM-'se nUNaM bhaMte !' ityaadi| jItanAra jinezvaradevanuM A zAsana haze ke nahIM hoya? evI dvidhA vRtti temanA hadayamAM janme che. eTale ke jainazAsana pratye paNa temanAmAM saMdeha jAge che. athavA je kAraNe teo zaMkA, kAMkSA, AdithI yukta banyA che, te 4||2||nne 4 temanI muddhi vidhAmA 5DI jaya cha tethI tabhane "bheyasamApannA" udyA cha. " kalusasamAvannA " meTale 2 // pAta mA pramANe nathI, mevI rIte teo matinI-buddhinI-malinatA prApta kare che. A rIte ja jIvo kAMkSA moDanIyabhanu vehana 42 cha. // sU0 3 // have sUtrakAra jinakathita vAta ja satya che-jinendra deve je kahyuM che te satya cha. me pAta matAva cha " se nUNaM bhaMte !" tyAdi. zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 566 bhagavatIsUtre TIkA-'se' tat 'nUrNa' nizcayena 'bhaMte' he bhadanta ! kim-' tameva saccaMnIsaMkaM jaM jiNehiM paveiyaM tadeva satyaM visaMvAdarahitaM niHzaGka=zaGkAdidoSavarjitaM yat jinaiH jitarAgadoSaistIrthaGkaraiH praveditaM prarUpitam / kiM jinoktatattvameva satyaM niHzaGkaM ca bhavediti prshnaashyH| uttaramAha--'haMtA goyamA' haMteti svIkAre he gautama ! yattvayA pRSTaM tattAdRzameva / tadevAha-'tameva saccaM nIsaMkaM jaM jiNehiM paveiyaM tadeva satyaM niHzaGkaM yat jinaiH praveditam / tadeva-tad vAkyameva satyaM= pUrvAparadoSarahitatvAt / tattu vyavahArato'pi bhavedata Aha-niHzaGkam yathAvasthita vastupratipAdanaparatvAt / yad vAkyaM jinaH praveditam / ayamAzayaH-jinaiH pati mUlArtha-se nUNaM bhaMte! tameva saccaM NIsaMkaM jaM jiNehiM paveiyaM ? he bhadanta ! kyA vahI satya aura niHzaMka hai, jo jinendrane kahA hai ? (haMtA goyamA ! tameva saccaM NIsaMkaM jaM jiNehiM paveiyaM ) hAM gautama ! vahI satya aura niHzaMka hai, jo jinendra devane kahA hai| TIkArtha-tAtparya kahane kA yaha hai-jo jitarAga dveSa Adi vAle jinendra deva ne prarUpita kiyA hai, vahI tattva satya-visaMvAdarahita hai, aura vahI niHzaMka-zaMkA Adi doSoM se varjita hai| jinendra dvArA prarUpita tattva satya isaliye hotA hai, ki vaha pUrvApara meM virodharahita hotA hai| tathA ve vastutattva kA jaisA svarUpa hotA hai, vaisA hI use pratipAdana karate haiN| isaliye usameM zaMkA Adi doSa nahIM hote haiM, ataH vahI niHzaMka hotA hai / puruSAntaroM dvArA pratipAdita tattva satya aura niHzaMka (se nUNaM bhaMte ! tameva saJcaM NIsaMkaM jaM jiNehiM paveiyaM 1 ) hai pUnya ! senA satya mane ni:zacha minendra devoye 4hyu cha ? (haMtA goyamA ! tameva saJcaM NIsaMkaM jaM jiNehiM paveiyaM ) , gautama ! me04 satya mane ni:za che ke je jinendra devoe kahyuM che. TIkArya-tAtparya e che ke rAgadveSa Adine jItanArA jinendra devoe je tattvanI prarUpaNa karI che eja tatva satya che ane nirvivAda che, ane e tatva ja niHzaMka-zaMkA Adi deSathI rahita che. jinendra vaDe prarUpita tatva e kAraNe satya che ke te pUrvApara virodhathI rahita che. teo vastutatvanA yathArtha svarUpanuM pratipAdana kare che. te kAraNe temAM zaMkA Adi dene avakAza ja raheto nathI. tethI ja tene niHzaMka kahela che. anya pura vaDe zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za0 1 u0 3 sU0 5 bhagavadvAkyazraddhAyAmArAdhakatvam 567 pAditaM tattvameva satyaM niHzakaM ca bhavet , na tu puruSAntaraiH pratipAditam , teSAM rAgadveSAdhupahatatvena tatpatipAditavAkyasya prAmANyAnupapatteH / muu04|| ___atha jinapraveditaM satyamityabhiprAyavAn puruSo yAdRzo bhavati tamAzrityAha'se nUnaM bhaMte' ityaadi| mUlam-se naNaM bhaMte ! evaM maNaM dhAremANe, evaM karemANe evaM ciTThamANe, evaM saMvaremANe ANAe ArAhae bhavai ? hatA goyamA! evaM maNe dhAremANe jAva bhavai ||suu05|| chAyA-tad nUnaM bhadanta ! evaM mano dhArayan evaM prakurvan evaM ceSTamAnaH evaM saMvRNvan AjJAyAH ArAdhako bhavati ? haMta gautama ! evaM mano dhArayan yAvada bhavati // muu05|| isaliye nahIM hotA hai kyoMki ve rAgadveSa Adise upahata (yukta)cittavAle hote haiM, isaliye unake vAkyoM meM pramANatA nahIM AtI hai ||suu0 4 // ___ "jinapravedita tattva hI satya hai " isa prakAra ke abhiprAyavAlA manuSya jaisA hotA hai sUtrakAra use prakaTa karate haiM-'se nUNaM bhaMte / evaM maNaM' ityaadi| mUlArtha-(se nUNaM bhaMte ! evaM maNaM dhAremANe, evaM karemANe, evaM ciTThamANe, evaM saMvaremANe ANAe Arohae bhavai ? ) he bhadanta ! jinokta tatva hI satya aura niHzaMka hai| isa viSayameM apane manako sthira karatA huA, jinokta hI samasta tapa saMyama Adi ko kriyA meM Acarita karatA huA aura isI prakAra kI ceSTA karatA huA, arthAt samiti gupti Adi meM prayatnazAlI hotA huA pUrvokta prakAra se hI matAntaroM se aura praannaapratipAdita tatva satya ane niHzaMka nahIM hovAnuM kAraNa e che ke teo rAgadveSa vagerethI yukta manavALA hoya che. te kAraNe temanAM vAkyomAM pramANatA DAtI nathI. // sU0 4 // "nathita tara satya che." mAnanA2 manuSya ko DAya cha te sUtra42 matAva cha-" se nUNaM bhaMte ! evaM maNaM "tyAdi. (se naNaM bhaMte ! evaM maNaM dhAremANe, evaM karemANe, evaM ciTremANe, evaM saMvaremANe ANAe ArAhae bhavai ?) dhUlya ! nita tatva satya bhane niHzaMka che, e vAtane pitAnA manamAM dhArI rAkhanAra, jinendra tapa. saMyama Adi sarva kiyAone AcaranAra ane e prakAranI ja ceSTA karanAra temaja samiti, gupti vageremAM prayatnazALI, tathA matamatAMtare ane hiMsA vagerethI pitAnA manane dUra rAkhanAra manuSya ja zuM jJAnAdi sevanarUpa jinezvaranI AjJAne zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 568 bhagavatIsUtre TIkA-'se' tat 'nUNaM' nUnaM nizcayena evam-'jinoktameva satyaM niHzaGkaM ca' ityevaMprakAreNa 'maNaM dhAremANe' mano dhArayan etadviSaye manaH sthirI kurvan , etAvadeva na, evaM pUrvoktaprakAreNa 'pakaremANe' prakurvan Acaran jinoktameva sarva tapaHsaMyamAdikriyAyAM pariNamayan / ' evaM ciTTemANe' evaM ceSTamAnaH etAdRzImeva ceSTAM kurvANaH-samitiguptyAdiSu yatamAna ityarthaH, 'evaM saMvaremANe' evaM saMvRNvanpUrvoktaprakAreNaiva mano matAntarebhyaH prANAtipAtAdibhyazca nivartayan saH 'ANAe' AjJAyAH-jinAjJAyAH=jJAnAdyAsevanarUpajinopadezasya 'ArAhae bhavaI' ArAdhako bhavati,pAlako bhavati kim ? iti praznaH / bhagavAnAha-'haMtA goyamA!' hanta ! he gautama ? 'evaM maNaM dhAremANe jAva bhavaI' evaM manodhArayan yAvad bhavati, evaM yathotarUpeNamanodhArayan yAvacchabdena ' evaM prakurvan evaM ceSTamAnaH evaM saMvRNvan AjJAyA ArAdhako bhavatIti bhAvaH ||muu05|| // iti kAMkSAmohanIyakarmasvarUpam // astitvanAstitvayovivecanamnanu jinena yat praveditam tat satyameva, kasmAt kAraNAt ? nahi pratijJAmAtipAta Adi se mana ko haTAtA huA vyakti hI kyA jJAnAdyAsevanarUpa jinopadeza kA ArAdhaka hotA hai-arthAt pAlana karane vAlA hotA hai| (haMtA! goyamA ! evaM maNaM dhAremANe jAva bhavai) hAM gautama ! jo manuSya jinokta tattva hI satya aura niHzaMka hai, isa bAta ko apane mana meM dhAraNa karatA hai, yAvat matamatAntaroM se aura prANAtipAta Adi se mana ko haTAtA hai, vaha vyakti jJAnAdyAsevanarUpa jinopadezakA ArAdhaka hotA hai| yahAM yAvat zabda se " evaM pakaremANe evaM ciTTemANe, evaM saMvaremANe" ina padoM kA saMgraha huA hai // sUra 5 // astitva nAstitva kA vivecana / zaMkA-jinendradevane jo tattva kahA hai| vaha satya hI hai, aisA Apa mArAdha DAya cha ? meTa pAlana 42nAra DAya cha ? (hatA goyamA! evaM maNaM dhAremANe jAva bhavai) 8 gautama ! he manuSya linAta tatva satya sane niHzaMka che ema cekasa mAne che tyAMthI laIne matamatAntarathI tathA hiMsA vagerethI manane dUra rAkhe che tyAM sudhInA pUrvokta guNavALo manuSya ja jJAnAdisevn35 jinezvaranI maajnyaan| sArA DAya che. 2mahI " yAvat " 54 paDe " evaM pakaremANe, evaM ciTThamANe, evaM saMvaremANe " bagere pahonA samAveza tha ya che. // sU0 5 // -mastitva nAstitva vivynzaMkA-jinendradeve je tatva kahyuM che che te satya ja che. evuM Apa zA zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za0 3 0 3 sU0 6 astitvanAstitvAdivarNanam 569 treNa kasyacidapi vastunaH siddhirbhavati, tathA sati vahnau api zaityasiddhiH syAditi vedatrocyate yadvastu yAdRzadharmakaM yAdRzasvarUpakaM yAdRzapariNAmakaM tasya tena tenaiva rUpeNAbhidhAnAt jinapraveditasya satyatvamityeva darzayannAha - ' se nUNaM bhaMte ' ityAdi / mUlam - se nUNaM bhaMte ! asthittaM asthitte pariNamai, natthitaM natthite pariNamai ? haMtA goyamA ! jAva pariNamai, jaM NaM bhaMte ! atthittaM asthitte pariNamai, natthittaM natthite pariNamai, taM kiM paogasA vIsasA vA / goyamA ! paogasAvi taM vIsasAvi, taM / jahA te bhaMte atthittaM asthitte pariNamai, tahA te natthittaM natthite pariNamai, jahA te natthittaM natthitte pariNamai, tahA te kisa kAraNa se kahate haiM ? yadi isa para Apa aisA kaheM ki hama to kevala kahate hI haiM, so yaha kahanA koI mahattva nahIM rakhatA, kAraNa pratijJAmAtra - kathanamAtra se kisI vastukI siddhi nahIM huA karatI hai| yadi kathana mAtra se abhilaSita kI siddhi hone lage to agni meM bhI zItalatA kI siddhi ho jAyagI / uttara - jo vastu jisa dhamavAlI hai, jisa svarUpa vAlI hai, jisa pariNAma vAlI hai, jinendra deva ne usa vastu ko usa rUpa se hI pravedita kiyA hai isaliye jinapravedita tatva hI satya hai, isI bAta ko dikhalAne ke kiye sUtrakAra kahate haiM-' se nUNaM maMte !' atthitaM ityAdi / kAraNe kahA che ? jo tenA javAbamAM tame ema kahetA haiA ke ame teA mAtra kahevAnI khAtara ja chIe te ema kahevAmAM kaMi ja mahattva nathI. kAraNa ke kahevA mAtrathI koI vastunI siddhi thatI nathI. jo kahevA mAtrathI ja icchita vastunI siddhi thai jatI hoya teA agnimAM zItalatAnI siddhi paNa saralatAthI karI zakAze. uttara----je vastu je dhavALI che, je svarUpavALI che, je pariNAmavALI che, e vastunI te svarUpe ja jinendradeve prarUpaNA karI che. tenA yathArtha svarUpane ja jinendradeve prarUpita karyuM che. tethI jinapravedita tattva ja satya che te harzAvivAne bhATe sUtraara he che - " se nUNaM bhaMte ! asthittaM " ityAhi. bha0-72 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #593 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 570 bhagavatIsUtre asthittaM atthitte pariNamai ? haMtA goyamA ? jahA me atthittaM asthitte pariNamai tahA me natthittaM natthitte pariNamai, jahA me natthittaM natthitte pariNamai tahA me asthittaM asthitte pariNamai / se naNaM bhaMte ! asthittaM atthitte gamaNijja ! jahA 'pariNamai' do AlAvagA, tahA gamaNijjeNa vi do aalaavgaabhaanniyvvaa| jAva tahA me atthittaM atthitte gamaNijjaM // suu06|| chAyA-tad nUnaM bhadanta ! astitvam astitve pariNamati, nAstitvaM nAstitve pariNamati ? inta gautama ! yAvatpariNamati / yat khalu bhadanta ! astitvaM astitve pariNamati nAstitvaM nAstitve pariNamati, tat kim prayogeNa vA visrasayA vA ? gautama! prayogeNApi tat visrasayApi tat / yathA te bhadanta ! astitva (se nUNaM bhaMte ! atthittaM atthitte pariNamai ? natthittaM natthitte pariNamaha ?) he bhadanta ! kyA yaha bAta nizcita hai ki astitva, Astatva meM pariNamatA hai aura nAstitva nAstitva meM pariNamatA hai ? (haMtA goyamA jAva pariNamai ) hAM gautama! yaha bAta nizcita hai ki astitva astitva meM pariNamatA hai aura nAstitva nAstitva meM pariNamatA hai| (jaM NaM bhaMte ! asthittaM atthitte pariNamai natthittaM natthitte pariNamai) he bhadanta ! yadi yahI bAta hai ki astitva astitvameM pariNamatA hai aura nAstitva nAstitva meM pariNamatA hai (taM kiM paogasA vA vIsasA vA ?) to kyA vaha prayoga se-jIva ke vyApAra se-pariNamatA hai yA visrasA-svabhAva se pariNamatA hai ? (goyamA ! paogasAvi taM vIsasAvi taM) se naNaM bhaMte ! atthittaM atthitte pariNamai 1 natthittaM natthitte pariNamaha?) he pUjya ! zuM e vAta nizcita che ke astitva astitvamAM pariName che ma stitva nAstitvamA 52 cha ? (haMtA goyamA ! jAvapariNamaha ) ha, gautamae vAta nizcita che ke astitva astitvamAM pariName che ane nAstitva nAstitvamA parizubhe cha. (naM NaM bhaMte ! atthitta asthitte pariNamai, natthittaM natthitte pariNamai) pUnya ! ne mastitva mastitvamA pariNatuMDAya bhane nAstitva stitvamA parizubhatu ya (taM ki paogasA vA vIsasA yAta te prayogathI (4nA vyApArathI ) parizubhe cha OM vikhasAthI vAvizate 1) pariNabhe cha ? (goyamA ! paogasA vi te vIsasA vi zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATokA za0 1 u0 3 sU0 6 astitvanAstviAvivarNanam 571 mastitve pariNamati tathA te nAstitvaM nAstitve pariNamati ? yathA te nAstitvaM nAstitve pariNamati tathA te astitvaM astitve pariNamati ? hanta gautama ! yathA me astitvaM astitve pariNamati tathA me nAstitvaM nAstitve pariNamati, yathA me nAstitvaM nAstitve pariNamati tathA me astitvaM astitve pariNamati / tad nUnaM bhadanta / astitvamastitve gamanIyam , yathA " pariNamati" dvAvAlApako, tathA he gautama ! vaha prayogase bhI pariNamatA hai aura svabhAvase bhI pariNamatA hai| (jahA te bhaMte ! atthittaM atthitte pariNamai, tahA te natthittaM nasthitte pariNamai jahA te natthittaM natthitte pariNamai tahA te atthittaM atthitte pariNamai ?) he bhadanta ! jaise ApakA astitva astitva meM pariNama rahA hai, vaise hI ApakA nAstitva nAstitva meM pariNama rahA hai / jaise ApakA nAstitva nAstitvameM pariNama rahA hai| vaise ApakA astitva astitva meM pariNama rahA hai ? _ (haMtA goyamA ! jahA me asthittaM atthitte pariNamai, tahA me nasthittaM natthitte pariNamai, jahA me nasthittaM nasthitte pariNamai tahA me atthittaM asthitte pariNamai) hAM gautama ! jaise merA astitva astitva meM pariNama rahA hai, vaise hI merA nAstitva nAstitva meM pariNama rahA hai| aura jaisA merA nAstitva nAstitva meM pariNama rahA hai vaise hI merA astitva astitva meM pariNama rahA hai| (se guNa bhaMte ! atthitaM atthitte gamaNijaM ?) he bhadanta ! astitva astitva meM gamanIya hai ? ( jahA pariNamai taM) he gautama! te prayogathI paNa pariName che ane svabhAvathI (eTale potAnI bheNe ) 54 pariNume cha. (jahA te bhaMte ! atthitaM atthitte pariNamai, tahA te natthitaM natthitte pariNamai, jahA te natyittaM nasthitte pariNamai tahA te atthittaM atthitte pariNamai ? ) 3 pUlya ! ma mA parnu mastitva mastitvamA pariNamI rahyuM che, eja pramANe zuM ApanuM nAstitva nAstitvamAM pariNamI rahyuM che? jema ApanuM nAstitva nAstitvamAM pariNamI rahyuM che, e ja pramANe zu mA5nu astitva mastitvamA 52bhI 2j cha ? (haMtA goyamA! jahA me atthittaM asthitte pariNamai, tahA me natthittaM natthitte pariNamai, jahA me natthittaM natthitte pariNamai tahA me atthitaM asthitte pariNamai ) , gautama ! 2vI rIte mAruM astitva astitvamAM pariNamI rahyuM che evI ja rIte mArI nAstitva nAstitvamAM pariNamI rahyuM che. ane jevI rIte mAruM nAstitva nAstitvamAM pariNamI rahyuM che evI ja rIte mAruM astitva astitvamAM pariNamI 2r2yA cha. (se nUNaM bhaMte ! atthittaM asthitte gamaNijja ?) 3 orya ! zu. zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre nApi dvAvAlApako bhaNitacyau, yAvat me astitvamastitve gamanIyam // 06 // TIkA- 'se nRNaM bhaMte !' tada nUnaM bhadanta ! ' asthittaM atthitte pariNamaha ' astitvaM astitve pariNamati, astitvam - aGgulyAdipadArthAnAM aGgulyAdibhAvenaiva sattvam / yaH padArthoM yAdRzo vidyate tasya tAdRza rUpeNaivAvasthAnaM tadevAstitvam / taduktam 572 " sarvamasti strarUpeNa pararUpeNa nAsti ca / anyathA sarvabhAvAnAmekatvaM saMprasajyate ||1|| " iti / do AlAvagA, tahA gamaNijjeNa vi do AlAvagA bhANiyavvA ) he gautama! jaise "pariNamadda " isa padake do AlApaka kahe haiM usI taraha gamanIya padake sAtha bhI do AlApaka kahanA caahiye| (jAva tahA me atthittaM asthit gamaNijjaM ) yAvat jaise merA astitva astitva meM gamanIya hai / 39 TIkArtha - isa sUtradvArA aba sUtrakAra yaha bAta spaSTa kara rahe haiM, ki jo bAta jinezvara ne kahI hai, vahI satya hai - isakA kyA kAraNa hai ? isI viSaya kA yahAM vicAra kiyA jA rahA hai-" atthittaM asthitte pariNamai astitva astitva meM pariNamatA hai-aGgulI Adi padArthoM kA aGgulyAdirUpa se honA hI unakA satva-astitva hai| jo padArtha jaisA hai| usakA usI rUpa se rahanA yahI usakA astitva hai| kahA bhI hai jitane padArtha haiM ve saba sva ke rUpa se haiM aura para ke rUpa se nahIM haiM / yadi aisI bAta nahIM mAnI jAve to sarva bhAvoM meM ekarUpatA kI prasakti ho jAvegI / isaliye aisA hI mAnanA cAhiye ki samasta vastue~ astitva astitvamAM bhavA sAya che ? ( jahA pariNamai do AlAvagA, tahA majjeNa vi do AlAvagA bhANiyavvA ) he gautama! nevI rIte "pariNamai " padmanI sAthe e AlApaka kahyA che eja pramANe "gamanIya" padmanI sAthe paNa me AsAcA ahevAle the. ( jAva tahA me atthittaM atthitte gamaNijaM ) "devI rIte mAruM astitva astitvamAM gamanIya che" tyAM sudhI te AlApaka kahevA. TIartha - A sUtra dvArA sUtrakAra e spaSTa karavA mAge che ke jinezvare kahelI vAta ja zA kAraNe satya che. e viSayanA ja ahI vicAra karavAmAM mAve che. " asthittaM asthitte pariNamai " astitva astitvamAM parizubhe che. AMgaLI vagere vastuonu AMgaLI vagere rUpe hAvu eja emanuM sattva-astitva che. je padArtha jevA che teja rUpe tenu rahevuM tenuM nAma ja astitva che. jeTalA padArtho che te badhA potAnA svarUpamAM DAya che, paranA svarUpamAM hAtA nathI. jo A vAtane mAnavAmAM na Ave te sarvabhAveAmAM ekarUpatAnI prasakti ( prasa`ga ) thai jaze. tethI eja mAnavuM paDaze ke samasta vastue zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATokA za0 1 u0 3 sU0 6 astitvanAstitvAdivarNanam 553 sarvameva vastu svarUpeNa sat parasvarUpeNAsat , ghaTaH ghaTarUpeNa san paTAdirUpeNA san , anyathA sarve padArthAH ekarUpeNa bhaveyuH / atra sattvam-RjutvAdiparyAyarUpamevAvagantavyam , aGgulyAdidravyAstitvasya kathaJcit RjutvAdiparyAyAbhinnatvAt / tathA ca astitvaM sattvaM astitve sattve vakrAdiparyAye 'pariNamaI' pariNamati / ayamAzayaH-ekasya dravyasya prakArAntareNa sattA prakArAntarasattAyAM pariNamati, yathA mRttikArUpadravyasya piNDaprakAreNa sattA ghaTaprakArasattAyAM pariNamati / 'natthittaM apane nijarUpa kI apekSA se asti rUpa hai, aura pararUpa kI apekSA se nAstirUpa haiM / ghaTa ghaTarUpa se hI sat hai| paTa rUpa kI apekSA se vaha satrUpa nahIM hai, asatrUpa hai| yahAM sattva RjutvAdiparyAya rUpa hI jAnanA cAhiye, kyoMki aGgulI Adi dravya kA jo astitva hai, vaha kathaMcit RjutvAdi paryAyoM se abhinna hai / kahane kA tAtparya yaha hai ki padArthoM kI sattA bhinnara samaya meM bhinnara rUpa se hotI hai| yahI padArtha kA astitva hai| astitva astitvameM pariNamatA hai| isakA tAtparya yahI hai,jo aMgulyAdi dravya pahile Rjutva Adi astitva rUpase pariName hue the, ve hI samayAntara meM vakrAdi rUpa astitvaparyAya meM badala jAte haiM / arthAt vastu kA Rjutva Adi rUpa jo sattva-astitva hai vahI Age calakara vakrAdirUpa sattva meM pariNama jAtA hai| isa taraha astitva astitva meM pariNamatA hai| yaha kathana isa bAtako spaSTa karatA hai, ki eka dravya kI prakArAntara se jo sattA hai, vahI sattA prakArAntararUpa sattA meM badala pitAnA svarUpanI apekSAe astitvarUpa che, ane parasvarUpanI apekSAe nAstitvarUpa che. ghaTa (ghaDo) ghaTarUpe ja sat che paTarUpanI apekSAe te sata rUpa nathI, paNa asarUpa ja che. ahIM satva (astitva) gAjatva vagere paryAyarUpe ja jANavAM joIe. kAraNa ke AMgaLI vagere vastuonuM je astitva che te keTaleka aMze jutva Adi paryAyathI abhinna che. tAtparya e che ke pratyeka padArthonI sattA judA judA samaye judA judA prakAranI hoya che-eja padArthanuM astitva che "astitva astitvamAM pariName che." tenuM tAtparya e che ke je AMgaLI vagere vastuo pahelAM juva Adi astitvarUpe pariNamela hatI eja vastuo samayAntare vakAdirUpa astitva paryAyamAM badalAI jAya che, eTale ke vastunuM Rjutve AdirUpa je sattva-astitva che te AgaLa jatAM vakrAdirUpa sattvamAM pariNamI jAya che. A rIte "astitva astitvamAM pari. Name che." A kathana vaDe e vAta spaSTa thAya che ke eka dravyanI prakArAntarathI je sattA che eja sattA prakArAntararUpa sattAmAM badalAI jAya che. jema ke mATIrUpa zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 574 bhagavatIsUtre natthitte pariNamaI' nAstitvaM nAstitve pariNamati, nAstitvam aGgalyAderaGgaSThAdibhAvenAsattvam , tacca aGguSThAdibhAva eva, tatazcAGgulyAdernAstitvaM aGguSThAdInAmastitArUpaM, aGgulyAdenostitvaM aGguSThAdeH paryAyAntareNAstitArUpaM pariNamati, yathA mRttikAdravyasya nAstitvaM tantvAdirUpamiti mRttikA nAstitvarUpe paTe vrtte| jAtI hai| jaise mRttikA rUpa dravya kI piNDaprakArarUpa sattA ghaTa prakArarUpa sattA meM pariNama jAtI hai| ___"nadhittaM natthitte pariNamaha" nAstitva nAstitvameM pariNamatA hai| isakA tAtparya isa prakAra se hai-aMgulI Adi kA aMguSTha Adi rUpa se nahIM honA yahI usakA nAstitva hai / aMguSTha Adi kA jo rUpa hai, vaha aMgulI Adi kA nahIM hai, aura jo aMgulI Adi kA rUpa hai vaha aMguSTha Adi kA nahIM hai / isa taraha aMguSTha Adi rUpase hone kA jo aMgulI Adi ke rUpa meM abhAva hai, vahI aMgulI kA nAstitva hai| isa taraha aMgulyAdi kA jo aMguSTha Adi bhAvase asattva hai vaha asattva aMguSThAdi bhAvarUpa hI hai| isaliye aMgulyAdi kA nAstitva aMguSThAdikoM kI astitArUpa par3atA hai so yaha aMguSThAdikoM kI astitArUpa jo aMgulI Adi kA nAstitva hai, vaha paryAyAntara se aMguSThAdikoM ke astitvarUpameM pariNamatA hai| jaise mRttikA dravyakA nAstitva tanvAdi rUpa hai, aura vaha mRttikA ke nAstitvarUpa paTa meM rahatA hai| dravyanI piMDakArarUpa sattA ghaTaprakArarUpa sattAmAM pariNamI jAya che. "nathittaM natthitte pariNamai" " nAstitva nAstitvamA pariNabhe cha." tenuM tAtparya A pramANe che-AMgaLI vagerenuM aMguThA vagere rUpe na thavuM eja tenuM nAstitva che. aMguThA vagerenuM je svarUpa che te AMgaLI vagerenuM nathI. ane AMgaLI vageranuM ja svarUpa che te aMguThA vagerenuM nathI. A rIte AMgaLI vageremAM aMguThA vagerenArUpe rahevAne je abhAva che, eja AMgaLInuM nAstitva che. A rIte AMgaLI vagerenuM aMguThA vagere rUpe je asattva che te asatva aMguThA vageremAM bhAvarUpa ja che. tethI AMgaLI vagerenuM nAstitva aMguThA vagerenA astitvarUpe nivaDe che. A aMguThA vagerenuM astitvarUpa je AMgaLI vagerenuM nAstitva che te paryAyAntarathI aMguThA vagerenA astitvarUpe pariName che. jema ke mRttikA dravyanuM (mATInuM) nAstitva taMtu vagerarUpa che ane te bhATIna nAstitpa35 5TamA 2 cha. mathavA--" astitvaM astitve pariNamati" zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za0 1 u0 3 sU0 6 astitvanAstitvAdivarNanam 575 athavA 'astitvam astitve pariNamati'i tyasyAyamartha-astitvaM sadvastu, dharmarmiNorabhedAda-astitvaM dharmaH sadvastu dharmi, tathAcAstitvaM astitve sattve pariNamati sat sadeva bhavati,nAtyantaM vinAzi syAt , vinAzasya paryAyAntaragamanamAtrarUpakhAt , pradIpAdivinAzasyApi andhakArarUpatayA pariNAmAt / athavA 'natthittaM nasthitte pariNamaI' nAstitvaM nAstitve pariNamati, nAstitvamatyaMtAbhAvarUpaM kharaviSANAdi, tat nAstitve varaviSANAdirUpe'tyaMtAbhAve eva pariNamati, na tvasataH kharaviSANAdeH ___ athavA-"astitvaM astitve pariNamati" isa sUtra pAThakA yaha artha hai-" astitva sadvasturUpa hai" isa pakSa meM dharma aura dharmI kA abheda mAna liyA gayA hai| astitva dharma hai, aura sadvastu dharmI hai| tAtparya kahane kA yaha hai ki jaba astitva ko sabastu rUpa mAnA jAya to dharma aura dharmI meM abheda A jAtA hai, kyoMki astitva vastu kA dharma hai na ki vaha svayaM dharmI hai / dharmI to sadvastu hai / isIliye yahAM dharma aura dharmI kA abheda mAnA gayA hai| tathA-astitva astitva meM-sattva meMpariNamatA hai| arthAt sat satrUpa hI hotA hai / vaha atyanta vinAzI nahIM hotA hai, kyoMki vinAza jo hotA hai, vaha kevala paryAyAntaragamana rUpa hotA hai| pradIpa Adi kA jo vinAza hai usakA bhI andhakArarUpa paryAyAntara se hI pariNAma hotA hai| athavA- natthitaM natthitte" nAstitva nAstitvameM pariNamatA hai / isakA tAtparya yaha hai-nAstitvakA tAtparya atyaMtAbhAva hai / atyantAbhAvarUpa jo kharaviSANa haiN| ve naastiA sUtra pAThane artha A pramANe che-"astitva astitvamAM pariName che eTale ke te sasturUpa che" A pakSe dharma ane dharmImAM abheda mAnI levAmAM Avela che. tAtparya ke astitva dharma che, ane sastu dharmI che. tAtparya e che ke je astitvane sakasturUpa mAnI levAmAM Ave te dharma ane dhamamAM abheda AvI jAya che. kAraNa ke astitva vastune dharma che te pite dhama nathI. dharmI te sastu che. tethI ahIM dharma ane dharmImAM abheda mAnavAmAM Avyo che. tathA-astitva astitvamAM-sattvamAM pariName che eTale ke sata saturUpa ja hoya che te atyanta vinAzI hotuM nathI. kAraNa ke paryAyAntaragamanarUpa vinAza ja tyAM thatuM hoya che. pradIpa vagerene je vinAza che te paNa aMdhakArarUpa paryAyAnta235 08 paribhe cha. Atha-"nasthittaM nasthitte" nAstitva nastit135 pariName che. tenuM A pramANe tAtparya che-nAstitva eTale atyatAbhAva atyaMtAbhAvarUpa je kharaviSANudi (gadheDAne zIMgaDAM) che. te nAstitvarUpa ja che. te zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 576 bhagavatI sUtre kadAcidapi samvamasti taduktam- "nAsato vidyate bhAvo nAbhAvo vidyate sataH " iti / athavA astitvaM astitve pariNamatItyasya tRtIyo'rthaH - astitvaM sat dharmya - medAt tathA cAstitvaM sat astitve sacce pariNamati, yathA ghaTo ghaTatve eva / evaM nAstitvaM nAstitve pariNamatItyasyAyamarthaH, -nAstitvamasat, tat nAstitvessatve pariNamati, yathA aghaTosghaTatve / bhagavAnAha 'haMtA goyamA jAva pariNama' hanta gautama ! yAvatpariNamati, yAvacchabdena - astitvaM astitve pariNamati nAstitvaM nAstitve pariNamatIti / tva rUpa hI hai, so yaha kharaviSANAdi rUpa nAstitva atyantAbhAvarUpa meM hI pariNamatA hai, kyoMki asatrUpa ina kharaviSANa Adi kA kisI bhI kAla meM satva rUpa se pariNamana nahIM hotA hai / kahA bhI hai "asat sadrUpa nahIM hotA aura sat asadrUpa nahIM hotA / " athavA" astitvaM astitve pariNamati, nAstitvaM nAstitve pariNamati " inakA tIsarA artha isa prakAra se hai-dharmo ke sAtha abheda hone se astitva nAma sat kA hai / aisA jo astitvarUpa sat hai vaha astitvarUpa sat meM pariNamatA hai, jaise ghaTa ghaTatva meM pariNamatA hai / isI taraha nAstitva nAstitva meM pariNamatA hai / isakA abhiprAya yaha hai ki nAstitvarUpa jo asat hai vaha asat meM pariNamatA hai, jaise aghaTa aghaTarUpa meM pariNamatA hai / " haMtA goyamA jAva pariNamai " isa sUtra pATha se pUrvoktarUpa meM gautama dvArA kiye gaye praznakA uttara prabhune diyA hai? yahAM yAvat zabdase kharaviSANAdirUpa nAstitva atyatAbhAvarUpe ja pariName che kAraNa ke asarUpa (nAstitvarUpa ) e kharaveSAdikAnuM kAi paNa kALe sattva ( astitva ) rUpe pariNamana thatuM nathI. kahyuM paNa che ke-- "asat sarUpa nathI hatuM, ane sat asarUpa nathI hotuM " athavA-- " astitvaM astitve pariNamati nAstitvaM nAstitve pariNamati " notrIle artha A pramANe thAya che--dhInI sAthe abhedya hAvAthI sane astitva kahe che. evuM je astitvarUpa sat che te astitvarUpa samAM piraName che. jema ke ghaTa ( ghaDo ) ghaTatvamAM ( ghaTatva natimAM ) parizubhe che. mena pramANe "nAstitva nAstitvamAM pariName che." tenuM tAtpa A pramANe che--nAstitvarUpa je asat che te asamAM piraName che jema ke aghaTa aghaTarUpe pariName che. 66 haMtA goyamA ! jAva pariNamai " A sUtra pATha dvArA pUrveti prAre gautabhe pUchesA praznano bhavAma pramukhe mAgyo che. ahIM " yAvat" zamhathI "astitva zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za0 1 u0 3 sU0 6 astitvanAstitvAdivarNanam 577 atha padArthAnAM pRthaka pRthak pariNamane kAraNaM pradarzayitumAha-"jaM NaM bhaMte" ityAdi / 'jaM NaM bhaMte' yat khalu bhadanta ! 'atthittaM atthitte pariNamaI' astitvam astitve pariNamati / 'natthittaM natthitte pariNamaI' nAstitvaM nAstitve pariNamati / 'taM kiM paogasA vA vIsasA vA' tat kim prayogeNa vA visrasayA vA 'paogasA' prayogeNa, atra sakAra ArSatvAt / prayogeNa jIvavyApAreNa 'vIsasA' visrasayA svabhAvena, astitvaM astitve pariNamati tatkiM prayogeNa visrasayA vA pRthaka pRthak pariNAme prayogo visrasA vA kAraNaM bhavatIti prshnH| bhagavAnAha'goyamA' ityaadi| 'goyamA !' he gautama ! 'paogasA vi taM' prayogeNApi tat " astitva astitva meM pariNamatA haiM aura nAstitva nAstitva meM pariNamatA hai" yahI pUrvokta kathana liyA gayA hai| aba sUtrakAra padArthoM ke pRthak pRthak pariNamana hone meM kAraNa dikhAneke nimitta kahate haiM-"jaM NaM bhaMte!" ityAdi-jaba gautamane prabhuse yaha samajha liyA ki astitva astitvameM pariNamatA hai, aura nAstitva nAstitva meM pariNamatA hai, to unheM yaha saMdeha huA ki isa prakAra ke pariNamana meM kAraNa kyA hai ? usa prakAra kA yaha pRthaka pRthak pariNamana kyA paraprayoga se hotA hai, yA svabhAva se hotA hai ? "paogasA" kI saMskRta chAyA "prayogeNa" aisI hai / so "paogasA" meM jo sakAra prayoga kiyA gayA hai vaha ArSa hone se kiyA gayA hai| prayoga kA tAtparya 'jIvake vyApAra se' aisA hai, aura visrasAkA tAtparya 'svabhAva se' esA hai / prabhune isa praznakA uttara unheM yoM diyA ki he gautama ! isa prakArase astitvamAM pariName che ane nAstitva nAstitvamAM pariName che" e pUrvokta kathana levAmAM AvyuM che. have sUtrakAra padArthonA judAM judAM pariNamana thavAnA kAraNe darzAvavAne nibhitte 4 cha.-' ja NaM bhaMte !" tyAhi. nyAre gautamane pramukha samakatanyu ke astitva astitvamAM pariName che ane nAstitva nAstitvamAM pariName che, tyAre temane sadeha thaye ke A prakAranA pariNamananuM kAraNa zuM che? A prakAranuM pRthak pRthak pariNamana zuM paraprayogathI thAya che ke svabhAvathI thAya cha ? "paogasA" nI sa24ta chaay| " prayogeNa" cha. "paogasA" mA 2 sakArane prayoga karyo che te ArSa hovAthI karAya che. prayoga eTale jIvane vyApAra (jIvanI pravRtti) ane vismasA eTale svabhAva. prabhue temanA praznane A pramANe javAba dIdhe " he gautama! A prakAranuM je bhinnabhinnarUpe pariNamana thAya che eTale ke astitva astitvamAM ane bha 73 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 578 bhagavatIsUtre 'vIsasAvi taM' visrasayApi tat pariNama'ti / prayogeNApi tat astitvam astitve pariNamati, yathA kulAlAdInAM vyApArAt mRtpiNDo ghaTarUpatayA pariNamati / yathA vA aMgulyAdInAM RjutA puruSavyApAreNa vakratayA pariNamati / visrasayApi tat , yathA svabhAvena zvetAbhaM kRSNAbhratayA pariNamati, api zabdena prayogavisayorubhayorapikAraNatvaM astitvAdipariNAme bhavati, arthAt mRttikAyA ghaTarUpeNa pariNAme prayogaH kAraNaM, zvetAbhrasya kRSNatApariNAme vilasA kAraNaM bhavatIti / jo yaha bhinna2 rUpa meM pariNamana hotA hai, arthAt astitva astitva meM aura nAstitva nAstitvameM jo pariNamatA hai usameM svabhAva aura prayoga donoM nimitta hote haiN| jaise kuMbhakAra Adi ke vyApAra se mRtpiNDa ghaTarUpa se pariNamatA hai, athavA jaise aMgulI Adi kI RjutA puruSa ke vyApAra se vakrarUpa se pariNama jAtI hai| yaha astitva kA astitva meM pariNamana para prayoga se hone kA dRSTAnta hai / aura virasA pariNamana hone kA dRSTAnta isa prakAra se hai-jaise zvetabAdala kRSNabAdala rUpa meM pariNama jAte haiN| isa pariNamana meM puruSAdikoM ke prayoga kI nimittatA nahIM hai / yaha to svabhAvase hI hotA rahatA hai / "prayogeNApi visrasayApi" aisA jo inameM " api" zabda kA prayoga kiyA gayA hai isase sUtrakAra kA aisA abhiprAya hai, ki astitvAdi ke pariNAma meM svabhAva aura prayoga ye donoM hI kAraNa hote haiM / arthAt mRttikA kA ghaTarUpa se pariNAma hone meM kAraNa prayoga hai, aura zvetAna kA kRSNatA pariNAma meM nAstitva nAstitvamAM je pariName che temAM prayoga ane svabhAva ane nimittarUpa hoya che, jema ke kuMbhAranA vyApAra (pravRtti)thI mATIne piMDa ghaDArUpe pariName che, athavA AMgaLI AdinI RjutA (sIdhApaNuM) puruSanA vyApArathI vakarUpe (vAMkApaNe) pariName che. astitvanuM astitvamAM para prayogathI pariNamana thavAnuM uparanuM dRSTAnta che. visasA (svabhAvathI) pariNamana thavAnuM daSTAnta nIce mujaba che-jema ke sapheda vAdaLAMo kALAM vAdaLAMrUpe pariName che A pariNamanamAM puruSa vagerenI pravRtti (prAga) kAraNarUpa nathI. paraMtu e to smAthI (pAtAnI bheNe 4) cyA 42 cha. "prayogeNApi visrasayA "ma " api" zanna prayoga 4o cha te dvArA sUtrA2 25. bhAve che ke astitvAdinA pariNamanamAM svabhAva ane prayoga e banne kAraNarUpa hoya che. eTale ke mATInuM ghaTarUpe pariNamana thavAnuM kAraNa praga che ane zveta vAdaLanuM kRSNavAdaLemAM pariNamana thavAnuM kAraNa visasA-svabhAva che. zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za0 1 u0 3 sU0 6 astitvanAstitvAdivarNanam 579 nAstitvasyApi nAstitvapariNAme prayogavisrasayoH pUrvoktamevodAharaNam , paTAyapekSayA mRtpiNDAdernAstitvarUpatvAt / atha prayogavisrasAsvarUpakAraNayorastitva-nAstitvayorubhayatrApi samatvaM, bhagavatastIrthaGkarasyAbhimatatvaM ca darzayannAha-' jahA te bhaMte' ityAdi / ___ athavA sAmAnyarUpeNa astitvanAstitvapariNAmaH kathitaH, sAmAnyavidhizca kAraNa visrasA-svabhAva hai| nAstitva kA nAstitvarUpa se pariNamana hone meM kAraNa prayoga aura vilasA donoM hai, so inake bhI udAharaNa ye pUrva meM dikhalAye gaye hI jAnane cAhiye, kyoMki paTAdi kI apekSA mRtpiNDa Adi meM nAstitvarUpa A jAtA hai| tAtparya kahane kA yaha haipaTAdikoM kI apekSA jisa prakAra mRtpiNDa nAstitvarUpa hai, usI prakAra ghaTa bhI nAstitvarUpa hai, ataHkisI apekSA se nAstitvarUpa hue mRtpiNDa kA nAstitva rUpa hue ghaTarUpa meM jo pariNamana hotA hai| vaha nAstitva kA nAstitvarUpa pariNamana hone kA prayoganimittaka dRSTAnta hai isI taraha se visrasAnimittaka dRSTAnta bhI nAstitva kA nAstitvarUpa pariNamana hone meM jAnanA caahiye| __ prayoga aura virasA ina rUpa kAraNoM kI astitva, nAstitva ke pariNamana hone meM samAna rUpa se kAraNatA hai| tathA bhagavAn tIrthakarako yaha abhimata hai| ina donoM ko dikhAte hue sUtrakAra kahate haiM-"jahA te bhaMte" ityAdi athavA-sAmAnyarUpase astitva aura nAstitva kA prinAstitvanuM nAstitvarUpe pariNamana thavAnuM kAraNa paNa prayoga ane svabhAva ja che. tenA udAharaNe paNa upara batAvyA pramANe samajavA. kAraNa ke paTa vagerenI apekSAe mATInA piDa vageremAM nAstitvarUpatA AvI ja jAya che. tAtparya e che ke paTa AdinI apekSAe jema mATIne piMDa nAstitvarUpa che eja pramANe ghaTa (ghaDA) paNa nAstitvarUpa ja che. tethI je daSTie nAstiva rUpa evAmATInApiMDanuM, nAstitvarUpa thayela ghaDAnArUpe je pariNamana thAya che te nAstitvanuM nAstitvarUpa pariNamana thavAnuM praganimittaka dRSTAnta chee ja pramANe nAstitvanuM nAstitvarUpa pariNamana thavAmAM vilasA (svabhAva) nimittaka dRSTAnta paNa samajavuM joIe. prayAga ane visasArUpa nimitte astitva ane nAstitvanA pariNamanamAM samAnarUpe ja kAraNabhUta che, tathA tIrthakara bhagavAnane paNa teja abhiprAya che, te vAta zakviAne bhATe sUtra42 43 cha-" jahA te bhaMte" tyA athavA sAmAnyarUpe astitva ane nAstitvanuM pariNamana kahyuM che eTale ke pUrvasUtramAM praga zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre kacidatizayitavastuni bhavati, anyathApi syAt / atizayavA~zca bhagavAniti tamadhikRtya pariNAmasyAnyathAkhamAzaGkayAha-'jahA te bhaMte' ityAdi / ___ 'jahA' yathA yena prakAreNa te tava sambandhi 'atthitaM asthitte pariNamai' astitvam astitve pariNamati 'tahA' tathA tena prakAreNa te tava sambandhi 'natthitaM natthitte pariNamaI' nAstitvaM nAstitve pariNamati prayogavisrasAbhyAm / 'jahA' yathAnyena prakAreNa te tava sambandhi natthittaM natthitte pariNamaI' nAstitvaM nAstitve pariNamati 'tahA' tathA tena prakAreNa te tava saMbandhi 'asthittaM atthitte pariNAma kahA hai| arthAt pUrvasUtra meM prayogajanya aura visrasAjanya jo pariNAma kahA gayA hai| vaha sAmAnyarUpa se hI kahA gayA hai| sAmAnyarUpase kahI gaI bAta kahoM atizaya viziSTa vastu meM anyarUpa se bhI ho jAtI hai| tAtparya yaha ki jo bAta sAmAnya rUpase kahI jAtI hai vaha sarvatra usI rUpa se ho aisA niyama nahIM hai, kyoMki kisI viziSTa jagaha meM vaha usa rUpa se nahIM bhI hotI hai| atizayavAn yahAM bhagavAna haiM ataH yaha sAmAnyarUpase kahI gaI bAta bhagavAna meM usI prakAra se hai ? yA anya prakArase hai ? isa prakAra ko AzaMkA vAle hote hue gautama svAmI unase pUchate haiM ki-" jahA te bhaMte !" ityAdi / jaise he bhadanta ! ApakA astitva prayoga aura visrasArUpa se astitva meM pariNamatA hai vaise ApakA nAstitva prayoga visrasArUpa se nAstitva meM pariNamatA hai ? jaise ApakA nAstitva nAstitva meM pariNamatA hai, vaise hI ApakA astitva janya ane visasAjanya (svabhAvajanya)je pariNamana kahyuM che te sAmAnyarUpe ja kahyuM che. sAmAnyarUpe kahelI vAta kyAMka atizayavALI vastumAM anyarUpe paNa raju thAya che. tAtparya e che ke je vAta sAmAnyarUpe kahI hoya che te sarvatra eja rUpe rahe e keI niyama nathI, kAraNa ke kaI viziSTa jagyAe te vAta te rUpe nathI paNa hotI. ahIM bhagavAna atizayavAna te che-tethI A sAmAnyarUpe kahelI vAta bhagavAnamAM paNa eja prakAre che ke anya prakAre che ? te prakAranA saMdehathIyukta thavAthI gautamasvAmI prabhune pUche che ke - "jahA te bhate " tyAdi. 5nya ! 2vI zate mApanu mastitva prayoga ane visasArUpe astitvamAM pariName che evI rIte ApanuM nAstitva zuM prayoga ane visasArUpe nAstitvamAM pariName che? jevI rIte ApanuM nAstitva nAstitvamAM pariName che, evI ja rIte zuM ApanuM astitva zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za0 1 u0 3 sU0 6 astitvanAstitvAdivarNanam 581 mai' astitvam astitve pariNamati prayogavisrasAbhyAmiti praznaH / bhagavAn svIkurvannAha - 'haMtA goyamA !' ityAdi / 'haMtA goyamA' hanta he gautama ! 'jahA me asthittaM asthitte pariNamai tahA me natthittaM natthite pariNamai' yathA me astitvam astitve pariNamati tathA me nAstitvaM nAstitve pariNamati prayogavisrasAbhyAm / 'me' iti matsambandhi | 'jahA me nathita natthite pariNamai tahA me asthittaM athitte pariNama' yathA me nAstitvaM nAstitve pariNamati tathA me astitvam astitve pariNamati prayogavisrasAbhyAm, vyAkhyA pUrvavadeva / atha pUrvoktasvarUpavato'rthasya satyatvena prajJApanIyatAmAha - ' se nUNaM ' ityAdi / ' se nUNaM bhaMte!' tad nUnaM bhadanta ! 'atthittaM asthitte gamaNijjaM' astisvam astitve gamanIyaM = prajJApanIyamityarthaH / yat sat tat sadrUpeNaiva prarUpaNIya'miti bhAvaH / tathA yat asat tat asadrUpeNaiva prarUpaNIyamiti / "jahA pariNama " do AlAvA tahA gamaNijjeNavi do AlAvagA bhANiyavvA jAva tahA me atthitaM asthinta gamaNijjaM ' yathA "pariNamati" dvAvAlApako tathA gamanIyenApi dvAvA astitva meM pariNamatA hai ? yaha prazna hai / isa bAta ko svIkAra karate hue prabhune unase kahA - " haMtA goyamA ! " hAM gautama ! " jahA me atthittaM " ityAdi / isa sUtra pATha kA artha spaSTa hai / aba sUtrakAra pUrvokta svarUpa vAle artha kI satyarUpa se prajJApanIyatA prakaTa karane ke nimitta kahate haiM- " se nUNaM " ityAdi / kyA he bhadanta ! astitva astitva meM gamanIya hai ? arthAt prajJApanIya hai ? hAM gautama ! astitva astitva meM gamanIya hai / arthAt jo sat hai vaha sadrapa se hI prarUpaNIya hotA hai| tathA jo asat hai, vaha asadrUpa se hI prarUpaNIya hotA hai / " jahA pariNamai do AlAvagA, tahA gamaNijjeNa vi do AlAvA bhANiyavvA jAva tahA me atthitta asthitte gamaNijjaM " jaise astitvamAM pariName che ? A praznanA javAbarUpe mahAvIra prabhue temane kahyuMhNtaa goyamA ! " hA gautama ! jahA me atthitaM " ityAhi. A sUtrapAThane artha spaSTa che. 66 66 have sUtrakAra pUrvokta svarUpavALA anI satyarUpe prajJApanIyatA prakaTa azvAnA hetuthI uDe che" se NUNaM " ityAdi / De pUnya ! zu astitva astitvamAM gamanIya che? eTale ke prajJApanIya che ? hA gautama ! astitva astitvamAM gamanIya che eTale ke je sat che te sarUpe ja prarUpaNIya hoya che. jahA pariNamai do AlAvagA, tahA gamaNijjeNa vi do AlAvagA bhANiyadhvA 66 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 582 bhagavatI sUtre lApako bhaNitavya yAvat tathA me astitvam astitve gamanIyam 'jahA' yathA - yena prakAreNa "paraNama" "pariNamativiSaye 'do AlAvagA' dvAvAlApako 'tahA' tathA 'gama NijjeNavi' gamanIyenApi 'gamaNijjaM' ityAzrityApi 'do AlAvagA bhANiyavvA' dvAvAlApako bhaNitavya - paThanIyoM kiyatparyantamityAha - ' jAva' yAvat ' tahA me asthittaM atthite gamaNi' tathA me astitvam astitve gamanIyam, ityevamantimapadaparyantaM vAcyam / dvAvAlApakoM yathA- 'se guNaM bhaMte asthittaM asthitte gamaNijjaM' ityArabhya 'paogasAvi taM vIsasAvi taM' etatparyantameka AlApako jJAtavyaH / tathA 'jahA te bhaMte ? atthittaM atthite gamaNijjaM' ityArabhya 'tahA me asthittaM asthitte gamaNijjaM' etatparyantaM dvitIya AlApako jJAtavyaH / ayaM dvitIya AlApakaH samatAsUcakaH // 06 // "pariNamatA hai " yahAM do AlApaka haiM, usI prakAra se 'gamanIyadvArA bhI do AlApaka kahanA cAhiye / aura ye do AlApaka 'usI prakAra merA astitva astitva meM gamanIya hai' yahAM taka jAnanA cAhiye / tAtparya kahanekA yaha hai, ki jisa prakAra "asthittaM asthitte pariNamaha" yahAMse lekara "ogasAvi taM vIsasAvi taM" yahAM taka pariNAmako Azrita karake pariNAma viSayaka do AlApaka hote haiM usI prakAra " se nUNaM bhaMte! atthittaM atthitte gamaNijjaM " yahAM se lekara "paogasA vi taM vIsasA vi taM " yahAM taka gamanIyako Azrita karake gamanIya viSayaka eka AlApaka, tathA " jahA te bhaMte ! atthittaM asthitte gamaNijjaM" yahAMse lekara "tahA me atthitaM asthit gamaNijjaM " taka yaha dUsarA AlApaka hotA hai / yaha dvitIya AlApaka samatAsUcaka hai / arthAt astitva aura nAstitvarUpa jAva tahA me atthittaM atthitte gamaNijjaM " devI rIte "pariNamai" (parizubhe che) " gamanIya " vaDe pazu A padmanI sAthe e AlApaka kahyA che, eja pramANe e AlApaka kahevA joIe. mAruM astitva astitvamAM gamanIya che," tyAM sudhI te me bhAsAyA hevA leha se. tAtparya me che se prema " asthittaM atthitte pariNamai " thI bahane " paogasAvi taM vIsasAvi taM " sudhI pariNamanane AdhAre pariNamaniveSayaka e AlApaka thAya che, eja pramANe " se nUNaM bhaMte asthittaM atthite gamaNijjaM " thI bahane "paogasASi taM taara taM " tyAM sudhI gamanIyane AdhAra laIne gamanIyaviSayaka eka AlApaka, tathA jahA te bhaMte ! asthittaM asthitte gamaNijjaM " thI bahane 66 8 tA meM asthittaM athitte gamaNijjaM " sudhInA yA jIle AsAyaDa thAya che. zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za0 1 0 3 sU0 7 atrehAdigamanIyavarNanam 583 pUrvoktaprakAreNa bhagavatsaMvandhivastumajJApanAviSayakasamAnatAmabhidhAyAtha tAmeva samAnatAM ziSyAdisaMbandhe darzayannAha - 'jahA te bhaMte' ityAdi / mUlam - jahA te bhaMte ! etthaM gamaNijjaM tahA te ihaM gamaNijjaM, jahA te ihaM gamaNijjaM tahA te etthaM gamaNijjaM ? haMtA goyamA jahA me etthaM gamaNijjaM jAva tahA me etthaM gamaNijjaM // 7 // chAyA - yathA te bhadanta ! atra gamanIyaM tathA te iha gamanIyaM, yathA te iha gamanIyaM tathA te'tra gamanIyaM ? hanta gautama ! yathA me'tra gamanIyaM yAvat tathA me'tra gamanIyam // sU0 7 // pariNAma kI samAnatA kA sUcaka haiM, aura pahilA daMDaka ina donoM ke bhedakA sUcaka hai / / sU0 6 // isa prakAra se bhagavatsaMbaMdhI vastuprajJApanAviSayaka samatA kA kathana kara aba usI samAnatA ko ziSyAdi saMbaMdha meM dikhalAte hue sUtra kAra kahate haiM- " jahA te bhaMte ! " ityAdi / (jahA te bhaMte ! etthaM gamaNijjaM, tahA te ihe gamaNijjaM, jahA te ihaM gamaNijjaM tahA te etthaM gamaNijjaM ) he bhadanta ! jisa prakAra se svakIya parakIya kI apekSA nahIM karake svAbhAvika pravRtti se, athavA upakAra buddhi se apane isa samIpastha mujha ziSya meM jisa prakAra samAnatA rUpa se vastuko gamanIya kahA hai usI prakAra se, athavA upakAra buddhise gRhastha pAkhaNDika Adi jana meM bhI vaha vastu gamanIya kahI hai ? athavA A bIjo AlApaka samAnatAsUcaka che. eTale ke astitva ane nAstitvarUpa pariNamananI samAnatAnA sUcaka che ane paheluM daMDaka te baMnnenAM bhedanuM sUcaka che!sU. 6 // A rIte bhagavAna saMbadhI vastuprajJApanAviSayaka samAnatAnuM kathana karIne have sUtrakAra eja samAnatAne ziSyAdi saMbadhamA batAvatAM kahe che-- jahA te bhaMte ! " ityAdi / 88 ( jahA te bhaMte ! etthaM gamaNijjaM, tahA te ihaM gamaNijjaM, jahA te iha gamaNijjaM tahA te etthaM gamaNijjaM ) De pUnya ! nevI rIte svaDIya paraDIyano Azraya lIdhA vinA svAbhAvika pravRttithI athavA upakAra buddhithI Ape ApanI pAse rahelA mArA jevA ApanA ziSyamAM jevI rIte samAnatA rUpe vastune gamanIya kahI che eja prakAre-samAnatA rUpe athavA upakAra buddhithI gRhastha, pAkhaDI vagere leAkeAmA paNa zuM te vastu prakAzanIya kahI che? athavA je rIte vastu gRhastha, pAMkhaDI, vagere leAkeAmAM gamanIya kahI che eja pramANe zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre TokA-'jahA' yathA yena prakAreNa svakIyaparakIyatAmanapekSya samatvena kRtam , iti pravRtyA, athavA upakAra buddhayA te-tava "bhaMte' he bhadanta ! 'etthaM' itietasmin svaziSye mayi samIpasthite 'gamaNijja' gamanIyaM-prajJApanIyaM yad vastu, tadvastu 'taha tathA tenaiva prakAreNa samatvarUpeNa yathA matsamIpe prajJApanIyaM tathaivetyarthaH, upakArabuddhayA vA te tava 'ihe' iti-iha-asmin gRhastha pAkhaNDikAdijane'pi kiM 'gamaNijja' gamanIyaM-prakAzanIyamastIti / atha vyatyayenAha-'jahA te' yathA tava 'iha' iha 'gamaNijja' gamanIyaM 'tahA te' tathA tava 'etthaM etasmin ki 'gamaNijja' gamanIyaM bhvtiiti| athavA 'etthaM' iha' ityanayoyorayamapyarthaH-'jahA' yathA 'te' tava 'etthaM' iti-atra-svAtmani yathA sukhapriyatvAdi gamanIyaM prarUpaNIyamasti 'tahA' tathaiva 'ihaM' iti-iha-parAtmani anyasminnapi gamanIyaM bhavati kimiti prshnH| bhagavAnAha-' te '-tyAdi / 'haMtA goyamA' hanta gautama 'jahA me etthaM gamaNijja' yathA yena prakAreNa me mama saMbandhi astitva nAstitvAdikamatragamanIyam -'jAva tahA me etthaM gamaNijjaM ' yAvat tathA metra gamanIyamiti ||muu07|| // iti kAMkSAmohanIyakarmavedanam // jisa prakArase vastu gRhastha pAkhaNDika Adi janameM prakAzanIya kahI hai usI prakAra se vaha vastu kyA mujha meM prakAzanIya kahI hai ? __ athavA-ina donoM kA yaha bhI artha hai-jaise svAtmAmeM sukhapriyatva Adi prarUpaNIya haiM usI taraha se kyA ve paramAtmAmeM bhI gamanIyaprarUpaNIya hote haiM ? athavA-jaise ye paramAtmA meM gamanIya hote haiM, vaise hI ye kyA svAtmA meM bhI gamanIya hote haiM ? hAM gautama ! jisa prakAra mere saMbaMdhI astitva nAstitva yahAM gamanIya haiM - yAvat-usI prakAra paramAtmA meM bhI astitva nAstitva gamanIya haiM // sU0 7 // kAMkSAmohanIyakamevedana samAsa // te vastu zuM te vastu mArAmAM prakAzanIya kahI che? athavA te baMnene A artha paNa thAya che-jevI rIte potAnA AtmAmAM sukhapriyatna Adi prarUpaNaya che eja pramANe zuM te bIjAnA AtmAmAM paNa prarUpaNIya hoya che? athavAjevI rIte te bIja AtmAmAM gamanIya (prarUpaNaya) hoya che evI rIte zuM pitAnA AtmAmAM paNa prarUpaNaya hoya che ? hA gautama! jevI rIte mArA samAdhI mastitva nAstitva maDI gamanIya (pra357Iya) cha " yAvat" savI zata bhI sagha 54 mastitva nastatva gabhanIya che. // sU0 7 // | | kakSAehanIyakama vedananuM vaktavya samApta zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - prameyamandrikATIkA za. 1 u. 3 sU08 kAGkAmohanIyabandhasvarUpam 585 athakAkSAmohabandhAdisaprasaGgaM kAMkSAmohanIyakarmavedanaM pradazya tasyaiva kAMkSAmohanIyasya karmaNo bandhamabhidhAtumAha-'jIvA NaM bhaMte' ityaadi| mUlam-jIvA gaM bhaMte ! kaMkhAmohaNijja kammaM baMdhati ?, haMtA goyamA! bNdhNti| kaha NaM bhaMte jIvAkakhAmohaNijja kamma baMdhati ?, goyamA ! pamAdapaccayA joganimittaM ca / se NaM bhaMte ! pamAe kiMpavahe ? goyamA! jogpphe| se NaM bhaMte? joe kiMpavahe ? goyamA ! vAriyappavahe / se NaM bhaMte ? vIrie kiM. pavahe ? goyamA ! sarIrappavahe / se NaM bhaMte ! sarIre kiMpavahe ? goyamA ! jIvappavahe / evaM sati asthi uhANei vA, kammei vA, balei vA, vIriei vA purisakAraparakammei vA // suu08|| chAyA-jIvAH khalu bhadanta ! kAMkSAmohanIyaM karma badhnanti ? hanta gautama ! saprasaGga kAMkSAmohanIya karma kA vedana nirUpaNa karake aba sUtrakAra usI kAMkSAmohanIyakarma ke baMdha kA kathana karate haiM-' jIvA NaM bhaMte ! kaMkhAmohaNijjaM kammaM baMdhaMti' ityAdi / (jIvA NaM bhaMte ! kaMkhAmohaNijja kammaM baMdhaMti ?) he bhadanta ! jIva kyA kAMkSAmohanIya karma kA baMdha karate haiM ? (haMtA goyamA ! baMdhati) hAM, gautama ! usakA baMdha karate haiN| (kaha NaM bhaMte ! jIvA kaMkhAmohaNijjaM kammaM baMdhati ? ) he bhadanta ! jIva kisa prakAra se kAMkSAmohanIya karma kA prasaMgavazAt kAMkSAhanIya karmane vedananuM nirUpaNa karIne have sUtrakAra zikSAmADanIya mana dhanuM 4thana 42 cha-" jIvANaM bhaMte ! kaMkhAmohaNijja kammaM baMdhaMti" ityAdi / (jIvA NaM bhaMte ! kaMkhAmohaNijja kammaM baMdhati ?) pUnya ! zu / gialbhADanIyamAna 4 madhi cha ? (hatA goyamA! baMdhati) , gautama ! tes| tenA 55 madhe cha. ( kaha NaM bhaMte ! jIvA kaMkhAmohaNijja kammaM baMdhati) 3 orya ! / 4 // are kSAmohanIya bhne| ma dhe cha ? (goyamA! pamAyapaJcayA bha0-74 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 bhagavatIsUtre badhnanti / kathaM khalu bhadanta ! jIvAH kAMkSAmohanIyaM karma badhnanti ? gautama ! pramAdapratyayAt yoganimittaM ca / tad bhadanta ! pramAdaH kimavahaH ? gautama ? yogapravahaH / tad bhadanta ! yogaH kiM pravahaH ? gautama ! vIryyamavahaH / tad bhadanta ! vIrya kiMmavaham , gautama ! zarIrapravaham / tad bhadanta ! zarIraM kiMpravaham ? gautama ! jIvamavaham / evaM sati asti utthAnamiti vA karmeti vA, balamiti vIryyamiti vA, puruSakAraparAkrama iti vA || suu08|| vA baMdha karate haiM ? ( goyamA ! pamAyapaccayA joganimittaM ca ) he gautama pramAdarUpa kAraNa se aura yoganimitta jIva se kAMkSAmohanIyakarma kA baMdha karate haiM / ( se NaM bhate ! pamAe kiMpavahe ? ) he bhadanta ! vaha pramAda kisase utpanna hotA hai ? ( goyamA ! jogappava he ) he gautama ! vaha pramAda yoga se utpanna hotA hai / ( se NaM bhaMte! joe pivahe ? ) he bhadanta ! vaha yoga kisa se utpanna hotA hai ? (goyamA ! vIriyappavahe) he gautama! vaha yoga vIrya se utpanna hotA hai / ( se NaM bhaMte ! vIrie kiM pavahe ? ) he bhadanta ! vaha vIrya kisase utpanna hotA hai ? ( goyamA ! sarIrappavahe) he gautama ! vaha vIrya zarIra se utpanna hotA hai| (se NaM bhaMte ! sarIre kiM pava) he bhadanta ! vaha zarIra kisase utpanna hotA hai ? ( goyamA ! jIva as) he gautama! vaha zarIra jIva se utpanna hotA hai / ( evaM sati asthi uTThANe vA, kammei vA, balei vA, vIrie vA, purisakAraparakammei vA) isa prakAra hone para utthAna hai, karma hai, bala hai, vIrya hai puruSakAra parAkrama hai / joga nimittaM ca ) he gautama! prabhAhane bhara tathA yoganibhittathI vo aMkSAbhoDunIyambha'nA aMdha jAMghe che. ( se NaM bhaMte! pamAe kipavahe ? ) De pUnya! te prabhAha zAthI utpanna thAya che ? ( goyamA ! jogapavahe) he gautama! te prabhAha yogathI utpanna thAya che. ( se NaM bhaMte! joe pivahe ? ) De pUnya ! te yoga zAthI utpanna thAya che ? ( goyamA ! vIriyappavahe ) he gautama! te yoga vIrya thI utpanna thAya che ? ( se NaM bhaMte ! vIriekiM pavahe ? ) he pUnya ! te vIrya zAthI utpanna thAya che ? ( goyamA ! sarIrappavadde) he gautama! te vIrya zarIrathI utpanna thAya che. ( se NaM bhaMte ! sarIre kiMpavahe ?) De pUnya ! te zarIra zAthI utpanna thAya che ? ( goyamA ! jIvappava he ) he gautama ! te zarIra, lavathI utpanna thAya che. ( evaM sati atthi uTThANei vA, kammei vA balei vA, vIrieD vA, purisakAraparakamei vA ) zyAma thavArthI utthAna che, ubha che, mata che, vIrya che, puruSakAraparAkrama che, zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyavandri kATIkA za. 1 u0 3 sU0 8 kAGkhAmohanIya baMdhasvarUpam 587 ___TIkA-'jIvA NaM bhaMte ?' iti-jIvAH khalu he bhadanta ! kim ' kaMkhAmohaNijja kammaM baMdhaMti' kAMkSAmohanIyaM karma badhnanti, kiM kAMkSAmohanIyakarmaNo bandho jIvAnAM bhavatIti praznaH / bhagavAnAha-'te'-tyAdi, 'haMtA goyamA !' hanta gautama ! 'baMdhati' badhnanti jIvAH kAMkSAmohanIyamiti / uktakarmaNo bandhanaM kathaM jIvAnAM bhavati ? ityAzayena pRcchati-"kaha Na'-mityAdi / 'kaha NaM bhaMte !' kathaM khalu bhadanta ! 'jIvA kaMkhAmohaNijnaM kammaM baMdhati' jIvAH kAMkSAmohanIyaM karma badhnanti ? / uttarayati bhagavAn-'goyamA' he gautama ! 'pamAyapaccayA joganimittaMca' pramAdapratyayAt yoganimittaM ca-pramAdarUpakAraNAt prakarSaNa mAdyantivimohayantIti pramAdAH, madyAdayaH pazca / uktaM ca __"majjaM visaya kasAyA, nidA vigahA ya paMcamI bhnniyaa| ee paMca pamAyA, jIvaM pADeMti saMsAre" // 1 // athavA pramAdagrahaNena mithyAtvAviratikaSAyasvarUpaM bandhahetutrayaM gRhItaM bhavati / TIkArtha-isa sUtra dvArA sUtrakAra ne jIva kAMkSAmohanIyakarma kA baMdha karatA hai, to kaise karatA hai ? isa praznakA uttara diyA hai| gautama ne prabhu se pUchA ki he bhadanta ! jIva kAMkSAmohanIya karma kA baMdha karate haiM kyA ? taba prabhune isakA uttara unheM hAM ke rUpa meM diyaa| gautama ne taba prabhu se punaH prazna kiyA ki he bhadanta ! jIva jo kAMkSAmohanIya karmakA baMdha karate haiM, to vaha usakA baMdha unake kaise-kisa kAraNa se-hotA hai ? taba prabhune isake uttara meM unheM samajhAyA ki kAMkSAmohanIya karma kA baMdha jIva do kAraNoM se karate haiM, unameM eka kAraNa hai pramAdarUpa hetu aura dUsarA kAraNa hai yogarUpa nimitta / AtmA ko jo prakarSarUpa se vimohita kara dete haiM, ve pramAda haiN| ye pramAda madyAdikake bhedase pAMca prakAra ke kahe gaye haiM, kahA bhI hai TIkA-jIva kAMkSAhanIya karmane baMdha kaI rIte bAMdhe che? e vAtanuM A sUtramAM spaSTIkaraNa karyuM che. gautame prabhune pUchyuM ke he pUjya ! zuM jIva kAMkSAmohanIya karmane baMdha bAMdhe che? prabhue tene javAba hakAramAM Ape. tyAre gautamasvAmI bIje prazna pUche che ke jIva je kAMkSAmohanIya karmane baMdha bAMdhe che, te baMdha kayA kAraNathI bAMdhe che? tenA javAbamAM prabhue temane samajAvyuM ke jIva kAMkSAmohanIya karmane baMdha be kAraNethI bAMdhe che. temAMnuM eka kAraNa pramAda che ane bIjuM kAraNa ega che. AtmAne je atyaMta vimohita kare che tenuM nAma pramAda che. madyAdikanA bhedathI pramAdanA pAMca prakAra kahyA che. jema ke zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 588 athavA pramAdo'STavidhaH / uktaM ca " mAo ya muNidehiM, bhaNio aTTabheyao / aNNA saMsao cetra micchANAgaM taheva ya // 1 // rAgadoso mainso, dhammammi ya aNAyaro / jogANaM duppaNIhANaM, aTTahA vajjiyanvao || 2 ||" iti / chAyA - pramAdazca munIndrai- bhaNitoSTabhedakaH / ajJAnaM saMzayazcaiva mithyAjJAnaM tathaiva ca // 1 // rAga dveSo matibhraMzo, dharme cAnAdaraH / yogAnAM duSpraNidhAnamaSTadhA varjayitavyaH || 2 ||" iti / bhagavatI sUtre tathA yoganimittaM ca yogA : = manovAkkAyAnAM vyApAravizeSAH, te nimittaM hetuyasmin tat yoganimittam yogakAraNakamityarthaH, yoganimittamiti padaM baMdhanakriyAyA vizeSaNam / evaM ca mithyAtvAviratikapAyAstrayastathA yogazceti madya, viSaya, kaSAya, nidrA aura vikathA / ye pA~ca pramAda isa jIva ko saMsAra meM rulAte haiM / athavA pramAda se yahAM mithyAtva, avirati aura kaSAya ye tIna baMdha ke hetu gRhIta kiye gaye haiM / athavA pramAd ATha prakAra kA bhI kahA hai / kahA bhI hai ajJAna, saMzaya, mithyAjJAna, rAga, dveSa, matibhraMza, dharmakA anAdara aura yogoM kA duSpraNidhAna / yaha pramAda chor3ane yogya hai / aisA tIrthakaroM ne kahA hai / mana, vacana aura kAya, inakA jo vyApAravizeSa hotA hai, vaha yoga hai / yaha yoga jisameM nimitta hetu hotA hai vaha yoganimitta kahalAtA hai| yoganimitta kA tAtparya yogakAraNaka hai| yoganimitta yaha pada kriyA kA vizeSaNa hai / isa taraha mithyAla, avirati aura madya, viSaya, kaSAya, nidrA ane vikathA, e pAMca pramAdo jIvane A sa'sAramAM pADe che. athavA-pramAda mAraphata ahIM mithyAtva, avirati, ane kaSAya e traNa baMdhanA hetuone grahaNa karavAmAM AvyA che. athavA pramAdanA mAra pazu udyA che prema -- ajJAna, sa Mzaya, bhithyAjJAna, rAga, dveSa, matibhraMza, dharma pratye manAhara, ane cAgAnuM dupraNidhAna (duSTapravRtti) A ATha pramAda cheDavA ceAgya che, ema tIrthaMkarAe kahela che. mana, vacana ane kAyAne je vyApAravizeSa (pravRtti) hoya che tenuM nAma cAga che. te yAga jemAM nimitta ( hetu ) hoya che. tene ceAganimitta kahe che, yAganimitta eTale ceAganA kAraNarUpa. padma kriyAnuM vizeSaNa che, A rIte mithyAtva, avirati, ane kaSAya, e traNa zrI bhagavatI sUtra : 1 66 * yoganibhitta " Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAza0 1 0 3 sU0 8 kAGgAmonIbaMdhasvarUpam 589 saMkalanayA catvAro bandhanahetava iti paryavasyati / yoganimittaM cetyatra cakAraH samuccayArthastathA karmabandhakAraNatvaM yathA pramAdasya tathA yogasyApi militau pramAdayogI karmabandhane kAraNam / pramAdAdInAM kAryakAraNabhAvapradarzanAyAha - 'se NaM bhaMte' ityAdi / 'se NaM bhaMte pamAe' sa bhadanta ! pramAdaH 'kiM patrahe' kiMmavahaHkasmAt pravahati iti kiMmavahaH asau pramAdaH kasmAt kAraNavizeSAt pravahati= pravartate jAyate iti yAvat / bhagavAnAha ' goyame ' -ti, 'goyamA !' he gautama ! 'jogapavahe' yogapravahaH pramAdo yogamabhavaH / yogAtmaka kAraNamAsAdya pramAdasyotpattibhavatIti bhAvaH / yogo nAma manovAkkAyAnAM vyApAraH / yogaH kasmAjjAyate ityAzayena pRcchati - ' se NaM bhaMte' ityAdi / 'se NaM bhaMte joe' sa bhadanta ! yogaH vihe ' kiMvaha: he bhadanta ! yo'yaM yogaH pramAdajanaka iti kathyate tasya yogasya kaH utpAdakaH ? nahi utpAdakAbhAve utpAdyasya saMbhAvaneti praznAzayaH / - kaSAya ye tIna, tathA yoga ye saba mila kara cAra baMdha ke hetu hote haiM / " yoganimittaM ca " yahAM jo " ca " hai vaha samuccayArthaka hai, isase jisa prakAra karmabaMdha meM kAraNatA pramAda meM hai usI prakAra yoga meM bhI hai / mile hue pramAda aura yoga karmabaMdha meM kAraNa hai / pramAda Adi meM kAryakAraNabhAva dikhAne ke liye sUtrakAra kahate haiM-" se NaM bhaMte !" ityAdi - he bhadanta vaha pramAda kaise hotA hai ? arthAt pramAda kisase utpanna hotA hai ? yahA~ 'pravaha' zabdakA artha 'utpanna' hotA hai| uttara- he gautama! yaha pramAda yoga se utpanna hotA hai / arthAt yogarUpa kAraNa ko prApta kara pramAda kI utpatti hotI hai| mana, vacana aura kAya, ina ke vyApAra kA nAma yoga hai / yaha yoga kisase utpanna hotA hai to usakA uttara yaha tathA ceAga, ema badhA maLIne cAra aMdhanA hetu ( nimitta ) hoya che. " yoganimittaM ca " sahIM ?" ca" bhUyo che te samuyyayArtha ! che tenI mArata ema darzAvavAmAM AvyuM che ke jema kabaMdhanA kAraNarUpa pramAda gaNAya che tema yAga paNa tenA kAraNarUpa che. tAtparya ke pramAda ane cAga e banne maLIne paNu ka`khaMdhanA kAraNarUpa che. pramAda AdimAM kAryakAraNu lAva harzAvivAne bhATe sUtrara uDe che -" se NaM bhaMte ! " ityAdi / De pUnya ! te pramAda zAthI utpanna thAya che? sUtramAM AvatA pravAha " zabdanA artha " utpanna thavuM " soma thAya che. uttara - he gautama! te prabhAha yogathI utpanna thAya che. eTale ke cAgarUpa kAraNeA maLavAthI pramAdanI utpatti thAya che. mana, vacana ane kAyAnA vyApAra ( pravrutti )ne cega kahe che. have pharIthI prazna karavAmAM Ave che ke te cAga zAthI utpanna thAya che ? uttara-te pramAdathI 66 " zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 590 bhagavatIsUtre bhagavAnAha-'goyame '-tyAdi / ' goyamA ' he gautama ! "vIriyappavahe ' vIryapravaho yogaH, vIryeNa yogasyotpattirbhavati, vIrya nAma vIryAntarAyakarmaNaH kSaya-kSayopazama nanito jIvasya pariNAmavizeSa ullAsa ityarthaH / vIrya kasmAdutpadyate ? ityAha'se NaM bhaMte' ityAdi / 'se gaM bhaMte vIrie' tat khalu bhadanta ! vIrya ' kiMpavahe' kiMmavaham-vIrya kasmAjjAyate ? iti prshnaashyH| bhagavAnAha-' goyame '-tyaadi| 'goyamA' he gautama ! 'sarIrappavahe' zarIrapravaham-zarIrAt pravahati--pravartate vIryam / ayamAzayaH-vIrya dvividham-sakaraNakamakaraNakaM ca, tatra-lezyArahitasya kevalinaH samastajJeyadRzyayoH kevalajJAnaM kevaladarzanaM copayuJAnasyAparispando'pratiyo jIvapariNAmavizeSo'karaNakavIryamiti kathyate / tadiha neha vivakSitam , parantu sakaraNavIryasyaivAtrAdhikArastatsvarUpaM cedam-lezyAvato jIvasya manovAkkAyakAraNahai, ki yaha pramAdajanaka joga-vIryase utpanna hotA hai| vIryAntarAya karma ke kSaya aura kSayopazama se janita jo jIva kA pariNAmavizeSaullAsa hai vahI vIrya kahalAtA hai / isa vIrya kI utpatti zarIrase hotI hai| isakA yaha Azaya hai-vIrya do prakAra kA hotA hai-eka sakaraNaka aura dUsarA akaraNaka / lezyA se rahita tathA samasta jJeya aura dRzya padArthoM meM kevala jJAna aura kevala darzana kA upayoga karane vAle aise kevalI bhagavAn kA jo aparispanda-ceSTAvinA kA apratigha-askhalita pariNAma hai, vaha akaraNaka vIrya hai| yaha akaraNaka vIrya yahAM vivakSita nahIM huA hai, parantu sakaraNaka vIrya hI yahAM vivakSita huA hai, kyoMki usI kA adhikAra hai / isa sakaraNaka vIryakA svarUpa isa prakAra se hai-lezyAse yukta evaM mana, vacana aura kAya, ina rUpa sAdhanavAle jIvake utpanna thayela ganI utpatti vIryathI thAya che. vIryAntarAya karmanA kSaya ane kSepazamathI utpanna thatA jIvanAM je pariNAmavizeSa (utsAha) che tene ja vIrya kahe che. te vIryanI utpatti zarIrathI thAya che. tene Azaya A pramANe che vIya meM prA2nu DAya cha-(1) sa42914 sane (2) 2542944. sezyAthI rahita tathA samasta reya ane dazya padArthone kevaLajJAna ane kevaLadarzanathI jANanAra, sarvajJa kevaLI bhagavAnanuM je aparispanda (ceSTI vinAnuM) apratigha ( 252malita) pariNAma (utsA) cha. tene " 2542934 vAya" che. te akaraNuka vIryane ullekha ahIM karyo nathI. paNa ahIM to sakaraNuka vIryane ja ullekha karela che, kAraNa ke tene ja adhikAra che. te sakaraNaka vIryanuM svarUpa A pramANe che-lesyAthI yukta tathA mana, vacana ane kAyArUpa yogavALA jIvane zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - prameyacandrikATIkA za.1 u0 3 sU0 8 kAsAmohanIyabaMdharavarUpam 591 sAdhanayutasya yaH AtmapradezAnAM parispaMdAtmako vyApArastadeva sakaraNavIryamiti kathayate / etAdRzasakaraNavIryasya samutpAdakaM zarIrameva, zarIramantareNaitAzavIrya syotpatterasaMbhavAt , yadyapi jIvasya pariNAmavizeSAtmakaM vIya jIvajanitameva na tu zarIrajanitaM, tathApi kevalajIvasyaitAzapariNAmAsaMbhavAt zarIraviziSTasyaiva jIvasya pariNAmo vIryam , tathA cAsati bAdhake uddezyatAvacchedakaprayojyatvaM vidheye bhavati, yathA 'dhanavAn sukhI' ityatra sukhAtmakavidheye uddezyatAvacchedakadhanaprayojyatA bhavati, yAvadeva dhanaM bhavati puruSasya tAvatkAlameva sukhodayAt , dhanA. bhAve sukhAbhAvasyaiva sadbhAvAt , tathA prakRte zarIravAGmanoviziSTajIvasyaiva pariNAma AtmapradezoMkA jo parispandAtmaka (kampanarUpa)vyApAra hai, vahI sakaraNaka vIryahai / aise sakaraNaka vIryakA utpAdaka zarIra hI hai| kyoMki zarIra ke binA isa prakAra ke vIya kI utpatti honA asaMbhava hai| yadyapi jIva kA pariNAma vizeSa rUpa jo vIrya hai vaha jIva se hI janita hotA hai-zarIra se nahIM parantu zarIra vinA kA jo jIva hai usake aisA pariNAma saMbhavita hI nahIM hotA hai isaliye yahA~ zarIrasahita hI jIva kA pari. NAma vIrya kahA gayA hai / bAdhaka ke nahIM hone para uddezyatAvacchedaka dharma vidheya kA prayojaka hotA hai| uddezya meM rahanevAle dharma ko uddezyatAvacchedaka kahate haiN| yahAM zarIrasahita jIva hI uddezya hai / jaise "dhanavAn sukhI" yahA~ para sukharUpa kArya kA vaha kAraNa hotA hai| kyoMki jabataka puruSake pAsa dhana rahatA hai, tabhI taka dhana usa ke sukha kAraNa rahatA hai| dhanake abhAvameM sukhakA abhAva ho jAtA hai| usI taraha isa viSayameM bhI 2 parispanhAma (theTApA ) vyApAra cha bhane 4 " sa42 vIya" 49 che. evA sakaraNaka vIryanuM janaka zarIra ja che. kAraNa ke zarIra vinA A prakAranA vIryanI utpatti thavI asaMbhavita che. jo ke jIvanA pariNAma vizeSarUpa je vIrya che te jIvathI ja utpanna thAya che-zarIrathI nahIM paraMtu zarIra vinAne je jIva hoya tenI mAraphata evuM pariNAma saMbhavI zakatuM ja nathI. tethI ja ahIM zarIrasaMpanna jIvanA pariNAmane vIrya kahevAmAM Avela che. bALakanI gerahAjarImAM uddezyatAvarachedaka dharma vidheyane prAjaka thAya che. uddezyamAM rahenAra dharmane uddezyatAchedaka kahevAmAM Ave che. ahIM zarIra sahita jIva uddezya che jemake " dhanavAn sukhI" mADI supa35 4Ayana uddezyatAvacche44 dhana prayoga ya . kAraNa ke jyAM sudhI purUSanI pAse dhana hoya che tyAM sudhI tene sukha rahe che. dhananA abhAvamAM sukhane abhAva thaI jAya che. e ja pramANe A zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - - -- - - - - 592 bhagavatIsUtre vizeSo vIryamiti prakRtepi uddezyatAvacchedakaM zarIraM, vIrya ca vidheyamiti / vIryasya jIvapariNAmatve satyapi uddezyatAvacchedakazarIraprayojyatvaM vIryasya bhavat vIrya zarIrajanitaM kathyate, ata eva prakRtavIyaM sakaraNakavIryamiti vyapadizyate, karaNena sahita yat tat sakaraNakam , karaNaM ceha zarIram , evaM ca prakRtavIryasya zarIrapravahatvaM sidhyati / zarIrAbhAve'yogikevalivIryasyAkaraNakatvameva bhavati / tatra zuddhasyaiva jIvasya pariNAmo vIryam , iha tu zarIrAdisahitajIvasya / nanu yathA zarIraviziSTajIvasya pariNAmAtmakaM vIya vizeSaNIbhUtazarIrajanyamiti kathyate, vAGmanojanyatvaM vIryasya kathaM na svIkriyate, zarIravat vAGzarIra, vacana aura mana, inase yukta jo jIva hai, usI kA pariNAma vIrya hai| isa prakAra yahAM bhI kAraNa zarIra hai, aura vIrya kArya hai| vIrya jIva kA pariNAma hone para bhI zarIrakA kArya haa| isa lie vIrya kA kAraNa zarIra kahalAtA hai| isaliye vIrya zarIrajanita kahA jAtA hai / isIliye yahAM vIrya sakaraNaka vIrya isa rUpa se kahA gayA hai| karaNa se jo sahita hotA hai, vaha sakaraNaka hai / karaNa yahAM zarIra hai| isa taraha yahAM vIrya meM zarIraprabhavatA siddha ho jAtI hai| zarIra ke abhAva meM ayogI kevalI bhagavAn ke vIya meM akaraNakatva hI hai| isaliye yahAM ayogI kevalI bhagavAna meM jo vIrya hai vaha zuddha jIva kA hI pariNAma hai , aura zarIrasahita jIvameM jo vIrya hai vaha zuddha jIva kA pariNAma nahIM hai / vaha to zarIra spandana-kampana sahita jIva kA pariNAma hai| zaMkA-jisa prakAra Apa zarIrasahita jIva ke pariNAmarUpa vIrya ko viSayamAM paNa zarIra, vacana ane manathI yukta je jIva che tenuM ja pariNAma vIrya che. A pramANe AmAM paNa uddezyatAva chedaka zarIra che ane vIrya vidheya che. vIrya jIvanuM pariNAma hovA chatAM paNa uzyatAvacachedaka zarIra vIryanuM prAjaka che. eTalA mATe ja vIyane zarIrajanita kahevAmAM Ave che. tethI ahiM vIryane sakaraNuka vAyarUpe kahyuM che. karaNa sahita hoya tene sakaraNuka kahe che. ahIM karaNa zarIra che. A rIte A viSayamAM paNa vIrya zarIrajanya siddha thaI jAya che. zarIranA vyApAranA abhAve agI kevalI bhagavAnanuM akaraNa vIrya kahevAya che, tethI ahIM agI kevalI bhagavAnamAM je vIrya che te zuddha jIvanuM ja pariNAma che. jyAre zarIrayukta jIvamAM je vIrya che te zuddha jIvanuM pariNAma nathI, te te zarIra spaMdana-kaMpanayukta jIvanuM pariNAma che. zaMkA-jevI rIte zarIrayukta jIvananA pariNAmarUpa vIryane Apa vize zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za01 u0 3 sU0 8 kAGkSAmohanIyabaMdhasvarUpam 593 manasorapi jIvavizeSaNatvAt uddezyatAvacchedakaM yathAzarIraM tathA vADmanasI api bhavata eveti cedatrocyate - yadyapi zarIravAGmanoviziSTajIva pariNAmavizeSo vIryamiti zarIravat manovAgjanyatvamapi sakaraNavIryasya saMbhavati, tathApi pradhAnena vyapadezA bhavantI- "ti nyAyAt zarIrakhAGmanasAM madhye zarIrasyeva prAdhAnyaM vAGmanasostadAzritatvAt, zarIrAdhiSThAna ke vAGmanasI, asati zarIre vizeSaNavAle zarIra se janya mAna rahe ho usI prakAra use vANI aura mana kA janyatvabhI Apako mAnanA cAhiye, arthAt kahane kA tAtparya yaha hai ki jaise Apa zarIrasahita jIva ke vIrya ko vaha zarIra se utpanna mAnate ho, kintu vacana aura mana se vaha utpanna nahIM hai aisA jo Apa kahate ho so kyoM kahate ho ? kyoMki jIva kA vizeSaNa jaisA zarIra hai, usI prakAra se vacana aura mana bhI haiM ataH uddezyatAvacchedaka jaisA zarIra hai, vaise hI uddezyatAvacchedaka vacana aura mana bhI hote haiM ? / uttara - yadyapi zarIra, vacana aura mana, inase sahita jo jIva hai, usa jIva kA pariNAmavizeSa vIrya hai / isa taraha se sakaraNaka vIrya meM zarIra kI taraha mana aura vacana, ina se bhI janyatA saMbhavita hotI hai phira bhI 66 pradhAna ko lekara vyapadeza hotA hai " isa niyama ke anusAra zarIra, vacana aura mana inake bIca meM zarIra meM hI pradhAnatA hai, bacana mana meM nahIM, kyoMki ye donoM zarIra ke Azrita hote haiM / zarIrAdhi, SThAnaka zarIra hI hai ? adhiSThAna jina kA aise, vacana mana kA zarIra SaNarUpa zarIrajanya mAnI rahyA che eja pramANe vIya ne vANI ane manajanya paNa mAnavuM joIe. tAtparya e che ke-tame ema kaho che ke zarIravALA jIvanuM vI zarIrathI janya hoya che, paNa vacana ane manathI janya hotuM nathI. ema zA kAraNe kaho che ? kAraNa ke jevI rIte jIvanuM vizeSaNa zarIra che, evI rIte vacana ane mana paNa jIvanAM vizeSaNa che. tethI uddezyatAvacchedaka jevuM zarIra che eja pramANe uddezyatAvacchedaka vacana ane mana paNa hovAM joIe ? uttara--jo ke zarIra, vacana ane manathI yukta je jIva che te jIvanA piraNAma vizeSa vIya che. A rIte sakaraNuka vIryamAM zarIrajanyatvanI jema mana ane vacananuM janyatva paNa sabhavI zake che. chatAM paNa " pradhAna ( mukhya vastu) nI apekSAe ja vyavahAra thAya che. " e niyama anusAra zarIra, vacana ane mana, e traNemAM zarIranI ja pradhAnatA che-vacana ane mananI nathI. kAraNa te janne zarIranA syAzrita hoya che. zarIrAdhiSTAnaka - bhebhanu adhiSThAna zarIra 4 bha0 75 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 594 bhagavatIsUtre bAGmanasoravasthAnAsaMbhavAdataH zarIrajanyatvameva vIryasya kathyate, api ca sarvajJaprarUpitatvAt sakaraNavIryasya zarIrajanyatvameva mantavyamiti / etadAzayenAha'goyamA sarIrappavahe' iti / he gautama ! zarIrapravahaM vIryam / zarIraM kasmAjjAyate? iti pRcchati-'se NaM bhaMte' ityAdi / 'se NaM bhaMte' tad bhadanta ! 'sarIre kiMpavahe ' zarIraM kiMvaham , zarIrasya kasmAta kAraNAdutpattirbhavatIti prshnaashyH| uttarayati bhagavAn-'goyameM-tyAdi / 'goyamA' he gautama ! 'jIvaghpavahe' jIvapravahaM zarIram / zarIrasyotpAdako jIvaH, jIvAtmakakAraNavizeSamAdAya zarIrasya utpattirbhavatI. tyarthaH, ata eva pratyakSe'pi dRzyate zukraniSekakAlAdArabhyAntimazvAsocchvAsaparyantaM zarIraM jIvAdhiSThitameva bhavati, yadyapi zarIrasya na kevalaM jIvaH kAraNam , kintu karmApi kAraNam , tathApi karmaNo jIvakRtatvena jIvasya prAdhAnyAt 'pradhAnena vyapadezA bhavantI'-ti nyAyAt jIvapravahaM zarIramityuktamiti bhAvaH / ke nahIM hone para avasthAna rahanA bilakula asaMbhava hai / isaliye vIrya meM zarIrajanyatA hI kahI gaI hai / tathA-sarvajJaprarUpita hone ke kAraNa sakaraNaka vIrya ko zarIrajanya hI mAnanA cAhiye / isI Azaya se "goyamA ! sarIrappavahe vIrie " aisA kahA gayA hai ki yaha vIrya zarIrase utpanna hotA hai / gautamasvAmIne punaH prabhuse aisA pUchA ki he bhadanta ! zarIra kisase utpanna hotA hai ? taba prabhune isakA uttara yoM diyA ki he gautama! zarIra jIvase utpanna hotA hai / arthAt-jIvAtmaka kAraNavizeSa ko lekara zarIra kI utpatti hotI hai| pratyakSa meM bhI dekhA jAtA hai ki zukra niSekakAla se AraMbha kara antimazvAsocchvAsa paryanta zarIra jIva se yukta hI hotA hai| yadyapi zarIra kA kevala jIva hI kAraNa nahIM hai, karma bhI hai, parantu karma jo hotA hai vaha jIvakRta hotA hai / isaliye che. te vacana ane mananuM zarIra na hoya to astitva ja saMbhavI zakatuM nathI. tethI vIryamAM zarIrajanyava ja kahevAmAM Avela che. vaLI e vAta sarvajJaprarUpita hovAthI sakaraNaka vIryane zarIrajanya ja mAnavuM joIe. e kAraNe na "goyamA! sarIrappavahe vIrie" / vIya zarIrathI utpanna thAya cha, me Dasa . gautamasvAmI prabhune pUche che ke he bhadanta! zarIra zAthI utpanna thAya che? prabhue javAba Ape ke he gautama! zarIra jIvathI utpanna thAya che. eTale ke jIvarUpa kAraNavizeSane laIne ja zarIranI utpatti thAya che. pratyakSamAM paNa eja jovAmAM Ave che ke garbhathI laIne aMtima zvA chuvAsa sudhI zarIra jIvAdhiSThita ja hoya che. jo ke zarIrane mATe ekale jIva ja kAraNarUpa nathI, karma paNa kAraNarUpa che, paNa je karma thAya che te paNa jIvakRta ja hoya che zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayamecandrikATIkA za0 1 u0 3 sU0 8 kAGkAmohanIyabaMdhasvarUpam 55 ___ pramAdAdipadAnAmutpAdakotpAdyazRGkhalAkathane ki prayojanam ? ityAha--' evaM sai' ityAdi / evaM sati-zarIre jIvapravahe sati tasmin zarIre utthAnAdikriyA bhavati tadeva darzayati- 'uTThANei ve'-ti, utthAnamiti vA, tatrotthAnamUrvIbhavanarUpazceSTAvizeSaH, 'iti' zabda upadarzanArthakaH, 'vA' zabdo vikalpArthakaH, samuccayArthako vA / 'kammei vA' karmeti vA, utkSepaNaprakSepaNAdirUpam , bhramaNAdikriyA vA, 'valeivA' balamiti vA, balaM zarIrasAmarthyam , 'vIriei vA' vIryamiti vA, vIrya-jIvaprabhavam / 'purisakkAraparakkamei ve'ti, puruSakAraparAkrama iti vA, puruSakarma kI apekSA jIva meM pradhAnatA hai| aura "pradhAna ko apekSA se vyavahAra huA karate haiM" so isa nyAya ke anusAra zarIra kA kAraNa jIvako kahA gayA hai / pramAda Adi padoM meM jo utpAdaka utpAdya zreNIkA yaha kathana kiyA gayA hai so isa kathana meM prayojana kyA hai ? so isake samAdhAna nimitta sUtrakAra kahate haiM ki " evaM sai" ityAdi, zarIra jIva se utpanna hotA hai jaba aisI bAta bana jAtI hai taba hI usa zarIra meM utthAna Adi kriyAe~ hotI haiM, isI bAta ko aba sUtrakAra prakaTa karate haiM-" uTThANei vA" urvIbhavanarUpa ceSTAvizeSakA nAma utthAna hai| bhASA meM ise " khar3e honA" kahate haiN| yahAM jo "iti" zabda hai, vaha upadarzanArthaka hai| "vA" zabda vikalpArthaka yA samuccayArthaka hai / "kammeha vA" utkSepaNa, prakSepaNa Adi rUpa karma athavA bhramaNa Adi rUpa kriyA karma hai| "balei vA" zarIrasAmarthyarUpa bala hai| " vIriei vA" vIrya-jIvaprabhavarUpa zakti vIrya hai| "purisakkAraparakkamei vA" paurtethI karma karatAM jIvamAM pradhAnatA che, ane "pradhAnanI apekSAe ja vyavahAra thayA kare che." te nyAyane AdhAre zarIranuM kAraNa jIvane gaNyo che. pramAda Adi padamAM utpAdaka-upAdyanI zaMkhalAnuM je kathana karavAmAM AvyuM che temA prayozana zu cha ? tenA samAdhAna ne bhATe sUtrA2 49 che che "evaM saha" ItyAdi. zarIra jIvathI utpanna thAya che, e vAtanuM pratipAdana thaI gayuM che. eTale ja have te zarIramAM utthAna Adi kriyAo thAya che, e vAtane sUtrakAra 48 2 cha- "udANei vA" bhavana (GAL thaq ) 35 yAvizeSatuM nAma sthAna cha. mI " iti" zava te 54zana arthamA 152yo cha. "vA" za6 vi485 mane samunthyaya AthanA sUya che. "kammei vA" SA54] (upara pheMkavuM), prakSepaNa (cAre bAju pheMkavuM) tathA bhramaNa vagererUpa kriyAne 4 4AmA mAve che. "balei ghA" 12 // sAmathyatuM nAma 5 cha. "vIriei vA " thI utpanna yatI zatirnu nAma vIya che. "purisakAra zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - bhagavatIsUtre kAraH pauruSAbhimAnaH parAkramaH abhimatavastusAdhakaH puruSakAra eva / athavA puruSakAraH puruSakriyA / nanu kathamatra strIkriyAM muktvA puruSakriyA gRhItA ? atrAhapuruSakriyA prAyaH strIkriyApekSayA prakarSavatI bhavati svabhAvAdata eva vizeSeNa puruSakriyAyA atra grahaNaM kRtam / parAkramazca zatrunirAkaraNamiti / gozAlakamate utthAnAdInAmAvazyakatA nAsti, tasya puruSArthasyA'sAdhakatvAt / tanmate niyatita eva sarvakAryasiddhirjAyate / yadAha-" prAptavyo niyatibalAzrayeNa yo'rthaH so'vazyaM SAbhimAnarUpa purUSakAra aura abhimatavastu kA sAdhaka puruSakArarUpa parAkrama hai| athavA puruSakriyArUpa puruSakAra aura zatrunirAkaraNa parAkrama hai| __ zaMkA-strIkriyA ko chor3akara yahAM kevala puruSakriyA kA hI grahaNa kyoM kiyA gayA hai ? uttara-strIkriyA kI apekSA puruSakriyA prAyaH svabhAva se hI prakarSavatI hotI hai, isI kAraNa yahAM puruSakriyA ko grahaNa kiyA gayA hai| gozAlaka ke mata meM utthAna Adi kriyAoM kI AvazyakatA nahIM hai, kyoMki ye puruSArtha ke prati arthAt puruSa ke prayojana ke prati sAdhaka nahIM hote hai / arthAt utthAna Adi kriyAe~ asAdhaka hone se gozAlaka ke mata meM Avazyaka nahIM mAnI gaI hai / gozAlaka ke matAnusAra niyati hI sarvakArya kI sAdhaka mAnI gaI hai| niyatise hI sarva kAryoM kI siddhi hotI rahatI hai utthAnAdi kriyAoM se nahIM-aisA isa kA mantavya hai| kahA bhI hai, ki "niyati ke prabhAva se jo zubha athavA azubha padArtha parakkamei vA" 53554Anu malibhAna tene pu2542 4Ama ve cha bhane ISTa vastunA sAdhaka puruSakAra (puruSArtha) rUpa parAkrama che. athavA purUSakiyA ke puruSa prayatnane puruSakAra ane zatru nirAkaraNa kiyAne parAkrama kahe che. strakriyAne grahaNa nahIM karatAM, puruSakriyAne ja ahIM grahaNa karavAnuM kAraNa zuM che? uttara-svAbhAvika rIte ja strIkiyA karatAM puruSa kriyA vadhAre prakarSavALI (baLavattara) hoya che, te kAraNe ahiM puruSakiyAne ja grahaNa karI che, gozAlaka matanA anuyAyIo ema kahe che ke utthAna vagere kriyAonI avazyakatA ja nathI. kAraNa ke te kriyAo puruSArthanI-eTale ke puruSanA prajananI sAdhaka hatI nathI. eTale ke utthAna Adi kiyAo asAdhaka hovAthI gozAlakanA matamAM temanI AvazyakatA ja nathI. amArA mata pramANe te niyatine ja sarvakAryanI sAdhaka gaNI che. " niyatithI ja samasta kAryonI siddhi thatI rahe che, utthAnAdi WiAothI nahIM " kahyuM paNa che ke "manuSyane je zubha ke azubha vastu zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za0 170 3 sU08 kAGkhAmohanIyabaMdhasvarUpam 597 bhavati nRNAM zubho'zubhovA / bhUtAnAM mahati kRte'pi yatne, nAbhAvyaM bhavati na bhAvino'sti nAzaH" iti| " avazyaMbhAvibhAvAnAM, pratIkAro na vidyate" ityAdinItimanusRtya kaNTakataikSNyAdidarzanena niyatereva kAraNatvaM puruSArthasyacAkAraNatvaM manyante gozAlakamatAnuyAyinaH, tanna zobhanam , tathA sati pratyakSaparidRSTapuruSArthasyApalApaprasaGgAt na ca kRtepi puruSArtha sthala vizeSe kAryasiddhirna dRzyate iti niyateH kAraNatvamAyAtyeveti vAcyam , niyatimAtrasya kAraNatAyA niSedhe tAtparyAt , idaM hi darzanarahasyam na kevalaM niyatireva kAryasAdhikA, na vA kevalaM manuSyoM ko milane ke yogya hotA hai vaha unheM avazya mila jAtA hai| jIva cAhe jaisA bhI prayatna kyoM na kareM parantu jo hone yogya nahIM hotA hai vaha kabhI nahIM hotA hai, aura jo hone yogya hotA hai vaha avazya hI hokara rahatA hai-usakA nAza nahIM hotaa| tathA "avazyaMbhAvI bhAvoM kA pratikAra hai hI nahIM" ityAdi niyati kA anusaraNa karake aura kaNTaka kI tIkSNatA Adi ke dekhane se niyati meM hI kAraNatA hai, puruSArtha meM kAraNatA nahIM hai| aisA gozAlaka ke matAnuyAyI mAnate haiM, parantu isa taraha kI mAnyatA ThIka nahIM hai / kyoM ki aisA mAnane para pratyakSa dRSTa puruSArtha ke apalApa hone kA saGga prApta hotA hai / yahAM aisA nahIM kahanA cAhiye ki puruSArtha ke karane para bhI kisI sthalavizeSa meM kArya kI siddhi hotI huI nahIM dekhI jAtI hai ataH niyati meM kAraNatA A hI jAtI hai| kyoMki hama to kevala isakA hI niSedha karate haiM ki akelI niyati hI kAryasAdhaka hai / jaise puruSArtha nirapekSa niyati kArya ko sAdhane meM asmaLavA yogya hoya che tenI prApti tene niyatinA prabhAvathI avazya thAya che. jIva bhale game teTale prayatna kare paNa je banavAnuM nathI te kadI banatuM nathI, ane je banavAnuM hoya che te avazya bane ja che, emAM koI phera paDato nathI, vaLI " avazya bananAra bhAva pratikAra che ja nahIM" e nIti anusAra tathA kAMTAnI tIkSNatA vagere jovAthI e siddha thAya che ke niyati ja kAraNa rUpa che, puruSArtha kAraNa rUpa nathI, evuM gozAlakamatAnuyAyIo mAne che paNa A jAtanI mAnyatA barAbara nathI, kAraNa ke evuM mAnavAthI pratyakSa dekhAtA puruSArthanA apalApane (abhAvano prasaMga prApta thaze. tamAre ema na kahevuM joIe ke puruSArtha karavA chatAM paNa kayAreya paNa kAryanI siddhi thatI dekhAtI nathI tethI niyati ja kAraNabhUta che. ame te ema kahIe chIe ke ekalI niyatija kAryasAdhaka che. e vAta barAbara nathI. jevI rIte puruSArthanI apekSA vagaranI niyati kArya sAdhana zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 528 bhagavatIsUtre puruSArtha eva kAryasAdhakaH kiMtu yathA ghaTotpattau daNDacakracIvarakulAlakapAlasUtrANAM samuditAnAmeva kAraNatA tathA niyatipuruSArthabhAgyAdInAM militAnAmeva sarvatra kAraNatvamiti siddhAntaH, evaM sati niyatimAtrasya kAryasAdhakatvamAzritya puruSArthAdInAmasAdhakatva pratipAdane puruSArthasya kAraNatvasAdhakapratyakSAdivirodhaH samApatatyeva, ataH puruSArthopi kAraNameveti ||muu08|| martha hai| usI prakAra niyati nirapekSa puruSArtha bhI kArya ko sAdhane meM asamartha hai| kintu jisa prakAra ghaTa kI utpatti daNDa, cakra, cIvara, kulAla, kapAla evaM sUtra ina saba ke samudita hone para hI hai ataH samudita hI ye saba ghaTa ke kAraNa mAne jAte haiM, usI prakAra niyati, puruSArtha, bhAgya Adi jaba mila jAte haiM tabhI inase kArya kI siddhi hotI hai ataH ye samudita rUpa meM hI kArya ke sAdhaka honese inameM kAraNatA mAnI gaI hai, aisA siddhAnta hai| jaba aisA siddhAnta hai to phira kevala niyati meM hI kAryasAdhakatA hai, aisA Azraya kara ke puruSArthAdikoM meM kArya ke prati asAdhakatA kA kathana karanA so isa prakAra ke kathana meM, puruSArtha meM kAra NatA ke sAdhaka jo pratyakSa Adi pramAga haiM unase virodha bhalA kyoM nahIM AvegA-avazya hI AvegA, ataH isa virodha ko dUra karane ke liye puruSArtha bhI kAraNa hI hai, aisA mAnanA cAhiye ||suu.8|| vAne asamartha che. e ja pramANe niyatinI apekSA vagarane puruSArtha paNa kArya sAdhavAne mATe asamartha che. kAraNa ke jevI rIte ghaDAnI utpatti daMDa cakra, mATI, kuMbhAra ane derI, e badhA ekatra thavAthI ja thAya che ane e badhAne samudAyarUpe ja ghaDAnI racanAmAM kAraNarUpa gaNavAmAM Ave che, evI ja rIte kALa, svabhAva, karma niyati ane puruSArtha e badhAMya ekatra thAya che tyAre ja temanA dvArA kAryanI siddhi thAya che. tethI kALa, svabhAva niyati puruSArtha vagere samudAyarUpe ja kAryanA sAdhaka hovAthI temanAmAM kAraNutA mAnavAmAM AvI che. jyAre kharI hakIkata A pramANe che ke tame to mAtra niyatimAM ja kAryasAdhakatA che. puruSArtha vageremAM kAryasAdhakatA nathI, ema mAne che te barAbara nathI, je tamArA kathana pramANe mAnavAmAM Ave te purUSArtha vageremAM kAraNatA siddha karanArA pratyakSa vagere je pramANe che te pramANe sAthe avazya-virodhAbhAsa thaze, mATe te virodha dUra karavAne niyatinI sAthe puruSArtha vagere paNa kAraNabhUta che evuM svIkAravuM ja joIe sU.8 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za.1 u.3 sU09 kADhAvedanIyasthodIraNAsvarUpam 599 etAvatA prakaraNena kAMkSAmohanIyakarmaNo vedanam , sahetukaM bandhAdikaM ca pradarzitam , ataH paraM kAMkSAvedanIyakarmaNa udIraNaM tathodIraNAsaMbandhi vastvantaraM ca kathayituM prakramate--' se nUNaM bhaMte' ityAdi / mUlam-se nUNaM bhaMte ! appaNA ceva udIrei, appaNA ceva garahai, appaNA ceva saMvarei ?, haMtA goyamA ! appaNA ceva0 taM ceva uccaareyvvN| jaMtaM !bhaMte appaNA ceva udIrei, appaNA ceva garahai, appaNA ceva saMvarai, taM kiM udiNNaM udIrei aNudiNNaM udIrei, anudiNNaM udIraNAbhaviyaM kammaM udIrei, udayANaMtarapacchAkaDaM kammaM udIrei ? goyamA! no udiNNaM udI. rei, no anudiNNaM udIrei, aNudiNNaM udIraNAbhaviyaM kamma udIrei, No udayANaMtarapacchAkaDaM kammaM udIrei / jaM taM bhaMte! aNudiNNaM udIraNAbhaviyaM kammaM udIrei, taM kiM uThANeNaM, kammeNaM, baleNaM, vIrieNaM, purisakAraparakameNaM aNudiNNaM udIraNA bhaviyaM kammaM udIrei,udAhu taM, aNuTTANeNaM, akammeNaM abaleNaM, avIrieNaM,apurisakAra parakkameNaM aNudiNNaM udIraNAbhaviyaM kammaM udIrei ?, goyamA! taM uhANeNavi,kammeNavi baleNavi, vIrieNavi, purisakkAraparikkameNavi, aNudiNaM udIraNAbhaviyaM kamma udIrei, No taM aNuTTANeNaM akammeNaM, abaleNaM, avIrieNaM, apurisakAraparakkameNaM aNudiNNaM udIraNAbhaviyaM kamma udIrei, evaM saI atthi uTThANei vA, kammei vA balei vA, vIriei vA, purisakAraparikkamei vA / se nUNaM bhaMte ! appaNA ceva uvasAi, appaNA ceva garahai, appaNAceva saMvarei ? haMtA goyamA ! ettha vi taheva bhANiyavaM, navaraM aNudiNNaM uvasA. zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 600 bhagavatIsUtre mei, sesA paDiseheyavtrA tiSNi / jaM taM bhaMte! aNudivaNaM uvasAmei taM kiM uTThANeNaM, jAva purisakkAraparivakamei vA / se nUNaM bhaMte ! appaNA cetra vedei, appaNA ceva garahai, etthavi sacceva parivADI navaraM udiSNaM veei, jo aNudiSNaM veei, evaM jAva purisakkAraparikkamei vA / se nUNaM bhaMte! appaNA ceva nijarei, apaNA caiva garahai, etthavi sacceva parivADI, navaraM udayANaMtarapacchAkaDaM kammaM nijjarei, evaM jAva parikkamaMi vA // sU09 // chAyA - tad nUnaM bhadanta ! AtmanaivodIrayati, Atmanaiva garhate, Atmanaiva saMtRNoti ? hanta gautama ! AtmanaivodIrayati, Atmanaiva garhate, Atmanaiva saMvRNoti tadevocArayitavyaM / yad tad bhadaMta | AtmanaivodIrayati Atmaneva garhate, itane prakaraNase kAMkSAmohanIya karmakA vedana aura sahetuka baMdhAdika prakaTa kiye, aba isake bAda sUtrakAra kAMkSAmohanIyakarma kA udIraNa aura udIraNA saMbaMdhI vastvantara kA kathana karate haiM-' se nUNaM bhaMte ! apaNA ceva ' ityAdi / ( se nUNaM bhaMte / appaNA ceva udIrei, appaNA caiva garahai, apaNA ceva saMvarei ? ) he bhadanta ! kyA jIva apane Apa hI kAMkSAmohanIya karma kI udIraNA karatA hai ? kyA apane Apa hI vaha usakI gaha karatA hai ? aura kyA apane Apa hI vaha usakA saMvara karatA hai ? ( haMtA goyamA !) hAM gautama ! (appaNA ceva taM caiva uccAreyavvaM ) jIva apane Apa hI kAMkSAmohanIya karmakI udIraNA karatA hai| apane Apa hI vaha usakI ahIM sudhInA prakaraNamAM kAMkSAmohanIya ka`nuM vedana ane sahetuka aMdhAdvikanuM kathana karyuM. have sUtrakAra kAMkSAmohanIyakama nA udIraNa ane uddIraNAsaMbaMdhI vastunuM uthana re che -" se nUNaM bhaMte ! appaNI ceva " ityAdi / ( se nUNaM bhaMte ! appaNA ceva udIrei, appaNA ceva garahai, appaNA caiva saMva rei ? ) De pUnya ! zuM va pote akSAbhoDanIya armanI udIraNA re che ? zuM te jAte ja tenI gaha kare che? zuM te jAte ja tenA savara kare che ? ( haMtA goyamA ! ) DA gautama ! ( appaNA ceva0 taM caiva uccAreyavvaM ) ja kAMkSAmohanIyakanI udIraNA kare che, jIva jAte ja tenI gA~ va late kare che, zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 140 3 0 9 kAGkSAvedanIyasyodIraNAsvarUpam 601 Atmanaiva saMtRNoti tat kim udIrNamudIrayati anudIrNamudIrayati anudIrNam udIraNA bhavyaM : karma udIrayati, udayAnantarapazcAtkRtaM karma udIrayati, gautama ! no udIrNamudIrayati, no anudIrNamudIrayati, anudIrNamudIraNAbhavyaM karma udIrayati, no udayAnantara pazcAt kRtaM karma udIrayati / yat tad bhadanta ! gardA karatA hai, aura apane Apa hI vaha usakA saMvara karatA (usako rokatA) hai / isa taraha se pUrvokta pAThakA yahAM uccAraNa karanA caahiye| (jaM taM bhaMte! appaNA ceva udIrei, appaNA ceva gaharai, appaNA ceva saMvarei, taM kiM udiSNaM udIrei, aNudiNNaM udIrei, aNudiNNaM udIraNAbhaviyaM kammaM udIreha, udayAnaMtara pacchAkaDe kammaM udIrei ?) he bhadanta ? yadi jIva apane Apa hI kAMkSA mohanIya karma kI udIraNA karatA hai| apane Apa hI yadi usakI ga karatA hai, aura apane Apa hI yadi usakA saMvara karatA hai, to kyA vaha udIrNa kI udIraNA karatA hai ? yA anudIrNa kI udIraNA karatA hai ? anudIrNa kintu udIraNAke yogya kI udIraNA karatA hai ? yA udayAnantara pazcAtkRtakarma bAdameM kiye gaye karma kI udIraNA karatA hai| (goyamA !) he gotama! (no udiSNaM udIrei) na udIrNakI udIraNA karatA hai (no aNudiSNaM udIrei) na anudIrNa kI udIraNA karatA hai / ( aNudiSNaM udIraNAbhaviyaM kammaM udIrei) kintu jo karma anudIrNa hai, arthAt udIraNAmeM nahIM AyA hai kintu udIraNA ke yogya hotA hai usI karma kI udIraNA karatA hai| ( No udyAnaMtara pacchAkaDaM kammaM udIrei) jo karma udyAnantara pazcAtkRta hotA hai| pUrvokta pAThanuM kathana ane jIva jAte ja teneA savara kare che. A prakAranA sahIM kuzvu leho ( jaM taM bhaMte ! appaNA ceva udIrei, appaNA caiva garahai, apaNa / ceva saMvarei, taM kiM udiNNaM udIrei, aNudiSNaM udIrei, aNudiSNaM udIraNAbhaviyaM kammaM udIrei, udayAnaMtarapacchAkaDa kammaM udIrei 1 ) De pUnya ! jo jIva pAte ja kAMkSAmohanIya karmInI udIraNA kare che, je te pote ja tenI garyAM kare che, ane jo jIva pote ja tenA savara kare che. te zuMte uttINanI udIraNA kare che ? ke anudINuM nI udIraNA kare che? ke anuddINu eTale ke uddIraNAmAM nahIM Avela paNa uddIrAne cAgyanI udIraNA kare che ? ke uddayAnantara yazcAtkRtambhanI uddIraNA are che ? ( goyamA ! ) he gautama! (no udiNNaM udIrei ) lava uTTIerzanI uhIrA urato nathI, ( no aNudiSNaM udIrei ) anuddIrjunI udIraNA urato nathI, ( aNudiSNaM udIraNAbhaviyaM kammaM udIrei ) pazu ke abha bha0 76 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 602 bhagavatIsUtre anudIrNamudIraNAbhavyaM karmaudIrayati tat kimutthAnena karmaNA balena vIryeNa puruSakAraparAkrameNAnudIrNamudIraNAbhavyaM karma udIrayati, utAho tadanutthAnenAkarmaNA'balenA'vIryeNApuruSakAraparAkrameNAnudIrNamudIraNAbhavyaM karma udIrayati? gautama ! tad utthAnenApi karmaNApi balenApi vIryeNApi puruSakAraparAkrameNApi, anudIrNasudIraNAbhavyaM karmodIrayati, no tan anutthAnena akarmaNA, abalena, avIryeNAusakI bhI udIraNA nahIM karatA hai / (jaMtaM bhaMte ! anudiNNaM udIraNAbhaviyaM kammaM udIrei, taM kiM uDhANeNaM, kammeNaM, baleNaM, vIrieNaM purisakAraparakkameNaM anudiNNaM udIraNAbhaviyaM kammaM udIrei ! ) he bhadanta ! yadi jIva anudIrNa kintu udIraNA ke yogya karma kI udIraNA karatA hai to kyA vaha usa anudIrNa kintu udIraNA ke yogya karma kI udIraNA utthAna se karatA ? yA karmase karatA hai ? yA palase karatA hai ? yA vIryase karatA hai ? yA puruSakAraparAkrama se karatA hai ! (udAhu) athavA (taM aNuTTANeNaM, akammeNaM abaleNaM, avIrieNaM apurisakAraparakameNaM, anudiNNaM udIraNAbhaviyaM kammaM udIrei ) anutthAna se, akarma se, abala se, avIya se aura apuruSakAraparAkrama se usa anudIrNa kintu udIraNA ke yogya karma kI udIraNA karatA hai ? (goyamA !) he gautama ! (taM udyANeNa vi kammeNa vi baleNa vi, vIrieNa vi, purisakAraparakameNa vi anudiNNaM udIraNA bhaviyaM kammaM udIrei ) jIva anudIrNa kintu udIraNA ke yogya karma kI udIraNA utthAna se, kama se bala se, vIrya se aura anudIrNa eTale udIraNAmAM nathI AvelA paNa udIraNAne yogya hoya che te ja bhanI 94 hii2|| 42 che. (No udayAnaMtara pacchAkaDaM kamma udIrei) 2 udayAnantara pazcAskRta (udaya pachI pAchaLathI karAyelA ) tenI paNa udIraNuM va 42to nathI (jaM taM bhaMte ! aNudiNNa uddIraNAbhaviyaM udIrei taM kiM uDhANeNa, kammeNaM, baleNaM vIrieNaM, purisakAra parakkameNaM, aNudiNNa, udIraNAbhaviyaM udIrei ? ) pUjya je jIva udayamAM nahiM AvelA paNa udIraNAne yogya karmanI udIraNa kare che te zuM te udayamAM nahi AvelA paNa udIraNAne yogya karmanI udIraNA utthAnathI bhathI maNathI, vIya thI 3 5254 / 252 / mathI 42 cha ? (udAhu ) athavA to aNudvANeNaM, akammeNaM, abaleNa, avirieNaM' apurisakkAraparakameNaM, anudiNNaM udIraNAbhaviyaM kammaM udIrei ? ) manutthAnathI, mama thI, 255thI, avIryathI, apuruSakAra parAkamathI jIva anudIrNa paNe udIraNane gya bhanI dii29|| 42 cha, 1 (goyamA) gautama ! taM uTThANeNa vi. kammeNa vi baleNavi vIrieNa vi, purisakkAraparakameNa vi anudiNNaM udIraNAbhaviyaM kamma udIrei ) 01 manuhA 5 mA2NAne yogya bhanI hI24! utthAnathI bhathI zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 1 u. 3 sU0 9 kAGkSAvedanIyasyodoraNAsvarUpam 603 puruSakAraparAkrameNAnudIrNamudIraNAbhavyaM karmodIrayati, evaM sati asti utthAnamiti vA karmeti vA balamiti vA vIryamiti vA puruSakAraparAkrama iti vaa| tad nUnaM bhadanta ! Atmanaivopazamayati Atmanaivagahate, Atmanaiva saMvRNoti ? hanta gautama ! atrApi tathaiva bhaNitavyam , navaraM anudIrNamupazamayati, zeSAH patiSedhayitavyAstrayaH / tad yad bhadanta ! anudIrNamupazamayati tat kim utthAnenapuruSakAraparAkrama se bhI karatA hai / (NotaM aNuTThANeNaM, akammeNaM, abaleNaM avIrieNaM apurisakkAraparakkammeNaM aNudiNNaM udIraNAbhaviyaM kammaM udIrei) parantu usa anudIrNa kintu udIraNA ke yogya karma kI udIraNA vaha anutthAna se, akarma se, abala se, avIrya se aura apuruSakAraparAkrama se nahIM karatA hai| (evaM sai asthi uTThANei vA, kammei vA balei vA. vIriei vA, purisakAraparakamei vA ) jaba aisI bAta hai to utthAna hai, karma hai, bala hai, vIrya hai, aura puruSaparAkrama hai| (se nUNaM bhaMte ! appaNA ceva uvasAmei appaNA ceva garahai appaNA ceva saMvarei?) he bhadanta ! jIva kyA apane Apa hI kAMkSAmohanIya karma kA upazama karatA hai ? apane Apa hI kyA usakI gardA karatA hai ? apane Apa hI kyA usakA saMvara karatA hai ? (haMtAgoyamA! ettha vi taheva bhANiyavvaM) hAM gautama ! yahAM para bhI usI taraha se samajhanA cAhiye / ( navaraM-aNudiNaM uvasAmei sesA paDiseheyavyA tiNNi ) vizeSa yaha hai ki anudIrNa ko upazamAtA hai| bAkI ke tIna mathI, vIthI bhane puruss4|252|bhthii 555 42 cha. ( No taM aNudvANeNa, akammeNaM, abaleNa, avorieNaM apurisakkAraparakammeNa aNudiNNaM udIraNAbhaviyaM kammaM udIrei) 52tu anuhI 55] mahIne yogya bhanI hii29|| 01 anutthAna, akarmathI, abaLathI, avIryathI, ane apuruSakAraparAkramathI karatA nathI. ( evaM sai asthi uTThANei vA, kammei vA balei vA, vIriivA purisakAraparakkamei vA ) le ma che to utthAna 57 cha. 4 54 cha, ma 54 cha, vIrya paNa che, puruSakAraparAkrama paNa che ja (se nUgaM bhaMte appaNA ceva uvasAmei, appaNA ceva garahai, appaNA ceva saMvarei ?) 3 pUnya ! 71 zu pAtAnI andr xikSAmoDanIya bhanI .75zama kare che ? zuM pitAnI jAte ja tenI gaha kare che? zuM pitAnI jAte ja tene sa12 42 che 1 hatA goyamA ! ettha vi taheva bhANiyavyaM ) DA gautama ! mI 55 te pramANe 2 sabhA (3) ne me ( navaraM-aNudiNNaM uvasAmei sesA paDiseheyanbA tiNi ) vizeSatA se che 3 04 anuhI upazamA cha. mIna zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #627 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 604 bhagavatIsUtre yAvat puruSakAraparAkrama iti vA / tad nUnaM bhadanta ! Atmanaiva vedayati, Atmanaiva gahate, atrApi saiva paripATI, navaraM udIrNa vedayati, no anudIrNa vedayati, evaM yAvat puruSakAraparAkrama iti vA / tad nUnaM bhadanta ! Atmanaiva nirjarayati Atmanaiva garhate, atrApi saiva paripATI, navaram udayAnantarapazcAtkRtaM karma nirjarayati, evaM yAvat parAkrama iti vA ||suu09|| vikalpoM kA pratiSedha kara denA caahiye| ( jaMtaM bhaMte! aNudiNNaM uvasAmei taM kiM uThANeNaM jAva purisakkAraparikamei vA ? ) he bhadanta ! yadi anudIrNako upazamAtA hai, to kyA vaha use utthAna se upazamAtA hai? ityAdi yahAM 'yAvat' zabdase pUrvakA prazna aura uttarakA saba pATha kahanA cAhiye yahAM taka ki 'yadi aisA hai to utthAna karma bala vIrya puruSakA parAkrama hai' / ( se nUNaM bhaMte ! appaNA ce vedei appaNA ceva garahai ) he bhadanta ! kyA vaha use apane Apa hI vedatA hai ? apane Apa ho usakI gardA karatA hai ? ( estha vi sacceva parivADI ) yahAM para bhI vahI saba pUrvokta paripATI jAnanI cAhiye ( navaraM ) vizeSa yaha hai ki ('udinnaM ' vedei No aNudinnaM veeievaM jAva purisakAraparikamei vA) udIrNa kA vedana karatA hai, anudIrNa kA vedana nahIM karatA hai| isa taraha kahanA yahAM taka ki-'puruSakAra parAkrama hai| ' (se nUNaM bhaMte ! appaNA ceva nijjareMti' appaNA ceva garahai ? ) he bhadanta ! kyA vaha usakI apane Apa hI nirjarA karatA hai ? ( ettha vi RNe vidhAna! mahiM niSedha 42vo naye, (jaM taM bhaMte ! aNudiNNaM uvasAmei taM kiM udANeNaM jAva purisakAraparakkamei vA ) pUjanya ! 71 anuddIna upazamAve che te zuM tene utthAnathI ke karmathI. baLathI, vIryathI ke puruSakAra52|bhthii 5mA cha ? tyAhinmahI 'yAvat' 54thI pUrvI prazna bhane uttaranA badhe pATha kahevo joIe ahIM sudhI ke "jo evuM che te utthAna karma bAla vIrya puruSakAra parAkrama che. " (se nUNa bhaMte ! appaNA ceva vedeha, appaNA ceva garahai) 3 orya ! zute pote 1 tenuM vehana 42 cha, zute pAte / tenI gaDa 42 cha ? (ettha vi sacceva parivADI) mA 55 pUrvadhita rIte samasta paripATInU thana 42vu naye. (navaraM) vizeSatA ke cha 3 (udinnaM vedeha No aNudinnaM veei evaM jAva purisakkAraparikamei vA) hI nu vehana 42 cha. paNa anuhI nu vehana to nathI. 21 abhANe " puruss4|252|" maDI sudhArnu 4thana sevAtuM che. ( se nUrNa bhaMte ! appaNA ceva nijAti, appaNA va garahai ?) zu01 pAtAnI on tenI ni| 42 cha? zu0 potAnI tenI gA re cha ? (etya vi zrI bhagavatI sutra : 1 Page #628 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramezvandrikATIkA za0 1 u0 3 sU0 9 kAGkAvedanI rasyodoraNAvara 605 TIkA-' se nUNaM bhaMte !' tad nUnaM bhadanta ! tat-kAMkSAmohanIyaM karma upalakSaNAt sakalamapi karma jIvaH kim ' appaNA ceva' Atmanaiva-svayameva 'udIreI udIrayatikarmaNa udIraNAM karoti / tathA 'appaNA ceva' Atmanaiva svayameva jIvaH kim 'garahai' garhate-svakRtakarmaNo gIM karoti ? / tathA 'appaNA ceva' Atmanaiva-svameva kim 'saMvareI' saMvRNoti-vartamAnakAlikakarma na karototyarthaH / bhagavAnAha 'haMtA goyamA!' hanta he gautama ! 'appaNA ceva' Atmanaiva, sacceva parivADI, navaraM udayANaMtarapacchAkaDaM kammaM nijjarei, evaM jAva parakkamei vA) yahAM para bhI pUrvokta paripATI hI jAnanI cAhiye / vizeSatA yaha hai ki udayAnantarapazcAtkRta karmakI nirjarA karatA hai| isI taraha kahanA, yahAM taka ki puruSakAraparAkrama hai| TIkArtha-"se nUNaM bhaMte " ityAdi sUtra dvArA gautama prabhu se pUcha rahe haiM ki " bhaMte" he bhadanta ! jIva kyA "taM" kAMkSAmohanIya karma kI tathA upalakSaNa se samasta mohakarma kI " appaNA ceva" apane Apa hI " udIrei " udIraNA karatA hai ? " appaNA ceva garahai " apane Apa hI jIva kyA usa svakRta karma kI gardA karatA hai ? " appaNA ceva saMvareda" aura kyA apane Apa hI vaha karma kA saMvara karatA hai ? vartakAla meM navIna karmoM kA baMdha nahIM karanA-arthAt Asrava kA nirodha karanA isakA nAma saMvara hai / prabhune isa praznakA uttara diyA ki-"haMtA goyamA" hAM gautama ! "appaNA ceva" jIva apane Apa hI karmakI udIraNA karatA sacceva parivADI-navara uyANaMtarapacchAkaDaM kammaM nijarei, evaM jAva parakamei vA ) mI 59] pUrvota paripATI 2 samapI vizeSatA me che yaanantarapazcAtakRtakarmanI nirjarA kare che. puruSakAraparAkrama che." tyAM sudhInuM kathana ahIM paNa grahaNa karavuM. -"se nUNa bhaMte " ityAhi ho / gautama svAmI mahAvIra prabhune pUche che " bhaMte" punya ! zu01 "te" te kSAmonIyamAnI tathA sakSaythA samasta bhanI 5] "appaNA ceva" pAtAnI te 1 " udorei" hI42 cha ? " appaNA ceva garahai" mane zu01 potAnA te 21ta bhanI par3a rai cha ? " appaNA ceva saMvarei" mane zu. potAnI on // tenuM sava295 (sava2) 42 cha ? - vartamAnakALamAM navAM karmone baMdha na bAMdhave eTale ke Asane nirodha kare tenuM nAma saMvara che. gautamanA praznone prabhue A pramANe javAba bhayo "hatA goyamA !" gautama! "apaNA ceva" 71 podirl and zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #629 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 606 bhagavatIsUtre 'taM ceva uccAreyavvaM ' tadevoccArayitavyam-tadeva--pUrvoktameva sarvamatra paThanIyamiti, taccedam-"appaNA ceva udIrei, appaNA ceva garahai, appaNA ceva saMvarei" ityuttaram / tatra 'appaNA ceva' Atmanaiva-svameva 'udIrei' udIrayati / bhaviSyatkAlavedhaM karma karaNavizeSeNAkRSya kSapaNArthamudayAvalikAyAM pravezayati ? anena karmaNo bandhAdiSu jIvasyaivAdhikAro nAnyasyeti pradarzitam / karmaNa udIraNAdau mukhyaM kAraNaM jIva eveti bhAvaH / uktaM ca " aNumetto vi na kassai baMdho paravatthupaccayA bhnnio|" chAyA-aNumAtramapi na kasyApi bandhaH paravastupratyayAd bhaNita / iti // paravastupratyayAditi jIvabhinnanimittAt kasyApi kizcinmAtramapi bandho na hai, apane Apa hI vaha usakI gardA karatA hai, aura apane Apa hI vaha usakA saMvara karatA hai| yahAM jo "taM taheva uccAreyavvaM " pATha kahA hai usase inhIM " appaNA ceva udIrei," appaNA ceva garahai, appaNA ceva saMvarei" pUrvokta padoM kA saMgraha karane ko kahA gayA hai / " udIraNA arthAt bhaviSyat kAlameM jo karma vedana ke yogya hai| use karaNavizeSadvArA khIMca kara kSapaNa nimitta udayAvalikA meM lAnA isakA nAma udIraNA hai| isase "karmabaMdha Adi karane meM jIva kA hI adhikAra hai| anyaajIva kA nahIM ,, yaha bAta dikhalAI gaI hai| tAtparya yaha hai-karma kI udIraNA Adi karane meM mukhya kAraNa jIva hI hai| kahA bhI hai "aNumetto vi na kassaha, baMdho paravatthupaccayA bhaNio" iti / kisI bhI jIva ko thor3A sA bhI karmabaMdha dUsare padArtha ke nimitta se nahIM kahA gayA hai| yahAM jo "paravastupratyayAt" aisA kahA gayA hai karmanI udIraNA kare che, te pitAnI jAte ja tenI gaha kare che ane pitAnI te 1 te tenu sa1271 42 cha. miDI 2 " taM taheva uccAreyavvaM" se 48 AyAtanA va " appaNA ceva, udIrei appaNA ceva garahai appaNA ceva savarei" pUrvAta pAne samAveza 42vAnuM 4Ama mAvesa che. " udIraNA" no artha A pramANe che-bhaviSyakALamAM davAne yogya je karmo che temane karaNavizeSa vaDe kheMcIne khapAvavA mATe udayAvalikAmAM lAvavA tenuM nAma udIraNA che. AthI "karmabaMdha vagere karavAmAM jIvaneja adhikAra che ane eTale ke ajIva vagerene nahIM " A vAta darzAvavAmAM AvI che. tAtparya e che ke karmanI udIraNA vagere karavAmAM mukhya kAraNa jIva ja che. kahyuM paNa che___"annumeso vi na kassai. baMdho paravatthupaccayA bhaNio" kiMIpaNa jIvane cheDe sarakhe paNa karmabaMdha anya padArthanA nimittathI kahyo nathI zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #630 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za01 30 3 sU0 9 kAsAvedanIyasyaudIraNAsvarUpam 607 bhavatItyAzayaH / tathA -- appaNA ceva ' Atmanaiva svayameva jIvaH 'garahai ' garhate. tatsvarUpajJAnena, tatkAraNagarhaNena vA saMjAtaviziSTabodhaH san atItakAlikaM karma nindati / tathA 'appaNA ceva ' Atmanaiva-svayameva 'saMvareI' saMvRNoti-vartamAnakAlikAgantuka karmasamUhaM tatsvarUpajJAnena taddhetusaMvaraNena vA niruNaddhivartamAna kAle tatkarma na karotIti bhAvaH / yadyapi gardAdau gurvAdayo'pi sahakAriNo bhavanti tathA'pyatra jIvavIryasyaiva kAraNatvAnna teSAM prAdhAnyamata evoktam 'appaNA ceva' iti / gurvAdayastu vIryollAsamAtre eva kAraNamiti / athodIraNAmevAzritya kathayati-' taM bhaMte' ityAdi / 'jaM taM bhaMte' yad tad bhadanta ! -- appaNA ceva usase yahI phalita hotA hai, ki karmabaMdha karane meM jIva se bhinna aura koI nimitta nahIM hai / arthAt karmabaMdha karane meM jIva hI nimitta hai| " appaNA va garahai" kA tAtparya yaha hai ki jIva ko jaba karma ke svarUpa kA jJAna ho jAtA hai athavA usa ke kAraNoM kI jaba vaha gA~ (niMdA) karane lagatA hai, to isase vaha bodhaviziSTa ho jAtA hai to esA hotA huA vaha jIva apane dvArA hI atItakAlameM baMdhe hue karmakI nindA karane laga jAtA hai / isase vaha "appaNA ceva saMvarei " apane Apa hI karmoM ke Asrava honeke kAraNoM kA nirodha kara detA hai, kyoMki use karmake svarUpa kA jJAna ho gayA hai| ataH vaha vartamAna kAla meM navIna karmoM kA baMdha nahIM karatA hai| yadyapi gardI Adi karane meM jIva ko sahakArIrUpa kAraNabhUta gurvAdika bhI hote haiM, phira bhI unakI yahAM pradhAnatA vivakSita nahIM huI hai, kAraNa ki jIva ke vIrya kI yahAM pradhAnatA rahatI hai| isaliye use hI yahAM kAraNa mAnA gayA hai| isI nimitta "appaNA ceva" maDI 2 " paravastupratyayAt ', mevu upAbhA mAveza cha tethI me ilita thAya che ke karmabaMdha karavAmAM jIva sivAtha bIjuM kaMI paNa nimitta nathI eTale haima 42vAmAM pAte 4 nimitta35 cha. " appaNA ceva garahai" tAtparya e che ke jIvane jyAre karmanA svarUpanuM jJAna thAya che tyAre karmanAM kAraNonI te gaha ( guru sAkSIe niMdA ) karavA lAgI jAya che. A rIte badha pAmelA jIva pitAnI mAraphata bhUtakALamAM thayelAM karmonI niMdA karavA bhI taya che. tethI te " appaNA ceva saMvarei" sapanA mithyAtva avata vagere kAraNono virodha karI nAkhe che. tethI te vartamAnakALamAM navAM karmone baMdha bAMdho nathI. jo ke garlA (niMdA) Adi karavAmAM guru AdinI paNa sahAyatA jIvane maLe che, chatAM paNa ahIM temanI pradhAnatA darzAvI nathI. tenuM kAraNa e che ke jIvanA vIryanI ja temAM pradhAnatA rahelI hoya che tethI tene ja ahIM zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #631 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre udIrei' AtmanaivodIrayati-svayameva karmaNaH udIraNAM karotItyarthaH, 'appaNA ceva garahai ' Atmanaiva garhate svayameva nindatItyarthaH, 'appaNA va saMvarei' Atmanaiva saMvRNoti-svayameva karmaNaH kAraNAbhAvaM karotItyarthaH, 'taM kiM udiSNa udIrei' tat kim udIrNamevodIrayati 'aNudiNaM udIrei' anudIrNamudIrayati, 'aNudiNaM udIraNAbhaviyaM kammaM udIrei' anudIrNam-udIraNAbhavyaM karmodIrayati / athavA 'udayANaMtarapacchA kaDaM kammaM udIrei' udayAnantarapazcAtkRtaM karmodIrayati-udIrNa karma udIrayati anudIrNa vA karmoMdIrayati athavA anudIrNam-udIrNAbhavyaM karma udIrayati, athavA aisA kahA gayA hai| gurvAdika jo hote haiM ve to jIva ke vIryollAsa meM hI kAraNa hote haiN| isa prakAra samajha lene para punaH gautamasvAmI udoraNA ko lekara prabhu se prazna karate haiM ki-"jaM taM bhaMte " ityAdi / he bhadanta ! "jaMtaM. jIva usa karma kI "appaNA ceva" apane Apa hI " udIrei " udIraNA karatA hai, "appaNA ceva" apane Apa hI svayaM hI " garahai " gardA karatA hai-nindA karatA hai- "appaNA ceva " svayaM hI "saMvarei" karma ke kAraNoM kA abhAva karatA hai " taM kiM" to kyA vaha jIva " udiNaM udIrei" udIrNa karma hI ki udIraNA karatA hai ? " anudiNNaM udIrei " anudIrNa karma kI udIraNA karatA hai ? " aNudiNNaM udIraNAbhaviyaM kammaM udIrei " athavA-anudIrNa parantu udIraNA hone yogya karma kI udIraNA karatA hai ? yA " udayANaMtarapacchAkaDaM kammaM udIrei" udayA 4 // 2735 bhAnasa che. tethI / "appaNA ceva" me 4thana thayuM cha. guvAhAta jIvanA vIryodyAsamAM ja kAraNa rUpa bane che. A pramANe samajI lIdhA pachI gautama svAmI udIraNAnA viSayamAM mahAvIra mana mA pramANe prazna pUche cha-"ja ta bhaMte ! " pratyAhi pUjya ! vo te bhanI " appaNA ceva" pAtAnI te "udIrei" hii29|| 42 cha. "appaNA ceva garahai" potAnI ante 4 tenI paDai (niMet) 42 cha, " appaNA ceva saMvareDa" potAnA te // bhanI sa2 42 cha, "ta ki" to zute 1 " udiNNaM udIrei" Sale' bhanI 4 ttii25|| 42 cha 1 " anudiNNaM udIrei" anuhI bhanI. hii29|| 42 cha? 3 "aNudiNyaM udIraNAbhaviya kammaM udIrei" manuhI 55l29! thA yogya bhanI. l25 // 42 cha ? " udayANaMtara zrI bhagavatI sutra : 1 Page #632 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za0 1 30 3 sU0 9 kAGkSAvedanIyasyodIraNAsvarUpam 609 udayAnantarapazcAtkRtaM karma udIrayatIti catvAro vikalpAH / bhagavAnAha - 'no udiSNaM ' ityAdi / ' goyamA' he gautama !' no udiSNaM udIrei ' no udIrNa karma udIrayati - udIrNasya karmaNaH punarapyudIrNe na bhavati udIritatvAdeva, udIrNasyApi udIraNe udIraNAyA virAmaH kadA'pi na syAditi prathamabhedo nirAkRtaH 1 / dvitIyamapi bhedaM nirAkaroti - ' no aNudiSNa' - mityAdi / 'no aNudiNNaM udore ' no anudIrNam udIrayati, ihAnudIrNam cireNa bhaviSyadudIraNam abhaviSyadudIraNaM ca udayAvalikAyAmamaviSTamityarthaH etAdRzaM karma nodIrayati tadviSayakodIraNAyAH nantarapazcAtkRta karma kI udIraNA karatA hai ? isa prakAra ye yahAM cAra prazna upasthita kiye gaye haiM prabhune ina praznoM ke uttara ke viSaya meM gautama se kahA ki "no udiSNaM " ityAdi, " goyamA " he gautama ! jIva " No udiSNaM udIreDa " jo udIrNa karma hai usakI udIraNA nahIM karatA hai / kyoM ki jo karma udIrNa hotA hai, vaha udIrita ho cukane ke kAraNa punaH udIrNa nahIM hotA hai / yadi udIrNa karma kI bhI punaH udIraNA honI mAnI jAve to phira isa taraha se udIraNA kA kabhI virAma hI nahIM ho sakegA / arthAt udoMrNa karma kI udIraNA nahIM hotI hai| isa taraha prathama bheda nirAkRta huaa| aba dvitoya vibheda kA nirAkaraNa karane ke nimitta sUtrakAra kahate haiM ki " no anudiSNaM udIrei " jIva anudIrNa karma kI udIraNA nahIM karatA hai / anudIrNa ke do artha ho sakate haiM - eka to yaha ki jisakI udIraNA bahutakAla ke bAda hotI hai vaha anudIrNa hai, aura dUsarA yaha ki jisakI pacchAkaDaM kammaM udIrei ? " udhyAnantara pazcAt bhanI uhIraNA are che ? A prakAre cAra prazno ahIM pUchavAmAM AvyA che. prabhue te praznonA A pramANe zvAsa sAdhyA-" no udiSNaM " tyAhi. - 88 " ( goyamA ! ) he gautama ! va " No udiSNaM udIrei " uhI umanI udIraNA karatA nathI. kAraNa ke je ka` uddINu hAya che tenI udIraNA thaI gaI hAya che, tethI pharIthI tenI udIraNA thatI nathI je uddINu karmInI phIthI udIraNA thavAnI vAta mAnI levAmAM Ave te udIraNAno kadI aMta ja na Ave eTale ke udINa kama nI udIraNA thatI nathI. A rIte pahelA bhedanuM spaSTIkaraNa thai gayuM have bIjA bhedanuM nirAkaraNa karavAne mATe sUtrakAra kahe che " no anudiSNaM udIrei " jIva anudINu karmanI udIraNA paNa karatA nathI. anudInA e a thai zake che--(1) jenI udIraNA ghaNA kALa pachI thavAnI che te kane anudINu kama kahe che (ra) ane jenI udIraNA AgaLa kadI ding 77 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #633 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 610 bhagavatIsUne saMpatikAle-bhaviSyakAle cAbhAvAditi, tadvitIyabhedo'pi nirAkRtaH 2 / atha tRtIyaM bhedaM svIkurvannAha-'aNudiNaM udIraNAbhaviyaM kammaM udIrei ' anudIrNamudIraNAbhavyaM karma udIrayati, svarUpato'nudIrNam , kintu anantarasamaye evodIraNA bhavyam udIraNAyogyaM karma udIrayati, viziSTayogyatAyAH prAptatvAt , iti tRtIyo bhedaH svIkRtaH 3 / atha caturtha bhedaM nirAkaroti-' No udayAgaMtarapacchAkaDaM kamma udIrei' no udayAnantarapazcAtkRtaM karmoMdIrayati, udayAnantarasamaye pazcAtkRtaM udIraNA Age kabhI nahIM hogI, vaha anudIrNa hai / tAtparya yaha ki jo karma udayAvalikA meM praviSTa nahIM huA hai vaha anudIrNa hai| aisA jo anudIrNa karma hotA hai, usakI udIraNA vartamAnakAla meM aura bhaviSyakAlameM nahIM hotI hai| arthAt anudIrNa karma kI udIraNA nahIM hotI hai| isa taraha dvitIya bheda bhI nirAkRta ho gayA ( haTa gyaa)| aba tIsare bheda ko svIkAra karate hue usake viSaya meM sUtrakAra kahate haiM ki"aNudiNNaM udIraNAbhaviyaM kammaM udIrei ! jo svarUpa se anudIrNa hai, parantu anantara samayameM hI udIraNA hone ke yogya hai, aisA karma anudIrNa udIraNAbhavika kahA gayA hai jIva aise hI karmakI viziSTa yogyatAko prApta hone ke kAraNa udIraNA karatA hai / arthAt aisA karma viziSTayogyatA ko prApta ho jAtA hai / ataH vaha udIraNA ke yogya ho jAtA hai / isa taraha yaha tRtIya bheda aGgIkAra kiyA hai / aba caturtha bheda kA nirAkaraNa karate hue sUtrakAra kahate haiM ki-" No udayANaMtarapacchAkaDaM kamma udIrei" udayAnantara pazcAtkRta karma kI jIva udIraNA nahIM karatA haithavAnI nathI te kamane paNa anudIrNa karma kahe che. tAtparya e che ke je karma udayAvalikAmAM AvyuM nathI te karmane anudIrNa karma kahe che. evuM je anudIrNa karma hoya che tenI udIraNA vartamAnakALamAM ane bhaviSyakAlamAM thatI nathI. eTale ke anadINuM karmanI udIraNA thatI nathI. A rIte bIjA bhedanuM nirAkaraNa paNa thaI gayuM. vetrI mehanI svii||2 42tA sUtrA2 4 cha -"anudiNNaM udIraNA bhaviyaM kammaM udIrei" re ma 2135thI manu cha 55 54Ina samayamA udIraNa thavAne gya che te karmane "anudIrNa udIraNAbhavika" kahevAmAM Avela che. udIraNAnI gyatAvALAM hovAne kAraNe evA karmanI ja jIva udIraNa kare che. eTale ke evAM karma viziSTa yogyatAne kAraNe udIraNAne lAyaka banI jAya che. A rIte A trIjA bhedane svIkAra karavAmAM AvyuM che. have zothA menu 25TI4244 42vAne bhATe sUtra42 4 cha-"No udayANaMtarapacchAkarDa kammaM udIrei" yAnanta2 5zvAtmanI hii25|| 544 01 42to nathI-2 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #634 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA 0 1 303 sU9 kAGkSAvedatoyodoraNAvarUna 611 arthAt atItatAM gamitaM yat tadapi karma nodIrayati, tasyAtItatvAt, atItasya cAsatrAt / asatazcodIraNAviSayAbhAvAt / nanu yathA pUrvamUtre' udIraNa garhaNasaMvaraNarUpaM padatrayaM gRhItam, tathA'smin sUtre' taM kiM udinanaM udIrei' ityAdi sUtreNa garhaNasaMvaraNarUpaM padadvayaM vihAya udIraNArUpAdyapadasyaiva kathaM grahaNaM kRtam ? ucyate - udIraNAdiSu caturSu karma jo karma udaya meM AgayA hai vaha karma udaya ke bAda pazcAtkRta ho jAtA hai- arthAt vaha bhUtakAlika bana jAtA hai / isaliye udaya meM AcukA hone ke kAraNa vaha karma udIrita nahIM hotA- udIraNA kA viSaya nahIM banatA, kyoMki usakA atIta ho jAne ke kAraNa satva hI nahIM rahatA hai| udIraNA asat kI nahIM hotI - sat-maujUda karmakI hI hotI hai| zaMkA- jaise pUrvasUtra meM "udIraNa, garhaNa, aura saMvaraNa, ina tIna padoM kA grahaNa huA hai, usI taraha se isa " udiNNaM udIrei " sUtra meM " taM kiM udinnaM udIrei " ityAdi sUtra ke anusAra garhaNa, saMvaraNarUpa do padoM ko choDakara kevala udIraNArUpa pahile padakA hI grahaNa kyoM kiyA gayA hai ? zaMkAkAra kA tAtparya yaha hai ki udIrNa pada ke sAtha " udIrei yaha eka hI kriyApada jor3A gayA hai " garahai " saMvarai " ye do kriyApada nahIM jor3e gaye haiM so zaMkAkAra yahAM isI bAta ko pUcha rahA hai ki ina do padoM ke nahIM jor3ane kA kAraNa kyA hai ? "" 99 ka udayamAM AvI gayuM hAya che te kama yamAM thaI jAya che-eTale ke te bhUtakAlika khanI jAya che. vAne kAraNe te kama uIrita thatuM nathI-eTale ke nathI. aNu } tenu' sattva (astitva) 4 rahetuM nathI. astitva rahita (asat ) nI udIraNA thatI nathI--sat (astitva vALA) karmInI ja udIraNA thAya che. AvyA pachI pazcAdbhuta tedhI udayamAM AvI cUka* udIraNAnA viSaya banatuM zaa--nevI rIte paDelA sUtramAM " udIraNa", " garhaNa " bhane "saMvaraNa" the traSu yahono sabhAveza avAmAM Avyo che, zevI rIte " udiSNaM udIrei " sUtrabhAM "ta N kiM udinnaM udIrei " tyAhi sUtra anusAra gaI bhane savara e e padone choDIne phakta udIraNA padane ja kema grahaNa karyu* che ? zaMkA karanAranA hetu e che ke uhI " pahanI sAthai " uddIrei " me meDa 4 DiyAyahane leDayu che, tevI rIte " garahai " bhane " saMvarai " se ye diyA padAne joDayAM nathI teA e be paddAne nahI joDavAnuM zuM kAraNa che ? ." zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #635 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre vizeSaNeSu udIraNAmevAdhikRtya vizeSasya sadbhAvo varttate, garhaNasaMvaraNayorvizeSAbhAvAt / yadyevaM tarhi pUrvasUtre garhaNa-saMvaraNarUpaM padadvayaM kimarthaM gRhItam ? atrocyate karmaNa udIraNAyAM garhaNaM saMvaraNaM ca prAya upAyabhUtaM varttate,iti sUcanArtham / yadyapi udIraNAyAM na kevalaM puruSavIryasyaiva kAraNatvaM kintu kAlasvabhAvAdInAM bahUnAM kAraNatvamasti, tathApi prAdhAnyena puruSavIryasyaiva kAraNatvamupadarzayannAha-'jaM taM' ityAdi / 'jaM taM bhaMte ' yat tad bhadanta ! 'aNudinnaM ' anudorNam udIraNA samAdhAna-karmake udIrNa Adi cAravizeSaNoM meM arthAt udIraNa1, anudIrNa 2, anudIrNa udIraNAbhavika 3, evaM udayAnantarapazcAtkRta4, ina cAra vizeSaNoM meM kevala udIraNAko hI lekara vizeSakA sadbhAva hai| garhaNa aura saMvaraNameM inako le kara vizeSa kA abhAva hai| arthAt garhaNa aura saMvaraNa kA saMbaMdha ina cAroM vizeSaNoM meM se kisI bhI eka vizeSaNa ke sAtha nahIM hai, isaliye ina donoM kriyApadoM ko una cAra vizeSaNoM ke sAtha nahIM jor3A gayA hai| yadi aisI hI bAta hai, to phira pUrvapatra meM garhaNa aura saMvaraNarUpa do padoM kA grahaNa kyoM kiyA gayA hai ? uttara - karma kI udIraNA meM garhaNa aura saMvaraNa ye prAyaH upAyabhUta haiM, isa bAta kI sUcanA ke liye ina padoM kA grahaNa kiyA gayA hai / yadyapi udIraNA meM kevala puruSavIrya meM hI kAraNatva nahIM hai, kintu kAla svabhAvAdi anekameM bhI kAraNatA hai-arthAt udIraNA hone meM jaise puruSavIrya kAraNa par3atA hai vaise hI kAla, svabhAva Adi samAdhAna-udIraNa, anudI anudIrNa udIraNA bhavika ane udayAnantara pazcAta kata, e cAra vizeSaNomAM phakta udIraNAnI apekSAe ja vizeSane sadabhAva che.gIMNa ane saMvaraNamAM temanI epekSAe vizeSano abhAva che. eTale ke garhaNa ane saMvaraNane sabaMdha te cAra vizeSaNamAMthI kaI paNa vizeSaNanI sAthe jAte nathI tethI te banne kriyApadane upalA vizeSaNonI sAthe joDavAmAM AvyA nathI. prazna -je e pramANe ja hakIkata che te pUrva sUtramAM gahaNa ane saMva. raNane zA mATe levAmAM AvyAM che ? uttara-karmanI udIraNAmAM gahaNa ane saMvaraNa prAyaH upAyabhUta che. e vAta darzAvavAne mATe ja te padene grahaNa karavAmAM AvyAM che. have udIraNAmAM mAtra puruSavIrya ja kAraNabhUta nathI paNa kALa svabhAva vagere aneka vastuo kAraNabhUta che eTale ke udIraNA thavAmAM jevI rIte puruSavIya kAraNabhUta che evI ja rIte kALa, svabhAva vagere bIjAM paNa kAraNe che, e vAtanuM zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #636 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za0 1 u0 3 sU0 9 kAsAvedanIyasyodIraNAsvarUpam 613 bhAvamamAptam , ' udoraNAmaviya kammaM ' udIraNAbhavyaM karma 'udIrei,' udIrayati 'taM kiM uhANegaM ' tat kimutthAnena anudorNamudIraNAyogyaM karma udIrayati, 'kammeNaM ' karmaNA utkSepaNAdinA 'baleNaM' balena-zarIrakeNa 'vIrieNaM' vIryeNa jIvaprabhavega 'purisakAraparikameNaM' puruSakAraparAkrameNa-puruSAbhimAnena 'aNudiNa' anudorNam ' udIraNAbhaviyaM kamma udIrei , udIraNAbhavyaM karmodArayati, * udAho' utAho athavA 'taM' tat 'aNuhANeNaM' anusthAnena 'ajhammeNaM' akarmaNA ' abaleNaM' abalena 'avIrieNaM' avIryeNa * apurisakkAraparikameNaM' apuruSakAraparAkramega ' aNudiNaM ' anudorNam -- udIraNAbhaviyaM kamma aura bhI kAraNa hote haiM, isI bAta ko dikhAne ke nimitta sUtrakAra "jaM taM" ityAdirUpa se prakaTa karate haiM-he bhadanta ! svabhAva se jo karma anudIrNa hai, parantu turaMta hI jisa karma kI udIragA honevAlI hai aise anudIrNa udIrNAbhavika karma kI udIraNA jIva karatA hai to "taM ki uThANeNaM" kyA vaha utthAna se anudorNa udIraNAbhavika karma kI udoraNA karatA hai ? yA "kammeNaM" utkSepaNa Adi karma se usakI udIraNA karatA hai ? yA "baleNaM" zArIrika bala se usakI udIraNA karatA hai? yA " vIrieNaM" jIvaprabhava vIrya se usakI udIraNA karatA hai ? yA "purisakAraparakameNaM " puruSakAraparAkrama se usa anudIrNa udIraNAbhavika karma kI udoraNA karatA hai ? " udAhu" athavA-"aNuTThANeNaM, akammeNaM, avaleNaM, avIrieNaM, apurisakAraparakkameNa, anudiNNaM, udIriNAbhaviyaM kammaM udIrei" anutthAna se, akarma se, abala se, avIrya se aura apuruSAkAraparAkrama se usa anudIrNa, udIraNAbhavika karma kI udIraNA pratipAdana. 421! bhATe sUtra.2 " ja ta " tyA 35thI 4 cha- Yorya ! svabhAvathI je karma anudIrNa che paNa tarata ja te karmanI udIraNA thavAnI che mevA manuhI uhii29|| mAvi manI hii29|| 01 42to DAya to " kiM uTaNeNaM" utthAnathI te manuhI mahI29mAvi bhanI hii29|| 01 re cha ? OM "kammeNaM" GA59 // 2 mathI, (jiyAthI) 4 tenI hii29|| 421 "balena" ||sh thI tanI hii29|| 42 cha? "vIrieNaM" prasava pAyathA tenI Gl29! 42 cha ? , " purisakkAraparakkameNaM " 5214 / 2 52mathI manuhI 2vi bhanI sl29 // 42 cha ? " udA hu" AthA to aNuDhANegaM, akammeNaM, abaleNaM, avIrieNaM, apurisakAraparakkameNaM, anudiNNaM udIraNAbhaviyaM kammaM udIrei ?" te manutthAnathI, 243thI, PARthI, avIya thA ane apuruSakAraparAkramathI anudIrNa udaNubhavika karmanI udIraNa kare che? zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #637 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 614 bhagavatIsUtre udIrei' udIraNAbhavyaM karma udIrayati ? / bhagavAnAha-'goyamA' ityaadi| 'goyamA' he gautama ! 'taM uThANega vi' tat utyAnenApi 'kammeNa vi' karmaNApi 'baleNa vi' balenApi 'vIrieNa vi' vIryeNApi 'purisakAraparikkameNa vi' puruSakAraparAkrameNApi 'aNudiNaM udIraNAbhaviyaM kammaM udIrei' anudIrNam udIraNAbhavyaM karma udIrayati / vidhipakSaM samarthayitvA niSedhapakSaM darzayati-'No taM' ityAdi / 'No taM aNuTThANeNaM' no tat anutthAnena, arthAt-tat karmaNa udIraNam utthAnavyatirekeNa na bhavati, iti / 'No taM iti sakRtpaThitasyApi utthAnavat pratyekamanvayastathA ca- no taM aNudvANegaM no taM aphammeNaM' ityAdi / 'akammeNaM ' no akarmaNA, avaleNaM' no abalena, 'abIrieNaM' no aboryeNa 'apurisakAraparakkameNaM ' no apuruSakAraparAkrameNa * aNudiNNaM' anudorNam ' udIraNAmaviyaM' udIraNAbhavyaM 'kamma' karma -- udIrei / udIra yati / utthAnAdibhirvinA jIvaH karma nodIrayatIti bhAvaH / utthAnAdinA udoraNAyogya karmodIrayatIti kathanena yat niHsRtaM tat svayameva zAstrakAro vakti-' evaM saha' karatA hai ? isa prazna kA uttara dete hue bhagavAna kahate haiM ki he gautama! "taM uThANega vi" jIva utthAna se bhI, "kammeNa vi" kama se bhI, "baleNa vi" bala se bhI, " vIriega vi" vIrya se bhI, "purisakAraparakamega vi"aura puruSakAra parAkata se bho upta anuhorNa udoraNAbhavika karma kI udIraNA karatA hai / isa vidhipakSa ko dikhAkA aba niSedhapakSa kA kathana karate hue prabhu kahate haiM, ki-jIva anutthAna Adise, anudIrNa udIraNAbhavika karma kI udoraNA nahIM karatA hai, arthAt utthAna Adike binA jIva karmakI udIraNA nahIM kara sakatA hai / " jIva udIraNA yogya karma kI udIraNA utthAna Adi se karatA hai " isa kathana se jo sAra nikalA use zAstrakAra svayaM prakaTa karate hue kahate haiM ki-utthAna Adi mA prabhAvAmA lagavAna 4 cha / gautama ! " taM udrANeNa vi" 04 utthAnathI 56, " kammeNa vi" bhathI. paNa, "balega vi" thI pAsa pIrieNa vi" vAyathI 555, purimakkAraparakkameNa vi' mane puru5412 52bhathI paNa anudINuM udIraNAbhavika karmanI udIraNa kare che. A rIte vidhi pakSanuM kathana karIne sUtrakAra niSedha pakSanuM paNa kathana kare che ke jIva anutthAna Adi vaDe anadI udIraNAbhavika kamanI udIraNa karato nathI. eTale ke utthAna karma vagere vinA jIva karmanI udIraNA karatuM nathI, " jIva udIraNAne yogya karmanI udIraNA utthAna vagerenI mAraphata ja kare che" A kathanathI je sAra nIkaLe che te batAvavAne mATe zAstrakAra pote ja kahe che ke-jyAre utthAna zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #638 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 1 u0 3 sU0 9 kAsAvedanIyasyotIraNAsvarUpam 115 ityAdi, 'evaM sai' evam utyAnAdisAdhye udoraNe sati * asthi uThANei vA' asti utthAnamiti vA, 'kammei vA ' karma iti vA ' valei vA ' balamiti vA, 'vIriei vA' vIryamiti vA, ' purisakAraparakkamei vA' puruSakAraparAkrama iti vA, utthAnAdisAdhyaM karmaNa udIraNamiti utthAnAdikamapi kAraNaM bhavatyeveti bhaavH| etatparyantaprakaraNena karmaNaH kAMkSAmohanIyasyodIraNamuktam , ataH tasyaiva kAMkSAmohanIyakarmaNa upazamanaM kathayati- se nUNaM bhaMte' ityaadi| se nUNaM bhate' tad nUnaM bhadanta ! 'appaNA ceva' Atmanaiva-svayameva jIvaH 'uvasAmei' upazamayati-kAMkSAmohanIyakarmaNa upazamanaM karoti / upazamanaM mohanIyasyaiva karmaNo bhavati, / taduktam __ " mohassevovasamo, khovasamo cauNha ghaaiinnN| ___udayakkhayapariNAmA, aTThaNha vi hoMti kammANaM // 1 // " iti / chAyA-mohasyaivopazamaH kSayopazamazcaturNA ghAtinAm / udayakSayapariNAmA aSTAnAmapi bhavanti karmaNAm // 1 // iti / dvArA sAdhya jaba udIraNA hai taba isake hone para utthAna hai, karma hai, bala hai, vIrya hai, puruSaparAkama hai / jaba yaha bAta hai ki utthAna Adi dvArA sAdhyakarma udIraNA hai to utthAna Adika bhI kAraNa hote hI haiN| yahAMtaka ke prakaraNa se kAMkSAmohanIya karma kI udIraNA kA kathana kiyaa| aba usI kAMkSAmohanIya karma kA upazamana kahA jAtA hai__"se nUNaM bhaMte" ityaadi| upazamana mohanIya karmakA hI hotA hai ataH gautamasvAmI prabhuse pUchate haiM ki he bhadanta! jIva isa kAMkSAmohanIya karma kA upazamana kyA apane Apa hI karatA hai ? mohanIya karmakA hI upazamana hotA hai- so ho kahA hai-upazama mohanIya karma kA hotA hai cAra ghAtiyA karmoM kA kSayopazama hotA hai / udaya, kSaya aura pariNAma AThoM vagerethI ja udIraNa sAdhya che, tyAre utthAna vagere tenAM kAraNe che. e vAta nakkI thaI che ane tethI uthAna paNa che, karma paNa che, baLa paNa che, vIrya paNa che ane puruSakAraparAkrama paNa che? e vAta paNa nirvivAda siddha thaI jAya che. ahIM sudhInA prakaraNamAM kAMkSAhanIyakarmanI udIraNAnuM kathana karavAmAM AvyuM che, have eja kAMkSAhanIya karmane upazamanuM kathana karavAmAM Ave che - "se naga bhaMte !" chatyAdi gautama svAmI prabhune pUche che bhUnya ! zuM A jIva kAMkSAmahanIyakarmane upazama pitAnI jAte ja kare che ?" vagere kAMkSAmahanIya karmane ja upazama thAya che, tethI ja kahyuM che ke upazama mehanIyakarmane thAya che. cAra ghAtiyA karmono kSayapazama thAya che. AThe zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #639 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre tatropazamo nAmodIraNasya kSayaH, tathA anudIrNasya karmaNo vipAkataH, tathA pradezatathAnanubhavanam sarvathaiva niruddhodayatvamiti bhaavH| ayaM copazamaH yadA'nAdimithyAdRSTivato jIvasyaupamikasamyaktvasyalAbho bhavati tadA, tathA ye jIvA upazamazreNyAM gatA bhavanti teSAM bhavatIti / 'appaNA ceva garahei' Atmanaiva garhatenindati, 'appaNA ceva saMvareDa' Atmanaiva saMtraNoti / he bhadanta ! jIvaH svayameva karma upazamayati garhate saMghaNoti ca kimiti prshnaashyH| bhagavAnAha-'tA' ityAdi / 'haMtA goyamA' hanta he gautama ! 'ettha vi taheva bhANiyabvaM' atrApi tathaiva bhaNitavyaM pUrvoktakrameNaiva vaktavyam , navaram vizeSastu ayam-'aNudiNaM uvasAkarmoM ke hote haiN| upazama zabdakA artha isa prakAra se hai udIrNa karmakA kSaya, tathA anudIrNa karma kA vipAkase tathA pradezase ananubhavana arthAt udayakA marvathA ruka jAnA yaha upazama jaba anAdi mithyAdRSTivAle jIva ke aupazamika samyaktvakA lAbha hotA hai, tabhI hotA hai / tathA jo jIva upazama zregI meM gaye hue hote haiN| unake hotA hai| "appaNA ceva garahA appaNA ceva saMvarei" he bhadana ! jIva svayaM hI niMdA karatA hai jIva svayaM hI saMvara karatA hai, aura jIva svayaM hI apane karma kA upazamana karatA hai ? yaha prazna hai / taba bhagavAn ne usakA uttara yoM diyA ki "haMtA goyamA" hAM gautama ! " ettha vi taheva bhAgiyavvaM " yahAM para bhI pUrvokta rUpa se hI samajhanA caahiye| arthAt jIva svayaM apanI ho Apa niMdA karatA hai / jIva svayaM hI saMvara karatA hai aura jIva svayaM hI apane karma kA upazamana karatA hai / "navaraM" parantu yahAM jo vizeSatA karmonA udaya kSaya ane pariNAma thAya che. "upazama" padano artha A pramANe che-udIrNa karmane kSaya tathA anudI karmane vipAkathI tathA pradezathI ananubhavana-arthAtu vipAka tathA pradezathI anudIrNa karmanA udaya sarvathA rokAI gayela hoya tene upazama kahe che. anAdi kALathI je mithyAdaSTivALA jIve che temane jyAre opazamika samyaktvane lAbha maLe che tyAre ja A upazama che, tathA je jIvo upazama zreNImAM gayA hoya che temane ja A upazama thAya che " appaNA ceva garahai, appaNA cetra saMgharei" u pUnya ! zu. 1 jAte ja niMdA kare che? zuM jIva jAte ja saMvara kare che ? ane jIva jAte ja pitAnAM karmanuM upazama kare che? bhagavAne gautamanA praznane A pramANe uttara maay| OM "haMtA goyamA" / gautama! "ettha vi taheva bhANiyavva " mI 5 pUrvokta rIte ja kathana karavuM, eTale ke jIva pite ja niMdA kare che, jIva pote na sava2 42 cha, bhane 75 pote potAnAM arbhaan| 65zama 42 cha, "navaraM" zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #640 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za01 u0 3 sU0 9 kAGgAmohanIyasyopazamAdivarNanam 617 mei' anudIrNam upazamayati-upazamanamanudIrNasyaiva bhavati, udIrNasya tu vedanasyAdeveti tatropazamAbhAvaH / 'sesA paDiseheyayA tiNNi' zeSAH pratiSedhayitavyAstrayaH pakSAH, tathA ca-no udIrNam upazamayati 1, no anudIrNamudIraNAbhavyaM karmopazamayati2, no udayAnantarapazcAtkRtaM karmopazamayati3, ete trayaH pakSA vAH / caturthaH pakSaH-anudIrNamupazayatIti sviikRtH| 'jaM taM bhaMte' yat tad bhadaMta ! 'aNudinnaM uvasAmei' anudIrNam upazamayati-taM kiM uTThANeNaM jAva purisakkArahai vaha isa prakAra se hai-" aNudiNaM uvasAmei " ki anudIrNa jo karma hotA hai usakA hI upazama karatA hai / udIrNa karmakA upazamana nahIM hotA hai| usakA to vedana hotA hai / ' sesA paDise heyavyA" kA tAtparya isa prakAra se hai-ki yadi koI aisA prazna kare ki udIrNa kA upazama hotA hai ? ki anudIrNa kA upazama hotA hai ? athavA jo anudIrNa udIraNAbhavika karma hai usakA upazama hotA hai ? yA ki jo udayAnantarapazcAtkRta karma hotA hai usakA upazama hotA hai / ina cAra prazno meM se " udIrNa kA upazamana nahIM hotA hai, anudIrNa udIraNAbhavika karma kA upazama nahIM hotA hai, aura jo udayAnantarapazcAtkRta karma hai, usakA upazama nahIM hotA hai, isa taraha tIna praznoM kA niSedha karake yahAM anudIrNa karmakA upazamana hotA hai, aisA pakSa aMgIkAra kiyA gayA jAnanA caahiye| prazna-he bhadanta ! "aNudinna' anudIrNa karma kA jIva "uvasAmeha" upazamana karatA hai to kyA vaha use " uDhANeNaM " utthAna se karatA hai ? 5] mahI meTazI vizeSatA cha / " aNudiNNaM uvasAmei " manuhI bhane upazama kare che. paNa udIrNa kamane upazama thatuM nathI tenuM te mAtra vedana ja thAya che. " sesA paDise heyavvA " // sUtranuM 2 pramANe 5ya che. adha eve prazna kare ke udIne upazama thAya che? ke anudIne upazama thAya che? ke anudIrNa udIraNAbhavika kamane upazama thAya che? ke udayAnantarapazcAdbhuta karmane upazama thAya che ? te tene A pramANe javAba che-"udIne upazama thatuM nathI, anudIrNa udIraNAbhavika karmane paNa upazama thatuM nathI, temaja udayAnantarapazcAtakRta karmane paNa upazama thato nathI. A rIte traNa praznone niSedha karIne, "anudIrNa karmane ja upazama thAya che e praznane svIkAra karavAmAM mAnyo cha, sebha sabha: prazna- bhUnya! " aNudinnaM" ne 01 manu manA " uvasAmei" upazama 32 cha to zu01 te 5ma " uTANeNaM " utthAnathI 42 cha1 3 bha 78 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #641 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagava sUtre parakamei vA' tat kim utthAnena yAvat puruSakAraparAkrama iti vA / yAvacchabdenaudIraNA-sUtroktaH praznarUpa uttararUpazca sarvo'pi pAThaH saMgrAhyaH / udIrNasya vedanaM bhavatIti vedanasUtramAha--'se nRNaM bhaMte' ityAdi / 'se nUNaMbhaMte' tad nUnaM bhadanta ! jIvaH kim 'appaNA ceva vedei' Atmanaiva vedayati, 'appaNAceva garahaI' Atmanaiva garhate-nindatIti prshnH| 'ettha vi sacceva parivADI' iti, atrApi sA evaM pUrvoktaiva 'paripATI sUtrapaddhativijJeyA / atrApi udIraNAsUtrAlApakavatsarve AlApakA vAcyA iti bhaavH| navaraM navaraM kevalaM vizeSastvayam 'udinnaM veeI' udIrNa vedayati, atra prathamo vikalpaH svIkRtaH, anye trayo vikalpA varjitAH / udIrNameva vedayati anudIrNasya karmaNo vedanAbhAvAt , atha kadAcit yA yAvat puruSakAraparAkrama hai ? yahAM yAvat zabda se udIraNA sUtrokta praznarUpa aura uttararUpa samasta pATha saMgRhIta huA hai| ___udIrNa kA vedana hotA hai-isaliye sUtrakAra vedanamUtra kA kathana karate haiM-" se nUNaM bhaMte !" ityAdi / he bhadanta ! jIva kyA "appaNA ceva" svayaM hI karma kA vedana karatA hai ? svayaM hI karma kI niMdA karatA hai ? taba prabhune isakA uttara diyA ki " estha vi sacceva parivADI" yahAM para bhI vahI pUrvakti hI paripATI-sUtrapaddhati-jAnanI caahiye| arthAt yahAM para bhI udIraNAsUtra ke AlApaka kI taraha samasta AlApaka kaha lenA caahiye| "navaraM" para jo vizeSatA hai, vaha isa prakAra se hai-yahA~ para prathama vikalpa svIkAra kiyA gayA hai-anya tIna vikalpa svIkAra nahIM kiye gaye haiN| udIrNa karma kA hI jIva vedana karatA hai, anudIrNa kA nahIM, kyoMki anudIrNa kA vedana nahIM hotA hai / yadi kadAcit yAvat puru54|252|bhthii 42 cha 1 mI" yAvat " 54thI hii25|| sUtrAmA kahelA samasta prazno ane uttarone saMgraha kare. udIrNa karmanuM vadana thAya che. tethI sUtrakAra have vedanA sUtranuM kathana kare che- se nUNaM bhaMte ! tyA, 3 orya ? zuM 71 " appaNA ceva" on 1 karmanuM vedana kare che? zuM jIva jAte ja karmanI niMdA kare che? tyAre prabhue te praznonI m| prabhArI vA mAye-"ettha vi sacceva parivADI" DI. pay pUrvokta paripATI-sUtrapaddhati ja grahaNa karavI, eTale ke udIraNA sUtranA AlApaka pramANe 1 samasta mAlA54 maDI 59 vA. " navara" 55 temA mAsI vizeSatA che. udIrNa karmonuM ja jIva vedana kare che-anudIrNanuM vedana karatuM nathI. kAraNa ke anudIrNa karmanuM vadana thatuM nathI. je anudIrNakamanuM paNa vedana zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #642 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za0 1 u03 sU0 9 kAGkAmohanIyasyopazamAdivarNanam 619 anudIrNasyApi vedanaM svIkuryAttadA udIrNAnudIrNayoH ko bhedaH syAt ? na ko'pi| anudIrNAdervedananiSedhaM kathayati, 'yo aNudinnaM veeI' no'nudIrNa vedayati, anudIrNasya karmaNo vedanaM na bhavati, 'evaM jAva purissakAraparakkamei vA' evaM yAvat puruSakAraparAkrama iti vA 'evam ' anena niSedhaprakAreNa anyau dvau vikalpAvapi vijJeyo, tau yathA-"no aNudiNaM udIraNAbhaviyaM kammaM vedei, no udayANaMtarapacchAkaDaM kammaM vedei ' iti / atra yAvacchabdena udIraNAsUtroktaH sarvo'pi pATho vAcyaH 'purisakkAraparakkamei vA' puruSakAraparAkrama iti vA, iti paryantam / veditaM anudIrNa karma kA bhI vedana honA mAnA jAve to phira udIrNa aura anudIrNa meM bheda kyA hogA ? kucha bhI nahIM / yahI bAta " No aNudinnaM veei" isa sUtra dvArA batAI gaI, hai ki anudIrNa karma kA vedana nahIM hotA hai| " evaM jAva purisakAraparakamei vA" isa niSedhaprakAra se anya do vikalpoM kA bhI niSedha kiyA gayA jAnanA caahiye| ve do vikalpa isa prakAra se haiM "No aNudiNNaM udIraNAbhaviyaM kammaM veei, no udyANatarapacchAkaDaM kammaM veei" jisa prakAra se yaha jIva anudIrNa karma kA vedana nahIM karatA hai usI prakAra jo anudIrNa udIraNAbhavika hai usakA bhI vedana nahIM karatA hai, aura jo karma udayAnantarapazcAtakRta haiM usakA bhI vedana nahIM karatA hai / yahAM yAvat zabda se udIraNAstrokta samasta pATha kaha denA cAhiye / arthAt udIraNAsUtra meM jo pATha kahA gayA hai vaha saba yahAM para lagA lenA cAhie, aura yaha pATha vahAM kA yahAM " purisakkAraparakamei vA" isa sUtra taka grahaNa karanA caahiye| mAnI levAmAM Ave te udIrNa ane anudIrNa karmamAM kaI bheda ja na rahe. me4 vAta " No aNudinnaM veei " 20 sUtrathI tAvAmA bhAvI che , manuhI bhanu vehana thatu nathI " evaM jAva purisakkAraparakkamei vA " savArIte TheTha puruSakAraparA kama sudhI jANI levuM A niSedha sUtrathI bAkInA be vikalpone 54 niSedha 42 // 2 // che te me vizeo 20 pramANe cha-" No aNudiNNaM udIraNAbhaviyaM kammaM veei, No udayANaMtarapacchAkaI kammaM veei" vI zate mnudIrNa karmanuM vedana karatuM nathI evI ja rIte anudIrNa tathA udIraNAbhAvika karmanuM paNa vedana karatuM nathI, ane je karma udayAnantarapazcAtakRta che tenuM vehana 56 01 42te nathI. mahI. " yAvat " 54thI ye sUyana 42vAmA mAvesa che ke udIraNasUtramAM kahela samasta pATha ahIM paNa kahe, eTale ke udIraNA sUtramAM je prazno ane uttare che te ahIM vedana sUtramAM paNa kahevA. ane " purisakAraparakamei vA" sUtra sudhiin| 58 54 yA 42vI. zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #643 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 620 bhagavatI sUtre satkarma nirjIyata iti nirjarAsutramAha-' se nRNaM bhate' ityAdi, 'se nUNaM bhaMte' tad nUnaM bhadanta ! 'appaNAceva nijjarei' Atmanaiva nirjarayati 'appaNAceva garahai ' Atmanaiva garhate, he bhagavan jIvaH svakRtaM karma svayameva nirjarayati - AtmapradezebhyaH zAtayati ? svayameva tAdRzaM karma nindati kimiti praznAzayaH / 6 ettha vi sacceva parivADI' atrApi nirjarA viSayepi saiva udIraNAsUtroktaiva paripATI vijJeyA / navaraM = kevalaM vizeSa etAvAneva - 'udayAnaMtarapacchAkaDe kammaM nijjarei' udayAnantarapazcAtkRtaM karma nirjarayati, udayenAnantarasamaye yat pazcAtkRtam = atItatAM prApitaM karma tat udayAnantara pazcAtkRtamiti kathyate, etAdRzaM karma nirjarayati-Atmapradeze jisa karma kA vedana hotA hai usakI nirjarA hotI hai isaliye aba sUtrakAra nirjarAsUtra kA kathana karate hue kahate haiM ki - " se nUNaM bhaMte ! appaNA ceva nijjarei, appaNA ceva garahai" yahAM prazna isa prakAra se karanA cAhie - he bhadanta ! kyA jIva apane Apa hI karma kI nirjarA karatA hai ? aura apane Apa hI kyA usakI nindA karatA hai ? uttara hAM gautama ! jIva apane Apa hI karmakI nirjarA karatA hai aura apane Apa hI usakI nindA karatA hai| AtmapradezoM se karmapuGgaloM kA thor3A parizATana honA - dUra honA- isakA nAma nirjarA hai / isa nirjarAke viSaya meM bhI udIraNAsUtra meM kathita jaise hI paripATI jAnanI caahiye| kevala vizeSatA itanI hai ki-" udayAnaMtara pacchAkaDaM kammaM nijjareha" jIva jo karma kI nirjarA karatA hai vaha aise karma kI hI nirjarA karatA hai ki jo karma udaya se anantara samaya meM pazcAtkRta hotA hai| yahAM para yahI je karmonuM vedana thAya che tenI nirjarA thAya che. tethI have sUtrakAra nirbharA sUtranuM niiyA ratAM uDe che - " se nUNaM bhaMte ! appaNA ceva nijjarei, apaNA caiva garaes " he pUjya ! zuM jIva potAnI jAte ja karmInI nirA kare che? ane zu' jIva pAtAnI jAte ja karmInI niMdA kare che ? uttara-hA, gautama ! jIva peAtAnI jAte ja kanI nirjarA kare che ane peAtAnI jAte ja kanI nidA kare che. AtmapradezamAMthI ka puddagalAnuM thADu' theADu dUra thavuM-alaga thavuM-tenuM nAma nirA che. A nirjarAnA saMbaMdhamAM paNa udIraNAnA sUtramAM kahelI paripATI pramANe 4 uthana . paraMtu nizamAM bheTalo 32 che "udayAnaMtarapacchAkaDaM kammaM nijjarei " lava sevA armanI nirbharA re che se the durbha udayAnantarapazcAtkRta heAya che. ahI pahelAnA traNa vikalpo cheDIne cAthA zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #644 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za0 1 u0 3 sU09 kAGkhAmohanIyasyopazamAdivarNanam 621 bhyaH shaatyti| atraiSa caturthoM vikalpaH svIkRtaH zeSA AdhAstrayo vikalpA vrjitaaH| etadarthasaMgrAhikA gAthAmAha "taieNa udIreMti, uvasAmaMti ya puNo vi bIeNaM / veiMti nijjaraMti ya, paDhama-cautthehiM savvevi // 1 // " chAyA-tRtIyenodIrayanti upazamayanti ca punarapi dvitIyena / vedayaMti nirjarayanti ca prathama-caturthaiH sarve'pi / / 1 / / 'savve vi' iti sarve jIvAH, iti| prakaraNasya saMkSiptA'rthazvAyam-kAMkSAmohanIyakarmagAM vedanam , tasya codIraNam , tatrAnudorNasyodIraNayogyatAM gatasya karmaNa udIraNamucauthA vikalpa svIkAra kiyA gayA hai / tAtparya kahanekA yahI hai ki yahAM zeSa tIna vikalpa aGgIkAra nahIM kiye gaye haiN| cauthA vikalpa hI aGgIkAra kiyA gayA hai, kyoM ki jisa karma kA rasa bhoga liyA jAtA hai aisA hI karma jIva ke pradezoMse alaga hotA hai, isokA nAma nirjarA hai| udIraNa, upazamana, vedana aura nirjarA saMbaMdhI ina pUrvokta sUtrake arthoM ko saMgraha karane vAlI gAthA yahAM mUtrakAra ne jo kahI hai usakA artha isa prakAra se hai-tIsare vikalpa se-anudIrNa udIraNAbhavika vikalpa se-jIva karma kI udIraNA karate hai, arthAt jo karma aisA hotA hai jIva usI karma kI udIraNA karate hai, tathA jo karma anudIrNa hotA hai jIva usakA hI upazamana karatA hai-anya avasthApanna karma kA nhiiN| jo karma udIrNa hotA hai jIva usIkA vedana karate haiM aura jo karma udayAnaMtarapazcAskRta hotA hai jIva usI karma kI nirjarA karatA hai| yahAM kAMkSAmohanIya karma kA vedana, usakA udIraNa, usakA upazamana-aNudorNa, usa kAMkSA vikalpane ja svIkAra karyo che. enuM kAraNa e che ke je kamene rasa bheLavI levAya che evA karmo ja jIva pradezothI judAM thAya che. A rIte karmonuM AtmapradezothI alaga thavuM ene ja nirjarA kahevAmAM Ave che. udIraNa, upazama, vedanA ane nirjarA saMbadhI pUrvokta sUtronA arthane saMgraha karanArI je gAthA sUtrakAre mUkI che te gAthAno artha A pramANe che. trIjA vikalpathI (anudInuM udIraNAbhavika vikalpathI) jIva karmanI udIraNA kare che eTale ke evA karmanI ja jIva udIraNA kare che ke je karma anadIrNa hoya che ane anudIrNa karmane ja jIva upazama kare che anya avasthAvALA karmone upazama ke udIraNe jIva karato nathI. je karma udIrNa hoya che tenuM ja jIva vedana kare che. ane je karma udayAnantarapazcAtakRta hoya che tenI ja jIva nirjarA kare che. ahIM kAMkSAmehanIya karmanuM vedana, zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #645 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatosUtre tyAnakarmabalavIryAdinA bhavati / tat anuditasya karmaNa upazamanam , upazAntasya karmaNazca nirjaraNam , sarvatrApi utthAnakarmabalavIryAdInAmeva sAhAyyam , na tu anutthAnAkamavilAvIryApuruSakAraparAkramaiH kvacidapi udiraNAdikaM bhavatIti bhaavH|| mU09 // ||iti kAMkSAmohanIyakarmabandhasvarUpanirUpaNam // atha nairayikAdiprakaraNam - atha kAMkSAmohanIyakarmaNo vedanaprabhRtinirjarAntaM sUtrasamudAyaM nArakAdicatuviMzatidaNDakaiH saMyojayannAha-'neraiyA NaM bhaMte' ityAdi / mUlam-neraiyA NaM bhaMte kaMkhAmohaNijjaM kammaM veeMti ? / jahA ohiyA jIvA tahA neraiyA jAva thnniykumaaraa| puDhavikAiyANaM bhaMte kaMkhAmohaNijaM kammaM veeMti, haMtA veeMti / kahaNaM bhaMte puDhavikAiyA kaMkhAmohaNije kammaM vedoMta? goyamA ! tesiNaM jIvANaM No evaM takkAi vA saNNAi vA paNNAi vA maNeI vA vatti vA, amhe NaM kaMkhAmohaNijjaM kammaM veemo, veeMti puNa te| se nUNaM bhaMte ! tameva saccaM nIsaMkaM jaMjiNehiM paveiyaM sesaM taM ceva, jAva purisakkAraparakkamei vA, evaM jAva cauridiyANaM / paMciMdiyatirikkhajoNiyA jAva vemANiyA jahA ohiyA jIvA // sU0 10 // mohanIya karma kA-upazamana aura upazAMta karma kA nirjaraNa, ye saba utthAna, karma, bala, vIrya aura puruSakAra parAkrama kI sahAyatA se hote haiN| anutthAna, akarma, abala, avIrya aura apuruSakAraparAkrama se nahIM hote haiN| // sU. 9 // // iti kAMkSAmohanIyakarmabaMdhasvarUpa samApta / / udIraNa, upazama ane upazAMta karmanuM nirjaraNa e badhAM utthAna, karma, bela, vIrya ane puruSakAraparAkramathI thAya che paraMtu te anutthAna, akarma, abaLa, avIrya ane apuruSAkAra parAkramathI thatA nathI. e bhAva che. sUtro A kAMkSAmohanIya karmabaMdha svarUpanuM nirUpaNa samApta thayuM. zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #646 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za01 u03 sU010 nairayikAdiviSayetavedanAdisvarUpamU 63 choyA-nairayikAH khalu bhadanta ! kAMkSAmohanIyaM karmavedayanti, yathA audhikAstathAH, yAvat stnitkumaaraaH| pRthivIkAyikAH bhadanta! kAMkSAmohanIyaM karma vedayanti, haMta ! vedayanti / kathaM khalu bhadanta ! pRthivIkAyikAH kAMkSAmohanIyaM karma vedayanti, gautama! teSAM jIvAnAM no evaM tarka iti vA, saMjJeti vA, prajJeti vA, nairayikAdi prakaraNa kAMkSAmohanIya karma ke vedana Adi se lekara nirjarA taka ke sUtra samudAyako nArakAdi caubIsa daMDakoM ke sAtha jor3ate hue mUtrakAra kahate haiM-'neraiyANaM bhaMte ! kaMkhAmohaNijjaM kammaM veeMti' ityAdi / (neraDyANaM bhaMte ! kaMkhAmohaNIjjaM kammaM veeMti ?) he bhadanta ! nAraka jIva kyA kAMkSAmohanIya karma ko vedana karate haiM ? ( jahA ohiyo jIvA tahA neraiyA jAva thaNiyakumArA ) he gautama ! jisa taraha sAmAnya jIva kahe haiM usI prakAra se nAraka jIva jAnanA cAhiye, aura isI taraha se stanitakumAra taka jAnanA caahiye| ( puDhivikkAiyANaM bhate ! kaMkhAmohaNijja kammaM veeMti ? ) he bhadanta ! pRthivIkAyika jIva kyA kAMkSAmohanIya karma kA vedana karate haiM / ( haMtA veeMti ) hAM gautama ve kAMkSAmohanIya karma kA vedana karate haiN| (kaha NaM bhaMte ! puDhavikAiyA kaMkhAmohaNijja kammaM veeMti ?) he bhadanta ! pRthivIkAyika jIva kAMkSAmohanIya karma kA vedana kisa rIti se karate haiM ? (goyamA ) he gautama ! nairayi 5425kAMkSAmohanIya karmanA vedanathI laIne nirjarA sudhInA sUtrasamudAyane nArasI pore yAvIsa aunI sAta sUtra 2 4 che --" neraiyANa bhaMte ! kaMkhAmohaNijja kammaM veeMti' tyaadi| (neraiyANaM bhaMte ! kaMkhAmohaNijna kammaM veeMti ?) pUjya! nAsInA zukSAmoDanIya manu vehana 42 cha ? ( jahA ohiyA jIvA tahA nesiyA jAva thaNiyakumArA) 3 gautama ! mI 5 sAmAnya vAnA samAM jevI rIte pUrve kahevAmAM Avela che tevI ja rIte nArakonA saMbaMdhamAM paNa saman. mane me pramANe 4 stanitabhAra sudhI tayu. (puDhavikkAiyANaM bhaMte ! kaMkhAmohaNijjaM kammaM veeMti ?) 3 pUnya ! zu. pRthvIyi yo ianAnIya bhanu vehana 42 cha ? (haMtA, veeMti ) , gautama ! te 5 sikSAbhAnIya bhanu vahana 42 cha. ( kaha NaM bhate ! puDhavikAiyA kaMkhAmohaNijjaM karama beeMti 1) pUlya ! pRthvIya vevI rIte kSAmoDanIya bhana vehana 3re che ? ( goyamA !) 3 gautama ! (tesiNaM jIvANaM No evaM takAi vA, zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #647 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 624 bhagavatIsUtre mana iti vA, vaca iti vA vayaM kAMkSAmohanIyaM karma vedayAmaH, vedayanti punste| tad nUnaM bhadanta ! tadeva satyam , niHzaGkam yad jinaiH bhaveditam , zeSaM tadeva yAvat puruSakAraparAkrama iti vA, evaM yAvat caturindriyANAm , pazcendriya tiryagyonikA yAvat vaimAnikA yathodhikA jIvAH ||suu010|| (tesiNaM jIvANaM No evaM takAi vA, saNNAi vA, paNNAi vA, maNei vA, vahatti vA ) una jIvoM ke aisA tarka nahIM hai, esI saMjJA, aisI prajJA mana athavA vacana nahIM hai (amhe kaMkhAmohaNijjaM kammaM veemo) ki jisase ve paMcendriya jIvoM kI taraha yaha jAna sake ki hama kAMkSAmohanIya karma kA vedana kara rahe haiN| (veeMti puNa te ) parantu ve use vedate jarUra haiN| (se nUrNa bhaMte ! tameva sacca nIsaMkaM jaM jiNehiM paveiyaM) he bhadanta ! kyA vahI satya aura niHzaMka hai jo jinoM ne kahA hai| (sesa taM ceva jAva purisakAraparikameha vA, evaM jAva cauriMdiyANaM, paMciMdiyatiri kkhajoNiyA jAva vemANiyA jahA ohiyA jIvA) bAkIkA samasta kathana pUrvokta rUpase hI-yAvat puruSakAraparAkama hai' isa pATha taka jAnanA cAhiye / isI taraha yAvat caturindriya jIvoM taka ke jAnanA caahiye| paMcendriya tiryaca yonikoM ko yAvat vemAnika devoMko sAmAnya jIvoMkI taraha jAnanA caahiye| saNNAi vA, 5NNAi vA, maNoi vA, vaItta vA) te 7vAmA mevo ta nathI, evI saMjJA nathI, evI prajJA nathI, evuM mana nathI, ane vacana paNa nathI. ( amhe kaMkha mohaNijja kammaM veemo) thI 5 thendriya vAnI ma tes| sema tell za sa kSAbhADanIya bhanu vehana rI chIme. ( veeMti puNa te) chatai te tenu vehana to avazya 42 4 cha. ( se nUNaM bhaMte ! tameva saccaM nIsaMkaM jaM jiNehiM paveiyaM ?) u pUnya zu me04 satya bhane niHzaMka che ke je jinendroe kahyuM che ? hA, gautama! je jinezvaree kahyuM che te satya mane ni:zacha. ( sesaM taM ceva jAva purisakkAraparakkamei vA, evaM jAva cauriMdiyANa, paMbiMdiyatirikkhajoNiyA jAva vemANiyA jahA ohayAjIvA) puruSakAraparAkrama che. tyAM sudhI bAkIne tamAma pATha pUrvoktarIte ja samajavo. evI ja rIte TheTha caturindriya jI sudhI paNa jANavuM. paNa paMcendriya tiryaca. nikenuM kathana tathA vaimAnike sudhInuM kathana sAmAnya jInA kathana pramANeja zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #648 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATokA za01 u03 sU0 10 nairayikAdiviSayetadvedanAdisvarUpam 625 TIkA-'neraiyANaM' nairayikAH khalu 'bhaMte' bhadanta! 'kaMkhAmohaNijja kamma' kAMkSAmohanIyaM karma * veeMti' vedayanti ? bhagavAnAha-'jahA ohiyA' ityAdi / 'jahA' yathA yena prakAreNa 'ohiyA jIvA' audhikA jIvAH kathitAH 'tahA' tathA tenaiva prakAreNa 'neraiyA' nairayikA jIvA vijJeyAH, sAmAnyato jIvAnAM kAMkSAmohanIyakarmaNo vedanodIraNanirjaraNAdikaM kathitaM tathaiva nArakajIvAnAmapi kAMkSAmohanIya karmaNo vedanodIraNAdikaM sarvamapi bodhyamiti bhAvaH / 'jAva' yAvat 'thaNiyakumArA' stanitakumArAH, kAMkSAmohanIyakarmaNo vedanAdikaM yathA sAmAnyajIvAnAM bhavati tathaiva stanitakumAraparyantajIvAnAM kAMkSAmohanIyakarmaNo vedanAdikaM sarvamapi jJAtavyam / atha paJcendriyANAM zaGkitAdayaH kAMkSAmohanIya TIkArtha-"nairayikA" nArakajIva " bhaMte" he bhadanta ! " kaMkhAmohaNijjaM kamma" kAMkSAmohanIyakarma "veeMti" kyA vedana karate haiM ? yaha prazna hai / bhagavAn isakA uttara dete hue kahate haiM ki "jahA ohiyA" ityAdi-jaise sAmAnyajIva kahe gaye haiM vaise hI " neraiyA" nArakajIva jAnanA cAhiye / tAtparya yaha hai ki sAmAnya se jaise jIvoM ke kAMkSAmohanIyakarma kA vedana, udIraNa, nirjaraNa Adi pahale kahA gayA hai, usI taraha se nArakajIvoM ke bhI kAMkSAmohanIya karma kA vedana, udIraNa Adi sabhI jAnanA cAhiye / 'jAva thaNiyakumArA" kAMkSAmohanIya karma kA vedanAdika jaisA sAmAnyajIvoM ke hotA hai usI taraha se stanitakumAra taka ke jIvoM ke kAMkSAmohanIya karma kA vedanAdika saba bhI hotA hai aisA jAnanA cAhiye / yadi koI yahAM aisA kahe ki kAMkSA TArtha--" nairathikA" nA24 vo " bhaMte" 3 pUoya! " kaMkhAmohaNijja kamma" kSAmoDanIya bhanu " veti" vehana 42 cha ? // prAna prazna gautamasvAmI pUche che. prabhu mahAvIrasvAmI tene A pramANe javAba Ape che"jhaa ohiyA" ne sAmAnya 7vAnA viSayamA 4yuM che te " neraiyA " nArakenA viSayamAM paNa jANavuM. tAtparya e che ke sAmAnya jInA saMbaMdhamAM kAMkSAhanIya karmanA vedana, udIraNa, nirjaraNa vagerenuM jevuM kathana pahelAM sAmAnya jIvo aMge karAyuM che evuM ja kathana nAraka jIvonA saMbaMdhamAM kAMkSAbhaaddniiy bhanA vahana, uhI porenu 555 saman. " jAva thaNiyakumArA" kAMkSAmahanIya karmanuM vedana vagere jevI rIte sAmAnya jIvane thAya che. tevI ja rIte svanitakumAra sudhInA jIvane paNa kAMkSAmahanIya karmanuM vedana vagere thAya che tema samajavuM. ahIM keIne evI zaMkA thAya ke kAMkSAmahanIya kamanuM bha0-79 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #649 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 626 bhagavatI sUtre 6 vedaprakArAH saMbhavanti kintu te ekendriyANAM kathaM saMbhavantIti teSAM vedanaprakArapradarzanAya prAha - " pudavikAiyANaM bhaMte' ityAdi / 'puDhavikAiyA NaM bhaMte pRthivIkAyikAH khalu bhadanta ! kim 'kaMkhAmohaNijjaM kammaM veti' kAMkSAmohanIyaM karma vedayanti ? bhagavAnAha - ' hantA veti' ityAdi / haMtA goyamA' hantagautama ! 'veti' vedayanti / saMjJAdirAhityena kathamekendriyANAM kAMkSAmohanIyakarmaNo vedanamityAzayena punarapi pRcchati - 'kaha NaM' ityAdi / ' kaha NaM bhaMte ' kathaM khalu-kena prakAreNa bhadanta ! 'puDhavikkAzyA' pRthivIkAyikAH 'kaMvA mohaNijjaM kammaMveeMte' kAMkSAmohanIyaM karma vedayanti / bhagavAnAha - ' goyame 'tyAdi / 'goyamA' he gautama! 'tesi NaM jIvANaM' teSAM khalu jIvAnAm pRthivIkAyikAmohanIya karma ko vedana karane ke zaGkita Adi jo prakAra kahe gaye haiM ve paMcendriya jIvoM ke hI saMbhavita hote haiM, ekendriya jIvoM ke ve kaise saMbhavita ho sakate haiM ? ataH sUtrakAra unake vedanaprakAra dikhalAne ke nimitta kahate haiM-" puDhavikAiyANaM bhaMte " ityAdi / he bhadanta ! pRthivIkAyika jIvoMke kyA kAMkSAmohanIya karmakA vedana hotA hai ? taba prabhu kahate haiM ki " haMtA veeMti " he gautama! hAM unake kakSAmohanIya karma kA vedana hotA hai / saMjJA Adi se rahita honeke kAraNa ekendriya pRthivIkAyika jIvoM ke kAMkSAmohanIya karma kA vedana kaise ho sakatA hai ? yahI bAta - " kaha NaM " ityAdi sUtra dvArA pUchI gaI hai, gautama pUchate haiM ki "bhaMte ! " he bhadanta ! " kaha NaM " kisa prakAra se " puDhavikAiyA " pRthivIkAyika jIva "kaMkhAmohaNijjaM " kAMkSAmohanIya "kammaM" karma kA " veti " vedana karate haiM ? uttara meM bhagavAn ne kahA " goyamA ! vedana karavAnA zaMkA, kAMkSA vagere je prakAro kahyA che te te mAtra paMcendriya jIveAne ja saMbhavI zake che te! pachI ekendriya jIvAne te kevI rIte sabhavI zake ? tethI sUtrakAra temane javAbarUpe pRthvIkAyika jIveAnA vedana prakAra vagere uDe che - " puDhavikAiyANaM bhaMte ! " ityAdi. he pUjya ! pRthvIkAyika jIveA zuM aMkSAbhoDunIya urbhanuM vedana ure che ? tyAre prabhu uDe che -" haMtA veeti " huM gautama! hA, teo kAMkSAmeAhanIya karmInuM vedana kare che. saMjJA AdithI rahita hAvAne kAraNe ekendriya pRthvIkAyika jIvA kAMkSAmeAhanIya karmInuM veina kevI rIte karI zake che ? eja vAta kaha NaM " tyiAhi sUtrapATha vaDe pUchavAsAM bhAvI che, gautama pUche che "bhaMte!" pUnya! " kaha NaM" devIrIte " puDha vikAiyA " pRthvI ayi vA "kaMkhAmohaNijjaM kammaM veeMti" aMkSAbhoDanIya bhanu vehana 1re che ? bhagavAna mahAvIra svAmI navAja Ayo " goyamA ! " he gautama ! " tesiNaM "" 66 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #650 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATokA za01 u03 sU010 nairayikAdiviSayetadvedanAdisvarUpam 627 nAm 'No evaM takkAi vA' no evaM tarka iti vA, yathA paJcendriyamanuSyAdijIvAnAM takoM bhavati, evamanena prakAreNa teSAmekendriyajIvAnAM takaH-vimarzI no bhavati / 'saNNAi vA' saMjJA iti vA, saMjJA arthAvagraharUpaM jJAnaM na bhavati / 'paNNAi vA prajJA iti vA-prajJAnAmAzeSavizeSaviSayakaM jJAnameva naM bhavati / 'maNei vA' mana iti vA-manaH smRtyAdivizeSamatibhedarUpameva na bhavati, 'vaIi vA' vAgiti vA-vAya= vacanaM na bhavati yat-'amhe NaM kaMkhAmohaNijja kammaM veemo vayaM khalu kAMkSAmohanIyaM kama vedayAmaH, etadrapeNa teSAM pRthivIkAyikajIvAnAmanubhavo'pi na bhavati tathApi 'veeMti puNate' vedayanti punaste, kAMkSAmohanIyakarmaNo vedanaM tu bhavatyeva teSAmiti he gautama ! " tesiNaM jIvANaM " una pRthivIkAyika ekendriya jIvoM ke "No evaM takAi" aisA tarka nahIM hotA hai ki jaisA paMcendriyamanuSyAdi jIvoM ke hotA hai / tarka kA tAtparya " isa prakAra se hogA" aisA jo vimarza-vicAra-hotA hai| aisA vimarzarUpa tarka una ekendriya jIvoM ke nahIM hotA hai / " saNNAi vA" arthAvagraharUpa jJAna kA nAma saMjJA hai / yaha saMjJA una ekendriya jIvoM ke nahIM hotI hai / " paNNAi vA" samasta vizeSa saMbaMdhI jJAna kA nAma prajJA hai| yaha prajJA bhI una ekendriya jIvoM ke nahIM hotI hai| "maNei vA" eka prakAra kA smaraNAdirUpa matijJAna kA bheda mana hai / yaha mana bhI unake nahIM hotA hai / "vaIi vA" vacanayaha vacana bhI unake nahIM hotA hai / " amhe NaM kaMkhAmohaNijja kamma veemo' hama kAMkSAmohanIya karma kA vedana karate haiM isa rUpa se una pRthivIkAyika jIvoM ke anubhava bhI nahIM hotA hai to bhI "veeMti puNa te" unake kAMkSAmohanIya karma kA vedana to hotA hI hai / jIvANaM " te pRthvI4i mendriya vone "No evaM takkAi vA" vo ta heto nathI ke je paMcendriya manuSya Adi jIvone hoya che. tarkanuM tAtparya A pramANe che-" AvI rIte banaze athavA AvI rIte nahIM ane e prakAranA vimarza (vicAra)ne tarka kahe che." evA vicArarUpa tarka ekendriya mAM hete nathI. " saNNAi vA" arthAvaya35 zAnanu nAma sA che. te saMzA 54 sandriya vAma hAtI nathI. "paNNAI vA" 5dhA pahAnA viziSTa jJAnane prajJA 4 che te prajJA pA sandriya voma tI nathI. "maNei vA" se prakAranA smaraNAdirUpa matijJAnane bheda mana che te paNa temane hotuM nathI. "vaIi vA" cayana 5 temane hAtu nathI. " amhe NaM kaMkhAmohaNijja kamma veemo" same kSAmAunIya bhanu vehana 42rI chIme sevA prAra! manubhava te pRthvIyi vone tht| nathI. chatai 55 " veeMti puNa te " te kssaamehanIya karmanuM vedana te karatA ja hoya che. zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #651 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 628 - bhagavatIsUtre bhaavH| nanu tarkasaMjJAdi rahitA api pRthivIkAyikA jIvAH punarapi te vedayaMtyevetyuktaM kintu etadvacanamAtreNaiva kathitaM na tu prabalatarapramANaM darzitamiti pramANAbhAvAtkathaM tAdRzavacanamAtrAdeva zraddheyam , pRthivIkAyikajIvAnAM kAMkSAmohanIyakarmaNo vedanaM bhavatIti zaMkAmapanetuM praznayannAha-'se nUNaM bhaMte' ityaadi| 'senUrNa bhaMte' tad nUnaM bhadanta ! 'tameva saccaM nIsaMkaM jaM jiNehiM paveiyaM tadeva satyaM niHzaGka yajjinaH praveditam / tadeva jIvAdisvarUpaM satyaM yathAvasthitaM niHzavaM dezataH sarvato vA zaGkArahitamasti / kiM tadityAha-yat jinaH sarvajJaiH praveditaM kthitm| ayamAzayaH-sarvapramANazekharoyaM AgamaH, sa cAptavAkyarUpaH Aptazca svraagdvessaadirhitH| tathA ca sarvadoSarahitasya vItarAgasya vacanamevAptocaritatayA pramANa__ zaMkA-tarka saMjJA Adi se rahita bhI pRthivIkAyika jIva kAMkSAmohanIya karma kA vedana karate hI haiM, aisA jo Apane kahA hai so yaha ApakA kahanA kevala kahanA hI mAtra hai, kyoMki isameM Apane koI prabalatara pramANa pradarzita nahIM kiyA hai / isaliye pramANa ke abhAva meM yaha kathana kevala kahane mAtra se zraddheya kaise hotA hai ? ataH isa prakAra kI zaMkA ko dUra karane ke liye gautamasvAmI prazna karate haiM ki " se nUNaM bhaMte !" he bhadanta ! " tameva saccaM nIsaMkaM jaM jiNehiM paveiyaM" kyA vahI satya hai aura niHzaMka hai jo jinoMne pravedita kiyA hai ? hAM gautama! vahI satya aura niHzaMka hai jo jinoMne pravedita kiyA hai| isakA Azaya yaha hai ki-Agama samasta pramANoM meM mUrdhanya pramANa mAnA gayA hai| yaha Agama AptavacanarUpa hotA hai / Apta vahI hotA hai jo rAgadveSa Adi se rahita hotA hai / isaliye sarvadoSarahita vItarAga ke vacana hI zaMkA-taka saMjJA AdithI rahita hovA chatAM paNa pRthvIkAyika jI. kAMkSAhanIya karmanuM vadana te kare ja che, evuM Ape je kahyuM te ApanuM kathana phakta kathana ja che. kAraNa ke tenuM pratipAdana karavA mATe Ape kaI prabaLa pramANa ApyuM nathI. tethI pramANanA abhAvarUpa kathanamAM kevI rIte zraddhA rAkhI zakAya ? A prakAranI zaMkAnuM nivAraNa karavAne mATe gautamasvAmI bhagavAnane pUche cha-" se nUNaM bhaMte !" u pUnya ! " tameva saccaM nIsaMkaM jaM jiNehi paveiyaM ? " zu se satya mane ni:za' cha 2 minendravAye 53"yu cha ? hA, gautama! eja satya ane nizaMka che je jinendroe prarUpiyuM che. tene phalitArtha e che ke samasta pramANamAM Agamane ja zreSTha (mUrdhanya) pramANa mAnela che. A Agama AptavacanarUpa ( jJAnInA vacanarUpa) hoya che, Ata tene ja kahI zakAya ke je rAgadveSa vagerethI rahita hoya. tethI sarvadeSa rahita zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #652 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATokA za01 903 sU010 nairayikAdiviSayetadvedanAdisvarUpam 629 rUpaM pramANAtmakatAdRzavacanaM pRthivIkAyikajIvAnAM kAMkSAmohanIyakarmaNo vedanaM vijJApayatIti tataH paraM pramANAntarasyAvazyakatA nAstIti / yat jinaiH rAgadveSarahita sarvahitapratipAdakaiH kathitaM tat sarvathaiva satyaM vAdharahitamasti tatrANumAtropisaMzayo na karaNIya iti bhAvaH / ' sesaM taMceva ' zeSaM tadeva yat audhikaprakaraNe kathitam, tathAhi - 'haMtA goyamA / tameva sacca nIsaMkaM jaM jiNehiM paveiyaM / ' senUNaM bhaMte evaM maNaM dhAremANe ' ityAdi, sarvaM vaktavyam yAvat - ' se nUNaM bhaMte Asoccarita hone ke kAraNa svayaM pramANarUpa hote haiN| ataH jaba aise svayaM pramANarUpa vacana pRthivIkAyika jIvoM ke kAMkSAmohanIyakarmakA vedana karanA batAte haiM to phira isa bAta ko sAbita karane ke liye isake bAda anya pramANAntara kI AvazyakatA hI nahIM rahatI hai / rAgadveSa rahita evaM sarvahitapratipAdaka aise jinendradevoMne jo kahA hai vaha bilakula satya hai - bAdhArahita hai - ataH isameM aNumAtra (thor3A) bhI sazaya nahIM karanA cAhiye / " sesaM taM ceva " bAkI samasta vaisA hI hai jaise ki audhika prakaraNa meM kahA gayA hai| vaha isa prakAra se hai - " haMtA goyamA ! tameva saccaM nIsaMkaM jaM jiNehiM paveiyaM / se nUNaM bhaMte / evaM maNaM dhAremANe " ityAdi, hAM gautama ! vahI satya hai aura niHzaMka hai jo jinendradevoMne pravedita kiyA hai / isa prakAra mana meM dhAraNa karatA huA " ityAdi saba yahA~ kaha lenA cAhiye, aura vaha " se nUNaM bhaMte ! appaNA ceva evA vItarAganAM vacanA ja Amorita ( sarvajJo vaDe kahevAyelA ) hAvAthI svataH pramANurUpa ja che tethI jyAre evAM svataH pramANurUpa sarvajJanA vacane ja pRthvIkAyika jIvAne kAMkSAmAhanIya karmInuM vedana karanArA atAve che tyAre te vAtanuM pratipAdana karavAne mATe anya pramANeAnI AvazyaktA ja rahetI nathI. kAraNa ke rAgadveSathI rahita ane sahitapratipAdaka evA jinendra devAe je kahyuM je te tadna satya che-khAdhArahita che. tethI temAM rajamAtra paNa sa`zaya uvo leha se nahIM " sesa taM cetra " khADInuM tamAma sthana sodhi ammaaNsAmAnya jIveAnA prakaraNamAM kahyA pramANe ja samajavuM. te A pramANe che 66 haMtA goyamA ! tameya saccaM nIsaMkaM jaM jiNehiM paveiyaM ? " " se evaM maNe dhAramANe " ityAdi he gautama! khena satya bhane niHza nUNaM bhaMte ! cheDe ne jinendra devAe praveti karyuM che. ane " te pramANe manamAM dhAraNa karatAM ' chatyAhi tamAma athana sahIM yAgu ane " se nUNaM bhaMte ! appaNA ceva he zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #653 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 630 bhagavatI sUtre appaNA ceva nijjarei appaNAceva garahaI' ityAdi sUtrasya 'purisakAraparakkamei vA' puruSakAraparAkrama iti vA, etatparyantamihApi paThanIyamiti / 'evaM jAva cauridiyANaM' evaM yAvat caturindriyANAm evam anena pRthivIkAyikoktaprakAreNa yAvacchandagrAhyANi-apUtejovAyuvanaspatikAyikAnAmAlApakAH, tathA-dvIndriyatrIndriyANAmAlApakAzca vijJeyAH, tathA 'cauridiyANaM caturindriyANAmapyAlApakA vAcyAH, tathA-anayaiva rItyA 'paMcidiyatirikkhajoNiyA' paJcendriyatiryagyonikAH 'jAva vemANiyA' yAvad vaimAnikAH paJcendriyatiryagyonikAnArabhya vaimAnikaparyantAH 'jahA ohiyA' yathA audhikAH, yena prakAreNa audhikajIvAnAM vaktavyatA tathAtrApi vijJeyeti / suu010|| nanu etAvatA prabandhena sarveSAmeva jIvAnAM kAMkSAmohanIyakarmaNo vedanaM bhavatIti pratipAditam , tathA ca zramaNA nigranthA api jovamadhyaniviSTA ata nijjarei, appaNA ceva garahai" ityAdi sUtrake "purisakAraparakkamei vA" yahAM taka ke pATha taka kahanA cAhiye / " evaM jAva cariMdiyANaM " isa sUtra pATha se yaha batalAyA jA rahA hai ki jisa prakAra se pRthivIkAyika jIvoM meM prakaraNa kahA gayA hai usI taraha se apkAya, tejaskAya, vAyukAya aura vanaspatikAyika jIvoM ke AlApaka kahanA caahiye| tathA-dIndriya aura tIna indriya jIvoM ke AlApaka kahanA cAhiye / aura ye AlApaka isI tarahase caturindriya jIvoM ke bhI jAnanA caahiye| tathA isI rIti se paMcendriyatiryagyonika jIvoM se lekara vaimAnikadevoM taka jisa prakArase audhika jIvoMkI vaktavyatA hai usI prakAra kI vaktavyatA yahAM para bhI jAnanI caahiye| usa vaktavyatA meM kevala "audhika jIva" ke badale una2 jIvoM kA abhilApa karanA cAhiye / / sU0 10 // nijjarei, appaNo ceva garahai" tyAdi sUtrAno " purisakAraparakkamei vA " sudhI 54 4 . " evaM jAva cauriMdiyANaM" sUtrapAthI me sUcana karyuM che ke pRthvIkAyika jInA saMbaMdhamAM jevuM kathana karavAmAM AvyuM che tevuM ja kathana apakAya, tejaskAya, vAyukAya ane vanaspatikAyanA jInA saMbaMdhamAM paNa kahevuM joIe. eja prakAranuM kathana kIndriya, trIndriya ane caturindriya nA saMbaMdhamAM paNa kahevuM joIe. tathA paMcendriya tiryaMca nika jIthI laIne vaimAnika deva sudhInA jIvananA saMbaMdhamAM paNa audhika jInA varNana pramANe ja varNana karavuM. paraMtu varNanamAM praznasUtra tathA uttarasUtra audhika ne badale te jIvane anulakSIne kahevA joIe. sU.10 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #654 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za0 3 0 3 sU0 11 zramaNaviSayetadvedanAdisvarUpam 631 eteSAmapi kAMkSAmohanIyakarmaNo vedanaM bhavitumarhati, parantu tattu saMbhavati, yat ime sarvathA sarvadaiva jinAgamaparizIlanena zuddhabuddhayo bhavanti, tadyadi zramaNAnAmapi kAMkSAmohanIyakarmaNo vedanaM bhaviSyati tadA saMsArabhIrUNAM mokSAbhilASiNAM kaThinavratagrahaNe pravRttireva na syAditi kramazo bhagnaiva syAt sAdhuparaMparetyAzayena praznayanAha-'asthi NaM bhaMte' ityaadi| mUlam-asthi NaM bhaMte! samaNAvi niggaMthA kaMkhAmohaNijaM kammaM veeMti, haMtA asthi / kahaNNaM bhaMte samaNA niggaMthA kaMkhAmohaNijjaM kammaM veeMti ? goyamA ! tehiM tehiM kAraNehi ___ koI yahAM aisI AzaMkA karatA hai ki-'isa pUrvokta prabaMdha se yaha pratipAdita kiyA gayA hai ki samasta jIvoM ke kAMkSAmohanIya karma kA vedana hotA hai to samasta jIvoM meM zramaNanirgrantha bhI AjAte haiMataH unake bhI kAMkSAmohanIya karma kA vedana honA cAhiye, parantu vaha to unake saMbhavita nahIM hotA hai, kyoMki ye sarvadA hI jinAgama ke parizIlana se sarvadA zuddhabuddhivAle hote haiM / itane para bhI yadi zramaNoM ke bhI kAMkSAmohanIya karma kA vedana hogA to phira jo saMsAra se bhayabhIta mokSAbhilASI jIva haiM, unake kaThinavrata grahaNa karane meM pravRtti nahIM hogii| isa taraha krama se sAdhuparaMparA bhagna hI ho jAegI" isI AzaMkArUpa Azaya se prazna karate hue gautamasvAmI prabhu se pUchate haiM-" asthi NaM bhaMte ! samaNAvi niggaMthA" ityAdi / ahIM koIne kadAca evI AzaMkA thAya che ke-"A pUrvokta varNanathI e jAtanuM pratipAdana karavAmAM AvyuM che ke samasta jIne kAMkSAmahanIya karmanuM vedana karavuM paDe che e samasta jemAM zramaNa nircane paNa samAveza thaI jAya che. tethI temane paNa kAMkSAhanIya kamanuM vetana karavuM paDatuM haze. paNa temane mATe e vAta saMbhavita nathI. kAraNa ke teo haMmezAM jinAgamanA parizIlanathI (svAdhyAyathI) zuddha buddhivALA hoya che. Ama chatAM paNa jo zramaNe paNa kAMkSAhanIya karmanuM vedana kare to saMsArathI bhaya pAmelo ane mokSAbhilASI evAM je jIve che, temanI mahAvratanuM pAlana karavAnI zraddhA ja DagI jAya ane tethI teo saMyamamAM sthira ja na rahI zake. jo Ama bane te dhIre dhIre sAdhu paraMparA tUTatI ja jAya." A zaMkAnA kAraNe gautamasvAmI mahAvIra prabhune prazna pUche cha-"asthi NaM bhaMte ! samaNA vi niggaMthA" tyAhi / zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #655 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre nANaMtarehi, daMsaNaMtarehi, caritaMtarehiM liMgaMtarehi, pavayaNaMtarehi, pAvayaNaMtarohiM, kappaMtarehi, maggaMtarahiM, mayaMtarehi, bhagaMtarehi, NayaMtarehi, niyamaMtarehi, pamANaMtarehiM saMkiyA, kaMkhiyA, vitigicchiyA, bheyasamAvannA, kalusasamAvannA, evaM khalu samaNA NiggaMthA kaMkhAmohaNijjaM kammaM veeMti / se nUNaM bhaMte, tameva saccaM nIsaMkaM jaM jiNehiM paveiyaM, haMtA goyamA! tameva saccaM nIsaMkaM, evaM jAva purisakkAraparakakamei vA, sevaM bhaMte seva bhaMte tti ||suu0 11 // ||pddhmse taio uddeso smmtto||1-3|| chAyA-asti bhadanta ! zramaNA api nirgranthAH kAMkSAmohanIya karma vedayanti ? hanta asti / kathaM bhadanta ! zramaNA nirgranthAH kAMkSAmohanIyaM karma vedayanti, gautama ! taistaiH kAraNairjJAnAntarairdarzanAntaraizcAritrAntaraiH liGgAntaraiH pravacanAntaraiH prAvacanikAntare kalpAntarairmArgAntarairmatAntaraibhaGgAntarairnayAntaraiH niyamAntaraiH pramANAntaraiH zaMkitAH kAMkSitA vicikitsitA bheda samApannAH kaluSasamApanAH, evaM khalu zramaNAH (asthi Na bhaMte ! samaNA vi niggaMthA kakhAmohaNijja kammaM veeMti) he bhadanta ! kyA zramaNa nirgrantha bhI kAMkSAmohanIya karma kA vedana karate haiM ? (haMtA atthi) hAM gautama ! karate haiN| (kahaNaM bhaMte ! samaNA niggaMthA kaMkhAmohaNijja kammaM vedeti ? ) he bhadanta ! kisa rIti se zramaNa nirgrantha kAMkSAmohanIya karma kA vedana karate haiM ? (goyamA ! tehiM tehiM kAraNehiM, nANaMtarehiM, daMsaNaMtarehiM, carittarehi, ligaMtarehi, pavayaNaMtarehi, pAvayaNaMtarehiM, kappaMtarehiM,maggaMtarehiM, mayaMtarehi, bhaMgaMtarehi, NayaMtarehiM, niyamaMtarehiM, pamANatarehiM. saMkiyA, kaMkhiyA, vitigicchiyA, (atthi NaM bhaMte ! samaNA vi niggaMthA kakhAmohaNijja kammaM veeMti ? ) pUnya ! zu zrama niynthe| 55 kSAbhAnIya bhanu vehana 42 cha? (hatA asthi) DA, gautama teso tenu vehana 42 cha. ( kaha NaM bhaMte ! samaNA niggaMthA kaMkhAmohaNijja kammaM veeMti 1) Da pUnya ! vI zata zrama nigny| ikSA. moDanIya bhanu vehana 42 cha ? ( goyamA! tehiM tehiM kAraNehiM nANaMtarehiM dasaNaMtarehi, carittaMtarehi, liMgaMtarehi, pavayaNaMtarehiM, pAvayaNaMtarehiM, kappaMtarehi, maggaMtarehi, mayaMtarehi, bhaMggaMtarehiM, NayaMtarehi, niyamatarehiM, saMkiyA, kaMkhiyA, zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #656 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za0 1 u. 3 sU0 11 zramaNaviSaye tadevanAdisvarUpam 633 nirgranthAH kAMkSAmohanIya karma vedayanti / tad nUnaM bhadanta! tadeva satyam , niHzaGka yad jinaH praveditam , haMta gautama ! tadeva satyam niHzaGkam , evaM yAvat puruSakAraparAkrama iti vA / tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta iti ? ||suu011|| ||iti prathamazatake tRtiiyaadeshkH|| meyasamAvannA, kalusasamAvanA, evaM khalu samaNA NiggaMthA kaMkhAmohaNijja kammaM veeMti ) he gautama ! una2 ina kahe gaye kAraNoM se jaisejJAnAntara, darzanAntara, cAritrAntara, liMgAntara, pravacanAntara. prAvacanikAntara, kalpAntara, mArgAntara, matAntara, bhaMgAntara, nayAntara, niyamAntara aura pramaNAntara, inase zaMkAvAle, kAMkSAvAle vicikitsAvAle, bhedasamApanna aura kaluSasamApanna hokara zramaNa nigrantha kAMkSAmohanIya karma kA vedana karate haiN| (se nRNaM bhaMte ! tameva saccaM nIsaMkaM jaM jiNehiM paveiyaM ?) he bhadanta ! kyA vahI satya aura niHzaMka hai jo jinendradevoMne pravedita kiyA hai ? (haMtA goyamA! tameva saccaM nIsaMkaM evaM jAva purisakAra parakamei vA ) hAM gautama ! vahI satya aura niHzaMka hai jo jinendradevoMne kahA hai, yAvat puruSakAraparAkrama hai| (sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte !) he bhadanta ! vaha isI taraha se hai 2 (tti) isa prakAra kahakara gautamasvAmI tapa aura saMyama se AtmA ko bhAvita karate hue rahane lage // sU0 11 // vitigicchiyA, bheyasamAvannA, kalusasamAvannA evaM khalu samaNA NiggaMthA kaMkhAmohaNijja kammaM veeMsi ) 3 gautama ! nIya vikhai 4129 vA jJAnAntara, 4zanAntara, yAritrAntara, linta2, pratyA ta2, prApayani-ta2, 4Antara, mArgAntara, matAntara, bhaMgAntara, nayAntara, niyamAntara ane pramANAntara vagere kAraNone lIdhe zramaNa nitye zaMkAvALA, kAMkSAvALA vicikitsAvALA, bhedasamApanna bhane 4ApasamApanna xikSAmoDanIya bhanu vahana 42 cha ( se nUNa bhaMte ! tameva saccaM nIsaMkaM ja jiNehi paveiya? 3 pUnya ! zu me satya sana niHza cha hai jinendra devAse pravahita yu cha ? (hatA goyamA ! tameva saccaM nIsaMka evaM jAva purisakkAraparakkamei vA ) , gautama ! me satya bhane niHzaMka che ke je jinendra dee kahela che. tyAMthI laIne puruSAkAra parAkama che tyAM sudhArnu 4thana aDa 427, (sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte !) pUnya ! 2. pramANe ja che e pramANe ja che (tti) A pramANe kahIne tapa ane saMyamathI AtmAne bhavita karatA gautamasvAmI rahevA lAgyA. sU011 bha0 80 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #657 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 634 bhagavatI TIkA-'asthi NaM bhaMte' asti khalu bhadanta ! ' saNAvi' zramaNA api= mahAghratadhAriNo'pi, atra 'api' zabdaH mahAvratadhAriNAM jinAgamAvadAtabuddhInAM kaaNkssaamohniiykrmvednsNbhaavnaayaamaashcrydyotkH| zramaNAstu zAkyabhikSavo'pyucyante'tastambhirAkaraNAya prAha-'niggaMthA'iti, 'niggaMthA' nirgranthAH-ni:niSkrAntA pranyAt bAhyAbhyantaraparigrahAd ye te tathA, te 'khAmohaNijja kammaM beeMti' TIkArtha-zramaNa-mahAvratadhArI nirgrantha bhI kyA kAMkSAmohanIya karmakA vedana karate haiM ? yahAM aisA prazna hai, yahI bAta " atthi NaM bhaMte / samaNA vi NiggaMthA" ityAdi sUtra dvArA prakaTa kI gaI hai, zramaNa zabda se mahAvratadhArI muni hI yahAM liye gaye haiM / "api" zabda yahAM Azcarya yotaka hai, aura vaha isa prakAra se hai ki jo mahAvratadhArI sAdhujana hote haiM, unakI buddhi jinAgama ke abhyAsa se nirmala rahA karatI hai, ataH aise mahAvratadhAriyoM ko bhI kAMkSAmohanIya ke vedana kI saMbhAvanA hai, isa taraha jaba kahA jAtA hai to sunanevAloM ko bhI Azcarya hotA hai| zramaNa zabda zAkyabhikSuoM kA bhI vAcaka hai, ataH ve yahAM zramaNa zabda se parigRhIta nahIM hue haiM kintu mahAvratadhArI muni hI yahAM zramaNa zabda se vAcyArtharUpa se abhISTa hue haiM, yaha bAta prakaTa karane ke liye-arthAt una zAkyabhikSuoM kA nirAkaraNa karane ke liye "niggaMthA" yaha pada diyA gayA hai / bAhya aura Abhyantara parigraha se jo rahita hote haiM ve, nirgandha haiM / aise nirgrantha zAkyabhikSu nahIM hote haiN| ____ -gautabhasvAmI bhApIra prabhune pUche the-" asthi NaM bhaMte ! samaNA vi NiggaMdhA" chatyAdi. mahAvratadhArI zrama ni yAne 55 zukSAMbhAhanIya karmanuM vedana karavuM paDe che? ahIM " zramaNa" pada vaDe mahAvratadhArI munivare a 42vAnA cha. "api" 54 mAzcaya 4zacha te 2mA pramANe cha-mahAnatayArI sAdhujanenI buddhi to jinAgamanA abhyAsathI nirmaLa ja rahyA karatI hoya, evA mahAvratadhArI sAdhuone paNa kAMkSAmahanIya karmanA vedananI saMbhAvanA che, evuM kahevAmAM Ave tyAre sAMbhaLanArane eka vakhata te jarUra Azcarya thayA vagara rahe ja nahi. bauddha bhikSuone paNa zramaNa kahe che. ahIM "zramaNa" padathI bauddha bhikSuo levAnA nathI paNa mahAvratadhArI munivare ja "zramaNa" padathI levAnA che. e vAtane batAvavAne mATe ja sUtramAM zramaNanI sAthe "niggaMthA" 54 bhUjyu cha. pAhya bhane mAnyata2 pariyaDathI 2 2Dita hAya che temane nigraMtha kahe che, bauddha bhikSuo evA nigraMtha hotA nathI paNa mahA zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #658 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramezvandri kAThokA za01 u0 3 sU0 11 zramaNaviSayetadvedanAdisvarUpam 635 kAMkSAmohanIyaM karma vedayanti kim ? / karmavedanaM tu sarveSAM samamevetyAzayenAha bhaga vAn-'haMtA' ityAdi / 'haMtA atthi' hanta asti, atra 'asti'-zabdena pUrvoktaM praznastraM vAcyam , tathAhi-'haMtA asthi goyamA ! samaNA vi niggathA kaMkhAmohaNijja kammaM veeMti' iti / 'hanta' iti svIkAre, asti-vidyate, he gautama ! ayaM pakSo yaduta zramaNA api nirgranthAH kAMkSAmohanIyaM kama vedayanti / zramaNanimranthAnAmapi kAMkSAmohanIyakarmavedanaM bhavatyevetyarthaH / punaH praznayati-'kaha NaM bhaMte' ityAdi / 'kaha NaM' kathaM khalu kena prakAreNa bhaMte' he bhadanta ! 'samaNA NiggaMthA' zramaNA nigranthAH 'kaMkhAmohaNijja kamma veeMti' kAMkSAmohanIyaM karma vedayanti / kintu mahAvratadhArI muni hI hote haiN| bhagavAna ne jo isa prazna ke uttara meM "haMtA goyamA!" aisA kahA hai usakA kAraNa yaha hai ki karma kA vedana samastasaMsArI jIvoM ko sadA hotA hI rahatA hai| yahA~ jo " atthi" aisA kahA hai usase yaha bAta yahAM prakaTa kI gaI hai ki "asti" isa zabda se pUrvokta praznamUtra yahAM kahanA cAhiye / vaha isa prakAra se-"haMtA asthi goyamA ! samaNA vi NiggaMthA kaMkhAmohaNijja kammaM vedeti" hAM gautama ! nirgrantha zramaNa bhI kAMkSAmohanIya karma kA vedana karate haiM / " hanta" yaha zabda svIkAra artha meM aura " asti" "vidyate" isa artha meM hai isalie nirgrantha zramaNoM ke bhI kAMkSAmohanIya karma kA vedana hotA hai-aisA isakA bhAva hai| punaH gautama prabhu se pUchate haiM ki he bhadanta ! jaba nirgrantha zramaNoM ke bhI kAMkSAmohanIya karma kA vedana hotA hai to ve use kisa taraha se vedana karate haiM-yahI ? bAta vratadhArI munirAje ja evA nircatha hoya che. tethI ahIM jaina sAdhuo saMbaMdhI ja hakIkata jANavI. lagavAne tena nAmamA 2 " haMtA goyamA" se 4thana jyu cha tetuM kAraNa e che ke tamAma saMsArI jIvone haMmezAM karmanuM vedana karavuM ja paDatuM hoya che sAdhu paNa siddhanI apekSAe karmasahita hovAthI saMsArI gaNAya cha. maDire " asthi " " asti" 54 4 che tethI pUrita praznottara sUtra mI 4i me. te // pramANe che-"hatA asthi goyamA ! samaNA vi NiggathA kaMkhAmohaNijja kammaM veeMti ,, DI, gautama ! nitha shrbho| 55 sikSAbhAnIya bharnu vehana 42 che. "hatA " 054 svii42|| 2 mA bhane "asti" "I" na a bhA 15rAyo che. nitha zramaNAne pay xikSAbhAnIya karmanuM vadana karavuM paDe che. e tene bhAva che. vaLI gautama svAmI mahAvIra prabhune pUche che ke "he pUjya! je nigraMtha zramaNane paNa kAlAhanIya karmanuM zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #659 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsare 'goyamA' ityAdi, 'goyamA' he gautama ! 'tehiM tehiM kAraNehi taistaiH vakSyamANaiH kAraNaiH, kaistairityAha-' NANaMtarehiM ' jJAnAntaraiH, zaGkitA-ityAdhagreNa saMbandhaH, jJAnAdighaTitazaGkAsvarUpamagre vakSyate, athavA jJAnAntareSu jJAnavizeSeSu zaGkitAH kAMkSAmohanIyaM vedyntiitynvyH| 'dasaNaMtarehiM' darzanAntaraiH, 'caritaMtarehiM ' cAritrAntaraiH 'liMgaMtarehi' liGgAntaraiH 'pavayaNaMtarehi' pravacanAntaraiH, 'pAvayaNaMtarehi pAvacanikAntaraiH 'kappaMtarehi' kalpAntaraiH, 'maggaMtarehi' mArgAntaraiH 'mayaMtarehiM' "kahaNNaM" ityAdi sUtra dvArA pradarzita kI gaI hai| isake uttara meM prabhune unase kahA ki he gautama ! " tehiM tehiM kAraNehiM" una2 vakSyamANa kAraNoM ko lekara nirgrantha zramaNoM ko bhI kAMkSAmohanIya karma kA vedana hotA hai / ve kAraNa kauna se haiM isake liye sUtrakAra kahate haiM ki ve kAraNa ye haiM-" NANaMtarehiM" ityAdi-jJAnAMtaroM ke dvArA " saMkiyA" zaGkita hue, ityAdi rUpa se Age ke pada ke sAtha saMbaMdha karanA cAhiye / jJAnAdighaTita zaMkA kA svarUpa Age kahA jaaygaa| athavA-jJAnAntara se yahAM jJAnavizeSa liyA gayA hai, isa taraha se "jJAnavizeSoM meM zaMkita hue ve kAMkSAmohanIya karma kA vedana karate haiM" aisA anvaya kara lenA cAhiye / "dasaNaMtarehiM" darzanAntaroM dvArA, " carittaMtarehiM " cAritrAntaroM dvArA, " liMgaMtarehiM" liMgAntaroM dvArA, " pavayaNaMtarehiM " pravacanAntaroM dvArA, "pAvayaNaMtarehiM " prAvacanikAntaroM dvArA, "kappaM. tarehiM" kalpAntaroMdvArA, "maggaMtarehiM" mArgAntaroM dvArA, "mayaMtarehiM" vedana 42 5 cha, to te vAzate tenuM vahana 72 cha ? me pAta "kahaNNaM" ItyAdi sUtro vaDe batAvI che. te praznanA javAba rUpe mahAvIra prabhu kahe che ke u gautama ! "tehiM tehiM kAraNehiM" nAya visai ||2||ne sIdhe zrama nithane paNa kAMkSAhanIya karmanuM vedana karavuM paDe che. te kAraNe A pramANe che"nnaanntrehiN" tyaavijnyaanaant| vagairethA " saMkiyA " zati thayesA, mana e pramANe AgaLanA bIjAM pade sAthe paNa temane saMbaMdha joDe. jJAnAdi saMbaMdhI zaMkAnuM svarUpa AgaLa kahevAmAM Avaze, athavA-jJAnAntaravaDe ahIM jJAnavizeSa levAnuM che A rIte " jJAnavizeSamAM zaMkti thayelA te zramaNa nigraMtha xikSAbhAnIya bharnu vehana 42 cha" vo 423 24. " dasaNaMtarehi" shaant| 43 " caritaMtarehi" yaatriaantre| 43, "liMgatarehi" khiNnt| 43, "pavayaNaMtarehi " prvcnaantre| 43, "pAvayaNaMtarehi" praavynint| 43, " kappaMtarehi 46paantre| 5, "maggaMtarehi " bhaagnti| 5, zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #660 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za0 1 70 3 sU0 11 zramaNaviSayetadvedanAdisvarUpam 637 matAntaraiH 'bhaMgaMtarehiM' bhaGgAntaraiH, 'NayaMtarehiM' nayAntaraiH, 'niyamaMtarehiM ' niyamAntaH, 'pamANatarehi' pramANAntaraiH, 'saMkiyA' zaGkitAH-dezataH sarvatazca zaGkA prAptAH, jJAnAntarAdArabhya pramANAntaraparyantatattatkAraNavizeSamAsAdya jinapratipAditArtheSu zaGkAdikamAdadhAnAH zramaNAH kAMkSAmohanIya karma vedayantItyabhiprAyaH / tathA ' kaMkhiyA ' kAMkSitA:-paradarzanagrahaNarUpAM kAMkSA prAptAH, 'vitigicchiyA' vicikitsitAH, vicikitsAM-phalaviSayakaM saMzayaM prAptAH, * bheyasamAvannA' bhedasamApannAH-buddhiviparyAsarUpabhedaM prAptAH, 'kalusasamAvannA' kaluSasamApanAHjinoktaM sarva satya na veti matimAlinyamupagatAH, evaM-pUrvoktaprakAreNa khalu= nizcayena 'samaNA NiggathA ' zramaNAH nirgranthAH api 'kaMkhAmohaNijjaM kamma' matAntaroM dvArA, " bhaMgaMtarehiM " bhaMgAntaroM dvArA, "NayaMtarehiM" nayAntaroM dvArA, " niyamaMtarehiM" niyamAntaroM dvArA, "pamANatarehiM " pramANAntaroM dvArA "saMkiyA" zaMkAyukta hue-deza se athavA sarvarUpa se zaMkA do prApta hue-arthAt jJAnAntara se lekara pramANAntara taka ke usa2 kAraNavizeSa ko prApta karake jinapratipAdita jIvAdika padArthoM meM zaMkA Adi dhAraNa karate hue zramaNanirgrantha kAMkSAmohanIya karma ko vedate haiN| tathA "kakhiyA" paradarzana grahaNa karanerUpa kAMkSAko prApta hue "vitigicchiyA" phalaviSayaka saMzaya ko prApta hue, "bheyasamAvannA" buddhiviparyAsarUpa bheda ko prApta hue, " kalusasamAvannA" jinokta saba satya hai ki nahIM hai, isa prakAra se mati kI malinatA ko prApta hue ve nirgrantha zramaNa bhI "evaM"isa taraha "khalu"nizcayase kAMkSAmohanIya karmakA anubhava karate hai, " mayaMtarehi " mtaant| 43, " bhagatarehi " santa / 13, 'NayaMtarehi" nayAnta 43. " niyamaMtarehi" niymaant|| 13, mane "pamANaMtarehiM" prbhaagunt| 13, " saMkiyA" zAyukta thayesa-zithI savaye zo paamelaaeTale ke jJAnAntarathI laIne pramANAntara sudhInA tamAma kAraNene laIne jinapratipAdita jIvAdika padArthomAM zaMkA vagere karatA muniye kAMkSAehanIya bhana vahana 42 cha. tathA " kaMkhiyA" 52 4zanane (mInA yamana) aDa 42vAnI 42 rAmanAra, " vitigicchiyA " 2 // 420ItuM 2 // 3 // bharI nahiM ? mevI satanI saMzaya nA 4yamA utpanna thayo cha tevA, " bheyasamAvannA" bhuddhiviparyAsa 35 leha bhAnAmA halavyache teva, " kalusasamAvannA" jinezvarabhagavAne kahela tamAma vArtA satya che ke nahIM? evA prakAranI buddhinI masinatA nAmA peha cha tevA zrama ninthI 55 " evaM" mevI rIte " khalu " avazya 4ikSAbhAnIya manu vehana 42 che, zrama ni yAne yAne zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #661 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 638 bhagavatI sUtre kAMkSAmohanIyaM karma 'veti' vedayanti = anubhavanti / atha jJAnAdiSu zaGkAdi svarUpaM pradarzyate - tatra - jJAnaviSaye zaGkA - avadhijJAnAt mana:paryayajJAnasya pArthakye ko hetuH yataH paramANvAdikSmadravyAdArabhya nikhilarUpidravyagrahaNamavadhijJAnena bhavati, avadhijJAna ca naikaprakArakam / tathA mana:paryayajJAnasya viSayo'pi dravyamAtrameva / manodravyamAtraM manaH paryayajJAnasya viSayo bhavati, ataH sakalarUpidravyagrAhakAvadhijJAnenaitra manodravyasyApi grahaNaM bhavatItyavadhijJAnAt mana:paryayajJAnasya pArthakyaM kimarthaM kRtamityevaMrUpeNa jJAnaviSaye zaMkA prAdurbhavatIti zaGkA / atrAha zramaNa nirgranthoM ko kAraNAntaroM ko lekara jo jJAnAdikoM meM zaMkA Adi hotI haiM unakA svarUpa dikhAyA jAtA hai / isameM jJAna ke viSaya meM unheM zaMkA isa prakAra se hotI hai-ve vicAra karate haiM ki avadhijJAna se mana:paryayajJAna ko alaga mAnane meM kyA kAraNa hai ? kyoMki paramANu Adi sUkSmadravya se lekara samasta rUpI dravya kA grahaNa avadhijJAna se hotA hai, avadhijJAna eka prakAra kA to hai nahIM - vaha to aneka (asaMkhya) prakArakA hai, tathA manaHparyaya jJAna kA viSaya bhI rUpI dravyamAtra hI hai, aura vaha manodravyamAtra rUpa hai isa taraha mana:paryaya jJAna kA viSaya manodravyarUpa hotA hai isaliye jaba sakalarUpI dravya ko viSaya karane bAlA avadhijJAna hai to usase hI manodravya kA bhI jo ki mana:paryayajJAna kA viSaya hai grahaNa ho hI jAyagA, kyoMki vaha bhI rUpIdravya hai to phira avadhijJAna se mana:paryayajJAnako alaga kyoM kiyA gayA hai ? | isa prakAra se una2 kAraNAntaroM ko lekara nirgrantha zramaNoM ko jJAna ke viSaya meM lIdhe jJAnAdikamAM zaMkA vagere jAge che. tenuM svarUpa have banAvavAmA Ave che-- jJAnanA viSayamAM munivarezane A jAtanI zaMkA udbhave che-temanA manamAM evA vicAra Ave che ke avidhajJAnathI mana:paryaya jJAnane alaga zA mATe mAnavu joIe? kAraNa ke paramANu Adi sUkSmadravyathI mAMDIne tamAma rUpIdravya aviSejJAna vaDe jANI zakAya che ane avidhajJAna paNa eka prakAranuM te nathI ja. te te asaMkhya prakAranuM che. temaja manaHpaya jJAnanA viSaya paNa rUpI dravyaja che, ane te paNa maneAdravya mAtra rUpa ja hoya che, maneAdravya ke je manaHpaya jJAnanA viSaya che, tene avadhijJAnathI paNa grahaNa karI zakAya che kAraNa ke te paNa rUpIdravya che te phrI avidhajJAnathI mana:paryava jJAnane bhinna zA mATe gayuM che ? A jAtanA kAraNeAne lIdhe nigraMtha zramaNAne paNa jJAnanI khAkhatamAM zAkA utpanna thatI hoya che te temanI zaMkAnuM samAdhAna A pramANe karI zakAya che zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #662 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameya candrikATIkA za0 3 0 1 sU0 11 zramaNaviSayetavedamAdisvarUpam 639 yadyapi avadhijJAnena manodravyamapi upalavdhuM zavaya te, tathApi manAparyayajJAnamavadhijJAnasya vyApyaM bhavanAvadhijJAne niveza rituM zavara te, ubhayo manaHparyayAvadhi jJAnayobhinnasvabhAratvAta , yonirabhAvo na yorma ye ekAera rana zo bhavati yathA-suvarNaghaTamRttikAghaTayoH / bhinnasvabhAvatA caitayoristhama-manaHparyayajJAnaM kevalaM manodravyamAtraviSayakam , manaHparyayajJAne darzanaM na bhavati / tathA avadhijJAnaM manovyatiriktadravyasyApi grAhakaM bhavati, tathA cAvadhijJAna manaHparyaya zaMkA utpanna ho jAtI hai so isa zaMkA kA parihAra isa prakAra se hai-yadyapi avadhijJAna se manodravya bhI prApta ho sakatA hai to bhI avadhijJAna kA manaHparyayajJAna vyApya hai| arthAt jahAM2 avadhijJAna hogA vahAM2 manaHparyayajJAna hogA aisA niyama nahIM hai, isaliye manAparyayajJAna avadhijJAna kI apekSA vyApya hai, ataH usakA niveza-antarbhAva-avadhijJAna meM nahIM ho sakatA hai, kAraNa ki manaHparyayajJAna aura avadhijJAna ina donoM ke svabhAva meM bhinnatA hai, aura yaha niyama hai ki jinakA svabhAva bhinna hotA hai una donoM ke bIcameM eka kA dUsare meM samAveza nahIM hotA hai jaise suvarNaghaTa aura mRttikA ghttkaa| ina donoM jJAnoMmeM bhinna svabhAvatA isa tarahase hai-mana: paryayajJAna kevala manodravya mAtrako hI viSaya karatA hai, aura usameM manaH paryaya darzana nahIM hotA hai| tathA avadhijJAna manodravyavyatirikta dravya kA bhI grAhaka hotA hai, aura usameM avadhidarzana hotA hai| isa prakAra ke avadhijJAnathI paNa mane dravyane jANI zakAya che chatAM paNa avadhijJAnanuM mana:paryayajJAna vyApya che, eTale ke jyAM jyAM avadhijJAna haze tyAM tyAM mana:paryayajJAna haze ja e niyama nathI. tethI avadhijJAna karatAM manaH paryayajJAna vyApya che mATe tene antarbhAva (samAveza) avadhijJAnamAM thaI zakatuM nathI, te bane jJAnanAM svAbhAvamAM bhinnatA rahelI che. sAmAnya niyama e che ke jemanA svabhAvamAM bhinnatA hoya temane eka bIjAnI aMdara samAveza thatuM nathI jema ke senAne ghaDe ane mATIne ghaDe e ebanne bhinna svabhAvavALA hevAthI temane eka bIjAmAM samAveza karI zakAto nathI. A banne jJAnamAM A rIte svabhAvanI bhinnatA che-mana paryayajJAna phakta manodravyane ja grahaNa kare che, vaLI temAM mana:paryaya darzana thatuM nathI. tyAre avadhijJAna manodravya sivAyanA dravyone paNa grahaNa kare che ane temAM avadhidarzana paNa hoya che. A pramANe avadhijJAna ane mana:paryayajJAnamAM zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #663 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 680 bhagavatImatre jJAnayoH svabhAvabhedAdubhayorbhedo bhavati, manaHparyayajJAnaM vyApyaviSayakaM darzanarahitaM ca, avadhijJAnaM vyApakaviSayakaM darzanasamanvitaM ceti svabhAvabhedAdubhayorbhedo jalavadbhivat prtipaaditH| ityevaM satyapi jJAnaviSaye shngkitaaH| ityAdi / 'tathA darzanaM sAmAnyAvabodhaH / tatra yadi indriyanimittAnindriyanimittakaH sAmAnyArthaviSayako bodho darzanamiti kathyate tadA ekaM cakSurdarzanamaparaM cAcakSu. avadhijJAna aura manaHparyayajJAna meM svabhAva bheda hone ke kAraNa bhinnatA AtI hai / manaHparyayajJAna rUpI dravya meM kevala manodravya ko viSaya karatA hai aura darzana se rahita hotA hai taba ki avadhijJAna sakala rUpI dravya ko jAnatA hai aura avadhidarzana se yukta hotA hai| yahI bAta " manaHparyayajJAnaM vyApyaviSayakaM darzanarahitaM ca, avadhijJAnaM vyApakaviSayakaM darzanasamanvitaM ca," isa paMkti dvArA samajhAI gaI hai| isa taraha svabhAva bheda se donoM meM bheda jala aura agni kI taraha batalAyA gayA hai| isa prakAra se donoM meM bheda hone para bhI ve jJAna ke viSaya meM zaMkita bana jAte haiN| darzana ke viSaya meM ve isa prakAra vicAra karake zaMkita banate haiMsAmAnyabodha kA nAma darzana hai| isameM yadi indriyoM ke nimitta se aura anindriya mana ke nimitta se huA jo padArthoM kA sAmAnyajJAna hai vaha darzana hai, aisA kahA jAve taba to eka cakSurdarzana aura dUsarA aca svabhAva bheda hovAthI temanAmAM bhinnatA jaNAya che. sArAMza e che ke mana:paryAya jJAna rUpIdravyamAM paNa mAtra mane dravyane ja grahaNa kare che ane darzanathI rahita hoya che jyAre avadhijJAna tamAma rUpIdravyane jANe che ane avadhi darzanathI yukta hoya che. eja vAta nIcenI paMktio vaDe samajAvavAmAM AvI cha-manaHparyayajJAnaM vyApyaviSayakaM darzanarahitaM ca, avadhijJAnaM vyApakaviSayakaM darzanasamanvitaM ca " 20 rIte svabhAva mehane sIdhe panne jJAnanI zye pANI mane mAni je bheda batAvyo che. A rIte bane jJAnamAM bheda hovA chatAM paNa teo (keTalAka zramaNa nigraMtha) jJAnanA viSayamAM zaMkita banI jAya che te kAMkSAhanIya karmanuM vedana kare che. darzananA viSayamAM zramaNa nirgathe A prakAre zaMkita bane che sAmAnya bedhanuM nAma darzana che. emAM jo indriyanA nimittathI ane anindriya eTale mananA nimittathI thayela padArthonA sAmAnya jJAnane darzana kahevAmAM Ave che te pachI cakSudarzana ane acakSudarzana rUpa be bheda pADavAnI jarUra zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #664 -------------------------------------------------------------------------- ________________ , pramendrakATIkA 0 1 30 3 0 11 zramaNaviSayetadvedanAdisvarUpam 641 darzanamityAkArakabhede kiM kAraNam ? | yadi indriyajanitAnindriyajanitasAmAmyArthAvabodho darzanaM tadA cakSurdarzanavat zrotradarzanam, prANadarzanam rasanAdarzanam, sparzadarzanam, manodarzanamiti SaD darzanAni syurnatu dve eva darzane ? iti zaGkA / atra samAdhAnam - padArthAH dviprakArakA bhavanti, samAnyarUpA vizeSarUpAca, ataH kvaci - tsAmAnyarUpeNa vastuno nirdezo bhavati kvacidvizeSarUpeNa / tatra prakRte cakSurdarzanamiti vizeSarUpeNa nirdezaH, tathA acakSurdarzanamiti sAmAnyarUpeNa nirdezaH / yadyapi darzanasya vibhAgaH prakArAntareNApi saMbhavati, tathApi cakSurdarzanamacakSurdarzanametadUpeNa kathane cAyamAzayaH - indriyaM dvividhaM prApyakAri aprApyakArica, yadyapi manokSurdarzana isa taraha ke do bheda hone kA tAtparya hI nahIM hai ? yadi indriya janita aura anindriyajanita sAmAnyabodha darzana hai, aise darzana ke bheda hI karanA hai to cakSurdarzana kI taraha zrotradarzana, ghrANadarzana, rasanAdarzana sparzadarzana aura manodarzana isa taraha se chaha darzana honA cAhiye - do hI darzana kyoM ? isa prakAra se unheM darzana ke prakAra kI mAnyatA ke viSaya meM zaMkA ho jAtI hai, parantu isa zaMkA kA samAdhAna isa prakAra se haipadArtha ke do prakAra hote haiM- eka sAmAnya rUpa prakAra aura dUsarA vizeSa rUpa prakAra / kahIM sAmAnyarUpa se vastu kA nirdeza hotA hai aura kahIM vizeSarUpa se nirdeza hotA hai| yahAM para cakSurdarzana aisA vizeSarUpa se nirdeza huA hai aura acakSurdarzana yaha sAmAnyarUpa se nirdeza huA hai / yadyapi darzana ke vibhAga prakArAntara se bhI saMbhavate haiM to bhI cakSurdarzana acakSurdarzana isa rUpase jo vibhAga kathana kiyA gayA hai usameM Azaya yaha hai ki indriyA do prakAra kI hotI haiM- eka prApyakArI aura dUsarI zI che ? jo indriyajanya ane aneindriya (mana) janya sAmAnya AdharUpa darzananA bheda ja pADavA hoya teA cakSudananI jema zrotradarzana, prANadana, rasanAdana, padana ane maneAdana, e rIte dananA cha bheda pADavA joie-eja bheda zA mATe ? A rIte dananI khAkhatamAM temane zakA udbhave che. parantu temanI za'kAnuM samAdhAna A rIte karI zakAza che--padArthanA e prakAra hAya che--eka sAmAnya rUpa ane khIje vizeSarUpa kacAre ka vastune sAmAnyarUpe nirdeza thAya che ane kayAreka vizeSa rUpe nirdeza thAya che. ahiM cakSudAnanA nirdeza vizeSarUpe thayA che ane acakSudananA nirdeza sAmAnya rUpe thayA che jo ke dananA vibhAga khIjI rIte paNa thai zake che, chatAM paNa cakSudana ane acakSudana evA je be bheH kahyA che tenI pAchaLa e Azaya che ke IndriyA e prakAranI che (1) AdhyArI bhane (2) maprApyArI, le De bhana to aprApyArI 4 che, bha0-81 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #665 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre 'prApyakAri tathApi manaso'nusArINi bahUnIndriyANi santi ato manodarzanam , tathA cakSurvyatiriktendriyadarzanam acakSurdarzanarUpeNa vyavahRtaM bhavati, tathA cakSuSA jAyamAnasAmAnyArthAvabodhazcakSurdarzanazabdena vyvhriyte|| athavA darzanaM samyaktvam , tatra-zaMkA bhavati-darzanaM dvividham-kSAyopazamikam aupazamikaM ca, tatra kSAyopazamikasyedaM lakSaNam "micchattaM jamudinnaM, taM khINaM aNudiyaM ca uvasaMtaM / " chAyA-mithyAtvaM yadudIrNa tat kSINam anuditaM copazAntam / iti / udINa mithyAtvaM kSINaM bhavet , tathA'nudIrNa mithyAtvamupazAntaM bhavettat kSAyopazamikadarzanasamyaktvamiti lakSaNArthaH / aupamikadarzanasamyaktvasya lakSaNaMtvidam "khINammi uinammi aNudijjate ya sesamicchatte / aMtomuhuttamettaM uvasamasammaM lahai jIvo // 1 // " chAyA-kSINe udIrNe anudIyamAne ca zeSamithyAtve / __ antarmuhUrttamAtramupazamasamyak (samyaktvaM) labhate jIvaH // 1 // iti / aprApyakArI, yadyapi mana to aprApyakArI hai phira bhI mana kA anusaraNa karanevAlI prApyakArI indriyAM bahuta haiM, isaliye manodarzana aura cakSu:sivAya anya indriyoMse utpanna darzana 'acakSudarzana' isa rUpase kahAgayA hai| tathA cakSuHse jAyamAna jo darzana hai vaha cakSurdarzana, isa zabdase kahAgayA hai| athavA-darzana nAma samyaktva kA hai| isameM zaMkA isa prakAra se hotI hai- samyaktva - kSAyopazamika aura aupazamika isa taraha se do prakAra kA hai| inameM kSAyopazamika samyaktva kA svarUpa isa prakAra se hai-udIrNa mithyAtva kA kSaya aura aNudIrNa mithyAtva kA upazama-sattAmeM maujUda rahanA taba kSAyopazamika samyaktva hotA hai| aupazamika-samyaktva kA lakSaNa isa prakAra se haipaNa cakSu Indriya paNa manane anusaranArI che tethI cakSu IndriyathI prApta thatA darzanane (sAmAnyadhane) cakSudarzana kahevAmAM Avela che manadarzana ane cakSu sivAyanI bIjI indrivaDe utpanna thatAM darzanane acakSudazana kahevAmAM Avela che. athavA-samyaktvane paNa darzana kahe che. temAM A prakAranI zaMkA uddabhave che-ke samyakatvanA be bheda che-(1) lApazamika ane (2) aupathamika temAM kSApazayika samyakatvanuM A prakAranuM svarUpa che-jyAre uMdI mithyAtvane kSaya thAya che ane anudIrNa mithyAtvane upazama thAya che tyAre kSAyopazayika samyakatva thAya che. upazama eTale sattAmAM majIda rahevuM te. aupazamika sabhyakatvanuM lakSaNa A pramANe che zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #666 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za0 1 u0 3 sU0 11 zramaviSayetadve danAdisvarUpam 643 yadA-udIrNa mithyAtvaM kSINaM bhavet anudIrNa ca upazAntaM bhavet tadA antarmuhUrtamAtrameva jIva aupazAmikasamyaktvaM prApnotItyarthaH / anayorubhayorapi samyaktvayorbhedo na pratibhAsate, zAstre tu ubhayorbhedaH pratipAditaH tatkathaM saMgacchate ? iti darzanaviSaye bhavati zaGkA / atra samAdhAnam-kSayopazamopazamayorastyeva lakSaNabhedastathAhi-yatrodIrNAnAM kSayo bhavet anudInAM vipAko'nanubhavApekSayopazamo bhavetkintu pradezAnubhakApekSayA udayastu bhavedeva sa kSayopazamaH, kSayopazame pradezAnubhavo bhavati upazame tu pradezAnubhavo naastiityevmnyorbhedH| uktaMca udIrNa mithyAtva kSINa ho gayA ho, aura anudIrNa mithyAtva upazAnta ho taba jIva eka antarmuhUtakAla taka aupazamika samyaktva ko prApta karatA hai / isa taraha kSAyopazamika samyaktva aura aupazamika samyaktva kA lakSaNa jaba eka hai to ina donoM samyaktva meM hameM koI bheda hI najara nahIM AtA hai parantu zAstra meM to inakA bheda batalAyA gayA hai so yaha saMgata kaise ho sakatA hai| isa taraha se darzana ke viSayameM zaMkA utpanna ho jAtI hai, parantu isakA samAdhAna isa prakArase hai -kSAyopazamika samyaktvameM aura aupazamikasamyaktvameM lakSaNa bheda hai hI kSAyopazamikasamyaktva meM udIrNa kA kSaya aura anudIrNakA viSAkAnubhava kI apekSA se to upazama rahatA hai, parantu pradezAnubhava kI apekSA se upazama nahIM rahatA hai, kintu udaya rahatA hai, kyoM ki yahAM samyaktva prakRti kA udaya banA huA hai, isakA nAma kSAyopazamikasamyaktva hai| parantu aupazamikasamyaktvameM pradezAnubhava bhI nahIM hotA hai, kyoM ki aupazamikasamyaktvameM sAtoM prakRtiyoMkA sadavasthArUpa upazama hotA hai| udI mithyAtva kSINa thaI gayuM hoya, ane anudIrNa mithyAtva upazAnta hoya tyAre jIva eka aMtamuhUtakALa sudhI aupathamika satyakatvane prApta kare che. A rIte kSAyopathamika samyakatva ane aupazamika samyakatvanuM lakSaNa ekaja hovAthI te banane samyakatvamAM kaI bheda ApaNane dekhAtuM nathI. chatAM paNa zAstramAM temanI vacce bheda batAvyuM che e kevI rIte saMgata hoI zake? evI darzananA viSayamAM zramaNa nine zaMkA thAya che paNa te zaMkAnuM samAdhAna A pramANe che-kSApazamika samyakatvamAM ane pathamika samyakatvamAM lakSaNanI bhinnatA che ja kAraNa ke kSApazamika samyakatvamAM udIrNa karmone kSaya ane anudIrNa karmone vipAkanubhavanI apekSAe te upazama ja rahe che paranta pradezAnubhavanI apekSAe karmono upazama rahetuM nathI paNa udayaja rahe che. je arthAt lApazamika samakitamAM pradezAnubhavana thAya che paraMtu aupazamika sama zrI bhagavatI sutra : 1 Page #667 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 644 "" "veei saMtakrammaM, khaovasamisu nANubhAvaM so / vasaMtakasAo puNa, ei paNa saMtakammaM so // 1 // chAyA - vedayati satkarma kSAyopazamikeSu nAnubhAvaM saH / upazAMta kaSAyaH punarvedayati na satkarma saH // iti / evaM satyapi darzanavipaye zaGkitAH, ityAdi / bhagavatI sUtre cAritraviSaye zaGkAdi yathA cAritraM dvividham sAmAyika, chedopasthApanIyaM ca, tatra sarvasAvadyaviratirUpam sAmAyikam, tathA mahAtratarUpatvAda chedopasthApanIyamapi sarvasAdyaviratirUpameva, tatazcobhayorapi sAvadyaviratirUpatvAnna bhedo lakSyate pratipAdizvAnayorbhedastatra kiM kAraNamiti cAritraviSaye zaGkA, tatsamAdhAnam - prathama isa taraha se Upara meM donoM kA eka sA lakSaNa dikhane para bhI vizeSa vicArakI apekSAse ina donoMmeM bheda hai hI / kahA bhI hai- 'veei' ityAdi / kSAyopazamika bhAvoM meM vipAkAnubhava kA vedana nahIM hotA hai, satkarma - vidyamAna karma kA hI vedana hotA hai aura upazAnta kaSAyavAlA jIva isa satkarma kA bhI vedana nahIM karatA hai / isa prakAra honepara bhI ve darzana ke viSaya meM zaMkita bana jAyA karate haiM / cAritra ke viSaya meM zaMkita ve isa prakAra ke vicAra se bana jAte haiMcAritra do prakAra kA hai- eka sAmAyika cAritra aura dUsarA chedopasthApanIya cAritra | sAmAyika cAritra sarvasAvadhaviratirUpa hai| tathA mahAvratarUpa hone se chedopasthApanIya cAritra bhI sarvasAvayaviratirUpa hI hai / isa taraha donoM meM bhI sarvasAvadyaviratirUpatA hone se bheda lakSita nahIM kitamAM pradezAnubhava hAtA nathI A pramANe bannenu lakSaNa upalaka rIte eka sarakhuM lAgavA chatAM paNa vizeSa vicAraNAthI bannemAM bheda dekhAya che. kahyuM paNa che-- vei " chatyAhi. (6 kSAyeApazamika bhAveAmAM vipAkAnubhavanu` vedana thatuM nathI. paraMtu satkama nu (vidyamAna kanu) ja vedana thAya che. ane upazAnta kaSAyavALo jIva A satkarmInuM paNa vedana karatA nathI. A pramANe samAdhAna thai zakatuM hovA chatAM paNa zramaNA darzananA viSayamAM vizeSa vicAraNAnA abhAve zaMkita thAya che. teo cAritranA viSayamAM paNa kayAreka A pramANe vicAra karavAthI zakita ane che-cAritranA be prakAra che-(1) sAmAyika caratra ane (2) iMdyopasthApanIya cAritra sAmAyika cAritra saMsAvaviveritarUpa che. tathA chedopasthApanIya cAritra paNa mahAvratarUpa hovAthI sarvasAvavaritarUpa ja che. A rIte ane prakAranAM cAritramAM sarvasAvadyaviratirUpatA hovAthI koi bheda zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #668 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 1 u0 3 sU0 11 zramaNaviSayetavedanAdisvarUpam 645 tIrthaGkarasyAdinAthasya sAdhavaH Rjujar3A Asan , tathA caramatIrthaGkarasya bhagavato mahAvIrasya tu vakrajar3AH, ata eteSAM sAdhUnAmAzvAsanAya cAritraM sAmAyikachedopasthApanIyarUpatayA dvidhA vibhAjitam / yadi kadAcit cAritraM dvidhA na vibhAjitaM bhavettadekameva sAmAyikarUpaM cAritraM bhavettadA vratAropaNe manAk sAmAyikAzuddhAvapi vratasyAkhaNDanAt "cAritriNo vayaM cAritrasya vratarUpatvA' diti buddhiH syAt , sAmAyikamAtre tu cAritre sAmAyikazuddhau "bhagnamasmAkaM cAritraM cAritrasya sAmAyikamAtratvA"-dityevaM teSAmanAzvAsaH syAdatazcAritraM sAmAyikachedopasthApanIyabhedena dvidhA vibhAjitam , hotA hai phira bhI ina donoM meM Agama meM bheda pratipAdita kiyA huA hai so isameM kyA kAraNa hai ? isa taraha cAritra ke viSaya meM zaMkA hotI hai / isakA samAdhAna isa prakAra se hai prathama tIrthakara AdinAtha ke sAdhu Rjujar3a the, tathA antima tIrthakara zrI bhagavAna mahAvIra ke vakrajar3a, isaliye inake AzvAsananimitta cAritra sAmAyika evaM chedopasthApanIya isa rUpa se do prakAra kA vibhakta kiyA gayA hai| yadi kadAcit vaha cAritra do prakAra se vibhAjita na hotA aura vaha eka hI sAmAyikarUpa cAritra rahatA taba vrata ke AropaNa ke bAda meM thoDI sI bhI sAmAyikameM azuddhi A jAnepara vrata khaMDita nahIM hotA hai isase "hama cAritrazAlI haiM kyoMki cAritra vratarUpa hai aisI buddhi banI rahatI hai / aura yadi eka sAmAyika hI cAritra jaba mAnA jAyagA taba sAmAyika meM azuddhi hone para " hamArA cAritra bhagna ho gayA, kyoM ki cAritra dekhAtuM nathI chatAM te banne prakAranA cAritramAM zA kAraNe zAstramAM bheda batAvyuM haze? epI zako temane udbhave che tenuM samAdhAna A pramANe che pahelA tIrthakara AdinAthanA sAdhuo RjujaDa hatA ane chellA tIrtha kara mahAvIra prabhunA sAdhuo vakejaDa hatA tethI temane AzvAsana ApavA mATe sAmAyika cAritra ane chedepasthApanIya cAhitra ema be bheda pADavAmAM Avela che uparanA ane cAritranA be bheda pADavAthI mahAvrata aMgIkAra karyo pachI sAmAyika cAritramAM theDI paNa azuddhi AvatAM tenI AlocanA karI levAthI vrata khaMDita thatuM nathI ane tethI ame cAritravAna chIe evI mAnyatAthI teo saMtoSa pAme che ane pharI pALavAmAM vizeSa sAvadhAna rahe che ane je eka sAmAyikane ja cAritra mAnI levAmAM Ave te sAmAyika cAritramAM azuddhi AvI jatAM amArA cAritrane bhaMga thaye--kAraNa ke cAritra zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #669 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 646 bhagavatIsUtre uktazca-"riuvakajar3A purimeyarANa sAmAie kyAruhaNaM / maNayamasuddhe vi jao, sAmAie huMti hu kyAI" // 1 // chAyA-Rjukrajar3AH pUrvetarANAM sAmAyike vratArohaNam / manAgazuddhapi yataH sAmAyike bhavanti khalu vratAni // 1 // iti / evaM satyapi zaGkitA ityaadi| ___ tathA sAdhuveSe'pi zaGkA bhavati, yathA-prathamacaramatIrthakaravarjitaiAviMzatitIrthakarairupadiSTaM yat yathA labdhavasanarUpameva liGgaM sAdhubhiH krnniiym| prathamacaramAkevala sAmAyika rUpa hI hai ' isa taraha se unheM avizvAsa ho jaaygaa| ataH unheM aisA avizvAsa na ho isa abhiprAya se cAritra sAmAyika aura chedopasthApanIya ke bheda se do prakAra se vibhAjita kiyA gayA hai / kahA bhI hai,-'riu0 ' ityaadi| prathama aura aMtima tIrthaGkarake sAdhu anukramase Rjujar3a aura vakrajar3a hote haiM isaliye unako sAmAyika cAritra ke bAda vratoM kA Aropaga kahA hai| kyoMki sAmAyika meM thor3IsI azuddhi AjAne para punaH vratAropaNa se tathA cheda se zuddhi ho jAtI hai| isa taraha se cAritra meM kathana hai phira bhI ve isameM zaMkita ho jAte haiN| tathA-sAdhuveSa meM bhI unheM zaMkA hotI hai, jaise-dvitIyatIrthakara se lekara tevIsaveM tIrthakara takane aisA kahA hai ki jaisA vastra mile usI prakAra kA vastra sAdhu ke liGgarUpa se sAdhu ko dhAraNa kara lenA cAhiyearthAt jaisA vastra mile vaisA hI sAdhu ko le lenA cAhiye / parantu prathama eka sAmAyika rUpa ja che e temane potAnI jAta upara avizvAsa utpanna thAta ane tethI kheda pAmIne AdhyAna karyA kare ema na thAya te mATe cAritranA sAmAyika ane chedepasthApanIya evA be bheda pADavAmAM AvyA che 4thu 54 cha-" riu0" ityAdi. pahelA ane chellA tirthaMkaranA sAdhuo anukrame jujaDa ane vakajaDa hoya che. tethI temane sAmAyika cAritranI pachI vratanuM AropaNa kahyuM che kAraNa ke sAmAyika cAritramAM DI sarakhI azuddhi AvI javAthI punaH vatArepaNathI ane chedathI zuddhi thaI jAya che. A rIte cAritranA saMbaMdhamAM kathana hovA chatAM paNa temane te bAbatamAM zaMkA thAya che. tathA sAdhunA veSa viSe paNa temane zaMkA thayA kare che. jema ke bIjA tIrthakarathI laIne tevIsamA sudhInA tIrthakaroe evuM kahyuM che ke sAdhue jevAM maLe evAM vastra dhAraNa karavAM joIe. paNa pahelA ane chellA tIrthakare evuM zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #670 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za0 1 u0 3 sU0 11 zramaNaviSayetavedanAdisvarUpam 147 bhyAM tu samupadiSTaM yat sapramANaM zuklaM ca vastraM sAdhubhiliGgatayopAttavyamiti, evaM krameNa sarvajJavacanAnAM liGgaviSaye parasparaM virodho bhavatIti zaGkA / neyaM zaGkA samIcInA / yataH sarvajJA avirodhivacanA bhavanti / Rjujar3a-cakrajaDa-RjupAjJAn ziSyAnAzritya tIrthakarANAM tathopadezaH / tAvataiva teSAmupakArakatvasaMbhavAditi, evaM satyapi teSAM zaGkAdayo bhavanti / evaM pravacane'pi zaGkA tathAhi-pravacanam AgamaH, madhyamajinAnAM pravacane Agame caturmahAvratarUpadharmasya pratipAdanamasti, prathamacaramatIrthakarapratipAditAgame tu paMcamahAvratarUpadharmasya pratipAdanaM vidyate tatkathamubhayorAgamayona virodhaH ? iti aura antima tIrthakarane aisA kahA hai ki sAdhu ko pramANasahita sapheda vastra hI sAdhuliGgarUpa se dhAraNa karanA cAhiye / isa krama se kathana karane meM sarvajJavacanoM meM liGga ke viSaya meM paraspara virodha AtA hai parantu isa zaMkA kA samAdhAna isa prakAra se hai-sarvajJa jo hote haiM unake vacanoM meM paraspara virodha kabhI nahIM AtA hai| ziSyoM meM jo Rjujar3a ziSya hote haiM, vakrajar3a ziSya hote haiM aura jo RjuprAjJa ziSya hote haiM unako Azrita karake tIrthaMkaroMne aisA upadeza diyA hai, kyoMki aise upadeza se hI unakA upakAra ho sakatA hai| isa prakAra se hone para bhI unheM isa viSaya meM zaMkA Adi hote rahate haiN| isI taraha se pravacana meM bhI unheM zaMkA hotI hai, jaise-madhyama tIrthakaroM ke pravacana-Agama meM cAra mahAvratarUpa dharma kA kathana huA hai, aura prathama evaM antima tIrthaMkara ke pravacana meM pAMcamahAvratarUpa dharma kA kahyuM che ke sAdhuoe pramANa sahita ane sapheda vastro ja dhAraNa karavA joIe. A jAtanA kathanane lIdhe sarvasanA vacanamAM paNa veSanA viSayamAM paraspara virodhAbhAsa jaNAya che, evI zaMkA thAya che. paraMtu te zaMkAnuM samAdhAna A pramANe che-sarvajJanA kathanamAM kadI paNa paraspara virodha hoto nathI. ziSyamAM RjuDa, vakajaDa ane bAjumAsa ziSya hoya che temanI apekSAe tIrthakaroe e upadeza Ape che. kAraNa ke evA upadezathI ja temane upakAra thatA hoya che. vastusthiti A pramANe hovA chatAM paNa temane A viSayamAM zaMkA vagere thayA kare che. eja pramANe pravacanamAM paNa temane zaMkA thAya che-jema ke madhyama tIrthakaronA pravacanamAM cAra mahAvratarUpa dharmanuM kathana thayuM che ane pahelA ane chellA tIrthakaranA pravacanamAM pAMca mahAvratarUpa dharmanuM kathana thayuM che to te zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #671 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 648 bhagavatIsUtre zaGkA / tatsamAdhAnaM yathA-caturmahAvratarUpadharmopi vastutaH paMcamahAvratAtmakadharmarUpa eva, caturthamahAvratasya parigrahe'ntarbhAvAt , striyo hi parigraha svarUpA eveti / ___ tathA prAvanikaviSaye'pi bhavati zaGkA-pravacanamadhIyate vidanti veti bhAvacanAH prAvacanA eva mAvanikAH yathA-ekAdazagaNadharANAM nava gacchAH, kAlApekSayA bahuzrutAH puruSAH / tatraikaH prAvanikaH itthaM vakti anyazca prakArAntareNeti, tatra kiM satyam ? kasya vacane vizvAsaH karaNIya ? iti shngkaa| samAdhAnamAhapratipAdana kiyA huA hai, to phira isa taraha ke pratipAdana karanemeM bAvIsa tIrthaMkaroM ke aura ina do tIrthaMkaroM ke Agama meM virodha kaise nahIM mAnA jAyagA ? avazya mAnA jAyagA ? aisI zaMkA unheM hotI hai parantu isakA samAdhAna isa prakAra se hai-cAramahAvratarUpa dharma bhI vastutaH paMcamahAvatAtmaka dharmarUpa hI hai, kyoMki caturthamahAvata kA antarbhAva parigraha meM ho jAtA hai, kAraNa ki striyAM parigraharUpa hI hotI haiM, ataH jisane parigraha kA tyAga kara diyA vaha parigraharUpa hone se strI kA bhI tyAga kara detA hai / tathA prAvanika ke viSaya meM bhI zaMkA isa prakAra se hotI hai-jo pravacanako paDhate haiM athavA usako jAnate haiM ve prAvacana haiM / prAvacana hI prAvacanika kahalAte haiM jaise gyAraha gaNadharoM ke nau gaccha / kAla kI apekSA bahuzrutapuruSa hI prAvanika haiN| inameM eka prAvanika isa prakAra kahatA hai, marA prAvanika prakArAntara se kahatA hai to isameM satya tattva kyA hai ? kisakA kathana satya mAnA jAya? kisake kathana kA vizvAsa kiyA jAya ? aisI zaMkA unheM ho jAtI hai| prakAranA kathanamAM vaccenA bAvIsa tIrthakaronA ane pahelA tathA chellA tIrthakaronA pravacanamAM virodha jaNAya che, evI zaMkA temane thAya che. paraMtu tenuM samAdhAna A rIte karI zakAya che-pAMca mahAvratarUpa dharmanI vastu cAra mahAvratarUpa dharmamAM AvI jAya che, jema ke cothA mahAvratano parigrahamAM samAveza thaI zake che. kAraNa ke strIe paNa parigraharUpa ja hoya che. tethI jemaNe parigrahano tyAga karyo hoya che teo strIone paNa parigraharUpa gaNIne temane tyAga kare che. temaja pravacana karanArAonA saMbaMdhamAM paNa temane A jAtanI zaMkA thAya che-je pravacanane bhaNe athavA jANe te pravacanika kahevAya che. te agiyAra gaNadharonA nava gaccha hoya che. vaLI ema paNa kahyuM che ke kALanI apekSAe bahuzrata sAdhu paNa pravacanika kahevAya che. te pravacana karanArAomAMthI eka, eka rIte kaI tattva samajAve che bIje bIjI rIte samajAve che-te temAM satya tatva kayuM samajavuM ? konA kathanamAM vizvAsa mUko ? A prakAranI zaMkA temane thAya che. tenuM samAdhAna A pramANe che-cAritramehanIya zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #672 -------------------------------------------------------------------------- ________________ % 3D prameyacandrikATIkA za0 1 u03 sU0 11 zramaNasyApi tavedanasvarUpam 149 cAritramohanIyakarmaNaH kSayopazamavizeSeNa utsargApavAdAdibhAvitatvena ca prAvaca. nikAnAM nAnAvidhA pravRttirbhavati / saiva pravRttiryadi jinAgamA'virodhinI bhavettadA mokSamArgasAdhakatvena pramANabhUtA bhavati / ityevaM satyapi zaGkAdayo bhavanti / tathA kalpaviSaye'pi zaGkA bhavati / kalpo.jinakalpikAdirUpaH / tatra yadi jinakalpikAnAM nagnatvAdirUpo mahAkaSTakArakaH kalpa eva karmaNAM kSapaNe kAraNaM bhave. tadA sthavirakalpikAnAM vastrapAtrAdhupabhogAtmakAlpakaSTakArakaH kalpaH karmakSayAya kathaM samarthaH syAta ? naiva kathamapIti zaGkA / tatrAha-drAvapi kalpau karmakSayakArako / avasthAbhedamAdAyAbhayoH sArthakyam , dvayorapi tIrthakaraiH prruupittvaaditi| evaM satyapi teSAM zaGkAdayo bhavanti / isakA samAdhAna isa prakAra se hai-cAritramohanIyakarma ke kSayopazama vizeSa se aura utsarga tathA apavAdamArga Adi se bhAvita hone ke kAraNa pAvanikoM kI nAnApakAra ko pravRttiyA~ hotI haiM, kintu ve hI pravRttiyA~ yadi jinAgama se avirodhinI ho to mokSamArga kI sAdhaka hone ke kAraNa pramANabhUta mAnI jAtI haiN| kalpaviSaya meM bhI zaMkA isa prakAra se hotI hai-jinakalpika Adi kA jo AcAra hai vaha kalpa hai so yadi jinakalpikoM kA nagnatvAdirUpa mahAkaSTakAraka kalpa hI karmakSaya karane meM kAraNa hotA ho to phira sthavirakalpoM kA vastra pAtra Adi upabhogarUpa tathA alpakaSTakAraka kalpa karmakSaya karane meM kaise samartha ho sakatA hai| arthAt kisI bhI taraha samartha nahIM ho sakatA hai? aisI unheM zaMkA hotI hai-isakA samAdhAna isa prakAra se hai-donoM bhI kalpa karmakSaya karane vAle haiN| avasthAbheda karmanA pazama vizeSathI ane utsaga tathA apavAda mAgane kAraNe pravacana karanArAonI vividha prakAranI zilI hoya che. paraMtu e pravacananI zilI agara jinAgamane anurUpa hoya to mokSamArganI sAdhaka hovAne kAraNe pramANabhUta manAya che. kalpa eTale AcAranA viSayamAM paNa temane A prakAranI zaMkA thAya che ke (jinakalpika tathA sthavirakalpika sAdhuonA je AcAra hoya che tene kalpa kahe che.) jinakalpika sAdhuonAM nagnatva vagere mahAkaSTakAraka AcAro ja karmakSaya karavAne samartha bane. paNa sthavirakalpika sAdhuonAM vastra pAtra vagere grahaNa karavArUpa eAchAM kaNovALAM AcAro karmone kSaya karavAne samartha kevI rIte banI zake ? A prakAranI zaMkA temane thAya che te tenuM samAdhAna A pramANe karI zakAya-bane kape eTale AcAro kamane kSaya karanArAM che. avasthAbhedanI apekSAe te baMnemAM sArthakatA bha0. 82 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #673 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 650 bhagavatIsUne mArgaviSaye zaGkA-yathAzAstrAdhyayanaM tapaHpUrvakaM karaNIyaM, tatra kecana kathayantiyAvadadhyayanaM tAvat AcAmAmlenaiva bhAvyaM, kecana upavAsenaiva bhAdhyamiti, kecana aSTamatapaHprabhRtinaiva karaNIyamiti parasparabhedadarzanAt kimatra satyamiti zaGkA bhavet / atrocyate-ziSyazaktyanusAreNa jItakalpAdivyavahArAnusAreNa ca sarveSAmupavAsAdInAmavirodhAtsarva satyameva / jinAjJAyAH sarveSu samAnatvAt / uktazca-"asaDheNa samAiNNaM je katthaI keNaI asAvajjaM / na nivAriyamannehiM, vahumaNumayameyamAyariyaM" // 1 // chAyA- azaThena samAcIrNa yat kutrApi kenacidasAvadham / na nivAritamanyaibahu anumatametadAcaritamiti // 1 // ko lekara ina donoM meM sArthakatA hai, kyoM ki tIrthakaroM dvArA donoM hI prarUpita hue haiM / mArga ke viSayameM bhI zaMkA unheM isa prakAra se hotI haijaise zAstra kA adhyayana tapaHpUrvaka karanA cAhiye to isameM kaI kahate haiM ki jabataka zAstrAdhyayana calatA hai tabataka AcAmla-AyaMbilavrata karanA cAhiye, koI2 aisA kahate haiM ki upavAsa karanA cAhiye, koI2 aisA bhI kahate haiM ki aTThama AdikI tapasyA karanI cAhiye / isa taraha paraspara meM bheda dekhA jAtA hai to yahAM kise satya mAnanA cAhiye ? isa prakAra kI yaha zaMkA hai| isakA samAdhAna yaha hai ki ziSyoM kI zakti ke anusAra se aura jItakalpAdi ke vyavahAra ke anusAra se AyaMbila upavAsa Adi kA avirodha hai isa se saba kathana satya hI haiM, kyoMki jinendra kI AjJA saba meM samAna hai| kahA bhI hai:-" asaDheNa" ityAdi / che, eTalA mATe ja tIrthaMkaro vaDe te banne avasthAnI prarUpaNa karavAmAM AvI che. mArganA viSayamAM paNa temane A prakAranI zaMkA thAya che-jema ke zAstranuM adhyayana tApUrvaka ja karavuM joIe. A bAbatamAM keTalAkanI evI mAnyatA che ke jyAM sudhI zAstranuM adhyayana cAlu hoya tyAM sudhI AyaMbilavrata karavuM na. na savA , abhiprAya cha , pAsa 42va me. tyAre kiIno aThama tapa karavAne abhiprAya che. A rIte parasparamAM bheda jaNAya che. to kayA abhiprAyane sAce mAnavo ? te zaMkAnuM samAdhAna A rIte karI zakAya-ziSyanI zakti pramANe AcArya athavA guru je yogya lAge te tapa karAvI zake che. tathA sthavira kalpanA AcAra pramANe AyaMbila, upavAsa vagere paNa ekabIjAnA virodhI nathI, A rIte uparokta badhI mAnyatAo satya che, kAraNa ke te haremAninendra mazavAnanI mAjJA 27sI cha. 4thu 54 cha.---"asadeNa" tyAdi zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #674 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikAThIkA za0 1 u03 sU 11 zrama svApi tadvedanasvarUpam 651 evaM satyapi zaGkAdayo bhavanti / tathA mataviSaye'pi zaGkA - mataM nAma - sarveSAmAcAryANAmAgame samAno'bhiprAyaH, tatra kecidevaM kathayanti yat kevalinAM jJAnaM darzanaM ca yugapadeva bhavati, anyathA jJAnAvaraNadarzanAvaraNa karmaNaH kSayasya nairarthakyaprasaGgAt evamatraiva viSaye anye evaM kathayanti yat kevalinAM jJAnaM darzanaM ca naikakAlikaM kintu tad dvayaM bhinnakAle eva jAyate, jIvasvarUpatvAt yathA matijJAnazrutajJAnayorAvaraNasya kSayopazame " " jisakA AcaraNa azaTha - samajhadAra ne kiyA ho jo asAvadha-nipApa ho, tathA jisakA nivAraNa kisI bhI sthala meM kisI ke bhI dvArA na kiyA gayA ho aura jo bahumata ho yaha Acarita kahalAtA hai| isa prakAra kI vyavasthA hone para bhI unheM isa viSaya meM zaMkA Adi ho jAyA karatI haiM / tathA mataviSaya meM bhI zaMkA isa prakAra se ho jAtI hai- samasta AcAryoM kA Agama meM jo samAna abhiprAya hai usakA nAma mata hai / isameM koI aisA kahate haiM ki kevalI bhagavAn ke jJAna aura darzana eka sAtha hI hote haiM, nahIM to jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa karma ke kSaya kI nirarthakatA hone kA prasaMga prApta hogA / isI taraha isI viSaya meM kaI aisA kahate haiM ki kevalI bhagavaMta ke jJAna aura darzana yugapat nahIM hote haiM, kintu ve donoM mitra kAlateM ho hote haiM, kyoMki jIvakA aisA hI svabhAva hai / jisa prakAra matijJAna aura zrutajJAna meM apane Ava azaTha ( samaju ) vaDe jenuM AcaraNa thAya che, je asAvadya-pAparahita hAya, tathA jenA kAI paNa sthaLe kAI paNa vyakti taraphathI niSedha na karAye hAya ane je bahumata (ghaNA leAke vaDe mAnya ) hAya tene Acarata AcaraNa karAyela kahevAya che. A rIte tamAma karaNI bhagavAnanI AjJAmAM che. vaLI mata viSe paNa temane A pramANe zaMkA thAya che--(tamAma AcAryanA AgamamAM je sarakhA abhiprAya hAya che tene mata kahe che.) temAM keTalAka evuM kahe che ke kevaLI bhagavAnane kevalajJAna ane kevaladananI prApti eka ja sAthe thAya che. jo ema na hAta te| jJAnAvaraNIya ane darzanAvaraNIya karmonA kSayanI nirarthakatA hAvAnA prasaga prApta thaze. eja pramANe A viSayamAM kAI kAI AcArco ema paNa kahe che ke kevaLI bhagavAnane kevaLajJAna ane kevaladaza nanI prApti eka sAthe thatI nathI. paNa te khanenI prApti judA judA samaye thAya che. kAraNa ke jIvane evA ja svabhAva che. jevI rIte matijJAna ane zrutajJAnamAM zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #675 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 652 bhagavatIsUtre samAnepi matijJAnaM zrutajJAnaM ca krameNaiva jAyate tatraikasyopayoge taditarasya kSayopazamAbhAvo na bhavati, yataH tAdRzakSayopazamasya samayaH SaTSaSTisAgarapramANakaH evaMrUpeNa ubhayorAcAryayorabhiprAyasya pArthakyadarzanAt kasya tattvatayA grahaNaM kartavyamiti bhavati saMzaya iti prshnH| yasya matamAgamAnusAri tadeva satyamiti mantavyam , yasya matamAgamAnukUlaM na bhavettasya satyatA naiva svIkaraNIyA, nanu idamevamatamAgamAnukUlaM nedamityeyaMrUpeNa bahuzruta eva jJAsyati nAnyo jJAsyati tataH sarveSAM sAdharaNamatInAM kathaM satyAsatyayovivekaH? iti cettatraivaM vicAraNIyam' saMpradAyadoraNakA kSayopazama samAna kAla meM hone para bhI ve matijJAna aura zrutajJAna krama se hI utpanna hote haiM / eka jJAna ke upayoga meM dUsare jJAna ke kSayopazamakA abhAva hotA ho so bAta bhI nahIM hai, kAraNa ki unake kSayopazama kA samaya chAsaTha sAgara pramANavAlA kahA kayA hai / isa taraha donoM AcAryoM ke abhiprAya ko bhinna2 rUpa meM dekhakara una ke mana meM aisA vicAra hone lagAtA hai ki kaunasA mata grahaNa karane yogya hai| isa prakAra saMzayita ho kara ve zaMkAyukta bana jAte haiN| isakA samAdhAna isa prakArase hai ki jisakA mata Agama ke anusAra hotA hai vahI satya mAnA jAtA hai, aura jisakA mata Agamake anusAra nahIM hotA hai vaha satya nahIM mAnA jAtA hai / yaha hameM kaise mAlUma paDe ki yahI mata Agama ke anusAra hai aura yaha Agama ke anusAra nahIM hai so yaha to bahuzruta hI jAna sakate haiM-dUsare aura koI nahIM jAna sakate to phira sAdhAraNa buddhi vAloM ko satya aura asatya kA viveka kaise ho sakatA ? to isa pita pitAnAM karmanA AvaraNane kSe pazama eka sAthe thavA chatAM paNa te matijJAna ane zrutajJAna vArApharatI ja utpanna thAya che, eka jJAnanA upayogamAM bIjA jJAnanA kSayopazamane abhAva hoya che evuM paNa nathI. kAraNa ke temanA kSapazamane samaya chAsaTha sAgarapramANavALo kahyo che. A rIte judA judA mata dharAvanArA AcAryonA abhiprAya joIne temanA manamAM evo vicAra thAya che ke kayA AcAryano mata svIkAra ? A pramANe temanA manamAM zaMkA janme che. tenuM samAdhAna A pramANe che-jene mata Agama anusAra hoya te satya mAnIne svIkAre. ane jene mata Agama anusAra na hoya tene satya mAnI zakAtuM nathI. ApaNane e kevI rIte khabara paDe ke amuka mata ja Agama anusAra che? ane amuka mata Agama anusAra nathI ? A vAta to bahuzruta ja jANI zake che-anya kaI jANuM zakatuM nathI. te sAmAnya buddhivALAne satya ane asatya matanI samajaNa kevI rIte paDe? te A bAbatamAM e vicAra zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #676 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za0 1 u0 3 sU0 11 zramaNasyApi tadvedanasvarUpam 653 pAt AcAryANAM matabhedo na tu tIrthakarANAM vacane bhedaH, teSAM vijitadoSatayA tanmatamevameva yat jJAnadarzanayona yaugapadyamapi tu kramikatvameveti / jinAnAM sarvadoSarahitatayA tanmatasyaikatvaM yuktiyuktameva / uktaM ca-" aNuvakayaparANuggaha,-parAyaNA jaM jiNA jugappavarA / jiyarAgadosamohA, yaNaNNahAvAiNo teNaM // 1 // " chAyA-anupakRtaparAnugrahaparAyaNA yat jinA yugprvraaH| jitarAgadoSamohAzca nAnyathAvAdinastena / / iti / ataH saMpradAyadoSAdevAcAryANAM parasparaM matabhedo na tu AgamAbhiprAyabhedAditi sarvainirNatavyamiti samAdhAnamiti bhAvaH / viSaya meM aisA vicAra karanA cAhiye ki saMpradAya ke doSa se AcAryoM ke mata meM bheda hai, tIrthaMkaroM ke vacana meM to bheda hai nahIM, kyoM ki ve to rAgadveSa ke vijetA hone ke kAraNa anyathA prarUpaNA nahIM karate haiN| una kA to mata aisA hI hai ki jJAna aura darzana eka sAtha nahIM hote kintu krama2 se hI hote haiN| rAgadveSa se rahita hone ke kAraNa unake mata meM ekatA yuktiyukta hI hai| kahA bhI hai-"aNuvakaya" ityAdi / jina svayaM anupakRta hote haiM arthAt jina bhagavAn para kisI kA upakAra nahIM hotA hai, parantu dUsaroM kI bhalAI karane meM tatpara rahate haiM, ye yugapravara hote haiM aura rAgadveSa se rahita hote haiN| isaliye ye anyathA bolate nahIM haiN| ___ isaliye yahI mAnanA cAhiye ki saMpradAyadoSa se hI AcAryoM kA paraspara mata bheda huA hai / Agama ke abhiprAya meM to koI bheda hai hI nahIM aisA samAdhAna jAnanA cAhiye / / kare joIe ke saMpradAyanA deSathI AcAryomAM mata bheda hoya che. paraMtu tIrthakaronAM vacanamAM bheda hotuM nathI. kAraNa ke teo rAgadveSa rahita hovAthI judI judI prarUpaNa karatA nathI temane mata te e che ke jJAna ane darzana eka sAthe prApta thatAM nathI. paNa vArApharatI thAya che. kAraNa ke eka samaye be upayoga hoI zake nahIM. rAgadveSathI rahita hovAne kAraNe tIrthakaronA matamAM me vAdhyatA yutiyuta cha. 4r2yA 54 cha-" aNuvakaya" tyA jinendra bhagavaMte svayaM anupakRta hoya che. eTale ke temanA upara keIna upakAra heta nathI paraMtu teo anyanuM bhaluM karavA tatpara rahe che. teo yugapravara hoya che, teo rAgadveSathI rahita hoya che jethI teo asatya hai viparIta mAtA nathI. tethI evuM ja mAnavuM joIe ke saMpradAyanA deSane kAraNe ja AcAryomAM paraspara matabheda paDe che paraMtu AgamanA abhiprAyamAM kaI bheda hoto nathI. A pramANe temanI zaMkAnuM samAdhAna samajavuM. zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #677 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre ___ tathA bhaGgavipaye'pi zaGkA bhavati, tatra bhaGgA dvayAdisaMyogarUpAH / tatra hiMsAviSaye catvAro bhaGgAH, tathAhi- dravyato hiMsA na bhAvataH iti prathamo bhaGgaH 1 / bhAvato hiMsA na dravyata iti dvitIyo bhnggH2| dravyato'pi na hiMsA bhAvato'pi na hiMsA iti tRtIyo bhaGgaH 3 / dravyato'pi hiMsA bhAvato'pi hiMsA iti caturthoM bhaGgaH 4, parantu tatra prathamabhaGgo'pi na yujyate, yato dravyato hiMsA IryAsamityA gacchataH pipIlikAdeApAdanam / na ceyaM hisA, hiMsAlakSaNasyAbhAvAt / uktazca-"jo u pamatto puriso, tassa u jogaM paDucca je sttaa| vAvajjatI niyamA, tesiM so hiMsao hoi|| 1 // chAyA-yastu pramattaH puruSaH tasya tu yogaM pratItya ye svaaH| ___ vyApAyaMte niyamAt teSAM sa hiMsako bhavatIti // 1 // tathA bhaMgo ke viSaya meM bhI zaMkA hotI hai-ye bhaMga dvayAdisaMyoga rUpa hote haiN| ina meM hiMsA ke viSaya meM cAra bhaMga kahe gaye haiM, jaisedravyase hiMsA, bhAvase hiMsA nahIM1, bhAvase hiMsA, dravyase hiMsA nahIM2, davya se bhI hiMsA nahIM aura bhAva se bhI hiMsA nahIM3 dravya se bhI hiMsA aura bhAva se bhI hisaa4| isa prakAra ye cAra bhaMga haiM so ina bhaMgo meM pahalA hI bhaMga ThIka nahIM baiThatA hai kAraNa ki prathamabhaGga meM hiMsA kA lakSaNa ghaTita nahIM hotA hai| IryAsamiti se gamana karate hue munike paira Adi kA nimitta pAkara pipIlikA Adi kA mara jAnA yaha dravya se hiMsA hai parantu yaha hiMsArUpa nahIM hai, kAraNa-isa meM hiMsA kA lakSaNa ghaTita nahIM hAtA hai / pramAda ke yoga se prANoM kA vyaparopaNa honA isakA nAma hiMsA hai / kahA bhI hai- " jo u pamatto" ityAdi / tathA bhAMgAonA viSayamAM pa temane zaMkA thAya che. te bhAMga che, traNa, cAra vagere jAtanA hoya che. temAM hiMsAnA viSayamAM cAra bhAMga (bheda) 4aa cha bha3-(1) dravyathI DisA, mAthI DisA naDI, (2) mAthI DisA dravyathI hiMsA nahIM, (3) dravyathI paNa hiMsA nahIM ane bhAvathI paNa hiMsA nahIM, (4) ane dravyathI paNa hiMsA ane bhAvathI paNa hiMsA. A cAra bhAMgAmAM pahele ja bhAMgo barAbara lAgato nathI, kAraNa ke pahelA bhAgamAM hiMsAnuM lakSaNa ghaTAvI zakAtuM nathI-iryAsamitipUrvaka gamana karatAM muninA paganuM dravyanimitta maLatAM kIDI vagerenuM marI javuM tenuM nAma dravyahiMsA che paNa te dravyahiMsArUpa gaNAya nahiM. kAraNa ke temAM hiMsAnuM lakSaNa ghaTAvI zakAtuM nathI. pramAdanA yegathI prANene nAza thavo tenuM nAma hiMsA che. BhAM 55 cha-"jo u pamaco" tyAla zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #678 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za01 u0 3 sa0 11 zramaNasyApi tavedanasvarUpam 655 ___ tathA ca hiMsAlakSaNasyAbhAvAt kathamiyaM hisA ? zAstre ca pratipAditeyaM hiMsA ataH zaGkA prAdurbhavati, atra samAdhAnamucyate-neyaM zaGkA yuktA, uktahiMsAlakSaNasya dravyabhAvobhayAzrayatvAt , dravyahiMsA tu pANinAM maraNamAtram maraNasyaiva dravya. hiMsAtayA loke rUDhatvAt , sA tu prathamabhaGge ghaTata eveti / evaM samAdhAne satyapi zaGkAdayaH prAdurbhavanti / pramatta puruSa ke yogako lekara jo prANI mAre jAte haiM, vahI hiMsA hai| isa hiMsA ko karane vAlA vaha pramattaprANI niyama se hiMsaka hotA hai| IryAsamitipUrvaka calate hue munike pramAdakA yoga nahIM hai| ataH aisI sthitimeM jIvake hue prANavyaparopaNa mAnase ve hiMsaka nahIM mAne jAte haiN| isa taraha hiMsA ke lakSaNa kA " pramattayogAt prANavya paropaNaM hiMsA" isa kA abhAva hone se kevala dravya se huI hiMsA kA hiMsA kaise kahA jA sakatA hai parantu ise hiMsA zAstra meM to kahA hai ataH zaMkA hotI hai / samAdhAna-yaha hiMsA zaMkAyukta nahIM hai, kyoMki yaha hiMsA kA lakSaNa jo batAyA gayA hai vaha dravya hiMsA kA lakSaNa nahIM hai-dravya aura bhAvahiMsA kA lakSaNa hai / prANiyoM kA maranAmAtra hI dravyahiMsA hai, kyoMki maraNa hI loka meM dravyahiMsA rUpa se rUDha hai aura yaha dravyahiMsA prathamabhaMga meM ghaTa hI jAtI hai| isa prakAra kA samAdhAna mila jAne para bhI unheM isa viSayameM zaMkA Adi bane hI rahate haiM / pramAdI puruSanA yoganA lIdhe je jIvo mAryA jAya che tene ja hiMsA kahe che. A rIte hiMsA karanAra pramAdI jIva avazya hiMsaka hoya che. paNa IsamitipUrvaka cAlatA munimAM pramAdane vega hete nathI. tethI evI sthitimAM jIvanA prANane nAza thavA mAtrathI ja temane hiMsaka mAnI zakAya nahIM. mA zata " prabhattayogAta prANavyaparopaNaM hiMsA " 20 skssn| mamA hovAthI kevaLa dravyathI thayela hiMsAne hiMsA kevI rIte kahI zakAya ? paNa zAstramAM tene hiMsA kahelI che. tethI te viSe temane zaMkA thAya che. tenuM samAdhAna A pramANe che-hiMsAnuM je lakSaNa upara batAvyuM che te dravyahiMsAnuM lakSaNa nathI. paNa dravya ane bhAvahiMsAnuM lakSaNa che. prANuonuM maraNa eja dravyahiMsA che. kAraNa ke lekamAM maraNa ja dravyahiMsArUpa prasiddha che ane A dravyahiMsA pahelA bhAMgAmAM ghaTAvI zakAya che. A pramANe zaMkAnuM samAdhAna thavA chatAM paNa A viSayamAM temanA manamAM zaMkA Adi thayA ja kare che, zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #679 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre tathA nayaviSaye zaGkA, tatra nayA-dravyArthikAdayaH, tatra yadi dravyArthikanayamatena vastUnAM nityatvaM, tadeva vastu paryArthikanayena kathamanityaM syAt? nityatvAnityatvayoviruddhatayA ekatra dharmiNi samAvezAsaMbhavAt , iti zaGkA, samAdhAnamAhadravyApekSayaiva nityatvam paryAyApekSayA cAnityatvasya svIkArAt dRzyate cApekSA. tathA-naya ke viSaya meM isa prakAra se unheM zaMkA hotI hai-dravyAthikAdika naya haiN| inameM dravyArthika naya ke matase vastuoM meM nityatA hai aura paryAyArthika naya ke mata se usI vastu meM anityatA hai / aisI mAnyatA hai so isa para unheM aisI zaMkA hone lagatI hai ki jo vastu dravyArthika naya ke abhiprAya se nitya hai vahI vastu paryAyAthika naya ke abhiprAya se anitya kaise ho sakatI hai ? kyoM ki nityatva aura anisyatva ye donoM viruddha dharma haiM / inakA eka vastu meM yugapat samAveza kaise ho sakatA hai ? yaha bAta asaMbhava hai| ____ isakA samAdhAna-isa prakAra se hai ki-apekSAbheda se nityatva aura anityatva kA sadbhAva eka hI vastu meM hone se koI bAdhA nahIM AtI hai / nityatva aura anityatva yadi vastu meM apekSAkRta na mAne jAte to avazya unakA yugapat ekatra samAveza honA asaMbhava thA, parantu vastu meM jo nityato mAnI jAtI hai vaha dravyArthikanaya kI apekSA se mAnI jAtI hai, kyoM ki dravyArthika naya kA viSaya dravya hotA hai| anityatA jo mAnI jAtI hai vaha paryAyArthika naya ko apekSA se mAnI temaja nayanA viSayamAM paNa temane zaMkA thayA kare che. dravyArthika vagere naya che. dravyArthika nayanI apekSAe vastumAM nityatA che. ane paryAyArthika nayanI apekSAe eja vastumAM anityatA che, evI mAnyatA che te A viSayamAM temane zaMkA thAya che ke je vastu dravyArthika nayanA abhiprAyathI niya che teja vastu paryAyArthika nayanA abhiprAyathI anitya kevI rIte hoI zake? kAraNa ke nityatA ane anityatA te virodhI guNe che te baneno eka ja vastumAM eka sAthe kevI rIte samAveza thaI zake? mATe e vAta ja azakya che te tenuM samAdhAna A pramANe che-apekSAbhedathI nityatA ane anityatAne sadubhAva eka ja vastumAM hoI zake che je nityatA ane anityatAne vastumAM apekSAkRta na mAnIe to temane yugapata ( eka sAthe) samAveza tha bezaka asaMbhavita gaNAya paNa vastumAM je nityatA mAnavAmAM Ave che te dravyArthika nayanI apekSAe manAya che kAraNa ke dvavyArthika nayane viSaya dravya che. anityatA je manAya che te zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #680 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za0 1 303 sU0 11 zramaNasyApi tatkarmavedana svarUpam 657 bhede naikatraivobhayoH samAvezaH, yathA ekasminneva puruSe pitRputratvayoriti / evaM samAdhAne'pi zaGkAdayo bhavantIti / tathA niyamespi zaGkA - niyamo'bhigrahaH, tatra yadi nAma sarvaviratisAmAyikaM tadA kimanyena pauruNyAdiniyamena sAmAyikenaiva sarvaguNAvApteH / uktazvAsau jAtI hai| paryAyArthika nayakA viSaya paryAyeM hotI haiM / apekSAbheda se eka hI vastu meM donoM kA samAveza honA dekhA jAtA hai| jaise loka meM eka hI puruSa meM apekSA se pitRtva aura putratva ina do dharmo kA samAveza hotA dekhA jAtA hai / isa prakAra se samAdhAna hone para bhI unheM isa viSaya meM zaMkA ho jAtI hai / tathA - niyama meM bhI unheM zaMkA isa prakAra se hotI hai - niyama nAma abhigraha kA hai / isa meM yadi sarvasAvadyaviratirUpa sAmAyika kI jAtI hai to phira anya pauruSI Adi niyama karane se kyA lAbha hai ? kyoMki sAmAyika se hI samasta guNoM kI prApti ho jAtI hai| aisA hone para bhI zAstra meM pauruSI Adi niyama kartavya koTi meM kahe hI gaye haiN| isakA sAmAdhAna isa prakAra se hai- sAmAyika kartavya koTi meM honepara bhI jo pauruSI Adi anya niyama kiye jAte haiM ve pramAdake nAzaka aura apramAdabhAva ke vardhaka hote haiM / isa liye inake hetu hone ke kAraNa ye bhI kartavyakoTi meM kahe gae haiN| kahA bhI hai- "sAmAie" ityAdi / paryAyAkinayanI apekSAe manAya che. paryAyArthika nayane viSaya paryAA che. apekSA bhedathI eka ja vastumAM bannene samAveza thatA pratyakSa jovA maLe che jema ke-eka ja purUSamAM putranI apekSAe pitRtva ane tenA pitAnI apekSAe putratva e e dharmanA samAveza thatA dekhAya che. A pramANe temanI zaMkAnuM samAdhAna karavA chatAM paNa temanI zaMkA dUra thatI nathI. temaja niyamanA viSayamAM paNa temane zaMkA thayA kare che. vratapratyAkhyAnane niyama kahe che. jo sarva pApanI viratirUpa sAmAyika karavAmAM Ave te pachI navakArasI, pArasI vagere anya niyameA karavAthI ze| lAbha che ? kAraNa ke sAmAyika mAraphata ja badhA pApanI nivRtti thaI ja jAya che te pachI zAstramAM pArasI vagere niyamAnA kartavyakeTimAM samAveza zA mATe karyo che? A viSayamAM temanI zaMkAnuM samAdhAna A pramANe che-sAmAyika vratamAM sa`pApa nivRtti thai jatI hAvA chatAM paNa pArasI vagere je anya niyame AcaravAmAM Ave che te niyame pramAdane nAza karanArA ane apramAda bhAvanA varSIka hAya che. tethI apramAdanA heturUpa heAvAthI temano paNa kavyakeTimAM samAveza karyo che. " ityAdi uddhuM pazu che-" sAmAie bha 83 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #681 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 bhagavatIsUtra pauruSyAdiniyama iti bhavati zaGkA / samAdhAnamAha-satyapi sAmAyike yukta eva pauruSyAdiniyamo'pamAdavRddhihetutvAditi, taduktam __"sAmAie vi hu sAvajja cAgarUve u guNakaraM eyaM / ___ apamAyabuDijaNagattaNeNa ANAbho vinneyaM // 1 // " chAyA-sAmAyike'pi khalu sAvadyatyAgarUpe tu guNakarametat / __apramAdavRddhijanakatvena AjJAto vijJeyam " // 1 // iti / tathA pramANaviSaye zaGkA-pramANaM-pratyakSAdi, tatrAgamapramANaM yathA-yadayamAdityo bhUmerupari yojanazatairaSTAbhiH saMcarati, cakSuHpratyakSaM ca sUryasya bhUmenigacchato grAhaka kimatra satyamiti zaGkA / samAdhAnamatredam-nahi samyak pratyakSamidam , dUrataradezato vibhramAditi / evaM samAdhAne satyapi zaGkAdirbhavatIti tadayamatrodde. sarvasAvadyaviratirUpa sAmAyika karane para bhI pauruSI Adi anya niyama apramAdabhAva ke vRddhi ke janaka hone ke kAraNa kartavya haiN| arthAt pramAda ke nAzaka hone se kartavya rUpa haiM isaliye ye guNakara haiN| aisI prabhu kI AjJA se jAnanA caahiye| tathA-pramANa ke viSaya meM bhI zaMkA unheM isa prakAra se hotI haipratyakSAdirUpa pramANa hai, inameM AgamapramANa meM unheM saMzaya hotA haiAgama meM aisA kahA hai ki sUrya bhUmi se Upara ATha sau yojana ke bAda saMcAra karatA hai parantu apanA jo cakSuindriyajanya pratyakSa hai vaha sUrya ko bhUmi se nikalatA huA hI dekhatA hai| aisI sthiti meM kise satya mAnA jAve / esI unheM zaMkA hotI hai so isakA samAdhAna isa prakAra se hai-apanA cakSuHpratyakSa jo sUrya ko bhUmi se nikalatA huA dekhatA hai vaha pratyakSa satya nahIM hai, kAraNa ki sUrya yahAM se atyaMta dUra sarvapApa viratirUpa sAmAyika karavA chatAM paNa pirasI vagere bIjA niyama apramAda bhAvanI vRddhi karanArA hovAthI karavA gya che tAtparya e che ke te niyama pramAdane nAza karanArA hovAthI guNakArI che tethI ja prabhunI te prakAranI AjJA che. temaja pramANanA viSayamAM paNa temane zaMkA thAya che-pratyakSa vagere pramANe che. temAMthI Agama pramANamAM temane zaMkA thAya che-AgamamAM evuM kahyuM che ke sUrya sama pRthvIthI ATha so jana upara cAle che. paraMtu cakSuIndriya janya pratyakSa pramANa te sUryanI bhUmimAMthI nIkaLate ja juve che. te banne vAtamAMthI kaI vAtane sAcI mAnavI ? tenuM samAdhAna A pramANe che-ApaNI AMkha sUryane bhUmimAMthI nIkaLate ja pratyakSa dekhe che te pratyakSa satya nathI. kAraNa ke sUrya zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #682 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 1 u0 3 sU0 11 zramaNasyApi tatkarmavedanasvarUpam 659 zakArthasaMgrahaH-zramaNAnAM nirgranthAnAM kAMkSAmohanIyasya vedanaM bhavati na veti prshnH| bhavatItyuttaram / kathaM bhavatIti praznaH / jJAnAntarANi samArabhya pramANAntara paryantaiH kAraNaiH zramaNA nirgranthA api kAMkSAmohanIyaM karma vedayantIti / jJAnAntarAdikAraNabalena zaGkAdikamAdadhAnAH zramaNA nirgranthA api kAMkSAmohanIyaM karma vedayantIti sayuktikaM bhagavatopavarNitamAkalayya gautamo bhagavadvacane zraddhAtizayaM hai so usameM aisA bhrama hotA hai ki vaha bhUmi se nikala rahA hai| isa prakAra se zAstroM meM samAdhAna hai phira bhI unheM isa meM zaMkA Adi bane rahate haiN| isa uddezaka kA arthasaMgraha yahAM isa prakAra se hai-zramaNa nirgranthoM ke kAMkSAmohanIya karma kA vedana hotA hai yA nahIM aisI utthita zaMkA kA uttara "hAM unake kAMkSAmohanIya karmakA vedana hotA hai" aisA uttara jaba diyA gayA to punaH isakA bedana unheM kaise hotA hai ? aisA prazna punaHkiyA gayA, isa ke uttara meM unheM samajhAyA gayA ki jJAnAntara se lekara pramANAntarataka jo kAraNa haiM ve kAraNa zramaNanirgranthoM ko kAMkSA mohanIya karma kA vedana karAte haiM / arthAt ina kAraNoM ko lekara zramaNa nirgrantha kAMkSAmohanIya karma kA vedana karate haiM / tAtparya kahane kA yaha hai ki ina jJAnAntarAdirUpa kAraNoM ke bala se zramaNa nirgranthoM ke zaMkA Adi doSa prabhupatipAdita darzana Adi tatvoM meM utpanna ho jAte haiM-isa taraha zaMkA Adi se yukta bane hue ve zramaNa nirgrantha bhI kAMkSAmohanIyakarma kA vedana karate haiN| isa prakAra sayuktika bhagavAn kA kathana sunakara te ahIMthI ghaNe dUra che tethI sUrya bhUmimAMthI nIkaLato je AMkhathI pratyakSa dekhAya che te te bhrama che. A prakAranuM samAdhAna maLavA chatAM paNa temanA manamAMthI zaMkA jatI nathI. A uddezakane arthasaMgraha ahIM A pramANe che-zramaNa nirone kAMkSAmehanIya karmanuM vedanA thAya che ke nahIM ? A praznano uttara-" hA, teo paNa kAMkSAmahanIya karmanuM vedana kare che. " "teo zA kAraNe tenuM vedana kare che?" A praznanA uttararUpe kahevAmAM AvyuM che ke jJAna-jJAnamAM aMtarathI laIne pramANa-prAmANamAM aMtara sudhInA je kAraNe upara varNavyA che, te kAraNone lIdhe teo kAMkSAhanIya karmanuM vedana kare che. tAtparya e che ke jJAnajJAnamAM aMtara vagere kAraNone lIdhe jinendra pratipAdita tatvomAM zramaNa nircane zaMkA vagere utpanna thAya che. A rIte zaMkAzIla thavAthI zramaNa nirgathe paNa kAMkSAehanIya karmanuM vedana kare che. A prakAranuM yuktiyukta zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #683 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre prakaTayannAha-'se nUNaM bhaMte' ityAdi / 'se nUrNa bhaMte' tad nUnaM bhadanta ! 'tameva saccaM' tadeva satya-sArvakAlikavAdharahitam "nIsaMka" niHzaMkam , zaMkAvarjitam , "jajiNehi' yat jinaiH "paveiya" praveditam-bhavatA tIrthakareNa yat vijJaptaM tadvastu sarvathaiva satyaM zaMkAdirahitaM ca / rAgadveSAdirahitapuruSavizeSeNa yat sAmAnyavizeSAtmakaM nityAnityatvAdi saMvalitaM yathAvasthitaM vastu tenaiva tenaiva rUpeNa pratipAditatvAdekAntasatyameveti bhaavH| gautamoktavastuni svAbhiprAyaM darzayannAha-"haMtAgoyame 'tyAdi, "haMtA goyamA" hanta he gautama ! 'tameva saccaM nIsaMkaM tadeva satyam niHzaMkam-yat jinaH praveditam , 'evaM jAva purisakAraparakamei vA' evaM yAvatpuruSakAraparAkrama iti vA, evaM satyasti utthAnaM balaM karma vIyaM puruSakAra gautama ne bhagavAna ke kathana meM apanI zraddhA ke atizaya ko prakaTa karate hue kahA " se nUrNa bhaMte !" ityAdi, he bhadanta ! vahI tattva sArvakAlika bAdhArahita hai, niHzaMka-zaMkA rahita hai jo jinendra devoMne prarUpita kiyA hai| arthAt Apa tirthakarane jo batAyA hai vaha vastu sarvathA hI satya aura zaMkA Adise rahita hai| rAgadveSa Adise rahita puruSavizeSa ke dvArA sAmAnya vizeSAtmaka, nityatva anityatvAdi dharmo se mizrita vastu usI2 rUpa se pratipAdita honeke kAraNa ekAnta satya hI hai / jo gautama ne kahA usa vastu meM apane abhiprAya ko prakaTa karate hue prabhune unase kahA-"haMtA goyamA! ityAdi, hAM gautama ! vahI satya evaM niHzaMka hai jo jinendra devoM ne kahA hai| isa taraha yaha kathana yAvat puruSakAra parAkrama hai, yahAM taka samajhanA cAhiye / arthAt isa taraha honepara utthAna bhagavAnanuM kathana sAMbhaLIne gautame bhagavAnanAM vacanamAM pitAnI atizaya zraddhA zavitai yuM, " se nUNaM bhaMte !" tyAdi. OM bhUnya ! jinendra devo 43 pratipAdita tattva ja sarvathA bAdhArahita che ane zaMkArahita che. eTale ke tIrthakara devoe je tattva batAvela che teja tatva sarvathA satya ane zaMkA vagerethI rahita che. rAgadveSa vagerethI rahita jJAnI puruSo vaDe pratipAdita sAmAnya-vizeSAtmaka, nityatva anityatva vagere dharmothI yukta vastu-padArtha paNa te te rUpe hovAne kAraNe ekAnta satya ja che. gautame je vAta prakaTa karI tenu samathana 42ta prabhu tebhane 4 cha "hatA goyamA ! " tyAhi. " ! gautama ! eja satya ane niHzaMka che ke je jinendradevoe kahela che. A kathana "puruSakAra parAkrama che" ahIM sudhI samajI levuM. eTale ke Ama hovAthI zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #684 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za01303 sU011 prakaraNopasaMhAraH, caturthoddezaprArambhazca 661 parAkrama iti sarva vaktavyam / prakaraNamupasaMharannAha- sevaM bhaMte sevaM bhaMte' iti tadevaM bhadanta tadevaM bhadanta / he. madanta ! devAnupiyeNa pratipAditaM tat evameva satyameva zaGkAdirahitameva ca, nAtrANumAtro'pi shngkaayvkaashH| evamuktvA gautamaH zramaNaM bhagavantaM mahAvIraM vandate namasyati, vanditvA namasyitvA saMyamena tapasA''. tmAnaM bhAvayamAno viharati // 5011 // iti zrI-jainAcArya-jainadharmadivAkara-pUjya zrIghAsIlAlativiracitAyA~ zrIbhagavatIsUtrasya prameyacandrikAvyAkhyAyAM prathama zatakasya tRtIyodezakaH samAptaH // 1-3 // hai, bala hai, karma hai, vIrya hai, puruSakAra parAkrama hai-ye saba haiM / prakaraNa kA upasaMhAra karate hue sUtrakAra kahate haiM ki-sevaM bhaMte! sevaM bhNte|' he bhadanta ! Apa devAnupriya ne jo pratipAdita kiyA hai vaha aisA hI hai arthAt satya hI hai aura zaMkA Adi se rahita hI hai, isameM aNumAtra bhI zaMkA Adike liye sthAna nahIM hai / isa taraha kahakara gautamane zramaNa bhagavAna mahAvIra ko vaMdanA kI, unheM namaskAra kiyA / vandanA-namaskAra karake ve phira tapa aura saMyama se AtmA ko bhAvita karate hue apane sthAna para virAja gaye // sU0 11 // // jainAcArya zrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta 'bhagavatIsUtrakI priyadarzinI vyAkhyAke prathamazataka tIsarA uddezaka samApta // 1-3 // utthAna cha, 5cha, ma che, pIya cha, puruss|4|2 52 // 34 cha, se madhu che. 5424 ne| upasa.2 42di suutr||2 4 cha -" seva bhaMte !" u pUnya ! Ape je pratipAdita karyuM che te satya ja che. temAM zaMkAdi dene sthAna ja nathI." A pramANe kahIne gautamasvAmIe zramaNa bhagavAna mahAvIrane vaMdana namaskAra karyA. vaMdana namasakAra karIne saMyama ane tapathI AtmAne bhavita karatA thakA teo potAnA sthAne besI gayA. sU011 || jainAcArya zrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta bhagavatIsUtranI priyadarzinI vyA dhyAna paDasA zatane zrIna deza sabhAta // 1-2 / / zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #685 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamazatakasya caturthoddezakaH prArabhyatecaturthoM dezake pratipAditA viSayAH saMkSepato nirdizyante-kati karmaprakRtayaH iti praznaH ? aSTau ca tA ityuttaram , prakRtiviSaye gAthA, upasthAnam , vIryAda vIryAvati praznaH, bAlavIryeNetyuttaram , prasaGgAt vIryabhedavicAraH, apakramaNam , upazAntamohanIyaM svato'pakrAmet parato veti praznaH, svata evetyuttaram , rucyarucyovicAraH, kRtaM kama vedanamantareNa gacchati na veti praznaH, netyuttrm| tatra kAraNamadarzanam , karmaNo dvaividhyam , sarvajJena jJAtametat , yad jIvaH AbhyupagamikyA aupakramikyA vedanayA karma vediSyatIti prtipaadnm| pudgalA Asan santi bhaviSyantIti praznaH, evamevetyuttaram , evaM skandha pApi kAlattitvapradarzanam / evaM jIvasyApi caturtha uddezaka prAraMbhaisa caturtha uddezakameM kauna2 se viSaya pratipAdita hue haiM yaha bAta saMkSepa se prakaTa kI jAtI hai-sabase pahale karmaprakRtiyAM kitanI haiM ? yaha prazna huA hai| ve ATha haiM aisA uttara diyA gayA hai| prakRtiyoMke viSayameM gaathaa| upasthAna vIryase ki avIryase ? ityAdi prazna, bAla vIrya se aisA uttara / prasaMga se vIryabheda vicAra / apakramaNa upazAMtamohanIya svataH apakramatA hai ki parase apakramatA hai ? yaha prazna-svataH hI apakramatA hai aisA uttr| ruci aruci kA vicAra / kRtakarma, vedana ke binA chUTatA hai ki nahIM chUTatA hai ? yaha prazna, nahIM chUTatA hai aisA uttara / isameM kAraNa dikhaanaa| karma kI dvividhtaa| sarvajJa ne yaha jAnA hai ki jIpa AbhyupagamikI aupakramikI vedanAdvArA karmakA vedana karegA aisA pratipAdana / pudgala kyA the, haiM, hoMge?, aisA prazna, aisA hI hai, aisA uttara / isItaraha skandhameM kAlavRttitva cothA uddezakano prAraMbha pahelAM te cothA uddezakamAM AvatA viSayane saMkSiptamAM paricaya ApavAmAM Ave che-prazna-karmaprakRti keTalI che? uttara-ATha karmaprakRti che. prakRtinA viSayamAM gAthA. prazna-upasthAna vIrya thI ke avIryathI ? ityAdi. uttarabAlavIryathI. vIryanabhedane vicAra. apakamaNa, upazAMta mehanIya svataH upakrame che ke parataH upakrame che? e prazna, ane svata upakrame che evo uttara. ruci ane arucino vicAra. prazna katakarma vedana karyA vinA chUTe che ke nahI ? uttara-nathI chUTatAM. ane tenuM kAraNa darzAvavAmAM AvyuM che, karmanI dvividhatA. sarva jANyuM che ke jIva AbhupagamikI, aupakamikI vedanA dvArA karmanuM cahana 42ze se pratipAdana. prazna-pAsa utai, cha, ane Daze ? uttara- mevu ja che. e ja pramANe skandamAM kALavRttittvanuM pradarzana, eja pramANe jIvamAM zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #686 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 1 u. 4 sU0 1 karmaprakRtisvarUpam trikaalvRttitaa| kevalaM saMyamAdimAtreNa chajhasthA manuSyAH siddhA abhavan bhavanti bhaviSyanti veti praznaH, netyuttaram , tatra kAraNopadarzanaM ca, AdhovadhikaparamAdhovadhikakevalinaH siddhA abhavanniti praznaH, kevalino bhUtvA siddhA abhavannityuttaram , kevalinaH pUrNA iti vaktuM zakyate iti praznaH, vaktuM zakyate ityuttaram , uddeshkprismaaptiH| vistararUpeNa viSayajJAnAya caturthoddezako vitriyate / ___atha tRtIyoddezake karmaNa udIraNavedanAdikaM kathitam , ataH paraM caturthoMddezake tasyaiva karmaNo bhedAdikaM pradarzayituM, tathA dvAragAthAyAM "pagaitti" prakRtiriti yat kathitaM tadapi kathayitumAha-' kai NaM bhaMte' ityaadi| __mUlam-kaI NaM bhaMte kammappagaDIo paNNattAo ? goyamA aTTha kammappagaDIo paNNattAo, kammappagaDIe paDhamo uddeso neyamvo jAva aNubhAgo samatto, gAhA kai payaDI kaha baMdhai?, kAhi ya ThANehiM baMdhaI pyddii| kai vedei ya payaDI, aNubhAgo kaiviho kassa // sU0 1 // kA prdrshn| isI taraha jIvameM bhI trikaalvRttitaa| kevala saMyamAdimAtrase chadmastha manuSya siddha hue? hote haiM? hoMge? aisA prazna, nahIM aisA uttara / isameM kAraNa dikhAnA / Adhovadhika, paramAdhovadhika kevalI siddha hue kyA ? aisA prazna-kevalI hokara ke siddha hue aisA uttara / uddezaka ko prismaapti| vistAra se viSayajJAna ke nimitta caturtha uddezaka kI vyAkhyA kI jAtI hai-saMbaMdha kathana tRtIya uddezaka meM karma kA udIraNA vedana Adi kahA gayA hai so isa ke bAda caturtha uddezaka meM usI karma ke bheda Adi ko dikhAne ke nimitta, tathA dvAra gAthA meM kathita prakRti ke liye sUtrakAra " kai paNa trikALavRttitva. prazna-saMyama mAtrathI ja chavastha manuSya siddha thayA che ? thAya che? thaze? ane teno nakAramAM uttara. tenuM kAraNa batAvavuM-Adhavadhika, paramAdhavadhika kevaLI zuM siddha thayA che? evo prazna. kevaLI thaIne siddha thayA che evo uttara. uddezakanI parisamApti. vistArapUrvaka viSayajJAnane nimitte cothA uddezakanI vyAkhyA karavAmAM Ave che. saMbaMdha kathana- trIjA uddezakamAM karmanuM udIraNa, vedana vagerenuM kathana thayuM che. have cothA uddezakamAM eja karmanA bheda vagerene batAvavA mATe temaja dvAra gAthAmAM zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #687 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 664 bhagavatIsUtre chAyA-kati bhadanta ! karmaprakRtayaH prajJaptAH gautama ! aSTa karmaprakRtayaH prajJaptAH karmaprakRtyAH prathama uddezo jJAtavyo yAvat anubhAgaH samAptaH, gAthA-kati prakatayaH kathaM badhnAti katibhizca sthAnabadhnAti prakRtIH / kati vedayati ca prakRtI: anubhAgaH katividhaH kasya / 01 / / gaM bhaMte " ityAdi sUtra kahate haiM- " kai NaM bhaMte ! kammappagaDIo paNNattAo ?" ityaadi| __mUlArtha-(bhaMte ) he bhadanta ! (kai NaM) kitanI (kammapagaDIo) karmaprakRtiyAM (paNNattAo) kahI gaI hai ? bhagavAn isakA uttara dete haiM ki-(goyamA) he gautama ! ( aTTha kammapagaDIo paNNattAo ) ATha karma prakRtiyAM kahI gaI haiM / (kammappagaDoe paDhamo uddeso neyavyo) karmaprakRti se prathama uddezaka jAnanA cAhiye / kahAMtaka jAnanA cAhiye ? isake liye kahA gayA hai ki (jAva aNubhAgo samatto) yAvat " anubhAga: samAptaH" yahAM taka jAnanA cAhiye / prajJApanA sUtra meM kahe gaye tebIsaveM karmaprakRti nAma ke padakA yahAM prathama uddezaka jAnanA cAhiye yAvat anubhAga samApta taka / prajJApanA meM 23 veM pada ke prathama uddezaka meM jitane artha kahe gaye haiM unakI saMgrAhikA yaha gAthA hai-(kai payaDI) karma prakRtiyAM kitanI haiM ! (kaha baMdhai ) jIva kisa prakAra se prakRtiyoM kA baMdha karatA hai ? ( kAhiM ThANehiM baMdhaI payaDI) kitane sthAnoM dvArA jIva thita prakRtine 4Ane bhATe sUtra42 43 cha-" kai NaM bhaMte ! kammappagaDIo paNNattAo 1 tyAha. bhUsAtha - (bhaMte !) 3 pUlya ! (kai NaM) hI ( kammappagaDIo) zubha pratiyo ( paNNattAo?) hI cha ? uttara-(goyamA ! ) gautama ! ( adra kammappagaDI o paNNattAo) -13 mapratimA DasI che. (kammApaDIe paDhamo uddeso neyamvo) prakRtinA viSayamA prathama deza4 mahI tazavo naesa. cyA sudhA zuvo nesa, te matAvA mATe che (jAva aNubhAgo samatto) "manumA sabhAsa" sudhI pazuvo. prajJApanA (pannae) sUtranA tevIsamA "karmakRti nAmanA padane paDele uddezaka ahIM "anubhAga samApta" pada sudhI grahaNa karavo. prajJApanAnA tevIsamA padanA prathama udezakamAM jeTalA matha 4aa cha tenI saDA 21 pramANe cha-( kai payaDI) bhatiyA kI cha ? ( kaha baMdhA) 71 vI zata pratiyonI 55 mAMdhe cha ? (kAhiM ThANehiM baMdhaI payaDI) khai sthaan| 13 71 pratiyonI 55 madhe cha ? zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #688 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za01 u0 4 sU0 1 karmaprakRtisvarUpam 665 " 6 " 6 TIkA - ' ka NaM bhaMte ' kati khalu bhadanta ' kammapayaDIo ' karmaprakRtayaH paNNattAo prajJaptAH, bhagavAnAha ' goyame - 'tyAdi / goyamA' he gautama ! 'aDDa kammapagaDIo paNNattAo' aSTa karmaprakRtayaH prajJaptAH kammappagaDIe paDhamI uddezo neoat' karmaprakRtyAH prathama uddezako jJAtavyaH / kiyatparyantaM jJAtavyastatrAha - 'jAva aNubhAgo samatto ' yAvadanubhAgaH samAptaH, prajJApanAnutrasya trayoviMafaamasya karmaprakRtyabhidhAnasya padasya prathama uddezako jJAtavyo yAvadanubhAgaH samApta ityarthaH / prajJApanAyAM trayoviMzatitamapadasya prathamodezake yAvanto'rthAH kathitAsteSAM saMgrAhikeyaM gAthA - 'gAhA' gAthA 'kai payaDI' ityAdi / karmaprakatayaH kati santi 1, kena prakAreNa prakRtI vadhnAti jIvaH 2, kiyadbhiH sthAnaiH prakRtIH badhnAti 3, kiyatIH prakRtIrvedayati4, tathA ' kassa kaiviho aNubhAgo kasya karmaNaH katividhaH anubhAgo rasa ityarthaH 5 / iti gAthAsaMkSepArthaH / tatra - kai pagaDIo ' kati kRtayaH ? iti prathamadvAram / taccedam - " kai NaM bhaMte kammapagaDIo paNNattAo? goyamA ! aTa kammapagaDIo paNNattAo taM jahA - NANA varaNijjaM 8 " jJAnAvaraNIyamArabhyAntarAyaparyantamaSTa prakRtayaH / kaha baMdhai ' iti dvitIyadvAram / 'kaha NaM bhaMte! jIve aTTha kammapagaDIo baMdhai 1 goyamA ! NANA prakRtiyoMko bAMdhatA hai? (kai vedei pagaDI) jIva kitanI prakRtiyoMkA vedana karatA hai ? (aNubhAgo kaiviho kassa tathA kisa karmakA kitane prakArakA rasa hai ? isa prakAra gAthA kA yaha saMkSepa meM artha hai / " kai pagaDIo " prakRtiyAM kitanI haiM ? prathama dvAra hai / 'taccedam ' vaha yaha hai- " kaha NaM bhaMte! kammapagaDIo paNNattAo ! " he bhanta ! karmaprakRtiyAM kitanI kahI haiM ? " goyamA ! aTTha kammapagaDIo paNNattAo" he gautama! karma " jaise -" NANAvara NijjaM " jJAnAprakRtiyAM ATha kahI haiM / taM jahA varaNIya se lekara antarAya taka / kaha baMdhai yaha dvitIya dvAra hai / 4 (6 64 9 ( kai vedei payaDI) va DeTasI pramRtiyonuM vehana ure che ? ( aNubhAgo kaiviho karasa ) tathA yA uno DeMTalA prahArano rasa che ? ma pramANe gaathaane| kai pagaDIo " pratiyo DeMTalI che ? mA prathama dvAra azubha artha che. " che. te yA pramANe che- " kai NaM bhaMte! kammappagaDIo paNNattAo ? De pUnya ! urbha amRtiyo TasI uhI che ? " goyamA ! aTU kammappagaDIo paNNattAo ? he gautama upramRtiyo bhAu aDDI che. (taMjahA ) te yA pramANe che" NANAvaraNijjaM" jJAnAvaraNIyathI bahane mantarAya sudhInI AI urbha prakRtiyA che. " mA jI dvAra che. " kaha NaM bhaMte! jIve aTTha kammappagaDIo 88 kaha baMdha 94 bha0 zd zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #689 -------------------------------------------------------------------------- ________________ D bhagavatIsUtre varaNijjassa kammassa udaeNaM dasaNAvaraNijja kammaM niyacchai " jJAnAvaraNIya karmodayena darzanamohanIyaM karma vipAkAvasthaM karotItyarthaH / 'dasaNamohaNijjassa kammassa udaeNaM micchattaM niyacchai, micchatteNaM udinneNaM evaM khalu jIve aTThakammappagaDIo baMdhai' darzanamohanIyAkhya prakRterudayena jIvaH mithyAtvamAsAdayati, mithyAtvasyodayena karmaprakRtIbadhnAtItyevamitaretarAzrayadoSaH samApatati, yathAmithyAtve sati karmabandhaH, karmavandhe ca sati mithyAtvamiti na caiva vAcyaM, bIjAkurapravAhavat karmabandhapravAhasyAnAditayA itretraashrysyaadossaaditi2| "kaha NaM bhaMte ! jIve aTTha kammapagaDIo baMdhai" he bhadanta ! jIva ATha karmaprakRtiyoM kA baMdha kaise karatA hai ? " goyamA ! NA NAvaraNijassa kammassa udaeNaM dasaNAvaraNijja kammaM niyacchai " he gautama ! jIva jJAnavaraNIya karma ke udaya se darzanamohanIya karma ko vipAkAvastha karatA hai| " desaNamohaNijassa udaeNaM micchattaM niyacchai, micchatteNaM evaM khalu jIve aTTha kammappagaDIo baMdhaha" darzanamohanIyanAmaka prakRti ke udaya se jIva mithyAtva ko prApta karatA hai / mithyAtva ke udaya se jIva AThoM karmaprakRtiyoM kA baMdha karatA hai| zaMkA-isa prakAra ke kathana se to yahAM para itaretarAzrayadoSarUpa Apatti AtI hai, vaha isa taraha hai-mithyAtva ke udaya honepara karmabaMdha hotA hai aura karmabaMdha hone para mithyAtva kA udaya hotA hai| samAdhAna-bIjAMkura pravAha kI taraha karmabaMdha pravAha anAdi hai isa liye itaretarAzraya ko doSarUpa nahIM mAnA gayA hai| baMdhai 1" Q pUnya ! 71 28 umaprakRtiyAnA madha vI zate sAMdhe cha ? " goyamA ! NANAvaraNijjarasa kammarasa udaeNaM dasagAvaraNijaM kammaM niyaccha" he gautama ! jIva jJAnAvaraNIya karmanA udayathI darzana mehanIya karmane prApta kare hai. "saNamohaNijjassa kammassa udaeNaM micchattaM niyacchai micchatteNaM udinneNaM evaM khalu jIve adra kammappagaDIo baMdhai" 6zanamADanIya nAmanI matinA udayathI jIva mithyAtvane prApta kare che. ane mithyAtvanA udayathI jIva ATha karmaprakRtine baMdha bAMdhe che. zaMkA A prakAranA kaMthanathI te ahIM itaretarAzraya deSa lAgavAne saMbhava rahe che? kAraNa ke mithyAtvane udaya thavAthI karmabaMdha thAya che ane karmabaMdha thavAthI mithyAtvane udaya thAya che. mATe uparane doSa lAge che ? samAdhAna-bIjAMkura pravAhanI jema karmabaMdhane pravAha paNa anAdi che. tethI ahIM itaretarAzrayane deSarUpa mAnavAmAM Avela nathI, zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #690 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za.1 u. 4 sU0 1 karmaprakRtisvarUpam 'kaihi ya ThANehi' iti tRtIyadvAram , taccaivam-"jIve NaM bhaMte NANAvaraNijja kamma kahahiM ThANehiM baMdhai, goyamA ! dohi ThANehi, taMjUhA-rAgeNa ya doseNa ya' ityaadi| 'kai vedei ya payaDI' iti caturtha dvAram , taccaivam-'jIve NaM bhaMte ! kai kammappayaDIo veei, goyamA ! atthegaie veei atthegaie no veei, je veei se aTTha" ityaadi| idaM sUtraM TokAyAmupalabhyate, prajJApanAsUtre tu na dRzyate / jIveNaM bhaMta NANAvaraNijja kammaM veei, goyamA! atthegaie veei atthegaie no veei" kazcit jIvaH jJAnAvaraNIyaM karma vedayati yathA chadmasthaH, kazcinno vedayati yathA kevalIti bhaavH| 'kaihi ya ThANehiM' yaha tIsarA dvAra hai, vaha isa prakArase hai-"jIveNaM bhaMte! NANAvaraNijjaM kammaM kaihiM ThANehiM baMdhai ? goyamA! dohiM ThANehiM baMdhai taM jahA-rAgeNa ya doseNa ya" ityAdi, he bhadanta ! jIva kitane sthAnoM (kAraNoM) dvArA jJAnAvaraNIya karmakA baMdha karatA hai ? he gautama ! jIva do sthAnoMdvArA jJAnAvaraNIya karma kA baMdha karatA hai| ve do sthAna ye haiM-eka rAga aura dUsarA dveSa / " kai veei ya payaDI" yaha cauthA dvAra hai-vaha isa prakAra se hai-"jIveNa bhaMte ! kai kammapagaDIo veei ? goyamA ! atthegaie veei atthegaie no veei, je veei se aTTa" ityaadi| he bhadanta ! jIva kitanI karmaprakRtiyoM kA vedana karatA hai ? he gautama ! koI eka jIva karma prakRtiyoMkA vedana karatA hai, koI eka jIva karmaprakRtiyoM kA vedana nahIM karatA hai| jo jIva vedana karatA hai vaha ATha karmaprakRtiyoM kA vedana karatA hai| " jIveNaM bhaMte ! NANAvaraNijja kamma veei? goyamA ! atthegaie veei, atthegaei no veei "he bhadanta ! jIva kyA jJAnAvaraNIya karma kA vedana karatA hai ? he gautama ! koi jIva jJAnAvaraNIya karma kA vedana karatA hai jaise chadmastha koI ___"kaihiM ThANehiM " mA alag dvAra cha. " jIve Na bhaMte ! NANAvaraNijja kammaM kaihiM ThANehiM baMdhai 1 goyamA ! dohiM ThANehiM baMdhai-taMjahA-rAgeNa ya doseNa ya" vagere. pUnya ! 18 sthaan| 13 jJAnAva20Iya bhne| madha bAMdhe che? he gautama ! jIva be sthAna vaDe jJAnAvaraNIya karmane baMdha bAMdhe cha. te me sthAna mA pramANe cha-(1) 22 // bhane (2) dveSa "kai veei ya payaDI" mA yAthu dvAra che. te 2 pramANe cha-" jIve NaM bhaMte ! kai kammappagaDIo veei ? gAyamA ! atthegaie veei. atthegaie no veei, je veei se aTu" tyAdi. he pUjya ! jIva keTalI karmaprakRtiyonuM vedana kare che ? he gautama ! keI jIva karmaprakRtinuM vedana kare che ane keI jIva karyaprakRtinuM vedane karate nathI. je 14maprakRtiyAnuM vahana 42 che te mA pratiyAna 01 vehana cha. 'jIveNaM bhaMte ! NANAvaraNijjaM kammaM veei ? goyamA ! atthegaie veei, atthegaie no veei " De pUjya ! jIve jJAnAvaraNIya karmanuM vedana kare che? he gautama ! keI je jJAnAvaraNIya zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #691 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 668 bhagavatIsUtre 'choraie NaM bhaMte ! NANAvaraNijjaM kammaM veei, goyamA ! niyamA veei' ityAdi 4 / 'aNubhAgo kaiviho kassa' iti paJcamaM dvAram , tathAhi--"NANAvaraNijjassa gaM bhaMte ! kammassa kaivihe aNubhAge paNNatte, ? goyamA ! dasavihe aNubhAge pannatte, taM jahA-soyAvaraNe, soyavinANAvaraNe ityAdi, anubhAgo nAma rasaH, sa dazavidho bhavati, yathA-zrotrAvaraNaH zrotravijJAnAvaraNazca, atra zrotrapadaM dravyendriyasya bodhakaM, tathA zrotravijJAnetipadaM bhAvendriyasya paricAyaka, tathA ca-dravyendriyAvaraNo bhAvendriyAvaraNazcetyarthaH, evaM ca dravyendriyasya paJcavidhatvAttadAvaraNamapi paJcavidham , tathA jIva jJAnAvaraNIya karma kA bedana nahIM bhI karatA hai jaise kevalI / "Neraie NaM bhaMte NANAvaraNijjaM kammaM veei ? goyamA ! NiyamA veeI" ityAdi, he bhadanta ! nairayika jIva kyA jJAnAvaraNIya karma kA vedana karatA hai ? he gautama ! niyama se vedana karatA hai / "aNubhAgo kaiviho kassa" yaha pAMcavAM dvAra hai, yaha isa prakAra se hai-" NANAvaraNijassa NaM bhaMte ! kammassa kaivihe aNubhAge paNNatte ? goyamA ! dasavihe aNubhAge pannatte, taM jahA-soyAvaraNe, soyavinANAvaraNe" ityAdi, he bhadanta! jJAnAvaraNIya karma kA kitane prakAra kA anubhAga kahA gayA hai ? he gautama ! anubhAga nAma rasa kA hai, vaha dasa prakAra kA hotA hai isalie dasa prakArakA kahA gayA hai| jaise-zrotrAvaraNa, zrotravijJAnAvaraNa / yahAM zrotra pada dravyendriya kA bodhaka hai, tathA zrotravijJAna yaha bhAvendriya pada kA bodhaka hai / isa taraha zrotrAvaraNa yaha dravyendriyAvaraNa hai aura zrotra. vijJAnAvaraNa yaha bhAvendriyAvaraNa hai / isa prakAra dravyendriya pAMca prakAra karmanuM vedana kare che jema ke chadmastha jIvo. ane keI jIvo jJAnAvaraNIya karmanuM vedana karatA nathI, jema ke kevaLI bhagavaMte. "NeraieNaM bhaMte ! NANAvaraNijjaM kammaM veei ? goyamA ! NiyamA veei" ItyAdi. he pUjya ! zuM nArakInA jIvo jJAnAvaraNIya karmanuM vedana kare che? hA, gautama! avazya vehana 42 cha. " aNubhAgo kaiviho kassa" 20 pAyabhu dvAra che te mA pramANe cha-" NANAvaraNijjassa NaM bhaMte ! kammasa kaivihe aNubhAge paNNatte ? goyamA ! dasavihe aNubhAge paNNatte, taM jahA-soyAvaraNe soyavinnANAvaraNe" ItyAdi. he prabhe ! jJAnAvaraNIya karmane keTalA prakArane anubhAga (rasa) kahyo che? he gautama ! te dasa prakArane kahyo che-zrotrAvaraNa, zrotravijJAnAvaraNa, mahI " zrotra" (Ana) 54 dravyendriyanu mogha cha. mane " zrotravijJAna" pada bhAvendriyanuM bedhaka che. A rIte zrotrAvaraNa te dravyendriyanuM AvaraNa che. ane zrotravijJAnAvaraNa te bhAvendriyanuM AvaraNa che. pAMca prakAranI dravyandri zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #692 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayamaicandrikATIkA za0 1u0 4 sU0 2 upasthAnApakramaNasvarUpam 669 bhAvendriyasya paMcavidhatvAttadAvaraNamapi paJcavidhamiti saMkalanayA dazavidhatvaM rasasyabhavatItyabhiprAyaH, zeSaM prajJApanAyAstrayoviMzatitame pade vilokanIyam // 0 1 // pUrva karmaNo vicAraH kathitaH sakalakarmasu mohanIyasya prAdhAnyAnmohanIyamAzrityAha- 'jIve NaM' ityAdi / , mUlam - jIveNaM bhaMte! mohaNijeNaM kaDeNaM kammeNaM udipaNeNaM uvaDAejjA, haMtA uvaTTAejjA | se bhaMte ! kiM vIriyattAe uvaTThAejjA avIrittAe uvaTTAejjA, goyamA ! vIriyattAe ubaTTA ejjA, No avIriyattAe uvtttth(ejjaa| jaivIriyattAe uvaTTAejA kiM bAlavIrayattAe uvahAejjA, paMDiyavIriyattAe uvaTThAejjA, bAlapaMDiyavIriyattAe uvahAejjA ? goyamA ! bAlavAriyattAe uvaTTAejjA, No paMDi yavIrittAe uvaTTAejjA, No vAlapaMDiyavIriyattAe uvaTThAejjA / jIveNa bhaMte mohaNijjeNaM kaDeNaM kammeNaM udiSNeNaM avakamejjA haMtA ! avkkmejaa| se bhaMte! jAva bAlapaMDiyavIrittAe avakkamejjA ? goyamA ! bAlavIriyattAe avakkamejjA, no paMDiya vIrittAe avakamejA, siya bAlapAMDeyavAriyattAe avakkame jjA, jahA - udiSNeNaM do AlAvagA, tahA uvasaMteNavi do AlAvagA bhANiyavvA, navaraM uvaTTAejjA, paMDiyavIrittAe, avakkamejjA bAlapaMDiyavIrittAe / se bhaMte AyAe avakkammai aNAyAe avakkamai ? goyamA ! AyAe avakkamai No aNAyAe kI hone se dravyendriyAvaraNa bhI pAMca prakAra kA, tathA bhAvendriya pAMca prakAra kI hone se bhAvendriyAvaraNa bhI pAMca prakAra kA ho jAtA hai, ataH inake jor3ane se rasa dasa prakAra kA ho jAtA hai| aisA abhiprAya hai / zeSa prajJApanA ke bIsaveM pada meM dekhanA cAhiye || sU0 1 // hAvAthI dravyendriyAvaraNu paNa pAMca prakAranA, ane bhAvendriya paNa pAMca prakAranI hAvAthI bhAvendriyAvaraNu paNa pAMca prakAranA thAya che temane ekatra karavAthI dasa prakAra thAya che. bAkInI vigata mATe prajJApanAnuM tevIsamuM pattu joI levuMAsU.15 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #693 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 670 bhagavatIsUtre avakamai, mohaNijja kamma veemaanne| se kahameyaM bhaMte ! evaM ? goyamA ! puvi se eyaM evaM royai, iyANiM se eyaM evaM no royai, evaM khalu eyaM evaM // 2 // chAyA-jIvo bhadanta ! mohanIyena kRtena karmaNA udIrNenopatiSThe? hanta upatiSThet tad bhadanta ! kiM vIryatayopatiSThet avIryatayopatiSThet gautama ! vIryatayopatiSThet pUrva meM karma kA vicAra kahA gayA hai| sakala karmoM meM mohanIya karma pradhAna hai / isaliye mohanIyako Azrita karake sUtrakAra kahate haiM"jIve NaM bhaMte ! mohaNijje" ityaadi| mUlArtha-(bhaMte ! ) he bhadaMta ! (kaDeNaM mohaNijjeNaM kammeNaM ) kRta mohanIya karma ke ( udIpaNeNaM ) udIrNa hone para-arthAt udaya meM Ane para (jIve ) jIva kyA (ucaDhAejjA ) upasthApana karatA hai-arthAt paralokakriyAoMmeM abhyupagama karatA hai ? tAtparya yaha hai ki baMdha avasthA ko prApta huA mohanIya karma jaba udaya meM ArahA ho taba jIva kyA paraloka saMbaMdhI kriyAoM ko svIkAra karatA hai ? aisA yaha prazna hai| isakA uttara prabhu dete hue kahate haiM-(haMtA uvaTThAejjA) hAM gautama ! jIva taba upasthAna karatA hai / arthAt mohanIyakarma ke udaya meM pAralokika kriyAoM ko svIkAra karatA hai| (se bhaMte ! kiM vIriyattAe uvaTThAejjA avIriyattAe uvahAejjA ? ) he bhadaMta ! jIva kisa kAraNavizeSa ko lekara upasthAna karatA hai ? kyA vaha vIryako lekara upasthAna karatA hai yA binA vIrya ke upasthAna karatA hai ? // zarUAtamAM kamene vicAra karyo. tamAma karmomAM mehanIya kama mukhya che. tethI DabhADanIya bhanI apekSA sUtrA24 cha-"jIve NaM bhaMte ! mohaNijje"tyAdi bhUsAtha-(bhaMte!) magavan! (kaDeNaM mohaNijjeNaM kammeNaM) itamAnIya 4bha ( udiNNeNaM) yama mAve tyAre ( jove ) 4 ( uvadvAejjA) zu5sthAna kare che? eTale ke paraleka kriyAmAM abhyAgama kare che? tAtparya e che ke jIve bAMdhela mehanIya karma jyAre udayamAM Ave che tyAre zuM jIva paraleka saMbaMdhI kriyAone svIkAra kare che? A praznano javAba ApatAM prabhu kahe che ( haMtA uvaDhAejA) , gautama ! 01 tyAre 75sthAna 42 cha-mese bhADanIya bhana yamA pAsoThiyAsAne svI412 72 cha. ( se bhaMte ! kiM bIriyattAe uvadrAejjA, avIriyattAe uvadvAejjA ?) bhagavan ! zuM te 7 vIryathI upasthAna kare che ke avIryathI upasthAna kare che ? zrI bhagavatI sutra : 1 Page #694 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za0 1 u04 sU0 2 upasthAnApakramaNasvarUpam 171 no avIryatayopatiSThet , yadi vIryaMtayopatiSThet , kiM bAlavIryatayopatiSThet paNDitavIryatayopatiSThet , bAlapaNDitavIryatayopatiSThet , gautama ! bAlavIryatayopatiSThet no paNDitavIryatayopatiSThet , no vAlapaNDitavIryatayopatiSThet / jIvo bhadanta ! mohanIyena kRtena karmaNodIrNenApakAmet ? hanta ! apakrAmet tad bhadanta ! yAvat bhagavAna kahate haiM (goyamA) he gautama ! (vIriyattAe uvaTThAvejjA) vaha vIryako lekara urasthAna karatA hai kintu (No avIriyattAe uvaTThAvejjA) binA vIryake upasthAna nahIM karatA hai| phira gautama pUchate haiM ki he bhadanta ! (jai vIriyattAe ucaTThAvejjA) yadi vaha vIryako lekara upasthAna karatA hai to (kiM ghAlavIriyattAe uvaTThAvejjA) kyA bAlavIryako lekara upasthAna karatA hai ? yA (paMDiyavIriyattAe uvaTThAvejjA) paNDitavIryako lekara upasthAna karatA hai ? athavA (bAlapaMDiyavIriyattAe uvaTThAvejjA) kyA bAlapaNDitavIryako lekara upasthAna karatA hai / isapara bhagavAna kahate haiM ki-(goyamA) he gautama ! vaha ( bAlavIriyattAe uvaDhAvejjA) bAlavIryako lekara upasthAna karatA hai kintu (No paMDiyavIriyattAe uvaTThAvejjA) paNDitavIryako lekara upasthAna nahIM karatA hai, isI taraha (NobAlapaMDiyavIriyattAe uvaTThAvejjA) bAlapaNDitavIryako lekara bhI jIva upasthAna nahIM karatA hai| phira gautama pUchate haiM (bhaMte) he bhadanta ! jIvakA ( kaDeNaM mohaNijjeNaM kammeNaM) apanA kiyA huA mohanIyakarma jaba mapAna 4 cha, OM (goyamA ! ) 3 gautama ! (vIriyattAe ubaDhAvejjA) te vAyane sana 75sthAna 42 cha, 55 ( No vIriyattAe ubadAvejjA) 12 pAye 5sthAna nathI 42tA. 5chI gautama prazna 42 cha Da pUjya ! ( jai vIriyattAe ubaTThAvejjA ) ne te pIyana ne upasthAna 42 cha to (kiM bAlavIryatAe uvaDhAvejjA) zu pAlavIya ne bane upatthAna 42 cha athavA (paMDiyavIriyattAe ubavAvejjA) pativAyana ne upasthAna 42 cha, athavA ( bAlaDiyavIriyattAe uvaDhAvejjA) zuAsa tivIya ne sAdhane upasthAna re cha 1 sanA bhAvAna ve cha (goyamA !) 3 gautama! te (bAlavAriyattAe ubaDhAvejjA ) alya ne vane 52thAna 42 cha. 5Y (NA paMDiyabIriyattAe uvadvAvejjA) 5tivIya ne sana 5sthAna 42 // nathI. mera pramANe (NA bAlavaMDiyavIriyattAe uvaTTAejjA ) satavIya ne vane 55 71 5sthAna 42tA nathI. te 5chI gautama. prazna 42 cha , (bhaMte ! ) 3 bhUnya ! pana! ( kaDeNaM mohaNijjeNaM kammeNaM) potAnausa moDanIya bha' zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #695 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 672 bhagavatIsUtra paNDitabIyatayA'pakrAmet ? gautama ! bAlapaNDitavIryatayA'pakrAmet no paNDitavIyatayA'pakrAmet syAt , bAlapaNDitavIryatayA'pakrAmet , yarthodIrNana dvAvAlApako tathopazAMtenApi dvau AlApako bhaNitavyo, navaram-upatiSThet paNDitavIryatayA, (udiNNeNaM) udIrita hotA hai taba usake kAraNa (jIveNaM ) jIva (avakamejjA) kyA apakramaNa karatA hai ? arthAt kyA UMce guNasthAnase nIce ke guNasthAnameM AjAtA hai ? bhagavAna uttara dete haiM ki he gautama ! (haMtA avakamajjA) hA~ gautama kiye hue mohanIyakarmakI udIraNA honepara jIva UMce guNasthAnase nIceke guNasthAnameM AnerUpa apakramaNa karatA hai| gautama pUchate haiM-(bhaMte) he bhadanta ! (se jAva bAlapaMDiyavIriyattAe avakamajjA) vaha jIva yadi apakramaNa karatA hai to kyA vaha bAlavIryako lekara karatA hai yA paNDitavIryako lekara karatA hai athavA kyA bAlapaNDitavIryako lekara apakramaNa karatA hai ? bhagavAna pharamAte haiM (goyamA) he gautama ! (bAlavIriyattAe avakkamejjA) bAlavIryako lekara apakramaNa karatA hai kintu (no paMDiyavIriyattAe avakamajjA) paNDitavIryako lekara apakramaNa nahIM karatA hai (siya bAlapaMDiyavoriyattAe avakkamejjA) bAlapaNDitavIryatAse kazcit apakramaNa karatA hai aura kathaJcit nahIM bhI karatA hai, isI prakAra (jahA udiNNeNaM do AlAvagA tahA uvasaMteNa vi do AlAvagA bhAgiyavvA) jaise udIraNa padako lekara do AlApaka jyAre ( udiNNeNaM) harita thAya che tyAre tene sIdhe (jIve NaM) ( avakkamejjA ) zu 15bhae 42 cha ? arthAt zu yA guNusthAnathI nIyA zuNasthAnamA mAvInaya cha ? bhagavAna samApechagautama! (haMtA avakamajjA) hA, gautama! karela mehanIya karmanI udIraNuM thavAthI jIva uccaguNasthAnathI nayanA guNasthAnamA bhAvIna a54mA 42 cha. gautama pUche che , (bhate!) OM pUnya ! (se jAva bAlapaMDiyavIriyattAe abakamajjA) te 255bh| kare che to zuM te bAlavIryane laIne kare che athavA paMDitavIryane laIne kare che, agara zuM bAlapaMDitavIryane laIne apakamaNa kare che? bhagavAna pharamAve cha , (goyamA !) he gautama ! (bAlavIriyattAe avakamajjA) paThitavIyana sana apamAna 42 cha, 5 (no paMDiyavIriyattAe avakkamejjA ) pativIyana sAdhana a54bhae naDa 42 cha. (siya bAlapaMDiyavIriyattAe avakkamejjA) maaspaMDitavIryane laIne keI vakhate apakamaNa kare che, ane kaI vakhate nathI 59 42to, me4 te ( jahA udiNNeNaM do AlAvagA tahA ubasaMteNa vi do AlAvagA bhaNiyavvA ) ma uhI25 pahane sane meM mAtA54 asa cha, zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #696 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za0 1 u0 4 sU. 2 upasthAnApakramaNasvarUpam 673 apakrAmet vaalpnndditviirytyaa| tad bhadanta ! kimAtmanA'pakrAmati, anAtmanA'pakrAmati, gautama ! AtmanA'pakrAmati, no anAtmanA'pakrAmati mohanIyaM karmavedayan / tatkathametadbhadanta ! evam ? gautama ! pUrva tasyaitadevaM rocate, idAnIM tasyaitadevaM rocate, evaM khalu etadevam / / 02 / / kahe haiM usI prakAra upazAnta padako lekara praznottarake upasthApana apakramaNarUpa do AlApaka jAna lenA cAhiye, kintu (navaraM, udIraNAke do AlApakoMkI apekSA ina upazAntake do AlApakoMmeM vizeSa-bheda yaha hai ki-(uvaTThAvejjA paMDiyavIriyatAe, avakkamejjA bAlapaMDiyavIriyattAe) upasthApana paNDitavIryako lekara hotA hai aura apakramaNa bAlapaNDitavIryako lekara hotA hai / phira gautama pUchate haiM ki (bhaMte) he bhadanta ! (se) jo apakramaNa karatA hai vaha kyA (AyAe avakkamai aNAyAe avakkamai) AtmAse apakramaNa karatA hai athavA anAtmAse karatA hai ? arthAt apane Apa apakramaNa karatA hai athavA kisI dUsare dvArA apakramaNa karatA hai ? bhagavAna kahate haiM (goyamA) he gautama (AyAe avakkamai no aNAyAe avakkamai) vaha jIva AtmAse hI apakramaNa karatA hai na ki anAtmAse kintu (mohaNijja kammaM veemANe) mohanIyakarmakA vedana karatA huA AtmAse apakramaNa karatA hai| phira gautama pUchate haiM (bhaMte) he bhadanta ! (se kahameyaM evaM) vaha isa taraha kisa kAraNase hotA hai ? bhagavAna kahate haiM (goyamA) he gautama ! (puci se eyaM evaM royai) pahale temaja upazAnta padane laIne praznottaranA upasthAna apakramaNa rUpe be AlApako sabhanna naye. yA navaraM) hI294AnA me mAsApAnI apekSA mA 75. zAntanA me mAtAmA vizeSa tAyata se che (uvadAejjA paMDiyavIriyattAe avakkamejjA bAlapaMDiyavIriyattAe) 34:yAna pati pIyane sana thAya cha, bhane apakramaNa bAlapaMDita vIryane laIne thAya che te pachI gautama prazna kare che ke (bhate) Boya! A. 2554mANa 42 cha, te zu (AyAe avakkamai aNAyAe avakkamai )mAtmAthI 255mA 42 cha athavA manAtmAthI 42 cha? arthAta pitAnI meLe ja apakramaNa kare che, athavA keI bIjAthI apakramaNa kare che ? bhagavAn 4 cha (goyamA) gautama ! (AyAe abakkamai neaNAyAe ava kkamai) te 1 mAtmA 43 24 255bha 42 che, naminAtmAthI 55 (mAhaNijja kammaM veemANe) bhADanIya bhanu vehana 42ta mAtmA 43 a54bha 42 cha. te 5chI gautama pUche che : (bhaMte) mahanta ! ( se kahameyaM eva) te 2 // pramANe yA 12thI thAya cha ? mAvAna cha (goyamA !) 3 gautama! (puvvi se eya evaM ma0 85 zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #697 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 674 - bhagavatIsUtra ___TIkA-'jIve gaM bhaMte' jIvaH khalu bhadanta ! ' mohaNijjeNaM' mohanIyena 'kaDeNaM kammeNaM' kRtena karmaNA 'udiNNeNaM' udIrNena-udayabhAvaprAptena ' uvaTThA. ejjA' upatiSThet , upasthAna paralokakriyAsu abhyupagamaM kuryAt / udayabhAvamAsAditena mohanIyakarmaNA paralokasaMbandhinAM kriyAM jIvaH kiM svIkuryAditi prshnH| bhagavAnAha-hate'tyAdi, 'haMtA' hanta gautama ! uvaTThAvaejjA' upatiSThet , samuditamohanIyakarmaNA paralokakriyAyA abhyupagamaM kuryAditi bhaavH| kaM karaNavizeSamAsAdyopatiSThedityAha-'se bhaMte' ityAdi, 'se bhaMte' tad bhadanta ! 'kiM vIriyatAe uvaTThAvaejjA avIriyatAe uvaTThAejjA' kiM vIryatayA upatiSThet avIryata. usako yaha isa prakAra rucatA hai aura (iyANiM se eyaM evaM no royai) isa samaya usako yaha isa prakAra nahIM rucatA hai ( evaM khalu eyaM evaM) isaliye yaha apakramaNa isa prakAra hotA hai / suu02|| ___TIkArtha-gautama pUchate haiM ki-"jIve NaM bhaMte" he bhadanta ! " mohaNijjeNaM kaDeNaM kammeNaM" apanA kiyA huA mohanIyakarma "udiNNeNaM " jaba udayabhAvako prApta hotA hai taba jIva kyA "uvaTThAvejjA" upasthAna karatA hai-kyA paraloka saMbaMdhI kriyAko svIkAra karatA hai ? arthAt mohanIyakarmake udayabhAvako prApta honepara jIva kyA paraloka sambandhI kriyA ko svIkAra karatA hai ? yaha gautamakA prazna hai| bhagavAna uttara dete haiM ki he gautama "haMtA uvaTThAvejjA" hA~ gautama ! udita hue mohanIyakarmase jIva paralokasambandhI kriyAko svIkAra karatA hai| gautama pUchate haiMagara mohanIyakarma ke udaya se yadi jIva paralokasambandhI kriyA ko rAyai) 5 // tene l rIte me cha bhane (iyANoM se eyaM evaM no royai) yA mate tene 2 // pramANe gamatu nathI ( evaM khalu eyaM evaM) mATe / a5bhaya mA prAre thAya che. // sU. 2 // -gautama pUche cha OM "jIveNaM bhate ! " 3 pUnya ! 'mAhaNijjeNaM kaDeNaM kammeNaM) pote 428 bhADanIya meM " udiNNeNaM' yAre yA thAya cha, tyAre zu" ubadAvejjA" 5sthAna 42 cha, zu 52 / 4 samadhI ciAne svIkAre che? arthAt mohanIyakarmane udayabhAva-prApta thavAthI jIva zuM paraka saMbaMdhI kiyA svIkAre che? A gautamane prazna che. bhagavAna javAba aura gautama ! "hatA ubadAvejjA" !, gautama ! ya pAbheta mAhanIya karma vaDe jIva paraleka saMbaMdhI kriyAne svIkAre che, gautana pUche che ke agara mehanIya karmane udaya vaDe je jIva upara paraloka saMbaMdhI kriyAne zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #698 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyanandrikATIkA za. 1 u. 4 sU0 2 upasthAnApakramaNasvarUpam 675 yopatiSThet , vIryatayA vIryayogAt upatiSThet , tatra-vIryaH-vIryamasyAstIti vIryaH prANI, arza AditvAdac , tasya bhAvo vIryatA, athavA vIryameva vIryatA, athavA vIryANAM bhAvo vIryatA, tayA, tathA ca vIryamAdAya pAralaukikakriyAsu upasthAnaM kuryAt , kiM vA 'avIriyattAe' avIryatayA vA avidyamAnavIryatayA vIryAbhAve netyarthaH. vIryasyopasthAne kAraNatvaM vidyate na veti praznAzayaH / vIryasvIkAra karatA hai to--" se bhaMte ! kiM vIriyattAe uvaTThAvejjA " avIriyattAe uvaTThAvejjA" vaha kyA vIryatA se upasthAna karatA hai ? ki avIryatAse upasthAna karatA hai ? bhagavAna kahate haiM-" goyamA ! vIriyattAe uvaTThAvejjA No avIriyattAe uvadvAejjA" he gautama ! vIryatAse upasthAna karatA hai kintu avIryatA se nahIM, yahAM para "vIryatayA" yaha chAyA vIriyattAe " isa pada kI hai ! " vIryatayA " kA artha "vIryayogAt" aisA liyA gayA hai / vIrya arthAt prANI-"vIryam asya astIti vIryaH" isa vyutpatti ke anusAra yahAM "arzAdibhyo'c" isa sUtra se ac karane para "vIrya prANI " aisA artha vIrya zabda kA ho jAtA hai| vIrya kA-jova kA jo bhAva hai vaha vIryatA hai / yaha vIrya bhAva-"prANipana" rUpa par3atA hai / athavA "vIyameva vIyatA" aisA svArtha meM talU pratyaya karane para " vIryatA" zabda banatA hai| athavA "vIryANAM bhAvo vIryatA" vIryo kA jo bhAva vaha vIryatA hai| isa vIryatA se-arthAt vIrya ko lekara-jIva pAralaukika kriyAoM meM upasthAna karatA hai kiM vA avIryatA se-vIryAbhAva se-arthAt avIrya ko lekara pAralaukika kriyAoM meM upasthAna karatA hai, vIrya kI upasthAna meM kArasvIrecha, to "se bhate / kiM vIriyattAe ubadAvejjA avIriyattAe ubadAvejjA" te zuM vIryatAthI upasthAna kare che? ke avIryatAthI upasthAna kare che? bhagavAna kahe che goyamA ! vIriyattAe uvadAvejjA No avIriyattAe uvadAvejjA gautama ! vIyatAthI upasthAna 42 cha. "vIryatayA" se "vIriyattAe" 54nI chAyA che. "vIryatayA" seTa "vIryayogAt" vAyanA yogathI "vIryam asya astIti vIryaH" 21 vyutpatti anusAra cAya se prANI vo matha thAya che. sahI "ArzAdibhyo'cyA sUtrathI "ac" karavAthI vIrya zabdane prANI evo artha thAya che. vIryane-jIvane je bhAva tenuM nAma vIryatA che. te vIryabhAva "prANIpaNuM " e rUpe levAya che. athavA "vIryameva vIryatA" sevA sabhA "talu" pratyaya navAthI "vIryatA" za54 bhane cha. athavA " vIryANAM bhAvo vIryatA" vIyarthAnA mA tenu nAma vIryatA che. A vIyatAthI jIva pAralaukika kriyAomAM upasthAna kare che ke avIryatAthI-vIryanA abhAvathI pAralaukika kriyAomAM upasthAna kare che? upa zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #699 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 676 bhagavatIsUtre mapasthitau kAraNaM tadabhAve upasthitireva na syAtkAraNAbhAve kAryAbhAvasya svAbhAvikatvAdityAzayenAha-'goyame'-tyAdi / 'goyamA' he gautama ! 'vIriyattAe uvaTThAejjA' vIyatayA upatiSThet , upasthAne vIryasya kAraNatvAt / yadi upati. pThet tadA vIryatayaiveti bhAvaH / vIryasyopasthAne kAraNatvaM samarthya sAmprataM vIryAbhAvasyopasthitau akAraNatvaM samarthayannAha-'No avIriyattAe uvaTThAejjA' no avIryatayA upatiSThet / nanu vIryasyopasthAne kAraNatvaM bhavatu parantu vIryamanekaprakArakaM bAlapaNDitAdibhedAt tatra kIdRzaM vIryamAdAyopatiSThedityAzayena pRcchati-"jai vIriyattAe" ityAdi. 'jai vIriyattAe uvaTThAejjA" yadi vIryaNatA hai athavA ki nahIM hai ? aisA prazna kA Azaya hai| aba prabhu isa Azaya se "ki vIrya upasthiti meM karaNa hai, kyoM ki vIrya ke abhAva meM upasthiti hI nahIM ho sakatI hai kAraNa ke abhAva meM kArya kA abhAva hotA hai yaha svAbhAvika hai " kahate haiM ki " goyamA" he gautama ! jIva "vIriyattAe uvaTThAejjA" vIrya ke yogase hI upasthAna karatA hai kyoMki upasthAnameM vIryakI AvazyakatA par3atI hai ataHvIryameM kAraNatA AtI hai| yadi jIva upasthAna karatA hai to vaha vIrya ke yogase hI karatA hai / isa taraha vIryameM upasthAna ke prati kAraNatAkA samarthana karake aba vIryAbhAva meM usa ke prati akAraNatA kA samarthana karate hue sUtrakAra kahate haiM" No avIriyattAe uvaTThAvejA" upasthAna avIryase nahIM hotA hai / zaMkA-upasthAna meM vIrya ko kAraNatA rahe, parantu vaha vIrya bAlapaNDita Adi ke bheda se aneka prakAra kA hotA hai, to isameM kaise vIrya ko lekara jIva upasthAna karatA hai ? isI Azayase gautama svAmI pUchate sthAnamAM vIrya kAraNarUpa che ke nathI? evo A praznano Azaya che "vIrya >> upasthAnamAM kAraNabhUta che. kAraNa ke vIryanA abhAvathI to uparathAna thaI zakatuM ja nathI. "kAraNanA abhAve kAryane paNa abhAva ja hoya che. " e vAta sabhAvAne bhATa 49 , gautama ! 75 "vIriyattAe uvadrAvejjA" vIryanA yogathI ja upasthAna kare che. kAraNa ke upasthAnamAM vIryanI AvazyakatA rahe ja che tethI vIryamAM upasthAnanI kAraNabhUtatA rahelI che. jIva je upasthAna kare che te vIryanA yogathI ja kare che. A rIte vIryamAM upasthAnanI kAraNabhUtatAnuM samarthana karIne have vIryamAM tenI akAraNutAnuM samarthana karatAM sUtrakAra De cha " No avIriyattAe uvaTThAvejjA" mavIya thI 5sthAna thatuM nathI. upasthAnamAM vIrya kAraNarUpa hoya te kayA vIryanI apekSAe javA upasthAna kare che? vIrya bAla paMDita vagere bhedathI aneka prakAranuM hoya che te kAraNe A prazna udbhave che. ke kayA vIryane laIne jIva upasthAna kare che? se AzayathI gautamasvAmI pUche che " jai vIriyattAe uvaTThAvejjA, zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #700 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATokA za.1 u0 4 sU0 2 upasthAnApakramaNasvarUpam 677 tayopatiSThet tadA 'kiM bAlavIriyattAe uvaDhAejjA' kiM bAlavIryatayopatiSThet , bAlo nAma-mithyAdRSTiH samyagarthAnavabodhAt sadbodhakAryarUpaviratyabhAvAcca, yasya jIvasya samyagarthAvabodho na bhavet sa bAlaH, evaM yasya sadbodhakAryarUpaviratirna bhavet sa bAlo mithyAdRSTiriti, etAdRzamithyAdRSTervAlasya yA vIryatA pariNAmavizeSaH sA bAlavIryatA tayA bAlavIryatayopatiSThet kim , athavA-paMDiya vIriyattAe uvaTThAejjA" paNDitavIryatayopatiSThen ,paNDitaH sakalasAvadyakarmavarjakaH, etadvayatiriktasya paramArthatayA apaNDitatvAt , sAvadyakarmarahita eva jIvaH paNDito haiM ki "jai vIriyattAe uvaTThAvejA, kiM bAlaviriyattAe uvaTThAvejA, paMDiyavIriyattAe uvaTThAvejA, bAlapaMDiyavIriyattAe uvaTThAvejA?) yadi jIva vIrya ke yoga se upasthAna karatA hai to kyA vaha bAlavIya ke yoga se upasthAna karatA hai yA paMDitavIrya ke yoga se upasthAna karatA hai yA bAlapaMDita vIrya ke yoga se upasthAna karatA hai ? jisa jIva ko tattvakA samparUpa se artha bodha nahIM hotA hai aisA vaha bAla-mithyAdRSTi jIva kahalAtA hai| isake sabodha kA kAryarUpa jo virati hai usakA abhAva rahA karatA hai / tAtparya yaha ki vahI bAlajIva hai jo samyakU arthabodha se rahita hai aura sadbodha ke kAryarUpa virati se rahita hai| isakA dUsarA nAma mithyAdRSTi hai| aise mithyAdRSTi rUpa bAla kI jo vIryatA-pariNAma vizeSa hai vaha bAlavIryatA hai| aisI bAla vIryatA se jIva kyA upasthAna karatA hai ? athavA paMDitavIryatA se upasthAna karatA hai ? sakala sAvadyakarmoM kA jo tyAgI hotA hai vaha paNDita hai| isase bhinna jIva vAstavika kiM bAlavIriyattAe ubaDhAejjA, paMDiyavIriyattAe uvaDhAejjA, bAlapaMDiyavIriyattAe uvadvAejjA ?" va vIryanA yogathI 52thAna 42 cha to zu. te mA. vIryanA yogathI upasthAna kare che, ke paMDitavIryanA vegathI upasthAna kare che, ke bAlapaMDitavIryanA vegathI upasthAna kare che? je jIvane samyak prakAre arthane bodha thato nathI evA jIvane bAla (mithyASTi) jIva kahe che. sadhanA kAryarUpa je virati che tene bAlajIvamAM abhAva rahe che. tAtparya e che ke samyak artha badhathI rahita ane sAdhanA kAryarUpa viratithI rahita jIvane ja bAlajIva kahe che. tenuM bIjuM nAma mithyASTi che. evA mithyASTi bAlajIvanI je vIryatA che tene bAlavIryatA kahe che. evI bAlavIryatAthI zuM jIva upasthAna kare che ? athavA paMDitavIryatAthI upasthAna kare che? sarva sAvadya (pApakArI) karmone tyAgIne siddhAMtika paribhASAmAM paMDita zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #701 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 678 bhagavatIsUtre nAnyaH, sAvadyakarmakAriNAM vastuto'jJAnitvena paannddityaabhaavaaditi| uktaJca " tad jJAnameva na bhavati yasminnudite vibhAti raaggnnH| tamasaH kuto'sti zaktirdinakarakiraNAgrataH sthAtum // 1 // " iti / tasya paNDitasya vIryatA paNDitavIryatA, tayA paNDitavIryatayA upatiSThet kim ?, athavA 'bAlapaMDiyavIriyattAe uvaThThAvaejjA' bAlapaNDitavIryatayA upatiSThet , deze viratyabhAvAd bAlaH, tathA deze viratisadbhAvAt paNDitastato dezavirato bAlapaNDita iti, etAdRzavAlapaNDitasya vIryatA bAlapaNDitavIryatA. tayA bAlapaNDitabIyatayA vA upatiSThet kimiti praznaH / yadA mithyAtvamudeti tadaiva jIvo mithyAdRSTiriti rUpa meM apaNDita mAne jAte haiM ataH sAvadyakarma rahita jIva hI saiddhAntika paribhASA meM paMDita hai anya nhiiN| sAvadyakarma karane vAloM meM vastutaH ajJAnI hone ke kAraNa pANDityakA abhAva rahatA hai| kahA bhI hai-'tada'i0 vaha vAstavika jJAna hI nahIM hai ki jisake hone para rAgadveSa Adi kA gaNa AtmA meM udita hotA rahe / bhalA-aMdhakAra meM aisI kahAM zakti hai jo sUryake udaya honepara bhI Thahara ske|1| aise paMDitakI jo vIryatA hai vaha paMDitavIryatA hai so jIva kyA isa paMDitavIryatAse upasthAna karatA hai ? athavA-bAlapaMDitavIryatAse upasthAna karatA hai? dezameM viratike asadbhAvase bAla aura deza meM virati ke sadbhAva se paMDita aisA jo dezavirati vAlA zrAvaka hotA hai vaha bAlapaMDita kahA gayA hai / aise bAlapaMDita kI jo vIryatA hai, vaha bAlapaNDitavIryatA hai / so jIva kyA isa bAlapaMDita kahe che. tenAthI bhinna prakAranA jIvane kharI rIte apaMDita mAnavAmAM Ave che. sAvadya karma karanArAo ajJAnI hovAne kAraNe temanAmAM pAMDityano mA Doya che 4thu 54 cha-" tad jJAnameva " tyAdi te jJAnane vAstavika jJAna ja kahI na zakAya kema ke jenI hAjarImAM rAgadveSa vagereno samUha AtmAmAM udita thato rahe. zuM aMdhakAramAM evI zakti che ke te sUryanA udaya thatAM TakI zake? jema sUryano udaya thatAM aMdhakArane javuM ja paDe che tema jJAnano udaya thatAM rAgadveSa vagerene paNa javuM ja paDe che. rAgadveSa rahita dazAvALA paMDitanI vIryatAne paMDitavIryatA kahe che. zuM te paMDitavIryatAthI jIva upasthAna kare che ? ke bAlapaMDitavIryatAthI upasthAna kare che ? amuka aMze viratinA abhAvathI bAla ane amuka aMze viratinA sabhAve paMDita evo je dezavirativALe te zrAvaka kahevAya che tene bAlapaMDita kahe che. evA bAlapaMDitanI vIryatAne bAlapaMDitavIryatA kahe che. zuM jIva te bAlapaMDita viryatAthI upasthAna kare che ? jyAM sudhI jIvamAM mithyAtvane zrI bhagavatI sUtraH 1 Page #702 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 1 u. 4 sU0 2 upasthAnApakramaNasvarUpam 679 1 kathyate, yadA ca mithyAdRSTirbhavati jIvastadaiva sa jIvo bAlavIryo bhavati, ato'tra upasthAnaM jIvasya bAlavIryatayaiva bhavati na tu paNDitavIryatayA bAlapaNDitavIryatayA veti tadevAha - 'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama! 'bAlaboriyattAe ubahAejjA" bAlavIryatayA upatiSThet yadidamupasthAnaM tad bAlavIryatAkAraNakameveti bhAvaH / niSedhapakSaM kathayati - No paMDiyavIrittAe uvaTTAejjA, No bAlapaMDiyavariyatA baDhAejjA, " no paNDitavIryatayA upatiSThet no bAlapaNDitavIryatayA upatiSThet sarvaM vAkyaM sAvadhAraNamiti nyAyAt yadidamupasthAnaM tad bAlavIryatayaiva, netarAbhyAM paNDitavIrya bAlapaNDitavIryAbhyAmityabhiprAyaH / " vIryatA se upasthAna karatA hai ? jaba jIva ke mithyAtva kA udaya rahatA hai tabhI vaha jIva mithyAdRSTi kahA jAtA hai aura jIva jaba mithyAdRSTi hotA hai tabhI vahI jIva bAlavIryavAlA mAnA jAtA hai| isaliye isa jagaha jIvakA upasthAna bAlavIryatA se hI hotA hai / paNDitavIryatA se aura bAlapaNDitavIryatA se nhiiN| isI liye prabhune ina praznoM ke uttara rUpa meM aisA kahA hai ki " goyamA ! bAlavIriyantAe uvadvAvejjA " he gautama ! jIva kA jo upasthAna hotA hai vaha bAlavIryatA se hotA hai, na paNDita vIryatA se vaha hotA hai aura na bAlapaNDitavIryatA se hotA hai| tAtparya kahane kA yaha hai ki jo yaha jIvakA upasthAna hotA hai vaha bAla afar ke kAraNavAlA hotA hai ? bAlavIryatA hI hai kAraNa jisa kA aisA hI hotA hai / arthAt upasthAna kA kAraNa bAlavIryatA hI hai / sUtrakAra ne jo " No paMDiyavIriyattAe uvadvAvejA No bAlapaMDiya vIriyattAe ubAvejA " aisA niSedha pakSa kA kathana kiyA hai usase yaha bAta prakaTa udaya rahe che tyAM sudhI tene mithyAdRSTi kahevAmAM Ave che, evA mithyAvRSTi jIvane mAlavIya tAvALe kahevAya che. tethI A jagyAe evuM kahyuM che ke jIvanuM upasthAna khAlavIya tAthI ja thAya che. paMDitavIyatAthI ke malapaMDita vIryatAthI jIvanuM upasthAna thatuM nathI. te kAraNe mahAvIrasvAmIe gautamasvAmInA praznonA navAzye uddhuM che " goyamA ! bAlavI rittAe uvahAejjA, No paMDiyatrIriyatAe BagejjA, No bAlapaMDiyavIrittAe ubaTTAejjA " he gautama! lavanuM ne upasthAna thAya che. te khAlavIyatAthI thAya che. te paDitavIya tAthI temaja khAlapaDita vIryatAthI thatuM nathI. tAtpa e che ke mAlavIyatA ja jIvanA upasthAnamAM kAraNabhUta che. sUtrakAre je No paMDiyavIrittAe uvadvAvejjA, No bAlapa DiyavIrittAe uvaTTAejjA " mevaM niSedhAt uthana ache tethI me (6 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #703 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre 9 athopasthAnakriyAyA vipakSabhUtA apakramaNakriyA, upasthAnaprastAve sati upa sthAna virodhinyA apakramaNakriyAyAH smaraNaM bhavati, yathA-chAyA jJAne sati chAyAvirodhino dinakarAtapasya smaraNaM jAyate, smRtasya copekSAnaItvamiti nyAyAt upasthAnAnantaramapakramaNaM darzayitumAha- 'jIve NaM bhaMte' ityAdi, ' jIveNa bhaMte jIvaH khalu bhadanta ! 'mohaNijjeNaM kaDeNaM kammeNaM' mohanIyena kRtena karmaNA udi yoNaM' udIrNena 'avakammejjA' apakrAmet=apasarpet uttamaguNasthAnakAt hInaM hInataraM guNasthAnaM gacchediti bhAvaH / yadA kRtaM mohanIyaM karma udayamAsAdayati tadA kI hai ki samasta vAkya avadhAraNasahita hote haiM isa niyama ke anusAra jaba upasthAna bAlavIryatAkAraNaka hI hotA hai to vaha paMDitavIryatA aura bAlapaNDitavIryatA, ina donoM se nahIM hotA hai / " upasthAnakriyA kI vipakSabhUta apakramaNa (nIce giranA) kriyA hai / upasthAna kA prastAva hone para upasthAna kI virodhinI apakramaNakriyA kA smaraNa ho AtA hai / jaise chAyA kA jJAna hone para chAyA ke virodhI sUrya kI dhUpa kA smaraNa ho jAtA hai / " smRtasya copekSAnaItvam " jisakI yAda A jAve phira vaha viSaya upekSA karane ke yogya nahIM hotA isa niyama ke anusAra aba sUtrakAra upasthAna ke bAda karate haiM - " jIve NaM bhaMte ! " ityAdi / apakramaNa kA kathana (bhaMte) he bhadaMta ! (jove NaM) jIva kyA (kaDeNaM mohaNijjeNaM kammeNaM) kiye hue mohanIya karma ke (udiSNegaM) udayase (avakkamejjA) apakrama karatA hai ? arthAt uttamaguNasthAna se hIna hInatara guNasthAna meM calA jAtA hai kyA ? vAta prakaTa karI che ke samasta vAkaca avadhAraNa sahita hoya che. e niyama pramANe jo upasthAna mAlavIyatAne kAraNe thatu hoya teA paoNMDitIyatA ane khAlapa DitavIyatAne kAraNe thAya ja nahI. upasthAnanI ulaTA arthanI kriyA te apakramaNa che. upasthAnanuM varNana karatI vakhate upasthAna virodhI apakramaNa kriyAnuM smaraNa thaI Ave che, jevI rIte chAyAnuM bhAna thatAM chAyAnA virodhI sUryanA taDakAnuM smaraNa thAya che. mRtasya copekSA'narhatvam " " jenI yAda Ave te viSayanI upekSA karavI joie nahIM. " e niyama anusAra upasthAnanuM kathana karIne have sUtrakAra zApabhAnuM uthana ure che - " jIve NaM bhaMte " ityAdi. 66 co ( bhaMte ! ) he pUjya ! jIveNaM) zu va ( kaDeNaM mohaNijjeNaM kammeNaM ) azayesa bhoDanIya urbhanA ( uddiSNeNaM ) uyathI (avakamejjA) sabhA are che ? eTale ke uttama guNusthAnamAMthI hInatara ( nIcA ) guNasthAnamAM cAlyeA jAya zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #704 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 1 u0 4 sU0 2 upasthAnApakramaNasvarUpam 681 jIva uttamaguNasthAnakAt hInaM hInataraM guNasthAnakaM prApnuyAt kimiti praznaH / mohanIyakamaNaH prabhAveNa jIvo hIna guNasthAnakaM prApnotyevetyAzayena bhagavAnAha "haMtA" ityAdi, 'haMtA goyamA ' hanta gautama ! ' abakamajjA ' apakrAmet , mohanIyakarmaNa udaye jIvasyottamaguNasthAnakAt hInaguNasthAnakaM prati gamanarUpamapakramaNaM bhavatyeveti / tadapakramaNaM ki vIryeNa vA avIryeNa bhavatItyabhiprAyeNa pRcchati-' se bhaMte' ityAdi / 'se bhaMte tad bhadanta ! 'jAva bAlapaMDiyavIriyatAe avakkamejjA' yAvat bAlapaMDitavIryatayA'pakrAmet , atra yAvacchabdenAtra pUrvokta upasthAnapATha kramo'nusandheyaH tatrAnte-'kiM bAlavIryatayA apakrAmet , kiM paMDitavIryatayA AkrAmen' iti saMgrAhyam / tathA ca-cAlayoryatayA tad apakramaNaM kiM bAlavIyatayA bhavati paNDitabIyatayA vA bhavati, bAlapaNDita vIryatayA vA bhavatIti praznAzayaH / bhagavAnAha-'goyamA' he gautama ! " bAlavI jaba kiyA huA mohanIyakarma udayaprApta hotA hai taba jIva uttama guNasthAna se hIna hInatara guNasthAna ko prApta karatA hai kyA ? aisA yaha prazna hai| mohanIya karmake prabhAvase jIva hIna guNasthAna ko prApta karatA hI hai, isa Azayase bhagavAn uttara dete hue kahate hai ki (haMtA avakamejA) hAMgautama! mohanIyakarma ke udaya meM jIva kA uttamaguNasthAna se hIna guNasthAna kI tarapha gamanarUpa abakramaNa hotA hI hai / vaha apakramaNa kyA vIyase hotA hai yA avIryatAse ? isa abhiprAyase gautamasvAmI pUchate haiM ki-(se bhaMte ! jAva bAlapaMDiya vIriyattAe avakamejA ?) he bhadaMta ! vaha apakramaNa jIva kA yadi vIryatAse hotA hai to kyA bAlavIryatA se hotA hai, yA paMDitavIryatAse hotA hai yA bAlapaNDitabIyatAse hotA hai ? (yahAM yAvat zabdase pUrvokta upasthAnake pAThakA krama joDanA cAhiye, antameM 'kiM bAlavIryatayA apakrAmet ki paMDitavIryatayA apakrAmet' isa pAThakA saMgraha huA hai jo artha karate samaya likha hI diyAgayA hai) yaha prazna hai| bhagavAn ne isapara gautama che zuM? jyAre karAyela mehanIya kAma udayamAM Ave che tyAre jIva uttama guNasthAnamAMthI nIcA guNasthAnamAM jAya che ? evo A prazna che. mehanIya karmAnA udayathI jIva nIcA guNasthAnane prApta kare che e batAvavAne mATe bhagavAna mahAvIrasvAmI savA5 mA che 3-(hatA avakkamejjA) , gItama! mehanIya karmanA udayathI jIva uttama guNasthAnamAMthI hIna guNasthAnamAM javA rUpa apakramaNa kare ja che. te apakramaNa kayA vIryathI thAya che e jANavAne bhATe gautamasvAmI pUche cha-(se bhaMte ! jAva bAlapaMDiyabIriyattAe avakamajjA 1) he bhagavana! jIvanuM te apakramaNa je vIryatAthI thAya che te zuM bAlavIryatAthI thAya che, ke paMDitavIryatAthI thAya che ke, bAlapaMDita vIryatAthI thAya che? ahIM " yAvat " 54thI pUrvarita upasthAnana pAibhavana matabhA " kiM bAlavIryatayA apakrAmeta, kiM paMDiyavIryatayA apakrAmet" mA pAnI 55 bha0-86 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #705 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre riyattAe avakkamejjA" bAlavIryatayA'pakrAmet , mohanIyakarmaNa udaye yadadhaH patanaM bhavati jIvasya tat bAlavIyatayA bAlavIryaprabhAvato bhavatItyabhiprAyaH bAlavIryasyaivAdhaHpatane kAraNateti bhaavH| yadA mithyAtyamohanIyasya karmaNa udayo bhavati tadA samyaktvAdadhaH patan saMyamAdadhaH patan dezasaMyamAdvA'dhaH patan mithyAdRSTirbhavatIti / "No paMDiyavIriyattAe avakkamejjA' no paNDitavIryatayA'pakrAmet , paNDitavIryeNa kathamapi apakramaNaM na bhavati / paNDitavIryasya sarvataH pradhAnatvAtpaNDitavIryamAsAdya na kasyApi patanaM bhavatIti bhaavH| 'siya bAlapaMDiyavIriyattAe avakkamejjA' syAt bAlapaNDitavIryatayA'pakrAmet , cAritre'vasthito se kahA-"goyamA ! bAlavIriyattAe avakkamejjA, no paMDiyavIriyattAe avakamejA siya bAlapaMDiyavIriyattAe avakkamejA" he gautama ! jIvakA apakramaNa ghAlavIryatAse hotA hai| mohanIya karmake udayameM jIvakA jo adhaH patana hotA hai vaha bAlavIryatA ke prabhAva se hotA hai, aisA isakA abhiprAya hai, ataHbAlavIryatA hI adhaHpatana meM kAraNa hai| jaba mithyAtvamohanIya karma kA udaya hotA hai taba samyaktvase saMyama se athavA dezasaMyama se patita ho kara mithyAdRSTi ho jAtA hai| " No paMDiyavIriyattAe avakamejA" paNDitavIrya ke prabhAva se jIva kA kisI prakAra se bhI apakramaNa nahIM hotA hai, kyoM ki paNDitavIrya saba vIryoM kI apekSA pradhAna hotA hai| isaliye isa paNDitavIrya kI prApti hone para kisI bhI jIvakA patana nahIM hotA hai / " siya bAlapaMDiyavIriyattIe avakkamejjA" cAritra meM avasthita huA jIva paNDitabIrya ke prabhAva se kisI bhI kAla saMgraha karAya che. je artha karatI vakhate lakhavAmAM Avyo che. bhagavAne te prazna - pramANe 4115 mA-ye! " goyamA ! bAlavI riyattAe abakkamejjA, no paMDiyavIriyattAe avakamajjA, siya bolapaMDiyavIriyattAe avakkamejjA," giitm| jIvanuM apakramaNa bAlavIyatAthI thAya che. mehanIya karmanA udayathI jIvanuM ja adhaHpatana thAya che te bAlavIryatAnA prabhAvathI ja thAya che. e A kathanane Azaya che tethI bAlavIryatA ja adhaHpatananA kAraNarUpa che. jyAre mithyAtva mehanIya karmano udaya thAya che tyAre samyaktvamAMthI paDate jIva saMyamamAMthI tabhA zisayamamAthI 5 patita thane mithyASTa tha ya cha "No paDiyabIriyattAe avakkamajjA" 5DitavIyatAnA prabhAvathI parnu 4 5 // prakAre apakamaNuM thatuM nathI, kAraNa ke paMDitavIrya saghaLAM vIryathI zreSTha vIya che. tethI pativIryA parnu patana thatu nathI. " siya bAlapaDiyavIriyatAe pravakkamajjA" yAtrimA sthita 1 paritavAyanA pramAthI dha 55 Ne zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #706 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za01 u0 4 sU. 2 upasthAnApakramaNasvarUpam 63 jIvaH paNDitavIryeNa kadAcidapi na patati, bAlavIryeNa tu adhaHpatanaM bhavati / vAlapaNDitavIryeNa tu kadAcitpatanaM bhavati kadAcina vA bhvtiitibhaavH| upazAMtasyodIrNavipakSatvAdupazAntamUtradvayamatidezena darzayati 'jhe'-tyaadi| 'jahA udiNNeNaM do AlAvagA tahA uvasaMteNa vido AlAvagA bhANiyavyA' yathA udIrNana dvau AlApako tathA upazAntenApi dvAvAlApako bhnnitvyau| tathAhi"jIveNaM bhaMte ! mohaNijjeNaM kaDeNaM kammeNaM upasaMteNaM uvaTThAvaejjA, tA uvaTAejjA, jIveNaM bhaMte ! mohaNijjeNa kaDeNaM kammeNaM uvasaMteNaM avakamejjA ? hatA avakkamejjA" anena rUpeNopazAntapakSe dvau AlApako bhavataH / 'navaraM uvaTThAejjA meM hInatara guNasthAna ko prApta nahIM hotA hai, arthAt uttama guNasthAnaka se nIce ke hInatara guNasthAnameM vaha utaratA nahIM hai parantu bAlavIryavAle jIvakA adhaHpatana hotA hai / bAlapaNDita vIryavAle ke liye aisA niyama nahIM hai| arthAt usakA patana hotA bhI hai aura kadAcit nahIM bhI hotaa| upazAnta udIrNa kA vipakSa hai isaliye upazAnta saMbaMdhI do sUtroM ko atideza dvArA sUtrakAra dikhalAte haiM-"jahA udiNNeNaM do AlAvagA tahA uvasaMteNa vi do AlAvagA bhANiyavA" jaise udIrNa prakaraNa meM Aye hue udIrNa pada ke sAtha do AlApaka kahe gaye haiM, usI taraha se upazAnta padake sAtha bhI do AlApaka kaha lenA cAhiye / ve isa prakArase haiM-'jIve NaM bhaMte ! mohaNijjeNaM kaDeNaM kammeNaM uvasaMteNaM uvaTThAejjA? haMtA uvaTThAejjA "jIve NaM bhaMte ! mohaNijjeNaM kaDeNaM kammeNaM uvasaMteNaM avakkamejjA ? haMtA ! avakkamejjA " isa rUpase upazAnta nIcalA guNasthAnane pAmatA nathI.-eTale ke uttama (uparanA) guNa thAnamAMthI nIcenA guNasthAnamAM te jato nathI. paNa bAlavIyavALA jIvanuM adhaHpatana avazya thAya che. bAlapaMDitavIryatAvALAnuM patana kayAreka thAya che ane kayAreka nathI paNa thatuM. udIrNathI ulaTA ane zabda upazAnta che. tethI upazAta viSayaka be sUtronuM sUtrakAra kathana kare che- (jahA udiNNeNaM do AlAvagA tahA uvasaMteNa vi do AlAvagA bhANiyavvA) jevI rIte udayanA prakaraNamAM udaya padanI sAthe be AlApaka kahevAmAM AvyA che evI ja rIte upazAMta padanI sAthe paNa be AlApaka kahevA joIe. maataa5| 2pramANe je-" jIveNaM bhaMte ! mohaNijjeNaM kaDeNa kammeNaM, ubasaMteNaM uvaDhAvejjA?" "hatA uvaDhAejjA" "jIveNaM bhaMte ! mohaNijjeNaM kaDeNaM kammeNaM ubasaMteNaM avakamajjA?" "haMtA avakkamejjA" 20 zate 5nta viSaya zrI bhagavatI sutra : 1 Page #707 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Maralasa 684 bhagavatIsUtre paMDiyavoriyattAe avakkamejjA bAlapaMDiyavIriyattAe ' navaram upatiSThet paNDitavIryatayA apakrAmet baalpnndditviirytyaa| ayaM bhAvaH-coryAvIyaprazne vIryatayA upasthAnApakramaNaM bhavati no adhIryatayetyuttaram / tathA vIryatayopasthAnApakrame jAyamAne sati vAla-paNDita-bAlapaNDitavIryeSu kena vIryeNa upatiSThet kena cApakrAmediti praznaH, tatra 'navaraM' ityAdinottaram , tathAhi'jaivIriyattAe uvaTThAejjA ki bAlabIriyattAe uvaDhAejjA ? paMDiyapakSa meM do AlApaka hote haiN| inakA artha spaSTa hai / "navaraM" vizeSatA isa prakAra se hai-"uvaTThAejjA paMDiyavIriyattAe avakkamejjA bAlapaMDiyavIriyattAe " paNDitavIryatA dvArA upasthAna hotA hai aura bAlapaNDitavIryatAdvArA apakramaNa hotA hai / isakA bhAva yaha hai ki vIrya aura avIrya ke prazna meM arthAt-jIva vIrya ko lekara upasthAna (UparacaDhanA) aura apakramaNa karatA hai yA avIryako lekara upasthAna apakramaNa karatA hai ? aise prazna meM yaha uttara denA cAhiye ki vIryatA se hI-vIryatA ko lekara hI jIva upasthAna aura apakramaNa karatA hai avIryatA se-avIryatA ko lekara nahIM / jaba yaha bAta hai ki jIva vIryatA ke bala se hI upasthAna aura apakramaNa karatA hai to phira yaha prazna hotA hai ki bAlavIrya paNDitavIrya aura bAlapaNDitavIrya ina tIna vIryoM meM se kisa vIrya ko lekara upasthAna karatA hai aura kisa vIrya ko lekara apakramaNa karatA hai to isa prazna kA uttara " navaraM" isa pada se diyA gayA hai jo isa prakAra se bhAtA54 bhane cha. tamanA 2502 cha. " navara" 5 temA mAsI vizeSatA cha-" ubaDhAejjA paDiyabIriyattAe, abakkamejjA bAlapAMDiyabIriyattAe" paMDitavIryatA vaDe upasthAna (upara caDavAnuM thAya che ane bAlapaMDitavIryatA vaDe apakramaNa (nIce paDavAnuM ) thAya che. tene bhAvArtha A pramANe che-jIva vIryane kAraNe upasthAna kare che-upara caDe che ke avIryane kAraNe jIva vIryane kAraNe apakamaNa kare che ke avIryane kAraNe ? A praznono javAba A pramANe Apa joIe. vIyatAnA prabhAvathI ja jIva upasthAna ane apakamaNa kare che-avIryatAnA prabhAvathI karatA nathI. je vIryatAnA prabhAvathI ja jIva upasthAna ane apakamaNa kare che te e prazna udbhave che ke jIva bAlavIye, paMDitavIrya ane bAlapaMDitavIrya e traNe vIryamAMthI kayA vIryanA prabhAvathI upasthAna kare che ane kyA vIryanA prabhAvathI apakramaNa kare che? te te prazana " navaraM" 54 dvArA re uttara mAye! che te // pramANe - zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #708 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za.1 u. 3 sU0 2 upasthAnApakramaNasvarUpam 685 vIriyattAe uvaTThAejjA ? bAlapaMDiyavIriyattAe uvaTThAejjA ? goyamA ! paMDiyavIriyattAe uvahAejjA no bAlavIriyattAe uvahAejjA no bAlapaMDiya vIriyattAe uvaTThAejjA" apakramaNetvevaM vAcyam , tathAhi-'bAlapaMDiyabIriyatAe avakkamejjA no bAlavIriyattAe avakamejjA, no paMDiyavoriyattAe avakkamejjA" ityevaM bhaNanIyamiti / ayamAzayaH-udIrNAlApApekSayA upazAMtAlApakayorayaM vizeSaH-prathamAlApake mohanIyena karmaNopazAMtena satA paNDitavIya samavalambya paralokakriyAmUpatiSThet , upazAMtamohAvasthAyAM paNDitavIryamAtrasya sadbhAvAt / anyeSAM tu ayamAzayaH-mohanIyenopazAMtena satA na mithyAdRSTirbhavati kiMtu hai-yadi jIva vIryatA se upasthAna karatA hai to kyA vaha bAlavIryatA se upasthAna karatA hai ? yA paNDitavIryatA se upasthAna karatA hai ? yA bAlapaNDitavIryatAse upasthAna karatA hai ? he gautama ! jIva jo upasthAna karatA hai, vaha paNDitavIryatA se upasthAna karatA hai, bAlavIryatA se upasthAna nahIM karatA aura na bAlapaNDitavIryatA se upasthAna karatA hai| apakramaNa meM isa prakAra se vicAra hai- apakramaNa jo hotA hai vaha bAlapaNDitavIryatA se hotA hai, bAlavIryatA se nahIM hotA hai aura na paNDitavIryatA se hotA hai| isakA Azaya isa prakAra se hai ki-udIrNa ke AlApakoM kI apekSA upazAMta ke AlApakoM meM vizeSatA yaha hai ki jIva ke jaba mohanIyakarma upazAMta hotA hai usa samaya vaha paNDitavIrya kA hI avalambana karake paralokasaMbaMdhI kriyAoM meM upasthAna karatA hai, kyoki mohanIyakarma kI upazAMta avasthA meM paNDitavIryamAtra kA hI sadbhAva rahatA hai / isa viSaya meM dUsaroM kA yaha Azaya hai ki mohanIya vIryatAthI upasthAna kare che to zuM te bAlavIyatAthI uparathAna kare che ke paDitavIryatAthI upasthAna kare che ke bAlapaMDitavIryatAthI upasthAna kare che tene javAba A pramANe Apyo che. gautama! jIva je upasthAna kare che te paMDitavIyatAthI kare che. bAlavIyatAthI bAlapaMDitavIryatAthI jIva upasthAna karato nathI. ane apakamaNa bAlapaMDitavIryatAthI thAya che. bAlavIryatAthI ke paMDitavIryatAthI thatuM nathI. te kathanano Azaya A pramANe che-udInA AlApa karatAM upazAMta AlApakemAM e vizeSatA che ke jIvanuM mehanIya karma jyAre upazAMta thAya che tyAre te paMDitavIryatAnuM avalaMbana karIne paraleka saMbaMdhI kriyAomAM upasthAna ( svIkAra) kare che. kAraNa ke mohanIya karmanI upazAnta avasthAmAM paMDita vIryane ja eka mAtra sadubhAva rahe che. A viSayamAM keTalAkane abhiprAya zrI bhagavatI sUtraH 1 Page #709 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre sAdhuH zrAvako vA bhavatIti / dvitIye-apakramaNAlApake yaduktaM 'bAlapaNDitavIryatayA' iti, tasyAyaM bhAvaH-upazAntena mohanIyena saMyatatvAt bAlapaNDitavIryeNApakrAman deza saMyato bhavati, dezata eva tasya mohopazamasya sadbhAvAt , natu mithyAdRSTirbhavati, mohodaye eva mithyAdRSTitvasya sadbhAvAt , atra ca mohopazamasyaivAdhikArAditi / pUrvam 'apakrAme'-dityuktaM, tadapakramaNaM kena bhavatItyAha-'se bhaMte' ityaadi| 'se bhaMte' sa bhadanta ! 'se' iti-asau jIvaH, he bhadanta ! 'kiM AyAe avakkamaI' karma kI upazAMtadazA meM jIva mithyAdRSTi nahIM hotA hai, kintu sAdhu yA zrAvaka hotA hai / dUsare apakramaNAlApaka meM jo "bAlapaNDitavIryatA se apakramaNa hotA hai " aisA kahA hai usakA yaha Azaya hai ki mohanIya karma jaba upazAMta rahatA hai taba bAlapaNDitabIrya kA avalambana karake saMyatatva se apakramaNa karatA huA arthAt pIche haTatA huA jIva dezasaMyata ho jAtA hai, kyoMki usa samaya dezasaMyata avasthA meM usa jIva ke moha kA upazama ekadeza se hI rahatA hai ataH vaha jIva mithyAdRSTi nahIM hotaa| jIva mithyAdRSTi to moha ke udya meM hI hotA hai| aura yahAM adhikAra upazama kA hI cala rahA hai| pahile " apakrAmet " aisA kahA hai so usa saMbaMdha meM pUchane ke nimitta gautamasvAmI prabhuse prazna karate haiM ki-"se bhaMte ! AyAe avakkamai, aNAyAe avakkamaha?" he bhadaMta ! yaha jIva apane Apa apakramaNa e paNa che ke mehanIya karmanI upazAnta dazAmAM jIva mithyAdRSTi heta ja nathI, paNa sAdhu ke zrAvaka hoya che. bIjA apakramaNanA AlApakamAM je "bAlapaMDitavIryatAthI apakramaNa thAya che." ema kahyuM che tene Azaya e che ke mehanIya karma jyAre upazAnta hoya che tyAre bAlapaMDita vIryatAnuM avalaMbana laIne saMyatavathI (saMyamIpaNAthI) apakramaNa karata-eTale ke pAchA haThate haThate jIva dezasaMyata (pAMcamAguNasthAnavatI ) thaI jAya che kAraNa ke te samaye dezasaMyata avasthAmAM te jIvana mehane upazama ekadezathI ja rahe che. tethI te jIva mithyAdRSTi thato nathI-kAraNa ke mehanA udayamAM ja jIva mithyAdRSTi thAya che, ane ahIM mehanA upazamanuM vaktavya cAlI rahyuM che. sai " apakAmet " mere DevAbhA mAvyuM che te samayamA gautama svAmI mahAvIraprabhune pUche che , " se bhaMte ! AyAe abakkamai, aNAyAe bhAratamA? he prabhe ! jIva pitAnI jAte ja apakramaNa kare che ke anyanI zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #710 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za0 1 u0 4 sU0 2 upasthAnApakramaNasvarUpam 687 kimAtmanA'pakrAmati 'aNAyAe abakkamai' kiM vA anAtmanA'pakrAmati ? 'AyA. etti' AtmanA svayamityarthaH, 'aNAyAe'tti, anAtmanA-pareNetyarthaH / jIvaH kim , AtmanA'pakrAmati anAtmanA vA apakrAmatoti praznAzayaH / bhagavAnAha'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'AyAe avakkamai AtmanA apakrAmati 'No aNAyAe avakamai' no anAtmanA'pakrAmati, apakramaNaM jIvasya svameva bhavati na tu parata iti / pUrva paNDitarucirbhUkhA pazcAnmizrarucimithyArucirvA bhavati, tatrAtmaiva kAraNaM na para iti / etAdRzaH ko'sau ? ityAha-'mohaNijjaM kamma veemANe' mohanIyaM karma vedayan mohanIyaM karmeti mithyAtvamohanIyaM cAritramohanIyaM vA karmavedayan udIrNamoho jIva ityarthaH, svayameva apakrAmati na pareNa na paramAkaratA hai, ki para kI sahAyatAse apakramaNa karatA hai ? pUchanekA Azaya yaha hai ki jIva kA jo apakramaNa hotA hai vaha svayaM ke dvArA hotA hai yA para ke dvArA hotA hai ? prabhu isakA uttara dete hue kahate haiM ki " goyamA ! AyAe avakkamai No aNAyAe avakamai" he gautama ! jIva kA jo apakramaga hotA hai vaha apane dvArA hI hotA hai / para dvArA nahIM hotA hai / tAtparya kahane kA yaha hai prathama yaha jIva paNDitarucivAlA hokara jo pIche se mizrarucivAlA athavA mithyArucitrAlA banatA hai usameM AtmA-svayaM hI kAraNa hai, para nhiiN| aisA yaha kaunasA jIva hai ? isa ke liye kahA jAtA hai ki-" mohaNijjaM kammaM veemANe " mohanIyakarma kA-mithyAtvamohanIya athavA cAritramohanIya karma kA bedana karanevAlA jIva-arthAt udIrNamohavAlA jIva apane Apa hI apakramaNa karatA hai, para ko Azrita karake vaha apakramaNa nahIM karatA sahAyatAthI apakramaNa kare che? tAtparya e che ke jIvanuM je apakramaNa thAya che te svayaM-pitAnI mAraphata thAya che ke anyanI mAraphata thAya che? tene uttara prabhu 21 pramANe mApe cha-" goyamA ! AyAe avakkamai, No ANAyAe avakkamai" gautama ! parnu a54bha pAtAnI bhA23 24 thAya che. 555 52thI thatuM nathI. tAtparya e che ke pahelAM A jIva paMDitarucivALa hovA chatAM pAchaLathI te mizrarucivALe athavA mithyArucivALa bane to temAM AtmA pote ja kAraNarUpa che, anya kaI kAraNarUpa nathI. e kyA jIva hoya che te darzAvavAne bhATa chA cha " mohaNijja kammaM veemANe " bhADanIya bhnemithyAtvamehanIya athavA cAritramehanIya kamanuM vedana karanAra jIvaeTale ke mehanIya karmane udayavALo jIva pitAnI jAte ja apakamaNa kare che, paraMtu bIjAnI sahAyatAthI apakramaNa karatA nathI. te viSayamAM gautamasvAmI vaLI zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #711 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 69 bhagavatIsutre " zriyeti sUtrAzayaH / punaH pRcchati - 'se kahameyaM' ityAdi / ' se kahameyaM bhaMte evaM ' tat kathametat bhadanta evam evaM mohanIyakarma vedayamAnasya kathaM kena prakAreNa etadapakramaNaM bhavatIti praznaH bhagavAnAha - ' goyamA' ityAdi / ' goyamA ' he gautama! 'puvi se eyaM evaM royaI' pUrvaM tasya etat evaM rAcate 'iyANi se evaM evaM no royai' idAnIM tasya etat evaM na rocate ' evaM khalu eyaM evaM' evaM khalu eta evam '' pUrvamapakramaNAta mAkrakAle 'se' tasya apakramaNakAriNo jIvasya 'eyaM' etat jIvAjIvAdisvarUpamahiMsAdi vA ' evaM ' jinoktaprakAreNa 'royai ' zecate= zraddhatte tadAcaraNaM karoti vA 'iyANi ' idAnoM mohanoyakarmaNa udayakAle 'se' tasya 'e' etat jIvAdisvarUpaM jinamatipAditaM 'no royaha' na rocate= na zraddhate na karoti vA, evaM khalu ' evaM evaM' evam uktaprakAreNa khalu nizcayena etadapakramaNaM bhavati / ayaM bhAvaH - apakramaNAt prAk ayaM jIvo jinoktatattveSu zraddhAzIlo bhavati. jinAjJAnusAreNaiva tapaHsaMyamAdiSu pravarttate / yadA tu cAritra - hai| isa para gautamasvAmI punaH pUchate haiM ki " se kahameyaM bhaMte / evaMhe bhadana ! mohanIyakarma kA vedana karanevAle jIva kA vaha apakramaga kaise kisa prakAra se hotA hai ? taba prabhu isakA uttara dete hue kahate haiM " " goyamA " he gautama ! " puvaM se evaM evaM roei " pahale usako yaha isa prakAra se hai aisA rucatA thA " iyANi se eyaM evaM no roei " aura aba usako yaha isa prakAra se hai aisA nahIM rucatA hai| isakA Azaya isa prakAra se hai ki - apakramaNa karane se pahale usa apakramaNa karane vAle jIva ko jIva ajIva Adi kA svarUpa athavA ahiMsA Adi padArtha jaise jinendra devane kahe haiM ve vaise hI haiM isa rUpa se rucatA thA zraddhA thI, athavA jaisA jinendra devane kahA hai usI rUpa se vaha Aca pUche che " se kaha meyaM bhaMte ! evaM " De aso ! bhoDunIya bhanuM vehana aranAra te labanuM ayaGkubhANu devI rIte thAya che ? tenA utta23 prabhu he che } "goyamA !" he gautama ! "putraM se eyaM evaM royai" paDelAM tene 'te yA pramANe che' tema sAgatuM mane tethI te ruyatu hetu " zyANiM se evaM evaM no roei" bhane have tene 'te A pramANe ja che.' ema lAgatuM nathI ane tethI rucatuM nathI tenuM tAtpa A pramANe che-apakramaNa karatAM pahelAM te apakramaNa karanAra jIvane jIva ajIva vagerenA svarUpanI khAkhatamAM temaja hi'sA ahiMsA vagerenA viSayamAM jinendra devAnAM kathanamAM zraddhA hatI-jinendradeve kahyA pramANe ja che evuM te vakhate te mAnatA hatA. athavA jinendradeve kahyA pramANe ja te vakhate te zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #712 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za01 u0 4 sU0 2 upasthAnApakramaNasvarUpam 689 mohanIyamudeti tadA viparItaM kurute, anenaiva kAraNenApakramaNaM bhavati, evameva yadA cAritramohanIyakarmaNo vedanaM bhavati tadA'pakramaNaM bhavati jIvasyeti ||suu02|| etatparyantaM mohanIyasya vicAraH kRtaH, 'mohanIyaM ca karma' iti karmatvAtmakasAmAnyadharmamAzritya karmasAmAnyaM cintayannAha-'se nUNaM bhaMte' ityAdi / mUlam-se nUNaM bhaMte ! neraiyassa vA tirikkhajoNiyasta vA maNusassa vA devassa vA je kaDe pAve kamme nasthi tassa aveyaittA mokkho? haMtA goyamA ! neraiyassa vA tirikkhajo raNa karatA thA parantu jaba mohanIya karma kA udaya ho jAtA hai usa samaya jIvAdika padArthoM kA svarUpa jaisA jinendrane kahA hai vaha use vaisA nahIM rucatA hai| arthAt usa para usakI zraddhA nahIM hotI hai| aura jaisA jinendra deva ne kahA hai vaisA vaha AcaraNa bhI nahIM karatA hai " evaM khalu eyaM evaM" isaliye nizcayapUrvaka usakA ukta prakArase apakramaNa hotA hai| isa kathanakA bhAva yaha hai ki apakramaNa hone se pahale yaha jIva jinokta tattvo meM zraddhAzIla banA rahatA hai, tathA jinendrakI AjJAke anusAra hI tapa saMyama Adi meM apanI pravRtti karatA rahatA hai / parantu jaba cAritra mohanIya karma kA udaya jIva ko ho jAtA hai taba vahI jIva viparIta bana jAtA hai / isI kAraNa se usakA apakramaNa hotA hai| isI taraha jaba jIva ke cAritra mohanIya karma kA vedana hotA hai, usa samaya bhI jIva kA apakramaNa hotA hai / sU0 2 // AcaraNa karato hato. paraMtu jyAre mehanIya karmano udaya thAya che tyAre jIvAdika padArthonuM je svarUpa jinendradeve kahyuM che te tene rucatuM nathI. eTale ke temAM tene zraddhA rahetI nathI. ane jinendradeve kahyA pramANe te jIva AcaraNa paNa karatA nathI. "evaM khalu eyaM evaM " tethI 752 4hyA pramANe tenu avazya a5bhaena thAya che. A kathanane bhAvArtha e che ke apakramaNa thatAM pahelAM te jIvane jinekta tamAM zraddhA hoya che, tathA jinezvaranI AjJAnusAra saMyama, tapa vagerenI pravRtti karato rahe che, paNa jyAre jIvane cAritramohanIya karmano udaya thAya che tyAre te jIva viparIta AcAraNavALA banI jAya che. te kAraNe ja tenuM apakamaNa thAya che. A rIte jyAre jIvanA cAritra mohanIya karmanuM vedana thatuM hoya che, tyAre paNa jIvanuM apakramaNa thAya che. sU0 rA bha0-87 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #713 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 690 bhagavatIsUtre Niyasta vA bhaNusasta vA devassa vA je kaDe pAve kamme, natthi tasla aveyaittA mokkho|se keNaTreNaM bhaMte evaM vuccai neraiyasta vA tirikkhajoNiyassa vA maNusassa vA devassa vA je kaDe pAve kamme nasthi tassa aveyaittA mokkho ? evaM khalu mae goyamA! duvihe kamme pannatte, taM jahA-paesakamme ya aNubhAgakamme ya, tattha NaM jaM taM paesakammaM taM niyamA veei, tattha NaM jaM taM aNubhAgakammaM taM atthaMgaiyaM veei, atthegaiyaM No veei, NAyameyaM arahayA suyameyaM arahayA, vinnAyameyaM arahayA, imaM kamma ayaM jIve abbuvakamiyAe veyaNAe veyaissai, imaM kammaM ayaM jIve ubakkamiyAe veyaNAe veyaistai, ahAkammaM, ahA -nigaraNaM jahA jahA taM bhagavayA di, tahA tahA taM vippariNamissai tti, se teNaTreNaM goyamA ! evaM vuccai neraiyasta vA tirikkhajoNiyassa vA maNusassa vA devasta vA je kaDe pAve kamme natthi tassa aveyaittA mokkho // sU0 3 // chAyA-tad nUnaM bhadanta ! nairayikasya vA tiryagyonikasya vA manuSyasya vA devasya vA yatkRtaM pApaM karma nAsti tasyAvedayitvA mokSaH ? hanta gautama ! nairayi yahAM taka mohanIya karma kA vicAra kiyaa| 'mohanIya karma hai' isaliye karmatvAtmaka sAmAnyadharma ko Azrita karake aba sUtrakAra karmasAmA nya kA "se naNaM bhaMte" ityAdi sUtra dvArA vicAra karate haiM-" se nUNaM bhaMte ! neraiyasta vA" ityAdi / mUlArtha-gautamasvAmI pUchate haiM " se nUNaM bhadanta " he bhadanta ! ahIM sudhI mehanIya karmane vicAra karyo. mehanIya karma eka prakAranuM karma che. tethI karmaviSayaka sAmAnya dharmane AdhAre sUtrakAra have karma sAmAnyanuM " se nUNaM bhaMte !" tyAdi sUtra ni35 42 cha-" se nUNaM bhaMte neraiyatsa" tyaadi| bhUdArtha-gItabhasvAmI pUche che "se nUrNa bhadanta" 3 mahanta ! "neraiyara zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #714 -------------------------------------------------------------------------- ________________ trafarent za0 1 u0 4 sU0 3 kamaveidane mokSAbhAvakathanam 691 " "" 99 kasya vA tiryagyonikasya vA manuSyasya vA devasya vA yatkRtaM pApaM karma nAsti tasyavedayatvA mokSaH / tatkenArthena bhadaMta ! evamucyate nairayikasya vA tiryagyonikasya vA manuSyasya vA devasya vA yatkRtaM pApaM karma nAsti tasyAvedayitvA mokSaH ? evaM khalu mayA gautama ! dvividhaM karma prajJaptam, tadyathA- pradeza karma cAnubhAga " neraiyassa vA tirikkhajoNiyassa vA maNusassa vA devassa vA" nAraka jIva ko tiryaca yonivAle jIva kA, manuSya ko, aura deva ko " je kaDe pAve kamme, " jo pApa karma kiye haiM, " tassa aveyaittA " unheM vedana kiye binA "nasthi mokkho" kyA mokSa-chuTakArA nahIM hotA hai ? bhagavAn uttara dete hue kahate haiM ki " goyamA " he gautama " neraiyassa vA nAraka jIva kA " tirikkha joNiyassa vA maNusassa vA devassa vA tiryaca yonivAle jIva kA manuSya kA tathA deva kA " je kaDe pAve kamme " jo kRta pApakarma hai " tassa aveihattA mokkhA natthi usakA vedana kiye binA usa karma se chuTakArA nahIM hotA hai / phira gautamasvAmI pUchate haiM "se hNaNaM bhaMte evaM buccai " he bhadanta ! Apa isa prakAra kisa kAraNa se kahate haiM ki "neraiyassa vA tirikkhajoNiyassa vA maNusassa vA devassa vA nAraka jIva aura tiryaJca manuSya aura deva ko " je kaDe pAve kamme " kRta pApakarma kA "aveyaittA mokkho natthi " vedana kiye binA kyA mokSa nahIM hotA hai ? usake uttara meM bhagavAn kahate haiM ki " evaM vA tirikkhajoNiyassa vA maNusassa vA devamsa vA" nA24 vane, tiryayayonivAjA lavane, bhanuSyane ane devane " je kaDe pAve kamme" le pAya usa che. " tassa aveyaittA " tenuM vehana ryA vinA " natthi mokkho " mokSa chuTAro thato nathI ? teno uttara ApatAM bhagavAna kahe che ke " goyamo " he gautama! " neraiyarasa vA nAraka jIvanA temaja " tirikkhajANiyarasa vA maNusarala vA devarasa vA " tiryaya yonivANA bhuvanA manuSyanA tathA devanA " je kaDe pAve kamme " pAya urela che. tarasa aveyaittA mokkho natthi " tenuM vehana karyA vagara te kamathI chuTakArA thatA natI. 39 " (6 "he "" gautamasvAbhI irI pUche che " se keNaTTeNaM bhaMte ! evaM vuccai ahanta ! Apa yA pramANe jyA arathI ho cho e " neraiyassa vA, tirikkhajoNiyassa vA maNusassa vA devassa vA nArakajIva, tiryaMca, manuSya ane devanA " je kaDe pAve kamme" ne pAreche " tassa aveyaittA mokkho natthi " teno vedana karyA vagara ( bhogavyA vagara) meAkSa thatA nathI. teno uttara ApatAM lagavAna uDe che " evaM khalu mae goyamA ! duviche kamme pandale " zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #715 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phara bhagavatI sUtre 64 35 66 karma ca tatra khalu yattat pradezakarma tanniyamena vedayati, tatra yattadanubhAgakarma tad astyekakaM vedayati, astyekakaM no vedayati, jJAtametadarddatA smRtametadarhatA vijJAtametadarhatA - idaM karmAyaM jIvaH AbhyupagamikyA vedanayA vedayiSyati, idaM karmAyaM jIva aupakramikyA vedanayA vedayiSyati, yathA karma yathA nikaraNaM yathA yathA tad bhagavatA dRSTaM tathA tathA tat vipariNasyati iti, tat tenArthena gautama ! evamucyate khalu mae goyamA ! duvihe kamme pannatte " he gautama maiMne do prakAra kA karma kahA hai taM jahA " vaha isa prakAra hai " paesakamme ya aNubhAgakamme ya eka pradeza karma aura dUsarA anubhAga karma tattha NaM jaM taM paesakammaM taM niyamA veei " jo pradeza karma hai jIva use niyamase vedana karatA hai "taNaM jaMtaM aNubhAgakammaM taM atthegaiyaM veera atthegaiyaM No veei " usameM jo anubhAgakarma hai usameM se jIva kitaneka ko vedatA hai aura kitaneka ko nahIM bhI vedatA hai "gAyameyaM araha yA suyameyaM arahayA, vinnAyameyaM arahayA" vakSyamANa karma vedana ke ye do prakAra arhataprabhune jAne haiM, unhoMne inhe smaraNa jaisA kiyA hai| unhoMne hI vividharUpa se jAte haiM ki- "imaM kammaM ayaM jIve agbhuvagamiyAe beghaNAe veyaissai," yaha jIva isa karmako Abhyupagamika vedanAdvArA vedana karegA "imaM kammaM, ayaM jIve uvakkamiyA veNA veyaissai " isa karma ko yaha jIva aupakramika vedanA dvArA vedana karegA "ahAkammaM, ahAnigaraNaM jahA jahA taM bhaga yA ditA tahA taM vippariNamissara tti" yathAkarma- baMdha kiye hue karma ke anusAra evaM nikaraNoM ke anusAra jaisA jaisA vaha karma bhagavAnane he gautama ! se urbha me aAranA matAvyA che " taM jahA " te yA pramANe che"paesakam ya aNubhAgakamme ya " me pradeza bhane jI anulAgarbha 66 66 tattha NaM jaM taM paesakammaM taM niyamA veei " temAM ne pradezambha che tenuM va niyamathI vedana kare che. tattha NaM jaM taM aNubhAgakammaM ta attheg2aiyaM veei atthegaiyaM No veei" temAM ne anulAgaurbha che temAMthI va DeTAunuM vehana are che, bhane DeMTalAunu vehana urato nathI. "NAyameyaM arayA suyameyaM arahayA vinnAyameyaM arahayA" vakSyamANu abha vehananA me aAra bhaIta prabhu bhaeyA che. tethe tenuM smaraNa dhuM yuM che. teyome tene vizeSa rUpathI bhaeyA che. "immaM kamma ayaM jIve abbhuvagamiyAe veyaNAe veyaissai " A va mA bhane AlyupagabhiGa vehanA vaDe vehana 12ze. "imaM kammaM ayaM jIve uvakkamiyAe veyaNAe veyaissai" te Aune mA va saupa bhiGa vehanA dvArA vehana uraze " ahAkammaM ahA nigaraNaM jahA jahA taM bhagavayA diTTha tahA tahA vipariNamissaitti " yathAbha - dhAyesa ubha pramANe ane nikaraNa pramANe jevuM jevuM kama bhagavAne dekhyuM che tevI tevI zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #716 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 1 u. 3 sU0 3 karmAvedane mokSAbhAvakathanam 613 nairayikasya vA tiryagyonikasya vA manuSyasya vA devasya vA yatkRtaM pApaM karma nAsti tasyAdayitvA mokSaH // 03 // TIkA - ' se nUNaM bhaMte' tad nUnaM bhadanta ! 'Neraiyassa vA' nairayikasya vA 'tirakkhajogiyassa vA' tiryagyonikasya vA 'maNusassa vA' manuSyasya vA 'devassa vA' devasya vA 'je kaDe pAve kamme' yatkRtaM pApa karma 'natthi tassa aveyaittA Hirat' nAsti tasyAvedayitvA mokSaH 'je kaDetti' yatkarma kRtam arthAt jIvairyaskarma svAtmapradezeSu baddham / 'pAvekamme tti' pApaM karma-mokSavyAghAtakaraM jJAnAvaraNIyAdikam / kaizcit pApaM karma' ityasya azubhaM karma ityarthaH kRtastanna zobhanam, dekhA hai, usI usI taraha se vaha pariNamegA " se teNaDegaM goyamA ! evaM buccai nerayassa vA tirikkha joNiyassa vA maNusassa vA devassa vA je kaDe pAve kamme nattha tassa aveyaittA mokkho " isa kAraNa he gautama! maiM aisA kahatA hUM ki nairathika tiryagyonika, manuSya athavA deva inakA jo kRta karma hai usake binA vedana (bhoga) kiye mokSa nahIM hotA hai || 3 || TIkArtha - (je kaDe pAve kamme ) jo pApakarma kiye gaye haiM (tassa aveyahattA) unheM vaMdana kiye binA (bhaMte) he bhadanta ! (neraiyassa vA, tirikkhajoNiyassa vA, maNusassa vA devassa vA) nAraka jIva ko tiryaMca yonivAle jIva ko, manuSya ko aura deva ko (natthi mokkho kyA mokSa nahIM hotA hai / " je kaDe " jo karma kiye haiM arthAt jIvoM dvArA jo karma apane AtmapradezoM meM bAMdhe gaye haiM aise " pAve kamme pApa karma-mokSa ke vyAghAta karane vAle jJAnAvaraNIya Adi karma, yahAM pApa karma se liye gaye haiM / koI 2 " pApakarma " isa pada kA artha "azubha karma" aisA karate haiM / so "" rIte cheumA parizubhaze. " se teNaTTeNaM goyamA ! evaM vuccai neraiyarasa vA tirikkhajoNiyassa vA maNusarasa vA devarasa vA je kaDe pAve kamme natthi tassa aveyaittA mokkho " se araNe he gautama! huM me pramANe uDu chu }-nairathiGa, tiya caiAnika, manuSya athavA deva temaNe je karma karela che tenuM vadana (bhAga) arthAvagara mono bhokSa thato nathI. // sU0 3 // TIartha - (je kaDe pAve kamme) ne pAyA uzayAM DAya che (tassa aveyaittA) temanu vehana UrjA vinA ( bhaMte ! ) he bhagavan ! ( neraiyassa vA tirikakhajoNiyasa vA, maNusarasa vA, devarasa vA ) nAraDInA kavIne tiryayayoninAvAne manuSyAne rakhane hevAne (natthi mokkho) zuddha bhokSa thato nathI ? " je kaDe" " ubhe yo che " eTale ke jIvA vaDe peAtAnA Atmapradeze sAthe konA adha thayeA haiAya evAM " pAve kamme " pAyAbha- bhokSamAM vighna nAzaM jJAnAvaraNIya Adi ameni pApambha' muDevAmAM Ave che, "pApakarma" pahano artha DeTalAI boa "mazulambha" zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #717 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 694 ___bhagavatIsUtra yathA mokSapAtikUlyamazubhakarmaNastathA zubhasyApi mokSaprAtikUlyaM, mokSavighaTakatvAt , azeSakarmakSayasyaiva mokSapadArthatvAt , tad yadi pApazabdasyAzubhamAtramevArthaH syAttadA puNyasattvepi mokSaH syAt , na caitat ghaTate, puNyAvazeSe sati kRtsnakarma kSayamokSasyaivAsaMbhavAt / iyAneva bhedaH zubhAzubhayoryat azubhaM nArakAdigatau prayojakaM, zubhaM tu devAdigatau, bandhakatvaM tUbhayoH samameva / uktaJca "zRGkhalA svarNajAtApi bandhanAya na saMzayaH" iti / tasmAt pApaM kama ityasya mokSavyAghAtaka jJAnAvaraNIyAdikamityevArthoM ghaTate na tu azubhamiti, "tassa tti' artha ThIka nahIM hai, kyoMki jisa prakAra se azubha karma mokSa kA pratikUla hai, usI taraha se zubha karma bho mokSa kA pratikUla hai| kyoMki vaha zubha karma bhI mokSakA vighaTanakartA hotA hai| kAraNa ki azeSa karmoM kA kSaya hI mokSarUpa padArtha mAnA gayA hai| yadi pApa zabdakA artha azubhamAtra hI mAnA jAve to puNya rUpa zubha ke sadbhAvameM bhI jIva ko mokSa kI prApti honI cAhiye ! parantu yaha bAta to banatI nahIM hai| kyoMki jabataka puNya kA sadbhAva jIva ke banA rahatA hai-tabataka usake samasta karmoM kA kSayarUpa mokSa saMbhavita hI nahIM hotA hai / zubha aura azubha meM itanA hI to bheda hai ki azubha karma nAraka Adi gati meM prayojaka hotA hai aura jo zubha karma hotA hai vaha devAdi gatimeM prayojaka hotA hai isa taraha bandhakatva donoM meM samAna hai| eka lohekI beDIrUpa hai aura dUsarA sonekI beDIrUpa hai kahA bhI hai-zRGkhalAsvarNajAtA'pi, bandhanAya na saMzayaH" eve kare che paNa te artha barAbara nathI kAraNa ke je rIte azubhakarma mokSa mATe pratikuLa che, e rIte zubhakarma paNa mokSane mATe pratikULa ja che. kAraNa ke azeSa karmonA kSayane ja mekSa mAnavAmAM Avela che. je pApa zabdane artha mAtra azubha ja mAnavAmAM Ave to puNyarUpa zubhanA sadubhAvamAM paNa jIvane mokSanI prApti thavI joIe. paNa evuM banatuM nathI jyAM sudhI jIvane paSyano sadabhAva hoya che tyAM sudhI tene samasta karmono kSayarUpa mokSanI prApti saMbhavita nathI. zubha ane azubha karmamAM ATaleja bheda che-azubhakarmo naraka tiryaMca Adi gatimAM jIvane laI jAya che. jyAre zubhaka jIvane devAdi gatimAM laI jAya che. A rIte te baMnemAM bakatva te samAna ja che. eka leDhAnI beDI rUpa che ane bIjuM sonAnI beDI rUpa che. kahyuM paNa cha-"zaMkhalA svarNajAtA'pi bandhanAya na saMzayaH" tethI mokSamA vina 42nArA nAnAvaraNIya Adi je karmo che temane ja pApakarmo ja kahI zakAya. zrI bhagavatI sutra : 1 Page #718 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 1704 sU0 3 karmAvedane mokSAbhAvakathanam 695 tasya karmaNaH 'aveyaittA' avedayitvA kRtaM karma ananubhUya, kamaNaH sakAzAt jIvasya mokSo na bhavati kimiti prshnH| bhagavAnAha-'haMtA goyamA' ityAdi / 'haMtA goyamA' hanta gautama! 'Neraiyassa vA' nairayikasya vA 'tirikva0maNu devassa vA' tiryagmanuSya devasya vA, 'je kaDe pAve kamme' yat kRtaM pApaM karma 'nathi tassa aveyaittA mokkho' nAsti tasyAvedayitvA mokSaH / nArakajIvena tiryag manuSyadevairvA yat pApaM karma svAtmapradezeSu baddhaM tasya karmaNo vedanamantareNa mokSo nAsti / vedanamantareNa karmaNo mokSAbhAve kiM kAraNamiti praznayanAha-'se isa liye "pApakarma " isa zabda kA artha " mokSa ke vyAghAtaka jo jJAnAvaraNIya Adi karma haiM ve hI pApakarma haiM " aisA hI ghaTita hotA hai "azubha" aisA artha ghaTita nahIM hotA / aise pApa karma ko "aveyaittA" binA vede-arthAt anubhava kiye binA (bhogebinA) usa karma se jIva kA mokSa nahIM hotA hai kyA ? arthAt karma kA anubhava kiye pinA-phala bhoge binA usa karma se jIva kA chuTakArA rUpa mokSa nahIM hotA hai kyA? aisA prazna yahAM huA hai| isake uttarameM bhagavAn kahate haiM (haMtA goyamA!)hAM, gautama ! (neraiyassa vA) nAraka jIva kA (tirikkha. maNu0 devassa vA) tiyaMca yonivAle jIvakA manuSya kA nathA deva kA (je kaDe pAve kamme) jo kRta pApakarma hai usakA vedana kiye binA (natthi tasta. mokkho ) usa karma se chuTakArA nahIM hotA hai| arthAt nAraka Adi jIvoM kA jo kRta pApakarma hai usakA bhoga kiye binA mokSa nahIM hotA hai / tAtparya yaha hai ki nAraka jIvoM dvArA, tathA tiryaMca, manuSya evaM devoM bArA jo pApakarma apane AtmapradezoM meM bAMdha liyA gayA hotA hai usa " 52" pApI meTa " zulabha" mero matha ghaTAvI zAya naDI. sevA pA5 bhne| "aveyaittA" anubhava yA vinA-sAvyA vinA zute bhathI jIvane mokSa thatuM nathI ? eTale ke karmanuM phaLa bhegavyA vinA zuM te karmamAMthI chaTakAre thavArUpa mokSa jIvane maLato nathI zu ? gautamanA te praznanA javAbamAM mahAvIra prabhu 32bhAve cha hai (haMtA goyamA ! ) DA gautama ! (neraiyassa vA tirikkha0 maNu0 devarasa vA ) naa2473|, tathA tiya yoninA / tathA manuSyo tathA vAsa (je kaDe pAve kamme) ? 55 ma resa DAya cha tena vahana dhyA vinA (natthi tassa mokkho) te bho bhAthI tabhanI chutt||2|| yato nathI. tAtparya e che ke-nAraka che tathA tiyaca, manuSya ane deve vaDe je pApaka pitAnA Atmapradeza sAthe baMdhAyA hoya che te karmonuM vedana karyA vinA zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #719 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 696 bhagavatIsUre keNaTeNaM' ityaadi| ' se kepaTTaNaM bhate ! evaM buccai nerahayassa vA mokkho' tatkenArthena bhadanta ! evamucyate nairayikasya vA tiryag - manuSya - devasya vA yatkRtaM pApaM karma tasya nAsti avedayitvA mokSaH / bhagavAnAha-'evaM khalu' ityAdi / ' evaM khalu mae goyamA ! duvihe kamme pannatte' evaM khalu mayA he gautama dvividhaM karma prajJaptam 'maetti ' mayA ' mayeti' vizeSaNena svasya sarvajJatvena vastunaH pratipAdane svAtaMtryaM pradarzitam / yuktamapyetat , asarvajJAnAM padArthapratipAdane na svAtantryam / sarvajJe tu tadasti, tasya kevalAlokenA''karma ko bhoge cinA mokSa nahIM hotA hai| karma kA vedana kiye binA mokSake abhAva meM kyA kAraNa hai? isI bAtako praznake rUpameM gautamasvAmI (se keNaTTeNaM bhaMte ! evaM buccai neraiyassa vA0 mokkho ) isa sUtradvArA pUchate haiM ki he bhadaMta ! Apa aisA kisa kAraNa se kahate haiM ki nAraka jIva kA tathA tiryaka manuSya aura deva, inakA jo pApa karma hai usakA vedana kiye binA mokSa nahIM hotA hai ? isake uttara meM bhagavAn (evaM khalu mae goyamA duvihe kamme pannatte) isa sUtra dvArA uttara dete hue kahate haiM ki he gautama ! maine do prakAra kA karma kahA hai| yahAM jo "maiMne " aise pada kA prayoga apane liye prabhu ne kiyA hai usase unhoM ne sarvajJa hone ke kAraNa vastuke pratipAdanameM apanA svAtantrya pradarzita kiyA hai| yaha bAta yukta bhI hai-kyoM ki jo sarvajJa nahIM haiM unheM vastupratipAdana karane meM svAtantrya nahIM hotA hai-sarvajJa meM hI yaha vastu pratipAdana karane kI svantratA rahatI hai| kyoM ki ve kevalajJAnarUpa (kaLa bhogavyA vinA) mekSa thatuM nathI, karmanuM vedana karyA vinA mokSa na bhagavAna zu.4.265 cha ? te tavAne mATe gautama svAmI zrI pUche "se keNeTroe bhaMte ! evaM vuccai neraiyassa vA0 mokkho " dhUlya! // 2 evuM kahe che ke kRta pApakarmanuM vedana karyA vinA nAraka jIvone, tiryaMcaninA jIne manane tathA devane temAMthI chuTakAro thatuM nathI eTale ke temane te karmathI mokSa thatuM nathI. tene javAba ApatAM bhagavAna mahAvIrasvAmI pharamAve che ke (evaM khalu mae goyamA ! duvihe kamme pannatte) gautama ! meM 2 prA2na bha ghai che . ahIM "meM" zabdane prayAga karIne mahAvIra svAmIe sarvajJa hovAne kAraNe vastunA pratipAdanamAM potAnuM svAtaMtrya prakaTa karyuM che. e vAta yogya ja che kAraNa ke jeo sarvajJa hotA nathI temane vastunuM pratipAdana karavAmAM svAtaMtrya hotuM nathI. sarvasaneja vastunA pratipAdananI svataMtratA hoya che kAraNa ke zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #720 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 1 u. 4 sU0 3 karmAvedane mokSAbhAvakathanam 197 lokitasarvapadArthatvAditi / tathA ca mayA dvividha-dviprakArakaM karma prajJaptaM-bharUpitam / tadeva darzayati-taM jahA' tadyathA 'paesakamme ya aNubhAgakamme ya' pradezakarma cAnubhAgakarma ca / pradezAnubhAgayoH svarUpaM darzayitumAha-"tattha NaM' ityaadi| 'tattha NaM jaM taM paesakammaM taM niyamA veeI' tatra yat khalu pradezakarma tat niyamAdvedayati pradezAH karmapudgalAH jIvapradezeSu kSIranIranyAyena saMzliSTAH tadrUpaM karma pradezakarma, tasya niyamato vedanaM bhavatyeva, yadyapi tAdRzapradezakarmaNo vipAko nAnubhUyate, tathApi karmapradezAnAM kSayastu avazyameva bhavati, jIvaH svapradezebhyaH karmapradezAniyamAt zAtayatItyarthaH, 'tattha NaM jaM taM aNubhAgakammaM taM atthegaiyaM veei atthegaiyaM no veeI' tatra khalu yattad anubhAgakarma asti tat astyeka Aloka se samasta padArthoM ko Alokita kiye hue ( dekhe hue ) hote haiM / maiMne jo do prakAra ke karma prarUpita kiye haiM, ve kauna se haiM ? isa bAta ko prabhu ( taM jahA ) isa pada se batAne ke nimitta kahate haiM ki ve ye haiM-(paesakamme ya aNubhAgakamme ya ) eka pradezakama, dUsarA anubhAga karma / (tattha Na jaM taM paesakammaM taM niyamA veei ) inameM jo pradeza karma hai jIva use niyama se vedana karatA hai| jisa prakAra kSIra (dUdha ) aura nIra (pAnI) paraspara meM saMzliSTa hote haiM, usI prakAra jIva ke pradeza meM jo karma pudgala otaprota ho rahe haiM vaha pradezakarma hai / isa pradeza karma kA to niyamase vedana hotA hai / yadyapi pradezakarmakA vipAkaanubhava meM nahIM AtA hai, phira bhI karmapradezoM kA nAza to avazya hI hotA hai| arthAt jIva apane pradezoM se karmapradezoM ko niyama se judA karatA hai| kevaLajJAnane lIdhe teo samasta padArthonuM yathArtha svarUpa jANatA hoya che. mATe ja kahyuM che ke "meM be prakAranA karmo kahyAM che" te karmo kyAM kyAM che te matAvAne bhATe prabhu 4 cha (taMjahA) te bhI 24 pramANe cha (paesakamme ya aNubhAgakammo ya) (1) pradeza mane (2) anumA (tattha NaM jaM taM paesakammaM taM niyamA veei) tebhAna 2 prazacha tenu avazya vahana re cha. ravI rIte kSIra (dUdha) ane nIra (pANI) eka bIjAnI aMdara bhaLelAM hoya che te pramANe jIvanA Atmapradezo sAthe ja karma otaprota thaI gayelAM hoya che te karmane pradezakarma kahe che. te pradezakamanuM te niyamathI ja (avazya) vedana karAya che. jo ke pradezakamane vipAka (vedana) anubhavamAM AvatuM nathI, te paNa karmapradezane nAza te avazya thAya che ja. eTale ke jIva pitAnA AtmapradezathI karmapradezane avazya judA kare che. bha0 88 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #721 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 bhagavatIsUtre vedayati astyekakaM no vedayati, anubhAgasteSAmeva karmapradezAnAM saMvedadyamAnatAviSayo rasaH, tadrUpaM yat karma tad anubhAgakarma, tad astyekakaM vedayati astyekarka no vedayati / ayaM bhAvaH-kazcid anubhAgavizeSa vedayati kazcicca no vedayati / yathA jIvo mithyAtvasya kSayopazamakAle mithyAtvamanubhAgakarmatayA na vedayati, pradezakarmatayA tu tad vedayatyeveti bhaavH| iha vedanayogyayodvayorapi karmaNoH prakAradvayamasti, taccAhanneva jJAtumarhatIti darzayannAha-'NAyameyaM' ityAdi, 'NAyameyaM arahayA' jJAtametadarhatA jJAtam avagatam , etatvakSyamANaM karmaNo veda(tattha NaM jaM taM aNubhAgakammaM taM atthegaiyaM veei, atthegaiyaM No veei) tathA jo anubhAga karma hai usameM se jIva kitaneka ko vedatA hai aura kitaneka ko nahIM vedatA hai / jo karmapradeza jIva pradezoM ke sAtha kSIra nIra kI taraha saMzliSTa ho rahe haiM inhIM karmapradezoM kA jo saMvedyamAnatA bhoganepaDanekA viSayabhUta rasa hai vaha anubhAga hai| isa anubhAgarUpa jo karma hai vaha anubhAgakarma hai| tAtparya yaha hai ki jIva kisI anubhAgavizeSa kAvedana karatA hai aura kisI anubhAga vizeSakA vedana nahIM bhI karatA hai| jaise-jIva mithyAtvake kSamopazama kAlameM mithyAtvakA anubhAga karmarUpa se vedana nahIM karatA paraMtu pradezakarmarUpase usakA vedana karatA hI hai yahAM vedana yogya donoM karmoM ke do prakAra haiN| isa bAtako arhana hI jAna sakate haiM ataH ise prakaTa karane ke nimitta sUtrakAra kahate haiM ki (NAyameyaM arahayA, suyameyaM arahayA, vinAyameyaM arahayA ) vakSyamANa karma vedana ke ( tattha NaM jaM ta aNubhAgakamma taM atthegaiya veei atthegaiyaM No veei) tathA 2 anubhAga karma che temAMthI keTalAMkanuM vedanA jIva kare che ane keTalAMkanuM vedana jIva karato nathI. je karma pradeza jIvapradezanI sAthe kSIranIranI mAphaka eta. prota thayelAM che. e karma pradezane saMvedyamAnatA-bhegavApaNAne viSayabhUta (anubhavarUpa) je rasa che tenuM nAma anubhAga che. te anubhAgarUpa je karmo che. tenuM nAma anubhAga karma che. tAtparya e che ke jIva keI anubhAgakarma vizeSanuM vedana kare che ane kaI anubhAgakarma vizeSanuM vedana nathI paNa karate jema ke mithyAtvanA kSepazama vakhate jIva mithyAtvanuM anubhAgakarmarUpe vedana karatuM nathI paNa pradezakarma rUpe to tenuM vedana avazya kare ja che. ahIM vedana egya baMne karmonAM be prakAra che. e vAtane kevalajJAnIo ja jANI zake che. e batAvavAne mATe sUtrakAra kahe che ke (NAyameya agyA, suyameyaM arahayA, vinnAyameyaM arahayA) 7524ta bhavananA zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #722 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 1 u. 4 sU0 3 karmAvedane mokSAbhAvakathanam 699 namakAradvayam , arhatA-jinena 'suyameyaM arahayA' smRtametadarhatA, etat smRtamiva smRtamahatA, ahaMtAM smaraNAbhAvAt ' vinAyameyaM arahayA ' vijJAtametadarhatA, vijJAtam - vi= vividhaprakAraiH = dezakAlAdivibhAgarUpairjAtaM kevalinA tadeva darzayati-' imaM kamma' ityAdi, ' imaM kammaM ayaM jIve abbhuvagamiyAe veyaNAe veyaissai ' idaM karmAyaM jIva AbhyupagamikyA vedanayA vedayiSyati, 'idaM karmAyaM jIvaH' ityanena jIvakamaNorubhayorapi kelipratyakSaviSayatvaM pradarzitam , ayaM jIvaH, idaM karma -- abbhuvagamiyAe' AbhyupagamikyA, abhyupagamaH pravajyAgrahaNAdinAdArabhya brahmacaryabhUmizayanasadorakamukhavatrikAbandhanakezaluzcaye do prakAra ahaMta prabhu ne jAne haiM, vizeSa jAne haiN| unhoMne inheM smaraNa jaisA kiyA hai| zaMkA-ahaMtoMke smaraNajJAna nahIM hotA hai, kyoM ki yaha matijJAna kA bheda hai / matijJAna, binA indriyoM kI sahAyatA ke nahIM hotA hai| isaliye yahAM kyoM "suyameya " aisA pada diyA gayA hai ? / uttA-bAta ThIka hai parantu " smaraNa jaisA" kiyA gayA hai aisA kahA gayA hai "smaraNa kiyA hai" aisA nahIM kahAgayA hai| athavA-"unhoMne inheM smaraNa kiyA hai" isa kA tAtparya yaha hai ki unhoMne inakA pratipAdana kiyA hai| ___ ahaMtaprabhu ne inheM deza, kAla Adi ke vibhAgarUpa vividhaprakAroM se jAnA hai| isI bAtako (imaM kammaM ayaM jIve abbhuvagamiyAe veyaissai) isa sUtra dvArA sUtrakAra dikhalAte haiM ki yaha jIva isa kama ko Abhyupagamika vedanAdvArA vedana kregaa| pravajyAgrahaNa, Adise lekara brahmacarya, bhUmizayana, sadoraka mukhavastrikA baMdhana, kezaluM vana, Adi kA svIkAra e be prakAra arihaMta prabhue jANyA che. vizeSa jANyA che ane temaNe temanuM smaraNa jevuM karyuM che. zaMkA-arihaMtane smaraNa jJAna hotuM nathI, kAraNa ke te matijJAnane bheda che. matijJAna indriyanI sahAyatA vinA thatuM nathI. te ahIM " suyameyaM" 54 // mATe bhUjyu cha ? uttara-zaMkAkAranI zaMkA ThIka che paNa "smaraNa jevuM karyuM che." mema 4cha, " 20255 che." mevu 4yuM nathI. athavA temaNe tenu smaraNa karyuM che, ema kahevAnuM tAtparya evuM paNa che ke temaNe tenuM pratipAdana karyuM che. arihaMta prabhue te karmone deza, kALa AdinA vibhAgarUpa vividha are yA cha. merA pAta sUtra412 nIyana sUtra dvArA matAve che. (ima kammaM ayaM jIve abbhuvapagamiyAe veyaNAe veyaissai) 04 L bharnu AyuyAbhi vedanA vaDe vedana karaze, pravajyAgrahaNathI laIne brahmacarya, bhUmizayana, derAsahita zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #723 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 700 bhagavatIsUtre nAdInAM svIkAraH tena nirvRtA AbhyupagamikI, tayA AbhyupagamikyA vedanayA 'veyaissai ' vedayiSyati * vedayiSyatI'-tyatra yo bhaviSyatkAlasya nirdezaH sa bhaviSyatkAlikapadArthajJAnaM viziSTajJAnavatAM kevalinAmeva saMbhavatIti jJApanAtham / vartamAnAtItapadArthajJAnaM tu anubhavadvAreNAnyeSAmapi sambhavatIti / ' imaM kammaM ayaM jIve uvakkamiyAe veyaNAe veyaissai' idaM karmAyaM jIva aupakramikyA vedanayA vedayiSyati, upakramyate'nenetyupakramaH karmavedanopAyaH, tatra bhavA yA sA aupakramikI svayamudIrNasya udIraNA karaNena vA udayaM prApitasya karmaNo'nubhavaH, isakA nAma abhyupagama hai| isase nivRta-honevAlo-jo vedanA hai vaha AbhyupagamikI vedanA hai| "vedayiSyati" yahAM jo aisA bhaviSyakAlakA prayoga kiyA hai vaha isa bAta ko batAne ke liye kiyA hai ki bhavi. vyatkAlika padArthoM kA jJAna to kevala viziSTajJAnazAlI kevaliyoM ko hI ho sakatA hai, anyako nahIM, aura vartamAna evaM atIta padArtho kA jJAna anubhava dvArA anya jIvoM ko bhI ho sakatA hai / isa taraha "yaha karma hai aura yaha jIva hai' ina donoM kA pratyakSa jJAna kevali bhagavaMta ke hai| yaha bAta likhalAI gaI hai| (imaM kammaM ayaM jIve uvakamiyAe veyagAe veyaissai) isa karma ko yaha jIva aupakramikavedanA dvArA vedana kregaa| karma vedanake upAyakA nAma upakrama hai| usa upakramase jo vedanA hotI hai vaha aupakramika vedanA hai| svayaM udIrNa hue athavA udIraNAkaraNadvArA udaya meM lAye hue karma kA anubhava karanA yaha aupakramikI vedanA hai| (ahA. muhapattIbaMdhana, kezakuMcana vagereno svIkAra karavo tenuM nAma abhyapagama che. tenAthI thanArI 2 vahanA cha tenu nAma mAyuyAmilI vedanA che. "vedayiSyati" (daze) evo je bhaviSyakALano prayoga karyo che te e vAta samajAvavAne mATe karyo che ke bhaviSyakAlika padArthonuM jJAna te phakta viziSTa jJAnavALA kevaLI bhagavaMtemAM ja saMbhavI zake che, bIjAomAM saMbhavI zakatuM nathI, vartamAna ane bhUtakALanA padArthonuM jJAna te anubhava vaDe bIjA jIvomAM paNa saMbhavI zake che. A rIte "A kama che ane A jIva che" e bannenuM pratyakSa jJAna ThevalI bhagavAna ne usaya cha, 2. pAta matAvAma mAvI che. (imaM kammaM ayaM jIve uvakkamiyAe veyaNAe veyaissai) 21 // bhane 2 // 1 mopabhi vahanA vaDe vedana karaze, karma vedananA upAyanuM nAma upakrama che. te upakramathI je vedanA thAya che tene pakamika vedanA kahe che. svayaM udayamAM Avela athavA udIraNA karaNa vaDe udayamAM lAvavAmAM Avela karmane anubhava kare tenuM nAma aupakamikI zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #724 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za.1 u0 4 sU0 3 karmAvedane mozAbhAvakathanam 701 tayA aupakramikyA vedanayA vedayiSyati, tathA 'jahAkamma' yathA karma-vaddhakarmaNo'natikramaNena 'jahA niragagaM' yathAnikaraNam , nikaraNAnAM niyatAnAM dezakAlAdikaraNAnAM vipariNatihetUnAm anatikramaNena 'jahA jahA taM bhagavayA diTuM' yathA yathA tat karma bhagavatA jinena dRSTam , 'tahA tahA taM vippariNamissa i-ti' tathA tathA tena tenaiva prakAreNa tat karma vipariNasyati pariNAma prApsyati, iti zabdaH vAkyArtha parisamAptau / idAnIM prakaraNArthamupasaMharannAha-se teNa TeNaM' ityaadi| ' se teNaDeNaM ' tat tenArthena 'goyamA' he gautama ! 'neraiyassa vA. mokkho' nairayikasya vA0 mokSaH, anena kAraNena he gautama ! kathayAmi yat nairayikasya tiryagyonikasya manuSyasya devasya vA yat kRtaM karma tasya avedayitvA mAkSo nAstIti bhAvaH // 50 // 3 // kammaM, ahAnigaraNaM jahA jahA taM bhagavayA diTuM tahA tahA taM vippariNamissai tti) yathAkarma-baMdhakiye hue karma ke anusAra evaM nikaraNoM ke anusAra, jaisA jaisA vaha karma bhagavAn ne dekhA hai, usI usI taraha se vaha pariNamegA / yahA~ 'iti' zabda vAkyArthakI parisamAptimeM prayukta huA hai| yathAkarmakA tAtparya-jisa prakAra se karma bAMdhA hai usa prakAra se, aura yathAnikaraNa kA tAtparya-vipariNati ke hetubhUta niyata dezakAla Adi karaNoM kI maryAdA kA ullaGghana nahIM karane se, jisa jisa prakAra se vaha karma bhagavAn ne dekhA hai vaha karma usa usa prakAra se pariNAma ko prApta hogaa| aba prakaraNa ke artha kA upasaMhAra karate hue sUtrakAra kahate haiM ki (se teNa?NaM goyamA! evaM vucai neraiyassa vA0mokkho ) isa kAraNa he gautama ! maiM aisA kahatA hUM ki nairayika tiryagyonika, manuSya athavA deva vedanA che. (ahAkammaM, ahA nigaraNa jahA jahA taM bhagavayA dilai tahA tahA taM vippariNamissai tti) yathA sAMdhedA ma anusAra mane ni:2| anusAra, jevuM jevuM je karma bhagavAne dekhyuM che, te te prakAre te karma pariNamaze. ahIM " iti " 54 pAyanI parisamApti satAve cha yathAbha meTale re prakAre karma bAMdhyuM che, e ja prakAre, ane rathAnidhana eTale vipariNatinA hetubhUta niyata deza kALa vagere karaNanI maryAdAnuM ullaMghana nahIM karavuM te. je je prakAre je karma bhagavAne joyuM che te te prakAre te karma pariNAmane prApta 72. ve 54294nA matha ne| S5sA2 42i sUtra2 4 cha 3 ( se teNa TeNaM goyamA ! evaM vuccai neraiyassa vA0 mokkhA) 3 gautama ! te 12 me zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #725 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 702 bhagavatIsUtre atha pudgala vicAraH nirUpyatepUrva karmacintanaM kRtaM, karma ca pudgalasvarUpamiti pudgalatvarUpavyApakadharma puraskRtya pudgalatvarUpeNa paramANvAdi pudgalAn cintayannAha-athavA pariNAmAdhikArAt paramAvAdipudgalapariNAmamAha-' esa bhaMte ' ityaadi| ___ mUlam-esa NaM bhaMte ! poggale tIyamaNaMtaM sAsayaM samayaM bhuvIti vattavvaMsiyA? haMtA goyamA! esa NaM poggale tIyamaNaMtaM, sAsayaM samayaM bhuvIti vattavyaM siyaa| esa NaM bhaMte ! poggale paDuppaNNaM sAsayaM samayaM bhavatIti vattavvaM siyA? haMtA goyamA! taM ceva uccAreyavvaM / esa NaM bhaMte ! poggale aNAgayaM aNaMtaM sAsayaM samayaM bhavissatIti vattavvaM siyA? haMtA goyamA! taM ceva uccAreyavvA evaM khaMdheNa vi tiSiNa AlAvagA, evaM jIveNa vi tiNi AlAvagA bhANiyabA ||suu04|| inakA jo kRta karma hai usakA binA vedana (bhoga) kiye mokSa nahIM hotA hai| sU0 3 // pahale karma kA cintana kiyA jA cukA hai| vaha karma pudgalasvarUpa hotA hai isa kAraNa pudgalatvarUpa vyApaka dharma ko dRSTi meM rakhakara pudgalasvarUpa se paramANvAdi pudgaloM kA vicAra karate hue sUtrakAra " esa NaM bhaMte" ityAdi mUtra kA kathana karate haiM / athavA pariNAma kA adhikAra cAlU hai isa khyAla se ve " esa NaM bhaMte !" ityAdi sUtra dvArA paramANu Adi pudgalake pariNAmakA kathana karate haiM 'esaNaM bhaMte ! poggale' ityaadi| chuM ke nAraka, tiryaMca, manuSya ane devanuM je kRtakarma che tenuM vedana karyA vinA temAne bhokSa mAtA nathI. // sU. 3 // pahelAM karmane vicAra karavAmAM AvyuM te karma pudgala svarUpa hoya che. te kAraNe pagalatva vyApaka dharmane najara sAme rAkhIne pudgalasvarUpe paramANu pore padAsAnI viyA2 42tAM sUtrA2 " esaNaM bhaMte" tyAdi sUtronu thana pure. athavA parizabharnu paratavya yApUche se jyAlathI tesa! "esaNaM bhaMte" tyAhi sUtra nArA paramA vagere pAsanA pariNAmatuMthana 42 cha-"esaNaM bhaMte ! poggale" tyA. zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #726 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA 20 1 30 4 sU. 4 pudalavicAraH T: chAyA-eSa bhadanta ! pudgalo'tItamanantaM zAzvataM samayamabhUditi vaktanyaM syAt ?, hanta gautama ! eSa pudgalo'tItamanantaM zAzvataM samayamabhUditi vaktavyaM syAt / eSa bhadanta ! pudgalaH pratyutpanna zAzvataM samaya bhavatIti vaktavyaM syAt ? hanta gautama ! tadevo. cArayitavyam / eSa bhadanta ! pudgalo'nAgatamanaMtaM samayaM bhaviSyatIti vaktavyaM syAt / mUlArtha-gautamasvAmI pUchate haiM ki " esa NaM bhaMte ! poggale tIya maNataM sAsayaM samayaM bhuvIti vattavvaM siyA" he bhagavan yaha pudgala anaMta zAzvata bIte hue kAlameM thI kyA ? prabhu isa prazna kA uttara dete hue kahate haiM ki "haMtA goyamA ! esa Na poggale tIyamaNataM sAsayaM samayaM bhu. bIti battavvaM siyA" hAM gautama yaha paramANu rUpa pudgala anaMta zAzvata. kAlameM thA, aisA kahA jA sakatA hai| phira gautama svAmI pUchate haiM ki "esa NaM bhaMte ! poggale paDuppannaM sAsayaM samayaM bhavatIti vattavvaM siyA?" he bhadaMta! yaha punala zAzvata kAlameM hai, aisA kahA jA sakatA hai? arthAt jisa prakAra bhUtakAlameM sadAbhAva hone ke kAraNa zAzvata hai usI prakAra se vartamAna kAla meM bhI zAzvata hai kyA? isakA uttara dete hue bhagavAn kahate haiM ki "haMtA goyamA ! taM ceva uccAreyavaM" hAM gautama ! pudgala vanAna zAsanakAla meM haiM, aiptA kahA jA sakatA hai| phira gautamasvAmI pUchate haiM ki "esa paM bhaMte ! poggale aNAgayaM aNaMtaM sAsayaM samayaM bhavissatIti vattavvaM siyA ? " he bhadanta yaha pugala anaMta aura zAzvata bhUsAtha-gautamasvAmI pUche che , esa bhaMte ! poggale tIta maNaMta sAsayaM samayaM bhuvIti vattavvaM siyA bhAvAn mA pugata manata zAzvata mAtesa mAM utA ? prabhu se prazna 415 mApatai 3 cha / hatA goyamA! esa NaM poggale tIyam NaMta sAsayaM samaya bhuvoti vattavvaM siyA gautama ! mA5. ramANurUpa pudgala anaMta zAzvatakALamAM bhUtakAlamAM hatA evuM kahI zakAya che? 32 // gautamasvAmI pUche che , esa NaM bhaMte pogale paDuppannaM sAsayaM samaya bhavatIti vattavaM siyo ? 8 mahata 2 // pugasa vartamAna zAzvatamA cha. meSa kahI zakAya che? arthAt jevI rIte bhUtakALamAM sadAbhAva hovAnA lIdhe zAzvata che. tevI ja rIte vartamAnakALamAM paNa zAzvata che zuM? ene uttara ApatAM sagavAn 4 cha haMtA goyamA! ta cetra uccAreyana gautama buddhAsa :mAna zAzvatakALamAM che evuM kahI zakAya che. pharI gautamasvAmI pUche che ke esa NaM bhaMte! poggale aNAgaya aNaMta sAsayaM samaya bhavissatIti vattavya siyA zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #727 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsare hanta gautama ! tadevoccArayitavyam , evaM skandhenApi traya AlApakAH, evaM jIvenApi traya AlApakA bhaNitavyAH ||suu04|| ___TIkA-'esa NaM bhaMte ' eSaH khalu bhadanta ! 'poggale' pudgalaH varNagandharasa sparzaviziSTaH paramANuH yadyapi pudgala iti sAmAnyAbhidhAyI zabdastathApi sAmAbhaviSyat kAlameM rahegA aisA kahA jA sakatA hai kyA ? bhagavAn kahate haiM"haMtA goyamA ! taM ceva uccAreyavaM" hAM gautama ! aisA kahA jA sakatA hai ki yaha pudgala ananta evaM zAzvata aise bhaviSyakAlameM rhegaa| aura " evaM khaMdheNavi tiNi AlAvagA" isI prakAra skaMdha ke sAtha bhI bhUta bhaviSya aura vartamAna kAla saMbaMdhI tIna AlApaka kahanA cAhiye / isa taraha sUkSma aura sthUla pudgala saMbaMdhI tIna tIna AlApakoM ko dikhAkara aba patrakAra jIva ke sAtha tIna AlApakoM kA kathana nimitta kahate haiM ki " evaM jIveNa vi tiNi AlAvagA bhANiyavvA" jisa prakAra se paramANurUpa sUkSma pudgala ke sAtha tIna AlApaka kiye usI prakAra jIvake sAtha bhI nIna AlApaka karanA cAhiye // mU0 4 // TIkArtha-(esa NaM bhaMte! poggale tIta maNaMta sAsayaM bhuvIti vattavaM siyA) yahAM yaha prazna isa prakAra se hai-ki he bhagavana ! yaha pudgala anaMta zAzvata bIte hue kAla meM thA kyA ! rUpa rasa gaMdha aura sparza ina se yukta jo hotA hai usakA nAma pudala hai| yahAM mUtra meM pudalatvarUpa sAmAnya kA kathana he bhadaMta A pugala anaMta ane zAzvata bhaviSyakALamAM raheze, evuM kahI zaya cha ? bhagavAna 4 cha , haMtA goyamA ta ceva uccAreyavvaM gautama evuM kahI zakAya che ke A pudgala anaMta ane zAzvata evA bhaviSyakALamAM 175 2. ane eva (khaMdhega vi tiNi AlAvagA) sevAzate 4 dhanI sAtha paNa bhUta bhaviSya ane vartamAnakALa sabaMdhI traNa AlApaka kahevA joIe evI ja rIte sUkSama ane skUla saMbaMdhI traNa traNa AlApakone batAvIne have sUtra 412vanI sAthe trANu mAsApornu 4thana 421 / bhATa 4 cha -" evaM jIve Na vi tiNi AlAvA bha.giyavyA" vA rIte 52m||435 sUkSmayugasanI sAthe traNa AlApaka kIdhA te ja rIte jIvanI sAthe paNa traNa AlApaka karavA joIe. 2014-(esaNaM bhaMte ! poggale tItamaNaMta sAsayaM samayaM bhuvIti vattavvaM siyA) 3 bhagavAna ! A pudgala anaMta zAzvata atItakALamAM hatuM? rUpa, rasa, gaMdha ane sparzathI yukta je hoya che. tenuM nAma pudgala che. ahiM sUtramAM pudgalavarUpa sAmAnya dharmanuM kathana karanAra pudgala zabda vaparAya che. paNa ahIM zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #728 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayamecandrikATIkA za0 1 u0 4 sU0 4 pudgalavicAraH 705 nyarUpeNa pudgalavizeSasya paramANorevAtra grahaNaM, skandhAdirUpapudgalapariNAmAderiha prakaraNe evottarasUtre cintayitavyatvAt , "tI" atIte, atItatvaM bhUtakAlikamiti, "kAlAdhvanoratyantasaMyoge" iti dvitIyA, ataH sarvasminnatItekAle ityarthaH, evaM vartamAnAnAgatepi bodhyam , 'aNaMta' anante, athavA nAsti antaH dhvaMsAtmako yasya tat anantaM, tasmin , etAvatA bhaviSyakAlasya sattA pradarzitA / 'sAsayaM' zAzvate sadaiva vidyamAne na hi kadAcidapyayaM loko bhUtabhaviSyadvartamAnakAlatrayeNa rikto'bhUt atItakAle na kadAcidapi pudgalazUnyo loko'bhUt , samayamiti samayekAle bhuvIti' karane vAlA yaha pudgala zabda hai / parantu yahAM pudgala zabda se rUpa, rasa, gaMdha aura sparza vAlA kevala paramANurUpa pudgalavizeSa hI grahaNa kiyA gayA hai| skandhAdirUpa pudgala nahIM, kyoMki usakA vicAra isI prakaraNa meM Ageke sUtra meM kiyA gayA hai| "tIya" zabdakA artha atIta bhUtakAla hai| "tIya"meM jo yaha dvitIyA vibhakti hai vaha "kAlAdhvanoratyantasaMyoge" isa niyamase hai ataH saba atItakAlameM aisA artha jAnanA cAhiye / isI tarahase vartamAnakAla aura anAgatakAlameM bhI samajhanA caahiye| "aNataM" isa pada meM bhI saptamI vibhakti kA artha jAnanA cAhiye / anantajisakA dhvaMsAtmaka vinAza nahIM hai vaha ananta, athavA anAdi hone ke kAraNa jo mApa se rahita hai vaha ananta hai| " sAsayaM' sadaiva vidyamAnahamezA rahanevAlA-ye saba vizeSaNa bhUtakAla ke haiM / bhUtakAla kaisA hai ? to kahA gayA hai ki ananta aura sadA rahane vAlA bhUtakAla haiN| abhI taka aisA nahIM huA ki loka kabhI bhUta, bhaviSyat aura vartamAna, pudgala zabda vaDe rUpa, rasa, gaMdha ane sparzavALA paramANu rUpa pugala vizeSa ja grahaNa karavAmAM Avela che, skandhAdirUpa pudgala grahaNa karAyA nathI. kAraNa ke tene vicAra A prakaraNamAM ja have pachInAM sUtramAM karavAmAM Avyo che. "tIya" saTase matIta-bhUta "tIya'mA re mA vimatinI prayoga thayo cha te "kAlAvanoratyantasaMyoge' yA niymthii|yo cha tethI "samasta matAma" e pramANe artha samajavo. vartamAnakALamAM ane bhaviSyakALamAM paNa eja pramANe sama "agaMta" // 56mA pAe sAtabhI. vimatinA matha samanva. "anantaM" eTale jene vaMzAtmaka vinAza thato nathI athavA anAdi hovAne kAraNe je bhApathI 2Dita cha tena mana 4 cha. " sAsayaM" saTase saha 47 ranAI e badhAM bhUtakALanAM vizeSaNa che bhUtakALa kevo? te kahyuM che ke anaMta ane zAzvata bhUtakALa hajI sudhI kadI paNa evuM banyuM nathI ke loka kI paNa bhUta, bhaviSya ane vartamAnakALathI rahita hoya, athavA pudagalethI rahita zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #729 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 706 bhagavatIsUtre abhUditi iti etat 'vattavvaM siyA' vaktavyaM syAt sadbhUtArthatvAditi praznaH / bhagavAnAha-'haMte'tyAdinA, 'haMtA goyamA' hanta gautama ! 'esa NaM poggale ' eSaH khalu pudgalaH paramANurUpaH 'atItaM aNaMta sAsayaM samayaM bhuvIti vattavvaM siyA' atItamanantaM zAzvataM samayamabhUditi vaktavyaM syAt ayaM paramANurUpapudgalo'tIte'naMte zAzvate kAle'bhUdityetat vaktavyamevasyAditi na tu kadAcidapi bhuutkaalenrikto'bhuutsdbhuutaarthtvaaditybhipraayH| bhUtakAlasya zAzvatatvAdidharma pratipAdyavartamAnasyApi tathAtvaM pratipAdayitumAha-'esa NaM bhaMte' ityAdi / 'esa NaM bhaMte' eSaH khalu bhadanta ! 'poggale' pudgala paramANurUpaH 'paDuppaNNaM' pratyutpanne vartamAne itya : 'sAsayaM samayaM' zAzvate samayekAle 'bhavatIti vattavyaM siyA' bhavatIti ina tInoM kAloM se khAlI huA ho aura pudgala se zUnya huA ho, ataH aisA prazna huA ki he bhadaMta ! aise samaya meM sadbhUtArtha hone ke kAraNa paramANurUpa pudgala se yaha loka zUnya rahA hai kyA ? arthAt paramANu bhUtakAla meM thA kyA? prabhu isa prazna kA uttara dete hue kahate haiM ki (haMtA goyamA ! esa NaM poggale atItaM aNaMtaM sAsayaM samayaM bhuvIti vattavvaM. siyA) hAM gautama ! yaha paramANurUpa pudgala anaMta zAzvata bhUtakAla meM thA aisA kahA jA sakatA hai / arthAt yaha paramANurUpa pudgala atIta anaMta zAzvata kAla meM thA aisA hI kahA jA sakatA, parantu aisA nahIM kahA jA sakatA hai ki paramANurUpa pudgala kabhI bhI bhUtakAla meM nahIM thA, kyoM ki paramANurUpa pudgala svayaM sadbhUta artharUpa hai asadbhUta artharUpa nahIM hai| bhUtakAlameM zAzvata Adi dharmakA pratipAdana karake aba sUtrakAra vartamAnakAlameM bhI zAzvata Adi dhamekA pratipAdana karane ke nimitta kahate haiM(esa NaM bhaMte ! poggale paDuppaNNaM sAsayaM samayaM bhavatIti vattavvaM siyA?) hoya, tethI evo prazna pUchavAmAM Avyo che ke he bhagavan! evA samayamAM sadubhUtAI hovAne kAraNe paramANurUpa pudgalathI zuM A leka zUnya rahyo che? eTale ke zuM bhUtakALamAM paramANunuM astitva hatuM ? te praznano javAba prabhu 21 prabhArI mApe cha (haMtA goyamA! esa NaM poggale atIta aNaMta sAsayaM samaya bhuvIti vattavvaM siyA) / gautama ! 2 // 52mAzu35 pusa mana ta mane zazvata evA bhUtakALamAM hatuM, evuM kahI zakAya che paNa evuM kahI zakAya nahIM ke paramANurUpa pudgala bhUtakALamAM kadI paNa na hatuM. kAraNa ke paramANurUpa pagala svayaM sadabhUta artharUpa che, asabhUta artharUpa nathI. bhUtakALamAM zAzvata vagere dharmanuM pratipAdana karIne have sUtrakAra vartamAnamAM paNa zAzvata vagere dharmonuM pratipAdana 42vAnA mAzayathI 4 cha , (esa NaM bhaMte ! poggale paDuppaNNaM sAsayaM zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #730 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyavandrikATIkA za01 u0 4 sU0 4 pudgalavivAra: , vaktavyam syAt vartamAnakAlasyApi zAzvatatvameva sadAbhAvAt / tadevaM vartamAnakAlasya zAzvatatvaM prasAdhyAnAgatakAlasyApi zAzvatatvaM vaktumAha-' esa NaM bhaMte pole' ityAdi / 'esa NaM bhaMte' eSa khalu bhadanta ! 'poggale' pudgalaH paramANurUpaH 'aNAmayaM agaM sAsayaM samayaM bhavissatIti vattavyaM siyA' anAgate anante zAzvate samaye bhaviSyatIti vaktavyaM syAt eSaH paramANurUpaH punalo'nAgate'nante zAzvatekAle bhaviSyatIti etatu vaktuM zakyeteti praznaH / bhagavAnAha - 'haMtA goyame' -tyAdi, 'haMtA goyamA' hanta gautama ! 'taM caiva uccArayanvaM' tadevoccArayitavyam, arthAt eSa pulonAgate'nante zAzvate kAle bhaviSyatItyetad vaktavyaM syAt bhaviSyatkAsyApi sarvadAbhAvAt / anena rUpeNa paramANupudgalasya trikAlasthAyitvaM pradarzya skandhapudgalasyApi trikAlavRttitvaM darzayannAha - ' evaM khaMdheNaM' ityAdi / 'evaM khaMdheNaM vi' he bhadaMta ! yaha pula vartamAna zAzvata kAla meM hai ? aisA kahA jA sakatA hai kyA? jisa prakAra bhUtakAlameM sadAbhAva hone ke kAraNa zAzvata hai usI prakAra se vartamAna kAlameM bhI zAzvata hai kyA / (haMtA goyamA ! taM cevauccAre) hAM gautama puddala vartamAna zAzvatakAlameM hai, aisA kahA jA sakatA hai| (esa NaM bhaMte ! poggale aNAgayaM anaMtaM sAsayaM samayaM bhavissa tIti vakttavvaM siyA ? ) he bhadaMta yaha pudgala anaMta aura zAzvata bhaviSyat kAlameM rahegA aisA kahA jA sakatA hai kyA? uttara- (haMtA goyamA ! taM ceva uccAreyavyaM) hAM gautama ! aisA kahA jA sakatA hai ki yaha pudgala ananta evaM zAzvata aise bhaviSyatkAla meM rahegA / sadAbhAva hone se bhaviSyakAla meM bhI zAzvatatva hai isa taraha paramANurUpa pudgala meM trikAlasthAyitA 707 samayaM bhavatIti vattavvaM siyA ? ) he bhagavan ! te yugasa vartamAna zAzvata aAbhAM paNa astitva dharAve che evuM kahI zakAya kharUM ? jevI rIte bhUtakALamAM sadbhAva hovAne kAraNe zAzvatatva che eja pramANe vartamAnakALamAM paNa zAzvattv che ? (haMtA goyamA ta ceva uccAreyavvaM ) hA gautama! khebha 432 uDI zAya } te yuddasa vartamAna zAzvata aNamAM astitva dharAve che (esa NaM bhate ! poggale aNAgaya' anaMta' sAsayaM samayaM bhavissatIti vattavvaM siyA ? ) he bhagavan ! A pudgala anaMta ane zAzvata evA bhaviSyakALamAM raheze ema paNa kahI zAya bhaI ? uttara (hatA goyamA ! taM caiva uccArayavva) | gautama ! khebha jarUra kahI zakAya ke A pudgala anaMta ane zAzvata evA bhaviSyakALamAM paNa raheze. sadAsadbhAva hAvAthI bhaviSyakALamAM paNa zAzvatapaNu che. A rIte paramANurUpa puddagalamAM trikALasthAyipaNuM batAvIne have sUtrakAra skandhamAM paNa zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #731 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 708 bhagavatIsUtre evaM skandhenApi * tiNi AlAvagA' traya AlApakA bhUtavartamAnabhaviSyatkAlaviSayakAH bhnnitvyaaH| sthUlasUkSmapudgalaviSayakamAlApatrayaM darzayitvA'tidezenAlApatrayaM jIvepi yojayannAha-"evaM jIveNavi' ityAdi "evaM jIveNavi tiNNi AlAvagA bhANiyabA" evaM jIvenApi traya AlApakA bhaNitavyAH, evam pudgaladikhalAkara aba sUtrakAra skandha meM bhI trikAlasthAyitA prakaTa karane ke nimitta kahate haiM ki-( evaM khaMgheNaM vi tiNi AlAvagA ) isI prakAra se skandha ke sAtha bhI bhUta bhaviSyat aura vartamAnakAla saMbaMdhI tIna AlApaka kahanA caahiye| arthAt pudgalaskaMdha bhUtakAla meM thA vartamAnakAla meM hai aura bhaviSyatkAla meM rhegaa| isa viSayameM prazna aura uttara pudgalaparamANu sUtra meM kahe gaye anusAra hI jAnanA caahiye| vahAM sUtrapATha " esa NaM bhaMte ! poggalakhaMdhe atItaM aNaMtaM sAsayaM samayaM bhuvIti vattavvaM siyA" aisA bolanA cAhiye-aura uttara meM "haMtA goyamA ! esa NaM poggalakhaMdhe atItaM aNaMtaM sAsayaM samayaM bhuvIti vattavvaM siya" aisA sUtrapATha kahanA caahiye| isI taraha se vartamAna aura bhaviStatkAla saMbaMdhI praznasUtra aura uttarasUtra jAnanA cAhiye / isa taraha sUkSma aura sthUla pudgala saMbaMdhI tIna tIna AlApakoM ko dikhAkara aba sUtrakAra jIvake sAtha tIna AlApakoM ke kathana ke nimitta kahate haiM ki (evaM jIveNe vi tiNi AlAvagA bhANiyavA) jisa prakAra se paramANurUpa sUkSma padgala ke sAtha tristhAyipA vivAnA mAzayathI 4 cha / ( evaM khaMgheNaM vi tiNNi AlAvagA) merI prabhArI 24ndhanI sAthe 55 bhUta, vatamAna ane bhaviSya sAdhA traNa AlApaka kahevA joIe, eTale ke pudgalaskanya bhUtakALamAM hatuM, vartamAna kALamAM che ane bhaviSyakALamAM raheze. A viSayamAM pugalaparamANu sUtramAM kahelAM prazno ane uttaranuM kathana jANavuM joIe. tyAM A pramANe sUtrapATha thavo joIe-- "esa NaM bhaMte ! poggalakhaMdhe atItaM aNaMtaM sAsayaM samayaM bhuvIti vattavvaM siyA" A pramANe praznasUtra hovuM joIe. ane tene A pramANe uttara Apo nase. "haMtA goyamA ! esaNaM poggalakhaMdhe atItaM aNataM sAsayaM samaya bhuvIti vattavvaM siyA" me pramANe vatabhAnA samadhI mane bhUta samAdhI praznasUtra ane uttarasUtra samajI levA. A rIte sUphama paramANu yugala ane sthULa (skaMdha) pudgala saMbaMdhI traNa AlApakonuM kathana karIne have sUtrakAra jIvanI sAthai RNa mAsApAnuM 4thana 42vAnA mAzayathI 4 cha-( evaM jIveNaM vi tiSNi AlAvagA bhANiyavvA ) cI rIte 52mA 35 sUkSma pugavAnI sAthai zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #732 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA 20 1 0 4 sU05 chamasthAdInAM siddhiprakaraNam 709 pradarzitaprakAreNa 'jIveNavi' jIvenApi saha 'tiSNi' trayaH " AlAvagA' AlApakAH 'bhANiyavA' bhaNitavyAH // 04 // atha chadmasthAdInAM siddhiprakaraNaM nirUpyatepUrva sAmAnyajIvasvarUpaM pratipAditam , samprati vizeSajIvasvarUpaM patipAdayannAha-'chaumattheNaM bhaMte' ityaadi| ____ mUlam-chaumatthe NaM bhaMte ! maNusse atItaM aNaMtaM sAsayaM samayaM kevaleNaM saMjameNaM kevaleNaM saMvareNaM kevaleNaM baMbhaceravAseNaM kevalAhiM pavayaNamAIhiM sijhisu bujhisu jAva savvadukkhANaM aMtaM kariMsu ? goyamA ! No iNaTe smhe| se keNaTeNaM bhaMte, evaM vuccai taM ceva jAva aMtaM kArasu? goyamA! je kei aMtakarA aMtimasarIriyAvA jAva savvadukkhANaM aMtaM kareMsu vA kareMti vA karissaMti vA, savve te uppaNNaNANadaMsaNadharA arahA jiNA kevalI bhavittA, tao pacchA sijhaMti bujhaMti muccaMti parinivvAyaMti savvadukkhANaM aMtaM kareMsu vA kareMti vA karissaMti vA, se teNaTreNaM aura skandherUpa sthUlapudgalake sAtha tInoM kAloMko lekara tIna AlApaka prakaTa kiye gaye haiM usI prakArase jIva ke sAtha bho tIna AlApAka kahanA cAhiye / aura vahAM sUtrapATha praznake rUpameM bhUtakAlasaMbaMdhI "esa NaM bhaMte ! jIve atItaM aNaMta sAsayaM samayaM bhuvitti vattavvaM siyA" isa prakAra bolanA cAhiye / tathA uttarasUtra pudgalaparamANugata bhUtakAlasaMbaMdhI sUtra ke anusAra jIvapada rakhakara kahanA cAhiye / isI prakAra se varta. mAnakAla aura bhaviSyatkAlasaMbaMdhI praznasUtra aura uttara sUtra bhI bola lenA cAhiye / sU0 4 // ane skaMdharUpa sthULa pudgalenI sAthe traNe kALaviSayaka traNa traNa AlApake batAvyA che eja pramANe jIvanI sAthe paNa traNa AlApaka kahevA joIe, tyAM bhUta sadhI praznasUtra 2 pramANe DA . " esa NaM bhaMte ! jIve atItaM aNaMta sAsayaM samayaM bhuvIti vattavvaM siyA ?" bhane uttara sUtra mA pramANe DAvulame. "haMtA goyamA ! esaNaM jIve atItaM aNaMtaM sAsayaM samaya bhuvIti vattavvaM siyA" 8 pramANe vatamAna sane bhUta samadhI praznasUtra bhane uttarasUtra 5] samAvA. // sU. 4 // zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #733 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 720 bhagavatIsUtre goyamA ! jAva savvadukkhANaM aMtaM kreNsu| paDuppanne vi evaM ceva, navaraM sijhaMti bhANiyavvaM / aNAgae vi evaM ceva,navaraM sijjhissaMti bhANiyavvaM / jahA chaumattho tahA Ahohio vi, tahA paramAhohio vi, tiNNi tiNi AlAvagA bhaanniyvvaa| kevalINaM bhaMte ! maNUse atItaM aNaMtaM sAsayaM samayaM sinjhisu jAva aMtaM kareMsu ? haMtA goyamA! sinjhisu jAva aMtaM krisu| ee tinni AlAvagA bhANiyalvA, cha umatthassa jahAsinjhisu sijhaMti si. jjhissti|se nUNaM bhaMte atItaM aNaMtaM sAsayaM samayaM, paDuppaNNaM vAsAsaMyaM samayaM, aNAgayaM aNaMtaM vA sAsayaM samayaM je kei aMta karA vA aMtimasarIriyA vA sinjhisuvA jAva savvadukkhANaM aMtaM kareMsu vA kareMti vA karissaMti vA savve te upapannaNANadasaNadharA arahA jiNA kevalI bhavittA tao pacchA sijhaMti, jAva aMtaM karissaMti vA? haMtA goyamA ! atItaM aNaMtaM sAsayaM jAva aMtaM karissaMti vA / se nUNaM bhaMte uppaNNaNANadasaNadhare arahA jiNe kevalI "alamatthutti" vattavvaM siyA ? hNtaa| goyamA! uppaNNa-NANa-dasaNadhare arahA jiNe kevalI " alamatthutti" vattavvaM siyA, sevaM bhaMte sevaM bhaMte-tti // sU0 5 // ||pddhmsye cauttho uddeso smtto||1-4|| chAyA-chadmasthaH khalu bhadanta ! manuSyo tIte'nante zAzvate samaye kevalena saMyamena chadmasthAdi siddhiprakaraNapahale sAmAnyarUpa se jIva kA svarUpa kahA gayA hai| aba vizeSa rUpase jIva kA pratipAdana karane ke nimitta sUtrakAra " chaumattheNa bhaMte!" sthAhi siddhi54291pahelAM sAmAnyarUpe jIvanA svarUpanuM kathana karavAmAM AvyuM hatuM, have vizeSa3 // 2135nuM pratipAina 42vAnA mAzayathI sUtrA2 " chaumattheNaM zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #734 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za.1 u. 4 sU05 chamasthAdInAM siddhiprakaraNam 711 kevalena saMvareNa, kevalena brahmacaryavAsena kevalAbhiH pravacanamAtRbhirasaitsIt , abuddha yAvat sarvaduHkhAnAmantamakArSIt ? gautama ! nAyamarthaH smrthH| tatkenArthena bhadanta ! evamucyate tadeva yAvadantamakArSIt ? gautama ! ye kepyantakarAH antimazarIrikA ityAdi sUtra kahate haiM -"chaumattheNaM bhaMte !" ityAdi / mUlArtha gautamasvAmI bhagavAna se pUchate haiM ki " chaumattheNaM bhaMte! maNusse aNaMtaM sAsayaM samayaM kevaleNaM saMjameNaM kevaleNaM saMvareNaM kevaleNaM baMbhaceravAseNaM kevalAhiM pavayaNamAIhiM sinjhisu bujhisu jAva savva duHkhANaM aMtaM karisu" he bhadanta ! bIte hue ananta zAzvataM samama meM chadmastha manuSya kevala saMyama se kevala saMvara se, kevala brahmacaryavAsase aura kevala pravacanamAtA se siddha hue haiM yAvat sarva duHkhoM kA aMta karane vAle hue haiM kyA ? bhagavAn isakA uttara dete haiM ki (goyamA ! No iNaDhe samaDhe) he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai / kevala saMyamAdika se koI bhI siddha nahIM huA hai, isameM kAraNa kyA hai ? isabAta ko pUchate hue gautamasvAmI prabhuse prazna karate haiM ki (se keNaTeNaM bhaMte! evaM vuccai taM ceva jAva aMtaM karisu) he bhadanta ! Apa aisA kisa kAraNa se kahate haiM ki kevala saMyamAdi se koI bhI chamastha siddha nahIM huA hai yAvat vaha saba duHkhoM kA aMta karane vAlA nahIM huA hai| isa kA usara dete hue bhagavAn kahate haiM ki (goyamA) he gautama ! (je kei aMtakarA aMtima bhaMte !" tyA sUtra 49 cha " cha umattheNaM bhate" tyAdi. bhUsAtha---gautabhasvAmI bhAvAnane pUche cha "chaumattheNaM bhaMte! aNaMta sAsaya samaya kevaleNaM saMjameNaM kevaleNaM saMvareNaM kevaleNaM baMbhacera vAseNaM kevalAhiM pakyaNa mAIhiM sijhisu vujhisu jAva sambadukkhANaM aMta kAreMsu" mahanta ! vItelA anaMta zAzvata samayamAM chadmastha manuSya kevala saMyamathI, kevala saMvarathI, kevala brahmacayavAsathI ane kevala pravacanamatAthI siddha thayA che? yAvat sarva duHkhanA aMta karanAra thayA che zuM? bhagavana tene uttara ApatAM kahe che ke" goyamA! No iNaTe samaTe" gautama ! me ma sarAsara nathI. arthAta saMyamAdikathI kaI paNa siddha thayela nathI. tenuM zuM kAraNa che? e vAtane pUchatAM gautabhasvAmI zathI mAvAna ne pUche che OM " se keNa?NaM bhaMte ! evaM vuccai taM cetra jAva aMtakarisu" he sagavAn ! mA5 yevu // 24thI hI che ke kevaLa saMyamAdithI kaI paNa chavAstha siddha thayA nathI yAvatu te sarva duHkhanA aMta karanAra thayA nathI ? bhagavAna tene uttara ApatAM kahe che ke" goyamA !" gItama! " je kei aMtakarA aMtimasarIriyA vA jAva savvaduHkhA zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #735 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 712 bhagavatIsUtre vA yAkt sarvaduHkhAnAmantamakAghurvA kurvanti cA kariSyanti vA sarve te utpanna jJAnadarzanaparA arhanto jinAH kevalino bhUtvA tataH pazcAt siddhayanti budhyante mucyante parinirvAnti sarvaduHkhAnAmantamakAe'vA kurvanti vA kariSyanti vA tattanArthena gautama! yAvat sarvaduHkhAnAmantamakAryuH, pratyutpanne'pi evameva, navaraM 'siddhayanti' bhaNitavyam sarIriyA vA savvaduHkhANaM aMtaM kareMsu vA, kareMti vA, karissaMti vA, samve te uppaNNaNANadaMsaNadharA ahA jiNA kevalI bhavittA, taopacchA sijmaMti, buti muccaMti parinivvAyaMti savvaduHkhANaM aMtaM kareMsuvA, kareMti vA karissaMti vA) jo koI antakara hue haiM, antima zarIra vAle hue haiM, yAvat jihoMne samasta duHkhoM kA anta kara DAlA hai, va mAna meM jo kara rahe haiM, Age bhI jo kareMge, ve saba utpanna jJAna darzanadhArI ahaMta jina evaM kevalI hone ke bAda hI siddha hue haiM, buddha hue haiM, mukta hue haiM, parinirvRta hue haiM, unhoMne hI samastaduHkhoM kA anta kiyA hai, ve hI karate haiM, aura Age bhI ve hI kreNge| (se teNaTeNaM goyamA !jAva savva duHkhANaM aMtaM kareMsu) isa kAraNa he gautama ! maiMne aisA kahA hai ki kevala saMyamAdika se kisI bhI chadmastha jIvakI siddhi nahIM huI hai, na hotI hai, aura na bhaviSyatkAla meM bhI hogii| (paDuppanne vi evaM ceva ) pratyutpanna-vartamAna kAla meM bhI aise hI jAnanA cAhiye aisA kahA hai / (navaraM) vizeSatA yaha hai ki (sijhaMti bhANiyavyaM) yahAM "sidhyanti " isa prakAra se vartamAna kAlika kriyA kA prayoga kara maMaMta kareM su vA, kariti vA karissaMti vA, savve te uppaNNaNANadaMsaNadharA arahA jiNA kevalI bhavittA tao pacchA sijhati, bujjhati muccaMti parinivvAyati savvadukkhANaM aMta kareMsu vA, kareMti vA karissaMti vA "2 mata42 cyA cha, mantima zarIravALA thayA che, yAvatuM jemaNe sarvaduHkhane aMta karela che, vartamAnamAM je karI rahyA che, ane AgaLa paNa karaze te badhA ja utpanna jJAnadarzanadhArI ahaMta jIna evaM kevalI thayA pachI ja siddha thayA che, buddha thayA che, mukta thayA che, parinivRta thayA che, temaNe ja samasta duHkhano aMta karela che, tamA 42 cha, mana mA 55 tes| / 422. "se teNaTeNaM goyamA ! jAva savvadukkhANaM aMta kareMsu" te 12 gobhama ! meM se ur2yA hai kevaLa saMyamAdithI kaI paNa vastha jIvanI siddhi thayela nathI. thatI nathI, bhane bhaviSyamA 55 tharI nahIM. " paDuppanne vi evaM ceva" pratyutpanna patamAnamA 55] orea sevU se usa cha. " navaraM" vizeSatA me " sijhati bhANiyavyaM" maDiyA " sidhyaMti" se zata pabhAna zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #736 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATI za. 1 u04 sa0 5 chadmasthAdInAM siddhiprarUpaNam 713 anAgate'pi evameva, navaraM 'setsyanti' bhaNitavyam , yathA chadmasthastathA Adhovadhikopi tathA paramAdhovadhikopi, trayastraya AlApakAH bhnnitvyaaH| kevalI khalu bhadanta ! manuSyo'tIte anante zAzvate samaye yAvat antamakArSIt ? hanta asaitsIt yAvat antamakArSIt , ete trayaAlApakA bhaNitavyAH chadmasthasya yathA, navaraM asaitsuH AlApaka bolanA caahiye| (aNAgayaM vi evaM ceva) anAgatakAlameM bhI isI taraha pUrvokta prakArase jAnanA cAhiye-(navara) parantu vizeSatA isa prakAra se hai-(sijjhissaMti bhANiyavyaM) yahAM AlApaka bolate samaya bhaviSyaskAlika " setsyaMti" isa kriyApada kA prayoga karake usa AlApaka ko bolanA caahiye| ____ aba sUtrakAra avadhijJAna ke viSaya meM kahate haiM ki (jahA chaumastho tahI Ahohio vi ) jaise chadmastha kA kathana kiyA hai vaisA hI Adhovadhika kA bhI (tahA paramAhohio vi) tathA paramAdhovadhika kA bhI kathana jAnanA cAhiye / (tiNi tiNi AlAvagA bhANiyavvA) aura inake tInara AlApaka kahanA cAhiye / aba sUtrakAra kevalI ke viSayakA kathana karate haiM-(kevalINaM bhaMte ! maNU se atItaM aNaMtaM sAsayaM samayaM jAva aMtaM kareMsu ?) he bhadanta bIte hue anaMta zAzvata kAlameM kyA kevalI manuSya arthAt bhagavaMta ne yAvat samasta duHkhoM kA anta kiyA ? prabhune isa prazna kA uttara isa prakAra ( haMtA goyamA ! sinjhisu jAva aMtaM karisu) hAM gautama ! jo kevalI manuSya hue haiM ve atIta kAlameM siddhi liyA / pryo|| 421. 254 mA naye. "aNAgayaM vi evaM ceva" manAtAsamA 5 vI zate pUrita prArathI l se. " navara" vizeSatA 2 rIte cha " sijjhissati bhANiyavvaM " mahiM mAtA54 motI mate bhaviSyasi " sensyati " . yApahanI prayoga zana te AlApaka bolavuM joIe. ve sUtra412 mavadhijJAnana viSayamA 4 cha , " jahA chaumattho tahA Ahohio vi"vIzata bhasthana 4thana 42 cha. tevI rIte sAdhAvapina 5], tathA " tahA paramAhohio vi" 52mAdhovadhinu 555 4thana se "tiNNi tiNi alAvagA bhANiyavA" tema tenA tratraNa mAsA DA na. ve sUtra2 vadAviSaya 4thana 42 cha. " kevalo NaM bhaMte ! maNUse atIta aNata sAsaya samaya jAva aMta kareMsu ? " 3 mAvan ! paate| anaMta zAzvata kALamAM kevalI manuSya arthAt bhagavAne yAvat samasta duone mata 4yoM ? prabhuse yA prazna mAvI te uttara mAdhyo-" haMtA goyamA ! sinjhisu jAva aMta karisu" gautama ! so upakSI manuSyo thayA cha teyA zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #737 -------------------------------------------------------------------------- ________________ % 3D 714 bhagavatIsUtre siddhayanti setsyanti tad nUnaM bhadanta ! atIte'nante zAzvate samaye pratyutpanne vA zAzvate samaye'nAgate'naMte vA zAzvate samaye ye ke'pi antakarA vA antimazarIrikA vA asaitsurvA yAvat sarvaduHkhAnAmantamakAe vA kurvanti vA kariSyanti vA sarve te utpannajJAnadarzanadharA arhanto jinAH kevalino bhUtvA tataH pazcAt siddhayako prApta hue haiM / (ete tinni AlAvagA bhANiyavyA chaumatthassa jahA) jisa prakAra se chadmastha ke prakaraNa meM bhUta, vartamAna aura bhaviSyatkAla viSayaka tIna prakAra ke AlApaka kahA jAtA hai isa prakAra kahanA caahiye| (sinjhisu, sijjhati, sijjhissaMti) bhUtakAla meM siddha hue haiM, vartamAna meM ve siddha hone haiN| tathA bhaviSyakAlameM ve siddha hoMgeM (se nUNaM bhaMte atItaM aNaMtaM sAsayaM samayaM paDuppaNNaM vA sAsayaM samayaM aNAgaya aNaMta vA sAsayaM samayaM je kei aMtakarA vA aMtima sarIriyA vA sijjhi vA, jAva savvaduHkhANaM aMtaM kareMsu vA kareMti vA, karissaMti vA savve te uppaNNanANadaMsaNadharA arahA jiNA kevalI bhavittA tao pacchA sijjhaMti, jAva aMtaM karissaMti vA ) he bhadanta ! atIta anaMta zAzvata kAla meM zAzvata pratyutpanna kAla meM aura anaMta zAzvata bhaviSyatkAlameM jo koI antakara antimazarIradhArI-caramazarIrI siddha gati ko prApta hue haiM, yAvat samasta duHkhoM kA anta karane vAle hue haiM vartamAna meM jo kara rahe haiM aura Age bhI jo kareMge, ve saba utpanna hue kevala jJAna aura kevala darzana ko dhAraNa karane vAle, ahaMta, jina, kevalI ho kara pIche siddha atItamA siddhina pAbhyA cha. " ete tinni AlAvagA bhANiyavvA chaumatthassa jahA" vI zata chabharathanA 5426mA bhUta vatamAna bhane bhaviSyAsa viSaya traNa prakAranA AlApake kahevAya che tevI rIte ahiMyA paNa traNa prakAranA AlApakane huDA ne "sijhisu, sijhaMti, sijjhissaMti'' bhUtamA teyA siddha thy| hatA,vartamAnakALamAM teo siddha hoya che. tathA bhaviSyakALamAM teo siddha thaze. "se nUNaM bhaMte ! atIta aNaMta sAsaya samaya paDuppanna vA sAsayaM samaya', aNAgayaM aNata vA sAsaya samaya je kei aMtakarA vA aMtimasarI riyA vA sijhisu vA, jAva savvaduHkhANaM aMta kareMsu vA kareM ti vA, karissaMti vA" hai bhagavanta ! when anaMta zAzvata kALamAM, zAzvatapratyutpannakALamAM ane anaMta zAzvata bhaviSyakALamAM je kaI aMtakara aMtima zarIradhArI-caramazarIrI siddha gatine prApta thayA che. cAvatu samasta duHkhane aMta karavAvALA thayA che. vartamAnamAM siddha gatine prApta karI rahyA che. ane AgaLa paNa je karaze te tamAma utpanna thayela kevaLa jJAna ane kevaLa dazananA dhAraNa karanAra ahaMta, jIna, kevalI thaIne zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #738 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 1 u. 4 sU0 5 chamasthAdInAM siddhiprarUpaNam 715 nti yAvadantaM kariSyanti vA ? haMta gautama ! atIte'naMte zAzvate samaye yAvadantaM kariSyanti vA / tad nUnaM bhadaMta ! utpannajJAnadarzanadharaH arhan jinaH kevalI 'alamastu' iti vaktavyaM syAt , hanta gautama ! utpannajJAnadarzanadharohana jinaH kevalI 'alamastu' iti vaktavyaM syAt / tadevaM bhadaMta ! tadevaM bhadanta ! iti |mu05||| hue haiM, yAvat samasta duHkhoM kA anta kareMge kyA ? isakA uttara dete huve prabhu gautama se kahate haiM ki-(haMtA goyamA ! atItaM aNaMtaM sAsayaM samayaM jAva aMtaM karissaMti vA ) hAM gautama ! atIta ananta, zAzvakAla meM yAvat aMta kreNge| ! (se nUNaM uppaNaNANadaMsaNadhare arahA jiNe kevalI "alamatthu"tti vattavvaM siyA?) aba pUrNa jJAna ke viSayameM prazna karate hue gautamasvAmI pUchate haiM ki he bhadaMta ! kyA aisA kahanA zakya hai ki jaba utpanna kevalajJAna aura utpanna kevaladarzana vAle ahaMta jina kevalI ho jAte haiM taba unheM aura dUsarA koI jJAna prApta karane yogya nahIM hotA hai to unheM pUrNa jJAna kaha sakate haiM kyA ? uttara meM prabhu kahate hai ki (haMtA goyamA! uppaNNaNANa daMsaNadhare arahA jiNe kevalI " alamatthu "tti vattavvaM siyA) hAM gautama ! utpanna kevalajJAna evaM kevala darzanadhArI ahaMta jina " alamastu" pUrNa jJAna vAle haiM, aisA kahane ke liye zakya hai| (sevaM bhaMte sevaM bhaMte) Apa devAnupriyane jo kahA hai vaha aisA hI hai| pachI siddha thayA che, yAvatu samasta duHkhane aMta karaze? tene uttara ApatAM bhagavAna gautamasvAmIna 4 cha -" haMtA goyamA ! atIta aNaMta sAsaya samaya jAva aMta karissaMti vA" , gautama ! matIta sanata zAzvata mAM yAvata mata 42. "se nUNaM bhaMte ! uppaNNaNANadaMsaNadhare arahA jiNe kevalI " alamatthu "tti vattavvaM siyA ?" huve pUrNa jAnanA viSayamA prazna 2di gautamasvAmI pUche che ke he bhagavan! zuM evuM kahI zakAya che ke jyAre utpanna kevalajJAna ane utpanna kevaladarzanavALA ahaMta jIna kevalI thaI jAya che tyAre tene bIju kaI jJAna prApta karavA lAyaka na hoya tyAre tene zuM pUrNa jJAnI kahI zakAya ? tn| uttaramA prabhu 4 cha "hatA goyamA ! uppaNNaNANadasaNadhare arahA jiNe kevalI "alamatthu"tti vattavvaM siyA" , gautama ! utpanna vaNazAna bhane am zanadhArI mAIta 1 " alamastu" pU jnyaanvaa7|| cha, meSu DI zaya che. "sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte !" u mahanta ! mA5 hevAnupriye re 4thu cha tesa' 5 cha, me che. zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #739 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtra TIkA-'chaumastheNaM bhaMte' 'maNusse' chadmasthaH khalu bhadanta ! manuSyaH, iha avadhijJAnarahito jIvaH chadmasthapadena bodhyate, yato'vadhijJAninaH svarUpamagre. vakSyate / 'atItaM aNaMta' atIte'nante, 'sAsayaM samayaM' zAzvate samaye, 'kevaleNaM saMjameNaM' kevalena saMyamena-saMyamamAtreNa saptadazavidhena, 'kevaleNaM saMvareNaM' kevalena saMvareNa, saMvaramAtreNa AsravanirodhalakSaNena, 'kevaleNaM baMbhaceravAseNaM' kevalena brahmacaryavAsena, brahmacaryapAlanamAtreNa 'kevalAhiM pavayaNamAyAhiM' kevalAbhiH pravacanamAtRbhiH - paJcasamititriguptirUpAbhiH, 'sijjhisu ' asaitsIt-kRtasakala TIkArtha-chaumatthe NaM bhaMte maNusse atItaM aNaMtaM sAsayaM samayaM kevaleNaM saMjameNaM, kevaleNaM saMvareNaM, kevaleNaM baMbhaceravAseNaM kevalAhiM pavayaNamAIhiM sinjhisu, bujhisu jAva savvadukhANamaMtaM kariMsu) he bhadanta ! bIte hue ananta zAzvata samaya meM chadmastha manuSya kevala saMyama se, kevala saMbara se, kevala brahmacaryavAsa se aura kevala pravacanamAtA se siddha hue haiM yAvat sarva duHkhoM kA antakarane vAle hue haiM kyA ? yadyapi jabataka AtmA meM kevala jJAna nahIM hotA hai, tabataka AtmA chadmastha kahalAtA hai so isa prakAra kA chadmastha yahA~ nahIM liyA gayA hai kintu jisa jIva ke avadhijJAna nahIM hai-arthAt avadhijJAna se rahita jo jIva hai vaha yahAM chamastha pada se liyA gayA hai, kyoM ki avadhijJAnI kA svarUpa Age kahA jAne vAlA hai / saMyama 17 prakAra kA hotA hai pAMca samiti aura tInagupti inakA nAma pravacanamAtA hai / gautama svAmI ne bhagavAna mahAvIra prabhu se yahAM TI--(chaumattheNaM bhaMte ! maNurase atIta, aNaMta, sAsaya, samaya kevaleNaM, saMjameNaM, kevaleNaM saMvareNaM, kevaleNaM baMbhaceravAseNaM, kevalAhiM payavaNamAIhiM, sijhisu, bujhisu, jAva savvadukkhANamaMta karisu) 3 bhagavan ! sanata ane zAzvata evA bhUtakALamAM chadmastha manuSya zuM phakta saMyamathI ke phakta saMvarathI, ke phakta brahmacarya pAlanathI, ke phakta pravacanamAtAthI, siddha banyA che, yAvatu samasta dukhane aMta karanAra bane che? jo ke AtmA jyAM sudhI kevaLa jJAna rahita che. tyAM sudhI tene chadmastha kahevAmAM Ave che. paraMtu ahIM te prakAranA chadmasthane vicAra karavAmAM AvyuM nathI. paNa je jIvane avadhijJAna thayuM nathI. eTale ke avadhijJAnathI rahita je jIve che tene ahIM "chadmastha" pada dvArA grahaNa karavAnuM che. kAraNa ke avadhijJAnanuM svarUpa AgaLa kahevAmAM Avaze. saMyama sattara prakAra hoya che. pAMca samiti ane traNa guNine pravacanamAtA kahe che. gautama svAmIe ahIM mahAvIra prabhune e prazna karyo che ke zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #740 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za0 1 u0 4 sU0 5 chadmasthAdInAM siddhiprarUpaNam 717 kAryatayA siddho'bhUt / 'bujhisu' abuddha vimalakevalAlokena sakalalokAlokaM jJAtavAn , bodhaM prAptavAn / 'jAva' yAvat-yAvacchabdena-'muccisu parinivvAiMsu' iti saMgrAhyam / 'muccisu ' amuzcatsakalakarmabhyo muktavAn / 'parinivvAiMsu' pariniravAsItsamastakarmakRtasantAparahitatvena zItalIbhUto'bhavat / 'sabadukkhANaM aMtaM karisu ' sarvaduHkhAnAmantamakArSIt-sakala klezanAzaM kRtavAn kim ? / he bhagavan atItAnantazAzvatakAle chadmastho jIvaH kevalasaMyamena kevalasavareNa kevalabrahmacaryavAsena kevalAbhiH pravacanamAtRbhiH siddho buddho muktaH parinirvAtaH aisA prazna kiyA gayA hai ki he bhadanta ! avadhijJAnarahita chadmastha manujya bIte hue anaMta zAzvata samaya meM kevala 17 prakAra ke saMyama pAlana karane mAtra se kyA samasta kArya siddha ho jAne ke kAraNa siddha huA hai? vimala kevala jJAnarUpa Aloka se sakalaloka Aloka ko jAnane rUpa bodha ko prApta huA hai kyA ? yAvat zabda se "muccistu" samastakarmoM se mukta huA hai kyA "parinivvAiMsu" samastakarmakRtavikAroM se rahita hone ke kAraNa zItalIbhUta huA hai kyA ? " savvadukkhANamaMta karisu" yAvat zArIrika mAnasika samasta klezoM kA anta karanevAlA huA hai kyA ? / jisa prakAra se kevala saMyama ko lekara ye prazna kie gae hai usI prakAra se kevala saMvara, kevala brahmacaryavAsa aura kevala pravacanamAtAko lekara bhI ina praznoM kA udbhAvana kara lenA caahiye| tAtparya pUchane kA yaha hai ki he bhagavan ! atIta ananta zAzvata kAla meM chamastha jIva kevala saMyama se kevala saMvara se kevala brahmacaryavAsa se tathA he bhagavan! avadhijJAnathI rahita hoya eve chaghastha manuSya zuM anaMta ane zAzvata evA bhUtakALamAM mAtra 17 prakAranA saMyamanuM pAlana karIne ja siddhapada pAmyo che? zuM vizuddha kevaLajJAna rUpa prakAzathI samasta leka elekane nAvA35 mAgha te pAbhyo che? " yovat" 54 vaDe " muccisu parinivvAiMsa, savvadukkhANamaMtaM karisu" pahonA samAveza thy| cha meTate 7mastha 4 samasta karmothI mukta thayela che ? zuM samasta kamakRta vikArothI rahita thavAne kAraNe te zItalIbhUta thaye che? zuM teNe samasta zArIrika ane mAnasika duHkhane aMta karyo che? eja rIte saMyamane Azraya laIne prazno pUchavAmAM AvyA che. e ja pramANe saMvara, brahmacarya pAlana ane pravacanamAtA, e darekane Azraya laIne uparokta prazno pUchavA joIe. praznanuM tAtparya e che ke he bhagavana ! anaMta ane zAzvata evA bhUtakALamAM chadmastha jIva kevaLa saMyama dvArA, mAtra saMvara vaDe, mAtra brahmacarya vaDe, ke mAtra ATha pravacanamAtA vaDe, siddha thAya che? zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #741 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 718 bhagavatIsUtre sarvaduHkhAnAmantakRccAbhUt kimiti praznaH / imaM praznaM pRcchato gautamasyAyamabhiprAyaH yat yadopazAntamohAdyavasthA bhavati tadA saMyamAdikaM sarvato vizuddhaM bhavati tathA siddhimAptau kAraNamapi, sarvavizuddhaM saMyamAdikaM vidyate, tacca saMyamAdikaM chadmasthajIvasyApi bhavati tena chadmastho jIvaH kiM siddhayati smeti / bhagavAnAha'goyamA' ityAdi 'goyamA' he gautama ! 'No iNaDhe samajhe' nAyamarthaH samartha:-kevalena saMyamAdinAna ko'pi siddho'bhuuditybhipraayH| atra kAraNaM pRcchati-'se keNaTeNaM' ityaadi| 'se keNaTeNaM bhaMte' tatkenArthena he bhadanta ! 'eva vuccai' evamucyate 'taM ceva tadeva praznoktaH kevala aSTa pravacana mAtAke ArAdhanase kyA siddha huA hai ? kyA buddha huA hai ? kyA mukta huA hai ? kyA parinirvRta huA hai? tathA samasta duHkhoMkA kyA antakartA huA hai ? isa prazna ko pUchane vAle gautama svAmI kA yaha abhiprAya hai ki-jaba moha kI upazAnta avasthA hotI hai taba saMyamAdika sarva prakAra se vizuddha rahate haiM, aura siddhiprApti meM kAraNabhUta ve vizuddha saMyamAdika hI hote haiM-jo usa samaya maujUda haiN| arthAt chadmastha jIva ke bhI moha kI upazAMta avasthA meM vizuddha saMyamAdika haiM hI, ataHaisA prazna huA ki una vizuddha saMyamAdikoM ke bala para chamastha jIva kyA pahile kabhI siddha huA hai ? prabhune isa kA uttara yoM diyA ki (goyamA ! No iNaDhe samaDhe) he gautama ! yaha artha samartha nahIM hai| arthAt saMyamAdika se koI bhI siddha nahIM huA hai / isa meM kAraNa kyA hai isa bAta ko pUchate hue gautamasvAmI prabhu se prazna karate haiM ki ( se keNa?NaM bhaMte ! evaM vuccai taM ceva jAva aMtaM karisu) he bhadanta ! baddha thaye che? mukta thaye che? parinivRta thayo che? tathA samasta da no aMta karanAra thaye che kharo? A prazna pUchanAra gautama svAmIno abhiprAya evo che ke-jyAre mehanI upazAnta avasthA hoya che tyAre saMyamAdika sarva prakAre vizaddha rahe che. ane te vizuddha saMyamAdika ja siddhi prApta karavAnA kAraNarUpa hoya che je saMyamAdika te samaye mejUda che. eTale ke chadmastha jIvamAM paNa mehanI upazAnta avasthAmAM vizuddha saMyama Adi mejUda hoya che, tethI e prakArane prazna udbhave che ke vizuddha saMyama AdinA prabhAvathI zuM chadmastha jIva pahelAM kadI paNa siddha thayo che ? prabhue tene javAba A pramANe mApyo-(goyamA ! No iNaDhe sama8) 3 gautama! te pramANe thatuM nathI, meTale saMyamAdi vaDe bhUtakALamAM kaI paNa chadmastha jIva siddhapada pAmyuM nathI, tenuM 1255 nAvAne bhATe gautamasvAmI pUche che (se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccaitaM ceva zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #742 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za0 1 u04 sU 5 chamasthAdInAM siddhiprarUpaNam 719 sarvo'pi pATho'tra grAhyaH, kiyatparyantamityAha-'jAva aMtaM karisu' yAvadantamakArSIditi / kevalasaMyamAdinA na siddho jAtastatra kiM kAraNamiti bhAvaH / bhagavAn prAha 'goyamA' ityaadi| 'goyamA' he gautama ! 'je kei aMtakarA' ye ke'pi antakarAH bhavAntakAriNaH antaM bhavAntaM kurvanti ye te'ntakarAH, antakarAstu dIrghakAlApekSayA bhavantItyatrAha-'aMtimasarIriyA vA' antima zArIrikA vA, antima zarIraM vidyate yeSAM te'ntima zarIrikA vA-caramazarIriNa ityarthaH / 'jAva' yAvatyAvatkaraNAt sijhisu sijjhai sinjhissai' ityAdi saMgrAhyam / 'sabadukkhANaM aMtaM kareMsu vA' yAvat sarvaduHkhAnAmantamakArSId vA ' kareMti vA ' kurvanti Apa aisA kisa kAraNa se kahate haiM ki kevala saMyamAdi se koI bhI chadmastha siddha nahIM huA hai yAvat vaha saba duHkhoM kA aMta karane vAlA nahIM huA hai| isa taraha praznokta saba pATha yahAM " yAvat aMtaM akArSuH taka kahanA cAhiye / gautama ke isa prazna kA tAtparya aisA hai ki-taba kevala saMyamAdi se chadmastha jo siddha nahIM huA hai usameM kAraNa kyo hai ? taba prabhu isakA uttara dete hue kahate haiM ki (goyamA) he gautama ! (je kei aMtakarA aMtimasarIriyA vA jAva savvadukkhANaM aMtaM kareMsu vA, kareMti vA, karissaMti vA savve te uppaNNaNANadaMsaNadharA arahA jiNA kevalI bhavittA, tao pacchA sijhaMti bujhaMti, muccaMti parinivvAyaMti savvadukkhANaM aMta kareMsu vA, kareMti vA, karissaMti vA) jo koI antakara hue haiM, antimazarIravAle hue haiM, yAvat jinhoMne samastaduHkhoM kA anta karaDAlA hai, vartamAna meM jo kara rahe haiM, Age bhI jo kareMge, jAva aMtaM karisu) he bhagavan ! 25 meg At 2Ne 4o ch| OM mAtra sayama vagerethI koIpaNa chAstha siddha thaye nathI, buddha thayuM nathI mukta thayA nathI, parinivRta thayo nathI ane samasta duHkhone aMtakartA thayA nathI ? gautamanA A praznanuM tAtparya A pramANe che. mAtra saMyama vagere kAraNothI kaI paNa chadmastha va siddha56 pAbhyo nathI tenuM // 21 zucha ? utta2-(goyamA) gautama! (je kei aMtakarA aMtimasarIriyA vA jAva savvadukkhANaM aMtaM kare su vA, kareMti vA, karissaMti vA savve te uppaNNanANadaMsaNadharA arahA jiNA kevalI bhavittA, tao pacchA sijhaMti bujhaMti, muccaMti, parinivvAyaMti, savvadukkhANaM aMtaM kareMsu vA, kareMti vA, karissaMti vA,) re anta42 cyA che, antima. shriiraa|| yayA cha, " yAvat " bhaye samasta dukhone aMta karI nAkhe che, vartamAnakALamAM jeo teno aMta karI rahyA che ane bhaviSyamAM paNa jeo tene aMta karaze, teo badhAM utpanna kevala jJAna ane zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #743 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 720 bhagavatIsUtre vA ' karissaMti vA ' kariSyanti vA / ' savve te upapaNNa NANa daMsaga dharA' sarve te utpanna jJAnadarzanadharAH utpanna samutpanna ghAtikarmacatuSTaya kSayato jAyamAnaM yat kevalajJAnaM kevaladarzanaM ca tayoH dharAHdhArakAH ye te utpannajJAnadarzanadharAH, 'arahA' arhantaH-indrAdi kRta niravadha pUjAhatvAt , 'jiNA' jinAH-vijitarAgadveSAH 'kevalI' kevalinaH-kevalajJAna sampannAH, 'bhavittA' bhUtvA 'tao pacchA' tataH pazcAt sakala karmakSayAnantaraM sijhaMti' siddhiM gacchanti 'bujhaMti' bodhaM prApnuvanti ve saba utpannajJAna darzana dhArI arhata jina evaM kevalo hone ke bAda hI siddha hue haiM, buddha hue haiM, mukta hue haiM, pari nirvRta hue haiM, unhoMne hI samasta duHkhoM kA anta kiyA hai, ye hI karate haiM, aura Age bhI ye hI kareMge ! jo bhava kA anta kara dete haiM ve aMtakara kahalAte haiN| bhava kA anta bahuta kAla ke bAda bhI hotA hai isa liye kahA hai ki-gRhIta zarIra hI jinakA antima zarIra hai / isa zarIrako chor3ane ke bAda jinheM dUsarA zarIra aba dhAraNa nahIM karanA hai aise carama zarIravAle jIva antima zarIra vAle kahalAte haiM / 'jAva' padase yahAM-"sinjhisu, sijjhai, sijjhi ssai" ina kriyApadoM kA saMgraha huA hai| cAra ghAtiyA karmoM ke nAza se utpanna hue kevala jJAna aura kevaladarzana ko jo dhAraNa karate haiM ve " uppaNNaNANadaMsaNadharA" kahalAte haiN| indrAdikoM dvArA kI gaI niravadya sevAke yogya jo hote haiM ve "arihA" kahe gaye haiN| jo rAgadveSako jIta cuke hote haiM ve jina haiM / kevalajJAna se jo yukta hote haiM ve kevalI kevaladarzanadhArI ahaMta, jina ane kevalI thayA pachI ja siddha thayA che, baddha thA che. mukta thayA che, parinivRta thayA che, ane temaNe ja samasta duHkhano aMta karyo che, teo ja aMta kare che ane bhaviSyamAM paNa teo ja aMta karaze. je jIvo bhavane (janmamaraNano) aMta karI nAkhe che temane aMtakara kahe che. bhavane aMta ghaNuM kALa pachI paNa thAya che, te kAraNe kahyuM che ke-gRhIta (cAlu) zarIra ja temanuM antima zarIra che-e zarIra choDyA pachI jemane bIjuM zarIra dhAraNa karavAnuM nathI. evA carama zarIravALA jIne ja aMtimazarIrI kahe che. " jAva" (yAvat) 54thI gADI "sijhisu, sijjhai, sijjhissai" -AL yA pada grahaNa karavAmAM AvyAM che. cAra dhanaghAtI karmonA nAzathI utpanna thayela avajJAna mane jazanane ghA24 42 cha bhane "uppaNNanANadasaNadhaga" kahe che IdrAdika vaDe niravadya (pAparahita) sevA pAmavAne vegya jeo DAya cha tebhane " arihA" 4 cha bhaNe rA dveSa naSTa yA cha bhane lina cha ? 31 zAnathI ra yukta hAya cha tene vasI 4 cha. "mucvaMti" zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #744 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za01304 sU05 chadmasthAdInAM siddhinirUpaNam 721 'muccaMti' mucyante-sakalakarmakalApebhyaH 'parinivvAyaMti' parinirvAnti-karmasantApApagamena zItalIbhavanti / upalakSaNAt 'sijhisu sijjhissaMti' ityAdi bhUtabhavidhyatkAlayorapi grahaNaM kartavyam siddhAdyavasthAmantareNa sarvaduHkhAntakaraNAbhAvAt / 'savvadukkhANaM aMtaM kareMsu vA kareMti vA karissaMti vA ' sarvaduHkhAnAmantamakApurvA kurvanti vA kariSyanti vaa| 'se teNaTeNaM goyamA! jAva savvadukkhANaM antaM kareMsu' tat tenArthena he gautama ! yAvat srvduHkhaanaamntmkaarssuH| anena kAraNena kathayAmi hai gautama ! kevalasaMyamAdinA na kasyacidapi chadmasthasya siddhirabhUt bhavati bhaviSyati veti bhaavH| atra bhagavatA gautamenAtIta kAlamAzritya praznaH kRtaH, uttaraM ca bhagavatA tIrthakareNa kAlatrayamAzritya dattam / bhagavaduttareNaiva yadyapi gautamasvAminaH pratyutpannAnAgataviSaye sandeho'pAkRtastathApi mandamatiziSyANAM prtyuhaiN| " muccaMti" samasta karmo se chUTa jAte haiN| "parinivvAyaMti" karmasaMtApa ke cale jAne se bilakula zItalIbhUta ho jAte haiN| yahAM upalakSaNa se " sijjhisu, sijjhissaMti " ityAdirUpa se bhUta bhavivyat kAla kA bhI grahaNa kara lenA cAhiye, kyoM ki siddhAvasthA ke binA samastaduHkhoM kA vinAza nahIM ho sakatA hai| (se teNaTeNaM goyamA! jAva savvadukkhANaM aMtaM kareMsu) isa kAraNa he gautama ! maiMne aisA kahA hai ki kevala saMyamAdikase kisI bhI chadmastha jIvakI siddhi nahIM huI hai, na hotI hai, aura na bhaviSyatkAla meM bhI hogii| yahAM bhagavAn gautama ne atItakAla ko lekara ke prabhuse prazna kiyA, aura bhagavAn tIrthakara ne kAlatraya ko lekara uttara diyA so isa uttara se hI yadyapi gautamasvAmI kA pratyutpanna - vartamAna aura anAgata-bhaviSyat kAla ke viSayameM utpanna huA saMdeha dUra karadiyA hai to bhI mandamativAle ziSyoM samasta thI chutt4||2|| bhagave cha. ' parinivvAya ti" bhasatA5 2 thavAthI mita zItasata thAya che. mI sAthI "sijhisu, sijjhissaMti" ityAdirUpe bhUta ane bhaviSyakALane paNa grahaNa karavo joie. kAraNa ke siddha pahanI prApti thayA vinA samasta gAnA mata tha zate! nathI ( se teNaTeNaM goyamA! jApa savvadukkhANaM aMtaM kareMsu) gautama ! te 12 me che ke mAtra saMyama vagerethI koI paNa chadmastha jIvanI siddhi thaI nathI, thatI nathI, ane bhaviSyakALamAM thaze paNa nahIM. ahIM gautama svAmIe prabhune bhUtakALaviSayaka prazna pUche, ane bhagavAne tene traNe kALa saMbaMdhI uttara dIdhe. A rIte bhagavAne potAnA javAbathI ja gautama svAmIne vartamAna ane bhaviSyakALa viSe thavAvALe saMzaya dUra karI nAkhyo che. chatAM paNa maMdamati. bha0 91 zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #745 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 722 bhagavatIsUtre tpannAnAgataviSayaka praznAlApakadvayaM sugamatayA pratItipathamupagacchedityAzayenAhasUtrakAraH-'paDuppannevi evaMceva' ityAdi / 'paDuppanne vi evaM ceva' pratyutpanne'pyevameva vartamAnakAlamAzritya praznAlApako vijnyeyH| 'navaraM sijhaMti bhANiyavyaM' navaraM siddhayanti bhaNitavyam , atrAlApake 'sijhaMti' sidhyanti, iti bhaNitavyam / sa cAlApakazcettham-"chaumatthe NaM bhaMte mase paDuppannaM sAsayaM samayaM kevaleNaM saMjameNaM kevaleNaM saMvareNaM kevaleNaM baMbhaceravAseNaM kevalAhiM pavayaNamAIhiM sijhaMti bujhaMti muccaMti parinivvAyaMti savvadukkhANamaMtaM kareMti ? ' iti / atha bhaviSyatko pratyutpanna aura anAgatakAlaviSayaka donoM prazna sugamarUpase samajha meM A jAveM isa Azaya se sUtrakAra ne (paDappannevi evaM ceva) pratyuspana-vartamAnakAla-meM bhI aise hI jAnanA cAhiye, aisA kahA hai| (navaraM) vizeSatA yaha hai ki (sijhaMti bhANiyabaM) yahAM" sidhyanti" isa prakAra se vartamAnakAlika kriyA kA prayoga kara AlApaka bolanA cAhiye / vaha AlApaka isa prakAra se hai-"cha umasthegaM bhaMte! maNUse paDuppannaM sAsayaM samayaM kevaleNaM saMjameNaM kevaleNaM saMvareNaM kevaleNaM baMbhacera vAseNaM, kevalAhiM pavayagamAIhiM sijhaMti,bujhaMti, muccaMti, parinivvAyaMti, savvadukkhANamaMtaM kareMti" he bhadaMta ! chadmastha manuSya zAzvata vartamAna kAla meM kyA kevala saMyama se kevala saMvara se kevala brahmacaryavAsa se tathA kevala pravacana mAtAoM se siddha hote haiM, buddha hote haiM, samasta karmoM se chUTa jAte haiM aura karmasaMtApa ke cale jAnese bilakula zItalIbhUta ho jAte haiM kyA ? aura samasta duHkhoM kA anta kara dete haiM kyA? vALA ziSya vartamAna ane bhaviSyakALa viSayaka be prazna AlApaka saraLatAthI sabha sa te mAzayathI sUtrAre ( paDuppannevi evaM ceva) " pratyutpannamAMvartamAnamA 5 mema 24 samanvu " yuM che. (navara) vizeSa se ( sijhaMti bhANiyavvaM) mahI: "sidhyanti" pramANe vatamAna kALanI kriyAno prayAga karIne AlApaka bola joIe. te AlApaka A pramANe che. " chaumattheNaM bhate ! maNUse paDuppannaM sAsayaM samaya kevaleNaM saMjameNaM, kevaleNa, saMvareNaM kevaleNaM baMbhaceravAseNaM kevalAhiM pavayaNamAIhiM sijhati, bujjhati, muccaMti, parinivvAyati, savvadukkhANamaMtaM kareMti ?' ulagavan ! zubhastha manuSya zAzvata evA vartamAnakALamAM mAtra saMyamathI, mAtra saMvarathI, mAtra brahmacarya pAlanathI tathA mAtra pravacanamAtAnI ArAdhanAthI siddha thayA che, buddha thayA che, samasta karmothI chuTakAro pAme che, karma saMtApa dUra thavAthI bilakula zItalIbhUta thAya che ane zuM samasta duHkhanA aMtakartA thAya che ? bhaviSyakALane AlApaka batAvavAne mATe sUtra zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #746 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATokA za01 u0 4 sU0 5 chadmasthAdInAM siddhinirUpaNam 723 kAlikamAlApaM darzayitumAha-'aNAgaye vi evaMceva' anAgatepi evameva, anAgatepi kAle evameva-pUrvoktavadeva vijJeyam , navaraM-atrAyaM vizeSaH-'sijjhissaMti bhANiyavvaM' setsyati bhaNitavyam 'sijjhissaMti' ityAdi vaktavyam / AlApakazcettham"chaumatthe NaM bhaMte maNUse aNAgayamaNaMtaM sAsayaM samayaM kevaleNaM saMjameNaM, kevaleNaM saMvareNaM, kevaleNaM baMbhaceravAseNaM, kevalAhiM pavayaNamAIhi sijjhissaMti bujhissaMti muccissaMti parinivvAissaMti savvadukkhANamaMtaM karissaMti ?' iti / chamasthabhaviSyatkAlika AlApaka ko dikhAne ke liye sUtrakAra kahate haiM ki (aNAgae vi evaM ceva) anAgata kAla meM bhI isI taraha pUrvokta prakAra se jAnanA cAhiye-(navaraM) parantu jo vizeSatA hai vaha isa prakAra se hai (sijjhissaMti bhANiyavvaM ) yahAM AlApaka bolate samaya bhaviSyatkAlika "setsyanti" isa kriyApada kA prayoga karake usa AlApaka ko bolanA cAhiye, vaha AlApaka isa prakAra se bolA jAvegA-"chaumatthe NaM bhaMte ! maNUse aNAgayamaNaMtaM sAsayaM samayaM kevaleNaM saMjameNaM, kevaleNaM saMvareNaM, kevaleNaM baMbhaceravAseNaM, kevalAhiM pavayaNamAIhiM sijjhissaMti, bujjhissaMti, muccissaMti,, parinivvAissaMti, savvadukkhANamaMnaM karissaMti" he bhadanta ! chamastha manuSya anAgata ananta zAzvatakAla meM kyA kevala saMyama se kevala saMvara se kevala brahmacaryavAsase kevala pravacana mAtAoMse siddha hoMge, buddha hoMge? mukta hoMge? parinirvRta hoMge ? tathA kyA ve samasta duHkhoM kA anta karane vAle hoMge ? ina vartamAnakAlika evaM bhavivyatkAlika ina saba praznoM kA uttara "goyamA ! No iNaDhe samaTe" isa 4.2 49 che 3-(aNAgae vi evaM ceva) bhaviSyamA 54 pUrvarita 4thana anusAra sabhA (navara) 52ntu tebhA / pramANe vizeSatA cha. (sijjhirasaMti bhANiyavvaM) mahI 25 mAratI mate laviNyAnuM " setsyanti" liyA54 vAparIne sAsA54 vAparayo no . te 2854 - prabhAe naze-" cha umatthe NaM bhaite ! maNUse aNAgayamaNaMta sAsayaM samaya kevaleNaM saMjameNaM, kevaleNaM saMvareNaM, kevaleNaM baMbhavarevAseNaM, kevalAhiM pavayaNamAIhiM sijjhissaMti, bujjhissaMti, muccissaMti, parinivvAirasaMti, savvadukkhANamaMtaM karissaMti ? " hai magavan ! zubhastha manuSya anaMta ane zAzvata evA bhaviSyakALamAM mAtra saMyamathI, mAtra saMvarathI, mAtra brahmacarya pAlanathI, tathA mAtra pravacanamAtAnI ArAdhanAthI siddha thaze ? baddha thaze? mukta thaze? parinivRta thaze? tathA zuM teo samasta dukhane aMta karanAra thaze? A vartamAnakAlika ane bhaviSyakAlika badhA praznone zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #747 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- 724 bhagavatIsUtre jIvaviSaye AlApakatrayaM pradarya sAmpratamavadhiviSayamAha-'jahA chaumattho' ityAdi / 'jahA chaumattho tahA Ahohio vi tahA paramAhohio vi' yathA chadmasthastathA Adhovadhikopi paramAdhovadhikopi vijnyeyH| 'tinni tini AlAvagA bhANiyavyA' trayastraya AlApakA bhaNitavyAH, Adhovadhika viSaye paramAdhovadhikaviSaye ca pratyekaM bhUtabhaviSyadvarttamAnakAlaviSayAstrayastraya AlApakA vaacyaaH| tatra AdhA'vadhikaH adhA=paramAvadhenyUno yo'vadhiH sa adho'vadhikaH tena vyavaharatIti AdhovadhikaH parimitakSetraviSayakAvadhijJAnasaMpannaH / tathA paramAdho'vadhikA-parama:sUtra dvArA diyA gayA samajha lenA cAhiye jaisA ki pahale batalA diyA gayA hai| isa prakAra chadmastha jIva ke viSaya meM tIna kAla saMbaMdhI tIna AlAkoM ko dikhalAkara aba sUtrakAra avadhijJAna ke viSaya meM kahate haiM ki (jahA chaumattho tahA Ahohio vi )jaise chadmastha kA kathana kiyA hai vaisA hI Adhovadhika kA bhI (tahA paramAhohio vi) tathA paramAdhovadhika kA bhI kathana jAnanA cAhiye / (tiNNi tigi AlAvagA bhANiyanvA) aura inake tIna2 AlApaka kahanA caahiye| tAtparya yaha hai ki Adhovadhika ke viSaya meM aura paramAdhovadhika ke viSaya meM pratyeka bhUta, bhaviSyat aura vartamAnakAla ko lekara tIna tIna AlApaka hote haiN| paramAdhovadhika se nyUna jo avadhi hai vaha adho'vadhika hai| isa adho'. vadhikase jo vyavahAra karatA hai arthAt rUpI dravyako jAnatA hai vaha Adhoghadhika hai| parimita kSetraviSayaka avadhijJAnase yukta jo hai vaha Adhovauttara "goyamA ! No iNadve samaDhe" sUtra // 2 // bhAvAmA mAye! che tenA artha AgaLa kahyA pramANe samaje. A pramANe chavastha jIvanA viSayamAM traNa kALa saMbaMdhI traNa AlApakanuM 4thana 4Ine ve sUtrA2 23vadhijJAnanA viSayamA nAya pramANe 4 cha-(jahA chaumattho tahA Ahohio vi) 2 chamasthanuM thana jyu cha tevU thana avadhijJAnInuM tathA (tahA paramAhohio vi) 52mAghAvadhinuM 574 sabhA.(tiNNi tiNi AlAvagA bhANiyavvA) te 424 avadhijJAnAnA 1 3 mAsA544i joIe. kahevAnuM tAtparya e che ke avadhijJAnInA viSayamAM ane paramaavadhijJAnInA viSayamAM pratyekanA bhUta, bhaviSya ane vartamAnakALa saMbaMdhI traNa traNa AlApaka thAya cha 52ma avadhijJAnathI sAre savadhijJAna chetenu nAma " adho'vadhika" che. A adhevadhikathI je vyavahAra kare che eTale ke rUpI dravyane jANe che. zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #748 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za0 1 u. 4 sU0 5 chadmasthAdInAM siddhinirUpaNam 725 utkRSTaH AdhovadhikAd yaH sa paramAdhovadhikaH, ayaM ca caramazarIro samastarUpidravyAsaMkhyAtalokaparimitAlokakhaNDAsaMkhyAtAvasarpiNIviSayakAvadhijJAnavAn bhavatIti / atha kevaliviSayamAha-'kevalINaM bhaMte' ityAdi / 'kevalI gaM bhaMte maNUse kevalI bhadanta ! manuSyaH 'atItaM aNaMtaM sAsayaM samayaM jAva aMtaM kareMsu' atIte anante zAzvate samaye yAvat sarvaduHkhAnAmantamakArSIt , he bhadanta ! kevalajJAnavAn manuSyo'tIte'naMte zAzvate kAle siddho buddho muktaH parinirvAtaH sarva. duHkhAnAmantako'bhUt na veti praznaH / bhagavAnAha-'haMte'tyAdi, 'haMtA goyamA' hanta gautama ! 'sijhisu jAva aMtaM kareM su? asaitsIt yAvat antamakArSIt , kevalImanuSyaH dhika hai| Adhovadhikase jo utkRSTa hotA hai vaha paramAdhovadhika hai| yaha paramAdhovadhika caramazarIra hotA hai| samastarUpI dravyokoM asaMkhyAtalokaparimita aloka ke khaMDoMko, asaMkhyAta avasarpiNiyoko jAnatA hai| aba sUtrakAra kevalI ke viSaya kA kathana karate haiM ( kevalI gaM bhaMte / maNUse atItaM aNaMtaM sAsayaM samayaM jAva aMtaM kareMsu ?) he bhadanta ! bIte hue anaMta zAzvata kAla meM kyA kevalI manuSya arthAt bhagavaMta ne yAvat samasta duHkhoM kA nAza kiyA ? isa prazna kA tAtparya yaha hai-ki gautama svAmIne prabhu se yaha pUchA hai ki he bhadanta ! jo kevalI bhagavaMta hue haiM kyA ve atIta ananta zAzvatakAla meM siddha, buddha, mukta aura parinivRtta hue haiM ? yA nahIM hue haiM ? tathA unhoM ne samasta duHkhoM kA nAza kiyA hai, yA nahIM kiyA hai ? taba prabhu ne gautama ke isa prazna kA uttara isa prakAra diyA (haMtA goyamA! sijjhisu jAva aMtaM kareMsu) hAM gautama! tene Adhavadhika kahe che. AdhavadhithI je utkRSTajJAnI hoya che tene paramAdhavadhika jJAnI kahe che. te paramAdhavadhikattAnI caramazarIrI hoya che. parama avadhijJAnI samasta rUpI dravyone, asaMkhyAta leka parimita A lekanA khaMDene, ane asaMkhyAta avasarpiNIone jANe che. have sUtrakAra avatIbhavatA viSayamA cha. (kevalINaM bhaMte ! maNUse atIta aNaMta sAsaya samaya jAva aMta kareMsu?) lagavan! mana ta bhane zAvata mevA bhUtamA zu vijJAnI bhanuSye ( yAvat ) "samasta maane| nAza cha ? tyAM sudhInuM kathana samajavuM. A praznane bhAvArtha e che ke he bhagavana ! je kevaLI bhagavaMta thayA che teo zuM anaMta ane zAzvata evA bhUtakALamAM siddha, buddha, mukta ane parinivRtta thayA che? ke nathI thayA ? tathA temaNe samasta dubene nAza karyo che ke nathI karyo? mahAvIra prabhu te praznane A pramANe javAba mAghe che. (haMtA goyamA ! sinjhisu jAva aMta kareMsu) gautama! valI zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #749 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 726 bhagavatIsUtre atItakAle siddhiMgata iti bhAvaH / ete tinni AlAvagA bhANiyavvA chaumatthassajahA' ete traya AlApakA bhaNitavyAH chadmasthasya yathA, yathA chadmasthapakaraNe bhUtavartamAnabhaviSyadviSayakAstraya AlApakAH kathitAstathA kevalimanuSyamadhikRtyApi traya AlApakA vaktavyAH, 'sinjhisu sijjhai sijjhissai' asaitsIt siddhayati setsyati / atha kAlatrayaM saMgRhya prAha-'se nUNaM bhaMte' ityAdi / 'se nUNaM bhaMte' tad nUnaM bhadanta ! 'atItaM aNataM sAsayaM samayaM paDuppaNaM vA sAsaya samaya aNAgayaM aNaMtaM vA sAsayaM samayaM je kei antakarA vA antimasarIriyA vA" atIteanante zAzvate samaye, pratyutpanne vA zAzvate samaye, anAgate anante cA zAzvate samaye ye kepi antakarA vA antimazarIrikA vA, 'sijhisu vA jAva savvadukkhANaM jo kevalI manuSya hue haiM ve atItakAlameM siddhi ko prApta hue haiM / (ete tinni AlAvagA bhANiyavvA cha umatthassa jahA) jisa prakArase chadmasthake prakaraNameM bhUta, vartamAna aura bhaviSyatkAlaviSayaka tIna AlApaka kahe haiM usI tarahase kevalI manuSyako lekara ke bhI tIna AlApaka kahanA cA. hiye / (sinjhisu, sijhaMti, sijjhissaMti) bhUtakAlameM ve siddha hue haiM, vartamAnakAlameM ve siddha hote haiN| tathA bhaviSyakAlameM ve siddha hoNge| (se nUrNa bhaMte! atItaM aNataM sAsayaM samayaM paDuppaNaM vA sAsayaM samayaM aNAgayaM aNaMta vA sAsayaM samayaM je kei aMtakarA vA aMtimasarIriyA vA sinjhisu vA, jAva savvadukkhANaM antaM kareMsu vA kareMti vA, karisti vA savve te uppaNNanANadaMsaNadharA arahA jiNA kevalI bhavittA tao pacchA sijhaMti, jAva aMtaM karissaMti vA) he bhadanta ! atIta bhagavaMte thayA che temaNe bhUtakALamAM siddha pada prApta karyuM che, ahIM "samasta hamAnI mAta - cha' tyAM sudhArnu tamAma 4thana samanyu, (ete tinni AlAvagA bhANiyavvA chaumatthasta jahA ) pramANe 752thana 42zubhAM bhUta, vartamAna ane bhaviSyakALanA traNa AlApaka kahevAmAM AvyA che eja pramANe kevaLI bhagavaMto viSaya RNa mAsA54 vA naye. ( sinjhisu, sijhaMti, sinjhisaMti ) bhuutkALamAM kevalI bhagavaMte siddha thayA hatA, vartamAnakALamAM teo siddha thAya che, tathA bhaviSyamAM paNa teo siddha thaze. ( se nUNaM bhaMte ! atIta aNaMta sAsaya samaya paDuppaNNaM vA sAsaya samayaH, aNAgaya aNaMta vA sAsaya samayaM je kai aMta karAvA aMtimasarIriyA vA sijhisu vA jAva samvadukkhANa aMta kareMsu vA kareti vA, kirissaM ti vA savve te uppaNNanANadaMsaNadharA arahA jiNA kevalo bhavittA tao pacchA sijjhati, jAva aMta kirissaMti vA ?) mAvan ! mana ane rAvata sevA zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #750 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za0 1 0 4 sU0 5 chadmasthAdInAM siddhinirUpaNam 727 antaM kareM su vA kareMti vA karissaMti vA asaitsurvA yAvat sarvaduHkhAnAmantamakArSuH vA kurvanti vA kariSyanti vA atra yAvatkaraNAta 'sijyaMti sijjhissaMti' ityAdi saMgrAhyam / ' savve te uppaNNanANadaMsaNadharA arahA jiNA kevalI bhavittA tao pacchA sijjhati jAva aMtaM karissaMti vA ' sarve te utpannajJAnadarzanadharA arha - to jinA : kevalino bhUtvA tataH pazcAt siddhayaMti yAvadantaM kariSyanti veti praznaH, vyAkhyA sugamA / bhagavAnAha - 'haMtA goyamA' hanta gautama ! ' tItamaNataM sAsayaM jAtra aMtaM karissaMti vA' atIte anante zAzvate samaye yAvadantaM kariSyanti vA / ' se nUNa' ityArabhya sUtrasamAptiparyantaM kAlatrayasaMbandho'vazyameva vAcyaH, anaMta zAzvatakAlameM, zAzvatapratyutpanna kAla meM aura anaMta zAzvata bhavi yatkAla meM jo koI antakara antimazarIradhArI - caramazarIrI - siddhagati ko prApta hue haiM, yAvat samasta duHkhoM kA anta karane vAle hue haiM vartamAna meM jo kara rahe haiM aura Age bhI jo kareMge, ve saba utpanna hue, kevalajJAna aura kevala darzana ko dhAraNa karane vAle, arhata, jina, kevalI hokara pIche siddha hue haiM, yAvat samasta duHkhoM kA anta kareMge kyA ? " sijjhisu " ke bAda jo yAvat zabda AyA hai usase vahAM " sijjhati sijjhissaMti" ityAdi pATha kA saMgraha kiyA gayA hai| isa prakAra kA yaha prazna hai, isakA uttara dete hue prabhu gautama se kahate haiM ki- (haMtA godhamA ! atItaM anaMtaM sAsayaM samayaM jAva antaM karissaMti vA ) hAM gautama ! atIta ananta, zAzvatakAla meM yAvat aMta kareMge / bhUtakALamAM, zAzvata vamAnakALamAM ane anaMta tathA zAzvata bhaviSyakALamAM je koI aMtakara, aMtima zarIradhArI caramazarIrI siddhagati pAmyA che buddha thayA che, mukta thayA che, parinivRta thayA che ane samasta duHkhAnA aMta thayA che, vamAnakALamAM paNa te pramANe ja karI rahyA che. ane bhaviSyamAM paNa te pramANe ja karavAnA che, teo zuM utpanna thayela kevaLajJAna ane kevaLa danane dhAraNa karanArA ahta. jina ane kevaLI thaIne pachI siddha, budhdha, mukta, parinivRta ane samasta du:khAnA aMta karanAra thayA che, thAya che bhane thaze ? sijjhi su" pachI bheLa yAvat " yaha manyuM che tenI bhAraita sijjhati sijjhissaMti" ityAhi pAhane grahaNa vo lehaye. yA praznano bhavAma bhaDAvIrasvAmI yA pramANe Aye che - ( haMtA goyamA ! atIta anaMta sAsa jAva aMta karissaMti vA ) DA, gautama ! anaMta ane zAzvata sevA bhUtakALathI zarU karIne " aMta pharaze " tyAM sudhInA pATha grahaNa karave. 66 66 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #751 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 728 bhagavatIsane tathAhi he gautama ! atIte'naMte zAzvate kAle te caramazarIrAH siddhi prAptavantaH, zAzvate vartamAnakAle caramazarIrAH siddhiM yAnti mahAvidehApekSayA, tathA anante zAzvate'nAgatakAle tAdRzAzvaramadehAH samutpannakevalajJAnAH sarvaduHkhAnAmaMtaM kariSyantIti / atha pUrNajJAnaviSaye prAha-' se nUNaM bhaMte' ityAdi / ' se nRNaM bhaMte' tad nUnaM bhadanta "uppaNNanANadasaNadhare arahA jiNe kevalI alamatthu tti vattavvaM siyA" utpannajJAnadarzanadharaH arhana jinaH kevalI 'alamastu' iti vaktavyaM syAt ?, alamastu paryAptaM bhavatu-kevalajJAnAdanantaraM na jJAnAntaraM prAptavya nAstItyetata vaktavyaM syAtabhavet ? utpannajJAnadarzanadharaH ahen jinaH kevalI ki pUrNajJAnavAna astIti vaktaM " se nUNaM" yahAM se lagAkara mUtra kI samAptitaka, kAlatraya kA saMbaMdha avazya hI lagAkara aisA bolanA cAhiye ki-he gautama ! atIta anaMta zAzvatakAla meM ve caramazarIradhArI siddhi ko prApta hue haiM, zAzvata vartamAnakAla meM ve carama zarIradhArI mahAvideha kSetrakI apekSA se siddhi ko prApta karate haiM, tathA-anaMta zAzvata anAgatakAla meM caramazarIradhArI kevalajJAna aura kevaladarzana ko prApta kara samasta duHkhoMkA anta kreNge| "se nUNaM bhaMte ? uppaNNaNANadaMsaNadhare arahA jiNe kevalI "alamatthutti" vattavvaM siyA ?" aba pUrNajJAna ke viSaya meM prazna karate hue gautamasvAmI prabhu se pUchate haiM ki he bhadanta! kyA aisA kahanA zakya hai ki jaba utpanna kevalajJAna aura utpanna kevaladarzanavAle ahaMta jina kevalI ho jAte haiM taba unheM aura dUsarA koI jJAna prApta karane yogya nahIM hotA hai kyA?arthAt utpanna hue kevalajJAna evaM kevaladarzana dhArI arhata jina kevalI pUrNajJAna "se nUNaM " thI 23 4Ine sUtranI samApti sudhI RNe ANanA samaya lagADIne evuM bolavuM joIe ke he gautama ! anaMta ane zAzvata evA bhUtakALamAM te caramazarIradhArI kevalI bhagavaMtee siddha pada prApta karyuM che, zAzvata vartamAnakALamAM te caramazarIradhArI kevalI bhagavaMte mahAvideha kSetranI apekSAe siddhi prApta kare che. tathA anaMta zAzvata bhaviSyakALamAM caramazarIradhArI kevaLa jJAna ane kevaLadarzanane prApta karIne samasta duHkhane nAza karaze. (se nUNa bhaMte ! uppaNNanANadaMsaNadhare arahA jiNe kevalI "alamatthu" tti vattavvaM siyA ? )Dave pUrNa jJAnanA viSayamA gautama svAmI mahAvIra prasane prazna pUche che ke he prabho! zuM evuM kahI zakAya kharuM ke jemane kevaLajJAna ane kevaLa darzana utpanna thayAM che evA ahaMta jina tathA bhagave tene bIjuM kaI paNa jJAna prApta karavAnuM rahetuM nathI ? eTale ke teo pUrNa jJAnI che ema kahI zakAya kharuM? zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #752 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 1 u0 5 sU0 1 paJcamozakaviSayavivaraNam 729 zakyate ? bhagavAnAha-'haMtA goyame'tyAdi, 'haMtA goyamA' hanta he gautama ! uppapNanANadaMsaNadhare arahA jiNe kevalI' utpannajJAnadarzanadharaH arhan jinaH kevalI 'alamatthu'-tti alamastu iti alam paryAptaM bhavatu ityetat 'vattavvaM siyA' vaktavyaM syAt bhavet pUrNajJAnavAniti vaktuM zakyate / 'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte' tadevaM bhadanta ? tadevaM bhadanta ! he bhadanta ! yat devAnupriyeNa kathitaM tat evamevAstIti // 0 // iti zrI-jainAcArya-jainadharmadivAkara-pUjya zrIghAsIlAlabativiracitAyA~ zrIbhagavatIsUtrasya prameyacandrikAvyAkhyAyAM prathama zatakasya caturthoddezakaH samAptaH // 1-4 // vAle haiM aisA kahA jA sakatA hai kyA ? uttara-(haMtA goyamA! uppaNNanANadaMsaNadhare arahA jiNe kevalI "alamasthu"-tti vattavvaM siyA) hAM gautama ! utpanna kevalajJAna evaM kevaladarzanadhArI arhanta jina "alamastu" pUrNajJAnavAle haiM aisA kahane ke liye zakya hai / kyoM ki isake Age jJAna kI parAkASThA ( sarvotkRSTatA ) nahIM hai| yahI jJAna kI parAkASThA ( sarvotkRSTatA ) hai jisako ahaMta jina kevalIne prApta kara lI hai| ( sevaM bhaMte ! sevaM maMte ) he bhadaMta ! Apa devAnupriya ne jo kahA hai vaha aisA hI hai, aisA hI hai |suu0 5 // // jainAcArya zrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta 'bhagavatIsUtrakI priyadarzinI vyAkhyAke prathamazataka caturtha uddezaka samApta // 1-4 // uttara-(haMtA goyamA ! uppaNNanANadasaNadhare arahA jiNe kevalI "alamatthu"tti vattavvaM siyA)Da, gautama ! bhane jJAna mane // 4zana utpanna thayAM che sevA vajJAna vAzanadhArI mata ni "alamatthu "tti "alamastu" pUjJAnI che. evuM kahI zakAya che kAraNa ke tenAthI AgaLa jJAnanI parAkASThA (utkRSTatA) keI che ja nahi. eja jJAnadarzananI parAkASThA che ke je ahaMta jina kevaLIe prAsa 42 sIdhesa cha. (sevaM bhaMte sevaM bhate) umApana ! mAghere chete sAyu cha. Apa kahe te pramANe ja che . sa. pA | jainAcArya zrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta bhagavatIsUtranI priyadarzinI vyAkhyAnA pahelA zatakane ceAthe uddezaka samApta 1-jA bha0-92 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #753 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha prathamazatake paJcamoddezakaH prArabhyate , paJcamazake saMkSepata ime viSayA:- kati pRthivya iti praznaH sapta iti tadutaram, ratnaprabhAta Arabhya tamatamA paryantam / tAsu saptasu pRthivISu nArakANAM senti vAsasthAnAni ? iti praznaH / taduttaram / kiyanto'surakumArAvAsAH ? kiyantaH pRthivIkAyikAvAsAH 1, kiyanto jyotiSkAvAsAH ?, kiyanto vimAnAvAsAH ?, iti praznaH / saMgrahagAthAdvayam / eteSAmuttaram / nairayikAH krodhamAnamAyAlobhopayuktA bhavanti ? iti praznaH / santItyuttaram, bhaGgakAH sthityavagAhazarIrasaMhanana, saMsthAnalezyAdRSTijJAnAjJAnayogopayogAnAM kathanam, asurakumArasthitisthAnAdInAm kathanam, lokaprAdhAnyakathanam, pRthivIkAyika sthitisthAnAdikathanam, dvIndriyAdijIvaviSaye pUrvavadeva vicAraH, paJcendriyatiryagyonikamanuSyavAnavyantarANAM svarUpAdikathanam, uddezaka parisamAptizceti / prathama zataka kA paMcama uddezaka prArambha isa paMcama uddezaka meM kyAra viSaya haiM yaha bAta saMkSepa meM prakaTa kI jAtI hai - pRthivI kitanI haiM ? yaha prazna, uttara- sAta haiM, ratnaprabhA se lekara tamatamA paryanta / ina sAtoM pRthiviyoM meM nAraka jIvoM ke kitane AvAsasthAna haiM ? prazna / isakA uttara / asurakumAroM ke kitane AvAsa haiM ? kitane pRthivIkAyikoM ke AvAsa haiM ? kitane jyotiSka devoM ke AvAsa haiM? kitane vimAnAvAsa haiM ? yaha prazna | do saMgraha gAthAe~ | inakA uttara / nAraka jIva krodha, mAna, mAyA, lobha, inase yukta hote haiM kyA ? prazna hote haiM uttara / bhaGgaka, sthiti, avagAhanA, zarIrasaMhanana, saMsthAna, lezyA, dRSTi, jJAna, ajJAna, yoga, upayoga, inakA kathana / asurakumAroM ke sthitisthAna Adi kA kathana / dvIndriyAdi jIva ke pahelA zatakanA pAMcamAM uddezakanA prAraMbha-- A pAMcamAM uddezakamAM kayA kayA viSayeAnuM nirUpaNa karyuM che te pahelAM saMkSepamAM khatAvavAmAM Ave che--prazna-pRthvI keTalI che? ratnaprabhAthI tamatamA sudhInI sAta pRthvIo che, evA uttara. te pratyeka pRthvImAM nArakeAnAM keTalAM AvAsasthAna che? e prazna tathA tenA uttara, asurakumAranAM keTalA AvAsa che? pRthvIkAyikonA keTalA AvAsa che? jyAtiSTha devAnA keTalA AvAsa che ? DeMTalA vibhAnAvAsa che ? me anI me saMgraha gAthAo, tebhano uttara prshnnAraka jIvA zuM krodha, mAna, mAyA ane lAbhathI yukta hAya che? teneA hakAramAM uttara. lAMgA, sthiti, avagAr3anA, zarIrasaDenana, saMsthAna, bezyA, dRSTi, jJAna, ajJAna, yAga, upayAga vagerenuM kathana. asurakumAreAnA sthitisthAna vagerenuM zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #754 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 1 u. 5sU01 nArakAdi(24)daNDakAvAsanirUpaNam 731 caturthoddezakasyAntimamUtre ahaMdAdInAM varNanaM kRtam / teca pRthivyAM bhavantIti, athavA ahaMdAdayaH kadAcit pRthivIto nisRtya manuSyatvaM prAptAH santo'rhanto bhavantItyataH pRthivyAH svarUpaM darzayitumAha-'kaiNaM bhaMte' ityAdi / tathA prathamazatakasyAdau saMgrahagAthAyAM 'puDhavitti paJcamaM dvAraM kathitaM tatpratipAdanAya cAha'kaha NaM bhaMte' ityaadi| mUlam-kai NaM bhaMte puDhavIo paNNattAo ? goyamA! satta puDhavIo pannattAo, taM jahA-rayaNappabhA jAva tamatamA / imIse NaM bhaMte rayaNappabhAe puDhavIe kaha nirayAvAsasayasahassA pannattA? goyamA ! tIsaM nirayAvAsasayasahassA pannattA, gAhA-tIsA ya pannavIsA, pannarasa daseva yA syshssaa| tinnegaM paMcUrNa, paMceva viSaya meM pahile kI taraha hI vicaar| paMcendriyatiryacagyonika, manuSya, vAnavyantara, inake svarUpa Adi kA kathana aura uddezaka kI smaapti| __caturtha uddezaka ke antima sUtra meM ahaMta Adi kA varNana kiyA gayA hai| ve arhanta Adi pRthivI ke Upara hote haiM athavA arhanta Adi kadAcit pRthivI se nikala kara manuSyatva prApta karate hue ahaMta hote haiM isaliye pRthivI kA svarUpa dikhAne ke liye sUtrakAra " kaha NaM bhaMte" ityAdi sUtra kahate haiN| tathA-prathamazataka ke Adi meM kathita saMgrahagAthA meM " puDhavi" aisA pAMcavAM dvAra kahA hai so usa dvAra ko pratipAdana karane ke liye sUtrakAra "kai NaM bhaMte " ityAdi sUtra kahate haiN|-'ki NaM bhaMte! puDhavIo paNNattAo' ityAdi / kathana. dviIndriyAdi jInA viSayamAM pahelAnI jema ja vicAra. paMcendriya tirtha manuSya, vANuvyaMtara vagerenAM svarUpa vagere kathana ane uddezakanI samApti. cethA uddezakanA aMtima sUtramAM ahata vagerenuM varNana karyuM che. te ahaMta vagere pRthvInI upara hoya che. athavA ahaMta vagere kyAreka pRthvImAMthI (narakamAMthI) nIkaLIne manuSyatva prApta karyA pachI ahaMta pada pAmyA hoya che. tethI pRthvIna (24nu) 2135 matAvAne bhATe sUtrA2 "kai NaM bhaMte !" ItyAdi sUtra kahe che. tathA pahelA zatakanA prAraMbhe kahela saMgrahagAthAmAM " puDhavi" nAmanu2 pAyA2 4hyu cha tenuM pratipAna 42vAne bhATe sUtrA2 "kai NaM bhaMte !" tyAdi sUtra 4 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #755 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 732 bhagavatI sUtre aNuttarA nirayA ||1|| kevaiyA NaM bhaMte! asurakumArAvAsasyasahassA pannattA / evaM " causaTTI asurANaM, caurAsII ya hoi nAgANaM | bAvantariM suvaNNANaM, vAukumArANa channauI // 1 // dIvadisA udahINaM, vijjukumAriMdathaNiyamaggINaM / chapahaMpi juyalayANaM, chAvattarimo saya sahassA // 2 // kevaiyA NaMbhaMte! puDhavIkAiyAvAsasaya sahassA pannattA ? goyamA ! asaMkhejjA puDhavIkAiyAvAsasaya sahassA pannattA, jAva asaMkhejjA joisiyavimANAvAsasayasahassA pannattA / sohamme NaM bhaMte ! kappe kevaiyA vimANAvAsasyasahassA pannattA, goyamA ! battIsaM vimANAvAsasayasahassA pannattA / evaM - battIsaTTAvIsA, bArasa aTTa cauro sayasahassA / pannA cattAlIsA, chacca sahassA sahassAre // 1 // ANaya pANayakappe, cattArisayA''raNaccue tiSNi / satta vimANasayAI, causu eesa kappe // 2 // ekkArasuttaraM heTTimeSu, sattuttaraM sayaM ca majjhamae / sayamegaM uvarimae paMcevANuttaravimANA // 3 // sU0 1 || chAyA - kati bhadanta pRthivyaH prajJaptAH, gautama ! sapta pRthivyaH prajJaptAH, tadyathA - ratnaprabhA yAvat tamatamA / asyAM bhadanta ! ratnaprabhAyAM pRthivyAM kati nirayAvAsa - mUlArtha - zrI gautamasvAmI bhagavAn se prazna karate hue kahate haiM ki (kaha NaM bhaMte! puDhavIo paNNattAo) he bhadanta / pRthiviyAM kitanI kahI gaI haiM / isakA uttara dete hue bhagavAn kahate haiM ki - ( goyamA ! sattapuDhavIo paNNattAo) he gautama! pRthiviyAM sAta kahI gaI haiM ( taM jahA ) ve isa prakAra se ( rayaNappabhA jAva tamatamA) ratnaprabhAse tamatamA kA bhUsArtha -- zrI gautamasvAbhI lagavAnane prazna uratAM uDeche kai NaM bhaMte! puDhavIo pannatAo ? De bhagavAn ! pRthvIgo ( nara ) DeMTalI uDI che ? mA praznano uttara yAyatAM bhagavAna he cheDe goyamA ! satta puDhavIo pannattAo he gautama! sAta pRthvI ( na24 ) ur3I che taM jahA te yA pramANu cherayaNabhA jAva tamatamA ratnapramAthI tabhatabhA sudhInI sAta pRthvImA che, zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #756 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za.1 u05 sU0 1 nArakAdi(24)daNDakAvAsanirUpaNam 733 zatasahasrANi prajJaptAni ? gautama ! triMzat nirayAvAsazanasahasrANi prajJaptAni, gAthA-triMzacca paJcaviMzatiH paJcadazadazaiva ca zatasahasrANi / triNi ekaM paJconam paJcaiva anuttarA nirayAH // 1 // kiyanti bhadanta ! asurakumArAvAsazatasahasrAgi prajJaptAni ? evam catuHSaSTiH asurANAM caturazItizca bhavati nAgAnAm , dvisaptatiH phira gautamasvAmI pUchate hai-(imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe kA nirayAvAsasayasahassA panattA) he bhadanta ! isa ratnaprabhA pRthivI meM kitane lAkha narakAvAsa kahe gaye haiM ? (goyamA ! tIsaM nirayAvAsasayasahassApannattA) he gautama prathama ratnaprabhA pRthivI meM narakAvAsa 30 tIsa lAkha kahe gaye haiN| kisa pRthivI meM kitane narakAvAsa haiM yaha isa gAthA dvArA prakaTa kiyA gayA hai-gAhA tIsA ya pannavIsA, pannarasa daseva yA sayasahassA / tinnegaM paMcUNaM paMceva aNuttarA nirayA / / 1 / / pahalI pRthivI meM 30 tIsa lAkha, dUsarI pRthivI meM 25 paccIsalAkha tIsarI meM 15 pandrahalAkha, cauthI meM 10 dasa lAkha pAMcavI meM 3 tInalAkha chaTThI meM 5 pAMca kama eka lAkha aura sAtavoM meM pAMca hI narakAvAsa haiN| ___ aba bhavanapatiyoM ke AvAsasambadhI gautama svAmI prazna karate haiM (kevaiyA NaM bhaMte! asurakumArAvAsasayasahassA pannattA?) he bhadanta! asurakumAroM ke AvAsa kitane lAkha kahegaye haiM ? uttara-(eva) asurakumArI ke AvAsa isa prakAra se kahe gaye-(causaTThI asurANaM) aprakumAroM ke 64 cosaThalAkha (caurAsII ya hoi nAgANaM ) nAgakumAroM ke 84 iza gautabhasvAbhA cha -imoMse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe kati nirayAvAsasayasahassA pannattA 1 3 mAvan! 22tnamA pRthvImA TasA na2vAsI yA cha ? goyamA ! tIsaM nirayAvAsasayasahasso pannattA 8 gautama! prathama ratnaprabhA pRthvImAM trIsa lAkha narakAvAso kahyAM che. kaI pRthvImAM keTalA narakAvAse che te A gAthA dvArA prakaTa karela che. gAhA-tIsAya pannavIsA, pannarasa daseva yA syshssaa| tinigaM paMcUNaM paMceva, aNUttarA nirayA // pahelI pRthvImAM trIsalAkha, bIjImAM pacIsalAkha, trIjImAM paMdaralAba, cothImAM dasa lAkha, pAMcamImAM traNa lAkha, chaThThImAM ekalAkhamAM pAMca ochAM ane sAtamImAM pAMca ja narakAvAsa che. have bhavanapatIonA AvAsa saMbaMdhI prazna karatAM gautamasvAmI kahe che hai-kevaiyA NaM bhaMte ! asurakumArAvAsasayasa issA ? u bhagavan ! asurazubhArAnAM mAvAsoTA sA cha ? uttara-evaM sasurazubhAzanI sadhyA yA pramANe hI che-causadI asurANaM masumArAnAM yosahavAsa, caurAsII ya hoi nAgANaM zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #757 -------------------------------------------------------------------------- ________________ oo bhagavatIstre suvarNAnAm vAyukumArANAM ssnnnnvtiH||1|| dvIpadizodadhInAM vidyutkumArendrastanitA'gnInAm / SaNNAmapi yugalakAnAM SaTsaptatiH zatasahasrANi // 2 // kiyanti bhadanta ! pRthivIkAyikAvAsazatasahasrANi prajJaptAni, gautama ! asaMkhyeyAni pRthivIkAyikAvAsazatasahasrANi prajJaptAni, yAvadasaMkhyeyAni jyotipikavimAnAcAsazatasahasrANi prajJaptAni / saudharme bhadanta ! kalpe kiyanto vimAnAvAsazatasahasrANi prajJaptAni ? / corAsIlAkha (bAvattari suvaNNANaM) suvarNa kumAroM ke 72 bahattaralAkha (vAukumArANa channauI ) vAyakumAroM ke 96 chiyAnave lAkha (dIvadisA udahINaM) dvIpakumAra, dikkumAra, uddhikumAra (vijjukumAriMda-thaNiyamaggINaM) vidyutkumAra, stanitakumAra, aura agnikumAra (chaNhaM pijuyalayANaM ) chahoM yagaloM ke ( chAvattarimo sayasahassA) chahattaralAkha 76 AvAsa haiN| ___aba sUtrakAra pRthivIkAyika jIvoM ke AvAsoM kA varNana karane ke nimitta prazna karate haiM-(kevaiyA NaM bhaMte ! puDhavIkAiyAvAsasayasahassA pannattA ) he bhadanta ! pRthivIkAyika jIvoM ke kitane lAkha AvAsa kaha gaye haiM ? (goyamA ! asaMkhejJA puDhavIkAiyAvAsasayasahassA panattA) he gautama ! pRthivIkAyika jIvoM ke asaMkhyAta AvAsa kahe gaye haiN| (jAva asaMkhejA joisiyavimANAvAsasayasahassA pannattA) isI taraha se yAvat zabda se apkAyika se le kara vyantaradevoM taka ke, tathA jyotiSika devoM ke asaMkhyAta vimAnAvAsa kahe gaye haiN| nabhAnA thArAsImAsa, bAvattari suvaNANaM suvarNa abhAzana yaaNt26||5, vAu kumArANa channaI vaayubhaa2|ni channudAna, dIvadisAudahINaM dIpakumAra mi // 2, adhibhAra, vijjukumAriMda-thaNiyamaggINaM vidhutamA2, nanitabhA2, mana manimA2 chahaMpi juyalayANaM se 72 yugalAnAM chAvattArimo sayasahassA chetaralAkha AvAsa che. have sUtrakAra pRthvIkAyika jInAM AvAsonuM varNana karavA mATe prazna 12cha8-kevaiyA NaM bhaMte ! puDhavIkaiyAvAsasayasahassA pannattA? 8 prasA! pRthvIkAyika jIvanAM keTalA lAkha AvAso kahyA che? teno uttara ApatAM nAvAna chaDa cha goyamA ! asaMkhejjA puDhavIkAiyAvAsasayasahassA pannattA hai gautama pRthvIyivAnA masa-yA mApAse yA che. jAva asaMkhejjA joisiyavimANAvAsasayasahassA pannattA merIte ma i"yAvat"zapathI alAyisthI laIne vyaMtaradeve sudhInAane jatiSka devonA asaMkhyAtalAkha vimAnAvAsa kahyA che. zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #758 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 1 u.5 sU0 1 nArakAdi(24)daNDakAvAsanirUpaNam 735 gautama ! dvAtriMza vimAnAvAsazatasahasrANi prajJaptAni,evam dvAtriMzadaSTaviMzatidizASTa catvAriMzat sahasrANi pazcAzat catvAriMzat SaTU ca sahasrANi sahasrAre // 1 // AnatapANatakalpe catvAri zatAni AraNAcyute triNi sapta vimAnazatAni caturvapi eteSu ___ aba gautamasvAmI saudharmakalpake viSaya meM prazna karate haiM-(sohamme NaM bhaMte ! kappe kevaiyA vimANAvAsasayasahassA panattA) he bhadanta ! saudhamakalpa meM kitane lAkha vimAnAvAsa kahe gaye hai ? isakA uttara dete hue bhagavAn kahate haiM-( goyamA ! battIsaM vimANAvAsasayasahassA pannattA) he gautama ! saudharmakalpameM 32 battIsa lAkha vimAnAvAsa kahegaye haiM (eva) isItaraha IzAnayalpase lekara anuttara vimAnataka praznasUtra khnaacaahiye| inakA uttara bhagavAn ina tIna gAthAoMdvArA kahate hai-(battIsaTThAvIsA) battIsa lAkha vimAna saudharmakalpa meM haiM, 28 aThAisa lAkha vimAnAvAsa IzAnakalpameM (bArasa aTTa cauro sayasahassA) bArahalAkha vimAna sanatkumAra, kalpa meM, 8 AThalAkha vimAnAvAsa mAhendra kalpameM 4 cAra lAkha vimAnAvAsa brahmalokameM, (pannA cattAlIsA) pacAsa hajAra vimAnAvAsa lAntaka kalpameM, 40 cAlIsa hajAra vimAnAvAsa mahAzukra kalpa meM (chacca sahassA sahassore) 6 chaha hajAra vimAnAvAsa sahasrAra kalpa meM kahe gaye hai| ( ANAya-pANayakappe, cattArisayA''raNaccue ve gautabhasvAmI saudharbhapanA viSayamA prazna 420i 49 che-sohammeNaM bhaMte ! kappe kevaiyA vimANAvAsasayasahassA pannattA ? 7 mAvan ! saudharma kapamAM (devalokamAM) keTalAM lAkha vimAnAvAso kahyAM che ? A praznano uttara sAta mAvAna cha OM goyamA ! battIsaM vimANAvosasayasahassA pannattA u gautama! saudharmayamA trIsamA vimAnAvAso 4i cha. evaM kara pramANe IzAnakalpathI laIne pAMca anuttara vimAna sudhInAM praznasUtro kahevAM joIe. tene uttara bhagavAna nIce pramANe traNa gAthAothI Ape che. battIsaTrAvIsA matrIsamA vimAnApAsa saudharma 465mA cha, 28 madhyAvAsAsa vibhAnAvAsa, zAna465mAM, bArasaaTTacauro sayasahassA pAsA. vimAnApAsa sanaskumAra kalpamAM, AThalAkha vimAnAvAsa mahendra kapamAM, brahmasekamAM cAra sAma vibhAnAvAsa, pannAcattAlIsA elds 485mA payAsa 12 vimAnApAsa, bhAzu 465mAM yAlIsaDa012 vibhAnAvAsa, chaccasahassA sahassAre saMsAra 465mA cha 12 vimAnAvAsa 465mA 4aa che. ANAya pANAya kappe, cattArisayA''raNaccue tiNNi mAnata bhane prAta 485mAM yaarse| vibhAnAvAsa, zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #759 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 736 _bhagavatIsUtre kalpeSu / / 2 / / ekAdazottaramadhastaneSu saptottaraM zataM ca madhyamake / zatamekam uparitane paJcaivAnuttaravimAnAni ||3||muu01|| TIkA--'kai NaM bhaMte puDhavIo paNNattAo' kati bhadanta ! pRthivyaH prjnyptaaH| bhagavAnAha-goyametyAdi / 'goyamA' he gautama ! 'sattapuDhavIo pannattAo' saptapRthivyaH prajJaptAH, taM jahA-tadyathA-' rayaNappabhA jAva tamatamA' ratnaprabhA yAvat tamastamA atra yAvacchabdena-zarkarAmabhA2, vAlukAprabhA3, paGkaprabhA4, dhUmaprabhA5, tamaHprabhA6, etAmAM grahaNaM karttavyam / tatra ratnaprabhAzabdArthaH-ratnaprabhApRthivyAM tiNNi ) Anana prANata kalpameM 400 cArapo vimAnAvAsa, ANi aura acyuta kalpameM 300 tinasau vimAnAvAsa kahe gaye haiN| (satta vimANasayAiM ca usu eessu kappesu) AnatAdi ina kalpoMmeM sAtaso vimAna haiN| ( ekArasuttare heDimesu) 111 ekasau gyAraha vimAnAvAsa adhastana graivegakoM meM (sattattaraM sathaM ca majjhimae 107 ekamo sAta vimAnAvAsa madhyama gaitreyakoM meM (sayamega uvarimae ) 100 eka sau vimAnAvAsa urima graiveyakoM meM haiM (pacevANusarA vimANA ) tathA anuttaroM meM 5 pAMca hI vimAnAvAma hai || mU0 1 / / TIkArtha-(kahayAM bhate! puDhavI jo paNNattAo) he bhadanta pRthiviyAM kitanI kahI gaI haiM ? goyamA! satta puDha vIo paNNattAo) he gautama ! pRthiviyAM sAta kahI gaI haiM (taMjahA) ve isa prakAra se (rayaNappabhA jAva tamatamA) ratnaprabhA se lekara tamatamA taka / yahAM yAvat zabda se zarkarAprabhA, bAlukApramA, paGkapramA, dhUmaprabhA, tanAprabhA, ina pRthiviyoM kA grahaNa kiyA sA mana acyuta 485mA trAsa vibhAna vAso hyA cha. sana vimANasayAI causu eesu kappemu mAnatamA 8pAmA sAtasA vibhAnAvAsa cha. ekkArasuttara heTrimesu so avyA2 vimAna vAsa aveyImA satutara sayaM ca majjhimae ekso sAta vimAna vAsa madhyama vaiveyakomAM sacamAM 3varimA ekaso vimAnAvaas a52na braiveyamA . pacevANuttarA vimANA tathA anuttaromA pAyara vibhAna pAsa cha. // sU. 1 // "kaI NaM bhaMte ! puDhavIo paNNattAo" chtyaadi| TI--(kaiNaM bhaMte ! puDhavI o paNNattAo ?) 8 lagavan ! pRthvImA (nr|) TasI 4hI cha ? (goyamA ! satta puDhavIo paNNattAo gautama ! pRthvI sAta 4ii cha. (taMjahA) te mA pramANe che-( rayaNappabhA jAva tamatamA) 2tnasAthI ne tamatamA sudhAnI. " yAvat " 54thI zarApramA, pApramA, paMkaprabhA, dhUmaprabhA ane tamaprabhA, e pRthvIo paNa grahaNa karavAnI che. zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #760 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za0 1 u05 sU. 1 nArakAdi (24)daNDakAvAsanirUpaNam 737 trINi kANDAni santi, ratnakANDaM jalakANDamaGkakANDaM ca / tatra triSu kANDeSu madhye narakAvAsaM vihAya prathamakANDe sarvatrA'nekapakArANi indranIlAdiratnAni santi, atastAdRzasthAnavizeSasya ratnaprabheti nAma bhavati, ratnAnAmindranIlAdInAM prabhA dIptirvidyate yasyAM pRthivyAM so ratnapabheti 1 // zarkarAyAH prabhA kAMtirvidyate yasyAM sA zarkarAmabhAra,vAlukAyAHprabhA dIptiryasyAM sA vAlukAprabhA3, paGkasya prabhAvidyate yasyAM sA paGkamabhA4, dhUmasya prabhA vidyate yasyAM sA dhUmaprabhA5, tamasaH prabhA vidyate yasyAM sA tama:prabhA6, tamastamaHprabhA prakRSTaM tamastamastamam tasyeva prabhA yasyAM sA tmstmprbhaaH7| uparokta sarvapRthivISu narakAvAsAH santi, atasteSAM parimANaM tathA AvAsAdhikArAt zeSajIvAnAM parimANaM ca pratipAdayitumAha-' imIse NaM bhaMte' gayA hai| inameM ratnaprabhA zabda kA artha isa prakAra se hai-ratnaprabhA pRthivI meM tIna kANDa haiM-(1) ratnakANDa, ( 2 ) jalakANDa, (3) paMkakANDa / ina tIna kANDoM ke bIca meM narakAvAsa vAlI jagaha ko chor3akara prathama kANDa meM prAyaH sarvatra aneka prakAra ke indranIla Adi ratna haiM isaliye aise sthAnavizeSa kA nAma ratnaprabhA hai| indranIla Adi ratnoM kI prabhA jisa pRthivI meM hai vaha ratnaprabhA hai aisI isa zabda kI yaha vyutpatti hai 1 / zarkarA kI prabhA-kAMti jisa pRthivI meM hai vaha zarkarAprabhA hai / bAlukA kI prabhA jisa pRthivImeM hai vaha bAlukA prabhA3, paGkakI prabhA jisa pRthivImeM hai vaha paMkaprabhA dhUmake jaisI prabhA jisameM maujUda hai vaha dhUmaprabhA 5, aMdhakAra ke jaisI prabhA jisameM hai vaha tamaHprabhA6, tathA gADha aMdhakAra ke jaisI prabhA jisameM hai vaha tamastamaHprabhA hai 7 // uparokta sarvapRthiviyoM meM narakAvAsa haiM ataHuna narakAvAsoM ke pritemAM ratnaprabhA zabdano artha A pramANe che-ratnaprabhA pRthvImAM traNa kAMDa che(1) 24is, (2) rasis mane (3) 544is. Play inmAnI na24vAsavANI jagyAne cheDIne prathama kAMDamAM kAyaH sarvatra aneka prakAranAM IndranIla vagere rano che. tethI evA viziSTa sthAnanuM nAma ratanaprabhA paDayuM che. IndranIla vagere ratnonI prabhA je pRthvImAM che te pRthvIne ratnaprabhA kahe che. evI A zabdanI vyutpatti thAya che1, zarkarAnI prabhA je pRthvImAM che te pRthvInuM nAma zarkarAmabhA chera, vAlukAnI prabhA je pRthvImAM che tene vAlukAprabhAsa, paMkanI je prabhA pRthvImAM che tene paMkaprabhAi, dhUma (dhumADA) jevI prabhA je pRthvImAM mojuda che te pRthvIne dhUmaprabhApa, aMdhakAranA jevI prabhA je pRthvImAM che te pRthvIne tamaHprabhAi tathA gADha aMdhakAranA jevI prabhA je pRthvImAM che tene tamastamaprabhA kahe che7. ma0 93 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #761 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 738 bhagavatI sUtre 9 ityAdi / 'imI se NaM bhaMte rayaNappamAe puDhavIe' asyAM bhadanta ! ratnaprabhAyAM pRthivyAM 'kati nirayAvAsa saya sahassA pannattA' kati nirayAvAsa zatasahasrANi prajJaptAni, kriyalakSapramANA narakAvAsAH prajJaptAH, Avasanti yeSu te AvAsAH nirayANAM=nArakajIvAnAM AvAsA nirayAvAsAH nArakasthAnAni teSAM yAni zatasahasrANi tAni nirayAvA sazatasahasrANi / bhagavAnAha - 'goyamA' he gautama! ' to nirayAvAsa saya sahassA pattA ' triMzat nirayAvA sazatasahasrANi prajJaptAni, prathamAyAM ratnaprabhAyAM pRthivyAM trizallakSapramANA narakavAsAH santIti bhAvaH / ratnaprabhAvat zarkarAprabhAdInAM SaNNAM pRthivInAmapi praznasUtrANi yojanIyAni / kasyAM pRthivyAM kiyanto narakAvAsAH santIti gAthayA kathayati - 'gAhA' iti / 'gAhA' gAthA atra viSaye gAthA varttate sA ceyam- ' tIsA ya' ityAdi / ' tIsA ya' triMzacca ratnaprabhAyAM trizallakSapramANakA narakAvAsA santi / 'pannavIsA' paJcaviMzatiH dvitIyAyAM paJcaviMzatilakSANi / 'pannarasa' paMcadaza lakSANi tRtiiyaayaam| 'daseva ya sayasahassA' dazaiva ca zatasahasrANi caturthyAM dazalakSANi 'tina' trINi lakSANi paJcamyAm ' egaM paMcUrNa' mANa ko, tathA AvAsoM ke adhikAra se zeSa jIvoM ke parimANako pratipAdana karane ke nimitta kahate haiM - ( imIseNaM bhaMte! rayaNappabhAe puDhavIe kai nirayAvAsa saya sahassA pannattA ) he bhadaMta ! isa ratnaprabhA pRthivI meM kitane lAkha narakAvAsa kahe gaye haiM ? nAraka jIvoM ke rahane ke jo sthAna haiM unakA nAma nArakAvAsa hai / ( goyamA ! tIsaM nirayAvAsasayasahassA pannatA) he gautama ! prathama ratnaprabhA pRthivI meM nArakAvAsa 30 tIsa lAkha kahe gaye haiN| kisa pRthivI meM kitane nArakAvAsa haiM yaha isa gAthA dvArA prakaTa kiyA gayA hai- pahalI pRthivI meM 30 tIsa lAkha, dUsarI pRthivI meM 25 paccIsa lAkha, tIsarI meM 15 pandraha lAkha, cauthI meM 10 uparokta sAte pRthvImAM narakAvAsa ( nArakInA raheThANu ) che tethI te narakAvAsanA AvAsAnuM varNana karavAne mATe sUtrakAra kahe che---- ( imIse NaM bhaMte! rayaNappabhAe puDhatrIe kai nirayAvAsa saya sahassA pannattA ? ) hai bhagavan ! A ratnaprabhApRthvImAM keTalA narakAvAse kahyA che ? nArakInA bhavAne rahevAnA sthAnane narAvAsa uDe che. (goyamA ! tIsaM nirayAvAsasaya sahassA pannattA ) De gautama! paDesI ratnapralA pRthvImAM tIsa sAtha narAvAseo hyA che, kaI pRthvImAM keTalA narakAvAsA che te A gAthA dvArA prakaTa karela che--pahelI pRthvImAM tIsa lAkha, khIjImAM pacIsa lAkha, trIjImAM paMdara lAkha, ceAthImAM dasa zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #762 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za.1 u05 sU0 1 nArakAdi(24)daNDakAvAsanirUpaNam 739 ekaM paJconam SaSThyAM pazcanyUnaM lakSakam / 'paMceva aNuttarAnirayA' paJcaivAnuttarA nirayAH saptamyAM pRthivyAM anuttarAH pradhAnAH paJcaiva narakAvAsA santIti gAthArthaH / atha bhavanapati vaktavyatAmAha- 'kevaiyANaM bhaMte' ityAdi / 'kevaiyA NaM bhaMte' kiyanti khalu bhadanta ! 'asurakumArAvAsasayasahassA panattA' asurakumArAvAsazatasahasrANi prajJaptAni, dazasu bhavanapatiSu asurakumArANAM kiyallakSapramANA AvAsAH santIti praznaH / 'evaM' evamiti anena prakAreNa zeSANAM nAgakumArAdInAM navAnAmapi praznamUtrANi paThitavyAni / uttaraM tu gAthAdvayenAha-' causaho asurANaM' asurakumArANAM avAsAzcatuSpaSTiparimitAH santi / 'caurAsII ya hoi nAgANaM' caturazItizca bhavati nAgAnAm , nAgakumArANAM caturazItilakSaparimitAH santi / "bAvattari suvaNNANaM" dvAsaptatiH suvarNAnAm , suvarNakumArANAmAvAsA dvAsaptatilakSaparimitAH / 'vAukumArANachannauI ' vAyukumArANAM SaNNavatiH, SaNNavatilakSA AvAsA vAyukumArANAm / 'dIvadisAudahoNaM vijjukumAriMdathaNiyamaggINaM' dvopadizodadhInAM vidyutkumArendrastanitAgnInAm , dvIpakumArANAm , dizAkumArANAm , udadhikumArANAm , vidyutkumArANAm , stanitakumArANAm , agnikumArANAM dasa lAkha pAMcavIM meM 3 tIna lAkha, chaTThI meM 5 pAMca kama eka lAkha aura sAtavIM meM pAMca narakAvAsa haiN| aba bhavanapatiyoM kI vaktavyatA kahI jAtI hai--(kevaiyANaM bhaMte / asurakumArAvAsasayasahassA pannattA ?) he bhadanta ! asurakumAroMke AvAsa kitane lAkha kahe gaye haiM ? (evaM) asurakumAroM ke AvAsa isa prakAra se kahe gaye haiM-asturakumAroMke 64 lAkha, nAgakumAroM ke 84 lAkha, suvarNakumAroM ke 72 lAkha, vAyukumAroM ke 96 lAkha, dvIpakumAra 1, dikumAra 2, udadhikumAra3, vidyutkumAra4, stanitakumAra 5, aura agnikumAra, lAkha, pAMcamImAM traNa lAkha, ThImAM ekalAkhamAM pAMca eAchA ane sAtamImAM pAMca ja narakAvAsa che. Dave bhavanapatimAnuM vana 42vAmA mAve cha (kevaiyA NaM bhaMte ! asurakumArAvAsasayasahassA pannattA 1) 9 mAvan ! sasuramAnai enAma sApAsa cha ? ( evaM) asurazubhAzanA mAvAsonI sadhyA yA pramANe 4iicheasurakumArenAM cesaTha lAkha, nAgakumAranAM cerAsI lAkha, suvarNakumArenAM tera lAkha, vAyukumAranAM cha nuM lAkha, tathA dvIpakumAra, dikumAra, udadhikumAra, vighukumAra, svanitakumAra ane agnikumAra, e cha yugalenA chotera (76) lAkha zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #763 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 bhagavatIsUtre ca ' chahaMpi juyalayANaM ' paNNAmapi yugalakAnAm dvIpakumArAdArabhyAgnikumAraparyantAnAm SaNNAmapi yugalakAnAM dakSiNottarabhedabhinnAnAmekaikasya 'chAvattarimo saMyasahassA' SaTsaptatiH zatasahasrANi, SaTsaptatilakSaparimitA AvAsAH santi / dakSiNottaradigavibhAgenAsurakumAranikAyo dviprakArako bhavatIti jJApanAya yugalakAnAmiti vizeSaNaM dattam / eSAM dazAnAmasuranikAyayugalAnAM dakSiNottarayoH saMkhyAvibhAgaH pRthak pRthagasti, tatra dakSiNato'yaM vibhAgaH "cautIsA caucattA, aTThAtIsaM ca sayasahassAo / pannA cattAlIsA, dAhiNI huMti bhavaNAI" // 1 // chAyA-catustriMzat catuzcatvAriMzat aSTAtriMzaca zatasahasrANi / paJcAzat catvAriMzat dakSiNato bhavaMti bhavanAni // 1 // 'cattAlIsA' iti, dvIpakumArAdInAM paNNAmapi pratyekam catvAriMzat bhavanalakSANi bhvntiiti| uttarato vibhAgastvayam "tIsA cattAlIsA, cottIsaM ceva syshssaaii| chAyAlA chattIsA, uttarao hoti bhavaNAI // 1 // chAyA-triMzat catvAriMzat catustriMzat caiva zatasahasrANi / SaTcatvAriMzat SaTtriMzat uttarato bhavanti bhavanAni // 1 // ina chaha yugaloM ke 76 lAkha AvAsa haiM / amurakumArAdi kA nikAya do prakAra kA hotA hai- eka dakSiNa dizA kA aura dUsarA uttaradizA kaa| isI bAta ko kahane ke liye yahAM "yugala" pada diyA hai / ina chahoM yugalo meM se eka eka yugala ke 76-76 lAkha AvAsa hote haiM / asurAdinikAya ke daza yugaloM kA jo dakSiNa dizA aura uttaradizA meM pRthaka 2 vibhAga hai vaha isa prakAra se hai-dakSiNadizA tarapha bhavana 34 lAkha, 44 lAkha, 38 lAkha, 50 lAkha, aura 40 lAkha bhavana haiN| dvIpa kumArAdika chahoM meM se pratyekake cAlIsa cAlIsa lAkha bhavana haiN| uttara AvAsa che. asurakumAra be prakAranA hoya che-eka dakSiNa dizAnA ane bIjA uttara dizAnA. e vAtane prakaTa karavAne mATe ahIM "yugala" pada mUkayuM che. te chae yugalamAMnA pratyeka yugalanA chotera-tera lAkha AvAsa hoya che. asurakumAra vagere dasa yugalanA je dakSiNa dizAmAM tathA uttara dizAmAM alaga alaga vibhAga che te A pramANe che-dakSiNa dizA taraphanA asurakumAranAM caitrIsa lAkha, nAgakumAranA 44lAkha, suvarNakumAranAM ADatrIsa lAkha ane vAyukumAronAM pacAsa lAkha bhavana che tathA dviIpakumAra vagere mAMnA pratyekanA cAlIsa cAlIsa lAkha bhavano che. uttara dizA taraphanA asurakumAranAM trIsa lAkha, nAgakumAranAM zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #764 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 1 u. 5sU01 nArakAdi (24) daNDakAvAsanirUpaNam 741 'chattIsA' iti dvIpakumArAdInAM SaNNAmapi pratyekaM SaTUtriMzat bhavanalakSANi bhavantIti / ayaM bhAvaH - asurakumArANAM dakSiNAyAM dizi caturkhizallakSANi, uttarasyAM dizi trizalakSANIti saMkalitAcatuSSaSTirAvAsA amurakumArANAM bhavanti / 1 / nAgarakumArANAM caturazItilakSANi tatra dakSiNadizi catuzcatvAriMzallakSANi, uttarasyAM catvAriMzalakSANIti saMkalanayA caturazItirbhavati // 2 // suvarNakumArANAM dvAsaptatirlakSANi tatra dakSiNasyAM aSTatriMzatlakSANi, uttarasyAM catutriMzalakSANIti saMkalanayA dvAsaptatibhavati ||3|| vAyukumArANAM SaNNavatirlakSANi tatra dakSiNasyAM paMcAzallakSANi, uttarasyAM SaTcatvAriMzalakSANIti saMkalanena SaNNavatirbhavati // 4 // dvIpadizodadhi dizA tarapha bhavana 30 lAkha, 40 lAkha, 34 lAkha, 46 lAkha aura 36 lAkha bhavana haiM / inameM dvIpakumAra Adi 6 ke pratyeka ke 36 lAkha 36 lAkha bhavana haiM / tAtparya isakA isa prakAra se hai - dakSiNadizA meM asura kumAroM ke 34 lAkha bhavana haiM, uttaradizA meM ina ke 30 lAkha bhavana haiN| isa taraha ina donoM kA jor3a 64 lAkha A jAtA hai / nAgakumAroM ke jo 84 lAkha AvAsa kahe gaye haiM ve isa prakAra se haiM- dakSiNadizA meM inake 44 lAkha AvAsa haiM, aura uttara dizA meM 40 lAkha Avasa haiM, isa taraha donoMkA jor3a 84 lAkha ho jAtA hai| suvarNakumAroM ke jo 72 lAkha AvAsa batAye gaye haiM ve isa prakAra haiM dakSiNadizA meM inake 38 lAkha bhavana haiM aura uttara dizA meM 34 lAkha bhavana haiM, isa taraha donoM kA jor3a 72 lAkha ho jAte hai / vAyukumAroM ke jo 96lAkha AvAsa kahe gaye haiM ve isaprakAra se haiM - dakSiNadizA meM inake AvAsa 50lAkha haiM aura uttara cAlIsa lAkha, suvarNa kumAranAM ceAMtrIsa lAkha, ane vAyukumAranAM chetAlIsa lAkha bhavano che. tathA dvIpakumAra vagere chamAMnA pratyekanA chatrIsa-chatrIsa lAkha bhavano che. tenuM tAtparya A pramANe che-dakSiNa dizAmAM asurakumAreAnAM cAMtrIsa lAkha bhavano che, ane uttara dizAmAM temanAM trIsa lAkha bhavano che. A rIte anneno saravALA cAsaTha lAkha thAya che. nAgakumAranA je cArAsI lAkha AvAsa kahyAM che te A pramANe che-dakSiNa dizAmAM cummAlIsa lAkha ane uttara dizAmAM cAlIsa lAkha AvAsa te banne maLIne ceArAsI lAkha AvAseA thAya che. suvarNa kumArAnAM je khetera lAkha AvAse kahyAM che te A pramANe che-dakSiNa dizAmAM temanAM ADatrIsa lAkha bhavana che ane uttara dizAmAM ceAMtrIsa lAkha bhavana che. te anne maLIne khetera lAkha bhavano thAya che. vAyukumAranA je 96 lAkha AvAsa kahyAM che temAMnA pacAsa lAkha dakSiNa dizAmAM ane zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #765 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre > vidyutstanitAgnikumArANAM pratyekaM SaTsaptatilakSANi tatra dakSiNadizicatvAriMzalakSANi uttarasyAMdizi patriMzallakSANi tadevaM saMkalanayA SaTsaptatirbhavatIti / evaM sarvasaMkalanayA dvisaptatilakSottarAH saptakoTayaH (77200000) bhavanAni bhavantIti bhAvaH / atha pRthivIkAyikAvAsAn varNayati - 'kevaiyA NaM bhaMte' ityAdi / 'kevaiyA NaM bhaMte ' kiyanti khalu bhadanta ! " puDhavikkAiyAvAsasayasahassA pattA ' pRthivIkAyikAvAsazatasahasrANi prajJaptAni bhagavAnAha - 'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama! 'asaMkhejjA pRDhavikAiyAvAsasayasahassA padmattA" asaMkhye yAni pRthivIkAyikAvA sazatasahasrANi prajJaptAni pRthivIkAyikAnAmAvAsA asaMkhyAta lakSaparimitAH prarUpitAH, 'jAva asaMkhijjA joisiyavimANAvAsasayadizAmeM 46lAkha haiM, isataraha donoM kA jor3a 96lAkha A jAtA hai / dvIpakumAra, dikumAra, udadhikumAra, vidyutkumAra, stanitakumAra, aura agni kumAra, ina chaha yugaloMke jo AvAsa 76-76 lAkha batAye gaye haiM ve isa prakAra se haiM - dakSiNadizA meM ina pratyekake AvAsa 40-40 lAkha haiM aura uttaradizA meM 36-36 lAkha haiM / isa taraha donoM kA jor3a 76 lAkha A jAtA hai / ina sabako jor3ane para sAta karoDa bahattara lAkha (77200000) AvAsa bhavana asurakumArAdinikAya ke hote haiM / aba sUtrakAra pRthivIkAyika jIvoM kA AvAsoM kA varNana karane ke nimitta kahate haiM - ( kevaiyA NaM bhaMte ! puDhavikAiyAvAsasaya sahassA pannatA) he bhadanta ! pRthivIkAyika jIvoM ke kitane lAkha AvAsa kahe gaye haiM? (goyamA ! asaMkhejjA puDhavikAiyAvAsa saya sahassA pattA ) 742 cheMtAlIsa lAkha AvAsa uttara dizAmAM che. dvIpakumAra, hiDDubhAra, udadhikumAra, vidyutkramAra, stanitakumAra ane agnikumAra e cha yugaleAnA je chAMtera-chetera lAkha AvAsa kahyAM che te AvAseAmAMnA pratyekanA cAlIsa-cAlIsa lAkha AvAse dakSiNa dizAmAM che ane chatrIsa-chatrIsa lAkha AvAse uttara dizAmAM che. ama tera-chAMtera lAkha thAya che. te badhAno saravALe karavAthI asurakumAra vagere bhavanapati devAnAM kula 77200000 sAta karoDa ane khetara lAkha bhavana thAya che, have sUtrakAra pRthvIkAyika jIveAnAM AvAsanuM varNana karavAnA AzayathI 4De che }-(kevaiyA NaM bhaMte ! puDhavikkAiyAvAsasaya sahassA pannattA ? ) he alo ! pRthvI ayi lavonAM DeMTalA sAtha AvAso uhyAM che ? ( goyamA ! asaMkhejjApuDhavikAiyAvAsa sayasahassA pannattA ) he gautama! pRthvIayi bhavAnA zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #766 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 1 u. 5 sU0 1 nArakAdi(24)daNDakAvAsanirUpaNam 743 sahassA pannattA' yAvat asaMkhyeyAni jyotiSikavimAnAvAsazatasahasrANi prajJaptAni / 'jAva'yAvacchabdena-apatejovAyuvanaspati-dvIndriya-trIndriya-caturindriya-paJcendriya tiryaGa-manuSya-vyantarANAM grhnnm| apkAyikAdArabhya vyantaraparyantAnAmAvAsAH, jyotiSkANAM ca vimAnAvAsA asaMkhyeyalakSaparimitAH prarUpitAH / atha sampati saudharmakalpaviSaye pAha-' sohamme NaM' ityAdi, ' sohamme NaM bhate kappe' saudharme bhadanta ! kalpe 'kevaiyA vimANAvAsasayasahassA pannattA' kiyanti vimAnAvAsazatasahasrANi prajJaptAni / bhagavAnAha-' goyamA' ityAdi goyamA' he gautama ! 'battIsaM vimANAvAsasayasahassA pannattA' dvAtriMzat vimAnAvAsazatasahasrANi prajJahe gautama ! pRthivIkAyika jIvoM ke asaMkhyAta lAkha AvAsa kahe gaye haiN| (jAva-asaMkhejA joisiyavimANAvAsasayasahassA pannattA) isI taraha se yAvat jyotiSika devoM ke asaMkhyAta lAkha vimAnAvAsa kahe gaye haiN| yahAM yAvat zabda se apkAyika, taijaskAyika vAyukAyika vanaspatikAyika, dvIndriyajIva, brIndriyajIva, caturindriyajIva, paMcendriya tiryazca, manuSya aura vyantaradeva, ina saba kA grahaNa huA hai ataH apkAyika se lekara vyantara devoM taka ke AvAsa aura jyotiSka devoM ke vimAnAvAsa asaMkhyAta lAkha pramANa haiM, aisA prarUpita huA hai| ____ aba sUtrakAra saudharmakalpa ke viSaya meM kahate haiM-(sohamme NaM bhaMte ! kappe kevaiyA vimANAvAsasayasahassA pannattA?) he bhadanta ! saudharma kalpa meM kitane lAkha vimAnAvAsa kahe gaye haiM ? ( goyamA ! battIsaM vimANAvAsasayasahassA paNNattA ) he gautama ! saudharma kalpa meM 32 lAkha vimAasaNyAta yAma mAvAso 4i che. (jAva-asaMkhajjA joisiyavimANAvAsasayasahassA pannatA ) merA pramANe jyoti heve| sudhiin| vAnamasacyAta ern mAvAso 4aa cha. -4 "yAvat" 56thI 2054Ayi4, te424Ayi, vAyuAyi4, vanaspatikAyika, dvIndriya, tIndriya, caturindriya, paMcendriyatiryaMca manuSya ane vANavyaMtaradevane grahaNa karavA joIe. e rIte apakAyika jIvothI laIne vyaMtaradeva sudhInA AvAse tathA jyotiSkanAM vimAnAvAsa asaMkhyAta lAkha pramANa che, evuM kahevAmAM AvyuM che. ve suutr||2 saudhanA viSayamA 4 cha-(sohamme NaM bhaMte ! kappe kevaiyA vimANAvAsasayasahassA pannattA ?) 8 lagavan ! saudhama 465bhA (Rswi) Tasa vimAnAvAso 4hyA cha ? ( goyamA ! battIsa vimANAvAsa sayasahassA ) 3 gautama ! saudharma 485ma patrIsama vibhAnAvAso Hai cha. zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #767 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre sAni, 'evaM' evam anenaiva prakAreNa IzAnAdArabhyAnuttaravimAnaparyantAni praznasUtrANi vAcyAmi, uttaraM tu gAthAtrayeNa kathayati-'battIsa.' ityAdi / 'battIsa' iti dvAtriMzallakSANi vimAnAvAsAH saudharme kalpe santi 1 / etattu sUtre eva pradazitam / 'aTThAvIsA' iti-aSTaviMzatilakSaparimitA vimAnAvAsA IzAne kalpe 2 / 'bArasa' iti dvAdazalakSANi sanatkumArakalpe 3 / 'aTTha' iti aSTalakSANi mAhendrakalpe 4 / 'cauro sayasahassA' iti, catvAri zatasahasrANi catvAri lakSANi brahmalokakalpe 5 / 'pannA' iti paJcAzatsahasrANi lAntakakalpe 6 / 'cattAlIsA' iti catvAriMzatsahasrANi mhaashukrklpe7| 'chacca sahassA' iti SaT sahasrANi 'sahassAre' sahasrAre sahasrArakalpe vimAnAvAsAH prarUpitAH 8 // 1 // 'ANaya0' ityAdi / 'ANayapANayakappe' AnataprANatakalpayoH 'cattAri sayA' catvAri zatAni 10 / tathA 'AraNaccue tiNNi' AraNAcyutayoH trINi zatAni 12 / evaM 'satta vimANasayAI' sapta vimAnazatAni, saptazatasaMkhyakAni vimAnAni 'causuvi eesu' catunAvAsa kahegaye haiN| (evaM) isI taraha IzAnakalpase lekara anuttara vimAna taka prazna sUtra kahanA cAhiye, ina sabakA uttara aba bhagavAn ina tIna gAthAoMdvArA dete haiM-32lAkha vimAnAvAsa saudharmakalpameM haiM yaha bAta sUtra dvArA hI pradarzita kara dI gaI hai| 28 lAkha vimAnAvAsa IzAnakalpa meM, 12 lAkha vimAnAvAsa sanatkumArakalpa meM, 8 lAkha vimAnAvAsa mahendrakalpa meM, 4 lAkha vimAnAvAsa brahmaloka meM, 50 hajAra vimAnAvAsa lAntaka kalpa meM, 40 hajAra vimAnAvAsa mahAzukakalpameM, aura6 hajAra vimAnAvAsa sahasrArakalpa meM kahe gaye haiM / Anata prANata kalpa meM 400 vimAnAvAsa, AraNa aura acyuta kalpa meM 300 vimAnAvAsa kahe gaye haiM / isa prakAra ina cAroM meM-Anata prANata, AraNa, acyuta, ina kalpoM ( evaM) me pramANe zAna485thI sadhane pAya manutta2 vimAna sudhInAM praznasUtro kahevAM joIe. e badhA praznone uttara bhagavAne je traNa gAthAo mAraphata Ape che te gAthAono sArAMza nIce pramANe che - saudharma ka95mAM batrIsalAkha vimAnAvAsa che te vAta to sUtra dvArA ja upara batAvI dIdhI che. IzAna ka9pamAM aThAvIsa lAkha vimAnAvAsa sanakumAra kalpamAM bAralAkha vimAnAvAsa, mahendra ka5mAM AThalAkha vimAnAvAsa, brahmasekamAM cAralAkha vimAnAvAsa, lAntaka kapamAM pacAsahajAra vimAnAvAsa, mahAzaka kapamAM cAlIsa hajAra vimAnAvAsa, ane sahasAra ka9pamAM cha hajAra vimAnAvAse kahevAmAM AvyA che. Anata ane prANata kapamAM cAraso vimAnAvAsa, AraNa ane azruta kalapamAM traNaso vimAnAvAso kahyAM che. A rIte Anata, prAkRta, zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #768 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za.1 u05 sU02 (24)daNDakeSu sthitisthAnanirUpaNam 745 dhvapi eteSu AnatapANatAraNAcyuteSu 'kappesu' kalpeSu santi // 2 // 'ekArasuttaraM' ityAdi / 'ekkAramuttaraM' ekAdazottaraM zatamekaM vimAnAnAM 'heTThimesu' adhastaneSuadhastanauveyakeSu 13 / tathA 'sattaraM sayaM ca' saptottaraM zatamekaM ca vimAnAnAM 'majjhimae' madhyamaveyake / tathA 'sayamega' zatamekaM vimAnAnAM 'uvarimae' uparitane graiveyake / 'paMceva' paMcaitra paJcasaMkhyakAnyeva 'aNuttaravimANA' anuttaravimAnAni santi, anuttaravimAneSu paJca vimAnAni santIti bhAvaH / vaimAnika devAnAM vimAnAni sarvasaMkalanayA trayoviMzatyuttarasaptanavatisahasrAdhikAni caturazItilakSANi (8497023) bhavanti // 3 // iti gAthAtrayArthaH ||muu01|| atha sthitisthAnanirUpaNamathAdhikRtoddezake ye ye viSayAH saMti teSAM saMgrahAya gAthAmAha-'saMgaho puDhavI' ityaadi| mUlam-saMgaho-puDhavi Triti ogAhaNa, sarIra saMghayaNameva sNtthaanne| lessA diTTI jANe, joguvaoge ya dasa ttraannaa||1||imiise NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsasayasahassesu egamagaMsi nirayAvAsaMsi neraiyANaM kevaiyA ThiiTANA pannattA, goyamA ! asaMkhejA ThiiTTANA pannattA, taMjahA-jahaNiyA ThiI1, samayAhiyA jahaNiyA ThiI2, dusamayAhiyA jahaniyA meM 700 vimAna haiN| 111 vimAnAvAsa adhastana graiveyakoM meM 107 vimAnAvAsa madhyamaveyakoMmeM aura 100 vimAnAvAsa uparima graiveyakoM meM haiN| tathA anuttaroM meM 5 pAMca hI vimAnAvAsa haiM / isa taraha vaimAnika devoM ke kula vimAnAvAsoM kI saMkhyA corAsI lAkha sattANu hajAra tebIsa 8497023 hotI hai / yaha gAthA kA artha hai / / sU. 1 // AraNa ane ayyata e cAre kapamAM ekaMdare sAtaso vimAnAvAsa che. nIcenA civeyakamAM ekase agiyAra vimAnAvAsa, madhyama greveyakamAM eka sAta vimAnAvAsa ane uparanAM praveyakamAM ekasa vimAnAvAsa che. tathA anuttaramAM pAMca ja vimAnAvAsa che. A rIte vaimAnika denA vimAnAvAsonI kula saMkhyA corAsI lAkha sattANuM hajAra ne tevIsanI (8497023) thAya che. e pramANe traNa gAthAono artha thAya che. sUtra 1 bha0-94 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #769 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 746 bhagavatIsUtre ThiI3, jAva asaMkhejasamayAhiyA jahaNiyA ThiI, tappAuggukosiyA ThiI / imIse gaMbhaMte rayaNappabhAe pur3havIe tIsAe nirayAvAsasayasahassesu egamegaMsi nirayAvAsaMsi jahaNiyAe ThiIe vahabhANA neraiyA kiM kohovauttA mANovauttA mAyovauttA lohovauttA, goyamA ! savvevi tAva hojjA kohovauttA ya1, ahavA kohovauttA ya mANovautte ya 2, ahavA kohovauttA ya, mANovauttA ya3, ahavA kAhovauttA ya mAyovautte ya4, ahavA kohovauttA ya mAyovauttA ya5, ahavA kohovauttA ya lohovautte ya6, ahavA kohovauttA ya lohovauttA ya 7, ahavA kohovauttA ya mANovautte ya mAyovautte ya1, kohovauttA ya mANovautte ya mAyovauttA ya2, kohovauttA ya mANovauttA ya mAyovautte ya3, kohovauttA ya mANovauttA ya mAyovauttA y4| evaM kohamANalobheNavi cau4 / evaM kohamAyAlobheNavicau 4 / evaM bArasa12 / pacchA mANeNa mAyAe lobheNa ya koho bhaiyavyo, te kohaM amuMcatA aTTaTA evaM sattAvIsaM bhaMgA NeyavvA / imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsasayasahassesu egamegasi nirayAvAsaMsi samayAhiyAe jahannaTiIe vaTTamANA neraiyA ki kohovauttA mANovauttA mAyovauttA lobhovauttA? goyamA! kohovautte yamANovautte yamAyovautte ya lobhovautteya1, kohovauttA ya mANovauttA ya mAyovauttA ya lobhovauttA ya 2, ahavA kohAvautte ya mANovautteya3, ahavA kohovautte ya mANovauttA y4| evaM asIi bhaMgA neyavvA / evaM jAva saMkhejasamayAhiyAe ThiIe, asaMkhejasamayAhiyAe ThiIe, tappAuggukosiyAe ThiIe sattAvIsaM bhaMgA bhANiyavvA ||suu02|| zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #770 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za01 u05 sU02 (24)daNDakeSu sthitisthAnanirUpaNam 747 __ chAyA-saMgrahaH-pRthivISu sthitiH avagAhanA zarIra saMhananameva saMsthAnam , lezyA dRSTiniM yogopayogazca daza sthAnAni // 1 // etasyAH bhadanta ratnaprabhAyAH pRthivyAstriMzati nirayAvAsazatasahasreSu ekaikasmin nirayAvAse nairayikANAM kiyanti sthitisthAnAni prajJaptAni ? gautama ! asaMkhyeyAni sthitisthAnAni prajJasAni, tadyathA-jaghanyikA sthitiH1, samayAdhikA jaghanyikA sthitiH2, dvisama sthitisthAnanirUpaNa _ 'saMgaho-puDhavi-Tii-ogAhaNa' ityAdi / mUlArtha-(saMgaho) dvArasaMgraha gAthA dvArA dikhAyA jAtA hai (puDhavITThiti ogAhaNa) pRthIvyAdi jIvAvAsoM meM sthiti 1 avagAhanAsthAna 2 (sarIra saMghayaNameva saMThANe) zarIra3, saMhanana4, saMsthAna 5, (lessA diTThI NANe joguvaoge ya dasa dvANA) lezyA6, dRSTi 7, jJAna 8, yoga 9, aura upayoga, 10 ye dasa sthitisthAna haiM / sthitisthAnakA nirUpaNa karate hue gautamasvAmI pUchate hai ki-(imIse NaM bhaMte !) he bhadanta ! isa (rayaNappabhAe puDhavIe) ratnaprabhA pRthivI meM (tIsAe nirayAvAsasayasahassesu) tIsa lAkha narakAvAsoM meM (egameMgaMsi) eka eka (nirayAvAsaMsi) narakAvAsa meM arthAt pratyeka narakAvAsa meM (neraiyANaM) nAraka jIvoM ke ( kevaiyA ThiTANA pannattA ?) kitane sthitisthAna kahe gaye haiM ? isakA uttara dete hue prabhu kahate haiM / (goyamA ! asaMkhejA ThiiTTANA pannattA) he gautama ! nAraka jIvoMke sthitisthAna asaMkhyAta kahe gaye hai| (taM jahA) sthitisthAnani35" saMgaho puDhavi-TThii-ogAhaNa" tyAdi / bhUsAtha-saMgaho dvA2 saya gAthA 43 nAyanI mata matAvAmA sAve che. puDhavi dviti ogAhaNa pRthivyA pAsomA sthiti 1 211||ddnaa sthAna. 2 sarIrasaMghayaNameva saMThANe zarI2 3 sahanana 4 sasthAna 5 lessAdidrINANe joguvaoge ya dasaTANA vezyA , dRSTi se, jJAna 8, yo 8 mane 75 10, e dasa sthitisthAna che. sthitisthAnonuM nirUpaNa karatAM gautamasvAmI pUche che -imIse NaM bhaMte ! bhagavan ! rayaNappabhAe puDhavIe 2tnaprabhA pRthivImA tIsAe nirayAvAsasayasahassesu tIsamA na24AvAsamA egamegaMsi me se nirayAvAsaMsi na24vAsamA arthAt pratye 24vAsamA neraiyANaM nA24 vAnA kevaiyA ThiiTANA pannattA 28i sthitisthAna 4i cha ? 24 prazna uttara mApata prabhu cha goyamA ! asaMkhejjA liidrANA pannattA 3 gItama! nA24 vAna sthitisthAna masa jyAta khai cha, ta jahA te mA zata cha. zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #771 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 748 bhagavatIsUtre yAdhikA yAvadasaMkhyeyasamayAdhikA jaghanyikA sthitiH, tatyAyogyotkarSikA sthitiH / etasyA bhadanta ! ratnaprabhAyAH pRthivyAstriMzati nirayAvAsazatasahasreSu ekaikasmin nirayAvAse jaghanyikAyAM sthityAM vartamAnA nairayikAH kiM krodhopayuktAH mAnopayuktAH mAyopayuktAH lobhopyuktaaH| gautama ! sarvepi tAvad bhavanti, vaha isa prakAra se haiM ( jahanniyA ThiI) jaghanya sthiti dasahajAra varSa kI hai| (samayAhiyA jahaniyA ThiI) eka samaya adhika jaghanya sthiti (dusamAhiyA jahaniyA ThiI jAva asaMkhejasamAhiyA jahanniyA ThiI ) do samaya adhika jaghanyasthiti yAvat asaMkhyAta samaya adhika jaghanya sthiti (tappAuggukkosiyA ThiI) yaha utkRSTasthiti aneka prkaarkohai| - aba ina sthAnoM meM rahanevAle krodhAdi upayogayukta nAraka jIvoMkA vibhAga pUrvaka dikhAne ke liye gautama svAmI pUchate haiM-(imIse NaM bhaMte! rayaNappabhAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsasayasahassesu egamegaMsi nirayA vAsaMsi jahaNiyAe ThiIe vamANA neraiyA ki kohovauttA mANovauttA mAyovauttA lohovauttA?) he bhadanta ! ratnaprabhApRthivI ke 30 tIsalAkha narakAvAsoM meM jaise eka eka narakAvAsa meM jaghanyasthiti meM vartamAna nAraka jIva kyA krodhopayukta haiM ? mAnopayukta haiM ?mAyopayukta hote hai ? yA lobhopayukta hote hai ? isakA uttara dete hue bhagavAn kahate haiM ki(goyamA ! savve vi tAva hojA kohovauttA ya) he gautama ? samasta jahanniyA ThiI dhanyasthiti saDam2 varSa mAhinI cha. samayAhiyA jahanniyA ThiI mA 4 sabhayamadhi dhanyasthiti dusamayAhiyA jahanniyA ThiI jAva asaMkhejjasamAhiyA jahanniyA ThiI meM samaya mAghi dhanyasthiti yAvata mskhyAta samaya adhika jaghanya sthiti tavA guliyA DiruM A utkRSTa sthiti aneka prakAranI che. have A sthAnamAM rahenArA krodhAdi upayogayukta nAraka nuM vibhAga pUrva ni35 421 / bhATe gautamasvAbhI pUche che-imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsasayasahassesu egamegaMsi nirayAvAsasi jahanniyAe ThiIe vaTTamANA neraiyA kiM kohovauttA mANovauttA mAyova uttA lobhovauttA lagavana! ratnaprabhA pRthvInA trIsa lAkha narakAvAsamAMnA pratyeka narakAvAsamAM jaghanya sthitimAM vartamAna nAraka jIve zuM kopayukta hoya che? ke mAne payukta hoya che? ke mApayukta hoya che ? ke payukta hoya che ? A praznane uttara bhApatai bhagavAn 4 cha / goyamA ! savve vi tAva hojjA kohovauttA ya zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #772 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za.1 u05 sU0 2 (24)daNDakeSu sthitisthAnanirUpaNam749 krodhopayuktAzca1, athavA krodhopayuktAzca mAnopayuktazca2, athavA krodhopayuktAzca mAnopayuktAzca3, athavA krodhopayuktAzca mAyopayuktazva4 athavA krodhopayuktAzca mAyopayuktAzca5, athavA krodhopayuktAzva lobhopayuktazca6, athavA krodhopayuktAzca lobhopayuktAzca7 / athavA krodhopayuktAzca mAnopayuktazca mAyopayuktazca 1, krodhopanarakAvAsoM meM rahe hue jaghanyasthiti vAle samasta nAraka jIva krodhopayukta haiM 1 / (ahavA kohovauttA ya mANovautte ya) bahuta se krodhopayukta koI eka maanopyukt| (ahavA kohovauttA ya mANovauttA ya) athavA bahutase krodhopayukta aura mAnopayukta bhI bahuta haiN3| (ahavA kohovauttA ya mAyovautte ya) bahuta se krodhopayukta aura koI eka mAyopayukta 4 / (ahavA kohovauttA ya mAyovauttA ya) athavA krodhayukta bhI bahuta aura mAyopayukta bhI bahuta 5 ( ahavA kohovauttA ya lohovautte ya ) bahuta se krodhopayukta aura koi eka lobhopayukta 6 (kohovauttA ya lohovauttA ya) bahutase krodhopayukta aura lobhopayukta bhI bahuta haiM / asaMyogI eka aura dvikasaMyogI 6, isa prakAra sAta bhaGga hote haiN| aba tIna saMyogI bAraha bhaGga kahate haiM (ahavA kohovauttA ya mANovautte ya mAyovautte ya ) athavA bahuta se krodhopayukta koi eka mAnopayukta aura mAyopayukta1 / (kohovauttA ya mANovautte ya mAyovauttA ya) bahuta se krodhopayukta koi eka mAnopayukta aura bahutase mAyopayukta 2 / (kohovauttA ya mANovauttA ya maayovhe gautama ! samasta nArakAvAsamAM jaghanya sthitivALA kopayuta hoya che. ? ahavA kohovauttA ya mANovautte ya pa odhopayu4ta bhane / bhAnopayukta mahavA kohovauttA ya mANovauttAya oghA5yuta ! bhane bhAnopayuta pay ghA! 3 ahavA kohovauttA ya mANovautte ya pa adheopayuta ane / me bhAnA5yuta 4 ahavA kohovauttA ya mAyovauttA ya pa adhe|5yut bhane bhAyA5yuta 55 5 5 ahvA kohovauttA ya lohovautte ya gha adhayuta bhane 7 24 somayuta 6 kohovauttA ya lohovauttA ya pa adhayuta bhane layukta paNa ghaNuM 7 A rIte asagI eka ane brikasaMgIka che maLIne sAta bhAMgA thAya che. ve 1 sayAjI // 2 Hion upAbhA yAve che. ahavA kohovauttA ya mANovautte ya mAyova utte ya AthA pazu odhopayuvata mana:4 me bhAnopayukta tamana bhAyopayu4ta 555 35 se DAya cha 1 kohovauttA ya mANovautte ya mAyovauttA ya athavA dhodhopayuta 4 me bhAnopayuvata mane ! zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #773 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 750 bhagavatIsUtre yuktAzca mAnopayuktazca mAyopayuktAzcara, krodhopayuktAzca mAnopayuktAzca mAyopayuktazca3, krodhopayuktAzva mAnopayuktAzca mAyopayuktAzca4, evaM krodhamAnalobhenApi catvAraH4, evaM krodhamAyAlobhenApi catvAraH4 evaM dvaadsh12| pazcAt mAnena mAyayA lobhena ca krodho bhktvyH| te krodhamamuzcata : aSTa8 / evaM saptaviMzatibhaGgA jJAtavyAH 27 / etasyA bhadanta ! ratnaprabhAyAH pRthivyAH triMzatinirayAvAsazatasahautte ya ) bahutase krodhopayukta bahutase mAnopayukta aura koi eka mAyopayukta 3 (kohovauttA ya mANovauttA ya mAyopauttA ya) bahuta se krodhopayukta bahuta se mAnopayukta aura bahuta se mAyopayukta 4 (evaM kohamANalobheNavi cau) isI prakAra krodha mAna lobhake sAtha bhI cAra bhaGga hote haiM ( evaM kohamAyAloheNa vi cau) isI prakAra krodha, mAyA aura lobha ke sAtha bhI cAra bhaGga hote haiM / __(evaM bArasa) isa prakAra saba milAkara tIna saMyogI bAraha bhaGga hote hai| aba cAra saMyogI ATha bhaGga kahate haiM (pacchA mANeNa mAyAe lobheNa ya koho bhaiyavyo te kohaM amuMcatA aTTa) aba krodhako rakhate hue mAna, mAyA aura lobha ke sAtha ATha bhaMga samajha lenA cAhiye ( evaM sattAvIsaM bhaMgA NeyavvA) isa prakAra asaMyogI eka, dosaMyogI cha, tIna saMyogI ghAraha aura cAra saMyogI ATha milakara sattAIsa bhaMga hote haiN| (imose NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDha voe tIsAe nirayAvAsasayasahabhAyopayu412 kohovauttA ya mANovauttA ya mAyova utte ya matha! ! DoSayuta ane mane payukata paNa ghaNA hoya che ane koI eka mApayukata hoya che. 3 kohovauttA ya mANovauttA ya mAyovauttA ya athavA ghodha, mAna bhane bhAyAthI se zathI yuddhata Doya che. 4 evaM kohamANalobheNavi cau se pramANe samAna bhane bAmanI sAthe paNa yA2 mAMga thAya che. 5 evaM kohamAyA loheNavi cau merI pramANe Adha mAyA bhane sAmanI sAthe 55 yAra mAM thAya cha. hai evaM borasa mAvI rIte yA bhaNIne trisayAjI // 2 mAthAya che. ve yA2 sayogI 203 lain 3 cha.-pacchA mANeNa mAyAe lobheNa ya koho bhaiyavyo te koha amuMcatA aTTha) tyA2 5chI apane bhAna (apanI sAthe) bhAna, bhaay| mane sAmanI sAthe 2mA mAMgA thAya che, (evaM sattAvIsaM bhaMgA yavvA) mA rIte masa yogI 1 disayAkA 67 sayogI 12 bhane cAra saMyegI 8 ATha meLavatAM 27 satyAvIsa bhAMgA thAya che. (imIse gaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsasayasahassesu ega zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #774 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 1 u. 5 sU02 (24)daNDakeSu sthitisthAnanirUpaNam 751 sreSu ekaikasmin nirayAvAse samayAdhikAyAM jaghanyasthityAM vartamAnA nairayikAH kiM krodhopayuktAH mAnopayuktAH mAyopayuktAH lobhopayuktAH ? gautama krodhopayuktazca mAnopayuktazca mAyopayuktazca lobhayuktazca1, krodhopayuktAzca mAnopayuktAzca mAyopayuktAzca lobhopayuktAzca2, athavA krodhopayuktazca mAnopayuktazca3, athavA krodhopayuktazca mAnopayuktAzva4 evamazIti bhaMgA jJAtavyAH, evaM yAvat saMkhyeyasamayAdhisseslu egamegaMsi nirayAvAsaMsi samayAhiyAe jahaniyAe ThiIe vaTTamANA neraiyA ki kohovauttA, mANovauttA, mAyovauttA, lobhovauttA?) he bhadanta ! isa ratnaprabhA pRthivI meM jo tIsalAkha narakAvAsa hai unameM se eka eka narakAvAsa meM samayAdhika jaghanya sthitimeM vartamAna nAraka jIva kyA krodhopayukta hote haiM ? yA mAnopayukta hote haiM ? yA mAyopayukta hote haiM ? yA lobhopayukta hote haiM ? isa prazna kA uttara dete hue bhagavAn kahate haiM (goyamA ! ) he gautama ! (kohovautte ya, mANovautte ya, mAyovautte ya lobhovautte ya ) koI eka krodhopayukta hotA hai, koI eka manopayukta hotA hai, koI eka mAyopayukta hotA hai aura koI eka lobhopayukta hotA hai / (kohovauttA ya mANovauttA ya mAyovauttA ya lobhovauttA ya) kitaneka krodhopayukta hote haiM, kitaneka mAnopayukta hote haiM, kitaneka mAyopayukta hote haiM, kitaneka lobhopayukta hote haiM / (ahavA kohovautte ya, mANovautte ya) koi eka krodhopayukta aura koI eka mAnopayukta haiM 3 / (ahavA kohovautte ya mANovauttA ya ) athavA koI eka krodhopamegaMsi nirayAvAsaMsi samayAhiyAe jahanniyAe ThiIe vamANA neraiyA ki kohovauttA mANovauttA? mAyAva uttA ? lAbhovauttAlagavan ! ratnaprabhA pRthvImA 2 30 trIsa lAkha narakAvAsa che temAnA pratyeka narakAvAsamAM samayAdhika javanya sthitimAM rahelA nArakajI zuM kopayukata hoya che? ke mAnopayukata hoya che? ke mApayukta hoya che? ke lopayukata hoya che ! o praznane javAba ApatAM mahAvIra prabhu A pramANe 41 cha.-(goyamA !) gautama ! (kohovautte ya, mANAvautte ya, mAyova utte ya lobhovauttA ya ) me odhopayuvata hoya che. 7 me bhAnopayuta Doya che. koI eka mApayukta hoya che, keI eka lepayukata hoya che ? (kohovauttA ya mANovauttA ya mAyovauttA ya lobhovauttA ya) gha adhopayuta hoya che, ghaNA mAnapayukta hoya che. ghaNuM mApayukta hoya che. ane ghaNA sonopayuta Doya che.2 ahavA kAhovautte ya mANAvautte ya athavA adhI5yuta mane me bhAnopayuta hAya che. 3 ( ahavA kohovauttA ya, mANo vauttA ya) athavA se dhopayuta ane ghara bhAnopayuta Doya che.) evaM zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #775 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 752 bhagavatIsUtre kAyAM sthityAm , asaMkhyeyasamayAdhikAyAM sthityAm , tatmAyogyotkarSikAyAM sthityAM saptaviMzatirbhaGgA bhaNitavyAH / / 02 // TIkA-'saMgaho saMgrahaH dvArasaMgraho gAthayA pradarya te-'puDhavI' ityAdi / pur3avItyatra luptasaptamIvibhaktiko nirdeshH| tathA pRthivIpadamupalakSakam , tena 'pRthivyAdiSu jIvAvAseSu' iti vijJeyam / 'ThiI' sthitiH, sthitirarthAt sthitisthAnam sthitirityatra sthitizabdena sthitisthAnAnIti vijJeyam 1 / 'ogAhaNe-tti avagAhanasthAnAni 2 / 'sarIre-ti zarIram 3 'saMghayaNameva' saMhananameva 4 'saMThANe' saMsthAnam 5 'lessA' lezyA6, 'diTThI' dRSTiH7, 'gANe' jJAnam 8, 'joguvaoge ya' yogopyogshc10| 'dasa hANA' daza sthAnAni, evametAni sthitisthAnAdIni dazayukta aura bahuta se mAnopayukta 4 (evaM asII bhaMgA neyavvA ) isa prakAra assI bhaGga jAna lenA cAhiye / ___ (evaM jAva saMkhejjasamayAhiyAe ThiIe, asaMkhejjasamayAhiyAe ThiIe, tappAuggukosiyAe ThiIe sattAvIsaM bhaMgA bhANiyavvA) eka samaya adhika se lekara yAvat 10 dasa samaya saMkhyAta asaMkhyAta samaya adhika jaghanyasthitivAle nairayikoMmeM tathA tatprAyogya utkRSTa sthitivAle nairayiko meM sattAIsa sattAIsa bhaGga samajha lenaa|| TIkArtha-(saMgaho ) dvArasaMgraha gAthA dvArA dikhAyA jAtA hai'puDhavI' ityAdi / yahAM-pRthivIpada upalakSaka hai isa se pRthivyAdi jIvAvAsoM meM sthiti 1 arthAt sthitisthAna (sthiti zabda se yahAM sthitisthAna liyA gayA hai aisA jAnanA cAhiye) avagAhanA asII bhaMgA ne yavvA )mAzate the sI ma sabhApa. ( evaM jAva saMkhejasamayAhiyAe ThiIe, asaMkhajjasamayAhiyAe ThiIe, tappAuggukkosiyAe ThiIe sattAvIsaM bhaMgA bhANiyavvA ) mA rIte me samaya adhi4thI sadhane yAta 10 isa samaya sadhyAta asaMkhyAta samaya adhika jaghanya sthitivALA narayikamAM tathA tatkAgya utkRSTa sthitivALA narayikomAM 27 satyAvIsa satyAvIsa bhaMga samajI levA sU. 2 ! 10-(saMgaho) sAyA 43 nIyanI mAto tAvAmAM Ave che" puDhavI" tyAhi. " puDhavI " mahi suta sAtamI vimatiko niheza cha. tathA-pRthvI para upalakSaka che. te pada mAraphata pRthivyAdi jIvAvAsamAM (1) sthiti eTale ke sthitisthAna, (sthiti zabdathI ahIM sthitisthAna levAyuM che sebha j) (2) 112||ddnaa sthAna, (3) zarI2, (4) sanana, (5) zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #776 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za.1 u. 5sU02 (24 daNDakeSu sthitisthAnanirUpaNam' 753 vastUni asminnuddezake vicAraNIyAni / iti gAthArthaH / atha prathamato ratnaprabhApRthivyAM sthitisthAnAni nirUpayannAha-'imIse NaM bhaMte' ityAdi / 'imIse NaM bhaMte' etasyAM khalu bhadanta ! 'rayaNappabhAe pur3havIe' ratnaprabhAyAM pRthivyAM 'tIsAe nirayAvAsasayasahassesu' triMzati nirayAvAsazatasahasreSu-triMzallakSanarakAvAseSu "egamegaMsi nirayAvAsaMsi" ekaikasmin nirayAvAse pratyekanarakAvAse 'neraiyANaM' nairayikANAm 'kevaiyA' kiyanti 'ThiihANA' sthitisthAnAni, AyuSo vibhAgAH 'pannattA' prajJaptAni / bhagavAnAha-' goyamA' ityaadi| * goyamA' he gautama ! ' asaMkhejjA ThiiTThANA pannattA' asaMkhyeyAni sthitisthAnAni prajJaptAni sthAna 2, zarIra 3, saMhanana4, saMsthAna5, lezyA 6, dRSTi 7, jJAna 8, yoga 9 aura upayoga 10 ye sthitisthAna Adi 10 vastue~ isa uddezaka meM vicAraNIya haiN| yaha gAthA kA artha hai| aba sUtrakAra pahale ratnaprabhApRthivI meM sthitisthAnoM kA nirUpaNa karate hue kahate haiM-(imIse NaM bhaMte) he bhadanta ! isa (rayaNappabhAe puDhavIe) ratnaprabhA pRthivI meM (tIsAe niriyAvAsasayasahassesu) tIsa lAkha narakAvAsoMmeM (egamegaMsi nirayAvAsaMsi) ekaeka narakAvAsameM arthAt pratyeka narakAvAsameM ( neraha yANaM) nAraka jIvoM ke (kevaiyA ThiihANA paNNattA) kitane sthitisthAna kahe gaye haiM ? sthitisthAna kA tAtparya Ayu ke vibhAgoM se hai| arthAt eka eka niriyAvAsa meM rahanevAle nairayika jIvoM ko kitanI Ayu kahI gaI hai| isa prakAra se yaha prazna hai / prabhu isakA uttara-(goyamA! asaMkhejA ThiiTThANA pannattA ) isa sUtra dvArA dete hue kahate haiM ki he gautama ! tIsa lAkha narakAvAsoM meM se eka eka narakAvAsa meM rahanevAle nAraka jIvoM ke sthitisthAna asaMkhyAta kahe gaye haiM / isa kA khulAsA artha isa sasthAna, (6) vezyA, (7) dRSTa, (8) jJAna, (8) yo, bhane (10) rupayA e dasa vastuone A uddezakamAM vicAra karavAmAM AvyA che. upara mujaba gAthAno artha che. have sUtrakAra sau pahelAM ratnaprabhA pRthvImAM sthitisthAnonuM ni3555 42 cha-( imIse NaM bhaMte ! ) 3 pUnya ! 2. (rayaNappabhAe puDhavIe) 2tnamA pRthvImA (tIsAe nirayAvAsasayasahassesu) pAvasA trIsa khAsa na24AvAsomAnI ( egamegaMsi nirayAvAsaMsi) pratye: na24vAsabhA (neraiyANaM kevaiyA ThiiTTANA paNNattA) nA24 vAnI khai sthitisthAna 4i cha ? AyanA vibhAgene "sthitisthAna" kahela che. eTale ke pratyeka nArakAvAsamAM 2nAra nA24 vAnuM huM huM mAyuSya 4thu cha ? uttara-(goyamA ! asaMkhejjA ThiiTANA pannattA) gautama ! tIsasAsa na24vAsomAthI same nArakAvAsamAM rahetA nAraka jInAM asaMkhyAta sthitisthAna kahyAM che. tenuM bha0 95 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #777 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 754 bhagavatIsUtre kathitAni, tathAhi-prathamAM pRthivImapekSya jaghanyA sthitirdazavarSasahasrANi, utkRSTAsthitistu sAgaropamam / tasyAmekaikasamayavRddhayA asaMkhyeyAni sthitisthAnAni bhavanti, sAgaropamasamayAnAmasaMkhyeyatvAt / yathA kasyacit nArakajIvasya dazasahasravarSamAyuH, kasyacit ekasamayAdhikaM dazasahasravarSam , kasyacit dvisamayAdhikam , iti samayAnAmasaMkhyAtatvena tadAyuSopyasaMkhyeyatvaM bhavati / ityevaM narakAvAsApekSayA asaMkhyeyAnyeva sthitisthAnAni bhavanti, kevalaM teSu jaghanyoskRSTasthitivibhAgaH shaastraantraadvseyH| yathA-prathamaprastaTanarakAvAseSu jaghanyAprakArase hai-prathama pRthivIkI apekSA nAraka jIvoMkI sthiti jaghanyarUpameM dazahajAra varSakI hai aura utkRSTasthiti eka sAgaropamakI hai| isa jaghanya sthiti meM eka eka samaya kI vRddhi se asaMkhyAta sthiti sthAna ho jAte haiM / utkRSTasthiti taka isI taraha se jAnanA cAhiye, kyoM ki sAgaH ropama ke samaya asaMkhyAta hote haiN| jaise kisI nAraka jIva kI jaghanya sthiti daza hajAra varSa kI hai, kisI dUsare nAraka jIva kI eka samaya adhika daza hajAra varSa kI hai, kisI tIsare nAraka jIva kI do samaya adhika daza hajAra varSa kI jaghanya sthiti hai| isa taraha sAgaropama taka samayoM kI varddhita asaMkhyAtatA se unakI Ayu bhI asaMkhyAta vibhAga vAlI ho jAtI hai / isa taraha narakAvAsa kI apekSA sthitisthAna asaMkhyAta hI hote haiN| kevala jaghanya aura utkRSTa sthitikA vibhAga anya zAstrase jAna lenA caahiye| jaise prathama prastaTake narakAvAsoMmeM jaghanyasthiti tAtparya A pramANe che-pahelI pRthvInI apekSAe nArakanI jaghanya sthiti dasahajAra varSanI ane utkRSTanI sthiti eka sAgarepanI che. A jaghanya sthitimAM eka eka samayanI vRddhi karavAthI asaMkhyAta sthitisthAne thaI jAya che. utkRSTa sthiti viSe paNa eja pramANe samajavuM. kAraNa ke sAgaropamanAM samaya asaMkhyAtA hoya che. jema ke-keI nAraka jIvanI jaghanyasthiti dasa hajAravarSanI che, keI bIjA nAraka jIvanI jaghanya sthiti dasahajAra varSa karatAM eka samaya adhika che. keI trIjA nArakajIvanI jaghanya sthiti dasahajAra varSa karatAM be samayanI adhika hoya cheA rIte sAgaropama sudhI samayanI vRddhi asaMkhyAta vibhAgavALI hovAthI temanuM AyuSya paNa asaMkhyAta vibhAgavALuM hoya che. A rIte narakAvAsanI apekSAe asaMkhyAtA sthitisthAne hoya che. A nArakAvAsamAM jaghanya ane utkRSTa sthitinA vibhAge keTalAM che ane kevAM che. te bIjA sUtranI madadathI jANI levuM. jema ke pahelA pAthaDAnA nArakAvAsamAM zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #778 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za0 1 u05 sU02 (24)daNDakeSu sthitisthAnanirUpaNam 755 sthitirdazavarSasahasrAgi, utkRSTA tu nvtivrssshsraanni| etadeva darzayati-taMjahA' ityAdi / 'taM jahA' tadyathA-'jahaNiyA ThiI' jaghanyA sthitirdazavarSasahasrAdikA / ityekaM sthitisthAnaM bhavati 1 / etsthAnaM pratinarakaM vibhinnarUpameva bhavati / ' samayAhiyA jahaniyA ThiI' samayAdhikA jaghanyA sthitiH, etadeva kena samayena yutaM sat dvitIyaM sthitisthAnaM bhvti| evaM yAvadasaMkhyeyasamayAdhikA sA sthitirityeva darzayati-'dusamayAhiyA' ityAdi 'dusamayAhiyA jahaniyA ThiI' dvisamayAdhikA jaghanyA sthitiH, 'jAva asaMkhejjasamayAhiyA jahaNiyA ThiI' yAvadasaMkhyeyasamayAdhikA jaghanyA sthitiH| sarvAntimasthitisthAnaM darzayitumAha-'tappAu0" ityAdi, "tappAuggukosiyA ThiI" tatmAyogyokarSikA sthitiH utkRSTA'sausthitiranekapakArikA, ityato vizeSaNadvAreNa kathayati-tasya vivakSitanarakAdazahajAra varSako hai, aura utkRSTa sthiti navve90 hajAra varSakI hai| isI bAta ko dikhAte haiM 'taM jahA' ityAdi / vaha isa prakAra haiM (jahaNiyA hiI) jaghanya sthiti daza hajAra varSa Adi kI hai| yaha prathama sthitisthAna hai| yaha sthitisthAna hareka naraka meM bhinna hai| (samayAhiyA jahaniyA ThiI) isa jaghanya arthAt ochI meM ochI sthiti meM eka samaya jaba baDha jAtA hai tava yaha dvitIya sthitIsthAna ho jAtA hai 2 / isa taraha hote 2 jaba asaMkhyAta samaya taka yaha jaghanya Ayu baDhatI hai, taba vaha asaMkhyAta samayAdhika jaghanyAyu kahI jAtI hai / yahI yAta "dusamayAhiyA" ityAdi padoM dvArA prakaTa karane meM AI hai ki "dusamayAhiyA jahAniyA ThiI jAva asaMkhejja samayAhiyA jahapiNayA ThiI" saba se antima sthitisthAna ko kahane ke liye "tappAuggukosiyA ThiI " yaha kahA gayA hai ki yaha utkRSTasthiti aneka prakAra kI hai isa. jaghanya sthiti dasahajAra varSanI ane utkRSTa sthiti nevuM hajAra varSanI che. e vAta 2 // sUtra bhArata vi cha-" taMjahA" yAhi. (jahaNiyA ThiI) "jaghanya sthiti dasahajAra varSa AdinI che." A prathama sthitinuM sthAna thayuM? te sthitisthAna 424 na24i Ji Ki cha. ( samayAhiyA jahanniyA ThiI ) A jaghanya eTale ochAmAM ochI sthitimAM jyAre eka samaya vadhI jAya che tyAre bIjuM sthiti sthAna banI jAya che, A pramANe eka eka samaya vadhatAM vadhatAM jyAre asaMkhyAtA samaya sudhI A jaghanya AyuSya vadhatuM jAya che tyAre tene asaMkhyAta samayAdhika jaghanyAyu kahevAya che. eja vAta " dusamayAhiyA" tyAdi paha! 43 2 // rIte 48 42vAma mAvI . " dusamayAhiyA jahanniyA ThiI jAva asaMkhejjasamAhiyA jahaNNiyA ThiI" ve sauthI chadA sthitisthAnane matAvAne mATe sUtra42 4 cha / "tappAuggukosiyA ThiI " " 241 pRSTa sthiti mane prAranI cha." tethI tene "tatprAyogya" zrI bhagavatI sutra : 1 Page #779 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre vAsasya prAyogyA samucitA utkarSikA, tatprAyogyotkarSikA, ityapi ekaM sthitisthAnam / etadapi nAnAvidhameva utkarSasthiterapi vicitratvAt / liye use " tatmAyogya " isa vizeSaNa dvArA kahA gayA hai ki jisa vivakSita narakAvAsa kI jitanI utkRSTa sthiti kahI gaI hai vaha bhI eka sthitisthAna hai, so vaha bhI anekavidha hai, kyoM ki utkRSTa sthiti bhI bhinna bhinna narakAvAsa kI apekSA se vicitra hotI hai / tAtparya isa saba kathana kA yaha hai ki jaise prathama pRthivI meM tIsa lAkha narakAvAsa haiM, ina narakAvAsoM meM se bhinna 2 narakAvAsoM meM rahane vAle nArakajIvoM ke sthitisthAna asaMkhyAta haiM, kyoM ki bhinna 2 narakoM ke narakAvAsoM meM rahane vAle nArakajIvoM kI jaghanya aura utkRSTasthiti eka sarIkhI nahIM hai| yaha to prathamapRthivI kI apekSA sAmAnya kathana hai ki jaghanya sthiti dasa hajAra varSa kI hai aura utkRSTa sthiti eka sAgaropama kI hai| jaghanya sthiti meM bhI bhinna bhinna narakAvAsoM kI apekSA aneka vikalpa haiM aura utkRSTa sthiti meM bhI aneka vikalpa haiM / koI jIva kI ThIka dasa hajAra varSa kI jaghanya sthiti hai to vahIM para dUsare nArakajIva kI eka samaya adhika dasa hajAra varSa kI jaghanya sthiti hai / isI taraha kisI tIsare nArakajIva kI do samaya adhika, kisI kI tIna samaya adhika, kisI kI cAra samaya adhika, A vizeSaNa vaDe batAvavAmAM Avela che. je narakavAsanI jeTalI utkRSTa sthiti batAvI che, te paNa eka sthiti sthAna che. te sthitisthAna paNa aneka prakAranAM che, kAraNa ke judA judA narakAvAsanI apekSAe utkRSTa sthiti paNa judI judI hoya che, A samasta kathananuM tAtparya A pramANe che-prathama pRthvImAM je trIsa lAkha narakAvAsa che, te narakAvAsamAMnA judA judA narakAvAsamAM rahenAra nAraka jIvonI sthitinAM sthAne asaMkhyAtA che. kAraNa ke judA judA narakAvAsamAM rahenArA nAraka jIvanI jaghanya ane utkRSTa sthiti eka sarakhI te hotI ja nathI. pahelI pRthvInI apekSAe A kathana thayuM che ke jaghanya sthiti dasa hajAra varSanI ane utkRSTa sthiti eka sAgaropamanI che. judA judA narakAvAnI apekSAe jaghanya sthitimAM paNa aneka bheda che. ane utkRSTa sthitimAM paNa aneka bhede che. koI jIvanI dasa hajAra varSanI jaghanya sthiti che te koI jIvanI "eka samaya adhika dasa hajAra varSanI " jaghanya sthiti che. A rIte koI trIjA nAraka jIvanI be samaya adhika, keInI traNa samaya zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #780 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 1 u05 sU02 (24)daNDakeSu sthitisthAnanirUpaNam 757 __ evaM pUrvoktarUpeNa sthitisthAnAni nirUpya tAdRzasthAneSu vasataH krodhAdyupayogavato nArakajIvAn vibhAgapUrvakaM darzayitumAha-'imIse NaM' ityaadi| 'imIse NaM bhaMte ' etasyAM khalu bhadanta ! " rayaNappabhAe pur3havIe' ratnaprabhAyAM pRthivyAM isa taraha eka sAgaropamataka samayoM kI adhikatA hone se sthitisthAnoM ke vikalpa asaMkhyAta ho jAte haiM / isI taraha se jaba prathama naraka ke prathama prastaTa kI apekSA vicAra kiyA jAtA hai to vahAM para bhI yaha kathana lAgU hotA hai-jaise prathama prastaTa meM jaghanya sthiti dasa hajAra varSa kI aura utkRSTa sthiti navve hajAra varSakI hai| to vahA~ para bhI jaghanya sthitikA eka sthAna aura eka samayAdhika jaghanya sthitikA dUsarA sthitisthAna hojAtA hai, aura do samayAdhika jaghanyasthitikA tIsarA sthitisthAna ho jAtA hai isa taraha asaMkhyAta samayataka 1-1 eka eka samayAdhika hote 2 vaha jaghanya sthiti asaMkhyAta samayAdhika jaghanyAyu kahalAtI hai, aura isa taraha isa sthiti ke sthAna asaMkhyAta ho jAte haiM isa taraha navve hajAra varSako utkRSTa Ayutaka asaMkhyAta sthitisthAna ho jAte haiN| isa taraha pUrvokta rUpa se sthitisthAnoM kA nirUpaNa karake aba satra kAra ina sthAnoM meM rahane vAle krodhAdi upayogayukta nArakajIvoM ko vibhAgapUrvaka dikhAne ke liye sUtra kahate haiM-(imIse NaM bhaMte! rayaNappabhAe adhika, kaI cAra samaya adhika A rIte eka sAgaropama sudhI samayenI adhikatA hovAthI sthiti sthAnanAM paNa asaMkhyAtA bhede thAya che, eja rIte pahelI narakanA pahelA prastaTanI apekSAe vicAra karavAmAM Ave to tyAM paNa A kathana lAgu paDe che-jema ke pahelA prastaTamAM jaghanyanI sthiti dasa hajAra varSanI che ane utkRSTa sthiti nevuM hajAra varSanI che. tyAM paNa jaghanya sthitinuM eka sthAna ane eka samayAdhika jaghanya rithatinuM bIjuM sthiti sthAna thAya che, ane A rIte be samayAdhika jaghanya sthitinuM trIjuM sthiti sthAna thaI jAya che. asaMkhyAtA samaya sudhI eka eka samayanI vRddhi thatAM thatAM je aMtima jaghanya sthiti Ave che tene asaMkhyAta samayAdhika jaghanya AyuSya kahe che. ane A rIte te sthitinAM asaMkhyAta sthAna thAya che. A rIte nevuM hajAra varSanAM utkRSTa AyuSya sudhI asaMkhyAtA sthitisthAne banI jAya che. pUrvokta prakAre sthitisthAnanuM nirUpaNa karIne have sUtrakAra te sthAne mAM rahenArA krodhAdika upaga yukta nAraka jIvenuM vibhAga pUrvaka nirUpaNa karavAne bhATe sUtra42 4 cha -( imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe tIsAe nirayA. zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #781 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre 'tIsAe nirayAvAsasayasahassesu' triMzati nirayAvAsazatasahasreSu 'egamegaMsi nirayAvAsaMsi' ekaikasmin nirayAvAse " jahaNiyAe ThiIe vaTTamANA' jaghanyAyAMsthityAM vartamAnA yasmin narakAvAse yA jaghanyA sthitistasyAM vartamAnAH svalpAyuSa ityarthaH, 'neraiyA' nairayikAH "kiM kohovauttA mANovauttA mAyovauttA lobhovauttA" kiM krodhopayuktAH mAnopayuktAH mAyopayuktAH lobhopayuktAH ? bhaga vAnAha--'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! "savvevi tAva hojjA kohovauttA ya" sarve'pi tAvad bhavanti krodhopayuktAzca, sarvasminnapi narakAvAse jaghanyasthitikA nArakAH sarvadaiva bhavanti, teSu krodhopayuktA nArakA bahavo bhavanti, ataH krodhopayuktanArakajIve saptaviMzatibhaMgA bhavanti / eka-dvi-tryAdisaMkhyAtasamayAdhikAjaghanyasthitikA nairayikAstu kadAcideva bhavanti, atasteSu puDhavIe tIsAe nirayAvAsasayasahassesu egamegaMsi nirayAvAsaMsi jahaNNiyAe ThiIe vaTTamANAneraiyA ki kohova uttA, mANova uttA, mAyovauttA, lobhovauttA ?) he bhadanta ! ratnaprabhA pRthivI ke tIsa lAkha narakAvAsoM meM jaise eka eka narakAvAsa meM jaghanya sthiti meM vartamAna nArakajIva kyA krodhopayukta hote haiM? yA mAnopayukta hote haiM ? mAyopayukta hote haiM yA lobhopayukta hote haiM ? isakA uttara dete hue bhagavAn kahate haiM ki (goyamA! savve vi tAva hojjA, kohora uttA ya) he gautama ! samasta narakAvAsoMmeM rahe hue jaghanya sthitivAle samasta nArakajIva krodhopayukta haiM, arthAt samasta narakAvAsoMmeM jaghanya sthitivAle nArakajIva sadA rahate hI haiM so inameM krodhopayukta nAraka bahuta hote haiM / isa liye krodhopayukta nArakajIvameM sattAIsa 27bhaMga hote haiN| eka do tIna Adi saMkhyAta se adhika ajaghanyasthitivAle nArakajIva to kadAcit hI hote haiM isase cAsasayasahassesu egamegaMsi nirayAvAsaMsi jahaNiyAe ThiIe vaTTamANA neraiyA kiM kohovauttA, mANovauttA, mAyovauttA, lobhova uttA ?) 5nya ! ratnaprabhA pRthvInA trIsa lAkha narakAvAsamAMnA pratyeka narakAvAsamAM jaghanya sthitimAM vartamAna nAraka jIve zuM kopayukta hoya che ke mApayukta hoya che? ke mApayukta DAya ? solApayuta DAya cha ? utta2-( goyamA ! savve vi tAva hojA, kohovauttA ya) gautama! samasta na2vAsamA 28 prathamanI dhanya sthitivALA samasta nAraka krodhayukta hoya che. eTale ke samasta narakAvAsomAM prathamanI jaghanya sthitivALA nAraka jIva sadA kALa rahe ja che. temAM krodhAyukta nArake ghaNuM hoya che. tethI krodhayukta nAraka mAM sattAvIsa bhAMgA thAya che. ane eka, be, traNa vagere asaMkhyAta samayathI adhika ajaghanya sthitivALA nAraka che kyAreka ja hoya che. tethI temanAmAM krodhAdithI zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #782 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za01 u05 sU0 2(24)daNDakeSu sthitisthAnanirUpaNam 759 krodhAdhupayuktAnAmekatvAnekatvasaMbhavAdazItibhaMgA jJAtavyAH / ekendriyajIveSu sarvakaSAyopayuktA jIvAH pRthivIjalatejozayuvanaspatigatau bahavo bhavantItyatastatra bhaGgazUnyatA vijnyeyaa| uktaM cApi "saMbhavai jahiM viraho, asIi bhaMgA tahiM karejAhi / jahiyaM na hoi viraho, abhaMgayaM sattavIsA vA" // 1 // chAyA-saMbhavati yatra viraho'zItibhaMgAn tatra kuryAt / yatra na bhavati viraho'bhaMgakaM saptaviMzatirvA // 1 // iti / nidarzanagAthAyAM yo'yaM virahaH kathitaH sa krodhAdhupayuktanArakANAM sattApekSayA, na tu teSAmutpAdApekSayA, yato ratnaprabhApRthivyAM caturziti muhUrtAtmakazcotpAdavirahakAlaH kathitaH, tatazca yadi prakRte utpAdApekSayA viraho bhavettadA yatra saptaviM. unameM krodhAdi se upayukta nairayika jIvoMkI saMkhyA eka aneka hotI haiN| isaliye vahAM 80 bhaMga hote haiN| ekendriya jIvoM meM saba kaSAyoM se upayukta jIva pRthivI, jala, teja, vAyu aura vanaspati gati meM bahuta hote haiN| isaliye yahAM bhaMga nahIM hote haiM kahA bhI hai-" saMbhavai" ityAdi / __ jahAM virahakA saMbhava ho vahAM assI 80bhaGga karanA aura jahAM viraha kA saMbhava na ho vahAM bhaMga nahIM karanA athavA bhaMga karanA ho to sattA. isa 27 bhaMga karanA / isa gothA meM jo viraha kahA hai vaha krodhAdi upayukta nArakajIvoM kI sattA kI apekSA se jAnanA caahiye| unake utpAda kI apekSAse nhiiN| kyoMki ratnaprabhArathivImeM coIsa muhUrtAtmaka utpAda kA viraha kAla kahA hai| yadi prakRta meM utpAda kI apekSA viraha kAla upayukta nAraka jIvonI saMkhyA ekathI aneka hoya che. tethI tyAM eMsI bhAMgA thAya che. ekendriya jemAM te badhA kaSAyathI upayukta jIva pRthvI, jaLa, teja, vAyu ane vanaspati gatimAM ghaNuM ja hoya che. tethI tyAM bhAMgA thata nathI. me pAtane " saMbhavai " tyAdi. thAmA vAmAM mAvI che. jyAM virahano saMbhava hoya tyAM eMsI bhagA karavA ane jyAM virahane saMbhava na hoya tyAM bhAMgA karavA nahIM athavA bhAMgA karavA hoya te sattAvIsa bhAMgA karavA A gAthAmAM je "viraha" kahe che te krodhAdi upayukta nAraka jIvonI sattAnI apekSAe jaNa-temanI utpattinI apekSAe nahIM. kAraNa ke ratnaprabhA pRthvImAM utpatti virahakALa covIsa muhartAne karyo che. jo ahi utpattinI apekSAe virahakALa levAmAM Ave te jyAM sattAvIsa bhAMge kahyA zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #783 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7690 6 bhagavatI sUtre zatirbhagAH pratipAditAstatrApi utpAdavirahasaMbhavAdazotirbhaGgA eva bhavanti, saptaviMzatibhaGgAnAM tvabhAva eva / pratipAditAca zAstre saptaviMzatirbhaGgAH ato'trotpAdApekSayA viraho na jJAtavyaH, api tu sattApekSayaiva / tatra 'savve vi tAva hojjA kohobattA' iti pratinarakaM svakIyasvakIya sthityapekSayA jaghanyasthitikAnAM nArakajIvAnAM bahUnAM sadaiva sadbhAvAt, nArakabhavasya ca krodhodayapracurasvAt sarve eva nArakAH krodhopayuktA bhavantItyeko bhaGgo bhavati 1 / ahavA ityAdinA dvitricatuHsaMyoge bhaGgAH pradarzyante, tatra dvikasaMyoge bhaGgAn darzayati'avA' athavA ' koho uttA ya mANovautte ya" krodhopayuktAzca mAnopayuktazca, liyA jAve to jahAM sattAIsa bhaMga kahane meM Aye haiM, vahAM para bhI utpAda ke viraha ke saMbhava se 80 hI bhaMga honA cAhiye / 27 bhaMgoM kA to abhAva hI ho jAnA cAhiye / parantu zAstra meM to 27 bhaMga kahe haiN| isa for fronrSa yahI nikalA ki yahAM utpAda ko apekSA se viraha nahIM samajhanA, kintu sattA kI apekSA se hI viraha samajhanA / " savve vi tAva hojjA koho uttA " hareka naraka meM apanI apanI sthiti kI apekSA se jaghanya sthitivAle nArakajIva nirantara hI bahuta hote haiM / tathA nArakabhava krodha ke udaya se pracura hotA hai-arthAt nAraka bhava krodha kI pracuratA se sadA vyApta rahatA hai, isaliye sabhI nAraka jIva krodha se upayukta hote haiM / yaha prathama bhaMga hai / / (ahavA) ityAdi sUtradvArA dvikasaMyoga, trikasaMyoga aura catuSka saMyoga saMbaMdhI bhaMga dikhalAye gaye haiM, jo isa prakAra se haiM- inameM pahile dviksaMyoga meM bhaMga isa prakAra se haiM(koho uttAya mAgovautte ya) krodhopayukta monopayukta isa dviksaMyoga meM 6 hI bhaMgoM meM krodha ko bahuvacanAnta rakhakara 6 bhaMga karanA cAhiye, vaha che tyAM paNa utpattinA virahanA sa'bhavathI eMsI bhAMgA ja thavA joie ane sattAvIsa bhAMgAneA te abhAva ja hAvA joie. paNa zAstramAM sattAvIsa bhAMgA kahyA che. tethI e sArAMza nIkaLe che ke utpattinI apekSAe viraha samajave nahIM pazu sattAnI apekSAo 4 viraha samanvo " savve vi tAva hojjA koho uttA " hare narazubhAM potapotAnI sthitinI apekSAye dhanya sthitivAjA nAraka jIvA niraMtara bahu ja hoya che. tathA nArakInA bhava krodhanA udayathI bharapUra hAya che--eTale ke nArakInA bhava krodhanI adhikatAthI sadA kALa vyApta hoya che. te kAraNe samasta nAraka jIvA krodhathI upayukta hoya che. A pahelA lAMgI che. ( ahavA) tyAhi sUtra dvArA diu saMyoga, trisaMyoga, ane catuSka saMcAga saMkhaMdhI bhAMgA patAvavamAM Avye che.je A pramANe che. temAMnA paha~sA dvisayogabhAM lAMgA yA pramANe che- ( kahovauttA ya mANAvautte ya ) zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #784 -------------------------------------------------------------------------- ________________ heart za. 1 u. 5 sU02 (24) daNDakeSu sthitisthAnanirUpaNam 761 tatra dvikasaMyoge bahuvacanAntaM krodhamamuMcatA SaD bhaGgAH kartavyAH, tathAhi krodhopayuktA mAnopayuktazca 1, krodhopayuktAzca mAnopayuktAzcara, krodhopayuktAzca mAyopayuktazca 3, krodhopayuktAzca mAyopayuktAzca 4, krodhopayuktAzca lobhopayuktazca5 krodhopayuktAzca lobhopayuktAzca 6 / evaM dviksaMyoge paDU bhaGgA bhavanti / trikasaMyoge dvAdaza bhaGgA bhavanti, tatra krodhe niyamato bahuvacanaM mAnamAyayo rekavacanamityekaH 1, mAnakatve mAyAbahutve dvitIyo bhaGgaH 2 mAne ca bahuvacanaM mAyAyAmekatvamiti " bhaMga karanekI rIti isa prakArase hai bahuta se krodhApayukta, koI eka mAnopayukta 1 | yahAM krodha ko bahuvacana meM rakhA hai-aura mAna ko eka vacana meM rakhA hai| krodhopayukta mAnopayukta ra isa bhaMgameM krodha aura mAna ina donoM ko bahuvacana meM rakhA gayA hai / krodhopayukta mAyopayukta 3 isa bhaMga meM krodha ko bahuvacanAnta meM aura mAyA ko eka vacanAnta rakhA gayA hai / krodhopayukta mAyopayukta4, donoM bahuvacanAnta haiN| krodhopayukta bahucanAnta lobhopayukta ekavacanAnta5, krodhopayukta bahucanAnta lobhopayukta bahuvacanAnta, isa taraha ki saMyogameM chahabhaMga hote haiM / trika saMyoga meM bAraha bhaMga hote haiM - yahAM para bhI krodhako bahuvacanAnta hI rakhanA cAhiyetathA - mAna aura mAyAko eka vcnaant| isataraha yaha bahuta se krodhopayukta, koI eka mAnopayukta, mAyopayukta / yaha pahilA bhaMga bana jAtA hai ? mAna ke ekatva meM aura mAyA ke bahutvameM dvitIya bhaMga bana jAtA haijaise - bahuta se krodhopayukta, koI eka mAnopayukta, bahuta se mAyopayukta 2 / mAna meM bahuvacana karane para aura, mAyA meM eka vacana karanepara tIsarA krodhApayukta mAnApayukta-A dvika sayAgamAM chae bhAMgAmAM krodhane bahuvacanathI yukta rAkhIne cha bhAMgA karavAmAM AvyA che. te cha bhAMgA A rIte karavA-(1) krodhavALA dhaNA ane mAnavALA kAika ja, (ra) krodhavALA ghaNA ane mAnavALA paNa ghaNA, (3) krodhavALA ghaNA ane mAnavALA koi eka ja, (4) krodhavALA ghaNA ane mAyAvALA paNa ghaNA, (5) krodhavALA ghaNA ane leAbhavALA kAI eka ja (6) krodhavALA ghaNA ane lAbhavALA paNa ghaNA. A rIte dvika saoNMcAga vaDe uparAkta cha bhAMgA thAya che. have trika saMcAga vaDe khAra bhAMgA bane che. ahiM krodhI nAraka jIvA ghaNA hovAthI krodha dareka bhAMgAmAM mahuvacanamAM rahe che. havemAra bhAMgA nIce mujaba jANavA-(1) krodhI ghaNA tathA mAnI ane mAyAvI koika ja, (2) kodhI ghaNA mAnI kAIka ja mAyAvI ghaNA, (3) krodhI ghaNA mAnI paNu ghaNA paNu bha0-96 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #785 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 762 bhagavatIsUtra tRtIyaH3, mAnabahutve mAyAbahutve cturthH4| punaH krodhamAnalobhairitthameva catvAraH4 punaH krodhamAyAlobhairitthameva catvAraH8 / evamete dvAdaza, tathAhikrodhopayuktAzca mAnopayuktazca mAyopayuktazca1, krodhopayuktAzca mAnopayuktazca mAyopayuktAzcara, krodhopayuktAzca mAnopayuktAzca mAyopayuktazca3, krodhopayuktAzca mAnopayuktAzca maayopyuktaashc4| krodhopayuktAzca mAnopayuktazca lobhIpayuktazca5, krodhopayuktAzca mAnopayuktazca lobhopayuktAzca6, krodhopayuktAzca mAnopayuktAzca lobhopayuktazca 7, krodhopayuktAzca mAnopayuktAzca lobhopayuktAzca8 / krodhopayuktAzcamAyopayuktazva lobhopayuktAzca9 krodhopayuktAzca mAyopayuktazca lobhopayuktAzca10, krodhopayuktAzca mAyopayuktAzca lobhopayuktazca11, krodhopayuktAzca mAyopayuktAzca lobhopayuktAzca12, ityevaMtrikasayoge dvAdaza bhaGgA bhvntiiti| catuSkasaMyogeSTau bhaGgA bhavanti, tathAhibhaMga bana jAtA hai-jaise-bahutase krodhopayukta, mAnopayukta, koI eka mAyopayukta 3 // mAna ko bahuvacana meM rakhane para aura mAyA ko bhI bahuvacanameM rakhane para cauthAbhaMga bana jAtA hai-jaise-bahutase krodhopayukta, mAnopayukta, mAyopayukta4 / isI paddhatise krodha mAna lobhase cAra bhaMga banate haiM-jaise-bahutase krodhopayukta, koi eka mAnopayukta, lobhopyukt5| bahutase krodhopayukta koI eka mAnopayukta bahutase lobhopayukta6, bahutase krodhopayukta, mAnopayukta, koIeka lobhopayukta7, bahutase krodhopayukta mAnopayukta, lobhopayukta8, isI tarahase krodha mAyA aura lobha inase cAra bhaMga bana jAte haiM-jaise-bahutase krodhopayukta koI eka mAyopayukta, lobhopayukta9, bahutase krodhopayukta , koI eka mAyopayukta, bahutase lobhopayukta 10, bahutase krodhopayukta, mAyopayukta aura koIeka lobhopayukta11, bahutase krodhopayukta mAyopayukta aura lobhopayukta12 / mAyAvI keIka ja. (4) krodhI ghaNA, mAnI ane mAyAvI paNa ghaNuM, kodha, mAna ane mAyA e paddhatithI jema cAra bhAMgA upara batAvyA eja paddhatithI krodha, mAna ane lebhathI paNa cAra bhAMgA bane che. te A pramANe che. (1) kothI ghaNuM tathA mAnI ane lobhI keIka ja, (2) kodhI ghaNA, mAnI koIka 24 mana kholI 59, (3) AdhI gha!, mAnI , 5 sAlI 4. (4) krodhI ghaNu temaja mAnI ane lobhI paNa ghaNuM. e ja pramANe krodha, mAyA ane lebhathI paNa cAra bhAMgA bane che, je nIce mujaba che. (1) krodhI ghaNA tathA mAyAvI ane lebhI kaIka ja (2) kredhI ghaNuM mAyAvI keIka ja bhane sAlI gha. (3) AdhI ghara!, mAyAvI gha! 5 somI . (4) BdhI ghaNuM ane mAyAvI tathA lebhI paNa ghaNuM A rIte trika saMgInA bAra bhAga jANavA. zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #786 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za01305 sU02 (24)daNDakeSu sthitisthAnanirUpaNam 763 krodhe bahuvacanena mAnamAyAlobheSu caikavacanena ekaH 1, itthameva lobhe bahuvacanena dvitIyaH2, evametAveva ekavacanAntamAyayA jAto, evaM bahuvacanAntamAyayA'nyau dvau4, evamete catvAra ekavacanAntamAnena jaataaH| evameva bahuvacanAntamAnena catvAra iti saMkalanayA'STaubhaGgA bhavanti / tathAhi-krodhopayuktAzca mAnopayuktazca mAyopayuktazca lobhopayuktazca1, krodhopayuktAzca mAnopayuktazca mAyopayuktazca lobhopayuktAzca 2, krodhopayuktAca, mAnopayuktaca, mAyopayuktAzca lobhopayukta ceti tRtIyaH 3 / krodhopayuktAzca mAnopayuktazca mAyopayuktAzca lobhopayuktAzceti caturthaH4 / krodhopayuktAzca mAnopayuktAzca mAyopayuktazca lobhopayuktazceti paMcamaH5 / krodhopayuktAzca mAnopayuktAzca mAyopayuktazca lobhopayuktA cArake saMyogameM ATha bhaMga isa prakArase hote haiM-yahAM para bhI krodha ko bahuvacanAnta hI rakhanA cAhiye-isa taraha krodha ko bahuvacanAnta rakhane para aura mAna, mAyA evaM lobha meM eka vacana rahane para prathama bhaMga banatA hai, isI taraha lobhameM bahuvacana karanepara dvitIya bhaMga bana jAtA hai isa taraha mAyA ko eka vacana rakhanese ye do bhaMga banate haiN| aura mAyA ko bahuvacanAnta rakhane se tIsarA tathA mAyA aura lobha kA bahucanAnta karane se cauthA bhaMga bana jAtA hai / isa taraha ye cAra bhaMga mAna ko ekavacana meM rakhane para banate haiN| aura jaba mAna ko bahuvacana meM rakhA jAtA hai to isI tarahake cAra bhaMga aura bana jAte haiN| isa prakAra catuSkasaMyogameM ATha bhaMga ho jAte haiN| unakA nAmanirdeSa isa prakArase hai___ (1) bahutase krodhopayukta aura koIeka mAnopayukta, mAyopayukta lobhopayukta (2) bahutase krodhopayukta aura koIeka mAnopayukta mAyopayukta aura bahutase lobhopayukta (3) bahutase krodhopayukta koieka mAno. payukta bahutase mAyopayukta aura koIeka lobhopayukta (4) bahutase krodhopayukta mAnopayukta aura mAyopayukta lobhopayukta (5) bahutase krodhopayukta mAnopayukta aura koieka mAyopayukta lobhopayukta (6) bahutase cAranA saMyogathI ATha bhAMgA nIce mujaba thAya che-(1) krodhI ghaNuM mAnI mAyAvI tathA lebhI kaIka ja. (2) kodhI ghaNa, mAnI, mAyAvI keIka ja ane lebhI ghaNuM, (3) krodhI ghaNuM, mAyAvI ghaNuM ane mAnI tathA lebhI keIka ja. (4) krodhI ghaNA, mAnI koIka ja mAyAvI tathA lebhI ghaNA A rIte mAnIne ekavacanamAM rAkhIne cAra bhAMgA banyA, have mAnane bahuvacanamAM rAkhIne nIce mujaba cAra bhAga bane che. (5) phodhI ghaNA mAnI ghaNuM mAyAvI tathA lobhI keIka ja. (6) krodhI ghaNuM mAnI ghaNA ane lebhI paNa ghaNA zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #787 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 764 bhagavatIsUtre ceti SaSThaH6 / krodhopayuktAzca mAnopayuktAzca mAyopayuktAzca lobhopayuktazceti sptmH7| krodhopayuktAzca mAnopayuktAzca mAyopayuktAzca lobhopyuktaashcetyssttmH8| tadevamaSTau bhaGgAzcatuSkasaMyoge bhavantIti / tadevaM jaghanyasthitikeSu nArakajIveSu eka-paT-dvAdazA'STa-bhaGgAnAM saMkalanayA saptaviMzatibhaMgA bhavanti, jaghanyasthitika nArakIyasaptaviMzatibhaGgeSu sarvatra krodhe bahuvacanamevopAdeyam , yato jaghanyasthitau nArakA bahavo bhavantIti / __ saMpati mUlArthI viviyate-'savve vi tAva' ityaadi| he gautama ! sarvepi tAvat krodhopayuktA bhavantyeva 1, 'ahavA kohovauttA ya mANovautte ya' athavA krodhopayuktAzca mAnopayuktazca2 ' ahavA kohovauttA ya krodhopayukta, mAnopayukta aura koIeka bhAyopayukta aura bahutase lobhopayukta (7) bahutase krodhopayukta mAnopayukta mAyopayukta aura koieka lobhopayukta (8) bahutase krodhopayukta, mAnopayukta, mAyopayukta, lobhopayukta isa taraha ye ATha bhaMga catuSka saMyoga meM banate haiN| isa taraha jaghanyasthitivAle nArakajIvoM meM ye eka, chaha bAraha aura ATha bhaMgoM ko jor3ane se 27 bhaMga ho jAte haiN| jaghanya sthitivAle nArakajIvoM saMbaMdhI 27 bhaMgoM meM sarvatra jo krodha ko bahuvacanAntara rUpa se grahaNa kiyA gayA hai usakA kAraNa yaha hai ki jaghanyasthiti meM rahane vAle nArakajIva nirantara bahuta milate hI rahate haiN| ____ aba isa samaya mUla sUtra kA artha likhA jAtA hai-(goyamA !) he gautama , jaghanyasthiti meM rahane vAle (savve vi tAva hojjA kohovauttA ya, ahavA kohovauttAya mANovautte ya, ahavA kohovauttA yamANovauttA ya,ahavA kohovauttA ya mAyovautte ya ) ityAdi ve saba bhI krodhoane mAyAvI kaIka ja. () krodhI ghaNu mAnI ghaNu mAyAvI ghaNA paNa lebhI kaIka ja, (8) krodhI ghaNA, mAnI ghaNuM mAyAvI tathA lebhI paNa ghaNuM. A rIte cAranA sAgathI ATha bhAMgA thayA. A rIte jaghanya sthitivALA nAraka jImAM eka, cha, bAra ane ATha bhAMgAne saravALe karavAthI kula sattAvIsa bhegA thAya che, jaghanya sthitivALA nAraka jIva saMbaMdhI sattAvIsa bhAgomAM koine sarvatra bahuvacanarUpe levAnuM kAraNa e che ke jaghanya sthitimAM rahenArA kodhI nArakajI haMmezAM ghaNuM ja hoya che. ve bhU suutrne| matha mA5vAmAM Ave che-( goyamA !) 3 gautama ! dhanya sthitimA 2naa| (savve vi tAva hojjA kohovauttA ya, ahavA kohovauttA ya mANovautte ya, ahavA kohovauttA ya mANovauttA ya, ahavA zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #788 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za0 1705 sU02 (24)daNDakeSu sthitisthAnanirUpaNam 765 mANovauttA ya' athavA krodhopayuktAzca mAnopayuktAzca3, 'ahavA kohova uttA ya mAyovautte ya" athavA krodhopayuktAzca mAyopayuktazva4, 'ahavA kohovauttA ya mAyovauttA ya' athavA krodhopayuktAzca mAyopayuktAzca5, 'ahavA kohovau. tAya lobhovautte ya' athavA krodhopayuktAzca lobhopayuktazva6 ' ahavA kohovauttA ya lobhovauttA ya ' athavA krodhopayuktAzca lobhopayuktAzca / trika saMyogi bhaGgAnAM svarUpaM darzayati-'ahavA' ityAdi / ' ahavA kohovauttA ya mANovautte ya mAyovautte ya' krodhopayuktAzva mAnopayuktazca mAyopayuktazca 1, 'kohovauttA ya mANovautte ya mAyovauttA ya' krodhopayuktAzca mAnopayuktazca mAyopayuktAzca2, 'kohovauttA ya mANovauttA ya mAyovautte ya" krodhopayuktAzca mAnopayuktAzca mAyopayuktazca3, 'kohovauttA ya mANovauttA ya payukta hote haiM athavA aneka krodhopayukta hote haiM aura koI eka mAnopapayukta hotA haiM / athavA aneka krodhIpayukta aura mAnopayukta hote haiN| athavA aneka krodhopayukta hote haiM aura koI eka mAyopayukta hotA hai| athavA aneka krodhopayukta aura mAyopayukta hote haiN| athavA aneka krodhopayukta hote haiM aura koI eka lobhopayukta hotA hai / athavA aneka krodhApayukta hote haiM aura lobhopayukta hote haiN| trika saMyogI bhaMgoM kA svarUpa isa prakAra se haiM-(ahavA-kohovauttA ya mANovautte ya, mAyouvatte ya) athavA-aneka krodhopayukta hote haiM tathA koI eka mAnopayukta evaM mAyopayukta hotA hai| (kohovauttA ya mANovautte ya mAyovauttA ya) athavA aneka krodhayukta hote haiM mAyAyukta hote haiM tathA koI eka mAnopayukta hotA hai| (kohovauttA ya mANovauttA ya mAyovautteya ) athavA aneka krodhopakohovauttA ya mAyovautte ya, ityAdi) 225 // oghAyayuta DAya cha, athavA ghaNuM nArake kodhapayukata hoya che ane keIka mapayukta hoya che. athavA ghaNA kopayukta ane mApayukta hoya che. athavA ghaNuM kopayukta hoya che, ane keIka mApayukta hoya che. athavA ghaNuM kopayukta ane mApayukta hoya che. athavA ghaNuM kopayukta ane keIka lebhapayukta hoya che. athavA ghaNA krodhapayukta ane lebhapayukta hoya che. tri saya laiumA 2135 mA pramANe cha- (ahavA-kohovauttA ya mANovautte ya, mAyovautte ya ) An un odhopayuta khAya cha bhane AI me manA5yuta mane mAyAM5yuta DAya che.( kohovauttAya mANovautte ya mAyovauttA ya ) athavA pazu auSayuta ane bhAyAyuta DAya cha bhane ase mAnA5yuta DAya che. (kohova uttA ya, maNovauttA ya, zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #789 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 766 bhagavatI sUtre mAyo uttA ya' krodhopayuktAzca mAno yuktAzca mAyopayuktAzca 4, ' evaM kohamA yAlobheNavi cau4 ' evaM krodhamAyAlo bhenApi catvAraH evam = ane naiva prakAreNa krodhamAyAlo bhenApi catvAro bhaGgAH karttavyAH / " evaM kohamAgalobheNavi cau" evaM krodhamAnalobhenApi catvAraH 4, evam pUrvoktaprakAreNa krodhamAnalobhenApi catvAro bhaGgA jJAtavyAH te ca bhaGgAH TokAyAM nivezitAH pUrvamato nAtra pradarzitAH / ' evaMbArasa' evaM saMkalanayA dvAdaza bhaGgA bhavanti / ' pacchA mANeNa mAyAe lobheNa ya koho bhayactro' pazcAt mAnena mAyayA lobhena ca krodho bhaktavyaH, ' te kohaM amuMcatA aTu' te bhaGgAH krodhamamuMcatA = aparityajatA catuHsaMyogikA aSTau kAryAH | 8 | ' evaM sattAvIsa maMgA yavvA' evaM saptaviMzatirbhaGgA jJAtavyAH / pUrvapradarzita , yukta hote haiM, mAnopayukta hote haiM aura koI eka mAyopayukta hotA hai / (kohoya, mANavaktA ya, mAyovauttA ya) athavA - aneka krodha, mAna aura mAyA ina tInoM se upayukta hote haiM / ( evaM kohamAyAlobheNa vi cau ) isI taraha krodha, mAyA aura lobha ke sAtha bhI cAra bhaMga karanA cAhiye / ( evaM kohamANalobheNa vi cau ) isI taraha se krodha, mAna aura lobha ke sAtha bhI cAra bhaMga karanA cAhiye / ye TIkA meM pahile kaha diye gaye haiM / isaliye yahAM nahIM dikhAye gaye haiM / ( evaM bArasa ) isa taraha inakI saMkalanA se 12bhaMga ho jAte haiM / (pacchA mANeNa mAyAe lobheNa ya koho bhaiyo) pazcAt mAna, mAyA aura lobha ke sAtha krodha kI bhajanA karanA cAhiye / (te kohaM ahuMcatA ) ve bhaMga krodha ko nahIM chor3akara cAra saMyogI ATha bhaMga mAyo utta ya ) athavA ghaNA Dodhopayukta bhane bhAnopayukta hoya che bhane adha me bhAyopayukta hoya che. (kohobattA yamANovauttA ya, mAyovauttA ya ) athavA dhalA adha, bhAna bhane bhAyA me traNethI upayukta hoya che. ( evaM kohamAyA lobheNa vicau ) 4 pramANe odha, bhAyA bhane bolanI sAthai pazu yAra lAMgA janAvavA. ( evaM kohamANalobheNa vi cau ) khela pramANe adha, bhAna ane leAbhanI sAthe paNa cAra bhAMgA anAvavA joie. A bhAMgAne TIkAmAM AgaLa batAvavAmAM Avela che. tethI ahIM te bhAMgAe matAvavAmAM AvyA nathI. ( evaM bArasa ) mA rIte te maghA lAMgAone legA azvAthI mAra lAMgA janI laya che. (pacchA mANeNa mAyAe lobheNa ya koho bhaiyo ) tyAra pachI bhAna, bhAyA bhane bolanI sAthai meghanI lalanA uravI leAgye. ( te kohaM amuMcatA ) Dodhane choDyA vinA ( dhanI sAthai ) yAra sayogI Ahe lAMgA zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #790 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za01 u05 sU02 (24)daNDakeSu sthitisthAnanirUpaNam 767 prakAreNa ekaH1, SaT6, dvAdaza12, aSTau ceti saMkalanayA saptavizatirbhaGgA bhavanti / te pUrva TIkAyAM pradarzitA eveti bhAvaH / ekasamayAdhikajaghanyasthitimAzrityAzItibhaMgAn darzayitumAha- imIse NaM' ityAdi / 'imIse NaM bhante' etasyAM khalu bhadanta ! 'rayaNappabhAe puDhavIe' ratna prabhAyAM pRthivyAM 'tIsAe nirayAvAsasayasahassesu' triMzati nirayAvAsazatasahasreSu ' egamegasi nirayAvAsaMsi' ekaikasmin nirayAvAse 'samayAhiyAe jahannahiIe' samayAdhikAyAM jaghanyasthiA , 'vaTTamANA neraiyA' vartamAnAH nairayikAH 'kiM kohovauttA mANovauttA mAyovauttA lobhovauttA' kiM krodhopayuktAH mAnopayuktAH mAyopayuktAH lobhopayuktAH bhavantIti praznaH / bhagavAnAha-'goyame' -tyAdi / 'goyamA' he gautama ! 'kohovautte ya mANovautte ya mAyovautte ya karanA cAhiye / (evaM sattAvIsaM bhaMgA geyavvA) isa taraha pUrvapradarzita paddhati ke anusAra eka, chaha, bAraha aura ATha inako jor3akara 27 bhaMga ho jAte haiN| so ye saba pahile TIkA meM dikhA hI diye gaye haiN| eka samaya adhika jaghanya sthiti ko Azrita karake 80 bhaMgoM ko dikhAne ke liye sUtrakAra kahate haiM- (imIse gaM bhaMte! rayaNappabhAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsasayasahassesu egamegasi nirayAvAsaMsi samayAhiyAe jahannadiIe vaTTamANA neraiyA ki kohovauttA, mANovauttA, mAyovauttA lobhovauttA?) he bhadanta! isa ratnaprabhA pRthivImeM jo 30tIsa lAkha narakAvAsa haiM unameM se eka eka narakAvAsa meM samayAdhika jaghanyasthiti meM vartamAna nArakajIva kyA krodhopayukta hote haiM ? yA mAnopayukta hote haiM ? yA mAyopayukta hote haiM? yA lobhopayukta hote haiM? bhagavAn isakA uttara 421 // nase. ( evaM sattAvIsaM bhaMgA NeyavvA ) mA rIte pUrita paddhati anusAra eka, cha, bAra ane ATha aMgone bhegA karavAthI kula sattAvIsa bhAMgA bane che. te badhA bhAMgAnuM spaSTIkaraNa AgaLa TIkAmAM karavAmAM AvyuM che. eka samaya adhika jaghanya sthitinI apekSAe eMsI bhAMgA batAvavAne mATe sUtra42 4 cha OM (imIse NaM bhaMte! rayaNappabhAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsasaya. sahassesu egamegaMsi nirayAvAsaMsi samayAhiyAe jahannaTTiIe vaTTamANA neraiyA ki kohovauttA, mANova uttA, mAyovauttA lobhova uttA ?) 3 mAvan ! 2 // 2tnaprabhA pRthvImAM je trIsa lAkha narakAvAsa che temAMnA pratyeka narakAvAsamAM samayAdhika jaghanya sthitimAM rahela nAraka chezuM kopayukta hoya che? ke mApayukta hoya che? ke mApayukta hoya che? ke lepayukta hoya che? teno javAba zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #791 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 768 bhagavatIsUtre lobhovautte ya' krodhopayuktazca mAnopayuktaca mAyopayuktazca lobhopayuktaca 1, ' kohobattA yamANovauttA ya mAyovauttA ya lobhovauttA ya' krodhopayuktAzca mAnopayuktAzca mAyopayuktAzca lobhopayuktAzca 2, ' ahavA kohovautte ya mANovautte ya' athavA krodhopayuktazca mAnopayuktazca 3, 'ahavA kohovautte ya mANovauttA ya, athavA krodhopayukta mAnopayuktAzca 4 / ' evaM asII bhaGgA yavtrA' evamazItirbhaGgA jJAtavyAH, ' evaM jAva saMkhejja samayAhiyA ThiI ' evaM yAvat saMkhyeyasamayAdhikA sthitiH / ' evam ' anena prakAreNa yAvat dvisamayAdArabhya saMkhyAtasamayAdhikAsthitiH = saMkhyAtasamayAdhikasthitiparyantaM pratyekamazItirbhaGgA vijJeyA iti bhAvaH / dete hue kahate haiM ki - (goyamA) he gautama ! (kohovautte ya mANovautte ya, mAyovautte ya lobhovautte ya) koI eka krodhopayukta hotA hai, koI eka mAnopayukta hotA hai. koI eka mAyopayukta hotA hai| koI eka lobhopayukta hotA hai / (kohobattA ya, mANovauttA ya, mAyovauttA ya / lobhottA ya) kitaneka krodhopayukta hote haiM, kitaneka mAnopayukta hote haiM, kitaneka mAyopayukta hote haiM, kitaneka lobhopayukta hote haiN| ( ahavA koho utteya, mAgovause ya) athavA koI eka krodhopayukta hotA hai, koI eka mAnopayukta hotA hai| (ahavA -kohovautteya, mANovauttA ya) athavA koI krodhopayukta hotA hai aura kitaneka mAnopayukta hote haiN| ( evaM asoI bhaMgA neyavvA) isa prakAra 80 bhaMga jAnanA cAhiye / ( evaM jAva saMkhejjasamayAhiyA ThiI ) isa taraha do samaya se lekara saMkhyAta samayAdhika sthiti paryanta pratyeka ke assI bhaMga jAnanA cAhiye, tathA mahAvIra prabhu yA pramANe Aye che - ( goyamA ! ) he gautama ! ( kohovautte ya mANo utteya mAyovautte ya lobhova utta ya) artha me Doghopayukta hoya che, ardha meDa mAnApayukata hoya che, koI eka mAyApayukata hoya che, ane koI eka lobhApayukata hoya che. (koho uttA yamANovauttA ya, mAyovauttA ya, lobhovauttA ya) dhA adhopayuta hoya che, ghaNA mAnApayukata hAya che, ghaNA mAyeApayukata hAya che ane dhaNA bAlopayukta pazu hoya che. ( ahavA kohovautta ya mANovautta ya) athavA adho odhayukta hoya che, ane adha me bhAnopayukta hoya che. ( ahavA koho utta ya mANAva uttA 6) athavA kAIM eka krodhayukata hoya che ane ghaNA mAnApayukata hAya che. ( evaM asII bhaMgA neyavtrA) mA pramANe 80 lAMgA jane che sebha samabhavu ( evaM jAva saMkhejjasa nayAhiyAe ThiI) A rIte me samayathI za3 urIne sadhyAta sabhayAdhiH sthiti paryanta pratyeunA 80 lAMgA samannvA tathA ( asaMkhejjasama - zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #792 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATokA za01 u0 5 sU0 2 ratnaprabhAsthitisthAnanirUpaNam 769 tathA ' asaMkhejjasamayAhiyAe ThiIe ' asaMkhyeyasamayAdhikAyAM sthityAm / tathA 'tappAuggukkosiyAe ThiIe' tatprAyogyotkarSikAyAM sthityAm / tasya vivakSitanarakAvAsasya pAyogyA samucitA yA utkarSikA sthitistasyAM ca ' sattAvIsaM bhaMgA bhANiyavA" saptaviMzatibhaGgA bhaNitavyAste eva pUrvoktAH yatastatra nArakA bahavo bhavantIti muulaarthH| imose NaM bhaMte rayaNappabhAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsasayasahassesu egamegaMsi nirayAvAsaMsi samayAhiyAe jahaNNaDhiIe vaTTamANA neraiyA kiM kohovauttA' ityAdi praznamUtram 'kohovautte ya ' ityAdhuttarapakSe'zItibhaGgA bhavanti / ekasamayAdArabhya saMkhyeyasamayAdhikAyAM jaghanyasthitau nArakA na bhava(asaMkhejasabhayAhiyAe ThiIe tappAuggukkosiyAe liIe sattAvIsa bhaMgA bhANiyavvA) asaMkhyAta samayAdhika sthiti meM tathA vivakSita narakAvAsa ke ucita utkRSTa sthiti meM pUrvokta hI sattAIsa bhaMga jAnanA caahiye| kyoMki vahAM nArakajIva bahuta hote haiN| isataraha yaha mUlakA artha hai| inakA khulAzA isa prakArase hai-eka samayase lekara saMkhyAta samaya adhika vAlI jaghanyasthitimeM prathama to nAraka jIva nahIM hote haiM-yadi kadAcit hoM bhI to eka bhI ho sakatA hai aura aneka bhI ho sakate haiN| tathA eka Adi makhyAta samaya adhika vAlI ajayanya sthitike nArakajIva kIsI samaya meM hI hote haiN| unameM krodhAdi upayukta nArakajIvoM kI saMkhyA eka aura aneka ho sakatI haiN| isase assI bhaMga ho jAte haiN| unhIM bhaMgoM ko dikhAyA jAtA hai-krodha, mAna,mAyA aura lobha inameM ekatva saMkhyAko apekSAse cAra bhaMga hote haiM, jaise koI-eka krodhase upayukta hiyAe ThiIe tappAuggukkosiyAe ThiIe sattAvIsa bhaMgA bhANiyavvA) asaNyAta samayAdhika sthitimAM tathA vivakSita nArakAvAsane yogya utkRSTa sthitimAM pUrvokta 27 bhAMgA ja jANavA kAraNa ke tyAM nAraka jIve ghaNuM hoya che. A pramANe mULa sUtrano artha che. have tenuM spaSTIkaraNa karavAmAM Ave che-eka sayamathI laIne saMkhyAta adhika samayavALI jaghanya sthitimAM keTalIka vakhate nAraka che hatA ja nathI-ane je kadAca hoyato ekapaNa hoI zake ane aneka paNa haI zake. tathA eka Adi saMkhyAta samayAdhika utkRSTa sthitinA nAraka che paNa kaI samayamAM ja hoya che. temanAmAM krodhAdi upayukata nAraka jInI saMkhyA eka ane aneka hoI zake che. tethI 80 bhAMgA banI jAya che. te bhAMga have batAvavAmAM Ave che. kedha, mAna, mAyA. ane lebhamAM eka saMkhyAnI apekSAe 4 bhAMgA thAya che, jema ke kaI eka kedhathI yukta hoya che. keI eka mAnathI bha0 97 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #793 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre ntyapi, bhavanti cettadA eko vA aneke vA bhavanti, ekAdisaMkhyAtasamayAdhikAjaghanyasthitikAH kadAcideva bhavanti, teSu ca krodhAdhupayuktAnAmekatvAnekatva saMbhavAdazItibhaGgA bhavanti, tAneva darzayati-krodhamAnamAyAlobheSu ekatvena catvAro bhaGgA bhavanti, tadyathA-krodhopayuktazca mAnopayuktazca mAyopayuktazca lobhopayuktazca / krodhAdiSu bahutvena cAnye catvAro bhaGgA bhavanti, tadyathAkrodhopayuktAzca mAnopayuktAzca mAyopayuktAzca lobhopayuktAzca / eteSAM krodhAdInAM dvikasaMyoge caturviMzatibhaGgA bhavanti, tathAhi-krodhamAnayorekatvabahutvAbhyAM catvAro bhaGgAH 4, evaM krodhamAyayorekatvabahulAbhyAM catvAraH 4 evaM krodhalobhayorekatvabahutvAbhyAM catvAraH 4, evaM mAnamAyayorekatvabahutvAbhyAM catvAraH 4 evaM mAnalobhayorekatvabahutvAbhyAM catvAraH 4, tathA mAyAlobhayorekatvabahutvAbhyAM catvAraH 4, eSAM saMkalanayA dvikasaMyoge cturviNshtibhnggaaH| tathAhi-krodhapayuktazca hotA hai, koI eka mAna se upayukta hotA hai, koI eka mAyA se upayukta hotA hai, koI eka lobha se upayukta hotA hai / tathA jaba krodhAdikoM meM bahutva kI apekSAkI jAtI hai taba bhI cAra bhaMga hote haiM, jaise-aneka nArakajIva krodhopayukta hote haiM, mAnopayukta hote haiM, mAyopayukta hote haiM aura lobhopayukta hote haiM / ina krodhAdikoM ke dvikasaMyoga meM coIsa bhaMga hote haiM-jaise krodha aura mAna meM ekavacana aura yahuvacana ko lekara cAra bhaMga ho jAte haiN| isI taraha krodha aura mAyA meM eka vacana aura bahuvacana ko lekara cAra bhaMga ho jAte haiN| isI taraha krodha aura lobha meM ekavacana bahuvacana ko lekara cAra bhaMga ho jAte haiN| mAna aura mAyA meM ekavacana bahuvacana ko lekara cAra bhaMga ho jAte haiN| mAna aura lobha meM isI taraha se ekavacana bahuvacana ko lekara cAra bhaMga ho jAte haiN| tathA mAyA aura lobha meM ekavacana bahuvacana ko lekara cAra bhaMga ho yukta hoya che. keI eka mAyAthI yukata hoya che, koI eka lebhathI yukata hoya che. tathA krodhAdikamAM bahatvanI apekSAe 4 bhAMgA thAya che. jema ke aneka nAraka jIva kepayukata hoya che, mAnopayukata hoya che, mAyopayuta hoya che. ane lobhapayukata hoya che. te kedhAdikanA krikasaMgathI 24 bhaMga thAya che jema ke- kedha ane mAnamAM ekavacana ane bahavacana laIne 4 bhAMgA banI jAya che. e ja pramANe kola ane mAyAmAM ekavacana ane bahuvacana laIne bIjA cAra bhAMgA bane che. e ja pramANe ke ane lebhamAM ekavacana ane bahuvacana laIne 4 bhAMgA bane che. mAna ane mAyAmAM eka vacana bahuvacana laine cAra bhAMgA bane che. mAna ane lebhamAM ekavacana tathA bahuvacana laIne cAra bhAMgA bane che. tathA mAyA ane temAM eka zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #794 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATI za. 1 u0 5 sU0 2 ratnaprabhAsthitisthAnanirUpaNam 71 mAnopayuktazca1, krodhopayuktazca mAnopayuktAca2, krodhopayuktAzca mAnopayuktazca3, krodhopayuktAzca mAnopayuktAzca4, dhiopayuktazca mAyopayuktazca5, krodhopayuktazca mAyopayuktAzcada, krodhopayuktAzca mAyopayuktazva7, krodhopayuktAzca mAyopayuktA. zva8, krodhopayuktazca lobhopayuvatazca9, krodhoSayuktazca lobhopayuktAzca10, krodhojAte haiN| isa taraha ina saba ko jor3ane para ye coIsa bhaMga hote haiN| inakA spaSTa artha isa prakAra se hai-koI eka nArakajIva krodha se upayukta hotA hai, mAna se upayukta hotA hai 1 koI eka nArakajIva krodha se upayukta hotA hai aura aneka nArakajIva mAna se upayukta hote haiM / aneka nArakajIva krodha se upayukta hote hai aura koI nArakajIva mAnase upayukta hotA hai / kitaneka nArakajIva krodha se upayukta hote hai aura mAna se upayukta hote haiM 4 / koI eka nArakajIva krodha se upayukta hotA hai aura mAyA se upayukta hotA hai 5 / koI eka nAraka jIva krodhase upayukta hotA hai aura aneka nAraka jIva mAyAse upayukta hote haiM 6 / aneka nArakajIva aise hote haiM jo krodhase upayukta hote haiM aura koI eka nAraka aisA hotA hai jo mAyA se upayukta hotA hai 7 / aneka nAraka jIva krodha se upayukta hote haiM aura aneka nArakajIva mAyA se upayukta hote haiM 8 / koI eka nArakajIva aisA hotA hai jo krodha se aura koI eka lobha se upayukta hotA hai 9 / koI eka krodha se aura kitaneka lobha se upayukta hote haiM 10 / kitaneka nArakajIva krodha se upayukta hote haiM- to koI eka nArakajIva lobha se upayukta vacana tathA bahuvacana laIne cAra bhAMgA thAya che. A badhA bhAMgAne saravALe 24 thAya che. te A pramANe che. (1) keI eka nAraka jIva kedhathI upayukata hoya che ane mAnathI paNa upayukta hoya che. (2) keI eka nAraka jIva krodhathI upayukta hoya che ane aneka nAraka jIva mAne payukta hoya che.(3) aneka nAraka jIva kredhayukta hoya che ane keeka nAraka jIva mAnayukta hoya che. (4) ghaNA nAraka jIva krodhayukta ane mAnayukta hoya che. (5) keI eka nAraka jIva kopayukata ane kaI eka mAyAyukta hoya che. (6) keI eka nAraka jIva kodhathI upayukta hoya che ane aneka nAraka jIva mAyAthI upayukta hoya che. (7) eneka nAraka jIva krodhathI yukta hoya che ane eka nAraka jIva mAyAthI upayukta hoya che. (8) aneka nAraka jIva kodhathI ane mAyAthI upayukta hoya che. (9) koI eka nAraka jIva kodha ane lebhathI yukta hoya che. (10) keI eka krodhathI ane aneka lebhathI upayukta hoya che, zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #795 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 772 bhagavatIsUtre payuktAzca lobhopayuktazca 11, krodhopayuktAzca lobhopayuktAzca12, mAnopayuktazca mAyopayuktazca13, mAnopayuktazca mAyopayuktAzca14, mAnopayuktAzca mAyopayu. ktazca15, mAnopayuktAzca mAyopayuktAzva16, mAnopayuktazca lobhopayuktazca17, mAnopayuktazca lobhopayuktAzca18, mAnopayuktAzca lobhopayuktazca19, mAnopayuktAzca lobhopayuktAzca20, mAyopayuktazca lobhopayuktazca21, mAyopayuktazca lobhopayuktAzca22, mAyopayuktAzca lobhopayuktazca23, mAyopayuktAzca lobhopayuktAzca24 iti cturviNshtiH| hotA hai 11 / aneka nArakajIva aise bhI hote haiM jo krodha se upayukta hote haiM aura aneka lobha se upayukta hote haiM 12 / koI eka nAraka jIva aisA hotA hai jo mAna se upayukta hotA hai aura koI eka mAyA se upayukta hotA hai 13 / koI eka nArakajIva mAna se upayukta hotA hai aura kitaneka nAraka jIva mAyA se upayukta hote haiM 14 / kitaneka aise hote haiM jo mAna se upayukta hote haiM aura koI eka nAraka jIva mAyA se upayukta hotA hai 15 / aneka nAraka jIva mAna se aura aneka mAyA se upayukta hote haiM 16 / koI eka mAna se aura koI eka lobha se upayukta hotA hai 17 / koI eka mAna se upayukta hotA hai aura kitaneka lobha se upayukta hote haiM 18 / kitaneka mAna se upayukta hote haiM aura koI eka lobha se upayukta hotA hai 19 / kitaneka mAna se aura kitaneka lobha se upayukta hote haiM 20 / koI eka nAyA se upayukta hotA hai aura koI eka lobha se upayukta hotA hai 21 / koI eka mAyA se upayukta (11)aneka nArakajIva krodhathI upayukta hoya che te koI eka nAraka jIva lebhathI upayukta hoya che. (12) aneka nAraka jIva krodha ane lobhathI upayukta hoya che. (13) koI eka nAraka jIva mAnathI ane mAyAthI upayukta hoya che. (14) ke eka nAraka jIva mAnathI upayukta hoya che ane aneka nAraka jIva mAyAthI upayukta hoya che. (15) aneka nAraka jIva mAnathI upayukta hoya che ane kei eka nAraka jIva mAyAthI upayukta hoya che. (16) aneka nAraka jIva mAnathI ane mAyAthI paNa upayukta hoya che. (17) keI eka nAraka jIva mAnathI ane lebhathI upayukta hoya che. (18) kei eka nAraka jIva mAnathI ane ane aneka nAraka jIva lebhathI upayukta hoya che. (19) aneka nAraka jIva mAnayukta ane kaI eka nAraka jIva bhayukta hoya che. (20) aneka nAraka chava mAnathI ane lebhathI upayukta hoya che. (21) keI eka nArakajIva zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #796 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za01 u05 sU02 ratnaprabhAsthitisthAnanirUpaNam 773 evaM trikasaMyoge dvAtriMzad bhaGgA bhavanti, tathAhi-krodhamAnamAyAsu ekatvenaikaH, epveva mAyAbahutvena dvitIyaH, evametau mAnakatvena dvAveva, anyau mAnabahutvena, evamete catvAraH4 krodhaikatvena catvAra eva4 / anye krodhabahutvena4 / ityevamaSTau krodhamAnamAyAtrike jaataaH8| tathA'nye'STau krodhamAnalobheSu8, tathaivAnye'STau krodhamAyAlobheSu8, iti sarvasaMkalanayA dvAtriMzat 32 / taditthaM bhaGgaprakAra:hotA hai aura kitaneka lobhase upayukta haiM22 / kitaneka mAyAse upayukta hote haiM tathA kitaneka lobha se upayukta hote haiM 23 / kitaneka mAyAse upayukta hote haiM aura koI eka lobhase upayukta hote haiN24| isa prakAra ye caubIsa bhaMga haiN| tIna ke saMyoga meM battIsa bhaMga hote haiM-krodha, mAna, mAyA saba meM ekavacana karane se eka bhaMga bana jAtA hai| inhIM meM mAyA meM bahuvacana karanese dvitIya bhaMga bana jAtA hai| tathA ina donoM bhaMgoMmeM mAna ko bahuvacana meM rakhane se tIsare cauthe do bhaMga aura bana jAte haiM isa prakAra se ye 4 bhaMga trika saMyogI ho jAte haiN| ina cAra bhaMgoM meM krodha ko bahuvacanAnta karane se cAra dUsare aura trika saMyogI bhaMga bana jAte haiM isa prakAra ye ATha bhaMga krodha mAna aura mAyA ina tIna ke mela se trikasaMyogI ho jAte haiN| isI taraha se aura dUsare ATha vikasaMsogI bhaMga krodha, mAna aura lobha inake mela se kara lenA cAhiye / isI taraha se aura tIsare trikasaMyogI ATha bhaMga krodha, mAyA aura lobha inase kara lenA cAhiye / isI taraha se cauthe ATha trikasaMyogI bhaMga, mAyAthI ane lebhathI upayukata hoya che. (22) keI eka nAraka jIva mAyAthI upayukata hoya che ane aneka lebhathI upayukata heAya che. (23) aneka nAraka jIva mAyAthI ane keIeka lebhathI hAya upayukata che. (24) aneka nAraka cha mAyAthI ane lebhathI upayukata hoya che. e rIte 24 bhAMgA bane che. traNane sagathI A rIte 32 bhAMga bane che-krodha, mAna, mAyA, e traNe ekavacanamAM rAkhIne eka bhAMge thAya che. te traNemAMthI mAyAne bahuvacanamAM mUkIne bIjo bhAga thAya che. uparanA bane bhAMgAmAM mAnane bahuvacanamAM mUkIne trIje tathA bhAga bane che. A rIte traNanA saMgathI e cAra bhAMgA banI jAya che. A cAra bhAMgAmAM koIne bahuvacanamAM rAkhI che bIjA cAra trika saMgI bhAMgA bane che. A rIte krodha, mAna, ane mAyAnA sAgathI trika saMgI 8 ATha bhAMgA banI jAya che. e ja pramANe kodha, mAna ane lebhanA saMgathI bIjA ATha bhAMga banAvI zakAya che. e ja pramANe krodha' mAyA ane lebhanA trikasaMgI trIjA ATha bhAMgA banAvI levA joIe. ane mAna, mAyA tathA lebhanA sAgathI zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #797 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 774 bhagavatIsUtre krodhopayuktazca mAnopayuktazca mAyopayuktazca 1, krodhopayuktazca mAnopayuktazca mAyopayuktAzca2, krodhopayuktazca mAnopayuktAzca mAyopayuktazva3, krodhopayuktazca mAnopayuktAzca mAyopayuktAzca4, krodhopayuktAzcamAnopayuktazca mAyopayuktazca5, krodhopayuktAzca mAnopayuktazca, mAyopayuktAzcada, krodhopayuktAzca mAnopayuktAzca mAna, mAyA aura lobha inase kara lenA caahiye| inakA khulAsA viva raNa isa prakAra se hai-krodhopayukta, mAnopayukta, mAyopayukta yaha trika saMyogI prathamabhaMga hai / isameM krodhAdikoM meM ekavacana hai 1 / krodhopayukta mAnopayukta, mAyopayukta isa trikasaMyogI dvitIya bhaMga meM krodha mAnameM ekavacana rakhakara mAyAmeM bahuvacana rakhA hai / tAtpartha isakA yaha hai ki koI eka nArakajIva krodhase upayukta hotA hai koIeka mAnase upayukta hotA hai aura kitaneka nAraka jIva mAyA se upayukta hote haiM 2 krodhopayukta mAno. payukta, mAyopayukta yaha trikasaMyogI tIsarA bhaMga hai, isameM mAnako bahuvacanAnta rakhA gayA hai| krodhopayukta, mAnopayukta, mAyopayukta yaha cauthA trika saMyogI bhaMga hai / isameM mAna aura mAyAko bahuvacanAnta rakhA gayA hai| krodhopayukta, mAnopayukta, mAyopayukta, yaha pAMcavAM trikasaMyogI bhaMga hai| isameM krodha ko bahuvacanAnta rakhA gayA hai 5 / krodhopayukta, mAnopayukta, mAyopayukta yaha chaThA trikasaMyogI bhaMga hai| isameM krodha aura mAyA ko bahuvacanAnta rakhA gayA hai 6 / krodhopayukta, mAnopayukta, mAyopayukta trikasaMyogI cethA ATha bhAMgA banAvI levA joIe. te 3ra bhAgAonuM spaSTIkaraNa A pramANe che. (1) keI eka nAraka jIva kopayukata, mApayukata ane mAyopayukata hoya che. A traNemAM eka vacana rahela che. (2) koI eka nAraka jIva krodhapayukata ane mApayukta hoya che aneka nAraka cha mAyopayukata hoya che. A bhAMgAmAM krodha ane mAnamAM ekatva ane mAyAmAM bahatva hoya che. (3)kaI eka nAraka jIva kopayukata, mApayukta hoya che ane aneka nAraka che mAne payukta hoya che. A bhAMgAmAM mAnane bahuvacanamAM mUkyuM che. (4) ke eka nAraka jIva kopayukta hoya che. are ghaNA nAraka cha mApayukata hoya tathA mApayukata hoya che. A bhAMgAmAM mAna, ane mAyAne bahuvacanamAM mUkela che. (5) aneka nAraka jI kopayukta hoya che ane koI eka nAraka jIva mAnopayukata ane mAyopayukata hoya che. (6) aneka nAraka jIva kopayukata ane mAyopayukta hoya che ane koI eka nAraka jIva mAnapayukata hoya che. (7) aneka nAraka jI kopayukata ane mAnapayukata hoya che ane koI eka nAraka zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #798 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za0 19. 5 sU0 2 ratnaprabhAsthitisthAnanirUpaNam 775 mAyopayuktazca7, krodhopayuktAzca mAnopayuktAzca mAyopayuktAzca8, krodhopayuktazca mAnopayuktazca lobhopayuktazca 9, krodhopayuktazca mAnopayuktazca lobhopayuktAzca 10, krodhopayuktAzca mAnopayuktAzca lobhopayuktazca 11, krodhopayuktazca mAnopayuktAzca, lobhopayuktAzca 12, krodhopayuktAzca mAnopayuktazca lobhopayuktazca 13, krodhopayuktAzca mAnopayuktazca lobhopayUktAzca14, krodhopayuktAzca mAnopayuktAca, yaha sAtavAM trika saMyogI bhaMga hai yahAM krodha ko aura mAna ko bahuvacanAnta rakhA gayA hai / krodhiopayukta mAnopayukta mAyopayukta, yaha AThavAM trika saMyogI bhaMga hai / isameM krodha, mAna aura mAyA ina tInoM ko bahuvacanAnta rakhAgayA hai 8 / krodhopayukta mAnopayukta aura lobhopayukta yaha nauvAM bhaMga hai / yahAM mAyAkA sthAna badalakara usakI jagaha lobhako rakhA gayA hai| aura ina tInoM ko ekavacanAnta kiyA gayA haiM 9 / (krodhopayukta mAnopayukta, lobhopayukta yaha dasavAM trikasaMyogI bhaMga hai| isameM lobhako bahuvacanAnta kiyA gayA hai 10 / krodhopayukta, mAnopayukta aura lobhopayukta yaha gyArahavAM bhaMga hai| yahAM krodha aura mAnameM bahuvacana kiyA gayA hai 11 // krodhopayukta,mAnopayukta, lobhopayukta, yaha bArahavAM bhaMga hai| isameM mAna aura lobha ko bahuvacanAnta kiyA hai 12 / krodhopayukta, mAnopayukta, lobho. payukta, yaha terahavA~ bhaMga hai| isameM krodha ko hI bahuvacanAnta kiyA hai 13 krodhopayukta, mAnopayukta, lobhopayukta, yaha caudahavAM bhaMga hai| isameM krodhako aura lobha ko bahuvacanAnta kiyA hai14 / krodhopayukta, mAnopayukta, lobhopayukta yaha pandrahavAM trikasaMyogI bhaMga hai / isameM krodha aura mAna ina donoM ko bahuvacanAnta kiyA hai15| krodhopayukta, mAnopayukta, jIva mAyopayukata hoya che. (8) aneka nAraka jIvo kodhapayukta, mAnopayukta ane mApayukta hoya che. A bhAMgAmAM traNene bahuvacanamAM mUkyA che. (9) koI eka nAraka jIva kopayukata, mApayukta ane lAbhapayukta hoya che. A bhAMgA traNene eka vacanamAM mUkyAM che. (10) keI eka nAraka jIva kopayukata ane mAne payukta hoya che. tathA aneka nAraka che lepayukata hoya che. (11) aneka nAraka jIve kopayukata ane mAnapayukata hoya che tathA kaI eka nAraka jIva lobhapayukta hoya che. (12) aneka nAraka cha mAnayukata ane lebhayukata hoya che tathA kaI eka nAraka jIva kodhAyukata hoya che. (13) nAraka che krodhapayukta hoya che keI eka mAnopayukata ane koI eka lepayukta hoya che. (14) aneka nArake krodha ane lebhayukata hoya che jyAre koI eka mAnayukata hoya che, (15) aneka nAraka ane mAnathI upayukta ane kaI eka zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #799 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre lobhopayuktazca15, krodhopayuktAzca mAnopayuktAzca lobhopayuktAzca16, krodhopayuktazca mAyopayuktazca lobhopayuktazca17, krodhopayuktazca mAyopayuktazca lobhopayuktAzca18, krodhopayuktazca mAyopayuktAzca lobhopayuktazca19, krodhopayuktazca mAyopayuktAzca lobhopayuktAzva20, krodhopayuktAzca mAyopayuktazca lobhopayuktazca 21, krodhopayuktAzca mAyopayuktazca lobhopayuktAzca22, krodhopayuktAzca mAyolobhopayukta yaha solahavAM trika saMyogI bhaMga hai| isameM tInoM ko bahuvacanAnta kiyA gayA hai16| krodhopayukta, mAyopayukta, lobhopayukta,yaha satrahavAM trika saMyogI bhaMga hai| isameM mAnakA sthAna badala gayA hai aura usakI jagaha para mAyA kA nikSepa kiyA gayA hai / ina tInoM meM ekavacanAntatA ko gaI hai| 17 krodhopayukta, mAyopayukta, lobhopayukta, yaha aThArahavAM trikatayogI bhaMga hai / isameM lobha ko bahuvacanAnta kiyA gayA hai 18 krodhopayukta, mAyopayukta, lobhopayukta yaha unnIsavAM bhaMga hai| isameM mAyA ko bahuvacanAnta kiyA gayA hai 19 krodhopayukta, mAyopayukta, lomopayukta, yaha vIsavAM trikasaMyogI bhaMga hai / isameM mAyA aura lobha kA bahuvacanAnta kiyA hai 20 krodhopayukta, mAyopayukta, lobhopayukta, yaha ikkIsavAM trikasaMyogI bhaMga hai| isameM krodhako bahuvacanAnta kiyA gayA hai 21 / krodhopayukta, mAyopayukta lobhopayukta yaha bAIsavAM trikasaMyogI bhaMga hai / isa meM krodha aura lobha ko bahuvacanAnta kiyA gayA hai 22 / krodhopayukta, mAyopayukta lobhopayukta yaha teIsavAM trika saMyogI bhaMga hai / isameM krodha aura mAyA ko bahuvacanAnta lepayukata hoya che. (16) aneka nAraka che krodhapayukta, mAnapayukta ane lebhapayukta hoya che. have mAnanI jagyAe mAyAne mUkavAthI nIce pramANe ATha bIjA bhAMgA banaze (17) koI eka nAraka jIva kopayukta, mApayukata ane lAbhapayukta hoya che. (18) koI eka nAraka jIva kopayukata ane mAyopayukata hoya che ane ghaNA nAraka jIve lepayukta hoya che. (19) kei eka nAraka jI kopayukta ane lebhapayukta hoya che. ane ghaNuM nArake mApayukata hoya che. (20) keI eka nAraka jIva kopayukta ane ghaNuM nAraka mApayukta ane ghaNuM lebhe payukta hoya che. (21) ghaNA nAraka jIvo kropayuta ane keAI eka nAraka jIva mApayukata ane lebhapayukata hoya che. (22) ghaNuM nAraka jIvo krodhapayukata ane lebhapayukta hoya che. ane keI eka nAraka jIva mAyopayata hoya che. (23) ghaNuM nAraka cho kopayukta ane mApayukata hoya che ane koI eka nAraka jIva le payukata hoya che. (24) ghaNuM nAraka zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #800 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za0 1 u0 5 sU0 2 ratnaprabhAsthitisthAnanirUpaNam 777 payuktAzca lobhopayuktazca23, krodhopayuktAzca mAyopayuktAzca lobhopayuktAzca24, mAnopayuktazca mAyopayuktazca lobhopayuktazca25, mAnopayuktazca mAyopayuktazca lobhopayuktAzca26, mAnopayuktazca mAyopayuktAzca lobhopayuktazca 27 mAnopayuyuktazca mAyaupaktAzca lobhopayuktAzca28, mAnopayuktAzca mAyopayuktazca lobhopayuktazca29, mAnopayuktAzca mAyopayuktazca lobhopayuktAzca30, mAnopayuktAzca mAyopayuktAzca lobhopayuktazca31, mAnopayuktAzca mAyopayuktAzca lobhopayuktAzca32 iti / kiyA gayA hai23 / krodhopayukta, mAyopayukta lobhopayukta yaha coIsavAM trikasaMyogI bhaMga hai| isameM tInoM ko bahuvacanAnta kiyA gayA hai24|| mAnopayukta, mAyopayukta lobhopayukta yaha paccIsavAM trikasaMyogI bhaMga hai / isameM tInoM hI ekavacanAnta hue hai| yahAM krodha kA sthAna badalA hai / aura usakI jagaha mAna rakhA hai / mAnopayukta, mAyopayukta lobhopayukta yaha chabbIsavAM bhaMga hai ! isameM lobhako bahuvacanAnta kiyA gayA hai 26 / mAnopayukta, mAyopayukta, lobhopayukta yaha sattAIsavAM bhaMga hai isa bhaMgameM mAyA ko bahuvacana meM kiyA gayA hai 27, mAnopayukta, mAyopayukta, lobhopayukta yaha aThAIsavAM trikasaMyogI bhaMga hai| isameM mAyA aura lobha ko bahuvacanAnta kiyA gayA hai28| mAnopayukta, mAyopayukta, lobhopayukta yaha untIsavAM trikasaMyogIbhaMga hai / isameM mAnakoM bahuvacanAnta kiyA gayA hai 29 // mAnopayukta, mAyopayukta, lomopayukta, yaha tIsavAM trikasaMyogI bhaMga hai| isameM mAna ko aura lobha ko bahuvacanAnta kiyA gayA 30 / mAnopayukta mAyopayukta lobhopayukta yaha ikatIsavAM trika saMyoga bhaMga hai| yahAM mAnako aura mAyA ko bahuvacanAnta kiyA gayA hai31| mAnopayukta kopayukata, mAyopayukata ane lebhapayukta hoya che. have krodhanI jagyAe mAna mUkIne cothA ATha trikasaMgI bhAMga nIce pramANe banaze-(25) keI eka nAraka jIva mAnapayukta, mApayukta ane lebhapayukata hoya che. (26) keI eka nAraka jIva mAnopayukata, mApayukata hoya che ane ghaNuM lepayukata hoya che. (27) kei eka nAraka jIva mApayukata ane ghaNuM nAraka che mApayukta ane koI eka lebhapayukta hoya che. (28) koI ekanAraka jIva mAnopayukta ane ghaNuM mApayukata ane lebhapayukata hoya che. (29) ghaNA nArako mAnapayukata ane koI eka nAraka mApayukata ane lebhapayukata hoya che. (30) ghaNuM nArake mAnopayukata ane lebhapayukta ane kaI eka nAraka mApayukta hoya che. (31) ghaNuM nArake mAnopayukta ane mApayukata ane kaI eka nAraka bha0-98 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #801 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 778 bhagavatIsUtra catuSkasaMyoge SoDaza bhaGgA bhavanti, tathAhi-krodhAdiSu ekatvenaikaH1, lobhasya bahutvena dvitIyaH, evametau mAyaikatvena, tathA'nyau mAyAbahutvena, evamete catvAro mAnakatvenAtathA'nye catvAra mAnabahutvena, evamete'STo krodhaiktven4| evamanye'STau krodhabahutveneti SoDaza bhavanti / bhaGgaprakArazcaivam / krodhopayuktazca mAnopayuktazca mAyopayuktazca lobhopayuktazca 1, krodhopayuktazva mAnopayuktazca mAyopayuktazva mAyopayukta, lobhopayukta yaha battIsavAM trikasaMyogI bhaMga hai| isameM tInoM ko bahuvacanAnta kiyA gayA hai| catuSka saMyoga meM solaha bhaMga hote haiM-ve isa prakAra se haiM-krodha, mAna, mAyA, aura lobha ina cAroM meM ekavacana karane se prathama bhaMga banatA hai |lobh ko bahuvacanAnta karane se dUsarA bhaMga banatA hai| ina donoM bhaMgo meM mAyA ko bahuvacanAnta karane se 3 re 4 the bhaMga bana jAte haiN| pahile do bhaMga mAyA ko eka vacana meM rakhane se hue haiN| isa prakAra ye cAra bhaMga hote haiN| tathA dUsare cAra bhaMga mAna ko bahuvacanAnta rakhane se hote haiM / ina AThoM bhaMgo meM krodha ko bahuvacanAnta karane se 8 bhaMga aura ho jAte haiM / pahile ke ATha bhaMgo meM krodha ko eka vacanAnta rakhA gayA hai / isa prakAra se ye solaha bhaMga banate haiN| bhaMgoM kA prakAra isa taraha se hai-1 krodhopayukta, mAnopayukta, lobhopayukta ye catuSka saMyogI prathama bhaMga hai| isameM cAroM hI eka vacanAnta rakhe gaye haiN| (2)krodhopayukta, mAnopayukta mAyopayukta, lobhopayukta yaha catuSka saMyogI jIva lepayukta hoya che. (32) ghaNA nAraka mAnA payukata, mApayukata ane lepayukata hoya che. have catuSka saMga dvArA 16 bhAMgA A pramANe bane che. krodha, mAna, mAyA ane lobha e cArene eka vacanamAM rAkhIne pahele bhAMge bane che. lebhane bahuvacanamAM rAkhIne bIjo bhAga bane che. have mAyAne bahuvacanamAM mUkIne trIjo tathA ce bhAge banaze. pahelA be bhAMgI mAyAne eka vacanamAM rAkhIne banelA che. ane trIjo ce bhAMge mAyAne bahuvacanamAM rAkhIne bane che. A rIte cAra bhAMgA thAya che. uparanA cAre bhAMgAmAM mAnane bahuvacanamAM rAkhIne bIjA cAra bhAMgA bane che. A rIte je ATha bhAMgA bane che te AThe mAM krodhane bahuvacanamAM rAkhIne bIjA ATha bhAMgA bane che. pahelA ATha bhAMgAmAM krodhane eka vacanamAM rAkhe che. A rIte kula 16 bhAMgA cAranA saMgathI bane che. have te seLa bhAMgI vigatathI ApavAmAM Ave che - (1) kaI eka nAraka jIva kepayukata, mAnopayukata, mApayukata ane lepiyukata hoya che. (2) koI eka nAraka jIva kopayukata, mAne payukta, mA zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #802 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyavandrikAThIkA za. 1 u. 5 sU0 2 ratnaprabhAsthitisthAnanirUpaNam 779 lobhopayuktAzca2, krodhopayuktaca mAnopayuktaca mAyopayuktAzca lobhopayukta 3, krodhopayuktazca mAnopayuktazca mAyopayuktAzca lobhopayuktAzca4, krodhopayuktazca mAnopayuktAzca mAyopayuktazca lobhopayuktazca5, krodhopayuktazca mAnopayuktAzca mAyopayuktazca lobhopayuktAzca 6, krodhopayuktazca mAnopayukvAtha mAyopayuktAzca lomopayuktazca 7, krodhopayuktazca mAnopayuktAzca mAyopayuktAzca lobhopayuktAzca8, krodhopayuktAzca mAnopayuktazca mAyopayudvitIyabhaMga hai / isameM lobha ko bahuvacanAnta kiyA gayA hai| krodhopayukta mAnopayukta, mAyopayukta lobhopayukta yaha catuSka saMyogI tIsarA bhaMga hai / isameM mAyA ko bahuvacanAnta kiyA gayA hai| krodhopayukta mAnopayukta mAyopayukta, lobhopayukta yaha catuSka saMyogI cauthA bhaMga hai| isameM mAyA aura lobha ko bahuvacanAnta kiyA gayA hai| krodhopayukta, mAnopayukta, mAyopayukta lobhIpayukta yaha catuSka saMyogI 5vAM bhaMga hai| isameM mAna ko bahuvacanAnta kiyA gayA hai| krodhopayukta mAnopayukta mAyopayukta, lobhopayukta yaha catuSka saMyogI 6 bhaMga haiM / isameM mAna aura lobha ko bahuvacanAnta kiyA gayA hai| krodhopayukta mAnopayukta mAyopayukta lobhopayukta yaha vAM bhaMga hai / isameM mAna aura mAyA ko bahuvacanAnta kiyA gayA hai| krodhopayukta, mAnopayukta, mAyopayukta, lobhopayukta yaha vAM catuSka saMyogI bhaMga hai| isameM mAna, mAyA aura lobha inako bahuvacanAnta kiyA gayA hai| krodhopayukta, mAnopayukta, mAyopayukta, lomopayukta yaha 9vAM catuSkasaMyogI bhaMga hai| yahAM krodha ko bahuvacanAnta kiyA gayA hai| krodhopayukta, manopayukta, mAyopayukta, lobhopayukta yaha 10vI catuSkasaMyogI bhaMga hai| isameM krodha aura lobha inako bahuvacanAnta payukata ane ghaNA nAraka jIvA lAbhAyukata hoya che. (3) kei eka nAraka jIva krodhopayukata, mAnApayukata ane lAle payukata hoya che ane ghaNA nArakA mATe payukata hAya che, (4) kAi eka nArakajIva krodheApayukata ane mAnopayukata hoya che ane ghaNA nAraka jIve mAyAyukta ane lebheApayukata hAya che. (5) koi eka nArakajIva kreAdheApayukata, mAyApayukata ane lebheApayukata hoya che ane ane ghaNA nAraka jIvA mAneApayukata hAya che. (6) koi eka nAraka jIva krodheApayukata ane mAyAyukata hoya che ane ghaNA nArakA mAnApayukata ane lAbhapayukata hAya che. (7) koi eka nAraka jIva kASAyukata ane lAlApayukata hAya che ane ghaNA nArake! mAneApayukta ane mAyApayukata hAya che. (8) kAI eka nAraka jIva krodheApayukata hAya che ane ghaNA nAraka jIvA mAnApayukata mAyeApayuta ane lebheApayukata hAya che. (9) ghaNA nAraka jIvA krodhA yukata, ane koi eka nAraka jIva mAneApayukata, mAceApayukata ane lebheAyukata zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #803 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 780 bhagavatIsUtre ktazca lobhopayuktazca9, krodhopayuktAzca mAnopayuktazca mAyopayuktazca lobhopayuktAzca 10, krodhopaktAzca mAnopayuktazca mAyopayuktAzca lobhopayuktAzca. 11, krodhopayuktAzca mAnopayuktazca mAyopayuktAzca lobhopayuktAzca 12, dhopayuktAzca mAnopayuktAzca mAyopayuktazca lobhopayuktazca 13, krodhopayuktAzca mAnopayuktAzca mAyopayuktazca lobhopayuktAzca14, krodhopayuktAzca mAnopayuktAzca mAyopayuktAzca lobhopayuktazca 15, krodhopayuktAzca mAnopayuktAzca mAyopayuktAzca lobhopayuktAzca16 iti SoDaza bhaGgA bhavantIti / evamete kiyA gayA hai / krodhopayukta, mAnopayukta, mAyopayukta lobhopayukta yaha catuSkasaMyogI 11 vAM bhaMga hai / isameM krodha ko aura mAyA ko bahuvacanAnta kiyA gayA hai / krodhopayukta, mAnopayukta, mAyopayukta, lobhopayukta yaha catuSkasaMyogI 12 vAM bhaMga hai / isameM krodha, mAyA aura lobha inheM bahuvacanAnta rakhA gayA hai / krodhopayukta, mAnopayukta, mAyopayukta lobhopayukta yaha 13vAM catuSkasaMyogI bhaGga hai| isameM krodha aura mAnako bahuvacanAnta rakhA gayA hai| krodhopayukta, mAnopayukta, mAyopayukta, lobhopayukta yaha 14 vAM catuSkasaMyogI bhaGga hai| isameM krodha, mAna aura lobha ko bahuvacanAnta kiyA gayA hai / krodhopayukta, mAnopayukta, mAyopayukta lobhopayukta yaha pandrahavAM catuSkasaMyogI bhaGga hai| isameM krodha, mAna aura mAyA ina tInoM ko bahuvacanAnta kiyA gayA hai / krodhopayukta, mAnopayukta, mAyopayukta, lobhopayukta yaha 16vAM catuSkasaMyogI bhaGga hai| isameM hoya che. (10) ghaNI nAraka che kopayukata ane lepayukata hoya che. ane keI eka nAraka jIva mApayukata tathA mAyopayukata hoya che. (11) ghaNuM nAraka ja kopayukta ane mApayukta hoya che ane keI eka nAraka jIva mAne payukata ane lepayukata hoya che. (12) ghaNA nAraka ja kopayukata, mApayukata ane lepayukta hoya che ane kaI eka nArAjIva mApayukta hoya che. (13) ghaNA nAraka cha krodhapayukta ane mAne payukta hoya che ane keI eka nAraka jIva mApayukata ane lebhapayukta hoya che. (14) ghaNA nAraka ja krodhopayukta. mAne payukata ane lebhapayukata hoya che ane koI eka nAraka jIva mAyopayukta hoya che. (15) ghaNuM nAraka che krodhapayukta mApayukta ane mApayukta hoya che. ane koI eka nAraka jIva lepayukta hoya che. (16) ghaNu nAraka cho ke dheyukta, mApayukta zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #804 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za.1 u. 5 sU0 3 ratnaprabhA'vagAhanAsthAnanirUpaNam' 781 sarve militvA'zotirbhaGgA bhavanti / tathAhi-krodhAdInAmekatvena catvAraH-4, krodhAdInAM bahutvena catvAraH-4, krodhAdInAM dvikasaMyoge caturviMzatiH-24, krodhAdInAM trikasaMyoge dvAtriMzat-32, krodhAdInAM catuSkasaMyoge SoDaza-16, eteSA sarvasaMkalanayA jAtA azItibhaGgAH 80 / evaM dvisamayAdArabhya saMkhyAtasamayaparyantamekaikasyAzItibhaGgAH jnyaatvyaaH| asaMkhyeyasamayAdhikajaghanyasthitI tatmAyogyotkarSasthitau ca saptaviMzatireva bhaGgAH bhavantIti vijJeyam / iti mUlArthe pratipAditameveti ||suu02|| avagAhanAsthAnamsthitisthAnaM savistaraM nirUpyAthAvagAhanAM nirUpayitumAha-' imIseNaM' ityaadi| mUlam-imIseNaMbhaMte,rayaNappabhAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsasayasahassesu egamegaMsi nirayAvAsaMsi neraiyANaM kevaiyA ogAkrodhAdi cAroM meM bahuvacanAnta kiyA gayA hai| isa prakAra catuSka saMyoga meM ye 16 bhaGga hote haiM yaha saba milakara 80 ho jAte haiM / krodhAdikoM ke eka vacana meM 4 krodhAdikoM ke bahuvacana meM 4, krodhAdikoM ke dvikasaMyoga meM 25 krodhAdikoM ke trika saMyoga meM 32, aura krodhAdikoM ke catuSka saMyoga meM 16 ye milakara 80 bhaGga hote haiM / isI taraha do samaya se lagAkara saMkhyAta samaya paryanta eka eka ke 80 bhaGga jAnanA cAhiye / tathA asaMkhyAta samayAdhika jo jaghanya sthiti hai usameM tathA vivakSita narakA vAsa ke ucita jo utkRSTa sthiti hai usameM 27 bhaGga hI hote haiM aisA jAnanA cAhiye / yaha artha mUla meM pratipAdita hI kiyA jA cukA hai ||suu.2|| mApayukata ane lebhapayukta hoya che. A rIte catuSka sagI 16 bhAMgA bane che kedhAdikenA ekavacanamAM 4 bhAMgA dhAdikanA bahuvacanamAM 4 bhAMgA krodhAdikanA dvikasAyegI 24 bhAMga krodhAdikanA trikasaMgI 3ra bhAMga ane kedhAdikane catuSkasaMgI 16 bhAMga. e badhA bhAMgAone saravALo 80 thAya che. A rIte be samayathI zarU karIne saMkhyAta samaya paryata pratyekanA eMsI bhAMgA samajavA. tathA asaMkhyAta samayAdhika je jaghanya sthiti che temAM vivakSita narakAvAsane yogya je utkRSTa sthiti che temAM sattAvIsa bhAMgA ja thAya che ema samajavuM. A bAbatanuM pratipAdana mULa sUtranA arthamAM karI devAmAM mAyuM cha. // sU. 2 // zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #805 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 782 bhagavatIstre haNA ThANA pannattA? goyamA asaMkhejjA ogAhaNAThANA pannattA, taM jahA-jahaNiyA ogAhaNA, padesAhiyA jahanniyA ogAhaNA, duppaesAhiyA jahanniyA ogAhaNA, jAva asaMkhijapaesAhiyA jahaNiyA ogAhaNA, tappAuggukosiyA ogaahnnaa|imiise NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe tIsAe nirayAvAsasayasahastesu egamegaMsi NirayAvAsaMsi jahaNiyAe ogAhaNAe vaTTamANAneraiyA kiM kohovauttA, mANovauttA, mAyovauttA, lobhovauttA ? / goyamA ! asII bhaMgA bhANiyavvA, jAva saMkhijapaesAhiyA jahanniyA ogaahnnaa| asaMkhejapaesAhiyAe jahaNiyAe ogAhaNAe vaTTamANANaM, tappAuggukosiyAe ogAhaNAe vahamANANaM neraiyANaM dosu vi sattAvIsaM bhaMgA // sU0 3 // chAyA-etasyAM bhadanta ! ratnaprabhAyAM pRthivyAM triMzati nirayAvAsazatasahasreSu ekaikasmin nirayAvAse nairayikANAM kiyanti avagAhanAsthAnAni prajJaptAni ? gautama! asaMkhyeyAni avagAhanAsthAnAni prajJaptAni, tadyathA-jaghanyA'vagAhanA, pradezAdhikA jaghanyAvagAhanA, dvipadezAdhikA jaghanyA'vagAhanA, yAvat asaMkhyeya. pradezAdhikA jaghanyAvagAhanA, ttyaayogyotkrsskaa'vgaahnaa| etasyAM bhadanta ! ratnaprabhAyAM pRthivyAM triMzati nirayAvAsazatasahasreSu ekaikasmin nirayAvAse jagha. nyAyAmavagAhanayAM vartamAnA nairayikAH kiM krodhopayuktAH mAnopayuktAH mAyopayuktAH lobhopayuktAH ? gautama ! azItirbhaGgA bhaNitavyAH yAvatsaMkhyeyapradezAdhikA jaghanyAvagAhanA / asaMkhyeyapradezAdhikAyAM jaghanyAyAmavagAhanAyAM vartamAnAnAM tatprAyogyokapikAyAmavagAhanAyAM vartamAnAnAM nairayikANAM dvayorapi saptaviMzatirbhaGgAH / / muu03|| avagAhanA sthAna vistArapUrvaka sthiti sthAnoMkA nirUpaNa karake aba avagAhanAsthAnakA nirUpaNa karane ke liye sUtrakAra sUtra kahate haiM-'imIse NaM bhaMte ! ityAdi / ____51||naa sthaansthitisthAnanuM vistArapUrvaka nirUpaNa karIne have sUtrakAra avagAhanA sthAna ni35 421 // bhATe sUtra cha-" imIse gaM bhaMte!" tyaadi| zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #806 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 1705sU03 ratnaprabhA'vagAhanAsthAnanirUpaNam 783 TIkA-'imIse NaM bhaMte' etasyAM khalu bhadanta ! 'rayaNappabhAe pur3havIe' ratnaprabhAyAM pRthivyAM 'tIsAe nirayAvAsasayasahassesu' trizati nirayAvAsazatasahasreSu 'egamegaMsi nirayAvAsaMsi' ekaikasmin nirayAvAse 'neraiyANaM' nairayikANAM kevaiyA' kiyanti-kiyatpramANakAni 'ogAhaNAThANA' avagAhanA sthAnAni 'paNNattA' prajJaptAni / bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi, 'goyamA' hegautama ! 'asaMkhejjA ogAhaNAThANA pannatA' asaMkhyeyAni avagAhanAsthAnAni, avagAhante-tiSThanti jIvA yasyAM sA avagAhanA-zarIraM tadAdhArabhUtaM kSetraM vA tasyAH sthAnAni-avagAhanAsthAnAni pradezavRddhayA vibhAgarUpANi prajJaptAnikathitAni 'taM jahA' tadyathA-' jahaNiyA ogAhaNA' jaghanyA avagAhanA, sA aGgulAsaMkhyeyabhAgamAtrA sarvanarakeSu bhvti| 'paesAhiyA jahaNiyA ogAhaNA sugama honese mUlArtha nahIM likhA gayA hai / TIkArtha-(imIse NaM bhaMte ! ) he bhadanta ! isa (rayApabhAe puDhavIe) ratnaprabhA pRthivImeM (tIsAe nirivAsasayasahassesu ) jo 30 tIsa lAkha niriyAvAsa kahegaye haiM unameM (egamegaMsi nirayAvAsasi) ekaeka nirayAvAsameM rahanevAle (neraiyANaM) nAraka jIvoMke (kevaiyA ogAhaNA ThANA paNNattA) kitane avagAhanAsthAna kahegaye haiM? yaha prazna hai| isakA uttara deneke nimitta prabhu kahate haiM ki (goyamA!) he gautama ! (asaMkhejAogAhaNA ThANA paNNattA) unake avagAhanA sthAna asaMkhyAta kahegaye haiN| (taM jahA) ve isa prakArase haiM (jahaNiyA ogAhaNA) jaghanya avagAhanA yaha jaghanya avagAhanA aGgulake asaMkhyAtaveM bhAgapramANa samasta narakoMmeM hotI hai| (paesAhiyA-jahaNiyA ogAhaNA) yaha jaghanya avagAhanA jaba eka e sarala hovAthI mUlArtha ApavAmAM Avela nathI. sAtha-(imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe) 3 mAvan ! 21 2tnamA pRthvImA (tIsAe nirayAvAsasayasahassesu) 2 trIsa dAsa na24vAsaha cha temA ( egamegaMsi nirayAvAsaMsi) pratye4 na2vAsamA 2unaa| (neraiyANaM kevaiyA ogAhANA paNNattA ?) nA24 savAnAM sai AqAunAsthAna hyA cha ? uttara-(goyamA !) 3 gItama ! (asaMkhejjA ogAhaNAThANA paNNattA ) tebhana 21||ddnaa sthAna asaNyAta 4i cha (taMjahA ) te 21 pramANe - (jahaNiyA ogahaNA) dhanya mAnA (te dhanya mAnA samasta narImA malAnA masacyAtama mAsa pramANa Doya che.) (paesAhiyA jahaNiyA ogAhaNA) nyAre se pradezAdhi thAya che bheTale nyAre dhanya sAInAmA zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #807 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 784 bhagavatIsUtre ekapradezAdhikA jaghanyA'vagAhanA, tathA-'duppaesAhiyA jahaNiyA ogAhaNA' dvipadezAdhikA jaghanyA'vagAhanA 'jAva asaMkhijjapaesAhiyA jahaniyA ogAhaNA' yAvat asakhyeyapradezAdhikA jaghanyA'vagAhanA, atra yAvacchabdena 'tripradezAdhikA jaghanyA'vagAhanA' ityArabhya catuH-paJca-paTa-saptA-'STa-nava-dazapradezAdhikA jaghanyA'vagAhanA, tathA saMkhyAtapradezAdhikA jaghanyA'vagAhanA iti pradeza adhika hotI hai / arthAt jaghanya avagAhanA meM jaba eka pradezakI vRddhi ho jAtI hai taba vaha jaghanya avagAhanA eka pradezAdhika jaghanya avagAhanA kahalAtI hai| (duppaesAhiyA jahaNiyA ogAhaNA) yaha jaghanya avagAhanA vipradezAdhika hotI hai / arthAt jaghanya avagAhanA meM jaba do pradezoM kI vRddhi ho jAtI hai-taba vaha avagAhanA dvipradezAdhika jaghanya avagAhanA kahalAtI hai-isa taraha (jAva asaMkhijjapaesAhiyA ahaNiyA ogAhaNA ) yAvat asaMkhyAta pradezAdhika jaghanya avagAhanA hotI hai| yahAM yAvat zabda se tripradeza se lekara cAra, pAMca, chaha, sAta, ATha, nava, daza pradezAdhika jaghanya avagAhanA tathA saMkhyAta pradezAdhika jaghanya avagAhanA yahAM takakA saMgraha samajhanA cAhiye jisameM jIva rahate haiM vaha avagAhanA-avagAhanA hai arthAt zarIra / athavA zarIra kA jo AdhArabhUta kSetra hotA hai vaha avagAhanA hai / isa avagAhanA ke jo sthAna -pradezakI vRddhi dvArA vibhAga ve avagAhanA sthAna haiN| sabase jaghanya avagAhanA nAraka jIvakI saba narakoM meM agala ke asaMkhyAtaveM bhaagprmaanneka pradezanI vRddhi thAya che tyAre te jaghanya avagAhanAne "ekapradezAdhika nadhanya mAnA" OMDa che. (duppaesAhiyA jahaNiyA ogAhaNA) nyAre ta jaghanya avagAhanAmAM be pradezane vadhAro thAya che tyAre te jaghanya avagAhanAne " dviprAdhi dhanya mAnA " 4 cha, ma rIte (jAva asaMkhijjapaesAhiyA jahaNiyA ogAhaNA) masa-yAta prazAdhi sudhAnI dhanya avagAnA DAya che. mI " yAvat" 54thI se sUcita 42vAma mAvyu cha / viprAdhi4thI sana yA2, pAya, cha, sAta, 23, nava, saprAdhi jaghanya avagAhanA tathA saMkhyAtapradezAdhika jaghanya avagAhanAnuM grahaNa hoya che. jemAM jIva rahe che te kSetrane avagAhanA eTale ke zarIra kahe che. athavA-zarIranuM je AdhArabhUta kSetra che tene avagAhanA kahe che. te avagAhanAnA pradezanI vRddhi vaDe je vibhAge thAya che te vibhAgone avagAhanAsthAna kahe che. badhI narakamAM nAraka jInI ochAmAM ochI avagAhanA (jaghanya avagAhanA) aMgulanA asaMkhyAtamAM bhAgapramANu kahI che. A jaghanya ava zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #808 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za0 1 u05 sU.3 ratprabhA'vagAhanAsthAnanirUpaNam 75 paryantaM saMgrAhyam 'tappAuggukosiyA ogAhaNA' tatmAyogyotkarSikA'vagAhanA, tasya vivakSitasya narakasya prAyogyA samucitA yA utkarSikA sA tatyAyogyotkapikA-yathA trayodazaprastare dhanuHsaptakaM ratnitrayamaGgula paTkaM ceti / ___sAmprataM krodhAdiviSaye praznayannAha-' imIse Na bhaMte ' ityAdi / ' imIse NaM bhaMte' etasyAM khalu bhadanta ! 'rayaNappabhAe puDhavIe' ratnaprabhAyAM pRthivyAM 'tIsAe nirayAvAsasayasahassesu' triMzati nirayAvAsazatasahasreSu 'egamegaMsi nirayAvAsaMsi' ekaikammin nirayAvAse 'jahaNiyAe ogAhaNAe vaTTamANA NeraiyA' jaghanyAyAmavagAhanAyAM vartamAnA nairayikAH kiM kohovauttA, mANovauttA, kahI gaI hai / isa jaghanya avagAhanAmeM jaba eka do tIna Adi pradezoMkI vRddhi hote hote jaba yaha vRddhi asaMkhyAta pradezoMkI vRddhi taka pahu~ca jAtI hai taba taka avagAhanA pradezoM kI vRddhiyukta jaghanya avagAhanA kahI gaI hai| aura ye pradezavRddhi hI avagAhanAsthAna haiM / ye avagAhanA sthAna isa taraha se asaMkhyAta ho jAte haiN| (tappAuragukosiyA ogAhaNA ) tathA vivakSita naraka ke prAyogya jo utkRSTa avagAhanA hai vaha tatprAyogya utkarSikA avagAhanA hai / jaise 13veM prastara meM rahanevAle nArakajIvoM kI yaha avagAhanA 7 dhanuSa, 3 ratni-hAtha aura 6 aMgula kI hai / ( imIse NaM bhaMte !) he bhadanta ! isa (rayagappabhAe puDhavIe) ratnaprabhA pRthivI meM (tIsAe nirayAvAsasayasahassesu) 30lAkha nirayAvAsoM meM (egamegaMsi nirayAvAsaMsi ) eka 2 narakAvAsa meM ( jahaNiyA ogAhaNAe vaTTamANA neraiyA) jaghanya avagAhanA meM vartamAna nArakajIva (kiM gAhanAmAM eka, be, traNa vagere pradezanI vRddhi thatAM thatAM jyAM sudhI te vRddhi asaMkhyAta pradezanI vRddhi sudhI pahoMce che, tyAM sudhInI avagAhanAne pradezanI vRddhiyukta jaghanya avagAhanA kahI che. ane te pradezavRddhine ja avagAhanA sthAno 4 cha. 2 rIte te 25||unaasthaan asaNyAta Doya che. ( tappAuggukosiyA ogAhaNA) tathA vivakSita nA24ne yogya 2 aSTa mAnA hoya che tene "tastrAgya utkarSika avagAhanA" kahe che. jema ke temA prataTamAM (pAthaDAmAM) rahenAra nAraka jIvanI utkRSTa avagAhanA sAta dhanuSa, tra ni (12) mane cha azuddha prabhAe cha. ( imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe) lagavan ! // 2tnaprabhA pRthvImA (tIsAe nirayAvAsasayasahassesu) zrIsa sAsa na24pAsomAnI ( egamegaMsi nirayAvAsaMsi) pratye: na24vAsamA (jaNNiyAe ogAhaNAe vaTTamANA neraiyA) dhanya sAnAmA 278 nA24 ma0 99 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #809 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtra mAyovauttA, lobhovauttA' ki krodhopayuktAH mAnopayuktAH mAyopayuktAH lobhopayuktAH, jaghanyAyAmavagAhanAyAM vartamAnA nirayAvAse nArakAH kiM krodhamAnamAyAlobhavanto bhavantIti prshnH| bhagavAnAha-'goyame 'tyAdi / 'goyamA' he gautama ! 'asII bhaMgA bhANiyavyA' azItibhaGgA bhaNitavyAH / kiyatparyantamityAha-'jAva saMkhijjapaesAhiyA jahaniyA ogAhaNA' yAvat saMkhyeyapradezAdhikA jaghanyA'vagAhanA, atra yAvacchabdena ekapradezAdArabhya dazapradezaparyantaM pATho grAhyaH, evaM ca-ekapradezAdhikajaghanyAvagAhanAt Arabhya saMkhyAtapadezAdhikanadhanyAvagAinAyAmazotibhaGgAH kartavyA iti bhaavH| tathA-'asaMkhejjapaesAhiyAe jahaNiyAe ogAhaNAe vaTTamANANaM' asaMkhyeyapradezAdhikAyAM jaghanyAyAmavagAhanAyAM vartamAnAnAm tathA ' tappAuggukosiyAe ogAhaNAe vaTTamANANaM' tatmAyogyokohovauttA, mANovauttA, mAyovauttA, lobhovauttA) kyA krodhopayukta hote haiM, mAnopayukta hote haiM, mAyopayukta hote haiM, lobhopayukta hote haiN| yaha prazna hai| isakA uttara bhagavAn isa prakAra dete haiM ki-(goyamA!) he gautama! (asIi bhaMgA bhANiyabvA) yahAM80 bhaMga kahanA cAhiye-ye 80bhaMga kahAM taka kahanA cAhiye! to isake liye kahAgayA hai ki (jAva saMkhejjapaesAhiyA jahanniyA ogAhaNA) yAvat saMkhyAtapradezAdhika jaghanya avagAhanA tk| yahAM yAvat zabda se ekapradeza se lekara daza pradeza paryanta pATha liyA gayA hai / isa taraha eka pradeza adhika jaghanya avagAhanA se lekara saMkhyAta pradeza adhika jaghanya avagAhanA meM 80 bhaMga karanA cAhiye tathA ( asaMkhejjapaesAhiyAra jahaNiyAe ogAhaNAe vaTTamANANaM ) asaMkhyAtapradezAdhika avagAhanA meM vartamAna evaM ( tappAugguko. / (kiM kohovauttA, mANovauttA, mAyova uttA, lobhovauttA?) zuoghA5yuta hoya che? mAnopayukta hoya che ? mApayukta hoya che? lepayukata hoya cha ? bhagavAna mahAvI22vAmI te praznano 2mA pramANe 415 mApecha-(goyamA!) u gautama ! asII bhaMgA bhANiyavvA ) DI mesI Hin 3 naye. te esI bhAMgA kayAM sudhI kahevA te darzAvavAne mATe kahevAmAM AvyuM che ke (jAva saMkhejjapaesAhiyA jahanniyA ogAhaNA ) sayAta pradezAdhi dhanya amAnA sudhI 4aa. mI " yAvat" 56 bhArata meM pradezathI ne dasa pradeza sudhI pATha levAmAM Avyo che. A pramANe eka pradeza adhika jaghanya avagAhanAthI laIne saMkhyAta pradeza adhika jaghanya avagAhanAmAM eMsI in 42 // nasa. tathA ( asaMkhejjapaesAhiyAe jahaNiyAe ogAhaNAe vaTTamANANaM) masa-yAtaprAdhi dhanya mAnAmA 27 // mane (tappAugguzAsiyAe ogAhaNAe vaTTamANANaM) taprAyogya pRSTa mAnAmA 27sA zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #810 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za01 u05 sU0 3 ratnaprabhA'vagAhanAsthAnanirUpaNam 787 karSikAyAmavagAhanAyAM vartamAnAnAM 'neraiyANaM ' nArakANAM 'dosuvi sattAvIsaM bhaMgA' dvayorapi saptaviMzatirbhaGgAH bhavanti, ayaM bhAvaH-jaghanyAyAM tasyAmeva caikAdisaMkhyAtAntapradezAdhikAyAmavagAhanAyAM vartamAnAnAM nArakajIvAnAmalpatvAt krodhamAnAdiyukta ekopi labhyate, ato'zItibhaGgA bhavanti / tathA asaMkhyAtapradezAdhikAyAmavagAhanAyAM tatprAyogyotkRSTAyAmavagAhanAyAM ca, evaM dvayoravagAhanayorvartamAnAnAM nArakajIvAnAM bahutvAt , teSu ca bahUnAM krodhamAnAdiyuktatvena krodhe bahuvacanasya bhAvAt , mAnAdiSu caikatvabahutvasaMbhavAt saptaviMzatibhaGgA bhvntiiti| nanu ye nArakA jaghanyasthitimantastathA jaghanyAgAhanAvantasteSAM jaghanyasthitikatvena saptaviMzatirbhaGgAH kathitAH, tathA teSAmeva nArakANAM jaghanyAvagAhasiyAe ogAhaNAe vamANANaM ) tatprAyogya utkRSTa avagAhanA meM vartamAna nArakoM ke ( dosu vi sattAvIsaM bhaMgA) ina donoM ke bhI 27 bhaGga hote haiN| isakA tAtparya yaha hai-ki eka pradeza se lekara saMkhyAtapradeza adhika vAlI usa jaghanya avagAhanA meM vartamAna nAraka jIvoM ko alpa hone ke kAraNa usameM krodhamAna Adi se yukta eka jIva bhI ho sakatA hai| isaliye pahile kI taraha 80bhaGga hote haiM / parantu asaMkhyAta pradezAdhika jo jaghanya avagAhanA hai usameM evaM tatprAyogya jo utkRSTa avagAhanA hai usameM vartamAna nAraka jIva bahuta hote haiN| isa kAraNa unameM krodha, mAna Adi meM upayukta aneka nAraka jIva hote haiN| isameM krodha meM bahuvacanAntatA AtI hai aura mAnAdikoM meM ekavacanatAaura bahuvacanatA AtI hai| isa taraha vahAM 27 bhaGga hote haiN| zaMkA-jo nAraka jIva jaghanya sthiti vAle haiM tathA jaghanya avagAnAnA--( dosa vi sattAvIsaM bhaMgA) . nenA 5 sattAvIsa in thA che. tenuM kAraNa e che ke eka pradezathI laIne saMkhyAta adhika pradezavALI jaghanya avagAhanAmAM rahela nAraka jIva cheDA hovAne kAraNe temanAmAM krodha, mAna vagerethI yukata eka jIva paNa hoI zake che. te kAraNe pahelAMnI jema ahIM paNa eMsI bhagA bane che. paNa asaMkhyAta pradezAdhika je jaghanya avagAhanA che temAM tathA tatkAgya je utkRSTa avagAhanA che temAM rahela nAraka che ghaNuM ja hoya che. te kAraNe temAM krodha, mAna vagerethI upayukta nAraka aneka hoya che. tethI krodhamAM bahuvacanAntatA Ave che ane mAnAdikamAM eka vacanatA tathA bahuvacanatA Ave che. A rIte tyAM sattAvIsa bhAMgA thAya che. zaMkA-je nAraka chavo jaghanya sthitivALA che tathA je nAraka che zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #811 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - bhagavatIsUtre natvenAzItimaGgAH kathitA iti dvayamekatra parasparavirudaM bhavatIti cetrocyate jaghanyasthitikAnAmapi nArakANAM jaghanyAvagAhanAkAle'zItireva bhaGgA bhavanti, utpattikAlabhAvitvena jaghanyAvagAhanAnAmalpatvAditi / yacca jaghanyasthitikAnoM saptaviMzatirbhaGgA uktAste jaghanyAvagAhanatvamatikrAntAnAmeva bhavantIti / ataH saptaviMzatyazItyorna virodha iti ||muu03|| // ityavagAhanAsthAnanirUpaNam // hanAvAle haiM unake jaghanyasthitivAle hone ke kAraNa to 27 bhaGga kahe gaye haiM / aura jaghanya avagAhanA vAle hone ke kAraNa 80 bhaGga kahe gaye haiM! so ye donoM kathana eka jagaha paraspara meM viruddha hote haiN| samAdhAna-jaghanyasthiti vAle jo nAraka jIva haiM unake jaghanya avagAhanAkAla meM 80 hI bhaGga hote haiN| kyoM ki yaha jaghanya avagAhanA unake utpittikAla meM hI hotI hai| ataH vaha alpa hotI hai| tAtparya isakA yaha hai ki jaghanya sthitivAle nAraka jIva jaba taka utpattikAla meM jaghanya avagAhanA vAle rahate haiM tabhI taka unake assIbhaGga hote haiN| kyoM ki jaghanya avagAhanA vAle nAraka jIva usa samaya kama hote haiM ! tathA jaghanyasthiti vAloM ke jo 27 bhaGga kahe gaye haiM-ve jaghanya avagA. hanA ko pAra karane vAle nAraka jIvoM ke kahe gaye haiN| isa taraha 80 aura 27 bhaMgoM meM koI virodha nahIM AtA hai / sU0 3 // jaghanya avagAhanavALA che, temanA teo jaghanya sthitivALA hovAthI sattAvIsa bhAMgA kahyA che ane jaghanya avagAhanAvALA hovAthI eMsI bhAMgA kahyA che. A bane kathanamAM zuM paraspara virodhAbhAsa nathI ? sanAdhAna-jaghanya sthitivALA je nAraka jIve che temanA jaghanya avagAhanA kALamAM eMsI bhAMgA thAya che. kAraNa ke te jaghanya avagAhanA temanA utpatti kALamAM ja hoya che. tethI te alpa hoya che. tenuM tAtparya e che ke jaghanya sthitivALA nAraka jIvo jyAM sudhI utpatti kALamAM jaghanya avagAhanAvALA rahe che tyAM sudhI temane eMsI bhAMgA thAya che. kAraNa ke jaghanya sthitivALA nAraka jIvo tyAre ochI saMkhyAvALA hoya che tathA jaghanya avagAhanAvALA je sattAvIsa bhAMga kahyA che te jaghanya avagAhanAne oLaMgI janArA nAraka jIvonI apekSAe kahyA che. A pramANe hakIkata hovAthI eMsI ane sattAvIsa bhAMgAomAM kaI vidhAbhAsa rahetuM nathI. sU.3 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #812 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za01 u05sU04 ratnaprabhAnArakANAM zarIrAdinirUpaNam 789 zarIraprarUpaNAatha zarIradvArasaMbandhe vicArayannAha-'imIse NaM' ityaadi| mUlam-imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe jAva egamegaMsi nirayAvAsaMsi neraiyANaM kai sarIrayA pannattA?, goyamA tinni sarIrayA pannattA, taM jahA-veuvvie, teyae, kammae / imIse NaM bhaMte ! jAva veuvviyasarIre vaTTamANA neraiyA kiM kohovauttA 4 ? / goyamA ! sattAvIsaM bhaMgA bhANiyavvA / eeNaM gameNaM tinni sarIrA bhANiyavvA / imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe jAva neraiyANaM sarIrayA kiMsaMghayaNA pannattA, goyamA ! chaNhaM saMghayaNANaM asaMghayaNI, nevaTI, neva chirA, neva pahArUNi, je poggalA aNihA akaMtA appiyA asuhA amaNAmA etesiM sarIrasaMghAyattAe pariNamaMti / imIse NaM bhaMte jAva chaNhaM saMghayaNANaM asaMghayaNe vaTTamANA neraiyA ki kohovauttA 4 / goyamA ! sattAvIsaM bhaMgA / imIse NaM bhaMte rayaNappabhAe jAva sarIrayA kiMsaMThiyA pannattA?, goyamA ! sarIrayA duvihA pannattA, taM jahA-bhavadhAraNijjA ya uttaraveubviyA ya, tattha NaM je te bhavadhAraNijjA te haMDasaMThiyA pannattA, tattha NaM je te uttaraveuvviyA te vi huMDasaMThiyA pannattA / imase gaM jIva hUMDasaMThANe vaTTamANA neraiyA kiM kohovauttA4, goyamA! sattAvIsaM bhaMgA // sU0 4 // chAyA-etasyAM khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAM pRthivyAM yAvat ekaikasmin nirayAvAse nairayikANAM kati zarIrANi prajJaptAni? gautama ! triNi zarIrANi prajJaptAni, tadyathA vaikriyaM taijasaM kArmaNam / etasyAM khalu bhadanta ! yAvat vaikriyazarIre vartamAnA nairayikAH kiM krodhopayuktAH4 gautama ! saptaviMzatirbhaGgA bhaNitavyAH, etena gamena triNi zarIrANi bhnnitvyaani| etasyAM khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAM pRthivyAM yAvannairayikANAM zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #813 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 790 bhagavatIsUtra zarIrANi siMhananAni prajJaptAni, gautama ! SaNNAM saMhananAnAm asaMhaninaH naivA. sthoni, naiva zirAH, naiva snAyavaH ye pudgalA aniSTA akAntA apriyA azubhA amanojJA amanomA eteSAM zarIrasaMghAtatayA pariNamanti, etasyAM khalu bhadanta yAvat SaNNAM saMhananAnAmasaMhanane vartamAnA nairayikAH kiM krodhopayuktAH4 goyamA! sattAvIsaM bhnggaaH| etasyAM khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAM yAvat zarIrANi kiMsaMsthitAni prajJaptAni, gautama ! zarIrANi dvividhAni prajJaptAni, tadyathA-bhavadhAraNIyAni ca uttaravaikriyANi ca, tatra yAni bhavadhAraNIyAni tAni huNDasaMsthitAni prajJaptAni. tatra yAni uttaravaikriyANi tAnyapi huNDasaMsthitAni prajJaptAni / etasyAM khalu yAvat huNDasaMsthAne vartamAnA nairayikAH kiM krodhopayuktAH4, gautama ! saptaviMzatirbhaGgAH ||suu04|| TIkA-'imIse NaM bhaMte ' etasyAM khalu bhadanta ! 'rayaNappabhAe puDhavIe' ratnaprabhAyAM pRthivyAM 'jAva' yAvat-yAvacchandena-'tIsAe nirayAvAsasayasahassesa' triMzati nirayAvAsazatasahasreSu iti saMgrAhyam , ' egamegaMsi nirayAvAsaMsi ' ekaikasmin nirayAvAse ' neraiyANaM' nairayikANAm ' kai sarIrayA paNNattA' kati zarIrANi prajJaptAni, katiprakArakANi zarIrANi kathitAni ? / bhagavAnAha-'goyame - zarIra prarUpaNA " imIse NaM bhaMte !" ityAdi sUtra dvArA sUtrakAra aba zarIra dvAra saMbaMdha meM vicAra karate haiM-' imIse NaM bhaMte !' ityaadi| mUlArtha spaSTa hai / TIkArtha-(imIse gaM bhaMte) he bhadanta! isa (rayaNappabhAe puDhavIe) ratnaprabhA pRthivI meM ( jAva egamegaMsi niriyAvAsaMsi) 30 lAkha narakAvAsoM meM eka 2 narakAvAsa meM rahane vAle (neraiyANaM) mAraka jIvoM ke (kaha zarIrA pannattA) kitane zarIra kahe gaye haiM ? yaha prazna hai / yahAM "yAvat" zabda se " tIsAe niriyAvAsasayasahassesu" yaha pATha liyA gayA hai| shrii2535|___ "imIse Na bhaMte" tyAdi sUtra 5 ve sUtra42 zarIra dAtuM ni35 3re cha-" imIse NaM bhaMte ! " tyAhi / bhUsA spaSTa che. Asttha-( imIse Na bhaMte ! rayaNappabhAe puDhabIe jAva egamegaMsi nirayAvAsaMsi neraiyANaM kai sarIrA paNNattA ?) 3 bhagavan ! A! 2tnapramA pRthvImA trIsa lAkha narakAvAsomAMnA pratyeka narakAvAsamAM rahenArA nAraka jInAM keTalAM zarIra ghai cha ? sahI " yovat" 56 dvArA " tIsAe nirayAvAsasayasahassesu" mA no artha aDa] yA che. zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #814 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za.1705 sU04 ratnaprabhAnArakANAM zarIgavinirUpaNam 791 tyAdi / 'goyamA' he gautama ! 'tini sarorayA pannattA' triNi zarIrANi prjnyptaani| kAni tAni triNi ? tatrAha-'taM jahA' tadyathA-veubie teyae kammae' vakra yikaM taijasaM kArmaNam , yadyapi audArikAdibhedena zarIraM paJcavidham , tathApi prakRte nArakasaMbandhAt triNyeva kathitAni nArakANAM zarIratrayasyaiva saMbhavAt , tatra vi-vividhA viziSTA vA kriyA vikriyA, tasyAM bhavaM vaikriyam , tejasA tejaHpudgalAnAM vikArastaijasam / karmaNo vikAraH kArmaNaM, yatprabhAveNa karmaparamANava evAtmapradezaiH saha kSIranIranyAyenAnyonyAnugatAH santaH zarIratayA pariNamante taditi / punaH praznayati-' imIse Na' ityAdi / 'imI se NaM bhaMte' etasyAM khalu bhadanta ! 'jAva veubviyazarIre vaTTamANA neraiyA ki kohovauttA' yAvat vaikriya ___uttara-(goyamA ) he gautama ! (tini sarIrA paNNatA ) unake tIna zarIra kahe gaye haiM / (taMjahA) ve isa prakAra haiM ( ve ubie, teyae kammae) vaikrayika, taijasa, kArmaNa / yadyapi audArika, vaikrayika, AhAraka, taijasa aura kArmaNa isa taraha se 5 pAMca zarIra hote haiN| to bhI prakRta meM nAraka saMbaMdha hone se tIna zarIra kahe haiN| kyoM ki nAraka jIvoM ke ye tIna hI zarIra hote haiM / vividha athavA viziSTa kriyA kA nAma vikriyA hai| isa vikriyA meM jo hotA hai vaha vaikayika hai| tejaHpudgaloM kA jo vikAra hai vaha taijasa aura karma kA jo vikAra hai vaha kArmaNa zarIra hai| jisake prabhAva se karma paramANu hI AtmapradezoM ke sAtha kSIra nIra kI taraha milakara jo zarIrarUpa se pariNama jAte haiM vaha kArmaNa zarIra hai| (imIse NaM bhaMte ! jAva veuvviyasarIre vaTTamANA neraiyA ki kohovauttA uttara-( goyamA ! ) 3 gautama ! (tinni sarIrA paNNattA) bhane traya zarI2 4i cha. ( taMjahA) te 2 // pramANe cha-( veuvvie, teyae, kammae ) vaikeya, tejasa ane kAzmaNa. je ke zarIranA A pramANe pAMca prakAra hoya che(1) mohAri4, (2) 43, (3) mADA24, (4) tesa bhane (5) ma. paNa ahIM nArakane viSaya cAlato hovAthI traNa zarIra kahyAM che. kAraNa ke nAraka jIvane uparanA traNa zarIra ja hoya che. vividha yiA athavA viziSTa kriyAnuM nAma vikiyA che. te vikiyA dvArA je peidA thAya che tenuM nAma vaikriya che. tejas pudgalena je vikAra che te taijasa ane nA 2 vikAra thAya che te kAmaNa zarIra che. jenA prabhAvathI karmaparamANuo AtmapradezanI sAthe kSIranIranI jema maLI jaIne zarIrarUpe pariName che. te zarIra nAma zirI2 cha. ( imIse NaM bhaMte ! jAva veuvviya sarIre vadramANA neraiyA ki kohovauttA04?) sAvana vaiThiya zarIramA 2DesA nA247 ghA zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #815 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 711 bhagavatIsUtre zarIre vartamAnA nArakAH kiM krodhopayuktAH 4 / 'goyamA' he gautama ! 'sattAvIsaM bhaMgA bhANiyabyA' saptaviMzatibhaGgA bhaNitavyAH, atrApi pUrvavadeva bhaGgaviSaye vicAraH karaNIyaH, yathA pUrva krodhamAnamAyAlobhaiH ekatvaM bahutvAdinA saptaviMzatibhaGgAH kathitAstathA ihApi saptaviMzatireva bhaGgA jnyaatvyaaH| anena yadyapi vaikriyazarIre saptaviMzatirbhaGgAH kathitAstathApi yA sthityAzrayA'vagAhanAzrayA ca bhaGgakaprarUpaNA sA tathaiva sarvatraiva vaktavyA, anyathA bhaGgakamarUpaNA niravakAzA bhavet , zarIrAzritAyAzca bhaGgakArUpaNAyA anyatrApi sAvakAzatvAditi / evamevAnyatrApi 4) he bhadanta! yAvat vaikriya zarIrameM vartamAna nArakajIva kyA krodhopayukta hote haiM, mAnopayukta hote haiM, mAyopayukta hote haiM, lobhopayukta hote haiM ? ___uttara-(goyamA ! sattAvIsaM bhaMgA bhANiyavvA ) yahAM 27 bhaGga kara lenA / yahAM para bhI pahile kI taraha hI bhaGga ke viSaya meM vicAra kahanA caahiye| jaise pahile krodha, mAna mAyA aura lobha ke sAtha ekavacana bahuvacana ko lekara 27 bhaGga kahe gaye haiM usI taraha se yahAM para bho 27 hI bhaGga jAnanA cAhiye / yadyapi isa sUtra dvArA vaikriya zarIra meM 27 bhaGga kahe gaye haiM phira bhI jo sthiti aura avagAhanA ke Azraya bhaGgoM kI prarUpaNA kI gaI hai vaha usI taraha se sarvatra hI jAna lenA, nahIM to bhaGgaprarUpaNA niravakAza ho jAvegI, arthAt niSphala ho jAvegI, kyoM ki zarIrAzrita jo bhaGgaprarUpaNA hai vaha to dUsarI jagaha bhI sAvakAza-phalavatI ho jAtI hai / isI prakAra dUsarI jagaha bhI jAnanA payukata hoya che ? mApayuMkta hoya che? mApayukta hoya che? lejopayukta hoya che? uttara-( goyamA !) 3 gautama ! ( sattAvIsaM bhaMgA bhANiyavyA ) mI 59 sattAvIsa bhAMgA kahevA. ahIM paNa bhAMgA viSayamAM pahelAM kahela che te pramANe ja vicAra kare joIe. jevI rIte pahelAM kodha, mAna mAyA ane tenI sAthe eka vacana ane aThavacananI apekSAe sattAvIsa bhAMgA kahevAmAM AvyA che te pramANe ahIM paNa sattAvIsa bhAMgA samajavA. jo ke A sUtravaDe vaikriya zarIramAM sattAvIsa bhAMga kahyA che chatAM paNa sthiti ane avagAhanAne Azraya laIne bhAMgAonI je prarUpaNa karI che te te e pramANe ja sarvatra kahevI joIe. nahIM to bhAMgAonI prarUpaNA niSphaLa nIvaDaze. kAraNa ke zarIrAzrita je bhAMgAonI prarUpaNa che te te bIjI jagyAe paNa A sAvakAza-phalavatI:(phaLa) nIvaDe che. bIjI jagyA e paNa zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #816 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za.1 705 sU02 (24)daNDakeSu sthitisthAnanirUpaNam 793 vijJeyam / 'eeNaM gameNaM tinni sarIrA bhANiyavyA' etena gamena triNi zarIrANi bhaNitavyAni, triNi vaikriyataijasa kArmaNa zarIrANi ptthitvyaani| triSvapi zarIreSu saptaviMzatirbhaGgA vaktavyA iti bhaavH| yadyapi atidezena taijasakArmaNazarIrayoreva grahaNaM kartavyaM tathApi trayANAmapi zarIrANAmatyanta sAmyopadarzanArthameva 'eeNaM. gameNaM tini sarIrANi' iti pAThena zarIratrayasya grahaNaM kRtam / nanu yadA jIvo vigrahagatau bhavati tadA tasya tainasakArmaNazarIradvayameva bhavatIti tayoH zarIrayoralpatvAdazItirapi bhaGgA vaktavyA iti kathaM tayoH saptaviMzatireva bhaGgA kathitAH ? iti cedatrocyatecAhiye / ( eeNaM gameNaM tinni sarIrA bhANiyaghA ) isI gama se vaikriya taijasa aura kArmaNa zarIra ke saMbaMdha meM pUrvokta pramANa se 27 bhaGga hI jAnanA cAhiye / yadyapi yahAM para atideza se taijasa aura kArmaNa ina do zarIroM kA hI grahaNa honA cAhiye thA, parantu jo tInoM zarIroM kA grahaNa kiyA gayA hai, so ina tInoM zarIra meM atyanta sAmya hai isa bAta ko dikhalAne ke liye hI kiyA gayA hai| totparya yaha hai ki vaikriya zarIra meM 27 bhaGga to pahile hI sUtrakAra ne prakaTa kara diye haiM phira yahAM vaikriya zarIra ko punaH grahaNa karane kI kyA AvazyakatA thI-yahAM to taijasa aura kArmaNa zarIra meM bhaGga kahanA cAhiye thA, parantu aisA na karake tInoM zarIroM meM 27 bhaGga kahanA cAhiye' aisA jo sUtrapATha kiyA gayA hai usakA tAtparya yaha hai ki ina tInoM zarIroM meM atyanta sAmya hai yaha bAta prakaTa karane ke liye aisA kiyA gayA hai| zaGkA-jisa samaya jIva vigrahagati meM hotA hai usa samaya usake taijasa kArmaNa ye do hI zarIra hote haiM, isaliye ye do zarIra alpa hone se inameM assI bhaGga kahanA cAhiye / yahAM inake 27 bhaGga hI kyoM kahe mA pramANe 4 sabhA'. " eeNaM gameNaM tinni sarIrA bhANiyavA" yA rIte vaikriya, tejasa ane kAmaNa zarIra saMbaMdhI paNa pUrvokta prakAranA sattAvIsa bhAMgA ja samajavA. jo ke ahIM bAkInA tijasa ane kArmANa zarIrane ja ulalekha the joItuM hatuM, paNa traNe zarIrane ahIM je ullekha karavAmAM AvyuM che tenuM kAraNa e che ke te traNe zarIramAM atyanta sAmyatA rahelI che te sAmyatA batAvavAne mATe ja sUtrakAre evuM karyuM che. zaMkA-je samaye jIva vigrahagatimAM hoya che te samaye tene tejasa ane kAmaNa e be zarIra ja hoya che. tethI te be zarIra alpa hovAthI temanA80, 80 bhAMgA ja kahevA joIe tene badale ahIM temanA 27 bhAMgA ja zA mATe bha-200 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #817 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre vaikriyazarIrAdhiSThitayoreva taijasakArmaNazarIrayoriha grahaNAt na tu kevalayostayoH, ataH saptaviMzatireva bhaGgAH kathitA iti / " 794 66 gaye haiM / zaMkAkAra kI zaMkA kA yaha abhiprAya hai ki sUtrakAra ne jo eeNaM gameNaM tinni sarIrA bhANiyantrA " aisA sUtra pATha kiyA hai aura usase yaha dikhalAyA ki taijasa aura kArmaNa zarIra meM 27 bhaGga kahanA cAhiye so 27 bhI bhaGga kahanA cAhiye aura 80 bhI bhaGga kahanA cAhiye, kyoM ki ye do zarIra vigraha gati meM hI hote haiM isaliye unameM alpatA AtI hai / uttara- yahAM jo taijasa aura kArmaNa zarIra kA grahaNa kiyA hai vaha vaikriyazarIrarahita unakA grahaNa nahIM kiyA gayA hai kintu vaikriya zarIra ke sAtha hone para hI unakA yahAM grahaNa kiyA gayA hai| tAtparya kahane kA yaha hai ki vigrahagati meM jo tejasa aura kArmaNa zarIra hote haiM ve vaikriya zarIra ke sAtha nahIM hote haiM svataMtra hote haiM ataH aise svataMtra taijasa kArmaNa ke yahAM 27 bhaGga nahIM kahe haiM kintu jo nAraka jIvoM ke tejasa kArmaNa zarIra hote haiM ataH unake hI yahAM 27 bhaGga kahe gaye haiM / uhyA chezA uranAranI zaanuM tAtparya se sUtrAre "eeNaM gameNaM tinni sarIrA bhANiyavvA" meveo ? sUtrapATha udyo che. temAM tainasa bhane arbhazu zarIramAM sattAvIsa bhAMgA kahevA oie. ema je kahyuM che tene badale zaMkAkAra kahe che ke, sattAvIsa bhAMgA kahevAM joie ane e'sI bhAMgA paNa kahevA joie. kAraNa ke te e zarIra vigraha gatimAM paNa hoya che. te kAraNe temAM alpatA Ave che. uttara-ahIM je taijasa ane kANu zarIra levAmAM AvyAM che. tema kriya zarIrarahita levAmAM AvyA nathI, vaikriyazarIranA sAthI hovAthI ja temane ahIM grahaNa karavAmAM AvyA che. tAtparya e che ke vigraha gatimAM je tejasa ane kAmaNu zarIra hoya che te vaikriya zarIranI sAthe hotAM nathI-svataMtra hoya che. tethI evAM svataMtra tejasa kAma`NunA sattAvIsa bhAMgA ahI~ kahyA nathI. paNa nAraka jIveAnAM je tejasa kANu zarIra vaikriya zarIranI sAthe hoya che tene ja grahaNa karavAmAM Avela che tethI temanA ja sattAvIsa bhAMgA ahIM kahevAmAM Avela che. zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #818 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 1 u. 5 sU0 4 ratnaprabhAnArakasaMhanananirUpaNam 795 ___ atha saMhananadvAraviSaye prarUpayannAha-' imIse gaM bhaMte ' ityAdi / ' imIse gaM bhaMte' etasyAM khalu bhadanta ! 'jAva' yAvat ratnaprabhAyAM pRthivyAM trizatinirayAvAsa zatasahasraSu ekaikasmin nirayAvAse vartamAnAnAM 'neraiyANaM' nairayikANAm " sarIrayA" zarIrANi 'siMghayaNA pannattA' kiMsaMhananAni prajJaptAni ?, saMhananaM nAmAsthisaMcayanAdirUpam tat vajraRSabhanArAcAdibhedena SaDvidhaM bhvti| tatra kimAkArakaM teSAM saMhananamiti praznaH / bhagavAnAha---'goyamA' jJatyAdi / ' goyamA' he gautama ! 'chaNhaM saMghayaNANaM ' SaNNAM saMhananAnAM madhye te " asaMghayaNI' asaMhaninaH-saMhananavarjitA nArakAH bhavanti / kasmAt kAraNAt narakAH saMhananavarjitAH ? tatrAha-' nevaTThI' ityAdi / teSAM nArakazarIrANAM 'nevaTThI' naivAsthIni, 'neva chirA' naiva zirAH dhamanyaH 'neva hArUNi' naiva snAyavaH asthibandhanyo dhamanya eva, naiva teSAmasthyAdIni bhavanti, saMhananasyA(imIse NaM bhaMte !) he bhadanta ! isa (rayaNappabhAe puDhavIe jAva neraiyANaM sarorayA kiMsaMghayaNA patnattA) ratnaprabhA pRthivI ke 30 lAkha narakAvAsoM meM se eka eka narakAvAsa meM rahane vAle nAraka jIvoM ke zarIra kA kaunasA saMhanana kahA gayA hai ? asthiyoM ke saMcayana AdirUpa saMhanana hotA hai| yaha saMhanana vajraRSabhanArAca Adi ke bheda se 6 prakAra kA hotA hai / taba yahAM aisA prazna kiyA gayA hai ki una nAraka jIvoM ke zarIra ina saMhananoM meM se kina saMhanana vAle hai ? (goyamA ) he gautama ! (chaNhaM saMghayaNANaM asaMghayaNI) nAraka jIvoM ke zarIra chahoM saMhananoM meM se kisI bhI saMhananavAle nahIM haiM / nAraka jIva kisa kAraNa se saMha. nanavarjita hote haiM ? taba isakA uttara (nevaTThI, neva cchirA, Neva hArUNi) yaha hai ki unake zarIra meM na haDDiyAM hotI haiM, na naseM hotI haiM, aura na (imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe jAva neraiyANaM sarIrayA kiM saMghayaNA paNNaMttA ?) lagavan ! 21 2tnaprabhA pRthvInA trIsa 5 n24.paasomAMnA pratyeka narakAvAsamAM rahenArA nAraka jInAM zarIranAM saMhanana kevA prakAranAM kahyAM che ? hADakAonA samUherUpa saMhanana (saMghayaNa) hoya che, te saMghayaNanA vajIbhaSa nArAca vagere cha bheda hoya che. gautamasvAmI ema pUche che ke A chae prakAramAMthI kayA prakAranuM saMghayaNa nArakane hoya che? uttara-(goyamA!) gautama ! (chaNhaM saMghayANaM asaMghayaNI) nA24 jInAM zarIra chae saMghayaNamAMthI kaI paNa saMghayaNavALAM nathI. nAraka che // 20 saghayaDita Doya che, te ve zatAva cha-( nevaTI, nevacchirA, Neva vhArUNi) // 261 temana zarIzamA 7i Dotai nathI, naso DotI nathI zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #819 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtre 6 sthyAdisaMcayarUpatvAt / asthyAdirahitamapi pudgalapariNAmAtmakaM tu bhavatyevesyata Aha-' je poggalA ' ityAdi / ' je poggalA' ye ca pudgalA aNiTThA aniSTA - iSyante'bhilApAviSayI kriyante iti iSTA abhilASA viSayAH na iSTA iti aniSTA - anabhilaSaNIyAH / aniSTA api kecitpadArthAH kamanIyA bhavanti snAyu hote haiM / dhamaniyoM kA nAma zirA hai aura jo asthiyoM ko bAMdhanevAlI zirAe~ hotI haiM unakA nAma snAyu hai| saMhanana to asthyAdi kA saMcayarUpa hotA hai ataH jaba unake asthyAdi hai hI nahIM to phira asthyAdisaMcayarUpa saMhanana unake kaise ho sakatA hai ? nahIM ho sakatA, ataH ve asaMhananI kahe gaye haiM / (je poggalA aNiTThA, akaMtA, appiyA, amuhA, amaNunnA amaNAmA eesiM zarIrasaMghAyattAe pariNamaMti) isa sUtra dvArA sUtrakAra yaha prakaTa kara rahe haiM ki yadyapi nArakajIvoM kA zarIra asthi Adi se rahita hotA hai arthAt unake koI sA bhI saMhanana nahIM hotA hai phira bhI unakA zarIra pudgala kA pariNAmasvarUpa hI hotA hai, yahI bAta isa sUtra dvArA prakaTa kI jA rahI hai ki jo pudgala aniSTa, akAnta, apriya, azubha, amanojJa aura amanoma hote haiM ve pudgala nArakajIvoM ke zarIra saMghAtarUpa se pariNamate haiN| jo pudgala abhilASA ke viSayabhUta hote haiM ve iSTa kahalAte haiM, aura jo aise nahIM hote haiM ve aniSTa kahalAte haiN| arthAt anabhilaSaNIya jo pudgala haiM ve aniSTa haiM / anabhilaSita hokara bhI kitaneka padArtha kamanIya hote haiM jaise 796 ane snAyu paNa hotAM nathI. dhamanIone zirA kahe che, ane hADakAne khAMdhanArI zirAone snAyu kahe che. saMghayaNa teA hADakAM vagerenA saMcayarUpa hoya che. hADakAM vagerenA abhAve hADakAM vagerenAM saMcayarUpa sayaNe nArakone sabhavI zatAM nathI tethI tebhane saMghayA rahita uDesa che. ( je poggalA aNiTThA akaMtA, apiyA, asuhA, amaNunnA amaNAmA etesiM sarIra saMghayattAe pariNamaMti) jo ke nAraka jIvAnAM zarIra hADakAM vagerethI rahita hoya che, eTale ke temane koi prakAranuM saMghayaNu hotuM nathI. teA paNa temanuM zarIra pudgugalanA pariNAma svarUpa ja hoya che-eja vAta A sUtra mAraphata sUtrakAre prakaTa karI che. je pudgalo aniSTa, akAnta, apriya, azubha, amanejJa ane amaneAma hoya che te pudgalA nAraka jIvAnA zarIra saMghAtarUpe (zarIra sacayarUpe) pariName che. je pudgalo peAtAnI abhilASA pramANe hAya che temane iSTa kahe che ane je pudgale peAtAnI icchA pramANenAM hAtAM nathI temane aniSTa kahe che. aAMbhalaSita hovA chatAM paNa keTalAMka pudgalA sudara-majenA haiAya che. jema ke kampAkakala te narakanA zrI bhagavatI sUtra : 1 9 Page #820 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za0 1 u0 5 sU0 4 ratnaprabhAnArakasaMhanananirUpaNam 797 kimpAkaphalapadityata Aha " akaMtA" akAntAH akamanIyAH, akAntA api kecit priyA bhavanti-uSTrANAM kaNTakavat , tatrAha-'appiyA' apriyA, apriya - hetavaH, apriyA api zubhA bhavanti kaTukauSadhivat , tatrAha-' asubhatti ' azubhA iti, kecana padArthAH azubhA api manojJA bhavanti viSakanyAvattatrAha-'amaNuNNAM' amanojJAH na manasA'ntaH saMvedanena zubhatayA jJAyante ye te'manojJAH / kecana padArthA amanojJA api duHkhaharaNena mano'mA manogamyA bhavanti triphalAvat , kimpAkaphala / ataH ve aniSTa hokara bhI kimpAkaphala kI taraha kamanIya nahIM hote haiM kintu ekAntataH akAnta-akamanIya hote haiM / akAnta hokara bhI kitaneka padArtha uSTroM ke liye kaNTakoM kI taraha priya hote haiM ataH ve pudgala akAnta hokara bhI uSTroM ke liye kaTakoM kI taraha priya nahIM hote haiM kintu apriya hI hote haiM, arthAt apriya ke hetu hote haiM / kitaneka padArtha aise bhI hote haiM jo apriya hokara bhI zubha hote haiM jaise kaTuka auSadhi, ataH ve apriya hokara bhI kaTuka auSadhi kI taraha zubha nahIM hote haiM kintu azubha hI hote haiN| kitaneka padArtha aise bhI hote haiM jo azubha hokara bhI viSakanyA kI taraha manojJa hote haiM, ataH ve azubha hokara bhI viSakanyA kI taraha manojJa nahIM hote haiM kintu amanojJa-antaHkaraNa dvArA zubharUpa se ve nahIM jAne jAte haiM aise hote haiM / kitaneka padArtha aise bhI hote haiM ki jo amanojJa hokara bhI duHkhaharaNa karane se triphalA kI taraha manogamya hote haiM ataH ve amanojJa ho kara bhI triphalA kI taraha manogamya nahIM hote haiM, kintu pule aniSTa hoya che eTaluM ja nahIM paNa kimpAkaphalanI jema suMdara paNa DAtA nathI-52ntu akAnta-mapriya DAya che. OMis ysa mantachatai paNa priya hoya che. jema ke kAMTA te kAMTA ekAnta hovA chatAM paNa uMTane priya hoya che. uMTa te te kaMTakane paNa premathI khAya che. paNa nArakanAM pule ekAnta hovA uparAMta apriya paNa che. keTalAka padArtho evA hoya che ke je apriya hovA chatAM paNa zubha hoya che. jema ke kaDavI auSadhi paraMtu nArakanAM zarIranAM pudgale apriya hoya che eTaluM ja nahIM paNa kaDavI auSadhinA jevAM zubha paNa nathI hotAM-paraMtu azubha ja hoya che. keTalAka padArtho evA hoya che ke je azubha hovA chatAM paNa viSakanyA jevAM magna hoya che. paNa nArakanAM zarIranAM pule azubha hovA uparAMta amanejha paNa che-viSakanyAnI jema mane nathI. je vastu manane rucikara lAge tene mane kahe che. keTalAMka padArtha evA paNa hoya che ke je amanejha hovA chatAM duHkha dUra karavAnA guNane kAraNe triphaLAnI jema managamya hoya che. paNa nArakanA pudgale amaneza hovA uparAMta zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #821 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 bhagavatIsUtre tatrAha - ' amaNAmA amanomA manasA abhyaMte gamyate punaH punaH smaraNatayeti mano'mAH, na tathA amano'mAH, etAdRzAH pudgalAH ' etesiM sarIrasaMghAyattAe pariNamaMti' eteSAM nArakajIvAnAM zarIrasaMghAtatayA zarIrarUpasaMcayatayA pariNamaMti= pariNAmaM prApnuvanti / , 6 atha teSAM krodhAdiviSayaM pratipAdayannAha - ' imIse NaM bhaMte ' ityAdi / 'imI se NaM bhaMte etasyAM khalu bhadanta ! ' jAva ' yAvat-ratnaprabhAyAM pRthivyAM trizati nirayAvAsa zatasahastreSu ekekasmin nirayAvA se ' chaNhaM saMghayaNANaM ' SaNNAmapi saMhananAnAM madhyA ' asaMghayaNe ' asaMhanane 'vadyamANA ' vartamAnAH saMhananavarjitAH ' neraiyA ' nArakAH kiM kohovauttA4 ' kiM krodhopayuktAH 4 bhavaMti / bhagavAnAha - ' goyamA ' ityAdi / 'goyamA ' gautama 'sattAvIsa bhaMgAA ' saptaviM amanoma hI hote haiM / bAra bAra smaraNarUpa se jo manake viSaya banate rahate haiM ve manoma kahalAte haiM jo aise nahIM hote ve amanoma kahalAte haiN| ese aniSTAdivizeSaNa viziSTa pudgala nArakajIvoM ke zarIrasaMghAtarUpa se- zarIra racanArUpa se pariNamate haiM / 9 (imI se NaM bhaMte !) isa (jAva chaNhaM saMghayaNANaM asaMghayaNe vaTTamANANaM neraiyA ki koho uttA. 4) he bhadanta ! ratnaprabhApRthivI ke 30 lAkha narakAvAsoM meM jo nArakajIva haiM aura jinake 6 saMhananoM meM se eka bhI saMhanana nahIM hai - saMhananavarjita hai ve kyA krodhopayukta hote haiM, mAnopayukta hote haiM, mAyopayukta hote haiM yA lobhopayukta hote haiM ? yaha prazna hai / isakA uttara dete hue prabhu kahate haiM ki ( goyamA ! ) he gautama! ( sattAvIsaM bhaMgA) 27 bhaMga jAnanA cAhiye / nArakajIvoM ke krodhAdi ke viSaya meM - sAmAnyaprakaraNapaThita krodhAdika ke viSaya meM - jaise 27 amanAma paNa hoya che. vAraMvAra smaraNu rUpe je mananA viSaya ane che tene manAma kahe che. paNa je enAthI viparIta guNavALAM hAya che tene amanema kahe che. evAM aniSTa vagere vizeSaNAthI pudgalA ja nArakAnAM zarIrasaMdhAtazarIrasamaya rUpe pariName che. ( imIseNaM bhaMte ! jAva chaNhaM saMghayaNANaM asaMghayaNe vaTTamANA neraiyA kiM koho utA41) he lo ! A ratnaprabhA pRthvInA 30 sAtha narAvAsobhAMnA pratye narakAvAsamAM rahelA saMdhayaNamAMthI eka paNa saMghayaNa saMdhayaNu rahita nAraka jIvo zuM krodheApayukata hAya che. mAyeAyukata heAya che ? leAlopayukata hAya che ? zrI bhagavatI sUtra : 1 vagaranAM eTale ke mAneApayukta hoya che. Page #822 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za.1 u. 5sU0 4 ratnaprabhAnArakasaMsthAnanirUpaNamU 799 zatirbhaGgA jnyaatvyaaH| nArakajIvAnAM krodhAdi viSaye sAmAnyaprakaraNapaThitakrodhAdiviSaye yathA saptaviMzatirbhaGgAH kathitAH tathA'trApiM saptaviMzatirbhaGgAH paThanIyA iti / ____atha saMsthAnaviSaye pRcchati-' imIse NaM bhaMte ' ityAdi / ' imIse NaM bhaMte' etasyAM khalu bhadanta 'rayaNappabhAe jAva' ratnaprabhAyAM-yAvat , atra yAvacchabdena evaM grAhyam-pRthivyAM triMzati nirayAvAsazatasahasreSu ekaikasmin nirayAvAse nairayikANAM sarIrayA' zarIrANi 'siMThiyA pannattA' kiMsaMsthitAni prajJaptAni ?, kodRzasaMsthAnayuktAni kathitAni ? / bhagavAnAha-'goyame'tyAdi / 'goyamA' he gautama 'sarIrayA' zarIrANi 'duvihA pannattA' dvividhAni prajJaptAni 'taM jahA' tadyathA 'bhavadhAraNijjA ya uttaraveubviyA ya' bhavadhAraNIyAni cottaravaikriyANi ca, bhavadhAraNaM svakIyajanmano'tivAhanaM, tadeva prayojanaM yeSAM tAni bhavadhAraNIyAni, AdimazvAsAdArabhyAntimazvAsaparyantasthitikAni bhaMga kahe gaye haiM vaise hI yahAM para bhI jAnanA cAhiye / aba saMsthAna dvAra ke viSayameM gautama pUchate haiM-(imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe jAva sarIrayA kiMsaMThiyA pannattA) he bhadanta ! isa ratnaprabhA pRthivI ke 30 lAkha narakAvAsoM meM se pratyeka narakAvAsa meM rahe hue nArakajIvoM ke zarIra kisa saMsthAnavAle hote haiM ? prabhu isa prazna kA uttara dete hue kahate haiM ki (goyamA!) he gautama ! (sarIrayA duvihA pannattA) nAraka jIvoM ke zarIra do prakAra ke kahe gaye haiM / (taM jahA ) ve ye haiM / (bhavadhAraNijjA ya uttaraveuvviyA ya ) eka bhavadhAraNIya, dUsarA uttrvaikriy| apane janma ko vyatIta karanA, isakA nAma bhavadhAraNa hai| yaha bhavadhAraNa uttara-(goyamA ! sattAvIsaM bhaMgA) he gautama ! tenA pae 27 in samAcA nArakanA krodhAdikanA viSayamAM-sAmAnya prakaraNamAM kahela ke dhAdikanA viSayamAM jevA 27 bhAMgA kahyA che evA ja ahIM paNa samajavA-have saMsthAna dvAranA viSayamA gautama svAmI pUche che-(imIse NaM bhaMte! rayaNappabhAe sarIrayA kiM saMThiyA pannatA ?) bhagavan ! 2. 2tnamA pRthvInA 30 // 24 // pAsAnAmAnA pratye narakAvAsamAM rahetA nAraka jInAM zarIra kayA prakAranA saMsthAnavALAM hoya che? uttara-(goyamA!) gautama ! (sarIrayA duvihA paNNattA) nAnAM zarIra meM prA2na ghai cha. (taMjahA) te 2 pramANe cha-(bhavadhAraNijjA ya uttaraveuvviyA ya) bhavadhAraNIya zarIra ane uttaravaikiyazarIra pitAnA janmane vyatIta karo tenuM nAma bhavadhAraNa che. te bhavadhAraNa jenuM prajana che evAM zarIrane zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #823 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 800 bhagavatIsUtra zarIrANi bhavadhAraNIyAnIti / pUrva vaikriyazarIrApekSayA yAni uttarANi utsarakAlabhAvI ni kriyANi tAni uttaravaikriyANi / ' tattha NaM je te bhavadhAraNijjA' tatra zarIradvayamadhye yAni tAni bhavadhAraNIyAni zarIrANisanti ta huMDasaMThiyA pannattA' tAni huNDasaMsthitAni huNDa saMsthAnayuktAni prajJaptAni, huMDasaMsthAnaM zarIrasya sarvatrAsaMsthitatvam / 'tattha NaM je te uttaraveubbiyA te vi huMDasaMThiyA patnattA' tatra khalu yAni tAni uttaravaikriyANi tAnyapi huMDasaMsthitAni prajJaptAni, yathA nArakANAM bhavadhAraNIyazarIrANi huNDasaMsthitAni tathA uttaravaikriyazarIrANyapi huMDa saMsthitAnyeva bhavantIti bhaavH| jinakA prayojana hai ve bhadhAraNIya zarIra hai / saba se pahile ke zvAsa se lekara antimazvAsa paryanta jo zarIra rahate haiN| ve bhavadhAraNIya zarIra haiM / arthAt samasta jIvana paryanta jo zarIra sAtha rahatA hai vaha bhavadhAraNIya zarIra hai / pUrvavaikriya zarIra kI apekSA se jo vaikriya zarIra uttarakAla meM hote haiM ve uttaravaikriya zarIra haiM / (tattha NaM je te bhava. dhAraNijjA ) ina do zarIroM ke bIca meM jo bhavadhAraNIya zarIra haiM (te huMDasaMThiyA pannattA ) ve huMDa saMsthAna se yukta kahe gaye haiN| zarIra meM sarvatra asaMsthitatva honA-arthAt zarIra kA viSama avayavoM vAlA honA isakA nAma huMDasaMsthAna hai| (tattha NaM te je uttaraveuvviyA te vi huMDasaMThiyA panattA) tathA jo uttaravaikriyarUpa zarIra hai ve bhI haMDasaMsthAna se yukta kahe gaye haiN| tAtpaya kahane kA yaha hai ki nAraka jIvoM ke bhavadhAraNIya zarIra jisa prakAra se huMDasaMsthAnavAle hote haiM vaise hI unake uttaravaikriya zarIra bhI huMDasaMsthAnavAle hote haiN| bhavadhAraNIya zarIra kahe che. sauthI pahele zvAsathI laIne chelle zvAsa sudhI rahenArAM je zarIre che temane bhavadhAraNIya zarIra kahe che eTale ke jIdagI sudhI je zarIra jIvanA sAthe rahe che te zarIrane bhavadhAraNIya zarIra kahe che. pUrva vaikiya zarIranI apekSAe je vaikriyazarIra uttarakALamAM jIvanI sAthe rahe chata zarIrane uttaravaiThiyazarI2 4 che. (tatthaNaM je te bhavadhAraNijjA) tebhAre avadhAraNAya zarI2 hAya cha (te huDasaThiyA pannattA) te husathAnavAjA DAya che. je zarIranA avayavomAM viSamatA hoya che. te zarIrane huDasaMsthAna vALuM kahe cha. tatthaNaM je te uttaraubviyA te vi huMDa saMThiyA pannattA) tathA ne uttaravaiThiya35 zarIre hoya che temane paNa huMDasaMsthAnayukta karyuM che. tAtparya e che ke nAraka jIvonA bhavadhAraNIya zarIre jevI rIte heMDasaMsthAnavALAM hoya che evI ja rIte temanAM uttaravaikiya zarIre paNa huMDasaMsthAnavALAM hoya che. zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #824 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za0 1 u0 5 sU0 5 ratnaprabhAnArakalezyAnirUpaNam 801 ___ atha krodhAdiviSaye pRcchati-' imIse gaM' ityAdi / ' imIse gaM jAva huMDa saMgaNe vaTTamANA neraiyA ki kohovauttA' etasyAM khalu bhadanta ratnaprabhAyAM pRthivyAM triMzati narakAvAsazatasahasreSu ekaikasmin nirayAvAse 'huMDasaMThANe vaTTamANA' huMDasaMsthAne vartamAnAH 'neraiyA' nairayikAH kiM kohovauttA4' ki krodhIpayutAH4 bhavati ? bhagavAnAha-' goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'sattAvIsaM bhaMgA' sptviNshtirbhnggaaH| he gautama ! atrApi saptaviMzatireva bhanA vaktavyA iti |mu04|| krodhAdike viSaya meM pRcchA-(imIse NaM jAva huMDasaMThANe vaTTamANA neraiyA ki kohovautsA 41 goyamA ! sattAvIsaM bhaMgA) he bhadanta ! isa ratnaprabhA pRthivI meM 30 lAkha narakAvAsoM meM se ekara narakAvAsa meM huMDasaMsthAna meM vartamAna nArakajIva kyA krodhopayukta hote haiM ? mAnopayukta hote haiM? mAyopayukta hote haiM ? lobhopayukta hote haiM ? yaha prazna hai / isakA uttara prabhu dete hue kahate haiM ki he gautama ! yahAM bhI 27 hI bhaMga kaha lenA cAhiye / arthAt yahAM bhI huMDasaMsthAnavAle nAraka jIvoM meM bhI 27 hI bhaGga hote haiM // mU0 4 // DopAni viSayamA pUchAmA mAve che. (imIse NaM jAva huMDasaThANe vaTTamANA meraiyA ki kohovauttA ? goyamA ! sattAvIsaM bhaMgA) 3 magavan ! 2 // 2tnapramA pRthvInA 30 lAkha narakAvAsamAMnA pratyeka nArakAvAsamAM huMDasaMsthAnamAM rahelA nAraka jIve zuM krodhopayuta, mAne payukta, mApayukata ane lebhapayukata hoya che? uttara-he gautama! ahIM paNa pUrvanI temaja ra7 bhAMgA kahevA joIe eTale ke husathAnayuta nA24 vAma 54 27 04 main eIya cha / sU. 4 // bha 101 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #825 -------------------------------------------------------------------------- ________________ COR bhagavatIce atha lezyAvicAraH nirUpyatelezyAvatAmeva jIvAnAM zarIradhAraNaM bhavatIti zarIravicAre kRte zarIrakAraNaNasya lezyAyAH smaraNAt zarIranirUpaNAnantaraM lezyAM nirUpayitumAha-'imIseNaM bhaMte' ityaadi| ___ mUlam-imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe jAva neraiyA NaM kai lessAo pannattAo?, goyamA! egA kAulessA pnnttaa| imIse NaM bhaMte rayaNappabhAe jAva kAulessAe vaTTamANA neraiyA kiM kohovauttA?, goyamA! sattAvIsa bhNgaa| imIse NaM jAva-kiM sammadiTThI micchAdiTThI sammAmicchAdiTThI ? goyamA! tinnivi| imIse NaM jAva-sammaIsaNe vaTTamANA neraiyA0 sttaaviisNbhNgaa| evaM micchAdaMsaNe vi / sammAmicchAdaMsaNe asII bhaMgA / imIse NaM bhaMte jAva kiM NANI aNNANI, goyamA! NANI vi-annANI vi, tiNi NANAiM niyamA, tiNi aNNANAiM bhayaNAe / imIse NaM bhaMte ! jAva AbhiNibohiyaNANe vaTTamANA0 sattAvasiM bhaMgA, evaM tiNNi NANAiMtiNi annnnnnaaiNbhaanniybvaaii| imIse NaM jAva kiM maNajogI vaijogI kAyajogI ? goyamA ! tinnivi / imIse NaM jAva maNajoe vahamANA kiM kohovauttA, sattAvIsaM bhNgaa| evaM vaijoe / evaM kAyajoe / imAsa NaM jAva neraiyA kiM sAgArovauttA, aNAgArovauttA ? goyamA ! sAgArovauttA vi aNAgArovauttA vi / imase NaM jAva sAgArovaoge vaTTamANA kiM kohovauttA4, sattAvIsaM bhNgaa| evaM aNAgArovauttA vi sattAvIsaM bhaMgA / evaM satta vi puDhavIo neyavAo NANataM lesAsu,gAhA-kAU ya dosu taiyAe mIsiyA nIliyA cautthIe / paMcamiyAe mIsA, kaNhA tatto paramakaNhA // 1 // sU0 5 // zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #826 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 1 u. 5 sU0 5 ratnaprabhAnArakalezyAnirUpaNam 803 chAyA-etasyAM khalu bhadanta! ratnaprabhAyAM pRthivyAM yAvat nairayikANAM katilezyAH prajJaptA?, gautama ! ekA kApotalezyA prajJaptA / etasyAM khalu bhadanta ! ratnaprabhAyAM yAvat kApotalezyAyAM vartamAnA nairayikarki krodhopayuktAH, gautama ! saptaviMzatibhaGgAH etasyAM khalu yAvat kiM samyag dRSTayo mithyAdRSTayaH samyagamithyAdRSTayaH? gautama ! trayopi / etasyAM khalu yAvat samyagadarzane vartamAnA nairayikAH0 saptaviMzatirbhaGgAH, evaM mithyAdarzanepi / smyguumithyaadrshne'shotirbhnggaaH| etasyAM khalu bhadanta ! yAvat kiM jJAnino'jJAninaH / gautama ! jJAninopyajJAninopi, trINi jJAnAni niyamAt troNyajJAnAni bhjnyaa| etasyAM khalu bhadanta ! yAvadAbhibodhikajJAne vartamAnAH0 saptaviMzatirbhaGgAH / evaM trINi jJAnAni trINyajJAnAni bhaNitavyAni / etasyAM khalu yAvat kiM manoyogino vacoyoginaH, kAyayoginaH, gautama ! trayo'pi / etasyAM khalu yAvat manoyoge vartamAnAH kiM krodhopayuktAH4?, sptviNshtirbhnggaaH| evaM vacoyoge / evaM kaayyoge| etasyAM khalu yAvat nairayikAH kiM sAkAropayuktAH anAkAropayuktAH, gautama ! sAkAropayuktA apyanAkAropayuktA api / etasyAM khalu yAvatsAkAropayoge vartamAnAH kiM krodhopayuktAH, sptviNshtirbhnggaaH| evamanAkAropayuktA api sptviNshtibhnggaaH| evaM saptApi pRthivyo jJAtavyAH, nAnAtvaM lezyAsu, gAthA-kApotIdvayo stRtIyAyAM mizritA nIlikA caturthyAm / paJcamyAM mizrA kRSNA tataH paramakRSNA ||1||suu05|| TIkA-'imIse Na bhaMte' etasyAM khalu bhadanta ! ' rayaNappabhAe puDhavIe' ratnaprabhAyAM pRthivyAM yAvat-yAvatpadena-triMzati nirayAvAsazatasahastreSu ekaikasmin nirayAvAse' iti sNgraahym| evaM 'neraiyANaM' nairayikANAm 'kai lessAo pannattAo' lezyA dvAralezyAvAle jIva hI zarIra dhAraNa karate haiM isaliye zarIra kA vicAra ho jAne para zarIra ke kAraNabhUta lezyA kA smaraNa ho AtA hai isase aba sUtrakAra zarIra kI nirUpaNA ke bAda lezyA kA nirUpaNa karane ke liye sUtra kahate haiM-" imIse NaM bhaMte " ityAdi (imIse NaM bhaMte ! ) (rayaNappabhAe puDhavIe ) he bhadanta ! isa ratnaprabhA pRthivI meM (jAva neraiyANaM kai lessAo pannattA ? ) 30 lAkha sezyA vicAra lezyAvALA ja ja jarIra dhAraNa kare che. te kAraNe zarIrane vicAra karyA pachI zarIranI kAraNabhUta vezyAnuM smaraNa thaI Ave che. tethI have sUtrakAra " imIseNaM bhate ! "tyAhi sUtrIya vezyAnuM ni3555 42cha. "imIseNaM bhaMte ! tyAdi. " imIse NaM bhaMte ! rayaNappabhAe puDhavIe jAva neraiyANaM kai lessAo pannatA ?" zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #827 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 804 bhagavatIne kati lezyAH prajaptAH ? / lizyate-zlizyate jIvaH karmabhiryayA sA lezyA kRSNAdidravyasAcivyAdAtmanaH pariNAmavizeSaH / uktaM ca-"kRSNAdivyasAcivyAtpariNAmo ya aatmnH| sphaTikasyeva tatrAyaM, lezyAzabdaH pravartate" // 1 // tAH kiyatya iti prshnH| bhagavAnAha-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'egA kAulessA pannattA' ekA kApotalezyA prajJaptAH, ratnaprabhAyAM pRthivyA nairayikANAmekaiva kApotalezyA bhavatIti bhAvaH / 'imIse NaM bhaMte ' etasyAM khalu narakAvAsoM meM eka 2 naraka vAsa meM rahe hue nAraka jIvoM ke kitanI lezyAe~ kahI gaI haiM ? AtmA ke sAtha karma pudgaloM ko cipakAne vAlI lezyA hotI hai| kahA bhI hai-"kRSNAdi " ityAdi / kRSNa Adi dravya ke nimitta se sphaTika kI taraha jo AtmA kA pariNAma hotA hai usameM lezyA zabda kI pravRtti hotI hai / tAtparya yaha hai kijisa prakAra kRSNa dravya kajjala Adi ke saMbaMdha se tathA japApuSpa Adi ke saMbaMdha se sphaTika maNi meM kAlimA tathA lAlimA Adi dikhAI dene lagatI hai usI prakAra kRSNa Adi dravya ke saMbaMdha se AtmA meM bhI pariNati vizeSa hotI hai usI kA nAma lezyA hai / isa lezyA se hI AtmA meM karmapudgala Akara cipakate rahate haiN| uttara dete hue prabhu kahate haiM ki (goyamA) he gautama ! (egA kAulessA panattA) eka kApotalezyA kahI gaI hai| arthAt ratnaprabhA nAmakI prathama pRthivI meM rahe hue nAraka jIvoM ke eka kApotalezyA hI hotI hai| (imIseNaM bhaMte !) isa (rayaNappabhAe jAva he pUjya? A ratnaprabhA pRthvImAM 30 lAkha narakA vAsomAMnA pratyeka narakA vAsamAM rahetA nAraka chene keTalI vezyAo kahI che? karmapudgalone AtmAnI sAthe caTADanArI je pariNAme nI dhArA che. tene lephsA kahevAmAM Ave che. 55 chkagaNunIla vagere dravyanA nimittathI sphaTikaratna samAna AtmAnA je pariNAma thAya che temAM lakSyA zabdanI pravRtti hoya che. kahevAnuM tAtparya e che ke jevI rIte kAjaLa vagere kRSNa dravyanA saMbaMdhathI tathA japAyuSpa vagerenA saMbaMdhathI phiTika ratnamAM kALAza, ratAza vagere dekhAya che, evI ja rIte kRSNAdi dravyanA saMbaMdhathI AtmAmAM paNa pariNAma vizeSa thAya che. tenuM ja nAma lehyA che. te vezyAne lIdhe AtmAmAM kamapulo AvIne cATatAM rahe che. have gautama svAmIe pUchelA praznane mahAvIra prabhu mAraphate je uttara maLe te batAvavAmAM bhAva cha. (goyamA ! egA kAulessA pannattA) gautama ! me apAtozyA / zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #828 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 1 u. 5 sU0 5 ratnaprabhAlezyAyAM dRSTidvAram 805 bhadanta ! 'zyaNappabhAe jAva0 ' ratnaprabhAyAM pRthivyAM triMzati narakAvAsazatasaha Su ekaikasmin narakAvAse 'kAulessAe vaTTamANA neraiyA' kApotalezyAyAM vartamAnA nairayikAH 'ki kohovauttA 4' kiM krodhopayuktAH 4 - krodhAdipadacatuSTayayuktA bhavanti kim ? uttarayati bhagavAn - 'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama! 'sattAvIsa bhaMgA' saptaviMzatirbhaGgAH / yathA pUrva krodhamAnamAyAlo bhairekatva bahutvAbhyAM saptaviMzatirbhaGgAH pratipAditAstathaivehApi saptaviMzatireva bhaGgAH kartavyAH, iti / dRSTidvAram 9 atha dRSTidvAraM prarUpayitumAha - 'imI se NaM jAva' ityAdi / ' imI se NaM jAva' etasyAM khalu yAvat, ratnaprabhAyAM pRthivyAM triMzati nirayAvA sazatasahasreSu kApotale - zyAyAM varttamAnA nairayikAH 'ki sammaddiTThI micchAdiTThI sammAmicchAdiTThI kAu lessAe vahamANA neraiyA) he bhadanta ! isa ratnaprabhA pRthivI ke 30 lAkha narakAvAsoM meM se eka 2 narakAvAsa meM rahe hue kApotaleiyA meM vartamAna nAraka jIva' kiM kohovauttA 4' kyA krodhopayukta hote haiM ? mAnopayukta hote haiM ? mAyopayukta hote haiM ? lobhopayukta hote haiM ? yaha yazna hai| isakA uttara tede hue prabhu kahate haiM ki ( goyamA ! ) he gautama! (sattAvIsaM bhaMgA) jisa prakAra krodha, mAna, mAyA aura lobha inako lekara ekavacana bahuvacana dvArA pahile 27 bhaGga kahe gaye haiM usI prakAra se 27 hI bhaGga yahAM bhI jAnanA cAhiye / dRSTidvAra aba dRSTi dvAra kI prarUpaNA karane ke nimitta sUtrakAra sUtra kahate haiM / (imIse NaM bhaMte jAva kiM sammaddiTThI, micchAdihI, sammAmicchAdiTThI) he bhadanta ! isaratnaprabhA pRthivI ke 30 lAkha narakAvAsoM meM kahI che. eTale ke ratnaprabhA pRthvImAM rahetA nAraka jIvAne phakta eka kApAta. bezyA 4 hoya che-( imIse NaM bhaMte! rayaNappabhAe jAva kAulessAe vaTTamANA 0 1 ) he prabhu!? A ratnaprabhA pRthvImAM 30 lAkha narakAvAsomAMnA pratyeka narakAvAsamAM kApAtalezyAmAM rahela nAraka jIvA zuM krApayukta hoya che ? mAneApayukta heAya che ? bhAyopayukta hoyache ? Ge soloyukta hoya che ? uttara- ( goyamA ! sattAvIsaM bhaMgA) huM gautama ! je prakAre krodha, mAna, mAyA ane lobhanI apekSAe ekavacana mahuvacana varDa 27 bhAMgA AgaLa kahelA che, eja pramANe ahIM paNa 27 ja bhAMgA samajavA. dRSTidvAra haze dRSTi dvArAnuM nirUpaNa karavAne mATe sUtrakAra nIcenuM sUtra kahe che ( imIse NaM bhaMte! jAva kiM sammaddiTThI, micchAdiTThI, sammAmicchAdiTThI ? ) he pUlya ! A ratnaprabhA pRthvImAM 30 lAkha narakAvAsomAM kApAta lezyAmAM rahelA nAraka zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #829 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 806 bhagavatIsUtre samyagdRSTayo mithyAdRSTayaH samyagamithyAdRSTayaH ? uttarayati bhagavAn-'tinivi' trayopi, samyagmithyAmizretidRSTitrayavanto bhavantIti bhAvaH, 'imIse NaM jAva' etasyAM khalu yAvat , etasyAM ratnaprabhApRthivyAM narakAvAse sthitAH 'sammaiMsaNe vaTTamANA neraiyA' samyagadarzane vartamAnAH ' nairayikA' ki kohovauttA 4' kiM krodhopayuktAH 4bhavanti / uttarayati bhagavAn-'sattAvIsaM bhaGgA' saptaviMzatirbhaGgAH, atrApi krodhamAnamAyAlobhairekatvabahutvAbhyAM saptaviMzatireva bhaGgAH vaktavyAH, 'evaM micchAdasaNe vi ' evaM mithyAdarzanepi saptaviMzati bhaGgA jJAtavyAH / sammAmicchAdasaNe asII bhaMgA' samyamithyAdarzane vidyamAnAnAM nairayikANAM azItirbhaGgA kApotalezyA meM vartamAna nAraka jIva kyA samyagdRSTi hote haiM ? mithyAdRSTi hote haiM ? yA samyagamithyAdRSTi hote haiM ? yaha prazna hai / isakA uttara dete hue prabhu kahate haiM ki ( tini vi) he gautama ! ve tInoM prakAra ke hote haiM / arthAt samyagdRSTi bhI hote haiM, mithyAdRSTi bhI hote haiM aura mizradRSTi bhI hote haiN| (imIse NaM jAva sammadaMsaNe vaTTamANA neraiyA0) isa ratnaprabhApRthivI ke narakAvAsoM meM vartamAna samyagdRSTi nAraka jIva kyA krodhopayukta hote haiM ? mAnopayukta hote haiM ? mAyopayukta hote haiM ? lobhopayukta hote haiM ? (sattAvIsaM bhaMgA) yahAM 27 bhaGga hote haiN| arthAt yahAM para bhI pahile kI taraha krodha, mAna, mAyA aura lobha inako lekara ekavacana bahuvacana dvArA 27 bhaGga hI hote haiN| ( evaM micchAdasaNe vi) isI taraha se mithyAdarzana meM vartamAna nAraka jIvoM ke bhI 27 hI bhaGga jAnanA cAhiye / tathA (sammAmicchAdasaNe asIIbhaMgA) samyak mithyAdarsana meM vartamAna nAraka jIvoM ke 80 jIve zuM samyagdaSTi hoya che? mithyadRSTi hoya che ke samyamithyASTi hoya che? uttara-( tinni vi) Da gautama! teso RNe mAranA Doya che. aTale samyagdaSTi paNa hoya che, mithyAdRSTi paNa hoya che, ane mizradRSTi paNa hoya che. (ibhIse NaM jAva sammadasaNe vaThmANoM neraiyA 1) 2 // 2tnaprabhA pRthvImA 30 lAkha narakAvAsamAM rahetA sabhyadRSTi nAraka jIvo zuM phedhopayukta hoya che? mApayukata hoya che? mAyopayukta hoya che ? lopayukata hoya che? uttara(sttaaviisN bhaMgA ) mI paNa 27 mAM thAya cha, meTale mahI. 55 paDasAMnI jema krodha, mAna, mAyA ane lobhanI apekSAe ekavacana ane bahuvacana vaDe 27 28 in une che. (evaM micchAdasaNe vi.) mevI zata bhithyAzanamA patabhAna nA24 vAna 55 27 4 win samAvA. tathA ( sammA micchA dasaNe asIti bhaMgA) sabhyabhithyAzanamA (bhiSTimA) vidhamAna nA24 vAna zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #830 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 1 u. 5 sU0 5 ratna bhAlezyAyAM jJAnadvAram vaktavyAH, samyag midhyAdRSTayo jIvA alpA eva bhavanti, ataH teSAM mizradRSTInAM sattA'pi kAlApekSayA svalpavesyato mizradRSTInAmazItireva bhaGgA bhavantItyavadheyam / jJAnadvAram " 'imI se NaM bhaMte jAva' etasyAM khalu bhadanta / yAvat ratnaprabhAryA pRthiari vidyamAnA nairayikAH 'kiM NANI aNNANI' kiM jJAnino'jJAninaH / uttarayati bhagavAn - 'goyametyAdi / ' goyamA ' he gautama! ' NANI vi annANI vi ' jJAninopi ajJAninopi, te jIvA jJAninopi bhavanti ajJAninopi ca bhavantIti, 'tinni NANAi niyamA' trINi jJAnAni niyamAt 'tiSNi aNNANAI bhayaNAe trINi ajJAnAni bhajanayA, jJAnadvAre ye samyaktvano jIvA narakeSu ratnaprabhA - pRthivyAM samutpadyante teSAM prathamasamayAdArabhya bhavapratyayasyAvadhijJAnasya sadbhAvAt trijJAna eva bhavanti / ye tu jIvA mithyAdRSTayaste saMjJibhyo'saMjJibhyazca samutpadyante, tatra ye saMjJibhya utpadyante te bhavapratyayAdeva tatra vibhaGgasya sadbhAvAdajJAnino 800 bhaGga jAnanA cAhiye / kyoMki mizradRSTivAle nArakajIva alpa hI hote haiM / isaliye una mizradRSTiyoM kI sattA bhI kAlakI apekSA se alpa hI rahatI hai, isa kAraNa mizradRSTiyoM ke bhaGga 80 hote haiM, aisA jJAnadvAra jAnanA cAhiye / (imIse NaM bhaMte ! jAva kiM NANI aNNANI) he bhadanta ! isa ratnaprabhA pRthivI meM vidyamAna nArakajIva kyA jJAnI hote haiM yA ajJAnI hote haiM ! ( goyamA ! ) he gautama ! ( gANI vi annANI vi) ve jJAnI bhI hote haiM aura ajJAnI bhI hote haiN| (tiSNi NANA niyamA, tiSNi aNNANAI bhayaNAe ) jJAnadvAra meM jo samyagradRSTi jIva ratnaprabhA pRthivI meM utpanna hote haiM unake prathama samaya se lekara ke bhavapratyaya avadhijJAna kA sadbhAva rahatA hai isa kAraNa ve niyama se tIna jJAnavAle hote haiM parantu jo jIva mithyAdRSTi hote haiM ve saMjJI jIvoM 80 bhAMgA samajavA. kAraNa ke mizradRSTivALA nAraka jIvA ochA hoya che. tethI mizradRSTi nArakAnI sattA paNa kALanI apekSAe alpa ja rahe che. (imIseNaM bhaMte ! jAva kiM NANI aNNANI ?) De alo ! bhAratnalA pRthvIbhAM jJAnadvAra rahetA nAra4 bhve| jJAnI hoya che ! ajJAnI hoya che ? ( goyamA ! ) De gautama ( NANI va annANI va ) tetheo jJAnI pazu hoya che ramane ajJAnI pazu hoya che. ( tiNiNa NANA niyamA, tiNi aNNANAI bhayaNAe ) ne sabhya hRSTi vA ratnaprabhA pRthvImAM (narakamAM ) utpanna thAya che temanAmAM prathama samayathI ja bhavapratyaya avadhijJAnanA sadUbhAva rahe che. te kAraNe tee niyamathI ja traNa jJAnavALA hoya che. paNa je jIveA mithyAdRSTi hoya che teo sajJI jIveAmAMtha tathA asa'nI jIvAmAMthI utpanna thatA DAya che. temAM je sattI jIvAmAMtha zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #831 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 808 bhagavatIne bhavanti / ye tu asaMjJibhyaH samutpadyante teSAmantarmuhartAt parato vibhaGgasyotpattiriti teSAM pUrvamazAnadvayaM, pazcAdvibhaGgasyotpattau ajJAnatrayaM bhavatItyata eva kathitam-'tiNNi aNNANAI bhayaNAe' trINi ajJA ni bhajanayA, bhajanayA vikalpanayA kadAcid dve kadAcit trINi ajJAnAni, iAta / atrArthe bhavati gAthAdvayam " sannI neraiesu, urala pariccAyaNaMtare samaye / vinbhaMgaM ohiM vA, aviggahe viggahe lahai // 1 // asannI naraesu, pajjatto jeNa lahai vibhNg| nANA tinneva tao, annANA donni tinneva " // 2 // chAyA-saMjJI nairayikeSu audArikaparityAgAnantare smye| vibhaGgamavadhi vA avigrahe vigrahe labhate // 1 // asaMjJI narakeSu paryApto yena labhate vibhaGgam / jJAnAni trINyeva tataH ajJAne dve trINyeva (ajJAnAni ) // 2 // meM se yA asaMjJIjIvoM meM se utpanna hote haiN| jo saMjJI jIvoM meM se utpanna hote haiM ve bhavapratyaya vibhaGga hone ke kAraNa tIna ajJAnavAle hote haiM, aura jo asaMjJI jIvoM meM se utpanna hote haiM unake antarmuharta ke bAda vibhaGga jJAna kI utpatti ho jAtI hai isaliye unake pahile ke rahe hue do ajJAna aura bAda meM vibhaGga jJAna kI utpatti hone para tIna ajJAna hote haiN| pahile ke do ajJAna to unameM hai hI aura yahAM utpanna hone para unake eka vibhaGgajJAna aura ho gayA isa taraha ye tIna ajJAna hote haiM / isIliye kahA hai ki "tiNi aNNANAI bhayaNAe" tIna ajJAna bhajanA se hote haiM kabhI do ajJAna hote haiM aura kabhI tIna ajJAna hote haiM / isa sambandha meM ye do gAthAe~ haiM "saMtrI neraiesu utpanna thAya che. te bhava pratyaya vibhaMga jJAna hovAne kAraNe ajJAnI hoya che. ane je asaMsI chamAMthI utpanna thAya che. tema vibhaMga jJAnanI utpatti antarmaharta pachI thAya che. temanAmAM be ajJAna to pahelethI ja rahelAM hoya che ane vibhaMga jJAnanI utpatti thatAM traNa ajJAna thAya che, pahelAMnA be ajJAna te temanAmAM che ja ane ahIM utpatti thavAthI trIjA vibhaMga jJAnane vadhAre thaye. A zatatamanAmA patra majJAna thAya che. tethI / hyu hai "tiNNi aNNANAi bhayaNAe" tra ajJAna. manAme (vi45) DAya cha-4yA24 the majJAna DIya mana yA24 25 bhajJAna hAya che. te viSa "sannI" nerai esu-asatrI naraesu" tyAdi. me AyAma cha zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #832 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za. 1 u0 5sU0 5 ratnaprabhAlezyAyAM zAnadvAram 809 audArikazarIratyAgAnantaraM narakeSu avigrahagatyA vigrahagatyA vA samutpadhamAnA saMjJijIvA vibhaGgamadhavi jJAnaM bA lbhnte| ye tu asaMjJino jIvAH samutpadyante narake te tatra paryAptAvasthAyAM vimaGgajJAnaM prApnuvanti, ato narake jJAnAni trINi bhavanti, ajJAnaM tu kadAcid dvisaMkhyakaM kadAcitrisaMkhyakaM vA bhavati / iti gaathaadvysyaabhipraayH| 'imIse NaM bhaMte jAva' etasyAM khalu bhadanta! yAvat , etasyAM ratnaprabhAyAM pRthivyAm ' AmiNibohiyaNANe vaTTamANA' AbhinibodhikajJAne vartamAnA nairayikAH ki krodhopayuktAH4 bhavanti ? uttarayati bhagavAn-'sattAvIsaM bhaMgA' saptaviMzatirbhaGgAH, AbhinibodhikajJAne vartamAnA ye nairayikAsteSAM krodhAdiviSaye pUrvavadeva saptaviMzatirbhaGgA jJAtavyA iti bhAvaH / ' evaM tiNNi NANAI tiSNi -asannI naraejha" ityaadi|-audaarik zarIra ko chor3ane ke bAda turata hI nairayika jIvoM meM utpanna honevAlA saMjJIjIva avigraha athavA vigrahagati meM vibhaGga athavA avadhijJAna ko prApta kara letA hai / tAtparya yaha hai ki saMjJIjIva marane ke bAda vigrahagati se athavA avigrahagati se narakoM meM utpanna hote hue vibhaGgajJAna ko prApta kara lete haiM / parantu jo asaMjJIjIva narakoM meM utpanna hote haiM ve vahAM paryAptAvasthA meM hI vibhaGgajJAna prApta karate haiN| isaliye naraka meM jJAna to tIna hote haiM parantu jo ajJAnatrika haiM vaha vahAM kisI samaya, do bhI hote haiM aura kisI samaya tIna bhI hote haiM yaha ina do gAthAoM kA abhiprAya hai| (imIse NaM bhaMte ! jAva AbhiNibohiyaNANe vaTTamANA0) he bhadaMta! isa ratnaprabhApRthivI meM AbhinibodhikajJAnavAle nArakajIva kyA krodhopayukta hote haiM ? kyA mAnopayukta hote haiM ? kyA mAyopayukta hote haiM ? dArika zarIra choDIne avigraha thavA vigraha gatiNI turata ja nArakamAM utpanna thanAra saMsI jIva vibhaMga athavA avadhijJAnane prApta karI ja le che, tAtparya e che ke saMsI jIva maraNa pachI vigrahagatithI athavA avigrahagatithI narakamAM utpanna thatAM virbhAgajJAnane athavA avadhikSAnane prApta karI le che. paranta je asaMzI jI narakamAM utpanna thAya che. teo tyAM paryAptAvasthAmAM ja vibhaMga jJAna prApta kare che. tethI narakamAM jJAna te traNa hoya che. paraMtu je ajJAnatrika che te kaI samaye be paNa hoya che ane koI samaye traNa paNa hoya che. te baMne gAthAonuM upara mujaba tAtparya che. (imIse paM bhaMte ! jAva abhiNibohiyaNANe vaTTamANA0 ) bhUnya ! // ratanaprabhA pRthvImAM abhinidhika jJAnavALA nAraka che zuM phedhopayukata hoya che? mApayukata hoya che? mApayukta hoya che? ke lAbhapayukata hoya che? bha 102 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #833 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 bhagavatI sUtre aNNANAI bhANiyavvAI' evaM trINi jJAnAni trINyajJAnAni bhaNitavyAni, AbhinivodhikajJAnavadeva saptaviMzatibhaGgayuktAni AdyAni trINi jJAnAni vaktavyAni tathA saptaviMzatibhaGgopetAni trINi ajJAnAni ca jJeyAni / iha tu trINi jJAnAni yaduktaM tat Abhinibodhika jJAnasya punargaNanAM kRtvaiva proktam, anyathA dve eva jJAne vAcye syAtAm / evaM trINi ajJAnAnItyatra yadi vibhaGgAt pUrva jAyamAnaM matyajJAnaM zrutAjJAnaM ceti dvayaM vivakSyate tadA'zItirbhaGgA evaM labhyante alpatvAtteSAm, kintu te jaghanyAvagAhanAvanto bhavanti tato jaghanyAvagAhanAsszrayeNaiva teSAmazItirbhaGgA avaseyA iti / kyA lobhopayukta hote haiM ? bhagavAn isakA uttara dete hue kahate haiM ki ( sattAvIsa bhaMgA) AbhinibodhikajJAna meM vartate hue jo nAraka jIva haiM, unake krodhAdi viSaya meM pahile kI taraha hI 27 bhaGga jAnanA cAhiye / ( evaM tiNi NANAI tiNi aNNANAI bhANiyavvAI ) isI taraha se tIna jJAna aura tIna ajJAna ke viSaya meM bhI jAnanA cAhiye / tAtparya kahane kA yaha hai ki zrutajJAna meM evaM avadhijJAna meM vartamAna nArakajIvoM ke krodhAdika viSaya meM 27 bhaGga hI jAnanA caahiye| isI taraha se tIna ajJAnavAle nArakajIvoM ke krodhAdi ke viSaya meM 27 bhaGga jAnanA cAhiye / yahAM jo sUtra meM " tiNi NANAI " tInajJAna " aisA pATha kahA hai vaha AbhinibodhikajJAna kI punaH gaNanA karake hI kahA gayA hai| nahIM to do hI jJAna kahanA cAhiye thA / isI prakAra se " tiNi aNNANAi "" trINi ajJAnAni " yahAM para yadi vibhaGga se pahile jAyamAna matyajJAna aura zrutAjJAna vivakSita hote haiM taba to 80 bhaGga hote haiM, kyoM ki ina ajJAnoMvAle jIva alpa hote haiM / (sattAvIsaM bhaMgA ) he gautama! mAliniyodhi jJAnavANA ne nAsu bhaveoche temanA krayAdika viSayamAM 26 ja bhAMgA pahelAM kahyA pramANe samajavA. 46 ( evaM tiSNi NANAi bhANiyavvA ) mena pramANe traho jJAna bhane tragu ajJAnA viSayamAM paNa samajavuM. tAtpa e che ke zratajJAna ane avijJAna vALA nAraka jIveAnA krodha di viSenA 27 bhAMgA ja samajavA. eja prama Ne traNa ajJAnavALA nAraka jIvenA kodhAdinA viSayamAM paNa 27 bhAMgA samajavA. ahIM sUtramAM bhe" Rbhu jJAna " hyAM che, te mAlinimodhi jJAnane ( bhatijJAnane) paNa sAthe gaNIne ja kahela che. nahIM teA kheja jJAna kahevA joitAM hatAM. A pramANe "ninni aNNANa trINi ajJAnAni " sahI' le vilaga jJAnanI paDesAM utpanna thayela mati ajJAna ane zrutajJAnanuM varNana karavAnuM hoya te 80 bhAMgA karavA paDe che, zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #834 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyamandrikATIkA za.1 u. 5 sU0 5 ratnaprabhAlezyAyAM yogadvAram' 81 ___ 'imose NaM bhante ! jAva' etasyAM khalu bhadanta ! yAvata etasyAM ratnaprabhAyAM pRthivyAM nairayikAH kiM maNajogI vaijogI kAyajogI' kiM manoyoginaH vacoyoginaH kAyayoginaH santi / uttarayati bhagavAn-'tini vi' ityAdi / 'tinni vi' trayopi santi manovAkAyayogavanto bhavantIti bhAvaH / 'imIse NaM jAva' etasyAM khalu yAvat 'maNajoe vaTTamANA' manoyoge vartamAnA nArakAH 'kiM kohovauttA' ki krodhopayuktAH4, kiM krodhAdicatuSTayavanto bhavantIti praznaH / uttarayati bhagavAn - 'sattAvIsaM bhaMgA' saptaviMzatibhaGgAH, tatra krodhamAnamAyAlobheSu ekatvabahutvAdInAM vivakSayA saptaviMzatibhaGgAH pUrvavadeva jJAtavyAH, 'evaM vaijoe evaM kAyajoe' evaM vacoyoge evaM kAyayoge, yathA parantu ve jaghanya avagAhanA ke AzrayaNa se hI unake 80 bhaGga jAnanA caahiye| (imIse gaM bhaMte ! jAva kiM maNajoNI, vaijogI, kAyajogI ?) he bhadanta ! isa ratnaprabhApRthivI meM rahe hue nArakajIva kyA manoyogI hote haiM ? vacanayogI hote haiM ? yA kAyayogI hote haiM ? isakA uttara dete hue bhagavAn kahate haiM ki (tinni vi) ye tInoM yogavAle hote haiM / arthAt ratnaprabhApRthivI meM rahate hue nArakajIva manoyoga, vacanayoga aura kAyayogavAle hote haiM / ( imIse NaM bhaMte ! jAva maNajoe vamANA kiM kohovauttA 4) he bhadanta ! isa ratnaprabhApRthivI meM manoyoga meM vartamAna nArakajIva kyA krodhAdi upayukta-krodhAdicatuSTayavAle hote haiM ? isakA uttara dete hue bhagavAn kahate haiM ki-(sattAvIsaM bhaMgA) he gautama ! yahAM 27 bhaGga jAnanA cAhiye / krodha, mAna, mAyA aura lobha inameM ekavacana aura bahuvacana kAraNa ke te ajJAnovALA nAraka jIvo a5 hoya che. paraMtu temAM jaghanya avagAhanAvALA jIneja samAveza thAya che. tethI jaghanya avagAhanAnI apekSAme tamanA 80 mA samAvA. ( imIse NaM bhaMte ! jAva kiM maNajANI, vaijogI, kAyajogI 1) Da pramA ! 2! 2tnamA pRthvImA 2utA nA24 vo zu manoyogI hoya che ? vacanagI hoya che ke kAyayogI hoya che? uttara(tinni vi) tAtrI yogavA DAya che. meTa 2tnaprabhA pRthvImA 2ut| naa2| bhanayA, kyanayA, mane Ayayom ni Doya che. (imIse NaM bhaMte! jAva maNajAe vaDhamANA neraiyA ki kohovauttA41 ) prala ! 22tnamA pRthvImA rahetA manogayukta nAraka zuM kodhAdicatuSTayavALA hoya che? tene uttara mahAvIra prabhu 2mA pramANe mApe cha-( sattAvIsaM bhaMgA) 3 gautama ! mI pay 27 bhAga samajavA. krodha, mAna, mAyA ane lebhamAM ekavacana ane bahuvabnnii apekSAme paDasA 4aa pramANe 27 mAMgA thAya che. (evaM vaijAge, evaM zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #835 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 812 bhagavatI sUtre manoyoge saptaviMzatirbhaGgAH kathitAstathA vacoyogepi saptaviMzatirbhaGgA jJAtavyAH / evameva kAyayogepi saptaviMzatirbhaGgA jJAtavyA iti / yogadvAre iha kAyayogina ityatra yadyapi kevalakArmaNazarIrayoge'zItirbhaGgAH saMbhavanti teSAmalpatvAt, tathApi kevalakArmaNakA yogasyAvivakSaNAt sAmAnyataH kAyayogasya vivakSaNAt, saptaviMzatirbhaGgAH kathitAH / athopayogadvAraM nirUpayitumAha - 'imIse NaM' ityAdi / 'imI se NaM jAva' etasyAM khalu yAvat, ratnaprabhA pRthivyAM narakAvAsasthitA nArakAH 'kiM sAgArovauttA aNAgArovauttA' ki sAkAropayuktA anAkAropayuktAH, AkAro nAma vizeSAMzagrahaNazaktirUpaH tena sahitaH, sAkAraH jJAnamityarthaH tathA kI vivakSA se pahile kI taraha hI 27 bhaGga hote haiM / ( evaM vaijoe, evaM kAyajIe) isI taraha se vacanayoga meM aura kAyayoga meM bhI jAnanA cAhiye / arthAt jaise manoyoga meM 27 bhaGga kahe haiM usI prakAra se yahAM bhI jAna lenA cAhiye / isa yoga dvAra meM yadyapi kevala kArmaNa zarIra yoga meM - kArmaNakAya ke yoga meM assI bhaGga saMbhavate haiM kyoMki alpa hote haiM to bhI unakI yahAM vivakSA nahIM kI gaI hai / sAmAnyakAyayogakI vivakSA kI gaI hai| isaliye "evaM kAyajoe vi" aisA sUtrakArane kahakara vahAM 27 bhaGga hI kahe haiM / upayogadvAra aba upayoga dvAra ko nirUpaNa karane ke liye sUtrakAra praznasUtra kahate haiM (hamIse NaM jAva neraiyA kiM sAgArovauttA aNAgArouttA vA ?) he bhadanta ! isa ratnaprabhA pRthivI ke narakAvAsoM meM rahane vAle nAraka jIva kyA sAkAra upayoga vAle hote haiM athavA nirAkAra upayoga vAle hote haiM ? vizeSa aMza ko grahaNa karane kI zaktikA nAma kAyajAe ) 04 pramANe vayanayoga ne ayayogamA pazu samanvu. bheTale } jevI rIte manayeAgamAM 27 bhAMgA kahyA che, evI rIte vacanayAga ane kAyayeAgamAM paNa 27-27 bhAMgA samajavA. A cADhAramAM jo ke mAtrakAmaNu kAyayeAgamAM 80 bhAMgA sa'bhavI zake che. ka!raNa ke teo alpa hAya che--te paNa ahI temanuM vaSa~na karyuM nathI, ahIM sAmAnya kAyayeAganuM ja varNana karyuM che, tethI " evaM kAyajoe vi " me uhIne sUtraare ahIM 27 lAMgA 4 hyA che. have sUtrakAra upayeAgadvAranuM nirUpaNa karavAnA AzayathI prazna sUtra kahe che- ( imI se NaM jAva neraiyA ki sAgarezvauttA vA aNAgAgevauttA vA ? ) De ale! ! A ratnaprabhA pRthvInA narakAvAsomAM rahenArA nAraka jIve zuM sAkAra upacaiAgavALA hAya che ke nirAkAra upayAgavALA heAya che ? vizeSa aMzane grahaNa karavAnI zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #836 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za0 1 0 5 sU0 5 ratnaprabhAlezyAyAmupayogadvAram 813 AkAreNa rahito'nAkAraH yo vastuno vizeSAMzamagRhItvA sAmAnyAMzagrAhI bhavati sa anAkAraH drshnmityrthH| tathA ca ratnaprabhApRthivyAzritA nArakAH sAkAropayuktA anAkAropayuktA veti prshnaakaarH| bhagavAnAha-'goyamA' ityaadi| 'goyamA' he gautama ! 'sAgArovaucAvi aNAgArovauttAvi' sAkAropayuktA api anAkAropayuktA api nArakA bhavanti / 'imIse NaM jAva' etasyAM khalu ratnaprabhApRthivyAM 'sAgArovoge vaTTamANA' sAkAropayoge vartamAnA nArakAH kiM kohovauttA' kiM AkAra hai| isa AkAra se sahita jo upayoga hai vaha sAkAropayogaarthAt jJAnopayoga hai, tathA isa AkAra se rahita jo upayoga hai vaha anAkAropayoga-arthAt darzanopayoga hai / jo upayoga vastuke vizeSAMza ko grahaNa na kara ke kevala sAmAnyAMza ko grahaNa karatA hai vaha anAkAra upayoga hai aisA anAkAra upayoga darzana hotA hai / yaha ghaTa hai' isa prakAra se vizeSa aMza ko grahaNa karane vAlA jo upayoga hotA hai vaha sAkAropayoga hai aisA sAkAropayoga jJAna hotA hai ataH isI sAkAra anAkAra upayoga ko lekara yahAM prazna kiyA gayA hai ki ratnaprabhApRthivI ke Azrita hue nArakI jIva sAkAropayukta hote haiM ki anAkAropayukta hote haiM ? isakA uttara (goyamA ) he gautama ! ( sAgArovauttA vi aNAgArova uttA vi) ve nAraka jIva sAkAra upayoga vAle bhI hote haiM aura anAkAra upayoga vAle bhI hote haiM / ( imIse NaM jAva sAgorovaoge zaktinuM nAma AkAra che. A AkArathI yukta je upayoga che te sAkAre paga eTale ke jJAnopayoga che, tathA A AkArathI rahita je upaga che te nirAkApaga eTale ke darzana paNa che. je upaga vastunA vizeSAMzane grahaNa na karatAM mAtra sAmAnya aMzane ja grahaNa kare che. te upagane nirAkAra upayoga kahe che. evAM nirAkAra upagane darzanaupayoga kahevAmAM Ave che, " A ghaTa che, A paTa che" te rIte vizeSa aMzane grahaNa karanAra je upaga hoya che tenuM nAma sAkAre paga che, evAM sAkArapaga ne jJAnaupaga kahe che. ahiM sAkAra ane nirAkAraupaganI apekSAe e prazna karavAmAM Avyo che ke A ratnaprabhApRthvImAM rahenArA nAraka jIvo zuM sAkAra5yut Daraya cha, ni2|4|2|5yut hAya cha ? uttara-(goyamA !) gItama! ( sAgArovauttA vi aNAgArovauttA vi) te nA24 0o sA275yogA ! DAya cha bhane ni22 757 55 uya cha, prazna-( imIse NaM jAva sAga zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #837 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatI sUtra krodhopayuktAH4, sAkAropayuktA nArakAH krodhAdimanto bhavanti na veti praznaH / uttarayati bhagavAn - 'sattAvIsaM bhagA' saptaviMzatirbhaGgAH sAkAropayukteSu nArakeSu krodhamAnamAyAlo bhairekatvabahutvavivakSayA saptaviMzatibhaGgA jJAtavyAH / ' evaM aNAgArovauttAvi ' evamanAkAropayuktA api, yathA sAkAropayoge saptaviMzatibhaGgAstathA anAkAropayogepi saptaviMzatireva bhaGgAH jJAtavyAH iti bhAvaH / ratnaprabhApRthivyAzritajIvamadhikRtya sarvo vicAraH kRtaH, ataH paraM ratnamabhApRthivI 814 vahamANA neraiyA ki kohovauttA 4) he bhadanta! isa ratnaprabhApRthivI ke narakAvAsoM meM vartamAna sAkAraupayoga vAle nAraka jIva kyA kAdhopayukta hote haiM ? mAnopayukta hote haiM ? mAyopayukta hote haiM ? lobhopayukta hote haiM ? bhagavAn isakA uttara dete hue kahate haiM ki ( sattAvIsaM bhaMgA ) yahAM pUrva kI taraha 27 bhaGga jAnanA cAhiye / arthAt saMbaMdha sAkAropayukta nAraka jIvoM meM krodha, mAna, mAyA evaM lobha, inake meM ekavacana bahuvacana ko lekara ke 27 bhaGga hote haiM, aisA jAnanA caahiye| ( evaM aNAgArovauttA vi ) jisa taraha sAkAropayoga meM 27 bhaGga hote haiM, usI prakAra se anAkAropayoga meM bhI 27 hI bhaGga hote haiM / ratnaprabhA pRthivI meM vartamAna jIva ko lekara yaha samasta vicAra kiyA gayA hai / isake bAda ratnaprabhApRthivI kI taraha zarkarAmabhA Adi pRthiviyoM meM bhI vaisA hI vicAra kara lenA cAhiye / isa taraha atideza dvArA dUsarI rovaoge va mANA neraiyA kiM ko vautA 4 1) he alA ? yA ratnalA pRthvInA narakAvAsomAM rahenArA sAkAraupayegavALA nAraka jIvANu krodhe payukta hAya che ? mAneApayukta hAya che ? mAceApayukta hoya che ? lAbhApayukta hoya che ? uttara( sattAvIsaM bhaMgA ) aDIM pazu 27 lAMgA samannvA eTale ke sAkArApayukta nAraka jIvAmAM krodha, mAna, mAyA ane lAbhanI apekSAe ekavacana ane mahuvacana laI ne 27 bhAMgA thAya che. eja pramANe anAkAropayogayukta nArakAmAM paNa 27 bhAMgA thAya che. ratnaprabhA pRthvImAM rahenAza nAraka jIvAnA sa'madhamAM ja A uparanA samasta vicAra karavAmAM Avye che. have zAprabhA vagere pRthvImAM rahenArA jIveAnA saMbaMdhamAM pazu e khAmatAne vicAra zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #838 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikAThIkA za0 1705 sU5 zarkarAdizeSapRthivIlezyAvarNanam 815 vat zarkarAmabhApRthivyAdAvapi tathaiva vicAraH karaNIya ityatidezena pRthivyantaramapi darzayannAha-eva'mityAdi, ' evaM sattavi puDhavIo nAyanAo' evaM saptApi pRthivyo jJAtavyAH, ratnaprabhApRthivIvaditarAH zarkarAprabhAdyA api jnyaatvyaaH| sarvasAdRzye'pi vizeSaM darzayati-'NANattaM lessAsu' nAnAtvaM lezyAsu, ratnapabhAvadanyAsvapi pRthivISu AlApAH karttavyAH kintu lezyAsu vizeSaH pratyekapRthivISu lezyAnAM bhinnatvAt / kasyAM pRthivyAM kA lezyA ? ityarthe gAthAmAha-'gAhA' gAthA, asyA arthazvettham-'kAU ya dosu' kApotI ca dvayoH, dvayoH pRthivyoH pRthivyAdikoM kA aisA hI prakaraNa prakaTa karane ke liye sUtrakAra kahate haiM ki ( evaM satta vi puDhavIo neyavvAo) isI taraha se arthAt prathama pRthivI ke nAraka jIvoM kA jaisA kathana yaha lezyA Adi ke saMbaMdha meM kiyA gayA hai usI taraha se dvitIya Adi 6 pRthiviyoM ke nAraka jIvo meM bhI samyagdRSTi Adi mUtra saMbaMdhI viSayoM kA kathana kara lenA caahiye| (NANattaM lessAsu)prathama pRthivI ke nAraka jIvoM kI apekSA yadi dvitI yAdi pRthiviyoM ke nAraka jIvoM ke kathana meM bhinnatA hai to vaha lezyA ko lekara hai| yahI bAta " NANattaM lessAsu" isa mUtra dvArA samajhAI gaI hai / tAtparya kahane kA yaha hai ki ratnaprabhA pRthivI kI taraha hI anya 6 pRthiviyoM meM bhI AlApaka kahanA cAhiye-parantu pratyeka pRthivI meM lezyAoM kI bhinnatA ke kAraNa lezyAoM meM bhinnatA hai sA kisa pRthivI meM kauna sI lezyA hai yahI bAta isa gAthA dvArA prakaTa kI jA rahI hairatnaprabhA aura zarkarAprabhA ina do narakoM ke jo nAraka haiM unake kaapotkara joIe tethI bIjI pRthvI vagerenuM evuM je prakaraNa prakaTa karavAne mATe sUtrA2 4 cha -( evaM satta vi puDhavIo neyavAo) me08 pramANe meTate ke pahelI pRthvInA nAraka jInA saMbaMdhamAM lazyA vagerenA viSayamAM jevuM kathana karavAmAM AvyuM che evuM ja kathana bIjIthI laIne sAtamI pRthvI sudhInA nA24 7vAnA saMghamA 5 sabhA. " NANattaM lessAsu" paDasI vInA nAraka cha karatAM bIjI trIjI vagere pRthvInA nAraka jInA kathanamAM sezyAnA viSayamA mAtra bhinnatA 27sI che se vAta "NANattaM lessAsu" e vaDe samajAvavAmAM Avela che. tAtparya e che ke ratnaprabhA pRthvInA nAraka viSe jevA AlApake kahyA che evA AlApa bIjI chae pRthvI viSe paNa kahevAM joIe, paraMtu pratyeka pRthvImAM lezyAonI bhinnatA che. kayI pRthvImAM thI lazyA che te nIcenI gAthA vaDe batAvyuM che. ratnaprabhA ane zarkarA prabhAnA zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #839 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre ratnaprabhA-zarkarAprabhayorye nArakAsteSAM kApotalezyA bhavati / 'taiyAe' tRtIyAyAm vAlukAprabhAyAM pRthivyAm 'mIsiyA' mizritA lezyA bhavati, vAlukAprabhApRthivyA uparitananarakeSu kApotIlezyA bhavati, tathA tasyA evAdhastananarakeSu nIlalezyA bhavatyatastRtIyapRthivInArakajIvAnAM mizrA lezyA kathiteti / 'cautthIe' caturthyAMpaGkaprabhApRthivyAm ye nArakAsteSAm 'nIliyA' nIlikA lezyA bhavati, 'paMcamiyAe ' paJcamyAm dhUmaprabhAyAM pRthivyAm 'mIsA' mizrA nIlakRSNarUpAlezyA bhavati, SaSThayAM tamaHprabhAyAm 'kaNhA' kRSNA lezyA bhavati, 'tato' tataH tadanantaram saptamyAM tamastamaHprabhAyAM pRthivyAM 'paramakaNhA' paramakRSNA lezyA bhavatIti gAthArthaH / sUtrAbhilApeSu yat narakAvAsanAnAtvaM kathitaM tat 'tIsA ya pannavIsA' ityAdi gAthAdvAreNAvagantavyam / ratnaprabhApRthiyAM yathA sUtrAbhilApaH lezyA hotI hai tIsarI pRthivI bAlukAprabhA meM Upara ke narakoM meM kApotalezyA aura nIce ke narakoM meM nIlalezyA hai / isaliye tRtIya pRthivI ke nAraka jIvoM meM do lezyA kahI hai ! cauthI pRthivI paMkaprabhA meM jo nAraka jIva hai unake nIlalezyA hotI hai / pAMcavI pRthivI jo dhUmaprabhA hai usameM rahane vAle nAraka jIvoM ke nIlakRSNarUpa do lezyA hotI hai| chaThavIM tamaHprabhA pRthivI hai usameM rahane vAle nAraka jIvoM ke kRSNalezyA hotI hai / sAtavIM pRthivI jo tamastamaprabhA hai usameM rahane vAle nArakoM ke mahAkRSNa lezyA hotI hai / isa prakAra se isa gAthA kA artha hai| sUtrA bhilApoM meM jo narakAvAsoM meM nAnasya bhetha kahA gayA hai vaha " tIsA ya pannavIsA" ityAdi gAthA dvArA jAna lenA caahiye| ratnaprabhApRthivI meM nAraka jIne eka kApatalesyA hoya che. trIjI vAlukAprabhA nAmanI pRthvInA uparanA narakAvAsomAM rahetA nArake kAtila zyAvALA ane nIcenA narakAvAsomAM rahenArA nArako nIla zyAvALA hoya che. tethI trIjI pRthvInA nArakamAM bhiTezyA 4DI cha. cothI paMkaprabhA pRthvInA nAke nIla lephsAvALA hoya che. pAMcamI dhUmaprabhA pRthvInA nArake nIla tathA kRSNarUpa mizralezyA vALA hoya che. chaThThI tama prabhA pravImAM rahenArA nAraka jI kRSNa lakSyAvALA hoya che. sAtamI tamastamaprabhA pRthvImAM rahenArA nAraka che mahAkRSNa lazyAvALA hoya che, A pramANe te gAthAno artha ApavAmAM AvyuM che. sUtrAbhisApAmA 24pAsomA vividhatA hI cha te"tIsA ya pannavIsA" ityAdi gAthAo mAraphata samajI levI. ratnaprabhA pRthvImAM je pramANe sUtrAbhi zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #840 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATokAza01 u05sU06 asurakumArAdInAM sthitisthAnAdivarNanam 817 kRtastathaiva pRthivyantarepi karaNIyastathAhi-" sakkarappabhAe NaM bhaMte ! puDhavIe paNavIsAe nirayAvAsasayasahassesu egamegaMsi nirayAvAsaMsi kai lessAo pannatAo, goyamA ! egA kAU lessA pannattA / sakkarappabhAe NaM bhaMte! jAva kAule. ssAe vaTTamANA neraiyA ki kohovauttA 4" ityAdi / 'jAva sattAvIsaM bhaMgA' ityAdi / zarkarAprabhAyAM khalu bhadanta ! pRthivyAM paJcaviMzatau nirayAvAsazatasahasreSu ekaikasmin nirayAvAse kati lezyAH prajJaptAH, gautama ! ekA kApotI lezyA / zarkarAprabhAyAM bhadanta ! yAvat kApotIlezyAyAM vartamAnA nairayikAH kiM krodhopayuktAH yAvat saptaviMzatirbhaGgAH / anenaiva prakAreNa vAlukAprabhApRthivIta Arabhya tamastamApRthivIparyantaM sUtrAlApakaprakAro varNanIyaH ||suu05|| // iti lezyAprakaraNam // jaisA sUtrAbhilApa kiyA gayA hai vaisA hI vaha dUsarI pRthiviyoM meM bhI kara lenA cAhiye / jaise-" sakkarappabhAe NaM bhaMte ! puDhavIe paNavIsAe nirayAvAsasayasahassessu egamegaMsi nirayAvAsaMsi kaI lessAo pannattAo? goyamA ! egA kAUlessA pannattA) zarkarAprabhA nAma kI pRthivI meM he bhadanta ! jo 25 lAkha narakAvAsa haiM-una narakAvAsoM meM se eka2 narakAvAsa meM rahane vAle nAraka jIvoM ke kitanI lezyAe~ kahI gaI haiM ? he gautama! unake eka kApota lezyA kahI gaI hai / (sakarappabhAe NaM bhaMte / jAva kAulessAe vaTTamANA neraiyA ki kohovauttA4 ityAdi) he bhadaMta! zarkarAprabhA ke 25 lAkha narakAvAloM meM se eka 2 narakAvAsa meM kApota lezyA meM vartamAna nAraka jIva kyA krodhopayukta hote haiM, mAnopayukta hote haiM, mAyopayukta hote haiM, yA lobhopayukta hote haiM ? ( jAva sttaalApa karavAmAM AvyuM che e ja pramANe bIjI pRthvIomAM paNa karI le. jema ke " sakarappabhAe NaM bhaMte ! puDhavIe paNavIsAe nirayAvAsasayasahasse su egamegaMsi nirayAvAsaMsi kaI lessAo pannattAo ? gAyamA ! ego kAU lessA pannattA) 3 pUjya ! zarkarAprabha pRthvImAM je 25 lAkha narakAvAsa che. te pratyeka narakAvAsamAM rahenArA nAraka jIvanI keTalI vezyAo kahI che? he gautama! temane eka apAta vezyA 4 DAya cha ( sakkarappabhAe NaM bhaMte ! jAva kAulessAe vahamANA neraiyA kiM kAheovauttA 4 ityAdi) 3 pUnya ! zazamA pRthviin| 25 15 narakAvAsamAMnA pratyeka narakAvAsamAM rahelA kApatalezyAvALA nAraka jIve zuM krodhapayukta hoya che? mAne payukta hoya che? mApayukta hoya che? payukta bha0 103 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #841 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 818 bhagavatIsUtre __asurakumArAdInAM sthitisthAnAdiprakaraNamnArakajIvAnAM sthitisthAnAdikaM nirUpya sAmpatamasurakumArAdInAM sthitisthAnAdikaM nirUpayannAha-' causaTThIe NaM' ityaadi| mUlam-causahIe NaM bhaMte ! asurakumArAvAsasayasahassesu egamegasi asurakumArAvAsaMsi asurakumArANaM kevaiyA ThiiTThANA pannattA ? goyamA ! asaMkhejjA ThiihANA pannattA, jahaNiyA ThiI jahA neraiyANaM tahA, navaraM paDilomA bhaMgA bhANiyavyA-savevi tAva hojjAlobhovauttA,ahavA lobhovauttA yamAyovautte ya,ahavAlobhovauttAya mAyovauttA ya,eeNaM gameNaM NAyavvaM jAva thaNiyakumArANaM navaraM NANattaM jANiyavvaM // sU06 // chAyA--catuSSaSTayAM bhadanta ! asurakumArAvAsazatasahasreSu ekaikasmin asurakumArAvAse'surakumArANAM kiyanti sthitisthAnAni prajJaptAni ? gautama ! asaMkhyeyAni sthitisthAnAni prajJaptAni, jaghanyA sthitiyathA nairayikANAM tathA, navaraM pratilomA bhaGgA bhaNitavyAH, sarve'pi taavdbhveyulobhopyuktaaH, athavA lobhopayuktAzca mAyopayuktazca, athavA lobhopayuktAzca mAyopayuktAzca, etena gamena jJAtavyaM yAvatstanitakumArANAm , navaraM nAnAtvaM jJAtavyam / / sU0 6 // vIsaM bhaMgA ityAdi ) uttara-yAvat sattAIsa bhaMga hote haiN| ityAdi |isii prakAra se bAlukA pRthivIse lagAkara tamastamA pRthivI paryanta sUtrAlApaka kA varNana kara lenA cAhiye / // sU0 5 // ||iti lezyAprakaraNa // ___asurakumArAdi kA sthitisthAnAdiprakaraNa nAraka jIvoM ke sthitisthAna AdikA nirUpaNa kara ke aba asurakumAra Adi ke sthitisthAna AdikA nirUpaNa karane ke nimitta sUtraDAya cha ? (jAva sattAvIsaM bhaMgA ityAdi ) 3 gautama! satyApIsa lain hoya che, ItyAdi. e ja pramANe vAlukAprabhApRthvIthI laIne tamastamAM pRthvI paryanta sUtrAlApanA prakAranuM varNana karI levuM joIe sU.pA lezyAmakaraNa samApta asurakumAra vagerenA sthitisthAna AdinuM prakaraNa nAraka chanAM sthitisthAna vagerenuM nirUpaNa karIne have sUtrakAra asura zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #842 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za01705sU06 asurakumArAdInAM sthitisthAnAdivarNanam 819 ___TIkA-'causaTThIe NaM bhaMte ' catuSSaSTayAM khalu bhadanta ! 'asurakumArAvAsasayasahassesu' asurakumArAvAsazatasahasreSu ' egamegaMsi' ekaikasmin pratyekasmin ityarthaH, 'asurakumArAvAsaMsi' asurakumArAvAse 'asurakumArANa' asurakumArANAm devAnAm 'kevaiyA' kiyaMti kiyatpamANakAni 'ThiiTTANA' sthitisthAnAni, Ayu. vibhAgarUpANi 'pannattA' prajJaptAni ? / uttarayati bhagavAn-'goyamA' ityAdi , 'goyamA' he gautama ! 'asaMkhejjA ThiiTThANA pannattA' asaMkhyeyAni sthitisthAnAni prajJaptAni, tatra 'jahaNiyA ThiI jahA neraiyANaM tahA' jaghanyA sthitiyathA nairayikANAM tathA'surakumArANAmapi tadyathA jaghanyA sthitirdazasahasravarSaparimitA, sApi ekasamayAdhikA dvisamayAdhikA vyAdisamayAdhiketyevaMrUpeNa samayAnAmakAra sUtra kahate haiM-" caumaTTIe NaM bhaMte ! ityAdi / (causaThThIe NaM bhaMte ! asurakumArAvAsasayasahassesu) he bhadanta ! causaTha lAkha asurakumArAvAsoM meM se ( egamegaMsi ) eka eka ( asurakumArAvAsaMsi) asurakumArAvAsa meM rahane vAle ( asurakumArANaM) asurakumAroM ke ( kevaiyA ThiiTANA) kitane sthitisthAna (pannattA) kahe gaye haiN| usakA uttara dete hue bhagavAn kahate haiM ki- (goyamA) he gautama ! ( asaMkhejjA ThiiTThANA pannattA) unake asaMkhyAta sthitisthAna kahe gaye haiN| (jahaNiyA ThiI jahA neraiyANaM tahA) inameM jaghanya sthiti jaisI nAraka jIvoM kI kahI gaI hai vaise hI asurakumAroM kI jAnanI cAhiye / vaha isa prakAra se-jaghanya sthiti daza hajAra varSa kI yahAM hotI hai so vaha bhI eka samaya adhika, do samaya adhika, tIna subhA2 vagerenA sthitisthAnAni ni3551 42vAne mATe sUtra 4 cha.-. causadvoe Na bhaMte !" ityaadi| (causaTThIe NaM bhaMte ! asurakumArAvAsasayasahassesu) bhagavan / 14 saya masurabhArAvAsomAnI (egamegaMsi asurakumArAvAsaMsi) pratye asurAbhArAvAsamA 2naa| "asurakumArANaM kevayA ThiidANA pannattA ? " sasubhAna sthitisthAna kahyAM che? utta2-" goyamA !" gautama ! " asaMkhejjA ThiiTANA pannattA " tamanA 2sasacyAta sthitisthAna 4i cha. " jahaNiyA ThiI jahA neraiyANa tahA" jevI nAraka jIvanI jaghanya sthiti kahI che evI ja asurakumAranI paNa jaghanya sthiti samajavI. tenuM spaSTIkaraNa A pramANe karyuM che. asurakumAranI jaghanya sthiti dasa hajAra varSanI hoya che. eka samaya adhika, be samaya adhika, zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #843 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 820 bhagavatIstre saMkhyAtatvAt asurakumArANAM sthitirapi asaMkhyeyasamayAdhikA jaghanyA sthitirbhavati / tathA tatprAyogyotkarSikA sthitirbhavatIti, sthitisthAnaviSaye nArakAsurakumArayoH samAnaiva vaktavyA'to nArakaprakaraNavadihApi sarvopi vicAraH pUrvavadeva karaNIya iti / 'navaraM paDilomA bhaMgA bhANiyavyA' navaraM pratilomA bhaGgA bhaNitavyAH, navaraM-vizeSastvayam-atra bhaGgAH pratilomAH vAcyAstathAhihe bhadanta ! asurakumArAvAse vartamAnA asurakumArAH kiM krodhopayuktAH4 ityAdi praznaH, tatrottaram-pratilomA bhaGgA bhaNitavyA iti / bhaGgA atra prAtilomyena vaiparItyena krodhasthAne lobhakathanena karttavyAH, tadeva darzayati-" savvevi tAva Adi samaya adhika, isa taraha se samayoM kI asaMkhyAtatA se ina asurakumAroM kI bhI asaMkhyAtasamaya adhika vAlI jaghanyasthiti hotI hai| tathA tatprAyogyotkarSikA vivakSita asurakumArAvAsa ke yogya jo utkRSTa sthiti hai vaha bhI isI tarahase eka, do, tIna Adi samayAdhika hotI huI yAvat asaMkhyAta samaya adhika vAlI hotI hai| isa taraha sthitisthAnakeviSayameM nAraka aura asurakumAra, inakI vaktavyatA ekasI hI hai isaliye nAraka prakaraNa kI taraha yahAM para bhI jitanA bhI vicAra hai vaha saba pahile kI taraha hI kara lenA caahiye| (navaraM paDilomA bhaMgA bhANiyavvA ) parantu bhaGgoM meM vizeSatA hai vaha isa prakAra se yahAM bhaGga pratiloma kahanA cAhiye-arthAt nArakoM ke prakaraNa meM krodha mAna, mAyA aura lobha, isa prakAra se bhaGgoM kA nirdeza karane meM AyA hai so usa prakAra kA nirdeza yahAM nahIM karanA cAhiye kintu yahAM to traNa samaya adhika e pramANe asaMkhyAta samayAdhika sudhInI jaghanya sthiti asurakumAranI paNa nArakanI mAphaka ja hoya che. te kAraNe temanA asaMkhyAta sthitisthAne kahyAM che. tathA tatkAgya utkarSikA vivakSita asurakumArAvAsane rogya je utkRSTa sthiti che te paNa eja pramANe eka, be, traNa vagere samayAdhika thatAM thatA asaMkhyAta samaya adhika vALI thAya che. A rIte sthitisthAnanA viSayamAM nAraka jInI tathA asurakumAranI vakatavyatA eka sarakhI che. tethI nAraka prakaraNamAM je prakAre vicAra karavAmAM Ave che te pramANe ja asu2shubhaaraanaa viSayamA saman. "navaraM paDilAmA bhaMgA bhANiyavyA" 5 mAyAmA je pheraphAra che te A pramANe che-asurakumAronA viSayamAM bhAMgAo pratiloma ( ulTA) kramathI kahevA joIe. eTale ke nArakanA prakaraNamAM kedha, mAna, mAyA ane lobha, A kramathI bhAMgAone nirdeza karAyo che. tene badale ahIM lobha, mAyA, zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #844 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za01u05 sU06 asurakumArAdInAM sthitisthAnAdivarNanam 821 hojjA lobhovauttA' sarvepi tAvat asurakumArA bhavanti lobhopayuktAH, devA hi parigrahasaMjJAvatvena lobhavanto bhavanti, ityasurakumArANAmapi devatvAt tepi lobhavanta eva / 'ahavA lobhovauttA ya mAyovautte ya' athavA lobhopayuktAzca mAyopayuktazca, 'ahavA lobhovauttA yamAyovauttA ya' athavA lobhopayuktAzca mAyopayuktAzca nArakaprakaraNe krodhaM bahuvacanAntaM mukhyaM kRtvA mAnamAyAlobheSu ekatvaM bahutvaM ca prayujya. lobha, mAyA, mAna aura krodha, isa prakAra se nirdeza karanA caahiye| isI bAta ko sUtrakArane (savve vi tAva hojjA lobhova uttA) isa sUtra dvArA prakaTa kiyA hai / tAtparya kahane kA yaha hai ki jaba aisA prazna kiyA gayA ki " he bhadanta ! asurakumArAvAsa meM vartamAna asurakumAra kyA krodhopayukta hote haiM, mAnopayukta hote haiM, mAyopayukta hote haiM, lobhopayukta hote haiM " taba isake uttara meM bhaGga pratiloma se-viparItarUpa se krodha ke sthAna meM lobha ke kathana se karanA cAhiye jo " savve vi tAva hojjA lobhovauttA" isa sUtra dvArA prakaTa kiye gaye haiM ki samasta asurakumAra lobhopayukta hote haiM / deva parigrahasaMjJA vAle hone ke kAraNa lobha vAle hote haiM isaliye asurakumAra bhI deva haiM isa kAraNa ve bhI lobhavAle hI haiM (ahavA-lobhovauttA ya mAyovautte ya ) kitaneka asurakumAra lobhIpayukta hote haiM aura koI eka asurakumAra mAyopayukta hotA hai / ( ahavA-lobhovauttA ya mAyovauttA ya ) athavA aneka asurakumAra lobhopayukta hote haiM aura aneka mAyopayukta bhI hote haiN| nAraka prakaraNa meM krodhakA bahuvacanAnta aura mukhya karake tathA mAna mAna ane koI e kame bhAMgAone nirdeza kara joI e. eja vAta sUtra 12 2 // sUtra bhA23ta ghaTa 4rI cha ( savve vi tAva he|jjaa leAbhovauttA) tAtparya e che ke gautamasvAmIe e prazna pUchayo che ke "he pUjya ! asu. rakamAravAsamAM rahenArA asurakumAre zuM kIdhayukta hoya che? mAnayukta hoya che? mAyAyukta hoya che ? lebhayukata hoya che ?" tyAre tenA javAbarUpe prabhue kahyuM che ke bhAMgAe pratimathI-viparIta kramathI koine sthAne lebhanuM kathana zana nAva na.2 " savve vi tAva hojjA leAbhovauttA" se satra vaDe prakaTa karela che. devamAM parigraha saMjJA vizeSa hovAne kAraNe teo bhayakata hoya che. asurakumAre paNa de che. tethI teo paNa lebhayukta hoya che. "ahavA-lAbhovauttA ya mAyovautte ya" ! msu24aa| somayuta DAya cha. mane masurezumAra bhAyAyuta DAya che. " ahavA-lobhovauttA ya mAyovauttA ya" athavA aneka asurakumAre lobhapayukta hoya che. ane mApayukata paNa hoya che, zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #845 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 822 bhagavatI sUtre kramazaH saptaviMzatirbhaGgAH, ihAsurakumAraprakaraNe lobhaM bahuvacanAntaM pradhAnIkRtya mAyAmAkrodheSu ekatva bahu kramazo yojayitvA bhaGgA pradarzanIyAH / tathAhilobhopayuktAzca mAyopayuktAzca mAnopayuktAzca krodhopayuktAzca / evameva dvikatrika - catuSkasaMyoge nArakaprAtilomyena bhaGgA vidheyAH saptaviMzatireveti / 'eeNaM gameNaM. yavvaM jAtra thaNiyakumArANaM' etena gamena jJAtavyaM yAvat stanitakumArANAm, yathAssurakumArANA lobhamadhAnAH saptaviMzatirbhaGgA bhaNitAstathA nAgasuvarNavidyudagnidvIpodadhidigvAyustanitakumAra devAnAmapi lobhapradhAnA ekatva bahutvAbhyAM saptaviMzatirbhaGgAH bhaNitavyA iti / 'navaraM NANattaM jANiyavvaM navaraM nAnAtvaM bhedarUpaM jJAtavyam, nArakANAmasurakumArAdInAM ca parasparaM nAnAtvaM mAyA aura lobha, inameM ekavacana aura bahuvacana karake kramazaH 27 bhaGga kahe gaye haiN| yahAM asurakumAraprakaraNa meM lobhako pradhAna rakhakara bahuvacanAnta karake, tathA mAyA mAna aura krodhameM ekavacana bahuvacana kramazaH yojita karake bhaMga dikhAnA cAhiye / jaise- bahuta asurakumAra, lobhopayukta hote haiM, isI taraha dviksaMyoga meM trikasaMyogameM aura catuSkasaMyogameM nArakakI pratilomatAse 27 hI bhaGga karalenA cAhiye / (eeNaM gameNa NeyavvaM jAva dhaNiyakumArANaM) jisa taraha asurakumAroMke lobhapradhAna 27 bhaGga kahe gaye haiM usI tarahase, nAgakumAra suvarNakumAra, vidyunakumAra, agnikumAra, dvIpakumAra, udadhikumAra, dikakumAra, vAyukumAra, stanitakumAra devoM ke bhI ekavacana bahuvacana ko lekara 27 bhaGga karalenA cAhiye / ( navaraM NANattaM jANiyavvaM ) vizeSa yaha hai ki- nArakoM meM aura asurnAraka prakaraNamAM krodhane mahuvacanamAM mUkIne ane mAna, mAyA tathA lobhane ekavacana ane mahuvacanamAM mUkIne 27 bhAMgA batAvavAmAM AvyA che. jyAre ahIM asurakumAronA prakaraNamAM lobhane mukhya karIne bahuvacanamAM mUkIne ane mAyA, mAna tathA krodhane ekavacana mahuvacanamAM anukrama mUkIne 27 bhAMgA manAvavA joI e, jema ke-aneka asurakumArA lobhAyupakata hAya che, mAyApayukata hAya che, mAneApayukata hAya che ane krodhe payukta hoya che. A pramANe dvikasayAgathI, trika sacAgathI ane catuSkasa yAgathI nArakA karatAM pratiloma krame 27 bhAMgA anAvavA. " eeNaM gameNaM NeyavvaM jAva dhaNiyakumArANaM " nevI rIte asurasubhAnA lobhapradhAna 27 bhAMgA kahyA che, evI ja rIte nAgakumAra, suvarNa kumAra, vidyu. taDubhAra, agniThubhAra, dvIpakumAra, udadhidubhAra hirAkumAra, vAyukumAra, tathA stNnitakumAra sudhInA devAnA paNa ekavacana bahuvacanane AdhAre lobhapradhAna 27 lAMgAvA. " Navara NANattaM jANiyavvaM "nAramA bhane asurasubhAra vagaire zrI bhagavatI sUtra : 1 " Page #846 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -- - prameyacandrikATIkA za01705806 asurakumArAdInAM sthitisthAnAdivarNanam 823 jJAtvA praznamUtrANi uttarasUtrANi cAdhyetavyAni, tacca nArakANAmamurakumArAdInAMca saMhananasaMsthAnalezyAsUtreSu ca nAnAtvaM bhavati, tathAhi-'causaTThIe NaM bhante asu. rakumArAvAsasayasahassesu egamegaMsi asurakumArAvAsaMsi asurakumArANaM sarIragA ki saMghayaNI? goyamA! asaMghayaNI, je poggalA iTThA kaMtA piyA maNunA maNAmA te tesi sarIra saMghAyattAe pariNamaMti, evaM saMThANevi navaraM bhavadhAraNijjA samacauraMsa saMThiyAuttaraveuniyA annayarasaMThiyA evaM lessAsuvi, navaraM kai lessAo pannattAo, goyamA! cattAri, taM jahA-kiNhA, nIlA, kAU, teU lessaa| causaTThIe NaM jAva kaNhalessAe vaTTamANA kiM kohovauttA ? goyamA! savvevi tAva hojjA lobhovauttA' ityAdi, evaM nIlA kAU te kavi / nAgakumArAdiprakaraNeSu tu 'culasIe nAgakumArAvAsasayasahassesu' caturazItau nAgakumArAvAsazatasahasreSu ityAdi kumAra AdimeM paraspara bheda hai, aisA jAnakara praznasUtra aura uttarasUtra kahalenA cAhiye, tAtyarya yaha hai ki-saMhanana, saMsthAna, aura lezyAsaMbaMdhI sUtroMko lekara nArakajIva aura asurakumAroMmeM bheda hai jo isa prakArase hai(causaTThIe NaM bhaMte ! asurakumArAvAsasayasahassesu egamegaMsi asuraku. mArAvAsaMsi asurakumArANaM sarIragA kiMsaMghayaNI, goyamA! asaMghayaNI, je poggalA iTThA, kaMtA, piyA, maNunnA, maNAmA, te tesiM sarIrasaMghAyattAe pariNamaMti, evaM saMThANevi, navaraM-bhavadhAraNijjA samacauraMsasaMThANasaThiyA, uttaraveubviyA annyrsNtthiyaa| evaM lessAsu vi, navaraM-kai lessAo pannattAo,goyamA! cattAri taM jahA-kiNhA. nIlA. kAU, teuulessaa| causaTTIe NaM jAva kaNhalessAe vaTTamANA kiM kohovauttA 41 goyamA ! sambe vi tAvahojjA lobhovauttA) ityAdi ( evaM nIlA kAU teU vi) he bhadanta ! causaThalAkha asurakumArAvAsoM meM se pratyeka asurakumArAsameM devAmAM saMhanana,saMsthAna ane lesthAnA sUtramAM bheda che. ema samajIne prazna sUtra tathA uttarasUtre kahevAM joIe. nArako ane asurakumArAdikamAM je bheda chate mA prabhArI cha-(causavIe NabhaMte ! asurakumArAvAsasayasahassesu egamegaMsi asurakumArAvAsaMsi asurakumArANaM sarIragA ki saMghayaNI? goyamA! asaMghayaNI je poggalA idA, kaMtA, piyA. maNunnA, maNomA, te tesiM saMghAyatA e pariNamaMti-evaM saMThANe vi-navara-bhavadhAraNijjA samacaura sasaMThANa saMThiyA, uttaraveuvviyA annayara saMThiyA, evaM lessAsu vi, navara-kai lessAo pannattAo? goyamA ! cattAri-taM jahA-kiNhA, nIlA, kAU, tekalessA / causIe Na jAva kaNhalessAe vaTTamANA kiM kAheba uttA ? goyamA! savvevi tAva hojjA leobhAvauttA ityAdi-eva nIlA kAU teU vi) pUnya ! yAsAsa asurakumArAvAsamAMnA pratyeka asurakumArAvAsamAM rahenAra asurakumAronAM zarIra zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #847 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 824 bhagavatIsUtra paThanIyam / evam ' causaTThI asurANaM nAgakumArANa hoi culasII' ityAdi vacanAt , bhavanapraznasUtreSu bhavanasaMkhyAnAnAtvamavagamya sUtrAlApaH karaNIyaH ||muu06|| // iti-asurakumArAdInAM sthitisthAnAdiprakaraNam // dhartamAna asurakumAroMke zarIra kisa saMhananavAle hote haiM ? he gautama! unake zarIra saMhanana binA ke hote haiN| unake zarIra saMghAtarUpase jo pudgala pariNamate haiM ve iSTa, kAnta, priya, manojJa evaM manoma hote haiN| isI tarahase saMsthAnameM bhI jAnanA cAhiye / vizeSa inakA jo bhavadhAraNIya zarIra hotA hai vaha huMDasaMsthAnavAlA nahIM hotA hai kintu samacaturasrasaMsthAnavAlA hotA hai| tathA jo uttaravaikriyarUpa zarIra hotA hai ghaha kisI eka saMsthAnavAlA hotA hai| isI taraha se lezyAoMmeM bhI jAnanA cAhiye / parantu jo vizeSatA hai vaha isa prakArase hai-inake hebhadanta ! kitanI lezyAe~ hotI haiM ? he gautama! inake cAra lezyAe~ hotI haiN| ve ye haiM-kRSNa, nIla, kApota aura tejoleshyaa| he bhadanta ! causaThalAkha asurakumArAvAsoM meM se pratyeka asurakumArAvAsameM kRSNalezyA meM vartamAna asurakumAra kyA krodhopayukta hote haiM4 ? he gautama ! sabhI asurakumAra lobhopayukta hote haiM, ityaadi| isI taraha nIlalezyA kAgetalezyA aura tejolezyAke viSayameM bhI jAnanA cAhiye / nAgakumAra Adike prakaraNoM meM to (culasIe nAgakumArAvAsasayasahassesu)" caurAsI kayA saMhananavALAM hoya che? uttara- he gautama ! temanAM zarIra saMhanana vinAnAM hoya che. temanA zarIra saMghAtarUpe je pula pariName che, te ISTa, kAnta, priya manejha ane manoma hoya che. saMsthAna vize paNa ema ja samajavuM. viziSTatA e che ke temanuM je bhavadhAraNIya zarIra hoya che te huMDasaMsthAnavALuM hotuM nathI. paNuM samacaturasasaMsthAnavALuM hoya che. tathA je uttarakiyarUpa zarIra hoya che. te koI eka saMsthAnavALuM hoya che. e ja pramANe lezyAo viSe paNa samajavuM. paNa lazyAomAM A pramANe viziSTatA che-prazna he bhagavan! asurakumArone keTalI vezyAo hoya che ? uttara-he gautama ! temane A pramANe cAra lezyAo DAya cha, (1) 405, (2) nIa, (3) ApAta ane. (4) tene tezyA. prazna-he pUjya ! cosaTha lAkha asurakumArAvAsamAMnA pratyeka asurakunArAvAsamAM rahenArA kRSNalezyAyukata asurakumAro zuM ke payukata hoya che ? ityAdi. uttara-he gautama ! samasta asurakumAre lobhapayukata hoya che, ItyAdi. eja pramANe nIlezyA, kApatalezyA ane tejalezyAvALA asurakumAre viSe para sabhA nAgabhAra vagerenA pr42|m to-( culasIe nAgakumArAvAsa zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #848 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za.1705sU07 pRthvIkAyikAdInAM sthitisthAnAdivarNanam 825 pRthivIkAyikasthitisthAnAdiprakaraNamatha pRthivIkAyikAdhekendriyajIvAnAM sthitisthAnAdikaM nirUpayitumAha'asaMkhijjesu' ityaadi| mUlam-asaMkhijjesu NaM bhaMte! puDhavIkAiyAvAsasayasahassesu egamegaMsi puDhavIkAiyAvAsaMsi puDhavIkAiyANaM kevaiyA ThiiTANA pannattA ?, goyamA ! asaMkhejjA ThiiTTANA pannattA taM jahA jahanniyA ThiI jAva tappAuggukosiyA ThiI / asaMkhejjesu NaM bhaMte puDhavIkAiyAvAsasayasahassesu egamegasi puDhavIkAiyAvAsaMsi jahaNiyAe ThiIe vaTTamANA puDhavIkAiyA ki kohovauttAmANovauttA mAyovauttA, lobhovauttA, goyamA ! kohovauttA vi mANo. vauttA vi mAyovauttA vi lobhovauttA vi / evaM puDhavIkAiyANaM savvesu vi ThANesu abhaMgayaM, navaraM teulessAe asII bhaMgA! evaM AukkAiya-teukAiya-bAukkAiyANaM savvesu vi ThANesu abhaMgayaM / vaNassaikAiyA jahA puDhavIkAiyA // sU0 7 // chAyA-asaMkhyeyeSu bhadanta ! pRthivIkAyikAvAsazatasahasreSu ekaikasmin pRthivIkAyikAvAse pRthivIkAyikAnAM kiyanti sthitisthAnAni prajJaptAni? gautama! lAkha nAgakumAroMke AvAsoMmeM" ityAdirUpase pATha par3hanA cAhiye, kyoM ki "causaTThI asurANaM nAgakumArANa hoi culasII" asurakumAroM ke bhavana 64 lAkha hote haiM aura nAgakumAroM ke bhavana 84 lAkha hote haiM aisA kathana hai| isaliye bhavana saMbaMdhI praznasUtroM meM bhavanasaMkhyAkA nAnAtva jAnakara sUtrakA AlApa karanA cAhiye ||suu06|| iti asurakumArAdi kA sthitisthAnAdi saMpUrNa // sayasahassesu ) yAryAsI nAgabhArAvAsamAtyAhi3the sUtra54 423 naye. " causaTThI asurANa nAgakumArANaM hoi culasII" asurabhArAnA 64 // bhane nAgakumAronAM 84 lAkha bhavana hoya che. evuM zAstromAM kahela che. tethI bhavana saMkhyAmAM je pheraphAra che te dhyAnamAM rAkhIne praznasUtra tathA uttarasUtro 4i na. // sU. // te asurakumArAdinA sthitisthAnAdi samAptA bha-104 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #849 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtra asaMkhyeyAni sthitisthAnAni prajJaptAni tadyathA-jaghanyikA sthitiryAvat tatyAyogyoskarSikA sthitiH| asaMkhyeyeSu bhadanta ! pRthivIkAyikAvAsazatasahastreSu ekaikasmin pRthivIkAyikAvAse jaghanyAyAM sthityAM vartamAnAH pRthivIkAyikAH kiM krodho. payuktAH mAnopayuktAH mAyopayuktAH lobhopayuktAH? gautama ! krodhopayuktA api mAnopayuktA api mAyopayuktA api lobhopayuktA api / evaM pRthivIkAyikAnAM sarveSvapi sthAneSvabhaGgakam , navaram tejolezyAyAm ashiitibhnggaaH| evam apkAyikA api tejaskAyikavAyukAyikAnAM sarveSvapi sthAneSvabhaGgakam / vanaspatikAyikA yathA pRthiviikaayikaaH||07|| TIkA-'asaMkhijjesu NaM bhaMte ' asaMkhyeyeSu khalu bhadanta 'puDhavIkAyikAvAsasayasahassesu' pRthivIkAyikAvAsazatasahasreSu 'egamegasi' ekaikasmin pratyephasmin ' puDhavIkAiyAvAsaMsi' pRthivIkAyikAvAse 'puDhavIkAiyANaM' pRthivIkAyikAnAM jIvAnAM 'kevaiyA ThiiTThANA pannattA' kiyanti kiyatmamANakAni sthitisthAnAni prajJaptAni / bhagavAnAha-' goyamA' ityaadi| 'goyamA' he gautama ! ' asaMkhejjA ThiiTANA pannattA' asaMkhyeyAni sthitisthAnAni prajJa pRthivIkAyikAdikA sthitisthAnAdiaba sUtrakAra pRthivIkAyika Adi ekendriya jIvoM ke sthitisthAna Adi kA nirUpaNa karane ke nimitta "asaMkhijjesu" ityAdi sUtra kahate haiM__"asaMkhijjessu NaM bhaMte ! puDhavikAiyAvAsasayasahassesu" ityAdi / (asaMkhijjesu NaM bhaMte ! puDhavIkAiyA vAsasayasahassesu ) he bhadaMta! asaMkhyAta pRthivIkAyikAvAsazatasahasroM meM-arthAt pRthivIkAyikajIvoM ke asaMkhyAta lAkha AvAsoM meM se ( egamegaMsi puDhavIkAiyAvAsaMsi) ekara pRthivIkAyikAvAsa meM vartamAna (puDhavIkAiyA NaM) pRthivIkAyika jIvoM ke ( kevaiyA) kitane (ThiITThANA ) sthiti ke sthAna (pannattA) kahe gaye haiM ? (goyamA !) he gautama ! (asaMkhejA ThiITThANA pannattA ) inake pRvIkAyikAdinA sthitisthAnAdi have pRthvIkAyika apUkAyika vagere ekendriya jInAM sthitisthAna vagaranuM ni354] 42vAne bhATa sUtra2 4 cha." asaMkhijjesuNaM " tyA (asaMkhijjesu NaM bhaMte ! puDhavIkAiyAvAsasayasahassesu) lagavan ! pRthvIprAyivAna asa jyAta saamaavaasomaan| "egamegaMsi puDhavIkADayAvAsaMsi" pratya: pRthvIyi mAvAsamA 2nArA "puDhavIkAiyANaM " pRthvIyi javAnAM "kevaiyA ThiidANA pannattA ?" OMi sthitisthAna hA cha ? uttara- 'goyamA ! " 3 gautama ! (asaMkhejjA ThiiTThANA pannatA ) tamanA zrI bhagavatI sutra : 1 Page #850 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATokA za.13.5 sU07 pRthvIkAyikAdonAM sthitisthAnAdivarNanam 827 ptAni, 'taM jahA' tadyathA 'jahaniyA ThiI' jaghanyikA sthitiH pRthivIkAyikAnAM jaghanyA sthitirantarmuhUrtapramANA 'jAva' yAvat-yAvacchabdena- " samayAhiyA jahaNiyA ThiI, dusamayAhi yA jahaNiyA ThiI, jAva ti-cau-paMca-cha-satta-aTTha-nava-dasa samayAhiyA jahanniyA ThiI, asaMkhejja samayAhiyA jahaniyA ThiI' iti saMgrAhyam / 'tappAuggukkosiyAThiI tatmAyogyotkarSikA sthitirbhvtiiti| 'asaMkhejjesu NaM bhaMte' asaMkhyeyeSu khalu bhadanta ! 'puDhavIkAiyAvAsasayasahassesu' pRthivIkAyikAvAptazatasahasreSu 'egamegaMsi' ekaikasmin pratyekasmin 'puDhavIkAiyAvAsaMsi' pRthivIkAyikAvAse 'jahaNiyAe ThiIe vaTTamANA puDhavIkAiyA' jaghanyAyAM sthityAM sthitisthAna asaMkhyAta kahe gaye haiM / (ta jahA) ve isa prakAra se (jahaniyA ThiI jAva tappA uggukosiyA ThiI) eka jaghanyasthiti yAvattatprAyogya utkRSTasthiti / pRthivIkAyika jIvoM kI jaghanyasthiti antamuMhata kI hai| yahAM yAvat zabda se "samayAhiyA jahaNiyA ThiI, dusamayAhiyA jahaNiyA ThiI, jAva ti, cau, paMca, cha, satta, aTTha, nava, dasa saMkheja samayAhiyA jahaniyAThiI, asaMkheja samayAhiyA jahanniyA ThiI" isa pATha kA saMgraha kiyA gayA hai / isakA artha isa prakAra se hai-eka samaya adhika jaghanyasthiti , do samaya adhika jaghanyasthiti, yAvat tIna, cAra, pAMca, chaha, sAta, ATha, nau, daza aura saMkhyAta samayAdhika jaghanyasthiti, asaMkhyAta samayAdhika jaghanyasthiti / (asaMkhejjesu NaM bhaMte ! puDhavIkAiyAvAsasayasahassesu) he bhadanta ! asaMkhyAta pRthivIkAyikAvAsazatasahastroM meM se (egamegaMsi puDhavikAiyAvAsaMsi) eka eka pRthivIkAyikAvAsa meM (jahagiyAe ThiIe vaddamANA puDhavI masacyAta sthitisthAna i cha. " taMjahA" te 2mA pramANe cha- " jahaniyA ThiI jAva tappAupagukosiyA ThiI" se samaya dhanyasthitithI ne tatprAyogya utkRSTasthiti sudhI pRthvIkAyika jIvanI jaghanya sthiti antarmuhUrtanI hoya che. maDI " yAvat " 561 "samayAhiyA jahaNiyA ThiI, dusamayAhiyA jahaNiyA ThiI, jAva ti, cau,-paMca, cha,-satta,-aTTa,-nava, dasa,-saMjjasamayAhiyA jahaNiyA ThiI, asaMkhejjasamayAhiyA jahaNiyA ThiI" 24 // 54ne| saDa zyoM che. te artha A pramANe che-eka samaya adhika jadhanyasthiti, be samaya adhika jaghanysthiti, tra, yA2, pAya, cha, sAta, mA3, nava, 4sa, mane sadhyAta samayAdhira jaghanya sthiti, ane asaMkhyAtasamayAdhika jaghanya sthiti sudhInA asaMkhyAta sthitisthAna sabhA . " asaMkhejjesu NaM bhaMte ! puDhavokAiyAvAsasayasahassesu ega. megaMsi puDhavokAiyAvAsaMsi jaNNiyAe ThiIe vakamANA puDhavIkAiyA " 3 nya! zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #851 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 728 bhagavatIsUtre vartamAnAH pRthivIkAyikAH 'ki kohovauttAmANovauttA mAyovauttA lobhovauttA' kiM krodhopayuktAH mAnopayuktAH mAyopayuktAH lobhopayuktAH, ete pRthivIkAyikA jIvAH krodhamAnamAyAlobhaiyuktA bhavanti kimiti prshnH| uttarayati bhagavAn-'goyamA' ityAdi / 'goyamA' he gautama ! 'kohovauttAvi' krodhopayuktA api 'mANovauttA vi' mAnopayuktA api 'mAyovauttA vi' mAyopayuktA api 'lobhovauttA vi' lobhopayuktA api bhavanti / 'evaM puDhavIkAiyANaM savvesu vi ThANesu abhaMgayaM' evaM pRthivIkAyikAnAM sarveSvapi sthAneSvabhaGgakam , pRthivIkAyikA jIvA ekaikasmin kaSAye upayuktA bahavaH samupalabhyante asmAdeva kAraNAt sarveSu sthityavagAhanAzarIrasaMhananasaMsthAnalezyAdRSTijJAnayogopayogAkhyeSu dazasvapi kAiyA) jaghanyasthiti meM vartamAna pRthivIkAyika jIva (kiM kohovauttA, mANovauttA, mAyovauttA, lobhovauttA ) kyA krodhopayukta hote haiM ? mAnopayukta hote haiM ? mAyopayukta hote haiM ? lobhopayukta hote haiM ? arthAt ye pRthivIkAyika jIva krodha, mAna, mAyA aura lobha inase yukta hote haiM kyA ? aisA yaha prazna hai / bhagavAn isakA uttara dete hue kahate haiM ki(goyamA !) he gautama! (kohovauttA vi, mANovauttA vi, mAyovauttA vi, lobhovauttA vi) ye krodha se bhI yukta hote haiM, mAna se bhI yukta hote haiM, mAyA se bhI yukta hote haiM, lobha se bhI yukta hote haiN| (evaM puDhavikAiyA NaM savvesu vi ThANesu abhaMgayaM) isa pRthivIkAyika jIvoM ke samasta sthAnoM meM bhI abhaMgaka-bhaMgAbhAva hai| kyoM ki pRthivIkAyika jIva eka eka kaSAya meM upayukta bahuta pAye jAte hai isI kAraNa sthiti,1 avagAhanA2, zarIra3, saMhanana4, saMsthAna5, lezyA6, dRSTi7, jJAna8, asaMkhyAta lAkha pRthvIkAyikAvAsamAMnA pratyeka pRthvIkAyikAvAsamAM jaghanyarithati se 2unaa| pRthvIyi vo " kiM kohovauttA, mANovauttA, mAyova uttA, lobhovauttA?" dhA5yuta DAya cha ? bhAnopayuta DAya cha ? bhAyopayuta hoya che? lepayukata hoya che? zuM te pRthvIkAyika che krodha, mAna, mAyA ane lobhathI yukta hoya che? e A prazna che. uttara-(goyamA) gautama ! "kohovautto vi, mANova uttA vi, mAyobauttA vi, lobhovauttA vi) tesodhathI 55 yuTata DAya cha, mAnathI 55 yukta hoya che, mAyAthI paNa yukta hoya che, ane lebhathI yukta paNa hoya che. "evaM puDhavIkAiyANaM savvesu vi ThANesu abhaMgayaM" mA pRthvIyi4 vAnAM tamAma sthAne mAM abhaMga--bhAMgAone abhAva che. kAraNa ke eke eka kaSAyathI cuta pRthvIkAyika che ghaNA hoya che. tethI ja sthiti, avagAhanA, zarIra, zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #852 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayamecandrikATIkA za.1u 5sU.7 pRthvIkAyikAdInAM sthitisthAnAdivarNanam 829 sthAneSu abhaGgakameva bhavati / 'navaraM' navaram-ayaM vizeSaH-'teulemsAe asII bhaMgA' tejolezyAyAmazItirbhaGgAH, pRthivIkAyikajIveSu lezyAdvAre tejolezyAvanto bhavanti pRthivIkAyikA jIvAH, sA tejolezyA tadA bhavati yadA devalokAt yato deva eko'neke vA pRthivIkAyikeSatpadyante, tatazca devasyaikatvAnekatvakAraNAt azItirbhaGgAH bhavanti / pRthivIkAyikapakaraNe sthitisthAnadvAraM mUlakRtA svayameva kathitam , yadatra na kathitaM tatsarvaM nArakaprakaraNavadeva jJAtavyam , parantu yadaMze nArakapRthivIkAyikayorvailakSaNyam tat " NANattaM jANiyavvaM " iti pUrva kathitatvAt-nAnAtvamiha praznottaramUtrAbhyAM jJAtavyam / taca zarIrasaMhanana yoga9aura upayoga10 ina daza sthAnoM meM abhaMgaka haiN| (navaraM) vizeSatA yaha hai-ki ( teUlessAe asII bhaMgA) tejolezyA meM assI bhaMga haiN| pRthivIkAyika jIvoM meM lezyA dvAra meM tejolezyA vaktavya hai-arthAt pRthivIkAyika jIva tejolezyAvAle hote haiM / vaha tejolezyA unake taba hotI hai ki jaba devaloka se cyuta huA eka deva athavA aneka deva pRthivIkAyikoM meM utpanna hote haiM / isaliye devasaMbaMdhIrUpa eka aneka kAraNa se assI bhaGga ho jAte haiM / pRthivIkAyika prakaraNa se mUlaka ne sthitisthAna dvAra to apane Apa hI kahA hai / aura jo yahAM unhoMne nahIM kahA hai vaha saba nAraka prakaraNa kI taraha hI jAnanA caahiye| parantu jisa aMza meM nAraka aura pRthivIkAyikoM meM bhinnatA hai vaha bhinnatA "NANattaM jANiyavvaM" aisA pUrva meM kathita hone se yahAM praznasUtroM se jAna lenI caahiye| vaha bhinnatA zarIra1, saMhanana2, saMsthAna3, saMhanana, saMsthAna, vezyA dRSTi, jJAna, yoga ane upaga e dasa sthAnamAM sAmAnA sabhA (malAva) cha. " navaraM" 55 mATasI vizeSatA cha hai " teUlessAe asII bhaMgA" tannavezyAmA 80 mA che. pRthvIyi vAma lezyAdvAramAM tejolesyA vakatavya che. eTale ke pRthvIkAyika che tevezyAvALA paNa hoya che. jyAre devalokathI cyavane eka athavA aneka deve pRthvIkAcikemAM utpanna thAya che tyAre temane tejalezyA hoya che. tethI devasaMbaMdhI eka aneka kAraNane lIdhe 80 bhAMgA thAya che. pRthvIkAyika prakaraNamAM sUtrakAre sthitisthAnadvAranuM te nirUpaNa karyuM ja che. paNa je viSayanuM A prakaraNamAM kathana thayuM nathI te viSayanuM vakatavya nAraka prakaraNamAM jaNAvyA pramANe ja samajavuM paraMtu nAraka bhane pRthvI thi| pathye 28 bharI bhinnatA cha, "NANataM jANiyavvaM" te bhinnatA AgaLa kahela hovAthI praznasUtre mAraphata samajI levI. te bhinnatA zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #853 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 830 bhagavatIsUtre saMsthAnalezyAdRSTijJAnayogAkhyeSu saptasu dvAreSu bhavati, tathAhi-" asaMkhijjesu NaM bhate puDhavIkAiyAvAsasayasahassesu jAva puDhavikAiyANaM kai sarIrA pannattA? goyamA tini taM jahA-orAlie teyae kammae" pRthivIkAyikajIvAnAM trINi zarIrANi bhavanti, audArika-taijasa-kArmaNa-bhedAt / eteSu triSvapi zarIreSu 'kohovauttA vi mANovauttA vi' krodhopayuktA api mAnopayuktA apItyAdikamapi vaktavyameva / tathA ' asaMkhejjeSu NaM jAva puDhavikAiyANaM sarIragA ki saMghayaNI' ityAdi sarvamihApi pUrvevadeva jJAtavyam , kevalaM vailakSaNyametAvadeva 'poggalA maNunnA amaNunnA sarIrasaMghAyattAe pariNamaMti' anenaiva krameNa saMsthAnadvArepi lezyA4, dRSTi5, jJAna6, yoga7 ina sAta dvAroM meM hai| jaise-" asaMkhi. jjesuNaM bhaMte ! puDhavIkAjhyAvAsasayasahassesu jAva puDhavikkAiyANaM kA sarIrA paNNattA" he bhadanta ! asaMkhyAta lAkha pRthivIkAyika AvAsoM meM se eka eka pRthivIkAdhika AvAsa meM vartamAna pRthivIkAyika jIvoM ke kitane zarIra kahe gaye haiM / (tinnisarIrA pannattA) he gautama ! tIna zarIra kahe gaye haiM / ve isa prakAra se haiM-audArika, taijasa, aura kArmaga / ye tInoM zarIravAle bhI pRthivIkAyika jIva krodha se bhI yukta hote haiM, mAna se bhI yukta hote haiM, mAyA se bhI yukta hote haiM aura lobha se yukta hote haiN| tathA ( asaMkhejjesu NaM jAva paDhavikAiyANaM sarIragA ki saMghayaNI) " asaMkhyAta lAkha pRthivIkAyikAvAsoM meM se ekara prathivIkAyikAvAsa meM vartamAna pRthavIkAyika jIvoM ke zarIra kisa saMhananavAle hote haiM " ityAdi saba yahAM para bhI prazna aura uttara pahile kI taraha hI jAnanA cAhiye / parantu yahAM para vizeSatA ke gla itanI hI hai ki inake zarIrasaMghAtarUpa se jI pudgala pariNamate haiM ve (poggalA, zarIra, saMhanana, saMsthAna, vezyA, dRSTi jJAna ane yega, e sAta dvAramAM che bha " asaMkhijjesu NaM bhaMte ! puDhayokAiyAvAsasayasahassesu jAva puDhavIka iyANa kaha sarIrA paNNattA 1" ke pramo masayAta 5 pRthvIyi mAvAsomAMnA pratyeka pRthvIkAyika AvAsamAM rahenArA pRthvIkAyika jIvenAM keTalAM zarIra kahyAM cha ? " tinni sarIrA pannattA" gautama ! nae zarI2 4i cha. te shrii2|| 25 // pramANe che-dArika, tejasa ane kAzmaNa. te traNe zarIravALA pRthvIkAyika jIvo zodha, bhAna, mAyA mane ma, me yArethI yuTata DAya che. tayA-" asaMkhejjesu Ne jAva puDhavIkAiyANaM sarIragA ki saMghayaNI?" hai pUnya ! asaNyAta sAma pRthvIkAyikAvAsamAM rahenAra pRthvIkAyika jInAM zarIra kayA prakAranA ane kyA saMhanana vALAM hoya che. ItyAdi samasta prazna ane uttara pahelAM kahyA pramANe ja samajavA. paratu pRthvIkAyika jIvomAM vizeSatA e che ke temanA zarIrasaMghAta rUpe je pada parizate" poggalA maNunnA, amaNunnA, sarIrasaMghAyacAe pariNamaMti" zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #854 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za.17.5sU07 pRthvIkAyikAdInAM sthitisthAnAdivarNanam 831 praznasUtraM racanIyam , kintu uttarasUtre 'huMDasaMThiyA' etAvadeva vaktavyam / pRthivIkAyikAnAM zarIrANi huNDasaMsthAnasaMsthitAnIti / kintu-'duvihA sarIragA pannattA taM jahA bhavadhAraNijjA ya uttaraveubiyA ya' iti na vaktavyam pRthivIkAyikAnAM bhavadhAraNIyAdi dvividhazarIrayorabhAvAt / leNyAdvAre punarevaM vakta. vyam-'puDhavikkAiyA NaM bhaMte! kai lessAo pannattAo? goyamA! cattAri, taM jahA kaNhalessA jAva teulessA" etAsu AdyAsu tisRSu kRSNanIlakApotIlezyAstra bhaGkakameva jJAtavyam , kevalaM tejolezyAyAmazItibhaGgA bhavantIti jJAtavyam / maNunnA, amaNunnA, sarIrasaMghAyattAe pariNamaMti) pudgala manojJa aura amanojJa donoM prakArake hote haiM, isI kramase saMsthAnadvArameM bhI praznasUtra kI racanA karalenI caahiye| kintu uttarasUtra meM " huMDa saMThANasaMThiyA" huMDasaMsthAnavAle unake zarIra hote haiM aisA hI kahanA caahiye| kintu yahAMpara "zarIra do prakArake hote haiM eka bhavadhAraNIya dUsare uttaravaikriya yaha pATha nahIM kahanA cAhiye / kyoMki pRthivIkAyika jIvoMke bhavadhAraNIya Adi do prakArake zarIroMkA abhAva hotA hai| lezyAdvArameM aisA kahanA cAhiye " puDhavIkAiyANaM bhaMte ! kailessAo paNNattAo? goyamA cattAri lessAo paNNattAo-taM jahA-kaNhalessA jAva teulessA" ki he bhadanta ! pRthivIkAyika jIvoM ke kitanI lezyAe~ kaho gaI haiM ? gautama ! inake cAra lezyAe~ kaho gaI haiN| jaise kRSNalezyA, nIlalezyA, kApotalezyA aura tejoleshyaa| inameM kRSNalezyA nIlalezyA aura kApotolezyA AdikI ina tIna lezyAoMmeM abhaGgaka hI-bhaGgAbhAva hI hai| kevala eka tejolezyAmeM hI 80 bhaGga hote haiN| aisA jAnanA pule manesa ane amanejJa, ema banne prakAranA hoya che, e ja pramANe saMsthAnvaa samadhI sUtranI 55] 2yanA 42vI ne ye. 55] utta2 sUtramA " huDasaMThANasaMThiyA " me naye temanAM zarI2 " usasthAnavAja" DAya cha, paNa tyAM zarIra be prakAranAM hoya che. eka bhavadhAraNIya zarIra ane bIjuM uttarakriya zarIra, evA pAThanuM kathana karavuM nahIM kAraNa ke pRthvIkAyika jIvomAM bhavadhAraNIya vagere be prakAranAM zarIrane abhAva che. zyAdvAramAM evuM kahevuM ne "puDhavIkAiyANaM bhaMte ! kai lessAo paNNattAo ? " "goyamA ! cattAri lessAo paNNattAo-taMjahA-kaNhalessA jAva te ulessA " pUnya ! pRthvIvita jIvone keTalI vezyAo hoya che. ? he gautama ! temane cAra lezyAo hoya che -kRSNalezyA, nilalezyA, kApatalezyA, ane tejalezyA tema nI kRSNa, nIla kApatalezyAomAM abhaMga7 (bhAMgAone abhAva) che mAtra tejalezyAmAM ja80 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #855 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 832 bhagavatIsUtre dRSTidvAre punarevaM vaktavyam-' asaMkhejjesu jAva-puDhavikkAiyA kiM sammaTThiI micchAdiDI sammAmicchAdiTThI ? goyamA ! niyamA micchAdiTThI" asaMkhyeyeSu pRthivIkAyikAvAsazatasahastreSu vartamAnAH pRthivIkAyikAH kiM samyagdRSTayo mithyAdRSTayaH samyagamithyAdRSTaya ? gautama! niyamAnmithyAdRSTayaH, zeSaM sarva pUrvavadeva jJAtavyam / jJAnadvArepi tathaiva jJAtavyam navaram ' puDhavikAiyA NaM bhate kiMNANI, aNNANI, goyamA ! No NANI annANI niyamA doannANI" pRthivIkAyikAH bhadaMta ki jJAninaH ajJAninaH gautama ! no jJAninaH ajJAninaH niyamAd dvayajJAninaH ityAdi / yogadvArepi tathaiva kevalam 'puDhavIkAiyANaM bhaMte kiMmaNajogI caahiye| dRSTidvAra meM aisA kahanA cAhiye - " asaMkhejjesu jAva puDhavIkAyA kiM sammadiTThI, micchAdiTThI, sammAmicchAdiTThI ? goyamA ! niyamAmicchAdiho" he bhadanta ! asaMkhyAta lAkha pRthivIkAyika AvAsoM meM vartamAna pRthivIkAyika jIva kyA samyagdRSTi hote haiM ? yA mithyAdRSTi hote haiM ? yA samyagUmithyAdRSTi hote haiM ? gautama ! niyama se ve mithyAdRSTi hI hote haiM / avaziSTa bAkI saba kathana pahile kI taraha hI jAnanA cAhiye / jJAnadvAra meM bhI kathana pahile hI jaisA jAnanA cAhiye / parantu jo vizeSatA hai vaha isa prakAra se hai| ( puDhavIkAiyANaM bhaMte ! kiM NANI aNNANI? goyamA ! No NANI, aNNANI niyamA do aNNANI) he bhadanta ! pRthivI. kAyika jIva kyA jJAnI hote haiM, yA ajJAnI hote haiM ? gautama ve niyama se ajJAnI hote haiM jJAnI nhiiN| ina ke matiajJAna aura zrutaajJAna ye do will DAya che sebha sama. TA2mA me 43 " asakhejje su jAva puDhavokAiyA kiM sammadiTThI, micchAdiTThI. sammAmicchAdiTThI ? " goyamA ! niyamA micchAdidI" pUnya ! masacyAta pRthvIyAvAsomA 27tA pRthvIkAyika che zuM samyagudRSTi hoya che ke mithyAdRSTi hoya che? ke samyagUmithyAdRSTi hoya che? he gautama! teo niyama (cokakasa) mithyAdRSTi ja hoya che. bAkInuM tamAma varNana pahelAMnI jema ja samajavuM jJAna dvAramAM paNa pahelAMnA kathana pramANe ja kathana samajavuM, paNa temAM nIce pramANe vizeSatA cha- ( puDhavIkoiyA NaM bhaMte! kiM NANI, aNNANI ? goyamA ! No NANI aNNANI niyamA do aNNANI" bhagavan! pRthvIyi yojJAnI Doya cha, majJAnI hoya che ? he gautama! teo niyamathI ja ajJAnI hoya che, jJAnI hotA nathI temanAmAM matijJAna ane zruta ajJAna, e be ajJAna hoya che. gadvAramAM zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #856 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za.17.5sU.7 pRthvIkAyikAdInAM sthitisthAnAdivarNanam 833 vaijogI kAyajogI? goyamA! no maNajogI no vayajogI, kAyajogI" pRthivIkAyikA bhadanta ! ki manoyoginaH vacoyoginaH kAyayoginaH? gautama ! no manoyogino no vacoyoginaH kAyayoginaH kevalaM te kAyayogavanta eva bhvntiiti| 'evaM AukkAiyA vi' iti-evam apkAyikA api pRthivIkAyikajIvavat apkAyikajIvAnAmapi vicAraH karaNIyaH, apkAyikAH sthityavagAhanAdiSu dazasvapi sthAnepvabhaGgakA eva, navaraMkevalaM tejolezyAyAM cAzItibhaGgavantaH, yato'kAyikeSvapi deva utpadyate, iti| ' teukAiyabAukAiyANaM savvesu vi ThANesu abhaMgayaM tejaskAyikavAyukAyikAnAm sarveSvapi sthAneSvabhaGgakas sarveSu dazasvapi sthitisthAnAdi abhaGgakameva, krodhAdhupayuktAnAmekadaiva teSu bahUnAM sadbhAvAt , iha tejaajJAna hote haiM / ityAdi / yogadvAra meM bhI pahile hI jaisA kathana hai| parantu jo vizeSatA hai vaha isa prakAra se hai ki-he bhadanta / pRthivIkAyika jIva kyA manoyogI hote haiM ? yA vacanayogI hote haiM ? yA kAyayogI hote haiM ? gautama ! ye na to manoyogI hote haiM, na vacanayogI hote haiM, kevala kAyayogI hI hote haiM / ( evaM AukkAiyA vi) isI taraha pRthivIkAyika jIvoM kI taraha apU kAyika jIvoM kA bhI vicAra kara lenA cAhiye / apkAyika jIva ke dazoM hI sthAna binA bhaGga ke haiN| parantu tejolezyA meM inake bhI 80 bhaGga hote haiN| kyoM ki apkAyika jIvoM meM bhI deva utpanna ho jAte haiN| tejakAyika, vAyukAyika jIvoM ke bhI sabhI sthAnoM meM bhaMga nahIM hai / arthAt sthitisthAna Adi dazoM hI sthAnoM meM ina jIvoM ke bhaGga nahIM hote haiM / kyoM ki eka kAla meM hI inameM krodhAdise upayukta aneka jIvoMkA sadbhAva pAyA jAtA paNa pahelAnI jema ja kathana che paNa vizeSatA nIce pramANe che, he pUjya! pRthvIkAyika jIve zuM manogI hoya che? ke vacanagI hoya che? ke kAyayegI hoya che? "he gautama ! teo managI paNa hotAM nathI vacanagI paNa para DAta nathI paraMtu mAtra yayA Doya che. "evaM AukkAiyA vi" vIyi jInI jemaja aSkAyika jIvane paNa vicAra karavo joIe. apUkAyikajInAM dasadasa sthAna bhAMgA vinAnAM che. paraMtu tejalezyAmAM temanA 80 bhAMgA thAya che, kAraNa ke devatAo devalokamAMthI apUkAyikamAM paNa utpanna thatA hoya che, teja skAyika ane vAyukAyikanAM badhAM sthAnamAM paNa bhAMgAone abhAva ja che. eTale ke sthitisthAna vagere dase sthAnamAM e jIvamAM bhAMgAone abhAva che. kAraNa ke te jemAM eka ja kALe krodhAdithI yukta aneka jIne sadUbh-105 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #857 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIce skAya vAyukAyamadhye devAnotpadyante'to'tra tejolejhyA na bhavati tejolezyAyA abhAve tejolezyayA jAyamAnA azotirbhaGgA api na bhavanti tasmAdatrAbhaGgakameva / eteSu akAyikAdiSu pRthivIkAyika samAnAnyeva mUtrANyadhyetavyAni kevalaM vAyukAyikasUtreSu zarIradvAre evamadhyetavyam-' asaMkhejjesu NaM bhaMte jAva vAukAiyA NaM kai sarIrA pannattA? goyamA ! cattAri, taM jahA-orAlie veudhie teyae kammae' ityaadi| 'vaNassaikAiyA jahA puDhacIkAiyA' vanaspatikAyikA yathA pRthivIkAyikAH, vanaspatayopi pRthivIkAyikasamAnA eva vaktavyAH dazasvapi sthAnakeSu bhaGgakAbhAvAt / tejoleiyAyAM ca tathaiva, azItibhaGgAnAM sadbhAvAditi / hai| yahAM tejaskAya aura vAyukAyoM meM deva marakara utpanna nahIM hote haiN| isaliye yahAM tejolezyA nahIM hotI hai| tejolezyA ke abhAvameM tejolezyA saMbaMdhI 80bhaMga bhI nahIM hote haiN| isaliye yahAM bhaGgoMkA abhAva hI hai| ina apkAyika AdimeM pRthivIkAyika jIvoM ke samAna hI sUtrapATha jAnanA caahiye| parantu vAyukAyika ke sUtroM meM zarIradvAra meM isa prakAra se vizeSatA jAnanI cAhiye-he bhadanta ! asaMkhyAtalAkha vAyukAyikAvAsoMmeM vartamAna jIvoMke kitane zarIra kahe gaye haiN| he gautama ! cAra kahe gaye haiN| ve ye haiM-audArika, vaikriya, taijasa aura kArmaNa ityaadi| (vaNassaikAiyA ityAdi) vanaspatikAyika jIva pRthivIkAyika jIvoMkI taraha jAnanA cAhiye / kAraNa inake dazoM hI sthAnoM meM abhaMgaka hai| tathA tejolezyAmeM usI tarahase 80 bhaGgoMkA sadbhAva hai| zaMkA-dRSTidvArameM bhAva hoya che. devalokamAMthI AvIne utpanna thanArA deve tejaskAya ane vAyukAyamAM utpanna thatA nathI te kAraNe te bannemAM te jetezyA hotI nathI. ane tejalezyAne abhAve tejalezyAnA 80 bhAMgAono paNa temAM abhAva ja hoya che. aprakAyika vageremAM pRthvIkAyikanA jevuM ja kathana samajavuM. paNa vAyukAyika jInA sUtramAM zarIradvAramAM A prakAranI vizeSatA che- "he pUjya! asaMkhyAta lAkha vAyukAyikAvAsamAM rahenArA jIvanamAM keTalAM zarIra kahyAM che? hiM gautama! temanAM cAra zarIra kahyAM che, audArika, vaikiya, tejasa ane bhane bhae, tyAdi. (vaNassaikAiyA ityAdi ) vanaspatithi vatavya 5 pRthviikAyikA pramANe ja samajavuM kAraNa ke temanAM dase sthAnamAM bhAMgAone abhAva ja che. paraMtu pRthvIkAyikanI jema tejalezyAmAM 80 bhAMgAono saddabhAva che. zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #858 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramai yacandrikATIkA za.1u.5sU07 pRthvIkAyikAdInAM sthitisthAnAdivarNanam 835 nanu dRSTidvAre pRthivIkAyikApkAyikavanaspatikAyikAnAmaparyAptAvasthAyAM sAsvAdanabhAvena samyaktvaM bhavatIti vaktavyaM, tatazcaiteSAM yadA samyaktvaM bhavediti svIkriyate tadA jJAnadvAre ete pRthivyAdayastrayo matijJAninaH zrutajJAninazceti kathayituM zakyate, te cAlpAH, ityataH samyagdarzane matijJAne zrutajJAne cAzItirbhaGgAH vaktavyAH, te ceha kathaM noktA iti cedAha-pRthivyAdivanaspatikAyikeSu sAsvAdanabhAvaH, matijJAnaM zrutajJAnaM ca na bhavati, ato'tra gautamena pRcchApi na kRtA ata evocyate'ubhayAbhAvo puDhavAiesu vigalesu hojja uvavaNNo-'tti, pRthivyAdiSabhayAbhAvo bhavati tathA vikalendriyeSu pUrvapratipannakaM samyaktvaM bhavati, ubhayAbhAvaH, arthAt " pRthivIkAyika, apUkAyika, vanaspatikAyika, ye jIva aparyAptAvasthA meM mAsvAdanabhAvase samyaktvavAle hote haiM aisA kahanA cAhiye thA" taba jisa samaya inake samyaktva hogA aisA svIkAra kiyA jaavegaa| taba jJAnadvArameM ye matijJAnavAle aura zrutajJAnavAle haiM aisA kahA jA sakatA hai| aura ye matijJAnI aura zrutajJAnI inameM alpa haiM-isa kAraNa samyagdanimeM matijJAna aura zrutajJAnameM 80 bhaGga kahanA cAhiye parantu ve kyoM nahIM kahe gaye haiN| ___uttara-pRthivIkAyika, apkAthika, aura vanaspatikAyika, ina jIvoMmeM sAsvAdana samyaktva aura matizrutajJAna nahIM hai isa kAraNa usakI yahAM gautamane pRcchA hI nahIM kI hai| isIliye aisA kahA gayA hai ki-' ubhayAbhAvo puDhavAiessu vigalesu hoja uvavaNNo" pRthivyAdikoMmeM ubhayAbhAva hai / tathA vikalendriya jIvoMmeM-do indriya, tInaindriya aura cAra indriya jIvoMmeM-pUrvapratipannaka samyaktva hotA hai| ubhayAbhAva zaMkA-dRSTikAramAM "pRthvIkAyika, apUkAyika, ane vanaspatikAyika jIve aparyAptAvasthAmAM sAsvAdanabhAvathI samyakatvavALA hoya che. evuM kahevuM joItuM hatuM je temane samyakatva prApta thayuM che e svIkAra thAya te jJAnadvAramAM evuM kahI zakAya ke teo matijJAna ane zrutajJAnavALAM che. ane temanAmAM matijJAnI ane zrutajJAnI alpa hoya che. tethI samyagradarzanamAM matijJAna ane zrutajJAnanA 80 bhAMgA kahevA joIe. paraMtu ahiM 80 bhAMgA kema kahyA nathI? uttara-pRthvIkAyika apUkAyika ane vanaspatikAyika jemAM sAsvAdana samakita ane matidhrutajJAna nathI, te kAraNe gautamasvAmIe tenI pRcchA paNa mI 30 nathI tethI 4 me vAma pAvyu cha , " ubhayAbhAvo puDhavAiesu vigalesu hojja uvavaNNo" pRthvIya borebhA mayAmA cha, tathA visandriya jemAM eTale ke prindriya, trIndriya ane caturindriya jImAM-pUrva pratipannaka zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #859 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre pratipadyamAnasya pUrvapratipannasya ca samyaktvasyAbhAva iti, ayamAzayaH-pRthivIkAyikAdiSu vartamAno jIvaH samyaktvaM na labhate, tathA pUrvapratipannaM samyaktvamapyatra nAnayati / tathA vikalendriyeSu vidyamAno jIvaH pUrvapratipannaM samyaktvaM sahaivAnayati ataH sa pUrvopapannaka iti kathyate ||muu07|| // iti pRthivIkAyikAdInAM sthitisthAnAdiprakaraNam // dvIndriyAdiprakaraNamekendriyajIvAnAM sthitisthAnAdikaM nirUpya sAmprataM dvIndriyAdicaturindriyaparyantajIvAnAM sthitisthAnAdikaM nirUpayannAha-'beiMdiye 'tyAdi / mUlam--beiMdiya-teiMdiya-cauridiyANaM jehiM ThANehiM neraiyANaM asII bhaMgAtehiM ThANehiM asII ceva, navaraM abbhahiyA sammatte, AbhinibohiyanANe suyanANe ya eehiM asII bhaMgA, jehiM ThANehi neraiyANaM sattAvasiM bhaMgA, tesu ThANesu savvasu abhaMgayaM // sU0 8 // chAyA-dvIndriyatrIndriyacaturindriyANAM yeSu sthAneSu nairayikANAmazItibhaGgAsteSu sthAneSu azItireva, navaram abhyadhikAH samyaktve AbhinibodhikakA tAtparya hai ki pUrvapratipanna samyaktva aura pratipadyamAna samyaktva ye donoM samyaktva pRthivyAdika jIvoMmeM nahIM hote haiN| kahanekA Azaya yaha hai ki pRthivyAdikoMmeM vartamAna jIva na to vahAM samyaktvako prApta karatA hai aura na pahile prApta hue samyaktvako bhI vaha isa paryAyameM sAtha lAtA hai| tathA vikalendriyoMmeM vartamAna jo jIva hotA hai vaha pUrvapratipanna samyaktvako sAthameM hI lAtA hai isaliye vaha pUrvapratipranaka kahalAtA hai|||7|| ||iti pRthivIkAyikAdinA sthitisthAnAdikA prakaraNa samApta // samyakatva hoya che, ubhayAbhAvanuM tAtparya-pUrva pratipannaka samyakatva ane pratipadyamAna samyakatva e banenA temanAmAM eTale ke pRthvIkAya vageremAM abhAva hoya che. tAtparya e che ke pRthvIkAya vageremAM utpanna thayelo jIva pahelAM prApta karelAM samyakatvane bIja bhavamAM sAthe lAvatuM nathI ane tyAM paNa samyakatva prApta karate nathI. paNa vikasendriyamAM utpanna thayele jIva pUrva pratipanna samyakatvane e paryAyamAM (A bhavamAM ) paNa sAtheja lAve che. te kAraNe tene pUrva pratijJaka sabhyatvI DI cha. // suu.-7|| pRthvIkAyikAdi jIvonAM sthitisthAnAdikanuM nirUpaNa samAptA zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #860 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramedrikATIkA za. 1 75 sU. 8 hIndriyAdInAM sthitisthAnAdivarNanam 837 jJAne zrutajJAne ca eteSu azItirbhaGgAH / yeSu sthAneSu nairayikANAM saptaviMzatibhaGgAsteSu sthAneSu sarveSu abhaGgakam || su0 8 || TIkA- - atra khalvevamakSarayojanA vidheyA 'jehiM ThANehiM neraiyANaM asIha bhaMgA tehi ThANehiM iMdiyateiMdiya cauriMdiyANaM asII ceva ' iti, 'jehiM ThANehiM yeSu sthAneSu ' neraiyANaM nairayikANAm nArakajIvAnAm ' asII bhaMgA ' azItirbhaGgAH ' tehi ThANehiM ' teSu sthAneSu ' beiMdiya - teiMdiya - cauriMdiyANaM asII ceva ' dvIndriya-trIndriya- caturindriyajIvAnAmazItireva / ayaM bhAvaH - yatra nArakajIvAnAmazItirbhaGgAH kathitAH tAdRzasthale dvindriyAdi - jIvAnAmapi azItireva bhaGgA jJAtavyA iti / tatra nArakaprakaraNe ekasamayAdhikAdijaghanya dvIndriyAdiprakaraNa , ekendriya jIvoMke sthitisthAna AdikA nirUpaNa karake aba sUtrakAra dvIndriya se lekara caturindriya jIva paryanta sthitisthAna AdikA nirUpaNa karate haiM - ' beiMdiya ' ityAdi / yahAM para isa tarahase akSaroMkI yojanA karanI cAhiye - ( jehiM ThANehiM neraiyANaM asII bhaMgA tehi ThANehiM beiMdiya te iMdiya- cauriMdiyANaM asII ceva) jina sthAnoM meM nArakajIvoM ke 80 bhaGga haiM, una sthAnoM meM do indriya, tIna indriya aura cAra indriya jIvoM ke bhI assI hI bhaGga hote haiM / tAtparya yaha hai ki jahAM para nAraka jIvoMke 80 bhaGga kahe gaye haiM aise sthalameM dIndriyAdika jIvoMke bhI assI hI bhaGga jAnanA cAhiye / nArakaprakaraNa meM ekasamaya adhika dvIndriyAdi prakaraNa ekendriya jIveAnAM sthitisthAna vagerenuM nirUpaNa karIne have sUtrakAra dvIndriyathI zarU karIne caturindriya sudhInAM vikalendriya jIveAnAM sthitisthAna vagerenuM ni3yaNu ukhAne bhATe sUtra uDe che - "beiMdiya " ityAdi eindriya, trIndriya ane caturindriyajIvAmAM A pramANe kathana karavu... joie. ( jehiM ThANehiM neraiyANaM asII bhaMgA tehiM ThANehiM beiMdiya, teiMdiya, - cauriMdiyANaM asII ceva ) ne sthAnAmAM nAzulavonA 80 lAMgA che. te sthAnobhAM dvIndriya, trIndriya ane caturindriya jIvAnA paNa 80 bhAMgA che. tAtparya e che ke jyAM jyAM nAraka jIvAnA 80 bhAMgA kahyA che te sthAnAmAM dvIndriya Adi jIvAnA paNa 80 bhAMgA kahevA joI e. nAraka prakaraNamAM eka samaya adhika zrI bhagavatI sUtra : 1 " Page #861 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 838 bhagavatIsUtre sthitita Arabhya saMkhyAtaparyantasamayAdhikajaghanyasthitau, tathA jaghanyAvagAhanAyAM, tathA saMkhyeyaparyantapradezapravRddhAyAM jaghanyAvagAhanAyAm , evaM mizradRSTau ca nArakajIvAnAmazItirbhaGgAH kathitAH, vikalendriyajIvAnAmapi mizraSTi varjiteSu eteSu sthAneSu azotireva bhaGgA bhavanti, vikalendriyajIvAnAmalpatvAt , ekaikasyApi tasya krodhamAnamAyAlobhopayuktasya sambhavAt / mizradRSTistu jIvo vikalendriyeSvekendriyeSu ca naiva bhavatItyato na vikalendriyANAM ttraashiitibhnggksmbhaavnaa| yadaMze nArakebhyo vailakSaNyaM tatkathanAyAha-'navaramityAdi, 'navaraM 'navaram vizeSasvayam-'abbhaDiyA sammatte AbhiNibohiyanANe suyanANe ya eehiM asII bhaMgA' jaghanyasthitise lekara saMkhyAtasamaya adhika takakI jaghanyasthiti meM, tathA jaghanya avagAhanAmeM, tathA saMkhyAtapradezaparyanta vRddhivAlI jaghanya avagAhanAmeM, mizradRSTi meM nArakajIvoMke assI bhaGga kahe gaye haiM so vikalendriya jIvoMke bhI mizradRSTivarjita ina sthAnoM meM 80 hI bhaGga hote haiM, kyoMki vikalendriyajIva alpa hote haiN| tathA-eka eka bhI vikalendriyajIvameM krodha, mAna, mAyA aura lobha inase yuktatA saMbhavatI hai| vikalendriya jIvoMmeM aura ekendriya jIvoM meM mizradRSTivAlA jIva nahIM hotA hai isaliye vikalendriya jIvoMke mizradRSTimeM 80 bhaGgoMkI saMbhAvanA nahIM hai isaliye 'mizradRSTivarjita' aisA kahA gayA hai| aba jisa aMzameM nArakajIvoMse vilakSaNatA hai use prakaTa karaneke liye sUtra kAra kahate haiM ki (navaraM) isa tarahase vizeSatA hai-(amahiyA sammatte AbhiNiyohiyanANe muyanANe ya, eehiM asII bhaMgA) samyaktvameM aura Adi jaghanyasthitithI laIne saMkhyAta samayAdhika sudhInA jaghanyasthitimAM tathA jaghanya avagAhanAmAM, tathA saMkhyAta pradeza sudhInI vRddhivALI jaghanya avagAhanAmAM mizradaSTimAM nAraka jIvana jema 80 bhAMgA kahevAmAM AvyA che. tema viklendriya jInA mizradRSTirahita te sthAnamAM 80 bhAMgA thAya che, kAraNa ke vikalendriya jI apa hoya che. tathA eka eka vikalendriya jIvamAM paNa krodha, mAna, mAyA ane lebhane sadubhAva saMbhavI zake che, paraMtu vikalendriya jImAM tathA ekendriya jIvomAM mizradRSTivALA ja hatA nathI, te kAraNe vikalendriya jIvonA mizraSTimAM 80 bhAMga saMbhavI zakatA nathI. tethI 'mizradaSTi' ema lakhela che. have nAraka jI karatAM vikalendriya jIvamAM je viziSTatA che te batAvapaane bhATe sUtrA2 OMDa cha (navara) te vizeSatA 241 pramANe cha.-(abbhahiyA sammatte AbhiNiyohiya nANe suyanANe ya, eehi asII bhaMgA) sabhyatpamA, bhane zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #862 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za.1 u.5 sU08 dvIndriyAdInAM sthitisthAnAdivarNanam 839 abhyadhikAH samyaktve Abhinivodhika jJAne zrutajJAne ca eteSu azItirbhaGgAH / samyaktve AbhiniyodhikajJAne zrutajJAne, eteSAM trayANAmavinAmAvisambandhavatvAdeteSu triSvapi abhyadhikAH saptaviMzatisthAne'zItirbhaGgAH jJAtavyAH, ayaM bhAvaH-dRSTidvAre jJAnadvAre ca nairayikANAM saptaviMzatireva bhaGgAH proktAH, vikale. ndriyANAM tu saptaviMzatisthAne 'zotirbhaGgAH vAcyAH, yataH samyaktve'lpAnAmeva vikalendriyANAM sAsvAdanabhAvena samyaktvaM matizrutajJAnaM ca bhavati, alpatvAdeva teSAmekatvasyApi sambhavenAzotirbhaGgA bhavantoti / tathA-'jehiM ThANehiM nerahayANaM sattAvIsaM bhaMgA tesu ThANemu savvesu abhaMgayaM' yeSu sthAneSu nairayikANAM saptaviMzatirbhaGgAsteSu sthAneSu sarveSu abhaGgakam , yeSu sthAnakeSu nairayikANAm saptaviMzatibhaGgakAsteSu sthAneSu dvIndriya-trIndriya-caturindriyajIvAnAm bhaGgakAbhAvo bhavatIti vailakSaNyam , bhaGgakAbhAve kAraNaM tu ekasminneva samaye krodhaAbhinibodhikajJAnameM tathA zrutajJAnameM, ( ina tInoMko avinAbhAvI saMbandhavAlA honeke kAraNa) ina tInoM hI sthAnoM meM ina vikalendriyoMko abhyadhika kahanA-arthAt 27 bhaGgoMke sthAnameM assI bhaGga kahanA hai / tAtparya yaha hai ki-dRSTidvArameM aura jJAnadvAra meM nArakajIvoMke 27 hI bhaga kahe gaye haiN| parantu vikalendriya jIvoMmeM sAsvAdana bhAva honese samyaktva hotA hai aura matijJAna zrutajJAna bhI hotA hai| aise jIva inameM alpa hote haiM isa kAraNa unameM ekatvakI bhI saMbhAvanA honese unake 80 bhana hote haiN| tathA " jehiM ThANehiM neraiyANaM sattAvIsaM bhaMgA tesu ThANesu savvesu abhaMgayaM" jina sthAnoMmeM nArakajIvoMke 27 bhaGga hote haiM una saba sthAnoMmeM, dvIndriya, trIndriya aura caturindriya jIvoMke bhaGgakA abhAva hotA hai , yahI vilakSaNatA hai| inameM bhaGga nahIM honekA kAraNa Abhinidhika jJAnamAM tathA tAjJAnamAM (e traNe avinAbhAvI saMbaMdhamAM hovAne kAraNe) e traNe sthAnomAM te vikalendriya jInA 27 bhAMgAonI jagyAe 80 bhAMga kahevA. tAtparya e che ke daSTidvAramAM ane jJAnadvAramAM nAraka jIvonA 27% bhAMga kahevAmAM AvyA che. paraMtu vikalendriya jIvamAM sAsvAdanabhAva hovAthI sAsvAdana samyakatva hoya che. ane matijJAna zrutajJAna paNa hoya che. evA jevo temAM alpa hoya che. te kAraNe temanAmAM ekatvanI paNa saMbhAvanA che tethI tamana 80 mA thAya cha tathA-" jehiM ThANehi neraiyANaM sattAvIsa bhaMgA tesa ThANesu savvesu abhaMgayaM" 2 sthAnamA nA24 7vAnA 27 mA DAya che. te saghaLAM sthAnamAM dvIndriya, trIndriya ane caturindriya jIvamAM bhAMgAone abhAva hoya che. eja emanI vilakSaNatA che. temAM bhAga na banavAnuM kAraNa e che zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #863 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtra mAnamAyAlobhopayuktAnAM bahUnAM dvIndriyAdijIvAnAM sambhavAditi / vikalendriyasUtrANi tu pRthivIkAyikasUtrasadRzAnyevAdhyetavyAni, tathAhi-' asaMkhijjesu NaM bhaMte ! beiMdiyAvAmasayasahassesu egamegaMsi beiMdiyAvAsaMsi beiMdiyANaM kevaiyA ThiiTThANA pannattA? goyamA ! asaMkhejjA ThiiTThANA pannattA, taM jahA-jahaniyA ThiI jAva tappAuggukkosiyA tthiii| asaMkhijjesu NaM bhaMte! beiMdiyAvAsasayasahassesu egamegaMmi beiMdiyAtrAsaMsi jahaNiyAe ThiIe-vaTTamANA beiMdiyA ki kohovauttAmANovauttA mAyovauttA lobhovauttA ? goyamA ! kohovauttA vi 4 " ityAdi / eka hI samayameM krodha, mAna, mAyA aura lobha, inase yukta bahutase do indriyAdi jIvoMkI saMbhAvanA hai| vikalendriya saMbandhIsUtra pRthivIkAyikasUtroM kI taraha hI jAnanA caahiye| jaise-'asaMkhijjesu NaM bhaMte ! beiMdiyAvAsasayasahassesu egamegaMsi beiMdiyAvAsaMmi beiMdiyANaM kevaiyA ThiidvANA pannattA ? goyamA ! asaMkhejjA ThiiTThANA paNNattA / taM jahA-jahaniyA ThiI, jAva tappAuggukosiyA ThiI, asaMkhijjesu NaM bhaMte ! beiMdiyA vAsasayamahassetu egamegaMsi beiMdiyAvAsaMsi jahaNiyAe ThiIe vaTTamANA beiMdiyA ki kohovauttA, mANovauttA, mAyovauttA, lobhovauttA ? goyamA! kohovauttA vi" ityAdi / inakA artha isa prakAra hai ki-he bhadanta ! asaMkhyAta lAkha do indriyajIvoMke AvAsoMmeMse eka eka do indriyAvAmameM vartamAna do indriya jIvoM ke kitane sthitisthAna kahe gaye hai ? gautama ! inake asaMkhyAta sthitisthAna kahe gaye haiN| eka jaghanyasthiti yAvat tatprAyogya utkRSTa sthiti / he bhadanta ! asaMkhyAta lAkha do indriya ke eka ja samayamAM kodha, mAna mAyA ane lobhathI yukta ghaNuM ja beIndriya Adi jIvonI temanAmAM saMbhAvanA hoya che. vikalendriya saMbaMdhI sUtro prathvI. yi 25ie sabha04A. bha3-" asaMkhijjesu Na bhaMte ! bei diyAvAsaptaya sahassesa egamegasi beIdiyAvAsasi beIdiyANaM kevaiyA ThiidrANA pannattA ?" "goyamA! asaMkhejjA ThiiTThANA paNNattA taM jahA-jahanniyA ThiI, jAva tappAuggukosiyA ThiI, asaMkhijjesu NaM bhaMte ! beIdiyAvAsasayasahassesu egamegasi cei diyAvAsaMsi jahaNNiyAe ThiIe vaTTamANA beIdiyA ki kohovauttA, mANovauttA mAyovauttA, lobhopauttA 1 goyamA! kAhAvauttA vi" chatyAdi. // sUtrAno matha mA pramANe thAya che. he pUjya! hIndriya nAM asaMkhyAta lAkha AvAsomAMnA pratyeka hIndri yAvAsamAM rahetA drIndriya jIvonAM keTalAM sthitisthAna kahyAM che?" " he gautama! temanAM asaMkhyAta sthitisthAna kahyAM che ? eka jaghanyasthitithI laIne ta~Agya ukaSTasthiti sudhI ahIM grahaNa karavuM joIe "he pUjya! asaM zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #864 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za01 305 sU0 8 dvIndriyAdInAM sthitisthAnAdivarNanam 841 anena rUpeNa sarvANyapi sUtrANi dvIndriyAdijIvaprakaraNe paThitavyAni kevalamiha dvIndriyAdijIvapakaraNe lezyAdvAre tejolezyA nAdhyetavyA, dRSTidvAre ca 'beiMdiyANaM bhaMte! kiM micchadiTTI sammadiTThI, sammAmicchAdiTThI? goyamA ! sammadiTTI vi micchAdiTThI ki, no smmaamicchaadihii| sammadaMsaNe vaTTamANA beiMdiyA ki kohobauttA 4?' ityAdi praznaH, etasya praznasya azItibhaGgAH' ityuttrm| tathA jJAnadvAre 'beiMdiyANaM bhaMte! kiM NANI, annANI?, goyamA! NANI vi annANI vi, jai NANI jIvAvAsoMmeMse eka eka do indriyAvAsameM jaghanyasthitimeM rahanevAle do indriyajIva kyA krodhase upayukta hote haiM ? mAnase upayukta hote haiM ? mAyAse upayukta hote haiM ? lobhase upayukta hote haiM ? gautama ! ve krodhase bhI upayukta hote haiN| ityaadi| isa rUpase samasta sUtra ko dvIndriyajIvaprakaraNameM paDhanA cAhiye -arthAt jAnanA cAhiye / vizeSatA kevala itanI hI hai ki yahAM dvIndriyAdijIvaprakaraNameM lezyAdvArameM tejolezyA nahIM kahanI cAhiye, tathA dRSTidvArameM isa tarahase prazna karanA cAhiye ki-he bhadanta ! dvIndriya jIva kyA samyagdRSTi hote haiM ? mithyAdRSTi hote haiM ? yA samyagamithyAdRSTi hote haiM ? gautama ! ve samyagdRSTi bhI hote haiM, mithyAdRSTi bhI hote haiM, parantu samyagamithyAdRSTi nahIM hote haiN| yahAM samyagdarzanameM vartamAna do indriyajIva kyA krodhopayukta hote haiM41 ityAdirUpase prazna karanA cAhiye aura isake uttara meM yahAM assI bhaGga hote haiM, aisA uttara kahanA cAhiye / jJAnadvArameM isa prakArase pUchanA-he bhadanta ! do indriyajIva jJAnI hote haiM ? ki ajJAnI hote haiM ? gautama ! do indriya khyAtalAkha kIndriyAvAsamAMnA pratyeka kriIndriyAvAsamAM jaghanyasthitimAM rahelA kIndriya jIve zuM kedhayukta hoya che ? mAnayukta hoya che? mAyAyukta hoya che? somayukta Doya cha ?" " gautama! tesodhathI 55] yukta Doya cha," tyAdi. tamAma sUtronuM drIndriya jIva prakaraNamAM paNa kathana karavuM vizeSatA phakta eTalI ja che ke dvIndriyAdi jIva prakaraNamAM lehyAdvAramAM tejasthAnuM kathana karavuM nahIM tathA dRSTadvAramAM A pramANe praznasUtra banAvavuM-"he pUjya ! dvIndriya jIvo zuM samyagdaSTi DAya cha, bhithyASTiya cha OM sabhyamithyA dRSTi DAya cha ? " "OM gautama ! teo samyaphadRSTi paNa hoya che, mithyAdaSTi paNa hoya che. paraMtu samyakRmithyAdaSTi hotA nathI. " ahIM sabhya darzanavALA hIndriya jIve zuM krodhAdithI yukata hoya che? e prazna pUchavuM joIe. ane ahIM 80 bhAMgA thAya che evo uttara kahe joI e jJAnadvAramAM A pramANe pUchavuM--"he pUjya ! dvIndriya jI jJAnI hoya che ke ajJAnI hoya che?" uttara-"he gautama ! dvIndriya jIve jJAnI bha-106 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #865 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre dunANI-mainANI suyanANI ya" zeSaM pRthivIpakaraNavadeva jJAtavyam , kevalamazotirbhaGgA iti vailakSaNyam / tathA yogadvAre "beiMdiyANaM bhaMte ! kiM maNajogI, baijogI kAyajogI?, goyamA! No maNajogI, vaijogI kAyajogI ya" zeSaM pUrvavadeva pRthivIpakaraNavadevA jJAtavyamiti / ane naiva prakAreNa pRthivIsUtravat trIndriya-caturindraya-prakaraNepi praznamUtrANi uttarasUtrANi cAdhyetavyAni, vailakSaNyamapi dvIndriyaprakaraNavadeva jJAtavyam , sUtrAlApaprakArazca svayamevohanIya iti ||suu08|| // iti vikalendriyaprakaraNam // jIva jJAnI bhI hote haiM aura ajJAnI bhI hote haiN| yadi ye jJAnI haiM to matijJAna aura zrutajJAna isa tarahase do jJAnavAle hote haiN| aura yadi ajJAnI haiM to matiajJAna aura zrutaajJAna isa tarahase do ajJAnavAle hote haiN| bAkI aura saba yahAM pRthivIprakaraNakI taraha hI jAnanA cAhiye, arthAt yahAM matizrutajJAnameM 80bhaGga kahanA cAhiye, yahI vilakSaNatA hai| yogadvArameM isa prakArase prazna karanA-he bhadanta ! do indriyajIva kyA manoyogI hote haiM ? yA vacanayogI hotI haiM ? yA kAyayogI hote haiM ? gautama ! ve manoyogI nahIM hote haiN| kintu vacanayogI hote haiM aura kAyayogI hote haiN| bAkI aura saba kathana pahilekI tarahase hI hai, aisA jAnanA cAhiye / arthAt pRthivIprakaraNako taraha hI jAnanA caahiye| isI prakArase pRthivIsUtroMkI taraha trIndriya aura caundriya prakaraNameM bhI praznamatra aura uttarasUtra jAnanA caahiye| tathA jahAM 2 bhinnatA hai vaha dvIndriya prakaraNakI taraha hI jAnanI cAhiye / aura sUtrAlApakaprakAra bhI paNa hoya che ane ajJAnI paNa hoya che. je teo jJAnI hoya te matijJAna ane zratajJAna e be jJAnavALA hoya che. paNa jo teo ajJAnI hoya te matiajJAna ane zrata ajJAna e be ajJAnavALA hoya che. bAkInuM saghaLuM thata ahIM pRthvIkAyanA jIvo pramANe samajavuM arthAtu ahIM matizrutajJAnamAM 80 bhAMgA kahevA joIe. eTalI ja vilakSaNatA che. gadvAramAM A pramANe prazna kare-"he pUjya! dvIndriya jIve zuM managI hoya che ke vacanagI hoya che? ke kAyayegI hoya che?" uttara-"he gautama! teo manayogI hotA nathI paNa vacanagI ane kAyamI hoya che " bAkInuM badhuMya kathana pRthvIkAyikanA jIva prakaraNa pramANe ja samajavuM. e ja pramANe pRthvIkAyika jInA sUtronI jemaja trIndriya ane caturindriya prakaraNamAM paNa praznasUtra ane uttarasUtra samajavA. tathA jyAM jyAM dIndriya sUtramAM bhinnatA batAvI che tyAM tyAM trIndriya cataridriyanAM sUtromAM paNa bhinnatA samajavI, bIjA sUtronAM AlApake paNa e zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #866 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za01705209 paJcendriyatirazcAM sthitisthAnAdivarNanam 843 paJcendriyatirazcAM prakaraNamvikalendriyajIvAnAM sthitisthAnAdikaM nirUpya paJcendriyatiryagyonikajIvAnAM sthitisthAnAdikaM nirUpayannAha - 'paMciMdiye '-tyAdi / ___mUlam-paMciMdiyatirikkhajoNiyA jahA neraiyA tahA bhANiyavvA, navaraM jehiM sattAvIsaM bhaMgA tehiM abhaMgayaM kAyavvaM, jattha asII tattha asII cetra // sU0 9 // ___ chAyA-paJcendriyatiryagyonikA yathA nairayikAstathA bhaNitavyAH, navaraM yeSu saptaviMzatibhaGgAsteSu abhaGgaka kartavyam yatrAzItistatrAzItireva // sU0 9 // ___TokA-'paMciMdiyatirikkhajoNiyA jahA neraiyA tahA bhANiyavyA' paJcendriyatiryagyonikA yathA nairayikAstathA bhaNitavyAH, yena prakAreNa nArakANAM sthitisthAnAdikAni jaghanyotkRSTatayA pratipAditAni tenaiva prakAreNa jaghanyoskRSTatayA paJcendriyatiryagyonikAnAmapi sthitisthAnAdIni jJAtavyAni, yadaMze apane Apa hI karalenA cAhiye ||suu08|| vikalendriyaprakaraNa samApta / paJcendriyatiryaJcaprakaraNavikalendriya jIvoMke sthitisthAna AdikA nirUpaNa karake aba sUtrakAra paMcendriyatiryagyonika jIvoMke sthitisthAna AdikA nirUpaNa karaneke liye sUtra kahate haiM-'paMciMdiyatirikkhajoNiyA' ityaadi| TIkArtha-(paMci diyatirikkhajoNiyA jahA neraiyA tahA bhANiyavyA) jisa prakArase pahile nArakajIvoMke sthitisthAna Adi jaghanya aura utkRSTarUpa se pratipAdita kiye gaye haiM, usI prakArase jaghanya aura utkRSTarUpase paMcendriya tiryaga yonikoMke bhI sthitisthAna Adi jAnanA caahiye| (navaraM) jisa aMzameM bhinnatA hai usa aMzako dikhAneke liye sUtrakAra rIte ja banAvI levAM . sU-A vikalendriya prakaraNa sAmApta paMcendriyatiryacaprakaraNa _vikalendriya jInAM sthitisthAna vagerenuM nirUpaNa karIne have sUtrakAra 5yendriyatiya ya vana sthitisthAna porenu ni354 42 cha-"paciMdiya' tyAta TI-(paciMdiyatirikkhajoNiyA jahA~ neraiyA tahA bhANiyavvA ) 2 zate nAraka jIvanamAM sthitisthAna vagerenuM jaghanya ane utkRSTa rUpe pratipAdana karavAmAM AvyuM che, e ja pramANe jaghanya ane utkRSTa rUpe paMcendriya tiryaMca ninA jInAM sthiti sthAnAdinuM paNa pratipAdana samajavuM, (nava) paNa je bAbatamAM minnatA che te matAvAne bhATe sUtrA2 4 cha -(jehiM sattAvIsa bhaMgA tehi zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #867 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtra vailakSaNyaM tamaMza darzayitumAha-' navara '-mityAdi, ' navaraM ' navaram kevalam 'jehiM sattAvIsaM bhaMgA tehiM abhagayaM kAyacvaM' yeSu saptaviMzatirbhaGgAsteSu abhaGgakAkartavyam / nArakaprakaraNe yatra yatra saptaviMzatirbhaGgAH kathitAstatra tatra sthale paJcendriyatiryagyonikAnAM sambandhe'bhaGgaka bhaGgAbhAvo varNanIya ityarthaH / jaghanyA sthitiH kiyatI utkRSTA sthitiH kiyatItyAdikaM sarvaM pUrvapradarzitakrameNaiva jJAtavyam / bhaGgakAbhAvazca bahUnAM krodhAdyupayuktAnAmekadaiva sambhavAditi / atra paJcendriyatiryaprakaraNe nArakamakaraNavadeva sUtrANi adhyetavyAni, tathAhi--paMciMdiyatirikkhajoNiyANaM bhaMte ! kevaiyA ThiiTTANA pannattA?, goyamA ! asaMkhejjA ThiiTANA pannattA, taM jahA jahaNiyA ThiI, samayAhiyA jahaNiyA ThiI, dusamayAhiyA jAva tappAuggukkosiyA ThiI' ityAdi sarvamapi pUrvavadeva nArakamakaraNavadeva jJAtavyam , navaraM kahate haiM ki (jehiM sattAvIsaM bhaMgA tehiM abhaMgayaM kAyavvaM ) jina sthAnoMmeM 27 bhaMga kahe gaye haiM una sthAnoMmeM yahAM bhaMga nahIM kahanA caahiye| tAtparya yaha hai ki nArakaprakaraNameM jahAM jahAM 27 bhaMga kahe gaye haiM vahAM 2 paMcendriyatiryakyonikoMke saMbandhameM bhaGgAbhAvakA varNana karanA caahiye| jaghanyasthiti kitanI hai ? utkRSTasthiti kitanI hai ? ityAdi saba kathana pUrvameM pradarzita kramase hI yahAM jAnanA cAhiye / bhaGgoM kA jo abhAva kahA gayA hai usakA kAraNa eka hI samayameM krodha, mAna, mAyA aura lobha inase upayukta aneka tiryagyonikapaMcendriya jIvoM kA sadbhAva hai| yahAM paMcendriyatiryagyonika prakaraNameM nArakaprakaraNakI taraha hI sUtroMko jAnanA caahiye| jaise-"paMciMdiyatirikkhajoNiyA NaM bhaMte ! kevaiyA ThiiTThANA paNNattA ? asaMkhejA ThiiTThANA paNNattA " he bhadanta ! paMcendriyatiryagyonikoMke sthitisthAna kitane kahe gaye haiM ? he gautama ! abhaMgayaM kAyavvaM) nAnA sthAnamA 27 Hin4AmA mAyA cha ta te sthAnamAM ahIM bhAMgAone abhAva samajavo. jaghanya sthiti keTalI che ? utkRSTasthiti keTalI che ? ItyAdi tamAma kathana nAraka prakaraNamAM batAvyA pramANe ja samajavuM. bhAMgAone abhAva kahevAnuM kAraNa e che ke eka ja samaye krodha, mAna, mAyA ane lebhathI yukta aneka tiryaMcAninA jIvone saddabhAva hoya che. A paMcendriyatiyaca prakaraNamAM nArakaprakaraNa pramANe je sUtro che. te nAya bhu045 cha bha3-" paciMdiyatirikkhajoNiyANaM bhaMte ! kevaiyA ThiidrANA paNNattA 1 goyamA ! asaMkhejjA ThiiTThANA paNNattA ? " hai pUnya ! pathandriya tiyAnAM keTalAM sthitisthAne kahyAM che ? he gautama ! temanAM asaMkhyAta zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #868 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikATIkA za01705sU09 paJcendriyatirazcAM sthitisthAnAdivarNanam 845 zarIradvAre'yaM vizeSo draSTavyastathAhi-" asaMkhejjesu NaM bhaMte! paMcidiyatirikkhajogiyAvAsesu paMciMdiyatirikkhajoNiyANaM kevaiyA sarIrA pannattA?, goyamA ! cattAs,i taM jahA-orAlie veudhie teyae kammae' narakApekSayA paJcendriyatiryagyonikAnAmiyAneva bhedo yat eSAM paJcendriyatiryagyonikAnAM catvAri zarIrANi bhavanti nArakANAM trINi audArikazarIrAbhAvAditi bhAvaH / yathA mizradRSTau nArakANAmazItibhaGgAH krodhopayuktA api, ityAdi, tathA pazcendriyatiryagyonikAnAM mizradRSTau azItirbhavanti krodhopayuktA api mAnopayuktA api, ityAdirUpeNAunake sthitisthAna asaMkhyAta kahe gaye haiN| (taM jahA) jaise-"jahaNiyA ThiI, samayAhiyA jahaNiyA ThiI, dusamayAhiyA jAva tappAugukkosiyA ThiI " ityAdi / yaha saba pUrvameM kathita nArakaprakaraNakI taraha hI jAnanA cAhiye / (navaraM) jahAM 2 vizeSatA hai vaha isa prakArase hai-eka to nAraka prakaraNakI apekSA zarIradvAra meM vizeSatA hai-he bhadanta ! asaM. khyAta paMcendriyatiryakyonikAsoMmeMse pratyeka paMcendriyatiryakyonikA. vAsameM vartamAna paMcendriyatiryakyonika jIvoMke kitane zarIra hote haiM ? gautama! unake cAra zarIra hote haiN| ve isa prakAra se haiM-audArika zarIra1, vaiphriyazarIra 2, taijasazarIra3, kArmaNazarIra 4 / nArakajIvoMkI apekSA paMcendriyatiryagyonikoM meM itanA ho bheda hai ki paMcendriyatiryagyonikoM ke cAra zarIra hote haiM aura nArakAMke tIna zarIra hote haiN| unake audArika zarIra nahIM hotA hai| jaise midRSTivAle nArakoMmeM "krodhAdi upayukta bhI hote haiM" ityAdirUpase saMbandhako lekara 80 bhaGga nArakoMke sthitisthAna 4i cha. (taMjahA) te mma! pramANe cha ( jahaNiyA ThiI, samayAhiyA jahaNiyA ThiI, dusamayA jAva tappAugukkosiyA ThiI ) tyAdi. 240 madhu 4thana n||2454254maa hA bhu045 4 samanyu. (navara) yayA vizeSatA cha te A pramANe che. have nAraka prakaraNa karatAM zarIradvAramAM je vizeSatA che te batA. vavAmAM Ave che. "he pUjya ! aMkhyAta pacendriya tiryacanikAvAsamAMnA pratyeka paMcendriya tiryanikavAsamAM rahetA paMcendriya tiryakanika jIne keTalAM zarIra DIya cha.1, utta2-OM gautama ! tebhane nyA2 zarI2 Doya che-(1) moharizarI2, (2) vaiSThiyazarI2, (3) taisa zarI2 mane (4) mae zarI2. payandriyatiya. yoninA jIvomAM ane nArakamAM eTale ja bheda che ke nArakane traNa zarIra hoya che, paNa paMcendriyatiyane cAra hoya che. nArakane eka audArika zarIra hotuM nathI. jevI rIte mizradaSTivALA nArakamAM krodhAdiyuktanA 80 bhAMgA kahyA che, evI ja rIte paMcendriyatiyacenA mizradaSTivALA mAM paNa 80 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #869 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre zItirdraSTacyA iti| ayaM bhAvaH-nArakaprakaraNe yatra sthAne'zItirbhaGgAH proktAstatrehA'pyazItireva jJAtavyA / yatra ca saptaviMzatibhaGgAstatrehAbhaGgakameveti / tathA saMhananadvAre 'paMcidiyatirikkhajoNiyANa bhaMte kevaiyA saMghayaNA pannattA?, goyamA! cha saMghayaNA, paNNattA, taM jahA-vairarisahanArAya-jAva-chevaTuM' ti, evaM saMsthAnadvArepi 'cha saMThANA pannattA taM jahA samacauraMse0' ityAdi, evaM lezyAdvArepi "kai lessA pannattA, goyamA ! cha, taM jahA-kaNhalessA jAva sukkalessA" ityAdi / anena rUpeNa tiryagyonikaprakaraNaM vicAraNIyam / / sU09 // iti paMcendriyatirazcAM prakaraNam // kahe gaye haiN| usI taraha paMcendriyatiryakyonikoMke mizradRSTimeM 80bhA hote haiM, kyoMki yahAM para ve bhI " krodhAdise upayukta bhI hote haiM, mAna se upayukta bhI hote haiM, ityAdirUpase unake 80 bhaMga ho jAte haiM" aisA jAnanA caahiye| tAtparya yaha hai ki-nAraka prakaraNameM jisa sthAnameM assI bhaMga kahe gaye haiM usa sthAnameM yahAM para bhI 80 hI bhaGga haiM, parantu jahAM nAraka prakaraNameM 27 bhaGga kahe gaye haiM vahAM yahAM para bhaGga nahIM haiyahI bAta (jehiM sattAvIsaM bhaMgA tehiM abhaMgayaM kAyavvaM, jattha asII tattha asII kAyavvaM) isa sUtrapATha dvArA samajhAI gaI hai| tathA dUsarI vizeSatA saMhananadvAra meM hai-vahAM isa prakArase prazna karanA-"paMciMdiyatirikkhajoNiyANaM bhaMte ! kevaiyA saMghayaNA panattA? goyamA cha saMghayaNA paNNattAtaM jahA-vairarisahanArAya jAva checaTTa) he bhadanta ! paMcendriyatiryaka yonikoMke kitane saMhanana kahe gaye haiM ? gautama ! unake cha saMhanana kahe gaye haiN| ve isa prakArase haiM vajra RSabhanArAca se lekara sevArta tk| nAraka jIvoM meM saMhanana nahIM hotA hai, yahAM hotA hai ata eva vahAMkI apekSA yahAM yaha vizeSatA hai| isI taraha saMsthAnadvArameM bhI vizeSatA hai| bhAMgA thAya che. tAtparya e che ke nArakaprakaraNamAM je sthAnamAM 80 bhAMgA kahyA che. te sthAnamAM ahIM paNa 80 bhAMgA jANavA, paraMtu nArakaprakaraNamAM je sthAnamAM ra7 bhAMgA kahyA che te sthAnamAM ahIM bhAMgAone abhAva jANa se vAta sUtrare " jehi sattAvIsaM bhaMgA tehi abhaMgayaM kAyavvaM, jattha asII tattha asII kAyavva" mAyA sUtradvArA samAjavI cha. bhI vizeSatA saDanananAramA cha. sahI mA pramANe prazna 42vo-"paciMdiyatirikkhajoNiyANaM bhaMte ! kevaiyA saMghayaNA paNNattA ?" "3 pUnya ! payandritiyaM yoni vAna khai sanana cha ? uttara-"goyamA ! cha saMghayaNA paNNattA taMjahA-vairarisahanArAya jAva chevaTuM-ti" gautama ! temanA cha saDanana hyAM che. te 2mA pramANe chvARSabhanArAcathI laIne chevaTa sudhInA cha saMhanane samajavA. nArakamAM saMvanana hotAM nathI. paNa paMcendriyatiyAmAM saMhanane hoya che, eja pramANe zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #870 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za01 70 5 sU0 1. manuSyANAM sthitisthAnAdivarNanam 857 manuSyaprakaraNamapazcendriyatiryagyonikajIvAnAM sthitisthAnAdikaM nirUpya manuSyANAM sthitisthAnAdikaM darzayitumAha-' maNussAvi ' ityaadi| mUlam-maNussA vi-jehiM ThANehiM neraiyANaM asII bhaMgA tehiM ThANehiM maNussANaM vi asII bhaMgA bhANiyavvA, jesu ThANesu sattAvIsaM tesu abhaMgayaM navaraM maNussANaM abbhahiyaM jahaNiyaThiIe, AhArae ya asI bhaMgAI // sU0 10 // chAyA-manuSyA api-yeSu sthAneSu nairayikANAmazItirbhaGgAsteSu sthAneSu manuSyANAmapyazItimanA bhaNitavyAH, yeSu sthAneSu saptaviMzatisteSvabhaGgakam , navaram-manuSyANAmabhyadhikam jaghanyasthityAm AhArake cAzItibhaGgAH // 10 // nAraka jIvoMke eka kevala huMDasaMsthAna hotA hai taba yahAM para cha sasthAna hote haiN| leNyAdvArameM bhI vizeSatA hai-nArakajIvoMmeM kApota Adi(kApota, nIla aura kRSNa ) tIna lezyAe~ hotI haiM taba ki yahAM cha chezyAe~ hotI haiM / yahI bAta-"kailessAo paNNattA" goyamA!cha lesmA paNNattA taM jahA kaNhalessA jAva sukkalessA" isa sUtrapATha dvArA prakaTa kI gaI hai / isarUpase tiryakyonikoMkA prakaraNa vicAranA cAhiye |suu09|| ||pNcendriytirygyonikprkrnn samApta / manuSyaprakaraNapaMcendriya tiyaJcoM ke sthitisthAna AdikA nirUpaNa karake aba sUtrakAra manuSyoMke sthitisthAna AdikA nirUpaNa karaneke liye "maNussA vi" saMsthAna dvAramAM paNa A pramANe vizeSatA che-nAraka chene phakta huMDasaMsthAna ja hoya che tyAre paMcendriya tiryaMcone chae saMsthAna hoya che. lezyAdvAramAM paNa A pramANe vizeSatA che. nAraka ane kRSNa, nIla ane kApita e traNa ja lephsAo hoya che. paNa paMcendriyatiryaMcAne chae lezyAo hoya che. se pAta nIyatA sUtrayA // 2 // vivAmai yAvI cha-'kai lessAo paNNattAo?" " goyamA ! cha taMjahA-kaNhalessA jAva sukkalessA" mA prazAre tiya yoninA jInA prakaraNamAM vicAra kara joIe che sU-A paMcendriyatiryaganika jIvonuM prakaraNa samApta manuSyaprakaraNa paMcendriyatiyAnAM sthitisthAnAdinuM nirUpaNa karIne have sUtrakAra manudhyaan sthitisthAnAdinu ni35 42vAne bhATe " maNussA vi" tyAha. sUtra zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #871 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIne TIkA-'maNussA vi'-tti yathA nairayikA dazasu dvAreSu kathitAstathA manuSyA api bhaNitavyA iti prakramaH / tadeva darzayannAha--' jehiM' ityAdi / 'jehiM ThANehiM neraiyANaM asII bhaMgA tehiM ThANehiM maNussANaM vi asII bhaMgA bhANiyavyA" yeSu sthAneSu nairayikANAmazItibhaGgAsteSu sthAneSu manuSyANAmapyazIvibhaGgA bhagitavyAH / yathA hi nArakajIvAnAM jaghanyasthityAmekAdi-saMkhyAtaparyantasamayAdhikAyAm , tathA jaghanyAvagAhanAyAm , tathA tasyAmeva saMkhyAtAntapradezAdhikAyAmavagAhanAyAm , evaM mizradRSTau cAzItibhaGgAH kathitAstathA manuSyANAmapi eteSu pUrvokteSu sthAneSu azItireva bhaGgA bhavantIti, tathA mizradRSTau isa sUtrakA kathana karate haiM-(maNussA vi) jaise nairathika daza dvAroM meM kahe gaye haiM, usI prakArase manuSya bhI daza dvAroM meM kaha lenA cAhiye, yaha prakrama hai-daza sthAnoM ke nAma ye haiM -sthitisthAna1, avagAhanAsthAna2, zarIra3, saMhanana4, saMsthAna5, lezyA6, dRSTi7, jJAna8, yoga9 aura upayoga10 / imI bAnako digvAte hae sUtrakAra kahate haiM ki ( jehiM ThANehiM neraiyANa asII bhaMgA tehi ThANehi maNussANaM vi asII bhaMgA bhANiyavyA) jina sthAnoMmeM nArakajIvoMke 80 bhaGga kahe gaye haiM una sthAnoMmeM manuSyoMke bhI 80 bhaMga hI jAnanA caahiye| jaise-nArakajIvoM ke prakaraNameM eka samayase lekara khyAta samayatakakI vRddhivAlI jaghanya sthitimeM, tathA jaghanya avagAhanAmeM tathA saMkhyAtapradezAdhika usI jaghanya avagAhanAmeM aura mizraSTiya 80 bhaGga pratipAdita kiye gaye haiN| usI tarahase ina pUrvokta sthAnoM meM manuSyoMke bhI isa manuSyaprakaraNameM 4thana 42 cha-( maNumsA vi ) vI te isa sthAna bhA23ta nAnu thana karyuM che evI ja rIte dasa sthAne mAraphata manuSyanuM paNa kathana karavuM joIe. te dasa sthAnanAM nAma A pramANe che- sthitisthAna 1, avagAhanA sthAna 2, zarIrasthAna 3, saMhanonasthAna 4, saMsthAnasthAna 5, lesthAsthAna 6, daSTisthAna 7, jJAnasthAna 8, yegasthAna, ane upayogasthAna10. e vAtane darzAvavAne bhATa sUtrA2 49 cha (jehiM ThANehiM neraiyANaM asII bhaMgA tehiM ThANehi maNussANaM vi asoI bhaMgA bhANiyavvA) 2 sthAnamA nA23 cvAnA 80 maa|| kahA che, e sthAnamAM manuSyane paNa 80 bhAMgA ja samajavA. jema ke nAraka jInA prakaraNamAM eka samayathI laIne saMkhyAta samaya sudhInI vRddhivALI jaghanya sthitiMmAM, tathA jaghanya avagAhanAmAM, tathA saMkhyAtapradezAdhika jaghanya avagAhanAmAM ane mizraSTimAM 80 bhAMgA batAvavAmAM AvyA che, eja rIte manuSya prakaraNamAM paNa e e sthAnamAM 80 bhAMgA ja thAya che. tathA mizraSTimAM nArakanA jema 80 bhAMgA kahyA che tema manuSyanA paNa mizraSTimAM zrI bhagavatI sUtra: 1 Page #872 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za01 u05sU0 10 manuSyANAM sthitisthAnAdivarNanam 849 nArakANAmazItirbhaGgAH kathitA manuSyANAmapi mizradRSTAvazItireva jJAtavyAH, nArakANAM jaghanyasthitau jaghanyAvagAhanAyAmazItirbhaGgA bhavanti tatra kAraNaM teSAmapatvam / taccAlpatvaM jaghanyasthitau jaghanyAvagAhanAyAM ca manuSyANAmapyalpatvamevetyalpatvAdeva azItirmaGgA bhavantyeveti bhAvaH / , " nArakamanuSyayorna sarvathA sAmyamiti darzayati- ' jesu ThANesu ityAdi / jesu ThANesu' yeSu sthAneSu 'sattAvIsa ' saptaviMzatirbhaGgA bhavanti ' tesu abhaMgayaM' teSu sthAneSvabhaGgakam, nArakANAM yeSu sthAneSu saptaviMzatirbhaGgAH kathitAsteSveva sthAneSu manuSyANAmabhaGgakaM jJAtavyamiti bhAvaH / nArakANAM saptaviMzatibhaGgakasthAnAni ca jaghanyasthitya saMkhyAtasamayAdhikajaghanyasthityAdIni teSu sthAneSu canArakANAM saptaviMzatibhaGgakAH kathitAH, tAdRzajaghanya sthitivyatiriktasthale 80 hI bhaGga hote haiM / tathA mizradRSTimeM nArakoMke assI bhaMga kahe gaye haiM so manuSyoM ke bhI mizradRSTi meM assI hI bhaGga jAnanA caahiye| nArakoMkI ekasamayAdhika Adi jaghanyasthiti meM tathA jaghanya avagAhanA Adi meM jo assI bhaGga kahe gaye haiM usameM kAraNa usa avasthAmeM unakI alpatA hI hai| isI prakAra manuSyoM meM bhI alpatA hai isase vahAM bhI 80 bhaMga hote haiM / nArakajIvoM meM aura manuSyoM meM sarvathA samAnatA nahIM hai, isI bAtako dikhAneke liye sUtrakAra ( jesu ThANesu sattAvIsa tesu abhaMgayaM ) isa sUtradvArA kahate haiM ki jinasthAnoM meM nArakajIvoMke 27 bhaMga kahe gaye haiM una sthAnoMmeM manuSyoMke bhaGga nahIM haiN| nArakoMke 27 bhaGgoMke sthAna jagha - nyasthiti, asaMkhyAtasamayAdhika jaghanyasthiti Adi haiN| ina sthAnoM meM nArakoMke 27 bhaGga kahe gaye haiM aisI jaghanyasthitike sivAya anyasthalameM manuSya sambaMdha meM bhaMgAbhAva jAnanA cAhiye, kyoMki nArakajIvoMke krodha 80 bhAMgA ja samajavA. nArAnI eka samayAdhika Adi jaghanyasthitimAM, tathA jaghanya avagAhanAmAM je 80 bhAMgA kahyA che tenuM kAraNa e avasthAmAM temanI alpatA che tevI ja rIte manuSyamAM paNa alpatA che tethI tyAM 80 bhAMgA hoya che. have nAraka jIvAmAM ane manuSyamAM sarvathA samAnatA nathI te khatAbvaane bhATe sUtrAra nIthenuM sUtra he che - " jesu ThANesu sattAvIsa tesu abhaMgayaM" je sthAnAmAM nArakAnA 27 bhAMgA kahyA che. te sthAnAmAM manuSyanA bhAMgA thatA nathI. nArakAnA 27 bhAMgAenAM sthAna jaghanya sthiti, asakhyAta samayAdhika jaghanya sthiti vagere che, evI jaghanyasthiti sivAyanA bIjA sthale manuSya sabadhamAM bhagAbhAva samajavA. kAraNa nAraka jIvAmAM krodhanA udaya adhikatara rahe che. tethI te nArakAnAM evAM sthAnAmAM krodhAdi kAraNavALA 27 bhAMgA ja kahevA ThIka che. parantu manuSyamAM te pratyeka eTale krodha, mAna mAyA, tathA aAbha e mATenA upacAgavALA manuSyeA ghaNA ja hoya che. tethI temanA kaSAya bha0 107 zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #873 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtra manuSyasambandhe'bhaGgakam jJAtavyam , yato nArakANAM krodhodayo bAhulyena bhavati, atasteSAM nArakANAM tAdRzasthAneSu krodhAdikAraNakAH saptaviMzatibhaGgAH samucitA eva, manuSyANAM tu pratyekaM krodhAzupayogavatAM vahUnAM bhAvAt na kaSAyodaye vizeSaH kazcidasti tena teSAM manuSyAgAM tatra bhaGgakAbhAva eveti / iha vizeSamabhidhAtumAha'navara' navaraM kevalam ' maNussANaM' manuSyANAM ' abbhahiyaM ' abhyadhikam 'jahaNiyaThiIe' jaghanyasthityAm , yeSu sthAneSu nArakANAmazItisteSu sthAneSu manuSyANAmapyazItireva bhaGgA, tathA 'jesu sattAvIsA tesu abhaMgayaM ' yeSu sthAneSu saptaviMzatibhaGgAsteSu iha abhaGgakamiti pUrvamuktam , kelaM manuSyANAmidamabhyadhikam , yaduta jaghanyasthitau manuSyANAmazItirna tu nArakANAm , tatra saptaviMzatirevoktA etadevAbhyadhikaM nArakApekSayA manuSyANAmiti, AhArakaviSaye prAha'AhArae ya asII bhaMgA' AhArake cAzItibhaGgA, tathA AhArakazarIre'zItibhaGgAH AhArakazarIravatAM manuSyANAmalpatvAt , nArakANAM tat-AhArakazarIraM nAstyekA udaya adhikatara hotA hai| isaliye una nArakoM ke aise sthAnoM meM krodhAdikAraNaka 27 bhaGga kahanA ucita hI hai| para manuSyoM meM to pratyeka krodhAdi upayogavAle manuSya bahuta hote haiM isa liye unake kaSAyake udayameM koI vizeSatA nahIM hai| isa kAraNa manuSyoMke una sthAnoM meM bhaGgakA abhAva hI hai| (navaraM maNussANaM abbhahiyaM jahaNiyaThiIe) manuSyoMmeM jaghanyasthitimeM vizeSatA hai| "jina sthAnoM meM nArakoMke 80 bhaGga kahe gaye haiM una sthAnoM meM manuSyoMke bhI 80 hI bhaGga haiM, tathA jina sthAnoMmeM 27 bhaGga kahe hue haiM unameM yahA~ bhaGga nahIM hai" aisA pahile kahA hai unakI apekSA kevala manuSyoMmeM yaha Adhikya hai ki jaghanyasthitimeM unake 80 bhaGga haiM, nArakoMke jaghanyasthiti meM 80 bhaGga nahIM haiM, vahAM to unake 27 hI bhaGga haiN| yahI nArakoMkI apekSA manuSyoMmeM Adhikya hai| (AhArae asII bhaMgA) AhAraka zarIrameM assI bhaGga haiN| yaha udayamAM koI pheraphAra hoto nathI. te kAraNe manuSyanA te sthAnamAM bhAMgAone mabhAva Doya che. (navara maNussANa abbhahiya jahaNiyaThiIe) 52ntu bhAsAnI jaghanyasthitimAM vizeSatA che. "je sthAnamAM nArakanA 80 bhAMgA kahyAM che te sthAnamAM manuSyonA paNa 80 ja bhAMgA thAya che tathA je sthAnamAM nArakonA 27 bhAMgA kahyA che, te sthAnamAM manuSyamAM bhAMgAono abhAva hoya che" A pramANe kahyuM che nArakanI apekSAe manuSyamAM kevaLa eja vizeSatA che ke manuSyamAM jaghanya sthitimAM 80 bhaMga che jayAre nArakamAM jaghanya sthitimAM 80 bhAMgA nathI tyAM te temanA 27ja bhAMgA che. nArako karatAM manuSyamAM e ja vizitttaa cha (AhArae asII bhaMgA) mA.24 zarIramA 80 mA che. 2mA mADA24zarIra zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #874 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pramaiyacandrikATIkA za. 1 u05 sU0 10 manuSyANAM sthitisthAnAdivarNanam 851 vetyetadapyadhikaM manuSyANAm / iha prAyaH nArakasUtrANAM manuSyasUtrANAM ca zarIrasaMhanana saMsthAna lezyArUpeSu caturyu dvAreSu jJAnadvAre eva ca vizeSaH, tathAhi-' asaMkhejjesu NaM bhaMte maNussAvAsesu maNussANaM kai sarIrA pannattA?, goyamA! paMcavihA taM jahAorAlie veulie AhArae teyae kammae' ityAdi / ' asaMkhejjesu NaM jAva orAliyasarIre vaTTamANA maNUsA ki kohovauttA41, goyamA ! kohovauttA vi" ityAdi / evaM sarveSvapi zarIreSu sUtrANi racanIyAni, vailakSaNyametadeva, yat AhArakazarIre'zItirbhaGgA vaktavyA, evameva saMhananadvArepi sUtrANi racanIyAni, navaram 'maNussA NaM bhaMte ! kai saMghayaNA pannattA?, goyamA ! cha saMghayaNA pannattA, taM jahAAhAraka zarIra manuSyoM ke hI hotA hai| aura AhAraka zarIravAle manuSya alpa hote haiM isa kAraNa 80 bhaGga kahe gaye haiM / AhAraka zarIra nAraka. jIvoMke nahIM hotA hai ataH manuSyoMmeM nArakajIvoMkI apekSA yaha bhI eka vizeSatA hai| yahAM prAyaH nArakasUtroM meM aura manuSya sUtroM meM zarIra, saMhanana, saMsthAna, lezyA, ina cAra sthAnoMkI apekSA aura jJAnadvArakI apekSA hI vizeSatA hai| jaise-he bhadanta ! asaMkhyAta manuSyAvAsoMmeM vartamAna manuSyoMke kitane zarIra kahe gaye haiM ? he gautama ! pAMca prakArake zarIra kahe gaye haiN| ve pA~ca prakArake zarIra ye haiM-audArika zarIra, vaikriya zarIra, AhAraka zarIra, taijasa zarIra, kArmaNa zarIra, ityaadi| he bhadanta ! asaMkhyAta audArika zarIroM meM vartamAna manuSya kyA krodhopayukta hote haiM 4? gautama ! ve krodhopayukta bhI hote haiM, ityaadi| isI tarahase saba zarIroMme bhI sUtra kaha lenA cAhiye / yahAM vizeSatA yahI hai ki AhAraka zarIrameM alpatA honeke kAraNa 80 bhaGga haiN| isI tarahase sNhmanuSyane ja hoya che ane AhArakazarIravALA manuSya alpa hoya che. te kAraNe 80bhAMgA kahyA che. nAraka jIvone AhAraka zarIra hotuM nathI. tethI nArake karatAM manuSyomAM A paNa eka viziSTatA hoya che. sAmAnya rIte manuSyasUtra ane nArakasUtramAM zarIra, saMghayaNa, saMsthAna, ane lephsA A cAra sthAnonI apekSAe tathA jJAnadvAranI apekSAe vizeSatA che. te vizeSatA have batAvavAmAM Ave che. he pUjya ! asaMkhyAta manuSyAvAsamAM rahetA manuSyanAM keTalAM zarIra kahyAM che? he gautama ! temanAM pAMca prakAranA zarIra kahyAM che (1) mohA2i4 (2) vaiThiya, (3) mA.24 (4) tesa mane (5) Ama 3 you! asaMkhyAta audArika zarIramAM rahenArA manuSya zuM kopayukta hoya che ? ItyAdi. he gautama ! teo kopayukta paNa hoya che? mAna, mAyA ane lebhayukta paNa hoya che. A prakAranAM prazna sUtra ane uttarasUtre badhA prakAranAM zarIre viSe banAvI levA. ahIM vizeSatA eTalI ja che ke AhAraka zarIramAM zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #875 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 852 bhagavatIsUtre vahararisahanArAe jAva chevtttte"| evaM saMsthAnadvAre-'cha saMThANA pannattA' taM jahAsamacauraMse jAva huNdde"| evaM lezyAdvArepi-'cha lessAo pannattA taM jahAkiNhalessA jAva mukklessaa"| tathA jJAnadvAre evaM sUtrANi racanIyAni-"maNu. ssANaM bhaMte ! kai NANA pannattA, goyamA ! paMca, taM jahA-AmiNibohiyaNANaM jAva kevalaNANaM " AbhinibodhikajJAnAdArabhya kevalajJAnaparyantaM paJca jJAnAni tatra kevalajJAnavarjiteSu catuSu jJAneSu bhaGgAbhAvaH kevalajJAne tu kaSAyodaya eva nAsti, sakalakaSAyANAM kSayAntarameva kevalajJAnasya prAdurbhAvAt , kaSAyAbhAvAdeva bhaGgAbhAva iti vijJeyamiti ||muu010|| vAnavyantarAdiprakaraNamvAnavyantarAdInAM sthitisthAnAdikaM darzayitumAha-vANamaMtara' ityaadi| nanadvArameM bhI sUtroMkI racanA karalenI cAhiye / parantu yahAM vizeSatA yaha hai ki-he bhadanta ! manuSyoMke kitane saMhanana hote haiM ? gautama ! cha saMhanana hote haiN| ve isa prakArase haiM-vajra RSabha nArAca saMhanana, yAvat sevAtasaMhanana / isI taraha saMsthAnadvArameM manuSyoMke 6 saMsthAna kahe gaye haiN| ve samacaturasrasaMsthAna yAvat huNddsNsthaan| isI prakAra leNyAdvArameM bhI manuSyoMke 6 lezyAe~ kahI gaI haiN| ve lezyAe~-kRSNalezyAse lagAkara zuklalezyAtaka haiN| tathA jJAnadvArameM bhI isI prakArase sUtroMkI racanA kara lenI cAhiye-" maNussANaM bhaMte ! kai NANA paNNattA ? goyamA! paMca-taM jahA-AbhiNibohiyaNANaM jAva kevalagANaM" hebhadanta ! manuSyoM ke kitane jJAna kahe gaye haiM ? gautama! pAMca / ve pAMca jJAna ye haiM -Abhinibodhika jJAna se lagAkara kevalajJAna taka / ina meM alpatA hovAne kAraNe 80 bhAMgA thAya che e ja pramANe saMhananakAramAM paNa sUtronI racanA karI levI. paNa ahIM je vizeSatA che te nIcenA praznasUtra ane uttarasUtramAM batAvI che. he pUjya! manuSyane keTalA prakAranAM saMghayaNa hoya che ? he gautama ! temane cha prakAranAM saMghayaNa hoya che. te ja prakAre A pramANe che vAtrASabhanArAca saMghayaNathI laIne chevaTu saMghayaNa sudhInA cha saMghayaNe kahevA joIe. eja pramANe saMsthAnadvAramAM manuSyonAM cha saMThANa kahyAM che. samacariMsa saMDANathI laIne haMDasaMDANa sudhInA saMThANe ahIM samajavA. eja pramANe lesthA dvAramAM manuSyone cha lephsAo kahI che. te che vezyAo ka zyAthI laIne zukalezyA sudhInI samajavI tathA jJAnadvAramAM paNa sUtranI A pramANe racanA thavI na." maNussANaM bhaMte ! kai NANA paNNattA ! pUnya ! manuSyAne ai zAna 4i cha ? " goyamA! paMca-tajahA-AbhiNibohiyaNANaM jAva kevalaNANaM" 3 gautama! manuSyane AbhinibaMdhika (mati) jJAnathI laIne kevaLajJAna sudhInA pAMcajJAna hoya che. temAM kevaLajJAna sivAyanA cAra jJAnamAM kaSAyanI bahulatAne laIne zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #876 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikAThIkA za. 17.5sU. 11 vAnavyantarAdInAM sthitisthAnAdivarNanam 853 mUlam - vANamaMtara - joisa vemANiyA jahA bhavaNavAsI, navaraM NANataM jANiyatvaM jaM jassa jAva aNuttarA / sevaM bhaMte sevaM bhaMtetti jAva viharai // sU0 19 // || paDhamasaya paMcamo uddeso samanto // 1-2 // chAyA - vAnavyantarajyotiSkavaimAnikA yathA bhavanavAsinaH navaraM nAnAtvaM jJAtavyaM yad yasya yAvadanuttarAH tadevaM bhadanta ! tadevaM bhadanta / iti yAvat viharati / / sU0 19 // // prathamazatake yazca moddezakaH samAptaH 1-5 // 6 TIkA- vANamaMtara joisavemANiyA jahA bhavaNavAsI ' vAnavyantarajyoti - oadmAnikA yathA bhavanavAsinaH, yathA bhavanavAsino devA sthityavagAhanAdidazasvapi sthAneSu kathitAstathA vAnavyantarajyotiSka vaimAnikA api jJAtavyAH / yatra sthale'surakumArAdInAmazItirbhaGgAH kathitAH, yatra ca saptaviMzatirbhaGgAH kathikevalajJAna ko chor3akara cAra jJAnoMmeM bhaMgakA abhAva hai| tathA kevalajJAna meM kaSAyodaya hI nahIM hai, kyoMki vaha jJAna samasta kaSAyoM ke kSayake bAda hI prAdurbhUta hotA hai| isaliye kaSAyAbhAvase hI vahAM bhaGgakA abhAva hai aisA jAnanA cAhiye || sU010|| vAnavyantarAdiprakaraNa aba sUtrakAra vAnavyantara AdikoM ke sthitisthAna Adiko dikhAne ke liye 'vANamaMtara' ityAdi (vANamaMtara jo isavemANiyA jahA bhavaNavAsI) jaise bhavanavAsI deva kahe haiN| vaise hI vAnavyantara, jyotiSka aura vaimAnika deva jAnanA caahiye| tAtparya yaha hai ki daza sthAnoM meM jaisA bhavanavAsI devoMkA varNana kiyA gayA hai / usI tarahase vAnavyantara, jyotiSika aura vaimAnika devoMkA bhI varNana jAnanA caahiye| jisa sthAna meM asurakumAra AdikoM ke 80 bhaGga kahe hue haiM aura jisa sthAna meM 27 bhaGga kahe hue bhAMgAAnA abhAva hoya che, jyAre kevaLajJAnamAM kaSAyAnA uyaja hotA nathI. kAraNa ke te kevaLajJAna samasta kAyane kSaya thayA pachI ja prakaTa thAya che. tethI kaSAyAbhAvanA kAraNe tyAM bhAMgAne abhAva che evuM samajavuM. su.-10nA vANavya'tarAkriprakaraNa have sUtrakAra vANavya'tara Adi devonAM sthitisthAna vagerenu varNana karavAne mATe sUtra uDe che - " vANama' tara tyAdi ( vANamaMtara - joisa - vemANiyA jahA bhavaNavAsI ) bhavanapati deveAnAM dasa sthAnAnuM jevuM: varNana karyuM che evuMja vana vANavyaMtara jyAtiSI ane vaimAnika devAnuM paNa samajavuM je sthAnamAM asurAkumArAdinA 80bhAgA zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #877 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre tAstatra vAnavyantarAdInAmapi tathaivAzItiH saptavizatizca bhaGgA vijJeyAH, nArakAdiprakaraNe krodhaM pradhAnIkRtya mAnamAyAlobheSu gauNatvaM kRtvA teSu ekavacanabahuvacanAbhyAM bhaGgA racitAi ha tu lobhaM pradhAnIkRtya krodhamAnamAyAsu gauNatvaM kRtvA lobhe niyamato bahuvacanaM krodhamAnamAyAsu ekavacanabahuvacane puraskRtya bhaGgaprarUpaNA kartavyA, lobhavantaH prAyo bhavanavAsino bhavanti, ataH-bhavanavAside vaiya'ntarANAM sAmyameva, jyotiSkAdInAM tu na tathA iti bhavanavAsibhiH saha jyotiSkANAM sarvathAsAmyaparihArasUcanAyAha-"NavaraM NANattaM jANiyavvaM jaM jassa jAva aNuttarA' iti, navaraM nAnAtvaM jJAtavyaM yat yasya yAvad anuttarA iti, yat lezyAdigataM nAnAtvaM bhedaH yasya jyotiSkAdeH yadapekSayA yasya nAnAtvaM bhedo haiM vahAM 2 vAnavyantara AdikoMke bhI usI tarahasa 80 aura 27 bhaMga jAnanA caahiye| nAraka Adi prakaraNameM krodhako pradhAna karake aura mAna, mAyA aura lobhako gauNa karake unameM ekavacana aura bahuvacanako lekara bhaGkha racanA kI gaI hai| parantu yahAM to lobhako pradhAna karake aura krodha, mAna, mAyA ko gauNa karake, tathA lobhameM niyamase bahuvacana karake evaM krodha, mAna, nAyAmeM ekavacana bahuvacana donoM karake bhaMgoMkI prarUpaNA karanI cAhiye / lobhakaSAyavAle bhavanavAsI hote haiM ataH vahAM bhavanavAsI devoM ke sAtha vyaMtaroMkI samAnatA hI hai, parantu jyotiSka AdikoM kI samAnatA nahIM hai| isa kAraNa bhavanavAsI devoMke sAtha jyotiSkoM kI sarvathA samAnatAke parihAra nimitta sUtrakAra kahate haiM ki (NavaraM NANattaM jANiyavvaM jaM jassa jAva aNuttarA) vizeSatA yaha hai ki jisake kahyA che. te sthAnamAM vANavyaMtarAdinA paNa 80 ja bhAMgA samajavA. ane jyAM asurakumArAdinA 27 bhAMgA kahyA che. tyAM vANavyaMtarAdinA paNa 27 bhAMga samajavA. nArakAdinA prakaraNamAM koIne pradhAna gaNIne ane mAna, mAyA ane lobhane gauNa gaNIne temAM ekavacana ane bahuvacananI apekSAe bhAMgAonI racanA karavAmAM Ave che, paNa vANuvyaMtarAdimAM lebhane pradhAna gaNIne ane mAyA, mAna ane krodhane gauNa gaNIne, ane lebhane niyamathI bahuvacanamAM rAkhIne ane krodha, mAna, mAyAne ekavacana tathA bahuvacanamAM rAkhIne bhAMgAonI prarUpaNa karavI joIe. sAmAnya rIte bhavanavAsI bhakaSAyavALA hoya che tethI te bAbatamAM bhavanavAsI deve sAthe vyaMtara devenI samAnatA che. parantu tiSka devanI temanI sAthe samAnatA nathI. te kAraNe bhavanavAsI devonI sAthe tiSkanI savathA samAnatAnA pariDA2 mATe sUtra2 4 cha.-Navara NANataM jANiyavvaM jaM jassa jAva aNuttarA / unI sAthai viSayamA bhinnatA hoya te sIta. zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #878 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prameyacandrikATIkA za.13.5sU011 pAnavyantarAdInAM sthitisthAnAdivarNanam 855 vidyate tat nAnAtvaM tasya yathAzAstraM jJAtavyamiheti parasparato vizeSaM jJAtvA eteSAM parasparavilakSaNasUtrANyadhyetavyAnIti bhaavH| tatra lezyAdvAre jyotiSkadevAnAmekaiva tejolezyA jnyaatvyaa| jJAnadvAre trINi jJAnAni tathA trINi ajJAnAnyapi jJAtavyAni, asaMjJinAM jIvAnAM tatropapAtAbhAvena vibhaMgasyAparyAptakAvasthAyAmapi bhAvAt , tathA lezyAdvAre vaimAnikAnAM tejolezyAdikAstisrolezyAH vktvyaaH| jJAnadvAre ca trINi jJAnAni trINi ajJAnAni vA vaktavyAni, vaimAnikamatrANi tu evamadhyetavyAni, tathAhi-" saMkhejjesu NaM bhaMte ! vemANiyAvAsasayasahassesu egamegaMsi vemANiyA vAsaMsi kevaiyA ThiiTThANA pannattA" ityevamAdIni mUtrANi UhanIyAni, etadeva 'jAva vemANiyA" yAvad vaimAnikA iti mUtreNa kathitam / idAnomuddezakArthamupasaMharanAha-' sevaM bhaMte sevaM bhaMte tti jAva viharai' tadevaM sAtha jo jisa viSayameM bhinnatA ho vaha yathAzAstra anuttarataka jAnanI caahiye| tAtparya kahanekA yaha hai ki jyotiSka devoMkI aura vaimAnika devoMkI jisa dvArameM ApasameM bhinnatA ho usa minnatAko yathAzAstra jAnakara anuttara taka unake sambandhameM sUtra kahanA caahiye| lezyAdvArameM-jyotiSkadevoM ke eka tejolezyA hI hotI hai| jJAnadvArameM-tIna jJAna tathA tIna ajJAna bhI niyamataH hote haiN| vibhajJAna yahAM isaliye hotA hai ki asaMjJI jIvoMkA yahAM upapAta nahIM hotA hai isaliye aparyAptAvasthA meM bhI vibhaGgajJAna hotA hai| tathA vaimAnika devoM ke tejolezyA Adi tIna lezyAe~ hotI haiN| jJAnadvArameM-inake tIna jJAna athavA tIna ajJAna hote haiN| vaimAnika sUtroMko isa prakAra bolanA cAhiye-" sakhejjesu NaM bhaMte ! vemANiyAvAsasayasahassesu egamegasi vemANiyAvAsaMsi kevaiyA sAra aNuttaravimAna sudhI samajavI, tAtparya e che ke tiSka deve ane vimAnika deva vacce je je dvAramAM bhinnatA hoya te bhinnatAne zAstranA AdhAre samajIne temanA viSenA sUtro kahevAM joIe. leNyAdvAramAM A pramANe samajavuM tiSka dene kevaLa tejalezyA ja hoya che, jJAnadvAramAM A pramANe samajavuM tiSka dene traNa jJAna ane traNa ajJAna paNa hoya che. ahIM vibhagajJAna hovAnuM kAraNa e che ke asaMjJI jIvone upapAta "janma" tyAM thata nathI. te kAraNe aparyAptAvasthAmAM paNa virbhAgajJAna hoya che. vaimAnika dene tejalezyA vagere traNa lezyA hoya che. temane traNa jJAna athavA traNa ajJAna DAya che. vaimAni sUtra AI prabhArI mAtai me,-" saMkhejjesu NaM bhaMte! vemA. NiyAvAsasayasahassesu egamegaMsi vemANiyAvAsaMsi kevaiyA ThiiTThANA paNNattA ?" zrI bhagavatI sUtra : 1 Page #879 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavatIsUtre bhadantaH tadevaM bhadanta! iti yAvadviharati, he bhadanta ! nArakAdhArabhya vaimAnikaparyantasya sthitisthAnAdikaviSaye yaduktam tatsarvamevameva / ' sevaM bhaMte sevaM bhaMte' iti dviH kathanaM bhagavata AdarAtizayamUcanAya, ityuktvA vanditvA namaskRtya saMyamena tapasA''tmAnaM bhAvayan viharati ||suu011|| iti zrI-jainAcArya-jainadharmadivAkara-pUjya-zrIghAsIlAlaprativira* citAyoM zrIbhagavatIsUtrasya prameyacandrikAnyAkhyAyAM prathama zatakasya paJcamoddezakaH samAptaH // 1-5 // ThiTANA paNattA" ityAdi / yahI bAta "jAva vemANiyA" isa sUtrase kahI gaI hai| aba uddezakakA upasaMhAra karate hue sUtrakAra kahate haiM ki'sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte! tti jAva viharai' he bhadanta! nAraka Adise lekara vaimAnikaparyanta jIvoMke jo Apane sthitisthAna Adike viSayameM kahA hai vaha saba aisA hI hai / he bhadanta ! aisA hI hai| yahAM jo do bAra aisA kahA gayA hai vaha bhagavAn ke prati gautamasvAmIne apanA AdarAtizaya vyakta kiyA hai isa bAtako prakaTa karaneke liye kahA gayA hai| aisA kahakara gautamasvAmI unheM vaMdanA karake, namaskAra karake saMyama aura tapase AtmAko bhAvita karate hue vicarane lge| sU0 11 // jainAcArya jainadharmadivAkara zrIghAsIlAlajI mahArAjakRta 'bhagavatIsUtrakI priyadarzinI vyAkhyAke prathamazatakakA pAMcamA uddezaka smaapt||1-5|| tyAdi se pAta jAva vemANiyA" se sUtra bhA25ta tApI cha. zanI paDA2 42di sUtra2 4 cha, "sevaM bhaMte ! sevaM bhaMte ! tti jAva virahaha" pUnya ! nAthI 13 4Ina vaimaani| sudhInavAna sthiti sthAnAdinA viSayamAM Ape kahyA pramANe ja tamAma hakIkata che ane te he punya ! 42152 cha. tathA mApanuM 4 yAyu cha. 2maDI "seva bhaMte !"n| be vAra ullekha karIne mahAvIrasvAmImAM gautame pitAne atizaya Adara tathA atizaya zraddhA prakaTa karela che. A pramANe kahIne mahAvIra prabhune vaMdaNA anenamaskAra karIne, saMyama ane tapathI AtmAne bhavita karatA gautamasvAmI vicAravA lAgyA. || jainAcArya jainadharmadivAkara pUjyazrI ghAsIlAlajI mahArAjakRta bhagavatIsUtranI priyadarzinI vyAkhyAnA pahelA zatakane pAMcame uddezaka samApta 1-pA // zrI bhagavatIsUtre prathamazatakasya prathamodezataH pazcodezAtmakaH prathamobhAgaH smaaptH|| zrI bhagavatI sUtra: 1