________________
मानसं हंसपङ्कयेव, मैत्र्येव भविनां परम् । भगवत्या विदावत्या सारवत्या विराजते ॥ ५ ॥
भगवती सूत्रे
सूत्र - तत्प्रतिपादित सम्यग्दर्शनादित्रिकसे ही है, अन्यसे नहीं, इसलिये जैसे वृक्षोंका हराभरापन वसन्ताधीन और व्यवहार में शारीरिक सौन्दर्य भूषणाधीन माना जाता है उसी प्रकार अध्यात्म मार्ग में मनुष्य भवरूप संसारकी सफलता सम्यग्ज्ञान आदिकी प्राप्तिसे मानी गई है ॥ ४॥
अन्वयार्थ - ( हंसपङ्कया मानसं इव) हंसपंक्तिसे मानसरोवरकी तरह (मैच्या मानसं इव) मैत्रीभावसे मनकी तरह ( भविनां मानसं ) भव्य जीवोंका अन्तःकरण ( विदावत्या सारवत्या भगवत्या परं विराजते) ज्ञानरूप इस सारभूत भगवतीसूत्र से विशिष्ट होकर खूब सुशोभित होता है। विशेषार्थ-चतुर्थश्लोकका भावार्थ ही इस श्लोक द्वारा स्पष्ट किया गया है । संसार में भव्य और अभव्य, इस प्रकारसे जीव दो विभागों में विभक्त किये गये हैं । जिनमें सम्यग्दर्शन आदि गुणों को अपने में जगाने की योग्यता होती हैं वे भव्य, और इनसे भिन्न अभव्यजीव माने जाते हैं। भव्य जीवोंका अन्तःकरण भावश्रुतरूप इस भगवतीसूत्रसे विराजित हो सकता है - अभव्यों का नहीं। ऐसा क्यों होता है? तो इसका उत्तर "उनकी योग्यता ही ऐसी है " यही है, मानसरोवर में ही हंसपंक्ति ભગવતીસૂત્ર (તેમાં પ્રતિપાદિત સમ્યગ્દર્શન સભ્યજ્ઞાન અને સમ્યક્ ચારિત્ર)થીજ છે. અન્ય વસ્તુથી તે શાભા નથી. તેથી જેમ વૃક્ષનું હરાભરાપણું વસન્તાધીન મનાય છે અને જેમ વ્યવહારમાં શારીરિક સૌ ભૂષણાધીન ગણાય છે, તેમ આધ્યાત્મમાર્ગમાં માનવભવરૂપ સંસારની સાર્થકતા સમ્યાન આદિની પ્રાપ્તિમાં મનાય છે. II૪
अन्वयार्थ – ( हंस पक्त्या मानसं इव ) सपतिवडे मानसरोवर भ शोले छे, (मैध्या मानसं इव) मैत्री लावथी प्रेम भन शोले छे ( भविनां मानसं ) मेन प्रमाणे लव्य भवानां मतः४२ ( विदावत्या सारखत्या भगवत्या परं विराजते ) ज्ञान३५ मा सारभूत लगवतीथी युक्त ने भूम सुशोलित मने छे. વિશેષા—આ બ્લેાક દ્વારા ચેથા શ્લાકના ભાવાર્થ જ સ્પષ્ટ કરવામાં આન્યા છે. સંસારના જીવા બે રાશિમાં વહેંચાયેલા છે. (૧) ભવ્ય રાશિ અને (૨) અભવ્યરાશિ. જે લેાકામાં સમ્યગ્દર્શન આદિ ગુણાને પોતાની અંદર જગાડવાની ચેાગ્યતા હાય છે તેમને ભવ્ય, અને તેનાથી વિપરીત પ્રકારના જીવાને અભવ્ય કહે છે. ભવ્ય જીવેાના અંતઃકરણ જ આ ભાવશ્રુતરૂપ ભગવતીથી વિરાજિત થઈ શકે છે અભવ્યનાં નહીં. એવું શા કારણે બને છે? તેના જવાબ રૂપે એમ કહી શકાય કે તેમની યાગ્યતા જ એવી હાય છે. જેમ હુ'સપ ́ક્તિ માનસરોવરમાં જ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧
