________________
भगवतीयो वक्तव्यताज्ञानं संभवति, विशिष्टज्ञानस्य विशेषणज्ञानपूर्वकत्वात् । तदिह विशेषणस्यारम्भस्य स्वरूपभेदादि ज्ञानेच्छया आत्मारंभादि प्रकरणं निरूप्यते-"जीवा णं भंते ! कि आयारंभा' इत्यादि । ' जीवा णं भंते ! जीवाः खलु भदन्त ! किं 'आयारंभा' आत्मारम्भा ? 'परारंभा' परारम्भाः ? 'तदुभयारंभा' तदुभयारम्भाः ? 'अणारंभा' अनारम्भाः ? । भगवानाह- गोयमा' हे गौतम ! 'अत्थेगइयाजीवा' सन्त्येके जीवाः ‘आयारंभा वि' आत्मारम्भा अपि आत्मानमारमन्ते, आत्मना वा स्वयमारभन्ते इत्यात्मारम्भाः, 'परारंभा वि' परारम्भा अपि परम् आरभन्ते परेण वा आरम्भयन्तीति परारम्भाः, 'तदुभयारंभा वि' तदुभयारम्भा अपि तदुभयम्-आत्मपररूपम् , तदुभयेन वा आरभन्ते इति होगा तबतक उसे नारकादि जीवों के धर्म की वक्तव्यता का ज्ञान भी कैसे हो सकेगा। कारण विशिष्ट ज्ञान जो होता है वह अपने विशेषण के ज्ञान पूर्वक ही होता है। इसलिये सूत्रकारने आरंभरूप विशेषणका क्या स्वरूप है ? उसके कितने भेद हैं ? इत्लादिका ज्ञान जीवोंको हो इस इच्छासे आत्मारंभ आदि प्रकरणको प्रस्तुत किया है। इस प्रकरणको निरूपण करते हुए वे कहते हैं कि "जीवा णं भंते ! किं आयारंभा" इत्यादि, हे भगवन् ! जीव क्या आत्मारंभी हैं इत्यादि। यहां गौतम. स्वामीने ऐसा प्रश्न किया है कि हे भगवन् ! जीव आत्मारंभी है ? या परारंभी हैं ? या उभयारंभी या अनारंभी हैं ? प्रभुने इस प्रश्नका उत्तर इस प्रकारसे दिया कि हे गौतम ! कितनेक जीव आत्मारंभी भी हैं, कितनेक जीव परारंभी भी हैं, कितनेक जीव तदुभयारंभी भी हैं, परन्तु अनारंभी જીવને આરંભના સ્વરૂપનું ભાન ન થાય ત્યાં સુધી તેને નારકાદિ જેના ધર્મની વક્તવ્યતાની સમજણ કેવી રીતે પડે? કારણ કે જે વિશિષ્ટજ્ઞાન હોય છે તે તેના વિશેષણના જ્ઞાનપૂર્વક જ થાય છે. તેથી સૂત્રકારે આરંભરૂપ વિશેષણનું કેવું સ્વરૂપ છે, તેના કેટલા ભેદ છે, ઈત્યાદિ જ્ઞાન ને પ્રાપ્ત થાય તે હેતથી આત્મારંભ આદિ પ્રકરણનું કથન કર્યું છે. આ પ્રકરણનું નિરૂપણ કરતાં तेसा छ “ जीवाणं भंते ! किं आयारंभा ” इत्यादि 04 मामाરંભી છે? ઈત્યાદિ. અહીં ગૌતમસ્વામીએ એવો પ્રશ્ન પૂછે છે કે “ હે महन्त ! २१ मात्भारली छ ? है ५२।२'ली छ ? नयारली ? , सनाરંભી છે?” પ્રભુએ તે પ્રશ્નને આ પ્રમાણે ઉત્તર આપે છે-“હેગૌતમ! કેટલાક જીવ આત્મારંભી પણ છે, કેટલાક જી પરારંભી પણ છે, કેટલાક જી ઉભયારંભી પણ છે, પણ અનારંભી નથી. તથા કેટલાક જી આત્મા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧
