________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. १ उ. १ सू० २४ आत्मारम्भादिवर्णनम् ३०७ अपि यावनो-अनारम्भाः । तत्र ये ते असंयतास्ते अविरतिं प्रतीत्यात्मारम्भा अपि यावत् नो अनारम्भाः तत् तेनार्थेन गौतम एवमुच्यते, सन्त्येके जीवा यावत् अनारम्भाः ॥ सू० २४ ॥
टीका-नारकपकरणादारभ्य वानव्यन्तरपर्यन्तप्रकरणेन नारकादिजीवधर्मवक्तव्यता प्ररूपिता, सा च-आरम्भपूर्विका भवति तत्रारम्भपूर्विकेत्यत्र विशेषणीभूतआरम्भ एव कः ? नहि अविदितारंभस्वरूपस्यारम्भपूर्वकनारकादिधर्म अनारंभ नहीं हैं ! (तत्थणं जे ते असंजया ते अविरइं पडुच्च आयारंभा वि जाव नो अणारंभा) जो असंयत हैं वे अविरति की अपेक्षा से आत्मारंभ भी हैं यावत् अनारंभ नहीं हैं। (से तेणटेणं गोयमा! एवं बुच्चइ अत्थेगइया जीवा जाव अणारंभा) इसलिये हे गौतम ! इस कारण से मैं ऐसा कहता हूं कि कितनेक जीव आत्मारंभ भी हैं यावत् अनारंभ भी हैं।
टीकार्थ-नारकप्रकरणसे लेकर वानव्यंतर तकके प्रकरणसे सूत्रकारने नारक आदि जीवों के धर्मकी वक्तव्यला कही है सो यह वक्तव्यता आरंभपूर्वक ही होती है । अर्थात् आरंभपूर्वक ही जब नारक आदि जीवों के धर्मकी वक्तव्यता है तो आरंभ यह उस वक्तव्यताका विशेषण होता है और वक्तव्यता विशेष्य होती है। इसलिये यहां स्वतः यह जिज्ञासा होती है कि वह आरंभ क्या है-अर्थात् आरंभ का स्वरूप क्या है ? यह एक साधारण सी बात है कि जबतक आरंभ का स्वरूप जीव को मालूम नहीं ( तत्थणं जे ते असंजया ते अविरई पडुच्च आयारम्भा वि जाव नो अणारम्भा) જેઓ અસંયત હોય છે તેઓ અવિરતિની અપેક્ષાએ આત્મારંભી પણ છે, પરા२ली ५y छ, तहुलयाली ५५५ छ, ५२तु मनाली नथी. (से तेणटेणं गोयमा ! एवं वुच्चइ अत्थेगइया जीवा जाव अणारम्भा) गौतम! मे २२ હું એ પ્રમાણે કહું છું કે, કેટલાક જીવો આત્મારંભી પણ છે ત્યાંથી લઈને અનારંભ પણ છે ત્યાં સુધીના કથનને ગ્રહણ કરવું.
ટીકાર્ય–નારક પ્રકરણથી લઈને વાવ્યન્તર સુધીના પ્રકરણમાં સૂત્રકારે નારક આદિ ના ધર્મનું જે કથન કર્યું છે તે આરંભ પૂર્વક જ બને છે. એટલે કે, નારક આદિ છની ધર્મની વક્તવ્યતા જે આરંભ પૂર્વક જ થાય છે તે આરંભ તે વક્તવ્યતાનું વિશેષણ બને છે અને વક્તવ્યતા વિશેષ્ય બને છે. તેથી અહીં આપોઆપ એ જિજ્ઞાસા ઉદ્ભવે છે કે આરંભ શું છે? એટલે કે આરંભનું સ્વરૂપ કેવું છે? એ તે એક સામાન્ય વાત છે કે, જ્યાં સુધી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧
