________________
७०६
भगवतीसूत्रे अभूदिति इति एतत् ‘वत्तव्वं सिया' वक्तव्यं स्यात् सद्भूतार्थत्वादिति प्रश्नः । भगवानाह-'हंते'त्यादिना, 'हंता गोयमा' हन्त गौतम ! 'एस णं पोग्गले ' एषः खलु पुद्गलः परमाणुरूपः 'अतीतं अणंत सासयं समयं भुवीति वत्तव्वं सिया' अतीतमनन्तं शाश्वतं समयमभूदिति वक्तव्यं स्यात् अयं परमाणुरूपपुद्गलोऽतीतेऽनंते शाश्वते कालेऽभूदित्येतत् वक्तव्यमेवस्यादिति न तु कदाचिदपि भूतकालेनरिक्तोऽभूत्सद्भूतार्थत्वादित्यभिप्रायः। भूतकालस्य शाश्वतत्वादिधर्म प्रतिपाद्यवर्तमानस्यापि तथात्वं प्रतिपादयितुमाह-'एस णं भंते' इत्यादि । 'एस णं भंते' एषः खलु भदन्त ! 'पोग्गले' पुद्गल परमाणुरूपः 'पडुप्पण्णं' प्रत्युत्पन्ने वर्तमाने इत्य : 'सासयं समयं' शाश्वते समयेकाले ‘भवतीति वत्तव्यं सिया' भवतीति इन तीनों कालों से खाली हुआ हो और पुद्गल से शून्य हुआ हो, अतः ऐसा प्रश्न हुआ कि हे भदंत ! ऐसे समय में सद्भूतार्थ होने के कारण परमाणुरूप पुद्गल से यह लोक शून्य रहा है क्या ? अर्थात् परमाणु भूतकाल में था क्या? प्रभु इस प्रश्न का उत्तर देते हुए कहते हैं कि (हंता गोयमा ! एस णं पोग्गले अतीतं अणंतं सासयं समयं भुवीति वत्तव्वं. सिया) हां गौतम ! यह परमाणुरूप पुद्गल अनंत शाश्वत भूतकाल में था ऐसा कहा जा सकता है । अर्थात् यह परमाणुरूप पुद्गल अतीत अनंत शाश्वत काल में था ऐसा ही कहा जा सकता, परन्तु ऐसा नहीं कहा जा सकता है कि परमाणुरूप पुद्गल कभी भी भूतकाल में नहीं था, क्यों कि परमाणुरूप पुद्गल स्वयं सद्भूत अर्थरूप है असद्भूत अर्थरूप नहीं है। भूतकालमें शाश्वत आदि धर्मका प्रतिपादन करके अब सूत्रकार वर्तमानकालमें भी शाश्वत आदि धमेका प्रतिपादन करने के निमित्त कहते हैं(एस णं भंते ! पोग्गले पडुप्पण्णं सासयं समयं भवतीति वत्तव्वं सिया?) હોય, તેથી એવો પ્રશ્ન પૂછવામાં આવ્યો છે કે હે ભગવન્! એવા સમયમાં સદુભૂતાઈ હોવાને કારણે પરમાણુરૂપ પુદ્ગલથી શું આ લેક શૂન્ય રહ્યો છે? એટલે કે શું ભૂતકાળમાં પરમાણુનું અસ્તિત્વ હતું ? તે પ્રશ્નનો જવાબ પ્રભુ 21 प्रभारी मापे छ (हंता गोयमा! एस णं पोग्गले अतीत अणंत सासयं समय भुवीति वत्तव्वं सिया) । गौतम ! २॥ ५२माशु३५ पुस मन त मने शश्वत એવા ભૂતકાળમાં હતું, એવું કહી શકાય છે પણ એવું કહી શકાય નહીં કે પરમાણુરૂપ પુદ્ગલ ભૂતકાળમાં કદી પણ ન હતું. કારણ કે પરમાણુરૂપ પગલ સ્વયં સદભૂત અર્થરૂપ છે, અસભૂત અર્થરૂપ નથી. ભૂતકાળમાં શાશ્વત વગેરે ધર્મનું પ્રતિપાદન કરીને હવે સૂત્રકાર વર્તમાનમાં પણ શાશ્વત વગેરે ધર્મોનું प्रतिपादन ४२वाना माशयथी ४ छ , (एस णं भंते ! पोग्गले पडुप्पण्णं सासयं
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧
