________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० १ उ० ४ सू० २ उपस्थानापक्रमणस्वरूपम् ६८७ किमात्मनाऽपक्रामति 'अणायाए अबक्कमइ' किं वा अनात्मनाऽपक्रामति ? 'आया. एत्ति' आत्मना स्वयमित्यर्थः, 'अणायाए'त्ति, अनात्मना-परेणेत्यर्थः । जीवः किम् , आत्मनाऽपक्रामति अनात्मना वा अपक्रामतोति प्रश्नाशयः । भगवानाह'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'आयाए अवक्कमइ आत्मना अपक्रामति 'णो अणायाए अवकमइ' नो अनात्मनाऽपक्रामति, अपक्रमणं जीवस्य स्वमेव भवति न तु परत इति । पूर्व पण्डितरुचिर्भूखा पश्चान्मिश्ररुचिमिथ्यारुचिर्वा भवति, तत्रात्मैव कारणं न पर इति । एतादृशः कोऽसौ ? इत्याह-'मोहणिज्जं कम्म वेएमाणे' मोहनीयं कर्म वेदयन् मोहनीयं कर्मेति मिथ्यात्वमोहनीयं चारित्रमोहनीयं वा कर्मवेदयन् उदीर्णमोहो जीव इत्यर्थः, स्वयमेव अपक्रामति न परेण न परमाकरता है, कि पर की सहायतासे अपक्रमण करता है ? पूछनेका आशय यह है कि जीव का जो अपक्रमण होता है वह स्वयं के द्वारा होता है या पर के द्वारा होता है ? प्रभु इसका उत्तर देते हुए कहते हैं कि " गोयमा ! आयाए अवक्कमइ णो अणायाए अवकमइ” हे गौतम ! जीव का जो अपक्रमग होता है वह अपने द्वारा ही होता है । पर द्वारा नहीं होता है । तात्पर्य कहने का यह है प्रथम यह जीव पण्डितरुचिवाला होकर जो पीछे से मिश्ररुचिवाला अथवा मिथ्यारुचित्राला बनता है उसमें आत्मा-स्वयं ही कारण है, पर नहीं। ऐसा यह कौनसा जीव है ? इस के लिये कहा जाता है कि-" मोहणिज्जं कम्मं वेएमाणे " मोहनीयकर्म का-मिथ्यात्वमोहनीय अथवा चारित्रमोहनीय कर्म का बेदन करनेवाला जीव-अर्थात् उदीर्णमोहवाला जीव अपने आप ही अपक्रमण करता है, पर को आश्रित करके वह अपक्रमण नहीं करता સહાયતાથી અપક્રમણ કરે છે? તાત્પર્ય એ છે કે જીવનું જે અપક્રમણ થાય છે તે સ્વયં-પિતાની મારફત થાય છે કે અન્યની મારફત થાય છે? તેને उत्तर प्रभु 21 प्रमाणे मापे छ-" गोयमा ! आयाए अवक्कमइ, णो आणायाए अवक्कमइ” गौतम ! पर्नु अ५४भ पातानी भा२३ २४ थाय छे. ५५५ ५२थी થતું નથી. તાત્પર્ય એ છે કે પહેલાં આ જીવ પંડિતરુચિવાળ હોવા છતાં પાછળથી તે મિશ્રરુચિવાળે અથવા મિથ્યારુચિવાળ બને તો તેમાં આત્મા પોતે જ કારણરૂપ છે, અન્ય કઈ કારણરૂપ નથી. એ ક્યા જીવ હોય છે તે દર્શાવવાને भाट छा छ " मोहणिज्ज कम्मं वेएमाणे " भाडनीय भनेમિથ્યાત્વમેહનીય અથવા ચારિત્રમેહનીય કમનું વેદન કરનાર જીવએટલે કે મેહનીય કર્મને ઉદયવાળો જીવ પિતાની જાતે જ અપકમણ કરે છે, પરંતુ બીજાની સહાયતાથી અપક્રમણ કરતા નથી. તે વિષયમાં ગૌતમસ્વામી વળી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧
