________________
भगवतीसूत्रे ऽप्राप्यकारि तथापि मनसोऽनुसारीणि बहूनीन्द्रियाणि सन्ति अतो मनोदर्शनम् , तथा चक्षुर्व्यतिरिक्तेन्द्रियदर्शनम् अचक्षुर्दर्शनरूपेण व्यवहृतं भवति, तथा चक्षुषा जायमानसामान्यार्थावबोधश्चक्षुर्दर्शनशब्देन व्यवह्रियते।। अथवा दर्शनं सम्यक्त्वम् , तत्र-शंका भवति-दर्शनं द्विविधम्-क्षायोपशमिकम् औपशमिकं च, तत्र क्षायोपशमिकस्येदं लक्षणम्
“मिच्छत्तं जमुदिन्नं, तं खीणं अणुदियं च उवसंतं ।" छाया-मिथ्यात्वं यदुदीर्ण तत् क्षीणम् अनुदितं चोपशान्तम् । इति । उदीण मिथ्यात्वं क्षीणं भवेत् , तथाऽनुदीर्ण मिथ्यात्वमुपशान्तं भवेत्तत् क्षायोपशमिकदर्शनसम्यक्त्वमिति लक्षणार्थः । औपमिकदर्शनसम्यक्त्वस्य लक्षणंत्विदम्
"खीणम्मि उइनम्मि अणुदिज्जते य सेसमिच्छत्ते ।
अंतोमुहुत्तमेत्तं उवसमसम्मं लहइ जीवो ॥१॥" छाया-क्षीणे उदीर्णे अनुदीयमाने च शेषमिथ्यात्वे ।
__ अन्तर्मुहूर्त्तमात्रमुपशमसम्यक् (सम्यक्त्वं) लभते जीवः ॥१॥ इति । अप्राप्यकारी, यद्यपि मन तो अप्राप्यकारी है फिर भी मन का अनुसरण करनेवाली प्राप्यकारी इन्द्रियां बहुत हैं, इसलिये मनोदर्शन और चक्षु:सिवाय अन्य इन्द्रियोंसे उत्पन्न दर्शन 'अचक्षुदर्शन' इस रूपसे कहागया है। तथा चक्षुःसे जायमान जो दर्शन है वह चक्षुर्दर्शन, इस शब्दसे कहागया है।
अथवा-दर्शन नाम सम्यक्त्व का है। इसमें शंका इस प्रकार से होती है- सम्यक्त्व - क्षायोपशमिक और औपशमिक इस तरह से दो प्रकार का है। इनमें क्षायोपशमिक सम्यक्त्व का स्वरूप इस प्रकार से है-उदीर्ण मिथ्यात्व का क्षय और अणुदीर्ण मिथ्यात्व का उपशम-सत्तामें मौजूद रहना तब क्षायोपशमिक सम्यक्त्व होता है। औपशमिक-सम्यक्त्व का लक्षण इस प्रकार से हैપણ ચક્ષુ ઈન્દ્રિય પણ મનને અનુસરનારી છે તેથી ચક્ષુ ઈન્દ્રિયથી પ્રાપ્ત થતા દર્શનને (સામાન્યધને) ચક્ષુદર્શન કહેવામાં આવેલ છે મનદર્શન અને ચક્ષુ સિવાયની બીજી ઇન્દ્રિવડે ઉત્પન્ન થતાં દર્શનને અચક્ષુદશન કહેવામાં આવેલ છે.
અથવા–સમ્યક્ત્વને પણ દર્શન કહે છે. તેમાં આ પ્રકારની શંકા ઉદ્દભવે છે-કે સમ્યકત્વના બે ભેદ છે-(૧) લાપશમિક અને (૨) ઔપથમિક તેમાં ક્ષાપશયિક સમ્યકત્વનું આ પ્રકારનું સ્વરૂપ છે-જ્યારે ઉંદી મિથ્યાત્વને ક્ષય થાય છે અને અનુદીર્ણ મિથ્યાત્વને ઉપશમ થાય છે ત્યારે ક્ષાયોપશયિક સમ્યકત્વ થાય છે. ઉપશમ એટલે સત્તામાં મજીદ રહેવું તે. ઔપશમિક સભ્યકત્વનું લક્ષણ આ પ્રમાણે છે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧
