________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० १ उ०१ सू० १५ “कर्मपुद्गलविषयनिरूपणम् २२७ अतीतानागतवर्तमानकालनिर्देशेनापवर्तनादीनि वाच्यानि। यथाऽपवर्तनादिषु त्रिकालतामोक्ता तथा भेदादिष्वपि त्रिकालता युक्ता, न्यायस्य समानत्वात्, किन्तु केवलमविवक्षणात् सूत्रे भेदादीनां भूतभविष्यद्रूपेण निर्देशो न कृतः। भेदन-चयनो -पचयनोदीरण-वेदन-निर्जरणेषु वर्तमानकालिका षड्भेदाः, अपवर्तनसंक्रमण -निधत्त-निकाचनेषु कालत्रययोगात् द्वादशभेदा भवन्ति, एवं संकलनया ऽष्टादशसूत्री भवतीति ॥सू. १४॥
मूलम् –णेरइयाणं भंते ! जे पोग्गले तेयाकम्मत्ताए गेहंति ते किं तीतकालसमये गेण्हंति पडुप्पणकालसमये गेण्हति अणागतकालसमये गेण्हंति,गोयमा णोतीत कालसमये गेहंति नादिक अतीत, अनागत, वर्तमान कालके निर्देशसे वाच्य कहे गये हैं अतः यहां पर यही समझना चाहिये कि जिस प्रकारसे अपवर्तन आदि पदोंमें तीन प्रकारका काल निर्दिष्ट किया गया है उसी प्रकारसे न्यायकी समानता होनेके कारण भेदादिकोंमें भी तीनों कालका निर्देश कर लेना चाहिये। परन्तु यहां पर सूत्र में जो मूत्रकारने ऐसा निर्देश नहीं किया है उसका कारण भूत, भविष्यत् रूपसे भेदादिकोंकी अविवक्षा है। इसलिये सूत्रकारने भेदादिपदोंमें तीनों कालोंका निर्देश नहीं किया है। मेदन, चयन, उपचयन,-उदीरण, वेदन, निर्जरण इनमें वर्तमानकाल संबंधी ६ भेद हो जाते हैं और अपवर्तन, संक्रमण, निधत्त, निकाचन इनमें कालत्रयके योगसे १२ भेद होते हैं। इस तरह संकलनासे यह अष्टादशसूत्री होती है । सू० १४ ॥ આદિક ભૂત, ભવિષ્ય અને વર્તમાનકાળના નિર્દેશથી વાચ્ચ કહેવાય છે. તેથી અહીં એમ સમજી લેવું જોઈએ કે જે રીતે અપવર્તન આદિ પદમાં ત્રણે કાળને નિર્દેશ કરી છે, એ જ રીતે ન્યાયની સમાનતા હોવાને કારણે ભેદાદિકમાં પણ તે ત્રણે કાળને નિર્દેશ સમજી લેવું જોઈએ. પરંતુ સૂત્રકારે અહીં સૂત્રમાં તેમની બાબતમાં એ નિર્દેશ કર્યો નથી તેનું કારણ એ છે કે ભૂત અને ભવિષ્ય. રૂપે ભેદાદિકેનું વર્ણન થયું નથી. એજ કારણે સૂત્રકારે ભેદાદિ પદેમાં ત્રણે કાળને નિર્દેશ કર્યો નથી. ભેદન, ચયન, ઉપચયન, ઉદીરણ, વેદના અને નિર્જરણમાં વર્તમાનકાળ સંબધી ભેદ થઈ જાય છે. અને અપવર્તન, સંક્રમણ, નિધત્ત અને નિકાચન, એ ચારમાં ત્રણ કાળના વેગથી ૧૨ ભેદ થાય છે. એમને सत्र ४२वाथी (७ + मार भणीने) १८ सूत्री (मष्टा सूत्री) 45नय .॥सू. १४॥
શ્રી ભગવતી સુત્ર : ૧
