________________
२९६
__भगवतीसूत्रे 'अंतो मुहुत्तस्स' अन्तर्मुहूर्तेन अन्तर्मुहूर्त्तव्यवधानेन समुत्पद्यते 'उक्कोसेणं' उत्कर्षेण 'छठभत्तस्स' पष्ठभक्तेन-उपवासद्वयव्यवधानेन समुत्पद्यते। एष कालोदेवकुरुत्तरकुरुस्थिततिर्यगपेक्षया विज्ञेयः। 'सेसं' शेपम् अवशिष्टं पुद्गलविध्वंसाल्पबहुत्वपरिणामादिकं 'जहा चरिंदियाणं' यथा चतुरिन्द्रियाणां चतुरिन्द्रियवक्तव्यतायां यथा प्रोक्तं तथा विज्ञेयम् । परिणामसूत्रेऽत्र पञ्चेन्द्रियतया परिणामो वक्तव्यः, कियत्पर्यन्तमित्याह-'जाव' यावत्-'नो अचलियं कम्मं निज्जरेंति' 'नो अचलितं कर्म निर्जरयन्ति, इति पर्यन्तं वाच्यम् । अथ मनुष्यविषये पाह-'एवं मणुस्साणवि' इत्यादि । 'एवं मणुस्साणवि' एवं मनुष्याणामपि स्थित्यादिकं वर्णनीयं 'नवरं' वह जघन्य से अन्र्मुहूर्त के बाद उत्पन्न होती है और उत्कृष्ट से दो उपवास के बाद उत्पन्न होती है । यह कथन देवकुरु उत्तरकुरुस्थित तिर्यंच जीवों की अपेक्षा से किया गया जानना चाहिये । इसके अतिरिक्त जो पदलों का विध्वंसविषयक तथा अल्पबहुत्व आदि विषयक कथन है वह जैसा चौ इन्द्रिय जीवों को वक्तव्यता में कहा गया है वैसा जानना चाहिये । वहाँ वह कथन चौइन्द्रिय जीवों को लेकर किया गया है सो उसके स्थान पर पंचेन्द्रिय जीवों को लगा कर वह कथन पंचेन्द्रिय जीवों के विषय में लगा लेना चाहिये। कहां तक इस कथन को पंचेन्द्रिय जीवों के विषय में लगाना चाहिये ? तो इसके लिये कहा गया है कि "नो अचलितं कर्म निर्जरयन्ति " यहां तक लगा लगाना चाहिये। अब मनुष्य के विषय में सूत्रकार कहते हैं कि इसी तरह से मनुष्यों की स्थिति आदि के विषय में भी वर्णन करलेना चाहिये परन्तु जहां पर इस वर्णन में भिन्नता आती है वह इस प्रकार से है-मनुष्यों का ઓછા અન્તર્મુહર્ત પછી અને વધારેમાં વધારે બે ઉપવાસ બાદ થાય છે. આ કથન દેવકર અને ઉત્તરકુરુમાં રહેલાં તિયચ જીવોની અપેક્ષાએ કરાયું છે તેમ જાણવું. આ સિવાય પુગલોના વિધ્વંશ (નાશ) વિષેનું તથા અલ્પ બહત્વ આદિ વિષેનું જે કથન છે તે ચતુરિન્દ્રિય જીવોના વક્તવ્યમાં કહ્યા પ્રમાણે જ સમજવાનું છે. ત્યાં તે કથનમાં જ્યાં ચતુરિન્દ્રિય શબ્દ આવે ત્યાં તેને બદલે પંચેન્દ્રિય શબ્દ મૂકવાથી તે કથન પંચેન્દ્રિય જીવોને લાગુ પડી શકશે. એ કથનનો કયાં સુધીનો ભાગ પચેન્દ્રિય જીવોના વિષયમાં લગાડવો જોઈએ ? તે તેના
पासमा सताव्यु छ “नो अचलितं कर्म निजेरयन्ति” त्यो सधानी माग તેને લાગ પાડો. હવે પંચેન્દ્રિય મનુષ્યના વિષયમાં સૂત્રકાર કહે છે કે આ પ્રમાણે જ મનુષ્યની સ્થિતિ આદિનું વર્ણન પણ સમજી લેવું. પણ તે વર્ણનમાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧
