________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श. १. उ०१ सू० १० भङ्गद्वयग्रहणकारणम्
इत्यत्र जिनपदं समानव्यञ्जनमपि भिन्नार्थकम् । इति तृतीयो भङ्गः ३।
कानिचित्पदानि तु भिन्नार्थानि भिन्नव्यञ्जनानि च भवन्ति, यथा-घटः, पटः, लकुटः, एतानि त्रीणि पदानि भिन्नभिन्नमेवार्थ प्रतिपादयन्ति तथा भिन्नभिन्नैय॑ञ्जनेयुक्तानीति चतुर्थों भङ्गः ४ इति ।
ननु एवं क्रमेण चतुर्भङ्गसंभवेप्यत्र प्रश्नसूत्रे द्वितीय-चतुर्थभङ्गौ एव कथं संगृहीतौ ? इति चेदाह-प्रश्नवाक्येषु 'चलमाणे चलिए'इत्यादिस्थलेषु भिन्नानामेव व्यञ्जनानां दर्शनात् , समानव्यञ्जनघटितयोः प्रथमतृतीययोर्भङ्गयोः संभवाभावादिति।
उत्तरमाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम! "चलमाणे चलिए, उदीरिज्जमाणे उदीरिए, वेइज्जमाणे वेइए, पहिज्जमाणे पहीणे" एतानि चत्वारि कहता है, तथा कामदेव नारायण, और हरि को भी कहता है । इस तरह जिन पद समानव्यंजन वाला होकर भी भिन्नार्थ का वाचक है। चतुर्भगी का यह तृतीय भंग है ३। कितनेक पद भिन्न२ अर्थवाले और भिन्नर व्यंजनवाले होते हैं, जैसे-“घट, पट, लकुट" आदि पद । ये घट पटादि पद भिन्न२ अर्थवाले हैं और भिन्नर व्यंजनाक्षरों से युक्त हैं। यह चौथा भंग है ।
शंका-इस क्रम से जब चार भंग संभवित होते हैं तो फिर इस प्रश्न सूत्र में द्वितीयभंग और चतुर्थभंग ही क्यों संगृहीत किये हैं ? ।
उत्तर-इन प्रश्नवाक्यों में "चलमाणे चलिए” इत्यादि स्थलों में भिन्नर ही व्यंजन देखे जाते हैं। इसलिये भिन्नर व्यंजनों को लेकर द्वितीयभंग और चतुर्थभंग ही संगृहीत किये हैं। समानव्यंजनों को કેવલીને જિન કહે છે, કામદેવ, નારાયણ અને હરિને પણ જિન કહે છે. આ રીતે “જિન” પદ સમાન વ્યંજન વાળું હોવા છતાં પણ જુદા જુદા અર્થ દર્શાવે છે. ચતુર્ભગીના ત્રીજા ભંગનાં આ ઉદાહરણ છે ૩. કેટલાંક પદે ભિન્ન ભિન્ન અર્થ वामन नु नुन व्यन वा डाय छे. सभ घट-घडी, पट-पस, लकुट –લાકડી વગેરે પદે તે પદે જુદા જુદા અર્થવાળાં અને જુદા જુદા વ્યંજનાક્ષવાળાં છે. આ ચે ભંગ છે ૪.
શંકા–આ ક્રમ પ્રમાણે જે ચાર ભંગ સંભવિત હોય છે તે પછી આ પ્રશ્ન સૂત્રમાં બીજા ભંગ અને ત્રીજા ભંગને જ સંગ્રહ શા માટે કર્યો છે ?
उत्तर-मा प्रश्न वाध्यामा "चलमाणे चलिए" त्याहस्थगोमा हो વ્યંજને જ દેખાય છે તેથી ભિન્ન ભિન્ન વ્યંજનને લીધે બીજા અને ચોથા ભંગને જ સંગ્રહ કરાય છે. સમાન વ્યંજને નહીં હોવાથી પહેલે અને ત્રીજો
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧
