________________
१७४
भगवतीसूत्रे यथा क्षीरं क्षीरम् , इह पदद्वयमपि समानार्थकं समानव्यञ्जनयुक्तं च, अयं प्रथमो भाः । कानिचित्पदानि समानार्थकानि भिन्नव्यञ्जनानि भवन्ति, यथा पयो दुग्धम् , इह पदद्वयं यद्यपि परस्परं विभिन्नैर्व्यञ्जनयुक्तं तथापि समानार्थकमेव, अर्थस्तु द्वयो
यञ्जनभेदेप्येक एव, इति द्वितीयो भङ्गः २। कानिचित्पदानि भिन्नार्थानि समानव्यञ्जनानि भवन्ति, यथा जिनः, तदुक्तं हैमीनाममालायाम्
"अहंभपि जिनश्चैव, जिनः सामान्यकेवली।
कन्दर्पोऽपि जिनश्चैव, जिनो नारायणो हरिः" ॥ वह इस प्रकार से है-(१) समानार्थ समानव्यंजन, (२) समानार्थ विविधव्यंजन, (३)भिन्नार्थ समानव्यंजन,(४) भिन्नार्थ भिन्नव्यंजन । कितनेक पद एक ही अर्थवाले और समानव्यंजनवाले होते हैं, जैसे-"क्षीर-क्षीर"। क्षीर, क्षीर ये दो पद हैं फिर भी इनमें समानार्थता और समान व्यञ्जनता है। यह चतुर्भगी के प्रथम भंग का दृष्टान्त है १। कितनेक पद समानार्थवाले होकर भी भिन्नर व्यंजनवाले होते हैं जैसे-“पयो दुग्धम्" । ये दोनों पद् यद्यपि भिन्नर व्यंजनाक्षरों से युक्त हैं फिर भी अर्थ की समानता को लेकर समानार्थक हैं, क्यों कि दुग्ध शब्द का अर्थ भी दूध है और पयस् शब्द का अर्थ भी दूध है । यह चतुर्भगी का दूसरा भंग है। कितनेक पद भिन्नार्थ होकर भी समान व्यंजनवाले होते हैं जैसे-"जिन जिन" ये दोपद हैं। जिन यह पद समानव्यंजनवाला होकर भी भिन्न२ अर्थका वाचक है। यही बात हैमीनाममाला कोशमें कही है "अर्हन्नपि"इत्यादि-जिन शब्द जिनेन्द्र देवको कहता है, सामान्य केवलीको (१) सभाना समान व्यन, (२) सभाना विविध व्यन, (3) मिन्नाथ સમાન વ્યંજન, (૪) ભિન્નાર્થ ભિન્નવ્યંજન. કેટલાંક પદે એક જ અર્થ વાળાં અને સમાન વ્યંજન વાળાં હોય છે, જેમ કે ક્ષીરક્ષીર. ક્ષીર, ક્ષીર એ બે પદે છે, છતાં પણ તેમનામાં સમાનાર્થતા અને સમાનગૅજનતા છે. આ ચતુર્ભગીના પ્રથમ ભંગનું દૃષ્ટાંત છે, ૧. કેટલાંક પદે સમાનાર્થ વાળાં હોવા छता लिन्न लिन्न व्यन व डाय छ, म “पयो दुग्धम्" मा पन्न પદે જે કે જુદા જુદા વ્યંજનાક્ષર વાળાં છે તે પણ, તેમની વચ્ચે અર્થની સમાનતા હોવાથી સમાનાર્થક છે. કારણ કે દૂધ અને “પયસ બનને શબ્દનો અર્થ દૂધ થાય છે. આ ચતુર્ભગીના બીજા ભંગનું દૃષ્ટાંત છે ૨. કેટલાંક પદે ભિન્નાર્થક હોવા છતાં પણ સમાન વ્યંજન વાળા હોય છે, જેમ કે “જિન”જિન જિનપદ સમાન વ્યંજન વાળું હોવા છતાં પણ જુદા જુદા અર્થ દર્શાવે છે. એજ વાત डेभानाममाणाशमाही छे. "अहंन्नपित्याहि-जिनेन्द्र वन निछ, सामान्य
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧
