________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० १ उ० २ सू० ९ संसारसंस्नानकालनिरूपणम् ४९५
अथ तिर्यगयोनिकानामल्पबहुत्वमाह-'तिरिक्खजोणियाण सव्यस्थोवे असुन्नकाले मिस्सकाले अणंतगुणे' तिर्यग्योनिकानां सर्वस्तोकोऽशून्यकालो मिश्रकालोऽनन्तगुण इति, सर्वस्तोकोऽशून्यकालस्तिरश्चाम् , स च कालोऽन्तमुहर्तमात्र ममाणकः, यद्यप्ययं कालः सर्वेषां तिरश्चां सामान्येन कथितस्तथापि विकलेन्द्रियसंमूछिमानामेव ज्ञातव्यः, विकलेन्द्रियसंमूच्छिमानामेवान्तर्मुहूर्त्तमानस्य विरहकालस्य शास्त्रे प्रतिपादितत्वात्।
तथोक्तम्-"भिन्नमुहुत्तो विगलेंदिएसु समुच्छिमेसु वि स एव"
छाया-भिन्नमुहूर्तों (अन्तर्मुहूतों ) विकलेन्द्रियेषु संमूछिमेष्वपि स एव " इति। एकेन्द्रिय जीवानामुद्वर्तनोपपातविरक्षाभावेन शून्यकालाभाव एवेति। तदुक्तं
" एसो असंखभागो, वट्टइ उव्वट्टणोववायम्मि ।
एगनिगोए निच्चं, एवं से सेसु वि स एव ॥१॥" शून्यकाल अनंतगुण है, और यह काल प्रायःवनस्पति में गये हुए जीवों का होता है। यही उत्कृष्ट नारकभवान्तर प्रभुने कहा है।
तिर्यग्योनिकजीवों का अल्पबहुत्व विचार इसप्रकार से हैतिर्यग्योनिकजीवों का अशून्यकाल सर्वस्तोक है, और मिश्रकाल अनंतगुण है। सर्वस्तोक यहां अन्तर्मुहूर्त जितना ही लिया गया है। यद्यपि यह काल सामान्य से समस्त तियेचजीवों का कहा है फिर भी यह विकलेन्द्रिय और संमूछिमों का ही जानना चाहिये। क्योंकि शास्त्र में विकलेन्द्रिय और संमूच्छिमों का ही विरहकाल अन्तर्मुहूर्त प्रमाणका कहा गया है । कहा भी है-"भिन्नमुहुत्तो विगलेंदिए संमुच्छिमेसु वि स एव” अर्थात् विकलेन्द्रिय और संमूछिमोंमें भिन्नमुहूर्त अर्थात् अन्तर्मुहूर्त विरह काल है, एकेन्द्रिय जीवोमें उद्वर्तना और उपपातके विरह न होने के कारण शून्यकालका भी वहाँ अभाव है। कहा भी है
| તિર્યંચ યોનિના જીવોનો તે અલ્પબદ્ધત્વ વિચાર આ પ્રમાણે છેતિર્યંચ યોનિના જીવન અશૂન્યકાળ ઓછા છે, અને મિશ્રકાળ અનંતગણો છે. સૌથી ઓછા કાળ અહીં અંતર્મુહૂર્ત એટલે જ છે, જો કે તે સામાન્યરીતે સમસ્ત તિર્યંચોને કાળ કહ્યો છે પણ અહિં તે વિકલેન્દ્રિય અને સંમછિમ જીવોને જ સમજવાનું છે, કારણ કે શાસ્ત્રમાં વિકલેન્દ્રિય અને સંમચ્છિમને જ વિરહકાળ અન્તર્મુહૂર્ત પ્રમાણ કહે છે કહ્યું પણ છે – " भिन्नमुहुत्तो विगले दिएसु समुच्छिमेसु वि स एव" मेन्द्रिय वाम. अर्थात વિકલેન્દ્રિય તથા સંમૂર્ણિમાં પણ ભિન્ન મુહૂર્ત એટલે અંતર્મુહૂર્ત જ વિરહ વ્યાપ્ત છે. ઉદ્વર્તનના અને ઉપપાતને વિરહ ન હોવાને કારણે શૂન્યકાળને પણ ત્યાં અભાવ છે. કહ્યું પણ છે –
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧
