________________
भगवती सूत्रे
9
अथोपस्थानक्रियाया विपक्षभूता अपक्रमणक्रिया, उपस्थानप्रस्तावे सति उप स्थान विरोधिन्या अपक्रमणक्रियायाः स्मरणं भवति, यथा-छाया ज्ञाने सति छायाविरोधिनो दिनकरातपस्य स्मरणं जायते, स्मृतस्य चोपेक्षानईत्वमिति न्यायात् उपस्थानानन्तरमपक्रमणं दर्शयितुमाह- 'जीवे णं भंते' इत्यादि, ' जीवेण भंते जीवः खलु भदन्त ! 'मोहणिज्जेणं कडेणं कम्मेणं' मोहनीयेन कृतेन कर्मणा उदि योणं' उदीर्णेन 'अवकम्मेज्जा' अपक्रामेत्=अपसर्पेत् उत्तमगुणस्थानकात् हीनं हीनतरं गुणस्थानं गच्छेदिति भावः । यदा कृतं मोहनीयं कर्म उदयमासादयति तदा की है कि समस्त वाक्य अवधारणसहित होते हैं इस नियम के अनुसार जब उपस्थान बालवीर्यताकारणक ही होता है तो वह पंडितवीर्यता और बालपण्डितवीर्यता, इन दोनों से नहीं होता है ।
"
उपस्थानक्रिया की विपक्षभूत अपक्रमण (नीचे गिरना) क्रिया है । उपस्थान का प्रस्ताव होने पर उपस्थान की विरोधिनी अपक्रमणक्रिया का स्मरण हो आता है । जैसे छाया का ज्ञान होने पर छाया के विरोधी सूर्य की धूप का स्मरण हो जाता है । " स्मृतस्य चोपेक्षानईत्वम् " जिसकी याद आ जावे फिर वह विषय उपेक्षा करने के योग्य नहीं होता इस नियम के अनुसार अब सूत्रकार उपस्थान के बाद करते हैं - " जीवे णं भंते ! " इत्यादि ।
अपक्रमण का कथन
(भंते) हे भदंत ! (जोवे णं) जीव क्या (कडेणं मोहणिज्जेणं कम्मेणं) किये हुए मोहनीय कर्म के (उदिष्णेगं) उदयसे (अवक्कमेज्जा) अपक्रम करता है ? अर्थात् उत्तमगुणस्थान से हीन हीनतर गुणस्थान में चला जाता है क्या ? વાત પ્રકટ કરી છે કે સમસ્ત વાકચ અવધારણ સહિત હોય છે. એ નિયમ પ્રમાણે જો ઉપસ્થાન માલવીયતાને કારણે થતુ હોય તેા પૉંડિતીયતા અને ખાલપ ડિતવીયતાને કારણે થાય જ નહી.
ઉપસ્થાનની ઉલટા અર્થની ક્રિયા તે અપક્રમણ છે. ઉપસ્થાનનું વર્ણન કરતી વખતે ઉપસ્થાન વિરોધી અપક્રમણ ક્રિયાનું સ્મરણ થઈ આવે છે, જેવી રીતે છાયાનું ભાન થતાં છાયાના વિરોધી સૂર્યના તડકાનું સ્મરણ થાય છે. मृतस्य चोपेक्षाऽनर्हत्वम् " “ જેની યાદ આવે તે વિષયની ઉપેક્ષા કરવી જોઇએ નહીં. ” એ નિયમ અનુસાર ઉપસ્થાનનું કથન કરીને હવે સૂત્રકાર शापभानुं उथन उरे छे – “ जीवे णं भंते " इत्यादि.
66
co
( भंते ! ) हे पूज्य ! जीवेणं) शु व ( कडेणं मोहणिज्जेणं कम्मेणं ) अशयेस भोडनीय उर्भना ( उद्दिष्णेणं ) उयथी (अवकमेज्जा) सभा अरे छे ? એટલે કે ઉત્તમ ગુણુસ્થાનમાંથી હીનતર ( નીચા ) ગુણસ્થાનમાં ચાલ્યેા જાય
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧
