________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० १ ० ३ सू० २ काङ्क्षामोहनीय कर्मनिरूपणम् ५५९
9
रो भेदाः = भेदचतुष्टयम् कृतादित्रिषु सामान्यक्रिया - भूतद्वय- वर्तमान भविष्यत्क्रियारूपाश्चत्वारो भेदा भवन्ति । 'पच्छिमा तिन्नि' पश्चिमानि त्रीणि अन्तिमानि= श्रीणि= उदीरित-वेदित-निर्जीर्णरूपाणि पदानि 'तियभेया' त्रिकभेदानि=भूतवर्तमानभविष्यद्रूपभेदत्रययुक्तानि एषां सामान्य क्रियारूपभेदरहितत्वात् । नतु आद्ये सूत्रत्रये - आलापकत्रये सामान्यक्रियासूचकानि कृतचितोपचितानि त्रीणि पदानि कथितानि तथैव उत्तरे आलापकत्रये उदीरित-वेदित-निजीर्णेत्येवंरूपसामान्यक्रिया सूचकानि त्रीणि पदानि कुतो नोक्तानीति चेदुच्यते - कृतं चितमुपचितं च कर्म बहुकर्म चित होता है, कांक्षामोहनीयकर्म उपचित भी होता है इत्यादि । सो इन पदों में जो आदि के तीन पद कृत, चित और उपचित ये हैं | इनमें सब में चार चार भेद होते हैं तथा उदीरित, वेदित और निर्जीर्ण जो अन्त के तीन पद हैं। इनमें प्रत्येक पद भूत, वर्तमान और भवियत् इन तीनकालकी क्रियारूप भेदोंसे युक्त है, क्योंकि इनमें सामान्य क्रियारूप भेद नहीं हैं, और कृत, चिंत और उपचित इनमें सामान्यक्रियारूप, भूतक्रियारूप, वर्तमानक्रियारूप, और भविष्यत् क्रियारूप चारभेद हैं।
शंका- आदि के तीन अलापकों में अर्थात् सूत्रों में जैसे सामान्य क्रिया के सूचक कृत, चित और उपचित ये तीन पद कहे गये हैं । उसी तरह उत्तर के तीन आलापकों में उदीरति वेदित और निर्जीर्ण इस रूप सामान्य क्रिया सूचक ३ तीन पद क्यों नहीं कहे गये हैं । समाधान - कृत, चित और उपचित जो कर्म होते हैं ।
वे बहुतकाल ક ચિત હાય છે, કાંક્ષામેાહનીય ક` ઉપચિત પણ છે, વગેરે. આ છ પદોમાંના પહેલા ત્રણ પદ્મમાં (કૃત, ચિત અને ઉપચિતમાં) ચાર ચાર ભેદ છે, અને છેલ્લાં ત્રણ પદોમાંનું ( ઉદ્ભીતિ, વેતિ અને નિર્જી માં ) પ્રત્યેક પદ ભૂત, વર્તમાન અને ભવિષ્ય એ ત્રણ કાળની ક્રિયારૂપ ભેદવાળું હાય છે. કારણ કે તે ત્રણેમાં સામાન્ય ક્રિયારૂપ ભેદ નથી. અને કૃત, ચિત અને ઉપચિતમાં સામાન્ય ક્રિયારૂપ, ભૂતક્રિયારૂપ, વર્તમાન ક્રિયારૂપ અને ભવિષ્યની ક્રિયારૂપ એમ ચાર ભેદ છે.
-
શંકા—શરૂઆતના ત્રણ સૂત્રોમાં જેમ સામાન્ય ક્રિયાનાં સૂચક કૃત, ચિત અને ઉપચિત એ ત્રણ પત્તુ કહ્યાં છે, એજ પ્રમાણે પાછળના ત્રણ આલાપકામાં ઉદ્ઘારિત, વેતિ અને નિરૂપ સામાન્ય ક્રિયાસૂચક ત્રણ પદો भ ह्यां नथी ?
સમાધાન—કૃત, ચિત અને ઉપચિત જે કર્મો હાય છે તે ઘણા કાળ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧
