________________
भगवतीसूत्र रपि तादात्म्यं भवेत्तदा परस्परं विरोध एव न स्यात् , नीलोत्पलमिव, तदिह वर्तमानत्व-भूतत्वयोविरोधात् तदाधारयोः कथमेकत्र सहावस्थानमिति चेत्माह
यथा पटादेरुत्पत्तिफाले प्रथमतन्तुप्रवेशसमयादारभ्य पट उत्पद्यते इति व्यवहारात् पटस्योत्पधमानता निश्चीयते, उत्पधमान एव पट उत्पन्नो भवतीति व्यवहारो रश्यते, तथा चलत् चलितमिति व्यपदिश्यते । पटेऽप्युत्पधमानता वर्तमानकाल एक, आपस में विरोध है तो इनके आधारभूत जो पदार्थ है जो " चलमाणे चलिए" आदि हैं उनका एकत्र सहावस्थान कैसे संभव हो सकता है। ___ उत्तर-जिस प्रकार पटादिकों की उत्पत्ति के समय में प्रथमतंतुप्रवेश के समय से लेकर “पट उत्पन्न हो रहा है" इस प्रकार काव्यवहार होने लगता है, और इसी व्यवहार से पट में उत्पद्यमानता का निश्चय किया जाता है, अर्थात् पट अभी उत्पन्न नहीं हुआ है-बना नहीं है-उत्पन्न हो रहा है-बन रहा है, फिर भी उत्पद्यमान को ही उत्पन्न हुआ मान लिया जाता है, ऐसा व्यवहार देखा जाता है, और इसी व्यवहार के बल पर " उत्पद्यमान एव पट उत्पन्नो भवतीति" ऐसा कह दिया जाता है, उसी तरह चलत् को चलित कह दिया जाता है। अर्थात् जो उदय में आ रहा है वह उदय में आ चुका, ऐसा व्यवहार हो जाता है। यदि इस पर यों कहा जाय कि पट में उत्पद्यमानता वर्तमानकाल है, और उत्पन्नता માનત્વ અને ભૂતત્વમાં પરસ્પરમાં વિરોધ હોય તે તેમના આધારભૂત પદાર્થો २ "चलमाणे चलिए" पाहिजे तेमनुं सत्र सास्थान (साथे २डवानु) કેવી રીતે સંભવી શકે છે?
ઉત્તર-જેવી રીતે પટાદિકોની ઉત્પત્તિના સમયે (કાપડ આદિ વણવાનું શરૂ થાય ત્યારથીજ)એટલે તાર ભરવાનું કામ શરૂ થાય ત્યારથી “પટ ઉત્પન્ન થઈ રહ્યો છે. એવું વ્યવહારમાં બેલાય છે, અને એજ વ્યવહારથી પટ તૈયાર થઈ રહ્યો છે. એ નિશ્ચય કરાય છે–તેની ઉત્પદ્યમાનતાનો નિર્ણય કરાય છે. એટલે કે હજી પટ તૈયાર થયો નથી પણ બની રહ્યો છે. તૈયાર થવા માંડે છે. એ રીતે ઉત્પદ્યમાનને જ ઉત્પન્ન થયેલ માની લેવાય છે, એવું વ્યવહારમાં જોવા भो छ, भने मेरी व्यवहार न माघारे "उत्पद्यमान एव पट उत्पन्नो भवतीति" सभी वाय छे. २४ प्रमाणे चलत् ने 'चलित' उवाय छे. मेटसे है જે ઉદયમાં આવી રહેલ છે તે ઉદયમાં આવી ચૂક્યું છે, એ વ્યવહાર થઈ જાય છે. જે તે બાબતમાં એમ કહેવામાં આવે કે પટમાં ઉત્પદ્યમાનતા વર્તમાનકાળ છે અને ઉત્પન્નતા ભૂતકાળ છે. છતાં પણ ઉત્પદ્યમાન પટને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧
