________________
५७६
भगवती सूत्रे
कदाचिदपि सम्वमस्ति तदुक्तम्- "नासतो विद्यते भावो नाभावो विद्यते सतः " इति । अथवा अस्तित्वं अस्तित्वे परिणमतीत्यस्य तृतीयोऽर्थः - अस्तित्वं सत् धर्म्य - मेदात् तथा चास्तित्वं सत् अस्तित्वे सच्चे परिणमति, यथा घटो घटत्वे एव । एवं नास्तित्वं नास्तित्वे परिणमतीत्यस्यायमर्थः, -नास्तित्वमसत्, तत् नास्तित्वेsसत्वे परिणमति, यथा अघटोsघटत्वे । भगवानाह 'हंता गोयमा जाव परिणम' हन्त गौतम ! यावत्परिणमति, यावच्छब्देन - अस्तित्वं अस्तित्वे परिणमति नास्तित्वं नास्तित्वे परिणमतीति ।
त्व रूप ही है, सो यह खरविषाणादि रूप नास्तित्व अत्यन्ताभावरूप में ही परिणमता है, क्योंकि असत्रूप इन खरविषाण आदि का किसी भी काल में सत्व रूप से परिणमन नहीं होता है । कहा भी है
"असत् सद्रूप नहीं होता और सत् असद्रूप नहीं होता ।" अथवा" अस्तित्वं अस्तित्वे परिणमति, नास्तित्वं नास्तित्वे परिणमति " इनका तीसरा अर्थ इस प्रकार से है-धर्मो के साथ अभेद होने से अस्तित्व नाम सत् का है । ऐसा जो अस्तित्वरूप सत् है वह अस्तित्वरूप सत् में परिणमता है, जैसे घट घटत्व में परिणमता है । इसी तरह नास्तित्व नास्तित्व में परिणमता है । इसका अभिप्राय यह है कि नास्तित्वरूप जो असत् है वह असत् में परिणमता है, जैसे अघट अघटरूप में परिणमता है । " हंता गोयमा जाव परिणमइ " इस सूत्र पाठ से पूर्वोक्तरूप में गौतम द्वारा किये गये प्रश्नका उत्तर प्रभुने दिया है? यहां यावत् शब्दसे
ખરવિષાણાદિરૂપ નાસ્તિત્વ અત્યતાભાવરૂપે જ પરિણમે છે કારણ કે અસરૂપ (નાસ્તિત્વરૂપ ) એ ખરવેષાદિકાનું કાઇ પણ કાળે સત્ત્વ ( અસ્તિત્વ ) રૂપે પરિણમન થતું નથી. કહ્યું પણ છે કે—
“અસત્ સરૂપ નથી હતું, અને સત્ અસરૂપ નથી હોતું ” અથવા— " अस्तित्वं अस्तित्वे परिणमति नास्तित्वं नास्तित्वे परिणमति " नोत्रीले अर्थ આ પ્રમાણે થાય છે—ધીની સાથે અભેદ્ય હાવાથી સને અસ્તિત્વ કહે છે. એવું જે અસ્તિત્વરૂપ સત્ છે તે અસ્તિત્વરૂપ સમાં પિરણમે છે. જેમ કે ઘટ ( घडो ) घटत्वमां ( घटत्व नतिमां ) परिशुभे छे. मेन प्रमाणे "नास्तित्व નાસ્તિત્વમાં પરિણમે છે.” તેનું તાત્પ આ પ્રમાણે છે—નાસ્તિત્વરૂપ જે અસત્ છે તે અસમાં પિરણમે છે જેમ કે અઘટ અઘટરૂપે પરિણમે છે.
66
हंता गोयमा ! जाव परिणमइ " आ सूत्र पाठ द्वारा पूर्वेति प्रारे गौतभे पूछेसा प्रश्ननो भवाम प्रमुखे माग्यो छे. अहीं " यावत्" शम्हथी “अस्तित्व
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧
