________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० १ उ० ३ सू० ६ अस्तित्वनास्तित्वादिवर्णनम् ५७५ अथवा 'अस्तित्वम् अस्तित्वे परिणमति'इ त्यस्यायमर्थ-अस्तित्वं सद्वस्तु, धर्मर्मिणोरभेदाद-अस्तित्वं धर्मः सद्वस्तु धर्मि, तथाचास्तित्वं अस्तित्वे सत्त्वे परिणमति सत् सदेव भवति,नात्यन्तं विनाशि स्यात् , विनाशस्य पर्यायान्तरगमनमात्ररूपखात् , प्रदीपादिविनाशस्यापि अन्धकाररूपतया परिणामात् । अथवा 'नत्थित्तं नस्थित्ते परिणमई' नास्तित्वं नास्तित्वे परिणमति, नास्तित्वमत्यंताभावरूपं खरविषाणादि, तत् नास्तित्वे वरविषाणादिरूपेऽत्यंताभावे एव परिणमति, न त्वसतः खरविषाणादेः ___ अथवा-"अस्तित्वं अस्तित्वे परिणमति" इस सूत्र पाठका यह अर्थ है-" अस्तित्व सद्वस्तुरूप है" इस पक्ष में धर्म और धर्मी का अभेद मान लिया गया है। अस्तित्व धर्म है, और सद्वस्तु धर्मी है। तात्पर्य कहने का यह है कि जब अस्तित्व को सबस्तु रूप माना जाय तो धर्म
और धर्मी में अभेद आ जाता है, क्योंकि अस्तित्व वस्तु का धर्म है न कि वह स्वयं धर्मी है । धर्मी तो सद्वस्तु है । इसीलिये यहां धर्म और धर्मी का अभेद माना गया है। तथा-अस्तित्व अस्तित्व में-सत्त्व मेंपरिणमता है। अर्थात् सत् सत्रूप ही होता है । वह अत्यन्त विनाशी नहीं होता है, क्योंकि विनाश जो होता है, वह केवल पर्यायान्तरगमन रूप होता है। प्रदीप आदि का जो विनाश है उसका भी अन्धकाररूप पर्यायान्तर से ही परिणाम होता है। अथवा- नत्थितं नत्थित्ते" नास्तित्व नास्तित्वमें परिणमता है । इसका तात्पर्य यह है-नास्तित्वका तात्पर्य अत्यंताभाव है । अत्यन्ताभावरूप जो खरविषाण हैं। वे नास्तिઆ સૂત્ર પાઠને અર્થ આ પ્રમાણે છે-“અસ્તિત્વ અસ્તિત્વમાં પરિણમે છે એટલે કે તે સસ્તુરૂપ છે” આ પક્ષે ધર્મ અને ધર્મીમાં અભેદ માની લેવામાં આવેલ છે. તાત્પર્ય કે અસ્તિત્વ ધર્મ છે, અને સસ્તુ ધર્મી છે. તાત્પર્ય એ છે કે જે અસ્તિત્વને સકસ્તુરૂપ માની લેવામાં આવે તે ધર્મ અને ધમમાં અભેદ આવી જાય છે. કારણ કે અસ્તિત્વ વસ્તુને ધર્મ છે તે પિતે ધમ નથી. ધર્મી તે સસ્તુ છે. તેથી અહીં ધર્મ અને ધર્મીમાં અભેદ માનવામાં આવ્યો છે. તથા–અસ્તિત્વ અસ્તિત્વમાં-સત્ત્વમાં પરિણમે છે એટલે કે સત સતુરૂપ જ હોય છે તે અત્યન્ત વિનાશી હોતું નથી. કારણ કે પર્યાયાન્તરગમનરૂપ વિનાશ જ ત્યાં થતું હોય છે. પ્રદીપ વગેરેને જે વિનાશ છે તે પણ અંધકારરૂપ पर्यायान्त२३५ ०८ परिभे छ. Aथ-"नस्थित्तं नस्थित्ते" नास्तित्व नस्तित्१३५ પરિણમે છે. તેનું આ પ્રમાણે તાત્પર્ય છે-નાસ્તિત્વ એટલે અત્યતાભાવ અત્યંતાભાવરૂપ જે ખરવિષાણુદિ (ગધેડાને શીંગડાં) છે. તે નાસ્તિત્વરૂપ જ છે. તે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧
