________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० १ उ० २ सू० ३ नैरयिकनिरूपणम्
४१७ भूत्वा नारकता प्राप्ता अतः पूर्वमसंज्ञित्वेन तीव्रतराशुभाध्यवसायादभावादल्पाशुभकर्मबन्धनेन रत्नप्रभायल्पवेदननरकेषुत्पत्ति संभवाद् अल्पवेदनावन्तो भवन्ति । अथवा संज्ञिभूताः पर्याप्तकाः, असंज्ञिभूताः अपर्याप्तका इत्यर्थे पर्याप्तका महावे. दनाः, तदवस्थायामनुभूति संभवात् । अपर्याप्तका अल्पवेदनाः, तदा तेषां पर्याप्तिविकलत्वेन स्फुटानुभूत्यसंभवात् । पर्याप्तयो हि जीवानां दुःखानुभव कारणमित्यतो ऽल्पवेदनास्ते, इति । जिभूत ऐसे नहीं होते हैं। क्यों कि वे पहले असंज्ञी थे-और इस अवस्था में मरकर वे नारकीय अवस्था को प्राप्त हुए हैं । अतः असंज्ञी होकर नारकीय अवस्था को प्राप्त हुए उनके पहले असंज्ञी होने के कारण तीव्रतर अशुभ अध्यवसाय के अभाव से अल्प अशुभकर्मका बंध करने के कारण अल्प वेदनावाले रत्नप्रभा नरकमें उत्पत्ति संभवित है। इससे वे अल्पवेदनावाले होते हैं । अथवा-संज्ञिभूत का अर्थ पर्याप्तक-शरीरादि समस्त पर्याप्ति जिनकी पूर्ण हो चुकी हैं-ऐसे जीव, और असज्ञिभूत का अर्थ अपर्याप्तक जीव । जो संज्ञीभूत नारकीय जीव हैं वे महावेदनावाले होते हैं, क्योंकि पर्याप्तक अवस्था में अनुभूति होती है और जो अपर्याप्तक हैं वे अल्पवेदनावाले होते हैं क्योंकि पर्याप्ति से विकल होने के कारण उनके स्फुट अनुभूति संभवित नहीं है, क्योंकि पर्याप्तियां ही जीवोंको दुःखके अनुभवका कारण होती है। इस कारण असंज्ञिभूत नारक अल्पवेदनावाले कहे गये हैं। મહાવેદનાઓ ભેગવતા હોય છે. અસંગ્નિભૂત એવાં હોતાં નથી. કારણ કે તેઓ પહેલાં અસંશી હતા. અને તે અવસ્થામાંથી મરીને તેઓ નરક એનિમાં ગયા હોય છે. તેમણે સંજ્ઞી હોવાને કારણે આગલી યોનિમાં તીવ્રતર અશુભ અધ્યવસાયને અભાવે અ૫ અશુભ કર્મને બંધ બાંધ્યું હોય છે અને તે કારણે અ૫ વેદનાવાળી રત્નપ્રભા નરકમાં તેમની ઉત્પત્તિ સંભવિત છે. તેથી તેઓ અપવેદનાવાળાં હોય છે. અથવા સંજ્ઞિભૂત એટલે પર્યાપ્તક-શરીરાદિ સમસ્ત પર્યાપ્તિ જેમની પૂર્ણ થઈ ગઈ હોય એવાં જીવો અને અસંજ્ઞિભૂત એટલે અપર્યાપ્તક જીવો. સંજ્ઞીભૂત નારક જીવ મહાદનાવાળાં હોય છે, કારણ કે પર્યાપ્તક અવસ્થામાં અનુભૂતિ થાય છે. જે અપર્યાપ્તક હોય છે તેઓ અલ્પવેદનાવાળાં હોય છે, કારણ કે પર્યાપ્તિથી શૂન્ય હોવાને કારણે તેમને સ્કૂટ અનુભૂતિ થવી સંભવિત હોતી નથી, કારણ કે પર્યાપ્તિ જ જીવને દુઃખના અનુભવનું કારણ હોય છે. આ કારણે અસંજ્ઞિભૂત નારક જીને અલ્પવેદનાવાળાં કહ્યાં છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧
