________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० १ उ० ३ सू० ६ अस्तित्वनास्तित्वादिवर्णनम्
५८१
मइ' अस्तित्वम् अस्तित्वे परिणमति प्रयोगविस्रसाभ्यामिति प्रश्नः । भगवान् स्वीकुर्वन्नाह - 'हंता गोयमा !' इत्यादि । 'हंता गोयमा' हन्त हे गौतम ! 'जहा मे अस्थित्तं अस्थित्ते परिणमइ तहा मे नत्थित्तं नत्थिते परिणमइ' यथा मे अस्तित्वम् अस्तित्वे परिणमति तथा मे नास्तित्वं नास्तित्वे परिणमति प्रयोगविस्रसाभ्याम् । 'मे' इति मत्सम्बन्धि | 'जहा मे नथित नत्थिते परिणमइ तहा मे अस्थित्तं अथित्ते परिणम' यथा मे नास्तित्वं नास्तित्वे परिणमति तथा मे अस्तित्वम् अस्तित्वे परिणमति प्रयोगविस्रसाभ्याम्, व्याख्या पूर्ववदेव ।
अथ पूर्वोक्तस्वरूपवतोऽर्थस्य सत्यत्वेन प्रज्ञापनीयतामाह - ' से नूणं ' इत्यादि । ' से नूणं भंते!' तद् नूनं भदन्त ! 'अत्थित्तं अस्थित्ते गमणिज्जं' अस्तिस्वम् अस्तित्वे गमनीयं = प्रज्ञापनीयमित्यर्थः । यत् सत् तत् सद्रूपेणैव प्ररूपणीय'मिति भावः । तथा यत् असत् तत् असद्रूपेणैव प्ररूपणीयमिति । "जहा परिणम " दो आलावा तहा गमणिज्जेणवि दो आलावगा भाणियव्वा जाव तहा मे अत्थितं अस्थिन्त गमणिज्जं ' यथा "परिणमति" द्वावालापको तथा गमनीयेनापि द्वावा
अस्तित्व में परिणमता है ? यह प्रश्न है । इस बात को स्वीकार करते हुए प्रभुने उनसे कहा - " हंता गोयमा ! " हां गौतम ! " जहा मे अत्थित्तं " इत्यादि । इस सूत्र पाठ का अर्थ स्पष्ट है ।
अब सूत्रकार पूर्वोक्त स्वरूप वाले अर्थ की सत्यरूप से प्रज्ञापनीयता प्रकट करने के निमित्त कहते हैं- " से नूणं " इत्यादि । क्या हे भदन्त ! अस्तित्व अस्तित्व में गमनीय है ? अर्थात् प्रज्ञापनीय है ? हां गौतम ! अस्तित्व अस्तित्व में गमनीय है । अर्थात् जो सत् है वह सद्रप से ही प्ररूपणीय होता है। तथा जो असत् है, वह असद्रूप से ही प्ररूपणीय होता है । " जहा परिणमइ दो आलावगा, तहा गमणिज्जेण वि दो आलावा भाणियव्वा जाव तहा मे अत्थित्त अस्थित्ते गमणिज्जं " जैसे અસ્તિત્વમાં પરિણમે છે ? આ પ્રશ્નના જવાબરૂપે મહાવીર પ્રભુએ તેમને કહ્યુંहंता गोयमा ! " हा गौतम ! जहा मे अत्थितं " इत्याहि. આ સૂત્રપાઠને અર્થ સ્પષ્ટ છે.
66
66
હવે સૂત્રકાર પૂર્વોક્ત સ્વરૂપવાળા અની સત્યરૂપે પ્રજ્ઞાપનીયતા પ્રકટ अश्वाना हेतुथी उडे छे" से णूणं " इत्यादि । डे पून्य ! शु अस्तित्व અસ્તિત્વમાં ગમનીય છે? એટલે કે પ્રજ્ઞાપનીય છે ? હા ગૌતમ ! અસ્તિત્વ અસ્તિત્વમાં ગમનીય છે એટલે કે જે સત્ છે તે સરૂપે જ પ્રરૂપણીય હોય છે. जहा परिणमइ दो आलावगा, तहा गमणिज्जेण वि दो आलावगा भाणियध्वा
66
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧
