________________
भगवती सूत्रे
>
रित्रात्मकस्तस्य यः । ' धम्मदेसए' धर्मदेशकः - धर्मः = प्राक्प्रतिपादितलक्षणः, तस्य देशक: = उपदेशकः । 'धम्मनायए' - धर्मनायकः - धर्मस्य नायकः = नेता स्वामी इति यावत् । 'धम्मसारही' धर्मसारथिः - धर्मस्य सारथिः, भगवति सारथित्वारोपेण धर्मे रथत्वारोपो व्यज्यते इति परम्परितरूपकालङ्कारस्तस्मात् यथा सारथी रथद्वारा तत्र स्थितमध्वनीनं सुखपूर्वकमभीष्टं स्थानं नयति, उन्मार्गगमनादितश्च प्रतिरुद्धि तथा भगवान् धर्मद्वारा मोक्षस्थानमिति भावः । 'धम्मवरचाउरंत चक्क वही ' धर्मवरचाउरन्तचक्रवर्ती--दान- शील- तपोभावैचतसृणां नरकादिगतीनां चतुर्णा वा ऐसा वह धर्म श्रुतचारित्ररूप कहा गया है। इस धर्म को जीव प्रभु की देशना द्वारा प्राप्त करते हैं अतः प्रभु को धर्मदय कहा है । " धर्मदेशक " प्रभु इसी धर्म का उपदेश करते हैं इसलिये वे धर्मदेशक कहे गये हैं । धर्म के नेता होने से धर्मनायक, और धर्म के सारथि होने से प्रभु धर्मसारथि कहे गये हैं । जिस प्रकार सारथि रथ द्वारा रथ पर बैठे हुए प्राणियों को सुखपूर्वक उनके अभीष्ट स्थान पर पहुँचा देता है, और " रथ उन्मार्ग पर न चला जावे" इसका पूरा२ ध्यान रखता है उसी प्रकार, भगवानरूप सारथि भी धर्मरूप रथ द्वारा भव्यजनों को उनके अभीष्ट स्थान - मुक्तिपुर को उन्हें पहुँचाते हैं, और कुवादियों से धर्म की रक्षा करते रहते हैं अतः उन्हें धर्मसारथि प्रकट किया है । इस तरह यहाँ पर भगवान् में सारथित्व के आरोप से धर्म में रथत्व का आरोप अभिव्यक्त होता है अतः यह परम्परितरूपकालङ्कार है । " धम्मवरचाउरंतचक्कवही -धर्मवरचा तुरन्त चक्रवर्ती " जो दान, शील तप और भाव, इन चारों के द्वारा जीवों की चार नरकादि गतियों को और चार कषायों को ચારિત્રરૂપ કહ્યો છે. પ્રભુની દેશના દ્વારા જીવેાને તે ધની પ્રાપ્તિ થાય છે, તેથી પ્રભુને ધર્માંય કહેલ છે. ‘ધદેશક’–પભુ એજ ધના ઉપદેશ આપે છે, તેથી તેમને પ્રદેશક કહેવામાં આવ્યા છે. તેઓ ધર્મના નેતા હૈાવાથી તેમને - ધનાયક ’ અને ધર્માંના સાથેિ હાવાથી તેમને ‘ધમ સારથિ, કહેલ છે. જેવી રીતે સારથિ રથમાં બેઠેલી વ્યક્તિઓને સુખપૂર્વક તેમને જવાને સ્થાને પહોંચાડે છે. અને રથ આડે માગે ન ચડી જાય તેની પૂરેપૂરી કાળજી રાખે છે, એજ પ્રમાણે ભગવાનરૂપી સારિથે પણ ધરૂપી રથદ્વારા ભવ્યજનાને તેમના અભીષ્ટ સ્થાને મુકિતપુરમાં-પહાંચાડે છે, અને કુવાદી સામે ધનું રક્ષણ કરે છે, તે કારણે તેમને ‘ધ સારથિ’ કહેલ છે. આ રીતે અહીં ભગવાનમાં સારથિત્વનું આરે પણ થવાથી ધર્મોમાં રથત્વનું આરેાપણુ અભિવ્યકત થાય છે, તેની આ પરપતિ ३५४ मा र छे. 'धम्मवरचा उरंतच कवट्टी - ' धर्मवश्या तुरन्तयवर्ती, -हान, શીલ, તપ અને ભાવ એ ચારે દ્વારા જીવાની નરકાદિ ચાર ગતિયા અને
९६
-
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧
ܐ
