________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. १ उ. ४ सू० ३ कर्मावेदने मोक्षाभावकथनम् १९७ लोकितसर्वपदार्थत्वादिति । तथा च मया द्विविध-द्विप्रकारकं कर्म प्रज्ञप्तं-भरूपितम् । तदेव दर्शयति-तं जहा' तद्यथा 'पएसकम्मे य अणुभागकम्मे य' प्रदेशकर्म चानुभागकर्म च । प्रदेशानुभागयोः स्वरूपं दर्शयितुमाह-"तत्थ णं' इत्यादि। 'तत्थ णं जं तं पएसकम्मं तं नियमा वेएई' तत्र यत् खलु प्रदेशकर्म तत् नियमाद्वेदयति प्रदेशाः कर्मपुद्गलाः जीवप्रदेशेषु क्षीरनीरन्यायेन संश्लिष्टाः तद्रूपं कर्म प्रदेशकर्म, तस्य नियमतो वेदनं भवत्येव, यद्यपि तादृशप्रदेशकर्मणो विपाको नानुभूयते, तथापि कर्मप्रदेशानां क्षयस्तु अवश्यमेव भवति, जीवः स्वप्रदेशेभ्यः कर्मप्रदेशानियमात् शातयतीत्यर्थः, 'तत्थ णं जं तं अणुभागकम्मं तं अत्थेगइयं वेएइ अत्थेगइयं नो वेएई' तत्र खलु यत्तद् अनुभागकर्म अस्ति तत् अस्त्येक आलोक से समस्त पदार्थों को आलोकित किये हुए ( देखे हुए ) होते हैं । मैंने जो दो प्रकार के कर्म प्ररूपित किये हैं, वे कौन से हैं ? इस बात को प्रभु ( तं जहा ) इस पद से बताने के निमित्त कहते हैं कि वे ये हैं-(पएसकम्मे य अणुभागकम्मे य ) एक प्रदेशकम, दूसरा अनुभाग कर्म । (तत्थ ण जं तं पएसकम्मं तं नियमा वेएइ ) इनमें जो प्रदेश कर्म है जीव उसे नियम से वेदन करता है। जिस प्रकार क्षीर (दूध )
और नीर (पानी) परस्पर में संश्लिष्ट होते हैं, उसी प्रकार जीव के प्रदेश में जो कर्म पुद्गल ओतप्रोत हो रहे हैं वह प्रदेशकर्म है । इस प्रदेश कर्म का तो नियमसे वेदन होता है । यद्यपि प्रदेशकर्मका विपाकअनुभव में नहीं आता है, फिर भी कर्मप्रदेशों का नाश तो अवश्य ही होता है। अर्थात् जीव अपने प्रदेशों से कर्मप्रदेशों को नियम से जुदा करता है। કેવળજ્ઞાનને લીધે તેઓ સમસ્ત પદાર્થોનું યથાર્થ સ્વરૂપ જાણતા હોય છે. માટે જ કહ્યું છે કે “મેં બે પ્રકારના કર્મો કહ્યાં છે” તે કર્મો ક્યાં ક્યાં છે ते मतावाने भाटे प्रभु ४ छ (तंजहा) ते भी 24 प्रमाणे छ (पएसकम्मे य अणुभागकम्मो य) (१) प्रदेश मने (२) अनुमा (तत्थ णं जं तं पएसकम्मं तं नियमा वेएइ) तेभान 2 प्रशछ तेनु अवश्य वहन रे छ. रवी રીતે ક્ષીર (દૂધ) અને નીર (પાણી) એક બીજાની અંદર ભળેલાં હોય છે તે પ્રમાણે જીવના આત્મપ્રદેશો સાથે જ કર્મ ઓતપ્રોત થઈ ગયેલાં હોય છે તે કર્મને પ્રદેશકર્મ કહે છે. તે પ્રદેશકમનું તે નિયમથી જ (અવશ્ય) વેદન કરાય છે. જો કે પ્રદેશકમને વિપાક (વેદન) અનુભવમાં આવતું નથી, તે પણ કર્મપ્રદેશને નાશ તે અવશ્ય થાય છે જ. એટલે કે જીવ પિતાના આત્મપ્રદેશથી કર્મપ્રદેશને અવશ્ય જુદા કરે છે. भ० ८८
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧
