________________
५०
भगवतीसूत्रे 'सिद्धः' इति पदं निष्पन्नम् । तदर्थश्च-सेधन्ति स्म-पुनरावृत्तिरहिततया लोकाग्रं सिद्धस्थानं गच्छन्ति स्मेति सिद्धाः, अथवा 'पिधु संराद्धा'-विति धातोः क्तप्रत्यये सिद्ध इतिपदं सिध्यति, तदर्थश्च-असिध्यन् कृतकृत्या अभूवन्निति सिद्धाः, मोक्षप्राप्त्यर्थमेव सर्वः प्रयासः सर्वैरपि क्रियते, स च मोक्ष एभिः प्राप्त इति कृतकृत्याः संजाताः, नास्ति करणीयमतस्तेषाम् । अथवा शास्त्रार्थ-षिध्-धातोनिष्पन्नतया तादृशधात्वभिप्रायेण तु सेधन्ति स्म-शासितारोऽभूवनिति सिद्धाःशासनकर्तार इति यावत् । विध् धातोर्मङ्गलार्थकत्वाभिप्राये तु सेधन्ति स्म-अजरामरत्वादिमाङ्गल्यरूपतामन्वभूवनिति सिद्धाः। अथवा सिद्धशब्दो नित्यपर्यायवाची, करने पर 'सिद्ध' पद निष्पन्न हुआ है। इसका तात्पर्य ऐसा है कि जिन्होंने पुनरावृत्तिरहितरूपसे लोकके अग्र भागमें स्थिति - सिद्धस्थान-को पा लिया है उनका नाम सिद्ध है । अथवा-संराद्धार्थक 'षिधु"धातुसे"क्त" प्रत्यय करने पर "सिद्ध” यह पद बना है। जो कृतकृत्य हो चुके हैं उनका नाम सिद्ध है, ऐसा इसका अर्थ होता है । मोक्षप्राप्तिके लिये ही सब प्रकारका प्रयास सब प्राणियों द्वारा किया जाता है। यह मोक्ष इन सिद्धोंने प्राप्त कर लिया है इसलिये ये कृत-कृत्य माने जाते हैं, क्यों कि अब इन्हें कुछ करना बाकी नहीं रहा है। अथवा-शास्त्रार्थक षिध धातुसे भी"क्त"प्रत्यय करने पर "सिद्ध"शब्द निष्पन्न होता है । इस धातुके अर्थानुसार जो शासनकर्ता हुए हैं उनका नाम सिद्ध है। मंगलार्थक "षिध"धातुके अभिप्रायसे जब "सिद्ध" शब्द बनाया जाता है। तब इसका अर्थ अजर अमर आदि रूप मंगलपनेको जिन्होंने पा लिया है वे सिद्ध हैं। બને છે. તેને ભાવાર્થ આ પ્રમાણે છે. જેમણે પુનરાવૃત્તિથી રહિત લેકના અગ્ર ભાગમાં આવેલ સિદ્ધસ્થાનને પ્રાપ્ત કર્યું છે, તેમને સિદ્ધ કહે છે. અથવા – सशद्धाय ४ ‘षिधू' धातुने 'क्त' प्रत्यय साथी 'सिद्ध' ५४ मन छ. या તકૃત્ય થઈ ગયા છે તેમને સિદ્ધ કહે છે, એ તેને અર્થ થાય છે. મોક્ષ પ્રાપ્તિને માટે જ સઘળા જી દ્વારા બધા પ્રકારના પ્રયત્ન થાય છે. એ સિદ્ધોએ તે મોક્ષ પ્રાપ્ત કરી લીધું છે તેથી તેમને કૃતકૃત્ય થયેલા માનવામાં આવે છે, કારણ કે હવે તેમને કંઈ પણ કરવાનું બાકી રહ્યું નથી. અથવા -
साथ 'षिध' यातुन 'क्त' प्रत्यय साथी 'सिद्ध' २५४ ने छ । ધાતના અર્થ પ્રમાણે જેઓ શાસનકર્તા થયા છે તેમને સિદ્ધ કહે છે. મંગલાર્થક 'षि यातनी महथीन सिद्ध' २५४ मनापामा पावेतो तेनी मथ मा प्रमाणे થાય-અજર, અમર આદિરૂપ મંગળતા જેમણે પ્રાપ્ત કરી છે તેમને સિદ્ધ કહે છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧
