________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श.१ उ. ३ सू० २ उपस्थानापक्रमणस्वरूपम् ६८५ वीरियत्ताए उवट्ठाएज्जा ? बालपंडियवीरियत्ताए उवट्ठाएज्जा ? गोयमा ! पंडियवीरियत्ताए उवहाएज्जा नो बालवीरियत्ताए उवहाएज्जा नो बालपंडिय वीरियत्ताए उवट्ठाएज्जा" अपक्रमणेत्वेवं वाच्यम् , तथाहि-'बालपंडियबीरियताए अवक्कमेज्जा नो बालवीरियत्ताए अवकमेज्जा, नो पंडियवोरियत्ताए अवक्कमेज्जा" इत्येवं भणनीयमिति । अयमाशयः-उदीर्णालापापेक्षया उपशांतालापकयोरयं विशेषः-प्रथमालापके मोहनीयेन कर्मणोपशांतेन सता पण्डितवीय समवलम्ब्य परलोकक्रियामूपतिष्ठेत् , उपशांतमोहावस्थायां पण्डितवीर्यमात्रस्य सद्भावात् । अन्येषां तु अयमाशयः-मोहनीयेनोपशांतेन सता न मिथ्यादृष्टिर्भवति किंतु है-यदि जीव वीर्यता से उपस्थान करता है तो क्या वह बालवीर्यता से उपस्थान करता है ? या पण्डितवीर्यता से उपस्थान करता है ? या बालपण्डितवीर्यतासे उपस्थान करता है ? हे गौतम ! जीव जो उपस्थान करता है, वह पण्डितवीर्यता से उपस्थान करता है, बालवीर्यता से उपस्थान नहीं करता और न बालपण्डितवीर्यता से उपस्थान करता है। अपक्रमण में इस प्रकार से विचार है- अपक्रमण जो होता है वह बालपण्डितवीर्यता से होता है, बालवीर्यता से नहीं होता है और न पण्डितवीर्यता से होता है। इसका आशय इस प्रकार से है कि-उदीर्ण के आलापकों की अपेक्षा उपशांत के आलापकों में विशेषता यह है कि जीव के जब मोहनीयकर्म उपशांत होता है उस समय वह पण्डितवीर्य का ही अवलम्बन करके परलोकसंबंधी क्रियाओं में उपस्थान करता है, क्योकि मोहनीयकर्म की उपशांत अवस्था में पण्डितवीर्यमात्र का ही सद्भाव रहता है । इस विषय में दूसरों का यह आशय है कि मोहनीय વીર્યતાથી ઉપસ્થાન કરે છે તો શું તે બાલવીયતાથી ઉપરથાન કરે છે કે પડિતવીર્યતાથી ઉપસ્થાન કરે છે કે બાલપંડિતવીર્યતાથી ઉપસ્થાન કરે છે તેને જવાબ આ પ્રમાણે આપ્યો છે. ગૌતમ! જીવ જે ઉપસ્થાન કરે છે તે પંડિતવીયતાથી કરે છે. બાલવીયતાથી બાલપંડિતવીર્યતાથી જીવ ઉપસ્થાન કરતો નથી. અને અપકમણ બાલપંડિતવીર્યતાથી થાય છે. બાલવીર્યતાથી કે પંડિતવીર્યતાથી થતું નથી. તે કથનનો આશય આ પ્રમાણે છે-ઉદીના આલાપ કરતાં ઉપશાંત આલાપકેમાં એ વિશેષતા છે કે જીવનું મેહનીય કર્મ જ્યારે ઉપશાંત થાય છે ત્યારે તે પંડિતવીર્યતાનું અવલંબન કરીને પરલેક સંબંધી ક્રિયાઓમાં ઉપસ્થાન ( સ્વીકાર) કરે છે. કારણ કે મોહનીય કર્મની ઉપશાન્ત અવસ્થામાં પંડિત વીર્યને જ એક માત્ર સદુભાવ રહે છે. આ વિષયમાં કેટલાકને અભિપ્રાય
શ્રી ભગવતી સૂત્રઃ ૧
