________________
२९२
भगवतीसूत्रे 'अनंतगुणा' अनन्तगुणाः। परिणामसूत्रे-आहारतया गृहीताः पुद्गलाः 'तेइंदियाणं' त्रीन्द्रियाणां त्रीन्द्रियजीवानां 'घाणिदिय-जिभिदिय-फासिदिय वेमायाए' घाणेन्द्रिय जिवेन्द्रिय-स्पर्शेन्द्रिय विमात्रया घ्राणेन्द्रियादिषु त्रिषु इन्द्रियेषु विषममात्रया कदाचिद् घ्राणेन्द्रियतया, कदाचिज्जिवेन्द्रियतया, कदाचित्स्पर्शेन्द्रियतयेतिभावः 'भुज्जो भुज्जो' भूयो भूयः परिणमन्ति । 'चउरिदियाणं' चतुरिन्द्रियाणां चतुरिन्द्रियजीवानां च 'चक्खिदिय-घाणिदिय-जिभिदिय-फासिदियत्ताए' चक्षुरिन्द्रिय-घ्राणेन्द्रिय-जिहवेन्द्रिय-स्पर्शेन्द्रियतया-चक्षुरादिषु चतुषु इन्द्रियेषु विषममात्रतया 'भुज्जो भुज्जो' भूयो भूयः परिणमन्तीति ॥मू०२१॥
अथ पञ्चेन्द्रियजीवनिरूपणम्
मूलम्-पंचिंदिय तिरिक्खयोणियाणं ठिई भाणियव्वा, उस्सासो वेमायाए, आहारो अणाभोगनिव्वत्तिओ अणुसमयं इसी तरह जो अनास्वाद्यमान पुद्गल हैं उनकी अपेक्षा से जो अस्पृश्यमान पुद्गल हैं वे भी अनन्तगुणे अधिक हैं। परिणाम सूत्र में जो इस प्रकार कहा है कि आहाररूपसे जो गृहीत पुद्गल हैं, उनका तीन इन्द्रियवाले जीवों की घ्राणेन्द्रिय, जिवेन्द्रिय और स्पर्शेन्द्रियके रूपमें विमात्रा से परिणमन हुआ करता है, उसका भावार्थ इस प्रकार है-“ इन तीन इन्द्रियवाले जीवों में गृहीत पुद्गल विषम मात्रासे कभी घ्राणेन्द्रियके रूपमें, कभी जिहवेन्द्रियके रूपमें और कभी स्पर्शेन्द्रियके रूपमें लगातार परिणमित होते रहते हैं । इसी तरह चार इन्द्रियवाले जीवोंद्वारा प्रक्षेपाहार के रूपमें ग्रहण किए गए वे पुल विषममात्रासे चक्षुरिन्द्रिय, घ्राणेन्द्रिय, जिहवेन्द्रिय और स्पर्शेन्द्रिय के रूप में लगातार परिणमित होते रहते हैं। सू. २१ ॥ અને અનાસ્વાદ્યમાન પુદગલ કરતાં અસ્પૃશ્યમાન યુગલો અનંત ગણું વધારે છે. પરિણામ સૂત્રમાં જે આ પ્રમાણે કહ્યું છે કે આહારરૂપે ગૃહીત જે મુદ્દગલો છે તેમનું તે ઈન્દ્રિય જીવોની ઘાણેન્દ્રિય, જિન્દ્રિય અને સ્પર્શેન્દ્રિયરૂપે વિમાત્રાએ પરિણમન થયા કરે છે, તેને ભાવાર્થ આ પ્રમાણે છે–
એ ચેન્દ્રિય જીવોમાં તે ગૃહીત યુગલો વિષમ માત્રાએ કયારેક ધ્રાણેન્દ્રિય રૂપે, ક્યારેક જિન્દ્રિયરૂપે અને કયારેક સ્પર્શેન્દ્રિયરૂપે વારંવાર પરિણમતાં રહે છે. એ જ પ્રમાણે ચતુરિન્દ્રિય જીવો દ્વારા પ્રક્ષેપાહારરૂપે ગૃહીત તે યુગલો વિષમ માત્રાએ ચક્ષુઈન્દ્રિય, ઘ્રાણેન્દ્રિય, જિન્દ્રિય અને સ્પર્શેન્દ્રિયરૂપે વારંવાર परिभतi २९ छे. ॥ सू. २१॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧
