________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० १ उ०३ काङ्खामोहनीयकर्मनिरूपणम् ५३९ नीयम् , एतादृशं चारित्रमोहनीयमपि भवतीत्यत आह-कांक्षामोहनीयम् ,कांक्षा अन्यदर्शनग्रहः, ततः कांक्षायाः मोहनीयमिति कांक्षामोहनीयम् , मिथ्यात्वमोहनीयमित्यर्थः। उपलक्षणत्वात् शङ्कादीनां परिग्रहः, 'कडे'त्ति-कृतम् भवति न वेति प्रश्नः। उत्तरयति भगवान्-'हंता' हन्त हे गौतम ! 'कडे' कृतम् । यदिदं कांक्षामोसत् और असत् के विवेक से विकल तो चारित्रमोहनीय कर्म भी करता है अतः उसका यहां ग्रहण न हो इस कारण मोहनीय पद के साथ कांक्षा विशेषण रखा है। कांक्षामोहनीयका अर्थ दर्शनमोहनीय कर्म है। अन्य दर्शन का ग्रहण यह कांक्षा है। इस कांक्षा से जो आत्मा को मोहित करता है । वह कांक्षामोहनीय है । तात्पर्य कहने का यह है कि मोहनीय के साथ जो कांक्षा पद रखा है उससे चारित्रमोहनीय कर्म की निवृत्ति हो जाती है, क्योंकि वह कांक्षा से आत्मा को मोहित नहीं करता है। दूसरे दूसरे एकान्तप्ररूपक मतों का ग्रहण करना अर्थात् अनेकान्तप्ररूपक धर्म में श्रद्धा नहीं रखते हुए भिन्न२ एकान्त प्ररूपक धर्मों में श्रद्धा रखना इसका नाम कांक्षा है। इस कांक्षासे दर्शनमोहनीय का बंध जीव को होता है । कांक्षामोहनीय का दूसरा नाम मिथ्यात्वमोहनीय भी है इसलिये कांक्षामोहनीय का तात्पर्य मिथ्यात्वमोहनीय है। कांक्षापद यह उपलक्षण है, क्योंकि इससे शंका आदि का ग्रहण हुआ है । " कडे " का अर्थ कृत-क्रिया-निष्पादित है। ___ भगवान् ने इस प्रश्न का उत्तर यों दिया कि हे गौतम ! "हंता" हां રહિત બનાવે છે તેથી અહીં તેને ગ્રહણ કરવાનું ન હોવાથી “મોહનીય પદની સાથે કાંક્ષાપદ મૂકયું છે. કાંક્ષાહનીય એટલે દર્શનમોહનીય કર્મ. અન્ય દર્શનને ગ્રહણ કરવું તેનું નામ કાંક્ષા છે તે કાંક્ષાથી જે આત્માને મહિત કરે છે તેને કાંક્ષામહનીય કહે છે. તાત્પર્ય એ છે કે મેહનીયની સાથે કાંક્ષા પદ મૂકવાથી ચારિત્રમોહનીયની વ્યાવૃત્તિ (નિવૃત્તિ) થઈ જાય છે, કારણ કે તે (ચારિત્રમેહનીય) કાંક્ષાથી આત્માને મોહિત કરતું નથી. જુદા જુદા એકાન્તપ્રરૂપક મતોને ગ્રહણ કરવા, અર્થાતુ અનેકાન્તપ્રરૂપક ધર્મમાં શ્રદ્ધા ન રાખતાં જુદા જુદા એકાન્તપ્રરૂપક ધર્મોમાં શ્રદ્ધા રાખવી તેનું નામ કાંક્ષા છે. તે કાંક્ષાથી જીવ દર્શનમેહનીય કર્મને બંધ બાંધે છે. કાંક્ષાહનીયનું બીજું નામ મિથ્યાત્વમેહનીય પણ છે. તેથી કાંક્ષાહનીય એટલે મિથ્યાત્વમોહનીય પણ કહેવાય છે, કાંક્ષાપદ ઉપલક્ષક પદ છે. કારણ કે તેની મારફત શંકા वगेरे अणु ४२येत छ " कडे " मेटले तृत-ठियानिहित
सावाने ते प्रशन मा प्रमाणे वामहीधा छ-"गीतम! "हता"
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧
