________________
भगवतीसूत्र तथा श्रमणस्य सर्वोऽपि प्रमत्तयोग आरम्भ एव, यदाह
" सव्वो पमत्तजोगो समणस्स उहोइ आरंभो।" छाया-सर्वः प्रमत्तयोगः श्रमणस्य तु भवति आरम्भः । इति ।
अतः प्रमत्तसंयतस्य शुभोऽशुभो वा योग आत्मारम्भादेः कारणं भवतीति । संयतं प्ररूप्यासंयतं प्ररूपयति-तत्थ णं' तत्र खलु 'जे ते ' ये ते ' असंजया' असंयताः अविरताः ते 'अविरई' अविरतिं ' पडुच्च' प्रतीत्य आश्रित्य ' आयारंभावि ' आत्मारम्भा अपि 'जाव' यावत्-यावच्छब्देन-परारम्भा अपि तदुभयारम्भा अपि 'नो अणारंभा' नो अनारम्भाः । अत्रेदं तात्पर्यम्-यधपिअसंयतानां सूक्ष्मैकेन्द्रियादीनामात्मारम्भकादित्वं न साक्षादस्ति, तथापि अविरतिमधिकृत्य तेषां तद् आत्मारम्भकत्वादिकं विद्यते, तेषां ततो न निवृत्तत्वात् , अतोऽसंयतानामविरतिस्तत्र कारणमिति । ' से तेणद्वेणं' तत् तेनार्थेन तेन कारणेन 'गोयमा' हे गौतम ! 'एवं बुच्चइ ' एवमुच्यते ‘अत्थेगइया-जीवा जाव अणारंभा' सन्त्येके जीवा यावत् अनारम्भाः, यावच्छब्देन-आत्मारम्भादि प्रश्न सूत्रस्य निर्वचनसूत्रे यानि पदानि प्रोक्तानि तानि सर्वाणि संग्राह्याणीति ॥मू०२४॥
॥ इति आत्मारम्भादि वक्तव्यता निरूपणम् समाप्तम् ॥ विराधक (विनाशक) होता है। श्रमणका समस्त भी प्रमत्तयोगआरंभरूप ही है। कहा भी है
"सव्यो पमत्तजोगो समणस्स उ होइ आरंभो" समस्त प्रमत्तयोग श्रमणका आरंभ ही है। इसलिये प्रमत्तसंयतका शुभ अथवा अशुभयोग आत्मारंभादिकका कारण होता है । असंयत-अविरत-जो जीव हैं वे अविरतिसे युक्त होनेके कारण आत्मारंभक आदि होते हैं। अनारंभक नहीं होते हैं। यहां ऐसा तात्पर्य है कि असंयत जो सूक्ष्म एकेन्द्रियादिक जीव हैं उनमें साक्षात् रूपसे आत्मारंभकता आदि नहीं है फिर भी अविरतिकी अपेक्षासे उनमें आत्मारंभकता आदि हैं ही। क्योंकि वे વાયુકાય, વનસ્પતિકાય અને ત્રસકાય, એ છ કાયના જીને વિરાધક થાય છે. શ્રમણને સમસ્ત પ્રમત્તયાગ આરંભરૂપ જ છે. કહ્યું પણ છે –
“सव्वो पमत्तजोगो समणस्स उ होइ आरंभो” श्रमाने। समस्त प्रभत्तવેગ આરંભરૂપ જ છે.” તેથી પ્રમત્ત સંયતને શુભ અથવા અશુભ ગ આત્મારંભાદિકના કારણરૂપ હોય છે. અસંયત-અવિરત જે જીવો હોય છે તેઓ અવિરતિથી યુક્ત હોવાને લીધે આત્મારંભી આદિ હોય છે, અનારંભી હતા નથી. તેનું તાત્પર્ય એવું છે કે–સૂક્ષ્મ એકેન્દ્રિયાદિક જે અસંત જીવો છે તેમનામાં પ્રત્યક્ષ રીતે આત્મારંભતા આદિ નથી. છતાં પણ અવિરતિની અપે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧
