________________
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श०१ उ० ४ सू. २ उपस्थानापक्रमणस्वरूपम् ६३ जीवः पण्डितवीर्येण कदाचिदपि न पतति, बालवीर्येण तु अधःपतनं भवति । वालपण्डितवीर्येण तु कदाचित्पतनं भवति कदाचिन वा भवतीतिभावः।
उपशांतस्योदीर्णविपक्षत्वादुपशान्तमूत्रद्वयमतिदेशेन दर्शयति 'जहे'-त्यादि। 'जहा उदिण्णेणं दो आलावगा तहा उवसंतेण विदो आलावगा भाणियव्या' यथा उदीर्णन द्वौ आलापको तथा उपशान्तेनापि द्वावालापको भणितव्यौ। तथाहि"जीवेणं भंते ! मोहणिज्जेणं कडेणं कम्मेणं उपसंतेणं उवट्ठावएज्जा, ता उवटाएज्जा, जीवेणं भंते ! मोहणिज्जेण कडेणं कम्मेणं उवसंतेणं अवकमेज्जा ? हता अवक्कमेज्जा" अनेन रूपेणोपशान्तपक्षे द्वौ आलापको भवतः । 'नवरं उवट्ठाएज्जा में हीनतर गुणस्थान को प्राप्त नहीं होता है, अर्थात् उत्तम गुणस्थानक से नीचे के हीनतर गुणस्थानमें वह उतरता नहीं है परन्तु बालवीर्यवाले जीवका अधःपतन होता है । बालपण्डित वीर्यवाले के लिये ऐसा नियम नहीं है। अर्थात् उसका पतन होता भी है और कदाचित् नहीं भी होता। उपशान्त उदीर्ण का विपक्ष है इसलिये उपशान्त संबंधी दो सूत्रों को अतिदेश द्वारा सूत्रकार दिखलाते हैं-"जहा उदिण्णेणं दो आलावगा तहा उवसंतेण वि दो आलावगा भाणियवा" जैसे उदीर्ण प्रकरण में आये हुए उदीर्ण पद के साथ दो आलापक कहे गये हैं, उसी तरह से उपशान्त पदके साथ भी दो आलापक कह लेना चाहिये । वे इस प्रकारसे हैं-'जीवे णं भंते ! मोहणिज्जेणं कडेणं कम्मेणं उवसंतेणं उवट्ठाएज्जा? हंता उवट्ठाएज्जा "जीवे णं भंते ! मोहणिज्जेणं कडेणं कम्मेणं उवसंतेणं अवक्कमेज्जा ? हंता ! अवक्कमेज्जा " इस रूपसे उपशान्त નીચલા ગુણસ્થાનને પામતા નથી.-એટલે કે ઉત્તમ (ઉપરના) ગુણ થાનમાંથી નીચેના ગુણસ્થાનમાં તે જતો નથી. પણ બાલવીયવાળા જીવનું અધઃપતન અવશ્ય થાય છે. બાલપંડિતવીર્યતાવાળાનું પતન કયારેક થાય છે અને કયારેક નથી પણ થતું. ઉદીર્ણથી ઉલટા અને શબ્દ ઉપશાન્ત છે. તેથી ઉપશાત વિષયક બે સૂત્રોનું સૂત્રકાર કથન કરે છે–
(जहा उदिण्णेणं दो आलावगा तहा उवसंतेण वि दो आलावगा भाणियव्वा) જેવી રીતે ઉદયના પ્રકરણમાં ઉદય પદની સાથે બે આલાપક કહેવામાં આવ્યા છે એવી જ રીતે ઉપશાંત પદની સાથે પણ બે આલાપક કહેવા જોઈએ. माता५। २प्रमाणे जे-“ जीवेणं भंते ! मोहणिज्जेणं कडेण कम्मेणं, उबसंतेणं उवढावेज्जा?" "हता उवढाएज्जा” “जीवेणं भंते ! मोहणिज्जेणं कडेणं कम्मेणं उबसंतेणं अवकमज्जा?" "हंता अवक्कमेज्जा” 20 शते ५न्त विषय
શ્રી ભગવતી સુત્ર : ૧
