Agam 05 Ang 05 Bhagvati Vyakhya Prajnapti Sutra Part 01 Sthanakvasi

Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/006315/1

Page #1

નમો અરિહંતાણં નમો સિદ્ધાણં
નમો આયરિયાણં નમો ઉવજઝાયાણં
નમો લોએ સવ્વ સાહૂણં એસો પંચ નમુકકારો
સવ્વ પાવપ્પણાસણો મંગલાણં ચ સવ્વેસિં પઢમં હવઈ મંગલં

Page #2

જિનાગમ પ્રકાશન યોજના
પ. પૂ. આચાર્યશ્રી ઘાંસીલાલજી મહારાજ સાહેબ કૃત વ્યાખ્યા સહિત
DVD No. 1 (Full Edition)
ઃઃ યોજનાના આયોજક :: શ્રી ચંદ્ર પી. દોશી - પીએચ.ડી. website : www.jainagam.com

Page #3

AGAVATIS
SHRI BHS
1 SUTRA
PART :1
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ભાગ ૧

Page #4

goddddddddddddddddog जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री-घासीलालजी-महाराज
विरचितया प्रमेयचन्द्रिकाख्यया व्याख्यया समलङ्कतं ____ हिन्दी-गुजर्र-भाषाऽनुवादसहितम्|भगवती-सूत्रम) BHAGAVATI
SUTRAM
φφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφ
प्रथमो भागः
नियोजकः संस्कृत-प्राकृतज्ञ-जैनागमनिष्णात-प्रियव्याख्यानिपण्डितमुनि-श्रीकन्हैयालालजी-महाराजः
प्रकाशकः राजकोटनिवासि-श्रेष्ठिनः श्रीमतः शामजीभाई वेलजीभाई वीराणी तथा कडवीबाई वीराणी ट्रस्ट-प्रदत्त-द्रव्यसाहाय्येन
अ०भा० श्वे० स्था० जैनशास्त्रोद्धारसमितिप्रमुखः श्रेष्ठि-श्रीशान्तिलाल-मङ्गलदासभाई-महोदयः
मु० राजकोट प्रथमा-आवृत्तिः वीर-संवत् विक्रम संवत् ईस्वीसन् प्रति १००० २४८७
२०१७
φφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφφα
मूल्यम्-रू० २०-०-०
σφφφφφφφφφφφφφφφφφφς

Page #5

મળવાનું ઠેકાણું : શ્રી અ. ભા. વે. સ્થાનકવાસી જૈન શાસ્ત્રોદ્ધાર
સમિતિ
ઠે. ગડિયા ફૂવારાડ, ગ્રીન લેાજ ( સૌરાષ્ટ્ર )
પાસે,
રાજકાટ.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧
Published by :
Shri Akhil Bharat S. S. Jain Shastoddhar Samti. Garedia Kuva road. RAJKOT. (Saurashtra) W. Ry India
*
પ્રથમ આવૃત્તિ ઃ પ્રત ૧૦૦૦ વીર સંવત ઃ ૨૪૮૭ વિક્રમ સ’વતઃ ૨૦૧૭ ઈસ્વીસન ઃ ૧૯૬૧
×
• મુદ્રક ઃ મણિલાલ છગનલાલ શાહ શ્રી નવપ્રભાત પ્રિન્ટીંગ પ્રેસ લીકાંટા શડ ફ • અમદાવાદ

Page #6

બા. બ્ર. શ્રી વિનોદમુનિનું સંક્ષિપ્ત જીવનચરિત્ર
આ પરમ વૈરાગી અને દયાના કુંજ જેવા આ પુરુષને જન્મ વિક્રમ સંવત ૧૯૯રમાં પિટ સુદાન (આફ્રિકા)માં કે જ્યાં વિરાણી કુટુંબને વ્યાપાર અજ દિવસ સુધી ચાલુ છે, ત્યાં થયો હતે.
શ્રી વિનોદકુમારના પુણ્યવાન પિતાશ્રીનું નામ શેઠશ્રી દુર્લભજી શામજી વિરાણુ અને મહાભાગ્યવાન માતુશ્રીનું નામ બેન મણીબેન વિરાણી. બન્નેનું અસલ વતન રાજકેટ (સૌરાષ્ટ્ર) છે. બેન મણિબેન ધાર્મિક ક્રિયામાં પહેલેથી જ રુચિવાળા હતા, પરંતુ શ્રી વિનંદકુમાર ગર્ભમાં આવ્યા પછી વધારે દામી અને પ્રિયધમી બન્યા હતા.
પૂર્વ ભવના સંસ્કારથી શ્રી વિનોદકુમારનું લક્ષ ધાર્મિક અભ્યાસ અને ત્યાગભાવ તરફ વધારે હોવા છતાં તેઓશ્રીએ નમેટ્રીક સુધી અભ્યાસ કરી વ્યવહારિક કેળવણી લીધેલી અને વ્યાપારની પેઢીમાં કુશળતા બતાવેલી.
તેઓશ્રીએ યુનાઈટેડ કિંગડમ, ફ્રાન્સ, બેટજીયમ, હેલેન્ડ, જર્મની સ્વીઝર્લેન્ડ, તેમજ ઈટાલી, ઈજીપ્ત વગેરે દેશમાં પ્રવાસ કરેલસં. ૨૦૦ત્ના વૈશાખ માસ, સને ૧૯૫૩માં લંડનમાં રાણી એલીઝાબેથના રાજ્યારોહણ પ્રસંગે તેઓશ્રી લંડન ગયા હતા. કાશ્મીરને પ્રવાસ પણ તેમણે કરેલ, દેશ પરદેશ ફરવા છતાં પણ તેમણે કઈ વખતે પણ કંદમૂળનો આહાર વાપરેલ નહીં.
ઉગતી આવતી યુવાનીમાં તેઓશ્રીએ દુનીયાના ક્ષણિક કહેવાતા રમણીય સ્થળે જેવાં કે કાશ્મીર, ઈજીપ્ત અને યુરોપનાં સુંદર સ્થળની મુલાકાત લીધી હોવા છતાંએ તેઓને રમણીય સ્થળે કે રમણીય યુવતીઓનું આકર્ષણ થયું નહીં. એ એના પૂર્વભવના ધાર્મિક સંસ્કારને જ રંગ હતું અને એ રંગ જ તેમને વધુને વધું ગમતે તેઓ મુસાફરીથી વતન તરફ પાછા ફર્યા પછી સાધુ-સાધ્વીજીનાં દર્શન કરવાને ઠેકઠેકાણે ગયા અને તેમના ઉપદેશને લાભ લીધે જેથી તેઓને વૈરાગ્યમાં જ વધારે આકર્ષણ લાગ્યું. હુંડા કાલા અવસર્પિણીના આ દુષમ નામના પાંચમાં આરાનું વિચિત્ર વાતાવરણ જોઈ તેમને કંઇક #ભ થતું કે તુરત તેને ખુલાસો મેળવી લેતા અને ત્યાગભાવમાં સ્થિર રહેતા. દેશ પરદેશમાં પણ સામાયિક, પ્રતિક્રમણ, ચેવિહાર આદિ પચ્ચક્ખાણ તેઓ ચૂક્યા નહીં. એક ઉચ્ચ કેટીના કોટ્યાધિપતીના નબીરા હેવા છતાં તેઓએ કાચી કોટિની શૈયાને ત્યાગ કરી તેઓ સૂવા માટે માત્ર એક શેતરંજી, એક એસી અને ઓઢવા માટે એક ચાદર ફક્ત વાપરતા અને પલંગ ઉપર નહીં પણ ભૂમિ પર જ શયન કરતા અને પહેરવા માટે એક ખાદીને લેશે અને ઝભ્ભો વાપરતા, કોઈ વખતે કબજે પહેરતા બહુ ઠંડી હોય તે વખતે સાદે ગરમ કોટ પહેરી લેતા અને મુહ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #7

પતિ, પથરણું, રજોહરણ અને બે ચાર ધાર્મિક પુસ્તકની ઝેની સાથે રાખતા. સંડાસમાં નહીં પણ દૂર જંગલમાં એકાંત જગ્યામાં ઘણે ભાગે શરીરની કુદરતી હાજત માટે જતા, હાલતાં ચાલતાં, સંડાસ અને પેશાબ સંબંધીમાં જીવદયાની બરાબર જતના કરતા. જુવો આ ગૃહસ્થ જીવન પણ કેટલું આદર્શ છે. આ જીવન તો આજે મુનિવરને પણ વિચાર કરે તેવું છે.
દેશમાં કે પરદેશમાં જ્યારે તેમને કોઈની સાથે મળવાનું થતું ત્યારે તેમની સાથે અહિંસામય જૈનધર્મનું સ્વરૂપ પ્રકટ કર્યા વગર રહેતા નહીં.
દીક્ષાર્થીઓને જલદી દીક્ષા લેવાની પ્રેરણા કરતા અને એમજ કહેતા કે જીદગીને કેઈ ભરેસે નથી. “અનંતર્થ વિર્ય માં મg” આયુષ્ય તૂટતાં વાર લાગતી નથી, જીવન તૂટયું સંધાતું નથી માટે ધર્મકરણીમાં સમયમાત્રને પ્રમાદ ન કરવા જોઈએ.
ગોંડલ સંપ્રદાયના ઘણાખરા પૂ. મુનિવરો અને પૂ. મહાસતીજીને તથા બોટાદ સાંપ્રદાયના પૂ. આચાર્યશ્રી માણેકચંદજી મહારાજ અને દરિયાપુરી સંપ્રદાયના શાંત–શાસ્ત્રજ્ઞ પૂ. મુનિશ્રી. ભાયચંદજી મહારાજ, શ્રમણ સંઘના મુખ્ય આચાર્યશ્રીજી આત્મારામજી મહારાજ તમય જ્ઞાનનિધી શાસ્ત્રોદ્ધારક બા. બ્ર. પૂ. આચાર્ય મહારાજ શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ વગેરે અનેક સાધુ-સાધ્વીએના ઉપદેશને તેમણે લાભ લીધેલ. મુંબઈમાં સં. ૨૦૧૧ની સાલમાં શ્રી ધર્મસિંહજી મહારાજની સંપ્રદાયના પંડિતરત્ન શ્રી લાલચંદજી મહારાજનો પરિચય થયે. લાલચંદજી મહારાજે પોતે, સંસારપક્ષના ત્રણ પુત્રો અને બે પુત્રીઓ એમ કુલ છ ના પરિવાર સાથે આદર્શ વૈરાગ્ય સાથે સંયમ અંગીકાર કરેલ, તે જાણી તેમને અદ્દભૂત ત્યાગ ભાવના પ્રગટ થઈ કે જે કદી લય પામી નહીં
આ પહેલાં તેઓ જ્યારે માતા-પિતાની સાથે સ્વ. મહારાજ પૂજ્ય આચાર્ય શ્રી માણેકચંદજી મહારાજનાં દર્શને બેટાઇ ગયેલા ત્યારે તેમના ઉપદેશની જે અસર થઈ તે પણ મુખ્ય અસર પહેલી હતી અને બીજી અસર તે પૂજ્ય લાલચંદજી મહારાજના સહકુટુંબના દીક્ષા પ્રસંગ ઉપરની હતી. આ બેઉ પ્રસંગાએ પૂર્વ ભવની બાકી રહેલી આરાધનાને પૂરી કરવાના નિમિત્તરૂપ હેઈને વખતે વખત તેઓ માતા-પિતા પાસે નમ્રતા પૂર્વક દીક્ષાની આજ્ઞા માગતા હતા અને તેને જવાબ તેમના પિતાશ્રી તરફથી એક જ હતા, “જે હજુ વાર છે. સમય પાકવા દીઓ. જ્ઞાન, અભ્યાસ વધારે. સંયમના સવરૂપને બરાબર સમજે સંયમ ખાંડાની ધાર છે. વેશથી આત્મસ્થાન નથી થતું મન, વચન, અને કાયાના ચંચળ ચોગેનું અવરોધ થવાથી જ આગળ વધી શકાય ઉતાવળ ન કર.
સ. ૨૦૧૨ના અષાડશુદી ૧૫થી શ્રી વિનેદકુમારે ગેંડલ સંપ્રદાયના
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #8

શાઅય પૂ. આચાર્યશ્રી પુરુષોત્તમજી મહારાજ સાહેબ પાસે વેરાવળ ચાતુર્માસ દરમ્યાન ખાસ નિયમિત રીતે રહી દીક્ષાની આરાધના કરવા માટે તેમની પાસે જ્ઞાનાભ્યાસ કર્યો તેની સાથે પૂ. આચાર્ય શ્રી પુરુષોત્તમજી મહારાજના સંસાર પક્ષના કુટુંબી, દીક્ષાના ભાવિક શ્રી જસરાજભાઈ પણ જ્ઞાનાભ્યાસ કરતા હતા. તેઓએ ત્યાં એ નિર્ણય કરેલે કે આચાર્ય શ્રી પુરુષોત્તમજી મહારાજ પાસે આપણે બન્નેએ દીક્ષા લેવી, પહેલાં વિનેદકુમારે અને પછી શ્રી જસરાજ. ભાઈએ દીક્ષા લેવી, શ્રી જસરાજભાઈની દીક્ષાતિથિ પૂ. શ્રી પુરુષોત્તમજી મહારાજ સાહેબે સં ૨૦૧૩ના જેઠ સુદ ૫ ને સોમવારે માંગરોલ મુકામે નક્કી કરી શ્રી જસરાજભાઈ વિનેશકુમારને મળવા રાજકોટ આવ્યા અને કહ્યું કે માર આ અનિત્ય સંસારને વહેલી તકે જ છોડે છે તો પણ તૈયાર થઈ જા. શ્રી વિનોદભાઈ તે પહેલેથી તૈયાર જ હતા જ જેથી કહ્યું કે હું આજ્ઞા લઈને આવું છું તમે જાઓ. શ્રી વિનેદકુમારે શ્રી જસરાજભાઈની યથાયોગ્ય સેવા બજાવી, માંગરોલ રવાના કર્યા અને પોતે નિશ્ચયપૂર્વક સવિનય નમ્રતા પૂર્વક દીક્ષા માટે આજ્ઞા માગી પણ તેના પિતાશ્રીની એકને એક વાણી સાંભળી કે હજી વાર છે સમય પાકવા કારણ પિતાના સુપુત્ર પ્રત્યે મોહ ઘણેજ હતા. તેને વિગ સહન કરવામાં માતા અને પિતા ઘણાજ અસમર્થ હતા તેથી એજ વાક્ય કહીને સંતોષ આપતા. પણ આ નશ્વર સંસાર અનિત્ય પદાર્થો અને પુગલના સ્વરૂપને જાણ વૈરાગ્ય રસમાં ઓતપ્રોત બનેલ વિનેશકુમારે એ નિર્ણય કર્યો કે મારે હવે આ અણમે લા સમયને બરબાદ કરે નહિ. અનન્તભાવ ભયહારી અનંત કલ્યાણ દીક્ષામાં જવા માટે તેમણે બીજે રસ્તો શોધી કાઢયો.
પૂજ્યશ્રી લાલચંદજી મહારાજ અને તેમના શિષ્યોને પરિચય મુંબઈમાં થયેલ હતો અને ત્યારબાદ કઈ કઈ વખત પત્રવહેવાર પણ થતો હતે. છેલ્લા પત્રથી તેમણે જાણેલ હતું, જે પૂ. શ્રી લાલચંદજી મહારાજ, ખીચન ગામે પૂ. આચાર્ય શ્રી સમર્થમલજી મહારાજ સાહેબ પાસે જ્ઞાનાભ્યાસ અર્થે ગયા છે. પિતાને પિતાશ્રીની આજ્ઞા (દીક્ષા માટે) મળે તેમ નથી અને દીક્ષા તે લેવી જ છે. આજ્ઞા વિના કેઈ સાધુ મુનિરાજ દીક્ષા આપશે નહીં અને સ્વયમેવ દીક્ષા સૌરાષ્ટ્રમાં લઈને આચાર્ય શ્રી પુરુષોત્તમજી મહારાજ પાસે જવામાં ઘણું વિદને થાશે, એમ ધારીને તેઓએ દૂર રાજસ્થાનમાં ચાલ્યા જવું અને તે જ ઉત્તમ છે તેમ મનમાં નક્કી કર્યું. - તા. ૨૫-૫–૫૭ સં. ૨૦૧૩ના વૈશાખ વદ ૧૦ ને શુક્રવારના રોજ સાંજના માતુશ્રી સાથે છેલ્લું ભેજન કરી, અંતરથી જે વિચાર કરેલ તે મુજબ તૌયાર બની ગયા ઘરના સવને તેઓ માટે આવી સ્વપ્નમાં પણ કલ્પના ન હતી કે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #9

વિનાદમુનિ આ ઘર છેડીને જાય છે તેમના માતુશ્રોસામાયિકમાં બેસી ગયા. તે વખતે કાઈને જાણ કર્યાં વગર દીક્ષાના વિઘ્નામાંથી બચવા માટે ઘર, કુટુંબ, સૌરાષ્ટ્ર, ભૂમિ અને ગાંડલ સંપ્રદાયના પણ ત્યાગ કરી તેઓ ખીચન તરફ રવાના થયા.
શ્રી વિનોદમુનિના નિવેદન પરથી માલૂમ પડ્યુ` કે તા. ૨૪-૫-૫૭ ના રાજ રાત્રે આઠ વાગે ઘેરથી નીકળી, રાજકોટ જકશને જોધપુરની ટિકિટ લીધી. તા. ૨૫-૫-૧૭ ના સવારે ૮ વાગ્યે મહેસાણા પહોંચ્યા ત્યાં અઢી કલાક ગાડી પડી રહે છે, તે દરમ્યાન ગામમાં જઇને લેાચ કરવા માટેના વાળ રાખીને ખાકીના કઢાવી નાખ્યા અને ગાડીમાં એસી ગયા. મારવાડ જંકશન તથા જોધપુર જંકશન થઈને તા. ૨૬-૫-૫૭ ની વહેલી સવારે ૪ા વાગ્યે ફલોદી પહોંચ્યા ત્યાંથી પગે ચાલીને ખીચન ઉપાશ્રયમાં પહેાંચ્યા અને ઉપાશ્રયમાં બિરાજતા મુનિવરોનાં દશ ન કર્યાં દણુા નમસ્કાર કરી સુખશાતા પૂછી, બહાર નીકળ્યા અને પેાતાનાં સમાયિકના કપડાં પહેર્યાં અનેપછી પૂજ્યશ્રી મુનિવરેશના સ’મુખ આદશ ભાવે. સામાયિક કરવા બેઠા, તેમાં “ जाव नियम पज्जुवासामि दुविहं ત્તિનિષ્ફળ ’ ના બદલે બનાવ પન્નુવાલામિ તિવિદ્ તિવિષેળ » મેલ્યા તે શ્રી લાલચંદજી મહારાજે સાંભળ્યું અને તેએશ્રીએ પૂછ્યું કે “ વિનાદકુમાર ! તમે આ શું કરી છે, તેના જવાબ આપવાને બદલે ઘ્વાળું વોસિરામિ છ ખાલી પાઠ પૂરા કર્યાં અને પછી વિનયપૂર્ણાંક એ હાથ જોડીને ખેલ્યા કે “ સાહેખ ! એતા બની ચૂકયું અને મેં સ્વયમેવ દીક્ષા લઈ લીધી, ખરાખર જ છે અને તેમાં કાંઇ ફેરફાર થઇ શકે તેમ નથી. આ સિવાય આપશ્રીની બીજી કઈ પશુ પ્રકારની આજ્ઞા હાયતા ફરમાવા. ” તે સ્વીકારવા તત્પર બનવા પ્રયાસ કરૂં..
**
<<
તે જ દિવસે ખારના શાસ્ત્રજ્ઞ પૂ. મુનિશ્રી સમ`મલજી મહરાજ સાહેબે શ્રી વિનાદકુમાર મુનિને પેાતાની પાસે ખેાલાવ્યા અને સમજાવ્યા કે “ તમે એક સારા ખાનદાન કુટુંબના વ્યક્તિ છે. તમારી આ દીક્ષા અ'ગીકાર કરવાની ખરાખર રીત નથી, કારણ કે તમારા માતા-પિતાને આ હકીકતથી દુઃખ થાય અને તેથી મારી સંમતિ છે કે રજોહરણની ડાંડી ઉપરથી કપડું કાઢી નાખેા જેથી તમા શ્રાવક ગણાવ અને જરૂર પડે તે શ્રાવકના સાથ લઇ શકે, એમ ત્રણવાર પૂ. મહારાજશ્રીએ સમજાવેલા પરંતુ તેમને ત્રણેય વખત એકજ ઉત્તર આપેલા કે “ જે થયું, તે થયું હવે મારે આગળ શું કરવું તેફરમાવા, ’
મહાન વૈરાજ્ઞવાન ચારિત્રી મુનિશ્રી સમથૅમલજી મહારાજ જેવા મહામુનિના પ્રશ્નના જવાબમાં ઉપરના આવાકય સાંભળી ખીચનના ચતુર્વિધસંધ વિચારમાં પડી ગયા અને મુનિશ્રીએ પર સંસારીઓના કાઈ પણ પ્રકારના નિષ્કારણ હુમલેા ન આવે તે માટે શ્રી વિમુનિને જણાવવામાં આવ્યું કે “ અમારી સલામતી માટે તમારે જાહેર
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #10

નિવેદન બહાર પાડવાની જરૂર છે ” ત્યારે શ્રી વિનેદમુનિએ પોતાના હસ્તા ક્ષરે નિવેદન શ્રી સધ સમક્ષ પ્રગટ કર્યું, તેના સાર નીચે મુજબ છેઃ
વ
મારા માતા-પિતા માહને વશ થઈને દીક્ષાની આજ્ઞા આપે તેમ ન હતું અને અસંય નવિય માણમાચર્ ” ને આધારે એક ક્ષણુ પણ દીક્ષાથી વ`ચિત રહી શકુ તેમ નથી, એમ મને લાગ્યું. શ્રી લાલચ'દજી મહરાજ સાહેબ-વગેરે મુનિવરીએ મને ઉતાવલ કે વિના વિચાર્યે કામ ન કરવું માતા પિતાની રજા લĐતે જ સંયમને લેવા. એમ કહેલ પરંતુ મને સમય માત્રના પ્રમાદ કરવા ઠીક ન લાગ્યા, તેથી શ્રી અરિહંત ભગવંતા તથાશ્રી સિદ્ધ ભગવતાની સાક્ષીએ મારા ગુરૂ મહરાજ સમક્ષ પ્રવજ્યાના પાઠ ભણીને મારા આત્માના કલ્યાણ માટે દીક્ષા અંગીકાર કરી છે. સમાજને ખોટા ખ્યાલ ન આવે કે મારી દીક્ષા ક્ષણિક જુસ્સાથી અગર ગેરસમજથી થઈ છે તેથી તથા સમાજમાં જૈનશાસનની પ્રભાવના થાય તે હેતુથી મારે મારો વૃત્તાંત પગટ કરવા ચિત છે, ધારીને ઉપર મુજબ મારા વિચારો રજુ કરૂ છુ.
ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રના ૧૯ મા અધ્યયન પરથી મને લાગ્યું કે મનુષ્ય જીવનનું ખરૂ કન્ય માક્ષફળ છે તે પામ્યાં પછી આત્માને કાઈ જાતનુ દુઃખ હાય જ નહી આવુ... ફળ કેમ પ્રાપ્ત થાય તા વિચાર્યું કે આ મહાન ફળ આપનારી માત્ર એક દીક્ષા જ છે.
એમ ધારી છેવટ સુધી મે' મારા બાપુજી પાસે દીક્ષા માટે આજ્ઞા માગી અને તે વખતે પણ પહેલાંની જેમ વાત ઉડાવી દીધી અને અનત ઉપકારી એવા મારા ખાપુજી સમક્ષ હું તેમને કડક ભાષામાં પણ કહી શકતે ન હતા અને બીજી માજીથી મને થયું કે આયુષ્ય અશાશ્વત છે અને એવા ઉત્તમ કાર્ય માટે જરાપણુ પ્રમાદ કરવા ઉચિત નથી, તેથી મેં' વિચારીને આ પગલું ભર્યું છે અને મને પૂર્ણ વિશ્વાસ છે કે, શ્રી વીરપ્રભુ મહાવીર સ્વામીના સકળ સંધ મારા આ કાર્યને અનુમાઢશે જ તથાસ્તુ ”
66
રાજકોટમાં શ્રી વિનાકુમારના ગયા પછી પાછળથી ખબર પડી કે વિનાકુમાર કેમ દેખાતા નથી એટલે તપાસ થવા માંડી. ગામમાં કયાંય પત્તો ન લાગ્યા એટલે મહારગામ તારા કર્યાં. કાંયથી પણ સતાષકારક સમાચાર સાંપડ્યા નહીં. અર્થાત પત્તો મળ્યા જ નહીં. આમ વિમાસણના પરિણામે પિતાશ્રીને બે મહિના પહેલાંની એક વાતની યાદી આવી. તે એ હતી કે તે વખતે શ્રી વિના કુમારે આજ્ઞા માગેલી કે “ આાપુજી ! આપની આજ્ઞા હોય તે આ ચતુર્માસ ખીચન (રાજસ્થાન) જાઉ કારણ કે ખીચનમાં પૂ. ગુરૂમહા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #11

રાજ શ્રી સમ મલજી મહારાજ કે જેએ સિદ્ધાંત વિશારદ છે અને અનેકાંતવાદના પૂરા જાણકાર છે, તેએ ત્યાં બિરાજમાન છે તે જેઓશ્રી પાસે શાસ્ત્રાભ્યાસ કરવા માટે પૂ. શ્રી લાલચંદજી મહારાજ આદિ ઠાણા ૪ જવાના છે. તા મારી પણ ઈચ્છા છે કે તેઓશ્રીની પાસે જઈ જીનવાણીના મમતે જાણવા પ્રયાસ કશું આ સુંદર અવસર છે, ”
આ વાતચીતનું સ્મરણુ પિતાશ્રીને આવવા સાથે ૫'. પૂર્ણચંદ્રજી દકને પેાતાની પાસે બાલાવ્યા અને વિનેદકુમાર માટેની પેાતાની ચિંતા વ્યક્ત કરી. પંડિતજીનું પણ આ વાતને સમર્થન મળ્યું તેઓશ્રીએ જણાવ્યું કે “ ઘેાડા સમય પૂર્વે શ્રી વિનોદકુમારે મારી પાસે જાણવા માગ્યું હતું કે, ખીચનમાં કેવા પ્રકારની સગવડ છે? ” આમ મારી સાથે પણ વર્તાલાપ થયા હતા. બન્નેનેા આ પ્રમાણે એકમત થતાં પિતાશ્રીએ ખીચન તાર કરવા સૂચના કરી, તા. ૨૬-૫-૫૭ના રાજ પૃથ્વીરાજજી માલુ ખીચન (રાજસ્થાન) ઉપર તાર કર્યાં.
તા. ૨૮-૫-૧૭ ના રાજ જવાબ આયૈ કે શ્રી વિનાદભાઈ એ ખીચનમાં સ્વયમેવ દ્વીક્ષા ગ્રહણ કરી છે. એટલે તેમના પિતાશ્રીએ રાવબઢ઼ાદુર શ્રી એમ. પી. સાહેબ, શ્રી કેશવલાલભાઈ પારેખ અને પંડિતજી પૂર્ણ ચંદ્રજી દક એમ ત્રણેયને શ્રી વિનાદકુમારને પાછા તેડી લાવવા માટે ખીચન માકલ્યા. તા. ૨૮-૫-૫૭ ના રાજ રવાના થઈ તા.૩૦-૫-૫૭ ના રાજ સવારે લેાદી સ્ટેશને પહોંચ્યા. ખેલગાડીમાં તે ખીચન ગયા કે જ્યાં સ્થિવર મુનિશ્રી શીરમલજી મહારાજ તથા પૂજ્ય પંડિતરત્નશાસ્ત્રવિશારદ શ્રી સમ મલજી મહારાજ માદિ ઠાણા ૮ તથા પૂજ્ય તપસ્વીજી મહારાજ શ્રી લાલચંદજી મહારાજ આદિ ઠાણા ૪ બિરાજતા.હતા. કુલ્લે સાધુ-સાધ્વીની સંખ્યા અઠ્ઠાવીસથી ત્રીસની હતી.
પૂછપરછના જવાખમાં ભુતપૂર્વ શ્રી વિનાઇભાઇએ કેશવલાલભાઈ પારખને કહ્યું કે મે'તા દ્વીક્ષા અંગીકાર કરી લીધી છે. તેમાં કાંઈ ફેરફાર થાય તેમ નથી તમે અમારા વિરાણી કુટુંબના હિતેષી છે. અને જે સાચા હિતેષી હા તે મારા પૂ. આ અને ખાપુજીને સમજાવીને મારી હવે પછીની માટી દીક્ષાની આજ્ઞા અઠવાડીયાની અંદર અપાવી દ્યો એટલું જ નહીં પણ “ સભિ જીવ કરૂં શાસન રસી” ની ભાવનામાં અને આજ દિવસ સુધીના મારી ઉપરના ઉપકારના મદ લામાં આગમને અનુલક્ષીને મારી ભાવના એ હોય જ અને છે કે, મારી દીક્ષા તેઓની દીક્ષાનું નિમિત્ત બને અને મારા માતા-પિતા સદ્ગતિને સાધે. અર્થાત્ મારી સાથે દીક્ષા લે’
આવા દૃઢ જવાબના પરિણામે તે જ સમયે શ્રી વિનેદકુમારને પાછા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #12

જવાની ભાવનાને નિષ્ફળતા સાંપડી અને તા. ૩૧-૫-૫૭ની રાત્રીના રવાના થઇ, તા ૨-૭-૫૭ ના સાવારે મહા પરીષહરૂપ ક્ષેત્રના અનુભવ કરી, શ્રી વિનાદકુમારના પિતાશ્રીને તમામ વાતથી વાકેફ કર્યાં.
થાડા વખતમાં લેાદીના શ્રી સથે પૂ. શ્રી લાલચ’દજી મહારાજને લે દીમાં ચામાસુ કરવાની વિનતિ કરી તેને અસ્વીકાર થવાથી સલગમગીન બન્યા એટલે નિર્ણય ફ્રેન્ચે અને અષાઢ શુદ ૧૩ ના રાજ ખીચનથી વિહાર કરી લેાદ આવ્યા.
દીક્ષા પછી અઢી મહિનાને આંતરે લાદી ચામાસા દરમ્યાન શ્રી વિના મુનિને હાજતે જવાની સજ્ઞા થઈ અને તે માટે જવા તૈયાર થયા એટલે તેમના ગુરૂએ કહ્યું કે બહુ ગરમી છે, જરાવાર થાભી જાવ એટલે શ્રી વિનાદમુનિએ રજોહરણ વગેરેની પ્રતિલેખના કરી તે દરમ્યાન ન રોકી શકાય એવી હાજત લાગી તેથી ફરી આજ્ઞા માગતાં જણાવ્યું કે મને હાજત બહુ લાગી છે તેથી જાઉ' છુ, જલદી પાછા ફરીશ. કાળની ગહન ગતિને દુ:ખદ્ રચના રચવી હતી. આજેજ હાજતે એકલાજ જવાના બનાવ હતા, હમેશાં તા બધા સાધુએ સાથે મળીને દિશાએ જતા.
હાજતથી માકળા થઈ પાછા ફરતા હતા, ત્યાં તા રેલ્વે લાઈન ઉપર એ ગાયા આવી રહી હતી. ખીજી બાજુથી વિશ્વાળ કાળ જેવી રેલગાડી પણ આવી રહી હતી. તેની વ્હિસલ વાગતાં છતાં પણ ગાયા ખસતી ન હતી. શ્રી વિનાદમુનિનું હૃદય થરથરી ઊઠયુ અને મહા અનુક’પાએ મુનિના કામળ હૃદયમાં સ્થાન લીધું. હાથમાં રજોહરણ લઈ જાનના જોખમની પરવા કર્યાં વગર ગાયાને બચાવવા ગયા. ગાયાને તે ખચાવી જ લીધી, પરંતુ આ ક્રિયામાં છકાય જીવની દયાના સાધનભૂત રજોહરણ કે જે વિનેદમુનિને આત્માથી વધારે પ્યારા હતા, તે રેલ્વે લાઈન ઉપર પડી ગયેા અને શ્રી વિનેાદમુનિએ તે પાછે સંપાદન કરવામાં જડવાદને સિદ્ધ કરતાં રાક્ષસી એન્જિનને ઝપાટે આવ્યા અને પેતાનું અલિદાન આપ્યુ. અરિહંત...અરિહંત....એવા શબ્દો મુખમાંથી નીકળ્યા અને શરીર તૂટી પડયું. રક્તપ્રવાહ છૂટી પડયો અને થાડા જ વખતમાં પ્રાણાંત થઇ ગયા. બધા લોકો કહેવા લાગ્યા કે ગૌરક્ષામાં મુનિશ્રીએ પ્રાણ આપ્યા. અંતિમ સમયે મુનિશ્રીના ચહેરા પર ભવ્ય શાન્તિ દેખાતી હતી,
હમેશાં તેઓ જે તરફ હાજતે જતા હતા તે તરફ લાદીથી પાકરણ તરફ જવાની રેલ્વે લાઈન હતી. આ લાઈન ઉપર રેલ્વે સત્તાવાળાઓએ ફાટક મૂકેલ નથી અને ત્યાં રસ્તા પણ છે એટલે પશુઓની અવરજવર હાય જ છે અને વખતાવખત ત્યાં ઢારા રેલ્વેની હડફેટે ચડી જવાના પ્રસંગ બને છે,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #13

ફદી સંઘે આ દુર્ઘટનાની દુખદ બિનાના ખબર રાજકેટ, ટેલીફોનથી આપ્યા. જે વખતે ટેલીફોન આવ્યો. તે વખતે વિનેદ મુનિના સંસારી પિતાશ્રી બહાર ગયા હતા અને માતુશ્રી મણિબેન સામાયિક-પ્રતિકમણમાં બેઠાં હતાં, માત્ર એક નેકર જ ઘરમાં છુટે તે તેણે ટેલીફેન ઉઠાવ્યું પણ તે કાંઈ ટેલીફેનની હકીકત સમજી શક્યો નહીં થડા સમય પછી ફરી ફોન આવ્યો અને આ વ્રજા જેવા અસહ્ય સમાચાર મલ્યાં આ વખતે પિતાના પુત્રની સુખાકૃતિ અને દયાના નિધાન મુનિવરના શરીરની અંતિમ ક્રિયામાં ભાગ લેવા પેશ્યલ ઑઇનથી ફરી જવા વિચાર થયેલ પણ એમને ફોન જરા મોડે મ. તેઓ ત્યાં પહોંચે તે પહેલાં અગ્નિસંસ્કાર થઈ ગયે. જે સંદેશો સમયસર પહોંચ્યા હતા તે માતા-પિતાને શ્રી વિનેદમુનિના શબરૂપે પણ ચહેરે જેવા અને અંતિમ દર્શનને પ્રસંગ મળત. પરંતુ અંતરાય કમેં તેમ બન્યું નહી આથી પલેઈનને પ્રોગ્રામ પડતા મૂકવામાં આવ્યું અને માતા-પિતા તા. ૧૪-૮-૧૭ ના રોજ ટ્રેઈન મારફત ફલદી પહોંચ્યાં. શ્રી દુર્લભજીભાઈ અને મણિબને પૂજ્ય તપસ્વી શ્રી લાલચંદજી મહારાજ સાહેબનાં દર્શન કર્યા.
આ પ્રસંગે શ્રી લાલચંદજી મહારાજ સાહેબે અવસરને પિછાણીને અને વૈર્યન એકાએક અર્થ કરીને, શ્રી વિનોદમુનિના માતા-પિતાના સાંત્વન અર્થે ઉપદેશ શરૂ કર્યો. જેને ટૂંકામાં સાર આ પ્રમાણે છે:
હવે તે એ રત્ન ચાલ્યું ગયું ! સમાજને આશાદીપક ઓલવાઈ ગયો ! ઝટ ઊગીને આથમી ગયો ! હવે એ દીપ ફરીથી આવી શકે તેમ નથી.
શ્રી વિનોદમુનિના સંસારપક્ષનાં માતુશ્રી મણિબેનને મુનિશ્રીએ કહ્યું કે –બેન! ભાવિ પ્રબળ છે. આ બાબતમાં મહાપુરૂષોએ પણ હાથ ધોઈ નાખ્યા છે અને સૌને મરણને શરણ થવું પડે છે. તે પછી આપણુ જેવા પામર પ્રાણીનું શું ગજું છે? હવે તે શોક દૂર કરીને આપણે એમના મૃત્યુ ને આદર્શ જોઈને માત્ર ધીરજ ધરવાની રહી.”
પૂ. શ્રી સમર્થમલજી મહારાજ સાહેબને અભિપ્રાય –
પ્રાથમિક તેમજ અલ્પકાળના પરિચયથી મને શ્રી વિનેદ મુનિના વિષે અનુભવ થયે, કે તેમની ધર્મપ્રિયતા અને ધર્માભિલાષા “મિંન જેમ gવાજ” ને પરિચય કરાવતી હતી. પ્રાપ્ત સાંસારિક પ્રચૂર વૈભવ તરફ તેમની રુચિ દષ્ટિગોચર થતી ન હતી. પરંતુ તેઓ વીતરાગવાણીના સંસર્ગથી વિષયવિમુખ. ધર્મકાર્યમાં સદા તત્પર અને તલ્લીન દેખાતા હતા. ખાસ પરિ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #14

K
ચયના અભાવે પણ તેમની વૈરાગ્યધારાથી તેમની ધર્માનુરાગીતા તથા જીવન ચર્ચાથી કઠિન કાર્યો કરવામાં પણ ગભરાટના સ્થાને સુખાનુભવની વૃત્તિ લક્ષમાં આવતી હતી.
હવે,
શ્રી વિનેદમુનિના જીવનના બે પ્રશ્નો ઉપસ્થિત થાય છે તેના ખુલાસે કરવામાં આવે છે.
પ્ર. ૧. તેમણે આજ્ઞા વગર સ્વયમેવ દીક્ષા કેમ લીધી ?
ઉત્તર:-પાંચમા આરાનાં ભદ્ર શેઠાણીના પુત્ર એવ’તા ( અતિમુક્ત ) કુમાર તે તેની માતુશ્રીએ દીક્ષાની આજ્ઞા આપવાની તદ્ન ના પાડી એટલે તેણે સ્વચમેવ દીક્ષા લીધી. ત્યારબાદ ભદ્રા શેઠાણીએ પોતાના કુમારને ગુરુને સોંપી દીધા. તે જ રાત્રે તેણે ખારમી ભીમ્મુની પડિમા અંગીકાર કરી અને શિયાળણીના પરીષહુથી કાળ કરી નલીનગુલ્મ વિમાનમાં ગયા તેવી જ રીતે શ્રી વિનાદકુમાર સ્વય' દીક્ષિત થયા.
પ્ર. ૨. આવા વૈરાગી જીવને આવે ભયંકર પરીષહ કેમ આવે ?
ઉત્તર:-કેટલાક ચરમ શરીરી જીવને મરણાંતિક ઉપસગ આવેલ છે. જીએ ગજસુકુમાર મુનિ, મૈતરાજ મુનિ, કૈાશલ મુનિ, કારણ કે તેમની સત્તામાં હજાર। ભવનાં ક્રમ હાવાં જોઈ એ, ત્યારે તેમને એકદમ મેક્ષ જવું હતું, તા મારણાંતિક ઉપસર્સીંગ આવ્યા વગર એટલાં બધાં કમ કેવી રીતે ખપે ? ખા. બ્ર. શ્રી વિશ્વમુનિને આવા પરીષહ આવ્યા, જે ઉપરથી એમ અનુમાન થાય છે કે તે એકાવતારી જીવ હાય
શ્રી વિનેદમુનિનુ વિસ્તૃત જીવનચરિત્ર જુદા પુસ્તકથી ગુજરાતી ભાષા તથા હિન્દી ભાષામાં છપાયેલ છે, તેમાંથી અહી' સાર રૂપે સક્ષેપ કરેલ છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #15

સ્વાધ્યાય માટે ખાસ સૂચના
આ સૂત્રના મૂલપાઠનો સ્વાધ્યાય દિવસ અને રાત્રિના પ્રથમ પ્રહરે તથા ચોથા પ્રહરે કરાય
છે.
(૨) પ્રાત:ઉષાકાળ, સન્યાકાળ, મધ્યાહ્ન, અને મધ્યરાત્રિમાં બે-બે ઘડી (૪૮ મિનિટ) વંચાય
નહીં, સૂર્યોદયથી પહેલાં ૨૪ મિનિટ અને સૂર્યોદયથી પછી ૨૪ મિનિટ એમ બે ઘડી સર્વત્ર સમજવું. માસિક ધર્મવાળાં સ્ત્રીથી વંચાય નહીં તેમજ તેની સામે પણ વંચાય નહીં. જ્યાં આ સ્ત્રીઓ
ન હોય તે ઓરડામાં બેસીને વાંચી શકાય. (૪) નીચે લખેલા ૩૨ અસ્વાધ્યાય પ્રસંગે વંચાય નહીં. (૧) આકાશ સંબંધી ૧૦ અસ્વાધ્યાય કાલ. (૧) ઉલ્કાપાત–મોટા તારા ખરે ત્યારે ૧ પ્રહર (ત્રણ કલાક સ્વાધ્યાય ન
થાય.) (૨) દિગ્દાહ–કોઈ દિશામાં અતિશય લાલવર્ણ હોય અથવા કોઈ દિશામાં
મોટી આગ લગી હોય તો સ્વાધ્યાય ન થાય. ગર્જારવ –વાદળાંનો ભયંકર ગર્જારવ સંભળાય. ગાજવીજ ઘણી જણાય તો ૨ પ્રહર (છ કલાક) સ્વાધ્યાય ન થાય. નિર્ધાત–આકાશમાં કોઈ વ્યંતરાદિ દેવકૃત ઘોરગર્જના થઈ હોય, અથવા વાદળો સાથે વીજળીના કડાકા બોલે ત્યારે આઠ પ્રહર સુધી સ્વાધ્યાય ના
થાય. (૫) વિદ્યુત—વિજળી ચમકવા પર એક પ્રહર સ્વાધ્યાય ન થા. (૬) ચૂપક–શુક્લપક્ષની એકમ, બીજ અને ત્રીજના દિવસે સંધ્યાની પ્રભા
અને ચંદ્રપ્રભા મળે તો તેને ચૂપક કહેવાય. આ પ્રમાણે ચૂપક હોય ત્યારે
રાત્રિમાં પ્રથમ ૧ પ્રહર સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૭) યક્ષાદીત-કોઈ દિશામાં વીજળી ચમકવા જેવો જે પ્રકાશ થાય તેને
યક્ષાદીપ્ત કહેવાય. ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૮) ઘુમિક કૃષ્ણ-કારતકથી મહા માસ સુધી ધૂમાડાના રંગની જે સૂક્ષ્મ જલ
જેવી ધૂમ્મસ પડે છે તેને ધૂમિકાકૃષ્ણ કહેવાય છે. તેવી ધૂમ્મસ હોય ત્યારે
સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૯) મહિકાશ્વેત–શીતકાળમાં શ્વેતવર્ણવાળી સૂક્ષ્મ જલરૂપી જે ધુમ્મસ પડે છે.
તે મહિકાશ્વેત છે ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૧૦) રજઉદ્દઘાત–ચારે દિશામાં પવનથી બહુ ધૂળ ઉડે. અને સૂર્ય ઢંકાઈ જાય.
તે રજઉદ્દાત કહેવાય. ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો.

Page #16

(૨) ઔદારિક શરીર સંબંધી ૧૦ અસ્વાધ્યાય (૧૧-૧૨-૧૩) હાડકાં-માંસ અને રૂધિર આ ત્રણ વસ્તુ અગ્નિથી સર્વથા બળી ન
જાય, પાણીથી ધોવાઈ ન જાય અને સામે દેખાય તો ત્યારે સ્વાધ્યાય ન
કરવો. ફૂટેલું ઇંડુ હોય તો અસ્વાધ્યાય. (૧૪) મળ-મૂત્ર—સામે દેખાય, તેની દુર્ગધ આવે ત્યાં સુધી અસ્વાધ્યાય. (૧૫) સ્મશાન—આ ભૂમિની ચારે બાજુ ૧૦૦/૧૦૦ હાથ અસ્વાધ્યાય. (૧૬) ચંદ્રગ્રહણ–જ્યારે ચંદ્રગ્રહણ થાય ત્યારે જઘન્યથી ૮ મુહૂર્ત અને
ઉત્કૃષ્ટથી ૧૨ મુહૂર્ત અસ્વાધ્યાય જાણવો. (૧૭) સૂર્યગ્રહણ—જ્યારે સૂર્યગ્રહણ થાય ત્યારે જઘન્યથી ૧૨ મુહૂર્ત અને
ઉત્કૃષ્ટથી ૧૬ મુહૂર્ત અસ્વાધ્યાય જાણવો. (૧૮) રાજવ્યગ્રત–નજીકની ભૂમિમાં રાજાઓની પરસ્પર લડાઈ થતી હોય
ત્યારે, તથા લડાઈ શાન્ત થયા પછી ૧ દિવસ-રાત સુધી સ્વાધ્યાય ન
કરવો. (૧૯) પતન–કોઈ મોટા રાજાનું અથવા રાષ્ટ્રપુરુષનું મૃત્યુ થાય તો તેનો
અગ્નિસંસ્કાર ન થાય ત્યાં સુધી સ્વાધ્યાય કરવો નહીં તથા નવાની
નિમણુંક ન થાય ત્યાં સુધી ઊંચા અવાજે સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૨૦) ઔદારિક શરીર–ઉપાશ્રયની અંદર અથવા ૧૦૦-૧૦૦ હાથ સુધી
ભૂમિ ઉપર બહાર પંચેન્દ્રિયજીવનું મૃતશરીર પડ્યું હોય તો તે નિર્જીવ
શરીર હોય ત્યાં સુધી સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૨૧થી ૨૮) ચાર મહોત્સવ અને ચાર પ્રતિપદા–આષાઢ પૂર્ણિમા,
(ભૂતમહોત્સવ), આસો પૂર્ણિમા (ઇન્દ્ર મહોત્સવ), કાર્તિક પૂર્ણિમા (સ્કંધ મહોત્સવ), ચૈત્રી પૂર્ણિમા (યક્ષમહોત્સવ, આ ચાર મહોત્સવની પૂર્ણિમાઓ તથા તે ચાર પછીની કૃષ્ણપક્ષની ચાર પ્રતિપદા (એકમ) એમ
આઠ દિવસ સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૨૯થી ૩૦) પ્રાતઃકાલે અને સભ્યાકાળે દિશાઓ લાલકલરની રહે ત્યાં સુધી
અર્થાત સૂર્યોદય અને સૂર્યાસ્તની પૂર્વે અને પછી એક-એક ઘડી સ્વાધ્યાય
ન કરવો. (૩૧થી ૩૨) મધ્ય દિવસ અને મધ્ય રાત્રિએ આગળ-પાછળ એક-એક ઘડી એમ
બે ઘડી સ્વાધ્યાય ન કરવો.
ઉપરોક્ત અસ્વાધ્યાય માટેના નિયમો મૂલપાઠના અસ્વાધ્યાય માટે છે. ગુજરાતી આદિ ભાષાંતર માટે આ નિયમો નથી. વિનય એ જ ધર્મનું મૂલ છે. તેથી આવા આવા વિકટ પ્રસંગોમાં ગુરુની અથવા વડીલની ઇચ્છાને આજ્ઞાને જ વધારે અનુસરવાનો ભાવ રાખવો.

Page #17

स्वाध्याय के प्रमुख नियम
(१)
(३)
इस सूत्र के मूल पाठ का स्वाध्याय दिन और रात्री के प्रथम प्रहर तथा चौथे प्रहर में किया जाता है। प्रात: ऊषा-काल, सन्ध्याकाल, मध्याह्न और मध्य रात्री में दो-दो घडी (४८ मिनिट) स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, सूर्योदय से पहले २४ मिनिट और सूर्योदय के बाद २४ मिनिट, इस प्रकार दो घड़ी सभी जगह समझना चाहिए। मासिक धर्मवाली स्त्रियों को स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, इसी प्रकार उनके सामने बैठकर भी स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, जहाँ ये स्त्रियाँ न हों उस स्थान या कक्ष में बैठकर स्वाध्याय किया जा सकता है। नीचे लिखे हुए ३२ अस्वाध्याय-प्रसंगो में वाँचना नहीं चाहिए(१) आकाश सम्बन्धी १० अस्वाध्यायकाल (१) उल्कापात-बड़ा तारा टूटे उस समय १ प्रहर (तीन घण्टे) तक स्वाध्याय
नहीं करना चाहिए । (२) दिग्दाह—किसी दिशा में अधिक लाल रंग हो अथवा किसी दिशा में आग
लगी हो तो स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । गर्जारव-बादलों की भयंकर गडगडाहट की आवाज सुनाई देती हो, बिजली अधिक होती हो तो २ प्रहर (छ घण्टे) तक स्वाध्याय नहीं करना
चाहिए। निर्घात–आकाश में कोई व्यन्तरादि देवकृत घोर गर्जना हुई हो अथवा बादलों के साथ बिजली के कडाके की आवाज हो तब आठ प्रहर तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । विद्युत—बिजली चमकने पर एक प्रहर तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए
यूपक-शुक्ल पक्ष की प्रथमा, द्वितीया और तृतीया के दिनो में सन्ध्या की प्रभा और चन्द्रप्रभा का मिलान हो तो उसे यूपक कहा जाता है। इस प्रकार यूपक हो उस समय रात्री में प्रथमा १ प्रहर स्वाध्याय नहीं करना चाहिए
(८)
यक्षादीप्त—यदि किसी दिशा में बिजली चमकने जैसा प्रकाश हो तो उसे यक्षादीप्त कहते हैं, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । धूमिका कृष्ण-कार्तिक से माघ मास तक धुंए के रंग की तरह सूक्ष्म जल के जैसी धूमस (कोहरा) पड़ता है उसे धूमिका कृष्ण कहा जाता है इस प्रकार की धूमस हो उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।

Page #18

(९) महिकाश्वेत-शीतकाल में श्वेत वर्णवाली सूक्ष्म जलरूपी जो धूमस पड़ती
है वह महिकाश्वेत कहलाती है, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (१०) रजोद्घात–चारों दिशाओं में तेज हवा के साथ बहुत धूल उडती हो और
सूर्य ढंक गया हो तो रजोद्घात कहलाता है, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए।
(२)
ऐतिहासिक शरीर सम्बन्धी १० अस्वाध्याय— (११,१२,१३) हाड-मांस और रुधिर ये तीन वस्तुएँ जब-तक अग्नि से सर्वथा जल
न जाएँ, पानी से धुल न जाएँ और यदि सामने दिखाई दें तो स्वाध्याय नहीं
करना चाहिए । फूटा हुआ अण्डा भी हो तो भी अस्वाध्याय होता है। (१४) मल-मूत्र—सामने दिखाई हेता हो, उसकी दुर्गन्ध आती हो तब-तक
अस्वाध्याय होता है। श्मशान—इस भूमि के चारों तरफ १००-१०० हाथ तक अस्वाध्याय होता
(१६) चन्द्रग्रहण-जब चन्द्रग्रहण होता है तब जघन्य से ८ मुहूर्त और उत्कृष्ट से
१२ मुहूर्त तक अस्वाध्याय समझना चाहिए । (१७) सूर्यग्रहण-जब सूर्यग्रहण हो तब जघन्य से १२ मुहूर्त और उत्कृष्ट से १६
मुहूर्त तक अस्वाध्याय समझना चाहिए । (१८) राजव्युद्गत-नजदीक की भूमि पर राजाओं की परस्पर लड़ाई चलती हो,
उस समय तथा लड़ाई शान्त होने के बाद एक दिन-रात तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए। पतन-कोई बड़े राजा का अथवा राष्ट्रपुरुष का देहान्त हुआ हो तो अग्निसंस्कार न हो तब तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए तथा उसके स्थान पर जब तक दूसरे व्यक्ति की नई नियुक्ति न हो तब तक ऊंची आवाज
में स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (२०) औदारिक शरीर-उपाश्रय के अन्दर अथवा १००-१०० हाथ तक भूमि
पर उपाश्रय के बाहर भी पञ्चेन्द्रिय जीव का मृत शरीर पड़ा हो तो जब तक
वह निर्जीव शरी वहाँ पड़ा रहे तब तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (२१ से २८) चार महोत्सव और चार प्रतिपदा-आषाढ़ी पूर्णिमा (भूत महोत्सव),
आसो पूर्णिमा (इन्द्रिय महोत्सव), कार्तिक पूर्णिमा (स्कन्ध महोत्सव), चैत्र पूर्णिमा (यक्ष महोत्सव) इन चार महोत्सवों की पूर्णिमाओं तथा उससे पीछे की चार, कृष्ण पक्ष की चार प्रतिपदा (ऐकम) इस प्रकार आठ दिनों तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।

Page #19

(२९ से ३०) प्रातःकाल और सन्ध्याकाल में दिशाएँ लाल रंग की दिखाई दें तब
तक अर्थात् सूर्योदय और सूर्यास्त के पहले और बाद में एक-एक घड़ी
स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (३१ से ३२) मध्य दिवस और मध्य रात्री के आगे-पीछे एक-एक घड़ी इस प्रकार
दो घड़ी स्वाध्याय नहीं करना चाहिए। उपरोक्त अस्वाध्याय सम्बन्धी नियम मूल पाठ के अस्वाध्याय हेतु हैं, गुजराती आदि भाषान्तर हेतु ये नियम नहीं है । विनय ही धर्म का मूल है तथा ऐसे विकट प्रसंगों में गुरू की अथवा बड़ों की इच्छा एवं आज्ञाओं का अधिक पालन करने का भाव रखना चाहिए ।

Page #20

श्री भगवतीसूत्र भाग प्रथम ( श. १ उ. १--५) की
विषयानुक्रमणिका अनुक्रमाङ्क विषय
पृष्ठाङ्क १ मंगलाचरण
१-३२ २ प्रथम उद्देशककी अवतरणा ३ "विआहपन्नत्ती" शब्दका अर्थ
३६-४२ ४ मङ्गलाचरणकी आवश्यक्ता
४३-४६ ५ अहंदादि नमस्कार विचार
४७-६० ६ पूर्वपश्चान्नमस्कार चर्चा
६२-६६ ७ ब्राह्मीलिपि नमस्कार विचार
६७-७० ८ मङ्गलाचरणावश्यक्तता चर्चा
७१-७२ ९ विषयादि अनुबन्ध चतुष्टय चर्चा
७३-७५ १० दस उद्देशकाथ संग्रहगाथाका अर्थ
७६-७८ ११ भावश्रुत नमस्कार
७९-८० १२ राजगृहनगर और श्रेणिकराजका वर्णन
८१-८२ १३ श्री महावीरस्वामीका वर्णन
८३-१२८ १४ श्री गौतमस्वामीका वर्णन
१२९-१३८ १५ श्री गौतमस्वामीका जातश्रद्धादि विशेषणोंका वर्णन १३९-१४४ १६ 'से' (अथ) शब्दकी व्याख्या
१४५-१४६ १७ 'भदन्त' शब्दकी व्याख्या
१४७ १८ 'चलमाणे चलिए ' इत्यादि नवपदकी व्याख्या १४८-१६७ १९ गौतमस्वामीके नव प्रश्न करने का कारण
१६८-१७० २० नवपदों के नानार्थादिका कथन
१७१-१७२ २१ नानार्थादि के विषयमें चतुर्भङ्गी
१७३-१७५ २२ प्रश्नमूत्रमें भङ्गद्वय ग्रहणका कारण
१७६ २३ “उत्पन्नपक्षस्य' शब्दकी व्याख्या
१७७-१७९ २४ 'चलमाणे चलिए ' इत्यादि पदकी व्याख्या
१८०-१८४ २५ “विगतपक्ष " शब्दकी व्याख्या
१८५-१८७ २६ चलनच्छेदनादि प्रश्नका कारण
१८८-१९०
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #21

१९१-२०७
२७ नरयिकोंकी स्थिति आदिका कथन २८ पूर्वाहृत (पहले लियाहुआ आहार) आदि पूर्व पुद्गलभङ्गों का
निरूपण २९ पूर्वाहारितादि पुद्गलोका निरूपण ३० नारकजीवों के पुद्गलभेदका निरूपण ३१ पुद्गल सूत्रका वर्णन ३२ प्रकृतिका अपरिवर्तनादिका वर्णन ३३ कर्मपुद्गलविषयका निरूपण ३४ कर्मबंधका निरूपण ३५ असुरकुमारादि वक्तव्यताका निरूपण ३६ नारकियों के आहारादिका वर्णन ३७ नागकुमार वक्तव्यताका निरूपण ३८ पृथिवीकायिकादि जीबोका निरूपण ३९ पृथिवीकायिकादि जीवोंके आहारादिका वर्णन ४० बीन्द्रिय जीवोंका वर्णन ४१ द्वीन्द्रिय जीवोंका आहारादि निरूपण ४२ तेइन्द्रिय चतुरिन्द्रिय जीवोंका निरूपण ४३ पचेन्द्रिय जीवोंका और उनके आहारादिका निरूपण । ४४ वानव्यन्तरादिका और उनकी स्थिति आदिका निरूपण ४५ आत्मारंभादिका वर्णन ४६ नैरयिकोंकी आत्मारम्भादि वक्तव्यताका निरूपण ४७ ज्ञानादि वक्तव्यताका निरूपण ४८ असंतृत अनगारका निरूपण ४९ संहत अनगारका निरूपण ५० असंयत जीवों के अधिकारका निरूपण ५१ वानव्यन्तर देवों के स्वरूपका निरूपण
द्वितीय उद्देशकका प्रारंभ ५२ द्वितीय उद्देशक के विषयोंका निरूपण ५३ राजगृह नगरमें समवसरणका निरूपण ५४ कुतकर्म भोगनेका निरूपण
२०८-२१० २११-२१३ २१४-२१६ २१७-२२२ २२३-२२४ २२५-२३३ २३४-२४१ २४२-२४८ २४९-२५३ २५४-२५८ २५९-२६४ २६५-२७५ २७६-२८४ २८५-२८६ २८७-२९२ २९३-२९७ २९८-३०३ ३०४-३१४ ३१५-३२५ ३२६-३३३ ३३४-३४५ ३४६-३५३ ३५४-३६४ ३६५-३७२
३७३-३७७ ३७८-३८३ ३८४-३९०
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #22

५५ नारक जीवोंके स्वरूपका निरूपण
३९१-४०२ ५६ नारकजीवों के कर्म वर्णादि विषयका निरूपण
४०३-४२२ ५७ असुरकुमारादि वक्तव्यताका निरूपण
४२३-४३६ ५८ पृथिवीकायिकादि चतुरिन्द्रियान्त जीवोंका निरूपण ४३७-४४६ ५९ पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिक जीवोंका निपरूण
४४७-४५२ ६० मनुष्यों के आहार आदिका निरूपण
४५३-४६१ ६१ देवोंके आहार आदिका निरूपण
४६२-४६४ ६२ सलेश्य जीवोंके आहार आदिका निरूपण
४६५-४७७ ६३ लेश्याके स्वरूपका निरूपण
४७८-४८१ ६४ संसारसंस्थान कालका निरूपण
४८२-४९९ ६५ अन्तक्रिया (मोक्षविचार) का निरूपण
५००-५०१ ६६ उपपात प्रकरणका निरूपण
५०२-५२२ ६७ असंज्ञी जीवोंकी आयुका निरूपण
५२३-५३३ तृतीय उद्देशकका प्रारंभ ६८ तृतीय उद्देशक के विषयोंका संक्षेपसे निरूपण ५३४-५३६ ६९ कांक्षामोहनीय कर्मका निरूपण
५३७-५६५ ७० जिनोदितके सत्यत्वका प्रतिपादन ७१ भगवद्वाक्य के श्रद्धापूर्वक आराधकत्वका निरूपण ५६७-५६८ ७२ 'अस्तित्व नास्तित्व आदिका निरूपण
५६९-५८२ ७३ 'अत्रेहादिगमनीयका निरूपण
५८३-५८४ ७४ कांक्षामोहनीयकर्म बन्धके स्वरूपका निरूपण
५८५-५९८ ७५ कांक्षामोहनीय कर्मके उदीरणादिके स्वरूपका वर्णन ५९९-६२२ ७६ नारकीय जीवोंके कांक्षामोहनीय कर्मके वेदनादिके स्वरूपका निरूपण
६२३-६३१ ७७ श्रमणके विषयमें कांक्षामोहनीयकर्मके वेदनका स्वरूप ६३२-६६१
चतुर्थ उद्देशक प्रारंभ ७८ चतुर्थ उद्देशककी अवतरणिका
६६२-६६३ ७९ कर्मप्रकृति के स्वरूपका निरूपण
६६४-६६८ ८० उपस्थानापक्रमण (स्वीकार करना और हटना) के स्वरूपकानिरूपण
६६९-६८९
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #23

८१ कर्मके वेदन किये विना उससे मोक्ष (छुटकारा) नहीं होनेका__ कथन
६९०-७०१ ८२ पुद्गल विचारका निरूपण
७०२-७०९ ८३ छद्मस्थादिकोंका सिद्धि प्रकरण
७१० -७२९ पांचवाँ उद्देशक प्रारंभ ८४ पांचवाँ उद्देशकका विषय कथन ८५ नारकादि (२४) चोईस दण्डकोंके आवासोंका निरूपण ___७३१-७४५ ८६ २४ चोईस प्रकार के दण्डकोंमें स्थितिस्थानका निरूपण ७४६-७६८ ८७ रत्नप्रभामें स्थितिस्थानका निरूपण
७६९-७८१ ८७ रत्नप्रभामें अवगाहना स्थानका निरूपण
७८२-७८८ ८८ रत्नप्रभा पृथिवीमें स्थित नारकीय जीवों के शरीर आदिकानिरूपण
७८९-७९४ ८९ रत्नप्रभा पृथिवीके नरकावासमें स्थित नारकजीवों के शरीरसंहनन (अस्थिरचना) का निरूपण
७९५-८०१ ९० रत्नप्रभामें स्थित नारक जीवोंकी लेश्याका निरूपण ८०२-८०५ ९१ रत्नप्रभामें स्थित नारकजीवोंके दृष्टिद्वारका निरूपण ९२ ,
ज्ञानद्वारका निरूपण ८०७-८१० ९३ रत्नप्रभालेश्यामें योगद्वारका निरूपण
८११-८१२ ९४ रत्नप्रभालेश्यामें उपयोग द्वारका निरूपण
८१३-८१४ ९५ शर्करादि शेषपृथिवीकी लेश्याका वर्णन
८१५-८१७ ९६ असुरकुमारादि के स्थितिस्थानका निरूपण
८१८-८२४ ९७ पृथिवीकायिकादि एकेन्द्रिय जीवोंके स्थितिस्थान आदिकानिरूपण
८२५-८३६ ९८ द्वीन्द्रियसे चतुरिन्द्रिय तकके जीवोंके स्थितिस्थान आदिका. निरूपण
८३७-८४२ ९९ पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिक जीवोंके स्थितिस्थान आदिका वर्णन ८४३-८४६ १०० मनुष्योंके स्थितिस्थान आदिका वर्णन
८४७-८५२ १०१ वानव्यन्तर आदिकोंके स्थितिस्थान आदिका वर्णन ८५३-८५६
विषयानुक्रमणिका समास ।
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #24

॥श्रीवीतरागाय नमः ॥ जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री-घासीलाल-व्रतिविरचितया प्रमेयचन्द्रिकाख्यया व्याख्यया समलङ्कृतं
व्याख्याप्रज्ञप्त्यपरनामकम् श्री-भगवतीसूत्रम्
मङ्गलाचरणम्। महावीरं धीरं बहुबलसमीरं कृतिरजो,
ऽपहारे संसारे गलिततरसारे निवसताम् । महास्फारं सारं दलितभवभारं जिनवरम् नमंस्टीकेऽलीकेङ्गितमतिनिवारी भगवतीम् ॥१॥
मङ्गलाचरणअन्वयार्थ-(दलितभवभारं ) भवके भारको बिलकुल नष्ट करने वाले, (महास्फारं ) केवलज्ञानरूपी असाधारण ज्योति से देदीप्यमान, तथा (गलिततरसारे ) निराकुलतारूप सुखसार से सर्वथा रहित ऐसे (संसारे) इस संसारमें (निवसताम् ) अनादि कालसे भ्रमण करनेवाले जीवों के (कृतिरजोऽपहारे बहुबलसमीरं ) भवभ्रमणके कारणभूत कर्मरूप रज समूहको उड़ानेके लिये प्रलयकालकी प्रचण्ड वायुके जैसे, अतएव (सारं) सारभूत ऐसे (धीरं जिनवरं महावीरं ) धीर जिनेन्द्र महावीरको (नमन्) नमस्कार करके मैं (अलीकेङ्गितमतिनिवारी भगवतों टीके) मिथ्यात्व से वासित मतिको दूर करनेवाले भगवतीसूत्रकी टीका करता हूं।
भगवायरसन्क्याथ - (दलितभवभारं ) लवन मानो मिटा नाश ४२।२१, (महास्फारं) ॐ ज्ञान ३५ी मसाधा२] न्यातिथी हील्यमान, तथा (गलित. तरसारे) निरासत॥३५ सुमसारथी सवथा २डित सेवा (संसारे) ॥ संसारमा (निवसताम् ) मना थी प्रमाण ४२॥२७वाना (कृतिरजोऽपहारे बहुबल. समीरं) लqभ्रमणुना १२ भूत भ३५ी २०४सभूडने 3ामा प्रसयान अन्य पायुना रेवा, मने तेथी (सारं) सारभूत मेवो (धीर जिनवरं महावीरं) धीर मिनेन्द्र मडावीरने (नमनू ) नभ२।२ ४शन हु (अलीकेङ्गितमतिनिवारी भगवती टीके) मिथ्यात्ववाणी भतिने २ ४२॥२ भापती सूत्रनी टी ४३ छः
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #25

भगवतीसूत्रे विशेषार्थ-टीकाकारने भगवान् महावीरको नमस्कार करनेमें कारण उनके असाधारण गुण हैं, इस बातको यहां पर प्रकट किया है, क्यों कि जैनसिद्धान्तमें मोक्षमार्गका नेता, कर्मरूपी पर्वतोंका भेत्ता (भेदन करनेवाला) और विश्वतत्त्वोंका ज्ञाता आत्मा ही उपासना करने योग्य माना गया है। "दलितभवभारं" भवके भारको दलित वही कर सकता है जो आत्माके स्वभावको भुला देनेवाले, अथवा उसको घात करनेवाले कपिर विजय प्राप्त कर लेता है। जन्म जरा और मरण यही भव है। भव यह उपलक्षण पद है। इस पदसे टीकाकारने महावीर प्रभुको "कर्मका भेत्ता" प्रकट किया है। "गलिततरसारे संसारे निवसताम् कृतिरजोऽपहारे बहुबलसमीरं" इन पदोंद्वारा उन्होने प्रभुमें मोक्षमार्गका नेतृत्व प्रकट किया है, क्यों कि जन्म जरा और मरणको व्याधिसे निर्मुक्त हुआ आत्मा ही दूसरे जीवोंको इस व्याधिसे निर्मुक्त मुक्ति के मार्गमें लगा सकता है।"महास्फारं" पद यह प्रकट करता है कि जिसप्रकार बडे भारी स्फार (विशाल ) निर्मल प्रकाशमें समस्त ज्ञेय (जाननेयोग्य) पदार्थ झलकने लग जाते हैं, उसीप्रकारसे दर्पणमें प्रतिविम्बकी तरह उनके केवलज्ञानरूप स्फार(विशाल)प्रकाशमें त्रिकालवर्ती समस्त ज्ञेय पदार्थ अपनी २ अनंत पर्यायों सहित झलकते रहते हैं, अतः वे विश्वतत्त्वके ज्ञाता हैं । इस प्रकार इन असाधारण गुणोंसे
વિશેષાર્થ–ટીકાકારે ભગવાન મહાવીરને નમસ્કાર કરવાનું કારણ તેમના અસાધારણ ગુણે છે, એવું અહીં દર્શાવ્યું છે, કારણ કે જેનસિદ્ધાંતમાં મેક્ષ માર્ગના નેતા, કર્મરૂપી પર્વતને ભેદનારા અને વિશ્વતોના જ્ઞાતા આત્માને જ उपासना ४२१॥ साय: मान्या छ. “ दलितभवभारं" मन मारने से व्यति દલિત કરી શકે છે કે જે આત્માના સ્વભાવને ભુલાવી દેનાર અથવા તેને ઘાત કરનાર કર્મો પર વિજય મેળવે છે. જન્મ જરા અને મરણને જ ભવ કહે છે. ભવ પર ઉપલક્ષણ પદ છે. આ પદ દ્વારા ટીકાકારે મહાવીર પ્રભુને “કર્મના लेहना।" ४ा छ. “गलिततरसारे संसारे निवसताम् कृतिरजोऽपहारे बहुबलसमीरं" આ પદે દ્વારા તેમણે પ્રભુમાં મોક્ષમાર્ગનું નેતૃત્વ દર્શાવ્યું છે. કારણ કે જન્મ, જરા અને મરણની વ્યાધિમાંથી નિમુકત થયેલ આત્મા જ બીજા ને તે व्याधियी निभुत मे भाक्षना मागे होरी श छ. “ महास्फार” ५४ २२ બતાવે છે કે જે રીતે ઘણા ભારે ફાર (વિશાળ નિર્મળ) પ્રકાશમાં સમસ્ત રોય (જાણવા
ગ્ય) પદાર્થો દેખાવા લાગે છે તે જ પ્રમાણે તેમના કેવળજ્ઞાનરૂપફાર (વિશાલ) નિર્મળ પ્રકાશમાં ત્રિકાળવતી સમસ્ત ય પદાર્થો પિત પિતાની અનંત પર્યાય સહિત દર્પણમાં જેમ પ્રતિબિંબ દેખાય તેમ દેખાવા લાગે છે. તેથી તેમને વિશ્વતત્વના
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #26

प्रमेय वन्द्रिका टीका [ मङ्गलाचरणम् ]
चरमजिनवरास्यादुद्गमं प्राप्नुवत्या,
भविकहृदयकों स्मरतां प्रापयन्त्या। उदयगिरिशिरस्तो भानुभासेव लोके,
विलसति भगवत्या जीवतत्त्वादिवस्तु ॥२॥ युक्त अन्तिम तीर्थंकर श्री महावीर प्रभुको टीकाकारने नमस्कार किया है, क्यों कि इष्ट देवताके गुणोंका स्तवन करने से जीवोंको मोक्षमार्गकी संसिद्धि प्राप्त होती है। यह सूत्र अर्थरूपमें भगवद्वाणीरूप है, अतः इसके अध्ययन करनेसे जीवोंकी मिथ्यात्ववासित मति सम्यक् मतिके रूपमें परिणत हो जाती है। इस कथनसे इस शास्त्रमें टीकाकारने उपादेयता प्रकट की है ।।१॥ ___ अन्वयार्थ-( उदयगिरिशिरस्तः उद्गमं प्राप्नुवत्या ) उदयाचल पर्वतके शिखरसे उदित हुई (भानुभासा इव ) जैसे सूर्य की प्रभा कमलोंको विकसित करती हुई संसारमें समस्त घट पटादिक वस्तुओंको प्रकाशित करती हैं, उसी प्रकारसे (चरमजिनवरास्यात् उद्गमं प्राप्नुवत्या) अन्तिम तीर्थंकर श्री महावीर प्रभुके मुखसे निकला हुआ (भगवत्या) यह भगवती सूत्र (भविकहृदयकजं स्मरतां प्रापयन्त्या) भव्यजीवोंके हृदय. कमलों को विकसित करता हुआ (लोके) इस लोकमें) ( जीवतत्वादिवस्तु बिलसति ) जीवादि तत्त्वोंको प्रकाशित करता है।।
विशेषार्थ-यह भगवती सूत्र अन्तिम तीर्थकर प्रभुके मुखसे જ્ઞાતા કહે છે. આ પ્રકારના અસાધારણ ગુણોથી યુક્ત એવા અન્તિમ તીર્થંકર શ્રી મહાવીર પ્રભુને ટીકાકારે નમસ્કાર કર્યા છે. કારણ કે ઈષ્ટ દેવતાના ગુણની સ્તુતિ કરવાથી ને કલ્યાણમાર્ગની સંસિદ્ધિ પ્રાપ્ત થાય છે. આ સૂત્ર અર્થરૂપે ભગવદુવાણી રૂપ છે. તેથી તેનું અધ્યયન કરવાથી જીની મિથ્યાત્વવાળી મતિનું સમ્યક્ મતિના રૂપે પરિણમન થાય છે. આ કથન દ્વારા આ શાસ્ત્રમાં ટીકાકારે ઉપાદેયતા બતાવી છે ૧૫
मन्वयार्थ ( उदयगिरिशिरस्तः उद्गमं प्राप्नुवत्या) अध्यायन तना शिम अ५२थी सहित थयेस (भानुभासा इव) सूर्य नी प्रम भ भगाने वि. સિત કરીને સંસારની સમસ્ત વસ્તુઓને પ્રકાશિત કરે છે, એ જ પ્રમાણે (चरमजिनवरस्यात् उद्गम प्राप्नुवत्या) मन्तिम तीथ ४२ श्री महावीर प्रभुना भुममाथी नीणेस (भगवत्या) मा लावती सूत्र (भविकहृदयकर्ज स्मेरतां प्रापयन्त्या) भव्य वोन (९४५४भगोने विसित ४२तुं (लोके) मा सभा (जीवतत्त्वादिवस्तु विलसति) हि तत्वाने प्रशित ४२ छे.
વિશેષાર્થ—આ ભગવતી સૂત્ર અન્તિમ તીર્થંકર પ્રભુ મહાવીરના મુખ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #27

3
-
भगवतीसूत्रे वीरमुखाद्रित उदिता, शमिताऽशेषतमा गणीशकलिता।
चलिता न्श्रुतिगगने, ध्वान्तं काचित् प्रभा हरतात् ॥ ३॥ उद्भूत (प्रकट) हुआ है अतः इसमें परतः प्रमाणता न आकर स्वतः प्रमाणता है, इसी बातकी पुष्टि " चरमजिनवरास्यादुद्गमं प्राप्नुवत्या" इस पद द्वारा की है। सूर्य जिस प्रकारसे सरोवरोंमें कमलवनको विकसित करता हुआ अन्य पदार्थों का भी वह प्रकाशक होता है, उसी प्रकारसे प्रभुके मुखसे निकला हुआ यह सूत्र भी भव्य जीवोंके मनको मुदित करता हुआ-जीव अजीव आदि समस्त तत्त्वोंके यथार्थ स्वरूपको प्रकाशित करता है ॥२॥ ____ अन्वयार्थ-(वीरमुखाद्रित उदिता) अन्तिम तीर्थंकर श्रीमहावीरप्रभु के मुखरूप हिमाचलसे उदित हुई अर्थात् निकली हुई (शमिताऽशेषतमा) तथा समस्त अज्ञानरूप अंधकारको बिलकुल नष्ट कर देनेवाली (काचित् प्रभा) यह कोई भगवतीसूत्ररूप अपूर्वप्रभा कि जिसे (गणीशकलिता) गणधरोंने सूत्ररूपमें गूंथा है, और जो (नश्रुतिगगने चलिता) मनुष्योंके कर्णप्रदेशरूप आकाशमें फैली हुई है वह (ध्वान्तं हरतात् ) अज्ञानरूप अंधकारको नष्ट करे।
विशेषार्थ-जिस प्रकार गगनमंडलमें इधर उधर फैली हुई सूर्यको रश्मियां (किरणें ) जब एक विशेष प्रकारके काचमें केन्द्रित करली जाती हैं भांथी भूत (४८) थयु छे. तेथी तमा स्वत: प्रभात! २७दी छ. परतः प्रभाएयता नथी, ते वातनुं “चरमजिनवरास्यादुद्गमं प्राप्नुवत्या" द्वारा समर्थन થયું છે. જેવી રીતે સૂર્ય સવમાં ઉગેલાં કમળને વિકસિત કરતે થક. જગતના અન્ય પદાર્થોને પણ પ્રકાશિત કરે છે, એ જ પ્રમાણે પ્રભુના મુખમાંથી પ્રકટ થયેલ આ ભગવતીસૂત્ર પણ ભવ્યજીના ચિત્તને આનંદિત કરતું–જીવ અજીવ આદિ સમસ્ત તને યથાર્થ રૂપે પ્રકાશિત કરે છે–તેમનું પ્રતિપાદન કરે છે. રા
अन्वयार्थ-(वीरमुखाद्रित उदिता) अन्तिम तीर्थ४२ श्री महावीर प्रभुना भु५३५. डिमयसमाथी नाणेसी, (शमिताऽशेषतमा) समस्त अज्ञान३५ी. मध
२नो मिस नाश ४२नारी (काचित् प्रभा) लगवतासूत्र३५ मा | अपूर्व प्रमाने (गणीशकलिता) धरोसे छन्द्रित ४१ छ. अनेरे (नृश्रुतिगगने चलिता) मनुष्योना ४ प्रदेश३५ २माशमा व्यास थयेस 2 ते (ध्वान्तं हरतात् ) अज्ञान३५ मारने नाश ४२.
વિશેષાર્થ–જેવી રીતે ગગનમંડળમાં આમ તેમ ફેલાયેલ સૂર્યનાં કિરશોને એક વિશેષ પ્રકારના કાચની મદદથી કેન્દ્રિત કરી લેવાય છે. અને એમ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #28

प्रमेयचन्द्रिका टीका [ मङ्गलाचरणम् ]
वसन्ते तरुराजीव भगवत्या विराजते ।
भूरियं भूषणावल्या देहभाजां तनूरिव ॥ ४॥ तो वे वस्त्रोंको जला दिया करती हैं-यह स्वानुभवगम्य बात है। इसी प्रकार प्रभुकी दिव्य देशना गणधरों द्वारा शास्त्रके रूपमें जब गूंथी गई है तब वह जीवोंके मिथ्यात्वरूपी अन्धकारको मिटाकर कर्मरूपी इन्धन (काष्ठ) को जलादेती है ॥ ३॥
अन्वयार्थ-(वसन्ते) वसन्त ऋतुमें (तरुराजीव) वृक्षपति जैसे (विराजते ) सुन्दर लगने लगती है और (भूषणावल्या) आभूषणोंसे (देहभाजाम् ) प्राणियोंका (तनुरिव) शरीर जैसे सुहावनालगने लगता है, उसी तरहसे ( भगवत्या इयं भूः विराजते) इस भगवतीसूत्रसे यह पृथ्वीमंडल भी सुहावना लगने लगता है।
विशेषार्थ-संसारको शास्त्रकारोंने हेय पदार्थ कहा है, परन्तु यहां जो उसे सुहावने लगनेकी बात कही है उसका कारण यही है कि जीवको जो मुक्तिकी प्राप्ति होती है वह संसारपूर्वक ही होती है-संसारमें रहते हो जीव सम्यग्दर्शन सम्यग्ज्ञान और सम्यक चारित्रकी प्राप्ति कर सकता है, विशेषकर मनुष्यपर्यायमें ही इस मार्गकी प्राप्तिमें कारण भगवतीसूत्रका यथार्थ ज्ञान ही है । इस लिये भगवती सूत्र से ही यह भूमि शोभित होती है, अर्थात् मनुष्यभवरूप संसारकी शोभा भगवती કરવાથી તે વસ્ત્રોને સળગાવી શકે છે, એ અનુભવસિદ્ધ છે. એ જ પ્રમાણે પ્રભુની દિવ્ય દેશના જ્યારે ગણધર દ્વારા કેન્દ્રિત કરવામાં આવે છે ત્યારે તે જીવોના મિથ્યાત્વરૂપી અંધકારને નાશ કરીને કમરૂપી ઈન્જન (કાષ્ઠ)ને સળગાવી નાખે છે. તેવા
अन्वयार्थ - ( वसन्ते ) सततुमi ( तरुराजीव ) वृक्षपति वीरीत (विराजते) सु४२ सागेछ, भने (भूषणावल्या) मासूषणेथी (देहभाजाम् ) भागुसोना (तनरिव) शरी२ 24 शाले छ, मेरी प्रभाग (भगवत्या इयं भूः विराजते) આ ભગવતીસૂત્રથી આ ભૂમંડળ પણ સુશોભિત લાગવા માંડે છે.
વિશેષાર્થ–શાસ્ત્રકારોએ સંસારને હેય પદાર્થ બતાવ્યો છે, પણ અહીં તે સુંદર લાગવાની જે વાત કહી છે તેનું કારણ એ છે કે જીવને મુક્તિની જે પ્રાપ્તિ થાય છે તે સંસારપૂર્વક જ થાય છે. સંસારમાં રહીને જ જીવ સમ્યગ્દર્શન, સમ્યજ્ઞાન અને સમ્યક્ ચારિત્રની પ્રાપ્તિ કરી શકે છે, ખાસ કરીને મનુષ્યપર્યાયમાં જ આ માર્ગની પ્રાપ્તિના કારણરૂપ ભગવતીસૂત્રનું યથાર્થ જ્ઞાન જ છે. તેથી ભગવતીસૂત્રથી જ આ ભૂમિ શેભે છે. એટલે કે માનવભવરૂપ સંસારની શોભા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #29

मानसं हंसपङ्कयेव, मैत्र्येव भविनां परम् । भगवत्या विदावत्या सारवत्या विराजते ॥ ५ ॥
भगवती सूत्रे
सूत्र - तत्प्रतिपादित सम्यग्दर्शनादित्रिकसे ही है, अन्यसे नहीं, इसलिये जैसे वृक्षोंका हराभरापन वसन्ताधीन और व्यवहार में शारीरिक सौन्दर्य भूषणाधीन माना जाता है उसी प्रकार अध्यात्म मार्ग में मनुष्य भवरूप संसारकी सफलता सम्यग्ज्ञान आदिकी प्राप्तिसे मानी गई है ॥ ४॥
अन्वयार्थ - ( हंसपङ्कया मानसं इव) हंसपंक्तिसे मानसरोवरकी तरह (मैच्या मानसं इव) मैत्रीभावसे मनकी तरह ( भविनां मानसं ) भव्य जीवोंका अन्तःकरण ( विदावत्या सारवत्या भगवत्या परं विराजते) ज्ञानरूप इस सारभूत भगवतीसूत्र से विशिष्ट होकर खूब सुशोभित होता है। विशेषार्थ-चतुर्थश्लोकका भावार्थ ही इस श्लोक द्वारा स्पष्ट किया गया है । संसार में भव्य और अभव्य, इस प्रकारसे जीव दो विभागों में विभक्त किये गये हैं । जिनमें सम्यग्दर्शन आदि गुणों को अपने में जगाने की योग्यता होती हैं वे भव्य, और इनसे भिन्न अभव्यजीव माने जाते हैं। भव्य जीवोंका अन्तःकरण भावश्रुतरूप इस भगवतीसूत्रसे विराजित हो सकता है - अभव्यों का नहीं। ऐसा क्यों होता है? तो इसका उत्तर "उनकी योग्यता ही ऐसी है " यही है, मानसरोवर में ही हंसपंक्ति ભગવતીસૂત્ર (તેમાં પ્રતિપાદિત સમ્યગ્દર્શન સભ્યજ્ઞાન અને સમ્યક્ ચારિત્ર)થીજ છે. અન્ય વસ્તુથી તે શાભા નથી. તેથી જેમ વૃક્ષનું હરાભરાપણું વસન્તાધીન મનાય છે અને જેમ વ્યવહારમાં શારીરિક સૌ ભૂષણાધીન ગણાય છે, તેમ આધ્યાત્મમાર્ગમાં માનવભવરૂપ સંસારની સાર્થકતા સમ્યાન આદિની પ્રાપ્તિમાં મનાય છે. II૪
अन्वयार्थ – ( हंस पक्त्या मानसं इव ) सपतिवडे मानसरोवर भ शोले छे, (मैध्या मानसं इव) मैत्री लावथी प्रेम भन शोले छे ( भविनां मानसं ) मेन प्रमाणे लव्य भवानां मतः४२ ( विदावत्या सारखत्या भगवत्या परं विराजते ) ज्ञान३५ मा सारभूत लगवतीथी युक्त ने भूम सुशोलित मने छे. વિશેષા—આ બ્લેાક દ્વારા ચેથા શ્લાકના ભાવાર્થ જ સ્પષ્ટ કરવામાં આન્યા છે. સંસારના જીવા બે રાશિમાં વહેંચાયેલા છે. (૧) ભવ્ય રાશિ અને (૨) અભવ્યરાશિ. જે લેાકામાં સમ્યગ્દર્શન આદિ ગુણાને પોતાની અંદર જગાડવાની ચેાગ્યતા હાય છે તેમને ભવ્ય, અને તેનાથી વિપરીત પ્રકારના જીવાને અભવ્ય કહે છે. ભવ્ય જીવેાના અંતઃકરણ જ આ ભાવશ્રુતરૂપ ભગવતીથી વિરાજિત થઈ શકે છે અભવ્યનાં નહીં. એવું શા કારણે બને છે? તેના જવાબ રૂપે એમ કહી શકાય કે તેમની યાગ્યતા જ એવી હાય છે. જેમ હુ'સપ ́ક્તિ માનસરોવરમાં જ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #30

प्रमेयचन्द्रिका टीका [ मङ्गलाचरणम् ] तत्त्वद्रवां भगवतीकमलालिमेताम् ,
आत्मानुभूतिमकरन्दततिप्रजुष्टाम् । नित्यं नवां सुखसवां भविनो मिलिन्दा,
- आस्वादयन्ति नितरां सततं सुचित्ताः॥६॥ किलोलें करती है अन्यसरोवरों में नहीं। मैत्रीभाव मनमें ही अपना स्थान बनाता है अन्य इन्द्रियों में नहीं तो जैसे यह एक स्वामाविक बात है, उसी प्रकारसे यह भी एक प्राकृतिक बात है कि प्रभुकी देशनारूप यह भगवती रूप भावश्रुत भी भव्योंके ही हृदयके अंदर समाता है-अभव्योंके नहीं।५।। ___ अन्वयार्थ-(तत्त्वद्रवां)जीवादिक तत्त्वरूप रसको उत्पन्न करनेवाली अर्थात् उसके वास्तविक स्वरूपको प्रकट करनेवाली (आत्मानुभूतिमकरन्दततिप्रजुष्टाम) तथा आत्माकी अनुभूतिरूप पराग(पुष्परज)के पुंजसे युक्तऐसी (एतां) इस (भगवतीकमलालिम्) भगवतीरूप कमलपंक्तिका जो कि (नित्यं नवां) हमेश नवीन ही बनी रहती है, और (सुखसवां) अनंत अव्यायाध सुखको उत्पन्न करती है उसको जो (भविनो मिलिन्दा) भव्य जीवरूप भ्रमर (सततं नितरां आस्वादयन्ति) निरन्तर इच्छानुसार अत्यन्त आस्वादन करते हैं वे (सुचित्ताः) निर्मल चित्त हो जाते हैं ।
विशेषार्थ-कमलोंके मकरन्दका पान करनेवाले भ्रमर सुचित्त (निर्मल चित्त ) न होकर मदोन्मत्त हो जाया करते हैं-यह एक प्रसिद्ध बात है આનંદ કરે છે–અન્ય સરેવરમાં નહીં, મૈત્રીભાવ મનમાં જ સ્થાન જમાવે છે. અન્ય ઈન્દ્રિમાં નહીં, આ વાત જેમ સ્વાભાવિક ગણાય છે તેમ એ પણ એક સ્વાભાવિક વાત છે કે પ્રભુની દેશનારૂપ આ ભગવતીરૂપ ભાવકૃત પણ ભવ્ય જનાજ હૃદયમાં સ્થાન જમાવે છે–અભવ્યનાં હૃદયમાં નહીં પણ ___मन्वयार्थ -(तत्त्वद्रवां) mes तत्१३५ २सने उत्पन्न ४२नारी भेट तेना वास्तवि४२१३५ने तावना (आत्मानुभूतिमकरन्दततिप्रजुष्टाम् ) तथा २॥ मानी अनुभूति३५ ५२।(५०५२४)थी युजत मेवी (एता) PAL (भगवतीकमलालिम् ) मावती३५ ४७५ति-3 (नित्यं नवां) नित्य नवीन सय ४२ छ, भने २ (सुखसवां) २५०यामा सुमने उत्पन्न ४२ छ, तेनु (भविनो मिलिन्दाः) २ लव्य ३५ भ्रम२ (सततं नितरां आस्वादयन्ति) निरंतर ४२छानुसार सत्यत मास्वाहन ४२ छ तेसो (सुचित्ताः) नि चित्तवानी जय छे.
વિશેષાર્થ–કમળાના મકરંદ ( પુષ્પરસ)નું પાન કરનારા ભ્રમરે સુચિત્ત (निम चित्तपात) यता नथी ५५] भोन्मत्त थाय छे, मे पात प्रसिद्ध छ,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #31

८
भगवती सूत्रे
क्यों कि वनस्पतिकायके रसोमें मादकता उत्पन्न करनेकी शक्ति रहती है, अतः उसके पानसे पानकर्ता प्राणी न तो जीवादिकके यथार्थ स्वरूपका ज्ञाता हो सकता है, और न वह अपने निजकी अनुभूति ही कर सकता है । तथा कमलपंक्ति नित्य नवीन नहीं बनी रहती है-वह तो धीरे २ जीर्ण शीर्ण हो जाती है । उसके रसके पानसे जो आनन्दानुभूति होती है वह केवल सान्त और दुःखोदयसे अन्तरित हुआ करती है, परन्तु यह भगवतीरूप कमलपंक्ति ऐसी नहीं है, क्यों कि इसके यथार्थ रहस्य रुप रसका अनुभव करनेसे जीवको जीवादिक तत्वोंके ज्ञानके साथ अपने निजकी अनुभूति होती है। उससे यह जीव अशुभ क्रियाओंसे विरक्त होकर शुभ क्रियाओंके सेवन करनेमें लीन होता हुआ धीरे२ शुद्धोपयोग में पहुंच जाता है । उस समय की यह परिणति इसकी नित्य नवीन बनकर अन्याबाध सुखकी जनक हो जाती है, और इस धारा के स्थिर होते ही यह जीव सुचित्त-निर्मलचित्त होकर केवल निज आत्मस्वरूपमें मग्न बन जाता है, अर्थात् मुक्तिका स्वामी हो जाता है । तात्पर्य कहने का यह है कि इस भगवती के रहस्यरूप रसके पान करनेसे जीवादिक पदार्थों का ज्ञाता बन कर जीव क्रमसे अपनी कमजोरीको दूर कर भेदविज्ञान के
કારણ કે વનસ્પતિકાયના રસામાં માદકતા ઉત્પન્ન કરવાના ગુણ હોય છે તેથી તેનું પાન કરનાર જીવ જીવાદિકના યથાર્થ સ્વરૂપના જ્ઞાતા થઇ શકતા નથી, અને તે પેાતાના આત્માની અનુભૂતિ પણ કરી શકતા નથી. તથા કમળપ`ક્તિ નિત્ય નવીન રૂપ ધારણ કરતી નથી પણ ધીરે ધીરે જીણુશી થાય છે. તેના રસના પાનથી જે આનંદની અનુભૂતિ થાય છે તે કેવળ સાન્ત (અન્ત સહિતની) અને દુઃખાયથી યુક્ત રહ્યા કરે છે પણ આ ભગવતીરૂપ કમળપક્તિ એવી નથી. કારણ કે તેના યથાર્થ રહસ્યરૂપ રસના અનુભવ કરવાથી જીવને જીવાકિ તત્ત્વાના જ્ઞાનની સાથે સાથે પોતાના આત્માની પણ અનુભૂતિ થાય છે. તેથી તે જીવ અશુભ ક્રિયાઓથી વિરક્ત થઈને શુભ ક્રિયાઓના સેવનમાં લીન થઈને ધીરે ધીરે શુદ્ધોપયોગમાં પહોંચી જાય છે. તે સમયની તેની તે પરિણતિ નિત્ય નવીન ખનીને અવ્યાબાધ સુખની જનક અને છે. અને તે ધારા સ્થિર થતાંજ તે જીવ સુચિત્ત (નિળચિત્ત ) થઈને કેવળ નિજ આત્મસ્વરૂપમાં લીન બની જાય છે, એટલે કે મુક્તિના અધિકારી બની જાય છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કેઆ ભગવતીના રહસ્યરૂપ રસનું પાન કરવાથી જીવાદિક પદાર્થોના જ્ઞાતા બનીને જીવ ધીમે ધીમે પેાતાની નખળાઇ દૂર કરીને ભેદવિજ્ઞાનના પ્રભાવથી પેાતાના
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #32

प्रमेयचन्द्रिका टीका
[ मङ्गलाचरणम् ]
शारद्यपूर्णशशिशीतलशुद्धरश्मि, -
राज्या चकोर निकुरम्बमिवातिगाढम् । तृप्यत्यदो भगवतीरसनेन सूक्ष्म, -
धीशालि जीवनिकुरम्बममन्दमोदम् ॥ ७ ॥
प्रभावसे अपने निज स्वरूपका ज्ञाता बन जाता है, अर्थात् मूलमें भूलको ढूंढकर और उसे दूर कर अपने निजस्वरूपको पहिचान लेता है । यह पहिचान जब इसकी स्थिररूपमें एकरस हा जाती है, तो इसीका नाम सुचित्त है, और ऐसी सुचित्तताका होना ही जीवकी मुक्ति है ॥ ६ ॥
अन्वयार्थ -- ( इव) जैसे (चकोरनिकुरम्यं) चकोर पक्षियोंका समूह (शारद्यपूर्ण शशिशीतलशुद्धरश्मिराज्या) शरत्कालीन पूर्णचन्द्रमा की निर्मल किरणों से ( अतिगाढम् तृप्यति ) बहुत अधिक आनन्दमग्न होता है, उसी तरह से (अदः सूक्ष्मधीशालिजीवनिकुरम्बम् ) यह कुशाग्र बुद्धिवाला - सम्यग् बुद्धिवाला - जीवसमूह भी ( भगवतीरसनेन अमन्दमोदम् वहति ) भगवतीके रसके आस्वादन से अमन्द (अतिशय ) आनंद को धारण करता है ।
विशेषार्थ - कविकुल कथनके अनुसार चकोर पक्षी चन्द्रिकाका पान कर तृप्त होते रहते हैं, यदि उन्हें शरत्पूर्णिमाकी चन्द्रिकाका पान करना मिल जाता है तो वे अपने सौभाग्य की प्रशंसा करते हुए उस पानसे अरुचि नहीं लाते हैं । वे अपनेको बहुत ही अधिक भाग्यशाली मानते हैं। નિજ સ્વરૂપના જ્ઞાતા બની જાય છે. એટલે કે ભૂલને મૂળમાંથી શોધી કાઢીને તેને દૂર કરે છે અને પેાતાના નિજ સ્વરૂપને ઓળખી લે છે. તેની આ સમજણ જ્યારે સ્થિરરૂપે એકરસ થઇ જાય છે ત્યારે તે સુચિત્ત થયા ગણાય છે. रमने से प्राश्नी सुभित्तता होवी भेट लवनी भुक्ति छे. ॥ ६॥
----
अन्वयार्थ – (इव) भेभ (चकोर निकुरम्बं) और पक्षीओनो सभूड (शारद्यपूर्णशशिशीतलशुद्धरश्मिराज्या) शरदऋतुना पूर्ण चन्द्रभानां रिशोथी (अतिगाढम् तृप्यति) अत्यंत आनंदृभन्न थाय छे, मेन प्रमाणे ( अदः सूक्ष्मधीशा लिजीवनिकुरम्ब ) मा ङ्कुशाथ युद्धिवाणी (सभ्यश् युद्धिवाणी) वसभूड पशु (भगवतीरसनेन अमन्दमोदम् वहति ) भगवतीना रसना आस्वाहनथी अभन्छ (अत्यंत मानहने याभे छे. વિશેષા—કવિએના કથનાનુસાર ચકાર પક્ષી ચન્દ્રિકાનું પાન કરીને તુષ્ટિ પામે છે, અને જો તેમને શરદ પૂનમની ચન્દ્રિકાનું પાન કરવા મળે તે તેએ પાતાના સદ્ભાગ્યની પ્રશંસા કરતાં કરતાં તેનું પાન કરે છે. અને તેનું પાન કરતાં તેમને અરુચિ થતી નથી, તે પેાતાને ઘણાજ ભાગ્યશાળી ગણે છે.
भ० २
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #33

१०
चन्द्रोदये कुमुदकाननमत्यजत् स्वं स्थानं मृगामुपगूहयितुं यथस्कम् । भव्यास्तथा भगवतीप्रकटीभवेऽमी, मोक्षश्रियं समुपगूहयितुं यतन्ते ॥ ८ ॥
भगवती सूत्रे
इसी प्रकार संसारी जीव जो कि ज्ञानावरणीय आदि कर्मोंके उदय से आच्छादित बने हुए हैं, उन्हें यदि कभी सद्गुरुका उपदेश श्रवण करनेका सौभाग्य मिलता है तो वे भी अपने को बहुत अधिक भाग्यशाली मानते हैं, पर ऐसी परिणति आसन्नभव्य ( जल्दी मोक्ष जाने वाले ) जीवोंकी ही होती है, अतः उन्हें यदि साक्षात् तीर्थङ्करकी वाणीरूप इस भगवतीके रसका आस्वादन करनेका अवसर मिल जाता है तो उन जैसा भाग्यशालियों में शिरोमणि इस संसार में और दूसरा कौन हो सकता है। उन भाग्यशालियोंको जैसा आनंदानुव इस भगवती के रसास्वादनसे प्राप्त होता है वैसा किसी भी पुण्यसे पाये हुए संसारसम्बन्धा पदार्थके सेवन से उन्हें प्राप्त नहीं होता है । इसी आशय को लेकर यह श्लोक कहा गया है। यहां " सूक्ष्मधीशालिजीव" से आसन्नभव्य जीव ग्रहण किये गये हैं ॥७॥
अन्वयार्थ - (चन्द्रोदये) चन्द्रमाके उदय होने पर ( यथा) जैसे ( स्वं स्थानं अत्यजत् कुमुदकाननम् ) अपने स्थानको नहीं छोड़ता हुआ भी कुमुदवन (मृगाङ्कम् उपगृहयितुं ) मानो चन्द्रमाको आलिङ्गन करने के लिये
એજ પ્રમાણે જ્ઞાનાવરણીય આદિકર્મોના ઉદયથી આચ્છાદિત બનેલા સ'સારી જીવેાને પણ સદ્ગુરુના ઉપદેશ સાંભળવાની તક મળે તે તેએ પાતાની જાતને ઘણી જ ભાગ્યશાળી માને છે. પણ એવી પરિણતિ આસન્નભવ્ય (જલ્દી મેાક્ષ જનાર ) જીવેાને જ થાય છે. પણ જો તેમને સાક્ષાત્ તી કરની વાણીરૂપ ભગવતીના રસનું આસ્વાદન કરવાના અવસર મળે તે તેમના જેવા શ્રેષ્ઠ ભાગ્યશાળી આ સંસારમાં ખીજો કાણુ હાઈ શકે? તા ભાગ્યશાળી જીવાને આ ભગવતીના રસાસ્વાદનથી જેવા આનંદ મળે છે તેવા આનંદ પુણ્યદયથી પ્રાપ્ત થયેલા સ`સારના કોઈ પણ પદાર્થના સેવનથી મળતા નથી. તે આશય દર્શાવવા માટે આ બ્લેક લખ્યા છે. અહી " सूक्ष्मधीशा लिजीव" ५ह द्वारा “मासन्न लव्य लव” श्रणु उरवामां आवे छे. ॥७॥
अन्वयार्थ - ( चन्द्रोदये ) यन्द्रमा उदय याभे त्यारे ( यथा) प्रेम ( स्वं स्थानं अत्यजत् कुमुदकाननम् ) पोताना स्थानने नहीं छोडवा छतां पशु मुभुहवन (मृगाङ्कम् उपगूहयितुं ) भागे यन्द्रमाने सिंगन इखाने भाटे आतुर थया
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #34

प्रमेयचन्द्रिका टीका [मङ्गलाचरणम् ] उत्कंठित जैसा हो जाया करता है (तथा ) उसी प्रकारसे (भगवतीप्रकटीभवे ) भगवतीके प्रकट होने पर ( अमी भव्याः ) ये भव्यजीव (मोक्षश्रियं समुपगृहयितुं यतन्ते ) मोक्षलक्ष्मीको आलिङ्गन करने के लिये लालायित होते हैं।
विशेषार्थ-यह तो एक प्रकारकी कल्पना मात्र ही है कि कुमुदवन चन्द्रमाके उदित होनेपर प्रफुल्लित होता हुआ मानो अपना हितैषी मानकर उसे आलिङ्गन ही करना चाहता है, क्यों कि वह उस समय शीतल मन्द सुगंध समीरके झोकोंसे आन्दोलित होने लगता है, अतः देखने वाले जनों के चित्तमें ऐसी कल्पना उत्पन्न होने लगती है कि मानो यह अपने हितैषी चन्द्रमासे भेंट करनेके लिये ही लालायित हो रहा है। परन्तु भगवतीके -सम्यगज्ञानके-उदित होनेपर भव्यजन मुक्तिश्रीके आलिङ्गन करने के लिये वास्तविक उत्कंठित बन जाया करते हैं, क्यों कि सम्यग्ज्ञानरूप भगवतीका उदय आत्मामें विना सम्यग्दर्शनके हुए होता नहीं है, अतः ऐसे जीवका संसारनिवास अर्धपुद्गलपरावर्तन मात्र ही शेष रह जाता है । यह सिद्धान्तसम्मत बात है। इसी बातको इस श्लोकद्वारा प्रकट किया गया है ॥ ८॥
४२ छ, (तथा) को ४ प्रमाणे (भगवतीप्रकटीभवे) लावती ४८ तi (अभी भव्याः) ते भव्य ७ (मोक्षश्रियं समुपगृहयितु यतन्ते) भाक्षसभीन ભેટવાને માટે ઉતિ થાય છે.
વિશેષાર્થ–એ તે માત્ર કલ્પનાની વાત જ છે કે ચન્દ્રમાને ઉદય થતાં કમદવન પ્રકૃદ્વિત થઈને તેને પિતાને હિતૈષી માનીને જાણે કે તેને ભેટવા ચાહે છે. કારણ કે ત્યારે તે શીતલ, મંદ, સુગંધ, સમીર–વાયુની લહેરેથી ડેલવા લાગે છે. તે કારણે દર્શકોના મનમાં એવી કલ્પના ઉદય પામે છે કે તે પોતાના હિતૈષી ચન્દ્રને આલિંગન કરવાને માટે ઉત્સુક બન્યું છે. એ વાત તે કલ્પના માત્ર છે પણ ભગવતી (સમ્યજ્ઞાન)ને ઉદય થતાં તે ભવ્યજને મુક્તિશ્રીનું આલિંગન કરવાને માટે વાસ્તવિક ઉત્સુક બની જાય છે. કારણ કે સમ્યગ્દર્શનની પ્રાપ્તિ થયા વિના સમ્યજ્ઞાનરૂપ ભગવતીનો ઉદય આત્મામાં થતું નથી. તેથી તેવા જીને સંસારનિવાસ અર્ધપુદગલપરાવર્તન માત્ર જ બાકી રહી જાય છે. એ સિદ્ધાંત દ્વારા માન્ય થયેલ હકીક્ત છે. આ શ્લેક દ્વારા એ વાતને જ પ્રકટ १२वामा भावी छ. ॥ ८॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #35

भगवतीसूत्रे आसन्नकामधेनूनां, चिन्तामणिमुपेयुषाम् । स्थातुं शक्नोति किं चिन्ता, भगवत्यवलम्बिनाम् ॥९॥
अन्वयार्थ-स्पष्ट है ॥९॥ विशेषार्थ-कामधेनु और चिन्तामणिरत्न केवल जीवोंकी इहलोकसम्बन्धी ही चिन्ताके अपहारक होते हैं-उनमें पारलौकिक चिन्ताको अपहरण करनेकी योग्यता नहीं हुआ करती है, परन्तु आत्मामें इन दोनोंकी अपेक्षासे भी श्रेष्ठतम भगवतीका ज्ञान जब उदित हो जाता है तब जीवके सब प्रकारकी इहलोकसम्बन्धी और परलोकसम्बन्धी चिंताएँ नष्ट हो जाया करती हैं। इसका कारण यह है कि सम्यग्ज्ञानीकी आत्मा सांसारिक समस्त अवस्थाओंको कर्मकृत विकार मानकर उनमें राग द्वेषसे रहित बन जाया करती है, और " एक द्रव्य दूसरे द्रव्यके गुण स्वभावमें परिवर्तन नहीं कर सकता है, प्रत्येक द्रव्य अपने ही गुण स्वभावमें परिणमन करनेका स्वभाववाला है " ऐसा जानकर वह जलमें जलसे भिन्न कमलकी तरह संसारावस्थामें अपनी प्रवृत्ति रखता है। अतः किसी भी चिन्तामें ऐसी सामर्थ्य नहीं हो सकती है जो उस वीरके समक्ष किसी भी रूपसे टिक सके । यही बात इस श्लोकद्वारा समझाई
अन्याय-२५ष्ट छ ॥ ८ ॥
વિશેષાર્થ—કામધેનુ અને ચિન્તામણિ તે જીવોની આલોકસંબંધી ચિન્તાઓને દૂર કરી શકે છે. તેમનામાં પારલૌકિક ચિન્તાઓ દૂર કરવાનું સામર્થ્ય હોતું નથી. પણ જ્યારે તે બન્ને કરતાં પણ શ્રેષ્ઠ એવું ભગવતીનું જ્ઞાન
જ્યારે આત્મામાં ઉદય પામે છે ત્યારે જીવની આલેક અને પરલોકની સઘળી ચિન્તાઓ નાશ પામે છે. તેનું કારણ એ છે કે સમ્યજ્ઞાનીને આત્મા સાંસારિક સમસ્ત અવસ્થાઓને કર્મકૃત વિકાર માનીને તેમાં રાગદ્વેષ રાખતા નથી. અને “એક દ્રવ્ય બીજા દ્રવ્યના ગુણ સ્વભાવમાં પરિવર્તન કરી શકતું નથી, પ્રત્યેક દ્રવ્ય પિતાનાજ ગુણ સ્વભાવમાં પરિણમન કરવાના સ્વભાવવાળું છે” એવું સમજીને તે જળથી ભિન્ન કમળની જેમ સંસારાવસ્થામાં પિતાની પ્રવૃત્તિ રાખે છે. તેથી કઈ પણ ચિન્તામાં એવું સામર્થ્ય હેતું નથી કે તે કઈ પણ પ્રકારે તે વીરની સામે ટકી શકે. એજ વાત આ લેકમાં સમજાવવામાં આવી છે. છેલ્લા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #36

प्रमेयचन्द्रिका टीका
[ मङ्गलाचरणम् ]
अमुष्यां भगवत्यां यः, श्रद्धां दृढतरी धरेत् । स नूनं कर्मबन्धेभ्यो, मुक्तः शिवपदं व्रजेत् ॥
१० ॥
१३
अन्वयार्थ - (यः) जो भव्य जीव ( अमुष्यां ) इस भगवती में (दृढतरी श्रद्धां धरेत् ) गाढ़तर श्रद्धा धारण करता है ( स ) वह (नूनम् ) निश्चयसे ( कर्मबन्धेभ्यो मुक्तः ) कर्मबन्धनसे रहित हो कर (शिवपदं व्रजेत् ) मुक्तिस्थानको प्राप्त कर लेता है ।
विशेषार्थ - संसारबंधन से मुक्ति पानेके लिये आगम पर अतिचार रहित श्रद्धा रखना अनिवार्य कहा गया है । इन पर भव्य जावकी ही श्रद्धा होती है, अभव्य जीवकी नहीं, ऐसा सिद्धान्तका वचन है। भगवती यह आगम है । आगम के प्रभाव से जीवमें हेय और उपादेयका विवेक जागृत होता हुआ विकसित होता रहता है। मुक्तिमार्गमें सर्व प्रथम सम्यग्दर्शन उपादेय कहा गया है । इसके बलपर ही ज्ञानमें समीचीनता आती है। श्रद्धामें कई बातों को लेकर दोष आते रहते हैंजिनके कारण सम्यग्दर्शन मलिन होता रहता है। इन दोषोंका वर्णन विस्तारपूर्वक शास्त्रों में किया गया है, अतः इन दोषों से रहित जो श्रद्धा होती है वही दृढतर श्रद्धा है । भगवतीमें ऐसी दृढतर श्रद्धा रखनेवाला जीव निश्चयसे कर्मबन्धन से मुक्त होता हुआ शिवपदको प्राप्त कर लेता है ॥ १० ॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧
अन्वयार्थ – (यः) ने लव्य व ( अमुष्यां ) मा लगवतीभां ( दृढतरी' श्रद्धां धरेत्) गाढतर श्रद्धा धारण रे छे (सः) ते ( नूनम् ) भरेर (कर्मबन्धेभ्यो मुक्तः) उभधथी रहित थने ( शिवपदं व्रजेत् ) भुक्तिस्थानने प्राप्त उरे छे. વિશેષા-સંસારના બંધનમાંથી મુક્ત થવાને માટે આગમા પર અતિચાર રહિત શ્રદ્ધા રાખવી તે અનિવાય ગણાય છે. તેમાં ભવ્ય જીવેા જ શ્રદ્ધા રાખે છે. અભવ્ય જીવા શ્રદ્ધા રાખતા નથી. એવુ સિદ્ધાંતમાં કહ્યું છે. ભગવતી સૂત્ર આગમ છે. આગમના પ્રભાવથી જીવમાં હેય અને ઉપાદેયના વિવેક જાગીને તે વિવેકને વિકાસ થતા રહે છે. મુક્તિમાર્ગમાં સમ્યગ્દર્શનને સર્વપ્રથમ ઉપાદેય કહ્યું છે. તેના આધારે જ જ્ઞાનમાં સમીચીનતા આવે છે. કેટલીક ખાખ. તેને લીધે શ્રદ્ધામાં દોષ આવતા રહે છે. જેને કારણે સમ્યગ્દર્શન મલિન થતું રહે છે. તે દોષોનું વિસ્તારપૂર્વક વર્ણન શાસ્ત્રામાં કરવામાં આવ્યું છે, તેથી તે દાષાથી રહિત એવી જે શ્રદ્ધા હાય છે તેને દૃઢતર શ્રદ્ધા કહે છે. ભગવતીમાં એવી દૈતર શ્રદ્ધા રાખનાર જીવ અવશ્ય કર્મ બંધનથી મુકત થઈને શિવપદ પામે છે. ૫૧૦ના

Page #37

भगवतीसूत्रे अष्टाशीतिसहस्राठ्यो, द्विलक्षीपदलक्षणः। अयं भगवतीरूप,-आगमः किं सुधा नहि ? ॥११॥ अमरत्वं प्रपद्यन्ते, धारयन्त इमां यतः। रागद्वेषविषं हर्ता, यद्वा वर्णात्मको मनुः ॥ १२ ॥ न स्वात्मानन्दसाम्राज्ये, सर्वथाऽऽराधयनिमाम् ।
सार्वभौमायमानः किं, लभते सुखमुत्तमम् ? ॥ १३ ॥ अन्वयार्थ स्पष्ट है ॥११॥१२॥ विशेषार्थ-इस भगवतीसूत्रके पदोंकी संख्या दो लाख अव्यासी हजार ( २८८००० ) हैं । इसे जो अमृतरूप कहा गया है वह मुक्तिका कारण होनेसे ही कहा गया है ॥११॥
जिस प्रकार विषमन्त्र विषकी वेदनाको दूर कर देता है उसी प्रकारसे यह भगवतीसूत्ररूप मंत्र जीवके रागद्वेषरूप जहरको सर्वथा नष्ट कर देता है । रागद्वेषरूप जहरके उतर जानेसे यह जीव स्वस्थ बन जाता है। यह स्वस्थता ही अमरत्व है, इसी लिये भगवतीमत्रको धारण करनेवाले जीव को अमरता की प्राप्ति होना कहा है ॥१२॥ __ अन्वयार्थ-(सर्वथा इमाम् आराधयन् ) सर्व प्रकारसे भगवतीसूत्रकी आराधना करनेवाला मनुष्य (स्वात्मानन्दसाम्राज्ये ) अपनी आत्माके साम्राज्यमें (सार्वभौमायमानः ) चक्रवर्ती राजाके समान होता हुआ (किं उत्तमम् सुख न लभते) क्या उत्तम सुखको प्राप्त नहीं कर लेता है? अर्थात् कर ही लेता है ॥
अन्वयार्थ-२५ष्ट छ. ॥११॥१२॥ વિશેષાર્થ-આ ભગવતીસૂત્રનાં પદોની સંખ્યા બે લાખ અઠયાસી હજાર(૨૮૮૦૦૦) ની છે. તેને અમૃતરૂપ બતાવવાનું કારણ એ છે કે તે મુક્તિ અપાવનાર છે. ૧૧
જેવી રીતે વિષમંત્ર વિષની વેદનાને દૂર કરે છે. તેવી જ રીતે આ ભગવતીસૂત્ર રૂપ મંત્ર છના રાગદ્વેષરૂપી જહેરને બિલકુલ નાશ કરી દે છે. રાગદ્વેષરૂપ જહેર ઉતરી જતાં આ જીવ સ્વસ્થ બની જાય છે. એ સ્વસ્થતા જ અમરપણું છે. એ માટે જ ભગવતીસૂત્રને ધારણ કરવાવાળા જીવને અમરપણ પ્રાપ્ત થવાનું કહ્યું છે. જે ૧૨ છે
अन्वयाथ-(सर्वथा इमाम् आराधयन् ) नित२ २॥ मातीसूत्रनी माराधना ४२ना२ मनुष्य (स्वात्मानन्दसाम्राज्ये) पाताना मात्भसामान्यमi (सार्वभौमायमानः) सविता त सभी मनी (किं उत्तमम् सुखं न लभते) तेशु उत्तम सुनाने પ્રાપ્ત નથી કરતે? અર્થાત અવશ્ય પ્રાપ્ત કરે છે,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #38

प्रमेयचन्द्रिका टीका [ मङ्गलाचरणम् ]
विशेषार्थ-जो मनुष्य इस सम्यग्ज्ञानरूप भगवतीकी मन वचन और कायरूप तीन योगसे आराधना करनेमें दत्तचित्त रहता है वह अपने निज स्वरूपका विशिष्ट ज्ञाता बन जाता है। "निज स्वरूप क्याहै" इसकी पहिचान जीवको अनादिकालीन मिथ्यात्वके संसर्ग के कारण अभी तक नहीं हो पाई है, अतः गुरु आदिके सदुपदेश आदि निमित्तके कारण जीव जब अपने आपको जाननेकी तरफ सन्मुख होने लगता है तब मिथ्यात्वका जोर घट कर वह हलके रूपमें आ जाता है, इस कारण जीव जब अपने आपको जान कर आगे बढता है तब वह आत्मविकाशके क्षेत्रमें अपनी समस्त विघ्नबाधाओं को दूर करता हुआ सफलता प्राप्त कर लेता है। जिस प्रकार व्यवहारी जन लौकिक कार्य में सफलता पाकर आनन्दका अनुभव करता है उसी प्रकार आध्यात्मिक जन अध्यात्ममार्गमें सफलताका लाभकर अपूर्व आनन्द रसका अनुभव करता है, वह लौकिक आनन्दकी अपेक्षा विशिष्ट होता है, इसी कारण उसके भोक्ताको दूसरों की अपेक्षा यहां चक्रवर्ती के समान मुखी कहा गया है, क्यों कि वह नियमतः उत्तम सुखको-आकुलता रहित आत्मिक आनन्दको प्राप्त करनेवाला हो जाता है। यहां पर आत्मिक
વિશેષાર્થ—જે માનવી પિતાના મન વચન અને કાયા એમ ત્રણે યોગે કરી હમેશાં સમ્યજ્ઞાન રૂપી ભગવતીસૂત્રની આરાધના કરવામાં તલ્લીન રહે છે તે પિતાના આંતર સ્વરૂપને વિશિષ્ટ જ્ઞાની બને છે. “પિતાનું આત્મસ્વરૂપ કેવું છે ?” (પિતે કેટલે ઉભે છે) તેને ખ્યાલ તે આત્માને અનાદિ કાળથી પિતાના સંસર્ગમાં રહેલાં મિથ્યાત્વને લીધે આવેલું હતું નથી. તેથી ગુરુ આદિના સદુપદેશથી અનુરક્ત થવાથી જીવાત્મા પિતાના સ્વત્વને (આંતર સ્વરૂપને) જાણ થાય છે. અને ત્યારેજ મિથ્યાત્વનાં પડળે હળવાં કરતો થાય છે. એમ આત્મા પિતાની સ્થિતિને જાણતે સમજેતે આગળ વધે છે તેમ તેમ આત્મોન્નતિના ક્ષેત્રમાં આગળ વધતા પિતાનાં સમગ્ર વિધસમુદાયને પરિહારતે સફળતાને વરે છે, વળી જેમ સંસારમાં રહેલો માનવી લૌકિક કાર્યોમાં સફળતા પ્રાપ્ત કરીને અપૂર્વ આનંદને અનુભવે છે, તેવી રીતે આધ્યાત્મિક આરા. ધના કરતે પુરુષ અધ્યાત્મ માર્ગમાં સફળતા મેળવી અપૂર્વ આનંદરસને લાભ મેળવે છે. તે લૌકિક આનંદની અપેક્ષા વિશિષ્ટ હોય છે. એથીજ તેના ભેગવનારને બીજાની અપેક્ષાએ ચક્રવતિની બરાબરીમાં સુખી ગણવામાં આવે છે. કેમકે તે બધી જ રીતે ઉત્તમ સુખને કઈ પણ જાતના જરા પણ શેક વિનાજ આત્મિક આનંદ મેળવનારા હોય છે. એવી જ રીતે આત્મીય આનંદરૂપ સામ્રાજ્યમાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #39

_ भगवती इद सूत्रं च मिथ्यात्व, मन्धकारं विनिर्जयत् ।
भण्डमार्तण्डतेजा कि, स्पर्धते नावनीतलें ॥ १४ ॥ आनन्दरूप साम्राज्यमें विचरण करनेवाले मनुष्यको जो सार्वभौमायमानचक्रवर्तीके जैसा प्रकट किया गया है वह केवल इस अभिप्रायसे प्रकट किया गया है कि ऐसा जीव समस्त आनन्दकी सत्तावाला हो जाता है॥१३॥ ___अन्वयार्थ--(इदं सून ) यह सूत्र ( अचनीतले । संसारमें वर्तमान (मिथ्यात्व-अन्धकार) मिथ्यात्वरूप गाढान्धकारको (विनिर्जयत् ) वर करता है अतः ( चण्ठमातपडतेजः किं न स्पर्धते ) प्रचण्ड मूर्यके तेजसे क्या यह स्पधी नहीं करता है ? अपि तु करता ही है।
विशेषार्थ--अन्धकारको दूर करनेवाला सूर्य है, यह बात ठीक है, परन्तु जिस अन्धकारको सूर्य भी नष्ट नहीं कर सकता उस अन्धकारको यह भगवतीलून नष्ट कर देता है अतः यह मूत्र सूर्यसे भी अधिक प्रकाशवाला है । तात्पर्य कहनेका यह है कि अन्धकारमें वर्तमान पदार्थी का बोध मनुष्यों को नहीं होता है, यह बात सर्व विदित ही है, जसी प्रकारसे रिश्रधात्वमें वर्तमान जीवोंको पदार्थों का यथार्थ बोध नहीं होता। अतः अन्धकार और मिथ्यात्व दोनों एक श्रेणिके हैं। सूर्य मिध्यात्वरूप अन्धेरे को दूर नहीं कर सकता है, क्यों कि इसमें इस अन्धेरेको दूर करनेकी सामर्थ्य नहीं है, यह सामयं तो इस सूत्रमें ही है, क्यों कि इसके अध्ययनसे उत्पन्न हुए सम्यग्ज्ञानसे अज्ञानरूप मिथ्यास्त વિહરનારા માનવીને સાર્વભૌમિક ચક્રવર્તી જેવો બતાવાઓ છે તે ફકત એવા અભિપ્રાથથી દવા છે કે એ ચાત્મા મસ્ત આનંદને જોગવવાવાળા હોય છે.
પાકા या-(इच सर्व ) L सूत्र (अवनीतले)सारमा २४सा ( मिथ्यात्व' -अंधकारं ) भिण्या५३.५ २. पारन (विनिर्जयत्) २६२ छे, माटे शु' ( चण्डमार्तण्डतेजः किं न सते ) सूर्यना नी. साथे को राम नथी ४२.१ २२ २५२५३ २४. ॥१४॥
વિશેષાર્થી—એ વાત નિર્વિવાદ છે કે અંધકારને દૂર કરનાર સૂર્ય છે. પરંતુ જે અધિકારને સૂર્ય પણ નષ્ટ કરી શકતું નથી તેને આ ભગવતીસૂત્ર દુર કરે છે. તેથી સૂર્યથી પણ અધિક પ્રકાશમાન આ સૂત્ર છે. કહેવાને ભાવ એ છે કે અંધકારમાં રહેલી વસ્તુ વિષે મનુષ્યને સાન નથી હોતું. અંધકાર અને મિસ્યાત્વ અને એકજ શ્રેણીનાં છે. મિથ્યાત્વરૂપી અંધારપટને દૂર કરવા સૂર્ય શકિતમાન નથી. કેમકે એટલું સામ રસૂર્યમાં નથી. એ સમર્થપણ તે આ સૂત્રમાંજ છે, કેમકે–ભગવતીસૂત્રના અધ્યયન વડે ઉત્પન્ન થતા સભ્યજ્ઞાનથી અજ્ઞાન
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #40

प्रमेयचन्द्रिका टीका [ मङ्गलाचरणम् ]
यदा संसारकान्तारे, भ्रमतां भविनामिदम् ।
विश्रान्त्यै वर्णपत्रात्यः, कल्पवल्लीयमण्डपः ॥१५॥ नष्ट हो जाता है अतः सूर्यसे भी अधिक प्रकाशवाला यह सूत्र है, ऐसा यहां कहा गया है । यदि कोई यहां पर ऐसी आशंका करे कि जिस प्रकार सूर्य अन्दरके अन्धकार-अज्ञानको नष्ट करने में असमर्थ है उसी प्रकारसे यह भगवतीसूत्र भी बाह्य अन्धकारको नष्ट करने में असमर्थ है, अतः इसमें सूर्यकी अपेक्षाविशिष्टताका प्रतिपादन कैसे संगत माना जा सकता है ? सो ऐसी आशंका करना उचित नहीं है, कारण कि इस भगवतीसूत्रके अध्ययन, मनन और चिन्तनसे सम्यग्ज्ञान प्राप्त होता है, उससे क्षपकश्रेणीको प्राप्त करके जीव चार घाती कर्मों का नाश कर देता है तब उसके अनन्त तेजवाला केवलज्ञानरूप सूर्यका उदय हो जाता है, वह आन्तर और बाह्य दोनों अन्धकारोंका नाश कर देता है इसलिये इस भगवतीसूत्रमें सूर्यकी अपेक्षा विशिष्टता है ॥ १४ ॥ ___ अन्वयार्थ--( यद्वा ) अथवा (संसारकान्तारे भ्रमताम् ) संसाररूप अटवीमें भ्रमण करनेवाले ( भविनाम् ) जीवोंको (इदम् ) यह सूत्र (विश्रान्त्यै ) विश्रान्ति निमित्त (वर्णपत्रायः )अक्षररूप पत्रों से युक्त (कल्पवल्लीयमण्डपः) कल्पलताके मण्डपके समान है। રૂપ મિથ્યાત્વ નાશ પામે છે. તેથી જ આ સૂત્રની ઉપમ સૂર્યથી પણ અધિક પ્રકાશપૂર્ણ અહીં બતાવાઈ છે. વળી કઈ અહીં એમ શંકા કરે કે જેવી રીતે સૂર્ય અંદરના અન્ધકારરૂપ અજ્ઞાનને દૂર કરવા અસમર્થ છે તેવી રીતે આ ભગવતી સૂત્ર પણ બાહ્ય અંધકારને નાશ કરવામાં અસમર્થ છે. માટે એમાં સૂર્યની અપેક્ષા વિશિષ્ટતાનું પ્રતિપાદન કેવી રીતે સંગત માની શકાય? તે એવી આશંકા કરવી ઉચિત નથી, કેમકે આ ભગવતીસૂત્રના અધ્યયન, મનન, અને ચિત્ત્વનથી સમ્યકજ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય છે, અને એના વડે ક્ષપકશ્રેણને પ્રાપ્ત કરીને
જીવ ચાર ઘાતી કર્મોને નાશ કરે છે ત્યારે તેને અનંત તેજવાળા કેવળજ્ઞાન રૂપ સૂર્ય ઉદય થાય છે જે અંતર અને બાહ્ય બને અંધકારને નાશ કરે છે. માટેજ સૂર્યની અપેક્ષાએ ભગવતીસૂત્રની વિશિષ્ટતા છે. છે ૧૪
मन्वयाथ-(यथा) म (संसारकान्तारे भ्रमताम् ) २॥ संसा२३५० २५८वीमा (भविनाम्) भव्य याने (इवम् ) मा सूत्र (विश्रान्त्यै) विश्रान्ति माटे (वर्णपत्राढयः) अक्ष२३५ पत्राथी युत (कल्पवल्लीवमण्डपः ) ४६५can भ3५ सभुछ. भ०३
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #41

भगवती सूत्रे
विशेषार्थ - यह जीव अनादिकाल से इस संसाररूपी अटवीमें मिथ्यात्व अविरति आदि कारणों से युक्त हुआ परिभ्रमण करता रहता है । संसारपरिभ्रमण के कारणभूत ये कर्म जीवके जब तक नष्ट नहीं हो जाते हैं तब तक इसका यह परिभ्रमण बन्द नहीं हो सकता है। इन कारणोंको नष्ट करनेवाला यह भगवतीसूत्र है । क्योंकि इसके अध्ययन करने से जीवको हेय (स्याज्य) और उपादेय (ग्रा) का विवेक ज्ञान उत्पन्न हो जाता है। इस विवेक ज्ञानके उत्पन्न होते ही जीव इन संसारपरिभ्रमण के कारणोंसे विरक्त हो जाता है । जिस प्रकार थके हुए व्यक्तिको कल्पलताका मण्डप मिल जाने पर वह विशेष आनन्दप्रद होता है, उसी प्रकारसे संसारपरिभ्रमण करनेसे थके हुए व्यक्तिको यह भगवती सूत्र भी कल्पलता के मण्डपके समान विशेष आनन्ददायी होता है, अर्थात् इस सूत्र के यथावत् अध्ययन करने से, और इसमें प्रतिपादित हुए मार्ग पर चलने से जीवका संसारपरिभ्रमण रुक जाता है, यही जीवकी विश्रान्ति है। इस विश्रान्तिका कारण यह भगवतीसूत्र है, क्यों कि यह साक्षात् भगवानकी वाणीरूप है । भगवानकी वाणीमें यह शक्ति है कि जो भव्य प्राणी इसकी आराधना मन, वचन और कायकी एकाग्रता से करता है वह मोक्षरूप अक्षय आनन्दका प्राप्त करता है ।। १५ ॥
ફૂટ
વિશેષા—આ સ’સારરૂપી વનમાં મિથ્યાત્વ અને અવિરતિ આદિ પડળેાથી ઘેરાએલા આ જીવાત્મા અનાદિ કાળથી ભટકયાં કરે છે. સંસારમાં ભ્રમણ થવામાં કારણરૂપ ક જીવાત્માના પેાતાનાં કર્યાં જ્યાં સુધી નષ્ટ ન થયા હોય ત્યાં સુધી આ તેનું ભમવું અંધ થતું નથી. અને આ ભવભ્રમણના કારણેાને નાશ કરનાર –અટકાવનાર આ ભગવતીસૂત્ર છે કેમકે એનું અધ્યયન કરનારને ધ્યેય અને ઉપાદેયનું એટલે માગવાનું અને લેવાનું વિવેકજ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે. આ વિવેકજ્ઞાનને પામતાં જીવામા સંસારમાં પરિભ્રમણ કરાવતાં કારણેાથી વિરકતત્વ અનુભવે છે.અને આજ વિશ્રાન્તિ જીવાત્મા માટે છે. જેમ શ્રમિત પથિકને કલ્પલતાનેા મ`ડપ વિશેષ આનંદદાયક બને છે, એવી જ રીતે સંસારમાં ભમતાં ભમતાં થાકી ગએલા માનવીને આ ભગવતીસૂત્ર પલતા સમું વિશેષ આનંદદાયી નિવડે છે. એટલે કે આ સૂત્રના યથાવત્ અધ્યચન કરવાથી તથા તેમાં ચિંધેલા માગે અનુસરવાથી જીવાત્માનું સ'સારમાં ભટકવું અટકી જાય છે. આ એક જાતની આત્મા માટે વિશ્રાન્તિ છે, અને આ વિશ્રાન્તિ અપાવનાર ભગવતીસૂત્ર છે. કેમકે આ સૂત્ર સાક્ષાત્ ભગવાન શ્રી મહાવીર પ્રભુની વાણીરૂપ છે. અને ભગવાનની વાણીમાં એ શકિત છે કે જે ભવ્ય જીવાત્મા એની આરાધના મન વચન અને કાયાની એકાગ્રતાએ કરે છે તેનું ભવેાભવ ભટકુવાનુ અટકી જાય છે, અને એ રીતે માક્ષરૂપ અક્ષય આનંદને પ્રાપ્ત કરે છે.૧૫
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #42

प्रमेयचन्द्रिका टीका [ मङ्गलाचरणम् ]
वर्णमाकारसंयुक्त,-शास्त्रतत्वमयं परम् ।
इदं भगवतीसूत्रं, नगरं राजतेतराम् ॥१६॥ अन्वयार्थ-(वर्णप्राकारसंयुक्तं) अक्षररूप कोटसे युक्त (शास्त्रतत्त्वमयं) शास्त्रप्रतिपादित तत्त्वरूप सारसे संपन्न ऐसा (इदं भगवतीसूत्रम् ) यह भगवतीसूत्ररूप (नगरं) नगर (राजते तराम्) अत्यन्त शोभासे युक्त है।
विशेषार्थ-जिस प्रकार नगर, प्राकार-गढ और सार-रत्नमणि माणिक्यादिसे युक्त होता है उसी प्रकार यह भगवतीसूत्र भी वर्णरूप प्राकारसे परिवेष्टित है, और शास्त्रीय तत्त्वरूप सारसे युक्त है। भगवतीसूत्रको जो यहां पर नगरकी उपमासे उपमित किया है उसका कारण यह है कि नगरमें निवास करनेवाले जीवोंको चौरादि लुटेरोंका भय नहीं होता है । वहां रहनेके कारण वे हर एक व्यवहारिक प्रवृत्तिमें निष्णात हो जाते हैं। समयानुसार काम करनेकी आदत उनमें पड जातीहै। लोगोंकी चित्तवृत्ति परखनेकी कला भी उनमें आजाती है। इसी प्रकारसे इस भगवतीसूत्ररूप नगरका सहारा लेनेवाले भव्य प्राणी भी अन्यतीर्थिक जनोंकी कुयुक्तियोंसे अपने सिद्धान्तरूप धनकी रक्षा करते हैं। हरएक आत्मकल्याणकी प्रवृत्तिमें सजग रहते हैं। समयानुसार धार्मिक क्रियाओंके करने में सदा सावधान बने रहते हैं। मिथ्यादृष्टि एवं सम्यग
___ मन्क्याथ-(वर्णप्राकारसंयुक्तं ) मक्ष२३५ टथी सुस००८ (शास्त्रतत्त्व. मयं) मा १४ वस! तत्व ३५ सारथी म२५२ मे (इदं भगवतीसूत्रं) । मावतीसूत्र (नगर) नगर सभुं (राजतेतराम् ) सत्यात समायुत छे.
વિશેષાર્થ—જેવી રીતે કેઈ નગર રત્ન મણિ માણેક આદિથી સુસજ્જ એવા કેટથી શોભી ઉઠે છે. તેવી રીતે આ ભગવતીસૂત્ર પણ શાસ્ત્રવચનરૂપ તથી સભર અને વર્ણરૂપ કેટથી શેભે છે. ભગવતીસૂત્રને અહીં નગરની ઉપમાએ નવાયું છે, એનું કારણ એજ કે નગરમાં નિવાસ કરનાર મનુષ્યને ચોર લુટેરા આદિને ભય નથી હોતા. તેમાં રહેવાથી દરેક વ્યવહારિક પ્રવૃત્તિમાં નિપુણ થવાય છે. સમય અનુસાર કામ કરવાની આદત પડે છે. લેકની મનોવૃત્તિ પારખવાની કળા એમનામાં આવી જાય છે. ભગવતીસૂત્રને આશરે લેનાર ભવ્યજન અન્ય તીથિકોની દુષ્ટ યુકિતઓથી પોતાના સિદ્ધાન્તરૂપ ધનની રક્ષા કરે છે અને દરેક આત્મકલ્યાણની પ્રવૃત્તિઓમાં સદા સાવચેત રહે છે. સમય સમયે ધાર્મિક ક્રિયાઓ આદરવા માટે હંમેશાં તત્પર રહે છે. મિથ્યાષ્ટિ અને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #43

२०
भगवतीसूत्रे शान्तिक्षान्त्यादिसेनाढय,-मोक्षसम्राडधिष्ठितम् । परमानन्दसन्दोह,-महोत्सवविभूषितम् ॥ १७ ॥ यदा ज्ञानमहासिन्धोः, प्रभुहृत्तलवर्तिनः ।
भङ्ग उच्छलितो भाति, गणिश्रुतितटेऽमुकम् ॥ १८ ॥ दृष्टिकी परख करनेमें भी वे उनके व्यवहारादि चिह्नोंको सूक्ष्म दृष्टिसे देख कर निपुण बन जाते हैं, अतः यह भगवतीसूत्र एक नगरके समान यहां प्रकट किया गया है ॥१६॥
अन्वयार्थ-(शान्तिक्षान्त्यादिसेनाढयमोक्षसम्राडधिष्ठितम् ) यह भगवतीसूत्ररूप नगर शान्ति एवं क्षान्त्यादिगुणरूप सेनावाले मोक्षरूप सम्राट् से अधिष्ठित है तथा ( परमानन्दसन्दोहमहोत्सवविभूषितम् ) परमानन्दसन्दोहरूप महोत्सवसे विभूषित है।
विशेषार्थ-नगरमें राजाका निवास रहता है, ग्राममें नहीं, नगरमें ही प्रायः प्रतिदिन कोई न कोई महोत्सव भी होता रहता है, ग्राममें नहीं । जब यह बात है तो इसी प्रकारसे इस भगवतीसूत्ररूप नगरमें मोक्षरूप राजाका निवास है-अन्य अनधिकारीका नहीं । परमानन्दरूप महोत्सव ही यहां होता रहता है-दुःखादिकरूप अनुत्सव नहीं । तात्पर्य कहनेका यही है कि भगवतीसूत्रकी आराधना करनेवाले मनुष्यों में शान्ति क्षान्ति आदि उत्तम गुण प्रकट हो जाते हैं ॥ १७ ॥ ___अन्वयार्थ--(यद्वा) अथवा (अमुकंम् ) यह भगवतीसूत्र (प्रभुहસમ્યગ્દષ્ટિને બરાબર પારખી એમના વ્યવહારાદિ કાર્યોને સૂફમદષ્ટિએ ઉપયોગ કરી આચરણમાં નિપુણ બનતા હોય છે. માટેજ આ ભગવતીસૂત્રને અહીં નગરની 64भा मताव्यु छ. ॥१६॥
अन्वयार्थ--(शान्तिक्षात्यादिसेनाढयमोक्षसम्राडधिष्ठितम् ) २ मतासूत्र રૂપ નગર શાન્તિ અને ક્ષાન્તિ આદિ ગુણરૂપ સેનાવાળા મેક્ષરૂપી સમ્રાટ્ટી વિભૂષિત છે. તથા પરમ આનંદ સન્દોહરૂપ મહોત્સવથી ભરપૂર છે.
વિશેષાર્થ–રાજાને નિવાસ હંમેશાં નગરમાં હોય છે ગામડામાં નહિ અને કઈ નહિને કઈ હમેશાં મહોત્સવ ઉજવાતા હોય છે. એવી જ રીતે ભગવતીસૂત્રરૂપી નગરમાં મેક્ષરૂપ રાજાને નિવાસ હોય છે. પરમ આનન્દરૂપ મહોત્સવ પણ ઉજવાયા કરે છે.-દખદર્દનું નામ માત્ર નહિ. કહેવાને અર્થ એ કે ભગવતીસૂત્રની આરાધના કરનારા મનુષ્યમાં શાન્તિ શાન્તિ આદિ ઉત્તમ ગુણે પ્રકટ થતા હોય છે. ૧ળા
मन्वयार्थ - (यद्वा) मने जी (अमुकम् ) २मा मसतीसूत्र (प्रभुत्तलवर्तिनः)
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #44

प्रमेयचन्द्रिका टीका
[ मङ्गलाचरणम् ]
या प्रत्यक्षरात्न्यस्य, भविनामिष्टपूर्तये । अचिन्त्यमहिमावल्या, चित्रचिन्तामणीयते ॥ १९ ॥
२१
तलवर्तिनः) भगवान के हृदयतलमें रहे हुए (ज्ञानमहासिन्धोः) क्षानरूप महासमुद्रकी (उच्छलितः भङ्गः) उछली हुई एक तरङ्ग है जो कि (गणिश्रुतित भाति) गणधरोंके कानरूप तीर पर आकर शोभा देती है ।
विशेषार्थ - यहां यह प्रकट किया गया है कि जिस प्रकार महासमुद्र के तलसे उछली हुई तरंग उसके तट पर आकर ठहर जाती है, उसी प्रकार से भगवान के अन्तःकरणसे द्वादशाङ्ग ज्ञानरूप महासमुद्रकी उछली हुई स्याद्वादवाणीरूप तरङ्ग गणधरों के कर्णप्रदेशमें आ कर ठहरी है । तात्पर्य कहनेका यह है कि द्वादशाङ्गरूप ज्ञानसमुद्रके आद्य कर्त्ता तीर्थकर प्रभु ही होते हैं, और बादमें तीर्थङ्कर की वाणीको हृदयंगम करके शास्त्रकर्ता गणधर होते हैं । अतः इस भगवतीसूत्रमें सुधर्मा स्वामीने जो विषय प्रतिपादित किया है वह उनका अपना निजका विषय नहीं है, किन्तु तीर्थङ्करद्वारा प्रकाशित विषय ही इसमें निबद्ध किया है। इसलिये यह स्वतः प्रमाणभूत होनेके कारण विना किसी संदेह आदिके ग्राह्य है, क्यों कि वीतराग, सर्वज्ञ, हितोपदेशी तीर्थंकर प्रभुके वचनों में निर्दोषता होनेके कारण किसी भी प्रकार से विसंवादकना नहीं आती है ॥ १८ ॥
भगवानना हृदयभां वसेदा ( ज्ञानमहासिन्धोः) ज्ञान३५ भडासमुद्रनी ( उच्छलितः भङ्गः ) उछजी रहेली मेड दडुरी छे ? (गणिश्रुतितटे भाति ) गणुधरोना अन३यी તીરે આવીને શેાભી ઉઠી છે.
વિશેષા——જેવી રીતે મહાસમુદ્રના ઊંડાણમાંથી ઉછળી આવેલી લહર સમુદ્રના કિનારે આવી અટકી જાય છે. તેવીજ રીતે ભગવાન શ્રી મહાવીર સ્વામીના હૃદયારવિંદમાંથી ખારઅંગના જ્ઞાનરૂપ મહાસાગરમાંથી ઉછળી આવેલી સ્યાદ્વાદરૂપ લહર ગણધરાના કણ પ્રદેશમાં આવીને થલી રહી છે. કહેવાને આશય એ છે કે દ્વાદશાંગરૂપ જ્ઞાનસમુદ્રના આદ્ય વિધાતા શ્રી મહાવીર ભગવાન તેજ છે અને તેમની વાણી સાંભળીને શાસ્રરૂપે જન્માવનાર ગણધરો હાય છે. તેથીજ ભગવતીસૂત્રમાં સુધર્માં સ્વામીએ જે જે વિષયા સમજાવ્યા છે તે તેમના પોતાના નથી; પરંતુ તિર્થંકર ભગવાન દ્વારા કહેવાએલા વિષયાનુંનિરૂપણ છે. એટલા માટે જ આ સ્વતઃ પ્રમાણભૂત હાવાથી નિઃસ ંદેહ સ્વીકારી શકાય છે. કેમકે વીતરાગ, સર્વજ્ઞ અને હિતાપદેશક પ્રભુ મહાવીરનાં વચનામાં નિર્દોષપણું હાવાથી કોઈ પણ પ્રકારના વિસંવાદ ન હોય. ॥ ૧૮ ॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #45

भगवतीसूत्रे अन्यूनाधिकमेतस्य, पदं प्रत्येकमुत्तमम् ।
न हि न्यूनाधिकं तेजः, सहस्रांशोः प्रजायते॥२०॥ अन्वयार्थ—(यद्वा) अथवा (प्रत्यक्षरान्यस्य ) आत्माके गुण जो सम्यग्दर्शन आदिक हैं उनकी (अचिन्त्यमहिमावल्या) अचिन्त्यमहिमासे यह भगवतीसूत्र (भविनाम् ) भव्य जीवोंकी (इष्टपूर्तये ) इष्टपूर्ति करनेके लिये (चित्रचिन्तामणीयते) अद्भुत चिन्तामणिके जैसा है।
विशेषार्थ-चिन्तामणि रत्न अपनी अचिन्त्यमहिमाके प्रभावसे हरएक याचक जनकी प्रत्येक अभिलाषाकी पूर्ति कर देता है, ऐसी जगतमें प्रसिद्धि है, परन्तु इतना होने पर भी उसमें यह शक्ति नहीं है कि वह जीवोंको मोक्षकी प्राप्ति भी करा देवे, किन्तु यह भगवतीसूत्र ऐसा है कि इसके प्रभावसे प्रत्यक्ष आत्मामें सम्यग्दर्शन, सम्यग्ज्ञान और सम्यक्चारित्र आदि मोक्षसाधक सद्गुण उत्पन्न हो जाते हैं, और उनके अचिन्त्य प्रभावसे आत्मा अपने इष्ट अर्थकी-मुक्तिकी-प्राप्ति कर लेता है, अतः प्रसिद्ध चिन्तामणिकी अपेक्षा यह भगवतीसूत्र एक प्रकारका अद्भुत चिन्तामणि है ॥१९॥
अन्वयार्थ (एतस्य) इस भगवतीसूत्रका (प्रत्येकं पदं ) प्रत्येक पद् (उत्तमम् ) निर्दोष है और (अन्यूनाधिकम् ) न्यूनता और अधिकताके
मन्वयार्थ (यद्वा) अने. वणी. (प्रत्यक्षराल्यस्य) मात्मा सभ्य शन वगेरे गुण छे तेनी (अचिन्त्यमहिमावल्या) २५४८प्य भडिभी मर्या मा मातीसूत्र (भविनामू) भव्य वानी (इष्टपूर्तये) सव २छा पूरा ४२वा भाटे (चित्रचिन्तामणीयते) महमुत वितामणिस्१३५ छे.
વિશેષાર્થ–ચિન્તામણિ રત્ન પિતાના અચિજ્ય મહિમાના પ્રભાવ વડે દરેક યાચક ગણ પ્રત્યેક અભિલાષા પૂર્ણ કરે છે એવી જગતમાં તેની પ્રસિદ્ધિ છે. પણ આટલે પ્રભાવ હોવા છતાં એનામાં એ શકિત નથી કે તે જીવાત્માઓની મેક્ષની અભિલાષા પૂરી શકે; ભગવતીસૂત્ર એવું છે કે જેના પ્રભાવથી આત્મામાં સમ્યગ્દર્શન, સમ્યફજ્ઞાન અને સમ્મચારિત્ર આદિ મોક્ષસાધક સગુણો ઉત્પન્ન થાય છે. અને તેના અદૂભુત પ્રભાવથી પોતાની ઈષ્ટ વસ્તુની–મેક્ષની–પ્રાપ્તિ થાય છે. એમ પ્રસિદ્ધ ચિંતામણિ રત્નની અપેક્ષાએ આ ભગવતીસૂત્ર એક પ્રકારના અદ્ભુત ચિન્તામણિ છે. ૧૯
अन्वयार्थ -(एतस्य) मा मातीसूत्रना (प्रत्येकं पद) प्रत्ये ५४ (उत्तम) उत्तम-निषि छ. (अन्यूनाधिकम् ) माछापा तेम अधि
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #46

प्रमेयचन्द्रिका टीका
[ मङ्गलाचरणम् ]
अमृताम्बुनिधेरम्बु, समास्वादयितुः कृते । प्रसिद्धतरमाधुर्या भवेन्न्यूनाधिकं किमु ? ॥ २१ ॥
२३
दोष से रहित है । (हि) बात भी ठीक है ( सहस्रांशोः तेजः न्यूनाधिकं न प्रजायते) सूर्य का तेज अपने स्वभावसे कभी भी न ज्यादा होता है और न कमती होता है ।
विशेषार्थ - भगवती सूत्रका प्रत्येक पद सूत्रके लक्षण से युक्त है, अतः इसका प्रत्येक पद प्रमाणोपेत और न्यूनाधिक दोषसे वर्जित है ॥२०॥
अन्वयार्थ - ( अमृताम्बुनिधेः अम्बु) क्षीरसागर का जल (समास्वादयितुः कृते) आस्वादन करने वाले के लिये (प्रसिद्धतर माधुर्या) प्रसिद्धतरमाधुरीसे (न्यूनाधिकं भवेत् किमु ) क्या न्यूनाधिक हो सकता है ? अर्थात् कभी नहीं ॥
विशेषार्थ - क्षीर सागरके जलमें यह खूबी है कि वह पीनेवाले छोटे बडोंके लिये किसी भी प्रकारसे अपनी मधुरतासे न न्यून होता है और न अधिक होता है - जैसी माधुरी - मिठास उसमें छोटेके लिये है वैसी ही माधुरी- मिठास उसमें बडेके लिये भी रहती है। इसी प्रकार भगवती सूत्रका प्रत्येक पद अपनी गुणगरिमारूप माधुरी - मिठास से भरा है। जो कोई
नहि तेषु (हिः) रे ( सहस्रांशोः तेजः न्यूनाधिकं प्रजायते ) सूर्यनुं तेन पोताना સ્વભાવથી કાઈ વખત પણ વસ્તુ આછું થતું નથી.
विशेषार्थ - ——આ ભગવતીસૂત્રના પ્રત્યેક પદ્મ ઉત્તમ લક્ષણમાં સભર હેાય છે. અને ચાગ્ય હાય છે.—એમાં આછા તેમજ અધિકપણાના દોષરહિત હાય છે.
अन्वयार्थ - ( अमृताम्बुनिधेः अम्बु ) क्षीर सागरनुं ४ ( समास्वादयितुः कृते ) थोडा पशु आस्वाद अरनारने भाटे ( प्रसिद्धतर माधुर्या) लेनी भिठाश प्रसिद्ध छे तेवी ( न्यूनाधिकं भवेत् किमु ) सोछावत्तायालु' उही होय 'भ३ ?.... અર્થાત્ નહિ.
વિશેષા—જેની મિઠાશ પ્રસિદ્ધ છે તેવા ક્ષીર સાગરના જળને પીનાર સને....પછી તે બાળક હોય કે વૃદ્ધ હાય; એવા સહુ કોઇને તેની મીઠાશમાં કદી પણ ફેરફાર પડતા નથી. વૃદ્ધને મીઠાશ વધુ કે બાળકને આછું' એવુ કશુંજ હાતું નથી. ક્ષીરસાગરના જળમાં મિઠાશ પણ ઓછાવત્તાપણા જેવી હાતી નથી. એવીજ રીતે ભગવતીસૂત્રનાં પ્રત્યેક પદ પેાતાની અદ્ભુત ગુણારૂપ માધુરીથી ભરપૂર છે. તેનું સેવન કરતા-અધ્યયન કરતા કોઇપણ મનુષ્ય ખાળક
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #47

२४
भगवतीसूले यथा कामगवी सर्व,-प्राणिनां कामपूरिका । तथा भगवती शङ्का,-रहितं प्रतिभासते ॥ २२ ॥ प्राचीना वा नवीनेति, कामधेनुन कथ्यते ।
किन्तु सर्वोत्तमं क्षीरं, पीयतेऽस्याः सुधोपमम् ॥२३॥ बड़ा या छोटा इसके एक पदका भी आसेवन करता है उसके प्रति यह अपना पूर्ण प्रभाव प्रकट करता है-न्यूनाधिक नहीं ॥ २१ ॥ __ अन्वयार्थ-(यथा) जिस प्रकारसे (कामगवी) कामधेनु (सर्वप्राणिनां कामपूरिका) समस्त प्राणियोंकी समस्त इच्छाओंको पूर्ण कर देती है (तथा भगवती) उसी प्रकारसे यह भगवतीसूत्र है ऐसा (शङ्कारहितं प्रतिभासते ) शङ्काहित ज्ञात होता है ।
विशेषार्थ-यह जगत मानता है कि ऐसा ही स्वभाव होनेसे सेवित कामधेनु प्राणियोंके समस्त मनोरथोंको पूर्ण कर देती है, इसी प्रकार से यह भगवतीमत्ररूप कामधेनु अपने आराधकों के मोक्ष प्राप्त होनेरूप मनोरथको सिद्ध कर देती है, इस विषयमें शङ्का करने जैसी कोई बात ही नहीं है ॥ २२॥ ____ अन्वयार्थ-(कामधेनुः प्राचीना नवीना वा इति न कथ्यते ) यह कामधेनु नई है अथवा पुरानी है, इस प्रकारका व्यवहार उसमें नहीं किया जाता है, किन्तु ( अस्याः सुधोपमम् क्षीरं पीयते) इसका केवल अमृततुल्य दूध ही पिया जाता है ॥ २३ ॥ વૃદ્ધ ને એક પદ પણ ભણવા થકી તેની તરહ પિતાને પૂર્ણ પ્રભાવ પ્રકટ કરે છે. જરાપણ ઓછાવત્તાપણું નથી હોતું. ૨૧
मन्वयार्थ – (यथा) म (कामगवी) मधेनु (सर्वप्राणिनां कामपूरिका) समस्त प्राणीमानी सामाने पूर्ण री मावे छ (तथा भगवती) तमना लगतीसूत्र ५५ छ. मे (शंकारहितं प्रतिभासते) २२हित य छ.
વિશેષાર્થ–આ જગતમાં જેમ કહેવાય છે કે કામધેનુ એ દરેક પ્રાણીની સર્વ ઈચ્છા-આકાંક્ષાઓ પૂરી કરે છે એવી જ રીતે આ ભગવતીસૂત્ર તેના આરાધકેની મોક્ષપ્રાપ્તિ કરવાની ઈચ્છાને પણ સિદ્ધ કરી આપે છે. અને તે નિઃશંક છે. રેરા
अन्वयार्थ -(कामधेनुः प्राचीना वा नवीना वा इति न कथ्यते) मधेनु नवी छ अथ ते पुशी छ मेवी शते तेने विषे ४उवातुं नथी. परतु (अस्याः सुधोपमं क्षीरं पीयते) तेनुं ४ मभृतसभुं हुध पान ४२वाभा मावे छ.॥२३॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #48

प्रमेयचन्द्रिका टीका
[ मङ्गलाचरणम् ]
एवं भगवतीसारः, सेव्यते मतिशालिभिः । तत्प्राचीन नवीनत्वे, अचिन्तद्भिर्महोज्ज्वलः ॥ २४ ॥
२५
अन्वयार्थ - ( एवं ) इसी तरहसे ( महोज्ज्वलः ) महोज्ज्वल- निर्दोष ( भगवतीसारः) भगवती सूत्रका सार तत्व (मतिशालिभिः) मतिमान् पुरुषों द्वारा (सेव्यते) सेवित किया जाता है। किन्तु वे ( तत्प्राचीननवीत्वे अचिन्तद्भिः) इसके सेवन करते समय यह विचार नहीं करते हैं कि यह पुराना है अथवा यह नवीन है ।
विशेषाथ- कामधेनु प्राचीन है इसलिये इसका दूध अच्छा होगा, और नवीन है इस लिये इसके दूधमें अन्तर होगा, ऐसा कामधेनुका दूध पीते समय विचार नहीं होता है, क्योंकि कामधेनु चाहें प्राचीन हो चाहे नवीन हो उसका तो दूध अमृतके समान ही होता है-वह किसी भी अवस्थामें अपने स्वभावको नहीं छोड़ता है, इसी प्रकार से भगवतीका सार तत्त्व- जो पुराना होगा वह उत्तम - निर्दोष होगा और जो नवीन होगा वह वैसा नहीं होगा, ऐसा विचार बुद्धिशाली नहीं किया करते हैं, क्यों कि वह तो किसी भी अवस्थामें सेवित होने पर उन्हें अमृतरूप मुक्तिका कारण होनेसे अमृतके ही समान फल देता है ||२४||
मन्वयार्थ – ( एवं ) भेवी रीते (महोज्ज्वलः ) निर्दोष-अति शुभ्र ( भगवती सारः ) लगवतीसूत्रो सारतत्त्व ( मतिशालिभि: ) बुद्धिशाणी पुरुषो वडे ( सेव्यते ) सेवाय छे. परंतु ( तत्प्राचीननवीनत्वे अचिन्तद्भिः ) तेनुं सेवन उरती વખતે તેની પ્રાચીનતા કે નવીનતા વિષે વિચારાતું નથી.
વિશેષા—કામધેનુ પુરાણા સમયની હાવાથી તેનું દૂધ સારૂં હશે, અને તે નવી છે માટે તેના દૂધમાં કોઇ ફરક હશે, એવી રીતના વિચારો કામધેનુના દૂધ પીતી વેળાએ નથી થતા હેાતા, કારણ કે કામધેનુ પ્રાચીન હૈ। કે અર્વાચીન, પરંતુ તેનુ દૂધ તા હમેશાં અમૃતસમું ફળદાયી હાય છે જ. એવીજ રીતે ભગવતીસૂત્રનાં તત્ત્વ જુનાં-પુરાણાં છે માટે ઉત્તમ નિર્દોષ, અને નવાં છે માટે કાંઇક ફેરફારવાળાં, અથવા તા એવા નિહ હાય, એવી વિચારણા બુદ્ધિશાળી પુરુષા કરતા નથી હાતા. કેમકે તેએ જાણે છે કે તે કઈ પણ સ્થિતિમાં હાવા છતાંયે તેના અધ્યયન તેમજ સેવનથી અમૃતસમી મેક્ષપ્રાપ્તિ કરાવનાર होवाथी अभृतसमान आये ४. ॥ २४ ॥
भ० ४
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #49

સહ
यथा कल्पतरोः पुष्पं, जीर्णतानवताच्युतम् । तथैतस्यापि सूत्रस्य प्रत्यक्षर मुदीक्ष्यताम् ||२५||
भगवती सूत्रे
अन्वयार्थ - (यथा) जैसे ( कल्पतरोः पुष्पं) कल्पवृक्षका पुष्प (जीर्णतानवताच्युतम् ) जीर्णता और नवीनता से रहित है (तथा) उसी प्रकार से ( एतस्यापि सूत्रस्य ) इस भगवतीरूप सूत्रका भी ( प्रत्यक्षरम् उदीक्ष्यताम् ) प्रत्येक अक्षर जानना चाहिये ।
विशेषार्थ - - कल्पवृक्षका पुष्प किसी भी अवस्थामें न जीर्ण होता है। और न नवीन ही । वह तो सदा एकरस रहता है। ऐसा क्यों होता है तो इसमें वस्तुका स्वभाव ही ऐसा है, यही उत्तर है । इसी प्रकार से इस reader भी प्रत्येक अक्षर न जीर्ण होता है और न नवीन होता है, वह तो तीर्थकर परंपरा से जैसा चला आया है वैसा ही है । जीर्णता और नवीनता, ये पारस्परिक सापेक्ष शब्द हैं। जहां जीर्णता नहीं वहाँ नवीनता नहीं, और जहां नवीनता नहीं है वहां जीर्णता भी नहीं हैसदा एकरूपता है | अतः इसके अर्थमें किसी भी प्रकार से अन्यथा पन नहीं आ सकता है। यदि यहां पर ऐसी आशंका की जावे कि शब्द तो स्वयं अपने अभिधेयार्थकों प्रकट करते नहीं हैं, उनका अभिधे
अन्वयार्थ – (यथा कल्पतरोः पुष्पं ) प्रेम उत्पवृक्षनुं स ( जीनतानवता च्युतम् ) कर्णुता भने नवेोहितपाणु रहित छे. (तथा) तेवी रीते ( एतस्यापि सूत्रस्य) मा सूत्रना ( प्रत्यक्षरम् उदीक्ष्यताम् ) प्रत्ये अक्षर लगुवां लेई मे.
વિશેષા—કલ્પવૃક્ષનાં પુષ્પ કાઈ પણ સ્થિતિમાં નથી જીણુ થતાં કે નથી નવાં થતાં. તે તે હરદમ હરિયાળાં રહે છે. આમ થવાનું કારણ એ છે કે તેના એવે સ્વભાવ જ હોય છે. ભગવતીસૂત્રના પ્રત્યેક અક્ષરનું પણ એમ જ છે. કાઇ એમાં નવીન હાતા નથી અથવા જુના થતા નથી, એટલે કે નવા ઉમેરાતા નથી કે જુના કાઢી નાખવામાં આવતા નથી. કેમકે તે તે તિથ કરાની પર’પરાથી ઉતરી આવેલા છે, અને અસલ સ્વરૂપમાં છે. જીણુતા અને નવીનતા એ પારસ્પરિક સાપેક્ષ શબ્દો છે. જ્યાં જીણુતા નથી ત્યાં નવીનતા નથી અને જ્યાં નવીનતા નથી ત્યાં જીણુ તા નથી. સદા એકરૂપતા છે. માટે એના અર્થાંમાં કાઇપણ પ્રકારનું જુદાપણું નહિ આવવું જોઇએ, વળી જો અહી એવી આશંકા સેવવામાં આવે કે શબ્દ તે સ્વયં સ્વઅર્થી પ્રકટ કરી શકતા નથી, એને અભિધેયાથ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #50

[ मङ्गलाचरणम् ]
अस्यार्थतः फलं यत्स्यात्, पाठपाठनतः श्रुतेः । तत्तदासक्तचित्तानां मानवानां प्रजायते ॥ २६॥
प्रमेन्द्रका टीका
२७
यार्थ तो उनके प्रयोक्ताकी विवक्षाके अनुसार प्रकट होता है, अतः यदि प्रयोक्ता निर्दोष है तो उनका वाच्यार्थ भी निर्दोष माना जावेगा, और यदि प्रयोक्ता सदोष है तो उनका वाच्यार्थ भी सदोष है, ऐसा माना जावेगा। जब ऐसी बात है तो फिर यहां भगवतीके प्रत्येक अक्षरको कल्पवृक्ष के पुष्प समान एकरस कैसे कहा गया है ? सो इसका उत्तर यह है कि यहां जो भगवतीसूत्रको एकरस बतलाया गया है वह तीर्थंकर प्रतिपादित होनेको अपेक्षासे ही बतलाया गया है। वैसे तो पदार्थ परिणामिनित्य माना गया है। एकरस कहनेका तात्पर्य यही है कि उसके अर्थ में किसी भी कालमें अन्यधापने की आशंका नहीं हो सकती है। प्रमाणसे अबाधित अर्थका ही यह प्रतिपादन करता है ।। २५ ।।
अन्वयार्थ - - ( अस्य अर्थतः ) इस भगवतीसूत्र के अर्थचिन्तनवनसे तथा (पाठपाठनतः श्रुतेः) पठनपाठन से और श्रवण करने से ( यत्फलं स्थात्) जो फल प्राप्त होता है (तत्) वही फल ( तदासक्तचित्तानां मानवानां प्रजायते) इस भगवती सूत्र में श्रद्धा रखनेवाले मनुष्योंको भी होता है।
તા તેના પ્રયાગ કરવાવાળાની મરજી મુજબ થાય છે. માટે જો પ્રયાકતા નિષિ છે તેા અને કહેવાના અ નિર્દોષ માનવામાં આવે. અને જો પ્રાકતા સદોષ છે તે તેને કહેવાના અ પણ સદોષ જ માનવામાં આવે, તે જો એમજ છે. તેા પછી અહીં ભગવતીસૂત્રના પ્રત્યેક અક્ષરને કલ્પવૃક્ષના પુષ્પ સમાન એક રસ કેવી રીતે કહેવામાં આવ્યેા છે, તે એના ઉત્તર એ છે કે તે શ્રી તિર્થંકર ભગવાનદ્વારા પ્રતિપાદિત હાવાની અપેક્ષાએ ખતાવવામાં આવ્યાં છે. એમ તે પદાર્થને પિરણામિનિત્ય માન્યા છે. એકરસ કહેવાનો આશય એ છે કે એના અર્થાંમાં કોઇ પણ કાળમાં અન્યથાપણું થવાની આશંકા હતીજ નથી. પ્રમાણથી અબાધિત અનાજ એ પ્રતિપાદન કરે છે. ૨પા
अन्वयार्थ - ( अस्य अर्थतः ) मा भगवतीसूत्रना अर्थ यिन्तवन अरनारने, तथा ( पठनपाठनतः) श्रुते: लशुनारने त्था लावनारने त्था सांलजनार भानवीने ( यत्फलं स्यात् ) ने इज भणे छे ( तत् ) तेईस ( तदासक्तचित्तानां मानवानां प्रजायते) तेमां पूर्णा श्रद्धा रामनारने पशु भणे छे.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #51

भगवतीस्खे विशेषार्थ-इस भगवती सूत्रकी ही ऐसी महिमा है कि जो फल इसके अर्थ चिन्तवनकर्ताको प्राप्त होता है, जो फल इसके पठनपाठन कर्ताको और श्रवण कर्त्ताको प्राप्त होता है, वही फल इसमें श्रद्धा रखनेवालेको भी होता है। यदि कोई यहां पर ऐसी आशंका करे कि " अमृत" आदि शब्दका अर्थ चिन्तवन करनेसे या अमृतकी प्रशंसा पढ़नेसे या पढानेसे या अमृत शब्दके सुननेसे तृप्ति होनेरूप फलकी प्राप्ति तो कहीं देखी ही नहीं जाती है फिर आप ऐसा कथन किस कारणसे कर रहे हो ? तो इसका उत्तर यही है कि भगवती सूत्रकी ही यह ऐसी महिमा है, इसके लिये कहा जा सकता है किइमली लींबू आदि पदार्थों के देखने पर यदि जीभमें पानी आ जाता है तो इसमें तर्कवितर्क करने जैसी बातही क्या है । यह तो पदार्थोंका अपना २ निजका स्वभाव है, कोई इस स्वभाववाला होता है और कोई इस स्वभाववाला नहीं होता है । भगवती सूत्रका अर्थ चिन्तवन करते समय अशुभोपयोगसे चित्तवृत्ति हटकर शुभोपयोगमें आ जातीहै इससे पुण्यप्रकृतियोंमें अनुभाग और स्थिति अधिक पड़ती है, और पापप्रकृतियोंके रसमें और स्थितिमें मन्दता आ जातो है, इसी तरहसे जो इसका तन्मय होकर पठन पाठन करते हैं और श्रवण करते हैं उन्हें
વિશેષાર્થ—આ સૂત્રને એ મહિમા છે કે જે માનવ એનું અર્થ ચિન્તવન કરતે જે ફળ મેળવે છે તેજ ફળ તેનું અધ્યયન કરનાર અથવા તેને શ્રદ્ધાપૂર્વક એકાગ્રચિત્તે સાંભળનાર માનવને પણ એજ ફળ પ્રાપ્ત થાય છે. અહીં કોઈને सेवा मा उत्पन्न थाय ॐ 'अमृत'-24शन। म यिन्तवन ४२॥२ પુરુષ–-અથવા તેની (અમૃતની) પ્રશંસા વાંચતો અથવા ભણત પુરુષ તથા તેને સાંભળતે પુરુષ અમૃતરૂપ રસ-ફળથી તૃપ્તિ મેળવી શક્યો હોય એમ દેખી શકાતો નથી તે આપ આ વિષે એમ કેમ કહી શકે? તે તેને જવાબ એ છે કે આ ભગવતીસૂત્રને મહિમા અકળિત અને અકથ્ય છે. આંબલી–લીંબુ વગેરે પદાર્થોની ઉપર ફકત દષ્ટિ પડવાથી જ મેંમાં પાણી છુટે છે તે આ બાબત વિષે તર્કવિતર્કની જરૂર કેમ હોઈ શકે ? કેમકે દરેકે દરેક પદાર્થના જુદા જુદા સ્વભાવ હોય છે; ભગવતીસૂત્રના અર્થ ચિન્તવન કરતી વેળાએ માનવીની માન સિક વૃત્તિઓ અન્ય વિચારમાંથી શુભ વિચારમાં પરોવાય છે, જેથી પુણ્ય પ્રકૃતિઓમાં અનુભાગ અને સ્થિતિ અધિક પડે છે. અને પાપપ્રકૃતિઓના રસમાં મંદતા આવી જાય છે. તેમ તેમ તન્મય બનીને જે એનું પઠન પાઠન કરે છે અથવા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #52

-
-
प्रमेयचन्द्रिका टीका [ मङ्गलाचरणम् ]
कलाधरः कलायुक्तः, शीतलैः किरणेरिव ।
स्वपाठाद्यैरिदं सूत्र, शीतयत्यखिलं जगत् ॥ २७॥ भी यह फल प्राप्त होता है। इस अपेक्षासे यहां पर अर्थचिन्तवन कर्ताको श्रवण कर्ताको और इसमें श्रद्धा रखनेवालेको समान फलभागी प्रकट किया है।॥२६॥ ___ अन्वयार्थ-(इव) जिस प्रकार (कलायुक्तः) अपनी संपूर्ण कलाओं से युक्त (कलाधरः) चन्द्रमा (शीतलैः किरणैः) शीतल किरणोंसे (अखिलं जगत्) समस्त संसारको (शीतयति) शीतल करता है-शांति देता है, इसी प्रकार (इदं सूत्रम्) यह सूत्र (स्वपाठाद्यैः) अपनी पठनपाठन आदिरूप किरणावलिसे संसारको शांति प्रदान करता है।
विशेषार्थ--चन्द्रमाका स्वभाव यही है कि वह संतप्त संसारको अपनी शीतल किरणावलि द्वारा शीतलता प्रदान करता है, इसी प्रकार मतव्यामोहसे अशान्त या संतप्त बने हुए जीवोंको, अथवा विषय कषाय आदिके संसर्गसे आत्माके कल्याणसे विमुख होनेके कारण दुर्गतिके दुःखोंको सहते २ संतप्त हृदय बने हुए प्राणियोंको यह सूत्र अपनी स्याद्वादमय कथनशैलीरूप शीतल किरणावलिसे विरोधमथनरूप शांतिको, अथवा पठन पाठन आदि द्वारा सन्मार्गप्रकाशक सम्यग्ज्ञानरूप शांतिभावको प्रदान करता है ॥२७॥ એકાગ્ર મને શ્રવણ કરે છે તેઓને પણ એજ ફળની પ્રાપ્તિ થાય છે. એજ અપેક્ષા અનુસાર અહીં ચિંતવનકાર, ભણનાર અને ભણાવનાર અથવા તેના श्रोताने समानानोता शाव्या छ. ॥ २६ ॥
अन्वयार्थ ---(इव) भ (कलायुक्तः) सपूर्ण ४६नी पासे छे ते (कला धरः) चन्द्रभा. (शीतलैः किरणः)शात ठिणे! 43. (अखिलं जगत् ) मा समस्त ससारने (शीतयति) शीत नाव छ-शांति अर्षे छ.ये २४ रीते (इदं सूत्र) या सूत्र (स्वपाठाद्यैः ) पोताना ५४नपान मा३ि५ रिसडथी ससारने શાંતિ પ્રદાન કરે છે.
વિશેષાર્થ—ચન્દ્રને જાતિસ્વભાવ છે કે સારા દિવસની તપી ઉઠેલી ધરતીને પિતાની શીતળ કિરણધારા વડે શાન્તિ પમાડવી–તેવીજ રીતે મતમતાંતરથી અશાન્ત બનેલા, અથવા વિષયકષાય આદિના સંસર્ગથી આત્મકલ્યાણના માર્ગથી વિમુખ બની જઈ દુર્ગતિના દુઃખ સહન કરતા કરતાં તખ્ત બનેલાં પ્રાણીઓને આ સૂત્ર પોતાની સ્યાદ્વાદમય કથન શિલી રૂપ શીતળ કિરણ વડે પ્રશાંત કરે છે, અને ભણવા ભણાવવા આદિદ્વારા સદુમાર્ગ પ્રકાશક સમ્યક્રજ્ઞાનરૂપ शांति ला महान ४२ छ. ॥ २७ ॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #53

भगवतीसत्रे यथा स्पर्शमणिस्पर्शादायसं याति हेमताम् ।
तथाऽस्याप्यंशपाठाद्याच्छाश्वती सिद्धिमश्नुते॥२८॥ ___ अन्वयार्थ--(यथा) जिस प्रकार ( स्पर्शमणिस्पर्शात् ) पारसमणिके स्पर्शसे (आयस हेमताम् याति) लोहा सुवर्णरूप हो जाता है (तथा) उसी प्रकारसे (अस्यापि अंशपाठाद्यात् शाश्वती सिद्धिं) जीव इसके भी अंशमात्रके पठन पाठन आदिसे शाश्वती सिद्धिको-मुक्तिको (अश्नुते) प्राप्त करलेता है।
विशेषार्थ--पारसमणिमें ऐसा ही स्वभाव है कि जिसके कारण उसके स्पर्शमात्रसे ही लोहा अपनी लोहरूप अवस्थाका परित्याग कर सुवर्णरूप पर्यायान्तरको धारण कर लेता है, इसी प्रकारसे इस भगवतीसूत्रका भी ऐसा स्वभाव है कि जो सच्चे मन वचन कायकी एकाग्रतासे इसके एक अंशभूत पदादिकके पठन पाठनसे अविनश्वर मुक्तिरूप लक्ष्मीका स्वामी षनजाता है । तात्पर्य कहनेका यही है कि इसके अंशमात्रके पाठ आदिसे भी मिथ्यात्वका अभाव होकर जीवमें सम्यग्ज्ञानका आविर्भाव हो जाताहै, और उसके आविर्भूत होते ही सम्यक्चारित्रकी पूर्ण आराधनासे वही जीव तद्भवसे अथवा अन्य भवोंसे मुक्तिश्रीका खामी बन जाता है ॥२८॥
अन्क्याथ-(यथा) भ (स्पर्शमणिस्पर्शात्) पारसमणिना २५शथी (आयसं हेमताम् याति) सोम3 सोना३५ मने छ. (तथा) तेवी शते (अस्यापि अंश पाठाद्यात् शाश्वती सिद्धिं ) २ (सूत्र)! AAमात्र ५४नपान मा ४२पाथी शाश्वत सिद्धिने (अश्रुते) मेणवे छे.
વિશેષાર્થ–જેમ પારસમણિને પિતાને સ્વભાવ છે કે પિતાના સંઘર્ષ માત્રથી લેખંડ જેવાને પણ સુવર્ણની ટિમાં લાવી મૂકે છે. તેવી રીતે મન વચન અને કાયાની પૂર્ણ એકાગ્રતાએ ચગ્ય રીતે આ ભગવતીસૂત્રનું અંશમાત્ર પણ અધ્યયન કરનાર, કરાવનારને અવિનાશી મુકિતરૂપ લક્ષમીના સ્વામી બનાવી મૂકે છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ કે સૂત્રના ડાક પણ વાંચનને કારણે મિથ્યાત્વને અભાવ થઈ જીવાત્મામાં સમ્યકજ્ઞાનને અસ્તિત્વ પેદા થાય છે. અને તેમાં વાસ થવાથી સમ્મચારિત્રની પૂર્ણ આરાધના વડે જીવાત્મા તેજ ભવથી અથવા બીજા ભવોથી મેક્ષના પથગામી થઈ વિજેતા બની જાય છે. મારા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #54

-
-
प्रमेयचन्द्रिका टीका [ मङ्गलाचरणम् ]
३१ पीतं क्षीराम्षुधे रमिवैतत् पठितं जगत् । सर्व तर्पयते नूनमानीचात्सजनावधि ॥२९॥ टीक्यते पुनरप्येषा, टीकिताऽपीतरैर्बुधैः ।
गरुडेन गते मार्गे, किं नान्यैर्गम्यते खगैः ॥३०॥ अन्वयार्थ--(पीतं ) पिये गये (क्षीराम्बुधेः नीरं इव) क्षीर सागरके जलकी तरह ( पठितं एतत् ) पठित यह भगवतीसूत्र (नूनं आनीचात् सज्जनावधि सर्व जगत् तर्पयते ) नियमसे नीच पुरुषसे लेकर सज्जन पुरुष तक समस्त जगत् को आत्मशांति प्रदान करना है।
विशेषार्थ-जिस प्रकार नीच पुरुष या सज्जन पुरुष किसी भी पुरुषके द्वारा पिया गया क्षीरसागरका जल उन्हें आत्मशान्ति-आनन्द प्रदान करता है, आनन्द प्रदान करने में वह भेदभाव नहीं रखता है-एकरूपमें अपना गुण प्रकट करता है, उसी प्रकारसे इस भगवतीसूत्रको जो भी कोई पढे, पढावे, सुने, सुनावे, अथवा चिन्तवन करे-चाहे वह जात्यादिसे नीच जन क्यों न हो तो भी उसको शांति-आत्मानन्द-ही देता है। ऊंचनीचके भेदको यह नहीं देखता है । यह तो अपने प्रत्येक सेवनकर्ताको एकरूपसे ही सतत आनन्दकी धारा बहानेमें थोडीसी भी कसर नहीं रखता है ॥२९॥
मन्क्या --(पीतं) पीपा (क्षीराम्बुनिधेः नीर इव) क्षी२ ॥१२॥ पानी सभान (पटितं एतत् ) पठित २सूत्र (नूनं आनीचाद् सज्जनोवधि सर्व जगत् तर्पयते ) नीय पुरुषथी भia Haran पुरुष सुधी समस्त ने આત્મશાંતિ પ્રદાન કરે છે.
વિશેષાર્થ–જેમ ક્ષીરસાગરનું જળપાન કરતાં નીચ અથવા સજજન પુરુષને આનંદપ્રદાન જરા પણ ભેદભાવ રાખ્યા વિના એકજ રૂપે કરે છે–એકજ રીતે અને કેટીના જીવાત્માને શાંતિ બક્ષે છે, એવી જ રીતે ભગવતીસૂત્રને કેઈપણ કેટિને માનવી-નીચ અગર તે સજજન ભણે ભણાવે–સાંભળે સંભળાવે અથવા ચિતવન કરે, તેને પણ પરમશાંતિ અને અનંત આનંદ આપે છે.--આનંદ પણ એકજ રૂપે બને કેટીવાળા મેળવે છે. નીચ અને સજજનને ભેદ અહીં નથી डोतो, मान प्रधाननी धासतत भने अलित पड़ती २९ छ. ॥ २८ ॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #55

भगवतीखने जैनी सरस्वतीं नत्वा, घासीलालो यथामति ।
व्याख्याप्रज्ञप्तिसूत्रस्य, कुर्वे प्रमेयचन्द्रिकाम् ॥ ३१ ॥ ____ अन्वयार्थ-(इतरैः बुधैः टीकिताऽपि एषा पुनः टीक्यते) यह भगवती सूत्र यद्यपि पहिले अन्य विद्वानों द्वारा टीकायुक्त किया गया है फिर भी मैं व्रति घासीलाल इसके ऊपर और भी टीका लिखता हूँ। (गरुडेनगते मार्गे किं अन्यैः खगैः न गम्यते) क्या गरुडके द्वारा गये हुए मार्गमें अन्य पक्षी नहीं जाता है ?, अर्थात् जाता ही है।
विशेषार्थ--गरुड के द्वारा गये हुए मार्ग पर अन्य पक्षियोंको नहीं निकलना चाहिये, ऐसी जैसे कोई बात नहीं है, उसी प्रकारसे अन्य
आचार्यों द्वारा इस भगवतीसूत्रकी टीका की गई होने पर मुझे इसकी टीका नहीं करनी चाहिये, ऐसी भी कोई बात नहीं है। प्रत्युत गरुड द्वारा संचालित हुए मोर्गमें जैसे अन्य पक्षियोंका गमन सुलभ हो जाता है, उसी प्रकारसे अन्य आचार्यों द्वारा इस भगवतीसूत्रकी टीका हो जानेपर मुझे भी इसकी टीका करने में सुलभता रहेगी। इसी अभिप्रायसे में इसकी टीका लिखता हूं ॥ ३० ॥
जिनवाणीको नमस्कार करके मैं घासीलाल मुनि भगवानकी वाणीके वशवी हो कर मेरी मतिके अनुसार व्याख्याप्रज्ञप्ति-भगवतीसूत्रकी प्रमेयचन्द्रिका नामकी टीका रचता हूं ॥३१॥
मन्वयार्थ-(इतरैः बुधः टीकिताऽपि एषा पुनः दीक्यते) मा माती સત્રની ટીકા બીજા કેટલાક મહાપુરુષોએ કરેલી છે. તેમ છતાં હું ઘાસીલાલ भनित ५२ 21 स छु. (गरुडेन गते मार्गे कि अन्यैः खगै न गम्यते) ગરૂડથી જવાએલા માર્ગે શું બીજા પંખી ન જઈ શકે ?અર્થાતુ-જઈ શકે છે.
વિશેષાર્થ–ગરૂડના પ્રસ્થાનમાગે કોઈ પક્ષી ન જઈ શકે એવો બાધ નથી, તેવી રીતે બીજા આચાર્યોએ આ ભગવતીસૂત્રની ટીકા કરી હોવા છતાં હારે ટીકા નહિ કરવી. એવું કાંઈ નથી. ગરૂડ દ્વારા જવાએલા માર્ગે બીજા પક્ષીઓને જવાનું સુલભ થઈ પડે છે તેમ બીજા આચાર્યો દ્વારા રચાએલી આ ભગવતીસૂત્રની ટકાથી હને પણ ટીકા કરવામાં સુલભતા રહેશે એવા અભિપ્રાય હું ટીકા લખવા प्रेरा छु ॥ ३०॥
શ્રી જિનેશ્વરની વાણીને નમસ્કાર કરીને હું ઘાસીલાલ મુનિ શ્રી મહાવીર પ્રભુની વાણીને આધીન રહી મહારી આવડત અનુસાર વ્યાખ્યાપ્રજ્ઞપ્તિ–ભગવતીસૂત્રની પ્રમેયચન્દ્રિકા નામની ટીકા રચું છું. ૩૧
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #56

प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १ ० १ सू० १
अवतरणा ३३ विजितरागद्वेषादिसर्वक्लेशो भगवान् श्री महावीरो जीवान् संसार-पकमग्नान् समुद्धा स्वगणधरेभ्यो मिथ्यात्वतिमिरप्रणाशकं, श्रद्धाज्योति प्रकाशकं, तत्वातत्त्वविवेचकं, पीयूषपानमिव हितावहं, चञ्चच्चन्द्रचन्द्रिकामिव हृदयाह्लादकं, स्वप्नदृष्टवस्तुनः पुनर्जाग्रदवस्थायां तल्लाभवत्प्रमोदजनकं, भूमिगतनिधानप्राप्तिमिव मुखजनकं, सकलसन्तापहारकं संसारसागरतरणतरणिं, मिथ्यात्वतिमिरहरणधुमणिं, स्वर्गापवर्गमुखचिन्तामणि, क्षपकश्रेणिसरणिं, कर्मरिपुदमनीं, केवलज्ञान केवलदर्शन
हिन्दी अनुवाद जिन्होंने रागद्वेष आदि समस्त क्लेशोंको अच्छी तरह जीत लिया है ऐसे भगवान् महावीर प्रभुने संसाररूप पङ्क (कीचड) में फंसे हुए जीवों का उद्धार करनेके लिये अपने गणधरोंको द्वादशाङ्गीरूप प्रव. चन का उपदेश दिया। यह द्वादशाङ्गीरूप प्रवचन मिथ्यात्वरूप अंधकार का विनाशक है। श्रद्धारूप ज्योति का प्रकाशक है । तत्त्व और अतत्त्व का विवेचक है। अमृतपान के समान हितावह (हितकारक) है। चमकते हुए चन्द्रमाकी चांदनीके समान हृदय का आल्हादक है। स्वप्न में देखी हुई वस्तुकी जागृत अवस्थामें प्राप्तिके समान अत्यंत प्रमोद भावका जनक है। निधान में रही हुई वस्तु के लाभ होने के समान सुख का जनक है। समस्त संतापको दूर करने वाला है। संसाररूप समुद्रको पार करने में नौकाके समान है। मिथ्यात्वरूप गाढ अन्धकार को नष्ट करने के लिये सूर्य के जैसा है। स्वर्ग और मोक्षके सुखों के देने में
| ગુજરાતી અનુવાદ જેમણે રાગદ્વેષ આદિ સમસ્ત કલેશને સારી રીતે જીતી લીધા છે એવા મહાવીર પ્રભુએ સંસારરૂપી કાદવમાં ફસાયેલા જીના ઉદ્ધારને માટે પિતાના ગણધરેને દ્વાદશાંગીરૂપ પ્રવચનને ઉપદેશ દીધે. આ દ્વાદશાંગીરૂપ પ્રવચન મિથ્યાત્વ રૂપી અંધકારને નાશ કરનાર છે. શ્રદ્ધારૂપ જ્યોતિ પ્રગટાવનાર છે, તત્વ અને અતત્વનું વિવેચક છે, અમૃતપાન સમાન હિતકારક છે, ચમકતા ચન્દ્રની ચાંદનીની જેમ હદયને પ્રફુલ્લિત કરનાર છે, સ્વમમાં દેખેલી વસ્તુની જાગૃત અવસ્થામાં પ્રાપ્તિ થતાં જેટલો આનંદ થાય એટલે આનંદ-સુખ દેનાર છે. કેઈ ખજાનાની પ્રાપ્તિ થતાં જેવું સુખ મળે તેવા સુખનું જનક છે, સમસ્ત સંતાપને દૂર કરનાર છે, સંસાર રૂપી સમુદ્રને પાર જવા માટે નાવ સમાન છે, મિથ્યાત્વના ગાઢ અંધકારને નાશ કરવા માટે સૂર્ય સમાન છે, અને સ્વર્ગ અને મોક્ષનાં સુખ भ०५
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #57

भगवतीसूत्रे जननी, कर्मरजःपक्षालने जलमिव, भोगभुजङ्गनिवारण मन्त्रमिव, कर्मघनाघनविकीरणे पवनमिव, केवलज्ञानभास्करप्रकटने प्राचीदिशमिव, साधनन्तमुक्तिसाम्राज्याभिलषितप्राप्तौ कल्पतरुमिव द्वादशाङ्गरूपं प्रवचनं संदिदेश।
चिन्तामणिरत्नके तुल्य है। भगवान महावीर द्वारा उपदिष्ट यह द्वादशाङ्गीरूप प्रवचन क्षपकश्रेणी पर पहुंचनेके लिये एक सुन्दर मार्ग है। कर्मरूप शत्रुओंको दमन करने वाला है। केवलज्ञान, केवल दर्शनको उत्पन्न करने वाला है। धूलि जिस प्रकार जलसे प्रक्षालित की जाती है उसी प्रकार यह भी कर्मरूप धूलिको धो देता है। मंत्रसे जिस प्रकार सोका निवारण होता है, उसी प्रकार इससे भी सांसारिक भोगोंरूपी सोका निवारण होता है। पवन जिस प्रकार आकाशगत मेघोंके पटलको उड़ाकर तितर-बितर कर देता है उसी प्रकार यह भी कर्मरूप मेघपटलको आत्मा से बिलकुल विखेर कर तितर-बितर कर देता है। जिस प्रकार भास्करको पूर्वदिशा जन्म देती है उसी प्रकार इससे भी केवलज्ञान रूप भास्करका जन्म होता है। कल्पवृक्ष जिस प्रकार याचकजनोंको अभिलषित पदार्थकी प्राप्ति कराता है उसी प्रकार यह भी द्वादशाङ्गीरूप प्रवचन भी अपने सेवनकर्ताको सादि अनन्त मुक्तिके साम्राज्यरूप अभिलषित अर्थकी प्राप्ति कराता है।
દેવામાં ચિન્તામણિ રત્ન સમાન છે. ભગવાન મહાવીર દ્વારા ઉપદિષ્ટ આ દ્વાદશાંગી રૂપ પ્રવચન ક્ષપકશેણી પર પહોંચવા માટે એક સુંદર માર્ગ છે, તે કર્મરૂપ શત્રઓનું દમન કરનાર છે, અને કેવળજ્ઞાન, કેવળદર્શન ઉત્પન્ન કરનાર છે. જેમ પાણીની મદદથી વસ્તુપરની રજ ધોઈ શકાય છે તેમ તે કર્મરૂપ રજને ધોઈ નાખે છે. જેમ મંત્રથી સર્પનું નિવારણ કરી શકાય છે તેમ તેની મદદથી સાંસારિક ભગો રૂપી સર્પોનું નિવારણ થાય છે. જેવી રીતે પવન આકાશમાં રહેલા મેઘપટલને વેર-વિખેર કરી નાખે છે તેમ આ દ્વાદશાંગીરૂપ પ્રવચન પણ કર્મરૂપ મેઘપટલને આત્માથી તદ્દન અલગ કરીને વેર-વિખેર કરી નાખે છે. જેવી રીતે પૂર્વ દિશા ભાસ્કર (સૂર્ય)ને જન્મ આપે છે, તેવી રીતે આ બાર અંગરૂપ પ્રવચન દ્વારા પણ કેવલજ્ઞાનરૂપ સૂર્યને જન્મ થાય છે. જેવી રીતે કલ્પવૃક્ષ યાચકને ઇચ્છિત પદાર્થની પ્રાપ્તિ કરાવે છે તેવી રીતે આ દ્વાદશાંગીરૂપ પ્રવચન પણ તેનું સેવન કરનારને સાદિ (આદિ સહિત) અનંત (અંતરહિત) મુક્તિના સામ્રાજ્યરૂપ ઈચ્છિત અર્થની પ્રાપ્તિ કરાવે છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #58

shrafter टीका श. १ उ. १ सू० १
अवतरणा ३५
तीर्थकरकृपया लब्धविविधलब्धिर्गुणनिधिः श्रीसुधर्मा स्वामी तदेव प्रवचनं स्वमनसि संकलय्य सर्वलोकोपकारार्थ स्वशिष्याय श्रीजम्बूस्वामिने समुपादिशत् । तत्र - जीवाजी वस्त्रसमयपरसमयादिवस्तुस्तोममरूपकसमवायाख्यचतुर्थाङ्गस्य नि पणं कृत्वा तदनुक्रममा 'विआहपन्नत्ती' इत्याख्यं ' भगवती - त्यपरनामकं पञ्चमाङ्गं प्ररूपयति । एतेनार्वाचीनवचनरूपे तादृशशब्दात्मकागमे लोकानां विश्वासो न भवेदिति शङ्कापि निराकृता, अर्थतस्तीर्थकरेणोपदिष्टतया तस्य विगतरागद्वेषस्य वचसां प्रामाणिकत्वात् ।
9
तरकी कृपासे विविध लब्धियां जिन्हें प्राप्त हुई हैं, और जो अनेक गुणोंके भंडार हैं ऐसे श्री सुधर्मास्वामीने उसी प्रवचनको अपने मनमें संकलित करके समस्त जीवोंका इससे उपकार हो इस निमित्त अपने शिष्य श्री जंबू स्वामीको इसका उपदेश किया। इसके पहिले उन्होंने जीव, अजीव, स्वसमय परसमय आदि वस्तुस्वरूपके प्ररूपक चौथे अङ्ग समवायाङ्गका निरूपण किया। बाद में क्रमप्राप्त 'विआहपन्नत्ती' नामक इस पंचम अङ्गका कि जिसका दूसरा नाम भगवती है, प्ररूपण किया है। इससे " अर्वाचीन वचनरूप तादृशशब्दात्मक आगममें लोकोंको विश्वास नहीं होगा " ऐसी शंका भी निर्मूल हो जाती है। क्योंकि इसके अर्थसे कर्त्ता तो तीर्थकर ही हैं। उन्होंने ही अर्धतः इसे उपदिष्ट किया है। उनके वचनोंमें किसी भी प्रकारसे रागद्वेष होता नहीं है, क्यों कि वीतराग निर्दोष होते हैं, इसलिये उनके वचनों में प्रामाणिकता मानी जाती है।
શ્રી તીર્થંકરની કૃપાથી વિવિધ લબ્ધિઓ પ્રાપ્ત કરનાર અને ગુણાના ભંડાર એવા શ્રી સુધર્મો સ્વામીએ આ પ્રવચનને પોતાના મનમાં સકલિત કરીને સમસ્ત જીવેાના ઉપકારને માટે પેાતાના શિષ્ય શ્રી જખૂસ્વામીને તેના उपदेश साध्यो छे. ते पडेलां तेभो भव, अलव, स्वसमय (स्वसिद्धांत), પરસમય, પસિદ્ધાંત ) આદિ વસ્તુતેમના પ્રરૂપક ચાથા સમવાયાંગનું निइया यु तुं. त्यार पछी 'विआहपन्नत्ती' नामना पांथभां अगनी अ३पा उरी छे. तेनुं जीन्नु' नाम 'भगवतीसूत्र' छे. तेथी “अर्वाचीन वयनइय तादृश શબ્દાત્મક આગમમાં લેાકેાને વિશ્વાસ નહી રહે” એવી શકા પણ નિર્મૂળ થઇ જાય છે. કારણ કે તેના અથથી કર્તા તા તીર્થંકર જ છે. તેમણે જ સૌથી પહેલાં અથથી તેના ઉપદેશ આપ્યા છે. તેમનાં વચનામાં કોઇ પણ પ્રકારના રાગદ્વેષ હાતા નથી કારણ કે તી કર વીતરાગ-રાગદ્વેષથી રહિત હાય છે. તેથી તેમના વચનેામાં પ્રામાણિક્તા મનાય છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #59

भगवतीसूत्रे ___“विआहपण्णत्ती” इति शब्दस्य द्वादश छायाः संभवन्ति । तथाहि" व्याख्याप्रज्ञप्तिः १""व्याख्याप्रज्ञाप्तिः २" " व्याख्याप्रज्ञात्तिः३" "विवाहमज्ञप्तिः ४" "विवाहप्रज्ञाप्तिः ५" "विवाहपज्ञात्तिः६" "विवाधप्रज्ञप्तिः ७" "विवाधप्रज्ञाप्तिः ८" "विवाधप्रज्ञात्तिः ९" " विगाहप्रज्ञप्तिः १०"" विगाहप्रज्ञाप्तिः ११” “ विगाहमज्ञात्ति १२"-श्चेति ।
तत्र-व्याख्याप्रज्ञप्तिरिति-'वि आङ्-पूर्वक-ख्या-प्रकथने'-धातोरङ्प्रत्यये कृते सति व्याख्या-शब्दो निष्पद्यते, तदर्थश्च-वि-विविधप्रकारेण आसमन्तात् ख्यायन्ते-कथ्यन्ते प्रकटीक्रियन्ते भगवता यास्ताः व्याख्याः, जीवा
अब यहां "विआहपन्नत्ती” शब्दका अर्थ कहते हैं
"विआहपण्णत्ती" इस शब्दकी संस्कृतछाया बारह प्रकारकी होती है वह इस प्रकारसे-(१) व्याख्याप्रज्ञसिः (२) व्याख्याप्रज्ञाप्तिः, (३) व्याख्याप्रज्ञात्तिः, (४) विवाहप्रज्ञप्तिः, (५) विवाहप्रज्ञाप्तिः, (६) विवाहप्रज्ञात्तिः, (७)विवाधप्रज्ञप्तिः, (८)विबाधप्रज्ञाप्तिः, (९)विबाधप्रज्ञात्तिः, (१०) विगाहप्रज्ञप्तिः, (११) विगाहप्रज्ञाप्तिः, (१२) विगाहप्रज्ञात्तिः।
अब इन बारह प्रकारकी छायामें प्रत्येकका क्या अर्थ है ? यह स्पष्ट किया जाता है। उनमें प्रथम जो " व्याख्याप्रज्ञप्ति" छाया है उसमें 'वि' और 'आङ्' उपसर्गपूर्वक 'ख्या' धातु है। 'ख्या प्रकथने' के अनुसार 'ख्या' धातुका अर्थ प्रकथन करना है। इससे 'अ' प्रत्यय करने पर व्याख्या शब्द निष्पन्न होता है। इसका अर्थ ऐसा है कि वि-विविध प्रकार से, आ-समन्तात्, ख्या-कथन करना व्याख्या है, और इसकी
डवे मङि विआहपन्नत्ती शहने। म ४ छ___“विआहपण्णत्ती" ५४नी मा२ ४२नी सकृत छाय॥ छ. (१) व्याच्या प्रज्ञप्ति : (२) व्यायाप्रति : (3) व्याध्याप्रसात्ति: (४) विवाशतिः (4) विवाति : (१) विज्ञात्ति: (७)
विज्ञप्ति : (८) Qाधशाति: (6) विज्ञप्ति : (१०) विज्ञप्ति : (११)
विज्ञाति : (१२) विज्ञान्ति: હવે એ બાર પ્રકારની છાયામાંની પ્રત્યેક છાયાને અર્થ બતાવવામાં આવે છે
(१) व्याख्याप्रशप्तिः नामनी ५४ी छायामा 'वि' मने आङ् उपस १४ 'ख्या' धातु छे. 'ख्या' धातुन। अथ प्रथन. ४२.' तेन 'अ' प्रत्यय साथी व्याया' शम्४ मने छ. तेन। म प्रमाणे थायछेवि विविध प्रारे, आ-समन्तात् , ख्या=3थन ४२j व्याख्या भने तेमनी प्राप्ति
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #60

प्रमेयचन्द्रिका टीका श. १ उ. १ सू० १ 'विआहपन्नत्ती'-शब्दस्य छायाः ३७ जीवादिपदार्थनिरूपणा इत्यर्थः, ताः पदार्थनिरूपणाः प्रज्ञाप्यन्ते प्रकर्षण बोध्यन्ते यस्यां सा व्याख्याप्रज्ञप्तिरिति प्रथमो भेदः१। __ व्याख्याप्रज्ञाप्तिरिति-व्याख्या च प्रज्ञा चे ति व्याख्याप्रज्ञे, तयोराप्तिः प्ररूपणा-प्रज्ञति है। तात्पर्य यह है कि जिसमें विविध प्रकार से समस्त जीवाऽजीवादि पदार्थविषयक कथनरूप प्ररूपणा अभिविधिपूर्वक या मर्यादापूर्वक प्रकट की जाती है उसका नाम व्याख्या है। यहाँ " आङ्' मर्यादा या अभिविधि अर्थमें प्रयुक्त हुआ है। यही बात "समन्तात्" पदसे प्रकट की गई है। मर्यादा शब्दका अर्थ यहां "परस्पर असंकीर्णविशाल-लक्षणकथनपूर्वक " ऐसा है। तथा अभिविधि शब्दका अर्थ "समस्त ज्ञेय पदार्थोंकी व्यातिपूर्वक " ऐसा है। तात्पर्य कहनेका यह है कि ये जो जीवाजीवादिविषयक प्ररूपणाएँ की गई हैं वे परस्पर असंकीर्ण-विशाल-लक्षणकथनपूर्वक की गई हैं। अथवा जो ये प्ररूप णाएँ की गई हैं वे ऐसी नहीं हैं कि कुछेक ज्ञेयपदार्थों में ही व्यास होंपरन्तु समस्त ज्ञेय पदार्था में व्याप्त हैं, इस प्रकारकी इन जीवाजीवादिविषयक प्ररूपणाओंका निरूपण जिसमें संशय विपर्यय और अनध्यवसायादि दोष रहित किया गया है उसका नाम व्याख्याप्रज्ञप्ति है । इसका निष्कर्षार्थ यही है कि भगवान्ने गौतम आदि शिष्य जनोंके प्रति जीवाजीवादिक पदार्थों का कथन उनके पूछे हुए प्रश्नोंके अनुसार जो मर्यादा પ્રરૂપણ છે તેને ભાવાર્થ આ પ્રમાણે છે-જેમાં વિવિધ પ્રકારના સમસ્ત જીવ અજીવ આદિ પ્રદાર્થવિષયક કથનરૂપ પ્રરૂપણ અભિવિધિપૂર્વક અથવા મર્યાદા पूर्व प्रगट ४२वामा मावे छ तेतुं नाम व्याज्या छ. मी "आ" माह अलिविधिना म मा १५रायेा छ. मे पात "समन्तात्' ५४थी प्रगट ४२ . "भयो।” शहन मथ मी " ५२२५२ २मसी - वि - सक्षथन पूर" थाय छे. तथा “मलिविधि" मेटले “ समस्त ज्ञेय पदार्थानी व्याति पूर" કહેવાનો ભાવાર્થ એ છે કે – આ જે જીવાજીવાદિવિષયક પ્રરૂપણાઓ કરવામાં આવી છે તે પરસ્પર અસંકીર્ણ – વિશાળ – લક્ષણકથનપૂર્વક કરવામાં આવી છે. અથવા આજે પ્રરૂપણ કરી છે તે એવી નથી કે જે કઈ કઈ ગેય પદાર્થોમાં જ વ્યાપ્ત હોય, પણ તે સમસ્ત સેય પદાર્થોમાં વ્યાપ્ત છે. આ પ્રકારની જીવાજીવાદિ. વિષયક પ્રરૂપણુઓનું નિરૂપણ જે શાસ્ત્રમાં સંશય, વિપર્યય અને અનધ્યવસાય माह होप २डित ४२वामा माव्युं छेते शस्त्रनुं नाम "व्याख्याप्रप्ति" छे. तेनुं તાત્પર્ય એ છે કે ભગવાન મહાવીરસ્વામીએ ગૌતમ આદિ શિષ્યની સમક્ષ જીવ, અજીવ આદિ પદાર્થોનું કથન તેમણે પૂછેલા પ્રશ્નો પ્રમાણે જે મર્યાદા કે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #61

३८
भगवतीसूत्रे माप्तिः व्याख्यामज्ञाप्तिः, अत्र व्याख्या-शब्देन पदार्थानां कथनमुच्यते, प्रज्ञाशब्देन पदार्थकथने कारणभूतं व्याख्यातुर्ज्ञानं कथ्यते, एतयोः प्राप्तिः श्री-भगवतीसूत्रपठनेन भवतीति । अथवा व्याख्यासु-अर्थकथनेषु प्रज्ञा = तद्धेतुभूतो बोध इति व्याख्यामज्ञा, तस्या आप्तिः प्राप्तिर्भवति यस्याः सकाशात्सा व्याख्याप्रज्ञाप्तिः, तेन पदार्थप्रतिपादनात्मकव्याख्यानेषु पठयमानेषु श्रूयमाणेषु वा यादृशं सम्यम् या अभिविधिपूर्वक किया है वह व्याख्या है, और इस व्याख्याका निरूपण निर्दोष रूपसे अपने शिष्य श्री जंबूस्वामीके लिये सुधर्मा स्वामीने किया है अतः यह प्रज्ञप्ति है। इस तरह “व्याख्याप्रज्ञप्ति" इस प्रथम छाया का यह शब्दार्थ है ।।
"व्याख्याप्रज्ञासि” इस द्वितीय छायाका अर्थ इस प्रकारसे हैव्याख्या और प्रज्ञा इन दोनोंमें इन्छ समास हुआ है, इस तरह व्याख्या और प्रज्ञा ये दो शब्द स्वतन्त्र बन जाते हैं। इनमें व्याख्या शब्दका अर्थ पदार्थोंका कथन और प्रज्ञा शब्दका अर्थ पदार्थों के कथनमें कारणभूत व्याख्याताका ज्ञान है । इन दोनोंकी प्राप्ति जीवको श्री भगतीसूत्रके अध्ययनसे होती है। अथवा "व्याख्यासु प्रज्ञा” इस प्रकारसे यहां सप्तमीतत्पुरुष समास करनेसे व्याख्याप्रज्ञा"ऐसा शब्द बन जाता है। इसका अर्थ-" व्याख्याओंके करनेमें हेतुभूत ज्ञानकी प्राप्ति जिससे होती है वह व्याख्याप्रज्ञाप्ति है, ऐसा होता है । तात्पर्य कहनेका यह है कि पदार्थप्रतिपादनात्मक व्याख्यान जब पढ़नेमें या सुनने में आ रहे हों
અભિવિધિપૂર્વક કરેલું છે તે વ્યાખ્યા છે. અને શ્રી સુધર્માસ્વામીએ પિતાના શિષ્ય શ્રી અંબૂસ્વામી સમક્ષ તે વ્યાખ્યાનું નિરૂપણ નિર્દોષ રીતે કર્યું છે. તેથી तेने प्रशसि डस छ. २ ते 'व्याख्याप्रज्ञप्ति' नामनी पडसी यानी Aथ સ્પષ્ટ કરવામાં આવ્યો.
(२) 'व्याख्याप्रज्ञाप्तिः' २॥ भी सकृत छायान। म २॥ प्रभारी छવ્યાખ્યા અને પ્રજ્ઞા એ બનેમાં દ્વન્દ્રસમાસ થયે છે. આ રીતે “વ્યાખ્યા અને “પ્રજ્ઞા” એ બન્ને સ્વતંત્ર શબ્દ બની જાય છે. તેમાંના “વ્યાખ્યા શબ્દનો અર્થ કથન અને “પ્રજ્ઞા શબ્દનો અર્થ પદાર્થોના કથનમાં કારણભૂત વ્યાખ્યાતાનું જ્ઞાન છે. તે બનેની પ્રાપ્તિ શ્રી ભગવતીસૂત્રનાં અધ્યયનથી ને થાય છે. અથવા “व्याख्यासु प्रज्ञा" २ रीते सतभीतरपुरुष समास ४२१ाथी. व्यायाप्रज्ञा' शो બને છે. તેનો અર્થ – “વ્યાખ્યાઓ કરવાના હેતુભૂત જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ જેના દ્વારા થાય છે તેને વ્યાખ્યાપ્રજ્ઞાપ્તિ કહે છે.” કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે પદાર્થનું પ્રતિપાદન કરનાર વ્યાખ્યાન જ્યારે વાંચવામાં કે સાંભળવામાં આવે ત્યારે જેવું
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #62

प्रमेयचन्द्रिका टीका श. १. उ० १ सू० १ 'विआहपन्नत्ती'-शब्दस्य छायार्थाः ३९ ज्ञानं भवति तादृशं ततोऽपि विलक्षणं ज्ञानं श्री-भगवतीसूत्रपठनकर्तृणां भवतीति द्वितीयो भेदः २।
व्याख्याप्रज्ञात्तिरिति-व्याख्या-प्रशयोाख्याप्रज्ञाया वा आत्तिः आदानं भवति यस्याः सकाशात् सा व्याख्याप्रज्ञात्तिरिति तृतीयो भेदः ३।
विवाहप्रज्ञप्तिरिति-वि-विशिष्टाः वाहा प्रवाहा नयप्रमाणविषयकाः पदाथविषयका वा प्रज्ञाप्यन्ते-बोध्यन्ते यस्यां सा विवाहप्रज्ञप्तिः, एतावता भगवतीसूत्रपाठकानां नयप्राणप्रवाहविषयकं ज्ञानमतिसरलतया संजायते, इति चतुर्थो भेदः ४। उस समय जैसा सम्यग्ज्ञान होता है उससे भी विलक्षण सम्कग्रज्ञान श्री भगवतीसूत्रके पढनेवालोंको होता है। इस तरह व्याख्यायोग्य प्रज्ञाकी प्राप्ति इस भगवतीसूत्रके अध्ययन करने वालोंको होती है, इसलिये इसका नाम "व्याख्याप्रज्ञाप्ति" ऐसा भी हो सकता है ।२।
तीसरा भेद कहते हैं-'व्याख्या प्रज्ञात्ति' इस छायाका अर्थ ऐसा होता है कि व्याख्या और प्रज्ञा इन दोनोंकी, अथवा व्याख्याओंमें प्रज्ञाकी आत्ति-आदान-ग्रहण जिससे होता है वह 'व्याख्याप्रज्ञात्ति'
शब्दका अर्थ है ।। ___चौथा भेद-" विवाहप्रज्ञप्ति" इसका अर्थ इस प्रकारसे है कि-विविशिष्टाः वाहाः-विवाहाः, विशिष्टनयप्रमाणविषयक अथवा पदार्थ. विषयक प्रवाहों (विस्तरों) का प्रबोधन जिसमें किया गया है वह "विवाहप्रज्ञप्ति" है। इससे यह निष्कर्ष निकलता है कि भगवतीसूत्रके पढने वालोंको नय और प्रमाणके प्रवाहोंका ज्ञान अतिसरलतासे हो जाता है ।४। સમ્યગુજ્ઞાન થાય છે તેના કરતાં પણ વિલક્ષણ સમ્યજ્ઞાન શ્રી ભગવતીસૂત્રના અધ્યયનથી થાય છે. આ રીતે વ્યાખ્યાયોગ્ય પ્રજ્ઞાની પ્રાપ્તિ આ ભગવતીસૂત્રનું અધ્યયન કરનારને થાય છે તેથી તેનું નામ વ્યાખ્યાપ્રજ્ઞાપ્તિ પણ હોઈ શકે છે. (૨)
(3)वतेनी त्रसस्त छाया 'व्याख्याप्रज्ञात्ति'ने मथ समन्तामा माव छ-व्याच्या मने प्रज्ञा से मन्नना, अथवा व्यायामामा प्रज्ञान (आत्ति) अडाए જેના દ્વારા થાય છે તેનું નામ વ્યાખ્યાપ્રજ્ઞાત્તિ છે.
(४)"विवाहप्रज्ञप्तिः" नामनी याथी छायाने। मथ मा प्रमाणे छ-वि-विशिष्ट भनेवाहाः=प्रवाह,विशिष्ट नयप्रमाणविषय अथवा पहार्थविषय प्रवा(विस्तारानी સમજણ જેમાં આપવામાં આવી છે તેને વિવાહપ્રજ્ઞપ્તિ કહે છે. તેના દ્વારા એ વાતનું પ્રતિપાદન થાય છે કે ભગવતીસૂત્ર વાંચનારને નય અને પ્રમાણના પ્રવાહોનું જ્ઞાન ઘણી જ સરલતાથી મળી જાય છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #63

भगवती सूत्रे
विवाहप्रज्ञाप्तिरिति वि विविधो= नानाप्रकारको वाह: = प्रवाहो नयप्रमाणविषयः पदार्थविषयको वा यस्यां सा विवाहा, विवाहा चासौ प्रज्ञा चेति विवाहप्रज्ञा, तस्या आप्तिः प्राप्तिर्भवति यस्याः सकाशात्सा विवाहप्रज्ञाप्तिः । एतस्मिन् पक्षे श्री भगवती सूत्राध्येतृणां विविधप्रवाहरूपेण प्रज्ञा परिस्फुरतीति पंचमो भेदः ५ विवाहप्रज्ञाप्तिरिति विवाहप्रज्ञायाः आत्तिः = आदानं यस्याः सकाशात् सेति षष्ठो भेदः ६ ।
४०
विवाघप्रज्ञप्तिरिति - विवाधा=वाधरहिता सप्रमाणा प्रज्ञप्तिः ज्ञानं यस्याः सकाशात् सेति विग्रहे भगवती सूत्राध्येतृणां जीवाजीवादिविषयकं बाधादिविरहितं यथावस्थितवस्तुविषयकं ज्ञानं समुत्पद्यते इति सप्तमो भेदः ७ ।
66 विवाहप्रज्ञाप्ति " - इस छायाका अर्थ इस प्रकार से है - विविधो= नानाप्रकारको वाहः - विवाहः यस्यां सा विवाहा, विवाहा चासौ प्रज्ञा चेति विवाहप्रज्ञा, तस्या आप्तिः भवति यस्याः सकाशात् सा विवाहप्रज्ञाप्तिः - नयप्रमाणविषयक अथवा पदार्थविषयक नाना प्रकारका प्रवाह जिसमें है उसका नाम विवाह है, ऐसी विवाहरूप प्रज्ञाकी प्राप्ति जिससे होती है वह “ विवाहप्रज्ञाप्ति " है । इस पक्ष में श्री भगवतीसूत्रका अध्ययन करने वालोंको विविधप्रवाहरूपसे प्रज्ञा परिस्फुरित होती है । ५ ।
" विवाहप्रज्ञात्ति" विवाहरूप प्रज्ञा-बुद्धिकी आत्ति - आदान -ग्रहण जिससे होता है वह " विवाहप्रज्ञाति" है |६|
“ विबाधप्रज्ञप्ति " - विबाध-बाधरहित प्रमाणभूत ज्ञान जिससे प्राप्त होता है वह विबाधप्रज्ञप्ति है । इस विग्रहमें भगवनीसूत्रका अध्ययन करने वालोंको जीवाजीवादिविषयक जो ज्ञान प्राप्त होता है वह बाधादि दोषों से रहित यथावस्थितवस्तुविषयक होता है |७|
( 4 ) ' विवाहप्रज्ञाप्ति - આ સંસ્કૃત છાયાનેા અર્થ આ પ્રમાણે થાય છે" विविधो = नानाप्रकारको वाह : = विवाहः, विविधो विवाहः यस्यां सा विवाहा, विवाहा चासौ प्रज्ञा चेति विवाहप्रज्ञा, तस्या आप्तिः भवति यस्याः सकाशात् सा विवाहप्रज्ञाप्तिः ” – नय प्रभाणुविषय अथवा पहार्थ विषय भने प्रारना પ્રવાહ જેમાં છે તેનું નામ વિવાહ છે. એવી વિવાહરૂપ પ્રજ્ઞાની પ્રાપ્તિ જેનાથી થાય છે તેને વિવાહપ્રજ્ઞાપ્તિ કહે છે. ભગવતીસૂત્રનું અધ્યયન કરનારમાં વિવિધ પ્રવાહરૂપે પ્રજ્ઞા ઝળકી ઉઠે માટે તેનું વિવાહપ્રજ્ઞાતિ નામ સાક છે.
(६) विवाहप्रज्ञात्ति" विवाह३य (विविध प्राश्ना प्रवाह ३५) प्रज्ञा युद्धिनी आत्ति આદાન ગ્રહણ જેના દ્વારા પ્રાપ્ત થાય છે તે શાસ્ત્રને વિવાહપ્રજ્ઞાત્તિ કહે છે.
(७) “ विबाधप्रज्ञप्ति ” विमाघ खाधारहित - प्रभाशुभूत ज्ञान नेना द्वारा પ્રાપ્ત થાય છે તેનું નામ ‘વિખાધપ્રજ્ઞપ્તિ’ છે. આ અથ દ્વારા એમ બતાવવામાં આવ્યું છે કે ભગવતીસૂત્રનું અધ્યયન કરનારને જીવ, અજીવ આદિ વિષયનું જે જ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય છે તે ખાધાદિ દોષોથી રહિત અને વસ્તુનું યથાર્થ સ્વરૂપ પ્રગટ કરનાર હાય છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #64

प्रमेयचन्द्रिका टीका श. १ उ. १ सू० १ 'विआहपन्नत्ती'-शब्दस्य छायार्थाः ४१
विबाधप्रज्ञाप्तिरिति-विवाधा चासौ प्रज्ञा चेति विवाधप्रज्ञा, तस्या आप्तियस्याः सकाशात् , इति विग्रहे विवाधप्रज्ञाप्तिरित्यर्थः, तेन प्रमाणान्तरवाधरहितायाः प्रज्ञायाः प्राप्तिसाधकं श्रीभगवतीसूत्रमित्यष्टमो भेदः ८।
विवाधप्रज्ञात्तिरिति-विवाधप्रज्ञायाः अस्खलितबुद्धेः आत्तिः आदानं यस्याः सकाशात् सेति नवमो भेदः ९।
विगाहप्रज्ञप्तिरिति-विशिष्टो गाहः-प्रवेशो यस्याः सकाशात् सा विगाहा, एतादृशी प्रज्ञप्तिः यतः सा विगाहप्रज्ञप्तिरिति विग्रहे भगवतीसूत्राध्येतृणां सकलसूक्ष्मस्थूलदूरसमीपवर्तिप्रमेयेषु विलक्षणा बुद्धिरुत्पद्यते, इति दशमो भेदः १०॥
विगाहप्रज्ञाप्तिरिति-विविधाः गाहा:-पदार्थतत्त्वमननरूपाः यस्यां सा विगाहा, सा चासौ प्रज्ञेति विगाहप्रज्ञा, तस्या आप्तिर्भवति यस्याः सकाशात् सा ____ "विवाधप्रज्ञाप्ति"-विवाधरूप प्रज्ञाकी प्राप्ति जिससे होती है उसका नाम विबाधप्रज्ञाप्ति है। इस विग्रहमें प्रमाणान्तरकी बाधासे रहित प्रज्ञाकी प्राप्तिमें साधकतम श्री भगवतीसूत्र है, यह बात कही गई है।८।
“विबाधप्रज्ञात्ति"-विवाधरूप प्रज्ञ का आदान-ग्रहण जिससे होता है वह "विवाधप्रज्ञात्ति" है।९।।
"विगाहप्रज्ञप्ति " वि-विशिष्ट-गाह-प्रवेश-जिससे हो उसका नाम विगाह है, ऐसा विगाहरूप ज्ञान-अर्थप्ररूपण जिससे होता है वह “विगाहप्रज्ञप्ति" है। इस विग्रहमें भगवतीसूत्रका अध्ययन करने वालोंको सूक्ष्म, स्थूल, दूरासन्नवर्ती समस्त प्रमेयों-पदार्थों में विलक्षण बुद्धि उत्पन्न हो जाती है। ऐसा अर्थ निष्पन्न होता है ।१०।
“विगाहप्रज्ञाप्ति"-पदार्थतत्त्वमननरूप विविध गाह जिसके द्वारा होते हैं ऐसी प्रज्ञाका नाम विगाहप्रज्ञा है। इसकी प्राप्ति जिससे होती है
(८) "विबाधप्रज्ञाप्ति" विमाध३५ प्रज्ञानी प्रातिरेना द्वाराथाय छेतेने विमाध પ્રજ્ઞાતિ કહે છે. આ રીતે સમાસ–વિગ્રહ કરીને એમ બતાવવામાં આવ્યું છે કે ભગવતીસૂત્ર પ્રમાણુન્તરની બાધાથી રહિત પ્રજ્ઞાની પ્રાપ્તિ માટે સૌથી વધારે સાધક છે.
(e) “ विबाधप्रज्ञात्ति" विशा३५ प्रज्ञानु माहान (अ) ना દ્વારા થાય છે તેને “વિબાધપ્રજ્ઞાત્તિ કહે છે.
(१०) 'विगाहप्रज्ञाप्ति' - वि= विशिष्ट, गाह = प्रवेश. ना विशिष्ट प्रवेश थाय तेने 'विगाह' ४ छ. मे विभाड३५ ज्ञान-मथ प्र३५९५ ना દ્વારા થાય છે તેને “વિવાહપ્રજ્ઞપ્તિ' કહે છે. આ રીતે સમાસ–વિગ્રહ કરીને એમ બતાવવામાં આવ્યું છે કે ભગવતીસૂત્રનું અધ્યયન કરનારને સૂક્ષ્મ, સ્થૂલ, અને દૂરાસન્નવર્તી સમસ્ત પ્રમેયે પદાર્થો વિષે વિલક્ષણ બુદ્ધિ ઉત્પન્ન થઈ જાય છે.
(११) 'विगाहप्रज्ञाप्ति' या तत्वना भनन३५ विविध ॥ड (प्रवेश) જેના દ્વારા થાય છે એવી પ્રજ્ઞાનું નામ “વિવાહપ્રજ્ઞા” છે. તેની પ્રાપ્તિ જેનાથી भ०६
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #65

भगवतीसूत्रे विगाहमाप्तिः, अस्मिन् विग्रहे सकलपदार्थतत्त्वसारासारविवेचनात्मिकायाः प्रज्ञायाः प्राप्तिर्भगवतीसूत्राध्ययनेन भवतीत्येकादशो भेदः ११।
विगाहप्रज्ञात्तिरिति-विगाहप्रज्ञाया आत्तिा आदानं यस्याः सकाशात् सेति द्वादशो भेदः १२॥ इति ।
यस्या व्याख्यानं भगवतस्तीर्थकरस्य देशना, तस्याः प्रज्ञप्तिः लोकेभ्यः प्रकटीकरणम् , अर्थात् यादृशीं देशनां भगवान् दिदेश, तत्सजातीयशब्दानामेवैतसूत्रेणाप्यवगमो भवति, अत एव-पञ्चमाङ्गे भगवती-शब्दघटकभगवत्वविशेषणउसका नाम विगाहप्रज्ञाप्ति है। इस विग्रहमें सकलपदार्थों के तत्त्वका सारासाररूपसे विवेचन करनेरूप बुद्धिकी प्राप्ति भगवतीसूत्रके अध्ययनसे होती है, ऐसा अर्थ प्रकट होता है ।११।
“विगाहप्रज्ञात्ति"-विशिष्ट गाह-प्रवेश जिससे हो उसका नाम विगाह है, विगाहरूप प्रज्ञाका आदान जिससे होता है वह “विगाहप्रज्ञात्ति" है ।१२।
इस प्रकार "विआहपण्णत्ति" इस शब्दकी बारह प्रकारकी संस्कृत छायाओंका अर्थ प्ररूपण यहां तक किया। ___ अब यह प्रकट किया जाता है कि इस पंचम अंगमें " भगवती"
शब्दकी सार्थकता कैसे है। अर्थात् इस व्याख्याप्रज्ञतिको भगवती विशेषण क्यों दिया गया?, सूत्रकार इस विशेषण से इसमें पूज्यता प्रकट कर रहे हैं, क्यों कि इसका व्याख्यान भगवान तीर्थकर प्रभुकी देशनारूप है । इस देशनाको जो इसके द्वारा प्रकट किया जा रहा है उसका कारण लोकों के हित होनेकी दृष्टि है। अर्थात् जिस प्रकारकी देशना થાય છે તેને “વિવાહપ્રજ્ઞાપ્તિ કહે છે. આ રીતે સમાસ-વિગ્રહ કરવાથી એવો અર્થ પ્રગટ થાય છે કે “ભગવતીસૂત્રના અધ્યયનથી સમસ્ત પદાર્થોના તત્ત્વના સારાસારનું વિવેચન કરવાની બુદ્ધિ પ્રાપ્ત થાય છે.
(१२) 'विगाहप्रज्ञात्ति' = विशिष्ट ॥3 (प्रवेश) रेन वा थाय तेन विड કહે છે. વિશાહરૂપ પ્રજ્ઞા જેના દ્વારા ગ્રહણ થાય છે તેને “વિગાહપ્રજ્ઞાત્તિ કહે છે.
___ “विआहाण्णत्ति” शनी ॥२ ५४१२नी सस्कृत छायाना मथन વિવેચન અહીં સુધીમાં કરવામાં આવ્યું છે.
હવે “ભગવતી’ શબ્દની સાર્થકતા બતાવવામાં આવે છે કે–આ પાંચમાં અંગમાં “ભગવતી’ શબ્દ કેવી રીતે સાર્થક છે ? એટલે કે વ્યાખ્યાપ્રજ્ઞપ્તિને ભગવતી’ વિશેષણ શા માટે લગાડ્યું છે? સૂત્રકાર આ વિશેષણના પ્રયોગ દ્વારા તેમાં પૂજ્યતા પ્રગટ કરે છે, કારણ કે તેનું વ્યાખ્યાન તીર્થંકર પ્રભુની દેશનારૂપ છે. આ શાસ્ત્ર દ્વારા તે દેશનાને લેકેનું હિત કરવાની ભાવનાથી પ્રગટ કરેલ છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #66

प्रमेयचन्द्रिका टीका श. १ उ. १ सू० १ आदौ मङ्गलस्यावश्यकता ४३ मितरापेक्षयाऽस्य महत्त्वं प्रकटयति । अर्थात्-अस्य पञ्चमाङ्गस्य भगवतीति विशेषणेनातिपूज्यतामाविष्करोति, अतिपूज्ये भगवच्छब्दस्य प्रयोगदर्शनात् , यथा"तत्र भगवांस्तीर्थकरः" इति । भगः = ऐश्वर्यम् , स इतरातिशायी विद्यते यस्याः सा भगवतीति।
सर्वेऽपि शास्त्रकाराः शास्त्रारम्भसमये मङ्गलमाचरन्ति, तत्र-प्रस्तुतशास्त्रे समस्तकल्याणकारके विघ्ना न भवन्तु, इत्याशयेन प्रस्तुतशास्त्रस्य निर्विघ्नतया समाप्तिभावनया, एतच्छास्त्राध्ययनकर्तृणां दीर्घायुष्कत्वादिभावनया च गुरुपरम्पराप्राप्त प्रभुने दी है उसी के अनुरूप शब्दोंका ही इस सूत्रसे भी अवगम (ज्ञान) होताहै इसलिये इस पंचम अंगमें भगवती-शब्द घटक जो भगवत्त्व विशेषण है वह इतर सूत्रोंकी अपेक्षा-अन्य छद्मस्थ जनकृत सूत्रोंकी अपेक्षाइसमें महत्त्व प्रकट करता है । अर्थात्-सूत्रकारका " भगवती" " इस विशेषणसे इस पंचमांगमें अतिपूज्यता है" यह प्रकट करनेका अभिप्राय है। "भगवत्" शब्दका अतिपूज्यता अर्थमें प्रयोग देखा जाता है। जैसे-“तत्र भगवांस्तीर्थकरः ” में। भग नाम ऐश्वर्यका है । यह ऐश्वर्य इतरातिशायी अर्थात् अन्यकी अपेक्षा अधिक जिसमें मौजूद हो वह भगवती है। इस सब कथनका निष्कर्षार्थ केवल यही है कि यह शास्त्र अति पूज्य है। यह बात इसके साथ दिये गये भगवती-शब्दसे ज्ञात होती है। __ जितने भी शास्त्रकार हैं वे सब जब शास्त्रप्रणयन (शास्त्रप्ररूपण) करते हैं उस समय मंगलाचरण करते हैं। यह शास्त्र भी प्रारंभ हो रहा है अतः
એટલે કે જે પ્રકારની દેશના પ્રભુએ દીધી છે તેને અનુરૂપ શબ્દ જ આ સૂત્રમાં પણ જાય છે તેથી આ પાંચમાં અંગમાં ભગવતી શબ્દઘટક જે ભગવત્ત્વ વિશેષણ છે તે અન્ય સૂત્રોના કરતાં–અન્ય સ્થજનકૃત સૂત્રોના કરતાં – આ સૂત્રમાં મહત્તા પ્રગટ કરે છે. એટલે કે “ભગવતી વિશેષણ દ્વારા આ સૂત્રમાં અતિપૂક્યતા દર્શાવવાનું સૂત્રકારને હેતુ છે. “ભગવત”ને અતિપૂજ્યતાના सभा प्रयोग थाय छे. "तत्र भगवाँस्तीर्थकर : "मां औश्वयन '' નામ આપેલું છે. એ ઐશ્વર્ય જેનામાં મેજૂદ છે તેને ભગવતી કહે છે. આ બધા કથનને નિચોડ એ છે કે આ શાસ્ત્ર અતિપૂજ્ય છે. એ વાત તેની સાથે વપરાયેલ “ભગવતી” શબ્દથી સમજી શકાય છે.
શાસ્ત્રોની રચના કરતી વખતે બધા શાસ્ત્રકારે મંગળાચરણ કરે છે. આ શાસ્ત્રની પણ શરૂઆત થઈ રહી છે તેથી સમસ્ત જીવનું કલ્યાણ કરનાર આ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #67

४४
भगवतीसूत्रे मङ्गलं शास्त्रारम्भे चावश्यमेव कुर्युरिति शिष्यजनशिक्षार्थ, शिष्यपरम्परायां भगवतीसूत्रस्याव्यवच्छेदार्थ च शास्त्रारंभे मङ्गलं प्रदर्शयति । मङ्गलं द्विविधम्-द्रव्यमङ्गलं भावमङ्गलं च । तत्र लोके दध्यक्षतादिद्रव्यमङ्गलस्य सत्वेऽपि विघ्ननाशस्याऽदर्शनात्, कदाचिन्नाशेऽपि पुनरुद्भवादनैकान्तात्यन्तिकत्वेन न परमोपयोगित्वं द्रव्यमङ्गलस्येति तदाचरणममदर्य श्रीसुधर्मा स्वामी ऐकान्तिकात्यन्तिकविघ्ननाशादिफलसमस्तकल्याणकारक इस शास्त्र के प्रणयन (प्ररूपण)में विघ्न न आवें, और इसकी समाप्ति विना किसी विघ्न बाधाके सुन्दरीतिसे हो जावे, तथा इसके अध्ययन करने वालोंमें दीर्घायुष्कता आदि बनी रहे, तथा "गुरुपरंपराप्राप्त मंगल शिष्यजनोंको शास्त्र प्रारंभ करते समय अवश्य ही करना चाहिये" ऐसी शिक्षा शिष्यजनोंको मिलती रहे, तथा "शिष्यपरंपरामें भगवतीसूत्रका व्यवच्छेद न हो" इन सब अभिप्रायोंसे प्रेरित होकरसूत्रकारने शास्त्रके प्रारंभमें मंगलाचरण किया है। ___ मंगल दो प्रकारका होता है-एक द्रव्यमंगल और दूसरा भावमंगल। द्रव्यमंगलरूप जो लोकप्रसिद्ध दही अक्षत आदि पदार्थ हैं, वे विघ्नोंके ऐकान्तिक-आत्यन्तिकरूपसे विनाशकर्ता नहीं होते हैं, क्यों कि इनके सद्भावमें भी विघ्नोंका नाश होता देखा नहीं जाता है, तथा कदाचित् यदि इनसे विघ्नोंका नाश हो भी जावे तो वह ऐसा नहीं होता कि भविष्यमें वह फिरसे उत्पन्न न हो । इसलिये शास्त्रकर्ताकी दृष्टिमें द्रव्यमंगलमें विघ्नविनाशके प्रति अनैकान्तिक एवं
શાસ્ત્રની રચનામાં કોઈ પણ જાતનું વિઘ્ન ન આવે, અને કેઈ પણ જાતના વિક્ત કે હરકત વિના તેની સારી રીતે સમાપ્તિ થઈ જાય, તથા તેનું અધ્યયન કરનારમાં દીર્ધાયુષ્યતા રહે, તથા ગુરુપરંપરાપ્રાપ્ત શિષ્યજનેને શાસ્ત્રનો પ્રારંભ કરતી વખતે મંગળાચરણ કરવાની શિક્ષા મળે, તથા શિષ્ય પરંપરામાં ભગવતીસૂત્રને
વ્યવહેદ ન થાય, એ સઘળા અભિપ્રાયથી પ્રેરાઈને સૂત્રકારે શાસ્ત્રની શરૂઆતમાં મંગળાચરણ કરેલ છે. મંગલ બે પ્રકારનાં હોય છે – (૧) દ્રવ્યમંગળ અને (૨) ભાવમંગળ. દ્રવ્યમંગળ રૂપ જે લેકપ્રસિદ્ધ દહી, અક્ષત (ચોખા) આદિ પદાર્થો છે તેઓ દ્વારા વિદનેને આત્યંતિક રૂપે વિનાશ થતો નથી, કારણ કે તેમના સદ્ભાવમાં પણ વિનેને નાશ થતું હોય એવું જોવા મળતું નથી, અને કદાચ તેનાથી વિનાને નાશ થઈ જાય તે પણ ભવિષ્યમાં તે વિઘ્ન ન આવી પડે એવું બનતું નથી. તેથી શાસ્ત્રકર્તાની દષ્ટિએ દ્રવ્યમંગલ વિઘોને નાશ કરવામાં અનેક
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #68

प्रमेयचन्द्रिका टीका श. १ उ. १ सू० १ पञ्चपरमेष्ठितमस्कारसूत्रम् ४५ जनकं भावमङ्गलमेव वाञ्छितफलसाधनक्षममिति मनसि निश्चित्यात्र भावमङ्गलमाह, तत्रापि भावमङ्गलेषु तपःसंयमादिनानाविधेषु पञ्चपरमेष्ठिनमस्काररूपमङ्गलस्य " एषो पंचनमुक्कारो सव्वपावप्पणासणो । मंगलाणं च सव्वेसिं पढमं हवइ मंगलं " । एष पञ्चनमस्कारः सर्वपापप्रणाशनः । मङ्गलानां च सर्वेषां प्रथम भवति मङ्गलम्" इति वचनेन सर्वपापविनाशकतया प्रतिबन्धकीभूतज्ञानावरणीयाद्यष्टविधकर्मरूपसमस्तविघ्नध्वंसकारणत्वेन परमेष्ठिपञ्चकनमस्काररूपमेव भावअनात्यन्तिक होनेके कारण परम उपयोगिता नहीं है, इसलिये शास्त्रप्रारंभमें इसका आचरण नहीं करके श्री सुधर्मास्वामीने भावमंगल किया था । क्यों कि भावमंगलमें ही विघ्नविघातरूप फल के प्रति ऐकान्तिक आत्यन्तिकरूपसे कारणता है, अतः वह भावमंगल ही अभिलषित फलकी सिद्धि करने में समर्थ है । इस प्रकारका उनके अन्तःकरणमें निश्चय था। इस निश्चयके अनुसार ही श्री सुधर्मा स्वामीने शास्त्रकी
आदिमें भावमंगलरूप पंचपरमेष्ठीको नमस्कार किया है। यद्यपि भावमंगलरूप तप संयम आदि अनेक हैं फिर भी पंचपरमेष्ठीको नमस्कार रूप जो मंगल किया है वह “ एसो पंचनमुक्कारो सब्वपावप्पणासणो, मंगलाणं च सव्वेसिं पढम हवह मंगलं" यह पंचनमस्कार समस्त पापों का नाश करने वाला है और सब मंगलोंमें आद्य मंगल है, इस आगमप्रसिद्ध आदेशके अनुसार किया है। ज्ञानावरण आदि जो आठ प्रकारके कर्म हैं वे विघ्नरूप हैं, वे जीवके प्रत्येक कार्यमें प्रतिबन्धक होते તિક અને અનાત્યન્તિક હોવાથી, તેમને તે વધારે ઉપયોગી લાગ્યું નથી. તેથી શાસ્ત્રને પ્રારંભ કરતી વખતે દ્રવ્યમંગલને ઉપયોગ ન કરતાં ભાવમંગલને ઉપયોગ કરવાનું શ્રી સુધર્મા સ્વામીને એગ્ય લાગ્યું છે. કારણ કે ભાવમંગળ જ વિશ્નોના ઐકાન્તિક અને આત્યન્તિક નાશ કરવામાં સાધક બને છે. તેથી તે ભાવમંગળજ અભિલષિત ફળ પ્રાપ્ત કરવાને સમર્થ છે, એવું તેઓ ચોક્કસ માનતા હતા. એ નિશ્ચયાનુસાર શ્રીસુધર્માસ્વામીએ શરૂઆતમાં ભાવમંગળરૂપ પંચપરમેષ્ટિને નમસ્કાર કર્યા છે, જે કે તપ, સંયમ આદિ અનેક વસ્તુઓ ભાવમંગળરૂપ છે छतi ५५ ५५५२मेष्ठिने नभ२४.२ ३५ रे माय२९ ४यु छे ते “एसो पंचनमुक्कारो सव्वपावप्पाणासणो, मंगलाणं च सव्वेसिं पढम हवइ मंगलं" - "२॥ ५५ નમસ્કાર સમસ્ત પાપ નાશ કરનારાં છે અને સમસ્ત મંગલેમાં આદ્ય મંગળ છે” આ આગમપ્રસિદ્ધ આદેશાનુસાર કરેલ છે. જ્ઞાનાવરણ આદિ જે આઠ પ્રકારનાં કર્મ છે તે વિહ્મરૂપ બને છે. તે કર્મો જીવના કેઈ પણ કાર્યમાં નડતરરૂપ થયા કરે છે. તેથી આ જે આઠ પ્રકારના કર્મો તેમાં નડતરરૂપ છે-તેમાં વિશ્વરૂપ છે,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #69

भगवतीसूत्र मङ्गलमाचरति, पञ्चपरमेष्ठिनां सर्वलोकोत्तमत्वात् , शरणागतवत्सलत्वाच्च, परममङ्गलरूपतया तन्नमस्कारस्य सर्वत उत्तममगलत्वात सर्वश्रुतस्कन्धाभ्यन्तरख्यत्वाच्चेति शास्त्रादौ तादृशनमस्काराचरणस्यैव सर्वथा युक्तत्वमित्याशयेनाह भगवान् सुधर्मस्वामी-नमो अरिहंताणं' इत्यादि ।
मूलम्नमो अरिहंताणं, नमो सिद्धाणं, नमो आयरियाणं, नमो उवज्झायाणं, नमो लोए सव्वसाहणं ॥ सू० १॥
छाया-नमोऽर्हद्भ्यः, नमः सिद्धेभ्यः, नमः आचार्येभ्यः, नमः उपाध्यायेभ्यः, नमो लोके सर्वसाधुभ्यः ॥ मू० १॥ रहते हैं। अतः प्रतिबंधकरूप जो ये ज्ञानावरण आदि अष्टविध कर्मरूप बिघ्न हैं उनके नाशके प्रति कारण होनेसे पंचपरमेष्ठीको नमस्कार करनेरूप भावमंगलका आचरण शास्त्रकार करते हैं। ये पंचपरमेष्ठी लोकमें सर्वोत्तम हैं, शरणागतवत्सल हैं, और परममंगलरूप हैं, इसलिये इन्हें किया गया नमस्कार भी सर्वप्रकारसे उत्तममंगलरूप है, तथा सर्व श्रुत के आभ्यन्तररूप है, इसलिये शास्त्रकी आदिमें तादृश नमस्कारका करना ही सर्वथा युक्त है, इस आशयसे भगवान् सुधर्मा स्वामी सर्वप्रथम नमस्कार सूत्र कहते हैं " नमो अरिहंताणं " इत्यादि
(नमो अरिहंताणं) अर्हन्तोंके लिये नमस्कार हो, (नमो सिद्धाणं) सिद्धोंके लिये नमस्कार हो, (नमो आयरियाणं ) आचार्योंके लिये नमस्कार हो, (नमो उवज्झायाणं) उपाध्यायोंके लिये नमस्कार हो, (नमो लोए सव्वसाहूणं) लोकमें सर्वसाधुओंके लिये नमस्कार हो।। તેમને નાશ કરવાના કારણરૂપ હેવાથી પંચપરમેષ્ટિને નમસ્કાર કરવારૂપ ભાવમંગલનું શાસ્ત્રકારે આચરણ કરે છે. એ પંચપરમેષ્ઠી લોકમાં સર્વોત્તમ છે. શરણાગતવત્સલ છે, અને પરમ મંગલરૂપ છે. તેથી તેમને કરાતાં નમસ્કાર પણ સર્વ પ્રકારે મંગલરૂપ છે, તથા સર્વ શ્રુતસ્કંધના આત્યંતરરૂપ છે. તેથી શાસ્ત્રને પ્રારંભે તે પ્રકારનાં નમસ્કાર કરવા તે તદ્દન ચોગ્ય જ છે. એ આશયથી શ્રી સુધર્મા स्वाभी. सर्व प्रथम नमः॥२ सूत्र ४ छ “ नमो अरिहंताणं" त्याह
(नमो अरिहंताणं) मताने नभ२४॥२ , (नमो सिद्धाणं) सिद्धीने नभ२४१२ डा, (नमो आयरियाणं) मायानि नभ२४१२ डी, (नमो उवज्झायाणं व्यायाने नम२४।२ , (णमो लोए सव्वसाहूणे) भi सब साधुमाने नमः४१२ डी.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #70

प्रमेयचन्द्रिका टीका श. १ उ० १ सू० १
अन्नमस्कार : ४७ टीका-'नमो अरिहंताणं' इत्यादि । 'नम' इति नैपातिकपदम् , पद्यते गम्यतेऽर्थोऽनेनेति पदम् , तच्च पञ्चविधम्-नैपातिकम् १, नामिकम् २, औपसर्गिकम् ३, आख्यातिकम् ४, मिश्रं ५ च । यथा-'च वा खलु' इत्यादि नैपातिकम् १, 'अश्व', गजः इत्यादि नामिकम्२, 'प्र परा' इत्याधौपसर्गिकम्३, 'भवति, पचती' -त्यादि आख्यातिकम्४, 'संयतः पाचकः' इत्यादि मिश्रम्५। एतेषु 'नमः इति पदं नैपातिकम् , अहंदादिनमस्कार्यवाचकपदानामादावन्ते वा निपतनशीलत्वात् । तादृशनमः शब्दार्थश्चात्र द्रव्यसङ्कोचरूपो भावसङ्कोचरूपश्च । तत्र-पञ्चाङ्गनमनं द्रव्य
इस सूत्र में 'नमः" यह नैपातिक पद है। जिससे अर्थका बोध हो उसका नाम पद है। यह पद पांच प्रकारका होता है-(१) नैपातिक, (२) नामिक,(३) औपसर्गिक, (४)आख्यातिक और (५)मिश्र। “च वा खलु" इत्यादि नैपातिक पद हैं । “अश्वः, गजः" आदि नामिक पद हैं। "प्रपरा" आदि औपसर्गिक पद हैं। भवति पचति' आदि आख्यातिक पद हैं। "संयतः पाचकः” इत्यादि मिश्र पद हैं। इन पदोंमें से “नमः” यह पद नैपातिक पद है। अहंत आदि जो नमस्कार करने योग्य हैं उनके वाचक पदोंके आदि और अंतमें जिनका निपतन हो, अर्थात् अहंदादि पदोंके आदि और अन्तमें जो नमस्कार आदिके वाचक पद लगे रहते हैं वे नैपातिक पद् हैं। इन्हीं पदोंमें से यह " नमः" पद है। इसका अर्थ द्रव्यसंकोच
और भावसंकोचरूप होता है। दोनों हाथ दोनों पैर और मस्तक, इन पांच अंगोंका न माना उसका नाम द्रव्यसंकोच है। संकोच नमस्काररूप
આ સૂત્રમાં “નમઃ” નૈપાતિક પદ છે. જેનાથી અર્થને બંધ થાય તેનું नाम ५४ छ. ५४ना पाय २ छ-(१) नेपाति:, (२) नाभि, (3) सीपस. Orx, (४) भाभ्याति मने () मिश्र.:"च” “वा खलु" त्या नैपाति: ५४ छे. "अश्वः' गजः" वगेरे नाभि ५४ छे. "प्र, परा" माहि सोपस ५४ छ. 'भवति' मादाच्याति ५४ छ. “संयतः पाचकः" माहि भिश्र५६ छ. पति ५शमा “नमः" नेपाति: ५४ छ. म त हि नभय (नम२४।२ने पात्र) છે. તેમનાં વાચક પદોની શરૂઆતમાં તથા અન્ત જેનું નિપતન (ઉપયોગી થાયએટલે કે અહંત આદિ પદની શરૂઆતમાં અને અન્ત જે નમસ્કાર આદિ વાચક श६ साणे तेन नपाति ५४ ४ छ. 20 'नमः' ५४ ते प्रा२नु छ. तेन मथ દ્રવ્યસંચરૂપ અને ભાવસંકેચરૂપ થાય છે. બંને હાથ, બને પગ અને મસ્તક, એ પાંચ અંગોને નમાવવા તેનું નામ દ્રવ્યસંકેચ છે. સંકોચ નમસ્કારરૂપ હોય છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #71

४८
भगवती सूत्रे
सङ्कोचः, सङ्कोचस्यैव नमस्काररूपत्वात् । मानमदादित्यागरूपो भावसङ्कोचः, अदादिगुणविषये संलग्नस्य मनसोऽर्हदादिगुणानुस्मरणात्मकतया भावनमस्काररूपत्वात् । तदुक्तम्
" नैपातिकपदं द्रव्य - भावसङ्कोचवाचकम् " इति,
स च नमस्कारः कर- चरणादिपञ्चाङ्गसङ्कोचरूपो मानादित्यागरूपश्च । एतादृशो नमस्कारः केभ्यः क्रियते ? इत्याह- "अरिहंताणं" अर्हद्द्भ्यः - अर्हन्ति वन्दननमनादीनि, अशोकाद्यष्टमहाप्रातिहर्याणि चेति अर्हन्तः, अथवा अर्हन्ति तीर्थकरनामगोत्रादिभिराबद्धाः सन्तो मुक्तिगमनयोग्या भवन्तीति अर्हन्तः " अरिहंताणं " इत्यस्यान्या अपि च्छायाः सम्भवन्ति, तज्जिज्ञासुभिरावश्यकसूत्रस्य मत्कृता
तोषणी टीका विलोकनीया । लोके यः स्वकीयं स्वल्पमप्युपकरोति तं जना होता है। मान मद आदिका परित्याग करना इसका नामभावसंकोच है। अर्हन्त आदिके गुणोंके विषय में संलग्न मन अर्हत आदिके गुणोंका बार वार स्मरण करने वाला होनेसे भावनमस्काररूप बन जाता है। ऐसा ही कहा है - नैपातिक पद द्रव्थसंकोच और भावसंकोचका वाचक होता है। वह नमस्कार कर चरण आदि पांच अंगोंके संकोचरूप, मानादिके त्यागरूप होता है । यह नमस्कार किन के लिये किया है ? उत्तर- "अरिहंताणं" अर्हतोंके लिये किया है। वंदन, नमन आदि क्रियाके, और अशोक आदि अष्ट महाप्रातिहार्यो के जो योग्य हों वे अर्हत हैं । अथवा - तीर्थकरनामगोत्र आदिके बंधसे युक्त होते हुए जो मुक्तिमें जाने के योग्य होते हैं वे अर्हन्त हैं । "अरिहंताणं" इस पदकी और भी अनेक छायाएँ हो सकती हैं, इस वातको जाननेवालोंके लिए आवश्यकसूत्रकी टीका मुनितोषिणी नामकी
માન, મદ આદિના પરિત્યાગ કરવા તેનું નામ ભાવસકાચ છે. અદ્ભુત આદિના ગુણ્ણાના વિષયમાં લીન થયેલું મન અહંત આદિના ગુણાનું વારંવાર સ્મરણ કરતું હાય છે, તેથી તે ક્રિયા ભાવનમસ્કારરૂપ બની જાય છે નૈપાતિકપદ દ્રવ્યસ કાચ અને ભાવસ કાચનું વાચક હોય છે, એવું કહેવાય છે. તે નમસ્કાર હાથ, પગ આઢિ પાંચ અંગેાના સ`કાચરૂપ અને માન આદિના ત્યાગરૂપ હાય છે. તે નમસ્કાર अने हुर्ष्या छे ? उत्तर – “ अरिहंताणं ” - अतने य छे, वहन, नमन माहि ક્રિયાઓને માટે અને અશેક આદિ આઠ મહાપ્રાતિહાનેિ માટે જે ચૈાગ્ય હાય તેમને અંત કહે છે, અથવા તીર્થંકર નામગોત્ર આદિના બંધથી યુક્ત હાવાને सीधे भेथे। भुस्तिमां भवाने योग्य होय छे तुमने आई त उडे छे. “ अरिहंताणं ” પદ્મની મીજી પણ ઘણી છાયાએ થઇ શકે છે. તે વાત જાણવાની જિજ્ઞાસા ધરાવનારે મારાદ્વારા લખાયેલ આવસ્વકસૂત્રની સુનિતાષિણી નામની ટીકા વાંચી જવી, લેાકમાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #72

प्रमेयचन्द्रिका टीका श. १. उ० १ सृ० १ अर्हत्सिद्धनमस्कारः ४९ नमन्तीति प्रसिद्धिः, इमेऽर्हन्तस्तु अनेकभवपरम्परयाऽप्राप्तदुःखक्षयप्राणिनिरतिशयपरमानन्दात्मकमोक्षपथप्रदर्शकतयाऽतीवोपकारिणः सर्वप्राणिनामित्यत एतेषामहतां नमस्कारयोग्यता सुतरामेव सम्पद्यत इति ।
"नमो सिद्धाणं" इति-नमः सिद्धेभ्यः, सितं-बद्ध ज्ञानावरणीयादिकमष्टमकारकं कर्म, ध्मातं-नाशितमतिप्रदीप्तशुक्लध्यानवह्निना यैस्ते सिद्धास्तेभ्यो नमस्कारो भवतु, अथवा गत्यर्थक-षिध्-धातुः, ततश्च क्तमत्यये कृते सति कि जो मेरे द्वारा की गई है देखनी चाहिये । लोकमें ऐसी प्रसिद्धि है कि जो अपना थोड़ा सा भी उपकार करते हैं मनुष्य उसे अपना हितैषी समझकर नमस्कार करते हैं। इसी कारण यहां पर सर्वप्रथम अर्हत भगवंतको नमस्कार किया गया है । क्यों कि ये अनेक भवपरम्परा से दुःखोंका अभाव जिन्होंने प्राप्त नहीं किया है ऐसे प्राणियोंको निरतिशय (अत्यन्त) परमानन्दात्मक जो मोक्षका मार्ग है उसके प्रदर्शक होते हैं । इस कारण ये समस्त प्राणियों के अत्यंत उपकारक हैं, अतः ऐसे परमोपकारी अईन्तप्रभुमें नमस्कारकी योग्यता अपने आप ही आती है।
" नमो सिद्धाणं" सिद्धोंके लिये नमस्कार हो-“सितं ध्मातं यैस्ते सिद्धाः" इस व्युत्पत्तिके अनुसार बद्ध ज्ञानावरणीयादिक आठ प्रकारके कर्मका नाम सित है। इस सितको प्रदीत शुक्लध्यानरूप अग्निके द्वारा जिन्होंने समूल नष्ट कर दिया है उनका नाम सिद्ध है। ऐसे सिद्धोंके लिये यहां नमस्कार किया है। अथवा-गत्यर्थक"षि"धातुसे "क्त"प्रत्यय
એવું બને છે કે જે કોઈ છેડે ઉપકાર પણ કરે છે તેમને પિતાના હિતૈષી માનીને લેકે નમસ્કાર કરે છે એ જ કારણે અહીં સૌથી પહેલા નમસ્કાર અહંત ભગવાનને કર્યા છે, કારણકે અનેક ભવપરંપરાથી જેમણે દુઃખને અભાવ પ્રાપ્ત કર્યો નથી એવા જીવોને નિરતિશય (અત્યંત) પરમાનંદરૂપ મેક્ષમાર્ગના તેઓ પ્રદર્શક બને છે તે કારણે તેઓ સમસ્ત જીના પરમ ઉપકારક છે. તેથી એવા પરમ ઉપકારી અહંત પ્રભુમાં આપ આપજ નમસ્કાર પ્રાપ્ત કરવાની યેગ્યતા આવી જાય છે.
“नमो सिद्धाणं" - सिद्धीने नभ२४।२ डी. “सितं ध्मातं यैस्ते सिद्धाः " २॥ વ્યુત્પત્તિ અનુસાર જ્ઞાનાવરણ આદિ આઠ પ્રકારના જે કર્મો બાંધ્યા હોય છે તેને 'सित' ४ छ. २ सितना प्रहात सध्यान३५ मशि द्वारा सभी भूग. भांथी नाश ध्यछ तेमने 'सिद्ध' ४ छ. सेवा सिद्धीन महीनभार ज्या छ. अथवा - तिवाय 'षिध्' धातुने 'क्त' प्रत्यय साथी 'सिद्ध' ५६ भ०७
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #73

५०
भगवतीसूत्रे 'सिद्धः' इति पदं निष्पन्नम् । तदर्थश्च-सेधन्ति स्म-पुनरावृत्तिरहिततया लोकाग्रं सिद्धस्थानं गच्छन्ति स्मेति सिद्धाः, अथवा 'पिधु संराद्धा'-विति धातोः क्तप्रत्यये सिद्ध इतिपदं सिध्यति, तदर्थश्च-असिध्यन् कृतकृत्या अभूवन्निति सिद्धाः, मोक्षप्राप्त्यर्थमेव सर्वः प्रयासः सर्वैरपि क्रियते, स च मोक्ष एभिः प्राप्त इति कृतकृत्याः संजाताः, नास्ति करणीयमतस्तेषाम् । अथवा शास्त्रार्थ-षिध्-धातोनिष्पन्नतया तादृशधात्वभिप्रायेण तु सेधन्ति स्म-शासितारोऽभूवनिति सिद्धाःशासनकर्तार इति यावत् । विध् धातोर्मङ्गलार्थकत्वाभिप्राये तु सेधन्ति स्म-अजरामरत्वादिमाङ्गल्यरूपतामन्वभूवनिति सिद्धाः। अथवा सिद्धशब्दो नित्यपर्यायवाची, करने पर 'सिद्ध' पद निष्पन्न हुआ है। इसका तात्पर्य ऐसा है कि जिन्होंने पुनरावृत्तिरहितरूपसे लोकके अग्र भागमें स्थिति - सिद्धस्थान-को पा लिया है उनका नाम सिद्ध है । अथवा-संराद्धार्थक 'षिधु"धातुसे"क्त" प्रत्यय करने पर "सिद्ध” यह पद बना है। जो कृतकृत्य हो चुके हैं उनका नाम सिद्ध है, ऐसा इसका अर्थ होता है । मोक्षप्राप्तिके लिये ही सब प्रकारका प्रयास सब प्राणियों द्वारा किया जाता है। यह मोक्ष इन सिद्धोंने प्राप्त कर लिया है इसलिये ये कृत-कृत्य माने जाते हैं, क्यों कि अब इन्हें कुछ करना बाकी नहीं रहा है। अथवा-शास्त्रार्थक षिध धातुसे भी"क्त"प्रत्यय करने पर "सिद्ध"शब्द निष्पन्न होता है । इस धातुके अर्थानुसार जो शासनकर्ता हुए हैं उनका नाम सिद्ध है। मंगलार्थक "षिध"धातुके अभिप्रायसे जब "सिद्ध" शब्द बनाया जाता है। तब इसका अर्थ अजर अमर आदि रूप मंगलपनेको जिन्होंने पा लिया है वे सिद्ध हैं। બને છે. તેને ભાવાર્થ આ પ્રમાણે છે. જેમણે પુનરાવૃત્તિથી રહિત લેકના અગ્ર ભાગમાં આવેલ સિદ્ધસ્થાનને પ્રાપ્ત કર્યું છે, તેમને સિદ્ધ કહે છે. અથવા – सशद्धाय ४ ‘षिधू' धातुने 'क्त' प्रत्यय साथी 'सिद्ध' ५४ मन छ. या તકૃત્ય થઈ ગયા છે તેમને સિદ્ધ કહે છે, એ તેને અર્થ થાય છે. મોક્ષ પ્રાપ્તિને માટે જ સઘળા જી દ્વારા બધા પ્રકારના પ્રયત્ન થાય છે. એ સિદ્ધોએ તે મોક્ષ પ્રાપ્ત કરી લીધું છે તેથી તેમને કૃતકૃત્ય થયેલા માનવામાં આવે છે, કારણ કે હવે તેમને કંઈ પણ કરવાનું બાકી રહ્યું નથી. અથવા -
साथ 'षिध' यातुन 'क्त' प्रत्यय साथी 'सिद्ध' २५४ ने छ । ધાતના અર્થ પ્રમાણે જેઓ શાસનકર્તા થયા છે તેમને સિદ્ધ કહે છે. મંગલાર્થક 'षि यातनी महथीन सिद्ध' २५४ मनापामा पावेतो तेनी मथ मा प्रमाणे થાય-અજર, અમર આદિરૂપ મંગળતા જેમણે પ્રાપ્ત કરી છે તેમને સિદ્ધ કહે છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #74

प्रमेयचन्द्रिका टीका श. १ उ. १ सू०१ सिद्धाचार्यनमस्कारः ५१ तथा च-सिद्धाः नित्याः-विनाशरहिता इति यावत् । अथवा सिद्धशब्दः प्रसिद्धयर्थकः, तथा च-सिद्धाः प्रसिद्धिं गताः लोकत्रये स्वकीयविमलगुणसमुदायेन भव्यसमुदाये ख्याति प्राप्ता ये ते सिद्धाः, एतादृशसिद्धेभ्यो नमस्कारो भवतु, उक्तञ्च
"ध्मातं सितं येन पुराणकर्म, यो वा गतो निर्वृतिसौधमूर्ति । ख्यातोऽनुशास्ता परिनिष्ठितार्थों, यः सोऽस्तु सिद्धः कृतमङ्गलो मे ॥१॥ इति । अथवा-"सिद्ध"शब्द नित्य पर्यायवाची है। इस अपेक्षाजोविनाश रहित हैं वे "सिद्ध' हैं । अथवा-सिद्ध शब्द प्रसिद्धयर्थक है । इस अर्थके अनुसार जो प्रसिद्धिको प्राप्त कर चुके हैं वे सिद्ध हैं। निष्कर्षार्थ इसका यह है कि जो अपने निर्मलगुणसमूहसे भब्यसमूहके बीच ख्याति प्राप्त कर चुके हैं वे सिद्ध हैं । ऐसे सिद्धोंके लिये नमस्कार हो। कहा भी है"ध्मातं सितं येन पुराणकर्म, यो वा गतो निर्वृतिसौधमूर्ध्नि। ख्यातोऽनुशास्ता परिनिष्ठितार्थों, यः सोऽस्तु सिद्धः कृतमङ्गलो मे ॥१॥
जिन्होंने पूर्वसंचित कर्मरूप सित-बन्धनको बिलकुल नष्ट कर दिया है, अथवा जो मुक्तिरूप सौध-महलके अग्रभागमें विराजमान हो चुके हैं, अथवा जो अपने निर्मलगुणोंसे प्रसिद्ध हो चुके हैं, अथवा जो अनुशास्ता (धर्मका शासन प्रवर्तानेवाले) हो चुके हैं, अथवा कृतकृत्य बन चुके हैं, अथवा जो मंगलरूप हो गये हैं वे सिद्ध हैं। ऐसे सिद्ध-परमात्मा मेरे लिये मंगलकर्ता हों ॥१॥
અથવા “સિદ્ધ શબ્દ નિત્યપર્યાયવાચી હોય છે. તે રીતે જોઈએ તે જેઓ નિત્ય-વિનાશરહિત છે તેમને સિદ્ધ કહી શકાય. અથવા “સિદ્ધ શબ્દ પ્રસિદ્ધિસૂચક છે. તે અર્થ પ્રમાણે જેમણે પ્રસિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરી છે તેમને સિદ્ધ કહે છે. આ રીતે સિદ્ધ શબ્દને આ પ્રમાણે અર્થ નકકી થાય છે. જેઓ પિતાના નિર્મળ ગુણસમૂહથી ભવ્ય જીના સમૂહમાં ખ્યાતિ પામ્યા છે તેમને સિદ્ધ કહે છે. એવા સિદ્ધોને નમસ્કાર છે. કહ્યું પણ છે
"ध्मातं सितं येन पुराणकर्म, यो वा गतो निर्वृतिसौधमूनि । ख्यातोऽनुशास्ता परिनिष्ठतार्थों, यः सोऽस्तु सिद्धः कृमङ्गलो मे ॥१॥"
જેમણે પૂર્વોપાર્જિત કર્મરૂપ સિતને બિલકુલ નાશ કરી નાખે છે, અથવા જેએ મુક્તિરૂપ મહેલના અગ્રભાગે વિરાજમાન થઈ ગયા છે, અથવા જેઓ પિતાના નિર્મળ ગુણોથી પ્રસિદ્ધ છે, અથવા જેઓ શાસનકર્તા (ધર્મશાસન પ્રવર્તાવનાર) થઈ ચુક્યા છે, અથવા જેઓ કૃતકૃત્ય થઈ ગયા છે, અથવા જેઓ મંગળરૂપ બની ગયા છે, તેમને સિદ્ધ કહે છે. એવા સિદ્ધ પરમાત્મા મારું મંગળ કરનારા હે. (૧)
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #75

भगवती सूत्रे एतेषां सिद्धिगतानां ज्ञानदर्शन सुखवीर्यादिगुणानां नित्यतया, स्वविषये आनन्दातिशयकारकतया च भव्यजीवानामतिशयोपकारकत्वादेते नमस्करणीया इति ।
" नमो आयरियाणं " -नम आचार्येभ्यः, आङपूर्वकस्य चरतेयत्प्रत्यये 'आचार्य' इति पदं सम्पद्यते, आ-मर्यादया चर्यन्ते सेव्यन्तेऽईच्छास्त्रोपदेष्टृतयार्थज्ञानाभिलाषुकैः शिष्यैर्ये ते आचार्याः, अर्हच्छास्त्रोपदेशकत्वेनाऽऽचार्या इति कथ्यन्ते । तेभ्यो नमस्कारोऽस्तु तदुक्तम्
46
५२
सुत्तत्थबिऊ लक्खण, - जुत्तो गच्छस्स मेढिभूओ य । गणतत्तिविमुको, अस्थं वाएइ आयरिओ ॥ १ ॥ छाया - " सूत्रार्थविद लक्षणयुक्तो गच्छस्य मेधिभूतश्च । गणचिन्ताविमुक्तोऽर्थ वाचयत्याचार्यः ॥ १ ॥
सिद्धिस्थानको प्राप्त हुए इन ज्ञान, दर्शन, सुख और वीर्य आदि गुणवाले सिद्धों में नित्य होनेके कारण, तथा अपने विषय में आनन्दातिशयके निमित्तरूप कर्त्ता होनेके कारण भव्यजीवोंके प्रति अतिशय उपकारकपना है । इसलिये ये नमस्कारणीय हैं।
"नमो आयरियाणं" आचार्योंके लिये नमस्कार हो । आङ्पूर्वक चर धातुसे " ण्यत्" करने पर आचार्य शब्द बना है । इसका अर्थ यह है कि जो मर्यादापूर्वक सेवित हों उनका नाम आचार्य है। अर्थात् जिन शासन के उपदेष्टा होनेके कारण जो अर्थज्ञानाभिलाषी शिष्यजनों द्वारा सेवित किये जाते हैं वे आचार्य हैं। ये जिनशासनके उपदेशक होते हैं इसलिये आचार्य कहलाते हैं । इनके लिये नमस्कार हो। कहा भी है
સિદ્ધસ્થાનને જેમણે પ્રાપ્ત કર્યુ છે અને જેએ જ્ઞાન, દર્શીન, સુખ, વીય આદિ ગુણાથી યુક્ત છે, એવા સિદ્ધો નિત્ય હાવાને કારણે, તથા પેાતાના વિષયમાં આનંદાતિશયના કર્તા હાવાને કારણે ભવ્ય જીવા પ્રત્યે અતિશય ઉપકારક છે. તેથી તેએ નમસ્કારને પાત્ર છે.
" नमो आयरियाणं” मायायेने नभस्डार हो. 'आडू' ने 'चर्' धातु लगाडी तेनी पाछण 'ण्यतू' सगाडवाथी 'मायार्य' यह मने छे. तेनेो अर्थ आ प्रभाणे छे -
જેએ મર્યાદાપૂર્ણાંક સેવાય છે તેમનુ નામ આચાય છે. એટલે કે જિન શાસનના ઉપદેશ દેનાર હેાવાથી જ્ઞાનાભિલાષી શિષ્યા દ્વારા જેમનુ` સેવન કરાય છે, તેમને આચાર્ય કહે છે. તેએ જિનશાસનના ઉપદેશક હાય છે, તેથી આચાય अहेवाय छे. तेभने नभस्ार हो. अधुं पशु छे
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #76

प्रमेयचन्द्रिका टीका श. १ उ. १ सू० १ आचार्योपाध्यायनमस्कारः ५३
अथवा-आचारेषु निपुणा इति आचार्याः, आचाराम् ज्ञानाचारादयः, तेषां स्वयमाचरणात्, अन्येभ्यः प्रभाषणात् प्रदर्शकत्वाच, तदुक्तम्___ "पंचविहं आयारं, आयरमाणा तहा प्रभासंता।
आयारं दंसंता, आयारिया तेण वुच्चंति ॥ १॥" छाया-"पश्चविधमाचारमाचरन्तस्तथा प्रभाषमाणाः।
आचारं दर्शयन्त आचार्यास्तेनोच्यन्ते ॥ १॥” इति । "सुत्तत्थविऊ लक्खण, जुत्तो गच्छस्स मेढिभूओ य । गणतत्तिविप्पमुक्को अत्थं, वाएइ आयरिओ" ॥१॥ जो सूत्रार्थके ज्ञाता हैं, आचार्ययोग्य लक्षणोंसे युक्त हैं, गच्छके नेता हैं, गणकी चिन्तासे रहित हैं, अर्थात् गणके भारसे थकनेवाले नहीं हैं। ऐसे आचार्य अर्थकी वाचना करते हैं । अथवा आचारों में जो निष्णात होते हैं वे आचार्य हैं। ज्ञानाचार आदि पांच प्रकारका आचार जो आगम शास्त्रोंमें वर्णित है उसे स्वयं पालते हैं तथा दूसरोंके लिये उसके पालनेका उपदेश करते हैं-एवं इसे जो दूसरोंके लिये दिखाते हैं वे आचार्य हैं ॥१॥ कहा भी है
"पंचविहं आयारं, आयरमाणा तहा पभासंता ।
आयारं दंसंता, आयरिया तेण वुच्चंति ॥१॥" पांच प्रकारके आचारको जो स्वयं पालते हैं, दूसरोंको उसका उपदेश देते हैं, और जो उसे पालते हुए दिखाते हैं वे आचार्य हैं ॥१॥ ___“मुत्तत्थविऊ लक्खण,-जुत्तो गच्छस्स मेढिभूओ य ।
गणतत्तिविप्पमुको, अत्थं वाएइ आयरिओ ॥१॥" જેઓ સૂત્રાર્થના જ્ઞાતા છે, આચાર્યને યોગ્ય લક્ષણવાળા છે, ગ૭ના નેતા છે, ગણની ચિન્તાથી રહિત અર્થાત્ ગણના ભારથી નહીં થાકાર છે, એવા मायाय मथनी वायना ४२ छ (१)
અથવા–આચામાં જેઓ નિષ્ણાત હોય તેમને આચાર્ય કહે છે. જ્ઞાનાચાર આદિ પાંચ પ્રકારના જે આચારે શાસ્ત્રોમાં વર્ણવ્યા છે તેનું તેઓ પિતે પાલન કરે છે તથા તેના પાલનને ઉપદેશ બીજાને આપે છે. અને બીજા લેકેને તે આચાર જે બતાવે છે, તેમને આચાર્ય કહે છે. કહ્યું પણ છે
“ पंचविहं आयारं, आयरमाणा तहा पभासंता। __ आयारं दंसंता, आयरिया तेण वुच्चंति ॥ १॥"
જેઓ પાંચ પ્રકારના આચાર પતે પાળે છે, બીજાને તે આચાર પાળવાને ઉપદેશ દે છે અને જેમાં તેનું પાલન કરીને બતાવે છે તેમને આચાર્ય કહે છે. (૧)
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #77

भगवतीसूत्रे अन्यत्राप्युक्तम्
"आचिनोति च शास्त्रार्थमाचारे स्थापयत्यपि ।
स्वयमाचरते यस्मादाचार्यस्तेन कथ्यते ॥ १॥" इति । एतादृशा आचार्यास्तेभ्यो नम इति योजना । नमस्कारयोग्यत्वं च-आचायाणामाचारोपदेशकतया परमोपकारित्वादिति ॥ ___ "नमो उवज्झायाणं "-नम उपाध्यायेभ्यः, उप-समीपं प्राप्थागमा अधीयन्ते एभ्य इत्युपाध्यायाः, येषां सामीप्यमधिष्ठाय शिष्या आगमानामध्ययन कुर्वन्ति ते तथा, अधिपूर्वक-गत्यर्थकस्य 'इण्' धातोः प्रयोगे तु-अधीयते =विशेषरूपेण गम्यते-ज्ञायते शास्त्रमेभ्य इत्युपाध्यायाः, 'इक स्मरणे' इति इग्धातुदूसरी जगह भी कहा है
" आचिनोति च शास्त्रार्थमाचारे स्थापयत्यपि ।
स्वयमाचरते यस्मादाचार्यस्तेन कथ्यते ॥१॥" जिस कारण ये शास्त्रोंके अर्थका संग्रह करते हैं, दूसरे जीवोंको भी आचारमें स्थापित करते हैं, और स्वयं भी उस आचारका आचरण करते हैं इस कारण ये आचार्य कहे जाते हैं ॥१॥
ऐसे आचार्य होते हैं । इनको नमस्कार हो, ऐसी योजना कर लेनी चाहिये। ये नमस्कार करने योग्य इसलिये कहे गये हैं कि ये आचारके उपदेशक होनेके कारण जीवोंके परम उपकारी होते हैं।
" नमो उवज्झायाणं "-उपाध्यायोंके लिये नमस्कार हो-जिनके पास आकर शिष्यजन आगम शास्त्रोंका अध्ययन करते हैं उनका नाम उपाध्याय है। अधि-उपसर्गपूर्वक "इण् गतौ" धातुसे जब उपाध्याय બીજી જગ્યાએ પણ કહ્યું છે
"आचिनोति च शास्त्रार्थमाचारे स्थापयत्यपि ।
स्वयमाचरते यस्मादाचार्यस्तेन कथ्यते ॥१॥" જે કારણે તેઓ શાસ્ત્રોના અર્થને સંગ્રહ કરે છે, અન્ય જીવોને પણ આચાર પળાવે છે, અને જાતે પણ તે આચારને આચરણમાં ઉતારે છે, તે કારણે तमन भाया ४ छे. (१)
એવા આચાર્યોને નમસ્કાર છે. તેઓ નમસ્કારને યોગ્ય તે માટે કહ્યા છે કે તેઓ આચારના ઉપદેશક હેવાથી જીના પરમ ઉપકારક છે.
___ नमो उवज्झायाणं"- Bाध्यायोन नभ२४१२ डी-मनी पासे २मावान शिष्य! भागमाखनी अभ्यास ४२ छ तेभने उपाध्याय ४ छ. 'अधि' उपसा પૂર્વક “' ધાતુના ઉપયોગી ઉપાધ્યાય શબ્દ બને છે. તેને અર્થ આ પ્રમાણે છે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #78

प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १ ० १ सू० १ उपाध्यायनमस्कारः ५५ निष्पन्नत्वे उपाध्याय-शब्दस्य आधिक्येन प्रबचनस्य स्मरणप्रदातार इत्यर्थः, तदुक्तम्
"बारसंगो जिणक्खाओ, सज्झाओ कहिओ बुहे।
तं उवदिसंति जम्हा, उवज्झाया तेण बुच्चंति ॥ १॥" छाया-" द्वादशाङ्गो जिनाख्यातः, स्वाध्यायः कथितो बुधैः।
तमुपदिशन्ति यस्मा-दुपाध्यायास्तेनोच्यन्ते ॥ १॥ इति, अथवा-उप-समीपे आ-समन्तादू ध्यायो-ध्यानम् "ध्यै चिन्तायाम् " इति ध्यैधातोः प्रयोगात्, तथा च-येषां समीपे जीवादिपदार्थविषयकं ध्यानं सर्वभावेन संजायते ते उपाध्यायाः। अथवा- उप-समीपे अधि=आधिक्येन आयः इष्टफलस्य शब्दकी सिद्धि करते हैं तब उसका अर्थ होता है-जिनसे विशेष रूपसे शास्त्रका ज्ञान शिष्यजनोंको होता है, वे उपाध्याय हैं, और जब “ इकूस्मरणे” इस स्मरणार्थक "इकू” धातुसे उपाध्याय शब्द बनाया जाता है तब इसका अर्थ होता है कि जो शिष्यजनोंके लिये अधिक रूपसे प्रवचनका स्मरण कराते हैं वे उपाध्याय हैं । कहा भी है
" बारसंगो जिणक्खाओ, सज्झाओ कहिओ बुहे।
तं उवदिसंति जम्हा उवज्झाया तेण वुच्चंति ॥ १॥" जिनेन्द्र देवके द्वारा कथित द्वादशांगरूप स्वाध्याय (सूत्र) गणधरादि देवोंने कहा है, उपाध्याय इन सूत्रोंका उपदेश करते हैं। इस कारण वे उपाध्याय कहलाते हैं । अथवा-"ध्यै चिन्तायाम्" इस धातुसे "उप” और "आङ्” उपसर्ग लगाकर उपाध्याय शब्द निष्पन्न होता है। "उप" शब्द का अर्थ समीप और "आ"शब्दका अर्थ “समन्तात्-(सम्पूर्ण)" है। इससे જેમના દ્વારા શિષ્યોને વધારે પ્રમાણમાં શાસ્ત્રોનું જ્ઞાન થાય છે તેમને ઉપાધ્યાય ४ छ. मने “ इक् स्मरणे" मा भ२।। 'इक्' धातु 43 न्यारे उपाध्याय શબ્દ બનાવવામાં આવે ત્યારે તેને અર્થ આ પ્રમાણે થાય છે–જેઓ શિષ્યોને અધિક પ્રમાણમાં પ્રવચનનું સ્મરણ કરાવે છે તેમને ઉપાધ્યાય કહે છે. કહ્યું પણ છે
" बारसंगो जिणक्खाओ, सज्झाओ कहिओ बुहे।
तं उवदिसंति जम्हा, उवज्झाया तेण वुच्चंति ॥१॥" જિનેન્દ્રદેવ દ્વારા કથિત બાર અંગ (દ્વાદશાંગ) રૂપ સ્વાધ્યાય (સૂત્ર) ગણધર આદિદેવાએ કહેલ છે, તે સ્વાધ્યાય (સૂત્ર)ને ઉપદેશ આપનાર ઉપાધ્યાય છે. તેથી तेभने उपाध्याय ४ छे. (१)
मथवा - " ध्यै चिन्तायाम् ॥ २॥ यातुने 'उप' मने 'आङ्' उपसा सायी उपाध्याय २४ मने छ. ७५= पासे, ' आङ् ' = सशु, तेथी
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #79

भगवतीसूत्रे
पाप्तिर्येभ्यस्ते उपाध्यायाः। अथवा-उपनीय-स्वसमीपमानीय शिष्यान् अध्यापयन्ति ये ते उपाध्यायाः। अथवा-आधयः-मानसपीडाः, 'पुस्याधिर्मानसी व्यथा' इत्यमरात् , तासां मानसपीडानाम् आयागमनं पृथग्भवनं, स उपगतः= प्राप्तो येभ्यस्ते उपाध्यायाः। अथवा कुत्सितार्थको नज, कुत्सितो ध्यायश्चिन्ता अध्यायः संसारपरिभ्रमणविषयकं मानसचिन्तनम्, स उपहतो विनष्टो येभ्यस्ते यह अर्थ निकलता है कि जिनके समीप जीवादिपदार्थविषयक चिन्तन सर्व प्रकारसे हो जाता है वे उपाध्याय हैं। अथवा "उप" और "अधि” उपसर्ग पूर्वक "आय" शब्दसे भी उपाध्याय शब्द सिद्ध होता है, जिसका अर्थ होता है कि-जिनके समीपमें इष्ट फलकी प्राप्ति अधिकरूपसे शिष्यजनोंको होती है वे उपाध्याय हैं । अथवा-"उपनीय-स्वसमीपम् आनीय शिष्यान् अध्यापयन्ति ये ते उपाध्यायाः" जो अपने पास लाकर शिष्योंको पढ़ाते हैं वे उपाध्याय हैं । अथवा-"पुंस्याधिर्मानसी व्यथा” इस अमरकोषके कथनानुसार आधिनाम मानसिक पीडाका है। इन मानसिक पीड़ाओंका आय-गमन-पृथग्भवन-अलग होना जिनसे प्राप्त हो वे उपाध्याय हैं। अथवा-"उप अध्याय" इन दोके सम्बन्धसे भी उपाध्याय शब्द बनता है अध्यायमें जो नत्रर्थक "अ" है वह कुत्सित अर्थमें हुआ जानना चाहिये, इससे "कुत्सितः ध्यायश्चिन्ता-अध्यायः” कुत्सित ध्यानका नाम अध्याय है, और उप शब्दका अर्थ उपहत-बिनष्ट है। इससे यह अर्थ निकलता है कि संसारमें परिभ्रमणका कारणभूत मानस चिन्तन તેને આ અર્થ થાય છે–જેની પાસે જીવાદિ પદાર્થ સંબંધી ચિન્તન સર્વ પ્રકારે थायछ, ते पाध्याय उपाय छे. मथवा 'उप' भने 'अधि' 64सग पूरी 'आय' शपथी उपाध्याय ५४ मन छ, तेनी मथ मा प्रमाणे छ-मनी સમીપે શિષ્યને ઈષ્ટ ફળની પ્રાપ્તિ અધિક રૂપે થાય છે તેમને ઉપાધ્યાય કહે છે. मथा- “ उपनीय स्वसभीपं आनीय शिष्यान् अध्यापयन्ति ते उपाध्यायाः" જેઓ પિતાની પાસે લાવીને શિષ્યોને ભણાવે છે તેઓ ઉપાધ્યાય છે. અથવા– "पुस्याधिर्मानसी व्यथा" मम।पन। २॥ ४थन प्रमाणे मारने! म थायछे'आधि= मानसिपी, आय = गमन-मसा थ. मानसिपी मन। द्वारा २ थाय तेमनु नाम उपाध्याय छे. २५थवा उपा अध्याय भनीन उपाध्याय शम् मन छ- 'अध्याय'मा ना२ वाय 'अ' उपसा छेते हुत्सित अभा १५रायो छ. "कुत्सितः ध्यायश्चिन्ता-अध्याय." इत्सितध्यान ने अध्याय ॐई छ. sm” એટલે ઉપહત-વિનષ્ટ. સંસારમાં પરિભ્રમણના કારણરૂપ માનસ ચિન્તન
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #80

प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १ उ० १ सू० १ सर्वसाधुनमस्कारः ५७ उपाध्यायाः, एते उपाध्यायाः सम्प्रदायमाप्तमहत्प्रवचनं भव्यजीवेभ्योऽध्यापयन्ति ततो भव्यजीवानामतिशयितोपकारकतया नमस्करणीया भवन्तीति । __“नमो लोए सव्वसाहूणं"-नमो लोके सर्वसाधुभ्यः-ज्ञानदर्शनचारित्रतपोभिर्मोक्षं साधयन्ति ये ते साधवः-ज्ञानदर्शनादिमार्गद्वारा मोक्षाऽऽराधका इत्यर्थः, अथवा-सस्थावरमूक्ष्मवादर-सर्वप्राणिषु समानरूपतां ध्यायन्ति-चिन्तयन्ति ये ते साधवः, अथवा साधयन्ति-संयमकर्तृपुरुषाणां सहायतां कुर्वन्ति ये ते साधवः, तदुक्तम्--
"निव्वाणसाहए जोए, जम्हा साहे ति साहुणो ।
समा य सव्वभूएसु, तम्हा ते भावसाहुणो ॥१॥" जिनसे नष्ट हो चुका है वे उपाध्याय हैं। ये उपाध्याय सम्प्रदायप्राप्त अर्हत्प्रवचन भव्य जीवोंके लिये पढ़ाते हैं इसलिये भव्यजीवोंके अतिशय उपकारी होनेके कारण ये नमस्करणीय हैं। ____ नमो लोए सव्वसाहणं" लोकमें सर्व साधुओंके लिये नमस्कार हो। सम्यकूज्ञान, सम्यगदर्शन, सम्यक चारित्र एवं तप, इनके द्वारा जो मोक्षको साधते हैं, अर्थात् ज्ञानदर्शनादि मोक्षमार्ग द्वारा जो मोक्षके आराधक होते हैं वे साधु हैं। अथवा-बस-स्थावर-सूक्ष्म-बादर-रूप जो सर्वप्राणी हैं उनमें समानरूपताका जो चिन्तन करते हैं वे साधु हैं। अथवा-" साधयन्ति "-संयम पालन करने वाले पुरुषोंको जो सहायता करते हैं वे साधु हैं। कहा भी है
"निव्वाणसाहए जोए, जम्हा साहेति साहुणो।
समा य सव्वभूएसु, तम्हा ते भावसाहुणो॥१॥" જેમના દ્વારા નષ્ટ થઈ ગયું છે તેમને ઉપાધ્યાય કહે છે. તે ઉપાધ્યાયે સંપ્રદાય પ્રાપ્ત અહં...વચન ભવ્યજીને શીખવે છે. તેથી ભવ્યજીને તેઓ અતિશય ઉપકાર કરે છે. તેથી તેઓ નમસ્કારને પાત્ર ગણાય છે.
"नमो लोए सव्वसाहूणं" सभा सव साधुमाने नभ२४॥२ , सभ्य५ જ્ઞાન, સમ્યક દર્શન, સમ્યક્ ચારિત્ર અને તપ દ્વારા જે મોક્ષ સાધે છે, એટલે કે જ્ઞાનદર્શનાદિ મોક્ષમાર્ગ દ્વારા જે મોક્ષની આરાધના કરે છે તેમને સાધુ કહે છે. અથવા –ત્રસ, સ્થાવર, સૂમ, બાદર આદિ રૂપ સમસ્ત જીવમાં જેઓ સમાન ભાવ રાખે છે તેમને સાધુ કહે છે. અથવા સંયમનું પાલન કરનારને જેઓ સહાયતા આપે છે તેમને સાધુ કહે છે કહ્યું પણ છે
"निव्वाणसाहए जोए, जम्हा साहेति साहुणो। समा य सव्वभूएमु, तम्हा ते भावसाहुणो ॥१॥"
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #81

भगवतीसूत्र छाया--"निर्वाणसाधकान् योगान् , यस्मात् साधयन्ति साधवः ।
समाश्च सर्वभूतेषु, तस्मात्ते भावसाधवः ॥१॥" इति ॥ सर्वे च ते साघवः,सर्वसाधवः सर्वपदेन सामायिकादिप्रभेदवताम् अत्र पुलाकादि-जिनकल्पिक-प्रतिमाकल्पिक-यथालन्दकल्पिक-परिहारविशुद्धिकल्पिक-स्थविरकल्पिक-स्थितकल्पिका-स्थितकल्पिक-कल्पातीत-भेदवतामपि ग्रहणं भवति । तथा प्रत्येकबुद्ध-स्वयंबुद्ध-बुद्धबोधितानामपि, तथा भरतादिक्षेत्रावस्थितानां सुषमदुष्पमादिकालवर्तिनां च सर्वेषां ग्रहणं भवति, तथा च सर्वपदमाहात्म्याद् गुणभृतां सर्वेषामपि सर्वज्ञसाधूनामविशेषेण नमस्करणीयता भवति । अयं सर्वशब्द:-अरिहन्त्रादावपि योजनीयः,अन्यथा सर्वेषामर्हतामनमस्कारेण न्यूनतापातात् ।
जिस कारण निर्वाणसाधक योगको ये साधते हैं और सर्वभूतोंमें ये समताभाव रखते हैं इस कारण ये भावसाधु कहे जाते हैं ॥१॥
समस्त जो साधु वे सर्वसाधु हैं । सर्व और साधुमें कर्मधारय समास होनेसे सर्वसाधु पद बना है। यहां जो साधुका विशेषण सर्व शब्द है उससे सामायिक आदि प्रभेदवालोंका, तथा पुलाक आदिक, जिनकल्पिक, प्रतिमाकल्पिक, यथालन्दकल्पिक, परिहारविशुद्धिकल्पिक,स्थविरकल्पिक, स्थितकल्पिक, अस्थितकल्पिक, कल्पातीत भेदवालोंका भी ग्रहण होता है। तथा-प्रत्येकबुद्ध, स्वयंबुद्ध, बुद्धबोधित भेदवालोंका, तथा-भरत आदि क्षेत्रोंमें रहने वालोंका, एवं सुषम-दुष्षमादिकालवर्ती, इन सब साधुओंका ग्रहण होता है। इस सर्वपदके प्रभावसे गुणभृत समस्त जितने भी सर्वज्ञमतानुयायी साधु हैं उन सबमें समानरूपसे नमस्करणीयता है,
નિર્વાણ સાધક ગને સાધવાને કારણે, તથા સર્વ જી પ્રત્યે સમતા રાખવાને કારણે તેમને ભાવસાધુ કહે છે. સર્વસાધુ પદ દ્વારા સમસ્ત સાધુઓ સમજવાના છે. “સર્વ અને “સાધુ” મળીને કર્મધારય સમાસ ३५ — सब साधु ' ५४ मन्युं छे. ही साधुनु विशेष 'सव ' भूश्युं छे, તેના દ્વારા સામાયિક આદિ પ્રભેદવાળા, તથા પુલાક આદિક, જિનકલ્પિક, प्रतिभापि, यथासह, परिडा२विशुद्धिलि५४, स्थवि२४६५४, स्थित:५४, અસ્થિતકલ્પિક, કલ્પાતીત ભેટવાળા સાધુઓ પણ ગ્રહણ કરેલ છે. તથા પ્રત્યેકબુદ્ધ, સ્વયંબુદ્ધ, અને બુદ્ધાધિત ભેટવાળા, તથા ભરત આદિ ક્ષેત્રોમાં રહેનારા તથા સુષમદુષમકાલવતી સઘળા સાધુઓને સમાવેશ થયેલે સમજ વાનો છે. આ સર્વપદના પ્રભાવે સમસ્ત સર્વજ્ઞમતાનુયાયી સાધુઓમાં સમાનરૂપથી નમસ્કાર માટેની પાત્રતા માનવામાં આવેલ છે. એટલે કે તેઓ નમસ્કાર કરવાને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #82

प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १ उ० सू० १
सर्व साधुनमस्कारः ५९
अथवा सर्वेभ्यो जीवेभ्यो हिता इष्टप्रापका इति सार्वाः, तादृशाश्च ये साधवः सार्वसाधवः सर्वज्ञ साधव इत्यर्थः । अथवा सार्वस्य = सर्वव्यक्तिषु समानतां धारयतो जिनस्याऽऽज्ञाप्रतिपालकाः साधवः सार्वसाधवः । एतावता बौद्धादिमतानुयायिनां साधूनां निराकरणं भवतीति । अथवा सर्वेषां शुभयोगसाधकाः साधवः सर्वसाधवः । अथवा सर्वान् अर्हतः साधयन्तीति सर्वसाधवः, अर्हतो देवस्य साधनं नाम - अई
अर्थात् वे नमस्कार करनेके योग्य हैं, अन्य नहीं । इस सर्वशब्दका प्रयोग अरिहंत आदिकोमें भी करलेना चाहिये। नहीं तो समस्त अर्हन्त भगवन्तोंको अनमस्कारसे न्यूनता के दोषका प्रसङ्ग होगा ।
अब सूत्रकार इस बातको बाताते हैं कि सर्वसाधुपदमें सार्वसाधु पद् मानना चाहिये, इससे बौद्धादिमतानुयायी साधुओंका निराकरण हो जाता है। तात्पर्य कहनेका यह है कि जो सर्वजीवोंके लिये हितावह होउन्हें आत्मकल्याणरूप इष्टको प्राप्त कराने वाला हो वह सार्व है । ऐसे समस्त जीवोंके हितसाधक जो साधु हैं वे सार्वसाधु हैं, समस्त जीवोंके हितसाधक साधु सर्वज्ञमतानुयायी साधु ही होते हैं। अथवा - " सार्वस्य साधवः " सार्वसाधवः " सार्वपदसे यहां सबजीवोंमें समानताको धारण करने वाले ऐसे जिनेन्द्र देवकी आज्ञाके प्रतिपालक जो साधु हैं वे सार्वसाधु हैं - इस कथन से अन्यमतानुयायी साधुओंका निराकरण हो जाता है - वे सार्वसाधु नहीं हैं । अथवा समस्त शुभयोग साधक साधु सार्वसाधु हैं । अथवा - सार्व - अर्हतप्रभुको उनकी ચેાગ્ય છે—અન્ય સાધુએ નથી. આ ‘સ’ શબ્દના પ્રયાગ અરિહંત આદિમાં પણ કરવા જોઇએ. નહીં તેા સમસ્ત અર્હત ભગવાનેાને અનમસ્કારથી ન્યૂનતા દોષ લાગશે. હવે સૂત્રકાર એ વાત બતાવે છે કે ‘સસાધુ' પદમાં “ સાવ સાધુ ’ પદને સમાવેશ થયેલા માનવા જોઇએ, એમ કરવાથી ખૌદ્ધ આદિ મતાનુયાયી સાધુઓની વાતનું નિરાકરણ થઇ જશે. તેનું તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે – જે સજીવાને માટે હિતાવહ હાય – તેમને આત્મકલ્યાણ રૂપ ઇષ્ટની પ્રાપ્તિ કરાવ નાર હાય –તેમને ‘સાવ” કહે છે. એવા સમસ્ત જીવેાના હિતસાધક જે સાધુએ હાય તેમને ‘સા॰સાધુ” કહે છે. સČજ્ઞમતાનુયાયી સાધુએ જ સમસ્ત જીવાનુ हित उरनार होय छे. अथवा - “सार्वस्य साधवः " - सार्वसाघवः - ' सार्व' पहथी “સમસ્ત જીવે. પ્રત્યે સમાનતા રાખવાની જિનેન્દ્રદેવની અજ્ઞાનુ પાલન કરનારા સાધુ” એવા અ ગ્રહણ કરવા જોઇએ. એવા સાધુને સા`સાધુ કહે છે. આ કથનથી એ વાતનુ` નિરાકરણ થઇ જાય છે કે અન્યમતાનુયાયી સાધુ ‘સાવ સાધુ’ નથી. અથવા – સા” – અહુ ત પ્રભુને તેમની આજ્ઞા આઢિના પાલન દ્વારા જેઓ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #83

__ भगवतीले दाज्ञादिप्रतिपालनेन तदाराधनमेव । अथवा-'श्रव्यसाधुभ्यः' श्रव्येषु-श्रवणयोग्यप्रवचनेषु साधवः निपुणाश्चतुरा इति श्रव्यसाधवः, अर्थात् मोक्षानुकूलप्रवचनानामुपदेशकारकाः। कुत्सितप्रवचनतो निवर्तमाना इमे साधवः संसारपङ्कनिमग्नानां मोक्षमार्गोपदेशद्वारोद्धारे सर्वथा सर्वदा बद्धपरिकरा भवन्तो लोकानां परमोपकारका अतो भव्यैनमस्करणीया भवन्ति । तदुक्तम्
"असहाए सहायत्तं, करेंति मे संजमं करेंतस्स ।
एएणं कारणेणं, णमामि हं सव्वसाहूणे ॥ १॥" छाया-असहाये सहायत्वं कुर्वन्ति मम संयमं कुर्वतः ।
एतेन कारणेन नमाम्यहं सर्वसाधूनाम् ॥१॥” इति । आज्ञा आदिके पालनसे जो साधते हैं वे सार्वसाधु हैं। अथवा-श्रव्यश्रवण करने योग्य प्रवचनमें निपुण हैं वे श्रव्यसाधु-अर्थात् मोक्षानुकूल प्रवचनोंके उपदेशकारक श्रव्यसाधु हैं। कुत्सित प्रवचनोंसे स्वयंको अलग करते हुए ये साधुजन संसारपङ्क-(कीचड़)में निमग्न (फसे) हुए जीवोंका मोक्षमार्गके उपदेश द्वारा उद्धार करने में सर्व प्रकार से सदा समर्थ होते हैं, और इस तरह लोकोंके परम उपकारक होते हैं अतः भव्यजनों द्वारा ये नमस्करणीय होते हैं। कहा भी है
"असहाए सहायत्तं, करेंति मे संजमं करेंतस्स।
___ एएणं कारणेणं, णमामि हं सवसाहूणं ॥१॥" संयमका पालन करने वाले मुझे असहाय अवस्थामें ये साधुजन सहायता करते हैं इस कारण मैं सर्वसाधुओंके लिये नमस्कार करता हूँ॥१॥ સાધે છે તેઓ સાર્વસાધુ છે. અથવા-શ્રવ્ય – શ્રવણ કરવા યોગ્ય પ્રવચનમાં જેઓ નિપુણ છે તેઓ શવ્યસાધુ છે. અથવા મોક્ષાનુકૂળ પ્રવચનના ઉપદેશક શ્રવ્યસાધુ છે. કુત્સિત પ્રવચનથી પિતાની જાતને અલગ રાખીને તે સાધુઓ સંસારરૂપ કીચડમાં ફસાયેલા જીને મોક્ષમાર્ગને ઉપદેશ દઈને તેમને ઉદ્ધાર કરવામાં તેઓ સર્વ રીતે સદા સમર્થ હોય છે, અને એ રીતે તેઓ લેકે પર ઘણે જ ઉપકાર કરતા હોય છે, તેથી ભવ્યજને તેમને નમસ્કારને योग्य भान छ. ५४ छ
"असहाए सहायतं, करेंति मे संजमं करेंतस्स ।
एएणं कारणेयं, णमामि हं सव्वसाहूणं ॥१॥" સંયમનું પાલન કરનારા અને અસહાય હાલતમાં તે સાધુજને સહાય કરે છે. તે કારણે હું સર્વ સાધુઓને નમસ્કાર કરું છું.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #84

प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १ उ० १ सू० १ पूर्वपश्चान्नमस्कारचर्चा ६१ ___ ननु भवतु सिद्धानां पृथगुपादानं, परन्तु साध्नोति स्वपरकार्यमिति साधुः, तथा च-स्वपरकार्यसाधकत्वरूपसाधुत्वधर्मस्य साधुत आरभ्य अहंदाचार्योंपाध्यायेषु सद्भावेन “ नमो लोए सव्वसाहूणं " इति साधुपदेनैव सर्वेपामहदादीनां नमस्कारस्य सिद्धतयाऽहंदादिपदेनार्हदादीनामुपादानं किमर्थम् ? न च विशेषरूपेणार्हत्त्वादिरूपेण नमस्कार्यत्वं विवक्षितमिति वाच्यम् , तथा सति तत्तद्रूपेण नमस्कारस्य विवक्षणे तत्तन्नामोच्चारणपूर्वकं तदाचरणे पुरुषायुषि क्षीणेऽपि सर्वेषां
शंका-सिद्धोंका पाठ भले ही इस नमस्कार मंत्रमें जुदा रहे इसमें कोई आपत्तिकी बात नहीं है परन्तु जब “सानोति स्वपरकार्यमिति साधुः” इस व्युत्पत्तिके अनुसार स्व और परके कार्यको साधन करनेवाला साधु माना जाता है तब स्वपरकार्यसाधकत्वरूप साधुधर्म-साधु, अहंत, आचार्य और उपाध्याय, इन सबमें ही रहता है फिर क्या बात है जो अहंदादि पदोंका उपादान स्वतन्त्र सूत्रोंद्वारा किया गया है। यदि इस पर यों कहा जाये कि इन्हें अलग२ नमस्कार करनेके लिये ऐसा किया है सो ऐसा कहना भी ठीक नहीं, क्यों कि “ नमो लोए सव्वसाहूणं" इस एक ही सूत्रस्थ साधुपदसे समस्त अहंदादिकों के प्रति नमस्कार सिद्ध हो जाता है, कारण कि ये सब साधु हैं। यदि फिर भी ऐसा कहा जावे कि ये सब साधु तो हैं, परन्तु यहां जो भिन्नर रूपसे नमस्कार किया गया है उसकी यहां विवक्षा है,सो ऐसा कहना भी ठीक नहीं है, क्यों कि इस तरहसे यहां विवक्षा मानी जावेगी तो फिर इस
શંકા–આ નમસ્કાર મંત્રમાં સિદ્ધોને પાઠ ભલે જુદે રહે-તેમાં કંઈ વાંધા જેવું नथी. ५४ ने 'सानोति स्व-पर-कार्यमिति साधुः' मा व्युत्पत्ति प्रमाणे २१ मने पर्नु કાર્ય સાધનારને સાધુ માનવામાં આવે છે તે સ્વ પર કાર્યસાધકતાને ગુણ સાધુથી લઈને અહંત, આચાર્ય અને ઉપાધ્યાયમાં રહેલે જ હોય છે. તે શા માટે અહંત આદિ પદે સ્વતંત્ર સૂત્રો દ્વારા પ્રયોગ કરવામાં આવ્યા છે? જે તેના જવાબમાં એમ કહેવામાં આવે કે તેમને અલગ અલગ નમસ્કાર કરવા માટે सेभ यु छताभ ते ५५५ ३२।५२ नथी, ४१२६१ "नमो लोए सव्वसाहूणं" આ એક જ સૂત્રસ્થ સાધુપદથી સમસ્ત અહંત આદિને નમસ્કાર કર્યાનું સિદ્ધ થઈ જાય છે. કારણ કે તેઓ બધા સાધુ છે. વળી જે એમ કહેવામાં આવે કે એ બધા સાધુ તે છે, પણ અહીં તે ભિન્ન ભિન્ન રૂપે નમસ્કાર કર્યા છે તેની વિવેક્ષા છે. એમ કહેવું તે પણ બરાબર નથી, કારણ કે એ રીતે જે અહીં વિવક્ષા માની લેવામાં આવે તે પછી એ રીતે ભિન્ન ભિન્ન અહત આદિના
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #85

भगवती सूत्रे
नमस्कारासंभवादिति चेन्न, यथा 'सर्वेभ्यो मनुष्येभ्यो नमः ' एवंरूपेण मनुष्यमात्रस्य नमस्कारे कृते माण्डलिकनृपचक्रवर्त्यादिमहापुरुषनमस्कारफलं न प्राप्नोति, तथा 'सर्वेभ्यः साधुभ्यो नमः' एवंरूपेण नमस्कारे कृतेऽईदादीनां नमस्कारफलं नैव प्राप्तं स्यात् अतोऽर्हचादिरूपेण नमस्कारे कृते एवार्हदादिनमस्कार फलं स्यात्, ततोऽर्हत्वादिरूपेण नमस्कारः कृत इति ।
દૂર
तरहसे भिन्न २ अर्हदादिकों के नामोच्चारणपूर्वक आयुष्यकी पूर्णता होने पर भी सब को नमस्कार होना भी नहीं बन सकेगा ।
उत्तर- इस प्रकारकी आशंका ठीक नहीं है, क्यों कि जैसे “सर्वेभ्यो मनुष्येभ्यो नमः " समस्त मनुष्यों के लिये नमस्कार हो, इस रूपसे सब मनुष्योंके लिये नमस्कार करने पर नमस्कारकर्ता माण्डलिक नृप, चक्रवर्ती आदि महापुरुषों के नमस्कारके फलको नहीं पाता है, अर्थात् सामान्य रूप से मानव मात्र को जब नमस्कार किया जाता है तो माण्डलिक आदि भी सब मनुष्य ही हैं - वे भी नमस्कृत हो जाते हैं, परन्तु इतने मात्रसे इनके नमस्कार करनेसे जो फल प्राप्त होना चाहिये वह फल प्राप्त नहीं होता, उसी प्रकार “सर्वसाधुभ्यो नमः " इस साधुपरक साधारण नमस्कारसे अर्हदादिकों को नमस्कार करनेसे जो फल मिलना चाहिये वह नहीं मिल सकता है । यह तो तभी मिलेगा कि जब उन्हें ही नमस्कार किया जावेगा । इसलिये इसी विचारसे सामान्य अर्हत आदिकोंके लिये साधुरूपता होने पर भी सूत्रकारने भिन्न २ रूपसे नामोच्चारणपूर्वक नमस्कार किया है ।
નામેાચ્ચારણપૂર્ણાંક આયુષ્યની પૂર્ણતા થાય ત્યારે પણ બધાને નમસ્કાર કરવાનું અની શકશે નહીં. તા આ પ્રકારની આશંકા ઠીક ન ગણાય.
उत्तर-ेभ “सर्वेभ्यो मनुष्येभ्यो नमः " - " समस्त मनुष्याने नमस्ार हो.” આ રીતે સઘળા મનુષ્યાને નમસ્કાર કરવાથી નમસ્કારકર્તા માંડલિક રાજાઓ, અને ચક્રવર્તી આદિ મહાપુરુષાને નમસ્કાર કરવાનું ફળ પ્રાપ્ત કરતા નથી. એટલે કે સામાન્ય રીતે માનવમાત્રને નમસ્કાર કરવામાં આવે ત્યારે પણ માંડલિક રાજા આદિને નમસ્કાર થયા ગણાય છે, કારણ કે તેએ પણ મનુષ્ય તો છે જ, પણ એટલુંજ કરવાથી તેમને નમસ્કાર કરવાથી જે ફળ પ્રાપ્ત થવું જોઇએ તે ફળ પ્રાપ્ત थतुं नथी. मे ४ प्रमाणे “सर्व साधुभ्यो नमः” मा रीते साधुमात्रने नमस्र अश्वाथी અર્હત આદિને નમસ્કાર કરવાથી જે ફળ મળવું જોઇએ તે મળતું નથી. એ ફળ તા ત્યારે જ મળશે કે જ્યારે તેમને અલગ રીતે નમસ્કાર કરવામાં આવે. તેથી એ જ પ્રકારના વિચાર કરીને સામાન્ય અર્હત આદિમાં સાધુરૂપતા હોવા છતાં પણ સૂત્રકારે જુદો જુદો ઉલ્લેખ કરીને નામાચરણપૂર્વક નમસ્કાર કર્યાં છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #86

प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १ उ० १ सू०१ पूर्वपश्चान्नमस्कारचर्चा ६३ ननु-"अनमस्या मनस्यन्ते, नमस्यानां व्यतिक्रमः।
त्रीणि तत्र भविष्यन्ति, दारिद्रयं १ मरणं२ भयम्३ " ॥१॥ इति वचनात् नमस्यानां व्यतिक्रमे दारिद्रयादिकं भवतीति शिष्टोक्तेः कृतकृत्यतया सर्वतः प्रधानस्य सिद्धस्यैव प्रथमतो नमस्कार आवश्यकस्तदनु अर्हदादीनाम् , परन्तु जिनसदृशेनापि सुधर्मस्वामिना क्रममपहायातः प्रथमं नमस्कारः कथं कृतः इतिचेन्न, अभिप्रायानवबोधात्, अयमाशयः-पाठक्रमापेक्षयाऽर्थक्रमो बलवान् भवति, इति
शंका-यह बात ठीक है, परन्तु यहां नमस्कार करने में व्यतिक्रम क्यों किया गया है ? जहां अनमस्यों-नमस्कार करने अयोग्य व्यक्तियों को नमस्कार किया जाता है, और जहां नमस्कार करने योग्य व्कक्तियोंके नमस्कार करनेमें व्यतिक्रम किया जाता है वहां तीन बातें होंगी, पहिली षात दारिद्रय, दूसरी बात मरण और तीसरी बात भय। तात्पर्य इसका केवल यही है कि नमन करने योग्य व्यक्तियोंके नमस्कार करने में व्यतिक्रम होने पर ये दारिद्रयादिक दोष उत्पन्न होते हैं, ऐसी शिष्ट जनोंकी उक्ति है सो इस कथनके अनुसार यहां सर्वप्रथम सिद्धोंको ही नमस्कार करना चाहिये था, क्यों कि वे कृतकृत्य हो चुके हैं-अष्टकोका उन्होंने सर्वथा विनाश कर दिया है इसलिये वे सबकी अपेक्षा प्रधान हैं। इनके बाद फिर अहंदादिकोंके लिये नमस्कार होना चाहिये, परन्तु जिनसदृश सुधर्मा स्वामीने भी इस क्रमको छोड़कर अहंत भगवंतोंके लिये जो प्रथम नमस्कार किया है सो क्यों किया ? इसका क्या कारण है ?
શંકા-એ વાત ઠીક છે. પણ અહીં નમસ્કાર કરવામાં વ્યતિક્રમ (કમને ફેરફાર) શા માટે કરવામાં આવ્યું છે. જે નમસ્કાર ન કરવા યોગ્ય વ્યક્તિને નમસ્કાર કરવામાં આવતાં હોય, અને નમસ્કાર કરવા ગ્ય વ્યક્તિને નમસ્કાર કરવામાં વ્યતિક્રમ કરવામાં આવતો હોય તે તેના કારણરૂપ ત્રણ બાબતે હશે, (१) हरिद्रय, (२) भ२९५ मने (3) अय. तेनु तात्पर्य को छ नभन ४२१॥ લાયક વ્યક્તિને નમસ્કાર કરવામાં વ્યતિક્રમ થાય તો એ દારિદ્રયાદિક દેષ ઉદ્ભવે છે એવી શિષ્ટ જનની માન્યતા છે. તે એ દૃષ્ટિએ જોતાં અહીં સિદ્ધોને સૌથી પહેલાં નમસ્કાર કરવા જોઈતા હતા. કારણ કે તેઓ કૃતકૃત્ય છે–તેમણે અષ્ટકમેને સર્વથા વિનાશ કરી નાખે છે તેથી તેઓ એ બધાના કરતાં શ્રેષ્ઠ છે. તેમની પછી અહત આદિને નમસ્કાર થવા જોઈએ. પણ જિસદશ શ્રી સુધર્મા સ્વામીએ આ કમને છોડીને અહંત ભગવાનને નમસ્કાર કર્યા છે તેનું કારણ શું છે?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #87

भगवतीसूत्रे प्रकृतेऽर्थतोऽहंतामेव प्राधान्यम् , " अरहंतुवएसेण, सिद्धा नज्जंति तेण अरहाई" इति वचनात् , अहंदुपदेशेनैव सिद्धस्वरूपस्य ज्ञायमानत्वात् , तीर्थप्रवर्तकतयाऽर्हतामेवात्यन्तं जीवोपकारकत्वाच्च । न च-आचार्योपदेशेनैव कदाचित्कालविशेषेऽहंतामपि ज्ञानात् प्रथमतः परमोपकारितयाऽऽचार्यस्यैव नमस्कारो युक्तः, इति वाच्यम् ,
उत्तर-ऐसी जो आशंका उपस्थित की गई है वह अभिप्रायको जाने विना ही की गई है, क्यों कि इसका तो सीधासाधा सा उत्तर यही है कि पाठक्रमकी अपेक्षा अर्थक्रम बलवान होता है। प्रकृत में अर्थकी अपेक्षा अहंत ही प्रधान हैं " अरहंतुवएसेणं सिद्धा नजंति तेण अरहाई" ऐसा आगमका वाक्य है कि अहंत भगवंत के उपदेश से ही सिद्धका स्वरूप जाना जाता है। दूसरे-तीर्थके प्रवर्तक अहंत ही होते हैं, सिद्ध नहीं, अतः जीवोंको धर्मदेशनाकी प्रासि अर्हन्त ही से होती है इसलिये वे जीवोंके साक्षात् अत्यंत उपकारक माने गये हैं। ___ यदि यही बात है तो यहां पर ऐसी भी आशंका की जाती है कि जिस प्रकारसे सिद्धोंका स्वरूप अर्हन्तप्रभु बतलाते हैं अतः बे सिद्ध भगवन्तोंकी अपेक्षा प्रधान बतलाये गये हैं उसी प्रकार किसी कालविशेषमें अर्हन्तोंका भी ज्ञान आचार्य महाराज कराते हैं अतः वे भी अहन्तोंकी अपेक्षा प्रधान माने जाने चाहिये, और इस तरह उनमें भी परमोपकारिता होनेसे अर्हन्तोंके पहिले उन्हें ही नमस्कार किया जाना चाहिये ।
ઉત્તર- આ જાતની જે આશંકા ઉભી કરવામાં આવી છે તે હેતુને સમજ્યા વિના કરવામાં આવેલ છે. તેને સીધે અને સાદો જવાબ એ જ છે કે પાઠક્કમ કરતાં અર્થક્રમ બળવાન હોય છે. પ્રકૃતમાં અર્થની દૃષ્ટિએ અહં તેને જ પ્રધાન ગણ્યા છે" अरहंतुवएसेणं सिद्धा नजंति तेण अरहाई ” सागमनु मे ४थन छ है
અહંત ભગવાનના ઉપદેશથી જ સિદ્ધોનું સ્વરૂપ જાણું શકાય છે.” વળી તીર્થના પ્રવર્તક અહંત જ હોય છે, સિદ્ધ હોતા નથી, તેથી જીવેને ધર્મ દેશનાની પ્રાપ્તિ અહંત દ્વારા જ થાય છે. તેથી તેઓ જી પર પ્રત્યક્ષ ઉપકાર કરનાર છે.
જે અહીં એવી આશંકા કરવામાં આવે કે જેમ સિદ્ધોનું સ્વરૂપ અહંત ભગવાન બતાવે છે તેથી તેમને સિદ્ધ ભગવાને કરતાં પ્રધાન (શ્રેષ્ઠ) માનવામાં આવે છે, એજ પ્રમાણે કાળાંતરે અહંતે વિષેનું જ્ઞાન પણ આચાર્યો કરાવે છે તેથી તેમને પણ અહં કરતાં પ્રધાન માનવા જોઈએ, અને તે રીતે તેમનામાં પણ પરમ પપકારિતા હોવાથી અહં તેની પહેલાં તેમને નમસ્કાર કરવા જોઈએ.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #88

प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १ उ० १ सू० १ पूर्वपश्चान्नमस्कारचर्चा ६५ अर्हतामुपदेशेनैवाऽऽचायर्यादिषुपदेशद्वाराऽर्थबोधकत्वेनाऽऽचार्यादीनामर्थबोधनेऽर्हन्मुखापेक्षित्वात् । आचार्यास्तु अर्हत्परिषद्रूपवादहंदधीनाः, अर्हतां तु अर्थज्ञापनायां स्वातन्त्र्येणाऽऽचार्यानधीनत्वात् आचार्यनमस्कारं परित्यज्याहतामेव प्रथमतो नमस्कारः कृतः । एवमुपाध्याया अपि अहंदधीनाः ।।
इस आशंकाका उत्तर यह है कि अर्हन्त भगवंतोंके उपदेशसे ही आचार्यादिकों में उपदेश द्वारा अर्थबोधकता है, अर्थात् आचार्य आदि जो उपदेश करते हैं उसका मूल स्रोत उन्हें अर्हन्त भगवंतोंके उपदेशसे ही प्राप्त होता है । वे कभी भी स्वतन्त्ररूपसे उपदेश नहीं देते हैं। जो बोध उन्हें अर्हन्त प्रभुके उपदेश द्वारा प्राप्त होता है उसीके अनुसार वे दूसरे भव्यजीवोंको अर्हन्त आदिका स्वरूप वगैरह समझाते हैं । इस तरह आचार्य महाराजके उपदेशमें स्वतन्त्रता नहीं है, परतन्त्रता है। दूसरे-आचार्य, अर्हन्त प्रभुकी परिषदारूप होते हैं, इस लिये उनके आधीन होते हैं । अर्हन्त प्रभु तो अर्थज्ञापना कराने में सदा स्वतन्त्र ही रहा करते हैं-आचार्यके आधीन नहीं होते हैं। इस बातको भी समझानेके लिये आचार्यको नमस्कार छोडकर उनके पहिले अर्हन्तप्रभुको ही सूत्रकारने नमस्कार किया है। इसी तरह यह भी जान लेना चाहिये कि उपाध्याय भी अर्हन्त प्रभुके आधीन हैं।
આ પ્રકારની આશંકાને ઉત્તર એ છે કે અહંત ભગવાનનાં ઉપદેશથીજ આચાર્યાદિકમાં ઉપદેશ દ્વારા અર્થબેધકતા હોય છે–એટલે કે આચાર્ય આદિ જે ઉપદેશ આપે છે તેને મૂળ સ્રોત તે તેમને અહંત ભગવાનના ઉપદેશમાંથી જ પ્રાપ્ત થાય છે. તેઓ કદી પણ સ્વતંત્ર રીતે ઉપદેશ દેતા નથી. તેમને અહંત પ્રભુના ઉપદેશ દ્વારા જે બેધ પ્રાપ્ત થાય છે તે પ્રમાણે જ તેઓ ભવ્ય જીવોને અહંત આદિનું સ્વરૂપ વગેરે સમજાવે છે. આ રીતે આચાર્ય મહારાજના ઉપદેશમાં સ્વતંત્રતા નથી. પરતંત્રતા છે. બીજું – આચાર્યો અહંત પ્રભુની પરિષદારૂપ હોય છે. એટલે કે તેમની સભાના સભ્ય હોય છે. તેથી તેઓ તેમને અધીન હોય છે. અહંત પ્રભુ તે અર્થની સમજણ આપવામાં સદા સ્વતંત્ર હોય છે-આચાર્યને આધીન હોતા નથી. એ વાત પણ સમજાવવાને માટે આચાર્યને પહેલાં નમસ્કાર ન કરતાં અહંત પ્રભુને જ સૂત્રકારે પહેલાં નમસ્કાર કર્યા છે. એ જ પ્રમાણે ઉપાધ્યાય પણ અહંત પ્રભુને આધીન હોય છે. भ०९
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #89

भगवतीसूत्रे वस्तुतस्तु-अर्हतां घातिकर्ममात्रं गतं, सिद्धस्य तु सर्वमेव कर्म विनष्टम् , इति सिद्धस्यैवोत्कृष्टत्वं तथापि शरीराद्यभावात् सिद्धो नोपदिशति, न वा तीर्थ प्रवर्तयति । अर्हन्तस्तु घातिकाभावेन समुत्पन्न केवलज्ञानवत्त्वात्मामाणिकाः, अघातिकर्मसभावेन शरीरादिसच्चादुपदेशे समर्था इति लोकोपकारकरणादुत्कृष्टाः सर्वेभ्योऽहन्त इति सर्वोत्कृष्टत्वात्तनमस्कारः प्रथमतः कृत इति ॥ सू० १॥ पश्चपरमेष्ठिनमस्कारानन्तरं भाषालिपि नमस्करोति "नमो" इत्यादि । मूलम्-नमो बंभीए लिवीए ॥ सू० २ ॥
छाया-नमो ब्रायै लिप्यै ॥मू० २॥ वास्तवमें विचारा जावे तो अर्हन्त प्रभु के केवल घातीकर्म ही नष्ट हुए हैं और सिद्धोंके समस्त कर्म नष्ट हुए हैं, इस तरह सिद्धोंमें ही उत्कृष्टता आती है, परन्तु फिर भी उनके शरीर आदिका अभाव हो गया होनेसे उन सिद्ध परमेष्ठीमें उपदेशकर्तृत्व नहीं बनता है, अर्थात् शरीरका अभाव होनेसे सिद्ध परमेष्ठी उपदेश नहीं देते हैं, और न तीर्थ की प्रवृत्ति ही करते हैं, परन्तु अर्हन्त प्रभु घाती कर्मके अभाव हो जानेसे केवलज्ञानवाले होते हैं और भव्यजीवोंको मोक्षमार्गका यथावत् उपदेश देते हैं। रागद्वेषके नाश हो जानेके कारण उनका उपदेश प्रमाणभूत होता है, और अघाती कर्मों के सद्भावसे शरीर आदिका उनके सत्ता रहती है इसलिये वे उपदेश देने में समर्थ बने रहते हैं। इस प्रकार उनके द्वारा लोकका उपकार होता रहता है, इस उपकारके करनेके कारण वे लोकमें सबसे उत्कृष्ट माने जाते हैं। इसी सर्वोत्कृष्टताको लेकर यहां सूत्रकारने उन्हें सर्वप्रथम नमस्कार किया है। सू०१॥
વાસ્તવિક દૃષ્ટિએ વિચાર કરવામાં આવે તે અહંત પ્રભુના કેવળ ઘાતિયા કર્મો નાશ થયાં હોય છે, પણ સિદ્ધ ભગવાનનાં આઠે કર્મો નાશ પામ્યાં છે. એ રીતે સિદ્ધ ભગવાને માં જ ઉત્કૃષ્ટતા લાગે છે. પણ એવું હોવા છતાં તેમનામાં શરીર આદિનો અભાવ હોય છે, તેથી સિદ્ધ પરમાત્માએ ઉપદેશ દેતા નથી અને તીર્થની પ્રવૃત્તિ પણ કરતા નથી. પણ અહંત પ્રભુના ઘાતિયા કર્મોનો ક્ષય થઈ જવાથી તેઓ કેવળ જ્ઞાની હોય છે અને ભવ્યજીને મેક્ષમાર્ગનો યથાવત્ ઉપદેશ દે છે–રાગદ્વેષનો નાશ થઈ જવાને લીધે તેમનો ઉપદેશ પ્રમાણભૂત હોય છે. અને અઘાતિયા કર્મોનું અસ્તિત્વ રહેવાથી તેમનામાં શરીર આદિનું અસ્તિત્વ રહે છે તેથી તેઓ ઉપદેશ આપી શકે છે. આ રીતે તેમના દ્વારા લેકે પકાર થતું રહે છે. તે ઉપકારને કારણે લેજેમાં તેઓ સર્વોત્કૃષ્ટ ગણાય છે. આ સર્વોત્કૃષ્ટતાને લીધે સૂત્રકારે અહીં તેમને સૌથી પહેલાં નમસ્કાર કર્યા છે. સૂ. ૧
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #90

प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १ उ० १ सू० २ ब्राह्मीलिपिनमस्कारः ६७
टीका-'नमो बंभीए लिवीए' नमो ब्राह्मयै लिप्यै, ब्राह्मी अकारादारभ्य हकारपर्यन्तवर्णात्मिका भाषा । तदुक्तम्___ब्राह्मी तु भारती भाषा, गीर्वाग् वाणी सरस्वती।" इति । तत्सङ्केतरूपा लिपिाह्मी लिपिः। अथवा अष्टादशप्रकारा लिपिः श्रीमदादिनाथेन ब्राह्मीनाम्नी स्वपुत्रीं प्रदर्शिता, तस्मादियं लिपिाह्मीति शब्देन कथ्यते, श्रुतज्ञानं प्रति लिपिज्ञानस्य कारणत्वाद् भगवान् सुधर्मस्वामी भावश्रुतकारणीभूतलिपिज्ञानरूपभाषालिपि नमस्करोति " नमो बंभीए लिवीए" नमो ब्रायै लिप्य" इति । श्रुतज्ञानं प्रति लिपिज्ञानं कारणं भवति, यतो लिपिज्ञानेन तत्सङ्केतितशब्दस्मरणं
इस प्रकार पंच परमेष्ठीको नमस्कार करके अब सुधर्मस्वामी श्रुतज्ञानके प्रति लिपिज्ञानको कारण मानकर भाषालिपिको नमस्कार करनेके अभिप्रायसे कहते हैं कि-" नमो” इत्यादि। . ब्राह्मी लिपिके लिये नमस्कार हो । अकारसे लेकर हकार पर्यन्त जो वर्णरूप भाषा है उसका नाम ब्राह्मी है। अमरकोषमें "ब्राह्मी तु भारती भाषा, गीर्वाग् वाणी सरस्वती” इस श्लोकार्ध द्वारा ऐसा ही कहा है। इस भाषाको संकेतरूप लिपिका नाम ब्राह्मी-लिपि है। इसका तात्पर्य यह है कि पुस्तक वगैरहमें जोअकार आदि अक्षररूपसे संकेतित रचना दिखलाई देती है वह ब्राह्मी लिपि है। अथवा-ऋषभदेव प्रभुने अठारह प्रकारकी लिपि अपनी पुत्री ब्राह्मीके लिये बतलाई, इसकारण यह लिपि ब्राह्मी कहलाई है । श्रुतज्ञानके प्रति लिपिज्ञान कारण होनेसे भगवान् सुधर्मस्वामीने भावभुत ज्ञानके प्रति कारणीभूत इस लिपिज्ञानरूप भाषालिपिको “ नमी बंभीए लिवीए ” इस सूत्र द्वारा नमस्कार किया है। श्रुतज्ञानके प्रति लिपिज्ञान कारण होता है, क्यों कि लिपि
આ રીતે પંચપરમેષ્ટીને નમસ્કાર કરીને હવે શ્રી સુધર્માસ્વામી શ્રુતજ્ઞાનમાં મદદરૂપ सिपिज्ञान डावाथी भाषाविपिन नम:४२ ४२वाना उद्देशथी ४९ छ “नमो” इत्यादि.
“नमो बंभीए लिवीए' ब्राझीविपिन नम२४॥२ . 'अ'थी २३ ४ीने 'ह' सुधानी रे १४३५ भाषा छ तेने सिप ४ छ. २५२१५मा “ ब्राह्मी तु भारती भाषा, गीर्वाग वाणी सरस्वती” 241 धारा १ ४यु छ. मा ભાષાની સંકેતરૂપ લિપિનું નામ બ્રાહ્મીલિપિ છે. તેનો ભાવાર્થ એ છે કે પુસ્તક વગેરેમાં ‘ક’ આદિ અક્ષરરૂપ જે સાંકેતિક રચના નજરે પડે છે તે બ્રાહ્મીલિપિ છે. અથવા-ઋષભદેવ પ્રભુએ પિતાની પુત્રી બ્રાહ્મીને અઢાર પ્રકારની લિપિ બતાવી હતી, તેથી તે લિપિને બ્રાહ્મીલિપિ કહી છે. લિપિજ્ઞાન શ્રુતજ્ઞાનમાં સહાયક થતું હોવાથી સુધર્માસ્વામીએ ભાવકૃતજ્ઞાનના કારણરૂપ આ લિપિજ્ઞાનરૂપ ભાષાલિપિને "नमो बंभीए लिवीए” मा सूत्रता नभ२४।२ ४ा छ. श्रुतज्ञाननी प्रतिभा सिपिज्ञान
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #91

ફૂટ
भगवती सूत्रे भवति, तदनन्तरं शब्दादर्थज्ञानं प्रादुर्भवति तस्माद् भगवता तीर्थकरेणोक्तस्यार्थस्य प्रतिबोधनाय तद्बोधकशब्दसमुदायरूपं श्रुतं लिपिबद्धं कर्तुकामः द्रव्यलिपेरकिश्चित्करत्वेन श्रुतबोधिकां भावलिपिं प्रति समुत्पन्नश्रद्धः श्रीसुधर्मस्वामी लिपिज्ञानस्य माहात्म्यं प्रकटयन् भावश्रुतं प्रति भावलिपेः कारणतयाऽभ्यर्हितत्वेन ततः पूर्वं भावलिपिवन्दनात्मकं नमस्कारं करोति - 'नमो बंभीए लिवीए ' इति ।
ज्ञान से लिपिसंकेतित शब्दोंका स्मरण होता है, उसके बाद शब्द से अर्थज्ञान होता है इसलिये भगवान् तीर्थंकर द्वारा उपदिष्ट अर्थको समझाने के लिये उस तीर्थकरोक्त अर्थका बोधक जो शब्द समुदायरूप द्रव्यश्रुत है उसे लिपिबद्ध करनेकी कामनावाले श्रीसुधर्मा स्वामी भावलिपि को वन्दना करनेरूप नमस्कार करते हैं । द्रव्यलिपिको यहां नमस्कार नहीं किया गया है इसका कारण यह है कि भावश्रुतके प्रति द्रव्यलिपि अकिञ्चित्कर है इसलिये वह भावश्रुतकी बोधक नहीं हो सकती है। भावश्रुतकी बोधक तो भावलिपि ही होती है, ऐसी दृढश्रद्धा उनके चित्तमें बैठी हुई है, इसीलिये वे लिपिज्ञानरूप भावलिपिका माहात्म्य प्रकट करते हुए उसे नमस्कार कर रहे हैं। क्यों कि भावश्रुत के प्रति भावलिपिमें कारणता है इसलिये वह पूज्य है । इसी कारण उन्होंने यहां भावश्रुतको पहिले नमस्कार न करके भावश्रुतकी कारणभूत भावलिपिको " नमो बंभीए लिवीए” इससूत्र द्वारा नमस्कार किया है।
મદદરૂપ અને છે કારણ કે લિપિજ્ઞાનથી લિપિના સાંકેતિક શબ્દોનું સ્મરણ થાય છે. ત્યારબાદ શબ્દથી અજ્ઞાન થાય છે. તેથી ભગવાન તીર્થંકર દ્વારા ઉપષ્ટિ અને સમજાવવાને માટે તે તી કરકથિત અર્થાંનું બેધક જે શબ્દસમુદૃાયરૂપ દ્રષ્યશ્રુત છે તેને લિપિબદ્ધ કરવાની કામનાવાળા શ્રી સુધર્મા સ્વામી ભાવપિને વંદણા કરવારૂપ નમસ્કાર કરે છે. અહીં દ્રવ્યલિપિને નમસ્કાર કર્યાં નથી કારણ કે– ભાવશ્રુતના વિષયમાં દ્રવ્યલિપિ સહેજ પણ મદદરૂપ થતી નથી, તેથી તે ભાવદ્યુતની ખેાધક થઈ શકતી નથી. ભાવદ્યુતની ખેાધક તા ભાલિપિ જ થાય છે, એવી દૃઢ શ્રદ્ધા તેમના હૃદયમાં થયેલી છે, તેથી લિપિજ્ઞાનરૂપ ભાવલિપિનું માહા ત્મ્ય પ્રગટ કરીને તેઓ તેને નમસ્કાર કરે છે. ભાવશ્રુતમાં ભાલિપિ કારણરૂપ હાવાથી તેમાં પૂજ્યતા છે, તે કારણે તેમણે અહી ભાવશ્રુતને પહેલાં નમસ્કાર न उरतां लावश्रुतनी अशुभूत लावसिथिने “नमो बंभीए लिवीए " मा सूत्रद्वारा નમસ્કાર કર્યા છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #92

प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १ उ० १ सू०२ ब्राह्मीलिपिनमस्कारचर्चा ६९
यद् अभयदेवमरिकृतवृत्तौ-"संज्ञाक्षररूपं द्रव्यश्रुतं नमस्कुर्वन्नाह-नमो बंभीए लिवीए"इति, तद् अशोभनम् , पुस्तकादौ विद्यमानाया अकारादिवर्णसङ्केतरूपाया लिपेद्रव्यश्रुतखाभावात् , श्रुतं तु द्वादशाङ्गीरूपमहत्पवचनं शास्त्रं यस्य कस्यचिज्जीवस्य शिक्षितं स्थितं यावद्वाचनोपगतं भवति स जीवस्तत्र वाचनाप्रच्छनादिभिर्वर्तमानोऽपि श्रुतोपयोगाभावादागममाश्रित्य द्रव्यश्रुतम् । आचारादिकं प्रति पूर्णघोषं कण्ठोष्ठविममुक्तं पठतः साध्वादेस्तदर्थज्ञानाभावे सति द्रव्यश्रुतत्वं भवति, अनु योगद्वारे द्रव्यश्रुतस्य तथैव वर्णनात् । वर्णानां सङ्केतस्वरूपा लिपिस्तु शब्दस्वरूपा न भवति यतो वर्णस्यैवोच्चारणं सम्भवति न तु तत्सङ्केतस्य लिपिमतः। पुस्तकादेस्तु ____ जो अभयदेवसूरिकृत वृत्तिमें-" संज्ञाऽक्षररूपं द्रव्यश्रुतं नमस्कुर्वनाह-णमो बंभीए लिवीए" ऐसा कहा है वह ठीक नहीं कहा है, क्यों कि पुस्तक आदिमें विद्यमान जो अकारादिवर्णसंकेतरूप लिपि है वह द्रव्यश्रुतरूप नहीं है। द्वादशाङ्गीरूप जो अर्हत्प्रवचन शास्त्र है वही श्रुत है। यह श्रुत जब किसी जीवके शिक्षित स्थित यावदूवाचनोपगत तो होता है परन्तु वह जीव उसमें वाचना पृच्छना आदि क्रिया द्वारा वर्तमान होता हुआ भी जब उसके उपयोगसे शून्य रहता है तब आगमकी अपेक्षासे वह जीव द्रव्यश्रुत माना जाता है। आचार आदि आगमको पूर्णघोष एवं कंठोष्ठविप्रमुक्त होकर पठन करने वाले साधु आदिको जब उसके अर्थका ज्ञान नहीं होता है तब वह साधु आदि जीव उसमें उपयोगशून्य होनेके कारण द्रव्यश्रुत माना गया है। अनुयोगद्वारमें द्रव्यश्रुतका इसी प्रकारसे वर्णन किया गया है। वर्षों की संकेतरूप जो लिपि है वह तो शब्दस्वरूप ही नहीं होती है, क्यों कि वहां तो
___ मलयवसूरिथत वृत्तिमां-" संज्ञाऽक्षररूपं द्रव्यश्रुतं नमस्कुर्वन्नाह-नमो बंभीए लिवीए” मेरे युं छे ते १२१२ नथी. ॥२७ पुस्त माहिभा વિદ્યમાન (રહેલ) જે અકારાદિ વર્ણસંકેતરૂપ લિપિ છે તે દ્રવ્યકૃતરૂપ નથી. દ્વાદશાંગરૂપ જે અપ્રવચન શાસ્ત્ર છે તેને જ શ્રત કહે છે. આ શ્રત જ્યારે કઈ જીવને શિક્ષિત સ્થિત યાવદ્વાચને પગત તે થાય છે પણ તે જીવ તેમાં વાચના પૃચ્છના આદિ ક્રિયા દ્વારા વર્તમાન થતું હોવા છતાં પણ જ્યારે તેના ઉપગથી રહિત રહે છે ત્યારે આગમની અપેક્ષાએ તે જીવને દ્રવ્યકૃત માનવામાં આવે છે. આચાર આદિ આગમને પૂર્ણ ઘોષ અને કંઠેષ્ઠવિપ્રમુક્ત થઈને પઠન કરનાર સાધુ આદિને જ્યારે તેમના અર્થનું જ્ઞાન હોતું નથી ત્યારે તે સાધુ આદિ જન તેમાં ઉપગરહિત હોવાથી દ્રવ્યકૃત ગણાય છે. અનુગદ્વારમાં દ્રવ્યકૃતનું આ પ્રમાણે જ વર્ણન કર્યું છે. વર્ષોની સંકેતરૂપ જે લિપિ છે તે શબ્દસ્વરૂપ જ હેતી નથી. કારણ કે ત્યાં તે વર્ણનું જ ઉચ્ચારણ થાય છે લિપિ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #93

७०
भगवतीसूत्रे श्रुतं, शिक्षितं यावद्वाचनोपगतं न भवितुमर्हति, अतस्तस्य द्रव्यश्रुतत्वं नास्ति तदा कथं पुनस्तद्गतलिपेर्द्रव्यश्रुतत्वस्य सम्भावना ? नैव कथमपि, इत्यलं विस्तरेण । ___शास्त्रकृता शास्त्रारम्भे विघ्नविनाशाय मङ्गलमाचरितम् । ननु-शास्त्रं तु स्वयमेव मङ्गलस्वरूपत्वाद् विघ्नविनाशे सामर्थ्य बिभर्ति, तत्र 'नमो अरिहंताणं' इत्यादि मङ्गलान्तरं किमर्थम् ?, नहि सूर्यस्य प्रकाशाय मूर्यान्तरतेजस आवश्यकता भवति, तद्वत् प्रकृतेऽपि शास्त्रस्य स्वयमेव मङ्गलरूपत्वेन तत्र मङ्गलान्तरस्यावर्णका ही उच्चारण होता है,लिपियुक्त उसके संकेतका नहीं पुस्तक आदिका तो श्रुत, शिक्षित यावद्वाचनोपगत ही नहीं हो सकता है, इसलिये उसमें द्रव्यश्रुतता नहीं है तो फिर कैसे पुस्तकादिगत लिपिमें द्रव्यश्रुतताकी संभावना हो सकती है ? अर्थात् किसी भी तरह से नहीं हो सकती। अब इस विषयमें और अधिक क्या कहा जावे ।
शंका-शास्त्रकारने विघ्नोंको नाश करनेके लिये आदिमें मङ्गलाचरण किया है, परन्तु जब शास्त्र स्वयं ही मंगलस्वरूप है तो उसमें विघ्नविनाश करनेकी सामर्थ्य है ही फिर क्यों शास्त्रकारने "नमो अरिहंताणं" आदि रूपसे दूसरा मङ्गल किया ? सूर्यको प्रकाशित करनेके लिये अन्य दूसरे सूर्यके तेजकी आवश्यकता थोडेही होती है ? जब ऐसी बात है कि सूर्यको दिखानेके लिये दूसरे सूर्यकी आवश्यकता नहीं होती है तो इसी तरहसे यह भी मानना चाहिये कि प्रकृत में भी शास्त्र जब स्वयं मंगलरूप है तब उसमें भी दूसरे मंगलान्तर करनेकी क्या आवश्यकता है ? अतः ऐसा करना अनावश्यक है। यदि इस पर यों कहा जाय कि मंगलांયુક્ત તેના સંકેતનું નહીં. પુસ્તકાદિનું કૃત તે શિક્ષિત યાવકાચને પગત જ થઈ શકતું નથી, તેથી તેમાં દ્રવ્યશ્રુતતા હોતી નથી, તે પુસ્તકાદિગત લિપિમાં દ્રવ્ય શ્રતતાની સંભાવના કેવી રીતે હોઈ શકે? કઈ પણ રીતે હોઈ શકે નહીં. હવે આ વિષયમાં બીજું શું કહેવું?
શાસ્ત્રકારે વિધોને નાશ કરવાના હેતુથી શાસ્ત્રના આરંભમાં મંગલાચરણ ય છે. પણ શાસ્ત્ર પિતે જ મંગલસ્વરૂપ છે તે વિધ્રોને નાશ કરવાની सहित तमा २९सी न डाय छ तो शाखारे 'नमो अरिहंताणं " महा કરીથી મંગલાન્તર કેમ કર્યું છે? સૂર્યને પ્રકાશિત કરવા માટે બીજા સૂર્યના તેજની આવશ્યકતા રહે છે ખરી ? જે સૂર્યના દર્શન કરાવવા માટે બીજા સૂર્યની જરૂર પડતી નથી તે શાસ્ત્ર પોતે જ જ્યારે મંગલરૂપ છે તે તેના આરંભે બીજા મંગલાચરણની કઈ પણ આવશ્યકતા રહેતી નથી માટે એમ કરવું અનાવશ્યક છે. જે તેના જવાબરૂપે એમ કહેવામાં આવે કે મંગલાન્તર કરવું અના
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #94

प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १ ० १ सू० २
मङ्गलाचरणावश्यकताचर्चा ७१
नावश्यकत्वम् । न च ' अधिकस्याधिकं फळ ' - मिति न्यायेन मङ्गलान्तरं विलक्षणफलकतया सार्थकमिति वाच्यम्, अनवस्थाप्रसङ्गात्, तथाहि प्रकृतशास्त्रं मङ्गलरूपं, तत्रापि विलक्षणफलाय मङ्गलान्तरं, तत्रापि विलक्षणफलाय मङ्गलान्तरमित्येवं तत्र तत्रापि मङ्गलान्तरम्, एवंरूपेणानवस्थाप्रसक्तिरिति चेत्, सत्यम्, यद्यपि प्रकृतशास्त्र मङ्गलरूपं तथापि शिष्यमतौ ' मङ्गलं जात ' - मिति प्रत्ययार्थ, पूर्व गणधरादिभिरपि मङ्गलं कृतमिति शिष्टाचारपरिपालनार्थं च मङ्गलाचरणमावश्यकमिति दिक् ।
तरका करना अनावश्यक नहीं है, क्यों कि “अधिकस्य अधिकं फलम् ” इस कहावत के अनुसार अधिकका अधिक फल होता है अतः कृतमंगलान्तर विलक्षणफल प्रदाता होनेके कारण सार्थक मान लिया जावेगा, सो ऐसा कहना भी कुछ महत्त्व नहीं रखता है, कारण कि इस कथन से अनवस्थादोषकी प्रसक्ति प्राप्त होती है। क्यों कि जब प्रकृतशास्त्र स्वयं मंगलरूप है, और उसमें भी मंगलांतर विलक्षण फलकी प्राप्तिके लिये किया जाता है तो फिर इस तरह तृतीय मंगलान्तर भी द्वितीय मंगलमें विलक्षण फल प्राप्तिके लिये करना चाहिये, और इसी तरहसे तृतीय मंगलमें भी विलक्षण फलप्राप्तिके लिये चतुर्थ मंगलान्तर करना चाहिये । इस प्रकार करते २ मंगलान्तर करनेकी अवस्थाका अन्त कहीं आवेगा ही नहीं अतः अनवस्था दोष जो कि मूलमें क्षतिकारक होता है शांत नहीं हो सकता ।
उत्तर - शंकाकार की यह शंका ठीक है कि जब शास्त्र स्वयं मंगलरूप है तब उसमें अन्य मंगलकी क्या आवश्कता है ? परन्तु शिष्यजनोंकी
वश्य नथी, आरएणु } " अधिकस्य अधिकं फलं ” मा उडेवत प्रमाणे अधिउनुं અધિક ફળ મળે છે. તેથી મંગલાંતર વિલક્ષણ ફળ આપનાર હાવાથી સાક માની શકાય, એ કથનનું પણ કોઈ મહત્ત્વ રહેતું નથી, કારણ કે આ કથનથી અનવસ્થા દોષની પ્રસક્તિ પ્રાપ્ત થાય છે. કારણ કે જે પ્રકૃત શાસ્ત્ર પોતે જ મ'ગલરૂપ છે. અને તેમાં પણ વિલક્ષણ ફળની પ્રાપ્તિને માટેજ જો મગલાન્તર કરવામાં આવતું હાય તે તે રીતે વિલક્ષણ ફળની પ્રાપ્તિને માટે ત્રીજી મંગ લાન્તર પણ કરવું જોઈએ અને એ રીતે ખીજા અને ત્રીજા મ'ગલાંતરમાં પણ વિલક્ષણ ફળ પ્રાપ્ત કરવા માટે ચાથું મંગલાંતર કરવું જોઈએ. આમ કરવા એસીએ તે મગલાંતર કરવાની અવસ્થાનેા પાર જ આવશે નહી. તેથી અનવસ્થા દોષ કે જે મૂળમાં જ ક્ષતિરૂપ છે તેનું શમન થશે નહી.
ઉત્તર :—શકાકારની આ શકા ઠીક છે કે જો શાસ્ત્ર પાતે જ મ`ગલરૂપ હાય તો તેમાં અન્ય મંગળની શી આવશ્યકતા છે? પણ શિષ્યજનાના મનમાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #95

भगवतीसूत्रे अथ-" सम्बन्धश्चाधिकारी च, विषयश्च प्रयोजनम् ।
विनाऽनुवन्धं ग्रन्थादौ, मङ्गलं नैव शस्यते ॥१॥" इति लोकोक्तितः शास्त्रारम्भसमये सम्बन्धा-धिकारि-विषय-प्रयोजनानां प्रदर्शनस्य श्रोतृप्रवृत्तिजनकत्वाद् यदि शास्त्रकृत् तद्विषयरहितमिदं शास्त्रं कुर्यात् तदा विषयरहितं शास्त्रमिति कृत्वा प्रेक्षावद्भिरुपेक्ष्येत । एवं प्रयोजनस्याप्रदर्शनाम्न निष्पयोजने कस्यापि प्रवृत्तिः स्यात् , काकदन्तपरीक्षावत् । सम्बन्धाधिकारिणोरप्यदर्शने मतिमें " शास्त्रमें मंगलाचरण किया गया है" यह विश्वास जमानेके लिये, तथा पहिले गणधरादि विशिष्ट पुरुषोंने भी मंगलाचरण किया है, इस प्रकारका जो शिष्ट पुरुषोंका आचार है उसके यथावत् परिपालनके लिये मंगलरूप शास्त्रमें भी मङ्गलाचरण करना आवश्यक है।
शंका-शास्त्रकर्ता शास्त्रारम्भके समयमें ही यह बात स्पष्ट कर देते हैं कि इस शास्त्रमें यह सम्बन्ध है, यह इसका अधिकारी है, इसमें यह विषय है और इसका यह प्रयोजन है । यह अनुबन्धचतुष्टय कहलाता है । ग्रन्थकी आदिमें इस अनुबंधचतुष्टयको कहे विना मंगल प्रशंसनीय नहीं माना जाता है। ऐसी लौकिक उक्ति है। इस उक्तिके अनुसार इस शास्त्रके आरंभमें ये चारों बातें कहना ग्रंथकारको आवश्यक है, क्यों कि इसीसे श्रोताजनोंकी प्रवृत्ति इसके अध्ययनादि में होती है, अतः श्रोतृप्रवृत्तिजनक होनेसे अनुबंधचतुष्टयका कथन करना शास्त्रकारको शास्त्रकी आदिमें अवश्य ही आवश्यक है। यदि शास्त्रकार " मङ्गलं जातमिति प्रत्ययार्थम् " मा भदाय२७ ४२वामा मायुं छे ते વિશ્વાસ જમાવવા માટે, તથા ગણધરાદિ વિશિષ્ટ પુરુષોએ પણ પહેલાં મંગલાચરણ કરેલું છે, એ શિષ્ટ પુરુષને જે આચાર છે તેનું બરાબર પરિપાલન કરવા માટે મંગલરૂપ શાસ્ત્રમાં પણ મંગલાચરણ કરવાની આવશ્યકતા રહે છે.
શંકા–શાસ્ત્રકાર શાસ્ત્રની શરૂઆતમાં જ એ વાત સ્પષ્ટ કરે છે કે આ શાસ્ત્રમાં અમુક સંબંધ છે, તેને અમુક અધિકારી છે, તેમાં અમુક વિષય આવે છે. અને તેનું અમુક પ્રોજન છે. તેને અનુલબ્ધ ચતુષ્ટય કહે છે. ગ્રન્થના આરંભે આ અનુબંધ ચતુષ્ટયને ઉલ્લેખ કર્યા વિના મંગલાચરણ પ્રશંસનીય મનાતું નથી એમ લેકમાં કહેવાય છે. આ લૌકિક ઉક્તિ પ્રમાણે આ શાસ્ત્રના આરંભે આ ચારે વાત ગ્રંથકારે અવશ્ય કહેવી જોઈએ, કારણ કે તેમ કરવાથી શ્રોતાજનો તેના અધ્યયનમાં પ્રવૃત્ત થાય છે. તેથી શ્રોતૃપ્રવૃત્તિજનક (શ્રોતાઓમાં પ્રવૃત્તિ પેદા કરનાર) હોવાને કારણે શાસ્ત્રકારને શાસ્ત્રની શરૂઆતમાં અનુબંધ ચતુષ્ટયનું કથન કરવું અત્યંત આવશ્યક ગણાય છે. જે શાસ્ત્રકાર એમ ન કરે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #96

प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १ ० १ ० २ विषयाउनुबन्धचतुष्टयचर्चा ७३ कथमपि श्रोतॄणां प्रत्तिन स्यादिति विषयादिप्रदर्शनमावश्यक, तदिह एतेषामत्राप्रदर्शनात् कथं मङ्गलं प्रशस्तमिति चेन्न, व्याख्याप्रज्ञप्तिनामत एव सामान्यतोऽभिधेयस्य कथनात् श्रोतुः प्रवृत्तिसम्भवात् , तथाहि-व्याख्याप्रज्ञप्ति-शब्देन जीवाजीवादिस्वरूपार्थव्याख्यारूपमभिधेयं प्रदर्शितम् , एतत्पदार्थबोधः साक्षात्फलम् , मोक्षरूपं तु परम्परितं फलम् , प्रकृतशास्त्रस्याऽऽप्तवाक्यरूपत्वात् , आप्तश्च तादृशमेव वाक्यं प्रयुक्ते यत् साक्षात् परम्परया वा मोक्षप्रयोजकं भवेत् , अन्यथाऽऽप्तत्वऐसा नहीं करते हैं, अर्थात् विषयसे रहित शास्त्रका निर्माण करते हैं तो " यह शास्त्र विषयरहित है" ऐसा समझकर कोई भी प्रेक्षावान् व्यक्ति इसमें प्रवृत्तिशाली ही नहीं होगा, प्रत्युत इसके प्रति उनकी उपेक्षावृत्ति ही बनी रहेगी। इसी प्रकार यदि शास्त्रकार प्रयोजनका प्रदर्शन नहीं करते हैं तो काकदन्तकी परीक्षाकी तरह निष्प्रयोजनमें किसीकी भी प्रवृत्ति नहीं होगी। इसी तरह सम्बन्ध और अधिकारी जबतक नहीं दिखलाये जायेंगे तबतक किसी भी तरहसे श्रोताजनोंकी प्रवृत्ति नहीं हो सकेगी, अतः यहां विषयादिकका प्रदर्शन आवश्यक है, परन्तु शास्त्रकारने वह दिखलाया नहीं है तो फिर मंगल प्रशस्त कैसे माना जा सकता है ।
उत्तर-ऐसा नहीं कहना चाहिये, क्यों कि यहां शास्त्रकारने अनुबंधचतुष्टयका प्रदर्शन किया ही है, और वह इस प्रकारसे है
એટલે કે વિષયથી રહિત શાસ્ત્રનું નિર્માણ કરે તે “આ શાસ્ત્ર વિષયહીન છે” એવું સમજીને કઈ પણ પ્રેક્ષાવાન વ્યક્તિ તેમાં પ્રવૃત્તિશાળી જ નહીં થાય પણ તેના પ્રત્યે તેનામાં ઉપેક્ષા વૃત્તિજ જાગશે. આ રીતે જે શાસ્ત્રકાર શાસ્ત્ર લખવાનું પ્રયજન બતાવે નહીં તો કાકદન્તની પરીક્ષાની જેમ પ્રજન રહિત વસ્તુમાં કોઈ પણ પ્રવૃત્ત થશે નહીં એટલે કે કાગડાને દાંત જ હતા નથી તે તેના દાંતની કસોટી કરવી તે નિરર્થક ગણાય છે, તેમ આ શાસ્ત્ર લખવાનું પ્રજન શરૂઆતમાં ન બતાવવામાં આવે તે લકે તેમાં પ્રવૃત્ત થાય નહીં. જ્યાં સુધી સંબંધ અને અધિકારી બતાવવામાં નહીં આવે ત્યાં સુધી કેઈ પણ રીતે શ્રોતાજને તેમાં પ્રવૃત્ત થશે નહીં. તેથી વિષય આદિનું પ્રદર્શન અહીં આવશ્યક બને છે. પણ શાસ્ત્રકારે તે બતાવ્યું નથી તે મંગલાચરણને પ્રશસ્ત કેવી રીતે માની શકાય ?
ઉત્તર–શંકાકારનું આ કથન બરાબર નથી. તેણે આવું કહેવું જોઈએ નહીં. કારણ કે શાસ્ત્રકારે અનુબંધચતુષ્ટયનું પ્રદર્શન કરેલ છે જ, તે આ રીતેથયું છે– भ०१०
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #97

७४
भगवतीसूत्रे स्येव व्याघातप्रसङ्गात् , रथ्यापुरुषवत् । शास्त्राभिधेययोः प्रतिपाध-प्रतिपादकभावात्मकः सम्बन्धः सुतरामेव गम्यते, जीवाजीवादिपदार्थतत्त्वजिज्ञासुरेवाधिकारी। एवं च विषया-धिकारि-प्रयोजन-सम्बन्धानां प्रदर्शनान्नात्र न्यूनतेति दिक।
शास्त्रकारने इसका जो नाम "व्याख्याप्रज्ञप्ति"ऐसा किया है इस नामसे ही सामान्यतया अभिधेयका कथन हो जाता है। इस तरह विषयरूप अभिधेयके कथनसे श्रोताजनोंकी इसमें प्रवृत्ति हो जावेगी, अतः यह अभिधेयरहित नहीं है, यह बात तो सिद्ध हो जाती है। तात्पर्य कहनेका यह है कि व्याख्याप्रज्ञप्ति शब्दसे सूत्रकारने "जीवाजीवादि पदार्थोंके स्वरूपको कहने के निमित्त यह शास्त्र है" यह प्रदर्शित किया है। यही इसका अभिधेय है। श्रोताजनोंको इससे इन पदार्थो का बोध होना यह इसका साक्षात् फल है, और परम्पराफल मोक्ष है। यह प्रकृत शास्त्र आसपाक्यरूप है, और आप्त ऐसे ही वाक्यों का प्रयोग करते हैं कि जो साक्षात्रूपसे या परम्परारूपसे मोक्षके प्रयोजक होते हैं। यदि वे वाक्य ऐसे नहीं हैं तो रथ्यापुरुष (बजारुपुरुष)की तरह उसमें आतत्व ही नहीं बनता है। इस तरह शास्त्र अध्ययन करनेसे श्रोताजनोंका साक्षात् प्रयोजन जीवादिक पदार्थों का उन श्रोताजनोंको बोध होना है, और परम्परा-प्रयोजन मोक्ष प्राप्त करना है। दोनों प्रकारके प्रयोजन श्रोताजनोंके
શાસ્ત્રકારે આ શાસ્ત્રનું જે “ વ્યાખ્યાપ્રજ્ઞયિ” નામ આપ્યું છે, તે નામ દ્વારા જ અભિધેયનું કથન થઈ જાય છે. આ રીતે વિષયરૂપ અભિધેયના કથનથી શ્રોતાજને તેમાં પ્રવૃત્ત થશે. તેથી તે અભિધેય રહિત નથી, એ વાત તે સિદ્ધ થઈ જાય છે. કહેવાને ભાવાર્થ એ છે કે વ્યાખ્યાપ્રજ્ઞપ્તિ શબ્દ દ્વારા જ સૂત્રકારે તે વાત પ્રગટ કરી છે કે જીવ અજીવ આદિ પદાર્થોનું સ્વરૂપ કહેવાને નિમિત્તે આ શાસ્ત્ર રચાયું છે. એ જ તેનું અભિધેય છે. શ્રોતાજનેને તેના દ્વારા એ પદાર્થોને બંધ થવારૂપ સાક્ષાતુ-ફળ મળે છે, અને પરમ્પરા ફળ મેક્ષ છે. આ પ્રકૃત શાસ્ત્ર આપવાક્યરૂપ છે. અને આસ એવાં વાક્યોને જ પ્રયોગ કરે છે કે જે સાક્ષાતરૂપે અથવા તે પરમ્પરારૂપે મોક્ષનું પ્રાજક હોય છે. જે એ વાક્ય એવાં ન હોત તે રચ્યા-પુરૂષ (બજારૂ પુરુષોની જેમ આતત્વ જ સંભવી શકે નહી. આ રીતે શાસ્ત્રનું અધ્યયન કરવાથી શ્રોતાજના (અધ્યયન કરનારના) જીવાદિક પદાર્થોને બંધ થવારૂપ સાક્ષાત પ્રજન, અને મોક્ષપ્રાણિરૂપ પરમ્પરા પ્રયજન સિદ્ધ થાય છે. આ રીતે બન્ને પ્રકારના પ્રયજન સિદ્ધ થતાં હોવાથી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #98

प्रमेयचन्द्रिका टोका श० १ उ० १ सू०२ विषयाद्यनुबन्धचतुष्टयप्रदर्शनम् ७५
तदेवं भगवतीसूत्रात्मकं शास्त्रमेकश्रुतस्कन्धरूपम् , तत्र शतकानां सातिरेकं शतमस्ति, शतकस्यैवाऽध्ययनमित्यपि नाम भवति, तेषु शतकेषु दशसहस्रसंख्यका उद्देशकाः सन्ति, पत्रिंशत्सहस्रपरिमिताः प्रश्ना वर्तन्ते, तथाऽष्टाशीतिसहस्राधिकलक्षद्वयसंख्यकानि पदानि वर्तन्ते, तत्र प्रथमशतके दशोद्देशकाः सन्ति । उद्देशकः इसके अध्ययन करनेसे सिद्ध हो जाते हैं। इस प्रकार यह शास्त्र निष्प्रयोजन नहीं है, प्रत्युत सप्रयोजन है । यह बात सिद्ध भी है । यहां शास्त्र और अभिधेयका प्रतिपाद्य और प्रतिपादकभावरूप सम्बन्ध-वाच्य वाचकभावरूप संबंध-स्वतः ही जाना जाता है। यहां जीवाजीवादिक पदार्थ प्रतिपाद्य-वाच्य हैं, और यह शास्त्र, प्रतिपादक-वाचक है। इस तरह प्रतिपाद्य-प्रतिपादक संबंधसे यह शास्त्र रहित नहीं है, यह बात प्रकट ही है। तथा जो जीवाजीवादि पदाकेि स्वरूपका जिज्ञासु है वही इसमें अधिकारी है। इस प्रकार विषय, अधिकारी, प्रयोजन और सम्बन्ध, इस अनुबंधचतुष्टयको दिखानेसे यहां इस विषयको लेकर न्यूनता नहीं आती है। इतनेमात्र कहनेसे अनुबन्धचतुष्टयका खुलासा हो जाता है।
यह भगवतीसूत्रात्मक शास्त्र एकश्रुतस्कन्धरूप है। इसमें कुछ अधिक १०० सौ शतक हैं । शतकका ही अध्ययन ऐसा भी नाम होताहै। इन शतकोंमें १०दसहजार उद्देशक है। छत्तीस ३६हजार प्रश्न हैं। दो लाख अठयासी ८८हजार इसके पद हैं । प्रथम शतकमें दस उद्देशक हैं । उद्देशक આ શાસ્ત્ર પ્રયજનવિહીન નથી પણ સપ્રયોજન છે, એ વાત પણ સિદ્ધ થઈ જાય છે. અહીં શાસ્ત્ર અને અભિધેયને પ્રતિપાદ્ય અને પ્રતિપાદક ભાવરૂપ સંબંધ–વાચ–વાચક ભાવરૂપ સંબંધ-આપ આપ જાણી શકાય છે. અહીં જીવાજીવાદિક પદાર્થ પ્રતિપાદ્ય–વાચે છે અને આ શાસ્ત્ર પ્રતિપાદક–વાચક છે. આ રીતે પ્રતિપાદ્ય અને પ્રતિપાદકના સંબંધથી આ શાસ્ત્ર વિહીન નથી. જીવ અજીવ આદિ પદાર્થોના સ્વરૂપને જાણવાની જિજ્ઞાસા ધરાવનારા જ તેના અધિ કારી છે. આ પ્રમાણે વિષય, અધિકારી, પ્રોજન અને સંબંધ, આ અનુ. બંધચતુષ્ટયનું પ્રદર્શન થયેલું હોવાથી તે વિષયસંબંધી કઈ ખામી તેમાં રહેતી નથી. આટલું જ પ્રતિપાદન કરવાથી અનબન્ધચતુષ્ટયનું સ્પષ્ટીકરણ થઈ જાય છે.
આ ભગવતીસૂત્રાત્મક શાસ્ત્ર એક શ્રતસ્કંધરૂપ છે. તેમાં સે (૧૦૦) શતક છે. શતકને અધ્યયન પણ કહે છે. તે શતકમાં દસ હજાર ઉદ્દેશક છે, છત્રીસ હજાર પ્રશ્ન છે, તેમાં બે લાખ અઠયાસી હજાર પદ , પહેલા શતકમાં દસ ઉદ્દેશક છે. ઉદ્દેશક શતકના એક અવયવ (વિભાગ) રૂપ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #99

____भगवतीसूत्रे शतकस्यावयवः । शास्त्राधिगमहेतुकविधिनाऽऽचार्येण शिष्यायोदिश्यते 'एतावान् भागोऽध्येतव्यः' एतद्रूपेण यः स उद्देशः, उद्देश एवोद्देशकः, अनया व्युत्पत्त्याऽध्ययनैकदेश एवोद्देशपदेन व्यपदिश्यते । एतान् दशविधानपि उद्देशान् सुखेन शिष्यो धारयेत् , तदर्थ तत्तदुद्देशगतप्रथमशब्दं गृहीत्वा दशानामपि प्रथमशतकोद्देशानां संग्रहार्थ संग्रहगाथामाह-" रायगिह" इत्यादि। मूलम्-"रायगिह चलण दुक्खे, कंखपओसे य पगइ पुढवीओ।
जावंते नेरइए, बाले गुरुए य चलणाओ ॥१॥" छाया-" राजगृहे चलनं दुःखं, काजामदोषश्च प्रकृतयः पृथिव्यः।
यावान् नैरयिको, बालो गुरुकश्च चलनानि । १।" हति, टीका-लुप्तसप्तमीकं पदम्, तेन राजगृह-तन्नामके नगरे भगवता श्रीवर्द्धमानस्वामिना दशानामप्युद्देशकानामर्थः प्रदर्शित इति । एवमन्यत्रापि यथेष्टविभक्तिशतक का ही एक अवयवरूप होता है। शास्त्रके अधिगम करने में कारणभूत विधिके अनुसार आचार्यके द्वारा शिष्यके लिये जो उपदिष्ट किया जाता है कि 'इतना भाग तुम पढो'इसीका नाम उद्देश अथवा-उद्देशक है। इस व्युत्पत्तिके अनुसार अध्ययनका एक देश ही उद्देश कहलाता है। इन दश प्रकारके भी उद्देशोंको शिष्यजन सुख से हृदयंगम कर सके, इस निमित्त उस उस उद्देशसंबंधी प्रथम शब्दको लेकर प्रथम शतकके उन १० दस ही उदेशोंको संग्रह करनेके लिये सूत्रकार इस संग्रहगाथा को कहते हैं-'रायगिह' इत्यादि।।
"रायगिह " यह पद लुप्तसप्तमीविभक्तिवाला है। इससे ऐसा संबंध लगाना चाहिये कि राजगृह नामके नगरमें भगवान श्री वर्धमान હોય છે. શાસ્ત્રને સમજી શકવાના કારણરૂપ વિધિ અનુસાર આચાર્ય દ્વારા શિષ્યને કહેવામાં આવે કે “આટલા ભાગનું તમે અધ્યયન કરે.” એટલા ભાગનું નામ ઉદ્દેશ અથવા ઉદ્દેશક છે. આ વ્યુત્પત્તિ પ્રમાણે અધ્યયનના એક દેશને (વિભાગને) જ ઉદ્દેશ કહે છે. આ દસ પ્રકારના ઉદ્દેશેને શિષ્ય સુખેથી હૃદયંગમ કરી શકે તે નિમિત્તે તે તે ઉદ્દેશને પહેલે શબ્દ લઈને પ્રથમ શતકના તે દસ ઉદ્દેશને સંગ્રહ કરવાને માટે સૂત્રકાર આ सह था छ–'रायगिह' त्यादि
“ रायगिह " पहभi सातमी विलातिना प्रत्ययनो सो५ थयेस छे. ते! એવો અર્થ થાય છે કે રાજગૃહ નામના નગરમાં ભગવાન શ્રી વર્ધમાન સ્વામીએ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #100

प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १ ० १ सू० २ गा० १ दशोदेशकार्थसंग्रहगाथार्थः ७७ रूहनीया, तत्र प्रथम शकश्चलनविषयकः 'चलमाणे 'बलिए' इत्याद्यर्थनिर्णयार्थकसूत्रेण दर्शितः |१|
द्वितीयोदेशकस्य विषयो दुःखम्, “दुक्खे" इति पदेन कथितः, दुःखरूपश्च विषयः "जीवेण भंते! सयंकडे दुक्खं वेएइ " इत्यादिसूत्रण प्रतिपादितः | २ | तृतीयोदेशकस्य विषयः काङ्क्षाप्रदोषरूपः “ जीवाणं भंते! कंखामोहणिज्जे कम्मे कडे " इत्यादिसूत्रेण प्रतिपादितः | ३|
66
प्रकृतय - ( कर्मभेदा) चतुर्थोद्देशकस्य विषयः " कइ णं भंते ! कम्मपगडीओ पण्णत्ताओ" इत्यादिपश्नोत्तरैर्निर्णीतः ॥४॥
स्वामीने दशों ही उद्देशकों का अर्थ प्रकट किया है। इस तरह दूसरी जगह भी विभक्ति का संबंध कर लेना चाहिये । दश उद्देशकों में जो पहिला उद्देशक है वह चलन-विषयक है अतः यहां " चलण " पद कहा है । यह "चलमाणे चलिए" इत्यादि अर्थ का निर्णय करनेवाले सूत्र से दिखाया गया है १ । दूसरे उद्देशमें दुःखका विषय है, यह बात " दुक्खे " इस पद से कही गई है । यह दुःखरूप विषय “ जीवेणं भंते ! सयंकडं दुक्खं वेएइ " इत्यादि सूत्र से प्रतिपादित किया है २ । तृतीय उद्देश का विषय काङ्क्षाप्रदोष है अतः यहां " कखपओसे " पद कहा है । इसका कथन " जीवेणं भंते ! कंखामोहणिज्जे कम्मे कडे " इत्यादि सूत्र से किया गया है ३ । प्रकृति अर्थात् कर्म के भेद यह चतुर्थ उद्देशकका विषय है अतः यहां " पगइ शब्द कहा है । इसका निर्णय " कह णं ते ! कम्मपगडीओ पण्णत्ताओ" इत्यादि प्रश्नोत्तरों से किया गया है ४ । रत्नप्रभा आदि पृथिवियां पंचम उद्देशक का विषय है अतः यहां “
"
पुढદસે ઉદ્દેશેાના અર્થ ખતાન્યા હતા. એ જ પ્રમાણે બીજી જગ્યાએ પણ વિભક્તિના સંબધ જોડી લેવેા. દસ ઉદ્દેશકેામાં જે પહેલા ઉદ્દેશક છે તે ‘ચલન’ विषे छे. ते " चलमाणे चलिए " इत्यादि अर्थनो निर्णय उरनाशं सूत्रोथी जता ववामां आव्यो छे (१). जीन उदेशमां 'दुःख' विषे वात उरवामां भावी छे; ते वात " दुक्खे” यह द्वारा उडेवामां भावी छे. ते दुःअइय विषयनुं प्रतिपादन "जीवेणं भंते ! सयंकडं दुक्खं वेएइ" त्यिाहि सूत्रोथी उरवामां आव्यु छे(२). त्रील उद्देशान! विषय ' काङ्क्षाप्रदोष' छे, तेनुं स्थन “जीवाणं भंते! कंखामोहणिज्जे कम्मे कडे " इत्याहि सूत्री उश्वामां खाग्यु छे. (3) थोथा उद्देश उनो विषय (6 कइ भंते! कम्मपगडीओ પ્રકૃત્તિ એટલે કે કર્માંના ભેદો છે, તેને નિણૅય पण्णचाओ " इत्यादि प्रश्नोत्तरोथी पुरेसे ! छे (४). यांथभां उद्देशना विषय रत्नप्रभा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #101

भगवती सूत्रे
रत्नप्रभादिपृथिव्यः पञ्चमोद्देशकस्य विषयः " कइ णं भंते! पुढबीओ पण्णत्ताओ" इत्यादिरूपेण प्रदर्शितः | ५|
७८
षष्ठस्य विषयः " जावंत " इति शब्दविशिष्टः " जावइआओ णं भंते! ओगासंतराओ " इत्यादिना समुपवर्णित इति | ६ |
"नेरइए" इति नैरयिकशब्दोपलक्षितः सप्तमस्य विषयः “ नेरइए णं भंते ! नेरइएस उववज्जमाणे " इत्यादिना प्रदर्शितः ॥७|
" वाले " इति बालशब्दसमुपदिष्टोऽष्टमस्य विषयः, “एगंतबाले णं भंते ! मस्से " इतिसूत्रेण प्रदर्शितः | ८ |
6"
गुरु " इति गुरुविषयको नवमोद्देशः " कहं णं भंते! जीवा गरुयन्तं हव्यमागच्छति ?" इत्यादिसूत्रेण दर्शितः | ९ |
" चलणाओ " इति बहुवचननिर्देशाच्चलनाद्या दशमोदेशकस्य विषयाः प्रदशिताः, ते च विषया: “ अन्नउत्थिया णं भंते । एवमाइक्वंति एवं खलु लमाणे अचलिए " इत्यादिसूत्रेण प्रकटीकृताः ॥ १० ॥
"
वीओ " शब्द कहा है । वह " कइ णं भंते! पुढवीओ पण्णत्ताओ" इस सूत्र द्वारा दिखाया गया है | ५ | छठे उद्देशकका विषय " जावंते " इस शब्दसे विशिष्ट-युक्त है। इसका वर्णन करनेवाला “ जावइयाओ णं भंते! ओगासंतराओ " इत्यादि सूत्र है | ६ | " नेरइए " इस शब्द से उपलक्षित सातवें उद्देशक का विषय है। यह " नेरइए णं भंते ! नरइएस उववजमाणे " इत्यादि सूत्र द्वारा दिखाया गया है | ७ | "बाले " इस शब्द का उपलक्षणवाला आठवां उद्देशक है । यह " एगंतबाले णं भते ! मस्से " इस सूत्र द्वारा कहा गया है | ८| "गुरुए" इस पदका उपलक्षक गुरुविषयक नवम उद्देशक है । वह " कहं णं भंते ! जीवा गरुयन्तं हव्वमागच्छति " इत्यादि सूत्र द्वारा प्रकट किया गया है ९। " चलणाओ " આફ્રિ પૃથ્વી છે. તેનું કથન कइ णं भंते! पुढवीओ पण्णत्ताओ " माहि सूत्रोद्वारा श्वासां माव्यु छे (५) छठ्ठा उद्देशउनो विषय ' जावंते ' शब्दथी युक्त छे. तेनुं वर्णन ४२नारा " जावइयाओ णं भंते ! ओगासंतराओ " इत्यादि सूत्रो छे(६). सातभां उद्देशउनो विषय 'नेरइए ण' शब्दथी उपलक्षित छे. तेनुं उथन नेरse णं भते । नेरइएस उववज्जमाणे " इत्यादि सूत्रो “बाले”मास शब्दना सक्षणवाजु सहभुं उद्देश छे. तेनुं अथन से 99 આ સૂત્રો દ્વારા કર્યાં છે(૮). ગુરુ વિષેનું નવમું कह ण' भ'ते ! जीवा गरुयत्तं हव्वमागच्छति ” सहि सूत्री द्वारा अगर उवाभां याव्यु ं छे(८). “चलणाओ" ते महुवचनान्त यह छे. ते महुवचनान्त पहना निहे.
66
""
द्वारा थयुं छे (७).
' एगंतबाले णं भंते ! ઉદ્દેશક છે. તેનું કથન
66
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #102

प्रमेषपन्द्रिका टीका श० १३० १ ०३ भावभुतनमस्कारः ७९ एवं क्रमेण प्रथमशतकोद्देशानां विषयविभागः संक्षेपतः प्रकृतगाथयाऽभिहित इति।गा.१
शास्त्रारम्भे शास्त्रमध्ये शास्त्रान्ते च मङ्गलमाचरणीयमिति शिष्टपरिभाषां पुरस्कृत्य “ नमो अरिहंताणं" इत्यादिना शास्त्रादौ कृतमङ्गलोऽपि शास्त्रकारः प्रथमशतकस्याऽऽदौ विशेषतो मङ्गलं दर्शयितुमाह-" नमो सुयस्स" इत्यादि ।
मूलम्-नमो सुयस्स ॥ सू० ३॥
छाया-नमः श्रुताय ॥ सू० ३॥ टीका-भावलिपेनमस्कारमुक्त्वा तत्कारणभावश्रुतस्य नमस्कारं कथयति-श्रुतायभावश्रुताय नम इति श्रुताय द्वादशाङ्गी रूपात्मवचनाय नम इत्यर्थः, श्रुत-श्रुतवतोयह बहुवचनान्त पद है। इस बहुवचनान्तपदके निर्देशसे ये चलनादिक विषय दसवें उद्देशकमें दिखलाये गये हैं। ये विषय " अन्नउत्थिया णं भंते ! एवमाइक्खंति एवं खलु चलमाणे अचलिए" इत्यादि सूत्र द्वारा प्रकट किये गये हैं १०। इस क्रमसे प्रथम शतकके दस उद्देशोंका विषयविभाग संक्षेप से इस प्राकृत गाथा द्वारा कहा गया ॥ गा० १॥
शास्त्र के प्रारंभ में, शास्त्र के मध्य में और शास्त्र के अंत में मंगलाचरण करना चाहिये, ऐसी शिष्टपुरुषों की परम्परा है सो इस परम्परा को समक्ष रखकर " नमो अरिहंताणं" इत्यादि सूत्र द्वारा सूत्रकारने शास्त्र की आदि में मंगलाचरण तो किया ही है, फिर भी वे प्रथमशतक की आदि में विशेष रूप से मंगलाचरण करते हुए कहते हैं-'नमो सुयस्स"-इत्यादि।
. श्रुत के लिये नमस्कार हो । श्रुत शब्द का अर्थ यहां बादशाङ्गीरूप अहत्प्रवचन है। सूत्रकार ने इसी श्रुत को नमस्कार किया है। पहिले भावलिपि को नमस्कार का कथन कर अब सूत्रकार इस भावलिपि के શથી ચલન આદિ વિષ દશમાં ઉદ્દેશકમાં બતાવવામાં આવ્યા છે. તે વિષય " अनउत्थिया गं भंते एवमाइक्खंति एवं खलु चलमाणे अचलिए" त्यहि સૂત્રદ્વારા પ્રગટ થયેલ છે(૧૦). આ કમથી પહેલા શતકના ૧૦ ઉદ્દેશોના વિષયો सक्षितमा म प्रत था द्वारा मायामां मान्य। छे. ॥गा. १॥
શાસ્ત્રના આરંભે, શાસ્ત્રની મધ્યમાં અને શાસ્ત્રને અંતે મંગલાચરણ કરવું જોઈએ. એવી શિષ્ટ પુરુષની પરમ્પરા છે. તે પરમ્પરાને ધ્યાનમાં રાખીને સૂત્રકારે " नमो अरिहंताण " त्यादि सूत्र २१ शाखनी २३मातमा भगवाय२५ तो કર્યું જ છે. છતાં પણ તેઓ પ્રથમ શતકની શરૂઆતમાં વિશેષ રૂપે મંગલાચરણ ४२ता ४ छ-" नमो सुयस्स" इत्यादि।
श्रुत ने नभ२४२ डी. द्वादशi|३५ म अवयनने मडी श्रुत डेस छे. સૂત્રકારે એ શ્રતને અહીં નમસ્કાર કર્યા છે. પહેલાં ભાવલિપિને નમસ્કાર કરીને હવે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #103

co
मगवतीसो रभेदोपचारादेव श्रुतनमस्कारो विहितः, न तु वस्तुतो लिपिसमुदायात्मकश्रुतायात्र नमस्कारः कृतः, भावलिपिवत् भावश्रुतस्यैव नमस्कार्यत्वसम्भवात् ॥ सू० ३॥
पूर्व प्रथमशतकोद्देशकानामभिधेयार्थलेशः प्रदर्शितः, ततश्च “ यथोद्देशं निर्देशः" इति न्यायमङ्गीकृत्य प्रथमतः प्रथमोदेशकार्थविस्तारो वाच्यः, तस्य च कारणभूत भावश्रुत के नमस्कार का कथन कर रहे हैं । श्रुत से यहां भावश्रुत लिया गया है। यह भावश्रुत द्वादशाङ्गीरूप अर्हत्प्रवचन माना गया है। यहां श्रुत को जो नमस्कार विधान किया गया है वह श्रुत श्रतवान् में अभेदका उपचार करके ही किया गया है । तात्पर्य-कहनेका यह है कि द्वादशांगीरूप प्रवचनका प्रादुर्भाव अहंत भगवंतसे होता है अतः अहंत भगवंत और उनसे प्रादुर्भूत द्वादशांगीरूप प्रवचन, इन दोनों में भेद होने पर भी भेद नहीं माना है। भेद की ओर दृष्टि नहीं रखना यही अभेद का उपचार है । इस अभेदोपचार से ही श्रुत को नमस्कार किया है, लिपिसमुदायात्मक श्रुत को नहीं, क्यों कि भावलिपि की तरह भावश्रुत ही नमस्कार करने योग्य बनता है ॥ सू०३॥
पहिले प्रथम शतक के दस उद्देशों का अभिधेयार्थ संक्षेप से प्रकट कर दिया गया है। अर्थात् प्रथम शतकके दस १० उद्देशोंका वाच्यार्थ क्यार है ? यह बात संक्षेपसे पहिले कही जा चुकी है, उसी के अनुसार "जैसा उद्देश किया है वैसा ही निर्देश होता है" इस न्यायरूप क्रमको
સૂત્રકાર ભાવલિપિના કારણભૂત ભાવશ્રતને નમસ્કાર કરે છે “શ્રત પદના પ્રાગ દ્વારા અહીં “ભાવકૃત લેવામાં આવેલ છે. તે ભાવકૃત દ્વાદશાંગીરૂપ અહ...વચનને માનવામાં આવેલ છે. અહીં શ્રતને જે નમસ્કાર કરવાનું વિધાન કરવામાં આવ્યું છે તે શ્રત અને શતવાનમાં અભેદને ઉપચાર કરીને જ કરવામાં આવેલ છે. કહેવાને ભાવાર્થ એ છે કે–દ્વાદશાંગીરૂપ પ્રવચન અહંત ભગવાનના મુખમાંથી બહાર આવેલ છે. તેથી અહંત ભગવાન અને તેમના દ્વારા અપાયેલ દ્વાદશાંગીરૂપ પ્રવચનમાં ભેદ હોવા છતાં ભેદ માનેલ નથી. ભેદની તરફ દષ્ટિ જ ન રાખવી તે અભેદ ઉપચાર છે. તે અભેદોપચારથીજ શ્રતને નમસ્કાર કર્યા છે-લિપિસમુદાયાત્મક શ્રતને નમસ્કાર કર્યા નથી. કારણ કે ભાવલિપિની જેમ ભાવકૃતજ નમસ્કાર કરવા યોગ્ય બને છે. સૂ૦૩
પહેલાં પ્રથમ શતકના ૧૦ ઉદ્દેશોના વાચાર્ય કયા કયા છે? તે સંક્ષિપ્તમાં કહેવામાં આવેલ છે. તે અનુસાર “જે રીતે ઉદ્દેશ બતાવવામાં આવ્યા છે તે રીતે જ નિર્દેશ થાય છે” આ ન્યાયરૂપ મને ખ્યાલમાં રાખીને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #104

प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १ ० १ सू०४ राजगृहनगरश्रेणिकराजवर्णनम् ८१ गुरुपर्वक्रमलक्षणं सम्बन्धं प्रदर्शयन् श्रीसुधर्मस्वामी जम्बूस्वामिनमुद्दिश्येदं सूत्रमाह'तेणं कालेणं' इत्यादि। मूलम्-तेणं कालेणं तेणं समएणं रायगिहे नामं नयरे होत्था, वण्णओ, तस्सणं रायगिहस्स नयरस्स बहिया उत्तरपुरस्थिमे दिसीभाए गुणसिलए नामं घेइए होत्था, सेणिए राया चेल्लणा देवी ॥ सू०४॥
छाया-तस्मिन् काले तस्मिन् समये राजगृहं नाम नगरमासीत्, वर्णकः, तस्य खलु राजगृहस्य नगरस्य बहिः उत्तरपौरस्त्ये दिग्भागे गुणशिलकं नाम चैत्यमासीत् , श्रेणिको राजा, चेल्लणा देवी ॥मू०४॥ ___टीका-व्याख्या सुगमा, नवरम्-वर्णका वर्णनक्रमः राजगृहवर्णनं लिङ्गव्यत्ययेनौपपातिकसूत्रोक्तचम्पानगरीवर्णनवद् विज्ञेयम् । श्रेणिकवर्णनं तत्रैव कोणिकवत् ध्यान में रखकर सर्व प्रथम प्रथम उद्देशकका अर्थ ही विस्तार के साथ कथन करने योग्य है, इसलिये प्रथम उद्देशकका अर्थ को विस्तारके साथ कहने के लिये उसके पहिले श्री सुधर्मा स्वामी गुरुपरंपरालक्षण संबंधको दिखाते हुए जम्बूस्वामीसे इस सूत्रको कहते हैं-'तेणं कालेणं'-इत्यादि __(तेणं कालेणं तेणं समएणं) उस काल में और उस समय में (रायगिहे नामं नयरे होत्था) राजगृह नामका एक नगर था । (वण्णओ) इस राजगृह नगर का वर्णन लिङ्गव्यत्यय से औपपातिक सूत्र में वर्णित चंपा नगरी के वर्णन की तरह जानना चाहिये । (तस्स णं रायगिहस्स नयरस्स) उस राजगृह नगरके (बहिया) बाहर (उत्तर पुरथिमे दिसीभाए) સૌથી પહેલાં પ્રથમ ઉદેશકને અર્થ જ સવિસ્તાર સમજાવે જોઈએ. તેથી પહેલા ઉદ્દેશકના અર્થને વિસ્તારથી કહેવાને માટે તૈયાર થયેલ શ્રી સુધર્માસ્વામી તેથી પહેલાં ગુરુપર્વકમ લક્ષણ સંબંધને બતાવતાં જંબુસ્વામીને આ સૂત્ર કહે છે 'तेणं कालेणं' त्या,
(तेणं कालेणं तेण समएणं) ते णे भने ते सभये (रायगिहे नामनयरे होत्था ) २०४७ नामर्नु न॥२ तुं (वण्णओ) ते २०४७ नगरनुं वर्णन भोपाति सूत्रमा पशुपायेद या नगरीन गुन सभा. (तस्स नं रायगिहस्स नयरस्स ) ते २ नारनी (बहिया) मा२ (उतरपुरथिमे म. ११
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #105

D
भगवतीसूत्रे मत्कृतपीयूषवर्षिणीटीकायां विलोकनीयम् । चेलणावर्णनमपि तत्रैव कोणिकपट्टराज्ञीधारिणीवर्णनवत् सर्व वाच्यम् ॥सू०४॥ ईशान कोण में (गुणसिलए नाम ) गुणशिलक नाम का (चेहए होत्था) व्यन्तरायतन था। (सेणिए राया चेल्लणा देवी) राजगृह नगर का शासक उस समय श्रेणिक राजा थे। इनकी रानी का नाम चेलनादेवी था।
भावार्थ-यह वर्णन इस अवसर्पिणीकाल के चतुर्थ आरे का है जये कि श्रमण भगवान महावीर विचरते थे, उस समय राजगृह नगर का शासक श्रेणिक राजा थे। इनकी पटरानी का नाम चेलनादेवी था। राजगृह नगर का विशेष वर्णन यहां सूत्रकारने नहीं किया है । 'वर्णक' इस शब्द से उसका केवल सूचनमात्र कर दिया है । औपपातिक सूत्र में चम्पानगरी का वर्णन विस्तार के साथ किया गया है सो वहाँ पर जितने भी चम्पानगरी के वर्णन करनेवाले विशेषण हैं वे सब स्त्रीलिङ्ग हैं, अतः वहां के उन विशेषणों में स्त्रीलिङ्ग की जगह नपुंसकलिङ्ग संबंधी प्रत्यय जोड़कर राजगृहनगर के वर्णन में उन विशेषणों को लगा लेना चाहिये सो यही वर्णन राजगृह नगर का हो जावेगा। इसी तरह उस नगरी के शासक कोणिक राजा और पट्टरानी धारिणी का जैसा वर्णन दिसीभाए) शान भi (गुणसिलए नाम) गुणशित नामर्नु (चेइए होत्था) व्यन्तरायतन तु. (सेणिए राया चेल्लणा देवी) ते समय २२०४२७ नामां श्रेणि રાજા રાજ્ય કરતા હતા. તેમની રાણીનું નામ ચેલણદેવી હતું.
ભાવાર્થ—અવસર્પિણી કાળના ચોથા આરાનું આ વર્ણન છે. જ્યારે શ્રમણ ભગવાન મહાવીર વિચરતા હતા ત્યારે રાજગૃહ નગરને શાસક શ્રેણિક રાજા હતા. તેની પટરાણીનું નામ ચેલણ હતું સૂત્રકારે અહીં રાજગૃહ નગરનું विशेष qणुन यु नथी. “वर्णक” शम्थी तेनुं 3 सूयन युछे.
ઔપપાતિક સૂત્રમાં ચંપાનગરીનું વિસ્તારપૂર્વક વર્ણન કર્યું છે. ત્યાં ચંપા નગરીનું વર્ણન કરનારાં જેટલાં વિશેષણે છે તે બધાં સ્ત્રીલિંગ (નારી જાતિનાં) છે. ચંપાનગરીના વર્ણનમાં વપરાયેલાં સ્ત્રીલિંગ પ્રત્યય વાળાં વિશેષણની જગ્યાએ પુલિંગ (નરજાતિ)ના પ્રત્યયવાળાં વિશેષણે વાપરવાથી રાજગૃહ નગરનું વર્ણન થશે. વળી ચંપા નગરીના શાસક કેણિક રાજા અને તેમની પટરાણી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #106

प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १ उ० १ सू० ५ श्रीमहावीरवर्णनम् ८३
स खलु भगवान् वचनागोचरगुणनिकररुचिरो महावीरोऽप्रतिबन्धविहारक्रमेण विहरन् राजगृहनगरे गुणशिलकचैत्ये समुपागत इति वर्ण्यते-'तेणंकालेणं'इत्यादि । मूलम्-तेणं कालेणं तेणं समएणं समणे भगवं महावीरे आइगरे तित्थगरे सयंसंबुद्धे पुरिसुत्तमे पुरिससीहे पुरिसवरपुंडरीए पुरीसवरगंधहत्थी लोगुत्तमे लोगनाहे लोगप्पदीवे लोगपज्जोयगरे अभयदए चक्खुदए मग्गदए सरणदए जीवदए बोहिदए धम्मदए दम्मदेसए धम्मनायए धम्मसारहिए धम्मवरचाउरंतचक्कवट्टी दीवो ताणं सरणं गई पइट्टा अप्पडिहयवरनाणदंसणधरे वियदृच्छउमे जिणे जावए तिण्णे तारए बुद्धे बोहए मुत्ते मोयए सम्वन्नू सव्वदरिसी सिव-मयल-मस्य-मणंत-मक्खय-मवाबाहमपुणरावत्तियं सिद्धिगइनामधेयं ठाणं संपाविउकामे जाव समोसरणं ॥ सू० ५॥
छाया-तस्मिन् काले तस्मिन् समये श्रमणो भगवान् महावीरः आदिकरः तीर्थकरः स्वयंसंबुद्धः पुरुषोत्तमः पुरुषसिंहः पुरुषवरपुण्डरीकम् पुरुषवरगन्धउस सूत्र में किया गया है-ठीक वैसा ही वर्णन श्रेणिक राजा का और उनकी अग्रमहिषी चेलनादेवी का जानना चाहिये। औपपातिक सूत्र की मेरी बनाई हुई टीका का नाम पीयूषवर्षिणी टीका है। वर्णन जाननेकी इच्छावाले को वह टीका अवश्य देख लेनी चाहिये ॥४॥ ___ उस कालमें और उस समयमें फिर क्या हुआ ? सो कहते हैं"तेणं कालेणं" इत्यादि ।
( तेणं कालेणं तेणं समएणं) उस कालमें और उस समय में (आइगरे) आदिकर (तित्थगरे) तीर्थकर (सयंसंबुद्धे ) स्वयंसंबुद्ध, ધારિણીનું જેવું વર્ણન તે સૂત્રમાં કર્યું છે. બરાબર તેવું જ વર્ણન શ્રેણિક રાજા અને તેમની પટરાણી ચેલણું દેવીનું સમજી લેવું. ઔપપાતિક સૂત્રની ટીકાનું नाम 'पीयूषवर्षिणी टीका' छ. उपरीकृत वन गुवानी ज्ञासा रामनाराने भाटे मारा ४३२ नेवावी . छ. ॥ ४ ॥
तेणे ते समयमा इशशु थयु ? ते ४ छ- तेणं कालेणं'त्यादि.
(तेणं कालेणं तेण समएण) ते णे मने ते समये ( आइगरे ) २ (तित्थगरे) तीर्थ ४२ (सयंसंबुद्धे) २१य' समुद्ध, (पुरिसुत्तमे) पुरुषोत्तम, (पुरिससीहे)
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #107

८४
भगवती सूत्रे
हस्ती लोकोत्तमः लोकनाथः लोकहितः लोकप्रदीपः लोकप्रद्योतकरः अभयदयः चक्षुर्दयः मार्गदयः शरणदयः धर्मदयः जीवदयः बोधिदयः धर्मदेशकः धर्मनायकः धर्मसारथिकः धर्मवरचा तुरन्तचक्रवर्ती द्वीपः त्राणं शरणं गतिः प्रतिष्ठा अप्रतिहतवरज्ञानदर्शनधरः व्यावृत्तच्छद्मा जिनः जापकः तीर्णः तारकः बुद्धः बोधकः मुक्तः ( पुरिसुत्तमे ) पुरुषोत्तम (पुरिससीहे) पुरुषसिंह (पुरिसवरपुंडरीए ) पुरुषवरपुण्डरीक ( पुरिसवरगंधहत्थी ) पुरुषवरगंधहस्ती (लोगुत्तमे ) लोकोत्तम (लोगनाहे) लोकनाथ (लोगहिए) लोकहित ( लोगप्पईवे) लोकप्रदीप (लोयपज्जोयगरे) लोकप्रद्योतकर (अभयदए ) अभयदय (चक्खुए) चक्षुर्दय (मग्गदए ) मार्गदय (सरणदए ) शरणदय (जीवद ए) जीवदय ( बोहिदए ) बोधिदय ( धम्मदए ) धर्मदय ( धम्मदेसए) धर्मदेशक ( धम्मनायए) धर्मनायक ( धम्मसारहिए ) धर्मसारथिक (धम्मवर - चाउरंत चक्कवही ) धर्मवर चातुरंत चक्रवर्ती ( दीवो) दीपतुल्य (ताणं ) रक्षण समर्थ (सरणगई ) शरणगति ( पठ्ठा) प्रतिष्ठास्वरूप ( अप्पडिहयवरनाणदंसणधरे) अप्रतिहतवरज्ञानदर्शनधर ( वियहछउमे ) व्याघृतछद्मा ( जिणे ) जिन ( जावए) जापक ( तिण्णे) तीर्ण ( तारए) तारक (बुद्धे) बुद्ध, (बोहए) बोधक, (मुत्ते) मुक्त, (मोयए) मोचक (सव्वन्नू ) सर्वज्ञ, (सव्वदरिसी) सर्वदर्शी, ऐसे (समणे भगवं महावीरे) श्रमण
yaulu's, (gfiaazjedeta) ypaazy'sels—yzdıni ysels ama, (gftuar. गंधहत्थी ) पुरुषवरण'धहस्ती - पुरुषोभां गंधहस्ती समान, (लोगुत्तमे) सोअत्तम, (लोगनाहे) सोनाथ, (लोगहिए) बो डितअ२४, (लोग पईवे) सोङ अद्वीप, (लोयपज्जो - यगरे ) बोङप्रद्योत २, (अभयदए ) मलय हेनारा, (चक्खुद) यक्षुहाता, ( मग्गदए ) भार्गद्दय-मोक्षभार्ग' मतावनार, (सरणदए ) शरगुहाता, (जीवदए ) वहाता, (बाहिदए) मोधिदाल हेनार, (धम्मदए ) धर्मध्य, (धम्मदेसए) धर्मनी देशना आपनार, (धम्मनायए) धर्मनाथ, (धम्मसारहिए ) धर्मसारथिङ, ( धम्मवरचाउरंत चक्कवट्टी ) धर्मवर यातुरंत यवर्ती, ( दीवो) द्वीपस्य (ताणं ) रक्षणु अश्वाने समर्थ, ( सरणगई ) शरशे ४नारने शरशु आपनार, ( पइट्ठा ) प्रतिष्ठास्व३५ ( अप्पडिहयवरनाणदंसणधरे) अप्रतिहत श्रेष्ठ ज्ञानदर्शन धारण ४२नार, ( वियट्टचछउमे ) व्यावृत्तछद्मा ( जिणे ) निन ( जावए) लयड ( तिष्णे ) तीर्थ ( तारए) तार, (बुद्धे ) युद्ध, (बोहए ) मध, (मुत्ते) भुक्त, (मोयए) भोय-भुक्त उशवनार, (सव्वन्नू ) सर्वज्ञ, (सव्वदरिसी) सर्वधर्शी, मेवा (समणे भगवं महावीरे ) श्रभा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #108

प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १ उ० सू० ५ श्रीमहावीरवर्णनम् ८५ मोचकः सर्वज्ञः सर्वदर्शी शिव-मचल-मरुज-मनन्त-मक्षय-मव्याबाध-मपुनरावृत्तिकं सिद्धिगतिनामधेयं स्थानं सम्माप्तुकामः यावत् समवसरणम् ॥सू०५॥ ___टीका-तस्मिन् काले-अवसर्पिण्याश्चतुर्थारकलक्षणे, तस्मिन् समये-श्रेणिकभूपशासनसमये 'समणे' श्रमणः-श्राम्यति-तीव्रतपसि यतत इति श्रमणः, 'भगवं' भगवान्-समग्रैश्वर्यसम्पन्नः, ' महावीरे' महावीरः महावीरनाम्ना प्रसिद्धश्चरमभगवान महावीर जो कि (सिवमयलमरुयमणंतमक्खयमव्वाबाहमपुणरावत्तियं)शिव, अचल, अरुज, अनंत, अक्षय, अव्याबाध-व्यावाधारहित, पुनरावृत्तिरहित, ऐसे (सिद्धिगइनामधेयं ठाणं) सिद्धिगतिनामक स्थान को (संपाविउकामे) प्राप्त करनेवाले वे विहार करते हुए उस गुणशिलफ व्यन्तरायतनमें पधारे । यहाँ (जाव समोसरणं) समवसरणतक का वर्णन जान लेना चाहिये। ___ यहाँ सूत्रकारने इस सूत्र द्वारा यह प्रकट किया है कि जिनके गुणों का समूह वाणी के अगोचर है, तथा जिनका शरीर वज्रऋषभनाराच संहनन होने के कारण अत्यंत सुन्दर है, ऐसे वे भगवान महावीर प्रभु अप्रतिबंध विहार करते हुए राजगृहनगर में उस गुणशिलक व्यन्तरायतन में पधारे। भगवान महावीर प्रभु कैसे थे यह बात इन विशेषणों द्वारा प्रकट की गई है। इन विशेषणों का स्पष्ट अर्थ इस प्रकार से है-"श्राम्यति इति श्रमणः" तीव्रतपस्या करने में जो प्रयत्न किया करता है उसका नाम श्रमण है। भग-समग्र ऐश्वर्य-से सम्पन्न जो होता है उसका नाम भगवान है। लगवान महावीर 32 (सिव-मयल-मरुय-मणंत-मक्खय-मव्वावाह-मपुणरावत्तियं) शिव, मन्यस, १२०८, मनत, अक्षय, व्यामा २डित, पुनरावृत्तिडित, (सिद्धिगइनामधेयं ठाणं) सिद्विगति नामाना स्थानने ( संपाविउकामे ) प्रात ४२वावा, તેઓ વિહાર કરતાં કરતાં તે ગુણશિલક વ્યંતરાયતનમાં પધાર્યા. અહીં (जाव समोसरण) समक्स२७] सुधार्नु qgsी सेवातुं छे.
અહીં સૂત્રકારે આ સૂત્ર દ્વારા એ બતાવ્યું છે કે જેમના ગુણોનો સમૂહ. વાણી દ્વારા વર્ણવી શકાય તેમ નથી તથા વજીર્ષભનારા સંહનનને કારણે જેમનું શરીર અત્યંત સુંદર છે એવા ભગવાન મહાવીર સ્વામી અપ્રતિબંધ વિહાર કરતાં કરતાં રાજગૃહ નગરમાં આવેલા તે ગુણશિલક વ્યંતરાયતનમાં પધાર્યા. ભગવાન મહાવીર પ્રભુ કેવા હતા તે વાત ઉપરોક્ત વિશેષણ દ્વારા બતાવવામાં આવી છે. તે વિશેષણોને સ્પષ્ટ અર્થ આ પ્રમાણે છે –
"श्राम्यति इति श्रमणः " ती तपस्या ४२वामा रेसा प्रयत्नशीट २९ તેમને શ્રમણ કહે છે. જેઓ ભગ-સમગ્ર ઐશ્વર્ય–વાળા હોય છે તેમને ભગવાન
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #109

८६
भगवती सूत्रे
तीर्थकर, गुणनिष्पन्नमिदं नाम । अधुना महावीरशब्दव्युत्पत्तिरुच्यते - विशेषतः शिवपदमियतिं = गच्छतीतिं वीरः, अथवा विदारयति कर्मरिपुसमूहमिति वीरः, यद्वा- अनन्यानुभूतमहातपः श्रिया विराजत इति वीरः, यद्वा - आन्तरमोहमहाबलनिर्दलनार्थमनन्ततपोवीर्य व्यापारयति इति वीरः = सामान्यजिनः, तदपेक्षया महांश्वासौ वीरो महावीरः । महत्त्वगुणयुक्तवीरत्वमस्य विविधपरीषहोपसर्गनिपातेऽपि चोईसवें तीर्थंकर जो कि इस अवसर्पिणीकालके अन्तिम तीर्थकर हुए हैं, उनका नाम महावीर है । " महावीर " यह नाम गुणनिष्पन्न नाम है । " महावीर " में जो वीर शब्द है उसकी व्युत्पत्ति इस प्रकार है- “विशेषतः शिवपदम् इयर्ति - इति वीरः " विशेषरूपसे जो शिवपदको प्राप्त करता है अथवा " विदारयति कर्मरिपून इति वीरः " जो कर्मरूपी शत्रुओं को नष्ट कर देता है उसका नाम वीर है, यद्वा- "अनन्यानुभूतमहातपःश्रिया विराजते इति वीरः " सामान्य जनों के अनुभव में नहीं आवे ऐसी उग्रतपस्यारूप श्री - शोभा से जो अद्वितीय हो वह वीर है, अथवा ' आन्तरमोहमहाबलनिर्दलनार्थमनन्ततपोवीर्य व्यापारयति इति वीर: ' अन्तरङ्ग के शत्रुरूप मोहकर्म के महान बल को नष्ट करने के लिये जो अनन्त तप से युक्त अपने अनन्तवीर्यको लगा देता है वह वीर है, ऐसा वीरसामान्य जिन माना जाता है । इस सामान्य जिनकी अपेक्षा से जो महान् वीर हो उसका नाम महावीर है । महावीर प्रभु में महत्त्व गुण से युक्त जो वीरत्व है वह इस कारण से है कि ये विविध परिषह और उपसर्गा के आने पर
८८
66
કહે છે. ચાવીસમા તીથ કર કે જેઓ આ અવસર્પિણી કાળમાં અંતિમ તીથંકર થયા તેમનું નામ મહાવીર છે. “ મહાવીર ” નામ ગુણ પ્રમાણે છે. મહાવીર ” यहमाँ ने 'वीर' शब्द छे तेनी व्युत्पत्ति मा प्रमाणे छे. “ विशेषतः शिवपदम् इयर्ति इति वीरः " विशेष ३ये ने शिवयहने प्राप्त ४रे छे तेने वीर हे छे. अथवा — विदारयति कर्मरिपून् इति बीरः " ? अश्या शत्रुभोनो नाश अरे छे तेने वीर हे छे. अथवा — अनन्यानुभूतमहातपःश्रिया विराजते इति वीरः " અસાધારણ તપઃશ્રીથી જે શાભાયમાન હોય છે તેને વીર કહે છે. અથવા आन्तरमोहमहाबलनिर्दलनार्थमनन्ततपोवीर्य व्यापारयति इति - वीरः ' રિક શત્રુરૂપ મેાહક ના મહાન મળને નાશ કરવાને માટે જે અનંત તપથી યુકત એવા પેાતાના અનત વીય ના ઉપયાગ કરે છે તે વીર છે. એવા વીર સામાન્ય જિનને મનાય છે. આ સામાન્ય જિનની અપેક્ષાએ જે મહાન વીર હાય તેમને મહાવીર કહે છે. મહાવીર પ્રભુમાં મહત્ત્વ ગુણથી યુક્ત વીરત્વ હતું તેનું પ્રતિપાદન આ રીતે થઈ શકે છે—તે વિવિધ પરિષહેા અને ઉપસર્વાંની સામે પણ
""
66
यांत
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #110

प्रमेयचन्द्रिका टीका श. १ उ. १ सू० ५
"
श्रीमहावर्णनम् ८७ निश्चलत्वात् जन्मसमये निजाङ्गुष्ठेन मेरोवालनाच्च । 'आइगरे' आदिकरः =आदौप्रथमतः स्वशासनापेक्षया श्रुतचारित्रलक्षणं धर्मं करोतीत्येवंशील आदिकरः, ' तित्थगरे' तीर्थकर :- तीर्यते = पार्यते संसारमहामहोदधिर्येन तत् तीर्थम् = प्रवचनम् तदाधारश्चतुर्विधः सङ्घो वा, तत्करणशीलत्वात् तीर्थकरः । ' सयंसंबुद्धे' स्वयंसंबुद्ध:- स्वयम् - आत्मना - परोपदेशमन्तरेण सम्बुद्धः सम्यक्तया बोधं प्राप्तः स्वयंसम्बुद्ध: । ' पुरिमुत्तमे' पुरुषोत्तमः - पुरुषेषु उत्तमः श्रेष्ठः - ज्ञानाद्यनन्तगुणवत्त्वात्पुरुषोत्तमः । ' पुरिससीहे ' पुरुषसिंह: - पुरुषेषु सिंहः - रागद्वेषादिशत्रुपराजये दृष्टाभी अडिग रहे, तथा जन्म समय में इन्हों ने अपने अङ्गुष्ठ से मेरु पर्वत को भी कंपित कर दिया। भगवान् महावीर प्रभु आदिकर इसलिये कहे गये हैं कि इन्होंने अपने शासन की अपेक्षा प्रथम से श्रुतचारित्र रूप धर्म का प्ररूपण किया है । संसाररूप महासमुद्र जिसके द्वारा पार किया जाता है वह तीर्थ है। ऐसा तीर्थ प्रवचन कहा गया है । अथवा प्रवचन का आधार चतुर्विध संघ होता है इसलिये तीर्थ शब्द का अर्थ चतुर्विध संघ है । इस तीर्थ को करने का स्वभाव भगवान् का होता है, इसलिये वे तीर्थकर कहे गये हैं । भगवान् को स्वयंसंबुद्ध जो कहा गया है उसका कारण यह है कि भगवान् जो अच्छी तरह से बोध को प्राप्त होते हैं सो वह बोध उन्हें किसी के उपदेश से प्राप्त नहीं होता है स्वयं ही वे उस बोध को प्राप्त करते हैं। ज्ञानादिक अनंत गुणोंवाले होने के कारण भगवान् महावीर को पुरुषोत्तम कहा गया है। भगवान् को जो पुरुषसिंह विशेषण दिया गया है उसका कारण यह है ये पुरुषो में
અડગ રહ્યા હતા. અને જન્મ સમયે તેમણે પોતાના અંગુઠા વડે સુમેરુ પર્વતને પણ કપાવ્યા હતા. ભગવાન મહાવીર પ્રભુને આદિકર કહેવાનું કારણ એ છે કે તેમણે પેાતાના શાસનની અપેક્ષાએ પહેલેથી જ શ્રુતચારિત્ર રૂપ ધમનું પ્રરૂપણ કર્યું છે. સંસાર રૂપ મહાસાગર જેના દ્વારા પાર કરાય છે તેનું નામ તીર્થ છે. એવું તીર્થ પ્રવચન ગણાય છે. અથવા પ્રવચનનો આધાર ચતુર્વિધ સંધ હોય છે તેથી ચતુર્વિધ સંઘને તીથ' કહે છે. તે તી'ની સ્થાપના કરવાના સ્વભાવ ભગવાનમાં હાય છે. તેથી તેમને તીર્થંકર કહે છે. ભગવાનને ‘ સ્વય સંબુદ્ધ' કહેવાનું કારણ એ છે કે ભગવાનને સારામાં સારા બેધની જે પ્રાપ્તિ થાય છે તે કાઇના ઉપદેશથી તેમને પ્રાપ્ત થતી નથી. પણ તેઓ જાતે જ તે મેધ પ્રાપ્ત કરે છે. જ્ઞાનાદિક અનત ગુણાવાળા હાવાથી ભગવાન મહાવીરને પુરુષાત્તમ કહ્યા છે. ભગવાન મહાવીરને જે પુરુષ સિંહનું વિશેષણ આપવામાં આવ્યું છે તેનું કારણ એ છે કે તેઆ સમસ્ત પુરુષામાં સિંહ સમાન હતા.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #111

भगवतीस्त्रे मृतपराक्रमत्वात् , इति, यद्वा-पुरुषः सिंह इव इति पुरुषसिंहः । “ पुरिसवर पुंडरीए" पुरुषवरपुण्डरीकम्-पुण्डरीकं-धवलकमलं, वरं च तत्पुण्डरीकं वरपुण्डरीकं -धवलकमलमधानं पुरुषो वरपुण्डरीकमिवेत्युपमितसमासे पुरुषवरपुण्डरीकम् , भगवतो वरपुण्डरीकोपमाच विनिर्गताऽखिलाऽशुभमलीमसत्वात् , सर्वैः शुभानुभावैः परिशुद्धत्वाच्च, यथा पुण्डरीकं पङ्काज्जातमपि सलिले वर्द्धितमपि चोभयसम्बन्धमपहाय निर्लेपं जलोपरि रमणीयं संदृश्यते निजानुपमगुणगणवलेन सुरासुरनरनिकरशिरोधारणीयतयाऽतिमहनीयं परमसुखाऽऽस्पदं च भवति, तथाऽयं भगवान् सिंह जैसे थे। सिंह में सब से उत्कृष्ट शौर्यगुण होता है, इसी तरह से प्रभु में भी रागद्वेष आदि शत्रुओं को पराजित करने में प्रकटरूप से अद्भुत शौर्यरूप पराक्रम था । अथवासिंह के जैसे ये पुरुष थे, इसलिये पुरुषसिंह थे। प्रभु को पुरुषवरपुंडरीक कहा गया है कि ये वरपुंडरीक के जैसे पुरुष थे । सर्वोत्तम जो धवल कमल होता है उसका नाम वरपुंडरीक है। भगवान को वरपुंडरीक की उपमा इसलिये दी गई है कि ये अखिल अशुभमल से रहित थे, तथा समस्त शुभ अनुभावों से परिशुद्ध थे, अथवा-जैसे पुंडरीक पङ्क (कीचड़) से उत्पन्न होता है, और पानी में रहकर ही बढता है परन्तु फिर भी वह उन दोनों के साथ संबंध नहीं रखता है, तथा उन दोनों से अलिप्त बना रहकर ही वह जल के ऊपर रमणीय दिखता है-एवं अपने अनुपम गुणगुण के बल से सुर असुर
और मनुष्यों के द्वारा शिरोधार्य बनता है इससे वह अतिमहनीय और સિંહમાં સૌથી વધારે શૌર્યગુણ હોય છે. એ જ રીતે ભગવાન મહાવીરમાં પણ રાગદ્વેષ આદિ શત્રુઓને પરાજિત કરવાનું અદ્ભુત શૌર્ય રૂ૫ પરાક્રમ પ્રગટરૂપે વિદ્યમાન હતું. અથવા તેઓ સિંહના જેવા પુરુષ હોવાથી તેમને પુરુષસિંહ કહેવામાં આવ્યા છે. પ્રભુને પુરુષવરપુંડરીક” કહેવાનું કારણ એ છે કે તેઓ વરપુડરીક—શ્રેષ્ઠ પુંડરીક જેવા પુરુષ હતા જે સર્વોત્તમ ધવલ કમળ થાય છે તેને વરપુડરીક કહે છે. ભગવાનને વરપુંડરીકની ઉપમા આપવાનું કારણ એ છે કે તેઓ સમસ્ત પ્રકારના અશુભ મળથી રહિત હતા, તથા સમસ્ત શુભ અનુ ભાવોથી પરિશુદ્ધ હતા. અથવા–જેમ પુંડરીક કાદવમાંથી પેદા થાય છે, અને પાણીમાં રહીને જ પોતાને વિકાસ સાધે છે પણ તે તે બન્નેની સાથે સંબંધ રાખતું નથી. તેમનાથી અલિપ્ત જ રહે છે અને જળની ઉપર રમણીય દેખાય છે, અને પિતાના અનુપમ ગુણોને પ્રભાવે સુર, અસુર અને મનુષ્ય દ્વારા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #112

प्रमेयचन्द्रिका टीका श. १ उ. १ सू० ५
श्रीमहावीरवर्णनम् ८९ कर्मपङ्काज्जातो भोगाम्भोभिर्वाद्धतः सन्नपि निर्लेपस्तदुभयमतिवर्तते, गुणसम्पदास्पदतया च केवलादिगुणभावादखिलभव्यजन शिरोधारणीयो भवतीति । “पुरिसवरगंधहत्थी " पुरुषवरगन्धहस्ती - गन्धयुक्तो हस्ती गन्धहस्ती, वरश्वासौ गन्धहस्ती वरगन्धहस्ती, पुरुषो वरगन्धहस्तीव पुरुषवरगन्धहस्ती, गन्धहस्तिलक्षणं यथा(4 यस्य गन्धं समाघ्राय पलायन्ते परे गजाः । तं हस्तिनं विद्यान्नृपतेर्विजयावहम् ॥१॥ " इति,
अत एव यथा गन्धहस्तिगन्धमाघ्रायान्ये गजा इतस्ततो द्रुतं पलाय्य कापि विलीयन्ते तथाऽचिन्त्यातिशयप्रभाववशाद् विहरणसमीरणगन्धसम्बन्धगन्धतोऽपि सर्वोत्कृष्ट सुख का स्थान माना जाता है । उसी तरह प्रभु भी कर्मरूप पंक से उत्पन्न तो हुए और भोगरूप जल से वृद्धिंगत भी हुए फिर भी उन दोनों से अलिप्त रहकर उनसे दूर ही रहे । तथा गुणरूप संपत्ति के स्थान होने के कारण वे केवलज्ञान आदि गुणों के प्रभाव से समस्तभव्य जनों द्वारा शिरोधार्य बने इसलिये प्रभु को पुरुषवरपुंडरीक कहा गया है । प्रभु को पुरुषवरगंधहत्थी इसलिये कहा गया है कि ये प्रभुरूप पुरुष गंधहस्ती के जैसे थे । गन्धहस्ती का लक्षण ऐसा कहा गया हैयस्य गन्धं समाघ्राय पलायन्ते परे गजाः । तं गन्धहस्तिनं, विद्यान्नृपतेर्विजयावहम् ॥ १ ॥ इति ॥
अर्थात् - जिसकी गन्ध को सूंघकर दूसरे हाथी भग जाते हैं, तथा जो अपने राजा को युद्ध में विजय प्राप्त कराता है वह गंधहस्ती है। इसलिये जैसे गंधहस्ती की गंध को सूंघ कर दूसरे हाथी इधर उधर जल्दी से
શિરાધાય અને છે, એજ પ્રમાણે પ્રભુ પણ કર્મારૂપી પંકમાંથી ઉત્પન્ન તે થયાં અને ભાગરૂપ જળથી વૃદ્ધિ પણ પામ્યાં, છતાં પણ તે અન્તેથી અલિપ્ત (દૂજ) રહ્યા. તથા ગુણુરૂપ સંપત્તિનું સ્થાન હેાવાને કારણે કેવળજ્ઞાન આદિ ગુણાના પ્રભાવથી તેએ સમસ્ત ભવ્યજના દ્વારા શિરોધાય અન્યા. તેથી પ્રભુને ‘ પુરુષવર ગંધહસ્તી ' કહેવાનું કારણ એ છે કે તેઓ ગધહસ્તીના જેવાં હતા. ગંધહસ્તીનાં નીચેનાં લક્ષણા કહ્યાં છે—
यस्य गन्धं समाघ्राय पलायन्ते परे गजाः ।
तं गन्धहस्तिनं विद्यान्नृपते विजयावहम् ॥ १ ॥ इति " ભાગી જાય છે તથા જે પેાતાના ગંધહસ્તી કહે છે. જેવી રીતે આમ તેમ ભાગી જઈને કાઈ
જેની ગંધથી ખીજા બધા હાથીએ રાજાને યુદ્ધમાં વિજય અપાવે છે તે હાથીને ગધહસ્તીની ગંધ આવતાં જ ખીજા હાથીઓ
भ० १२
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #113

भगवतीसूत्रे इति-डमर-मरकादय उपद्रवा द्राग दिक्षु प्रद्रवन्तीति । गन्धगजाश्रितराजवद् भगवदाश्रितो भव्यगणः सर्वदा विजयवान् भवतीति भवत्युभयोर्युक्तं सादृश्यम् ।
लोगुत्तमे-लोकोत्तमः-लोकेषु-भव्यसमाजेषु-उत्तमः उत्कृष्टतमः, चतुस्त्रिंशदतिशय-पञ्चत्रिंशद्वाणीगुणोपेतत्वात् । ' लोगनाहे'-लोकनाथ:-लोकानां भव्यानां नाथः नेता योगक्षेमकरत्वात् । 'लोगहिए' लोकहितः-लोकः-एकेन्द्रियादिः भाग कर कहीं छिप जाते हैं उसी तरह प्रभु के अतिशय ही कुछ ऐसे अचिन्त्य होते हैं कि जिससे प्रभु जहां जहां विहार करते हैं वहां वहां के ईति, डमर-लूट-फाट, मरकी-हैजा प्लेग आदि सब विप्वल नष्ट हो जाते हैं। तथा गंधगज का आश्रय करने वाले राजा की तरह प्रभु का आश्रय करने वाले भव्यगण सर्वदा विजयशील ही बने रहते हैं। इस तरह दोनों में सादृश्य आता है । " विहरणसमीरणगन्धसम्बन्धतः" पद का अर्थ ऐसा है कि जैसे गंधहस्ती की गंध से अन्य दूसरे हाथी भाग जाते हैं उसी प्रकार प्रभु के विहाररूपपवन की सुगंध से ईति डमर आदि उपद्रवरूप अन्य हाथी भी दूसरी दिशाओं में भाग जाते हैं। प्रभु चौतीस अतिशयों से एवं वाणी के पैंतीस गुणों से विराजमान होने के कारण भव्यलोकों में उत्तम माने गये हैं, अतः उन्हें लोकोत्तम विशेषण दिया है। लोकनाथ पद यह प्रकट करता है कि प्रभु संज्ञी भव्यजनों के योगक्षेमकारक होते हैं इसलिये वे उनके नेता होते हैं । “लोकहितः" જગ્યાએ છૂપાઈ જાય છે એ જ રીતે પ્રભુના અતિશને પ્રભાવ જ એ અદ્રભુત હોય છે કે તેઓ જ્યાં જ્યાં વિહાર કરે છે ત્યાં ત્યાંના ઉપદ્ર, લૂંટફાટ મરકી આદિ સઘળા ઉત્પાતે શાન્ત પડી જાય છે. જેવી રીતે ગંધહસ્તીને આશ્રય કરનાર રાજા વિજયી નીવડે છે તેવી રીતે પ્રભુને આશ્રય લેનાર ભવ્ય ગણ સદા વિજયી જ બન્યા કરે છે. આ રીતે બનેમાં સમાનતા રહેલી છે. "विहरणसमीरणगन्धसम्बन्धतः" ने मथ मेवा छ वी रीत हस्तानी સુગંધથી બીજા હાથીઓ ભાગી જાય છે એ જ રીતે પ્રભુના વિહારરૂપ પવનની સુગંધથી ઈતિ (ખેતીને નાશ કરનાર ઉપદ્રવ), પવનનું તોફાન, રેગચાળ વગેરે ઉપદ્રવ રૂપી અન્ય હાથીઓ પણ બીજી દિશાઓમાં નાસી જાય છે. પ્રભુ ચોત્રીસ અતિશયે અને વાણીના પાંત્રીસ ગુણે વડે વિરાજમાન હોવાથી ભવ્યલેકોમાં ઉત્તમ મનાય છે. તેથી જ તેમને લેકેત્તમ વિશેષણ લગાડયું છે. “લોકનાથ? પદ એ બતાવે છે કે પ્રભુ ભવ્યજનેનું ગક્ષેમ કરનાર હોય છે. તેથી તેઓ तमना ने डाय छे. “ लोकहितः” ५६ मे मतावे छे भेन्द्रियथी भांडन
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #114

प्रमेयचन्द्रिका टीका श. १ उ. १ सू० ५ श्रीमहावीरवर्णनम् ९१ सर्वप्राणिगणस्तस्मै हितः-तद्रक्षोपायप्रदर्शकत्वात् । 'लोगपईवे'-लोकप्रदीपःलोकस्य भव्यजनसमुदायस्य प्रदीपः, तन्मनोऽभिनिविष्टाऽनादिमिथ्यात्वतमःपटलव्यपगमनया विशिष्टात्मतत्त्वप्रकाशकत्वात् , यथा प्रदीपस्य सकलजीवार्थ तुल्यप्रकाशकत्वेऽपि चक्षुष्मन्त एव तत्प्रकाशसुखभाजो भान्ति न त्वन्धाः, तथा भव्या एव भगवदनुभावसमुद्भूतपरमानन्दसन्दोहभाजो भवन्ति नामव्या इति प्रतिबोधयितुं प्रदीपदृष्टान्तः, अत एव लोकपदेन भव्यानां ग्रहणम्। लोगपज्जोपद यह कहता है कि एकेन्द्रिय से लेकर पंचेन्द्रिय पर्यन्त के जितने जीव हैं प्रभु उनकी रक्षा करने का उपाय कहते हैं अतःवे एकेन्द्रियादि सर्वप्राणिगण के हितरूप रक्षा के उपाय के प्रदर्शक होने के कारण लोकहित कहे गये हैं । जिस प्रकार दीपक सकलजीवों के लिये समान ही रूप से प्रकाश देता है परन्तु उस प्रकाश से अंधा व्यक्ति लाभ नहीं उठा पाता, सूझता ही उसके प्रकाशजन्य सुख को भोगता है। इसी प्रकार भव्यजन ही भगवान् के अनुभव से जनित परमानन्द को भोगते हैं, अभव्य नहीं, क्यों कि इनके मन में जो अनादिकाल से मिथ्यास्वरूप अंधकार का पटल भरा रहता है वह प्रभु की देशनासे भी व्यपगत-दूर नहीं होता है, अतः विशिष्ट आत्मतत्त्व का प्रकाश उन्हें नहीं हो सकता है। तब कि जो भव्यजीव होते हैं वे ऐसे नहीं होते हैं,
પંચેન્દ્રિય સુધીના જેટલા જીવે છે તેમની રક્ષા કરવાને ઉપાય પ્રભુ બતાવે છે. તે રીતે એકેન્દ્રિય આદિ સર્વ પ્રાણીગણના હિતરૂપ રક્ષાને ઉપાય બતાવતા
पाथी तेभने सोडित' ४ा छ........ જે રીતે દીપક સમસ્ત જીવને સરખે પ્રકાશ આપે છે, પણ તે પ્રકાશને લાભ આંધળે માણસ ઉઠાવી શકતો નથી-દેખતે માણસ જ તે પ્રકાશ જન્ય સુખને ભેગવી શકે છે. એ જ રીતે ભવ્ય જને જ ભગવાનના અનુભાવથી ઉન્ન થયેલ પરમાનંદને ભેગવી શકે છે. અભવ્ય જીવે ભેગવી શકતા નથી. કારણ કે અભવ્ય જીના મનમાં અનાદિ કાળથી જે મિથ્યાત્વરૂપ અંધકારને થર જાઓ હોય છે તે પ્રભુની દેશનાથી દૂર થતો નથી. તેથી વિશિષ્ટ આત્મતત્વને પ્રકાશ તેમને મળી શકતો નથી. પણ ભવ્યજીની બાબતમાં એવું બનતું નથી. કારણ કે પ્રભુની દેશના દ્વારા તેમના અનાદિકાળના મિથ્યાત્વરૂપ અંધકારના થર દૂર થઈ જાય છે. તેથી તેમને વિશિષ્ટ આત્મતત્વનાં દર્શન થવા માંડે છે. આ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #115

___भगवतीसूत्रे गरे'-लोकप्रद्योतकरः-लोकशब्देनात्र लोक्यते-दृश्यते केवलालोकेन यथावस्थिततयेति व्युत्पत्त्या लोकालोकयोरुभयोरपि ग्रहणम् , तेन लोकस्य लोकालोकलक्षणस्य सकलपदार्थस्य प्रद्योतः-लोकप्रद्योतस्तं करोतीत्येवंशीलो लोकप्रद्योतकर -सर्वलोकप्रकाशकरणशीलः । ताच्छील्ये कर्तरि ट-प्रत्ययः । 'अभयदए' -अभयदयः-न भयम्-अभयम् , भयानामभावो वा अभयम्-अक्षोभलक्षण आत्मनोऽवस्थाविशेषो मोक्षसाधनभूतमुत्कृष्टधैर्यमिति यावत् , दयते-ददातीति दयः,
क्यों कि प्रभु की देशना उनके अनादिकालीन मिथ्यात्वरूप अंधकार पटल का सर्वथा विनाश कर देती है, इससे उन्हें विशिष्ट आत्मतत्त्व के दर्शन होने लगते हैं। इसी बात को समझाने के लिये प्रदीप का दृष्टान्त सूत्रकारने दिया है । लोकपद से यहाँ सामान्य लोक का ग्रहण न करके भव्यलोक का ग्रहण किया गया हैं। " लोकप्रद्योतकर" पद यद साबित करता है कि प्रभु अपने ज्ञान से लोक और अलोकरूप समस्त पदार्थों को प्रकाशित करने के स्वभाववाले होते हैं । " लोक्यते इति लोकः" इस व्युत्पत्ति के अनुसार लोक शब्द से यहाँ लोक और अलोक दोनों का ग्रहण हुआ है, क्यों कि केवलज्ञान से इन दोनों का यथावस्थितरूप से प्रकाश होता है । अभयदय-पद यह प्रकट करता है कि प्रभु किसी को भी भय नहीं देते हैं, इसलिये प्रभु अभयदय हैं । इस पक्ष में यह अर्थ निकलता है कि प्रभु उपसर्ग करने वाले और प्राणों के भी नाश करने में रसिक बने हुए प्राणियों के लिये भी भय नहीं देते हैं । “भयानाम् अभावोऽभयम्” इस पक्ष में अक्षो
વાતને સમજાવવા માટે સૂત્રકારે પ્રદીપનું દષ્ટાંત આપ્યું છે. લેકપદથી અહીં सामान्य अड न ४२ai लव्यतो अडए थयेद छ. "लोकप्रद्योतकर" ५४ એ વાત સિદ્ધ કરે છે કે પ્રભુ પિતાના જ્ઞાનથી લેક અને અલેકરૂપ સમસ્ત पहाथीन प्रशित ४२वाना स्वभाव वा हाय छे. "लोक्यते इति लोकः” 24॥ વ્યક્તિ પ્રમાણે “લેક શબ્દથી અહીં લેક અને અલેક બનેને સમાવેશ કરાય છે. કારણ કે કેવળજ્ઞાન દ્વારા તે બન્નેને યથાર્થ સ્વરૂપને જોઈ શકાય છે.
અભયદય’ પદ એ બતાવે છે કે પ્રભુ કોઈને પણ ભય પમાડતા નથી. પ્રભુ ઉપસર્ગ દેનારને અને પ્રાણેને નાશ કરવામાં આનંદ માનનાર જીવોને પણ भय ५मा नयी तेथी तभने 'समय' वामां माव्या छे. "भयानाम् अभावोऽभयम्" भाक्ष सापामा कृष्ट धैर्य३५ 7 माल सानी आवश्यता
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #116

प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १ उ० १ सू०५ श्रीमहावीरवर्णनम् ९३ अभयस्य दयोऽभयदयः, यद्वा-अभया-भयरहिता दया सर्वजीवसङ्कटप्रतिमोचनस्वरूपाऽनुकम्पा यस्य सोऽभयदयः। 'चक्खुदए' चक्षुर्दयः-चक्षुर्ज्ञानं निखिलवस्तुतत्त्वाऽवभासकतया चक्षुःसादृश्यात् , तस्य दयो दायकश्चक्षुर्दयः, यथा हरिणादिशरण्येऽरण्ये लुण्टाकलुण्टितेभ्यः पट्टिकादिदानेन चक्षुषी पिधाय हस्तपादादि बद्ध्वा तैगर्ते पातितेभ्यः कश्चित् पट्टिकाऽपनोदेन चक्षुर्दत्त्वा मार्ग प्रदर्शयतीति, तथा भगवानपि भवारण्ये रागद्वेषलुण्टाकलुण्टिताऽऽत्मगुणधनेभ्यो दुराग्रहपष्टि
भलक्षण जोआत्मावस्थाविशेष है कि जो मोक्षसाधन में उत्कृष्ट धैर्यरूप है प्रभु भव्यजीवों को उसे देते हैं, अर्थात् भव्यजीवों को वे ऐसा उपदेश देते हैं कि जिसके कारण वे मुक्ति के साधन करने में किसी भी अवस्था में धैर्य से विचलित नहीं होते । प्रतिकूल अवस्थाओं में वे कभी भी क्षुभित नहीं बन पाते । अथवा-अभय अर्थात् सर्व जीवों के संकटों को छुडानेवाली दया--अनुकम्पा, जिसके देनेवाले होनेसे वे अभयदय हैं। चक्षुर्दय पद यह बतलाता है कि जिस प्रकार हरिणादि जानवरों से व्याप्त जंगलमें लुटेरोंद्वारा लूटे गये और आंखों पर पट्टी बांधकर, तथा हाथ पैर बांधकर खड्डों में गिराये गये जीवों के लिये कोई दूसरा उपकारी पुरुष उनकी आँखों की पट्टी खोलकर उन्हें सूझता कर देता है, और उन्हें रास्ते लगा देता है तो जैसे वह चक्षुर्दायी-उपकारी माना जाता है उसी प्रकार इस भटाटवी में रागद्वेषरूप लुटेरों द्वारा जिन जीवों का आत्मगुणरूप धन लूट लिया गया है, और दुराग्रहरूप पट्टिका से फिर
રહે છે તે પ્રભુ ભવ્યજનોને આપે છે. એટલે કે ભવ્યજીને તેઓ એ ઉપદેશ આપે છે કે જેના પ્રભાવથી મુક્તિ સાધવાના કાર્યમાં કઈ પણ સંગમાં તેઓ ધૈર્યથી વિચલિત થતા નથી. પ્રતિકૂલ સંગેમાં પણ તેઓ કદી સુભિત થતા નથી. અથવા અભયા-સમસ્ત અને સંકટોમાંથી છોડાવનારી દયા-અનુકંપા હોય છે. તે અનુકંપા તેમનામાં હોવાથી તેમને “અભયદય' કહેવામાં આવ્યા છે. ચક્ષુદય (ચક્ષુદાતા) પદ એ બતાવે છે કે-જેમ હરણાદિ જાનવરોથી વ્યાપ્ત વનમાં લૂંટારા દ્વારા લૂંટાઈને, આંખ પર પટ્ટી બાંધીને તથા હાથ પગ જકડી લઈને ખાડામાં હડસેલી દેવાયેલી વ્યક્તિની આંખે પરની પટ્ટી ખસેડી નાખીને તેને દેખતે કરીને માર્ગે ચડાવી દેનાર ઉપકારી માણસને જેવી રીતે ચક્ષુદાયી. ગણવામાં આવે છે, એવી રીતે આ ભવાટવીમાં રાગદ્વેષ રૂપી લુંટારા દ્વારા જે છોના આત્મગુણ રૂપી ધનને લૂંટી લેવામાં આવ્યું છે, અને દુરાગ્રહ રૂપી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #117

%
-
भगवतीसूत्रे काऽऽच्छादितज्ञानचक्षुभ्यों मिथ्यात्वगर्ने पातितेभ्यस्तदपनयनपूर्वकं ज्ञानचक्षुर्द
वा मोक्षमार्ग प्रदर्शयति। एतदेव प्रकारान्तरेणाऽऽह-' मग्गदए'-मार्गदयःमार्गः सम्यगरत्नत्रयलक्षणः शिवपुरपथः, यद्वा-विशिष्टगुणस्थानप्रापकः क्षयोपशमभावो मार्गः, तस्य दयः दाता। 'सरणदए'-शरणदयः-शरणं परित्राणं कर्म
जिनकी अन्तरंगश्रुतज्ञानरूप आँखें जकड़ दी गई हैं, तथा मिथ्यात्वरूप भयंकर खड्डे में फिर जिन्हें गिरा दिया है ऐसे जीवों की जो निखिल वस्तु के वास्तविक स्वरूप को अवभासक (प्रकाशक) जो श्रुतज्ञानरूप आखें हैं कि जिनपर दुराग्रह की पट्टी कसकर बंधी हुई है उस पट्टी को हटाकर प्रभुने उन्हें सद्ज्ञानरूप चक्षु प्रदान किये हैं, और मुक्ति का रास्ता उन्हें दिखाया है अतः वे चक्षुदायी माने गये हैं। यहां चक्षु और ज्ञान में समस्त वस्तुओं के वास्तविक स्वरूप को बतलाने के अभिप्राय से सादृश्य प्रकट किया गया है इसलिये चक्षु शब्द का अर्थ ज्ञान-श्रुतज्ञानपरक लिया गया है। इसी बात को सूत्रकार प्रकारान्तर से समझाते हैं-" मार्गदय" रत्नत्रयात्मक जो मोक्षमार्ग है वह यहां मार्ग शब्द से कथित हुआ है । अथवा विशिष्ट गुणस्थानों का प्रापक जो क्षयोपशम भाव है वह मार्गशब्द से लिया गया है । इस मार्ग के दयदाता मूलरूप से प्रभु होते हैं अतः वे मार्गदय हैं। " शरणदय"
પટ્ટી વડે જેમની અન્તરંગ ગ્રુતજ્ઞાનરૂપ આંખે જકડી લેવામાં આવી છે તથા મિથ્યાત્વરૂપ ભયંકર ખાડામાં જેમને હડસેલી દેવામાં આવ્યા છે એવા જીની નિખિલ વસ્તુના વાસ્તવિક સ્વરૂપને બતાવનારી (પ્રકાશક) જે શ્રુતજ્ઞાનરૂપ આંખે છે.જે આંખો પર દુરાગ્રહરૂપ પટ્ટી મજબૂત રીતે બાંધેલી છે, તે પટ્ટીને દૂર કરીને પ્રભુએ તેમને સાચા જ્ઞાનરૂપ ચક્ષુનું પ્રદાન કર્યું છે. અને મુક્તિને રાહ બતાવે છે. તેથી ભગવાનને ચક્ષુદાયી કહ્યા છે. અહીં ચક્ષુ અને જ્ઞાનમાં સમસ્ત વસ્તુઓના વાસ્તવિક સ્વરૂપને બતાવવાની શક્તિ હોવાથી સમાનતા પ્રગટ કરવામાં આવી છે. તેથી ચક્ષુ શબ્દને અર્થ જ્ઞાન-શ્રુતજ્ઞાન લેવામાં (ઘટાવવામાં) भाव्यो छ. मेरी पातने सूत्रधार भी रीते समन्नवे छ-"मार्गदय" २त्नत्रया. ભક જે મેક્ષમાર્ગ છે તે અહીં “માર્ગ” શબ્દથી ગ્રહણ કરાયેલ છે. અથવા વિશિષ્ટ ગુણસ્થાનમાં પહોંચાડનાર જે ક્ષપશમ ભાવ છે તે “માર્ગ” શબ્દથી ગ્રહણ કરાયેલ છે. તે માર્ગદય-તે માર્ગદાતા–તે માર્ગે લઈ જનાર મૂળરૂપે તે
राय छे. तेथी तेभने 'माय' वामां माच्या छे. 'शरणदय'-१२९५
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #118

प्रमेयचन्द्रिका टीका श. १. उ० १ सू० ५
श्रीमहावीरवर्णनम् रिपुवशीकृततया व्याकुलानां प्राणिनां रक्षणस्थानं वा, तस्य दयः । ' जीवदए 'जीवदयः - जीवेषु = ए केन्द्रियादिसमस्तप्राणिषु दया = सङ्कटमोचनलक्षणा यस्येति, यद्वा - जीवन्ति मुनयो येन स जीवः = संयमजीवितं, तस्य दयः । 'बोहिदए 'बोधिदयः - बोधिः = जिनपणीतधर्ममूलभूता तत्त्वार्थश्रद्धानलक्षणसम्यग्दर्शनरूपा, तस्या दयः । ‘धम्मदए’- धर्मदयः धर्मः = दुर्गतिप्रपतज्जन्तु संरक्षणलक्षणः श्रुतचा
शरणशब्द का अर्थ रक्षणस्थान है । प्रभुने कर्मरूपी शत्रुओं द्वारा अपने वश में किये गये होने से व्याकुल बने प्राणियों को अपनी दिव्य देशना द्वारा मोक्षरूप रक्षणस्थान कहा अतः वे शरणदय कहलाये । अथवा प्रभुने उन प्राणियों को अपनी दिव्यदेशना द्वारा कर्मों से अपनी रक्षा करने के उपाय बतलाये इसलिये प्रभु शरणदय कहलाये । " जीवदय " शब्द का अर्थ है कि प्रभु की सङ्कट मोचनरूप दया किन्हीं विशेष प्राणियों पर ही नहीं रही है किन्तु एकेन्द्रिय जीव से लेकर समस्त पंचन्द्रिय जीवों तक एकरूप से रही है इसलिये प्रभु जीवदय कहलाये हैं । अथवा - मुनिजन जिसके द्वारा जीवित रहते हैं वह जीव है, ऐसा जीव संयम है। इस संयम जीवन को देते हैं वे जीवदय हैं। "बोहिदय" बोधि शब्द का अर्थ जिनप्रणीतधर्म की मूलभूत जो तत्त्वार्थश्रद्धानरूप रुचि है, इसके देनेवाले प्रभु हैं अतः वे बोधिदय हैं । “धर्मदय" दुर्गति में पड़ते हुए जीवों की जो उससे रक्षा करता है उसका नाम धर्म है ।
એટલે રક્ષણસ્થાન. કમ રૂપી શત્રુઓને અધીન થવાથી વ્યાકુળ અનેલા જીવાને પ્રભુએ પાતાની દિવ્ય દેશના દ્વારા મેાક્ષરૂપ રક્ષણસ્થાન ખતાવ્યું. તેથી તેમને શરદય કહેવામાં આવ્યા છે. અથવા પ્રભુએ તે જીવાને પેાતાની દિવ્ય દેશના દ્વારા કર્મોથી પાતાની રક્ષા કરવાના ઉપાય ખતાવ્યા. તેથી પ્રભુને શરદય उडे छे. “जीवदय" शब्दनो अर्थ से छे ! प्रभुनी सभोयन३५ हया अर्ध અમુક જ પ્રાણીઓ પર રહી નથી પણ એકેન્દ્રિયથી લઈને પંચેન્દ્રિય સુધીના બધા જીવા પ્રત્યે એક સરખી રહી છે. તેથી પ્રભુને જીવદય કહ્યા છે. અથવા મુનિજન જેના દ્વારા જીવિત રહે છે તે જીવ છે. એવેા જીવ સયમ છે. આ संयम भवनने ? छे छे तेने वह उड़े छे. “बोहिदय" निप्रणीत धर्मनी મૂળભૂત જે તત્ત્વાથ શ્રદ્ધાનરૂપ રુચિ છે તેને ‘ધિ' કહે છે. તે ધિ हेनारा अलु होवाथी तेभने ' मोधिहय ' उ छे " धर्मद ક્રુતીમાં પડતાં જીવાને તેનાથી ખચાવે છે તેનું નામ ધર્મ છે. એવા તે ધને શ્રુત
""
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #119

भगवती सूत्रे
>
रित्रात्मकस्तस्य यः । ' धम्मदेसए' धर्मदेशकः - धर्मः = प्राक्प्रतिपादितलक्षणः, तस्य देशक: = उपदेशकः । 'धम्मनायए' - धर्मनायकः - धर्मस्य नायकः = नेता स्वामी इति यावत् । 'धम्मसारही' धर्मसारथिः - धर्मस्य सारथिः, भगवति सारथित्वारोपेण धर्मे रथत्वारोपो व्यज्यते इति परम्परितरूपकालङ्कारस्तस्मात् यथा सारथी रथद्वारा तत्र स्थितमध्वनीनं सुखपूर्वकमभीष्टं स्थानं नयति, उन्मार्गगमनादितश्च प्रतिरुद्धि तथा भगवान् धर्मद्वारा मोक्षस्थानमिति भावः । 'धम्मवरचाउरंत चक्क वही ' धर्मवरचाउरन्तचक्रवर्ती--दान- शील- तपोभावैचतसृणां नरकादिगतीनां चतुर्णा वा ऐसा वह धर्म श्रुतचारित्ररूप कहा गया है। इस धर्म को जीव प्रभु की देशना द्वारा प्राप्त करते हैं अतः प्रभु को धर्मदय कहा है । " धर्मदेशक " प्रभु इसी धर्म का उपदेश करते हैं इसलिये वे धर्मदेशक कहे गये हैं । धर्म के नेता होने से धर्मनायक, और धर्म के सारथि होने से प्रभु धर्मसारथि कहे गये हैं । जिस प्रकार सारथि रथ द्वारा रथ पर बैठे हुए प्राणियों को सुखपूर्वक उनके अभीष्ट स्थान पर पहुँचा देता है, और " रथ उन्मार्ग पर न चला जावे" इसका पूरा२ ध्यान रखता है उसी प्रकार, भगवानरूप सारथि भी धर्मरूप रथ द्वारा भव्यजनों को उनके अभीष्ट स्थान - मुक्तिपुर को उन्हें पहुँचाते हैं, और कुवादियों से धर्म की रक्षा करते रहते हैं अतः उन्हें धर्मसारथि प्रकट किया है । इस तरह यहाँ पर भगवान् में सारथित्व के आरोप से धर्म में रथत्व का आरोप अभिव्यक्त होता है अतः यह परम्परितरूपकालङ्कार है । " धम्मवरचाउरंतचक्कवही -धर्मवरचा तुरन्त चक्रवर्ती " जो दान, शील तप और भाव, इन चारों के द्वारा जीवों की चार नरकादि गतियों को और चार कषायों को ચારિત્રરૂપ કહ્યો છે. પ્રભુની દેશના દ્વારા જીવેાને તે ધની પ્રાપ્તિ થાય છે, તેથી પ્રભુને ધર્માંય કહેલ છે. ‘ધદેશક’–પભુ એજ ધના ઉપદેશ આપે છે, તેથી તેમને પ્રદેશક કહેવામાં આવ્યા છે. તેઓ ધર્મના નેતા હૈાવાથી તેમને - ધનાયક ’ અને ધર્માંના સાથેિ હાવાથી તેમને ‘ધમ સારથિ, કહેલ છે. જેવી રીતે સારથિ રથમાં બેઠેલી વ્યક્તિઓને સુખપૂર્વક તેમને જવાને સ્થાને પહોંચાડે છે. અને રથ આડે માગે ન ચડી જાય તેની પૂરેપૂરી કાળજી રાખે છે, એજ પ્રમાણે ભગવાનરૂપી સારિથે પણ ધરૂપી રથદ્વારા ભવ્યજનાને તેમના અભીષ્ટ સ્થાને મુકિતપુરમાં-પહાંચાડે છે, અને કુવાદી સામે ધનું રક્ષણ કરે છે, તે કારણે તેમને ‘ધ સારથિ’ કહેલ છે. આ રીતે અહીં ભગવાનમાં સારથિત્વનું આરે પણ થવાથી ધર્મોમાં રથત્વનું આરેાપણુ અભિવ્યકત થાય છે, તેની આ પરપતિ ३५४ मा र छे. 'धम्मवरचा उरंतच कवट्टी - ' धर्मवश्या तुरन्तयवर्ती, -हान, શીલ, તપ અને ભાવ એ ચારે દ્વારા જીવાની નરકાદિ ચાર ગતિયા અને
९६
-
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧
ܐ

Page #120

प्रमेयचन्द्रिका टीका श. १ उ. १ सू० ५ श्रीमहाधीरवर्णनम् ९७ कषायाणामन्तो नाशो यस्मात् , अथवा चतस्रो गतीश्चतुरः कषायान् वाऽन्तयति= नाशयतीति, यद्वा-चतुर्भिर्दान-शील-तपो-भावैः कृत्वाऽन्तो-रम्यः, अथवा-चत्वारोदानादयोऽन्ताः अवयवा यस्य, यद्वा-चत्वारि दानादीनि अन्तानि-स्वरूपाणि यस्य 'अन्तोऽवयवे स्वरूपे च'इति हेमचन्द्रः, स चतुरन्तः, स एव स्वार्थिक प्रज्ञाघणि चातुरन्तः स एव चक्रं जन्मजरामरणोच्छेदकत्वेन चक्रतुल्यत्वात् , वरं च तत् चातुरन्तचक्रं वरचातुरन्तचक्र, वरपदेन राजचक्रापेक्षयाऽस्य श्रेष्ठत्वं व्यज्यते, लोकद्वयसाधकत्वात् , धर्म एव वरचातुरन्तचक्रं धर्मवरचातुरन्तचक्रं, तादृशस्य धर्मातिरिक्तस्यासम्भवात् , अत एव सौगतादिधर्माभासनिरासः, तेषां तात्त्विकार्थप्रतिपादकत्वाभावेन नष्ट कर देता है, अथवा जिनके सेवन से चार कषायें एवं चार गतियाँ नष्ट हो जाती हैं, अथवा-दान, शील, तप और भाव, इन चारों को लेकर जो रम्य है, अथवा जिसके दानादिक चार अवयव हैं, अथवा दानादिक चार जिसके स्वरूप हैं, वह चातुरन्त हैं। स्वार्थिक अण् प्रत्यय होने से चतुरन्त ही चातुरन्त बन जाता है। यह चातुरन्त ही जन्म, जरा
और मरण का उच्छेदक होने से चक्रतुल्य मानलिया गया है । वर श्रेष्ठ जो चातुरन्तचक्र वह चातुरन्तचक्र है। वर पद द्वारा इसमें राजचक की अपेक्षा श्रेष्ठता प्रकट की गई है, क्यों कि यह दोनों लोकों का साधक होता है। ऐसा वरचातुरन्तचक्र एकधर्म ही है, और कोई ऐसा इसके अतिरिक्त नहीं हो सकता। वर पद से सौगतादिधर्म का निराकरण हो जाता है, क्यों कि वे सच्चे धर्म नहीं हैं, धर्माभास हैं । धर्माभासता ચાર કષાયોને નાશ કરી નાખે છે, અથવા જેના સેવનથી ચાર કષા અને ચાર ગતિને નાશ થઈ જાય છે, અથવા દાન, શીલ, તપ અને ભાવ એ ચારેને લીધે જે શોભે છે, અથવા જેના દાનાદિક ચાર અવયવ છે, અથવા
ना हाना या२ २१३५ छ, तेनुं नाम यातुरन्त छ. तेने स्वार्थि 'अणू' પ્રત્યય લાગવાથી ચતુરન્તમાંથી ચાતુરન્ત બની જાય છે. આ ચાતુરન્ત જ જન્મ, જરા અને મરણનું ઉચ્છેદક હોવાથી તેને ચક સમાન માનેલ છે, વર શ્રેષ્ઠ જે ચાતુરન્તચક હોય છે તેને “વરચાતુરન્તચક કહે છે. “વર પદ દ્વારા તેમાં રાજચના કરતાં શ્રેષ્ઠતા બતાવવામાં આવેલ છે, કારણ કે તે બન્ને લેકનું સાધક હોય છે. ધર્મ જ એવું “વરચાતુરન્તચક્ર” છે તેના જેવું બીજું કંઈ પણ હોતું નથી. “વર પદ દ્વારા સૌગતાદિ ધર્મનું નિરાકરણ થઈ જાય છે, કારણ કે તે સાચા ધર્મ નથી પણ ધર્મને અભાસ જ છે. તેમાં ધર્માભાસતા એ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #121

भगवतीस्त्रे श्रेष्ठत्वाभावात् , धर्मवरचातुरन्तचक्रेण वर्तितुं शीलमस्येति धर्मवरचातुरन्तचक्रवर्ती, चक्रवर्तिपदेन षट्खण्डाधिपतिसादृश्यं व्यज्यते, तथाहि-चत्वारः-उत्तरदिशि हिमवान् , शेषदिक्षु चोपाधिभेदेन समुद्राः, अन्ताः सीमानस्तेषु स्वामित्वेन भवथातुरन्तः, चक्रेण-रत्नभूतमहरणविशेषेण वर्तितुं शीलमस्येति चक्रवर्ती, चातुरन्तथासौ चक्रवर्ती चातुरन्तचक्रवर्ती, धर्मेण न्यायेन वरः-श्रेष्ठः इतरतैर्थिकापेक्षयेति धर्मवरः “ धर्माः पुण्य-यम-न्याय-स्वभावा-ऽऽचार-सोमपाः" इत्यमरः, स चासौ चातुरन्तचक्रवर्ती च । यद्वा-चातुरन्तं च तच्चक्रं चातुरन्तचक्रं, वरं च तच्चातुरन्तचक्रं वरचातुरन्तचक्रं, धर्मों वरचातुरन्तचक्रमिव धर्मवरचातुरन्तचक्र, इसमें इसलिये है कि इनमें तात्त्विक अर्थ को प्रतिपादन करने की बिलकुल ही क्षमता नहीं है, अतः इनमें वरत्व नहीं है । इस धर्मवरचातुरन्तचक्र से जिसका वर्तन करने का स्वभाव होता है वह धर्मवरचातुरन्तचक्रवर्ती है। चक्रवर्ती पद से षड्खण्डाधिपति के साथ सादृश्य प्रकट किया गया है जो इस प्रकार से है
उत्तरदिशा में एक हिमवान् और तीन दिशाओं संबंधी तीन समुद्र, ये चार पृथ्वी के विभाग हैं । इन चारों में जिनकी प्रभुता चलती है वह चातुरन्त है । तथा चक्ररत्नविशेष से प्रवृत्ति करने का जिसका स्वभाव होता है वह चक्रवर्ती है। चातुरन्तरूप जो चक्रवर्ती है वह चातुरन्तचक्रवर्ती है। न्याय से श्रेष्ठ जो चातुरन्त चक्रवर्ती वह धर्मवरचातुरन्तचक्रवर्ती है। यहां धर्म शब्द का अर्थ "धर्माः पुण्य-यम-न्याय-स्वभावाऽऽचारसोमपाः” इस अमरकोष के कथनानुसार न्याय है। निष्कर्षार्थ માટે છે કે તેમાં તાત્વિક અર્થનું પ્રતિપાદન કરવાનું સામર્થ્ય બિલકુલ નથી. તે કારણે તેમાં વરત્વ (શ્રેષ્ઠતા) નથી. આ ધર્મવર ચાતુરન્ત પ્રમાણે જ વર્તન કરવાને જેમને સ્વભાવ હોય છે તેમને “ધર્મવર ચાતુરન્ત ચકવત” કહે છે, ચકવર્તી પદ દ્વારા છએ ખંડના અધિપતિની સાથે સાદૃશ્ય-સમાનતા બતાવવામાં આવેલ છે જે આ રીતે છે–ઉત્તર દિશામાં હિમવાન અને બાકીની ત્રણે દિશામાં ત્રણ સમુદ્ર, એ ચાર પૃથ્વિના વિભાગ છે. એ ચારેમાં જેનું અધિપત્ય ચાલે છે તેને ચાતુરન્ત કહે છે. તથા ચકરત્ન વિશેષથી પ્રવૃત્તિ કરવાને જેનો સ્વભાવ છે તેને ચક્રવત કહે છે. ચાતુરન્તરૂપ જે ચકવતી તેને ચાતુરન્ત ચકવતી કહે છે. ન્યાયની દષ્ટિએ શ્રેષ્ઠ એવા ચાતુરન્ત ચકવર્તીને घमवर यातन्त यवर्ती ४३ छ. 'धर्माः पुण्य-यम-न्याय-स्वभावाऽऽचारसोमपाः' આ અમરકેષના કથનાનુસાર ધર્મ શબ્દનો અર્થ ન્યાય થાય છે. તેનું તાત્પર્ય
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #122

प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १ ० १ सू० ५
श्रीमहावीरवर्णनम्
तेन वर्तितुं वर्तयितुं वा शीलमस्य स तथा, "दीवो " - द्वीपः - संसारसमुद्रे निमजतां द्वीप तुल्यत्वात् । ' ताणं ' त्राणं - कर्मकदर्शितानां भव्यानां रक्षणसमर्थः । अत एव तेषां 'सरणगई ' - शरणगतिः = आश्रयस्थानम् " पइट्ठा " प्रतिष्ठा
इसका यही है कि जिस प्रकार भूमण्डल में चक्रवतीं राजा दूसरे राजाओं की अपेक्षा अतिशयवाला होता है उसी तरह भगवान भी अन्य धर्मप्रणेताओं की अपेक्षा अतिशयवंत होते हैं। इस कारण वे धर्मवर चातुरन्तचक्रवर्ती यहाँ प्रकट किये गये हैं । अथवा चातुरन्त जो चक्र है वही चातुरन्तचक्र है, वर जो चातुरन्तचक्र वह हुआ चातुरन्तचक्र, बरचातुरन्त के समान जो धर्म वही हुआ धर्मवरचातुरन्त, इस धर्म वर - चातुरन्त से जिसका स्वभाव स्वयं वर्तन करने का अथवा दूसरों को वर्तन कराने का है वह धर्मवरचातुरन्तचक्रवर्ती है। प्रभु संसारसमुद्र मे डूबते हुए प्राणियों को दीपतुल्य होने के कारण द्वीपभूत हैं इसलिये वेद्वीप हैं । कर्म से कदर्शित हुए भव्यों की प्रभु रक्षा करने में समर्थ हैं इसलिये उन्हें त्राणरूप प्रकट किया गया है । " शरणगति " पद से यही बात स्पष्ट की गई है कि जब प्रभु भव्यजीवों के लिये त्राणरूप हैं इसी कारण वे उनके आश्रयस्थानरूप हैं । भगवान् त्रिकाल में भी अपने प्राप्त शुद्धस्वरूप से विचलित नहीं होते हैं, अर्थात् उनका वह शुद्धस्वरूप
એ છે કે જેમ ભૂમ`ડળમાં ખીજા રાજાઓ કરતાં ચક્રવર્તી રાજાના પ્રભાવ વધારે હાય છે એજ પ્રમાણે ખીજા ધર્મપ્રણેતાઓ કરતાં ભગવાનના પ્રભાવ પણ વધારે પડે છે. તે કારણે અહીં તેમને ધર્માંવર ચાતુરન્ત ચક્રવર્તી કહેવામાં આવ્યા છે અથવા—ચાતુરન્ત જે ચક્ર તેને જ ચાતુરન્ત ચક્ર કહેલ છે. શ્રેષ્ઠ ચાતુરન્ત ચક્રને વરચાતુરન્ત ચક્ર કહેલ છે. શ્રેષ્ઠ (વર) ચાતુરન્તના જેવા જે ધમ તેને ધર્માંવર ચાતુરન્ત કહેલ છે. એ ધર્મોવર ચાતુરન્ત પ્રમાણે જ વવાના અને ખીજાની પાસે તેવું વર્તન કરાવવાને જેમના સ્વભાવ હોય છે તેમને ધ વરચાતુરન્ત ચક્રવર્તી કહે છે. જેમ સમુદ્રમાં ડૂબતાં જીવાને માટે દ્વીપ આશ્રયસ્થાન મને છે તેમ સંસારસમુદ્રમાં ડૂબતાં જીવાને માટે ભગવાન આશ્રયદાતા હોવાથી તેમને દ્વીપ વિશેષણ લગાડયુ` છે. કર્મોથી ત્રાસેલા ભવ્યજીવાની રક્ષા કરવાનું સામર્થ્ય પ્રભુમાં છે તેથી તેમને ત્રાણુરૂપ બતાવ્યા છે. “ શરણાગતિ ” પદ્મથી એજ વાત સ્પષ્ટ થઈ છે કે પ્રભુ ભવ્યજીવાને માટે જેમ ત્રાણુરૂપ છે, એજ પ્રમાણે આશ્રયસ્થાનરૂપ છે. ત્રણે કાળમાં પોતે પ્રાપ્ત કરેલા વિશુદ્ધ સ્વરૂપથી ભગવાન વિચલિત થતાં નથી—એટલે કે તેમના તે શુદ્ધ સ્વરૂપના કદી પણુ નાશ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #123

१००
भगवतीसूत्रे कालत्रयेऽप्यविनाशित्वेन स्थितः । 'अप्पडिहयवरनाण-दसणधरे' अप्रतिहतवरज्ञानदर्शनधरः-प्रतिहतं भित्त्याद्यावरणस्खलितं, न प्रतिहतम्-अप्रतिहतं, ज्ञानं, च दर्शनं चेति ज्ञान-दर्शने, अप्रतिहते वरे-श्रेष्ठे च ते ज्ञानदर्शने अप्रतिहतवरज्ञानदर्शने, धरतीतिधरः, अप्रतिहतवरज्ञानदर्शनयोधरोऽप्रतिहतवरज्ञानदर्शनधरः आवरणरहितकेवलज्ञानकेवलदर्शनधारी । 'वियदृछउमे' - व्यावृत्तछद्मा-छाद्यते आवियते केवलज्ञान-केवलदर्शनाधात्मनोऽनेनेति छद्मघातिकर्मन्द-ज्ञानावरणीयादिरूपं कभी विनष्ट नहीं होता है इसलिये वे प्रतिष्ठा स्वरूप हैं। "अप्रतिहतवरज्ञानदर्शनधरः" पद यह बतलाता है कि प्रभु जिन अनन्त ज्ञान और अनन्त दर्शन के धारी हैं वे उनके अनन्त ज्ञान और अनन्त दर्शन आवरणरहित हैं। भित्त्यादि आवरणों से वे कभी स्खलित नहीं होते हैं, अर्थात् भित्त्यादि आवरकद्रव्य ज्ञेयपदार्थों को जानने में उन्हें रोक नहीं सकते हैं । भित्त्यादिक आवारक द्रव्य जिस ज्ञानदर्शन में अपने ज्ञेय को जानते समय बाधा-रुकावट डालता हैं वह ज्ञानदर्शन प्रतिहत कहलाता है । इस तरहसे जो प्रतिहत नहीं होता है उसका नाम अप्रतिहत है । ऐसे अप्रतिहत जो ज्ञान और दर्शन हैं वे अप्रतिहतज्ञानदर्शन हैं। ऐसे अप्रतिहत-श्रेष्ठ ज्ञान और दर्शन को जो धारण करता है वह अप्रतिहतज्ञानदर्शनधर है । इस प्रकार यह अप्रतिहतज्ञानदर्शनधरका अवयवार्थ है। "व्यावृत्तछद्मा” पद यह बतलाता है कि प्रभु की आत्मा से ज्ञानावरण आदि चार घातियारूप कर्मवृन्द निवृत्त हो चुका है, इस पद का अवयवार्थ इस प्रकार से है-आत्मा के केवलज्ञान केवलथतो नथी. तेथी तेसो प्रति२५३५ छ. “ अप्रतिहतवरज्ञानदर्शनधरः ” ५४ એ બતાવે છે કે પ્રભુ જે અનંત જ્ઞાન અને અનંત દર્શનને ધારણ કરે છે તે અનંતજ્ઞાન અને અનંતદશન આવરણ રહિત છે. ભિત્યાદિ આવરણોથી તે કદી પણ અલિત થતાં નથી. એટલે કે ભિત્યાદિ આવરક દ્રવ્ય તેમને ગેય પદાર્થો જાણુતા રેકી શકતું નથી. ભિત્યાદિય આવરક દ્રવ્ય જે જ્ઞાનદર્શનમાં ય પદાર્થને જાણવામાં નડનરરૂપ બને છે તે જ્ઞાનદર્શનને પ્રતિહત જ્ઞાનદર્શન કહે છે. આ રીતે જે જ્ઞાનદર્શન પ્રતિહત હોતાં નથી તેમને અપ્રતિહત જ્ઞાનદર્શન કહે છે. એવા અપ્રતિહત જ્ઞાનદર્શનને ધારણ કરનારને “અપ્રતિહત જ્ઞાનદર્શનધર” કહે ४ छ. मप्रतिडत शानदशनवर ६५२ प्रमाणे म थाय छे. “व्यावृत्तछमा" પદ એ બતાવે છે કે પ્રભુના આત્મામાંથી જ્ઞાનાવરણ આદિ ચાર ઘાતિયા કર્મો નિવૃત્ત થઈ ગયાં છે. આ પદને અવયવાર્થ આ પ્રમાણે છે-જેના દ્વારા આત્માના
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #124

प्रमेयचन्द्रिका टीका श. १ उ. १ सू० ५ श्रीमहावीरवर्णनम् १०१ कर्मजातम् , व्यावृत्तं-निवृत्तं छद्म यस्मात् स व्यावृत्तच्छद्मा । 'जिणे'-जिन:रागद्वेषशत्रुविजेता। 'जावए '-जापकः-जापयति-रागद्वेषादिशत्रून् जयन्तं भव्यजीवगणं धर्मदेशनादिना प्रेरयतीति जापकः। 'तिण्णे'-तीर्णः-स्वयं संसारौघं तीर्णः उत्तीर्णः । 'तारए'तारकः-तारयति-तरतोऽन्यान् भव्यजीवान् प्रेरयतीति तारकः । 'बुद्धेः' बुद्धः स्वयं बोधं प्राप्तः। बोहए'-बोधक:-बुध्यमानादर्शन आदि जिसके द्वारा आवृत किये जाते हैं उसका नाम छद्म है । ऐसा छद्म घातियाकर्मों का समूह है। यह ज्ञानावरणीय आदि रूप कर्मसमूह जिससे दूर होता है वह व्यावृत्तछद्मा कहलाता है। "जिन" पद यह प्रकट करता है कि रागद्वेष आदि प्रबल अन्तरङ्ग शत्रुओं को जीतकर ही आत्मा जिन बनता है । भगवान् भी जिन हैं, इसलिये उन्हों ने राग द्वेष आदि अन्तरंग शत्रुयों पर विजय प्राप्त कर लिया है। " जापकः " पद यह बतलाता है कि प्रभु अपनी धर्मदेशना द्वारा भव्यजनों को रागद्वेष आदि शत्रुओं को जितने के लिये प्रेरित करते हैं। इसलिये प्रभु जापक हैं । “तिण्णे" पद यह बतलाता है कि प्रभु चतुर्गतिरूप संसारसमुद्र से पार हो चुके हैं । " तारए" पद प्रभु में अन्य भव्यजीवों को भी वे संसारसमुद्र से पार करा देते हैं यह बात प्रकट करता है । भगवान् स्वयं बोध को प्राप्त हुए हैं, इन्हें किसी ने बोध नहीं दिया है यह बात “बुद्ध " पद बतलाता है । बोधक पद प्रभु में अन्य जीवों के लिये भी वे बोध देते हैं, यह प्रकट करता है। કેવળજ્ઞાન કેવળદર્શન આદિ ગુણને આવૃત્ત કરી નાખવામાં આવે છે તેનું નામ છ% છે. ઘાતિયા કર્મોને સમૂહ એ પ્રકારને છ છે. તે જ્ઞાનાવરણ આદિ કર્મસમૂહને જેમના દ્વારા નાશ થઈ જાય છે તેમને “વ્યાવૃત્તછદ્મા” કહે છે.. 'जिनः' २५४ मे मताव छ ॐ रागद्वेष माहिम ४२॥ शत्रुसोने ताने । આત્મા જિન બની શકે છે. ભગવાન મહાવીર સ્વામીએ પણ રાગદ્વેષ આદિ मरना शयाने त्या डा तेथी भने लिन अवामा मावस छ. "जापकः" પદ એ બતાવે છે કે પ્રભુ પિતાની દેશના દ્વારા ભવ્ય જીવોને રાગદ્વેષ આદિ शत्रुमाने तवानी प्रेरण। माघे छे. तेथी प्रभुने ५४ ४ा छे. "तिण्णे" પદ એ બતાવે છે કે પ્રભુ પિતે ચાર ગતિ વાળા સંસાર સમુદ્રને તરી ગયા છે. "ताए" ५४ को मताव छ , प्रभु अन्य लव्य वान ५५ संसार सभद्र તરાવી દે છે. ભગવાને જાતે જ બધ પ્રાપ્ત કર્યો છે, કેઈએ તેમને બેધ આપે નથી. એ વાત “બુદ્ધ પદ દ્વારા બતાવવામાં આવી છે. “બેધક પદ એમ બતાવે છે કે પ્રભુ અન્ય જીવોને બેધ આપે છે. ભગવાનને મુક્ત કહેવાનું
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #125

१०२
भगवतीसूत्रे नन्यान् भव्यजीवान् प्रेरयतीति बोधकः । “ मुत्ते'-मुक्त:-अमोचि स्वयं कर्मबन्धनादिति मुक्तः। 'मोयए'-मोचक:--मुच्यमानानन्यान् भव्यजीवान् प्रेरयतीति मोचकः । 'सव्वण्णू"--सर्वज्ञः--सर्व सकलद्रव्य--गुण-पर्यायलक्षणं वस्तुजातं याथातथ्येन जानातीति सर्वज्ञः। 'सव्वदरिसी' सर्वदर्शी-सर्व समस्तं पदार्थस्वरूपं सामान्येन द्रष्टुं शीलमस्यासौ सर्वदर्शी । 'सिवं'-शिवं निखिलोपद्रवरहितत्वाच्छिवं-कल्याणमयं स्थानमित्यस्य विशेषणमिदम् । शिवादीनां सर्वेषां द्वितीयान्तानामग्रेतनेन 'संपाविउकामे' इत्यनेन सम्बन्धः, 'अयलं' अचलं-स्वाभाविकप्रायोगिकचलनक्रियाशून्यम् । 'अरुयं'-अरुजम्-अविद्यमाना रुजा यत्र तत्आधिव्याधिरहितम्-इत्यर्थः। 'अणंतं'-अविद्यमानोऽन्तोन्नाशो यस्य तत् । अत एवम् 'अक्खयं'-अक्षयं-नास्ति लेशतोऽपि क्षयो यस्य तत्-अविनाशीत्यर्थः, 'अव्वाबाहे' अव्याबाधं - न विद्यते व्याबाधा पीडा द्रव्यतो भावतश्च यत्र तत् ।
भगवान् मुक्त इसलिये हैं कि वे कर्मबंधन से छूट चुके हैं, और दूसरे भव्यजीवों को भी वे कर्मबंधन से छुड़ाते हैं। भगवान् त्रिकालवर्ती समस्त द्रव्यों की गुणपर्यायों को जैसी वे हैं वैसे ही स्वरूप से जानते हैं अतः वे सर्वज्ञ हैं । सामान्यरूप से समस्त पदार्थों के स्वरूप के वे यथार्थद्रष्टा हैं इसलिये सर्वदर्शी हैं। शिव अचल आदि विशेषण सिद्धगति के हैं, इनका अर्थ इस प्रकार से है-शिव-सर्व उपद्रव रहित होने के कारण कल्याणस्वरूप, अचल-स्वाभाविक एवं प्रायोगिक, दोनों प्रकार की चलनक्रिया से शून्य, अरुज-आधिव्याधि से रहित, अनंतजिसका नाश नहीं होता है ऐसा, अक्षय अविनाशीस्वभाववाला, अव्याबाध-द्रव्य और भावरूप से जहां पीड़ा बिलकुल नहीं है इसलिये
કારણ એ છે કે તેઓ પોતે કર્મબંધનમાંથી છૂટી ગયા છે અને બીજા ભવ્યજીને પણ તેઓ કર્મબંધનમાંથી છોડાવે છે. ત્રિકાળવતી સમસ્ત દ્રવ્યના ગુણપર્યાને ભગવાન યથાર્થ રીતે જાણે છે, તેથી તેમને સર્વજ્ઞ કહ્યા છે. સામાન્ય રીતે સમસ્ત પદાર્થોના યથાર્થ સ્વરૂપના તેઓ દષ્ટા છે, તેથી તેમને સર્વદશી કહેવામાં આવ્યા છે. શિવ, અચલ આદિ વિશેષણે સદ્ગતિને લગાડવામાં આવ્યાં છે. તેને અર્થ આ પ્રમાણે છે-રિવ-સર્વ ઉપદ્રવથી રહિત डावाने १२0 ४च्या २१३५. अचल-स्वामावि मने प्रायोगि मन्ने प्रारना यसान लियाथी २डित. अरुज-माधिव्याधियी २डित. अनंत-रेन। न थते। नथी ते. अक्षय-विना स्वभाव. अव्याबाध-द्रव्य भने १ ३थे न्यi
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #126

प्रमेयचन्द्रिका टीका श. १. उ० १ सू० ५ श्रीमहावीरवर्णनम् १०३ 'अपुणरावित्ति'- अपुनरावृत्ति-अविद्यमाना पुनरावृत्तिः संसारे पुनरागमनं यस्मात् तत् , यत्र गत्वा न कदाचिदप्यात्मा विनिवर्तते, प्रतिपादितमन्यत्रापि " न स पुनरावर्तते" इति । इत्थमुक्तशिवत्वादिविशेषणविशिष्टं-'सिद्धिगइना. मधेयं' सिद्धिगतिनामधेय-सिद्धिगतिरिति नामधेयं प्रशस्तं नाम यस्य तत् । 'ठाणं' स्थान-स्थीयतेऽस्मिन्निति स्थानं लोकाग्रलक्षणम् 'संपाविउकामे' सम्प्राप्तुकामः सम्यक् प्राप्तुं प्रयत्नवान् इत्यर्थः। 'जाव समोसरणं'-यावत् समवसरणम्-इत आरभ्य समवसरणपर्यन्तः सकलोऽपि पाठो वक्तव्यः । स चेत्थम्
'अरहा जिणे केवली सत्तहत्थुस्सेहे समचउरंससंठाणसंठिए वज्जरिसहनारायसंघयणे अणुलोमवाउवेगे कंकग्गहणी कवोयपरिणामे सउणिपोसपिटुतरोरुपरिणए पउमुप्पलगंधसरिसनिस्साससुरभिवयणे छवी निरायंक-उत्तम-पसत्थ-अइसेय - निरुवम-पले जल्ल-मल्ल-कलंक-सेय-रय-दोस-वज्जियरीर-निरुवले वे
एतच्छाया–अरहाः जिनः केवली राप्तहस्तोत्सेधः समचतुरस्त्रसंस्थानसंस्थितः वज्रऋषभनाराचसंहननः अनुलोमवायुवेगः कङ्कग्रहणिः कपोतपरिणामः शकुनिपोसपृष्ठान्तरोरुपरिणतः पद्मोत्पलगन्धसदृशनिःश्वाससुरभिवदनः छविः निरातकोत्तमप्रशस्तातिश्वेतनिरुपमपपलः जल्ल-मल्ल-कलङ्क-स्वेदरजोदोषपीडारहित-दुःखरहित अपुनरावृत्ति--जहां पर जाकर जीव फिर संसार में वापिस लौटकर नहीं आता ऐसे पुनरावृत्तिरहित सिद्धिगति नामवाले स्थान को प्राप्त करने वाले वे प्रभु थे। ऐसे संबंध लगा लेना चाहिये ।
सूत्र में “जाव समोसरणं " ऐसा जो पद आया है सो इस पद का यह अर्थ होता है कि समवसरण संबंधी जितना भी पाठ अन्य आगम शास्त्रों में लिखा हुआ है वह सब यहाँ पर लगा लेना चाहिये । वह पाठ इस प्रकार से " अरहा जिणे केवली” यहाँ से लेकर "अप्पाणं भावमाणे विहरइ” यहाँ तक है। इस पाठ का अर्थ इस प्रकार हैपी. मिस नथी मने ते २णे को पी31 २डित छे. अपुनरावृत्ति-orयां या पछी જીવને સંસારમાં ફરી પાછાં આવવું પડતું નથી. એવા પુનરાગમનથી રહિત સિદ્ધિ ગતિનામના સ્થાનને પ્રાપ્ત કરનારા તે ભગવાન હતા, એ પ્રકારનો સંબંધ જોડી લે.
सूत्रमा "जाव समोसरण" वा रे माव्य छ ते ५२थी कसम સમજી લેવાનું છે કે સમવસરણના વિષયમાં અન્ય આગમ શાસ્ત્રોમાં જેટલો પાઠ આવતું હોય તે સમસ્ત પાઠને અહીં ગ્રહણ કરી લેવું. તે પાઠ આ પ્રમાણે छ-"अरहा जिणे केवली" थी साधन "अप्पाण भावेमाणे विहरइ” मी सुधान। પાઠ-તે પાઠને આ પ્રમાણે અર્થ થાય છે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #127

१०४
भगवतीसूत्रे छायाउज्जोइयंग-पच्चंगे घणनिचियसुबद्धलक्खणुण्णयकूडागारनिभपिडियग्गसिरए सामलिबोंड-घण-निचिय-च्छोडिय-मिउ-विषय-पसत्थ-मुहुम-लक्खणसुगंधि-सुंदर-भुयमोयग-भिंग-नेल-कज्जल-पहट्ठभमरगण-णिद्ध--निकुरंबनिचियकुंचिय-पयाहिणावत्तमुद्धसिरए दालिमपुप्फप्पगास-नवणिज्ज-सरिस-निम्मलमुणिद्ध-केसंत-केसभूमी छत्तागारुत्तिमंगदेसे णिव्वण-समद्ध-लट्ठ-मह-चंदद्ध-समणिडाले उडुवइपडिपुण्णसोम्मवयणे अल्लीण-पमाणजुत्तसवणे सुस्सवणे पीण-मंसलकवोलदेसभाए आणामियचावरुइल-किण्हब्भराइ-तणु-कसिण-णिद्ध-भमुहे अवदालिय-पुंडरीयणयणे कोआसियधवल-पत्तलच्छे गरुलाययउज्जुतुंगणासे उवचिय सिलप्पवाल-बिंबफल-सण्णिभाहरोट्टे पंडुर-ससि-सयल-विमल-णिम्मल-संख गोक्खीरफेण-कुंद-दगरय-मुणालिया-धवल-दंतसेढी अखंडदंते अप्फुडियदंते अविरलदंते सुणिद्धदंते सुजायदंते एगदंतसेढी विव अणेगदंते हुयवह-णिद्धत-धोयतत्त-तवणिज्जरत्ततल-तालुजीहे अवठिय-सुविभत्त-चित्तमंसू-मंसल-संठिय-पसत्थ-सङ्कलविउल-हणुए चउरंगुल-मुप्पमाण-कंबुवरसरिसग्गीवे वरमहिस-वराह-सीह सडूलउसम-नागवर-पडिपुण्ण-विउलक्खधे जुगसन्निभ-पीण-रइय-पीवर-पउट्ठ-सुसंठिय-मुसिलिट्ठ-विसिट्ठ-घण-थिर-सुबद्ध-संधि-पुरवरफलिह-वट्टिय-भुए भुयगीसरविउल-भोग-आयाण-फलिहोच्छूढ-दीहबाहू रत्ततलोवइय-मउय मंसल-सुजायलक्षण-पसत्थ-अच्छिद्दजालपाणी पीवर-कोमल-वरंगुली आयंबतंब-तलिण-सुइवर्जितशरीरनिरुपलेपः छायोद्योतिताङ्गः घननिचित-सुबद्ध-लक्षणोन्नतकूटाकारनिभपिण्डिताग्रशिरस्कः शाल्मलिबोण्ड-प्रत्यङ्गधननिचितच्छोटितमृदुविशदप्रशस्तसूक्ष्मलक्षणसुगन्धिसुन्दरभुजमोचकभृङ्गनैल-कज्जल-प्रहृष्टभ्रमरगण-स्निग्धनिकुरम्बनिचित-कुञ्चित-प्रदक्षिणाऽऽवर्त-मूर्द्धशिरोजः दाडिमपुष्पप्रकाशतपनीयसदृशनिर्मलमुस्निग्धकेशान्तकेशभूमिः छत्राकारोत्तमाङ्गदेशः निव्रणसमलष्टमुष्टचन्द्रार्द्धसमललाटः उडुपतिप्रतिपूर्णसौम्यवदनः आलीनप्रमाणयुक्तश्रवणः सुश्रवणः पीनमांसलकपोलदेशभागः आनामितचापरुचिरकृष्णाभ्रराजितनुकृष्णस्निग्धभूः अवदलितपुण्डरीकनयनः विकसित-धवलपत्रलाक्षः गरुडायतऋजुतुङ्गनासिकः उपचितशिला प्रवाल बिम्बफलसन्निभाधरोष्ठः पाण्डुर-शशिशकल-विमलनिर्मलशङ्ख-गोक्षीर-फेनकुन्द-दकरजो-मृणालिकाधवलदन्तश्रेणिः अखण्डदन्तः अस्फुटितदन्तः अविरलदन्तः सुस्निग्धदन्तः सुजातदन्तः एकदन्तश्रेणीवाऽनेकदन्तः हुतवहनितिधौततप्ततपनीयरक्ततरतालुजिह्वः अवस्थितसुविभक्तचित्रश्मश्रुः मांसलसंस्थितप्रशस्तशार्दूलविपुलहनुकः चतुरङ्गुलसुप्रमाणकम्बुवरसदृशग्रीवः वरमहिषवराहसिंहशार्दूलवृषभनागवरपरिपूर्णविपुलस्कन्धः युगसन्निभपीनरतिदपीवरप्रकोष्ठसुसंस्थितमुश्लिष्टविशिष्टघनस्थिरमुबद्धसन्धिपुरवरपरिघवर्तितमुजः भुजगेश्वरविपुलभोगादानपरिघावक्षिप्तदीर्घबाहुः रक्ततलोपचितमृदुमांसलसुजातलक्षणप्रशस्ताच्छिद्रजालपाणिः, पीवरकोमल
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #128

प्रमेयचन्द्रिका टीका श. १ उ. १ सू० ५ श्रीमहावीरवर्णनम् १०५ रुइल-णिद्धणहे चंदपाणिलेहे सूरपाणिलेहे संखपाणिलेहे चकपाणिलेहे दिसासोथियपाणिलेहे चंद-सूर-संख-चक्क-दिसासोत्थिय-पाणिलेहे कणगसिलायलुज्जलपसत्य-समतल-उवचिय-वित्थिण्ण-पिहुलवच्छे सिरिवच्छंकियवच्छे अकरंडुय-कणगरुयय-निम्मल-मुजाय-निरुवहय-देहधारी अट्ठसहस्सपडिपुण्ण-वरपुरिसलक्षणघरे सण्णयपासे संगयपासे सुजायपासे मियमाइय-पीण-रइयपासे उज्जुय-समसंहिय-जच्च-तणु कसिण-णिद्ध-आइज्ज-लडह-रमणिज्ज-रोमराई झस-विहगसुजाय-पीण-कुच्छी झसोयरे सुइकरणे पउम-वियडणाभे गंगावत्तग-पयाहिणावत्त-तरंग-भंगुर-रविकिरण-तरुण-बोहिय-अकोसायंतपउम-गंभीर-वियड-णामे साहय-सोणंद-मुसल-दप्पण--णिकरिय-वरकणगच्छरु-सरिस-वरवइर-वलियमज्झे पमुइय-वरतुरग-सीह-वर-चट्टियकडी वरतुरगसुजायगुज्झदेसे आइण्णहउव्य णिरुवलेवे वर-वारण-तुल्लविकम-विलसियगई गय-ससण-सुजाय-सन्निभोरू समुग्ग-णिमग्ग-गूढजाणू एणी-कुरुविंदावत्त-बट्टाणुपुनजंघे संठियमुसिलिट्ठविसिट्ट-गूढगुप्फे सुपइट्रियकुम्मचारुचलणे अणुपुर-सुसंहयंगुलीए उण्णय-तणु-तंब. गिद्ध-णक्खे रत्तुप्पल-पत्तलपत्त-मउय-सुकुमाल-कोमलतले अट्ठसहस्सवरपुरिसलक्खणधरे नग-नगर-मगर-सागर-चकंक-वरंग-मंगलंकियचलणे विसिगुरूवे हुयवह-निम-जलिय-तडि-तडिय-तरुणरविकिरणसरिसतेए अणासवे अममे वराङ्गुलिः आताम्रताम्रतलिनशुचिरुचिरस्निग्धनखः चन्द्रपाणिरेखः सूरपाणिरेखः शङ्खपाणिरेखः चक्रपाणिरेखः दिकस्वस्तिकपाणिरेखः चन्द्रसरशङ्खचक्रदिस्वस्तिक. पाणिरेखः कनकशिलातलोज्ज्वलप्रशस्तसमतलोपचितविस्तीर्णपृथुलवक्षस्कः श्रीवत्साकितवक्षस्कः अकरण्डुककनकरुचकनिर्मलसुजातनिरुपहतदेहधारी अष्टसहस्रपतिपूर्णवरपुरुषलक्षणधरः सन्ततपार्श्वः सङ्गतपार्श्वः सुन्दरपार्श्वः सुजातपार्श्वः मितमातृकपीनरतिदपार्थः ऋजुकसमसंहितजात्यतनुकृष्णस्निग्धाऽऽदेयललितरमणीयरोमराजिः झपविहगसुजातपीनकुक्षिः झपोदरः शुचिकरणः पद्मविकटनाभः गङ्गाऽऽवर्तक-प्रदक्षिणाऽऽवर्त-तरङ्गभङ्गुर-रविकिरण-तरुगबोधित-विकसत्पद्म-गम्भीर-विकटनाभः संहतसोनन्द-मुसल-दर्पण निकरित-वरकनकत्सरुसदृश-वरवज्रवलितमध्यः प्रमुदितवरतुरगसिंहवरवर्तितकटिः वरतुरगसुजातगुह्यदेशः आकीर्णहय इव निरुपलेपः वरवारणतुल्यविक्रमविलासितगतिःगजश्वसनमुजातसन्निभोरुः समुद्गनिमग्नगूढजानुः एणीकुरुविन्दावर्तमृत्तानुपूर्व नः संस्थितमुश्लिष्टविशिष्टगूढगुल्फः सुप्रतिष्ठितकूर्मचारुचरणः अनुपूर्वसुसंहताङ्गुलीकः उन्नततनुताम्रस्निग्धनखः रक्तोत्पलपत्रमृदुकसुकुमारकोमलतलः अष्टसहस्रवरपुरुषलक्षगधरः, नगनगरमकरसागरचक्रावराङ्कमङ्गलाङ्कितचरणः विशिटरूपः हुतवहनि मज्वलिततडितडित्तरुणरविकिरणसदृशतेजस्कः अनास्रवः अममः
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #129

१०६
भगवती सूत्रे अकिंचणे छिन्नसोए निरुवलेवे ववगयपेमरागदोसमोहे निग्गंथस्स पवयणस्स देसए सत्थनायगे पइट्ठावए समणगणवई समणविंदपरिचड्डिए चउतीसबुद्धाइसेसपत्ते पणतीससच्चवयणाइसेसपत्ते आगासगएणं चकेणं आगासगएणं छत्तेणं आगासगयाहिं चामराहिं आगासागएणं फलिहामएणं सपायवीदेणं सीहासणेणं धम्मज्झणं पुरओ पढिज्जमाणेणं चउदसहिं समणसाहस्सीहिं छत्तीसाए अज्जियासाहस्सीहिं सद्धिं संपरिवुडे पुव्वाणुपुत्विं चरभाणे गामागुग्गामं दूइज्जमाणे सुहसुणं विरमाणे जेणेव रागिहे णयरे जेणेव गुणसिलए चेइए तेणेव उवागच्छ‍ उवागच्छित्ता अहापडिरूवं उग्गहुं ओगिण्हर, ओगिण्हित्ता संजमेणं तवसा अप्पाणं भावेमाणे विहर। "
अकिञ्चनः छिन्नस्रोताः निरुपलेपः व्यपगतप्रेमरागद्वेषमोहः निर्ग्रन्थस्य प्रवचनस्य देशकः सार्थनायकः प्रतिष्ठापकः श्रमणगणपतिः श्रमणवृन्दपरिवर्द्धकः चतुस्त्रिंशदबुद्धातिशेषमाप्तः पञ्चत्रिंशत्सत्यवचनाऽतिशेष प्राप्तः आकाशगतेन चक्रेण आकाशगतेन छत्रेण आकाशगताभ्यां चामराभ्याम् आकाशगतेन स्फटिकमयेन सपादपीठेन सिंहासनेन धर्मध्वजेन पुरतः प्रकृष्यमाणेन चतुर्दशभिः श्रमणसाहस्रीभिः पट्त्रिंशता आर्यिकसाहस्रीभिः सार्द्ध सम्परिवृतः पूर्वानुपूर्व्या चरन ग्रामानुग्रामम् द्रवन् सुखसुखेन विहरन् यत्रैव राजगृहं नगरं यत्रैव गुणशिलकं चैत्यं तत्रैव उपागच्छति, उपागत्य यथाप्रतिरूपम् अवग्रहम् अवगृह्णाति, अवगृह्य संयमेन तपसा आत्मानं भावयन् विहरति ।
व्याख्या- 'अरहा ' अरहा :- अविद्यमानं रहः - तिरोहितं वस्तुजातं यस्य सोऽरहः, 'अरहम्' इति सकारान्तः शब्दः, केवलज्ञानबलात् हस्तामलकीकृतलोकालोकवर्तिवस्तुकलाप इति यावत् । ' जिणे ' जिनः - रागद्वेषादिविजेता । "अरहा " जिसके ज्ञान में कोई भी वस्तु तिरोहित (छिपी हुई ) नहीं है, अर्थात् जो समस्त त्रिकोलवर्ती पदार्थों का स्पष्टरूप से यथार्थज्ञाता है उसका नाम अरहा है । " न रहः यस्य सः अरहाः" "अरहस्-शब्द सकारान्त है जो इस अर्थ का बोधक होता है कि जिसने केवलज्ञान केवलदर्शन से लोकालोकवर्ती वस्तुकलाप को हस्तामलकवत् - हाथ में रहे हुए आमले की
‘अरहा ' भेभना ज्ञान भागण अहा या वस्तु छूी रही शस्ती नथी. भेटले } જેઓ ત્રિકાળવર્તી સમસ્ત પદાર્થોના સ્વરૂપને સ્પષ્ટ રીતે જાણે છે—(યથા જ્ઞાતા છે) तेभने ' अरहा ' उ छे - " न रहः यस्य सः अरहाः " " अरहसू ' शब्द सारान्त छे. તેના અથ એવા થાય છે કે જેમણે કેવળજ્ઞાનના પ્રભાવથી લેાકાલેકના વસ્તુ સમૂહને હસ્તામલકવત્ કરી લીધા છે—હાથમાં રહેલા આમળાંનું સ્વરૂપ જેમ જાણી શકાય છે तेभ बोसो उनी प्रत्ये वस्तुनुं स्वइप ने लगी शडे छे. तेभने ' अरहा ' हे छे.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #130

प्रमेयचन्द्रिका टीका श. १ उ. १ सू० ५ श्रीमहावीरवर्णनम् १०७ 'केवली' केवली केवलज्ञानसम्पन्नः। ' सत्तहत्थुस्सेहे' सप्तहस्तोत्सेधः-उत्सेधःउच्चस्त्वं सप्तहस्त उत्सेधो यस्य स सप्तहस्तोत्सेधः सप्तहस्तोच्छ्रित इत्यर्थः । 'सम-चउरंस-संठाण-संठिए' सम-चतुरस्र-संस्थान-संस्थितः, समाः तुल्याः अन्यूनाधिकाः, चतस्रोऽस्रया हस्तपादोपर्यधोरूपाश्चत्वारोऽपि विभागाः (शुभलक्षणोपेताः) यस्य संस्थानस्य तत समचतुरस्रं-तुल्यारोहपरिणाहं, तच्च संस्थानम्आकारविशेष इति समचतुरस्रसंस्थानं, तेन संस्थिता युक्तः। 'वज्ज-रिसहनाराय-संघयणे' वज्रऋषभनाराचसंहननःवज्र कीलिकाकारमस्थि, ऋषभः-तदुपरि वेष्टनपट्टाऽऽकृतिकोऽस्थिविशेषः, नाराचम्-उभयतोमकेटबन्धः, तथा च द्वयोरस्थ्नो परिवेष्टितयोरुपरि तदस्थित्रयं पुनरपि दृढीकर्तुं तत्र निखातं कीलिकाऽऽकारं वज्रनामकमस्थि यत्र भवति तद् वन्नऋषभनाराचं, तत् संहननम्-संहन्यन्ते-दृढीक्रितरह जान लिया है वही अरहा है। वे भगवान् इसी कारण अरहा थे। रागद्वेष आदि के विजेता होने से वे जिन थे। केवलज्ञान से संपन्न होनेके कारण वे केवली थे। उनके शरीर की ऊँचाई सात हाथ की थी। उनका समचतुरस्र संस्थान था। जिस संस्थान में हस्त, पाद, ऊपर और नीचे का भाग, ये चारों विभाग शुभलक्षणों से युक्त होते हैं उसका नाम समचतुरस्त्रसंस्थान है । संस्थान नाम आकार का है। सम शब्द का अर्थ-तुल्यबराबर, न कम न अधिक, ऐसा है । चतुर् का अर्थ चार है । अत्र का अर्थ हस्तपादादिकरूपविभाग है। संहनन प्रभु का वज्रऋषभनाराच था। कीलिका के आकार जैसी हड्डी का नाम वन्न है । वज्र के ऊपर वेष्टनपट्टी के जैसी विशिष्ट हड्डी का नाम ऋषभ है । उभयतो मर्कटबंध का नाम नाराच है । तात्पर्य कहने का यह है कि जिस शरीर के वेष्टन-कीलें और हड्डियां वज्रमय हों वह वज्रऋषभनाराच संहनन है। परिवेष्टित दो ते १२0 ४ लगवान महावीर प्रभुने 'अरहा' ४९ छे. रागद्वेष माहिना વિજેતા હોવાથી તેઓ જિન હતા. કેવળજ્ઞાનવાળા હોવાથી તેઓ કેવલી હતા. તેમના શરીરની ઊંચાઈ સાત હાથની હતી. તેઓ સમચતુરસ સંસ્થાનવાળા હતા. જે સંસ્થાનમાં હાથ, પગ, ઉપર અને નીચેના ભાગે, એ ચારે વિભાગો સમર્થ્યને શુભ લક્ષણવાળા હોય છે. તે સંસ્થાનને સમચતુરન્સ સંસ્થાન કહે છે. સંસ્થાન એટલે આકાર. સમ એટલે બરાબર–સપ્રમાણ. ચતુરસ એટલે ચાર. “અસ” એટલે હાથ, પગ આદિ વિભાગ. પ્રભુનું સંહનન વજીષભનારાચ હતું. ખીલડાના આકારના હાડકાનું નામ વજી છે. વજન ઉપર વીંટળાયેલી પટ્ટી જેવા વિશિષ્ટ અસ્થિને ઝાષભ કહે છે. બન્નેના મર્કટબંધને નારાચ કહે છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે જે શરીરના વેષ્ટન-કીલે, (ખીલીનાં આકારનાં હાડકાં) અને અસ્થિ વજીમય હોય તેને “વજીષભનારા સંહનન કહે છે. પરિવેષ્ટિત બને હાડકાંઓ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #131

१०८
भगवतीसूत्रे यन्ते शरीरपुद्गला येन तत्संहननम् अस्थिनिचयः, तद्विद्यते यस्य स वज्रक्रर्षभनाराचसंहननः। 'अणुलोमवाउवेगे' अनुलोमवायुवेगः-अनुलोमोऽनुकूलो वायुवेगः= शरीराऽन्तर्वर्ती वायुवेगो यस्य स तथा, वायुप्रकोपरहितदेह इत्यर्थः, 'कंकग्गहणी' कङ्कग्रहणी-कङ्का पक्षिविशेषः, तस्य ग्रहणीव ग्रहणी यस्य स कङ्कग्रहणी-कङ्कगुदाशयवद् गुदाशयवान् नीरोगवर्चस्क इत्यर्थः। 'कवोयपरिणामे ' कपोतपरिणाम:कपोतस्येव परिणामः आहारपरिपाको यस्य स तथा, यथा कपोतस्य जाठराऽनलः पाषाणकणानपि पाचयति तथा भगवतोऽपि जाठरानलोऽन्तप्रान्तादिसर्वविधाऽऽहारपरिपाचकः । 'सउणि-पोस-पिटंतरोरु-परिणए' शकुनि-पोस-पृष्ठान्तरोरुपरिणतः-शकुनेः पक्षिणः पोसवत् पुरीषसम्पर्करहितो निरुपलेपः पोस:-गुदाशयो यस्य स शकुनिपोसः, पृष्ठं च अन्तरे च-पृष्ठोदरयोरन्तरालवर्तिनी अङ्गे-पार्थाहड्डियों के ऊपर और तीन हड्डियों को मजबूत करने के लिये जो कीलिका के आकारचाली वज्र नाम की हड्डी जिस संहनन में लगी हुई रहती है वह वज्रऋषभनाराच संहनन है । अस्थिबंधकी विशिष्ट रचना ही संहनन कहलाता है । प्रभु का शरीरान्तवर्ती वायु का वेग सदा उनके अनुकूल रहता है, वह कभी कुपित नहीं होता, इसलिये वे अनुकूल वायुवेगवाले यहाँ प्रकट किये गये हैं। प्रभु का गुदाशय कंकपक्षी के गुदाशय के समाननिरोगमलवालाहोता है। यही बात कंकग्रहणी शब्द से प्रकट की गई है। कवोयपरिणामे-पद यह प्रकट करता है कि प्रभु का आहारपरिपाक कपोत के आहारपरिपाक के जैसा होता है । अर्थात् जिस प्रकार कबूतर की जठराग्नि पाषाण के कणों को भी पचा देती है उसी प्रकार प्रभु की भी जठराग्नि अन्त प्रान्त आदि सर्व प्रकारके आहार को पचा दिया करतीथी। शकुनि नाम पक्षी का है। पक्षी का गुदाशय भल के संपर्क से रहित होता है। ઉપર અને ત્રણે હાડકાઓને મજબૂત કરવાને માટે ખીલીના આકારનું વજી નામનું હાડકું જે સંહનનમાં બેસાડેલું હોય છે તે સંહનને વજીષભનારાચ સંહનન કહે છે. અસ્થિબંધની વિશિષ્ટ રચનારૂપ સંહનન હોય છે. પ્રભુના શરીરની અંદર રહેલા વાયુને વેગ સદા તેમને અનુકૂળ રહ્યા કરે છે. તે વાયુને પ્રકેપ કદી તેમને નડતો નથી. તેથી તેમને અનુકૂળ વાયુવેગવાળા કહ્યા છે. પ્રભુનું ગુદાય કંકપક્ષીના ગુદાશય જેવું હોય છે. એજ વાત “કંકગ્રહણ” શબ્દ द्वा२१ मतावाम मावी छ. 'कवोयपरिणामे' ५६ मे पात मावे छ अनुनी આહારપરિપાક કપાતના આહારપરિપાક જેવો હોય છે. એટલે કે-જેમ કબુતરની જઠરાગ્નિ પથ્થરનાં કણાને પણ પચાવી શકે છે. તેમ પ્રભુની જઠરાગ્નિ અન્ત, પ્રાન્ત આદિ સર્વ પ્રકારના આહારને પચાવી દે છે. શકુનિ એટલે પક્ષી, પક્ષીનું ગુદાશય
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #132

प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १ उ० सू० ५ श्रीमहावीरवर्णनम् १०९ विति यावत् , अरू च जो, एतेषां प्राण्यङ्गत्वात्समाहारद्वन्द्वे-पृष्ठाऽन्तरोरु-पृष्ठपार्वजङ्घम् , तत् परिणतं-विशिष्टपरिणामयुक्तं यस्य स तथा, शकुनिपोसश्चासौ पृष्ठान्तरोरुपरिणतश्च स शकुनिपोसपृष्ठान्तरोरुपरिणतः-निर्लेपमलद्वारवान् सुन्दरपृष्ठपार्वजङ्घावांश्च इत्यर्थः । 'पउमु-प्पल-गंध-सरिस-निस्सास-सुरभि-वयणे' पद्मोत्पलगन्ध-सदृश-निःश्वास-सुरभि-वदनः पन-कमलम् , उत्पलं नीलकमलं, तयोर्गन्धः, अथवा पद्म पद्मकाभिधानं गन्धद्रव्यम् , उत्पलं च उत्पलकुष्टं, तयोगन्धः, तेन सदृशः समो यो निःश्वासः श्वासोच्छ्वासपवनः तेन सुरभि सौरभमयं वदनं-मुखं यस्य स तथा, परिमलमयपदार्थ सौरभसम्भारसम्भृतश्वासोच्छ्वाससुरभितमुख इति भावः । 'छची' छविः = छविमान्-दीप्तिदेदीप्यमानशरीर इत्यर्थः । “निरायंक-उत्तम-पसत्थ-अइसेय-निरुवम-पले निरातकोत्तमप्रशस्ताऽतिश्वेतनिरुपमपलः, तत्र-आतङ्को-रोगो निर्गतो यस्मात् तमिरातक्-नीरोगम् , उत्तमम् उत्कृष्टतमम् , अत एव प्रशस्तम् , अतिश्वेतम्-अतिशयशुक्लगुणयुक्तं, निरुपमम् अनुपमं पलं मांस यस्य सः, रोगमुक्तसर्वोत्तमगुणयुक्तश्वेतनिरुपममांसवान् इत्यर्थः । 'जल्ल-मल्ल-कलंक-सेय-रय-दोसवज्जिय-सरीर-निरुवलेवे' पृष्ठभाग बड़ा सुन्दर होता है। पार्श्वभाग भी मनोहर होता है। उरु भी सुरम्य होते हैं। इसी प्रकार प्रभु के अंग भी सुन्दर होते हैं । पद्म-कमल, उत्पल-नीलकमल, अथवा-पद्म-पद्मक नामका गंधवाला द्रव्य उत्पलउत्पलकुष्ट-इनकी जैसी सुगंधि होती है, उसी सुगंधिके जैसा प्रभुके श्वासोच्छवासका पवन होता है, इस पपनसे प्रभुका मुख सदा सौरभ युक्त होता है । प्रभुका शरीर कान्तिविशिष्ट होता है । प्रभुके शरीरका जो मांसपिंड होता है वह आतंक (रोग) रहित, सर्वोत्तमगुणयुक्त, श्वेत
और निरुपम होता है । जल्ल, मल्ल, कलङ्क, स्वेद और रज, इनके दोषसे वर्जित होने के कारण वह प्रभुका शरीर सदा निर्मल रहा करता है । 'जल्ल' મળના સંપર્કથી તદ્દન રહિત હોય છે. અને પૃષ્ટ ભાગ ઘણે સુંદર હોય છે. પાર્ધ ભાગ પણ મને હર હોય છે અને છાતીને ભાગ પણ સુરમ્ય હોય છે. એજ પ્રમાણે પ્રભુના અંગે પણ સુંદર હોય છે. પદ્મ-કમલ, ઉત્પલ-નીલકમલ, અથવા પદ્મ એટલે પદ્મક નામનું સુગંધિ દ્રવ્ય અને ઉત્પલ એટલે ઉત્પલકુષ્ટ નામનું સુગંધિ દ્રવ્યની જેવી સુગંધિ હોય છે તેવી સુગંધેિથી યુક્ત વાયુ પ્રભુના શ્વાસોચ્છવાસમાંથી નીકળે છે, અને વાયુથી પ્રભુનું મુખ સદા સૌરભથી યુકત રહે છે. પ્રભુનું શરીર કાન્તિમય હોય છે. પ્રભુના શરીરના માંસપિંડ રેગરહિત, સર્વોત્તમ ગુણવાળા શ્વત અને અનુપમ હોય છે. પ્રભુનું શરીર જલમલ, કલંક, વેદ અને રજના દેષથી રહિત હોવાને લીધે સદા નિર્મળ રહે છે. હવે “જલ્લા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #133

११०
भगवतीसूत्रे जल्ल-मल्ल-कलङ्क-स्वेद-रजो-दोषवर्जित-शरीर-निरुपलेपः, तत्र-जल्ल:=शरीरमलं शुष्कस्वेदरूपं, 'जल्ल' इति देशीयः शब्दः, मल्लः-शरीरगतं प्रयत्नविशेषापनेयं, कठिनीभूतं रजः, कलङ्कः-दुष्टमशतिलादिरूपः, स्वेदःप्रस्वेदः, रजः धृलिः, तेषां यो दोषः मलिनीकरणं तेन वर्जितम् , अत एव निरुपलेपं निर्मलं शरीरं यस्य स तथा, विविधमलकलङ्कस्वेदरेणुदोषरहिततया निर्लेपनिर्मलशरीरवानित्यर्थः। 'छायाउज्जोइयंगपच्चंगे' छायोद्योतिताङ्गप्रत्यङ्गः-छायया कान्त्या उयोतितानि-चाकचिक्ययुक्तानि अङ्ग प्रत्यङ्गानि अङ्गोपाङ्गानि यस्य स तथा, अनुपमकान्त्या देदीप्यमानाऽङ्गप्रत्यङ्ग इत्यर्थः । 'घण-निचिय-सुबद्ध-लक्खणु-ण्णयकूडागारनिभ-पिडियग्गसिरए' घन-निचित-सुबद्ध-लक्षणोन्नत-कूटाऽऽकारनिभयह देशीय शब्द है, इसका अर्थ शुष्कस्वेदरूप शारीरिक मल है । अर्थात् पसीना शुष्क हो जाने से रगड़ने पर जो शरीरसे काला कालासा द्रव्य निकलता है वह जल्ल है । प्रयत्नविशेष से दूर होने योग्य जो शरीरगत रज है कि जो बहुत कठिनाईसे दूर की जा सके इस तरहसे शरीर में चिपक जाती है, और जो जम कर कठिन बन जाता है ऐसे मैलका नाम मल्ल है । खोटे तिल मसा आदिका नाम कलङ्क है । साधारण पसीना का नाम स्वेद है । साधारण धूलिका नाम रज है। इन सबसे जो शरीरमें मलिनता आती है उसका नाम दोष है । प्रभुका शरीर इन सब जल्ल मल्ल आदिसे रहित होता है, इसीलिये वह निर्मल रहता है। अनुपम कान्तिसे प्रभुके शरीरके अंग और उपाङ्ग सदा चमकते रहते हैं । प्रभुका मस्तक बहुत अधिक पुष्ट था, उसमें मस्तक संबंधी जितने भी शुभ लक्षण होते हैं वे सब विद्यमान थे। वह उन्नत कूट के जैसे आकारवाला था। શબ્દનો અર્થ સમજાવવામાં આવે છે. પરસેવે સૂકાઈ જતાં શરીર પર જે મેલ જામે છે તેને જલ્લ કહે છે. શરીરને ચાળવાથી તેના ઉપરથી જે કાળા કાળા મેલના થર નીકળે છે તેને “જલ્લ” કહે છે. જે રજ શરીર પર એવી ચોટી જાય છે કે તેને ઘણું મુશ્કેલીથી દૂર કરી શકાય છે, અને જે શરીર પર જામીને કઠણ થઈ જાય છે એવા મેલને “મઢ” કહે છે. શરીર પર જે નકામા તલ, મસા આદિ નીકળે છે તેમને “કલંક” કહે છે, સાધારણ પરસેવાને સ્વેદ કહે છે. સાધારણ ધૂળને રજ કહે છે. તે બધાને કારણે શરીરમાં જે મલીનતા આવે છે તેને દોષ કહે છે. પ્રભુનું શરીર એ જલ્લ, મલ્લ આદિ સઘળા દોષથી રહિત હોય છે. તેથી તેમનું શરીર નિર્મળ રહે છે. પ્રભુના અંગે અને ઉપાંગે અનુપમ કાન્તિને લીધે સદા ચળક્યા કરે છે. પ્રભુનું મસ્તક ઘણું જ પુષ્ટ હતું. તેમાં મસ્તક સંબંધી જેટલાં શુભ લક્ષણે હોય છે તે સઘળા મેજૂદ હતાં. તે મસ્તક
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #134

प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १ ० १ सू०५ श्रीमहावीरवर्णनम् १११ पिण्डित-शिरस्कः, तत्र-धनम् अतिशयेन निचितं घननिचितम्-अतिनिबिडम् , सुष्टु-अतिशयेन बद्धानिअवस्थितानि प्रकटतया विद्यमानानि लक्षणानि शिरःसम्बन्धिशुभलक्षणानि यत्र तत् सुबद्धलक्षणम् , उनतम् मध्यभागे उच्चं यत् कूट, तस्य य आकारस्तन्निभम्-उन्नतकूटाकरसदृशमिति भावः पिण्डितं-निर्माणनामकर्मणा संयोजितम् अग्रशिरो मतकाग्रभागो यस्य स घन-निचित-सुबद्ध-लक्षणोन्नत-कूटाकारनिभपिण्डिताग्रशिरस्कः। 'सामलिबोंड-घणनिचिय-च्छोडिय-मिउ-विसय-पसत्थ-मुहुमलक्खण-सुगंधि-सुंदर-भुयमोयग-भिंग-नेल-कज्जल-पहट्ठभमरगण-णिद्ध-निकुरंव-निचिय कुंचिय-पयाहिणावत्त-मुद्धसिरए' शाल्मलिबोण्ड-धननिचित-च्छोटितमृदु-विशद-प्रशस्त-सूक्ष्म-लक्षण-सुगन्धि-सुन्दर-भुजमोचक-भृङ्ग-नैलकज्जल प्रहृष्टभ्रमरगण--स्निग्ध-निकुरम्ब--निचित--कुञ्चित-प्रदक्षिणाऽऽवत- मूर्द्धशिरोजः, तत्रशल्मलिः वृक्षविशेषः, तस्य बोण्डं-फलं, घननिचितम्=अतिनिबिडं, छोटित= स्फोटितं तूलव्याप्तं शाल्मलिफलखण्डं, तद्वत् मृदवा मृदुलाः इति शाल्मलिबोण्डघननिचितच्छोटितमृदवः, अधस्तले शिरोभागः कठिनः, उपरिभागे शाल्मलिफलखण्डगततूलवन्मृदुलाः केशाः इति भावः । तथा-विशदाम्-निमलाः, निर्माण नामकर्मने उसे बहुत ही संभालकर बनाया था। प्रभुके मस्तकके केश शाल्मलि वृक्षके फलके खंड समान अति कोमल थे। अधस्तलमें शिरोभाग तो कठिन था और ऊपरमें ये केश शाल्मलिके फलके टुकड़ेके भीतर रहे हुए तूलके समान कोमल थे। शाल्मलिवृक्षका जो फल होता है वह तो कठिन होता है परन्तु उसके भीतर रहा हुआ रुआं-तूल-चिकना नरम होता है, इसलिये मस्तक शाल्मलि वृक्षके बोंड-फल-समान हुआ, और केश उसके भीतर रहे हुए तूलके जैसे हुए। तथा ये समस्त केश प्रभुके विशद-बहुत निर्मल थे । प्रशस्त-उत्तम थे । सूक्ष्म-बहुत पतले थे। अच्छे लक्षणोंवाले थे। शोभन गंधसे युक्त थे। सुन्दर-मनोहर थे । तथा-भुजमोचकवत्-नीलरत्नविशेषकी तरह भृङ्गकी तरह, एवं नीली गुलिकाकी तरह, कज्जलकी तरह, और उल्लासयुक्त ઉન્નત ફૂટ (શિખર )ના આકારનું હતું. નિર્માણ નામકર્મ દ્વારા બહુ જ સંભાળ પૂર્વક તેનું નિર્માણ (રચના) થયું હતું. પ્રભુના મસ્તકનાં કેશ શ૯મલિ વૃક્ષના ફળના ખંડ સમાન અતિ કોમળ હતાં. નીચેને શિરે ભાગ તે કઠણ હતો. પણ ઉપર ઉગેલાં કેશ શાલમલિ વૃક્ષના ફળની અંદર રહેલા રેસા જેવાં કોમળ હતાં. શામલિ વૃક્ષનાં ફળ તે કઠણ હોય છે. પણ તેમની અંદર રહેલા રેસા નરમ અને કમળ હોય છે. તેથી મસ્તકને શામલિવૃક્ષના ફળ સાથે અને કેશને તે ફળની અંદરના રેસા સાથે સરખાવવામાં આવેલ છે. પ્રભુના
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #135

भगवतीसूत्रे
मशस्ता-उत्तमाः सूक्ष्माः = तनुतराः, लक्षणा:= सुलक्षणवन्तः, सुगन्धया शोभनगन्धयुक्ताः सुन्दराः = मनोहराः, तथा-भुजमोचकवत् = नीलरत्नविशेष इव, भृङ्गवत् भ्रमरवत् , एवं नैलवत्-नीलीविकारवद् नीलीगुलिकावत् , कज्जलवत्-मपीवत् , प्रहृष्टभ्रमरगणवत्सोल्लासभ्रमरवृन्दवत् स्निग्धं श्यामकान्तियुक्तम्-अतीवश्याममित्यर्थः, निकुरम् समूहो येषां ते भुजमोचक-भृङ्ग-नैल-कज्जलप्रहृष्टभ्रमरगणस्निग्ध-निकुरम्बाः, ते च पुनर्निचिताः परस्परं श्लिष्टाः कुश्चिताः वक्रीभूताः-कुण्डलबद्वर्तुलाकाराः प्रदक्षिणाऽऽवतः-प्रदक्षिणम् आवर्तन्ते ते तथा मूर्द्धनि-मस्तके, शिरोजाः केशा यस्य स तथा-शाल्मलिफलखण्डवत्कोमलातिश्यामल-कृष्णमणिभ्रमरकज्जलवत्कृष्णतर-परस्पर-श्लिष्ट-प्रदक्षिणावर्त कुञ्चित-मस्तककेशवानिति यावत् । केशोत्पत्तिस्थानं वर्ण्यते-'दालिमपुष्फ पगास-तत्ततवणिज्ज -सरिस-निम्मल सुणिद्ध-केसंत-केसभूमी'दाडिमपुष्प-प्रकाश-तप्ततपनीय-सदृश-निर्मल -सुस्निग्ध-केशान्त-केशभूमिः, तत्र-दाडिमपुष्पप्रकाशा रक्तवर्णेत्यर्थः, तप्ततपनीयसरशी-अग्निप्रतप्तसुवर्णसदृशवर्णा, तथा निर्मला-उज्ज्वला, मुस्निग्धा-सुचिक्कणा, केशान्ते केशसमीपे-केशमूले केशभूमिः केशोत्पत्तिस्थान-मस्तकत्वक् यस्य स भ्रमरसमूहकी तरह अत्यंत काले थे। तथा परस्पर में ये सटे हुए थेघने थे बिरले नहीं थे। कुंचित-वक्रीभूत थे, अर्थात् कुंडलकी तरह वर्तुलाकार वाले थे और दक्षिणावर्त थे।
केशोत्पत्तिके स्थान का वर्णन इस प्रकार से है-(दालिमपुप्फ इत्यादि) भगवान् की केशांतकेशभूमि-बाल ऊगने की मस्तक की भूमि-दाडिम के पुष्प जैसी रक्तवर्णवाली, अग्निप्रतप्त सुवर्ण के जैसी वर्णवाली तथा निर्मल और अत्यंत चिकनी थी-स्निग्ध थी। इन्हीं पूर्वोक्त विशेषणों को सूत्रकार प्रकारान्तर से कहते हैं (छत्तागारु० इत्यादि ) भगवान એ સમસ્ત કેશ ઘણાં જ નિર્મળ હતાં, પ્રશસ્ત–ઉત્તમ હતાં, સૂફમ-ઘણું જ બારીક હતાં, સારા લક્ષણોવાળાં હતાં, સુંદર સુગંધથી યુક્ત હતાં, સુન્દર મનહર હતાં, તથા તે કેશ ભુજમેચકવતુ–એક પ્રકારના નીલરત્ન સમાન, ભંગ સમાન, નીલી ગુટિકાની જેમ, કાજળ સમાન, અને ઉલ્લાસયુક્ત ભ્રમર સમૂહની સમાન કાળાં હતાં. તથા તે કેશ છૂટા છવાયાં ન હતાં. પણ ઘન હતાં, અને કુંચિત–વકીભૂત એટલે કે કુંડળની જેમ વાંકડીયાં હતાં, અને પ્રદક્ષિણાવર્ત હતાં.
श्रीमडावी२२वाभानाशात्पत्ति स्थानद्वनमा प्रमाणे छ.(दालिमपुप्फ० इत्यादि) ભગવાનનાં કેશનું ઉગમસ્થાન દાડમનાં ફૂલનાં જેવું રક્ત વર્ણનું, અગ્નિમાં તપાવેલા સુવना व नि मने मत्यात भुखायम तु. (छत्तागारु० इत्यादि) मे पूजित
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #136

प्रमेयचन्द्रिका टीका श. १ उ. १ सू० ५ श्रीमहावीरवर्णनम् ११३ तथा, पूर्वोक्तमेव-विशेषणं प्रकारान्तरेणाह-' छत्तागारुत्तिमंगदेसे' छत्राऽऽकारोत्तमाङ्गदेश:-छत्राऽऽकारः वर्तुलोन्नतत्वगुणयोगाच्छत्राऽऽकृतिः- उत्तमाङ्गदेशः= मस्तकप्रदेशो यस्य सः, अत्युन्नतोत्तमाङ्गवान् , इति भावः, 'निव्वण-सम-लट्ठ-मट्ठचंदद्धसम-णिडाले ' निर्बण-सम-लष्ट-मृष्ट-चन्द्राद्धसम-ललाटः, तत्र निर्बणं-व्रणक्षतरहितं सम-विषमतारहितं, लष्टं-मुन्दरं, मृष्टं शुद्धं चन्द्राद्धसमम् अष्टमीचन्द्रमण्डलाऽऽकारम् , ललाटं-भालस्थलं यस्य सः, अष्टमीचन्द्रमण्डल-समानाकार-सुन्दर-ललाट इति भावः । 'उडुवइ-पडिपुण्ण-सोम्मवयणे' उडुपति-प्रतिपूर्णसौम्यवदनः-उडुपतिः शारदीयपूर्णचन्द्रस्तद्वत् परिपूर्ण प्रभासमूहसम्भृतं, सौम्यं= सुन्दरं, वदनं मुखं यस्य स तथा, शारदपूर्णचन्द्रसमानसुन्दरमुख इत्यर्थः । ' अल्लीण-पमाणजुत्त-सवणे ' आलीन-प्रमाणयुक्त-श्रवणः समुचितप्रमाणकर्णयुक्तः, अत एव-'सुस्सवणे' सुश्रवणः-शोभनकर्णवान् 'पीण-मंसल-कवोलका मस्तकप्रदेश चतुल एवं उन्नतत्व गुण के संबंध से छत्र के आकार जैसा था। (निव्वण० इत्यादि) भगवान का ललाट व्रण विना का था, विषमता से रहित था, लष्ट-सुन्दर था । मृष्ट-शुद्ध था, और अष्टमी चन्द्रमंडल जैसा था । (उडुवइ० इत्यादि) भगवान का मुख शरद्पूर्णिमा जैसा प्रभासमूह से भरा हुआ था, अर्थात् प्रभासमूह से भरे हुए शरत्कालीन पूर्णिमा के चंद्र जैसा प्रभु का मुख था, सौम्य था-सुन्दर था। जिस प्रकार शरत्कालीन चंद्रमा पूर्णप्रभा से व्याप्त रहता है और बड़ा ही सुन्दर लगता है। उसी प्रकार प्रभु का मुख लगता था। (अल्लीण०) प्रभु के दोनों कान समुचितप्रमोणोपेत थे इसलिये वे शोभन कर्णवाले વિશેષણોને સૂત્રકાર બીજી રીતે કહે છે ભગવાનને મસ્તકપ્રદેશ વર્તુળાકાર અને ઉન્નત जापान सीधे छत्रना २ गतो तो. (निव्वण०इत्यादि) मावाननु साट By विनानु, विषमता विनानुं भने 'लष्ट' सु४२ उतुं. ते मृष्ट-शुद्ध भने भाभना यन्द्रम ७१ यु तु. (उडुवइ०इत्यादि) मावाननुं भुम २२६युनमना ચન્દ્રના જેવું તેજસ્વી હતું, એટલે કે જેમ શરદપુનમને ચન્દ્ર પ્રભાસમૂહથી ભલે હોય છે તેમ પ્રભુનું મુખ પણ પ્રભાસમૂહથી ભરેલું હતું, અને સૌમ્યસુંદર હતું. જેવી રીતે શરદઋતુને ચન્દ્ર પૂર્ણ પ્રભાથી વ્યાપ્ત રહે છે અને ઘણે सु४२ वागे छ 2200 प्रमाणे प्रभुनुं भु५ ५५ सु४२ सातुं तु. (अल्लीण०) प्रभुना भन्ने आन सप्रमाण वाथी प्रभुने शासनxe in ४ छ. (पीणभ० १५
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #137

भगवतीसूत्रे देसभाए पीन-मांसल-कपोल-देशभागः-पीनौ-पुष्टौ,मांसलौ-मांसपूर्णी कपोलदेशभागौ-कपोलावयबी यस्य स तथा, सुपुष्टकपोलयुक्त इति भावः । ' आणामियचाव-रुइल-किण्हब्भराइ-तणु-कसिण-णिद्ध-भमुए' आनामितचाप-रुचिरकृष्णाभ्रराजि-तनु-कृष्ण-स्निग्ध-भ्रूः-आनामितचापः-वक्रीकृतधनुः, तद् रुचिरे -सुन्दरे, तथा कृष्णाभ्रराजी इव-श्याममेघपकी इव तनू-सूक्ष्मे, कृष्णे-श्यामे, स्निग्धे-चिक्कणे भ्रुवौ यस्य स तथा, वक्रकृष्णमूक्ष्मचिक्कणभूयुक्त इत्यर्थः । 'अवदालिय-पुंडरीय-णयणे' अवदलित-पुण्डरीक-नयनः अवदलिते-विकसिते, पुण्डरीके-श्वेतकमले इव नयने नेत्रे यस्य सः, विकसितश्वेतकमलसदृशनेत्र इति भावः। 'कोआसिय-धवल-पत्तलच्छे' विकसित-धवल-पत्रलाऽक्ष:-कमलवद् विकसिते धवले श्वेते, पत्रले पक्ष्मयुक्ते, अक्षिणी-नेत्रे यस्य सः, विशालनेत्रवानित्यर्थः । 'गरुलायय-उज्जु-तुंग-णासे' गरुडायत-ऋजुतुङ्ग-नासिकः-गरुडस्येव गरुडपक्षिचच्चुवद् आयता-दीर्घा, ऋज्वी-सरला, तुङ्गा-उन्नता, नासिका यस्य स तथा, गरुडचञ्चुवदीर्घसरलोचनासिकावान् इत्यर्थः । 'उबचिय-सिलप्पवाल-बिंबफल-सण्णिभा-हरो?' उपचित-शिलामवाल-बिम्बफल-सनिभाऽधरोष्ठः-उपचितं कृतसंस्कारं यच्छिलाप्रवालं-विद्रुमं, बिम्बफलं-रक्तातिरक्तं फलं, तयोः सनिभः सदृशो रक्तः अधरोष्ठो यस्य सः, अतिरक्तौष्ठवान् इत्यर्थः । कहे गये हैं। (पीणमंसल०) प्रभु के दोनों कपोलप्रदेश पुष्ट थे, मांसल थे। (आणामिय०) प्रभु की दोनों भौहें नमाये गये धनुष के समान सुन्दर थीं, तथा काले बादलों की पंक्तिके समान तनु-पतली, श्याम-काली और स्निग्ध थों । ( अवदा० ) प्रभु के दोनों नेत्र विकसित श्वेत कमल के जैसे थे । (कोआसिय०) प्रभु की दोनों आँखे कमल के जैसी विकसित थीं और श्वेत थीं। (गरुला०) प्रभु की नासिका गरुड की चोंच के समान दीर्घ थी, सरल थी और उन्नत थी। (उवचिय०) प्रभुका अधरोष्ठ-नीचे का ओठ-सुसंस्कृत विद्रुम के समान तथा विम्बफल के समान रक्त था। (पंडुमंसल०) प्रभुन भन्ने पास प्रदेश पुष्ट मने मांस उता. (आणामिय०) प्रभुनी બને ભ્રમરે નમાવેલા ધનુષ્યના જેવી સુંદર હતી, અને કાળાં વાદળેની પંક્તિના २वी तनु-पातजी, श्याम सने स्निग्ध हती. (अवदा०) प्रसुनी भन्नेमा विसित स३४ भन २वी उती. (कोआसिय०) प्रसुनी मन्ने मामा भाना २वी विसित मन श्वेत उती. (गरुला०) प्रसुनुं ना४ १२नी यांय ही, स२१ अने. उन्नत तु. ( उवचिय० ) प्रभुने। मध२।०४ सुसस्कृत विद्रुमना । तथा मिना on ale sतो. (पंडुरससि० इत्यादि) प्रभुनी ५ ठित
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #138

प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १ उ० सू० ५
,
,
श्रीमहावीरवर्णनम् ११५ ' पंडुर - ससि -सयल - विमल - णिम्मल - संख-गोक्स्वीर - फेण-कुंद - दगरय - मुणालिया - धवल - दंतसेढी ' पाण्डुर-शशि- शकल - विमल - निर्मल - शंख-गोक्षीर-फेनकुन्द - दकरजो- मृणालिका - धवल - दन्तश्रेणिः पाण्डुरं श्वेतं यत शशिशकलं= चन्द्रखण्डः, तद्वद् विमळा, तथा निर्मल: =अतिस्वच्छः शङ्खः प्रसिद्धः, गोक्षीरं= गोदुग्धम्, फेनः = जलोपरि वर्तमानो नवनीतसमः कुन्दः = तन्नामकं श्वेतकुसुमम्, दकरजः = जलकणः, मृणालिका - विसिनी, तद्वद् धवला = महाश्वेता, दन्तश्रेणि: = दन्तपतिर्यस्य स तथा, शुभ्रातिशुभ्रदन्तपङ्गिमानित्यर्थः । 'अखंडते' अखण्डदन्तः - दन्तपङ्कौ दन्तवैकल्याभावात्, 'अप्फुडियदंते ' अस्फुटितदन्तः - दन्तपङ्कौ दान्तानां देशतोऽपि भङ्गाभावात्, 'अविरलदंते' अविरलदन्तः - अन्तरावकाशरहितदन्तः 'सुणिद्धदंते ' सुस्निग्धदन्तः = चिकणदन्तवान्, 'सुजायदंते' सुजातदन्तः=सुन्दरदन्तवान् इत्यर्थः । ' एगदंतसेढी विव अगदंते' एकदन्तश्रेणीवाऽनेकदन्तः, 'हुतवह णिर्द्धत - धोय - तत्त - तवणिज्ज - रत्ततल तालुजीहे' हुतवह - निर्मात - धौत तप्ततपनीय - रक्ततर - तालु जिह्वः - हुतवहेन = वह्निना पूर्व निर्ध्यातं = निश्शेषेण संयोजितं हुतवहेन - पश्चाज्जलादिना धौतम् अत एव तप्तं वहितापं माप्तं यत्तपनीयं = सुवर्ण तद्वद् रससि० इत्यादि) प्रभु की दंतपंक्ति श्वेतचंद्रखंड के समान निर्मल थी, तथा अतिस्वच्छ शंख, गोक्षीर-गाय के दूध, फेन-पानी के फेन, श्वेतपुष्प, जलकण, और मृणालिका के जैसी धवल थी । (अखंडते. इत्यादि) प्रभु के दांत अखंड थे, अर्थात् जितने दांत दंतपंक्ति में होना चाहिये उतने ही थे-कमती बढ़ती नहीं, वे अस्फुटित थे उनमे एक भी टूटा फूटा नहीं था । अविरल थे- दूर२ नहीं थे । सुस्निग्ध थे- चिकने थे । सुजात थे । एक दांत की श्रेणी के समान अनेक दांत थे । ( हुतवह० इत्यादि) प्रभु का तालु और जीभ, ये दोनों अग्नि से तपाकर लाल किये गये पीछे जलादिक द्वारा धोये गये अतः अग्नि में तपाये गये ऐसे सुवर्ण के શ્વેત ચન્દ્રખડના જેવી નિળ, અતિ સ્વચ્છ શંખ, ગાક્ષીર–ગાયનું દૂધ, પાણીનાં झी, श्वेत पुण्य, भाउ भने भृणासिअ लेवी सह हुती. (अखंडते ० इत्यादि) પ્રભુના દાંત અખંડ હતા—એટલે કે જેટલા દાંત દ'તપક્તિઓમાં હાવા જોઇએ એટલા જ હતા. વધારે પણ ન હતા અને આછા પણ ન હતા. તે દાંત અસ્ફુટિત હતા—તેમાં એક પણ દાંત તૂટેલા ન હતા, અવિરલ હતા— દૂર દૂર ન હતા. સુસ્નિગ્ધ મજબૂત અને સુજાત હતા. એક દાંતની શ્રેણીના नेवा ने हांत हुता. ( हुतवह० इत्यादि ) प्रलुनु तावु मने कल अग्निमां તપાવીને લાલ કરેલ, વળી પાણી દ્વારા ધાવામાં આવેલ, માટે અગ્નિમાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧
—
-

Page #139

भगवतीसूत्रे रक्ततरम् अतीवरक्तं, तालु च जिह्वा च यस्य स तथा, अतिरक्ततालुजिह्वावान् इत्यर्थः। 'अवट्ठिय-सुविभत्त-चित्त-मंसू' अवस्थित-सुविभक्त-चित्र-श्मश्रु:अवस्थितानि अवर्द्धनशीलानि, सुविभक्तानि-द्विभागाभ्यां विभक्ततया स्थितानि, चित्राणि शोभासम्पन्नानि श्मश्रूणि-'दाढी-मूंछ ' इति भाषाप्रसिद्धानि यस्य सः, अवर्धनशील-मुविभक्त-सुशोभित-श्मश्रुवान् इत्यर्थः। मंसल-संठिय-पसत्थसहूल-विउल-हणुए' मांसल- संस्थित-प्रशस्त- शार्दूल - विपुल- हनुः, तत्रमांसला-पुष्टः, संस्थिता सुन्दराऽऽकारः, प्रशस्तः अतिरमणीयः, शार्दूलस्येव व्याघ्रस्येव विपुलः दीर्घः हनुः = चिबुकं यस्य स तथा शार्दूलवत्सुन्दर-सुविशालचिबुक इति भावः । 'चउरंगुल-मुप्पमाण-कंबुवर-सरिस-ग्गीवे' चतुरअल-मुप्रमाण-कम्बुवरसदृश-ग्रीवः-भगवदगुल्यपेक्षया चतुरङ्गुलसुप्रमाणा कम्बुवरसदृशी-उन्नततया त्रिवलिसद्भावाच्च श्रेष्ठशङ्खसदृशी ग्रीवा यस्य स तथा, चतुरङ्गुलप्रमाणोपेतश्रेष्ठशङ्खसदृशग्रीवावान् इत्यर्थः । 'वर-महिस-वराह-सीह-सलउसभ-नागवर-पडिपुण्ण-विउल-क्खंधे' वरमहिष-वराह-सिंह शार्दूल-वृषभ-नागवरपरिपूर्ण-विपुलस्कन्धः, श्रेष्ठमहिष-वराह-सिंह-व्याघ्र-वृष-गजवराणामिव प्रतिपूर्णी समान अत्यंत रक्त थे। ( अवष्ट्रिय०इत्यादि) प्रभुकी श्मश्रु दाढी-मूंछ अवर्द्धनशील थी और सुविभक्त थी, दो भागोंमें अच्छी तरह विभक्त बनी हुई थी। तथा शोभासंपन्न थी बेडोल नहीं थी । (मंसल० इत्यादि) प्रभुका चिबुक (दाढीका भाग) मांसल पुष्ट था। सुन्दर आकारसे युक्त था। प्रशस्त-अतिरमणीय था। तथा व्याघ्रके चिबुक समान दीर्घ था। (चउरंगुल. इत्यादि) प्रभुको ग्रीवा भगवान के ही अंगुलसे चार अंगुलकी थी,तथा उन्नत होनेके कारण और त्रिवलिसे युक्त होने के कारण उत्तम शंखकी रेखाके समान थी । (वरमहिस०इत्यादि) प्रभुके दोनों स्कन्ध-श्रेष्ठ महिष-पाड़ा, वराह-सूअर,सिंह,शार्दूल,वृषभ-बैल,उत्तमहाथीके स्कन्ध समान प्रतिपूर्णतपावेद सुवष्णु ना समान अत्यत २४त व ता. (अवडिय० इत्यादि) प्रभुनी સ્મશુ-દાઢી-મૂંછ અવદ્ધનશીલ અને સુવિભકત હતી. બે ભાગમાં સારી રીતે विलत थयेटी ती, तथा लायुतती-मे न उता. (मंसल०) प्रभुनी ७७५या (દાઢીને ભાગ) માંસલ અને પુષ્ટ હતી, સુંદર આકારની, પ્રશસ્ત-અતિરમણીય તથા व्यानी ९७५यी (16) समान ही ती. (चउरंगुल०इत्यादि) भगवाननी 31 तेमना પિતાના ચાર આંગળ પ્રમાણુ પહોળી હતી, તથા ઉન્નત હોવાથી અને ત્રિવલિથી યુક્ત
पानेारणे उत्तम मनी रे वीशालती ती. (वरमहिस०इत्यादि) प्रभुना બન્ને સ્કંધ શ્રેષ્ઠ મહિષ–પાડા, વરાહ-સૂવર, સિંહ, શાર્દૂલ, વૃષભ અને ઉત્તમ હાથીના
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #140

प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १ उ० १ सू० ५ श्रीमहावीरवर्णनम् ११७ =प्रमाणयुक्तौ,विपुलौ-विस्तीर्णी सामुद्रिकशास्त्रोक्तलक्षणयुक्तौ स्कन्धौ यस्य स तथा, सिंहव्याघ्रादिवत्सामुद्रिकोक्तलक्षणयुक्तप्रमाणसहितविशालस्कन्धवान् इति भावः । 'जुगसंनिभ-पीण-रइय-पीवर-पउट्ठ-सुसंडिय-सुसिलिट्ठ-विसिट्ठ-घण-थिर-सुबद्धसंधि-पुरवरफलिह-वट्टियभुए ' युगसनिभ-पीन-रतिद-पीवर-प्रकोष्ठ-सुसंस्थितमुश्लिष्ट-विशिष्ट-घन-स्थिर-सुबद्ध-सन्धि-पुरवरपरिघ-वर्तितभुजः, युगेन-शकटाग्रायामस्थितकाष्ठेन सनिभौ-तुल्यौ, पीनौ-पुष्टौ, रतिदौ-प्रीतिप्रदौ पीवरप्रकोष्ठौ -'कफोणि' ' खूणी ' इति भाषाप्रसिद्धाद् हस्तस्य मध्यसन्धिभागादधस्तान्मणिबन्धपर्यन्तो भागः प्रकोष्ठ उच्यते, पीवरौ-पुष्टौ प्रकोष्ठौ ययो(जयोस्तो, सुसंस्थितौ = सुन्दरसंस्थानवन्तौ, पुनः कीदृशौ ? मुश्लिष्टाः = संयुक्ताः, विशिष्टाः = प्रधानाः, घनाः = सघनाः स्थिराः = दृढाः सुबद्धाः सुष्ठु बद्धाः स्नायुभिः सन्धयः अस्थिसंयोगस्थानानि ययोस्तौ-सुश्लिष्टविशिष्टघनस्थिरसुबद्धसन्धी, पुनः कीदृशौ ?- पुरवरपरिघवत् श्रेष्ठनगरार्गलावत् वर्तितौ= वर्तुलौ बाहू-भुजौ यस्य स तथा, सुन्दरनगरार्गलावत् दृढदीर्घभुजवान् इति भावः । 'भुयगीसर - विउल - भोग - आयाण - पलिओच्छूढ – दीह – बाहू, भुजगेश्वर- विपुल-भोगा-दान-पर्यवक्षिप्त-दीर्घ - बाहुः, भुजगेश्वरः सर्पराजः, तस्य विपुलभोगः = विशालदेहः, स च आदानाय = वाञ्छितवस्तुग्रहणाय, प्रमाणयुक्त, और विपुल--सामुद्रिकशास्त्रोक्त लक्षणों से युक्त थे । (जुगसंनिभइत्यादि) प्रभु की दोनों भुजाएँ गाड़ीके युग के समान लंबी थों, पुष्ट थीं, आनंदप्रद थीं, तथा इनकी दोनों टेहनियों (कोणियों के नीचेका भाग बहुत मजबूत था। इन का संस्थान बहुत सुहावना था और यह सुश्लिष्ट था। विशिष्ट था। सघन था। दृढ था। इनके संधिस्थान स्नायुओं से खूब अच्छी तरह से जकडे हुए थे, तथा नगर के श्रेष्ठ अर्गला की तरह यह वर्तुल था। (भुजगीसर० इत्यादि) प्रभु के दोनों बाहु कुछ लेने के लिये दण्ड की तरह फैलाये गये भुजगेश्वरके विशाल शरीर કંધ જેવા પ્રતિપૂર્ણ–પ્રમાણયુક્ત, અને વિપુલ-સામુદ્રિકશાસ્ત્રોક્ત લક્ષણોથી યુક્ત उता. (जुगसंनिभ० इत्यादि) प्रभुनी मन्ने मुल डीन युगनावी eit, पुष्ट, અને મનહર હતી અને તેની બન્ને કેણીઓને નીચેનો ભાગ ઘણેજ મજબૂત હતો. તેમને આકાર ઘણું જ સુંદર હતો અને તે સુશ્લિષ્ટ, વિશિષ્ટ, સઘન અને દઢ હતું. તેનાં સંધિસ્થાને સ્નાયુઓ દ્વારા ઘણું સારી રીતે બાંધેલા उतi मने नाना श्रेष्ठ २जियाना २ ते वतु॥४॥२ ता. (भुजगीसर० इत्यादि ) प्रभुन॥ मन्ने मा ४४४ देवाने भाटे 3नी मसावेत
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #141

भगवतीसूत्रे 'पलिओच्छूढ' इति पर्यवक्षिप्त परितः-सर्वथा दण्डवत्प्रसारितः, तद्वत् दीघौं= लम्बौ-विशालौ, बाहू-भुजौ यस्य स तथा, लम्बविशालबाहुमान् इत्यर्थः । 'रत्ततलो-वइय-मउल-मंसल-सुजाय-लक्खणपसत्य-अच्छिद्द-जाल-पाणी । रक्ततलोपचित-मृदु-मांसल-सुजात-लक्षणप्रशस्ता-च्छिद्रजाल-पाणिः, तत्र-रक्ततलौ-रक्ते तले ययोस्तौ तथा, तलभागौ रक्तवर्णयुक्तौ इत्यर्थः, उपचितौ=पृष्ठभागे उन्नतौ, मृदुको-कोमलौ, मांसलौ=पुष्टौ, मुज़ातौ-सुन्दरौ, प्रशस्तलक्षणौ शुभचिह्नयुतौ, अच्छिद्रजालौ-छिद्रजालवजितौ, पाणी-हस्तौ यस्य स तथा, 'पीवर-कोमल-चरंगुली' पीवर-कोमल-वराङ्गुलिः-पीवराः पुष्टाः, कोमलाः-मृदुलाः, वराः श्रेष्ठाः अङ्गुलयो यस्य स तथा, 'आयंबतंब-तलिण-सुइ-रुइल-णिद्धणक्खे' आताम्र-ताम्र-तलिन-शुचि-रुचिर-स्निग्धनखः, आताम्रताम्राईपद्रक्ताः, तलिनाः मतलाः शुचयः शुद्धाः, रुचिराः=मनोज्ञाः, स्निग्धाःसरसाः, नखा यस्य स तथा, 'चंदपाणिलेहे ' चन्द्रपाणिरेखः-चन्द्रकाराः पाणौ रेखा यस्य सः, चन्द्ररेखाचिह्नितहस्तवानित्यर्थः, 'संखपाणिलेहे' शङ्खपाणिरेखः शङ्खरेखायुक्तहस्त इत्यर्थः, 'चक्कपाणिलेहे' चक्रपाणिरेखः-चक्ररेखायुक्तहस्तः, 'दिसासोत्थियपाणिलेहे' दिकस्वस्तिकपाणिरेखः - दक्षिणाऽऽवर्तस्वस्तिकाऽऽकाररेखायुक्तहस्तके समान लम्बे थे। (रत्ततलो. इत्यादि ) प्रभु के दोनों हाथ रक्ततल वाले थे । अर्थात् हाथों के दोनों तलिया रक्तवर्ण से सुक्त थे। बहुत मजबूत थे अर्थात् पृष्ठभाग में उन्नत थे । कोमल थे। मांसल पुष्ट थे। सुजात-सुन्दर थे। शुभ चिन्हों से युक्त थे। छिद्रजाल से रहित थे। (पीवर-कोमल इत्यादि ) प्रभु के हाथों की अंगुलियां पुष्ट थी, कोमल थीं, और बहुत श्रेष्ठ थीं (आयंवतंब० इत्यादि ) प्रभु के नरव आताम्रताम्र-तांबे की तरह ईषद्रक्त कुछ कम लाल थे । तलिन पतले थे। शुचि शुद्ध थे। रुचिर मनोज्ञ थे। स्निग्ध चिकने थे। प्रभु के हाथों में चन्द्रकार जैसी रेखाएँ थीं। शंख की रेखाएँ थीं । चक्र की रेखाएँ थीं। सुरेश्वरना विस (ain) शरीना समान ain उता. ( रत्ततलो० इत्यादि ) પ્રભુની બને હથેલી રક્ત વર્ણની હતી, ઘણી મજબૂત હતી. એટલે કે પૃષ્ઠ ભાગમાં ઉન્નત હતી, કમળ હતી અને માંસલ હતી. સુજાત-સુંદર હતી, શુભ चिह्नोथी युत मन छिद्रयी २डित उती. (पीवरकोमल०इत्यादि) प्रभु डायनी मांगी। पुष्ट, अम अने ५ उत्तम ती. (आयंबतंब० इत्यादि) प्रभुना નખ આતામ્રતામૃ-તાંબાની જેમ આછા લાલ રંગના હતા. તલિન,–પાતળા, શુચિ-શુદ્ધ, રુચિર–મને જ્ઞ, અને સ્નિગ્ધ-મુલાયમ હતા. પ્રભુના હાથમાં ચન્દ્રાअरनी, मनी, नी, मने दक्षिणावत स्वस्तिनी २ामा उती. (चंदसर०
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #142

प्रमेयचन्द्रिका टीका श. १ उ. १ सू० ५
श्रीमहावीरवर्णनम् ११९ वान् इति भावः । 'चंद - सूर - संख-चक - दिसासोत्थिय - पाणिलेहे' चन्द्र - सूर-शङ्खचक्र - दिकस्वस्तिक - पाणिरेखः - चन्द्रसूर्यादिरेखा हस्ते विद्यमानाः प्रशस्तफलप्रदा भवन्ति, ताभिश्चन्द्रादि रेखाभिचिह्नितहस्तवानित्यर्थः, 'कणग-सिलायलज्जल - पसत्थ- समतल - उवचिय - वित्थिष्ण - पिहुलवच्छे 'कनक - शिलातलो ज्ज्वल-प्रशस्तू – समतलो - पचित- विस्तीर्णपृथुल - वक्षस्कः, तत्र - कनकशिलातलवत् - सौवर्णपट्टिकावत्, उज्ज्वलं देदीप्यमान, प्रशस्तं = सुलक्षणोपेतं, समतलं च= उन्नताऽऽनतरहितम्, उपचितं = पुष्टं, विस्तीर्णपृथुलम्, अतिविशालं, वक्षः = उरःस्थलं यस्य स तथा ' सिरिवच्छंकियवच्छे ' श्रीवत्साङ्कतवक्षस्कः- श्रीवत्सेन=शुभचिह्नविशेषेण अङ्कित = चिह्नितं वक्षः = हृदयस्थलं यस्य स तथा, 'अकरंडय - कणगरयय - निम्मल - सुजाय - निरुवहय - देहधारी' अकरण्डुक - कनक - रुचक-निर्मलसुजात - निरुपहत - देहधारी, तत्र - अकरण्डकः - 'करंडुय' इति पृष्ठभागास्थिवाचको देशीयः [: शब्द:, अदृश्यमानं करण्डकं = पृष्ठभागास्थिकं यस्य देहस्य स अकरण्डकः, तथा कनकरुचकः = सुवर्णवर्णयुक्तः, तथा निर्मलः, सुजातः, निरुपहतः = रोगादिबाधारहितो यो देहस्तं देहं धरतीत्येवंशीलो यः स तथा 'अट्टसहस्स - पडिपुण्ण - वरपुरिस लक्खण - धरे ' अष्टसहस्र - प्रतिपूर्ण - वरपुरुषलक्षण - धरः - अष्टोत्तरं सहस्रम् - अष्टसहस्रं प्रतिपूर्णम् = अन्यूनं, वरपुरुषाणां लक्षणं स्वस्तिकादिकम्, दक्षिणावर्तक स्वस्तिक के आकार की रेखाएँ थीं । (चंद - सूर ० इत्यादि ) इस तरह प्रभु के हाथों में ये चन्द्र सूर्य आदि की जो रेखाएँ थीं प्रशस्त फल की देनेवाली थीं। ( कणग० ) प्रभु का वक्षःस्थल कनकपाषाण जैसा निर्मल था। शुभ लक्षणों से युक्त था । समतलवाला था । पुष्ट था । अतिविशाल था, और श्रीवत्स चिह्न से अंकित था । (अकरंडुय० इत्यादि) प्रभु का देह ऐसा था कि हड्डी नहीं दिखती थी । करंडुय यह देशीय शब्द है । इसका अर्थ पृष्ठ भाग की हड्डी है । तथा वह देह कनक जैसी कान्तिवाला था । निर्मल था। सुजात था । रोगादि बाधा से रहित था । तथा उत्तमपुरुष के १००८ लक्षणों से संपन्न था। प्रभु के दोनों इत्यादि) प्रलुना हाथमां यन्द्र, सूर्य माहिनी ने रेभाओ हुती ते प्रशस्त ज हेनारी हुती. ( कणग० ) असुनुं वक्षःस्थण उनपाषाण वं निर्माण हुतु. શુભ લક્ષણા વાળું હતું, સમતલ, પુષ્ટ અને અતિવિશાળ હતું. અને તેના पर श्रीवत्स चिह्न हेतु . ( अकरंडुय० इत्यादि) प्रभुनं शरीर मे हेतु डाउ તે દેખાતાં જ ન હતાં. “કર ુય” શબ્દના અર્થ પૃષ્ઠ ભાગનું હાડકું થાય છે. ભગવાનના દેહ કનકના જેવી કાન્તિ વાળેા હતેા, નિર્મળ હતા, સુંદર હતા, ગાઢિ બાધાઓથી રહિત હતા, તથા ઉત્તમ પુરુષના ૧૦૦૮ લક્ષણાથી ચુત
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #143

१२०
भगवतीसूत्रे तस्य धरः धारकः, महापुरुषाणामष्टोत्तरसहस्रपरिमितानि सुलक्षणानि भवन्ति, तेषां सर्वेषां धारका-इति भावः । 'सण्णयपासे' सन्नतपार्श्वः-सन्नतौ अधोधोऽबनतौ पाश्वौं पार्श्वभागौ यस्य स तथा 'संगयपासे' सङ्गतपार्थः, सङ्गतौ प्रमाणो. चितौ, पाश्चौं-भुजमूलादधःप्रदेशौ यस्य सः, प्रमाणयुक्तपार्श्वप्रदेशवानिति भावः। 'सुंदरपासे' सुन्दरपार्श्वः दर्शनीयपार्श्वयुक्तः, 'सुजायपासे' सुजातपार्श्वः-सुन्दरपार्थवानित्यर्थः । 'मियमाइय-पीण-रइय-पासे' मितमात्रिक-पीन-रतिद-पार्थः तत्र-मित्रमात्रिकौ-समुचितपरिमाणवन्तौ, पीनौ-पुष्टौ, पाश्वौं-कक्षाभ्यामधो वामदक्षिणशरीरभागौ यस्य स तथा, 'उज्जुय-सम-सहिय-जच्च-तणु-कसिणगिद्ध-आइज्ज-लडह-रमणिज्ज-रोमराई ' ऋजुक-समसंहित-जात्य-तनु-कृष्ण -स्निग्धाऽऽदेय-ललित-रमणीय-रोमराजिः, तत्र-ऋजुकाणां सरलानां, समसंहितानां मिलितानां, जात्यानां स्वजातीयेषूत्तमानां, तनूना-सूक्ष्माणां स्निग्धानां सरसानाम् , आदेयानाम्-उपादेयानां, 'लडह' ललितानां रमणीयानां-मनोरमाणां रोम्णां राजिः पतिर्यस्य स तथा, सरल-सूक्ष्म-कृष्ण-सरस-रम्य-रोमराजिमान् इत्यथैः । 'झस-विहग-सुजाय-पीण-कुच्छी' झप-विहग-सुजातपीन-कुक्षिः, तत्र-मत्स्यपक्षिणोरिव सुजातः-सुन्दरः, पीन:=पुष्टः कुक्षिः-उदरं यस्य स तथा, 'झसोयरे' झषोदरः मीनवत्सुन्दरोदरवान् इति भावः । 'मुइकरणे' शुचिकरणः-शुचीनि पवित्राणि करणाणि इन्द्रियाणि यस्य सः, इन्द्रियाणां मलवाहित्वेऽपि भगवदतिशयाद्-निमलतया निमल-निरुपलेपेन्द्रियवान् इति भावः। पार्श्वभाग सन्नत थे-नीचे की ओर अवनत थे। प्रमाणोपेत थे। सुन्दर थे। सुजात-शुभ लक्षणों से युक्त थे। समुचित परिमाण वाले थे। पुष्ट थे । ( उज्जुयसम० इत्यादि ) प्रभु की रोमपंक्ति सरल, मिली हुई, सर्वोत्तम, सूक्ष्म, स्निग्ध, सुहावनी, चमकीली और मनोहर थी। (झसविहग० इत्यादि ) प्रभु का उदर मीन और पक्षी के पेट समान सुन्दर था। पुष्ट था । इन्द्रियां पवित्र थीं । यद्यपि इन्द्रियां मल बहाने वाली होती हैं फिर भी प्रभु के अतिशय से वे निर्मल थों । इसलिये હતો. પ્રભુના બન્ને પાર્થભાગે સન્નત–નીચેની તરફ અવનત, પ્રમાણસરના, स१२, शमतक्षणे , समुथित परिभा पार सने पुष्ट उता. ( उज्जुयसम०इत्यादि) प्रमुनी शमति स२, सधन, सर्वोत्तम, सूक्ष्म, भुलायम, शालीती, ती मने मना २ उता. (झसविहग०इत्यादि) प्रमुर्नु ६२ भादी અને પક્ષીને પેટ સમાન સુંદર હતું, પુષ્ટ હતું. પ્રભુની ઇન્દ્રિય પવિત્ર હતી. જો કે ઈન્દ્રિ દ્વારા મળ બહાર નીકળતું હોય છે, પણ પ્રભુના અતિશયના પ્રભાવે પ્રભુની ઇન્દ્રિય નિર્મળ હતી તેથી અહીં તેમને નિર્મળ કહી છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #144

प्रमेयचन्द्रिका टीका श. १. उ० १ सू० ५
श्रीमहावर्णनम् १२१ 'पउम - वियड - गाभे' पद्म - विकट - नाभः - पद्मकोशवद् विकटा गम्भीरा नाभिर्यस्य स तथा 'गंगावतग-पयाहिणावत्त-तरंग-भंगुर - रविकिरण - तरुण - बोहियअकोसायंत- पउम - गंभीर - वियडणाभे' गङ्गाऽऽवर्तक - प्रदक्षिणाssवर्त - तरङ्ग - भङ्गुर- रविकिरण-तरुण-बोधित - विकसत्पद्म- गम्भीर - विकट - नामः, तत्र गङ्गाऽऽवर्तकसम्बन्धि प्रदक्षिणावर्ततरङ्गवद्भङ्गुरा = चक्राकारवर्तुला, रविकिरणतरुणबोधित- विकसत्पद्यवद गम्भीरा, विकटा - विशाला च नाभिर्यस्य स तथा, ' साहयसोणंद - मुसल - दप्पण - णिकरिय-वरकणगच्छरु - सरिस - वरवर - बलिय- मज्झे ' संहत - सोनन्द - मुसल - दर्पण - निकरित - वर-कनकत्सरु - सदृश - वरवज्र -- वलितमध्यः, तत्र - संहत=संक्षिप्तमध्यं यत् सोनन्दं =त्रिकाष्ठिका, मुसल:=प्रसिद्धः, दर्पण: दर्पणदण्डः, निकरित - वरकनकत्सरुः - निकरितं = सारीकृतं सर्वथा संशोधितं यत् वरकनकं =श्रेष्ठसुवर्णं, तस्य त्सरुः खङ्गमुष्टिः, एतेषामितरेतरयोगद्वन्द्वः, तैः सदृशः, वरवज्र इव वलितः क्षामः कृशः, मध्यः = मध्यभागो यस्य स तथा, 'पमुइय - वरतुरग - सीह - वर - वट्टिय - कडी' प्रमुदित - वरतुरग - सिंह - वरवर्तित - कटिः, -तत्र - प्रमुदितस्य = रोगादिरहिततया प्रसन्नस्य, वरतुरगस्य = श्रेष्ठहयस्य, तादृशस्य सिंहस्य चैव वरा श्रेष्ठा वर्तिता=वर्तुला, कटिर्यस्य स तथा, 'वर - यहां उन्हें निर्मल - पवित्र कहा गया है । प्रभु की नाभि पद्मकोश के समान गंभीर थी, तथा वह गंगावर्तकसम्बन्धि दक्षिणावर्त तरंगों के समान चञ्चल, चक्र के आकार के समान गोल, रविकिरणों से विकसित पद्म के समान गंभीर, और विशाल थी । प्रभु के शरीर का मध्यभाग ( साहय ० इत्यादि) मध्य में सकडाई वाली तिपाही के समान, मुसल के समान, दर्पणदण्ड के समान, उत्तम सुवर्ण की मूठ के समान और श्रेष्ठवज्र के समान कृश था। प्रभुका कटिप्रदेश रोगादिरहित होने के कारण प्रसन्न हुए ऐसे श्रेष्ठ घोड़ाके कटिप्रदेश समान, और ऐसे ही सिंहके कटिप्रदेश समान श्रेष्ठ था, और गोल था। प्रभुका गुह्यभाग श्रेष्ठ
પ્રભુની નાભિ પદ્મકાશના જેવી ગંભીર હતી. તથા તે ગંગા નદ્દીના ઘૂમરીઆ ખાતા તરંગાના જેવી ચંચળ, ચક્રના જેવી ગાળ, રવિકિરણાથી વિકસિત કમળના જેવી ગંભીર અને વિશાળ હતી. પ્રભુના શરીરના મધ્ય ભાગ–કટિપ્રદેશ ( साहय० इत्यादि) भध्यमां मांयवाणी त्रिपाहनी प्रेम, भुसणनी प्रेम, हर्षशुद्ध उनी જેમ, ઉત્તમ સુવર્ણની મૂઠની જેમ અને શ્રેષ્ઠ વજ્રની જેમ કૃશ-પાતળા હતા. પ્રભુના કટિપ્રદેશ રાગાદિરહિત હાવાને કારણે પ્રસન્ન થયેલા શ્રેષ્ઠ ઘેાડાના કટિપ્રદેશ જેવા અને એમ જ સિંહના કટિપ્રદેશ જેવા શ્રેષ્ઠ અને ગાળ હતા. भ० १६
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #145

भगवतीसूत्रे तुरग-सुजाय-गुज्झदेसे' वरतुरग-सुजात-गुह्यदेशः, वरस्य श्रेष्ठस्य अश्वस्येव सुजाता=गुह्यदेशो यस्य स तथा। ' आइण्णहउव्य निरुवलेवे ' आकीर्णइय इव निरुपलेपः-आकीर्णः-सुलक्षणयुक्त उत्तमजातीयो यो हयः अश्वः, स इव निरुपलेवः निर्गत उपलेपात्-मलिनसम्पर्कात् इति निरुपलेपः-निर्मल इत्यर्थः। 'वर-वारण-तुल्ल-विक्कम-विलसिय-गई' वर-वारण-तुल्य-विक्रम-विलसितगतिः, वरवारणस्य श्रेष्ठगजस्य तुल्य समानः विक्रमः-पराक्रमः, तथा तत्तुल्या विलसिता-चरणसंचरणरणनरहिता गतिर्गमनं यस्य सः, गजेन्द्रवदतुलबलशाली ललितगमनशीलश्चेति भावः । ‘गयससण-सुजाय-संनिभोरू' गजश्वसनमुजात-सन्निभोरु:-गजश्वसनस्य हस्तिशुण्डादण्डस्य, कीदृशस्य ? सुजातस्य सुष्टस्पन्नस्य सनिभौ-सदृशौ ऊरू यस्य स तथा, सुन्दरगजशुण्डादण्डसदृशोरुयुगलवानिति भावः, 'समुग्ग-णिमग्ग-गूढ-जाणू'-समुद्ग-निमग्न-गूढ-जानुः, समुद्गः सम्पुटकः, तस्योपरितनाधस्तनरूपयोर्भागयोः संधिवत् निमग्नगूढे अत्यन्तभृते -मांसपुष्टे इत्यर्थः, तादृशे जानुनी 'घुटना' इति प्रसिद्ध यस्य स तथा, उपचितत्वाददृश्यमानजान्वस्थिक इत्यर्थः। ' एणी-कुरुविंदावत्त-वाणुपुव्व-जंघे ' एणी
घोडाके गुह्यभागके समान सुन्दर था। तथा वह सुलक्षणसंपन्न-उत्तम जातीय घोड़ेके गुह्यभाग जैसा मलके सम्पर्कसे निर्लिप्त था। (वरवारण इत्यादि) प्रभुकीचाल श्रेष्ठ गजराजकी चालके समान थी, और उनका पराक्रम भी श्रेष्ठ गजराजके पराक्रम जैसा था। (गयससण०इत्यादि) प्रभुकेदोनों उरु साथल-सुजात गजशुण्डादण्डके जैसे थे।(समुग्ग०इत्यादि)प्रभुके दोनों घुटने सम्पुटकके ऊपर नीचे के भागोंकी संधिके समान अत्यन्त आवृत ढके हुए थे, अर्थात् मांससे पुष्ट थे, इसी कारण जानु-घुटने-की अस्थि दिखाई नहीं पड़ती थी। (एणी इत्यादि) प्रभुकी दोनों जंघाएँ हरिणीकी जंघाएँ जैसी थीं,
પ્રભુને ગુહ્યભાગ શ્રેષ્ઠ ઘેડાના ગુહ્યભાગ સમાન સુંદર હતો. તથા તે સુલક્ષણસંપન્ન-ઉત્તમ જાતિના ઘડાના ગુૌભાગ જે મળના સંપર્કથી तदन २डित उत.. (वरवारण०इत्यादि) प्रभुनी याद श्रेष्ठ २४२नी यादी पी સુંદર હતી. અને તેમનું પરાક્રમ પણ શ્રેષ્ઠ ગજરાજના પરાક્રમ જેવું હતું. (गयससण. इत्यादि) प्रभुन भन्ने रु-साथ सु२ हाथीनी सून वां
di (समुग्ग०इत्यादि) प्रभुना भन्ने ढीय सघटना ५२ नयना मागोनी સંધિની જેમ અત્યંત ઢંકાયેલ હતા એટલે કે માંસથી પુષ્ટ હતા, તે કારણે धूटना ! माता न उतi. (एणी० इत्यादि ) प्रभुनी मन्ने नया
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #146

प्रमेयचन्द्रिका टीका श. १ उ. १ सू० ५ श्रीमहावीरवर्णनम् १२३ कुरुविन्द वर्च-वृत्ता-नुपूर्व्यजङ्घः-एण्याः हरिण्या इव, कुरुविन्दातृणविशेषः, वत्र-सूत्रबलनकं च, ते इव च वृत्ते वर्तुले, आनुपूर्येण तनुरूपे जो यस्य स तथा, यद्वा-एणीकुरुविन्दावतः भूषणविशेष इव च वृत्ते-चतुले आनुपूर्येण तनुस्वरूपे जो यस्य स तथा, 'संठिय-सुसिलिट्ठ-विसिठ्ठ-गूढ-गुप्फे' संस्थितसुश्लिष्ट-विशिष्ट-गूढ-गुल्फः, संस्थितौ सुसंस्थानवन्तौ, सुश्लिष्टौ सुमिलितो, गूढौ-मांसलवाददृश्यौ गुल्फो यस्य स तथा, पुष्टतया तिरोहितगुल्फः । 'मुप्पइडिंय-कुम्म चारुचलणे' सुप्रतिष्ठित-कूर्मचारुचरणः-सुप्रतिष्ठितौ शोभनरूपेण स्थितौ, कूर्मवत्-कच्छपवत् , चारू-मुन्दरौ चरणौ यस्य स तथा, संकोचिताङ्गकच्छपपृष्ठवदुन्नतचरणवानिति भावः। 'अणुपुब्व-सुसंहयं-गुलीए' आनुपूर्य-सुसंहता. ऽङ्गुलीकः-आनुपूर्येण-क्रमेण हीयमाना वर्द्धमाना च, तथा मुसंहताः-विभिन्ना अपि संमिलिता अङ्गुल्या चरणाङ्गुल्यो यस्य स तथा, 'उण्णय-तणु-तंब-णिद्धणक्खे' उन्नत-तनु-ताम्र-स्निग्ध-नखः, समुन्नत-प्रतल-रक्त-चिक्कण-नखयुक्त कुरुविंद-तृणविशेष, और वज्र-बटी हुइ दोरीकी तरह गोल थीं, तथा क्रमशः पतली थीं । अथवा-कुरुविन्दावर्त-नामका एक आभूषणविशेष होता है, उसके समान थीं। प्रभु के चरणोंके गुल्फ (एडियोंके पासकी गांठे) संस्थित-सुन्दर आकार वाले, सुश्लिष्ट-सुमिलित और मांसल होनेके कारण गूढ-अदृश्य थे। (सुप्पइट्ठिय इत्यादि) प्रभुके दोनों पैर कच्छपके जैसे बड़े ही सुन्दर थे, अर्थात् संकुचित अङ्ग वाले कच्छपके पृष्ठभागके जैसे उन्नत प्रभुके चरण थे। प्रभुके चरणोंकी अंगुलियां क्रमशः हीयमान
और वर्द्धमान थीं, तथा सुसंहत-विभिन्न होने पर भी संमिलित थीं। (उण्णय इत्यादि ) इन अंगुलियोंके नख कुछ कुछ ऊँचे थे। थोडे २ હરિણીની જા જેવી હતી. કુરુવિંદ એક પ્રકારનું તૃણ, અને વસ્ત્રવણેલી દેરીની જેમ ગળ હતી. તથા કમશઃ પાતળી થતી જતી હતી. અથવા કુરુવિન્દાવર્ત નામનું એક વિશિષ્ટ આભૂષણ હોય છે, તેના જેવી હતી. પ્રભુના પગના ગુલ્ફ એડિની પાસેની ગાંઠે સંસ્થિત–સુંદર આકાર વાળી, સુષ્ટિ -સુમિલિત અને માંસલ હેવાને ४२णे गूढ-महेश्य उती. (सुप्पइट्ठिय०इत्यादि) प्रभुना मन्ने ५॥ अयमान १ સુંદર હતા. એટલે કે સંકુચિત અંગ વાળા કાચબાના પૃષ્ઠ ભાગ જેવાં પ્રભુનાં ચરણે હતાં. પ્રભુના પગની આંગળીઓ કમશઃ હીયમાન અને વદ્ધમાન હતી, तथा सुसडत-विभिन्न वा छत ५] समिसित उती ( उण्णय०इत्यादि) त આંગળીઓના નખ સહેજ સહેજ ઊંચા, આછા લાલ અને મુલાયમ હતા.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #147

१२४
भगवतीसूत्रे
इत्यर्थः, ' रतुप्पल - पत्त-मउय- सुकुमाल - कोमल-तले ' रक्तोत्पल-पत्र - मृदुकसुकुमार- कोमल - तलः = रक्तकमलदलवदतिकोमलारुणवर्णचरणतलवानित्यर्थः।
'नग-नगर-मगर-सागर-चक्कंक वरंग- मंगलं-किय-चलणे' नग-नगर-मकर-सागर-चक्राङ्क- वराङ्क-मङ्गलाङ्कित - चरणः, तत्र - नगः = पर्वतः, नगरं पुरं, मकरः =जलचरजीवविशेषः, सागरः =समुद्रः, चक्रं = प्रसिद्धम्, एतान्येव अङ्का - लक्षणानि, तथा वराऽङ्काश्व=शुभसूचकस्वस्तिकादिलक्षणानि, मङ्गल:- शुभलक्षणविशेषश्च तैरलकृती- सुशोभितौ चरणौ यस्य स तथा नगनगरमकरादिचिह्न - स्वस्तिकादिचिह्नमङ्गलचिह्नरूप - शुभलक्षणसुशोभितचरणयुगवान् भगवानिति भावः । 'विसिहरू वे' विशिष्टरूपः =अतिसुन्दरः, 'हुयवह- निद्धूम - जलिय - तडितडिय - तरुण-रविकिरण सरिस - तेयए' हुतवह निर्धूम - ज्वलित- तडितडि - तरुणरविकिरणसदृश - तेजस्कः, तत्र - हुतवह निर्धूमज्वलितस्य=अग्नेर्निर्धूमज्वालायाः, तडितडितः - धारावाहिकतया पुनः पुनर्विद्योतितविद्युतः, तथा तरुणरविकिरणानां सदृशं= समानं तेजः = दीप्तिर्यस्य स तथा, 'अणासवे' अनास्रवः - अविद्यमाना आस्रवा यस्य स तथा, कर्मागमरहित इत्यर्थः, 'अममे' अममः = ममत्वरहितः 'अकिंचणे' अकिंचन:नास्ति किञ्चन किञ्चिदपि वस्तुजातं यस्य स तथा परिग्रहग्रन्थिरहितः । 'छिन्नसोए' लाल और चिकने थे । प्रभुके चरणोंका तलभाग ( रत्तुप्पल० इत्यादि ) लाल-कमल के पत्ते समान अतिकोमल था और लाल था ।
( नग - नगर० इत्यादि) प्रभुके चरणों में पर्वतके, नगर के, मकरकेजलचर जीवविशेषके सागरके और चक्रके चिह्न थे । तथा और भी शुभसूचक स्वस्तिकादिक के चिह्न थे । तथा मांगलिक चिह्न थे । प्रभुका रूप अतिसुन्दर था। प्रभुकातेज (हुयवह० इत्यादि) प्रज्वलित निर्द्धम अग्निकेसमान, बारं बार चमकती हुई विजलीके समान और तरुणरविकिरण के समान था । प्रभु कर्मो के आस्रव से रहित थे । ममतारहित थे। परिग्रहकी ग्रंथिसे अलुना अरगोनो तजलाग (रसुप्पल० इत्यादि) सास उभजनां यत्तां भेो यति કામળ અને લાલ હતા.
-
(नगनगर० र० इत्यादि) प्रभुना यरशोभां पर्वतनां, नगरनां, भरना ( भगरनां ) સાગરનાં અને ચકનાં ચિહ્નો હતાં. એ સિવાય સ્વસ્તિક આદિ શુભસૂચક અને માંગલિક चिह्नो पशु उतां. प्रभुनुं ३५ अतिशय सुंदर तुं प्रभुनुं तेन (हुयवह० इत्यादि ) ધુમાડાથી રહિત પ્રજ્વલિત અગ્નિ જેવું, વારંવાર ચમકતી વિજળી જેવું અને તરુણુ રવિકિરણાના જેવું હતું. પ્રભુ કર્મોના આસ્રવથી રહિત હતા, મમતાથી રહિત હતા, પરિગ્રહની ગ્રંથિથી રહિત હતા, છિન્નસ્રોત હતા——ભવપ્રવાહુથી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #148

प्रमैयचन्द्रिका टीका श. १ उ. १ सू० ५ श्रीमहावीरवर्णनम् १२५ छिन्नस्रोता=निवर्तितभवप्रवाहः, 'निरुवलेवे' निरुपलेपः-उपलेपो-मालिन्यं , तद् द्विविधं द्रव्यरूपं भावरूपं च, तादृशाद् द्विविधादुपलेपात्-निर्गतो निरुपलेपः द्रव्यतो निर्मलशरीरः, भावतः कर्मबन्धहेतुभूतोपलेपरहितः । पूर्वोक्तमेवार्थ पिशेषतः स्पष्टयन्नाऽऽह
'ववगय-पेम - राग - दोस - मोहे ' व्यपगतप्रेमरागद्वेषमोहः-प्रेम च रागश्च द्वेषश्च मोहश्चेति प्रेमरागद्वेषमोहाः, प्रेम-आसक्तिलक्षणम् , रागः-विषयेषु अनुरागरूपः, द्वेषः अमीतिरूपः, मोहः अज्ञानरूपः, एते प्रेमादयो व्यपगताः= विनष्टा यस्य स तथा, 'निग्गंथस्स पवयणस्स देसए' निर्ग्रन्थस्य प्रवचनस्य देशक:निर्ग्रन्थस्य-निर्गतं ग्रन्थाद् द्रव्यतः सुवर्णादिरूपाद्, भावतो मिथ्यात्वादिलक्षणात् निर्ग्रन्थं, तस्य निर्ग्रन्थस्य प्रवचनस्य-प्रकर्षेण उच्यते-परमकल्याणाय कथ्यते इति प्रवचनम् , तस्य प्रबचनस्य देशकः उपदेशक:-निरारम्भ-निष्परिग्रह-धर्मोपदेशक इति भावः। 'सत्थनायगे' सार्थनायकः-सार्थस्य मोक्षप्रस्थितभव्यसमूहस्य, रहित थे। छिन्नस्रोत थे-भवप्रवाह से रहित थे। द्रव्यमल और भावमल, इन दोनों प्रकारके मलसे रहित थे। द्रव्यकी अपेक्षा भगवानका शरीर निर्मल था, और भावकी अपेक्षा कर्मबंधके कारणरूप लेपसे प्रभुरहित थे। इसी बातको विशेषरूप से स्पष्ट करनेके अभिप्रायसे सूत्रकार कहते हैं__ भगवान प्रेम-आसक्ति से, राग-विषयोंमें अनुराग से, द्वेष-अप्रीतिसे, मोह-अज्ञान से सर्वथा रहित थे। प्रभु निर्ग्रन्थ प्रवचनके उपदेष्टा थे। सुवर्णादिरूप द्रव्यग्रन्थसे और मिथ्यात्व आदि रूप भाव ग्रन्थसे जो रहित होता है उसका नाम निर्ग्रन्थ है । जो बहुत अच्छी तरह से परमकल्याणके निमित्त कहा जाता है उसका नाम प्रवचन है। प्रभु इसी निर्ग्रन्थ प्रवचनके अर्थात्-निरारम्भ और निष्परिग्रहधर्म के उपदेशक थे । प्रभु सार्थરહિત હતા, દ્રવ્યમાળ અને ભાવમળ, એ બન્ને પ્રકારના મળથી રહિત હતા. દ્રવ્યમાળની અપેક્ષાએ ભગવાનનું શરીર નિર્મળ હતું. અને ભાવમળની અપેક્ષાએ કર્મબંધના કારણરૂપ મળથી પ્રભુ રહિત હતા. એ જ વાતનું વધારે સ્પષ્ટીકરણ કરવાને માટે સૂત્રકાર કહે છે –
___सापान प्रेम ( मासहित ) थी, साथी (विषयोमा अनुरागथा ), છેષ (અપ્રીતિ)થી, અને મોહથી તદ્દન રહિત હતા. પ્રભુ નિગ્રન્થ પ્રવચનના ઉપદેષ્ટા હતા. સુવર્ણ આદિ દ્રવ્યગ્રન્થથી અને મિથ્યાત્વ આદિ ભાવ ગ્રન્થથી જે રહિત હોય છે તેને નિર્ગસ્થ કહે છે. અન્યના કલ્યાણને માટે જે સારી રીતે કહેવામાં આવે છે તેને પ્રવચન કહે છે. પ્રભુ એજ નિર્ગસ્થ પ્રવચનના એટલે નિરારમ્ભ અને નિષ્પરિગ્રહ ધર્મના ઉપદેશક હતા. પ્રભુ સાર્થનાયક
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #149

भगवतीसूत्रे नायकः नेता-स्वामी इत्यर्थः, 'पइटावए' प्रतिष्ठापकः श्रुतचारित्रलक्षणधर्मसंस्थापकः, “समणगणवई' श्रमणगणपतिः-श्राम्यन्ति-सोत्साहं कर्मनिर्जरार्थ श्रमं कुर्वन्ति तपः-स्वाध्यायादिषु इति श्रमणाः-तेषां गणः-समूहः तस्य पतिः-चतुर्विधसङ्घाधिपतिरिति भावः, 'समणविंदपरिवइए' श्रमण-वृन्द-परिवर्द्धकः-श्रमणानां चतुर्विधानां, वृन्द-सङ्घः, तस्य परिवर्द्धक वृद्धिकारी । अथवा 'परियट्टए ' इति पाठे पर्यटकः = अग्रेसरः, 'चउत्तीस - बुद्धाइसेसपत्ते' चतुस्त्रिंशद्बुद्धातिशेषप्राप्त: चतुस्त्रिंशत्-चतुस्त्रिंशत्संख्यका ये बुद्धानां तीर्थकराणाम् अतिशेषाः अतिशयाः, तान् प्राप्तः, तत्र-अद्धिस्वभावकं केशश्मश्रुरोमनखमिति प्रथमोऽतिशयः, अन्येऽप्यतिशयाः समवायाङ्गसूत्रेऽभिहितास्ततोऽवगन्तव्याः। “पणतीस-सच्चवयणाइसेसपत्ते ' षञ्चत्रिंशत्सत्यवचनाऽतिशेषप्राप्तः-पञ्चत्रिंशत्संख्यका ये सत्यवचनस्य अतिशेषाः अतिशयाः, तान् प्राप्तः, अर्थात् पञ्चत्रिंशद्वाणीगुणयुक्त इति नायक थे-मोक्ष की ओर प्रस्थित हुए भव्यसमूह का नाम सार्थ है, इसी सार्थ के प्रभु नायक थे । श्रुतचारित्ररूप धर्म के प्रभु संस्थापक थे। तप स्वाध्याय आदि में जो उत्साहपूर्वक कर्म की निर्जरा के निमित्त श्रम करते हैं, वे श्रमण कहलाते हैं। प्रभु इनके पति-स्वामी थे, अर्थात्-चतुर्विध संघ के प्रभु अधिपति थे। चारों प्रकार के श्रमणोंके संघ के प्रभु वृद्धिकर्ता थे। अथवा-अग्रेसर थे। तीर्थकर भगवंतोंके जो चोतीस अतिशय होते हैं उन्हीं अतिशयों से प्रभु विराजित थे। केशों का नहीं बढना, नखों का नहीं बढना, दाढीमूंछ के बालों का नहीं बढना यह प्रथम अतिशय है। और भी अन्य अतिशय समवायाङ्ग सूत्र में कहे गये हैं सो वहां से जान लेना चाहिये । प्रभु तीस सत्यवचनसंबंधी अतिशयों से युक्त थे। अर्थात् पेंतीस जो वाणी के गुण होते हैं હતા, મોક્ષને માર્ગે પ્રયાણ કરતા ભવ્યસમૂહને સાર્થ કહે છે. એજ સાર્થના પ્રભુ નાયક હતા. મૃતચારિત્રરૂપ ધર્મને પ્રભુ સંસ્થાપક હતા. તપ, સ્વાધ્યાય આદિમાં ઉત્સાહપૂર્વક ભાગ લઈને કર્મની નિર્જરાને નિમિત્ત જેઓ શ્રમ ઉઠાવે છે તેમને શ્રમણ કહે છે. પ્રભુ તે શ્રમણના અધિપતિ હતા–એટલે કે પ્રભુ ચતુર્વિધ સંઘના અધિપતિ હતા. પ્રભુ ચારે પ્રકારના શ્રમસંઘની વૃદ્ધિ કરનારા હતા. અથવા–અગ્રેસર હતા. તીર્થકર ભગવાનના જે ત્રીસ અતિશય ( વિશિષ્ટ પ્રભાવ) હોય છે તે અતિશયથી પ્રભુ વિરાજમાન હતા. કેશનું ન વધવું, નખ ન વધવા, દાઢીમૂછના વાળ ન વધવા તે પહેલે અતિશય છે. બીજા જે અતિશયે છે તેનું વર્ણન સમવાયાંગસૂત્રમાંથી વાંચી લેવું. પ્રભુ સત્યવચન સંબંધી પાંત્રીસ અતિશથી યુક્ત હતા–એટલે કે વાણીના પાંત્રીસ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #150

प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १ ० १ सू० ५ श्रीमहावीरवर्णनम् १२७ भावः। पञ्चत्रिंशद्वाणीगुणा आचारागसूत्रस्य मत्कृताऽऽचारचिन्तामणिटीकायां प्रथमाध्ययनावतरणायां व्याख्याताः,ततोऽवसेयाः। आगासगएणं चक्केणं' आकाशगतेन चक्रेग। आगासगएणं छत्तेणं' आकाशगतेन छत्रेण । 'आगासगयाहिं चामराहिं' आकाशगताभ्याम् = आकाशस्थिताभ्यां चामराभ्याम् अतिशयमभावाच्चका. दिभिरुपलक्षित इति भावः। 'आगासगएणं फलिहामएणं' आकाशगतेन स्फटिकमयेन-आकाशस्थितेन स्फटिकनिर्मितेन 'सपायवीटेणं' सपादपीठेन-पादस्थापनपीठसहितेन 'सीहासणेणं' सिंहासनेन, 'धम्मज्झएणं' धर्मध्वजेन, 'पुरओ' पुरतः= अग्रतः, 'पकढिज्जमाणेणं' अतिशयमहिम्ना प्रकृष्यमाणेन ‘चउद्दसहिं समणसाहस्सीहिं' चतुर्दशभिः श्रमणसाहस्रीभिः श्रमणानां चतुर्दशसहस्रैः 'छत्तीसाए अज्जिसाहस्सीहि षट्त्रिंशता आर्यिकासाहस्रीभिः आर्यिकाणां षट्त्रिंशत्सहस्रैः “ सद्धि' सार्द्ध-सह, 'संपरिखुडे' सम्परिवृतः-भगवान् , पूर्वोक्तसंख्यकाः श्रमणा आर्यिकाश्च भगवदाज्ञायामासन्-इति भावः। एतादृशो महावीरः 'पुव्वाणुपुब्धि ' पूर्वानुपूर्व्या = तीर्थकरपरिपाटया = तीर्थंकरपरम्परया 'चरमाणे' चरन् - विहरन् 'गामाणुग्गामं ' ग्रामानुग्रामम् एकस्माद् ग्रामाद् ग्रामान्तरम् , 'दूइज्जमाणे' द्रवन्-गच्छन् एकस्माद् ग्रामादनन्तरं ग्राममनुल्लङ्घन्यन्नित्यर्थः, 'सुह-सुहेणं ' सुखउनसे सहित थे। ये पेंतीस वाणीके गुण आचारांग सूत्र की मेरे द्वारा की गई आचारचिन्तामणिटीकाके प्रथम अध्ययनकी अवतरणामें वर्णित हैं वहांसे देखलेना चाहिये।आकाशगत चक्रसे,आकाशगत छत्रसे, आकाशगत चामरोंसे अतिशयके प्रभाववश युक्त थे। आकाशमें स्थित तथा पादपीठसहित ऐसे स्फटिकनिर्मित सिंहासनसे उपलक्षित वे भगवान् महावीर कि जिनके आगे अतिशयकी महिमाके प्रभावसे धर्मध्वज देवों द्वारा चलाया जाता था,ऐसे भगवान् आज्ञावीचौदह हजार श्रमणोंके और छतीस हजार आर्यिकाओंके परिवारवाले तीर्थकरपरिपाटीके अनुसार विहार करते हुए, एक ग्राम से दूसरे ग्राम में विचरते हुए, 'संयम में बाधा न आवे इस ગુણોથી યુક્ત હતા. વાણીના તે પાંત્રીસ ગુણે મારે લખેલી આચારાંગ સૂત્રની આચારચિન્તામણિ ટીકાના પહેલા અધ્યયનની અવતરણમાં વર્ણવેલ છે. ત્યાંથી જોઈ લેવા. અતિશને પ્રભાવે એટલે અતિશયોના પ્રભાવથી પ્રભુ આકાશગત ચક, આકાશગત છત્ર અને આકાશગત બે ચામરોથી યુક્ત હતા. આકાશમાં રહેલ પાદપીઠસહિતના સ્ફટિકનિર્મિત સિંહાસનથી અતિશને પ્રભાવે ઉપલક્ષિત-યુક્ત હતા. જેમની આગળ ધર્મધ્વજને દેવે ચલાવતા હતા, એવા ભગવાન પિતાના આજ્ઞાવર્તી ચૌદ હજાર શ્રમ અને છત્રીસહજાર આર્થિકાઓના પરિવારવાળા તીર્થકર પરિપાટી પ્રમાણે વિહાર કરતા થકા એક ગામથી બીજે ગામ વિચરતા “સંયમમાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #151

-
__भगवतीसूत्रे मुखेनसंयमवाधाराहित्येन 'विहरमाणे' विहरन् अप्रतिबद्धविहारं कुर्वन् , 'जेणेव रायगिहे णयरे जेणेव गुणसिलए चेइए' यत्रैव राजगृहं नगरं यत्रैव गुणशिलकं चैत्यं ' तेणेव उवागच्छइ ' तत्रैव उपागच्छति ' उवागच्छित्ता' उपागत्य 'अहापडिरूवं' यथाप्रतिरूपम् यथाकल्पम् 'उग्गहं' अवग्रहं वनपालतो वसतेराज्ञाम् ‘ओगिण्हइ ' अवगृह्णाति-स्वीकरोति, 'ओगिण्हित्ता' अवगृह्य स्वीकृत्य 'संजमेणं तवसा' संयमेन तपसा 'अप्पाणं भावेमाणे आत्मानं भावयन् 'विहरई विहरति । जाव समोसरणं-ति यावत् समवसरणमिति-समवसरणवर्णनमत्र वाच्यम् । तत्र-'समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतेवासी बहवे समणा भगवंतो अप्पेगइया उग्गपव्वइया' इत्यादि साध्बादिवर्णनं वाच्यम् । तथा असुरकुमार-भवनपति-वानव्यन्तर-ज्योतिष्कवैमानिक-देवानां भगवतः समीपे समागमनवर्णनं वाच्यम् ॥ सू०५॥ प्रकारसे अप्रतिबद्ध विहार करते हुए जहां राजगृह नगर था, और उसमें भी जहां गुणशिलक चैत्य था वहां पधारे। वहां आकर उन्होंने कल्प के अनुसार वनपाल से ठहरने की आज्ञा मांगी। आज्ञा को स्वीकार कर वे भगवान् वहां पर संयम और तप से अपने आप को भांवित करते हुए ठहर गये। इस प्रकारसे समवसरण का वर्णन यहां पर लगा लेना चाहिये । इस समवसरण के वर्णन में साध्वादिकों का वर्णन जो औपपातिक सूत्र में "समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतेवासी बहवे समणा भगवंतो अप्पेगइया उग्गपब्वइया" इत्यादि रूप से आया है वह भी यहां सम्बन्धित कर लेना चाहिये। तथा वहीं पर जो असुरकुमार, भवनपति, वानव्यन्तर, ज्योतिष्क और वैमानिक देवों का भगवान् के समीप में आने का वर्णन लिखा है वह भी यहां लगा लेना चाहिये।सू०५। કઈ પણ પ્રકારે બાધા નડે નહીં એવી રીતે અપ્રતિબદ્ધ વિહાર કરતા કરતા રાજગૃહ નગરમાં આવેલા ગુણશિલક ચિત્યમાં આવી પહોંચ્યા. ત્યાં આવીને તેમણે વનપાલની પાસે ત્યાં ભવાની આજ્ઞા માગી. તે પ્રકારની આજ્ઞા મળતાં ભગવાન તેમાં પ્રવેશ્યા અને સંયમ અને તપની આરાધના કરતા તે ચૈત્યમાં થોભ્યા. સમવસરણનું આ પ્રકારનું વર્ણન અહીં સમજી લેવું. આ સમવસરણના वर्शनमा साधु मोहिनुं वर्णन मो५५ति सूत्रमा “ समणस्स भगवओ महावीरस्स अंतेवासी बहवे समणा भगवंतो अप्पेगइया उग्गपव्वइया" त्यादि पाध्य द्वारा કરવામાં આવ્યું છે તેને પણ અહીં સમાવેશ કરી લે. તથા તેજ સૂત્રમાં અસુરકુમાર, ભવનપતિ, વાનચન્તર, જ્યોતિષ્ક, અને વૈમાનિક દેવોનું ભગવાનની સમક્ષ આવવાનું જે વર્ણન કર્યું છે તેને પણ અહીં સમાવેશ કરી લે. (સૂ. ૫)
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #152

-
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १ ० १ सू० ६-७ गौतमस्वामिवर्णनम् १२९ मूलम्-परिसा निग्गया, धम्मो कहिओ, परिसा पडिगया ॥सू०६॥
छाया-परिषनिर्गता, धर्मः कथितः, परिपत् प्रतिगता ॥मू०६॥ टीका-'परिसा निग्गया' इत्यादि।
'परिसा' परिषत् नागरिकजनसमुदायरूपा 'निग्गया' निर्गता भगवदर्शनार्थ नगरतो निस्मृता । तत्र-राजनिर्गमोऽन्तःपुरनिर्गमः, तत्पर्युपासनं चेति सर्वमौपपातिकवद् वाच्यम् । 'धम्मो कहिओ' धर्मः कथितः, धर्मकथावर्णनं चौपपातिकसूत्रे विलोकनीयम् । तदर्थश्च मत्कृतायां पीयूषवर्षिणीटीकायां विलोकनीयः। 'परिसा पडिगया' परिषत् प्रतिगता भगवतो धर्मदेशनां श्रुत्वा भगवन्तं वन्दित्वा नमस्यित्वा धर्मकथाप्रशंसनं कुर्वती परिषत् यामेव दिशमाश्रित्य प्रादुर्भूता तामेव दिशं प्रतिगता ॥सू०६॥
'परिसा निग्गया' इत्यादि ।
श्रमण भगवान महावीर का आगमन सुनकर नागरिकजनों की समुदायरूप (परिसा) परिषत्, भगवान के दर्शन करने के लिये नगर से (निग्गया) निकली । औपपातिक सूत्र में जिस प्रकार से राजनिर्गमका, अन्तःपुरनिर्गम का और इनके द्वारा कृत प्रभु की पर्युपासना का वर्णन किया गया है वह सब वर्णन यहाँ पर भी जानना चाहिये । (धम्मो कहिओ) धर्मकथा कही। धर्मकथा का वर्णन औपपातिकसूत्रमें आया है। धर्मकथासंबंधी वर्णनमें जो पद आये हैं उनका अर्थ मैंने उसकी पीयूषवर्षिणी टीकामें जो मेरे द्वारा रची गई है उसमें स्पष्ट किया है अतः उसको जिज्ञासु जनको देखना चाहिये । (परिसा पडिगया) भगवान की धर्मदेशना सुनकर वह परिषत् उन्हें वन्दना करके, नमस्कार करके,
" परिसा निग्गया " इत्यादि ।
શ્રમણ ભગવાન મહાવીરના આગમનને સમાચાર સાંભળીને નગરજનના समुदाय ३५ (परिसा) परिष४ मशवानना ४शन ४२वाने माटे नगरमाथी (निग्गया) नीजी. मोराति सूत्रमा ४२ निगमर्नु भने मन्त:पुर નિર્ગમનું તથા તેમના દ્વારા કરાયેલ પ્રભુની પર્યાપાસનાનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું छे ते समस्त वणुन मी ५५] सभ७ वार्नु छ. प्रभुमे (धम्मो कहिओ) ધર્મકથાના વર્ણનમાં જે પદ આવ્યા છે તેમના અર્થ મારા દ્વારા લખાયેલ પીયૂષવર્ષિણી ટીકામાં સ્પષ્ટતાપૂર્વક આપવામાં આવેલ છે તે જિજ્ઞાસુઓએ તે से अवश्य वायवी. (पडिसा पडिगया) मावाननी यम देशना सामणीने, भ०१७
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #153

१३०
भगवतीसूले मूलम्-तेणं कालेणं तेणं समएणं समणस्स भगवओ महावीरस्स जेटे अंतेवासी इंदभूई णामं अणगारेगोयमगोत्ते सत्तुस्सेहे समचउरंससंठाणसंठिए वज्जरिसहनारायसंघयणे कणगपुलगणिघसपम्हगोरे उग्गतवे दित्ततवे तत्ततवे महातवे ओराले घोरतबे घोरे घोरगुणे घोरतवस्सी घोरबंभचेरवासी उच्छृढसरे संखित्तविउलतेयलेस्से चोदसपुवी चउनाणोवगए सव्वक्खरसन्निवाई समणस्स भगवओ महावीरस्त अदूरसामंते उड्डजाणू अहोसिरे झाणकोट्ठोवगए संजमेणं तवसा अप्पाणं भावेमाणे विहरइ ॥ सू० ७॥
छाया-तस्मिन् काले तस्मिन् समये श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य ज्येष्ठोऽन्तेवासी इन्द्रभूति म अनगारः गौतमगोत्रः सप्तोत्सेधः समचतुरस्रसंस्थान-संस्थितः बजऋषभनाराचसंहननः कनकालकनिरुपमगौरः उग्रतपाः दीप्ततपाः तप्ततपाः धर्मकथा की प्रशंसा करती हुई जिस दिशा से आई थी उसी दिशा की ओर वापिस लौट गई । सू०६ ॥ 'तेणं कालेणं तेणं समएणं' इत्यादि।
(तेणं कालेणं तेणं समएणं) उस काल में और उस समय में (समणस्स भगवओ महावीरस्स) श्रमण भगवान् महावीर के (जेडे अंतेवासी) ज्येष्ठ अन्तेवासी शिष्य-सब से बडे शिष्य (इंदभूई णाम अणगारे) इन्द्रभूति इस नामके अनगार थे। (गोयमगोत्ते) इनका गोत्र गौतम था (सत्तुस्सेहे) वे सात हाथ ऊँचे थे। (समचतुरंससंठाणભગવાનને વંદણા નમસ્કાર કરીને, ભગવાનની ધર્મકથાની પ્રશંસા કરતી તે પરિષદ જે દિશાએથી આવી હતી તે દિશામાં પાછી ફરી. તે સૂ. ૬ !
" तेणं कालेगं ते समएणं " इत्यादि ।
(वेणं कालेणं तेणं समएणं) ते आणे भने ते सभये (समणस्स भगवओ महावीरस्स ) श्रम लगवान महावीरन (जेठे अंतेवासी ) ज्येष्ठ मतवासीसीथी भाटा शिष्य- (इंदभूई णामं अणगारे) छन्द्रभूति नामाना ॥२ उता. (गोयमगोत्ते ) तमनुं गोत्र गौतम तु. ( सत्तुस्सेहे) तेमा सात 10 अया हता (समचउरंससंठाणसंठिए ) तेमा समन्यतु२ख सस्थानवा - सप्रमाण
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #154

प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १ उ० १ सू०७ गौतमस्वामिवर्णनम् १३१ महातपाः घोरतपाः उदारः घोरः घोरगुणः घोरतवस्सीघोरब्रह्मचर्यवासी उच्छूटशरीरः संक्षिप्तविपुलतेजोलेश्यः चतुर्दशपूर्वी, चतुर्ज्ञानोपगतः, सर्वाक्षरसंनिपाती, संठिए) समचतुरस्र उनका संस्थान था। (वज़रिसहनारायसंघयणे) बजऋषभनाराच संहनन के वे धारी थे । (कणगपुलगणिघसपम्हगोरे) सुवर्णके लेशकी रेखा से उपमित पद्म कमलके किञ्जल्क के समान ये गौर वर्ण के थे । (उग्गतवे) बहुत अधिक उग्रतपस्वी थे। (दित्ततवे ) दीप्त तपवाले । (तत्ततवे) तप्त तप से युक्त थे। (महातवे) बृहत्तपस्या वाले थे । (घोरतवे) अति कठिन तप को करने वाले थे। (ओराले) उदार थे। (घोरे घोर--उत्कृष्टथे (घोरगुणे) जिनके मूलगुणादिकोंको अन्य जन उद्वहन करनेमें अपने आपको असमर्थ मानते थे ऐसे घोरगुणवाले थे। (घोरतवस्सी) दुष्करतपश्चरणशील थे। (घोरबंभचेरवासी) घोर-उत्कट ब्रह्मचर्य में निवास करने के स्वभाववाले थे। (उच्छूढसरीरे) संस्कार परित्याग के कारण जिन्होंने शरीर को छोड़सा रखा हो, ऐसे थे (संखित्तविउलतेयलेस्से ) विपुल तेजोलेश्या को जिन्होंने अपने शरीर के भीतर अन्तर्हित कर रखा था, ऐसे थे । (चोद्दसपुव्वी) चौदह पूर्व के पाठी थे (चउनाणोवगए) चार ज्ञान के धारी थे । (सव्वक्खरसन्निवाई) सर्वाक्षरसन्निपाती, अर्थात् एक अक्षर के ज्ञान से सब अक्षरों को जानने मगोवा ता. (वज्जरिसह-नारा य-संघयणे) ते १०ऋषमनाराय सडनन पायउता. (कणगपुलगणिघसपम्हगोरे) ४सोटी ५४०२ ५२ होरेसी सोनानी शेमावा , भान। ५२ततु समान तेस। गा२१ वा न उता. ( उग्गतवे) तेसो ५४ तपस्वी उता. (दित्ततवे) ते सत५ ता, मने (तत्ततवे) तत५थी युत उता. (महातवे) तो महान तपस्वी उता, (घोरतवे) मति ॥२-8न त५ ४२ना। उता, (ओराले ) SIR , (घोरे) ३।२ उता, (घोरगुणे) तेसो सवा २ गुणेवामा त तमना भूण गुणे। घश मन्य सो पाताने असमर्थ मानता उता. (घोरतवस्सी) तेस। धारत५२वी उता-मर्थात् २॥४२मा म त५ ४२ ना२। उता, (घोरबंभचेरवासी) धार कृष्ट प्रझययनुं पासन ४२वाना स्वभावामा उता, (उच्छूढसरीरे) तेमणे શારીરિક સંસ્કારને પરિત્યાગ કર્યો હોવાથી જાણે કે તેમણે શરીરને છેડી हाधु डाय मे सातु तु. (संखित्तविउलतेयलेस्से) विधुत तेजोश्याने तभणे पाताना शरी२नी म४२४ ४५वी भी ता. (चोदसपुव्वी) तेस। यो पूना ५४उता, (चउनाणोवगए ) या२ ज्ञानने धा२९५ ४२ना२ उता, (सव्वक्खरसन्निवाई)साक्षरसन्निपाती से अक्षर ज्ञानथी तमाम अक्षरोन
શ્રી ભગવતી સુત્ર : ૧

Page #155

१३२
भगवती सूत्रे
श्रमणस्य भगवतो महावीरस्याऽदूरसामन्ते ऊर्ध्वजानुः अधः शिराः ध्यानकोष्ठोपगतः संयमेन तपसाऽऽत्मानं भावयन् विहरति ॥ ०७ ॥
टीका -' तेणं कालेणं इत्यादि ।
4
'तेणं कालेणं तेणं समएणं समणस्स भगवओ महावीरस्स' तस्मिन् काले तस्मिन् समये श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य ' जेट्टे अंतेवासी इंदभूई णामं अणगारे ' ज्येष्ठोऽन्तेवासी इन्द्रभूतिनामा अनगारः, ज्येष्ठत्वमस्य संयमपर्यायेण सर्वप्रथमत्वात्, अन्तेवासी - शिष्यः, इन्द्रभूतिरेतन्नामकः, अनगारः - साधुः, स कीदृश: ? इत्याह' गोयमगोत्ते ' गौतमगोत्रः - गौतमं - गौतमाख्यं गोत्रं यस्य स तथा, 'सत्तुस्सेहे '
"
वाली लब्धि के धारी थे । ऐसे वे इन्द्रभूति अनगार (समणस्स भगवओ महावीरस्स) श्रमण भगवान् महावीर के ( अदूरसामंते ) न अधिक दूर और न अधिक पास ( उडजाणू अहोसिरे) घुटनों को ऊँचा और शिर को नीचा कर (झाणकोट्ठोवगए) ध्यानरूपी कोठा में प्राप्त थे। उस समय वे संयम और तप से अपनी आत्मा को भावित करते हुए भगवान् महावीर के पास ( विहरइ ) रहते थे ।
टीकाके पदों का स्पष्टार्थ इस प्रकार से है - इन्द्रभूति को जो यहां ज्येष्ठ अंतेवासी कहा है उसका अभिप्राय यह है कि वे समस्त संघ के नायक थे और संयम पर्याय की अपेक्षा सर्वप्रथम थे । वे गृहस्थ नहीं थे किन्तु अनगार - मुनिअवस्थायुक्त थे । यह बात "अनगार" पद प्रकट करता है। मुनि होने पर भी वे निंदितगोत्र के नहीं थे किन्तु गौतमगोत्र
लघुवावाजी सम्धिना धारी हता. सेवा मेन्द्रिभूति अणुगार (समणस्स भगवओ महावीरस्स ) श्रमएणु भगवान भडावीरथी ( अदूरसामंते ) वधारे दूर पशु नहीं मने न पशु नहीं भेवी नग्या (उडूढजाणू अहोसिरे) घुटने या उरीने मने भाथाने नमावीने ( झाणकोट्ठोवगए ) ध्यानइयी अहामां मेठा हता. ते સમયે તેઓ પેાતાના આત્માને સયમ અને તપથી ભાવિત કરી રહ્યા હતા. श्या रीते तेथेो लगवान महावीर पासे ( विहरइ ) रहेता डा.
ટીકાના શબ્દોના ભાવા—ઇન્દ્રભૂતિને અહીં જ્યેષ્ઠ અંતેવાસી કહ્યા છે તેનું કારણ એ છે કે તેએ સમસ્ત સંઘના નાયક હતા. અને સંયમ પર્યાયની અપેક્ષાએ સૌથી પ્રથમ હતા. તેઓ ગૃહસ્થ ન હતા પણ અણુગાર–મુનિ પર્યાયથી યુક્ત હતા.
આ વાત ‘અણુગાર ’ પઢ દ્વારા બતાવી છે. મુનિ હતા એટલુંજ નહીં પણ તેએ નિતિ ગેાત્રના ન હતા પણ ‘ગૌતમ’ જેવા ઊંચ ગેાત્રના હતા. તેમના શરીરનું
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #156

प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १०१ सू०७ गौतमस्वामिवर्णनम् १३३ सप्तोत्सेधः-सप्तहस्तः उत्सेधः-उच्छ्यो यस्य स तथा, 'समचउरंस-संठाण-संठिए' समचतुरस्र-संस्थान-संस्थितः-समं च तच्चतुरस्रं चेति समचतुरस्रम्-मानोन्मानप्रमाणानामन्यूना-नधिकत्वात् अङ्गोपाङ्गानां चाविकलत्वात् ऊर्व तिर्यक् च तुल्यत्वात् समं, चतुरस्रं चाविकलावयवत्वात् , समं च तच्चतुरस्रं चेति समचतुरस्र-स्वानुलाष्टोत्तरशतोच्छ्रायाङ्गोपाङ्गयुक्तं, युक्तिनिर्मितलेप्यकवद् वा संस्थानम्-आकारविशेषः, तेन संस्थिताम्-युक्तः, वइर-रिसह-णाराय-संघयणे'वज्र-ऋषभ-नाराच-संहननः-वजं के थे, यह बात गौतमगोत्र पद बतलाता है । और इनके शरीर का परिमाण न्यूनाधिक नहीं था किन्तु सात हाथ का निश्चित परिमाण था, यह पात सप्तहस्तोत्सेध पद बतलाता है। निश्चितपरिमाणोपेत होने पर भी हीनलक्षणवाले ये नहीं थे, यह बात समचतुरस्रसंस्थान पद प्रकट करता है, जो संस्थान चारों समान विभागवाला होता है वह समचतुरस्रसंस्थान कहलाता है, मान उन्मान और प्रमाणोंकी अन्यूनाधिकता होने से, अङ्ग और उपांगों की अविकलता होने से, तथा ऊपर और नीचे तुल्यता होने से यह संस्थान सम होता है, और अविकल अवयव होनेके कारण चतुरस्र होता है। अपने अंगुलसेएकसौआठ१०८अंगुलप्रमाण ऊचेअंगऔर उपांगों से युक्त यह आकारविशेष होता है। अथवा-युक्तिनिर्मित लेप्यक (चित्र)की तरह जो संस्थान होता है उसका नाम समचतुरस्रसंस्थान है। इस संस्थान से वे संस्थित-युक्त थे । इस प्रकार के संस्थान से युक्त होने पर भी कोई हीनसंहननवाला भी हो सकता है, इस शंका की પ્રમાણ ઓછું કે વધારે ન હતું પણ પૂરા સાત હાથની તેમની ઊંચાઈ હતી, એ વાત 'सप्तहस्तोत्सेध' ५६ वा२१ मतावी छ. निश्चित परिभाए युत्त उता मेटjor नही પણ તેમનામાં હીન લક્ષણે પણ ન હતાં, તે વાત “સમચતુરસ સંસ્થાન પદ દ્વારા પ્રગટ થાય છે. જે સંસ્થાન (આકાર) ચારે કોર સમાન વિભાગવાળા હોય છે તેને સમચતુરસ સંસ્થાન કહે છે. માન અને ઉન્માન (લંબાઈ અને પહોળાઈ) પ્રમાણમાં ન્યૂનતા કે અધિકતા ન હોવાથી, અંગ અને ઉપાંગેની અવિકલતા. હોવાથી, તથા ઉપર અને નીચે તુલ્યતા હોવાથી તે સંસ્થાન સમ હોય છે, અને અવિકલ અવય હોવાને લીધે ચતુરસ્ક હોય છે. પિતાના અંગુલના માપની અપેક્ષાએ એકસેઆ ઠ૧૦૮ અંગુલ પ્રમાણ ઊંચા અંગ અને ઉપાંગોથી યુક્ત તે એક પ્રકારને આકાર હોય છે. અથવા યુક્તિનિર્મિત લેગક(ચિત્ર)ના જેવું જે સંસ્થાન હોય છે તે સંસ્થાનને સમચતુરસ સંસ્થાને કહે છે. ઇન્દ્રભૂતિ અણગાર તે સંસ્થાનથી યુકત હતા. આવા સંસ્થાનથી યુક્ત હતા એટલું જ નહી પણ તેઓ હીન સંહનન વાળા પણ ન હતા. એ બતાવવા માટે “વારાષભનારાચ સંહની
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #157

१३४
भगवतीने कीलिका, ऋषभः पट्टः, नाराचः-मर्कटबन्धः-उभयपार्श्वयोरस्थिबन्धविशेषः, वज्रऋषभनाराचाः संहनने अस्थ्नां बन्धविशेषे यस्य स वज्र-ऋषभ-नाराच-संहनना, 'कणग-पुलग-णिघस-पम्ह-गोरे' कनक-पुलक-निकष-पद्म-गौरः कनकस्य= मुवर्णस्य पुलको लयः-प्रफुल्लवर्तुलकणरूपः, तस्य निकषः कषपट्टे कृष्टो रेखारूपो लक्षणया लक्ष्यते, पुलकस्य संशुद्धतया निकषे कृष्टा रेखाऽतीव चाकचिक्ययुक्ता भवति, अत एव तेनोपमानेनोपमितः पद्मगौरः-पद्मगर्भः किञ्जल्कः, तद्वद् गौरः= निवृत्ति के लिये 'वज्रऋषभनाराचसंहनन' पद रखा है। वज्र ऋषभ, नाराच, इन तीनपदों का अर्थ इस प्रकार से है-वज्र नाम कीलिका का है, ऋषभ नाम पद का है और नाराच नाम मर्कटबंध का है । संहनन का अर्थ हड्डियों का बंधविशेष है । जिस संहनन में वज्र, ऋषभ और नाराच हैं उसका नाम वज्रऋषभनाराच संहनन है । इन्द्रभूति इसी उत्कृष्ट संहनन वाले थे-हीनसंहनन वाले नहीं थे। इस प्रकार के संहननधारी होने पर भी निंद्यवर्णवाला भी कोई२ हो सकता है, इस आशंका की निवृत्ति के लिये " कणगपुलगनिघसपम्हगोरे" पद रखा है-कनक का अर्थ-सुवर्ण, पुलक का अर्थ लेश, निघस का अर्थ लक्षणा से कसौटी पर खेंची गई रेखा है । पुलक विशेष शुद्ध होता है इसलिये उसे जब कषपट्ट पर घिसा जाता है तब उसकी रेखा बहुत ही अधिक चाकचिक्य से युक्त होती है, इसलिये पुलक के निघस से उपमित जो पद्म का किचल्क-पराग, उसके समान ये गौर वर्ण से युक्त थे । अर्थात् इनके પદ્ધ મૂકયું છે. વા, અષભ અને નારાચ એ ત્રણે પદોને અર્થ આ પ્રમાણે છેવજ એટલે ખીલી, રાષભ એટલે પટ્ટી, અને નારાચ એટલે મર્કટબંધ. સંહની એટલે હાડકાંઓનું ખાસ પ્રકારનું બંધન. જે સંહનનમાં વા, કાષભ અને નારા હોય છે તે સંહનનને વાઋષભનારા સંહનન કહે છે. ઇન્દ્રભૂતિ અણુગાર એ પ્રકારના ઉત્કૃષ્ટ સંહનન વાળા હતા. હીન સહનન વાળા ન હતા. તેઓ આવાં ઉત્કૃષ્ટ સંવનન વાળા હતા એટલું જ નહીં પણ સુંદર વર્ણ વાળા हुता-निधान उता मतावाने भाटे "कणगपुलगनिघसपम्हगोरे" ૫દ મૂક્યું છે. તેને અર્થ આ પ્રમાણે થાય છે –
કનક એટલે સુવર્ણ. પુલક એટલે લેશ. અને નિઘસ એટલે કોટી પથ્થર પર ખેંચેલી રેખા. પુલક વિશેષ શુદ્ધ હોય છે. તેથી જ્યારે કસોટી પથ્થર પર તેને કસ કાઢવામાં આવે છે ત્યારે તેની રેખા ઘણી જ ચકચકિત હોય છે. પુલકની કટી પર રેલી રેખા સાથે ઉપમા આપી શકાય તેવા પદ્રના કિજલ્ક-પરાગ સમાન ગૌરવર્ણ વાળા ઇન્દ્રભૂતિ અણુગાર હતા, એમ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #158

प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १ ० १ सू० ७ गौतमस्वामिवर्णनम् १३५ कमनीयकान्तिः, 'उग्गतवे' उग्रतपाः, उग्रम्-उत्कृष्टं तपो यस्य स तथा, 'दित्ततवे' दीप्ततपाःदीप्तः प्रदीप्तो हुताशन इव कर्मवनदाहकत्वेन जाज्वल्यमानं तपो यस्य स तथा, 'तत्ततवे' तप्ततपाः-तप्तं सविधि सेवितं तपो येन स तप्ततपाः, 'महातवे' महातपाः बृहत्तपोयुक्तः, 'घोरतवे ' घोरतपाः अतिकठिनतपोयुक्तः, 'उराले' उदारः विशालतपश्चरणात् , 'घोरे' घोर: भीमः, कातरजनाशरीर की कान्ति कमनीय थी । उत्कृष्ट शारीरिक कान्ति से युक्त होने पर भी कोई२ चरित्रहीन भी होते हैं, इस प्रकार की शंका को दूर करने के लिये सूत्रकार ने “ उग्गतवे" यह पद रखा है । यह पद यह प्रकट करता है कि वे उग्रतप करते थे । अर्थात् अन्य जन जिसका चितवन भी नहीं कर सकते ऐसे तपों को वे तपते थे । कर्मरूप गहनवन को जलाने में समर्थ होने के कारण हुताशन-अग्नि-की तरह उनका तप जाज्वल्यमान था इसलिये वे दीप्ततप थे। तप्ततप पद यह प्रकट करता है कि उन्हों ने जो भी तप तपे थे वे सब शास्त्रमर्यादा के अनुसार ही तपे थे। ऐसे तप उन्होंने तपे कि जिन्हें अन्य साधारण पुरुष नहीं तप सकते। " महातवे" पद यह निर्दिष्ट करता है कि वे इच्छारूप दोष से रहित होने के कारण प्रशस्ततप-बड़े२ तप करते थे। " घोरतवे" पद यह पतलाता है कि वे जो तप तपते थे वे उनके बड़े घोर-कठिन होते थे। विशाल तपश्चरण के कारण वे उदार थे । कातरजनों को अशक्य ऐसे કહેવામાં આવ્યું છે એટલે કે તેમના શરીરની કાન્તિ કમનીય-અતિશય સુંદર હતી. ઉત્કૃષ્ટકાન્તિસંપન્ન હોવા છતાં પણ કેટલાક માણસો ચરિત્રહીન डाय छे. ५५ छन्द्रभूति भए॥२ मेवा न उता ते मता। भाट “उग्गतवे" પદ મૂકયું છે. એ પદ એમ બતાવે છે કે તેઓ ઉગ્ર તપ કરતા હતા. બીજા લોકે જે તપ કરવાની કલ્પના પણ ન કરી શકે તેવાં ઉગ્ર તપ તેઓ આચરતાં હતાં. કર્મરૂપી ગહન વનને જલાવવાને સમર્થ હોવાને કારણે તેમનું તપ હુતાશન -અગ્નિ-ના જેવું જાજ્વલ્યમાન હતું. તેથી તેમને દીસતપ વિશેષણ લગાડ્યું છે. તસતપ પદ એ બતાવે છે કે તેમણે જે જે તપ આદર્યા હતાં તે બધાં શાસ્ત્ર મર્યાદા અનુસાર પાળ્યાં હતાં. તેમણે એવાં એવાં તપ કર્યા હતાં કે सामान्य माणुस तो i त५ ४ ५ ४२न . 'महातवे' ५४ मे બતાવે છે કે તેઓ ઈચ્છારૂપ દેષથી રહિત હોવાને કારણે પ્રશસ્ત તપ-આકરાં त५ ४२॥ . 'घोरतवे । ५४ द्वारा ये मतावामा माव्युछ तसार તપ તપતા હતા, તે તે તપ ઘણાં જ ઘેર-કઠિન હતાં. વિશાલ તપશ્ચરણને કારણે તેઓ ઉદાર હતા, કાયર લેકેને માટે અશકય લાગે તેવાં તપ આચર.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #159

भगवतीसूत्रे
शक्यतपश्चरणात् , यद्वा-उदार:-प्रधानः, घोरस्तु परीषहेन्द्रियकषायाऽऽख्यानां रिपूणां विनाशे कठोरः । अथवा-आत्मनिरपेक्षतया तपस्सु मवर्तमानत्वाद् घोरः। 'घोरगुणे' घोरगुणः-घोराः=अन्यैर्दुरुद्वाहा गुणा: मूलगुणादयो यस्य स तथा। 'घोरतवस्सी' घोरतपस्वी-दुष्करतपश्चरणशीलः, पारणादौ नानाविधाभिग्रहधारकत्वात् , 'घोर-बंभचेर - वासी' घोर-ब्रह्मचर्य-वासी-घोरं-दारुणमल्पसत्त्वैर्दुवहत्वाद् यद् ब्रह्मचर्य, तत्र वमति तच्छीलः। 'अच्छूट-सरीरे' अच्छूटशरीर:अच्छूढन्-उज्झितमिव संस्कारपरित्यागात् शरीरंयेन स उच्छूढशरीरः-शरीर संस्कारं प्रति निःस्पृहत्वात् त्यक्तशरीरसंस्कारः शरीरममत्वरहित इत्यर्थः । तपों के आचरण करने से वे भीम थे। अथवा-वे उदार-प्रधान थे और परीषह, इन्द्रिय के विषय, एवं कषाय, इन शत्रुओं के विनाश करने में कठोर थे । अथवा-आत्मनिरपेक्ष होने के कारण वे तपस्याओं में प्रवर्तमान थे इसलिये घोर थे। घोरगुण वे इसलिये थे कि इनके जो मूलगुणादिक थे वेअन्य पासत्था आदि नहीं पाल सके ऐसे दुष्कर थे । पारणा आदि के समयमें नानाविध अभिग्रहों को धारण करने वाले होने से वे दुष्करतपश्चरणशील थे इसलिये घोरतपस्वी थे । अल्पसत्त्व वाले प्राणियों द्वारा धारण करने के लिये अशक्य होने के कारण कठिन जो ब्रह्मचर्य उस ब्रह्मचर्य में इनके वसने का स्वभाव था इसलिये ये घोरब्रह्मचर्यवासी थे। संस्कार से रहित होने के कारण शरीर इनका ऐसाथा मानों इन्हों ने एक तरह से उसे छोड़ सा ही रखा है अतः ये उच्छूटशरीर थे। तात्पर्य इसका यह है कि ये शरीरसंस्कार के प्रति नि:स्पृह थे, વાને લીધે તેઓ ભીમ હતા. અથવા તેઓ સ્વભાવે ઉદાર હતા અને પરીષહ, ઈન્દ્રિયના વિષય અને કષાયરૂપ શત્રુઓને વિનાશ કરવામાં કઠોર હતો. અથવા આત્મનિરપેક્ષ હોવાને કારણે તપસ્યામાં લીન હતા, અને તેથી તેમને “ઘોર કહેલ છે. તેમને ઘેરગુણયુક્ત કહેવાનું કારણ એ છે કે તેમના જે મૂલગુણાદિક હતા તે અન્ય પાસત્થા આદિ દ્વારા જીવનમાં ઉતારી શકાય તેમ ન હતા. પારા કરતી વખતે વિવિધ અભિગ્રહો ધારણ કરતા હોવાથી તેઓ દુષ્કર તપસ્યા કરનારા હતા. અને તેથી જ તેમને ઘેરતપસ્વી કહ્યા છે. જે બ્રહ્મચર્ય વ્રત સામાન્ય જીવો ધારણ કરી શકતા નથી તે દારુણ બ્રહ્મચર્યમાં વસવાને તેમનો સ્વભાવ હતું. તેથી તેમને ઘેરબ્રહ્મચર્યવાસી કહેલ છે. તેઓ શારીરિક સંસ્કાર (સ્નાન, કેશની સફાઈ વગેરે)થી રહિત હતા. તેથી એમનું શરીર એવું લાગતું હતું કે જાણે તેમણે તે શરીરને છોડી દીધુંજ હોય તેથી તેઓને “ઉછૂઢશરીર કહેલ છે. કહેવાનો ભાવાર્થ એ છે કે તેઓ શરીરસંસ્કાર પ્રત્યે નિસ્પૃહ હતા,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #160

प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १ उ० सू०७ गौतमस्वामिवर्णनम् १३७ 'सखित्त-विउल-तेयलेस्से' संक्षिप्त-विपुल-तेजोलेश्यः संक्षिप्ता-निजशरीराऽन्तनिहिता, विपुला अनेकयोजनप्रमाणक्षेत्राऽन्तर्वर्तिवस्तुदहनसमर्थत्वाद् विशाला तेजोलेश्या = विशिष्टतपःसम्भूतलब्धिविशेषोद्भवा तेजोज्वाला यस्य स तथाभूतः 'चोदसपुव्वी ' चतुर्दशपूर्वी चतुर्दशपूर्वधारकः, 'चउनाणोवगए' चतुर्ज्ञानोपगतः= केवलज्ञानवर्जित-ज्ञानचतुष्कधारकः, सव्वक्खरसंनिवाई' सर्वाक्षरसंनिपाती-सर्वे च ते अक्षरसंनिपाताश्च अक्षरसंयोगाः, सर्वेषामक्षराणां वा संनिपाताः सर्वाक्षरसंनिपाताः, ते यस्य ज्ञेयतया विद्यन्ते स सर्वाक्षरसंनिपाती, एवं गुणविशिष्टो भगवान् गौतमः 'समणस्स भगवओ महावीरस्स अदूरसामंते' श्रमणस्य भगवतो महावीरस्याऽदरसामन्ते-अदूरसामन्ते-नातिदूरे नातिसमीपे-उचितदेशे, 'उड्ढंजाणू' ऊर्ध्वजानुः-ऊर्चे जानुनी यस्य स ऊर्ध्वजानुः उत्कुटुकाऽऽसनवान् , 'अहोसिरे' अधःशिराः अधोमुखः, नोर्ध्वं न तिर्यग् वा क्षिप्तदृष्टिः, 'झाणकोटोवगए' इसलिये इन्हों ने शरीर का संस्कार करना छोड़ दिया था। अथवा शरीर के प्रति इनका कुछ भी ममत्व नहीं था । “संक्षिप्तविपुलतेजोलेश्यः" पद यह प्रकट करता है कि इन्हें विशिष्ट तपस्या के प्रभाव से तेजोलेश्या की प्राप्ति हो चुकी थी कि जो अनेकयोजनप्रमाणवाले क्षेत्र तक में वर्तमान वस्तुओं को जलाने में समर्थ थी, फिर भी इन्हों ने उसे अपने भीतर ही दवाकर रखा था। उसका उपयोग नहीं किया । वे चौदह पूर्व और चार ज्ञानके धारी थे । तथा वे सर्वाक्षरसंनिपाती लब्धि से सम्पन्न थे, अर्थात् सर्व अक्षरों के निर्णयसे जो अर्थ होता है उस अर्थ के ज्ञाता थे । ऊर्ध्वजानु शब्द का अर्थ उत्कुटासन ( उकडु आसन) है। अर्थात् इन्द्रभूति उत्कुटासन से बैठे हुए थे। नीचे मुख किये हुए थे। इस स्थिति में दृष्टि તેથી તેમણે શારીરિક સંસ્કાર કરવા છોડી દીધાં હતા. અથવા શરીર પર तेभने मिनट ममत्व न तु. “संक्षिप्त-विपुल-तेजोलेश्यः” ५४ ये शव છે કે વિશિષ્ટ તપસ્યાને પ્રભાવે તેમને તેજલેશ્યાની પ્રાપ્તિ થઈ ગઈ હતી, જે તેજલેશ્યા અનેક યોજન પ્રમાણ ક્ષેત્રમાં રહેલી વસ્તુઓને બાળી નાખવાની શક્તિ ધરાવતી હતી. છતાં પણ તેઓ તેને ઉપયોગ કરતા નહીં પણ તેને પિતાના શરીરની અંદરજ દબાવી રાખી હતી. તેઓ ચૌદ પૂર્વ અને ચાર જ્ઞાનના ધારક હતા, તથા તેઓ સક્ષરસંનીપાતી લબ્ધિથી યુક્ત હતા, અર્થાત્ સર્વ मक्षनानि यथी म थाय छेते अर्थ ना ज्ञाता ॥ ' उर्ध्वजानु' ने। ઉત્કટાસન થાય છે. એટલે કે ઇન્દ્રભૂતિ ઉત્કટાસને બેઠા હતા, તેમનું મુખ નીચે નમેલું હતું. આ સ્થિતિમાં તેમની નજર ઉપર પણ ન પડતી અને તિરછી भ० १८
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #161

भगवतीसूत्रे ध्यानकोष्ठोपगतः-ध्यानं कोष्ठ इव ध्यानकोष्ठस्तमुपगतः, यथा कोष्ठगतं धान्यं विकीर्ण न भवति तथैव ध्यानगता इन्द्रियान्तःकरणवृत्तयो वहिन यान्तीति भावः, नियन्त्रितचित्तवृत्तिमानित्यर्थः, 'संजमेणं तवसा अप्पाणं भावमाणे विहरइ' संयमेन तपसाऽऽत्मानं भावयन् विहरति ॥ सू०७॥
मूलम्-तएणं से भगवं गोयमे जायसड़े जायसंसए जायकोउहल्ले, उप्पन्नसड्डे उप्पन्नसंसए उप्पन्नकोउहल्ले, संजायसड्ढे संजायसंसए संजायकोउहल्ले, समुप्पन्नसड्डे समुप्पन्नसंसए समुप्पन्नकोउहल्लेउट्ठाए उद्देइ, उहाए उहित्ता जेणेव समणेभगवं महावीरे तेणेव उवागच्छइ, उवागच्छित्ता समणं भगवं महावीरं तिक्खुत्तो आयाहिणपयाहिणं करेइ, करित्ता वंदइ नमसइ, वंदित्ता नमंसित्ता णच्चासन्ने णाइदूरे सुस्सूसमाणे नमसमाणे आभिमुहे विणएणं पंजलिउडे पज्जुवासमाणे एवं वयासी ॥ सू० ॥८॥ __छाया-ततः खलु स भगवान् गौतमः जातश्रद्धः जातसंशयः जातकुतूहलः, इनकी न ऊपर की ओर थी न तिरछी थी । “ध्यानकोष्ठोपगतः" पद यह बताता है कि जिस प्रकार कोष्ठ-कोठीगत धान्य इधर उधर नहीं फैलता है उसी प्रकार ध्यान से नियन्त्रित हुई इन्द्रियाँ और अन्तःकरण की वृत्तियां बाहर की ओर प्रसृत नहीं होती, अर्थात् इन्द्रभूति नियन्त्रित चित्तवृत्तिवाले थे। सू०७॥
"त एणं से भगवं गोयमे " इत्यादि ।
(तए णं) इसके बाद (जायसड़े) जातश्रद्धावाले (जायसंसए) जातसंशय वाले (जायकोऊहल्ले ) जातकौतूहलवाले (उप्पण्णसडे) ५ न. ५४ती. “ ध्यानकोष्ठोपगतः" ५४ मे मतावे छ ?-२ मा રહેલું અનાજ આમ તેમ ફેલાતું નથી, એ જ પ્રમાણે ધ્યાનથી નિયંત્રિત ઈન્દ્રિ અને અંતઃકરણની વૃત્તિ બહારની તરફ દેરાતી ન હતી. એટલે કેઇન્દ્રભૂતિ नियत्रितचित्तवृत्तिा उता. (सू. ७)
'तए णं से भगवं गोयमे' इत्यादि ।
(तए णं) त्या२ ५छी (जायसडढे) तत श्रद्धावणा, (जायसंसए) तसशया (जायकोऊहल्ले) भनामांतू त्पन्न थथुछ तेवा, (उप्पण्णसड्ढे) त्पन्न श्रद्धावा.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #162

प्रमेयचन्द्रिका टीका श. १७.१०८ गौतमस्य जातश्रद्धादिविशेषणवर्णनम् १३९
उत्पन्नश्रद्धः उत्पन्नसंशयः उत्पन्नकुतूहलः संजातश्रद्धः संजातसंशयः संजातकुतूहलः, समुत्पन्नश्रद्धः समुत्पन्नसंशयः समुत्पन्न कुतूहल: उत्थया उत्तिष्ठति, उत्थया उत्थाय यत्रैव श्रमणो भगवान् महावीरः तत्रैवोपागच्छति, उपागत्य श्रमण भगवन्तं महावीरं त्रिःकृत्व आदक्षिण - प्रदक्षिणं करोति, कृत्वा वन्दते नमस्यति, वन्दित्वा नमस्त्विा नात्यासन्ने नातिदूरे शुश्रूमाणो नमस्यन् अभिमुखः विनयेन प्राञ्जfreyटः पर्युपासीन एवमवादीत् ॥ सू० ८ ॥
उत्पन्नश्रद्धावाले ( उप्पण्णसंसए) उत्पन्न संशयवाले, (उप्पण्णको ऊहल्ले) उत्पन्नकौतूहलवाले ( संजायस डे ) संजातश्रद्धावाले, (संजायसंसए) संजात संशयवाले, (संजायकोऊहल्ले ) संजात कौतुहलवाले, (समुप्पण्णसङ्के ) समुत्पन्नश्रद्धावाले, (समुप्पण्णसंसए) समुत्पन्नसंशयवाले, (समुप्पण्णकोऊहल्ले) समुत्पन्न कौतुहलवाले ( से भगवं गोयमे ) वे भगवान् गौतम ( उट्ठाए उट्ठेइ ) उत्थानशक्ति द्वारा अपने आसन से उठे । (उड़ाए उत्ता) उत्थानशक्ति से उठकर (जेणेव समणे भववं महावीरे) जहां श्रमण भगवान् महावीर थे । ( तेणेव उवागच्छइ ) वहाँ पहुँचे । ( उवागच्छित्ता) पहुँच कर ( समणं भगवं महावीरं ) श्रमण भगवान् महावीर को ( तिक्खुतो) तीन बार (आयाहिणपयाहिणं करेइ ) उन्होंने
दक्षिण प्रदक्षिणा की। (करिता) आदक्षिण प्रदक्षिणा करके (बंदइ नमसइ) वंदना की, नमस्कार किया । ( वंदित्ता नर्मसित्ता) वंदना नमस्कार करके (च्चासन्ने गाइदूरे) न बिलकुल पास और न अधिक दूर ही, अर्थात् उचित स्थान पर बैठकर, इस तरह, (अभिमुहे विणण पंजलिउडे ) (उप्पण्णसंसए) उत्पन्न सशयवाजा, (उत्पण्णको ऊहले. ) उत्पन्न हुतू सवाणा (संजायसड्ढे ) सौंनत श्रद्धावाणा, (संजायसंसए) सन्नतसशयवाणा, (संजायको ऊहल्ले) सन्नत हुतू
लवाणा, (समुप्पण्णसड्ढे समुत्पन्न श्रद्धावाना (समुप्पण्णसंसए) समुत्पन्न संशय वाजा, (समुपणको ऊहल्ले) समुत्पन्न हुतूहलवाजा ( से भगवं गोयमे ) ते लगवान गौतम (उट्ठाए उठेइ ). उत्थान शक्ति द्वारा पोताना आसनेथी उउया. ( उट्ठाए उट्ठित्ता.) उत्थानशक्ति वडे उट्ठीने (जेणेव समणे भगवं महावीरे) ल्यां श्रभणु लगवान महावीर ता ( तेणेव उवागच्छ इ) त्यां पहोच्या. ( उवागच्छित्ता) त्यां पडोशीने (समणं भगवं महावीरं श्रभशुभगवान महावीरनी ( तिक्खुत्तो आयाहिण-पयाहिणं करेइ) तेभो श्रबुवार भादक्षिण प्रक्षिया ४री. ( करिता ) माक्षिष्य अक्षिष्या उरीने (बंदइ नमसइ) वहना उरी, नमस्कार . ( वंदित्ता नमसित्ता) वहा, नमस्र उरीने ( जच्चासन्ने नाइदूरे) बहु पासे या नहीं मने महु हर पशु नहीं, भेटले } उचित स्थाने मेसीने, (अभिमुद्दे विणएणं पंजलिउडे) भगवाननी साभे विनयपूर्व भन्ने
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #163

१४०
भगवतीसूत्रे टीका--'तएणं से' इत्यादि । 'तएणं से भगवं गोयमे ' ततः खलु स भगवान् गौतमः 'जायसड़े' जातश्रद्धः-जातामागभूता संप्रति सामान्येन प्रवृत्ता श्रद्धा-तत्वनिर्णयविषयिका वाञ्छा यस्य स जातश्रद्धः, वक्ष्यमाणतत्त्वपरिज्ञानेच्छावानित्यर्थः, 'जायसंसए' जातसंशयः-जातः प्रवृत्तः संशयो यस्य स तथोक्तः, " जायसंसए" जातसंशय इति समुत्पन्नसंशयात्मकज्ञानवान् , संशयश्चैकधर्मिकविरुद्धकोटिद्वयप्रकारकज्ञानम् , एतादृशश्च संशयो गौतमस्येत्थमभूत् , तथाहिवे भगवान के साम्हने विनयपूर्वक दोनों हाथ जोड़कर और उन्हें ललाट पर रखकर (सुस्सूसमाणे नमंसमाणे) उनके वचन को सुनने की इच्छा से नमस्कार और (पज्जुवासमाणे) पर्युपासना करते हुए ( एवं बयासी) इस प्रकार बोले ॥८॥
टीकार्थ-"तएणं” पद से सूत्रकार यह प्रकट करते हैं कि जब वे ध्यान से निवृत्त हो चुके तब । " जायसड्डे" पद यह बतलाता है कि तत्त्वनिर्णयविषयकवान्छा उन्हें पहिले नहीं हुई, परन्तु जब वे ध्यान से निवृत्त हो चुके तब इस प्रकार की वाञ्छा उन्हें सामान्यरूप से चित्त में जगी, अर्थात् आगे जो अर्थतत्त्व वर्णन करने में आनेवाला है उसको जानने की इच्छा उन्हें उत्पन्न हुई । इसका कारण यह हुआ कि उन्हें इस विषय में संशय उत्पन्न हो गया था। संशय यह ज्ञान का एक दोष है जिसके कारण पदार्थ का यथार्थ स्वरूप समझने में चित्त की वृत्ति अस्थिर बनी रहती है। किसी भी कोटि में वह स्थिरता को धारण डायनशान भने त मन्न थने ताट ५२ २राभान (सुस्सूसमाणे नमसमाणे) तमना क्यन समजवानी छाथी नभ२४।२ मिने. (पज्जुवासमाणे) पयुपासना ४२॥ २४ (विणएण) विनयपू' ( एवं वयासी) २॥ प्रमाणे मोत्या.(८)
--'तए णं' ५४ा। सूत्रा२ मे मतावेछ न्यारे तेसो ध्यानमाथी निवृत्त थया त्यारे ! वात सनी. “ जायसड्ढे” ५४ को सतावे छ तत्व નિર્ણયવિષયક ઈચ્છા તેમને પહેલાં ન થઈ પણ જ્યારે તેઓ ધ્યાનમાંથી નિવૃત્ત થયા ત્યારે તે પ્રકારની ઈચ્છા સામાન્યરૂપે તેમના ચિત્તમાં જાગી. એટલે કે આગળ જે અર્થતત્વ વર્ણન કરવામાં આવવાનું છે, તેને વિષે જાણવાની ઈચ્છા તેમના મનમાં ઉત્પન્ન થઈ. એમ થવાનું કારણ એ હતું કે તેમને એ વિષયમાં સંશય ઉત્પન્ન થયા હતા. સંશયને જ્ઞાનને એક ષ ગણવામાં આવે છે, જે સંશયને કારણે પદાર્થનું યથાર્થ સ્વરૂપ સમજતી વખતે ચિત્તની વૃત્તિ અસ્થિર બની જાય છે. કઈ પણ કટિમાં તે સ્થિરતા ધારણ કરતી નથી.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #164

प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१उ०१सू०८ गौतमस्य जातश्रद्धादिविशेषणवर्णनम् १४१ भगवता महावीरेण "चलमाणे चलिए" इति सूत्रे चलन् अर्थश्चलितरूपेण निर्दिष्टः, अर्थात्-वर्तमानकालस्थितवस्तुनो भूतकालविषयत्वं प्रदर्शितम् , वर्तमानकालभूतकालौ एकार्थविषयतया निर्दिष्टौ इति वर्तमानकाल-भूतकालयोविरुद्धत्वात्कथमुभयोः समानविषयतेति स्वाभाविक एव गौतमस्य संशयः, कथमनयोविरुद्धयोरपि वर्तमानकाल–भूतकालयोः समानता स्यादिति संशयः प्रादुर्भूतः। 'जायकोऊहल्ले' जातकुतूहल:-जातं कुतूहलम् औत्सुक्यं यस्य स जातकुतूहलः, मत्कृतप्रश्नस्य कीहशमुत्तरं भगवान् वक्ष्यति, तच्छ्रोतुमौत्सुक्यवानित्यर्थः, ' उप्पण्णसट्टे ' उत्पन्नश्रद्धः नहीं करती है । संशय होने का कारण यह था कि भगवान महावीर ने "चलमाणे चलिए" इस मूत्रमें वर्तमानकाल में 'चलते हुए ' अर्थको भूतकाल में 'चले गये' रूप से निर्दिष्ट किया है । तात्पर्य कहने का यह है कि जो वर्तमान में चलनक्रियारूप से परिणत हो रहा है वही भूतकाल की क्रियारूप से उसी समय में परिणत हुआ कैसे माना जा सकता है । वर्तमानकाल और भूतकाल ये दोनों परस्पर एक दूसरे से विरुद्ध है अतः इनमें युगपद् एकार्थविषयता कैसे आ सकती है। जब कि प्रभुने इन्हें युगपत् एकार्थविषयता कही है तो यह स्वाभाविक था कि इन्द्रभूति को इसमें संशय हो, क्यों कि इस प्रकार के कथन से वर्तमानकाल और भूतकाल में समानता आती है। " जायकोऊहल्ले" पद यह प्रदर्शित करता है कि जब इन्द्रभूति के चित्त में इस प्रकार का संशय उत्पन्न हुआ तो उन्हें यह भी औत्सुक्यभाव बढ़ा कि प्रभु मेरे इस प्रश्न का जबाब कि मैं उनसे पूछंगा कैसा उत्तर देंगे। इस तरह
सशय थवानुं ४।२।मे तु भगवान महावीर स्वामी "चलमाणे चलिए" આ સૂત્રમાં વર્તમાન કાળમાં “ચાલતા” અર્થને ભૂતકાળમાં ચાલ્યા ગયા રૂપે ઉલ્લેખ કર્યો છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે જે વર્તમાનમાં ચલનકિયા રૂપે પરિણમી રહેલ છે એજ ભૂતકાળની ક્રિયારૂપે એજ સમયે પરિણમેલ કેવી રીતે માની શકાય. વર્તમાન કાળ અને ભૂતકાળ એ બન્ને કાળ એક બીજાથી વિરુદ્ધ હોય છે તે તેમનામાં યુગપતુ-એકીસાથે એકાર્થવિષયતા કેવી રીતે આવી શકે છે. જ્યારે પ્રભુએ તેમને યુગપ-એકીસાથે એકાર્થવિષયતા કહી છે ત્યારે ઇન્દ્રભૂતિને તે બાબતમાં સંશય થાય તે સ્વાભાવિક છે, કારણ કે તે પ્રકારના કથનથી તો વર્તમાનકાળ भने भूतभा समानता यावी तय छे. "जायकोऽहल्ले" ५४ मे मतावे न्यारे ઇન્દ્રભૂતિના મનમાં તે સંશય પેદા થયે ત્યારે તેમના ચિત્તમાં તે ઉત્સુકતા પણ વધી કે હું જ્યારે ભગવાનને આ પ્રશ્ન પૂછીશ ત્યારે ભગવાન તેને કે જવાબ આપશે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #165

१४२
भगवती सूत्रे
- उत्पन्ना - विशेषेण जाता श्रद्धा यस्य स तथा यद्वा-श्रद्धायाः स्वरूपस्य तिरोहितत्वे जातश्रद्धः, तस्याः स्वरूपस्य प्रादुर्भावे तु उत्पन्नश्रद्धः - इति भावः । 'उप्पण्णसंसए' उत्पन्नसंशयः, 'उप्पण्णकोउहल्ले ' उत्पन्नकुतूहल:, 'संजायसङ्के ' संजातश्रद्धः, प्रकर्षादिवाचकः संशब्दः, ततव संजाता = विशेषतरेण उत्पन्ना
उत्तर को सुनने की उत्सुकता - इच्छा उन्हें बढ़ चुकी थी । कुतूहल का अर्थ यहाँ गम्मत नहीं है, इच्छा है । " उप्पण्णसड्डे " पद से सूत्रकार यह प्रदर्शित कर रहे हैं कि पहिले कभी नहीं हुई ऐसी श्रद्धा उन्हें उत्पन्न हो चुकी थी । शंकाकार यहां इस प्रकार की शंका कर सकता है कि जब "जातश्रद्ध " पद दिया है तो उससे ही " उत्पन्नश्रद्ध " अर्थ का भी बोध हो जाता है फिर यहां पर पुनरुक्ति - पुनः कथन - करने का क्या तात्पर्य है ? सो इस प्रश्नका यह उत्तर है कि सूत्रकार ने जो ऐसा कथन किया है उसका कारण हेतु हेतुमद्भाव का प्रदर्शन कराना है । जातश्रद्ध का तात्पर्य यह है कि श्रद्धा उनकी प्रवृत्ति में आ गई, परन्तु यह विचारने की बात है कि जबतक श्रद्धा उत्पन्न नहीं होगी तबतक वह प्रवृत्तिशालिनी कैसे होगी - उत्पन्न होकर ही तो प्रवृत्तिशालिनी होगी अतः जातश्रद्ध के प्रति उत्पन्नश्रद्ध हेतुरूप है, और जातश्रद्ध हेतुमत्रूप है। इसी प्रकार से उत्पन्नसंशय और उत्पन्नकौतूहल पदमें भी जात संशय जातकुतूहलका हेतु हेतुमद्भाव घटित कर लेना चाहिये ।
6
તે
આ રીતે ઉત્તર સાંભળવાની ઉત્સુકતા-આતુરતા વધી ગઇ હતી. કુતૂહલના અ अहीं गभ्भत समन्न्वानो नथी, पशु रछा समन्वानो छे. “उप्पण्णसडढे " यह દ્વારા સૂત્રકાર એમ દર્શાવે છે કે પહેલાં કદી પણ ન ઉત્પન્ન થઇ હાય એવી श्रद्धा तेभनामां उत्पन्न थ थुडी हुती. उद्याय अधने शअ थाय े 'जातश्रद्ध' यह द्वारा उत्पन्नश्रद्ध/ अर्थ सम भवाय छे तो यही सही ते अथननी પુનરૂક્તિ કરવાને શે। આશય છે? તે શંકાના આ પ્રમાણે ઉત્તર છે— સૂત્રકારે જે એવું કથન કર્યુ” છે તેનું કારણ ' हेतु हेतुमद्भाव 'नुं प्रदर्शन કરાવાના છે. જાતશ્રદ્ધનું તાત્પર્ય એ છે કે તેમની શ્રદ્ધા પ્રવૃત્તિમાં આવી ગઇ છે, પણ એ વાત વિચારવા જેવી છે કે જ્યાં સુધી શ્રદ્ધા ઉત્પન્ન જ થઇ ન હાય ત્યાં સુધી તે પ્રવૃત્તિશાલિની કેવી રીતે ખની શકે ? ઉત્પન્ન થયા પછી જ પ્રવૃત્તિશાલી ખની શકે. તેથી એ વાતને સમર્થન મળે છે કે ઉત્પન્ન શ્રદ્ધા, જાતશ્રદ્ધાને માટે હેતુરૂપ છે. અને જાતશ્રદ્ધા હેતુમત્ રૂપ છે. એજ પ્રમાણે ઉત્પન્નસ’શય અને જાતકૌતુહલના હેતુ – હેતુમભાવ ઘટાવી લેવા જોઇએ.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #166

प्रमेयचन्द्रिका टीका श.१ उ.१ सू०८ गौतमस्य जातश्रद्धादिविशेषणवर्णनम् १४३ श्रद्धा यस्य स संजातश्रद्धः, 'संजायसंसए' संजातसंशयः, 'संजायकोऊहल्ले' संजातकुतूहला, 'समुप्पण्णसङ्के' समुत्पन्नश्रद्धः-समुत्पन्ना-सर्वथा संजाता श्रद्धा यस्य स तथा, 'समुप्पण्णसंसए ' समुत्पन्नसंशयः, 'समुप्पण्णकोऊहल्ले ' समुत्पन्नकुतूहलः । श्रद्धादयः शब्दा व्याख्याता एव । अत्रैवं श्रद्धादौ कार्यकारणभावःप्रश्नवाच्छारूपा श्रद्धा जाता, तस्याः कारण-संशयः कुतूहलं चेति । 'उठाए उट्टेइ' इसी बातको “ श्रद्धायाः स्वरूपस्य तिरोहितत्वे जातश्रद्धः, तस्याः स्वरूपस्य प्रादुर्भावे तु उत्पन्नश्रद्धः" इन पंक्तियों द्वारा स्पष्ट किया गया है । जबतक जीव में श्रद्धा का स्वरूप तिरोहित रहता है तबतक वह जीव जातश्रद्ध कहा जाता है, और जैसे ही उसमें श्रद्धा का स्वरूप प्रादुर्भूत हो चुकता है तब वह उत्पन्नश्रद्ध कहलाने लगता है । " संजातश्रद्धः, संजातसंशयः, संजातकुतूहलः, समुत्पन्नश्रद्धः, समुत्पन्नसंशयः समुत्पन्नकुतूहलः" इन छह पदों में जो 'सम्' शब्द है वह प्रकर्ष आदि का वाचक है। इसका तात्पर्य यह है कि विशेषतर रूप से उत्पन्न हुई है श्रद्धा जिस को वह संजातश्रद्ध है । समुत्पन्नश्रद्ध है। इसी तरह से सजातसंशय और संजातकुतूहल में भी जानना चाहिये। समुत्पन्नश्रद्ध का तात्पर्य है कि जिसे सर्व प्रकार से श्रद्धा उत्पन्न हो चुकी है वह समुत्पन्नश्रद्ध है। इसी प्रकार समुत्पन्नसंशय और समुत्पन्नकुतूहल में भी जानना चाहिये । श्रद्धा आदि शब्दों का अर्थ तो कह ही दिया गया है । इससे निष्कर्ष केवल यह निकला कि कुतूहल और संशय
०४ पातने “श्रद्धायाः स्वरूपस्य तिरोहितत्वे जातश्राद्धः तस्याः स्वरूपस्य प्रादुर्भावे तु उत्पन्नाद्धः" द्वा२१ २५०८ ४२वामां मावी छ. ज्यां सुधी भां श्रद्धानुं २१३५ તિરહિત (છૂપું) રહે છે ત્યાં સુધી તે જીવને “જાતશ્રદ્ધ' કહેવાય પણ તેનામાં શ્રદ્ધાના સ્વરૂપને જે પ્રાદુર્ભાવ થાય છે કે તરત જ તેને “ઉત્પન્નશ્રદ્ધ” કહેવામાં भाव छ. “संजातश्रद्धः संजातसंशयः, संजातकुतूहलः, समुत्पन्नश्रद्धः, समुत्पन्नसंशयः मने समुत्पन्नकुतूहलः" से ७ पहोभा २ 'सम्' ५सय छ ते ४५ આદિને વાચક છે. તેને ભાવાર્થ આ પ્રમાણે છે-જેનામાં વિશેષતર પ્રમાણમાં શ્રદ્ધા ઉત્પન્ન થઈ છે તેને “સંજાતશ્રદ્ધ” કહે છે. એ જ પ્રમાણે “સંજતસંશય અને સંજાતકુતૂહલ શબ્દનો અર્થ પણ સમજી લે. સત્પન્નશ્રદ્ધને ભાવાર્થ આ પ્રમાણે છે
જેને સર્વ પ્રકારે શ્રદ્ધા ઉત્પન્ન થઈ ચૂકી છે તેને “સત્પન્નશ્રદ્ધ' કહેવાય છે. એજ પ્રમાણે સમુત્પન્નસંશય અને સમુત્પન્નકુતૂહલને અર્થ પણ સમજી લે. શ્રદ્ધા આદિનો અર્થ તે કહી દેવામાં આવ્યું છે. આ વાતનું તાત્પર્ય એટલું જ છે કે પ્રશ્ન કરવાની ઈચ્છારૂપ શ્રદ્ધાને કારણે જ કુતૂહલ અને સંશય
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #167

भगवतीसूत्रे उत्थया-उत्थानशक्त्या स्वासनात् उत्तिष्ठति, 'उहित्ता' उत्थाय 'जेणेव समणे भगवं महावीरे' यत्रैव श्रमणो भगवान् महावीरो विराजते ‘तेणेव उवागच्छइ' तत्रैवोपागच्छति, 'उवागच्छित्ता' उपागत्य 'समणं भगवं महावीरं श्रमणं भगवन्तं महावीरं, 'तिक्खुतो आयाहिण-पयाहिणं करेइ' त्रिकृत्व आदक्षिणप्रदक्षिणं करोति, 'करित्ता' कृत्वा 'वंदइ नमंसई' वन्दते नमस्यति, वंदित्ता णमंसित्ता' वन्दित्वा नमस्थित्वा, 'नच्चासण्णे नाइदूरे' नात्यासन्ने नातिदूरे ‘सुस्सूसमाणे णमंसमाणे' शुश्रूषमाणो नमस्यन् 'अभिमुहे विणएणं पंजलिउडे पज्जुवासमाणे एवं वयासी' अभिमुखो विनयेन पाञ्जलिपुटः पर्युपासीन एवमवादीत् । पागू व्याख्यातम् ॥सू०८॥ __ श्रीगौतमस्वामी किमवादीदित्याह- से नूणं भंते' इत्यादि ।
मूलम्-से नूणं भंते ! च्लमाणे चलिए१, उदीरिजमाणे उदीरिए २, वेइजमाणे वेइए ३, पहिजमाणे पहीणे ४, छिज्जमाणे छिण्णे ५,भिज्जमाणे भिण्णे६, दज्झमाणे दड्डे७, मिज्जमाणे मड़ेद, निजरिज्जमाणे निजिपणे १९॥ हंता गोयमा ! चलमाणे चलिए जाव निजरिज्जमाणे निज्जिपणे ॥सू० ९॥ ___ छाया-तन्नूनं भदन्त ! चलत् चलितम् १, उदीर्यमाणमुदीरितम् २, वेद्यमानं वेदितम् ३, प्रहीयमाणं पहीणम् ४, छिद्यमानं छिन्नम् ५, भिद्यमानं भिन्नम् ६, दह्यमानं दग्धम् ७, म्रियमाणं मृतम्८, निर्जीर्यमाणं निर्जीर्णम् १ ९। हन्त गौतम ! चलत् चलितं, यावत् निर्जीयमाणं निर्जीणम् ॥सू०९॥ प्रश्न करने की वांछारूप श्रद्धा के कारण हुए। क्यों कि इन्द्रमूति के चित्त में जब संशय हुआ तभी उन्हें प्रश्न करने की वांछा और कुतूहल जगे कि प्रभु मेरे प्रश्न का उत्तर कैसे देंगे? मैं इस अर्थ को उनसे किस तरह समझू ? । अवशिष्ट पदों का अर्थ सुगम है ॥ सू०८॥
से नूणं भंते चलमाणे चलिए ' इत्यादि। मूलार्थ-हे भगवन् ! जो चल रहा है वह चल चुका, उदीयमान है-जिसकी उदीरणा हो रही है-वह उदीरित हो चुका, जिसका वेदन हो रहा है પિદા થયા હતા. કારણ કે જ્યારે ઇન્દ્રભૂતિના મનમાં સંશય થયે ત્યારે તેમને પ્રશ્ન પૂછવાની ઈચ્છા અને કુતૂહલ થયા કે પ્રભુ મારા પ્રશ્નોને ઉત્તર કેવી રીતે દેશે ? હું આ અર્થને તેમની પાસેથી કેવી રીતે સમજુ બાકીનાં પદેને અર્થ સરળ છે. સૂ.૮
" से नूण चलमाणे चलिए" त्यादि મલાઈ શ્રી ગૌતમ સ્વામી ભગવાન મહાવીરને પૂછે છે–હે ભગવાન ! જે ચાલી રહેલ છે તે ચાલી ચૂકર્યું, જેની ઉદીરણા થઈ રહી છે, તે ઉદીરિત ઉદીર્ણ થઈ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #168

प्रमेयचन्द्रिका टीका श. १. उ० १ सू० ९ ‘से '-(अथ)-शब्दस्य व्याख्या १४५ ____टीका--मूले 'से' इति शब्दस्तच्छब्दार्थकः, तच्छन्दः पूर्वप्रक्रान्तस्य परामर्शकः, तथा च-चलत् चलितमिति यत् तीर्थकरैरुक्तम् , तादृशं चलत् चलितमित्यादिकं वचनमेव तत्पदेन प्रकृते परामृश्यते । अथवा 'से' शब्दोऽथ-शब्दस्यार्थे विद्यते, मगधदेशे व्यवहारे तथैव प्रसिद्धः। अथ-शब्दस्यार्थस्तु वाक्योपन्यासरूपः, प्रश्नस्वरूपो वा, तथा च-'से'-शब्देन वाक्यारम्भः प्रश्नो वा सूचितो भवति । वह वेदित हो चुका, जो प्रहीण हो रहा है वह प्रहीण हो चुका, जो छिद रहा है वह छिद् चुका, जो भिद रहा है वह भिद चुका, जो जल रहा है वह जल चुका, जो मर रहा है वह मर चुका, जिसकी निर्जरा हो रही है वह निर्जीणे हो चुका, ऐसा जो कहा गया है सो क्या वह कहना ठीक है ? गौतमने ऐसा प्रश्न किया तब भगवान् ने कहा-हाँ गौतम जो चल रहा है वह चला इत्यादि सब कथन ठीक है। __ मूलमें "से" यहशब्द "तत्" शब्दके अर्थको कहता है । तत्-शब्द प्रक्रान्त अर्थका परामर्शक होता है। जैसे "चलत्"को "चलित" ऐसाजो तीर्थंकरोंने कहा है सो ऐसा वह "चलत् चलित" इत्यादिरूप वचन ही प्रकृतमें तत्पद से लिया गया है । अथवा-"से" शब्द “अथ"शब्दके अर्थ में भी आता है, क्योंकि मगधदेश में जो व्यवहार चलता है उसमें यह इसरूप से प्रसिद्ध माना गया है । अथ-शब्द का अर्थ वाक्योपन्यास अथवा प्रश्नस्वरूप होता है, इसलिये "से" शब्द से ચૂકયું, જેનું વદન થઈ રહ્યું છે તે વેદિત થઈ ચૂક્યું, જે પ્રહણ થઈ રહ્યું છે તે પ્રહણ થઈ ચૂક્યું, જે છેદાઈ રહ્યું છે તે છેદાઈ ચૂક્યું, જે ભેદાઈ રહ્યું છે તે ભેદાઈ ચૂકયું જે જળી રહ્યું છે તે જળી ચૂકયું, જે મરી રહ્યું છે તે મરી ચૂકયું અને જેની નિર્જરા થઈ રહી છે તે નિર્ણ થઈ ચૂકયું, એમ જે કહેવામાં આવ્યું છે તે કથન શું બરાબર છે ?
मावाने १४१५ मायो-' गौतम ! 'रेयासी २धुं छे ते यासी यूज्यु' ઈત્યાદિ કથન બરાબર છે.
टी -भूगमा 'से' ण् 'तत्' शहन। म मा डेसी छ. 'तत्' । पूरी प्रान्त मन पराभरा डाय छे. तथा "चलत्" ने तीथ ४२ मे रे 'चलित" ४९ छे, ते चलत् , चलितम् त्या ३५ वयन प्रतिमा तत् ५४थी. सेवायेछे.
मथ "से" ५४ ‘अथ' ५४ मा ५७] १५राय छे. ४।२। મગધ દેશમાં આ પ્રકારે જ તેને ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. “a” શબ્દને भ० १९
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #169

भगवतीसूत्रे ___ ननु मंगलमानन्तर्यादिकमप्यथ-शब्दस्यार्थों भवति ततस्तेषां ग्रहणमत्र कुतो न क्रियते ? इति चेन्न, असंभवात् , यदि इतः पूर्व किमपि वृत्तं भवेत्तदात्राथ-शब्दस्तस्यानन्तयं ब्रूयात् ,न त्वेवमस्ति तस्मान तथा। न वा मंगलार्थकोऽथशब्दः, तीर्थकरं प्रति स्वकीयसंशयनिवृत्त्यर्थं प्रष्टुकामो गौतमो मंगलं कृत्वा भगवन्तं पृच्छतीति कल्पनाया लोकशास्त्राद्यप्रसिद्धत्वात् , तस्मात् प्रश्नार्थक एवाथ-शब्द इति प्रतिभाति। 'नून' निश्चयार्थे । 'भंते' इति शब्दो गुरुं स्वाभिमुखीकर्तुं प्रयुक्तः । भदि-धातोरौणादिकप्रत्यये कृते 'भदन्त' इति सिध्यति । भद्-धातुश्च कल्याणार्थकः मुखार्थवाक्य का आरंभ अथवा प्रश्न सूचित होता है । शंका-मंगल अथवा आनन्तर्य आदिक भी अथ शब्द के अर्थ होते हैं तो फिर उनका यहां ग्रहण क्यों नहीं करते हो । उत्तर-इनका ग्रहण तो यहां पर जब होता कि इससे पूर्व यदि कोई बात चली आती होती। वह तो यहां है नहीं, अतः उसके आनन्तर्य का वाचक अथ-शब्द यहाँ नहीं है।तथा मंगलार्थक वाचक भी अथ-शब्द यहां नहीं है, क्यों कि तीर्थकर से अपने संशय की निवृत्ति के लिये पूछने की कामना वाले गौतमस्वामीने मंगल करके उनसे पूछा है, ऐसी कल्पना लोक और शास्त्र आदि में प्रसिद्ध नहीं है, इसलिये प्रश्नार्थक ही अथ-शब्द यहाँ मालूम देता है । " नूनम् " शब्द निश्चय अर्थ में आया है । " भन्ते" यह शब्द गुरु को अपनी ओर सन्मुख करने के लिये प्रयुक्त किया जाता है इसलिये यह यहां प्रयुक्त हुआ है । भद् धातु कल्याणार्थक और सुखार्थक है । जैसे-भदन्त ! અર્થ વાપન્યાસ અથવા પ્રશ્ન સ્વરૂપ હોય છે. તેથી “” શબ્દથી વાક્યના આરંભનું અથવા પ્રશ્નનું સૂચન થાય છે.
श-भ 11 मथवा मानन्तर्यमा 'अथ' शहना म पाणु थाय छे. તે પછી એ અર્થમાં અહીં તેને કેમ ગ્રહણ કરતા નથી ?
ઉત્તર તેને એ અર્થમાં તે ત્યારે જ ગ્રહણ કરી શકાત કે જ્યારે તેની આગળ કઈ વાત (પ્રસંગ) ચાલ્યો આવતો હોત. એવું તે અહીં બન્યું નથી तेथी 'अथ' श४ मही तेनुं मानन्तय शिवितो नथी. सने 'अथ' ५४ गाडी મંગલાર્થવાચક પણ નથી કારણ કે પિતાના સંશયનું નિવારણ કરવા માટે તીર્થકરને પ્રશ્ન પૂછવાની અભિલાષા વાળા ગૌતમસ્વામીએ મંગળ કરીને તેમને પૂછયું છે, એવી કલ્પના લેક અને શાસ્ત્રમાં પ્રસિદ્ધ નથી. તેથી અહીં ‘નથ’ शम् प्रश्ना पाय 4 खाणे 2. "नूनम् ” श५४ निश्चयामा १५ो छ. "भन्ते" १५६ शुरुर्नु ध्यान पातानी त२५ हो२वाने भाट १५सयो छ. 'भद्' धात ४८या मने सुभाथ छे. अने 'भदन्त' शहने। म ड ४क्ष्या
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #170

प्रमेयचन्द्रिका टीका श. १ उ. १ सू०९ भदन्त-शब्दस्य व्याख्या १४७ कश्च, तथा च-हे भदन्त !, इति हे कल्याणस्वरूप!, अथवा-हे सुखस्वरूप !, अथवा भज्यते सेव्यते मोक्षार्थिभिरसौ भजन्तः, अथवा भजते सेवते मोक्षमार्ग ज्ञानदर्शनचारित्ररूपं यः स भजन्तः, अथवा ज्ञानतपोगुणदीप्त्या भ्राजते इति भ्राजन्तः! अथवा-भयान्तः-भयस्यान्तकारकः । अथवा भवस्य चतुर्गतिकस्यान्तकारको भवान्तः, एतेषां संबोधने हे भदन्त ! इत्यादि । सर्वेषां पृषोदरादित्वासिद्धिः। अयं च आदितआरभ्य भंते ' पर्यन्तः सन्दर्भः पञ्चमाङ्गस्य प्रथमशतकस्य प्रथमोद्देशकसंबन्धं प्रदर्शयितुं कथितः । अथानेन संबन्धेन प्राप्तस्य पश्चमाङ्मप्रथमशतकप्रथमोद्देशकस्य प्रथमं सूत्रम्-'चलमाणे चलिए' इत्यादि। शब्द का अर्थ हे कल्याणस्वरूप ! अथवा हे सुखस्वरूप? ऐसा होता है। अथवा-" भज्यते-सेव्यते मोक्षार्थिभिरसौ भजन्तः" जो मोक्षार्थियों द्वारा सेवित होता है वह भजन्त है । अथवा-"भजते सेवते मोक्षमार्ग यः सः भजन्तः" जो सम्यग्दर्शनादिरूप मोक्षमार्ग का सेवन करता है वह भजन्त है । अथवा " ज्ञानतपोगुणदीप्त्या भ्राजते इति भ्राजन्तः" ज्ञान, तप और गुणों की दीप्ति से जो चमकता है वह भ्राजन्त है। अथवा-जो भयका नाशकारक है वह भयान्त है, अथवा चतुर्गतिरूप भव का जो विनाशक है वह भवान्त है । इनके संबोधन में ये भदन्त भजन्त आदि शब्द बने हैं । इन सब शब्दों की सिद्धि पृषोदरादि गणसे हुई है। आदि से लेकर "भन्ते" तक का यह संदर्भ पंचम अङ्ग-भगवती सूत्र के प्रथम शतक के प्रथम उद्देशक के संबंध को दिखानेके लिये कहा गया है । इस संबंध से प्राप्त पंचम अङ्गके प्रथम शतकके प्रथम उद्देशक २१३५ अथवा ई सुम१३५ थाय छे. मथq!-"भज्यते-सेव्यते मोक्षार्थिभिरसौ. भजन्तः” हेर्नु भाक्षार्थी द्वारा सेवन थाय छे ते मत छ. अथवा " भजते-सेवते मोक्षमार्ग इति यः सः भजन्तः " सभ्य हशन माहि५ भाक्षभागनुं सेवन छ तने सन्त छ. अथवा-" ज्ञानतपोगुणदीप्त्या भ्राजते इति भ्राजन्तः " ज्ञान, त५ भने गुणानी तिथी 2 या छ तेने भ्रान्त छ. अथवा-2 भयन नाश ४२॥२ छ. ते 'भयान्त' छ, अथवा ચાર ગતિરૂપ ભવને જે વિનાશક છે તેને “ભવાન્ત” કહે છે. તેમને સંબેધવાને માટે તે ભદન્ત, ભજન્ત આદિ શબ્દ વપરાય છે. પૃદરાદિ ગણ દ્વારા આ ५॥ शहीनी सिद्धि थाय छे. माहिथी २३ ४ीने “भन्ते " सुधाना शासन પાંચમાં અંગ–ભગવતીસૂત્ર–ના પહેલા શતકના પહેલા ઉદ્દેશકને સંબંધ બતાવવાને માટે કહેવામાં આવેલ છે. આ સંબંધથી પ્રાપ્ત પાંચમાં અંગના પહેલા શતકના पडदा देशवें प्रथम सूत्र "चलमाणे चलिए" त्यादि छे.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #171

१४८
भगवतीसूत्रे अथ कमभिप्रायमालम्ब्य श्रीगौतमस्वामी पश्चमाङ्गे प्रथमशतकप्रथमोद्देशकस्यादौ एतादृशार्थवोधकः प्रश्नः कृतः, नान्यः ? इति चेदुच्यते-धर्मार्थादिचतुर्विधपुरुषार्थेषु मध्ये मोक्ष एव परमपुरुषार्थः, स च मोक्षः साध्यः, तस्य कारणानि ज्ञानदर्शनचारित्राणि, तथा मोक्षश्च ज्ञानादीनां कार्यमिति मोक्षस्य ज्ञानादेश्च कार्यकारणभावद्वयात्मकनियमद्वयस्य शासनादिदं शास्त्रं भवति, स च मोक्षः स्वविपक्षस्य नाशादेव जायते, तस्य विपक्षो बन्धः, स च कर्मणा सह जीवस्य सम्बन्ध एव । तेषां कर्मणां क्षयं प्रदर्शयितुमयमुपक्रमः कृतः। तदेवाह-'चलमाणे चलिए' इत्यादि ।' का "चलमाणे चलिए" इत्यादि सूत्र प्रथम सूत्र है।
शंका-श्री गौतमस्वामीने किस अभिप्रायसे पश्चम अङ्गमें प्रथमशतक के प्रथम उद्देशककी आदिमें इस प्रकारके अर्थको प्रकट करनेवाला प्रश्न किया, और दूसरा प्रश्न क्यों नहीं किया ? समाधान-धर्म, आदि चार प्रकारके पुरुषार्थके बीच में मोक्ष ही परमपुरुषार्थ है । इस परमपुरुषार्थके साधकज्ञान दर्शन और चारित्र हैं, और मोक्ष पुरुषार्थ साध्य है। तथामोक्षज्ञानादिकोंसे होनेवाला होनेके कारण उनका कार्य है। इस प्रकार मोक्ष और ज्ञानादिकोंका जो यह कार्य-कारण संबंधद्वयात्मक दो नियमहै उनका यह सूत्र शिक्षण देता है-इसलिये “ शासनात् शास्त्रम् " इस व्युत्पत्ति के अनुसार यह सूत्र शास्त्र है । तात्पर्य कहने का यह है कि यह प्रारंभ का मूत्र कर्मक्षय का सूचक है इसलिये सर्व प्रथम कहा है। नियमद्वय की शिक्षा यह इस प्रकार से देता है कि मोक्षपुरुषार्थ सम्यग्दर्शनादि से ही होता है-अन्य से नहीं, तथा सम्यग्दर्शनादि साधन
શંકા–શ્રી ગૌતમસ્વામીએ પાંચમાં અંગના પહેલા શતકના પહેલા ઉદ્દેશકના આરંભે આ પ્રકારનો અર્થ દર્શાવનાર પ્રશ્ન શા માટે પૂછયે. બીજે કઈ પ્રશ્ન કેમ ન પૂછે ?
સમાધાન –ધર્મ, અર્થ આદિ ચાર પ્રકારના પુરુષાર્થોમાં મિક્ષ જ પરમપુરુષાર્થ છે. તે પરમ પુરુષાર્થના સાધક જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્ર છે. અને મેક્ષ પુરુષાર્થ સાધ્ય છે. તથા જ્ઞાનાદિકેથી મોક્ષ પ્રાપ્ત કરી શકાય છે. તેથી જ્ઞાનાદિકને તેના સાધનરૂપ ગણેલ છે. આ પ્રમાણે મેક્ષ અને જ્ઞાનાદિકેને જે કાર્ય–કારણરૂપ સંબધદ્વયાત્મક નિયમદ્વય છે, તેનું શિક્ષણ આ સૂત્ર દ્વારા अपाय छ तेथी “शासनातू शास्त्रम्" से व्युत्पत्ति प्रमाणे २ सूत्र शास्त्र छ. કહેવાને ભાવાર્થ એ છે કે આ પ્રારંભિક સૂત્ર કર્મક્ષયનું સૂચક છે તેથી તેને સૌથી પહેલાં કહેવામાં આવ્યું છે. નિયમદ્રયની શિક્ષા તે એ રીતે આપે છે કે મોક્ષપુરુષાર્થ સમ્યગદર્શનાદિથી જ થાય છે બીજા દ્વારા નહીં, તથા સમ્યગુ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #172

प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१ उ०१सू०९ 'चलमाणे चलिए' इ० नवपदव्याख्या १४९ ____ 'चलमाणे चलिए'इति, चलत् चलितम् , यद् वस्तु वर्तमान-क्रियया विषयीकृतं भवति तत् किमतीतक्रियाविषयतया व्यपदेष्टुं शक्यते ? अपि तु नैव । यतो वर्तमानत्वातीतत्वधर्मयोः विरोधो विद्यते, विरुद्धयोरेकदा एकाधिकरणे सहावस्थानस्यासंभवात् , न हि घटत्वपटत्वयोरेकत्रोपस्थितिर्भवतीति, तद्वत् अतीत-वर्तमानयोमोक्षपुरुषार्थ के ही कारण हैं-अन्य के नहीं हैं । इस प्रकार से इन दोनों नियमों का यह सूत्र निश्चय करता है अतः यह सूत्र शास्त्रस्वरूप है। मोक्षपुरुषार्थ अपने विपक्ष के नाश से ही जीव को प्राप्त होता है, मोक्ष का विपक्ष बंध है। कर्म के साथ जीव का संबंध ही बंध है सो उन कर्मों के क्षय को दिखाने के लिये “चलमाणे चलिए" इत्यादिरूप उपक्रम किया है।
शंका-जो वस्तु वर्तमान क्रिया का विषयभूत होती है वह क्या भूतकालीन क्रिया के विषयरूप से व्यपदेश के योग्य शक्य हो सकती है ? अपि तु नहीं हो सकती है, क्यों कि वर्तमानकालसंबंधी धर्म का और अतीतकालसंबंधी धर्म का विरोध है । विरोधी दो धर्मों का एक काल में एकाधिकरणरूप से मौजूद रहना यह बनता नहीं है, क्यों कि इनमें सहानवस्थानरूप विरोध है । जैसे-घटत्वधर्म घटमें रहता है और पटत्व धर्मपटमें रहता है परन्तु ये दोनों धर्म एक जगह नहीं रहते हैं क्यों कि इनमें सहानवस्थानरूपविरोध है। इसी प्रकार अतीत और वर्तमानमें सहानवस्थानरूप (साथ नहीं रहना) विरोध है, अतः 'चलमाणे चलिए' દર્શન આદિ સાધન એક્ષપુરુષાર્થને માટે જ છે અન્યને માટે નથી. આ રીતે આ બન્ને નિયમને આ સૂત્ર નિશ્ચય કરાવે છે. તેથી તે સૂત્ર શાસ્ત્ર સ્વરૂપ છે. પોતાના વિપક્ષના નાશથી જ મોક્ષપુરુષાર્થની જીવને પ્રાપ્તિ થાય છે. મોક્ષને વિપક્ષ બંધ ગણાય છે. કર્મની સાથેના જીવના સંબંધને જ બંધ કહે છે. ते भनि। क्षय मतावाने भाटे २४ "चलमाणे चलिए" त्या ६५भ ये छे.
શંકા–જે વસ્તુ વર્તમાન કિયાના વિષયરૂપ હોય તે શું. ભૂતકાળની યિાના વિષયરૂપ વ્યપદેશને એગ્ય હોઈ શકે ખરી ? ન જ હોઈ શકે, કારણ કે વર્તમાનકાળ–સંબંધી ધર્મનો અને ભૂતકાળ-સંબંધી ધર્મને વિરોધ છે. વિધી બે ધર્મોનું એક કાળમાં એકાધિકરણરૂપે અસ્તિત્વ સંભવી શકતું નથી. કારણ કે તેમની વચ્ચે સહાનવસ્થાનરૂપ–સાથે ન રહેવારૂપ વિરોધ છે. भ टमा ( भा) घटत्वधर्म २डयो डाय छ भने ५८मा (सम) પટત્વગુણ રહેલો હોય છે. પણ તે બને ગુણે એકજ જગ્યાએ રહી શક્તા નથી, કારણ કે તેમનામાં સહાનવસ્થાનરૂપ (સાથે ન રહેવારૂપ) વિરોધ હોય છે. એજ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #173

१५०
भगवतीसूत्रे विरोधात् कथमेकत्रावस्थितिश्चलत् चलितमित्यादिना भवता कथ्यते ? इति,"उदीरिज्जमाणे उदीरिए" उदीयमाणमुदीरितम् , वर्तमानकालविषयिणी उदीरणा किमतीतकालविषयिणी संभवेत् ? " वेइज्जमाणे बेइए " वेद्यमानं वेदितम् , एवम् " पहिज्जमाणे पहीणे" प्रहीयमाणं प्रहीणम् , “ छिज्जमाणे छिण्णे" छिद्यमानं छिन्नम् , “ भिज्जमाणे भिण्णे" भिद्यमानं भिन्नम् , 'दज्झमाणे दडे" दह्यमानं दग्धम् , "मिज्जमाणे मडे' म्रियमाणं मृतम् , “णिज्जरिज्जमाणे णिज्जिण्णे"निर्जीर्यमाणं निर्जीणम्। 'चलत्-चलितम्' इत्यादिनवपदेषु शत्-शानचू-प्रत्ययौं वर्तमानकालबोधकौ, चलितमित्यादौ क्तमत्ययोऽतीतकालबोधकः, तथा च वर्तमानविषयभूतस्य चलनादेः अतीतकालविषयत्वं कथं संभवेत् ? ततश्च कथं कथ्यते 'चलमाणे इस सूत्र द्वारा इन दोनोंकी अवस्थिति एकत्र कैसे आप प्रतिपादन कर रहे हो ? इसी तरह " उदीरिजमाणे उदीरिए” यहां पर उदीयमाण धर्म वर्तमानकालविषयक है, और उदीरित धर्म भूतकालविषयक है, अतः वर्तमानकालविषयिणी यह उदीरणा क्या अतीतकालविषयिणी हो सकती है ? कभी नहीं, इसी तरह "वेइज्जमाणे वेइए" "पहिन्जमाणे पहीणे” “छिन्जमाणे छिन्ने” “भिजमाणे भिन्ने” “दज्झमाणे दड्डे" "मिजमाणे मडे” “णिजरिजमाणे णिज्जिण्णे” इनमें भी यही बात जाननी चाहिये । “चलमाणे चलिए" इत्यादि नवपदों में 'शतृ"शानन्' ये दोनों प्रत्यय वर्तमानकाल के बोधक हैं, इस नियम के अनुसार 'शानच्' प्रत्यय वर्तमान काल का बोधक है, और चलित आदि पदों में "क्त' प्रत्यय भूतकाल का बोधक है, इस तरह वर्तमानकालविषयक પ્રમાણે ભૂતકાળ અને વર્તમાનકાળમાં પણ સહાનવસ્થાનરૂપ વિષેધ હોય છે. તે ५छी “चलमाणे चलिए" सूत्र द्वारा मा५ ते मन्नेनी सत्र अवस्थिति (मस्तित्व) नुं प्रतिपादन वी शते ४२ छ। ? मे प्रमाणे "उदीरिज्जमाणे उदीरिए" સૂત્રમાં ઉદીર્યમાન ધર્મ વર્તમાનકાળ વિષયક છે અને ઉદીરિત ધર્મ ભૂતકાળ વિષયક છે. તેથી વર્તમાનકાળની તે ઉદીરણ શું અતીતકાળ (ભૂતકાળ) ની હોઈ ॐछ ? ४. ५९ मे पनी न श. ४ प्रमाणे “वेइज्जमाणे वेइ।" "पहिज्जमाणे पहीणे” “छिज्जमाणे छिन्ने” भिज्जमाणे भिन्ने” “ दज्झमाणे दडढे " भिज्जमाणे भडे” “णिज्जरिज्जमाणे णिज्जिण्णे" मे सूत्र विष ५५ सेम ४ Muj. "चलमाणे चलिए" छत्याहि न पहोम "शत" "शान चू" से में प्रत्यय पतभानन माध. से नियम प्रमाणे "शानच्" प्रत्यय पतमानानी माप छ भने यसित माह पहोम 'क्त' प्रत्यय भूतानी माय .
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #174

प्रमेयचन्द्रिका टीका श.१ उ. १ सू०९ 'चलमाणे चलिए 'इनवपदव्याख्या १५१ चलिए' इत्यादि । इति प्रश्नाशयः । तदेवं गौतम गणधरेण पृष्टान् नव प्रश्नान् श्रुत्वा भगवानाह - 'हंता' इत्यादि । 'हंते' - ति पदं कोमलामंत्रणे विद्यते, अथवा - 'हे गौतम ! यत्त्वया पृष्टं तत्तथैवास्ति' इत्येवंरूपेण तस्मिन् स्वकीयस्वीकृतिपरकं हंतेति पदम् । 'गोयमा' हे गौतम! 'चलमाणे चलिए जाव निज्ञ्जरिज्जमाणे निज्जिण्णे' चलत चलितं यावत् निर्जीर्यमाणं निर्जीर्णम्, 'चलमाणे चलिए' इत्यारभ्य 'निज्जरिज्जमाणे निज्जिणे' इतिपर्यन्तं ये प्रश्नाः त्वया कृतास्ते तथैव सन्तीति भगवदभिप्रायः ।
तानेव स्पष्टयति- 'चलमाणे चलिए ' इति कर्मविवेचकस्य प्रथमसूत्रस्यैव प्रथमतः कथनं कृतम्, तत्र - (१) 'चलमाणे ' - ति चलतू = स्थितिक्षयादुदयमा
55
यह
चलनादिकों में अतीतकालविषयत्व कैसे संभव हो सकता है। जब ऐसी बात है तो फिर " चलमाणे चलिए " ऐसा आप कैसे कहते हैं ? इस प्रकार गौतमने “ चलमाणे चलिए ” इत्यादि नौ प्रश्न किये, इनका स्वीकार करते हुए भगवान् ने कहा " हंता " । " हंत पद कोमल आमन्त्रण में है । अथवा हे गौतम! जो तुमने पूछा है वह वैसा ही है इस प्रकार की उस विषय में अपनी स्वीकृति दी । अर्थात् भगवान् गौतम गणधर से कह रहे हैं कि हे गौतम ! 'चलमाणे चलिए ' यहां से लेकर ' णिज्जरिज्जमाणे णिज्जिपणे ' यहां तक जो प्रश्न तुमने किये हैं वे उसी प्रकार से हैं। ऐसा भगवान् का अभिप्राय है । अब इन्हीं प्रश्नों को स्पष्ट किया जाता है - " चलमाणे चलिए " यह प्रथम सूत्र कर्मविवेचक है सो सूत्रकारने इसका ही प्रथम कथन किया है।
આરીતે વર્તમાનકાળવિષયક ચલત્ આદિકોમાં ભૂતકાલવિષયત્વ કેવી રીતે સંભવી शडे छे ? या प्रमाणे सभेगो होवाथी “चलमाणे चलिए" मेवु आप देवी रीते उड़े। छो ? या प्रमाणे “चलमाणे चलिए" इत्यादि नव प्रश्नो गौतम स्वा મીએ ભગવાનને પૂછ્યા. તેને સ્વીકાર કરતા लगवाने धुं, "हंता" 'हंत' પદ કામળ આમંત્રણરૂપે આવે છે. અથવા ‘હે ગૌતમ ! તેં જે પૂછ્યું છે તે એ પ્રમાણે જ છે” એવી તે વિષયમાં પેાતાની સ્વીકૃતિ આપવારૂપ છે. એટલે में लगवान महावीर गौतम गणुधरने छेडे गौतम ! 'चलमाणे चलिए ' थी श३ ४रीने “णिज्जरिज्जमाणे णिज्जिण्णे” सुधीना ने प्रश्नो तभे पूछया ते એ પ્રમાણે જ છે (તેમાં કાઇ સંશય કરવા જેવું નથી) એવા ભગવાનને અભિआय छे. हवे ते प्रश्नोनुं स्पष्टी४२ अरवामां आवे छे - 'चलमाणे चलिए' मे પહેલું સૂત્ર કવિવેચક છે તેથી જ સૂત્રકારે સૌથી પહેલું તેનું કથન કર્યું છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #175

भगवतीसूत्रे गच्छत् फलदानाभिमुखीभवत् प्रकरणात्कर्म तत् चलितम्-उदितमिति कथ्यते, कर्मणां चलनकाल उदयावलिका कथ्यते, उदयावलिकाया असंख्याताः समया: सन्ति, तेपामादिमध्यावसानरूपास्त्रयो भागाः भवन्ति, तेषां नियता संख्या विना सर्वज्ञेन कर्तुमशक्या, कर्मपुद्गलानामनन्ताः स्कन्धा अनन्ताः प्रदेशाः सन्ति, अतस्ते कर्मणां पुद्गलाः प्रतिसमयं क्रमशश्चलन्तो भवन्ति । समयश्च कालस्य परममूक्ष्मो भागः, तत्रोदयावलिकायाः यः प्रथमश्चलनसमयस्तस्मिन् चलत् कर्म तदेव चलितमिति व्यपदिश्यते ।। इसका तात्पर्य ऐसा है कि अपनी स्थिति के क्षय से उदय में आयाफलदान के सन्मुख हुआ-जो कर्म है वह चलित अर्थात् “उदित" इस रूप से कहा जाता है। कर्मों का जो चलनकाल है वह 'उदयावलिका' कहा गया है । इस उदयावलिका के असंख्यात समय होते हैं। इन समयों को 'आदि' 'मध्य' और 'अवसान' इन तीन भागों में बांट दिया गया है, अर्थात् ये तीन भाग उन समयों के होते हैं । इनकी नियत संख्या सर्वज्ञ के विना और छद्मस्थ जन कर नहीं सकता है। कर्मपुद्गलों के अनन्त स्कंध और एकर स्कंध में अनन्त२ प्रदेश हैं । ये कर्मपुद्गल प्रतिसमय क्रमशः उदयावलिका में आते रहते हैं । समय, काल का अत्यंत सूक्ष्म भाग है । इस उदयावलिका का जो प्रथम चलन समय है अर्थात् प्रारंभ होने का प्रथम समय है उसमें उदय में आया जो कर्म है वही 'चलित' उद्यमें आचुका, इस रूप से कहा जाता है। તે સૂત્રને ભાવાર્થ આ પ્રમાણે છે–પિતાની સ્થિતિના ક્ષયથી ઉદયમાં આવેલसहाननी सन्भु थयेट-2 भछ तेने 'यसित' अथवा 'उदित' हवामा भाव छ. ना २ यसनास छ तेने 'उदयावलिका' ४ छ. हयाવલિકાના અસંખ્યાત સમય હોય છે. તે સમયે ને “આદિ” “મધ્ય અને અવસાન’ એ ત્રણ ભાગમાં વહેંચી નાખવામાં આવ્યા છે. એટલે કે સમયના તે ત્રણ ભાગ પડે છે.
તેમની નિયત સંખ્યા સર્વજ્ઞ જ જાણી શકે છે–કઈ છદ્મસ્થજન જાણી શકતો નથી. કર્મપુદ્ગલેના અનન્ત સ્કંધ હોય છે, અને પ્રત્યેક સ્કંધમાં અનંત અનંત પ્રદેશ હોય છે. તે કર્મ પુદ્ગલે પ્રતિસમય કમશઃ ઉદયાવલિકામાં આવતાં રહે છે. સમય, કાળને અત્યંત સૂક્ષમ ભાગ છે. આ ઉદયાવલિકાને જે પ્રથમ ચલન સમય છે–એટલે કે પ્રારંભ થવાનો જે પ્રથમ સમય છે–તેમાં ઉદયમાં આવેલ જે કર્મ હોય તે જ “ચલિત” ઉદયમાં આવી ચૂકયું–એ પ્રમાણે કહેવાય છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #176

प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१३०१सू०९ "चलमाणे चलिए" इत्यादि पदव्याख्या १५३
ननु चलदिति-वर्तमाननिर्देशश्वलितमिति च भूतनिर्देशस्ततो वर्तमानभूतयोः कथमभेदनिर्देशः ? नहि विरुद्धयोः पदार्थयोरभेदव्यवहारो भवति यथा पुण्य-पापयोः, आलोक-तमसोर्वा न भवति तादात्म्यम् , कुतः ? विरोधात् , तदेव हि विरुद्धानां विरुद्धत्वं यदेकत्र सहानवस्थितत्वम् , यदि विरुद्धयो
शंका-"चलत्" उदय में आ रहा है जो ऐसा निर्देश है वह तो वर्तमान काल को लेकर होता है, अर्थात् " चलत् " ऐसा जो कहा जाता है वह वहां मौजूद है इसलिये वर्तमान काल का निर्देश है, और चलित ऐसा जो निर्देश है यह भूतकाल में हो चुका इस अपेक्षा भूतकाल का निर्देश है, वह वर्तमान में वहां नहीं है । इसलिये वर्तमान
और भूत, इन दोनों के अभेद् (एक) का निर्देश आप कैसे करते हो? विरुद्ध दो पदार्थों में अभेद का व्यवहार होता नहीं है, जैसे पुण्य और पाप में अभेद का व्यवहार नहीं होता है। अथवा-अंधकार और प्रकाश, इन दोनों में अभेद का-एकत्व का व्यवहार नहीं होता है । परस्पर विरोधी पदार्थों में जो अभेद का व्यवहार नहीं होता है उसका कारण उनमें तादात्म्य नहीं है, और यह तादात्म्य उनमें इसलिये नहीं है कि इन दोनों में आपस में विरोध है । विरुद्धपदार्थों में विरुद्धता यही तो है कि जो वे एक जगह साथ२ नहीं रह सकते हैं । यदि विरुद्ध पदार्थों में भी तादात्म्य मान लिया जावे तो फिर उनमें आपसमें नीलोत्पल की तरह विरोध ही नहीं रहता है । इस तरह जब वर्तमानत्व और भूतत्व में
Ast-" चलत् "-'उध्यम मावी २७स छ' सो नि । छे ते तो पतमानानी अपेक्षाये थाय छे. मेटो, “चलत्" २ उवामा भावे छे ते त्या भा छे तेथी वर्तमान नि ! थाय छे. मने 'चलित'
ભૂતકાળમાં થઈ ચૂકયું' એ દષ્ટિએ જોતાં ત્યાં ભૂતકાળને નિર્દેશ થાય છે–તે વર્તમાનમાં ત્યાં નથી. તે પછી વર્તમાન અને ભૂતમાં અભેદ (એકત્વ) આપ કેવી રીતે બતાવો છે? બે વિરોધી પદાર્થોમાં અભેદને વ્યવહાર હોઈ શકો નથી. જેમ કે-પુણ્ય અને પાપમાં અભેદ (એકત્વ) નો વ્યવહાર થતું નથી. પ્રકાશ અને અંધકારમાં અભેદને વ્યવહાર થતો નથી. જ્યારે બે પદાર્થો વચ્ચે તાદામ્ય ન હોય ત્યારે તેમની વચ્ચે અભેદને વ્યવહાર થતો નથી. તે તાદા
મ્ય ન હોવાનું કારણ એ છે કે તેમની વચ્ચે પરસ્પર વિરોધ હોય છે. વિરોધી પદાર્થોમાં એવી વિરૂદ્ધતા હોય છે કે તેઓ એક જ જગ્યાએ સાથે સાથે રહી શકતા નથી. જે વિરોધી પદાર્થોમાં તાદામ્ય માની લેવામાં આવે તે તેમની વચ્ચે નીલેમ્પલની જેમ પરસ્પરમાં વિરોધ જ ન રહે. એજ પ્રમાણે જે વર્ત,
भ० २०
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #177

भगवतीसूत्र रपि तादात्म्यं भवेत्तदा परस्परं विरोध एव न स्यात् , नीलोत्पलमिव, तदिह वर्तमानत्व-भूतत्वयोविरोधात् तदाधारयोः कथमेकत्र सहावस्थानमिति चेत्माह
यथा पटादेरुत्पत्तिफाले प्रथमतन्तुप्रवेशसमयादारभ्य पट उत्पद्यते इति व्यवहारात् पटस्योत्पधमानता निश्चीयते, उत्पधमान एव पट उत्पन्नो भवतीति व्यवहारो रश्यते, तथा चलत् चलितमिति व्यपदिश्यते । पटेऽप्युत्पधमानता वर्तमानकाल एक, आपस में विरोध है तो इनके आधारभूत जो पदार्थ है जो " चलमाणे चलिए" आदि हैं उनका एकत्र सहावस्थान कैसे संभव हो सकता है। ___ उत्तर-जिस प्रकार पटादिकों की उत्पत्ति के समय में प्रथमतंतुप्रवेश के समय से लेकर “पट उत्पन्न हो रहा है" इस प्रकार काव्यवहार होने लगता है, और इसी व्यवहार से पट में उत्पद्यमानता का निश्चय किया जाता है, अर्थात् पट अभी उत्पन्न नहीं हुआ है-बना नहीं है-उत्पन्न हो रहा है-बन रहा है, फिर भी उत्पद्यमान को ही उत्पन्न हुआ मान लिया जाता है, ऐसा व्यवहार देखा जाता है, और इसी व्यवहार के बल पर " उत्पद्यमान एव पट उत्पन्नो भवतीति" ऐसा कह दिया जाता है, उसी तरह चलत् को चलित कह दिया जाता है। अर्थात् जो उदय में आ रहा है वह उदय में आ चुका, ऐसा व्यवहार हो जाता है। यदि इस पर यों कहा जाय कि पट में उत्पद्यमानता वर्तमानकाल है, और उत्पन्नता માનત્વ અને ભૂતત્વમાં પરસ્પરમાં વિરોધ હોય તે તેમના આધારભૂત પદાર્થો २ "चलमाणे चलिए" पाहिजे तेमनुं सत्र सास्थान (साथे २डवानु) કેવી રીતે સંભવી શકે છે?
ઉત્તર-જેવી રીતે પટાદિકોની ઉત્પત્તિના સમયે (કાપડ આદિ વણવાનું શરૂ થાય ત્યારથીજ)એટલે તાર ભરવાનું કામ શરૂ થાય ત્યારથી “પટ ઉત્પન્ન થઈ રહ્યો છે. એવું વ્યવહારમાં બેલાય છે, અને એજ વ્યવહારથી પટ તૈયાર થઈ રહ્યો છે. એ નિશ્ચય કરાય છે–તેની ઉત્પદ્યમાનતાનો નિર્ણય કરાય છે. એટલે કે હજી પટ તૈયાર થયો નથી પણ બની રહ્યો છે. તૈયાર થવા માંડે છે. એ રીતે ઉત્પદ્યમાનને જ ઉત્પન્ન થયેલ માની લેવાય છે, એવું વ્યવહારમાં જોવા भो छ, भने मेरी व्यवहार न माघारे "उत्पद्यमान एव पट उत्पन्नो भवतीति" सभी वाय छे. २४ प्रमाणे चलत् ने 'चलित' उवाय छे. मेटसे है જે ઉદયમાં આવી રહેલ છે તે ઉદયમાં આવી ચૂક્યું છે, એ વ્યવહાર થઈ જાય છે. જે તે બાબતમાં એમ કહેવામાં આવે કે પટમાં ઉત્પદ્યમાનતા વર્તમાનકાળ છે અને ઉત્પન્નતા ભૂતકાળ છે. છતાં પણ ઉત્પદ્યમાન પટને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #178

प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१२०१सू०२ "चलमाणे चलिए "इत्यादि पदन्याख्या १५५ उत्पन्नता तु भूतकालस्तादृशोत्पत्तेः। इत्थमपि पटे उत्पद्यमाने एव उत्पन्नो भवतीति व्यवहारः प्रामाणिकस्तर्हि चलत् चलितमिति व्यवहारे का बाधा भवतामिति ।
ननु प्रथमतन्तुप्रवेशसमये पटस्योत्पत्तिरेव नास्ति किन्तु प्रयमतन्तुमवेशादारभ्यान्तिमतन्तुमवेशे जाते एव पट उत्पन्न इति व्यवहारः प्रामाणिको न तु मध्ये, इति दृष्टान्त एवासिद्धः कथं पुनस्तादृशदृष्टान्तेन दार्टान्तिकस्य समर्थन क्रियते, सिद्धेनैव कस्यचित्साधनम् , न तु असिद्धेनेति चेन्न, उत्पत्तिक्रियाकाले प्रथमतन्तुमवेशे यदि पटो नोत्पन्नः स्यात् तदा सा प्रथमा क्रिया निरर्थिकैव भूतकाल है परन्तु फिर भी उत्पद्यमान पट को उत्पन्न हो चुका, ऐसा जो कह दिया जाता है उसका कारण यह है कि पट वैसा ही-पटरूप से हीउत्पन्न हो जाता है भिन्नरूप से नहीं, इसलिये हो रहे को हो चुका, ऐसा कहने में कोई बाधा नहीं है तो फिर उदय में आ रहे कर्म को उदय में आ चुका ऐसा कहने में आप को क्या आपत्ति है ? ।
शंका-आप यह खूब कहा कि प्रथमतन्तुप्रवेश समय में पट की उत्पत्ति मान ली जाती है, जब वहां पट है ही नहीं तब उसकी उत्पत्ति कैसी ? यह तो प्रथमतन्तुप्रवेश से लगाकर अन्तिमतन्तुप्रवेश के समय में ही होती है-तभी जाकर पट उत्पन्न हो चुका ऐसा व्यवहार प्रमाणिक माना जा सकता है, बीच में यह व्यवहार प्रामाणिक कैसे मान लिया जावे ?। इस तरह "चलमाणे चलिए" को सिद्ध करने के लिये जो आपने यह दृष्टान्त दिया है वह सिद्ध नहीं है । दृष्टान्त तो ઉત્પન્ન થઈ ગયે, એવી રીતે માની લેવામાં આવે છે તેનું કારણ એ છે કે પટએવુંજ એટલે પટરૂપે ઉત્પન્ન થઈ જાય છે-ભિન્ન રીતે ઉત્પન્ન થતો નથી. તેથી “થઈ રહ્યું છે તેને “થઈ ચૂકયું છે એમ કહેવામાં કઈ પણ વાંધે આવતે નથી. એજ પ્રમાણે ઉદયમાં આવી રહેલ કમને ઉદયમાં આવી ચૂક્યાં માનવામાં આપને શી મુશ્કેલી છે?
શકા—આપે તે બહુ વિચિત્ર વાત કહી–પ્રથમત—પ્રવેશસમયે જ પટની ઉત્પત્તિ માની લેવાની આપે જે વાત કરી તે કેવી રીતે માની શકાય ? જે ત્યાં પટ જ નથી તે તેની ઉત્પત્તિ કેવી? એતે પ્રથમતતુપ્રવેશથી માડીને છેવટના તંતુપ્રવેશ સમયે થાય છે–ત્યારે જ પટ ઉત્પન્ન થઈ ગયે, એવું કહી શકાય, પણ વચ્ચે જ એવા પ્રકારને વ્યવહાર કરવામાં આવે તો तेने वी शते प्रामाणुिॐ मानी शाय ? ॥ शते मापे "चलमाणे चलिए" नुं પ્રતિપાદન કરવા જે દૃષ્ટાંત આપ્યું છે તે સિદ્ધ થતું નથી. દૃષ્ટાંત સિદ્ધ થવું
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #179

भगवतीसूत्रे स्यात् , कार्योत्पादनमेव क्रियाफलम् , तद् यदि सा प्रथमा क्रिया फलं नोत्पादयेत् तदा कथमिव सा सफला ? एवं यदि प्रथमक्षणे पटो नोत्पन्नस्तदोत्तरक्षणपरम्परायामपि पटो नैवोत्पद्येत, को हि पूर्वोत्तरक्षणयोः क्रियात्वे विशेषः ? येन प्रथमेन नोत्पन्न उत्तरेणोत्पत्तिं प्राप्नुयादिति । उत्पादिकायाः क्रियायाः को हि विशेषो येनैवं भवेत् , क्रियात्वं तु पूर्वोत्तरयोरुभयोरपि क्रिययोः विद्यते, ततो यदि उत्तरासिद्ध होना चाहिये परन्तु इस प्रकार विचार करने पर यह दृष्टान्त सिद्ध ही नहीं होता है । असिद्ध दृष्टान्त अपने दाष्टान्तिक का साधक नहीं होता, यह प्रामाणिक पुरुषों का कथन है। ___उत्तर-ऐसा नहीं कहना चाहिये, क्यों कि उत्पत्तिक्रियाकालमें कि जो तंतुके प्रवेशका प्रथम समय है, उसमें यदि पट उत्पन्न न हो तो वह प्रथम क्रिया निरर्थिका (निष्फल) ही हो जानी चाहिये, कार्य की उत्पत्ति करना यही तो क्रिया का फल है । अब यदि वह प्रथम क्रिया फल को उत्पन्न नहीं करती है तो फिर वह सफल कैसे हो सकती है। सोचो तो सही, यदि प्रथम समय में पट उत्पन्न हुआ न माना जावे तो उत्तरक्षणपरम्परा में भी वह कैसे उत्पन्न हो सकता है ? अर्थात् नहीं हो सकता । पूर्वक्षण और उत्तरक्षण में ऐसी कोई विशेषता तो है नहीं कि पूर्वक्षण में अनुत्पन्न पट उत्तरक्षण में उत्पन्न हो जावे । पूर्वक्षण क्रियारूप है और उत्तरक्षण भी क्रियारूप है, अतः जब इन दोनों में क्रियारूप से कोई विशेषता ही नहीं है-अर्थात् दोनों क्षण क्रियारूप ही है જોઈએ પણ આ પ્રમાણે વિચાર કરતાં આ દૃષ્ટાંત સિદ્ધ જ થતું નથી. દાણીન્તિક (જે સિદ્ધાંત સિદ્ધ કરવા માટે દષ્ટાંત અપાતું હોય) નું પ્રતિપાદન કરવામાં અસિદ્ધ દૃષ્ટાંત સાધક થતું નથી, એ પ્રામાણિક પુરુષને મત છે.
ઉત્તર–એમ કહેવું જોઈએ નહીં, કારણ કે તંતુપ્રવેશના પ્રથમસમયરૂપ ઉત્પત્તિકિયાકાળે જે પટને ઉત્પન્ન થયેલો ન માનવામાં આવે છે તે પ્રથમ કિયા નિરર્થક નિષ્ફળ) જ ગયેલી ગણવી જોઈએ. કાર્યની ઉત્પત્તિ કરવી એ તે કિયાનું ફળ છે. જે તે પ્રથમ ક્રિયા ફળને ઉત્પન્ન કરતી ન હોય તે તે સફળ કેવી રીતે થઈ શકે? જે પ્રથમ સમયમાં પટને ઉત્પન્ન થયેલે ન માન. વામાં આવે તે ઉત્તર (પાછળની) ક્ષણપરમ્પરામાં પણ તે કેવી રીતે ઉત્પન્ન થઈ શકે છે? એટલે કે ઉત્પન્ન થઈ શકે જ નહીં. પૂર્વેક્ષણ અને ઉત્તરક્ષણમાં એવી કઈ વિશેષતા તે નથી કે પૂર્વેક્ષણમાં અનુત્પન્ન પટ ઉત્તરક્ષણમાં ઉત્પન્ન થઈ જાય. પૂર્વેક્ષણ કિયારૂપ છે અને ઉત્તરક્ષણ પણ ક્રિયારૂપ છે. તેથી જે તે બનેમાં ક્રિયારૂપે વિશેષતા ન હોય-એટલે કે તે બને ક્ષણે કિયારૂપ જ હોય
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #180

प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१३०१सू०९ "चलमाणे सलिए" इत्यादि पदव्याख्या१५७ न्तिमक्रियया पटस्योत्पत्तिः स्वीक्रियेत तदा प्रथमक्रिययापि पटस्योत्पत्तिर्वाच्या, अथ च यदि प्रथमया क्रियया नोत्पद्यते पटस्तदा क्रियात्वाऽविशेषादन्तिमक्रियोत्तरकालेऽपि पटो नोत्पधेत इति पटस्यानुत्पाद एव स्यात् , दृश्यते चान्तिमतन्तुप्रवेशे सति पटस्योत्पत्तिरिति, अतः प्रथमतन्तुमवेशसमये एवावयविनः पटस्य कियानपि भागः समुत्पन्नः, यश्च शेषो भागः प्रथमक्रियया नोत्पन्नः स भागो द्वितीयया जायते, एवमेव यो यो शो नोत्पद्यते तादृशतादृशभागस्यान्तिमक्रियया
तब यह मानना चाहिये कि यदि पट प्रथमक्रियाकाल में उत्पन्न नहीं होता है वह द्वितीयादि क्षणपरम्परा में भी उत्पन्न नहीं हो सकता है। यदि उत्तर अन्तिम क्रिया से पट की उत्पत्ति होती है, ऐसी बात आप मानते हो तो यह भी मानना चाहिये कि प्रथमक्रिया से भी पट की उत्पत्ति होती है । यदि प्रथमक्रिया से पट उत्पन्न नहीं होता है तो फिर वह अन्तिम क्रिया से भी उत्पन्न नहीं हो सकता है । इस तरह पट का कभी उत्पाद नहीं हो सकेगा। परन्तु ऐसा तो प्रतीत नहीं होता कि अन्तिमतन्तुप्रवेश के समय में भी पट उत्पन्न नहीं होता है ? होता है, अतः यह मानना चाहिये कि प्रथमतन्तुप्रवेश के समय में ही अवयवी पट का कितनाक भाग उत्पन्न हो जाता है । जो अवशिष्ट भाग और उत्पन्न होने के लिये बाकी रहता है कि जिसे प्रथमक्रिया ने उत्पन्न नहीं किया है वह द्वितीय क्रिया से उत्पन्न होता है। इसी तरह जो जो पट का और२ अंश उत्पन्न नहीं हो पाता है वह वह अंश अन्तिम
તે એમ માનવું જ પડે કે જે પ્રથમ ક્રિયાકાળમાં પટ ઉત્પન્ન થતા નહીં હોય તે તે ત્યાર પછીની ક્ષણપરમ્પરામાં પણ ઉત્પન્ન થઈ શકતું નથી. જે ઉત્તર અન્તિમ ક્રિયા દ્વારા પટની ઉત્પત્તિ થાય છે એવું આપ માનતા હો તે એ પણું માનવું જ જોઈએ કે પ્રથમ કિયાથી પણ પટની ઉત્પત્તિ થાય છે. જે પ્રથમ કિયાથી પટ ઉત્પન્ન થતો ન હોય તે તે અન્તિમ ક્રિયાથી પણ ઉત્પન્ન થઈ શક્તા નથી. આ રીતે માનવામાં આવે તે પટનું ઉત્પાદન જ કદી થઈ શકે નહીં. પણ એવું તે લાગતું નથી કે અન્તિમ તંતુ પ્રવેશના સમયે પણ પટ ઉત્પન્ન થતું ન હોય. તેથી એ માનવું જ જોઈએ કે પ્રથમ તંતુ પ્રવેશના સમયે જ અવયવી પટને કેટલેક ભાગ તે ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. બાકીને જે ભાગ ઉત્પન્ન થવાને બાકી રહે છે તે દ્વિતીય ક્રિયાથી ઉત્પન્ન થાય છે. એજ પ્રમાણે પટને જે જે વિભાગ આગલી ક્રિયાઓમાં ઉત્પન્ન થતું નથી તે તે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #181

भगवतीस्त्रे क्रमश उत्पत्तिर्जायते इत्यन्तिमतन्तुप्रवेशकाले निष्पन्नः पट इति व्यपदेशो भवतीति । यदि च प्रथमकार्यनिरपेक्षा उत्तरक्रिया तदैव उत्तरक्रियायाः सार्थक्यं भवेन्नान्यथा, तदेवं यथा प्रथमसमये उत्पद्यमान एव पट उत्पन्नस्तथैव असंख्यातसमयपरिमाणवत्या उदयावलिकायाः प्रथमसमयादारभ्य चलदेव कर्म चलितमिति कथ्यते । यतो यदि चलनोन्मुखीभूतं कर्म उदयावलिकायाः प्रथमसमये न चलेत् तदा प्रथमसमये चलनरहिता सती सा क्रिया कर्मनिरथिका भवेत् , अत्र कर्मपदं क्रियापरकं ज्ञेयम् , तथा तत्कर्म प्रथमसमये नाचलत्तथैव द्वितीय-तृतीयादिसमयेऽपि न चलिष्यति, यतश्चलनरहितप्रथमसमयात् द्वितीयादिसमये किं वैलक्षण्यम् ? पर्यन्त की क्रिया से क्रमशः उत्पन्न होता जाता है । इस तरह अन्तिमतन्तुप्रवेशकाल में पट निष्पन्न हो चुका, ऐसा व्यवहार होता है । उत्तरक्रिया की सार्थकता तो इसी में है कि वह प्रथमक्षण की क्रिया के कार्य से निरपेक्ष रहे, अतः जिस प्रकार प्रथम समय में उत्पद्यमान ही पट उत्पन्न कह दिया जाता है उसी प्रकार असंख्यातसमय की प्रमाणवाली उदयावलिका के प्रथम समय से लेकर उदय में आये हुए कर्म पुद्गल चलित-उदय में आचुके, ऐसे कह दिये जाते हैं, क्यों कि चलनोन्मुखीभूत कर्म उदयावलिका के प्रथम समय में उदय में न आवे तो प्रथम समय में कर्मपुद्गलों के उद्यरूप चलनरहित होती हुई वह क्रिया क्रिया ही नहीं मानी जावेगी। तथा-वह कर्मपुद्गल प्रथम समय में यदि उदय में न आवे तो द्वितीय तृतीय आदि समय में भी वह उद्य में नहीं आसकेगा, क्यों कि कर्मपुद्गलों के उदयरूप चलन से रहित उस प्रथम ભાગ અન્તિમ કાળ સુધીની ક્રિયાઓ દ્વારા ક્રમશઃ ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. આ રીતે અન્તિમતંતુપ્રવેશકાળે પટનું નિર્માણ થઈ ગયું, એમ વ્યવહારમાં કહે વાય છે. ઉત્તરક્રિયાની સાર્થકતા (સફળતા) તે તેમાં જ છે કે તે પ્રથમ ક્ષણની ચિાના કાર્યથી નિરપેક્ષ રહે. તેથી જેમ પ્રથમ સમયે જ ઉત્પદ્યમાન પટને ઉત્પન્ન થયો કહી દેવાય છે તેમ અસંખ્યાત સમયની પ્રમાણ વાળી ઉદયાવલિકાના પશમ સમયથી માંડીને ઉદયમાં આવેલાં કર્મ પુદ્ગલેને “ચલિત–ઉદયમાં આવી ચણા એમ કહી દેવાય છે. કારણ કે ચલને—ખ થયેલ કર્મ જે ઉદયાવલિકાના પ્રથમ સમયમાં ઉદયમાં ન આવે તે પ્રથમ સમયમાં કર્મપુદગલેના ઉદય૩૫ ચલનથી રહિત એવી તે કિયાને કિયા જ ન માની શકાય. તથા જે તે કર્મપદગલ પ્રથમ સમયમાં ઉદયમાં ન આવે તે દ્વિતીય, તૃતીય આદિ સમયમાં પણ તે ઉદયમાં નહીં આવી શકે. કારણ કે કર્મ પુદ્ગલેના ઉદયરૂપ ચલનથી રહિત તે પ્રથમ સમય કરતાં અન્ય દ્વિતીય આદિ સમયમાં શી વિલક્ષણતા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #182

प्रमेयचन्द्रिका टीकाश०१७०१ सू०९ “चलमाणे चलिए" इत्यादि नवपदव्याख्या १५९ नैव वैलक्षण्यं विद्यते, क्रियात्वधर्मस्य सर्वत्र समानत्वात्, अतो यथाऽन्तिमसमये चलनरूपा क्रिया मन्यते तथा प्रथमसमयेऽपि चलनरूपा क्रियाऽवश्यमभ्युपगन्तव्या, अतः सर्वसमयानां समानत्वादन्तिमसमये क्रिया स्वीक्रियते, प्रथमसमये सा स्वीकर्तव्येति कथनं युक्तिरिक्तमेव भवति । अपि च कर्मणां स्थितेः परिमितत्वात् कर्माभावाऽभ्युपगमात् उदयावलिकाकालस्यादिसमये एव किंचिच्चलितं सत् तदुतरसमये न चलति तदा उत्तरादिषु तदेव प्रथमं चलनं भवेत्, ततश्च तस्मि
समय से अन्य द्वितीयादि समयों में क्या विलक्षणता हो सकती है ? कोई भी विलक्षणता नहीं, क्यों कि क्रियात्वसामान्यरूप धर्म की सर्वत्र समानता है । इसलिये जैसे अन्तिमसमय में कर्मपुद्गलों की उदयरूप चलनक्रिया मानते हो वैसे ही प्रथम समय में उनकी भी वह चलनरूप क्रिया अवश्य माननी चाहिये, अतः सर्व समयों में समानता होने से " अन्तिम समय में ही वह क्रिया मानी जावे और प्रथम समय में वह न मानी जावे " यह कथन युक्ति से रहित है । और भी-कर्मों की स्थिति परिमित होती है इस कारण कर्मों का उदय नहीं होने का ऐसा भी समय आ जाता है कि जिसमें योग्य भव्यात्मा कर्मरहित हो जाता है । उदयावलिकाकालके आदि समयमें ही कर्मोके कुछ२ अंशका उदय माना है सो जो उदद्यावलिका कालके आदि समयमें उदयमें आता है वह उदयावलिका कालके द्वितीयादि समयोंमें उदय नहीं आता है । यदि द्वितीयादि समयोंमें वही प्रथम समयका हुआ उदय चलता रहे तो
હોઈ શકે છે ? કોઈ પણ વિલક્ષણતા હોતી નથી. કારણ કે ક્રિયાત્વસામાન્યરૂપ ધર્માંની સત્ર સમાનતા છે. તે કારણે જેવી રીતે અન્તિમ સમય ક પુદૂંગલોની ઉડ્ડયરૂપ ચલન ક્રિયાને આપ માનેા છે તેવી રીતે પ્રથમ સમયમાં પણ તેમની તે ચલનરૂપ ક્રિયા અવસ્ય માનવી જોઇએ. આ રીતે વિચાર કરતાં સ સમામાં સમાનતા હોવાથી અન્તિમ સમયમાં જ તે ક્રિયા માનવામાં આવે અને પ્રથમ સમયમાં તેને માનવામાં ન આવે તે વાત યુક્તિથી રહિત જ છે. ક્રી—કર્મોની સ્થિતિ પરિમિત હાય છે તે કારણે કનિ ઉદયમાં ન આવવાને એક એવા સમય પણ આવી જાય છે કે જેમાં યેાગ્ય ભવાત્મા ક-રહિત મની જાય છે. ઉયાવલિકા કાળના આદિ સમયમાં જ કર્મોના કાઈ કાઈ અશના ઉય માન્યા છે. જે કર્મો ઉદયાવલિકા કાળના આદિ સમયમાં ઉદયમાં આવે છે તે ઉયાવલિકા કાળના દ્વિતીયાદિ સમયામાં ઉદ્દયમાં આવતાં નથી. જો ઉત્તરાદ્ધિ સમયેામાં તે પ્રથમ સમયમાં થયેલા ઉત્ક્રય ચાલુ રહે તે તે પ્રથમ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #183

१६०
भगवतीसूत्रे न्नेव चलने सर्वेषामुदयावलिकाचलनसमयानां नैरर्थक्यमापतेत् , अतो यदि चरमसमये कर्म चलतीति मन्यते, तदा सर्वस्मिन्नेव समये कर्म चलतीति अवश्यमेव स्वीकरणीयमिति स्ववर्तमानतायां चलदपि तत्कर्म स्वस्वपूर्वापेक्षया चलितमिति व्यपदेशे कापि न क्षतिरिति यदुक्तम् 'चलमाणे चलिए' तत्सुष्टु एवोक्तमिति१ । उस प्रथम समयके हुए उदयके चलनमें ही समस्त उदयावलिकाके समयोंका क्षय हो जावेगा, अर्थात् आदि चलन में ही उद्यावलिकाका सर्वकाल समाप्त हो जावेगा तो फिर कभी भी कर्मों का अन्त हो ही नहीं सकेगा। दूसरे-उदयावलिकाके प्रथम समयमें जितना कर्माश उदयमें आ गया है वही आवलिकाके द्वितीयादि समयोंमें उदय आया हुआ माना जावे तो फिर आवलिकाके वे द्वितीयादि समय सब निरर्थक ही मानना पडेगा, क्यों कि उनकी कहीं सफलता तो हुई नहीं है । प्रथम समयके कर्मोदयांशकी अपेक्षा उनकी सफलता मानी नहीं जासकती है, क्यों कि उस अंशका उदय तो प्रथम समयमें हो ही चुका है। इसलिये यदि चरम समयमें प्रथमादि समयके आये हुए उदयांशके विना अवशिष्ट कर्माश उदयमें आता है तो यह अवश्य ही मानना चाहिये कि कर्म उदयावलिकाके सर्व समयोंमें भिन्न२ अंशसे उदयमें आता रहता है, अतः स्ववर्तमानतामें उदयमें आया हुआ भी वह कर्म अपने२ पूर्व अंशोंकी अपेक्षासे उदयमें आचुका, इस प्रकारके कथनमें कोई સમયે થયેલ ઉદયના ચલનમાં જ સમસ્ત ઉદયાવલિકાના સમયને ક્ષય થઈ જશે એટલે કે આદિ ચલનમાં જ ઉદયાવલિકાને સકાળ સમાપ્ત થઈ જશે તે પછી કદી પણ કર્મોને અન્ત થઈ શકશે જ નહીં. બીજું–ઉદયાવલિકાના પ્રથમ સમયમાં જેટલાં કર્મના અંશ ઉદયમાં આવી ગયા છે તેમને જ આવલિકાના દ્વિતીયાદિ સમયમાં ઉદયમાં આવ્યા માની લેવામાં આવે તે પછી આવલિકાના તે દ્વિતીયાદિ બધા સમયને નિરર્થક જ માનવા પડશે. કારણ કે તેમની કયાંય સફળતા તે થઈ નથી. પ્રથમ સમયના કર્મોદયના અંશની અપેક્ષાએ તેમની સફળતા માની શકાય નહીં, કારણ કે તે અંશને ઉદય તે પ્રથમ સમયમાં જ થઈ ચૂક્યો છે. તેથી જે ચરમ સમયમાં પ્રથમાદિ સમયે આવેલ ઉદયાંશ વગરના બાકીના કર્માશ ઉદયમાં આવતા હોય તો તે વાત અવશ્ય માનવી જ પડશે કે ઉદયાવલિકાના સર્વ સમયમાં કર્મ ભિન્ન ભિન્ન અંશે ઉદયમાં આવતું રહે છે. તેથી સ્વવર્તમાનતામાં ઉદયમાં આવેલ તે કર્મ પિત–પિતાના પૂર્વ અશોની અપેક્ષાએ ઉદયમાં આવી ચૂક્યું, એવા કથનમાં કેઈ દેષ રહેતો નથી.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #184

प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१३०१सू०९ “चलमाणे चलिए" इत्यादिपव्याख्या १६१ ___ "उदीरिज्जमाणे उदीरिए” इति उदीयमाणमुदीरितम् , अनुदयमाप्तस्य स्वकीयफलदानायोदयमप्राप्तस्य आगामिकेन चिरकालेन वेदयितव्यस्य कर्मदलिकस्य विशिष्टाध्यवसायलक्षणेन करणेनाऽऽकृष्योदयावलिकायां प्रक्षेपणमुदीरणा। सा चासंख्येयसमयलक्षणा। तया पुनरुदीरणया प्रथमसमये एव उदीर्यमाणस्य कर्मण उत्पद्यमानपटस्योत्पन्नमिव उदीरितत्वं भवति, अतः उदीयमाणमेव कर्म उदीरितमिति व्यवह्रियते, इति २॥ क्षति नहीं आती है । तात्पर्य कहनेका यही है कि उद्यावलिकाके असंख्यात समय होते हैं इनमें कर्मपुद्गल क्रमशः उदयमें आते रहते हैं, अतः कर्मका जितना अंश उद्यावलिकाके जिस२ समयमें उदयमें आचुका है उस अपेक्षासे वह कर्म आगे२ उदयावलिकाके समयमें उदयमें आता हुआ भी चलित कहा जाता है, और अभी जितने अंशमें उदयमें आ रहा है उतने अंशमें वह "चलमाणे” है । इस प्रकारके अपेक्षाकथनमें कोई विरोध नहीं है, इसलिये "चलमाणे चलिए" यह सूत्र विलकुल निर्दोष कहा गया है । ___"उदीरिजमाणे उदीरिए” उदीर्यमाण कर्मको उदीरित कहना यह भी ठीक है, उदय अवस्थाको प्राप्त नहीं हुए ऐसे कर्मदलिकको कि जो आगामी लंबे कालमें उदयमें आने योग्य है उसको विशिष्ट अध्यवसायरूप करणके द्वारा खींचकर उदयावलिकामें प्रक्षिप्त करना अर्थात् उदयमें लाना इसका नाम उदीरणा है । यह उदीरणा असंख्यात समयकी होती है। કહેવાનું કાર્ય એ છે કે ઉદયાવલિકાના અસંખ્યાત સમય હોય છે. તે સમ
માં કર્મપદગલ કમશઃ ઉદયમાં આવતાં રહે છે. તેથી કર્મને જેટલે અંશ ઉદયાવલિકાના જે જે સમયમાં ઉદયમાં આવી ચૂક્યો છે તે અપેક્ષાએ તે કર્મ ઉદયાવલિકાના ઉત્તર સમયમાં (પછીના સમયમાં) ઉદયમાં આવવા છતાં પણ ચલિત કહેવાય છે. અને અત્યારે જેટલા અંશે ઉદયમાં આવી રહેલ છે તેટલા मश "चलमाणे" छ. सारे वियापामा मावे तो मा अपेक्षा थनमा विरोध नथी. तेथी “चलमाणे चलिए" सूत्रने तदन निषि उपामा आवेस छ. (१)
"उदीरिज्जमाणे उदीरिए" sीय भए भने हरित आयु मे ५ . બર છે. ઉદયમાં નહીં આવેલાં પણ આગામી લાંબે કાળે ઉદયમાં આવવાને
ગ્ય જે કર્મલિકે છે તેમને વિશિષ્ટ અધ્યવસાયરૂપ કરણ દ્વારા ખેંચીને ઉદયાવલિકામાં લાવવા તેનું નામ ઉદીરણા છે. તે ઉદીરણા અસંખ્યાત સમયની भ०-२१
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #185

१६२
भगवतीसूत्रे ___ "वेइज्जमाणे वेइए” इति, वेधमानं वेदितमिति, वेदनं नाम कर्मजनितफलानुभवनम् , तच्च वेदनमवाधाकालस्थितिक्षयादुदयं प्राप्तस्य, उदीरणया उदये समानीतस्य च कर्मणो भवति, तस्य वेदनाकालस्यासंख्यातसमयत्वात् आधसमये एव वेद्यमानं कर्म वेदितं भवतीति व्यवहियते ३।
"पहिज्जमाणे पहीणे" इति, प्रहीयमाणं प्रहीणमिति, जीवप्रदेशैः सह संबद्धस्य कर्मणस्तेभ्यः पृथग् भवनं-प्रहाणम्-प्रकर्षण हानं परित्याग इति, तादृशइस उदीरणाके द्वारा प्रथम समयमें ही उदीयमाण कर्म उत्पद्यमान पटमें उत्पन्नत्वकी तरह उदीरित होता है इसलिये उदीर्यमाण ही कर्म उदीरितरूपसे व्यवहृत होता है २।। ___"वेइज्जमाणे वेहए" वेद्यमान कर्मको वेदित कहना यह भी ठीक है। कर्मजन्य फलका अनुभवन करना-भोगना-इसका नाम वेदन है । अबाधा कालके बाद ही कर्मका उद्य होता है, अर्थात् बंध होते ही कर्म अपना फल नहीं देता है, किन्तु अबाधाकालको छोड़कर ही कर्म अपना फल देता है, ऐसा सिद्धान्तका कथन है । इसलिये विवक्षित कर्मके अबाधाकालकी जितनी स्थिति पड़ी है उस स्थितिकी समाप्ति होनेसे उदय अवस्थाको प्राप्त हुए कर्मका, अथवा उदीरणा द्वारा उद्यमें लाये गये कर्मका जो फलानुभवन होता है वह वेदन है। इस वेदनका काल असंख्यात समयका है, इसलिये आद्य समयमें वेद्यमान कर्म-भोगने में आ रहा कर्म-भोग लिया, इस प्रकारके व्यवहारका विषय होता है । હોય છે. આ ઉદીરણા દ્વારા પ્રથમ સમયમાં જ ઉદીર્યમાણ કર્મ ઉત્પદ્યમાન પટમાં ઉત્પન્નત્વની જેમ ઉદીરિત થાય છે. તેથી ઉદીર્યમાણુ કમને જ ઉદારિત इथे व्यवहारमा मासाय छे. (3)
____“बेडज्जमाणे वेहए" वेधमान भन त त ५५ मरा५२ छे. કર્મજન્ય ફળને ભેગવવું–અનુભવન કરવું તેનું નામ વેદન છે. અબાધાકાળ પછી જ કર્મને ઉદય થાય છે, એટલે કે કર્મને બંધ પડતાં જ કર્મ પિતાનું ફળ દેતું નથી. પણ અબાધકાળ પસાર થયા પછી જ કર્મ પોતાનું ફળ આપે છે, એવું સિઢાંતનું કથન છે. તેથી વિવક્ષિત કર્મના અબાધકાળની જેટલી સ્થિતિ પડી હોય તે સ્થિતિની સમાપ્તિ થતાં ઉદયાવસ્થામાં આવેલાં કમને અથવા ઉદીરણું દ્વારા ઉદયમાં લાવવામાં આવેલ કર્મને જે ફલાનુભવ થાય છે તેને વેદન કહે છે. તે વેદનને કાળ અસંખ્યાત સમયને છે, તેથી આદ્ય (શરૂઆતના) સમયમાં વેभान उभ-सागपातुं ४म-सागवी सीधु, सेभ व्यवहार थाय छ (3)
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #186

प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१३०१सू०९ "चलमाणे चलिए" इत्यादिपव्याख्या १६३ पहाणमपि असंख्यसमयपरिमाणमेव, तस्य प्रथमसमये प्रहीयमाणस्यैव कर्मणः किंचिदंशेन महीणत्वं भवति तस्मात् अंशतः प्रहीयमाणस्य कर्मणः महीणत्वं भवतीति प्रहीयमाणं कर्म प्रहीणमिति व्यवहियते ४॥ ___ “छिज्जमाणे छिन्ने" इति, छियमानं छिन्नमिति, छेदनं नाम अष्टमु करणेमु चतुर्थापवर्तनानामककरणविशेषेण कर्मणः दीर्घकालिकस्थितीनां इस्वताकरणम् । अस्य करणस्य स्वभावः कर्मणः स्थितिरसयोहसिकरणम् , एतादृशछेदनस्यापि असंख्येयाः समयाः भवन्ति, तत्र छेदनस्य प्रथमसमये छिधमानस्यैव
"पहिजमाणे पहीणे" प्रहीयमाण कर्मको प्रहीण कहना यह भी ठीक है । जीव प्रदेशोंके साथ संबद्ध हुए कर्मका उन प्रदेशोंसे पृथक् होना इसका नाम प्रहीण है। ऐसे प्रहीणका भी काल असंख्यात समयका है। असंख्यात समय वाले प्रहीणके प्रथम समयमें प्रहीयमान ही कर्मकी कितनेक अंशसे प्रहीणता होती है । इसलिये अंशसे प्रहीयमान कर्मको प्रहीण कहना यह व्यवहार अबाधित है। तात्पर्य कहनेका यही है कि जीवप्रदेशोंसे अंशतः भी जुदे हो रहे कर्मको जुदा हुआ कहना दोष नहीं है ।। ___छिन्नमाणे छिन्ने" छिदते हुए कर्मको छिद गया कहना यह भी ठीक है । आठ करणोंमें चौथा अपवर्तना नामका एक करण है । इस करण विशेषसे कर्मकी दीर्घकालिक स्थितिको कम करना-थोडे कालवाली करना इसका नाम छेदन है। इस करणका स्वभाव स्थिति और रसको कम-हास करनेका है । इस प्रकारके अपवर्तनाकरणरूप छेदनकी भी
“पहिज्जमाणे पहीणे" प्रतीयमा भने प्राडा ४ाम ५ नथी. ७१ પ્રદેશની સાથે જકડાયેલાં કર્મનું તે પ્રદેશથી અલગ થવું તેનું નામ “પ્રહણ છે. તે પ્રહણને કાળ પણ અસંખ્યાત સમયને છે. અસંખ્યાત સમય વાળા પ્રહણના પ્રથમ સમયમાં પ્રહીયમાન કમની કેટલેક અંશે પ્રહીણતા થાય છે. તેથી અંશતઃ પ્રહાયમાન કર્મને પ્રહણ કહેવામાં કોઈ વાંધો નડતું નથી. એટલે કે જીવ પ્રદેશમાંથી અંશતઃ પણ જુદા પડી રહેલા કર્મને જુદા પડી ગયા, એમ કહેવામાં કઈ દેષ નથી.()
"छिज्जमाणे छिन्ने" छेहातi भनि छ। यो उपामा ५५ होष नथी. આઠ કરણમાંનું અપવર્તના નામનું જે ચોથું કરણ છે તેના દ્વારા કર્મની દીર્ઘકાળની સ્થિતિને ન્યૂન કરવી-ઓછા સમય વાળી કરવી તેનું નામ છેદન છે. આ કરણમાં સ્થિતિ અને રસને કામ કરવાને (હાસ કરવાને) સ્વભાવ હોય છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #187

१६४
भगवतीसूत्रे कर्मणः छिन्नत्वमिति व्यवहारोपि पूर्वोक्तपटदृष्टान्तेन भवति, इत्यतश्छिद्यमानमेव कर्म छिनमिति कथ्यते ५। ___ "भिज्जमाणे भिन्ने " इति, भिधमानं भिन्नमिति, अपवर्तनानामकरणविशेषेण तीव्ररसस्य शुभस्याशुभस्य वा कर्मणो बहुकालात्संचितस्य मंदताकरणम् , अष्टमु करणेषु तृतीयोद्वर्तनानामककरणविशेषेण मन्दरसस्य शुभस्याशुभस्य वा कर्मणश्च तीव्रताकरणं भेदः, अस्य करणस्य स्वभावः कर्मणः स्थितिरसयोवृदिकरणम् । इदं भेदनमप्यसंख्यातसमयकमेव, तस्य प्रथमसमये भिधमानमेव कर्म पटदृष्टान्तेन भिन्न मिति व्यपदिश्यते, इति ६ । स्थिति असंख्यात समयकी है। इस छेदनके प्रथम समयमें छिदते हुए कर्मको छिन्न कहना, ऐसा व्यवहार पूर्वोक्त पदृष्टान्तसे सध जाता है, इसलिये छिद्यमान ही कर्म छिन्न हुआ, ऐसा कहा जाता है ५। ___ "भिज्जमाणे भिन्ने" भिदते हुए कर्मको भिद गया कहना, यह भी ठीक है। अपवर्तनाकरणसे चिरकालसंचित ऐसे शुभ तथा अशुभ कर्मके तीव्र रसको मंदतारूपमें करना, अथवा उद्वर्तनाकरणसे जो कि आठ करणोंमें से तीसरा करण है उससे मन्दरसवाले शुभ और अशुभ कर्म को तीव्ररस देनेवाले करना, इसका नाम भिदना है-भेदन है । इस करण का स्वभाव ऐसा ही है कि यह कर्म की स्थिति और रस में वृद्धि करता है । यह भेदन भी असंख्यात समय की स्थिति वाला होता है । इसके प्रथम समय में भिदता कर्म, पट दृष्टान्त में प्रदर्शित युक्ति के अनुसार भिद गया, इस रूप से व्यवहृत होता है ६।। આ પ્રકારના અપવર્તનાકરણરૂપ છેદનની સ્થિતિ પણ અસંખ્યાત સમયની છે. એ છેદનના પ્રથમ સમયમાં છેદાતાં કર્મને છિન્ન ( છેદાઈ ગયું ) કહેવામાં કઈ દેષ નથી, તે પૂર્વોક્ત પટના દૃષ્ટાંત દ્વારા સિદ્ધ થાય છે. તેથી છિદ્યમાન કર્મને છિન્ન કર્મ કહેવામાં આવે છે (૫).
"भिज्जमाणे भिन्ने" महातां न लेहा गयां वामां पण होष नथी. ચિરકાલ સંચિત શુભ અને અશુભ કર્મના તીવ્ર રસને અપવતના કરણ દ્વારા भई ४२वो तेनुं नाम 'मिदना' नेहा छ. Aथा म २स ami शुभ मने मशुल
भनि तना४२६४ द्वारा तीन २स ना२ ४२ तेनुं नाम भिदना-मेहा छ. (આઠ કરણેમાંના ત્રીજા કરણનું નામ ઉદ્વર્તનાકરણ છે). આ કરણમાં એ સ્વભાવ હોય છે કે તે કર્મની સ્થિતિ અને રસમાં વૃદ્ધિ કરે છે. આ ભેદનની સ્થિતિ પણ અસંખ્યાત સમયની હોય છે. પટના દષ્ટાંતમાં બતાવેલી યુક્તિ અનુસાર પ્રથમ સમયમાં ભેદતા કર્મને “ભૂદાઈ ગયું કહેવામાં કઈ દેષ નથી (૬).
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #188

प्रमेयचन्द्रिका टीकाश०१३०१सू०९ "चलमाणे चलिए" इत्यादि पदव्याख्या १६५ ___" दज्झमाणे दड़े ” इति, दह्यमानं दग्धम् इति, दाहः कर्मदलिककाष्ठानां ध्यानाग्निना स्वस्वरूपापनयनम् , अर्मत्वजननमित्यर्थः। यथा वहिना दग्धानां काष्ठानां स्वकीयस्वरूपापनयनं भस्मादिरूपेण च परिणमनं भवति तथा कर्मदलिलिकानामपि स्वकीयं रूपं ध्यानाग्निाऽपनीयते स एव कर्मणां दाहः कथ्यते । तादृशदाहस्यापि अन्तर्मुहूर्त्तवत्तित्वेन असंख्येयसमयस्यादिसमये दह्यमानमेव कर्म दग्धमिति व्यपदिश्यते । __ "मिज्जमाणे मडे" इति, म्रियमाणं मृतमिति, आयुष्ककर्मदलिकानां क्षयो मरणम् । तादृशमरणमप्यसंख्येयसमयवर्ति, तस्य जन्मनः प्रथमसमयादाराभ्यानु__ "दज्झमाणे दड्डे" जो जल रहा है उसे जल चुका कहना यह भी ठीक है । कर्मदलिकरूप काष्ठ को ध्यानरूप अग्नि से अपने स्वभाव से रहित करना इसका नाम दाह है । जो कर्मलिक पहिले कर्मरूप पर्याय से अपनी आप में स्थित थे उन्हें अकर्मत्वरूप पर्याय से आक्रान्त बनाना यही कर्मों का दाह है। जिस प्रकार अग्निद्वारा भस्मसात् हुआ काष्ठ अपने स्वरूप को छोड़ देता है और भस्मादिरूप से परिणमित हो जाता है, इसी प्रकार ध्यानरूप अग्नि के द्वारा कर्मदलिकों का दाह होता है, इससे उनके स्वरूप का अपयन हो जाता है और वे अकर्मत्वरूप पर्याय में परिणम जाते हैं । यही कर्मों का दाह कहा गया है। यह दाह अन्तर्मुहर्त्तवर्ती होता है और अन्तर्मुहूर्त के असंख्यात समय होते हैं सो आदि समय में जिस कर्मदलिक का दाह हो रहा है उसे दाह हो चुका कहना निर्दुष्ट है ।
"दज्झमाणे दडुढे" २ जी २युं छे तेने ४जी आयु ४ामा ५ होष નથી. કર્મદલિક રૂપી કાકને ધ્યાનરૂપ અગ્નિ દ્વારા તેમના સ્વભાવથી રહિત કરવા તેનું નામ દાહ-જળવું તે) છે. જે કમંદલિકે પહેલાં કર્મરૂપ પર્યાયે પિતામાં રહેલાં હતાં તેમને અકર્મરૂપ પર્યાયથી આક્રાન્ત બનાવવા તેને જ કને દાહ-કર્મોનું જલન કહે છે. જેવી રીતે અગ્નિ દ્વારા બળીને ભસ્મ થયેલ કાષ્ઠ પિતાનું સ્વરૂપ છોડી દે છે અને ભસ્મ રૂપે પરિણમે છે, તેવી જ રીતે ધ્યાન રૂપ અગ્નિ દ્વારા કર્મદલિકેનું દહન થાય છે. તેથી તેમના સ્વરૂપનું અપનયન થાય છે, અને તેઓ અકર્મત્વ પર્યાયમાં પરિણમે છે, તેને જ કર્મોનું દહન કહ્યું છે. આ દાહની અન્તર્મુહૂર્તની સ્થિતિ હોય છે. અંતર્મુહૂર્તના અસંખ્યાત સમય હોય છે. તેથી આદિ સમયમાં જે કર્મલિકનું દહન થઈ રહ્યું હોય તેને 'डन २७ गयु' मेम. ४ामा दोष नथी. (७)
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #189

भगवती सूत्रे
क्षणमावीचिमरणत्वेन सद्भावात् म्रियमाणं मृतं कथ्यते । मरणं पञ्चविधम्-आवीचिका - Sवध्या - ऽऽत्यन्तिक- बाल - पण्डित - मरणभेदात्, तत्र आसमन्तात् वीचयः प्रतिक्षणमनुभूयमानस्य आयुष्ककर्मदलिकस्य द्वितीयाद्यायुर्दलिकस्योदयेन बिनाशलक्षणावस्था यस्मिन् तदावीचिकमरणमित्यावीचिमरणशब्दस्यावयवार्थः । अथवाआ - समन्तात् वीचिवत्तरंगवन्मरणमावीचिमरणं, यथा जलतरंगः प्रतिक्षणं क्रमशो जायते, एकस्यानन्तरमपरस्यागमनं भवत्येव तथा जन्मनः कालादारभ्य एकस्य
१६६
" मिजणाणे मडे " मरते हुए कर्म को मर गया कहना भी ठीक है । आयुष्क कर्म के दलिकों का क्षय होना इसका नाम मरण है । ऐसा मरण भी असंख्यात समयवर्ती होता है । जन्म के प्रथम समय से लेकर आवीचिमरण होते रहने के कारण मरण का सद्भाव हरएक क्षण में पाया जाता है । इससे मरते हुए कर्म को मर गया कहना ठीक है । मरण पांच प्रकार का है- (१) अवीचिमरण, (२) अवधिमरण, (३) आत्यंतिकमरण, (४) बालमरण और (५) पण्डितमरण । आ-चारों तरफ से वीचि - प्रतिक्षण अनुभव में आते हुए आयुष्ककर्म के दलिक की द्वितीयादि आयुष्कर्म के दलिक के उदय से विनाशरूप अवस्था जिस मरण में होती रहती है वह अवीचिमरण है, यह आवीचिमरण-शब्द का अवयवार्थ है । अथवा आ-चारों तरफ से वीचि की तरह - तरंगों के जैसा जो मरण है वह आवीचिमरण है जैसे - जलतरङ्ग प्रतिक्षण क्रमशः एक के पीछे एक आता रहता है उसी तरह जन्म काल से लेकर एक
“मिर माणे मडे" भरतां (क्षय यामतां) भेने भरी यूम्यां क्षय थ जयां. કહેવામાં ઢોષ નથી. કના દિલકાના ક્ષય થવા એટલે તેમનું મરણ થયું કહેવાય છે. એવા મરણની કાળસ્થિતિ પણ અસંખ્યાત સમયની હેાય છે. જન્મના પ્રથમ સમયથી લઈને આવીચિમરણ થતું રહેતું હોવાથી મરણને સદ્ભાવ પ્રત્યેક ક્ષણે જોવા મળે છે. તેથી મરતાં કર્મોને મરી ગયેલાં કહેવામાં વાંધા નથી. भरण यांय अहारनां छे- (१) भावीथिभरा, (२) अवधिभरणु, (3) यात्यतिःभरणु, (४) मासभरण अने (4) पंडितभरशु. आ=यारे तरईथी, वीचि = પ્રતિક્ષણ અનુભવમાં આવતાં અચુષ્કર્મીનાં દૃલિકની દ્વીતિયાદિ આયુષ્કર્મના हसिना उध्यथी विनाशश्य अवस्था ने भरशुभां थाय छे ते भरगुने 'आवी - चिमरण' उडे छे. या प्रमाणे भावीयिभरणुनी अवयवार्थ थाय छे. अथवाચારે તરફથી વીચિ (તરંગા)નાં જેવું જે મરણુ હોય છે તેને આવીચિમરણ કહે છે. જેવી રીતે એક જળતરંગની પાછળ ખીજું. અને તેની પાછળ ત્રીજુ એમ એકની પાછળ બીજા જળતરંગા પ્રતિક્ષણ આવતાં જ રહે છે તેમ જન્મ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #190

प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१उ०१सू०९ "चलमाणे चलिए "इत्यादिपव्याख्या १६७ आयुष्कर्मदलिकस्य क्षयानन्तरमपरस्य आयुष्कर्मदलिकस्यागमन भवत्येव, तदेतदावीचिमरणेन आयुष्ककर्मदलिकानां प्रतिसमयं क्रमशः क्षयो भवति, अतस्तस्य प्रथमसमये मरणेन आयुष्ककर्मणो म्रियमाणस्यैव मृतत्वं कथ्यते इति नियमाणं मृतमिति व्यपदिश्यते ८। ___ "निज्जरिज्जमाणे निज्जिण्णे" इति, निर्जीयमाणं निर्जीर्णमिति, यथा पुनर्नोत्पत्तिर्जायेत तथारूपेण कर्मपुद्गलानां क्षयो निर्जरणं कर्मणामात्यन्तिको विनाश इति यावत् , तस्यासंख्येयसमयवर्तित्वातस्य प्रथमसमये एव तेन निर्जरणेन क्षीयमाणस्यैव कर्मणो निर्जीर्णत्वमुपपद्यते, अत इहापि पटोत्पत्तिदृष्टान्तेन निर्जीर्यमाणमेव कर्म निर्जीर्णमिति व्यपदिश्यते ९ । इति नवप्रश्नानामुत्तरम् । आयुष्कर्मदलिक के क्षय के अनन्तर दूसरे आयुष्कर्मदलिक का आगमन होता ही रहता है, और उसका नाश भी होता रहता है। इस नाशका नाम हीआवीचिमरण है। इस आवीचिमरण से आयुष्कर्म के दलिकोंका प्रतिसमय क्रमशःक्षय होता रहता है। इसलिये ये उसके प्रथमसमय में आयुककर्म के मरण के सद्भाव से मरते हुए आयुष्कर्म को मृत कह दिया जाता है । ____“निजरिजमाणे निजिण्णे" जिस कर्म की निर्जरा प्रारंभ हो चुकी वह निर्जीर्ण हो चुका, यह कथन भी सत्य है । जिससे फिर से उत्पत्ति न हो इसरूप से कर्मपुगलों का क्षय होना इसका नाम निर्जरा है। निर्जरा में कर्मों का आत्यन्तिक विनाश होता है । यह निर्जरा भी असंख्यातसमयवर्तिनी होती है । इसके प्रथम समय में ही निर्जरण से क्षीयमाण कर्म में निर्जीर्णत्व बन जाता है। तात्पर्य कहने का यह है કાળથી લઈને એક આયુષ્કકમ દલિકના ક્ષય પછી બીજા આયુષ્કકમ દલિકનું આગમન થતું જ રહે છે અને તેને નાશ થતો રહે છે. તે નાશને જ આવીચિમરણ કહે છે. આ આવીચિમરણથી આયુષ્કકમનાં દલિકને પ્રતિસમય ક્રમશઃ ક્ષય થતો રહે છે. તેથી તેના પ્રથમ સમયમાં આયુષ્કર્મના મરણના સદ્ભાવને લીધે મરતાં આયુષ્કર્મને મત કહેવામાં આવે છે. (૮) ___ “निजरिजमाणे निज्जिणे” '२ भनी नि २२ २३ २४ छ भनि થઈ ગયું” એ કથન પણ સત્ય છે. ફરીથી ઉત્પત્તિ ન થાય એવી રીતે કર્મ પુદગલનો ક્ષય થવો તેનું નામ નિજર છે. નિર્જરામાં કર્મોને આત્યંતિક વિનાશ થાય છે. તે નિર્જરાની કાળસ્થિતિ પણ અસંખ્યાત સમયની હોય છે. તેથી તેના પ્રથમ સમયે જ નિર્જરણથી ક્ષીયમાણ કર્મમાં નિર્જીણત્વને વ્યવહાર થઈ શકે છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #191

१६८
भगवतीसूत्रे
ननु साक्षादेव भगवन्मुखाद् ज्ञातसर्वविषयत्वात् विरचितद्वादशाङ्गतया समधिगत समस्त श्रुतविषयत्वेन विविधलब्धिसंपन्नत्वेन सर्वज्ञकल्पनिरूपकत्वेन सर्वसंशयच्छेदकतया सर्वज्ञतुल्यत्वाद् गौतमो बालजीववत् कथमेवंविधं संदिग्धपदार्थविषयकं प्रश्नं कृतवान्, उक्तञ्च
,
66
'संखाईए उ भवे, साहइ जं वा परो उ पुच्छेज्जा ।
ण णं णाइसेसी, वियाणई एस छउमस्थो " ॥ १ ॥
छाया - संख्यातीताँस्तु भवान् कथयति यद् वा परस्तु पृच्छेत् । न च तमनतिशेषी विजानात्येष छद्मस्थः ॥ १॥
कि निर्जरा के प्रथम समय क्षय होते हुए कर्म को पटोत्पत्ति के दृष्टान्त से क्षीण हुआ मान लिया जाता है, इसलिये “निर्जीर्यमाणं निर्जीर्णम्" ऐसा व्यपदेश हो जाता है ९।
शंका- साक्षात् ही भगवान् के मुख से जिन्हों ने समस्त विषयों को जाना है और समस्त विषयों के ज्ञाता होने के कारण जिन्होंने द्वादशाङ्गी को रचा है। तथा इस द्वादशाङ्गी के रचने के कारण ही जो समस्त श्रुतविषय के ज्ञाता माने जाते हैं । विविधलब्धियों से संपन्न होने के कारण सर्वज्ञतुल्यनिरूपक होने के कारण, तथा सर्वसंशयों के उच्छेद होनेके कारण जो सर्वज्ञतुल्य माने गये हैं, ऐसे गौतमस्वामी ने बाल जीवों की तरह इस प्रकार के संदिग्धपदार्थविषयक नौ प्रश्नों को क्यों किया ? कहा भी है
66
“ संखाईए उ भवे, साहइ जं वा परो उ पुच्छेजा । ण णं अणाइसेसी, वियाणई एस छउमत्थो " ॥१॥
કહેવાનુ તાત્પર્યાં એ છે કે પટાત્પત્તિના દૃષ્ટાંત અનુસાર નિરાના પ્રથમ સમयभां क्षय थतां उभने क्षी थह गयेतुं भानी सेवामां आवे छे. तेथी “निर्जीर्यमाणं निर्जीणम्” मेनुं अथन अरी शाय छे (७).
શકા—જેમણે સાક્ષાત્ ભગવાનના મુખે જ સમસ્ત વિષયાનું જ્ઞાન મેળવ્યુ` છે, સમસ્ત વિષયેાના જ્ઞાતા હૈાવાને કારણે જેમણે દ્વાદશાંગીની રચના કરી છે, તથા આ દ્વાદશાંગીની રચના કરવાને લીધે જે સમસ્ત શ્રુત વિષયના જ્ઞાતા ગણાય છે, તથા વિવિધ લબ્ધિયાના ધારક, સર્વાંન્નતુલ્ય નિરૂપક, તથા સર્વાં સ’શયાના ઉચ્છેદક હાવાથી જેઆ સવ જ્ઞસમાન ગણાય છે, એવા ગૌતમસ્વામીએ ખાલ જીવાની જેમ આ પ્રકારના સંદિગ્ધપદાર્થવિષયક પ્રશ્નો શા માટે પૂછ્યા ? કહ્યું પણ છે–
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #192

प्रमेयचन्द्रिका टीका श. १ उ. १ सू०९
गौतमस्य प्रश्नकारणम् १६९
इतिवचनादस्य सर्वज्ञकल्पत्वावगमात् न चैवंविधस्य गौतमस्यैतादृशप्रश्न - करणमुचितमिति चेत् प्राह-अयं सर्वज्ञकल्पो, न तु सर्वज्ञः, यथोक्तगुणवत्त्वेपि तस्य छद्मस्थतया तदीयज्ञानेऽनाभोगतायाः संभवात् । उक्तश्च –
" न हि नामाऽनाभोगः, छद्मस्थस्येह कस्यचिन्नास्ति । यस्माज्ज्ञानावरणं, ज्ञानावरणप्रकृतिकर्म " ॥ १ ॥ इति ।
जो छद्मस्थ अतिशयज्ञानशाली होता है वह दूसरे के पूछने पर संख्यातीत भवों को कह देता है । क्यों कि वह उन्हें जानता है। इस वचन से छद्मस्थ होने पर भी गौतमस्वामी सर्वज्ञकल्प माने गये हैं, अतः सर्वज्ञकल्प गौतमस्वामी को ऐसे प्रश्न करना उचित नहीं था ।
समाधान - गौतमस्वामी को सर्वज्ञकल्प माना गया है- न कि सर्वज्ञ । इसलिये यथोक्त गुणवत्ता होने पर भी छद्मस्थ होने के कारण उनके ज्ञान में अनाभोगता की संभावना है। कहा भी है
-
" न हि नामानाभोगः, छद्मस्थस्येह कस्यचिन्नास्ति ।
यस्माज्ज्ञानावरणं, ज्ञानावरणप्रकृतिकर्म " ॥ १ ॥
किसी भी छद्मस्थ के अनाभोग - अपरिपूर्णता नहीं है यह बात नहीं है - छद्मस्थमात्र के अनाभोग है ही । क्यों कि ज्ञान को आवरण करनेवाला ज्ञानावरणकर्म उनके होता है ॥ १ ॥
संखाईए उ भवे, साहइ जं वा परो उ पुच्छेज्जा । ण यत्राणं अणाइसेसी, वियाई एस उमस्थ ॥ १ ॥
97
44
જે છદ્મસ્થ અતિશયજ્ઞાનયુક્ત હાય છે તે અન્ય દ્વારા પૂછવામાં આવે તા સંખ્યાતીત ભવા કહી દે છે, કારણ કે તેનું જ્ઞાન તે ધરાવે છે. આ વચનાનુસાર છદ્મસ્થ હોવા છતાં પણ ગૌતમસ્વામીને સજ્ઞકલ્પ માન્યા છે. તેથી સજ્ઞકલ્પ ગૌતમ સ્વામી એવા પ્રશ્નો પૂછે તે ચેાગ્ય લાગતું નથી.
સમાધાન—ગૌતમ સ્વામીને સજ્ઞ કલ્પ માન્યા છે—સર્વજ્ઞ માન્યા નથી. તેથી ઉપરાક્ત ગુણા હેાવા છતાં પણ છદ્મસ્થ હોવાને કારણે તેમના જ્ઞાનમાં मनालोगताना (अपरिपूर्णताना) सलव रहे छे. उधुं शुभ छे
" न हि नामानाभोगः, छास्थस्येह कस्यचिन्नास्ति । यस्माज्ज्ञानावरणं, ज्ञानावरणप्रकृतिकर्म ॥ १ ॥ "
છદ્મસ્થમાં અનાભાગ–અપરિપૂર્ણતા હાતી નથી. એ વાત ખરાખર નથી—છદ્મસ્થ માત્રમાં અનાભાગ ( અપરિપૂર્ણતા ) હાય છે જ. કારણ કે જ્ઞાન પર આવરણુ કરનારા જ્ઞાનાવરણુકમ તે! તેમને હાય છે જ
भ०-२२
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #193

भगवतीसूत्रे
इतिवचनेन छद्मस्थानां ज्ञानावरणकर्मसत्त्वेन गौतमस्यापि छद्मस्थत्वेन ज्ञानावरणकर्मणो विद्यमानत्वात् । अथवा निश्चितरूपेण " चलमाणे चलिए " इत्यादिकं जानतोपि गौतमस्य ज्ञाने प्रामाण्यसाधनाय प्रश्नसंभवात् । अथवा जानन्नपि गौतमः " अहं प्रश्नं करिष्यामि भगवांश्च तदुत्तरं दास्यति ततः प्रकृतिभद्रकाणां भव्यजीवानामपि सरलतया बोधोदयो भविष्यती - " त्याशयेन प्रश्नस्य संभवात् । अथवा " मया यद्वस्तु स्वशिष्येभ्यो बोधितं तदेव भगवन्मुखेनापि बोध्येत तदा मम वचसि शिष्याणां नितरामेव श्रद्धा भविष्यती - " त्याकलय्य गौतमस्य प्रश्नकरणमुपपद्यते । अथवा 'शिष्यस्य प्रश्नः गुरोश्चोत्तरम्' इत्येवं या सूत्ररचना, तस्या मर्यादाया रक्ष
१७०
इस वचन से छद्मस्थों के जब ज्ञानवरण कर्म की सत्ता है तो गौतमस्वामी के भी छद्मस्थ होनेके कारण ज्ञानावरण कर्म था ही, अतः उनके ज्ञान में परिपूर्णता नहीं थी इसलिये इस प्रकार के प्रश्नों के करने में कोई शंका करने जैसी बात नहीं आती है । अथवा - निश्चितरूप से "चलमाणे चलिए " इत्यादि जानते हुए भी गौतमस्वामी निज ज्ञान में संवादकता के साधने के लिये ऐसे प्रश्न कर सकते हैं। अथवा जानते हुए भी गौतमस्वामीने इस आशय से कि मैं प्रश्न करूँगा, भगवान् उसका उत्तर देंगे इससे प्रकृतिभद्र भव्यजीवों को भी सरलता से बोध प्राप्त होगा, ऐसा समझकर ये प्रश्न किये हैं, ऐसा भी संभवित होता है । अथवा - जो वस्तु मैंने अपने शिष्यों को समझाई है वही वस्तु यदि भगवान् के मुख से भी समझाई जावेगी तो मेरे वचनों में शिष्यजनों की अटूट श्रद्धा हो जायेगी, ऐसा विचार करके भी गौतमस्वामीने ये प्रश्न किये हैं, यह बात जचती है । अथवा " शिष्य पूछे और गुरु उत्तर दे " इस प्रकार
આ રીતે જોતાં છદ્મસ્થામાં જ્યારે જ્ઞાનાવરણુકમનુ અસ્તિત્વ હાય છે. તે ગૌતમ પણ છદ્મસ્થ હતા. તેથી તેમનામાં પણ જ્ઞાનવરણુકમ'નું અસ્તિત્વ હતું જ. તેથી તેમના જ્ઞાનમાં પરિપૂર્ણતા ન હતી. તેથી તેએ સજ્ઞ ભગવાનને આ પ્રકારના પ્રશ્નો પૂછે તેમાં કંઇ પણ અજુગતુ' લાગતું નથી. અથવા નિશ્ચિત३ये “चलमाणे चलिए" इत्यादि सूत्राने समन्न्वा छतां पशु घोताना ज्ञानभां સવાદકતા સાધવાને માટે પણ પ્રશ્નો પૂછી શકે છે. અથવા જાણવા છતાં પણુ ગૌતમસ્વામી એ આશયથી પ્રશ્નો પૂછે છે કે મારા પ્રશ્નોના ઉત્તર ભગવાન દેશે તેથી ભદ્ર પ્રકૃતિના ભવ્ય જીવેાને પણ સરળતાથી એધ મળશે. અથવા મે' જે વસ્તુ મારા શિષ્યાને સમજાવી છે તે જ વસ્તુ જો ભગવાનના સ્વમુખે તે સાંભળશે તે તેમને મારાં વચનામાં અતૂટ શ્રદ્ધા જામશે, એવા વિચાર કરીને પણ તેમણે સજ્ઞ ભગવાનને એ પ્રશ્નો પૂછ્યા હશે. અથવા “શિષ્ય પૂછે અને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #194

प्रमे यचन्द्रिका टीका श.१ उ. १ सू० १० नवपदानां नानार्थादिकथनम् १७१ णार्थमेव जाननपि गौतमः प्रश्नं कृतवानिति । एवमेतानि "चलमाणे चलिए" इत्यादीनि नव पदानि कर्म अधिकृत्य वर्तमानभूतसमानाधिकरण्यजिज्ञासया पृष्टानि निर्णीय उत्तरितानि चेति ॥ सू० ९॥ _ अथ एतानि चलनादीनि नव पदानि परस्परं समानार्थकानि ? अथवा तानि भिन्नार्थकानि ? इति पृच्छा निर्णयं च प्रदर्शयितुमाह-'एए णं भंते ' इत्यादि ।
मूलम्-एए णं भंते! नव पया कि एगट्ठा, णाणाघोसा णाणावंजणा ? उदाहु णाणहा ! णाणाघोसा! णाणावंजणा ? गोयमा चलमाणे चलिए, उदीरिज्जमाणे उदीरिए, वेइज्जमाणे वेइए, पहिज्जमाणेपहीणे,एएणं चत्तारिपया एगहा,णाणाघोसाणाणावंजणा उप्पण्णपक्खस्साछिज्जमाणे छिन्ने, भिज्जमाणे भिण्णे,दज्झमाणे दड़े, मिज्जमाणे मडे, निज्जरिज्जमाणे निज्जिण्णे, एए णं पंच पयाणाणहा णाणाघोसा णाणावंजणा विगयपक्खस्स॥१०॥
छाया-एतानि भदन्त ! नव पदानि किमेकार्थानि नानाघोषाणि नानाव्यञ्जनानि, उताहो नानार्थानि नानाघोषाणि नानाव्यञ्जनानि ? । गौतम ! चलत् चलितम् , उदीयमाणमुदीरितम् , वेद्यमानं वेदितम् , प्रहीयमाणं प्रहीणं, एतानि चत्वारि पदानि एकार्थानि नानाघोषाणि नानाव्यञ्जनानि उत्पन्नपक्षस्य । छिधमानं छिन्नम् , भिद्यमानं भिन्नम् , दह्यमानं दग्धम् , म्रियमाणं मृतम् , निर्जीयमाणं निर्जीणम् , एतानि पञ्च पदानि नानार्थानि नानाघोषाणि नानाव्यञ्जनानि विगतपक्षस्य ॥मू०१०॥ जो सूत्ररचनाकी मर्यादा है उसकी रक्षा के लिये इस प्रकार जानते हुए भी गौतमस्वामी ने ये प्रश्न किये हैं । इस तरह ये 'चलमाणे चलिए' इत्यादि नव पद कर्म को अधिकृत करके वर्तमानकाल और भूत काल, इन दोनों कालों की समानाधिकरणता की जिज्ञासा से पूछे गये हैं, और निर्णय करके उनका उत्तर दिया गया है ॥ सू० ९॥ ગુરુ ઉત્તર આપે” આ પ્રકારની જે સૂત્ર રચનાની મર્યાદા છે તેનું પાલન કરવાને માટે જાણવા છતાં પણ તે પ્રશ્નો ગૌતમસ્વામીએ પૂછયા હોય. આ प्रमाणे "चलमाणे चलिए" मा न१ ५४ भने मधिकृत ४रीने पतभान भने ભૂતકાળની સમાનાધિકરણતાની જિજ્ઞાસાથી પૂછાયા છે અને નિર્ણય કરીને तमना उत्त२ वाम माव्या छ. ॥ सू. ८॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #195

-
१७२
भगवतीसूत्रे अब सूत्रकार " चलनादिक नौ पद आपस में समानार्थक हैं ? अथवा भिन्नार्थक हैं ?" इस पृच्छाको एवं निर्णयको दिखाने के लिये कहते हैं
'एए णं भंते' इत्यादि ।
(भंते) हे भदन्त ! (एए) ये (नव) नौ (पया) पद (किं) क्या (एगट्ठा) एक अर्थवाले (णाणाघोसा) नानाघोषवाले (णाणावंजणा) और नाना व्यंजनवाले हैं ? (उदाहु) अथवा (णाणट्ठा) अनेक अर्थवाले (णाणाघोसा) अनेक घोषवाले और (णाणावंजणा) अनेक व्यंजनवाले हैं ? (गोयमा) हे गौतम! (चलमाणे चलिए, उदीरिजमाणे उदीरिए, वेइज्जमाणे वेइए, पहिजमाणे पहिणे, एए णं चत्तारि पया एगट्ठा) चलमान चला, उदीयमाण उदीर्ण हुआ, वेद्यमान वेदित हुआ, प्रहीयमाण प्रहीण हुआ, ये चार पद (उप्पण्णपक्खस्स) उत्पन्नपक्ष की अपेक्षा एकार्थवाले हैं, (णाणाघोसा) नानाघोषवाले हैं, (णाणावंजणा) नानाव्यंजनवाले हैं, । तथा (विगयपक्खस्स छिन्जमाणे छिन्ने, भिजमाणे भिन्ने, दज्झमाणे दडे, मिजमाणे मडे, णिजरिजमाणे निज्जिण्णे,एए थे पंच पयाणाणहा,णाणाघोसा,णाणावंजणा) विगतपक्षकी अपेक्षा छिद्यमान छिन्न हुआ, भिद्यमान भिन्न हुआ, दह्यमान दग्ध हुआ, म्रियमाण मर गया, निर्जीर्यमाण निर्जीर्ण हुआ, ये पाँच
- હવે સૂત્રકાર “ચલનાદિક એ નવ પદે પરસ્પર સમાનાર્થક છે કે ભિન્નાર્થક छ" से प्रश्न निय ४२वाने माटे छ—'एएणं भंते ?' त्यादि
(भंते) 3 महन्त ! (एए) ते (नव) नव (पया) पह! (किं) शु (एगद्रा) मे मथ mi छ ? (णाणाघोसा) विविध घोष i छ ? ॐ (णाणावंजणा) विविध व्यन वाण छ ? (उदाहु) अथवा-(णाणट्ठा) भने म , (णाणाघोसा) मने घोष qui, (णाणावंजणा) भने भने व्यन व छ ?
(गोयमा ! ) 3 गौतम ! (चलमाणे चलिए, उदीरिज्जमाणे उदीरिए, वेइ. ज्वमाणे वेइए, पहिज्ज़माणे पहीणे, एए णं चत्तारि पया एगट्ठा) यसमान न्यासी ચુકયું, ઉદીર્યમાણ ઉદીર્ણ થઈ ચુક્યું, વેદ્યમાન વેદિત થયું, અને પ્રહાયમાન प्रही थयु, मे या२ ५४ (उप्पण्णपक्खस्स) उत्पन्न पक्षनी अपेक्षामे साथवाज छ, (णाणाघोसा) विविध घोष वाजत छ, ( णाणावंजणा ) भने विविध व्य वाण छ. तथा (विगयपक्खस्स छिज्जमाणे छिन्ने, भिज्जमाणे भिन्ने, दज्झमाणे दड्ढे, मिज्जमाणे मडे, णिजरिज्जमाणे निजिण्णे, एए थे पंच पया णाणदा, णाणाघोसा, णाणावंजणा) विगत पक्षनी अपेक्षा छियमान छ। यु, ભિમાન ભેદાઈ ગયું, દહ્યમાન બળી ગયું, પ્રિયમાણ મરી ચૂકયું અને નિર્ચમાણ નિજીર્ણ થઈ ગયું એ પાંચ પદ વિવિધ અર્થવાળા, વિવિધ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #196

प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१ उ०१ सू० १० नानादिविषये चतुर्भङ्गी १७३ ___टीका-'एए णं' इत्यत्र णमितिपदं वाक्यालंकारे 'एए'= एतानि चलनादानि नव-पूर्वप्रदर्शितानि नवसंख्यकानि पदानि 'भदंत' हे भदन्त ! किम् 'एगट्ठा' एकार्थानि-एकः अर्थों येषां तानि एकार्थानि ?, 'णाणाघोसा' नानाघोषाणि नाना अनेकप्रकारका घोषाः उदात्तानुदात्तस्वरिताः येषां तानि नानाघोषाणि, उदात्तानुदात्तत्वादिरूपविभिन्नोच्चारणयुक्तानि । 'णाणावंजणा' नानाव्यंजनानि, नाना= अनेकमकारकाणि व्यंजनानि-ककारादीनि अक्षराणि येषु तानि नानाव्यञ्जनानि । 'उदाहु' उताहो अथवा, 'णाणट्ठा' नानार्थानि-नाना=विभिन्नप्रकारका अर्थाः येषां तानि नानार्थानि, तथा नानाघोषाणि नानाव्यञ्जनानि वा ? इहोक्तपदेषु चतुर्मङ्गी, तथाहि-कानिचित् पदानि समानार्थकानि समानव्यञ्जनानि च भवन्ति पद नानाअर्थवाले, नानाघोषवाले और नानाव्यंजनवाले हैं।
पूर्वोक्त इस सूत्र में 'ण' पद् वाक्यालंकार में प्रयुक्त हुआ है । इस सूत्र के द्वारा सूत्रकार पूर्वोक्त चलनादि नौ पद परस्पर तुल्यार्थवाले हैं कि भिन्नार्थवाले हैं ? इस प्रश्न का निर्णय कर रहे हैं
एक है अर्थ जिन्हों का वे एकार्थ हैं। उदात्त, अनुदात्त और स्वरित, ये अनेक प्रकार के घोष हैं । ये जिन्हों के हैं वे नानाघोष हैं । उदात्त अनुदात्त और स्वरित, ये विभिन्न प्रकारके उच्चारण हैं। इन उच्चारणों से युक्त जो होते हैं वे नानाघोषवाले कहलाते हैं। ककार आदि नानाप्रकार के अक्षरों का नाम जिन्हों में हों वे नानाव्यंजनवाले हैं। 'उदाहु' शब्द 'अथवा' अर्थ का वाचक है। जिनका अर्थ भिन्नर प्रकार का होता है वे विभिन्नार्थ हैं । इन उक्त चार पदों में चतुर्भगी है ઘેષ વાળા, અને વિવિધ વ્યંજન વાળ છે.
પૂર્વોકત આ સૂત્રમાં “” પર વાક્યાલંકારમાં વપરાયું છે. આ સૂત્રદ્વારા સૂત્રકાર પૂર્વોક્ત ચલનાદિ નવ પદે પરસ્પર તુલ્યાર્થ વાળાં છે કે ભિન્ન અર્થવાળાં છે, તે પ્રશ્નનું નિરાકરણ કરે છે–
જેમને એક જ પ્રકારને અર્થ થતું હોય તે પદેને એકાઈ પદ કહે છે. ઉદાત્ત, અનુદાત્ત, અને સ્વરિત, એ અનેક પ્રકારના ઘેષ છે. એ વિવિધઘષ વાળાં પદેને “નાનાઘેષ પદે કહે છે. ઉદાત્ત, અનુદાત્ત અને સ્વરિત, એ વિવિધ પ્રકારના ઉચ્ચારણ છે. એવાં ઉચ્ચારણેથી યુક્ત જે પદે હોય છે તેમને નાના ઘોષ વાળાં કહે છે. કાર આદિ વિવિધ પ્રકારના અક્ષરનું નામ છે पहीमा डाय ते पहोने 'नान व्य न uni' ! ४ छ. “ उदाहु" ५४ “અથવા અર્થનું વાચક છે. જેમને જુદા જુદા પ્રકારને અર્થ થતો હોય તે પદેને “વિભિન્નાર્થ પદે કહે છે. નીચેના ચાર પદેમાં આ પ્રકારની ચતુર્ભગી છે–
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #197

१७४
भगवतीसूत्रे यथा क्षीरं क्षीरम् , इह पदद्वयमपि समानार्थकं समानव्यञ्जनयुक्तं च, अयं प्रथमो भाः । कानिचित्पदानि समानार्थकानि भिन्नव्यञ्जनानि भवन्ति, यथा पयो दुग्धम् , इह पदद्वयं यद्यपि परस्परं विभिन्नैर्व्यञ्जनयुक्तं तथापि समानार्थकमेव, अर्थस्तु द्वयो
यञ्जनभेदेप्येक एव, इति द्वितीयो भङ्गः २। कानिचित्पदानि भिन्नार्थानि समानव्यञ्जनानि भवन्ति, यथा जिनः, तदुक्तं हैमीनाममालायाम्
"अहंभपि जिनश्चैव, जिनः सामान्यकेवली।
कन्दर्पोऽपि जिनश्चैव, जिनो नारायणो हरिः" ॥ वह इस प्रकार से है-(१) समानार्थ समानव्यंजन, (२) समानार्थ विविधव्यंजन, (३)भिन्नार्थ समानव्यंजन,(४) भिन्नार्थ भिन्नव्यंजन । कितनेक पद एक ही अर्थवाले और समानव्यंजनवाले होते हैं, जैसे-"क्षीर-क्षीर"। क्षीर, क्षीर ये दो पद हैं फिर भी इनमें समानार्थता और समान व्यञ्जनता है। यह चतुर्भगी के प्रथम भंग का दृष्टान्त है १। कितनेक पद समानार्थवाले होकर भी भिन्नर व्यंजनवाले होते हैं जैसे-“पयो दुग्धम्" । ये दोनों पद् यद्यपि भिन्नर व्यंजनाक्षरों से युक्त हैं फिर भी अर्थ की समानता को लेकर समानार्थक हैं, क्यों कि दुग्ध शब्द का अर्थ भी दूध है और पयस् शब्द का अर्थ भी दूध है । यह चतुर्भगी का दूसरा भंग है। कितनेक पद भिन्नार्थ होकर भी समान व्यंजनवाले होते हैं जैसे-"जिन जिन" ये दोपद हैं। जिन यह पद समानव्यंजनवाला होकर भी भिन्न२ अर्थका वाचक है। यही बात हैमीनाममाला कोशमें कही है "अर्हन्नपि"इत्यादि-जिन शब्द जिनेन्द्र देवको कहता है, सामान्य केवलीको (१) सभाना समान व्यन, (२) सभाना विविध व्यन, (3) मिन्नाथ સમાન વ્યંજન, (૪) ભિન્નાર્થ ભિન્નવ્યંજન. કેટલાંક પદે એક જ અર્થ વાળાં અને સમાન વ્યંજન વાળાં હોય છે, જેમ કે ક્ષીરક્ષીર. ક્ષીર, ક્ષીર એ બે પદે છે, છતાં પણ તેમનામાં સમાનાર્થતા અને સમાનગૅજનતા છે. આ ચતુર્ભગીના પ્રથમ ભંગનું દૃષ્ટાંત છે, ૧. કેટલાંક પદે સમાનાર્થ વાળાં હોવા छता लिन्न लिन्न व्यन व डाय छ, म “पयो दुग्धम्" मा पन्न પદે જે કે જુદા જુદા વ્યંજનાક્ષર વાળાં છે તે પણ, તેમની વચ્ચે અર્થની સમાનતા હોવાથી સમાનાર્થક છે. કારણ કે દૂધ અને “પયસ બનને શબ્દનો અર્થ દૂધ થાય છે. આ ચતુર્ભગીના બીજા ભંગનું દૃષ્ટાંત છે ૨. કેટલાંક પદે ભિન્નાર્થક હોવા છતાં પણ સમાન વ્યંજન વાળા હોય છે, જેમ કે “જિન”જિન જિનપદ સમાન વ્યંજન વાળું હોવા છતાં પણ જુદા જુદા અર્થ દર્શાવે છે. એજ વાત डेभानाममाणाशमाही छे. "अहंन्नपित्याहि-जिनेन्द्र वन निछ, सामान्य
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #198

प्रमेयचन्द्रिका टीका श. १. उ०१ सू० १० भङ्गद्वयग्रहणकारणम्
इत्यत्र जिनपदं समानव्यञ्जनमपि भिन्नार्थकम् । इति तृतीयो भङ्गः ३।
कानिचित्पदानि तु भिन्नार्थानि भिन्नव्यञ्जनानि च भवन्ति, यथा-घटः, पटः, लकुटः, एतानि त्रीणि पदानि भिन्नभिन्नमेवार्थ प्रतिपादयन्ति तथा भिन्नभिन्नैय॑ञ्जनेयुक्तानीति चतुर्थों भङ्गः ४ इति ।
ननु एवं क्रमेण चतुर्भङ्गसंभवेप्यत्र प्रश्नसूत्रे द्वितीय-चतुर्थभङ्गौ एव कथं संगृहीतौ ? इति चेदाह-प्रश्नवाक्येषु 'चलमाणे चलिए'इत्यादिस्थलेषु भिन्नानामेव व्यञ्जनानां दर्शनात् , समानव्यञ्जनघटितयोः प्रथमतृतीययोर्भङ्गयोः संभवाभावादिति।
उत्तरमाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम! "चलमाणे चलिए, उदीरिज्जमाणे उदीरिए, वेइज्जमाणे वेइए, पहिज्जमाणे पहीणे" एतानि चत्वारि कहता है, तथा कामदेव नारायण, और हरि को भी कहता है । इस तरह जिन पद समानव्यंजन वाला होकर भी भिन्नार्थ का वाचक है। चतुर्भगी का यह तृतीय भंग है ३। कितनेक पद भिन्न२ अर्थवाले और भिन्नर व्यंजनवाले होते हैं, जैसे-“घट, पट, लकुट" आदि पद । ये घट पटादि पद भिन्न२ अर्थवाले हैं और भिन्नर व्यंजनाक्षरों से युक्त हैं। यह चौथा भंग है ।
शंका-इस क्रम से जब चार भंग संभवित होते हैं तो फिर इस प्रश्न सूत्र में द्वितीयभंग और चतुर्थभंग ही क्यों संगृहीत किये हैं ? ।
उत्तर-इन प्रश्नवाक्यों में "चलमाणे चलिए” इत्यादि स्थलों में भिन्नर ही व्यंजन देखे जाते हैं। इसलिये भिन्नर व्यंजनों को लेकर द्वितीयभंग और चतुर्थभंग ही संगृहीत किये हैं। समानव्यंजनों को કેવલીને જિન કહે છે, કામદેવ, નારાયણ અને હરિને પણ જિન કહે છે. આ રીતે “જિન” પદ સમાન વ્યંજન વાળું હોવા છતાં પણ જુદા જુદા અર્થ દર્શાવે છે. ચતુર્ભગીના ત્રીજા ભંગનાં આ ઉદાહરણ છે ૩. કેટલાંક પદે ભિન્ન ભિન્ન અર્થ वामन नु नुन व्यन वा डाय छे. सभ घट-घडी, पट-पस, लकुट –લાકડી વગેરે પદે તે પદે જુદા જુદા અર્થવાળાં અને જુદા જુદા વ્યંજનાક્ષવાળાં છે. આ ચે ભંગ છે ૪.
શંકા–આ ક્રમ પ્રમાણે જે ચાર ભંગ સંભવિત હોય છે તે પછી આ પ્રશ્ન સૂત્રમાં બીજા ભંગ અને ત્રીજા ભંગને જ સંગ્રહ શા માટે કર્યો છે ?
उत्तर-मा प्रश्न वाध्यामा "चलमाणे चलिए" त्याहस्थगोमा हो વ્યંજને જ દેખાય છે તેથી ભિન્ન ભિન્ન વ્યંજનને લીધે બીજા અને ચોથા ભંગને જ સંગ્રહ કરાય છે. સમાન વ્યંજને નહીં હોવાથી પહેલે અને ત્રીજો
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #199

भगवतीस्त्रे पदानि समानार्थकानि नानाघोषाणि नानाव्यञ्जनानि च । एतदन्यानि पञ्च पदानि " छिज्जमाणे छिण्णे, भिज्जमाणे भिण्णे, दज्झमाणे दड्रे, मिज्जमाणे मडे, निज्जरिज्जमाणे निजिण्णे" इत्यादीनि पञ्च भिन्नार्थानि भिन्नघोषाणि भिन्नव्यञ्जनानि चेति सूत्रार्थः।
ननु 'चलमाणे चलिए ' इत्यादीनां चतुर्णी पदानां विभिन्नार्थत्वं स्पष्टतयैव भासते तत्कथं समानार्थत्वम् ? इत्याशङ्का निराकर्तुमाह-' उप्पण्णपक्खस्स' उत्पन्नपक्षस्य, उत्-पूर्वकपदधातो वे क्त-प्रत्यये कृते दकारात्परतो विद्यमानस्य निष्ठा-तकारस्य धातु-दकारस्य नकारद्वयादेशे कृते च उत्पन्नशब्दस्य सिद्धिलेकर प्रथम और तृतीयभंग नहीं गृहीत किये हैं, क्यों कि वे यहां देखे नहीं जाते हैं। प्रथम और तृतीयभंग समान व्यंजनों को लेकर बनते हैं।
इस सूत्रमें "एएणं भंते ? नव पया किं एगट्ठा, णाणाघोसा णाणावंजणा ? उदाहु णाणट्ठा णाणाघोसा णाणावंजणा"। यहां तक प्रश्न वाक्य है । "गोयमा” पद से लेकर “विगयपक्खस्स" तक उत्तरवाक्य है। तात्पर्य कहने का यह है कि “चलमाणे चलिए " आदि जो चार पद हैं वे समानार्थक हैं नानाघोषवाले हैं और नानाव्यञ्जनों वाले हैं । तथा इनसे भिन्न जो "छिज्जमाणे छिण्णे" आदि पाँच पद हैं वे भिन्नअर्थवाले हैं, भिन्नर घोषवाले हैं और भिन्न२ व्यंजनवाले हैं । इस कथन से सूत्रकारने पूर्वोक्त दो भंगों को यहां ग्रहण किया है। __ शंका-"चलमाणे चलिए" इत्यादि चार पदों में भिन्नार्थता स्पष्टरूप से ही ज्ञात होती है तो फिर आप इनमें समानार्थता कैसे कह रहे हो? ભંગ ગ્રહણ કરી નથી. જે સમાન વ્યંજને હેત તે પહેલે અને ત્રીજો ભંગ પણ ગ્રહણ કરાયે હેત.
मा सूत्रमा “एए णं भंते ! नव पया कि एगट्ठा, णाणाघोसा, णाणावंजणा ? उदाह णाणद्वा! णाणाघोसा! णाणावंजणा!" मही सुधी प्रश्न वाध्य छ. "गोयमा" ५४थी श३ ४शन “विगयपक्खस्म" सुधी उत्त२ १४य छे. वानु तात्य
छ , “चलमाणे चलिए" माहिरे या२ ५ो छ तेसमानाथ छे, नानाविविध-धौषui मने नाना व्याज छ. मने “छिज्जमाणे छिण्णे" या જે પાંચ પદે છે તે જુદા જુદા અર્થવાળાં, જુદા જુદા શૈષવાળાં અને જુદા જુદા વ્યંજનવાળાં છે. આ કથન દ્વારા સૂત્રકારે પૂર્વોક્ત બે ભંગને અહીં ગ્રહણ કર્યા છે.
-"चलमाणे चलिए" त्याहि या२ पहोमा मिन्नात स्पष्ट शत લાગે છે. છતાં આપ તેમાં સમાનાર્થતા કેવી રીતે કહે છે?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #200

प्रमेयचन्द्रिका टीका श.१ उ.१ सू० १० उत्पन्नपक्षस्य व्याख्या १७७ भवति, ततश्चोत्पन्न शब्दस्योत्पादोऽर्थों भवति, पक्षशब्दस्य ‘पक्ष परिग्रहे ' इति धातुपाठात् परिग्रहणं स्वीकारोऽर्थः, पक्षस्येत्यत्र तृतीयाथै षष्ठी, ततश्च उत्पा. दपक्षण उत्पादाङ्गीकारेण 'चलमाणे चलिए' इत्यादीनां चतुर्णा समानार्थत्वं संगतं भवतीति बोध्यम् , अथवा उत्पन्नपक्षस्येति उत्पाद-व्यय-ध्रौव्यरूपेषु त्रिषु उत्पादारव्यवस्तुविकल्पस्य प्रतिपादकान्येतानि पदानीति। स च उत्पत्तिपर्यायः केवलज्ञानोत्पादरूप एव, यस्मात् कर्मविचारमस्तावे कर्मविनाशस्य केवलज्ञानो.
उत्तर- इनमें जो समानार्थता हम कह रहे हैं वह उत्पन्नपक्ष को लेकर कह रहे हैं । उत्पन्न शब्द की निष्पत्ति उत्-उपसर्गपूर्वक “पद” धातुसे भूतकालमें "क्त" प्रत्यय करनेसे हुई है। “द" को 'न' और "क्त"के "त" को "न" हो जाता है। उत्पन्न शब्दका अर्थ उत्पाद होता है । “पक्ष परिग्रहे" के अनुसार पक्ष शब्द का अर्थ स्वीकार करना होता है । इस तरह उत्पन्नपक्ष का अर्थ उत्पादको अंगीकार करना, ऐसा हो जाता है। " उत्पन्नपक्षस्य " में जो षष्ठी विभक्ति हुई है वह तृतीया विभक्ति के अर्थ में हुई है अतः इसका तात्पर्य "उत्पाद को अंगीकार करने से "चलमाणे चलिए" इत्यादि चार पदों में समानार्थता संगत है" ऐसा हो जाता है । अथवा-उत्पाद, व्यय और ध्रौव्य, ये तीन प्रत्येक सबस्तु के धर्म हैं सो इनमें से जो उत्पाद नामका वस्तु का धर्म है उस धर्मके ये चार पद प्रतिपादक हैं। यह उत्पत्तिरूप पर्याय केवलज्ञान के उत्पादरूप ही हैं, क्यों कि कर्मविचार के प्रस्ताव में कर्मविनाश के दो
ઉત્તર–તેમાં જે સમાનાર્થતા કહી છે તે ઉત્પન્ન પક્ષની અપેક્ષાએ કહી છે. (उत्xपद्रक्त) उत् ७५सा पद्' धातुनी या भूटीन. ५छी भूतन क्त प्रत्यय साथी उत्पन्न १४ सने छ. 'द'ने 'न' भने 'त' 'त'ना 'न' थ तय छे. उत्पन्न हो म पाइन थाय छे. “पक्ष परिग्रहे"! मनुસાર પક્ષ શબ્દને અર્થ સ્વીકાર કરે થાય છે. આ રીતે “ઉત્પન્નપક્ષને अर्थ 'पाहने 400२ ४२वो' थाय छे. “ उत्पन्नपक्षस्य "भारे छी विमति થઈ છે તે ત્રીજી વિભક્તિના અર્થમાં થઈ છે. તેથી તેનું તાત્પર્ય “ ઉત્પાદન मी४२ ४२वाथी 'चलमाणे चलिए ' त्याहि या३ पहोम समानार्थता सगत छे" सेभ दाणे छे.
અથવા-ઉત્પાદ, વ્યય અને પ્રૌવ્ય, એ ત્રણ પ્રત્યેક વસ્તુના ધર્મ છે. તેમને ઉત્પાદ નામને વસ્તુને જે ધર્મ છે તે ધર્મનું પ્રતિપાદન કરનારાં એ ચાર પદ . આ ઉત્પત્તિરૂપ પર્યાય કેવળ જ્ઞાનના ઉત્પાદનરૂપ જ છે. કારણ કે કર્મવિચારના પ્રસ્તાવમાં કર્મવિનાશનાં બે ફળ બતાવ્યાં છે. (૧) કેવળ भ०-२३
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #201

१७८
भगवतीसूत्रे त्यत्ति-मोक्षप्राप्तिरूपं फलद्वयं कथितम् , तत्र केवलज्ञानोत्पत्तिर्जीवेनाधावधि न प्राप्ता, अत एवोत्पादपक्षो मुख्यः, तादृशकेवलज्ञानोत्पत्त्यर्थमेव संयमग्रहण-कठिनतपश्चरण-घोरपरिषहोपसर्गसहनादौ प्रयासदर्शनात् , समुत्पन्न केवलज्ञानस्यैव मोक्षमाप्तिसंभवात् , मोक्षं प्रति अन्वय-व्यतिरेकाभ्यां केवलज्ञानस्य कारणत्वावधारणेन कारणं विना कार्योत्पत्तेरसंभवात् । यदि कारणमन्तरेणापि कार्य भवेत्तदा न कोपि वृप्त्यर्थी तदर्थ भोजनादौ प्रयत्नं कुर्यात् , न वा पाकार्थी वह्निमुत्पादयति, न वा कोपि केवलज्ञानाय चेष्टेत, तथा च जीवस्यानादिकालप्रवृत्तः संसारः कथमपि फल बतलाये गये हैं-एक केवलज्ञान की उत्पत्तिरूप और दूसरा मोक्ष की प्राप्तिरूप । केवलज्ञान की उत्पत्तिजीव के अभीतक नहीं हुई इसलिये उत्पादपक्ष मुख्य है। केवलज्ञान की उत्पत्ति के निमित्त ही संयमग्रहण, कठिनतपश्चरण, घोरपरीषह और उपसर्गकासहन आदिमें जीवका प्रयास देखा जाता है । जिस जीव को केवलज्ञान उत्पन्न हो चुका है ऐसे जीव को ही मोक्ष की प्राप्ति होती है । मोक्ष के प्रति अन्वय और व्यतिरेक को लेकर केवलज्ञान में कारणता का निश्चय किया गया है। कारण के विना कार्य की उत्पत्ति होनी असंभव है। यदि कारण के विना भी कार्य की उत्पत्ति होने लगे तो कोई भी तृप्ति का अर्थी तृप्ति के निमित्त भोजनादिक में जो प्रयत्न करता है वह नहीं करेगा, और न पाक का अर्थी कोई भी मनुष्य आग को सिलगावेगा। तथा, न कोई केवलज्ञान के लिये चेष्टा ही करेगा। इस तरह केवलज्ञान प्राप्ति के निमित्त चेष्टा के अभाव में जीव के साथ अनादिकाल से चला आया संसार किसी જ્ઞાનની ઉત્પત્તિરૂપ ફળ અને (૨) મોક્ષની પ્રાપ્તિરૂપ ફળ. હજી સુધી જીવને કેવળ જ્ઞાનની ઉત્પત્તિ થઈ નથી તેથી ઉત્પાદપક્ષ મુખ્ય છે. કેવળજ્ઞાનની ઉત્પત્તિને માટે જ સંયમગ્રહણ, કઠિન તપસ્યા, ઘેર પરીષહ, અને ઉપસર્ગ સહન આદિમાં જીવ પ્રવૃત્ત થાય છે. જે જીવને કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન થઈ ગયું હોય તે જીવને જ મોક્ષ મળે છે. મેક્ષ પ્રત્યે અન્વય અને વ્યતિરેકને લીધે જ કેવળજ્ઞાનમાં કારણતાને નિશ્ચય કરવામાં આવ્યું છે. કારણ વિના કાર્યની ઉત્પત્તિ જ સંભવી શકતી નથી. જે કારણ વગર પણ કાર્યની ઉત્પત્તિ થવા માંડે તે કઈ પણ તૃપ્તિને અથી તૃમિને નિમિત્ત ભેજનાદિ બનાવવાનો જે પ્રયત્ન કરે છે તે ન કરે, અને રસોઈ ખાવા ઈચ્છતી કેઈ પણ વ્યક્તિ
લે જ ન સળગાવત. તથા કોઈ પણ વ્યક્તિ કેવળજ્ઞાનને માટે ચેષ્ટા (પ્રયત્ન) જ ન કરત. આ પ્રમાણે કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ માટેની પ્રવૃત્તિને અભાવે જીવની સાથે અનાદિ કાળથી ચાલ્યા આવતે સંસાર કઈ પણ રીતે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #202

,
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१३०सू०१० 'चलमाणे चलिए ' इत्यादि पदव्याख्या १७९ नोच्छिद्येत । तत्रायं क्रमः -स्थितिक्षयात् उदीरणाबलाद्वा जीवसंबद्धं कर्म शुभम - शुभं वा चलति, अर्थात् फलदानायाभिमुखं भवदुदयं प्राप्नोति तत उदितं कर्म वेद्यतेऽनुभूतं भवति, अनुभूतं कर्म स्वफलानुभवानन्तरमेव जीवात्महीणं भवति - अपगच्छति कर्मगमनान्तरं समुत्पद्यते केवलज्ञानम्, उदिते च केवलज्ञाने मोक्षः संजायते, उदिते सवितरि भुवनान्तर्गत पदार्थजातमालोकितं भवति तद्वत् तस्मात् उत्पादपर्यायपक्षाभिप्रायेण 'चलमाणे चलिए' इत्यादि चत्वारि पदानि विज्ञेयानि । भी तरह नष्ट नहीं हो सकेगा । इन चलनादि चार पदों का क्रम इस प्रकार से है - कर्म की स्थिति जब क्षय हो जाती है, अथवा कर्म की जब उदीरणा होती है तब क्षय से अथवा उदीरणा के बल से, जीव के साथ अनादिकाल से बंध को प्राप्त हुआ जो शुभ और अशुभ कर्म है वह चलता है, अर्थात् फलादान के लिये सन्मुख होता हुआ वह उदय में आता है। जो कर्म उदय में आता है, अर्थात् अपना फल देता है, तब वह कर्म अनुभूत हो जाता है, अर्थात् उसका फल भोग लिया जाता है। जब कर्म अपना फल दे चुकता है तब वह जीव से प्रहीण-जुदा हो जाता है । केवलज्ञान के उत्पन्न होने पर जीव को मोक्ष प्राप्त होता है । जिस प्रकार सूर्य के उदय होने पर भुवनान्तर्गत समस्त पदार्थसमूह प्रकाशित हो उठता है उसी प्रकार केवलज्ञान के उदय होने पर उससे त्रिकालवर्ती समस्त ज्ञेय प्रकाशित हो उठते हैं, अर्थात् दर्पण की तरह समस्त ज्ञेय उसमें झलकने लगते हैं । इसलिये केवलज्ञान की उत्पादरूप નષ્ટ થઈ શકે નહીં. ‘ચલન’ આદિ એ ચાર પદોને ક્રમ આ પ્રમાણે છે— કર્મીની સ્થિતિ જ્યારે ક્ષય પામી જાય છે—અથવા કર્મીની જ્યારે ઉદીરણા થાય છે ત્યારે ક્ષયને લીધે અથવા ઉદીરણાને લીધે, જીવની સાથે અનાદિકાળથી મધને પામેલાં જે શુભ અને અશુભ કમ હાય છે તે ચાલવા માંડે છે— લદાન દેવાને માટે સન્મુખ થઈને ઉદયમાં આવે છે. જે કમ ઉદયમાં આવે છે, એટલે કે પેાતાનું ફળ દે છે તે કર્મનું ફળ ભાગવી લેવામાં આવે છે. જ્યારે કમ પેાતાનું ફળ આપી દે છે ત્યારે તે જીવથી પ્રહીણ-અલગ થઈ જાય છે. અને કમ અલગ થતાં જ જીવમાં કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન થવાથી જીવને મેાક્ષની પ્રાપ્તિ થાય છે. જેમ સૂર્યના ઉદ્દય થાય ત્યારે મકાનની અંદરના સમસ્ત પદા– સમૂહ પ્રકાશિત થઈ જાય છે, એજ પ્રમાણે કેવળજ્ઞાનનો ઉદય થાય ત્યારે તેના પ્રભાવથી ત્રિકાળવર્તી સમસ્ત જ્ઞેય પદાર્થો પ્રકાશિત થઈ જાય છે, એટલે કે જેમ દણમાં પ્રતિષિખ ચમકી ઉઠે છે તેમ તે કેવળજ્ઞાની આત્માને સમસ્ત જ્ઞેય પદાર્થોનું યથા દન થાય છે. તેથી કેવળજ્ઞાનની ઉત્પાદરૂપ પર્યાય પક્ષના
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #203

-
१८०
भगवतीसूत्रे अत्र द्वितीयभङ्गे 'चलमाणे चलिए' इत्यादीनि चत्वारि पदान्युपादाय एकार्थकानि भिन्नव्यञ्जनानि' इति द्वितीयो भङ्गः प्रदर्शितः।
तथा 'छिज्जमाणे छिन्ने' इत्यादिपञ्चपदानि आदाय भिन्नार्थानि भिन्नव्यञ्जनानीति चतुर्थो भङ्गः प्रदर्शितः ।
अथवा · हन्ता गोयमा चलमाणे चलिए ' इत्याधुत्तरप्रतिपादकसूत्रस्य एवमर्थः करणीयः, तथाहि-कर्म द्विविधम्-सामान्यरूपं विशेषरूपं च । तत्र स्थित्यनुभागेत्यादिविशेषणरहितं यत्कर्म तत् सामान्यरूपं कर्म, इति कथ्यते, तादृशविशेषणसहितं यत्कर्म तत् विशेषरूपमिति कथ्यते, तत्र सामान्यकर्माभिमायेण चलनादीनि चत्वारि पदानि एकार्थकानि भिन्नव्यञ्जनानीत्युच्यते। पर्याय के पक्ष के अभिप्राय से "चलमाणे चलिए" इत्यादि चार पद जानना चाहिये । इस तरह द्वितीयभंग जो समानार्थ विविधव्यंजनरूप है उसमें ये " चलमाणे चलिए', आदि चार पद हैं । इसी भंग की अपेक्षा लेकर इन्हें समानार्थक और भिन्नव्यंजनवाला प्रकट किया है। इस प्रकार यह द्वितीय भंग है । तथा-"छिजमाणे छिन्ने" इत्यादि जो पांच पद हैं उनको लेकर सूत्रकार ने भिन्नार्थ भिन्नव्यंजन नाम का चौथा भंग प्रकट किया है। ___ अथवा-" हन्ता गोयमा ! चलमाणे चलिए" इत्यादि उत्तरप्रतिपादक सूत्र का ऐसा अर्थ करना चाहिये-कर्म दो प्रकार का होता हैएक सामान्यकर्म और दूसरा विशेषकर्म। स्थितिबंध, अनुभागबंध आदि विशेषणों से रहित जो कर्म है वह सामान्यकर्म है, तथा स्थितिबंध आदि विशेषणों से सहित जो कर्म है वह विशेषकर्म है । इनमें सामाभलिभाये “चलमाणे चलिए" त्या या२ ५४ समन्वा न . २ शत द्वितीय र समानार्थ विविध व्यन३५ छ तेमा "चलमाणे चलिए" આદિ ચાર પદ . એજ ભંગની અપેક્ષાએ તેમને સમાનાર્થક અને જુદા જુદા व्य वi मताव्यां छ. म प्रारनी से भी न छ. तथा-"छिज्जमाणे. छिन्ने" त्यादि 2 पाय पो छ तेमनी मपेक्षा भिन्नाथ मिन्नयन નામને ચે ભંગ દર્શાવ્યું છે.
अथवा-"हन्ता गोयमा! चलमाणे चलिए" त्याहत्त२ प्रतिपा६४ सूत्रनी 24 પ્રમાણે અર્થ કરવો જોઈએકમ બે પ્રકારનાં હોય છે.-(૧) સામાન્ય કર્મ અને(૨) વિશેષ કર્મ. સ્થિતિબંધ, અનુભાગબંધ આદિ વિશેષણોથી રહિત જે કમ હોય છે તેને સામાન્ય કર્મ કહે છે. તથા સ્થિતિબંધ આદિ વિશેષણોથી યુક્ત જે કર્મ હોય છે તેને વિશેષ કર્મ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #204

प्रमैयचन्द्रिका टीका श०१३०१सू० १० 'चलमाणे चलिए' इत्यादि-पदव्याख्या १८१
'छिज्जमाणे छिण्णे' इत्यादिपञ्चपदानि विशेषकर्माभिप्रायेण नानार्थानि नानाव्यञ्जनानि चोच्यन्ते, तत्र छिद्यमानं छिन्नमिति-प्रथमपदं स्थितिबन्धरूपविशेषणविशिष्टकर्माभिप्रायेण कथितम् , स्थितिबन्धो नाम अध्यवसायविशेषगृहीतस्य कर्मदलिकस्य स्थितिकालस्य नियमनम्। सयोगिकेवली अन्तकाले योगनिरोधं कर्तुं दीर्घकालिकानां वेदनीयनामगोत्राणां स्थितिकालं यत् अपवर्तनाकरणद्वारा अन्तर्मुहूर्तपरिमितस्थितिपरिमाणं करोति तदेव कर्मणां स्थितिघातः, एवम् कर्मणा न्यकर्म के अभिप्राय से चलनादिक चार पद एकार्थवाले और भिन्नव्यंजनवाले कहे गये हैं। ___"छिज्जमाणे छिण्णे" इत्यादि जो पांच पद हैं वे विशेषकर्म के अभिप्राय से नानाअर्थवाले और नानाव्यंजनवाले प्रकट किये गये हैं। इनमें “छिज्जमाणे छिण्णे" जो यह प्रथम पद है वह बंध का भेद जो स्थितिबंध है उस स्थितिबंधरूप विशेषण से विशिष्ट कर्म के अभिप्राय से कहा गया है । अध्यवसायविशेष से जीव के द्वारा गृहीत जो कर्मदलिक है उस की जो स्थितिकाल का नियमन है वह स्थितिबंध है, अर्थात् कर्म में स्वभाव बनने के साथ ही उस स्वभाव से अमुकसमय तक च्युत न होने की मर्यादा भी पुद्गलों में निर्मित होती है, यह कालमर्यादा का निर्माण ही स्थितिबंध है। सयोगीकेवली भगवान् अन्तकाल में योगों का निरोध करने के लिये दीर्घकाल की स्थितिवाला वेदनीय, नाम और गोत्र, इन तीन कर्मा के स्थितिकाल को अपवर्तनाकरण द्वारा अन्तर्मुहूर्तकाल प्रमाणवाला करते हैं, यही कर्मों की स्थिति का કહે છે. એમાંના સામાન્ય કર્મની અપેક્ષાએ ચલનાદિચાર પર એકાઈવાળાં અને જુદા જુદા વ્યંજનવાળાં કહેલાં છે.
___हिज्जमाणे छिण्णे" त्याहि पाय पहा विशेष भनी अपेक्षा विविध मथ aai मने विविध व्यnani nताव्यां छे. तेभानु “ छिज्जमाणे छिण्णे" नामर्नु જે પહેલું પદ છે તે સ્થિતિબંધ નામના બંધરૂપ વિશેષણથી યુક્ત હોવાથી તેને વિશેષ કર્મ કહ્યું છે. અધ્યવસાય વિશેષથી જીવદ્વારા ગૃહીત જે કર્મલિક છે તેની સ્થિતિકાળનું જે નિયમન છે, તેનું નામ સ્થિતિબંધ છે. એટલે કે કર્મમાં સ્વભાવ બનવાની સાથે જ તે સ્વભાવમાંથી અમુક સમય સુધી ચલિત ન થવાની મર્યાદા પણ પુદ્ગલેમાં નિર્ણત થાય છે. એ કાળમર્યાદાના નિર્માણને જ સ્થિતિબંધકહે છે. સગી કેવલી ભગવાન અન્તકાળે યોગને નિરોધ કરવાને માટે દીર્ઘકાળની સ્થિતિવાળા વેદનીય, નામ અને ગેત્ર, એ ત્રણ કર્મોના સ્થિતિકાળને અપવર્તનાકરણદ્વારા અન્તર્મુહૂર્તકાળ પ્રમાણવાળાં કરે છે, એને જ કર્મોની સ્થિતિને ઘાત કહે છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #205

भगवतीसूत्रे मल्पसमयपरिमाणताप्रापणेन छिद्यमानं छिन्नमिति कथ्यते, इत्यभिप्रायः। _ 'भिज्जमाणे भिण्णे' भिद्यमानं भिन्नमिति तु अनुभागविशिष्टकर्माभिप्रायेण कथितम् । कर्मपुद्गलानामेव शुभोऽशुभो वा घात्यघाती वा यो रसः स अनुभागबन्धा, सयोगिकेवली कर्मणां स्थितिघातकाले रसघातं करोति, ततश्च तादृशरसघात एव भेदनम् , स्थितिघातापेक्षया रसघातोऽत्यन्तमधिकः। ईदृशं रसघातमादाय छिद्यमानं छिन्नमित्युक्तम् । प्रथमं स्थितिघातः प्रतिपादितः, अत्र तु रसघात इति छेदन-भेदनयोविभिन्नार्थता स्फुटीभवति ।। घात है । इस तरह कर्मों की जो स्थिति दीर्घकाल की है उसे अल्पसमय परिमाणवाली करना यही छिद्यमान को छिन्नरूप से कहना है । ऐसा "छिज्जमाणे छिण्णे" इस सूत्र का अभिप्राय है। ___"भिज़्जमाणे भिण्णे" जिसका भिदना चालू हो गया है वह भिद
चुका, ऐसाजो कहा है वह तो अनुभागबंधविशिष्ट कर्मके अभिप्रायसे कहा गया है। कर्मपुद्गल का शुभ अथवा अशुभ,घाती अथवा अघातीरूप जोरस है वह अनुभागबंध है । सयोगीकेवली भगवान् कमों की स्थितिघात के समयमें उनके रसका भी घात करते हैं। यह रसघात हो कर्मोंका भिदना है। स्थितिघात की अपेक्षा रसघात अत्यन्त अधिक होता है। ऐसे रसघात की अपेक्षा लेकर “छिद्यमानं छिन्नं" यह सूत्र कहा है। "छिज्जमाणे छिण्णे" इस सूत्र में स्थितिघात की अपेक्षा छिद्यमान को छिन्न कहा है, और इस "भिज्जमाणे भिण्णे" सूत्र में रसघातकी अपेक्षा भिद्यमान को भिन्न कहा है। इस तरह छेदन और भेदन में विभिन्नार्थता स्पष्ट हो जाती है । આ રીતે કમની જે દીર્ઘકાળની સ્થિતિ છે તેને અલ્પ સમયની કરવી તેને જ 'छिज्जमाणे छिण्णे' ४ छ-छातi नि छायां ४ छे.
"भिज्जमाणे भिण्णे" २ भनिसहन यायुथ युं ते महायूच्या मेरे ४વામાં આવે છે તે અનુભાગબંધ વાળા કર્મની અપેક્ષાએ કહેવાય છે. કર્મપુદ્ગલેને શુભ અથવા અશુભ, ઘાતી અથવા અઘાતીરૂપ જે રસ હોય છે તેનું નામ અનુભાગ બંધ છે. સગી કેવલી ભગવાન કર્મોની સ્થિતિને ઘાત કરતી વખતે તેમના રસને પણ ઘાત કરે છે. આ રસઘાત એટલે જ કર્મોનું ભેદન. સ્થિતિઘાત ४२i २सघात घणे! ४ वधारे थाय छे. मेवा २सघातनी अपेक्षा "छिद्यमान
" सत्र उवामां माव्युछ. “छिज्जमाणे छिण्णे” २मा सूत्रमा स्थितियातनी अपेक्षा विमानन छिन्न. ४९स छ. सन २॥ “भिज्जमाणे भिण्णे" सूत्रमा રસઘાતની અપેક્ષાએ બિદ્યમાન ભેદાતા-ને ભિન્ન–ભેદાઈ ગયું-કહેલ છે. આ રીતે છેદન અને ભેદનમાં વિભિન્નાર્થતા સ્પષ્ટ થાય છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #206

प्रमेयचन्द्रिका टीका श.१७.१सू०१० 'चलमाणे चलिए' इत्यादि पव्याख्या १८३
'दज्झमाणे दड्डे' दह्यमानं दग्धमिति पदं कर्मणां प्रदेशबन्धाभिप्रायेण कथितम् । यः सकषायजीवेन मनोवागादिद्वारा क्रियाविशेषस्य कर्ता भिन्नभिन्नसभावानां कर्मपुद्गलानां स्वभावानुसारं तत्तत्परिमाणभागेन सम्बन्धः प्रदेशबन्धः। ईदृशप्रदेशबन्धविशिष्टकर्मणां शुक्लध्यानाग्निना दहनं भवति, एतदभिप्रायेणेव दह्यमानं दग्धमिति कथितमिति ।
तथा-'मिज्जमाणे मडे' म्रियमाणं मृतमिति पदमायुष्ककर्मविषयकम् , यस्मात् आयुःसंबन्धिपुद्गलानां प्रतिसमयं क्षयो मरणम् , अत एव दाहान्मरणं
" दज्झमाणे दड़े" यह सूत्र कर्मों के प्रदेशबंध की अपेक्षा लेकर कहा गया है । मन, वचन और काय, इनकी परिस्पंदरूप क्रियाविशेष के कर्ता ऐसे कषायविशिष्ट जीव के साथ भिन्न२ स्वभाववाले कर्मपुद्गलों का स्वभावानुसार जो अमुक अमुक परिमाण विभाग से संबंध होता है उसका नाम प्रदेशबंध है, प्रदेशबंध में ग्रहण किये जाने पर भिन्नर स्वभाव में परिणत होनेवाली कर्मपुद्गलराशि स्वभावानुसार अमुकर परिमाण में बँट जाती है, सो यह परिमाणविभाग ही प्रदेशबंध कहलाता है। ऐसे प्रदेशबंधविशिष्ट कर्मों का शुक्लध्यानरूप अग्नि द्वारा दहन होता है। इस अभिप्राय से "दह्यमान"को "दग्ध" कहागया है। तथा-"मिज्जमाणे मडे" जिस कर्म का मरना प्रारंभ हो चुका है उसे मर गया, ऐसा कहने वाला यह पद आयुष्य कर्म की अपेक्षा लेकर कहा गया है, क्यों कि आयुकर्म संबंधी जो पुद्गल हैं उनका प्रतिसमय क्षय होता है। प्रतिसमय इनका क्षय होना ही मरण है । इसीलिये दाह से
"दज्झमाणे दडढे" सूत्र भनि प्रदेशमधनी अपेक्षा छ भन, क्यन અને કાયના પરિપંદનરૂપક્રિયાવિશેષના કર્તા એવા કષાય યુક્ત જીવની સાથે જુદા જુદા સ્વભાવવાળાં કર્મ પુદ્ગલેને સ્વભાવનુસાર જે અમુક અમુક પરિમાણ વિભાગ સાથે સંબંધ થાય છે, તેનું નામ પ્રદેશબંધ છે. પ્રદેશબંધમાં ગ્રહણ કરાયા પછી જુદા જુદા સ્વભાવે પરિણમનારી કર્મપુગલરાશિ સ્વભાવનુસાર અમુક અમુક પરિમાણમાં વહેંચાઈ જાય છે. એ પરિમાણવિભાગને જ પ્રદેશબંધ કહે છે. એવાં પ્રદેશબંધવાળાં કર્મોનું શુકલધ્યાનરૂપ અગ્નિ દ્વારા દહન થાય છે. તે કારણે જ “દહેभान'ने 'च' अवाम मावेस छ. तथा “मिज्जमाणे मडे" " भना મરણને પ્રારંભ થઈ ગયો છે તે કર્મ મરી ગયું એવું પદ આયુકર્મની અપેક્ષાએ કહેવામાં આવ્યું છે કારણકે આયુકર્મ સંબંધી જે પુદ્ગલે છે તેમને પ્રતિસમય ક્ષય થતું રહે છે. તેમને પ્રતિસમય ક્ષય થવે તેનું નામ જ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #207

१८४
भगवतीसूत्रे भिन्नम् , ततश्च दद्यमानं दग्धमिति पदापेक्षया म्रियमाणं मृतमिति पदं भिन्नार्थक भवति, ततो म्रियमाणं मृतमिति पदेनायुष्कर्मैव प्रोच्यते, यावत्पर्यन्तमायुष्कर्म भवति तावदेव जीवतीति व्यवहारात् , तथा तदेवायुष्कर्म जीवात् दूरीभवति तदा मरणमिति कथ्यते, यद्यपि मरणमत्र सामान्यतः कथितं तथापि विशिष्टमेव मरणं ग्रहीतव्यम् , यतः संसारे वर्तमानो जीवोऽनेकशो दुःखरूपं मरणमनुभवति स्म, तादृशं दुःखात्मकं मरणं नात्र विवक्षितम् , किन्तु अपुनर्भवरूपं सर्वकर्मक्षयात्मकं मोक्षकारणभूतं केवलिमरणमत्र विवक्षितम् , तादृशमरणस्य कदाप्यननुभूतत्वेन विलक्षणत्वादिति दिक।
मरण में भिन्नता है । इसी भिन्नता के कारण “ दह्यमानं दग्धं" इस पद की अपेक्षा “म्रियमाणं मृतम्" यह पद भिन्नार्थक हो जाता है। भिन्नार्थवाला होने के कारण ही "म्रियमाणं मृतम्" इस पद से आयुकर्म का ग्रहण किया है । जबतक आयुकर्म की सत्ता रहती है तबतक ही 'जीच जीता है ऐसा व्यवहार होता है, और ज्यों ही आयुकर्म जीवसे दूर हुआ कि 'यह मर गया' ऐसा व्यवहार होने लगता है। यद्यपि इस पद से सामान्य मरण कहा गया है फिर भी वह मरण यहां विशिष्टरूप से ही ग्रहण करना चाहिये, क्यों कि विशिष्ट मरण ग्रहण करने का कारण यह है कि वैसे तो इस संसार में वर्तमान जीव अनेकों बार अनेकानेक दुःखरूप मरण का अनुभव करता ही रहता है सो ऐसा दुःखरूप मरण यहां विवक्षित नहीं है । यहां तो ऐसा ही मरण विवक्षित है कि जो मरण अपुनर्भवरूप हो, सर्वकर्मक्षयात्मक हो,
મરણ છે. દાહ (દહન) કરતાં મરણમાં ભિન્નતા દેખાય છે. તે ભિન્નતાને કારણે "दह्यमानं दग्धं" ४२त 'म्रियमाणं मृतम्' सूत्रमा मिन्नार्थतानुं प्रतिपाइन थाय छ. भिन्नार्थ वा डावाने ४२ ० "म्रियमाणं मृतम्" ५४ २आयुमन अडान કરવામાં આવ્યું છે. જ્યાં સુધી આયુકર્મની સત્તા રહે છે ત્યાં સુધી જ જીવ જીવે છે એમ વ્યવહાર થાય છે. પણ જેવું આયુકર્મ જીવથી અલગ થયું કે “જીવ મરી ગયો એમ કહેવાય છે. જો કે આ પદથી સામાન્ય મરણ કહ્યું છે પણ “મરણ” શબ્દને અહીં વિશિષ્ટ અર્થ જ ગ્રહણ કરવો જોઈએ. તેનું કારણ એ છે કે આ સંસારમાં રહેલે જીવ અનેક વાર અનેક દુઃખરૂપ મરણનો અનભવ કરતો રહે છે. પણ એવા દુઃખરૂપ મરણનું અહીં વર્ણન કર્યું નથી. અહીં તે એ પ્રકારના મરણની વાત કરી છે કે જે મરણ અપુનર્ભવરૂપ હોય.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #208

प्रमेयचन्द्रिका टोका श० १ उ० १ सू० १० विगतपक्षन्याख्या १८५ ___ तथा-'निजिण्णमाणे निजिण्णे' निर्जीयमाणं निर्जीर्णमिति पदं सर्वकर्माभावविषयकम् , इतः पूर्व जीवेन कदापि सर्वकर्माभावरूपं निर्जरणं न कृतम् , निरुपसर्गक-''-धातोः 'क्त'-प्रत्यये कृते निर्जीर्णमितिरूपं सिद्धयति । तदर्थस्तु सर्वकर्मणामात्यान्तिकः क्षयः। सर्वकर्माभावात्मकमर्थमादाय निर्जरणं पूर्वोक्तच्छेदनभेदनादितो भिन्नं भवत् निर्जीयमाणं निर्जीर्णमिति पदं भिन्नार्थकं भवति । ___ ननु एतानि 'निज्जिण्णमाणे निज्जिण्णे' निर्जीयमाणं निर्जीर्ण-मित्यादिपदानि विशेषतो भिन्नार्थकानि परन्तु सामान्यतः कं पक्षमधिकृत्य प्रवर्त्तन्ते ?
और मोक्ष का कारण हो, ऐसा मरण केवलि मरण कहलाता है, और यही यहां विवक्षित हुआ है । ऐसा मरण अभीतक भी इस जीवने किसी भी काल में अनुभवित नहीं किया अतः ऐसे मरण को अननुभूत होने से विलक्षण-विशिष्ट मरण कहा गया है।
तथा-"निजरिजमाणे निजिण्णे" जिसकी निर्जरा होनी शुरु हो गई वह निर्जीर्ण हो चुका, ऐसा जो कहा गया है सो समस्तकर्मों के अभाव को लेकर कहा गया है । इससे पहिले जीवने कदापि सर्व कर्मों का अभावरूप निर्जरण नहीं किया है । निर्जीर्ण शब्द में निर्-उपसर्ग पूर्वक " जृ" धातु है और इस "जृ" धातु से क्त-प्रत्यय करने पर निर्जीर्ण यह रूप बनता है, इसका अर्थ “ समस्त कर्मों का आत्यन्तिक क्षय" ऐसा होता है। इसी अर्थ की अपेक्षा से यह पद पूर्वोक्त छेदन भेदन प्रदर्शक पदों से भिन्न होता हुआ भिन्न अर्थवाला माना गया है। સર્વકર્મક્ષયાત્મક હોય અને મોક્ષદાયી હોય. એવા મરણને કેવલી મરણ કહે છે અને તેનું જ અહીં વર્ણન કરાયું છે. એવા મરણને અત્યાર સુધી આ જીવે કદી પણ અનુભવ કર્યો નથી-આવું મરણ અનનુભૂત હેવાથી તેને વિશિષ્ટ મરણ કહ્યું છે.
तथा "निजिण्णमाणे निजिण्णे” “भनी नि। थवा २३ २४ તેમની નિર્જરા થઈ ચૂકી” આ પદ સમસ્ત કર્મોના અભાવની અપેક્ષાએ કહે. વામાં આવ્યું છે. આ પહેલાં જીવે કદી પણ સમસ્ત કર્મોના અભાવરૂપ निळ२९५ यु नथी. "ज" धातुनी मा 'निः' उपसा छ. अन ते "ज" धातुने 'क्त' प्रत्यय साथी 'निर्जीर्ण' ५४ भने छ. तेने! मथ 'समस्त કર્મોને આત્તિક ક્ષય થાય છે. આ અર્થની અપેક્ષાએ આ પદમાં છેદન, ભેદન આદિ પૂર્વોક્ત પદે કરતાં ભિન્નતા દેખાય છે. તેથી આ પદને પૂર્વોક્ત પદે કરતાં ભિન્ન અર્થવાળું ગણાવ્યું છે. भ०-२४
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #209

१८६
भगवती सूत्रे
इत्याशङ्कायामाह - ' विगयपक्खस्स ' इति विगतपक्षस्य, वि- पूर्वकगमधातोः 'क्त' प्रत्यये कृते ‘विगत' इति रूपं भवति, विगमो वस्तूनामवस्थान्तरगमनं विनाश इति यावत्, तथा च - विगतपक्षमाश्रित्यैतानि पदानि प्रवर्तन्ते इति योजना उत्पादपक्षो वर्तमान भविष्यद्विषयकः, विगतपक्षी भूत वर्तमानविषयक इति तयोर्भेदः ।
5
'विगतपक्षस्ये ' - त्यत्र विगतत्वं विवक्षित पुरुषापेक्षया सर्वकर्मणां क्षयोऽभि मतः । सर्वकर्मक्षयो जीवेनेतः पूर्व कदापि नानुभूतः, अतः सर्वकर्मक्षयोऽत्यन्तमेवोपादेयः । पुनश्च सर्वकर्मक्ष पार्थमेव पुरुषाणां प्रयत्नः । छिद्यमानं छिन्नमित्यादिपदानि
शंका- ये " निर्जीर्यमाणं निर्जीर्णम्" इत्यादि जो पद हैं वे विशेष विवक्षा की अपेक्षा भिन्न र अर्थवाले हैं परन्तु सामान्य की अपेक्षा ये किस पक्ष को लेकर प्रवृत्त होते हैं ?
शब्द
45
उत्तर - विगत पक्ष को लेकर ये प्रवृत्त होते हैं । " विगत वि-उपमर्गपूर्वक गम - धातु से क्त-प्रत्यय करने से बना है। इसका अर्थ वस्तुओं का अवस्थान्तरगमनरूप विनाश " ऐसा होता है । इस तरह विगत पक्ष को आश्रित करके ये पद प्रवृत्त होते हैं, ऐसी योजना कर लेनी चाहिये । उत्पादपक्ष वर्तमानकाल और भविष्यत्काल, इन दो कालों को विषय करनेवाला है, और विगतपक्ष भूतकाल और वर्तमानकाल, इन दो कालों को विषय करनेवाला है । इस तरह विगतपक्ष में और उत्पादपक्ष में भेद सिद्ध होता है। विवक्षित पुरुष की अपेक्षा
मस्तकर्मों का क्षय विगमत्व माना गया है । सर्वकर्मक्षय जीव ने इससे पहले कभी भी अनुभूत नहीं किया है, अतः सर्वकर्मक्षय ४ - " निर्जीयमाणंनिर्जीर्णम्" इत्याहि ने यहो छे तेयो विशेष विवક્ષાની અપેક્ષાએ જુદા જુદા અર્થવાળાં છે. પણ સામાન્યની અપેક્ષાએ કયા પક્ષને લીધે પ્રવૃત્ત થાય છે ?
उत्तर—विगतपक्षने सीधे तेयो प्रवृत्त थाय छे. 'वि' उपसर्ग' साथै 'गम्’ धातुने 'क्त' प्रत्यय लगाउवाथी विगत शब्द मने छे. “वस्तुमानो व्यवस्था. ન્તર ગમનરૂપ વિનાશ” એવા તેના અથ થાય છે. આ રીતે વિગત પક્ષના આધાર લઇને એ પદે પ્રવૃત્ત થાય છે એમ સમજી લેવું. ઉત્પાદ પક્ષ વમાનકાળ અને ભવિષ્યકાળને વિષય કરનારા છે અને વિગતપક્ષ ભૂતકાળ અને વર્તમાનકાળને વિષય કરનારા છે. આ રીતે વિગતપક્ષ અને ઉત્પાદપક્ષ વચ્ચેના ભેદ્ય સિદ્ધ થાય છે. વિવક્ષિત પુરુષની અપેક્ષાએ સમસ્ત કર્મોનો ક્ષય વિગમત્વ ગણાય છે. જીવે કદી પણ સવ કક્ષયને અનુભવ કર્યો નથી. તેથી સકમ ક્ષય
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧
"

Page #210

प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १ उ० १ सू० १० विगतपक्षब्याख्या १८७ विगमार्थानि विनाशार्थकानि, तथाहि-छिचमान पदेन स्थितिखण्डरूपो विगमः कथितः । भिद्यमानपदेन तु अनुभावभेदरूपो रसभेदरूपो विगमः कथितः । दह्यमानपदेन कर्मदाहरूपो विगमः प्रतिपादितः। म्रियमाणपदेन तु आयुष्कर्मणामभावरूपो विगमः सूचितः। तथा निर्जीयमाणपदेन अशेषकर्मणामभावस्वरूपो विगमोऽभिहितः, अत इमानि पश्चापि पदानि विगतपक्षाश्रितानीति कथ्यते । एतेन पूर्वोक्तव्याख्यानेन “चलमाणे चलिए" इत्यादीनि नव पदानि किमर्थ प्रथमसूत्रतया उपात्तानि ? इति शंका निराकृता, केवलज्ञानस्योत्पत्तिः सर्वकर्मणां विनाशश्वास्मिन् सूत्रे प्रतिपादितः, इत्यभिप्रायेण सर्वप्रथमतया अस्य सूत्रस्य प्रतिपादनादिति। एकान्ततः उपादेय है। तथा समस्तकों के क्षयार्थ ही पुरुषों का प्रयत्न होता है । " छिद्यमानं छिन्नं” इत्यादि पद विगमार्थ हैं । वे इस प्रकार से हैं-छिद्यमान पद से स्थितिखण्डरूप विगम कथित है । भिद्यमान पद से रसखण्डरूप विगम कथित हुआ है । तथा दह्यमान पद से कर्मदाहरूप विगम, म्रियमाण पद से आयुष्कर्म का अभावरूप विगम, और निर्जीर्यमाण पद से समस्तकों का अभावरूप विगतपक्ष को आश्रित करके कहे हैं इसलिये ये विगतपक्षाश्रित कहे गये हैं। इस पूर्वोक्त व्याख्यान से इस शंका का कि ये " चलमाणे चलिए" आदि नौ पद किसलिये प्रथमसूत्ररूप से ग्रहण किये गये हैं "इसका समाधान हो जाता है, क्यों कि केवलज्ञान की उत्पत्ति और समस्तकर्मों का विनाश, इस सूत्र में प्रतिपादित किया गया है, इसी अभिप्राय से इस सूत्र का कथन किया है। अथवा-"चलमाणे चलिए" इत्यादि એકાન્તતઃ ઉપાદેય છે. તથા સમસ્ત કર્મોનો ક્ષયને માટે જ પુરુષના પ્રયત્ન हाय छ. "छिद्यमानं छिन्न" त्याहि पह! विशमा छ ते 21 शतेछ-'छि. માન પદથી સ્થિતિખંડરૂપ વિગમનું કથન થયું છે. “બિદ્યમાન પદથી રસખંડ. રૂપ વિગમનું કથન થયું છે, “દહ્યમાન પદથી કર્મદાહરૂપ વિગમનું, “પ્રિયમાણ પદથી આયુષ્કકર્મના અભાવરૂપ વિગમનું, અને “
નિર્ધમાણ પદથી સમસ્ત કર્મોના અભાવરૂપ વિગમનું કથન કર્યું છે. આ રીતે એ પાંચે પદો કર્મોના અભાવરૂપ વિગતપક્ષને આધારે કહેવામાં આવ્યાં છે તેથી તેમને વિગતક્ષાશ્રિત ४उवामा माव्यां छ. Al पूर्वात ४थन ॥२॥ " चलमाणे चलिए " या न અને શા માટે પ્રથમ સૂત્રરૂપે ગ્રહણ કરવામાં આવ્યા છે, તેનું સમાધાન થઈ જાય છે. કારણ કે આ સૂત્રમાં કેવળજ્ઞાનની ઉત્પત્તિનું અને સમસ્ત કર્મોના વિનાશનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે. તે કારણે જ સૌથી પહેલાં આ सूत्रनु थन यु छ. मथवा-" चलमाणे चलिए" त्याहि होम में पहना
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #211

१८८
भगवतीसूत्रे ___ अथवा-" चलमाणे चलिए" इत्यादिपदेषु कर्मपदाभावात् चलनादीनि सामान्यत एव व्याख्यातव्यानि, न तु कर्मघटिततया, तथाहि-"चलमाणे चलिए" इत्यत्र चलनमस्थिरत्वं वस्तूनामुत्पादः उत्पत्तिः। “उदीरिज्जमाणे उदीरिए" उदीयमाणं उदीरितमित्यत्रोदीरणं स्थिरस्य पदार्थस्य प्रेरणरूपं, तदपि चलनस्वरूपमेव । “ वेइज्जमाणे वेइए" व्येजमानं वेजनम् , इत्यत्र व्येजमान कम्पमानम् , वेजनं कम्पनमपि तद्रूपतयोत्पाद एव । 'पहिज्जमाणे पहीणे' प्रहीयमाणं महीणमित्यत्र प्रहीणं अभ्रष्टं प्रपतितमिति यावत् , तथा च पहाणमपि चलनरूपमेव, तथा च गत्यर्थत्वात् चलनादीनां सर्वेषां समानार्थत्वं भवति, तेन च चलनादीनि चलनत्वादिपर्यायेणोत्पन्नत्वस्वरूपपक्षस्य प्रतिपादकानि । पदों में कर्मपद का तो अभाव है, इस कारण कर्मपरक इनका व्याख्यान न करके सामान्यरूप से ही इनका व्याख्यान करना चाहिये, जो इस प्रकार से है-“चलमाणे चलिए" इस सूत्र में चलन-शब्द का अर्थ
अस्थिरत्व-वस्तुओं का उत्पाद-उत्पत्ति है । " उदीरिजमाणे उदीरिए" इसमें उदीरणा का अर्थ स्थिर पदार्थ का प्रेरणरूप है, और यह प्रेरण चलनस्वरूप ही है । " वेइज्जमाणे वेइए" इस सूत्र में " वेइज्जमाण" पद की संस्कृत छाया "व्येजमान" भी होती है। व्येजमान शब्द का अर्थ है कंपमान । जो कंप रहा है वह कंप चुका, ऐसा इस मूत्र काअर्थ होता है। कंपन भी स्वस्वरूप की अपेक्षा उत्पाद ही है । “पहिजमाणे पहीणे" मूत्र में प्रहीण का अर्थ प्रभ्रष्ट-प्रपतित-ऐसा है, जो पतित हो रहा है वह पतित हो चुका, अर्थात् जो गिर रहा है-पड रहा है-वह गिर चुका-पड चुका । इस तरह प्रहाण भी चलनरूप ही है। तथा गत्यर्थक होने से वे सब चलनादिक चार पद समानार्थक हैं। इस कारण તે અભાવ છે. તે કારણે કર્મવિષયક તેનું વ્યાખ્યાન ન કરતાં સામાન્યરૂપે જ तेनु व्याज्यान ४२वुन. ते व्याभ्यान मा प्रमाणे छ-" चलमाणे चलिए" सूत्रमा 'यसन' शहना अर्थ मस्थिरत्व-वस्तुमानी उत्पत्ति छ. "उदीरिज्जमाणे उदीरिए" पहमा उही२४ाने। म स्थि२ ५४ार्थना २४३५ छे. मन त प्रेरण! यसनस्व३५०४ छ. “वेइज्जमाणे वेइए" सूत्रमा ‘ वेइज्जमाण' ५४नी संस्कृत छाया "व्येजमान" थाय छे. व्येजमान मेटले ४५मान. प. २युं छे ते पी यूज्यु, એવો આ સૂત્રને અર્થ થાય છે. કંપન પણ સ્વસ્વરૂપની અપેક્ષાએ ઉત્પાદજ છે. “पहिज्जमाणे पहीणे" सूत्रमा प्रडी 'नो मथ 'अब्रट'-पतित छ.२ પડી રહ્યું છે તે પડી ચૂકયું. આ રીતે ‘પ્રહણ” પણ ચલનરૂપ જ છે. અને ચલનાદિક આ ચાર પદે ગતિવાચક હોવાથી સમાનાર્થક છે. આ કારણથી તે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #212

प्रमेयचन्द्रिका टीका श. १ उ.१ सू० १० चलनच्छेदनादिप्रश्नकारणम् १८९ __ तथा-'छिज्जमाणे छिण्णे' छिद्यमानं छिन्नमित्यादिपदान्यपि कर्मपदमन्तरेणापि व्याख्यातुं शक्यानि, छेदनादिधर्माणां वस्तुधर्मत्वात् । भिन्नार्थवमेतेषामनेन प्रकारेण भवति-यथा कुठारादिबाह्यसाधनेन वृक्षादीनां छेदः, भल्लादिना देहस्य देहावयवानां वा भेदः, वह्नयादिना काष्ठादीनां विनाशो दाहः, शरीरस्यान्तिम श्वासवियोगो मरणम् , अत्यंत पुराणतैव निर्जरा । भिन्नार्थान्येतानि पदानि सामान्यतो विनाशार्थाभिधायकानि । ये चलनादिकपद चलनत्व आदि पर्याय से उत्पन्न स्वरूपपक्ष के प्रतिपादक हैं-कथनकरनेवाले हैं। तथा-' छिन्जमाणे छिण्णे" जो छिद रहा है वह छिद् चुका,इत्यादि, इन पाँच पदोंका भी कर्मविषयक व्याख्यान के विना अन्यविषयक व्याख्यान भी होसकता है, क्यों कि छेदन, भेदन, दहन आदि धर्म कर्मातिरिक्त अन्य वस्तुओं में भी पायेजाते हैं। भिन्नार्थता इनमें इस प्रकार से जानना चाहिये-जैसे कुठारादिरूप बाह्यसाधन से वृक्ष आदिकों का जो काटना है वह छेद है, भाले आदि के द्वारा देह का अथवा देह के अवयवों का जो काटना है वह भेद है, वह्नयादि द्वारा जो काष्ठादिकोंका जलना है वह दहन है, शरीरके अन्तिमश्वास का जो विगम है वह मरण है, और अत्यन्त जो जीर्णता-पुराणता है वही निर्जरण है । इस तरह ये प्रत्येक पद भिन्नर अर्थ को करनेवाले हैं, फिर भी सामान्यरूप से एक विनाशरूप अर्थ का ही तो कथन करते हैं। ચલનાદિક પદે ચલનત્વ આદિ પર્યાયથી ઉત્પન્ન સ્વરૂપ પક્ષના પ્રતિપાદક છેमेटले तेभन ४थन. ४२न।२। छे. तथा “ छिज्जमाणे छिण्णे " "२ छाई रह्यु છે તે છેદાઈ ચૂકયું” ઈત્યાદિ પાંચ પદે પણ કર્મવિષક વ્યાખ્યાન કરવા સિવાય અન્ય વિષયનું વ્યાખ્યાન કરવાને પણ સમર્થ છે, કારણ કે છેદન, ભેદન, દહન આદિ ધર્મો કર્મ સિવાયની અન્ય વસ્તુઓના પણ ધર્મરૂપે સંભવી શકે છે. તેમની વચ્ચે આ રીતે ભિન્નાર્થતા સમજવી જોઈએ. જેમકે કુહાડી આદિ બાહ્ય સાધનો દ્વારા વૃક્ષાદિને કાપવું તેનું નામ છેદન છે. ભાલા આદિ દ્વારા દેહને અથવા તેના અંગેને કાપવાં તેનું નામ ભેદન છે. અગ્નિ દ્વારા કાષ્ઠને બાળવું તેનું નામ દહન છે. શરીરને છેલ્લે શ્વાસ બંધ થવો તેનું નામ મરણ છે, અને અત્યન્ત જીર્ણતા–પુરાણુતાને નિર્જરા કહે છે. આ રીતે એ દરેક પદ જુદા જુદા અર્થ બતાવનાર છે, છતાં પણ સામાન્ય રીતે તે એક વિનાશરૂપ અર્થનું જ કથન કરે છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #213

१९०
भगवतीसूत्रे
ननु चलन - छेइनादीनामतत्त्वरूपतया एतेषां प्रकृतशास्त्रे चिन्तनं शास्त्रस्य शास्त्रत्वमेवापाकरोति, तत्त्वस्य शासनादेव शास्त्रस्य शास्त्रत्वम्, अन्यथा लौकिकशास्त्राणामपि शास्त्रत्वं स्यादिति चेन्न, अनादिकालप्रवृत्तानां मिथ्यात्वाऽविरति-कषाय-प्रमाद-योगानां साहाय्यमवलम्ब्यानन्तभवोपार्जित कठिन कठिनतर कठिनतमानन्तकर्मदलिकानामुपायान्तराऽशक्यसमुच्छेदवतां छेदनादितत्त्वविचारप्रवृत्तस्य शास्त्रस्य शास्त्रत्वाऽव्याघातात्, निश्चयनयमवलम्ब्य वस्तुस्वरूपनिरूपणस्याऽऽरन्धशंका- चलनादि का एवं छेदन, भेदन और दहनादि का कथन करने वाले इन सूत्रों को आप बतला रहे हैं सो ये सब चलन, छेदन आदि तत्वरूप हैं, प्रकृत शास्त्र में इनका विचार करना मानो शास्त्र की शास्त्रता का ही निराकरण करना ही है, क्यों कि तत्वों का शासन करनेवाला शास्त्र ही सच्चा शास्त्र माना जाता है। ये सब तत्त्वरूप तो हैं नहीं - अतत्त्वरूप हैं । अतत्वों का व्याख्यान करनेवाले शस्त्र को भी सच्चा शास्त्र माना जावे तो लौकिक शास्त्रों को भी शास्त्ररूप से मानना चाहिये ?
उत्तर - अनादिकाल से प्रवृत्त ऐसे मिथ्यात्व, अविरति कषाय, प्रमाद और योगों की सहायता को लेकर जीव के द्वारा अनन्त भवों से उपार्जित जो कठिन, कठिनतर, कठिनतम, अनन्त कर्मदलिक हैं कि जिनका उपायान्तर से समुच्छेद होना अशक्य है उनके छेदनादिरूप तत्त्व के विचार में प्रवृत्त हुए शास्त्र में शास्त्र का व्याघात नहीं है, अर्थात् ये चलनादिरूप धर्म अतत्त्व नहीं हैं-तस्वरूप ही हैं, इसलिये
શંકા—આપ ચલનાદિ સૂત્રેા તથા છેદન, ભેદન, અને દહનાદિ સૂત્રનું થન કરી રહ્યા છે. પણ ચલન, છેદન આદિ એ બધું અતત્ત્વરૂપ છે. પ્રકૃત શાસ્ત્રમાં તેમના વિચાર કરવે! એટલે શાસ્ત્રની શાસ્રતાના જ નાશ કરવા એવું લાગે છે, કારણ કે તત્ત્વાનું શાસન કરનારાં શાસ્ત્રોને જ સાચાં શાસ્ત્રો કહેવાય છે. આ બધું તત્ત્વરૂપ તે નથી જ–અતત્ત્વરૂપ છે. અતત્ત્વાનું કથન કરનાર શાઓને પણ જો સાચાં શાસ્ત્રો માનવામાં આવે તેા લૌકિક શાસ્ત્રોને પણ શાસ્ત્ર રૂપે માનવા જોઇએ.
उत्तर—मनाहि अजथी प्रवृत्त मिथ्यात्व, अविरति, उषाय, प्रभाह ने ચેાગાની સહાયતાને લીધે જીવદ્નારા અનંત ભવેાથી ઉપાર્જિત જે કઠિન, કઠિનતર, અને કઠિનતમ અનંત કČલિક છે, જેમનુ અન્ય ઉપાયા દ્વારા સમુચ્છેદન થવું અશકય છે, તેમના છેદન આરૂિપ તત્ત્વના વિચારમાં પ્રવૃત્ત થયેલ શાસ્ત્રમાં શાસ્રતાના વ્યાઘાત થતા નથી. એટલે કે આ ચલનારૂિપ ધમ અતત્ત્વ નથી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #214

प्रमेयचन्द्रिका टीका श. १ 30 १ सू० ११ नैरयिकाणां स्थित्यादिकथनम् १९१ स्वात्। व्यवहारनयश्चलितमेव वस्तु चलितमिति मन्यते, निश्चयनयस्तु चलदपि वस्तु चलितमिति स्वीकरोति, तथा च निश्चयनयानुसारेण चलदपि चलितमिति नातत्त्वरूपमिति । विस्तरस्तु यथाशास्त्रं विज्ञेयः॥ सू०१०॥
। नैरयिकवक्तव्यता । मूलम्-णेरइयाणं भंते ! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता ? गोयमा! जहण्णेणं दसवाससहस्साइं, उक्कोसेणं तेत्तीसं सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता। णेरइयाणं भंते ! केवइकालस्स आणमंति वा पाणमंति वा ऊससंति वा णीससंति वा।जहा ऊसासपए। नेरइयाणं भंते! आहारही ? जहा पण्णवणाए पढमए आहारुदेसए तहा भाणियव्वं । गाहा-ठिइ-उस्तासा-हारे किंवा आहारेति सवओ वावि । कहभागं सव्वाणि व कीस व, भुज्जो परिणमंति ॥ सू०११॥ प्रकृत शास्त्र में इनका चिन्तन शास्त्र में शास्त्रता का निराकरण करने वाला नहीं है । दूसरे-निश्चयनय के मत को अवलम्बन करके वस्तु के स्वरूप का निरूपण करना प्रारंभ हुआ है इसलिये यह नय तो चलती हुई वस्तु को चल चुकी मानता है, परन्तु जो व्यवहारनय है वह ऐसा नहीं मानता है, वह तो चलित को ही चलित मानता है, अर्थात् जो वस्तु चल चुकी है उसे ही चल चुकी मानता है, ऐसा तो व्यवहारनय है
और जो निश्चयनय है वह चलती हुई वस्तु को भी चल चुकी मानता है। इसलिये निश्चयनय के अनुसार चलती हुई वस्तु को चल चुकी यह कथन अतश्वरूप नहीं है । इस विषय को और अधिक विस्तार से जानने के लिये अन्यशास्त्र देखना चाहिये ॥ सू० १०॥ પણ તત્વ જ છે. તેથી પ્રકૃત શાસ્ત્રમાં તેમને વિષે વિચાર કરવામાં શાસ્ત્રની શાસ્ત્રતા જતી રહેતી નથી. વળી–નિશ્ચય નયને આધાર લઈને વસ્તુના સ્વરૂપન નિરૂપણ કરવાનો પ્રારંભ થયો છે તેથી આ નય તે ચાલતી વસ્તુને ચાલી કી માને છે. પણ જે વ્યવહાર નય છે તે એવું માનતા નથી, તે તે ચલિતને જ ચલિત માને છે–જે વસ્તુ ચાલી ચૂકી છે તેને જ ચાલી ચૂકેલી માને છે. અને નિશ્ચયનય તે ચાલતી વસ્તુને પણ ચાલી ચૂકેલી માને છે. તેથી નિશ્ચય નયની અપેક્ષાએ ચાલતી. વસ્તુને ચાલી ચૂકી કહેવામાં અતત્વ રૂપતા નથી. આ વિષયની વધારે માહિતી મેળવવા માટે બીજાં શાસ્ત્રો વાંચવા. સુ. ૧૦
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #215

भगवतीसो ___ छाया-नैरयिकाणां भदन्त ! कियत्कालं स्थितिः प्रज्ञप्ता ? गौतम ! जघन्येन दशवर्षसहस्राणि, उत्कृष्टेन त्रयस्त्रिंशत् सागरोपमाणि स्थितिः प्रज्ञप्ता । नैरयिका भदन्त !कियत्कालादानन्ति वा प्राणन्ति वा उच्छ्वसन्ति वा निःश्वसन्ति वा? यथोसछ्वासपदे । नैरयिका भदन्त ! आहारार्थिनः । यथा प्रज्ञापनायां प्रथमे आहारोहे
नैरयिकवक्तव्यता'णेरइयाणं भंते ! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता?' इत्यादि ।
(भंते !) भदन्त ! (नेरइयाणं ) नारकों की (ठिई) स्थिति (केवइयं कालं पन्नत्ता) कितने कालकी कही है ? उत्तर-(गोयमा) हे गौतम ! (जहण्णेणं दसवाससहस्साई ) जघन्य से दश हजार वर्ष की और (उकोसेणं)उत्कृष्टसे (तेत्तीसं सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता)तेतीस सागरो पमकी स्थिति कही गई है।(भंते!)हे भदन्त(नेरइयाणं केवइकालस्स आणमंति वा पाणमंति वा ऊससंति वा णीससंति वा ) नारकजीव कितने कालमें श्वास लेते हैं और कितने काल में श्वास छोड़ते हैं ? उत्तर-(जहा ऊसासपए) हे गौतम ! जैसा उच्छ्वास पदमें कहा है वैसा जानना। (णेरइयाणं भंते ! आहारट्ठी?) हे भदन्त ! नारक जीव आहार के अर्थी होते हैं क्या ? उत्तर--(जहा पण्णवणाए पढमए आहारुद्देसए तहा भाणियव्वं ) जैसा प्रज्ञापना के प्रथम आहार उद्देशक में कहा गया है
नैरयिकवक्तव्यता" णेरइयाणं भंते ! केवइयं कालं ठिई पन्नत्ता ? " त्या.
(भंते !) 3 महन्त ! (नेरइयाणे) नानी (ठिई) स्थिति (केवइयं कालंपन्नत्ता) 320 जनी ४डी छे ? उत्तर-- (गोयमा !) 3 गौतम ! (जहण्णेणं दसवाससहस्साई) माछामा माछी इस तर पनी मन (उक्कोसेण तेत्तीसं सागरोवमाई ठिई पण्णत्ता) पधारेमा वचारतत्रीस सागपभनी स्थिति ही छ (भंते !) महन्त (नेरइयाणं केवइकालस्स आणमंति वा पाणमंति वा ऊससंति वा णीससंति वा) ॥२४ वटसा आणे શ્વાસ લે છે અને કેટલા કાળે ઉચ્છવાસ કાઢે છે? उत्तर-(जहा ऊसासपए) गीतम! वास ५४मां द्या प्रमाणे ते तर.
प्रश्न-(णेरइया णं भंते ! आहारट्ठी ?) महन्त ! ना२४ ७वाने मारनी ४२छ। थाय नही ? उत्त२-(जहा पण्णवणाए पढमए अहारहेसए तहा भाणियव्वं) પ્રજ્ઞાપનાના આહાર પદના પ્રથમ ઉદ્દેશકમાં કહ્યા પ્રમાણે તેને ઉત્તર સમજવો
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #216

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० १ उ० १ सू० ११ नैरयिकप्रकरणम्
१९३ शके तथा भणितव्यम् । गाथा-स्थितिरुच्छ्वास आहारः किं वा आहरन्ति सर्वतो वापि । कतिभागं सर्वाणि वा कीदृशं वा भूयः परिणमन्ति ॥ सू०११॥
टीका-अथ नारकाणां स्थित्यादिकं चिन्तयन्नाह–'नेरइयाणं' इत्यादि।
ननु येन विचारितेन विलक्षणफलस्य मोक्षस्य प्राप्तिः साक्षात्परंपरया वा भवेत्तदेवात्र विचारणीयम् , नैरयिकस्वरूपभेदोपभेदस्थित्याहारादीनां विचारणेन न मोक्षस्य संभावना ततो नैरयिकादिप्रदर्शनमसंगतमिव भवतीति न शङ्कयम् , वैसा ही जानना चाहिये । (गाहा ;-गाथा ( ठिई उस्सासाऽऽहारेकिं वाऽऽहारेंति सव्वओ वा वि। कहभागं सव्वाणि व कीस व भुजो परिणमंत्ति ?) नारक जीवों की स्थिति, उनका उच्छवास, उनका आहार, तथा वे जो आहार करते हैं वह सर्व आत्मप्रदेशों से करते हैं ? कितना
आहार करते हैं ? सर्व आहारक द्रव्यों का आहार करते हैं ? तथा आहारक द्रव्योंको किस रूपमें बार२ परिणमाते हैं इस सूत्रद्वारा सूत्रकारने नारक जीवों की स्थिति आदि का विचार किया है । अतः उस संबंधमें यह सूत्र कहा गया है।
टीकार्थ-शंका-यह तो ऐसे विषयका ही विचार करना चाहिये कि जिसके विचारसे विलक्षण फलवाले मोक्षकी साक्षात् रूपसे या परम्परारूप से प्राप्ति हो, नारकजीव के स्वरूपके उनके भेदोपभेदों के, उनकी स्थिति के और आहार आदिकों के विचारने से मोक्ष प्राप्त होने की संभावना तो है नहीं, इसलिये नारकसंबंधी विषय का प्रदर्शन क्यों किया?
गाहा-था-(ठिई उस्सासाऽऽहारे किं वा ऽऽहारेति सव्वओ वा वि । कइ भागं सव्वाणि व कीसव भुज्जो परिणमंति ?) ना२४ वानी मप स्थिति, तमना ઉચ્છવાસ, તેમનો આહાર, તે આહારનું પ્રમાણુ, તેઓ જે આહાર લે છે તે શું સર્વ આત્મ પ્રદેશ દ્વારા લે છે? સર્વ આહારક દ્રવ્યોને આહાર કરે છે? તથા આહારક દ્રવ્યને તેઓ વારંવાર કયા રૂપે પરિણાવે છે? ઇત્યાદિ બાબતે વિષે આ ગાથા કહેવામાં આવી છે. આ ગાથા દ્વારા સૂત્રકારે નારક જીવની સ્થિતિ આદિને વિચાર કર્યો છે.
શંકા–અહીં તે એવા વિષયને વિચાર કરવો જોઈએ કે જેનો વિચાર કરવાથી વિલક્ષણ ફળવાળા મોક્ષની સાક્ષાત રૂપે અથવા તે પરમ્પરા રૂપે પ્રાપ્તિ થાય. નારક જીના સ્વરૂપને, તેમના ભેદેપભેદને, તેમની સ્થિતિ અને આહાર આદિને વિચાર કરવાથી મોક્ષ મળવાને સંભવ નથી. તો આ નારક સંબંધી વિષયનું પ્રદર્શન શા માટે કર્યું છે ?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #217

भगवतीसूत्रे इहापि 'चलमाणे चलिए' 'एए णं भंते नव पया' इत्यादिमाथमिकप्रश्नोत्तरसूत्रयोर्मोक्षतत्त्वस्यैव प्रतिपादितत्वात् , मोक्षो हि जीवानां भवति, जीवा एव संसारमलातस्वाद् बद्धाः, ते च बद्धाः जीवा नारकादिप्रभेदेन चतुर्विंशतिप्रकाराः शास्त्रे प्रतिपादिताः। तथा चोक्तम्
" नेरइया असुराई पुढवाई बेइंदियादओ चेव ।
पंचिंदिय-तिरिय-नर-वितर-जोइसिअ-वेमाणि ॥१॥" छाया-नैरयिका असुरादयः पृथिव्यादयो द्वीन्द्रियादयश्चैव ।
पञ्चेन्द्रिय-तिर्यग-नरा व्यंतरा ज्योतिषिका वैमानिकाः ॥१॥ नारकादिजीवानां दुःखबहुलस्थित्यादिश्रवणतो विवेकिनां मनसि वैराग्यं स्यात् , ततः संसारस्य तत्कारणकर्मणश्च स्वरूपमनित्यत्वादिभावनया विभाव्य
उत्तर-इस प्रकार की शंका नहीं करनी चाहिये, क्यों कि यहाँ भी "चलमाणे चलिए" "एए णं भंते ! नव पया" इत्यादि पहले के इन दो सूत्रों में मोक्षतत्त्व का ही प्रतिपादन किया है । यह मोक्ष जीवों को ही प्राप्त होता है, और वे जीव जबतक मुक्ति को प्राप्त नहीं हुए हैं तबतक वे संसाररूप मैल से मलिन बने हुए हैं, और इसी कारण वे कर्मों से जकड़े हुए हैं-बंधदशाप्राप्त हैं । ऐसे बंधदशाप्राप्त वे जीव नरकादि प्रभेदसे चौबीस प्रकारके शास्त्र में कहे गये हैं । सो ही कहा है(१) सात नैरयिक,(२)दस असुरकुमार आदि,(३)पाँच पृथिवीकाय आदि, (४) तीन दोइन्द्रिय आदि (विकलेन्द्रित्रय) (५) एक पञ्चेन्द्रियतिर्यश्च, (६) एक मनुष्य, (७) एक व्यन्तर, (८) एक ज्योतिषिक, और एक वैमानिक इस प्रकार से सब चौबीस जीव के भेद हैं।
उत्तर-यावी ४४२वी ने नहीं. ४।२१ गडी ५४ "चलमाणेचलिए" एएण भंते ! नव पया" छत्यादि पडसाना सय सूत्रोमा मोक्ष तत्त्वतुं २४ પ્રતિપાદન કરાયું છે. તે મોક્ષ જીવેને જ પ્રાપ્ત થાય છે. જ્યાં સુધી જીવ મેક્ષની પ્રાપ્તિ કરતા નથી ત્યાં સુધી સંસારરૂપ મેલથી મલિન બનેલું હોય છે. અને એજ કારણે તે કર્મોથી જકડાયેલેબંધ દશાવાળ હોય છે. એવા બંધ દશાને પામેલા જીવન નારક આદિ ૨૪ પ્રકાર શાસ્ત્રોમાં કહ્યા છે તે પ્રકારે આ प्रभारी छ-(१) नैयि (२) इस असु२ सुभा२ माहि, (3) पांय पृथ्वीय माद, (४) त्रीन्द्रिय माहि विसत्रय, (५) से पयन्द्रिय तियय, (6) से मनुष्य, (७) मे व्यन्त२ (८) से ज्योति०४ अने मे वैमानि४, २॥ રીતે બધા મળીને જીવના ૨૪ ભેદ છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #218

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. १ उ० १ सू० ११ नैरयिकाणां स्थित्यादिकथनम् १९५ प्राप्तवैराग्या उपरतबन्धा जीवा मोक्षसाधनसम्यग्दर्शनाद्याराधनपरंपरया शाश्वतिकगतिं प्राप्स्यन्तीति नारकस्थित्यादिप्रश्नोऽपि सार्थकः, तत्सार्थकतया तत्प्रतिपादकशास्त्रस्याप्यर्थवत्वं तत्त्वमरूपणवत्वं च भवतीत्यलं विस्तरेण । प्रकृतमनुसरामः'नेरइयाणं भंते ' इत्यादि ।
'नेरइयाणं' नेरथिकाणाम् = नरकजीवानाम्, निर्= निर्गतम् अयम् = इष्टफलमापकं कर्म येभ्यस्ते निरया:= दुःखसंकुलाः स्थानविशेषाः, तेषु भवा नैरयिकाः = नरकजीवाः
"
नारक आदि जीवों की दुःखबहुल स्थिति आदि के श्रवण से विवेकी जीवों के मन में वैराग्य हो जावे और इससे वे संसार के कारणभूत कर्म के स्वरूपका अनित्यत्वादि भावनाओंद्वारा अच्छी तरह विचार करें और विचार करके संसार, शरीर और भोगों से निर्विण्ण (वैराग्यवान् ) बनकर बंधदशा से रहित बनने के लिये मोक्ष के साधनभूत जो समयग्दर्शनादि हैं उनकी आराधना करने में लग जायें । इस तरह सम्यग्दशनादिकों की आराधना की परंपरा से वे शाश्वतिकगतिरूप जो मुक्ति है उसे प्राप्त कर लेंगे इस ख्याल से नारकों की स्थिति आदि का प्रश्न भी सार्थक है। इसकी सार्थकता से इस प्रश्न का प्रतिपादक जो शास्त्र है वह भी सार्थक हो जाता है-तत्त्व का प्ररूपक बन जाता है। अब इस विषय में और अधिक कहने की आवश्यकता नहीं है । प्रकृत विषय ही स्पष्ट किया जाता है-नैरयिक शब्द का अर्थ "नरकके जीव" ऐसा है । इष्ट फल को प्राप्त कराने वाले कर्म जिन स्थानों से निर्गत हो चुके हैंउनका नाम निरय है, अर्थात् दुःखों से व्याप्त जो स्थान विशेष है
નારક આદિ જીવાની અત્યંત દુઃખી હાલત આદિનું શ્રવણ કરવાથી વિવેકી જીવાના મનમાં વૈરાગ્ય ભાવ જાગે અને તેથી તેએ સ'સારના અને સંસારના કારણ રૂપ કના સ્વરૂપને અનિત્યત્વાદિ ભાવેા દ્વારા ખરાખર વિચાર કરે અને તેના विचार उरीने मनित्य सौंसार, शरीर भने लोगो प्रत्ये निर्विण्ण-वैराग्यवान मनीने ખંધ દશાથી રહિત બનવાને માટે માક્ષના સાધનરૂપ સમ્યગ્દર્શન આદિની આરાધના કરવામાં પ્રવૃત્ત થાય, અને સમ્યગ્દર્શનાદિની આરાધનાની પરમ્પરા દ્વારા શશ્વત ગતિરૂપ જે માક્ષ છે તેની પ્રાપ્તિ કરે, એ ખ્યાલથી નારકાની સ્થિતિ આઢિ વિષયનું વર્ણન સાક છે. તેની સાથે કતાને લીધે આ વિષયનું પ્રતિપાદન કરનાર જે શાસ્ત્ર છે તે પણ સાક ખની જાય છે અને તત્ત્વનું પ્રરૂપક ખની જાય છે. હવે આ ખાખતમાં વધુ કહેવાની આવશ્યકતા નથી. પ્રકૃત વિષયને જ સ્પષ્ટ કરવામાં આવે છે—નરકના જીવાને ‘નૈરિયેક’કહે છે. ઈષ્ટ ફળની પ્રાપ્તિ शवनार हुर्भों ने स्थानेथी नीडजी गयां छे, ते स्थानने 'निरय' उडे छे. भेटले दुःपोथी व्याप्त सेवा विशिष्ट स्थानने निरय (२४) उडे छे. ते स्थानाभा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #219

-
-
भगवतीसूत्रे प्राणातिपातादिपापफलमनुभवितुं तादृशस्थान प्राप्ता, तत्रोत्पन्ना वा । एतादृशनैरयिकाणां 'भंते' हे भदन्त ! 'केवइयं कालं' कियत्कालम् कियत्कालपर्यन्तं 'ठिई' स्थितिः अवस्थानरूपा 'पत्रत्ता' प्रज्ञप्तामरूपिता-आयुष्ककर्मवशात् नारकास्ततभरके कियत्कालपर्यन्तं तिष्ठन्तीति भावः । उत्तरयति भगवान्-'गोयमा!' हे गौतम ! 'जहन्नेण' जघन्येन 'दसवाससहस्साई' दशवर्षसहस्राणि स्थितिः प्रज्ञप्ता । दशसहस्रवर्षपर्यन्तं तेषां स्थितिनरके भवतीति भावः । 'उकोसेणं' उत्कृ प्टेन 'तेत्तीस सागरोवमाई' त्रयस्त्रिंसत्सागरोपमाणित्रयस्त्रिंशत्सागरोपमपर्यन्तं वे ही निरय हैं । इन स्थानों में जो उत्पन्न हुए हैं वे नैरयिक हैं। इन स्थानों में प्राणातिपात आदि पापों के फल को भोगने के लिये जो जीव प्राप्त हुए हैं अर्थात् जो वहां उत्पन्न हुए हैं वे नैरयिक कहलाते हैं। ऐसे नैरयिक जीवों की स्थिति के विषय में यह प्रश्न किया गया है किहे भगवन् ! नैरयिक जीवों की स्थिति कितनी है ? यहाँ स्थिति का तात्पर्य उस स्थान में उस पर्याय से रहने का है। नरक आयु के वश से नारक जीव उस उस नरक में कितने काल तक रहते हैं ? यह प्रश्न का अभिप्राय है। इसका उत्तर देते हुए प्रभु कहते हैं कि हे गौतम ! नरक में नरक जीव यदि नरकायु के उदय में रहता है तो इस रहने का कम से कम काल १० दस हजार वर्ष का है। इसी का नाम जघन्य आयु है। यह कथन प्रथम नरक की अपेक्षा से ही कहा गया जानना चाहिये । तथा नरक में रहने का सब से अधिक जो काल है उसका नाम उत्कृष्ट आयु है । यह उत्कृष्ट आयु वहां पर ३३ तैंतीस सागरो
જે જીવ ઉત્પન થાય છે તેમને નિરયિક (નારક) કહે છે. આ સ્થાનમાં પ્રાણાતિપાત આદિ પાપનાં ફળ ભેગવવાને માટે જે જી ઉત્પન્ન થાય છે તેમને નરયિક કહે છે. એવા નરયિક (નારક) જીવની સ્થિતિના વિષયમાં એવો પ્રશ્ન પૂછવામાં આવ્યું છે કે–“હે ભગવાન ! નારક જીવોની સ્થિતિ કેટલા કાળની હોય છે? અહી “સ્થિતિ” શબ્દને ભાવાર્થ આ પ્રમાણે છે–તે સ્થાનમાં, તે પર્યાય રહેવાને કાળ તેને સ્થિતિ કહી છે. એટલે કે ત્યાં તેમનું આયુષ્ય કેટલું હોય છે? તેનો ઉત્તર આપતાં ભગવાન કહે છે–“હે ગૌતમ! જે નારક જીવ નરકાયુના ઉદયથી નરકમાં ઉત્પન્ન થાય છે તે ત્યાં તેને રહેવાને કાળ ઓછામાં ઓછે દસ હજાર વર્ષનો છે. તેને “જઘન્ય આયુ” કહે છે. આ કથન પહેલી નરકની અપેક્ષાએ કરવામાં આવ્યું છે. નરકમાં જે વધારેમાં વધારે કાળ છે તેને “ઉત્કૃષ્ટ આયુ” કહે છે. ત્યાં તે ઉત્કૃષ્ટ આયુ ૩૩ સાગરોપમનું છે. તે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #220

-
-
-
प्रमेयनन्द्रिकाटीका श. १ उ. १ सू० ११ नैरयिकाणां स्थित्यादिकथनम् १९७ स्थितिः प्रज्ञप्ता । अर्थात् नारकप्रथमपृथिव्यपेक्षया दशसहस्रवर्षमायुः, तथा सप्तम नारकपृथिव्यपेक्षया त्रयस्त्रिंशत्सागरोपममायुभेवति । ___ गौतमः पृच्छति- नेरइयाणं भंते ' इत्यादि । 'नेरइया णं भंते' नारकाः खलु हे भदन्त ! ' केवइकालस्स' कियकालात् कियत्कालेन वा 'आणमंति वा' आनन्ति वा 'पाणमंति वा ' प्राणन्ति वा-श्वासं गृह्णन्ति परित्यजन्ति च । एतयोरानप्राणयोरेव स्पष्टार्थ वक्ति-'ऊससंति वा णीससंति वा' उच्छ्वसन्ति वा, अर्थात् 'आनन्ति इति शब्दस्य स्पष्टार्थ उच्छ्वसन्ति, प्राणन्ति' इत्यस्य निःश्वसन्तीति । अथवा 'आनन्ति वा प्राणन्ति वा' इत्यनेनाभ्यन्तर-श्वासोच्छ्वासयोः परिग्रहः, उच्छ्वसन्ति वा निःश्वसन्ति वा' इत्यनेन बाह्यश्वासोच्छासयोः परिग्रहो भवतीति केचित् । पमकी है । यह तैंतीस सागरोपम आयुका कथन सप्तम नरक की अपेक्षा से कहा गया है, क्यों कि वहीं पर इतनी अधिक आयु कही गई है। ___पुनः गौतमस्वामी प्रभु से प्रश्न करते हैं कि-हे भदंत ! नारक जीव कितने काल के बाद श्वासोच्छ्वास लेते हैं ? यही प्रश्न " आणमंति पाणमंति वा” इन तिङन्त पदों द्वारा व्यक्त किया गया है। "आनन्ति" माने श्वास लेते हैं और प्राणन्ति माने श्वास छोड़ते हैं । इन्हीं आनप्राणशब्दों के स्पष्ट अर्थ को सूत्रकार ने " उससंति वा णीससंति वा" इन क्रियापदों द्वारा स्पष्ट किया है । " आनन्ति” शब्द का स्पष्ट अर्थ "उच्छ्वसन्ति" है और प्राणन्ति शब्दका स्पष्ट अर्थ "निःश्वसन्ति" है। अथवा " आनन्ति वा प्राणन्ति वा" इन क्रियापदों द्वारा आभ्यन्तरिक श्वास और उच्छ्वासरूप क्रियाओं का और 'उच्छ्वसन्ति वा निःश्वसन्ति वा' इन दो पदों द्वारा बाथ श्वास और उच्छ्वासरूप क्रियाओं का ग्रहण होता है, ऐसा किन्हीं२ का मत है। તેત્રીસ સાગરોપમનું ઉત્કૃષ્ટ આયુષ્ય સાતમી નરકની અપેક્ષાએ કહેલ છે, કારણ કે ત્યાં જ એટલું બધું આયુષ્ય કહ્યું છે.
- ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને બીજો પ્રશ્ન પૂછે છે-“હે ભદન્ત ! નારક છે ॐ ने सतरे श्वासोच्छ्वास से छ? मे प्रश्न 'आणमंति पाणमंति वा' मा 'ति' अन्त पहो द्वारा व्यत ४ो छ. "आनन्ति" मेटले श्वासोछे. 'प्राणन्ति' मेटले श्वास छ। छ. मेरा 'आनप्राण' शहोना २५८ मथ सूत्रआरे “ऊससति वा णीससंति वा” यापही द्वारा २५ष्ट छ. "आनन्ति" शहने। २५ मथ “उच्छ्वसन्ति” छे भने “प्राणन्ति" शहने। २५ष्ट मथ "निःश्वसन्ति” छ. मथवा-'आनन्ति वा प्राणन्ति वा' या५हो ॥२॥ આભ્યન્તરની શ્વાસ અને ઉચ્છવાસરૂપ કિયાઓ ગ્રહણ કરવામાં આવી છે એ કઈ કઈ વિદ્વાનોને મત પડે છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #221

१९८
भगवतीसूत्रे भगवानाह- "जहा ऊसासपए” इति, यथा उच्छ्वासपदे, अर्थात् मज्ञापनायाः सप्तमे पदे यथा कथितं तथैवात्र बोध्यम् , तच्चेत्थम्-"गोयमा ! सययं संतयामेव आणति वा पाणंति वा उससंति वा नीससंति वा” गौतम ! सततं सन्ततमेव वा आनन्ति वा प्राणन्ति वा उच्छसन्ति वा निःश्वसन्ति वा, इतिच्छाया । हे गौतम ! ते नारका अतिदुःखेन सततम् = अनवरतं उच्छ्वसन्ति वा निःश्वसन्ति वा, दृश्यते च लोकेऽपि अतिदुःखितस्य उच्छ्वास निःश्वासौ सततमेव भवतः 'संतयामेवे'-ति सन्ततमेव निरन्तरमेवेति, समयमात्रमपि तेषामुच्छ्वास-निःश्वासयोर्विरहो न भवतीत्यर्थः।
इस प्रश्न का उत्तर देते हुए प्रभु कहते हैं कि-हे गौतम ! " जहा ऊसासपए" उच्छ्वास पद यह प्रज्ञापना सूत्र का सातवां पद है। इस पद में इस विषय का जिस प्रकार से कथन किया गया है वैसा ही कथन यहां पर जानना चाहिये, वह इस प्रकार से है-“गोयमा ! सययं संतयामेव वा आणमंति वा पाणमंति वा ऊससंति वा नीससंति वा" हे गौतम ! अत्यन्त दुःखित होने के कारण वे नारक जीव निरन्तर श्वासोच्छ्वास लेते रहते हैं । लोक में भी ऐसा ही देखने में आता है कि जो अतिदुःखित होता है उसके श्वासोच्छ्वास निरन्तर ही चलते रहते हैं, उनमें किसी भी तरह से रुकावट नहीं आती है । कहने का तात्पर्य यह है कि दुःखी होने के कारण वे बिना रुकावट के निरन्त ही हाय हाय करते हुए सांस लिया करते हैं । ऐसा एक भी समय नहीं होता कि जिसमें इनके श्वासोच्छ्वास का विरह (अन्तर ) होता हो।
मा प्रश्न उत्तर २मातi प्रभु ४ छ-" गौतम ! "जहा ऊसासपए" પ્રજ્ઞાપના સૂત્રનું સાતમું પદ ઉચ્છવાસ છે. એ પદમાં આ વિષયનું જે રીતે વર્ણન કરાયું છે તે રીતે આ પ્રશ્નને ઉત્તર સમજવો. તે પદ આ પ્રમાણે છે"गोयमा! समय संतयामेव वा आणमति वा पाणमंति वा ऊससंति वा नीससंति वा" उ गौतम ! सत्यत भी पाने बीधे ते ना२४ । निरंतर શ્વાસોચ્છવાસ લીધા કરે છે. લોકોમાં પણ એવું જ દેખાય છે કે જે અત્યંત
ખી હોય છે તે નિરંતર શ્વાસ લીધા કરે છે. તેમને શ્વાસોચ્છવાસ સહેજ વાર પણ અટકતો નથી. કહેવાને ભાવાર્થ એ છે કે–તેઓ અત્યંત દુઃખી હોવાને કારણે અટકયા વિના નિરંતર હાય હાય કરતા શ્વાસ લીધા કરે છે. એવો એક પણ સમય નથી હોતે કે જ્યારે તેમના શ્વાસોચ્છવાસમાં भात (२४१८) ५७ते य.
શ્રી ભગવતી સુત્ર : ૧

Page #222

प्रमेयचन्द्रिकाटोका श० १ उ० १ सू० ११ नैरयिकाणां स्थित्यादिकथनम् १९९
ननु 'आनंति माणन्ति' एतावन्मात्रेण निर्वाहे उच्छ्वसन्ति निःश्वसन्तीति वचनं पुनरुक्तं भवतीति चेन, स्पष्टप्रतिपत्त्यर्थं प्रतिपादितत्वात् । ___'नेरइयाणं भंते' इत्यादि । 'रइयाणं भंते आहारट्ठी' नैरयिकाः हे भदन्त ! आहारार्थिना--आहारप्रार्थनावन्तः आहारप्रयोजनार्थिनो वा भवन्ति ? अर्थान्नारकजीवानामाहारविषयिणी इच्छा भवति ? इति । भगवानाह-'जहा पण्णवणाए पढमए आहारुद्देसए तहा भाणियव्वं' यथा प्रज्ञापनायां प्रथम आहारोद्देशकः अष्टाविंशतितमपदस्य द्वयोरुद्देशयोर्मध्ये प्रथम आहारोद्देशस्तथा भणितव्यम् , यथा येन प्रकारेण मज्ञापनायाश्चतुर्थोपांगस्य प्रथमः 'आहारुहेसए' इत्यत्र पद-शब्दलोपात् आहार____ शंका-सूत्रकारने "उच्छ्वसन्ति निःश्वसन्ति” ये दो पद पुनरुक्त क्यों कहे ? क्योंकि "आनन्ति प्राणन्ति" इन दो पदों से ही इसके अर्थ का निर्वाह हो जाता है।
उत्तर-ऐसा नहीं कहना चाहिये, क्यों कि स्पष्ट अर्थ की प्रतिपत्ति के लिये ऐसा प्रतिपादन किया गया है।
"गैरइयाणं भंते आहारट्ठी" हे भदन्त ! नारक जीवों को क्या आहारविषयक इच्छा होती है ? जो आहार की प्रार्थना करने के स्वभाववाला या उसके प्रयोजनवाला होता है वह आहारार्थी कहलाता है सो ऐसे आहारार्थी नारक होते हैं क्या? हे गौतम ! प्रज्ञापना नामक चतुर्थ उपाङ्ग का पहला आहार उद्देशक आहारपदोद्देशक है । यह प्रज्ञापना के अट्ठाईसवें आहार पद का पहला उद्देशक है, अर्थात् आहार पद के दो उद्देशक हैं, उनमें यही पहला है । "आहारोद्देशक" में पद शब्द का
शा-सूत्रमारे "उच्छ्वसन्ति निःश्वसन्ति” को भन्ने पहानी पुनरुति शश भाटे ४छ ? ४१२६१ 'आनन्ति प्राणन्ति स मे पहोम तेन म मावीलय छे.
ઉત્તર-એમ કહેવું જોઈએ નહીં, કારણ કે સ્પષ્ટ અર્થનું પ્રતિપાદન કરવા માટે જ એવું કરવામાં આવ્યું છે.
__ “णेरइया भंसे आहारट्ठी" उ महन्त ! ना२४ ०वाने मा.२ खेवानी ઈચ્છા થાય છે ખરી? જે આહારને માટે પ્રાર્થના કરવાના સ્વભાવવાળા કે તેના પ્રયોજનવાળા હોય છે તેને આહારાથી કહે છે. શું નારક છે તેવા આહારથ હોય છે ખરા ? તેનો ઉત્તર આપતાં ભગવાન કહે છે “હે ગૌતમ! પ્રજ્ઞાપના સૂત્ર નામના ચોથા ઉપાંગને પહેલે ઉદ્દેશક આહારપદેશક છે. આ પ્રજ્ઞાપનાના અઠ્યાવીસમા આહારપદને પહેલે ઉદ્દેશક છે એટલે કે અહારપદના બે उद्देश४ छे तेभान। 20 पडेट देश छ. “आहारो शक"५४ शहनासो५
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #223

२००
__ भगवतीसूत्रे पदोदेशकः, अष्टाविंशतितमस्य आहारपदस्य प्रथम उद्देशक इत्यर्थः,तथा भणितव्यम्= तेनैव प्रकारेण इहापि वक्तव्यम् । तत्र नारकाणामाहारविषये बहूनि द्वाराणि प्रदर्शितानि तेषां संग्रहार्थ स्थिति-प्राणनस्वरूपद्वारद्वयप्रदर्शनपूर्वकं गायां पठति'ठिई' इत्यादि। नारकजीवानां स्थितिर्वक्तव्या, उच्छवास-निःश्वासौ च वक्तव्यौ, एतयोः प्ररूपणं पूर्वप्रश्नोत्तरवाक्ये कृतम्, ततश्चाहारविषयको विधिवक्तव्यः किं भदन्त ! नारका आहारार्थिनो भवन्ति ? हे गौतम ! नारका आहारार्थिनो भवन्तीति लोप हो गया है इसलिये " आहारोद्देशक" से " आहारपदोद्देशक" ऐसा समझना चाहिये । तात्पर्य कहने का यह है कि प्रज्ञापना सूत्र का आहारपद अट्ठाईसवां है । इसके दो उद्देशकों में से प्रथम आहारोदेशक है। उसमें इनके आहारविषय का वर्णन अनेक द्वारों में किया गया है। उन्हीं द्वारों के संग्रह के लिये स्थिति, प्राणनरूप दो द्वारों को पहले दिखाते हुए “ठिई उस्सासाऽऽहारे" यह गाथा कही गई है। इसमें नारक जीवोंकी स्थिति, उच्छ्वास निःश्वास, आहारविषयक विधि
आदि सबका वर्णन किया गया है, इनमें नारकों की स्थिति और उनका श्वासोच्छ्वास, इन दो पदों की प्ररूपणा तो पूर्वप्रश्नोत्तर वाक्य में कही जा चुकी है। अब रही आहारविषयक की यात-सो वह भी इससे प्रदर्शित कर दी गई है। इस विषय में पहले " णेरइयाणं भंते ! आहारट्ठी" ऐसा प्रश्न किया गया है ? और उसका उत्तर “जहा पण्णवणाए पढमए आहारुद्देसए, तहा भाणियव्वं" इस सूत्र द्वारा दिया गया है। तात्पर्य कहने का यह है कि "क्या नारक जीवों को थ४ गयो छ,तथी 'आहारोद्देशक थी 'आहारपदोद्देशक' से समन्यु नये. तात्पय એ છે કે પ્રજ્ઞાપના સૂત્રનું અઠ્યાવીસમું પદ “આહારપદ છે. તેના બે ઉદેશકોમાંથી પહેલું આહાદેશક છે. તેના અનેક દ્વારમાં તેમના આહાર સંબંધી વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. એજ દ્વારેના સંગ્રહને માટે સ્થિતિ અને પ્રાણનરૂપ છે द्वाशने पडसा मतावा “ठिई उस्ससाऽऽहारे" 24t ouथा ४डी छ. तमा ना२४
વોની સ્થિતિ (આયુકાળ), ઉચ્છવાસ નિશ્વાસ, આહારવિષયક વિધિ વગેરે બાબતોનું કથન કર્યું છે. નારકેની સ્થિતિ અને શ્વાસોચ્છવાસ, એ બે વિષયની પ્રરૂપણ તે આગળના પ્રશ્નોત્તર વાક્યોમાં થઈ ગઈ છે. હવે જે આહાર વિશેની વાત બાકી રહી છે તેનું પણ તેમાં કથન કર્યું છે. આ વિષયને અનુલક્ષીને ५i “णेराइयाण भाते ! आहारट्ठी” से प्रश्न पूछये। छ. सन . णाए पढमए आहारुद्देसए, तहा भणियवं" मा सूत्र द्वारा तेने उत्तर अपायो.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #224

प्रमेयचकाटीका श. १ उ. १ सू० ११ नैरयिकाणां स्थित्यादिकथनम् २०१ प्रत्युत्तरम् । नारकाणां द्विविध आहारो भवति - आभोग निर्वर्तित अनाभोगनिर्वर्तितश्च तत्राsभोगः अभिप्रायस्तेन निर्वर्त्तितः = संपादित आहारः, अर्थात् आहरयामीतीच्छापूर्वक आहार आभोगनिर्वर्तिताहारः । द्वितीयश्वाहारोऽनाभोगनिवर्तितः, अर्थात् आहरामीतीच्छाविशेषमन्तरेण जायमानः, यथा मातृकाले प्रस्रवणादिकमत्यधिकं भवति ततो ज्ञायते यत् शरीरे जलपुद्गला अत्यधिकं प्रविष्टा येन मूत्रादिकमधिकं भवतीति, तत्र शीतपुद्गलानां प्रवेशो यथा इच्छाविशेषमन्तरेणैव जातस्तथा नैरयिकजीवानामनाभोग निर्वर्तित आहारो भवति । द्विविधेष्वपि आहारेषु योऽयमनाभोग निर्वर्तिताहारस्तदर्थमनु समयमाहारविषयिणीच्छा जायते नैरआहार की इच्छा होती है ? तो इस प्रश्न का उत्तर यह दिया गया है कि "हाँ होती है" । नारक जीवोंका आहार दो प्रकारका होता है- एक आभोगनिवर्तित और दूसरा अनाभोगनिर्वर्तित। आभोगनिवर्तित का तात्पर्य है कि जो आहार अभिप्राय से निर्वर्तित होता है। "मैं आहार करूँ" ऐसी इच्छापूर्वक जो आहार किया जाता है वह आभोगनिवर्तित आहार है। तथा जो आहार - " आहार करूँ" इस प्रकारकी इच्छा से निर्वतित नहीं होता है, अर्थात् इस प्रकार की इच्छा के बिना होता है वह अनाभोगनिर्वर्तितआहार है, जैसे वर्षाकाल में मूत्र आदि अधिक होते हैं तो उससे यह जाना जाता है कि शरीर में जल के पुद्गल अत्यधिक प्रविष्ट हो चुके हैं इसी कारण मूत्रादिक की अधिकता हो रही है, तो जिस प्रकार शीतपुद्गलों का प्रवेश बिना इच्छा के शरीर में हो जाता है उसी तरह नारक जीवों को अनाभोगनिवर्तित आहार होता है ।
તેના ભાવાર્થ આ પ્રમાણે છે–શુ નારક જીવાને આહારની ઇચ્છા થાય છે ? તેના ઉત્તર આ પ્રમાણે છે—હા, તેમને આહારની ઇચ્છા થાય છે. નારક જીવાના આહાર એ પ્રકારના હોય છે (૧) આભાગિનેવિતત અને (ર) અનાભાગનિવર્તિત. “હું આહાર કરું” એવી ઈચ્છાપૂર્વક જે આહાર કરવામાં આવે છે તે આહારને આભાગનિતિત આહાર કહે છે, પણ તે પ્રકારની ઈચ્છા વિના જે આહાર કરવામાં આવે છે તેને અનાભાગનિવર્તિત આહાર કહે છે. જેમ કે વર્ષાઋતુમાં પેશાખ આદિ વધુ પ્રમાણમાં થાય છે ત્યારે એમ લાગે છે કે શરીરમાં જળનાં પુદ્ગલા ઘણા વધારે પ્રમાણમાં પ્રવેશ કરી ચૂકયાં છે તે કારણે મૂત્રાદિક અધિક પ્રમાણમાં પેદા થાય છે. તે જે રીતે શીત પુદ્ગલેાના ઈચ્છા કર્યા વિના શરીરમાં પ્રવેશ થઈ જાય છે તે રીતે નારક જીવેા દ્વારા પણ ઈચ્છા કર્યા વિના જે આહાર લેવાય છે. તેને અનાભાગનિવર્તિત આહાર કહે છે. તે બે પ્રકારના भ०-२६
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #225

२०२
=
भगवतीसूत्रे यिकजीवानाम् । अनुसमयम्-अत्यन्ततीव्रक्षुवेदनीयकर्मोदयात् प्रतिसमयम्
ओजआहारादिरूपेणाहारविषयिणीच्छा प्रवर्तते, अथवा अतिदीर्घकालिकोपभोज्याहारस्यैकदैवग्रहणमनुसामयिको भोगस्तेन नैरयिकजीवानामाहारो जायते 'ठिइ' इत्यादिसंग्रहगाथा नैरयिकाहारविषये संक्षेपेण व्याख्याता ॥मू०११॥
मूलम्-नेरइयाणं भंते ! पुवाहारिया पोग्गला परिणया ? १ आहारिया आहारिज्जमाणा पोग्गला परिणया? अणाहारिया आहारिज्जस्समाणा पोग्गला परिणया ? अणाहारिया अणाहारि. ज्जस्समाणा पोग्गला परिणया ? । गोयमा !नेरइयाणां पुव्वाहा. रिया पोग्गला परिणया १ आहारिया आहारिज्जमाणा पोग्गला परिणया परिणमंति च२ अणाहारिया आहारिज्जस्तमाणा पोग्गला णो परिणया परिणमिस्तंति३ । अणाहारिया अणाहरिज्जस्समाणा पोग्गलानो परिणया णो परिणमिस्संति ४॥सू०१२॥ इन दो प्रकार के आहारों में जो यह अनाभोगनिर्वतित आहार है उसके लिये अनुसमय-प्रत्येक समय में नारक जीवों की इच्छा उत्पन्न होती रहती है, अर्थात् अत्यन्त तीव्र क्षुधावेदनीय कर्म के उदय से प्रत्येक समय में ओजआहार आदिरूप से उनके आहारविषयक इच्छा जगती रहती है । अथवा जो आहार बहुत अधिक दीर्घ समय तक खाया जा सके ऐसा होता है उसे एकदम ग्रहण कर लेना इसका नाम आनुसामयिक भोग है । इस आनुसामयिक भोगरूप से नारक जीवों का आहार होता है। इस तरह से “ठिई" इत्यादि जो यह संग्रहगाथा है, वह नैरयिक जीवोंके आहारके विषयमें संक्षेप से कही गई है ॥ सू०११॥ આહારમાં આ જે અનાગનિર્વર્તિત આહાર છે તેને માટે પ્રત્યેક સમયે નારક જીમાં ઈચ્છા ઉત્પન્ન થતી રહે છે, એટલે કે અત્યંત તીવ્ર ક્ષધાવેદનીય કર્મના ઉદયથી પ્રત્યેક સમયે એજ આહાર આદિ રૂપે તેમની આહાર વિષયક ઈચ્છા જાગતી રહે છે. અથવા જે આહાર ઘણા જ લાંબા સમય સુધી ખાઈ શકાય તેવા હોય છે તેને એકદમ ગ્રહણ કરી લે તેનું નામ આનુસામયિક બૅગ છે. આ આનુસામયિક ભાગ રૂપે નારક જીવોનો આહાર હોય છે. આ રીતે “જિ” ઈત્યાદિ જે આ સંગ્રહ ગાથા છે, તેના દ્વારા નારક જીના આહાર સંબંધી સંક્ષેપમાં વિવેચન કર્યું છે. સૂ. ૧૧
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #226

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० १ उ०१ सू० १२ नैरयिकाणां स्थित्यादिकथनम् २०३
छाया-नैरयिकाणां भदन्त ! पूर्वाहृताः पुद्गलाः परिणताः १ आहृताः आहियमाणाः पुद्गलाः परिणताः२ अनाहृताः आहरिष्यमाणाः पुद्गलाः परिणताः३ अनाहृताः अनाहरिष्यमाणाः पुद्गलाः परिणताः ४। गौतम ! नैरयिकाणां पूर्वाहताः
नारकोंके आहारके विषयमें गौतम स्वामीने जो भगवान् महावीर प्रभुसे चार प्रश्न किये और भगवान्ने जो उनका उत्तर दिया उन दोनोंका निरूपण सूत्रकार इस सूत्रद्वारा करते हैं-'नेरइयाणं भंते !'इत्यादि।
प्रश्न पहला (भंते) हे भदन्त ! क्या (नेरइयाणं) नारक जीवोंके शरीरके साथ (पुब्बा हारिया) उनके द्वारा पूर्वकालमें-भूतकालमें-आहारके विषयभूत किये गये ऐसे (पोग्गला) पुद्गलस्कन्ध (परिणया) परिणतसम्बन्धको क्या प्राप्त हुए हैं ? प्रश्न दूसरा-तथा (आहारिया आहारिज्जमाणा पोग्गला परिणया ?) पूर्वकालमें आहारके विषयभूत बने हुए तथा वर्तमानकालमें आहाररूपसे ग्रहण हो रहे ऐसे पुद्गलस्कन्ध उनके शरीरके साथ परिणत-सम्बन्धको क्या प्राप्त हुए हैं ? प्रश्न तीसरा-अथवा (अणाहारिया आहारिज्जस्समाणा पोग्गला परिणया) जो अभीतक आहारके विषयभूत नहीं बने हैं किन्तु भविष्यत्कालमें आहारके विषयभूत बनेंगे वे पुद्गलस्कन्ध उनके शरीरके साथ परिणत सम्बन्धको क्या प्राप्त हुए हैं ? प्रश्न चौथा-अथवा-(अणाहारिया अणाहारिज्जस्समाणा पोग्गला परिणया) जो अभीतक आहारके विषयभूत नहीं बने हैं
और न जो भविष्यत् कालमें ही आहारके विषयभूत बनेंगे ऐसे पुद्गलस्कंध उनके शरीरके साथ परिणत-सम्बन्धको क्या प्राप्त हुए हैं ? यहां यद्यपि
નારકના આહાર વિષે ગૌતમ સ્વામીએ ભગવાન મહાવીર સ્વામીને ચાર પ્રશ્નો પૂછયા છે તે પ્રશ્નો અને તેમના ભગવાને આપેલા જવાબોની પ્રરૂપણ या सूत्र द्वारा ४२वामा मावी छ-"नेरइयाणं भंते" त्याला पडतो प्रश्न(भते) 3 महन्त ! (नेरइयाणं पुव्वाहारिया पोग्गला परिणया) ना२४ वानां શરીરની સાથે તેમના દ્વારા પૂર્વકાળે ભૂતકાળમાં-આહારના વિષયભૂત થયેલાં
सदा-४ । परिगुत-समय पाभ्या डाय छ मतं ? मीने प्रश्न-(आहारियाआहरिज्जमाणा पोग्गला परिणया ?) पूर्वणे. २मा२ना विषयभूत गने तथा વર્તમાનકાળમાં આહાર રૂપે ગ્રહણ થઈ રહેલાં પુદ્ગલસ્ક તેમનાં શરીરની साथ परिणत-समय पाभ्यां डाय छ ? त्रीने प्रश्न-अथवा (अणाहारिया आहरिउजस्समाणा पोग्गला परिणया ?) २ ० सुधी मा.२॥ विषयभूत બન્યાં નથી અને ભવિષ્યમાં પણ આહારના વિષયભૂત બનવાના નથી એવાં પુદગલકે છે તેમના શરીરની સાથે પરિણત–સંબંધ પામ્યાં હોય છે ? જે કે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #227

२०४
भगवतीस्त्रे पुद्गलाः परिणताः १ आहताः आहियमाणाः पुद्गलाः परिणताः परिणमन्ति च २ । अनाहृता आहरिष्यमाणाः पुद्गला : नो परिणताः परिणंस्यन्ति । अनाहता अनाहरिष्यमाणाः पुद्गला नो परिणंस्यन्ति ४॥मू०१२॥ प्रश्नवाचक शब्द नहीं है फिर भी बोलनेकी वक्रतासे प्रश्नका बोध होता है।
(गोयमा) हे गौतम ! (नेरइयाणं पुवाहारिया पोग्गला परिणया, आहारिया, आहारिज्जमाणा पोग्गला परिणया परिणमंति च) नारक जीवोंके द्वारा जो पुद्गलस्कंध पूर्वकालमें आहाररूपसे गृहीत किये गये हैं, वे तो उनके शरीरके साथ-पहले ही सम्बन्धित हो चुके हैं । यह पहले प्रश्नका उत्तर है। तथा जो पूर्वकालमें आहाररूपसे गृहीत किये गये पुद्गलस्कंध हैं वे, और जो वर्तमानकालमें आहाररूपसे पुद्गलस्कंध ग्रहण किये जा रहे हैं वे क्रमशः शरीरके साथ परिणत हो चुके हैं और परिणत हो रहे हैं । अर्थात् पूर्वकालमें आहाररूपसे गृहीत पुद्गलस्कन्ध तो पूर्वकालमें ही नारक जीवोंके शरीरके साथ सम्बन्धको प्राप्त हो चुके हैं,
और जो वर्तमानकालमें आहाररूपसे गृहीत हो रहे हैं वे उनके शरीरके साथ सबन्धको प्राप्त हो रहे हैं। अर्थात् परिणम रहे हैं-परिणमे नहीं हैं। यह दूसरे प्रश्नका उत्तर है। (अणाहारिया आहारिज्जस्समाणा पोग्गला नो परिणया परिणमिस्संति) जो पुद्गलस्कंध आहाररूपसे अभीतक गृहीत मडी प्रश्नवायॐ ४ नथी छतi पY ‘काकु' द्वारा प्रश्ननी माध थाय छे.
उत्तर-(गोयमा) हे गौतम ! (नेरइयाणं पुव्वाहारिय। पोग्गला परिणया, आहारिया, आहारिज्जमाणा पोग्गला परिणया परिणमंति च) न॥२४ व २१ જે પુદ્ગલસ્ક પૂર્વકાળે આહાર રૂપે ગ્રહણ કરાયાં હોય છે, તે તે તેમનાં શરીરની સાથે પહેલાં જ સંબંધિત થઈ ચૂક્યાં હોય છે. આ પહેલા પ્રશ્નને ઉત્તર છે. તથા જે પૂર્વકાળે આહાર રૂપે ગ્રહણ કરાયેલાં પુદ્ગલધો છે, તથા વર્તમાનકાળે જે પુદ્ગલસ્ક આહાર રૂપે ગ્રહણ કરાઈ રહ્યાં છે તેઓ કમશઃ શરીરની સાથે સંબંધિત થઈ ચૂક્યાં છે અને સંબંધિત થઈ રહ્યા છે. એટલે કે પૂર્વકાળે આહાર રૂપે ગ્રહણ કરાયેલ પુદ્ગલસ્ક છે તે પૂર્વકાળે જ નારક જીનાં શરીર સાથે સંબંધ પામી ચૂક્યાં છે અને જે પુદ્ગલકંધે વર્તમાન કાળમાં આહાર રૂપે ગ્રહણ કરાઈ રહ્યા છે તેઓ તેમનાં શરીરની સાથે સંબંધ પામી રહ્યા છે–એટલે કે પરિણમી રહ્યાં છે. પરિણમી ચૂકયાં નથી. આ બીજા प्रश्न उत्तर छ. (अणाहारिया आहारिजस्समाणा पोग्गला नो परिणया परिणमिस्संति) हे पुस । ७ सुधी २माडा२ ३५ अड ४२शयां नथी, तेमा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #228

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. १. उ०१ सू० १२ नैरयिकाणां स्थित्यादिकथनम् २०५ ____टीका-नारकजीवानामाहारस्याधिकृतत्वात् तद्विषयकमेव प्रश्नचतुष्टयमाह 'नेरइयाणं भंते' इत्यादि । ' नेरइयाणं भंते' नैरयिकाणां भदन्त ! 'पुव्वा हारिया' इति पूर्वाहृताः पूर्वस्मिन् काले आहता-आहारविषयी कृताः ये पुद्गलाः नहीं हुए हैं वे तो उनके शरीरके साथ अभीतक संबंधित ही नहीं हुएहैं और जो पुद्गलस्कंध आगे आहाररूपसे गृहीत होने वाले हैं वे आगे ही उनके शरीरके साथ सम्बंधित होंगे-अभी संबंधित नहीं हुए हैं। यह तीसरे प्रश्नका उत्तर है। तथा (अणाहारिया अणाहारिज्जस्समाणा पोग्गला नो परिणया णो परिणमिस्संति) जो पुद्गलस्कंध ऐसे हैं कि जो अभीतक आहाररूपसे गृहीत नहीं हुए हैं और न आगे ही आहाररूपसे गृहीत होने वाले हैं वे न पहले उनके शरीरके साथ संबंधको प्राप्त हुए हैं और न आगे ही संबंधको प्राप्त होगे। यह चौथे प्रश्नका उत्तर है। ___टीकार्थ-सूत्रकारने इस सूत्र द्वारा जो नारकों के आहारविषयक प्रश्नोंका उत्तर दिया है वह स्पष्ट है। ये प्रश्न भूत, भविष्यत् और वर्तमानकालको लेकर किये गये हैं। इसलिये ३ तीन प्रश्नतो ये बन जाते हैं।
और चौथा प्रश्न "न अभीतक जिन्हें आहाररूपसे ग्रहण किया है और न भविष्यमें भी जो आहाररूपसे ग्रहण किये जाने वाले हैं" यह बन जाता है। इस तरह ये चार प्रश्न यहाँ किये गये हैं-जिनका खुलासा इस प्रकारसे है-आहार वर्गणाके ऐसे पौद्गलिक स्कंध कि जिन्हें नारक તો હજી સુધી તેમના શરીરની સાથે સંબંધ પામ્યાં નથી, અને જે પુદ્ગલસ્ક આહાર રૂપે હવે પછી ગ્રહણ કરવાના છે, તેઓ હવે પછી તેમનાં શરીર સાથે સંબંધ પામશે-હજી સંબંધ પામ્યાં નથી. આ ત્રીજા પ્રશ્નનો उत्तर छ. तथा (अणाहारिया अणाहारिज्जरसमाणा पोगगला नो परिणया परिणमिस्सति) २ पुस२४ । ७७ सुधी भाडा२३थे अड थयां नथी भने ભવિષ્યમાં પણ આહાર રૂપે ગ્રહણ થવાનાં નથી તેઓ તેમના શરીર સાથે પહેલાં સંબંધ પામ્યાં નથી અને ભવિષ્યમાં સંબંધ પામશે નહીં.
ટીકાર્થ–સૂત્રકારે આ સૂત્ર દ્વારા નારકના આહાર વિષયક પ્રશ્નોના સ્પષ્ટ ઉત્તર આપ્યા છે. ભૂત, ભવિષ્ય અને વર્તમાનકાળની અપેક્ષાએ તે પ્રશ્નો પૂછડ્યા છે. એ રીતે ત્રણ પ્રશ્નોને નિર્ણય થયું છે. અને “જે પુદ્ગલસ્કોને હજી સુધી આહારરૂપે ગ્રહણ કર્યા નથી અને ભવિષ્યમાં જે આહારરૂપે ગ્રહણ કરાવવાના નથી” એ ચોથા પ્રશ્નને પણ નિર્ણય થયું છે. એ રીતે જે ચાર પ્રશ્નો અહીં પૂછ્યા છે તેમનું સ્પષ્ટીકરણ આ પ્રમાણે છે-આહાર વર્ગણાનાં જે પીગલિક
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #229

२०६
भगवतीसूत्रे
=पुद्गलस्कन्धास्ते 'परिणया' परिणताः पूर्वकाले शरोरेण सह परिणति प्राप्ताः, इति प्रथमः प्रश्नः १ । यधप्यत्र प्रश्नसूचकः शब्दो नास्ति तथापि काक्वा प्रश्नो ऽवगम्यते । आहारिया' आहृताः पूर्वस्मिन् काले आहारत्वेन संगृहीताः, तथा 'आहरिज्जमाणा' आह्रियमाणा-वर्तमानकाले आहारतया संगृह्यमाणाः ये पुद्गलास्ते 'परिणया' परिणताः ?, इति द्वितीयः प्रश्नः २। 'अणाहारिया' अनाहृताः पूर्वस्मिन् काले आहारत्वेन न संगृहीताः । तथा 'आहरिज्जस्समाणा' इति आहरिष्यमाणाः भविष्यत्काले ये आहारत्वेन ग्रहीष्यमाणाः पुदलास्ते परिणताः? इति तृतीयः प्रश्नः ३। 'अणाहारिया' इति अनाहृताः तथा, 'अनाजीवोंने भूतकालमें आहाररूपसे ग्रहण किया-वे पौद्गलिक स्कंध यहाँ "पुव्वाहारिया" पदसे गृहीत हुए हैं। तथा गृहीत पुद्गल स्कंधोंका जो शरीरके साथ संबंध होता है वह “परिणय' शब्दसे समझाया गया है। जब इस प्रकारका प्रश्न किया गया कि जिन पौद्गलिक स्कंधोंको नारक जीवोंने भूतकालमें आहाररूपसे ग्रहण कियाथा ?-तो उनका परिणमन तो भूतकालमें ही हो गया है। क्यों कि जब उन्हें आहाररूपसे ग्रहण किया गया तभी उनमें परिणमन-शरीरके साथ संबंध होना संभवता है। अतः यह परिणमन उनमें हो चुका-वह वर्तमानमें नहीं है। इस तरहसे भूतकालको लेकर यह प्रथम प्रश्नका उत्तर दिया गया है। वर्तमानकालमें जो आहाररूपसे गृहीत हो रहे हैं तो उनका परिणमन भी हो रहा है। यह द्वितीय प्रश्नका उत्तर है। तथा भविष्यकालमें जो पौद्गलिक स्कंध आहाररूपसे गृहीत होंगे उनका परिणमन भी भविष्यकालमें ही होगा। સ્કને નારક જીવાએ ભૂતકાળમાં આહારરૂપે ગ્રહણ કર્યા છે તે પિદુગલિક
धोने मी “पुवाहारीया" ५४थी अY ४२८ छ. तथा गडित पुगस२४ धोने શરીરની સાથે જે સંબંધ થાય છે તે “પરિણય' શબ્દથી સમજાવ્યું છે. જ્યારે આ પ્રકારનો પ્રશ્ન પૂછવામાં આવ્યું કે-જે પૌગલિકાસ્કને નારક જીએ ભૂતકાળમાં આહાર રૂપે ગ્રહણ કર્યા હતાં તેમનું પરિણમન તે ભૂતકાળમાં જ થઈ ગયું છે, કારણ કે જ્યારે તેમને આહાર રૂપે ગ્રહણ કરવામાં આવ્યાં ત્યારે જ તેમને પરિણમન-શરીર સાથે સંબંધ શકય બને છે. તેથી જે પરિણમન તેમનામાં થઈ ગયું તે વર્તમાનકાળે નથી. આ રીતે ભૂતકાળની દષ્ટિએ આ પહેલા પ્રશ્નનો ઉત્તર અપાયો છે. વર્તમાનકાળમાં જે પુદ્ગલ આહાર રૂપે લેવાઈ રહ્યાં છે તેમનું પરિણમન પણ થઈ રહ્યું છે. આ બીજા પ્રશ્નને ઉત્તર છે. તથા ભવિષ્યકાળમાં જે પિદુગલિકસ્કંધે આહાર રૂપે ગ્રહણ થશે તેમનું પરિણમન ભવિષ્યકાળમાં જ થશે. આ રીતે ત્રીજા પ્રશ્નનો ઉત્તર પણ મળે. અને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #230

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. १ उ. १ सू० १२ नैरयिकाणां स्थित्यादिकथनम् २०७ हरिज्जस्समाणा' अनाहरिष्यमाणाः आहारतया न ग्रहिष्यमाणाः पुद्गलाः परिणताः, इति भूतभविष्याहरणक्रिययोनिषेधात् चतुर्थः प्रश्नः ४ । यद्यप्यत्र चत्वार एव प्रश्ना मूले प्रदर्शितास्तथाप्येते त्रिषष्टिः संभवन्ति, तथाहि-पूर्वाहृताः १, आहियमाणाः २, आहरिष्यमाणाः.३, अनाहृताः ४, अनाहियमाणाः ५, अनाहरिष्य. माणाश्च ६, इत्येवंरूपेण षट्पदानि मूले सूचितानि, एतेषु षट्स पदेषु एकैकपइस तरह यह तीसरे प्रश्नका उत्तर और जो पौद्गलिक स्कंध अभीतक आहाररूपसे गृहीत नहीं हुआ है और न आगे जिसके गृहीत होनेकी संभावना ही है ऐसा वह पुद्गल स्कंध न पहले शरीरके साथ संबंधको प्राप्त हुआ है और न आगे ही शरीरके साथ संबन्धको प्राप्त होगा। ____ इन चार प्रश्नोंके भंग ६३ प्रश्नरूपमें बन जाते हैं। वे इस प्रकारसे(१) पूर्वाहत-(१) (भूतकालमें आहारके विषयभूत बन चुके पौद्गलिकस्कंध) (२) आह्रियमाण-(२) वर्तमानकालमें आहारके विषयभूत हो रहे पौद्गलिक स्कंध। (३) आहरिष्यमाण-(३) भविष्यत् कालमें आहारके विषयभूत होने वाले पौद्गलिक स्कंध। (४) अनाहूत-(४)जो पुद्गगल स्कंध अभीतक आहारका विषयभूत नहीं बना (५) अनाहियमाण-(५) जो पुद्गल स्कंध वर्तमानकालमें आहारका विषयभूत नहीं बन रहा है। (६) अनाहरिष्यमाण-(६) भविष्यत्कालमें भी जो पुद्गलस्कंध आहारका विषयभूत नहीं बनेगा। જે પદગલિક છે અત્યાર સુધી આહાર રૂપે ગૃહીત થયાં નથી અને ભવિષ્યમાં પણ જે ગૃહીત થવાની શકયતા નથી, એવાં પગલિકક પહેલાં શરીરની સાથે સંબંધ પામ્યાં નથી અને ભવિષ્યમાં પણ શરીરની સાથે સંબંધ પામશે નહીં.
આ ચાર પ્રશ્નોના ભંગ ૬૩ પ્રશ્નરૂપ બની જાય છે. તે આ પ્રમાણે—– (१) पूर्वाहत-(१) (भूतमा मा२ना विषय३५ मनी येस पोसि४२४५) (२) आह्रियमाण-(२) वतमानमा माडा२ना विषयभूत सनी २२सा पौरासि४२४३ (3) आइरिष्यमाण-(3) लविष्यमा माडा२ना विषयभूत मनना पोसिध. (४) अनाहृत-(४) र ५१२४५ ७७ सुधा मा२॥ विषयभूत मन्या नथी. (५) अनाह्रियमाण-(५) २ १२३५ वतमानमा मा२ना विषय. ભૂત બની રહ્યું નથી. (९) अनाहरिष्यमाण-(६)२ पुस२४ धमविष्यमा साना विषयभूत मनशनही
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #231

२०८
भगवतीसूत्रे दावलंबनेन एकसंयोगिनः षड् भवन्ति, ते चेत्थम्-पूर्वाहताः, आहियमाणाः, आहरिष्यमाणाः, अनाहृताः, अनाहियमाणाः अनाहरिष्यमाणाश्चेति ६ द्विकयोगे पञ्चदश भवन्ति, २ ते चेमे-१ पूर्वाहताः २ आह्रियमाणाः (२) १ पूर्वाहताः ३ आहरिष्यमाणाः (३) १ पूर्वाहृताः ४ अनाहताः (४) १ पूर्वाहताः ५ अनाहियमाणाः (६) १ पूर्वाहताः ६ अनाहरिष्यमाणाः (६) २ आहियमाणाः ३ आहरिष्यमाणाः (७) २ आहियमाणा: ४ अनाहृताः (८) २ आह्रियमाणा: ५ अनाहियमाणाः (९)२ आहियमाणाः ६ अनाहरिष्यमाणाः (१०) ३ आहरिष्यमाणाः ४ अनाहताः (११) ३ आहरिष्यमाणाः ५ अनाहियमाणाः (१२) ३ आहरिष्यमाणाः ६ अनाहरिष्यमाणाः (१३) ४ अनाहताः ५ अनाहियमाणा: (१४) ४ अनाहृताः ६ अनाहरिष्यमाणाः (१५) ५ अनाहियमाणाः ६ अनाहरिष्यमाणाः।
त्रिक योगे विशतिः-३-इमे चैवम्-(१)१ पूर्वाहताः २ आहियमाणाः ३ आहरिष्यमाणाः (२) १ पूर्वाहताः २ आहियमाणाः ४ अनाहृताः (३) १ पूर्वाहृताः २ आहियमाणाः ५ अनाहियमाणाः (४) १ पूर्वाहताः २ आहियमाणाः६ अनाहरिष्यमाणाः (५) १ पूर्वाहताः ३ आहरिष्यमाणाः ४ अनाहृताः (६) १ पूर्वाहृताः ३ आहरिष्यमाणाः ५ अनाहियमाणाः (७) १ पूर्वाहृताः ३ आहरिष्यमाणाः ६ अनाहरिष्यमाणाः (८) १ पूर्वाहृताः ४ अनाहृताः५ अनाहियमाणाः (९) पूर्वाहृताः ४ अनाहताः ६ अनाहरिष्यमाणाः (१०) १ पूर्वाहताः ५ अनाहियमाणाः इन छह पदोंमेंसे एक एकके अवलंबनसे एक संयोगी छह भंग बन जाते हैं। वे इस प्रकारसे हैं-(१) पूर्वाहत, (२) आहियमाण, (३) आहरिष्यमाण, (४) अनाहत, (५) अनाहियमाण, (६) अनाहरिष्यमाण । दो पदोंके संयोगसे इन्हीं छह पदोंके द्विसंयोगी भंग १५ बन जाते हैं। तीन पदोंके संयोगसे इनके त्रिसंयोगी २० बीस भंग बन जाते हैं। चार पदोंके संयोगसे इनके चतुःसंयोगी भंग १५ पन्द्रह बन जाते हैं। पांच पदोंके संयोगसे इनके पंचसंयोगी भंग ६ बन जाते हैं और ६ पदोंके संयोगसे छह संयोगी एक भंग बन जाता है। इन सब भंगोंका संकलन
- આ છ પદેમાંના પ્રત્યેક પદને આશ્રય લેવાથી એક સંગી છ ભંગ भनी तय छे. ते मा प्रमाणे छे-(१) पूर्वाहत, (२) माडियभा, (3) माईशिष्यभाए], (४) मनाहत, (५) मनाड्रियमाण, (६) मनाउरिष्यमाण. मे पहोना સંગથી આ જ છે પદોના દ્વિસંગી ભંગ ૧૫ બની જાય છે. ત્રણ પદેના સગથી તેમના ત્રિસંચાગી ૨૦ ભંગ બની જાય છે. ચાર પદેના સંગથી તેમના ચતઃસંગી ૧૫ ભંગ બની જાય છે. પાંચ પદના સંગથી તેમના પચરંગી ૬ ભંગ બની જાય છે અને છ પદેના સંગથી એક સંગી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #232

अमेयचन्द्रिका टीका श०१उ०१ सू० १२ पूर्वाहतादि पुद्गलभङ्गाः २०९ ६ अनाहरिष्यमाणाः (११) २ आहियमाणाः ३ आहरिष्यमाणाः ४ अनाहताः (१२)२ आहियमाणाः ३ आहरिष्यमाणाः ५ अनाहियमाणाः (१३)२ आहियमाणाः ३ आहरिष्यमाणाः ६ अनाहरिष्यमाणाः (१४) २ आहियमाणाः ४ अनाहृताः ५ अनाहियमाणाः (१५) २ आहियमाणाः ४ अनाहताः६ अनाहरिष्यमाणाः (१६) २ आह्रियमाणाः ५ अनाहियमाणाः ६ अनाहरिष्यमाणाः (१७) ३ आहरिष्यमाणाः ४ अनाहताः ५ अनाहियमाणाः (१८) ३ आहरिष्यमाणाः ४ अनाहताः ६ अनाहरिष्यमाणाः (१९) ३ आहारिष्यमाणाः ५ अनाहरिष्यमाणाः (२०) ४ अनाहृताः ५ अनाहियमाणाः ६ अनाहरिष्यमाणाः।
एवं चतुष्क संयोगे पञ्चदश भवन्ति ४-एते चैवम्-(१) १ पूर्वाहृताः २ आहियमाणाः ३ आहरिष्यमाणाः ४ अनाहताः (२) १ पूर्वाहृताः २ आह्रियमाणाः ३ आहरिष्यमाणाः ५ अनाहियमाणाः (३) १ पूर्वाहताः २ आह्रियमाणाः ३ आहरिष्यमाणाः ६ अनाहरिष्यमाणाः (४) १ पूर्वाहताः २ आहियमाणाः ४ अनाहताः ५ अनाहियमाणाः (५) १ पूर्वाहृताः २ आहियमाणाः ४ अनाहताः ६ अनाहरिध्यमाणाः (६) १ पूर्वाहताः २ आहियमाणाः ५ अनाहियमाणाः६ अनाहरिष्यमाणाः (७) १ पूर्वाहृताः ३ आहरिष्यमाणाः ४ अनाहताः ५ अनाहियमाणाः (८) १ पूर्वाहृताः ३ आहरिष्यमाणाः ४ अनाहृताः ६ अनाहरिष्यमाणाः (९) १ पूर्वाहताः ३ आहरिष्यमाणाः ५ अनाहियमाणाः ६ अनाहरिष्यमाणाः (१०) १ पूर्वाहृताः ४ अनाहताः ५ अनाहियमाणाः ६ अनाहरिष्यमाणाः (११) २ आहियमाणाः ३ आहारिष्यमाणाः४ अनाहताः ५ अनाहियमाणाः (१२)२ आहियमाणाः ३ आहरिष्यमाणाः ४ अनाहताः ६ अनाहरिष्यमाणाः (१३) २ आह्रियमाणाः ३ आहरिष्यमाणाः ५ अनाहियमाणाः ६ अनाहरिष्यमाणाः (१४) २ आद्रियमाणाः ४ अनाहताः ५ अनाद्रियमाणाः ६ अनाहरिष्यमाणाः (१५) ३ आहरिष्यमाणाः ४ अनाहताः ५ अनाहियमाणाः ६ अनाहरिष्यमाणाः।
पञ्चकयोगे षड् भवन्ति ५-इमे चैते-(१) १ पूर्वाहताः २ आह्रियमाणाः ३ आहरिष्यमाणः४ अनाहृताः ५ अनाहियमाणाः (२)१ पूर्वाहृताः २ आहियमाणाः ३ आहरिष्यमाणाः ४ अनाहताः ६ अनाहरिष्यमाणाः (३) १ पूर्वाहताः २ आहियमाणाः३ आहरिष्यमाणाः ५ अनाद्रिमाणाः ६ अनाहरिष्यमाणाः (४)१ पूर्वाहताः, २ आहियमाणाः, ४ अनाहताः, ५ अनाहियमाणाः ६ अनाहरिष्यमाणाः (६) १ पूर्वाहताः ३ आहरिष्यमाणाः ४ अनाहताः ५ अनाहियमाणाः ६ अनाहरिष्यमाणाः
भ०-२७
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #233

२१०
भगवतीसूत्रे
(६) २ आह्रियमाणाः ३ आहरिष्यमाणाः ४ अनाहताः ५ अनाह्रियमाणाः ६ अनाहरिष्यमाणाः ।
पड्योगे एकः - ६ स चायम् - (१) १ पूर्वाडताः २ आह्रियमाणाः ३ आहरियमाणाः ४ अनहताः ५ अनाह्रियमाणाः ६ अनाहरिष्यमाणाः । इत्येवं रूपेण त्रिषष्टिसंख्यका गौतमस्य प्रश्नाः । भगवानाह - ' गोयमा' इत्यादि । ' गोयमा ' हे गौतम! ' नेरइयाणं ' नैरयिकाणां ' पुव्वाहारिया' पूर्वकाले आहृताः ' परिगया' परिणताः पूर्वकाले एवं परिणतिं प्राप्ताः, आहारग्रहणानन्तरकाले एव परिणामसंभवादिति प्रथमोभेदः १ । ये आहारा आहृतास्ते अपि परिणताः आहृतानां परिणाम संभवादेव, ये आह्रियमाणाः = वर्तमानकाले आहारविषयीकृतास्तेऽपि परिणमन्ति च, आहियमाणानां परिणामभावस्य वर्तमानत्वादिति द्वितीयो भेदः २ । 'अणाहारिया ' इति, ये पुनरनाहृतास्ते च न परिणता:= परिणर्ति न प्राप्ताः, यतोऽनाहृतानां शरीरेण सह संबन्धाभावेन परिणामस्यासंये तू 'आहरिज्जस्समाणा' आहरिष्यमाणाः कालान्तरे आहरिष्यन्ते ते ' परिणमिस्संति' परिणंस्यन्ते, आहृतस्यावश्यं परिणामसद्भावादिति तृतीयो भेदः ३ । चतुर्थमश्नस्तु - 'अणाहारिया अणाहरिज्जस्समाणा' इति भूतभविष्यकालयोराहारक्रियाया अभावं प्राप्तास्ते 'नो परिणया नो परिणमिस्संति नो परिणता नो परिणंस्यन्ते इति परिणामाभावरूप एवेति । एवमेव पूर्वपदशितत्रिषष्टिप्रश्नानामुत्तरसूत्रं वक्तव्यमिति । सू० १२ ॥
मूलम् - नेरइयाणं भंते पुव्वाहारिया पोग्गला चिया पुच्छा, जहा परिणया तहा विया वि, एवं उवचिया, उदीरिया, वेइया, निज्जिया । गाहा - परिणयचिया य उवचिया वेइया य निजिन्ना । एक्केकम्म पदम्मि, चउव्विहा पोग्गला होंति ||१|| सू० १३ ॥
छाया -- नैरयिकाणां भदन्त ! पूर्वाहृताः पुद्गलाविताः पृच्छा, यथा परिणताकरनेसे ६३ भंग हो जाते हैं । जिज्ञासु इनके अन्य सभी भेद इसी सूत्रको टीकामें देखें ॥ सू० १२॥
'नेरइयाणं भंते पुव्वाहारिया पोग्गला' इत्यादि ।
(भंते ) हे भदन्त ! (नेरइयाणं पुव्वाहारिया) नारक जीवोंने जिन એક ભંગ ખની જાય છે. એ ખધા ભંગાના સરવાળા ૬૩ થઈ જાય છે. જીજ્ઞાસુઓએ તે તમામ ભેદ આ સૂત્રની ટીકામાં જોઇ લેવા.
'नेरइयाणं भंते पुव्वाहारियाया पोग्गला' इत्यादि ।
(भंते ) डे लहन्त ! ( नेरइयाणं पुव्वाहारिया) ना२४ भयो ? चौहूगसिङ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #234

प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१३०१सू० १३ पूर्वाहारितादि पुद्गलनिरूपणम् २११ स्तथा चिता अपि, एवमुपचिता उदीरिता वेदिता निर्जीर्णाः। गाथा-परिणताश्चितावोपचिता उदीरिता वेदिताश्च निजीर्णाः। एकैकस्मिन् पदे, चतुर्विधाः पुद्गला भवन्तीति॥ १॥ मू० १३॥
टीका--अथ शरीरसंबन्धस्वरूपपरिणामात् पुद्गलानां चयादयोपि भवन्तीति चयादीन् प्रदर्शयन्नाह-'नेरइयाणं भंते' इत्यादि । हे भदन्त ! 'नेरइयाणं ' नैरयिकाणां=नारकजीवानाम् 'पुवाहारिया पुग्गला' पूर्वाहृताः पुद्गलाः पौद्गलिकस्कन्धोंको पूर्वकालमें अपने आहारके विषयभूत बनाया है ऐसे वे पौद्गलिक स्कंध (चिया) चित हुए हैं क्या ? (पृच्छा) ऐसा यहां प्रश्न होता है। उत्तर-(जहा परिणया तहा चिया वि) जिस प्रकार वे परिणत हुए हैं उसी प्रकारसे वे चित भी हुए हैं। ( एवं उवचिया, उदीरिया, वेड्या, निज्जिया) इसी प्रकार वे उपचित हुए हैं, उदीरित हुए हैं, वेदित हुए हैं और निर्जीर्ण हुए हैं। गाहा-गाथा-(परिणयचिया य उवचिया, उदीरिया वेड्या य निज्जिन्ना। एक्केकम्मि पदम्मि, चउविहा पोग्गला होंति) परिणत१, चित २, उपचित३, उदीरित४, वेदित और निर्जीर्ण६ इन पदोंमेंसे प्रत्येक पदमें चार प्रकारके पुद्गल होते हैं। ___टीकार्थ-परिणत-परिणामका संबन्ध शरीरके साथ है। इसलिये शरीरके साथ जो परिणामरूप संबन्ध है उस संबंधको लेकर पुद्गलों में चयादिक भी होते हैं। इसी विषयको स्पष्ट करनेके लिये सूत्रकारने यहां पर इन चयादिकोंका कथन किया है। सबसे पहले यहां यह प्रश्न किया અન્યોને પૂર્વકાળે પિતાના આહારના વિષયભૂત બનાવ્યા છે એવાં એ પગसि४२४ धे। (चिया) शुथित थया राय छ ? (पृच्छा) मेयो प्रश्न मी लवे छे. ___ उत्तर-(जहापरिणया तहा चिया वि) 2 प्रारे तेसो परिणत थयडाय छ मे ८ ५४ारे ते ति ५५ थया डाय छे. (एवं उवचिया, उदीरिया, वेइया, निज्जिया) मे १४ प्रमाणे ते उपस्थित थया डाय छ, Ra या डाय छ, वेहित थया जाय छ भने नि थया जाय छे. (गाहा) था-(परिणय, चिया य उवचिया, उदीरिया वेइयाय निजिन्ना । एकेकम्मि पदम्मि, चउव्विहा पोग्गला होति) (१) परिणत, (२) थित, (3) पथित, (४) GlRत, (५) वहित, અને (૬) નિર્ણ, એ પદેમાંના દરેક પદમાં ચાર પ્રકારના પુદ્ગલ હોય છે.
साथ-परिणत-परिणामो समय शरीर साथे छे. तेथी शरी२नी साथे જે પરિણામરૂપ સંબંધ છે તે સંબંધને લીધે પુદગલમાં ચયાદિક પણ થાય છે. આ વિષયનું સ્પષ્ટીકરણ કરવાને માટે જ સૂત્રકારે અહીં આ ચયાદિક પદેનું કથન કર્યું છે. સૌથી પહેલો પ્રશ્ન અહીં એ ઉદ્ભવે છે કે-પૂર્વકાળે આહારરૂપે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #235

२१२
-
-
-
-
भगवतीसूत्रे चिताः ? इति पृच्छा, परिणामसूत्रस्य समानान्येव चयमूत्राणि' इत्यतिदेशतश्वयादिसूत्राणि परिणतसूत्रानुसारेणाऽध्येतव्यानि, तदेव दर्शयति-'जहा परिणया तहा चिया वि' यथा परिणतास्तथा चिता अपि 'चिया' चिता आहाराः शरीरे पुष्टिं प्रासाः। उपचिताः पुनर्बहुशः प्रदेशसामीप्येन चिता एव उपचिताः विशेषेण पुष्टिं प्राप्ता इत्यर्थः, उदीरितास्तु स्वभावतोऽनुदयप्राप्तान पुद्गलान् उदयमाप्ते कर्मदलिके करणविशेषेण प्रक्षिप्यमानान् पुद्गलान् वेदयते । उदीरणालक्षणं यथा'जं करणेणाऽऽकड्डिय, उदए दिज्जइ उदीरणा एसा' यत्करणेनाऽऽकृष्य उदये गया है कि जब पूर्वकालमें आहाररूपसे पुद्गलस्कंध नारकों द्वारा गृहीत होते हैं और उनका परिणाम उनके शरीर में होता है तो इस शरीर संबन्धरूप परिणामसे गृहीत पुद्गलोंमें चयादिक भी होना चाहिये ? तो इस प्रश्नका उत्तर यह है कि हां, उन पुद्गलोंमें चयादिक भी होते हैं। ये चयादि सूत्र परिणाम सूत्रके समान ही हैं । इसलिये अतिदेशसे ये चयादिसूत्र परिणाम सूत्रके अनुसार समझने योग्य हैं । इसी बातको सूत्रकारने (जहा परिणया तहा चिया वि) इन पदों द्वारा दिखलाया है। जिस तरह वे परिणत हुए हैं उसी तरहसे वे चित भी हुए हैं। शरीरमें पुष्टिको प्राप्त हुएका नाम चित है। विशेषरूपसे पुष्टिको प्राप्त हुएका नाम उपचित है। स्वभावसे अनुदयप्राप्त पुद्गलोंको उदयप्राप्त कर्मदलिकमें करणविशेषके द्वारा प्रक्षिप्त करके जो उनका वेदन होता है इसका नाम उदीरित है। उदीरणाका लक्षण इस प्रकारसे है जो कर्म करणके द्वारा खींचकर उदयमें प्रास कराया जाता है वह उदीरणा है। નારકે દ્વારા પુદ્ગલસ્ક ધ ગ્રહણ કરાય છે અને તેમનું પરિણામ તેમનાં શરીરમાં થાય છે તે આ શરીરસંબંધરૂપ પરિણામથી ગૃહીત પુદ્ગલેમાં ચયાદિક પણ થવા જોઈએને ? તે તે પ્રશ્નના જવાબમાં કહ્યું છે કે હા, તે પગલેમાં ચયાદિક પણ થાય છે. તે ચયાદિ સૂત્ર પરિણામ સૂત્ર જેવો જ છે. તેથી અતિદેશથી એ ચયાદિ સૂત્ર પરિણામસૂત્રના અનુસાર જ સમજવા योग्य छ. से१ वातने सूत्रमारे “(जहा परिणया तहा चिया वि)" छत्याल પદે દ્વારા બતાવી છે. જેવી રીતે તેઓ પરિણત થયા છે તેવી રીતે તેઓ ચિત પણ થયા છે. શરીરમાં પુષ્ટિ પેદા થવી તેનું નામ “ચિત” છે. વિશેષરૂપે પુષ્ટિ થવી તેનું નામ “ઉચિત છે. સ્વભાવથી અનુદય પ્રાપ્ત (ઉદયમાં ન આવ્યાહોય તેવાં) પુદ્ગલેને કરણવિશેષ દ્વારા ઉદયપ્રાપ્ત કર્મદલિકામાં પ્રક્ષિત કરીને તેમનું જે વેદના થાય છે તેનું નામ “ઉદીરિત છે. ઉદીરણાનું આ પ્રકારનું લક્ષણ છે-જે કર્મકરણના દ્વારા ખેંચીને ઉદયમાં લવાય છે તેને ઉદીરણું કહે છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #236

प्रमेययन्द्रिका टीका श०१३० सू० १३ पूर्वाहारितादि पुलनिरूपणम् २१३ दीयते उदीरणैवेति- च्छाया । तथा वेदिताः स्वकीयेन रसविपाकेन प्रतिसमयमनुभूयमानाः, अपरिसमाप्ताऽशेषानुभावाः पुद्गलाः वेदिता इति कथ्यन्ते । तथा निर्जीर्णाः प्रतिसमयं संपूर्णरूपेण स्वविपाकक्षयमुपगताः पुद्गला निर्जीर्णाः कथ्यन्ते । अथ संग्रहगाथामाह - ' परिणय' इत्यादि । शरीरेण सह संपृक्ता आहृताः पुद्गलाः परिणताः चिता उपचिता वेदिताः उदीरिता निर्जीर्णाश्च तत्र एकैकस्मिन् पदे परिणत चितोपचितादौ आहृताः १, आहृता आहियमाणाश्च २, अनाहृता आहरि - ष्यमाणाच ३, अनाहृता अनाहरिष्यमाणाश्च ४, इत्येवं रूपाश्चतुर्विधाः पुद्गलाः प्रश्नोत्तर विषयाः भवेयुरिति ॥ सू० १३॥
,
अपने रसरूप विपाक द्वारा प्रतिसमय तीव्र, मन्दरूप फल देनेकी शक्तिविशेष से अनुभवमें- भोगनेमें आते हुए ऐसे जो अपरिसमाप्त सम्पूर्ण रसवाले कर्मपुल हैं उनका नाम वेदित है । प्रतिसमय संपूर्णरूपसे अपने विपाकके क्षयको प्राप्त हुए जो कर्मपुद्गल हैं वे निर्जीर्ण कहलाते हैं। जो पुद्गल शरीर के साथ लगे हुए होते हैं वे आहृत कहलाते हैं। ये आहृत पुद्गल चित होते हैं, उपचित होते हैं, वेदित होते हैं, उदीरित होते हैं, और निर्जीर्ण होते हैं। इन परिणत, चित, उपचित आदि एक एक पदमें १ आहृत आहार किये गये (२) आहृत आह्रियमाण आहार किये गये और और आहार किये जा रहे (३) अनाहृत आहरिष्यमाणआहार नहीं किये गये और आगे आहार किये जाने वाले (४) अनाहत अनाहरिष्यमाण- आहार नहीं किये गये और न आगे आहार किये जाने वाले ये ४-४ प्रकारके पुद्गल होते हैं । और ये चार २ प्रकारके पुद्गल ही प्रश्न और उत्तरके विषयभूत हुए हैं || सू० १३॥
પેાતાના રસરૂપ વિપાક દ્વારા પ્રતિ સમય તીવ્ર, મન્દરૂપ ફળ દેવાની શકિતવિશેષથી અનુભવમાં-ભોગવવામાં આવતા જે અરિસમાપ્ત સંપૂર્ણ રસવાળા કમ પુદ્ગલા છે તેમનું નામ ‘વેતિ’ છે. પ્રતિસમય સંપૂર્ણ રૂપે પોતાના વિષાકના ક્ષયને પામેલાં જે કર્મ પુદ્ગલા હાય છે તેમને ‘ નિ' કહે છે. જે પુગલે શરીરની સાથે સંબધ સાધે છે તેમને આવૃત કહે છે. તે આત પુદ્દગલ ચિત હાય છે, ઉપચિત હાયછે, વેદિત હાય છે, ઉદીરિત હાય છે अने निणु होय छे. मे परिशुत, थित, उपथित आहिरे यहां (१)આહત—આહાર કરાયેલ (૨) આહત આહિયમાણુ-આહાર કરાયેલ અને જેને આહાર કરાઇ રહ્યો છે તે, (૩) અનાહત આહરિષ્યમાણુ આહાર નહીં કરાયેલ અને ભવિષ્યમાં આહાર કરાનાર, (૪) અનાહત અનાહરિષ્યમાણુ-આહાર નહીં કરાયેલ અને ભવિષ્યમાં આહાર નહીં કરાનાર, એ ચાર, ચાર પ્રકારનાં પુદ્ગલ હોય છે. અને એ ચાર, ચાર પ્રકારનાં પુદ્ગલાજ પ્રશ્ન અને ઉત્તરના વિષયભૂત છે. સૂ.૧૩
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #237

२१४
भगवतीसूत्रे मूलम्-नेरइयाणंभंते! कइविहा पोग्गला भिजति ! गोयमा कम्मदव्ववग्गणमहिकिच्च दुविहा पोग्गला भिज्जंति, तं जहाअणूषेव बायरा चेव। नेरइयाणं भंते कइविहा पोग्गला चिजति, गोयमा ! आहारदव्ववग्गणमहिकिच्च दुविहा पोग्गला चिजंति. तं जहा-अणूचेव बायरा चेव । एवं उवचिजंति। नेरइयाणं भंते ! कइविहे पोग्गले उदीरेंति, गोयमा! कम्मदव्ववगणमहिकिच्च दुविहे पोग्गले उदी रेति, तं जहा-अणूचेव बायरे चेव । सेसा वि एवं चेव भाणियव्या वेदेति णिजेरेंति,
ओवदिसु ओवहति ओवहिस्संति, संकामिंसु संकामेंति संकामिस्संति,णिहत्तिंसु णिहत्तेति णिहत्तिस्संति, णिकाइंसु णिकाइंति, णिकाइंस्संति, सव्वेसु वि कम्मदव्ववग्गणमहिकिच्च, गाहाभेदिय चिया उवचिया, उदीरिया वेइया य णिजिण्णा। उव्वदृण संकामण णिहत्तण णिकायणे तिविहकाले ॥१॥सू०॥१४॥
छाया--नैरयिकाणां भदन्त ! कतिविधाः पुद्गला भिद्यन्ते, गौतम ! कर्मद्रव्यवर्गणामधिकृत्य द्विविधाः पुद्गलाः भिद्यन्ते तद् यथा अणवश्चैव बादराश्चैव ।
' नेरइयाणं भंते ! कइविहा पोग्गला भिज्जंति' इत्यादि ।
(भंते !) हे भदन्त ! (नेरइयाणं) नारक जीवोंके (कइविहा) कितने प्रकारके (पोग्गला) पुद्गल विविध भेदवाले होते हैं ? (गोयमा!) हे गौतम ! (कम्मव्ववग्गणमहिकिच्च) कर्मद्रव्यवर्गणाको आश्रित करके (दुविहा) दो प्रकार के (पोग्गला) पुद्गल (भिजंति) विविध भेदवाले होते
-
" नेरइयाणं भंते ! कइविहा पोग्गला भिज्जंति" इत्यादि ।
( भंते ) 3 महन्त ! (नेरइयाणं कइविहा पोग्गला) ना२४ वोन सा teen Ri Y विविध सेवाजा डाय छ ? (गोयमा ! ) गौतम ! ( कम्मदव्ववगणमहिकिच्च ) द्रव्य वाणाने माश्रित शने (दविहा) से
२i (पोग्गला) पुगत (भिज्जति) विविध सेहवाणा डाय छे. (तंजहा) ते
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #238

प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १७०१ सू० १४ नरकजीवपुद्गलभेदनिरूपणम् २१५ नैरयिकाणां भदन्त ! कतिविधाः पुद्गलाश्रीयन्ते, गौतम ! आहारद्रव्यवर्गणामधि कृत्य द्विविधाः पुद्गलाश्रीयन्ते तद् यथा-अणवश्चैव बादराश्चैव, एवमुपचीयन्ते । नैरयिका भदन्त ! कतिविधान् पुद्गलानुदीरयन्ति, गौतम ! कर्मद्रव्यवर्गणामधिकृत्य द्विविधान् पुद्गलानुदीरयन्ति, तद् यथा अणूंश्चैव बादरांश्चैव। शेषा अप्येवमेव भणिहैं । (तं जहा) वे इस प्रकारसे हैं-(अणू चेव, बायरा चेव ) एक सूक्ष्म
और दूसरे बाद। (भंते!) हे भदन्त ! (नेरइयाणं) नारक जीवोंके (कहविहा) कितने प्रकारके (पोग्गला ) पुद्गलों का (चिजंति ) सामान्य रूपसे चय होता है ? (गोयमा) हे गौतम ! (आहारव्यवग्गणमहिकिच्च) आहार द्रव्य वर्गणाको आश्रित करके (दुविहा) दो प्रकारके (पोग्गला)पुद्गल (चिजंति) चयको प्राप्त होते हैं-सामान्य रूपसे बढते हैं। (तं जहा) वे ये हैं (अणूचेव बायराचेव) एक अणू और दूसरे बादर । (एवं उवचिजंति)इसी प्रकारसे उपचय (विशेषरूप बढने में भी जानना चाहिये। (नेरइयाणं भंते ! कइविहे पोग्गले उदीरेंति) हे भदन्त ! नारक जीव कितने प्रकारके पुद्गलों की उदीरणा करते हैं ? । (गोयमा !) हे गौतम ! नारक जीव (कम्मदव्व वग्गणमहिकिच ) कर्मद्रव्यवर्गणाको आश्रित करके (दुविहे पोग्गले) दो प्रकारके पुद्गलोंकी (उदीरेंति) उदीरणा करते हैं । (तं जहा) जैसे(अणूचेव बायराचेव ) अणुओंकी और दूसरे बादरोंकी (सेसा वि एवं चेव भाणियव्वा ) अवशिष्ट पदोंका भी इसी प्रकारसे कथन कर लेना
मा प्रभारी डाय छ-(अणूचेव, बायराचेव) (१) सूक्ष्म अने (२) मा६२. ( भंते) 3 महन्त ! ( नेरइयाणं कइविहा पोग्गलो चिजंति ) ना२४ वोन Bean Aai पुगताना सामान्य३थे २५ थाय छे ? (गोयमा !) 3 गौतम ! (आहारदव्ववग्गणमहिकिच्च) माडा२ द्रव्य वगाने माश्रित प्रशने (दुविहा) में प्रारना (पोग्गला) पहली (चिजति) यय पामे छे. (तं जहा) ते २मा प्रमाणे छ-(अणूचेव बायरा चेव) (१) मा भने (२) मा४२. (एवं उवचिजति ) ५ययमा पण से २१ प्रमाणे समन्. (नेरइयाणं भते ! कइविहे पोग्गले उदीरे ति) महन्त ! ना२४ वटा प्रश्न पुगतानी ही२९॥ ४२ छ ? (गोयमा) 3 गौतम ! ना२४ 01 (कम्मदव्ववग्गणमहिकिच्च) भद्र०याने माश्रित रीने (दुविहे. पोग्गले उदीरेंति) मे २i Yगलानी ही२५! ४२ छे. (तं जहा) ते प्रा२। मा प्रभारी छ-( अणूचेव बायराचेव ) मामानी (सूक्ष्म ) मने मानी. (सेसावि एवं चेव भाणियवा) मातीनां पहोर्नु ५Y प्रमाणे ४ ४थन
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #239

भगवतीसूत्रे सध्या:-वेदयन्ति निर्जीरयन्ति अपावर्तयन् अपवर्तयन्ति, अपवर्तयिष्यन्ति, समक्रमयन् , संक्रमयन्ति संक्रमयिष्यन्ति, न्यदधुः निदधति निधास्यन्ति, न्यकाचयन् निकाचयन्ति निकाचयिष्यन्ति सर्वेष्वपि कर्मव्यवर्गणामधिकृत्य । गाथा-भेदिताश्चिता उपचिता उदीरिता वेदिताचा निर्जीर्णाः। अपवर्तन-संक्रमण निधत्तन निकाचने त्रिविधः कालः ॥१॥०१४॥ चाहिये । ( वेदेति, णिजरेंति, ओवटिमु-ओवटेंति, ओवहिस्संति, संकामिसु, संकाति, संकामिस्संति, णिहत्तिसु, णिहजेति, णिहत्तिस्संति, णि कायिंसु, णिकायिंति, णिकायिस्संति, सव्वेलु वि कम्मदब्ववग्गण महिकिच्च ) हे भदन्त ! नारक जीव कितने प्रकारके पुद्गलोंको वेदन करते हैं ? हे गौतम ! दो प्रकारके पुद्गलोंका वेदन करते हैं एक सूक्ष्म पुगलोंका
और दूसरे बादर पुद्गलोंका। हे भदन्त ! नारक जीव कितने प्रकार के पुद्गलोंकी निर्जरा करते हैं ? हे गौतम ! नारक जीव दो प्रकारके पुद्गलोंकी निर्जरा करते हैं-एक सूक्ष्म पुद्गलोंकी और दूसरे बादर पुद्गलोंकी ! यह सब कथन कर्मद्रव्यवर्गणाको आश्रित करके कहा गया जानना चाहिये। इसी प्रकार अपवर्तन, संक्रमण, निधत्त और निकाचित इन पदोंमें भी कर्मद्रव्य वर्गणाका आश्रय करके पूर्वोक्त रूपसे कथन समझना चाहिये। परन्तु इन पदोंमें यह कथन त्रिकालको लेकर जानना चाहिये । जैसेनारक जीवोंने पहले भूतकालमें कर्मद्रव्यवर्गणाके सूक्ष्म और बादर पुदलोंका अपवर्तन किया, उद्वर्तन किया। उनका वे अपवर्तन उद्धर्तन समल देवानुं छे. (वेदेति, णिजरेंति, ओवर्टिसु ओवर्टेति, ओषट्टिसंति, संकामिसु, संकाति, संकामिस्संति, णिहत्तिंसु, णि हत्तेति, णिहत्तिस्संति, णि कायिंसु, णिकाथिति, णिकायिस्संति, सव्वेसु वि कम्मदव्ववग्गणमहिकिञ्च ) महन्त ! નારક છ કેટલા પ્રકારનાં પુદ્ગલેનું વેદન કરે છે? હે ગૌતમ ! બે પ્રકારનાં પંગલેનું વેદન કરે છે-સૂમ પુદ્ગલેનું અને બાદર પુલનું. હે ભદન્ત ! નારક જીવો કેટલા પ્રકારનાં પગલોની નિર્જરા કરે છે? હે ગૌતમ ! નારક જીવે સૂક્ષ્મ અને બાદર એ રીતે બે પ્રકારનાં પુદ્ગલેની નિર્ભર કરે છે. આ આ કથન કર્મ દ્રવ્યવર્ગણને આશ્રિત કરીને કરવામાં આવ્યું છે તેમ સમજવું. એ જ પ્રમાણે અપવર્તન, સંક્રમણ, નિધત્ત અને નિકાચિત, એ પદેમાં પણ કદ્રવ્યવર્ગને આશ્રિત કરીને પૂર્વોક્ત રીતે જ કથન થયેલું સમજવું. પરંતુ એ પદમાં એ કથન ત્રિકાળની અપેક્ષાએ ચયેલું સમજવાનું છે. જેમ કે-નારક જીવોએ પહેલાં ભૂતકાળમાં કર્મેદ્રવ્યવર્ગણાનાં અણુ અને બાદર પુગલોનું અપવર્તન કર્યું, ઉદ્વર્તન કર્યું. તેમનું અપવર્તન ઉદ્વર્તન તેઓ વર્તમાનકાળમાં કરે છે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #240

प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १ उ०१ सू० १४ पुद्गलसूत्रवर्णनम् २१७ ___टीका-पुद्गलाधिकारात्पुद्गलानाश्रित्यैव इमामष्टादशसूत्रीमाह-' नेरइयाणं भंते' इत्यादि । 'नेरइयाणं भंते ' नैरयिकाणां भदन्त ! 'काविहा पोग्गला भिज्जंति' कतिविधाः पुद्गला भियन्ते, कतिविधाः कतिपकाराः पुद्गला भियन्ते
करते हैं और भविष्यत् काल में वे उनका अपवर्तन उद्धर्तन करेंगे। इसी तरह से नारक जीवोने पहले भूतकालमें कर्मद्रव्यवर्गणा के अणु और बादर पुद्गलोंका संक्रमण किया। उनका वे वर्तमान कालमें संक्रमण करते हैं और भविष्यकालमें संक्रमण करेंगे। कर्मद्रव्यवर्गणा के अणु
और बादर पुद्गलोंका नारक जीवोंने निधत्तकरण किया। उनका वे निधत्तकरण करते हैं और आगे भविष्यत् कालमें भी निधत्तकरण करेंगे। नारक जीवोंने कर्मद्रव्यवर्गणा के सूक्ष्म और बादर पुद्गलोंका निकाचित. करण किया । वर्तमानमें वे कर रहे हैं और आगे भी करेंगे। यह सब कथन " कर्मद्रव्यवर्गणाको लेकर किया गया जानना चाहिये। ___टीकार्थ-पुद्गलों का अधिकार होने से पुद्गलों को आश्रित करके ही सूत्रकारने इन अठारह सूत्रों को कहा है " नेरइयाणं भंते' इत्यादि । हे भगवन् ! नारक जीवों के कितने प्रकार के पुद्गल भिदते हैं। यह प्रश्न है-इसका अभिप्राय ऐसा है कि तीव्र, मंद और मध्यमरूप से जो रस में भेद होता है । उस भेद द्वारा नारकजीवों के कितने प्रकार के અને ભવિષ્યકાળમાં તેઓ તેનું અપવર્તન ઉદ્વર્તન કરશે. એજ પ્રમાણે નારક જીએ પહેલાં ભૂતકાળમાં કર્મદ્રવ્યવર્ગણાનાં સૂક્ષ્મ અને બાહર પુદ્ગલેનું સંક્રમણ કર્યું હતું, તેઓ વર્તમાનકાળમાં તેમનું સંક્રમણ કરે છે અને ભવિષ્ય. કાળમાં સંક્રમણ કરશે. નારક છાએ ભૂતકાળમાં કર્મ દ્રવ્યવર્ગણાનાં સૂક્ષ્મ અને બાદર પુદ્ગલેનું નિધત્તકરણ કર્યું હતું, વર્તમાનકાળમાં તેમનું નિધત્તકરણ તેઓ કરે છે અને ભવિષ્યકાળમાં પણ તેમનું નિધત્તકરણ કરશે. નારક જીવોએ ભૂતકાળમાં કમંદ્રવ્યવર્ગણાઓનાં સૂક્ષ્મ અને બાદર પુલનું નિકાચિતકરણ કર્યું હતું, વર્તમાનકાળમાં તેઓ તેમનું નિકાચિતકરણ કરે છે અને ભવિષ્યમાં પણ કરશે. આ સઘળું વક્તવ્ય કર્મ દ્રવ્યવર્ગણોને આશ્રિત કરીને કરવામાં આવ્યું છે તેમ સમજવું.
ટીકાથ–પુદ્ગલોને અધિકાર ચાલતું હોવાથી પુગલોને આધારે જ સૂત્ર ४॥२ २॥ १८ (२ढा२) सूत्र ii. छ. “ नेरइयाणं भंते ! " त्यापही द्वारा ગૌતમ સ્વામી ભગવાન મહાવીર પ્રભુને પૂછે છે કે હે ભગવાન! નારક જીવોના કેટલા પ્રકારના પુદ્ગલ ભેદાય છે? તેનું તાત્પર્ય એ છે કે તીવ્ર, મદ અને મધ્યમરૂપે રસમાં જે ભેદ (ભેદન) થાય છે તે ભેદ દ્વારા નારક જીવનમાં કેટલા भ० २८
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #241

भगवतीसूत्रे तीव्रमन्दमध्यतया अनुभागभेदेन विविधभेदवन्तो भवन्ति, उद्वर्तनाऽपवर्तनकरणाभ्यां मन्दरसास्तीवरसा भवन्ति, तीव्ररसा मन्दरसा भवन्तीति यावत् । 'गोयमा !' हे गौतम ! 'कम्मदव्यवग्गणमहिकिच्च' कर्मद्रव्यवर्गणामधिकृत्य कर्मद्रव्यवर्गणामाश्रित्य, समानजातीयद्रव्याणां राशिव्यवर्गणेति कथ्यते, सा च औदारिकादिद्रव्याणामपि भवतीत्यतस्तादृशौदारिकादिद्रव्यवर्गणानां निराकरणाय कर्मपदं योजितम् , कर्मरूपा द्रव्यवर्गणेति कर्मद्रव्यवर्गगा । अथवा कर्मद्रव्याणां वर्गणेति कर्मपुद्गल अनेक भेद-विशिष्ट होते हैं ? अर्थात्-उद्वर्तनाकरण और अपवर्तनाकरण इन दो कारणों द्वारा जीवों के मन्दरसवाले कर्मपुद्गल तीव्र रसवाले और तीव्र रसवाले कर्मपुद्गल मन्द रसवाले होते हैं । इस प्रश्नका उत्तर देते हुए भगवन् कहते हैं कि हे गौतम! "कम्मदव्यवग्गण महिकिच्च" कर्मद्रव्यवर्गणाकी अपेक्षा लेकर दो प्रकार के कर्मपुद्गल विविध भेवाले होते हैं । समानजातीय द्रव्योंकी राशिका नाम द्रव्यवर्गणा है। ऐसी द्रव्यवर्गणा औदारिक आदि द्रव्योंकी राशिका नाम द्रव्यवर्गगा है। ऐसी द्रव्यवर्गणा औदारिक आदि द्रव्योकी भी होती है । इसलिये ऐसी
औदारिक आदि द्रव्यवर्गणाओंके निराकरण करने के लिये "कम्म" पदको योजित किया है। कर्मरूप जो द्रव्यवर्गणा वह कर्मद्रव्यवर्गणा है अथवा कर्मद्रव्योंकी जो वर्गणा है वह कर्मद्रव्यवर्गणा है। ऐसी कर्म द्रव्यवर्गणा को आश्रित करके दो प्रकारके पुद्गल विविध भेवाले नारक जीवोंके कहे गये हैं। तात्पर्य-कहनेका यह है कि औदारिक आदि द्रव्य के बीच में केवल कर्मद्रव्यही ऐसे हैं जो सूक्ष्म होते हैं । इन द्रव्योंकी ही પકારનાં કર્મ પુદ્ગલ અનેક ભેટવાળાં થાય છે? એટલે કે ઉદ્દનાકરણ અને અપવર્તનકરણ, એ બે કારણે દ્વારા નારકજીનાં મંદરસવાળાં કર્મયુગલ તીવ્ર રસવાળાં થાય છે અને તીવ્રરસવાળાં કર્મ પુદ્ગલ મંદ રસવાળાં થાય છે. मा प्रश्न उत्तर मापतi लगवान ४ छ । गीतम ! “कम्मदव्ववग्गण. महिकिच्च" भद्रव्यानी अपेक्षा से प्रारनां भ प विविध-सेहवाणां થાય છે. સમાન જાતીય દ્રવ્યોની રાશિને દ્રવ્યવણ કહે છે. દારિક આદિ દ્રવ્યની પણ એવી દ્રવ્યવર્ગણ હોય છે. તેથી એવી ઔદારિક આદિ દ્રવ્ય. qाना निवा२ने माटे “कम्म" ५४ने। प्रया॥ ४२वामा मा०येछे. भ३५ જે દ્રવ્યવર્ગણ છે. તેનું નામ કમંદ્રવ્યવણા છે. અથવા કમંદ્રવ્યની જે વર્ગણું છે તેમને કર્માદ્રવ્યવગણ કહે છે. એવી કર્માદ્રવ્યવણાની અપેક્ષાએ નારક છનાં બે પ્રકારનાં પુદ્ગલેને વિવિધ ભેદવાળાં કહ્યાં છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે ઔદારિક આદિ દ્રમાંનું એક માત્ર કમદ્રવ્ય જ એવું છે કે જે સૂક્ષમ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #242

प्रमेयचन्द्रिका टीका श. १ उ. १ सू. १४ पुद्गलसूत्रवर्णनम् कर्मद्रव्यवर्गणा, एतादृशीं कर्मद्रव्यवर्गणामाश्रित्य 'दुविहा' द्विविधाः 'पोग्गला' पुद्गला 'भिज्जति' भिद्यन्ते । 'तं जहा' तद्यथा-' अणू चेव बायरा चेव' अणवश्चैव, वादरार्थव सूक्ष्माः स्थूला इति यावत् , सूक्ष्मता स्थूलता चैतेषां कर्मद्रव्यापेक्षयैव भवति, नान्यापेक्षया, औदारिकादिद्रव्याणां मध्ये कर्मद्रव्याणामेव सूक्ष्मत्वात् १॥ अथाहारद्रव्यमधिकृत्य चयोपचयौ प्रदर्शयन्नाह- नेरइयाणं भंते' इत्यादि। ‘नेरइयाणं भंते ' नैरयिकाणां भदन्त ! 'काविहा पोग्गला चिज्जति' कतिविधाः पुद्गलाः चीयन्ते, कतिप्रकारक-पुद्गलानां सामान्यतश्चयो भवतीति भावः। भगवानाह-'गोयमा' हे गौतम ! 'आहारदब्यवग्गणमहिकिच्च' आहारद्रव्यवर्गणामधिकृत्य 'दुविहा अपेक्षा सूक्ष्मता और स्थूलता होती है । अन्य द्रव्योकी अपेक्षा नहीं। अतः जो पुद्गल द्रव्य नारक जीवोंके विविध भेदवाले कहे गये हैं, वे कर्म द्रव्यवर्गणाके ही समझने चाहिये । अन्य द्रव्यवगणाके नहीं। अब सूत्र. कार आहार द्रव्यकी अपेक्षा लेकर चय और अपचय दिखलाते हैंपहले प्रश्नकार प्रश्न करता है कि (भंते!) हे भदन्त ! " नेरइयाणं काविहा पोग्गला चिजंति" नारक जीवों के कितने प्रकारके पुद्गल चय को प्राप्त होते हैं ? प्रश्नकार का अभिप्राय ऐसा है कि कितने प्रका. रके पुद्गलोंका नारक जीवों के सामान्यरूप से चय होता है। उत्तरःहे गौतम ! आहारद्रव्यवर्गणा की अपेक्षा लेकर सूक्ष्म और स्थूल ऐसे दो प्रकार के आहारद्रव्यवर्गणा के पुद्गलों का चय नारक जीवोंको होता है। इसी प्रकार उपचय के विषयमें भी जानना चाहिये । इस विषयका હોય છે. એ કદ્રવ્યોની અપેક્ષાએ જ સૂક્ષ્મતા અને સ્કૂલતા હોય છે-અન્ય દ્રવ્યની અપેક્ષાએ એવું હોતું નથી. તેથી નારક જીનાં જે પુદ્ગલદ્રવ્યને વિવિધ ભેટવાળાં કહેવામાં આવેલ છે તે કર્મ દ્રવ્યવર્ગણાની અપેક્ષાએ જ સમજવું જોઈએ-અન્ય દ્રવ્યવગણાની અપેક્ષાએ સમજવાનું નથી.
હવે સૂત્રકાર આહાર દ્રવ્યનો આશ્રય લઈને ચય અને અપચય બતાવે છે. पडत गौतम स्वामी प्रश्न पूछे छे , भंते, 3 महन्त ! “नेरइयाणं कइविहापोग्गला चिज्जति" ना२४ सोना सा प्रश्नां युगो व्यय पामे छ ? प्रश्नકાર એમ પૂછવા માગે છે કે કેટલા પ્રકારનાં પુગલેને નારક ને સામાન્ય રૂપે ચય થાય છે?
ઉત્તર હે ગૌતમ! આહારદ્રવ્યવણાની અપેક્ષાએ સૂક્ષમ અને સ્કૂલ એવા બે પ્રકારના આહારદ્રવ્યવર્ગણાનાં પુદ્ગલેને ચય નારક છીને થાય છે ઉપચયના વિષયમાં પણ એમ સમજવું. આ વિષયનું વક્તવ્ય આ પ્રમાણે છે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #243

२२०
भगवती सूत्रे
पोग्गला चिज्जंति' द्विविधाः पुद्गलाश्रीयन्ते, ते के ? इति तान् दर्शयति- 'तै जहा' तद्यथा=ते यथा-'अणू चेव बायरा चैव' अणवश्चैव, बादराचैव सूक्ष्माः स्थूलाच २, ' एवं उवचिज्जति ' एवमुपचीयन्ते, एवम्=अनेनैव प्रकारेण उपचीयन्ते विशेषतः, इति वाच्यम् । आलापकश्चेत्थम् - " नेरइयाणं भंते " कविहा पोग्गला उवचिज्जति ? गोयमा ! आहारदव्वग्गणमहिकिच्च दुविहा पोग्गला उवचिज्जंति, तं जहाअणूचैव बायरा चैत्र " अर्थस्तु चयसूत्रत्रदेव कर्तव्यः, विशेषस्त्वयम् - 'उपचीयन्ते' इति वृद्धिरूपेण संगृह्यन्ते इति, चयोपचय च शरीराश्रितौ शरीरं चाहाराश्रितमित्यतश्चयोपचयसूत्रद्वये ' आहारदव्ववग्गणमिहिकिच्च ' आहारद्रव्यवर्गणामधिकृत्येत्युक्तम् । अथ कर्मद्रव्यमधिकृत्याह -' नेरइयाणं ' इत्यादि । ' नेरइयाणं भंते ' नैरयिकाः खलु भदन्त ! ' कइविहे - पोग्गले उदीरेंति' कतिविधान् पुद्गलान् उदीरयन्ति = कतिप्रकाराणां पुद्गलानामुदीरणां कुर्वन्तीत्यर्थः । भगवानाह - ' गोयमा ' हे गौतम ! कम्मदव्ववग्गणमहिकिच्च 'कर्मद्रव्यवर्गणामधिकृत्य 'दुविहे पोरंगले' द्विविधान्
6
आलापक इस प्रकार हैं । हे भदन्त ! नैरयिक जीवों के कितने प्रकार के पुद्गलद्रव्य उपचित होते है ? आहार द्रव्यवर्गणा को लेकर दो प्रकार के पुद्गलद्रव्य उपचित होते हैं। और वे ये हैं एक सूक्ष्म और दूसरे स्थूल । चयसूत्रकी तरह यह आलापक का अर्थ जानना चाहिये । उपचय का अर्थ विशेषरूप से वृद्धि होना है, चय और उपचय ये दोनों शरीराश्रित होते हैं । और शरीर आहार के आश्रित होता हैइस कारण चय और उपचय विषयक दोनों सूत्रों में " आहारद्रव्यवर्गणामधिकृत्य " ऐसा कहा गया है । अब सूत्रकार कर्मद्रव्यवर्गणाकी अपेक्षा लेकर कहते हैं - हे भदन्त ! नारक जीव कितने प्रकार के पुगलों की उदीरणा करते हैं ? हे गौतम! कर्मद्रव्यवगंगा की अपेक्षा लेकर नारकजीव
હે ભદન્ત ! નારક જીવેાના કેટલા પ્રકારનાં પુદ્ગલદ્રબ્યા ઉપચિત થાય છે (ઉપચય પામે છે) ? ઉત્તર-આહારદ્રવ્યવાની અપેક્ષાએ એ પ્રકારનાં પુદ્ગલ द्वारा उपयय याभे छे - (१) सूक्ष्म भने (२) स्थूल. 'थय' सूत्रनी प्रेम आ આલાપકનેા-ઉપચયને અર્થ સમજવા. ઉપચય એટલે વિશેષરૂપે વૃદ્ધિ થવી. ચય અને ઉપચય એ બન્ને શરીરાશ્રિત હાય છે અને શરીર આહાર પર આધાર राजे छे-ते अरणे यय भने उपयय विषय भन्ने सूत्रोभां " आहारद्रव्यवर्गणामधिक्कृत्य " मेवु उडेस छे. हुवे सूत्र द्रव्य वर्गणानो माश्रय सर्धने आहे छेપ્રશ્ન-હે ભદન્ત ! નારક જીવે કેટલા પ્રકારનાં પુદ્ગલેાની ઉદીરણા કરે છે ? ઉત્તર-હે ગૌતમ ! કદ્રવ્યવગણાની અપેક્ષાએ નારક જીવ એ પ્રકારનાં પુદ્ગલાની
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #244

प्रमेयचन्द्रिकाटोका श०१उ १ सू० १४ पुद्गलसूत्रर्णनम् ।
२२१ पुद्गलान् ‘उदीरेंति ' उदीरयन्ति 'तं जहा' तद्यथा-अणूंश्चैव बादराँश्चैव ४ । 'सेसा वि एवं चे' शेषे अपि एवमेव शेषे-वक्ष्यमाणे वेदननिर्जरणे अपि एवमेव-चयोपचयसूत्रबदेव 'भाणियव्वा' भणितव्ये-पठितव्ये, तथाहि-' वेदेति' वेदयन्ति 'निज्जरेंति' निर्जरयन्ति । अयं भावः-नैरयिकाः मूक्ष्मस्थूलानां द्विविधानां पुद्गलानां वेदनं निर्जरणं च कर्मद्रव्यवर्गणामधिकृत्यैव कुर्वन्तीति । यत उदोरण-वेदन-निर्जरणानि कर्मद्रव्याणामेव भवन्तीत्यत उदीरणादिसूत्रेषु 'कम्मदव्यवग्गणमहिकिच्च' कर्मद्रव्यवर्गणामधिकृत्येत्युक्तम् । एवम् अणून बादरांश्च द्विविधान् पुद्गलान् 'ओवहिसु' इति अपावर्तयन् अपवर्तितवन्तः। अपवर्तन नाम-कर्मणां स्थित्यादेरध्यवसा यविशेषेण हीनतासंपादनम् , अपवर्तनेतिपदमुपलक्षणम् तेन उद्वर्तनमपि संगृहीतं दो प्रकार के पुद्गलों की उदीरणा करते हैं-वे ये हैं-एक सूक्ष्म और दूसरे स्थूल । “ सेसा वि एवं चेव" वक्ष्यमाण वेदन और निर्जरण ये दो भी चय और उपचय संबंधी सूत्रकी तरह ही जानना चाहिए। तात्पर्य यह है कि नारकजीव कर्मद्रव्यवर्गणा की अपेक्षा लेकर सूक्ष्म और स्थूल इन दो प्रकार के पुद्गलों को वेदन करते हैं और इन्हीं दो प्रकार के पुद्गलों की निर्जरा करते हैं। क्यों कि उदीरण, वेदन और निर्जरण ये कर्मद्रव्यों के ही होते हैं इसी कारण उदीरणादिसूत्रों में "कम्मदव्यवग्गण महिकिच्च" ऐसा पाठ रखा है। नारकीजीव कर्मद्रव्यवर्गणा के सूक्ष्म स्थूव दोनों प्रकार के पुद्गलोंका अपवर्तन करते हैं । तथा भविष्यत्काल में वे उनका अपवर्तन करेंगे, और भूतकाल में उन्हों ने इनका अपवर्तन किया था। यही बात “ ओवढेति " " ओवटिस्संति" और " ओव हिंसु" इन पदों द्वारा व्यक्त की गई है। अध्यवसायविशेष से कर्मों
जी२९।। ४रे छ, (१) सूक्ष्म अने (२) स्थूस. 'सेसा वि एवं चेव" पाहीनां पहोनां વિષયમાંવેદન અને નિર્જરણ વિષે-પણ એમ જ સમજવું તેનું તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે-નારક જીવ કમંદ્રવ્યવગણની અપેક્ષાએ સૂમ અને સ્કૂલ, એ બે પ્રકારનાં પુદ્ગલોનું વેદન કરે છે અને એ જ બે પ્રકારનાં પુદ્ગલોની નિર્જરા કરે છે. भद्रव्यानु ी२, वेहन भने नि २४ थाय छे. ते ४ारणे ४ ' कम्मदव्ववग्गणहिकिच्च" मेवे। ५४ भूयो छे. मद्रव्यवान सूक्ष्म मने स्थूल બન્ને પ્રકારનાં પુદ્ગલોનું નારક છે અપવર્તન કરે છે, ભવિષ્યકાળમાં તેઓ તેનું અપવર્તન કરશે, અને ભૂતકાળમાં તેમણે તેમનું અપવર્તન કર્યું હતું. मे४ वात " ओवटुंति", "ओवहिःसंति” भने “ओवटिसुमा पो द्वारा व्यरत કરવામાં આવી છે. ખાસ અધ્યવસાય દ્વારા કર્મોની સ્થિતિમાં હીનતા લાવવી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #245

२२२
भगवतीसूत्रे भवति, उद्वर्तनं नाम कर्मस्थितेरध्यवसायविशेषेण वृद्धिकरणरूपम् । ‘ओवट्टेति' अपवर्तयन्ति, 'ओवट्टिस्संति अपवर्तयिष्यन्ति, एवं 'संकाभिंसु संकामेंति संकामिस्संति' समक्रमयन् संक्रमयन्ति, संक्रमयिष्यन्ति, 'संकामिसु' इति संक्रमितवन्तः। संक्रमणं नाम मूलप्रकृत्यभिन्नानामुत्तरप्रकृतीनामध्यवसायविशेषेण परस्परं संचारणम् । की स्थिति में हीनता लाना इसका नाम अपवर्तन है। यहाँ अपवर्तन पद उद्वर्तन का उपलक्षक है। इसलिये इस पद से उद्वर्तन का भी ग्रहण हो जाता है । अध्यवसाय विशेष से कर्मों की स्थिति में वृद्धि का होना इसका नाम उद्वर्त्तन है । नारक जीव अपने कर्मों की स्थिति को संक्रमित भी करते हैं। संक्रमण नाम एक कर्मप्रकृति का दूसरी प्रकृतिरूप में परिणम (बदल) जाना है । आठो मूल प्रकृतियों का परस्पर संक्रमण नहीं होता ऐसा नियम है । अर्थात् एक मूल प्रकृति दूसरी मूल प्रकृतिरूपमें नहीं बदलती। वह स्वमुख से ही फल देकर निर्जराको प्राप्त होती है किन्तु उत्तर प्रकृतियोंमें यह नियम नहीं है। उनमें समानजातोय प्रकृतियों का अपनी समान जातीय दूसरी प्रकृतियों में भी संकमण देखा जाता है। अर्थात् एक प्रकृति बदलकर दूसरी प्रकृतिरूप हो जाती है जैसे-मतिज्ञानावरण बदल कर श्रुतज्ञानावरण आदिरूपमें हो जाता है । तब उदयकोलमें वह अपना फल उसीरूपसे देता है । फिर भी कुछ ऐसी उत्तर प्रकृतियाँ हैं जिनका परस्पर संक्रमण नहीं होता। जैसे दर्शनमोहनीय का चारित्र मोहनीयरूप और चारित्र मोहनीय का તેનું નામ “અપવર્તન છે. અહીં “અપવર્તન પદ “ઉદ્વર્તન” નું ઉપલક્ષક છે. તેથી અપવર્તન પદ દ્વારા ઉદ્વર્તન પણ ગ્રહણ કર્યું છે. અધ્યવસાય વિશેષથી કર્મોની સ્થિતિમાં વૃદ્ધિ કરવી તેનું નામ “ઉદ્વર્તન છે નારક છે પોતાના કર્મોની સ્થિતિને સંક્રમિત પણ કરે છે. એક કમ પ્રકૃતિનું બીજ કર્મપ્રકૃતિ રૂપે પરિ
મન થવું તેનું નામ “સંક્રમણ છે. આઠે મૂળ પ્રકૃતિનું પરસ્પરમાં સંક્રમણ થતું નથી” એવો નિયમ છે. એટલે કે એક મૂળ પ્રકૃતિ બીજી મૂળ પ્રકૃતિના રૂપમાં બદલાતી નથી. પણ ઉત્તર પ્રકૃતિમાં એવો નિયમ નથી. ઉત્તર પ્રકૃતિ
માં સમાન જાતીય પ્રકૃતિનું તેમની સમાન જાતીય બીજી પ્રકૃતિમાં પણ સંક્રમણ જોવા મળે છે. એટલે કે એક પ્રકૃતિ બદલાઈ જઈને બીજી પ્રકૃતિરૂપ બની જાય છે. જેમ કે-મતિજ્ઞાનાવરણ બદલાઈને શ્રુતજ્ઞાનાવરણ આદિરૂપ થઈ જાય છે. ત્યારે ઉદયકાળમાં તે તેનું ફળ એ જ રૂપે દે છે. તે પણ કેટલીક એવી ઉત્તર પ્રકૃતિ છે કે જેમનું પરસ્પરમાં સંક્રમણ થતું નથી. જેમ કેદર્શન મેહનીયનું ચારિત્ર મેહનીયરૂપે અને ચારિત્ર મેહનીયનું દર્શન મેહનીય
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #246

प्रयमेचन्द्रिका टीका श.१ उ१ सु०१४ प्रकृतेरपवर्तनादिवर्णनम्
२२३
तदुक्तम्-" मूलप्रकृत्यभिन्नाः, संक्रमयति गुणत उत्तराः प्रकृतीः ।
नत्वात्माऽमृतत्वादध्यवसायप्रयोगेण ॥१॥ अन्येत्वा :-" मोत्तूण आउयं खलु, दंसणमोहं चरित्तमोहं च ।
सेसाणं पगईणं, उत्तरविहिसंकमो भणि भो ॥ १ ॥ छाया-मुक्त्वा आयुष्कं खलु दर्शनमोहं चारित्रमोहं च ।
शेषाणां प्रकृतीनामुत्तरविधिसंक्रमो भणितः॥१॥ यथा कस्यचित् सातावेदनीयं कर्मानुभवतोऽशुभकर्मणस्तादृशो विपाको जायते दर्शनमोहनीयरूप संक्रमण नहीं होता। हां-दर्शनमोहनीय के अवान्तर भेदोंका परस्पर में और चारित्रमोहनीयके अवान्तर भेदोंका परस्पर में संक्रमण होना अवश्य संभव है । इसी प्रकार चारों आयुओका परम्परमें संक्रमण नहीं होता इसी विषयको "मूल प्रकृत्यभिन्नानामुत्तरप्रकृतीना मध्यवसाय-विशेषणपरस्परं संचारणम्" इस पाठ द्वारा समझाया गया है । मूल प्रकृतियोंसे अभिन्न उत्तर प्रकृतियोंका जिस अध्यवसाय विशेषसे आपसमें संचार होता है उसका नाम संक्रमण है। सोही कहा है-गुणसे मूल प्रकृतियोंसे अभिन्न उत्तर प्रकृतियोंका अध्यवसा. यके प्रयोग द्वारा जो बदलना होता है वह संक्रम है। इम मंक्रममें अमूर्त आत्माका संक्रमण नहीं होता । दुमरे तो ऐमा कहते हैं-चारों आयुओं को, दर्शन मोहनीय और चरित्रमोहनीयको छोडकर शेष प्रकृतियोंका उत्तर प्रकृतिरूप संचार होता है । इमी बातको दृष्टोन द्वारा यों समझाना चाहिये जैसे-साना वेदनीय कर्मका अनुभव करते हुए किसी રૂપે સંક્રમણ થતું નથી. પરંતુ દર્શનમેહનીયન ઉપભેદે (અવાન્તર ભેદોનું પરસ્પરમાં સંક્રમણ થવાને અને ચરિત્ર મોહનીયના અવાર ભેદનું પરસ્પરમાં સંક્રમણ થવાનો સંભવ અવશ્ય છે. એ જ પ્રમાણે ચારે આયુએનું પરસ્પરમાં सभ५ थतु नथी. स विषयने “ मूलप्रकृत्य भिन्नोनामुत्तरप्रकृतीनामध्यवमायविशेषणपरस्परं संचारणम् " 24 48 द्वारा समतव्यो छे. भूण प्रतियोथी અભિન્ન ઉત્તર પ્રકૃતિને જે અધ્યવસાય વિશેષ દ્વારા પરસ્પરમાં સંચાર થાય છે તેનું નામ સંક્રમણ છે. એ વાત જ કહી છે.-મૂળપ્રકૃતિ કરતાં અભિન્ન એવી ઉત્તર પ્રકૃતિનું જે અધ્યવસાય વિશેષ દ્વારા અરસપરસમાં બદલવાનું કાર્ય થાય છે તેનું નામ જ “સંક્રમ છે. આ સંક્રમણની ક્રિયામાં અમૂર્ત આત્માનું મેહનીય, અને ચારિત્ર મોહનીય સિવાયની બધી પ્રકૃતિનો ઉત્તર પ્રકૃતિરૂપ સંચાર થાય છે, એ વાતને દૃષ્ટાન્ત દ્વારા આ પ્રમાણે સમજાવી શકાય-જેમકે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #247

२२४
भगवतीसूत्रे येन शावेदनीयमपि अशातावेदनीयत्वेन संक्रामति, कण्डरीकवत् । एवमेवान्यत्रापि योजनीयम् । यथा-असातावेदनीयम् । ततः शुभाध्यवसायबलेनाशातावेदनीयमपि शातघेदनीयतया संकामति, अनाथिवत् । 'निहत्तिसु, निहत्तंति निहत्तिसंति' न्यदधुः, निदधति, निधास्यन्ति, न्यदधुरिति निधत्तान् कृतवन्तः । एवं वर्तमानभविष्यत्कालयोरप्यर्थों योजनीयः। एवमग्रेऽपि योजना कर्तव्या। जोवको कण्डरीक की तरह ऐसी अशुभ कर्मकी परिणति हुई कि जिससे सानावेदनीय कर्म असानावेदनीयरूपमें परिणम जावे। इसी तरहसे अन्य जगह में भी ऐसी ही योजना कर लेनी चाहिये । जैसे-असाता वेदनीय कर्मका अनुभव करने वाले किसी जीवका अनाथीमुनिकी तरह शुभाध्यवसायके बल से वह असातावेदनीय भी सातावेदनीयरूपसे परिणम जाता है । "निहत्तिसु, निहत्तंति, निहत्तिस्संति" नारक जीवोंने भूतकालमें कितने प्रकार के कर्मपुद्गलोंको निधत्त किया, वर्तमान में वे कितने प्रकारके कर्मपुद्गलोको निधत्त करते हैं और भविष्यकालमें कितने प्रकार के कर्मपुद्गलोंको निधत्त करेंगे ? इन प्रश्नों का उत्तर देते हुए प्रभु कहते हैं कि हे गौतम ! नारक जीवोंने कर्मद्रव्यवर्गणा के अणु और थादर पुद्गलोका पहले भूतकालमें निधत्तकरण किया, वर्तमानमें वे उनका निधत्तकरण करते हैं और आगे भविष्यत् कालमें भी वे उनका यह निधत्तकरण करेंगे। इसी प्रकार से आगे भी ऐसी ही योजना कर लेनी
સાતવેદનીય કર્મને અનુભવ કરતા કોઈ જીવને કંડરીકની જેમ એવી અશુભ કર્મની પરિણતિ થઈ કે જેને લીધે સાતવેદનીયકર્મ અસતાવેદનીય રૂપે પરિણમી જાય. એ જ પ્રમાણે અન્ય જગ્યાએ પણ એમ જ સમજી લેવું જોઈએ. જેમકે અસતાવેદનીયકમને અનુભવ કરતા અનાથી જેવા કેઈ જીવનું અસાતવેદનીયशुभ ५५ शुभ मध्यवसायनाप्रमाथी शातवहनीय ३थे परिशुभे छे. “निहत्तिंसु, निहत्तंति निहत्तिसति" त्याहि पट्टो द्वारा सम पूछामा माव्यु छ -ना२४ જીએ ભૂતકાળમાં કેટલા પ્રકારનાં કર્મ પુદ્ગલેને નિધત્ત કર્યો, વર્તમાનકાળમાં કેટલા પ્રકારનાં કર્મ પુદ્ગલેને નિધત્ત કરે છે, અને ભવિષ્યકાળમાં કેટલા પ્રકારનાં કર્મ પુદ્ગલેને નિધત્ત કરશે? એ પ્રશ્નોને જવાબ આપતાં પ્રભુ કહે છે-હે ગૌતમ! નારક છે એ કદ્રવ્યવર્ગણ સૂક્ષમ અને સ્થૂલ પુદ્ગલેનું ભૂતકાળમાં નિધત્તકરણ કર્યું વર્તમાનકાળમાં તેઓ તેનું નિધત્તકરણ કરે છે, અને ભવિષ્ય. કાળમાં પણ તેઓ તેમનું નિધત્તકરણ કરશે. પછીનાં સૂત્રોમાં પણ એ પ્રમાણે જ સમજવું પરસ્પર વિલિષ્ટ કર્મ પુદ્ગલેને સંચય કરીને તેમને ધારણ કરવા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #248

"
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. १ उ. १ सू० १४ " कर्म पुद्गलविषयनिरूपणम् ” २२५ परस्परं विश्लिष्टानां कर्मलानां संचयं कृत्वा धारणं निघत्तमुच्यते तच्चउद्वर्त्तनापवर्त्तनकरणद्वयातिरिक्तकरणानामविषयत्वेन कर्मणामवस्थानमिति । 'निकास निकायंति निकाइस्संति' न्यकाचयन् निकाचयन्ति निकाचयिष्यन्ति, न्यकाचयन् = निकाचितवन्तः अतिशयिततया बद्धवन्तः निकाचनं तु परस्परं विश्लिष्टानां कर्मपुद्गलानामेकीकरणम्, अन्योन्यावगाहित्वम्, अग्निप्रतप्तप्रतिहन्यमानसूचिकलापस्येवाशेषकरणानामविषयतया कर्मणो व्यवस्थापनमित्यर्थः,
"
चाहिये । परस्पर विश्लिष्ट कर्मपुद्गलों का संचय करके धारण करना इसका नाम निधत है । कर्मकी यह वह अवस्था है जो उद्वर्त्तना और अपवर्तनाकरणके सिवाय अन्य दूसरे करणों की अविषयभूत होती है । अर्थात् इस अवस्थामें उदीरणा और संक्रमण नहीं होते है। निधन्त अवस्थाको प्राप्त कर्मका उद्वर्तना और अपवर्तन ये दो करण होते हैं । “निका इंसु, निकायंति, निकाइस्संति" नारक जीवोंने कर्मद्रव्यवर्गणाके सूक्ष्म स्थूल पुलोंको भूतकालमें निकाचित किया, वर्तमानकालमें वे उनका निकाचन करते हैं और भविष्यत् कालमें भी उन्हें निकाचित करेंगे । परस्पर भिन्नर कर्मपुद्गलोंका एकमेक होना । अर्थात् जिस करणमें भिन्नर कर्म आपस में एक दूसरेमें अवगाही हो जाते हैं वह निकाचन करण है । जिस प्रकार अग्निमें तपाकर और कूटकर सुईयोंका समूह एकमेक करदिया जाता हैं उसी प्रकार इस करणके द्वारा भी कर्मपुद्गल सकलकरणों के अविषयभूत बनकर आपसमें एकमेक होकर रहते हैं । तात्पर्य
તેનું નામ ‘નિધત્ત’ છે. કર્મીની આ એવી અવસ્થા છે કે જે ઉદ્દના અને અપવ નાકરણ સિવાયના અન્ય કરણાની વિષયભૂત હાતી નથી. એટલે કે તે અવસ્થામાં ઉદીરણા અને સંક્રમણ થતાં નથી. નિધત્ત અવસ્થા પામેલાં કર્મોનાં उद्वर्त्तना भने अपवर्तना, मे मे उरण होय छे. “निकाइंसु, निकार्यंति, निकाइस्संति” નારક જીવાએ ભૂતકાળમાં કમ દ્રવ્યવાએનાં સૂક્ષ્મ અને સ્થૂલ પુદ્ગલાને નિકાચિત કર્યાં, વર્તમાનકાળમાં તેએ તેમનું નિકાચન કરે છે અને ભવિષ્યકાળમાં પણ તેઓ તેમનું નિકાચન કરશે. ભિન્ન ભિન્ન પુદ્ગલેનું પરસ્પરની સાથે એકમેક થવું તેનું નામ નિકાચિતકરણ છે. એટલે કે જે કરણમાં જુદા જુદા કમ પુદ્ગલા પરસ્પરમાં-એક ખીજામાં અવગાહી થઈ જાય છે તે કરણનું નામ નિકાચિતકરણ છે. જેવી રીતે અગ્નિમાં તપાવીને અને ટીપી ટીપીને સાચેાના સમૂહને એકમેક કરી નાખવામાં આવે છે એ જ પ્રમાણે નિકાચિતકરણ દ્વારા પણ કમ પુંગલ બધાં કરાના અવિષયભૂત બનીને આપસમાં એકમેક થઇને
भ०-२९
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #249

२२६
भगवतीसूत्रे 'सन्वेस वि' सर्वेष्वपि-अपवर्त्तनं संक्रमण निधत्त-निकाचनपदेषु सर्वत्र 'कम्मदव्यवग्गणमहिकिच्च' कर्मद्रव्यवर्गणामधिकृत्य, इति वाच्याम्, अपवर्तनादीनां कर्मद्रव्याश्रितत्वात् । भेदादिपदानां संग्रहणीगाथा स्पष्टार्थानवरम्-'भिज्जंति' इत्यारभ्य 'निज्जरेंति' इत्यन्तपदानि वर्तमानकालेन निर्दिष्टानि । केवलमपवर्तन संक्रमणनिधत्तनिकाचनपदेषु वर्तमानातीतानागतरूपकालत्रयेण निर्देशः कृतोऽतः कहनेका यह है कि जिस प्रकार अनेक सुईयोंका समूह पहले अग्निमें तपाया जावे और फिर वह हथौड़ा आदिसे खूब पीटा जावे तो इस तरह वे सुईयां आपसमें ऐसी मिल जाती हैं कि उसमें से एक भी सुई किसी भी प्रकारसे अलग नहीं की जा सकती। इसी प्रकार आत्माके तीव्र परिणामों द्वारा एकत्रित हुए कर्मपुद्गल ऐसे आपसमें मिल जाते हैं कि जिससे उनका बिना भोगे छुटकारा हो ही नहीं सकता। कोई भी करण उनमें थोड़ा भी फेरफार नहीं कर सकता। " सव्वेसु वि" अपवर्तन, संक्रमण, निधत्त, निकाचन इन पदोंमें सर्वत्र "कम्मदव्ववग्गणमहिकिच्च" इसका संबंध लगाना चाहिये। क्योंकि ये अपवर्तनादिक कर्मद्रव्यके आश्रित होते हैं। भेदादि पदोंका संग्रह करनेवाली गाथाका अर्थ स्पष्ट है । विशेषता यह है कि "भिजंति" पदसे लेकर "निजरेंति" यहाँ तकके पदःवर्तमानकालरूपसे निर्दिष्ट हुए हैं, और अपवर्तन, संक्रमण, निधत्त, और निकाचन इन पदों में वर्तमान, अतीत और भविष्यत् इन तीन कालोंका निर्देश किया गया है । इसलिये ये अपवर्तરહે છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એવું છે કે અનેક સોના સમૂહને પહેલાં અગ્નિમાં તપાવવામાં આવે અને પછી હથોડી વડે ખૂબ ટીપવામાં આવે તો તે સમયે એકમેકમાં એવી મળી જાય છે કે તેમાંની એક પણ સેયને કઈ પણ રીતે અલગ કરી શકાતી નથી. એ જ પ્રમાણે આત્માના તીવ્ર પરિણામો દ્વારા એકત્રિત થયેલાં કર્મપુદ્ગલો આપસમાં-એકમેકની સાથે એવાં મળી જાય છે કે તેમને ભગવ્યા વિના છુટકારે જ થઈ શકતો નથી. કોઈ પણ કરણ દ્વારા सभा था। ५ ३२१२ नथी. “सव्वेसु वि" ५५वत न, सभा, निवत्त, नियन, मे पहोमा “कम्मदव्ववग्गणमहि किच्च" नौ सय ५धे રી લેવો જોઈએ, કારણ કે એ અપવર્તન આદિ કર્મ દ્રવ્યની અપેક્ષાએ થાય છે. રાદિ પદને સંગ્રહ કરનારી ગાથાને અર્થ સ્પષ્ટ છે. તેમાં એ વિશેષતા છે
"भिजति" ५४थी सईने “निज्जरेंति" सुधीनां पह! वतमान ३५ દર્શાવ્યા છે. અને અપવન, સંક્રમણ, નિધત્ત, અને નિકાચન, એ પદોમાં વર્તન માન. ભૂત અને ભવિષ્ય એ ત્રણે કાળને નિર્દેશ કરાય છે. તેથી એ અપવર્તન
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #250

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० १ उ०१ सू० १५ “कर्मपुद्गलविषयनिरूपणम् २२७ अतीतानागतवर्तमानकालनिर्देशेनापवर्तनादीनि वाच्यानि। यथाऽपवर्तनादिषु त्रिकालतामोक्ता तथा भेदादिष्वपि त्रिकालता युक्ता, न्यायस्य समानत्वात्, किन्तु केवलमविवक्षणात् सूत्रे भेदादीनां भूतभविष्यद्रूपेण निर्देशो न कृतः। भेदन-चयनो -पचयनोदीरण-वेदन-निर्जरणेषु वर्तमानकालिका षड्भेदाः, अपवर्तनसंक्रमण -निधत्त-निकाचनेषु कालत्रययोगात् द्वादशभेदा भवन्ति, एवं संकलनया ऽष्टादशसूत्री भवतीति ॥सू. १४॥
मूलम् –णेरइयाणं भंते ! जे पोग्गले तेयाकम्मत्ताए गेहंति ते किं तीतकालसमये गेण्हंति पडुप्पणकालसमये गेण्हति अणागतकालसमये गेण्हंति,गोयमा णोतीत कालसमये गेहंति नादिक अतीत, अनागत, वर्तमान कालके निर्देशसे वाच्य कहे गये हैं अतः यहां पर यही समझना चाहिये कि जिस प्रकारसे अपवर्तन आदि पदोंमें तीन प्रकारका काल निर्दिष्ट किया गया है उसी प्रकारसे न्यायकी समानता होनेके कारण भेदादिकोंमें भी तीनों कालका निर्देश कर लेना चाहिये। परन्तु यहां पर सूत्र में जो मूत्रकारने ऐसा निर्देश नहीं किया है उसका कारण भूत, भविष्यत् रूपसे भेदादिकोंकी अविवक्षा है। इसलिये सूत्रकारने भेदादिपदोंमें तीनों कालोंका निर्देश नहीं किया है। मेदन, चयन, उपचयन,-उदीरण, वेदन, निर्जरण इनमें वर्तमानकाल संबंधी ६ भेद हो जाते हैं और अपवर्तन, संक्रमण, निधत्त, निकाचन इनमें कालत्रयके योगसे १२ भेद होते हैं। इस तरह संकलनासे यह अष्टादशसूत्री होती है । सू० १४ ॥ આદિક ભૂત, ભવિષ્ય અને વર્તમાનકાળના નિર્દેશથી વાચ્ચ કહેવાય છે. તેથી અહીં એમ સમજી લેવું જોઈએ કે જે રીતે અપવર્તન આદિ પદમાં ત્રણે કાળને નિર્દેશ કરી છે, એ જ રીતે ન્યાયની સમાનતા હોવાને કારણે ભેદાદિકમાં પણ તે ત્રણે કાળને નિર્દેશ સમજી લેવું જોઈએ. પરંતુ સૂત્રકારે અહીં સૂત્રમાં તેમની બાબતમાં એ નિર્દેશ કર્યો નથી તેનું કારણ એ છે કે ભૂત અને ભવિષ્ય. રૂપે ભેદાદિકેનું વર્ણન થયું નથી. એજ કારણે સૂત્રકારે ભેદાદિ પદેમાં ત્રણે કાળને નિર્દેશ કર્યો નથી. ભેદન, ચયન, ઉપચયન, ઉદીરણ, વેદના અને નિર્જરણમાં વર્તમાનકાળ સંબધી ભેદ થઈ જાય છે. અને અપવર્તન, સંક્રમણ, નિધત્ત અને નિકાચન, એ ચારમાં ત્રણ કાળના વેગથી ૧૨ ભેદ થાય છે. એમને सत्र ४२वाथी (७ + मार भणीने) १८ सूत्री (मष्टा सूत्री) 45नय .॥सू. १४॥
શ્રી ભગવતી સુત્ર : ૧

Page #251

भगवती सूत्रे
पडुप्पण्णकालसमये गेण्हंति णो अणागयकालसमये गेहंति रइयाणं भंते जे पोग्गले तेयाकम्मत्ताए गहिए उदीरेंति ते किं तीयकालसमए गहिए पोग्गले उदीरेंति, पडुप्पण्णकालसमयप्पमाणे पोग्गले उदीरेंति ? गहणसमयपुरक्खडे पोग्गले उदीरेंति ? गोयमा ! अतीतकालसमयगहिए पोग्गले उदीरेंति, णो पडुप्पण्णकालसमयघेप्पमाणे पोग्गले उदी रेंति, णो गहणसमयपुरक्खडे पोग्गले उदीरेंति एवं वेदेति णिजरेंति ॥१५॥
छाया -- नैरयिका भदन्त ! यान् पुद्गलान् तैजसकार्मणतया गृह्णन्ति तान् किमतीतकालसमये गृह्णन्ति, प्रत्युत्पन्नकाळसमये गृह्णन्ति, अनागतकालसमये गृहन्ति ? | गौतम ! नो अतीतकालसमये गृह्णन्ति प्रत्युत्पन्नकालसमये गृह्णन्ति नो अनागतकालसमये गृह्णन्ति । नैरयिका भदन्त ! यान् पुद्गलान् तैजसकार्मणतया
૨૩૮
'णेरइयाणं भंते! जे पोग्गले ' इत्यादि ।
( भंते !) हे भदन्त ! ( नेरइया) नारकजीव (जे पोग्गले ) जिन पुगलों को ( तेया कम्मत्ताए ) तैजस कार्मण रूपसे (गेहति ) ग्रहण करते हैं ( ते किं तीतकाल समए गेव्हंति ) उन्हें वे क्या अतीत काल समय में ग्रहण करते हैं ? या ( पडुप्पण्णकालसमये गेहंति ) वर्तमानकाल समयमें ग्रहण करते हैं ?, या ( अणागय कालसमये गेहंति ) भविष्यत् काल समय में ग्रहण करते हैं ? ( गोयमा ) हे गौतम ! ( णो तीतकालसमये गेव्हंति, णो अणागयकालसमये गेव्हंति, पडुप्पण्णकालसमये गेव्हंति ) न अतीतकाल समयमें ग्रहण करते हैं, न अनागतकाल
“ णेरइयाणं भंते! जे पोग्गले" इत्यादि ।
(भंते) डे लहन्त ! (नेरइया) ना२४ वे (जे पोग्गले) ने युगलाने ( तेया कम्मतार) तैन्स अर्भाशये (गेहति ) ग्रहण उरे छे ( ते किं तीतकालसमए गेव्हंति ) तेभने तेथे शु भूतअजना सभयभां श्रणु उरे छे ? डे ( पडुप्पण्णकालसमयेगेहंति) वर्तभान अजना सभयभां श्रणु उरे छे ? (अणागयकाल समये गेण् ति)
ભવિષ્યકાળના સમયમાં ગ્રહણ કરે છે?
(गोयमा !) हे गौतम! ( गोतीतकालसमये गेव्हंति, णो अणागयकालसमये गेव्हंति, पडुप्पण्णकालसमये गेहंति ) तेथे तेमने लूतअजना समयमां श्रणु કરતા નથી, પણ વર્તમાનકાળના સમયમાં ગ્રહણ કરે છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #252

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. १. उ० १ सू० १५ “ कर्मपुदगलविषयनिरूपणम्" २२९ गृहीतान् उदीरयन्ति तान् किमतीतकालसमयगृहीतान् पुद्गलानुदीरयन्ति, प्रत्यु त्पन्नकालसमय गृह्यमाणान् पुद्गलान् उदीरयन्ति, ग्रहणसमयपुरस्कृतान् पुद्गलानुदीरयन्ति ? । गौतम ! अतीतकालसमयगृहीतान् पुद्गलान् उदीरयन्ति, नो प्रत्युत्पन्नकालसमयगृह्यमाणान् पुद्गलान् उदीरयंति नो ग्रहणसमयपुरस्कृतान् पुद्गलान् उदीरयन्ति । एवं वेदयन्ति निजेरयन्ति ॥ मू. १५॥ समयमें ग्रहण करते हैं, किन्तु वर्तमानकाल समय में वे उन्हें ग्रहण करते हैं । ( भंते ! ) हे भदन्त ! (णेरइया) नारक जीव ( तेयाकम्मत्ताए ) तैजस कार्मण रूपसे (गहिए) ग्रहण किये गये (जे पोग्गले) जिन पुद्गलोंकी (उदीरेंति) उदीरणा करते हैं (ते ) वे (किं ) क्या (तीतकालसमयगहिए पोग्गले उदीरेंति) अतीतकाल समयमें गृहीत हुए हैं ऐसे पुद्गलोंकी उदीरणा करते हैं ? या (पडुप्पण्णकालसमयघेप्पमाणे पोग्गले उदीरेंति) वर्तमानकालसमयमें ग्रहण हो रहे ऐसे पुद्गलोंकी उदीरणा करते हैं ? या (गहणसमयपुरक्खडे पोग्गले उदीरेंति ) जिनका उदयकाल आगे आनेवाला है ऐसे पुद्गलोंकी उदीरणा करते हैं ? (गोयमा) हे गौतम! (अतीतकालसमयहिए पोग्गले उदीरेंति) भूतकाल समय में गृहीत हुए ऐसे पुद्गलोंकी वे उदीरणा करते हैं । (णो पडुप्पण्णकाल. समयघेप्पमाणे पोग्गले उदीरेंति, णो गहणसमयपुरक्खडे पोग्गले उदीरेंति) वर्तमानकालमें ग्रहण हो रहे पुद्गलोंकी उदीरणा नहीं करते हैं और न जिनका उदयकाल आगे आनेवाला है ऐसे पुद्गलोंकी उदीरणा करते हैं । (एवं वेदेति णिजरेंति) इसी तरह वे वेदते हैं, निर्जरा करते हैं, ऐसा जानना चाहिये।
(भंते) महन्त ! (नेरइया) ॥२४ । (तेया कम्मत्ताए) तेस मा. ३पे (गहिए) अ ४२सा (जे पोग्गले) २ पुगतानी (उदीरेंति) ही२९॥ अरे छ (ते) ते (किं) शु (तीतकालसमयगहिए पोग्गले उदीरेंति) भूताना समये अडान अरसा पानी ही२३॥ ४२ छ ? ॐ (पडुप्पण्णकालसमयघेप्पमाणे पोग्गले उदीरें'त्ति) वतमान समये अY ४२७ २i Yसानी ही२४॥ ४२ छ ? : (गहणसमयपुरक्खडे पोग्गले उदीरेंति) है भने। या भविष्यमा मावान छ એવાં પુદ્ગલોની ઉદીરણું કરે છે? __ (गोयमा !) गौतम! (अतीतकालसमयगहिए पोग्गले उदीरे ति) तमे। भूतणे अडए१ ४२ पुगतानी हीर! ४२ छ. (णो पडुप्पण्णकालसमयघेप्पमाणे पोग्गले उदीरे ति, णो गहणसमयपुरक्खडे पोग्गले उदीरें ति) तभानકાળમાં ગ્રહણ કરાઈ રહેલાં પુદ્ગલોની ઉદીરણું કરતા નથી અને ભવિષ્યકાળમાં ध्यम माना गयोनी ही२६! ४२ता नथी. (एवं वेदेति णिज्जरें ति) એજ પ્રમાણે વેદના અને નિર્જરણ કરવા વિષે પણ સમજી લેવું.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #253

२३०
भगवतीसूत्रे टीका--पुद्गलाधिकारात् पुद्गलविषय एव पुनश्चतुः सूत्रीमाह-' नेरइयाणं भंते' इत्यादि । 'नेरइयाणं' नैरयिकाः खलु 'भंते ? ' हे भदन्त ! 'जे पोग्गले' यान् पुद्गलान् 'तेयाकम्मत्ताए' तैजसकार्मणतया तैजसशरीर-कार्मणशरीररूपतया 'गेण्हंति' गृहन्ति ' ते ' तान् किम् ' तीतकालसमए अतीतकालसमये-अतीतश्चासौ कालसमयश्चेति-अतीतकालसमयः। यद्वा-अतीतकालस्य-उत्सर्पिण्यायः समयः परमनिकृष्टोऽशः स अतीतकालसमयस्तस्मिन् ‘गेण्हंति ' गृहन्ति, किं 'पडुप्पण्णकालसमए' प्रत्युत्पन्नकालसयये-वर्तमानकाले — गेहंति' गृहन्ति ?, किम् 'अणागयकालसमए ' अनागतकालसमये-भविष्यत्काले 'गेण्हंति' गृहन्तीति प्रश्नः । 'कालसमए'-इत्यत्र कालरूपः समयो ग्राह्यो नत्वाचारांगादि रूपः । तथा कालोऽपि समयरूप एव ग्राह्यो न तु कृष्णवर्णादिरूपः । ननु कालसमययोः समा___टीकार्थ-पुद्गलका अधिकार होनेसे पुद्गलके विषयमें ही इन चार सूत्रों
को सूत्रकारने कहा है-"णेरइयाणं भंते' इत्यादि । हे भदन्त! नारकजीव जिन पुद्गलोंको तैजस शरीर और कार्मण शरीररूपसे ग्रहण करते हैं अर्थात् नारकजीव जिन पुद्गलोंको तैजस और कार्मण शरीररूप परिणमाते हैं वे पुद्गल क्या उनके द्वारा अतीतकाल समयमें ग्रहण किये गये ऐसे हैं ? या वर्तमान काल समयमें ही उनके द्वारा वे ग्रहण हो रहे हैं ऐसे हैं या भविष्यत् काल समयमें ग्रहण होंगे ऐसे हैं ? यहां पर "तेयाकम्मत्ताए" पदसे तैजस शरीर और कार्मण शरीर लिया गया है। अतीत जो काल का समय वह अतीतकालसमय है। अथवा अतीत कालरूप जो उत्सपिणी आदिका समय-परमनिकृष्ट अंश वह अतीतकालसमय है। कालसमय में कालरूप समय ही ग्राह्य हुआ है आचार आदिरूप समय
ટીકાર્થ–પુગલને અધિકાર ચાલતું હોવાથી સૂત્રકારે આ ચાર સૂત્ર पासना विषयमा ४ ४ां छ-"णेरइयाणं भंते" वगेरे- महन्त ! ना२४ छ। જે યુગલોને તેજસ શરીર અને કાર્માણ શરીરરૂપે ગ્રહણ કરે છે એટલે કે નારક છે જે પુગલોને તેજસ અને કાશ્મણ શરીરરૂપે પરિણાવે છે તે પુગલો શું તેમના દ્વારા ભૂતકાળના સમયે ગ્રહણ કરાયાં હોય છે ? કે વર્તમાનકાળના સમયે ગ્રહણ કરાઈ રહ્યાં હોય એવાં હોય છે? કે ભવિષ્યકાળ સમયે ગ્રહણ થવાના છે सेवा डाय छ ? मी "तेयाकम्मत्ताए" ५४ द्वारा तैस शरी२ मने भए। શરીર લેવામાં આવ્યું છે. અતીત (ભૂત) કાળને જે સમય તેને અતીતકાળ સમય કહે છે. અથવા–અતીતકાળરૂપ જે ઉત્સર્પિણી આદિને સમય પરમનિકૃષ્ટ અંશતેનું નામ અતીતકાળ સમય છે. કાલસમયમાં કાળરૂપ સમય જ ગ્રહણ કરાયે છે, આચાર આદિરૂપ સમય નહીં. તથા કાળ પણ સમયરૂપે જ ગ્રહણ કરાયે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #254

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. १ उ. १ सू० १५ " कर्मपुद्गलविषयनिरूपणम्" २३१ नार्थकतया एकेनैवान्यस्यापि बोधसंभवात्पदान्तरं निरर्थकमिति न शङ्कनीयम् , यतः कालसमययोर्मिन्नार्थकतया एकेनापरार्थस्य प्राप्तेरसंभवात् पदद्वयमपि स्वकीय स्वकीयार्थ-प्रतिपादकतया सार्थकमेवेति भावः। भगवानाह- गोयमा' हे गौतम ! 'णो तीयकालसमए गेण्हंति' नो नैव अतीतकालसमये गृह्णन्ति किन्तु-' पडुप्पण्णकालसमए ' प्रत्युत्पन्नकालसमये वर्तमानकाले 'गेहंति' गृह्णन्ति, 'नो अणागय कालसमए गेण्हंति' नो अनागतकालसमये गृह्णन्ति भविष्यत्काले न गृहन्ति । अत्रातीतनागतकालविषयकग्रहण प्रतिषेधः कृतः तयोविषयातीतनहीं । तथा काल भी समयरूप ही ग्राह्य हुआ है कृष्णादि वर्णरूप नहीं।
शंका-काल और समयमें जब समानरूपसे एकार्थकता है तब फिर एकसे ही अन्यका बोध हो जाता, पदान्तर रखनेको आवश्यकता क्या है ?
उत्तर-ऐसी शंका नहीं करनी चाहिये, क्यों कि काल और समय में एकार्थकता-समानार्थकता नहीं है-किन्तु भिन्नार्थकता है। अतः एकसे अपरके अर्थकी प्राप्ति होना असंभव है । इसलिये समयकाल इन दो पदोंको यहां रखा गया है । ये दोनों पद ही अपने २ वाच्यार्थकी प्रतिपत्ति कराते हैं इसलिये इनमें निरर्थकता नहीं है, किन्तु सार्थकता ही है। इस प्रश्नका उत्तर देते हुए भगवान् कहते हैं कि हे गौतम ! नारक जीव जिन पुद्गलोंको तैजस और कार्मण शरीररूपसे ग्रहण करते हैं वे अतीतकाल समयमें और अनागत कालसमयमें ग्रहण नहीं करते हैं। क्योंकि ये दोनों कालसमयविषयातीत होते हैं। इसीलिये अतीत છે, કૃષ્ણાદિ વર્ણરૂપે નહીં. શંકા-કાળ અને સમયમાં જે સમાનરૂપે એકાર્થતા રહેલી છે તે એક દ્વારા જ અન્યને બંધ થઈ જાય છે, પદાન્તર રાખવાની શી આવશ્યક્તા છે ?
ઉત્તર-એવી શંકા અસ્થાને છે, કારણ કે કાળ અને સમયમાં એકાર્થકતા-સમાનાર્થકતા નથી, પણ ભિન્નાર્થકતા છે. તેથી એકથી બીજાના અર્થની પ્રાપ્તિ થવી અસંભવિત છે. તેથી સમય અને કાળ, એ બને પદે અહીં મૂક્યાં છે. તે અને પદે જ પિત પિતાને વાચ્યાર્થ (કહેવાયેગ્ય અર્થ)નું પ્રતિપાદન કરાવે છે, તેથી તેઓ નિરર્થક નથી પણ સાર્થક જ છે.
ગૌતમ સ્વામીના પ્રશ્નોને ઉત્તર દેતાં ભગવાન કહે છે કે હે ગૌતમ ! નારક છો જે પુગલોને તેજસ અને કાર્મણ શરીર રૂપે ગ્રહણ કરે છે તે ભૂતકાળના સમયમાં કે ભવિષ્યકાળના સમયમાં ગ્રહણ કરતા નથી. કારણ કે તે બને કાળ અને સમય વિષયાતીત હોય છે. તેથી અતીત (ભૂત) અનાગત (ભવિષ્ય)
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #255

२३२
भगवतीसूने स्वात् , विषयातीतत्वं च तयोविनष्टानुत्पन्नत्वेनासत्यादिति । यच्च प्रत्युत्पन्नकालविषयकं ग्रहणमुक्तं तत्रापि-अभिमुखान् सम्मुखमागतान् गृहन्ति-न त्वनभिमुखानिति । अथोदीरणादिविषये गौतमः पृच्छति-' नेरइयाणं' इत्यादि। 'नेरइयाण भंते नैरयिकाः खलु भदन्त ! 'जे पोग्गले' यान् पुद्गलान् ' तेयाकम्मत्ताए तैजसकार्मणतया 'गहिए' गृहीतान्-स्वीकृतान् पुद्गलान् 'उदीरेंति' उदीरयन्ति 'ते कि' तान् किम् 'तीयकालसमयगहिए । अतीतकालसमयगृहीतान् 'पोग्गले ' पुद्गलान् ‘उदीरेंति' उदीरयन्ति ? कि 'पडुप्पण्णकालसमयगहिए' प्रत्युत्पन्नकालसमयगृहीतान् = वर्तमानकालगृहोतान् । पोग्गले ' पुद्गलान् 'उदीरेंति ' उदीरयन्ति ? किं 'गहणसमयपुरकरवडे ' ग्रहणसमयपुरस्कृतान्अनागत कालविषयक पुद्गलोंके ग्रहण करनेका निषेध किया गया है। ये दोनों कालसमय विषयातीत इसलिये बतलाये गये हैं कि अतीतकाल समय तो विनष्ट हो चुकने के कारण और भविष्यत्काल अनुत्पन्न होनेके कारण उस समय असत् रूप होते हैं। वर्तमानकालसमयमें भी वे उन्हीं पुद्गलोंको ग्रहण करते हैं जो संमुख आये हुए होते हैं। अनभिमुख रहे हुए पुद्गलोंको नहीं । इसी तरहसे उदीरणा विषयक प्रश्न उत्तरमें भी यह जानना चाहिये कि वे नारक जीव पूर्व में तैजस कार्मणरूप से ग्रहण किये पुद्गलोंकी ही उदीरणा करते हैं। वर्तमानकालसमयमें और भविष्यत्काल समयमें ग्रहण किये जाते और आगे ग्रहण होनेवाले पुद्गलोंकी उदीरणा नहीं करते हैं। क्योंकि उदीरणा पूर्वकालमें ग्रहण किये पुद्गलोंकी ही होती है। जिनका ग्रहणसमय वर्तमान समयके पुरोवर्ती होता है वे पुद्गल " गहणसमयपुरक्खडे' हैं । अर्थात् जो पुद्गल अनागत કાળવિષયક પુદ્ગલોને ગ્રહણ કરવાનો નિષેધ કરાયો છે. તે બને-કાળ અને સમયને વિષયાતીત દર્શાવવાનું કારણ એ છે કે અતીતકાળ સમયે તે તેઓ વિનષ્ટ થઈ ચુક્યા હોય છે અને ભવિષ્યકાળ સમયે તેઓ અનુત્પન્ન હોવાને કારણે તે સમયે તેમને સદભાવ હોતો નથી વર્તમાન કાળ અને સમયમાં પણ તેઓ એ પુદ્ગલોને જ ગ્રહણ કરે છે કે જે સંમુખ આવેલાં હોય છે–સંમુખ ન હોય એવાં પુદગલોને નહી. ઉદીરણાવિષયક પ્રશ્નમાં પણ એજ સમજવાનું છે કે નારક છે પૂર્વે તેજસ કાર્મણરૂપે ગ્રહણ કરેલાં પુદ્ગલોની જ ઉદીરણા કરે છે, પણ વર્તમાન. કાળ અને સમયે ગ્રહણ કરવામાં આવતાં કે ભવિષ્યમાં ગ્રહણ કરાનારાં પુગલોની ઉદીરણા કરતા નથી, કારણ કે પૂર્વકાળમાં ગ્રહણ કરેલાં પુદ્ગલોની જ ઉદીરણ થાય છે. જેમનો ગ્રહણ સમય વર્તમાન સમયથી પછીને સમય હોય છે તે पEnा " गहणसमयपुरक्खडे " छे. थेट पुरा भविष्य समयमा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #256

प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १३०१ सू० १६ कर्मबंधनिरूपणम्
ग्रहणसमयः वर्त्तमानसमयस्य पुरोवर्त्तीि येषां ते तथा तान ग्रहणसमयपुरोवर्त्तिन इत्यर्थः । अनागतकाले ग्रहीष्यमाणानिति यावत्, 'पोरंगले' पुद्गलान् 'उदीरेंति' उदीरयन्ति ? इति प्रश्नः । उत्तरमाह - ' गोयमा !' हे गौतम ! ' अतीतकालसमयगहिए पोग्गले ' अतीतकालसमयगृहीतान् पुद्गलान् 'उदीरेंति' उदीरयन्ति - उदीरणाविषयी कुर्वन्ति, उदीरणा तु ग्रहणपूर्वि कैव भवतीति पूर्वकालगृहीतानामेव सा भवतीति । 'नो' नैव ' पडुप्पण्णकालसमय पमाणे ' प्रत्युत्पन्नकालसमयगृह्यमाणान् = वर्तमानसमये स्वीक्रियमाणान् 'पोग्गले' पुद्गलान् ' उदीरेंति उदीरयन्ति, गृह्यमाणानामगृहीतत्त्वेन उदीरणाया अभावात् । नो= नैव 'गहणसमयपुरखडे ' ग्रहणसमय पुरस्कृतान् = अनागतकाले ग्रहीष्यमाणान् 'पोग्गले' पुद्गलान् 'उदीरेंति ' उदीरयन्तीति । ग्रहीष्यमाणानामगृही तत्वेनाऽसद्भावात् । एवं अनेनैव उदीरणा प्रकारेणैव 'वेदेति' वेदयन्ति ' निज्ञ्जरेति ' निर्जरयन्ति उदीरणा सत्रवद् वेदना - निर्जरा सूत्रद्वयमपि विज्ञेयम् ।। सू० १५ ॥
कर्मणोऽधिकृतत्वात्कर्मविषयामेवाऽष्टसूत्रीमाह - 'नेरइयाणं ' इत्यादि । मूलम् - णेरड्या णं भंते ! जीवाओ किं चलियं कम्मं बंधंति ? अचलिये कम्मं बंधंति ? १। गोयमा ! णो चलिये कम्मं बंधंति अचलियं कम्मं बंधंति । णेरइया णं भंते! जीवाओ किं चलियं कम्मं उदीरेंति अचलियं कम्मं उदीरेंति ? २ । गोयमा ! णो
२३३
समय में ग्रहीष्यमाण होते हैं वे 'गहण समय पुरक्खड', शब्दके वाच्यार्थ हैं। इनकी और वर्तमानकाल में ग्रहण किये जाते पुद्गलोंकी उदीरणा नहीं होती है। जो वर्तमान में ग्रहण किये जा रहे हैं वे और भविष्यत् काल में जिन्हें ग्रहण करना है वे अगृहीत होने के कारण उदीरणा के योग्य नहीं होते हैं । क्यों कि उस समय उनका सद्भाव नहीं होता है । इसी प्रकारसे - उदीरणा सूत्रकी तरह वेदना और निर्जरण इन दोनों सूत्रोंकी भी व्याख्या जाननी चाहिये ॥ सू० १५ ॥
थहुए थवानां छे तेथेो 'गहणसमयपुरक्खड' शब्दना वाय्यार्थ छे. तेभनी अने વર્તમાનકાળમાં ગ્રહણ થઈ રહેલાં પુદ્દગલોની ઉદીરણા થતી નથી. જે પુદ્ગલો વર્તમાનકાળે ગ્રહણ કરાઈ રહ્યાં છે અને ભવિષ્યકાળે જેમને ગ્રહણ કરવાનાં છે, તેએ અગૃહીત હાવાને કારણે ઉદીરણાને યાગ્ય હેાતાં નથી, કારણ કે તે સમયે તેમને! સદ્ભાવ હાા નથી. ઉદીરણા સૂત્રની જેમ જ વેદના અને નિજ રણુ सूत्रनी व्याच्या यशु समभवानी छे. ॥ सू. १५॥
भ०-३०
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧
,

Page #257

२३४
भगवतीसूत्रे चलियं कम्मं उदीरेंति अचलियं कम्मं उदीरेंति, एवं वेदेति, ३ उवट्ठति, ४ संकाति, ५ निहत्तेति, ६ निकायेंति,७ सव्वेसु अचलियं, नो चलियं । णेरइया णं भंते ! जीवाआ किं चलियं कम्मं णिज्जरेंति अचलियं कम्मं णिजाति ? गोयमा ! चलियं कम्मं णिजरेंति णो अचलियं कम्मं णिज्जरोति.८ गाहा
बंधोदय वेदोयह संकमे तह णिहत्तण णिकाये। अचलियं कम्मं तु भवे चलियं जीवाओ निजरिए ॥१६॥ छाया-नैरयिकाः खलु भदन्त ? जीवतः किं चलितं कर्मबध्नन्ति अचलितं कर्म बध्नन्ति । गौतम ! नो चलितं कर्म बध्नन्ति अचलितं कर्म बध्नन्ति । नैरयिकाः खलु भदन्त! जीवतः किं चलितं कर्म उदीरयंति अचलितं कर्म उदीरयंति।
अब सूत्रकार कर्मका अधिकार कर्मविषयक आठ सूत्रोंको कहते हैं'णेरइयाणं भंते ! जीवाओ' इत्यादि।।
(भंते) हे भदन्त ! (णेरड्या) नारकजीव ( जीवाओ) जीव प्रदेशसे (चलियं) चलित (कम्म) कर्मका (बंधंति ) बंध करते हैं ? या (अचलियं कम्मं बंधति ) अचलित कर्मका बंध करते हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! (णो चलियं कम्मं बंधति) नारकजीव चलित कर्मका बंध नहीं करते हैं (अचलिर, कम्मं बंधति) अचलित कर्मका बंध करते हैं। (भंते) हे भदन्त ! (णेरइयाणं जीवाओ किं चलियं कम्मं उदीरेंति ) नारकजीव जीवप्रदेशसे चलित कर्मकी उदीरणा करते हैं ? या (अचलियं कम्म उदीरेंति ) अचलित कर्मकी उदीरणा करते हैं ? ( गोयमा) हे गौतम !
હવે સૂત્રકાર કર્મના અધિકાર કમ વિષેનાં આઠ સૂત્રો કહે છે – “णेरइया णं भंते ! जीवाओ” इत्यादि (भते) महन्त ! (णेरइया जीवाओ चलिय कम्मं बंधति ) ना२४ का
शथी यतित भनी म ४२ छ ? 3 ( अचलिय कम्मं बंधति ) अयसित કર્મને બંધ કરે છે ?
(गोयमा !) गौतम ! (णो चलिय कम्मं बंधति ) ना२४ ७वे। यसित भनी ५५ ४२ता नथी, (अचलियं कम्मं बंधन्ति) अन्यसित भनि। म रे छे.
भंते) महन्त ! (णेरइया णं जीवाओ किं चालियं कम्मं उदीरे ति ) नाव प्रशथी यसित भनी उही२५॥ ४२ छ, ( अचलियं कम्मउदीरे ति) मयलित भनी ही२७॥ ४२ छ ?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #258

प्रमेक्चन्द्रिका टीका श०१३० १ सू० १६ कर्मबंधनिरूपणम्
२३५ गौतम नो चलितं कर्म उदीरयंति, अचलितं कर्म उदीरयति । एव वेदयन्ति, अपवर्तयन्ति, संक्रमयन्ति, निदधति, निकाचयन्ति, सर्वेष्वचलितम् नो चलितम् । नैरयिका भदन्त ! किं जीवतः चलितं कर्म निर्जरयन्ति अचलितं कर्म निर्जरयन्ति ? गौतम ! चलितं कर्म निर्जरयन्ति नो अचलितं कर्म निर्जरयन्ति गाथा(णो चलियं कम्मं उदीरेंति ) नारकजीव चलित कर्मकी उदीरणा नहीं करते हैं । किन्तु (अचलियं कम्मं उदीरेंति ) अचलित कर्मकी उदीरणा करते हैं । (एवं वेदेति, उवटेंति, संकाति, निहत्तेति, णिकायेंति, सब्वेसु अचलियं, नो चलियं) इसी प्रकारसे नारकजीव अचलित कर्मका वेदन करते हैं। चलितकर्मका नहीं। अचलितकर्मकी उद्वर्तना करते हैं, चलितकर्मकी नहीं । अचलितकर्मका संक्रमण करते हैं, चलितकर्मका नहीं। अचलितकर्मका निधत्तकरण करते हैं, चलित कर्मका नहीं। अचलितकर्मका निकाचन करते हैं, चलित कर्मका नहीं। इस तरह इन समस्तपदोंमें अचलितकर्मकी योजना करना, चलित पदकी नहीं। (भंते) हे भदन्त । (णेरइयाणं) नारकजीव (किं ) क्या (जीवाओ) जीवप्रदेशसे (चलिय कम्म णिजरेंति ) चलित कर्मको निर्जरा करते हैं ? या (अचलिथं कम्मंणिजाति)अचलित कर्मकी निर्जरा करते हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! नारकजीव ( चलियं कम्म णिजरेंति) चलित कर्मकी निर्जरा करते हैं (णो अचलियं कम्मंणिज्जति) अचलित कर्मको निर्जरा नहीं
(गोयमा !) गौतम ! (णो चलिये कम्मं उदीरे ति) ना२४ ॥ यसित भनी ी२|! ४२ता नथी, ५९] (अचलिय कम्म उदीरे ति) अन्यसित भनी उहीर! ४२ छे. (एवं वेदेति, उवटेंति, संकाति, निहत्तेति, णिकायेति, सव्वेसु. अचलियं, नो चलिय) से प्रमाणे ना२४ ७ सयलित भर्नु वेहन ४२ छ, ચલિત કર્મનું નહીં. અચલિત કર્મની ઉદ્વર્તન કરે છે, ચલિત કર્મની નહીં. નારાજી અચલિત કર્મનું સંક્રમણ કરે છે. ચલિત કર્મનું નહીં, અને અચલિત કર્મનું નિકાચન કરે છે ચલિત કર્મનું નહીં. આ રીતે આ બધાં પદે साथे मयसित भनी प्रयोग ४२वो नये, यलित पहनी नही. ( भते) 3. महन्त ! (णेरइया णं किं जीवाओ चलियं कम्म णिज्जाति) न॥२४ ७ . प्रशथी यसित भनी नि२४२ छे (अचलियं कम्मं णिज्जरेति) भयलित भनी नि२॥ ४२ छ ? (गोयमा !) 3 गीतम! ना२४ ०। (चलिय कम्मणिज्जरेंति) यसित भनी नि२१ ४२ छ, ५४ (णो अचलिय कम्मं णिज्जरेंति) અચલિત કર્મની નિરા કરતા નથી. આ વાત જે ગાથામાં બતાવી છે તે ગાથાને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #259

२३६
भगवतीसूत्रे बन्धोदय वेदापवर्तनसंक्रमे, तथा निधत्तन निकाचे ।
अचलितं कर्म तु भवेत् , चलितं जीवा निर्जरयेत् ॥ मू० १६॥ टीका-'नेरइयाणं भंते !' नैरयिकाः खलु भदन्त ! ‘जीवाओ किं चलियं कम्मं ' जीवतः किं चलितं कर्म, जीवतः जीवप्रदेशेभ्यः जीवप्रदेशेष्वनवस्थानशीलं कर्म 'बंधति' बध्नन्ति, अथवा किम् 'अचलियं कम्मं बंधति' अचलितं कर्म बध्नन्ति ? भगवानाह-' गोयमा' गौतम ! नो चलियं कम्मं बंधति' नो चलितं कर्म बध्नन्ति । उक्तञ्च
"कृत्स्नै देशैः स्वकदेशस्थं, रागादि परिणतो योग्यम् ।
बध्नाति योग हेतोः, कर्मस्नेहाक्त इव च मलम् ॥१॥ यथा स्निग्धद्रव्येण लिप्ताङ्गः पुरुषः स्वदेशवर्तिमलस्य संग्रहं करोति, तथा रागा करते हैं । (गाहा) गाथा-बंध, उदय, वेदन, अपवर्तन, संक्रमण. निधत्त एवं निकाचनमें अचलितकर्म होते हैं, और निर्जरामें चलितकर्म होते हैं ।
टीकार्थ-"जीवाओ" शब्दसे यहां जीवप्रदेशोंका ग्रहण कियागया है। चलित कर्मका तात्पर्य इस प्रकारसे है कि जो कर्म जीवप्रदेशमें नहीं रहनेके स्वभाववाला होता है वह चलित है, और चलितसे भिन्न जो कर्म होता है वह अचलित है। यहां प्रश्न और उत्तर ऊपर लिख दिये गये हैं। प्रथम प्रश्नका उत्तर अचलित कर्मका वे नारकजीव बंध करते हैं इस का यह अभिप्राय है कि जब जीव रागादि भावोंसे परिणत होता है, तब वह जहां आत्मारहता है वहां पर रहे हुए योग्य कर्मपुद्गलों का बंध अपने समस्त प्रदेशोंके साथ करता है । इस बघमें कारण उसका मन, वचन और काय इनका योग होता है । जिस प्रकार चिकने वस्त्रसे मर्दित અર્થ આ પ્રમાણે છે-બંધ, ઉદય, વેદન, અપવર્તન સંકમણું, નિધત્ત અને નિકાચનમાં અચલિત કમ હોય છે અને નિર્જરામાં ચલિત કર્મ હોય છે.
---"जीवाओ” ५४ा। मडी ०१ प्रश। अणु ४२वामां आवे छे. જે કર્મ જીવપ્રદેશમાં નહીં રહેવાના સ્વભાવવાળું હોય છે તે કર્મને ચલિત કર્મ કહે છે, અને ચલિતથી ઉલટા સ્વભાવનું જે કર્મ હોય છે તેને અચલિત કર્મ કહે છે. પ્રશ્નો અને ઉત્તર ઉપર લખવામાં આવ્યા છે. પહેલા પ્રશ્નના ઉત્તરમાં કહ્યું છે કે નારક જીવ અચલિત કમને બંધ કરે છે. તેનું તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે-જ્યારે જીવ રાગાદિ ભાવોથી પરિણત થાય છે ત્યારે તે જ્યાં આત્મા રહે છે ત્યાં રહેલો પેગ પિતાના સમસ્ત પ્રદેશની સાથે કર્મને બંધ કરે છે. તે બંધના કારણરૂપ તેને મન, વચન અને કાયને ચેગ હોય છે. જેવી રીતે ચીકણું વસ્ત્રથી કઈ પ્રાણીના શરીરનું મર્દન કરવામાં આવ્યું હોય
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #260

प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१३०१ सू० १६ कर्मबंधनिरूपणम् २३७ दिनारक्तो जीवः स्वदेशवर्ति योग्यं कर्ममनोरचनकायात्मकयोगैः बध्नातीति संग्रहश्लोकस्य भावार्थः ॥१॥ यत्र देशे जीवः स्थितो भवति तद्देशगतमेव कर्मबध्नाति, नान्यद्देशगतं, न वा अयोग्यम् , न वा रागादिना अनादृतः, न वा मनोवाकायात्मक योगरहित इति । गौतमः पृच्छति-' नेरइयाणं भंते ' नैरयिकाः खलु हे भदन्त ! 'जीवाओ किं चलियं कम्मं उदीरेंति' 'अचलियं कम्मं उदीरेंति'जीवतः किं चलितं कर्म उदीरयन्ति अचलितं कर्म उदीरयन्ति, 'गोयमा' हे गौतम ! 'नो चलियं कम्म हुआ प्राणी रज आदि मलका संग्रहरूप बंध करता है। बंध होनेमें कारण जीवके कषायभाव हैं । जब जीव रागादि कषाय सहित होता है तब वह कर्मके योग्य पुद्गलोंका ग्रहण समस्त आत्मप्रदेशोंसे करता है । इन कर्मोंके आनेमें कारण उसके मन, वचन, कायकी क्रियारूप योग होता है । यही बात इस गाथा द्वारा प्रकट की गई है। जिस देशमें जीव स्थित होता है उस देशगत कर्मका ही वह बंध करता है । अन्य देशगन कर्म का नहीं, और न अयोग्य कर्मका। जीव जबतक रागादि भावोंसे आवृत नहीं होता है, तबतक वह कर्मका बंध नहीं करता, और मन, वचन एवं काय इन रूप योगोंसे रहित होने पर वह कर्मबंध नहीं करता है । इस प्रकार यह बंधविषयक कथन है । गौतम पुनः प्रश्न करते हैं कि हे भगवन् ! नारकजीव जीवप्रदेशसे चलित कर्मको उदीरणा करते हैं या अचलित कर्भकी उदीरणा करते हैं ? इस प्रश्नका उत्तर देते हुए भगवान् તે તે પ્રાણ રજ આદિ મેલના સંગ્રહરૂપ બંધ બાંધે છે, તેવી રીતે જીવના કષાય ભાવે જ કર્મ બંધના કારણરૂપ હોય છે. જ્યારે જીવ રાગાદિ કષાયથી યુક્ત હોય છે ત્યારે તે કર્મનાં યોગ્ય પુદ્ગલોનું ગ્રહણ સમસ્ત આત્મ પ્રદેશથી કરે છે. તે કર્મોના આગમનનું કારણ તેના મન, વચન અને કાયની ક્રિયારૂપ વેગ હોય છે. એજ વાત આ ગાથા દ્વારા પ્રગટ કરવામાં આવી છે. જે દેશમાં જીવ રહેલો હોય છે તે દેશગત કર્મને જ બંધ કરે છે-અન્ય દેશગત કમને નહીં, અને અયોગ્ય કર્મને પણ નહીં. જ્યાં સુધી જીવ રાગાદિ ભાવથી આવૃત્ત (યુક્ત) થતો નથી ત્યાં સુધી તે કર્મ બંધ બાંધતો નથી, અને મન, વચન અને કાય, એ ત્રણેના યોગોથી જીવ રહિત હોય ત્યાં સુધી તે કબંધ બાંધતું નથી. બધ વિષેનું વક્તવ્ય ઉપર પ્રમાણે છે.
ગૌતમ સ્વામી બીજો પ્રશ્ન પૂછે છે કે હે ભગવન! નારક જીવ જીવપ્રદેશથી ચલિત કર્મની ઉદીરણું કરે છે કે અચલિત કર્મની ઉદીરણ કરે છે? તે પ્રશ્નના જવાબમાં મહાવીર સ્વામી કહે છે કે હે ગૌતમ! નારક જીવ જીવ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #261

२३८
भगवती सूत्रे
उदीरेति, अचलिये कम्मं उदीरेंति' नो चलितं कर्म उदीरयन्ति किन्तु अचलितं कर्म - उदीरयन्ति। ' एवं वेदेति ओबर्हेति, संकामेंति, निहत्र्त्तेति निकार्येति सव्वेसु अचलियं, नो चलिये' एवं वेदयन्ति = अनुभवन्ति, अपवर्त्तयन्ति =अध्यवसायविशेषेण-स्थित्यादिनाऽल्पी कुन्ति३ । संक्रमयन्ति = मूलप्रकृत्यभिनोत्तरमकृतीरध्यवसायविशेषेण परस्परं संचारयन्ति४ निदधति-निघतं कुर्वन्ति - परस्परतो विष्टानां कर्मलानां निचयं कृत्वा चारयन्ति । रूढिशब्दत्वेन निघत्तमित्युच्यते । निधत्तमिति - उदवर्तनापवर्त्तन व्यतिरिक्त करणानामविषयत्वेन कर्मणोऽवस्थानमिति ५ । निकाचयन्तिनितरां बध्नन्ति । निकाचनं नाम - कर्मपुद्गलानामेव परस्परविश्लिष्टानामग्निप्रतप्तप्रतिकहते हैं कि हे गौतम! नारकजोव जीवप्रदेशसे अचलित कर्मकी ही उदीरणा करते हैं। चलित कर्मकी नहीं । इसी प्रकार अचलित कर्म ही का वेदन करते हैं - अनुभव करते हैं। चलित कर्मका नहीं । अचलित कर्मका ही वे अपवर्तन करते हैं अर्थात् अध्यवसाय विशेषसे वे उनकी स्थिति आदिमें हीनता ला देते हैं । अध्यवसाय विशेषसे स्थिति आदि को कम कर देना इसका नाम अपवर्तन है। मूल प्रकृतियोंसे अभिन्न उत्तर प्रकृतियोंका परस्पर में बदलना इसका नाम संक्रमण है । परस्पर में जुदे जुड़े कर्मपुलको इकट्ठा करके धारण करना इसका नाम निधत्त है । निधत्त, उद्वर्तना, अपवर्तनाकरणके सिवाय अन्य करणोंका विषय भूत नहीं होता । परस्पर विश्लिष्ट कर्मपुद्गलोंका ही जिस करण में एकमेक हो जाना होता है वह निकावित करण है। अर्थात् जिस करण में कर्मपुद्गल आपस में एक दूसरे में अवगाही हो जाते हैं, वह निकाचितकरण है । પ્રદેશથી અચલિત કની જ ઉદીરણા કરે છે, ચલિત કની નહીં. એજ પ્રમાણે તેઓ અચલિત કનું જ વેદન કરે છે (અનુભવ કરે છે), ચિલત કનું નહીં. તે અલિત કનું જ અપવર્તન કરે છે, ચલિત કનું નહીં. એટલે કે તેઓ અધ્યવસાય વિશેષ દ્વારા તેમની સ્થિતિ આદિમાં હીનતા (ન્યૂનતા) લાવી દે છે. અપવર્તન એટલે અધ્યવસાય વિશેષ દ્વારા સ્થિતિ આદિને આછી કરી નાખવી. મૂળ પ્રકૃતિયાથી અભિન્ન એવી ઉત્તર પ્રકૃતિયાને પરસ્પરમાં બદલી નાખવી તેનું નામ સંક્રમણ છે. જુદાં જુદાં કર્મ પુદ્ગલોને એક બીજાની સાથે એકત્રિત કરીને ધારણ કરવા તેનું નામ ‘નિધત્ત' છે. નિધત્ત અને ઉદ્ભના, અપવ નાકરણ સિવાયના ખીજા કરણાના વિષયભૂત થતાં નથી. પર સ્પર વિશ્લિષ્ટ કર્મ પુદ્ગલોનું જ જે કરણમાં એકમેક થઇ જવાનું અને છે તે કરણને નિકાચિતકરણ કહે છે એટલે કે જે કરણમાં કર્મ પુદ્ગલ અંદરો અંદર એક બીજાની અંદર અવગાહી થઇ જાય છે તે કરણનું નામ નિકાચિતકરણ છે
-
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #262

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. १ उ० १ सू० १६ कर्मबंधनिरूपणम् २३९ हन्यमानसूचीकलापस्ये वैकीकरणमन्योन्यावगाहिता, सकलकरणानामविषयतया कर्मणो व्यवस्थापनमित्यर्थः । सर्वेषु अचलितं नो चलितम् । नरयिका जीवप्रदेशेभ्यो ऽचलितानामेव कर्मणां वेदनापवर्तनादिकं कुर्वन्ति न तु चलितानामिति भावः। अथ निर्जराविषये पृच्छति-'नेरइयाणं भंते नरयिकाः खलु हे भदन्त ! 'जीवाओं' कि चलिये कम्मं णिज्जरेंति अचलियं कम्मं निज्जरेंति ?' जीवतः किं चलित कर्म निर्जरयन्ति अचलितं कर्म निर्जरयन्ति ? भगवानाह-'गोयमा' हे गौतम ! चलियं कम्मं निज्जरेंति नो अचलियं कम्मं निज्जरेंति' चलितं कर्म निर्जरयन्ति नो अचलितं कर्म निर्जरयन्ति। नैरयिका हि चलितस्य कर्मणो निर्जरां कुर्वन्ति नो अचलितस्येति भावः। रसरहितकर्म पुद्गलानामात्मप्रदेशेभ्योऽवसातनमेव निर्जरा, सा च निर्जरा नियमत आत्मप्रदेशाच्चलितस्येव कर्मपुद्गलस्य भवति न तु अचलिजिस प्रकार अग्निमें तपाकर और कूटकर सुईयोंका समूह एकमेक हो जाता है। उसी प्रकार इस करणके द्वारा भी कर्मपुद्गल सकल करणों के अविषयभूत बनकर आपसमें एकमेक होकर रहते हैं। इन सबमें अचलित कर्मका ही ग्रहण किया गया जानना चाहिये। चलितका नहीं। तात्पर्य यह है कि नैरयिकजीव जीवप्रदेशोंसे अचलित ही कोंका वेदन, अपवर्तन आदि करते हैं। चलित कोका नहीं । निर्जराके विषय में गौतमस्वामीने जो प्रश्न किया है उसके विषयमें भगवान का यह कहना है कि जो कर्म जीवप्रदेशोंसे चलित है उसीकी वे निर्जरा करते हैं अचलित कर्मोंकी नहीं । रसरहित कर्मपुद्गलोंकी आत्मप्रदेशोंसे अवसातन होना ही निर्जरा है। वह निर्जरा नियमसे आत्मप्रदेशसे चलित ही कर्मपुद्गलकी होती है । अचलित कर्मपुद्गलकी नहीं। इन बधादि आने જેવી રીતે સોના સમૂહને અગ્નિમાં તપાવીને હથોડી વડે ટીપવાથી બધી સે એક બીજાની સાથે મળી જાય છે તેવી રીતે નિકાચિતકરણ દ્વારા પણ કપુગલ સમસ્ત કારણોના અવિષયભૂત બનીને અરસ્પરસ એકત્રિત થઈને રહે છે. આ બધાંમાં અચલિત કર્મને જ ગ્રહણ કરવાનું છે, ચલિતને નહીં. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-નારક છે જીવપ્રદેશથી અચલિત કર્મોનું જ વેદન, અપવર્તન આદિ કરે છે, ચલિત કર્મોનું વેદન આદિ કરતા નથી. નિર્જરાના વિષયમાં ગૌતમ સ્વામીએ જે પ્રશ્ન પૂછે છે તે પ્રશ્નના જવાબમાં ભગવાને કહ્યું છે કે નારક જી જીવપ્રદેશથી ચલિત કર્મની જ નિર્જરા કરે છે, અચલિત કર્મોની નિર્જરા કરતા નથી. રસ રહિત પુદગલોની આત્મ પ્રદેશમાંથી અવસાતના થવી તેનું નામ નિજા છે. તે નિર્જરા આત્મપ્રદેશથી ચલિત કર્મ પુદ્ગલની જ થાય છે, અચલિત કર્મ પુદ્ગલની થતી નથી. બંધ આદિ આઠેમાં-બંધથી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #263

२४०
भगवतीस
तस्य । एतेषु बन्धाद्यष्टसु बन्धादारभ्य निकाचनपर्यन्तमचलितस्य भवति, निर्जरा तु चलितस्येत्येतावानेव विशेषः । 'गाहा' गाथा - अत्र पूर्वोक्तसूत्रार्थानां संग्रहिका गाथा, तथाहि - ' बंधोदय' इत्यादि । 'बंध' इति बन्धप्रतिपादकं सूत्रम् १ | 'उदय' इति उदीरणा, अत्र - उदय शब्देन उदीरणा गृह्यते, तेन द्वितीयमुदीरणा सूत्रम् २ | 'वेद' इति वेदनाम् ३ । 'ओय' इति - अपवर्तनसूत्रम् ४। 'संकमे' इति संक्रमण सूत्रम् ५ । तथा 'णिहत्तण' इति निधत्तमुत्रम् ६ । 'णिकाये' इति निकाचनसूत्रम् ७। ' अचलियं कम्मं तु भवे ' अचलितं कर्मतु भवेत्-एषु सप्तसु अचलितस्य कर्मण में बंध से लेकर निकाचकपर्यन्त अचलित कर्म होता है, और निर्जरा मैं चलित कर्म होता है । तात्पर्य यह है कि जीव प्रदेशोंसे अचलित कर्मका हो वे नारक जीव बंध करते हैं, अचलित कर्मकी ही वे उदीरणा करते हैं | अचलित कर्मका ही वे वेदन करते हैं । इस तरह निकाचन पर्यन्त पाठ लगा लेना चाहिये। तथा निर्जरा वे चलित कर्मकी ही करते हैं । इतना ही फर्क इनमें है । गाथाका अर्थ पहले ही लिख दिया गया है। गाथा में जो उदय शब्द आया है उससे उदीरणाका ग्रहण किया गया है । बंध से बंध प्रतिपादकसूत्र, उदयसे उदीरणा प्रतिपादक सूत्र, वेदसे वेदना प्रतिपादक तीसरा सूत्र, "ओयह” से अपवर्तन प्रतिपादक चतुर्थी सूत्र, "संकमे" से संक्रमण प्रतिपादक पांचवां सूत्र, "णिहत्तण" से निघत्त प्रतिपादक छट्टासूत्र, “णिकाये" से निकाचन सूत्र इन सात सूत्रोंमें अचलित कर्म लिया गया है । अर्थात् इन सात सूत्रोंमें अचलित कर्मके
લઇને ‘નિકાચન’ સુધીમાં અચલિત કમ હાય છે. અને નિરામાં ચલિત ક હોય છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે નારક જીવા જીવપ્રદેશેાથી અચલિત કોને જ અંધ અંધે છે, અચલિત કની જ ઉદીરણા કરે છે, અચલિત કર્માનું જ વેદન કરે છે. આ રીતે ‘નિકાચન’ સુધી આ પ્રકારનેા પાઠ સમજી લેવે. તથા તેઓ ચલિત કની જ નિર્જરા કરે છે. એટલો જ તેમની વચ્ચે તફાવત છે. ગાથાને અ પહેલાં જ આપી દેવામાં આવ્યા છે. ગાથામાં જે 'उदय' शब्द भाव्यो छे तेना द्वारा 'हीरागा' ने ग्रहण हरवानी छे. 'अध' પદ્મથી ખંધનું પ્રતિપાદન કરનાર સૂત્ર, ઉદયથી ઉદીરણાનું પ્રતિપાદન કરનાર सूत्र, 'वेद' थी बेहनानुं प्रतिपाद सूत्र, "ओयटु" थी शायवर्तननुं प्रतिपादन अश्नार थोथु ं सूत्र, “संकमे" थी सहभाणु प्रतिपा यांयभुं सूत्र, 'णिहत्तण' थी निघत्त प्रतिपाद छट्टु सूत्र भने “णिकाये” थी निभयन सूत्र, मे साते સૂત્રોમાં અચલિત ક લેવામાં આવ્યું છે. એટલે કે એ સાત સૂત્રમાં અચલિત
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #264

ब
प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१३०२सू० १७ असुरकुमारादिवक्तव्यतानिरूपणम् २४१ एव बन्धादीनि भवन्तीत्युक्तम् 'चलियं जीवाओ निज्जरए' । 'चलितं जीवतो निर्जरयेत् ७ । निर्जरा तु जीवप्रदेशेभ्यश्चलितस्य कर्मणो भवति नाचलितस्येति भावः, इत्यष्टमंमूत्रमित्यष्टसूत्रीति। इति संग्रहणी गाथार्थः ।।०१६॥
॥ इति नैरयिकवक्तव्यता॥
असुरकुमारादिवक्तव्यतामाह मूलम्-असुरकुमाराणंभंते केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता? गोयमा! जहण्णेणं दसवाससहस्साइं उक्कोसेणं सातिरेगं सागरोवर्म । असुरकुमाराणं भंते! केवइयं कालं आणमंति वा पाणमंति वा, उससंति वा नीससंति वा?, गोयमा ! जहणणेणं सत्तण्हं थोवाणं उक्कोसेणं साइरेगस्स पक्खस्स आणमंति वा पाणमंति वा ऊस संति वा नीससंति वा, असुरकुमाराणं भंते !आहारट्ठी ? हंता! आहारट्ठी, असुरकुमाराणं भंते ! केवइकालस्स आहारट्टे समुपउजइ?, गोयमा ! असुरकुमाराणं दुविहे आहारे पण्णत्ते, तंजहा आभोगनिव्वत्तिए य अणाभोगनिव्वत्तिए य। तत्थ णं जे से अणाभोगनिवत्तिए से अणुसमयं अविरहिए आहारट्टे समुपज्जइ, तत्थ णं जे से आभोगनिवत्तिए से जहणणेणं चउत्थभत्तस्स उकोसेणं साइरेगस्स वाससहस्सस्स आहारट्टे समुप्पज्जइ । असुरकुमाराणं भंते! किं आहारं आहारेंति?, गोयमा! दवओ ही बंधादिक होते हैं ऐसा कहा गया है । तथा आठवें निर्जरा सूत्रमें "जीवप्रदेशोंसे चलित कर्मकी निर्जरा होती है, अचलित कर्मकी नहो" ऐसा कहा गया है । इस तरह ये आठ सूत्र हैं । इस प्रकार सग्रहणी गाथाका अर्थ है ॥ सू० १६॥
॥ इस तरह नैरयिक विषयक वक्तव्यता समाप्त हुई ॥ કર્મને જ બંધ આદિ થાય છે તેમ કહ્યું છે. તથા આઠમા સૂત્રમાં એવું કહ્યું છે કે- જીવપ્રદેશથી ચલિત કર્મની જ નિર્જરા થાય છે, અચલિત કર્મની નહીં. આ પ્રકારનાં તે આઠ સૂત્ર છે, અને આ પ્રકારને તે સંગ્રહણી ગાથાને અર્થ છે
॥नैरयिकविषयकवक्तव्य समाप्त ।।
भ०३१
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #265

२४२
भगवतीसूत्रे
अत एसियाई दव्वाई खित्तकाल भाव पनवणा गमेणं से सेजहा नेरइयाणं जाव तेणं तेसिं पोग्गला कीसत्ताए भुज्जो भुज्जो परिणमंति, गोयमा ! सोइंदियत्ताए जाव फासिंदियत्ताए सुरुवत्ताए सुवण्णत्ताए इट्ठत्ताए इच्छियत्ताए कंतत्ताए पियत्ताए मणुन्नत्ताए, मणामत्ताए भिज्झियत्ताए उड्डत्ताए नो अहत्ताए सुहत्ताए नो दुहत्ताए भुज्जो भुज्जो परिणमंति । असुरकुमाराणं भंते ! पुव्वाहारिया पुग्गला परिणया ? असुरकुमाराभिलावेण जहा णेरइयाणं, जाव नो अचलियं कम्मं निजरेंति ॥ सू०१७॥
छाया - असुरकुमाराणां भदन्त ! कियत्कालं स्थितिः प्रज्ञप्ता, गौतम ! जघन्येन दशवर्षसहस्त्राणि, उत्कृष्टेन सातिरेकं सागरोपमम् । असुरकुमारा भदन्त ! कियंत कालं आनन्ति वा प्राणन्ति वा उच्छ्वसन्ति वा निःश्वसन्ति वा । गौतम ! जघन्येन सप्तभिः स्तोकैः, उत्कृष्टेन सातिरेकेण पक्षेण आनन्ति वा प्राणन्ति वा उच्छ्वसन्ति वा निःश्वसन्ति वा । असुरकुमारा भदन्त ! आहाराथिनः, हन्त ! आहारार्थिनः । अब असुरकुमारादि वक्तव्यता प्रारंभ होती है'असुरकुमाराणं भंते !' इत्यादि ।
( भंते ! ) हे भदन्त ! ( असुरकुनाराणं) असुरकुमारों की (ठिई) स्थिति (hari कालं) कितने कालकी (पण्णत्ता) कही गई है ? (गोयमा) हे गौतम ! (जहणेर्ण) जघन्यसे ( दसवाससहस्साई ) दशहजार वर्षकी और (उक्कोसेणं) उत्कृष्टसे ( सातिरेगं सागरोवमं) कुछ अधिक एक सागरोपमकी स्थिति असुरकुमारोंकी कही गई है।
( असुरकुमाराणं भंते! केवइकालस्स आणमंति वा पाणमंति वा ) हे भदन्त ! असुरकुमार कितने कालमें श्वास लेते हैं और श्वास छोड़ते हैं ? અસુરકુમાર આદિના વકતવ્યના પ્રારંભ
"असुर कुमाराणं भंते” इत्यादि ।
(भते ! ) हे लहन्त ! ( असुरकुमाराणं ठिई केवइयं कालं पण्णत्ता ? ) असुर कुभारोनी स्थिति डेंटला अजनी उड्डी छे ? ( गोयमा ! ) हे गौतम! ( जहाण्णेणं दसवास सहरलाई उक्कोसेणं सातिरेगं सागरोवमं) ओछाभां गोछी हस હેજાર વર્ષની અને વધારેમાં વધારે એક સાગરાપમથી થોડી વધારે સ્થિતિ असुरङ्कुभारानी उडी छे. (असुरकुमाराणं भंते! केवइकालस्स आणमंति वा पोणमंति वा) હે ભદ્દન્ત ! અસુરકુમારા કેટલા કાળે શ્વાસ લે છે અને શ્વાસ છેાડે છે ?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #266

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श०१ उ०१सू० १७ असुरकुमारादिवक्तव्यतानिरूपणम् २४३ असुरकुमाराणां भदन्त ! कियत्कालेनाहारार्थः समुत्पद्यते । गौतम ! असुरकुमाराणां द्विविध आहारः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-आभोगनिर्वतितश्च, अनाभोगनिर्वतितश्च । तत्र खलु यो सौ अनाभोगनिर्वतितः सोऽनुसमयमविरहित आहारार्थः समुत्पद्यते । तत्र खलु (गोयमा) हे गौतम ! (जहण्णेणं सत्तण्हं थोवाणं) जघन्यसे सात स्तोक रूप कालके बाद और (उकोसेणं) उत्कृष्टसे (साइरेगस्सपक्खस्स आणमंति वा पाणमंति वा) कुछ अधिक एक पक्षके बाद श्वास लेते हैं और श्वास छोड़ते हैं । (असुरकुमाराणं भंते ! आहारट्ठी ?) हे भदन्त ! असुरकुमार आहारके अभिलाषी होते हैं ? (हंता) हां, वे (आहारट्ठी) आहारके अभिलाषी होते हैं। (भंते ! असुरकुमाराणं केवहकालस्स आहारट्टे समुप्पज्जइ ?) हे भदन्त ! असुरकुमारोंको कितने कालके बाद आहारकी अभिलाषा उत्पन्न होती है ? (गोयमा) हे गौतम ! (असुरकुमाराणं दुविहे आहारे पण्णत्ते) असुरकुमारोंका दो प्रकारका आहार कहा गया है (तं जहा) वह इस प्रकारसे है-(आभोगनिव्वत्तिए अणाभोर्गानव्वत्तिए) एक आभोगनिर्वतित, दूसरा अनाभोगनिवर्तित । (तत्थ णं जे से अणाभोगनिव्वत्तिए) इनमें जो अनाभोगनिवर्तित आहार है (से) वह (अणुसमय अविरहिए ) प्रत्येक समयमें विना किसीके (आहारडे) आहारको इच्छाके विषयभूत (समुप्पज्जइ) होता रहता है। तथा
(गोयमा ! ) 3 गौतम ! (जहण्णेणं ससण्हं थोवाणं उक्कोसेणं साइरेगस्स पक्खस्स आणमंति वा पाणमंति वा) तेमा माछामा मेछ। सात स्त।४३५ जने આંતરે અને વધારેમાં વધારે એક પક્ષ (પખવાડિયું) થી થડા વધારે સમયને मांतरे श्वास से छ भने बास छ। छे. ( असुरकुमाराणं भंते ! आहारदो १)
महन्त ! मसुरशुभा२। २माडानी छ। ४२ छ । ? (हंता! आहारट्री) डो, तेसो भाडा२नी ४२छ। ४२ छ. ( भंते ! असुरकुमाराणं केवइकालस्स आहा. रट्रे समुप्पज्जइ ?) 3 महन्त ! असुरभारीने 21 ५छी मानी छ। उत्पन्न थाय छ १ (गोयमा !) 3 गौतम! (असुरकुमाराणं दुविहे आहारे पण्णत्ते) अस२४भाशना मे प्रा२ना माडा२ ४ा छ, (तं जहा) ते प्रा। मा प्रमाणे - (आभोगनिव्वत्तिए अणाभोगनिव्वत्तिए) मालगानिपतित मने मनामगिनिवर्तित ( तत्थ णं जे से अणाभोगनिव्वत्तिए) तेभाना अनासगिनिवतित माहा छ होते (अणसमय अविरहिए) प्रत्ये४ समये विना ६ प्रजानी (आहार) भाडा२नी ४ामे (समुष्पज्जइ) विषयभूत थत! २७ छ. तथा (गोयमा !).
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #267

भगवतीसूत्रे योऽसौ आभोगनिवर्तितः स जघन्येन चतुर्थभक्तेन, उत्कृष्टेन सातिरेकेण वर्षसहस्रेण आहारार्थः समुत्पद्यते । अमुरकुमारा खलु भदन्त ! कमाहारमाहरन्ति, गौतम । द्व्यतोऽनन्तप्रदेशिकानि द्रव्याणि, क्षेत्रकालभावे प्रज्ञापनागमेन शेषं यथा नैरयिकाणां यावत् ते खलु तेषां पुद्गलाः कीदृशतया भूयोभूयः परिणमन्ति ? गौतम ! श्रोत्रेन्द्रियतया यावत् स्पर्शेन्द्रियतया सुरूपतया सुवर्णतया इष्टतया, ईप्सि(गोयमा !) हे गौतम ! (तत्थ णं जे से आभोगनिव्वत्तिए से जहण्णेणं चउत्थभत्तस्स, उक्कोसेणं साइरेगस्स वाससहसस्स आहारट्टे समुप्पज्जइ) जो आभोगनिवर्तित आहार है वह जघन्यसे चतुर्थभक्तके बाद और उत्कृष्टसे कुछ अधिक १हजार वर्षके बाद आहारकी अभिलाषाका विषयभूत होता है । (असुरकुमाराणं भंते ! किं आहारं आहारेंति) हेभदन्त ! असुरकुमार किस पदार्थका आहार करते हैं ? (गोयमा) हेगौतम ! (दव्वओ) द्रव्यसे ( अणंतपएसिआई दवाइं खित्तकाल, भाव पन्नवणागमेणं, सेसं जहा नेरइयाणं जाव) अनंत प्रदेशवाले द्रव्योंका आहार करते हैं, इत्यादि सब क्षेत्र, काल भावके विषयमें प्रज्ञापनासूत्रोक्त आलापसे जानना चाहिये। तथा आहारसे अतिरिक्त और सब "यावत्" पर्यन्त नारकजीवोंके प्रकरणमें जैसा कहा गया है वैसा जानना चाहिये। (तेणं तेसिं पोग्गलाकीसत्ताए भुज्जो भुज्जो परिणमंति ?) हे भदन्त ! उन असुरकुमारोंके द्वारा आहाररूपसे गृहीत हुए वे पुद्गल गौतम ! (तत्थ णं जे से आभोगनिव्वत्तिए से जहण्णेण चउत्थभत्तस्स, उक्कोसेणं साइरेगस्स वाससहसस्स आहारट्टे समुप्पज्जइ) मालामनिवतित माडा२ छ તે ઓછામાં ઓછા ચતુર્થભક્તને (એક ઉપવાસ) આંતરે અને વધારેમાં વધારે એક હજાર વર્ષ કરતાં થડા વધારે સમયને આંતરે આહારની અભિલાષાને विषय भने छ. ( असुरकुमाराणं भंते ! किं आहारं आहारेति) भगवन! असुरेशुभा२ ॥ ४२ मा २ छे ? (गोयमा !) गौतम ! (दव्वओ) द्रव्यानी अपेक्षा ( अणंतपएसिआई दव्वाइं खित्तकाल, भाव पन्नवणागमेण', सेसं जहा नेरइयाणं जाव) अनन्त प्रदेशवाजा द्रव्यानो माडा२ ४२ छे, त्याह બધું ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવના વિષયમાં પ્રજ્ઞાપના સૂત્રોક્ત વક્તવ્ય પ્રમાણે સમજવું. तथा मा २ सिवायर्नु मधु १४°न यावत्' सुधा ना२४ सोना ५४२४मारे वन छ ते प्रमाणे . (तेणं तेसिं पोगला कीसत्ताए भुज्जो भुज्जो परिण मंति) ard! ते असुरसुमारे द्वारा २ २ ३५ अडएर ४२ये ते Yो पाव.२ ४॥ ४॥ २॥२ परिणभे छ ? (गोयमा !) गीतम !
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #268

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श०१ उ०१सू०१७ असुरकुमारादिवक्तव्यतानिरूपणम् २४५ ततया, कान्ततया, प्रियतया, मनोज्ञतया, मनआमतया, भिध्यिततया, ऊर्ध्वतया, नो अधस्तया, मुखतया, नो दुःखतया भूयोभूयः परिणमन्ति । असुरकुमाराणां भदन्त ! पूर्वाहनाः पुद्गलाः परिणताः असुरकुमाराभिलापेन यथा नैरयिकाणां यावत् नो अचलितं कर्म निर्जरयन्ति ॥२०१७॥ किस आकारसे बारंबार परिणमते हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! उनके वे
आहाररूपसे गृहीत हुए पुद्गल (सोइंदियत्ताए) श्रोत्रेन्द्रियरूपसे, (जाव फासिंदियत्ताए) यावत् स्पर्शन इन्द्रियरूपसे (सुरूवत्ताए) सुरूपपनेसे (सुवण्णत्ताए) सुवर्णपनेसे (इट्टत्ताए) इष्टपनेसे, (इच्छियत्ताए)इच्छितपनेसे (कंतत्ताए) कान्तपनेसे( पियत्ताए) प्रियपनेसे (मणुन्नत्ताए) मनोज्ञपनेसे(मण्णमत्ताए)परमानंदपनेसे (भिजियत्ताए) दिदृक्षाके लोभको उत्पन्न करनेपनेसे(उत्ताए) उर्ध्वपनेसे (णो अहत्ताए) नीचेपनेसे नहीं,(सुहत्ताए नो दुहत्ताए) सुखपनेसे दुःखपनेसे नहीं (भुज्जोभुज्जो परिणमंति) बारंबार परिणमन करते रहते हैं । (भंते) हे भदन्त ! (असुरकुमाराण पुब्वाहारिया पोग्गला परिणया ) असुरकुमारों के पूर्वमें आहारके विषयभूत बने हुए पुद्गल क्या परिणत हो चुके होते हैं ? ( असुरकुमाराभिलावेण जहा णेरइयाणं जाव नो अचलियं कम्मं निज्जरेंति) असुरोंके अभिलापपूर्वक ये सब कथन नारक जीवोंकी तरह "अचलितकर्मकी निर्जरा नहीं करते हैं” यहां तक पाठके अनुसार उनके विषयमें समझ लेना चाहिये । तेमणे मा.२ ३५ अडएर ४२८ ते ५सो (सोइंदियत्ताए) श्रोत्रेन्द्रिय३५थी, (जाव फासिदियत्ताए) २५शन धन्द्रिय सुधीनी छन्द्रियो ३पे, पशिशुभे छे. (सुरूवत्ताए) सु३५५णे, (सुवण्णत्ताए) सुवर्णपणे, (इट्टत्ताए) ४०टपणे, (इच्छियत्ताए) छितपणे, ( कंतताए) अन्त५, ( पियत्ताए ) प्रियपणे, ( मणुन्नत्ताए ) भनाज्ञपणे ( मण्णमत्ताए ) ५२मान होत्यापणे, (भिज्जियचाए) तवानी दोन उत्पन्न ४२११वापणे, परिशुभेछ. (उड्ढत्ताए) मा परिणभे छ, (णो अहत्ताए) नीयामा परिणमता नथी. (सुहत्ताए णो दुहत्ताए) सुमपामा परिभे छ
सपनामा नही. (भुज्जो भुज्जो परिणमंति) उपरीत २ ते ५सो पारपा२ परिमन २त २ छ. (भंते !) महन्त ! (असुरकुमाराणं पुवाहारियो. पोगला परिणया) शु भूतभा मसु२भाराना मा२न। विषय३५ मनसi पुसोनुं परिमन 4 यूश्युं डाय छ ? (असुरकुमाराभिलावेण जहा णेरइयाणंजाव नो अचलियं कम्मं निज्जरेंति) ना२४ ७वाना विषयमा मा विषय પ્રમાણે કથન કરવામાં આવ્યું છે તે પ્રમાણે જ “અચલિત કર્મની નિર્જર કરતા નથી ત્યાં સુધીનું કથન અસુરકુમારે વિષે પણ સમજી લેવું.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #269

२४६
भगवतीसूत्रे टीका-अथ चतुर्विंशति दण्ड केषु नैरयिकानन्तरं क्रमागतामसुकुमारवक्तव्यतामाह-'असुरकुमाराणं भंते' इत्यादि । 'असुरकुमाराणं' असुरकुमाराणां 'भंते' हे भदन्त ! 'केवइयं कालं' कियत्कालं 'ठिई' स्थिति: देवलोकावस्थानं 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्ता उत्तरमाह-गोयमा !' हे गौतम ! ' जहन्नेणं' जघन्येन 'दसवाससहस्साई' दर्शवर्षसहस्राणि-दशसहस्रवर्षपरिमिताः 'उकोसेणं' उत्कर्षण 'सातिरेग' सातिरेक किश्चिदधिकं 'सागरोवमं' सागरोपम-किश्चिदधिकैकसागरपरिमिता स्थितिरसुरकुमाराणां प्रज्ञप्तेति। इयं स्थितिर्बलिनामकमसुरकुमार राजमाश्रित्योक्ता। तदाह-"चमरवलिसारमहियं " चमरवलेः सागरमधिकमिति । पुनः पृच्छति-' असुरकुमाराणं भंते ' असुरकुमाराः खलु भदन्त ! ' केवइं कालं' कियन्तं कालमाश्रित्य कियता कालेनेत्यर्थः, ' आणमंति वा' आनन्ति वा 'पाण
टीकार्थ-चौबीस दण्डकमें नैरयिक जीवोंकी वक्तव्यताके बाद असुरकुमारोंकी वक्तव्यता है-सो उसी क्रमके अनुसार असुरकुमारोंकी वक्तव्यता कही जा रही है। इस वक्तव्यतामें सबसे पहले उनकी स्थितिदेवलोकमें स्थान विषयक प्रश्न किया गया है जिसका उत्तर देते हुए भगवान्ने यह कहा कि असुरकुमारोंकी जघन्य स्थिति दशहजार वर्षकी है, और उत्कृष्ट स्थिति एक सागरोपमसे कुछ अधिककी है। यह जो उत्कृष्ट स्थिति असुरकुमारोंकी कही गई है वह बलि नामक असुरकुमारराजकी अपेक्षासे कही गई है। कहा भी है कि "चमरबलिसारमहियं" चमरेन्द्रका आयुष्य सागरोपम है और बलीन्द्रका आयुष्य सागरोपमसे कुछ अधिक है। पुनः गौतमस्वामीने यह प्रश्न किया कि हे भदन्त ! असुरकुमारदेव कितने कालके बाद 'आणमंति वा पाणमंति वा' आभ्यन्तरिक श्वासोच्छ्वास लेते हैं और छोड़ते हैं तथा " ऊससंति वा
टीकार्थ-यावीस ४७४'मा ना२४ वोना १४तव्य पछी असुरशुभारोतुं વક્તવ્ય આવે છે–એ કમ પ્રમાણે જ અસુરકુમારનું વર્ણન કરવામાં આવી રહ્યું છે. આ વક્તવ્યમાં સૌથી પહેલાં દેવલોકમાં તેમની સ્થિતિ-દેવલોકમાં રહે વાને કાળ-વિષે પ્રશ્ન પૂછવામાં આવ્યો છે. તે પ્રશ્નના જવાબમાં ભગવાન મહાવીર સ્વામીએ કહ્યું છે કે અસુરકુમારેની જઘન્ય-ઓછામાં ઓછી-સ્થિતિ દસહજાર વર્ષની છે અને ઉત્કૃષ્ટ વધારેમાં વધારે સ્થિતિ એક સાગરોપમ કરતાં થોડી વધારે છે. અસુરકુમારની આ જે ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ કહી છે તે બલિ નામના असुरशुभ।२२।नी अपेक्षा ४डी छे. ४थु ५५ छ -“ चमरबलिसारमहियं" ચમરેન્દ્રનું આયુષ્ય સાગરોપમનું છે અને બલીન્દ્રનું આયુષ્ય સાગરેપમથી ડું વધારે છે. ત્યાર બાદ ગૌતમ સ્વામીએ પૂછ્યું છે કે-અસુરકુમાર દેવે hen ने मांतरे "आणमंति वा पाणमन्ति वा" मास्यन्तर श्वासोच्छ्वास
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #270

प्रमेयचन्द्रकाटीका श. १ उ.१सू० १७ असुरकुमारादिवक्तव्यतानिरूपणम्" २४७ मंति वा' प्राणन्ति वा, आभ्यन्तरिकश्वासोच्छ्वासं गृह्णन्ति, 'ऊससंति वा उच्छ्चसन्ति वा 'नीससंति वा निःश्वसन्ति वा, बाह्यश्वासोच्छ्वासं गृह्णन्ति ? उत्तरमाह -'गोयमा ! हे गौतम ! 'जहण्णेणं' जघन्येन 'सत्तण्डं थोवाणं' सप्तभिः स्तोकैः, स्तोक लक्षणं यथा
" हटस्स अणवगल्लस्स, निरुवकिट्ठस्स जंतुणो । एगे ऊसासनीसासे, एस पाणुत्ति वुच्चइ ॥ १ ॥ सत्त पाणणि से थोवे, सत्त थोवाणि से लवे ।
लवाणं सत्तहत्तरिए, एस मुहुत्ते वियाहिए ॥२॥ छाया-हृष्टस्य अनवग्लानस्य, निरुपक्लिष्टस्यजन्तोः।।
एकमुच्छ्वासनिःश्वासं, एषः प्राण इत्युच्यते ॥१॥ सप्तप्राणाः स स्तोकः, सप्तस्तोकाः स लवः।
लवानां सप्तसप्तत्या एष मुहूर्तों व्याख्यातः ॥२॥ जघन्यस्थितिकानाश्रित्य जघन्यानप्राणादिमानम् , उत्कृष्टस्थितिकानाश्रित्योनीससंति वा" बाह्यश्वासोच्छ्वास लेते हैं और छोड़ते हैं ? इसके उत्तरमें प्रभुने उन्हें समझाया कि हे गौतम! सात स्तोकोंके बाद वे श्वासोच्छ्वास लेते हैं, यह कथन जघन्य कालकी अपेक्षासे कहा गया है। स्तोकका लक्षण इस प्रकारसे है-हृष्टपुष्ट, वृद्धावस्थासे रहित और किसी भी प्रकारके रोगादि उपद्रवसे रहित ऐसे प्राणीका जो एक श्वास और निःश्वास है, उसकी प्राण संज्ञा है। ऐसे सात प्राणोंका एक स्तोक होता है। सात स्तोकोंका एक लव होता है । ७७ लवोंका एक एक मुहूर्त होताहै। श्वासोच्छ्वासका जो यह जघन्य उत्कृष्ट कालका प्रमाण बतलाया गया है वह जघन्यस्थितिवालोंका जघन्य श्वासोच्छ्वास काल होता है सेछ भने छ। छ ? तथा-"ऊससंती वा नीससंती वा" या यासा२श्वास લે છે અને છેડે છે? તેના જવાબરૂપે ભગવાને તેમને સમજાવ્યું છે કે હેગૌતમ ! તેઓ સાત સ્તકને આંતરે શ્વાચ્છવાસ લે છે. આ કથન જઘન્યઓછામાં ઓછા-કાળની અપેક્ષાએ કર્યું છે. સ્તોકનું લક્ષણ આ પ્રમાણે છેહૃષ્ટપુષ્ટ, વૃદ્ધાવસ્થાથી રહિત, અને કોઈ પણ પ્રકારના રોગાદિ ઉપદ્રવથી રહિત એવા પ્રાણીને જે એક શ્વાસ અને નિઃશ્વાસ થાય છે તેને “પ્રાણ” કહે છે. એવાં સાત પ્રાણોને અક “સ્તક બને છે. સાત સ્તકનો એક લવ થાય છે. ૭૭ (સત્તોતેર) લવનું એક મુહૂર્ત થાય છે. શ્વાસોચ્છવાસનું આ જે જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ કાળ પ્રમાણે બતાવ્યું છે તે જઘન્ય સ્થિતિવાળાઓનું જઘન્યની અપેક્ષાએ બતાવ્યા પ્રમાણે હોય છે અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિવાળાઓનું ઉત્કૃષ્ટની
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #271

२४८
भगवतीसूत्र स्कृष्टानप्राणादिमानं चावगन्तव्यमिति । 'उकोसेणं' उत्कर्षेण 'साइरेगस्स पक्खस्स' सातिरेकेण पक्षण किश्चिदधिकैकपक्षेण आनन्ति वा प्राणन्ति वा उच्छ्वसन्ति वा निःश्वसन्ति वा। पुनः पृच्छति-'असुरकुमाराणं मैते!' असुरकुमाराः खलु भदन्त ! 'आहारट्ठी' आहारर्थिनः ? किमाहाराभिलाषिणः सन्ति । उत्तरमाह'हंता' हन्त ! हन्त इति स्वीकारार्थ 'आहारट्ठी' आहारार्थिनः सन्ति। अथाहारकालं पृच्छति-'असुरकुमाराणं भंते !' असुरकुमाराणां भदन्त ! 'केवइकालस्स' कियत्कालेन 'आहारट्टे' आहारार्थ आहाराभिलाषः 'समुप्पज्जइ' समुत्पद्यते ? उत्तरमाह-'गोयमा!' हे गौतम ! 'असुरकुमारामां 'दुविहे' द्विविधः-'आहारे' आहारः ‘पन्नत्ते' प्रज्ञप्तः, 'तं जहा' तद्यथा-'आभोगनियत्तिए' आभोगनिर्वत्तितः आभोगेन-अभिसन्धिना निर्तितः कृतः, 'आहारयामि' इत्यभिलाषपूर्वकं क्रियमाणः । अनाभोगनिर्वर्तितः='आहारयामि' इतिविशिष्टाभिलाषमन्तरेणापि वर्षाकाले
और उत्कृष्ट स्थितिवालोंका उत्कृष्ट श्वासोच्छ्वास काल होता है-एक अपेक्षा से कहा गया है। असुरकुमार देवोंके श्वासोच्छ्वासका उत्कृष्ट काल एक पक्षसे कुछ अधिक है ऐसा जानना चाहिये। ____ "असुरकुमार आहारार्थी होते हैं ? " पुनः गौतमस्वामी इस प्रश्नको पूछते हैं। प्रभुने इस प्रश्नका उत्तर देते हुए उन्हें समझाया कि हे. गौतम ! असुरकुमार आहारार्थी होते हैं। "हंता" पद स्वीकार करनेके अर्थमें आया है। असुरकुमारदेवोंको कितने कालके बाद आहारकी अभिलाषा होती है ? तो इस प्रश्नका उत्तर यह है कि असुरकुमारदेवोंका आहार दो प्रकारका होता है-एक आभोगनिवर्तित और दूसरा अनाभोगनिवर्तित । "मैं आहार करूँ" इस प्रकारकी अभिलाषासे जो आहार किया जाता है वह आभोगनिवर्तित आहार है। और जो आहार અપેક્ષાએ બતાવ્યા પ્રમાણે હોય છે. અસુરકુમાર દેવના શ્વાસોચ્છવાસને ઉત્કૃષ્ટ કાળ એક પક્ષ (પખવાડિયા)થી છેડે વધારે છે એમ સમજવું.
વળી ગૌતમ સ્વામી આ પ્રમાણે પૂછે છે–અસુરકુમારોને આહારની ઈચ્છા થાય છે ખરી? તે પ્રશ્નનો જવાબ આપતાં ભગવાન સમજાવે છે કે હે ગૌતમ! અસુરકુમારોને આહારની ઈચ્છા થાય છે. “દંતા” પદ સ્વીકારના અર્થમાં વપરાયું છે. અસુરકુમાર દેવને કેટલા સમયે આહારની ઈચ્છા થાય છે? તેના જવાબમાં કહ્યું છે કે અસુરકુમાર દેવને આહાર બે પ્રકાર હોય છે-(૧) આભોગ निवर्तित सने (२) मनालगनिवर्तित. “हु माडा२ ४३” से प्रारनी (२छाપૂર્વક જે આહાર કરાય છે તેને આભેગનિવર્તિત આહાર કહે છે. અને “હું આહાર કરૂં” એ પ્રકારની વિશિષ્ટ અભિલાષા વિના પણ જે આહાર લેવાતે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #272

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. १ उ. १ सू० १७ नैरयिकाहारादिवर्णनम् २४९ प्रचुरतर मूत्रादिनाऽभिव्यज्यमानशीतपुद्गलाद्याहारवज्जायमान आहारः, अस्य विशेषार्थस्तु अत्रैव एकादशसूत्रगतनारकमकरणटीकातोऽवसेयः । 'तत्थणं जे से' तत्र खलु योऽसौ 'अणाभोगनिव्वत्तिए' अनाभोगनिवर्तितः सः 'अणुसमय' अनुसमयं = प्रतिक्षणं निरन्तरातितीव्रक्षुधावेदनीय कर्मोदयात् ओजआहारादि प्रकारेण 'अविरहिए' अविरहितं-विरहवर्जितं निरन्तरमित्यर्थः आहारट्टे'आहारार्थ:आहाराभिलाषः 'समुप्पज्जइ ' समुत्पद्यते । ' तत्थ णं जे से ' तत्र खलु योऽसौ 'आभोगनिव्वत्तिए' आभोगनिर्वर्तितः इच्छापूर्वकं जायमान आहाराभिलाषः 'जहन्नेणं' जघन्येन ' चउत्थभत्तस्स' चतुर्थभक्तेन-एकोपवासव्यवधानेन समुत्पघते, इदं जघन्यस्थितिमाश्रित्योक्तम् । 'उकोसेणं' उत्कर्षेण 'साइरेगस्स वाससहस्सस्स' सातिरेकेण वर्षसहस्रेण-किश्चिदधिकैकसहस्रवर्षपरिमितेन कालेन 'आहा"मैं आहार करूँ" इस प्रकारकी विशिष्ट अभिलाषाके बिना भी होता रहता है, वह अनाभोगनिवर्तित आहार है। यह आहार वर्षाकालमें प्रचुर मूत्रादि द्वारा अभिव्यज्यमान शीतपुद्गलोंके आहारकी तरह होता है। इसका विशेषार्थ इसी शास्त्रके ११ ग्यारहवें सूत्रकी टीकामें नारक प्रकरणमें कहा है। अतः वहांसे समझलेना चाहिये । इन आहारों में जो अनाभोगनिवर्तित आहारकी इच्छा है वह प्रतिक्षण-निरन्तर-अतितीव्र क्षुधावेदनीय कर्मके उदयसे ओज आहारादि प्रकारसे निरन्तर उत्पन्न होती रहती है। अर्थात् उसमें एक समयका भी अन्तर नहीं आता है। तथा-जो आभोगनिवर्तित आहार होता है वह जघन्यसे एक उपवासके व्यवधानसे होता है। एक उपवासके अन्तरसे जो आहार होता है वह जघन्यस्थितिकी अपेक्षासे कहा गया जानना चाहिये। तथा उत्कृष्टसे आभोगनिवर्तित आहार होता है उसका प्रमाण कुछ अधिक एक हजार રહે છે તેને અનાગ નિવર્તિત આહાર કહે છે. તે આહાર વર્ષાઋતુમાં પ્રચુર (મોટા પ્રમાણમાં) અભિવ્યજ્યમાન શીત યુગલોના આહારના જેવો હોય છે. તેને વિસ્તૃત અર્થ આ શાસ્ત્રના ૧૧માં સૂત્રની ટીકામાં-નારક પ્રકરણમાં-કહેલ છે. તે જિજ્ઞાસુઓએ તે ત્યાંથી વાંચી લે. તેમાં જે અનાભોગનિવર્તિત આહાર છે તેની ઇચ્છા નિરંતર થયા કરે છે. અતિતીવ્ર સુધાવેદનીય કર્મના ઉદયથી તેની ઈચ્છા પ્રતિક્ષણ થયા કરે છે. એટલે કે એક ક્ષણનું પણ અંતર તેમાં પડતું નથી. તથા આભેગનિવર્તિત આહાર ઓછામાં ઓછા એક ઉપવાસને આંતરે લેવાય છે. એક ઉપવાસને આંતરે જે આહાર બતાવ્યું છે તે જઘન્ય સ્થિતિની અપેક્ષાએ કહ્યો છે. ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ આભેગનિવર્તિત આહાર એક હજાર વર્ષથી છેડા વધુ સમયને આંતરે લેવાય છે. भ०-३२
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #273

२५०
भगवतीसूत्र रहे' आहारार्थः आहाराभिलाषः 'समुप्पज्जइ' समुत्पद्यते, इदमुत्कृष्टस्थितिमाश्रित्योक्तम् । पुनराहारविषये पृच्छति-'असुरकुमारा णं भंते ! ' असुरकुमाराः खलु हे भदन्त ! ' किं आहारं' कमाहारं 'आहारैति' आहारयन्ति कीदृशमाहारं कुर्वन्तीत्यर्थः, भगवानाह-'गोयमा' हे गौतम ! 'दबओ' द्रव्यतः 'अगंतपएसियाई अनन्तप्रदेशिकानि-अनन्तप्रदेशयुक्तानि द्रव्याणि आहारयन्तीति सम्बन्धः। एवं 'खित्तकाल भाव' क्षेत्रकाल विषये 'पन्नवणागमेणं' प्रज्ञापनागमेन-प्रज्ञापनासूत्रोतालापकेन विज्ञेयम् । 'सेस' शेषम् अवशिष्टम् आहारविषयादन्यत् सर्व 'जहा नेरइयाणं' यथा नैरयिकाणां नैरयिकप्रकरणे यथा प्रतिपादितं तथा विज्ञेयम् , कियत्पर्यन्तमित्याह-'जाव' इत्यादि, 'जाव' यावत् पुद्गलप्रश्नः समायाति तावद् वर्षका है । अर्थात् इतना समय निकल जानेके बाद वह आहार होता है। तात्पर्य कहनेका यह है कि असुरकुमारोंको-जिनकी उत्कृष्ट स्थिति है-उन्हें कुछ अधिक एक हजार वर्ष निकलजाने पर आहारकी अभिलाषा उत्पन्न होती है। __ आहारके ही विषयमें पुनः गौतम स्वामी प्रभुसे प्रश्न करते हैं कि हे भदन्त ! असुरकुमारोंका आहार कैसा होता है ? इसके उत्तरमें प्रभु उनसे कहते हैं कि हे गौतम ! द्रव्यकी अपेक्षा उनका आहार अनन्त प्रदेश युक्त द्रव्योंका होता है-अर्थात्-अनन्त प्रदेश युक्त द्रव्योंका वे आहार करते हैं। इसी तरहसे क्षेत्रकालके विषयमें प्रज्ञापनासूत्रमें जो आलापक कहा गया है उससे जानना चाहिये। तथा आहार विषयसे अवशिष्ट और विषय नारक जीवोंके प्रकरणमें जैसा प्रतिपादित हुआ. है वैसा ही जानना चाहिये। और यह “ यावत्" पाठ पर्यन्त अर्थात् એટલે કે એટલે સમય વ્યતીત થયા પછી તે આહાર લેવાય છે. તેને ભાવાર્થ એ છે કે-ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિવાળા અસુરકુમારને એક હજાર વર્ષથી થડે વધુ સમય વ્યતીત થાય ત્યારે આહાર લેવાની ઈચ્છા થાય છે.
આહારના વિષયમાં વળી ગૌતમ સ્વામી પ્રભુને પ્રશ્ન પૂછે છે-“હે ભદન્ત! અસુરકુમારને આહાર કેવો હોય છે?” તેના જવાબમાં પ્રભુ કહે છે કે હેગૌતમ! દ્રવ્યની અપેક્ષાએ તેમનો આહાર અનંત પ્રદેશયુક્ત દ્રવ્યને હોય છેએટલે કે અનંત પ્રદેશવાળાં દ્રવ્યોને આહાર તેઓ કરે છે. એ જ પ્રમાણે ક્ષેત્ર અને કાળના વિષયમાં પ્રજ્ઞાપના સૂત્રમાં જે કથન કર્યું છે તે પ્રમાણે સમજવું. તથા આહાર સિવાયના વિષયનું કથન નારક જીવાના પ્રકરણમાં પ્રતિપાદિત
र्या प्रभारी सभा. मने ते “यावतू" ५४ सुधी-मेटले हावना प्रश्रो આવે ત્યાં સુધી સમજવું.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #274

प्रमेयचन्द्रिकाठीका श. १ उ. १ सू० १७ नैरयिकाहारादिवर्णनम्
२५१
विज्ञेयम् । अथ पुद्गलविषये पृच्छति - ' तेणं तेसिं पोग्गला' ते खलु तेषां पुद्गलाः आहारतया गृहीतास्ते पुद्गलाः 'कीसत्ताए' कीदृशतया = कीदृशाकारेण 'भुज्जो भुज्जो' भूयो भूयः पौनः पुन्येन वारंवारमिति यावत्, 'परिणमंति' परिणमन्ति = परिणामं प्राप्नुवन्ति ? उत्तरमाह - गोयमा ! ' हे गौतम ! तेषां ते आहारतया गृहीताः पुद्गलाः 'सोइंदियत्ताए ' श्रोत्रेन्द्रियतया ' जाव' यावत् ' फासिंदियत्ताए ' स्पशैन्द्रियतया, यावच्छन्देन ' चक्खिदियत्ताए, घार्गिदियत्ताए, जिम्भिदियत्ताए ' इत्येतेषां संग्रहः, छाया-चक्षुरिन्द्रियतया, घ्राणेन्द्रियतया, जिद्द्वेन्द्रियतया परिणमन्तीत्यग्रेण सम्बन्धः । पुनश्च इन्द्रियतया परिणतास्ते पुद्गलाः ' सुरुवत्ताए ' सुरूपतया - शरीरसौन्दर्यतया ' सुवण्णत्ताए ' सुवर्णतया, गौरादिशोभनवर्णतया, ' इत्ताए ' इष्टतया = मनोहराकृतितया, 'इच्छियत्ताए' ईप्सिततया मनोऽभिलपिततया ' कंतताए ' कान्ततया = कान्तियुक्ततया, 'पियत्ताए 'प्रेमोत्पादकतया ' मणुन्नत्ताए ' मनोज्ञतया = मनोहरतया ' मणामत्ताए ' मन आमतया - दर्शकजनापुलके प्रश्न आने तक समझना चाहिये । गौतम स्वामीने पुनः जब प्रभुसे प्रश्न किया कि हे भदन्त ! आहाररूपसे गृहीत वे पुद्गल किसरूपसे बार २ परिणमते हैं ? तब प्रभुने फरमाया कि हे गौतम! उन असुरकुमारों द्वारा आहाररूपसे गृहीत पुद्गल श्रोत्रेन्द्रियरूपसे यावत् स्पर्शनेन्द्रियरूपसे परिणमते हैं। यहां यावत् शब्दसे “चक्खिदियत्ताए, घाणिदियत्ताए, जिभिदियत्ताए" इनका संग्रह हुआ है । इसका तात्पर्य है कि वे पुद्गल चक्षुरिन्द्रियरूपसे, घ्राणेन्द्रियरूपसे, जिह्वाइन्द्रियरूपसे परिणमते हैं । इन्द्रियरूपसे परिणत हुए ये पुद्गल शारीरिक सौन्दर्यरूपसे, गौरादि शोभन वर्णरूपसे, मनोहर आकृतिरूपसे, मनोभिलषितरूपसे, कान्ति युक्ततारूपसे, प्रेमोत्पादकरूपसे, मनको हरण करनेरूपसे,
(
यह
ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને પૂછે છે કે હે ભદન્ત ! આહારરૂપે ગ્રહણુ કરાયેલાં તે પુદ્ગલો કયા રૂપે વારવાર પરિણમે છે? તેના જવામમાં પ્રભુએ કહ્યું કે હું ગૌતમ ! અસુરકુમાર દ્વારા આહારરૂપે ગ્રહણ કરાયેલ તે પુદ્દગલો શ્રોત્રેન્દ્રિયરૂપે, ચક્ષુરિન્દ્રિયરૂપે, ઘ્રાણેન્દ્રિયરૂપે, જિન્હાઇન્દ્રિયરૂપે અને સ્પર્શીનેન્દ્રિય ३ये परिशुभे छे. भूज सूत्रमा ०४ 'यवत्' (सुधी) यह भूम्युं छे ते द्वारा " चक्खिदियत्ताए, घाणिदियत्ताए, जिब्भिदियत्ताए” होना सभावेश खाना छे. તેનુ તાત્પર્ય એ છે કે તે પુદ્ગલો ચક્ષુઇન્દ્રિય, ઘ્રાણેન્દ્રિય, અને જિહ્વાઇન્દ્રિય રૂપે પરિણમે છે. ઇન્દ્રિયારૂપે પરિણમેલ તે પુદ્ગલો શારીરિક સૌદય રૂપે, ગૌરાદિ સુંદર વણુરૂપે, મનેાહર આકૃતિરૂપે, મનેવાંછિત સૌ રૂપે, કાન્તિચુક્તતારૂપે, પ્રેમાત્પાદકરૂપે, મનને હરણ કરનારરૂપે, દકજનાનાં ચિત્તને પરમા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #275

२५२
-
भगवतीस्त्रे हादकतया, 'भिज्झियत्ताए' भिध्यिततया-भिध्या अत्र पिधानादिवदकारलोपस्तेन अभिध्या-लोभः, सा जाता यस्य तत् अभिध्यितं, तस्य भावः अभिभ्यिता तया, दिदृक्षा-लोभोत्पादकतया, उत्ताए' ऊर्ध्वतया लघुपरिणामतया, किन्तु 'नो अहत्ताए' नाधस्तयान गुरुपरिणामतया, 'सुहत्ताए ' सुखतया सुखरूपेण परन्तु 'नो दुहत्ताए' न दुःखतया-न दुःखरूपेण 'भुज्जो-भुज्जो' भूयो भूय: 'परिणमंति' परिणाम प्राप्नुवन्ति । पुनः पृच्छति-'असुरकुमारा णं भंते' असुरकुमाराणां हे भदन्त ! 'पुवाहारिया' पूर्वाहताः = पूर्वमाहारतया गृहीताः 'पोग्गला' पुद्गलाः 'परिणया' परिणताः परिणाम प्राप्ताः किम् ? उत्तरमाह'असुरकुमाराभिलावेणं' असुरकुमाराभिलापेन= असुरकुमारनामग्रहणेन 'जहानेरइयाणं' यथा नैरयिकाणां वक्तव्यता-तथैवात्रविज्ञेया, कियवधि ? इत्याह'जावचलियं कम्मं निज्जति' यावत् चलितं कर्म निर्जरयन्ति, एतदवधि सर्व नारकपकरणवद् द्वादशसूत्रादारभ्य चतुर्दशसूत्रपर्यन्तं विज्ञेयम् अत्रायमाशयःदर्शकजनोंके चित्तको आल्हादक करनेरूपसे, देखनेकी इच्छाको उत्पन्न करनेख्पसे, लघुपरिणामरूपसे, न कि गुरुपरिणामरूपसे, सुखरूपसे न कि दुःखरूपसे बारंबार परिणमते हैं। गौतमस्वामी पुनः पूछते हैं कि हे भदन्त ! पूर्वकालमें आहाररूपसे गृहीत हुए पुद्गल क्या परिणामको प्राप्त करचुके होते हैं ? प्रभु इस प्रश्नका उत्तर देते हुए उन्हें समझाते हैं कि यह विषय नारकके प्रकरणमें १२वें सूत्रसे लेकर १४वें सूत्रतकके जैसा "चलियं कम्मं निज्जरेंति" यहां तकके पाठसे कहा गया है-वैसा ही वह-विषय यहां पर भी समझना चाहिये। वहां वह विषय नारक जीवोंको लेकर कहा गया है सो नारकके नामके स्थानमें "असुरकुमार" ऐसा नाम लगाकर असुरकुमारोंके पूर्वकालमें गृहीत पुद्गलोंके परिणामके प्रश्नके उत्तरमें लगा लेना चाहिये । “भिज्झियत्ताए" यहां पर पिधान આનંદ આપવારૂપે, જેવાની ઈચ્છા ઉત્પન્ન કરવારૂપે, ગુરુપરિણામરૂપે નહીં પણ લઘુપરિણામરૂપે, દુઃખરૂપે નહીં પણ સુખરૂપે વારંવાર પરિણમે છે.
વળી ગૌતમ સ્વામી પૂછે છે કે હે ભદન્ત! પૂર્વકાળે આહાર રૂપે ગ્રહણ કરાયેલ પુદ્ગલે શું પરિણામને પ્રાપ્ત કરી ચૂક્યાં હોય છે?
આ પ્રશ્નના જવાબમાં પ્રભુ તેમને કહે છે કે આ વિષયનું કથન નારકના ४२मा १२माथी १४मा सुधीना सूत्रामा "चलिय कम्मं निज्जरेंति" सुधान। પાઠમાં બતાવ્યા પ્રમાણે સમજવું. ત્યાં તે વિષય નારક જીવને અનુલક્ષીને કહેવામાં આવેલ છે. તે ત્યાં “નારક જીવને બદલે “અસુરકુમાર પદ મૂકવાથી અસુરકુમારેએ પૂર્વકાળમાં ગ્રહણ કરેલાં પુગલોના પરિણામ વિશેના પ્રશ્નનો
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #276

प्रमेयचन्द्रिका टीका श. १ उ. १ सू० १८ नागकुमारवक्तव्यतानिरूपणम् २५३ असुरकुमारविषये सर्वाण्यपि प्रश्नोत्तराणि नैरयिकवज्ज्ञेयानि, यतः “ ठिईऊसासाहार " इत्यादि गाथा - प्रतिपादितानि चत्वारिंशत्सूत्राणि ४०, "परिणयं चिया " इत्यादि गाथोक्तानि पत्राणि ६, “भेदिय चिया " इत्यादि गृहीतानि अष्टदशसूत्राणि १८, " बंधोदय " इत्यादि गाथा गृहीतानि अष्टौ सूत्राणि ८, तदेवं मिलित्वा द्विसप्तति सूत्राणि नारकप्रकरण कथितानि शेषेषु असुरकुमारादि त्रयोविंशति दण्डकेषु समानानि, अतो नारकवक्तव्यत्वेनैव कथितानि || सू० १७॥ नागकुमार वक्तव्यतानिरूपणम्
46
मूलम् - नागकुमाराणं भंते! केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता ? गोयमा ! जहणणं दसवाससहस्साइं उक्कोसेणं देसूणाई दो शब्दकी तरह अ का लोप हुआ है । अतः जिस प्रकार पिधानमें अपिधान शब्द माना जाता है उसी प्रकार यहाँ पर भी " अभिध्या " शब्द माना गया है । 'अभिध्या' शब्दका अर्थ लोभ है । यह लोभ जिसे हुआ है वह अभिध्यित है। अभिध्यितका भाव ही अभिध्यिता है। देखने की इच्छा के लोभकी जो उत्पादकता है वही अभिध्यिता है।
असुरकुमारोंकी वक्तव्यताको जो नारकोंकी वक्तव्यतावत् कहा गया है उसका आशय इस प्रकार से है कि “ठिई ऊसासाहार" इत्यादि गाथामें कहे गये ४० सूत्र, “परिणय चिया" इस गाथामें कहे गये ६सूत्र, “भेदियचिया" इस गाथा में कहे गये १८सूत्र, और "बंधोदय" इत्यादि गाथामें कहे गये ८ सूत्र ये सब ७२ सूत्र नारकके प्रकरणमें आये हैं । सो ये ७२ सूत्र असुरादि २३ दण्डकों में समान हैं ॥ १७॥
उत्तर भणी ४शे. “भिज्झियत्ताए" सही 'पिधान' शब्हनी प्रेम 'अ' ना सोप થયા છે. તેથી જેમ પિયાન’ માં ‘અપિધાન' શબ્દ માની લેવાય છે તેમ यहीं पशु “अभिध्या” शब्द भानी सेवायो छे. "अभिध्या" भेटले सोल. भे सोल लेने थयो होय छे तेने 'अभिध्यित' हे छे. अलिध्यितना लाव ४ અભિય્યિતા છે. જોવાની ઇચ્છાના લોભની જે ઉત્પાદકતા છે તે જ અભિક્યિતા છે.
અસુરકુમારાના કથનને નારકાના કથન પ્રમાણે કહેવાના આશય એ છે કે “ठिईऊसासाहार” त्यिाहि गाथाओ मां उडेवामां आवेला ४०सूत्र, “परिणयं चिया " आा गाथामां उडेसां ६ सूत्र, “भेदिय चिया" या गाथामा उडेसां १८ सूत्रो मने "बंधोदय" इत्यादि गाथामा उडेसां ८ सूत्रो से रीते हु ७२ सूत्रो નારક જીવાના પ્રકરણમાં આવી ગયાં છે. તે ૭૨ સૂત્રેા અસુરાદિ
૨૩ દડકામાં સમાન છે. સૂ. ૧૭ના
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #277

२५४
भगवतीसूत्रे पलि ओवमाइं। नागकुमाराणं भंते ! केवइकालस्स आणमंति वा४, गोयमा ! जहणणेणं सत्तण्हं थोवाणं उक्कोसेणं मुहत्त पुहुत्तस्स आणमंति वा ४, नागकुमाराणं आहारट्ठी, हंता! आहारट्ठी । नागकुमाराणां भंते ! केवइकालस्स आहारट्टे, समुप्पजइ, गोयमा ! नागकुमाराणं दुविहे आहारे पन्नत्ते, तं जहाआभोगनिव्वत्तिए, अणाभोगनिव्वत्तिए य । तत्थणं जे से अणाभोगनिव्वत्तिए से अणुसमयं अविरहिए आहारट्टे समुप्पजइ, तत्थणं जे से आभोगनिव्वत्तिए से जहणणेणंचउत्थभत्तस्स उकोसेणं दिवस पुहत्तस्स आहारट्टे समुप्पज्जइ, से सं जहा असुरकुमाराणं जाव नो अचलियं कम्मं निज्जरंति, एवं सुवण्ण कुमारा वि जावथणिय कुमाराणंति ॥सू०१८॥
छाया-नागकुमाराणां भदन्त ! कियत्कालं स्थितिः प्रज्ञप्ता, गौतम ! जघन्येन दशवर्षसहस्राणि उत्कृष्टेन देशोने द्वे पल्योपमे नागकुमाराः खलु भदन्त !
नागकुमारवक्तव्यताका निरूपण'नागकुमाराणं भते !' इत्लादि
(भंते) हे भदन्त ! (नागकुमाराणं केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता?) नागकुमारदेवोंकी स्थिति कितने काल तककी कही गई है ? (गोयमा) हे गौतम ! (जहण्णेणं दसवाससहस्साई) जघन्यसे दशहजार वर्षकी
और (उक्कोसेणं) उत्कृष्टसे (देसूणाई दो पलिओचमाइं) कुछ कम दो पल्योपमकी कही गई है। (भंते) हे भदन्त ! (नागकुमारा णं केवइ
નાગકુમારના વક્તવ્યને પ્રારંભ– (भते!) महन्त ! (नागकुमाराण' केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता ?) ना. भार वानी मपस्थिति सा समयनी ४ छ ? (गोयमा !) ॐ गौतम ! (जहाणेणं दसवाससहस्साई) माछामा साछी ४स डा२ वर्षनी मने (उक्कोसेणं) धारमा पधारे (देसूणाई दो पलिओवमाई) मे ५च्या५मथी सहन सोछ। बनी ही छे. (मते !) महन्त ! (नागकुमाराण केवाइकालास आणमंति वा४)
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #278

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श०१३०१ सू० १८ नागकुमारवक्तव्यता निरूपणम्
२५५
कियत्कालेन आनन्ति वा४, गौतम ! जघन्येन सप्तभिः स्तोकैः उत्कृष्टेन मुहूर्त पृथक्त्वेन आनंति वा ४ | नागकुमाराः खलु भदन्त | आहाराथिनः ? हन्तः आहाराथिनः नागकुमाराणां भदन्तः ! कियत्कालेन आहारार्थः समुत्पद्यते, गौतम ! नागकुमाराणां द्विविध आहारः प्रज्ञप्तः, तद्यथा - आभोगनिर्वर्तितः, अनाभोग निर्वर्तितश्च, तत्र योऽसौ अनाभोग निर्वर्तितः सोऽनुसमयमविरहित आहारार्थः समुत्पकालस्स आणमंति वा ४) नागकुमारदेव कितने कालके बाद श्वास लेते हैं और श्वास छोड़ते हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! (जहण्णेणं सत्तण्हं थोवाणं, उक्कोसेणं मुहन्त पुहुत्तस्स आणमंति वा ४) नागकुमारदेव जघन्यसे सात स्तोको के बाद और उत्कृष्टसे पृथक्त्व मुहूर्त्त के बाद श्वास लेते हैं और श्वास छोड़ते हैं । ( नागकुमारा णं आहारट्ठी) हे भदंत ! नागकुमार आहारके अर्थी होते हैं ? (हंता आहारट्ठी) हां वे आहारके अर्थी होते हैं। (भंते ) हे भदंत ! ( नागकुमारा णं केवइ कालस्स आहारट्ठे समुप्पज्जइ ) नागकुमारदेवोंको कितने कालके बाद आहारको अभिलाषा उत्पन्न होती है ? (गोयमा) हे गौतम! (नागकुमारा णं दुविहे आहारे पण्णत्ते) नागकुमारोंका दो प्रकारका आहार कहा गया है। (तं जहा) वह इस प्रकार से है । (आभोगनिव्वत्तिए, अणाभोगनिव्वत्तिए) एक आभोगनिवर्तित और दूसरा अना भोगनिवर्तित। ( तत्थणं जे से अणाभोग निव्वत्तिए से अणुसमयं अविरहिए आहार समुप्पज्जह ) इन में जो अनाभोग निवतित आहार है। उसकी अभिलाषा नागकुमारों को निरंतर अविलम्ब -
નાગકુમારદેવા કેટલા સમયને આંતરે શ્વાસ લે છે અને શ્વાસ છેડે છે? ( गोयमा ! ) हे गौतम! ( जहणणं सत्तण्हं थोत्राणं ) नागकुमारी श्रोछाभां सोछा सात स्तोउने यांतरे भने ( उक्कोसेणं मुहुत्तपुहुत्तस्स आणमंतिवा ४ ) વધારેમાં વધારે પૃથકત્વ મુહૂર્તાને આંતરે શ્વાસ લે છે અને શ્વાસ છેડે છે. ( नागकुमारा णं आहारट्ठी ) डे लहन्त ! नागकुमारीने भाडारनी ४२छा थाय छे भरी ? (हता आहारट्ठी ) डा, तेमने आहारनी इच्छा थाय छे. ( भंते ! ) डे लहन्त ! ( नागकुमाराणं केवइकालस्स आहारट्ठे समुत्पज्जइ ? ) नागभारीने डेंटला समयने यांतरे आहारनी इच्छा थाय छे ? ( गोयमा ! ) हे गौतम ! ( नागकुमाराणं दुविहे आहारे पणते ) नागकुमारीना आहार मे अारना उद्या छे ( तं जहा ) ते प्रहारो या प्रमाणे छे - ( आभोगनिञ्चत्तिए, अणाभोगनिव्वतिए ) (१) आलोगनिवर्तित मने ( २ ) अनालोगनिवर्तित. ( तत्थणं जे से अणाभगति से अणुममयं अविरहिए आहारट्ठे समुपज्जइ ) तेमान के मनाભાગનિવર્તિત આહાર છે તેની ઇચ્છા નાગકુમારને પ્રતિક્ષણે નિરંતર થયા જ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #279

२५६
भगवतीस्ने घते, तत्र-योऽसौ आभोगनिर्वर्तितः सजघन्येन चतुर्थभक्तेन उत्कृष्टेन दिवसपृथक्स्वेनाहारार्थः समुत्पद्यते, शेषं यथा असुरकुमाराणाम् , यावत् नो अचलितं कर्म निर्जरयंति एवं सुवर्णकुमाराणामपि यावत् स्तनितकुमाराणामिति ॥सू०१८॥
टीका-नागकुमारवक्तव्यतामाह-' नागकुमाराणं भंते' इत्यादि।'नागकुमाराणं भंते' नागकुमाराणां भदन्त ! 'केवइयं कालं' कियन्तं कालं 'ठिई' स्थितिः ‘पन्नत्ता' प्रज्ञप्ता ? । उत्तरमाह-'गोयमा' हे गौतम ! नागकुमाराणां स्थितिः 'जहन्नेणं' जघन्येन 'दसवाससहस्साई' दशवर्षसहस्राणि 'उक्कोसेणं' रूपसे उत्पन्न होती रहती है । (तत्थणं जे से आभोगनिव्वत्तिए से जहण्णेणं चउत्थभत्तस्स, उक्कोसेणं दिवसपुहत्तस्त) तथा जो आभोगनिवर्तित आहार है उसकी अभिलाषा जघन्यसे एक दिवसके बाद और उत्कृष्टसे दिवसपृथक्त्वके बाद होती है। (सेसं जहा असुरकुमाराणं जाव नो अर्यालय कम्मं निज्जरंति, एवं सुवण्णकुमाराणं वि जाव थणियकुमारा.
ति) बाकीका समस्त विषय असुरकुमारोंकी तरह “यावत् नो अचलियं कम्मं निज्जरंति" यावत् अचलित कर्मकी निर्जरा नहीं करते हैं।" यहां तकके पाठके समान जानना चाहिये । इसी तरहसे सुवर्णकुमारोंके विषयमें भी स्थिति आदिकी समानता जाननी चाहिये । यह समानता यावत् स्तनितकुमारों तक जाननी चाहिये ।
टीकार्थ-यहां पर जो 'नागकुमारोंकी कितनी स्थिति कही गई है ? इस प्रश्नका उत्तर दिया गया है उस विषयमें ऐसा जानना चाहिये कि जो उत्कृष्टस्थिति कुछ कम दो पल्योपमकी कही गई है वह उत्तर
रे छ. ( तत्थ णं जे से आभोगनिव्वत्तिए से जहण्णेणं च उत्थभतस्स, उक्कोसेणं दिवस पुहत्तस्स ) तथा २ मालगनिवर्तित माडा२ छ तेनी छ। माछामा ઓછા એક દિવસને આંતરે અને વધારેમાં વધારે દિવસ પૃથકત્વને આંતરે થાય छ. (सेसं जहा असुरकुमाराणं जाव नो अचलिय कम्म निज्जरंति, एवं सुवण्णकुमा राणं वि जाव थणियकुमाराणंति ) मालीनी मा विषय असुरुमारानी सभ "यावत नो अचलियं कम्म निज्जरंति"-"-मयसित भनी नि२४२ता नथी" ત્યાં સુધીના પાઠ પ્રમાણે જ સમજે. એજ પ્રમાણે સુવર્ણ કુમારોના વિષયમાં પણ સ્થિતિ આદિની સમાનતા જાણવી. આ સમાનતા સ્વનિતકુમાર સુધીના વિષયમાં સમજવાની છે.
ટીકાઈ_આ સૂત્રમાં “નાગકુમારની સ્થિતિ કેટલી કહી છે?” આ પ્રશ્નના જવાબમાં વધારેમાં વધારે સ્થિતિ બે પલ્યોપમથી થોડી ઓછી કહે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #280

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. १. उ० १ सू० १८ नागकुमारवक्तव्यतानिरूपणम् २५७ उत्कर्षेण 'देसूणाई दो पलिओवमाई' देशोने द्वे पल्योपमे स्थितिः प्रज्ञप्ता । इयमुस्कृष्ट स्थितिरुत्तरश्रेणिमाश्रित्यावसेया, तदुक्तम्
"दाहिण दिवड पलियं, दो देमणुत्तरिलाणं"
छाया-दाक्षिणात्थ द्वयर्धपल्यम् , द्वे देशोने उत्तरीयाणाम् । अयमाशयःदाक्षिणात्यानां द्वयर्ध-सार्धेकं पल्यं-पल्योपमंस्थितिरस्ति । उत्तरीयाणां उत्तरदिग्भवानां देशोनं पल्योपमद्वयमिति । पुनः पृच्छति-'नागकुमारा णं भंते ' नागकुमाराः खलु हे भदन्त ! 'केवइकालप्स' कियत्कालेन 'आणमंति वा' आनन्ति वा, एवं प्राणन्ति वा उच्छ्वसन्ति वा निःश्वसन्ति वा ? उत्तरमाह'गोयमा' हे गौतम ! 'जहण्णेणं' जघन्येन 'सत्तण्हं थोवाणं' सप्तभिः स्तोकैः स्तोकसप्तकपरिमितकालेन, 'उक्कोसेणं' उत्कर्षेण 'मुहूत्तपुहुत्तस्स' मुहूर्तपृथक्त्वेन द्विप्रभृतिरानवभ्यः संख्याविशेषः पृथक्त्वमुच्यते, 'आणमंति वा' आनन्ति वा ४। पुनः पृच्छति-'नागकुमारा णं भंते !' नागकुमाराः खलु हे भदन्त ! 'आहारट्ठी' आहारार्थिनः किमाहाराभिलापिणः सन्ति? इति प्रश्नः । उत्तरमाह 'हंता आहारट्ठी' हन्त आहारार्थिनः। पुनः पृच्छति-'नागकुमाराणं भंते !' नागकुमाराणां हे भदन्त ! 'केवइकालस्स' कियत्कालेन 'आहारट्टे' आहारार्थः आहाराभिलाषः 'समुप्पज्जइ' समुत्पद्यते ? उत्तरयति भगवान् ‘गोयमा' हे गौतम ! 'नागकुमाराणं' नागकुमाराणां 'दुविहे आहारे' द्विविधः द्विप्रकारकः आहारः प्रज्ञप्त, 'तं जहा' श्रेणीकी ओर रहे हुए नागकुमारोंकी अपेक्षासे कही गई है। कहा भी है-" दाहिणदिवडपलियं दो देसूणुत्तरिल्लाणं" दक्षिणदिशामें रहे हुए नागकुमारोंकी स्थिति डेढपल्योपमकी है और उत्तरदिशा तरफ रहे हुए नागकुमारोंकी स्थिति कुछ कम दो पल्योपमकी है। - गौतमस्वामीने और भी जो श्वासोच्छ्वासादिके विषयमें प्रश्न किये हैं और प्रभुने जो उनका उत्तर दिया है वह सब सूत्रार्थके समय स्पष्ट ही किया जा चुका है। अतः इस विषयमें और विशेष कोई वक्तव्य વામાં આવી છે. તે ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ઉત્તર શ્રેણી તરફ રહેલા નાગકુમારની मपेक्षा अवाम मावी छ. ४थु ५५ छ-दाहिण दिवट्ठ पलियं दो देसूणुत. रिल्लाणं " दृक्षिण हिम २डसा नागभारानी स्थिति हौढ पक्ष्योपभनी छ અને ઉત્તર દિશામાં રહેલા નાગકુમારની સ્થિતિ બે પલ્યોપમથી છેડી ઓછી છે.
ગૌતમ સ્વામીએ શ્વાસે શ્વાસ આદિના વિષયમાં બીજા જે પ્રશ્નો પૂછ્યા છે અને તે પ્રશ્નોના જે જવાબ મહાવીર પ્રભુએ આપ્યા છે તે બધાનું સ્પષ્ટી કરણ સૂત્રાર્થ કરતી વખતે થઈ ગયું છે. તેથી તે બાબતમાં બીજું કંઈ પણ म०-३३
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #281

२५८
भगवतीसूत्रे
तद्यथा-'आभोगनिबत्तिए' आभोगनिवर्तितः-इच्छापूर्वकं क्रियमाणः, 'अणाभोगनिव्वत्तिए य' अनाभोगनिर्वर्तितश्च, इच्छामन्तरेणापि क्रियमाणः, प्रावृट्काले प्रचुरतर मूत्रादिनाऽभिव्यज्यमानशीतपुद्गलाद्याहार वद् यः सः। 'तत्थ णं जे से' तत्र खलु योऽसौ 'अणाभोगनिव्वत्तिए' अनाभोगनिर्वर्तितः 'से' सः 'अणुसमयं' अनुसमय प्रतिसमयम् 'अविरहिए' अविरहितं निरन्तरम् 'आहारट्टे' आहारार्थः= आहाराभिलाषः 'समुप्पज्जइ' समुत्पद्यते। 'तत्थणं जे से' तत्र खलु योऽसौ 'आभोगनिव्वत्तिए' आभोगनिवर्तितः 'से' सः 'जहण्णेणं' जघन्येन 'चउत्थभत्तस्स' चतुर्थभक्तेन 'उकोसेणं' उत्कर्षेण 'दिवस पुहुत्तस्स' दिवस पृथक्त्वेन 'आहार।' आहारार्थः 'समुप्पज्जई समुत्पद्यते । 'सेसं शेषम् अवशिष्टं सर्व 'जहा असुरकुमाराणं' यथा असुरकुमारागाम्, असुरकुमारप्रकरणे यथा प्रतिपादितं तथा विज्ञेयमिति । कियत्पर्यन्तमित्याह-'जाव' इत्यादि, 'जाव' यावत् 'नो अचलियं कम्म निज्जरेंति' नो अचलितं कर्म निर्जरयन्तीति पर्यन्तम् । 'एवं' अनेन प्रकारेण 'मुवनकुमाराणंपि' सुपर्णकुमाराणामपि प्रकरणं वाच्यम् । 'जाव' यावत्-यावच्छ
देन-विद्युत्कुमाराः, अग्निकुमाराः, द्वीपकुमाराः, उदधिकुमाराः, दिशाकुमारा:, वायुकुमारा गृह्यन्ते, एषां सर्वेषां तथा 'थणियकुमाराणंति' स्तनितकुमाराणां च वक्तव्यता असुरकुमारवद् विज्ञेयेति ॥ मू०१८॥
॥ इति नागकुमारवक्तव्यता निरूपणम् ॥ नहीं है। भवनवासी देवोंके ये दश भेद हैं-असुरकुमार, नागकुमार, सुवर्णकुमार, विद्युत्कुमार, अग्निकुमार, द्वीपकुमार, उदधिकुमार, दिशाकुमार, वायुकुमार और स्तनितकुमार । असुरकुमार और नागकुमारोंकी स्थिति आदिका वर्णन तो मूत्रकारने यहां किया ही है। अवशिष्ट सुवर्णकुमारादिकोंकी स्थिति आदिका वर्णन उन्होंने "जाव थणियकुमाराणं” इस पाठसे सूचित कर दिया है। तात्पर्य-कहनेका यह है कि विद्युत्कुमार आदिके विषयकी वक्तव्यता असुरकुमारकी तरह ही जाननी चाहिये ॥सू. १८॥ કહેવાનું નથી. ભવનવાસી દેવાના આ પ્રમાણે દસ ભેદ છે. અસુરકુમાર, નાગકમાર. સવર્ણકમાર, વિકુમાર, અગ્નિકુમાર, દ્વીપકુમાર, ઉદધિકુમાર, દિશાકુમાર, વાયુકુમાર અને સ્વનિતકુમાર અસુરકુમાર અને નાગકુમારેની સ્થિતિ આદિનું વર્ણન સૂત્રકારે અહીં કર્યું છે. સુવર્ણકુમાર આદિ બાકીના દેવોની સ્થિતિ मानि वर्णन तेभाणे " जाव थणियकुमाराणं " २ ५४ द्वारा सूथित ज्यु છે. તેનું તાત્પર્ય એ છે કે વિદ્યુત કુમાર આદિના વિષયનું વકતવ્ય અસુરકુમારના वतव्य प्रमाणे ४ सभा ॥ सू. १८ ॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #282

प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १ उ० सू० १९ पृथिवीकायिकादिनिरूपणम् २५९
अथपृथिवीकायिकादिनिरूपणम्:मूलम्-पुढवीकाइयाणं भंते ! केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता, गोयमा ! जहण्णणं अंतोमुहत्तं उकोसेणं बावीसं वास सहस्साई पुढवीकाइयाणं भंते केवइकालस्त आणमंति वा पाणमंति वा, गोयमा ! वेमायाए आणमंति वा । पुढवीकाइयाणं भंते ! आ. हारट्ठी, हंता आहारट्ठी । पुढवीकाइयाणं भंते ! केवइकालस्स आहारट्टे समुपजइ, गोयमा ! अणुसमयं अविरहिए आहारट्ठे समुप्पजइ । पुढवीकाइया णं भंते ! किं आहारं आहारेंति, गोयमा ! दव्वओ जहा नेरइयाणं जाव निव्वाघाएणं छदिसिं वाघायं पडुच्चसियतिदिसिं सिय चउदिसिं सिय पंचदिसिं, वन्नओ कालनीलपीतलोहिय सुकिल्लाइं, गंधओ सुब्भिगंधाइयं रसओ तित्ताइयं१, फासओ कक्खडाइयं, सेसंतहेव । णाणत्तंकइभागं आहारांति कइभागं फासाइंति, गोयमा ! असंखिज्जभागं आहारैति । अणंतभागं फासाइंति जाव तेसिं पोग्गला कीसत्ताए भुजो भुजो परिणमंति, गोयमा! फासिदिय वेमायत्ताए भुजो भुजो परिणमंति सेसं जहा नेरइया णं जाव नो अचलियं कम्मं निजरेंति एवं जाव वणस्सइ काइयाणं णवरं ठिई वण्णेयव्वा जा जस्स, उस्सासो वेमायाए ॥ सू०१९॥ छाया-पृथिवीकायिकानां भदन्त ! कियन्तं कालं स्थितिः प्रज्ञप्ता ?। गौतम !
पृथिवीकायिकादि जीवों का निरूपण'पुढवीकाइयाणं भंते !' इत्यादि ।
(भंते) हे भदन्त ! (पुढवीकाइयाणं केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता ?) पृथिवीकायिक जीवोंकी स्थिति कितने कालकी कही गई है ? (गोयमा)
पृथिवी कायिका दिनिरूपण"पुढवी काइयाणं भते” इत्यादि(भते ! ) 3 महन्त ! ( पुढवी काइयणं केवइयं कालं ठिई पणत्ता ?) पृथिवी अयि ७वानी स्थिति मा जनी ४डी छ ? (गोयमा !) हे गौतम!
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #283

२६०
भगवतीसूत्रे जघन्येन अन्तर्मुहूर्तम् , उत्कर्षेण द्वाविंशतिवर्षसहस्राणि। पृथिवीकायिकाः खलु भदन्त ! कियत्कालेन, आनन्ति वा प्राणन्ति वा ४, गौतम ! विमात्रया आनन्ति वा माणन्ति वा ४ । पृथिवीकायिका भदन्त ! आहारार्थिनः हंता आहारार्थिनः । पृथिवीकायिकानां खलु भदन्त ! कियत्कालेन आहारार्थः समुत्पद्यते ? गौतम ! अनुसमयम् अविरहितम् आहारार्थः समुत्पद्यते । पृथिवीकायिकाः खलु भदन्त ! हे गौतम ! (जहण्णेणं) जघन्यसे (अंतोमुहत्त) अन्तर्मुहूर्तकी और (उकोसेणं) उत्कृष्टसे (बावीसं वाससहस्साई) २२ हजार वर्षकी पृथ्वीकायिक जीवोंकी स्थिति कही गई है। (भंते) हे भदन्त ! (पुढवीकाइयाणं केवइकालस्स आणमंति वा पाणमंति वा) पृथिवीकायिक जीव कितने कालके बाद श्वासोच्छ्वास लेते हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! (वेमायाए आणमंतिवा) पृथिवीकायिक जीवोंकी श्वासोच्छ्वास क्रियाका कोई समय निश्चित नहीं है क्योंकि वह विषमकालवाली होती है । (पुढवीकाईया आहारट्ठी) पृथिवीकायिक जीव आहारार्थी होते हैं क्या ? (हंता आहारट्ठी) हां आहारार्थी होते हैं ? (पुढवीकाइया णं भंते! केवइकालस्स आहारट्टे समुप्पज्जइ ?) हे भदन्त ! पृथिवीकायिक जीवोंको कितने कालमें आहारकी अभिलाषा उत्पन्न होती है ? (गोयमा अणुसमयं अविरहिए आहारडे समुप्पज्जइ) हे गौतम! उनको निरन्तर अविलम्बरूपसे आहारकी अभिलाषा उत्पन्न होती रहती है। (पुढवीकाइयाणं भंते ! किं आहारं (जहण्णेण) माछामा माछी (अंतो मुहुत्तं ) मतभुत नी मने ( उक्कोसेणं ) धारेभा पधारे (बावीसवास सहस्साई) वीस १२ वर्षनी पृथ्वीयि व:नी स्थिति ४डी छ. ( भते ! ) महन्त ! ( पुढवी काइयाण केवइकालस्स आणमंति वा पाणमति वा ?) पृथ्वी थियो । समयने मांतरे श्वासा२७वास से छ भने छ। छ ? ( गोयमा ) 3 गौतम ! (वेमायाए आणम तिवा) પૃથ્વીકાયિક જીની શ્વાસોચ્છવાસની ક્રિયાને કેઈ નિશ્ચિત સમય નથી, કારણ
ते विषम पाणी डाय छे. (पुढवीकाईया आहारट्ठी ? ) 3 महन्त ! पृथ्वीय याने माडा२नी २छ। थाय छ परी ? (हंता आहारट्री) , तभने माडा२नी ४२७। थाय छे. ( पुढवीकाईयाण भते! केवइकालस्स आहार? समुप्पज्जइ ?) 3 महन्त ! पृथ्वीजयि वोने टसा णे माडा२ देवानी ४२छा उत्पन्न थाय छ ? ( गायमा । अणुसमयं अविरहिए आहारट्टे समुप्पाजइ) હે ગૌતમ! તેમને નિરન્તર, અવિલમ્બ રૂપે આહારની ઈચ્છા થયા કરે છે. (पुढवीकाइयाण भते ! किं आहारं आहारे ति ? ) 3 महन्त : पृथ्वी यि यो
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #284

प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१३० १ सू० १९ पृथिवीकायिकादिनिरूपणम् २१
माहारमाहरन्ति, गौतम द्रव्यतो यथा नैरयिकाणाम् यावत् निर्व्याघातेन षड्दिशम् , व्याघातं प्रतीत्य स्यात् त्रिदिशम् , स्यात् चतुर्दिशं स्यात् पंचदिशम् । वर्णतः काल नील पीत लोहित शुक्लानि, गन्धतः सुरभिगन्धादिकम् , रसतः तिक्तादिकम् , स्पर्शतः कर्कशादिकम् , शेषं तथैव, नानात्वम्-कतिभागमाहारयन्ति आहारेंति ?) हे भदन्त ! पृथिवीकायिक किसका आहार करते हैं ? (गोयमा ) हे गौतम! (दव्वओ जहा नेरइयाणं) पृथिवीकायिकजीव द्रव्यकी अपेक्षासे नारकजीवोंकी तरह अनन्त प्रदेशवाले द्रव्योंका आहार करते हैं (जाव निव्वाघाएणं छदिसिं) यावत् वे व्याघात सहित न होंतो छहों दिशाओंसे आहार लेते हैं । (वाघायं पडुच्च) और व्याघात सहित हों तो (सिय तिदिसिं) कदाचित् तीन दिशाओंसे (सिय चउद्दिसिं) कदाचित् चार दिशाओंसे (सिय पंचदिसिं) कदाचित् पांच दिशाओंसे आहार लेते हैं (वन्नओ काल-नील-पीत-लोहिय-सुकिल्लाई) वर्णकी अपेक्षा-काले, नीले, पीले, लाल तथा हल्दी जैसे रंगवाले और शुक्ल रंगवाले द्रव्योंका आहार लेते हैं। (गंधओ) गंधकी अपेक्षा (सुन्भि गंधाइयं) सुगंधित, दुर्गंधित द्रव्योंका आहार लेते हैं। (रसओ) रसकी अपेक्षा (तित्ताइयं ३) तिक्तादि रसवाले द्रव्योंका आहार लेते हैं। (फासओकक्खडाई ८) सर्शकी अपेक्षा कर्कश आदि स्पोंसे युक्त द्रव्यका आहार लेते हैं। (सेसं तहेव) कहने से जो विषय अवशिष्ट रहा है वह नारक जीवोंके आहार संबंधी कथनकी तरह जानना चाहिये। शेन! मा.२ ४२ छ ? (गोयमा। ) ॐ गौतम ! (दृव्वओ जहा नेरइयाणं) पृथ्वी કાયિક છે દ્રવ્યની અપેક્ષાએ નારક જીવોની જેમ અનંત પ્રદેશવાળાં દ્રવ્યોને मा२ ४२ छ. (जाव निव्वाघाएण छदिसिं) ने तेसो व्याघातयुत न डाय तो छ हिशामेथी माडा२ से छ, (वाघायं पडुच्च) मने व्याधात सडित जाय तो (सिय तिदिसिं) ४ पा२ १ हिशामेथी (सिय चउदिसि ) अ पा२ या२ हिशामेथी, (सिय पंच दिसिं ) भने ६ पार पांय हिशमेथी मा२ से छ. ( वन्नओ काल-नील-पीत लोहिय-सुकिल्लाई ) पनी अपेक्षा કાળા, નીલા, પીળા, લાલ, હળદર જેવા રંગવાળાં અને સફેદ રંગવાળાં દ્રવ્યને भाडा२ छे. (गंधओ) गधनी २५पेक्षा ( सुब्भि गंधाइयं) सुचित मने गधित द्रव्योन। माडार से छ. (रसओ) २सनी अपक्षासे (तित्ताइयं) तिsila २सवाजा द्रव्योन। माडा२ से छ. (फासओ) २५शनी मपेक्षा (कक्खडाई) ४ मा २५शवाज द्रव्योन। सा.२ से छे. (सेसं तहेव) २॥ सिवायन જે કથન બાકી રહેતું હોય તે નારક જીવોના આહાર વિષેના કથન પ્રમાણે જ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #285

२६२
भगवतीसूत्रे कतिभागं स्पर्शयन्ति, गौतम ! असंख्येयभागमाहरन्ति, अनन्तभागं स्पृशन्ति यावत्-तेषां पुद्गलाः कीदृशतया भूयो भूयः परिणमंति, गौतम ! स्पर्शेन्द्रिय विमात्रतया भूयोभूयः परिणमन्ति शेषं यथा नैरयिकाणाम् यावन्नो अचलितं कर्म परन्तु नारक जीवोंकी अपेक्षा आहार के विषयमें जो इनके आहारमें (णाणत्त) भेद है वह इस प्रकारसे है—(कहभागं आहारेति, कहभाग फासाइंति) हे भदंत ! पृथिवीकायिक जीव कितने भागका आहार करते हैं और कितने भागका स्पर्श करते हैं ? (गोयमा! असंखिज्जभागं आहारेंति अणंतभागं फासाइंति जाव ) हे गौतम ! पृथिवीकायिकजीव असंख्यातभागका आहार करते हैं और अनंतवें भागका स्पर्श करते हैं यावत्-(तेसि पोग्गलाकीसत्ताए भुज्जो २ परिणमंति?) उनके द्वारा आहारके विषयभूत बने हुए पुद्गल किस आकारसे बार २ परिणमते हैं ? (गोयमा) हे गौतम! (फासिदिय वेमायत्ताए भुज्जो २ परिणमंति) वे पुद्गल स्पर्शन इन्द्रियकी विविधतामें बार २ परिणमते रहते हैं। (सेसं जहा नेरइयाणं, जाव नो अचलियं कम्मं निज्जरेंति, एवं जाव वणस्सइ काइयाणं, नवरं ठिई वण्णेयव्वा जाजस्स, उस्सासो वेमायाए) बाकी सब नरकोंकी तरह जानना चाहिये। कहांतक ? यावत् अचलित कर्मकी निर्जरा वे नहीं करते हैं यहां तक, इस तरह अप्कायिक, तेजाकायिक, वायुकायिक और वनस्पतिकायिक तक जानना चाहिये। विशेषता यह समन. ५५५ ना२४ ७वाना माहा२ ४२त तमना माहाभा २ (णाणत्तं ) मेह छ ते मा प्रमाणे छे. (कइ भागं आहारेति, कइ भागं फासाइंति ?) હે ભદન્ત ! પૃથિવીકાયિક જીવો કેટલા ભાગનો આહાર કરે છે અને કેટલા मागन। २५श ४२ छ ? ( गोयमा । असं खिज्जभाग आहारेति अणंत भाग फासाइंति जाव) गौतम ! पृथ्वीयि वो मस-यात भागन। माहार रेछ भने सनतम भागने। २५श ४२ छ. (तेसिं पागला कोसत्ताए भुज्जो २ परिणमंनि ? ) 3 महन्त ! तेमना द्वारा मा२ना विषयभूत मनेसा पास च्या मारे पार पा२ पशिशुभे छ ? ( गोयमा ।) ॐ गौतम ! (फासिंदिय घेमायताए भुज्जो २ परिणमति ) ते पुस २५शन धन्द्रियनी विविधतामा पार पा२ परिशुभता २९ छे. ( सेसं जहा नेरइयाण, जाव नो अचलिय कम्म निज्जरे ति, एवं जाव वणसइकाइयाण, नवरं ठिई वण्णेयव्या जाजस्स उस्सासो वेमायाए ) जीन पधु नानी सभा समनयां सुधी ? “ते। અચલિત કર્મની નિર્જરા કરતા નથી” ત્યાં સુધી. એ જ પ્રમાણે અકાયિક, તેજ કાયિક, વાયુકાયિક અને વનસ્પતિ કાયિક સુધીના વિષયમાં સમજવું. તેમાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #286

प्रमेयचन्द्रिका टीका श. १ उ.१ सू० १९ पृथिवीकायिकादिनिरूपणम् २६३ निर्जरयन्ति, एवं यावत् वनस्पतिकायानाम् नवरम् स्थितिवर्णयितव्या यायस्य, उच्छ्वासो विमात्रया ॥ म्० १९ ॥
टीका-भवनपतीनां स्थित्यादिकं निरूप्य तदनुदण्डकक्रमेण पृथिवीकायिकादीनां स्थित्यादिकं निरूपयितुमाह-'पुढवीकाइयाणं' इत्यादि । 'पुढवीकाइयाणं भंते' पृथिवीकायिकानां भदन्त ! 'केवइयं कालं ठिई पणत्ता ?' कियन्तं कालं स्थितिः प्रज्ञप्ता ? भगवानाह-'गोयगा!' हे गौतम ! 'जहण्णेणं' जघन्येन 'अंतोमुहुत्तं' अन्तर्मुहूर्तम्-अन्तर्मुहूर्तपरिमिता स्थितिः प्रज्ञप्ता । अष्टचत्वारिंशत्पल परिमितः कालो मुहूर्त उच्यते तत्र यदि एकसमयादेन्यूनता भवेत्तावत्परिमितः कालः अन्तर्मुहूर्त उच्यते । 'उकोसेणं' उत्कर्षेण 'बावीसंवाससहस्साई' द्वाविंशतिवर्षसहस्राणि द्वाविंशतिसहस्रवर्षाणि स्थितिः प्रज्ञप्ता । इदं खरपृथिवीमाश्रित्यावहै कि जिसकी जो स्थिति हो वह कहनी चाहिये। उच्छ्वासकालका प्रमाण इनका " इतना है " यह छद्मस्थाोंसे नहीं जाना जा सकता है इसलिये इसे विविध प्रकारका कहा गया है।
टीकार्थ-भवनपतियोंकी स्थिति आदिका निरूपण करके उसके बाद दण्डकक्रमसे पृथिवीकायादिकोंकी स्थिति आदिका निरूपण करने के लिये सूत्रकारने " पुढवीकाइयाणं" इत्यादि सूत्र कहा है। इसमें उन्होंने पृथिवीकायादिककी स्थिति आदिका प्रश्नोत्तर पूर्वक कथन किया है। गौतमस्वामीने जब भगवान्से उनकी आयुविषयक प्रश्न किया तब भगवान्ने उनसे कहा कि हे गौतम! पृथिवीकायिक जीवोंकी आयु जघन्यसे अन्तरमुहूर्तकी है और उत्कृष्ट से बाईस २२ हजार वर्षकी है। अथवा अहोरात्र साठ घड़ीका होता है, उसके तीसवें हिस्से (भाग)को मुहूर्त कहते हैं । अर्थात् दो घड़ीको मुहर्त कहते हैं। एक घडीके साठ વિશેષતા એટલી જ છે કે જેની જે સ્થિતિ હોય તે કહેવી જોઈએ. તેમના ઉચ્છવાસ કાળનું પ્રમાણ કેટલું છે તે જાણી શકાય તેમ નથી. તેથી તેને વિવિધ પ્રકારનું કહેવામાં આવેલ છે.
ટીકાW—ભવનપતિની સ્થિતિ આદિનું નિરૂપણ કરીને હવે સૂત્રકાર ४भन्मनुसार पृथिवीयि मा वानी स्थिति माहिनु “पुढवी काइयाणं " ઈત્યાદિ સૂત્રો દ્વારા નિરૂપણ કરે છે. તેમાં તેમણે પૃથ્વીકાય આદિની સ્થિતિ વગેરેનું પ્રનત્તર દ્વારા વર્ણન કર્યું છે. ગૌતમ સ્વામીએ જ્યારે તેમના આયુષ્યકાળ બાબત પ્રશ્રન પૂછો ત્યારે ભગવાને તેમને જવાબ આપે કે હે ગૌતમ! પૃથ્વીકાયિક જીવોનું આયુષ્ય ઓછામાં ઓછું અન્તમુહુર્તનું અને વધારેમાં વધારે બાવીસ હજાર વર્ષનું હોય છે. ૪૮ પળ જેટલા કાળને એક
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #287

२६४
भगवतीको
-
गन्तव्यम् । तथोक्तम्
"सण्हा? य सुद्ध१२ वालु य १४, मणोसिला१६ सकरा१८ य खर पुढवी२२॥ एगं बारस चोदस सोलस अट्ठार बावोसा" ॥ इति ॥ छाया-श्लक्ष्णा च शुद्धा वालुका मनः शिला शर्करा च खरपृथिवी।
एकं द्वादश चतुर्दश षोडश अष्टादश द्वाविंशतिः ॥ ॥ इति । पुनः पृच्छति-'पुढवीकाइयाणं भंते ' पृथिवीकायिकाः खलु भदन्त ! 'केवा. कालम्स' कियत्कालेन 'आणमंति वा आनन्ति वा 'पागमति वा' प्राणन्ति वा ? ६० पल होनेसे यह (मुहूर्त। एकसौबीस (१२०) पलका होता है। शास्त्रोत स्तोक लव आदिके मापसे सतहत्तर (७७) लवका एक मुहूर्त होता है यह मुहूर्त वर्तमानकालीन घटीयन्त्र ( घड़ियाल )के मापसे अड़तालीस ४८ मिनिट परिमित काल एक मुहूर्त कहलाता है। उसमें यदि एक समय आदि की न्यूनता हो तो वह कालमुहूर्त के भीतर होने के कारण एक अन्तर्मुहूर्त कहा जाता है। बाईसहजार वर्षकी जो उत्कृष्ट स्थिति पृथिवीकायिक जीवोंको कही गई है। वह खरपृथिवीकी अपेक्षासे कही गई है।
कहा भी है"सहाय सुद्ध १२ वालय १४, मणोसिला १६ सकरा १८ य खर पुढवी२२॥ एगं यारस चोद्दस सोलस अट्ठार बावीसा" ॥ इति ।
लक्ष्ग-सूक्ष्म-पतली, शुद्ध-काममें नहीं लाई गई मिट्टी, बालुका, मनःशिला, शर्करा, और खरपृथिवी, इन छह पृथिवियोंकी स्थिति क्रमशः एक हजार, बारह हजार, चौदह हजार, सोलह हजार, अठारह हजार और बावीस हजारी है। સુહર્ત કહે છે. જે તેમાં એક સમયની પણ ન્યૂનતા હોય તે તે કાળને અન્ત મુહૂર્ત કહે છે, કારણ કે તે કાળ એક મુહૂર્તથી ઓછી હોય છે. પૃથ્વીકાયિક જીવોની બાવીસ હજાર વર્ષની જે ઉત્કૃષ્ટ રિથતિ કહી છે તે ખરપૃથિવીની અપેક્ષાએ કહેલ છે. કહ્યું પણ છે–
"सण्हा य सुद्ध १२ वालुय १४, मणोसिला१६ सकरा१८ य खर पुढवी२२ ।
एगं बारस चोइस सोलह अट्ठार बावीसा" ॥ इति । सण-सूक्ष्म-मारी, शुद्ध-उपयोगमा न सेवायेसी भाटी, वायु (२ती), मनः શિલા, શર્કરા, અને ખરપૃથિવી, એ છ પૃથિવીકાયની સ્થિતિ અનુક્રમે એક હજાર, બાર હજાર, ચૌદ હજાર, સોળ હજાર, અઢાર હજાર અને બાવીસ હજાર વર્ષની હોય છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #288

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. १ उ.१सू० १९ पृथ्वीकायिकादीनामाहारादिवर्णनम् २६५ उत्तरमाह-'गोयमा' हे गौतम ! 'वेमायाएत्ति' विमात्रया-वि-विषमा अथवा वि= विविधाः मात्राः कालविभाग इति विमात्रा, तया विमात्रया। 'आणमंति वा' आनन्ति वा 'पाणमंति वा' प्राणन्ति वा पृथिवीकायिकजीवानां श्वासादि क्रिया विमात्रा विषमकालवतीभवति, इयत्कालेनभवति श्वासादि क्रियेत्येवं रूपेण निरूपयितुमशक्यत्वात् । 'पुढवीकाइयाणं भंते' पृथिवीकायिकाः खलु भदन्त 'आहारट्ठी' आहारार्थिनः ? किम् आहाराभिलाषिणः सन्ति ? उत्तरमाह-'हंता आहारट्ठी' हन्त आहारार्थिनः सन्ति, पुनः पृच्छन्ति-' पुढवीकाइयाणं भंते' पृथिवीकायिकानां भदन्त ! 'केवइकालस्स' कियत्कालेन 'आहारट्टे' आहारार्थः आहाराभिलाषः 'समुप्पज्जइ' समुत्पद्यते ? उत्तरमाह- गोयमा !' हे गौतम ! 'अणुसमयं'
पुनः गौतमस्वामीने जब प्रभु से पृथिवीकायिक जीवों के श्वासोच्छवास के विषय में प्रश्न किया तब प्रभुने इनकी श्वासोच्छ्वास क्रिया को विषयकालवती कहा । क्यों कि उनकी वह क्रिया इतने काल में होती है इस रूप से निरूपित करने में नहीं आसकती है। इसलिये इसको विमात्रा से कहा गया है । विषमअथवा विविध जो मात्रा-कालविभाग वह विमात्रा है। इस विमात्रा से यह श्वासोच्छ्वास लेते हैं। ___पृथिवीकायिक जीवों को आहारभिलाषा के उत्पन्न होने के विषय में जो प्रभुने गौतमस्वामी को समझाया है और उस विषय में "हंताआहारट्ठी” ऐसा कहा है सो इस विषय पर यह प्रश्न होना स्वाभाविक है कि उन्हें कितने काल के बाद आहार की अभिलाषा उत्पन्न होती है? तब प्रभुने उन्हें कहा कि यह आहार की अभिलाषा उन्हें प्रतिसमय
ગૌતમ સ્વામીએ પ્રભુને પૃથિવીકાયિક જીના શ્વાસોચ્છવાસના વિષયમાં પ્રશ્ન પૂછ્યું ત્યારે પ્રભુએ તેમની શ્વાસે શ્વાસની ક્રિયાને વિષમ કાળવાળી કહી છે કારણ કે તેમની તે કિયા કેટલા કાળમાં થાય છે તેનું નિરૂપણ કરવું શકય નથી. તેથી તેને વિમાત્રાવાળી કહી છે. વિષમ અથવા વિવિધ જે માત્રાકાળ વિબાગ–તેને વિમાત્રા કહે છે. આ વિમાત્રાઓ–વિવિધ કાળ વિભાગતેઓ શ્વાસોચ્છવાસ લે છે.
પૃથિવીકાયિક જીને આહારની અભિલાષા ઉત્પન્ન થવા બાબત ગૌતમ સ્વામીએ જે પ્રશ્ન પૂછે છે તેને જવાબરૂપે ભગવાને તેમને સમજાવ્યું છે "हंता आहारट्ठी"-"31, तेभने मा२नी ४२७थाय छे." तो तेन॥ मनुસંધાનમાં એ પ્રશ્ન ઉદ્ભવ સંભવિત બને છે કે તેમને કેટલા કાળને આંતરે આહાર લેવાની ઈચ્છા થાય છે. તેના જવાબમાં પ્રભુએ તેમને સમજાવ્યું છે भ० ३४
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #289

भगवतीसूत्रे अमुसमयं पतिसमयं 'अविरहिए' अविरहित=विरहवर्जितं निरन्तरम् ‘आहारट्टे' आहारार्थः 'समुप्पज्जइ' समुत्पद्यते । पुनः पृच्छति-'पुढवीकाइयाणं भंते' पृथिवीकायिकाः खलु भदन्त ! 'कि आहारं आहारेंति' कमाहारमाहरन्ति=कि प्रकार कमाहारं गृह्णन्तीति प्रश्नः। उत्तरमाह-'दव्यओ जहा नेरइयाणं' द्रव्यतः यथा नैरयिकाणां, इत्यतिदेशात् नैरयिकवद्वाच्यम्। तत्र द्रव्यतः पृथिवीकायिकाः 'अणंतपएसियाई' अनन्तप्रदेशिकान्-अनन्तप्रदेशयुक्तान् पुद्गलान् आहरन्ति, 'खेत्तओ असंखेज्जपएसो गाढाई क्षेत्रतोऽसंख्येयप्रदेशावगाढानि, क्षेत्रतोऽसंख्येय प्रदेशावगाहितपुद्गलानाहरन्ति । कालतो जघन्यमध्यमोत्तमस्थितिषु यां कामपि स्थितिमाश्रित्यस्थितानाम्-आहारयोग्यस्कन्धपरिणामेनावस्थितानां 'भावओ' भावतो-वर्णगन्धरसस्पर्शवतां पुद्गलानामाहारं कुर्वन्ति, इत्याधारभ्य सर्व नैरयिकवदेव प्रज्ञापनामूत्रस्याष्टाविंशतितमस्यपदस्यप्रथमे आहारोदेशे यथा कथितं बिना किसी विलम्ब के उत्पन्न होती रहती है । ऐसा एक भी समय नहीं जाता कि जिसमें उन्हें आहार की अभिलाषा न बनी रहती हो। ये किस प्रकार का आहार करते हैं ? इसका उत्तर प्रभुने यह दिया कि द्रव्य की अपेक्षा ये नारक जीवों की तरह अनन्तप्रदेशयुक्त पुद्गलों का आहार करते हैं, क्षेत्र की अपेक्षा असंख्यातप्रदेशावगाही पुद्गलों का आहार करते हैं, काल की अपेक्षा जघन्य, मध्यम और उत्कृष्ट इनस्थितियों में से किसी भी स्थिति में स्थित ऐसे आहारयोग्य परिणामवाले पुद्गलों का आहार करते हैं, तथा भाव की अपेक्षा वर्ण, रस, गंध, स्पर्श इन चार गुणवाले पुद्गलों का आहार करते हैं । यह विषय प्रज्ञापना सूत्र के अट्ठाइसवें पद के प्रथम अहारोद्देश में कहा गया है । सो उसी माफिक કે તેમને પ્રતિસમય કઈ પણ જાતના વિલમ્બ વિના આહારની ઈચ્છા થયા કરે છે. એ એક પણ સમય વ્યતીત થતું નથી કે જ્યારે તેમને આહારની ઈચ્છા ઉત્પન્ન ન થતી હોય. તેઓ કેવા પ્રકારને આહાર કરે છે? ભગવાને તે પ્રસનને આ પ્રમાણે જવાબ દીધે-દ્રવ્યની અપેક્ષાએ તેઓ નારક જીની જેમ અનંત પ્રદેશવાળાં પુગલને આહાર કરે છે, ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ અસંખ્યાત પ્રદેશાવાહી પુદ્ગલોને આહાર કરે છે, કાળની અપેક્ષાએ જઘન્ય, મધ્યમ, અને ઉત્તમ એ સ્થિતિમાંની કઈ પણ સ્થિતિવાળાં આહારોગ્ય પરિણામવાળાં પુદ્ગલને આહાર કરે છે, તથા ભાવની અપેક્ષાએ વર્ણ, રસ, ગંધ, અને સ્પર્શ એ ચાર ગુણવાળાં પુદ્ગલેને આહાર કરે છે.
આ વિષયનું નિરૂપણ પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના ૨૮માં પદના પહેલા આહારે દેશમાં કરવામાં આવ્યું છે. તે તે પ્રમાણે અહીં પણ સમજવાનું છે. ત્યાં તે કથન
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #290

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श०१ उ०१सू० १९ पृथ्वीकायिकादीनामाहारादिवर्णनम् २६७ तद्वदेव इहापि बोध्यम् । ' जाव' यावत् ‘निवाघाएणंछदिसि' निर्व्याघातेन षड्दिशम् , यदि व्याघातो न भवेत्तदाषट्स्वपि दिक्षु आहारो भवति, आहार व्याघातश्चलोकान्तस्य निष्कुटेष्वेव विदिशास्वेव=कोणेषु इति यावत् संभवति नान्यत्राहार व्याघातः; अतः व्याघातरहितस्थले षट्सु दिक्षु पूर्वपश्चिमोत्तरदक्षिणो
धिोरूपासु आहारं कुर्वन्ति पृथिवीकायिकजीवा इति । पूर्वपश्चिमदक्षिणोत्तर चतुदिग्भागेस्थितान् पुद्गलान् तथा उर्ध्वमधः स्थितांश्च पुद्गलान् आहारार्थते पृथिवीकायिक जीवा गृह्णन्तीति भावः। षण्णामपि दिग् विभागानामेवं यन्त्रं भवति
| ३ उत्तर
१ पूर्व प अधर्व | ४ दक्षिण
।
२ पश्चिम
यहां भी समझ लेना चाहिये । वहां वह कथन नारकों के आहार के विषय में कहने में आया है । यही बात यहां सूत्रकारने 'जहानेरइयाणं' पद द्वारा कही है । 'जाव निव्वाघाएणंछद्दिसिं' व्याघात न हो तो छहों दिशाओं के पुद्गलों का आहार होता है । आहार का व्याघात लोकान्त के निष्कुटों-कोनों में संभवित होता है-इनके सिवाय अन्य स्थानों में नहीं । इसलिये व्याघातरहित स्थल में छह दिशाओं में से-पूर्व, पश्चिम, उत्तर, दक्षिण, ऊर्ध्वदिशा और अधोदिशा इनमें में से ये पृथिवीकायिक जीव आहार ग्रहण करते हैं । तात्पर्य यह है कि इन छह दिशाओं में रहे हुए आहारयोग्य पुद्गलों को ये पृथिवीकायिक जीव आहारार्थ ग्रहण करते हैं । छह दिग्विभागों का यंत्र ऐसा हैनीना २मा १२॥ विषयमा प्रयु छ. मे०४ पात सूत्रारे मी “जहा नेरइयाणं" ५४ द्वारा ४डी छ. "जाव निव्वाघाएण छद्दिसिं" व्याधात न डाय तो छ દિશાઓનાં પુદ્ગલોને આહાર થાય છે. આહારને વ્યાઘાત લોકાન્તના નિષ્ફટમાં (ખૂણાઓમાં) પણ સંભવિત હોય છે–તેમના સિવાયનાં અન્ય સ્થાનમાં નહીં. તેથી વ્યાઘાત રહિત સ્થળમાં છએ દિશાઓમાંથી (પૂર્વ, પશ્ચિમ, ઉત્તર, દક્ષિણ, ઉર્ધ્વદિશા અને અદિશામાંથી) એ પૃથિવી કાયિક છે આહાર ગ્રહણ કરે છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે તે છ દિશાઓમાં રહેલાં આહાર પુદગલોને પૃથિવી કાયિક જીવ આહારાર્થે ગ્રહણ કરે છે. છ દિગ્વિભાગેનું યંત્ર मा भानु हाय छ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #291

२६८
भगवती सूत्रे
6
' वाघायं पडुच्च' व्याघातं प्रतीत्य, व्याघातमाश्रित्य अन्तरायमधिकृत्येत्यर्थः, सिय तिदिसि' इत्यादि, व्याघातच लोकान्त निष्कुटेषु संभवति नान्यत्र । 'सिय तिदिसि' स्यात् त्रिदिशम् आश्रित्य तिसृषु दिक्षु स्थितान् पुद्गलान् आहाराय गृहन्ति, कथं तत्राह - यदा पृथिवीकायिक जीवा अधस्तने उपरितने वा कोणेस्थिता भवन्ति तदा अधः प्रदेशे अलोक एव भवति तथा पूर्वस्यां दक्षिणस्यां च दिशि अलोक एव भवति, एवं प्रकारेण तिसृणामपि दिशामलोकानृतत्वात्, तद
१ पूर्व
१५ अर्ध्व ६ अध:
२ पश्चिम
व्याघात की अपेक्षासे अर्थात् अंतराय को लेकर के “सिय ति दिसिं " इत्यादिरूप से सूत्रकारने कहा है जब यह बात है कि व्याघात निष्कुटों में ही संभव होता है, दूसरे स्थानों में नहीं, तब तीन दिशाओं में स्थित पुगलों के ये जीव आहार के लिये ग्रहण करते हैं वह इस प्रकार से है जब पृथिवीकायिक जीव नीचे के कोने में अथवा ऊपरके कोने में स्थित होते हैं तब अधः प्रदेश में अलोक ही रहता है तथा पूर्व दिशा में और दक्षिणदिशा में भी अलोक रहता है। इस तरह तीनों दिशाएँ जब अलोकसे आवृत (ढकी रहती हैं तब अलोकसे आवृत रहने
३ उत्तर
ઉત્તર ૩
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧
પૂર્વ ૧
ઉધ્વ પ अधः
પશ્ચિમ ર
४ दक्षिण
દક્ષિણ ૪
तरायनी दृष्टि
व्याधातनी अपेक्षाये भेटले “सियतिदिसिं” त्यिादि ३ये સૂત્રકારે કહ્યું છે‘વ્યાઘાત નિષ્કુટામાં (ખૂણાઓમાં) જ સવિત થાય છે, ખીજા સ્થાનેામાં નહીં” આમ હાવાથી ત્રણ દિશાઓમાં રહેલાં પુદ્ગલોને તે જીવા આહારાથે ગ્રહણ કરે છે. કેવી રીતે ? એ હવે સમજાવવામાં આવે છે જ્યારે પૃથિવી કાયિક જીવ અધસ્તન ખૂણામાં અથવા ઉપરતન ખૂણામાં રહેલ હાય છે ત્યારે અધઃપ્રદેશમાં અલોક જ રહે છે, તથા પૂર્વદિશા અને દક્ષિણ દિશામાં પણ અલોક રહે છે. આ રીતે ત્રણે દિશાએ જ્યારે અલોકથી આવૃત્ત

Page #292

'
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श०१०१ सू०१९ पृथ्वीका यिकादीनामाहारा दिवर्णनम् २६९ न्यासु fिaey दिशास्वेव पृथिवीकायिकजीवानामाहारग्रहणं भवति । एवमेवोपरितनकोणेपि वक्तव्यम्, अर्थात्-तत्रापि तिसृणां दिशामलोकेनावृतत्वात्, अवशिष्ट दिये एवाहार ग्रहणं भवति । 'सिय चउद्दिसिं' स्याच्चतुर्दिशं = चतसृषु दिक्षु यदा अधउपरि उभयत्राप्यलोको भवेत् तदा चतसृषु दिक्षु आहाराय पुद्गलान् गृह्णन्ति ते जीवाः । 'सिय पंचदिसिं स्यात् पञ्चदिशम् - पञ्चसु दिक्षु यदा पुनः पूर्वादीनां षण्णां दिशामन्यतमस्यामलोको भवेत् तदा पञ्चसु दिक्षु आहारार्थ पुग ग्रहणं कुर्वन्ति । अथ वर्णादिकमपेक्ष्य पृथिवीकायिकाः कीदृशान् पुद्गलान् आहारतया गृहन्तीत्याशङ्कायामाह - ' वण्णओ' इत्यादि । ते पृथिवोकायिका जीवाः । के कारण इन दिशाओं से भिन्नदिशाओं में ही पृथिवीकायिक जीव आहार ग्रहण करते हैं । इसी प्रकार से उपरितन कोने में स्थित रहता है तब अधः प्रदेश में अलोक ही होता है तथा पूर्वदिशा और दक्षिणदिशा में भी अलोक रहता है । इस तरह तीनों दिशाओं को अलोक से आवृत होने के कारण तदन्य तीनों दिशाओं में ही पृथिवीकायिक जीवों का आहार ग्रहण होता है । " सियचउद्दिसिं " जब अधः उपरि दोनों ही जगह अलोक होता है तब चारों दिशाओं में रहे हुए पुलों को आहार के लिये वे जीव ग्रहण करते हैं । "सिय पंचदिसिं " जब पूर्वादिक छह दिशाओं में किसी एक दिशा में अलोक होता है तब वे जीव पांच दिशाओं में रहे हुए पुलों को आहार के लिये ग्रहण करते हैं । अब सूत्रकार यह बतलाते हैं कि ये पृथिवीकायिक जीव वर्णादिक की अपेक्षा से कैसे पुलों का आहाररूप से ही ग्रहण करते हैं सो कहते हैं(વીંટળાયેલ) રહે છે ત્યારે અલોકથી આવૃત રહેવાને કારણે તે દિશા સિવાયની દિશાઓમાંથી જ પૃથિવી કાયિક જીવેા આહાર ગ્રહણ કરે છે. એજ પ્રમાણે ઉપરિતન ખૂણામાં પણ સમજવું. એટલે કે જ્યારે પૃથિવી કાયિક જીવ ઉપરિતન ખૂણામાં (નિકૂટમાં) રહેલ હોય છે ત્યારે અધઃપ્રદેશમાં અલોક જ હાય છે. તથા પૂર્વ અને દક્ષિણ દિશામાં પણ અલોક હોય છે. આ રીતે તે ત્રણે દિશાઓ અલોકથી આવૃત હાવાને કારણે તે સિવાયની ત્રણે દિશાઓમાંથી ४ पृथिवी अयि भवानी भाडार ग्रहण थाय छे. “सिय चउद्दिसिं” न्यारे નીચે અને ઉપર, એ બન્ને જગ્યાએ અલોક હાય છે ત્યારે ચારે દિશાઓમાં रडेला युगसोने ते लवो महारने भाटे अणु उरे छे. “सिय पंच दिसिं" જ્યારે પૂર્વ આદિ છ દિશાઓમાંની કાઈ એક દિશામાં અલોક હાય છે ત્યારે તે જીવા પાંચ દિશાઓમાં રહેલાં પુદ્ગલોને આહારને માટે ગ્રહણ કરે છે. હવે સૂત્રકાર એ ખતાવે છે કે વણુ આદિની અપેક્ષાએ પૃથિવી કાયિક જીવા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #293

२७०
भगवतीसूत्रे 'वण्णओ' वर्णतः वर्णमपेक्ष्य 'कालनीलपीयलोहिय मुकिल्लाई' काल-नील-पीतलोहित-शुक्लाम्-कालादिवर्णपञ्चकोपेतान् पुद्गलान् आहरन्ति । गन्धमाश्रित्याह'गंधओ' गन्धतः-गन्धापेक्षया 'सुरभिगंधाई' सुरभिगन्धादिकम्-सुरभिदुरभिगन्धयुक्तान् आहरन्ति । रसमाश्रित्याह-'रसओ' रसत: रसापेक्षया 'तित्ताई' तिक्तादिकम्-तिक्तकटुकपायाम्लमधुररूप-रसपञ्चकम्-पञ्चरसोपेतान पुद्गलान् आहरन्ति। स्पर्शमाश्रित्याह-'फासओ' स्पर्शतः स्पर्शापेक्षया 'कक्खडाई कर्कशादिकम्-कर्कशमृदु-गुरु-लघु-शीतोष्ण-स्निग्ध-रूक्षरूपअष्टस्पर्शयुक्तान् पुद्गलान् आहरन्ति पृथिवोकायिक जीवा इति। 'सेसं शेषं कथितावशिष्टं तहेव' तथैव यथा नारकाणां तथा पृथिवीकायिकानामपि विज्ञेयम् । तथाहि-"जाइं भंते ! लुक्खाई आहरेंतिताई कि पुढाई अपुट्ठाई ? जाइं पुट्ठाई ताई कि ओगाढाई अणोगाढाई" वर्ण की अपेक्षा से ये पृथिवीकायिक जीव कालनील आदि पांचों वाँ से युक्त पुद्गलों का आहार करते हैं । गंध की अपेक्षा से-सुरभिदुरभि गंघ से युक्त, रस की अपेक्षा से--तिक्त, कुटुक, कषाय, अम्ल और मधुर इन पांच प्रकार के रसों से युक्त, स्पर्श की अपेक्षा से-कर्कश, मृद, लघु, शीत, उष्ण, स्निग्ध और रुक्ष इन आठ प्रकार के स्पर्श से युक्त पुद्गलों का आहार करते हैं। सेस-इनके आहार के विषय में कथन से जो बाकी बचा है वह तहेव' जैसा नारकजीवों के प्रकरण में नारकों के आहार के विषय में कहा गया है वैसा ही इनके आहार के विषय में जानना चाहिये । वह इस प्रकार से है "जाइं भंते ! लुक्खाइं आहारेंति ताई किं पुट्ठाई अपुट्ठाई ? जाई पुट्ठाई ताई कि ओगाढाइं अणोगाढाई" इत्यादि । हे भदन्त ! जिन रूक्ष आहार पुद्गलों को ये आहाररूपसे ग्रहण કેવા પગલોને આહારરૂપે ગ્રહણ કરે છે? વર્ણની અપેક્ષાએથી આ પૃથિવીકાયિક જીવે કાલ નીલ આદિ પાંચે વોંયુકત પુદગલોને આહાર કરે છે.
ગંધની અપેક્ષાએ સુગંધ યુક્ત અને દુર્ગંધ યુક્ત, રસની અપેક્ષાએ તિક્ત, કડવો, કષાય, ખાટો અને મધુર એ પાંચ રસથી યુક્ત, સ્પર્શની અપેक्षार ४४२, भूड, गुरु, सधु, शीत, B], स्नि, मने ३६, से माह
२॥ २५शवाज सोनी मा२ पृथिवी यि । ४२ छ. 'सेस' तमना मारना विषयमा ४थन ज्यु छे ते सिवायनुं मधु थन "तहेव" નારક જીવાના પ્રકરણમાં નારક જીના આહારના વિષયમાં કહ્યા પ્રમાણે જ अभाव. ते थन मा प्रभारी छ-"जाई भते ! लुक्खाइ आहारेति ताई कि पुदाई अपुदाई? जाई पुट्ठाई ताई कि ओगाढाई अणोगाढाइं" त्यादि.
હે ભદન્ત ! જે રૂક્ષ આહાર યુગલોને તેઓ આહાર રૂપે ગ્રહણ કરે છે તે રક્ષ આહાર પુદ્ગલો આત્મ પ્રદેશની સાથે સ્પષ્ટ હોય છે કે અસ્પષ્ટ હોય છે? એટલે કે આત્મપ્રદેશની સાથે પૃષ્ટ રૂક્ષ આહાર પુદ્ગલોને તેઓ આહાર
શ્રી ભગવતી સુત્ર : ૧

Page #294

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श०१उ०१सू० १९ पृथ्वीकायिकादीनामाहारादिवर्णनम् २७१ इत्यादि । हे भदन्त ! यान् आहारपुद्गलान् रूक्षान् आहरन्ति तान् पुद्गलान् किम् आत्मपदेशैः स्पृष्टान् अस्पृष्टान् वा, यदियान आत्मप्रदेशैः स्पृष्टान् पुद्गलान् गृह्णन्ति तान् पुद्गलान् अवगाढान् अनवगाढान् वा, इत्यादिकं सर्व पूर्ववदेव एकादशसूत्रोक्तनारकप्रकरणवदेव बोध्यम् , 'णाणत्तं' इति नानात्वमिति भेदोविशेष इति यावत् , नारकापेक्षया आहारविषये पृथिवीकायस्य विशेषो विद्यते, सच विशेषोऽयम्'कहभागं' इत्यादि।
'कइभागं' कतिभागमाहारम् 'आहरेंति' आहरन्ति, 'कइभागं' कतिभागं करते हैं वे रूक्ष आहार पुद्गल आत्मप्रदेशों के साथ स्पृष्ट होते हैं या अस्पृष्ट होते हैं ? अर्थात् आत्मप्रदेशों के साथ स्पृष्टरूक्ष आहार पुद्गलों को आहाररूप से ये ग्रहण करते हैं या आत्मप्रदेशों के साथ अस्पृष्ट हुए आहारपुद्गलों को आहाररूप से ग्रहण करते हैं ? यदि आत्मप्रदेशों के साथ स्पृष्ट हुए जिन आहारपुद्गलों को ये आहाररूप से ग्रहण करते हैं तो पुनः यह प्रश्न होता है कि वे आत्मप्रदेशों के साथ स्पृष्ट पुद्गल अवगाढ होते हैं या अनवगाढ होते हैं ? अवगाढ का मतलब आत्मप्रदेशों के साथ एक क्षेत्रावगाही होना है। इत्यादि समस्त पहले की तरह ही अर्थात् ११वें सूत्र में कथित नारक प्रकरण की तरह ही जानना चाहिये ।
" णाणत्व” इस शब्द का अर्थ, भेद है । इसका तात्पर्य यह है कि नारक की अपेक्षा पृथिवीकायिक जीव के आहार के विषय में भेद है
और वह इस प्रकार से है-गौतमस्वामी ने जब प्रभु से यह प्रश्न किया कि हे भदन्त ! पृथिवीकायिक जीव कितने भाग का आहार करते हैं
રૂપે ગ્રહણ કરે છે કે આત્મપ્રદેશની સાથે અસ્કૃષ્ટ આહાર પુદગલોને તેઓ આહારરૂપે ગ્રહણ કરે છે? જે તેઓ આત્મપ્રદેશની સાથે સૃષ્ટ એવાં આહાર પુદ્ગલોને ગ્રહણ કરતા હોય તે પ્રશ્ન એ ઉદ્ભવે છે કે તે આત્મપ્રદેશની સાથે સ્પષ્ટ પુગલો અવગાઢ હોય છે કે અનવગાઢ હોય છે? અવ. ગાઢ એટલે આત્મપ્રદેશની સાથે એક ક્ષેત્રાવગાહી એવો અર્થ થાય છે. ઇત્યાદિ સમસ્ત વક્તવ્ય ૧૧માં સૂત્રમાં કહેલાં નારક પ્રકરણ પ્રમાણે જ સમજવું.
" णाणत्व" भेटवे ले. तेनुं तापिय छ । ना२४७३। ४२तां पृथिवीકાયિક જીવોના આહારના વિષયમાં ભેદ રહેલો હોય છે. તે ભેદ આ પ્રમાણે છેગૌતમ સ્વામીએ પ્રભુને આ પ્રમાણે પ્રશ્ન પૂછયો કે-હે ભદન્ત! પથિવી કાયિક
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #295

२७२
भगवतीसरे 'फासादिति' स्पर्शयन्ति अथवा 'फासादिति'-स्पर्शण आददति, स्पर्शनेन्द्रियेण आहारपुद्गलानां कतिभागं स्पृशन्ति । अथवा 'फासादिति' स्पर्शनेन्द्रियेण आस्वादयंति । स्पर्शेन्द्रियेण गृह्णति, स्पर्शन्द्रियेणोपलभंते, एतदुक्तं भवति यथा रसनेन्द्रियपर्याप्तिपर्याप्तक जीवा रसनेन्द्रियेणाहारमाददाना आस्वादयन्तीति कथ्यते तथा स्पर्शनेन्द्रियद्वारेणाहारमाददाना आस्वादयन्तीति कथ्यते । उत्तरमाह-गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'असंखिज्जभागं' असंख्येयभागं-आहारपुद्गलानामसंख्येयभागं 'आहारैति' आहारन्ति, तथा 'अणंतभागं' अनन्तभागं 'फासाइंति' स्पर्शयन्ति-आहारपुद्गलानामनन्तभागं स्पर्शेन्द्रियेण स्पृशन्तीत्यर्थः । 'जाव' यावत्यावच्छब्देन-'पुढवीकाइयाणं भंते' जे पोग्गले आहारत्ताए गेण्हंति तेण' इति
और कितने भाग का स्पर्श करते हैं ? अर्थात्-स्पर्शन इन्द्रिय से आहार के कितने भाग का स्पर्श करते हैं ? अथवा-स्पशन इन्द्रिय से आस्वादन करते हैं ? स्पर्शन इन्द्रियसे ग्रहण करते हैं ? उपल भन्त प्राप्त करते हैं ? इससे यह कहा गया है कि जिस तरह रसनेन्द्रियरूप पर्याप्ति से पर्याप्तक बने हुए जीव-तैयार हुई रसनेन्द्रियवाले जीव-रसनेन्द्रिय द्वारा आहार का उपभोग करते हुए “आस्वादन करते हैं" इस रूपसे कहा जाता है, उसी तरह स्पर्शन इन्द्रिय द्वारा आहार का उपभोग करते हुए पृथ्वीकायिक जीव "आस्वादन करते हैं " ऐसा कहा जाता है क्या? तब प्रभुने उत्तर दिया-कि हे गौतम ! वे पृथिवीकायिक जीव आहारपुद्गलों के असंख्यातवें भाग का आहार करते हैं तथा स्पर्शन इन्द्रिय से आहार पदलों के अनंतवें भाग को स्पर्श करते हैं । यहां " यावत्" शब्द से જ કેટલા ભાગને આહાર કરે છે અને કેટલા ભાગને સ્પર્શ કરે છે ? એટલે કે સ્પર્શેન્દ્રિયથી આહારના કેટલા ભાગને સ્પર્શ કરે છે? અથવા સ્પર્શેન્દ્રિયથી આસ્વાદન કરે છે ? સ્પર્શેન્દ્રિયથી ગ્રહણ કરે છે? ઉપલભન્ત પ્રાપ્ત કરે છે? તે પ્રશ્ન દ્વારા એમ પૂછવામાં આવ્યું છે કે જેમ રસનેન્દ્રિયરૂપ પથિી પર્યાસક બનેલા જી–તૈયાર થયેલ રસનેન્દ્રિયવાળા જી–રસના ઈન્દ્રિય દ્વારા આહારને ઉપભેગ કરે છે. “આસ્વાદન કરે છે” એમ કહેવાય છે. એજ પ્રમાણે સ્પર્શન ઈન્દ્રિય દ્વારા આહારનો ઉપભેગ કરતા પ્રથિવી કાયિક જો “આસ્વાદન કરે છે એવું કહી શકાય ખરું? ત્યારે પ્રભુ ગૌતમ સ્વામીને જવાબ આપે છે કે—હે ગૌતમ ! પૃથિવી કાયિક જીવો આહારપુદગલોના અસંખ્યાતમાં ભાગને આહાર કરે છે તથા સ્પર્શન ઈન્દ્રિય વડે આહાર पसलोना मनतम मायने२५० ४२ छे. मी "यावत्" शपथी "पढवी
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #296

प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१उ०१सू० १९ पृथ्वीकायिकादीनामाहारादिवर्णनम् २७३ संग्राह्यम् पुढवीकाइयाणं भंते' पृथिवीकायिकाः खलु हे भदन्त ! 'जे पोग्गले यान पुद्गलान् ‘आहारत्ताए' आहारतया 'गेण्हंति' गृह्णन्ति 'ते थे' ते खलु तेसिं तेषां पृथिवीकायिकानां 'पोग्गला' पुद्गलाः 'कीसत्ताए' कीदृशतया केनाकारेण 'भुज्जो भुज्जो' भूयो भूयः परिणमंति-परिणाम प्राप्नुवन्ति ? इति प्रश्नः । उत्तरमाह-'गोयमा' हे गौतम ! 'फासिदिय वेमायत्ताए' स्पर्शेन्द्रिय विमात्रतया स्पर्शेन्द्रियमाश्रित्य विमात्रा वि-विविधा मात्रा परिणामविभागः स्पर्शेन्द्रियविमात्रा, तस्या भावस्तत्ता तया स्पर्शेन्द्रियमधिकृत्य कर्कशमृदुगुरुलघुशीतोष्णस्निग्धरूक्षरूपाष्टस्पर्शेषु केनचिदेकेन स्पर्शण ‘भुज्जो भुज्जो' भूयो भूयः परिणमंति । 'सेसं जहा नेरइयाण'मिति शेपं यथा नैरयिकाणामिति, तच्चैवम् "पुढवीकाइयाणं भंते ! जे पोग्गले आहारत्ताए गेण्हंति ते णं" इत्यादि पाठ का संग्रह करना चाहिये-इसका अर्थ इस प्रकार से है कि हे भदंत! पृथिवीकायिक जीव जिन पुद्गलों को आहाररूप से ग्रहण करते हैं, वे पुद्गल उनके किस आहार से “भुजो२” बारंबार परिणाम को प्राप्त होते हैं ? ऐसा यह प्रश्न है । इसका उत्तर प्रभुने इस प्रकार से दिया है कि हे गौतम ! पृथिवीकायिक जीवों द्वारा जो पुद्गल आहाररूप से ग्रहण किये जाते हैं वे स्पर्शन इन्द्रिय की विमात्रा से बारंबार परिणाम को प्राप्त करते हैं। विविधपरिणाम विभाग का नाम विमात्रा है। इन पृथिवीकायिक जीवों के केवल एक स्पर्शन इन्द्रिय ही होती है । अतः इस स्पर्शन इन्द्रिय की अपेक्षा से वे आहाररूप से गृहीत पुद्गल कर्कश, मृदु, गुरु, लघु, शीत, उष्ण, स्निग्ध, रूक्ष इन आठ स्पर्श में से किसी एक स्पर्श से बारंबार परिणत होते रहते हैं । " सेसं जहा नेरइकाइयाणं भंते ! जे पोग्गले आहारत्ताए गेण्हंति तेण” त्याद पानी समावेश કરે જોઈએ. તેને અર્થ આ પ્રમાણે છે-હે ભદન્ત ! પૃથિવી કાયિક છે જે पुससोने माहा२३५ अY ४२ छे ते सो ४या २२ ("भुज्जो २")વારંવાર પરિણમે છે? ભગવાન મહાવીર સ્વામીએ તે પ્રશ્નનો જવાબ આ પ્રમાણે આપે છે–હે ગૌતમ ! પૃથિવી કાયિક છે દ્વારા જે પુગલો આહારરૂપે ગ્રહણ કરાય છે તે સ્પર્શન ઈન્દ્રિયની વિમાત્રા રૂપે વારંવાર પરિણમે છે. વિવિધ પરિણામ વિભાગને વિમાત્રા કહે છે. તે પૃથિવી કાયિક જીવને ફક્ત સ્પર્શેન્દ્રિય જ હોય છે. તેથી તે સ્પર્શેન્દ્રિયની અપેક્ષાએ આહારરૂપે ગ્રહણ થયેલ પુદ્ગલો કર્કશ, મૃદુ, ગુરુ, લઘુ, શીત, ઉષ્ણ, સ્નિગ્ધ અને રૂક્ષ એ मा २५ माथी असे २५२३पे वारंवार परिभ्य। ४२ छ. “सेसं जहा नेरइयाणं इति” २॥ प्रभाणेनुं ४थन छ तेनो भावार्थ -1 प्रारन छ.भ० ३५
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #297

भगवतीसूत्रे
"
"पुवीकाइया णं भंते पुव्वाहारिया पोग्गला परिणया" इत्यादि । पृथिवीकायिकानां भदन्त ! पूर्वाहृताः पुद्गलाः परिणताः, इत्यादिकं सर्वं मनमुत्तरं च ज्ञेयम्, कियत्पर्यन्तमित्याह - ' जाव' यावत्- 'नो अचलिये कम्मं निज्जरेंति' नो अचलितं कर्म निर्जरयन्ति इति पर्यन्तं वाच्यम् । 'एवं जाव वणस्सइकाइयाणं' एवं यावत् वनस्पतिकायिकानामिति एवम् अनेनाभिलापेन 'जाव' यावत्- 'वणस्सर काइयाणं' वनस्पतिकायिकानां यथा तथा पृथिवीकायिकसूत्राणि तथा अष्कायिक तेजस्कायिक वायुकायिक वनस्पतिकायिकसूत्राण्यपि ज्ञेयानीति भावः । स्थिति विषये वैलक्षण्यं विद्यते तत आह- 'नवरम्' विशेषस्त्वयम् -'ठिई वण्णेयव्त्रा जा जस्स' स्थितिर्वर्णयितव्या यायस्य यस्य जीवस्य यावती स्थितिः सा कथनीया, तत्र जघन्यतः सर्वेषां स्थितिरन्तर्मुहूर्तम्, उत्कृष्टतोऽपकायानां सप्तवर्षसहस्राणि, तेजस्कायिकानांमहोरात्रत्रयम्, वायुकायिकानां त्रीणि वर्षसहस्राणि, वनस्पतिकाविकानां दशसहस्रवर्षाणि,
"
२७४
या णं इति" जो ऐसा कहा है वह इस प्रकार से है । कि- पुढवीकाइयाणं भंते ! पुव्वाहारिया पोग्गला परिणया " इत्यादि - हे भदन्त ! पृथिवीकायिक जीवों के द्वारा पूर्वकाल में आहाररूप से गृहीत किये गये पुद्गल क्या परिणत हो सकते हैं " ? इत्यादिक नारकपाठों में समस्त प्रश्न और उत्तर " नो अचलियं कम्मं निज्जरेंति यहां तक लगा लेना चाहिये । " एवं जाव वणस्स काइयाणं " ऐसा जो कहा है उसका तात्पर्य यह है कि इसी तरह से अर्थात् पृथिवीकायिक सूत्रों की तरह अप्कायिकसूत्र, तेजस्कायिकसूत्र, वायुकायिकसूत्र और वनस्पतिकायिकसूत्र भी समझना चाहिये । परन्तु इन जीवों की स्थिति के विषय में जो विशेषता है वही यात " नवरं " द्वारा कही गई है जो इस प्रकार से है - कहा भी है"पुढवी काइयाण भते ! पुव्वाहारिया पोग्गला परिणया" त्याहि- "हे लहन्त ! પૃથિવીકાયિક જીવેા દ્વારા પૂર્વકાળે ગ્રહણ કરાયેલ પુદ્ગલો શું પરિણત થઇ શકે છે?” ઈત્યાદિ નારક પ્રકરણમાં આવતા પાડ અને તેના જવાબરૂપે કહેવામાં यावेत “नो अचलिये कम्मं निज्जरेंति” सहीं सुधीनो पाठ पृथ्वी अयि लवोना आहारना विषयभां पशु लागु पडे छे. “एवं जाव वणस्स काइयाण " मे પ્રમાણે જે કહ્યું છે તેનું તાત્પર્ય એવું છે કે–પૃથિવીકાયિક સૂત્રોની જેમ જ અપ્કાયિક સૂત્ર, તેજસ્કાયિક સૂત્ર, વાયુકાયિક સૂત્ર અને વનસ્પતિ કાયિક સૂત્ર समन्न्वु यागु मे लवोनी स्थितिना विषयभां ने विशेषता छे ते "नवरं” द्वारा કહેવામાં આવી છે જે આ પ્રમાણે છે—કહ્યું પણ છે કે—
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #298

प्रोक्यन्द्रिकाटीका श०१उ०१ सू० २० द्वीन्द्रियाणामाहारादिवर्णनम् २०५ वदुक्तम्-" बावीसई सहस्सा, सत्त सहस्साई तिनि अहोरत्तं ।
वाए तिनि सहस्सा, दसवाससहस्सियारुक्खे" छाया-द्वाविंशतिः सहस्राणि सप्तसहस्राणि त्रीणि अहोरात्राणि ।
वाते त्रीणि सहस्राणि दशवर्षसहस्राणि वृक्षे ।।” इति । 'उच्छासो वेमायाए' उच्छ्वासो विमात्रया उच्छासकालो विमात्रया भवति, एते इयत्कालेन श्वासोच्छ्वासं गृह्णन्तीति छद्मस्थैर्जातुं न शक्यत इति भावः । सू०१९॥
॥इति पृथिवीकायिकादि निरूपणम् ॥
अथ द्वीन्द्रियवर्णनमाहःमूलम्-बेइंदियाणं ठिई भाणियव्वा उस्सासो वेमायाए, बेइंदियाणं आहारे पुच्छा !, अणाभोगनिव्वत्तिए, तहेव। तत्थ णं जे से आभोगनिव्वत्तिए से णं असंखेज्जसमइए अंतो मुह
" बावीसइ सहस्सा, सत्त सहस्साइं तिन्नि अहोरत्तं ।
वाए तिन्नि सहस्सा, दसवाससहस्सियारुक्खे ॥१॥" पृथिवीकायिक आदि जीवों की सब की जघन्यस्थिति तो अन्तर्मुहूर्त की है परन्तु अप्कायिक जीवों की उत्कृष्टस्थिति सातहजारवर्ष की है, तेजस्कायिक जीवों की तीन अहोरात्र की है, वायुकायिक जीवों की तीनहजार वर्ष की है, और वनस्पतिकायिक जीवों की १० हजारवर्षकी है । इसलिए यह कहा है। "उच्छासो वेमायाए” उच्छ्वासकाल विमात्रा से होता है जो ऐसा कहा गया है-उसका कारण यह है कि ये जीव इतने काल के बाद श्वोच्छ्वास ग्रहण करते हैं यह छद्मस्थों के जानने में नहीं आता है ॥ सू० ॥ १९॥
बावीसइ सहस्सा, सत्त सहस्साई तिन्न अहोरतं ।
वाए तिन्नि सहस्सा, दसवास सहस्सियारुक्खे॥१॥" । પથિવીકાયિક આદિ સઘળા ની જઘન્ય (ઓછામાં ઓછી) સ્થિતિ તે અન્ત
હતની જ છે. પણ અચ્છાયિક જીવોની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ સાત હજાર વર્ષની છે, તેજસ્કાયિક જીવની ત્રણ અહોરાત્ર (દિવસ રાત) ની છે, વાયુકાયિક જીવની ત્રણ હજાર વર્ષની છે અને વનસ્પતિકાયિક જીની દસ હજાર વર્ષની છે.
"उच्छासो वेमायाए” “छ्यास विभाना थाय छ,” सम हवा કારણ એ છે કે તે જ કેટલા કાળે શ્વાસોચ્છવાસ ગ્રહણ કરે છે તે જાણી शातुं नथी. ॥ सू. १६॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #299

भगवतोस्ने त्तिए वेमायाए आहारट्टे समुप्पजइ, से सं तहेव, जाव अणं. तभागं आसायंति । बेइंदियाणं भंते जे पोग्गले आहारत्ताए गेण्हंति ते किं सव्वे आहारोंति णो सव्वे आहारैति, गोयमा! बेइंदियाणं दुविहे आहारे पन्नत्ते,तं जहा-लोमाहारे पक्खे वाहारे य । जे पोग्गले लोमाहारत्ताए गिण्हंति ते सव्वे अपरि सेसिएआहारेंति, जे पोग्गले पक्खे वाहारत्ताए गेण्हति तेसिं णं पोग्गलाणं असंखिजभागं आहारोंत, अणेगाइंच णंभागसहस्साई अणासाइजमाणाई अफासाइजमाणाइं विद्धंसं आगच्छंति । एएसि णं भंते ! पोग्गलाणं अणासाइज्जमाणाणं अफासाइजमाणाणं य कयरे कयरेहिंतो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा, गोयमा सव्वत्थोवा पुग्गला अणासाइजमाणा अफासाइज्जमाणां अनंतगुणा । बेइंदियाणं भंते जे पोग्गले आहारत्ताए गिण्हंति ते णं तेसिं पुग्गला कीसत्ताए भुज्जो भुज्जो परिणमंति ? गोयमा ! जिभिदिय-फासिदिय वेमायाए भुज्जो भुज्जो परिणमंति । बेइंदियाणं भंते ! पुवाहारिया पोगलापरिणया? तहेव जाव नो अचलियं कम्मं निज्जति॥सू०२०॥ __छाया-द्वीन्द्रियाणां स्थितिर्भणितव्या, उच्छ्वासो विमात्रया, द्वीन्द्रियाणा
द्वीन्द्रियप्रस्तावका निरूपण'बेइंदियाणं ठिई भाणियव्वा” इत्यादि ।
(बेइंदियाणं ठिई भाणियव्वा) दीन्द्रियके प्रस्तावमें दो इन्द्रिय जीवों की स्थिति का कथन करना चाहिये । (उस्सासो वेमायाए ) इनके उच्छ
द्वीन्द्रिय प्रस्ताव"बे इंदियाणं ठिई भाणियव्वा " इत्यादि । (बेइंदियाणं ठिई भाणियव्वा) दीन्द्रिय अवाना वतव्यमा मेन्द्रियो वानी सवस्थितिनुं ४थन थj नये. (उस्सामो वेमायाए) तेभने। श्वासापास विभाथी थाय छे तेम ४वु नये. (बेइंदियाणं आहारे पुच्छा) ते दान्द्रिय
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #300

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. १ उ.१ सू० २० पृथिवीकायिकाद्याहारनिरूपणम् २७७ माहारे पृच्छा अनाभोगनिवर्तितस्ततथैव, तत्रयोऽसौ आभोगनिवर्तितः सोऽसंख्येय सामयिक आन्तमौहूर्तिको विमात्रया आहारार्थः समुत्पद्यते, शेषं तथैव यावदवास के विषय में विमात्रा से उच्छ्वास होता है ऐसा कहना चाहिये (बेइंदियाणं आहारेपुच्छा) इन दो इन्द्रिय जीवों का आहार कैसा होता है इस प्रकारसे इनके आहार के विषय में प्रश्न पहले की तरह करना चाहिये-अर्थात् हे भदन्त ! दो इन्द्रिय जीव क्या आहारार्थी होते हैं ? ऐसा प्रश्न करना चाहिये और उसका " हां होते हैं" इस प्रकार से उत्तर देना चाहिये। (अणाभोग निव्वत्तिए तहेव ) अनाभोगनिवर्तित आहार पूर्वकी तरह ही होता है-अर्थात् दो इन्द्रिय जीवोंका आहार अनामोगनिवर्तित और आभोगनिवर्तित दोनों प्रकारका होता है। इनमें जो अनाभोगनिवर्तित होता है वह तो नारकजीवोंकी तरहसे होता है ऐसा जानना चाहिये । (तत्थ णं जे से आभोगनिव्वत्तिए) तथा जो आभोगनिवर्तित आहार होता है (से णं असंखेज समइए अंतोमुहुत्तिए) वह असंख्यात समयवाले अन्तर्मुहूर्त में होता है । यह अन्तर्मुहूर्तरूप समय यहां (वेमायाए ) विमात्रा से लिया गया है । (आहारट्टेसमुप्पजह) इस तरह दो इन्द्रिय जीवों के आभोगनिवर्तित आहार की अभिलाषा विमात्रा से असंख्यात समयवाले अन्तर्मुहूर्त में होती है। (सेसं तहेव जाव अर्णतभागं आसायंति ) इसके सिवाय बाकी का અને આહાર કે હોય છે તે પ્રકારનો પ્રશ્ન પૂર્વોક્ત જીવની જેમ ઉદ્ભવ જોઈએ. એટલે કે આ પ્રકારને પ્રશ્ન પૂછવો જોઈએ-હે ભદન્ત દ્વીન્દ્રિય જીવોને આહારની ઈચ્છા થાય છે ખરી? અને તેનો એ જવાબ મળવે જોઈએ કેड, तेभने माडानी छ। थाय छे. (अणाभोग निव्वत्तिए तहेव) मनाला નિવર્તિત આહાર આગળ બતાવ્યા પ્રમાણે થાય છે. એટલે કે દ્વીન્દ્રિય જીવો. આભેગનિવર્તિત અને અનાગનિવર્તિત, એ બન્ને પ્રકારને આહાર લે છે. તેમને જે અનાગનિવર્તિત આહાર હોય છે તે નારક જીના અનાભોગनिवतित मा२नी म. २८ थाय छे. (तत्थणं जे से आभोगनिव्वत्तिए) तथा मालागानिवर्तित मा.२ सय छे ते (सेणं असंखेज्ज समइए अंतो मुहुत्तिए) અસંખ્યાત સમયવાળા અન્તમુહૂર્તમાં લેવાય છે. તે અન્તર્મુહૂર્તરૂપ સમય मही (वेमायाए) विभात्राथी पाये! छे (आहारट्टे समुप्पज्जइ) २मा रीतीन्द्रिय જીવોને આભેગનિવર્તિત આહારની ઈચ્છા વિમાત્રાથી અસંખ્યાત સમયવાળા मन्तभुतभा थाय छे. ( सेसं तहेव जाव अणंतभागं आसायंति) 21 सिवायर्नु
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #301

૨%
भगवतीने नन्तभागमास्वादयन्ति । द्वीन्द्रिया भदन्त ! यान् पुद्गलानाहारतया गृह्णन्ति ताम् कि सर्वानाहरन्ति नो सर्वानाहरन्ति ? गौतम ! द्वीन्द्रियाणां द्वीविध आहारः प्रज्ञासः कथन नारक जीवों के आहार संबंधी प्रकरण की तरह (अणंतभागं आसायंति ) यहां तक के प्रकरणानुसार जानना चाहिये-वह प्रकरणगत पाठ इस प्रकार से है " बेइंदिया किं आहारं आहारयंति ?" दोइन्द्रिय जीव किस पदार्थ का आहार करते हैं यहां से लेकर " बेइंदियाणं भंते जे पोग्गले आहारत्ताए गिण्हंति ते णं तेसिं पोग्गलाणं सेयालंसि कइभागंआहारंति ? कइभागं आसायंति ? गोयमा ! असंखेजइभागं आहारेंति" हे भदंत ! दो इन्द्रिय जीव जिन पुद्गलोंको आहाररूपसे ग्रहण करते हैं वे उन पुद्गलोंके कितने भागका आहार करते हैं ? और कितने भागका आस्वादन करते हैं? उत्तर-हे गौतम! वे ग्रहणकालके उत्तरकाल में असंख्यातवें भागका आहार करते हैं यहांतकका समस्त कथन नैरयिक जीवों की वक्तव्यता की तरह जानना चाहिये । तथा आस्वादन के विषय में इसी सूत्र में यह कहते हैं कि आहाररूप से गृहीत पुद्गलों के अनंतवें भाग का वे दो इन्द्रिय जीव रसनाइन्द्रिय द्वारा आस्वादन करते हैं ।
(बेइंदियाणं भंते ! पोग्गले आहारत्ताए गेण्हंति ते किं सव्वे आहारेंति, णो सव्वे आहारेंति ?) हे भदन्त ! दो इन्द्रिय जीव जिन पुदलों को आहाररूप से ग्रहण करते हैं, वे क्या उन सब का ही आहार माहीतुं समस्त ४थन ना२४ वोन २माडा२ विषेनी ५४२।शुमा “ अणतभागंआसायति" त्या सुधा सताव्या प्रमाणे सभा. ते ४२शुमा माघेसो पा 20 प्रभारी छ-"बेइंदिया किं आहारं आहारयति"-मेन्द्रियो सेवा प्रार! सार २ छ” त्यांथी २३ ४रीने “ बेइंदियाण भते ! जो पोग्गले आहारत्ताए गिण्डति तेणं तेसिं पोग्गलाण सेयालंसि कइभागं आहारंति ? कइभाग आसायति ? गोयमा ! असंखेजइ भागं आहारेंति"-" महन्त ! द्वीन्द्रिय ०५२ सोने આહારરૂપે ગ્રહણ કરે છે તે પુદુગલોના કેટલામા ભાગને તેઓ આહારરૂપે ગ્રહણ કરે છે? અને કેટલામા ભાગનું આસ્વાદન કરે છે ? ઉત્તર-હે ગૌતમ ! તેઓ અસંખ્યાતમા ભાગને આહાર કરે છે.” ત્યાં સુધીનું બધું વર્ણન નારક જીવોને વર્ણન પ્રમાણે જ સમજવું. આસ્વાદનના વિષયમાં એજ સૂત્રમાં એવું કહેવામાં આવ્યું છે કે બે ઇન્દ્રિય જીવો આહારરૂપે ગ્રહણ કરેલ પગલોના मनतम सानु २सना धन्द्रिय वा२। मास्वाइन ४२ छ. (बेइंदियाणं भते ! जो पोग्गले आहारत्ताए गेहंति ते किं सव्वे आहारेंति णो सव्वे आहारेंति?). ભદન્ત! કીન્દ્રિય જીવો જે પુગલોને આહારરૂપે ગ્રહણ કરે છે, તે બધાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #302

प्रमेयचन्द्रिका टीका श०१० सू० २० पृथिवी कायिकाद्याहानिरूपणम्
२७९
तद्यथा - लोमाहारः प्रक्षेपाहारश्च । यान् पुद्गलान् लोमाहारतया गृह्णन्ति तान् सर्वान् अपरिशेषितान् आहरन्ति, यान् पुद्गलान् प्रक्षेपाहारतया गृह्णन्ति तेषां पुद्रलानामसंख्ये यभागमाहरन्ति, अनेकानि च खलु भागसहस्राणि अनास्वाद्यमानानि अस्पृश्यमानानि विध्वंसमागच्छति । एतेषां भदन्त ! पुद्गलानामनास्वाद्यमानानाम् अस्पृश्यमानानां च कतरे कतरेभ्योऽल्पा वा बहुका वा तुल्या वा विशेषाधिका वा ? करते हैं, या सब का आहार नहीं करते हैं ? ( गोयमा ! ) हे गौतम ! ( बेइंदियाणंदुविहे आहारे पण्णत्ते) दो इन्द्रिय जीवों का आहार दो प्रकार का कहा गया है। ( तं जहा ) वह इस प्रकार से हैं - ( लोमाहारे पक्खेवाहारे य) एक लोमाहार और दूसरा प्रक्षेपाहार (जे पोग्गले लोमाहारत्ताए गिति ते सव्वे अपरिसेसिए आहारेति ) जिन पुगलों को वे दो इन्द्रियजीव रोमाहाररूप से ग्रहण करते हैं उन सब को वे सम्पूर्णरूप से खा जाते हैं । (जे पोग्गले पक्खेवाहारत्ताए गिव्हंति तेसिं णं पोग्गलाणं असंखिज्जभागं आहारैति ) तथा जिन पुलों को वे प्रक्षेपाहाररूप से ग्रहण करते हैं, उनके असंख्यातवें भाग का तो वे आहार करते हैं (अगाई च णं भागसहस्साइं अणासाइजमाणाई अफासाइजमाणाई विद्धंसं आगच्छंति ) बाकी अनेक हजार भाग चखे बिना स्पर्श किये बिना नष्ट हो जाते हैं । (एएसिं णं भंते! पोग्गलाणं अणासाइज्जमाणाणं अफासाइजमाणाणं य कयरे हिंतो अप्पा वा बहुया वा तुल्ला वा विसेसाहिया वा ? ) हे भदन्त ! इन नहीं चखे हुए, नहीं छुए हुए પુદ્ગલોના તે આહાર કરે છે કે તે બધાં પુદ્ગલોના તેએ આહાર કરતા નથી?
(गोयमा !) हे गौतम! ( बेइंदियाणं दुविहे आहारे पण्णत्ते मेन्द्रिय लवोना आहार मे अारना उद्या छे. ( त जहा ) ते प्राशे या प्रमाणे छे(लोमाहारे पक्खेवाहारे य ( १ ) सोभाहार भने (२) प्रक्षेपाडार. (जे पोग्गले लोनाहारत्ताए गेहति ते सव्वे अपरिसेसिए आहारेति ) ने युगसोने तेथेो सोभाडार३ये ग्रहण १रे छे ते मघाने तेथे पूरे पूरा आई लय छे. (जे पोग्गले पक्खेवाहारत्ताए गेहंति तेसिं णं पोग्गलाणं अर्शखिज्ज भागं आहारे 'ति) तथा જે પુદ્ગલોને તેઓ પ્રક્ષેપાહારરૂપે ગ્રહણ કરે છે, તેમના અસંખ્યાતમાં ભાગને तेय! आहार उरे छे, ( अणेगाई च णं भागसहस्साइं अणास्साइज्जमाणाई अफासाइज्जमाणाई विद्धंसं आगच्छति ) गाडीना भने इन्तर लागोनो विना याज्ये मने विनास्पर्श ये नाश यह लय छे. (ए ए सिं णं भंते! पोग्गलाणं अणासाइ. ज्जमामाणं अफासाइज्ज माणाणं य कयरे हिंतो अप्पावा बहुया तुल्ला वा विसे साहियावा ?) હું ભદ્દન્ત ! તે નહીં ચખાયેલ અને નહીં સ્પર્શ પામેલ પુદૂંગલોમાંના કયાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #303

२८०
भगवतीस्ने गौतम ! सर्वस्तोकाः पुद्गला अनास्वाद्यमानाः, अस्पृश्यमाना अनन्तगुणाः। द्वोन्द्रिया भदन्त ! यान् पुद्गलानाहारतया गृहन्ति ते तेषां पुद्गलाः कीदृशतया भूयोभूयः परिणमंति, गौतम ! जिवेन्द्रिय स्पर्शेन्द्रिय विमात्रतया भूयोभूयः परिणमंति, द्वीन्द्रियाणां भदन्त ! पूर्वाहताः पुद्गलाः परिणताः तथैव यावत् नो अचलितं कर्म निर्जरयन्ति ।।०२०॥ पुद्गलों में कौन पुद्गल किन पुद्गलों से अल्प हैं ?, कोन पुद्गल किन पुद्गलों से बहुत हैं ? कौन पुद्गल किन पुलों के तुल्य है ? कौन पुद्गल किन पुद्गलों से विशेषाधिक हैं ? ( गोयना ! ) हे गौतम ! (सव्वत्थो वा पुग्गला अणासाइजमाणा, अफासाइजमाणा अर्णतगुणा ) हे गौतम ! जो पुद्गल चखने में नहीं आये हैं वे पुद्गल सब से कम हैं और जो पुद्गल स्पर्श करने में नहीं आये हैं वे अनंतगुणे हैं। (बेइंदियाणं भंते ! जे पोग्गले आहारत्ताए गिपहंति तेणं तेसिं पोग्गला कीसत्ताए भुजोर परिणमंति?) हे भदन्त ! जिन पुद्गलों को दो इन्द्रिय जीव आहाररूपसे ग्रहण करते हैं उनके वे पुद्गल किस आकार से बार२ परिणमते हैं ? (गोयमा) हे गौतम (जिभिदिय फासिदिय मायाए भुजो२ परिणमंति) जिह्वाइन्द्रिय और स्पर्शनइन्द्रिय की विविधता से वे पुद्गल बारंबार परिणमते हैं । (बेइंदियागं पुवाहारिया पोग्गला परिणया?) हे भदन्त ! दो इन्द्रिय जीवों के द्वारा पूर्वकाल में आहाररूप से ग्रहण किये हुए पुद्गल परिणत हो चुके हैं क्या ? (तहेव जाव नो अचलियं
પુદ્ગલોથી ઓછાં છે ? કયાં પુદ્ગલો કયાં કરતાં વધારે છે ? ક્યાં પુગલો ક્યાં पुगतानी समान छ ? ४यां पुगतो या पुगतोथी विशेषाधि छ ? (गोयमा!)
गीतम ! (सव्वत्थो वा पुग्गला अणासाइज्जमाणा, अफासाइज्जमाणा अणंत गुणा) જે પગલો ચાખવામાં આવ્યાં હતાં નથી તે પુદ્ગલોની સંખ્યા સૌથી ઓછી હોય છે, અને સ્પર્શ કર્યા વિનાના પુદ્ગલોની સંખ્યા અનંત ગણી હોય છે.
( बेइंदियाणं भंते ! जे पोग्गले आहारत्ताए गिण्हंति तेणं तेसिं पुग्गला कीसत्ताए भुज्जो २ परिणमंति ?) 3 महन्त ! मेन्द्रिय पोरे पुगतान આહારરૂપે ગ્રહણ કરે છે તે પુદ્ગલો કેવા આકારે વારંવાર પરિણમે છે?
(गोयमा!) गौतम ! (जिभिदिय फासिदिय वेमायाए भुज्जो २ परिणमति) જિહવા ઈન્દ્રિય અને સ્પર્શેન્દ્રિયની વિવિધતાએ તે પુગલો વારંવાર પરિણમે છે. ( बेइंदियाणं पुव्वाहारिया पोग्गला परिणया ?) हे महन्त ! मेन्द्रिय यो દ્વારા પૂર્વકાળે આહારરૂપે ગ્રહણ કરાયેલ પુદ્ગલ પરિણત થઈ ચુક્યાં હોય છે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #304

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. १ उ० १ सू० २० पृथिवीकायिकाद्याहारनिरूपणम् २८१
टीका-एकेन्द्रियजीवानां स्थित्यादिकं निरूप्य साम्प्रतं द्वीन्द्रियाणां स्थित्यादिकं निरूपयन्नाह-बेइंदियाणं इत्यादि । 'बेइंदियाणं' द्वीन्द्रियाणां 'ठिई' स्थितिः ‘भणियव्या' भणितव्या, द्वादशवर्षाणि स्थितिीन्द्रियाणां कथनीयेतिभावः । तदनु 'उस्सासो' उच्छ्वासा श्वासोच्छ्वासः 'वेमायाए' विमात्रया-वि= विषमा छद्मस्थैनिश्चेतुमशक्या मात्रा कालविभागः तया, कियत्कालेन द्वीन्द्रियाः श्वासोच्छ्वासं गृह्णन्तीति छद्मस्थैर्जातुमशक्यं भवति । 'बेइंदियाणं' द्वीन्द्रियाणां 'आहारे' आहारविषये 'पृच्छा' पृच्छा-प्रश्नः 'अणाभोगणियत्तिए' अनाभोगनिर्वकम्मं निजऍति ) यह सब पूर्व की तरह ही “नो अचलियं कम्मं निजरेति” इस पाठतक समझना चाहिये ।
टीकार्थ-इस सूत्र यारा सूत्रकारने दीन्द्रिय जीवों की स्थिति आदि का निरूपण किया है। क्योंकि एकेन्द्रिय जीवों की स्थिति आदि का वे पहले निरूपण कर चुके हैं। इसमें उन्होंने द्वीन्द्रियजीवों की उत्कृष्ट स्थिति १२ वर्ष की कही है। उच्छ्वास को विमात्रा से कहा है। विमात्रा में “वि” शब्द विषम अर्थ का वाचक है और "मात्रा" शब्द कालविभाग का । जहाँ काल का विभाग निश्चित करने में अशक्य हो उसका नाम विमात्रा है। द्वीन्द्रिय जीव कितने काल में श्वासोच्छ्वास लेते हैं यह निश्चित करके नहीं कहा जा सकता है। इसलिये श्वासोच्छ्वास को विमात्रा से कहा है। दो इन्द्रिय जीवों के विषय में जब आहार संबंधी प्रश्न किया गया तो वहाँ यह उत्तररूप में प्रकट किया गया कि इनका दोनों प्रकार का आहार होता है । " आहार
नही ? (तहेव जाव नो अचलियं कम्म निज्जरेति) २1धी मामत "नो अचलियं कम्मं निज्जरे ति" सुधीन५४ प्रमाणे मागण भु०४५ समावी. _ ટીકાર્ય–આ સૂત્ર દ્વારા સૂત્રકારે બે ઈન્દ્રિય જીવોની સ્થિતિ વગેરેનું નિરૂપણ કર્યું છે, કારણ કે એકેન્દ્રિય જીવોની સ્થિતિ વગેરેનું નિરૂપણ તે આગળ કરવામાં આવ્યું છે. આ સૂત્રમાં તેમણે બે ઈન્દ્રિય જીવની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ (આયુષ્ય) બાર વર્ષની કહી છે. ઉચ્છવાસ વિમાત્રાવાળો કહ્યો છે. "विमात्रा" ५४मा वि ५ विषम मथनी पाय छ भने ‘मात्रा' - વિભાગને વાચક છે. જયાં કાળનો વિભાગ નક્કી કરવો અશકય હોય તેનું નામ વિમાત્રા છે. બે ઈન્દ્રિય જીવો કેટલા કાળે શ્વાસોશ્વાસ લે છે તે નિશ્ચિત કરીને કહી શકાતું નથી. તેથી તેમના શ્વાસોશ્વાસને વિમાત્રાવાળો કહ્યો છે. બે ઈન્દ્રિય જીવોના આહારના વિષયમાં પૂછાયેલ પ્રશ્નના જવાબમાં એમ બતા. વવામાં આવ્યું છે કે તેઓ બન્ને પ્રકારને આહાર ગ્રહણ કરે છે. “આહાર भ०-३६
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #305

२८२
भगवतीसूत्रे तितः, इच्छामन्तरेण जायमान आहाराभिलाषः 'तहेव' तथैव नारकवदेव, स च तेषाम् अनुसमयं-प्रतिसमयं अविरहितं-विरहरहितं निरन्तरं भवति । 'तत्थ णं जे से' तत्र खलु योऽसौ 'आभोगनिवत्तिए' आभोगनिर्वर्तितः 'आहारयामि' इतीच्छापूर्वकं जायमान आहाराभिलाषः स खलु द्वीन्द्रियाणां 'असंखेज्जसमइए' असंख्यातसामयिक:-असंख्यात समयवान् , असंख्यातसमयस्तु अवसर्पिण्यादिरूपो. ऽपि भवतीत्यत आहः 'अन्तोमुहुत्तिए' आन्तमौहूर्तिकः अन्तर्मुहूर्त्तकालिका, तस्मिन्नन्तर्मुहूर्तेऽपि 'वेमायाए' विमात्रया-विषमान्तर्मुहूर्तरूपया, विमानत्वंचात्र समया संख्येयत्वस्यासंख्येयभेदवत्त्वाद् विज्ञेयम् ‘आहारट्टे' आहारार्थः 'समुप्पज्जई' समुत्पद्यते । ' सेसं ' शेषम् अवशिष्ट 'तहेच' तथैव 'जाव' यावत्-यावच्छब्देन करूँ" इस प्रकार की इच्छा के बिना जो आहार होता है वह अनाभोगनिवर्तित आहार है । और यह अनाभोगनिवर्तित आहार की अभिलाषा उनके अविरहितरूप से निरन्तर होती रहती है। नारकजीवोंके आहार के प्रकरण में जिस प्रकार से इस आहार का कथन किया गया है वैसी ही कथन यहाँ पर जानना चाहिये। आभोगनिवर्तित आहार जो " आहार करूँ" इस प्रकार की अभिलाषा से होता है वह द्वीन्द्रिय जीवों के असंख्यात समयवाले अन्तर्मुहूर्त में होता है। और यह अन्तर्मुहूर्त भी यहां विमात्रारूप से लिया गया है। क्योंकि अन्तमुहर्त का असंख्यात समय भी असंख्यात भेदवाला होती है। तात्पर्य कहने का यह है कि दो इन्द्रिय जीवों का आभोगनिवर्तित आहार होता है उसका काल असंख्यात समय कहा गया है । सो यह असंख्यात समय अवसर्पिणी आदिरूप भी हो सकता है। इसलिये કરૂં” એવી ઈચ્છા વિના જે આહાર ગ્રહણ કરાય છે તે આહારને અનાગનિર્વર્તિત આહાર કહે છે. અને તે અનાગનિવર્તિત આહારની અભિલાષા તેમને અવિલાપણે નિરન્તર થતી રહે છે. નારક જીના આહારના પ્રકરણમાં જે પ્રમાણે તેમના આ આહારનું કથન કર્યું છે તે પ્રમાણે જ કથન બેઈન્દ્રિય જીના આહારના વિષયમાં સમજવું. “હું આહાર કરૂં” આ પ્રકારની ઈચ્છા પૂર્વક જે અભેગનિવર્તિત આહાર લેવાય છે તે બેઈન્દ્રિય જી અસંખ્યાત સમયવાળા અન્તર્મુહૂર્તમાં લે છે. અને તે અન્તર્મુહૂર્ત પણ અહીં વિમાત્રારૂપે લેવાયું છે. કારણ કે અન્તર્મુહૂર્તની અસંખ્યાત સમયતાને લીધે તે અસંખ્યાત ભેટવાળા હોય છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે બે ઈન્દ્રિય જીવોના આભેગનિવર્તિત આહારને કાળ અસંખ્યાત સમય કર્યો છે. તે અસંખ્યાત સમય અવસર્પિણી આદિ રૂપ પણ હોઈ શકે છે. તેથી અસંખ્યાત સમયરૂપ અવસર્પિણી કાળ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #306

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० १ उ०१ सू० २० पृथिवीकायिकाद्याहारानिरूपणम् २८३ 'बेइंदिया कि आहारं आहरंति' इत्यारभ्य 'बेइंदियाणं भंते ! जे पोग्गले आहारताएगिण्हंति तेणं ते सिं पोग्गलाण सेयालंसि कइभागं आहारेंति ?' कइभागंआसायंति ? गोयमा ! असंखेज्जइभाग आहारेंति" इत्यन्तं सर्व नैरयिक वक्तव्यतावद् विज्ञेयम् । अत्र सूत्र एव पोच्यते-'अणंतभागं' अनन्तभागं आहारतया गृहीतानां पुद्गलानामनन्तभागं 'आसायंति' आस्वादयन्तिरसनेन्द्रियद्वारेण उपलभन्ते इत्यर्थः। असंख्यात समयरूप अवसर्पिणी आदि काल यहां ग्रहण न हो इसके लिये असंख्यात समयवाला अन्तर्मुहूर्त काल यहाँ लिया गया है । अन्तर्मुहूर्त भी असंख्यात समय का असंख्यात भेदवाला होता है। इसलिये इनका यह आहार किस किस भेदवाले अन्तर्मुहूर्त में होता है यह भी निश्चित नहीं हो सकता है इसीलिये इसे विमात्रारूप से कहा गया है । विमात्रा से असंख्यात समयवाला दो इन्द्रिय जीव का आहार दो प्रकार का कहा गया है । एक रोमाहार और दूसरा प्रक्षेपाहार । जो आहार वृष्टि आदि कालादिकों में बहुमूत्रता से जाना जाता है वह लोमाहार है । तथा ग्रास-कौरों-के रूपमें जो आहार मुखमें डाला जाता है वह प्रक्षेपाहार है। रोमद्वारा जो पुद्गल वर्षादिक्रतुओंमें शरीरमें प्रविष्ट होते हैं वह रोमाहार हैं । रोम द्वारा शरीर में प्रविष्ट हुए पुद्गलों का ज्ञान बहुमूत्रता से होता है । रोमाहार द्वारा द्वीन्द्रिय जीव जिन पुद्गलों को आहाररूप से ग्रहण करते हैं वे पुद्गल सम्पूर्णरूप से आहार में उपयुक्त हो जाते हैं उनमें एक भी ऐसा पुद्गल नहीं बचता जो आहारગ્રહણ ન કરવાને માટે અહીં અસંખ્યાત સમયવાળે અન્તર્મુહૂર્તકાળ લેવામાં આવ્યું છે. અન્તર્મુહૂર્ત પણ અસંખ્યાત સમયનું હોય છે. તેથી તેમને તે આહાર કયા સમયે થાય છે તે પણ નક્કી થઈ શકતું નથી. તેથી તેને વિમાત્રા વાળ કહ્યો છે. વિમાત્રાની અપેક્ષાએ અસંખ્યાત સમયવાળા બે ઈન્દ્રિય જીવને माडा२ 2. प्रा२ने। ४यो छ.-(१) भाडा२ (माडा२) मन (२) प्रक्षेपाडा२. જે આહાર કાલાદિમાં બહુમૂત્રતાથી જાણી શકાય છે તે આહારને લોમાહાર કહે છે, તથા જે આહાર કેળિયા દ્વારા મુખમાં મૂકાય છે તે આહારને પ્રક્ષેપાહાર કહે છે. રેમ દ્વારા જે પુદ્ગલો વર્ષાદિ અતુઓમાં શરીરમાં પ્રવેશ પામે છે તેને માહાર કહે છે. રેમ દ્વારા શરીરમાં પ્રવેશ થયેલાં પુદગલોના જ્ઞાન અહમત્રતાથી થાય છે. માહાર દ્વારા જે પુદ્ગલોને બે ઇન્દ્રિય જીવો આહારરૂપે ગ્રહણ કરે છે તે પુગલો સંપૂર્ણ રીતે આહારમાં ઉપયુક્ત થઈ જાય છે તેમાંનું એક પણ પુદ્ગલ આહારમાં ઉપયુક્ત થતું ન હોય એવું બનતું
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #307

૨૮૪
भगवती सूत्रे
रूप से उपयुक्त न होता हो । हीन्द्रिय जीव जिन पुगलों को प्रक्षेपाहार द्वारा ग्रहण करते हैं उनमें विशेषता है और वह इस प्रकार से है किप्रक्षेपाहार द्वारा जो पुद्गल आहार के लिये ग्रहण किये जाते हैं वे सभी ीन्द्रिय जीवों के आहार में उपयुक्त होते हों सो बात नहीं है किन्तु उन गृहीत पुद्गलों में से असंख्यातवें भाग के पुद्गल ही ऐसे होते हैं जो आहार में काम आते हैं बाकी के उस गृहीत आहार के पुद्गलों में से ऐसे कई हजार भाग हैं जो रसनेन्द्रिय द्वारा स्वाद के विषयभूत नहीं नहीं बनते हैं । और स्पर्शन इन्द्रिय द्वारा छूनेतक में भी नहीं आते हैं। किन्तु नष्ट हो जाते हैं । नष्ट हो जाने का तात्पर्य इस आहार में ऐसा है कि जिन पुगलों को ये द्वीन्द्रिय जीव प्रक्षेपाहार द्वारा ग्रहण करते हैंउन गृहीत पुगलों के कई हजार भाग आस्वाद और स्पर्श के विषयभूत न बनकर ही सूक्ष्म और स्थूलरूप से कितने पुद्गल शरीर के बाहर और कितने पुद्गल शरीर के भीतर ही नष्ट हो जाते हैं । अब प्रश्न यह होता है कि जो पुद्गल अनास्वाद्यमान है और अस्पृश्यमान हैं तथा शरीर के भीतर बाहर जिन का ध्वंस हो जाता है उन पुद्गलों के बीच में कौन पुल किन पुगलों से अल्प हैं, किनसे ज्यादा हैं, किनके तुल्य हैं और किन से विशेषाधिक हैं । तब इस प्रश्न का उत्तर देते हुए નથી. એ ઇન્દ્રિય જીવો પ્રક્ષેપાહાર દ્વારા જે પુદ્ગલોને ગ્રહણ કરે છે તે પુદ્ગલોમાં આ પ્રકારની વિશેષતા હોય છે—પ્રક્ષેપાહાર દ્વારા જે પુદ્ગલો આહારને માટે ગ્રહણ કરાય છે તે બધાં પુદ્ગલો એ ઇન્દ્રિય જીવોના આહારમાં ઉપયુક્ત થાય છે એવું ખનતું નથી, પણ તે ગૃહીત પુદ્ગલોમાંના અસંખ્યાત પુદ્ગલો જ એવાં હાય છે કે જે આહારના કામમાં આવે છે ખાકીના ગૃહીત પુદ્ગલોમાં એવાં કેટલાય હજાર ભાગ હોય છે કે જે રસનાઇન્દ્રિય દ્વારા સ્વાદના વિષયભૂત બનતાં નથી, અને સ્પર્શેન્દ્રિય દ્વારા સ્પર્શ પણ પામતાં નથી. પણ તેઓ નષ્ટ થઈ જાય છે. અહી નષ્ટ થઈ જવાનું તાત્પર્ય એવું છે કે જે પુદ્ગલોને દ્વીન્દ્રિય જીવો પ્રક્ષેપાહાર દ્વારા ગ્રહણ કરે છે, તે ગૃહીત પુદ્ગલોના કેટલાય હજાર ભાગ આસ્વાદ કે સ્પના વિષયભૂત અન્યા વિના જ સૂક્ષ્મ અને સ્થૂલ રૂપે (કેટલાંક પુદ્ગલ) શરીરની બહાર અને કેટલાંક પુદ્ગલ શરીરની અંદર જ નાશ પામે છે. હવે એ પ્રશ્ન ઉદ્ભવે છે કે જે પુદ્ગલો સ્વાદ કે સ્પના વિષયભૂત અનતાં નથી અને જેમને શરીરની બહાર કે અંદર નાશ થઈ જાય છે તે પુદ્ગલોમાંના કયાં પુદ્ગલો કયાં પુદ્ગલોથી આછાં છે? કયાં પુદ્ગલો વધારે હાય છે? કર્યાં પુદૂંગલો સમાન છે? અને કયાં પુદ્દગલે વિશેષાધિક છે ? આ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #308

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. १ उ. १ सू० २० द्वीन्द्रियाहारादिनिरूपणम् २८५ गौतमः पृच्छति-'बेइंदियाणं भंते !' द्वीन्द्रियाः खलु भदन्त ! 'जे पोग्गले' यान् पुद्गलान् 'आहारत्ताए गेण्हंति' आहारतया गृह्णन्ति 'ते' तान् किं 'सव्वे आहारंति' सर्वान् आहरन्ति ? अथवा 'नो सव्वे आहरंति' न सर्वान् आहारन्ति ? इति प्रश्नः। उत्तरमाह-'गोयमा !' हे गौतम ! 'बेईदियाणं' द्वीन्द्रियाणां 'दुविहे' द्विविधः भगवान ने कहा कि हे गौतम ! जो पुद्गल अनास्वाद्यमान हैं अर्थात् रसनेन्द्रिय के विषयभूत नहीं हुए हैं केवल रसनेन्द्रिय गम्य हैं वे स्तोक (थोड़े) हैं-अर्थात् अस्पृश्यमान पुद्गलों के अनन्तभागवर्ती हैं। तथा जो अस्पृश्यमान स्पर्शन इन्द्रिय के विषयभूत नहीं हुए हैं-केवल स्पर्शनेन्द्रियगम्य हैं वे पुद्गल रसनाइन्द्रिय के अविषयभूत बने हुए पुद्गलों की अपेक्षा अनन्तगुणे हैं । पुनः गौतमस्वामीने प्रश्न किया कि हे भदन्त ? दो इन्द्रिय जीव जिन पुद्गलों को आहाररूप से ग्रहण करते हैं वे पुद्गल उनके किस आकारसे वारंवार परिणमित होते रहते हैं? तब इसका उत्तर प्रभुने यों दिया कि हे गौतम ! दो इन्द्रिय जीवों के स्पर्शन और रसना ये दो ही इन्द्रियां होती हैं-सो ये आहाररूप से ग्रहण किये पुद्गल विविध प्रकार से जिह्वाइन्द्रियरूप से और स्पर्शन इन्द्रियरूप से बारंबार परिणमित होते रहते हैं । गौतमस्वामीने प्रभु से फिर पूछा कि हे भदन्त ! इन द्वीन्द्रिय जीवों ने जिन पुद्गलों को आहाररूप से पूर्वकाल में ग्रहण किया वे पुद्गल क्या परिणाम को प्राप्त कर चुकते हैं ? तब प्रभु ने समझाया कि हे गौतम ! इस विषय में नारक जीवों के इस प्रकरण में પ્રશ્નના જવાબમાં ભગવાને કહ્યું છે–કે હે ગૌતમ! જે પુદ્ગલ અનાસ્વાદ્યમાન છે એટલે કે ફક્ત રસનાઈન્દ્રિયના વિષયભૂત જ બન્યાં છે તેઓ સ્તોક (ઓછાં) છેએટલે કે અસ્પૃશ્યમાન પુદ્ગલેના અનન્ત ભાગવત છે. તથા જે અસ્પૃશ્યમાનફક્ત સ્પર્શેન્દ્રિયના વિષયભૂત છે–સ્પર્શેન્દ્રિય ગમ્ય છે–તે પુદ્ગલ રસના ઈન્દ્રિયને વિષયભૂત બનેલાં પુદ્ગલ કરતાં અનંત ઘણા છે. વળી ગૌતમ સ્વામી પ્રશ્ન પૂછે છે કે હે ભદન્ત! ક્રીન્દ્રિય જીવે જે પુદ્ગલેને આહારરૂપે ગ્રહણ કરે છે તે પુગલે કયા આકારે વારંવાર પરિણમ્યાં કરે છે? તેના જવાબમાં પ્રભુએ કહ્યું કે હે ગૌતમ! હીન્દ્રિય જીવોને સ્પર્શન અને રસના, એ બે ઈન્દ્રિયે જ હોય છે. તેથી આહારરૂપે ગ્રહણ કરાયેલાં તે પગલે વારંવાર જિહ્વા ઈન્દ્રિય અને સ્પર્શન ઈન્દ્રિય રૂપે પરિમિત થયાં કરે છે. વળી ગૌતમ સ્વામી પૂછેછે કે હે ભદન્ત ! તે દ્વીન્દ્રિય જીવોએ જે યુગલને આહારરૂપે પૂર્વકાળે ગ્રહણ કર્યા હોય છે તે પુદગલે શું પરિણમન પામી ચૂક્યાં હોય છે? ત્યારે પ્રભુ તેમને આ પ્રમાણે સમજાવે છે કે હે ગૌતમ ! આ વિષયના સંબંધમાં નારકા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #309

भगवतीसूत्रे 'आहारे' आहारः ‘पन्नत्ते' प्रज्ञप्तः 'तं जहा' तद्यथा-'लोमाहारे' रोमाहारः, यो कालादिषु बहुमूत्रतया ज्ञायते सः 'पक्खेवाहारेय' प्रक्षेपाहारश्च; कावलिकः, यः कवलैर्मुखे प्रक्षिप्यते सः, 'जे पोग्गले' यान् पुद्गलान् ‘लोमाहारत्ताए' रोमाहारतया 'गिण्डंति' गृह्णन्ति 'ते सव्वे' तान् सर्वान् 'अपरिसेसिए' अपरिशेषितान् अनवशिष्टान् सम्पूर्णानित्यर्थः । 'आहारेति' आहारन्ति 'जे पोग्गले' यान् पुद्गलान् 'पक्खेवाहारत्ताए' प्रक्षेपाहारतया-कवलाहारतया 'गिण्हंति' गृह्णन्ति 'तेसि णं पोग्गलाणं' तेषां खलु पुद्गलानाम् 'असंखेज्जइभागं' असंख्येयभागं 'आहारेंति' आहरन्ति, तत्र 'अणेगाइं च णं' अनेकानि च खलु 'भागसहस्साई भागसहस्राणितस्याहारस्यानेकसहस्रभागा इत्यर्थः, 'अणासाइज्जमाणाई' अनास्वाद्यमानानिरसनेन्द्रियेण स्वादविषयमप्राप्तान्येव 'अफासाइज्जमाणाई' अस्पृश्यमानानि-स्पर्शन्द्रियेण स्पर्शविषयमप्राप्तान्येव 'विद्धंसं' विध्वंसं-विनाशं आगच्छन्ति-प्राप्नुवन्ति । अस्मिन्नाहारे अनेक सहस्रसंख्यकाः पुद्गलाः आस्वादविषयं स्पर्शविषयंचाप्राप्ताएव स्थौल्य सौक्ष्म्याभ्यां केचिद्वहिः केचिदन्तश्च विनश्यन्तीति भावः । पुनःपृच्छति 'एएसि णं भंते' एतेषां खलु भदन्त ! बहिरन्तश्च विनाशमापन्नानां 'पोग्गलाणं' पुद्गलानां, कीदृशानामित्याह -'अणासइज्जमाणाणं' अनास्वाद्यमानानां 'अफासाइज्जमाणाणं य' अस्पृश्यमानानां च मध्ये 'कयरे' कतरे कियन्तः पुद्गलाः 'कयरेहितो' कतरेभ्यः-कियद्भयः पुद्गलेभ्यः 'अप्पा वा' अल्पा वा 'बहुया वा' बहुका वा, 'तुल्ला वा' तुल्या वा 'विसेसाहिया वा' विशेषाधिका वा ? भगवानाह–'गोयमा' हे गौतम ! 'सव्वत्थो वा' सर्वस्तोकाः सर्वाल्पाः 'पोग्गला' पुद्गलाः 'अणासाइज्जमाणा' अनास्वाद्यमानाः ये केवलं रसनेन्द्रियविपयास्ते स्तोकाः, अस्पृश्यमानानां पुद्गलानामनन्तभागवर्तिन इत्यर्थः। 'अफासाइज्जमाणा' अस्पृश्यमानाः केवलं स्पर्शन्द्रियविषयाः पुद्गलाः अनन्तगुणाः आस्वाद्यमानेभ्यः रसनेन्द्रियविषयेभ्यः पुद्गलेभ्यः सकाशादनन्तगुणाधिका इत्यर्थः। पुनःपृच्छति- बेइंदियाणं भंते' द्वीन्द्रियाः खलु भदन्त ! 'जे पोग्गले' यान् पुद्गलान् ‘आहारत्ताए' आहारतया 'गिण्हंति' गृहन्ति 'तेणं' ते खलु पुद्गलाः 'तेसिं' तेषां द्वीन्द्रियाणां 'कीसत्ताए' कीदृशतया केनाकारेण 'भुज्जो भुज्जो' भूयो भूयः 'परिणमन्ति ? उत्तरमाह'गोयमा' हे गौतम ! 'जिभिदिय फासिंदिय वेमायत्ताए' जिह्वेन्द्रिय स्पर्शेन्द्रिय विमात्रतया कदाचिन्जिवेन्द्रियतया कदाचित्स्पर्शन्द्रियतया 'भुज्जो भुज्जो' भूयो. भूयः परिणमन्ति पुनः पृच्छति-'बेइंदियाणं भंते' द्वीन्द्रियाणां भदन्त ! 'पुव्वाहारिया' पूर्वाहृताः-पूर्वमाहारतया गृहीताः 'पोग्गला' पुद्गलाः 'परिणया' परिणताः परिणाम प्राप्ताः किम् ? उत्तरमाह-'तहेव ' तथैव नैरयिकवक्तव्यतावदेव सर्व विज्ञे
શ્રી ભગવતી સૂત્રઃ ૧

Page #310

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श०१उ०१सू०२१ त्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियाहारादिनिरूपणम् २८७ यम् , कियत्पर्यन्तमित्याह-'जावे'-त्यादि 'जाव' यावत् परिणामादारभ्य चयोपच. योदीरणवेदननिर्जीणमूत्रपर्यन्तं 'नो अचलियं कम्मं निज्जरेंति' नो अचलितं कर्म निर्जरयन्तीति ।। मू. २० ॥
॥ इति द्वीन्द्रियनिरूपणम् ॥ अथ त्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियनिरूपणम्मूलम्-तेइंदिय चउरिदियाणंणाणत्तं ठिईए जाव अणेगाइं च णं भागसहस्साइं अणाघाइजमाणाइं अणासाइजमाणाई अफासाइजमाणाइं विद्धंसंआगच्छंति, एएसिंणं भंते पोग्गलाणं अणाघाइज्जमाणा३ पुच्छा, गोयमा ! सव्वत्थोवा पुग्गला अणाघाइ. जमाणा, अणासाइजमाणा अणंतगुणा, अफासाइजमाणा अणंतगुणा, तेइंदियाणं घागिदिय-जिभिदिय--फासिंदियवेमायाए भुजो भुजो परिणमंति, चउरिदियाणं चक्खिदियघाणिंदिय-जिभिदिय फासिंदियत्ताए भुजो भुज्जो परिणमंति॥सू०२१॥ ___ छाया--त्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियाणां नानात्वं स्थितौ यावत् अनेकानि च खलु जो कहा जा चुका है उसी प्रकार से इसका उत्तर समझना चाहिये। अर्थात् नारक प्रकरणोक्त परिणाम से लेकर चय, उपचय, उदीरण, वेदन और निर्जीर्ण सूत्रतक यह सब विषय दो इन्द्रिय जीवों के विषय में लगा लेना चाहिये । सू० २० ॥
तेइन्द्रियचतुरिन्द्रिय निरूपण'तेइंदियचउरिंदियाणं' इत्यादि।
(तेइंदियचउरिंदया णं णाणत्तं ठिइए) तीन इन्द्रियवाले और चार इन्द्रियवाले जीवों की स्थिति में भेद है । बाकी समस्त विषय पहले જેના આહાર વિષયક પ્રકરણમાં જે પ્રમાણે કહેવામાં આવ્યું છે તે પ્રમાણે જ દ્વીન્દ્રિય જી વિષે પણ સમજવું. એટલે કે નારક પ્રકરણમાં કહેલ પરિ. ણામથી લઈને ચય, ઉપચય, ઉદીરણ, વેદના અને નિર્જીણ સુધીનો સમસ્ત વિષય હીન્દ્રિય જીવોને લાગુ પાડી શકાય છે . રબા
तेइन्द्रियचतुरिन्द्रिय निरूपणम्'तेइंदियचउरिदियाणं ' इत्यादि।
(तेइंदिय चरिंदियाणं णाणत्तं ठिइए) र धन्द्रियोui मने या२ धन्द्रिय વાળાં જીવની સ્થિતિમાં ભેદ છે. બાકીને સમસ્ત વિષય હીન્દ્રિય જીવે પ્રમાણે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #311

२८८
भगवतीमत्र भागसहस्राणि अनाघ्रायमाणानि अनास्वाद्यमानानि अस्पृश्यमानानि विध्वंसमाग
छंति, एतेषां भदन्त ! पुद्गलानामनाघ्रायमाणानां पृच्छा, गौतम ! सर्वस्तोकाः पुद्गलाः आस्वाद्यमाना अनाघ्रायमाणा अनास्वाधमाना अनन्तगुणाः अस्पृश्यमाना अनंतगुणाः त्रीन्द्रियाणां घ्राणेन्द्रिय-निवेन्द्रिय-स्पर्शेन्द्रिय-विमात्रया भूयोभूयः जैसा है वैसाही-अर्थात् द्वीन्द्रिय जैसा जानना चाहिये। (जाव अणेगाइं च णं भागसहस्साइं अणाघाइजमाणाई अगासाइजमाणाइं अफासाइजमाणाइं निद्धंसं आगच्छंति ) यावत् अनेक हजार भाग सूंघे बिना, चखे बिना, और स्पर्श किये बिना नष्ट हो जाते हैं। (एएसिं णं भंते ! पोग्गलाणं अणाघाइज्जमाणाणं ३ पुच्छा ) प्रश्न-हे भदन्त ! इन नहीं संधे गये, नहीं चखे गये और नहीं स्पर्श किये गये पुद्गलों में से कौन पुनल किन पुद्गलोंसे स्तोक (थोड़े) हैं, कौन अधिक हैं, कौन तुल्य हैं और कौन विशेषाधिक हैं ? (गोयमा ! ) हे गौतम ! (सव्वत्थोवा पुग्गला अणाघाइजमाणा, अणासाइजमाणा, अणंतगुणा अफासाइजमाणा अनंतगुणा) नहीं सूंघे गये पुद्गल सब से थोड़े हैं। इनकी अपेक्षा जो नहीं चखे गये पुद्गल हैं वे अनंतगुणे हैं। और जो पुद्गल स्पर्श नहीं किये गये हैं वे इनसे भी अनंतगुणे हैं । ( तेइंदिया णं धाणिदिय जिभिदियफासिदिय वेमायाए भुज्जो भुजो परिणमंति ) तीन इन्द्रियवाले जीवों के द्वारा ग्रहण किया गया आहार घ्राणेन्द्रिय, जिहेन्द्रिय और स्पर्शनेन्द्रिय
र छे. (जाव अणेगाइं च णं भाग सहस्साई अणाघाइज्जमाणाई अफासाइज्जमाणाई निद्धसं आगच्छंति) सने हुन२ मा सूध्या विना, याच्या विना भने સ્પર્શ કર્યા વિના નષ્ટ થઈ જાય છે, ત્યાં સુધીનું કથન દ્વીન્દ્રિય પ્રમાણે र सभा. (ए ए सिणं भंते ! पोग्गलाणं अणाघाइज्जमाणाणं ३ पुच्छा) प्रश्नહે ભદન્ત ! તે નહીં સૂંઘાયેલાં, નહીં ચખાયેલાં અને નહીં સ્પર્શાયેલાં પગ લેમાંથી ક્યાં પુગલે કયાં પુગેલેથી ઓછાં છે? ક્યાં વધારે છે? કયાં समान छ ? अने ४यां पुलो विशेषाधि छ ? उत्तर-(गोयमा !) गीतम! (सव्वत्थोवा पुग्गला अणाघाइज्जमाणा, अणासाइजमाणा, अणंत गुणा अफासाइ. ज्जमाणा अणतगुणा ) सूध्या विनाना पदो सौथी सोछ डाय छे. तेना કરતાં અનંત ગણું પુદ્ગલો ચાખ્યા વિનાના હોય છે. અને જે પુદગલોને સ્પર્શ કરાયું નથી તે પુગલો તે ચાખ્યા વિનાના પુદ્ગલો કરતાં પણ અનંત राशा छे. (तेइंदिया णं घाणिंदिय जिभिदिय-फासिदिय वेमायाए भुज्जो २ परिणमंति) ત્રણ ઈન્દ્રિયવાળાં જીવે દ્વારા ગ્રહીત આહાર યુગલો ધ્રાણેન્દ્રિય, જિન્દ્રિય
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #312

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. १७.१० २१ श्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियाहारादिनिरूपणम् २८९ परिणमन्ति, चतुरिन्द्रियाणां चक्षुरिन्द्रिय- घ्राणेन्द्रिय-जिहवेन्द्रिय-स्पर्शेन्द्रियतया भूयोभूयः परिणमन्ति ॥ सू. २१ ॥
टीका-द्वीन्द्रियजीवानां स्थित्यादि स्वरूपं निरूप्य साम्प्रतं त्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियजीवानां स्थित्यादि स्वरूपं चिन्तयितुमाह-' तेइंदिय ' इत्यादि ।
' तेइंदियचउरिंदियाणं ' त्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियाणां त्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियजीवानां वक्तव्यतायां 'णाणत्तं' नानात्वं = द्वीन्द्रियापेक्षया भेदः अस्ति । कुत्र ? इत्याह'ठिईए' स्थितौ = स्थित्यादि विषये स्थित्याहारविषये भेदोऽस्ति । कियदवधि ? इत्याह- 'जाव' यावत् - यावच्छब्देन स्थितौ विशेषो यथा - " तेंदियचउरिंदियाणं भंते केवइयं कालं ठिई पण्णत्ता ? गोयमा ! जहन्नेणंअंतोमुहुत्तं, उक्कोसेणं तेइंदिकी विमात्रा से बारंबार परिणमता है । (चउरिंदियाणं चक्खिदियघार्णिदिय, जिभिदिय फासिंदियत्ताए भुज्जो २ परिणमंति) चार इन्द्रिय वाले जीवों के द्वारा खाया गया आहार चक्षुइन्द्रिय, घ्राणेन्द्रिय, जिद्दे न्द्रिय और स्पर्शनइन्द्रियरूप से विमात्रा से बार२ परिणमता है।
434
टीकार्थ - इस सूत्रद्वारा सूत्रकार ने तीन इन्द्रियवाले और चार इन्द्रियवाले जीवों की स्थिति आदि का वर्णन किया है। इसके पहले वे दो इन्द्रियवाले जीवों की स्थिति आदि का वर्णन कर चुके हैं। दो इन्द्रियवाले जीवों की वक्तव्यता की अपेक्षा तीन इन्द्रिय और चार इन्द्रियवाले जीवों की वक्तव्यता में भेद है । और वह भेद स्थिति, और आहार के विषय में है । इसी बात को जानने के लिये प्रभु से गौतम ने प्रश्न किया कि हे भदन्त ! ते इन्द्रिय और चौ इन्द्रिय जीवों की स्थिति कितने काल की है ? तब प्रभुने उनसे कहा कि हे गौतम! " जहम्नेणं मने स्पर्शन इन्द्रि यनी विभात्राओं वारंवार परिशुभे छे. ( चउरिंदियाणं चक्खि दिय - घाणिदिय जिभिदिय - फासिंदियताए भुज्जो २ परिणमंति) यार इन्द्रियोवाजा જીવો દ્વારા ખવાયેલો આહાર ચક્ષુઇન્દ્રિય, ઘ્રાણેન્દ્રિય, જિવૅન્દ્રિય અને સ્પર્શે - ન્દ્રિયરૂપે વારંવાર પરિણમે છે.
ટીકા—આ સૂત્ર દ્વારા સૂત્રકારે તે ઇન્દ્રિય અને ચતુરિન્દ્રિય જીવોની સ્થિતિ આદિનું વર્ણન કર્યુ છે. આ પહેલાં બે ઇન્દ્રિય જીવોની સ્થિતિ આદિનું વર્ણન સૂત્રકારે કર્યું છે. દ્વીન્દ્રિય જીવો અને તે ઇન્દ્રિય તથા ચતુરિન્દ્રિય જીવોના વનમાં જે ભેદ છે તે તેમની સ્થિતિ, શ્વાસ અને આહારના વિષયમાં છે. એ વાત જાણવાને માટે જ ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને પૂછે છે કે હે. ભદન્ત ! તે ઈન્દ્રિય અને ચતુરિન્દ્રિય જીવોની સ્થિતિ કેટલા કાળની છે? ત્યારે भगवान तेभने श्वास आये छे-हे गौतम! " जहन्नेणं अंतोमुहुत्तं ” श्रोछामां
"
भ० ३७
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #313

भगवतीस्त्रे याणं एगणपन्नासं राईदियाई, चउरिंदियाणं छम्मासा" त्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियाण जघन्यस्थितिरन्तर्मुहूर्तम् , उत्कर्षेण त्रीन्द्रियाणां स्थितिः एकोनपश्चाशतं रात्रिन्दिपानि, चतुरिन्द्रियाणां चोत्कृष्टास्थितिः पण्मासान् मासषट्कपरिमितेत्यर्थः । उच्छ्वासः पृथिवीकायिकानामिव यथा 'ऊसासो वेमायाए' उच्छ्वासो विमात्रया नोन्द्रियचतुरिन्द्रियाः इयत्कालेन उच्छ्वासं गृहन्तीति छद्मस्थैर्भातुं न शक्यते । आहारसूत्रं यथा-'तेइंदियचउरिदियाणं भंते ! जे पोग्गले आहारत्ताए गेण्हंति से किं सव्वे आहारंति नो सव्वे आहारंति ?' इत्यादि पृथिवीकायमूत्रोक्तं यावच्छग्देन संग्राह्यम् । 'अणेगाइं च णं' अनेकानि च खलु 'भागसहस्साई भागसहस्राणि प्रक्षेपाहारतया गृहीतानां पुद्गलानाम अनेक सहस्रभागा इत्यर्थः 'अणाघाइज्जमाणाई' अनाघ्रायमाणानि = घ्राणेन्द्रियविषयमनागतानि 'अणासाइज्जमाणाई ' अनास्थाअंतोमुहुत्तं” जघन्य से अन्तर्मुहूर्त की है और " उक्कोसेणं” उत्कृष्ट से" तेइंदियाणं" ते इन्द्रिय जीवों की “ एगूणपन्नासं" ४९ उनचास "राइंदियाणं” अहोरात्र की है । " चउरिदियाणं" और चौइन्द्रिय जीवों की “ छम्मासा" छः मास की उत्कृष्ट स्थिति है । तया जघन्यस्थिति अन्तर्मुहूर्त की है । ते इन्द्रिय जीव और चौ इन्द्रिय जीव इतने काल में श्वासोच्छ्वास ग्रहण करते हैं यह छद्मस्थों से जाना नहीं जा जा सकता। अतः श्वासोच्छ्वास का काल इनका विमात्रा से कहा गया है। आहार विषयक सूत्र इन दोनों का इस प्रकार से है-"तेइंदिय चउरिदिया णं भंते !जे पोग्गले आहारत्ताए गेण्हंति ते किं सव्वे आहारंति नो सव्वे आहारंति ?" इत्यादिरूप से जो द्वीन्द्रिय सूत्र में कहा गया है वह सब यहां "यावत्" शब्द से ग्रहण किया गया है । “अणेगाईचणं भागसहस्साइं अणाघाइज्जमाणाइं अणासाइज्जमाणाई अफामाछी मन्तभुत नी भने “उकोसेण" वारेमा थारे "तेइंदियाण" तेन्द्रिय
योनी स्थिति “एगूणपन्नासं” ४८ " राइंदियाणं " त्रिहिवसनी हाय छे. "चउरिंदियाणं" भने यतुरिन्द्रिय योनी र स्थिति "छम्मासा' छ भासन અને જઘન્ય સ્થિતિ અંતમુહૂર્તની હોય છે. તેઈન્દ્રિય અને ચતુરિન્દ્રિય જીવો કેટલા કાળે શ્વાસોચ્છવાસ ગ્રહણ કરે છે તે જાણી શકાતું નથી. તેથી તેમના શ્વાસોચ્છવાસને કાળ વિમાત્રાવાળે કહ્યો છે. તે બન્નેનું આહાર વિષયક સૂત્ર भी प्रभारी छ-" ते इन्द्रिय चरिंदियाणं भंते ! जे पोग्गले आहारत्ताए गेण्हंति ते किं सव्वे आहारंति नो सव्वे आहारंति ?” त्याहि पृथिवीय विषना सूत्रमा छेते मधुमडी “यावत्" ५४थी अहए। शयेर छे."अणेगाइ च णंभागसहस्साई अणाघाइज्जमाणाइंअणासाइज्जमाणाई अफासाइज्जमाणाई विद्धसं आगच्छति"
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #314

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श०१उ०१सू०२१ त्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियाहारादिनिरूपणम् २९१ धमानानि = रसनेन्द्रियविषयमप्राप्तानि 'अफासाइज्जमाणाई' अस्पृश्यमानानि स्पर्शेन्द्रियविषयमप्राप्तानि एव अन्तो बहिश्च 'विद्धसं' विध्वंस = बिनाशं आगच्छन्ति प्राप्नुवन्ति । पुनरल्पबहुत्वविषयेपृच्छति-'एएसि णं भंते' एतेषां खलु भदन्त ! 'पोग्गलाणं' पुद्गलानां 'अणाघाइज्जमाणाणं' अनाघ्रायमाणानां 'अणासाइज्जमाणाणं' अनास्वाद्यमानानां 'अफासाइज्जमाणाणं' अस्पृश्यमानानां च 'पुच्छा' पृच्छा, सा चैवम्-"कयरे कयरे हितो अप्पा वा बहुया वा विसेसाहिया वा" इतिवाच्यम् । उत्तरमाह-'गोयमा!' हे गौतम ! 'सव्वत्थोवा' सर्वस्तोका:सर्वाल्पाः 'पोग्गला' पुद्गलाः 'अणाघाइज्जमाणा' अनाघ्रायमाणाः, 'अणासाइज्जमाणा' अनास्वाद्यमानाः पुद्गलाः 'अणंतगुणा' अनन्तगुणाः अनाघ्रायमाणेभ्यः पुरलेभ्योऽनन्तगुणाधिकाः, एवम्-'अफासाइज्जमाणा' अस्पृश्यमानाः पुद्गला अपि साहज्जमाणाइं विद्धंसं आगच्छंति" इस सूत्र का तात्पर्य यह है कि जो पुद्गल प्रक्षेपाहार द्वारा गृहीत होते हैं उनके अनेक हजार भाग ऐसे होते हैं जो घ्राणेन्द्रिय के विषयभूत नहीं बनते हैं, रसनेन्द्रिय के विषयभूत नहीं होते हैं, स्पर्शनइन्द्रिय के विषयभूत नहीं होते हैं । और शरीर के भीतर और बाहर ही नष्ट हो जाते हैं अब गौतमस्वामी ने अल्पबहुत्व के विषय में प्रभु से प्रश्न किया कि हे भदन्त ! ये जो अना. प्रायमान, अस्वाद्यमान और अस्पृश्यमान पुद्गल हैं उनमें से कौन किन से अल्प हैं, कौन किन से बहुत हैं, कौन किन के बराबर हैं और कौन किनसे विशेषाधिक हैं ? तब प्रभु ने गौतम से कहा कि हे गौतम ! जो अनाघ्रायमान पुद्गल हैं वे सब से कम हैं। तथा जो अनास्वाद्यमान पुद्गल हैं वे अनाघ्रायमान पुद्गलों की अपेक्षा अनन्तगुणे अधिक हैं । और આ સૂત્રનો ભાવાર્થ એવો છે કે જે પુદ્ગલો પ્રક્ષેપાહાર દ્વારા ગ્રહણ કરાય છે તેમના અનેક હજાર ભાગ એવાં હોય છે કે જે ધ્રાણેન્દ્રિય ગમ્ય બનતાં નથી, રસનેન્દ્રિય ગમ્ય બનતાં નથી અને સ્પર્શેન્દ્રિય ગમ્ય પણ બનતાં નથી. અને તે શરીરની અંદર અને બહાર જ નાશ પામે છે. હવે ગૌતમ સ્વામીએ તેમના ઓછી અને વધુ પણાના વિષયમાં પ્રશ્ન પૂછે છે-હે ભદન્ત! આ જે અનાદ્યાયમાન (સૂધ્યા વિનાના), અનાસ્વાદ્યમાન, અને અસ્પૃશ્યમાન પુદગલો છે તેમાના કયાં યુગલો કયાં પુદ્ગલો કરતાં અલ્પ છે? કયાં કેના કરતાં વધારે છે? કયાં કેની બરાબર છે? અને કયાં કેના કરતાં વિશેષાધિક છે? ત્યારે પ્રભુએ
તમને જવાબ આપે છે કે હે ગૌતમ! અનાદ્યાયમાન પુદગલો સૌથી ઓછા છે. અનાદ્યાયમાન યુગલે કરતાં અનાસ્વાદ્યમાન પુદ્ગલો અનંત ગણા વધારે છે,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #315

२९२
भगवतीसूत्रे 'अनंतगुणा' अनन्तगुणाः। परिणामसूत्रे-आहारतया गृहीताः पुद्गलाः 'तेइंदियाणं' त्रीन्द्रियाणां त्रीन्द्रियजीवानां 'घाणिदिय-जिभिदिय-फासिदिय वेमायाए' घाणेन्द्रिय जिवेन्द्रिय-स्पर्शेन्द्रिय विमात्रया घ्राणेन्द्रियादिषु त्रिषु इन्द्रियेषु विषममात्रया कदाचिद् घ्राणेन्द्रियतया, कदाचिज्जिवेन्द्रियतया, कदाचित्स्पर्शेन्द्रियतयेतिभावः 'भुज्जो भुज्जो' भूयो भूयः परिणमन्ति । 'चउरिदियाणं' चतुरिन्द्रियाणां चतुरिन्द्रियजीवानां च 'चक्खिदिय-घाणिदिय-जिभिदिय-फासिदियत्ताए' चक्षुरिन्द्रिय-घ्राणेन्द्रिय-जिहवेन्द्रिय-स्पर्शेन्द्रियतया-चक्षुरादिषु चतुषु इन्द्रियेषु विषममात्रतया 'भुज्जो भुज्जो' भूयो भूयः परिणमन्तीति ॥मू०२१॥
अथ पञ्चेन्द्रियजीवनिरूपणम्
मूलम्-पंचिंदिय तिरिक्खयोणियाणं ठिई भाणियव्वा, उस्सासो वेमायाए, आहारो अणाभोगनिव्वत्तिओ अणुसमयं इसी तरह जो अनास्वाद्यमान पुद्गल हैं उनकी अपेक्षा से जो अस्पृश्यमान पुद्गल हैं वे भी अनन्तगुणे अधिक हैं। परिणाम सूत्र में जो इस प्रकार कहा है कि आहाररूपसे जो गृहीत पुद्गल हैं, उनका तीन इन्द्रियवाले जीवों की घ्राणेन्द्रिय, जिवेन्द्रिय और स्पर्शेन्द्रियके रूपमें विमात्रा से परिणमन हुआ करता है, उसका भावार्थ इस प्रकार है-“ इन तीन इन्द्रियवाले जीवों में गृहीत पुद्गल विषम मात्रासे कभी घ्राणेन्द्रियके रूपमें, कभी जिहवेन्द्रियके रूपमें और कभी स्पर्शेन्द्रियके रूपमें लगातार परिणमित होते रहते हैं । इसी तरह चार इन्द्रियवाले जीवोंद्वारा प्रक्षेपाहार के रूपमें ग्रहण किए गए वे पुल विषममात्रासे चक्षुरिन्द्रिय, घ्राणेन्द्रिय, जिहवेन्द्रिय और स्पर्शेन्द्रिय के रूप में लगातार परिणमित होते रहते हैं। सू. २१ ॥ અને અનાસ્વાદ્યમાન પુદગલ કરતાં અસ્પૃશ્યમાન યુગલો અનંત ગણું વધારે છે. પરિણામ સૂત્રમાં જે આ પ્રમાણે કહ્યું છે કે આહારરૂપે ગૃહીત જે મુદ્દગલો છે તેમનું તે ઈન્દ્રિય જીવોની ઘાણેન્દ્રિય, જિન્દ્રિય અને સ્પર્શેન્દ્રિયરૂપે વિમાત્રાએ પરિણમન થયા કરે છે, તેને ભાવાર્થ આ પ્રમાણે છે–
એ ચેન્દ્રિય જીવોમાં તે ગૃહીત યુગલો વિષમ માત્રાએ કયારેક ધ્રાણેન્દ્રિય રૂપે, ક્યારેક જિન્દ્રિયરૂપે અને કયારેક સ્પર્શેન્દ્રિયરૂપે વારંવાર પરિણમતાં રહે છે. એ જ પ્રમાણે ચતુરિન્દ્રિય જીવો દ્વારા પ્રક્ષેપાહારરૂપે ગૃહીત તે યુગલો વિષમ માત્રાએ ચક્ષુઈન્દ્રિય, ઘ્રાણેન્દ્રિય, જિન્દ્રિય અને સ્પર્શેન્દ્રિયરૂપે વારંવાર परिभतi २९ छे. ॥ सू. २१॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #316

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श०१ उ०१ सू० २२ पंचेन्द्रियतिर्यगाहारादिनिरूपण २९३ अविरहिओ, आभोगनिव्वत्तिओ जहणणेणं अंतोमुहत्तस्स, उक्कोसेणं छहभत्तस्स, सेसं जहा चउरिदियाणं जाव नो अचलियं कम्मं णिज्जति । एवं मणुस्साणवि, णवरं आभोगनिव्वत्तिए जहण्णेणं अंतो मुहुत्तस्स, उक्कोसेणं अट्ठमभत्तस्स, सोइंदिय० वेमायत्ताए भुज्जो भुज्जो परिणमंति, सेसं जहा चउरिदियाणं तहेव जाव निज्जरेंति ॥ सू० २२ ॥ छाया-पंचेन्द्रिय तिर्यग् योनिकानां स्थितिभणितव्या उच्छ्वासो विमात्रया आहारोऽनाभोगनिर्वतितोऽनुसमयमविरहितः, आभोगनिवर्तितो जघन्येनान्तर्मुहर्तन, उत्कृष्टेन षष्ठभक्तेन, शेषं यथा चतुरिन्द्रियाणाम् , यावत् नो अचलितं कर्म
पंचेन्द्रियजीवनिरूपण" पंचेन्दिय तिरिक्ख जोणियाणं " इत्यादि (पंचेंदिय तिरिक्ख जोणियाणं) पंचेन्द्रिय तियंच योनिवाले की (ठिई भाणियव्वा) स्थिति का वर्णन इस "प्रस्ताव" में करना चाहिए। (उस्सासो वेमायाए ) उच्छ्वास विमात्रावाला कहना चाहिए। (आहारो अणाभोग निव्वत्तिओ अणु-समयं अविरहिओ) वे दोनों प्रकार का आहार करते हैं। उस में से जो 'अनाभोगनिवर्तित' आहार है वह विरह बिना (बिना रुकावट के) प्रतिक्षण होता रहता है। तथा (आभो. गनिव्वत्तिओ जहण्णेणं अंतो मुहुत्तस्स, उक्कोसेणं छट्ठभत्तस्स) जो आभोगनिवर्तित आहार है वह कम से कम अन्तर्मुहूर्त के बाद और ज्यादा से ज्यादा (षष्ठ भक्त से) दो दिन के बाद होता है। (सेसं जहा
पंचेन्द्रियजीव निरूपणम्
"पंचेन्द्रिय तिरिक्ख योणियाणं" इत्यादि। (पंचेंदिय तिरिक्ख योणियाणं) पाथेन्द्रिय तिय य यानिवाजानी (ठिई भाणियव्वा) स्थितिनुं वन मा प्रस्तावमा ४२वु नये. (उस्सासो वेमायाए) पास विभात्रावाणो डवोनस. (आहारो अणाभोग निव्वत्तिओ अणुसमय अविरहिओ) તેઓ બંને પ્રકારનો આહાર કરે છે. તેમને જે અનાભોગનિવર્તિત આહાર છે ते वि२४ विना प्रतिसमय थते! २९ छे. तथा-( आभोगनिव्वत्तिओ जहण्णेण अंतोमुहुत्तस्स, उक्कोसेणं छट्ठभत्तस्स) २ मासाशनिवतित मा.२ छ ते माछामा माछा मन्तभुत पछी मने पधारेमा धारे मे दिवस पछी थाय छ, (सेसं.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #317

२९४
भगवतीसूत्रे
निर्जरयन्ति । एवं मनुष्याणामपि, नवरम् आभोगनिर्वर्त्तितो जघन्येनान्तर्मुहूर्त्तन उत्कृष्टेनाष्टमभक्तेन श्रोत्रेन्द्रिय विमात्रतया भूयो भूयः परिणमन्ति शेषं यथा चतुरिन्द्रियाणां तथैव यावत् निर्जरयन्ति ॥ सू०२२ ॥
""
टीका - श्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियजीवानांस्थित्यादिकमुपवर्ण्य साम्प्रतं पञ्चेन्द्रियजीवानां स्थित्यादिकं प्रदर्शयितुमाह – 'पंचिदियतिरिक्ख जोणियाणं' इत्यादि । चउरिंदियाणं जाव नो अचलियं कम्मं णिज्जर्रेति ) शेष समस्त कथन चार इन्द्रियवाले " जीवों की तरह समझना चाहिए " और वे अचलित कर्म की निर्जरा नहीं करते हैं, मात्र चलित कर्म की ही निर्जरा करते हैं " वहाँ तक का कथन चार इन्द्रियवाले जीवों की तरह समझना चाहिए । ( एवं मणुस्साण वि) मनुष्यों के संबंध में भी इसी तरह समझा जाए। (णवरं ) मनुष्य में यह विशेषता है कि (आभोगनिव्वत्तिए जहणेणं अंतोमुहुतेणं, उक्कोसेणं अट्ठमभत्तस्स) उनका आभोगनिवर्तित आहार कम से कम अन्तर्मुहूर्त के बाद और ज्यादा से ज्यादा तीन दिन के बाद होता है। ( सो इंदिय वेमायसाभुज्जो भुज्जो परिणमंति) उनके द्वारा आहार रूपसे ग्रहण किए गए पुद्गल विषममात्रा से श्रोत्रेन्द्रिय रूप में लगातार परिणमित होते रहते हैं। ( सेसं जहा चउरिदियाणं तहेव जाव निज्जरेंति ) शेष समस्त कथन वारइन्द्रियवाले जीवों की तरह समझा जाए, और वह कथन 46 यावत् निज्जरेंति " सूत्र तक इस तरह ही समझना चाहिए ।
जहा चउरिंदियाणं जाव नो अचलिये कम्मं णिज्जरेंति) माडीनुं समस्त उथन ચતુરિન્દ્રિય જીવો પ્રમાણે જ સમજવું. અને “તેઓ અચલિત કર્મની નિર્જરા કરતા નથી, ચલિત કર્મોની નિરા કરે છે” ત્યાં સુધીનું કથન ચતુરિન્દ્રિય लवो प्रमाणे ४ समभवु. ( एवं मणुस्साण वि.) मनुष्योना सभधभां या मेन 'प्रमाणे समन्न्वु. (णवर) मनुष्यमां विशेषता मे छे ( आभोगनिव्वत्तिए जहणेण अंतोमुहुस्तेणं, उक्कोसेणं अट्ठमभत्तरस) तेभनी आलोगनिवर्तित महार આછામાં ઓછે અન્તર્મુહૂર્ત પછી અને વધારેમાં વધારે ત્રણ દિવસ પછી थाय छे. (सोइंदिय वेमायत्ताए भुज्जो भुज्जो परिणमंति) तेभना द्वारा भाडार३ये ગ્રહણ કરાયેલાં પુદ્ગલો વિષમ માત્રાએ શ્રોત્રેન્દ્રિયરૂપે વારવાર પરિણમતાં રહે છે. (सेस जहा चरिंदियाणं तहेव जाव निज्जरे ति) गाडीनुं समस्त उथन यतुरिन्द्रिय જીવોની જેમ સમજવું–અને તે કથન ' यावत् निज्जरेति " सूत्र सुधी मे પ્રમાણે જ સમજવું.
66
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #318

प्रमैयचन्द्रिकाटीका श०१ उ०१सू० २२ पंचेन्द्रियतिर्यगाहारादिनिरूपणम् २१५ 'पंचिंदियतिरिक्ख जोणियाणं' पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानां जीवानां 'ठिई स्थितिः 'भाणियव्या' भणितव्या वर्णनीया, सा चेत्थम्-"जहन्नेणं अंतोमुहुत्तंउक्कोसेणं तिनिपलिओवमाई" इति, छाया-जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् उत्कर्षेण त्रीणि पल्योपमानि । 'उस्सासो' उच्छ्वासः 'वेमायाए' विमात्रया-विषममात्रया एते इयत्कालेन श्वासोच्छ्वासं गृहन्तीति ज्ञातुमशक्यत्वात् । आहारभिलाषसूत्रे-'आहारो' आहारो द्विविधस्तत्र-'अणाभोगनिव्वत्तिओ' अनाभोगनिवर्तित आहारस्तेषाम् 'अणुसमयं' अनुसमय-पतिसमयं 'अविरहिओ' अविरहितं-विरहवर्जितं-निरन्तरमित्यर्थः समुत्पद्यते। 'आभोगनिव्वत्तिओ' आभोगनिर्वतित आहाराभिलाषः 'जहन्नेणं' जघन्येन ___टीकार्थ--इस सूत्र द्वारा सूत्रकारने पंचेन्द्रिय तीर्यच जीवों को स्थिति आदि का और पंचेन्द्रिय मनुष्यों की स्थिति आदिका कथन किया है, क्योंकि इसके पहले वे तीन इन्द्रियवाले और चारइन्द्रियवाले जीवोंकी स्थिति आदि का वर्णन पूर्वसूत्रोंमें कर चुके हैं। पंचेन्द्रिय तिर्यंच जीवों की स्थिति जघन्य से अंतर्मुहूर्त की और उत्कृष्ट से तीन पल्योपम की है। यह कथन भोगभूमिया (युगलों की अपेक्षा) तिर्यञ्चों की अपेक्षा से जानना चाहिये । इनका जो उच्छ्वास विमात्रा से कहा गया है उसका कारण यह है कि ये इतने ही काल के बाद श्वासोच्छ्वास लेते हैं यह निश्चितरूप से नहीं कहा जा सकता है । इन जीवों में दोनों प्रकार का आहार होता है। यही बात आहाराभिलाषमूत्र में प्रकट की गई है। अनाभोगनिवर्तित आहार जो इन जीवों के होता है वह अविरहितरूप से निरन्तर होता है । तथा आभोगनिवर्तित जो आहारभिलाषा होती है
ટીકાર્થ—આ સૂત્ર દ્વારા સૂત્રકારે પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ જીવોની સ્થિતિ આદિનું અને પંચેન્દ્રિય મનુષ્યની સ્થિતિ આદિનું કથન કર્યું છે, કારણ કે આ પહેલાં તેમણે તે ઈન્દ્રિય અને ચતુરિન્દ્રિય જીવોની સ્થિતિ આદિનું વર્ણન આગળનાં સૂત્રોમાં કરી લીધું છે. પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ જીવોની સ્થિતિ ઓછામાં ઓછી અંતર્મુહૂર્તની અને વધારેમાં વધારે ત્રણ પામની છે. આ કથન ભેગ ભૂમિયા (યુગલોની અપેક્ષાએ) તિર્યચેની અપેક્ષાએ કરવામાં આવ્યું છે એમ સમજવું. તેમને ઉછૂવાસ વિમાત્રાવાળે કહેવાનું કારણ એ છે કે તેઓ કેટલા કાળને આંતરે શ્વાસોચ્છવાસ લે છે તે નિશ્ચિતરૂપે કહી શકાતું નથી. તે જીવોમાં અને પ્રકારના આહાર થાય છે. એજ વાતને આહારાભિલાષ સૂત્રમાં બતાવી છે. તે જીવોને જે અનાગનિવર્તિત આહાર હોય છે તે નિરંતરરૂપે લેવાયા કરે છે. તથા આભેગનિવર્તિત આહારની ઈચ્છા ઓછામાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #319

२९६
__भगवतीसूत्रे 'अंतो मुहुत्तस्स' अन्तर्मुहूर्तेन अन्तर्मुहूर्त्तव्यवधानेन समुत्पद्यते 'उक्कोसेणं' उत्कर्षेण 'छठभत्तस्स' पष्ठभक्तेन-उपवासद्वयव्यवधानेन समुत्पद्यते। एष कालोदेवकुरुत्तरकुरुस्थिततिर्यगपेक्षया विज्ञेयः। 'सेसं' शेपम् अवशिष्टं पुद्गलविध्वंसाल्पबहुत्वपरिणामादिकं 'जहा चरिंदियाणं' यथा चतुरिन्द्रियाणां चतुरिन्द्रियवक्तव्यतायां यथा प्रोक्तं तथा विज्ञेयम् । परिणामसूत्रेऽत्र पञ्चेन्द्रियतया परिणामो वक्तव्यः, कियत्पर्यन्तमित्याह-'जाव' यावत्-'नो अचलियं कम्मं निज्जरेंति' 'नो अचलितं कर्म निर्जरयन्ति, इति पर्यन्तं वाच्यम् । अथ मनुष्यविषये पाह-'एवं मणुस्साणवि' इत्यादि । 'एवं मणुस्साणवि' एवं मनुष्याणामपि स्थित्यादिकं वर्णनीयं 'नवरं' वह जघन्य से अन्र्मुहूर्त के बाद उत्पन्न होती है और उत्कृष्ट से दो उपवास के बाद उत्पन्न होती है । यह कथन देवकुरु उत्तरकुरुस्थित तिर्यंच जीवों की अपेक्षा से किया गया जानना चाहिये । इसके अतिरिक्त जो पदलों का विध्वंसविषयक तथा अल्पबहुत्व आदि विषयक कथन है वह जैसा चौ इन्द्रिय जीवों को वक्तव्यता में कहा गया है वैसा जानना चाहिये । वहाँ वह कथन चौइन्द्रिय जीवों को लेकर किया गया है सो उसके स्थान पर पंचेन्द्रिय जीवों को लगा कर वह कथन पंचेन्द्रिय जीवों के विषय में लगा लेना चाहिये। कहां तक इस कथन को पंचेन्द्रिय जीवों के विषय में लगाना चाहिये ? तो इसके लिये कहा गया है कि "नो अचलितं कर्म निर्जरयन्ति " यहां तक लगा लगाना चाहिये। अब मनुष्य के विषय में सूत्रकार कहते हैं कि इसी तरह से मनुष्यों की स्थिति आदि के विषय में भी वर्णन करलेना चाहिये परन्तु जहां पर इस वर्णन में भिन्नता आती है वह इस प्रकार से है-मनुष्यों का ઓછા અન્તર્મુહર્ત પછી અને વધારેમાં વધારે બે ઉપવાસ બાદ થાય છે. આ કથન દેવકર અને ઉત્તરકુરુમાં રહેલાં તિયચ જીવોની અપેક્ષાએ કરાયું છે તેમ જાણવું. આ સિવાય પુગલોના વિધ્વંશ (નાશ) વિષેનું તથા અલ્પ બહત્વ આદિ વિષેનું જે કથન છે તે ચતુરિન્દ્રિય જીવોના વક્તવ્યમાં કહ્યા પ્રમાણે જ સમજવાનું છે. ત્યાં તે કથનમાં જ્યાં ચતુરિન્દ્રિય શબ્દ આવે ત્યાં તેને બદલે પંચેન્દ્રિય શબ્દ મૂકવાથી તે કથન પંચેન્દ્રિય જીવોને લાગુ પડી શકશે. એ કથનનો કયાં સુધીનો ભાગ પચેન્દ્રિય જીવોના વિષયમાં લગાડવો જોઈએ ? તે તેના
पासमा सताव्यु छ “नो अचलितं कर्म निजेरयन्ति” त्यो सधानी माग તેને લાગ પાડો. હવે પંચેન્દ્રિય મનુષ્યના વિષયમાં સૂત્રકાર કહે છે કે આ પ્રમાણે જ મનુષ્યની સ્થિતિ આદિનું વર્ણન પણ સમજી લેવું. પણ તે વર્ણનમાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #320

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श०१३०१सू० २२ पंचेन्द्रियतिर्यगाहारादिनिरूपणम् २९७ नवरं-विशेषस्त्वयम्-'आभोगनिव्वत्तिए' आभोगनिवर्तित आहारो मनुष्याणां 'जहण्णेणं अंतोमुहुत्तस्स' जघन्येनान्तर्मुहूर्तेन, 'उकोसेणं अट्ठमभत्तस्स' उत्कर्षेणाष्टमभक्तेन उपवासत्रयपरिमितंकालं व्यवच्छिद्य भवति । एष कालो देवकुरूत्तर कुर्वादियुगलिकमनुष्यानाश्रित्य वक्तव्य इति। परिणामसूत्रे-मनुष्याणामाहारतया गृहीताः पुद्गलाः 'सोइंदिय० वेमायत्ताए' श्रोत्रेन्द्रिय० विमात्रतया श्रोत्रेन्द्रिय चक्षुरिन्द्रिय-घ्राणेन्द्रिय-जिह्वेन्द्रिय-स्पर्शेन्द्रिय विमात्रतया-विषममात्रया श्रोत्रादि पञ्चेन्द्रियतया 'भुज्जो भुज्जो' भूयो भूयः परिणमन्ति । 'सेस' शेषम् अनाघ्रायमाणा नास्वाद्यमाना-स्पृश्यमानपुद्गलानां विध्वंसरूपं, तेषामल्पबहुत्वं 'जहा चउरिदियाणं' यथा चतुरिन्द्रियाणां भवति 'तहेव' तथैव-तेनैव प्रकारेणात्रापि विज्ञेयम् । 'जावनिज्जरेंति' यावनिर्जरयन्ति 'नो अचलितं कर्म निर्जरयन्तीति पर्यन्तं वाच्यम् ॥ मू०२२॥ जो आभोगनिवर्तित आहार होता है वह जघन्य से एक अन्तर्मुहूर्त के बाद होता है और उत्कृष्ट से तीन उपवास के बाद होता है। यह कथन देवकुरु और उत्तरकुरु आदि के युगलिक मनुष्यों की अपेक्षा से किया गया जानना चाहिये । परिणामसूत्र में जो मनुष्यों द्वारा गृहीत आहार पुद्गलों का परिणमन श्रोत्रेन्द्रिय की विमात्रा से बारंबार होना कहा गया है अर्थात् चार इन्द्रियां पहले कह चुके हैं यहां पांचवीं श्रोत्रेन्द्रिय को ग्रहण करना चाहिये । यहांजो अनाघ्रायमाण, अनास्वाद्यमान, अस्पृश्यमान पुद्गल हैं उनका विध्वंसरूप कथन तथा उनके अल्पबहुत्वका कथन जैसा चौ इन्द्रिय जीवों के बारे में कहा गया है वैसा ही जानना આ પ્રમાણે ભિન્નતા રહેલી છે-મનુષ્યને જે આભોગનિવર્તિત આહાર છે તે ઓછામાં ઓછો એક અન્તર્મુહૂર્ત પછી અને વધારેમાં વધારે ત્રણ ઉપવાસ પછી થાય છે. આ કથન દેવકુરુ અને ઉત્તરકુરુ આદિના યુગલિક મનુષ્યની અપેક્ષાએ કરવામાં આવ્યું છે તેમ જાણવું. પરિણામ સૂત્રમાં મનુષ્ય દ્વારા ગૃહીત આહાર પુગલોનું શ્રોત્રેન્દ્રિયની વિમાત્રાએ વારંવાર પરિણમન થવાનું જે કહ્યું છે તેનું તાત્પર્ય એવું છે કે તેમના દ્વારા ગૃહીત આહાર મુદ્દગલો કયારેક શ્રેગ્નેન્દ્રિયરૂપે, કયારેક ચક્ષુરિન્દ્રિયરૂપે, કયારેક પ્રાણેન્દ્રિયરૂપે, ક્યારેક જિન્દ્રિયરૂપે અને કયારેક સ્પર્શન ઇન્દ્રિયરૂપે વારંવાર પરિણમ્યા કરે છે.
અહીં જે અનાદ્યાયમાણ, અનાસ્વાદ્યમાન અને અસ્પૃશ્યમાન પુદ્ગલો છે તેમના વિધ્વંસરૂપ કથન અને તેમની અલ્પતા બહુતાનું કથન ચતુરિદ્રય જીના કથન પ્રમાણે જ સમજી લેવું. અને “અચલિત કર્મની નિર્જરા થતી નથી” भ० ३८
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #321

૧૨૮
अथ वानव्यन्तरादि निरूपणम् - मूलम् - वाणमंतराणं ठिईए नाणत्तं, अवसेसं जहा नागकुमाराणं एवं जोइसियाणंवि, णवरं उस्सासो जहण्णेणं मुहुत्तपुहुत्तस्स, उक्कोसेण वि मुहुत्तपुहुत्तस्स आहारोजहणणेणं दिवसपुहुत्तस्स उक्कोसेण वि दिवसपुहुत्तस्स, सेसं तहेव वेमाणियाणं ठिई भणिवव्वा ओहिया । उस्तासो जहष्णेणं मुहुत्तपुहुत्तस, उक्कोसेणं तेत्तीसाए पक्खाणं, आहारो आभोगनिव्वत्तिओ जहण्णेणं दिवसपुहुत्तस्स उक्कोसेणं तेत्तीसाए वाससहस्साणं, सेसं चलियाइयं तहेव जाव निज्जति ॥ सू० २३ ॥
छाया - वानव्यन्तराणां स्थितौ नानात्वम्, अवशेषं यथा नागकुमाराणाम्, एवं ज्योतिष्काणामपि, नवरम् उच्छवासो जघन्येन मुहूर्तपृथक्त्वेन, उत्कृष्टेनापि - चाहिये । और यह " नो अचलितं कर्म निर्जरयन्ति " इस सूत्र के अन्त तक समझना चाहिये ॥ सू० २२ ॥
वानव्यन्तरादि निरूपण
' वाणमंतराणं ठिइए ' इत्यादि ।
( वाणमंतराणं ठिइए नाणत्तं ) वानव्यंन्तरों की स्थिति में नानात्वभेद है। (अवसेसं जहा नागकुमाराणं) बाकीका समस्त कथन नागकुमारों की तरह है । ( एवं ) इसी प्रकार से ( जोइसियाणं वि) ज्योतिष्क देवों के विषय में भी कथन जानना चाहिये । (णवरं ) परन्तु इस कथन में श्वासोच्छवास के विषय में अन्तर है और वह इस प्रकार से है कि ज्योतिष्क देवों का ( उस्सासो) उच्छ्वास ( जहणेणं) जघन्य से
ત્યાં સુધીનું કથન એ સૂત્ર પ્રમાણે સમજવાનું છે સૂ. ૨૨॥ वानव्यन्तरादि निरूपणम्-
वाणमंतराणं ठिइए' इत्यादि ।
भगवती सूत्रे
"
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧
( वाणमंतराणं ठिइए नाणत्तं ) वानव्यन्तरोनी स्थितिमां लेह छे. ( अवसेसं जहा नागकुमाराण) माडीनुं समस्त उथन नागड्डुभारोना उथन प्रमाणे छे. (एवंजोइसियाण वि) न्योतिषि देवोना संबंधांप से प्रमाणे स्थन सभ
. (णवरं पण ते उथनमां श्वासोच्छ्वासना विषयमा आ प्रमाणे तावत छे-क्योतिषि देवाना (उस्सासो) २वास ( जहणेणं) ओछामा ओछो (मुहुत

Page #322

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. १ उ. १ सू० २३ वानव्यन्तरादिस्थित्यादिवर्णनम् २९९ मुहूर्तपृथक्त्वेन, आहारो जघन्येन दिवसपृथक्त्वेन, उत्कृष्टेनापि दिवसपृथक्त्वेन, शेषं तथैव । वैमानिकानां स्थितिर्भणितव्या औधिकी, उच्छ्वासो जघन्येन मुहूर्तपृथक्त्वेन, उत्कृष्टेन त्रयस्त्रिंशत्पक्षैः। आहार-आभोगनिर्वर्तितो जघन्येन दिवसपृथक्त्वेन उत्कृष्टेन त्रयस्त्रिंशत्वर्षसहस्त्रैः। शेषं चलितादिकं तथैव यावत् निर्जरयति ॥सू०२३॥ (मुहुत्तपुहुत्तस्स ) मुहूर्तपृथक्त्व के बाद होता है । (आहारो) आहार (जहण्णेणं) जघन्य से (दिवसपुहुत्तस्स) दिवस पृथक्त्व के बाद और (उक्कोसेण वि) उत्कृष्ट से भी (दिवसपुहुत्तस्स) दिवसपृथक्त्व के बाद होता है (सेसं तहेव) अवशिष्ट कथन पहले की तरह ही जानना चाहिये । (वेमाणियाणं ठिई ओहिया भाणियव्वा) वैमानिकदेवों की स्थिति औधिकी जाननी चाहिये । ( उस्सासो जहण्णेणं मुहत्तपुहुस्सस्स, उक्कोसेणं तेत्तीसाए पक्खाणं) इनका उच्छ्वास जघन्य से मुहूर्तपृथक्त्व के बाद और उत्कृष्ट से तैंतीसपक्ष के बाद होता है। (आहारो आभोगनिव्वत्तिओ जहणणेणं दिवसपुहुत्तस्स, उक्कोसेणं तेत्तीसाए वाससहस्साणं) इनका आभोगनिवर्तित आहार जघन्य से दिवसपृथक्त्व के बाद और उत्कृष्ट से तैतीसहजार वर्ष के बाद होता है । (सेसं चलिया इयं तहेव जाव निजरेंति ) बाकी समस्त कथन अर्थात् बंध, उदीरण, वेदन, अपवर्तन, संक्रमण, निधत्त. निकाचन ये तो अचलित कर्मों के होते हैं और निर्जरग चलित कर्मों का होता है-इत्यादि चलतादिक पुहत्तस्स) भुत थपिने मातरे भने 'उक्कोसेण वि' धारेभा पधारे पाप (मुहुत्तपुहुत्तस्स) भुत पृथत्यने मातरे थाय छे. 'आहारो' तेमनी माहार 'जहण्णेण दिवस पुहुत्तस्स' माछामा माछ। हिवसथत्वने मांतरे भने 'उक्कोसेण वि दिवस पुहुत्तस्स' वधारेमा धारे ५४ हिवस पृथत्वने सांतरे थाय छे. (सेसं तहेव) पाडीतुं ४थन नामानि ४थन प्रमाणे १ सभा (वेमाणियाणं ठिई ओहिया भाणियव्वा) वैमानि हेवोनी स्थिति मायुष्या सामान्य युवी ने. 'उस्सासो जहण्णेणं मुहुत्तपुहुत्तस्स, उक्कोसेण तेत्तीसाए पक्खाण' वैमानि वोनो वासारवास माछामा माछ। भुत पृथत्वन तिरे अने पधारेभा पधारे 33 ५५वायांने मातरे थाय छे. 'आहारो आभोगनिव्वत्तिओ जहण्णेणं दिवसपुहुत्तस्स, उक्कोसेणं तेत्तीसाए वाससहस्साणं' તેમને આભોગનિવર્તિત આહાર ઓછામાં ઓછા દિવસ પૃથકત્વને આંતરે भने पधारेमा धारे तेत्रीस १२ वर्ष माह थाय छे. 'सेसं चलियाइयं तहेव जाव निज्जरेंति' गाडीतुं समस्त ४थन मेटले , मध, उही२५], वेहन, अ५વર્તન, સંક્રમણ, નિત્ત, અને નિકાચન અચલિત કર્મોનું થાય છે, અને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #323

भगवती सूत्रे
टीका - पञ्चेन्द्रिय जीवानां स्थित्यादिकं निरूप्य तदनु वानव्यंतरादीनां स्थित्यादिकं निरूपयितुं प्रक्रमते- 'वानमंतराण' मित्यादि, 'वाणमंतराणं' वानव्यन्तराणां 'ठिईए' स्थितौ 'नाणत्तं' नानात्वं = भेदोऽस्ति नागकुमारापेक्षया । तत्रव्यन्तराणां स्थितिर्जघन्येन दशसहस्रवर्षाणि, उत्कर्षेण च पल्योपमम् । नागकुमाराणां स्थितिर्जघन्येन दशसहस्रवर्षाणि, उत्कर्षेण देशोने द्वे पल्योपमे, इत्येवं भेदः 'अवसेस' - मिति अवशेषं स्थितेरवशेषं आयुष्क कर्म वर्जयित्वेत्यर्थः अन्यत्सर्वमुच्छ्वासाहारादिकं 'जहा नागकुमाराणं ' यथा नागकुमाराणां - नागकुमाराणामिव, अर्थात् प्रागुक्तमुच्छ्वासाहारादिकं वस्तु यथा नागकुमाराणां तथैव वानव्यन्तराणामपि बोध्यम्, व्यन्तराणां नागकुमाराणां च प्रायः समानधर्मत्वात् । समस्त कथन नैरयिक सूत्र की तरह ही " चलितं कर्म निर्जरयन्ति, नो अचलितं कर्म निर्जरयन्ति " यहां तक एकसा जानना चाहिये ।
टीकार्थ - इस सूत्र द्वारा सूत्रकार ने वानव्यन्तर आदि देवों की स्थिति आदि का वर्णन किया है। इसमें उन्हों ने कहा है कि वानव्यन्तरदेवों की स्थिति में नागकुमारदेवों की स्थिति की अपेक्षा भेद है । बाकी समस्त कथन नागकुमारदेवों के ही समान है । जिस प्रकार से आहारादि का कथन नागकुमारदेवों के प्रकरण में कहा गया है वैसा ही कथन आहारादि संबंधी वानव्यंतरों में भी जानना चाहिये । क्योंकि नागकुमारों और व्यन्तरदेवों में प्रायः समानधर्मता है । व्यन्तरदेवों की जघन्यस्थिति दशहजार वर्ष की है और उत्कृष्टस्थिति एक पल्योपमकी है। नागकुमारों की जघन्यस्थिति दशहजारवर्ष की और उत्कृष्टस्थिति कुछ कम दो पल्योपम की है । यही इनकी स्थिति में नानत्व-भेद - है | इस तरह स्थिति में भेद प्रकट करके सूत्रकार ने उच्छ्वास आहार आदि ચલિતકોની નિર્જરા થાય છે, ઇત્યાદિ સમસ્ત કથન નૈરિયકસૂત્રમાં ખતવ્યા प्रभाएँ] ०४ “चलितं कर्म निर्जरयन्ति, नो अचलितं कर्म निर्जरयन्ति" सुधी समन्वु. ટીકા—આ સૂત્ર દ્વારા સૂત્રકારે વાનવ્યન્તર આદિ દેવાની સ્થિતિ આદિનું વન કર્યું છે. તેમાં તેમણે નાગકુમારદેવોની સ્થિતિ કરતાં વાનભ્યન્તર દેવોની સ્થિતિમાં ભેદ ખતાન્યેા છે, બાકીનું સમસ્ત કથન નાગકુમારે પ્રમાણે જ છે. આહારાદિનું જે કથન નાગકુમારાના પ્રકરણમાં કર્યુ છે તે સમસ્ત કથન વાનન્યન્તર દેવાને પણ લાગુ પડી શકે છે, કારણ કે નાગકુમારે અને બન્તર દેવામાં મેટે ભાગે સમાનઘતા છે. વ્યન્તર દેવાની જઘન્ય સ્થિતિ દસ હજાર વર્ષીની અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એક પલ્યાપમની છે. નાગકુમારોની જઘન્યસ્થિતિ દસહજારવર્ષની અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એ પલ્યાપમ કરતાં ઘેાડી આછી છે, તેની સ્થિતિમાં એજ ભેદ છે. આ પ્રમાણે તેમની સ્થિતિના ભેદ ખતા
३००
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #324

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श०१३० सू० २३ वानव्यन्तरादिस्थित्यादिवर्णनम् ३०१ ज्योतिष्काणां स्थित्यादिकं दर्शयति-" एवं जोइसियाणंवि" एवं ज्योतिकाणामपि-स्थितेरवशिष्टं सर्वमुच्छ्वासाहारादिकं यथा नागकुमाराणां तथा ज्योतिष्काणामपि विज्ञेयम् । तत्र ज्योतिष्काणां स्थितिः जघन्यतः पल्योपमाष्टमभागः, उत्कर्षतस्तु वर्षलक्षाधिकं पल्योपमं भवतीति, 'णवरं' नवरं-विशेषस्त्वयम्-'उस्सासो' उच्छ्वासः 'जहन्नेणं' जघन्येन 'मुहुत्त हुत्तस्स मुहूर्तपृथक्त्वेन 'उकोसेणवि' उत्कर्षेणापि 'मुहुत्तपुहुत्तस्स' मुहूर्तपृथक्त्वेन, पृथक्त्वं नाम द्विप्रभृतिरानवभ्यः, तत्र यत् जघन्य मुहूर्तपृथक्त्वं तत् द्वौ त्रयो वा मुहूर्ताः, यदुत्कृष्टं तत् अष्टौ नव वा मुहूर्ताः। आहारेऽपि विशेषः, यथा-"आहारो' आहारः आहाराभिलापः ज्योतिष्काणां 'जहण्णेणं' जघन्येन 'दिवस पुहुत्तस्स' दिवसपृथक्त्वेन, समस्त वस्तुएँ वानव्यंतरों की नागकुमारदेवों की उच्छ्वास आहार आदि वस्तुओं के समान कही है । अब सूत्रकार ज्योतिष्कदेवों की स्थिति आदि के विषय में “ एवं जोइसियाणं" इस सूत्र पाठ द्वारा वक्तव्यता प्रकट कर रहे हैं । इसमें उन्हों ने यह निरूपण किया है कि स्थिति को छोड़कर बाकी उच्छ्वास आहारादिक समस्त वस्तुएँ जैसी नागकुमारों की हैं वैसी ही ज्योतिष्कदेवों की भी हैं। ज्योतिष्कदेवों की उत्कृष्टस्थिति एकलाख वर्ष से अधिक एक पल्योपम की है और जघन्यस्थिति एक पल्योपम के आठवें भाग प्रमाण है। " नवरं" शब्द से जो उच्छ्वास आदि में भेद कहा गया है वह इस प्रकार से है-ज्योतिकदेव जो श्वास लेते हैं उसका काल जघन्य और उत्कृष्ट से मुहूर्तपृथक्त्व का है । अर्थात् इतने काल के बाद वे श्वासोच्छ्वास लेते हैं। दो से लेकर नौ तक की संख्या का नाम पृथक्त्व है । यहाँ जो श्वासोच्छ्वास का काल जघन्य से मुहूर्तपृथक्त्व कहा गया है उसमें दो अथवा વીને સૂત્રકારે કહ્યું છે કે, વાનવ્યન્તર દેવને ઉચ્છવાસ, આહાર આદિ નાગકુમાર દેવે જેવો જ છે. હવે સૂત્રકાર જ્યોતિષ્ક દેવાની સ્થિતિ આદિ વિષયમાં " एवं जोइसियाणं " 241 सूत्राद्वा२१ समान १४तव्यता प्रगट ४२ छे. तेमा તેમણે એવું નિરૂપણ કર્યું છે કે, સ્થિતિ સિવાયનું બધું-ઉચ્છવાસ, આહારાદિનાગકુમારે પ્રમાણે જ છે. જ્યોતિષ્ક દેવની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એક પલ્યોપમ કરતા એક લાખ વધારે વર્ષની છે. અને જઘન્ય સ્થિતિ એક પલ્યોપમના આઠમાં ભાગની छ. “ नवरं” शा२वास -मिरे लेह ताब्यो छे ते या प्रमाणे છે-તિષ્કના દેવોના શ્વાસોચ્છવાસને કાળ જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ મુહૂર્ત પૃથકત્વને છે–તે બન્નેના કાળમાં ભેદ નથી. બેથી શરૂ કરીને નવ સુધીની સંખ્યાનું નામ પ્રથકત્વ છે. અહીં જે શ્વાસોચ્છવાસને જઘન્યકાળ મુહૂર્ત પૃથકત્વને કહ્યો છે તેમાં બે અથવા ત્રણ મુહૂર્ત લીધાં છે. અને ઉત્કૃષ્ટ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #325

३०२
भगवतीसूत्रे 'उकोसेण वि' उत्कर्षेणापि 'दिवसपुहुत्तस्स' दिवसपृथक्त्वेन उत्पद्यते । 'सेस' शेषम् अन्यत्सर्व 'तहेव' तथैव-नागकुमारवदेवावसेयमिति । वैमानिकवक्तव्यतामाह-वेमाणियाणं' इत्यादि । 'वेमाणियाणं' वैमानिकानां विमानवासिदेवानां 'ठिई स्थितिः 'ओहिया' औधिकी सामान्या। 'भाणियबा' भणितव्या सा च पल्योपमादिका त्रयस्त्रिंशत् सागरोपमाणि भवति । तत्र जघन्यास्थितिः सौधर्ममाश्रित्यज्ञेया, उत्कृष्टस्थितिस्तु अनुत्तर विमानान्याश्रित्यपरिज्ञेया। 'ऊसासो' उच्छ्वासः 'जहन्नेणं' जघन्येन 'मुहुत्तपुहुत्तस्स' मुहूर्तपृथक्त्वेन, एतत् जघन्य. स्थितिकवैमानिकदेवानाश्रित्य विज्ञेयम् । 'उकोसेण तेत्तीसाए पक्खाण' उत्कर्षेण त्रयस्त्रिंशतापक्षः, एतत्-उत्कृष्टस्थितिकवैमानिकदेवानाश्रित्यज्ञेयम् । आहारो' तीन मुहूर्त लिये गये हैं एवं जो उत्कृष्ट से मुहूर्तपृथक्त्व कहा गया है उसमें आठ अथवा नौ मुहूर्त लिये गये हैं । इनके आहार में भी विशेपता है-और वह इस प्रकार से है-ज्योतिष्कदेवों को आहार की अभिलाषा जघन्य से दिवसपृथक्त्व के बाद और उत्कृष्ट से भी दिवस पृथक्त्व के बाद होती है। अवशिष्ट कथन नागकुमारदेवों की तरह कहा जाना चाहिये। वैमानिकदेवों की स्थिति सामान्य है और यह पल्योपम से लेकर ३३ सागरोपम की जाननी चाहिये । यहां पल्योपम की स्थिति जो कही गई है वह सौधर्मकल्प की अपेक्षा जघन्य स्थिति को लेकर कही गई है और जो सागरोपम की स्थिति कही गई है यह अनुत्तर विमानों की अपेक्षा उत्कृष्ट स्थिति को लेकर कही गई है। उच्छवास का काल जो यहाँ जघन्य से मुहपृथक्त्व कहा गया है वह जघन्यस्थितिवाले वैमानिकदेवों की अपेक्षा लेकर कहा गया है और उत्कृष्ट से जो ३३ पक्षका कहा गया है वह उत्कृष्टस्थिति वाले देवों-अनु કાળ મહતું પૃથકત્વને કહ્યો છે તેમાં આઠ અથવા નવ મુહૂર્ત લીધાં છે. તેમના આહારમાં પણ આ પ્રકારની વિશેષતા છે-જ્યોતિષ્કદેવોની આહારાભિલાઇનો જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ કાળ દિવસ પૃથકત્વને કહ્યા છે. બાકીનું સમસ્ત કથન નાગકુમારદે પ્રમાણે જ સમજવું. વૈમાનિકદેવની સ્થિતિ સામાન્ય છે. અને તે પલ્યોપમથી લઈને ૩૩ સાગરોપમ સુધીની સમજવી. અહીં જે પલ્યોપમની સ્થિતિ કહી છે તે સૌધર્મ કલ્પની અપેક્ષાએ જઘન્ય (ઓછામાં ઓછી) સ્થિતિ સમજવી. અને જે સાગરેપમની સ્થિતિ કહી છે તે અનુત્તર વિમાનોની અપેક્ષાએ ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ સમજવી. અહીં જઘન્યની અપેક્ષાએ ઉચ્છવાસ કાળ
મહ પ્રથકત્વને કહ્યું છે તે જઘન્ય સ્થિતિવાળા વૈમાનિક દેવને અનુલક્ષીને કહેલ છે. અને જે ૩૩ પક્ષને ઉત્કૃષ્ટ ઉચ્છવાસકાળ કહ્યો છે તે ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #326

-
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. १ उ. १ सू० २३ वानव्यन्तरादिस्थित्यादिवर्णनम् ३०३ आहारः, यः 'आभोगनिव्वत्तिओ' आभोगनिवर्तितः स 'जहण्णेणं' जघन्येन 'दिवसपुहुत्तस्स' दिवसपृथक्त्वेन 'उकोसेणं' उत्कर्षेण ' तेत्तीसाए' त्रयस्त्रिंशता 'वाससहस्साणं' वर्षसहस्रः त्रयस्त्रिंशत्सहस्रवभवति । यदाह--
" जस्स जाइं सागराइं, तस्स ठिई तत्ति एहिं पक्खेहिं ।
उस्सासो देवाणं, वास सहस्सेहिं आहारो ॥ १॥ इति॥" छाया-यस्य यानि सागराणि, तस्य स्थितिस्तावद्भिः पक्षैः ।
उच्छ्वासो देवानां, वर्ष सहस्रैराहारः॥१॥ इति ॥ अयमर्थः-यस्य देवस्य यानि यावत्प्रमाणानि सागराणि-सागरोपमानि स्थितिर्भवति तस्य देवस्य तावद्भिः तावत्परिमितैः पक्षैः उच्छ्वासो भवति, आहारश्च तावद्भिर्वर्षसहस्रैः तावत्परिमितसहस्रवर्भवतीति । 'सेस' शेषम्= अवशिष्टं चलियाइयं' चलितादिकं-बन्धोदीरणवेदापवर्तनसंक्रमणनिधत्तनिकाचनंतु अचलितानां कर्मणां भवति, निर्जरणं तु चलितानामिति सर्व 'तहेव' तथैव नैरयिकमूत्रवदेव 'जाव' यावत् 'निज्जरेंति' चलितकर्म निर्जरयन्ति नो अचलितं कर्म निर्जरयन्तीति । एतावता चतुर्विंशति दण्डकवक्तव्यता कथिता ॥ मू० २३॥
॥वानव्यंतरादिनिरूपणम् समाप्तम् ॥ त्तरवैमानिक देवोंकी अपेक्षा से कहा गया है। ऐसा जानना चहिये। आभोगनिवर्तित आहार के विषयमें जो जघन्य से दिवसपृथक्त्व और उत्कृष्ट से ३३ हजार वर्ष कहे गये हैं वे इस नियमके अनुसार कहे गये हैं कि जिस देवके जितने प्रमाण सागरोपमकी स्थिति होती है उस देव के उतने पक्षके बाद उच्छ्वास होता है और उतने हजार वर्ष के बाद आहार होता है। यही बात “ जस्सजाई" इत्यादि गाथा द्वारा स्पष्ट की गई है। "सेसंचलियाइयं" इत्यादि सूत्रका अर्थ जैसा मूलसूत्र के अर्थ करते समय लिखा है वैसा ही है ॥ सू० २३ ॥ વાળા–અનુત્તર વૈમાનિક દેવેની અપેક્ષાએ કહેલ છે, આભેગનિર્વર્તિત આહારના વિષયમાં જે દિવસ પૃથકત્વને જઘન્યકાળ અને ૩૩ હજાર વર્ષે ઉત્કૃષ્ટકાળ કહેવામાં આવ્યો છે તે ચા નિયમ પ્રમાણે કહેલ છે–જે દેવની જેટલા સાગ. રોપમની સ્થિતિ હોય છે એટલા પક્ષને આંતરે તેઓ ઉચ્છવાસ લે છે અને मेटसा ॥२ वषन मांतरे तसा माहार से छ, मेवात “जस्सजाई ध्याह आ द्वारा स्पष्ट ४२वामा मापी छ. “ सेसं चलियाइयं " त्यादि सूत्रनो मथ भूण सूत्रमा मताव्या प्रमाणे ४ छ. ॥सू. २३ ॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #327

३०४
भगवतीस्त्रे अथ आत्मारंभादि वक्तव्यता प्रोच्यतेमूलम्-जीवाणं भंते किं आयारंभा परारंभा तदुभयारंभा अणारंभा गोयमा ! अत्थेगइया जीवाआयारंभावि, परारंभावि, तदुभयारंभावि, णो अणारंभा, अत्थेगइया जीवा णोआयारंभा नो परारंभा नो तदुभयारंभा, अणारंभा से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चइ अत्थेगइया जीवा आयारंभावि एवं पडिउच्चारेयव्वं । गोयमा जीवा दुविहा पन्नत्ता तं जहा संसारसमावण्णगा य असंसारसमावण्णगा य, तत्थ णं जे ते असंसारसमावण्णगा तेणं सिद्धा, सिद्धा शं नो आयारंभा, जाव अणारंभा तत्थणं जे ते संसारसमावण्गगा ते दुविहा पन्नत्ता,तं जहा-संजया य असंजया य,तत्थणं जे ते संजया ते दुविहा पन्नत्तातं जहा-पमत्तसंजयाय अपमत्तसंजया य तत्थणं जे ते अपमत्तसंजया ते णं नो आयारंभा नो परारंभा जाव अणारंभा, तत्थ णं जे तेपमत्तसंजया ते सुहजोगं पडुच्च नोआयारंभा नो परारंभा जाव अणारंभा,असुहजोगं पडच्च आयारंभाविजावणो अणारंभा तत्थ गंजे ते असंजया ते अविरतिं पडुच्च आयारंभा विजाव नो अणारंभा से तेणटेणं गोयमा! एवं वुच्चइ अत्थेगइया जीवा जाव अणारंभा॥सू०२४॥
लाया-जीवाः खलु भदन्त ! किमात्मारम्भाः परारम्भास्तदुभयारम्भाः अनारम्भाः ! गौतम सन्त्येके जीवाः आत्मारंभा अपि परारम्भा अपितदुभयारम्भा
आत्मारंभादि'जीवा णं भंते !' इत्यादि। (भते) हे भदन्त! (जीवा) जीव (किं) क्या (आयारंभा) आत्मारंभहैं? (परा. रंभ) या परारम्भ हैं? या (तदुभयारंभा) तदुभयारंभ हैं?, या (अणारंभा)
आत्मारंभादि“जीवाणं भंते" त्यादि।
(भंते !) महन्त ! ( जीवा किं आयारम्भा ? ) ॐ शुं मात्भारली डाय छ? ( परारंभा) ५२।२ली डाय छ ? (तदुभयारम्भा) तमया भी
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #328

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श०१३० १ सू० २४ आत्मारम्भादिवर्णनम् ३०५ अपि नो अनारम्भाः, सन्त्येके जीवा नो आत्मारम्भाः नो परारम्भाः नो उभयारम्भाअनारम्भाः। तत्केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते सन्त्येके जीवा आत्मारंभा अपि एव प्रत्युच्चारयितव्यम् । गौतम ! जीवा द्विविधाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा संसारसमापनकाच, अससारसमापनकाच, तत्र खलु ये ते असंसारसमापनकास्ते खलु सिद्धाः । सिद्धा नो आत्मारम्भाः यावदनारम्भाः, तत्र खलु ये ते संसारसमापनकास्ते द्विविधाः अनारम्भ है ? (गोयमा) हे गौतम ! (अत्थेगइया जीवा आयरिंभा वि) कितनेक जीव आत्मारंभ भी हैं (परारंभा वि) परारंभ भी हैं (तदुभयारंभा वि) तदुभयारंभ भी हैं (णो अणारंभा) परन्तु अनारम्भ नहीं हैं। (अत्थेगइया जीवा णो आयारंभा) कितनेक जीव आत्मारंभ नहीं हैं (नो पररंभा) परारंभ नहीं हैं (नो तभयारंभा) तदुभयारंभ नहीं हैं। (अणारंभा) परन्तु अनारम्भ हैं। (से केण?णं भंते ! एवं बुच्चइ) हे भदंत ! यह किस कारण से आप ऐसा कहते हैं कि (अत्थेगइया जीवा आयारंभा वि एवं पडिउच्चारेयव्वं ) कितनेक जीव आत्मारंभ भी हैं ? इस तरह से पूर्वोक्त सभी प्रश्न यहां पुनः कहना चाहिये। (गोयमा) हे गौतम ! (जीवा दुविहा पण्णत्ता) जीव दो प्रकार के कहे गये हैं। (तं जहा) वे इस प्रकार से हैं-(संसार-समावण्णगा य असंसारसमावण्गगा य) एक संसारसमापन्नक और दूसरे असंसारसमापन्नक। (तत्थ णं जे ते असंसारसमावण्णगा तेणं सिद्धा) इनमें जो असंसारसमापन्नक हैं वे डाय छ ? 3 ( अणारम्भा) मनामी य छ?
(गोयमा!) 3 गौतम ! (अत्थे गंइयाजीवा आयारम्भा वि ) मा छ। मात्भारली पण छ, (परारम्भा वि) ५२।२ली ५५ छ. ( तदुभयारम्भा वि) तहुनयाली छे, ( णो अणारम्भा ) पर अनार भी नथी. (अत्थे गइया जीवा णो आयारम्भा ) 2 ! मात्भार भी नथी, (नो परारम्भा) ५२।२'ली नथी, (नो तदुभयारम्भा ) तयार भी नथी, (अणारम्भा) ५९५ मनाली छ.
(से केणट्ठणं भंते ! एवं वुच्चइ ) 3 महन्त ! मा५ ॥ ४॥२णे मे ४३ छ। ॐ ( अत्थेगइया जीवा आयारम्भा वि एवं पडिउच्चारेव्वं) 20४ व આત્મારંભી પણ છે ? આ જગ્યાએ પૂર્વોક્ત બધા પ્રશ્નોનું પુનરુચારણ કરવું જોઈએ.
(गोयमा !) गौतम! (जीवा दुविहा पण्णत्ता) वन मे ५२ ४या छे. (तं जहा) ते २॥ प्रमाणे छ-( संसारसमावण्णगा य असंसारसमावण्णगा य) (१) ससा२ समापन १ (ससारी ०१) (२) अस सा२ समापन ७१ (तत्थणं जे ते असंसार समावण्णगा तेणं सिद्धा) तेभांथी सिद्धान सससार
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #329

भगवतीसूत्रे प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-संयताश्चासंयताश्च । तत्र खलु ये ते संयतास्ते द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-प्रमत्तसंयताश्चाप्रमत्तसंयताश्च, तत्र खलु ये तेऽप्रमत्तसंयतास्ते नो आत्मारम्भाः नो परारम्भाः यावदनारम्भाः, तत्र ये ते प्रमत्तसंयतास्ते शुभयोग प्रतीत्य नो आत्मारम्भाः नो परारम्भाः यावदनारम्भाः अशुभयोगं प्रतीत्य आत्मारम्भा सिद्ध हैं । (सिद्धाणं नो आयारंभा जावअणारंभा) सिद्ध न आत्मारंभ हैं, न परारंभ हैं, न तदुभयारंभ हैं किन्तु अनारंभ हैं । (तत्थणं जे ते संसारसमावण्णगा ते दुविहा पन्नत्ता) जो संसारसमापन्नक जीव हैं वे दो प्रकार के हैं । (तं जहा) जैसे-(संजया य असंजया य) संयत और असंयत (तत्थणं जे ते संजया ते दुविहा पन्नत्ता) इनमें जो संयत हैं वे. दो प्रकार के कहे गये हैं (तं जहा) वे ये हैं-(पमत्तसंजया य अपमत्तसंजया य) प्रमत्तसंयत और अप्रमत्तसंयत (तत्थणं जे ते अपमत्तसंजया तेणं नो आयारंभा नो परारंभा जाव अणारंभा) इनमें लो अप्रमत्तसंयत जीव हैं वे न आत्मारंभ हैं न परारंभ हैं, यावत् अनारंभ हैं । (तत्थणं जे ते पमत्तसंजया ते सुहजोगं पड्डुच्च नो आयारंभा, नो परारंभा जाव अणारंभा) जो प्रमत्तसंयत हैं वे शुभयोग की अपेक्षा से न आत्मारंभ हैं, न परारंभ हैं यावत् अनारंभ हैं (असुहजोगं पडुच्च आयारंभा वि जावणोअणारंभा) अशुभयोग की अपेक्षा से वे आत्मारंभ भी हैं यावत्समापन ह. (सिद्धाणं नो आयारम्भा जाव अणारम्भा) सिद्ध मामाली नथी, ५२१२मी नथी, तहुनयाली नथी ५५] मनाली डाय छे. ( तत्थणं जे ते संसारसमावण्णगा ते दुविहा पण्णत्ता) ते ससा२ समापन्न छ तेना में ४॥२ छ. (तं जहा) ते ॥ २॥ प्रमाणे छ-(संजया य असंजया य) सयत मने मसयत. (तत्थणं जे ते संजया ते दुविहा पन्नत्ता) तेमांना सयतन में
२ छ ते (तंजहा.) २मा प्रमाणे छे-(पमत्त संजया य अपमत्तसंजया य) (१) प्रभत्त सयत भने (२) मप्रमत्त संयत, ( तत्थणं जे ते अप्रमत्तसंजया तेणे नो आयारम्भा नो परारम्भा जाव अणारम्भा) तेभाना रे ममत्त सयत | હોય છે તેઓ આત્મારંભી નથી, પરારંભી નથી, તદુભયારંભી નથી પણ અના
ली छ. (तत्थणं जे ते पमत्तसंजया ते सुहजोगं पडुच्च नो आयारम्मा, नो परारम्भा, जाव अणारम्भा) २ प्रभत्तसयत ७ डाय छ तेसो शुभ योगनी अपेक्षा આત્મારંભી નથી, પરારંભી નથી, તદુભયારંભી નથી, પણ અનારંભી છે. (असहजोगं पडुच्च आयारम्भा वि जाव णो अणारम्भा) अशुभयोगनी अपेક્ષાએ તેઓ આત્મારંભી છે, પરારંભી છે, તદુભયારંભી છે પણ અનારંભી નથી.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #330

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. १ उ. १ सू० २४ आत्मारम्भादिवर्णनम् ३०७ अपि यावनो-अनारम्भाः । तत्र ये ते असंयतास्ते अविरतिं प्रतीत्यात्मारम्भा अपि यावत् नो अनारम्भाः तत् तेनार्थेन गौतम एवमुच्यते, सन्त्येके जीवा यावत् अनारम्भाः ॥ सू० २४ ॥
टीका-नारकपकरणादारभ्य वानव्यन्तरपर्यन्तप्रकरणेन नारकादिजीवधर्मवक्तव्यता प्ररूपिता, सा च-आरम्भपूर्विका भवति तत्रारम्भपूर्विकेत्यत्र विशेषणीभूतआरम्भ एव कः ? नहि अविदितारंभस्वरूपस्यारम्भपूर्वकनारकादिधर्म अनारंभ नहीं हैं ! (तत्थणं जे ते असंजया ते अविरइं पडुच्च आयारंभा वि जाव नो अणारंभा) जो असंयत हैं वे अविरति की अपेक्षा से आत्मारंभ भी हैं यावत् अनारंभ नहीं हैं। (से तेणटेणं गोयमा! एवं बुच्चइ अत्थेगइया जीवा जाव अणारंभा) इसलिये हे गौतम ! इस कारण से मैं ऐसा कहता हूं कि कितनेक जीव आत्मारंभ भी हैं यावत् अनारंभ भी हैं।
टीकार्थ-नारकप्रकरणसे लेकर वानव्यंतर तकके प्रकरणसे सूत्रकारने नारक आदि जीवों के धर्मकी वक्तव्यला कही है सो यह वक्तव्यता आरंभपूर्वक ही होती है । अर्थात् आरंभपूर्वक ही जब नारक आदि जीवों के धर्मकी वक्तव्यता है तो आरंभ यह उस वक्तव्यताका विशेषण होता है और वक्तव्यता विशेष्य होती है। इसलिये यहां स्वतः यह जिज्ञासा होती है कि वह आरंभ क्या है-अर्थात् आरंभ का स्वरूप क्या है ? यह एक साधारण सी बात है कि जबतक आरंभ का स्वरूप जीव को मालूम नहीं ( तत्थणं जे ते असंजया ते अविरई पडुच्च आयारम्भा वि जाव नो अणारम्भा) જેઓ અસંયત હોય છે તેઓ અવિરતિની અપેક્ષાએ આત્મારંભી પણ છે, પરા२ली ५y छ, तहुलयाली ५५५ छ, ५२तु मनाली नथी. (से तेणटेणं गोयमा ! एवं वुच्चइ अत्थेगइया जीवा जाव अणारम्भा) गौतम! मे २२ હું એ પ્રમાણે કહું છું કે, કેટલાક જીવો આત્મારંભી પણ છે ત્યાંથી લઈને અનારંભ પણ છે ત્યાં સુધીના કથનને ગ્રહણ કરવું.
ટીકાર્ય–નારક પ્રકરણથી લઈને વાવ્યન્તર સુધીના પ્રકરણમાં સૂત્રકારે નારક આદિ ના ધર્મનું જે કથન કર્યું છે તે આરંભ પૂર્વક જ બને છે. એટલે કે, નારક આદિ છની ધર્મની વક્તવ્યતા જે આરંભ પૂર્વક જ થાય છે તે આરંભ તે વક્તવ્યતાનું વિશેષણ બને છે અને વક્તવ્યતા વિશેષ્ય બને છે. તેથી અહીં આપોઆપ એ જિજ્ઞાસા ઉદ્ભવે છે કે આરંભ શું છે? એટલે કે આરંભનું સ્વરૂપ કેવું છે? એ તે એક સામાન્ય વાત છે કે, જ્યાં સુધી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #331

भगवतीयो वक्तव्यताज्ञानं संभवति, विशिष्टज्ञानस्य विशेषणज्ञानपूर्वकत्वात् । तदिह विशेषणस्यारम्भस्य स्वरूपभेदादि ज्ञानेच्छया आत्मारंभादि प्रकरणं निरूप्यते-"जीवा णं भंते ! कि आयारंभा' इत्यादि । ' जीवा णं भंते ! जीवाः खलु भदन्त ! किं 'आयारंभा' आत्मारम्भा ? 'परारंभा' परारम्भाः ? 'तदुभयारंभा' तदुभयारम्भाः ? 'अणारंभा' अनारम्भाः ? । भगवानाह- गोयमा' हे गौतम ! 'अत्थेगइयाजीवा' सन्त्येके जीवाः ‘आयारंभा वि' आत्मारम्भा अपि आत्मानमारमन्ते, आत्मना वा स्वयमारभन्ते इत्यात्मारम्भाः, 'परारंभा वि' परारम्भा अपि परम् आरभन्ते परेण वा आरम्भयन्तीति परारम्भाः, 'तदुभयारंभा वि' तदुभयारम्भा अपि तदुभयम्-आत्मपररूपम् , तदुभयेन वा आरभन्ते इति होगा तबतक उसे नारकादि जीवों के धर्म की वक्तव्यता का ज्ञान भी कैसे हो सकेगा। कारण विशिष्ट ज्ञान जो होता है वह अपने विशेषण के ज्ञान पूर्वक ही होता है। इसलिये सूत्रकारने आरंभरूप विशेषणका क्या स्वरूप है ? उसके कितने भेद हैं ? इत्लादिका ज्ञान जीवोंको हो इस इच्छासे आत्मारंभ आदि प्रकरणको प्रस्तुत किया है। इस प्रकरणको निरूपण करते हुए वे कहते हैं कि "जीवा णं भंते ! किं आयारंभा" इत्यादि, हे भगवन् ! जीव क्या आत्मारंभी हैं इत्यादि। यहां गौतम. स्वामीने ऐसा प्रश्न किया है कि हे भगवन् ! जीव आत्मारंभी है ? या परारंभी हैं ? या उभयारंभी या अनारंभी हैं ? प्रभुने इस प्रश्नका उत्तर इस प्रकारसे दिया कि हे गौतम ! कितनेक जीव आत्मारंभी भी हैं, कितनेक जीव परारंभी भी हैं, कितनेक जीव तदुभयारंभी भी हैं, परन्तु अनारंभी જીવને આરંભના સ્વરૂપનું ભાન ન થાય ત્યાં સુધી તેને નારકાદિ જેના ધર્મની વક્તવ્યતાની સમજણ કેવી રીતે પડે? કારણ કે જે વિશિષ્ટજ્ઞાન હોય છે તે તેના વિશેષણના જ્ઞાનપૂર્વક જ થાય છે. તેથી સૂત્રકારે આરંભરૂપ વિશેષણનું કેવું સ્વરૂપ છે, તેના કેટલા ભેદ છે, ઈત્યાદિ જ્ઞાન ને પ્રાપ્ત થાય તે હેતથી આત્મારંભ આદિ પ્રકરણનું કથન કર્યું છે. આ પ્રકરણનું નિરૂપણ કરતાં तेसा छ “ जीवाणं भंते ! किं आयारंभा ” इत्यादि 04 मामाરંભી છે? ઈત્યાદિ. અહીં ગૌતમસ્વામીએ એવો પ્રશ્ન પૂછે છે કે “ હે महन्त ! २१ मात्भारली छ ? है ५२।२'ली छ ? नयारली ? , सनाરંભી છે?” પ્રભુએ તે પ્રશ્નને આ પ્રમાણે ઉત્તર આપે છે-“હેગૌતમ! કેટલાક જીવ આત્મારંભી પણ છે, કેટલાક જી પરારંભી પણ છે, કેટલાક જી ઉભયારંભી પણ છે, પણ અનારંભી નથી. તથા કેટલાક જી આત્મા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #332

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. १ उ० १ सू० २४ आत्मारंभादिवर्णनम् ३०९ तदुभयारम्भाः । अतएव 'नो अनारंभा' नो अनारम्भाः-न आत्मपरोभयारम्भवर्जिताः, आरम्भो नाम जीवानामुपघातः, उपद्रवणमित्यर्थः, सामान्यत आस्रवद्वार प्रवृत्तिः । उत्तरमाह--'गोयमा !' हे गौतम ! 'अत्थेगइया जीवा' सन्त्येके जीवाः 'आयारंभावि परारंभावि तदुभयारंभावि ' आत्मारम्भा अपि परारम्भा अपि तदुभयारम्भा अपि, अत एव 'नो अणारंभा' नो अनारम्भाः , आरम्भवर्जिता नेति । अत्र 'अपि ' शब्द एकाश्रयत्वस्य भिन्नाश्रयत्वस्य च प्रतिपादकः। तत्रएकाश्रयत्वं च कालभेदेन भवति । तथाहि-कदाचित्कालविशेषे आत्मारंभाः कालविशेषेपरारम्भाः काल विशेषे उभयारम्भाः, अतएव-कस्मिन्नपि काले आरम्भरहिता न भवन्ति । भिन्नाश्रयत्वं यथा-एके केचन असंयता जीवाः आत्मारम्भाः केचन परारम्भाः केचनोभयारम्भा अतएव न कदाचिदपि अनारम्भाः। भगवानाह नहीं हैं। तथा कितनेक जीव आत्मारंभी नहीं हैं, परारंभी नहीं हैं, उभयारंभी नहीं हैं, किन्तु अनारंभी हैं। जीवोंकी विराधना-उपद्रव यह आरंभका अर्थ है। सामान्यरीतिसे इसका तात्पर्य "आस्रवद्वारमें प्रवृत्ति करना" ऐसा होता है । “अत्थेगइया "में “अस्थि" यह पद अव्ययरूप है। और इसका प्रयोग बहुवचन "सन्ति"के अर्थपरक भी हो जाता है । इसलिये यहां यह पद "सन्ति" इस अर्थमें प्रयुक्त हुआ है। आत्माको जो आरंभमें लगाते हैं अथवा आत्मा द्वारा जो स्वयं आरंभ करते हैं वे आत्मारंभी हैं। परको अथवा परके द्वारा जो आरंभ कराते हैं वे परारंभी हैं। आत्मा और पररूप इन दोनोंको अथवा इन दोनोंके द्वारा जो आरंभ करते हैं वे तदुभयारंभी हैं । आत्मा, पर और उभय इनके आरंभसे अर्थात् इन संबंधी आरंभसे जो रहित होते हैं રંભી નથી, પરારંભી નથી, ઉભયારંભી નથી, પણ અનારંભી છે.” આરંભ એટલે જીવોની વિરાધના–ઉપદ્રવ. સામાન્ય રીતે “ આસ્રવ દ્વારમાં પ્રવૃત્તિ કરવી? मेव तेन भावार्थ थाय छे. “ अत्यगइया "भा “ अस्थि" ५४ २५व्यय३पे छ. मन तेन प्रयोग महुवयन " सन्ति " म मा ५४] ४२राय छे. गडी ते ५४ " सन्ति " सभा १५रायु छ. २मात्माने रे मामा सछ અથવા આત્માદ્વારા જેઓ પિતે જ આરંભ કરે છે તેમને આત્મારંભી કહે છે. પરને જે આરંભમાં લગાડે છે–એટલે કે અન્યના દ્વારા જેઓ આરંભ કરાવે છે તેમને પરારંભી કહે છે. આત્મા અને પર એ બનને દ્વારા જેઓ આરંભ કરાવે છે તેમને ત૬ભયારંભી કહે છે. આત્મા, પર, અને ઉભય, એ ત્રણે પ્રકારના આરંભથી જેઓ રહિત હોય છે તેમને અનારંભી કહે છે. આત્મારંભमात्भारली पण छ, ५२१२-५२॥२ ली ५१ छ, GHAR -याली ५५ छ. से
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #333

३१०
भगवतीसूत्रे
- 'गोयमा !' हे गौतम ! ' अत्थेगइया जीवा' सन्त्येके जीवाः 'आयारंभावि परारंभावि तदुभयारंभावि' आत्मारम्भा अपि परारम्भा अपि, तदुभयारम्भा अपि, किन्तु ' नो अणारंभा' नो अनारम्भाः ' अत्थेगइया जीवा' सन्त्येके जीवा 'नो आयारंभा नो परारंभा नो तदुभयारंभा' नो आत्मारम्भाः, नो परारम्भाः नो तदुभयारम्भाः, अतएव ' अणारंभा' अनारम्भाः आरम्भवर्जिताः सन्तीति । ननु उपयोगवत्वात्मके कधर्मस्य सर्वजीवेषु विद्यमानतया सर्वेऽपि जीवा समाना एव तत्कथं केचनात्मारम्भाः केचन परारम्भाः ? इत्यादि विषमता ? इत्याशयेन
अनारंभी हैं। आत्मारंभ - आत्मारंभी भी हैं, परारंभ- परारम्भी भी हैं, उभयारंभ - उभयारंभी भी हैं, जो इन पदों के साथ 'भी' लगाया गया है, वह भिन्नाश्रयत्व और एकाश्रयत्वका प्रतिपादक है। अर्थात् इन पदों के साथ जो " अपि " शब्द लगा हुआ है वह इन पदोंमें भिन्नाश्रयत्वका और एकाश्रयत्वका प्रतिपादन करता है । यहां काल भेदसे एकाश्रयता होती है । वह इस प्रकार से है कि आत्मारंभादिक जो ये धर्म कहे गये हैं वे कालभेदकी अपेक्षासे एक ही जीव किसी कालमें आत्मारंभी होता है, किसी कालमें परारंभी होता है, किसी कालमें उभयारंभी होता है इसलिये जीव आरंभ रहित नहीं । इस तरहसे maraी बने रहते हैं । भिन्नाश्रयता इनमें इस प्रकारसे बनती है कि कितनेक जीव-असंयत जीव- आत्मारंभी होते हैं, कितनेक असंयत जीव परारम्भी होते हैं और कितनेक असंयत जीव उभयारंभी होते हैं इसलिये वे आरंभ रहित नहीं होते हैं। अनेक जीवोंकी अपेक्षा यह भिन्नाश्रयता है। कितनेक जीव आत्मारंभी, परारंभी और उभया
,
यहोने ? 'भी' 'गु' सगाड्यो छे ते लिन्नाश्रयत्व भने भेाश्रयत्वना अतिथाह छे. भेटले ते पहानी साथै यावेतो 'अपि' शब्द ते होभां लिन्नाશ્રયત્ન અને એકાશ્રયત્વનું પ્રતિપાદન કરે છે. અહીં કાળભેદથી એકાશ્રયતા થાય છે. તે આ રીતે છે-કાળભેદની અપેક્ષાએ એક જ જીવ કોઇ કાળે આત્માર’ભી હાય છે, કાઇ કાળે પરારંભી હાય છે, કાઇ કાળે ઉભયાર'ભી હાય છે. તેથી કાઈ પણ કાળે જીવ આર‘ભરહિત હાતા નથી, એ રીતે તેએ એકાશ્રયીખની રહે છે. તેમનામાં ભિન્નાશ્રયતા આ રીતે ઘટાવી શકાય છે—કેટલાક અસયત જીવા આત્મારભી હાય છે, કેટલાક અસયત જીવા પરારંભી હાય છે, અને કેટલાક અસયત જીવા ઉભયાર ભી હાય છે; તેથી તેઓ કદી પણ આર‘ભ રહિત હાતા નથી. અનેક જીવાની અપેક્ષાએ આ ભિનાશ્રયતા છે.
કેટલાક જીવા આત્મારલી, પરારભી અને ઉભયાર’ભી હાતા નથી પણુ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #334

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. १ उ. १ २० २४ आरमारंभादिवर्णनम् पृच्छति-' से केणटेणं' तत् केनार्थेन केन कारणेन 'भंते !' हे भदन्त ! 'एवं बुच्चइ' एवमुच्यते 'अत्थेगइया जीवा' सन्त्येके जीवाः 'आयारंभावि ' आत्मारम्भा अपि ' एवं ' अनेन प्रकारेण 'पडि उच्चारेयव्यं' प्रत्युच्चारयितव्यं कथनीयम् यथा-परारंभावि तदुभयारंभावि नो अणारंभा, अत्थेगइया जीवा नो आयारंभा नो परारंभा नो तदुभयारंभा, अणारंभा" इत्युच्चारयितव्यमितिभावः । उत्तरमाह'गोयमा! हे गौतम ! 'जीवा दुविहा पणत्ता' जीवा द्विविधाः प्रज्ञप्ताः 'तं जहा ' तद्यथा-संसारसमावण्णगा य' संसारसमापनकाश्च-संसारिणः असंसारसमावण्णगा' असंसारसमापनकाश्च-संसारवर्जिताः, 'तत्थणं' तत्र खलु 'ये त असंसारसमावण्णगा' ये ते असंसारसमापन्नकाः 'तेणं सिद्धा' ते खलु सिद्धाः सन्ति । सिद्धा णं' सिद्धाः खलु ‘नो आयारंभा ३' नो आत्मारम्भाः ३ 'जाव' रंभी नहीं होते हैं किन्तु आरंभ रहित होते हैं । ऐसा जो कहा गया है वह सिद्धादि जीवोंकी अपेक्षा लेकर कहा गया है । “से केणद्वेणं भंते" इत्यादि सूत्रपाठ जो कहा गया है वह प्रश्नकारके इस प्रश्नको ध्यानमें रखकर कहा गया है वह शंका-"उपयरोगवत्वात्मक एक एक धर्म सर्व जीवोंमें विद्यमान होनेके कारण सब ही जीव जब समान हैं तो फिर कितनेक जीव आत्मारंभी होते हैं, कितनेक जीव परारंभी होते हैं कितनेक जीव उभयारंभी होते हैं यह विषमता कैसे आप कह रहे हैं"यह है। इसी आशयसे शंकाकारने यह पूछा है कि हे भगवन् ! आप यह किस कारणसे कहते हैं कि कितनेक जीव आत्मारंभी होते हैं कितनेक परारंभी होते हैं और कितनेक उभयारंभी होते हैं ? इत्यादि । तब शंकाकारकीइस शंकाका समाधान करनेके लिये प्रभुने कहा कि हे गौतम ! संसारसमापनक संसारी जीव, और असंसारसमापन्नक मुक्तजीव इस तरहसे जीव दो प्रकारके होते हैं। इनमें संसारसे रहित जो मुक्तजीव हैं वे सिद्ध આરંભરહિત હોય છે એવું જે કહેવામાં આવ્યું છે તે સિદ્ધાદિ જીવોને અનુ साक्षीने हे छ. “से केणदेणं भंते !" त्यादि सूत्रमा मापामांसाव्या છે તે પ્રશ્નકારની એવી શંકા બતાવવા માટે મૂક્યો છે કે “ઉપગવત્વાત્મક એક એક ધર્મ સર્વ જીવમાં મેજૂદ હોવાથી પ્રત્યેક જીવ સમાન છે. છતાં પણ કેટલાક જીવ આત્મારંભી કેટલાક જીવ પરારંભી, કેટલાક જીવ ઉભયારંભી હોય છે એ પ્રકારની વિષમતા આપ કેવી રીતે બતાવો છે ? શંકાકારની તે શંકાનું નિવારણ કરવાને માટે પ્રભુએ કહ્યું છે-“હે કૌતમ ! જીવના આ પ્રમાણે से प्रा२-(१) ससा२ समापन-(ससारी) मने (२) सससार समापन (મુક્ત જીવ ) આ રીતે જીવ બે પ્રકારનાં છે. તેમાં સંસારથી મુક્ત (મુક્ત
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #335

भगवतीयो यावत-यावत्पदेनान्यत् पदद्वयं ग्राह्यम्-नो परारम्भाः नो तदुभयारम्भाः इति, अत एव-ते 'अणारंभा' अनारम्भा आरम्भवर्जिताः सन्ति, तेषामशरीरित्वात् । 'तत्थणं' तत्र खलु 'जे ते' ये ते 'संसारसमावण्णगा' संसारसमापनका:संसारिणः ते 'दुविहा पण्णत्ता' द्विविधाः प्रज्ञताः 'तं जहा' तद्यथा-'संजया य' संयताश्च साधवः, ' असंजया य' असंयताश्च-गृहस्थाः । 'नत्थ णं ' तत्र खलु 'जे ते ' ये ते 'संनया' संयताः ते 'दुविहा पण्णत्ता' द्विविधाः प्रज्ञताः, 'तं जहा' तद्यथा-पमत्तसंजया य' प्रमत्तसंयताश्च, ' अप्पमत्तसंजया य' अप्रमत्तसंयताश्च 'तत्थ णं जे ते ' तत्र खलु ये ते 'अप्पमत्तसंजया' अप्रमत्तसंयताः-सप्तमगुणस्थानवर्तिनः साधवः ते णं' ते खलु 'नो आयारंभा' नो आत्मारम्भाः'नो परारंभा'नो परारम्भाः 'जाव' यावत् , यावत्पदेन नो तदुभयारम्भा:, किन्तु ' अणारंभा' अनारम्भाः भवन्ति । 'तत्थ णं तत्र खलु 'जे ते' ये ते 'पमत्तसंजया' प्रमतसंयताः षष्ठगुणस्थानवर्तिनः साधवः, प्रमत्तसंयतानां हि प्रमादपरत्वात् संयतत्वाच्च शुभोऽशुभश्च योगः स्यादत आह ' सुहं जोग' शुभं योग-उपयोगपूर्वकं प्रत्युपेक्षणादिकरणं 'पडुच्च' प्रतीत्य-आश्रित्य 'नो आयारंभा' नो आत्मारम्भाः 'नो परारंभा' नो परारम्भाः 'जाव' यावत्-यावजीव हैं। ये जीव न आत्मारंभ वाले होते हैं, न परारंभवाले होते हैं और न उभयारंभवाले हैं किन्तु आरंभसे रहित होते हैं, आरंभ शरीरसे होता है। और सिद्धोंके शरीर नहीं होता है। इसलिये इन्हें अनारंभी कहा गया है। संसारी जीव दो प्रकार के होते हैं-एक संयत और दूसरे असंयत । असंयत गृहस्थजन हैं तथा संयत साधुजन हैं। संयतजन भी प्रमत्तसंयत और अप्रमत्तसंयतके भेदसे दो प्रकारके हैं। सातवें आदि गुणस्थानवर्ती जीव अप्रमत्तसंयत्त हैं। वे न आत्मारंभी होते हैं, न पराली होते हैं, न उभयारंभी होते हैं किन्तु आरंभसे रहित होते हैं। छठे गुणस्थानवी जीव प्रमत्तसंयत होते हैं । प्रमत्तજીવો) સિદ્ધોને કહેવાય છે. તે જીવો આત્મારંભી હોતા નથી, પરારંભી હોતા નથી, ઉભયારંભી હતા નથી પણ આરંભથી રહિત હોય છે. આરંભ શરીરથી થાય છે. સિદ્ધોને શરીર હોતું નથી. તેથી તેમને અનારંભી (આરંભ રહિત) કહ્યા છે. સંસારી જીવો બે પ્રકારના હોય છે-(૧) સંયત અને (૨) અસંયત ગૃહસ્થજન અસંયત હોય છે અને મુનિજન સંયત હોય છે; સંયતના પણ બે પ્રકાર પડે છે-(૧) પ્રમત્ત સંયત અને (૨) અપ્રમત્ત સંયત. સાતમા ગુણસ્થાને પહોંચેલ જીવો અપ્રમત્ત સંયત હોય છે. તેઓ આત્મારંભી હતા નથી, પરારંભી હોતા નથી, ઉભયારંભી હોતા નથી પણ આરંભથી રહિત હોય છે. છઠ્ઠા ગુણસ્થાનવત જીવો પ્રમત્ત સંયત હોય છે. પ્રમત્ત સંયતેમાં પ્રમા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #336

referrer श०१७०१० २४ आत्मारंभादिवर्णनम्
३१३
छब्देन नो तदुभयारम्भाः अत एव 'अणारंभा' अनारम्भाः । तथा 'असुहं जोगं' अशुभं योगम् अनुपयुक्ततया प्रत्युपेक्षणादिक्रियाकरणं 'पडुच्च' प्रतीत्य ' आयारंभा व ' आत्मारम्भा अप ' जाव' यावत् - यावच्छन्देन - परारम्भा अपि तदुभयारम्भा अपि, 'नो अणारंभा' नो अनारम्भाः नारम्भवर्जिताः, अपि तु आरम्भवन्त एव । अनुपयुक्ततया प्रत्युपेक्षणादिकरणेन मुनिः पटुकायविराधको भवति । उक्तश्च -
"" पुढी आउका वाकवणस्स तसाणं । पडिलेहणा पमत्तो, छहंपि विराहओ होइ ॥ १ ॥ " छाया -- पृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पतित्रसानाम् ।
प्रतिलेखनाप्रमत्तः पण्णामपि विराधको भवति ॥ १ ॥
संयतों में प्रमादपरता और संयतरूपता होती है। इस कारण उनमें शुभ और अशुभयोग हो सकता है। इसलिये शुभयोग-उपयोगपूर्वक प्रतिलेखन करना, उभयकाल आवश्यक करना, निरवद्यभिक्षासे संयमयात्रा निभाना आदि अर्थात् शास्त्रोक्तरीति से क्रिया करनेरूप शुभयोग की अपेक्षा करके वे न आत्मारंभवाले होते हैं, न परारंभवाले होते हैं, यावत् न उभयारंभवाले होते हैं । इसलिये वे अनारंभी होते हैं । तथा अशुभयोगको अनुपयुक्तरूपसे प्रत्युपेक्षणादि क्रिया करनेरूप अशुभयोगको लेकर जब इनका विचार किया जाता है तब वे आत्मारंभ आदिवाले होते हैं। आरंभ रहित नहीं होते हैं। किन्तु आरंभयुक्त ही होते हैं । अनुपयुक्त भावसे प्रत्युपेक्षणादि क्रिया करनेके कारण मुनिजन षट्कयजीवोंके विराधक होते हैं -कहा भी है
--
पृथिवीकाय, अपकाय, तेजकाय, वायुकाय, वनस्पतिकाय और काय इन छहों ही कायोंका प्रतिलेखनामें प्रमस बनाहुआ मुनिजन દ્વીપણું અને સયતરૂપતા હાય છે. તે કારણે તેમનામાં શુભ અને અશુભ ચેાગ સભવી શકે છે. તેથી શુભયાગ-શાસ્ત્રોક્ત રીતે ક્રિયા કરવારૂપ શુભયાગન અપેક્ષાએ તેઓ આત્મારભી હાતા નથી, પરારંભી હાતા નથી, અને ઉભયારભી પણ હાતા નથી. તેથી તે અનારભી હાય છે.
શુભયોગ એટલે ઉપયાગપૂર્વક પ્રતિલેખના કરવી, ઉભયકાળ આવશ્યક કરવા, નિરવદ્ય ભિક્ષાથી સંયમયાત્રા નિભાવવી આદિ
તથા અશુભયેગ (અનુપયુક્ત રૂપે પ્રત્યુપ્રેક્ષણાદિ ક્રિયા કરવારૂપ અશુભચેાગ )ની અપેક્ષાએ તેએ આત્મારભ આદિ વાળાં હેાય છે, આર’ભરહિત હાતા નથી. પણ આર ભયુક્ત જ હાય છે. અનુપયુક્તભાવે પ્રત્યુપ્રેક્ષણાદિ ક્રિયા કરવાને કારણે મુનિજન દ્વારા છકાયના જીવાની વિરાધના થાય છે. કહ્યું પણ છે— પ્રતિલેખનામાં પ્રમત્તે અનેલ મુનિજન પૃથિવીકાય, અસૂકાય, તેજકાય;
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #337

भगवतीसूत्र तथा श्रमणस्य सर्वोऽपि प्रमत्तयोग आरम्भ एव, यदाह
" सव्वो पमत्तजोगो समणस्स उहोइ आरंभो।" छाया-सर्वः प्रमत्तयोगः श्रमणस्य तु भवति आरम्भः । इति ।
अतः प्रमत्तसंयतस्य शुभोऽशुभो वा योग आत्मारम्भादेः कारणं भवतीति । संयतं प्ररूप्यासंयतं प्ररूपयति-तत्थ णं' तत्र खलु 'जे ते ' ये ते ' असंजया' असंयताः अविरताः ते 'अविरई' अविरतिं ' पडुच्च' प्रतीत्य आश्रित्य ' आयारंभावि ' आत्मारम्भा अपि 'जाव' यावत्-यावच्छब्देन-परारम्भा अपि तदुभयारम्भा अपि 'नो अणारंभा' नो अनारम्भाः । अत्रेदं तात्पर्यम्-यधपिअसंयतानां सूक्ष्मैकेन्द्रियादीनामात्मारम्भकादित्वं न साक्षादस्ति, तथापि अविरतिमधिकृत्य तेषां तद् आत्मारम्भकत्वादिकं विद्यते, तेषां ततो न निवृत्तत्वात् , अतोऽसंयतानामविरतिस्तत्र कारणमिति । ' से तेणद्वेणं' तत् तेनार्थेन तेन कारणेन 'गोयमा' हे गौतम ! 'एवं बुच्चइ ' एवमुच्यते ‘अत्थेगइया-जीवा जाव अणारंभा' सन्त्येके जीवा यावत् अनारम्भाः, यावच्छब्देन-आत्मारम्भादि प्रश्न सूत्रस्य निर्वचनसूत्रे यानि पदानि प्रोक्तानि तानि सर्वाणि संग्राह्याणीति ॥मू०२४॥
॥ इति आत्मारम्भादि वक्तव्यता निरूपणम् समाप्तम् ॥ विराधक (विनाशक) होता है। श्रमणका समस्त भी प्रमत्तयोगआरंभरूप ही है। कहा भी है
"सव्यो पमत्तजोगो समणस्स उ होइ आरंभो" समस्त प्रमत्तयोग श्रमणका आरंभ ही है। इसलिये प्रमत्तसंयतका शुभ अथवा अशुभयोग आत्मारंभादिकका कारण होता है । असंयत-अविरत-जो जीव हैं वे अविरतिसे युक्त होनेके कारण आत्मारंभक आदि होते हैं। अनारंभक नहीं होते हैं। यहां ऐसा तात्पर्य है कि असंयत जो सूक्ष्म एकेन्द्रियादिक जीव हैं उनमें साक्षात् रूपसे आत्मारंभकता आदि नहीं है फिर भी अविरतिकी अपेक्षासे उनमें आत्मारंभकता आदि हैं ही। क्योंकि वे વાયુકાય, વનસ્પતિકાય અને ત્રસકાય, એ છ કાયના જીને વિરાધક થાય છે. શ્રમણને સમસ્ત પ્રમત્તયાગ આરંભરૂપ જ છે. કહ્યું પણ છે –
“सव्वो पमत्तजोगो समणस्स उ होइ आरंभो” श्रमाने। समस्त प्रभत्तવેગ આરંભરૂપ જ છે.” તેથી પ્રમત્ત સંયતને શુભ અથવા અશુભ ગ આત્મારંભાદિકના કારણરૂપ હોય છે. અસંયત-અવિરત જે જીવો હોય છે તેઓ અવિરતિથી યુક્ત હોવાને લીધે આત્મારંભી આદિ હોય છે, અનારંભી હતા નથી. તેનું તાત્પર્ય એવું છે કે–સૂક્ષ્મ એકેન્દ્રિયાદિક જે અસંત જીવો છે તેમનામાં પ્રત્યક્ષ રીતે આત્મારંભતા આદિ નથી. છતાં પણ અવિરતિની અપે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #338

प्रोपवन्द्रिकाटीका श. १३. १ सू०२५ नैरयिकादीनामात्मारंभादिनिरूपणम् ३१५
अथ नैरयिकादीनामात्मारम्भादिवक्तव्यता प्रस्तूयतेमूलम्-नेरइयाणं भंते ! किं आयारंभा परारंभा तदुभयारंभा अणारंभा, गोयमा ! नेरइया आयारंभा वि जाव णो अणारंभा, से केणद्वेणं भंते एवं वुच्चइ ? गोयमा ! अविरतिं पडुच्च, से तेणटेणं जाव नो अणारंभा एवं असुरकुमारा वि जाव पंचिंदियतिरिक्खजोणिया मणुस्ता जहा जीवा नवरं सिद्ध विरहिया भाणियव्वा, वाणमंतरा जाव वेमाणिया, जहा नेरइया, सलेस्सा जहा ओहिया, कण्हलेसस्स नीललेसस्स काउलेसस्स जहा-ओहिया जीवा, नवरं पमत्त अप्पमत्ता न भाणियव्वा, तेउलेसस्स पम्हलेसस्स सुक्कलेसस्स जहा ओहिया जीवा, नवरं सिद्धा न भाणियव्वा ॥ सू० २५ ॥
छाया-नैरयिकाः भदन्त ! आत्मारंभाः परारम्भास्तदुभयारम्भा अनाररम्भाः ? गौतम ! नैरयिका आत्मारम्भा अपि यावत् नो अनारम्भाः, तत्केनार्थेन उनसे निवृत्त नहीं हैं। इसलिये असंयत जीवोंकी अविरति आत्मारंभादिमें कारण है। इसलिये हे गौतम ! मैंने इस कारणसे ऐसा कहा है कि कितनेक जीव "जावअणारंभा"। यहां यावत् शब्दसे आत्मारंभादि प्रश्नसूत्रके निर्वचनमूत्र में जितने पद कहे गये हैं वे सब गृहीत हुए हैं।२४
नैरयिकादिकोंकी आत्मारंभादि वक्तव्यता__ 'नेरइयाणं भंते ! किं आयारंभा' इत्यादि। (भंते) हे भदन्त ! (नैरयिका) नारक जीव (किं) क्या (आयारंभा, परारंभा, तदुभयारंभा, अणारंभा) आत्मारंभी हैं या परारंभी हैं या तदुभयारंभी हैं या अनारंभी हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! (नेरइया) नारक जीव ક્ષાએ તેમનામાં આત્મારંભતા આદિ છે જ. કારણ કે તેઓ તેમનાથી નિવૃત્ત હેતા નથી. તેથી અસંયત ની અવિરતિ આત્મારંભ આદિના કારણરૂપ भने छ. गौतम ! ते १२0 में से ४धु छ , 21 wो “जाव अणारंभा” मात्भारली डाय छे, त्यांथी २३ ४शन सूत्रमा मासा "अणारंभा" सुधीना 18 अY ४२वान। छ. ॥ सू. २४॥ નરકાદિ જેનું આત્મારંભાદિ વકતવ્ય" नेरइयाणं भंते ! किं ओयारंभा" इत्यादि।
(भंते) 3 महन्त ! (नैरयिका) ना२४ ० (किं) शु (आयारम्भा, परारंभा, तदुभयारंभा, अणारंभा? ) भाभा२ली छे, ५२२२ली छ, उलयाली छ,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #339

भगवतीसूत्रे भदन्त ! एवमुच्यते ? गौतम ! अविरतिं प्रतीत्य तत् तेनार्थेन यावत् नो अनारम्भाः एवं असुरकुमारा अपि यावत् पञ्चेन्द्रिय तिर्यग् योनिकाः मनुष्याः यथा जीवाः नवरं सिद्ध विरहिता भणितव्याः, वानव्यन्तरा यावत वैमानिकाः यथा नारकाः सलेश्या यथा औधिकाः कृष्णलेश्यस्य नीललेशस्य कापोतलेशस्य यथा (आयारंभावि जाव णो अणारंभा) आत्मारंभवाले भी हैं, परारंभवाले भी हैं, उभयारंभवाले भी हैं किन्तु आरंभसे रहित नहीं हैं। ( से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चइ ?) हे भदन्त ! आप ऐसा किस कारणसे कहते हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! (अविरतिं पडुच्च) अविरतिकी अपेक्षासे मैं ऐसा कहता हूं। (एवं असुरकुमारा वि) इसी तरहसे असुरकुमारोंमें भी वक्तव्यता जाननी चाहिये। (जाव पंचिंदियतिरिक्खजोणिया मणुस्सा जहा जीवा, नवरं सिद्धविरहिया भाणियब्वा) यावत् पंचेन्द्रिय तिर्यश्च योनिवाले जीवोंमें, नारकजीवोंकी तरह वक्तव्यता जाननी चाहिये। मनुष्योंकी वक्तव्यता सामान्य जीवमूत्रकी तरह जाननी चाहिये। यहां विशेषता इतनी है कि यहां सिद्धोंको नहीं लेना चहिये (वाणमंतरा जाव वेमाणिया जहा नेरइया) वानव्यंतरोंसे लेकर वैमानिक पर्यन्त नैरयिक जीवोंकी तरह वक्तव्यता जाननी चाहिये । (सलेस्सा जहा ओहिया) सामान्यरूपसे जैसी जीवोंकी वक्तव्यता कही गई है वैसी ही वक्तव्यता लेश्यासहित जीवोंकी जाननी चाहिये। (कण्हलेसस्स नीललेसस्स काउलेसस्स जहा ओहिया जीवा) कृष्णलेश्यावाले,नीललेश्यावाले, कापोतलेश्या. है मनानी छ ? (गोयमा !) : गौतम ! ( नेरइया ) ना२४ ७॥ (आयारंभा वि जाव णो अणारंभा) मात्भारमा ५४ छ, ५२२२लवा ५५४ छे, SHयाला ५४ छ, ५ मारलथी २डित नथी. (से केणट्रेणं भंते एवं वुच्चइ ? ) 3 महन्त ! 14, । १२0 मे प्रमाणे ४ा छ ?
(गोयमा !) 3 गौतम ! ( अविरतिं पडुच्च ) वितिनी अपेक्षा मे टु छु (एवं असुरकुमारा वि) असु२शुभारे। विषे पा से प्रभारी १ थन सभाबु (जाव पंचिंदियतिरिक खजोणिया, मणुस्सा जहा जीवा, नवरं सिद्ध विरहिया भाणियन्वा ) ५येन्द्रिय तिय य योनि सुधीन था वातुं तव्य નારક જ પ્રમાણે જ સમજવું. મનુષ્યનું વક્તવ્ય સામાન્ય જીવસૂત્રની જેમ જાણવું. અહીં વિશેષતા એટલી છે કે અહીં સિદ્ધોને તેમાં સમાવેશ अश्वाना नथी. (वाममंतरा जाव वेमाणिया जहा नेरइया) वानव्यतरोथी धन वैमानि सुधार्नु ४थन ना२४ व प्रमाणे सभा. (सलेस्सा जहा ओहिया) सामान्य रीते वी ७वानी वतव्यता ४डी छे सेवी १४ १४तव्यता सेश्यायुत वानी वी. (कण्हलेसरस नीललेसस्स काउलेसस जहा ओहिया जीवा) gory वेश्यावiनीन लेश्यावाणांसने अपोतोश्यावi
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #340

प्रमेयवन्द्रिकाटीका श०१ उ०१ सू०२५ नैरयिकादीनामात्मारंभादिनिरूपणम् ३९७ औधिकाः जीवाः नवरं प्रमत्ता अप्रमत्ता न भणितव्याः, तेजोलेश्यस्य पद्मलेश्यस्य शुक्ललेश्यस्य यथा औधिका जीवाः नवरं सिद्धा न णितव्याः ॥सू०२५॥
टीका-नारकादि चतुर्विंशति दण्डकेषु आत्मारम्भादिकं निरूपयनाह'नेरइयाणं भंते' इत्यादि । 'नेरइया णं भंते ' नरयिकाः खलु हे भदन्त ! किम् ‘आयारंभा-परारंभा तदुभययारंभा अणारंभा' आत्मारम्भाः परारम्भाः तदुभयारम्भाः अनारम्भाः ? भगवानाह-'गोयमा !' हे गौतम ! ' नेरइया' वाले जीवकी वक्तव्यता सामान्य जीवसूत्रकी तरह जाननी चाहिये। (नवरं) विशेषता यहां पर यह है कि (पमत्त अप्पमत्ता न भाणियव्वा) सामान्य जीवोंकी वक्तव्यतामें जो प्रमत्त और अप्रमत्त जीव विषयक कथन किया गया है वह यहां पर नहीं लेना चाहिये । (तेउलेसस्स पम्हलेसस्स सुक्कलेसस्स जहा ओहिया जीवा नवरं-सिद्धा न भाणियव्वा) तेजोलेश्यावाले जीवकी पद्मलेश्यावाले जीवकी, और शुक्ललेश्यावाले जीवकी वक्तव्यता सामान्य जीवसूत्रकी तरह जाननी चाहिये । परन्तु विशेषता यहां पर यह है कि तेजोलेश्या आदि आलापकोमें सिद्ध जीवोंकी परिगणना नहीं करनी चाहिये ॥
टीकार्थ-सूत्रकारने इस सूत्र द्वारा चौबीसदण्डकोंमें आत्मारंभादिकका निरूपण किया है-सबसे प्रथम गौतमस्वामीने जो नारक जीव आत्मारंभी हैं ? या परारंभी हैं या उभयारंभी है ? या अनारंभी हैं ? ऐसा प्रश्न किया है और प्रभुने उसका जो उत्तर दिया है वह सुखगम्य है। आगे जो पुनः उनसे ऐसा पूछा गया है कि हे भदन्त ! आप ऐसा किस
वानु ४थन सामान्य ७१सूत्र प्रमाणे सम४(नवरं) विशेषता से पातनी छ ॐ (पमत्त अप्रमत्ता न भाणियवा) सामान्य वोना ४थनमा रे પ્રમત્ત અને અપ્રમત્ત જીવ વિષેનું કથન કરાયું છે તે અહીં લાગુ પાડવાનું નથી. (तेउलेमस्स पम्हलेसम्स सुकलेसरस जहा ओहिया जीवा नवर-सिद्धा न भाणियव्वा) तन्नोश्यावा वानु, ५वेश्यावाज वार्नु भने शुसोश्याવાળાં જીવોનું વક્તવ્ય સામાન્ય જીવસૂત્રની જેમ જ સમજવું. પણ તેમાં વિશેષતા એ બાબતમાં રહી છે કે તે જેતેશ્યા આદિ કથનમાં સિદ્ધ જીવની ગણતરી કરવી જોઈએ નહીં.
ટીકાર્થ–સૂત્રકારે આ સૂત્ર દ્વારા વીસ દંડકમાં આત્મારંભ આદિન નિરૂપણ કર્યું છે–સૌથી પહેલો પ્રશ્ન ગૌતમસ્વામીએ એ પૂછયો છે કે નારક છ આત્મારંભી છે? કે પરારંભી છે? કે ઉભયારંભી છે? કે અનારંભી છે? એ પ્રશ્ન અને મહાવીરસ્વામી દ્વારા અપાયેલે જવાબ સહેલાઈથી સમજી શકાય તેમ છે. વળી ગૌતમસ્વામી પ્રભુને પૂછે છે કે હે ભદન્ત ! આપ એવું
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #341

-
३१८
भगवतीसूत्रे नैरयिकाः 'आयारंभा वि' आत्मारम्भा अपि 'जाव' यावत्-यावच्छन्देन 'परारंभा वि तदुभयरंभा वि' परारम्भा अपि तदुभयारम्भा अपि, 'नो अणारंभा' नो अनारम्भाः । पुनः पृच्छति-' से केणटेणं ' तत्केनार्थेन-केन कारणेन 'भंते' हे भदन्त ! एवं वुच्चइ ' एवमुच्यते ? अत्र-' आयारंभावि परारंभावि तदुभयारंभावि नो अणारंभा' इति संयोज्यम् । उत्तरमाह-'गोयमा' हे गौतम ! ' अविरतिं पडुच्च' अविरतिं प्रतीत्य-आश्रित्य विरतिमाणातिपातादि विरमणलक्षणा, तद्भिन्ना-अविरतिः, तामाश्रित्य अविरत्यपेक्षयेत्यर्थः नैरयिका आत्मारम्भा अपि परारम्भा अपि तदुभयारम्भा अपि नो अनारम्भाः, यतो नारका अविरता भवन्तीत्यतस्ते आरम्भवन्तो नत्वनारम्भाः विरतेरभावात् । 'एवं' एवम्-अनेन पूर्वोक्तेन प्रकारेण पूर्वोक्त नारकवक्तव्यतामाश्रित्य 'असुरकुमारा वि' असुरकुमारा अपि विज्ञेयाः । असुरकुमार-वक्तव्यता नारकवद् व्याख्येयेति भावः। 'जाव' यावत् 'पंचिंदियतिरिक्खजोणिया' पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिका नैरयिकारणसे कहते हैं कि नारक जीव आत्मारंभी परारंभी और उभयारंभी भी हैं, अनारंभी नहीं हैं, सो यह कथन उनमें अविरति को लेकर किया गया है । क्यों कि प्राणातिपात आदिकों से विरमण होना इसका नाम विरति है। यह विरति नारक जीवों में नहीं होती है। अविरति की अपेक्षा नारक जीव आत्मारंभी भी होते हैं, परारंभी भी होते हैं, उभयारंभी भी होते हैं । किन्तु अनारंभी नहीं होते हैं। इसलिये हे गौतम ! अविरतिरूप कारण को लेकर ऐसा कहा है। क्यों कि वहाँ विरति का अभाव है।
पंचेन्द्रिय तिर्यश्च योनिकजीवों के पहले जो यावत् शब्द का प्रयोग શા કારણે કહે છે કે નારક છ આત્મારંભી પણ છે, પરારંભી પણ છે, ઉભયારંભી પણ છે, પણ અનારંભી નથી ? પ્રભુએ તેના જવાબમાં બતાવ્યું છે કે તેઓ અવિરતિવાળાં હોવાથી તેમ કહ્યું છે. પ્રાણાતિપાત આદિથી વિરમવું તેનું નામ વિરતિ છે. નારક જેમાં તે વિરતિ હેતી નથી. કારણ કે ત્યાં ચાર ગુણસ્થાન સુધીના જ ગુણસ્થાને હોય છે. વિરતિને સંબંધ પાંચમાં ગુણસ્થાનથી થાય છે. પાંચમું ગુણસ્થાન તે ત્યાં હોતું જ નથી, એવું સિદ્ધાતનું કથન છે. તેથી તે અવિરતિની અપેક્ષાએ નારક છ આત્મારંભી પણ હોય છે, પરારંભી પણ હોય છે, ઉભયારંભી પણ હોય છે, પણ અનારંભી (આરંભ રહિત) હોતા નથી. હે ગૌતમ ! આ અવિરતિ રૂપ કારણથી આ મમણે કહ્યું છે. કારણ કે ત્યાં વિરતિનો અભાવ હોય છે.
पश्यन्द्रिय तिय य योनिन की PM 2 यावत् ' शहना
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #342

प्रमेयचन्द्रिकाटीका शः१ उ०१ सू०२५ नैरयिकादीनामात्मारंभादिनिरूपणम् ३१९ कवद् विज्ञेया इति । यावच्छब्देन नागकुमारादयो नव भुवनपतयः, पृथिव्यादयः पञ्चस्थावराः, द्वीन्द्रियादयस्त्रयो विकलेन्द्रियाश्च संग्राह्याः। 'मणुस्सा जहा जीवा' मनुष्या यथा जोवाः, मनुष्यसूत्रसमुच्चयः । जीवसूत्रवद् व्याख्येयम् , मनुष्येषु संयतासंयतप्रमत्ताप्रमत्त भेदसद्भावोऽस्तीत्यतो यथा जीवास्तथावाच्याः इत्युक्तम् । किन्तु--'संसारसमावनगा य असंसारसमावनगा य' इति द्वैविध्यमत्रं न वाच्यम् , संसारवर्तित्वादेव तेषाम् । नवरं-केवलं विशेषस्त्वयम्-'सिद्धविरहियाभाणियव्या' सिद्धविरहिता भणितव्या। मनुष्यमत्रे सिद्धा न वाच्याः, अनारम्भककिया गया है उससे कहा गया है कि नागकुमार आदि नौ भवनपति, पथिव्यादिक पांचस्थावर जीव और द्वीन्द्रिय आदि तीन विकलेन्द्रिय जीव यहां गृहीत हुए हैं । इन जीवों में आत्मारंभादिक की वक्तव्यता नारकजीवों में कथित आत्मारंभादिक की तरह ही जाननी चाहिये । "मणुस्सा जहा जीवा" ऐसा जो कहा है उसका तात्पर्य यह है कि मनुष्यों में संयतासंयत प्रमत्ताप्रमत्त इन भेदों का सद्भाव है इसलिये मनुष्यों में आत्मारंभादिक की वक्तव्यता जीव सूत्र में जैसी कही गई है वैसी ही जाननी चाहिये। परन्तु संसारसमापन्न-समारी--और असंसारसमापन्न-मुक्त-इस तरह ये दो भेदवाले हैं ऐसा विधिसूत्र यहां नहीं करना चाहिये क्यों कि ये संयत असंयत प्रमत्त अप्रमत्त मनुष्य संसार में ही रहने वाले हैं। यही बात “ नवरं" शब्द से सूत्रकार ने कही है। अतः इस वक्तव्यता में उस वक्तव्यता की अपेक्षा भेद यही है कि मनुष्य वक्तव्यतामें जीव संबंधी सिद्ध भेद यहां नहीं लगाना પ્રયોગ થયો છે તે દ્વારા નાગકુમાર આદિ નવ ભવનપતિ દેવો, પૃથિવીકાય આદિ પાંચ સ્થાવર જીવો અને હીન્દ્રિય આદિ ત્રણ વિકલેન્દ્રિય જીવોને અહીં ગ્રહણ કરવામાં આવ્યા છે. તે જીના વિષયમાં આત્મારંભ આદિનું કથન न२४ वोना सामान माहिना ४थनानुसा२ सम.. "मणुम्सा जहा जीवा " ॥ ४थननु तात्पर्य मे छे , भासमा सयत भने २१सयत, પ્રમત્ત અને અપ્રમત્ત, એ પ્રકારના ભેદને સદભાવ હોય છે. તે કારણે મનુષ્યના વિષયમાં આત્મારંભ આદિનું કથન જીવસૂત્રમાં જે પ્રમાણે તે કથન થયું છે તે પ્રમાણે જ સમજવું. પણ સંસાર સમાપન્ન (સંસારી) અને અસંસાર સમાપન્ન (મુક્ત) આ પ્રમાણે બે ભેદવાળા તેઓ છે તે પ્રકારનું વિધ્યસૂત્ર અહીં કહેવું જોઈએ નહીં, કારણ કે તે સંયતઅસંયત અને પ્રમત્ત અપ્રમત્ત भनुष्य संसारमा ८ २९ना। हाय छ, मे४ वात " नवरं” श६ द्वा२१ સૂત્રકારે દર્શાવી છે. તેથી આ વક્તવ્યતામાં તે વક્તવ્યતા કરતાં એ ભેદ છે કે મનુષ્યની વક્તવ્યતામાં જીવ સંબંધી સિદ્ધ ભેદ અહીં લાગુ પડતા નથી.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #343

३२०
भगवतीसो
त्वात्तेषाम् , वाणमंतरा जाव वेमाणिया' वानव्यन्तरा यावद् वैमानिकाः, वानव्यन्तरादारभ्य वैमानिकपर्यन्तं 'जहा नेरइया' यथा नैरयिकास्तथा वाच्याः, असयतत्वसाधादिति । पूर्वमारम्भकत्वादिभिधर्मेर्जीवा निरूपितास्ते च सलेश्या अलेश्याश्चापि भवन्तीति लेश्यावतो जीवान् आत्मारम्भकत्वादिभिरेव धर्मे निरूपयन्नाह- सलेस्सा जहा ओहिया' इति, सलेश्या यथा-औधिकाः, लिश्यते श्लिप्यते कर्मणा सह जीवोऽनयेति लेश्या, अर्थात्-कृष्णादि-द्रध्यसाचिव्यात् जीवस्य शुभाशुभपरिणामविशेषः लेश्या शब्दार्थः । उक्तश्च
"कृष्णादि द्रव्य साचिव्यात् , परिणामो य आत्मनः । व स्फटिकस्येव तत्रायं, लेश्याशब्दः प्रयुज्यते ॥१॥" चाहिये । क्यों कि सिद्ध अगरंभक होते हैं । " वाणमंतरा जाव वेमाणिया" ऐसा जो कहा गया है उसका कारण यह है कि जिस प्रकार नारक जीव असंयत होते हैं उसी प्रकार ये वानव्यन्तर से लेकर वैमानिकपर्यन्त तक के देव भी असंयत होते हैं। इसलिये नारक जीवों की वक्तव्यतातावत् इनकी वक्तव्यता प्रकट की गई है।
पहिले आरंभकत्व आदि धर्मों द्वारा जिन जीवों का निरूपण किया गया है-सो वे जीव लेश्यासहित और लेश्यारहित भी होते हैं। इसलिये लेश्यायुक्त जीवों का निरूपण आत्मारंभकत्व आदि धर्मों द्वारा ही करते हुए सूत्रकार कहते हैं कि “सलेस्सा जहा ओहिया" कर्मोसे जीवजिसके द्वारा चिपढ़ें-युक्त बनें-उसका नाम लेश्या है । अर्थात् कृष्णादि द्रव्य की सचिवतारूप संबंध से जो जीव का शुभ और अशुभ परिणाम होता है वह लेश्या शब्द का अर्थ है । कहा भी है
कृष्ण आदि द्रव्य के संबंध से जैसे स्फटिकमणि में परिणाम-परि१२५५ है सिद्धो मार सहित य छे. “ वाणमंतरा जाव माणिया” २५॥ પ્રકારનું કથન એ કારણે કર્યું છે કે જેમ નારક જીવે અસંયત હોય છે તેમ વાનગૅતરથી લઈને વિમાનિક સુધીના દેવે પણ અસંમત હોય છે તેથી નારક જીવોના વક્તવ્યાનુસાર જ તેમનું વક્તવ્ય બતાવ્યું છે.
પહેલાં આરંભકત્વ આદિ ધર્મો દ્વારા જે જીવેનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે તે જ લેશ્યાવાળા અને વેશ્યા વિનાના પણ હોય છે. તેથી લેશ્યાયક્ત જીવનું નિરૂપણ આત્માઆરંભકત્વ આદિ ધર્મો દ્વારા કરતાં સૂત્રકાર
छ “सलेस्सा जहा ओहिया" द्वारा ०१ ४ थी युत पने છે તેનું નામ લેશ્યા છે. એટલે કે કૃષ્ણાદિ દ્રવ્યના સચિવતારૂપ સંબંધથી જીવનું જે શુભ અને અશુભ પરિણામ થાય છે તેનું નામ લેશ્યા છે. કહ્યું પણ છે કે –
કૃષ્ણાદિ દ્રવ્યના સંસર્ગથી સ્ફટિક મણિમાં જેવું પરિણમન થાય છે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #344

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श०१ १०१सू० २५ नायिकादीनामात्मारंभादिनिरूपणम् ३२१
यथा स्वभावतोऽति स्वच्छोऽपि स्फटिकः नीलपीतादि द्रव्य सम्बन्धानीलो वा पीतो वाऽभासते स्वकीयां स्वभाविकोमपि स्वच्छतामपनयन्निव तथैव स्वभा. वतो निर्मलोऽपि जीवो यस्याः सम्बन्धिविशेषमादाय तदाकारतां भजते सालेश्येति भावः ! तत्र-'सलेस्सा' सलेश्या: लेश्यावन्तो जीवाः 'जहा ओहिया या जीवा' इति, यथा औधिकाः सामान्याः, यथा नारकादि विशेषणवर्जिताः सामान्यतो जीवाः कथिताः-“जीवा णं भंते किं आयारंभा परारंभा" इत्यादिना पूर्वोक्तदण्डकेन, तथा सलेश्याः जीवा अपि विशेषण रहिततया सामान्येन वक्त.व्या लेश्या विशिष्टानां जीवानामसंसारसमापनत्व विशेषणस्यासंभवेन संसारसमापन्नत्वा. णमन होता है उसी प्रकार से कृष्णादि द्रव्य के संबंध से जो आत्मा में परिणाम होता है उस परिणाम में लेश्या शब्द का प्रयोग होता है। तात्पर्य कहने का यह है कि जिस प्रकार स्वभावतः अतिस्वच्छ भी स्फटिक नीलपीत आदि द्रव्य के संयोग से नील अथवा पीतरूप से प्रतिभासित होने लगता है और अपनी स्वाभाविक स्वच्छता मानो इसने छोड़ दी है ऐसा मालूम होने लगता है उसी प्रकार स्वभावसे निर्मल भी जीव जिसके संबंध विशेष से अपनी स्वाभाविक निर्मलता छोड़कर उसीरूप जैसा परिणत हो जाता है उसका नाम लेश्या है। इन लेश्या वाले जीवों की-वक्तव्यता सामान्य जीवों की-नारक आदि विशेषणों से रहित जीवों की वक्तव्यता की तरह जाननी चाहिये । अर्थात् नारक आदि विशेषणों से रहित सामान्यरूप से-जैसे जीव " जीवा णं भंते ! कि आयारंभा, परारंभा" इत्यादि इस पूर्वोक्त दण्डक द्वारा कहे गये हैं, उसी तरह से लेश्यायुक्त जीव भी विशेषणों से रहित करके सामान्यरूप એવું જ પરિણમન કૃષ્ણાદિ દ્રવ્યના સંબંધથી આત્મામાં થાય છે. એનું નામ જ લેશ્યા છે. કહેવાને ભાવાર્થ એ છે કે અતિ સ્વચ્છ એ સ્ફટિક મણિ જેમ નીલ, પીત આદિ દ્રવ્યના સગથી નીલ અથવા પીત રંગને પ્રતિભાસિત થવા લાગે છે, અને તેણે પોતાની સ્વાભાવિક સ્વછતા જાણે કે છોડી દીધી હોય એવું લાગે છે, એ જ પ્રમાણે સ્વાભાવિક રીતે નિર્મળ એ જીવ પણ જેના સંબંધથી પિતાની સ્વાભાવિક નિર્મળતાને છોડીને જેના સંબંધથી તેના જેવું જ પરિણમન પામે છે. તેને લેફ્સા કહે છે. એ વેશ્યા વાળાં જેનું કથન સામાન્ય જીવેના (નરક આદિ વિશેષણથી રહિત સામાન્ય જીવોના) કથન પ્રમાણે જ જાણવું એટલે કે નારક આદિ વિશેષણેથી २हित 4 सामान्य रीते " जीवा णं भंते ! किं आयारम्भा, परारम्भा " આ પૂર્વોક્ત દંડક દ્વારા કહેવામાં આવ્યા છે, એવી જ રીતે વેશ્યાવાળાં જીવોનું વક્તવ્ય પણ વિશેષણોથી રહિત કરીને સામાન્ય રૂપે કરવું જોઈએ.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #345

३२२
भगवतीसूत्रे संसारसमापनत्वविशेषणवर्जितानां शेषाणां संयतासंयतत्वादिविशेषणानां लेश्यावत्सु अपि युज्यमानत्वात् , तत्रायं पाठक्रमः 'सलेस्सा णं भंते जीवा किं आयारंभा' इत्यादि, तदेव सर्वम् , केवलं विशेषस्त्वयम्-जीवस्थाने सलेश्या इति योजनीयमित्येक आलापकः । कृष्णादि लेश्याभेदात्तदन्ये षट् , तदेवमेते सप्त आलापकाः भवन्ति । तत्र-'कण्हलेसस्स नीलले सस्स काउलेसस्स जहा ओहिया जीवा" कृष्ण लेश्यस्य नीललेशस्य कापोतलेश्यस्य यथा औधिका जीवाः । तदेवं यथा औधिका से कहना चाहिये। लेश्याविशिष्ट जीवों में असंसारसमापन्नत्व यह विशेषण संभवित नहीं होता है। इससे संसारसमापनत्व असंसारसमापनत्वरूप विशेषणों से वर्जित अवशिष्ट संयतासंयत्वादि विशेषणों को उनमें लगा लेना चाहिये-क्यों कि उनमें भी लेश्यावाले जीवों में भी संयतासंयत आदि विशेषण घटित हो जाते हैं। तात्पर्य कहने का यह है कि लेश्यावाले जीवों की वक्तव्यता सामान्यजीवों की वक्तव्यता की तरह कही गई हैं । सो सामान्य जीवों की वक्तव्यता विषयक आलापक में जीव संसारी और मुक्त इस तरहसे दो प्रकार के कहे गये हैं। इसलिए जो लेश्यावाले जीव हैं उनमें मुक्त यह जीवका भेद संभवित ही नहीं होता क्यों कि मुक्त में कोई भी लेश्या नहीं होती। इस तरह जीव का असंसारसमापन्नत्व यह विशेषण लेश्यावाले जीवों में संभवित नहीं हो सकता। जब असंसारसमापनक इस विशेषण की असंभवता है तो संसारसमापनक यह विशेषण भी वहां न माना जाएगा। क्यों कि ये दोनों परस्पर सापेक्ष विशेषण शब्द हैं । इसलिये લેફ્સાવાળાં જીવોમાં અસંસાર-સમાપન્નત્વ (મુક્ત) રૂપ વિશેષણ સંભવી શકતું નથી. પણ સંસારસમાપન્નત્વ (સંસારી) અને અસંસાર સમાપન્નત્વ (મુક્ત) રૂપ વિશેષણે સિવાયના સંયત, અસંયત આદિ વિશેષણે તેમને લગાડવાં જોઈએ, કારણ કે લેશ્યાવાળાં જીવોમાં પણ સંયત અસંયત આદિ વિશેષણ ઘટાવી શકાય છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે લેશ્યાવાળાં જીવોનું વક્તવ્ય સામાન્ય જેના વક્તવ્ય પ્રમાણે જ કરવું જોઈએ. સામાન્ય જીવોનું વક્તવ્ય કરતી વખતે જીવના સંસારી અને મુક્ત એવા બે પ્રકાર કહ્યા છે. લેશ્યાવાળાં જીવોમાં મક્તને ભેદ સંભવી શકતું જ નથી કારણ કે મુક્ત જીવોમાં કઈ પણ લેશ્યા હોતી નથી. આ રીતે લેશ્યાવાળાં જીવોને અસંસારસમાપન્ન (મુક્ત) વિશેષણ લાગી શકતું નથી. જે અસંસારસમાપન્નક (મુક્ત) વિશેષણની અસંભવતા હોય તે સંસારસમાપન્નક (સંસારી) વિશેષણ પણ તેને લાગી શકે નહીં કારણ કે તે બન્ને પરસ્પર સાપેક્ષ વિશેષણ શબ્દ છે. તેથી તે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #346

प्रमेयवन्द्रिकाठी का श०१३० सू० २५ नैरविकादीनामात्मारंभादिनिरूपणम् ३२३ लीवानामालापकाः कथितास्तथा कृष्णलेश्यावतो नील लेश्यावतः कापोतलेश्यावतश्च जीवराशेरप्यालापको वक्तव्यः | नवरं =पमत्त अपमत्ता न भाणियव्वा' प्रमत्ता अप्रमत्ता न भणितव्याः । नवरं = परन्तु प्रमत्ताप्रमत्त विशेषणरहिताः वाच्याः । ये दोनों विशेषण यदि लेश्यावाले जीवोंमें न भी हों तो भी इन विशेषणों के अतिरिक्त संयतासंयतादि अन्य जीव के विशेषण उन लेश्यावाले जीवों में घटित होने के कारण वहां उन्हें लगा लेना चाहिये - तथा चइस तरह वहां पाठक्रम होगा - "सलेस्सा णं भंते ! जीवा किं आयारंभा" इत्यादि, जैसा पहले कहा है वैसा कहना चाहिये। केवल विशेषता यही रहेगी कि जीव के स्थान में “ सलेस्सा" पद लगेगा । इस प्रकार यह एक आलापक बन जाता है । तथा कृष्णादि छः लेश्याओं के भेद से दूसरे ६ अलापक और हो जाते हैं - इस तरह ये सात अलापक होते हैं। इनमें कृष्णलेइयावाले, नोललेइयावाले, और कापोत लेश्याबाले जीवसमूह का दंडक सामान्यजीव के दंड के समान है ऐसा जानना चाहिये । इस प्रकार जब कृष्णलेश्यावाले, नीललेश्यावाले, और कापोतलेश्यावाले जीवोंका आलापक औधिक जीवोंके आलापक की तरह कहा गया है । तब उसमें प्रमत्त और अप्रमत्त संबंधी आलापकों के कहने का विधान भी प्राप्त हो जाता है-अतः यह विधान प्राप्त न हो इसके लिये सूत्रकार कहते हैं कि 'पमत्त अप्पमत्त न भाणियच्वा' पूर्वोक्त आलापाक અન્ને વિશેષણા લેશ્યાવાળાં જીવોમાં ન હોય તે પણ તે વિશેષણા સિવાયના સયત અસયત આદિ અન્ય જીવાને લાગુ પડતાં વિશેષણાએ લેશ્યાવાળાં જીવેા સાથે ઘટાવી શકાય છે તેા તે વિશેષણા તેમને લગાડવાં જોઈએ. હવે त्यां या अभागे पाउडुम थशे - “ स लेस्साणं भंते ! जीवा किं आयारम्भा ઈત્યાદિ જે પ્રમાણે પહેલાં કહ્યું છે તે પ્રમાણે કહેવુ જોઇએ. તેમાં ફક્ત એટલી જ વિશિષ્ટતા થશે કે જીવને સ્થાને “ સલેશ્યા ” પદ લાગશે. આ રીતે આ એક આલાપક (વક્તવ્ય) અની જાય છે. તથા કૃષ્ણાદિ છ લેસ્યાઆના ભેદની અપેક્ષાએ ખીજા છ આલાપક પણ થાય છે. આ રીતે સાત આલાપક અને છે. તેમાંના કૃષ્ણુ લેસ્સાવાળાં, નીલ લેશ્યાવાળાં, અને કાપાત લેસ્સાવાળાં જીવસમૂહનું વક્તવ્ય સામાન્ય જીવોના વક્તવ્ય પ્રમાણે જ છે એમ સમજવુ. આ પ્રમાણે જ્યારે કૃષ્ણ લેસ્યાવાળાં, નીલ લેયાવાળાં અને કાપાત લેસ્સાવાળા જીવોનું કથન સામાન્ય જીવોના કથન પ્રમાણે કહેવામાં આવ્યુ છે ત્યારે તેમાં પ્રમત્ત અને અપ્રમત્ત સંબંધી વક્તવ્ય કહેવાનું વિધાન भारत थाय छे, तो ते विधान ४ न पडे ते भाटे सूत्रअर हे छे “पमत
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧
ܕ

Page #347

३२४
भगवती सूत्रे
9
कृष्णादिषु अप्रशस्त भावलेश्यासु संयतस्वधर्मस्याभावात् पूर्वप्रतिपन्नकापेक्षया तु कृष्णाद्यप्रशस्तभावलेश्यानां संभवः, तदुक्तम् - " पु०त्रपडिवण्णओपुण अन्नयरीए उलेस्साए " पूर्वप्रतिपन्नकः पुनरन्यतरस्यां लेश्यायाम् ' इति ।
99
तत्रसूत्रमेवं पठनीयम् - ' कण्हलेस्साणं भंते जीवा किं आयारंभा परारंभा तदुभयारंभा अणारंभा, गोयमा ! आयारंभावि परारंभावि तदुभयारंभावि नो अणारंभा । से केणणं भंते एवं बुच्चइ ? गोयमा ! अविरई पडुच्च । एवं कृष्ण लेश्याऽऽलापकवत् नीलकापोतलेश्याऽऽलापकावपि वक्तव्यौं । तथा'तेउलेसस्स पहले सस्स सुकलेसस्स जहा ओहिया जीवा तेजोलेश्यस्य ' में प्रमत्त और अप्रमत्त का त्याग कर देना चाहिये । अर्थात् कृष्णादि तीन लेयावाले जीवों का आलापक औधिक जीवों की तरह से ही समझना चाहिये परन्तु वहां जीव के विशेषण जो प्रमत्त और अप्रमत्त हैं उनका यहां ग्रहण नहीं करना चाहिये । क्यों कि अप्रशस्त भाववाली कृष्णदि लेश्याओं में संयतपना नहीं होता है । पूर्वप्रतिपन्न की अपेक्षा तो कृष्णादि अप्रशस्त भावलेश्या भी हो सकती है, कहा भी है-" पुव्वपडिवन्नओ पुण, अन्नयरीए उ लेस्साए " पूर्वप्रतिपन की अपेक्षा से जीव के छः लेश्याओं में से कोई भी एक लेश्या हो सकती है। वहां सूत्र का उच्चारण इस प्रकार से करना चाहिये - " कण्हलेस्ता णं भंते! जीवा किं आयारंभा, परारंभा, तदुभयारंभा, अणारंभा? गोयमा ! आयारंभा वि, परारंभा वि, तदुभयारंभा वि, णो अणारंभा से केणद्वेणं भंते ! एवं बुच्चइ ? गोयमा ! अविरहं पडुच्च । " कृष्णलेश्या के आलापक अपमत्त न भाणियव्वा " पूर्वास्त वक्तव्यमा प्रमत्त भने अप्रमत्तनो समावेश કરવા જોઈએ નહીં. એટલે કે કૃષ્ણાદિ ત્રણ લેશ્યાવાળાં જીવાનું કથન સામાન્ય જીવેાની જેમ જ સમજવુ' પણ ત્યાં જીવના જે પ્રમત્ત અને અપ્રમત્ત વિશેષણે! છે તેમના ત્યાગ કરવા. કારણ કે અપ્રશસ્ત ભાવવાળી કૃષ્ણાદિ લેશ્યાએમાં સયતપણુ` હતુ` નથી. તથા એવુ' જે કથન કરવામાં આવ્યું છે કે પૂર્વ સાધુપણાને પામેલે જીવ કાઇ પણ લેશ્યામાં હેાય છે. ” તે કથન દ્રવ્યલેશ્યાની અપેક્ષાએ થયેલું સમજવું. ભાવરૂપ કૃષ્ણાદિ લેશ્યાઓની અપેક્ષાએ નહી કારણ કે ભાવરૂપ કૃષ્ણાદિ લેશ્યાઆમાં પ્રમત્તાદિ વિશેષણાને અભાવ કહેલેા छे. ત્યાં આપ્રમાણે સૂત્રનું ઉચ્ચારણ ४२ लेई से- " कण्हलेस्साणं भंते! जीवा किं आयारंभा, परारंभा, तदुभयारंभा, अणारंभ ? गोयमा ! आरंभा वि, परारम्भा वि, तदुभयारम्भा वि, णो अणारम्भा “ से केणें भंते ! एवं वुच्चइ ? गोयमा ! अविरहं पडुच्च " द्रुष्णु बेश्याना वक्तव्यनी प्रेम भ
"
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #348

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श.१३.१सू० २६ ज्ञानादिवक्तव्यतानिरूपणम् _ ३२५ पालेश्यस्य शुक्ललेश्यस्य यथा औधिका जीवाः, तेजोलेश्यादि त्रिलेश्यावतां जीवराशीनामप्यालापकाः यथौधिका जीवास्तथा वक्तव्याः, नवरं-सिद्धा न भाणियव्वा' सिद्धा न भणितव्याः, केवलं तेजोलेश्याद्यालापकेबु सिद्ध जीवानां परिगणनं न कर्त्तव्यम् ।
सिद्धानां लेश्या रहितत्वात् , ते चैवं वक्तव्याः-" तेऊलेस्साणं संते जीवा किं आयारंभा परारंभा तदुभयारंभा अणारंभा ? गोयमा ! अत्थेगइया आयारंभावि परारंभावि तदुभयारंभावि णो अणारंभा अत्थेगइया नो आयारंभा नो परारंभा तदुभयारंभा अणारंभा, से केणटेणं भंते एवं बुच्चइ, गोयमा दुविहा तेउलेस्सा पण्णत्ता, तं जहा संजया य असंजया य" इत्यादि । एवं पद्मशुक्ललेश्याद्वयस्याप्यालापको पठितव्यौ । मू० २५॥
॥ इति नैरयिकाद्यात्मारम्भवक्तव्यतानिरूपणम् ॥ की तरह नीललेश्या और कापोतलेश्या के आलापक भी समझना चाहिये । तथा तेजोलेश्या, पद्मलेश्या, और शुक्ललेश्यावाले जीवों के अलापक भी जैसे सामान्य जीवों के अलापक कहे हैं वैसे ही जानना चाहिये । परन्तु यहां पर सिद्धों को छोड़ देना चाहिये । अर्थात्-केवल तेजोलेश्यादिक के अलापकों में सिद्ध जीवों की परिगणना नहीं करनी चाहिये, क्यों कि सिद्ध जीव लेश्यारहित होते हैं । तेजोलेश्यावाले जीवों के आलापक इस प्रकार से कहना चाहिये-"तेऊलेस्सा गं भंते ! जीवा कि आयारंभा, परारंभा, तदुभयारंभा, अणारंभा? गोयमा! अत्थेगइया आयारंभा वि, परारंभा वि, तदुभयारंभा वि, णो अणारंभा, अत्थेगइया नो आयारंभा, नो परारंभा, नो तदुभयारंभा, अणारंभा, से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चइ ? गोयमा ! दुविहा तेऊलेस्सा पण्णत्ता तं जहा-संजया નીલ લેફ્સા અને કપાત લેસ્યાનું વક્તવ્ય પણ સમજવું. તથા તેજલેશ્યા, પદ્મવેશ્યા, અને શુકલ લેફ્સાવાળાં જીવોનું વક્તવ્ય પણ સામાન્ય જીના વક્તવ્ય પ્રમા. ણે જ સમજવું, પણ તેમાં સિદ્ધોનો સમાવેશ કરવો જોઈએ નહીં. એટલે કે કેવળ તેલેશ્યાદિક આલાપકમાં સિદ્ધ જીની ગણતરી કરવી જોઈએ નહીં. કારણ કે સિદ્ધ લેફ્સારહિત હોય છે. તે લેફ્સાવાળા જીનું વક્તવ્ય આ પ્રમાણે થવું જોઈએ
"तेजोलेसाणं भंते ! जीवा किं आयारम्भा, परारम्भा, तदुभयारम्भा, अणारज्मा १ गोयमा ! अत्थेगइया आयारंभा वि, परारंभा वि, तदुभयारंभा वि, णो अणारंभा, अत्थेगइया नो आयारंभा, नो परास्मा, नो तदुभयारंभा, अणारंभा, से केणगुणं भंते एवं वुच्चइ १ गोयमा ! दुविहा तेऊलेस्सा पण्णत्ता तं जहा-संजया य
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #349

३२६
भगवतीसूत्रे अथ ज्ञानादिवक्तव्यता माह-- मूलम्-इह भविए भंते गाणे, परभविए णाणे, तदुभयभविए णाणे; गोयमा ! इह भविए वि नाणे, परभविए वि नाणे तदुभयभवि विए वि नाणे, दंसणं वि एवमेव, इह भविएभंते चरित्ते परभविए
चरित्ते, तदुभयभविए चरित्ते, गोयमा! इहभविए चरित्ते नो परभविए चरित्ते नो तदुभयभविए चरित्ते, एवं तवे संजमे।सू०२६॥
छाया--ऐहभविकम् भदन्त ! ज्ञानम् , पारभविकं ज्ञानम् , तदुभयभविक ज्ञानम् , गौतम ! ऐहभविकमपि ज्ञानम् , पारभविकमपि ज्ञानम् , तदुभयभविकमपिज्ञानम् , दर्शनमपि एवमेव । ऐहभविकं भदन्त ! चारित्रम् , पारभविकं चारिय असंजया य" इत्यादि । इन सूत्रों का अर्थ स्पष्ट है इसी तरह से पद्मलेश्या और शुक्ललेश्या के भी अलापक कहना चाहिये ॥सू० २५॥ ॥ नैरयिकादि आत्मारंभादि वक्तव्यता समाप्त ॥
ज्ञानादिवक्तव्यता'इह भविए भंते ! णाणे' इत्यादि।
(भंते) हे भदन्त ! (णाणे इहभविए, णाणे परभविए, णाणे तदुभयभविए ? ) क्या ज्ञान ऐहिभविक है, या ज्ञान पारभविक है, या ज्ञान तदुभयभविक है ? (गोयमा) हे गौतम ! ( इहभविए वि नाणे, परभविए वि नाणे, तदुभयभविए वि नाणे) ज्ञान ऐहिभविक भी है। ज्ञान पारभविक भी है । ज्ञान तदुभयभविक भी हैं। (दसणे वि एवमेव) असंजया य” इत्यादि. २॥ सूत्रानो अर्थ २५५ट छ. मे०८ प्रमाणे पवेश्या भने शुभलेश्यानुं तव्य ५५] समन्. ॥ सू. २५॥ | | નારક આદિ નું આત્મારંભ આદિ વક્તવ્ય સમાપ્ત .
ज्ञानादि वक्तव्यता" इह भविए भंते ! णाणे" इत्यादि।
( भंते !) 3 महन्त ! (णाणे इहभविए, णाणे परभविए, णाणे तदुभय भविए ?) शु ज्ञान मेडिमावि डाय छ, पारमावि डाय छ, तलय. पारवि जाय छ ? (गोयमा ! ) 3 गौतम ! ( इह भविए वि नाणे, परभबिए वि नाणे, तदुभयभविए वि नाणे) शान मैडिलविर ५९ डाय छ, ज्ञान सवि: ५ डाय छ, ज्ञान तमय मावि पाडाय छे. (दसणे वि एवमेव) शनना विषयमा ५५ २ प्रमाणे सम . (इह भविए भंते ! चरित्ते, परभविए परि , त भय भविएचरित्ते) 3 महन्त ! यात्रि मेडिमा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #350

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. १ उ. १ सू० २६ ज्ञानादिवतव्यतानिरूपणम् ३२७ त्रम् , तदुभयभविकं चारित्रम् , गौतम ! ऐहभविकं चारित्रम् नो पारभविकं चारित्रम् , नो तदुभयभविकं चारित्रम् , एवं तपः संयमः ।।मू० २६॥ १६॥ _____टीका-भवकारणीभूतमात्मारम्भादिकं निरूप्य साम्मतं भवाभावकारणीभूतं ज्ञानादिकं निरूपयन्नाह—'इह भविए णाणे' इत्यादि ।
'इह भविए भंते ' ऐहभविकं भदन्त ! ज्ञानं 'परभविए नाणे' पारभविकं ज्ञानम् ‘तदुभय भविए नाणे' तदुभयभविकं ज्ञानम् ? इति काकुपाठेन प्रश्नः। दर्शन भी इसी प्रकार से जानना चाहिये । (इहभविए भंते ! चरित्ते, परभविए चरित्ते, तदुभयभविए चरित्ते) हे भदंत ! क्या चारित्र ऐहभविक है ? या पारभविक है ? या तदुभयभविक है ? (गोयमा) हे गौतम ! ( इहभविए चरित्ते) चारित्र ऐहिभविक है ( नो पारभविए चरित्ते ) पारभविक चारित्र नहीं है । ( नो तदुभयभविए चरित्ते ) और न तदुभयभविक ही चारित्र है । ( एवं तवे संजमे ) इसी तरह से तप और संयम भी जानने चाहिये ।
टीकार्थ-भव का कारणभूत आरंभ है। इस बात का निरूपण कर अब सूत्रकार भव के अभाव कारणभूत जो ज्ञानादिक हैं उसका निरूपण--" इह भविए नाणे" इत्यादि सूत्र द्वारा करते हैं-- ___ वर्तमान भव में जो ज्ञान रहता है वह ऐहिभविक ज्ञान है। वर्तमान भव के बाद अनन्तर भव में जो ज्ञान जीव के साथ जाता है वह परभविक ज्ञान है । तथा जो ज्ञान इस भव में और परभव में दोनों डाय छ. पारमावि डाय छ तलय मवि डाय ? ( गोयमा !) 3 गौतम ! ( इह भविएचरित ) शास्त्रि मेडिमावि जाय छे. (नो पारभविए चरित्ते ) यारित्र पारमावि तुं नथी. (नो तदुभयभविए चरित) मने तलय भविश्यारित्र पडतुं नथी. ( एवं तवे संजमे ) त५ भने सयमनी भासतमा પણ એ પ્રમાણે જ સમજવું.
ટીકાર્થ આરંભને ભવના કારણરૂપ ગણે છે. તે વાતનું નિરૂપણ કરીને હવે સૂત્રકાર ભવના તથા અભાવના કારણરૂપ જે જ્ઞાનાદિક ગણાય છે. तेनु " इह भविए नाणे " त्यादि सूत्रीद्वारा नि३५९४ ४२ छ
વર્તમાન ભવમાં જ જે જ્ઞાન ટકે છે તે જ્ઞાનને ઐહભાવિક જ્ઞાન કહે છે. વર્તમાન ભવ પછીના ભાવમાં જે જ્ઞાન જીવની સાથે જાય છે તે જ્ઞાનને પારભવિક જ્ઞાન કહે છે. તથા જે જ્ઞાન આ ભવમાં અને પરભવમાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #351

३२८
भगवतीसूत्रे उत्तरमाह-गोयमा 'हे गौतम ! 'इह भविए वि नाणे' ऐहभविकमपि ज्ञानम् , इह भवे-वर्तमानभवे यद् वर्तते न तु भवान्तरे तद् एहभविकं ज्ञानं ज्ञायते परिच्छिद्यते - जीवादिपदार्थस्वरूपमनेनेति ज्ञानम् , 'पारभविए वि नाणे' पारभविकमपि ज्ञानम् , परभवे वर्तमानभवानन्तरमागामिनि भवेऽनुगामितया यद् वर्त्तते तत् पारभविकम् , तदभयभरिए वि नाणे' तदुभयभविकमपि ज्ञानं भवतीति। तदुभययोः इह-परलक्षणयोद्वयोभवयोर्यद् वर्तते तत् तदुभयभविकम् । एतच्च न पारभविकाद्भिन्नम् अपि तु पारभविकमेवेदं ततः परभवे परतर भवे च तृतीयादिभवां में जीव के साथ बना रहता है वह तदुभयभविक ज्ञान है । अब प्रश्न यहां पर यह किया गया कि क्या ऐहभविक है, या पारभविक है, या तदुभयभविक है ? इसका उत्तर प्रभुने यों दिया कि ज्ञान ऐहभविक भी है, परभविक भी है, और तदुभयभविक भी है। जीवादिक पदार्थोंका स्वरूप जिसके द्वारा जाना जाय वह ज्ञान है । यह ज्ञान पूर्वाक्तरूप से ऐहभविक भी होता है, पारभविक भी होता है और तभयभविक भी होता है। ऐहभविक ज्ञान जीव के साथ इसी भव में वर्तमानभवमें ही रहता है। वह भवान्तर में साथ नहीं जाता । पारभविक ज्ञान ही जीव के परभव में जाता है। तदुभयभविक ज्ञान जो होता है वह दोनों भवों में-वर्तमानभवमें और भवान्तर में-जीव के साथ जाता है । तदुभयभविक ज्ञान में द्वितीय भव में साथ जानेवाला ज्ञान विवक्षित नहीं हुआ है क्यों कि द्वितीयभव में साथ जानेवाला ज्ञान तो पारभविक ज्ञान ही है । अतः तदुभयभविक ज्ञान में वर्तमानभव और જીવની સાથે કાયમ રહે છે તે જ્ઞાનને તદુભયભવિક જ્ઞાન કહે છે. હવે ગૌતમ સ્વામીને એ પ્રશ્ન છે કે જ્ઞાન ઐતિભવિક છે, પારભવિક છે, કે તદુભયભવિક છે? તેના જવાબમાં પ્રભુએ કહ્યું છે કે જ્ઞાન ઐતિભાવક પણ છે, પારભવિક પણ છે અને તદુભય ભવિક પણ છે. જેના દ્વારા જીવાદિક પદાર્થોને જાણી શકાય છે તેનું નામ જ્ઞાન છે. તે જ્ઞાન આગળ કહ્યા પ્રમાણે ઐતિભવિક પણ હોય છે, પારભવિક પણ હોય છે, અને તદુભય ભવિક પણ હોય છે. ઐતિભવિક જ્ઞાન આ ભવમાં જ–વર્તમાન ભવમાં જ-જીવની સાથે રહે છે, તે ભવાન્તરમાં સાથે જતું નથી. પારભવિક જ્ઞાન જ પરભવમાં જીવની સાથે જાય છે. તદુભયભવિક જ્ઞાનમાં દ્વિતીય ભવમાં સાથે જનારા જ્ઞાનને સમાવેશ થતો નથી કારણ કે બીજા ભવમાં જીવની સાથે જનારૂં જ્ઞાન તે પારભાવિક જ્ઞાન જ છે. તેથી તદુભયભવિક જ્ઞાનમાં વર્તમાન ભવ અને તૃતીય આદિ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #352

प्रमेयचन्द्रिका टीका श० १७० १ सू० २६ जानादिवक्तव्यतानिरूपणम् ३२९ भवे यदनुयाति तद् ग्राह्यम् , इहभवव्यतिरिक्तस्वेन पर परतरादि भवस्यापि परभवत्वेन प्रसिद्धत्वात् । यदीहाधीतमनन्तरमवेनाऽनुयाति तद् ऐहभविकम् , यदीहाधीतमनन्तरभवे स्मृतितयाऽनुयाति तत् परभविकम् । यदीहाधीतं परभवे परतरादिभवे चानुयाति तत् तदुभयभविकमिति । ततस्त्रयमपि ज्ञानं भततोत्याशयः। दर्शनविषयकप्रश्ने उत्तरमाह-'दसणं पि एवमेव ' दर्शनमप्येवमेव एवमेव=अने. नैव प्रकारेण दर्शनमपि विज्ञेयम् , अर्थात्-दर्शनम्-ऐहभविकमपि परभविकमपि तृतीयादिभव विवक्षित हुए हैं। इसलिये तदुभयभविक ज्ञान का ऐसा अर्थ करना चाहिये कि जो जीव के साथ वर्तमानभव में भी रहता है
और तृतीयादिभव में भी साथ२ जाता है । इह भव से व्यतिरिक्त होने के कारण पर परतर आदि भव में भी परभव रूप से प्रसिद्ध माने जाते हैं। वर्तमानभव में जो पठितज्ञान अनन्तर भव में नहीं जाता है तो वह ऐहिविक ज्ञान है, जो इस भव में पठित ज्ञान अनन्तरभव में स्मृतिरूप से साथ जाता है वह पारभविक ज्ञान है और जो इसभव में पठितज्ञान परभव में एवं परतरादिभव में साथ जाता है वह उभय. भविकज्ञान है । दर्शन भी ऐहिभविक, पारभविक और उभयविक होता है। क्योंकि बिना दर्शन के ज्ञान नहीं होता है जब ज्ञान पेहभविक आदिरूप है तो दर्शन भी ऐहभविक आदि रूप है इसीलिये सूत्रकार ने " दंसणं वि एवमेव" ऐसा कहा है । मोक्षमार्ग का अधिकार होने के कारण यहाँ दर्शन शब्द से सम्यक्त्व का ग्रहण किया गया है। ભવની ગણના થાય છે. તેથી તદુભયભવિક જ્ઞાનને એ અર્થ કરવો જોઈએ કે જે જ્ઞાન વર્તમાન ભવમાં જીવની સાથે રહે છે અને તૃતીયાદિ ભવમાં પણ જીવની સાથે સાથે રહે છે તે જ્ઞાનને તદુભયભવિક જ્ઞાન કહે છે. આ ભવથી જુદા હોવાને કારણે પર પરતર આદિ ભને પણ પરભવરૂપે ગણવામાં આવે છે. વર્તમાન ભવમાં પ્રાપ્ત કરેલું જે જ્ઞાન પરભવમાં સાથે જતું નથી તેને હિભાવિક જ્ઞાન કહે છે. આ ભવમાં પ્રાપ્ત કરેલું જે જ્ઞાન પછીના ભાવમાં સ્મૃતિરૂપે સાથે સાથે જાય છે તે જ્ઞાનનું નામ પારભવિક જ્ઞાન છે. અને આ ભવમાં પડિત જે જ્ઞાન પરભવમાં તથા પરતરાદિ ભામાં સાથે સાથે જાય છે તે જ્ઞાનને ઉભયભવિક જ્ઞાન કહે છે. દર્શન પણ ઐતિભવિક, પારભવિક અને ઉભયભવિક હોય છે. કારણ કે દર્શન વિના જ્ઞાન થતું નથી. જ્ઞાન ઐતિભવિક આદિ રૂપ છે તે દર્શન પણ ઐતિભવિક આદિ રૂપ હોય છે. तेथी ४ सूत्रधारे "दसणं वि एवमेव " मे प्रमाणे ४थु छ. भाक्षभागना અધિકાર ચાલતો હોવાથી અહીં દર્શન શબ્દ દ્વારા સમ્યકત્વ ગ્રહણ કરાયેલ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #353

३३०
भगवती सूत्रे
तदुभयभविकमपि भवतीति भावः, दर्शनम् दर्शनमोहनीय-क्षयक्षयोपशमाद्याविर्भूतं तत्त्वश्रद्धानरूपं सम्यक्त्वम् । दर्शनशब्देनात्र सम्यक्त्वं गृह्यते मोक्षमार्गाधिकारत्वात्। आह च-“ सम्यग्दर्शनज्ञान - चारित्राणि मोक्षमार्गः " इति । यत्र तु ज्ञानदर्शनयो रेवग्रहणं स्यात्तत्र दर्शनं सामान्यावबोधरूपमव सेयमिति । चारित्रविषये पृच्छति - ' इह भविए भंते - चरिते ' ऐहभविकं भदन्त | चारित्रम् ? चारित्रम् - अन्यजन्मोपात्ताष्टविधकर्मसञ्चयापचयाय चरणम्, अष्टविधकर्मचयरिक्तीकरणाद्वा चारित्रमू= सामायिकादिभेदेन पञ्चविधम् । सर्वविरतिदेशविरतिभेदेन द्विविधं वा । 'परयह दर्शन दर्शनमोहनीय कर्म के क्षय क्षयोपशम आदि से प्रगट श्रद्धा रूप होता है । सो ही कहा है- “सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्राणि मोक्षमार्गः" सम्यग्दर्शन, सम्यग्ज्ञान और सम्यक्चारित्र इन तीनों की एकता मोक्ष का मार्ग है। जहां पर सिर्फ ज्ञानदर्शन इन दो का ही ग्रहण किया गया हो वहां पर दर्शन शब्द से सामान्य बोध रूप ज्ञान का ग्रहण हुआ है ऐसा जानना चाहिये ।
चारित्र के विषय में जो प्रश्न किया गया है और उसका जो उत्तर दिया गया है उस विषय में ऐसा विचार है कि चारित्र वर्तमानभव में ही जीव के साथ रहता है । पारभविक और तदुभयभविक वह नहीं होता । अष्ट कर्मों को नष्ट करने के लिये जो आचरित किया जाता है उसका नाम चारित्र है । अथवा अष्टकर्मों को आत्मा से दूर करने के कारण सामायिक आदि रूप आचरण चारित्र कहे गये हैं । यह चारित्र सामायिक आदिके भेदसे पांच प्रकार का कहा गया है । अथवा सर्ववि
છે તે દર્શન દનમેાહનીય કર્માંના ક્ષય, ક્ષયાપશમ આદિ દ્વારા શ્રદ્ધારૂપે अगट थाय छे. तेथी ४ धुं छे - “ सम्यग्दर्शनज्ञानचरित्राणि मोक्षमार्गः " સમ્યગ્દર્શન, સમ્યજ્ઞાન, અને સમ્યકૂચારિત્ર, એ ત્રણેની એકતા મેાક્ષને માગ છે. જ્યાં ફક્ત જ્ઞાન દન એ એને જ ગ્રહણ કર્યા. ડાય ત્યાં દર્શન શબ્દ દ્વારા સામાન્ય બાધ રૂપ જ્ઞાનને જ ગ્રહણ કરાયુ' છે એમ સમજવું.
ચારિત્રના વિષયમાં જે પ્રશ્ન પૂછવામાં આવ્યે છે તેના જે જવાખ આપવામાં આવ્યા છે તેમાં કહ્યું છે કે ચારિત્ર વમાન ભવમાં જ જીવની સાથે રહે છે. તે પારભવિક કે તદુભયવિક હાતુ નથી. અન્ય જન્મામાં ઉપાર્જિત અષ્ટકર્મોના નાશ કરવાને માટે જે આચારિત કરવામાં આવે છે તેનું નામ ચારિત્ર છે. અથવા આત્મામાંથી આઠ કર્મોને દૂર કરવાને માટે સામાયિક આદિપ જે આચરણ કરાય છે તેને ચારિત્ર કહે છે. તે ચારિત્ર સામાયિક આદિના ભેદથી પાંચ પ્રકારનું કહ્યું છે. અથવા સવિરતિ અને દેશ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #354

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श०१ उ०१ सू० २६ शानादिवक्तव्यतानिरूपणम् ३३१ भविए चरित्ते' पारभविकं चारित्रम् ? 'तदुभयभविए चरित्ते' तदुभयभविक चारित्रम् ? इति प्रश्नः ! उत्तरमाह-'गोयमा' हे गौतम ! 'इह भविए चरित्ते' ऐहभविकं चारित्रम् ‘नो परभविए चरित्ते' नो पारभविकं चारित्रम् , 'नो तदुभयभविए चरित्ते' नो तदुभयभविकं चारित्रम् । अत्रायमाशयः-चारित्रं तु ऐहभविकमेव भवति, नहि चारित्रवानिह भूत्वा परभवे तेनैव चारित्रेण पुनश्चारित्री भवति, यावज्जीवावधिकत्वात्तस्य । अन्यच्च-चारित्रवतः संसारे सर्वविरतस्य देशविरतस्य च देवेषत्पत्तेरवश्यम्भावात् , तत्र च विरतेरत्यन्ताभावात्। मोक्षगतावपि चारित्राभावात् , इदं तु कर्मक्षपणायैवानुष्ठीयते, तत्र च तस्याप्रयोजनत्वात्, रति और देशविरतिके भेदसे दो प्रकारका भी कहा गया है। पारभविक और उभयभविक वह चारित्र नहीं होता है इसका कारण ऐसा है कि इस भवमें चारित्रवाला बना हुआ जीव परभव में उसी चारित्र से चारित्रवाला नहीं बनता है क्यों कि ग्रहण किया हुआ चारित्र जीव जब तक जीता रहता है तभीतक साथ रहता है । इसी कारण उसे यावजी वावधिक कहा गया है । तथा चारित्रमें चाहे देशविरतिवाला जीव हो चाहे सर्वविरतिवाला जीव हो उसकी उत्पत्ति देवोंमें ही होती है । क्योंकि "अणुव्वयमहव्वयाइं न लहइ देवाउगं मोत्तुं" (अनुव्रतमहाव्रतानि न लभते देवायुष्कं मुक्त्वा ) ऐसा सिद्धान्तका वचन है । देवों में विरति का अत्यंत अभाव रहता है, इसलिये वहां चारित्र नहीं होता है । रही मोक्षकी बात सो जिप्स चारित्र वाले जीवको मोक्षकी प्राप्ति हुई है वहांपर भी चारित्र का अभाव ही है । चारित्र कर्मक्षयके लिये ही धारण किया વિરતિના ભેદથી બે પ્રકારનું પણ કહ્યું છે. તે ચારિત્ર પારભવિક કે ઉભય. ભવિક હેતું નથી કારણ કે આ ભવમાં ચારિત્રયુક્ત બનેલો જીવ પરભવમાં એ ચારિત્રથી જ ચારિત્રવાળે બનતું નથી. કારણ કે ગ્રહણ કરાયેલું ચારિત્ર જીવ જ્યાં સુધી જીવતે હોય ત્યાં સુધી જ તેની સાથે રહે છે. તે કારણે तेने “ यावज्जीवावधिक " डस छ. तथा व्यारित्रमा म शिविरतिवामा જીવ હોય કે સર્વવિરતિવાળે જીવ હોય તેની ઉત્પત્તિ દેવામાં જ થાય છે. ४१२५ सिद्धांतनुं क्यन छे , “अणुब्वयमहव्वयाई न लहइ देवाउगं मोत्तं" वोमा विति। अत्यात मला डाय छ, तेथी यां यात्रि डातुर નથી. અને મોક્ષની બાબતમાં વિચાર કરીએ તે જે ચરિત્રવાળા જીવને મોક્ષની પ્રાપ્તિ થઈ છે તે મુક્તજીવની અપેક્ષાએ મેક્ષમાં પણ ચારિત્રને અભાવ જ હોય છે. કર્મોને ક્ષય કરવાને માટે જ ચારિત્ર ધારણ કરાય છે,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #355

३३२
भगवतीस्त्रे चारित्रग्रहणसमये यावज्जीवमिति प्रतिज्ञातत्त्वात् , तत्समाप्तावन्यपतिज्ञाया अग्रहणात् , चारित्रस्यानुष्टानरूपत्वात् , सिद्धावस्थायां शरीराभावे तदयोगात्, अतएवोच्यते-" सिद्धे नो चरित्ती नो अचरित्ती नो चरित्ताचरित्ती” इति च, अविरतेरभावादिति । अथ तपः संयमप्रश्ने उत्तरमाह-' एवम् ' अनेन प्रकारेण 'तवे संजमे' तपः संयमश्च । तपसः संयमस्य च वक्तव्यता चारित्रवद् विज्ञेया चारित्ररूपत्वादेव तयोरिति । तप इति-तपति-दहति अष्टविधं कर्म यत्तत् तपः अनशनादि जाता है । मोंक्षमें उसका कर्मक्षय हो चुकने के कारण कोई प्रयोजन ही नहीं रहता है । जब चारित्र का ग्रहण किया जाता है तब उस समयमें “ मैं इस चारित्र को जीवन पर्यन्त धारण करता हूं" ऐसे विचार से ग्रहण किया जाता है और जब जीवन का अन्त हो जाता है तब वह चारित्र भी समाप्त हो जाता है । तथा-चारित्र अनुष्ठान रूप होता है
और यह अनुष्ठान शरीर से ही होता है। शरीर के अभाव में नहीं। सिद्धावस्था में शरीर तो नहीं रहता है इसलिये अनुष्ठानरूप चारित्र वहां बन नहीं सकता। इसीलिये “सिद्धे नो चरित्ती, नो अचरित्ती, नो चारित्ता चरित्ती" सिद्ध न चारित्री हैं, न अचारित्री हैं और न चारित्राचारित्री हैं " ऐसा कहा जाता है। मोक्ष में अनुष्ठानरूप चारित्र के अभाव से सिद्ध चारित्रवाले नहीं हैं और अविरती का अभाव होने के कारण वे अचारित्री नहीं हैं, और न चारित्राचारित्र ही हैं।
तप और संयम के विषय की वक्तव्यता चारित्र की तरह ही મિક્ષમાં તે તેમના કર્મોને ક્ષય થઈ ચુક્યું જ હોય છે તેથી ત્યાં ચારિત્રનું अध प्रयोन ८ २९तु नथी.
જ્યારે ચારિત્ર ગ્રહણ કરવામાં આવે છે ત્યારે “હું આ ચારિત્રને જીવનપર્યન્ત ધારણ કરૂં છું ” એવા વિચારથી ગ્રહણ કરાય છે, અને જ્યારે જીવનને અન્ત આવે છે ત્યારે તે ચારિત્ર પણ સમાપ્ત થઈ જાય છે તથા ચારિત્ર અનુષ્ઠાન રૂપ હોય છે-અને તે અનુષ્ઠાન શરીરથી જ થાય છે, શરીર વિના થતું નથી. સિદ્ધાવસ્થામાં શરીરનું અસ્તિત્વ તે રહેતું જ નથી. તેથી ત્યાં અનુષ્ઠાનરૂપ ચારિત્ર સંભવી શકતું નથી. તેથી તે એવું કહેવામાં सावे छ -" सिद्धे नो चरित्ती, नो अचरित्ती, नो चरित्ताचरित्ती "-सिद्धी ચારિત્રી નથી, અચારિત્રી નથી, અને ચારિત્રા-ચરિત્રી પણ નથી. ” મેક્ષમાં અનુષ્ઠાન રૂપ ચારિત્રને અભાવ હોવાથી સિદ્ધો ચારિત્રવાળા નથી, અવિરતિને અભાવ હોવાથી અચારિત્રી પણ નથી અને ચારિત્રાચરિત્રી પણ નથી.
તપ અને સંયમના વિષયમાં પણ ચારિત્રની પ્રમાણે જ વક્તવ્ય સમ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #356

प्रमेयचद्रिकाटोका श० १ उ० १ सू० २७ असंवृतानगारनिरूपणम् ३३३ द्वादशविधम्। संयम इति, संयम्यते-उपरम्यते नियमत आत्मा सावधव्यापार संभारादनेनेति । स पृथिवीकायसंयमादिभेदेन सप्तदशविध इति ॥५०२६॥
अथ असंवृतानगारनिरूपणम्मूलम्-असंवुडे णं भंते ! अणगारे किं सिज्झइ बुज्झइ मुच्चइ परिनिवाइ सव्वदुक्खाणमंतं करेइ, गोयमा! णो इगटेसमटे, से केणटेणं जाव-नो अंतं करेइ, गोयमा! असंवुडे अणगारे आउयवज्जाओ सत्तकम्मपगडीओ सिढिल बंधण बद्धाओ धणिय बंधण बद्धाओ पकरेइ, इस्सकालठिइयाओ दीहकालठिइयाओ पकरेइ, मंदाणुभावाओ तिव्वाणुभावाओ पकरेइ,
अप्पपएसग्गाओ, बहुप्पएसग्गाओ पकरेइ, आउयं च णं कम्म सिय बंधइ, सिय नोबंधइ, असायावेयणिज्जं च णं कम्मं भुजो भुज्जो उवचिणइ, अणाइयं च णं अणवयग्गं दीहमद्धं चाउरंत संसारकंतारं अणुपरियट्टइ, से तेणटेणं गोयमा! असंवुडे अणगारे णो-सिज्झइ जाव णो सव्वदुक्खाणमंतं करेइ॥सू०२७॥
छाया--असंवृतो भदन्त ! अनगारः किं सिद्धयति बुद्धयते मुच्यते परिनिति, सर्वदुःखानामन्तं करोति ? गौतम ! नायमर्थः समर्थः । तत्केनार्थेन यावत्
जाननी चाहिये । क्यों कि ये दोनों चारित्ररूप ही होते हैं। जो अष्टविध कर्मों को जला देता है वह तप है । वह तप अनशनादि के भेद से १२ प्रकार का है । आत्मा नियम से जिस के द्वारा सावधव्यापार के संभार से विरक्त होता है वह संयम है । यह संयम पृथिवीकाय संयम आदि के भेद से १७ प्रकार का कहा गया है । सू० २६ ॥
જવું, કારણ કે તે બન્ને ચારિત્ર રૂપ જ હોય છે, જેના દ્વારા આઠ પ્રકારના કર્મો બળી જાય છે તેનું નામ તપ છે. તે તપના અનશનાદિ બાર ભેદ છે. જેના દ્વારા આત્મા સાવદ્યવ્યાપારથી વિરક્ત થાય છે તેને સંયમ
छ. ते सयभना पृथिवीय सयम माह १७ ५२ हा छ. ॥सू. २६॥
શ્રી ભગવતી સૂત્રઃ ૧

Page #357

-
-
भगवतीसूत्रे नो अन्तं करोति, गौतम ! असंवृतोऽनगार आयुर्वर्जाः सप्तकर्मप्रकृतीः शिथिलबन्धनबद्धाः गाढबन्धनबद्धाः प्रकरोति, इस्वकालस्थितिकाः दीर्घकालस्थितिकाः
असंवृत-अनगार-निरूपण 'असंघुडे णं भंते' इत्यादि ।
(भंते ) हे भदन्त ! (असंधुडे ) असंवृत (अणगारे) अनगार (किं) क्या (सिज्झइ ) सिद्ध होता है ? (बुज्झइ) बुद्ध होता है ? (मुच्चइ ) मुक्त होता है ? (परिनिव्वाइ) परिनिर्वृत होता है ? (सव्वदुक्खाणं मंतं करेइ ) समस्त दुःखों का अंत करता है ? (गोयमा) हे गौतम ! (णो इणढे समझे ) यह अर्थ समर्थ-ठीक नहीं है । (से केणटेणं जाव णो अंतं करेइ ) हे भदन्त ! आप ऐसा किस कारण से कहते हैं कि असंवृत अनगार न सिद्ध होते हैं, न बुद्ध होते हैं, न मुक्त होते हैं, न परिनिवृत होते हैं और न समस्त दुःखों का अन्त करते हैं । (गोयमा) हे गौतम ! (असंखुडे अणगारे आउयवजाओ सत्तकम्मपगडीओ सिढिलबंधण बद्धाओ धणियबंधणबद्धाओ पकरेइ) जो असंवत अनगार होते हैं वह आयुष्ककर्म को छोड़कर पहले जिन सातकर्म प्रकृतियों को उसने शिथिलबंधन से बाँधा था उन्हीं प्रकृतियों को वह गाढतरबंध से बांधने लगता है । (हस्सकालठिइयाओ दीहकालठिड्याओ पकरेइ ) ह्रस्वकाल
___ वृत-मन॥२-नि०५४४'असंवुडेणं भंते ' इत्यादि ।
( भंते ! ) महन्त ! ( असंवुडे अणगारे) मसत अणुमार (किं) शु (सिज्जइ) सिद्ध थाय छ ? (बुज्ज्ञइ) मुद्ध थाय छ १ (मुच्चइ) मुस्त थाय ? ( परिनिव्वाइ) पशिनिवृत थाय छ? ( सव्वदुक्खाणमंत करेइ) સમસ્ત દુઃખને અંત કરે છે?
(गोयमा !) गौतम ! (णो इणद्वे समढे ) मा अर्थ समथ-१२।१२ नथी (तमे पूछया प्रमाणे पण मन्तु नर्थी ) ( से केणडेणं जाव णो अंत करेइ ) 3 महन्त ! २५ ॥ २२ मे ४ छ। ॐ मस वृत्त અણગાર સિદ્ધ થતા નથી, બુદ્ધ થતા નથી, મુક્ત થતા નથી, પરિનિવૃત થતા नथी, मन समस्त मानो मत ४२ता नथी ? (गोयमा !) गौतम ! ( असंवुडे अणगारे आउयवज्जाओ सत्तकम्मपगडीओ सिढिलबंधणबद्धाओ धणियबंधणबद्धाओ पकरेइ ) मस वृत्त माशय मायुष्म सिवायनी સાત કર્મ પ્રકૃતિને પહેલાં જે શિથિલ બાંધી હતી સાતે કર્મ કૃતિને तेसा ॥ढत२ मधथी मांधवा मांउ छ.. (हस्सकालठिइयाओ दीहकालठियाओ पकरेइ) माछी स्थितिवाजी प्रतियाने तेसो ही
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #358

प्रमेयचन्द्रिकाठीको श. १ उ० १ सू० २७ संघृतानगारनिरूपणम् ३३५ पकरोति, मन्दानुभावास्तोत्रानुभावाः प्रकरोति, अल्पप्रदेशाग्राः बहुप्रदेशाग्राः प्रकरोति, आयुष्कं च खलु कर्मस्याबध्नाति स्यात् न बध्नाति, असातावेदनीयं च कर्म भूयोभूय उपचिनोति, अनादिकं च खलु अनवद्ग्रं दीर्घाध्वम् चातुरन्तसंसारकान्तारमनुपर्यटति, तत् तेनार्थेन गौतम ! असंवृतोऽनगारो न सिद्धयति, यावत् नो सर्वदुःखानामन्तं करोति ॥ मू० २७ ॥ ___टीका--सम्यग्दर्शन ज्ञानचारित्राणि मोक्षमार्ग इति प्रयाणामपि मोक्षं प्रतिस्थितिवाली प्रकृतियों को वह दीर्धकाल स्थितिवाली बनाने लगता है। (मंदाणुभावाओ तिब्वाणुभावाओ पकरेइ ) जिन प्रकृतियों का अनु. भाव मंद था उन प्रकृतियों को वह तीव्र अनुभाववाली बना देता है, (अप्पपएसग्गाओ बहुप्पएसग्गाओ पकरेइ ) अल्पप्रदेश बंधवाली प्रकृतियों को वह बहुप्रदेश बंधवाली कर देता है। (आउयं च णं कम्म सिय बंधइ, सिय नो बंधइ ) आयु कर्म का तो वह कभी बंध करता भी है और कभी नहीं भी करता है। (अस्साया वेयणिज्जं च णं कम्म भुजो भुज्जो उवचिणइ) असाता वेदनीय कर्म को तो वह बारंबार इकट्ठा करता रहता है । ( अणाइयं च णं अणवयग्गं दीहमद्धं चाउरंतसंसारकंतारं अणुपरियदृइ ) तथा वह चतुर्गतिरूप संसार कान्तार में कि जो अनादि अनंत स्वभाववाला है और जिसका काल या रास्ता बहुत दीर्घ है नमण करता रहता है।
टीकार्थ-सम्यग्दर्शन, ज्ञान जौर चारित्र ये मोक्ष के मार्ग हैं, इस सूत्रके अनुसार सम्यग्दर्शन आदि तीनों में भी मोक्ष के प्रति कारणता स्थितिवाणी नाव छ. ( मंदाणुभावाओ तिव्वाणुभावाओ पकरेइ ) જે પ્રકૃતિ મંદ અનુભાગવાળી હતી તે પ્રકૃતિને તે તીવ્ર અનુसागवाणी मनावी हे छे. ( अप्पपएसणाओ बहुप्पए सग्गा ओ पकरेइ ) ६५ प्रदेश मधवाजी प्रतियाने ते गई प्रदेशमधवाजी रीनामे छ. (आउ यं च णं कम्मं सिय बंधइ, सिय नो बंधइ) मायु मनी 4 तो ध्या२४ ते ४२ ५५ छ भने ध्या२४ नथी ५५५ रत। ( अस्साया वेयणिज्जं च णं कम्म भुज्जो भुज्जो उवचिणइ ) Ald-वहनीय भनेता ते वावा२ मे २२३ छ. ( अणाइयं च णं अणवयग्गं दीहमद्ध चाउरंत संसारकंतारं अणुपरियइ ) तथा તે અનાદિ અનંત સ્વભાવવાળા અને જેને કાળ અથવા રસ્તો ઘણે લાંબો છે. એવા ચાર ગતિવાળા સંસારરૂપી વનમાં ભ્રમણ કર્યા કરે છે. ____ -सभ्यशन, ज्ञान, अने यात्रि, मे मोक्षना भा छे. २५॥ સૂત્રાનુસાર સમ્યગ્દર્શન આદિ ત્રણેને મોક્ષપ્રાપ્તિના સાધને બતાવ્યાં છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #359

३३६
भगवतीसूत्रे
कारणत्वं तत्र सर्वेषां कारणत्वे समेपि दर्शनस्यैव मोक्षहेतुत्वात्माधान्यमिति दर्शनार्थमेव यत्नवताभाव्यम्, तदुक्तम्
" भद्रेण चरिताओ मुद्द्रयरं दंसणं गर्हयवं ।
सिज्यंति चरणरहिया, दंसणरहिया नसिज्यंति " ॥ १ ॥ चारित्रेण परिभ्रष्टो दर्शनमेव परिगृहीतव्यमिति तदेव समीचीनम्, चारित्र रहितस्य सिद्धिर्भवेदपि किन्तु दर्शनरहितस्य कदापि कथमपि सिद्धिर्न भवतीति गाथार्थः, एवं प्रकारेण दर्शनस्यैव चारित्रमन्तरेण मोक्षजनकत्वं ये मन्यते तानव
है अतः इस तरह सब में कारणता समान होने पर भी दर्शन में ही मोक्ष के प्रति प्रधान कारणता होने के कारण उसमें ही यत्न करना चाहिये । कहा भी है
" भट्टेण चरिताओ सुठुयरं दंसणं गर्हयवं ।
सिज्यंति चरणरहिया, दंसणरहिया न सिज्झन्ति ॥ १ ॥ " चारित्र से पतित हुए व्यक्ति को दर्शन तो अवश्य ही अंगीकार करते रहना चाहिये । कारण कि चारित्र से रहित हुए व्यक्ति सिद्ध हो जाते हैं पर सम्यग्दर्शन से पतित हुए व्यक्ति अर्थात् सम्यग्दर्शन से रहित हुए व्यक्ति कभी भी सिद्ध नहीं होते हैं । तात्पर्य कहने का यह है कि चारित्र से रहित व्यक्ति की सिद्धि हो भी सकती है, परन्तु दर्शन से रहित व्यक्तिकी सिद्धि कथमपि नहीं होती है । यह गाथाका अर्थ है ॥
इस प्रकार से जो व्यक्ति दर्शन को ही चारित्र के विना मोक्ष का
આ રીતે તે ત્રણેમાં સમાન કારણતા હોવા છતાં પણ દર્શનમાં જમાક્ષ પ્રાપ્તિ માટે પ્રધાન કારણુતા હેાવાથી તેને માટે જ યત્ન કરવા જોઈએઃ— ह्युं यागु छे - " भट्टेण चरित्ताओ सुट् ठुयर दंसणं गहेयव्यं ।
सिज्जंति चरणरहिया, दंसणरहिया न सिज्झन्ति ॥ १ ॥
ચારિત્રથી ભ્રષ્ટ થયેલ વ્યક્તિએ દનને તેા અવશ્ય અંગીકાર કરી રહેવું જોઇએ. કારણ કે ચારિત્રથી રહિત ખનેલી વ્યક્તિ સિદ્ધપદ પામી શકે છે પણ સમ્યગ્દર્શનથી પતિત થયેલ વ્યક્તિ—એટલે કે સમ્યગ્દનથી રહિત વ્યક્તિ કદી પણ સિદ્ધ ખની શકતી નથી. કહેવાનુ તાત્પર્ય એ છે કે ચરિત્રથી રહિત વ્યક્તિની સિદ્ધિ સંભવી શકે છે, પણ દનથી રહિત વ્યક્તિની સિદ્ધિ કાઇ પણ રીતે સંભવી શકતી નથી. ગાથાના એ પ્રમાણે અ છે. ॥૧॥
આ પ્રમાણે જે વ્યક્તિ દનને જ ચારિત્ર વિના મેાક્ષનું કારણુ માને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #360

प्रमैयचन्द्रिकाटीका श०१३० १ सू० २७ असंवृतानगारनिरूपणम् ३३७ बोधयितुमाह-" असंवुडेणं " इत्यादि ।
'असंवुडेणं भंते ' असंवृतः खलु हे भदन्त ! असंवृतः-निरुद्धास्रवद्वारः, न संवृत=असंवृतः, अनिरुद्धास्रवद्वारः आस्रवसेवीत्यर्थः, 'अणगारे' अनगारःअगारः गृहं, न विद्यतेऽगारो यस्य सोऽनगारः=मुनिः किं 'सिज्झइ' सिध्यति प्राप्तचरमभवत्वेन सिद्धिगमनयोग्यो भवति ? किं 'बुज्झइ' बुध्यते केवलज्ञानं प्राप्य स्वपरपर्यायोपेतान् निखिलान् जीवाजीवादिपदार्थान् जानाति ? किं 'मुच्चइ' मुच्यते-समुत्पन्नकेवलबोधो भवोपग्राहिकर्मभिः प्रतिसमयं मुक्तो भवति ? किं 'परिनिव्वाइ' परिनिर्वाति-पूर्वगृहीतकर्मपुद्गलानां प्रतिसमयं यथा यथा क्षयो भवति तथा तथा शीतली भवति ? किं 'सव्वदुक्खाणमंतं करेइ' सर्वदुःखानामन्तं करोति-चरमभवायुषोऽन्तिमसमये क्षपिताऽशेषकर्माशत्वेन शारीरमानसिक कारण मानते हैं उन्हें समझाने के लिये सूत्रकार कहते हैं कि 'असंधुडे' इत्यादि । जिसने आस्रवरूप द्वार को निरुद्ध कर दिया है वह संवृत हैजो संवृत नहीं है अर्थात् जो आस्रव का सेवी है ऐसा अनगार-गृह रहित-जिसके घर नहीं है ऐसा मुनि अन्तिमभव प्राप्त होनेके बाद क्या सिद्धिगमन योग्य होता है ? क्या वह केवलज्ञान को प्राप्त कर के स्वपरपर्यायों से युक्त समस्त जीवाजीवादि पदार्थों को जानता है ? " किं मुच्चइ" उत्पन्न केवल बोधवाला हो कर क्या वह प्रतिसमय भवोपग्राही कर्मों से मुक्त होता रहता है ? “परिनिव्वाइ” पूर्वगृहीत कर्मपुद्गलों का जैसा २ उसके क्षय होता जाता है वैसा २ वह क्या शीतल होता रहता है ? "सव्व दुक्खाणमंतं करेइ” और क्या वह अन्तिमभवसम्बन्धी आयुष्क के अन्तिम समय में समस्त कर्माशों का क्षय करके छे तेने समन्वयाने भाट सूत्र४२ ४ छ “ असंवुडे " त्याहि.
જેણે આસવરૂપ દ્વારને નિરુદ્ધ કરી નાખ્યું છે તેને “સંવૃત” કહે છે. જે સંવૃત નથી એટલે કે જે આ સેવનાર છે એવો અણગાર–ગૃહરહિત મુનિ અંતિમભવ પ્રાપ્ત થયા પછી શું સિદ્ધિગમન ગ્ય બને છે? શું તે કેવળજ્ઞાની બનીને સ્વપર પર્યાયોથી યુક્ત સમસ્ત જીવાજીવ આદિ પદાર્થોનું यथा स्व३५ त छ ? " किं मुच्चइ " ज्ञान प्राप्त ॐशन शुत प्रतिसमय
वापाडी माथी भुरत थती २९ छ ? “ परिनिव्वाइ" तेन पूर्व गृहीत કર્મયુગલોને જેમ જેમ ક્ષય થતું જાય તેમ તેમ તે શું શીતળ થતું જાય छे ? “ सव्वदुक्खाणमंत करेइ” भने शु ते तिम. सपना मायुष्यना અંતિમ સમયમાં સમસ્ત કર્માશને ક્ષય કરીને શારીરિક અને માનસિક દુખોને અંત કરે છે? આ પ્રકારના તે પ્રશ્નો છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #361

भगवतीसूत्रे दुःखानामन्तं करोति प्रश्नः । उत्तरमाह-'गोयमा' हे गौतम ! ' णो इणढे समडे' नायमर्यः समर्थः, असंहतानगारस्य सिद्धिगमनं न भवतीति भावः । पुनः पृच्छति 'से केणद्वेणं' तत्केनार्थेन केन कारणेन 'जाव नो सव्वदुक्खाणं अंतं करेइ' यावत् नो सर्वःदुखानामन्तं करोति । यावच्छब्देन-'भंते एवं बुच्चइ असंवुडेणं अणगारे नो सिज्झइ नो बुज्झइ नो मुच्चइ नो परिनिव्वाइ" इति संग्राह्यम् । असंतृतस्य मोक्षाभावे कारणमाह-'गोयमा !' हे गौतम ! 'असंवुडे अणगारे' असंतृतोऽनगारः 'आउयवज्जाओ' आयुर्वर्जाः, एकस्मिन् भवे सकृदेवाऽन्तर्मुहूर्त्तमात्रकाले एवायुषो शारीरिक, मानसिक दुःखों का अन्त करनेवाला होता है ? इस तरह ये प्रश्न हैं । तब प्रभुने इनका उत्तर क्या दिया सो वह इस प्रकार से है-प्रभु कहते हैं कि हे गौतम ! " णो इणटे समढे" नायमर्थः समर्थः, अर्थात्-असंवृतअनगार सिद्धगतिमें गमन करनेवाला नहीं होता है। पुन: प्रभुसे पूछा गया कि हे भदन्त ! आप ऐसा किस कारण से कहते हैं कि असंवृत अनगार यावत् समस्त दुःखों का अन्त नहीं करता है यहां यावत् शब्दसे " भंते ! एवं वुच्चइ असंघुडे गं अणगारे णो सिज्झइ, नो बुज्झइ, नो मुच्चइ नो परिनिव्वाइ" इस पाठका संग्रह हुआ है। असंवृतमुनि को मुक्ति की प्राप्ति क्यों नहीं होती है इसमें कारण कहते हुए प्रभु कहते हैं कि हे गौतम ! असंवृत जो अनगार है वह पहले अशुभतर परिणाम के कथंचित् अभाव से कर्म प्रकृतियों का बंध शिथिल रूपमें किया करता था अब वही उन प्रकृतियों का बंध गाढरूप से करने लगता है-तात्पर्य कहने का यह है कि एक भवमें एक ही बार
ભગવાને તે પ્રશ્નોને આ પ્રમાણે જવાબ આપે છે
" गोयमा ! णो इणढे समटे" - " नायमर्थः समर्थः " 3 गौतम ! असવૃત અણગાર સિદ્ધિપદ પ્રાપ્ત કરતા નથી. ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને પૂછે છે કે હે ભદન્ત ! આપ એવું શા કારણે કહો છે કે અસંવૃત અણગાર સિદ્ધ થતા નથી ત્યાંથી સમસ્ત દુઃખને નાશ કરતા નથી. ત્યાં સુધીનું કથન અહીં 'यावत' ५४थी अड ४२वार्नु छ. मेटले “भंते! एवं वुच्चइ असंवुडेणं अण. गारे णो सिज्झड, नो बुज्झइ, नो मुच्चइ, नो परिनिव्वाइ” २॥ पानी तमा 'यावत' पहथी समावेश ४२वानी छ. २मस वृत भुनिने ॥ २णे भुरित प्रात થતી નથી તે સમજાવવા માટે ભગવાન કહે છે કે “ હે ગૌતમ! અસંવૃત અણુગાર પહેલાં અશુભ પરિણામને કંઈક અભાવને લીધે કર્મપ્રકૃતિને બંધ
શિવરૂપે બાંધ્યા કરતું હતું. હવે એજ પ્રકૃતિને બંધ તે ગાઢરૂપે બાંધવા માંડે છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે એક ભવમાં એક જ વાર માત્ર અન્ત
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #362

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. १ उ. १ सू० २७ असंवृतानगारनिरूपणम्
३३९
"
बन्धसद्भावात् 'आयुर्वर्जाः' इत्युक्तम् | आयुष्कर्मवर्जयित्वा शेषाः 'सत्तकम्मपयडीओ' सप्तकर्मप्रकृतीर्ज्ञानावरणीयादिकाः, 'सिढिलबंधणबद्धाओ ' शिथिलबन्धनबद्धाः, शिथिलवन्धनेन = श्लथबन्धनेन स्पृष्टतारूपेण वा निबद्धतारूपेण वा, निधत्ततारूपेण वा बद्धाः - आत्मप्रदेशेषु संबन्धिताः पूर्वावस्थायामशुभतरपरिणामस्य कथञ्चिदभावात् शिथिलबन्धनबद्धाः कथ्यन्ते । बन्धनमत्राशुभमेव द्रष्टव्यम्, असंवृतभावस्याधिकारात् । 'घणियबंधणबद्धाओ' गाढबन्धनबद्धा: - दृढतरबन्धनेन बद्धाः बद्धावस्था वा निघत्तावस्था वा निकाचितावस्था वा 'पकरेइ' प्रकरोति, मात्र अन्तर्मुहूर्तकाल में ही आयुष्क कर्म का बंध होता है। सो इस आयुष्यकर्म को छोड़ कर शेष ज्ञानावरणीय आदि सात कर्म प्रकृतियाँ उसने जो पहले शिथिल बन्धन रूपसे - कर्मों की एक दूसरे के साथ स्पृष्टता रूपसे, अथवा निबद्धता रूपसे, अथवा निधत्तारूपसे, बांधी हुई थीं शिथिल बन्धनरूप से बांधने में कारण यह था कि पूर्व अवस्था में उसके अशुभतर परिणाम कथंचित् कम थे, सो इसी कारण से उसने उन्हें शिथिल बन्धनरूप में बांधा था। यहां असंवृत भावका अधिकार होने के कारण बन्ध अशुभ ही लेना चाहिये । शुभ नहीं । शिथिल बन्धन से बंधी हुई उन कर्म प्रकृतियों को फिर यह कैसी करता है इस को सूत्रकार ने " घणियबंधन बद्धाओ " इस पद द्वारा स्पष्ट किया हैइससे उन्हों ने यह समझाया कि जिन सात कर्मप्रकृतियों को इसने कथंचित् अशुभतरभाव के अभाव से शिथिल बन्धनरूप से बांधा था उन्हीं कर्मप्रकृतियों को अब वह दृढतर बन्धन से बद्ध करता है अर्थात्
હૂ કાળમાં આયુષ્યકના બંધ પડે છે. તે આયુષ્કર્મીને છેડીને બાકીની જ્ઞાના વરણીય આદિ સત કમ પ્રકૃતિયાને તેણે પહેલાં શિથિલ અન્ધનરૂપે-કર્મની એક બીજાની સાથે ધૃષ્ટતા રૂપે, અથવા નિવ્રુતા રૂપે, અથવા નિધત્તતા રૂપે,બાંધેલી હતી. શિથિલ અન્ધનરૂપે આંધવાનું કારણ એ હતું કે પૂર્વાવસ્થામાં તેના અશુભતર પરિણામ કંઈક પ્રમાણમાં ઓછાં હતાં. તે કારણે જ તેણે તે સાત પ્રકૃતિયાને શિથિલ ખધનરૂપે બાંધી હતી. અહી* અસ’વ્રત ભાવના અધિ કાર હાવાથી ખંધ અશુભ જ લેવા જોઈએ, શુભ નહી શિથિલ અંધ નથી આંધેલી તે કર્મ પ્રકૃતિયાને તે અસંવૃત અણુગાર કેવી કરે છે એ સૂત્રકારે घणिय बंधन बद्धाओ " ५२ द्वारा स्पष्ट यु छे, या यह द्वारा तेथे सभलवे છે કે જે સાતકમ પ્રકૃતિયાને તેણે થાડા અશુભતર ભાવને અભાવે શિથિલ અધન રૂપે બાંધી હતી એજ કમ`પ્રકૃતિયાને હવે તે તર બંધનરૂપે ખાંધે છે,
66
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #363

३४०
भगवतीस्त्रे अशुभयोगरूपमसंदृतत्वं गाढतरप्रकृतिबन्धे कारणं भवति, यदाह-'जोगापयडिपएसं' ति । असंवृतत्वस्य पौनः पुन्ये तु ताः प्रकृतीः करोत्येव । पुनः किं करोतीत्याह'हस्सकालढिइयाओ' इस्वकालस्थितिकाः स्तोककालस्थायिनीः प्रकृतीः 'दीहकालट्ठिइयाओ' दीर्घकालस्थितिकाः चिरकालस्थायिनीः ‘पकरेइ' प्रकरोति । स्थितिरत्रोपात्तकर्मणोऽवस्थानम् । असंवृतत्वं कषायरूपत्वेन स्थितिबन्धे कारणं भवति, " ठिइ अणुभागं कसायओकुणइ” इति वचनात् । 'मंदाणुभावाओ' मन्दानुभावाः, अनुभावो विपाकः रसविशेषः, मन्दः अनुभावो यासां ता मन्दाबद्ध अवस्थावाली, अथवा निधत्त अवस्थावाली, अथवा निकाचित अवस्थावाली उन्हें करता है। क्योंकि अशुभ योगरूप असंवृतपना गाढतर रूपसे प्रकृतिबंधमें कारण होता है । कहा भी है-कि योगसे प्रकृतिबंध
और प्रदेशबंध होते हैं । असंवृतता के बार २ होने पर वह उन प्रकृतियों को वैसा ही बनाती है । पुनः यह असंवृतता और क्या करती हैसो सूत्रकार, “हस्सकालढिइयाओ" इस वाक्य द्वारा स्पष्ट करते हैं-वे कहते हैं कि जिन प्रकृतियों की स्थिति स्तोककाल की होती है उन प्रकृतियों की स्थिति को वह दीर्घकाल तक रहनेवाली बना देती है । गृहीत कर्मों का आत्मा में रहना इसका नाम स्थिति है । असंवृतता कषायरूप से स्थितिबन्ध में कारण होती है । ऐसा सिद्धान्तमें कहा है कि कषायसे स्थितिबन्ध और अनुभागबन्ध ये दो बन्ध होते हैं । अनुभाव नाम का विपाक और यह विपाक रसविशेषरूप पड़ता है। जिन कर्मप्रकृतियों का रसविपाक मन्द होता है अर्थात् हीन रस से युक्त जो प्रकृतियों में यह એટલે કે તે પ્રકૃતિને તે બદ્ધઅવસ્થાવાળી, અથવા નિધઅવસ્થાવાળી, અથવા નિકાચિત્ત અવસ્થાવાળી કરે છે. તેનું કારણ એ છે કે અશુભાગરૂપ અસંવૃતતા ગાઢતર રૂપે પ્રકૃતિબંધમાં કારણરૂપ બને છે. એવું કહ્યું પણ છે કે–ગથી પ્રકૃતિબંધ અને પ્રદેશબંધ બંધાય છે. વારંવાર અસંવૃતતા થવાથી તે પ્રકૃતિને તે એવી જ બનાવે છે. તે અસંવૃતતાની બીજી શી અસર थाय छे ते सूत्रा२ “ हस्सकालढिइयाओ” १४ । २५ष्ट ४२ छे. तेमा કહે છે કે જે કર્મપ્રકૃતિની સ્થિતિ સ્તક (અલ્પ) કાળની હોય છે તે કર્મ પ્રકૃતિની સ્થિતિ તે દીર્ઘકાળની કરે છે. ગૃહીત કર્મોનું આત્મામાં રહેવું તેનું નામ સ્થિતિ છે. અસંવૃતતા કષાયરૂપે સ્થિતિબંધમાં કારણરૂપ બને છે. સિદ્ધાંતમાં એવું કહ્યું છે કે-કષાયથી સ્થિતિબંધ અને અનુભાગબંધ, એ બે બંધ બંધાય છે. અનુભાગ નામને વિપાક છે, અને તે વિપાક રસ વિશેષરૂપ પડે છે. જે કર્મપ્રકૃતિને રવિપાક મન્દ હોય છે અથવા હીનરસવાળી જે પ્રકૃતિ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #364

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. १७.१० २७ असंवृतानगारनिरूपणम्
३४१
नुभावा:=हीनरसयुक्ताः प्रकृती: 'तीव्वाणुभावाओ ' तीव्रानुभावाः = तीव्ररसयुक्ताः 'पकरेड़ ' प्रकरोति, यतः - असंवृतत्वं कपायरूपमेव, अनुभाववन्धस्य च कषायकारणत्वमस्तीति । 'अप्पपरसम्गाओ ' अल्पप्रदेशाग्राः, प्रदेशाः = कर्मदलिकरूपाः, तेषाम् अग्रे = परिमाणं, प्रदेशाग्रम्, अल्पानि प्रदेशाग्राणि यासां ता अल्पप्रदेशाग्राः, अल्पपरिमाणप्रदेशवती रित्यर्थः, एतादृशीः प्रकृती: 'बहुप्पएसग्गाओ ' बहुप्रदेशाग्राः = बहुसंख्यक प्रदेशवती: 'पकरेइ' प्रकरोति, यतः प्रदेशबन्धो योगप्रत्ययः, असंवृतत्वं च योगरूपमेवेति । 'आउयं च गं कम्मं' आयुष्कं च खलु कर्म 'सियबंधइ' सिय नो बंध ' स्यात् बध्नाति स्यात् नो बध्नाति - कदाचिद् बध्नाति कदाचिन्न असंवृतता तीव्र रस कर देती है- तीव्र रस देनेवाली उन प्रकृतियों को बना देती हैं क्योंकि असंवृतता कषायरूप ही है और यह अनुभागबंध कषाय है कारण जिसका ऐसा होता है, "अप्पपएसग्गाओ" इसी तरह अल्प प्रदेश परिमाणवाली कर्म प्रकृतियों को यह बहुप्रदेशपरिमाण वाली बना देती है । प्रदेश शब्दका अर्थ कर्मलिक है, और अग्र शब्द का अर्थ परिमाण है । जिन प्रकृतियों के प्रदेशाग्र अल्प हैं वे अल्पप्रदेशाग्रप्रकृतियाँ हैं । अर्थात् अल्पपरिमाणवाले प्रदेशोंवाली जो प्रकृतियाँ हैं उनको बहुसंख्यक प्रदेशोंवाली बनाना इसका नाम बहुप्रदेशाग्र है । इस प्रकारकी प्रकृतियों को इस प्रकारकी बनानेवाला यह असंवृतभाव भाव ही है । प्रदेशबन्ध योग से होता है । और यह असंवृतभाव योग रूप ही होता है । " आउयं च णं कम्मं" आयुष्यकर्म को असंवृत अनगार
""
હાય છે, એ પ્રકૃતિયામાં તે અસવૃતતા તીવ્રરસ કરી નાંખે છે એટલે કે અસવ્રતતા તે પ્રકૃતિયાને તીરસ દેનારી બનાવી દે છે, કારણ કે અસંવૃતતા उषायश्य ४ छे भने दुषाय ४ अनुभागमधनुं अरण होय छे. "अप्पपएसम्गाओ" ઇત્યાદિ. એજ રીતે અલ્પપ્રદેશ પરિમાણવાળી પ્રકૃતિએને તે બહુ પ્રદેશ પરિમાણવાળી બનાવી નાખે છે. “ પ્રદેશ” શબ્દના અર્થ “ કÖલિક ” થાય छे, भने “ अथ " शब्हनो अर्थ " परिभाशु થાય છે. જે પ્રકૃતિઓના પ્રદેશાગ્ર અલ્પ છે તેને અલ્પ પ્રદેશાગ્ર પ્રકૃતિએ કહે છે. એટલે કે અલ્પ પરિમાણવાળા પ્રદેશાવાળી જે પ્રકૃતિયા હોય છે તેમને બહુસંખ્યક પ્રદેશાવાળી ખનાવવી તેનું નામ બહુપ્રદેશાત્ર છે. આ પ્રકારની (અલ્પ પ્રદેશ પરિમાણવાળી) પ્રકૃતિયાને તે પ્રકારની બહુપ્રદેશ પિરમાણુવાળી મનાવનાર તે અસંવૃતભાવ જ છે. પ્રદેશખ ધ યાગથી જ થાય છે. અને તે અસંવૃતભાવ ચાગરૂપ જ હાય છે.
66
आउ यं चणं कम्मं " " असंवृत अगुगार आयुष्य ना गंध म्यारेड जांधे
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #365

भगवतीसूत्रे बध्नाति। यतः-आयुषस्त्रिभागाद्यवशेषे सति जीवः परभवायुषो बन्धं करोति, तेन यदा त्रिभागादिस्तदा बध्नाति, अन्यदा न बध्नातीत्यतः प्रोक्तं 'स्यात् बध्नाति स्यात् न बध्नातीति । एतावदेव न, पुनश्च-'असायावेयणिज्जं च णं कम्म' अशातावेदनीयं च खलु कर्म ‘भुज्जो भुज्जो' भूयो भूयः ‘उवचिणाइ' उपचिनोति-उपाजयति । येन कर्मणा दुःखमुत्पद्यते स तादृश कर्मणः संग्रहं करोतीति भावः ।
ननु असातवेदनीयस्य सप्तकर्मप्रकृत्यन्तर्गतत्वेन पूर्वोक्तेभ्यः 'शिथिलबन्धनबद्धाः गाढबन्धनबद्धाः प्रकरोति ' इत्यादि विशेषणेभ्य एवासातवेदनीयकर्मणोऽप्युयचयप्रतिपत्तेः पुनरत्र तस्य ग्रहणम् किमर्थम् ? इति चेदाह-आस्रवद्वाराणामनिकभी बांधता है कभी नहीं भी बांधता है ऐसा जो कहा गया है उसका तात्पर्य यह है कि परभव के आयुष्यकर्म का बध गृहीत आयुके तीसरे भागमें ही होता है । इसके पहले नहीं होता। इससे असंवृत साधु भी जब अपने आयुष्यकर्मका तीसरा भाग आदि बाकी रहता है तब उसमें परभव की आयुका बंध करता है। दूसरे अन्य समयों में नहीं । इसी लिये " स्यात् बध्नाति स्यान्नबध्नाति " ऐसा कहा है। " असायावेयणिज्जं च णं कम्मं " ऐसा जो कहा है उसका तात्पर्य यह है कि जिस कर्मसे दुःख उत्पन्न होता है ऐसे कर्मका संग्रह यह करता है।
शंका-असातावेदनीयकर्म सात कर्मप्रकृतियों के ही अन्तर्गत है और वह जीव जब सात कर्मप्रकृतियोंको कि जिन्हें इसने पहले शिथिलबंधन से बद्ध किया था और बादमें उन्हें ही वह गाढ़बंधनसे बद्ध कर देता है यह बात आपने “शिथिलबंधन बद्धाः गाढबन्धनबद्धाः प्रकरोति" इन विशेषणों से स्पष्ट ही कर दी है तो उससे ही यह ज्ञात છે અને કયારેક બાંધતો નથી.” આ પ્રમાણે જે કથન કરાયું છે તેનું તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે–પરભવના આયુષ્ક કર્માનાબંધ ગૃહીત આયુના ત્રીજા ભાગમાં જ થાય છે, એ પહેલાં થતો નથી. તેથી અસંવૃત સાધુ પણ જ્યારે તેના આયુષ્કકમને ત્રીજો ભાગ બાકી રહે છે ત્યારે તેમાં પરભવના આયુને ५५ मांधे छ, ते सिवायना भी सभयोमा नाही. तेथी ५ " स्यात बध्नाति स्यान्नबध्नाति" मे वाम माव्युं छे. “ असाया वेयणिजं च णं कम्म" એ પ્રમાણેના કથનનું તાત્પર્ય એવું છે કે જે કર્મ દ્વારા દુઃખ ઉત્પન્ન થાય છે. એવા કમન–અસાતા વેદનીયનને સંગ્રહ કરે છે.
શંકા–અસાતવેદનીય કર્મને સાત કર્મ પ્રકૃતિમાં સમાવેશ થઈ जय छ, “ शिथिलबंधनबद्धाः गाढबन्धनबद्धाः प्रकरोति ” ॥ ४थन ॥२॥ આપે એ વાત તે સ્પષ્ટ કરી જ છે કે જીવે જે સાત કર્મ પ્રકૃતિને પહેલાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #366

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श०१ उ०१सू० २७ असंवृतानगारनिरूपणम् ३४३ रोधकर्ता जीवोऽसातवेदनीयकर्मणउपचयं कृत्वाऽतिशयेन दुःखभाग् भवतीति प्रतिपादनेन भयमुत्पद्यते इत्यतोऽसंवृतत्वस्य परिहारायासातवेदनीयकर्मणः पार्थक्येन प्रतिपादनमावश्यकमिति । पुनः किमित्याह-'अणाइयं च णं' अनादिक च खलु, न विद्यते आदिर्यस्य तदानिकम् । अथवा 'अणाइयं' इत्यस्य 'अज्ञातिक' इतिच्छायापक्षे अज्ञातिकं-न विद्यते ज्ञातिः स्वजनपरिवारादिकं यस्य तत्तथा, स्वजनपरिवारादि विकलमित्यर्थः । अथवा-'ऋणातीतम् ' इतिच्छायापक्षे ऋणंहो जाता है कि यह जीव असातावेदनीय कर्म का भी उपचय करता है। फिर यहाँ उसके पुनः ग्रहण करने की क्या आवश्यकता थी ? । ___ उत्तर-आस्रवरूप द्वारों का अनिरोधकर्ता जीव असातावेदनीय कर्मका उपचय करके अत्यन्त दुःखों को भोगनेका पात्र बन जाता है" इस बात को प्रतिपादन करनेके अभिप्राय से ऐसा कहा है ताकि बात को सुन कर जीवों को असंवृतता से भय उत्पन्न हो जावे और वे असंघृतत्व अवस्थाका परिहार कर देवें । इसी कारणसे असंवृतत्वके परिहारार्थ असातावेदनीय कर्मका पृथक् रूपसे प्रतिपादन आवश्यक जान कर किया है। "अणाइयं च णं" असंवृत अनगार संसारकांतारमें ही परिभ्रमण करता रहता है इस बात को अब सूत्रकार प्रकट करते हैं-यह संसाररूप कांतार कैसा है ? अनादि है-जिसका आदि नहीं है ऐसा है-अथवा अज्ञातिक हैं-जिसमें अपना कोई स्वजन परिवार नहीं है ऐसा है, अथवा શિથિલ બંધનથી બાંધી હતી તે કર્મપ્રકૃતિને તે ગાઢ બંધનથી બાંધે છે. એ કથન દ્વારા જ એ વાત જાણી શકાય છે કે જીવ અસાતવેદનીયનો પણ ઉપચય કરે છે. તો તેને ફરી ઉલ્લેખ કરવાની શી જરૂર છે? ઉત્તર-“આમ્રવરૂપ દ્વારને નિરોધ કરનારે જીવ અસાતવેદનીય કર્મને ઉપચય (સંગ્રહ) કરીને અત્યંત દુઃખને ભેગવવાને પાત્ર બને છે. એ વાતનું પ્રતિપાદન કરવાને માટે એવું કહ્યું છે. આ પ્રકારનું કથન સાંભળીને જીવને અસંવૃતતાનો ભય ઉદ્દભવે અને તેઓ અસંવૃત અવસ્થાને પરિત્યાગ કરે એ હેતુથી અસંવૃતતાના પરિત્યાગ માટે અસાતવેદનીય કર્મનું પૃથકપણે પ્રતિપાદન કરવું આવશ્યક સમજીને એમ કહેવામાં આવ્યું છે.
“अणाइयं च णं" मसक्तमाशु॥२ ससा२३पी वनमा १ परिश्रमाय કરતે રહે છે એ વાત સૂત્રકાર હવે બતાવે છે. તે સંસાર કાંતાર કેવું છે? તે સંસારરૂપી વન અનાદિ-આદિ રહિત છે, અથવા અજ્ઞાતિક છે. જેમાં પિતાનું કોઈ સ્વજન કે કુટુંબી નથી એવું છે. અથવા જણાતીત છે. અહીં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #367

३४४
भगवतीसूत्र लक्षणया ऋणजन्यदुःवं, तद् अतीतम् अतिक्रान्तम् , ऋणे मनुष्याणां यद् दुःखमुत्पद्यते ततोऽप्यधिक दुःखयुक्तमिति । अथवा-' अणातीतम् ' इतिच्छायापक्षे -अणं पापं, तत् अति-अतिशयेन इतं प्राप्तम् अणातीतम् अत्यन्त पापयुक्तमिति। 'अणवयग्गं ' 'अवयग्गं' इति देशी शब्दोऽन्तवाचकः, न अवयग्गं अणवयग्गं अनन्तमित्यर्थः । अथवा 'अनवताग्रम्' इतिच्छायापक्षे-अवनतम् आसन्नम् अग्रम् अन्तो यस्य तत् अवनताग्रम् , न तथा 'न' वर्णलोपाद् अनवनताग्रम्-आसन्नान्तरहितमित्यर्थः। अथवा 'अनवगताग्रम् ' इतिच्छायापक्षे-अनवगतम् अपरिच्छिऋणातीत है-लक्षणासे यहां ऋण शब्दका अर्थ ऋणभारसे उत्पन्न दुःख है-इससे भी अधिक दुःखवाला है-अर्थात् ऋण अवस्था में मनुष्यों को जो दुःख होता है उससे भी अधिक दुःखयुक्त है, अथवा अणातीत है -अण-जो पाप उसे अतिशय से प्राप्त है-अर्थात्-अत्यन्त पापयुक्त है। पुनः यह संसार कान्तार कैसा है ? " अणवयग्गं" अनवदन है। जो अवदन नहीं वह अनवदन है। “अवयग्ग" यह देशीय शब्द है और अन्त का वाचक है । यह अन्त से रहित है अर्थात् अनन्त है । अथवा"अणवयग्ग" की संस्कृतच्छाया ( अनवतान ) ऐसी भी होती है ।सो इस पक्ष में अनवत अर्थात् आसन्न, अग्र-अर्थात् अन्त-जिसका अन्त आसन्न निकट होता है वह अनवताग्र है । और जो ऐसा नहीं है वह अनवनतान है । यहाँ निषेध अर्थ में नन तत्पुरुष समास हुआ है। और "न" वर्ण का लोप हुआ है। जिसका अन्त निकट नहीं है-ऐसा ત્રણ શબ્દને લાક્ષણિક અર્થ “ત્રણ જન્ય દુઃખ છે.” તેથી પણ વધારે દુઃખવાળું આ સંસારકાંતાર છે. દેણદાર માણસને જે દુઃખ અનુભવવું પડે છે તેના કરતાં પણ વધારે દુઃખ આ સંસારમાં પરિભ્રમણ કરનારને અનુભવવું ५ छ. अथवा 'अणातीत' छ-मत्यत पापयुक्त छ. जी ते ससा२ वो छ ते मावा सूत्र४२ ४ छ -“ अणवयग्गं" मनवय छे. 'मानव' मेटो सवय नही मे. “ अवयग्ग” आमही २०५४ छ भने ते 'मन्त'! पाय छ मेटले तेने। म ' मन्त२डित' थाय छे. अथवा “ अणवयग्ग" नी २४त छाया “ अनवदन" ५५ थाय छे. मेष्टि विन्या२ ४२di अनवत (निट), अग्र (अन्त) रेनो-टोरेनसन्त निट डाय छ तेने अनवता' हे छे. अने र सेवा नथी तेने अनवनता छ. मही निषेधार्थ भा 'न' तत्पुरुष समास थय। छ. अने "न" नो यो५ થયો છે. જેને અન્ત નિકટ નથી એવું આ સંસારરૂપી વન છે. અથવા–આ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #368

प्रमेय चन्द्रिकाटीका श०१ उ०१ सू० २७ असंवृतानगारनिरूपणम् ३४५ मम्-अज्ञातम् अग्रम्=परिमाणं यस्य तत्तथा-अपरिज्ञातपरिमाणम् , अत एव 'दीहमद्धं' दीर्घाद्धम्-दीर्घा लम्बायमाना अद्धा कालो यस्य तत्तथा दीर्घकालिकामेत्यर्थः । अथवा 'दीर्घावं ' इतिच्छाया-दीर्घः अध्वा मार्गों यस्य तत्तथा, यस्य मार्गः पारयितुं दुश्शक्यस्तदित्यर्थः । ' चाउरंतसंसारकंतारं' चातुरन्तसंसा. रकान्तारम् चातुरन्त चत्वारोऽन्ताः नरकादिगतिभेदाः पूर्वादिदिग्भेदाः वा यस्य तत् चतुरन्तं, चतुरन्तमेव चातुरन्तम् , एतादृशं संसारकान्तारं भवारण्यम् ' अणुपरियटइ' अनुपर्यटति-पुनः पुनर्भ्राम्यति । ' से तेणटेणं' तत्तेनार्थेन तत् पूर्वोक्तं कारणमाश्रित्य 'गोयमा' हे गौतम ! ' एवं वुच्चइ' एवमुच्यते 'असंवुडे अणगारे' असंहतोऽनगारः अनन्तसंसारं परिभ्रमन् ‘नो सिज्झइ जाव नो सव्वदुक्खाणमंतं करेइ ' न सिध्यति, न बुध्यते न मुच्यते न परिनिर्वाति नैव सर्वदुःखानामन्तं करोतीति ॥ सू० २७ ॥
॥ इत्यसंवृतानगारनिरूपणम् ॥ यह संसार कान्तार है । अथवा यह संसार कान्तार - अनवगतान है, अनवगत शब्द का अर्थ अपरिच्छिन्न-अज्ञात है और अग्र शब्द का अर्थ परिमाण है, जिसका परिमाण अज्ञात है वह अनवगतान है। इसी कारण यह संसारकांतार दीर्घाद्ध-लंबे कालवाला अथवा लंबे मार्गवाला है । तथा चातुरन्त नरकादि गतिरूप अथवा पूर्वादि चार दिशारूप चार विभागोंवाला है। ऐसे इस संसाररूप कान्तार में असंवृतअनगार बारबार भ्रमण करता रहता है । इसलिये हे गौतम ! इन पूर्वोक्त कारणों को ले कर में ऐसा कहता हूँ कि असंवृत अनगार अनन्त संसारमें परिभ्रमण करता हुआ “ नो सिज्झइ जाव नो सव्वदुक्खाणमंतं करेइ" न सिद्ध होता है यावत् न वह समस्त दुःखों का अंत करता है ॥२७॥
સંસારકાંતાર “અનવતા” છે. અનવગત એટલે અપરિચ્છિન્ન–અજ્ઞાત, અને અગ્ર એટલે પરિમાણ. જેનું પરિમાણ અજ્ઞાત હોય છે તેને અનવગતાગ્ર કહે છે. એજ કારણે આ સંસારકાંતાર દીર્ઘકાળ વાળું અને લાંબા માર્ગવાળું છે. તે ચાતુરન્ત-નરકાદિ ચાર ગતિરૂપ અથવા પૂર્વાદિ ચાર દિશારૂપ ચાર વિભાગો. વાળું છે. હે ગૌતમ! પૂર્વોક્ત કારણોને લીધે હું એવું કહું છું કે અસંવૃત म॥२ सनत संसारमा परिमाण ४ा रे छे. “नो सिज्झइ जाव नो सव्वदुक्खाणमंतं करेइ” ते सिद्ध थते! नथी, सुद्ध था नथी, भुत थत नथी, પરિનિર્વત થતો નથી અને સમસ્ત દુઃખનો અંત કરતો નથી. મેં સૂ૦ ૨૭
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #369

३४६
॥ अथ संवृतानगारनिरूपणम् ॥
मूलम् - संवुडे णं भंते! अणगारे किं सिज्झइ जाव सव्वदुक्खाणमंत करेइ, हंता ! गोयमा सिज्झइ जाव अंतं करेइ, सेकेणट्टेणं जाव अंत करेइ, गोयमा ! संवुडे अणगारे आउय वज्जाओ सत्तकम्मप्पगडीओ धणियबंधणबद्धाओ सिढिलबंधण बाओ पकरेइ, दहिकालडिइयाओ हस्तकालहिड़याओ पकरेइ, तिव्वाणुभावाओ मंदाणुभावाओ पकरेइ, बहुप्पएसग्गाओ अप्पपएसग्गाओ पकरेइ, आउयं च णं कम्मं न बंधइ, असायावेयणिज्जं च णं कम्मं नो भुज्जो भुज्जो उवचिणाइ, अणादियं च णं अणवयग्गं दोहमद्धं चाउरंतसंसारकंतारं वीईवयइ से तेणणं गोयमा ! एवं वुच्चइ, संवुडे अणगारे सिज्झइ जाव अंत करेइ ॥ सू० २८ ॥
छाया - संतो भदन्त ! अनगारः किं सिद्धयति यावत् सर्वदुःखानामन्तं करोति, इन्त गौतम ! सिद्धयति यावदन्तं करोति, तत्केनार्थेन यावदन्तं संवृतानगार निरूपणम् -
'संबुडे णं भंते ! अणगारे ' इत्यादि ।
( संबुडे णं भंते! अणगारे सिज्झइ, जाव सच्चदुक्खाणमंत करेइ ?) हे भदंत ! जो संत अनगार होता है वह क्या सिद्ध हो जाता है यावत् वह समस्त दुःखों का अन्त कर देता है ? ( हंता सिज्झइ जाव अंतं करे ) हां, सिद्ध हो जाता है और यावत् वह समस्त दुःखों का अन्त
66
भगवती सूत्रे
संवृतानगार निरूपण
संवुडेणं भंते अणगारे " इत्यादि ।
( संबुडे णं भंते! अणगारे सिज्झइ, जाव सव्वदुक्खाणमंत करेइ ? ) બદન્ત ! સંવૃત અણુગાર શું સિદ્ધ અને છે? “તે શું સમસ્ત દુ:ખાને અન્ત લાવી દે છે ? ” ત્યાં સુધીનું વકતવ્ય આગળના સૂત્રાનુસાર સમજવું ( हंता सिज्झइ जाव अंत करेइ ) हा, ते सिद्ध यह पाने छे, शुद्ध जने छे, મુક્ત થાય છે, પરિનેિવૃત્ત થાય છે અને સમસ્ત દુ:ખાંના નાશ કરે છે,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #370

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० १ उ० १ सू० २८ संवृतानगारनिरूपणम् ३४७ करोति ? गौतम ! संवृतोऽनगारः आयुर्वर्जाः सप्तकर्मप्रकृतीः गाढबन्धनबद्धाः शिथिलबन्धनबद्धाः प्रकरोति, दीर्घकालस्थितिकाः इस्वकालस्थितिकाः प्रकरोति, तीबानुभावामन्दानुभावाः प्रकरोति, बहुप्रदेशाग्रा अल्पप्रदेशाग्राः प्रकरोति, आयुष्कं च खलु कर्म न बध्नाति, असातवेदनीयं च खलु कर्म न भूयोभूय उपचिकर देता है । (से केणटेणं जाव अंतं करेइ ? ) हे भदन्त ! आप ऐसा क्यों किस कारण से कहते हैं कि यावत् वह अन्त कर देता है ? (गोयमा ! संखुडे अणगारे आउयवज्जाओ सत्तकम्मप्पगडीओ घणिय बंधन बद्धाओ सिढिलबन्धनबद्धाओ पकरेइ, दीहकालहिइयाओ हस्सकालहिइयाओ पकरेइ, तिव्वाणुभावाओ मंदाणुभावाओ पकरेइ-बहुप्पएसग्गाओ अप्पपएसग्गाओ पकरेइ ) हे गौतम ! जो संवृत अनगार होता है वह आयुकर्मको छोड़ कर पहले सात कर्म प्रकृतियों को उसने गाढतर वंधन से बद्ध किया था उन्हें वह शिथिल बंधनवाली करने लग जाता है। तथा दीर्घकाल स्थितिवाली प्रकृतियों को वह अल्पकाल स्थितिवाली बनाना प्रारम्भ कर देता है । जिनका अनुभाव तीव्र था उन्हें मंद अनुभाववाली बनाने लगता है । बहुप्रदेश बंधवाली प्रकृतियों को अल्पप्रदेश बंधवाली करने लगता है। (आउयं च णं कम्मं न बंधइ) आयुष्क कर्म का वह बंध नहीं करता । (असायावेयणिज्जं च णं कम्मं नो भुन्जो भुज्जो उवचिणाइ ) असातावेदनीय कर्म का वह बार २ उपचय नहीं
(गोयमा ! संवुडे अणगारे आउयवज्जाओ सत्तकम्मप्पगडीओ घणिय बंधनबद्धाओ सिढिलबंधनबद्धाओ पकरेइ, दीहकालदिइयाओ हस्सकालढिइयाओ पकरेइ, सिव्वाणुभावाओ मंदाणुभावाओ पकरेइ, बहुप्पएसग्गाओ अप्पपएसग्गाओ पकरेइ) હે ગૌતમ ! સંવૃત અણગારે આયુકર્મ સિવાયની જે સાત કર્મ પ્રકૃતિને પહેલાં ગાઢતર બંધનથી બાંધી હતી તે કર્મ પ્રકૃતિને તે શિથિલ બંધનવાળી કરવા લાગી જાય છે, તથા તે દીર્ઘકાળની સ્થિતિવાળી કર્મ પ્રકૃતિને અલ્પકાળવાળી કરવા માંડે છે. તેવભાગવાળી કર્મપ્રકૃતિને તે મંદ અનુભાગવાળી બનાવવા માંડે છે અને બહુ પ્રદેશબંધવાળી પ્રકૃતિને તે અપપ્રદેશબંધવાળી ४२१॥ भाउ छ. (आउयं च णं कम्मं न बंधइ) ते आयुष्म नी 4 मांधता नथी. ( असायावेयणिज्जं च णं कम्मं नो भुज्जो भुज्जो उवचिणाइ) असाता वहनीय भनी ते ॥२॥२ सय ४२तो नथी. ( अणादियं च णे कम्मं अण
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #371

३४८
भगवतीसूत्रे
नोति अनादिकं चानवताग्रम् दीर्घाध्वम् चातुरन्तसंसारकान्तारं व्यतिव्रजति, तत्तेनार्थेन गौतम! एवमुच्यते संतृतोऽनगारः सिद्धयति, यावत् अन्तं करोति ॥२८ ___टीका-पूर्वमसंदृतस्य संसारपरिभ्रमणात्मकं फलं कथितम् , तद्भिन्नस्यसंवृतस्य किं फलं भवतीत्याह-'संघुडे णं' इत्यादि। 'संवुडे णं भंते अणगारे' संतृतः खलु भदन्त ! अणगारः किं 'सिज्झइ' सिध्यति, 'जाव सव्वदुक्खाण मंतं करेइ ' यावत् सर्वदुःखानामन्तं करोति यावच्छब्देन ' बुज्झइ-मुच्चइ परिनिकरता । (अणादियं च णं कम्मं अणवदग्गं दीहमद्धं चाउरंतसंसारकन्तारं वीईवयइ ) अनादि और अनन्त तथा दीर्घकाल या दीर्घ मार्गवाले ऐसे संसारकान्तार का कि जो चतुर्गतिरूप या चार दिशारूप विभागवाला है। उल्लंघन कर देता है। (से तेणढेणं गोयमा ! एवं वुच्चइ संधुडे अणगारे सिज्झइ जाव अंतं करेइ) इस कारण हे गौतम ! मैं ऐसा कहता हूं कि संवृत अनगार सिद्ध होता है यावत् वह अन्त कर देता है।
टीकार्थ-सूत्रकार ने इसके पहले सूत्रद्वारा असंवृत अनगार को संसार में परिभ्रमण करनेरूप फलकी ही प्राप्ति होती है-इस लिये असंघृत अवस्थाका फल केवल संसार परिभ्रमणरूप प्रकट किया। संवृत अवस्था इस असंवृत अवस्था से बिलकुल भिन्न अवस्था है अतः इसका क्या फल होता है इस बातको स्पष्ट करने के लिये सूत्रकार कह रहे हैं कि "संवुडे णं” इत्यादि।" इसमें गौतमस्वामीने यह प्रश्न किया है कि हे भदन्त ! जो संवृत अनगार होता है वह क्या करता है ? इन्हीं वदग्गं दोहमद्धं चाउरंतसंसारकंतारं वीईवयइ ) मना मन मनत तथा દીર્ઘકાળવાળા અને દીર્ઘમાર્ગવાળા ચાર ગતિવાળા અથવા ચાર દિશારૂપ विभागोवाणा ससातारने ते पा२ ४२ छे. (से तेणट्रेणं गोयमा ! एवं वुच्चइ संवुडे अणगारे सिज्झइ जाव अंतं करेइ ) 3 गौतम ! परीत २d है
छु सक्त म॥२ सिद्ध भने छ, भुत पने छ, परिनिવૃત થાય છે અને સમસ્ત દુઃખોનો અંત કરી નાખે છે.
ટીકાથ–સૂત્રકારે આગળના સૂત્રમાં એ વાત બતાવી છે કે અસંવૃત અણગારને સંસારમાં પરિભ્રમણ કરવારૂપ ફળની પ્રાપ્તિ થાય છે-આ રીતે અસંવૃતતાનું સંસાર પરિભ્રમણરૂપ ફળ સૂત્રકારે દર્શાવ્યું છે. તે અસંવૃતાવસ્થા કરતાં સંવૃતાવસ્થા તદ્દન ભિન્ન છે. તેથી સંવૃતાવસ્થાનું શું ફળ પ્રાપ્ત થાય છે मे वातनुं स्पष्टी३२५ ४२वाने भाटे सूत्रधारे " संवुडेणं" त्याहि ५४ भूयो છે. તેમાં ગૌતમ સ્વામીએ મહાવીર પ્રભુને એ પ્રશ્ન પૂછયો છે કે, હે ભદન્ત ! સંવૃત અણગાર શું કરે છે? તેમના તે પ્રશ્નને ઉત્તર આ સૂત્ર દ્વારા આ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #372

प्रमेयचन्द्रिकाटोका श० १ उ० १ सू० २८ संवृतानगारनिरूपणम् ३४९ व्वाइ' इति संग्राह्यम् । संवृतानगारः प्रमत्तसंयताप्रमत्तसंयतादिर्भवति । संवृतानगारो द्विविधः चरमशरीरी अचरमशरीरी च, ततश्च 'संवुडे' इति सूत्रं चरमशरीरि संवृतानगारापेक्षयाऽस्ति । यस्तु अचरमशरीरी संवृतस्तदपेक्षया परंपरया सूत्रार्थोऽवसेयः अर्थात् चरमशरीरापेक्षया साक्षात् , अचरमशरीरापेक्षया परंपरया सूत्रार्थों ज्ञातव्यः।
ननु यदि अचरमशरीरस्य संतृतस्य मोक्षफलं परंपरया भविष्यति तदा परंपरया मोक्षफलं तु असंवृतानगारस्यापि भविष्यति यतः शुक्लपाक्षिकस्यासंतानगारस्यापि मोक्षोऽवश्यं भावीतिसंवृतासंतृतयोः फलतो भेदाभावादभेद एवेति चेन्न, बातों का उत्तर इस सूत्रद्वारा दिया गया है । संवृत अनगार प्रमत्तसंयत अप्रमत्तसंयत आदि जीव होते हैं । संवृत अनगार के दो भेद कहे गये हैं। एक चरमशरीरी संवृतअनगार और दूसरा अचरमशरीरी संवृत अनगार । इनमें जो चरमशरीरी संवृत अनगार है उसकी अपेक्षासे वह " संवुडे णं" सूत्र कहा गया है ऐसा जानना चाहिये । तथा जो अचरमशरीरी अनगार है उसकी अपेक्षासे इस सूत्रका अर्थ परंपरा से है ऐसा समझना चाहिये । तात्पर्य यह है कि इस सूत्रका जो साक्षात् अर्थ है वह चरमशरीरी अनगारकी अपेक्षासे है और इसका जो परंपरा अर्थ है वह अचरमशरीरी अनगार की अपेक्षा से है ऐसा जानना चाहिये।
शंका-यदि अचरमशरीरी संवृत अनगार को मोक्षरूप फल परंपरा से प्राप्त होगा तो वही फल जो संवृत अनगार है उनको भी प्राप्त होगा। क्योंकि शुक्लपाक्षिक असंवृत अनगार हैं उन्हें मोक्ष प्राप्त होना છે. સંસ્કૃત અણુગાર પ્રમત્તસંયત, અપ્રમત્તસંયત આદિ જીવ હોય છે. સંવૃત અણગારના બે ભેદ છે-(૧) ચરમશરીર સંવૃત અણગાર અને (૨) અચરમ શરીરી સંવૃત અણગાર. તેમાના ચરમ શરીરી સંવૃત અણગારની अपेक्षाय “संवुडेणं" सूत्र उवामा माव्यु छ तेभ सभा. तथा अन्यरम શરીરી સંવૃત અણગારની અપેક્ષાએ આ સૂત્રને અર્થ પરંપરાથી છે તેમ સમજવું. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે આ સૂત્રને જે સાક્ષાત્ અર્થ છે તે ચરમ શરીરી અણગારની અપેક્ષાઓ છે અને તેને જે પરંપરા અર્થ છે તે અચરમશરીરી અનગારની અપેક્ષાઓ છે તેમ સમજવું જોઈએ.
શંકા–જે અચરમશરીરીસંવૃતઅણગારને મેક્ષરૂપ ફળ પરંપરાથી પ્રાપ્ત થતું હોય તે તે ફળ અસંવૃત અણગારને પણ પ્રાપ્ત થશે. કારણ કે શુકલપાક્ષિક જે અસંવૃત અણગાર છે તેમને અવશ્ય મેક્ષ પ્રાપ્તિ થવાનું કહ્યું
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #373

३५०
D
भगवतीसूत्रे भावानवबोधात् , तथाहि चरमशरीरापेक्षया संवृतानगारस्यापि मोक्षो भविष्यति, असंतृतस्यापि यदा कदाचिन्मोक्षो भविष्यतीति पारंपर्य समानमुभयोः तथापि संवृतानगारस्य यत् पारंपर्य तत् उत्कृष्टतः सप्ताष्टभवैविशेषितम् “जहनियं चरित्ताराहणं आराहित्ता सत्तट्ठभवग्गहणेहि सिज्झइ" इति वचनात् आराधितचारित्रस्य संवतस्येतरापेक्षयाऽल्पीयसो परम्परा सप्ताष्टभवपरिमिता, असंअवश्यंभावी कहा गया है। इसलिये संवृत अनगार और असंवृत अनगार इन दोनों में फल प्राप्ति की अपेक्षासे भेदका अभाव होने के कारण अभेद ही आता है ? ___ उत्तर-ऐसा नहीं कहना चाहिये क्यों कि इसके भावको तुमने समझा नहीं है, इसी लिये ऐसी शंका की गई है । जो अचरमशरीरी संवृत अनगार हैं उन्हें भी कभी न कभी मुक्ति प्राप्त होगी और जो असंवृत अनगार हैं उन्हें भी कभी न कभी मुक्ति प्राप्त होगी-इस अपेक्षा विचार करने पर दोनों में परंपरारूप से मुक्ति प्राप्त होना सिद्ध है और इसी कारण दोनों में पारंपर्य की समानता आ जाती है फिर भी अचरम शरीरी संवृत अनगार की जो परंपरा है उसमें और असंवृत्त अनगार की जो परंपरा है उसमें अन्तर है जो इस प्रकार से हैं-संवृत अनगार की परंपरा उत्कृष्ट से सात आठ भव प्रमाणवाली होती है। ऐसा वचन है कि " जघन्य से चारित्र की आराधना को आराध कर के सात आठ भव ग्रहणके बाद जीव सिद्ध होता है " । इस तरह आराછે. તેથી સંવૃત અણગાર અને અસંવૃત અણગાર, એ બન્નેમાં ફળ પ્રાપ્તિની અપેક્ષાએ ભેદનો અભાવ હોવાને કારણે અભેદ જ હોય છે?
ઉત્તર–એવું કહેવું જોઈએ નહીં. તેનો ભાવ નહીં સમજવાને કારણે આ પ્રકારની શંકા તમે કરી છે. જે અચરમશરીરી સંવૃત અણગાર હોય છે તેમને પણ ક્યારેક મુક્તિની પ્રાપ્તિ થશે. અને જે અસંવૃત અણગાર છે તેમને પણ કયારેક તે મુક્તિ પ્રાપ્ત થશે–આ દષ્ટિએ વિચાર કરતાં બંને પરંપરારૂપે મુક્તિ પ્રાપ્ત કરશે એ સિદ્ધ થાય છે. અને તે કારણે જ બંનેમાં પારંપર્યની સમાનતા જણાય છે. છતાં પણ અચરમશરીરી સંવૃત અણગાર અને અસંવૃત અણગારની પરંપરામાં જે અન્તર છે તે આ પ્રમાણે છે–સંવૃત અણગારની પરંપરા વધારેમાં વધારે સાત-આઠ ભવ પ્રમાણવાળી હોય છે. સિદ્ધાંતમાં એવું કથન છે કે “ ચારિત્રની આરાધનાનું આરાધન કરીને જીવ ઓછામાં ઓછા સાત-આઠ ભવ પછી સિદ્ધ બને છે.” આ રીતે ચારિત્રનું
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #374

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. १ उ० १ सू० २८ संवृतानगारनिरूपणम् ३५१ वृतस्य परंपरा तु दीर्घा, उत्कर्षतः अपार्धपुद्गलपरावर्तप्रमाणा-विराधना फलत्वात्तस्याः। तथाचोभयत्र परंपराया तारतम्यमिति । उत्तरयति भगवान्-'हता गोयमा' हन्त ! हे गौतम ! 'सिज्झइ ' सिध्यति 'जाव अंत करेइ यावत् अंत करोति, यावच्छब्देन 'बुज्झइ, मुच्चइ-परिनिव्वाइ, सव्वदुक्खाणं " बुध्यते मुच्यते परिनिर्वाति सर्वदुःखानाम् , इति संग्राह्यम् । पुनः पृच्छति-से केणटेणं' तत्केनार्थेन ? केन कारणेन एवमुच्यते संवृतोऽनगारः सिध्यति बुध्यते मुच्यते परिनिर्वाति सर्वदुःखानामन्तंकरोतीति । भगवानाह-'गोयमा !' हे गौतम ! 'संवुडे अणगारे ' संवृतोऽनगारः 'आउय वज्जाओ सत्तकम्मपयडीओ' आयुधित चारित्रवाले संवृत अनगार की सात आठ भव प्रमाण परंपरा इतर असंवृत अनगार की परंपरा से बहुत थोड़ी होती है। तथा जो असंवृत अनगार है उसकी परंपरा इससे बहुत अधिक लम्बी कही गई है और वह उत्कृष्ट से अपार्ध पुद्गलपरावर्तप्रमाणवाली होती है। कारण कि असंवृत की परंपरा विराधना की फलरूप है । इस तरह दोनों की परंपरामें तारतम्य जानना चाहिये।
"हंता गोयमा ! सिज्झइ, जाव अंतं करेइ " में यावत् पदसे 'धुज्झइ, मुच्चइ, परिनिव्वाइ, सव्वदुक्खाणं" इन पदों का संग्रह किया गया है । पुनः गौतमस्वामीने प्रभुसे प्रश्न किया कि हे भगवन् ! " से केणटेणं " आप ऐसा किस कारण से कह रहे हैं कि संवृत अनगार सिद्ध हो जाता है, मुक्त हो जाता है, परिनिवृत हो जाता है और वह समस्त दुःखों का अन्त कर देता है ” ? तब प्रभुने इसका उत्तर दिया આરાધન કરનારા સંવૃતઅણગારની સાત આઠ ભવ પ્રમાણુ પરંપરા અસંવૃત અણગારની પરંપરા કરતાં ઘણું જ ઓછી હોય છે. તથા અસંવૃત અણગારની પરંપરા તેના કરતાં ઘણી જ લાંબી કહી છે. તે પરંપરા ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ અપાઈ પુદગલ પરાવર્ત પ્રમાણવાળી હોય છે. કારણ કે અસંવૃતની પરંપરા વિરાધનાના ફળરૂપ હોય છે. આ પ્રકારનું અંતર બન્નેની પરંપરામાં સમજવું.
" हंता गोयमा ! सिज्झइ, जाव अंतंकरेइ” 2 पायमा 'यावत' शपथी “ बुज्झइ, मुच्चइ, परिनिव्वाइ, सव्वदुक्खाणं " २ पहोनी समावेश કરાય છે. વળી ગૌતમ સ્વામીએ મહાવીર પ્રભુને પ્રશ્ન પૂછળ્યો છે કે–હે ભગવાન! "सेकेणठेणं" मा५ ॥ २णे ये ४ा छ। सवृतमा२ सिद्ध થાય છે, બુદ્ધ થાય છે, મુક્ત બને છે, પરિનિવૃત થાય છે, અને તે સમસ્ત દઓને અંત કરે છે?” ત્યારે ભગવાને તેનો આ પ્રમાણે જવાબ આપે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #375

३५२
भगवतीसूत्रे कवर्जाः सप्तकर्मप्रकृतीः 'धणियबंधणबद्धाओ सिढिलबंधणबद्धाओ पकरेइ' गाढ बन्धनबद्धाः शिथिलबन्धनबद्धाः प्रकरोति । 'दीहकालहिइयाओ हस्सकालटिइयाओ पकरेइ ' दीर्घकालस्थितिका इस्वकालस्थितिकाः प्रकरोति । " तिव्वाणुभावाओ मन्दाणुभावाओ पकरेइ ' तीव्रानुभावाः मन्दानुभावाः प्रकरोति । 'बहुप्पएसग्गाओ -अप्पप्पसग्गाओ पकरेइ ' बहुप्रदेशाग्रा अल्पप्रदेशाग्राः प्रकरोति । एषां पदानामर्थोऽसंतानगारमूत्रबद् व्यत्ययेन विज्ञेयः । तत्र तु कर्मप्रकृतीनां वृद्धि करोति अत्र तु हासमिति ज्ञातव्यम् । आयुष्कर्म विषयेप्राह-' आउयं च णं कम्म' आयुकं च खलु कर्म न बध्नाति, अयमायुष्कर्मणो बन्धं न करोतीति । 'असायावेयणिज्जं च णं कम्म' असातवेदनीयं च खलु कर्म 'नो भुज्जो भुज्जो-उवचिणाई' नो भूयो भूयउपचिनोति चरमशरीरित्वात् । एवम्भूतः संवृतोऽनगारः 'अणाइयं च णं' अनादिकं च खलु ' अणवयग्गं' अनवनताग्रं 'दीहमद्धं ' दीर्घाद्धं दीर्घावं
कि संवृत अनगार आयुकर्म को छोड़ कर शेष सात कर्मों की प्रकृतियों को कि जिन्हें उसने पहले गाढ़ बंधन से बांधी थीं उन्हें शिथिल बंधन से बद्ध करने लगता है आदि । इन समस्त “ धणिय बंधनबद्धाओ" आदि पदोंका अर्थ असंवृत अनगारके सूत्र में जैसा किया गया है वैसा ही जानना चाहिये । परन्तु यहां उस अर्थको व्यत्यय ( उलटा ) से लगना चाहिये। वहां वह कर्म प्रकृतियों को जैसे बढ़ाता है यहां उनका वैसा हास करता है। आयुष्ककर्मका यह बंध नहीं करता है ऐसा जो कहा है वह चरमशरीरी की अपेक्षा से कहा गया है ऐसा जानना चाहिये। इसी तरहसे " असानावेदनीय कर्म को यह बारंबार उपचित नहीं करता है यह कथन भी जानना चाहिये। “अणाइयं, अणवयग्गं, दीहमद्धं, चाउरन्त
આયુકમ સિવાયની જે સાત કમ પ્રકૃતિને સંવૃત અણગારે પહેલાં ગાઢ બંધનથી બાંધી હતી તેમને તે શિથિલ બંધનથી બાંધવા મંડી જાય છે. ” बोले धणियबंधनबधाद्धो” माहि समस्त पानो मथ मस वृत २७॥२॥ સત્રમાં કર્યા પ્રમાણે જ સમજવાનો છે, પણ અહીં સંવૃતઅણગારની વાત હોવાથી તે અર્થની વિરુદ્ધ અર્થ લેવાનો છે. ત્યાં તે કર્મ પ્રકૃતિ ગાઢતર બનવાની વાત આવે છે અહીં તેમનો હાસ બતાવ્યું છે. તે આયુષ્કર્મનો બંધ બાંધતે નથી, એવું જે કહેવામાં આવ્યું છે તે ચરમશરીરીની અપેક્ષાએ કહેવામાં આવ્યું છે તેમ સમજવું. એજ પ્રમાણે “તે અસાતવેદનીય કર્મને वारंवार ६५यय ४२ते नथी.” से थननी मतमा ५१ समा“अणाइयं,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #376

-
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० १ उ० १ सू० २८ संवृतानगारनिरूपणम् ३५३ वा 'चाउरंत संसार कतारं' चातुरन्त संसारकान्तारं-चतुर्गतिक संसारारण्यम् , एषां पदानां व्याख्या असंवृतानगार (सप्तविंशति) सूत्रोक्तवद् विज्ञेया। 'वीईवयइ' व्यतिव्रजतिव्यतिक्रामति समुल्लङ्घन्यति, से तेणढे णं' तत्तेनार्थेन तेन कारणेन पूर्वोक्तकारणमाश्रित्य 'गोयमा' हे गौतम ! ' एवं वुच्चइ ' एव मुच्यते 'संवुडे अणगारे' संवृतोऽनगारः 'सिज्झइ जाव अंतंकरेइ ' सिध्यति यावद् अन्तं करोति, सिध्यति बुध्यते मुच्यते परिनिर्वाति सर्वदुःखानामन्तं करोतीति ॥मू०२८॥
॥ इति संवृतानगार निरूपणम् ॥ संसारकन्तारं" इन पदों की व्याख्या असंवृत अनगार के सूत्र में जैसी कही है वैसी ही जानना चाहिये । इसलिये हे गौतम ! मैं ऐसा कहता हूँ कि संवृत अनगार " सिज्झइ जाव अंतं करेइ " सिद्ध हो जाता है यावत् वह समस्त दुःखों का अन्त कर देता है। ___ भावार्थ-असंवृत अनगार की अपेक्षा संवृत अनगारके कथन में दोनों की प्रवृत्ति जुदी २ होनेके कारण परस्पर में भिन्नता है। चूंकि यह सूत्र चरमशरीरी संवृत अनगार की अपेक्षा से कहा है अतः असं. वृत अनगार सिद्ध नहीं होना, बुद्ध नहीं होता तब संवृत अनगार ऐसा होता है यह सब कथन ठीक है । तथा असंवृत अनगार के प्रकृतिबंध, स्थितिबंध अनुभागबंध और प्रदेशबंध जैसे होते हैं उनसे बिलकुल विपरीत संवृत अनगार के ये होते हैं । वह आयुकर्म का भी बंध करता अणवयग्गं, दीहमद्धं, चाउरन्त संसारकंतारं" २॥ पहोनी व्याभ्या असत અણુગારનાં સૂત્રમાં જે પ્રમાણે કહી છે તે પ્રમાણે જ સમજવી. તેથી હે गौतम ! हुँ मे हु छु, सवृत अ॥२ “सिज्झइ जाव अंतं करेइ" सिद्ध भने छे. 'यावत् ' ते समस्त मानो मत ४२ छ. २मही ' यावत' પદ દ્વારા બુદ્ધ બને છે, મુકત બને છે, અને પરિનિવૃત બને છે તે સમવેશ કરે જોઈએ.
ભાવાર્થ–સંવૃત અણગાર અને અસંવૃત અણગારની પ્રવૃત્તિ જુદા જુદા પ્રકારની હોવાથી તેમના કથનમાં ભિન્નતા રહેલી છે. આ સૂત્ર ચરમશરીરી સંવૃત અણગારની અપેક્ષાએ કહેલું છે. તેથી અસંવૃત અણગાર સિદ્ધ થતું નથી, બુદ્ધ થતું નથી, પણ સંવૃત અણગાર સિદ્ધ થાય છે, બુદ્ધ થાય છે, ઈત્યાદિ કથન બરાબર છે. તથા અસંવૃત અણગારના પ્રકૃતિ બંધ, સ્થિતિ બંધ, અનુભાગ બંધ અને પ્રદેશબંધ જેવાં હોય છે તેનાથી તદ્દન વિપરીત તે બધા બંધ સંવૃત અણગારના હોય છે. અસંવૃત અણગાર આયુકર્મનો બંધ પણ કરે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #377

भगवतीसूत्रे अथासंयतजीवाधिकारः प्ररूप्यतेमूलम्-जीवे णं भंते ! असंजए अविरए अप्पडिहय पचक्खाय पावकम्मे इओचुए पेच्चा देवेसिया ? गोयमा! अत्थेगइए देवेसिया अत्थेगइए णो देवेसिया। से केणटेणं भंते एवं वुच्चइ जीवे णं जाव इओचुए पेच्चा अत्थगइए देवसिया अत्थेगइए नो देवेसिया । गोयमा ! जे इमे जीवा गामागरणगर-निगम-रायहाणि--खेड-कब्बड मडंब-दोणमुह-पट्टणा समसंवाहसण्णिवेसेसु अकामतण्हाए, अकामछहाए, अकामबंभघेर वासेणं,अकामसीयातवदंसमसग अण्हाणगसेयजल्लमलपंक परिदाहेणं अप्पतरं वा भुज्जतरं वा कालं अप्पाणं परिकिलेसंति, अप्पाणं परिकिलेसित्ता कालमासे कालंकिच्चा अण्णयरेसु वाणमंतरेसु देवलोगेसु देवत्ताए उववत्तारो भवति । से तणटेणं गोयमा! एवं वुच्चइ-जीवे णं असंजए जाव इओचुए पेच्चा अत्थेगइए देवेसिया, अत्थेगइए नो देवेसिया ॥सू०२९॥ __छाया-जीवो भदन्त ! असंयतः अविरतः अप्रतिहत प्रत्याख्यात पापकर्माइतश्च्युतः प्रेत्य देवः स्यात् ?, गौतम ! अस्ति एकको देवः स्यात् अस्ति एकको है-तब कि यह आयुकर्मका बंध नहीं करता। वह संसारकान्तार में अपार्ध पुद्गल परावर्तकाल तक भटकता रहता है और यह संसारकान्तार से तद्भव में या सात आठ भवमें पार हो जाता है । सू० २८ ॥
असंयतजीव निरूपणम्'जीवे णं भंते ! असंजए' इत्यादि । (जीवे णं भंते ! असंजए अविरए अप्पडिहय पच्चक्खाय पावकम्मे છે ત્યારે તે સંવૃત અણગાર આયુકર્મનો બંધ કરતો નથી. તે સંસાર કાંતારમાં અપાઈ પુદગલ પરાવર્તકાલ સુધી ભટકતો રહે છે. ત્યારે આ (સંવૃત અણુગાર) આ ભવમાં કે સાત આઠ ભવમાં સંસાર કાંતારને પાર જતો રહે છે. તે સૂ૦૨૮ w
असंयत जीव"जीवे गं भंते ! असंजए " इत्यादि । । ( जीवे णं भंते ! असंजए अविरए अप्पडिहय पच्चक्खाय पाव कम्मे इ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #378

प्रमेयचन्द्रिकाठीका श० १३० १ सू० २९ असंयत जीवाधिकारनिरूपणम् ३५५ नो देवः स्यात् । तत्केनार्थेन भदन्त ! एव मुच्यते जीवः खलु यावत् इतश्च्युतः प्रेत्य अस्त्येकको देवः स्यात् अस्त्येकको नो देवः स्यात्, गौतम ! ये इमे जीवाः ग्रामा - Ssकर - नगर-निगम - राजधानी - खेट - कर्बट - मडंब - द्रोणमुख- पट्टनाऽऽश्रम -संवाह - संनिवेशेषु अकामतृष्णया अकामक्षुधया अकामब्रह्मचर्यवासेन अकामशीतातपदंशमशकाऽस्नानकस्वेदजलमलपंकपरिदाहेणाल्पतरं वा भूयस्तरं वा काल
इओ चुए पेच्चा देवे सिया ? ) हे भदन्त ! असंयत, अविरत तथा जिसने पापकर्म प्रतिहत ( नाश ) नहीं किया है, ऐसा जीव यहां से - मर कर प्रेत्य - परलोक में क्या देव होता है ? ( गोयमा ) हे गौतम! ( अत्थेire देवे सिया, अत्थेगइए णो देवे सिया) कितनेक ऐसे जीव देव होते हैं और कितनेक देव नहीं होते हैं । ( से केणट्टेणं भंते ! एवं बुच्चइ - जीवे णं जाव इओ चुए पेच्चा अत्थेगइए देवे सिया अत्थेगइए नो देवे सिया ?) हे भदन्त ! आप ऐसा किस कारणसे कहते हैं कि जीव यावत् यहां से च्युत होकर मर कर कोई एक देव होता है और कोई एक देव नहीं होता है ? ( गोयमा ) हे गौतम! ( जे इमे जीवा गामागर - नगरनिगम - रायहाणि - खेड - कब्बड - मडंब - दोणमुह - पट्टणा - समसंवाहसाण्णवे से अकामतण्हाए, अकामछुहाए, अकामबंभचेरवासेणं) जो ये जीव ग्राम, आकर, नगर निगम, राजधानी, खेट, कर्बट, मडंब, द्रोणमुख, पहन, आश्रम, संवाह तथा सन्निवेश इन स्थानों में अकाम
ओचुए पेच्चा देवे सिया ? ) हे लहन्त ! असंयत, अविरत, याययुर्भ'ने ঈभो પ્રતિહત કર્યું" નથી, પ્રત્યાઘાત નથી કર્યા એવા જીવ અહીંથી મૃત્યુ પામીને પરલેાકમાં શું દેવ અને છે ?
( गोयमा ! ) हे गौतम! ( अत्थेगइए देवेसिया, अत्थेगइए णो देवेसिया) तेमांना डेटलाउ वो देव थाय छे भने डेंटला लवो देव थता नथी. ( से केण द्वेण भंते ! एवं वुच्चइ जीवे णं जाव इओ चुए पेच्चा अत्थेगइए देवे सिया अत्थेगइए नो देवेसिया ? ) हे लहन्त ! आप शा अरले मेवु डो
છે કે અહીંથી આયુષ્ય પૂરૂં થતાં મરીને કાઇ એક જીવ દેવ થાય છે અને अर्ध मे लव देव थतो नथी ? ( गोयमा ! ) डे गौतम ! ( जे इमे जीवा गामागर नगर निगम रायहाणि खेड कब्बड मडंब दोहमुहपट्टणा सम संवाह सणिवेसे अकाम तहाए, अकामछुहाए, अकाम बंभचरे वासेणं) ने भवा आभ, आ४२, नगर, निगम, राजधानी, भेट, डर्ट, भउंज, द्रोशमुख, चट्टन, આશ્રમ, સવાહ, તથા સન્નિવેશ, એ સ્થાનોમાં અકામ તુષ્ણા દ્વારા, અકામ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #379

३५६
भगवतीसूत्रे
मात्मानं परिक्लेशयन्ति, आत्मानं परिक्लेश्य कालमा सेकालं कृत्वाऽन्यतरेषु वानव्यन्तरेषु देवलोकेषु देवतयोपपत्तारो भवति । तत्तेनार्थेन गौतम । एवमुच्यते जीवः खलु असंयतः यावत् इतश्च्युतः प्रेत्य अस्त्येकको देवः स्यात् अस्त्येकको नो देवः स्यात् ।। सू० २९ ॥
तृष्णाद्वारा, अकाम क्षुधाद्वारा, अकाम ब्रह्मचर्यवासद्वारा (अकामसीतातव समसग अकाम अव्हाणग - सेयजल्लमलपक परिदाहेणं) अकामशीत, आतप, डंस मच्छर से उद्भूत हुए दुःखों को सहन करनेद्वारा, अकाम अस्नान, स्वेद, जल्ल, मैल तथा पंक से होते हुए परिदाहद्वारा ( अप्पतरो वा भुज्जतरो वा कालं अप्पाणं परिकिलेसंति ) थोडे काल तक अथवा अधिक कालतक अपने आपको क्लेशित करते हैं (परिकिलेसित्ता) और क्लेशित कर के ( कालमासे कालं किच्चा) मृत्यु के समय मरते हैं तो ऐसी स्थिति में वे ( अनयरेसु वाणमंतरेसु देवलोगेसु देवताए - उबवत्तारो भवंति ) वानव्यन्तर देवलोकोमेंसे किसी भी देवलोक में देवरूप से उत्पन्न होते हैं ) ( से तेणट्टेणं गोयमा ! एवं बुच्चइ - जीवे णं- असंजए जाव इओ चुओ पेच्चा अत्थेगइए देवेसिया अस्थेगइए नो - देवेसिया ) इस कारण से हे गौतम! मैं ऐसा कहता हूं कि असंघत जीव यावत् यहां से च्युत हो कर मर कर कोई एक देव होते हैं और कोई एक देव नहीं होते हैं ।
ક્ષુધા દ્વારા, અકામ ब्रह्मयर्यावास द्वारा ( अकामसी तातवदंसमसग अकाम अव्हाण - सेयजल मल पंक परिदाहेणं) अाभ शीत, भात, भय्छरोना उस द्वारा उलवेस हुने सहन अश्वा द्वारा, अशुभ स्नान, स्वेह, दल, भेल, तथा पहुं वडे उद्दूलवता ष्ट द्वारा, ( अप्पतरो वा भुज्जतरो वा कालं अप्पाणं परिकिलेसंति ) थोडा आज सुधी हे सांगा आज सुधी पोतानी लतने परिडिलेशित ४२ छे. (परिकिले सित्ता ) भने उबेशित उरीने ( कालमासे कालं किच्चा ) ले मृत्यु प्राप्त उरे छे तो तेवा वो भरीने ( अन्नयरेसु वाणमंतरेसु देक्लोगेसु देवन्ताए उबवत्तारो भवंति ) वानव्य तर देवलो अभांना अ पशु यसो मां देव३ये उत्पन्न थाय छे. ( से तेण द्वेणं गोयमा ! एवं वुच्चइ जीवे णं असंजए जाव इओचुओ पेच्चा अत्येगइए देव सिया अत्येगइए नो देवसिया ) ते रखे हे गौतम! हुड्डु छुडे, डेटलाई असंयत व ( यावत् ) अडींनुं आयुष्य ३ थतां ભરીને દેવ થાય છે તેા કેટલાક અસયત જીવ દેવ થતા પણ નથી.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #380

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श०१ उ०१ सू० २९ असंयतजीवाधिकारनिरूपणम्
३५७
टीका-अनगारः संहतत्वात् सिध्यतीति पूर्व कथितम् , यस्तु न संवृतो विशिष्टगुणरहितः स किं देवो भवति नवेति प्रश्नयन्नाह-'जीवे णं भंते' इत्यादि । 'जीवे णं भंते ' जीवः खलु भदन्त ! ' असंजए ' असंयतः सप्तदशविध संयमरहितः असाधुरित्यर्थः, 'अविरए अविरए ' अविरतः पाणातिपातादि विरतिविकलः, अथवा वि-विशेषेण तपश्चरणादौ रतो यो न भवति स अविरतः, 'अप्पडिहयपञ्चक खायपावकम्मे' अप्रतिहतप्रत्याख्यातपापकर्मा-प्रतिहतं निराकृतं-अतीतकालकृतं पापकर्मपश्चात्तापनिन्दादिकरणेन, तथा प्रत्याख्यातंपरित्यक्तं वर्जितं भविष्यत् कालिकं प्राणातिपातादि पापकर्म येन स प्रतिहतप्रत्याख्यातपापकर्मा, तद्भिन्नः-अप्रतिहतप्रत्याख्यातपापकर्मा, एतेनातीतानागतपाप
टीकार्य-वृत अवस्था से युक्त होने के कारण अनगार सिद्ध हो जाता है ऐसा पहले कहा जा चुका है । अब प्रश्न यहां पर यह होता है कि जो जीव संवृत नहीं है अर्थात् विशिष्ट गुण से रहित है वह मरकर परभवमें देव होता है या नहीं ? इसी प्रश्न को "जीवे णं भंते !" से ले कर "देवेसिया" तक उठाया गया है । असंयत का तात्पर्य जो १७ प्रकार के संजम से रहित है ऐसा असाधु जीव । अविरत का तात्पर्य जो प्राणातिपात आदिकी विरति से विकल है वह । अथवा जो तपश्चरण आदि में विशेषरूपसे रत नहीं होता है वह अविरत है । जिसने अतीतकालमें बने हुए पापकों को निन्दादि करने द्वारा दूर कर दिये हों, तथा आगामी कालमें होनेवाले प्राणातिपात आदि की का जिसने प्रत्याख्यान कर लिया हो, ऐसा जीव प्रतिहत प्रत्याख्यात पापकर्मा कहलाता है। ऐसा जो नहीं है वह अप्रतिहत प्रत्याख्यात पापकर्मा है।
ટીકા—સંવૃત અવસ્થાવાળા હોવાથી અણગાર સિદ્ધપદ પામે છે એવું પહેલાં કહેવામાં આવ્યું છે, હવે એ પ્રશ્ન ઉદ્દભવે છે કે જે જી સંવૃત નથી. એટલે કે વિશિષ્ટ ગુણોથી રહિત છે–તેઓ મરીને પરભવમાં દેવ થાય छ नही ? २. प्रश्न "जीवे णं भंते " थी साधने " देवेसिया" सुधीनां पह! દ્વારા પૂછવામાં આવ્યા છે. ૧૭ પ્રકારના સંયમથી રહિત અસાધુ જીવને અસંયત કહે છે. પ્રાણાતિપાત આદિ પ્રવૃત્તિથી રહિત જીવને અવિરત કહે છે. અથવા તપશ્ચરણ આદિમાં વિશેષરૂપે લીન ન રહેનાર જીવને અવિરત જીવ કહે છે. જેણે ભૂતકાળમાં કરેલાં પાપકર્મોને નિન્દાદિ દ્વારા દૂર કરી નાખ્યાં છે, અને ભવિષ્ય કાળમાં થનારાં પ્રાણાતિપાત આદિ પાપકર્મોથી વિરમવાના જેણે પ્રત્યાખ્યાન કર્યા છે, એવા જીવને “પ્રતિહત પ્રત્યાખ્યાત પાપકર્મા ” કહે છે. એ જે જીવ નથી તેને “અપ્રતિહત પ્રત્યાખ્યાત પાપકર્મો ” કહે છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #381

३५८
_ भगवतीसूत्र कर्मणोनिषेधाभावः कथितः । असंयतोऽविरतश्चेत्यनेन वर्तमानकालिकपापस्यासंवरणं प्रतिपादितम् । अथवा-अप्रतिहतप्रत्याख्यातपापकर्मत्यस्यायमर्थः-न-नैव प्रतिहतम् ततश्चरणादिभिमरणकालात् प्रागेवक्षपितम् , तथा नैव प्रत्याख्यातम्= आश्रवनिरोधेन मरणकालेऽपि पापकर्म नैव नाशितं येन स अप्रतिहतप्रत्याख्यात. पापकर्मा, अथवा-न-नैव प्रतिहतं सम्यग्दर्शन प्रतिपत्त्या पापकर्म दूरीकृतं, तथा न प्रत्याख्यातं, सर्वविरतिमंगीकृत्य ज्ञानावरणीयाद्य शुभं कर्म न परित्यक्तं येन स अप्रतिहतप्रत्याख्यातपापकर्मा । 'इओ' इत:-प्रत्यक्षमाप्तमनुष्यादिभवात् 'चुए' च्युतो मृत इत्यर्थः, 'पेच्चा' प्रेत्य अन्यजन्मनि 'देवेसिया' देवः स्यात्इस कथन से अतीतकाल और अनागत पापकर्मों का उसके अभाव प्रकट किया गया है। तथा “असंयतः अविरतः” इन पदों द्वारा उस जीव के वर्तमानकालिक पापका असंवरण कहा गया है । अथवा "अप्रतिहतप्रत्याख्यात पापकर्मा” इसका यह अर्थ है जिसने मरणकाल से पहले ही तपश्चरण आदि द्वारा पापकर्मों को क्षपित नहीं किया है, और न आस्रव के निरोध से मरणकाल में भी जिसने अपने पापकर्मों का विनाश किया गया है ऐसा वह जीव अप्रतिहतप्रत्याख्यातपापकर्मा है। अथवा जिसने सम्यक्दर्शन की प्रतिपत्तिद्वारा पापकों को दूर नहीं किया है, तथा सर्वविरति को स्वीकार कर जिसने ज्ञानावरणीय आदि अशुभ कर्म परित्यक्त नहीं किये हैं ऐसा वह जीव अप्रतिहत प्रत्याख्यात पापकारी है । "इतः" इससे प्रत्यक्ष में प्राप्त हुए मनुष्य आदि भव से । “चुओ" मर कर । “पेच्चा" परलोकमें अन्य जन्म में “ देवे सिया" देव होता है या नहीं ? ऐसा यह प्रश्न है। भगवान ने इस
આ કથન દ્વારા તેનામાં ભૂતકાળ અને ભવિષ્યકાળના પાપકર્માને मला मतावाम मा०ये। छे. तथा " असंयतः अविरतः” पह! द्वारा ते જીવના વર્તમાન કાળનાં પાપનું અસંવરણ પ્રગટ કરવામાં આવ્યું છે. मथवा " अप्रतिहत प्रत्याख्यात पापकर्मा "नो मेवो मथ थाय री મરણકાળ પહેલાં જ તપશ્ચરણ આદિ દ્વારા પાપ કર્મોનો ક્ષય કર્યો નથી અને આસ્રવનો નિરોધ કરીને મરણ કાળે પણ જેણે પિતાનાં પાપ કર્મોનો વિનાશ કર્યો નથી એવા જીવને “અપ્રતિહત પ્રત્યાખ્યાત પાપકર્મા” કહે છે. અથવા રણે સમ્યકદર્શનની પ્રાપ્તિ દ્વારા પાપકર્મોને દૂર કર્યા નથી તથા સર્વવિરતિને સ્વીકારીને જેણે જ્ઞાનાવરણીય આદિ અશુભ કર્મનો પરિત્યાગ यो नथी सेवा ने “ मप्रतिडत प्रत्याज्यात ५५ " ४ छ." इतः" तथी प्रत्यक्ष३पे पास थयेसा मनुष्य माहि थी "चु ओ" भरीने “पेच्चा" परशोभा-अन्य समभा "देवसिया" देव थाय छे नहीं ? सो गीतम
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #382

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श०१ उ० १ सू० २९ असंयतजीवाधिकारनिरूपणम् ३५९ नवेति प्रश्नः । भगवानुत्तरयति-'गोयमा' हे गौतम ! इतश्च्युतो जीवः परभधे 'अत्थेगइए ' अस्त्येककः-कश्चित् जीवः 'देवेसिया' देवः स्यात् देवो भवति, 'अत्थेगइए ' अस्त्येकका कश्चित् जीवो 'णो देवेसिया' नो देवः स्यात् देवो न भवति । पुनः पृच्छति-' से केणटेणं' इत्यादि । ' से केणतुणं भंते ' तत्के. नार्थेन-केन कारणेन हे भदन्त ! ' एवं बुच्चइ ' एवमुच्यते 'इओचुए' इतश्चुतः-अस्माद् भवात् मृतः 'पेच्चा' प्रेत्य=परभवे 'अत्थेगइए ' अस्त्येकका कश्चित् 'देवेसिया' देवः स्यात् , 'अत्थेगइए' अस्त्येककः कश्चित् 'नो देवेसिया' नो देवः स्यात् , कश्चिद्देवो भवति कश्चिन्न भवतीत्यर्थः। भगवानाह'गोयमा !' हे गौतम ! 'जे इमे जीवा' ये इमे प्रत्यक्ष दृश्यमानाः 'जीवा' जीवाः-मनुष्याः पंचेन्द्रिय तियंचो वा, 'गाम' इत्यादि-'गामागर-णगर-णिगम रायहाणि-खेड-कब्बड-मडंघ - दोणमुह-पट्टणाऽऽसम-संवाह - सण्णिवेसेसु' ग्रामाकरनगरनिगमराजधानीखेटकर्बटमडम्बद्रोणमुखपट्टनाश्रमसंवाहसंनिवेशेषु, तत्र -ग्रामो - वृतिवेष्टितः, आकरः = मुवर्णादिधातूनामुत्पत्तिस्थानम्, नगरम्अष्टादशकररहितम् , निगमः प्रभूततरवणिग्जननिवासः, यद्वा-श्रेष्टिप्रधानकं प्रश्न का ऐसा उत्तर दिया कि हे गौतम ! यहाँ से मरा हुआ कोई एक जीव परभव में देव होता है, और कोई एक जीव देव नहीं होता है। इस पर पुनः प्रश्न किया गया कि भदंत ! “केणटेणं " किस कारण से आप ऐसा कहते हो कि "इओ चुओ" इस भव से मरा हुआ कोई एक जीव परभव में देव होता है और कोई एक जीव देव नहीं होता ? तब भगवान् ने इस प्रश्न का उत्तर ऐसा दिया कि हे गौतम ! जो ये प्रत्यक्ष में मनुष्य अथवा पंचेन्द्रिय तिर्यंच जीव दिखते हैं कि जो ग्राममें कांटे आदि की वाड़ से आवेष्टित स्थानरूप गाँव में, सुवर्णादि धातुओं की उत्पत्तिवाले स्थानरूप आकर में अठारह १८ प्रकार के टेक्ष (कर से સ્વામીએ પૂછ છે. તેના જવાબમાં ભગવાને કહ્યું છે-“હે ગૌતમ અહીંથી મરીને કેઈ એક જીવ પરભવમાં દેવ બને છે અને કેઈ એક જીવ દેવ બનતો नथी." त्यारे गौतम स्वामी पूछ है महन्त ! " केणट्रेणं” ॥ २णे मा५ मे ४ा छ। इओ चुओ” मीथी भरीने से 4 પરભવમાં દેવ થાય છે અને કઈ એક જીવ પરભવમાં દેવ થતો નથી? તે પ્રશ્નને ભગવાને એ ઉત્તર આપ્યો છે કે હે ગૌતમ! પ્રત્યક્ષ દેખાતા મનુષ્ય અથવા પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ છે કે જે ગામમાં, (કાંટા આદિથી ઘેરાયેલા સ્થાનરૂપ ગામમાં) આકરમાં, ( સુવર્ણ આદિ ધાતુઓની ઉત્પત્તિવાળા સ્થાનરૂપ આકારમાં) અઢાર પ્રકારના કરથી રહિત નગરમાં, વધારે પ્રમાણે વણિકૂજનોના
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #383

३६०
भगवतीसूत्रे स्थानम् , राजधानीः राज्ञः आवासस्थानम् यत्र राजा स्वयं वसति, खेटम्-धूलिपाकारपरिक्षिप्तं स्थानम् , कर्बटम्-कुत्सितनगरम् , मडम्बम् चतुर्दिक्षु साधक्रोशद्वय वसतिरहितं स्थानम् , द्रोणमुखम् जलमार्गस्थलमार्गयुतं स्थानम् , पत्तनम्-यत्रानेक देशादागत्य विक्रेयाणि वस्तूनि विक्रीयन्ते तादृशं स्थानम् , समस्तवस्तुप्राप्तिस्थानमित्यर्थः, तद्विविधम्-जलपत्तनस्थलपत्तनभेदात् , नौभियंत्र गम्यते तज्जलपत्तनम् , यत्र च शकटादिभिर्गम्यते तत्स्थलपत्तनम् । अथवा शकटादिभिनौभिर्वा यद् गम्यं तत् पत्तनम् । यत् केवलं नौभिरेव गम्यं तत् पट्टनम् , उक्तश्च
" पत्तनं शकटैगम्यं, घोटकैनौंभिरेव च ।
नौभिरेव तु यद् गम्यं, पट्टनं तत् प्रचक्षते ॥१॥" इति। रहित नगर में, प्रभूततरवणिक्जनों के निवासभूत निगम में, अथवाश्रेष्ठि प्रधानवाले स्थानरूप निगममें, राजधानी-राजा जिसमें स्वयं रहता है ऐसे स्थान में, खेटमें-धूलिके प्राकारवाले स्थानमें, अर्थात् धूलिके कोट से चारों ओरसे घिरे हुए स्थानमें, कर्बटमें-खराब नगरमें मडंबमें-अढाई कोश तक चारों दिशाओंमें वसतिसे रहित स्थानमें द्रोणमुख-जल मार्ग एवं स्थल मार्गवाले स्थानमें, पत्तनमें-जहां पर अनेक देशोंसे आकरके विक्रेय वस्तुएं बेची जाती हैं उस स्थान में, जलपत्तन और स्थलपत्तन के भेद से पत्तन दो प्रकार का माना गया है, जहाँ पर नौकाओं द्वारा जाया जाता है वह जलपत्तन, और जहाँ गाड़ी आदिसे जाया जाता है वह स्थलपत्तन है-अथवा-कट आदि द्वारा या नौकाद्वारा जहाँ जाया जाता है वह पत्तन है-और जहाँ केवल नौकाओं से ही जाया जाता हो वह पट्टण है। कहा भी है - નિવાસવાળા નિગમમાં, અથવા-જ્યાં શેઠીયાઓની મુખ્ય વસ્તી છે એવા સ્થાન રૂપ નિગમમાં, રાજધાનીમાં, (રાજા પિતે જ્યાં રહેતું હોય તે નગરમાં) પેટમાં (માટીના કિલ્લાથી ચારે તરફ ઘેરાયેલા સ્થાનરૂપ બેટમાં) કર્બટમાં, (ખરાબ નગરમાં) મડંબમાં, (ચારે તરફ અઢી કેશના વિસ્તારમાં વસ્તી વિનાના સ્થાનમાં) દ્રોણમુખમાં (જળમાર્ગ અને સ્થળમાર્ગ વાળા સ્થાનમાં) પત્તનમાં, (જ્યાં અનેક દેશોમાંથી આવેલી વસ્તુઓ વેચાતી હોય તે સ્થાનમાં) (પત્તનના બે ભેદ છે–જળપત્તન અને સ્થળ પત્તન. જ્યાં નૌકાઓ દ્વારા જઈ શકાય છે તે જળપત્તન અને જ્યાં ગાડી આદિથી જવાય છે તેને સ્થળ પત્તન કહે છે–અથવા ગાડાં આદિ દ્વારા કે નૌકા દ્વારા જ્યાં જઈ શકાય છે તે સ્થળને પત્તન કહે છે અને જ્યાં ફક્ત નૌકાઓ દ્વારા જ જવાય છે તે સ્થળને પટ્ટણ કહે છે, કહ્યું પણ છે કે-જ્યાં ગાડી દ્વારા, ઘોડા દ્વારા અને નૌકાઓ દ્વારા
શ્રી ભગવતી સુત્ર : ૧

Page #384

-
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. १ उ. १ सू० २९ असंयतजीवाधिकारनिरूपणम् ३६ - आश्रमो=यः पूर्व तपसैरावासितः पश्चादपरोऽपि लोकस्तत्रागत्य वसति सः संवाहा कृषीवलैर्धान्यरक्षार्थ निर्मितं दुर्गभूमिस्थानम् , पर्वतशिखरस्थितज निवासः, समागतप्रभूतपथिकजननिवासो वा, सनिवेशः समागतसार्थवाहा निवासस्थानम् । एतेषु ग्रामादिषु — अकामतहाए' अकामतृपया अकामान कामः-निर्जराधभिलाषः, तद्रहितानां या तृष्णा-तृषा अकामेन-अनिच्छया : तृष्णा तृषा-पिपासेत्यर्थः, सा अकामतृषा, तया-निर्जराधभिलाषमुक्त्वा जर
जहाँ शकट--गाडीद्वारा, घोड़ोंद्वारा, और नौकाओं द्वारा आन जाना होता हो वह पत्तन, और केवल नौकाओं द्वारा ही जहाँ आन जाना होता हो वह पट्टण है, आश्रममें-जो पहले तापसजनों से बसार गये हो बाद दूसरे भी जन जहाँपर रह रहे हों ऐसे स्थानमें-संवाहमें-धान्य रक्षाके निमित्त कृषीवलों द्वारा बनाये हुए दुर्गम भूमिस्थान में (किज पर्वत के शिखर पर होता है और जिसमें मनुष्यों का निवास रहता है अथवा जहाँ पर बहुत से पथिकजन आ कर ठहरते हैं ऐसे स्थान में सनिवेशमें-जहाँ आकर सार्थवाह आदि बसे हों उस स्थानमें, अकार तृष्णा से निर्जरा करने की भावना से शुन्य जीवों की जो प्यास के सहन करनेरूप क्रिया है उससे ( यहां काम शब्द का अर्थ निर्जरा करने की अभिलाषा है, इस अभिलाषा से रहित व्यक्तियों की जो तृष्णातृषा-प्यास परीषह है वह अकामतृषा-तृष्णा है, अथवा-अनिच्छासे निर्जरा करने की भावना के बिना ही जो पिपासा (पिपासा परीषह क અવર જવર થાય છે તેને “પત્તન' કહે છે અને જ્યાં ફકત નૌકાઓ દ્વારા જ અવર જવર થાય છે તેને “પટ્ટણ” કહે છે) આશ્રમમાં (પહેલાં તાપ વડે વસાયેલું અને ત્યાર બાદ બીજા લોકો પણ ત્યાં વસ્યાં હોય એવું સ્થાન ) સંવાહમાં, (ધાન્ય રક્ષાને માટે ખેડૂતો દ્વારા બનાવાયેલું દુર્ગમ ભૂમિસ્થાન કે જે પર્વતના શિખર પર હોય છે. અને જેમાં મનુષ્યો રહેતાં હોય છે તે સ્થાનને સંવાહ કહે છે.) (અથવા-જ્યાં ઘણું પથિકે આવીને ભતા હોય તેવા સ્થાનમાં ) અને સન્નિવેશમાં (જ્યાં આવીને સાર્થવાહ આદિ વસ્યા હોય એવા સ્થાનમાં) અકામ તૃષ્ણાથી (નિર્જરા કરવાની ભાવનાથી રહિત જીની પ્યાસને સહન કરવાની જે કિયા તેને અકામતૃષ્ણ કહે છે. અહીં “કામ” શબ્દનો અર્થ નિર્જરા કરવાની અભિલાષા થાય છે. તે અભિલાષાથી રહિત વ્યકિતઓની જે તૃષ્ણાતૃષા-પ્યાસ પરીષહ હોય છે તેને અકામતૃષા–તૃષ્ણ કહે છે. અથવા નિર્જરા કરવાની ભાવના વિના જ અનિચ્છાએ જે પિપાસા-પિપાસા પરીસહુને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #385

भगवतीसूत्रे
प्रास्यभावादिकारणमाश्रित्य पिपासापरीषह सेवनेनेत्यर्थः तथा 'अकाम छुहाए ' अकामक्षुधया-अकामानां निर्जराद्यनभिलाषिणां या क्षुधा, यद्वा-अनिच्छया निर्जराद्यभिलाषेण विना अशनादिप्राप्त्यभावेन वा या क्षुधा साऽकाम क्षुधा तया, ६ अकाम बंभचेर वासेणं' अकाम ब्रह्मचर्यवासेन - अकामेन = अनिच्छया-खाद्यप्राप्त्या यद ब्रह्मचर्ये स्त्रीसंपर्कादिराहित्यं, तस्मिन वासः = वसनं तेन, 'अकामसीया तय समसग अण्हाणग सेयजलमलपंक परिदाहेणं' अकाम शीतातपदंशमशकाऽस्नामक स्वेदजलमलपङ्कपरिदाहेण, तत्र - अकामेन अनभिप्रायेण शीतं हेमन्ताद्युद्भवम्, सहना ) है वह अकामतृषा है । तात्पर्य यह है कि निर्जरा करने की अभिलाषा को छोड़कर केवल जलप्राप्ति के अभाव आदि कारणों को है उस अकामतृषा लेकर जो पिपासा परीषह को सहन किया जाता है वह अकामतृषा है, उस अकामतृषासे अकाम क्षुधासे-निर्जरा करने की इच्छासे रहित हुए व्यक्तियोंकी जो क्षुधा - क्षुधापरीषहका सहन करना है उससे अथवा निर्जरा करने की इच्छा के बिना क्षुधा परीषह सहन करनेसे अर्थात् भोजन न मिलने से क्षुधाजन्य दुःख को सहने से, अकाम ब्रह्मचर्यवाससे स्त्री आदि की प्राप्ति न हो सकने के कारण ब्रह्मचर्य में वास करने से, अर्थात् मैं ब्रह्मचर्यव्रत पालन करूँ इस से मेरे कर्मों की निर्जरा होगी - इस तरह की भावना से रहित हो कर केवल विषयसेवनके साधनभूत स्त्री आदि की प्राप्ति न हो सकने के कारण ब्रह्मचर्य से रहना - रहने की अभिलाषा तो नहीं है परन्तु साधनों के अभाव में रहना पड़ता है इसका नाम अकाम ब्रह्मचर्यवास है इसी तरह से अकामतृषा, अकामक्षुधा में और
३६२
સહન કરવા પડે છે તેને અકામતૃષા કહે છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે, નિર્જરા કરવાની અભિલાષા વિના કેવળ જળ પ્રાપ્તિના અભાવ આદિ કારણાને લીધે જે પિપાસા પરીષહને સહન કરવામાં આવે છે તેને અકામતૃષ્ણા કહે છે ) અકામ ક્ષુધાથી, ( નિર્જરા કરવાની ઈચ્છા વિના જે ક્ષુધા પરીષહુને સહન કરવામાં આવે છે એટલે કે ભાજન ન મળવાને કારણે જે ક્ષુધાજન્ય દુઃખાને સહન કરવામાં આવે છે તેનું નામ અકામક્ષુધા છે.) અકામ બ્રહ્મચર્ય વાસથી, સ્ત્રી આદિની પ્રાપ્તિ ન થવાથી બ્રહ્મચર્ય નું સેવન કરવાથી અથવા
66
હું બ્રહ્મચર્ય નું પાલન કરૂં. તેથી મારાં કર્મોની નિરા થશે. ” એ પ્રકારની ભાવના રાખ્યા વિના કેવલ વિષય સેવનના સાધનરૂપ શ્રી આદિની પ્રાપ્તિ ન થવાને કારણે બ્રહ્મચર્ય માં રહેવું–રહેવાની અભિલાષા તે નથી પણ સાધનોના અભાવે રહેવું પડે છે તેનું નામ અકામબ્રહ્મચર્યાવાસ છે, ) ( અકામતૃષા, અકામક્ષુધા અને હવે પછી આવતાં પદોમાં પણ એજ પ્રમાણે સમજવું')
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #386

प्रमेन्द्रीकरा. १ उं. १ सू० २२ अनंत जीवाधिकारनिरूत्
,
आतपः = सूर्याद्युद्भवः, दंशमशकाः प्रसिद्धाः, अस्नानकम् = अङ्गप्रत्यङ्गाद्यत्रक्षालनम्, स्वेदः=प्रस्वेदः, जलः=हजोमात्रम्, मलः = कठिनी भूतं रजएव पङ्कः = स्वेदेनाऽऽर्द्री भूतोमल एव एतेवां परिदाह: तापस्तेन अनिच्छया तज्ञ्जनित दुःख से व नेनेत्यर्थः, 'अपतरं वा भुतरं वा कार्य ' अल्पतरं वा भूयस्तरं वा काले अल्पकालं बहुकालं वा 'अप्पा' आत्मनम् 'परिकले संति' परिक्लेशयन्ति = परिपीडयन्ति । 'अप्पतरं वा भुज्जतरं वा' इत्यत्र वा शब्दौ समलाभिधायकौ, तेन सामान्यतो आगे के पदों में भी समझना चाहिये। अकामशीत से बिना इच्छाके हेमन्ताद्युद्भव शीतको सहन करने से यद्यपि शीत को सहन करने की इच्छा नहीं है, परन्तु शीतनिवारण करने के साधन के अभाव से उसे सहन करना यह अकामशोत है-इस अकामशीत से अर्थात् शीत को सहन करने की इच्छा न होने पर भी शीतजन्य परीषद को सहन करने से, अकाम आतप (गर्मी) सहनकरने से, अकामदंशमशकजन्यदुःख सहन करने से, अकाम अस्नानजन्यसंताप सहन करने से, स्वेदजन्य, जल्ल जन्य, मलजन्य और पङ्कजन्य संतापको अनिच्छापूर्वक सहन करने से जो जीव अपनी आत्मा को थोड़े समय तक अथवा बहुत समय तक पीडित करते हैं वे "कालमा से काल अवसर कालं किच्चा " मर कर " अनयरेसु " कोई एक " वाणनंतरेसु देवलोगेसु " वाणव्यन्तर सम्बन्धी देवलोक में " देवताए " देवरूप से " उववत्तारो " उत्पन्न होते हैं। यहां " अप्पतरं वा भुज्जतरं वा " में जो दो " वा शब्द અકામ શીતથી, ( નિર્જરા કરવાની ઈચ્છા વિના હેમન્ત ઋતુની 3'ડી સહુન કરવાથી—જો કે ઠંડડી સહન કરવાની ઇચ્છા નથી પણ ઠંડીનું નિવારણ કરવાના સાધનોને અભાવે 'ડીને સહન કરવી તેનું નામ અકામશીત છે, ) અકામ આતપ સહન કરવાથી, અકામ દશમશક જન્ય દુઃખ સહન કરવાથી (મચ્છર આદિ જંતુઓના દશરૂપ પરીષહુને સહન કરવાથી) અકામ અસ્તાન જન્મ સતાપ સહન કરવાથી, સ્વેદજન્ય, જન્નુજન્ય, મલજન્ય, અને પકજન્ય સંતાપાને અનિચ્છા પૂર્ણાંક સહન કરવાથી, આમ ઉપરક્ત પ્રકારે જે જીવ પોતાના આત્માને ઘેાડા સમય સુધી કે વધારે સમય સુધી પીડિત કરે છે तेथेो ( कालमासे) भृत्युना समये “ कालं किच्चा " भरीने “अन्नयरेसु" अ
"
66
"
" वाणमंतरेसु देवलोगेसु ” वानव्यन्तरोना ठेवलाउमा “ देवत्ताए " देवइये " उबवत्तारो " उत्पन्न थाय छे. अहीं " अप्पतरं वा भुज्जतरं वा " मां ने मे પદ આવ્યાં છે તે દેવત્વ સંબધી સમત્વના અભિધાયક છે. તેના દ્વારા
४८
"
वा
३६३
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #387

भगवतीसूत्रे देवत्वे समेऽपि अल्पकालिकाकामनिर्जरावतां सामान्य-देवत्वं, भूयस्तराकालिका कामनिर्जरावतां च विशिष्टं देवत्वं स्यादित्यर्थों भवतीति' 'ये इमे' इत्यत्र यच्छब्दग्रहणेन यत्तदोनित्य सम्बन्धात् ते आत्मपरिक्लेशयितारः, अकामपरीषहोपसर्गादिना 'अप्पाणंपरिकिलेसित्ता' आत्मानं परिक्लेश्य स्वात्मानं परिपीडय 'कालमासे' कालावसरे ' कालं किच्चा' कालं कृत्वान्मृत्वा 'अन्नयरेसु' अन्यतरेषु एकेषु केषुचित् 'वाणमंतरेसु' वानव्यन्तरेषु वानव्यन्तरसम्बन्धिषु 'देवलोगेसु' देवलोकेषु देवत्ताए ' देवतया ‘उववत्तारो' उपपत्तारःउत्पत्तिमन्तो भवन्ति, उत्पद्यन्ते इत्यर्थः । ' से तेणटेणं' तत्तेनार्थेनतेन कारणेन 'गोयमा ' हे गौतम ! ' एवं वुच्चइ' एवमुच्यते-एवं कथ्यते यत्-'जीवे गं असंजए' जीवः खलु असंयता असंयतो जीवः ‘इओ चुए' इतश्च्युतः= अस्माद्भवात् मृतः सन् 'पेच्चा' प्रेत्य-परभवे 'अत्थेगइए' अस्त्येककः-एका कश्चित् 'देवेसिया' देवः स्यात् 'अत्थेगइए' अस्त्येकका एकः कश्चित् 'नो देवेसिया' न देवः स्यादिति ॥ मू० २९ ॥ आये हैं वे देवत्व के प्रति समत्वके अभिधायक हैं । इस से यह जानना चाहिये कि सामान्य रूप से देवपद की प्राप्ति दोनों अवस्थाओं में जीव को होती है फिर भी जो अल्पकालिक अकामनिर्जरा करनेवाले जीव हैं उन को जो देवपद प्राप्त होता है वह सामान्यरूप से होता है अल्पकालिक होता है और वह विशेष सुखसमृद्धि से रहित होता है और जो बहुत काल तक अकामनिर्जरा करानेवाले जीव होते हैं उनको जो देवपद प्राप्त होता है वह विशिष्ट होता है । इसी कारण यहाँ पर ऐसा कहा गया है कि इन असंयत आदि विशेषणों से विशिष्ट जीवों में से कोई जीव यहाँ से च्युत हो कर देव होता है और कोई एक जीव देव नहीं होता है । सू० २९ ॥ એવું સમજવું કે સામાન્ય રીતે દેવ પદની પ્રાપ્તિ જીવને બન્ને અવસ્થામાં થાય છે, પણ જે અ૫કાલિક અકામ નિર્જરા કરનાર જ હોય છે તેમને જે દેવપદની પ્રાપ્તિ થાય છે તે સામાન્યરૂપે થાય છે, અલ્પકાલિક હોય છે અને તે વિશેષ સુખસમૃદ્ધિથી રહિત હોય છે. અને જે છે બકાલ સુધી અકામ નિર્જરા કરનારા હોય છે તેમને જે દેવપદ પ્રાપ્ત થાય છે તે વિશિષ્ટ પ્રકારનું હોય છે. એ કારણે અહીં એવું કહેવામાં આવ્યું છે કે એ અસયત આદિ વિશેષણોથી યુક્ત જીવમાંના કેટલાક છે અહીંથી મરીને દેવ થાય છે અને કેટલાક છે દેવ થતા નથી સૂટ ૨૯ છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #388

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. १ उ० १ सू० ३० वाणःयन्तरदेवस्वरूप निरूपणम् ३६५
मूलम् - केरिसाणं भंते ! तेसिं वाणमंतराणं देवाणं देवलोया पन्नत्ता, गोयमा ! से जहा णामए, इह मणुस्तलोगम्मि असोगवणे वा सत्तवन्नवणेइ वा चंपयवणेइ वा चूयवणेइ वा, तिलगवणेइ वा लाउयवणेइ वा, निग्गोहवणेइ वा, छत्तोदवणेइ वा, असणवणेइ वा, सणवणेइ वा, अयसिवणेइ वा, कुंसुंभवइ वा, सिद्धत्थवणेइ वा, बंधुजीवगवणेइ वा, णिच्चं कुसुमिय -माइय-लवइय-थवइय-गुलुइय-गोच्छिय- जमलिय- जुयलिय-विणमिय. पणमिय- सुविभत्तपिंडीमंजरी - वडिंसगधरे सिरीए अईव उवसोभेमाणे उवसोभेमाणे चिट्ठेइ, एवामेव तेसिं वाणमंतराणं देवाणं देवलोगा जहण्णेणं दसवाससहस्सठिइएहि उक्कोसेणं पलिओम हिइएहिं बहुहिं वाणमंतरेहिं देवेहिं देवीहिय आइण्णा विइण्णा उवत्थड थडा फुडा ओगाढगाढा सिरीए अईव अईव उवसोभमाणा उवसोभेमाणा चिट्ठंति, एरिसगाणं गोयमा ! तेसि णं वाणमंतराणं देवाणं देवलोगा पण्णत्ता, सेवं भंते सेवं भंते त्ति भगवं गोयमे समणं भगवं महावीरं वंदइ नमसइ वंदित्ता नमंसित्तासंजमेणं तवसा अप्पाणं भावेमाणे विहरइ ॥ सू० ३० ॥
पढमसमये पढमो उद्देसो समत्तो ॥ १ ॥
छाया - कीदृशाः खलु भदन्त ! तेषां वानव्यन्तराणां देवानां देवलोकाः प्रज्ञप्ताः, गौतम ! तद् यथा-नाम इह मनुष्यलोकेऽशोकवनमिति वा, सप्तपर्णवनमिति वा, चंपकवनमिति वा आम्रवनमिति वा, तिलकवनमिति वा, अलाबुकवनमिति वा न्यग्रोधवनमिति वा, छत्रौघवनमिति वा, असनवनमिति वा, शणवनमिति वा अतसीवनमिति वा, कुसुमवनमिति वा, सिद्धार्थवनमिति वा, बन्धुजीवकवनमिति वा नित्यंकुसुमित- मयूरित - लवकित - स्तयकित - गुल्मिकित - गुच्छित - यमलितयुगलित – विनमित-प्रणमित - सुविभक्तपिंडी मञ्जर्यवतंसकघरं श्रियाऽतीवातीवोप शोभमानम् उपशोभमानं तिष्ठति, एवमेव च तेषां वानव्यंतराणां देवानां देवलोकाः
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #389

भगवतीस्त्रे जवन्येन दशवर्षसहस्रस्थितिकैरुत्कृष्टेन पल्योपमस्थितिकैबहुभिर्वानव्यंतरैर्देवैः देवीभिश्व आकोः विकीः उपस्तोर्णाः संस्तीर्णाः स्फुटाः अवगाढगाढा श्रिया अतावातावोपशोभमाना उपशोभमानास्तिष्ठन्ति ईदृशाः खलु गौतम तेषां च वानव्यतरागां देवानां देवलोकाः प्रज्ञप्ताः । तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति भगवान् गौतमः श्रमणं भगवन्तं महावीरं वन्दते नमस्यति वन्दित्वा नमस्यित्वा संयमेन तपसा आत्मानं भावयन् विहरति ॥ सू० ३०॥
प्रथमशतके प्रथमोद्देशकः समाप्तः ॥१॥ टीका-अथ वानव्यन्तरदेवानां देवलोकविषये पृच्छति-'केरिसाणं' इत्यादि । केरिसा गं' कीदृशाः खलु 'भंते' हे भदन्त ! 'तेसिं' ति ये अकामनिजेरावन्तो देवलोकेषु देवतयोत्पद्यते तेषां 'वाणमंतराणं देवागं' वानव्यन्तराणां देवानां 'देवलोया' देवलोकाः 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्ताः। अकामनिर्जरयामाप्तदेवत्वनां वानव्यन्तराणां देवलोकाः किं स्वरूपाः सन्ताति प्रश्नः । अथ भगवान् तत्स्वरूपं दृष्टान्तेन प्रदर्शयति- गोयमा ! से जहानामर' इत्यादि, ‘गोयमा' हे गौतम ! ' से जहानामर' तद् यथा नामकम्-तद्यथेत्यर्थः ‘इह मणुस्सलोगम्मि' इह मनुष्यलोके 'अलोगवणेई वा' अशोकवनमिति वा 'सत्तवण्णवणेइ वा' सप्तपर्णवनामेति वा सप्तच्छदवनामत्या चंपगवणेइ वा चम्पकवनाभात वा, 'चूयवणेइ वा' चूतानामति वा आम्रवनमित्यर्थः, तिलगवणइ वा तिलकवनमिति वा-तिलकवृक्षवनमित्ययः, लाउयवणेइ वा ' अलाबुकवनमिति वा-अलाबुः तुम्बा तल्लताऽपि
'केरिसा णं भंते ! तेसिं वाणमंतराणं' इत्यादि।
(भंते ) हे भदन्त ! ( तेसिं ) उन (वाणमंतराणं देवाणं) वानव्यन्तर देवों के ( देवलोया ) देवलोक ( केरिसा णं पण्णत्ता) किस प्रकार के कहे गये हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! ( से जहा नामए ) वे इस प्रकार हैं-(इह मगुस्सलोगम्मि) इस मनुष्य लोकमें जैसे (असोगवणेइ वा) सप्तपर्णवन-सप्तच्छद्वन अथवा (चंपकवणेइ वा ) चंपकवन, अथवा (चूयवणेइ वा ) आम्रवन, अथवा (तिलगवणेइ वा ) तिलक
“केरिसाणं भंते ! तेसिं वाणमंतराणं " इत्यादि ।
( भंते !) महन्त! (तेसिं वाणमंतराणं देवाणं देवलोया करिसाणं पण्णत्ता?) ते वानव्यन्त२ हेवोना हेवा वा प्रा२ना हा छ ? (गोयमा!) है गौतम ! (से जहा नामए) तेस. २मा प्रा२ना छे-( इह मणुस्स लोगम्मि) मा मनुष्य सभा २i (असोग वणेइ वा ) म न मया (चंपक वणेइ वा) २५४वन, मथवा (चूयवणेइ वा) मावन, मथवा (तिलग वणेइ वा) तिन वृक्षवन, मथवा (लाउय वणेइ वा) मासाशु-तुम्न , (तुभ्भीनी
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #390

प्रमेय चन्द्रिकाटीका श०१७० १ सू० ३० वाणव्यन्तर देवस्वरूपनिरूपणम् ३६७ अलाबुशब्देन कथ्यते । ' निग्गोहवणेइ वा' न्यग्रोधरनमिति वा, न्यग्रोधो वटवृक्षः, तेषां वनमिति । 'छत्तोहवणेइ वा' छत्रौघवनमिति वा-छत्रौघः वृक्षविशेषः, तद्वनम् । ' असणवणेइ वा ' असनवनमिति वा असनः बीजकनामावृक्षः, तद्वनम् । ' सणवणेइ वा ' सणवन मिति वा, सणः-तृणविशेषः ‘पाट-जूट' इति भाषाप्रसिद्धः, तद्वनम् , ' अयसीवणेइ वा ' अतसीवनमिति वा, अतसी-'अलसी' इति भाषाप्रसिद्धा तद्वनम् । 'कुसुंभवणेइ वा ' कुसुम्भवनमिति वा, कुसुम्भः 'कसंवा' इति भाषापसिद्धः, तद्वनम् । ' सिद्धत्थवणेइ ' सिद्धार्थवनमिति वा, सिद्धार्थसर्षपः 'सरसव ' इति भाषाप्रसिद्धः ' तद्वनम् । 'बंघुजीवगवणेइ वा ' बन्धुजीवकवनमिति वा, बन्धुजीवा=पुष्पवृक्षविशेषः 'दुपहरियारक्ष' इति भाषापसिद्धः, तद्वनम् । 'असोगवणमिति वा ' अशोकवनमिति वा इत्यादिषु इति शब्दः उपप्रदर्शने । वा शब्दो विकल्पार्थे । पूर्वोक्तमशोकादिवनं कीदृशमित्याह-' णिच्चं' इत्यादि । णिच्चं नित्यं 'कुसुमिय-माइय-लवइय-थवइय-गुलुइय-गोच्छियजमलिय-जुवलिय--विणमिय-पणमिय-सुविभत्तपिडिमंजरिवडेंसगधरे ' कुसु. वृक्षवन, अथवा (लाउयवणेइ वा) अलावु-तुम्बी (तुम्बी की लता भी
अलावु कही जाती है ) वन अथवा (निग्गोहवणेइ वा) न्यग्रोध-बटवृक्षों का वन अथवा ( छत्तोहवणेइ वा ) छत्रोंघ-वृक्षविशेषों का वन, अथवा (असणवणेइ वा ) असन - बीजक नामके वृक्षों का बम, अथवा ( सणवणेइ वा) सण-पाट-जूट का चन ( अयसिवणेइ वा ) अलसी का वन, अथवा (कुसुंभवणेइ वा) कसूबाका वन, अथवा (सिद्धस्थवणेइ वा ) सरसों का वन अथवा-(बंधुजीवगवणेइ वा) बंधु जीवक का वन, (बंधुजीवक एक प्रकार के पुष्प का वृक्ष होता है जो दुपहरिया वृक्ष कहा जाता है) (णिच्च) सदा (कुसुमिय-माझ्य-लवइयथवइय-गुलुइय-गोच्छिय-जमलिय-जुलिय-विणमिय-पणमिय-सुविसताने पर असामु ४3 छे.) अथवा (निग्गेह वणेइ वा ) न्यग्रोधवन-१८वृक्षान पन, अथवा (छत्तोइ वणेइ व।) छत्रोधवन, (मे २॥ वृक्षने छत्राध ४ छ.) २Rथा ( सण वणेइ वा ) शनुं वन, मथवा ( अयसि वणेइ वा) मसीन पन, अथवा (कुसुंभ वणेइ वा ) असूमानुं वन, अथवा (सिद्धत्थ वणेइ वा) स२सपर्नु वन, अथवा (बंधुजीवग वणेइ वा) धु०१४नुं वन, (५०१४ એક પ્રકારના ફૂલનું વૃક્ષ હોય છે જેને દુહરિયા વૃક્ષ કહેવામાં આવે છે.) ( णिच्चं) सह (कुसमिय-माइय-लवइय- थवइय-गुलुइय-गोच्छिय-जमलियजुयलिय विणमिय-पणमिय सुविभत्तापिंडी मंजरी वडिंसगधरे) साथी यु-त, भारपिछ
શ્રી ભગવતી સૂત્રઃ ૧

Page #391

३६८
भगवती सूत्रे
"
"
मित-मयूरित - लवकित - गुल्मित-गुच्छित - यमलित- युगलित- विनमित- प्रणमितसुविभक्त पिण्डीमञ्जर्यवतंसकधरम् । तत्र - ' कुसुमिय' कुसुमितं संजातकुसुमम्, 'माइय' मयूरितं = मयूरपक्षवत्संजातविचित्रपुष्पम्, 'लवइय' लवकितं = संजातपल्लवम्, 'थवइय' स्तबकितं = संजातपुष्पस्तवकम्, 'गुलइय' गुल्मितं = संजातगुल्मकं, गुल्मं च लतासमूहः 'गुच्छिय' गुच्छितं = संजातगुच्छम् गुच्छश्व पत्रसमूहः ननु - स्तबकगुच्छौ समानार्थको कोशादौ तथाऽभिधानात् ततः कथं स्तबकगुच्छयोः पृथक्कथनम् ? इत्यत्राह - स्तवकितं पुष्पकृतं, गुच्छितं तु पत्रकृतमिति न दोषः । ' जमलिय ' यमलितं तत्तत्तरूणां समश्रेणितया व्यवस्थितत्वाद् यमलवृद्धासमानत्वेन यमलितम् 'जुबलिये' युगलितं तत्तत्तणां युगलत्वेन संजाततया युगलितम्, 'त्रिणमिय' विनमितं - वि= विशेषेण पुष्पफलसंभारेण नमित=नम्रितम्, ' पण मिय' प्रणमितं- ते नैव पुष्पपत्रफलादिभारेण प्र=प्रकर्षेण नमितं प्रणमितम् ।
"
पिंडी मंजरी वर्डिसगधरे) कुसुमयुक्त हुआ, मयूरपक्षके जैसे उद्भूत हुए पुष्पों से युक्त हुआ, लवकित उत्पन्न हुए पल्लवों से युक्त हुआ, स्तबकित - उद्धृत पुष्पों के गुच्छों से युक्त हुआ, गुल्मित - लतासमूहसे वेष्टित हुआ, गुच्छित - पत्तों के समूहरूप गुच्छों से युक्त हुआ, (यद्यपि कोश आदिमें स्तबक और गुच्छ ये दोनों शब्द समानार्थक कहे गये हैं फिर भी यहाँ पर जो इन दोनों का ग्रहण किया गया है उससे यही जानना चाहिये कि पुष्पों के समूह का नाम स्तबक है और पत्तों के समूह का नाम गुच्छ है ) यमलित-उन वक्षों को समश्रेणीमें व्यवस्थित होनेके कारण यमल के जैसा प्रतीत होनेसे यमलयुक्त हुआ, युगलित उन २ वृक्षों को जड़े हुए रूप से उत्पन्न होनेके कारण युगल से युक्त हुआ, विनिमित- पुष्पों और फलों के भारसे झुका हुआ, प्रणमितपुष्पों और फलों के भार से विशेष रूप से झुका हुआ तथा सुविभक्त સમાન ઉગી નીકળેલાં પુષ્પોથી યુક્ત, લકિત–પદ્મવેશથી युक्त, स्वमतिઉદ્ભૂત પુષ્પાના ગુચ્છાથી યુક્ત, ગુસ્મિત-લતા સમૂહથી વીંટળાયેલાં. ગુચ્છિત પાંદડાંના સમૃહરૂપ ગુચ્છાથી યુક્ત, ( જો કે શબ્દકોશ આદિમાં ૮ તુમક અને ‘ગુચ્છ ’ને સમાનાર્થી કહ્યા છે પણ અહીં પુષ્પોના સમૂહને માટે ‘સ્તખક’ અને પર્ણોના સમૂહને માટે ‘ગુચ્છ ’ શબ્દ વપરાય છે. ) યમલયુક્ત, ( તે વૃક્ષા સમશ્રેણીમાં ઉગેલાં હાવાથી યમલના જેવાં લાગતાં હતાં તેથી યમલિત વિશેષણને પ્રયાગ થયા છે. ) યુગલિત, ( તે વૃક્ષેા એકત્ર ઉત્પન્ન થયેલાં હોવાથી યુગલયુક્ત કહ્યાં છે. ) વિનમિત, ( પુષ્પો અને કળાના ભારથી લચી પડેલાં ) प्रशुभित (पुण्यो भने इमोना लारथी वधारे प्रभाशुभां जूसां) तथा (सुविभक्त
"
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #392

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. १ उ. १ सू० ३० व्यन्तरस्वरूपनिरूपणम् ३६९ तथा 'सुविभत्तपिंडमंजरिवळिसगधरे' सुविभक्तपिण्डीमञ्जर्यवतंसकधरम् , तत्र मुविभक्ता अतिशयेन विभागमापन्नाः, पिण्डया-मञ्जरी लुम्ब्यः, मञ्जयश्व प्रसिद्धाः, एता एव अवतंसका-इव अवतंसकाः कर्णभूषणतुल्या वृक्षास्तान् धरतीति तत्तथा, ततः कुसुमितादि शब्दानां कर्मधारय इति । एतादृशं वननिकुरम्बं पुनः कीदृशमित्याह-'सिरीए' श्रिया-वनलक्ष्म्या 'अईच अईव' अतीवातीव-सातिशयं 'उवसोभेमाणे उवसोभेमाणे' उपशोभमानम् उपशोभमानम् अत्यन्तं शोभमानम् 'चिट्ठइ ' तिष्ठति-वर्तत इत्यर्थः, ‘एवामेव' एवमेव-अत्यन्तशोभमानानि वनानीव 'तेर्सि' तेषाम् अकामनिर्जरया-प्राप्तदेवत्वानां 'वाणमंतराणं देवाणं देवलोगा' वानव्यन्तराणां देवानां देवलोकाः, 'जहन्नेणं ' जघन्येन 'दसवाससहस्सठिइएहि' दशवर्षसहस्रस्थितिकैः दशसहस्र वर्षपरिमितस्थितिमद्भिः , 'उकोसेणं' उत्कर्षण 'पलिओवमठिइएहिं । पल्योपमस्थितिकैः-एकपल्योपमपरिमितस्थितिमद्भिः 'देवेहिं देवैः' 'देवीहि य' देवीभिश्च 'आइण्णा' आकीर्णाः-आ-आवासमर्यादया पिण्डीमञ्जर्यवतंसकधर - अत्यन्त विभागवाली आपस में छूटी २ पिण्डी, लुंबी और मंजरीरूप जिनके कर्णभूषण हैं, ऐसे वृक्षोंको धारण करनेवाली (यहाँ कुसुमित आदि शब्दों का कर्मधारय समास करना चाहिये ) (सिंरीए) वनश्री से ( अईव अईव उवसोभेमाणे-उवसोभेमाणे चिट्टइ ) अत्यंत उपशोभित होता है ( एवामेव ) इसी तरह (तेसिं वाणमंतराणं देवाणं) उन वानव्यन्तर देवों के (देवलोगा) देवलोक (जहण्णेणं ) जघन्य से (दसवाससहस्सठिइएहिं ) दश हजार वर्ष की स्थितिवाले और ( उक्कोसेणं ) उत्कृष्ट से (पलिओवमठिइएहिं ) १ पल्योपमकी स्थितिवाले (बहुहिं ) अनेक (बाणमंतरेहिं देवेहिं ) वानव्यन्तर देवों से ( देवीहिं ) देवियों से (आइण्णा ) व्याप्त हुए अर्थात् पिण्डीमञ्जर्यवतंसकधर) सत्यत विभाजी-५२२५२ छूटी टी पिंडी, दुधी भने મંજરીરૂપ જેના કર્ણભૂષણે છે એવા વૃક્ષને ધારણ કરનારી (અહીં કુસમિત આદિ शहोनी धारय समास ४२ मे .) ( सिरीए) वनश्रीथी (अईव अईव उवसोभेमाणे-उवसोभेमाणे चिट्ठइ ) सत्यत लायमान खाय छे. ( एवमेव ) से प्रमाणे (तेसिं वाणमंतराणं देवाणं) मे. पाणुव्यात२ वान। (देवलोगा) वसा ( जहण्णेणं ) धन्यनी अपेक्षा (दसवाससहस्सठिइएहिं) इस डन्तर वर्षनी अवस्थितिवा॥ मने ( उक्कोसेणं पलिओवमद्विइएहिं ) धारेभां पधारे मे पक्ष्या५मनी स्थिति (बहुहि ) मने ( वाणमंतरेहिं देवेहिं) qugव्य'तर हेवोथी मने ( देवीहिं) हेवीमाथी ( आइण्णा ) व्यास मेट
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #393

भगवतीसूत्रे स्वकीय-स्वकीय सीमाऽनुल्लङ्घनेन व्याप्ताः ! 'विइण्णा' विकीर्णाः=तैरेव देवैः स्वावाससीमोल्लङ्घनेन व्याप्ताः । 'उवत्थडा' उपस्तृताः अनवरतक्रीडासक्तैरुपर्युपरि छादिताः। 'संथडा' संस्तृताः = अनवरतक्रीडासक्तैरन्योन्यस्पर्धया समन्ततः चलद्भिः आच्छादिताः 'फुडा' स्पृष्टाः-शयनासनपरिभोगादिभिः परिभुक्ताः, देवदेवीबाहुल्येन परस्परं संघट्टिता वा, यद्वा-स्फुटाः = सप्रकाशा व्यन्तरदेवदेवीसमूहकिरणैर्विनष्टान्धकाराः । ' अवगाढगाढा ' प्राकृतत्वात्पूर्वापरशब्द व्यत्ययस्तेन 'गाढाऽवगाढाः' इतिच्छाया, तत्र-गाढम् अतिशयेन अवगाढा सर्वक्रीडास्थानपरिभोग प्रणिहितमानसैरधोऽपि व्याप्ताः । 'सिरीए' श्रिया= अपने २ आवासस्थान की मर्यादाको उल्लंघन नहीं करके देवों और देवियों के समूह से (विइण्णा) विकीर्ण हुए अर्थात् अपने २ आवासस्थान की सीमा को उल्लंघन करके देवों और देवियों के समूह से अधिष्ठित हुए (उवत्थडा) उपस्तीर्ण हुए-निरन्तर क्रीडा करने में निरत बने हुए देवों और देवियों के समूह से नीचे ऊंचे-ऊपरा ऊपर-आच्छादित हुए (संथडा ) संस्तृत हुए-एक दूसरे की स्पर्धा से क्रीडा करने में आसक्त बने हुए तथा चारों तरफ से चलते हुए देवों और देवियों के समूहसे आच्छादित हुए, (फुडा) शयन, आसन आदिरूप परिभोगोंसे भोगे गये, अथवा देवों और देवियों की बहुलता से युक्त हुए, अथवा व्यन्तर देव और देवियों के समुदाय की कान्तिरूप किरणों से जहाँ का अन्धकार नष्ट हो गया है इस कारण प्रकाश से युक्त हुए (ओगाढगाढा) अतिशय समस्तक्रीडास्थानों में परिभोग करने के निमित्त मनતિપિતાનાં આવાસ સ્થાનની મર્યાદાનું ઉલ્લંઘન કર્યા વિના દેવ દેવીઓના सभडथी व्यास थयेस, (विइण्णा) विहीण थये। मेटले पात पोताना આવાસ સ્થાનની સીમાનું ઉલ્લંઘન કરીને દેવ અને દેવીઓના સમૂહથી मधिष्ठित येत, ( उवत्थडा) S५स्ता थयेस-निरत२ जी. ४२वाम दीन थये। हे भने वामान समूडथी ५२॥ ७५२ सा२हित येai, (संथडा) સંસ્કૃત-એક બીજાની સ્પર્ધાથી કીડા કરવામાં આસક્ત બનેલા તથા ચારે त२५थी अ१२ १४१२ ४२di व वीमाना समूडथी छाहित थयेसi (फुडा) શયન. આસન આદિ પરિભેગે વડે ભેગવાતાં, અથવા દેવ અને દેવીઓની બહુલતાથી યુક્ત, અથવા વ્યન્તર દેવ અને દેવીઓના સમુદાયની કાન્તિરૂપ કિરણે વડે જ્યાંને અંધકાર નષ્ટ થઈ જવાને કારણે પ્રકાશથી યુક્ત બનેલાં, (ओगाढगाढा) समस्त जी. स्थानोमा परिसा ४२वानी छावा वहवामाथी
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #394

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श०१ ४०१ सू० ३० व्यन्तरस्वरूपनिरूपणम्
३७१
देवलोक लक्ष्म्या ' अई अईव ' सातिशयम् ' उवसोभेमाणा उवसोभेमाणा' उपशोभमाना उपशोभमानाः = गाढतरशोभा सम्पन्नाः ' चिट्ठेति ' विष्ठन्ति वर्तन्ते इति भावः । 'गोयमा' हे गौतम । 'एरिसगाणं' ईदृशा:- पूर्वोक्तस्वरूपाः खलु ' तेसिं' तेषाम् - अकामनिर्जरावतां 'वाणमंतराणं देवाणं 'वानव्यन्तराणां देवानां' देवलोगा' देवलोकाः 'पन्नत्ता' प्रज्ञप्ताः । प्रकरणार्थमुपसंहरन् गौतमः प्राह - सेवं भंते' इत्यादि । 'सेवं भंते - सेवं भंते ' तदेवं भंते ! तदेवं भंते ! यद् भवद्भिः प्रतिपादितं तद् एवम् इत्थमेव हे भदन्त ! नान्यथा = नान्यस्मकारकमिति । 'त्ति' इति एवं कथयित्वा ' भगवं गोयमे' भगवान् गौतमः ' समणं भगवं महावीरं ' श्रमणं
वाले देवों और देवियों से अधोभाग में भी व्याप्त हुए ( सिरीए) देवलोक सम्बन्धी लक्ष्मी से ( अईव २ ) सातिशय ( उवसोभेमाणा २ चिति) उपशोभित हैं-अर्थात् गाढतर शोभासे सम्पन्न हैं । (एरिसगाणं) ऐसे पूर्वोक्त स्वरूपवाले ( गोयमा ) हे गौतम ! ( तेसि णं वाणमंतराणं ) देवाणं देवलगा पण्णत्ता) उन अकामनिर्जरावाले वानव्यन्तरदेवों के देवलोक बताये गये हैं । अर्थात् अकामनिर्जराके प्रभावसे जो मनुष्य आदि जीव इस भवसे च्युत होकर परलोक में वाणव्यन्तर देवमें जन्म धारण करते हैं उनके स्थान हे गौतम । ऐसे स्वरूपवाले होते हैं यह प्रकट किया गया है । अब प्रकरणार्थ का उपसंहार करते हुए गौतमस्वामी कहते हैं कि (सेवं भंते ! सेवं भंते ! ) हे भदन्त ! हे भदन्त ! जैसा आपने कहा है वह ऐसा ही है ऐसा ही है । अन्य प्रकार से नहीं है इस प्रकार कह कर ( भगवं गोयमें ) भगवान् गौतमने ( समणं भगवं
भेभनो अधोलाग पशु व्यास थाय छे मेवां (सिरीए) हेवसेोउनी सक्ष्मीथी ( अईव ) अतिशय ( उवसोभेमाणा२ चिट्ठति ) शोलायमान छे भेटले } अत्य ंत Quequni . (gftamoi) yàisa zazyqını ( tììunt!) © îlau ! (àfer णं वाणमंतराणं देवाणं देवलोगा पण्णत्ता ) ते अक्षम निर्भशवाजी वालुव्यांतर દેવાના દેવલાક મતાન્યા છે. એટલે કે અકામ નિર્જરાને પ્રભાવે જે મનુષ્ય આદિ જીવો આ ભવમાંથી મૃત્યુ પામીને પરલેાકમાં વાવ્યતર દેવામાં જન્મ ધારણ કરે છે તેમના આવાસે કેવાં હાય છે તેનું વર્ણન ઉપર પ્રમાણે છે. हवे अरणार्थनो उपसंहार उश्तां गौतम स्वामी उडे छेडे ( सेवं भंते ! सेवं भंते !) हे लहन्त ! " हे लहन्त ! आये ने प्रमाणे उद्धुं मेवां मे छे, એવાં જ એ છે. ’’ તે કથનમાં કોઇ પણ અંતર નથી. આ પ્રમાણે કહીને ( भगवं गोयमे ) लगवान गौतभे ( समणं भगवं महावीरं बंदर नमसइ )
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #395

भगवतीसूत्रे भगवन्तं महावीरं 'वंदइ नमसइ' वन्दते नमस्यति, 'वंदित्ता नमंसित्ता' वन्दित्वा नमस्यित्वा · संजमेणं' संयमेन-सप्तदशविधेन 'तवसा' तपसा द्वादशविधेन 'अप्पाणं भावेमाणे' आत्मानं भावयन् 'विहरई' विहरति तिष्ठतीत्यर्थः॥मू० ३०॥
प्रथमशतके प्रथम उद्देशः समाप्तः ॥ १-१॥
॥ अथ प्रथमशतके द्वितीयोद्देशकः ॥ द्वितीयोद्देशके समागताः विषयाः पदयन्ते-एकजोवेन स्वयं कृतं दुःखं वेद्यते, नैवापि वेद्यते ? तत्र वेदनावेदनयोः कारणम् , अनेन क्रमेण चतुर्विशतिर्दण्डकाः । एकानेकजीवसम्बन्धे पूर्वोत्तरपक्षौ । स्वयंकृतमायुष्यं वेदयति महावीरं वंदइ नमसइ ) श्रमण भगवान महावीर की वंदना का, उन्हें नमस्कार किया। (वंदित्ता नमंसित्ता संजमेणं तवसा अप्पाणं भावेमाणे विहरइ) वंदना नमस्कार कर १७ प्रकार के संयम और १२ प्रकारके तपसे वे अपनी आत्मा को भावित कर विचरण करने लगे! “सेवं भंते ! सेवं भंते ! ऐसा दो बार कहा गया है उसका कारण गौतम ! के हृदय में रही हुई भक्ति की अतिशयता है। सू०३०॥
॥प्रथम शतक का प्रथम उद्देशक समाप्त ॥
शतक १ उद्देशक २ द्वितीय उद्देशकमें जो २ विषय आये हैं पहले उन्हें प्रदर्शित किया जाता है एक जीव के द्वारा स्वयंकृत दुःख भोगा जाता है या नहीं भोगा जाता है। हां भोगा जाता है, नहीं भी भोगा जाता है। इस वेदन अवेदनका कारण । इसक्रमसे चौबीस दण्डक । एक अनेक जीवके संबंध मावान महावीरने ! ४२री न्मने नम२४१२ ४ा. ( वंदित्ता नमंसित्ता संजमेणं तवसा अप्पाणं भावेमाणे विहरइ ) १४y! नम२४।२ ४ीने १७ ५४१२॥ सयम અને ૧૨ પ્રકારનાં તપથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતાં વિચારવા લાગ્યા. " सेवं भंते ! सेवं भंते !” पा२ ४डवावें ॥२९ गौतम स्वाभाना हत्यमा २९सी मतिनी अतिशयता छ, ॥ सू० ३०॥
તે પહેલા શતકને પહેલે ઉદ્દેશક સમાપ્ત છે
શતક ૧ ઉદ્દેશક ૨બીજા શતકમાં જે જે વિષયેનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે તેની આછી રૂપરેખા પહેલાં આપવામાં આવે છે. એક જીવ દ્વારા સ્વયંકૃત દુઃખ ભગવાય છે કે નહીં? હા, ભેગવાય છે પણ ખરું અને નથી પણ જોગવાતું. તે વેદન અને અવેદનનું કારણ એ ક્રમથી ૨૪ દંડક. એક અનેક જીવ સંબંધી પૂર્વપક્ષ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #396

३७३
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. १ उ. २ उद्देशकविषयनिरूपणम्। नापि वेदयति, तत्र कारणप्रदर्शनम् । पूर्वोत्तरपक्षौ । सर्वेषां नैरयिकाणां शरीर श्वासाहाराः समाना इति प्रश्नः । नेत्युत्तरम् । तत्र कारणोपदर्शनम् । नैरयिकाणां लेश्याः समानाः किमिति पूर्वपक्षः । नेत्युत्तरम् । तत्र कारणं च महाशरीरवन्तोऽल्पशरीरवन्तश्चेति । नैरयिकाः समानकर्मवन्तः किम् ? । नेत्युत्तरं, तत्र कारणं चपूर्वोपपन्नकाः पश्चादुपपन्नकाश्च । नैरयिकाः समानवर्णवन्तः किमिति प्रश्नः । नेत्यु. त्तरं, तत्र कारणप्रदर्शनं च । नैरयिकाणां सर्वेषां समानाः लेश्या भवन्ति किमिति प्रश्नः । नेत्युत्तरं, तत्र कारणोपदर्शनं च । नैरयिकाणां दुःख समान किमिति प्रश्नः, में पूर्वपक्ष और उत्तर पक्षका वर्णन । स्वयं कृत आयुका वेदन होता है, नहीं भी होता है-इस विषय में कारण का प्रदर्शन किया है। पूर्व पक्ष उत्तर पक्ष। समस्त नारक जीवोंके शरीर, श्वासोच्छ्वास, आहार समान होते हैं क्या? ऐसा प्रश्न-नहीं होते ऐसा उत्तर । इस विषय में कारण का कहना। नारकजीवों की लेश्याएँ सामान हैं क्या ऐसा पूर्वपक्ष, नहीं हैं ऐसा उत्तर पक्ष, इसमें कारण प्रदर्शन ऐसा कि कोई नारक जीव महाशरीर वाले हैं कोई नारक जीव छोटे शरीर वाले हैं । नैरयिक जीव क्या समान कर्मवाले हैं, नहीं हैं क्यों नहीं है ? इस में कारण प्रदर्शन-वह कारण है पूर्वोपपन्नक और पश्चादुपपन्नक । नैरयिक जीव क्या समानवर्णवाले हैं ? नहीं है। इसमें कारण प्रदर्शन । समस्त नारक जीवों की लेश्या समान होती है क्या? नहीं होती है। इसमें कारण प्रदर्शन । नारक जीवों का दुःख समान होता है क्या ? नहीं होता है । અને ઉત્તરપક્ષનું વર્ણન. સ્વયંકૃત આયુનું વેદના થાય છે અને નથી પણ થતું, તેના કારણનું પ્રદર્શન આ ઉદ્દેશકમાં થયું છે. પૂર્વપક્ષ ઉત્તરપક્ષ શું સમસ્ત નારક જીના શરીર, શ્વાસોચ્છવાસ અને આહાર સમાન હોય છે? એવો પ્રશ્ન અને નથી હોતાં એ ઉત્તર, અને તેના કારણનું કથન. નારક જીવોની લેસ્યાઓ સરખી હોય છે કે નહીં એ પ્રશ્ન અને નથી હોતી એ ઉત્તર, અને તેના કારણનું એ પ્રમાણે પ્રદર્શન કે કઈ નારક જીવ મહાશરીરવાળાં હોય છે તો કેઈ નાનાંશરીરવાળાં હોય છે. નારક શું સમાન કર્મવાળાં હોય છે એ પ્રશ્ન અને નથી હોતાં એ ઉત્તર તથા તેનું એવું કારણ બતાવ્યું છે કે તેમાં કેટલાંક પૂર્વોપપત્રક ( પૂર્વોત્પન્ન) હોય છે અને કેટલાક પશ્ચાદુપપન્નક હોય છે. નારકજી શું સમાન વર્ણવાળાં હોય છે? નથી હોતાં. એ પ્રમાણે પ્રશ્નોત્તર અને તેના કારણનું પ્રદર્શન. સમસ્ત નારક જીવોની લેશ્યા સમાન હોય છે શું ? એવો પ્રશ્ન અને નથી હોતી એ ઉત્તર અને તેના કારણનું પ્રદર્શન. નારક જીનું દુઃખ સમાન હોય છે શું? એ પ્રશ્ન અને નથી હતું તેવો ઉત્તર,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #397

३७४
भगवतीसूत्रे नेत्युत्तरं, कारणं संज्ञिभूतत्वमसंज्ञिभूतत्वं च । नैरयिकाणां समानाः क्रियाः भवन्ति किमिति प्रश्नः, नेत्युत्तरम् , तत्र कारणं सम्यग्दृष्टि मिथ्यादृष्टि मिश्रदृष्टीति क्रिया विभागः । नारकाणामायुष्यं समम् , तथा सहैव सर्वे समुत्पद्यन्ते किमिति पूर्वपक्षः, नेत्युत्तरं, तत्र कारणं-समायुष्कसमोपपन्नक १ समायुष्कविषमोपपन्नक २ विषमायुष्कसमोपपन्नक ३ विषमायुष्कविषमोपपन्नक ४, भेदभिन्ना नैरयिकाश्चत्वारः। असुरकुमारसम्बन्धे सर्वोपि पूर्ववद् विचारः। कर्मवर्णलेश्यासुभेदः। स्तनितकुमारपृथिवीकाययोः पूर्ववदेवविचारः। आहारवर्णकर्मलेश्यासु-नैरयिकैः सह तयोः सादृश्यप्रदर्शनम् । पृथिवीकायिकानां सर्वेषां समैव पीड़ा शेषं नैरयिकवत् । तथा द्वीन्द्रियत्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियपञ्चेन्द्रियतिरश्चां नैरयिकसादृश्यम् , इसमें कारण संज्ञिभूतत्व और असंज्ञिभूतत्व है। नारक जीवों की क्रियाएँ क्या समान होती है ? नहीं होती हैं। इसमें कारण सम्यग्दृष्टि, मिथ्यादृष्टि और मिश्रदृष्टिरूप क्रिया विभाग है। नारकजीवों की आयु समान है क्या, तथा साथही सब उत्पन्न होते हैं क्या-ऐसा प्रश्न और इसका उत्तर नहीं है, इसका कारण १ समायुष्क समोपपन्नक, २ समायुष्क विषमोपपन्नक, ३ विषमायुष्कसमोपपन्नकऔर ४ विषमायुष्क विषमोपपन्नक है। ऐसे चार प्रकार के नारक हैं ।असुरकुमारों के सम्बन्ध में सभीविचार पहलेकी तरह से है। आहार, कर्म, वर्ण और लेश्याओं में भेद है। स्तनितकुमार और पृथिवीकायमें पहले ही जैसा विचार है । आहार,कर्म, वर्ण, और लेश्याओं में नैरयिकों के साथ उन दोनों का सादृश्य प्रदर्शन । समस्त पृथिवीकायिक जीवों को एकसी पीडा होती है, बाकी તથા તેમાં સંણિભૂતત્વ અને અસંગ્નિભૂતત્વ કારણ. નારક જીવની ક્રિયાઓ શું સમાન હોય છે? એવો પ્રશ્ન, નથી હોતી એવો ઉત્તર, અને તેમાં કારણ સમ્યગ્દષ્ટિ, મિથ્યાદષ્ટિ, અને મિશ્રદષ્ટિરૂપ કિયાવિભાગ છે. નારક જીવોનું આયુષ્ય શું સમાન હોય છે, અને તેઓ બધાં શું સાથે જ ઉત્પન્ન થાય છે? એવો પ્રશ્ન, તેને નકારમાં ઉત્તર અને તેનું કારણ (૧) સમાયુષ્ક સમાપપન્નક. (२) सभायु विभा५पन्न, (3) विषभायुष्ठ सभा५पन्न, अने (४) विषमाશુષ્ક વિષમેપ પન્નક છે. એ પ્રકારે નારક ચાર પ્રકારના છે. અસુરકુમારોના સંબંધમાં બધે વિચાર પહેલાની જેવો જ છે, આહાર, કર્મ, વર્ણ અને લેસ્થાઓમાં ભેદ છે. સ્વનિતકુમાર અને પૃથિવીકાયમાં પહેલાં જેવો જ વિચાર છે. આહાર, કર્મ, વર્ણ અને વેશ્યાઓના વિષયમાં નૈરયિકની સાથે તે બન્નેનું સાદસ્ય પ્રદર્શન. સમસ્ત પૃથિવીકાયિક જીને એક સરખી પીડા થાય છે,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #398

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श०१ उ० २ उद्देशकविषयनिरूपणम् क्रियासु भेदः । तियश्चः संयताऽसंयताः असंयताश्च । मनुष्याणां नैरयिकसाहश्यम् , आहारभेदः क्रियाभेदश्च । वानव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिकाअसुरकुमार सदृशाः । तत्र ज्योतिष्कवैमानिकानां वेदनाभेदः। लेश्यायुक्त नैरयिकादि चतुर्विशति दण्डकेषु पूर्ववदेव विचारः । तुल्यत्वविशेषत्वयोः कथनम् । पूर्वोक्त विषयाणां संग्रहः। लेश्या कियती ? प्रज्ञापनायाः साक्ष्यम्। कतिविधाः संसारसंस्थानकालाः ? चतुर्विधाः कतिविधा-नैरयिक संसारसंस्थानकालाः इति पश्नः। शून्याशून्यमिश्रभेदेन -नैविध्यप्रदर्शनम् । कति प्रकाराः तिर्यक् संसार संस्थानकाला इति प्रश्नः। द्वि प्रकारा इत्युत्तरम् , अशून्यमिश्रभेदादिति । देवमनुष्यौ नैरयिकवदेव । नैरयिका
नैरयिक जीवों की तरह । तथा-दो इन्द्रिय, ते इन्द्रिय, चतुरिन्द्रिय, पंचेन्द्रियतिर्यश्चों में नारकों की समानता, क्रियाभेद । तिर्यश्च संयतासंयत
और असंयत हैं ऐसा कथन । मनुष्य नैरयिक जैसे हैं, आहार भेद क्रियाभेद का कथन । वानव्यंतर, ज्योतिष्क वैमानिक ये असुरकुमार जैसे हैं। ज्योतिष्क वैमानिकों में वेदनाभेद । लेश्यायुक्त नैरयिक आदि चौबीसदण्डक में पहले जैसा विचार । तुल्य विशेषता का कथन । पूर्वोक्तविषयोंका संग्रह । लेश्या कितनी ? प्रज्ञापना की साक्षी । कितने प्रकार का संसार संस्थानकाल ? चार प्रकारका नैरयिक संसारसंस्थानकाल कितने प्रकार का है ? तीन प्रकार का है-शून्य अशून्य और मिश्रकाल । तिर्यक्-संसार संस्थानकाल कितने प्रकार का है-दो प्रकार का है अशुन्य मिश्र के भेदसे । देव, मनुष्य, नैरयिक जैसे हैं। नैरयिक जीवों के कालका अल्प બાકીનું નારકો પ્રમાણે જ. તથા–ન્દ્રિય, તેઈદ્રિય, ચતુરિન્દ્રિય, અને પંચેન્દ્રિય તિયામાં નારકે સાથે સમાનતા, કિયાભેદ, તિર્યંચ, સંયતાસંયત અને અસંયત છે. એવું કથન મનુષ્ય નરયિકે જેવાં છે, આહારભેદ અને કિયા ભેદનું કથન. વનવ્યંતર, તિષ્ક અને વૈમાનિક અસુરકુમાર જેવાં છે.
તિષ્ક વિમાનિકમાં વેદના ભેદ, લેસ્યાયુક્ત નરયિક આદિ ચોવીસ દંડકમાં પ્રથમની જેમ વિચાર તુલ્યતા અને વિશેષતાનું કથન. એ પૂર્વોક્ત વિષયને આ શતકના બીજા ઉદ્દેશકમાં સંગ્રહ થયો છે.
લેશ્યા કેટલી? પ્રજ્ઞપના સૂત્રની સાક્ષી. કેટલા પ્રકારનો સંસાર-સંસ્થાન કાળ? તેના ચાર ભેદ. નિરયિક સંસાર સંસ્થાન કાળ કેટલા પ્રકારનો છે? ત્રણ પ્રકારનો છે. શુન્ય, અશુન્ય અને મિશ્રકાળ. તિય સંસાર સંસ્થાન કાળ કેટલા પ્રકારનો છે? અશુન્ય અને મિશ્રના ભેદથી બે પ્રકારનો દેવ મનુષ્ય નૈરયિક જેવાં છે. નરયિક જીવોના કાળને અલ્પ બહુવની દષ્ટિએ વિચાર, સર્વ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #399

३७६
भगवतीसूत्रे
"
दीनां कालस्याल्पबहुत्वविचारः सर्वेषां कालैरल्पबहुत्ववक्तव्यता । जीवोऽन्तिमक्रियया कर्मनाशयति नवेति पूर्वपक्ष: । नाशयति नवा नाशयतीत्युत्तरम् । प्रज्ञापनायाः साक्ष्यम् । असंयतभव्यद्रव्यदेवः अखण्डितसंयमी, खण्डितसंयमी, अखण्डितसंयमासंयमी, खण्डितसंयमासंयमी, असंज्ञी, तापसः, कान्दर्पिकः, चरकपरिव्राजकः, किल्विषकः, तिर्यक्र, आजीविकः आभियोगिकः, वेषधरः सम्यक्त्वरहितः, इमे कस्मिन् देवलोके गच्छन्तीति प्रश्नः । क्रमेण एतेषामुत्तरम् । असंज्ञ्यायुषः कतिभेदाः, इति प्रश्नः । चत्वारो भेदा इत्युत्तरम् | असंज्ञो जीवः कीदृशमायुष्यं बध्नातीति प्रश्नः । चतुर्विधमपि बध्नातीत्युत्तरम् । चतुर्णामपि आयुषां जघन्योत्कृष्टता विचारः, सर्वेषां तेषामल्पबहुत्वविचारः । उद्देशकसमाप्तिर्गौतमविहारश्चेति । एते विषयाः संक्षेपतोऽस्मिन्नुद्देशके वर्णयिष्यन्ते । इति । बहुत्वविचार | सभीका काल की अपेक्षासे अल्प बहुत्वविचार । जीव अंतिम क्रिय द्वारा कर्मका नाश करता है या नहीं ? नाश करता है नहीं भी करता है। प्रज्ञापना की साक्षी । असंयतभव्यद्रव्यदेव, अखंडितसंयमी, खंडित संयमी, अखंडित संयमासंयमी, खंडितसंयमासंयमी, असंज्ञी, तापस, कान्दर्पिक, चरकपरिव्राजक, किल्बिषक, तिर्यंच, आजीविक, आभियोगिक, वेषघर, सम्यक्त्वरहित ये किस देवलोक में जाते हैं इसका क्रमशः कथन । असंज्ञी की आयु के कितने भेद हैं ? प्रश्न, उत्तर-चार भेद हैं। असंज्ञी जीव कैसी आयु को बांधता है इसका उत्तर चारों प्रकार की आयु को बांधता है । चारों प्रकार की आयु का जघन्य उत्कृष्ट विचार संबंधी अल्प बहुत्वता का विचार | उद्देशक की समाप्ति - गौतम का विहार । ये सब विषय संक्षेप से इस उद्देशक में प्रतिपादित किये जायेंगे।
જીવોના કાળનો અલ્પમહત્વની અપેક્ષાએ વિચાર. જીવ અન્તિમ ક્રિયા દ્વારા કનો નાશ કરે છે કે નહીં ? નાશ કરે છે અને નથી પણ કરતા. પ્રજ્ઞાપના સૂત્રની સાક્ષી. અસયત ભવ્ય દ્રવ્ય દેવ, અખંડિત સંયમી, ખ`તિ સયમી, मम ंडित सत्यभासयभी, मंडित संयभासंयभी, असज्ञी, तापस, अय, थ२४ परिवा४४, विष, तिर्यय, भानुविङ, मालियोगिङ, वेषधर, मने સમ્યકત્વ રહિત. એ કયા દેવલાકમાં જાય છે તેનું ક્રમશઃ કથન. અસ’નીનાં આયુષ્યના કેટલા ભેદ છે ? એવો પ્રશ્ન અને ચાર ભેદ છે એવો ઉત્તર. અસ'ની જીવ કેટલા પ્રકારનું આયુ બાંધે છે? એવો પ્રશ્ન અને ચારે પ્રકારનું આયુ ખાંધે છે એવો ઉત્તર ચારે પ્રકારના આયુનો જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ વિચાર-એટલે કે અલ્પ અહુત્વનો વિચાર. ઉદ્દેશકની સમાપ્તિ. ગૌતમનો વિહાર. આ સમસ્ત વિષયનું સંરૂપમાં આ ઉદ્દેશકમાં પ્રતિપાદન કરવામાં આવશે,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #400

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श०१उ० २ उद्देशकविषयनिरूपणम्
३७७ ___ उक्तः प्रथमोद्देशकः, सम्प्रति क्रमप्राप्तो द्वितीयोद्देशः पारभ्यते, तत्र-' ना संगतं विदध्या '-दिति नियममाश्रित्य प्रथमद्वितीययोः सम्बन्धो वक्तव्यः, स चेत्थम्-प्रथमोद्देशके चलनादिधर्मविशिष्टं कर्मकथितं, तदेव कर्मेहापि निरूप्यमाणं भवतीति उभयत्रापि कर्मण एव निरूपणाद् भवति एककार्यकारिस्वरूपः सम्बन्धः, प्रथमस्योद्देशकस्य यत् कार्य तदेव द्वितीयोद्देशकेनापि क्रियते इति एक कार्यकारित्वरूपः सम्बन्धोऽत्र विद्यत इति । तथा
"रायगिह चलण दुक्खे कखपओसेय, पगइ पुढवीओ।
जावंते नेरइए बाले, गुरुए य चलणाओ ॥" अत्र शतकस्यादौ कथितायामेतस्यामुद्देशकार्थसंग्रहगाथायां 'दुक्खे -त्ति' दुःखमिति द्वितीयं द्वारं यदुक्तं तदेव दुःखमत्र द्वितीयोद्देशके-निरूप्यते। एतस्य कथनस्य प्रक्रमार्थ पूर्वोक्तमेव मूत्रं स्मारयन्नाह-" रायगिहे नयरे " इत्यादि ।
प्रथम उद्देशक कह दिया-अब क्रमप्राप्त द्वितीय उद्देशक प्रारंभ होता है।" नासंगतं विद्ध्यात्" इसी नियमके अनुसार प्रथम और द्वितीय उदेशक का संबंध इस प्रकार से है प्रथम उद्देशक में चलनादि धर्मविशिष्ट कर्म का निरूपण किया गया है और इस द्वितीय उद्देशक में भी उसी कर्म का निरूपण किया जावेगा। इसतरह दोनों जगह एक कर्म के निरूपण होने से एककार्यकारित्वरूप संबंध है यह समझाया है। क्योंकि प्रथम उद्देशक का जो कार्य है वही कार्य द्वितीय उद्देशकमें निरूपण किया जा रहा है - इसतरह इन दोनों में एककार्यकारित्वरूप संबंध बनता है। यहाँ शतकके आदि में कही हुई 'रायगिहचलणदुक्खे' इत्यादि, इस उद्देशकार्थसंग्रह गाथा में जो द्वितीय द्वार दुःख कहा गया है वही द्वितीय द्वाररूप दुःख इस द्वितीय उदेशक में निरूपित किया जा रहा है।
પહેલા ઉદ્દેશકનું નિરૂપણ થઈ ગયું. હવે કમપાસ બીજા ઉદ્દેશકનું नि३५५ २३ थाय छे, “ ना गतं विध्यातू" मा नियमानुसार प्रथम सने દ્વિતીય ઉદ્દેશકનો સંબંધ આ પ્રમાણે છે–પહેલા ઉદ્દેશકમાં ચલનાદિ ધર્મ. વિશિષ્ટ કર્મનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે, અને આ બીજા ઉદ્દેશકમાં પણ એજ કર્મનું નિરૂપણ કરવામાં આવશે. આ રીતે બને જગ્યાએ એક કર્મનું નિરૂપણું હોવાથી એક કાર્યકારિત્વરૂપ સંબંધ છે એ સમજાવ્યું છે. કારણ કે, પ્રથમ ઉદ્દેશકનું જે કાર્ય છે એજ કાર્યનું દ્વિતીય ઉદ્દેશકમાં પણ નિરૂપણ કરાઈ રહ્યું છે-આ રીતે તે બનેમાં એક કાર્યકારિત્વરૂપ સંબંધ ઘટાવી શકાય છે.
ही शतनी शाम ४सी “ रायगिह चलणदुक्खे” इत्यादि. આ ઉદ્દેશકાર્થ સંગ્રહ ગાથામાં જે દ્વિતીય દ્વાર દુઃખરૂપ કહેવામાં આવ્યું છે, भ०-४८
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #401

३७८
भगवतीसूत्रे मूलम्-रायगिहे नयरे समोसरणं, परिसा णिगया, जाव एवं वयासी जीवे णं भंते ! सयंकडं दुक्खं वेएइ, गोयमा ! अत्थे गइयं वेएइ अत्थे गइयं नो वेएइ, से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चइ, अत्थेगइयं वेएइ, अत्थेगइयं नो वेएइ, गोयमा ! उदिण्णं वेएइ, अणुदिण्णं नो वेएइ से तेणटेणं गोयमा! एवं वुच्चइ, अत्थेगइयं वेएइ अत्थेगइयं नो वेएइ। एवं चउव्वीस दंडएणं जाव वेमाणिए । जीवा णं भंते सयंकडं दुक्खं वेदेति, गोयमा ! अत्थेगइयं वेदेति, अत्थेगइयं णो वेदेति,सेकेणटेणं गोयमा उदिण्णं वेदेति, नो अणुदिणं वेदेति, से तेणटेणं०एवं जाव वेमाणिया । जीवेणंभंते! सयंकडं आउयं वेएइ, गोयमा! अत्थेगइयं वेएइ अत्थेगइयं नो वेएइ, जहा दुक्खेणं दो दंडगा तहा आउएणं दो दंडगा एगत्तपुहत्तिया; एगत्तेणं जाव वेमाणिया, पुहत्तेण वि तहेव ॥ सू० १॥
छाया-राजगृहे नगरे समवसरणम् , पर्षद् निर्गता यावदेवमवादीत , जीवो भदन्त ! स्वयंकृतं दुःख वेदयति ! गौतम ! अस्त्येककं वेदयति अस्त्येक इस कथन के प्रक्रम के निमित्त पूर्वाक्त ही सूत्र की स्मृति कराते हुए सूत्रकार- "रायगिहे नयरे" इत्यादि सूत्र कहते हैं(रायगिहे नयरे समोसरणं ) राजगृह नगर में भगवान महावीर पधारे। (परिसा णिग्गया) परिषत् निकली (जाव एवं वयासी) यावत् इस प्रकार बोले-अर्थात् परिषद् भगवानके दर्शन और धर्म श्रवण के लिये आई। धर्म એજ દ્વિતીય દ્વારરૂપ દુઃખનું આ બીજા ઉદ્દેશકમાં નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે. આ કથનના પ્રકમને નિમિત્તે પૂર્વેત જ સૂત્રની સ્મૃતિ કરાવતાં સૂત્રકાર " रायगिहे नयरे " त्यादि सूत्र ४ छ
" रायगिहे नयरे समोसरणं " इत्यादि ।
(रायगिहे नयरे समोसरणं ) १०८ नगरम मसवान महावीर पधार्या. । परिसा णिग्गया) परिषद नीजी (जाव एवं वयासी ) त्यांथ. २३ दशने આ પ્રમાણે બોલ્યા, ત્યાં સુધીનું કથન આગળ મુજબ સમજવું. એટલે કે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #402

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. १ उ. २ सू० १ रागगृहनगरे समवसरणनिरूपणम्
३७९
नो वेदयति तत् केनार्थेन भदन्त । एवमुच्यते अस्त्येककं वेदयति अस्त्येककं नो वेदयति ? गौतम ! उदीर्णे वेदयति अनुदीर्णे नो वेदयति, तत् तेनार्थे नैव मुच्यते अस्त्येककं वेदयति अस्त्येककं नो वेदयति, एवं चतुर्विंशति दण्डके यावद्वैमानिकाः । जीवाः खलु भदन्त ! स्वयंकृतं कर्म वेदयन्ति ! गौतम सन्त्येके वेदयन्ति सन्त्येके नो वेदयन्ति, तत्केनार्थेन ? गौतम उदीर्ण वेदयन्ति अनुदीर्णे नो वेदयन्ति तत्तेनार्थेन । एवं यावद्वैमानिकाः । जीवः खलु भदन्त ! स्वयंकृत
श्रवण के बाद भगवान् का दर्शन कर परिषद् अपने २ स्थान को गई । गौतमने पूछा - ( जीवेण भंते! सयंकड़े दुक्खं वेएइ ) हे भदन्त ! जीव स्वयं कृतदुःख को वेदन करता है क्या ? ( गौयमा ) हे गौतम! (अस्थेगइयंवेएइ अत्थेगइयं नो वेएइ ) जीव किसी एक कर्मका वेदन करता है और किसी एक कर्मका वेदन नहीं करता है । ( से केणट्टेणं मंते ! एवं gar ) हे भदंत ! आप ऐसा किस कारण से कहते हैं कि ( अत्थेगइयं des, अत्थेगइयं नो वेएइ) जीवकिसी एक स्वयंकृत कर्मका वेदन करता है और किसी एक कर्मका वेदन नहीं करता है । (गौयमा ) हे गौतम! (उदिष्णं वेएइ) जीव उदीर्ण कर्म का वेदन करता है । (अणुदिष्णं नो des) अनुदीर्ण कर्म का वेदन नहीं करता है । ( से तेणट्टेणं गोयमा ! एवं इ) इस कारण हे गौतम! मैं ऐसा कहता हूँ कि ( अत्थेगइयं des अत्थेगइयं नो वेएइ) जीव किसी एक कर्म का वेदन करता है और
ભગવાનનાં દર્શન કરવાને માટે તથા ધર્માંશ્રવણ કરવાને માટે પરિષદ આવી અને ધર્માંશ્રવણ કરીને લેાકેા પાત પેાતાને સ્થાને ગયા. ત્યારે ગૌતમ સ્વામીએ भगवानने पूछयु . ( जीवेणं भंते ! सयं कडं दुक्खं वेएइ ? ) हे लहन्त! शु व स्वयंङ्कृत हुःमनुं वेहन उरे छे ? ( गोयमा ! ) हे गौतम! ( अत्थेगइयं des अत्थेगइयं नो वेएइ) व । भनुं वेहन उरे छे भने अदुर्भ झुरतो नथी. ( से केणट्टेणं भंते ! एवं बुच्चइ ) आप शा अरो भेभ उडो छो
वेएइ ) व अर्ध मेड मनुं वेहन रे उरतो नथी ? ( गोयमा ! ) हे गौतम! उर्मनु वेहन उरे छे. ( अणुदिष्णं नो वेएइ ) नथी. ( से तेणद्वेण गोयमा ! एवं वुच्चर ) डे उडु छु डे ( अत्थेगइयं वेएइ, अत्थेगइयं नो रे छे भने मनु वेहन श्तो नथी,
( अत्थेगइयं वेएइ, अत्थेगइयं नो छे भने अमेड मनुं वेहन ( उदिण्णं वेएइ ) व उही अनुद्दीर्णा अर्मनु बेहन उरतो गौतम ! ते अरणे हु म dus) व अनु वेहन
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #403

३८०
भगवतीसूत्र मायुष्कं वेदयति ! गौतम ! अस्त्येककं वेदयति अस्त्येकं नो वेदयति, यथा दुःखेन द्वौ दण्डको एकत्व पृथक्त्ववन्तौ एकत्वेन यावद्वैमानिकाः पृथक्त्वेनापि तथैव ॥ किसी एक कर्मका वेदन नहीं करता है । ( एवं चउधीस दंडएणं जाव वेमाणिए ) इसी तरह से चौबीसदण्डक में वैमानिक तक जानना चाहिये। अब बहुवचन की अपेक्षासे पूछते हैं (जीवाणं भंते ! सयंकडं दुक्खं वेदेति ? ) हे भदन्त ! समस्त जीव स्वयंकृत दुःख का वेदन करते हैं क्या ? (गोयमा) हे गौतम ! ( अत्थेगइयं वेदेति अत्थेगइयं नो वेदेति ) समस्त जीव किसी एक दुःख का वेदन करते हैं और एक दुःखका वेदन नहीं करते हैं। (सेकेणटेणं गोयमा ! ) हे भदन्त ! आप ऐसा किस कारण से कहते हैं ? हे गौतम ! (उदिण्णं वेदेति नो अनु दिण्णं वेति ) उदीर्ण दुःख को वे वेदते हैं और अनुदीर्ण दुःख को वे नहीं घेदते हैं । ( से तेणटेणं-एवं जाव वेमाणिया) इसीलिये मैं ऐसा कहता हूँ कि समस्त जीव किसी स्वयंकृतदुःखकर्म का वेदन करते हैं और किसी स्वयंकृत दुःख कर्म का वेदन नहीं करते हैं। इसी तरह से चौबीस दण्डक में वैमानिक देवोंतक जानना चाहिये। (जीवे गं भंते ! सयंकडं आउयं वेएइ ) हे भदन्त ! जीव स्वयंकृत आयु कर्म का वेदन करता है या नहीं करता है ? (गोयमा अत्थेगइए वेइए अत्थेगइए नो वेएइ) हे गौतम! एक जीवकिसी आयु कर्मका वेदन करता है और किसी ( एवं चउवीस दंडएणं जाव वेमाणिए ) यावीस ४४भा वैमानि। सुधी ॥ प्रमाणे ५ समन. वे मक्यननी अपेक्षा पूछे छ-(जीवाणं भंते ! सायंकडं दुक्खं वेदेति ?) के महन्त! समस्त । शु स्वयत हुनु वहन ४२ छ ? ( गोयमा ! ) 3 गौतम ! ( अत्थेगइयं वेदेति अत्थेगइयं नो वेदेति ) । टस हु नु वेहन ४२ छ भने सानु वेहन ४२॥ नथी. (से केण द्वेणं) 3 महन्त ! २५ मे ॥ २णे ४ छ। ? (गोयमा!) उ गौतम ! ( उणिण्णं वेदेति नो अनुदिण्णं वेदेति ) ते! ही मनु वेहन ४२ छ, अनुही मनु वेहन ४२ता नथी. ( से तेणटेणं-एवं जाव वेमाणिया) तेथी दुई छु पो 23 मनु वहन ४२ छ भने કેટલાક દુઃખકર્મનું વેદન કરતા નથી. વીસ દંડકમાં વિમાનિક દેવો સધીમાં
प्रमाणे समन्पु. (जीवे णं भंते ! सयंकडं आउयं वेएइ) 8 लहन्त ! १ स्वयत आयुश्मनु वेहन ४२ छ नथी ४२तो ? (गोयमा अत्धेगइए वेएइ अत्थेगइए नो वेएइ) गौतम ! ०१ | मायुश्मनु वेहन ४२ छ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #404

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० १ उ० २ सू०१ राजगृहनगरे समवसरणनिरूपणम् ३८१ __टीका-'रायगिहे नयरे ' राजगृहे नगरे, इति वाक्येन प्रथमोद्देशकस्य 'तेणं कालेणं ' इत्यादि चतुर्थ सूत्रं विलोकनीयम् । ' समोसरणं' समवसरणम् , अनेन पदेन प्रथमोद्देशकस्य पञ्चमं सूत्रं स्मरणीयम् । ' परिसा निग्गया' परिषत् निर्गता, अनेन पदेन प्रथमोद्देशकस्य षष्ठं मूत्रं चिन्तनीयम् । 'जाव एवं वयासी' यावत् एवमवादीत्-अत्र यावच्छब्देन " तेणं कालेणं तेणं समएणं समणस्स भगबओ महावीरस्स जेट्टे अंतेवासी इंदभूई नामं अणगारे इत्यादि सप्तमसूत्रादारभ्या आयु कर्मका वेदन नहीं करता है । (जहादुक्खणं दो दंडगा तहा आउएणं दो दंडगा एगत्तपुहत्तिया ) इस तरह “ एगत्तपुहत्तिया" एकवचन
और बहुवचन को आश्रय करके जैसे दुःख कर्म के संबंध में दो दण्डक कहे गये हैं वैमानिक देवोंतक उसीप्रकार एकवचन और बहुवचन वाले दो दंडक आयुकर्म के विषय में भी कहना चाहिये । (एगत्तेणं जाव वेमाणिया, पुहुत्तेणं वि तहेव) एकवचन से यावत् वैमानिकतक और बहुवचन से भी वैमानिकतक ये दंडक कहना चाहिये। ___टीकार्थ-" रायगिहे नयरे ” इस वाक्य से प्रथमोद्देशकका " तेणं कालेणं तेणं समएणं " इत्यादि चौथा सूत्र देखना चाहिये । “ समोस रणं" इस पद से प्रथमोद्देशक का पाँचवा सूत्र देखना चाहिये । “परिसा निग्गया” इस पदसे प्रथमोद्देशकका छट्ठा सूत्र चिन्तवन करना चाहिये । " जाव एवं वयासी" यहाँ “ यावत् " शब्दसे । तेणं कालेणं तेणं समएणं समणस्स भगवओ महावीरस्स जेडे अन्तेवासी इंदभूई अण
भने ४४नु वेहन ४२तो नथी. ( जहा दुक्खेणं दो दंडगा तहा आउएणं दो दंडगा एगत्तपुहत्तिया) मा शत से क्यन मने महुवयननो माश्रय ने
ખકર્મના વિષયમાં વૈમાનિક દેવો સુધીને લાગુ પડતાં જેમ બે દંડક કહ્યા છે, એવા જ પ્રકારના એકવચન અને બહુવચનવાળા બે દંડકે આયુકર્મના विषयमा ५y डा न . (एगत्तेणं जाव वेमाणिया, पुहुत्तेणं वि तहेव) એકવચનમાં વૈમાનિકે સુધી અને બહુવચનમાં પણ વૈમાનિકે સુધી એ દંડક કહેવા જોઈએ
--" रायगिहे नयरे” २L पायथी प्रथम उदेशनु “ तेणं कालेणं तेणं समएणं " त्यादि याथु सूत्र ने नये. “ समोसरणं " 20 ५४थी २३ थतुं पडे उदेशनु पायभु सूत्र न . “ परिस्सा निगया " ! ५४थी ५३ थतां पडे उदेशनछसूत्रनो विया२ ४२३ न. “ जाव एवंवयासी” मी “यावत् ” ५४ द्वा२॥ " तेणं कालेणं तेणं समएणं ममणस्स भगवओ महावीरस्सजेटे अंतेवासी इंदभूई अणगारे” त्याहि सात सूत्रमा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #405

भगवतीसूत्रे ष्टम-सूत्रगतं "विणएणं पंजलिउडे पज्जुवासमाणे" इत्यन्तं संग्राह्यम् । ‘एवं वयासी' एवमवादीत्-गौतमस्वामी विनयेन प्राञ्जलिपुटः पर्युपासीनः सन् एवम् वक्ष्यमाणप्रकारेण अवादीत्-प्रोक्तवान् । किमवादीत् ? इत्याह-'जीवे णं भंते' इत्यादि । 'जीवे णं भंते ' जीवः खलु भदन्त । 'सयंकडं दुक्खं' स्वयं कृतं दुःखम् , स्वात्मना समुपार्जितं कर्म ‘वेएइ' वेदयति-वेदनाविषयीकरोति, गारे” इत्यादि सातवें सूत्र से लेकर अष्टम सूत्रगत जो “ विणएणं पंजलिउडे पज्जुवासमाणे" यहाँ तक का पाठ है वह ग्रहण किया गया है ऐसा जानना चाहिये । गौतमस्वामी विनय से दोनों हाथ जोड़कर पर्युपासना ( सेवा ) करते हुए इस प्रकार वक्ष्यमाणरूप से बोले क्या बोले सो ही कहा जाता है । " जीवे णं भंते ! इत्यादि - हे भदन्त ! जीव स्वयंकृत दुःख का वेदन करता है क्या ? अर्थात् जीव अपने द्वारा उपार्जित कर्म को भोगता है क्या ? ऐसा इस प्रश्न का भाव है । यहाँ दुःख शब्द से दुःख का कारण भूत कर्म लियागया है। सांसारिक सुख
और दुःख का कारणरूप कर्म है - और वह जीव के द्वारा क्या वेदना का विषय होता है ? ऐसा यह प्रश्न काकु से जाना जाता है। तब भगवान् ने इस प्रकार का उत्तर इस प्रकार से दिया कि हे गौतम ! जीव किसी स्वयंकृत कर्म का वेदन करता है और किसी कर्म का वेदन नहीं भी करता है। पुनः इस पर गौतम ने प्रश्न किया कि हे भदन्त ! आप ऐसा क्यों किस कारण से कहते हैं कि जीव किसी स्वयंकृत कर्म सातापायी साधन माम॥ सूत्रमा मावत“विणएणं पंजलिउडे पज्जवासमाणे" સુધી પાઠ ગ્રહણ કરવામાં આવ્યો છે એમ સમજવું જોઈએ. ગૌતમ સ્વામી વિનયથી બન્ને હાથ જોડીને અને પર્યાપાસના કરીને નીચે પ્રમાણે બોલ્યા
जीवेणं भंते !” इत्यादि। 3 महन्त ? ७१ स्वयत हुनु वेहन કરે છે ખરો? એટલે કે જીવ પોતે ઉપાર્જિત કરેલાં કર્મોને ભોગવે છે કે નહી, એ આ પ્રશ્નને ભાવાર્થ છે. અહીં ‘દુઃખ” શબ્દ દ્વારા દુઃખના કારણરૂપ કર્મને લેવામાં આવ્યું છે. સાંસારિક સુખ અને દુઃખના કારણરૂપ કર્મ હોય છે અને શું તેજીવ દ્વારા વેચવામાં આવે છે? ત્યારે ભગવાને તે પ્રશ્નો આ પ્રમાણે જવાબ આપે છે-“હે ગૌતમ! કેઈક જીવ સ્વયંકૃત કર્મનું વેદન કરે છે અને કેઈક જીવ કર્મનું વેદન કરતા નથી.” ત્યારે ગૌતમસ્વામી ભગવાન મહાવીરસ્વામીને પૂછે છે કે હે ભદન્ત ! આપ શા કારણે એવું કહે છે કે કેઈક જીવ સ્વયંકૃત કર્મનું વેદન કરે છે અને કોઈક જીવ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #406

-
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श.१ उ०२ सू०१ राजगृहनगरे समवसरणनिरूपणम् ३८३ अत्र दुःखशब्देन दुःखकारणं कर्म गृह्यते। सांसारिकसुखदुःखयोः कारणरूपं कर्मजीवेन वेद्यते किम् ? इत्याकारकः प्रश्नः काक्वाऽवगम्यते । भगवानाह'गोयमा !' हे गौतम ! 'अत्थेगइयं' अस्त्येककं कमपि कर्मविशेषं 'वेएइ' वेदयति 'अत्थेगइयं नो वेएइ ' अस्त्येककं नो वेदयति, कमपि कर्मविशेषं नो नैव वेदयति । गौतमः प्राह-' से केणढणं भंते ' हे भदन्त ! तत्केनार्थेन केन कारणेन ‘एवं वुच्चइ ' एवमुच्यते 'अत्थेगइयं वेएइ ' अस्त्येककं वेदयति, एकंकर्म वेदयति ‘अत्थेगइयं नो वेएइ ' अस्त्येककं नो वेदयतीति । भगवान् पाह'गोयमा' हे गौतम ! ' उदिण्णं वेएइ' उदीर्ण वेदयति, उदीर्णम्-उदयावलिकायां प्रविष्टं भोगाय प्राप्तमित्यर्थः कर्मवेदयति — अणुदिण्ण' अनुदी] 'नो वेएइ ' नो का वेदन करता है और किसी स्वयंकृत कर्म का वेदन नहीं करता है ? तब प्रभुने कहा-हे गौतम ! जो कर्म उदयावलिकामें प्रविष्ट हो चुका हैभोगके लिये प्राप्त हो चुका है वह उदीर्ण कर्म है इस उदीर्ण कर्मका जीव वेदन करता है और जो अनुदीर्ण है उसका वेदन नहीं करता है। तात्पर्य यह है कि उदय में जो कर्म आता है जीव उसी का वेदन करता है क्योंकि वही वेदन के योग्य होता है । जो कर्म उदय में नहीं आता उसका जीव वेदन नहीं करता। यही बात 'अणुदिण्णं नो वेएई' इस पद द्वारा प्रकट की गई है। दूसरी बात यह भी है कि कर्म बंधावस्थाके बाद तुरत ही उदयमें आ जाता हो ऐसी एकान्त बात नहीं है। अर्थात् कर्म बंध किये बाद ही उदयमें नहीं आता-किन्तु जिन कर्मों का जीवने बंध किया है उन में से कोई एक कर्म ही जो उस समय अवश्य वेदन के योग्य સ્વયંકૃત કર્મનું વેદન કરતું નથી ? ત્યારે પ્રભુએ તેમને જવાબ આપ્યો કેહે ગૌતમ ! જે કર્મ ઉદયાવલિકામાં પ્રવેશ કરી ચૂકયું છે તેનું ફળ દેવાને માટે પ્રાપ્ત થઈ ચૂકયું છે, તે કમને “ઉદીર્ણ કેમ ” કહે છે. તે ઉદીર્ણકર્મનું જીવ વેદન કરે છે. અને જે અનુદીર્ણકર્મ હોય છે તેનું વેદન કરતું નથી. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે, જે કમ ઉદયમાં આવે છે તેનું જ વેદના જીવ કરે છે, કારણ કે તે કર્મ જ વેદનને ગ્ય હોય છે. જે કર્મ ઉદયમાં આવતું નથી तेनु वेहन १ ४२त नथी. मेरी बात “ अणुदिण्णं नो वेएइ” ॥ ५४ દ્વારા બતાવવામાં આવી છે. વળી બીજી એ વાત પણ ધ્યાનમાં લેવા જેવી છે કે, બંધાવસ્થા પછી તુરત જ કર્મ ઉદયમાં આવી જતું નથી. એટલે કે કર્મને બંધ બાંધ્યા પછી તુરત જ કર્મ ઉદયમાં આવતું નથી પણ જે કને બધે જીવે બાંધે હોય તે કર્મોમાંનું કોઈ એક જ કર્મ કે જે તે સમયે અવશ્ય વેદનને એગ્ય હોય છે તે પિતાના અબાધકાળ બાદ ઉદયમાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #407

भावतीसूत्रे वेदयति, अनुदितस्य कर्मणो वेदनाया असंभवात् । अपि च कर्मबन्धनानन्तरमेव कर्म नोदेति अतो यत्कर्मावश्यमेव वेदयितुं योग्यं तदप्येकं कर्म वेदयति, एकं न वेदयतीति व्यवहियते । अथ च कृतं कर्मवेदनमन्तरेण न शाम्यति, तदुक्तम्-" कडाण कम्माण ण मोक्ख अत्थि" कृतानां कर्मणां मोक्षो नास्ति, यत्कर्मकृतं तस्य भोगमन्तरेण विनाशो न भवति । अन्यत्राप्युक्तम्
" नाभुक्तं क्षीयते कर्म, कल्पकोटिशतैरपि ।
अवश्यमेव भोक्तव्यं, कृतं कर्म शुभाशुभम् ॥ १॥” इति । न वा तत्कर्मकर्तारं परित्यज्य कदाचिदप्यन्यत्र गच्छति । तथोक्तम्होता है यह अपने आवाधाकाल के बाद उदय में आता है। उसी कर्म का वेदन जीव करता है। दूसरे का नहीं ऐसा व्यवहार होता है। इसी लिये ऐसा कहा है कि किसी एक कर्म को जीव वेदन करता है और किसी एक का वेदन नहीं करता है । जो कृतकर्म है वह बिना वेदन के शांत नहीं होता-अर्थात् छूटता नहीं है । सो ही कहा है " कडाण कम्माण ण मोक्ख अत्थि" कृतकों का मोक्ष नहीं होता है । अर्थात् जो कर्म किया है उसका भोगे बिना नाश नहीं होता है। दूसरी जगह भी यही बात कही है
" नाभुक्तं क्षीयते कर्म, कल्पकोटि शतैरपि । अवश्यमेव भोक्तव्यं, कृतं कर्मशुभाशुभम् ॥” १ ॥ बिना फल भोगे कर्म नष्ट नहीं होते चाहे सैंकड़ों करोड़ कल्प काल भी व्यतीत हो जावें । कृत जो शुभ और अशुभ कर्म हैं वे जीव को આવે છે. અને એજ કર્મનું જીવ વેદન કરે છે, અન્યનું નહીં એમ કહેવાય છે. તે કારણે એમ કહેવામાં આવ્યું છે કે કઈ એક કર્મનું જીવ વેદન કરે છે અને કોઈ એક કર્મનું વેદન કરતું નથી. કરેલાં કર્મો વેદન કર્યા વિના शांत पता नथी. सटसे छूटता नथी. “कडाण कम्माण ण मोक्ख अत्थि" એ વાત જ આ સૂત્રમાં કહી છે-“કૃતકર્મોને મોક્ષ થતું નથી. એટલે કે જે કર્મો બાંધવામાં આવ્યાં છે તેને ઉપભોગ કર્યા વિના તે કમેનો નાશ થતું નથી. બીજે સ્થાને પણ એજ વાત કહી છે– 2
___" ना भुक्तं क्षीयते कर्म, कल्पकोटिशतैरपि ।
अवश्यमेव भोक्तव्यं, कृतं कर्मशुभाशुभम् ॥१॥ સેંકડે કરેડ કલ્પકાળ વ્યતીત થવા છતાં પણ ફલ ભેગવ્યા વિના કર્મને નાશ થતું નથી. જીવે કરેલાં શુભ અને અશુભકર્મો (એટલે કે તે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #408

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. १ उ. २ सू० १ कृतकर्मभोगनिरूपणम् ३८५
" यथा धेनुसहस्रेषु वत्सो गच्छति मातरम् । __एवमात्मकृतं कर्म, मानवः प्रतिपद्यते ॥१॥” इति ।
अतः कर्मणां भोगेन विनाशाय केवलिसमुद्घातकरणमपि शास्त्रप्रतिपादित संगच्छते । ‘से तेणद्वेणं' तत् तेनार्थेन यतः उदयप्राप्तस्यैव कर्मणो वेदनं भवति, अतः ' एवं वुच्चइ ' एवमुच्यते ' अत्थेगइयं वेएइ' अस्त्येककं वेदयति, ' अत्थेअवश्य ही भोगना पड़ता है । कर्ता को छोड़कर कभी भी कर्म अन्यत्र नहीं जाता। जैसे कहा है कि
“यथा धेनु सहस्रेषु वत्सो गच्छति मातरम्।
एवमात्मकृतं कर्म, मानवः प्रतिपद्यते ॥२॥" हजारों गायों के बीच में भी बछड़ा अपनी माता के पास जाता है उसी प्रकार कर्ता मनुष्य के पास ही आत्मकृतकर्म जाता है, अर्थात् आत्मकृत-कर्म उसे अपना फल अवश्य देता है। केवली भगवान जो केवलिसमुद्घात करते हैं ऐसा करने का प्रयोजन यही होता है कि उसमें अवशिष्ट कर्मों की स्थिति को आयुकर्म की स्थिति के बराबर किया जाता है और जो कुछ भोग बाकी रहता है वह भोगकर उन कर्मोंको नष्ट कर दिया जाता है । इस तरह शास्त्रप्रतिपादित केवलिसमुद्घात भी भोग द्वारा कर्मों के विनाश के लिये ही किया जाता है । अतः यह निश्चित है कि बिना भोग कर्मों का नाश नहीं होता। भोगना यही कर्म की उदयावस्था है । इसी कारण ऐसा कहा કને વિપાકી જીવે અવશ્ય ભેગવવા જ પડે છે. કર્તાને છોડીને કર્મ કદી પણ અન્ય સ્થાને જતું નથી. __ ५५ छ —" यथा धेनुसहस्रेषु, वत्सो गच्छति मातरम् ।
एवमात्मकृतं कर्म, मानवः प्रतिपद्यते ॥२॥" જેવી રીતે હજાર ગાયોના સમૂહમાં પણ વાછરડું તેની માતા પાસે જાય છે એવી જ રીતે કર્મ કરનાર મનુષ્યની પાસે જ આત્મકૃત કમ જાય છે. એટલે કે આત્મકતકર્મ તેને અવશ્ય પિતાનું ફળ આપે છે. કેવલી ભગવાન જે કેવલીસમુઘાત કરે છે તે કરવાનું પ્રયોજન એજ હોય છે કે એ સમુદ્દઘાતમાં બાકીના કર્મોની સ્થિતિને આયુકર્મની સ્થિતિ બરાબર કરવામાં આવે છે અને એટલે ભોગ બાકી રહ્યો હોય છે તેટલે ભગવાને તે કર્મોને નાશ કરવામાં આવે છે. આ રીતે શાસ્ત્ર પ્રતિપાદિત કેવલીસમુદ્ધાત પણ ભેગ દ્વારા કર્મનો વિનાશ કરવાને માટે જ કરાય છે, તેથી એ વાત નિશ્ચિત છે કે ભગવ્યા વિના કર્મોને નાશ થતો નથી. ભેગવવું એજ કર્મની ઉદયાવસ્થા છે. તે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #409

भगवतीसूत्रे गइयं नो वेएइ ' अस्त्येककं नो वेदयति, अयमेकजीवमाश्रित्य दण्डकः प्रोक्तः । 'एवं चउव्वीस दंडएणं जाव वेमाणिए" एवं चतुर्विंशतिदण्ड केन यावद्वैमानिकः एवम् अनेन प्रकारेण = एकजीवाश्रयणेन चतुर्विंशतिदण्ड केन नैरयिकादारभ्य वैमानिकपर्यन्तं वाच्यम् । स चैवम्-" नेरइयाणं भंते सयंकडं " इत्यादि, एवगया है कि कोई एक आत्मा जिन कर्मों का बंध करता है वह उन सब कर्मोंको उसी समय नहीं भोगता किन्तु जो कर्म अपने अबाधाकाल के बाद उदय में प्राप्त होता है उसी एक कर्म को उस समय भोगता है। बाकी के कर्मों को भिन्न २ काल में अपने उदयानुसार भोगता रहता है। यहाँ जो ऐसा कहा है कि किसी एक कर्म को भोगता है और किसीएक को नहीं भी भोगता है, उसका तात्पर्य यही है कि उस जीव ने एक समय में कर्म तो अनेक बांधे हैं पर उनमें से जो कर्म उदय में आएगा उसी कर्म को भोगेगा, उन सब बांधे हुए कर्म को उस समय में उदय में आये हुए उस कर्म के साथ नहीं भोगेगा । अतः किसी एक कर्म का भोग करता है और किसी एक कर्म का भोग नहीं भी करता है। यह दंडक एक जीव के आश्रय से कहा है। इसी प्रकार एक नैरयिक जीव का आश्रय करके नैरयिक संबंधी एक वचन वाला दंडक जानना चाहिये । इस तरह वैमानिक देवतक चौबीस दण्डक एक वचन वाले बना लेने चाहिये । यही बात “ नेरइयाणं भंते ! सयंकडं इत्यादि" કારણે જ એવું કહ્યું છે કે કેઈક જીવ જે કર્મોને બંધ બાંધે છે તે સમસ્ત કર્મો એજ સમયે ભેગવત નથી પણ જે કર્મ તેના અબાધકાળ પછી ઉદયમાં આવ્યું હોય છે તે જ એક કર્મને તે સમયે ભેગવે છે બાકીના કર્મોને જદ જદા કાળે તેમના ઉદયાનુસાર ભગવતે રહે છે. અહીં જે એમ કહેવામાં આવ્યું છે કે કોઈ એક કર્મને ભેગવે છે અને કેઈ એકને ભેગવતે નથી તે કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે-તે જીવે એક સમયમાં કર્મ તે અનેક બાંધેલ છે પણ તેમાંથી જે કર્મ ઉદયમાં આવી જાય છે એજ કર્મને જીવ ભેગવે છે, પણ ઉદયમાં આવેલા તે એક કર્મની સાથે સાથે જ બાંધેલાં બીજાં કર્મોને તે સમયે જ ભગવશે નહીં. તેથી કઈ એક કર્મને ભેગ કરે છે અને કેઈએક કર્મને
કરતો નથી. આ દંડક એક જીવની અપેક્ષાએ કહેલ છે. એ જ પ્રમાણે એક નારક જીવને આશ્રય લઈને નૈરયિક સંબંધી એકવચનવાળું દંડક સમજવું આ રીતે વૈમાનિક દેવે સુધીના વીસ દંડક એકવચનવાળાં બનાવી લેવાં नया से वात “ नेरइयाणं भंते ! सयंकड इत्यादि” ५४ द्वारा मतावामा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #410

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श०१७० २ सू० १ कृतकर्मभोगनिरूपणम् ३८७ मेकत्वेन दण्डकः स्यात् । अथ बहुवचनमाश्रित्य जीवसूत्रमाह-'जीवा णं भंते' इत्यादि । 'जीवा णं भंते ' जीवाः खलु हे भदन्त ! ' सयंकडं दुक्खं वेदेति' स्वयं कृतं दुःखं वेदयन्ति किम् ? उत्तरमाह-'गोयमा ! अत्थेगइयं वेदेति अत्थेगइयं नो वेदेति' हे गौतम ! अस्त्येककं वेदयन्ति अस्त्येककं नो वेदयन्ति । अत्र कारणं पृच्छति-' से केणठेणं ?' तत्केनार्थेन-केन कारणेन पूर्वोक्तमुच्यते ? भगवानाह-'गोयमा' हे गौतम ! 'उदिण्णं वेदेति नो अनुदिण्णं वेदेति ' उदीर्ण वेदयन्ति नो अनुदीर्ण वेदयन्ति, 'से तेणठेणं' तत्तेनार्थेन तेन-कारणेन पूर्वोक्तमुच्यते । तत्सर्व सूत्रमेकवचनमूत्रवद् व्याख्येयम् । एवं अनेन प्रकारेण एकलबहुत्वाश्रयेण ' जाव वेमाणिया '-यावद् वैमानिकाः नैरयिकादारभ्य वैमानिक पर्यन्तं वाच्यम् । ननु-एकवचनप्रश्नेन योऽर्थोऽवगम्यते स एवार्थों बहुवचनप्रश्नेनापि ज्ञायते तदा बहुवचनप्रश्नः किमर्थः ? इति चेन्न, अभिप्रायानवबोधात् , पद से सूचित की गई है । अब बहुवचन को आश्रय करके " जीवाणं भंते!" इत्यादिसूत्र सूत्रकार कहते हैं-हे भदन्त ! " जीवा णं सयंकडं दुक्ख वेदेति " अनेक जीव स्वयंकृत दुःख कर्म का वेदन करते हैं ? हां कितनेक जीव किसी एक कर्मका वेदन करते हैं और कितनेक जीव नहीं
भी करते हैं । इसका क्या कारण है ? तो इसका उत्तर प्रभुने यों दियाकि जीव उदीर्ण कर्मका वेदन करते हैं और अनुदीर्ण कर्मका वेदन नहीं करते हैं । इस तरह से एक वचन और बहुवचन के आश्रय से नैरयिक जीवों से लेकर वैमानिक-देवों तक समझना चाहिये।
शंका-एक वचन संबंधी प्रश्नसे जो अर्थ ज्ञात होता है वही अर्थबहुवचन वाले प्रश्न से भी ज्ञात हो जाता है तब बहुवचनसंबंधी प्रश्न यहाँ किसलिये रखा गया है ? भावी छ. वे महुपयननी आश्रय छन “ जीवाणं भंते !" त्या सूत्रानु सूत्रा२ ४थन ४२ छ-" जीवाणं भंते ! सयंकडं दुक्खं वेदेति" उ पून्य ! અનેક જી સ્વયંકૃત દુઃખકર્મનું વેદન કરે છે કે નહીં ? હા, કેટલાક જીવે કેઈ એક કર્મનું વેદન કરે છે અને કેટલાક છે તેનું વેદન નથી પણ કરતાં. તેનું કારણ બતાવવાનું કહેવામાં આવતાં ભગવાન મહાવીરે કહ્યું કે–તેઓ ઉદીર્ણ કર્મનું વેદન કરે છે, પણ અનુદીર્ણ કર્મનું વેદન કરતાં નથી. આ પ્રમાણે જ એવચન અને બહુવચનને આશ્રય લઈને વૈમાનિકદેવે સુધી સમજવું.
શંકા–એક વચનવાળા પ્રશ્નથી જે અર્થને બંધ થાય છે એજ બંધ બહુવચનવાળા પ્રશ્નથી પણ થાય છે. તો બહુવચનયુક્ત પ્રશ્ન શા માટે અહીં મૂક્યો છે?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #411

३८८
भगवतीसूत्रे तथाहि कस्मिंश्चिदेकस्मिन् वस्तुनि योऽर्थों भवति तदपेक्षया बहुवचनघटितेऽर्थविशेषो ज्ञायते यथा एकजीवमाश्रित्य सम्यक्त्वमतिश्रुतावधिज्ञानानां स्थितिः षष्ठषष्ठिसागरोपमासाधिका कथिता तथाऽनेकजीवानाश्रित्य तेषामेव सम्यक्त्वमतिश्रुतावधिज्ञानानां स्थितिः सर्वाद्धा निरूपिता शास्त्रे अतः सम्यक्त्वादिभिरिवेहापि अर्थविशेषस्य संभवात् , अथवा-अत्यंताव्युत्पन्नमन्दमतीन् शिष्यानाश्रित्य बहुत्वविषयकः प्रश्नः संगच्छते एवेति । नरकादिव्यवहारे आयुषः प्राधान्यात् आयुराश्रित्य द्वौ दण्डको ब्रूते-'जीवे णं भंते' इत्यादि । “जीवे णं भंते !"
उत्तर-ऐसा नहीं कहना चाहिये क्योंकि इसमें अभिप्रायकी विशेषता है-जो तुम्हें ज्ञात नहीं । वह विशेषता इस प्रकारसे है-किसी एक वस्तुमें जो एक वचन घटित अर्थ होता है उसकी अपेक्षा बहुवचन घटित अर्थमें विशेषता जानी जाती है-जैसे एक जीवको आश्रित करके सम्यक्त्वकी, मतिज्ञानकी, श्रुतज्ञानकी और अवधिज्ञानकी स्थिति कुछ अधिक छासठ (६६) सागरोपमकी कही गई है और जब अनेक जीवोंको आश्रित करके इनकी स्थितिका विचार किया जाता है तो इन सम्यक्त्वादिकोंकी स्थिति शास्त्र में सर्वाद्धा-सर्वकालकी कही गई है। इसलिये सम्यक्त्वादिकी तरह यहाँ पर भी एकवचन बहुवचनता की अपेक्षा से अर्थविशेष संभवित होता है इस दृष्टि से प्रश्न कर्ता का प्रश्न करना असंगत नहीं है। अथवा जो शिष्यजन अत्यन्त अव्युत्पन्नमतिवाले हैं उन्हें समझाने के लिये बहुवचनविषयक प्रश्न संगत ही है । नरकादि व्यवहार में आयु की प्रधानता होने से आयु को आश्रित करके "जीवेणं भंते !" इत्यादि दो
ઉત્તર–એવું ન કહેવું જોઈએ-કારણ કે તેમાં અભિપ્રાયની વિશેષતા છે. તેને તમે સમજ્યા જ નથી તે વિશેષતા આ પ્રમાણે છે-કેઇ એક વસ્તુમાં જે એક વચન ઘટિત અર્થ રહેલો હોય છે તેના કરતાં બહુવચન ઘટિત અર્થમાં વિશેષતા જણાય છે. જેમ કે જીવની અપેક્ષાએ સમ્યકત્વની મતિજ્ઞાનની, શ્રુતજ્ઞાનની અને અવધિજ્ઞાનની સ્થિતિ છાસઠ સાગરેપમ કરતાં પણ કાંઈક વધારે કહી છે. પણ જ્યારે અનેક જીવોની અપેક્ષાએ તે સ્થિતિને વિચાર કરવામાં આવે છે ત્યારે તે સમ્યકત્વ આદિની સ્થિતિ શાસ્ત્રમાં સર્વોદ્ધાસર્વકાળની કહી છે. તેથી સમ્યકત્વ આદિની જેમ અહીં પણ એકવચન અને બહુવચનની અપેક્ષાએ અર્થવિશેષતા સંભવે છે. આ દષ્ટિથી પ્રશ્ન કરનારને પ્રશ્ન અસંગત નથી. અથવા–જે શિષ્ય અત્યંત અવ્યુત્પન્ન મતિવાળા છે, તેમને સમજાવવાને માટે પણ બહુવચન વિષયક પ્રશ્ન સંગત જ છે. નરકાદિ व्यवहारमा मायुनी प्रधानता पाथी मायुनी माश्रय सधने “जीवेणं भंते !"
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #412

प्रमेयचन्द्रिकाठीका श. १ उ० २ सू० १ कृतकर्मभोग निरूपणम्
३८९
हे भदन्त ! जीवः खलु स्वयं कृतं स्वात्मना बद्धमायुष्यं ' वेएइ ' वेदयति किम् ? भगवान् उत्तरयति - ' गोयमा ' हे गौतम ! 'अत्थेगइयं ' अस्त्येककमायुः 'वेएइ ' वेदयति ' अत्थेगइयं ' अस्त्येककमायुः 'नो वेएइ ' नो वेदयति, यथा श्रेणिकः पुरा सप्तमनारकपृथिवीगमनयोग्यमायुर्दलिकं समुपार्जितम्, किन्तु कालान्तरे शुभपरिणामविशेषात्प्रथमपृथिवीगमनयोग्यमायुरबध्नात् ततस्तादृशायुः - कर्मापेक्षया कथ्यते पूर्ववद्धं कञ्चिन्न वेदयति अनुदीर्णत्वात्तस्य । यदा पुनर्यत्र गन्तव्यं विद्यते तदनुकूलायुषो बन्धनं कृतम्, उत्पत्तिरपि तत्रैव जाता तदा उदयप्राप्तं तादृशं कर्म ause सूत्रकारने कहे हैं । गौतमस्वामीने प्रश्न किया कि हे भदन्त! जीव अपने द्वारा बद्ध आयु का वेदन करता है क्या ? तब भगवान् ने उत्तर दिया कि हे गौतम ! कोइ एक जीव एक आयु का वेदन करता है और कोई एक जीव वेदन नहीं करता है । जैसे पहले श्रेणिक ने सप्तम नरक मैं गमनयोग्य आयुकर्म के दलिकों का उपार्जन कर लिया था अर्थात् सातवें नरकमें जाने योग्य कर्मदलिकों का संग्रहकर लिया था, किन्तुबन्ध नहीं किया था, फिर कालान्तर में जब उसके विशेष शुभपरिणाम हुए तब उसने उनके प्रभाव से प्रथम नरक में गमन योग्य आयु कर्म का बंध कर लिया । इसलिये ऐसे आयु कर्म की अपेक्षा से ऐसा कहा जाता है कि कोई एक जीव पूर्वबद्ध आयुका वेदन नहीं करता है। क्योंकि वह अनुदीर्ण होता है । परन्तु जिस पर्यायमें जीवको जाना है उस पर्यायके योग्य आयुकर्मका बंध जीवने किया और वह वहाँ उत्पन्न भी हो गया, उस
ઈત્યાદિ એ કડક સૂત્રકારે કહ્યાં છે. ગૌતમે પ્રશ્ન પૂછ્યો છે કે હે ભદન્ત ! જીવ પોતાની મારફત બંધાયેલા આયુનું વેદન કરે છે કે નહીં? ત્યારે ભગવાને જવા આપ્યા કે હે ગૌતમ ! કાઇ એક જીવ એક આયુનું વેદન કરે છેઅને કોઇ એક જીવ તેનું વેદન કરતા નથી. જેમ કે-પહેલા શ્રેણિક રાજાએ સાતમી નરકમાં જવા ચેાગ્ય આયુકમનાં લિકેાનું ઉપાર્જન કરી લીધું હતું. અર્થાત્ સાતમી નરકમાં જવા ચાગ્ય કમ` દલિકાનેા સંગ્રહ કરી લીધા હતા પણ બંધ નહીં કર્યાં હાવાથી ફ્રી કાળાન્તરે જ્યારે તેનાં પરિણામ વિશેષ શુભ થયાં ત્યારે તેના પ્રભાવથી તેણે પહેલી નરકમાં જવા ચાગ્ય આયુકના ખધ બાંધ્યા. તેથી એવાં આયુકમની અપેક્ષાએ એવું કહેવામાં આવે છે કે કોઇ એક જીવ પૂર્વ અદ્ધ આયુનું વૈદન કરતા નથી, કારણ કે તે અનુીણુ હાય છે. પરંતુ જે પર્યાયમાં જીવને જવાનું છે એ પર્યાયને ચગ્ય આયુકા ખધ જીવે કર્યાં અને તે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #413

३९०
___ भगवतीसूत्रे अवश्यमेव वेदयति, तथैव तस्योदितत्वात् । 'जहा दुक्खणं दो दंडगा' यथा दुःखेन द्वौ दण्डकौ यथा दुःखमधिकृत्य एकत्वबहुत्वाभ्यां द्वौ दण्डको कथितौ 'तहा आउएणपि दो दंडगाएगत्तपुहत्तिया' तथा आयुष्केणापि द्वौ दण्डकौ एकत्व पृथक्त्वकौ आयुरधिकृत्य एकत्वबहुत्वाभ्यां द्वौ दण्डको विज्ञेयाविति भावः । एक जीवमाश्रित्य प्रथमोदण्डकः, अनेकजीवानाश्रित्य द्वितीयो दण्डक इति । 'एगत्तेणं' एकत्वेन-एकवचनमाश्रित्य 'जाव वेमाणिया' यावद् वैमानिकाः नैरयिकादारभ्य वैमानिकपर्यन्तं चतुर्विशतिर्दण्डका विज्ञेयाः। 'पुहत्तेण वि तहेव' पृथक्त्वेनापि तथैव पृथक्त्वं बहुत्वमिति बहुवचनेनापि तथैव-पूर्वोक्तप्रकारेणैव व्याख्येयम्॥सू०१॥ समय उदयप्राप्त उस आयुकर्मका वह वेदन अवश्य ही करता है, क्योंकि वह उस रूप से उद्य में आरहा है । " जहा दुक्खेणं दो दंडगा" जिस प्रकार दुःख अर्थात् कर्म को लेकर एकवचन और बहुवचन की अपेक्षा से दो दण्डक कहे गये हैं-" तहा आउएणंपि दो दंडगा एगत्तपुहत्तिया" उसी प्रकार से आयुकर्म को लेकर भी एक वचन और बहुवचन की अपेक्षा से दो दण्डक जानना चाहिये । एक जीव की अपेक्षा प्रथमदण्डक, और अनेक जीव अपेक्षा द्वितीय दण्डक है। " एगत्तेणं जाव वेमाणिया, पुहुत्तेणं वि तहेव” एकवचन को आश्रित करके यावत् वैमानिक तक अर्थात् नारक से लेकर वैमानिक पर्यन्त चौवीस दण्डक जानना चाहिये, इसी तरह से बहुवचन को आश्रित करके नारक से लेकर वैमानिक तक चौबीस दण्डक समझना चाहिये ।।सू०१॥ ત્યાં ઉત્પન્ન પણ થઈ ગયે, ત્યારે ઉદય પ્રાપ્ત તે આયુકર્મનું તે જીવ અવશ્ય વેદન ४२ छ, ४१२९१ ते ३ ते मायुम हयम मावी. २युं होय छे. “जहा दुक्खेणं दो दंडगा" वी रीते दुसमनी अपेक्षा अपयन मने मवयननी माश्रय
शन में हैं. ४i छ. “ तहा आउएणपि दो दंडगा एगत्त पुहत्तिया ” मे०४ પ્રમાણે આયુકર્મની અપેક્ષાએ એકવચન અને બહુવચનને આશ્રય કરીને બે દંડક સમજવા જોઈએ. એક જીવની અપેક્ષાએ પ્રથમ દંડક અને અનેક
योनी अपेक्षा मीन ६४ . “ एगत्तेणं जाव माणिया, पुहत्तेणं वि तहेव” सेक्यननी अपेक्षा न॥२४थी छने वैमानि: सुधा यावीस ४४ સમજવા, એજ પ્રમાણે બહુવચનની અપેક્ષાએ નારથી લઈને વૈમાનિ સુધી ચાવીસ દંડક સમજવા જોઈએ, તે સૂઇ ૧ /
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #414

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. १ उ. २ सू० २ नैरयिकस्वरूपनिरूपणम् ३०१
अथ नैरयिकनिरूपणम्___ अथाहारादिद्वारेण चतुर्विंशति दण्डकान् निरूपयन्नाह-'नेरइया णं भंते' इत्यादि।
मूलम्-नेरइयाणं भंते ! सव्वे समाहारा, सव्वे समसरीरा, सव्वे समुस्सासनीसासा, गोयमा !नोइणढे सम, से केणटेणं भंते एवं वुच्चइ, नेरइया नो सव्वे समाहारा नो सव्वे समसरीरा, नो सब्वे समुस्सासनीसासा । गोयमा! नेरइया दुविहा पन्नत्ता तं जहामहासरीरा य अप्पसरीरा य, तत्थ णं जे ते महासरीरा ते णं बहुतराए पोग्गले आहारेंति, बहुतराए पोग्गले परिणामेंति बहुबहुतराए पोग्गले उस्ससंति बहुतराए पोग्गले नीससंति, अभिक्खणं आहारेंति, अभिक्खणं परिणामति, अभिक्खणं उस्ससंति, अभिक्खणं नीससंति । तत्थणं जे ते अप्पसरीरा ते णं अप्पतराए पोग्गले आहारेंति, अप्पतराए पोग्गले परिणाति, अप्पतराए पोग्गले उस्ससंति, अप्पतराए पोग्गले नीससंति, आहच्च आहारेंति आहच्च परिणामत, आहच्च उस्ससंति, आहच्च नीससंति, से तेणटेणं गोयमा ! एवं बुच्चइ, नेरइया नो सव्वे समाहारा, नो सव्वे समसरीरा, नो सम्वे समुस्सासनीसासा ॥ सू० २॥ ___ छाया-नैरयिकाः खलु भदन्त ! सर्वे समाहाराः सर्वे समशरीराः सर्वे समोच्छ्वासनिःश्वासाः, गौतम ! नायमर्थः समर्थः । तत्केनाथैन भदन्त ! एवमुच्यते,
अब सूत्रकार आहारादि द्वारा चौबीसदण्डक की प्ररूपणा करते हुए “ नेरइयाणं भंते” इत्यादि सूत्र कहते हैं-'नेरइयाणं भंते! सव्वे समाहारा' इत्यादि।
(भंते ) हे भदन्त ! ( सव्वे नेरइया ) समस्त नारकीयजीव
डवे सूत्रा२ माराहि 3 यावीसनी ५३५९॥ ४२i " नेरझ्याणं भंते" त्यादि सूत्र ४ छ
“ नेरइयाणं भंते ! सव्वे समाहोरा" त्यादि। (भंते ! ) 3 भूल्य ! ( सव्वे नेरइया समाहारा ?) शुं समस्तना२४ को
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #415

३९२
भगवतीसूत्रे नैरयिकाः नो सर्वे समाहाराः नो सर्वे समशरीराः नो सर्वे-समोच्छ्वासनिःश्वासाः गौतम ! नैरयिकाः द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-महाशरीराश्च, अल्पशरीराच, तत्र ये ते महाशरीरास्ते खलु बहुतरान् पुद्गलानाहरन्ति, बहुतरान् पुद्गलान् परिणमयन्ति, बहुतरान् पुद्गलानुच्छ्वसन्ति, बहुतरान् पुद्गलान् निःश्वसन्ति, अभी(समाहारा ) समान आहार वाले होते हैं क्या ? (सव्वे समसरीरा-समस्त नारकीय जीव समान शरीर वाले होते हैं क्या ? (सव्वे समुस्सास नीसासा) समस्त नारक जीव समान उच्छ्वासनिःश्वास वाले होते हैं क्या ? (गोयमा ! नो इणढे समढे) हे गौतम ! यह अर्थ ठीक नहीं है अर्थात् यह बात ठीक नहीं है । (से केणटेणं भंतेएवं घुच्चइ ?) हे भदन्त ! आप ऐसा किस कारण सेकहते हैं कि (नेरइया नो सव्वे समाहारा, नो सव्वे समसरीरा, नो सव्वे समुस्सासनीसासा) समस्त नारकीय जीव समान आहार वाले, समान शरीर वाले और समान उच्छ्वास निःश्वासवाले नहीं होते हैं ? (गोयमा!) हे गौतम ! (नेरइया दुविहा पण्णत्ता) नारक जीव दो प्रकार के होते हैं (तं जहा) वे दो प्रकार ये हैं- (महासरीरा य अप्पसरीरा य) एक महाशरीर वाले और दूसरे अल्पशरीर वाले । (तत्थणं) इनमें (जे) जो (महासरीरा) बड़े भारी शरीरवाले नारकीयजीव हैं ( ते णं ) वे ( बहुतराए पोग्गले आहारेंति) बहुसंख्यक पुद्गलोंका आहार करते हैं और(बहुतराए पोग्गले परिणामेंति) बहुसंख्यकपुद्गलों को अपने शरीररूपमें परिणमाते हैं। (बहुतराए पोसमान शा.२७॥ जय छ ? ( सव्वे समसरीरा) शु समस्त ना२४ को समान शरी२वा डाय छ ? ( सव्वे समुस्सास नीसासा) शु समस्त न॥२४वो सभान वास-नि: शासवाणा हाय छे ? (गोयमा.! नो इणद समहे)
गौतम ! म म ०५२।१२ नथी (से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चइ) महन्त ! मा५ ॥ ॥२णे सयु ४३ छ3 ( नेरइया नो सव्वे समाहारा, नो सम्वे समसरीरा, नो सव्वे समुस्सास नीसासा ?) समस्त ना२४०वो समान माडावां , समान शरीरवाजा अने समान छूपासनिःश्वासात नथी ? ( गोयमा !)
गौतम ! (नेरइया दुविहा पण्णत्ता) ना२४ वो मे प्रारना डाय छे. (तं जहा) ते २॥ प्रमाणे छ-(महासरी। य अप्पसरीरा य) मे भडाशरीरवाला मन भी शरीरवाजi. (तत्थणं) मेमा (जे) 2 (महासरीरे) घi मारे शरीरवाजi ना२४ वो छ. ( तेणं) तेमा (बहुतराए पोग्गले आहारे ति) भाटी सध्यामा पालोना माहा२ रे छ, (बहुतराए पोग्गले परिणामेंति) मने पहुसज्य पुगतान
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #416

प्रयमेचन्द्रिकाटीका श० १ उ० २ सू० २ नैरयिकस्वरूपनिरूपणम् ३९३ क्ष्णमाहरन्ति, अभीक्ष्णं परिणमयन्ति, अभीक्ष्णमुच्छ्वसन्ति, अभीक्ष्णं निःश्वसन्ति, तत्र ये तेऽल्पशरीरास्तेऽल्पतरान् पुद्गलानाहरन्ति, अल्पतरान् पुद्गलान् परिणमयन्ति, अल्पतरान् पुद्गलानुच्छ्वसन्ति, अल्पतरान् पुद्गलान् निःश्वसन्ति, आहत्याहरन्ति, आहत्यपरिणमयन्ति, आहत्योच्छ्वसन्ति, आहत्यनिःश्वसन्ति, तत्तेनाग्गले उस्ससंति ) बहुसंख्यकपुद्गलों को उच्छ्वासरूप से ग्रहण करते हैं । (बहुतराए पोग्गले नीससंति) बहुसंख्यक पुद्गलोंको निःश्वासरूप से छोड़ते हैं। (अभिक्खणं आहारेंति ) बारंबार आहार करते हैं। (अभिक्खणं परिणामेंति ) बारंबार परिणमाते हैं । ( अभिक्खणं उस्ससंति, अभिक्खणं नीससंति ) बारंबार उच्छ्वास लेते हैं, बारंबार निःश्वास छोड़ते हैं, (तत्थणं जे ते अप्पसरीरा ) तथा जो अल्पशरीरवाले नारक जीव हैं (ते णं अप्पतराए पोग्गले आहारेंति ) वे अल्पतर पुद्गलों का आहार करते हैं । (अप्पतराए पोग्गले परिणामेंति) अल्पतर पुद्गलों को परिणमाते हैं। (अप्पतराए पोग्गले उस्ससंति ) अल्पतर पुद्गलों को श्वासरूप से ग्रहण करते हैं । ( अप्पतराए पोग्गले नीससंति) अल्पतर पुद्गलों को निःश्वासरूप से छोड़ते हैं । (आहच्च आहारेंति) कदाचित आहार करते हैं। (आहच्च परिणामेंति ) कदाचित् परिणमाते हैं। (आहच्च उस्ससंति ) कदाचित् श्वास लेते हैं । (आहच्च नीससंति) कदाचित् निःश्वास लेते हैं। (से तेणटेणं-गोयमा!एवं धुच्चइ-नेरइया नो सव्वे समाहारा, नो सव्वे समसरीरानो सव्वे समुस्सास-निस्सासा) पोताना शरी२३५ परिमावे छ, (बहुतराए पोग्गले उस्ससंति ) दुस-य पुगसाने पास३पे अड ४२ छ, (बहुतराए पोग्गले नीससंति) अन्य पशान निवास३पे छ। छ, (अभिक्खणं आहारेंति) वार वा२ माडा२ ४२ छ, ( अभिक्खणं परिणामेंति) वारंवार परिणभाव छ, (अभिक्खणं उससंति, अभिक्खणं नीससंति) वारवा२ पास से छे, मने वारवार नि: वास छ। छ. (तस्थण जे ते अप्पसरीरा) तथा 2 २५६५शरी२i ना२४ वो छ (तेणं अप्पतराए पोग्गले आहारेति) तेस। मयत२ पुगसानो माहार रे छ, (अप्पतराए पोग्गले परिणामें ति) महत२ पुगतान पोताना शरी२३३ परिशमन ४२ छे, (अप्पतराए पोग्गले उसस्संति ) १८५२ पुसोने वास३५ अड ४२ छ, (अप्पतराए पोग्गले नीससंति) २५६५२ पुसवाने नि:श्वास३थे छोडे छे. ( आहेच आहारेति ) ज्या२४ मा १२ ४२ छ, (आहच परिणामेंति ) च्या२४ परिणभावे छ, (आहच्च उस्ससंति) ध्या२४ श्वास से छे, मन (आहच्च नीससंति) ध्या२४ नि:श्वास से छे. ( से तेणद्वेणं गोयमा! एवं वुच्चइ-नेरइया नो सव्वे समाहारा, नो सव्वे समसरीरा, नो सव्वे समुस्सास निस्सासा) ते रो र गौतम !
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #417

३९४
भगवतीसूत्र र्थेन गौतम ! एवमुच्यते नैरयिकाः नो सर्वे समाहाराः नो सर्वे समशरीराः, नो सर्वे समोच्छ्वास निःश्वासाः ॥ मू० २॥
टीका-'नेरइयाणं भंते ' नैरयिकाः खलु भदन्त ! किम् 'सव्वे समाहारा' सर्वे समाहाराम्=तुल्याहारवन्तः, सव्वे समसरीरा, सर्वे समशरीराः समानावगाहनावन्तः, 'सम्वे समुस्सासनीसासा' सर्वे समोच्छवासनिःश्वासाः समानश्वासोच्छ्वासवन्तः ? उत्तरमाह-'गोयमा' हे गौतम ! 'नो इणढे समठे' नायमर्थः समर्थः नो सर्वे समाहाराः, नो सर्वे समशरीराः नो सर्वेसमोच्छ्वासनिःश्वासा इत्युत्तरम् । 'से केणटेणं भंते ' तत्केनार्थन-केन कारणेन हे भदन्त ! 'एवं वुच्चइ' एव मुच्यते-एवं कथ्यते यत् ‘नेरइया-नो सव्वेसमाहारा' नैरयिका नो सर्वे समा. हाराः, 'नो सव्वे समसरीरा' नो सर्वे समशरीराः 'नो सम्वे समुस्सासनीसासा' नो सर्वे समुच्छ्वासनिःश्वासाः ? इति । उत्तरमाह-'गोयमा' हे गौतम ! 'मेरइया दुविहा पण्णत्ता' नैरयिकाः द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, 'तंजहा' तद्यथा-ते इस कारण हे गौतम ! मैं ऐसा कहता हूँ कि समस्त नारक जीवन समान आहारवाले होते हैं, न सब नारक जीव समान शरीरवाले होते है, और न सब नारक जीव समान श्वासोच्छ्वासवाले होते हैं।
टीकार्थ-इस सूत्र से सूत्रकार आहार आदि द्वारा चौबीस दण्डक का निरूपण करने के निमित्त क्रमप्राप्त नारक जीवों का निरूपण कर रहे हैं। सर्वप्रथम गौतम स्वामीने यहाँ ऐसा प्रश्न किया कि-हे भदन्त! समस्त नारक जीव क्या सब तुल्य आहारवाले होते हैं ? तुल्य अवगाहनावाले होते हैं ? तुल्य उच्छ्वास निःश्वासवाले होते हैं ? तब इस प्रश्न का उत्तर प्रभुने यों दिया कि हे गौतम ! समस्त नारकजीव ऐसे नहीं होते हैं। क्योंकि नारकजीवों के दो भेद कहे गये हैं। एक वे હું એવું કહું છું કે સમસ્ત નારક છે સમાન આહારવાળાં હતાં નથી. સમસ્ત નારક જીવો સમાન શરીરવાળાં હતાં નથી અને સમસ્ત નારક જીવો સમાન શ્વાસોશ્વાસવાળાં હોતા નથી.
ટીકાર્થ–આ સૂત્ર દ્વારા સૂત્રકાર આહારાદિ દ્વારા ચોવીસ દંડકનું નિરૂપણ કરવાને માટે ક્રમ પ્રાપ્ત નારક જીવોનું નિરૂપણ કરી રહ્યા છે– ગૌતમસ્વામીએ સૌથી પહેલો પ્રશ્ન એ પૂછયો કે હે ભદન્ત ! સમસ્ત નારક જીવે શું સમાન આહારવાળાં હોય છે? સમાન અવગાહનાવાળાં હોય છે? અને શું સમાન ઉચ્છવાસ નિઃશ્વાસવાળાં હોય છે? તે પ્રશ્નને મહાવીર પ્રભુએ એવો જવાબ આપે કે હે ગૌતમ! સમસ્ત નારક જીવો એવાં હોતાં નથી, કારણુ કે, નારક જીવોના બે પ્રકાર કહ્યા છે. (૧) જેમના શરીર ઘણાં જ
શ્રી ભગવતી સુત્ર : ૧

Page #418

प्रमेयवन्द्रिकाटीका श० १ उ० २ सू० २ नैरयिकस्वरूपनिरूपणम् ३९५ यथा-'महासरीरा य अप्पसरीरा य' महाशरीराश्च अल्पशरीराश्च । महत्-वृहत् शरीरं येषां ते महाशरीराः, अल्पम् उच्छायापेक्षया लघुशरीरं येषां तेऽल्पशरीराः। अल्पत्वं महत्त्वं चाऽपेक्षाजनितं भवति तत्राऽल्पत्वं जधन्यावगाहनामधिकृत्यं भवति, सा च नैरयिकाणां अङ्गुलस्यासंख्येयभागमात्रा, महत्त्वं चोत्कृष्टावगाहनामधिकृस्य भवति, सा च पञ्चधनुः शत परिमिता । एतदुभयमपि परिमाणं भवधारणीयशरीरापेक्षयाऽवसेयम् । उत्तरवैक्रियापेक्षया तु जघन्यमल्पत्वमङ्गुलसंख्यातभागमात्रम् , उत्कृष्टं तु धनुः सहस्रमानमिति । ननु प्रश्ने प्रथममाहारविषया पृच्छा कि जिनका शरीर बहुत बड़ा होता है, और दूसरे वे कि जिनका शरीर छोटा होता है । यहाँ शरीर का छोटापन और अल्पपन ये आपेक्षासे है। इनमें अल्पत्व जघन्य अवगाहना की अपेक्षा से है। नारकजीवों की जघन्य अवगाहना अंगुल के असंख्यातवें भाग होती है । उत्कृष्ट अवगाहना की अपेक्षा महत्व-मोटापन है। नारक जीवों की अवगाहना ५०० धनुष की होती है। यह दोनों प्रकार का परिमाण भवधारणीय शरीर की अपेक्षा से जानना चाहिये । उत्तर वैक्रियशरीर की अपेक्षा से जघन्यअल्पत्व अंगुल के संख्यातवें भाग प्रमाण है । तथा महत्त्व एक हजार धनुष प्रमाण है । मरण पर्यन्त शरीर का साथ रहना यह भवधारणीय शब्द का अर्थ है। तथा इच्छापूर्वक शरीर का छोटामोटा करना यह उत्तर वैक्रिय शब्दका अर्थ है । यहाँपर शरीरविषयक अल्पत्व और महत्त्व की जो यह बात कही गई है उससे नारक जीव क्या समान शरीरवाले होते हैं इस प्रश्न का उत्तर दिया गया जानना चाहिये । મોટાં હોય છે એવાં નારક જીવો અને (૨) નાનાં શરીરવાળાં નારક જીવો. અહીં શરીરનું મેટાપણું અને નાનાપણું, એ બંને આપેક્ષિક છે. તેમાંનું અલ્પપણું જઘન્ય અવગાહની અપેક્ષાએ છે. નારક જીવોની જઘન્ય (ઓછામાં ઓછી) અવગાહના અંગુલના અસંખ્યાતમાં ભાગ પ્રમાણ હોય છે. ઉત્કૃષ્ટ અવગાહનાની અપેક્ષાએ મહત્વ-મોટાપણું છે. નારક જીવની ઉત્કૃષ્ટ (વધારેમાં વધારે) અવગાહના ૫૦૦ (પાંચ સે) ધનુષપ્રમાણ હોય છે. આ બને પ્રકારના પરિણામે ભવધારણીય શરીરની અપેક્ષાએ સમજવા જોઈએ. ઉત્તર વૈકિય શરીરની અપેક્ષાએ જઘન્ય (ઓછામાં ઓછું) અલ્પત્વ અંગુલના સંખ્યામાં ભાગ પ્રમાણ સમજવું, અને મહત્ત્વ (મેટાપણું) એક હજાર ધનુષ પ્રમાણ સમજવું. મરણ સુધી સાથે રહેનારૂં જે શરીર તેને ભવધારણીય શરીર કહે છે. અને ઈચ્છા પૂર્વક શરીરને નાનું મેટું કરવું તે ઉત્તરવૈકિય શબ્દને અર્થ છે. અહીં શરીરના અલ્પત્વ અને મહત્વની જે વાત કરવામાં આવી છે એ વાત દ્વારા “ નારક જીવો સમાન શરીરવાળાં હોય છે કે નહીં” એ પ્રશ્નનો ઉત્તર આપવામાં આવ્યું છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #419

३९६
भगवतीसूत्र पश्चातू शरीरविषया, उत्तरे तु पूर्व शरीरविषयमुत्तरमुक्तं पश्चादाहारादेरिति किमत्र कारणम् ? तत्राह-शरीरवैषम्याभिधाने हि आहारश्वासोच्छ्वासयो वैषम्यं मुखेन ज्ञायत इत्यतः प्रथमं शरीरप्रश्नस्योत्तरप्रदानं युक्तमेवेति । अथाहारोच्छ्वास प्रश्नयोरुत्तरमाह-' तत्थ णं जे ते ' तत्र खलु ये ते 'महासरीरा' महाशरीराः सन्ति, ' तेणं ' ते खलु 'बहुतराए-पोग्गले ' बहुतरान् पुद्गलान् बहुसंख्यकान्
शंका-सूत्र में सबसे पहले प्रश्नरूपमें आहारविषयक प्रश्न रखा गया है, और यहाँ उत्तरमें पहले शरीर का अल्पत्वमहत्त्व प्रकट कर उत्तर दिया गया है। आहार के सम्बन्ध में पहले जैसा प्रश्न किया गया है उसका पीछे उत्तर दिया गया है, पहले उत्तर नहीं दिया गया है। सो इस प्रकार का क्रमभङ्ग क्यों किया गया है ?।।
उत्तर--प्रथम शरीरविषयक विषमता कहकर जो बाद में आहार सम्बन्धी प्रश्नका उत्तर दिया गया है उसका कारण यह है कि जब तक शरीर की विषमता नहीं कही जावेगी तब तक आहार सम्बन्धी एवं श्वासोच्छ्वास सम्बन्धी विषमता सुखपूर्वक जाननेमें नहीं आ सकती। अतः यह विषमता सुखपूर्वक जानी जा सके इस अभिप्राय से ऐसा किया गया है । इसलिये पहले शरीरविषयक प्रश्नका उत्तर देना युक्तियुक्त ही है । आहार और श्वासोच्छ्वास के विषय में गौतमस्वामी ने जो प्रश्न किया एवं उसके विषयमें प्रभुने जो उत्तर दिया वह इस प्रकारसे है कि-जो महा शरीरवाले नारकजीव हैं वे अल्पशरीरवाले नारकजीवों
શંકા ઃ સૂત્રમાં સૌથી પહેલે આહાર વિષેને પ્રશ્ન મૂકે છે. અને અહીં જવાબમાં શરીરનું અલ્પત્વ મહત્વ પહેલાં બતાવવામાં આવ્યું છે. આહારના વિષયમાં જે પહેલે પ્રશ્ન પૂછવામાં આવ્યો છે તેને ઉત્તર પાછળ આપવામાં આવ્યું છે, આગળ આપવામાં આવ્યું નથી. તે આ પ્રમાણે ઉલટ કમ શા માટે લેવામાં આવ્યું છે ?
ઉત્તર : પહેલાં શરીરની વિષમતાનું કથન કરીને ત્યાર બાદ આહાર વિશેના પ્રશ્નને ઉત્તર આપવાનું કારણ એ છે કે-જ્યાં સુધી શરીરની વિષમતા બતાવવામાં ન આવે ત્યાં સુધી આહારની તથા શ્વાસોશ્વાસની વિષમતા સરળતાથી સમજી શકાય નહીં. એ વિષમતા સરળતાપૂર્વક સમજી શકાય તે હેતથી એવું કર્યું છે. તેથી પહેલાં શરીર વિષયક પ્રશ્નનો ઉત્તર દેવે એ વાત યુક્તિયુક્ત જ લાગે છે. આહાર અને શ્વાસે શ્વાસના વિષયમાં ગૌતમ સ્વામીએ જે પ્રશ્ન પૂછ્યું તેના જવાબમાં પ્રભુએ કહ્યું કે “મેટાં શરીરવાળાં ना। अ६५ शरीरवत ना२३ ४२di " बहुतराए पोग्गले आहारेंति "
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #420

3
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० १ उ० २ सू० २ नैरयिकस्वरूपनिरूपणम् ३९७ पुद्गलान् ‘आहारेंति ' आहरन्ति-आहारतया गृह्णन्ति महाशरीरत्वात् , दृश्यते हि लोके महाकायो महाशी, अल्पकायोऽल्पाशी हस्तिशशकवत् । बाहुल्यापेक्षमिदं वाक्यम् , अन्यथा कश्चित् महाकायोऽल्पमश्नाति, अल्पकायो बहुभुङ्क्ते तथाविध मनुष्यवत् , किन्तु इह नैवं बाहुल्यपक्षस्यैवाङ्गीकाराद् । ते च नैरयिका उपपातादि की अपेक्षा "बहुतराए पोग्गले आहारेंति" बहुसंख्यक पुद्गलों को आहाररूप से ग्रहण करते हैं। क्योंकि वे महाशरीरवाले हैं । लोक में भी प्रायः ऐसी ही बात देखी जाती है कि जिन का शरीर बड़ा होता है वे महाशी-बहुत अधिक भोजन करनेवाले होते हैं । और जिनका शरीर अल्प होता है वे अल्पाशी-अल्पभोजन करनेवाले होते हैं । जैसेहस्ति और खरगोख । यह वाक्य बाहुल्य की अपेक्षा से कहा गया जानना चाहिये, नहीं तो ऐसा भी होता है कि जो महाकाय होता है वह अल्पाशी होता है और जो अल्पकाय होता है वह महाशी होता है । उदाहरणके रूपमें जैसे तथा प्रकारके मनुष्य । परन्तु यहाँ जो ऐसा कहा गया है वह बाहुल्यपक्षका आश्रय ले कर ही कहा गया है । तात्पर्य कहने का यह है कि तथाविध मनुष्य की तरह कोई मोटे शरीरवाला थोडा भोजन करता है और कोई छोटे शरीरवाला ज्यादा भोजन करता है । इसलिये शरीरका मोटापन और छोटापन आहारकी अधिकता और न्यूनता के प्रति नियमरूप से कारण नहीं पड़ता है-परन्तु फिर भी બહુસંખ્યક પુદ્ગલેને આહારરૂપે ગ્રહણ કરે છે. તેઓ મહાશરીરવાળાં હોવાથી એવું બને છે. લેકમાં પણ સામાન્ય રીતે એવું જોવામાં આવે છે
भर्नु शरी२ भोट हाय छ तेसा ‘महाशी' पधारे सौरान ४२२॥ डाय छ भने भर्नु शरीर नानु डराय छ तेस। ‘अल्पाशी' साधु माना। હોય છે. જેમકે હાથી અને સસલું.
આ કથન બાહુલ્યની અપેક્ષાએ કરવામાં આવ્યું છે. નહીં તે એવું પણ બને છે કે જે મહાકાય હોય છે તે ઓછું ખાનાર હોય છે અને જે અલ્પકાય હાય છે તે વધારે ખાનાર હોય છે. ઉદાહરણ રૂપે એ પ્રકારના માણસે બતાવી શકાય છે. પણ અહીં જે આહારવિષયક કથન છે તે બાહુલ્યની અપેક્ષાએ કરવામાં આવ્યું છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે કઈ જાડા શરીરવાળો માણસ શેડો આહાર લે છે અને નાના શરીરવાળે માણસ વધારે આહાર લે છે, એવું પણ જોવા મળે છે. તેથી શરીરના મેટાપણુ કે અ૮૫૫ણને આહારની અધિકતા કે ન્યૂનતાના કારણરૂપ કે નિયમ રૂપે ગણી શકાય નહીં, પણ મેટે ભાગે એવું જ બને છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #421

३९८
भगवतीसूत्रे सद्वेद्यानुभवसमयादन्यत्र समये असद्वेद्यस्यैकान्तत उदयवर्तित्वेन यथा यथा महाशरीरास्तथा तथा महादुःखाः, तीव्राहाराभिलाषिणश्च भवन्तीति । 'बहुतराए पोग्गले' बहुतरान् पुद्गलान् 'परिणामेंति' परिणमयन्ति । यतो बहुतरान् पुद्गलान् आहरन्ति ततः परिणामोऽपि बहुतरपुद्गलानां भवति, परिणामस्याहार पुद्गलानुसारित्वात् , अपृष्टोऽप्याहारपरिणामः आहारस्य कार्य परिणामः इति कृत्वोक्तः, आहाअधिकांशरूप में ऐसा देखा जाता है । इसी अधिकांश रूपता को लेकर यहाँ ऐसा कथन किया गया है कि मोटे शरोरवाले नारकीयजीव अधिक आहार करते हैं और अल्प शरीरवाले नारकीय जीव अल्प आहार करते हैं । यहाँ ऐसा नहीं समझना चाहिये कि तथाविध मनुष्यों की तरह अल्प शरीरवाले नारकीयजीव बहुत आहार करते हैं और मोटे शरीरवाले थोडा आहार करते हैं । तथा-वे नारकीय जीव उपपातादि सद्वैद्यके अनुभवन समय को छोड़ कर बाकी के समय में असातावेदनीय कर्म के ही उद्यवशवर्ती होते हैं अतः जैसे-जैसे ये मोटे शरीरवाले होते हैं उसी तरह से महादुःख का अनुभव करते हैं, और आहार में तीव्र अभिलाषावाले होते हैं । " पहुतराए पोग्गले परिणामेंति " क्योंकि ये बहुसंख्यक पुद्गलों को आहाररूप से ग्रहण करते हैं । इसी कारण उन आहाररूपसे गृहीत हुए पुद्गलोंका परिणाम भी बहुतर होता है । क्योंकि वह परिणाम आहार पुद्गलों के अनुसार ही तो होगा । यद्यपि शंकाकारने आहारपरिणाम के विषय में प्रश्न नहीं किया है फिर भी परि
I અધિકાંશને આ નિયમ લાગુ પડતું હોવાથી એવું કહેવામાં આવ્યું છે કે મહાશરીરી નારક જી વધારે આહાર કરે છે અને અલ્પશરીરી નારક જીવે છે આહાર કરે છે. અહીં એવું સમજવું જોઈએ નહીં કે કેટલાક મહાશરીરી મનુષ્યની જેમ મહાશરીરી નારકે ઓછો આહાર લે છે અને અલ્પશરીરી મનુષ્યની જેમ અલ્પશરીરી નારકે વધારે આહાર લે છે તથા તે નારક જીવ ઉપપાતાદિ સવેદ્યના અનુભવ સમયને છોડીને બાકીના સમયે અસાતવેદનીય કમને ઉદયાધીન હોય છે. તેથી જેમ જેમ તેઓ મહાશરીરવાળાં બનતાં જાય છે તેમ તેમ મહાદુઃખને અનુભવ કરે છે અને આહારની તીવ્ર અભિલાષાવાળાં બને છે.
" बहुतराए पोग्गले परिणामेंति" तो वधारे पुगताने मा०२३५ ગ્રહણ કરે છે તેથી આહાર રૂપે ગ્રહણ કરાયેલાં તે પુદ્ગલેનું પરિણમન પણ વધારે પ્રમાણમાં થાય છે. કારણ કે આહારરૂપે ગ્રહણ કરાયેલાં પગલોના પ્રમાણે જ તે પરિણમન થાય છે, જે કે શંકાકારે આહાર પરિણામના વિષ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #422

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० १ उ० २ सू० २ नैरयिकस्वरूपनिरूपणम् ३९९ रकथने तत्परिणामस्याप्यवश्यकथनीयत्वात् । ' बहुतराए पोग्गले' बहुतरान् पुद्गलान् ' उस्ससंति' उच्छ्वसन्ति=उच्छ्वासतया गृह्णन्ति 'बहुतराए पोग्गले' बहुतरान्-पुद्गलान् ‘नीससंति' निःश्वसन्ति-निःश्वासतया परिमुञ्चन्ति, महाशरीरा हि महोच्छ्वासनिःश्वासवन्तो भवन्ति । दुःखिता अपि तादृशा एव । नैरयिकाश्च दुःखिता इति बहुतरान् पुद्गलान् उच्छ्वसन्ति निःश्वसन्तीति । आहारस्य कालकृतं वैषम्यं दर्शयति-' अभिक्खणं आहारेंति' अभीक्ष्णमाहरन्ति, पौनः पुन्येनाहारं गृह्णन्ति, ये ये यथा यथा तारतम्येन महाशरीरास्तथा तथा तत्तदपेक्षया शीघ्रशीघ्रतरादिरूपेणाहारग्रहणं-कुर्वन्तीत्यर्थः । ' अभिक्खणं ऊससंति णाम आहार का कार्य है इस ख्याल से वह यहाँ कहा गया है । क्योंकि आहार के कथन में आहार का परिणाम अवश्य कथनीय होता है। "बहुतराए पोग्गले उसरसंति" बहुतर पुद्गलोंको वे महाकायवाले नारकजीच उच्छ्वासरूपमें परिणमाते हैं । " बहुतराए पोग्गले नीससंति" यहुतर पुद्गलों को वे निःश्वास रूपसे बाहर निकालते हैं । जो महाशरीर वाले होते हैं, वे महाउच्छ्वास और निःश्वासवाले होते हैं। तथा जो दुःखित जन हुआ करते हैं, वे भी ऐसे ही होते है । नारकीय जीव दुःखी हैं। इसी कारण वे बहुतर पुद्गलोंको उच्छ्वासरूपसे ग्रहण करते हैं और निःश्वास रूप से उन्हें बाहर निकालते हैं । आहार में अब कालकृत विषमता दिखलाई जाती है "अभिक्खणं आहारेंति" बारंबार वे मोटे शरीरवाले नारकीय जीव आहाररूपसे पुद्गलों को ग्रहण करते हैं। अर्थात् जो नारकीयजीव जिनकी अपेक्षा जैसे २ मोटे शरीरवाले होते हैं, वे उनकी अपेक्षा पुनः पुनः शीघ्रशीघ्रतर आदि रूपसे आहार लेते યમાં પ્રશ્ન કર્યો નથી, પણ આહારનું કાર્ય પરિણામ (ગૃહીત યુગલનું પરિણમન) છે, તે દૃષ્ટિએ તેનું અહીં કથન કર્યું છે. કારણ કે આહારના ४थननी साथे माडा२नु परिणाम ५४ ४ा योग्य य छे. “बहुतराए पोग्गले उसस्संति" ते भय ना२४ । धारे पुगतान छ्वास ३५ अड ४२ छ. " बहुतराए पोग्गले नीससंति" मने ते वधारे पुलाने નિઃશ્વાસરૂપે બહાર કાઢે છે મહાશરીરવાળા જી મહાઉવાસ અને નિશ્વાસવાળાં હોય છે. તથા દુઃખી લોકેની બાબતમાં પણ એવું જ બને છે. નારક છ દુઃખી હોવાથી વધારે પુગલેને ઉચ્છવાસ રૂપે ગ્રહણ કરે છે અને નિઃશ્વાસ રૂપે બહાર કાઢે છે. હવે આહારના કાળમાં રહેલી વિષમતા मतावाम मावे छे-“ अभिक्खणं आहारति" ते भय ना पावार આહારરૂપે પુદ્ગલેને ગ્રહણ કરે છેએટલે કે નાનાં શરીરવાળાં નારકે કરતાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #423

४००
भगवतीसूत्रे अभिक्खणं नीससंति' अभीक्ष्णमुच्छ्वसन्ति अभीक्ष्णं निःश्वसन्ति, महाशरीरत्वात् दुःखिततरत्वाच्चानवरतमुच्छ्वासं निःश्वासं च गृह्णन्ति परिमुञ्चन्ति च । अथाल्पशरीरविषयं दर्शयति-तत्थ णं जे ते ' तत्र खलु ये ते 'अप्पसरीरा' अल्पशरीराः सन्ति । तेणं' ते खलु 'अप्पतराए पुग्गले ' अल्पतरान् पुद्गलान् ‘आहारेंति' आहरन्ति । यतोऽल्पशरीरास्ततो महाशरीराहरणीयपुद्गलापेक्षया अल्पतरान् पुद्गलानाहरन्ति 'अप्पतराए पोग्गले परिणामेंति, अप्पतराए पोग्गले उस्ससंति अप्पतराए पोग्गले नीससंति ' अल्पतरान् पुद्गलान् परिणमयन्ति, अल्पतरान् पुद्गलान् उच्छ्वसन्ति अल्पतरान् पुद्गलान् निःश्वसन्ति । एषां व्याख्या अल्पत्वमाश्रित्य व्यत्ययेन महाशरीरवद् विज्ञेया । ' आहच आहारेंति' आहत्याऽऽहरन्तिहैं।" अभिक्खणं उससंति" "अभिक्खणं नीससंति" महाशरीरवाले होने से और दुःखिततर होने से वे नारकजीव निरन्तर श्वासोच्छ्वास लेते रहते हैं, और छोड़ते रहते हैं । “तत्थ णं जे ते अप्पसरीरा ते णं अप्पतराए पोग्गले आहारेंति ” तथा जो जिसकी अपेक्षा अल्पशरीरवाले होते हैं, वे उनकी अपेक्षा आहाररूप से अल्पतर पुद्गलों को ग्रहण करते हैं-" अप्पतराए पोग्गले परिणामेंति" अल्पतरपुद्गलों को परिणमाते हैं "अप्पतराए पोग्गले उस्ससंति" अल्पतर पुद्गलों को श्वासरूपमें परिणमाते हैं "अप्पतराए पोग्गले नीससंति" अल्पतर पदलोंको निःश्वासरूपसे बाहर निकालते हैं। इन सब पदोंका व्याख्यान महाकाय में कथित इन पदों के व्याख्यान की तरह अल्पत्वपक्ष लेकर विपरीतरूप से कर लेना चाहिये। “आहच्च आहारेति " आदि पदों का स्पष्टीकरण इस प्रकारसे है। माटी शरीरवाजा ना२। धारे शीताथी मार से छे" अभिक्खणं उस्ससंति" " अभिक्खणं नीससंति” महाशरीरवाजा ना२४ वो पधारे हुभी डावाने सीधे निरन्त२ श्वासोच्छ्वास सीधा ४२ छ भने छ।उयां 3रे छ “तत्थणं जे ते अप्पसरीरा ते णं अप्पतराए पोग्गले आहारेति' से न॥२४ नो २di वधारे मह५ શરીરવાળે નારક જીવ તેના કરતાં અલપતર પુગલોને આહાર રૂપે ગ્રહણ કરે છે–
“अस्पतराए पोग्गले परिणामेंति" २५६५२ पु सोनु परिशुभन ४२ छ, “ अप्पतराए पोग्गले उस्ससंति " २६५त२ पुगताने श्वास३५ परिणभावे छ, “अल्पतराए पोगले नीससंति ” महत२ पुगताने निवास३थे पहार કાઢે છે આ સમસ્ત પદની વ્યાખ્યા મહાકાયના સૂત્રમાં કહેવામાં આવેલાં આ પદની વ્યાખ્યા પ્રમાણે સમજવી પણ અહીં મહત્ત્વની અપેક્ષા અલ્પત્વનો व्यत्यय ३२वीन. "आहच आहारैति" माह पहनु२५ष्टी३२११ नीय प्रमाणे छ.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #424

४०१
प्रमेयचन्द्रिकाठीका श० १ उ० २ सू २ नैरयिक स्वरूपनिरूपणम् भाहत्य=कालंनिहत्य=कालं व्यवधानीकृत्य विरम्य विरम्येत्यर्थः आहारं कुर्वन्ति । कदाचिदाहरन्ति कदाचिन्नाहरन्तीति भावः आहारानाहरणं च महाशरीराहारग्रद्दणव्यवधानापेक्षया, बहुतरकालान्तरालतयेत्यर्थः । ' आहच्च उससंति आहच नीससंति' आहत्योच्छ्वसन्ति आहत्य निःश्वसन्ति एतेऽल्पशरीरत्वेनैव महाशरीरापेक्षयाऽल्पतरदुःखितत्वात् कदाचित् सान्तरमित्यर्थः उच्छवासादि कुर्वन्ति । यच्चपूर्व 'नारकाः सततमेोच्छ्वासादिकुर्वन्तीत्युक्तं तत् महाशरीरापेक्षयेत्यवसेय -
जो अल्पशरीरवाले नारकीय जीव हैं, अर्थात् जो जिनकी अपेक्षा अल्पशरीरविशिष्ट नारकीय जीव हैं, वे उनकी अपेक्षा ठहर२ कर आहार लेते हैं, अर्थात्-कभी आहार लेते हैं और कभी आहार नहीं लेते हैं । कदाचित् आहार नहीं लेते हैं सो इसका तात्पर्य ऐसा नहीं है कि वे बिलकुल आहार ही नहीं लेते हैं, किन्तु इसका तात्पर्य ऐसा है कि उनके आहार नहीं लेने में महाकायवाले नारकीय जीवोंके आहारग्रहण के अन्तरालकी अपेक्षासे बहुतरकालका अन्तराल - व्यवधान पड़ता है । आहच्च ऊससंति आहच्च नीससंति " छोटेशरीरवाले होनेके कारण ही वे महाशरीरवाले नारकजीवोंकी अपेक्षासे अल्पतर दुःखी रहते हैं इस कारण वे ठहर २ कर श्वास लेते हैं, और ठहर २ कर उसे छोड़ते हैं, अर्थात् बाहर निकालते हैं। जो पहले नारकीय जीव निरन्तर ही श्वासादिक क्रिया करते हैं ऐसा कहा गया है सो यह कथन महाकाय - वाले नारक जीवोंकी अपेक्षासे ही कहा गया है, ऐसा जानना चाहिये ।
(6
અલ્પેશરીરવાળા જે નારક જીવા છે, એટલે કે જે નારક જીવા અન્યની અપેક્ષાએ અપશરીરી છે તે અન્યના કરતાં વધારે લાંખે લાંખે આંતરે આહાર લે છે, એટલે કે કયારેક આહાર લે છે અને કયારેક નથી પણ લેતા. કયારેક આહાર લેતા નથી તેનું તાત્પર્ય એવું નથી કે તેએ બિલકુલ આહાર જ લેતા નથી પણ તેનું નાપય એવું છે કે મહાકાય નારક જીવાની અપેક્ષાએ અલ્પકાય નારક જીવાના આહાર નહીં ગ્રહણ કરવાના કાળમાં भोटु अांतर-व्यवधान पडे छे. आहच्च ऊससंति आहच्च नीससंति " અપશરીરવાળાં હાવાને કારણે જ તેઓ મહાશરીરવાળાં નારકા કરતાં આછાં દુઃખી રહે છે, તેથી તેઓ થાલી થેાભીને શ્વાસ લે છે અને ઉચ્છવાસ બહાર કાઢે છે. પહેલાં એવુ' જે કથન કરવામાં આવ્યું છે કે નારકજીવા નિરન્તર શ્વાસાદિ ક્રિયા કરે છે, તે કથન મહાકાય નારકને અનુલક્ષીને થયું
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧
66

Page #425

૪૦૨
भगवतीसूत्रे मिति । अथवा-अपर्याप्तकालेऽल्पशरीराः सन्तो लोमाहारमाश्रित्य नाहरन्ति, अपप्तिकत्वेन च नोच्छ्वसन्ति, अन्यत्समये तु आहारोच्छ्वासादि कुर्वन्त्येवेत्यत आह-आहत्याहरन्ति आहत्योच्छ्वसन्तीति । ‘से तेणठेणं' तत्तेनार्थेनतेन कारणेन 'गोयमा' हे गौतम ! ' एवं वुच्चइ ' एवमुच्यते 'नेरइया नो सम्वे समाहारा' नो सर्वे समाहाराः 'नो सव्वे समसरीरा ' नो सर्वेसमशरीराः 'नो सन्वेसमुस्सास नीसासा' नो सर्वे समोच्छ्वासनिःश्वासा इति ॥ मू० २॥ अथवा-वे कदाचित् आहार नहीं लेते हैं, और कदाचित् श्वास नहीं लेते हैं, ऐसा जो कहा गया है। उसका तात्पर्य यह भी होता है कि अपर्याप्त अवस्थामें नारकीय जीव अल्पशरीरवाले होते हुए लोमाहारकी अपेक्षासे आहार नहीं करते हैं और अपर्याप्तक होनेके कारण ही उच्छ्वास नहीं लेते हैं । अन्य समयमें-पर्याप्त होने पर-आहार और श्वासोच्छ्वासादिक करते ही हैं। इसलिये ऐसा कहा गया है कि “आहच्च आहारेंति, आहच उससंति" । अपर्याप्त कालमें नारकीय जीवोंके लोमाहारादि नहीं होते हैं । इसलिये वे रोमाहारादिकी अपेक्षासे आहारादि नहीं करते ऐसा कहा गया है। “से तेणटेणं गोयमा ! एवं वुच्चइ नेरइया सव्वे नो समाहारा इत्यादि" इसलिये हे गौतम ! ऐसा मैंने कहा है कि समस्त नारकीय जीव समान आहारवाले नहीं होते हैं, समान शरीरवाले नहीं होते हैं, समान उच्छ्वास निःश्वासवाले नहीं होते हैं ।सू०२॥ સમજવું. અથવા તેઓ કયારેક આહાર લેતા નથી, અને કયારેક શ્વાસ લેતા નથી એવું જે કહેવામાં આવ્યું છે તેને ભાવાર્થ એ પણ થાય છે કે અપર્યાપ્ત અવસ્થામાં નારક છે અલ્પશરીરવાળાં હોય છે તે લેમાહારની અપેક્ષાએ આહાર કરતા નથી અને અપર્યાપ્તક હોવાને કારણે જ ઉચ્છવાસ લેતા નથી, અન્ય સમયમાં પર્યાપ્તક થાય ત્યારે આહાર, શ્વાસોચ્છવાસ આદિ अक्षय ४२ छ तेथी मे ४थु छ " आहच्च आहारे ति, आहच्च ऊससंति" અપર્યાપ્ત કાળમાં નારક જી લે માહાર આદિ લેતા નથી, તેથી તેઓ शमाहारानी अपेक्षा मा २ नथी ४२॥ तेम ४थु छ. “से तेणट्रेणं गोयमा ! एवं वुच्चइ नेरइया सव्वे नो समाहारा इत्यादि ” गौतम ! तेथी। મેં એવું કહ્યું છે કે સમસ્ત નારક છે સમાન આહારવાળાં હોતાં નથી, સમાન શરીરવાળાં હતાં નથી, સમાન ઉચ્છવાસ નિઃશ્વાસવાળાં હતાં નથી સૂારા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #426

प्रमेयचन्द्रिकाटोका श० १ उ० २ सू० २ कर्मवर्णादिविषयनिरूपणम् ४०३
अथ कर्मवर्णादिविषयं प्रतिपादयति-नेरइयाणं भंते सव्वे समकम्मा' इत्यादि।
मूलम्-नेरइयाणं भंते सव्वे समकम्मा ? गोयमा ! णो इणद्वे समहे से केणटेणं भंते एवं वुच्चइ ? गोयमा ! नेरइया दुविहा पण्णत्ता, तं जहा पुव्वोववण्णगा य पच्छोववण्णगा य । तत्थ णं जे ते पुवोववण्णगा तेणं अप्पकम्मतरागा, तत्थ णं जे ते पच्छोववण्णगा तेणं महाकम्मतरागा, से तेणटेणं गोयमा !० ।
नेरइयाणं भंते ! सव्वे समवन्ना? । गोयमा ! णो इण? समटे । से केणटेणं तह चेव, गोयमा ! नेरइया दुविहा पन्नत्ता, तं जहा-पुत्वोववन्नगाय पच्छोववण्णगाय, तत्थणंजे ते पुव्वोववन्नगा तेणं विसुद्धवन्नतरागा, तत्थणं जे ते पच्छोववन्नगा, तेणं अविसुद्धवन्नतरागा, से तेणटेणं गोयमा! एवं०। नेरइयाणं भंते सव्वे समलेस्सा, गोयमा! णो इणढे समठे, से केणढणं जाव नो सव्वे समलेस्सा, गोयमा ! नेरइया दुविहा पन्नत्ता, तं जहा-पुव्वोववण्णगा य पच्छोववण्णगा य । तत्थ णं जे ते पुखोववण्णगा तेणं विसुद्धलेस्सतरागा,तत्थ णं जेते पच्छोववन्नगा तेणं अविसुद्धलेस्सतरागा से तेणद्वेणं०। नेरइयाणं भंते सव्वेसमवेय. णा ! गोयमा ! णो इणढे समढे, से केणटेणं० गोयमा ! नेरइया दुविहा पन्नत्ता, तं जहा-सण्णिभूया य असण्णिभूया य, तत्थणं जे ते सण्णिभूया ते णं महावेयणा, तत्थणं जे ते असपिणभूया तेणं अप्पवेयणतरागा, से तेणटेणं गोयमा ! नेरइया णं भंते ! सव्वे समकिरिया, गोयमा ! णो इणढे समढे, से केणटेणं० गोयमा ! नेरइया तिविहा पन्नता, तं जहा-सम्मदिट्ठी, मिच्छदिट्ठी, सम्मामिच्छदिट्टी। तत्थ णं जे ते सम्मदिट्टी तेसिं णं चत्तारि किरियाओ पन्नत्ता, तं जहा-आरंभिया, परिग्गहिया,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #427

४०४
भगवतीसूत्रे मायावत्तिया,अपच्चक्खाण किरिया तत्थ णं जेते मिच्छदिट्ठी तेसिं णं पंचकिरियाओ कजंति, तं जहा-आरंभिया जाव मिच्छादंसणवत्तिया, एवं सम्ममिच्छादिट्ठीणं वि, से तेणटेणं गोयमा०॥
नेरइयाणं भंते ! सव्वे समाउया, सव्वेसमोववन्नगा, गोयमा ! णो इणठे समहे । से केणटेणं० गोयमा ! नेरइया चउविहा पन्नत्ता, तं जहा-अत्थेगइया समाउया, समोववन्नगा१, अत्थेगइया समाउया विसमोववन्नगा २, अत्थेगइया विसमाउया समोववन्नगा३, अत्थेगइया विसमाउया विसमोवत्रन्नगा४, से तेणटेणं गोयमा ! ० ॥ सू० ३ ॥
छाया-नरयिकाः खलु भदन्त ! सर्वे समकर्माणः ? गौतम ! नायमर्थः समर्थः । तत्केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते ? गौतम ! नैरयिका द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-पूर्वोपपन्नकाश्च पश्चादुपपन्नकाश्च । तत्र खलु ये ते पूर्वोपपन्नकास्ते खलु
अब सूत्रकार कर्म वर्ण आदि विषयका प्रतिपादन करते हैं'नेरड्या णं भंते ! सव्वे समकम्मा' इत्यादि। (भंते) हे भदंत ! (नेरइया णं) नारकीय जीव, क्या (सब्वे) सब (समकम्मा?)समानकर्मवाले होते हैं ? (गोयमा)हे गौतम! (णो इणटे समठे)यह अर्थ समर्थित नहीं है, अर्थात् यह अर्थ ठीक नहीं है। (से केणटेणे) हे भदन्त ! आप ऐसा किस कारणसे कहते हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! (नेरड्या दुविहा पण्णत्ता) नारकीय जीव दो प्रकारके कहे गये हैं। (तं जहा) उनके दो प्रकार ये हैं (पुव्योववण्णगा, पच्छोवण्णगा) पूर्वोपपन्नक और
હવે સૂત્રકાર કર્મવર્ણ આદિ વિષયનું પ્રતિપાદન કરે છે‘नेरइयाणं भंते ! सव्वे समकम्मा' इत्यादि।
(भंते) 3 महन्त ! (नेरइयाणं सव्वे समकम्भा १ ) समस्त ना२४ wal शु समान भज डाय छ ? (गोयमा !) 3 गीतम!
(गोयमा !) 3 गौतम ! ( णो इण सम ) 21 Aथ समर्थित नथी. मेटले 3 मे मनतु नथी. ( से केणद्वेणं ) 3 महन्त ! २५ मे. ॥ ॥२॥णे ४ छ। ? (गोयमा !) 3 गौतम ! (नेरइया दुविहा पण्णत्ता ) ना२४ वा २॥ ॥ छे. ( तं जहा) ते थे. प्रा। 20 प्रमाणे -
(पुत्वोववण्णगा, पच्छोववण्णगा) पूर्वा५पन्न मने पश्चा५५न्न.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #428

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श.१ उ०२ सू० ३ कर्मवर्णादिविषयनिरूपणम् ४०५ अल्पकर्मतरकाः, तत्र खलु ये ते पश्चादुपपन्नकास्ते खलु महाकर्मतरकाः, तत्तेनार्थेन गौतम!।
नैरयिकाः भदन्त ! सर्वे समवर्णाः गौतम ! नायमर्थः समर्थः, तत्केनार्थेन तथैव गौतम ! नैरयिका द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-पूर्वोपपन्नकाश्च पश्चादुपपन्नकाश्च । तत्र खलु ये ते पूर्वोपपन्नकास्ते विशुद्धवर्णतरकाः तत्र ये ते पश्चादुपपन्नकास्ते पश्चादुपपन्नक। (तत्थ णं जे ते पुब्योववण्णगा) इनमें जो पूर्वोपपन्नक नारक है (ते णं अप्पकम्मतरागा) वे अल्पकर्मवाले होते हैं और (तत्थणं जे ते पच्छोववण्णगा ते णं महाकम्मतरागा) जो पश्चादुपपन्नक नारक जीव हैं, वे महाकर्मवाले होते है । (से तेणटेणं गोयमा !०) इस कारण हे गौतम ! मैं ऐसा कहता हूँ कि सब नारकीयजीव समानकर्मवाले नहीं होते हैं। (नेरइयाणं भंते ! सव्वेसमवन्ना) हे भदन्त ! समस्त नारकजीव क्या समान वर्णवाले हैं ? (गोयमा ! णो इणढे समढे) हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ-ठीक-नहीं है । (से केणटेणं ? ) हे भदंत ! आप ऐसा किस कारणसे कहते हैं ? इत्यादि प्रश्नका स्वरूप-(तह चेव) वैसा ही समझलेना चाहिये भगवान् कहते हैं-गोयमा) हे गौतम! (नेरइया दुविहा पन्नत्ता) नारक जीव दो प्रकारके कहे गये हैं । (तं जहा) वे दो प्रकार ये हैं-(पुन्वोववनगाय पच्छोववण्णगाय) एक पूर्वोपपन्नक, दूसरे पश्चादुपपन्नक (तत्थणं जे ते पुव्वोववन्नगा ते णं विसुद्ध वनतरागा) इनमें (तत्थणं जे ते पुव्वोववण्णगा) तेमin 2 पूर्वाषपन्न ना२ छ (तेणं अप्पकम्मतरागा) ते २०६५ य छ भने (तत्थणं जे ते पच्छोववण्णगा तेणं महाकग्मतरागा) ५श्वा५५न्न ना२ छ तेस। महाभ वाणां डाय छे. ( से तेण णं गोयमा ! ) मे २णे गौतम! हुमे छु કે સમસ્ત નારક છે સમાન કર્મવાળાં હતાં નથી.
(नेरइयाणं भंते सव्वेसमवन्ना? ) 3 महन्त ! शु समस्त ना२४ वा समान १ ज य छ ? ( गोयमा ! ) 3 गौतम! (णो इण समढे) એ અર્થ સમર્થિત નથી.
मेट के समस्त ना समान १vi di नथी. ( से केणद्वेणं ?) है महन्त ! मा५ ॥ आरणे सयु ४ छ ? त्याहि प्रश्न स्व३५ (तह चेव ) तेवी रीते समय से. लगवान ४ छ-(गोयमा ! ) 3 गौतम ! नेरइया दुविहा पन्नत्ता) ॥२७ छ। मे प्रा२न ४॥ छ. ( तंजहा) ते मे मारे। मा प्रमाणे छे-(पुव्योववन्नगा य पच्छोववण्णगाय ) (१) पूर्वा५५न्न मन (२) पश्चा५५-१४ (तत्यणं जे ते पुब्बोववन्नगा ते णं विसुद्धवन्नतरागा) तेमांना
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #429

४०६
भगवतीसूत्रे ऽविशुद्धवर्णतरकाः तत् तेनार्थेन गौतम ! एवम् । नैरयिका भदन्त ! सर्वे समलेश्यकाः ! गौतम ! नायम : समर्थः। तत्केनार्थेन यावत् नो सर्वे समलेश्यकाः ? गौतम ! नैरयिका द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-पूर्वोपपन्नकाश्च पश्चादुपपन्नकाश्च । तत्र खलु ये ते पूर्वोपपन्नकास्तेविशुद्धलेश्यतरकाः, तत्र ये ते पश्चादुपपन्नकास्ते जो पूर्वोपपन्नक नारक हैं वे विशुद्ध वर्णवाले होते हैं, और (तत्थणं जे ते पच्छोववन्नगा, ते णं अविसुद्धवनतरागा) जो पश्चादुपपन्नक होते है वे अविशुद्ध वर्णवाले होते है । (से तेणटेणं गोयमा एवं वुच्चइ०) इस कारण हे गौतम ! मैं ऐसा कहता हूँ कि सब नारकीयजीव समान वर्णवाले नहीं हैं । (नेरइयाणं भंते ! सव्वे समलेस्सा?) हे भदन्त ! समस्त नारकीय जीव क्या एक सी लेश्यावाले होते हैं ? ( गोयमा! णो इणडे समडे) हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है । (से केणठेणं जाव नो सव्वे समलेस्सा) हे भदन्त ! आप ऐसा क्यों-किस कारणसे कहते हैं यावत् समस्त नारकीय जीव समान लेश्यावाले नहीं होते हैं। (गोयमा) हे गौतम! (नेरइया दुविहा पन्नत्ता) नारकीय जीव दो प्रकारके कहे गये हैं (तं जहा ) वे दो प्रकार ये हैं-(पुव्वोववण्णगा य पच्छोववण्णगाय) एक पूर्वोपपन्नक और दूसरे पश्चादुपपन्नक (तत्थ णं जे ते पुचोववण्णगा ते णं विसुद्धलेस्स तरागा) इनमें जो पूर्वोपपन्नक नारकजीव हैं જે પૂર્વોપપન્નક નારક જ હોય છે તેઓ વિશુદ્ધ વર્ણવાળાં હોય છે, અને ( तत्थणं जे ते पच्छोववन्नगा, तेणं अविसुद्ध वन्नतरागा ) ॥ पश्चा५५न्न डायछ तेसो भविशुद्ध वाज डाय छे. (से तेण णं गोयमा ! एवं वुच्चइ० ) ते २0 ड गौतम ! हुमे छु समस्त ना२४ । સમાન વર્ણવાળાં હોતાં નથી.
(नेरइयाणं भंते ! सव्वे समलेस्सा ?) 3 महन्त ! समस्त ना२४ । से सभी वेश्यावण डाय छ ? (गोयमा ! णो इणट्रे समटे) 3 है गौतम ! मेडातु नथी. (से केणद्वेणं जाव नो सव्वे समलेस्सा ?) 3 ભદન્ત ! આપ શા કારણે એવું કહે છે કે સમસ્ત નારક છે સમાન वेश्यावi sai नथी ? (गोयमा ! ) 3 गौतम ! (नेरइया दुविहा पण्णत्ता) ना२४ ७ मे २॥ ४झछ. (तंजहा ) ते १२॥ २॥ प्रमाणे छ. (पुव्वोववण्णगा य पच्छोववण्णगा य) पूर्वा५पन्न मने पश्चा५पन्न.
( तत्थणं जे ते पुन्योववण्णगा तेणं विसुद्धलेस्सतरागा) तेभान रे पू
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #430

प्रमेयवन्धिकाटीका श.१ उ.२ सू० ३ कर्मवर्णादिविषयनिरूपणम् ४०७ अविशुद्धलेश्यतरकाः, तत्तेनार्थेन । नैरयिका भदन्त ! सर्वे समवेदनाः! गौतम ! नायमर्थः समर्थः तत्केनार्थेन गौतम ! नरयिका द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-संज्ञिभूताश्चासंज्ञिभूताश्च । तत्र खलु ये ते संज्ञिभूतास्ते महावेदनाः, तत्र खलु ये ते असज्ञिभूतास्तेऽल्पवेदनाः तत् तेनार्थेन गौतम !० । नैरयिका भदन्त ! सर्वे समवे विशुद्धलेश्यावाले होते हैं। (तत्थणं जे ते पच्छोववण्णगा ते णं अविसुद्ध लेस्स तरागा) तथा जो पश्चादुपपन्नक नारक जीव हैं वे अविशुद्ध लेश्यावाले होते हैं । (से तेणटेणं एवं०) इस कारण हे गौतम ! मैं ऐसा कहता हूँ कि समस्त नारकजीव समान लेश्यावाले नहीं होते हैं। (नेरइयाणं भंते ! सव्वे समवेयणा?) हे भदन्त ! समस्त नारक जीव क्या एकसी वेदनावाले होते हैं ? (गोयमा ! णो इणढे सम8) हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है (से केणद्वेणं०) हे भदन्त ! आप ऐसा किस कारणसे कहते हैं ? (गोयमा) हे गौतम! (नेरइया दुविहा पणत्ता) नारक जीव दो प्रकारके कहे गये हैं (तं जहा) वे इस प्रकारसे (सण्णिभूया य असण्णिभूया य) एक संज्ञिभूत और दूसरे असज्ञिभूत (तत्थ णं जे ते सण्णिभूया ते णं महावेयणा) इनमें जो संज्ञिभूत नारक जीव हैं वे महावेदनावाले होते हैं, और (तत्थ णं जे ते असण्णिभूया ते णं अप्पवेयणतरागा ) जो असंज्ञिभूत नारकीयजीव हैं वे अल्पवेदनावाले पन्न न॥२४ ७ छ तेस। विशुद्ध वेश्यावल य छ, (तत्थणं जे ते पच्छोववण्णगा ते णं अविसुद्ध लेस्सतरागा ) मने रे पश्चापन्न ना२४ w य छ तम। मविशुद्ध वेश्यावा डाय छ, ( से तेणटेणं एव.) ગૌતમ! તે કારણે હું એવું કહું છું કે સમસ્ત નારક જી સમાન વેશ્યાવાળાં હોતાં નથી.
(नेरइयाणं भंते ! सव्वे समवेयणा?) महन्त ! समस्त ना२४ वो शु मे सरी वहनावाजल्य छ ? (गोयमा ! णो इणने सम) है गौतम! ये पात ५२२५२ नथी-तेमा समान वेहनावाजi di नथी. (से केण णं) महन्त ! मा५ मे ॥ २णे ४ छ। ? (गोयमा!) गौतम! ((नेरइया दुविहा पण्णत्ता ) ना२४ ७ मे ॥२॥ ४॥ छ (तंजहा) તે પ્રકારે આ પ્રમાણે છે –
(सण्णिभूया य असण्णि भूया य ) (१) सजिभूत अने. (२) असज्ञिभूत, (तत्थण जे ते सण्णिभूया ते णं महावेयणा ) तेभान र सज्ञिभूत ना२४
। छे ते मडावेनाvi डाय छ, मने (तत्थणं जे ते असण्णिभूया ते णं अप्पवेयणतरागा) २ असज्ञिभूत न॥२४ 0ो डाय छ तेसो २५६५
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #431

४०८
भगवतीसूत्रे क्रियाः, गौतम ! नायमर्थः समर्थः। तत्केनार्थेन ? गौतम !० नैरयिका स्त्रिविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-सम्यगदृष्टयः मिथ्यादृष्टयः सम्यगमिथ्यादृष्टयः। तत्र खलु ये ते सम्यग्दृष्टयस्तेषां चतस्रः क्रियाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-आरम्भिकी पारिग्रहिकी माया. प्रत्यया अप्रत्याख्यानक्रिया। तत्र खलु ये ते मिथ्यादृष्टयस्तेषां खलु पञ्चक्रियाः होते हैं । (से तेणटेणं गोयमा !) इस कारण हे गौतम! मैंने ऐसा कहा है कि समस्त नारकीयजीव समान वेदनावाले नहीं होते हैं। (नेरइया णं भंते ! सव्वे समकिरिया ? ) हे भदन्त ! समस्त नारकीयजीव क्या समान क्रियावाले होते हैं ? (गोयमा! णो इणढे समढे) हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है । ( से केपट्टेणं० ) हे भदन्त ! आप ऐसा किस कारणसे कहते हैं ? (नेरइया तिविहा पन्नत्ता) नारकीय जीव तीन प्रकार के कहे गये हैं (तंजहा ) वे इस तरह से हैं ( सम्मद्दिट्ठी मिच्छदिट्ठी, सम्मामिच्छदिट्ठी) एक सम्यग्दृष्टि, दूसरे मिथ्यादृष्टि और तीसरे सम्यग्मिथ्यादृष्टि ।(तत्थ णंजे ते सम्मदिट्ठी तेसि णं चत्तारि किरियाओ पन्नत्ताओ) इनमें जो सम्यग्दृष्टि नारकीयजीव हैं वे चार क्रियाएँवाले होते हैं । ( तंजहा ) वे इस प्रकार से हैं (आरंभिया, परिग्गहिया, मा. यावत्तिया, अपच्चक्खाणकिरिया ) एक आरंभिकी क्रिया, दूसरी पारिग्रहिकी क्रिया, तीसरी मायाप्रत्ययाक्रिया और चौथी अप्रत्याख्यान क्रिया । ( तत्थ णं जे ते-मिच्छदिट्ठी) जो मिथ्यादृष्टि नारकीयजीव हैं वेहनावाज डाय छे. (से तेण णं गोयमा !) गौतम ! ते १२0 में એવું કહ્યું છે કે સમસ્ત નારક જીવ સમાન વેદનાવાળાં હોતાં નથી. ( नेरइयाण मंते ! सव्वे समकिरिया ? ) 3 महन्त ! समस्त न॥२४७। शु. समान यावा डाय छे ? ( गोयमा ! णो इण समद्रे ) गौतम ! समस्त ना२। समान लिया तi नथी. (से केणठेणं) 3 महन्त ! सा५ ॥ १२0 से जुडी छो ? (नेरइया तिविहा पण्णत्ता) ना२४ wो प्रारना या छ, (तं जहा) ते प्रा। 20 प्रमाणे - समद्रिी, मिच्छट्ठिी, सम्मामिच्छदिट्ठी) (१) सभ्यट, (२) मिथ्याष्टि, अन (3) सभ्यभिथ्याष्टि. ( तत्थण जे ते सम्मदिदी तेसिणं चत्तारि किरियाओ पन्नत्ताओ) तेभाना सभ्यष्टि ॥२४ ~ो छ तेस! या२ लिया। ४२ छे' (तं जहा) ते ॥ प्रमाणे छे-(आरंभिया, परिग्गहिया, मायावत्तिया, अपच्चक्खाण किरिया) (१) मालिटी ठिया (२) पारियाडी छिया, (3) माया प्रत्यया छिया भने (४) अप्रत्याध्यान ठिया ( तत्थणं जे ते मिच्छदिट्ठी) 2 मिथ्याट ना२५
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #432

प्रमेयचन्द्रिकाटोका ० १ उ० २ सू० ३ नैरयिक निरूपणम्
४०१
क्रियते, तद्यथा - आरम्भिकी यावत् मिध्यादर्शनप्रत्यया । एवं सम्यक् मिथ्यादृष्टीनामपि तव तेनार्थेन गौतम १० ।
नैरयिकाः भदन्त ! सर्वे समायुष्काः सर्वे समोपपन्नकाः ? गौतम ! नायमर्थः समर्थः, तस्केनार्थेन ! गौतम ! नैरयिकाश्चतुर्विधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - सन्त्येके समायुकाः समोपपन्नकाः १ सन्त्येके समायुष्काः - विषमोपपन्नकाः २ सन्त्येके विषमा( तेसि णं पंच किरियाओ-कज्जति) वे पाँच क्रियावाले होते हैं । ( तंजहा) वे इस प्रकार हैं ( आरंभिया, जाव मिच्छादंसणवत्तिया) आरंभिकी क्रिया, पारिग्रहिकी क्रिया, मायाप्रत्यया क्रिया, अप्रत्याख्यान क्रिया और मिथ्यादृष्टिप्रत्यया क्रिया । ( एवं सम्ममिच्छादिट्ठी णं वि-से तेणट्टेणं गोयमा० ) इसी तरह से सम्यग मिध्यादृष्टि नारकीय जीवों में भी जानना चाहिये | इसी कारण हे गौतम ! मैं ने ऐसा किया है । (नेरइयाणं भंते! सव्वे समाउबा सच्चे समोववन्नगा) हे भदंत ! समस्त नारकीयजीव क्या समान आयुवाले होते हैं ? समोपपन्नक होते है ? ( गोयमा ! ) हे गौतम ! (णो इट्ठे समट्ठे) यह अर्थ समर्थ नहीं है । (से केणट्टेणं०) हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं ? ( गोयमा ) हे गौतम! ( नेरइया चउव्विहा पन्नत्ता ) नारकीयजीव चार प्रकार के कहे गये हैं । ( तं जहा ) वे इस प्रकार से हैं ( अत्थेगइया समाज्या समोववन्नगा ) कोई २ समान आयुवाले और समोपपन्नक, ( अत्थेगइया समाज्या
वो होय छे ( तेसिणं पंच किरियाओ कज्जति) तेभनी पांथ दिया होय छे, (तं जहा ) ते या प्रमाणे छे - ( आरंभिया, जाव जाव मिच्छा दंसण वत्तिया) (१) आरलिङ्गी डिया, (२) पारिग्रडिडी प्रिया, ( 3 ) भाया प्रत्यया दिया, (४) अप्रत्याभ्यान डिया भने (4) मिथ्यादृष्टि प्रत्यया ङिया ( एवं सम्म मिच्छादिट्ठी णं वि-से तेणद्वेगं गोयमा ! ) मेन प्रमाणे सभ्यभूमिथ्यादृष्टि नार જીવાની બાબતમાં પણ સમજવું. એ કારણે, હે ગૌતમ! મેં એવું કહ્યું કે समस्त नारी समान डियावाणां होतां नथी, ( नेरइयाणं भंते ! सव्वे समाTo asaraगा ? ) हे लहन्त ! समस्त नार व शुं समान आयुवानां होय छे? समोपपन्न होय छे ? ( गोयमा ! ) हे गौतम ! ( णो इणट्ठे सम ) मा अर्थ समर्थ नथी. ( से केणट्टेणं ) डे लहन्त ! आप शा अगे मेषु उहो छो ? ( गोयमा ! ) डे गौतम ! ( नेरइया चउव्विहा पन्नता) નારક જીવા ચાર પ્રકારના ह्या छे, ( तंजहा ) ते આ પ્રમાણે છે– ( अत्थेगइया समाज्या समोववन्नगा) (१) अ अ समान आयुषाणां मने सभोपपन्न, ( अत्थेगइया समाज्या विसमोववन्नगा ) (२) अ अ समान
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #433

४१०
भगवती सूत्रे
युष्काः समोपपन्नकाः, ३ सन्त्येके विषमायुष्का विषमोपपन्नकाः ४ तत् तेनार्थेन गौतम १० || सू० ३||
टीका- 'नेरइयाणं भंते!' नैरयिकाः खलु भदन्त ! 'सव्वे समकम्मा' सर्वे किं समकर्माणः ? 'गोयमा' हे गौतम! 'नो इणडे समद्रे' नायमर्थः समर्थः सर्वे न समकर्मवन्त इत्युत्तरम् । गौतमः प्राह े से केण्डेणं अंते' तत्केनार्थेन हे भदन्त ! ' एवं gear' एवमुच्यते नैरयिकाः सर्वे न समकर्माण इति । तत्र कारणमाह'गोयमा' हे गौतम! 'नेरइया दुविहा पन्नत्ता०||' नैरयिका द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा ' तद्यथा - तथाहि - ' पुव्वोववन्नगा य पच्छोववनगा य' पूर्वोपपन्नकाच विसमोवनगा ) कोई २ समान आयुवाले और विषमोपपन्नक, (अत्थे - गइया विसमाज्या समोववन्नगा) कोई २ विषम आयुवाले और समोपपन्नक (अत्थेगइया विषमाउया विसमोववन्नगा ) कोई २ विषम आयुवाले और विषमोपपन्नक हैं । ( से तेणट्टेणं गोयमा० ) इस कारण हे गौतम! मैंने ऐसा कहा है।
टीकार्थ - इस सूत्र से सूत्रकारने कर्म वर्ण आदि द्वारा नारकीयजीवों का निरूपण किया है- गौतमस्वामीने जो प्रभुसे नारकीयजीवों की कर्म समानता के विषय में प्रश्न किया और प्रभुने जो उत्तर दिया वह स्पष्ट है । पुनः जब गौतमस्वामीने उनसे यह पूछा कि हे भदन्त । आप ऐसा किस कारण से कह रहे हैं तब प्रभु ने इसके समाधानार्थ जो " पुव्वोववण्णगाय पच्छोवचण्णगा य " ऐसा कहा है सो जो पहले उत्पन्न हुए हैं वे पूर्वोपपन्नक और जो पीछे उत्पन्न हुए हैं वे पञ्चादुपपन्नक हैं । पूर्वो
आयुवानां भने विषभेोपपन्न, ( अत्थेगइया विमाज्या समोववन्नगा ) (3) अ अर्ध विषभ आयुवानां रमने समोपपन्न, ( अत्थे गइया विसमाज्या विस मोववन्नगा) (४) अ अ विषभ आयुवानां भने विषभोषपन्न होय छे. ( से तेणट्ठेणं गोयमा ! ) मा अरखे, हे गौतम! में मेवु' उद्धुं छे.
ટીકા”—સૂત્રકારે આ સૂત્રમાં ક, વણુ અદિ દ્વારા નારક જીવાનું નિરૂપણ કર્યું છે—નારક જીવાની કસમાનતાના વિષયમાં ગૌતમ સ્વામીએ જે પ્રશ્ન કર્યો, અને મહાવીર પ્રભુએ તેને જે ઉત્તર આપ્યા તે સ્પષ્ટ છે. પછી જ્યારે ગૌતમ સ્વામીએ પ્રભુને પૂછ્યું કે આપ શા કારણે એવું કહો छो, तेनान्वायसां अलुमे “पुव्वोवण्णगाय पच्छोव वण्णगाय” मे उधुं छेनार लवाना मे अङ्गार छे- (१) पूर्वोपपन्न - पडेलां उत्पन्न थयेस भने (२) पश्चादुपयन्नई
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #434

प्रमेयचन्द्रिकाटोका श.१ उ० २ सू० ३ नैरयिकनिरूपणम् पश्चादुपपन्नकाश्च । 'तत्थणं' तत्र खलु 'जे ते' ये ते 'पुयोववन्नगा' पूर्वोपपन्नकाः सन्ति 'ते णं' ते खलु 'अप्पकम्मतरागा' अल्पकर्मतरकाः, 'तत्थणं जे ते' तत्र खलु ये ते 'पच्छोववन्नगा' पश्चादुपपन्नकाः सन्ति 'ते णं' ते खलु ' महाकम्मतरागा' महाकर्मतरकाः 'पुन्योववन्नगा य पच्छोववनगा य' इत्यस्याऽयमर्थ:-ये प्रथममुत्पभास्ते पूर्वोपपन्नकाः, तथा ये पश्चादुत्पन्नास्ते पश्चादुपपन्नका उच्यन्ते, तत्र द्वयोमध्ये पूर्वोत्पन्ना नारका अल्पकर्माणः यतस्ते स्वकीयामायुष्कर्म तया तदितराः सप्तमूलप्रकृतयो बहुतरा वेदिताः आसन् , वेदनेन कर्मणामल्पवसद्भावात् । ये पश्चादुत्पन्नास्ते बहुकर्माणः, यतस्तैः स्वायुः तदितराश्च सप्तप्रकृतयोऽल्पा एव वेदिताः, बहूनां वेदिष्यमाणत्वात्ते बहुकर्मवन्त इति । एतच्च समानस्थितिक नारकानुद्दिश्य समवसेयम् , अन्यथा विरोधसंभवात् । तथाहि-रत्नप्रभायां पृथिव्यामुपपन्नक नारकीयजीव अल्पकर्मवाले होते हैं ऐसा जो कहा गया है उसका कारण यह है कि वे अपने आयुष्ककर्म को और उससे भिन्न ७ मूलप्रकृतियों को बहुतररूपसे वेदित किये हुए हो जाते हैं । इसलिये वेदन की अपेक्षा कर्मों में अल्पत्व का सद्भाव होने के कारण उन्हें अल्पकर्मवाले कहा गया है । तथा जो पश्चादुपपन्नक नारकीय जीवों को महाकर्मवाले कहा गया है सो इसका कारण यह है कि इन्हों ने अभी तक अपने आयुकर्म को, आयुकर्म से भिन्न ७ मूल प्रकृतियों को अल्परूपसे ही वेदित किया है । आगे इन्हें बहुतकुछ भोगनेको बाकी बचा हुआ है। इसलिये ये बहु कर्मवाले प्रकट किये गये हैं । यह कथन समानस्थितिवाले नारकीयजीवों की अपेक्षासे ही कहा गया जानना चाहिये, भिन्नर स्थितिवाले नारकीयजीवों की अपेक्षा से नहीं । नहीं तो फिर इस कथन પાછળથી ઉત્પન્ન થયેલ. પૂર્વોપપન્નક નારક અને અલ્પકર્મવાળાં કહેવાનું કારણ એ છે કે તેમણે પોતાના આયુકમને અને તેનાથી ભિન્ન એવી સાત મૂલ પ્રકૃતિયોને વઘારે પ્રમાણમાં ભેળવી લીધેલ હોય છે. તેથી વેદનની અપેક્ષાએ કર્મોમાં અલ્પત્વને સદ્ભાવ હોવાથી તેમને અલ્પકર્મવાળાં કહ્યા છે. તથા પશ્ચાદુપપન્નક નારકજીવોને મહાકર્મવાળાં કહેવાનું કારણ એ છે કે તેમણે હજી સુધી પિતાના આયુકમને અને તેનાથી ભિન્ન એવી સાત મૂળ પ્રકૃતિયોને અલ્પપ્રમાણમાં જ વેદિત કરી છે-તેને પછીના સમયમાં ઘણે ખરે ભાગ ભેગવવાનું બાકી હોય છે. તેથી તેમને બહ કર્મવાળાં દર્શાવ્યા છે. આ કથન સમાન સ્થિતિવાળાં નારકની અપેક્ષાએ કરવામાં આવ્યું છે એમ સમજવુ ભિન્ન ભિન્ન સ્થિતિવાળાં નારક છેને આ કથન લાગુ પડી શકતું નથી. જે ભિન્ન ભિન્ન સ્થિતિવાળાં નારકેને પણ તે કથન લાગુ પાડવામાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #435

भगवती सूत्रे
त्कृष्टस्थितिकस्य नारकस्यायुषो वहुभागः क्षयं प्राप्तः, पल्योपमं चावशिष्टं तत्समये तत्रैव रत्नप्रभायामन्यः कश्चिन्नारको दशसहस्रवर्षस्थितिक आगत्योत्पद्यते एवं स्थितौ पूर्वोत्पन्नः पल्योपमायुष्कः, पञ्चादुत्पन्नश्च दशसहस्रवर्षायुष्क इति कथं स पूर्वोपपन्नोऽल्पकर्मतरकः ? अत्र तु पश्चादुत्पन्नो दशसहस्र वर्षायुष्कोऽल्पकर्मतरको भवेदत एतत्सूत्रं समानस्थितिकनार कानपेक्ष्योक्तमिति । 'से तेणट्टेणं' तत्तेनार्थेन =
४१२
में विरोध आने की संभावना होगी और वह इस प्रकार से रत्नप्रभा पृथिवी में कि- जहाँ पर एक सागरोपम की उत्कृष्टस्थिति, और दसहजार (१००००) वर्ष की जघन्य आयु है कोई पूर्वोत्पन्नक नारकीयजीव कि जिसकी उत्कृष्ट स्थिति का बहुभाग क्षपित हो चुका है और मात्र पल्योपम काल वहाँ रहने का और बाकी है, उसी समय वहाँ कोईएक दूसरा नारकीयजीव दसहजारवर्ष की जघन्य आयु को लेकर उत्पन्न हुआ - ऐसी स्थिति में पल्योपम आयुष्यवाला वह पूर्वोत्पन्न नारकीय जीव और पश्चात् उत्पन्न हुआ वह १०००० दसहजार वर्षकी जघन्य आयुवाला वह नारकीय जीव इन दोनोंमें वह पूर्वोत्पन्नक नारकीयजीव अल्पकर्मवाला कैसे माना जा सकता है। अल्पतर कर्मवाला तो यहाँ उसकी अपेक्षायह पश्चात् उत्पन्नक १०० १००००दशहजार वर्षकी आयुवाला नारकीयजीव ही माना जाएगा । इसलिये ऐसा जानना चाहिये कि यह सूत्र समान स्थितिवाले नारकीय जीवों की अपेक्षा से कहा गया है । " से तेणट्ठेणं
35
આવે તે આ કથનમાં વિરાધાભાસ પડશે. જેમકે-રત્નપ્રભા પૃથિવી કે જ્યાં એક સાગરોપમની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ, અને દસ હજાર (૧૦૦૦) વર્ષની જઘન્ય સ્થિતિ છે, ત્યાં કોઈ એક પૂર્વોત્પન્નક નારકજીવ કે જેની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિને મોટા ભાગ વ્યતીત થઈ ગયા છે અને ત્યાં રહેવાને માત્ર એક પક્ષેપમ કાળ જ ખાકી રહ્યો છે, એ સમયે ત્યાં કોઇ એક બીજે નારકજીવ દસ હજાર વર્ષનું જઘન્ય આયુ લઈને ઉત્પન્ન થાય-એવી સ્થિતિમાં પક્ષે પમનું જેનું આયુષ્ય બાકી છે તે પૂર્વાપપન્નક નારકજીવ અને જેનું દસ હજાર (૧૦૦૦૦) વનું જઘન્ય આયુષ્ય છે એવા પશ્ચાદ્રુપપન્નક નારક જીવ, એ બન્નેમાંથી પૂર્વો પન્નક નારક જીવને અલ્પક વાળો કેવી રીતે માની શકાય ? તેના કરતાં પાછળ ઉત્પન્ન થયેલા દસ હરજાર (૧૦૦૦૦) વર્ષોંના જઘન્ય આયુવાળા નારક જીવને ०४ અલ્પતર કર્માવાળો ગણી શકાય. તેથી સમાનસ્થિતિવાળા નારકજીવાની अपेक्षायेन या सूत्र वामां आव्यु छे ते समन्वु लेहो. " से तेण
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #436

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० १ उ० २ सू. ३ नैरयिकनिरूपणम् तेन कारणेन 'गोयमा' हे गौतम ! एवमुच्यते सर्वे नैरयिका न समकर्माण इति । अथ वर्णविषये प्राह-'नेरइयाणं भंते' नैरयिकाः खलु हे भदन्त ! 'सव्वे समवन्ना' सर्वे समवर्णाः? उत्तरमाह-गोयमा' हे गौतम ! 'नो इणट्टे समढे' नायमर्थः समर्थः, न सर्वे समवर्णा इत्यर्थः । पुन पृच्छति-से के गट्टेणं' तत्केनार्थेन केन कारणेन ? 'तहचेव' तथैव पूर्ववदेव तथाहि-एवमुच्यते सर्वे न समवर्णा इति । भगवानाह'गोयमा' हे गौतम ! 'नेरइया दुविहा पन्नत्ता' नैरयिका द्विविधाः प्रज्ञप्ताः 'तंजहा' तद्यथा-'पुग्योववनगा य पच्छोकवनगा य' पूर्वोपपन्नकाश्च पश्चादुपपन्नकाश्च । 'तत्थ णं जे ते तत्र खलु ये ते 'पुयोववन्नगा' पूर्वोपपन्नकाः सन्ति 'ते णं' ते इस कारण हे गौतम ! मैं ऐसा कहता हूँ-कि समस्त नारकीय जीव समान कर्मवाले नहीं होते हैं। इसी तरह से जो समान वर्णवाले नारकीयजीव नहीं होते हैं ऐसा कहा है उसका भी कारण यही है कि जो पूर्वोत्पन्न नारकीय जीव होते हैं उनके अशुभवर्णनामकर्म बहुत करके क्षपित हो जाता है, तथा जो पश्चादुपपन्नक नारकीय जीव होते हैं उनके अशुभवर्णनामकर्म भोग्यत्वरूप से बहुत बाकी बचा रहता है । इसलिये उन्हें अविशुद्धवर्णवाला कहा गया है । लेश्या के विषयमें जो ऐसा कहा गया है कि सब नारकीय जीव समान लेश्यावाले नहीं होते हैं सो यहाँ लेश्या शब्द से भावलेश्या ली गई है, द्रव्यलेश्या नहीं, क्योंकि वह वर्णरूप होती है। और वर्णरूप होने के कारण उस का कथन वर्णद्वार से किया ही जा चुका है । पूर्वोपपन्नक नारकीय जीव कों की अधिकतर निर्जरावाले होने के कारण विशुद्ध लेश्यावाले कहे गये हैं और जो पश्चादुपपन्नक दृठेणं " उ गौतम ! ते २लो से उडु छु समस्त ना२४ वो समान કર્મવાળા હોતાં નથી. એ જ પ્રમાણે નારક છે સમાન વર્ણવાળાં હોતાં નથી તેનું કારણ એ છે કે પૂર્વોત્પન્ન નારકજીવોનાં અશુભવર્ણનામકર્મ માટે ભાગે ક્ષય પામી ચૂક્યાં હોય છે અને પશ્ચાદુપપનક નારકજીવોના અશુભવર્ણ—નામકર્મને મોટે ભાગે ભેગવવાના બાકી હોય છે. તે કારણે પશ્ચાદુપપન્નક નારકને અવિશુદ્ધ વર્ણવાળાં કહ્યાં છે. લેસ્યાના વિષયમાં જે એવું કહેવામાં આવ્યું છે કે સમસ્ત નારકજીવો સમાન વેશ્યાવાળાં હોતાં નથી, તે તેમાં લેશ્યા શબ્દ દ્વારા ભાવલેશ્યા ગ્રહણ કરવી-દ્રવ્યલેશ્યા નહીં; કારણ કે તે વર્ણન રૂપ પડે છે. અને વર્ણરૂપ પડવાને કારણે તેનું કથન વર્ણદ્વાર દ્વારા કરવામાં આવી ગયું છે. પૂર્વોપપનક નારક જીવ કર્મોની અધિકતર નિજારાવાળાં હોવાને કારણે વિશુદ્ધ લેશ્યવાળાં કહ્યાં છે, અને જે પશ્ચાદુપપન્નક નારકજીવો હોય છે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #437

४१४
भगवती सूत्रे
खलु ' विशुद्धवन्नतरग' विशुद्धवर्णतरकाः अतिविशुद्धवर्णवन्तः तेषामशुभवर्णनामकर्मणो बहुशः क्षपितत्वात् 'तत्थ णं जे ते' तत्र खलु ये ते 'पच्छोववनगा' पथादुत्पन्नकाः सन्ति, ' ते णं ' ते खलु ' अविसुद्भवन्नतरगा' अविशुद्धवर्णतरकाः अविशुद्धवर्णवन्तः तेषामशुभवर्णनामकर्मणो भोग्यत्वेन बहुत्वावशेषात् । 'से तेणद्वेणं' तत्तेनार्थेन तेन कारणेन 'गोयमा' हे गौतम! 'एवं०' एवमुच्यते सर्वे नैरयिका न समवर्णा इति । लेश्यासूत्रमाह- 'नेरइयाणं भंते नैरयिकाः खलु भदन्त ! 'सव्वे समलेस्सा' सर्वे समलेश्या: ? उत्तरमाह - 'गोयमा !' हे गौतम! 'नो इणट्ठे समट्ठे' नायमर्थः समर्थः न सर्वे समलेश्या इत्यर्थः । पुनः पृच्छति से केणट्ठेणं' तत्केनार्थेन = केन कारणेन 'जाव' यावत्, यावच्छब्देन भंते एवं बुच्चइ' भदन्त ! एवमुच्यते' इति संग्राह्यम् । 'नो सव्वे समलेस्सा' नो सर्वे समलेश्याः = समानलेश्यावन्त इति । लेश्याऽत्र भावलेश्या ग्राह्या, न तु बाह्यद्रव्यलेश्या, तस्या वर्णद्वारेणैव प्रतिपादितत्वात् । उत्तरमाह - 'गोयमा' हे गौतम ! 'नेरइया दुबिहा पम्नत्ता' नैरयिका द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, ' तंजहा ' तद्यथा - 'पुच्वोववन्नगा य पच्छीववन्नगा य पूर्वोपपन्नकाश्च पश्चादुपपन्नकाञ्च । तत्थ पं जे ते पुव्योववन्नगा ते णं' तत्र खल ये ते पूर्वोपपन्नकाः सन्ति ते खलु 'विसुद्धलेस्सतरागा' विशुद्धलेश्यतरकाः- विशुद्धलेश्यावन्तः कर्मणामधिकतर निर्जरासद्भावात्, 'तत्थ णं जे ते पच्छीववन्नगा' तत्र खलु ये ते पचादुपपन्नकाः सन्ति 'ते णं' ते खलु 'अविमुद्धले सतरागा' अविशुद्धलेश्यतरकाः=अविशुद्ध लेश्यावन्तः कर्मणां भोग्यत्वेन बहुतरावशिष्टत्वात् । ' से तेण - टूट्ठेणं' तत्तेनार्थेन तेन कारणेन एवमुच्यते सर्वे नैरयिका न समलेश्यावन्त इति । वेदनासूत्रमाह- 'नेरइयाणं भंते ' नैरयिकाः खलु हे भदन्त ! 'सव्वे समवेयणा' सर्वे समवेदनाः= समानवेदनावन्तः ? उत्तरमाह - 'गोयमा' हे गौतम! 'नो इणट्ठे समदृठे नायमर्थः समर्थः सर्वे नैरयिका न समानवेदनावन्त इत्यर्थः पुनः पृच्छति' से केणट्ठेणं०' तत्केनार्थेन = केन कारणेन एवमुच्यते नैरयिकाः सर्वे न समवेदना इति । उत्तरमाह - ' गोयमा ' हे गौतम! ' नेरइया दुत्रिहा पन्नत्ता ' नैरयिका द्विविधाः प्रज्ञप्ताः 'तं जहा ' तद्यथा-'सणिभूयाय असणिभूया य' जीव हैं वे अविशुद्ध लेश्यावाले इस लिये कहे गये हैं कि उनके अभी भोग्यत्वरूप से बहुतरता कर्मों की बाकी है । वेदनासूत्र के विषय में जो नारकीय जीवों के समान वेदनाका अभाव कहा है उसका कारण उनमें संज्ञिभूतता और असंज्ञिभूतता है। संज्ञा शब्दका अर्थ यहाँ सम्यग्दर्शन
"
?
તેમને હજી બહુતર કર્મીને ભાગવવાના બાકી હોય છે, તે કારણે તેમને અવિશુદ્ધ લેશ્યાવાળાં કહ્યાં છે. વેદના સૂત્રના વિષયમા નારકજીવામાં સરખી વેદનાના અભાવ કહ્યો છે. તેનું કારણ તેમનામાં રહેલી સન્નિભૂતતા અને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #438

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श.१ उ.२ सू० ३ नैरयिकनिरूपणम्
४१५ संज्ञिभूताश्च असंज्ञिभूताश्च । 'तत्थ णं जे ते सण्णिभूया' तत्र खलु ये ते संज्ञिभूताः संज्ञा-सम्यग्दर्शनं सा एपामस्तीति संज्ञिनः, ते भूताः संज्ञित्वं प्राप्ताः संज्ञिभूताः । अथवा च्चि प्रत्ययप्रयोगात् असंज्ञिनः संज्ञिनो भूताः संज्ञीभूताः मिथ्यादर्शनमपहाय सम्यग्दर्शनजन्मना समुत्पन्ना इति संज्ञिभूताः सन्ति 'तेणं' ते खलु 'महावेयणा' महावेदना महावेदनावन्तः, यतस्ते संज्ञित्वेन पूर्वकृत कर्मविपाकमनुभवन् पश्चातापं कुर्वन्ति-" अहो नास्माभिर्विकरालविषयविषमजालनिगडितचेतोभिः सर्व दुःखक्षयकरस्य सर्वज्ञप्रतिपादितस्य धर्मस्याचरणं कृतम् , अपि तु तद्विपरीतलिया गया है। यह संज्ञा जिसके होती है वह संज्ञी है। संज्ञिभूतका तात्पर्य संज्ञित्वको प्राप्त हुए जो नारकीय जीव हैं, वे संज्ञिभूत हैं ऐसा है। अथवा-'च्चि' प्रत्यय के योग से “संज्ञिभूत" की जगह “ संज्ञीभूत " ऐसा पद बन जाता है । इस का अर्थ-जो संज्ञी नहीं है-अर्थात् -जो पहले असंज्ञी थे वे संज्ञी हुए सो संज्ञीभूत कहलाये ऐसा है। तात्पर्य कहने का यह है कि जो मिथ्यादर्शन को छोड़कर सम्यग्दर्शनरूप जन्मसे उत्पन्न हुए वे संज्ञिभूत हैं । इन संज्ञिभूत नारकीय जीवों को जो महावेदनावाला कहा गया है उसका कारण ऐसा है कि संज्ञावाले होने के कारण ये पूर्वकृत कर्मविपाक को भोगते हुए पश्चात्ताप करते हैं"अहो ! भयंकर विषयरूप विषम जाल से निगडितचित्त होकर हमने पूर्वजन्म में समस्त दुःखों को नष्ट करनेवाले सर्वज्ञप्रणीत धर्म का आचरण नहीं किया किन्तु उससे विपरीत मिथ्यात्व का ही सेवन किया है।
અસંજ્ઞિભૂતતા છે. “સંજ્ઞા” શબ્દને અર્થ અહીં “સમ્યગ્દર્શન લેવામાં આવ્યો છે. આ સંજ્ઞા જેને હોય છે તેને “સંજ્ઞી કહે છે. સંત્વિને પ્રાપ્ત નારકજીવને સંજ્ઞિભૂત કહેવામાં આવ્યા છે. અથવા–“શ્વિ ” પ્રત્યયના योगथा “सज्ञिभूत "नी. २४२यामे सज्ञाभूत" मे ५४ पनी नय छे. તેનો અર્થ આ પ્રમાણે છે-જેઓ પહેલાં અસંજ્ઞી હતા પણ હવે સંસી થયા હોય છે તેમને સંજ્ઞીભૂત કહે છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે-મિથ્યાદર્શનને છોડીને સમ્યગ્દર્શનરૂપ જન્મથી જેઓ ઉત્પન્ન થયા છે તેમને સંગ્નિભૂત કહે છે. એ સંજ્ઞિભૂત નારકોને મહાદનાવાળાં કહેવાનું કારણ એ છે કે-સંજ્ઞાવાળાં હોવાને કારણે પૂર્વકૃત કર્મવિપાકને ભેગવતાં ભેગવતાં તેઓ પશ્ચાત્તાપ કરે છે કે “અરે રે! ભયંકર વિષયરૂપ વિષમ જાળમાં લીન થઈને અમે પૂર્વ જન્મમાં સમસ્ત દુઃખોને નાશ કરનાર સર્વજ્ઞ પ્રરૂપીત ધર્મનું આચરણ કર્યું નહીં, પણ તેથી વિપરીત મિથ્યાત્વનું સેવન કર્યું. તેથી અમારે આ અપાર
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #439

४१६
भगवती सूत्रे
मिध्यात्वमा सेवितमित्यतो महद्दुःखमिदमस्माकमापतितमिति मानसिक दुःखमनुभवन्तो महावेदनावन्तस्ते । तथा 'तत्थ णं जे ते' तत्र खलु ये ते ' असणिभूया ' असंज्ञिभूताः = मिध्यादृष्टयः सन्ति 'ते णं' ते खलु 'अप्पवेयणतरागा' अल्पवेदनतरकाः=अल्पवेदनावन्तः, यतस्तेऽनुभवन्तमपि दुःखं 'मदीयकर्मण इदंफल' मिति न जानन्तः पश्चात्तापरहिता अल्पवेदना इति । अथवा संज्ञिभूता इति संज्ञिनः= संज्ञिपञ्चेन्द्रियाः सन्तो भूताः =नारकत्वं प्राप्ताः संज्ञिभूताः, एतादृशा नारकाः पूर्व संज्ञिपञ्चेन्द्रियत्वेन तीव्रतराशुभाध्यवसायवशादशुभतरकर्मबन्धनेन महानरकेषूत्पतिसद्भावात् महावेदनावन्तो भवन्ति, असंविधूतास्तु न तथा, यतस्ते पूर्वमसंज्ञिनो
इसीसे यह अपार दुःख हमको भोगना पड़ रहा है " इस प्रकार मानसिक दुःख का अनुभवन करते हुए वे महावेदनावाले होते हैं। तथा 46 तत्थ णं जे ते असण्णभूया ते णं खलु अप्पवेयणतरागा " जोअसंज्ञिभूत - मिथ्यादृष्टि- नारकीय जीव हैं वे अल्पवेदनावाले होते हैं क्यों कि वे दुःख का अनुभव करते हुए भी यह दुःख हमारे ही कर्म का फल है ऐसा नहीं जानते हैं और इसी कारण उन्हें पश्चात्ताप - मानसिक संताप नहीं होता है । अतः पश्चात्ताप से रहित होने के कारण वे अल्पवेदनावाले होते हैं । अथवा संज्ञी शब्द का अर्थ संज्ञी पंचेन्द्रिय जीव है । संज्ञी - पंचेन्द्रिय होते हुए जो नारकत्व को प्राप्त हुए हैं वे संज्ञीभूत हैं । ऐसे संज्ञीभूत नारकीय जीव पहले संज्ञीपंचेन्द्रिय होनेके कारण तीव्रतर अशुभ अध्यवसाय के वश से अशुभतर कर्मका बंधन करते हैं । इससे वे महा नरकों में उत्पन्न होते हैं, और महावेदनाओं को भोगा करते हैं। असं
Comp
દુઃખા ભાગવવા પડે છે. ” આ પ્રકારનું માનસિક દુઃખ તેએ અનુભવ્યા કરે छे. तेथी तेभने भडावेहनावाणां उद्यां छे. तथा तत्थ णं जे ते असण्णिभूया ते णं खलु अप्पवेयणतरागा " જે અસંન્નિભૂત-મિથ્યાદષ્ટિ નારકજીવા હોય
છે. તેઓ અપવેદનાવાળાં હોય છે. કારણ કે દુઃખના અનુભવ કરવા છતાં પણ તેઓ એવું સમજતા નથી કે આ દુઃખ અમારાં જ કર્મોનુ ફળ છે. તેથી તેમને પશ્ચાત્તાપ માનસિક સંતાપ થતા નથી. આ રીતે પશ્ચાત્તાપથી રહિત હાવાને કારણે તેમને અપવેદનાવાળાં કહ્યાં છે. અથવા સ`જ્ઞી એટલે સજ્ઞીપંચેન્દ્રિય જીવ. સંજ્ઞીપ ંચેન્દ્રિયની, યાનિમાંથી નારકત્વ પામેલા જીવોને સંજ્ઞીભૂત નારકો કહે છે. એવાં સંજ્ઞીભૂત નારક જીવોએ પહેલાં સંજ્ઞીપંચેન્દ્રિય ચેાનિમાં તીવ્રતર અશુભ અધ્યવસાયના કારણે અશુભતર કના ખધ ખાંધ્યા હોય છે. તે કારણે તેએ મહાનરકામાં ઉત્પન્ન થયા હોય છે, અને ત્યાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #440

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० १ उ० २ सू० ३ नैरयिकनिरूपणम्
४१७ भूत्वा नारकता प्राप्ता अतः पूर्वमसंज्ञित्वेन तीव्रतराशुभाध्यवसायादभावादल्पाशुभकर्मबन्धनेन रत्नप्रभायल्पवेदननरकेषुत्पत्ति संभवाद् अल्पवेदनावन्तो भवन्ति । अथवा संज्ञिभूताः पर्याप्तकाः, असंज्ञिभूताः अपर्याप्तका इत्यर्थे पर्याप्तका महावे. दनाः, तदवस्थायामनुभूति संभवात् । अपर्याप्तका अल्पवेदनाः, तदा तेषां पर्याप्तिविकलत्वेन स्फुटानुभूत्यसंभवात् । पर्याप्तयो हि जीवानां दुःखानुभव कारणमित्यतो ऽल्पवेदनास्ते, इति । जिभूत ऐसे नहीं होते हैं। क्यों कि वे पहले असंज्ञी थे-और इस अवस्था में मरकर वे नारकीय अवस्था को प्राप्त हुए हैं । अतः असंज्ञी होकर नारकीय अवस्था को प्राप्त हुए उनके पहले असंज्ञी होने के कारण तीव्रतर अशुभ अध्यवसाय के अभाव से अल्प अशुभकर्मका बंध करने के कारण अल्प वेदनावाले रत्नप्रभा नरकमें उत्पत्ति संभवित है। इससे वे अल्पवेदनावाले होते हैं । अथवा-संज्ञिभूत का अर्थ पर्याप्तक-शरीरादि समस्त पर्याप्ति जिनकी पूर्ण हो चुकी हैं-ऐसे जीव, और असज्ञिभूत का अर्थ अपर्याप्तक जीव । जो संज्ञीभूत नारकीय जीव हैं वे महावेदनावाले होते हैं, क्योंकि पर्याप्तक अवस्था में अनुभूति होती है और जो अपर्याप्तक हैं वे अल्पवेदनावाले होते हैं क्योंकि पर्याप्ति से विकल होने के कारण उनके स्फुट अनुभूति संभवित नहीं है, क्योंकि पर्याप्तियां ही जीवोंको दुःखके अनुभवका कारण होती है। इस कारण असंज्ञिभूत नारक अल्पवेदनावाले कहे गये हैं। મહાવેદનાઓ ભેગવતા હોય છે. અસંગ્નિભૂત એવાં હોતાં નથી. કારણ કે તેઓ પહેલાં અસંશી હતા. અને તે અવસ્થામાંથી મરીને તેઓ નરક એનિમાં ગયા હોય છે. તેમણે સંજ્ઞી હોવાને કારણે આગલી યોનિમાં તીવ્રતર અશુભ અધ્યવસાયને અભાવે અ૫ અશુભ કર્મને બંધ બાંધ્યું હોય છે અને તે કારણે અ૫ વેદનાવાળી રત્નપ્રભા નરકમાં તેમની ઉત્પત્તિ સંભવિત છે. તેથી તેઓ અપવેદનાવાળાં હોય છે. અથવા સંજ્ઞિભૂત એટલે પર્યાપ્તક-શરીરાદિ સમસ્ત પર્યાપ્તિ જેમની પૂર્ણ થઈ ગઈ હોય એવાં જીવો અને અસંજ્ઞિભૂત એટલે અપર્યાપ્તક જીવો. સંજ્ઞીભૂત નારક જીવ મહાદનાવાળાં હોય છે, કારણ કે પર્યાપ્તક અવસ્થામાં અનુભૂતિ થાય છે. જે અપર્યાપ્તક હોય છે તેઓ અલ્પવેદનાવાળાં હોય છે, કારણ કે પર્યાપ્તિથી શૂન્ય હોવાને કારણે તેમને સ્કૂટ અનુભૂતિ થવી સંભવિત હોતી નથી, કારણ કે પર્યાપ્તિ જ જીવને દુઃખના અનુભવનું કારણ હોય છે. આ કારણે અસંજ્ઞિભૂત નારક જીને અલ્પવેદનાવાળાં કહ્યાં છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #441

भगवतीसूत्रे 'नेरइयाणं भंते' नैरयिकाः खलु भदन्त ! 'सध्वेसमकिरिया' सर्वे समक्रियाः ? समा समानाः तुल्याः क्रियाः कर्मबन्धनिबन्धनभूता आरम्भिक्यादिकाः पञ्चयेषां तेतथा, उत्तरमाह-'गोयमा' हे गौतम ! 'नो इणले समढे' नायमर्थः समर्थः न सर्वे समानक्रियावन्त इत्यर्थः। पुनः प्रश्नयति-' से केणष्टेणं. ' तत्केनार्थेन= केन कारणेन किं कारणमाश्रित्य एवमुच्यते यत् सर्वे नारका न समानक्रियावन्त इति । उत्तरमाह-'गोयमा' हे गौतम ! 'नेरइयातिविहापन्नता' नैरयिका स्त्रिविधाः मज्ञप्ताः, ' तंजहा' तद्यथा-'सम्मदिट्ठीमिच्छदिट्ठी सम्मामिच्छदिट्ठी' सम्यग्दृष्टयः, मिथ्यादृष्टयः सम्यग्मिथ्यादृष्टयः। 'तत्थणं जे ते' तत्र खलु ये ते 'सम्मट्टिी' सम्यग्दृष्टयः सन्ति 'तेसिणं' तेषां खलु 'चत्तारि किरियाओ पण्णत्ताओं' चतस्रः क्रियाः प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा' तद्यथा-'आरंभिया' आरम्भिकी१, 'परिग्गहिया' पारिअहिकीर, 'मायावत्तिया' मायाप्रत्यया३, 'अप्पच्चक्रवाणकिरिया' अप्रत्याख्यानक्रिया४। 'तत्थण जे ते' तत्र खलु ये ते 'मिच्छदिट्ठो' मिथ्यादृष्टयः सन्ति 'तेसि
क्रियासूत्र में जो यह कहा गया है कि समस्त नारकीय जीव समान क्रियावाले नहीं होते हैं-सो उसके विषयमें यह स्पष्टीकरण किया गया है कि कर्मबंध की कारणभूत आरम्भिकी आदि पाँचक्रियाएँ इन नारकीय जीवों की एकसी नहीं होती हैं, क्योंकि इन नारकीय जीवोंमें सम्यग्दृष्टि मिथ्यादृष्टि और सम्यग् मिथ्यादृष्टि ऐसे तीन प्रकार के नारकीय जीव होते हैं । 'तत्थ णं जे ते सम्मदिट्ठी तेसि णं चत्तारि किरियाओ पण्णत्ताओ" इनमें जो सम्यग्दृष्टि नारकीय जीव हैं उनके चार क्रियाएँ होती हैं। एक आरंभिकी, दूसरी पारिग्रहिकी, तीसरी मायाप्रत्यया और चौथी अप्रत्याख्यान क्रिया । मिथ्यादृष्टि नारकीयजीवों के और सम्यगमिथ्यादृष्टि नारकीयजीवों के ये चार और मिथ्यादर्शनप्रत्यया, इस प्रकार
ક્ષિાસૂત્રમાં જે એમ કહેવામાં આવ્યું છે કે સમસ્ત નારકજીવો એક સરખી ક્રિયાવાળાં હોતાં નથી, તેનું સ્પષ્ટીકરણ આ પ્રમાણે કરવામાં આવ્યું છે.આરલ્મિકી આદિ જે પાંચ કિયાએ કર્મબન્ધના કારણરૂપ હોય છે તે ક્રિયાઓ તે નારકમાં એક સરખી હોતી નથી. કારણ કે તે નારક જીમાં સમ્યગ્દષ્ટિ, મિથ્યાષ્ટિ અને સમ્યક્ મિથ્યાષ્ટિ, એ ત્રણ પ્રકારના નારક
। डाय छे. 'तत्थ णंजे ते सम्मदिट्ठी तेसिणं चत्तारि किरियाओ पण्णत्ताओ' तेमन જે સમ્યગ્દષ્ટિ નારક જ હોય છે તેમને ચાર કિયાએ હોય છે (૧) આર. ली, (२) रियलिटी, (3) भाया प्रत्यया, मने (४) अप्रत्याज्यान लिया.
મિથ્યાષ્ટિ નારકને તથા સમ્યફ મિથ્યાષ્ટિ નારક જીવોને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #442

प्रयमेचन्द्रिकाटीका श० १ उ० २ सू० ३ नैरयिकनिरूपणम् णं' तेषां खलु 'पंच किरियाओ कज्जति' पञ्चक्रियाः क्रियन्ते भवन्तीत्यर्थः । 'तं जहा' तद्यथा-'आरंभिया' आरम्भिकी 'जाव' यावत् , यावच्छब्देन-'परिग्गहिया मायावत्तिया अपच्चक्खाणकिरिया' पारिग्रहिकी मायापत्यया, अप्रत्याख्यानक्रिया इत्येतासां संग्रहः। 'मिच्छादसण वत्तिया' मिथ्यादर्शनप्रत्यया। ‘एवं' अनेनैव प्रकारेण 'सम्मामिच्छदिट्ठीणंपि' सम्यग्मिथ्यादृष्टीनामपि, सम्यग्मिथ्यादृष्टीनामपि पूर्वोक्ताः पश्चापिक्रिया भवन्तीत्यर्थः । पञ्चानां क्रियाणामयमर्थः १आरम्भिकी-आरम्भः पृथिव्याशुपमर्दः, स प्रयोजनं कारणं यस्याः सा तथा। २ पारिग्रहिकी-परिग्रहः शरीरादि ममत्वं, स प्रयोजनं कारणं यस्याः सा तथा। ३ मायाप्रत्यया-माया कपटं क्रोधादिश्च, सा प्रत्ययः कारणं यस्या सा तथा। ४ अप्रत्याख्यानक्रिया-प्रत्याख्यान-निवृत्तिः, न तथा-अप्रत्याख्यानं तेन या क्रिया सा तथा । ५ मिथ्यादर्शनप्रत्यया-मिथ्यादर्शनं कुदेवादि श्रद्धानरूपं, तत् पाँच क्रियाएँ होती हैं। इन क्रियाओं का अर्थ इस प्रकार से है-जिस क्रिया का प्रयोजन-कारण-पृथिवी-आदि जीवों का उपमर्दन होता है वह आरंभिकी क्रिया है-अर्थात् जिस क्रिया में आरंभ कारण हैवह आरंभिकी क्रिया है । शरीरादि संबंधी ममत्व जिस क्रिया का कारण है वह पारिग्रहिकी क्रिया है । माया नाम कपट और क्रोध आदि का है, यह जिस क्रिया का कारण है वह मायाप्रत्यया क्रिया है। प्रत्याख्यान नाम निवृत्ति का है । निवृत्तिका नहीं होना इस का नाम अप्रत्याख्यान है। इस अप्रत्याख्यान से जो क्रिया होती है उसका नाम अप्रत्याख्यान क्रिया है । कुदेव आदि का श्रद्धान करना इस का नाम मिथ्यादर्शन है। यह मिथ्यादर्शन जिस कियाका कारण होता है, वह मिथ्यादर्शन प्रत्यया ઉપરોક્ત ચાર ક્રિયાઓ અને પાંચમી મિથ્યાદર્શન પ્રત્યયા, એ પાંચ ક્રિયાઓ હોય છે. તે કિયાઓને અર્થ આ પ્રમાણે છે-જે કિયામાં પૃથિવીકાય આદિ જીવોનું ઉપમર્દન થતું હોય તે ક્રિયાને આરંભિક કિયા કહે છે. એટલે કે જે કિયામાં આરંભ કારણરૂપ છે તે કિયાને આરંભિકી કિયા કહે છે.
- શરીરાદિનું મમત્વ જે ક્રિયાના કારણરૂપ હોય છે તે ક્રિયાને પારિગ્રહિકી કિયા કહે છે. કપટ અને ક્રોધ આદિનું નામ માયા છે. જે ક્રિયાના કારણરૂપ એ માયા હોય છે તે ક્રિયાનું નામ માયાપ્રત્યયા ક્રિયા છે. પ્રત્યાખ્યાન એટલે નિવૃત્તિ, અને નિવૃત્તિના અભાવનું નામ અપ્રત્યાખ્યાન છે. તે અપ્રત્યાખ્યાનથી જે કિયા થાય છે તે ક્રિયાને અપ્રત્યાખ્યાન ક્રિયા કહે છે. કુદેવ આદિમાં શ્રદ્ધા રાખવી તેનું નામ મિથ્યાદર્શન છે. જે ક્રિયાના કારણ રૂપ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #443

४२०
भगवतीसूत्रे प्रत्ययो हेतुर्यस्याः सा तथा । ननु शास्त्रे मिथ्यात्वाविरतिकषायप्रमादयोगाः कर्मबन्धं प्रति कारणत्वेन प्रोक्ताः, इह तु आरम्भादय इति पूर्वापरविरोधः समापतन् कथं निवार्यते ? इति चेदाह-आरम्भपरिग्रहपदाभ्यां योगसंग्रहो भवति, योगानामारम्भपरिग्रहरूपत्वात् , मायाप्रत्ययादि शेषपदैः शेषामिथ्यात्वाविरतिकषाय प्रमादरूपाबन्धहेतवो गृह्यन्त इति प्रतीयत एवेति।। ___'से तेणद्वेणं' तत्तेनार्थेनतेन कारणेन 'गोयमा' हे गौतम ! एवमुच्यते यत् सबै नैरयिकाः समानक्रियावन्तो न भवन्तीति । ___अथायुर्विषये पाह-'नेरइयाणं भंते' नैरयिकाः खलु हे भदन्त ! 'सव्वे समाउया' सर्वे समायुष्काः, समतुल्यं आयुष्कं येषां ते तथा समानायुष्मन्त इत्यर्थः, क्रिया है। शास्त्रमें मिथ्यात्व, अविरति, प्रमाद, कषाय और योग ये कर्मबंध के कारण कहे गये हैं, और यहाँ पर ये आरंभिकी आदि क्रियाएँ कही गई हैं, इस तरह से पूर्वापर विरोध आता है। सो ऐसी शंका नहीं करनी चाहिये कारण-कि आरंभ और परिग्रह इन पदोंसे योग का संग्रह हो जाता है, क्योंकि योग जो होता है वह आरंभ परिग्रहरूप होता है। माया प्रत्यया आदि शेष पदों द्वारा मिथ्यात्व, अविरति, कषाय, प्रमाद इन कमंबंध के कारणों का ग्रहण हो जाता है यह स्पष्ट ही है॥
इस कारण हे गौतम! समस्त नारकीयजीव समान क्रियावाले नहीं होते हैं। ____ आयु और समोपपन्न के विषय में जो प्रश्न किया गया है और उस का जो समाधान दिया गया है उस विषयमें एसा स्पष्टीकरण है कि-एक તે મિથ્યાદર્શન હોય છે તે ક્રિયાને મિથ્યાદર્શન પ્રત્યયા યિા કહે છે. શાસ્ત્રમાં મિથ્યાદર્શન, અવિરતિ, પ્રમાદ, કષાય અને વેગ, એ કર્મબંધનાં કારણે બતાવ્યાં છે, અને અહીં આરંભિકી આદિ કિયાઓને તેના કારણરૂપ દર્શાવી છે. આ રીતે કથનમાં પૂર્વાપર વિરોધ જણાય છે. પણ એવી શંકા કરવી જોઈએ નહીં. કારણ કે આરંભ અને પરિગ્રહ પદે દ્વારા યેગને સમાવેશ થઈ જાય છે, અને એગ આરંભ પરિગ્રહ રૂપ જ હોય છે. માયા પ્રત્યયા આદિ બાકીનાં પદે દ્વારા મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, કષાય અને પ્રમાદ, એ કર્મબંધનાં કારણેનું ગ્રહણ થઈ જ જાય છે, તે કારણે હે ગૌતમ! સમસ્ત નારક છવો સમાન કિયાવાળાં હોતાં નથી.
આયુ અને સમે પપન્નકના વિષયમાં જે પ્રશ્ન પૂછવામાં આવ્યો છે અને તેને જે જવાબ આપવામાં આવ્યો છે, તેનું સ્પષ્ટીકરણ આ પ્રમાણે છે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #444

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० १ उ० २ सू० ३ नैरयिकनिरूपणम्
४२१ 'सव्वे समोववन्नगा' सर्वे समोपपन्नकाः-समम्=एककालावच्छेदेन उपपन्ना ये ते तथा एककालोत्पत्तिमन्त इत्यर्थः, उत्तरमाह-'गोयमा' हे गौतम ! 'नेरइया चउबिहा पन्नत्ता' नैरयिकाश्चतुर्विधाः प्रझप्ताः 'तं जहा' तद्यथा-अत्र भङ्गचतुष्टयेनाह'अत्थेगइया' सन्त्येके 'समाउया-समोववन्नगा' समायुष्काः समोपपन्नकाःनिबद्धदशवर्षसहस्रप्रमाणायुष्मन्तः सहैवोत्पन्ना इति प्रथमो भङ्गः१, 'अत्थेगइया' सन्त्येके 'समाउया विसमोववन्नगा' समायुष्काः विषमोपपन्नकाः-दशसहस्रवर्षस्थितिकेषु नरकेषु केचित्प्रथममुत्पन्नाः केचित्पश्चादिति द्वितीयो भङ्गः२, 'अत्थेगइया' सन्त्येके 'विसमाउया समोववन्नगा' विषमायुष्काः समोपपन्नकाः-विपमायुष इति केचिद् दशसहस्रवर्षस्थितिकाः केचिच्च पञ्चदशसहस्रवर्षस्थितिकाः किन्तूतो ऐसे जीव कि जिन की आयु समान है और साथ २ ही उत्पन्न हुए हैं । जैसे कितनेक जीवोंने १०००० दश हजार वर्षकी आयु बांधी और साथ २ ही नारकपर्याय से उत्पन्न हुए-यह "समाउया-समोववन्नगा" प्रथम भंग है। कितनेक ऐसे जीव हैं-जो १०००० दशहजार वर्षकी स्थिति वाले नरकों में पहले उत्पन्न हो गये है और कितनेक ऐसे जीव हैं जो वहाँ पीछे से उत्पन्न हुए हैं यह “समाउया विसमोववन्नगा" दूसरा भंग है । कितनेक ऐसे जीव हैं कि जिनकी सागरोपम की स्थिति है, और कितनेक ऐसे जीव है कि जिनकी १०००० दश हजार वर्ष की स्थिति है। इस तरह विषमायुष्क हैं फिर भी साथ२ उत्पन्न हुए हैं यह “विसमाउया समोववनगा" तीसरा भङ्ग है। तथा कितनेक ऐसे जीव हैं कि जिनकी નારક જીવોમાં કેટલાક એવાં હોય છે કે જેમનું આયુ સમાન હોય છે અને સાથે સાથે જ ઉત્પન્ન થયા હોય છે. જેમ કે કેટલાક જીવ દસ હજાર વર્ષનું आयु मांधान साथे साथे २४ न२४ पर्याये उत्पन्न या डोय छ भने “ समा. उया समोववन्नगा" ह्या छ, २॥ ५डसेम छ. सi वां वो डाय છે કે જેમનું આયુ સમાન હોય છે પણ જેઓ નરકમાં નારક પર્યાયે આગળ पाछ 64न्न थया डोय छ, भने “ समाउया विसमोववन्नगो” उ छ, આ બીજો ભંગ છે. કેટલાક એવાં જ હોય છે કે જેમનું આયુ સાગરેપમ જેટલી હોય છે કેટલાક એવા જીવો હોય છે કે જે દસ હજાર વર્ષની સ્થિતિ હોય છે પણ સાથે સાથે નારકપર્યાયમાં ઉત્પન્ન થયા હોય છે, એવાં નારક
पोने “विसमाउथा समोववन्नगा” छे, म श्रीन था. तथा કેટલાક નારકજી એવાં હોય છે કે તેમની સ્થિતિ સમાન હતી નથી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #445

४२२
भगवतीसूत्रे त्पत्तिस्तेषां युगपदिति तृतीयो भङ्गः३, 'अत्थेगइया' सन्त्ये के 'विसमाउया विसमोववन्नया' विषमायुष्का विषमोपपत्रकाः-विषमायुष इति केचित्सागरोपमस्थितिकाः केचिच्च दशसहस्रवर्षस्थितिकाः, उत्पत्तिरपि विषमा पूर्व पश्चाद्वेति चतुर्थो भङ्गः४, 'से तेणटेणं' तत्तेनार्थेन तेन कारणेन 'गोयमा' हे गौतम !० एवमुच्यते नैरयिका न सर्वे समायुष्काः न सर्वे समोपपनका इति ।।सू०३॥
॥ इति नारकनिरूपणं समाप्तम् ॥
अथासुरकुमारादि वक्तव्यतानिरूप्यतेमूलम्-असुरकुमारा णं भंते सव्वे समाहारा सब्वे समसरीरा ! सम्वे-समुस्सासनीसासा? जहा णेरइया तहा भाणियव्वा, नवरं कम्मवण्णलेस्साओ, परिवण्णे यवाओ पुवोववण्णा महाकम्मतरा, अविसुद्धवण्णतरा, अविसुद्धलेस्सतरा, पच्छोववण्णा पसस्था, सेसं तहेव, एवं जाव थणियकुमाराणं ॥ सू० ४॥ स्थिति समान नहीं है किन्तु किन्हींकी सागरोपमकी स्थिति है, किन्हींकी दशहजार वर्षकी है और उत्पत्ति भी सम नहीं है कोई पहले उत्पन्न हुए हैं और कोई बादमें उत्पन्न हुए हैं यह “विसमाउया विसमोववन्नगा" चौथा भङ्ग है। इस प्रकार इन भङ्गोंके प्रकट करनेसे यह बात स्पष्ट की गई है कि समस्त नारकीय जीवोंकी आयु एकसी नहीं होती है और न सबएक साथ उत्पन्न होते हैं। इसी लिये हे गौतम ! ऐसा कहा जाता है कि न ये समायुष्क-समान आयुवाले होते हैं और न वे समोपपन्नएकसाथ उत्पन्न होते हैं ।सू०३॥ (જેમ કે કેટલાકની સાગરોપમની સ્થિતિ હોય છે, તે કેટલાકની દસ હજાર વર્ષની સ્થિતિ હોય છે, અને તેઓ સાથે ઉત્પન્ન પણ થયા હતા નથી, (કેઈ વહેલા ઉત્પન્ન થયા હોય છે અને કઈ મેડા ઉત્પન્ન થયા હોય છે) ते ना२४ च्वाने "विसमाउया विसमोववन्नगा” ४ छ, म याथी An થ. આ બંને બતાવવાથી એ વાત સ્પષ્ટ થાય છે કે સમસ્ત નારક જીવોનું આયુ એક સરખું હોતું નથી અને તેઓ બધા એક સાથે ઉત્પન્ન થતા નથી. તે કારણે હે ગૌતમ એવું કહેવામાં આવ્યું છે કે નારક જીવે સમાન આયવાળાં હોતાં નથી અને બધા નારક છે એક સાથે ઉત્પન્ન ५ यता नथी. ।। सू. 3 ॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #446

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श०१ उ० २ सू० ४ असुरकुमारादिवक्तव्यता निरूपणम् ४२३
छाया-असुरकुमाराः भदन्त ! सर्वे समाहाराः सर्वे समसरीराः सर्वे समोच्छ्वासनिःश्वासाः ? यथा नारकास्तथा भणितव्याः, नवरं कर्मवर्णलेश्याः परिव. णयितव्याः पूर्वोपपन्नकामहाकर्मतराः अविशुद्धवर्णतराः अविशुद्धलेश्यतराः, पश्चादुपपन्नकाः प्रशस्ताः , शेषं तथैव, एवं यावत् स्तनितकुमाराः खलु ॥मू०४॥
असुरकुमारादिकी वक्तव्यता'असुरकुमाराणं भंते ! सव्वे समाहारा' इत्यादि ।
(भंते) हे भदन्त ! (सव्वे असुरकुमारा णं) समस्त असुरकुमार (समाहारा) समान आहारवाले होते हैं क्या ? (सव्वे समसरीरा) समस्त असुरकुमार समान शरीरवाले होते हैं क्या ? (सव्वे समुस्सास नीसासा) समस्त असुरकुमार समान उच्छ्वास निःश्वासवाले होते हैं क्या ? (जहा नेरइया तहा भाणियव्वा) हे गौतम ! असुरकुमार संबन्धी इन सब प्रश्नोंके उत्तर नैरयिक प्रकरणमें दिये गये इन प्रश्नोंके उत्तरके समान जानने चाहिये। (नवरं) जो विशेषता है वह इस प्रकारसे है (कम्म-वण्ण-लेस्साओ-परिवण्णे अव्वाओ) असुरकुमारोंके कर्म, वर्ण
और लेश्याएँ नारकीय जीवोंके कर्म, वर्ण और लेश्याओंकी अपेक्षा विपरीत हैं ऐसा जानना चाहिये । जैसे-(पुचोववण्णा महाकम्मतरा, अविसुद्ध वण्णतरा, अविसुद्ध लेस्सतरा) जो असुरकुमार पुर्वोपपन्नक हैं वे
અસુરકુમારાદિની વ્યક્તવ્યતાअसुरकुमाराणं भंते ! सव्वे समाहारा' इत्यादि।
(भंते ! ) महन्त ! (सव्वे असुरकुमाराणं) सभस्त असुरभारी ( समाहारा ?) शुं समान माडावा डोय छ ? ( सव्वे समसरीरा? ) समस्त अस२४भारी शु. समान शरी२ डाय छ ? ( सव्वे समुस्सास नीसासा ?) समस्त मसुरमा। शुसमान अश्वास नि: वासवडाय छ ? (जहा नेरइया तहा भाणियव्या ) गौतम ! असुरभा। विषेनी मा प्रश्नाना ઉત્તર નરયિક પ્રકરણમાં નારકે સંબંધી આ વિષયમાં પૂછેલા પ્રશ્નોના ઉત્તર प्रमाणे ४ सभ०८पा. (नवरं) ५५ ते ४ायामा ! प्रमाणे विशेषता छ( कम्म-वण्ण-लेस्साओ-परिवणे अव्वाओ) मसुरेशुभाशन भ, पण मने લેશ્યાઓ નારક જીવનાં કર્મ, વર્ણ અને વેશ્યાઓ કરતાં વિપરીત હોય છે, એમ સમજવું.
सभड (पुव्वोववण्णा महाकम्मतरा, अविसुद्ध वण्णतरा, अविसुद्ध लेस्सતર) જે અસુરકુમારે પૂર્વોપપન્ન-પહેલાં ઉત્પન્ન થયેલા હોય છે તેઓ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #447

કરણ
भगवतीसूत्रे टीका-नारकाणामाहारशरीरश्वासादिकं निरूप्य साम्पतमसुरकुमाराणां तनिरूपयितुमाह-'असुरकुमाराणं भंते !' इत्यादि । __ 'अमुरकुमाराणं भंते' असुरकुमाराः खलु भदन्त ! 'सव्वे समाहारा-सब्बे समसरीरा समुस्सास नीसासा' सर्व समाहाराः सर्व समशरीराः सर्वे समोच्छ्वास निःश्वासाः ? 'जहा नेरइया तहा भाणियव्या' यथा नैरयिका स्तथा भणितव्या:महाकर्मतर हैं, अविशुद्धवर्णतर हैं, अविशुद्ध लेश्यावाले हैं। (पच्छोववण्णा पसत्था) और जो असुरकुमार पश्चादुपपन्नक हैं वे प्रशस्त हैं (सेसं तहेव एवं जाव थणियकुमाराणं) बाकी समस्त उसी प्रकारसे "यावत् स्तनितकुमार" तक जानना चाहिये।
टीकार्थ-नारकीय जीवोंके आहार, शरीर, श्वास आदिका निरूपण करके अब सूत्रकार असुरकुमारोंके आहार, शरीर, श्वास आदिका निरूपण करनेके लिये "असुरकुमाराणं" इत्यादि सूत्र कह रहे हैं-इस मूत्रमें नारकप्रकरणगत सूत्रकी तरह ९ प्रश्न किये गये हैं और उनका उत्तर दिया गया है। सबसे प्रथम प्रश्न यह है कि समस्त असुरकुमारों का आहार क्या एक जैसा होता है ? दूसरा प्रश्न यह है कि समस्त असुरकुमार क्या एक जैसे शरीरवाले होते हैं ? तीसरा प्रश्न यह है कि समस्त असुरकुमार क्या एक जैसे उच्छ्वास निःश्वासवाले होते हैं ? चौथा प्रश्न यह है कि समस्त असुरकुमार क्या समान कर्मवाले होते हैं ? पाँचवा प्रश्न यह है कि समस्त असुरकुमार क्या एकसे वर्णवाले होते हैं ? भाभत२, अविशुद्ध व त२ मन मविशुद्ध सश्यवाहोय छ, ( पच्छोवषण्णापसत्था ) भने २ असुमारे। पश्चा५५न्न-पाथी उत्पन्न थयेसा डाय छ तेसा प्रशस्त होय छे. (सेस तहेव एवं जाव थणिय कुमाराणं) બાકીનું બધું નારક જીવ પ્રમાણે જ સમજવું. સ્વનિતકુમાર સુધીના દેવામાં આ પ્રમાણે જ સમજવું.
ટીકાર્થ–નારકજીના આહાર, શરીર, શ્વાસ આદિનું નિરૂપણ કરીને હવે સૂત્રકાર અસુરકુમારના આહાર, શરીર, શ્વાસ આદિનું નિરૂપણ કરવાને भाट “ असुरकुमाराणं" त्याहि सूत्री ४ छ. २॥ सूत्रमा ना२४ ५४२ मा પૂછયા પ્રમાણેના નવ પ્રશ્નો પૂછુયા છે અને તેમના ઉત્તર દીધા છે. પહેલે પ્રશ્ન એ છે કે સમસ્ત અસુરકુમારનો આહાર શું એક સરખો હોય છે? બીજો પ્રશ્ન એ છે કે સમસ્ત અસુરકુમારે શું એક સરખાં શરીરવાળા હોય છે? ત્રીજો પ્રશ્ન એ છે કે સમસ્ત અસુરકુમારે શું સમાન ઉચ્છવાસ નિઃશ્વાસવાળા હોય છે? એ પ્રશ્ન એ છે કે સમસ્ત અસુરકુમારે શું સમાન કર્મવાળા હોય છે? પાંચમે પ્રશ્ન એ છે કે સમસ્ત અસુરકુમારે શું સમાન
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #448

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श०१ उ० २ सू०४ असुरकुमारादि वक्तव्यतानिरूपणम् ४२५ असुरकुमाराणामाहारशरीरोच्छ्वासवर्णनं नैरयिकप्रकरगवद् व्याख्येयम् । तत्रायं विवेक:-असुरकुमाराणां शरीरस्याल्पत्वं भवधारणीयशरीरापेक्षया जघन्यतोऽङ्गुलस्याऽसंख्येयभागपरिमितम् , महत्त्वं तु-उत्कर्षतः सप्तहस्तपरिमितम् । तथा उत्तरवैक्रियापेक्षयाऽसुरकुमाराणां शरीरस्याल्पत्वं जघन्यतोऽङ्गुलस्य संख्येयभागपरिमितं, महत्त्वं तु उत्कर्षतो लक्षयोजनपरिमितमिति । आहारविषये पाह-तत्र ये महाछट्ठा प्रश्न यह है कि समस्त असुरकुमार क्या एकसी लेश्यावाले होते हैं ? सातवाँ प्रश्न यह है कि समस्त असुरकुमार क्या एकसी वेदनावाले होते हैं ? आठवाँ प्रश्न यह है कि समस्त असुरकुमार क्या एकसी क्रियावाले होते हैं ? और नौवाँ प्रश्न यह है कि समस्त असुरकुमार क्या समान आयुष्कवाले एवं समोपपन्नक होते हैं ? इसलिये इन प्रश्नोंके समाधाननिमित्त सूत्रकारने "जहा नेरइया तहा भाणियव्वा" ऐसा कहा है-सो उसका तात्पर्य यह है कि नैरयिक जीवोंकी तरह असुरकुमारोंके आहार, शरीर, उच्छ्वासका वर्णन नारक प्रकरणकी तरह जानना चाहिये। परन्तु इसमें जो विशेषता है वह इस प्रकारसे है-असुरकुमारोंके शरीरका अल्पत्व भवधारणीय-शरीरकी अपेक्षासे होता है सो वह जघन्यसे अङ्गुलके असंख्यातवें भाग प्रमाण है और उसका महत्त्व उत्कृष्टसे सात हाथ प्रमाण है। तथा उत्तरवैक्रियकी अपेक्षा असुरकुमारोंके शरीरका अल्पत्व जघन्यसे अंगुलके संख्यातवें भागप्रमाण है और उसका महत्त्व उत्कृष्टसे एक लाख योजन प्रमाण है। વર્ણવાળા હોય છે? છો પ્રશ્ન એ છે કે સમસ્ત અસુરકુમારે શું સમાન લેશ્યાવાળા હોય છે? સાતમે પ્રશ્ન એ છે કે સમસ્ત અસુરકુમારે શું સમાન વેદનાવાળા હોય છે? આઠમે પ્રશ્ન એ છે કે સમસ્ત અસુરકુમારે શું સમાન કિયાવાળા હોય છે? અને નવમે પ્રશ્ન એ છે કે સમસ્ત અસુરકુમારે શું સમાન આયુષ્યવાળા અને સમે પપન્નક હોય છે ? આ પ્રશ્નોનું સમાધાન કરपाने माटे सूत्रधारे झुछ-" जहा नेइया तहो भाणियव्या” अटले ना२४ જી પ્રમાણે જ અસુરકુમારોના આહાર, શરીર, ઉચ્છવાસ આદિનું વર્ણન સમજવું, જે વર્ણન નારક પ્રકરણમાં આપેલું છે. તેમાં આ પ્રમાણે વિશેષતા છે-ભવધારણીય શરીરની અપેક્ષાએ અસુરકુમારોનાં શરીરનું અલ્પત્ય જઘન્ય (ઓછામાં ઓછું) અંગુલના અસંખ્યાતમાં ભાગ પ્રમાણ છે અને તેમનું મહત્ત્વ ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ (વધારેમાં વધારે સાત હાથ પ્રમાણ છે તથા ઉત્તરવૈકિયની અપેક્ષાએ અસુરકુમારનાં શરીરનું અલ્પત્વ ઓછામાં ઓછું અંગુલના સંખ્યાતમાં ભાગપ્રમાણુ અને તેમના શરીરનું મહત્ત્વ વધારેમાં વધારે એક લાખ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #449

४२६
भगवतीसूत्रे शरीराअसुरकुमारास्ते बहुतरान् पुद्गलान् आहरन्ति, एष बहुतरपुद्गलाहारस्तेषां मनोभक्षणरूपाहारापेक्षयाऽवसेयः । असौ (आहारः) देवानां भवति, स प्रधानश्च । शास्त्रे प्रधानापेक्षया हि वस्तूनां निर्देशो विधीयते। महाशरीरा अल्पशरीरमाह्याहार पुद्गलापेक्षया बहुतरान् आहरन्तीत्यादि नैरयिकवदसुरकुमारा अधिकमाहरन्ति । अथ नारकसूत्रे यत् 'अभीक्ष्णमाहरन्ति अभीक्ष्णमुच्छ्वसन्ति च' इत्युक्तं, तत्र ये ऽसुरकुमाराश्चतुर्थभक्तादेरुपरि आहारग्रहणं कुर्वन्ति, सप्तस्तोकादेवोपरि उच्छ्वासनिःश्वासंकुर्वन्ति तानधिकृत्य आहारोच्छ्वासविषये-'अभीक्ष्ण मिति प्रतिपादितम् ,
आहारके विषयमें जो महाशरीरवाले असुरकुमार हैं वे बहुतर पुद्गलों का आहार करते हैं । यह बहुतर पुद्गलोंका आहार उनका मनोभक्षणरूप आहारकी अपेक्षासे जानना चाहिये। यह आहार देवोंके प्रधानरूप से होता है। शास्त्र में भी प्रधानकी अपेक्षासे ही वस्तुओंका निर्देश कियागया है। महाशरीरवाले असुरकुमार अल्पशरीरवाले असुरकुमारों द्वारा ग्राह्य आहारको अपेक्षा बहुतर पुद्गलोंको आहाररूपसे ग्रहण करते हैं इत्यादि समस्त कथन नारकीय जीवोंकी तरह जानना चाहिये । नारकसूत्र में जो "अभीक्ष्णं आहारयन्ति" अभीक्ष्णं उच्छ्वसन्ति" ऐसा कहा गया है सो वह जो असुरकुमार चतुर्थभक्तादिसे ऊपर आहार ग्रहण करते हैं और सात स्तोक आदिसे ऊपर उच्छ्वास निःश्वासक्रिया करते हैं उनको अधिकृत करके अर्थात् लेकरके आहार उच्छ्वासके विषयमें "अभीक्ष्णं" ऐसा प्रतिपादित हुआ है। क्योंकि उत्कृष्टसे जो
જન પ્રમાણ છે. આહારના વિષયમાં એવું છે કે મહાશરીરવાળા અસુરકુમારે બહુતર પુદ્ગલેને આહાર કરે છે અને તે બહુતર પુદ્ગલેને આહાર તેમના મને ભક્ષણરૂપ આહારની અપેક્ષાએ સમજવો જોઈએ. દેવોમાં મુખ્યત્વે એ પ્રકારને આહાર થાય છે. શાસ્ત્રમાં પણ પ્રધાનતા (મુખ્યતા)ની અપેક્ષાએ જ વસ્તુઓને નિર્દેશ કરવામાં આવ્યું છે. મહાશરીરવાળ નારકજી જેમ અલ્પશરીરવાળાં નારકે કરતાં વધારે પુદ્ગલેને આહાર લે છે તેમ મહાશરીરવાળા અસુરકુમારે અલ્પશરીરવાળા અસુરકુમારે કરતાં વધારે પદमताने माडा२३पे अ५ ४२ छ. ना२४ सूत्रमा “ अभीक्ष्णं आहारयन्ति, अभीक्षणं उच्छवसन्ति " मे छे. सुमारे। 6वासने मांतरे पाडार से છે અને સાત સ્તોક આદિને આંતરે શ્વાસોચ્છવાસ લે છે તેની અપેક્ષાએ माहार भने श्वासना विषयमi " अभीक्ष्णं" मेj प्रतिपाहित थयु छ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #450

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. १ उ. २ सू०४ असुरकुमारादि वक्तव्यतानिरूपणम् ४२७ यत उत्कर्षतो ये किञ्चिदधिकवर्षसहस्रादुपरि आहारग्रहणं कुर्वन्ति सातिरेकपक्षाच्चोपरि उच्छ्वासादि कुर्वन्ति तदपेक्षया तेषामल्पकालिकाहारोच्छ्वासत्वेन 'अभीक्ष्णमाहरन्ति अभीक्ष्णमुच्छ्वसन्ति' इति व्यपदेशो भवति । यत्पुनः 'आहत्य आहरन्ति आहत्य उच्छ्वसन्ती'-त्याहारोच्छवासयोः कादाचित्कत्वं कथितं तत् असुरकुमार कुछ अधिक एकहजार वर्षसे ऊपरमें आहार लेते हैं और कुछ अधिक एक पक्षसे भी ऊपरमें उच्छ्वास लेने आदि रूप क्रिया करते हैं उनकी अपेक्षासे उन अल्पकालिक आहार और उच्छवासवाले होनेसे "अभीक्ष्णमाहरयन्ति अभीक्ष्णं उच्छ्वसन्ति" ऐसा व्यपदेश होता है। तात्पर्य कहनेका यह है कि नारकसूत्र में "अभीक्ष्णं आहरयन्ति, अभीक्ष्णं उच्छ्वसन्ति" ऐसा कहा गया है और ऐसा ही कथन असुर. कुमारोंके आहार उच्छवासके विषयमें सूत्रकारने कहा है अतः यहां पर यह शंका हो सकती है कि असुरकुमारोंके आहारका जघन्यकाल (आभोगनिवर्तित आहारका जघन्यकाल) चतुर्थ भक्तके बाद और उच्छवासका जघन्यकाल सातस्तोक कहा गया है। अतः "नारकप्रकरण कथित "अभीक्ष्णं आहरन्ति अभीक्ष्णं उच्छ्वसन्ति" यह कथन असुरकुमारोंमें कैसे संगत हो सकता है। तब इस शंकाकी निवृत्ति के लिये यहां ऐसा कहा गया है कि जो असुरकुमार चतुर्थभक्तके बाद आहार ग्रहण करते हैं और सातस्तोक समयके बाद उच्छ्वास लेते हैं सो ऐसे उनके कार्यमें ही उन असुरकुमारोंकी अपेक्षा कि जो कुछ अधिक एक हजार કારણ કે વધારેમાં વધારે એક હજાર વર્ષથી પણ થોડા વધારે આંતરે આહાર લેનારા અને એક પક્ષ કરતાં થોડા વધારે સમયે ઉચ્છવાસ લેનારા અસુરકુમારોની અપેક્ષાએ અલ્પશરીરવાળા અસુરકુમારો અલ્પકાલિક આહાર અને श्वास बना२ डोय छे. तेथी “ अभीक्ष्णमाहरयन्ति अभीक्ष्णं उच्छ्वसन्ति " से समय छे. वातुं तात्५ से छे ना२४सूत्रमा “ अभीक्ष्णं आहास्यन्ति, अभीक्ष्णं उच्छ्वसन्ति " मे घुछे, मने से ४थन असु२४માટેના આહાર અને ઉત્કૃવાસની બાબતમાં પણ કર્યું છે. તેથી અહીં એવી શંકા ઉદ્ભવી શકે છે કે અસુરકુમારના આભેગનિવર્તિત આહારને જઘન્યકાળ એક ઉપવાસને આંતરે અને ઉચ્છવાસને સાત સ્તકને આંતરે કહેલ छ. तो "ना२४ ६४२मा ४ अभीक्ष्णं आहरन्ति अभीक्ष्णं उच्छ्वसन्ति” मा કથન અસુરકુમારના વિષયમાં કેવી રીતે સુસંગત હોઈ શકે? તે શંકાનું નિવારણ કરવાને માટે અહીં એવું કહેવામાં આવ્યું છે કે જે અસુરકુમારો એક હજાર વર્ષને આંતરે આહાર લે છે અને એક પક્ષ કરતાં થોડા વધારે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #451

भगवती सूत्रे महाशरीराणामाहारोच्छ्वासान्तरालापेक्षया बहुतरान्तरालवात्, तत्रान्तराले ते आहारमुच्छ्वासं च न कुर्वन्ति, तदन्यत्रकाले कुर्वन्तीत्येवं विवक्षासद्भावादिति । एतदन्तरालं तु महाशरीराणामप्यस्ति किन्तु तेषां तदल्पमित्यविवक्षणादेव अभीक्ष्णमित्युक्तम् । एवं च महाशरीराणां तेषामसुरकुमाराणामाहारोच्छ्वासयोरल्पान्तरत्वम् अल्पशरीराणां तु महान्तरत्वमिति सिद्धम् । यथा सौधर्मदेवानां सप्तहस्तप्रमाणतया
४२८
वर्षके बाद आहार लेते हैं और कुछ अधिक एक पक्षके बाद श्वासोच्छूवास ग्रहण करते हैं । अभीक्ष्ण आहाररूपता और अभीक्ष्ण श्वासोच्छ्वा सरूपताका व्यपदेश मान लिया गया है। तथा जो " आहत्य आहरति आहत्य उच्छ्वसन्ति" इस तरहसे आहार और श्वासोच्छ्वासमें कदाचित् कहा गया है सो यह कदाचित् महाशरीरवाले असुरकुमारोंके आहार और उच्छ्वासके अन्तरालकी अपेक्षासे बहुतर अन्तरालवाले होनेसे कहा गया है कारण इस बहुतर अन्तरालमें वे आहार और उच्छ्वास नहीं लेते हैं। इसके बाद लेते हैं । इस प्रकारकी विवक्षाके सद्भावसे महाशरीरवाले असुरकुमारोंमें भी यह अन्तराल है परन्तु वहां वह बहुत सूक्ष्म है इसलिये विवक्षित नहीं हुआ है । इसी कारण "अभीक्ष्ण" ऐसा वह कहा गया है। इस तरह महाशरीरवाले असुरकुमारोंके आहार और उच्छ्वासमें अल्प अन्तर है, और छोटे शरीरवाले असुरकुमारोंके आहार और उच्छ्वासमें बहुत बड़ा अन्तर है
સમયે ઉચ્છવાસ લે છે તેમની અપેક્ષાએ એક ઉપવાસને આંતરે આહાર લેનારા અને સાત સ્તાકને આંતરે ઉચ્છવાસ લેનારા અસુરકુમારોની તે ક્રિયાઆને અનુલક્ષીને અભીક્ષણ આહારરૂપતા અને અભીક્ષણ શ્વાસોચ્છ્વાસ રૂપતાનું अथन श्रणु उरायुं छे. तथा ने आहत्य आहरति आहत्य उच्छ्वसन्ति એ રીતે હાર અને ઉચ્છ્વાસમાં જે કદાચિતતા પ્રગટ કરી છે તેનું કારણ એવું છે કે મહાશરીરવાળાં અસુરકુમારો કરતાં અલ્પ શરીરવાળા અસુરકુમારેાના આહાર અને ઉચ્છ્વાસમાં વધારે પ્રમાણમાં આંતરો ( અંતરાલતા ) પડે છે. કારણુ આ બહુતર અંતરાલમાં તેઓ આહાર અને ઉચ્છ્વાસ લેતા નથી, ત્યાર ખાદ લે છે. આ પ્રકારની વિવક્ષાના સદ્ભાવમાં મહાશરીરવાળા અસુરકુમારોમાં પણ તે અન્તરાલ છે, પણ ત્યાં તે ઘણું જ સૂક્ષ્મ છે તેથી વિવક્ષિત थयु ं नथी. ते अरशे " अभीक्ष्ण” मेवु उडेवामां आव्युं छे. या रीते महाશરીરવાળા અસુરકુમારોના આહાર અને ઉચ્છ્વાસમાં થોડું અંતર છે અને અલ્પેશરીરવાળા અસુરકુમારોના આહાર અને ઉચ્છવાસમાં ઘણું મેટું અંતર
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧
"

Page #452

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. १ उ. २ सू०४ असुरकुमारादि वक्तव्यतानिरूपणम् ४२९ महाशरीराणामाहारान्तरं द्विसहस्रवर्षपरिमितम् , उच्छ्वासान्तरं च पक्षद्वयम् । अनुत्तरसुराणांचैकहस्तप्रमाणतयाऽल्पशरीराणामाहारान्तरं त्रयस्त्रिंशद्वर्षसहस्रपरिमितं उच्छ्वासान्तरं च त्रयस्त्रिंशत् पक्षा इति । तथैव एषाम् असुरकुमारदेवानांचाभीक्ष्णाहारोच्छ्वासाभिधानेनाऽल्पस्थितिकत्वं ज्ञायते, तदितरेषां तु वैमानिकवद् विपर्ययः अर्थात् महास्थितिकत्वमिति । अथवा पर्याप्तावस्थायां महाशरीरा असुरकुमारा लोमाहारापेक्षया अभीक्ष्णमाहरन्तीति, उच्छ्वासस्तु यथोक्तमानेन भवन्नपि परिपूर्णभवापेक्षया अभीक्ष्णमुच्छ्वसन्तीति च कथ्यते । अपर्याप्तावस्थायां तु अस्य यह बात सिद्ध हो जाती है। जैसे सौधर्मस्वर्गके देवोंका शरीर सात हाथ प्रमाण होता है, इस कारण महा शरीरवाले होनेसे उनके आहार का अन्तर दो हजार वर्ष प्रमाणका कहा गया है और उच्छ्वासका अन्तर दो पक्षका कहा गया है। अनुत्तर विमानवासी देवोंका शरीर एक हाथका होता है इसलिये अल्पशरीरवाले होनेसे उनके आहारका अन्तर तैतीस ३३ हजार वर्षका कहा गया है और उच्छ्वासका अन्तर ३३ तैतीस पक्षका कहा गया है। इसी प्रकार इन असुरकुमारदेवों के अभीक्ष्ण आहार और उच्छ्वासके कथनसे अल्पस्थितिवाला और इनसे भिन्नको वैमानिक देवोंकी तरह इनसे विपर्यय-महास्थितिवाला प्रकट किया गया है। यह बात जानी जाती है अथवा पर्याप्तावस्थामें महा शरीरवाले असुरकुमारदेव लोमाहारको अपेक्षासे अभीक्ष्ण-निरन्तर आहार करते हैं, तथा यथोक्त प्रमाणसे होता हुआ भी इनका उच्छ्वास
છે, એ વાત સિદ્ધ થાય છે. જેમકે સૌધર્મ દેવલોકના દેવેનું શરીર સાત હાથપ્રમાણ હોય છે. આ રીતે તેઓ મહાશરીવાળા હોવાથી તેમના આહારનો આંતરો બે હજાર વર્ષને કહ્યો છે, અને તેમને ઉચ્છવાસ બે પક્ષને આંતરે લેવાય છે એમ કહ્યું છે. અનુત્તર વિમાનવાસી દેવાનું શરીર એક હાથપ્રમાણ હોય છે. તે રીતે તેઓ અપશરીરવાળા હોવાથી તેત્રીસ ૩૩ હજાર વર્ષને આંતરે આહાર ગ્રહણ કરે છે અને તેત્રીસ ૩૩ પક્ષને આંતરે ઉચ્છવાસ લે છે, એમ કહ્યું છે. એવી જ રીતે આ અસુરકુમાર દેવે અભીષણ આહાર અને ઉચ્છવાસ ગ્રહણ કરે છે, તે કથનથી તેમને અ૫સ્થિતિવાળા દર્શાવ્યા છે અને તેમનાથી ભિન્ન વિમાનિક દેવોની માફક તેમનાથી ઉલટી સ્થિતિવાળા મહાશિથતિવાળા દર્શાવ્યા છે એમ જણાય છે. અથવા પર્યાપ્તાવસ્થામાં મહાશરીરવાળા અસુરકુમાર દેવ માહારની અપેક્ષાએ અભણ-નિરંતર આહાર કરે છે, તથા યક્ત (કહ્યા પ્રમાણે) પ્રમાણથી થવા છતાં પણ તેમને ઉચ્છવાસ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #453

भगवतीसूत्रे शरीराअनुरकुमारा ओजआहारेणैवाहरणात् न लोमाहारेणाहारवन्तीत्यतः 'आहत्याहरन्ति' कदाचिदाहरन्ति कदाचिन्नाहरन्तीत्युक्तम् । अपर्याप्तकावस्थायामसुरकुमारा नोच्छ्वसन्ति, अन्यदा तूच्छवसन्तीत्यत 'आहत्योच्छ्वसन्ति-कदाचिदुच्छ्वसन्ति कदाचिन्नोच्छ्वसन्ति कदाचिन्नोच्छ्वसन्ती' त्युक्तमिति । 'नवरं कम्मवण्णलेस्साओ परिवण्णेयवाओ' इति-नवरं कर्मवर्णलेश्याः परिवर्णयितव्या इति, अर्थात् नारकाणां येन प्रकारेण कर्मवर्णलेश्या वर्णितास्तथा तदपेक्षयाविपरोतक्रमेण असुरकुमाराणां कर्मवर्णलेश्या वर्णनीयाः, तदेव दर्शयति-'पुन्योववणामहाकम्मतरा' परिपूर्ण भवकी अपेक्षासे बारंबार होता है ऐसा कहा जाता है। अपर्याप्तावस्थामें तो अल्पशरीरवाले असुरकुमार लोमाहार नहीं करते हैं उस समय उनके ओज आहार ही होता है इसलिये वे "कदाचित् आहार करते हैं " ऐसा कहा जाता है। इसी बातको लेकर सूत्रकारने "अहत्याहारयन्ति" कभी आहार करते हैं कभी नहीं करते हैं ऐसा कहा है। इसी प्रकार अपर्याप्तावस्थामें वे उच्छ्वास नहीं लेते हैं-पर्याप्तावस्थामें लेते हैं इस कारण “आहत्य उच्छ्वसन्ति” कभी श्वास लेते हैं कभी श्वास नहीं लेते" ऐसा कहा है। "नवरं कम्मवण्ण लेस्साओ परिवण्णेय. न्याओ" असुरकुमारोंमें कर्म वर्ण और लेश्याएँ नारक जीवोंकी अपेक्षासे उल्टी कहनी चाहिये-इसी बातको अब सूत्रकार प्रकट करते हैं कि नारकीय जीवोंके जिस प्रकारसे कर्म, वर्ण और लेश्या वर्णित हुई हैं उस प्रकारसे इसका वर्णन असुरकुमार देवोंमें नहीं है किन्तु इनसे विपरीत પરિપૂર્ણ ભવની અપેક્ષાએ વારંવાર થાય છે એવું કહેવામાં આવે છે. અપ
પ્તાવસ્થામાં તે અલ્પશરીરવાળા અસુરકુમારો લેમાહાર લેતા નથી ત્યારે તો તેઓ એજ આહાર જ લે છે. તેથી તેઓ “ક્યારેક આહાર કરે છે” सभ डिवाय . ते पातनी अपेक्षा सूत्र॥२ " आहत्याहारयन्ति " " च्या२४ આહાર કરે છે અને ક્યારેક આહાર કરતા નથી”, એવું કહ્યું છે. એજ પ્રમાણે અપર્યાપ્તાવસ્થામાં તેઓ ઉછુવાસ લેતા નથી–પર્યાપ્તાવસ્થામાં લે છે. ते २0 “ आइत्य उच्छ्वसन्ति " " ध्या२४ वास से छे भने ज्या२४ खेता नथी." अयं . “ नवरं कम्मवण लेस्साओ परिवण्णेयव्वाओ" ना२४ જીવ કરતાં અસુરકુમારોમાં કર્મ, વર્ણ અને વેશ્યાઓ ઊલટાં કહેવા જઈ એ. હવે સૂત્રકાર તે વિષયનું સ્પષ્ટીકરણ કરે છે-નારક જીવોના કર્મ, વર્ણ અને લેશ્યાઓનું જે પ્રમાણે વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે તે પ્રમાણે અસુરકુમારોના વર્ણ, કર્મ અને લેસ્યાઓનું વર્ણન નથી પણ તેમના કરતાં વિપરીત કમે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #454

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. १ उ० २ सू०४ असुरकुमारादि वक्तव्यतानिरूपणम् ४३१ पूर्वोत्पन्नाः महाकर्मतराः 'अविसुद्धवण्णतरा, अविसुद्धलेस्सतरा' अविशुद्धवर्णतरा, अविशुद्धलेश्यतराः, अयमाशयः-पूर्वोत्पन्ना नारका अल्पकर्मवन्तः शुद्धवर्णवन्तः शुभ. तरलेश्यावन्तो भवन्तीति पूर्व नारकप्रकरणे कथितम् , अत्रतु तद्विपरीतं ज्ञेयं, तथाहि -पूर्वोत्पन्नाः असुरकुमाराः महाकर्मवन्तोऽशुभवर्णवन्तोऽशुभतरलेश्यावन्तश्चेति ।
ननु नारकादयः पूर्वोत्पन्नाः अल्पकर्माणो विशुद्धवर्णवन्तः शुभतरलेश्यावन्तो भवन्ति असुरकुमारास्तु पूर्वोत्पन्नाः कथंतेभ्यो विलक्षणा इति चेत् शृणु-ये हि पूर्वोत्पन्नाः असुरकुमाराः तेषामन्तःकरणमतिकन्दर्पदभ्यां ध्मातं भवति अतस्ते क्रमसे इनमें कर्म वर्ण और लेश्या वर्णित हुई है-वह वर्णन ऐसा है"पुचोववण्णा महाकम्मतरा अविसुद्धवण्णतरा अविसुद्धलेस्सतरा" जो असुरकुमार पूर्वोत्पन्न हैं वे महाकर्मवाले, अशुद्धवर्णवाले और अविशुद्ध लेश्यावाले हैं"। तात्पर्य यह है कि पूर्वोत्पन्न नारकीय जीव अल्पकर्मवाले, शुद्धवर्णवाले और शुभतर लेश्यावाले होते हैं ऐसा वर्णन पहले नारकप्रकरणमें किया गया है। परन्तु यहां ऐसा नहीं है-यहां तो उससे भिन्न वर्णन है। और वह पूर्वोक्त प्रकारसे है।
शंका-पूर्वोत्पन्न नारकादि जीव अल्पकर्मवाले विशुद्धवर्णवाले और शुभतर लेश्यावाले होते हैं और पूर्वोत्पन्न असुरकुमार ऐसे नहीं होते है किन्तु उनसे विलक्षण होते हैं सो इसका कारण क्या है ?
उत्तर-बात यह है कि जो पूर्वोत्पन्न असुरकुमार देव हैं उनका अन्तःकरण अतिकन्दर्प और दर्पसे युक्त होता है। इस कारण वे કર્મ, વર્ણ અને લેસ્યાઓનું વર્ણન થયું છે. તે વર્ણન આ પ્રમાણે છે"पुवोववण्णा महाकम्मतरा, अविसुद्धवण्णतरा अविसुद्धलेस्सतरा” पूर्वोत्पन्न અસુરકુમાર મહાકર્મવાળા, અવિશુદ્ધ વર્ણવાળા, અને અવિશુદ્ધ વેશ્યાવાળા હોય છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે નારકપ્રકરણમાં પૂર્વોત્પન્ન નારકને અલપકર્મવાળા, વિશુદ્ધ વર્ણવાળા અને વિશુદ્ધ લેશ્યાવાળા કહ્યા છે પણ અસુરકુમારની બાબતમાં તે તેનાથી ભિન્ન વર્ણન છે અને તે વર્ણન ઉપર કહ્યા પ્રમાણે છે.
શંકા-પૂર્વોત્પન્ન નારકજી અપકર્મવાળાં, વિશુદ્ધવર્ણવાળાં અને શુભતર લેશ્યાવાળાં હોય છે પણ પૂર્વોત્પન અસુરકુમાર એવાં હોતા નથી પણ તેમના કરતાં વિપરીત કર્મ, વર્ણ અને લેફ્સાવાળા હોય છે. તે તેનું કારણ શું છે?
ઉત્તર-પૂર્વોત્પન્ન અસુરકુમારદેવનું અંતઃકરણ અતિકંદર્પ અને દર્પથી યુક્ત હોય છે. તેઓ નરકમાં પિત પિતાનાં કર્મો અનુસાર દુઃખ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #455

જરૂર
भगवतीसूत्रे स्व स्वकर्मबलात् नरके पच्यमानान् नारकान् अनेकप्रकारकयातनया परिपीडयन्ति । तादृशयातनामदानेन प्रभूतमशुभंकर्मसंचिन्वन्ति, अतः शास्त्रकारैः कथितम् यत् असुरकुमाराः कन्दर्पक्रीडादिकारणवशात् पूर्वोत्पन्नाः महाकर्माण इति। ___ अथवा येऽसुरकुमाराः बद्धायुष्ककर्माणस्तेतियंगादिप्रायोग्य कर्म प्रकृतीनां बन्धनान्महाकर्माणः कथ्यन्ते, पूर्वोत्पन्नानामसुरकुमाराणां शुभकर्मणां फलोपभोगेन क्षीयमाणत्वात् , शुभोवर्णः शुभतरा च लेश्या हासमुपैतीति तेऽशुभवर्णवन्तो ऽशुभतरलेश्यावन्तश्च भवन्ति । ‘पच्छोववण्णा पसत्था' पश्चादुत्पन्नाः प्रशस्ताः, पश्चादुत्पन्ना असुरकुमाराः प्रशस्ताः अल्पकर्मशुभवर्णशुभतरलेश्यावत्त्वात्अपने २ कर्मोदयके अनुसार नरकमें दुःख भोगते हुए नारकीय जीवोंको अनेक प्रकारकी यातनाओं द्वारा अधिक पीडित करते है। इस प्रकारसे वे अत्यन्त अशुभ कर्मका संचय करते हैं। इसी कारण शास्त्रकारोंने ऐसा कहा है कि पूर्वोत्पन्न असुरकुमार कन्दर्पक्रीडा आदिके कारण महाकर्मवाले है। ___ अथवा-जो असुरकुमार बद्धायुष्क कर्मवाले हैं अर्थात् जिन असुरकुमारोंने भविष्यमें होनेवाली गतिका आयुष्कर्म बांधलिया है । वे तीर्यच आदि गतिके योग्य कर्मप्रकृतियोंको बंधी हुई होनेके कारण महा कर्मवाले कहे गये हैं। पूर्वोत्पन्न असुरकुमारोंका शुभकर्म फलोपभोगसे क्षीण हो जानेके कारण उनका शुभ वर्ण और शुभतर लेश्याएँ घट जाती हैं। इस कारण वे अशुभ वर्णवाले और अशुभतर लेश्यावाले होते हैं। तथा जो “पच्छोववण्णा पसत्था" पश्चादुपपन्न हैं वे प्रशस्त हैं। अर्थात् जो पश्चादुपपन्न असुरकुमार हैं वे अबद्धायुष्क होने से अल्प ભોગવતા નારક જીવને અનેક પ્રકારની યાતનાઓ દ્વારા વધારે દુઃખી કરે છે. એ રીતે તેઓ અત્યંત અશુભકર્મનો સંચય કરે છે. તે કારણે શાસ્ત્રકારોએ પૂર્વોત્પન્ન અસુરકુમારે કંદર્પ કીડાને લીધે મહાકર્મવાળા કહ્યા છે.
અથવા જે અસુરકુમારે બદ્ધાયુષ્ક કર્મવાળા છે, એટલે કે જે અસરકુમારએ ભવિષ્યમાં મળનારી ગતિનું આયુષ્કકમ બાંધી લીધું છે તેમને તિર્યંચ આદિ ગતિને વેગ કર્મ પ્રકૃતિ બાંધવાને કારણે મહાકર્મવાળા કહ્યા છે. ફલેપગથી પૂર્વોત્પન્ન અસુરકુમારનાં શુભ કર્મ ક્ષીણ થઈ જવાને કારણે તેમને શભરણે અને શુભતર લેશ્યાઓ ઘટી જાય છે. તે કારણે તેઓ અશુભવર્ણવાળા અને અશુભતર લેફ્સાવાળા હોય છે.
____ तथा-" पच्छोववण्णा पसत्था " रेमो श्वात्पन्न य छ ते। પ્રશસ્ત હોય છે. એટલે કે પશ્ચાત્પન્ન અસુરકુમારે અબદ્ધાયુષ્ક હેવાથી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #456

-
प्रमेयमद्रिकाटका श. १ उ. २ सू०४ असुरकुमारादिवक्तव्यता ४३३ पश्चादुत्पन्ना असुरकुमारास्तु अबद्धायुष्का अतस्तेऽल्पकर्माणः बहुतरकर्मणामबन्धनात् , तथा शुभकमणामक्षीणत्वाच्च शुभवर्णवन्तः, शुभतरलेश्यावन्तश्च भवन्तीति । "सेसं तहेव' शेषं तथैव, शेषं वेदनादिकं तथैव नारकवदेव विज्ञेयम् । वेदनासूत्रं यद्यपि नारकवदसुरकुमाराणामपि समं तथापि भावनायां भेदस्तथाहि-ये असुरकुमाराः संज्ञिभूतास्तेषां स्वकृत चारित्र विराधनाजनितमनः संतापात् ते महावेदनाः कथ्यन्ते, अथवा संज्ञिभूता येऽसुरकुमाराः पूर्वभवेऽपि संज्ञिजीवरुपा अभवन् ते महावेदनाः, अथवा पर्याप्तावस्थावन्तः शुभवेदनापेक्षया महावेदना भवन्ति । येऽसंज्ञिभूता असुरकुमाराः तेऽल्पवेदनावन्तो भवन्ति । 'सेस' शेषं क्रियामूत्रमायुष्कसूत्रं च 'तहेव' तथैव नारकवदेवासुरकुमारेऽपि योजनीयम् । कर्मवाले हैं, क्योंकि उन्होंने महाकर्म बांधा नहीं है । तथाउनका शुभ कर्म क्षीण नहीं होने के कारण वे शुभ वर्ण और शुभतर लेश्यावाले हैं। शेष वेदनादिक की वक्तव्यता नारक की तरह जाननी चाहिये । यद्यपि असुरकुमारों का वेदनासूत्र नारक प्रकरण गत वेदनासूत्रके ही जैसे है तो भी भावना में भेद है । वह इस प्रकार से-जो असुरकुमार संज्ञिभूत हैं उन्हें अपने द्वारा कृत चारित्र की विराधना याद आती है इससे उनके चित्तमें संताप होता है । इस कारण वे महावेदनावाले प्रकट किये गये हैं । अथवा-संज्ञिभूत असुरकुमार जो कि पूर्वभवमें संजीजीवरूप थे वे अथवा संज्ञिभूत पर्याप्त अवस्थावाले जो असुरकुमार हैं वे शुभवेदना की अपेक्षा से महावेदनावाले होते हैं और जो असंज्ञिभूत असुरकुमार हैं वे अल्पवेदनावाले होते हैं। अवशिष्ट क्रियासूत्र और आयुष्कसूत्र नारकप्रकरणगत इन सूत्रोंकी तरह ही असुरकुमार में भी અલ્પકર્મવાળા છે, કારણ કે તેમણે મહાકર્મ બાંધ્યા નથી. અને તેમનાં શભકર્મ ક્ષીણ નહીં થવાને કારણે તેઓ શુભવ અને શુભતર લેશ્યાવાળા હોય છે. વેદનાદિકનું વક્તવ્ય નારકોની જેમ જ સમજવું. જો કે અસુરકુમારેનું વેદનાસૂત્ર નારકપ્રકરણમાં બતાવેલાં નારકના વેદનાસૂત્રના જેવું જ છે. તે પણ ભાવનામાં ભેદ છે. તે ભેદ આ પ્રમાણે છે-જે અસુરકુમારે સંજ્ઞિભૂત છે તેમને પોતાના દ્વારા કરાયેલી ચારિત્રની વિરાધના યાદ આવે છે અને તેથી તેના ચિત્તમાં સંતાપ થાય છે. તે કારણે તેમને મહાવેદનાવાળા કહ્યા છે. અથવા-સંજ્ઞિભૂત અસુરકુમાર કે જે પૂર્વભવમાં પણ સંગ્નિ જીવરૂપ હતા તેઓ અથવા સંજ્ઞિભૂત પર્યાપ્ત અવસ્થાવાળા જે અસુરકુમારે છે તેઓ શુભવેદનાની અપેક્ષાએ મહાદનાવાળા હોય છે અને અસંજ્ઞિભૂત અસુરકુમારે અલ્પવેદનાવાળા હોય છે. બાકીના ક્રિયાસૂત્ર અને અયુષ્ક સૂત્રને નારકપ્રકરણના
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #457

४१४
भगवतीसूत्रे
क्रियासूत्रं, तथाहि
"असुरकुमाराणं भंते सव्वे समकिरिया ? । गोयमा ! नो इणढे समठे। से केणष्टेणं भंते !० गोयमा ! असुरकुमारा तिविहा पन्नता तं जहा-सम्मदिट्ठी मिच्छट्ठिी सम्मामिच्छट्ठिी । तत्थ णं जे ते सम्मदिट्ठी तेसि णं चत्तारि किरियाओ पन्नत्ता, तं जहा-आरंभिया परिग्गहिया मायावत्तिया अपच्चक्खाणकिरिया। योजित कर लेना चाहिये । वह क्रियासूत्र इस प्रकार से है-" असुरकुमाराणं भंते !" इत्यादि-हे भदंत ! समस्त असुरकुमार क्या एक सी क्रियावाले हैं ? उत्तर-" गोयमा ! णो इणटे-समढे" हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है-" से केणटेणं भंते" हे भदंत ! आप ऐसा किस कारण से कहते हैं ? " गोयमा ! असुरकुमारा तिविहा-पण्णत्ता" हे गौतम ! असुरकुमार तीन प्रकारके कहे गये हैं। "तं जहा" वे इस तरहसे हैं-" सम्मद्दिट्ठी, मिच्छद्दिट्ठी सम्मामिच्छदिट्टी" सम्यक्दृष्टि, मिथ्यादृष्टि और सम्यक् मिथ्यादृष्टि। "तत्थ णं जे ते सम्मट्टिी तेसि णं चत्तारि किरियाओ पन्नत्ता" इनमें जो सम्यक दृष्टि असुकुमार हैं, उनमें चार क्रियाएं कही गई हैं 'तं जहा' वे इस प्रकारसे "आरंभिया, परिग्गहिया, मायावत्तिया, अप्पच्चक्खाणकिरिया" आरंभिकी, पारिग्रहिकी, मायाप्रत्यया, अप्रत्याख्यानक्रिया " तत्थ णं जे ते मिच्छद्दिट्टी तेसि णं નારકેના ફિયાસ્ત્ર અને આયુષ્કસૂત્ર પ્રમાણે જ સમજવા. તે ક્રિયા સૂત્ર मा प्रमाणे छ-" असुरकुमाराणं भंते ! " इत्यादि-3 महन्त ! शु समस्त અસુરકુમારે એક સરખી કિયાવાળા હોય છે ?
उत्तर-“ गोयमा ! णो इणटे समढे' 3 गौतम ! ते अथ ५२०५२ नथी. प्रश्न-" से केणद्वेणं भंते ? " 3 महन्त ! २५ ॥ ४॥२६0 से छ। छ। १ उत्तर-"गोयमा ! असुरकुमारा तिविहा पण्णत्ता” 3 गौतम ! ससुरशुभा२। ऋण २॥ ४॥ छ. “(तजहा)” ते ४ा। म! प्रमाणे छ
“सम्मदिट्ठी, मिच्छाद्दिट्ठी, सम्मामिच्छाद्दिट्ठी” सभ्यष्टि, भिथ्याष्टि, अन सभ्यभिथ्या. “ तत्थणं जे ते सम्मट्ठिी तेसिणं चत्तारिकिरियाओ पत्रता" तेमांना सभ्यष्टि मसुमारानी या२ ठियामो डी छ" (तंजहा)" તે આ પ્રમાણે છે–
“आरंभिया, परिग्गहिया, मायावत्तिया, अप्पचक्खाणकिरिया” सार(Asी, पारिबी , भाय! प्रत्यया, मने अप्रत्याभ्यान लिया. “ तत्थणं जे
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #458

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. १ उ. २ सू०४ असुरकुमारादिवक्तव्यता तत्थ णं जे ते मिच्छट्ठिी तेसि णं पंच किरियाओ कज्जति, तं जहा-आरंभिया जाव मिच्छादसणवत्तिया । एवं सम्मामिच्छदिट्ठीणंपि, से तेणद्वेणं गोयमा०।"
आयुष्कोपपत्तिसूत्रं यथाअसुरकुमारा णं भंते! सव्वे समाउया सव्वे समोववन्नगा? गोयमा! नो इणटेसमटे ! से केणटेणं भंते । गोयमा ! असुरकुमारा चउन्विहा पनत्ता, तं जहा-अत्थेगइया पंच किरियाओ कजंति" जो असुरकुमार मिथ्यादृष्टि हैं उनमें पांच क्रियाएं होती हैं “तं जहा" वे इस प्रकार से-"आरंभिया जाव मिच्छादसणवत्तिया” आरंभिकी यावत् मिथ्यादर्शन प्रत्यया " एवं
सम्मामिच्छादिहीणं पि, से तेणटेणं गोयमा०" इसी प्रकार सम्यक मिथ्यादृष्टि असुरकुमारों के भी ये ही पाँच क्रियाएँ होती हैं। इस कारण हे गौतम ! मैं ने ऐसा कहा है कि समस्त असुरकुमार एकसी क्रियावाले नहीं होते हैं। आयुष्कोपपत्तिसूत्र-जैसे-"असुरकुमाराणं भंते! सव्वे समाउया सव्वे समोववन्नगा?" हे भदंत ! समस्त असुरकुमार क्या एक जैसी आयुवाले होते हैं और क्या सब का उत्पाद एक ही होता है ? " गोयमा ! णो इणढे समढे" हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है। से केणट्टेणं भंते ! गोयमा ! असुरकुमारा चउन्विहा पण्णत्ता"हे भदन्त ! ऐसा आप किस कारण से कहते हैं ? गौतम ! असुरकुमार चार प्रकारके कहे गये हैं । “तं जहा" जैसे-“अत्थेगइया समाउया ते मिच्छादिट्ठी तेसिणं पंचकिरियाओ कज्जंति " 2 मसुरशुभा२। मिथ्याष्टि छ भनी पांय लिया जाय छे. “ तंजहा" ते २॥ प्रमाणे छ
“आरंभिया जाव मिच्छादसण वत्तिया” मालिीथी बने भिथ्या४शन प्रत्यया सुधानी “ एवं सम्मामिच्छीहिट्ठीणं पि से तेणगुण गोयमा !" એજ પ્રમાણે સમ્યકૃમિથ્યાદષ્ટિ અસુરકુમારેને પણ એજ પાંચ ક્રિયાઓ હેય છે. તે કારણે, હે ગૌતમ ! મેં એવું કહ્યું છે કે સમસ્ત અસુરકુમારે એક સરખી કિયાવાળા દેતા નથી.
હવે આયુષ્કપત્તિ સૂત્રનું સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં આવે છે, “ असुरकुमाराणं भंते! सव्वे समाउया सव्वे समोववन्नगा ?" હે ભદન્ત ! સમસ્ત અસુરકુમારે શું એક સરખા આયુષ્યવાળા હોય
मन त सौना पाई सर डाय छ ? “गोयमा! णो इणढे सम?" हे गौतम ! 2. प्रमाणे खातुनथी. " से केणटेण भंते ! " 3 महन्त ! म मा५ ॥ ४॥२४ छ। ? " गोयमा ! असुरकुमारा चउबिहा पण्णत्ता" गौतम ! असुरमा। या२ ॥२॥ य छे. “ तंजहा " ते
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #459

દ
भगवती सूत्रे
समाउया समोववन्नगा १, अत्थेगइया समाज्या विसमोववन्नगा २, अत्थेगइया विसमाज्या समोववन्नगा ३, अत्थेगइया विसमाउया विसमोववन्नगा " इति । " एवं जाव थणियकुमारा" इति एवं यावत्स्तनितकुमारा, इति एवम् = अनेन असुरकुमारोक्तप्रकारेण 'जाव' यावत् - यावच्छब्देन - नाग १ - सुपर्ण२ - विद्युत् ३- अग्नि४ - द्वीपो५ - दधि६ - दिशा ७ - वायुकुमाराणा८ - मष्टानां ग्रहणं भवति, स्तनितकुमाराचेति ॥ सू०४ ॥
॥ इत्यसुरकुमारादिनिरूपणं समाप्तम् ॥
66
समोववन्नगा " कई असुर ऐसे हैं जो समान आयुवाले हैं और साथ २ उत्पन्न हुए है । अत्थेगइया समाज्या विसमोववन्नगा " कोई कोई असुरकुमार ऐसे है जो एकसी आयुवाले तो हैं पर आगे पीछे उत्पन्न हुए है । “अत्थेगइया विसमाज्या समोववन्नगा " कितनेक असुरकुमार ऐसे होते हैं कि जो विषम आयुवाले होते हैं, और साथ २ उत्पन्न होते हैं । " अत्थेगइया बसमाज्या विसमोववन्नगा " कितनेक असुरकुमार ऐसे होते हैं, जो विषम आयुवाले और विषम उत्पत्तिवाले होते हैं । " एवं जाव थणियकुमाराणं " इस प्रकार यह पूर्वोक्त सब कथन स्तनितकुमारों तक जानना चाहिये। यहां जो यावत् शब्द का प्रयोग किया गया है उससे - "नागकुमार, सुपर्णकुमार, विद्युत्कुमार, अग्निकुमार, दीपकुमार, उदधिकुमार, दिशाकुमार और वायुकुमार" इन आठ भवनपतियोंका ग्रहण किया गया है। सो इन आठ कुमारों में भी असुरकुमारोंकी तरह ही वक्तव्यता जाननी चाहिये ॥ सू०४॥
66
अअरो मा प्रमाणे छे - " अत्थेगइया समाज्या समोववन्नगा ” डेंटला असुरडुभारो समान आयुवाजा मने साथै उत्पन्न थयेला होय छे, “ अत्थेागइया समाया विसमोववन्नगा " अर्ध अध असुरकुमारो समान आयुवाजा होय छे पशु भागज पाछा उत्पन्न थयेसा होय छे " अत्थे गइया विसमाजया समोववन्नगा " अ अ असुरकुमारी विषम आयुवाजा होय छे यागु साथै સાથે ઉત્પન્ન थयेसा होय छे, भने “ अत्थेगइया विसमाउया सिमोववन्नगा ” डेटला असुरसुभरी विषभ आयुवाणा होय छे भने विषभ उत्पत्तिवाजा होय छे. “ एवं जाव थणियकुमाराणं " આ પ્રમાણેનું પૂર્વોક્ત સમસ્ત કથન નિતકુમારે। સુધીના દેવાને લાગુ પાડવું જોઇએ. અહી
"
66
"
यावत् " शब्द द्वारा नागडुभार, सुथाणुभार, विधुकुमार, अभिभार, દ્વીપકુમાક, ઉદધિકુમાર, દિશાકુમાર, અને વાયુકુમાર ” આ આઠે ભવનપતિ દેવેશને ગ્રહણ કરવા જોઇએ તે આઠનુ વક્તવ્ય પણ અસુરકુમાર પ્રમાણે જ સમજવું. સૂ. ૪।
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧
८८

Page #460

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श०१ उ० २ सू०५ पृथिवीकायिकादिजीवनिरूपणम् ४३७
अथ पृथिवीकायिकादिचतुरिन्द्रियान्तजीवनिरूपणम्
अथ पृथिवीकायिकादीनामाहारादिकं निरूपयन्नाह-'पुढवीकाइयाणं' इत्यादि । ___मूलम्-पुढविकाइयाणं आहारकम्मवन्नलेस्सा जहा नेरइ. इयाणं, पुढविकाइया णं भंते सव्वे समवेयणा?, हंता गोयमा! सव्वे समवेयणा, सेकेणटेणं भंते ! एवं वुच्चइ, सव्वे समवेयणा?, गोयमा ! पुढविकाइया सव्वे असन्नी असन्निभूया अणिदाए वेयणं वेदेति से तेणठेणं। पुढविकाइया णं भंते सव्वे समकिरिया हंता समकिरिया, से केणटेणं० । गोयमा ! पुढविकाइया सव्वे माईमिच्छादिट्ठी ताणं णियइयाओ पंचकिरियाओ कजंति, तं जहा-आरंभिया जाव मिच्छादंसणवत्तिया, से तेणटेणं० समाउया, समोववन्नगा जहा नेरइया तहा भाणियव्वा । जहा पुढवीकाइया तहा जाव चउरिंदिया ॥ सू० ५॥
छाया-पृथिवीकायिकानामाहारकर्मवर्णलेश्याः यथा नैरयिकाणाम् । पृथिवीकायिकाः खलु भदन्त ! सर्वे समवेदनाः? हन्त गौतम ! सर्वे समवेदनाः। तत्केनार्थेन
पृथिवीकायिकादि चतुरिन्द्रियान्त जीव निरूपणअब सूत्रकार पृथिवीकायसे लेकर चतुरिन्द्रिय पर्यन्त जीवोंके आहारादिकका निरूपण करते हुए “पुढवीकाइयाणं" इत्यादि सूत्र कहते हैं"पुढवीकाइयाणं आहारकम्म" इत्यादि। (पुढवीकाइयाणं) पृथिवीकायिकोंकी (आहारकम्मवन्नलेस्सा) आहार, कर्म, वर्ण और लेश्या (जहा नेरइयाणं) ये सब नैरयिक जीवोंकी तरह जानना चाहिये । अर्थात् आहार, कर्म, वर्ण और लेश्या इनके प्रतिपादक चार
पृथिवीकायादिक चतुरिन्द्रियान्त जीवप्रस्ताव
હવે સૂત્રકાર પૃથિવીકાયથી લઈને ચતુરિન્દ્રિય સુધીના જીના આહાशनि नि३५५५ ४२वाने भाटे “ पुढवीकाइयाणं " वगेरे सूत्र ४ छे.
(पुढवी काइयाणं ) पृथिवीयिटीना (आहार कम्मवन्नलेस्सा) माहार, भी, १ भने वेश्या (जहा नेरइयाणं) ॥२४७३ प्रमाणे ४ सभ०४पा. એટલે કે આહાર, કર્મ, વર્ણ અને લેસ્થાનું પ્રતિપાદન કરનારાં ચાર
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #461

४३८
भगवतीसूत्रे भदन्त! एवमुच्यते सर्वे समवेदनाः? गौतम ! पृथिवीकायिकाः सर्वेऽसंज्ञिनोऽसंज्ञिभूता अनिदया वेदनां वेदयन्ति, तत्तेनार्थेन । पृथिवीकायिका भदन्त ! सर्वे समक्रियाः इन्त समक्रियाः, तत्केनार्थेन० । गौतम ! पृथिवीकायिकाः सर्वे मायिनो मिथ्यासूत्र नारक सूत्रकी तरह पृथिवीकायिकके अभिलापसे कहना चाहिये। (पुढवीकाइयाणं भंते सव्वे समवेयणा) हे भदंत ! क्या समस्त पृथिवीकायिक एकसी वेदनावाले हैं ? (हंता गोयमा सव्वे समवेयणा) हां! गौतम ! समस्त पृथिवीकायिक एकसी वेदनावाले हैं। (से केणटेणं भंते ! एवं पुच्चइ सव्वे समवेयणा?) हे भदन्त ! आप यह किस कारणसे कहते हैं कि समस्त पृथिवीकायिक एक सरीखी वेदनावाले हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! (पुढविकाइयासव्वे असन्नी असन्निभूया अणिदाए वेयणं वेदेति, से तेणटेणं०) समस्त पृथिवीकायिक असंज्ञी हैं, असंज्ञिभूत हैं । अतः वे अनाभोगरूपसे वेदनाको भोगते हैं। इस कारण मैं ऐसा कहता हूँ कि समस्त पृथिवी कायिक एक सरीखी वेदनावाले हैं। (पुढविकाइयाणं भंते सव्वे समकिरिया ?) हे भदन्त ! क्या समस्त पृथिवीकायिक एक सरीखी क्रियावाले हैं ? (हंता समकिरिया) हां सब समक्रियावाले हैं। (से केणणं एवं०) हे भदन्त ! आप ऐसा किस कारणसे कहते हैं। (गोयमा) हे गौतम ! (पुढविकाइया सव्वे माई मिच्छादिट्ठी) समस्त સૂત્રે નારક સૂત્રની જેમ જ કહેવા. તે સૂત્રોમાં નારકેની જગ્યાએ પૃથિવી.
यि श६ भूपो. ( पुढवीकाइयाणं भंते ! सव्वे समवेयणा १) ॐ महन्त ! श सभस्त पृथ्वीजय वो : सरी वेहनावा डाय छ ? (हता! गोयमा ! सव्वे समवेयणा) , गौतम ! समस्त पृथ्वी 14 वे! मे सभी वहनावाणा होय छे. ( से केण्डेणं भंते ! एवं वुच्चइ सव्वे समवेयणा ) महन्त ! આપ શા કારણે એવું કહો છો કે સમસ્ત પૃથ્વીકાય જી સમાન વેદનાવાળા डाय छ ? ( गोयमा !) गौतम ! (पुढविकाइया सव्वे असन्नी असन्निभूया अणिदाए वेयणं वेदेति से तेणद्वेणं.)
સમસ્ત પૃથ્વીકાય છે અસંજ્ઞી છે, અસંગ્નિભૂત છે તેથી તેઓ અનાગ રૂપે વેદના ભગવે છે. તેથી હું એવું કહું છું કે સમસ્ત પૃથ્વીકાય वो मे सभी वहनावारी हाय छे. ( पुढविकाइयाणं भंते ! सव्वे समकिरिया) હે ભદન્ત! શું સમસ્ત પૃથ્વીકાય છે એક સરખી કિયાવાળા હોય છે? (हंता समकिरिया ) , तेसो सभी ठियावाडय छे. (से केणदेणं भंते एवं०) 3 महन्त ! २५ ॥ १२0 ४ छ। ? (गोयमा!) 3 गौतम!
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #462

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. १ उ० २ सू० ५ पृथिवीकायिकादिजीवनिरूपणम्" ४३९ दृष्टयस्तेषां नैयतिक्यः पञ्च क्रियाः क्रियन्ते तद्यथा-आरम्भिकी यावन्मिथ्यादर्शनप्रत्यया तत्तेनार्थेनं, समायुष्काः समोपपन्नकाः यथा नैरयिकास्तथा भणितव्याः। यथा पृथिवीकायिकास्तथा यावत् चतुरिन्द्रियाः॥मू०५॥
टीका-'पुढवीकाइयाणं' पृथिवीकायिकानाम् ‘आहारकम्मवन्नलेस्सा' आहारकर्मवर्णलेश्याः 'जहा नेरइयाणं' यथा नैरयिकाणां तथा वाच्याः। आहार कर्मवर्णलेश्याप्रतिपादकानि चत्वारि मूत्राणि नैरयिकसूत्रवत् पृथिवीकायिकाभिलापृथिवीकायिक मायावी और मिथ्यादृष्टि हैं। (ताणं णियझ्याओ पंच किरियाओ कज्जति) इसलिये उनमें पांच क्रियाएँ नियमपूर्वक होती हैं। (तं जहा) वे क्रियाएँ ये हैं-(आरंभिया जाव मिच्छादंसणवत्तिया) आरं. भिकी यावत् मिथ्यादर्शन प्रत्यया (से तेणट्टेणं०) इसलिये हे गौतम ! मैं ऐसा कहता हूं कि समस्त पृथिवीकायिक एक सरीखी क्रियावाले हैं। (समाउया समोववण्णा जहा नेरइया तहा भाणियव्वा ) जिस प्रकारसे समायुष्क, समोपपन्नक नारकजीव कहे हैं उसी प्रकारसे पृथिवीकायिक जीवोंको भी जानना चाहिये । (जहा पुढवीकाइया तहा जाव चउरिदिया) जैसे पृथिवीकायिक जीवोंके विषयमें कथन किया गया है वैसा ही कथन दो इन्द्रिय, ते इन्द्रिय यावत् तीन चार इन्द्रिय जीवोंके विषयमें भी जाननाचाहिये ॥ सू०५॥
टीकार्थ--"पुढवीकाइयाणं आहारकम्मवन्नलेस्सा जहा नेरइयाणं" पृथिवीकायिक संबंधी आहार, कर्म, वर्ण और लेश्याके प्रतिपादक चार ( पुढविकाइया सव्वे माई मिच्छट्ठिी) समस्त पृथ्वीय पो भयावी भने भिथ्याट छ. ( ताणं णियइयाओ पंचकिरियाओ कजति ) तेथी तो पाय छियास नियमपूर्व ४२ छे. (तंजहा) ते यासा सा प्रमाणे छ-(आरंभिया जाव मिच्छादसणवत्तिया) सानिधी याथी सन भिथ्याशन प्रत्यया सुधीनी पांय छियास।. (से तेणटेणं) गीतम! ते १२ मे ४ छु. समस्त पृथ्वीय वो मे सभी जियावा हाय छे. ( समाउया समोववण्णा जहा नेरइया तहा भणियव्वा ) समायुष्ता भने सभा५५न्नताना विषयमा नानी सेभ पृथ्वीयामा ५Y समन्यु. (जहा पुढविकाइया तहा जाव चउरिंदिया) પૃથ્વીકાય જીવોના વિષયમાં આ જે કથન થયું છે તે કથન દ્વીન્દ્રિય, તેઈન્દ્રિય અને ચતુરિન્દ્રિય જીવોના વિષયમાં પણ થયેલું સમજવું.
टी -“ पुढवीकाइयाणं आहारकम्मवन्नलेस्सा जहा नेरइयाणं " ना२કેના આહાર, કર્મ, વર્ણ અને લેસ્યા સંબંધી જે ચાર સૂત્ર છે તે સૂત્ર પ્રમાણે જ પૃથ્વીકાયના આહાર, કર્મ, વર્ણ અને લેસ્થાનું પ્રતિપાદન કરનારા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #463

४४०
भगवतीसूत्रे पेन वक्तव्यानीत्याशयः । एषु चतुर्ष सूत्रेषु समानत्वेऽपि केवलमाहारसूत्रे एवं भावना करणीया – पृथिवोकायिकानामङ्गुलासंग्येयभागमात्रशरीरत्वेऽप्यल्पशरीरत्वम् । महाशरीरत्वं चैतस्मादागमवचनादवधारणीयम्-" पुढवीकाइए पुढवीकाइयस्स ओगाहणट्टयाए चउहाणवडिए" पृथिवीकायिकः पृथिवीकायिकावगाहनार्थतया चतुःस्थानपतित इति । चतुःस्थानपतित इति चतुष्प्रकारकस्तथाहि-असंख्यातभागहीनो वा संख्यातभागहीनो वा१, संख्यातगुणहीनो वा असंख्यातगुणहीनो वा २, असंख्यातभागद्धो वा संख्यातभागष्टद्धो वा ३, संख्योतगुणवृद्धो वा असंख्यातगुणवृद्धो वा४।
सूत्रोंको नैरयिक सूत्रोंकी तरह पृथिवीकायिकोंके अभिलापसे कहना चाहिये-इन चार सूत्रोंमें समानता होने पर भी सिर्फ आहार संबंधी सूत्र में ऐसी भावना करना-पृथिवीकायिक जीवोंकी अवगाहना-शरीरका प्रमाण केवल जघन्य उत्कृष्ट अंगुलके असंख्यातवें भाग जितनी है। इसलिये वे अल्प शरीरवाले हैं परन्तु महाशरीरता इनमें इस आगम. वचनसे जाननी चाहिये "पुढवीकाइए पुढवीकाइ यस्स ओगाहणट्ठयाए चउहाणवडिए" पृथिवीकायिक पृथिवीकायिककी अवगाहनार्थता अर्थात् अवगाहनाकी अपेक्षासे चतुस्थान पतित है। चतुःस्थान पतितका तात्पर्य चार प्रकारका है। वे चार ये हैं-असंख्यातभागहीन अथवा संख्यातभागहीन१, संख्यातगुणहीन अथवा असंख्यातगुणहीन२, असंख्यातभागवृद्ध अथवा संख्यातभागवृद्ध३, संख्यातगुणवृद्ध अथवा असंख्यात
સત્ર સમજવા. તે સૂત્રોમાં “નારકની જગ્યાએ “પૃથ્વીકાય” શબ્દ મૂકવાથી પૃથ્વીકાય સંબંધી ચાર સૂત્રે બની શકશે જો કે તે ચાર સૂત્રોમાં નારકોનાં સૂત્ર સાથે સમાનતા છે છતાં પણ આહાર વિષેના સૂત્રમાં આ પ્રમાણેને ભાવ સમજ. પૃથ્વીકાય જીવોની અવગાહના (શરીરનું પ્રમાણ) જઘન્ય અને હિષ્યની અપેક્ષાએ અંગુલના અસંખ્યાતમાં ભાગ જેટલું છે તેથી તેઓ અલ્પશરીરવાળા છે. પણ આ આગમ વચન પ્રમાણે તેમનામાં મહાશરીરતા सभ०८वी-“पुढवी कोइए पुढवी काइयस्स ओगाहणट्ठयाए च उट्ठाणवडिए' पृथ्वीयिनी अगाडनातामे या२ प्रा२ पाया छ (चतुस्थानपतित-यार प्रा२)ते यार પ્રકારે આ પ્રમાણે છે–અસંખ્યાત ભાગ હીન, અથવા સંખ્યાત ભાગ હીન ૧, સંખ્યાત ગુણ હીન અથવા અસંખ્યાત ગુણ હીન ૨ અસંખ્યાત ભાગ વૃદ્ધ અથવા સંખ્યાત ભાગ વૃદ્ધ ૩ સંખ્યાત ગુણ વૃદ્ધ અથવા અસંખ્યાત ગુણ વૃદ્ધ. ૪
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #464

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० १ उ० २ सू० ५ पृथिवीकायिकादिजीवनिरूपणम् ४४१
यद्यपि सर्वे पृथिवीकायिकजीवा अङ्गुलासंख्येयभागमात्रप्रमाणकशरीरा भवन्ति, तथापि केषाञ्चिच्छरीरमसंख्यातभागहीनम् , अतः पृथिवीकायिकजीवा अल्पशरीरा महाशरीराश्च भवन्तीति । महाशरीराः पृथिवीकायिकजीवा लोमाहारतो बहुतरान् पुद्गलान् आहारयन्ति, अभीक्ष्णं चोच्छ्वसन्ति महाशरीरवत्त्वादेव । अल्पशरीराणां चाहारोच्छ्वासादि स्वल्पमल्पशरीरत्वादेव । आहत्याहारयन्ति, आहत्योच्छ्वसन्तीति। ओहारोच्छ्वासयोः कादाचित्कत्वं च पर्याप्तकापर्याप्तकावस्थाऽपेक्षया गुणवृद्ध४ । यद्यपि समस्त पृथिवीकायिक जीव अंगुलके असंख्यातवें भाग प्रमाण शरीरवाले होते हैं, फिर भी इनमें किन्हींका शरीर असंख्यातभागहीन अथवा संख्यातभागहीन होता है ? किन्हींका संख्यातगुणहीन अथवा असंख्यात गुणहीन होता है। किन्हीका असंख्यात. भागवृद्ध अथवा संख्यातभागहीन होता है। किन्हींका संख्यातगुणहीन अथवा असंख्यातगुणवृद्ध होता है४। इस प्रकार पृथिवीकायिक जीव अवगाहनाकी अपेक्षा चतुःस्थान पतित कहा जाता है। इस तरह समस्त पृथिवीकायिक जीव अल्प शरीरवाले और महा शरीरवाले होते हैं। इनमें जो पृथिवीकायिक जीव महा शरीरवाले होते हैं वे लोमाहार द्वारा बहुतर पुद्गलोंका बारंबार आहार करते हैं। यावत् बारंबार श्वासोच्छ्वास लेते हैं। क्योंकि वे महाशरीरवाले हैं। और जो अल्प शरीरवाले पृथिवीकायिक जीव हैं वे अल्प शरीरवाले होनेके कारण ही अल्प आहार करते हैं और अल्प श्वासोच्छ्वास लेते हैं। इन दोनोंके आहार और उच्छ्वासका कदाचित् पर्याप्तक अपर्याप्तक अवस्थाकी
જે કે પૃથ્વીકાય જીવો અંગુલના અસંખ્યાતમાં ભાગ પ્રમાણ શરીરવાળા છે, છતાં પણ તેમાંના કેટલાકનું શરીર અસંખ્યાત ભાગ હીન અથવા સંખ્યાત ભાગ હીન હોય છે? કેટલાંકનું સંખ્યાતગુણ હીન અથવા અસંખ્યાત ભાગ ઓછા હોય છે ૨. અર્થાત-કેટલાકનું શરીર અસંખ્યાતભાગ હીન તથા સંખ્યાત ભાગ હીન હોય છે. ૩. કેટલાકનું શરીર સંખ્યાતગુણ વૃદ્ધ તથા અસંખ્યાતગુણવૃદ્ધ હોય छ ४. ॥ शत पृथ्वीयि ! ॥डनानी अपेक्षा 'चतुःस्थानपतित' કહેવાય છે. આ રીતે પૃથ્વીકાયના બધા જ અલ્પ શરીરવાળા અને મહાશરીરવાળા હોય છે. તેમાંના જે મહાશરીરવાળા પૃથ્વીકાયના જીવે છે તેઓ લોમાહાર વડે વધારે પુગલોને વારંવાર આહાર કરે છે, વારંવાર શ્વાસ લે છે, કારણ કે તેઓ મહાશરીરવાળા હોય છે. અલ૫શરીરવાળા પૃથ્વીકાયના જીવો પિતાના અલ્પશરીરને કારણે અલ્પઆહાર કરે છે અને ઓછા શ્વાસવાસ ગ્રહણ કરે છે, તેમના આહાર અને ઉદ્ઘાસની કદાચિતતા પર્યાપ્ત અને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #465

४४२
__ भगवतीसूत्रे विज्ञेयमिति । वेदनायां क्रियायां च भेदस्तत्र प्रथमं वेदनाविषये पृच्छति-'पुढवीकाइया णं भंते !' पृथिवीकायिकाः खलु हे भदन्त ! 'सव्वे समवेयणा' सर्वे समवेदनाः समानवेदनावन्त इति प्रश्नः । उत्तरमाह-'हंता गोयमा ! सव्वे समवेयणा' हन्त ! हे गौतम ! सर्वे समवेदनाः सर्वे पृथिवीकायिकाः समानवेदनावन्तो भवन्ति। अत्र कारणं पृच्छति-‘से केणटेणं' तत्केनार्थेन केन कारणेन 'भंते' हे भदन्त ! 'एवं वुच्चइ' एवमुच्यते 'सव्वे समवेयणा' सर्वे समवेदनाः ? उत्तरमाह'गोयमा' हे गौतम ! 'पुढवीकाइया' पृथिवीकायिकाः 'सव्वे असन्नी' सर्वे असज्ञिनः मिथ्यादृष्टयोऽमनस्का वा 'असन्निभूया' असज्ञिभूताः असज्ञित्वेनोत्पन्ना अत एव 'अणिदाए' अनिदया अनिर्धारणया अनाभोगतयेत्यर्थः 'वेयणं ' वेदनां 'वेदेति' वेदयन्ति । यतः पृथिवीकायिका जीवा वेदनां वेदअपेक्षासे जानना चाहिये। वेदना और क्रियामें भेद है-सो इनमेंसे पहले वेदनाके विषयमें गौतमने पूछा कि हे भदन्त ! "सव्वे समवेयणा' समस्त पृथिवीकायिक जीव क्या एकसमान वेदनावाले होतेहैं? तब प्रभुने उत्तर दिया कि हां सब पृथिवीकायिक जीव एकसमान वेदनावाले होते हैं। पुनः गौतमने पूछा कि हे भदन्त !" से केणटेणं " आप ऐसा किस कारण से कहते हैं कि समस्त पृथिवीकायिक जीव एकसी वेदनावाले होते हैं ? तब प्रभुने इसका उत्तर दिया कि हे गौतम ! समस्त पृथिवीकायिकजीव "असन्नी" असंज्ञी-मिथ्यादृष्टि अथवा-मन बिना के होते हैं । " असन्निभूया" असंज्ञिभूत-असंज्ञीरूप से उत्पन्न होते हैं। अतएव-"अनिदया” अनाभोगरूप से वे वेदना को भोगते रहते हैं। અપર્યાપ્ત અવસ્થાની અપેક્ષાએ સમજવી, પૃથ્વીકાયના જીવોની વેદના અને ક્રિયામાં નારકીના જીવો કરતાં જે ભેદ છે તે હવે બતાવવામાં આવે છે–પહેલાં ગૌતમ स्वाभी वहनानी मामतभा प्रश्न ४२ छ “ सव्वे समवेयणा" पूल्य ? સમસ્ત પૃથ્વીકાયના બધા જ શું સમાન વેદનવાળા હોય છે? ઉત્તર-હે ગૌતમ! પૃથ્વીકાયના બધા જીવો સમાન વેદનાવાળા હોય છે.
प्रश्न--" से केणटेणं भंते" पून्य ! मा५ ४॥२) मे ४ो छ। કે પૃથ્વીકાયના બધા જીવો એક સરખી વેદનાવાળા હોય છે? ત્યારે પ્રભુએ
व माय गौतम ! पृथ्वीयन भाव " असन्नी " असशीमिथ्याष्टिव तथा भन विनाना डाय छे. “ असन्निभूया " तसा मसशीभूतअसशी३थे उत्पन्न थाय छ, तेथी ते “ अनिदया” मनाला३चे वहनाने જોગવતા રહે છે. અર્થાત તેઓ વેદના ભેગવવા છતાં પણ મિથ્યાદષ્ટિ હેવાથી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #466

प्रयमैचन्द्रिकाटीका श० १ उ० २ सू० ५ पृथिवीकायिकादिजीवनिरूपणम् ४४३ यन्तोऽपि मिथ्याष्टित्वेन अमनस्कत्वेन वा पूर्वोपार्जिताशुभकर्मणः परिणामोऽयम् ' इति नावगच्छन्ति, मत्तमूर्छितादिवत् , अतएवोक्तम्-'अनिदया वेदनां वेदयन्ती-'ति । ' से तेणटेणं ' तत्तेनार्थेन तेन कारणेन हे गौतम ! ' एवमुच्यते पृथिवीकायिकाः सर्वे समवेदना इति । अथ क्रियाविषये पृच्छति-'पुढवीकाइया गं भंते ' पृथिवीकायिकाः खलु हे भदन्त ! 'सव्वे समकिरिया' सर्वे समक्रियाः समानक्रियावन्तः किम् ? इति प्रश्नः । उत्तरमाह-'हंता समकिरिया' हन्त समक्रियाः । अत्र कारणं पृच्छति-' से केणद्वेणं० ' तत्केनार्थेन केन कारणेन एवमुच्यते पृथिवीकायिकाः सर्वे समक्रिया इति । कारणमाह- गोयमा' हे गौतम ! क्योंकि पृथिवीकायिक जीव वेदना को भोगते हुए भी मिथ्यादृष्टि होने से अथवा अमनस्क होने से मत्त और मूच्छित हुए व्यक्ति की तरह "पूर्वोपार्जित अशुभकर्मों का यह फल है" यह नहीं जानते हैं । इसीलिये वे “अनिद्या वेदनां वेद्यन्ति " अनाभोगरूप से वेदना को भोगते रहते हैं " ऐसा कहा है। " से तेणडेणं" इसलिये हे गौतम ! मैंने ऐसा कहा है कि समस्त पृथिवीकायिक एकसरीखी वेदनावाले हैं । अब क्रिया के विषय में गौतम प्रभु से प्रश्न कर रहे हैं कि हे भदन्त ! " पुढविकाइयाणं भंते ! सव्वे समकिरिया" पृथिवीकायिक समस्त जीव क्या एकसी क्रियावाले होते हैं ? प्रभुने इस पर उनसे कहा "हंता समकिरिया " हां ! समस्त पृथिवीकायिक जीव एकसी क्रियावाले होते हैं। पुनः प्रभु से गौतमने पूछा कि हे भदन्त ! “से केणटेणं" आप ऐसा किस कारण से कहते हैं कि समस्त पृथिवीकायिक जीव एकसी क्रियावाले होते हैं ? तब कारण बताते हुए प्रभु उनसे कहते हैं તથા મનરહિત હોવાથી મત્ત અને મૂચ્છિત વ્યક્તિની જેમ આ પૂર્વે ઉપાર્જન ४रेस मशुम भेनि ५० छे." से सम शता नथी. तेथी ते “ अनिदया वेदनां वेदयन्ति " " मना३चे वहन ले ता २९ छ” से धुं छे. " से तेणटेणं०" उ गीतम! ते १२णे ई मे पृथ्वीजयन मा જી એક સરખી વેદનાવાળા હોય છે. હવે ક્રિયાના વિષયમાં ગૌતમ સ્વામી भडावीर प्रभुते प्रश्न पूछे छे “ पुढवीकाइयाणं भंते सव्वे समकिरिया" હે પૂજય ! શું પૃથ્વીકાયના બધા જ એક સરખી કિયાવાળા હોય છે ?
त्तर-" हंता समकिरिया " , पृथ्वीजय मा पो सभी यिा. पामा डाय छे. ३री गौतम स्वामी पूछे छे “से केणट्रेणं भंते०" पून्य ! આપ શા કારણે એવું કહે છે કે પૃથ્વીકાયના બધા જીવો એક સરખી ડ્યિા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #467

भगवतीसूत्रे 'पुढवीकाइया सव्वे' पृथिवीकायिकाः सर्वे ' माई मिच्छादिट्ठी' मायिनो मिध्यादृष्टयः । मायावन्तो हि प्रायः पृथिवीकायिकेषु समुत्पद्यन्ते, यदाह___ "उम्मग्गदेसओ मग्गणासओ गूढहियय माइल्लो ।
सढसीलो य ससल्लो, तिरियाउं बंधए जीवो" ॥१॥ छाया-उन्मार्गदेशका मार्गनाशको गूढहृदयो मायावी ।
शठशीलश्च सशल्यः, तिर्यगायुर्वध्नाति जीवः ॥ इति ॥ अत एव पृथिवीकायिका मायिन उच्यन्ते । अथवा मायापदमिहानन्तानुवन्धिकषायाणामुपलक्षकमतः पृथिवीकायिकजीवा अनन्तानुबन्धिकषायोदयवन्तस्तत एव मिथ्यादृष्टया-मिथ्यात्वोदयवृत्तय इति । 'ताणं ' तेषां पृथिवीकायिकजीवानां ‘णियइयाओ' नैयतिक्यः नियतत्वेन भाविन्यः नियमत इत्यर्थः 'पंच किरियाओ' पञ्च क्रियाः ‘कज्जति' क्रियन्ते भवन्तीत्यर्थः । ता एव दर्शयतिकि हे गौतम ! " पुढविकाइया सव्वेमाई मिच्छादिट्ठी" समस्त पृथिवीकायिक जीव मायावी और मिथ्यादृष्टि होते है । मायावी जीव प्रायः पृथिवीकायिकों में उत्पन्न होते हैं-सो ही कहा है-उन्मार्ग का उपदेश करनेवाला, मार्ग का नाश नरनेवाला, गूढहृदयवाला, मायावाला, शठस्वभाववाला और शल्यवाला जीव तिर्यश्च आयु का बंध करता है। इसी कारण पृथिवीकायिक जीव मायी कहे गये हैं। अथवा-मायापद यहां अनन्तानुबंधी कषाय का उपलक्षक है इसीलिये पृथिवीकायिक जीव अनन्तानुबंधी कषायसंबंधी उदयवाले हैं । इसी कारण वे मिथ्यादृष्टि हैंमिथ्यात्व के उदय से युक्त वृत्तिवाले हैं । " ताणं णियहआओ पंचकिरियाओ" इन पृथिवीकायिक जीवों के नियम से पांच क्रियाएँ वा य छ ? उत्त२-" पुढवीकाइया सव्वे माई मिच्छाहिट्ठी" पृथ्वीजयना બધા જ માયાવી અને મિથ્યાદૃષ્ટિ હોય છે. માયાવી જીવ સામાન્ય રીતે પૃથ્વીકાયમાં ઉત્પન્ન થાય છે. એવું કહ્યું છે કે-ઉન્માર્ગને ઉપદેશ કરનાર, માર્ગને નાશ કરનાર, ગૂઢ હૃદયવાળે, માયાવી વૃત્તિવાળે, શઠ સ્વભાવવાળે અને શલ્યવાળે જીવ તિર્યંચ ગતિના આયુષ્યને બંધ બાંધે છે.
એજ કારણે પૃથ્વીકાયના જીવોને માયાવી કહ્યા છે. અથવા અહીં “માયા” શબ્દ અનન્તાનુબંધી કષાયને બતાવનાર છે. કારણ કે પૃથ્વીકાયના જી અનન્તાનુબંધી કષાયના ઉદયવાળા હોય છે, તેથી તેઓ મિથ્યાષ્ટિ છે सटी भिथ्यात्वना यथा युत वृत्तिवाला छ. “ ताणं णियइयाओ पंचकिरियाआ" ते पृथ्वयन वोने नियमथी पायलियामा दागे ते पांच
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #468

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श०१ उ० २ सू० ५ पृथिवीकायिकादिजीवनिरूपणम् ४४५ 'तं जहा' तद्यथा-' आरंभिया' आरम्भिकी १ ‘जाव मिच्छादसणवत्तिया' यावत् मिथ्यादर्शनप्रत्यया५ यावछब्देन पारिग्रहिकी २, मायाप्रत्यया ३ अप्रत्याख्यानक्रिया ४ इति क्रियात्रय ग्राह्यम् । ' से तेणठेणं' तत्तेनार्थेन तेन पूर्वोक्तेन कारणेन एवमुच्यते पृथिवीकायिकाः सर्वे समक्रिया इति । ' समाउया समोववभगा' समायुष्काः समोपपन्नकाः 'जहा नेरइया तहा भाणियव्या' यथा नैरयिकास्तथा भणितव्याः समायुष्कसमोपपन्नकपदनिष्पन्नं भङ्गचतुष्टयं अत्रैव द्वितीयोद्देशकस्य तृतीयनैरयिकसूत्रोक्तभङ्गचतुष्टयवदत्रापि विज्ञेयमिति । 'जहा पुढवीकाइया तहा जाव चउरिंदिया' यथा पृथिवीकायिका तथा यावत् चतुरिन्द्रियाः, यथा पृथिवीकायिकास्तथा यावच्छब्दग्राह्या अप्तेजोवायुवनस्पतिद्वीहोती हैं। ये पांच क्रियाएँ इस प्रकार से हैं-१ आरंभिकी यावत् मिथ्यादर्शनप्रत्यया ५ यावत् शब्द से २ पारिग्रहिकी, ३ मायाप्रत्यया, ४ अप्रत्याख्यानक्रिया, इन तीन क्रियाओं को ग्रहण किया गया है। "से तेणद्वेणं " इस पूर्वोक्त कारण से हे गौतम ! मैंने ऐसा कहा है कि ये समस्तपृथिवीकायिक जीव एकसी क्रियावाले हैं ।“ समाउया समोववन्नगा" समायुष्क समोपपन्नक "जहा नेरइया तहा भाणियव्वा" जैसे नैरयिक कहे गये है वैसे ही जानना चाहिये । समायुष्क समोपपभक पद से निष्पन्न भङ्गचतुष्टय इसी द्वितीय उद्देशक के तृतीय नैरयिक सूत्र में कथित चौथे भङ्ग की तरह यहां पर भी जानना चाहिये । " जहा पुढवीकाइया तहा जाव चउरिदिया" जैसा पृथिवीकायिकों का वर्णन है उसी प्रकार से चौइन्द्रिय तक के जीवों का अर्थात् यावत् शब्द से गृहीत हुए अपूकायिक, तेजस्कायिक, वायुकायिक, वनस्पतिकायिक, (या। मा प्रमाणे छ-(१) २२ मिठी ठिया, (२) पारिश्रडिटी, (3) भायाप्रत्यया, (४) अप्रत्याध्यानठिया मने (५) भिथ्याशनप्रत्यया. “से तेणदेणं" ઉપર કહેલા કારણોને લીધે હે ગૌતમ! મેં એવું કહ્યું છે કે પૃથ્વીકાયના सा मे सभी जियावा डायछ. " समाउया समोववन्नगा" समायु४ भने सभात्पनना विषयमा “जहा नेरइया तहा भाणियव्वा" नार કોના જે પ્રમાણે જ સમજવું. સમાયુષ્ક સમે પપન્નકના વિષયમાં જે ભંગચતુષ્ટય (ચારભાગા) થાય છે તે આ બીજા ઉદ્દેશાના ત્રીજા નારક સૂત્રમાં सतावेली या प्रमाणे ४ सभा , “जहा पुढवीकाइया तहा जाव चउरिंदिया" रे ॥२ॐानुं व युं छे. ते ४ यौन्द्रिय सुधान॥ ७॥ qन ५ सभा. मी “यावत्" ५४थी २५५४यि, ते४२४148, वायुायि
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #469

भगवती सूत्रे
न्द्रियत्रीन्द्रियाश्चतुरिन्द्रियाश्च वाच्याः । अष्कायिकादारभ्य चतुरिन्द्रियपर्यन्तं वर्णनं पृथिवीकायिकवर्णनवदव सेयमिति भावः । अत्र महाशरीरत्वमल्पशरीरत्वं च स्वकीयस्वकीयावगाहनानुसारेण बोध्यम् । आहारस्तु द्वीन्द्रियादीनां कवलाहार इति ॥ ०५ ॥
अथ पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकान्निरूपयति - ' पंचिदियतिरिक्खजोणिया ' इत्यादि ।
४४६
-
मूलम् — पंचिंदियतिरिक्खजोणिया जहा नेरइया, णाणत्तंकिरियासु, पचिदियतिरिक्खजोणियाणं भंते सव्वे समकिरिया ? गोयमा ! णो इणट्ठे समट्ठे, । से केणणं भंते एवं बुच्चइ ? | गोयमा ! पंचिंदियतिरिक्खजोणिया तिविहा पन्नत्ता, तं जहासमद्दिट्ठी, मिच्छादिट्ठी, सम्मामिच्छादिट्ठी, तत्थ णं जे ते सम्म - दिट्ठी ते दुबिहा पन्नत्ता, तं जहा - असंजया, संजया संजया य, तत्थणं जे ते संजया संजया तेसि णंतिण्णि किरियाओ कज्जति तं जहा आरंभिया, परिग्गहिया, मायावत्तिया । असंजयाणं चत्तारि, मिच्छादिट्ठीणं पंच, सम्मामिच्छादिट्ठीणं पंच ॥ सू०६ ॥
छाया -- पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिका यथा नैरयिकाः, नानात्वं क्रियासु, पञ्चेदोsन्द्रिय और इन्द्रियका तथा चौइन्द्रिय इन सब जीवों का वर्णन भी जानना चाहिये | यहां पर महाशरीरता और अल्पशरीरता अपनी अपनी अवगाहना के अनुसार जाननी चाहिये । आहार द्वीन्द्रिय आदि जीवों का कवलाहार भी होता है || सू० ५ ॥
अब सूत्रकार पंचेन्द्रिय तिर्यग्योनिवाले जीवों का निरूपण करते हैं - ' पंचिदियतिरिक्ख जोणिया " इत्यादि ।
(पंचिदियतिरिक्खजोणिया ) पंचेन्द्रिय तिर्यञ्च योनिवाले जीवों का વનસ્પતિકાયિક, એઇન્દ્રિય, તેઇન્દ્રિય તથા ચતુરિન્દ્રિય એ બધા જીવાનું પણ વર્ણન સમજવું. અહીં મહાશરીરતા અને અલ્પશરીરતા તે પ્રત્યેક જીવની અવગાહના અનુસાર જાણવી. તથા એઇન્દ્રિય આદિ જીવ કવલ આહાર પણ ગ્રહણ કરે છે.ાસૂ૦૫
હવે સૂત્રકાર પચેન્દ્રિય તિર્યંચયેાનિવાલા જીવાનું નિરૂપણ કરે છે— " पंचिदियतिरिक्खजोणिया " इत्यादि ।
( पंबिंदियतिरिक्खजोणिया ) पचेन्द्रिय तिर्यथयो निवाला बनुं नि३
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #470

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श०१ उ० २ सू० ६ पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिक निरूपण ४४७ न्द्रियतिर्यग्योनिकाः भदन्त ! सर्वे समक्रियाः ? गौतम ! नायमर्थः समर्थः : तत् केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते, गौतम ! पंचेन्द्रियतिर्यग्योनिकास्त्रिविधाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा - सम्यग्दृष्टयः, मिथ्यादृष्टयः, सम्यग्मिथ्यादृष्टयः, तत्र ये ते सम्यग्दृष्टयस्ते द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - असंयताश्च संयताऽसंयताश्च । तत्र ये ते संयतासंयतास्तेषां तिस्रः क्रियाः क्रियन्ते, तद्यथा - आरम्भिकी, पारिग्रहिकी, मायाप्रत्यया, असंयतानां चतस्रः, मिथ्यादृष्टीनां पंच, सम्यग्मिथ्यादृष्टीनां पंच ॥ सू० ६ ॥
निरूपण ( जहा रइया) नैरयिक जीवों की तरह जानना चाहिये । ( णाणत्तं किरियासु ) क्रिया में भेद हैं । (पंचिदियतिरिक्ख जोणिया णं भंते ! सव्वे समकिरिया ) हे भदन्त ! पंचेन्द्रिय तिर्यञ्च योनिवाले सब जीव क्या एकसरीखी क्रियावाले होते हैं ? (गोयमा ! णो इण्डे समट्ठे) हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है । ( से केणट्टेणं भंते ! एवं बुचइ १ ) हे भदन्त ! आप ऐसा किस कारण से कहते हैं ? (गोयमा !) हे गौतम! (पंचिदियतिरिक्ख जोणिया तिविहा पण्णत्ता) पंचेन्द्रिय तिर्यञ्च योनिवाले जीव तीन प्रकार के कहे गये हैं । (पृ. १४३) से (तं जहा) वे इस प्रकार से ( सम्मदिट्ठी, मिच्छादिट्ठी, सम्मामिच्छादिट्ठी) सम्यकूदृष्टि, मिथ्यादृष्टि, सम्यगूमिध्यादृष्टि । (तत्थ णं जे सम्मद्दिट्ठी, ते दुबिहा पण्णत्ता) इनमें जो सम्यग्दृष्टि जीव हैं, वे दो प्रकार के होते हैं - ( तं जहा ) जैसे - ( असंजया, संजया संजया य ) एक असंयत और दूसरे संयतासंयत । (तत्थणं जे ते संजया संजया तेसिणं तिष्णि किरियाओ कज्जंति) इन में जो संयतासंयत
(जहा रइया) नारडीना भवना वर्णुन प्रमाणे समन्वु ( णाणत्तं किरियासु ) परंतु यामां लेह छे ते अहे छे. ( पंचदियतिरिक्खजोणिया णं भंते ! सव्वे समकिरिया ? ) डे पून्य ! पथेन्द्रिय तिर्यथ योनिवाणा मधाय लवे। शु' मे सरणी प्रियावाणा होय छे ? ( गोयमा ! णो इणट्टे खमट्टे ) हे गौतम! मा अर्थ मरामर नथी ( से केणट्टेणं भंते ! एवं वुच्चइ ) है यून्य ! साथ शा अरशे येवुौं उडे! छो ? ( गोयमा ! ) डे गौतम ! ( पंचिंदियतिरिक्खजोणिया तिविहा पण्णत्ता ) यथेन्द्रिय तिर्यथ योनिवाणा लवो ऋणु अारना छे. ( तं जहा ) ते या प्रमाणे छे. ( सम्मद्दिट्ठी, मिच्छादिट्ठी, सम्मामिच्छादिट्ठी ) सम्यग्दृष्टि, मिथ्यादृष्टि मने सभ्य मिथ्यादृष्टि ( भिश्रदृष्टि ) ( तत्थणं जे सम्म हिट्टी ते दुबिहा पण्णत्ता ) तेमां ने सभ्यग्दृष्टि को छे ते मे अारना हाय छे. ( तं जहा ) ते या प्रभा छे. ( असंजया, संजया संजया य ) (१) असंयत भने २ संयतासंयत “ तत्थणं जे ते संजयासंजया तेसिणं तिण्णि किरियाओ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #471

भगवतीसूत्रे टीका--'पंचिंदियतिरिक्खजोणिया जहा नेरइया' पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः यथा नैरयिकाः। पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानां वक्तव्यता नैरयिकसूत्रानुसारेण विज्ञेया । अत्रायं विवेकः-अत्र ये महाशरीरास्ते अभीक्ष्णमाहारयन्ति अभीक्ष्णमुच्छ्वसन्ति चेति यदुक्तं तत् संख्यातवर्षायुष्कपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकापेक्षया विज्ञेयम् तथैव दर्शनात् , किन्त्वसंख्यातवर्षायुष्कापेक्षया तन वाच्यम् , तेषां कवलाहारस्य पंचेन्द्रिय तिर्यश्च हैं उनके तीन क्रियाएँ होती हैं । (तं जहा) वे इस प्रकार से-(आरंभिया, परिग्गहिया, मायावत्तिया)आरंभिकी पारिग्रहिकी, मायाप्रत्यया, (असंजयाणं चत्तारि, मिच्छादिट्ठीणं पंच, सम्मामिच्छादिट्ठीणं पंच) असंयतपंचेन्द्रिय तिर्यञ्चों के ४, मिथ्यादृष्टि पंचेन्द्रियतिर्यश्चों के ५, और सम्यक मिथ्यादृष्टि पचेन्द्रियतिर्यश्चों के भी ५ क्रियाएँ होती है।
टीकार्थ-"पंचिंदियतिरिक्ख जोणिया जहा नेरइया" का तात्पर्य यह है कि पंचेन्द्रियतिर्यञ्चजीवों को वक्तव्यता नैरयिक सूत्र के अनुसार जाननी चाहिये । परन्तु यहां जो विशेषता है वह इस प्रकार से हैइनमें जो महाशरीरवाले पंचेन्द्रियतिर्यश्च हैं वे निरन्तर आहार करते हैं, निरन्तर श्वासोच्छ्वास लेते हैं ऐसा जो कहा गया है वह संख्यातवर्ष की आयुवाले पंचेन्द्रिय तिर्यश्च जीवों की अपेक्षा से ही कहा है ऐसा जानना चाहिये । क्योंकि ऐसा ही देखा गया हैं। असंख्यातवर्ष की आयुवाले पंचेन्द्रिय तिर्यञ्चों की अपेक्षा से यह नहीं कहा गया है। कजंति ) तेमाले संयतासयत पश्यन्द्रिय तिय या छ तेगाने लियामा डाय छे. ( तंजहा) ते २॥ प्रभारी छ-(आरंभिया, परिगहिया, मायावत्तिया) (१) मा मिश्री, (२) पारिश्रडिटी मने (3) भाया प्रत्यया. ( असंजयाणं चत्तारि, मिच्छादिट्ठीणं पंच, सम्मामिच्छा दिट्ठीणं पंच ) मसयत पायेन्द्रिय तिय याने यार ક્રિયા હોય છે, મિથ્યાષ્ટિ પંચેન્દ્રિય તિર્યને પાંચ ક્રિયા હોય છે અને સમ્યક્ મિથ્યાષ્ટિ ( મિશ્રષ્ટિ) પંચેન્દ્રિય તિર્યંચને પણ પાંચ ક્રિયાઓ હોય છે.
Atथ-"पंचेंदियतिरिक्खजोणिया जहा नेरइया " तुं तात्पर्य को छ કે પંચેન્દ્રિય તિર્યચનિના જીનું વર્ણન નારક પ્રકરણમાં લખેલા નારક જીના વર્ણન પ્રમાણે જ સમજવાનું છે. પણ અહીં જે વિશેષતા છે તે નીચે પ્રમાણે છે-જે મહાશરીરવાળા પંચેન્દ્રિય તિયચે છે તેઓ નિરંતર આહાર કરે છે, નિરંતર શ્વાસોશ્વાસ લે છે, એવું જે કહેવામાં આવ્યું છે તે સંખ્યાત વર્ષના આયુષ્યવાળાં પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ જીવોની અપેક્ષાએ જ જાણવું કારણ કે જ્ઞાનીઓને એવું જ જોવામાં આવ્યું છે. અસંખ્યાત વર્ષના આયુષ્યવાળાં તિયની અપેક્ષાએ એમ કહેવામાં આવ્યું નથી. કારણ કે તેઓ બે દિવસને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #472

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. १ उ. २ सू० ६ पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकनिरूपणम् ४४९ पष्ठोपरिप्रतिपादितत्वात् । अल्पशरीराणां तु आहारोच्छ्वासविषये 'येऽल्पशरीरास्ते आहत्याहारयन्ति आहत्योच्छ्वसन्ती-'ति यद् आहारो वासयोः कादाचित्करवं प्रोक्तं तद् मूत्रप्रामाण्याद्विज्ञेयम् । लोमाहारमाश्रित्य तु सर्वेषामपि महाशरीराणामल्पशरीराणां चाभीक्ष्णमिति घटत एव । अथवा-अल्पशरीराणां तु आहारोच्छ्वासयोर्यत्कादाचित्कत्वं मोक्त तत् पर्याप्तकापर्याप्तकावस्थाऽपेक्षया विज्ञेयम् , यतः पर्याप्तकत्वे आहारादिसद्भावः, अपर्याप्तकत्वे च तदभाव इति । कर्ममत्रे-ये पूर्वोत्पन्नास्तेऽल्पकर्माणः, ये पश्चादुत्पन्नास्ते महाकर्माण इति प्रोक्तं क्योंकि इनका कवलाहार दो दिन के बाद होता है । ऐसा सिद्धान्त में प्रतिपादित किया है । अल्पशरीर वाले तिर्यश्च पंचेन्द्रियों के तो आहार और उच्छ्वास के विषय में “ये ऽल्पशरीरास्तेआहत्याहारयन्ति, आहत्यो. च्छ्वसन्ति' जो ऐसा कहा है कि जो अल्पशरीरवाले हैं वे कदाचित् आहार करते हैं और कदाचित् आहार नहीं करते हैं, कदाचित् श्वास लेते हैं और कदाचित् श्वास नहीं लेते हैं सो यह आहार और उच्छ्वास का कभी कभी होना सूत्र की प्रमाणता से जानना चाहिये। लोमाहार की अपेक्षा से तो महाशरीरवालों को अल्पशरीरवालों को सबके भी आहार निरन्तर घटित होता ही है । अथवा अल्पशरीरवालों में जो आहार और उच्छ्वास को कभी कभी होना कहा गया है वह पर्याप्तक और अपर्याप्तक की अपेक्षा से जानना चाहिये । क्योंकि पर्याप्तक अवस्था में आहारादि का सद्भाव होता है और अपर्याप्तक अवस्था में नहीं होता है । कर्मसूत्र में जो આંતરે કવલ આહાર ગ્રહણ કરે છે એવું આગમમાં દર્શાવેલ છે. અલ્પ શરીરવાળાં તિર્યંચ પંચેન્દ્રિય જીવન આહાર અને ઉદ્ઘાસના વિષયમાં તે मे ४ह्यु छ ॐ “ येऽल्पशरीरास्ते आहत्याहारयन्ति आहत्योच्छ्वसन्ति " २५६५ શરીરવાળાં પંચેન્દ્રિય તિર્યંચે કયારેક આહાર કરે છે અને કયારેક આહાર કરતા નથી, ક્યારેક શ્વાસોચ્છવાસ લે છે અને ક્યારેક શ્વાસોચ્છવાસ લેતા નથી. તે તે આહાર અને ઉચ્છવાસની કદાચિતતા સૂત્રની પ્રમાણતાથી જાણવી જોઈએ. લેમાહારની અપેક્ષાએ તો મહાશરીરવાળાં અને અલ્પ શરીરવાળાં, એ બધાં નિરન્તર અહાર ગ્રહણ કરે છે એ વાત બરાબર ઘટાવી શકાય છે. અથવાઅલ્પશરીરવાળાં તિયામાં આહાર અને ઉચ્છવાસની જે કદાચિતતા કહી છે તે પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્તની અપેક્ષાએ સમજવી જોઈએ. કારણ કે પર્યાપ્ત અવસ્થામાં આહારદિને સદ્ભાવ હોય છે અને અપર્યાપ્ત અવસ્થામાં તેને સદ્દભાવ હોતું નથી કર્મ સૂત્રમાં એવું જે કહેવામાં આવ્યું છે કે “જે પૂર્વે ઉત્પન્ન
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #473

४५०
भगवतीसूत्रे तत् आयुष्कादितद्भववेद्यकर्मापेक्षया बोध्यम् । वर्णसूत्रे लेश्यामूत्रे च यत् मोक्तम् -ये पूर्वोत्पन्नास्ते शुभवर्णोपेताः शुभलेश्यावन्त इति, तत्तेषां तारुण्यात् , यच्चोक्तं पश्चादुत्पन्नानामशुभवर्णा अशुभा लेश्या इति तत्तेषां बाल्याद्विज्ञेयम् , लोके तथैव दर्शनादिति । वेदनामुत्रे-ये सज्ञिभूतास्ते महावेदनाः, ये चासज्ञिभूतास्तेऽल्पवेदनाः, इत्यादि सर्व नैरयिकमूत्रबद् व्याख्येयमिति, किन्तु'णाणत्तं किरियासु' नानात्वं क्रियासु, क्रियाविपये नैरयिकेभ्य एषां भेदः । तदेव दर्शयति सूत्रकारः- पंचिंदिय० ' इत्यादि। गौतमः प्राह-'पंचिदियतिरिक्खजोणिया णं भंते ' पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः खलु हे भदन्त ! 'सब्वेपूर्वोत्पन्न हैं वे अल्पकर्मा हैं और जो पश्चादुत्पन्न हैं वे महाकर्मा हैं ऐसा कहा गया है। " सो यह कथन तद्भववेद्य आयुष्कादि कर्म की अपेक्षा से जानना चाहिये । वर्णसूत्र में और लेश्यासूत्र में जो ऐसा कहा है कि " जो पूर्वोत्पन्न हैं वे शुभवर्णवाले हैं और शुभलेश्यावाले हैं सो यह कथन यौवनावस्था की अपेक्षा से कहा जानना चाहिये। तथा जो ऐसा कहा है कि पश्चादुत्पन्न अशुभवर्णवाले और अशुभलेश्यावाले हैं सो यह कथन उनकी बाल्य अवस्था की अपेक्षा से कहा गया जानना चाहिये। क्योंकि लोक में ऐसा ही देखा जाता है । वेदनासूत्र में-जो संज्ञिभूत हैं वे महावेदनााले हैं और जो असंज्ञिभूत हैं वे अल्पवेदनावाले हैं इत्यादि सब कथन नारकसूत्र की तरह लगा लेना चाहिये । परन्तु क्रिया के विषय में नैरयिक की अपेक्षा जो इनका भेद है वह इस प्रकार से है-"पंचेंदिया इत्यादि " जब गौतम ने प्रभु થયેલ છે તેઓ અલ્પ કર્મવાળાં હોય છે. અને જે પછી ઉત્પન્ન થયેલ છે તે ભારે કમી છે” તે તે કથન તદુભવવેદ્ય (તે ભવમાં વેદવાના) આયુષ્ય આદિ કર્મની અપેક્ષાએ સમજવું. વર્ણ સૂત્રમાં અને વેશ્યા સૂત્રમાં જે એમ કહ્યું છે કે “જે પૂર્વે ઉત્પન્ન થયેલ છે તે શુભ વર્ણવાળાં છે અને શુભલેશ્યાવાળાં છે.” તે કથન યૌવન અવસ્થાની અપેક્ષાએ જાણવું. તથા પાછળથી ઉત્પન્ન થયેલાને જ અશુભવર્ણવાળાં કહેવામાં આવ્યા છે તે તેમની બાલ્યાવસ્થાની અપેક્ષાએ કહેવામાં આવેલ છે તેમ સમજવું, કારણ કે લેકમાં એવું જ જોવામાં આવે છે. વેદના સૂત્રના વિષયમાં–“જે સંજ્ઞિભૂત છે તેઓ મહાવેદનાવાળાં છે, અને જે અસંગ્નિભૂત છે તે અલ્પ વેદનાવાળાં છે, ” ઈત્યાદિ સમસ્ત કથન નારક સૂત્ર પ્રમાણે જ સમજવું, પણ નારકીના છ કરતાં પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ वाभा २ मेह छ त मा प्रमाणे छे–“ पंचेदिय० इत्यादि " गौतम स्वाभास
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #474

,
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श०१ उ० २ सू० ६ पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकनिरूपणम् ४५१ समकिरिया' सर्वे समक्रियाः किं समानक्रियावन्तः ? भगवान् माह - 'गोयमा ! ' हे गौतम! 'नो इus समढे ' नायमर्थः समर्थः, पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिका नैव सर्वे समानक्रियावन्तो भवन्तीति भावः । अत्र कारणं पृच्छति - ' से केणद्वेणं भंते एवं बच्चइ ' तत्केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते यत् पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः सर्वे न समक्रिया इति । भगवान् प्राह-' गोयमा !' हे गौतम ! ' पंचिदियतिरिक्खजोणिया ' पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिका : 'तिविद्या पण्णत्ता ' त्रिविधा प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा ' तद्यथा - ' सम्मदिट्ठी ' सम्यग्दृष्टयः, 'मिच्छादिट्ठी ' मिथ्यादृष्टयः, 'सम्मामिच्छादिट्टी' सम्यग्मिथ्यादृष्टयः । ' तत्थ णं ' तत्र खलु ' जे ते सम्मद्दिट्ठी ' ये ते सम्यग्दृष्टयः सन्ति ' ते दुबिहा पण्णत्ता ' ते द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा ' तद्यथा - ' असंजयाय संजया संजया य ' असंयताश्च संयतासंयताश्च । ' तत्थ णं ' तत्र खलु ' जे ते ' ये ते ' संजया संजया' संयतासंयताः विरताविरताः, देशतो विरता इत्यर्थः स्थूलप्राणातिपातादितो निवृत्तत्वात्। देशतश्चाविरताः सूक्ष्ममाणासे पूछा कि हे भदंत ! समस्त पंचेन्द्रिय तिर्यश्चों की क्रियाएँ क्या एक जैसी होती हैं ? तब इसके उत्तर में प्रभु ने उनसे यही कहा कि समस्त तिर्यच पंचेन्द्रिय जीव एकसी क्रियावाले नहीं होते हैं। क्यों नहीं होते हैं? तब प्रभुने इसका कारण बताते हुए उन्हें समझाया कि पंचेन्द्रियतिर्यश्च तीन प्रकार के होते हैं । एक सम्यकदृष्टि दूसरे मिथ्यादृष्टि और तीसरे सम्यग्मिध्यादृष्टि | असंयत और संयतासंयत के भेद से सम्यग्दृष्टितिर्यंच पंचेन्द्रिय जीव दो प्रकारके होते हैं। इनमें जो संयतासंयत पंचेन्द्रिय तिर्यच हैं वे स्थूल प्राणातिपातादि से निवृत्त होने के कारण संयत और सूक्ष्म प्राणातिपात आदि से अनिवृत्त होने के कारण असंयत होते हैं। इसलिये वे संयतासंयत - विरताविरत - देशविरत कहलाते हैं । इनके आरंभजन्य
મહાવીર પ્રભુને પૂછ્યું કે, હે પૂજ્ય ! શું ખાય પંચેન્દ્રિય તિય ચ જીવાની ક્રિયાએ એક સરખી હાય છે ? ત્યારે તેના જવાબમાં પ્રભુએ કહ્યું કે, બધાય પંચેન્દ્રિય તિય ચ જીવે એક સરખી ક્રિયાવાળા હાતા નથી તેનું કારણ એ છે કે પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ જીવે ત્રણ પ્રકારના હોય છે (૧) સમ્યક્ દૃષ્ટિ, (૨) મિથ્યા દૃષ્ટિ અને (૩) સમ્યગ્ મિથ્યા દષ્ટિ સમ્યગ્દષ્ટિ પચેન્દ્રિય તિય ચ જીવેાના પણ અસયત અને સયતાસયત એવા બે ભેદ હેાય છે. તેમાં જે સયતાસ'યત પચેન્દ્રિય તિયા છે તે સ્થૂલ પ્રાણાતિપાત ( હિંસા ) આદિથી નિવૃત્ત ( નિવતેલા ) હાવાને કારણે સંયત અને સૂક્ષ્મ પ્રાણાતિપાત (હિંસા ) આદિથી અનિવૃત્ત ( નહિ નિવૃત્ત થયેલા ) હોવાને કારણે અસયત હોય છે. તેથી તેમને સયતાસયત–વિતાવિરત-દેશવિરત કહે છે. તે આર'ભથી ઉત્પન્ન થયેલી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #475

भगवती सूत्रे
तिपातादेरनिष्टत्तत्वात् । ' तेसि णं ' तेषां खलु ' तिष्णि किरियाओ ' तिस्रःक्रिया: ' कज्जंति' क्रियन्ते भवन्तीत्यर्थः । ता एव दर्शयति-' तं जहा ' तद्यथा -' आरम्भिया' आरम्भिकी = आरम्भजन्या, 'पारिग्गहिया' पारिग्रहिकी = परिग्रहसमुद्भवा, ' मायावतिया ' मायाप्रत्यया = मायाहेतुका । 'असंजयाणं असंय तानां ' चत्तारि ' चतस्रः = पूर्वोक्तास्तिस्रश्चतुर्थी अपत्याख्यानक्रिया । 'मिच्छाfasti पंच ' मिथ्यादृष्टीनां पञ्च क्रिया भवन्ति, तत्र - चतस्रः पूर्वोक्ताः, पञ्चमी मिथ्यादर्शनप्रत्यया । ' सम्मामिच्छादिद्वीणं पंच सम्यग्मिथ्यादृष्टीनामपि पञ्च क्रिया भवन्तीति ॥ सू० ६ ॥
"
४५२
अथ मनुष्याणामाहारादिकं निरूप्यते - ' मणुस्सा' इत्यादि । मूलम् - मणुस्सा जहा णेरइया, णाणत्तं जे महासरीरा ते बहुतराए पोग्गले आहारेंति, ते आहच्च आहारेंति, जे अप्पसरीरा ते अप्पतराए पोग्गले आहारैति, अभिक्खणं आहारेंति, सेसं जहा रइयाणं जाव वेयणा | मणुस्सा णं भंते सव्वे समकिरिया, गोयमा ! णो इणट्ठे समहे । से केणणं भंते० ?, गोमा ! मस्सा तिविहा पन्नत्ता, तं जहा - समदिट्ठी, मिच्छादिट्ठी, सम्मामिच्छदिट्ठी । तत्थ णं जे ते सम्मद्दिट्ठी ते तिविहा पन्नत्ता तं जहा - संजया, संजया संजया, असंजया । तत्थणं जे आरंभिकी क्रिया, परिग्रहजन्य पारिग्रहिकी क्रिया, मायाहेतुक मायाप्रत्यया क्रिया, ये तीन क्रियाएँ होती हैं। असंयत तिर्यच पंचेन्द्रिय के पूर्वोक्त ये तीन क्रियाएँ और चौथी अप्रत्याख्यानक्रिया इस तरह चार क्रियाएँ होती हैं । तथा जो मिथ्यादृष्टि पंचेन्द्रिय तिर्यंच हैं उनके पूर्वोक्त चार क्रियाएँ ये और पांचवीं क्रिया मिथ्यादर्शनप्रत्यया इस प्रकार पांच क्रियाएँ होती हैं । सम्यग् मिथ्यादृष्टियों मिश्र दृष्टियों के भी ये ही पांच क्रियाएँ होती हैं । सू० ६ ॥
આરંભિકી ક્રિયા, પરિગ્રહથી ઉત્પન્ન થયેલી પારિમહિકી ક્રિયા અને માયાથી ઉત્પન્ન થયેલી માયાપ્રત્યયા ક્રિયા, એ ત્રણ ક્રિયાઓ કરે છે. અસયત તિય ચ પંચેન્દ્રિય પૂર્વોક્ત ત્રણ ક્રિયા અને ચાથી અપ્રત્યાખ્યાનક્રિયા, એ ચાર ક્રિયાઓ કરે છે. તથા જે મિથ્યાષ્ટિ પચેન્દ્રિય તિય ચા છે તેઓ પૂર્વોક્ત ચાર ક્રિયાએ અને પાંચમી મિથ્યાદર્શનપ્રત્યયા, એ પાંચ ક્રિયાઓ કરે છે. સમ્યગ્ મિથ્યાર્દષ્ટિ પચેન્દ્રિય તિય ચો પણ એજ પાંચ ક્રિયાઓ કરે છે ! સૂ૦ ૬૫
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #476

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. १ उ० २ सू० ७ मनुष्याणामाहारादिक निरूपणम् ४५३ ते संजया ते दुविहापन्नत्ता, तं जहा - सरागसंजया य वीयरागसंजया य । तत्थ णं जे वीयरागसंजया ते णं अकिरिया, तत्थ णं जे ते सरागसंजया ते दुबिहा पन्नत्ता, तं जहा - प्रमत्तसंजया य अपमत्तसंजया य, तत्थ णं जे ते अपमत्तसंजया तेसि णं एगा मायावत्तिया किरिया कज्जइ, तत्थ णं जे ते पमत्तसंजया तेसिणं दो किरियाओ कज्जंति, तं जहा- आरंभिया, मायावत्तिया, तत्थ णं जे ते संजया संजया तेसिणं आइल्लाओ तिष्णि किरियाओ कज्जंति, तं जहा- आरंभिया, पारिग्गहिया, मायावत्तिया, असंजयाणं चत्तारि किरियाओ कज्जंति, तं जहा- आरंभिया, पारिग्गहिया मायावत्तिया, अपच्चक्खाणवत्तिया, मिच्छादिट्ठीणं पंच तं जहा आरंभिया, पारिग्गहिया, मायावत्तिया, अपच्चकखाणवत्तिया, मिच्छादंसणवत्तिया, सम्मामिच्छादिट्ठीणं पंच ॥ सू०७ ॥
छाया - मनुष्या यथा नैरयिकाः नानात्वं ये महाशरीरास्ते बहुतरान् पुनलानाहारयन्ति ते आहत्याहारयन्ति, ये अल्पशरीरास्तेऽल्पतरान् पुद्गलानाहार
अब मनुष्यों के आहार आदि का निरूपण सूत्रकार करते हैंमनुस्सा जहा णेरइया " इत्यादि ।
44
( मणुस्सा जहा रइया) मनुष्यों का वर्णन नारकों के वर्णन की तरह जानना चाहिये । ( णाणतं ) परन्तु जहां पर भेद है वह इस प्रकार से है - ( जे महासरीरा ते बहुतराए पोग्गले आहारेंति ) जो महाशरीरवाले मनुष्य हैं वे बहुत पुगलों का आहार करते हैं ( ते आहा आहारेंति) और ठहर ठहरकर आहार करते हैं। (जे अप्पसरीरा
હવે સૂત્રકાર મનુષ્યાના આહારાદિનું નિરૂપણ કરે છે
66
मसा जहा रइया ” इत्यादि ।
( मणुस्सा जहा रइया ) मनुष्योनुं वर्णन नारसेना वर्शन प्रमाणे ४ सभन्नधुं ( णाणत्तं ) पशुतेमां ? लेट छे ते या प्रमाणे छे - ( जे महासरीरा ते बहुतराए पोग्गले आहारति ) मेमो महाशरीरवाजा होय छे ते मनुष्यो पधारे थुगदोनो भाडार उरे छे भने ( ते आहच आहारेंति ) तेथे थाली
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #477

४५४
भगवतीसूत्रे
यन्ति, अभीक्ष्णमाहारयन्ति, शेषं यथा नैरयिकाणां यावद्वेदनेति। मनुष्याः भदन्त ! सर्वे समक्रियाः ?, गौतम ! नायमर्थः समर्थः, तत्केनार्थेन भदन्त ! गौतम ! मनुष्यात्रिविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-सम्यग्दृष्टयः, मिथ्यादृष्टयः, सम्यगमिथ्यादृष्टयश्च, तत्र ये ते सम्यग्दृष्टयस्ते त्रिविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-संयताः, संयतासंयताः, असंयताः, तत्र येते संयतास्ते द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तत्तथा-सरागसंयताश्च ते अप्पतराए पोग्गले आहारेंति ) जो अल्पशरीरवाले मनुष्य हैं वे अल्पपुद्गलों का आहार करते हैं और (अभिक्खणं आहारेति। निरन्तर आहार करते हैं । (सेसं जहा जेरइयाणं जाव वेयणा) बाकी का समस्त कथन वेदना तक नारकजीवों की तरह जानना चाहिये । (मणुस्सा णं भंते ! सम्वे समकिरिया) हे भदन्त ! मनुष्य सब क्या एकसरीखी क्रियावाले होते हैं ? (गोयमा ) हे गौतम ! (णो इणढे समढे ) यह अर्थ समर्थ नहीं है । (से केगडेणं भंते !) हे भदन्त ! आप ऐसा किस कारण से कहते हैं ? (गोयमा) हे गौतम) (मणुस्सा तिविहा पण्णत्ता) मनुष्य तीन प्रकार के कहे गये हैं । ( तं जहा) वे ये हैं-(सम्मादिट्टी, मिच्छादिष्टी, सम्मामिच्छादिही ) सम्यग्दृष्टि, मिथ्यादृष्टि, सम्यमिथ्यादृष्टि (तत्थणं जे ते सम्मदिट्ठी ) इनमें जो सम्यगूदृष्टि मनुष्य हैं (ते तिविहा पनत्ता) वे तीन प्रकार के कहे गये हैं (तं जहा ) वे इस प्रकार से-(संजया, संजयासंजया, असंजया) संयत, थालीने (२६. २हीने ) मा.२ ४२ छ. (जे अप्पसरीरा ते अप्पतराए पोगले आहारेति) ! २५६५ शरी२वा डाय छ तेस। २५६५ पुगतान। माहा२ ४२ छ भने ( अभिक्खणं आहारैति ) निरंत२ २७.२ ४२ छ, (सेसं जहा नेरइयाणं जाव वेयणा) वेहन सुधार्नु पाहीन अधुये पाणुन नालीन वानी सभ २४ तjg, (मणुस्साणं भंते ! सव्वे समकिरिया ?) पून्य ! २ अपाय मनुष्य से सजी या डाय छ ? ( गोयमा !) गौतम ! (णो इगटे समढे) PAL PAथ ॥२॥१२ नथी मेटले 3 अवाय मनुष्यो में स२०ी जिया नथी. ( से केणटेणं भंते०! ) 3 orय ! भा५ ॥ ४२णे मेj ४। छ। ? ( गोयमा ! ) & गौतम ! ( मणुस्सा तिविहा पण्णत्ता) मनुष्य! त्रए ४॥२॥ छ. (तं जहा ) ते मा प्रभारी छ-( सम्माद्दिद्वी, मिच्छादिदी, सम्मामिच्छादिट्ठी,) सभ्यष्टि, मिथ्याष्टि सने सभ्य५ मिथ्याष्टि ( तत्थणं जे ते सम्मदिदी) तेमा सभ्यष्टि मनुष्यो छे (ते तिविहा पण्णत्ता) तेमन जामा १२ छे. (तं जहा) ते 21 प्रमाणे छे. (संजया संजयासंजया असंजया)
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #478

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. १ उ. २ सू०७ मनुष्याणामाहारादिकनिरूपणम्
वीतरागसंयताच, तत्र ये ते वीतरागसंयतास्ते अक्रियाः, तत्र ये ते सरागसंयतास्ते द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - प्रमत्तसंयताञ्चाऽप्रमत्तसंयताच, तत्र ये ते अप्रमत्तसंयतास्तेषामेकामायाप्रत्यया क्रिया क्रियते, तत्र ये ते प्रमत्तसंयतास्तेषां खलु द्वे क्रिये क्रियेते, तद्यथा - आरंभिकी, मायाप्रत्यया, तत्र ये ते संयतासंयतास्तेपासंयतासंयत, असंयत (तस्थणं जे ते संजया दुबिहा पण्णत्ता) इनमें जो संयत मनुष्य हैं वे दो प्रकार के होते हैं ( तं जहा ) वे इस प्रकार से ( सरागसंजयाय ) सरागसंयत ( वीयरागसंजया य) और दूसरे वीतरागसंयत ( तत्थणं जे वीयरागसंजया) इनमें जो वीतरागसंयत हैं (ते अकिरिया) वे बिना क्रिया के हैं ( तस्थणं जे ते सरागसंजया ते विहा पण्णत्ता ) जो सरागसंयत हैं, वे दो प्रकार के कहे गये हैं ( तं जहा ) जैसे ( पमत्तसंजया य अपमत्त संजयाय ) एक प्रमत्तसंयत और दूसरे अप्रमत्तसंयत ( तत्थ णं जे ते अपमत्त संजया तेसिं णं एगा मायावतिया किरिया कज्जइ ) इनमें जो अप्रमत्त संयत मनुष्य हैं उनके एक मायाप्रलया क्रिया होती है । (तत्थ णं जे ते पमत्तसंजया तेसि णं दो किरियाओ कजंति ) जो प्रमत्तसंयत हैं उनके दो क्रियाएँ होती हैं। ( तं जहा ) वे इस प्रकार से हैं (आरंभिया मायावत्तिया ) एक आरंभिकी और दूसरी मायाप्रत्यया । (तत्थ णं जे ते संजया संजया तेसि णं आइल्लाओ तिणि किरियाओ ) जो संयतासंयत मनुष्य हैं उनके आदि
४५५
संयत, संयतासंयत अने असंयत ( तत्थणं जे ते संजया दुविहा पण्णत्ता ) तेमां ने संयत ( सयभी) मनुष्यो छे ते मे हारना छे ( तं जहा ) ते मा प्रमाणे छे. ( सरागसंजया य वीयरायसंजया य ) सराग संयंत ( संयमी ) रमने वीतराग संयंत ( संयभी ) ( तत्थ णं जे वीयराग संजया ) तेमां ने वीतराग संयंत ( संयमी ) छे ( तेणं अकिरिया ) तेथे डिया विनाना होय छे ( तत्थ णं जे ते सरागसंजया ते दुबिहा पण्णत्ता ) ने सराण संयंत ( संयमी ) छे, तेना मे प्रहार ह्या छे ( तं जहा ) ते या प्रमाणे - ( पमत्त संजया य अपमत्त संजया य) प्रभत्त संयंत मने अप्रमत्त संयत ( तत्थणं जे ते अपत्त संजया तेसिणं एगा मायावत्तिया किरिया कज्जइ ) तेभांना ने अप्रमत्त संयति मनुष्यो होय हे तेमने मे भाया प्रत्यया दिया न होय छे, (तत्थणं जे ते पमत्तसंज्रया तेसिणं दो किरियाओ कज्जति ) ने प्रभत्त तेभने मे डियागो होय छे. ( तं जहा ) ते या प्रमाणे मायावत्तिय ) (१) भरलडी डिया भने (२) भायाप्रत्यया डिया संजया संजया तेसि णं आइल्लाओ तिष्णि किरियाआ ) ने
संयंत होय छे
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧
छे - ( आरंभिया
( तत्थ णं जे ते संयतासंयत

Page #479

४५६
भगवतीसूत्रे मायास्तिस्रः क्रियाः क्रियन्ते, तद्यथा-आरंभिकी, पारिग्रहिकी, मायाप्रत्यया । असंयतानां चततः क्रिया क्रियन्ते, तद्यथा- आरम्भिकी पारिग्रहिकी मायाप्रत्यया अप्रत्याख्यानक्रिया, मिथ्यादृष्टीनां पञ्च-तद्यथा-आरम्भिकी, पारिग्रहिकी, मायाप्रत्यया, अप्रत्याख्यानप्रत्यया, मिथ्यादर्शनप्रत्यया । सम्यग्मिथ्यादृष्टीनां पञ्च ॥७॥ ___टीका-'मणुस्सा जहा नेरइया ' मनुष्या यथा नैरयिकाः, यथा नैरयिकास्तथा मनुष्या वाच्याः मनुष्यवर्णनं नैरपिकवर्णनवद् विज्ञेयमिति भावः । की तीन क्रियाएँ होती हैं । ( तं जहा ) वे इस प्रकार से हैं-(आरंभिया पारिग्गहिया मायावत्तिया) आरंभिकी पारिग्रहिकी, मायाप्रत्यया । असंजया णं चत्तारि किरियाओ कजंति) असंयत मनुष्यों को चार क्रियाएँ होती है (तं जहा ) वे इस प्रकार से हैं (आरंभिया, पारिग्गहिया, मायावत्तिया, अपञ्चक्खाणवत्तिया ) आरंभिकी, पारिग्रहिकी, मायाप्रत्यया, अप्रत्याख्यानमत्यया, (मिच्छादिट्ठीणं पंच) मिथ्यादृष्टि मनुष्यों के पाँच क्रियाएँ होती हैं (तं जहा ) वे इस प्रकार से हैं ( आरंभिया, पारिग्गहिया, मायावत्तिया, अपञ्चक्खाणवत्तिया) आरंभिकी, पारिग्रहिकी, मायाप्रत्यया, अप्रत्याख्यानप्रत्यया और (मिच्छादंसणवत्तिया) मिथ्यादर्शनप्रत्यया सम्मामिच्छादिहोणं पंच) सम्यगूमिथ्यादृष्टियों के पांच क्रियाएँ होती हैं।
टीकार्थ--" मणुस्ता जहा नेरइया" मनुष्य नारकों जैसे हैंअर्थात् मनुष्यों का वर्णन नैरयिक के वर्णन की तरह है। " णाणत्तं" भनुष्ये। डाय छ तेभने १३२मातनी १५ लिया। डीय छ. (तं जहा) ते मा प्रमाणे छ (आरंभिया, पारिग्गहिया, मायावत्तिया ) (१) मा मिश्री, (२) पारिश्रडिभी, मन (3) मायाप्रत्यया. ( असंजयाणं चत्तारि किरियाओ कज्जति ) मसयत सभ्यष्टि मनुष्याने या२ लिया। डाय छे. (तं जहा) ते २॥ प्रमाणे . ( आरंभिया, पारिग्गहिया, मायावत्तिया, अपञ्चक्खाणवत्तिया) (१) मानिधी, (२) पारियलिटी, (3) भायाप्रत्यया मन (४) अप्रत्याज्यान प्रत्यया. (मिच्छादिद्वीणं पंच) मिथ्याष्टि मनुष्याने पांय लियास डाय छ. (तं जहा) ते म प्रभारी छ. (आरंभिया, परिग्गहिया, मायावत्तिया, अपच्चक्खाणवत्तिया) (१) मामिडी, (२) पारिश्रडिभी, (3) मायाप्रत्यय!. (४) अप्रत्याभ्यान प्रत्यया भने (५) (मिच्छादसणवत्तिया) मिथ्याशन प्रत्यया से पायावी. (सम्मामिच्छादिद्वीणं पंच) सभ्य मिथ्याल्टि (
भिटि)नी ५५४ मे पाय डियागोडाय . Rथ-" मणुरसा जहा नेरइया" माणुसार्नु पणन नाना पाणन २१ छ. “णाणतं" ५ तेमा नये भुन लेह छ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #480

प्रमेयचन्द्रिकाटोका श. १ उ०२ सू० ७ मनुष्याणामाहारादिकनिरूपणम् ४५७
,
"
6
नातं ' नानात्वं=भेदः, स चायम् -' जे महासरीरा ' ये महाशरीरा मनुष्यास्ते 'बहुतराए पोरगले आहारेति' बहुतरान् पुदलान् आहरन्ति नैरयिकवत्कथनात्, बहुतरान पुलान् परिणमयन्ति, बहुतरान् पुद्गलान् उच्छ्वसन्ति बहुतरान् पुद्गलान् निःश्वसन्तीति । तथा ' ते आहच्च आहारेति ते आहत्याहरन्ति ते महाशरीराः आहत्य = विलम्ब्य विरम्य विरम्येत्यर्थः आहरन्ति = आहारग्रहणं कुर्वन्ति, कदाचिदाहरन्ति कदाचिन्नाहरन्तीति भावः । नारकसूत्रे - ' अभिक्खणं आहारेति ' इत्यस्य स्थाने मनुष्यसूत्रे 'आहच्च आहारेति' इति भण्यन्ते, एतावान भेदः । देवकुर्वादियुगलिका महाशरीराः, ते च कावलिकाहारेण कदाचिदेवाहरन्ति " अट्टमभत्तस्स आहारो " इति वचनात् । 'जे अप्पसरीरा ते ' येऽल्पशरीरास्ते ' अपतराए पोग्गले अल्पतरान् पुद्गलान् ' आहारेति ' आहरन्ति । उसमें भेद इस प्रकार से हैं- मनुष्यों में जो महाशरीरवाले मनुष्य | वे " बहुतरान् पुद्गलान् आहरन्ति " बहुतर पुगलों का आहार करते हैं। बहुत पुलोंको परिणमाते हैं, बहुत पहलोंको उच्छ्वास रूप से ग्रहण करते हैं, बहुत पुलोंको निःश्वासरूप से बाहर निकालते हैं । तथा " ते आहत्याहरन्ति " वे महाशरीरवाले मनुष्य ठहर २ कर आहार करते हैं । कभी करते हैं, कभी नहीं करते हैं । नारकसूत्र में " अभिक्खणं आहरति " इसकी जगह मनुष्यसूत्र में “ आहच्च आहरति " ऐसा पढना चाहिये । इतना भेद है। देवकुरु आदि के युगलिया मनुष्य महाशरीरवाले होते हैं। वे कवलाहाररूप से आहार कदाचित् ही करते हैं। क्योंकि इनका आहार " अट्टमभत्तस्स आहारो तीन दिन के बाद होता है । 'जे अप्पसरीरा ते अपप्तराए पोग्गले
परन्तु
37
"
भनुष्योभां ने भडाशरीरवाणा मनुष्यो छे तेथे 'बहुतरान् पुद्गलान् आहरन्ति' ઘણા વધારે પુદ્ગલાને આહાર કરે છે, વધારે પુદ્ગલાનું પરિણમન કરે છે, વધારે પુદ્ગલાને ઉચ્છ્વાસ રૂપે ગ્રહણ કરે છે અને વધારે પુદ્ગલાને નિઃશ્વાસ રૂપે બહાર કાઢે છે तथा–“ ते आहत्याहरन्ति " ते महाशरीरवाजा मनुष्य થેાલી થાભીને (રહી રહીને) આહાર કરે છે-મતલખ કે કયારેક કરે છે અને કચારેક नथी उश्ता. नार४सूत्रभां " अभिक्खणं आहारेन्ति " ४धुं छे, तेनी न्याये મનુષ્યસૂત્રમાં आहच आहारेन्ति " मे प्रमाणे सभवं मन्नेमां भाटखेो ભેદ છે. દેવકુરુ આદિના યુગલિયા મનુષ્યા મહાશરીરવાળા હોય છે તેએ કયારેક કયારેક જ કવલ આહારરૂપે આહાર ગ્રહણ કરે છે. તાત્પર્ય કે,
66
66
अट्टममत्तस्स आहारो " तेसो भए हिवसे भाहार से छे " जे अप्पसरोरा ते अप्पराए पोगले आहारेन्ति” अध्यशरीरवाजा मनुष्यो मोछा युद्दगसोने भाडार
भ० ५८
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #481

४५८
भगवतीसूत्रे तथा ' अभिक्खणं आहारेंति' अभीक्ष्णमाहरन्ति अल्पशरीरा मनुष्या अभीक्ष्णमल्पं चाहरन्ति बालानामेवं दर्शनात् , अल्पशरीराणां संमूर्छिममनुष्याणामभीक्ष्णमाहारसद्भावाच्च । ' सेसं ' शेषम् अवशिष्टं सर्व 'जहा नेरइयाणं' यथा नैरयिकाणां तथा वक्तव्यम् कियत्पर्यन्तमित्याह-जाव वेयणा' यावत् वेदना, वेदनापर्यन्तमिति । आहारशरीरोच्छवासकर्मवर्णलेश्यावेदनासूत्राणि सर्वाणि नैरयिकसूत्रबद् व्याख्येयानीति भावः । वर्णलेश्याविषये यत् पूर्वोपपन्नानां शुद्धो वर्णः शुद्धा लेश्येति प्रोक्तं तत्तारुण्यात् , संमूच्छिममनुष्यापेक्षया वा विज्ञेयम् । क्रियाआहरंति" जो अल्पशरीरवाले मनुष्य हैं । वे अल्पतर पुद्गलों को आहाररूप से ग्रहण करते हैं। तथा ये बार बार आहार करते हैं। जैसे बालक थोड़ा खाता है, और बारंबार खाता है, उसी प्रकार ये अल्पशरीर वाले मनुष्य भी थोड़ा खाते हैं और बार बार खाते हैं। अल्पशरीर वाले जो समूच्छिम मनुष्य हैं उनके भी बारंबार आहार का सद्भाव होता है । "सेसं जहा नेरइयाण" अवशिष्ट कथन नारकजीवों की तरह जानना चाहिये। कहां तक जानना चाहिये ? इसके लिये कहा गया हैं कि "वेयणां" वेदनापर्यन्त अवशिष्ट सब कथन जानना चाहिये। तात्पर्य यह है आहार, शरीर, उच्छ्वास कर्म, वर्ण, लेश्या और वेदना संबंधी समस्त सूत्रोंकी नैरयिक सूत्रों की तरह व्याख्यान कर लेना चाहिये। वर्ण और लेश्या के विषय में जो पूर्वोत्पन्न मनुष्यों का शुद्धवर्ण और शुद्धलेश्या कही है, वह जवानी की अपेक्षा से कही गई है। अथवा संमूछिम मनुष्योंकी अपेक्षा से कही गई है। क्रिया
રૂપે ગ્રહણ કરે છે. અને વારંવાર આહાર કરે છે. જેમ બાળક ડું ખાય છે પણ તે વારંવાર ખાય છે તેમ અપશરીરવાળા મનુષ્ય પણ છે ખાય છે. અને વારંવાર ખાય છે. અપશરીરવાળા સંભૂમિ મનુષ્ય પણ माछा माडा२ ४२ छ भने वा२१।२ छ, “सेसं जहा नेरइयाणं” पालीमधुवन ना२४ीना 0ो प्रमाणे न. ४यां सुधाते प्रमाणे उत्त२-'वेयणा' વેદના સુધીનું વર્ણન તે પ્રમાણે જાણવું. તાત્પર્ય એ છે કે આહાર, શરીર, ઉછૂવાસ, કર્મ, વર્ણ, લેક્યા અને વેદના માટે સમસ્ત સૂત્રોનું વર્ણન નરયિકસૂત્રે પ્રમાણે જ સમજવું. વર્ણ અને લશ્યાના વિષયમાં પૂર્વે ઉત્પન્ન થયેલ મનુષ્યને જે શુદ્ધ વણ અને શદ્ધ લેશ્યા કહેલ છે તે જુવાનીની અપેક્ષાએ કહેલ છે, અથવા સંમ૭િમ મનુષ્યની અપેક્ષાએ કહેલ છે, ક્રિયા સૂત્રમાં જે વિશેષતા છે તેને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #482

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श०१ उ० २ सू० ७ मनुष्याणामाहारादिनिरूपणम् ४५९ सूत्रे विशेषोऽतस्तदाह सूत्रकारः-'मणुस्साणं भंते !' इत्यादि । ' मणुस्सा णं भंते' मनुष्याः खलु हे भदन्त ! ' सव्वे समकिरिया' सर्वे समक्रियाः समानक्रियावन्तो भवन्ति किम् ? इति प्रश्नः । उत्तरमाह-' गोयमा ' हे गौतम ! 'णो इणढे समढे ' नायमर्थः समर्थः, मनुष्याः सर्वे समानक्रियावन्तो न भवन्तीति । तत्र कारणं पृच्छति-' से केणटेणं भंते ' तत्केनार्थेन केन कारणेन हे भदन्त ! एवमुच्यते मनुष्याः सर्वे न समक्रिया इति । भगवान् तत्र कारगमाह-' गोयमा' हे गौतम ! ' मणुस्सा तिविहा पण्णत्ता ' मनुष्यात्रिविधाः प्रज्ञप्ताः 'तं जहा' तद्यथा-'सम्मदिट्ठी मिच्छादिट्ठी सम्मामिच्छादिट्ठी' सम्यग्दृष्टयः, मिथ्याहष्टयः, सम्यग्मिथ्यादृष्टयः । तत्थ णं' तत्र खलु ‘जे ते सम्मदिट्ठी ते ' ये तेसम्यग्दृष्टयः सन्ति ते 'तिविहा पनत्ता' त्रिविधाः प्रज्ञप्ताः 'तं जहा' तद्यथा संजया, संजया-संजया, असंजया । 'तत्थ ण' तत्र खलु 'जे ते संजया ते' ये ते संयताः सन्ति ते 'दुविहा पन्नत्ता' द्विविधाः प्रज्ञप्ताः, 'तं जहा' तद्यथा-'सरागसंजया य' सरागसंयताश्च अक्षीणानुपशान्तकषायाः 'योयरागसंजयाय वीतरागसंयताश्च उपशान्तकपायाः क्षीणकपायाश्चेति । तत्थ णं' तत्र खलु 'जे ते वीयरागसंजया'
सूत्र में जो विशेषता है उसे स्वयं सूत्रकार प्रकट कर रहे हैं “ मणुस्साणं भंते ! इत्यादि गौतम स्वामी ने प्रश्न किया कि हे भदन्त ! क्या सब मनुष्य एकसी क्रियाओं वाले होते हैं ? तब प्रभुने उत्तर दिया कि "णो इणद्वे समढे" हे गौतम ! यह अर्थ ठीक नहीं है, अर्थात् सब मनुष्य एकसी क्रिया वाले नहीं होते हैं। इसका कारण क्या है ? तब प्रभुने उनको कहा कि मनुष्यों में समान क्रिया न होने का कारण उनकी त्रिविधता है। यह त्रिविधता भी विविधता वाली है। जैसे सर्व प्रथम मनुष्यों के संयत, संयतासंयत और असंयत ऐसे तीन भेद हैं।
सूत्र४२ पोते . ४८ ४२ छ “ माणुरसाणं भंते ! इत्यादि " गौतभस्वामी पूछे છે કે હે ભદન્ત! શું બધા મનુષ્ય એક સરખી ક્રિયાવાળા હોય છે? તેના rqाममा प्रमु ४ छ , “ णो इणडे समढे" हे गौतम ते ५२०५२ નથી. બધા મનુષ્ય એક સરખી કિયાવાળા હોતા નથી. તેનું કારણ શું છે? પ્રભુ કહે છે કે, તેનું કારણ તેમની ત્રિવિધતા છે. એ વિવિધતા પણ વિવિધતાવાળી છે. જેમ કે મનુષ્યના સંયત, સંયતાસંયત અને અસંયત એવા ત્રણ મુખ્ય ले छ. सयतना ले छे. (१) सरासयत भने (२) वीतरासयत. पक्षी કષાયવાળા અને અનુપશાંત કષાયવાળાને સરાગસંયત કહે છે. અને ઉપશાન્ત
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #483

भगवतीसूत्रे ये ते वीतरागसंयताः सन्ति ते णं ते खलु 'अकिरिया' अक्रियाः क्रियारहिताः वीतरागत्वेनाऽऽरम्भादीनामसद्भावात् 'तत्थ णं' तत्र खलु 'जे ते सरागसंजया' ये ते सरागसंयताः सन्ति ते 'दुविहा पनत्ता' द्विविधाः प्रज्ञप्ताः 'तंजहा' तद्यथापमत्तसंजया य अप्पमत्तसंजया य' प्रमत्तसंयताश्च अप्रमत्तसंयताश्च । 'तत्थ णं' तत्र खलु 'जे ते अप्पमत्तसंजया' ये ते अपमत्तसंयताः सन्ति 'तेसि णं' तेषां खलु 'एगा मायावत्तिया किरिया कज्जई' एका मायाप्रत्यया क्रिया क्रियते-भवति, कषायांशस्य सद्भावात्' 'तत्थ गं' तत्र खलु 'जे ते पमत्तसंजया' ये ते प्रमत्तसंयता 'तेसि णं तेषां खलु 'दो किरियाओ कज्जति' द्वे क्रिये क्रियेते-द्वे क्रिये भवत इत्यर्थः । के ते ? इत्याह-'तं जहा' तद्यथा-'आरंभिया, मायावत्तिया' आरम्भिकी मायाप्रत्यया। तत्र-"सर्वः प्रमत्तयोग आरम्भः” इति कथनादारम्भिकी क्रिया स्यात् , अक्षीणकषायत्वेन च मायाप्रत्ययेति । 'तत्थ गं' तत्र खलु 'जे ते संजयासंजया' ये ते संयतासंयताः देशविरतिसम्पन्नाः सन्ति 'तेसि गं' तेषां खलु इनमें सरागसंयत और वीतरागसंयत ऐसे दो भेद संयत के हैं। अक्षीण कषायवाले और अनुपशान्त कषायवाले सरागसंयत और उपशान्त कषाय वाले एवं क्षीणकषायवाले वीतरागसंयत हैं। वीतराग संयत वीतराग होनेसे वे आरंभ आदि वाले नहीं होते हैं, इसलिये आरंभादि के असद्भाव से वे क्रियारहित हैं । सरागसंयत प्रमत्तसंयत और अप्रमत्तसंयत के भेद से दो प्रकार के हैं। अप्रमत्तसंयत के एक मायाप्रत्यया क्रिया होती है। कारण कि उनके कषाय का अंश रहता है। प्रमत्तसंयत के दो क्रियाएँ होती हैं-एक आरंभिकी और दूसरी मायाप्रत्यया। क्योंकि समस्त प्रमत्त योग आरंभरूप हैं इस कथन से प्रमत्तसंयत के आरंभिकी क्रिया होती है और कषाय क्षीण न होने के कारण मायाप्रत्यया क्रिया होती है। जो देशविरति से सम्पन्न होते हैं उनके आरंभिकी, पारिवाहिकी और मायाप्रत्यथा, ये आदि की तीन क्रियाएँ કષાયવાળા તથા ક્ષીણકષાયવાળાને વીતરાગ સંયત કહે છે. વીતરાગ સંયત; રાગ રહિત હોવાથી આરંભ આદિથી રહિત હોય છે. મતલબ કે, આરંભ આદિના અભાવને લીધે તેઓ કિયારહિત હોય છે. સરાગસંયતના બે ભેદ છે-(૧) પ્રમત્તસંયત અને (૨) અપ્રમત્તસંયત. અપ્રમત્તસં યતને માયાપ્રત્યયા નામની એક જ ક્રિયા હોય છે. કારણ કે, તેને માત્ર કષાયો અંશ હોય છે. પ્રમત્તસંયતને બે ક્રિયાઓ હોય છે. (૧) આરંભિકી અને (૨) માયાપ્રત્યયા સમસ્ત પ્રમત્ત આરંભ રૂપે છે. તે કારણે પ્રમત્તસંયત આરંભિકી કિયા કરે છે, અને કષાય ક્ષીણ ન થવાને કારણે માયાપ્રત્યયા કિયા કરે છે. દેશવિરતિથી યુક્ત મનુષ્યને ત્રણ કિયાઓ હોય છે–૧ આરંભિકી, ૨ માયાપ્રત્યયા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #484

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श०१ उ०२ सू० ८ देवानामाहारादिनिरूपणम् ४६१ 'आइल्लाओ' आदिमा आधाः 'तिनि किरियाओ' तिस्रः क्रियाः ‘कन्जंति' क्रियन्ते भवन्तीत्यर्थः । ता एव दर्शयति-'तं जहा' तद्यथा-'आरंभिया, परिग्गहिया, मायावत्तिया' आरम्भिकी, पारिग्रहिकी, मायाप्रत्यया । 'असंजयाणं' असंयतानाम् अविरतानां 'चत्तारि किरियाओ' चतस्रः क्रियाः '
कति' क्रियन्ते भवन्ति, तदेवाह-तं जहा' तद्यथा-आरंभिया, पारिग्गहिया' मायावत्तिया, अप्पच्चक्खाणकिरियो' आरम्भिकी,१, पारिग्रहिकी२, मायाप्रत्यया३, अप्रत्या ख्यानक्रिया४। 'मिच्छादिट्ठीण पंच' मिथ्यादृष्टीनां पञ्च क्रिया भवन्ति । 'तंजहा' तद्यथा-'आरंभिया१, पारिग्गहिया२, मायावत्तिया३, अप्पच्चक्खाणकिरिया ४, मिच्छादसणवत्तिया' आरम्भिकी१, पारिग्रहिकी२, मायाप्रत्यया३, अप्रत्या. ख्यानक्रिया४, मिथ्यादर्शनप्रत्यया५ । 'सम्मामिच्छादिट्ठीणं पंच' सम्यग्मिथ्यादृष्टीनां पञ्च आरम्भिकीत आरभ्य मिथ्यादर्शनप्रत्यया पर्यन्ताः पञ्च क्रिया भवन्तीति ॥ मू०७॥
॥इति मनुष्यप्रकरणं समाप्तम् ॥ मनुष्याणामाहारादिकं निरूप्य साम्प्रतं देवानामाहारादिकमाह-'वाणमंतर०' इत्यादि।
मूलम्-वाणमंतर-जोइस-वेमाणिया जहा असुरकुमारा, नवरं वेयणाए णाणतं, मायिमिच्छादिट्ठीउववन्नगा य अप्पवेयणतरागा अमायिसम्मदिट्टीउववन्नगा य महावेयणातरागा भाणियव्वा जोइसवेमाणिया ॥ सू० ८॥ होती हैं। जो अविरति संपन्न हैं। उनके आरंभिकी पारिग्रहिकी, मायाप्रत्यया और अप्रत्याख्यान ये चार क्रियाएँ होती हैं। मिथ्यादृष्टि मनुष्यों के पांच क्रियाएँ होती हैं पूर्वोक्त चार ये और एक मिथ्यादर्शन प्रत्यया। सम्यग् मिथ्यादृष्टियों के आरंभिकी क्रिया से लेकर मिथ्यादर्शनप्रत्यया तक ये पांचों क्रियाएँ होती हैं ॥ सू. ७॥ અને તીન પારિગ્રહિતી અને અવિરતિ સમ્યગ્દષ્ટિ યુકત મનુષ્યને ચાર ક્રિયાઓ હોય છે.–૧ આરંભિકી, ૨ પરિગ્રહિક ૩ માયાપ્રત્યયા અને ૪ અપ્રત્યાખ્યાન પ્રત્યયા મિથ્યાદષ્ટિ મનુષ્યને ઉપર પ્રમાણે ચાર અને પાંચમી મિાદર્શન પ્રત્યયા, એ પાંચ કિયાઓ હોય છે. અને સમ્યગ મિથ્યાદૃષ્ટિ મનુષ્યોને આરભિકીથી લઈને મિથ્યાદર્શનપ્રત્યયા સુધીની પાંચે કિયાઓ હોય છે. સૂ૦ ૭ /
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #485

४६२
भगवतीसूत्रे छाया-वानव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिका यथाऽसुरकुमाराः नवरं वेदनायां नानात्वम् , मायिमिथ्यादृष्टयुपपन्नकाचाल्पवेदनतराः, अमायिसम्यग्दृष्टयुपपन्नकाश्च महावेदनतरा भणितव्याः ज्योतिष्कवैमानिकाः ॥ सू०८॥
___टीका—' वाणमंतरजोइसवेमाणिया ' वानव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिकाः 'जहा असुरकुमारा' यथा असुरकुमाराः, वानव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिका देवा असुरकुमारवज्ज्ञातव्याः, एतेषामाहारशरीरश्वासोच्छ्वासकर्मवर्णलेश्यावेदनादयोमनुष्यों के आहारादिक का निरूपण करके अब देवों के आहार आदिकों को सूत्रकार कहते हैं- 'वाणमंतर-जाइस' इत्यादि, __ (वागमंतर-जोइस-वेमाणिया जहा असुरकुमार ) वाण यन्तर, ज्योतिष्क और वैमानिक देव असुरकुमारों की तरह से हैं। (नवरं वेयणाए णाणत्तं ) वेदना में विशेषता है । ( जोइसवेमाणिया ) ज्योतिष्क और वैमानिक (मायिमिच्छादिद्वीउववन्नगा य अप्पवेयणतरागा) जो मायी मिथ्यादृष्टिरूप से उत्पन्न होते हैं वे थोड़ी वेदना वाले होते हैं और जो (अमायिसम्मद्दिद्वीउववन्नगा य महावेयणतरागा भाणियव्वा ) अमायी सम्यग्दृष्टिरूप से उत्पन्न होते हैं वे महावेदनावाले होते हैं ऐसा जानना चाहिये।
टीकार्थ--" वाणमंतरजोइसवेमाणिया " वानव्यंतर, ज्योतिष और वैमानिकदेव असुरकुमारों की तरह हैं। इसका तात्पर्य यह है कि इनका आहार, शरीर, श्वासोच्छ्वास कर्म, वर्ण, लेश्या और वेदना
મનુષ્યના આહારાદિનું નિરૂપણ કરીને હવે સૂત્રકાર દેવના આહારાદિનું वन ४२ छ -“वाणमंतर-जोइस” इत्यादि।
(वाणमंतर-जोइस-वेमाणिया जहा असुरकुमारा) पाशुव्यत२, ज्योतिषी भने वैमानि वोनु थन मसुरमा। प्रमाणे छे. (नवरं वेयणाए णाणत्तं) पाणु वेहनामा ३२॥२ (जोइसवेमाणिया ) ज्योतिषी मने वैमानि देवो (माया मिच्छादिदी उववन्नगा य अप्पवेयणतरागा) माया मिथ्याष्टि३ हत्पन्न थाय छतमा थोडी वेहनावा हाय छ भने २ ( अमायिसम्मट्टिी उववनगा य महावेयणातरागा भाणियव्वा) ममाया सभ्य दृष्टि३पे उत्पन्न थाय छ तेसो माવેદનાવાળા હોય છે એમ સમજવું. _Axt-- "वाणमंतर-जोइस-वेमाणिया" qाव्यत२, ज्योतिषी, मन वैमानि દે અસુરકુમાર જેવા જ છે, તેનું તાત્પર્ય એ છે કે તેમના આહાર, શરીર શ્વાસોચ્છવાસ, કર્મ, વર્ણ, લક્ષ્યા અને વેદના વગેરે બધું અસુરકુમારોના આહાર
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #486

प्रयमेचन्द्रिकाठीका श० १ उ० २ सू० ८ देवानामाहारादिनिरूपणम्
પ્રદર
Sसुरकुमार देव विज्ञेया इत्यर्थः । एतेषां वानव्यन्तरादिदेवानां शरीरस्याल्पत्वं महत्त्वं च स्वस्वावगाहनाप्रमाणेनैव ज्ञातव्यम्, ' नवरं वेयगाए णाणत्तं ' नवरं वेदनायां नानात्वम् आहारादिकं देवानामसुरकुमारवत्, केवलं वेदनायां भेदो भवतीत्यर्थः, तथाहि - " असुरकुमारा सन्निभूया य असन्निभूयाय, सन्निभूया महावेयणा असन्निभूया अप्पवेयणा" असुरकुमाराः संज्ञिभूताश्वासंज्ञिभूताच, संज्ञिभूता महावेदनाः, असंज्ञिभूता अल्पवेदनाः । अनेनो क्तप्रकारेणासुरकुमारप्रकरणे पठितम् एवमेव व्यन्तरेष्वपि आलापका वक्तव्याः । व्यन्तराः संज्ञिभूता असंज्ञि - भूताश्थ, संज्ञिभूता महावेदनाः, असंज्ञिभूता अल्पवेदनाः यतोऽसुरादिषु व्यन्तरातेषु देवनिकायेषु असंज्ञिन उत्पद्यन्ते तदत्रैवोदेशके कथयिष्यते - " असन्नीगं जहणणेणं भवणवासीसु, उकोसेणं वाणमंतरेसु " असंज्ञिनो जघन्येन भवनवासिषु आदि सब असुरकुमारों के आहार, शरीर, आदि की तरह से हैं। इन वानव्यन्तर आदि देवों के शरीर की अल्पता और महत्ता अपनी २ अवगाहना के प्रमाण से ही जाननी चाहिये, परन्तु वेदना में फर्क है । अर्थात् इनका आहारादि सब तो असुरकुमारों की ही तरह से है, परन्तु वेदना असुरकुमारों की तरह यहां नहीं है । असुरकुमार प्रकरण में ऐसा कहा गया है कि जो असुरकुमार असंज्ञिभूत होते हैं, वे अल्पवेदना वाले होते हैं और जो संज्ञिभूत होते हैं, वे महावेदना वाले होते हैं । इसी तरह से व्यंतरों में भी आलापक हैं। संज्ञिभूत व्यंतर महावेदनावाले और असंज्ञिभूत व्यंतर अल्पवेदना वाले होते हैं। क्योंकि असुरकुमारों एवं व्यंतरों में असंज्ञी उत्पन्न होते हैं, यह बात इसी उद्देशक में कही जाएगी। असंज्ञी जीव जघन्य से भवनवासियों में और उत्कृष्ट से
,
"
શરીર, વગેરેના જેવાં જ છે. વાણવ્યંતર આદિ દેવેના શરીરની ઉંચાઇ નીચાઈ દરેકની અવગાહનાના પ્રમાણથી જ જાણવી પણ વેદનામાં તફાવત છે. એટલે કે, તેમનેા આહાર વગેરે બધું અસુરકુમારે પ્રમાણે જ છે. પણ વેદના અસુરકુમારા જેવી નથી. અસુરકુમારેાના પ્રકરણમાં એવું કહ્યું છે કે, જે અસુરકુમારે અસન્નિભૂત હોય છે. તેએ અલ્પવેદનાવાળા હેાય છે, અને જે સનાભૂત હાય છે તે મહાવેદનાવાળા હોય છે. વ્યંતરામાં પણ એજ પ્રમાણે કહેલ છે. સન્નિભૂત વ્યન્તરે મહાવેદનાવાળા અને અસગ્નિભૂત વ્યતા અલ્પવેદનાવાળા હાય છે, અસુરકુમાર અને વ્યંતરામાં અસની જીવા પણ ઉત્પન્ન થાય છે. એ વાત આ ઉદ્દેશામાં જ કહેવામાં આવશે. અસ'ની જીવે। જઘન્યની અપેક્ષાએ ભવનવાસીએમાં અને ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ વાણવ્યંતરામાં ઉત્પન્ન
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #487

४६४
भगवतीसूत्रे उत्कृष्टतो वानव्यन्तरेषु समुत्पद्यन्ते इति । तथा च प्रकरणपर्यालोचनया ज्ञायते ये वानव्यन्तरा असज्ञिन उत्पद्यन्ते ते चाल्पवेदना इति । ज्योतिष्कवैमानिकदेवेषु असंज्ञिनो नैव समुत्पद्यन्ते अतो वेदनापढ़े नानात्वमिति भेदः, स एवं पठ्यते"मायिमिच्छादिट्ठी उबवनगा य अप्पवेयणतरागा अमाथिसम्मदिट्ठी उववन्नगा य महावेयणतरागा भागियया जोइसवेमाणिया" इति । मायिमिथ्यादृष्टयुपपबकाचाल्पवेदनाः अमायिसम्यग्दृष्टयुपपन्नकाश्च महावेदना भणितव्या ज्योतिष्क वमानिकाः, इति। मायिनो मिथ्यादृष्टयश्चाल्पवेदनाः, अमायिसम्यग्दृष्टयश्च महावेदनावन्तो भवन्ति । एतत् शुभवेदनामाश्रित्य कथितमिति ।।सू०८॥
॥ इति देवप्रकरणम् ॥
वानव्यंतरों में उत्पन्न होते हैं। इस तरह प्रकरण की पर्यालोचना से यह ज्ञात हो जाता है कि जो वानव्यंतर असंज्ञिरूप से उत्पन्न होते हैं, वे अल्पवेदना वाले होते हैं। क्योंकि ज्योतिष्क वैमानिक देवों में असंज्ञी उत्पन्न होते ही नहीं हैं, इसीलिये वेदनापद में नानात्व-भेद आया है, जो इस प्रकार से "मायिमिच्छादिट्ठीउववन्नगा य, अप्पवेयणतरागा अमायिसम्मदिट्ठीउवबन्नगा य महावेयणतरागा भाणियव्या जोइसवेमाणिया" इस सूत्र पाठ से प्रकट किया गया है। तात्पर्य कहने का यह है कि जो ज्योतिष्क वैमानिक देव मायी मिथ्यादृष्टि होते हैं । वे अल्पवेदना वाले होते हैं और जो मायी सम्यग्दृष्टि होते हैं वे महावेदना वाले होते हैं । यह शुभ वेदना की अपेक्षा से कहा गया है।सू.८॥ થાય છે. આ રીતે પ્રકરણની પર્યાલચનાથી સમજી શકાય તેમ છે કે જે વાણ વ્યંતરે અસંજ્ઞિરૂપે ઉત્પન્ન થાય છે. તેઓ અલ્પવેદનાવાળા હોય છે. જ્યારે સંત્તિરૂપે ઉત્પન્ન થનારા વિશેષ વેદનાવાળા હોય છે. જ્યોતિષી અને વૈમાનિક દેવોમાં અસંસી જીવ ઉત્પન્ન થતાં જ નથી, તે કારણે “વેદના પદમાં જે ભેદ ५७यो छ. ते सहने " मायिमिच्छादिट्ठीउववन्नगा य, अप्पवेयणतरागा, अमायि सम्महिद्रो उववन्नगा य महावेयणतरागा भाणियव्वा जोइसवेमाणियो " ॥ सूत्रપાઠ દ્વારા દર્શાવવામાં આવેલ છે. તાત્પર્ય એ છે કે છે તિષી અને વિમાનિક દેવો માયી મિથ્યાષ્ટિ હોય છે. તેઓ અપવેદનાવાળા હોય છે. અને જે અમાયીસમ્યગદષ્ટિ હોય છે તેઓ મહાવેદનાવાળા હોય છે. આ કથન शुलवेनानी अपेक्षा ४२वामा माव्युं छ. ॥ सू. ८ ॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #488

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० १ उ० २ सू० ९ सलेश्यजीवविचारः
अथ सलेश्यजीवविचारः प्ररूप्यतेकृष्णादिलेश्यादिभेदविशेषितं चतुर्विंशतिदण्डकमेवाहारादिनवपदैनिरूपयन् नारकादिरूपमेकं, षड्लेश्यारूपाः पडिति दण्डसप्तकमाह-'सलेस्सा णं भंते' इत्यादि।
मूलम् -सलेस्लाणंभंते! नेरइया सव्वे किं समाहारगा? ओहियाणं सलेस्साणं सुक्कलेस्साणं एएसिणं तिण्हं एको गमो, कण्हलेस्साणं, नीललेस्साणंपि एक्को गमो, नवरं वेयणाएमायिमिच्छदिट्टीउववन्नगा य अमायिसम्मदिट्टीउववन्नगा य भाणियव्वा । मणुस्सा किरियासु सरागवीयरागपमत्ताऽपमत्ता न भाणियव्वा, काउलेस्साण वि एसेव गमो, नवरं नेरइया जहा ओहिए दंडए तहा भाणियठवा, तेउलेस्सा पम्हलेस्सा जस्स अत्थि जहा ओहिओ दंडओ तहा भाणियव्वा, नवरं मणुस्सा सरागा वीयरागा य न भाणियव्वा, गाहा-दुक्खाउए उदिण्णे आहारे कम्मवन्नलेस्सा य समवेयण समकिरिया समाउए चेव बोधवा ॥ सू० ९ ॥ छाया-सलेश्या भदन्त ! नैरयिकाः सर्वे किं समाहारकाः ? औधिकानां सले
सलेक्ष्यजीवविचार कृष्ण आदि लेश्याओं के भेद से विशेपित चतुर्विंशति दण्डक का ही आहार आदि नवपदों द्वारा निरूपण करते हुए सत्रकार प्रथम सात. दण्डक कहते हैं। नारकादिरूप एक दण्डक और छह लेश्याओं के छह दण्डक, इस प्रकारसे थे सात दण्डक हैं-'सलेस्साणं भंते। नेरइया सव्वे समाहारगा' इत्यादि । (सलेस्सा णं भंते ! नेरइया सव्वे समाहारगा?)
સલેશી અને વિચાર કૃષ્ણ આદિ લેશ્યાઓના ભેદથી યુકત ચેવીસ દંડકનું જ આહાર આદિ નવ પદે દ્વારા નિરૂપણ કરતાં સૂત્રકાર પ્રથમ સાત દંડક કહે છે. નારક આદિરૂપ એક દંડક અને ૬ લેશ્યાઓના ૬ દંડક. એમ સાત દંડક થાય છે. 'सलेस्साणं भंते ! नेरइया सव्ये समाहारगा' इत्यादि ।
(सलेस्साणं भंते नेरइया सव्वे समाहारगा) भूल्य ? शुषधी सेश्यावा भ०-५९
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #489

४६६
भगवतीसूत्रे श्यानाम् , शुक्ललेश्यानाम् , एतेषां त्रयाणामेको गमः, कृष्णलेश्यानां नीललेश्यानामपि एको गमः, नवरं वेदनायाम् मायिमिथ्यादृष्टयुपपन्नकाश्च अमायिसम्यग्दृष्टयुपपन्नकाश्च भणितव्याः। मनुष्याः क्रियासु सरागवीतरागप्रमत्ताऽप्रमत्ता न भणितव्याः, कापोतलेश्यायामपि एष एव गमः, नवरं नैरयिका यथा औधिके दण्ड के तथा भणितव्याः, तेजोलेश्या पद्मलेश्या यस्यास्ति यथौधिको दण्डकस्तथा हे भदंत ! क्या समस्त लेश्यावाले नारकजीव समान आहार वाले हैं ? (ओहियाणं सलेस्साणं सुक्कलेस्साणं एएसिणं तिण्हं एक्को गमा) औधिक सलेश्य, और शुक्ललेश्यावाले इन तीनों का एक जैसा पाठ है। (कण्हलेस्साणं नीललेस्साणं पि एको गमो ) कृष्ण लेश्यावालोंका और नीललेश्या वालों का भी एक जैसा पाठ है। (नवरं ) परन्तु वेदना में जो विशेषता है । वह इस प्रकारसे है (वेयणाए मायिमिच्छदिट्ठीउववन्नगा य अमायि सम्मादिट्ठी उववन्नगा य भाणियव्या) मायी मिथ्यादृष्टि उपपन्नक और अमायी सम्यग्दृष्टि उपपन्नक यहां कहना चाहिये। (मणुस्सा किरिया सराग-वीयराग-पमत्तापमत्ता न भाणियचा) तथा मनुष्याधिकृत क्रियासूत्र में कृष्ण और नीललेश्या में मनुष्य सरागसंयत, वीतरागसंयत, प्रमत्तसंयत, अप्रमत्तसंयत नहीं कहना चाहिये। (काउलेस्साण वि एसेव गमो) कापातलेश्यावालों के भी यही गम जानना चाहिये । (नवरं) विशेषता यह है कि (नेरइए जहा ओहिए दंडए तहा भाणियवा) कापात लेश्यावाले नारक, औधिक दंडक की तरह कहना चाहिये (तेउलेस्सा पम्हलेस्सा जस्स ना२४ । समान २७॥ य छ ? (ओहियाणं सलेरसाणं सुक्कलेरसाणं एएसिणं तिण्हं एक्को गभो) मौघिल, सोशी भने शुतोश्यावाणासत्रणेना से स२ मधिधार तवा ( कण्हलेसाणं, नीललेस्साण पि एक्को गमो) बेश्यावा भने नासवेश्यावामान ५ सर! मधि२ तव। (नवर) पण वहनामा विशेषता छ ते ॥ प्रमाणे छ ( वेदणाए मायिमिच्छादिद्रीउववन्नगा य अमाथिसम्मादिद्वीउववन्नगा य भाणियव्वा ) माया मने मिथ्याष्टिपणे ઉત્પન્ન થયેલા અને અમારી સમ્યક્ દૃષ્ટિપણે ઉત્પન્ન થયેલા અહીં કહેવા જોઈએ. (मणुस्सा किरियासु सराग वीयराग पमत्तापमत्ता न भाणियव्वा तथा मनुष्य વિષેના ક્રિયા સૂત્રમાં કૃષ્ણ અને નીલલેસ્થામાં મનુષ્યને સરોગસંયત, વીતરાગसयत, प्रभत्तसयत भने अप्रमतसयत मनुष्योने न ४ा. ( काउलेसाण वि एसेव गमो) अपात वेश्यापागामान! ५५ ॥ प्रमाणे १ मधि२ सय (नवरं ) ५ तेमा सटही विशेषता छ है ( नेरइया जहा ओहिए दंडए तहा भाणियवा ) अपातोश्यावा नाहीना वाने, मौघि ४४नी म हेवा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #490

५६७
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श.१ उ.२ सू०९ सलेश्यजीवविचारः भणितव्याः, नवरं मनुष्याः सरागा वीतरागाश्च न भणितव्याः, गाथा-दुःखायुष्के उदीणे आहार कर्मवर्णलेश्याश्च, समवेदनसमक्रियाः समायुष्कं चैव बोद्धव्याः।मू०९। ___टीका-'सलेस्सा णं भंते !' हे भदन्त ! सलेश्याः-लेश्यया युक्ताः ये ते सलेश्याः लेश्यावन्त इत्यर्थः । 'नेरइया किं सवे समाहारगा' नैरयिकाः सर्वे किं समाहारकाः अस्थि जहा ओहिओ दंडओ तहा भाणियव्या) जिनको तेजोलेश्या
और पद्मलेश्या है। उन्हें औधिक दण्डक की तरह जानना चाहिये। (नवरं) विशेषता यह है कि (मणुस्सा सरागा, वीयरागा न भाणियव्वा ) मनुष्यों के सराग और वीतराग ऐसे दो भेद नहीं कहना चाहिये। (गाहा) गाथा ( दुक्खाउए उदिण्णे आहारे कम्मवन्नलेस्सा य। समवेयण समकिरिया समाउए चेव बोधव्वा ) दुःख, कर्म और आयुष्य ये उदीर्ण हो तभी वेदे जाते हैं, अतुदीर्ण नहीं। आहार, कर्म, वर्ण, लेश्या, समवेदना, समक्रिया और समायुष्क, इनके सबंध में जैसा पहले कहा गया है वैसा ही जानना चाहिये
टीकार्थ-लेश्या से युक्त का नाम सलेश्य है । अर्थात् जो लेश्या से युक हैं वे सलेश्य-लेश्यावाले हैं। प्रश्न यहां पर ऐसा किया गया है कि जो नारकजीव लेश्या वाले हैं वे सब क्या समान-आहारवाले होते हैं ? " नेरइया सव्वे समाहारगा" इस सूत्र से “ आहार, शरीर, उच्छ्वास, कर्म, वर्ण, लेश्या, वेदना क्रिया और उपपात इन नामके
. (तेउलेस्सा पम्हलेस्सा जस्स अस्थि जहा ओहिआ दंडओ तहा भाणियव्वा) तेन्सेश्या अने पवेश्यावाणाने मोधित नी हेभ समपा- (नवरं) पण तमा मेसी विशेषता छ (मणुस्सा सरागा, वीयरागा न भाणियव्वा) भनुष्याना सी मने पीत मावा रे लेह न ४२वा (गाहा) गाथा(दुक्खाउए उदिण्णे आहारे कम्मवन्न लेस्सा य ! सम्मवेयण समकिरिया समाउए चेव बोधव्वा) ः५ म मने आयुष्य, मी डोय तो ४ वेहवामां आवे છે. અનુદીર્ણ નહીં. આહાર, કર્મ વર્ણ વેશ્યા, સમવેદના, સમક્રિયા અને સમઆયુષ્યના વિષયમાં પહેલાં કહ્યા પ્રમાણે જ સમજવું.
ટીકાર્થ–સલેશ્ય એટલે લક્ષ્યાથી યુક્ત. એટલે કે વેશ્યાથી યુકત જે હોય. છે તેને સલેશ્યર્લેશ્યવાળા-કહેવામાં આવે છે. અહીં એ પ્રશ્ન પૂછવામાં આવ્યો છે કે જે નારક જીવ લેશ્યાવાળા હોય છે તેઓ શું સમાન આહાર पाडाय छ १ "नेरइया सव्वे समाहोरगा" २॥ सूत्रमा “माडा२, शरीर,
०७१।स, भ, , वेश्या, वेदना, या, मने ७५पात मे न पहा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #491

ઘટ
भगवती सूत्रे
,
,
हे भदन्त ! श्याविशेषिताः नारका जीवाः सर्वे किं समानाहारादिमन्तो भवन्तीत्यभिप्राय: प्रश्नस्य । 'नेरइया सच्चे समाहारगा' इति सूत्रेणाहारशरीरोच्छ्वासकर्मवर्ण लेश्या वेदनाक्रियोपपातनामकपूर्वोक्तनवपदैर्युक्तो नारका दिचतुर्विंशतिदण्डको लेश्यापदविशेषितः सूचितो भवति । आलापकाच पूर्वोक्तरीत्यैवालापयितज्याः, श्यावन्तो नारकाः सर्वे किं समाहाराः सर्वे किं समशरीरा, सर्वे किं समोच्छ्वासनिःश्वासाः सर्वे किं समकर्माणः, सर्वे किं समवर्णाः सर्वे किं समलेश्याः सर्वे किं समवेदनाः सर्वे किं समक्रियाः सर्वे कि समोपपन्नाः ? इति एवं शेषत्रयोविंशतिदण्ड केष्वपि योज्यम् । एष एको दण्डकः । तथा एतदन्ये कृष्णलेश्या दिषड् लेश्याविशेषितास्तथा पूर्वोक्तपदनवकैर्युक्ता नारकादिपदरूपाः षड्दण्डका अपि यथासम्भवं सूचिताः । तदेवमेतेषां सप्तानामपि दण्डकानां सूत्रस्य पूर्वोक्त नौ पदों से युक्त यह लेइयापदविशेषित नारकादि चौबीस दण्डक हैं " यह सूचित किया गया है। आलाप इस सम्बन्ध में पहलेकी तरह से ही कहना चाहिये। जैसे हे भदन्त ! लेश्या वाले समस्त नारक जीव क्या एकसे आहार वाले होते हैं ? क्या एक सरीखे शरीरवाले होते हैं ? क्या समान उच्छ्वास- निःश्वास वाले होते हैं ? क्या सब एक सरीखे कर्मवाले होते हैं ? क्या एक जैसे वर्णवाले होते हैं ? क्या एक जैसी लेइया वाले होते हैं ? क्या एक सरीखे वेदना वाले होते हैं ? क्या सब एक सरीखी क्रिया वाले होते हैं ? और क्या सब लेश्या वाले नारकजीव एक साथ उत्पन्न होते हैं ? इसी तरह से शेष तेबीस दण्डकों में भी योजित कर लेना चाहिये । इस प्रकार से यह एक दण्डक बन जाता है । तथा - " इस से अन्य नारक आदि पदरूप और भी छह दण्डक कृष्णलेश्या आदि छह लेश्याओं से विशेषित होकर के यथासंभव बन
આ લેશ્યાપદથી યુકત નારકાદિ ચાવીસ દંડક છે” એ સૂચિત કરાયું છે. આ વિષયમાં પહેલાંની જેમ જ પ્રશ્નોત્તર થવા જોઇએ. જેમ કે-હે પૂજ્ય ! લેશ્યાવાળા સમસ્ત નારક જીવે શુ' સમાન આહારવાળા હોય છે? શુ` એકસરખાં શરીરવાળા હાય છે? શું સમાન ઉચ્છ્વાસ નિઃશ્વાસવાળા હોય છે ? શું બધાં સમાન ક`વાળા હોય છે ? શું સઘળા સમાન વણુ વાળા હોય છે ? શું એકસરખી લેસ્યાવાળા હોય છે ? શું એકસરખી વેદનાવાળા હોય છે ? શું એકસરખી ક્રિયાવાળા હોય છે ? અને શુ` લેશ્યાવાળા સમસ્ત નારકજીવા એક સાથે ઉત્પન્ન થાય છે ? આ પ્રમાણે જ બાકીના ૨૩ દડકમાં પણ ચેજિત કરવું જોઇએ. આ પ્રમાણે આ એક દંડક બની જાય છે. તથા “કૃષ્ણલેશ્યા આદિ છ લેશ્યાઓથી યુક્ત નારાદિ પદરૂપ ખીજાં પણ છ દંડક ખની જાય
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #492

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० १ उ० २ सू० ९ सलेश्यजीवविचारः ४६९ संक्षेपकरणाय यो दण्डको येन रूपेण वक्तव्यस्तं दण्डकं तद्रूपेण दर्शयन्नाह-'ओहियाणं' इत्यादि, 'ओहियागं१, सलेस्साणं२, सुक्कलेस्सा णं३, एएसि णं तिण्हं एक्को गमो' औधिकानां सलेश्यानां शुक्ललेश्यानामेतेषां त्रयाणामेको गमः, तत्र-औघि. कानाम्-विशेषणरहिताना सामान्यानामित्यर्थः, तथा सलेश्याना-लेश्यावतां जीवानाम् , तथा सप्तमदण्डकद्वारा विचारयितुं योग्यानां शुक्ललेश्यावतां जीवानाम् , त्रयाणामपि सदृश एव पाठो ज्ञातव्यः, केवलं सलेश्यः शुक्ललेश्यश्चैवंरूपेण विशेषणभेदमात्रेणैव भेदो भवति, औधिकप्रकरणपठितमूत्रवत् सलेश्यशुक्ललेश्ययोः सूत्रं भवतीत्यभिप्रायः। एवमत्रैवाग्रेवापठितस्यैतत्सूत्रघटकस्य " जस्स अत्यि" जाते हैं। और उनमें भी आहार शरीरादि पूर्वोक्त नवपदरूप आलापक लग जाते हैं।" यह भी सूचित किया हैं। इस तरह बने हुए इन सातों दण्डकों के सूत्र को संक्षिप्त करने के लिये जो दण्डक जिस रूप से वक्तव्य हैं उस दण्डक को उस रूप से दिखाते हुए सूत्रकार कहते हैं "ओहियाणं" इत्यादि औधिकों का सलेश्यों का और शुक्ललेश्या वालों का इन तीनों का समान गम है । औधिक का तात्पर्य है विशेषणरहित सामान्य नारकादिजीव, सलेश्य का तात्पर्य है लेश्यासहित नारकादि जीव और शुक्ललेश्य का तात्पर्य है सातवें दण्डकद्वारा कहे जाने योग्य शुक्ललेश्या वाले जीव, सेो इन तीनों का भी समान पाठ है। केवल " लेश्यावाला, शुक्ललेश्या वाला" ऐसे जो विशेषण हैं, इन विशेषणों के भेद से ही भेद होता है। तात्पर्य यह है कि सामान्य दण्डक की तरह अर्थात् औधिक प्रकरणपठित सूत्र की तरह ही लेश्यावालों का और शुक्ललेश्याછે. અને તેમાં પણ પૂર્વોક્ત નવપદે આલાપક શ્રેજી શકાય છે.” એમ પણ સૂચિત કરવામાં આવ્યું છે. આ રીતે બનેલાં તે સાતે દંડકનાં સૂત્રને સંક્ષેપમાં દર્શાવવા માટે જે દંડકનું જે રીતે વક્તવ્ય છે તે દંડકને તે રીતે બતાવતાં સૂત્રકાર કહે છે–
“ओहियाणं " त्यादि मोबिनी, सोश्यानी, अने शुसासेश्यावामाना, એ ત્રણેનો એક સરખો સૂત્રપાઠ છે. ઔધિક એટલે વિશેષણ રહિત સામાન્ય નારક આદિ છે, સલેશ્ય એટલે લેફ્સાવાળા નારક આદિ છે અને શુકલલેશ્યાને ભાવાર્થ સાતમાં દંડક મારફત કહેવા ગ્ય શુકલેશ્યાવાળા જી. એ ત્રણેને એક સરખો જ પાડે છે. માત્ર “લેશ્યાવાળા, તથા શુકલેશ્યાવાળા એવાં જે વિશેષ છે તે વિશેષણના ભેદથી જ ભેદ થાય છે. તાત્પર્ય એ છે કે સામાન્ય દંડક પ્રમાણે જ એટલે કે ઔધિક પ્રકરણમાં કહેવામાં આવેલ સૂત્રની માફક જ વેશ્યાવાળાઓનું અને શુકલેશ્યાવાળાઓનું સૂત્ર છે તથા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #493

४७०
भगवतीसूत्रे
'यस्यास्ति' इति पदस्यात्र सम्बन्धो योजनीयः। तथा च यस्यास्तीतिपदसंबन्धात् यस्य शुक्ललेश्या विद्यते तस्यैवात्रदण्डके पाठः पठनीय इत्यर्थों भवति, अत इह प्रकरणे पंचेन्द्रियतियञ्चो मनुष्याः वैमानिकाश्चाध्येतव्याः । नारकादीनामत्र पाठो न वाच्यः, यतो नारकभवनपतिव्यन्तरज्योतिष्केषु, तथा वैमानिकानां मध्ये सौधर्मेशानसनत्कुमारमहेन्द्रब्रह्मदेवलोकेषु च शुक्ललेश्याया अभावो वर्त्तत । 'कण्हलेस्साणं नीललेस्साणंपि एको गमो' कृष्णलेश्यानां नीललेश्यानामपि एको गमः कृष्णनीललेश्यावतोरपि औधिकरूप एक एव गम इति । सामान्य निरूप्य योऽशो विलक्षणस्तमाह-' नवरं वेयणाए ' त्ति-नवरं वेदनायामिति, वेदनासूत्रे वैलक्षण्यं वालों का सूत्र है। तथा " जस्स अत्थि" इस आगे आने वाले पदका संबंध से जिसके शुक्ललेश्या है उसका ही इस दण्डक में पाठ पढना चाहिये, ऐसा अर्थ हो जाता है । इस कारण इस प्रकरण में पंचेन्द्रिय तिर्यच, मनुष्य और वैमानिक देव तो कहना चाहिये, परन्तु नारकादि नहीं। क्योंकि नारक, भवनपति, व्यन्तर, ज्योतिष्क इनमें नथा वैमानिकों के बीच में सौधर्म ईशान, सनत्कुमार, माहेन्द्र ब्रह्म इन देवलोकों में शुक्ललेश्या का अभाव है। · कण्हलेस्साणं नील लेस्साणंपिएको गमो' अर्थात् कृष्ण लेश्यावालों का और नील लेश्यावालों का भी औधिक रूप एक सा ही पाठ है। इस प्रकार सामान्य अंश का प्रतिवाद न कर के जो अंश विलक्षण है-अर्थात् सामान्य अंशकी अपेक्षा दोनों के पाठ में अभिन्नता होने पर भी जिस अंश की अपेक्षा से इन में भेद है-वही भेद "नवरं वेयणाए" वेदना में भेद है-इस पद द्वारा प्रकट किया जारहा है। " जस्स अस्थि" माण मावना२ पहना था देने शुसवेश्या छ तेन। પણ આ દંડકમાં જ પાઠ કહેવું જોઈએ એવો ભાવ અહિં સમજે. આ કારણે આ પ્રકરણમાં પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ, મનુષ્ય અને વૈમાનિક, દેવોને અધિકાર કહેવો જોઈએ. પણ નારકાદિ કહેવા જોઈએ નહીં, કારણ કે નારક, ભવનપતિ, વ્યંતર અને તિષીમાં, તથા વૈમાનિકેમાંના સુધર્મ, ઈશાન, સનસ્કુમાર, મહેન્દ્ર, અને બ્રહ્મ દેવલોકમાં શુકલેશ્યાને અભાવ હોય છે. " कण्हलेस्साणं नीललेस्साणं पि एको गमो” 222 वेश्यावानी मने નીલલેશ્યાવાળાને પણ ઔધિકરૂપે એક સરખો જ સૂત્રપાઠ જણ આ રીતે સામાન્ય અંશનું પ્રતિપાદન કરીને જે અંશ વિવેક્ષણ છે-એટલે કે સામાન્ય અંશની અપેક્ષાએ બન્નેના સૂત્રપાઠમાં ભેદ ન હોવા છતાં પણ જે અંશની अपेक्षा तमनामा से डेसो छे ते " नवरं वेयणाए" "वहनामा लेह छ."
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #494

प्रमेयचन्द्रिकाटोका श० १ उ० २ सू० ९ सलेश्यजीवविचारः ४७१ विद्यते इति । कृष्णलेश्यादण्ड के नीललेश्यादण्ड के च वेदनासूत्रे " दुविहा णेरड्यापन्नत्ता सन्निभूया य असन्निभूया य" इत्यौधिक दण्डके कथितः सोऽत्र न पठनीयः। यतोऽसंज्ञिनां जीवानां प्रथमपृथिव्यामेवोत्पादो भवति, ‘असण्णी खलु पढमं' इत्यागमवचनात् , प्रथमायां पृथिव्यां च कृष्णलेश्यनीललेश्ययोरभावाच । पूर्वोक्तरूपेण नाध्येतव्यं तर्हि केन रूपेणाध्येतव्यम्? तत्राह-'मायिमिच्छादिट्ठीउववन्नगा य, अमायिसम्मदिट्ठीउववनगा य भाणियव्या' मायिमिथ्यादृष्ट पपन्नकाश्व, अमायिसम्यग्दृष्टयुपपन्नकाश्च भणितव्याः, तत्र ये मायिनो मिथ्यादृष्टयश्च, तेषां महतो वेदना भवति, यतस्ते प्रकर्षपर्यन्तवर्तिनीमशुभां स्थिति निवर्तयन्ति, कृष्णलेश्या दण्डकमें और नीललेश्या दण्डकमें वेदना सूत्र में 'दुविहा णेरइया पण्णत्ता सन्निभूया य असन्निभूया य" दो प्रकार के नारक कहे गये हैं एक संज्ञिभूत और दूसरे असंज्ञिभूत " ऐसा औधिकदण्डक में पाठ कहा है। सो यह पाठ यहां नहीं पढना। क्योंकि असंज्ञीजीवों का प्रथम पृथिवी में ही उत्पाद होता है "असण्णी खलु पढम" ऐसा आगमका वचन है। और प्रथम पृथिवी में कृष्णलेश्या और नीललेल्या का अभाव रहता है।
शंका-यदि यह पाठ पूर्वोक्त रूप से पढने योग्य नहीं है तो फिर कहिये किस रूप से पढना चाहिये ?
उत्तर-" मायिमिच्छादिट्टीउववन्नगा य अमायिसम्मट्टिी उववन्नगा य भाणियव्वा" इस रूप से पढना चाहिये । मायी मिथ्या दृष्टियों को महावेदना होती है इसका कारण यह है कि वे सब से अधिक તે સૂત્ર દ્વારા બતાવેલ છે. કૃષ્ણલેશ્યા–દંડકમાં અને નીલલેશ્યા-દંડકમાં વેદના सूत्रमा “दुविहा गेरइया पण्णत्ता सन्निभूया य असन्निभूया य" ना२४ मे प्रशासन કહ્યા છે—(૧) સંજ્ઞિભૂત અને અસંજ્ઞિભૂત” એ ઔધિક દંડકમાં સૂત્રપાઠ કહ્યો છે. તે પાઠ અહીં ભણવો નહીં. કારણ કે અસંજ્ઞી જ પહેલી નરકમાં or Sपन्न थाय छे. “ असण्णी खलु पढमं " ये मालमनू थन ल्यारे પહેલી નરકમાં (રત્નપ્રભા) કૃષ્ણલેશ્યા અને નીલલેશ્યાને અભાવ હોય છે.
શંકા–જે આ પાઠ પૂર્વોક્ત રીતે બોલાવાનો ન હોય તે કેવી રીતે બેલવો જોઈએ તે કહો.
उत्तर-" मायिमिच्छादिट्ठीउववन्नगा य अमायिसम्मादिट्ठी उववन्नगा य भाणियव्या " 21 प्रमाणे ते ५४ वयवोनस. भायाभिथ्याटने भावना થાય છે કારણ કે તેઓ સૌથી અધિક અશુભ સ્થિતિને ઉત્પન્ન કરે છે. અને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #495

४७२
भगवतीसूत्रे प्रकृष्टायां च तस्यां महती वेदना संभवत्येव । येऽमायिसम्यग्दृष्टथुपपन्नास्तेऽल्पीयसीमेव वेदनामनुभवन्तीति । 'मणुस्सा किरियासु' मनुष्याः क्रियासुक्रियाप्रतिपादकम्त्रेषु 'सरागवोयरागपमत्ताऽपमत्ता न भाणियव्या' सरागवीतरागपमत्ताऽप्रमत्ता न भणितव्याः। यद्यप्यौधिकदण्डके 'तिविहा मणुस्सा पन्नत्ता, तंजहा-संजया, असंजया, संजयाऽसंजया, तत्थ णं जे ते संजया ते दुविहा पन्नत्ता, तं जहा-सरागसंजया य वीयरागसंजया य, तत्थ णं जे ते सरागसंजया ते दुविहा पन्नत्ता, तं जहा पमत्तसंजया य अपमत्तसंजया य' इत्यादि रूपेण पठितम् परं त्वत्र मनुष्याधिकृतक्रियासूत्रे कृष्णनीललेश्यादण्डकयोरेवं न पठितव्यम् , कृष्णनीललेश्योदये संयमस्य निषिद्धत्वात् । यच्चोक्तम्-'पुन्वअशुभस्थिति को उत्पन्न करते हैं। और जब अशुभस्थिति अत्यंत विशेष होती है तब महावेदना होती ही है। तथा जो अमायी सम्यग्दृष्टि हैं वे अल्प वेदना वाले ही होते हैं। "मणुस्ता किरियासु' क्रिया प्रतिपादक सूत्रोंमें सराग, वीतराग, प्रल त अप्रमत्त नहीं कहना चाहिये, तात्पर्य यह है कि मनुष्यपद में क्रिया सूत्र में औधिक दण्डक में यद्यपि मनुष्य तीन प्रकार के कहे गये हैं जैसे-संयत, असंयत और संयतासंयत, इन में जो संयत हैं वे सरागसंयत और वीतरागसंयत ऐसे दो प्रकार के कहे हैं। और सरागसंयत-प्रमत्तसंयत और अप्रमत्तसंयत इस तरह से दो प्रकार के कहे गये हैं , इत्यादि रूप से पाठ वहां आया है, परन्तु यहां मनुष्याधिकृत क्रियासूत्र में कृष्णलेश्या और नीललेश्या दण्डक में ऐसा नहीं कहना चाहिये। कारण कि कृष्णलेश्या और नील लेश्या के उदय में संयम का उदय नहीं होता है-अर्थात् संयम के होनेका निषेध જયારે અશુભ સ્થિતિ અતિશય વધારે હોય ત્યારે મહાવેદના થાય એ સ્વાભાવિક જ છે. તથા જે અમારા સમ્યગ્દષ્ટિ હોય તેઓ અલ્પવેદનાવાળાં હોય છે. “ मणुस्ता किरियासु" ठियाप्रतिपा६४ सूत्रामा सरा, वीतराग, प्रमत्त, मप्रमत्त કહેવું નહીં. તાત્પર્ય એ છે કે “મનુષ્ય પદના કિયાસૂત્રના ઔધિક દંડકમાં છે કે મનના ત્રણ પ્રકાર કહ્યા છે–સંયત, અસયત અને સંયતાસંયત, તેમાં સંયતના બે પ્રકાર છે–સરાગસંયત અને વીતરાગસંયત. અને સરોગસંયત પણ બે પ્રકારના કહ્યા છે–પ્રમત્તસંયત અને અપ્રમત્તસંયત, ઇત્યાદિ પાઠ ત્યાં આવેલ છે. પણ અહીં મનુષ્યવિષયક કિયાસૂત્રમાં કૃષ્ણલેશ્યા અને નીલેશ્યા દંડકમાં એવું કહેવું નહીં. કારણ કે કૃષ્ણલેશ્યા અને નીલલેસ્થાના ઉદયમાં સંયમન ઉદય થતું નથી. એટલે કે તેના સદુભાવમાં સંયમને અભાવે કહ્યું છે,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #496

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श०२ उ०१ सू१९ सलेश्यजीवविचारः पडिवन्न भो पुण अन्नयरीए उ लेस्साए' इति । येन जीवेन पूर्व संयमग्रहणं कृतम् , एतादृशजीवस्य संयमावस्थायां पसु लेश्यासु कस्यचिदप्यन्यतमा लेश्या भवितुमहंतीति, तत् कृष्णादिद्रव्यरूपा द्रव्यलेश्याऽवसेया । 'काउलेस्साणवि ' कापोतलेश्यानामपि कापोतलेश्यावतामपि ' एसेव गमो ' एप एव गमः नीलकृष्णले. श्योक्त एव आलापको विज्ञेयः । 'नवरं' विशेषस्त्वयम्-'नेरइया जहा ओहिए दंडए तहा भाणियवा' नैरयिका यथा औधिके दण्ड के तथा भणितव्याः, नारकवेदनासूत्रे औधिकदण्डकवद् कथनीयाः। ते चेत्यम्-"नेरइया दुविहा पन्नत्ता, तं जहा-सन्निभूया य असन्निभूया य' इति । असज्ञिनां प्रथमपृथिव्यामेवोत्पादो भवति, तत्र च कापोती लेश्या भवतीति, अत एवोक्तम्-'काउलेस्साण वि' इति । किया गया है। तथा ऐसा जो कहा गया है कि " पुवपडियन्नओ पुण अन्नयरीए उ लेस्साए" जिस जीवने पूर्व में संयम ग्रहण किया है ऐसा कोई भी जीव संयमावस्था में छह लेश्याओं में से किसी एक लेश्या में हो सकता है से। यह कथन कृष्णादि द्रव्यरूप लेश्या की अपेक्षा से कहा गया जानना चाहिये। " काउलेस्लाण वि" कापोत लेश्यावालों का भी नोल और कृष्णलेश्या में कहे हुए पाठ के समान ही पाठ जानना चाहिये, परन्तु जो विशेषता है वह इस प्रकार से है " नेरइया जहा ओहिए दंडए तहा भाणियव्या" वेदना सूत्र में नारक औधिक दण्डक की तरह जानना-वे इस प्रकार से नारक जीव दो प्रकार के कहे गये हैं। एक संज्ञिभूत और दूसरे असज्ञिभूत । असंज्ञि जीवों का प्रथम पृथ्वी में ही उत्पाद होता है वहां कापोत लेश्या ही होती है, इसीलिये कहा कि "काउलेस्साण वि" "तथा तेउलेस्सा पम्हलेस्सा जस्स अत्थि" जिसजीव तथा 02 अपामा माव्युं छे , “ पुव्वपडिवन्नओ पुण अन्नयरीए उ लेस्साए" 2 वे पूर्व सयभ अ य हाय छ. वो छ ५५ १ સય માથામાં છે લેશ્યાઓમાંથી કઈ પણ એક લેસ્થામાં હોઈ શકે છે. मा ४थन द्रव्य३५ सेश्यानी अपेक्षा ४युं छे सेम सम.. “काउटेस्साण वि" अपातोश्यापान सूत्रमा ५ नास भने वेश्याना सूत्रपाठ प्रमाणे ४ समन्व.. १५ तभा मा ४२नी विशेषता छ.-" नेरइया जहा ओहिए दंडए तहा भाणियव्वा " वेहन सूत्रमा ना२ने मौधि ४४ प्रमाणे જ સમજવા તે આ પ્રમાણે છે-નારક જીવ બે પ્રકારના કહ્યા છે-(૧) સંજ્ઞિભૂત અને (૨) અસંગ્નિભૂત. અસંગ્નિ જીવે પ્રથમ નરકમાં જ ઉત્પન્ન થાય છે, भने त्यो पोतोश्या १ डोय छ तेथी झुछ 3-"काउलेस्साण वि" तथा भ-६०
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #497

४७४
-
भगवतीसूत्रे तथा 'तेउलेस्सा पम्हलेस्सा जस्स अत्थि' तेजोलेश्या पद्मलेश्या च यस्यास्ति, यस्य जीवस्य तेजोलेश्या पालेश्या च विद्यते तादृशजीवमाश्रित्य 'जहा ओहिओ दंडओ तहा भाणियव्या' यथा औधिको दण्डकस्तथा तयोर्दण्डको भणितव्यौ, तेजोलेश्यापद्मलेश्यावतोर्जीक्योरौधिकदण्डकवद् द्वौ दण्डको वक्तव्यौ । जीवानां लेश्या अनेन प्रकारेण भवन्ति, तथाहि-नारकविकलेन्द्रियतेजःकायिकवायुकायिकजीवानां प्रथमास्तिस्र एव लेश्या भवन्ति, भवनपतिपृथिवीजलवनस्पतिकायिकजीवानां तथा व्यन्तराणामाद्यश्चतस्रो लेश्याः भवन्ति, पञ्चेन्द्रियतिरश्चा तथा मनुष्याणां च षड् लेश्या भवन्ति, ज्योतिष्कदेवानामेका तेजोलेश्या भवति, वैमानिकानां तिस्रः प्रशस्तास्तेजःपद्मशुक्लाख्या लेश्याः भवन्ति । उक्तञ्च
"किण्हा नीला काऊ, तेऊलेस्सा य भवणवंतरिया।
जोइस-सोहम्मीसाणे तेउलेस्सा मुणेयवा ॥१॥ के तेजोलेश्या और पद्मलेश्या है ऐसे जीव का आश्रित करके " जहा ओहिओ दंडओ तहा भाणियब्वा "जैसा औधिक दण्डक है वैसा उन दोनों का दण्डक कहना चाहिये तात्पर्य यह कि तेजोलेश्यावाले और पद्मलेश्यावाले जीवों के दो दण्डक औधिक दण्डक की तरह जानना चाहिये । जीवों के लेश्याएँ इस प्रकार से होती हैं-नारक, विकलेन्द्रिय तेजःकायिक, वायुकायिक, जीवों के पहले की तीन ही लेश्याएँ होती हैं। भवनपति, पृथिवीकायिक, अपकायिक, वनस्पतिकायिक जीवों के तथा व्यंतरदेवों के आदि की चार लेश्याएँ होनी हैं। पंचेन्द्रिय तिर्यञ्चों के तथा मनुष्यों के छह लेश्याएँ होती हैं। ज्योति क देवों के एक तेजो लेश्या होती है। वैमानिक देवों के तेजः पद्म शुक्ल, ये तीन प्रशस्त लेश्याएं होती हैं। कहा भी हैतथा “ तेउलेस्सा पम्हलेस्सा जस्स अत्थि" अपने तेजोश्या अने ५मसेश्या मे पनी मपेक्षाये “जहाँ ओहिओ दंडओ तहा भाणियव्या” मौधि४४४ પ્રમાણે જ તે બન્નેનાં દંડક કહેવા જોઈએ. તાત્પર્ય એ છે કે તે જેતેશ્યાવાળા અને પદ્મલેશ્યાવાળા જીવોનાં દંડક ઔઘિકદંડકના જેવાં જ સમજવા. જીને આ પ્રમાણે લેશ્યાઓ હોય છે-નારક, વિકસેન્દ્રિય, તેજ કાયિક અને વાયુકાયિક જ પહેલી ત્રણ લશ્યાવાળા હોય છે. ભવનપતિ, પૃથિવીકાયિક, અપ્રકાયિક, વનસ્પતિકાયિક અને વ્યન્તરદેવે પહેલી ચાર વેશ્યાવાળા હોય છે. પંચેન્દ્રિય તિર્ય અને મનુષ્ય છ લેશ્યાવાળા હોય છે. તિષી દેને એક તેજલેશ્યા જ હોય છે. વૈમાનિક દેવને તેજ, પત્ર અને શુકલએ ત્રણ પ્રશસ્ત લશ્યાઓ હોય છે કહ્યું પણ છે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #498

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० १ उ०२ सू०९ सलेश्यजीवविचारः ४७५
कप्पे सणंकुमारे, माहिदे चेव वंभलोए य ।
एएमु पम्हलेस्सा, तेण परं सुक्कलेस्साओ ॥२॥ छाया-कृष्णा नीलाः कापोत्यः तेजोलेश्याश्च भवनव्यन्तराः।
ज्योतिष्कसौधर्मेशाने तेजोलेश्या ज्ञातव्या ॥१॥ कल्पे सनत्कुमारे माहेन्द्रे चैव ब्रह्मलोके च ।
एतेषु पद्मलेश्या ततः परं शुक्ललेश्याः ॥२॥ अपरं च-'पुढवीआउवणस्सइबायरपत्तेय लेस चत्तारि' पृथिव्यपूवनस्पतिबादर. प्रत्येकस्मिन् लेश्याश्चतस्रः-कृष्णनीलकापोततेजोलेश्या इत्यर्थः, पुनरपि 'गब्भयतिरियनरेसु छल्लेस्सा तिणि सेसाणं । गर्भजतिर्यग्नरेषु षड् लेश्याः, तिस्रः शेषाणाम् । 'नवरं' विशेषः, स चायम्-'मणुस्सा सरागा वीयरागा न भाणियब्या'
कृष्णलेश्या, नीललेश्या, कापोतलेश्या, तेजोलेश्या ये चार लेश्याएँ भवनपति देवोंके और व्यन्तरदेवोंके होती हैं। ज्योतिष्क, सौधर्म और ईशान इनमें तेजोलेश्या होती है । सनत्कुमार, माहेन्द्र, ब्रह्मलोक, इनमें पद्मलेश्या होती है। तथा इनके आगेके देवलोकोंमें शुक्ललेल्या होती है ॥ २॥
फिर भी-'पुढवीआउवणस्सइबायरपत्तेय लेसचत्तारि' पृथिवी अप, वनस्पति-बादरवनस्पति, प्रत्येक वनस्पति, इनमें चार लेश्याएँ-कृष्ण, नील, कापोत, तेज, ये चार लेश्याएँ होती हैं। "गन्भयतिरियनरेसु छल्लेस्सा तिणि सेसाणं" गर्भज तिर्यंचों और मनुष्योंमें छह लेश्याएँ होती हैं। और शेष जीवोंके तोन लेश्याएँ होती हैं। " नवरं मणुस्सा सरागा वीयरागा न माणियव्वा " केवल औधिक दंडकमें क्रिया
કલેશ્યા, નલલેશ્યા, કાપતલડ્યા અને તેજલેશ્યા એ ચારે વેશ્યાઓ ભવનપતિ દેવ અને વ્યન્તરદેવને હોય છે. જેતિષ્ક, સૌધર્મ અને ઈશાનમાં તેજલેશ્યા હોય છે. સનસ્કુમાર, મહેન્દ્ર અને બ્રહ્મલોકમાં પદ્મવેશ્યા હોય છે. मन ते ५छीना वसोमा शुसोश्या डोय छे. ॥ १ ॥ २ ॥
भने-" पुढवी आउवणस्सइबायरपत्तेय लेस चत्तारि” पृथिवी, म५, વનસ્પતિ એટલે બાદરવનસ્પતિ અને પ્રત્યેક વનસ્પતિને કૃષ્ણ, નીલ, કાત भने ते२४ मे या२ वेश्या डोय छे. “ गन्भयतिरियनरेसु छल्लेस्सा तिण्णि सेसाणं" म तिय ! भने मनुष्यामा ७ वेश्यामे। आय छ भने मानवाने ११ अस्या डोय छे. "नवर मणुस्सा सरागा वीयरागा न भाणियव्वा" मौधि४ ४७४ना
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #499

--
-
४७६
भगवतीसूत्रे मनुष्याः सरागा वीतरागा न भणितव्याः। केवलमौघिकदण्डके क्रियामूत्रे मनुष्याणां सरागवीतरागत्वभेदाः कथिताः, इह तेजःपद्मलेश्यामूत्रद्वये तु सरागत्ववीतरागत्वभेदाः नोदाहर्तव्याः तेजोलेश्यपद्मलेश्ययोर्वीतरागत्वस्यासंभवात् , यतो वीतरागता केवलशुक्ललेश्यायामेव भवति । प्रमत्तापमत्तभेदो वक्तव्यौ । 'गाहा' गाथा, सा चेयम्-'दुक्खाउए' इत्यादि । प्रथमोद्देशकादारभ्यैतत्पर्यन्तमूत्रार्थमुचिकेयं गाथा मूत्रव्याख्याने गतार्या, तथापि शिष्यबोधाय पुनरिह व्याख्यायते'दुक्खाउए' इत्यादि । 'दुक्खाउए उदिण्णे' दुःखमायुश्चोदीर्णमेव वेदयति नानुदीणम् , इति एकवचनबहुवचनाभ्यां दण्डकचतुष्टयं बोधितम् , तचास्यैव द्वितीयोद्देशकस्यादौ विलोकनोयम् । तच्चेदम्-"जीवे णं भंते कि सयंकडं दुक्खं वेदेइ" इत्येक सूत्रमें मनुष्योंके सराग वीतराग ये विशेषण कहे हैं परन्तु यहां तेजोलेश्या और पद्मलेश्याके दोनों सूत्रोमें मनुष्योंके सरागत्व और बीतरागत्व ये भेद नहीं कहना चाहिये, क्योंकि तेजोलेश्या और पद्मलेश्यामें वीतरागताकी असंभवता है, कारण वीतरागता शुक्ललेश्यामें ही होती है। प्रमत्त अप्रमत्त ये दो मनुष्योंके भेद तो यहां कहना चाहिये। यहां "दुक्खाउए उदिण्णे" इत्यादि जो गाथा कही है वह प्रथम उद्देशकसे लेकर यहां तक के सूत्रार्थकी सूचिका है। सो वह यद्यपि सूत्रके व्याख्यानसे ही गतार्थ हो जाती है फिर भी शिष्यजनों के बोधके निमित्त यहां उसकी व्याख्या पुनः की जाती है-दुःख और आयु ये उदीर्ण होने पर ही वेदे जाते हैं अनुदीर्ण होने पर नहीं। इस प्रकार एकवचन और बहुववन इन दो वचनोंसे चार दण्डक यहां कहे गये हैं। वे चार दण्डक इसी द्वितीय उद्देशककी आदिमें देख लेना चाहिये-वे इस प्रकार कहे ક્રિયા સૂત્રમાં મનુષ્યના સરાગ અને વીતરાગ વિશેષણો કહ્યાં છે. પણ અહીં તેજેલેશ્યા અને પલેશ્યાનાં અને સૂત્રોમાં મનુષ્યના સરાગત્વ અને વીતરાગત્વ, એ ભેદ કહેવા નહીં કારણકે તેજલેશ્યા અને પાલેશ્યામાં વીતરાગતાની અસંભવતા છે. વીતરાગતા તે શુકલેશ્યામાં જ હોય છે. પરંતુ અહીં મનુષ્યના प्रमत्त भने अप्रमत्त से मे लेह तो १३२ ४ नये. मी “दुक्खाउए उदिण्णे" त्याहि आथा ४ी छे ते प्रथम देश४थी छने ही सुधीना સૂત્રાર્થની સૂચક છે. જો કે સૂત્રના વ્યાખ્યાનમાં જ તેને અર્થ આવી જાય છે. તે પણ શિષ્યને સમજાવવાને માટે અહીં ફરીથી તેની વ્યાખ્યા કરવામાં આવે છે. દુઃખ અને આયુષ્ય, એમનું વેદન ઉદીર્ણ થતાં જ થાય છે. અનુદીર્ણ હાય ત્યારે થતું નથી. આ પ્રમાણે એક વચન અને બહુવચન આ બે વચનથી ચાર દંડક અહીં કહેવામાં આવ્યાં છે. તે ચાર દંડકાને આ ઉદ્દેશકની શરૂઆતમાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #500

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. १ उ. २ सू० ९ लेश्याविचारः
৪৩ वचनेन, तथा "जीवा णं भंते ? किं सयंकडं दुक्खं वेदेति” इत्यादि बहुवचनेन च दण्डकद्वयं विज्ञेयम् । तथा “जीवेणं भंते ? किं सयंकडं आउयं वेदेइ " इत्येकवचनेन, तथा जीवाणं भंते ! किं सयंकडं दुक्खं वेदेति" इति बहुवचनेन च दण्डकद्वयम् । एवं मिलित्वा दण्डकचतुष्टयं भवतीति भावः । 'आहार'त्यादि, ' नेरइया कि समाहारा' इत्यादि, तथा 'नेरइया कि सव्वे समकम्मा,' तथा 'किं समवन्नाः, तथा 'किं समलेस्सा' तथा 'किं समवेयणा' तथा कि समकिरिया' तथा 'किं समा. उया समोववन्नगा' इत्येवंरूपेण द्वितीयोदेशकस्यादित आरभ्य लेश्यायुक्तजीवप्रकरणपर्यन्तं ये ये विषयाः दुःखायुष्काहारादिकाः पदार्थाः प्रतिपादितास्ते सर्वेऽपि पदार्था अनया गाथया संगृहीता भवन्ति ॥सू०९।।
॥ इति सलेश्यजीवप्रकरणम् ॥ गये हैं-"जीवे णं भंते ! सयंकडं दुक्खं वेदेइ" इस एक वचनसे, तथा "जीवा णं भंते ! सयंकडं दुक्खं वेदेति" इत्यादि बहुवचनसे दो दण्डक बन जाते हैं। तथा “ जीवे णं भंते । सयंकडं आउयं वेदेइ” इस एकवचनसे तथा "जीवा णं भंते ! सयंकडं आउयं वेदति” इस बहुवचनसे दो दण्डक बन जाते हैं। इसतरह मिलकर चार दण्डक होते हैं । "आहारे" इत्यादि, "नेरइया कि सव्वे समाहारा” इत्यादि, तथा "नेरइया कि सब्वे समकम्मा" तथा "किं समवन्ना" तथा "किं समलेस्सा" तथा कि समवेयणा' तथा 'किं समकिरिया" तथा "किं समाउया समोववनगा" इस रूपसे द्वितीय उद्देशककी आदिसे लेकर सलेश्य जीव प्रकरण तक जितने विषय-दुःख, आयुष्क, आहार आदि पदार्थ प्रतिपादित किये गये हैं वे सब पदार्थ इस गाथासे संगृहीत हुए हैं । सू० ९ ॥
नोवा नय. ती मा प्रमाणे ४i छ. "जीवेणं भंते ! सयंकडं दुक्खं वेदेइ २॥ वन्यनथी तथा “जीवाणं भंते ! सयंकडं दुक्खं वेदेति" मा प्रमाणे पडुपयनथी ये ४४ मनी लय छे. तथा जीवेणं भंते ! संयकडं आउयं वेदेइ” ! मे क्यनथी तथा “ जीवाणं भंते ! सयंकडे आउयं वेदेति” २. प्रमाणे महुवयनथी मेम. पीमे ४.४४ अने छ. 24॥ शते ४ या२ १४४ थाय छे. "आहारेत्यादि" " नेरइया किं समाहारा" इत्यादि तथा “नेरइया किं सव्वे संमकम्मा' तथा ' किं समवन्नाा" तथा "किं समलेस्सा," तथा — किं समवेयणा” तथा “किं सनकिरिया” तथा किं समाउया समोववन्नगा" આ રીતે બીજા ઉદ્દેશકની શરૂઆતથી લઈને લેફ્સાવાળા જીના પ્રકરણ સુધી જે જે વિષયનું (દુઃખ, આયુષ્ય, આહાર આદિ પદાર્થનું) પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે તે સઘળા પદાર્થોને આ ગાથામાં સંગ્રહ કરવામાં આવ્યા છેસૂટ ૯ !
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #501

४८
भगवतीसूत्रे अथ लेश्याविचारो निरूप्यतेइतः पूर्व लेश्याविशिष्टा नारकजीवाः प्रोक्ताः, साम्प्रतं लेश्यास्वरूपमाह'कइ णं भंते ! लेस्साओ' इत्यादि।
मूलम्-कइ णं भंते लेस्साओ पण्णत्ताओ, गोयमा छ लेस्साओ पण्णत्ताओ तं जहा--लेस्ला गं बीओ उद्देसो भागियव्वो, जाव इड्डी ॥ सू० १०॥
छाया-कति भदन्त ! लेश्याः प्रज्ञप्ताः, गौतम ! षड् लेश्याः प्रज्ञप्ताः, तद्यथालेश्यानां द्वितीय उद्देशको भणितव्यो यावत् ऋद्धिः ॥०१०।।
टीका-'कइ गं' कति खलु कतिसंख्यकाः 'लेस्साओ पण्णत्ताओ' लेश्याः प्रज्ञप्ताः। भगवानाह-'गोयमा' हे गौतम ! 'छ लेस्साओ पण्णत्ताओ' षड लेश्याः
लेश्याविचारइससे पहिले लेश्याविशिष्ट नारक जीव कहे गये हैं। अब सूत्रकार लेश्याके स्वरूपका कथन करते हैं-'कइ णं भंते ! लेस्साओ' इत्यादि। ___ (भंते) हे भदंत ! (लेस्साओ) लेश्याएँ (करण) कितनी (पण्णत्ताओ) कही गई हैं ? (गोयमा) हे गौतम ! (छ लेस्साओ पण्णत्ताओ) लेश्याएँ छह कही गई हैं। (तं जहा) वे इस प्रकारसे हैं (किण्हलेस्सा जाव सुक्कलेस्सा) कृष्णलेश्या यावत् शुक्ललेश्या । (लेस्साणं बीओ उद्देशो भाणियव्यो जाव इडी) लेश्याके स्वरूपको समझनेके लिये प्रज्ञापनासूत्रके सत्रहवें पदका द्वितीय उद्देश यावत् ऋद्धि सूत्र पर्यन्त पढनाचाहिये। टीकार्थ--गौतमने यहां प्रभुसे प्रश्न किया कि हे भदन्त ! लेश्याएँ
લેહ્યાવિચાર– લેશ્યાવાળા નારક નું નિરૂપણ કરીને હવે સૂત્રકાર લેશ્યાના સ્વરૂપનું નિરૂ५४ ४२ छे-कइ णं भंते ! लेस्साओ इत्यादि । (भंते ।) ९ पूल्य! (लेस्साओ कइ णं पण्णत्ताओ) सेश्यास सी डी छ ? (गोयना!) गौतम ! (छ लेसाओ पण्णताओ) वेश्याम ७ ४ी छे. (तंजहा) ते २मा प्रमाणे छे. (किण्हलेस्सा जांव सुक्कलेसा ) पशुसेश्यामाथी मांडीन शतोश्या सुधीना छ लेश्यामा छ. (लेस्साणं बीओ उद्देशोभाणिययो जाव इड्ढी) લેશ્યાઓનું સ્વરૂપ સમજવા માટે પ્રજ્ઞાપનાત્રિના ૧૭માં પદને “દ્ધિ સત્ર સુધીનો બીજો ઉદ્દેશ વાંચી લો.
ટીકાર્ય–ગૌતમે અહીં પ્રભુને પ્રશ્ન પૂછે છે કે હે ભદત ! શ્યાઓ કેટલી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #502

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. १ उ. २ सू० १० लेश्याविचारः
४७९
प्रज्ञप्ताः । लेश्येत्यस्य कः शब्दार्थ ? उच्यते - लिश्यन्ते= संश्लिष्यन्ते कर्मपुद्गला आत्मनि यया सा लेश्या, यद्वशात् कर्मपुद्गला आत्मना सह संबध्यन्ते सा लेश्येति भावः । सा च योगपरिणामस्वरूपा, यतो योगनिरोधे लेश्यानामभाव एव, 'तदभावे तदभावः' इति न्यायेन कारणाभावे कार्याभावस्य स्वाभाविकत्वात् । योगश्च शरीरनामकर्मणः परिणामविशेषः । 'तं जहा' तद्यथा - 'किण्हलेस्सा जाव सुकलेस्सा' कृष्णलेश्या यावत् शुक्ललेश्या, तथाहि - कृष्णलेश्या १, नीललेश्या २, कापोतलेश्या ३, तेजोलेश्या ४, पद्म श्या५ शुक्ललेश्या६ । 'लेस्साणं बीओ उद्देसो भाणियन्वो ' श्यानां द्वितीय उद्देशो भणितव्यः । अत्र लेश्यास्वरूपप्रतिबोधाय प्रज्ञापनासूत्रस्य सप्तदशतमपदस्य द्वितीय उद्देशः पठितव्य इति । कियत्पर्यन्तमित्याह - 'जाब इड्डी' कितनी होती हैं? तब प्रभुने उन्हें समझाया कि हे गौतम! लेश्याएँ कृष्णलेश्या १, नीललेश्या २, कापोतलेश्या३, तेजोलेश्या४, पद्मपेश्या५, और शुक्रलेश्या६, इस तरहसे छह प्रकारकी होती हैं। जिससे आत्मामें कर्मपुल संरिलष्ट होते हैं चिपकते हैं अर्थात् जिसके वशसे आत्मा के साथ कर्मपुद्गल संबंधको प्राप्त होते हैं वह लेश्या है। यह लेश्या योगका परिणामरूप होती है, क्योंकि योग का जब निराध हो जाता है तब इसका अभाव हो जाता है । " तदभावे तदभावः " इस नियम के अनुसार कारणके अभाव में कार्यका अभाव होना यह स्वाभाविक बात है। योग यह कारण है और लेश्या उसका कार्य है । शरीर नाम कर्मका जो विशेष परिणाम है वह योग है। लेश्या के स्वरूपको समझने के लिये यहां प्रज्ञापनासूत्र के सत्रहवें पदका द्वितीय उद्देशक देखना चाहिये और वह ऋद्धि सूत्र तक ही देखना चाहिये । यही बात " जाव इड्डी" पद द्वारा હાય છે ? ત્યારે પ્રભુએ તેમને સમજાવ્યુ છે કે હે ગૌતમ ! લોગ્યાએ છ પ્રકારની છે. ૧ કૃષ્ણદ્દોચ્યા, ૨ નીલોશ્યા, ૩ કાપાતકોશ્યા, ૪ તેોોયા, પ પદ્મદ્મસ્યા ૬ શુકલોશ્યા જેના સબંધથી આત્મામાં કર્મ પુદ્ગલો ચાંટી જાય છે. એટલે કે જેને કારણે આત્માની સાથે કર્મ પુદ્ગલો સંબંધ પ્રાપ્ત કરે છે. તેનું નામ લેશ્યા છે. તે લેશ્યા જીવના ચેાગના પરિણામરૂપ ( વ્યાપાર ) હોય છે. કારણ કે જ્યારે ચેાગના નિરોધ થાય છે ત્યારે તેના અભાવ થાય છે. “ तदभावे तदभावः " આ નિયમાનુસાર કારણના અભાવે કાર્યના અભાવ હોય તે સ્વાભાવિક ખાબત છે. યાગ એ કારણ છે અને લેચ્યા તેનું કાર્યાં છે. શરીર નામક નું જે વિશેષ પરિણામ છે તેને યાગ કહે છે. લેસ્યાનું સ્વરૂપ સમજવા માટે પ્રજ્ઞાપના સૂત્રના ૧૭માં પદના ખીજે ઉદ્દેશક " ऋद्धि " यह सुधी वांथी
भवानुं यहीं उडेल छे से वात " जात्र इड्ढी " यह भारत हर्शावी छे.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #503

४८०
भगवती सूत्रे
"
6
यावत् ऋद्धिः - ऋद्धिसूत्रपर्यन्तं वाच्यमिति । तच्च संक्षेपत इत्थम् - 'नेरइयाणं तिण्णि कण्हलेस्सा, नीललेस्सा, काउलेस्सा' नैरयिकाणां तिस्रः कृष्णलेश्या - कृष्णाद्यास्तित्र इत्यर्थः ' तिरिक्वजोणियाणं छ तिर्यग्योनिकानां षट् 'एगिंदियाणं चत्तारि' एकेन्द्रियाणां चतस्रः " पुढवि - आउ-वणस्सईणं चत्तारि " पृथिव्यपुत्रनस्पतीनां चतस्रः, ' तेउ - बाउ - बेइंदिय - तेइंदिय- चउरिंदियाणं तिष्णि ' तेजो - वायु द्वीन्द्रिय-त्रीन्द्रिय- चतुरिन्द्रियाणां तिस्रः, पंचिदियतिरिक्खजोणियाणं छ' पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानां पद्, इत्यारभ्य यावत् एएसि णं भंते जीवाणं कण्हलेस्सा णं, जाय सुक्कलेस्सा णं कयरे कय रेहिंतो अपिडिया वा महिड्डिया वा एतेवां भदन्त ! जीवानां कृष्णलेश्यानां यावत् शुक्ललेश्यानां कतरे कतरेभ्योऽपर्दिका वा महर्द्धिकावा, 'गोयमा कण्हलेस्सेहिंतो नीललेस्सा महिष्ड्डिया, नीलकही गई है । वह पाठ संक्षेपसे इस प्रकारसे है- “ नारक जीवोंके कृष्णलेश्या, नीललेश्या, कापोतलेश्या ये तीन लेयाएँ होती हैं । तिर्यग्योनिक जीवों के छह लेश्याएँ होतीं हैं । एकेन्द्रिय जीवोंके चार लेश्याएँ होती हैं। पृथिवीकाय, अपूकाय, वनस्पतिकाय, इनके चार लेश्याएँ होतीं हैं। तैजस्काय, वायुकाय, द्वीन्द्रिय, त्रीन्द्रिय, चतुरिन्द्रिय इन जीवों के तीन लेइयाएँ होती हैं। पंचेन्द्रिय तिर्यग्योनिक जीवों के छह लेश्याएँ होती हैं, यहां से लेकर यावत् " एएसि णं भंते! जीवाणं कण्हलेस्साणं जाव सुकलेस्सागं करे करेहितो अपिडिया वा महिडिया वा ? गोयमा ! कण्हलेस्सेहितो नीललेस्सा महिड्डिया, नीललेस्सेहिंती कावोयलेस्सा महिडिया” हे भदन्त ! इन जीवों के कृष्णलेश्या वालों से ले कर शुक्ल
यावाले जीवों तक में कौन जीव किसकी अपेक्षा अल्पऋद्धिवाले તે પાઠ ટૂંકાણમાં આ પ્રમાણે છે-નારક જીવાને કૃષ્ણુલેસ્યા, નીલલેશ્યા અને કાપેાતલેશ્યા એ ત્રણ લેસ્યા હોય છે. તિ ચાનિના જીવોને છ લેશ્યાએ હોય છે, એકેન્દ્રિય જીવોને ચાર લેશ્યાએ હોય છે. પૃથિવીકાય, અપ્લાય અને વનસ્પતિકાયને ચાર લેસ્યાએ હોય છે. તેજસ્કાય, વાયુકાય, દ્વીન્દ્રિય શ્રીન્દ્રિય અને ચતુરિન્દ્રિય જીવોને ત્રણ લેશ્યાએ હોય છે. પંચેન્દ્રિય તિય ચ ાનિના જીવાને છ લેશ્યાએ હોય છે. ત્યાંથી શરૂ કરીને एएसिणं भंते! जीवाणं कण्हलेस्साणं जाव सुक्कलेस्साणं कयरे कयरेहिंतो अपिढिया वा महिढिया वा ? ” गोयमा ! कण्हलेस्सेहिंता नीललेस्सा महिडिडया, नीललेस्साहिंतो काबोयलेस्सा महिड्डिया ” હે પૂછ્યું ! કૃષ્ણલેશ્યાવાળાથી લઈને શુકલલેશ્યા સુધીના જીવામાં યી લેશ્યાવાળા જીવો કયી લેચાવાળા જીવો કરતાં અલ્પઋદ્ધિવાળા હોય છે ?
"
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #504

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श०१ उ० २ सू० ११ संसारसंस्थानकालनिरूपणम् ४८१ लेस्सेर्हितो कावोयलेस्सा महिड्डिया' गौतम ! कृष्णलेश्येभ्यो नीललेश्या महर्द्धिकाः, नीललेश्येभ्यः कापोतलेश्या महर्द्धिकाः, इत्यादि ॥ सू० १०॥
॥ इति लेश्याविचारः ॥
अथ संसारसंस्थानकालनिरूपणम्
ये खलु अनादावपि संसारे जीवस्यैकप्रकारिके स्थितिः सर्वदा भवतीति मन्यन्ते, " पशवः पशुत्वमनुवते " इत्यादिविप्रलंभकवाक्य विप्रलंभितास्तान् प्रतिबोधयितुं, तथा विप्रलंभ कागमानामसारतां प्रतिपादयितुं च प्रश्नयन्नाह - 'जीवस्स णं भंते तीयद्वाए' इत्यादि ।
मूलम् - जीवस्स णं भंते ! तीयद्वाए आदिट्ठस्स कइविहे संसारसंचिट्टणकाले पण्णत्ते, गोयमा ! चउव्विहे संसारसंचि णकाले पण्णत्ते, तं जहा - णेरइयसंसारसंचिट्ठणकाले, तिरिक्खजोणिय संसारसंचिट्ठणकाले, मणुस्ससंसारसंचिहणकाले देवसंसारसीचट्टणकाले य । णेरइयसंसारसंचिट्ठणकाले पणं भंते! कइविहे पण्णत्ते, गोयमा ! तिविहे पण्णत्ते, तं जहासुन्नकाले ?, असुन्नकाले२, मिस्सकाले३ । तिरिक्खजोणियसंसारसंचिट्टणकाले पुच्छा, गोयमा ! दुविहे पण्णत्ते, तं जहा - असुनकाले मिस्लकाले य । मणुस्साण य देवाण य जहा नेरइया णं । एयस्स णं भंते नेरइय संसारसंचिट्टणकालस्स सुन्नकालस्स असुन्नकालस्स मीसकालस्स य कयरे कयरेहिंतो अप्पे वा बहुए वा तुल्ले वा विसेसाहिए वा, गोयमा ! सव्वत्थोवे असुन्नकाले, हैं? कौन किस की अपेक्षा महाऋद्धिवाले हैं ? उत्तर—हे गौतम! कृष्णलेश्यावालों की अपेक्षा नीललेश्यावाले जीव महाऋद्धिवाले हैं। नीलश्यावालों की अपेक्षा कापोतलेश्यावाले अधिक ऋद्धिवाले हैं, इत्यादि, यहां तक पाठ समझना चाहिये || सू० १०॥
અને કયા જીવા કરતાં મહાઋદ્ધિવાળા હોય છે ? ઉત્તર—હે ગૌતમ ! કૃષ્ણવૈશ્યા વાળા જીવો કરતાં નીલલેશ્યાવાળા જીવો વધારે ઋદ્ધિવાળા છે, નીલલેશ્યાવાળા જીવો કરતાં કાપાતલેશ્યાવાળા જીવો અધિક ઋદ્ધિવાળા છે, આ પ્રમાણે આગળ या समन्वु, " अहीं सुधीनो सूत्रपाठ सभा ॥ सू० १० ॥ भ० ६१
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #505

४८२
भगवतीसूत्रे मिस्सकाले अणंतगुणे, सुन्नकाले अणंतगुणे। तिरिक्खजोणियाण सव्वत्थोवे असुन्नकाले, मिस्सकाले अनंतगुणे। मणुस्साण य देवाण य जहा नेरइयाणं । एयस्स णं भंते नेरइयसंसारसंचिट्ठणकालस्त जाव देवसंसारसंचिट्ठणकालस्स जाव विसेसाहिए वा ? गोयमा ! सम्वत्थोवे मणुस्ससंसारसंचिट्ठणकाले, नेरइयसंसारसंचिट्ठणकाले असंखेजगुणे, देवसंसारसंचिट्ठणकाले असंखेजगुणे,तिरिक्खजोणियसंसारसंचिट्ठणकाले अणंतगुणे॥११॥ ___छाया-जीवस्य खलु भदन्त ! अतीताद्वायां आदिष्टस्य कतिविधः संसारसंस्थानकालः प्रज्ञप्तः, गौतम ! चतुर्विधः संसारसंस्थानकालः प्रज्ञप्तः, तद्यथा
संसारसंस्थानकालनिरूपण । यह संसार अनादि है अतः अनादि भी इस संसार में जीव की स्थिति सदा एक सी ही रहती हैं, ऐसा जो मानते हैं और इसी कारण जो ऐसा कहते हैं कि “पशु पशुत्वको ही प्राप्त करते हैं," सो ये सब ठीक नहीं हैं। इन वाक्यों से जो विप्रलंभित होते हैं ( ठगे जा रहे हैं ) उन्हें समझानेके लिये तथा विप्रलंभक वाक्यों में असारता प्रतिपादन करनेके लिये प्रश्न करते हुए गौतम स्वामी कहते हैं-'जीवस्स णं भंते ! तीयद्धाए' इत्यादि।
(भंते) हे भदन्त ! (तीयद्धाए आदिट्ठस्स) अतीतकालमें आदिष्ट विवक्षित जीव का ( कइविहे संसारसंचिगुणकाले पण्णत्ते?) कितने प्रकार का
સંસાર સંસ્થાનકાલની વક્તવ્યતાઆ સંસાર અનાદિ છે. કેટલાક લોકો એવું માને છે કે આ અનાદિ સંસારમાં જીવની સ્થિતિ સદા એકસરખી જ રહે છે, અને તે કારણે તેઓ એવું કહે છે કે પશુ મરીને પશુ અવસ્થા જ પ્રાપ્ત કરે છે તો તેમની તે માન્યતા ભૂલ ભરેલી છે. આ પ્રકારનાં વાક્યો વડે તેઓ લોકોને ઠગી રહ્યા છે તેથી લોકોને સમજાવવા માટે તથા વિપ્રલંભક (ખટી વાત કરનારાઓના) વાક્યોમાં અસારતાનું પ્રતિપાદન કરવાને માટે ગૌતમસ્વામી મહાવીર પ્રભુને પૂછે છે
“ जीवस्स णं भंते ! तीयद्धाए” इत्यादि ।।
(भंते ) 3 पून्य ! (तीयद्धाए आदिट्ठस्स ) अतीतमा ( भूतमा ) माहिट ( विवक्षित) वन (कइविहे संसारसंचिट्ठणकाले पण्णत्ते ? ) 2९॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #506

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श.१ उ. २ सू० ११ संसारसंस्थानकालनिरूपणंम् ४८३ नैरयिकसंसारसंस्थानकालः, तिर्यग्योनिकसंसारसंस्थानकालः, मनुष्यसंसारसंस्थानकाला, देवसंसारसंस्थानकालश्च । नैरयिकसंसारसंस्थानकालो भदन्त ! कतिविधः प्रज्ञप्तः ? गौतम ! त्रिविधः प्रज्ञप्तस्तद्यथा-शून्यकालोऽशून्यकालो मिश्रकालः । तिर्यगयोनिकसंसारसंस्थानकाल पृच्छा, गौतम ? द्विविधः प्रज्ञप्तस्तद्यथा-अशून्यकालश्च मिश्रकालश्च । मनुष्याणां च देवानां च यथा नैरयिकाणाम् । संसारसंस्थान काल कहा है ? (गोयमा! ) हे गौतम ! (चउब्धिहे संसार संचिट्ठणकाले पण्णत्ते) संसारसंस्थान का काल चार प्रकार का कहा गया है। (तंजहा) वह इस प्रकारसे है (णेरइयसंसारसंचिट्ठणकाले, तिरिक्खजोणियसंसारसंचिट्ठणकाले, मणुस्ससंसारसंचिट्ठणकाले, देवसंसारसंचिट्ठणकाले) नैरयिकसंसारसंस्थानकाल, तिर्यश्चसंसारसंस्थानकाल मनुष्यसंसार संस्थानकाल, और देवसंसारसंस्थानकाल (णेरइयसंसारसंचिट्ठणकाले णं भंते! कइविहे पण्णत्ते ) हे भदंत ! नैरयिकसंसारसंस्थानकाल कितने प्रकार का कहा गया है ? (गोयमा) हे गौतम (तिविहे पण्णत्ते ) तीन प्रकार का कहा गया है। (तंजहा) वह इस प्रकार से है-(सुन्नकाले असुन्नकाले मिस्सकाले ) शून्यकाल, अशून्यकाल, और मिश्रकाल (तिरिक्खजोगियसंसारसंचिट्ठणकाल-पुच्छा ) हे भदंत ! तिर्यग्योनिकसंसारसंस्थानकाल कितने प्रकार का कहा है ? (गोयमा) हे गौतम ! (दुविहे पण्णत्ते ) दो प्रकारका कहा है (तंजहा) वह इस प्रकार से है (असुन्नकाले मिस्सकाले ) एक अशून्यकाल और दूसरा मिश्रकाल प्रश्न! संसारसथानयो छे. ( गोयमा !) . गौतम ! (चउविहे संसारसंचिदणकाले पण्णत्ते) यार प्रसार संसारसस्थानास छ. (तंजहा) ते या प्रमाणे छ (णेरइयसंसारसंचिद्रणकाले, तिरिक्ख जोणियसंसारसंचिद्रणकाले, मणुस्ससंसारसंचिट्ठणकाले, देवसंसारसंचिट्ठणकाले) ॥२४ससार संस्थान, तिय यસંસારસંસ્થાનકાળ, મનુષ્યસંસારસંસ્થાનકાળ અને દેવસંસારસંસ્થાનકાળ. (णेरइयसंसारसंचिट्ठणकाले णं भंते ! कइविहे पण्णत्ते ? ) 3 पून्य ! नाना संसारस स्थानमा प्रा२ने। यो छ ? (गोयमा !) गौतम ! (तिविहे पण्णत्ते) ऋण प्रारयो छ. (तंजहा) ते ॥ प्रमाणे-(सुन्नकाले असुन्नकाले मिस्सकाले) शून्य ४७, अशून्य 101. मने भिzton. (तिरिक्खजोणियसंसारसंचिट्ठणकाल-पुच्छा ) 3 पूज्य ! तियन्यानो संसारस स्थानमा प्रश्न छ ? ( गोयमा ! ) 3 गौतम ! ( दुविहे पण्णत्ते ) में प्रारन। यो छ, (तंजहा) ते या प्रमाणे छ-(असुन्नकाले मिस्सकाले) १ २३शून्य मने २ मिश्रा (मणुस्साण य देवाण जहा नेरइया णं) मनुष्ये। तथा वोन। संसारसस्थान
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #507

४८४
भगवतीसूत्रे एतस्य भदन्त ! नैरयिकस्य संसारसंस्थानकालस्य शून्यकालस्याशून्यकालस्य मिश्रकालस्य च कतरः कतरेभ्योऽल्पो वा बहको वा तुल्यो वा विशेषाधिको वा? गौतम ! सर्वस्तोकोऽशून्यकालो, मिश्रकालोऽनन्तगुणः, शून्यकालोऽनन्तगुणः, तिर्यग्योनिकानां सर्वस्तोकोऽशून्यकालः, मिश्रकालोऽनन्तगुणः। मनुष्याणां देवानां (मणुस्साण य देवाण य जहा नेरइयाणं) मनुष्योंका संसारसंस्थानकाल
और देवों का संसारसंस्थानकाल नारकों के संसारसंस्थानकाल के समान तीन प्रकार का जानना चाहिये । ( एयरस णं भंते नेरइयसंसार संचिट्ठणकालस्स सुन्नकालस्स असुन्नकालस्स मिस्सकालस्स य कयरे कयरेहिंतो अप्पे वा बहुए वा तुल्ले वा विसेसाहिए वा ?) हे भदन्त ! नैरयिकजीवों का जो संसारसंस्थानकाल शून्य, अशून्य और मिश्र के भेद से तीन प्रकार का कहा है सो उनमें कौन किससे अल्प है ? कौन किससे बहुत है ? कौन किसके तुल्य है ? कौन किससे विशेषाधिक है ? (गोयमा) हे गौतम ! (सव्वत्थोचे अस्सुन्नकाले) सब से अल्प-थोड़ा-अशून्यकाल है (मिस्सकाले अणंतगुणे) अशून्यकाल से मिश्रकाल अनंतगुणा है। (सुन्नकाले अणंतगुणे) शून्यकाल मिश्रकाल की अपेक्षा अनंतगुणा है ! (तिरिक्खजोणियाण सव्वत्थोवे असुन्नकाले मिस्सकाले अणंतगुणे) तथा तिर्यग्योनिकजीवोंका जो संसारसंस्थानकाल अशून्य और मिश्रकाल के भेद से दो प्रकार का कहा गया है उनमें जो अशून्यकाल है वह सर्वस्तोक-सब से थोड़ा है और मिश्रकाल नाना स सा२स स्थान प्रमाणे ४ १ २समो . ( एयस्स णं भंते ! नेरइयसंसारसंचिट्ठणकालस्स सुन्नकालस्स असुन्नकालस्स मिस्सकालस्स य कयरे कयरे हितो अप्पे वा बहुए वा तुल्ले वा विसेसाहिए वा?) पून्य ! નારકજીવોને જે સંસારસંસ્થાનકાળ શૂન્ય, અશૂન્ય અને મિશ્રના ભેદથી ત્રણ પ્રકારને કહ્યું છે, તેમને કે તેનાથી અલ્પ છે? કયો કોનાથી વધારે છે? કર્યો
नाही. १२२५२ छ ? भने यो जोनाथी विशेषाधि छ ? (गोयमा !) गौतम ! ( सव्वत्थोवे असुन्न काले ) माथी २०६५ ( था! ) अशून्य छे. ( मिस्सकाले अणंतगुणे) मशून्या ४२di मिश्र मनत गये अधि: छ. (सुन्नकाले अणंतगुणे) शून्य भि300 ४२तां मन तग धारे छ. (तिरिक्खजोणियाण सव्वत्थोवे असुन्नकाले, मिस्सकाले अणंतगुणे) तथा तिय योनिन वोना જે સંસારસંસ્થાનકાળ અશૂન્ય અને મિશ્રના ભેઢથી બે પ્રકારને કહ્યો છે તેમાંથી અશૂન્યકાળ સૌથી છેડે છે, અને મિશ્રકાળ તેના કરતાં અનંતગણું
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #508

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श०२ उ०१ सू० ११ संसारसंस्थानकालनिरूपणम् ४८५ च यथा नैरयिकाणाम् , एतस्य भदन्त ! नैरयिकसंसारसंस्थानकालस्य यावदेव संसारसंस्थानकालस्य यावद्विशेषाधिको वा ? गौतम ! सर्वस्तोको मनुष्यसंसारसंस्थानकालः नैरयिकसंसारसंस्थानकालोऽसंख्येयगुणः, देवसंसारसंस्थानकालोऽसंख्येयगुणः, तिर्यग्योनिकसंसारसंस्थानकालोऽनन्तगुणः ॥मू०११॥
टीका-'जीवस्स णं' जीवस्य खलु 'भंते' हे भदन्त ! 'तीयद्धाए' अतीताद्धायाम् अतीतकाले 'आदिट्ठस्स' आदिष्टस्य-विवक्षितस्य ' कइविहे ' कतिविधः उससे अनन्तगुणा है । (मणुस्साण य देवाण य जहा नेरइयाणं) मनुष्योंके
और देवों के संसारसंस्थानकालके प्रकार नारकजीवों के संसारसंस्थानकाल के प्रकार जैसे हैं। (एयस्स णं भंते ! णेरइयसंसारसंचिट्ठणकालस्स जाव देवसंसारसंचिट्ठणकालस्स जाव विसेसाहिए वा) हे भदन्त ! नारकसंसारसंस्थान काल यावत् देवसंसारसंस्थानकाल, इनमें कौन काल किससे यावत् विशेषाधिक है ? (गोयमा!) हे गौतम ! (सव्वत्थो वे मणुस्ससंसारसंचिट्ठणकाले, नेरइयसंसारसंचिट्ठणकाले असंखेजगुणे, देवसंसारसंचिट्ठणकाले असंखेज्जगुणे, तिरिक्खजोणियसंसारसंचिट्ठणकाले अणंतगुणे) सब से थोड़ा मनुष्यसंसारसंस्थानकाल है। इसकी अपेक्षा नैरयिकसंसारसंस्थानकाल असंख्यातगुणा है। इससे भी असंख्यातगुणा देवसंसारसंस्थान काल है, और इससे अनंतगुणा तिर्यग्योनिकसंसारसंस्थानकाल है।
टीकार्थ-हे भदन्त ! अतीत कालमें आदिष्ट-विवक्षित-जीवका संसारमधि छ. ( मणुस्साण य देवाण य जहा नेरइयाणं ) मनुष्यो भने देवाना સંસારસંસ્થાનકાળના પ્રકારે નારકના સંસારસંસ્થાનકાળના પ્રકાર જેવાં જ છે. (एयरस णं भंते ! णेरइयसंसारसंचिट्ठणकालस्स जाव देवसंसारसंचिद्रणकालस्स जाव विसेसाहिए वा) orय ! ना२४ ससा२सस्थानात थी धने हेक्ससा२सस्थानકાળ સુધીના કાળમાં કયે કાળ કયા કાળથી અપ છે? ત્યાંથી લઈને કર્યો ४७0 या विशेषाधि छ ? त्यां सुधी समसपु(गोयमा ! ) गौतम ! ( सव्वत्थोवे मणुस्ससंसारसंचिट्ठणकाले, नेरइयसंसारसंचिढणकाले असंखेज्जगुणे, देवसंसारसंचिट्ठणकाले, असंखेज्जगुणे, तिरिक्खजोणियसंसारसंचिट्ठणकाले अणंतगुणे) સૌથી અ૫ મનુષ્યસંસારસંસ્થાનકાળ છે. તેનાથી અસંખ્યાતગણે નારક સંસારસંસ્થાનકાળ છે. નારકેથી પણ અસંખ્યાગણે દેવસંસારસંસ્થાનકાળ છે. અને તેનાથી અનંતગણ તિર્યંચસંસારસંસ્થાનકાળ છે.
ટીકાર્થ–“હે પૂજ્ય ! ભૂતકાળમાં આદિષ્ટ જીવને સંસારસંસ્થાનકાળ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #509

४८६
भगवतीसूत्रे 'संसारसंचिट्ठणकाले ' संसारसंस्थानकालः 'पण्णत्ते' प्रज्ञप्तः ? हे भदन्त ! 'आइहस्स' आदिष्टस्य ' अयं नारकोऽयं तिर्यक् ' इत्यादिरूपेण विवक्षितस्य जीवस्य 'तीयद्धाए' अतीताद्धायाम् अनादावतीतकाले 'कइविहे' कतिविधः उपाधिभेदात् कतिप्रकारकः 'संसारसंचिट्ठणकाले' संसारसंस्थानकालः-संसारस्य=भवाद्भवान्तरगमनरूपस्य संस्थानम् अवस्थानक्रिया, तस्य काल:=अवसरः संसारसंस्थानकालः प्रज्ञप्तः ? अमुकस्यानिर्दिष्टनामकस्य जीवस्यातीतकाले कस्यां कस्यां गताववस्थानमासीदित्यर्थः । भगवानाह-'गोयमा' हे गौतम ! 'चउबिहे चतुर्विधः संस्थानकाल कितने प्रकारका कहा गया है ? ऐसा जो प्रश्न किया गया है। उसका तात्पर्य यह है कि यहां पर जीवसे सामान्य जीवका ग्रहण नहीं किया गया है, किन्तु नारक आदि विशेषगों से युक्त जीव ग्रहण किया गया है। यह बात आदिष्ट पद से ज्ञात होती है । यह नारक जीव है, यह तिर्यचजीव है, यह मनुष्यजीव है, यह देवजीव है । इस रूप से जो जीव विशेषित होता है वही यहां आदिष्ट-विवक्षित पद का अर्थ है। बीते हुए काल का नाम अतीताद्धा है। एक भव से दूसरे भव में गमनरूप जो क्रिया है उसका नाम संसार है। उस संसार की जो अवस्थान क्रिया है वह संसारसंस्थान है । इसका जो काल-अवसर है वह संसारसंस्थान काल है। उपाधिभेदसे कितने प्रकारका नाम कतिविध है। निष्कर्षरूपसे इसका तात्पर्य यही है कि अनिर्दिष्ट नामवाला अमुक जीव अतीतकाल में किस २ गति में अवस्थित था ? इसका उत्तर प्रभुने यो दिया कि, हे गौतम ! जीव का संसारसंस्थानकाल उपाधिभेद से કેટલા પ્રકારનો કહ્યો છે?” આ પ્રશ્નમાં “જીવ પદ દ્વારા સામાન્ય જીવે ગ્રહણ કરવામાં આવેલ નથી પણ નારક આદિ વિશેષણોથી યુક્ત જીવે ગ્રહણ કરેલ છે. એ વાત “આદિષ્ટ’ પરથી જાણી શકાય છે. આ નારકજીવો છે, આ તિર્ય-ચ જીવો છે. આ મનુષ્ય જીવે છે, આ દેવજીવે છે. આ રીતે જે જીવો વિશેષિત થાય છે તેનું આદિષ્ટ-વિવક્ષિત પદ સૂચન કરે છે. પસાર થયેલ भूताने (अतीताद्धा) अतीत ४ छ-मे ममाथी जीनत अमां गमन કરવારૂપ ક્રિયાનું નામ સંસાર છે. તે સંસારની જે અવસ્થાન ક્રિયા છે તેને સંસારસંસ્થાન કહે છે તેને જે કાળ (અવસર) છે તેને સંસારસંસ્થાનકાળ કહે છે.
અનિર્દિષ્ટ ( નિર્દેશ કર્યા વિના ) નામવાળે અમુક જીવ ભૂતકાળમાં કઈ કઈ ગતિમાં રહેલો હતે? તેના જવાબમાં મહાવીર પ્રભુએ કહ્યું કે, હે ગૌતમ! જીવને સંસારસંસ્થાનકાળ ઉપાધિ ભેદથી ચાર પ્રકાર છે-(૧) નારકસંસાર
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #510

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श०१ ३०२ सू०११ संसारसंस्थानकालनिरूपणम्
"
"
मणुस्स
"
'संसारसंचिणकाले' संसारसंस्थानकालः ' पण्णत्ते' प्रज्ञप्तः, ' तं जहा ' तद्यथा' नेरइयसंसारसं चिहणकाले ' नैरयिकसंसारसंस्थानकाल: १, 'तिरिक्खजाणियसंसारसं चिट्टणकाले' तिर्यग्योनिक संसार संस्थानकाल: २, संसारसंचिणकाले ' मनुष्यसंसारसंस्थानकालः ३, 'देवसंसारसंचिणकाले' देवसंसारसंस्थानकालव४ | गौतमः प्रश्नयति-- 'नेरइयसंसारसंचिगुणकाले णं नैरयिकसंसार संस्थानकालः खलु =नारकभवसम्बन्धिस्थितिकालः 'भंते ' हे भदन्त ! ' कइविहे पण्णत्ते' कतिविधः प्रज्ञप्तः । भगवानाह - ' गोयमा ' हे गौतम! 'तिविहे पण्णत्ते' त्रिविधः प्रज्ञप्तः । 'तं जहा ' तद्यथा - 'सुन्नकाले' शून्यकालः 'असुन्नकाले' अशून्यकालः, 'मिस्सकाले' मिश्रकालः । तत्र शून्यकालः- यदा सप्तसु पृथिवी वर्तमानसमयसम्बन्धिनो नारकाः साकल्येन तत उद्वर्त्तन्ते नैकोऽपि तेषां मध्येऽवशिष्टो भवेत् स कालः शून्य उच्यते ।
उक्तञ्च — "निल्लेविएहिं सव्वेहिं वट्टमाणेहिं सुन्नो उ" इति ।
४८७
चार प्रकार है । वे चार प्रकार “ नारक संसार संस्थानकाल तिर्यग्योनिक संसार संस्थानकाल, मनुष्य संसार संस्थानकाल और देवसंसारसंस्थान काल " ये हैं । इनमें नारकसंसारसंस्थानकाल- नारकभवसंबंधिस्थिति काल- शून्यकाल अशून्यकाल और मिश्रकाल के भेद से तीन प्रकार का कहा गया है । शून्यकाल का तात्पर्य इस प्रकार से है - सातों पृथिवियों में वर्तमान समय संबंधी जितने भी नारक जीव मौजूद हैं, वे सब वहांसे निकल जावें - अर्थात मरजावें कोई एक भी उनमें से वहां जिस समय में बाकी बचा नहीं रहे तो वह शून्यकाल है, अर्थात् सातों पृथिवियों में उनमें से एक भी नारकी न बचा रहे, वे सब वहां से मरकर उस स्थान को बिलकुल खाली कर दें यह शून्य काल है । उक्तंव
सस्थानअण, (२) तिर्यथ योनि संसारस स्थानअण, (3) मनुष्य संसारस स्थानકાળ અને (૪) દેવસ સારસ સ્થાનકાળ. તેમાં નારકસંસારસ સ્થાનકાળના (नारम्भव संबंधी स्थिति अजना ) त्रशु अार छे - ( १ ) शून्याज, (२) અશ્રુન્યકાળ અને (રૂ) મિશ્રકાળ. શૂન્યકાળના ભાવાર્થ આ પ્રમાણે છે–સાતે પૃથ્વીએ!માં નરકામાં ) વતમાન સમયે જેટલા નારકજીવો મેાજૂદ છે. તેઓ ત્યાંથી નીકળી જાય એટલે કે, મરીને ખીજી ગતિમાં જાય—તેમાંના કાઈ એક પણ જીવ જે સમયે ખાકી રહે નહીં તે સમયને શૂન્યકાળ કહે છે. એટલે કે સાતે પૃથ્વીએ ( નરકે ) માં એક પણ નારકજીવ જ્યારે બાકી ન રહે એટલે કે બધાં નારકે! મરીને જે સમયે તે સ્થાનને મિલકુલ ખાલી કરી નાંખે ते समयने शून्यआज उहे छे, उधुं पशु छे - “निल्लेविएहिं सव्वेहिं वट्टमाणेहिं
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #511

ઢ
छाया - निर्लेपितैः सर्वैर्वर्त्तमानः शून्यस्तु, इति ॥ १ ॥
अशून्यकाल :- सप्तस्वपि पृथिवीषु वर्त्तमानकाले ये नारका विद्यन्ते तेभ्यो यावदेकोऽपि कश्चिन्नोद्वर्त्तते, न चान्यः कोऽप्यागत्य तत्रोत्पद्यते तावन्मात्रा एव नारकास्तत्र तिष्ठन्ति स कालस्तान्नारकानाश्रित्य अशून्य इति व्यवह्रियते२ । उक्तञ्चआइसमइयाणं, नेरइयाणं न जाव एक्कोवि । उचट्ट अन्नो वा, उववज्जइ सो असुनो उ
66
भगवती सूत्रे
॥१॥
छाया - आदिष्टसामयिकानां नैरयिकाणां न यावद् एकोऽपि । उद्वर्त्तते अन्यो वा उपपद्यते सोऽशून्यस्तु ॥ इति ॥
66
मिश्रकाल :- सप्तसु पृथिवीषु यदा वर्त्तमानकालिकनारकाणां मध्याद् एकद्वित्र्यादय निल्लेविएहिं सव्वेहिं वट्टमाणेहिं सुन्नो उ" वर्तमान समयमें जितने भी वहां नारक जीव हों उनसे वह स्थान निर्लिप्त हो जावे तो यह शून्यकाल है । सातों ही पृथिवियोंमें वर्तमान कालमें जितने नारकजीव मौजूद हैं । उनमें से एक भी नारक जीव वहां से जबतक नहीं मरता है, और दूसरा कोई जीव वहां आकर जबतक नहीं जन्मता है, किन्तु जितने नारक जीव हैं वे सभी उतने ही वहां बने रहें यह नारक जीवों की अपेक्षा अशून्यकाल हैं । कहा भी है
"
आइट्ठसमइयाणं नेरइयाणं न जाव एक्को वि। उच्च अन्नो वा उववज्जइ सो असुन्नो उ || १ ||
"
विवक्षित समय में जितने नारकजीव हैं। उनमें से न मरे और न कोई दूसरा जीव वहां उत्पन्न हो ऐसे काल का नाम अशून्य काल है । सातों पृथिवियों में से जब एक, दो, तीन आदि करके नारकजीव सब मरजावें, और
""
सुन्नो उ વર્તીમાન સમયમાં જેટલાં નારક જીવો નરકામાં છે તે મધા નારકજીવોથી તે સ્થાન નિર્લિપ્ત ( ખાલી ) થઈ જાય ત્યારે તે સમયને શૂન્યકાળ કહેવાય છે. સાતે નરકામાં વતમાનકાળમાં જેટલા નારકે છે તેમાંના એક પણ જીવ જ્યાં સુધી મરતા નથી અને ખીજે કાઇ જીવ ત્યાં આવીને જ્યાં સુધી જન્મતા નથી પણ ત્યાં જેટલા નારકે છે તેટલા જ ત્યાં કાયમ રહે છે એ સમયને નારકાની અપેક્ષાએ અશૂન્યકાળ કહે છે. કહ્યું પણ છે—
" आइसमइयाणं णेरइयाणं, न जाव एक्को वि ।
उव्वट्ट अन्नो वा उववज्जइ, सो असुन्नो उ || १॥"
વિવક્ષિત ( વર્તમાન ) સમયમાં જેટલા નારકજીવો છે તેમાના કોઇ પણ જીવ ન મરે અને ખીજે કાઈ પણ જીવ ત્યાં ઉત્પન્ન ન થાય એવા अजनुं नाम अशून्याण छे. साते पृथ्वीओ ( नर ) भांथी न्यारे भेड़, में,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #512

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. १ उ. २ सू० ११ संसारसंस्थानकालनिरूपणम् ४८९ उद्वृत्ता भवन्ति यावदेकस्तत्र शेषः स्यात्तावन्मात्रः कालो मिश्र उच्यते ।
उक्तश्च-" उन्बट्टे एक्कम्मि वि, एकाइवि ता मीसो धरइ जाव एकोवि" ॥
छाया-उद्धृत्ते एकस्मिन्नपि एकादावपि तावत् मिश्रो धरति यावद् एकोऽपि ॥ इति ॥ ३ ॥ ‘तिरिक्खजोणियसंसारसंचिट्ठणकालपुच्छा' तिर्यग्योनिकसंसारसंस्थानकालपृच्छा-तिर्यग्योनिकजीवानां संसारसंस्थानकालविषये गौतमस्य प्रश्नः। 'गोयमा' हे गौतम ! 'दुविहे पन्नत्ते' द्विविधः प्रज्ञप्तः 'तं जहा' तद्यथा -' असुन्नकाले य मिस्सकाले य ' अशून्यकालश्च मिश्रकालश्चेति द्वौ कालौ स्तः, तिरश्चां शून्यकालस्याभावात् । इदं च मिश्रनारकसंसारसंस्थानकालविचारपरकं सूत्रं वर्तमानकालिकनारकभवमङ्गीकृत्य विचारयितुं न प्रवृत्तम् , किन्तु वर्तजबतक केवल वहां एक भी बाकी बचा रहे ऐसा काल मिश्रकाल है। कहा भी है-" उव्वट्टे एकम्मि वि एकाइवि ता मीसो धरइ जाव एक्को वि" मरते २ जब तक एक भी नारक जिस काल में बाकी बचा रहे वह मिश्रकाल है “तिरिक्खजोणियसंसारसंचिट्ठणकाल-पुच्छा" तियग्योनिक जीवों के संसारसंस्थानकाल के विषय में गौतमने जब प्रश्न किया तब प्रभुने कहा कि हे गौतम ! तियंग्योनिकजीवों का संसारसंस्थानकाल अशून्यकाल और मिश्रकाल की अपेक्षा दो प्रकार का कहा गया है। यहां शून्यकाल नहीं है, क्योंकि उसका यहां सद्भाव नहीं है।
केवल मिश्रनारकसंसारसंस्थानकाल का विचार करनेवाला यह सूत्र वर्तमानकाल संबंधी नारक भव को अंगीकार करके उसके ત્રણ એવી રીતે બધા નારક જીવો મરી જાય પણ જ્યાં સુધી માત્ર એક જીવ ५ माथी २९ तेवजने मिश्र ४ छ. धुं ५ छ–“ उव्वट्टे एकम्मि वि एक्काइवि ता मीसो धरइ जाव एको वि” भरतां भरतां २ मां से २८ ना२४ 04 पाठी २ छ ते जने भिश्र ४ छ. "तिरिक्खजोणियससारसंचिद्रणकाल पुच्छा" न्यारे तिय ययानि वोनस संसारसस्थानना વિષયમાં ગૌતમે પ્રશ્ન પૂછો ત્યારે પ્રભુએ જવાબ આપ્યો કે હે ગૌતમ ! તિર્યચોનિક જીવોને સંસારસંસ્થાનકાળ અશૂન્યકાળ અને મિશ્રકાળની અપેક્ષાએ બે પ્રકાર છે. તેમનામાં શૂન્યકાળ હોતું નથી. કારણ કે ત્યાં તેને સહભાવ જ હોતો નથી.
કેવળ મિશ્રનારકસંસારસંસ્થાનકાળને વિચાર કરનાર આ સૂત્ર વર્તમાનકાળ સંબંધી નારકભવને અંગીકાર કરીને તેને વિચાર કરવામાં પ્રવૃત્ત થયું
भ-६२
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #513

४९०
भगवतीसूत्रे मानकालिकनारकजीवानां गत्यन्तरगमनेन पुनस्तत्रैवोत्पत्तिमाश्रित्य प्रवृत्तम् , यदि कदाचित्तमेव नारकभवमङ्गीकृत्य प्रवृत्तं भवेत्तदा शून्यकालापेक्षया मिश्रकालस्थानन्तगुणत्वकथनं अनुपदवक्ष्यमाणमूत्रपतिपादितं नैव संगतं भवेत् । तदुक्तम्
" एयं पुण ते जीवे, पडुच्च सुत्तं न तब्भवं चेव ।
जइ होज्ज तब्भवं तो, अनंतकालो न संभवइ" ॥१॥ छाया-एतत्पुनस्तान् जीवान् प्रतीत्य सूत्रं न तद्भवमेव यदि भवेत्तद्भवं तदाऽनन्तकालो न संभवतीति। कस्मात्कारणात् मिश्रकालस्य शून्यकालापेक्षयाऽनन्तगुणता न स्यादिति विचार करने में प्रवृत्त नहीं हुआ है, किन्तु वर्तमानकालिक नारकजीवों की गत्यन्तर गमन द्वारा पुनः वहीं पर उत्पत्ति को लेकर विचार करने में प्रवृत्त हुआ है। यदि कदाचित् वर्तमानकाल संबंधी नारकभव सम्बन्धी नारकभवको लेकर ही यह सूत्र विचार करने में प्रवृत्त हुआ है ऐसा माना जावे तो अशून्यकाल की अपेक्षा मिश्रकाल में अनन्तगुणत्व का कथन जो कि अनुपद वक्ष्यमाण मूत्र द्वारा प्रतिपादित हुआ है-संगत नहीं हो सकता है। तदुक्तम्-" एयं पुण ते जोवे, पडुच्च सुत्तं न तब्भवंचेव।
जइ होज्ज तब्भवं तो, अनंतकालो न संभवइ " ॥१॥ यह सूत्र उन जीवों के तद्भव को आश्रित करके नहीं कहा गया है। यदि उनके तद्भव को आश्रित करके यह मूत्र कहा गया है, ऐसा माना जावे तो अनंतकाल संभवित नहीं होता है। अर्थात्-अशून्यकाल की अपेक्षा मिश्रकाल में अनंतगुणता का होना संभवित नहीं हो सकता। નથી, પરંતુ વર્તમાનકાલિક નારક જીવોની બીજી ગતિના ગમન વડે ફરીથી ત્યાં જ ઉત્પત્તિ થવાની બાબતને વિચાર કરવામાં પ્રવૃત્ત થયું છે. જે કદાચ એવું માનવામાં આવે કે વર્તમાનકાલિક નારકભવને જ વિચાર કરવામાં આ સૂત્રપ્રવૃત્ત થયું છે તે અશૂન્યકાળ કરતાં મિશ્રકાળમાં અનંતગુણત્વનું કથન કે જે સૂત્ર દ્વારા પ્રતિપાદિત થયું છે તે સંગત થઈ શકે નહીં. કહ્યું પણ છે
" एयं पुण ते जीवे, पडुच्च मुत्तं न तब्भवं चेव ।
जइ होज्ज तब्भवंतो, अनंतकालो न संभवइ "॥१॥ આ સૂત્ર તે જીવોના તે ભવને આશ્રય લઈને કહેવામાં આવ્યું નથી. જે તેમના તે ભવને આશ્રય લઈને આ સૂત્ર કહેવામાં આવ્યું છે એમ માનવામાં આવે તે અનંતકાળને સંભવ રહેતો નથી. એટલે કે અશૂન્યકાળ કરતાં મિશ્રકાળમાં અનંતગણુપણું સંભવી શકતું નથી.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #514

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श०१ उ० २ सू० ११ संसारसंस्थानकालनिरूपणम् ४९१ चेदत्रोच्यते, ये खलु वर्तमानकाले विद्यमाना नारकाः सन्ति तेषां स्वायुष्ककालस्यान्ते उद्वर्तनं भवति, आयुस्तु तेषामसंख्यातकालमेव भवति, अत उत्कर्षतो द्वादशमौहूर्तिकाऽशून्यकालापेक्षया मिश्रकालस्यानन्तगुणता सूत्रप्रतिपादिता न संगच्छेत । तदुक्तम्
" किं कारणमाइट्ठा, नेरइया जे इमम्मि समयम्मि ।
ते ठिइकालस्संते, जम्हा सव्वे खविनंति" ॥ छाया-किं कारणमादिष्टाः नैरयिका येऽस्मिन् समये।
ते स्थितिकालस्यान्ते यस्मात् सर्वे क्षप्यन्ते" ॥ इति ॥ अथ तेषामल्पबहुत्वमाह-' एयस्स' इत्यादि । 'एयस्स णं भंते णेरइयस्स' एतस्य खलु भदन्त ! नैरयिकस्य — संसारसंचिट्ठणकालस्स' संसारसंस्थानकालस्य
शंका-अशून्यकाल की अपेक्षा मिश्रकाल में अनंतगुणता किस कारण से संभवित नहीं हो सकती ?
उत्तर-जो नारक वर्तमानकाल में विद्यमान हैं, उनका अपने आयुष्यकाल के अन्त में वहाँ से उद्वर्तन होता है। आयु तो उनकी असंख्यातकाल की ही होती है। इसलिये उत्कृष्टसे बारह मुहूर्त के अशुन्यकाल की अपेक्षा से सूत्रप्रतिपादित मिश्रकाल में अनंतगुणता संगत नहीं होती है। कहा भी है-"किं कारण माइट्टा, नेरइया जे इमम्मि समयम्मि ।
ते ठिइकालसंते, जम्हा सव्वे खविति ॥" वर्तमानकाल में जितने नारकजीव हैं, वे सब अपनी २ स्थितिकाल के अन्त में वहां से निकल आते हैं। इनका अल्पबहुत्व प्रश्न विषयक विचार इस प्रकार से है-." एयस्स णं भंते! णेरइयस्स संसारसंचिटणશંકા-શા કારણે અશૂન્યકાળ કરતાં મિશ્નકાળમાં અનંતગણુપણું સંભવી શકતું નથી?
ઉત્તર–જે નારકે વર્તમાનકાળમાં વિદ્યમાન (મેજૂદ) છે, તેમનું ઉદ્વર્તન તેમના આયુષ્યકાળને અન્ત થાય છે. તેમનું આયુષ્ય તે અસંખ્યાતકાળનું જ હોય છે. તે કારણે ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ બાર મુહૂર્તના અશૂન્યકાળ કરતાં સૂત્રપ્રતિપાદિત મિશ્રકાળમાં અનંતગણાપણું સંભવી શકતું નથી. કહ્યું પણ છે
" किं कारणमाइट्ठा नेरइया, जे इमम्मि समयम्मि ।
ते ठिइकालस्संते जम्हा, सव्वे खविजंति" ॥ વર્તમાનકાળમાં જેટલા નારકજીવે છે તેઓ બધા પિતા પોતાના સ્થિતિ કાળને અંતે નરકમાંથી નીકળે છે. તેમને એાછા વધુપણાના પ્રશ્નને વિચાર मा प्रमाणे यो छ-"एयस्स णं भंते ! णेरइयस्स संसारसंचिट्ठणकालरस सुन्नकालस्स
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #515

४९२
भगवतीसूत्रे 'मुन्नकालस्स' शून्यकालस्य 'असुन्नकालस्स' अशून्यकालस्य ' मीसकालस्स य' मिश्रकालस्य च 'कयरे कयरेहितो' कतरः कतरेभ्यः 'अप्पे वा बहुए वा तुल्ले वा विसेसाहिए वा' अल्पो वा बहुको वा तुल्यो वा विशेषाधिको वा, नैरयिकसंबन्धिसंसारसंस्थानकालेषु शून्याशून्यमिश्रेषु कस्याल्पत्वं बहुत्वं तुल्यत्वं विशेषाधिकत्वं वेति प्रश्नः। उत्तरयति भगवान् 'गोयमा' हे गौतम ! 'सव्वत्थोवे असुन्नकाले' सर्वस्तोकोऽशून्यकाल:-तेषु अशून्यकालः सर्वस्तोकः, नारकजीवानामुत्पादोद्वर्तनाविरहकालस्योत्कर्षतोपि द्वादशमुहूर्तप्रमाणकत्वादिति । 'मिस्सकाले अनंतगुणे' मिश्रकालोऽनन्तगुणः, अशून्यकालापेक्षया अनन्तगुणको नारकजीवानां मिश्रकालो भवति, विवक्षितनारकजीवानां मिश्राख्यो निर्लेपनाकालोऽशून्यकालापेक्षयाऽनन्त कालस्स सुन्नकालस्स असुन्नकालस्स मीसकालस्स कयरे कयरेहितो अप्पे वा बहुए वा तुल्ले वा विसेसाहिए वा" प्रश्न-गौतमस्वामी ने इसप्रकार प्रश्न किया-कि हे भदन्त ! नैरयिकसंबंधी संसारसंस्थानकाल जो शून्यकाल अशून्यकाल और मिश्रकाल के भेद से तीनप्रकार का आपने प्रकट किया है । सो इनमें कौन किसकी अपेक्षा अल्प है, और कौन किसकी अपेक्षां बहुत है, कौन किसकी अपेक्षा तुल्य है और कौन किसकी अपेक्षा विशेषाधिक है ? तब प्रभुने इसका उत्तर यों दिया कि हे गौतम ! नारकसंबंधी संसारसंस्थानकाल का जो अशून्यकाल भेद है वह सब से थोड़ा है। क्योंकि नारकजीवों का उत्पाद और उद्वर्तनाका विरहकाल अधिक से अधिक भी बारह मुहूर्त प्रमाण ही है। अशून्यकाल की अपेक्षा से विवक्षित नारकजीवों का मिश्रकाल नाम का निर्लेपनाकाल अनंतगुणा होता है क्योंकि नारकजीवों में और इतर असुन्नकालस्स मीसकालस्स कयरे कयरेहितो अप्पे वा बहुए वा तुल्ले वा विसेसाहिए वा"
ગૌતમ સ્વામીએ મહાવીર પ્રભુને એ પ્રશ્ન પૂછ્યો કે હે પૂજ્ય ! આપે નારકેના સંસારસંસ્થાનકાળના શૂન્યકાળ, અશૂન્યકાળ અને મિશ્રકાળ એવા જે ત્રણ ભેદ બતાવ્યા તેમાને કર્યો કાળ કયા કાળથી અલ્પ છે, કયે કાળ કયા કાળથી અધિક છે, કે કાળ કેની બરાબર છે અને જે કાળ કેના કરતાં વિશેષાધિક છે? ત્યારે પ્રભુએ તેને આ પ્રમાણે જવાબ દીધે. હે ગૌતમ ! નારકેના સંસારસંસ્થાનકાળને અશૂન્યકાળ નામને ભેદ સૌથી અલ્પ છે. કારણ કે, નારકના ઉત્પાદ અને ઉદ્વર્તનને વિરહકાળ વધારેમાં વધારે બાર મુહૂર્ત પ્રમાણ છે. અશૂન્યકાળની અપેક્ષાએ વિવક્ષિત નારકને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #516

प्रमैयचन्द्रिकाटीका श० १ ० २ सू० ११ संसारसंस्थानकालनिरूपणम्' ४९३
गुणो भवति, यतः नारकजीवेषु इतरजीवेषु च गमनागमन काल एवासौ मिश्रकालः, स च त्रस वनस्पत्यादिस्थितिकालमिश्रितः सननन्तगुणो भवति, सवनस्पत्यादि सम्बन्धिगमनागमनानामनन्तत्वात् । स च नारकजीवानां निर्लेपनाकालो वनस्पतिकायस्थितेरनंतभागे वर्तते, तदुक्तम्
" थोवो असुन्नकालो, सो उक्कोसेण बारसमुहुत्तो। तत्तो य अणंतगुणो, मीसो निल्लेवणाकालो ॥१॥ आगमणगमणकालो, तसाइतरुमीसओ अणंतगुणो।
अह निल्लेवणकालो अणंतभागे वणद्धाए ॥२॥" छाया-स्तोकोऽशून्यकालः स उत्कृष्टेन द्वादशमुहूर्तः।
ततश्चानन्तगुणो मिश्री निर्लेपनाकालः ॥ १॥ आगमनगमनकालः सादितरुमिश्रकोऽनन्तगुणः ।
अथ निर्लेपनकालोऽनन्तभागे वनाद्धायाः ॥२॥" जीवों में गमनागमनकाल ही यह मिश्रकाल है, और यह काल त्रस, वनस्पति आदि के स्थितिकाल से मिश्रित होता हुआ अनंतगुणा हो जाता है। क्योंकि उस और वनस्पति आदि संबंधी गमनागमन अनंत हैं। यह नारकजीवों का निर्लेपनाकाल वनस्पतिकाय की स्थिति के अनंतवें भागवर्ती है। कहा भी है- “थोवो असुन्नकालो, सो उक्कोसेण बारसमुहुत्तो। __तत्तो य अनंतगुणो, मीसो निल्लेवणाकालो ॥ १ ॥
आगमणगमणकालो, तसाइतरुमीसओ अणंतगुणो।
अह निल्लेवणकालो, अणंतभागे वणद्धाए ॥ २ ॥" अशून्यकाल स्तोक है और यह उत्कृष्ट से बारह मुहूर्त प्रमाण है। મિશ્ર નામનો નિલેપનાકાળ અનંતગણો હોય છે. કારણ કે નારકજીમાં અને ઈતર માં ગમનાગમનકાળ એજ આ મિશ્રકાળ છે. અને તે કાળ ત્રસ, વનસ્પતિ આદિના સ્થિતિકાળ સાથે મિશ્રિત થઈને અનંત ગણો થઈ જાય છે. કારણ કે ત્રસ અને વનસ્પતિ આદિ સંબંધી ગમનાગમન અનંત છે. આ નારકને નિર્લેપનકાળ વનસ્પતિકાયની સ્થિતિના અનતમે ભાગે છે. કહ્યું પણ છે –
" थोवो असुन्नकालो, सो उक्कोसेण बारसमुहुत्तो।
तत्तो य अनंतगुणो, मीसो निल्लेवणा कालो ॥१॥ आगमणगमणकालो, तसाइतरुमीसओ अणंतगुणो,
अह निल्लेवणकालो, अर्णतभागे वणद्धाए ॥२॥" અશૂન્યકાળ સ્તક (અલ્પ) છે અને તે વધારેમાં વધારે બાર મુહૂર્ત
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #517

४९४
भगवतीसूत्रे 'सुन्नकाले अणंतगुणे.' शून्यकालोऽनन्तगुण इति, सर्वेषां विवक्षितनारकजीवानां प्रायशो वनस्पतिकायिकेषु अनन्तानन्तकालमवस्थितेः। इदमेव वनस्पतिकायिकेष्वनन्तानन्तकालमवस्थानं जीवानां नारकभवान्तरकाल उत्कृष्टः शास्त्रेकथितः, तदुक्तम्
"सुनो य अणंतगुणो, सो पुण पायं वणस्सइगयाणं ।
एयं चेव य नारय,-भवंतरं देसियं जेठं ॥१॥" छाया-शून्यश्वानन्तगुणः स पुनः प्रायो वनस्पतिगतानाम् ।
एतदेव च नारक भवान्तरं देशितं ज्येष्ठम् ॥ १॥" इससे अनंतगुणा मिश्रकाल नामका निर्लेपनाकाल है। यह मिश्रकाल आगमनगमनरूप है। त्रस तथा वनस्पति आदिके कालसे मिश्रित होकर यह काल अनंतगुणो हो जाता है। निर्लेपनाकाल वनस्पतिकाल के अनं. तभाग में रहता है।
शून्यकाल अनंतगुणा है, क्योंकि विवक्षित समस्त नारकजीवों का अवस्थान प्रायःकरके अनंतानंत काल तक वनस्पतिकायिकों में रहता है । वनस्पतिकायिकजीवों में अनंतानंतकाल तक अवस्थान है। वहीं जीवों का नारकभवान्तरकाल उत्कृष्ट रूप से शास्त्र में कहा गया है। कहा भी है
" सुन्नो य अनंतगुणो, सो पुण पायं वणस्सइ गयाणं ।
एयं चेव य नारय,-भवंतरं देसियं जेझैं ॥१॥" પ્રમાણ છે. તેના કરતાં અનંતગણ મિશ્ર નામનો નિલે પનકાળ છે. આ મિશ્રકાળ આગમનગમનરૂપ છે. આ મિશ્રકાળ ત્રસ, વનસ્પતિ આદિના કાળ સાથે મિશ્રિત થઈને અનંત ગણો થઈ જાય છે, નિર્લેપનાકાળ વનસ્પતિકાળના અનંતમે ભાગે હોય છે.
શૂન્યકાળ અનંતગણે છે-કારણ કે વિવક્ષિત સમસ્ત નારક નું અવસ્થાન ( અસ્તિત્વ) સામાન્ય રીતે અનંતાનંત કાળ સુધી વનસ્પતિકાયિકમાં રહે છે. વનસ્પતિકાયિક જીવમાં જે અનંતાનંતકાળ સુધીનું અવસ્થાન છે એને જ જેને ઉત્કૃષ્ટ નારકાવાન્તરકાળ શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે. કહ્યું પણ છે –
" मुन्नो य अणंतगुणो, सो पुण पायं वणस्सइगयाणं ।
एयं चेव य नारय,-भवंतरं देसियं जेट ॥१॥ શુન્યકાળ અનંતગણો છે, અને સામાન્યરીતે વનસ્પતિકાયિકમાં ગયેલા જીવના તે કાળ હોય છે. પ્રભુએ તેને જ ઉત્કૃષ્ટ નારકભવાન્તરકાળ કહેલ છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #518

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० १ उ० २ सू० ९ संसारसंस्नानकालनिरूपणम् ४९५
अथ तिर्यगयोनिकानामल्पबहुत्वमाह-'तिरिक्खजोणियाण सव्यस्थोवे असुन्नकाले मिस्सकाले अणंतगुणे' तिर्यग्योनिकानां सर्वस्तोकोऽशून्यकालो मिश्रकालोऽनन्तगुण इति, सर्वस्तोकोऽशून्यकालस्तिरश्चाम् , स च कालोऽन्तमुहर्तमात्र ममाणकः, यद्यप्ययं कालः सर्वेषां तिरश्चां सामान्येन कथितस्तथापि विकलेन्द्रियसंमूछिमानामेव ज्ञातव्यः, विकलेन्द्रियसंमूच्छिमानामेवान्तर्मुहूर्त्तमानस्य विरहकालस्य शास्त्रे प्रतिपादितत्वात्।
तथोक्तम्-"भिन्नमुहुत्तो विगलेंदिएसु समुच्छिमेसु वि स एव"
छाया-भिन्नमुहूर्तों (अन्तर्मुहूतों ) विकलेन्द्रियेषु संमूछिमेष्वपि स एव " इति। एकेन्द्रिय जीवानामुद्वर्तनोपपातविरक्षाभावेन शून्यकालाभाव एवेति। तदुक्तं
" एसो असंखभागो, वट्टइ उव्वट्टणोववायम्मि ।
एगनिगोए निच्चं, एवं से सेसु वि स एव ॥१॥" शून्यकाल अनंतगुण है, और यह काल प्रायःवनस्पति में गये हुए जीवों का होता है। यही उत्कृष्ट नारकभवान्तर प्रभुने कहा है।
तिर्यग्योनिकजीवों का अल्पबहुत्व विचार इसप्रकार से हैतिर्यग्योनिकजीवों का अशून्यकाल सर्वस्तोक है, और मिश्रकाल अनंतगुण है। सर्वस्तोक यहां अन्तर्मुहूर्त जितना ही लिया गया है। यद्यपि यह काल सामान्य से समस्त तियेचजीवों का कहा है फिर भी यह विकलेन्द्रिय और संमूछिमों का ही जानना चाहिये। क्योंकि शास्त्र में विकलेन्द्रिय और संमूच्छिमों का ही विरहकाल अन्तर्मुहूर्त प्रमाणका कहा गया है । कहा भी है-"भिन्नमुहुत्तो विगलेंदिए संमुच्छिमेसु वि स एव” अर्थात् विकलेन्द्रिय और संमूछिमोंमें भिन्नमुहूर्त अर्थात् अन्तर्मुहूर्त विरह काल है, एकेन्द्रिय जीवोमें उद्वर्तना और उपपातके विरह न होने के कारण शून्यकालका भी वहाँ अभाव है। कहा भी है
| તિર્યંચ યોનિના જીવોનો તે અલ્પબદ્ધત્વ વિચાર આ પ્રમાણે છેતિર્યંચ યોનિના જીવન અશૂન્યકાળ ઓછા છે, અને મિશ્રકાળ અનંતગણો છે. સૌથી ઓછા કાળ અહીં અંતર્મુહૂર્ત એટલે જ છે, જો કે તે સામાન્યરીતે સમસ્ત તિર્યંચોને કાળ કહ્યો છે પણ અહિં તે વિકલેન્દ્રિય અને સંમછિમ જીવોને જ સમજવાનું છે, કારણ કે શાસ્ત્રમાં વિકલેન્દ્રિય અને સંમચ્છિમને જ વિરહકાળ અન્તર્મુહૂર્ત પ્રમાણ કહે છે કહ્યું પણ છે – " भिन्नमुहुत्तो विगले दिएसु समुच्छिमेसु वि स एव" मेन्द्रिय वाम. अर्थात વિકલેન્દ્રિય તથા સંમૂર્ણિમાં પણ ભિન્ન મુહૂર્ત એટલે અંતર્મુહૂર્ત જ વિરહ વ્યાપ્ત છે. ઉદ્વર્તનના અને ઉપપાતને વિરહ ન હોવાને કારણે શૂન્યકાળને પણ ત્યાં અભાવ છે. કહ્યું પણ છે –
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #519

४९६
भगवती सूत्रे
छाया - एषोऽसंख्यभागो वर्तते उद्वर्तनोपपाते । एकनिगोदे नित्यमेवं शेषेष्वपि स एव ॥ १ ॥
"
'सुन्नकाले अनंतगुणे' ति' शून्यकालोऽनंतगुण इति, एवमन्येष्वपि तिर्यक्षु विज्ञेयम् । पृथिव्यादिषु तु विरहस्याभावः, "अणुसमयं असंखेज्ज०" इति वचनात्, 'मिस्स काले अनंतगुणे -त्ति मिश्रकालोऽनन्तगुण इति, मिश्रकालविचारो नारकवद् विज्ञेयः । तिरथां तु शून्यकालो नैव भवति यस्मात् वार्तमानिकसाधारणवनस्पतीनां तत उद्वृत्तानामन्यत् स्थानं नास्ति, तेषां बहुत्वादन्यत्र समावेशाभावेन प्रायशस्तत्रैवोत्पत्तेः संभवादिति । ' मणुस्साण य देवाण य जहा नेरइयाणं ' मनुष्याणां च "एसो असंखभागो, वह उब्वट्टणोववायम्मि ।
9
एगनिगोए निच्च, एवं सेसेसु वि स एव ॥ १ ॥ " कालका असंख्यात भाग एक निगोदमें उद्वर्तनामें और उपपात में नित्य रहता है ।
"सुन्नकाले अनंतगुणे" शून्यकाल अनंतगुणा है, इसी प्रकार अन्य भी तिर्यंचों में जानना चाहिये । "अणुसमयं असंखेज्ज० " ऐसा वचन होनेसे पृथिवी आदिमें तो विरहका अभाव है। "मिस्सकाले अनंतगुणे" मिश्रकाल अनंतगुणा है, अर्थात् मिश्रकाल नारककी तरह है । शून्यकाल तो तिर्यचका है ही नहीं, कारण कि वहां से उदवृत्त वार्तमानिक साधारण वनस्पतियोंका दूसरा स्थान नहीं है, प्रायः वहीं पर उनकी उत्पत्ति संभवित होती है। क्योंकि इतने जीवोंका दूसरे किसी भी स्थान में समावेश नहीं हो सकता । " मणुस्साण य देवाण य जहा णेर
" एसो असंखभागो, वट्ट उवट्टणोविवायम्मि ।
एग निगोए निच्चं, एवं सेसेसु वि स एव ॥ १ ॥
"
એક નિગેાદમાં કાળના અસંખ્યાતમા ભાગ ઉદ્દતનામાં અને ઉપપાતમાં नित्य रहे छे. मेन प्रमाणे माडीना विषयोभां पशु लावु " सुन्नकाले अनंतगुणे " શુન્યકાળ અન’તગણા છે એજ પ્રમાણે જ અન્ય તિય ચેમાં यसभन्न “अणुसमयं असंखेज " भावुं स्थन होवाथी पृथिव्याहि अभां तो विरहने! अलाव ४ छे. मिस्सकाले अणंतगुणे ” मिश्र आज अनंतगण छे, भेटले કે મિશ્રકાળ નારકો પ્રમાણે જ છે. તિય ચાને શૂન્યકાળ તા હોતા જ નથી કારણ કે ત્યાંથી ઉદ્ભવૃત્ત વમાનિક સાધારણ વનસ્પતિનું બીજું સ્થાન નથી, કેમકે તે ઘણા હાવાને કારણે ખીજે તેમના સમાવેશ થઈ શકે તેમ ન હોવાથી તે કારણે સામાન્ય રીતે ત્યાંજ તેમની ઉત્પત્તિના સંભવ હોવાથી
66
मस्साण य देवाण य जहा णेरइयाणं " मनुष्यो भने हेवाना संसार
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #520

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श.१ उ.२ सू०११ संसारसंस्थानकालनिरूपणम् ४९७ देवानां च यथा नैरयिकाणाम् , मनुष्याणां देवानां च संसारसंस्थानकालस्याल्पबहुत्वं नारकसंसारसंस्थानकालस्याल्पवहुत्ववदेव ज्ञातव्यम् । अत्राशून्यकालस्यापि द्वादशमुहत्तंप्रमाणत्वमेव । तदुक्तम्
"एवं नराऽमराणवि, तिरियाणं नवरि नत्थि सुनद्धा।
जं निग्गयाण तेसिं, भायणं अन्नं तओ नत्थि" ||१|| छाया-एवं नरामराणामपि तिरश्वां नवरं नास्ति शून्यादा।
यन्निगतानां ( यस्मानिर्गतानां ) तेषां (साधारणवनस्पतीनां ) भाजनमन्यत्ततो नास्तीति ॥
साम्प्रतं नारकादिचतुर्णामल्पबहुत्वमाह-' एयस्स णं भंते ' एतस्य खलु भदन्त ! ' नेरइयसंसारसंचिगुणकालस्स जाव ' नैरयिकसंसारसंस्थानकालस्य इयाणं " मनुष्य और देवोंको नारकोंकी तरह जानना चाहिये । अर्थात् मनुष्यों और देवोंके संसारसंस्थानकालका अल्पबहुत्व नारकसंसार संस्थानकालके अल्पबहुत्वकी तरह ही जानना चाहिये, कारण कि यहां अशून्यकाल भी बारह मुहूर्तप्रमाण ही जितना है। कहा भी है
"एवं नराऽमराणवि, तिरियाणं नवरि नथि सुन्नद्धा।
जं निग्गयाणं तेसिं, भायणं अन्नं तओ नत्थि ॥१॥" इसी तरह मनुष्य, देव और तिर्यश्चोंके विषयमें भी जानना चाहिये परन्तु विशेषता यह है कि तियें चोंका शून्यकाल नहीं होता है, कारण कि वहांसे निकले हुए साधारण वनस्पतिरूप तियं चोंका स्थान उसके सिवाय और दूसरा नहीं है।
अब नारक आदि चारोंका अल्पबहुत्व कहा जाता है-" एयस्स णं भंते !" हे भदन्त ! नारकोंका, मनुष्योंका, तिर्यश्चयोनिवालोंका तथा સંસ્થાનકાળનું અલ્પત્વ અને બહુત્વ નારકસંસાર સંસ્થાનકાળના અભ્યત્વ અને બહત્વ પ્રમાણે જ સમજવું. કારણ કે ત્યાં શૂન્યકાળ પણ બાર મુહુર્ત प्रभाशुन। ४. छ. ४थु पाछे
"एवं नराऽमराण वि, तिरियाणं नवरि नत्थि सुनद्धा । ____जं निग्गयाणं तेसिं, भायणं अन्नं तओ नत्थि ॥१॥"
એજ પ્રમાણે મન, દેવ અને તિર્યંચોના વિષયમાં પણ સમજવું. પણ વિશેષતા એ છે કે, તિયાને શૂન્યકાળ હેતું નથી. કારણ કે ત્યાંથી ઉદવૃત્ત સાધારણ વનસ્પતિરૂપ તિર્થ ચિનું સ્થાન તેના સિવાય બીજું કઈ પણ नथी, वे ना२४ मा थारेनुं माहुत्य उपाभा मावे छ. “ एयस्स णं भंते ! पून्य ! नाना, मनुष्योना, तिय याना मने वोना ससासस्थानमा भ०-६३
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #521

भगवतीसूत्रे यावत् , यावच्छब्देन-'तिरिक्खजोणियसंसारसंचिट्ठणकालस्स य मणुस्ससंसार संचिट्ठणकालस्स य' इति संग्रहः, 'देवसंसारसंचिट्ठणकालस्स, देवसंसारसंस्थानकालस्य-नैरयिकादिचतुर्णामित्यर्थः । 'जाव विसेसाहिए वा' यावद्विशेषाधिको वा, अत्र यावच्छब्देन-" अप्पे वा बहुए वा तुल्ले वा” इति संग्रहः, हे भदन्त ! नारकाणां मनुष्याणां तिर्यग्योनिकानां तथा देवानां च यः संसारसस्थानकालः तेषु कस्यापेक्षया कस्याल्पत्वं वा बहुकत्वं वा तुल्यत्वं वा विशेषाधिकत्वं वेति प्रश्नः। उत्तरयति भगवान्-'गोयमा' हे गौतम ! 'सव्वत्थोवे मणुस्ससंसारसंचिट्ठणकाले' सर्वस्तोको मनुष्यसंसारसंस्थानकालः सर्वापेक्षया मनुष्याणां संसारसंस्थानकालोऽल्प इति । ' नेरइयसंसारसंचि णकाले असंखेज्जगुणे । नरयिक संसारसंस्थानकालोऽसंख्येयगुणः; मनुष्यसंसारसंस्थानकालापेक्षया नैरयिकसंसारसंस्थानकालोऽसंख्येयगुणाधिको भवतीति। 'देवसंसारसंचिट्ठणकाले असंखेज्जगुणे' देवसंसारसंस्थानकालोऽसंख्येयगुणः, नारकापेक्षया देवसंसारसंस्थानकालोऽख्येय गुणाधिको भवतीति । 'तिरिक्खजोणियसंसारसंचिट्ठणकाले अणंतगुणे तिर्यग्यो
देवोंका जो संसारसंस्थानकाल है, उसमें किसका किसकी अपेक्षासे अल्पत्व है, किसका किसकी अपेक्षासे बहुत्व है, और किसका किसकी अपेक्षासे विशेषाधिकत्व है ? तब प्रभुने इसे यों समझाया कि हे गौतम ! सबसे थोड़ा मनुष्यसंसारसंस्थानकाल है। अर्थात् मनुष्योंका जो संसार संस्थानकाल है वह सबकी अपेक्षा अल्प है। मनुष्यों के संसारसंस्थानकालकी अपेक्षा " नेरइयसंसारसंचिट्ठणकाले असंखेज्जगुणे " नैरयिक जीवोंका जो संसारसंस्थानकाल है वह असंख्यातगुणा अधिक है। नारकजीवोंका जो संसारसंस्थानकाल है उसकी अपेक्षा " देवसंसारसंचिट्ठणकाले असंखेज्जगुणे" देवोंका जो संसारसंस्थानकाल है वह असं. ख्यातगुण अधिक है। देवोंके संस्थानकालकी अपेक्षा 'तिरिक्खजोणिय
કેનો સંસારસંસ્થાનકાળ કોના કરતાં અલ્પ છે, કોના કોના કરતાં અધિક છે. જેને કેની બરાબર છે અને તેને તેના કરતાં વિશેષાધિક છે? ત્યારે તેના જવાબમાં પ્રભુએ આ પ્રમાણે સમજાવ્યું–હે ગૌતમ! મનુષ્ય સંસારસંસ્થાન
सौथी साछी छे. मनुष्याना स सारस स्थान ३२त “नेरइयसंसारसंचिद्रणकाले असंखेजगुणे" नानो ससा२२थाना मस-यात छ. नाना संसार संस्थान २i " देवसंसारसंचिट्ठणकाले असंखेज्जगुणे" हेवानी संसारસંસ્થાનકાળ અસંખ્યાત ગણું વધારે છે. દેવનાસંસારસંસ્થાનકાળ કરતાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #522

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श.१ उ० २ सू० १२ अन्तक्रियानिरूपणम् ४९९ निकसंसारसंस्थानकालोऽनंतगुणः, देवापेक्षया तिर्यग्योनिकसंसारसंस्थानकालोऽनन्तगुणाधिको भवतीति ॥सू०११॥
अथ अन्तक्रिया (मोक्षविचारः) प्ररूप्यतेउक्तो जीवस्य संसारसंस्थानकालः, साम्पतं तस्यान्तक्रियामाह-'जीवेणं भंते' इत्यादि।
मूलम्-जीवे णं भंते अंतकिरियं करेजा ? गोयमा ! अत्थेगइए करेजा,अत्थेगइए नोकरेजा, अंतकिरियापयं नेयध्वम् ॥१२॥ __ छाया-जीवो भदन्त अन्तक्रियां कुर्यात् ?, गौतम ! अस्त्येककः कुर्यात् , अस्त्येकको न कुर्यात् अन्तक्रियापदं ज्ञातव्यमिति ।मु०१२॥ संसारसंचिढणकाले अणंतगुणे" तिर्यञ्चयोनिवाले जीवोंका संसारसंस्थानकाल अनन्तगुणा अधिक है ॥ सू० ११॥
अंतक्रिया (मोक्ष) विचार यह जीवका संसारसंस्थानकाल कहा, अब उसकी अन्तक्रिया कहते हैं। 'जीवेणं भंते ! अंतकिरियं करेज्जा' इत्यादि।
(जीवेणं भंते अंतकिरियं करेज्जा ?) हे भदन्त ! जीव अंतक्रिया करता है क्या ? ( गोयमा) हे गौतम! ( अस्थेगइए करेज्जा) हां, कोई जीव करता है और (अत्थेगइए नो करेज्जा ) कोई जीव नहीं करता है। (अंतकिरिया पयं नेयवं) इस प्रश्न का विस्तार पूर्वक उत्तर जानने के लिये प्रज्ञापनासूत्र का "अंतक्रिया" नामका वीसवाँ पद देखना चाहिये।
टीकार्थ-" अन्तक्रिया " का तात्पर्य है समस्तकर्मों को अन्त" तिरिक्खजोणियसंसारसंचिढणकाले अणंतगुणे" तिय 4 योनि योनी સંસારસંસ્થાનકાળ અનંતગણું વધારે છે. તે સૂ૦ ૧૧
सन्तठिया (मोक्ष) वियार જીવને સંસારસંસ્થાનકાળ કહે, હવે તેની અંતક્રિયા કહે છે– " जीवेणं भंते ! अंतकिरियं करेज्जा" इत्यादि ।
(जीवेणं भंते! अंतकिरियं करेज्जा ? ) भून्य ! शुं ०१ मतठिया अरेछ? (गोयमा!) हु गौतम! (अत्थेगइए करेज्जा अत्थेगइए नो करेज्जा) डा ४१ ४२ छ भने ४२ता नथी. (अंतकिरियापयं नेयव्वं) मा प्रश्न विस्तारथी मथ समन्वा माटे प्रज्ञापनासूत्रनु “अंतक्रिया" નામનું વસમું પદ જેવું.
--" अन्तक्रिया " मेटले समस्त नि! Ka (IN) ४२॥२॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #523

५००
___ भगवतीस्त्रे टीका--'जीवेणं भंते !' जीवः खलु भदन्त ! 'अन्तकिरियं करेज्जा ?' अन्तक्रियाम् अन्तस्य-कर्मान्तस्य क्रिया अन्तक्रिया,ताम् अशेषकर्मक्षयलक्षणां कुर्यात् , जीवः कदाचिदपि कर्मणोऽन्तं करिष्यति किम् ? | उत्तरयति भगवान्-'गोयमा' हे गौतम ! 'अत्थेगइए करेज्जा' अस्त्येककः कुर्यात् 'अत्थेगइए नो करेज्जा' अस्त्येककः नो कुर्यात् , हे गौतम ! भव्यो हि अन्तक्रियामशेषकर्मक्षयलक्षणां करिष्यति करोति अकार्षीत् , तथा यश्चाभव्यः स कदापि अशेषकर्मक्षयलक्षणामन्तक्रियां न करिष्यति न करोति नाकार्षीच्च । अंतकिरियापयं नेयव्वं ' अंत. क्रियापदंज्ञातव्यम् , प्रज्ञापनासूत्रस्य यद् विंशतितममन्तक्रियापदं तदत्रानुसंधेयम् । तच्चैवम्-'जीवे णं भंते ! अंतकिरियं करेज्जा ? गोयमा ! अत्थेगइए करेज्जा अत्थेगइए नो करेज्जा, एवं णेरइए जाव वेमाणिए " भव्योऽन्तक्रियां -नाश-करनेवाली क्रिया। यहां यह बात इसलिये कही गई है कि यदि कोई ऐसी आशंका करे कि क्या जीव का अवस्थान संसार में ही है ? या इससे उसकी कभी मुक्ति भी होगी? तब इस शंका का समाधान यहां किया गया है और कहा गया है कि जीव की कभी अन्तक्रियामुक्ति-भी होगी। कई जीव ऐसे हैं, अर्थात् जो भव्यजीव हैं वे तो नियम से समस्त कर्मक्षयरूप अन्तक्रिया को करेंगे, उन्होंने पहले इस अन्तक्रिया को किया है, और वर्तमान में वे विदेह क्षेत्र से अन्तक्रिया करते हैं । तथा कई जीव अर्थात् जो अभव्य जीव हैं, वे कभी भी इस समस्त कर्मक्षयरूप अन्तक्रिया को न करेंगे, न पहिले उन्होंने इसे किया है, और न वर्तमानमें वे इसे कर रहे हैं । "अंतकिरियापयं नेयव्यं" का तात्पर्य यह है कि प्रज्ञपना सूत्र का जो बीसवां अंतक्रिया पद है। उसका यहां अनुसंधान करलेना चाहिये । वह पद इस प्रकार से हैક્રિયા. અહીં આ વાત કહેવાનું કારણ એ છે કે-કઈ એવી શંકા કરે કે જીવનું અવસ્થાન (રહેઠાણ) સંસારમાં જ છે કે સંસારમાંથી કયારેય તેની મુક્તિ પણ થશે? તે તે શંકાનું નિવારણ કરવા માટે આ સૂત્ર લખ્યું છે. આ સૂત્રમાં કહ્યું છે કે જીવની ક્યારેક અન્તકિયા (મુક્તિ) પણ થશે. કેટલાંક જી એવાં છે એટલે કે જે ભવ્યજીવે છે. તેઓ તે સમસ્ત કર્મના ક્ષયરૂપ અંતકિયા કરશે, તેમણે તે પહેલાં અંતકિયા કરી છે અને વર્તમાનકાળમાં પણ તેઓ મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં અંતક્રિયા કરે છે. તથા કેટલાક છે અર્થાત્ જે અભવ્ય છે તેમણે કદી પણ આ સમસ્ત કર્મક્ષયરૂપ અંતક્રિયા કરી નથી, વર્તમાન
मा ४२ता नथी मने भविष्यमा ४२शे ५ नहीं. “ अंतकिरियापयं नेयवं" न तात्यय से 3 प्रज्ञापनासूत्रनुं वासभु “अंतक्रिया" नामर्नु જે પદ છે તેનું અનુસંધાન અહીં કરી લેવું જોઈએ. તે આ પદ આ પ્રમાણે છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #524

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श०१ उ० २ सू० १३ उपपातप्रकरणनिरूपणम्
५०१
कुर्यात् नाभव्यः, अंगारमर्दकाचार्यस्य साधुलिंगे सत्यपि अभव्यत्वस्मरणात् । पुनरपि - " णेरइए णं भंते नेरइएस वट्टमाणे अंतकिरियं करेज्जा ?, गोयमा नो इसम ' इत्यादि ।
नवरम् -'मणुस्से अंतं करेज्जा" मनुष्येषु अन्तं कुर्यात्, मनुष्येषु वर्तमानो नारको मनुष्यीभूत इत्यर्थः, अन्तक्रियां कर्तुं शक्नुयादिति । मनुष्यशरीरावच्छिन्नो नारकः समाराधितज्ञानदर्शनचारित्रः अशेषकर्मक्षयं कृत्वा सिद्धयतीति भावः ॥ ०१२ ।।
॥ इत्यन्तक्रियाप्रकरणम् ॥
" जीवे णं भंते !" इत्यादि, हे भदन्त ! जीव अन्तक्रिया करता है क्या ? हे गौतम! कोई एक जीव करता है और कोई जीव नहीं करता है। इसी प्रकार नैरयिक यावत् वैमानिक तक जानना चाहिये । अर्थात् भव्यजीव अन्तक्रिया करता है, और जो अभव्य जीव है, वह अन्तक्रिया नहीं करता है। अंगारमर्दक आचार्यने साधुलिङ्ग होने पर भी अभव्य होने के कारण अन्तक्रिया नहीं की । हे भदन्त ! जो जीव नारकपर्यायमें वर्तमान है, वह उस पर्याय में अन्तक्रिया करता है क्या ? गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है इत्यादि । विशेषता यह है कि मनुष्यपर्याय में वर्तमान नारक अर्थात् नारक पर्याय को छोड़कर मनुष्यबना हुआ नारक अन्तक्रिया कर सकता है। तात्पर्य कहने का यह है कि मनुष्य शरीरावच्छिन्न- मनुष्य पर्याय में अवतरित हुआ-भूतपूर्व नारकजीव ज्ञान, दर्शन और चारित्रकी आराधना करके अशेष कर्मोंका नाशकर सिद्धपद प्राप्त कर लेता है || सू० १२ ।।
66
जीवे णं भंते ! " इत्यादि हे पूल्य ! शुं लव अंतडिया मेरे छे ? डे ગૌતમ ! કોઇ જીવ કરે છે અને કોઈ જીવ કરતા નથી. આ પ્રમાણે જ નૈરિયકાથી વૈમાનિકા સુધી સમજવુ. એટલે કે ભવ્યજીવા અંતક્રિયા કરે છે. અને અભવ્યજીવા અતક્રિયા કરતા નથી. અગારમકઆચાય, સાધુ લિંગ થવા છતાં પણ અભવ્ય હાવાથી ભવ્યત્વના અભાવને કારણે અ‘તક્રિયા કરી શકચા નહીં. હે પૂજ્ય ! જે જીવા નારક પર્યાયમાં રહેલા છે. તે જીવા તે પર્યાયમાં અતક્રિયા કરે છે ખરા ? હે ગૌતમ! આ અર્થ ખરાખર નથી, કારણ કે એમ ખનતું નથી. વિશેષતા એ છે કે નારક પર્યાયને છેાડીને મનુષ્ય પર્યાયમાં આવેલે નારકજીવ મનુષ્ય ખનીને અંતક્રિયા કરી શકે છે, તાત્પર્ય એ છે કે મનુષ્ય પર્યાયમાં ઉત્પન્ન થયેલા ભૂતપૂર્વ નારકજીવજ્ઞાન દર્શન, અને ચારિત્રની આરાધના કરીને અશેષ (समस्त) भेनो नाश उरीने सिद्धयह प्राप्त उरी शड़े छे. ॥ सू० १२ ॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #525

भगवतीसूत्रे उपपातप्रकरणमारभ्यतेसमाराधितरत्नत्रयोपि कश्चित् कर्मावशेषेऽन्तक्रियाया अभावे देवनिकायेषु समुत्पद्यते, अतो देवविशेषाभिधानायाह-'अह भंते असंजयभवियव्व. देवाणं' इत्यादि।
मूलम्-अह भंते असंजय भवियदव्वदेवाणं१, अविराहियसंजमाणं२, विराहियसंजमाणं३, अविराहियसंजमासंजमाणं४, विराहियसंजमासंजमाणं५,असण्णीणंद,तावसाणं७ कंदप्पियाणंद, चरगपरिवायगाणं९, किदिवसियाणं१०,तेरिच्छियाणं११, आजीवियाणं१२, आभिओगियाणं१३, सलिंगिदंसणवावन्नगाणं१४, एएसिणं देवलोगेसु उववजमाणाणं कस्स कहिं उववाए पन्नत्ते?। गोयमा ! असंजयभवियदव्वदेवाणं जहणणेणं भवणवासीसु उक्कोसेणं उरिमगेविजएसु१ । अविराहियसंजमाणं जहणणेणं सोहम्मे कप्पे उक्कोसेणं सव्वट्ठसिद्धे विमाणे२ । विराहियसंजमाणं जहणणेणं भवणवासीसु, उक्कोसेणं सोहम्मे कप्पे३, अविराहियसंजमासंजमाणं जहण्णेणं सोहम्मे कप्पे, उक्कोसेणं अच्चुए कप्पे४, विराहियसंजमासंजमाणं जहणणेणं भवणवासीसु उक्कोसेणंजोइसिएसु५,असण्णीणं जहण्णणंभवणवासीसु,उक्कोसेणं वाणमंतरेषु६, अवसेसा सव्वे जहण्णेणं भवणवासीसु, उकोसेणं वोच्छामि-तावसाणं जोइसिएसु ७, कंदप्पियाणं सोहम्मे कप्पेट, चरगपरिव्वायगाणं बंभलोए कप्पे ९, किठिवसियाणं लंतगे कप्पे१०, तेरिच्छियाणंसहस्सारे कप्पे११, आजीवियाणं अच्चुए कप्पे१२, आभिओगियाणं अच्चुए कप्पे १३, सलिंगिदंसणवावन्नगाणं उवरिमगेविजएसु१४ ॥सू० १३॥
छाया-अथ भदन्त ! असंयतभव्यद्रव्यदेवानाम्१, अविराधितसंयमानाम२, विराषितसंयमानाम्३, अविराधितसंयमासंयमानाम्४, विराधितसंयमासंयमानाम्५,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #526

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श०१ उ०२ सू० १३ उपपातप्रकरणनिरूपणम् ५०३ असज्ञिनाम्६,तापसानाम्७,कान्दर्पिकागाम्८,चरकपरिव्राजकानाम्९,किल्विपिकाणाम् १०, तैरश्चिकानाम् (त्रैराशिकाणा वा)११, आजीविकानाम् १२, आभियोगिका नाम् १३,सलिंगिदर्शनव्यापनकानाम् १४।एतेषां देवलोकेषु उपपद्यमानानां कस्य कुत्रो
उपपातप्रकरण __ रत्नत्रयकी आराधना करने पर भी कोई आत्मा कर्मके अवशेष रहने पर अन्तक्रियाके अभावमें देवनिकायोंमें उत्पन्न हो जाता है, अतः देव विशेषका कथन करने के लिये सूत्रकार कहते हैं-'अह भंते असंजय" इत्यादि।
'अह भंते ! असंजयभवियदव्वदेवाणं' इत्यादि ।
(अह भंते!) हे भदंत! (असंजयभवियदव्वदेवाणं ) संयमरहित भव्यद्रव्य देवोंका ( अविराहियसंजमाणं) अखंडित संयमवालोंका(विराहियसंयमाणं) विराधित संयमवाले जीवोंका, ( अविराहियसंजमासंजमाणं) अविराधित संयमासंयम वालोंका-आराधक श्रावकोंका (विराहियसंजमासंजमाणं) विराधित संयमासंयमवालोंका विराधक श्रावकोंका (अण्णीणं) अससंज्ञी जीवोंका (तावसाणं) तापसोंका (कंदप्पियाणं) कान्दपिंकोंका (चरकपरिव्वायगाणं) चरकपरिव्राजकोंका (किग्विसियाणं ) किल्विषिकोंका (तेरिच्छियाणं) तिर्यश्चयोनिकोंका (आजीवियाणं) आजीविकोंका (आभिओगियाणं) आभियोगिकोंका (सलिंगिदंसणवावनगाणं)
ઉપપાતપ્રકરણ રત્નત્રયની આરાધના કરવા છતાં પણ કમ બાકી રહેવાને કારણે કોઈ આત્મા અંતકિયાના અભાવે દેવનિકામાં (દેવનિમાં) ઉત્પન્ન થાય છે. તેથી पविशेषतुं ४थन ४२वाने भाटे सूत्र४।२४ .--"अह भंते ! असंजय" त्या
“ अह भंते ! असंजयभवियदव्वदेवाणं " इत्यादि ।
( अह भंते !) महन्त ! (असंजयभवियदव्वदेवःण) सयभडित भव्य द्रव्य वान। ( अविराहियसंजमाणं) माराधित सयभवाणासानी ( विराहिय संयमाणं) विशधित सयमा योनी, (अविराहियसंजमासंजमाणं) अविचित सयभासयमाणाना (श्रीपानी), ( विराहियसंजमासंजमाणं ) विशधित सयभासयमानी ( श्रीपानी), (असण्णीणं) मसजी योनी, (तावसाणं) तापसोनी, (कंदप्पियाणं) पिसीना, (चरकपरिव्वायगाणं) य२४५रिवानी , (किव्विसियाणं ) विषाना, ( तेरिच्छियाण ) तिय योनिन वानी, ( आजीवियाणं ) मालविनो. (आभियोगियाण ) मालियोनिडाना, (सलिगदसणवावन्नगाणं) श्रद्धाभ्रष्ट २१वेषधानी , (एएसि णं देवलोगेसु उववजमाणाणं)
શ્રી ભગવતી સુત્ર : ૧

Page #527

५०४
भगवती सूत्रे
1
पपातः प्रज्ञप्तः । गौतम ! असंयतभव्यद्रव्य देवानां जघन्येन भवनवासिषु, उत्कर्षेणोपरिमग्रैवेयकेषु१, अविराधितसंयमानां जघन्येन सौधर्मेकल्पे, उत्कर्षेण सर्वार्थसिद्धे विमानेर । विराधितसंयमानां जघन्येन भवनवासिषु, उत्कर्षेण सौधर्मे कप्पे३ । अविराधितसंयमासंयमानां जघन्येन सौधर्मे कल्पे, उत्कर्षेणाच्युते कल्पे४ । विराधितसंयमासंयमानां जघन्येन भवनवासिषु उत्कर्षेण ज्योतिषिकेषु५ । असञ्ज्ञिनां श्रद्धाभ्रष्ट वेषधारियोंका (एएसि णं) इन सबका (देवलोगेसु उववज्जमाणाणं) यदि ये देवलोकों में उत्पन्न होवे तो ( कस्स कहिं उववार पण्णत्ते ) किसका कहां उत्पाद कहा है। (गोयमा) हे गौतम! (असंजयभवियदव्य देवाण) संयमरहित भत्यद्रव्य देवोंका (जहणेगं) जघन्यरूप से (भवणवा - सीसु) भवनवासियोंमें (उक्को सेणं) और उत्कृष्टसे ( उचरिमगेविज्जएस) उपरिम ग्रेवेयकों में ( अविराहियजमाणं ) अखंडित संयमवालों का ( जपणेणं सोहम्मे कप्पे ) जघन्य से सौधर्मकल्प में (उक्को सेणं) और उत्कृष्टसे (सिद्धे विमाणे) सर्वार्थसिद्ध विमान में (विराहियसंजमाणं जहणेणं भवणवासी, उक्कोसेणं सोहम्मे कप्पे ) विराधित संयमवालों का जघन्यसे भवनवासियोंमें और उत्कृष्टसे सौधर्मकल्प में ( अविराहिय संजमा संजमाण) अविराधित संयमासंयमवालों का (जहणेणं सोहम्मे कप्पे उक्कोसेणं अच्चुए कप्पे ) जघन्यसे सौधर्मकल्प में और उत्कृष्टसे अच्युतकल्पमें (विराहिय संजमा संजमाणं जणेणं भवणवासीसु उक्कोसेणं जोइसिएस) विरा
ये जघानाने तेथे देवसोभां उत्पन्न थाय तो (कस्स कहिं उववाए पण्णत्ते) अनो उचां उपयात (भ) उद्यो छे ? ( गोयमा ! ) हे गौतम ! ( असंजयवियदव्वदेवाणं ) સયમરહિત लव्यद्रव्यवान! ( जहणणेणं ) सोछाभां मोछो ( भवणवासिसु) लवनवासीशोभां ( उक्कोसेण ) मने वधारेभा वधारे ( उवरिमगेविज्जएसु ) (परिभ ग्रैवेयप्रेमां उपयात ( नन्भ ) थाय छे. ( अविराहिय संजमाणं ) अमंडित संयभवाणानो, ( जहणणेणं सोहम्मे कप्पे ) ओछाभां मोछो सौधर्भ उद्यम (उक्को सेणं) भने वधारेमा वधारे ( सव्वट्टसिद्धे विमाणे ) सर्वार्थसिद्ध विभानभां, ( विराहियसंजमाणं जहणणेणं भवणवासीसु, उकोसेणं सोहम्मे कप्पे ) विराधित संयभवाजानो मोछामां भेोछो लवनवासीशोभां मने वधारेभां पधारे सौधर्भमा ( अविराहिय संजमा संजमाणं ) व्यविराधित संयभास'यभवाजानो ( आराध श्रावनो ) ( जहणेणं सोहम्मे कप्पे उक्कोसेणं अच्चुए कप्पे ) माछामा छो सौधर्म उपमा भने वधारेभां पधारे अभ्युत उदयभां ( मारभा देवसोमा ) (विराहियस मासजमाणं) विराधित संयभास'यभ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #528

प्रयमेचन्द्रिकाटीका श० १ उ० २ सू० १३ उपपातप्रकरणनिरूपणम् ५०५ जघन्येन भवनवासिषु उत्कर्षेण वानव्यंतरेषु६ । अवशेषाः सर्वे जघन्येन भवनवासिषु, उत्कर्षेण वक्ष्यामि-तापसानां ज्योतिषिकेषु७, कान्दर्पिकाणां सौधर्मे कल्पे८, चरकपरिव्राजकानां ब्रह्मलोके कल्पे९, किल्विपिकाणां लान्तके कल्पे१०, तैरश्चिकाणां सहस्रारे कल्पे११, आजीविकानामच्युते कल्पे१२, आभियोगिकानामच्युते कल्पे१३, सलिङ्गिदर्शनव्यापनकानामुपरिमौवेयकेषु१४ ।।सू०१३॥ धित संयमासंयमवालोंका जघन्य से भवनवासियों में और उत्कृष्टसे ज्योतिष्क देवों में ( असण्णीणं ) असंज्ञी जीवोंका (जहण्णेणं) जघन्यसे (भवणवासीसु) भवनवासियों में ( उक्कोसेणं) और उत्कृष्ट से ( वाणमंतरेसु) वानव्यंतरों में (अवसेसा सव्वे जहण्णेणं भवणवासीसु उक्कोसेणं वोच्छामि) तथा इनके सिवाय और आठका जघन्यसे भवनवासियों में उत्पाद कहा गया है। उत्कृष्टसे इनका उत्पाद कहता हूं-(तावसाणं) तापसों का ( जोइसिएसु ) ज्योतिष्कों में ( कंदप्पियाणं सोहम्मे कप्पे) कांदर्पिकों का सौधर्मकल्प में ( चरगपरिव्वायगाणं बंभलोए कप्पे) चरक परिव्राजकोंका ब्रह्मलोक कल्पमें (किग्विसियाणं) किल्विषिकोंका (लंतगे कप्पे) लान्तक कल्पमें-छट्टे देवलोकमें- तेरिच्छियाणं) तिर्यश्चोंका (सहस्सारे कप्पे ) सहस्रार कल्पमें (आजीवियाणं अच्चुए कप्पे ) आजीविकों का अच्चुत कल्प में (आभिओगियाणं अच्चुए कप्पे ) आभियोगिकों का अच्युत कल्पमें (सलिंगिदसणवावन्नगाणं) और दर्शनभ्रष्ट वेषधारियों का ( उवरिमगेविज्जएसु ) उपरिम अवेयकों में उत्पाद होता है। वाजानी ( जहण्णेणं भवणवासीस उक्कोसेणं जोइसिएसु) माछामा माछ। भवनवासीमामा भने वधारमा वधारे ज्योतिषी हेवामा ( असण्णीणं ) मसजी
वोन (जहण्णेणं भवणवासीसु उक्कोसेणं वाणमंतरेसु) माछामा माछ। ભવનવાસીઓમાં અને વધારેમાં વધારે વાણવ્યંતરમાં ઉપપાત થાય છે. (अवसेसा सव्वे जहण्णेण भवणवासीसु उक्कोसेणं वोच्छामि) ते सिवायना બાકીના સર્વનો ઓછામાં ઓછો ભવનવાસીઓમાં ઉપપાત થાય છે. ઉત્કૃષ્ટની मपेक्षा तेभने। S५यात छु-(तावसाणं जोइसिएसु) ॥५सोना न्योतिष्य
वामi, (कंदप्पियाणं सोहम्मे कप्पे) हपिना सौधर्म ४६५मां, (चरगपारिव्वायगाणं वंभलोए कप्पे) ३२४ परिवाना ग्रह्म ४५मा, (किब्विसियाणं) विपिानी, ( लतगे कप्पे ) aids ४६५i, ( तेरिच्छियाणं ) तिय यानी, ( सहस्सारे कप्पे) सखा२ ४६५i ( आजीवियाण अच्चुए कापे) माविनी अयुत ४८५मां, ( आभिओगियाणं अच्चुए कप्पे ) लियोनि वानी अच्युत ४६५i, (सलिंगि देसणवावन्नगाणं) मने दृशनभ्रष्ट स्ववेषधा२नो, ( उवरिमगेविज्जएसु) परिभ રૈવેયકમાં ઉપપાત થાય છે. भ० ६४
શ્રી ભગવતી સૂત્રઃ ૧

Page #529

५०६
भगवतीसूत्रे टीका—'अह भंते' अथ भदन्त ! अत्र अथ-शब्दः प्रश्नार्थों विद्यते, 'असंजयभवियदव्वदेवाणं' असंयतभविकद्रव्यदेवानाम् , न संयता इत्यसंयताः, असंयताश्चरणपरिणामरहिता भविकाः देवत्वप्राप्तियोग्या अत एव द्रव्यदेवाः, असंयताश्च ते भव्यद्रव्यदेवाश्चेत्यसंयतभव्यद्रव्यदेवाः।
अथ कश्चिदेवमाचक्षते-असंयतभव्यद्रव्यदेवा इति-असंयतसम्यग्दृष्टयोजीवाः। तदुक्तम्
"अणुवय-महव्वएहि य, बालतवोऽकामनिज्जराए य ।
देवाउयं निबंधइ, सम्मदिट्टी य जो जीवो ॥१॥" छाया-अणुव्रतमहावतैश्च बालतपोऽकामनिर्जरया च ।
देवायुर्निबध्नाति सम्यग्दृष्टिश्च यो जीवः ॥१॥ टीकार्थ-इस सूत्र में “अह" यह शब्द प्रश्नार्थक है । जो संयत नहीं हैं वे असंयत हैं । असंयत का तात्पर्य होता है कि चारित्रपरिणाम से रहित होना। जो चारित्रपरिणामसे रहित हैं, और देवत्वप्राप्तिके योग्य हैं-अभी देवपद प्राप्त नहीं किया है-करनेवाले हैं-ऐसे जीव भव्यद्रव्यदेव कहेगये हैं। असंयत जो भव्यद्रव्यदेव हैं, वे जीव असंयतभव्यद्रव्यदेव हैं । इस प्रकार यहां कर्मधारय समास हुआ है। कोई २ ऐसा कहते हैं कि जो असंयत सम्यग्दृष्टि जीव हैं, वे असंयतभव्यद्रव्य देव हैं। अर्थात् यहाँ असंयतभव्यद्रव्यदेव शब्द से चतुर्थगुणस्थानवी जीव लिया गया है, ऐसा कोई कहते हैं, क्योंकि एसा कहा है
"अणुवय-महत्वएहि य, बालतवोऽकामनिज्जराए य। देवाउयं निबंधइ, सम्मपिट्ठी य जो जीवो ॥१॥"
An:-- सूत्रमा “ अह" श५४ प्रश्नाथ छ. २ सयत होता નથી તેમને અસંયત કહે છે. અસંયત એટલે ચારિત્રના પરિણામથી (ભાવથી). રહિત જે જીવે ચારિત્રના પરિણામથી (ભાવથી) રહિત છે, પરંતુ દેવત્વ પ્રાપ્તિને
ગ્ય છે-હજી દેવપદ પ્રાપ્ત કર્યું નથી–પણ પ્રાપ્ત કરવાના છે–એવાં જીવને ભવ્યદ્રવ્યદેવ” કહ્યા છે. અસંયત જે ભવ્યદ્રવ્યદેવે છે તે અને અસંયતભવ્યદ્રવ્યદેવ કહે છે. આ રીતે અહીં કર્મધારય સમાસ થયો છે. કઈ કઈ એમ પણ કહે છે કે જે અસંયત સમ્યગ્દષ્ટિ જીવે છે તેઓ અસંયતભવ્યદ્રવ્યદેવ છે. એટલે કે અસંયત ભવ્યદ્રવ્યદેવ વડે ચેથા ગુણસ્થાનવત જી લેવામાં આવ્યા છે. કહ્યું પણ છે કે
" अणुवय महव्वएहि य, बालतवोऽकामनिज्जराए य ।
देवाउयं निबंधइ, सम्मद्दिट्टो य जो जीवो ॥ १॥"
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #530

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. १ उ० २ सू० १३ उपपातप्रकरणनिरूपणम् ५०७ तन्नयुक्तम् , यतोऽसंयतभव्यद्रव्यदेवानां द्रव्यचारित्राराधनेन उत्कृष्टत उपरिमौवेयकदेवपर्यन्तमेवोपपातः कथितः। सम्यग्दृष्टीनां तु देशविरतानामपि तत्रोपरि अवेयकदेवनिकाये नोपपातो भवतीति, देशविरतश्रावकाणामच्युतादुपरिगमनस्याप्रतिपादनात् , इमे चासंयतभव्यद्रव्यदेवा नापि निवाः यतो निवानामिहैवप्रकरणे भेदेन कथनात् , तस्माद् मिथ्यादृष्टय एव अभव्या भव्या वा, असंयतभविकद्रव्यदेवाः, श्रमणगुणधारकाः, समस्तसामाचार्यनुष्ठानयुक्ताः, तथा द्रव्यलिंगधारका गृह्यन्ते। ते केवलाखिल क्रियाप्रभावादेवोपरिमौवेयकेषत्पद्यन्ते इति ।
" जो जीव सम्यग्दृष्टि होता है, वह अणुव्रत, महाव्रत बालतप और अकामनिर्जरा द्वारा देवायु का बंध करता है। "सो ऐसा कथन युक्त नहीं है, क्योंकि जो असंयतभव्यद्रव्यदेव हैं उनका द्रव्यचारित्र की आराधन से उत्कृष्टरूप में उपापत उपरिमोवेयकपर्यन्त ही कहा गया है। और जो देशविरति सम्यग्दृष्टि हैं। उनका उपपात तो उपरिमअवेयक देवनिकाय में नहीं होता है, क्योंकि देशविरत श्रावकों का अच्युतस्वर्ग से ऊपर गमन नहीं कहा गया है। तथा ये असंयतभव्यद्रव्यदेव निव भी नहीं हैं, कारण कि निह्नवों का इसी सूत्र में भिन्न रूप से कथन किया गया है। इसलिये असंयतभव्यद्रव्यदेव मिथ्यादृष्टि जीव ही जानना चाहिये-चाहे वे भव्य हों चाहे अभव्य हों। ये असंयतभव्य द्रव्यदेव श्रमणगुणों को धारण करते हैं, समस्त सामाचारी और अनुष्ठान से युक्त रहा करते हैं परन्तु द्रव्यलिङ्गी होते हैंभावलिङ्गी नहीं। इसलिये यहां असंयतभव्यद्रव्यदेव से द्रव्यलिङ्ग को
જે જીવ સમ્યગ્દષ્ટિ હોય છે તે અણુવ્રત, મહાવ્રત, બાલતપ અને અકામ નિર્જરા વડે દેવતાના આયુષ્યને બંધ બાંધે છે પણ તે કથન બરાબર નથી, કારણ કે જે અસંયત ભવ્યદ્રવ્યદેવ છે તેમના ઉપપાત દ્રવ્યચારિત્રની આરાધનાથી વધારેમાં વધારે ઉપરિમ ચવેયક સુધી જ કહ્યો છે. જેઓ દેશવિરતિ સમ્યગ્દષ્ટિ છે તેમને ઉપપાત તે ઉપરિમ રૈવેયક દેવનિકાયમાં થતો જ નથી. કારણ કે દેશવિરતિ શ્રાવકોનું અચુત દેવકથી ઉપરના ભાગમાં ગમન કહ્યું નથી. તથા તે અસંયત ભવ્યદ્રવ્યદેવ નિદ્ભવ પણ નથી, કારણ કે નિહ્નવોનું આ સૂત્રમાં ભિન્નરૂપે કથન થયું છે. તે કારણે અસંયત ભવ્યદ્રવ્યદેવેને મિથ્યાદષ્ટિ જીવો જ સમજવા. પછી ભલે તે ભવ્ય હોય કે અભય હોય. તે અસંયત ભવ્યદ્રવ્યદેવ શ્રમણના ગુણોને ધારણ કરે છે, સમસ્ત સામાચારી અને અનુષ્ઠાનથી યુક્ત રહ્યા કરે છે, પણ તેઓ દ્રવ્યલિંગી હોય છે–ભાવલિંગી હોતા નથી. તેથી અહીં “અસંયતભવ્યદ્રવ્યદેવ” પદ દ્વારા કવ્યલિગને ધારણ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #531

५०८
भगवतीसूत्रे असंयतानां समस्तानुष्ठानकर्तृत्वेऽपि चारित्रपरिणामराहित्यात् । ननु अभव्याः भव्या वा ते मिथ्यादृष्टयः श्रमणगुणानां धारयितार इति कथमिव वक्तुं शक्येत, तेषांश्रमणगुणधारणासंभवादितिचेदुच्यते यद्यपि तेषां महामिथ्यादर्शनमोहस्य पादुर्भावोऽस्ति, तथापि ते चक्रवाधनेकमहाभूपादिभिः सत्कारसंमानादिना सत्कृतान् साधून् दृष्ट्वा स्वस्यापि मानसत्कारादिप्राप्त्यर्थं तेषां हृदये प्रव्रज्याक्रियाकलापानामनुष्ठाने श्रद्धा जायतेऽतस्ते यथोक्तक्रियामात्रानुष्ठायिनो भवन्ती ति१। 'अविराहियसंजमाण'-अविराधितसंयमानाम् , न विराधितः कारणादोष धारण करने वाले श्रमणगुणविशिष्ट साधु ही ग्रहण किये गये हैं. ऐसा जानना चाहिये । वे केवल समस्तक्रिया के प्रभाव से ही उपरिमग्रैवेयकों में उत्पन्न होते हैं। ये समस्त अनुष्ठानों को करते तो हैं, फिर भी चारित्र परिणामसे रहित होकर ही करते हैं, इसलिये इन्हें असयत कहा गया है।
शंका-भव्य अथवा अभव्य मिथ्यादृष्टि जीव श्रमणगुणों को धारण करने वाले कैसे कहे जा सकते हैं ? क्योंकि इनमें श्रमणगुणधारणता असंभव है।
उत्तर-यद्यपि उनके महामिथ्यादर्शनरूप मोह का उदय है, तो भी साधुओं की चक्रवर्ती आदि अनेक महाराजाओं द्वारा कृत सत्कार सम्मान आदि क्रिया को जब वे देखते हैं, तो उस समय उनके मन में अपने लिये भी इसी तरहसे मान सत्कार आदिकी प्राप्ति हो, इस निमित्त प्रवज्या एवं क्रियाकलापों के अनुष्ठान में उनकी श्रद्धा उत्पन्न होती है। इसलिये वे यथोक्त क्रियामात्र के अनुष्ठान करने वाले हो जाते हैं १। "अविराहियसंजमाणं" कारणसे दोषसंभव होने पर भी जिनके द्वारा કરનાર શ્રમણગુણસંપન્ન સાધુ જ ગ્રહણ કરવાના છે એમ સમજવું. તેઓ માત્ર કિયાના પાલનના પ્રભાવથી જ ઉપરિમચૈવેયકમાં ઉત્પન્ન થાય છે. તેઓ સાધુના બધા અનુષ્ઠાન કરે તે છે, પરંતુ ચારિત્રના પરિણામથી ( ભાવથી) રહિત થઈને જ કરે છે, તેથી તેમને અસંયત કહ્યા છે.
શંકા—ભવ્ય અથવા અભવ્ય મિથ્યાદૃષ્ટિ જીવોને શ્રમણ ગુણના ધારણ કરનારા કેવી રીતે કહી શકાય? કારણ કે તેમનામાં શ્રમણગુણધારકતા અસંભવિત છે.
ઉત્તર–જો કે તેમનામાં મિથ્યાદર્શનરૂપ દર્શન મેહનો ઉદય હોય છે, છતાં પણ ચકવત વગેરે અનેક મહારાજાએ વડે સાધુઓનો સત્કાર થતો જોઈને તેમના મનમાં પણ એવાં માન સત્કાર વગેરે પ્રાપ્ત કરવાની ઈચ્છા જાગે છે. અને એ કારણે પ્રવજ્યા અને ક્રિયાઓના અનુષ્ઠાને પ્રત્યે તેમને રુચિ ઉત્પન્ન થાય છે તેથી તેઓ શાસ્ત્રોક્ત ક્રિયામાત્રનું મેક્ષ બુદ્ધિએ નહીં પણ સંસાર બુદ્ધિએ मनुष्ठान ४२ना२। मनी नय छे. "अविराहियसंजमाणं" ॥२६१ पशात होष
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #532

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. १ उ. २ सू०१३ उपपातप्रकरणनिरूपणम् ५०९ संभवेपि संयमो यैस्ते अविराधितसंयमास्तेषाम् , दीक्षाकालादारभ्य यैश्चारित्रं न खण्डितम् , संज्वलनकषायसामर्थ्यात्, अथवा प्रमत्तगुणस्थानबलात् स्वल्पमात्रादि दोषा यद्यपि सभवन्ति तथापि चारित्रपरिणामो यैर्न निवारितस्तेषाम् २। 'विराहियसंजमाणं' विराधितसंयमानामिति विराधितः दीक्षाकालादारभ्य मायादिदोषेण खण्डितः संयमचारित्रं यैस्ते विराधितसयमास्तेषाम् ३। 'अविराहियसंजमासंजमाणं' अविराधितसंयमासंयमानाम् , श्रावकवतस्वीकारकालादारभ्य न खण्डितो देशविरतिपरिणामो यैस्ते अविराधितसंयमासंयमास्तेषाम् ।४। 'विराहियसंजमासंजमाणं' विराधितसंयमासंयमानाम्-श्रावकवतस्वीकारकालादारभ्य मध्ये विराधितः
अपना संयम विराधना युक्त नहीं किया गया है वे अविराधितसंयम वाले हैं, अर्थात दीक्षाकाल से लेकर जिन्होंने अपने संयम को खण्डित नहीं किया है वे अविराधित संयम वाले हैं। संज्वलनकषायके सामर्थ्य से अथवा प्रमत्तगुण स्थान के बल से थोड़े मायादि दोष यद्यपि उनके संभवित हो सकते हैं, तो भी वे मुनि चारित्र परिणाम की निवृत्ति नहीं करते हैं २। “ विराहियसंजमाण " दीक्षाकाल से लेकर अर्थात् जब से दीक्षा धारण की है-तब से लेकर मायादि दोष द्वारा जिनका संयमचारित्र खण्डित होता रहता है, वे विराधितसंयमवाले जीव हैं । "अविराहियसंजमासंजमाणं " जब से संयमासंयम - देशविरतिरूप चारित्र-स्वीकार किया है अर्थात् श्रावकव्रत लिया है-तब से लेकर वह व्रत जिनका अखण्डित है, वे अविराधितसंयमासंयमवाले जीव हैं ४ । “विराहियसंजमासंजमाणं " श्रावकव्रत स्वीकार करने के समय
થવાનો સંભવ હોવા છતાં પણ જેઓ આલેચના વગેરે કરીને પિતાના સંયમને વિરાધના યુદ્ધ કરતા નથી તે જીને અવિરાધિત સંયમવાળા કહેવામાં આવે છે. એટલે કે દીક્ષાકાળથી લઈને જેમણે પિતાના સંયમના ભાવનો ત્યાગ કર્યો નથી. તેમને અવિરાધિત સંયમવાળા કહેવામાં આવે છે. સંવલન કષાયના
ગથી અથવા પ્રમત્તગુણસ્થાનને કારણે તેમનામાં શેડા માયાદિ દોષ સંભવી શકે છે ખરા, પણ તે મુનિએ આલેચન વગેરે કરીને ચારિત્ર પરિણામથી यसित थता नथी. “ विराहियसंजमाणं " दीक्षा दीधी त्या२थी १ मायापि દ્વારા જેમને સંયમ (ચારિત્ર) ખંડિત થતો રહે છે તે જીવોને વિરાધિત सयभवा ४ छ “ अविराहियसंजमासंजमाणं” ज्यारथी सयभासयम (દેશવિરતિરૂપ ચારિત્ર) અંગીકાર કર્યો છે–એટલે કે જ્યારથી શ્રાવકત્રત લીધું
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #533

५१०
खण्डितः संयमासंयमः- देशविरतिपरिणामो यैस्तेविराधितसंयमासंयमास्तेषां तादृशश्रावकाणामित्यर्थः । ५ । 'असनीणं' असंज्ञिनाम् - संज्ञा नाम मनस्तद्रहितानाम्, मनोलब्धिशून्यानां तिरश्चामकामनिर्जरावतां जीवानामित्यर्थः | ६ | तथा 'तावसाणं' तापसानाम् वृक्षपतितशुष्कपत्रादिभोजनमाचरतां बालतपस्विनाम् | ७ | तथा 'कंदपिया' कान्दर्पिकाणाम्, कन्दर्पः परिहासः, स विद्यते येषां ते कन्दर्पिकाः त एव कान्दर्पिकाः, अथवा, कन्दर्पः परिहासस्तेन चरन्ति लोके सोपहासव्यवहारं कुर्वन्ति, परानुपहासयन्ति ये ते कान्दर्पिकाः व्यवहारमात्रेणैव चारित्रवन्तः कन्दर्पकाकुच्यादिकारकाः । तत्स्वरूपं यथा
भगवती सूत्रे
से लगाकर बीच में जिन्होंने अपना देशविरति परिणाम खण्डित करदिया है वे विराधितसंयमासंयम वाले जीव हैं ५।" असन्नीणं " संज्ञा नाम मनका है, इस संज्ञारूप मनोलब्धि से जो शुन्य-रहित हैं, वे असंज्ञी जीव हैं ६, अर्थात् अकामनिर्जरावाले जीव तथा 'तावसाणं' वृक्षों से पतित सूखे पत्तों आदि को खाने वाले बालतपस्त्री जीव ७, तथा "कंदपियाणं " कान्दर्पिक जीव-कंदर्प नाम परिहास हँसी मजाक का है यह जिनमें हैं वे कान्दर्पिक हैं, अथवा जो कंदर्प-परिहास- द्वारा लोकमें उपहासपूर्वक व्यवहार करते हैं-दूसरों को हँसाते हैं वे कान्दर्दिक कहलाते हैं। ये कान्दर्पिक कंदर्प और कौकुच्यादि करने वाले होते हैं बीभत्स शब्दों का प्रयोग करके दूसरों को हँसाते हैं, वे कौकुच्य कहलाते हैं। इस कारण केवल व्यवहार से ही ये चारित्रवाले कहें जाते हैं। कहा भी हैછે ત્યારથી જેમનું તે વ્રત અખંડિત છે તેવા જીવાને અવિરાધિત સયમાસયમવાળા કહેવામાં આવે છે. 'विराहियसंजमा संजमाणं " श्रावस्वत सईने भेमो વચ્ચેથી જ દેશિવેતિ પિરણામ ખખડત કરી નાખ્યું છે. તેમને વિરાધિત સંયમાसंयभवाजा वो उडेवामां आवे छे. "असन्नीणं" संज्ञा भेटले भन, या સંજ્ઞારૂપ મનેાલબ્ધિથી રહિત જીવાને અસરી કહેવામાં આવે છે. એટલે કે
66
""
अमनिर्भरावाजा लवो तथा "तावसाणं" वृक्षों परथी पडेलां यान महि ખાનાર તથા પંચાગ્નિ તપ કરનારા પાલતપસ્વી જીવેા, તથા कंदप्रियाणं કાન્તર્ષિક જીવ-કદ્રુપ એટલે પરિહાસ હંસી મજાક વગેરેનું જેમનામાં અસ્તિત્વ હાય છે, તેમને કાન્તર્ષિક કહેવામાં આવે છે. અથવા જે કદ્રુપ (કુચેષ્ટા) વડે લેાકમાં ઉપહાસયુક્ત વ્યવહાર કરે છે, તેમને કાર્ષિક કહેવામાં આવે છે. તે કાન્દપિકા કદ અને કૌમુચ્ય એટલે બીભત્સ શબ્દો લીને ખીજાઓને હસાવવાની ક્રિયા કરનારા હાય છે. તેથી તેએ માત્ર વ્યવહારમાં જ ચારિત્રવાળા કહેવાય છે. તે સાચા ત્યાગી હોતા નથી. કહ્યું પણ છે—
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧
66

Page #534

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श०१ उ० २ सू० १३ उपपातप्रकरणनिरूपणम्
'कहकहकर सहसणं, कंदष्पो अणिहुया बउलावा । कंदष्पकहाकहणं, कंदप्पुवएससंसा य ||१|| भुम - नयण - वयण - दसणच्छदेहिं करपायकन्नमाईहिं । तं तं करेइ जह जह, हसइ परो अत्तणा अहसं ॥ २ ॥ वाया कुक्कुइओ पुण, तं जंपइ जेण हस्सइ अन्नो । नाणाविहजीवरुए, कुबह मुहतरए चैव ॥ ३॥ इत्यादि ।
५११
छाया -- कहकहकहस्स (इति) हसनं कन्दर्पोऽनिभृता वागुल्लापाः । कन्दर्प कथाकथनं कन्दर्पो पदेशाशंसा च ॥ १ ॥ भ्रू - नयन-बदन - दशनच्छदैः करपादकर्णादिभिः । तत्करोति यथा यथा हसति पर आत्मना अहसन् ॥ २ ॥ वाचा कौकुचियतः, पुनस्तत् जल्पति येन हसत्यन्यः । नानाविधजीवतान् करोति मुखतूर्याणि चैव ॥ ३॥ इत्यादि । " कहकहकहस्सहसणं, कंदप्पो अणिहुयावउल्लावा । कंदष्पकहाकहणं, कंदप्पुवएससंसा य ॥ १ ॥ भुम- नयण - वयण - दसणच्छदेहि करपायकन्नमाईहिं । तं तं करइ जह जह, हसइ परो अत्तणा अहसं ॥ २ ॥ वाया कुक्कुइओ पुण, तं जं वइ जेण हस्सइ अन्नो । नाणाविजीवरुए, कुव्वह मुह तूरए चेव ॥ ३ ॥ इति "
कह कहा लगाकर हँसना यह कन्दर्प है, अनिभृत वचनउल्लाप - प्रगटरूप में बकवाद करना यह भी कंदर्प है, कंदर्पकी कथा कहना, कंदर्पका उपदेश करना, कंदर्पकी आशंसा - प्रशंसा करना यह सब कंदर्प है । ये कान्दर्पिक जन भ्रकुटी, नयन, वदन, मुख, हाथों, पैरों, कानों, होठ आदि से ऐसी२
" कह कह कहस्सहसणं, कंदष्पो अणिहुया बउलावा । कंदष्प कहाकहणं, कंदवससाय ॥ १ ॥ भुम - नयन - वयण - दसणच्छदेहिं करपायकन्नमाईहिं । तं तं करे जह जह, हसइ परो अत्तणा अहसं ॥ २ ॥ वाया कुक्कुओ पुण, तं जं वह जेण हस्सह अन्नो । arrfantasy कुत्र मुहतूरए चैव || ३ || "इति
ખડખડાટ હસવું અનિભૃત વચન ઉલ્લાપ એટલે કે પ્રગટ રૂપમાં બકવાદ કરવા. કદની કથા કહેવી, કંદપના ઉપદેશ દેવે, કદની પ્રશંસા કરવી, એ બધા अंडर्य उडेवाय छे. ते अन्तर्थिनो अड्डुटि, नयन, वहन, होड, हाथ, यश, કાન વગેરેથી એવી એવી ચેષ્ટાઓ કરે છે, તથા ભમર આઢિથી એવી ચેષ્ટાઓ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #535

५१२
भगवतीस्त्रे अत उक्तम्-"जो संजओवि एयासु अप्पसत्थासु भावणं कुणइ।
सो तविहेसु गच्छइ, सुरेसु भइओ चरणहीणो॥१॥” इति । छाया-यः संयतोऽप्येतासु अप्रशस्तासु भावनां करोति ।
स तद्विधेषु गच्छति सुरेषु भक्त (भजनायुक्त) चरण हीनः॥१॥ इति। संयमवानपि अप्रशस्तासु हासपरिहासादिक्रियासु भावनां=मनोव्यापारं करोति स उपयुक्तो जीवस्तादृशेष्वेव देवेषु गच्छति चरणरहितोभक्त भजनायुक्तः, भज नया देवलोकेषु गच्छतीति-गच्छति न वा गच्छतीत्यर्थः । इति गाथार्थः । ८। चेष्टाएँ करते हैं, अथवा भ्रकुटी आदिके द्वारा ऐसीर क्रियाएं करते हैं, कि जिससे इन चेष्टाओंको देखकर दूसरे मनुष्य हँसने लग जाते हैं। उस समय ये स्वयं नहीं हँसते हैं। वाणी द्वारा कौकुच्य वे करते हैं, अर्थात् ऐसा बोलते हैं कि जिससे दूसरोंको हँसी आती है। अनेक जीवों की ये बोली बोलते हैं। मुख से बाजा बजाते हैं। ये सब क्रियाएं कंदर्प हैं। अतः इनके संबंधसे ये कान्दर्पिक कहलाते हैं। इसीलिये कहते हैं कि" जो संजओवि एयासु अप्पसत्थासु भावणं कुणइ ।
सोतबिहेसु गच्छइ, सुरेसु भइओ चरणहीणो ॥१॥" जो भी संयत इन अप्रशस्त भावनाओंमें अपना विचार रखता है वह चरणविहीन बना हुआ हो कर इसी प्रकार के देवोंमें जन्म लेता है अर्थात् संयमशाली भी जन इन अप्रशस्त हास परिहास आदि क्रियाओंमें अपने मानसिक व्यापार को लगाता है, तो वह उसी प्रकार के देवों में जन्म धारण करता है। अगर चारित्रहीन हो तो उसके लिये भजना (विकल्प) है કરે છે કે જે ચેષ્ટાઓ જોઈને મનુષ્યને હસવું આવે છે, તે સમયે તેઓ પિતે હસતા નથી. પણ વાણી દ્વારા તેઓ કૌકુચ કરે છે. એટલે કે તેઓ એવું બોલે છે કે તેમની વાણી સાંભળનારને હસવું આવે છે. તેઓ અનેક જીવોની બેલી બોલે છે, મુખથી વાજુ વગાડે છે. આ રીતે અનેક પ્રકારની ક્રિયાઓ તેઓ કરે છે. આવી બધી ક્રિયાઓ કંદર્પરૂપ જ ગણાય છે. તે પ્રકારની ક્રિયાઓ કરવાને કારણે તેમને કાંદપિક કહેવામાં આવે છે. એટલા માટે કહે છે કે
"जो संजओवि एयासु अप्पसत्थासु भावणं कुणइ ।।
सो तबिहेसु गच्छइ, सुरेसु भइओ चरणहीणो" ॥१॥
૨ કેઈસંયત આ અપ્રશસ્ત ભાવનાઓમાં પિતાની વૃત્તિને દોરે છે. એટલે કે સંયમી પુરૂષો પણ જે અપ્રશસ્ત હાસ પરિહાસમાં પોતાની માનસિક વૃત્તિઓને ખેંચાવા દે છે તે તે સંયમી પણ તે પ્રકારના દેવામાં જન્મ ધારણ કરે છે. અગર ચારિત્રહીન હોય તે તેને માટે ભજના છે ‘ભજનાનું તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #536

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. १ उ. २ सू० १३ उपपातप्रकरणनिरूपणम् ५१३ 'चरगपरिवायगाणं ' चरकपरिव्राजकानाम्-चरन्ति एकस्माद् गृहाद् गृहान्तरं गच्छन्ति भिक्षार्थं ये ते चरकाः, परित्यज्य पुत्रकलत्रादिकं व्रजन्ति ये ते परित्राजकाः, चरकाश्च ते परिव्राजका इति चरकपरिव्राजकाः त्रिदण्डिसंन्यासिनः, अथवा कुच्छोटकादयश्वरकाः, परिव्राजकाः कपिलमतानुयायिनः, तेषाम् ? । 'किनिसियाणं' किल्विषिकाणाम् , किल्विषं-पापं, तद् विद्यते येषां ते किल्विषिकाः व्यवहारतश्चारित्रवन्तोऽपि ज्ञानादीनामवर्णवादकारः। उक्तश्च
"णाणस्स केवलीणं, धम्मायरियस्स सब्यसाहूणं ।
माई अवनवाई किनिसियं भावणं कुणइ ॥१॥" छाया-ज्ञानस्य केवलिनां धर्माचार्यस्य सर्वसाधूनाम् ।
मायी अवर्णवादी कैल्विपिकी भावनां करोति' ॥ तेषाम् । १०। भजना का तात्पर्य है कि वह देवलोकों में जन्म धारण करे भी, न भी करे। इस प्रकार यह गाथा का अर्थ है। . इस तरह इन पूर्वोक्त क्रियाओं को करने वाले जन कांदर्पिक कहलाते हैं। " चरगपरिव्वायगाणं" जो भिक्षा के लिये एक घर से दूसरे घर में जाते हैं वे चरक हैं ९ । पुत्र कलत्र आदि को छोड़कर जो घूमते हैं वे परिव्राजक हैं। चरक जो परिव्राजक वे चरकपरिव्राजक हैं। ऐसे चरक परिव्राजक त्रिदण्डी संन्यासीजन कहलाते हैं। अथवा-कुच्छोटक आदि चरक और कपिलमतानुयायी परिव्राजक हैं। “किन्चिसियाणं " किल्विष नाम पापका है। पाप जिनके विद्यमान हैं-वे किल्विषिक हैं । जो व्यवहार में चारित्र वाले होकर भी ज्ञान आदिकों का अवर्णवाद करते हैं वे किल्विषिक हैं, ऐसा जानना चाहिये। कहा भी हैએવા તે, દેવલેકમાં જન્મ ધારણ કરે પણ ખરે અને ન પણ કરે. ઉપરોક્ત ગાથાનો આ અર્થ છે. આ પ્રમાણે પૂર્વોક્ત ક્રિયાઓ કરનાર જીવને કાંદપિક કહે છે.
"चरगपरिव्वायगाणं" भिक्षाने भाटे मे धेरथी भी धे२ नय छ તેને ચરક કહેવામાં આવે છે. પુત્ર, કલત્ર આદિને છોડીને જે ફર્યા કરે છે તેને પરિવ્રાજક કહેવામાં આવે છે. ચરક જે પરિવ્રાજક છે, તેને ચરક પરિવ્રાજક કહેવામાં આવે છે. ત્રિદંડી સંન્યાસીને ચરકપરિવ્રાજક કહેવામાં આવે છે. અથવા કુછોટક આદિને ચરક તથા કપિલમતાનુયાયીઓને પરિવ્રાજક કહેવામાં આવે છે. "किब्विसियाण" विष मेटले पा५ मनाम पा५ भाभूह छ तेमने बिपिs કહેવામાં આવે છે. જેઓ વ્યવહારમાં ચારિત્રવાળા હોવા છતાં પણ જ્ઞાની તથા ગુરુ વગેરેના અવર્ણવાદ બેલે છે તે કિલ્વિષિક કહેવાય છે, કહ્યું પણ છેभ० ६५
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #537

भगवतीसूत्रे तथा 'तेरिच्छियाणं' तैरश्चिकानां-तिर्यग्योनिकजीवानां देशविरतिमतां गजावादिजीवानाम् ।११। तथा 'आजीवियाणं ' आजीविकानां पाखण्डिविशेषणाम् , अथवा नग्नवधारिणां गोशालकशिष्याणाम् , यद्वा ख्यातिलाभमानप्राप्तये तपश्चरणादिकर्तृणामिति ।१२। तथा 'आभिओगियाणं' आभियोगिकानाम् , अभियोगो= विद्यामंत्रादिभिः परेषां वशीकरणमारणमोहनोच्चाटनादिकरणम् , स अभियोगो विद्यते येषां ते आभियोगिकास्तेषाम् , अभियोगो द्विप्रकारकः । तदुक्तम्
"दुविहो खलु अभिओगो, दव्वेभावे य होइ नायव्यो । दव्वंमि होंति जोगा, विज्जा मंता य भावम्मि ॥१॥ " णाणस्स केवलीणं, धम्मारियस्स सव्वसाहणं ।
माई अवनवाई किव्विसियं भावणं कुणइ॥१॥" जो ज्ञान का, केवलियों का, धर्माचार्य का, और साधुओं का अवर्णवाद करता है, उनके विषय में मायाचारी का भाव रखता है वह किल्विषिक कैल्विषिकी भावना को करता रहता है १० । “तेरिच्छियाणं" देशविरति का पालन करने वाले तिर्यंच गज अश्व आदि जीव ११ । “ आजीवियाणं " पाखण्डिविशेष रूप आजीविक, अथवा नग्नत्व को धारण करने वाले गोशालक के शिष्य अथवा ख्याति , लाभ, मान प्राप्ति के निमित्त तपश्चरण आदि करने वाले १२। तथा' आभिओगियाणं' विद्या, मंत्र आदि द्वारा दूसरों को वश में करना, मारण मोहन, उच्चाटन, आदि करना यह अभियोग है, यह अभियोग जो करते हैं, वे आभियोगिक हैं १३। अभियोग दो प्रकार का होता है, कहा भी है
“णाणस्स केवलीणं, धम्मायरियस्स सव्वसाहूणं ।
माई अवन्नवाई, किबिसियं भावणं कुणइ ॥ १॥" જે જ્ઞાનને, કેવલીઓને, ધર્માચાર્યો અને સાધુઓને અવર્ણવાદ કરે છે, તેમની સાથે માયાચારીને ભાવ રાખે છે, તેને કિત્વિષિક કહેવામાં આવે છે. से विषि: स्पिषि: (पापयुत) भावन! ४२ छ. "तेरिच्छियाण' विरतिर्नु पासन ४२ना। १४, मध वगेरे तिर्थ य 1. तथा 'आजीवियाण" मी ખાસ કરીને આજીવિક, તથા નગ્નત્વને ધારણ કરનારા શાલકના શિષ્ય, અથવા भ्याति, सास, भान वगेरेनी पाति माटे तपस्या वगैरे ४२ना२१. "आभिओगियाण विद्या, भत्र वगेरेथी मन्यने पोताने १२४२वा, तेभ भारण, भाडन, अभ्याटन, माहि ४२वा तेनुं नाम ' अभियोग' छे. अने ते मलियो४२नारने " मालि. યોગિક” કહેવામાં આવે છે. અભિગ બે પ્રકારના હોય છે. કહ્યું પણ છે –
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #538

प्रमेयचन्द्रि काटीका श० १ २० २ सू० १३ उपपातप्रकरणनिरूपणम् ५१५ छाया-द्विविधः खलु अभियोगो द्रव्ये भावे च भवति ज्ञातव्यः।
द्रव्ये भवन्ति योगा विद्या मंत्राश्च भावे ॥१॥" एतादृशो द्विविधोऽभियोगो विद्यते येषां ते आभियोगिकाः, अथवा अभियोगेन चरन्ति ये ते आभियोगिकाः, एते आभियोगिका व्यवहारतश्चरणवन्तोपि मंत्रादिप्रयोक्तारो भवन्ति । उक्तश्च
" कोउय-भूईकम्मे,-पसिणा पसिणेनिमित्तमा जीवी।
इडिरससायगरुओ, अभिओगं भावणं कुणइ " ॥१॥ छाया-कौतुक-भूतिकर्म-प्रश्नाप्रश्न-निमित्ताजीवी।
ऋद्धि-रस-सात-गुरुक आभियोगिकी भावनां करोति ॥१॥ "दुविहो खलु अभिओग्गो, व्वे भावे य होइ नायव्यो। दव्वंमि होंति जोगा, विजा मंता य भावम्मि ॥ १॥"
यह अभियोग द्रव्य और भाव में होता है इसलिये दो प्रकार का कहा गया है, एक द्रव्य अभियोग और दूसरा भाव अभियोग, ऐसा दोनों प्रकार का अभियोग जिनमें मौजूद होता है, वे आभियोगिक हैं। अथवा अभियोग द्वारा जो अपना व्यवहार चलाते हैं वे आभियोगिक हैं। ये आभियोगिक व्यवहारकी अपेक्षा चारित्रशाली होने पर भी मंत्रादि का प्रयोग करने वाले होते हैं इसलिये ये आभियोगिक कहे जाते हैं । तात्पर्य कहने का यह है कि व्यवहारकी दृष्टि से जो चारित्रका पालन करते हैं, तथा मंत्रादिक के प्रयोग से जो लोगोंपर अपना प्रभाव जमाते हैं । वे आभियोगिक माने जाते हैं। कहा भी है
"दुविहो खलु अभिओगो, वे भावे य होइ नायव्वो।
दव्वमि होति जोगा, विज्जा मंता य भावम्मि ॥१॥" આ અભિગ દ્રવ્ય અને ભાવથી થાય છે. તેના બે પ્રકાર કહ્યા છે. (૧) દ્રવ્યઅભિગ અને (૨) ભાવ અભિયોગ. આ બે પ્રકારને અભિગ જેમનામાં
જાદ હોય છે તેમને આભિગિક કહેવામાં આવે છે. અથવા અભિગ દ્વારા જેઓ પોતાને વ્યવહાર (આજીવિકા વગેરે) ચલાવે છે તેમને પણ આભિગિક કહેવામાં આવે છે. તે આભિગિક વ્યવહારની અપેક્ષાએ ચારિત્રશાળી હોવા છતાં પણ મંત્રાદિનો પ્રયોગ કરતા હોવાથી તેમને આભિયોગિક કહેવામાં આવે છે. તાત્પર્ય એ છે કે વ્યવહારની દૃષ્ટિએ તે તેઓ ચારિત્રનું પાલન કરતા હોય છે, પણ મંત્રાદિના પ્રગથી તેઓ લકે પર પિતાને પ્રભાવ જમાવતા હોય છે. તેથી તેમને અભિગિક ગણવામાં આવે છે. કહ્યું પણ છે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #539

भगवतीसूत्रे तत्र कौतुकं-सौभाग्याद्यर्थ स्नपनम् , अथवा लोकानामाश्चर्याय क्रियाकरणम् , भूतिकर्म-ज्वरादिशान्तये भस्मादिदानम् , प्रश्नाप्रश्नं च स्वप्नविद्यादि, इत्यादि कियाभिराजीविकां कुर्वाणा आभियोगिकाः कथ्यन्ते, तेषाम् ।१३। 'सलिंगिदंसणवावनगाणं ' सलिङ्गिदर्शनव्यापनकानाम् , सलिङ्गिनश्च ते दर्शनव्यापनकाश्चेति सलिङ्गिदर्शनव्यापनकाः, तत्र सलिङ्गिनः-सदोरकमुखवस्त्रिकारजोहरणादिमुनिवेषधारिणः सन्तः दर्शनव्यापनकाः सम्यक्त्वपरिभ्रष्टास्तेषाम्-निह्नवानामित्यर्थः१४।
"कोउय-भूइकम्मे, पसिणा-पसिणे निमित्तमाजीवी। इडि-रस-साय गुरुओ, अभिओगं भावणं कुणइ ॥१॥" कौतुक, भूतिकर्म, प्रश्नाप्रश्न, और निमित्त, इनसे अपनी जीविका चलाने वाला, तथा ऋद्धि, रस और शाता से गुरुक, ऐसे प्राणी अभियोग की भावना करते हैं। सौभाग्य आदि के निमित्त स्नान करना या लोगों को आश्चर्य कराने वाली क्रियाओं का करना यह कौतुक है। ज्वर आदि की शांति के निमित्त भस्म-राख-आदि देना भूतिकर्म है। स्वप्न विद्या का जानना यह प्रश्नाप्रश्न है। इत्यादि क्रियाओं द्वारा जो अपनी आजीविका चलाते हैं वे आभियोगिक हैं। “सलिंगिदंसणवावन्नगाणं" साधुके लिङ्गको धारण तोकिये हुए हैं, परन्तु दर्शन-सम्यक्त्व-से जो भ्रष्ट हैं, वे साधु सलिंगिदर्शनव्यापनक कहे जाते हैं। सदोरक मुखवस्त्रिका, रजोहरण आदि का धारण करना यह मुनिका वेष है । इस मुनिके वेष को धारण करते हुए भी जो सम्यग्दर्शनसे पतित हैं ऐसे
"कोउय-भूईकम्मे, पसिणा-पसिणे निमित्तमाजीवी ।
इड्रि-रस-साय-गुरुओ, अभिओगं भावणं कुणइ ।। १ ॥" કૌતુક. ભૂતિકર્મ, પ્રશ્નાપ્રશ્ન, અને નિમિત્ત મારફત પિતાને નિર્વાહ ચલાવનારા તથા ઋદ્ધિગર્વ, રસગર્વ અને શાતા ગર્વથી ભારે બનેલા એવા જીવે અભિ
ગની ભાવના કરે છે. સૌભાગ્ય-શૃંગાર વગેરેને માટે સ્નાન કરવું અથવા તે લોકોને આશ્ચર્ય ચક્તિ કરનારી ક્રિયાઓ કરવી તેનું નામ કૌતુક છે. તાવ વગેરેના નિવારણ માટે ભસ્મ વગેરે દવાઓ આપવી તેનું નામ ભૂતિકર્મ છે. સ્વપ્ન વિદ્યાને કહેવી તેનું નામ પ્રશ્નાપ્રશ્ન છે. ઇત્યાદિ ક્રિયાઓ દ્વારા જે પિતાની मावि सावे ते मालियोगि उपाय . “सलिंगिदंसणवावन्नगाणं" સાધુના વેષને તે ધારણ કર્યો હોય પણ જે દર્શનથી ભ્રષ્ટ થયેલ હોય એવા साधुने “सनिशिश नव्यापन” ४ामा आवे छे. सहो२४ मुडपत्ती, २०ले. હરણ આદિને ધારણ કરવા તે મુનિનો વેષ કહેવાય છે, મુનિને આ પ્રકારનો વેષ ધારણ કરવા છતાં પણ જે સમ્યગ્દર્શનથી ભ્રષ્ટ થયેલ હોય એવા નિહુવ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #540

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० १ उ० २ सू० १३ उपपातप्रकरणनिरूपणम् ५१७
'एएसि णं' एतेषां खलु उपरिकथितानां 'देवलोगेसु उववज्जमाणाणं' देवलोकेषु उपपद्यमानानाम्- यदि ते देवलोकेषु उत्पद्यन्ते तदा तेषां मध्ये 'कस्स कहि' कस्य कुत्र-कस्मिन् देवलोके 'उववाए ' उपपातः-उत्पत्तिः ‘पन्नत्ते' प्रज्ञप्तः ? | भगवानुत्तरयति-'गोयमा' हे गौतम ! 'असंजयभवियदबदेवाणं' असंयतभविकद्रव्यदेवानाम् 'जहण्णेणं' जघन्येन 'भवणवासिसु' भवनवासिषु-उत्पत्तिर्भवति 'उकोसेणं' उत्कृष्टेन ' उवरिमगेविज्जएसु' उपरिमोवेयकेषु-एतनामकदेवलोकेषु एतेषामुत्पत्तिर्भवतीति। 'अविराहियसंजमाणं जहण्णेणं सोहम्मे कप्पे' अविराधितसंयमानां जघन्येन सौधर्मे कल्पे उत्पत्तिर्भवति, 'उकोसेणं सध्वट्ठसिद्ध विमाणे' उत्कृष्टेन सर्वार्थसिद्धके विमाने उत्पत्तिर्भवतीतिर । 'विराहियसंजमाणं जहण्णेणं भवणवासिसु' विराधितसंयमानां जीवानां जघन्येन भवनवासिषु 'उक्कोसेणं सोहम्मे कप्पे' उत्कर्षेण सौधर्मे कल्पे उपपातः कथितः । निवजन सलिंगि व्यापन्न कहे गये हैं १४ । इन सब की यदि देवलोंको में उत्पत्ति हो तो इनके बीच में किन को कहां उत्पत्ति होती है । ऐसा यहां गौतमने प्रश्न किया तब इसका उत्तर प्रभुने यों दिया कि हे गौतम " असंजयभवियव्वदेवाणं " जो असंयतभव्यद्रव्यदेव हैं । उनकी उत्पत्ति यदि देवलोक में हो तो कम से कम वे भवनवासियोंमें उत्पन होते हैं, और अधिक से अधिक वे उपरिमौवेयक में उत्पन्न होते हैं १ । इनसे आगे इनकी उत्पत्ति देवलोकमें नहीं होती है, इसी तरह जिन जीवोंने संयमकी विराधना नहीं की है ऐसे जीव मर कर यदि देवलोकमें उत्पन्न हों तो कमसे कम सौधर्म देवलोकमें उत्पन्न हो और अधिकसे अधिक देवलोक में उत्पन्न हों तो सवार्थसिद्ध विमान में उत्पन्न हों। २। जिन्होंने संयम
જનને સલિંગિવ્યાપન્નક કહેલ છે. ઉપરોક્ત બધા જીવોની જ દેવલોકમાં ઉત્પત્તિ થાય તે કયા જીવની કયા દેવલોકમાં ઉત્પત્તિ થાય છે, એવો પ્રશ્ન ગૌતમ સ્વામીએ પૂછડ્યો છે. ત્યારે પ્રભુએ તેનો આ પ્રમાણે જવાબ દીધું છે–હે ગૌતમ! " असंजयभवियदव्वदेवाणं." ने ससयत भव्यद्रव्यवनी उत्पत्ति देवसोमi થાય તે તેઓ ઓછામાં ઓછા ભવનવાસી દેવોમાં અને વધારેમાં વધારે ઉપરના પ્રવેયકમાં ઉત્પન્ન થાય છે તેનાથી આગળના દેવલોકોમાં તેમની ઉત્પત્તિ થતી નથી. એ જ પ્રમાણે સંયમની જેમણે વિરાધના કરી નથી એવા જીવોની જે દેવલોકમાં ઉત્પત્તિ થાય તે ઓછામાં ઓછા સૌધર્મ દેવલોકમાં અને વધારેમાં વધારે સર્વાર્થસિદ્ધ વિમાનમાં તેઓ ઉત્પન્ન થાય છે. જેમણે સંયમ અંગીકાર
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #541

५१८
भगवतीसूत्रे ननु द्रौपद्याः सुकुमालिकानामकभवे संयमस्य विराधना कृता, अथ च सा ईशानदेवलोकं गतेति श्रूयते, किन्तु अत्र कथ्यते विराधितसंयमानाम् उत्कृष्टतः सौधर्मदेवलोके समुत्पत्तिर्भवतीति कथं न शास्त्रविरोधः? इति चेदुच्यते-तस्या द्रौपद्याः सुकुमालिकाभवे या संयमविराधना आसीत् सा केवलमुत्तरगुणविषयिणी जाता, बकुशत्वमात्रकारिणी, न तु मूलगुणानां विराधनाऽभूत् , अथ च विराधना यदा विशिष्टतरविषयिणी भवेत्तदैव सा विराधना सौधर्मकल्पे एव उत्पादं करोति, न तु तदुपरि । यदि पुनः साधारणविराधनामात्रेण सौधर्म कल्पे उत्पत्तिर्भवेत् तदा अंगीकार करके उसकी विराधना की है, ऐसे जीवों की उत्पत्ति जघन्यसे भवनवासियों में और उत्कृष्ट से सौधर्मकल्प में होती है । ३।
शंका-द्रौपदी ने सुकुमालिका के भव में संयम की विराधना की, परन्तु सुना ऐसा जाता है-कि वह मर कर ईशान देवलोक में-जो कि दूसरा देवलोक है गई है। जब ऐसी बात है कि विराधित संयमवालों का जन्म उत्कृष्ट से सौधर्मकल्प में बतलाया गया है तो फिर यह बात कैसे संगत हो सकती है। यह तो प्रत्यक्ष में शास्त्रविरुद्ध कथन है।
उत्तर-द्रौपदी के सुकुमालिका के भव में जो संयम की विराधना थी वह केवल उत्तर गुणोंमें थी जो कि बकुशत्व करनेवाली थी। मूलगुणों में वह विराधना नहीं थी। जब संयम की विराधना विशिष्टतर होती है तभी वह विराधना सौधर्म कल्पमें ही उत्पन्न कराने वाली होती है। उसके ऊपर के देवलोक में उत्पन्न कराने वाली नहीं होती। કરીને તેની વિરાધના કરી હોય તેવાં જીવોની ઉત્પત્તિ ઓછામાં ઓછી ભવનવાસી દેવોમાં અને વધારેમાં વધારે સૌધર્મ દેવલેકમાં થાય છે.
શંકા–દ્રૌપદીએ સુકુમાલિકાના ભાવમાં સંયમની વિરાધના કરી હતી. છતાં તે મરીને ઈશાન નામના બીજા દેવલોકમાં ગઈ છે સાંભળવામાં આવ્યું છે. જ્યારે વિરાધિત સંયમવાળાને જન્મ વધારેમાં વધારે સૌધર્મકલ્પમાં થાય છે એવું કહેલ છે. તો આ વાત કેવી રીતે સંગત હોઈ શકે? શું આ કથન શાસ્ત્રથી વિરુદ્ધ થતું નથી ?
ઉત્તર–પદીએ સુકુમાલિકાના ભાવમાં સંયમની જે વિરાધના કરી હતી તે કેવળ ઉત્તર ગુણમાં થઈ હતી–જે બકુશત્વ કરનારી હતી અર્થાત્ શરીરના ઉપકરણ તથા વિભૂષા વગેરેથી સંયમને મલીન કરનારી હતી. મૂલગુણોમાં તે વિરાધના થઈ ન હતી. જ્યારે સંયમની વિરાધના મૂલગુણવિશિષ્ટ હોય છે. ત્યારે તે વિરાધના સૌધર્મકામાં જ ઉત્પન્ન કરાવનારી હોય છે–તેનાથી ઉપરના
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #542

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० १ उ० २ सू० १३ उपपातप्रकरणनिरूपणम् ५१९ बकुशादीनामुत्तरगुणादिप्रतिसेवावतां कथमच्युतादिकल्पे उत्पत्तिः संभवेत् ?, किन्तु तेषामच्युतादिकल्पे उत्पत्तिः श्रूयते, कथञ्चित् संयमविराधकत्वात् तेषामिति।
तथा 'अविराहियसंजमासंजमाणं जहण्णेणं सोहम्मे कप्पे ' अविराधितसंयमासंयमानां जघन्येन सौधर्मे कल्पे, प्रतिपत्तिकालादारभ्याखण्डितदेशविरतिपरिणामानां श्रावकाणां जघन्यतः सौधर्मेकल्पे ' उक्कोसेणं अच्चुए कप्पे ' उत्कर्षे. णाच्युते कल्पे उत्पत्तिर्भवतीति । 'विराहिय संजमासंजमाणं जहण्णेणं भवणवासिसु ' विराधितसंयमासंयमानाम् श्रावकवतकालादारभ्य मध्ये खण्डितदेशविरतिपरिणामवतां श्रावकाणाम् जघन्यतो भवनपतिषु 'उक्कोसेणं जोइसिएसु' उत्कर्षण ज्योतिषिकेषु, विराधितदेशविरतिपरिणामवतां श्रावकाणामुत्कृष्टतो ज्योतिषियदि सामान्य विराधना से सौधर्मकल्प में उत्पत्ति होती हो तो बकुश आदिकोंकी कि जो उत्तरगुणादिकों की प्रतिसेवा वाले होते हैं । अच्युत आदि कल्प में उत्पत्ति कैसे हो सकती है ? कारण ये भी कथंचित् संयम के विराधक होते हैं। फिर भी इनकी उत्पत्ति अच्युत आदि कल्प में होती है, ऐसी बात सुनी जाती है । तथा-" अविराहियसंजमासजमाणं जहण्णेणं सोहम्मे कप्पे " जिन्होंने जब से देशविरति रूप श्रावक का आचार धारण किया है और उसमें विराधना नहीं की है। ऐसे जीवों की उत्पत्ति जघन्य से सौधर्मकल्प में और उत्कृष्ट से अच्युतकल्प में होती है ४ । और जिन जीवोंने देशविरतिरूप परिणामों को बीच में खण्डित कर दिया है उनका उत्पाद जघन्य से भवनपतियों में और उत्कृष्ट से ज्योतिषिक देवों में होता है ५। मनोलब्धिरहित દેવલોકમાં ઉત્પન્ન કરાવનારી હોતી નથી. જે સામાન્ય વિરાધનાથી જ સૌધર્મ કલ્પપર્યત જ ઉત્પત્તિ થતી હોય તે બકુશ (એક પ્રકારના સાધુ) આદિકેની-કે જેઓ ઉત્તર ગુણની પ્રતિસેવા-વિરાધના–વાળા હોય છે તેઓની અચુત આદિ દેવલોકમાં કેવી રીતે ઉત્પત્તિ થઈ શકે ? કારણ કે તેઓ પણ થોડા પ્રમાણમાં સંયમના વિરાધક તે હોય છે જ. છતાં તેમની ઉત્પત્તિ અયુત આદિ કપમાં થાય છે એમ સાંભળ્યું છે.
"अविराहियसंजमासंजमाणं जहण्णेणं सोहम्मे कप्पे" शिविरति३५ श्रावना આચાર ધારણ કરીને તેની વિરાધના ન કરનાર જીવોની ઉત્પત્તિ જઘન્યની અપેક્ષાએ સૌધર્મકલ્પમાં અને ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ અશ્રુતક૯૫માં થાય છે. જે જીવોએ દેશવિરતિરૂપ પરિણામોને વચ્ચેથીજ ખંડન કર્યું છે તેમની ઉત્પત્તિ જઘન્યની અપેક્ષાએ ભવનપતિ દેવોમાં અને ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ તિષી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #543

५२०
भगवतीसूत्रे केषु समुत्पत्तिभवति । 'असंण्णीणं जहण्णे णं भवणवासिसु उकोसेणं वाणमंतरेसु' असज्ञिनां जघन्येन भवनवासिषु, उत्कर्षेण वानव्यन्तरेषु, असज्ञिनां=मनोलब्धिरहितजीवानामकामनिर्जरावताम् जघन्येन भवनवासिषु उत्कृष्टतो वानव्यन्तरेषु उत्पसिर्भवतीति । ननु ' चमरवलि सागरमहियं ' चमरबलि सागरमधिकम् , अर्थात् चमरस्य सागरोपम, बलेश्च किश्चिदधिकं सागरोपममोयुर्विद्यते, इत्यादि वचनेनामुराणां ऋद्धयोऽधिकाः कथिताः 'पलिओवममुक्कोसं वंतरियाणं ' पल्योपममुत्कृष्टं व्यन्तराणामिति वचनेन वानव्यन्तराणामल्पैव ऋद्धिः कथिता तत्कथमिह भवनपत्यपेक्षया वानव्यन्तराणां महर्दिकत्वं प्रतिपाद्यते ? इति चेदत्रोच्यते-आगमानां सर्वेषां सर्पज्ञेन प्रतिपादनात् प्रवाहरूपेण नित्यत्वाच्च स्वत एव प्रामाण्यम् , न च प्रमाणभूतं शास्त्रमन्यथा कथयतीति सर्वज्ञवचने प्रामाण्यादनुमीयते यत्केचन भवनअकाम निर्जरा वाले जीवों का-असंज्ञीजीवों का-उत्पाद जघन्य से भवनवासियों में और उत्कृष्ट से वानव्यंतरों में होता है । __ शंका-" चमरबलि सागरमहियं" चमर की आयु सागरोपम
और बलि की आयु सागरोपम से कुछ अधिक है, ऐसा कहा गया है, इस कथन से असुरों की ऋद्धियां अधिक कही गई हैं, और "पलि
ओवमुक्कोसं वंतरियाणं " व्यंतरों की उत्कृष्ट आयु एक पल्योपम की है, ऐसा कहा है सो इस कथनसे उनकी ऋद्धि अल्प ही कही गई है तो फिर यहां कैसे भवनपतियों की अपेक्षा वानव्यंतरों को महाऋद्धिवाला प्रकट किया गया है ?
उत्तर-जितने भी आगम हैं वे सब सर्वज्ञद्वारा प्रतिपादित हुए हैं। तथा प्रवाहरूप से वे सब नित्य हैं, इस कारण उनमें स्वतःप्रमाणता है। દેવોમાં થાય છે. મને લબ્ધિરહિત-અકામ નિર્જરાવાળા-અસંસી જીવોની ઉત્પત્તિ જઘન્યની અપેક્ષાએ ભવનવાસીઓમાં અને ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ વાણુવ્યંતરમાં થાય છે.
श-“ चमरबलि सागरमहियं" यमरेन्द्रनुं मायुष्य सागरापम भने બલિઈન્દ્રનું આયુષ્ય સાગરોપમથી કાંઈક અધિક, એવું કહેવામાં આવ્યું છે. આ કથન पडे असुशनी ऋद्धि पधारे विवाभi मावी छ, भने “ पलिओवमुक्कोस वंतरियाणं " व्यतरोतुं उत्कृष्ट मायुष्य मे पक्ष्या५मर्नु युं छे. २०। ४थन डे તેમની હદ્ધિ અલ્પ જ બતાવી છે. તે અહીં ભવનપતિની અપેક્ષાએ વાણુવ્યંતરે ને વધારે સદ્ધિવાળા શા કારણે બતાવ્યા છે?
ઉત્તર–જેટલા આગમે છે. તે બધાં સર્વજ્ઞ દ્વારા પ્રતિપાદિત થયેલાં છે તથા પ્રવાહરૂપે તેઓ બધાં નિત્ય છે. તે કારણે તેમનામાં સ્વતઃ પ્રમાણતા છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #544

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० १ उ०२ सू० १३ उपपातप्रकरणनिरूपणम् ५२१ पतयस्तथाविधाः सन्ति-ये वानव्यन्तरापेक्षया न्यूनऋद्धिकाः, केचन व्यन्तराश्च भवनपत्यपेक्षयामहर्दिका भवन्ति, तदपेक्षयैवेह भवनपत्यपेक्षया वानव्यन्तराणामहद्धिकत्वं कथितमिति न पूर्वापर विरोध इति । ' अबसेसासवे जहण्णेणं भवणवा. सिसु ' अवशेषाः सर्वे जघन्येन भवनवासिषु तापसान् आरभ्य सलिङ्गि दर्शन व्याप्रकपर्यन्ताः जघन्येन भवनवासिषु समुत्पद्यन्ते, ' उक्कोसेणं वोच्छामि' उत्कर्षण वक्ष्यामि, उत्कृष्टतस्तापसादीनां मध्ये केषां कुत्रोत्पत्तिर्भवतीति कथयिष्यामि, तदेवाह- तावसाणं जोइसिएमु ' तापसानां ज्योतिषिकेषु, उत्पत्तिरुत्कृष्टतो भवतीति । 'कंदप्पियाणं सोहम्मे कप्पे' कान्दर्पिकाणामुत्कर्षतः सौधर्म कल्पे। 'चरगपरिवायगाणं बंभलोए कप्पे' चरकपरिव्राजकानामुत्कृष्टतो ब्रह्मलोकेकल्पे । 'किब्धिसियाणं लंतगे कप्पे ' फिल्लिषिकाणां लान्त के कल्पे-षष्ठे देवउनमें प्रमाणता परतः नहीं आई है। इसलिये यह मानना चाहिये कि प्रमाणभूत शास्त्र अन्यथा कथन नहीं करता है। तथा वह सर्वज्ञ का वचनरूप है, इससे यह अनुमान करना चाहिये कि कोई २ भवनपति ऐसे भी होते हैं, कि जिनकी ऋद्धि वानव्यंतरों की अपेक्षा न्यून होती है। और कोई २ व्यन्तर ऐसे होते हैं कि जिनकी ऋद्धि भवनपतियों की अपेक्षा महान होती है। इनकी अपेक्षा से ही यहां पर वानव्यन्तरों को महर्दिकत्व प्रकट किया गया है । इस प्रकार यहां पूर्वापर में कोई विरोध नहीं आता है। “ अवसेसा सव्वे जहण्णेणं भवणवासिसु" तापसों से लेकर सलिंगिदर्शनव्यापन्न तक के बाकी के जीव जघन्य से भवनवासियों में उत्पन्न होते हैं, और उत्कृष्टसे तापसों की उत्पत्ति ज्योतिष्कोंमें ७, कान्दर्पिकों की उत्पत्ति सौधर्मकल्प में ८, चरकपरिતેમનામાં પરતઃ પ્રમાણતા નથી. તેથી પ્રમાણભૂત શાસ્ત્રના કથનમાં વિપરીતતા સંભવી શકતી નથી, તથા તે સર્વજ્ઞનું કથન છે તેથી એવું અનુમાન કરવું જોઈએ કે કઈ કઈ ભવનપતિદેવો એવા પણ હોય છે કે જેમની અદ્ધિ વાણવ્યંતર દેવોથી ઓછી હોય છે અને કઈ કઈ વ્યંતરદેવ એવા હોય છે કે જેમની ઋદ્ધિ ભવનપતિથી વધારે હોય છે તેમની અપેક્ષાએ જ અહીં વાણવ્યંતરમાં મહાદ્ધિત્વ બતાવવામાં આવેલ છે. આ રીતે અહીં કોઈ વિરોધાભાસ રહેતું નથી
“अवसेसा सव्वे जहणेण्णं भवणवासिसु" ५साथी ने सतिनि. દશનવ્યાપત્રક સુધીના બાકીના બધા જીવોની ઉત્પત્તિ જઘન્યની અપેક્ષાએ ભવનવાસી દેવોમાં થાય છે. ઉત્કૃષ્ટની અપેક્ષાએ તાપસની ઉત્પત્તિ જ્યોતિષી દેવોમા. કાંદપિકોની ઉત્પત્તિ સૌધર્મકુપમાં, ચરક પરિવ્રાજકની બ્રાલક
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #545

વરર
भगवतीसूत्रे लोके उत्कृष्टत उत्पत्तिर्भवति । ' तेरिच्छियाणं सहस्सारे कप्पे ' तैरश्चिकानां सहस्रारे कल्पे-उत्कृष्टत उत्पत्तिर्भवति ।' आजीवियाणं अच्चुए कप्पे' आजीविकानामच्युते कल्पे-उत्कृष्टतो द्वादशे देवलोके, ' आभिजोगियाणं अच्चुए कप्पे ' आभियोगिकानामच्युते कल्पे आभियोगिका अप्यच्युतदेवलोके समुत्पधन्ते । सलिंगिदंसणवावनगाणं उवरिमगेविज्जएम' सलिङ्गिदर्शनव्यापनकानामुपरिमोवेयकेषु उत्कृष्टत उत्पत्तिर्भवतीति ॥ १४ ॥ मू० १३ ॥
असंज्ञिनामायुष्यविचारःअसंज्ञिनो जीवा देवलोकेषु समुत्पद्यन्ते इत्युक्तम् , यत्र कुत्रोत्पत्तिरायुकाधीना, अतोऽसंज्ञिजीवानामायुर्निरूपयन्नाह-" कइविहेणं भंते असन्नि आउए' इत्यादि।
__ मूलम् कइविहे णं भंते ! असन्निआउए पन्नत्ते । गोयमा! चउबिहे असन्निआउए पन्नत्ते, तं जहा-नेरइयअसन्निआउए, तिरिक्खजोणियअसन्निआउए । मणुस्सअसन्निआउए, देवअसन्निआउए । असण्णी णं भंते ! जीवे किं नेरइयाउयं व्राजकों की ब्रह्मलोककल्प में ९, किल्विषिकों की लान्तककल्प में छठे देवलोक में उत्कृष्ट से उत्पत्ति होती है १० । " तेरिच्छियाणं सहस्सारे कप्पे" तिर्यंचयोनिक जीवों की उत्पत्ति-उत्कृष्ट से महस्रारकल्प में होती है ११ । आजीविकों की उत्पत्ति उत्कृष्ट से १२ वें देवलोक में होती है। १२। आभियोगिकों की भी उत्पत्ति उत्कृष्ट से इसी १२ वें देवलोक में होती है १३। और जो सलिंगिदर्शनव्यापन्नक हैं, उनकी उत्पत्ति उत्कृष्ट से उपरिम ग्रैवेयकों में होती है १४ ।। म्यू० १३ ॥
असंज्ञि आयुष्कविचार असंज्ञिजीव देवलोकों में उत्पन्न होते हैं, ऐसा कहा है। सो जीवका जहां कहीं भी उत्पन्न होना आयुकर्म के आधीन है। इसलिये अब કલ્પમાં, કિલિવષકની લાંતક કપમાં (છઠા દેવલોકમાં), તિર્યંચની સહઆર કલ્પ, આજીવિકેની બારમા દેવલોકમાં, આભિયોગિકેની પણ બારમાં દેવલોકમાં અને સલિ ગિદર્શન વ્યાપન્નકની ઉત્પત્તિ ઉપરના પ્રિવેયક સુધી થાય છે. સૂ૦૧૩
असज्ञि आयुध पियारઅસંસી છવો દેવલોકમાં ઉત્પન્ન થાય છે એવું કહ્યું છે. જીવનું કઈ પણ નિમાં ઉત્પન્ન થવું તે આયુષ્યકર્મને અધીન છે તે કારણે સૂત્રકાર
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #546

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० १ उ०२ सू० १४ असम्पायुष्कनिरूपणम् ५२३ पकरेइ,तिरिक्खजोणियाउयं पकरेइ, मणुस्ताउयं पकरेइ, देवाउयं पकरेइ ? गोयमा ! नेरइयाउयंपि पकरेइ, तिरिक्खजोणिया उयपि पकरेइ, मणुस्सा उयंपि पकरेइ, देवाउयंपि पकरेइ । णेरइयाउयं पकरेमाणे जहण्णेणं दसवाससहस्साइं, उक्कोसेणं पलिओवमस्स असंखेजइभागं पकरेइ । तिरिक्खजोणियाउयं पकरेमाणे जहणणेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं पलिओवमस्स असंखेजभागं पकरेइ। मणुस्साउयपि एवं चेव । देवाउए जहा नेरइयाउए । एयस्स णं भंते नेरइयअसन्निआउयस्स तिरिक्खजोणियअसन्निआउयस्स, मणुस्सअसन्निआउयस्स, देवअसन्निआउयस्स य कयरे कयरेहितो अप्पे वा बहुए वा तुल्ले वा विसेसाहिए चा? गोयमा सव्वथोवे देवअसन्निआउए, मणुस्त आउए असंखेजगुणे, तिरियआउए असंखेज्जगुणे, नेरइयआउए असंखेजगुणे, सेवं भंते सेवं भंते-त्ति ॥ सू० १४॥
॥ पढमसए बिईओ उद्देशो समत्तो ॥२॥ ___ छाया—कतिविधं भदन्त ! असंड्यायुष्कं प्रज्ञप्तम् ?, गौतम चतुर्विधमसंड्यायुष्कं प्रज्ञप्तम् । तद्यथा-तिर्यग्रयोनिकासंड्यायुष्कं, मनुष्यासंघ्यायुष्कं, देवासंझ्या. सूत्रकार असंज्ञो जीवों की आयु का निरूपण करते हैं-"कइविहे णं भंते ! असन्नि आउए पन्नत्ते " इत्यादि।
(कइविहे णं भंते ! असन्निआउए पन्नत्ते) हे भदन्त! असंज्ञी जीवों की आयु कितने प्रकार की कही गई हैं ? (गोयमा! चउन्विहे असनिआउए पन्नत्ते ) हे गौतम ! असंज्ञी जीवों की आयु चार प्रकार की कही गई है। (तंजहा ) जैसे-(नेरइयअसन्निआउए ) नैरयिक असंज्ञी હવે અસંસી જીવોના આયુષ્યનું નિરૂપણ કરે છે–
"कइविहेणं भंते !” इत्यादि ।
( कइविहेणं भंते ! असन्निआउए पन्नत्ते ? ) डे पून्य ! असशी वोनु मायुष्य 21 मार्नु ह्यु छ ? (गोयमा ! चउविहे असन्निआउए पन्नत्ते ) 3 गौतम ? असी पोर्नु मायुष्य या२ ५४ा२नुं छे. (तंजहा) ते मा प्रमाणे छ ( नेरइयअसन्निआउए ) नैयि मसी मायुष्य,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #547

५२४
भगवतीसूत्रे युष्कम् । असंज्ञी भदन्त ! जीवः किं नैरयिकायुष्कं प्रकरोति, तिर्यग्योनिकायुष्कं पकरोति, मनुष्यायुष्कं प्रकरोति, देवायुष्कं प्रकरोति ? गौतम ! नैरयिकायुष्कमपि प्रकरोति, तिर्यग्योनिकायुष्कमपि प्रकरोति, मनुष्यायुष्कमपि प्रकरोति, देवायुष्कमपि प्रकरोति । नैरयिकायुष्कं प्रकुर्वन् जघन्येन दशवर्षसहस्राणि, उत्कृष्टेन पल्योपमस्यासंख्येयभागं प्रकरोति, तिर्यग्योनिकायुष्कं प्रकुर्वन् जघन्येनान्तर्मुहूर्तम् , आयुष्क ( तिरिक्खजोणियअसन्निआउए :) तिर्यश्चयोनिक असंज्ञी आयुष्क (मणुस्सअसण्णिआउए) मनुष्य असंज्ञी आयुष्क (देवअसनिआउए) देव असंज्ञी आयुष्क (असंण्णी णं भंते ! जीवे किं णेरइयाउयं पकरेइ ) हे भदन्त ! असंज्ञी जीव क्या नरक की आयु का बंध करता है ? ( तिरिक्खजोणियाउयं पकरेइ ? ) क्या वह तिर्यग्योनिक आयु का बंध करता है ? (मणुस्साउयं पकरेइ) मनुष्य की आयु का बंध करता है? ( देवाउयं पकरेइ ?) देव की आयु का बंध करता है ? (गोयमा) हे गौतम ! असंज्ञी जीव (णेरइयाउयं पि पकरेइ तिरिक्खजोणियाउंपि पकरेइ मणुस्साउं पि पकरेइ ' देवाउयपि पकरेइ) असज्ञीजीव नरककी आयु का भी बंध करता है, तिर्यग्योनिक आयुका भी बंध करता है, मनुष्य आयु का भी बंध करता है, देवायु का भी बंध करता है (णेरइयाउयं पकरेमाणे जहणेणं दसवाससहस्साइं उकोसेणं पलिओवमस्स असंखेज्जइभाग पकरेइ ) जब वह असंज्ञी जीव
(तिरिक्खजोणियअसन्निआउए ) तिय योनि असही मायुष्य (मणुस्स असण्णिआउए ) मनुष्य असी मायुष्य, ( देव असन्नि आउए) हेव सससी मायुष्य. ( असण्णीणं भंते ! जीवे किं णेरइयाउयं पकरेइ ?) यून्य ! असशी
वो ना२४न। आयुष्यने ५५ सांधे छे ५२॥ ? (तिरिक्खजोणियाउयं पकरेइ?) शुत तिय य योनि04ना मायुष्यन। म मधे छ ? (मणुस्साउयं पकरेइ १) शुते मनुष्यन। आयुष्यने। धांधे छ ? ( देवाउयं पकरेइ ? ) शु. ते દેવના આયુષ્યને બંધ બાંધે છે?
(गोयमा ! ) 3 गौतम ! (णेरइयाउयंपि पकरेइ, तिरिक्खजोणियाउंपि पकरेइ, मणुस्साउयंपि पकरेइ, देवाउयंरि पकरेइ ) ना२४ना आयुष्यने ५५ ५५] બાંધે છે, તિર્યંચ ચેનિના આયુષ્યને બંધ પણ બાંધે છે, મનુષ્યના આયુષ્યને मध ५ मांधे छे, मने देवताना मायुध्यने ५५ ५५ मधे छे. (णेरइयाउयं पकरेमाणे जहण्णेणं दसवाससहरसाइं उक्कोसेणं पलिओवमस्स असंखेज्जइभागं
શ્રી ભગવતી સુત્ર : ૧

Page #548

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. १ उ. २ सू० १४ असञ्झ्यायुष्कनिरूपणम् ५२५ उत्कृष्टेन पल्योपमस्यासंख्येयभागं प्रकरोति । मनुष्यायुष्कमपि एवमेव देवायुष्क यथा नैरयिकायुष्कम् । एतस्य भदन्त ! नैरयिकासंघ्यायुष्कस्य तिर्यग्योनिकासज्यायुष्कस्य, मनुष्यासंड्यायुष्कस्य, देवासंड्यायुष्कस्य च कतरत् कतरेभ्यः अल्पं वा
नैरयिक आयुका बंध करता है, तो कम से कम १० दश हजार वर्ष की और उत्कृष्ट से एक पल्योपम के असंख्यातवें भाग प्रमाण जितनी आयु का बंध करता है। (तिरिक्खजोणियाउयं पकरेमाणे जहपणेणं अंतोमुहत्तं उक्कोसेणं पलिओवमस्स असंखेज्जइभागं पकरेइ) जब वह असंज्ञी जीव तिर्यग्योनिक जीव की आयु का बंध करता है तो कम से कम में एक अन्तर्मुहूर्तप्रमाण उसका बंध करता है, और उत्कृष्ट से एक पल्योपम के असंख्यातवें भाग प्रमाण जितना उसका बंध करता है। ( मणुस्साउयपि एवंचेव देवाउए जहा नेरइयाउए ) मनुष्य की आयु का बंध भी वह इसी प्रकार से करता है । तथा देवायु का बंध वह नारकायुष्क की तरह करता है। (एयस्स णं भंते ! नेरइयअसन्निआउस्स तिरिक्खजोणियअसन्निआउयस्स, मणुस्स असन्निआउयस्स देवअसन्निआउयस्स य कयरे कयरेहिंतो अप्पे वा बहुए वा तुल्ले वा विसेसाहिए वा ?) हे भदन्त ! इन नैरयिक असंज्ञी आयुष्क तिर्यग्योनिक असंज्ञि आयुष्क, मनुष्य असंज्ञी आयुष्क, और देव असंज्ञी आयुष्क, के
पकरेइ) ने ते असशी यो ना२श्रीन आयुष्यने। 14 मा छे माछामा ઓછા દસ હજાર વર્ષને અને વધારેમાં વધારે પપમના અસંખ્યાતમા मास प्रमाण मायुष्यने ५५ मांधे छे, (तिरिक्खजोणियाइयं पकरेमाणे जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं उक्कोसेण पलिओवमस्स असंखेज्जइभागं पकरेइ) २ ते અસંસી જ તિર્યંચ મેનિના આયુષ્યને બંધ બાંધે તે ઓછામાં ઓછા એક અંતમુહૂર્ત પ્રમાણ અને વધારેમાં વધારે એક પાપમના અસંખ્યાતમાં मास प्रमाणु आयुष्यने ५५ मधे छे, (मणुसाउयपि एवं चेव देवाउए जहा नेरइया उए ) मनुष्यना मायुष्यने ५५ ०८ प्रमाणे नवो, भने ससशीજીવો દેવાયુષ્યને બંધ નરકાયુષ્ય પ્રમાણે જ બાંધે છે.
(एयस्स गंभंते ! नेरइयअसन्निआउयस्स तिरिक्खजोणिय असन्निआउयस्स, मणुस्सअसन्नि उयरस देवअसन्निआउयस्स य कयरेहिंतो अप्पे वा बहए वा तुल्ले वा, विसेसाहिए वा १ ) 3 पूज्य ! ना२४ी असशी आयुष्याणा, तिय નિક. અસંસી આયુષ્યવાળા મનુષ્ય અસંસી આયુષ્યવાળા અને દેવાસંણી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #549

५२६
भगवतीसूत्रे बहुकंवा तुल्यं वा विशेषाधिकं वा ? गौतम ! सर्वस्तोकं देवासंड्यायुष्कम् मनुष्यासंश्यायुष्कम् असंख्येयगुणम् , तिर्यगूयोनिकासंड्यायुष्कम् असंख्येयगुणम् , नैरयिकासंड्यायुष्कमसंख्येयगुणम् तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त ! इति॥०१४॥
प्रथमशतके द्वितीय उद्देशकः समाप्तः॥१-२॥ ___टीका-'कविहेणं भंते' कतिविधं भदन्त ! 'असनिआउए पन्नत्ते ' असंज्यायुष्कं प्रज्ञप्तम् ? उत्तरयति भगवान्-'गोयमा' हे गौतम ! 'चउबिहे असंन्नि आउए पन्नत्ते' चतुर्विधमसंख्यायुष्कं प्रज्ञप्तम् । असंघ्यायुकमिति, अस्मिन् भवे बीच में कौन किसकी अपेक्षा अल्प है ? कौन किसकी अपेक्षा बहुत है, और कौन किसकी अपेक्षा तुल्य एवं विशेषाधिक है ?
(गोयमा !) हे गौतम ! (सञ्चथोवे देवअसन्निआउए ) देव असंज्ञि आयुष्य सब से कम है (मणुस्स असन्निआउएअसंखेज्जगुणे) इसकी अपेक्षा मनुष्य असंज्ञी आयुष्य असंख्यातगुणी अधिक है। (तिरियअसन्निआउए असंखेज्जगुणे) मनुष्य असंज्ञि आयुष्क की अपेक्षा तिर्यग् असंज्ञि आयुष्क असंख्यातगुणी अधिक है। ( नेरइय असन्निआउए असंखेज्जगुणे ) तिर्यग् असंज्ञि आयुष्य की अपेक्षा नैरयिक असंज्ञि आयुष्य असंख्यातगुणी अधिक है (सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति) हे भदन्त ! यह सब इसी प्रकारसे है-हे भदन्त ! यह सब इसी प्रकारसे है।
टीकार्थ-"कइविहेणं भंते !" हे भदन्त ! कितने प्रकारका "असन्नि आउए पन्नत्ते" असंज्ञी आयुष्क कहा गया है ? प्रभु इसका उत्तर देते हैं कि-(गोयमा) हे गौतम ! " चउन्विहे असन्निआउए पण्णत्ते" चार આયુષ્યવાળા જીવમાં કેણ કેનાં કરતાં અલ્પ છે, કે તેના કરતાં વધારે છે. ty आना १२५२ छ भने आए ना ४२तi विशेषाधि छ ? ( गोयमा ! )
गौतम ! ( सव्वत्थोवे देवअसन्नि आउए) सौथी ।। हेव ससशी सायुष्यवा छे. (मणुस्सअसन्निआउए असंखेज्जगुणे) तेमन। ४२त मनुष्य मसी मायुष्यवाणा मध्यात छे. ( तिरियअसन्निआउए असंखेज्जगुणे ) मनुष्य અસંસી આયુષ્યવાળાથી તિર્યંચ અસંજ્ઞી આયુષ્યવાળા અસંખ્યાત ગણ અધિક છે. (नेरइए असन्निआउए असंखेज्जगुणे) मने तिय" अस झी मायुष्यवाणाथी ना२४ मसझी मायुध्या वो मसण्यात आ॥ छ “सेवं भंते ! सेवं भंते! ति" पूज्य ! मे मधु से प्रमाणे ४ छ उ पून्य ! 2 मधु को प्रमाण छ.
--"कइविहेणं भंते !” उ पून्य ! 21 २ " असन्नि आए पन्नत्ते " असज्ञिमायुष्यवाणा वो या छ ? प्रभु ते प्रश्न मा प्रमाणे रवास मापे छ-"गोयमा !" गौतम ! " चउव्विहै असन्निआउए
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #550

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श०१ उ० २ सू० १४ असश्यायुष्क निरूपणम्
५२७
"
असंज्ञी सन् यत् परभवयोग्यमायुर्बध्नाति तदसंज्ञ्यायुरिति कथ्यते । 'तं जहा' तद्यथानेरइय असन्निआउए ' नैरयिकासंज्ञयायुष्कम् - नैरयिकप्रायोग्यमसंज्ञयायुनैरयिकासंज्ञ्यायु:, ' तिरिक्ख जोणिय असन्निआउए' तिर्यग्योनिका संज्ञयायुष्कम् - तिर्यग्योनिक प्रायोग्यम संश्यायुस्तिर्यग्योनिकासंज्ञयायुः, 'मणुस्सअसन्निआउए' मनुष्यासंश्यायुष्कम् - मनुष्यप्रायोग्य संश्यायुष्कम्, 'देवअसन्निआउए' देवासंज्ञयायुष्कम् - देवमायोग्यमसंज्ञयायुष्कमिति । असंज्ञयायुरिति-असंज्ञिन आयुरिति तु सम्बन्धमात्रेणापि भवति यथा भिक्षोः पात्रम्, अतोऽसंज्ञिजीवकृतत्वलक्षणसम्बन्ध विशेषप्रदर्शनायाहप्रकारका असंज्ञी आयुष्क कहा गया है । असंज्ञि आयुष्क इस भव में असंज्ञी होकर जो जीव परभवयोग्य आयुका बंध करता है, वह असंज्ञी आयुष्क शब्दका अर्थ है । यह असंज्ञो आयुष्क ४ चार प्रकार कहा गया है - नैरधिकअसंज्ञी आयुष्क, तर्यक्योनिक असंज्ञी आयुष्क, मनुष्य असंज्ञी आयुष्क और देव असंज्ञी आयुष्क । असंज्ञी हो कर जो जीव नैरयिकप्रायोग्य आयुको बांधता है वह नैरयिक असंज्ञी आयुष्क है । तिर्यञ्च योनिवाले जीवों के प्रायोग्य आयु को जो असंज्ञी जीव बांधना है, वह तिर्यग योनिक आयुष्क है। मनुष्यके प्रायोग्य आयु को जो असंज्ञी जीव बांधता है। वह मनुष्य असंज्ञी आयुष्क है। देव के प्रायोग्य आयु का जो असंज्ञी जीव बंध करता है वह देवासंज्ञ्यायुष्क है । " असंज्ञिनः आयुः इति असंज्ञ्यायुः ऐसा तो संबंध मात्रसे भी होता है। जैसे कि “भिक्षोः पात्रं" भिक्षुका पात्र “भिक्षुपात्र"
पण्णत्ते " यार प्रहारना असंज्ञि आयुष्यवाजा वो उद्या हे या लवभां અસંન્નિ રૂપે જન્મીને જે જીવો પરભવ ચૈગ્ય આયુષ્યને મધ ખાંધે છે તે જીવોને અસજ્ઞિઆયુષ્યવાળા કહે છે.
તે અસ'ઝિઆયુષ્યવાળા જીવો ચાર પ્રકારના કહ્યા છે–(૧) નૈરિયેક અસ'નાિ આયુષ્યવાળા, (૨) તિય`ચ ચેાનિક અસ'સિઆયુષ્યવાળા, (૩) મનુષ્ય અજ્ઞિ આયુષ્યવાળા અને (૪) દેવ અસન્નિઆયુષ્યવાળા. જે અસંજ્ઞી જીવો નૈરયિક પ્રાયેાગ્ય આયુષ્યના બધ બાંધે છે તેને નૈરયિક અસંજ્ઞિઆયુષ્યવાળા કહે છે. જે અસ’જ્ઞી જીવ તિય ચ ાનિવાળા જીવાને પ્રાયેાગ્ય આયુષ્યને અધ બાંધે છે તેને તિક્ષેાનિક અસની આયુષ્યવાળા કહે છે. જે અસંજ્ઞી જીવ મનુષ્યના પ્રાચેાગ્ય આયુષ્યના બધ માંધે છે તેને મનુષ્ય અસંજ્ઞી આયુષ્ય વાળા કહે છે. જે અસંગી જીવેા દેવાના પ્રાયેાગ્ય આયુષ્યના અધ બાંધે છે तेने द्वेवमसाज्ञी आयुष्यवाजा आहे छे. “ असंज्ञिन आयुः इति असंज्ञ्यायुः અસ'નીનું આયુ તે અસફ્યાયુ એવું તે સંબંધ માત્રથી પણ થાય છે. જેમ કે भिक्षोः पात्रं " लिक्षुनुं यात्र, ते 'भिक्षुपात्र' लिक्षुपात्र अहेवाय छे. तेथी
"
66
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #551

५२८
भगवती सूत्रे 'असण्णीणं' इत्यादि । 'असण्गीणं भंते! जीवे किं नेरइयाज्यं पकरेइ' असंज्ञी खलु भदन्त ! जीवः किम् नैरयिकायुष्कं प्रकरोति-बध्नाति ? एवं किम् 'तिरिक्ख जोणियाउयं पकरे' तिर्यग्योनिकायुष्कं प्रकरोति, मणुस्सा उयं पकरे 'मनुष्यायुष्कं प्रकरोति, 'देवाउयं पकरे' देवायुष्कं प्रकरोतीति प्रश्नः । भगवानाह - ' गोयमा ' हे गौतम! 'रइयापि पकरेइ' नैरयिकायुष्कमपि प्रकरोति 'तिरिक्खजोणियाउयं पिपकरेइ ' तिर्यग्योनिकायुष्कमपि प्रकरोति ' मणुस्साउयंपि पकरेइ ' मनुष्यायुकमपि प्रकरोति, 'देवाउयंपि पकरे३' देवायुष्कमपि प्रकरोति, असंज्ञी जीवो नैरयिकतिर्यगमनुष्यदेवानाम् सम्बन्धि आयुष्कं बध्नातीति भावः । नरयिकाद्यायु
नन् असंज्ञी तत्र कियत्ममाणां स्थितिं करोतीत्याह - 'नेरइयाउयं' इत्यादि । नेरहऐसा होता है अतः असंज्ञिजीवकृतत्वरूप संबंध विशेषको दिखाने के लिये सूत्रकार "असण्णी णं" इत्यादि सूत्र कहते हैं-"असण्णीणं भंते ! जीवे किं नेरइयाउयं पकरेइ" हे भदंत! असज्ञीजीव क्या नैरयिक आयुका बंध करता है ? यहां "पकरेइ" "प्रकरोति" का अर्थ " बंध करता है " ऐसा है । इसी तरह से क्या वह “तिरिक्खजोणियाज्यं पकरेइ " तिर्यग् योनिक जीवोकी आयुका बंध करता है? " मणुस्सा उयं पकरेइ" मनुष्य आयुका क्या वह बंध करता है ? "देवाउयं पकरेइ" देवायुका क्या वह बंध करता है ? इस प्रश्नका प्रभुने यों उत्तर दिया कि हे गौतम! वह नैरयिक आयुका भी बंध करता है, तिर्यग्योनिक आयुका भी वह बंध करता है । मनुष्य आयुका भी वह बंध करता है । देवायुका भी वह बंध करता है । तात्पर्य यह कि असंज्ञोजीव नारक, तिर्यगू, मनुष्य और देव, इन चारों गतियोंकी आयुका बंध करता है। नैरयिक आदिकी
अस ंज्ञीलवानो डृतत्व संबंध विशेष दृर्शाविवाने भाटे सूत्रार 'असण्णीनं ' इत्यादि सूत्र हे छे - " असण्णी णं भंते! जीवे किं नेरइयाउयं पकरेइ " हे पूल्य ! શું અસંજ્ઞી જીવા નૈરિયેક આયુષ્યના બંધ ખાંધે છે ? અહીં “ पकरेइ " (प्रकरोति) नो अर्थ "अंध जांघे छे.” येवो थाय छे. मेन प्रमाणे शुंते “तिरिक्ख जोणियाउ पकरेइ " तिर्यग्य योनिना भवना आयुष्यनो संघ जांघे छे ? “मणुस्साउयं पकरे " शु ते मनुष्यना आयुष्यनो गंध मधे छे ? “देवाउयं पकरेइ” શું તે દેવતાના આયુષ્યનો ખંધ ખાંધે છે? આ પ્રશ્નનો પ્રભુએ આ પ્રમાણે જવાબ આપ્યા હે ગૌતમ ! અસંજ્ઞી જીવો નૈરિયેકના આયુષ્યને પણ અધ ખાંધે છે, તિય†ગ્ યાનિક જીવોના આયુષ્યનો પણ બંધ ખ ધે છે, મનુષ્યના આયુષ્યને પણ મધ મધે છે અને દેવતાના આયુષ્યનો પણ મધ મધે છે. તાત્પ એ છે કે, અસ’ની જીવા નારક, તિર્યંચ મનુષ્ય અને દેવ, એ ચારે ગતિઓના
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #552

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. १ उ० २ सू० १४ असम्स्यायुष्कनिरूपणम् ५२९ याउयं पकरेमाणे जहण्णेणं दसवाससहस्साहं ' नैरयिकायुष्कं प्रकुर्वन् जघन्येन दशवर्षसहस्राणि, इयं स्थितिः रत्नप्रभापृथिव्याः प्रथमप्रस्तटमाश्रित्य विज्ञेया । उक्कोसेणं पलिओवमस्स असंखेज्जइभागं पकरेइ' उत्कर्षेण पल्योपमस्यासंख्येयभाग प्रकरोतिबध्नाति । एतत् रत्नप्रभापृथिव्याश्चतुर्थप्रस्तटे वर्तमान मध्यमस्थितिमन्तं नारकमाश्रित्य प्रोक्तम् । कथमिदमुच्यते-यतो रत्नप्रभापृथिव्याः प्रथमप्रस्तटे वर्षाणां दशसहस्राणि जघन्या स्थितिः कथिता, उत्कृष्टा स्थितिस्तु वर्षाणां नवतिः सहस्राणि, रत्नप्रभायाः द्वितीये प्रस्तटे तु वर्षाणां दश लक्षाणि जघन्या स्थितिः, उत्कृष्टतस्तु
आयु का बंध करता हुआ वह असंज्ञी जीव वहां कमसे कम कितनी स्थिति को और अधिकसे अधिक कितनी स्थिति को प्राप्त करता है ? इस विषयको स्पष्ट करनेके लिये सूत्रकार कहते हैं कि यदि वह नैरयिक आयुका बंध करता है तो कम से कम १० दश हजार वर्षकी और ज्यादासे ज्यादा पल्योपमके असंख्यातवें भागप्रमाण जितनी आयुका वह बंध करता है । जघन्य आयु जो यहां १० दश हजार वर्षकी कही गई है वह प्रथम पृथिवी जो रत्नप्रभा है उसके पहिले प्रस्तट की अपेक्षा कही गई है, ऐसा जानना चाहिये। तथा उत्कृष्ट आयु जो पल्योपमके असंख्यातवें भाग प्रमाण जितनी कही गई है वह इस रत्नप्रभा पृथिवीके चौथे प्रस्तटमें वर्तमान मध्य स्थितिवाले नारक जीवकी अपेक्षा से कही गई है, ऐसा जानना चाहिए। यह आप कैसे कहते हैं कि यह जघन्य और उत्कृष्ट स्थिति प्रथम पृथिवीके प्रथम और चतुर्थ प्रस्तटके આયુષ્યને બંધ બાંધે છે, નરયિક વગેરેના આયુષ્યને બંધ કરતે તે અસંજ્ઞી જીવ ત્યાં ઓછામાં ઓછી કેટલી સ્થિતિ પ્રાપ્ત કરે છે અને વધારેમાં વધારે કેટલી સ્થિતિ પ્રાપ્ત કરે છે? આ વિષયનું સ્પષ્ટીકરણ કરવાને માટે સૂત્રકાર કહે છે કે જે તે અસંજ્ઞી જીવો નિરયિક જીના આયુષ્યને બંધ બાંધે તે ઓછામાં ઓછા દસ હજાર વર્ષ પ્રમાણ અને વધારેમાં વધારે પલ્યોપમના અસંખ્યાતમાં ભાગપ્રમાણુ આયુષ્યને બંધ બાંધે છે. અહીં દસ હજાર વર્ષનું પ્રમાણે જે ઓછામાં ઓછું આયુષ્ય કહ્યું છે તે રત્નપ્રભા નામની પહેલી પૃથ્વીના (નરક) પહેલા પ્રસ્તટની (પાથડાની) અપેક્ષાએ કહેલ છે, એમ સમજવું. તથા પાપમના અસંખ્યાતમાં ભાગ પ્રમાણનું જે વધારેમાં વધારે આયુષ્ય કહ્યું છે તે રત્નપ્રભા (પહેલી) પૃથ્વીના (નરકના) ચોથા પ્રસ્તટમાં (પાથડામાં રહેલા મધ્યમ સ્થિતિવાળા નારકની અપેક્ષાએ કહેલ છે એમ જાણવું.
શંકા–આ જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ પહેલી પૃથ્વી (નરક)ના પહેલા
भ०६७
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #553

५३०
भगवतीसूत्रे नवतिलक्षाणि । रत्नपभायास्तृतीयप्रस्तटे तु जघन्यतो नवतिर्लक्षाणि, उत्कृष्टतः पूर्वकोटी। रत्नप्रभायाश्चतुर्थप्रस्तटे तु जघन्या स्थितिः पूर्वकोटी, उत्कृष्टतस्तु सागरोपमस्य दशमो भागः। एवं चात्र पल्योपमस्यासंख्येयभागो मध्यमा स्थितिवर्भतीति। अथ तिर्यगायुष्कं प्रदर्शयति-'तिरिक्खजोणियाउयं' इत्यादि । 'तिरिक्खजोणियाउयं पकरेमाणे तिर्यग्योनिकायुकं प्रकुर्वन् 'जहण्णेणं अंतोमुहुत्तं' जघन्येनान्तर्मुहूतम् 'उकोसेणं पलिओवमस्स असंखेज्जइभागं पकरेई उत्कृष्टेन पल्योपमस्यासंख्येमध्यम स्थितिवाले नारकको लेकर कही गई है ? इसका उत्तर यह है कि रत्नप्रभा पृथिवीके प्रथम प्रस्तटमें १० दश हजार वर्षकी जघन्य स्थिति कही गई है, और उत्कृष्ट स्थिति ९० नव्वे हजार वर्षकी कही गई है। तथा रत्नप्रभा पृथिवीके द्वितीय प्रस्तटमें १० दसलाख वर्षकी जघन्य स्थिति कही गई है, और उत्कृष्ट स्थिति ९० नव्वे लाख वर्षकी कही गई है। रत्नप्रभा पृथिवीके तृतीय प्रस्तटमें जघन्यस्थिति ९० नव्वे लाख वर्षकी और उत्कृष्ट स्थिति १ एक कोटिपूर्वकी कही गई है। रत्नप्रभा पृथिवीके चौथे प्रस्तटमें जघन्य स्थिति १ कोटिपूर्वकी और उत्कृष्ट स्थिति १सागरोपमके दशवें भाग प्रमाण कही है। इस तरह इस चौथे पाथड़े में मध्यस्थिति पल्योपमके असंख्यातवें भाग प्रमाण आ जाती है।
तिर्यश्चके सूत्रमें जो कहा है कि असंज्ञी जीव जघन्यसे अन्तर्मुहर्त प्रमाण स्थितिको और उत्कृष्ट से १पल्योपमके असंख्यातवें भाग प्रमाण અને ચોથા પ્રસ્તટના (પાથડા) મધ્યમ સ્થિતિવાળા નારકની અપેક્ષાએ કહેલ છે, એવું આપ શા કારણ કહે છે?
ઉત્તર–રત્નપ્રભા પૃથ્વીના પહેલા પ્રસ્તટમાં (પાથડામાં) જઘન્ય સ્થિતિ દસ હજાર વર્ષની કહી છે અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ નેવું હજાર વર્ષની કહી છે. તથા રત્નપ્રભા પૃથ્વીના બીજા પ્રસ્તટમાં જઘન્ય સ્થિતિ દસ લાખ વર્ષની અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ નેવું લાખ વર્ષની કહી છે. રત્નપ્રભા પૃથ્વીના ત્રીજા પ્રસ્તટમાં જઘન્ય સ્થિતિ નેવું લાખ વર્ષની અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એક કોટી (કરોડ) પૂર્વની કહી છે. રત્નપ્રભા પૃથ્વીના ચેથા પ્રસ્તરમાં જઘન્ય સ્થિતિ એક કટિ (કરેડ) પૂર્વની અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એક સાગરોપમના દસમાં ભાગ જેટલી કહી છે. આ રીતે પહેલી નરકના ચોથા પ્રસ્તટમાં મધ્યમ સ્થિતિ પોપમના અસંખ્યાતમાં ભાગ પ્રમાણ સિદ્ધ થઈ જાય છે.
તિર્યંચના સૂત્રમાં એવું જે કહ્યું છે કે અસંશી જી ઓછામાં ઓછા અન્તર્મુહર્ત પ્રમાણ અને વધારેમાં વધારે એક પાપમના અસંખ્યાતમાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #554

प्रयमेचन्द्रिकाटीका श० १ उ० २ सू० १४ असायुष्कनिरूपणम् ५३१ यभागं प्रकरोति, एतद् युगलिकतिर्यगपेक्षया बोध्यम् । ' मणुस्साउयपि एवं चेव' मनुष्यायुष्कमपि एवमेव जघन्यतोऽन्तर्मुहुर्तम् , उत्कृष्टतः पल्योपमस्यासंख्येय. भागमिति, अत्रासंख्येयभागकथनं युगलिकमनुष्यानधिकृत्य ज्ञातव्यमिति । 'देवाउए जहा नेरइयाउए ' देवायुष्कं यथा नैरयिकायुष्कम् , देवायुष्कं नैरयिकायुष्कवद् विज्ञेयम् । असंज्ञिविषयकं नारकायुर्यथा, तथा असंज्ञिविषयं देवायुरपीति । इदं तु भवनपतिव्यन्तरानाश्रित्य विज्ञेयमिति। 'एयस्स णं भंते ' एतस्य खलु भदन्त ! 'नेरइयअसन्निभाउयस्स तिरिक्खनोणियअसनिआउयस्स मणुस्सअसषिआउयस्स, देवअसन्निआउयस्स य कयरे कयरेहितो अप्पे वा बहुए वा तुल्ले वा स्थिति को बांधता है सो यह कथन युगलिक तिर्यग् जीवों की अपेक्षा से कहा गया है, ऐसा जानना चाहिये। “मणुस्साउयं पि एवं चेव" मनुध्य आयु के विषय में भी ऐसा ही कथन जानना चाहिये । अर्थात् वह असंजीजीव यदि मनुष्य आयु का बंध करता है, तो जघन्य से अन्तर्मुहूर्त प्रमाण उसे बांधता है और उत्कृष्ट से पल्योपम के असंख्यातवें भाग प्रमाण बांधता है। यह कथन युगलिक मनुष्यों की अपेक्षासे किया गया जानना चाहिये । " देवाउए जहा नेरइयाउए” असंज्ञी जीव यदि देवायु का बंध करता है तो इस विषय में जैसा कथन नरकआयु के बांधने के विषय में पहिले किया गया है वैसा ही जानना चाहिये। यह कथन भवनपति और व्यन्तरदेवों की अपेक्षा से किया गया है।
"एयस्स णं भंते !" हे भदन्त ! इस “नेरइयअसनिआउयस्सભાગપ્રમાણ આયુષ્યને બંધ બાંધે છે તે કથન તિર્યંચયુગલીયાજીવોની અપેક્ષાએ ong. "मणुस्साउयं पि एवं चेव" मनुष्यना आयुष्यना विषयमा ५५ सेम । સમજવું, એટલે કે જે અસંજ્ઞી જ મનુષ્ય આયુષ્યને બંધ બાંધે તે ઓછામાં ઓછા અન્તર્મુહૂર્ત પ્રમાણ અને વધારેમાં વધારે પલ્યોપમના અસંખ્યાતમાં ભાગપ્રમાણ આયુષ્યને બંધ બાંધે છે. આ કથન પણ યુગલીયા મનુષ્યને मनुसक्षी ने सयुं छे. "देवाउए जहा नेरइयाउए" २१२सशीले वताना मायुष्यन। બંધ બાંધે તે નારકને આયુષ્ય જેટલી જ જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ આયુષ્યની સ્થિતિને બંધ બાંધે છે. આ કથન ભવનપતિ અને વાણવ્યંતરદેવેની અપેક્ષાએ કરવામાં આવ્યું છે, તેમ જાણવું.
" एयरस णं भंते ! नेरइयअसन्निआउयस्स तिरिक्ख जोणियअसनिआउयस्स मणुस्सअसन्निआउयस्स देवअसन्तिआउयस्स कयरे कयरेहितो अप्पे वा बहुए
શ્રી ભગવતી સુત્ર : ૧

Page #555

५३२
भगवतीसूत्रे विसेसाहिए वा' नैरयिकाऽसंघ्यायुष्कस्य, तिर्यग्योनिकाऽसंश्यायुष्कस्य, मनुष्यासंजयायुष्कस्य, देवासंघ्यायुष्कस्य च कतरत् कतरेभ्योऽल्पं वा बहुकं वा तुल्यं वा विशेषाधिकं वा । भगवानाह- गोयमे-'त्यादि, 'गोयमा ' हे गौतम ! 'सव्वत्थोवे देवअसनिआउए' सर्वस्तोकं देवासंघ्यायुष्कम् 'मणुस्सअसनिआउए असंखेज्जगुणे' मनुष्यासंख्यायुष्कमसंख्येयगुणम्। 'तिरिक्वजोणियअसनिआउए असंखेज्जगुणे' तिर्यग्योनिकासंड्यायुष्कमसंख्येयगुणम् 'नेरइयअसनिउए असंखेज्जगुणे' नैरयिकासंड्यायुष्कमसख्येयगुणं भवतीति। 'एयस्स ण भंते' इत्यादि सूत्रेणासंघ्यायुषो यदल्पबहुत्वं कथितं तदस्य इस्वत्व दीर्घत्वमपेक्ष्याऽवसेयमिति । तिरिक्खजोणियअसनिआउयस्स मणुस्सअसनिआउयस्स देवअसनिआउयस्स कयरे कयरेहितो अप्पे वा बहुए वा तुल्ले वा विसेसाहिए वा" नैरयिक असंज्ञिआयुष्क के, तिर्यग्योनिक असंज्ञि आयुष्क के, और देव असंज्ञि आयुष्क के बीच में कौनसी आयु किस आयु की अपेक्षा अल्प है ? और कौनसी आयु किस आयु की अपेक्षा बहुतअधिक है ? तथा कौनसी आयु किस आयु के समान है ? और कौनसी आयु किस आयुसे विशेषाधिक है ? प्रभु ने इन चार प्रश्नोंका उत्तर इस प्रकारसे दिया कि हे गौतम ! इन सभी की आयुमें जो देव असंज्ञिआयुष्क है वह सबसे कम है, और मनुष्य असंज्ञि आयुष्क असंख्यात गुना अधिक है। तिर्यग्योनिक असंज्ञि-आयुष्क भी असंख्यात गुना है। तथा नैरयिक असंज्ञि आयुष्क भी असंख्यात गुना है। इस तरह जो " एयस्स णं भंते इत्यादि ” सूत्र से असंज्ञि आयुष्क में अल्प बहुत्व को कथन किया गया है, वह आयुकी इस्वत्व और दीर्घत्व की अपेक्षासे किया वा तुल्ले वा विसेसाहिए वा ? " नै२यि असशीमायुष्यवा७ वो, तिय यानि અસંસીઆયુષ્યવાળા જીવ, મનુષ્ય અસંજ્ઞીઆયુષ્યવાળા જીવો અને દેવઅસંજ્ઞી. આયુષ્યવાળા જીવો –એ ચારે આયુષ્યવાળા જમાં કયા જી કોના કરતાં અપ છે, કયા કોના કરતાં વધારે છે, ક્યા કેની બરાબર છે, અને ક્યા જીવો કેની કરતાં વિશેષાધિક છે ? ગૌતમસ્વામીના ઉપરોક્ત ચારે પ્રશ્નોના ઉત્તર મહાવીર પ્રભુએ આ પ્રમાણે આપ્યા છે–હે ગૌતમ! તેઓમાં દેવઅસંશી આયુષ્યવાળા છ સૌથી અલ્પ છે, મનુષ્ય અસંસી આયુષ્યવાળા જ તેનાથી અસંખ્યાતગણું વધારે છે, તિર્યોનિક અસંસીઆયુષ્યવાળા છે તેના કરતાં પણ અસંખ્યાતગણું વધારે છે અને તિર્યાનિક અસંશઆયુષ્યવાળા છ કરતાં નરયિક અસંજ્ઞી આયુષ્યવાળા અસંખ્યાતગણી વધારે છે. भा प्रमाणे “एयस्स गं भंते! त्या सूत्री मसज्ञी वाम ६५ मधिता
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #556

प्रमेयनन्द्रिकाटीका श. १ उ. २ सू०१४ असम्झ्यायुष्कनिरूपणम् ५३३ अथ भगवदुक्तमनुमोदयति-'सेवं भंते२' इत्यादि । ' सेवं भंते सेवं भंते ' तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त !-हे भगवन् ! भवता यत् कथितं तदेवमेव ' सेवं भंते सेवं भंते' इत्यत्र द्विवचनम् भगवद्वाक्ये भक्तिश्रद्धाधिक्यमूचनाय । 'त्ति' इति कथयित्वा श्रद्धाभक्तिपूर्वकं गौतमो भगवन्तं वन्दते नमस्यति, वन्दित्वा नमस्यित्वा संयमेन तपसाऽऽत्मानं भावयमानो विहरतीति ॥सू०१४॥
॥ प्रथमशतके द्वितीयोद्देशकः समाप्तः ॥१-२॥
गया है एसा जानना चाहिये । भगवान् जो कहा उसका अनुमोदन करते हुए श्री गौतमस्वामी कहते हैं "सेवं भंते ! ति" कि हे भदन्त! आपने जो कहा है वह इसी प्रकार से है, ऐसा ही है। यहां जो द्विवचन का प्रयोग किया गया है वह भगद्वाक्य में भक्ति और श्रद्धा की अधिकता को सूचित करता है, इस बातको प्रकट करने के लिये किया गया है। · त्ति" जो शब्द है वह यह बतलाता है कि गौतमस्वामी ने इस प्रकार कह कर श्रद्धा एवं भक्ति पूर्वक भगवान् को वंदना की, नमस्कार किया और वन्दना नमस्कार करके संयम तथा तप से आत्मा को भावित करते हुए अपने उचित स्थान पर विराज गए ॥सू० १४॥
॥द्वितीय उद्देशक समाप्त ॥
વગેરે જે કથન કરાયું છે. તે કથન આયુષ્યના ઓછાવત્તાની અપેક્ષાએ કરવામાં આવ્યું છે તેમ જાણવું. ભગવાને જે કહ્યું તેની અનુમોદના કરતાં શ્રી ગૌતમ स्वामी ४ छ. “ सेवं भंते ! सेवं भंते ! ति" 3 पूज्य! सपना देवा પ્રમાણે જ તે હકીકત છે, એ પ્રમાણે જ છે.” અહીં જે દ્વિરુક્તિ કરવામાં આવી છે તે ભગવાનના વચનમાં શ્રદ્ધા અને ભક્તિની અધિકતાનું સૂચન કરે छ, “चि" ५६ मे मतावे छे , गौतभस्वाभीमे २॥ प्रमाणे जडीने શ્રદ્ધા અને ભક્તિપૂર્વક ભગવાનને વંદણ નમસ્કાર કર્યો, અને વંદણ નમસ્કાર કરીને સંયમ તથા તપથી આત્માને ભાવિત કરતા થકા પોતાના ઉચિત સ્થાને मेसी गया ॥सू. १४॥
॥ द्वितीय उद्देश सभात ॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #557

अथ तृतीयोद्देशकः प्रारभ्यतेतृतीयोद्देशके संक्षेपत इमे विषयाः-कांक्षामोहनीयं कर्म कि जीवकृतमिति प्रश्नः। कांक्षामोहनीयकर्मणः उपार्जनप्रकारः, तस्य चत्वारो भेदाः, तेषु चतुर्थपक्षस्य स्वीकारः । नैरयिकादिचतुर्विंशतिदण्ड के कांक्षामोहनीयस्य विचारः । चतुर्विंशतिदण्डकसम्बन्धे कांक्षामोहनीये कालत्रयविषयकचिन्ता । चयोपचयोदीरणवेदननिर्जरणानां संग्रहः । कांक्षामोहनीयकर्मणो वेदनप्रकारः। वेदनकारणपदशनम्। सन्देहः । स्वधर्म परित्यज्य परधर्मग्रहणम् । फलाशङ्का । संदिग्धत्वम् । जिनभाषितस्य सत्यत्वम्। तस्य स्वीकारकर्तुराचरणकर्तुश्चाराधकत्वम् । अस्तित्वनास्तित्व परिणामस्य विचारः। प्रयोगः, स्वभावः, कांक्षामोहनीयवन्ध-तत्प्रकार-तत्कारणानां प्रदर्शनम् । प्रमादयोगयोर्विचारः। प्रमादजनको योगः । योगजनकं वीर्यम् । वार्य
तृतीय उद्देशक प्रारंभतृतीय उद्देशक के विषयों का संक्षिप्त विवरणकांक्षामोहनीयकर्म क्या जीवकृत है ? कांक्षामोहनीय कर्म का उपार्जन प्रकार, उसके चार भेद, उनमें चतुर्थपक्ष का स्वीकार । नैरयिक आदि चौबीसदण्डकों में कांक्षामोहनीय काविचार । चौबीस दण्डक के सम्बन्ध में कांक्षामोहनीय में कालत्रयविषयक विचार । चय, उपचय, उदीरण, वेदन और निर्जरा, इनका संग्रह । कांक्षामोहनीय कर्मका वेदन प्रकार । वेदनकारण का प्रदर्शन। सन्देह । स्वधर्म का परित्याग कर परधर्म का ग्रहण । फलाशंका। सन्दिग्धता। जिनभाषित में सत्यता को स्वीकार करने वाले और आचरण करने वालों में आराधकता । अस्तित्व, नास्तित्व परिणाम का विचार । प्रयोग, स्वभाव, कांक्षामोहनीयबंध, उसके
- ત્રીજો ઉદ્દેશક પ્રારંભ ત્રીજા ઉદ્દેશકમાં નીચેના વિષયોનું નિરૂપણ કરાયું છે – કાંક્ષાહનીયકર્મ શું છવકૃત છે? કાંક્ષામહનીયકર્મના ઉપાર્જનપ્રકાર, તેના ચાર ભેદ અને તેમાં ચતુર્થ પક્ષને સ્વીકાર. નારક આદિ વીસ દંડકમાં કાંક્ષામહનીયને વિચાર. વીસ દંડકના સંબંધમાં કાલાહનીયમાં ત્રણકાળવિષયક વિચાર, ચય, ઉપચય, ઉદીરણ, વેદના અને નિર્જરાનું નિરૂપણ. કાંક્ષામહનીયમના વેદનપ્રકાર. વેદનકારણનું પ્રદર્શન. સન્દહ, સ્વધર્મને ત્યાગ કરીને પરધર્મને સ્વીકાર. ફલાશંકા સંદિગ્ધતા, જિનભાષિત વચનેમાં સત્યતા. સ્વીકાર કરનાર અને તે પ્રમાણે આચરણ કરનારમાં આરાધકતા, અસ્તિત્વ, નાસ્તિત્વ પરિણામને વિચાર પ્રોગ, સ્વભાવ, કાંક્ષાહનીયબંધ, તેના પ્રકાર અને કારણોનું પ્રદર્શન, પ્રમાદ અને યોગને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #558

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श०१ उ० ३ तृतीयोद्देशकविषयविवरणम् ५३५ जनक शरीरम् । शरीरजनको जीवः । उत्थानकर्मादीनामस्तित्वम् । उदीरणगर्हणसंवरणानां मध्ये कस्योदीरणम्। किम्-उदीरणायोग्यस्योदीरणम् अथवा उत्थानादिनोदीरणम् ? अनुदीर्णस्योपशमनम् । पूर्ववत्मदर्शनप्रकारः। उदयमाप्तकर्मणां निर्जरणम् । नैरयिकादिस्तनितकुमारांतजीवविषये वेदनविचारः । पृथिवीकायिकानां कि कांक्षामोहनीयस्य वेदनं न भवतीति प्रश्नः। भवतीत्युत्तरम् । तेषां किं तर्कसंज्ञाप्रज्ञामनोवचनानि सन्तीति प्रश्नः, नेत्युत्तरम् । तथापि वेदयतीति, जिनोक्ते सत्यता। एवं चतुरिन्द्रियजीवपर्यन्तविचारः। सामान्यजीववत् पंचेन्द्रियतिरश्च आरभ्य वैमानिकपर्यन्तं विचारः। श्रमणाः कांक्षामोहनीयं वेदयन्ति न वेति प्रश्नः । प्रकार और उनके कारणों का प्रदर्शन । प्रमाद और योग का विचार । प्रमादजनक योग । योगजनक वीर्य। वीर्यजनक शरीर। शरीरजनक जीव । उत्थान कर्म आदि का अस्तित्व । उदीरण, गर्हण, संवरण, इनके बीच में किसकी उदीरणा। क्या उदीरणयोग्य की उदीरणा अथवा उत्थानादि द्वारा उदीरणा ? । अनुदीर्ण का उपशमन । पूर्व की तरह प्रदर्शन प्रकार। उदयप्राप्त कर्मों का निर्जरण। नैरयिक से लेकर स्तनितकुमार तक जीवों के विषय में वेदना का विचार । पृथिवीकायिकजीवों को क्या कांक्षामोहनीय का वेदन होता है ? ऐसा प्रश्न । हाँ होता है, ऐसा उत्तर। उनके क्या तर्क, संज्ञा, प्रज्ञा, मन और वचन होते हैं ? यह प्रश्न । नहीं होता हैं ऐसा उत्तर । " तथापि वेदयति" इस जिनोक्त में सत्यता। इसी तरह चतुरिन्द्रिय जीव पर्यन्त विचार । सामान्य जीवकी तरह पंचे. न्द्रिय तिर्यंच से लेकर वैमानिक पर्यन्त विचार । श्रमण कांक्षामोहनीय कर्म का वेदन करते हैं, अथवा नहीं करते हैं? ऐसा प्रश्न । वेदन करते हैं, વિચાર, પ્રમાદજનક યુગ, ગજનક વીર્ય, વીર્યજનક શરીર, શરીરજનક જીવ ઉત્થાન કર્મ આદિનું અસ્તિત્વ. ઉદીરણ, ગર્હણ એના સંવરણમાં કોની ઉદીરણા, શું ઉદીરણગ્યની ઉદીરણા? અથવા ઉત્થાનાદિ દ્વારા ઉદીરણા અનુદીર્ણનું ઉપશમન. આગળ મુજબ પ્રદર્શન પ્રકાર, ઉદયપ્રાપ્ત કર્મોનું નિર્ધારણ, નારકોથી લઈને સ્વનિતકુમાર સુધીના જીના વિષયમાં વેદનાને વિચાર, પૃથ્વીકાયિક જીવને શું કાંક્ષામહનીયનું વેદના થાય છે? એ પ્રશ્ન “ થાય છે.” એવો ઉત્તર. "शु तेभने , सी, प्रज्ञा, मन मने क्यन डाय छ ? ” मेरो प्रश्न “ नथी डात " मेव उत्तर. “ तथापि वेदयति" ! निनात वयनमा सत्यता. या પ્રમાણે ચતુરિન્દ્રિય સુધીના જીવન વિચાર. સામાન્ય જીવની જેમ પંચેન્દ્રિય તિય"ચથી લઈને વૈમાનિક સધીને વિચાર. “ શ્રમણ, કાંક્ષામેહનીય કર્મનું વેદન કરે છે કે નથી કરતા ? ” એવો પ્રશ્ન “વેદન કરે છે” એવો ઉત્તર,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #559

भगवती सूत्रे
वेदयन्तीस्युत्तरम् । कथं वेदयन्ति ? प्रश्नः तत्रोत्तरम् - ज्ञानदर्शनचारित्रवेषप्रवचन प्रवचनाभ्यासि पुरुषकल्पमार्गमतभङ्गनयनियमप्रमाणानां भेदान् दृष्ट्वा संदेह - स्वधर्मत्याग - फलाशंका नै यस्य वैपरीत्यैः श्रमणाः कांक्षामोहनीयं वेदयन्तीत्युत्तरम् ।
-
द्वितीयोदेशकं परिसमाप्य तदनन्तरं कर्मणां वेदनीयत्वादिविचारणाय तृतीयो - देशकः प्रारभ्यते, अस्य पूर्वेण सहायममिसम्बन्धः - द्वितीयो देशकस्यान्तिमसूत्रे आयुर्विशेषस्य निरूपणं कृतम्, तदायुर्मोहात्मकदोषसद्भावे, एव संभवति अत एव तृतीयोदेशकस्यादौ मोहनीयविशेषं निरूपयति । तथा आदौ संग्रहगाथायां यत्"कंखपओगे" इति तृतीयद्वारत्वेन कथितं तदपि दर्शयन्नाह - 'जीवा णं भंते कंखामोहणिज्जे' इत्यादि ।
५३६
ऐसा उत्तर | कैसे वेदन करते हैं ? ऐसा प्रश्न “ज्ञान, दर्शन, चारित्र वेष, प्रवचन, प्रवचनाभ्यासी पुरुष, कल्प, मार्ग, मत, भंग, नय, नियम और प्रमाण, इनके भेदों को देख कर संदेहयुक्त होने से स्वधर्मपरित्याग करने से, फलाशंका होने से अनियतता तथा विपरीतता प्राप्त करने से श्रमणकांक्षामोहनीयका वेदन करते हैं " ऐसा उत्तर ।
द्वितीय उद्देशक को समाप्त करके इसके बाद कर्म संबंधी वेदना आदि का विचार करने के लिये अब तृतीय उद्देशक को सूत्रकार प्रारंभ करते हैं । इसका पूर्व उद्देशक के साथ इस प्रकार से संबंध है - द्वितीय उद्देशक के अन्तिम सूत्र में आयुविशेष का निरूपण किया गया है। वह आयु मोहात्मक दोष के सद्भाव में ही संभवित होता है इसलिये तृतीय उद्देशक के आदि में मोहनीयविशेष का सूत्रकार निरूपण करते हैं । तथा आदि में संग्रह गाथा में जो " कंखपओगे" ऐसा तृतीय द्वार “देवी रीते वेहन उरे छे ?" सेवा प्रश्न, “ज्ञान, दर्शन, शास्त्रि, वेष, अवयन, प्रवयनाभ्यासी पुरुष, उदय, भार्ग, भत, लौंग, नय, नियम भने प्रभाणुना लेहोने જોઇને સદૈહયુક્ત થવાથી, સ્વધમ પરિત્યાગ કરવાથી, લાશ’કા થવાથી અનૈયત્ય ( અનિશ્ચિતતા ) વિપરીતતા પ્રાપ્ત કરવાથી શ્રમણો કાંક્ષામેાહનીયક'નું વેદન अरे छे" वो उत्तर.
ખીજા ઉદ્દેશકની સમાપ્તિ કરીને કમ સંબધી વેદના વગેરેના વિચાર કરવાને માટે હવે સૂત્રકાર ત્રીજા ઉદ્દેશકની શરૂઆત કરે છે. તેના આગળના ઉદ્દેશકની સાથે આ જાતનો સંબંધ છે—બીજા ઉદ્દેશકના છેવટના સૂત્રમાં આયુવિશેષનું નિરૂપણુ કરવામાં આવ્યું છે. તે આયુ મેહાત્મક દોષના સદ્ભાવે જ સભવી શકે છે, તેથી ત્રીજા ઉદ્દેશકની શરૂઆતમાં સૂત્રકાર મેહનીયવિશેષનું નિરૂપણુ उरे छे. तथा माहिमां सडगाथामां ने " कंखपओगे " मेनुं त्री द्वार३ये
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #560

प्रमेयचकाटीका श. १ उ. ३ सू० १ काङ्गामोहनीय कर्मनिरूपणम्
५३७
मूलम् - जीवाणं भंते कंखामोहणिज्जे कम्मे कडे ! हंताकडे! | से भंते किं देसेणं देसे कडे, देसेणं सव्वे कडे, सव्वेणं देसे कडे, सव्वेणं सव्वे कडे । गोयमा ! नो देसेणं देसे कडे, नो देसेणं सव्वे कडे, नो सव्वेणं देसे कडे, सव्वेणं सव्वे कडे | नेरइयाणं भंते! कंखामोहणिजे कम्मे कडे ? हंता कडे जाव सव्वेण सव्वे कडे, एवं जाव वेमाणिया णं दंडओ भाणियव्वो ॥ सू० १ ॥
छाया - जीवानां भदन्त ! कांक्षामोहनीयं कर्म कृतम्, हन्त कृतम्, तद् भदन्त ! किं देशेन देशः कृतः, देशेन सर्वं कृतम्, सर्वेण देशः कृतः, सर्वेण सर्व कृतम्, गौतम ! नो देशेन देशः कृतः, नो देशेन सर्वं कृतम्, नो सर्वेण देशः कृतः रूप से कहा गया है उसे भी दिखाते हुए सूत्रकार यह सूत्र कहते हैंजीवाणं भंते! कंखामोहणिजे " इत्यादि ।
मूलार्थ - ( जीवाणं भंते! कंखामोहणिजे कम्मे कडे) हे भदन्त ! जीव संबंधी कांक्षामोहनीयकर्म जीव के करने से होता है ? (हंता कडे) हां करनेसे होता है। (से भंते! किं देणं देसे कडे, देसे णं सव्वे कडे, सव्वेणं देसे कडे, सव्वेणं सव्वे कडे) हे भदन्त ! क्या कांक्षामोहनीयकर्म का एक अंश एक देश से कृत होता है ? या एक देश से कांक्षामोहनीय कर्म का समस्त अंश कृत होता है ? या सर्वदेश से कांक्षा मोहनीय का एकदेश कृत होता है ? या सर्वदेश से कांक्षामोहनीय का सर्वदेशकृत होता है ? ( गौयमा ) हे गोतम ! (नो देसेणं देसे कडे, नो देसेणं सव्वे कडे, नो सव्वे णं देसे कडे, सव्वे णं सव्वे कडे, ) वह कांक्षाકહેવામાં આવ્યું છે તેને ખતાવતાં સૂત્રકાર આ સૂત્ર કહે છે— " जीवाणं भंते ! कंखामोहणिज्जे " इत्यादि !
भूसार्थ - ( जीवाणं भंते ! कंखामोहणिज्जे कम्मे कडे ? ) डे लहन्त ! लवनुं अंक्षाभोडुनीयम्भ शु भवड़त होय छे ? ( हंता कडे ) डा, होय छे. ( से भंते ! किं देणं देसे कडे, देसेणं सव्वे कडे, सव्वेणं देसे कडे, सव्वेणं सव्वे कडे ? ) હે ભદન્ત ? શું કાંક્ષામેાહનીયક ના એક અંશ એક દેશમૃત હાય છે ? કે એક દેશથી કાંક્ષામેાહનીયકા સમસ્ત અશ કૃત હાય છે ? કે સદેશથી કાંક્ષામેાહનીયના એક દેશ કૃત હોય છે ? કે સદેશથી કાંક્ષામેાહનીયને સદેશ त होय छे ? ( गोयमा ! नो देसेणं देसे कडे, नो देसेणं सव्वे कडे, नो सव्वेणं देसे कडे, सव्वेणं सव्वे कडे ) हे गौतम! ते अंक्षाभोडुनीयम्भ' देशथी देश त
भ०-६८
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #561

-
-
-
५३८
भगवतीसूत्रे सर्वेग सर्व कृतम्। नैरयिकाणां भदन्त ! कांक्षामोहनीयं कर्म कृतम् , हन्त ! कृतम् , यावत् सर्वेण सर्व कृतम् । एवं यावद्वैमानिकानां दण्डको भणितव्यः । सू०१॥
टीका-'जीवाणं भंते !' जीवानां भदन्त ! हे भदन्त ! जीवानां सम्बन्धि यत् 'कंखामोहणिज्जे कम्मे कांक्षामोहनीय कर्म तत् कृतम्? जीवसंबन्धिकांक्षामोहनीयं. कर्म क्रियानिष्पाचं किम् – मोहयति सदसद्विवेकविकलं करोत्यात्मानमिति मोहमोहनीयकर्म न देश से देश कृत है, न देश से सर्व कृत है, न सर्व से देश कृत है, किन्तु सर्व से सर्वकृत है। (नेरइयाणं भंते । कंखामोहणिज्जे कम्मे कडे ? ) हे भदन्त ! नैरयिक संबंधी कांक्षामोहनीयकर्म क्या कृत है ? (हंता कडे जाव सव्वेणं सचे कडे एवं जाव वेमाणिया णं दंडओ भाणियव्वो ) हां, नैरयिक संबंधी कांक्षा मोहनीय कर्म कृत है। यावत् वह सर्व से सर्व कृत है। इस तरह यावत् वैमानिकों तक का दंडक कहना चाहिये। ____टीकार्थ-यहां गौतमस्वामो ने प्रभु से ऐसा प्रश्न किया है कि हे भदन्त ! जीवों का जो कांक्षामोहनीय कर्म है वह क्या कृत है ! कृत शब्द का अर्थ है क्रिया द्वारा जो निष्पाद्य होता है वह। अर्थात् जीव सम्बन्धी जो कांक्षामोहनीयकर्म है वह क्या जीवकृत क्रियाद्वारा निष्पादित होता है ? ! जो आत्मा को सत् और असत् के विवेक से विकल बना देता है उसका नाम मोहनीय है। " मोहयति विकलं करोति आत्मानं इति मोहनीयम्" ऐसी मोहनीय शब्द की व्युत्पत्ति है। आत्मा को નથી, દેશથી સર્વ કૃત નથી, સર્વથી દેશ કૃત નથી પણ સર્વથી સર્વકૃત છે. ( नेरइयाणं भंते ! कंखामोहणिज्जे कम्मे कडे १ ) 3 महन्त ! नैरयितुं क्षा. मोनीयम शुत सय छ ? (हंता कडे जाव सव्वेणं सव्वे कडे एवं जाव वेमाणियाणं दंडओ भाणियव्वो) , ना२४नुं क्षामोनीयम त छ. તે સર્વથી સર્વકૃત છે ત્યાં સુધી સમજવું. આ પ્રમાણે જ વૈમાનિક સુધીનું ४.४ ४ नये.
ટીકાર્થ –અહીં ગૌતમસ્વામીએ મહાવીર પ્રભુને એવો પ્રશ્ન પૂછે છે કે હે ભદન્ત ! શું જવાનું કાંક્ષાહનીયકર્મ શું જીવકૃત હોય છે? “ કૃત ? એટલે ક્રિયા વડે જેની પ્રાપ્તિ થાય છે તે. એટલે કે જીવનું જેકાંક્ષામહનીયકર્મ છે તે શું છવકૃત કિયા વડે નિપાદિત થાય છે? જે આત્માને સતા मन मसत्ना विवेथी शून्य मनावे छ तेनुं नाम भाडनीय छे. “मोहयति विकलं करोति आत्मानम् इति मोहनीयम् ” मेवी भीडनीय शनी व्युत्पत्ति થાય છે. ચારિત્રમેહનીય કર્મ પણ આત્માને સત્ અને અસના વિવેકથી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #562

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० १ उ०३ काङ्खामोहनीयकर्मनिरूपणम् ५३९ नीयम् , एतादृशं चारित्रमोहनीयमपि भवतीत्यत आह-कांक्षामोहनीयम् ,कांक्षा अन्यदर्शनग्रहः, ततः कांक्षायाः मोहनीयमिति कांक्षामोहनीयम् , मिथ्यात्वमोहनीयमित्यर्थः। उपलक्षणत्वात् शङ्कादीनां परिग्रहः, 'कडे'त्ति-कृतम् भवति न वेति प्रश्नः। उत्तरयति भगवान्-'हंता' हन्त हे गौतम ! 'कडे' कृतम् । यदिदं कांक्षामोसत् और असत् के विवेक से विकल तो चारित्रमोहनीय कर्म भी करता है अतः उसका यहां ग्रहण न हो इस कारण मोहनीय पद के साथ कांक्षा विशेषण रखा है। कांक्षामोहनीयका अर्थ दर्शनमोहनीय कर्म है। अन्य दर्शन का ग्रहण यह कांक्षा है। इस कांक्षा से जो आत्मा को मोहित करता है । वह कांक्षामोहनीय है । तात्पर्य कहने का यह है कि मोहनीय के साथ जो कांक्षा पद रखा है उससे चारित्रमोहनीय कर्म की निवृत्ति हो जाती है, क्योंकि वह कांक्षा से आत्मा को मोहित नहीं करता है। दूसरे दूसरे एकान्तप्ररूपक मतों का ग्रहण करना अर्थात् अनेकान्तप्ररूपक धर्म में श्रद्धा नहीं रखते हुए भिन्न२ एकान्त प्ररूपक धर्मों में श्रद्धा रखना इसका नाम कांक्षा है। इस कांक्षासे दर्शनमोहनीय का बंध जीव को होता है । कांक्षामोहनीय का दूसरा नाम मिथ्यात्वमोहनीय भी है इसलिये कांक्षामोहनीय का तात्पर्य मिथ्यात्वमोहनीय है। कांक्षापद यह उपलक्षण है, क्योंकि इससे शंका आदि का ग्रहण हुआ है । " कडे " का अर्थ कृत-क्रिया-निष्पादित है। ___ भगवान् ने इस प्रश्न का उत्तर यों दिया कि हे गौतम ! "हंता" हां રહિત બનાવે છે તેથી અહીં તેને ગ્રહણ કરવાનું ન હોવાથી “મોહનીય પદની સાથે કાંક્ષાપદ મૂકયું છે. કાંક્ષાહનીય એટલે દર્શનમોહનીય કર્મ. અન્ય દર્શનને ગ્રહણ કરવું તેનું નામ કાંક્ષા છે તે કાંક્ષાથી જે આત્માને મહિત કરે છે તેને કાંક્ષામહનીય કહે છે. તાત્પર્ય એ છે કે મેહનીયની સાથે કાંક્ષા પદ મૂકવાથી ચારિત્રમોહનીયની વ્યાવૃત્તિ (નિવૃત્તિ) થઈ જાય છે, કારણ કે તે (ચારિત્રમેહનીય) કાંક્ષાથી આત્માને મોહિત કરતું નથી. જુદા જુદા એકાન્તપ્રરૂપક મતોને ગ્રહણ કરવા, અર્થાતુ અનેકાન્તપ્રરૂપક ધર્મમાં શ્રદ્ધા ન રાખતાં જુદા જુદા એકાન્તપ્રરૂપક ધર્મોમાં શ્રદ્ધા રાખવી તેનું નામ કાંક્ષા છે. તે કાંક્ષાથી જીવ દર્શનમેહનીય કર્મને બંધ બાંધે છે. કાંક્ષાહનીયનું બીજું નામ મિથ્યાત્વમેહનીય પણ છે. તેથી કાંક્ષાહનીય એટલે મિથ્યાત્વમોહનીય પણ કહેવાય છે, કાંક્ષાપદ ઉપલક્ષક પદ છે. કારણ કે તેની મારફત શંકા वगेरे अणु ४२येत छ " कडे " मेटले तृत-ठियानिहित
सावाने ते प्रशन मा प्रमाणे वामहीधा छ-"गीतम! "हता"
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #563

५४०
भगवतीस्त्रे हनीय कर्म तदवश्यमेव जीवेन कृतम् , अकृतस्य कर्मत्वानुपपत्तेः । यदि कृतं न स्यात्तदा कर्म इति कथयितुं न शक्येत । कांक्षामोहनीयकर्मणः क्रियानिष्पाद्यत्वा तदपि कर्म भवति, मोहमापादयतीति मोहनीयमिति व्युत्पत्तेः।
ननु मोहनीयं कर्म एतावदेव वक्तव्यं, कांक्षेति विशेषणं किमर्थम् ? इति चेदत्रोच्यते-मोहनीयं द्विविधम्-चारित्रमोहनीयं, दर्शनमोहनीयं च, अत्र च दर्शनहोता है । अर्थात् जो कांक्षामोहनीय कर्म है । वह अवश्य ही जीव के द्वारा किया होता है इसी कारण वह कर्म कहलाता है। जो जीव द्वारा कृत नहीं होता है वह कर्म कहीं कहलाता । तात्पर्य कहने का यह है कि जितने भी कम हैं वे सब जीव द्वारा ही किये हुए होते हैं । यदि वे जीव द्वारा किये हुए न हों तो कर्म नहीं कहला सकते। इसी तरह यदि कांक्षामोहनीय कर्मरूप है, तो वह भी अवश्य ही जीव द्वारा किया हुआ है। नहीं तो वह कर्म नहीं कहा जा सकता। कांक्षामोहनीय कर्म क्रियानिष्पाद्य है, इसका तात्पर्य यह है कि जीव मन वचन और काया की क्रिया द्वारा उसको निष्पन्न (सिद्ध) करता है अतः क्रियानिष्पाद्यत्व होने के कारण वह भी कर्मरूप है। यह कर्म जीव को परपदार्थों में मोह उत्पन्न कराता है। यही इसका काम है।
शंका-मोहनीय कर्म, ऐसा ही कहना चाहिये । कांक्षा ये पद जो विशेषण रूप से मोहनीय के साथ प्रयुक्त किया गया है सो वह किस कारण से किया गया है ।
समाधान-मोहनीय कर्म दो प्रकार का कहा गया है-एक चारित्र હા હોય છે ” એટલે કે જે કાંક્ષાહનીય કમ તે જીવ વડે અવશ્ય કરાયેલ હોય છે. તે કારણે જ તેને કર્મ કહેવામાં આવે છે. તાત્પર્ય એ છે કે જેટલાં કર્મો તે બધાં જીવ વડે જ કરાયેલાં હોય છે. જે તે જીવથી કરાયાં ન હોય તે તેમને કમ કહી શકાય જ નહીં. એ જ પ્રમાણે જે કાંક્ષાહનીય કર્મરૂપ છે તે પણ અવશ્ય જીવ દ્વારા જ કરાયું હોય છે. અન્યથા તેને કર્મ કહી શકાય નહીં કક્ષાએહનીયકર્મ ક્રિયા નિષાદ્ય છે-તેનું તાત્પર્ય એ છે કે જીવ મન, વચન અને કાયાની ક્રિયા વડે તેને નિષ્પન્ન (સિદ્ધ) કરે છે. તેથી ક્રિયા વડે સિદ્ધ થયેલું હોવાથી તે પણ કર્મરૂપ જ છે. આ કમ જીવને પર પદાર્થોમાં મેહ ઉત્પન્ન કરાવે છે. અને એજ એનું કામ છે.
A-34 " मोनीयम” सेवा प्रयोग ४२ न . छतi भाई. નીયની સાથે “કાંક્ષા” પદને વિશેષણ તરીકે શા કારણે પ્રયોગ કર્યો છે?
સમાધાન–મેહનીયકર્મના બે પ્રકાર કહ્યા છે–(૧) ચારિત્રમેહનીય
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #564

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श.१ उ० ३ सू० १ कासामोहनीयकमनिरूपणम् ५४१ मोहनीयमेवाभिमतमतो दर्शनमोहनीयस्य संग्रहाय मोहनीयपदेन सह कांक्षापदं योजितमिति । कांक्षामोहनीयशब्दस्यायमर्थः-कांक्षा नाम अन्यदर्शनग्रहणं, तद्रूपंमोहनीयमिति कांक्षामोहनीयम् , मिथ्यात्वमोहनीयमित्यर्थः । इह वस्तूनां करणे चतुर्भङ्गी दृश्यते, यथा हस्तादिनाऽवयवेन यस्य कस्यचित् वस्तुन एकदेशमाच्छादयति१, अथवा हस्तादिरूपैकदेशेन वस्तुनः संपूर्णमेव भागमाच्छादयति२,अथवा संपूर्णशरीरेण वस्तुन एकदेशमाच्छादयति३, अथवा संपूर्णशरीरेण संपूर्णस्य वस्तुन आच्छादनं करोति४ । अयंभावः-शरीरावयवात् पदार्थावयवस्याच्छादनम् १, अथवा मोहनीय और दूसरा दर्शनमोहनीय। दर्शनमोहनीय कर्म ही यहां अभिमत है इसलिये दर्शनमोहनीय कर्म के संग्रह के लिये मोहनीय पद के साथ कांक्षा पद योजित किया गया है। कांक्षामोहनीय शब्द का यह अर्थ है-अन्यदर्शनों का ग्रहण कांक्षा है । इस कांक्षारूप जो मोहनीय वह कांक्षामोहनीय है। इसका दूसरा नाम मिथ्यात्वमोहनीय भी है। वस्तुओं के करने में चार प्रकार देखे जाते हैं, अर्थात् लोक में क्रिया करने की पद्धति चार प्रकार से होती हुई देखी जाती है, जैसे कोई मनुष्य किसी भी वस्तुको ढांकने की क्रिया करे तो वह उसे चार प्रकार से ढांक सकता है-अपने शरीर के हाथ आदि अवयव से चाहे किसी वस्तु का एक तो वह एकदेश ढांक सकता है१, दूसरे उसी हस्तादिरूप अवयव से वह सम्पूर्ण वस्तु को ढांक सकता है । तीसरे अपने संपूर्ण शरीर से वह वस्तु के एक देशको ढांक सकता है, और चौथे वह अपने समस्त शरीर से समस्त वस्तु को भी ढांक અને (૨) દર્શનમેહનીય. અહીં દર્શનમોહનીય કર્મ જ ગ્રહણ કરવાનું છે. તેથી દર્શન મેહનીય કર્મનો સંગ્રહ કરવાને માટે જ મેહનીય' પદની સાથે “કાંક્ષા પદ મૂકયું છે. “કાંક્ષાએહનીય” શબ્દને અર્થ આ પ્રમાણે છેઅન્ય દર્શનેને સ્વીકાર એટલે કાંક્ષા તે કાંક્ષારૂપ જે મેહનીય તેને કાંક્ષામહનીય કહે છે. તેનું બીજું નામ મિથ્યાત્વમેહનીય પણ છે. ક્રિયા કરવાના ચાર પ્રકાર છે એટલે કે લેકમાં ક્રિયા કરવાની ચાર પદ્ધતિ જોવામાં આવે છે-જેમ કે કે માણસ કઈ વસ્તુને ઢાંકવાની ક્રિયા કરે છે તે તેને ચાર પ્રકારે ઢાંકી શકે છે-(૧) પોતાના શરીરના હાથ આદિ અવયવ વડે તે મનુષ્ય તે વસ્તુને એક દેશ પણ (ભાગ) ઢાંકી શકે છે, (૨) અને એજ હાથ આદિ અવયવ વડે તે સંપૂર્ણ વસ્તુને પણ ઢાંકી શકે છે, (૩) પિતાના સંપૂર્ણ શરીર વડે વસ્તુના એક ભાગને તે ઢાંકી શકે છે, અને (૪) પિતાના સમસ્ત શરીરથી તે સમસ્ત વસ્તુને પણ ઢાંકી શકે છે. તાત્પર્ય એ છે કે કોઈ પણ જીવ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #565

५४२
भगवतीसूत्र शरीरावयवेन पदार्थस्य अवयविनः संपूर्णस्याच्छादनम् २, अथवा संपूर्ण शरीरेण पदार्थेकदेशस्याच्छादनम् ३, अथवा सम्पूर्णशरीरेण सम्पूर्णपदार्थस्याच्छादनम् ४। अवयवेनावयवे क्रिया१ । अवयवेनावयविनः क्रियाः२। अवयविनाऽवयवस्य क्रियेति तृतीयः३ । अवयविनाऽवयविनः क्रियेति चत्वारो भेदाः४ । एषु चतुर्यु भङ्गेषु कं भङ्गमादाय जीवः कांक्षामोहनीयं कर्म करोतीति क्रियाकरणप्रकारं प्रश्नयन्नाह-'से भंते' इत्यादि । ' से भंते ' ' से 'त्ति तस्य कर्मणः हे भदन्त ! किम् 'देसेणं देसे कडे' देशेन देशः कृतः, देशेन-जीवस्यैकेनांशेन देशा=कांक्षामोहसकता है । तात्पर्य यह है कि कोई भी प्राणो अपने शरीर के अवयव से पदार्थ का एकदेश रूप अवयव का आच्छादन कर लेता है, कोई शरीर के अवयव से अवयवीरूप संपूर्ण पदार्थ का आच्छादन कर देता है। कोई समस्त शरीर से पदार्थके एक देशका आच्छादन कर देता है।
और कोई समस्त शरीर से समस्त पदार्थ का आच्छादन कर देता है। इस तरह अवयव द्वारा अवयव में क्रिया१, अवयव द्वारा अवयवी को क्रियार, अवयवी द्वारा अवयव की क्रिया३, और अवयवी द्वारा अवयवी की क्रिया, ये चार भङ्गरूप भेद हो जाते हैं, सो इन चार भंगों में से किस भंग को लेकर जीव कांक्षामोहनीय कर्म को करता है ? अर्थात् क्रिया करने के इन चार भंगों में से किस क्रिया करने की पद्धति द्वारा
आत्मा कांक्षामोहनीय कर्म का बंध करता है ? यही प्रश्नरूप बात "से भंते ! किं देसेणं देसे कडे ? देसेणं सव्वे कडे ? सव्वेणं देसे कडे ? પિતાના શરીરના અવયવથી એટલે એક ભાગથી પદાર્થના એક દેશ રૂપ અવયવન આચ્છાદન કરી શકે છે. કોઈ શરીરના અવયવથી અવયવીરૂપ સંપૂર્ણ પદાર્થનું આચ્છાદન કરી દે છે, કઈ સમસ્ત શરીર વડે પદાર્થના એક દેશ (ભાગ) નું આચ્છાદન કરી દે છે અને કોઈ સમસ્ત શરીર વડે સમસ્ત પદાર્થનું આચ્છાદન કરી દે છે.
આ રીતે (૧) અવયવ દ્વારા અવયવમાં કિયા, (૨) અવયવદ્વારા અવયવીમાં કિયા, (૩) અવયવી દ્વારા અવયવમાં કિયા અને (૪) અવયવી દ્વારા અવયવીમાં કિયાઆ ચાર ભાંગા રૂપ ભેદ થઈ જાય છે. એ ચાર ભાંગામાંથી કયા ભાંગાની અપેક્ષાએ જીવ કાંક્ષામહનીય કર્મને બંધ બાંધે છે-એટલે કે ક્રિયા કરવાના આ ચાર ભાંગામાંથી ક્રિયા કરવાની કઈ પદ્ધતિ દ્વારા આત્મા કાંક્ષા મેહનીય भनी मधमांधे छ ? से प्रश्न ३५ वातने “से भंते ! किं देसेणं देसे कडे? देसेणं सव्वे कडे ? सव्वेणं देसे कडे ? सब्वेण सव्वे कडे ?" ॥ सूत्रपा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #566

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. १ उ. ३ सू० १ काङ्कामोहनीयकर्मनिरूपणम् ५४३ नीयस्य कर्मण एकोऽशः कृतः ? इति प्रथमो भङ्गः१ । अथवा 'देसेणं सव्वे कडे ' देशेन सर्वः कृतः देशेन-जीवस्यैकदेशेन एकांशेन, सर्व कांक्षामोहनीयं कर्म कृतम् जीवम्यैकदेशेन कांक्षामोहनीयकर्मणः सर्वा शः कृत इति द्वितीयो भंगः२। 'सव्वेणं देसे कडे' सर्वेण देशः कृतः, सर्वेण-सर्वात्मना देश: कांक्षामोहनीयस्य एको देशः कृतः, इति तृतीयो भङ्गः३। 'सव्वेणं सव्वे कडे' सर्वेण सर्व कृतम् , सर्वेण सर्वास्मना सर्वकांक्षामोहनीयं कर्म कृतमिति चतुर्थों भङ्गः४ । इति प्रश्नः । भगवानाह -'गोयमा' हे गौतम ! 'नो देसेणं देसे कडे 'नो देशेन देशः कृतः जीवम्यैकांशेन कांक्षामोहनीयकर्मण एकदेशो न कृतः१ । 'नो देसेण सव्वे कडे' नो देशेन सर्व कृतम् जीवस्यैकदेशेन सर्व कांक्षामीहनीयं कर्म कृतम्। 'नो सम्वेणदेसे कडे' नो सर्वेण देशः कृतः, जीवस्य सर्वा शेन कांक्षामोहनीयकर्मण एकदेशो सव्वेणं सव्वे कडे, ?" इस सूत्र पाठद्वारा प्राशित की गई है-हे भदन्त ! क्या जीव के एक अंश रूप देश से कांक्षामोहनीय कर्म का एक अंश किया गया है१ या जीव के एक अंश द्वारा समस्त कांक्षामोहनीय कर्म किया गया है२, अर्थात् कांक्षामोहनीयकर्म का समस्त अंश किया गया है २, या जीवके सर्व अंश द्वारा काँक्षामोहनीयकर्मका एक अंश किया गया है३, या जीवके मर्व अंशद्वारा समस्त कांक्षामोहनीय कर्म किया गया है ४ प्रभुने इन प्रश्नोंका उत्तर इस प्रकारसे दिया कि हे गौतम ! जीवके एक देशद्वारा वह कांक्षामोहनीयकर्म एकदेश नहीं किया गया है,
और न जीव के एक देश द्वारा वह कांक्षामोहनीय कर्म सर्वाशरूप से किया गया है, और न जीव के सीशों द्वारा वह कांक्षामोहनीय कर्म एकदेश रूप अंशसे ही किया गया है किन्तु जीव के सर्वांशों द्वारा ही सर्वाशरूपसे किया गया है। इस तरह यहां क्रिया करने के चार प्रकारों में से अन्तिम प्रकार लिया गया है। દ્વારા દર્શાવવામાં આવેલ છે કે-(૧) હે ભદન્ત ! શું જીવના એક અંશરૂપ દેશથી કાંક્ષામેહનીય કર્મને એક અંશ કરાયો હોય છે? કે (૨) જીવના એક અંશ દ્વારા સમસ્ત કાંક્ષામહનીય કર્મ કરાયું હોય છે? કે (૩) જીવના સર્વ અંશ દ્વારા કાંક્ષામહનીય કર્મને એક અંશ કરા હોય છે. ? કે (૪) જીવના સર્વ અંશ દ્વારા સમસ્ત કાંક્ષા મેહનીયકર્મ કરાયું હોય છે? પ્રભુએ એ પ્રશ્નોનો આ પ્રમાણે ઉત્તર આપે છે-હે ગૌતમ ! જીવન એક દેશ દ્વારા તે કાંક્ષામહનીય કર્મ એક દેશરુપે કરાતું નથી, અને જીવના એક દેશ દ્વારા પણ તે કાંક્ષામહનીય કર્મ સવંશ રૂપે કરાતું નથી, અને જીવના સર્વાશે દ્વારા તે કાંક્ષામહનીયકર્મ એકદેશરૂપે કરાતું નથી, પરંતુ જીવના સર્વાશે દ્વારા જ તે કક્ષાએહનીય કર્મ સર્વ કરાયું છે, આ પ્રમાણે ક્રિયા કરવાની ચાર પદ્ધતિમાંથી અહીં છેલી પદ્ધતિ લેવામાં આવી છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #567

५४४
भगवतीसूत्रे न कृतः ।३। किन्तु 'सव्वेणं सव्वे कडे' सर्वेण सर्व कृतम् , जीवस्य सर्वावयवेन सर्व कांक्षामोहनीयं कर्म कृतमिति।४। सर्वेण सर्व कृतमिति कथमुच्यते? तथाविध जीवस्वाभाव्यात् सर्वस्वप्रदेशावगाढतदेकसमयबन्धनीयकर्मपुद्गलबन्धने सर्वजीव प्रदेशानां व्यापारो भवतीत्यतः कथ्यते सर्वेण सर्व कृतमिति। सर्वात्मना सर्व तदेक
शंका-“सवेण सव्वे कडे " अर्थात् जीव के समस्त प्रदेशों द्वारा वह समस्त कांक्षामोहनीय कर्म किया गया है " ऐसा आप कैसे कहते हो-तो इसका उत्तर यही है कि जीव का इसी प्रकार का स्वभाव है कि जिससे वह समस्त अपने प्रदेशों द्वारा समस्त कांक्षामोहनीयकर्म का बंध करता है । तात्पर्य ऐसा है कि जीव एक समय में जितने बंधने योग्य कर्म पुद्गलोंका बंध करता है। उन्हें वह अपने समस्त आत्माप्रदेशों के साथ विशिष्टरूप से अवगाढ कर लेता है-अर्थात् जोड़ लेता है। इन कर्मपुद्गलों के बंधन करने में जीव के समस्त प्रदेशों का व्यापार होता है। इसलिये "सव्वेण सव्वे कडे" ऐसा कहा गया है। ऐसा नहीं है कि --" एक समय में कांक्षामोहनीयकर्म का कुछ अंश बंधे, और दूसरे समय में कुछ अंश बंधे, तीसरे आदि समय में कुछ अंश बंधे, इस तरह कई समयों में पूरे कांक्षामोहनीयकर्म का बंध हो" क्योंकि पूरे कांक्षामोहनीय कर्म का सर्वांशों से एक ही समय में जीव के समस्त प्रदेशों के साथ बंध को प्राप्त होता है। इस लिये एक ही काल में वह समस्त कांक्षानोहनीयकर्म समस्त जीवप्रदेशों का उसके बांधने में
-“ सव्वेणं सव्वे कले " मेटले , “ ना समस्त प्रदेश २ તે સમસ્ત કાંક્ષામહનીય કર્મ કરાયું છે” એવું આપ કેવી રીતે કહો છો?
ઉત્તર--જીવને એ સ્વભાવ છે કે તે એક સમયમાં જેટલાં બાંધવા ગ્ય કર્મ પદ્ગલોને બંધ બાંધે છે. તેટલાં કર્મ પુદગલોને તે પોતાના સમસ્ત આત્મપ્રદેશે સાથે વિશિષ્ટ રૂપે અવગાઢ કરી લે છે-જેડી લે છે, તે કર્મપુદ્ગલોનું બંધન કરવામાં જીવના સમસ્ત પ્રદેશને વ્યાપાર (પ્રવૃત્તિ) थाय छे. तेथी १ " सम्वेणं सव्वे कडे" द्यु छ. सर्बु सनतुं नथी है “ એક સમયમાં કાંક્ષામહનીયમને કેટલેક અંશ બંધાય, અને બીજા સમયમાં બીજે કેટલેક અંશ બંધાય, ત્રીજા સમયમાં વળી બીજે કેટલોક અંશ બંધાય, અને એ રીતે કેટલાય સમયમાં કાંક્ષામહનીય કર્મને બંધ બંધાય, કારણ કે કાંક્ષાહનીય કર્મના સર્વાંશે એક જ સમયે જીવન સમરત પ્રદેશની સાથે બંધ પામે છે, તેથી એક જ કાળમાં સમસ્ત આત્મપ્રદેશની સાથે કાંક્ષા भाहनीय भ सर्वाशे मघशाने प्रात यतुं डावायी “ सव्वेणं सव्वं कय"
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #568

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० १ उ० ३ सू० १ काङ्क्षामोहनीयकर्मनिरूपणम् ५४५ कालकरणीयं कांक्षामोहनीयं कर्म कृतं कर्मतया बद्धं जीवेन । एतावता चतुर्थभङ्ग एव स्वीकृतः, अत एवोक्तम्
"एगपएसोगाढं सव्वपएसेहिं कम्मुणो जोगं । बंधइ जहुत्तहेउँ” इति ।
छाया-एकप्रदेशावगाढं सर्वप्रदेशैः कर्मणो योग्यम् , बध्नाति यथोक्तहेतुम् । इति । 'एगपएसोगाढं'ति, एकप्रदेशावगाढमिति-जीवद्रव्यापेक्षया कर्मद्रव्यापेक्षया च ये एके-समानाः प्रदेशास्तेष्ववगाढमेकप्रदेशावगाढमुच्यते, तत् , कर्मबन्धने जीवस्य सर्वप्रदेशानां व्यापारत्वाज्जीवः स्वस्य सर्वप्रदेशैस्तदेकसमयवन्धनयोग्यं समानपदेशावगाढं सर्व कर्म यथोक्तहेतुपूर्वकं बध्नातीति । अथवा सर्व यत् किंचित व्यापार होने के कारण "सव्वेण सव्वं कडं " ऐसा कहा गया है। इस तरह चतुर्थभंग ही यहां स्वीकृत हुआ है । अन्य तीन भंग नहीं । इसी लिये ऐसा कहा है कि " एगपएसोगाढं सव्वपएसेहि कम्मुणो जोग्गं । बंधइ जहुत्तहेउं" एक प्रदेश में अवगाढ हुए कर्मयोग्य पुद्गलों का जीव सर्वप्रदेशों से यथोक्त हेतुओं द्वारा मिथ्यादर्शन, अविरति, प्रमाद आदि कारणों द्वारा-बंध करता है। यहां एक प्रदेशावगाढ का तात्पर्य इस प्रकार से है कि-जो प्रदेश जीवद्रव्य की अपेक्षा से और कर्मद्रव्य की अपेक्षा से समान हैं, उन प्रदेशों में अवगाढ जो कर्म है, वह एक प्रदेशावगाढ कम है, उस एक प्रदेशावगाढ कर्म के बंधन में जीव के समस्त प्रदेशों का व्यापार होता है। इस कारण जीव अपने सर्वप्रदेशों से उस एक समय में बंधन योग्य तथा समान प्रदेशों में अवगाढ हुए समस्त कर्म का यथोक्त हेतुपूर्वक बंध करता है । अर्थात्-एक प्रदेशावगाढ એમ કહેવામાં આવેલ છે. આ રીતે ચોથા ભાંગાને જ અહીં સ્વીકાર થયું છે, બાકીના ત્રણ ભાંગાને સ્વીકાર થયો નથી. તે કારણે જ એવું કહ્યું છે કે " :एगपएसोगाढं सव्वपएसेहिं कम्मुणो जोग्गं बंधइ जहुत्तहेउ ” मे प्रदेशमा અવગાઢ થયેલ કર્મ પુદ્ગલેને બંધ, જીવ સર્વ પ્રદેશથી યુક્ત હેતુઓ દ્વારા मेरो मिथ्याशन, मविति, प्रभाह माहि २॥ द्वारा-मांधे . અહીં એક પ્રદેશાવગાઢનું તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે-જે પ્રદેશ છવદ્રવ્યની અપેક્ષાએ અને કર્મ દ્રવ્યની અપેક્ષાએ સમાન છે, તે પ્રદેશોમાં જે કર્મ અવગાઢ જોડાયેલા) છે તેને એક પ્રદેશાવગાઢ કર્મ કહે છે. તે એક પ્રદેશાવગઢ કર્મના બંધનમાં જીવન સમસ્ત પ્રદેશની પ્રવૃત્તિ થાય છે. તે કારણે જીવ પિતાના સમસ્ત પ્રદેશથી એક સમયમાં બંધન ય તથા સમાન પ્રદેશમાં અવગાઢ થયેલ સમસ્ત કર્મને પૂર્વોક્ત કારપૂર્વક બંધ બાંધે છે. એટલે કે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #569

५४६
भगवतीस्त्रे कांक्षामोहनीयं कर्म तत् सर्वात्मना कृतं, न तु देशेन कृतमिति ॥ इतः पूर्वपकरणे 'जीवाणं भंते' इत्यादिना सामान्यतो जीवसंबन्धेन सर्व कथितमिति सामान्यतो विवेचनात् विशेषतो ज्ञानं न स्यादतो विशेषरूपेण विवेचयितुं नारकादिचतुर्विंशतिदण्डकविषये प्रश्नयनाह-'नेरइयाणं भंते इत्यादि । 'नेरइयाणं' नैरयिकाणाम् 'भंते' हे भदन्त ! 'कखामोहणिज्जे कम्मे कडे' कांक्षामोहनीयं कर्म कृतम्-जातम् । नारकजीवैः किं कांक्षामोहनीयं कर्म उपार्जितम् , इति प्रश्नः। भगवानाहकर्म के बांधने में जीव के समस्त प्रदेश सक्रिय होते हैं। इसलिये जीव एक समय में जितना कर्म बांध सकता है उतना सब कर्म वह बांधता है। अथवा “ सव्वेणं " अर्थात् सर्वेण इसका तात्पर्य तथा "जं किंचि" 'यत् किंचित्' इसको तात्पर्य जो कुछ भी इस तरह, जो कुछ भी कांक्षामोहनीय कर्म है, वह सब कर्म जीव के समस्त आत्मप्रदेश द्वारा ही किया गया है । देश से कोई एक भाग से-वह नहीं किया गया है। इससे पूर्व प्रकरण में “ जीवाणं भंते" इत्यादि सूत्र द्वारा सामान्यरूपसे जीव के संबंधको लेकर सब कहा गया है । इस तरह के सामान्य विवेचन से विशेष रूप से ज्ञान नहीं हो सकता है, इसलिये विशेषरूप से विवेचन करने के लिये नारक आदि दंडक के चौवीस विषयमें प्रश्न करते हुए गौतम स्वामी भगवान से पूछते हैं " नेरइयाणं भंते इत्यादि ! हे भदन्त ! नारक जीवों का कांक्षामोहनीय कर्म क्या कृत होता है? अर्थात् नारक जीवों द्वारा कांक्षामोहनीय कर्म क्या उपार्जित किया हुआ होता है ? प्रभुने इस विषय में गौतम से इस प्रकार कहा-" हता! એક પ્રદેશાવગાઢ કર્મ બાંધવામાં જીવના સમસ્ત પ્રદેશ સક્રિય થાય છે. તેથી એક સમયમાં જીવ જેટલાં કર્મ બાંધી શકે છે એટલાં સમસ્ત કમેને તે मांधे छ मथ “ सव्वेणं" मेटले सर्पा, "ज किंचि यत् किंचित् ” मेटस જેટલાં છે તેટલાં બધાં અર્થાત્ સમસ્ત કાંક્ષામહનીયકમ સમસ્ત જીવપ્રદેશ વડે જ કરાયેલ હોય છે-કઈ એક દેશ (ભાગ)થી તે કરાયેલ નથી. આ प्र४२१नी भागना शुभ “जीवाणं भंते" इत्यादि सूत्र द्वारा सामान्य રૂપે જીવના સંબંધમાં બધું કહેવામાં આવ્યું છે.-આ જાતના સામાન્ય વિવેચનથી વિશિષ્ટ જ્ઞાન પ્રાપ્ત થઈ શકતું નથી, તેથી વિશેષરૂપે વિવેચન કરવાને भाटे ना२४ मा २४ ६४ा विषयमा गौतमस्वामी प्रश्न पूछे छे-" नेरइयाणं भंते" त्यादि "3 पून्य ! शुं ना२४ वार्नु मामानीय त डाय છે?” એટલે કે શું નારક જી દ્વારા કાંક્ષામહનીય કર્મ ઉપાર્જિત કરાયેલું
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #570

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० १ ० ३ सू० १ काङ्गामोहनीय कर्मनिरूपणम्
५४७
66
'हंता कडे' हन्त कृतं, हे गौतम! नारकजी वैः कांक्षामोहनीयं कर्म कृतम् । 'जाव सव्वेणं सव्वे कडे' यावत सर्वेण सर्वं कृतम् - सर्वात्मप्रदेशैः सर्वं कांक्षामोहनीयं कर्म कृतमित्यर्थः । अत्र यावच्छब्देन पूर्ववदिहापि सर्व प्रश्नोत्तरं विज्ञेयम् । 'एवं जाव वेमाणियाणं दंडओ भाणियव्वो' एवं यावद्वैमानिकानां दण्डको भणितव्यः, यथा सामान्यरूपेण तथा नारकजीवविशेषमाश्रित्य कांक्षामोहनीय कर्मणि दण्डकः कथितस्तेनैव रूपेण वैमानिकपर्यन्तं प्रत्येकजीवविषयको दण्डको वक्तव्यस्तथाहि"वेमाणियाणं भंते! कंखामोहणिज्जे कम्मे कडे, हंता कडे, से भंते किं देसेण देसे कडम् " हां, नारक जीवों द्वारा कांक्षामोहनीयकर्म कृत होता है। 'जाव सव्वेणं सव्वे कडे " और वह उन के द्वारा समस्त आत्मप्रदेशों से समस्त रूप से उपार्जित किया हुआ होता है । यहां जो " यावत् " पद आया है वह यह प्रकट करता है कि पहिले की तरह यहां पर भी सब प्रश्न और उनका उत्तर जानना चाहिये " एवं जाव वेमाणियाणं दंडओ भाणियचो " इसी तरह से यावत् वैमानिकों का दण्डक भी कह लेना चाहिये। जिस तरह सामान्यरूप से तथा नारक जीवरूप विशेष को आश्रित करके विशेषरूप से कांक्षामोहनीय कर्म में दण्डक कहा गया है । उसी रूप से वैमानिक देवों तक प्रत्येक जीवविषयक दण्डक कह लेना चाहिये । वह इस प्रकार से- “वेमाणियाणं भंते! कंखामोहणिज्जेकडे ? हंता कडे" इत्यादि - हे भदंत ! वैमानिक देवों के कांक्षामोहनीयकम क्या कृत क्रिया द्वारा निष्पादित होता है अर्थात् वैमानिक देवों द्वारा क्या कांक्षामोहनीयकर्म उपार्जित किया हुआ होता है ? हां होय छे ? अलुतेना वा ३ उ" हंता ! कडे " डा, नार लवोथी अंक्षाभोडुनीयम्भ डृत ( उपाति) होय छे, “ जाव सव्वेणं सव्वे कडे " અને ને તેમની મારફત તમામ આત્મપ્રદેશેાથી સમસ્ત રૂપે (સર્વા ́શે) ઉપાनित उरायु होय छे. अहीं ने " यावत् પદ મૂકયુ છે તે એ દર્શાવે છે કે પહેલાં પૂછાયેલા પ્રશ્નો અને ઉત્તરા પ્રમાણે જ અહી' પશુ અધા પ્રશ્નો અને ઉત્તરા સમજવા एवं जाव वैभाणियाणं दंडओ भाणियव्वा ” मा प्रमाणे ४ વૈમાનિકા સુધીના દંડક પણુ કહેવાં જોઈએ જેવી રીતે સામાન્ય જીવની અપેક્ષાએ તથા નારકજીવ વિશેષની અપેક્ષાએ વિશેષરૂપે કાંક્ષામેાહનીય કર્મોંમાં દદક કહેવામાં આવેલ છે, એજ પ્રમાણે વૈમાનિક દેવા સુધીના પ્રત્યેક જીવ विषय ! पशु सेवा लेहोते या प्रमाणे छे - "वेमाणियाणं भंते ! कंखामोहणिजे कडे ? " " हंता ! कडे " हत्याहि- “हे लहन्त ! वैमानि देवानुं કાંક્ષામાહનીય ક` શુ` કૃત ( ક્રિયા દ્વારા નિષ્પાદ્ય ) હાય છે ? એટલે કે શુ વૈમાનિક દેવે વડે કક્ષામાહનીયકમ ઉપાર્જિત કરાયેલું હાય છે ? ” હું
ange
66
""
66
हा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧
Asto
-

Page #571

५४८
भगवतीसूत्रे कडे, देसेणं सव्वे कडे, सव्वेणं देसे कडे, सव्वेणं सव्वे कडे, गोयमा ! नो देसेणं देसे कडे, नो देसेणं सव्वे कडे, नो सम्वेणं देसे कडे, सव्वेणं सव्वे कडे" इत्यादि ।सू०१॥ __कांक्षामोहनीयं कर्म क्रियानिष्पायमिति पूर्व कथितम् , कर्म च क्रियया खलु जायते, क्रिया च कालत्रयविषयिणीत्यतः कालत्रयविशिष्टक्रियां कमजनिकां दर्शयन्नाह-'जीवाणं भंते' इत्यादि ।
मूलम्-जीवा णं भंते! कंखामोहणिज्ज कम्मं करिंसु ? हता करिसु।तं भंते किं देसेणं देसंकरिंसु, एएणं अभिलावेणं दंडओ भाणियवो जाव वेमाणियाणं । एवं करेंति, एत्थवि दंडओ जाव वेमाणियाणं ।एवं करिस्संति, एत्थवि दंडओ जाव वेमाणियाणं, एवं चिए चिणिंसु चिणंति चिणिस्संति, उवचिणिंसु उवचिणंति उवचिणिस्संति, उदीरेसु उदीत उदीरिस्संति, वेदेंसु वेदति वेदिस्संति, निज्जरेंसु निज्जरेंति निज्जरिस्संति, गौतम ! होता है। " से भंते ! किं देसेणं देसे कडे ? देसेणं सव्वे कडे, सव्वेणं देसे कडे ? सव्वेणं सव्वे कडे" हे भदन्त ! तो क्या वह उनका कांक्षामोहनीयकर्म देश से देशकृत होता है ? या देश से सर्वकृत होता है ? या सर्व से देशकृत होता है ? या सर्व से सर्वकृत होता है ? गौतम ! यह बात नहीं है, न वह देश से देशकृत होता है, न देश से वह सर्वकृत होता है और न सर्व से देशकृत होता है, किन्तु सर्व से सर्वकृत होता है। इस तरह तीन भंगों का निषेधकर यहां केवल चौथा भंग ही मान्य किया गया है ।। सू० १ ॥ गौतम! डाय छ" " से भंते ! किं देसेणं देसे कडे ? देसेणं सव्वे कडे ? सव्वेणं देसे कडे? सव्वेणं सम्बे कडे ? ' " पून्य ! तमनुत क्षामाड. નીય કર્મ શું દેશથી દેશકૃત હોય છે, કે દેશથી સર્વકૃત હોય છે કે સર્વથી (સમસ્ત આત્મ પ્રદેશથી) દેશકૃત હોય છે, કે સર્વથી સર્વકૃત હોય છે?
હે ગૌતમ! આ વાત એમ નથી. એટલે કે તે દેશથી દેશકૃત પણ નથી, દેશથી સર્વકૃત પણ નથી, સર્વથી દેશકૃત પણ નથી, પણ સર્વથી સર્વકૃત હોય છે. આ રીતે પહેલાના ત્રણ ભાંગાઓને અસ્વીકાર કરીને ચોથા ભાગાને જ स्वी॥२ ४२॥ो छ. ॥ सू०१॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #572

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० १ ० ३ सू० २ काङ्क्षामोहनीय कर्मनिरूपणम्
५४९
गाहा - कड़ - चिय-उवचिय - उदीरिया य वेइया य निजिन्ना । आदितिए चउ भेया तियभेया पच्छिमा तिन्नि | सू० २ ॥
छाया - जीवाः खलु भदन्त ! कांक्षामोहनीयं कर्म अकार्षुः, दंत अकार्षुः । तद् भदन्त ! किं देशेन देशमकार्षुः, एतेनाभिलापेन दंडको भणितव्यः, यावद्वैमा निकानाम् । एवं 'कुर्वन्ति', अत्रापि दण्डको यावद्वैमानिकानाम् । एवं 'करिष्यन्ति'
कांक्षामोहनीयकर्म जीवकृत होता है, यह बात पहले कही गई है । कर्म क्रिया द्वारा उत्पन्न होता है और क्रिया कालत्रय को विषय करने वाली होती है। इसलिये कर्मजनक उस कालत्रयविशिष्टक्रिया को दिखाते हुए अब सूत्रकार कहते हैं-" जीवाणं भंते " इत्यादि ।
मूलार्थ - ( जीवा णं भंते!) हे भदन्त ! जीवोंने (कंखामोहणिज्जं ) कांक्षामोहनीयकर्म (करिंसु ) क्या भूतकाल में किया है ? (हंता करिंसु ) हां किया है । (तं भंते किं देसेणं देस करिसु, एएणं अभिलावेणं दंडओ भाणियव्वो जाव वैमाणियाणं ) तो हे भदन्त ! भूतकालमें जिन जीवोंने कांक्षामोहनीयकर्म किया है सो क्या वह एकदेश से उनके एकदेश द्वारा उस समय किया गया है, इत्यादिरूप से पहिले की तरह ही यहां अभिलाप से दंडक कह लेना चाहिये। और यह दंडक यावत् वैमानिक देवों तक कहना चाहिये। ( एवं करेति, एत्थवि दंडओ जाव वैमाणियाणं एवं करिस्संति, एत्थ वि दंडओ जाव वेमाणियाणं ) इसी तरह से
કાંક્ષામાહનીય ક્રમ જીવકૃત છે. એ વાત પહેલાં કહેવાઈ ગઈ છે. કમક્રિયા દ્વારા ઉત્પન્ન થાય છે. અને ક્રિયા ત્રણ કાળ વિષયક હાય છે. તેથી दुर्भ न भने अत्रय विषय डियासो हर्शावितां सूत्रअर उडे छे- “जीवाणं भंते ! " इत्यादि ।
(जीवाणं भंते !) डे पून्य ! वामे (कंखामोहणिजं) अंक्षामोहनीय दुर्भ (afig ) Q' qašine sda d ? ( gar sfig ) dı qasınni ska d. (à भंते किं देणं देस करिसु०, एएणं अभिलावेणं दंडओ भाणियव्वो जाव वैमाणियाणं) તા હૈ પૂજ્ય ! ભૂતકાળમાં જીવે જે કાંક્ષામેાહનીયકમ કર્યુ છે તે શું તેમના એક આત્મ પ્રદેશ વડે એક દેશથી તે સમયે કરાયું હાય છે, ઇત્યાદિ પહેલાંની જેમ જ અભિલાપ કરીને દડક કહેવાં જોઈ એ અને તે દડક વૈમાનિક દેવા सुधी उडेवां लेहये (एवं करेंति, एत्थ वि दंडओ जाव वैमाणियाणं एवं करिस्संति, पन्थदंडओ जाव वेमाणियाणं " ) मे४ प्रमाणे हे पून्य ! शुभ वर्त
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #573

५५०
भगवती सूत्रे
"
अत्रापि दंडको यावद्वैमानिकानाम्, एवं चितम् अचैषुः चिन्वन्ति चेष्यन्ति, उपचितम् उपाचैषुः उपचिन्वन्ति उपचेष्यन्ति, उदैरिरन् उदीरयंति उदीरयिष्यन्ति, अवेदयन् वेदयन्ति वेदयिष्यन्ति, निरजरयन निर्जरयन्ति निर्जरयिष्यन्ति, गाथा -
हे भदन्त ! क्या जीव वर्तमानकाल में कांक्षामोहनीयकर्म को करते हैं " हां करते हैं - तो क्या वे उसे अपने एकदेश से एकदेशरूप में करते हैं इत्यादिरूप से पहले की तरह ही यहां भी दण्डक वैमानिक तक कर लेन चाहिये । तथा हे भदन्त ! जीव भविष्यकाल में क्या कांक्षामोहनीयकर्म करेंगे ? हां करेंगे । तो क्या वे अपने एकदेश से उसे एकदेशरूप में करेंगे इत्यादिरूप से पहले की तरह से यहां पर भी वैमानिक देवों तक दण्डक कह लेना चाहिये । ( एवं चिए, चिर्णिसु, चिति चिणिस्संति, उवचिए, उवचिर्णिसु, उवचिणंति, उवचिणिस्संति, उदीरेंसु, उदीरेंति, उदीरिस्संति, वेदेंसु, वेदेति, वेदिस्संति, निज्जरेंसु, निज्जरेंति, निज्जरिस्संति) इसी प्रकार से ऐसा भी प्रश्न करना कि हे भदन्त ! कांक्षामोहनीयकर्म जीवों द्वारा चित होता है क्या ? हां होता है । इत्यादि पूर्वोक्तरूप से किया गया समस्त प्रश्नोत्तररूप कथन चित के विषय में लगा लेना चाहिये। इसी तरह से कांक्षामोहनीयकर्म का चयन भूतकाल में जीवों
66
માનકાળમાં કાંક્ષામેાહનીય કમ કરે છે ? डा, उरे छे." तो शु तेो પેાતાના એક દેશથી (આત્મપ્રદેશથી) એક દેશરૂપે કરે છે? ઈત્યાદિ કથન વડે પહેલાની જેમ જ અહી પણ વૈમાનિક સુધીનાં દંડકા કહેવાં જોઈ એ, તથા હૈ પૂજ્ય ! શું જીવ ભવિષ્યકાળમાં કાંક્ષામેાહનીય કર્મના અધ ખાધશે ? हा, ખાંધશે ” તે શું તેએ પાતાના એક દેશથી તેને એક દેશરૂપે અંધશે ? ઇત્યાદિ કથન પહેલાંની જેમ જ અહી પણ વૈમાનિક દેવાના દંડક સુધી કહેવુ ( एवं चिए, चिणिसु, चिणंति, चिणिस्संति, उवचिए, उवचिणिसु, उवचिणंति, उवचिणिस्संति, उदीरेंसु, उदीरेति, उदीरिस्संति, वेदे सु, वेदेति वेदिस्संति, निजरें सु, fast'fa, fàsafeifa) Ay yuq da yg you you? કાંક્ષામેાહનીય કમ શું જીવેા દ્વારા ચિત એટલે એકઠા કરાયેલ હાય છે? हा હાય છે. ” ઈત્યાદિ પૂર્વોક્ત સમસ્ત પ્રશ્નોત્તરી રૂપ કથન "थित " ના વિષયમાં પણ થવુ જોઈએ. એજ પ્રમાણે કાંક્ષામેાહનીય કનું ચયન જીવે એ ભૂતકાળમાં કર્યું છે, વર્તમાનકાળે તેએ તેનું ચયન કરે છે અને ભવિષ્યમાં પણ કરશે. કાંક્ષામેાહનીયક જીવા વડે ઉપચિત થયેલ હોય છે, તેમણે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #574

प्रमेयन्द्रिकाटीका श०१ ४० ३ सू०२ काङ्क्षामोहनीय कर्मनिरूपणम्
५५१
कृता चिता उपचिता उदीरिता वेदिताच निर्जीर्णाः । आदित्रिके चत्वारो भेदा त्रिभेदाः पश्चिमास्त्रयः ॥ ०२ ॥
टीका- 'जीवाणं भंते' जीवाः खलु भदन्त ! 'कखामोहणिज्जं कम्मं करिंसु ' कांक्षामोहनीय कर्म अकार्षुः, जीवा अतीतकाले कांक्षामोहनीयं कर्म कृतवन्तः किमि - ने किया, उसका चयन वे वर्तमानकाल में भी करते हैं, और आगे भी करेंगे | कांक्षामोहनीयकर्म जीवों द्वारा उपचित हुआ है, उसका भूतकाल में उन्होंने उपचय किया है । वर्तमान में वे उसका उपचय करते रहते हैं, और भविष्य में भी उसका उपचय करेंगे। कांक्षामोहनीयकर्म की जीवोंने उदीरणा भूतकाल में की है, वर्तमान में उसकी उदीरणा करते रहते हैं, और आगे भी वे उसकी उदीरणा करेंगे । कांक्षामोहनीयकर्म का जीवों ने भूतकाल में वेदन किया है, वर्तमान में वे उसका वेदन करते हैं और भविष्यत् कालमें भी वे उसका वेदन करेंगे। कांक्षामोहनीय कर्मकी जीवोंने भूतकालमें निर्जरा की है, वर्तमानकालमें वे उसकी निर्जरा करते रहते हैं और भविष्यत्काल में भी वे उसकी निर्जरा करेंगे । गाथा - (कड - चिय- उचचिय- उदीरिया य वेइया य निज्जिन्ना । आदितिए चउभेया, तियभेया पच्छिमा तिन्नि) कृत में चित में और उपचित्त में इनमें एक एक के चार२ भेद कहना चाहिये और उदीरित, वेदित और निर्जीर्ण इनमें एक एक के तीन भेद कहना चाहिये ।
टीकार्थ - प्रभु से गौतमस्वामीने यह प्रश्न किया कि हे भदन्त ! भूतकाल में क्या जीवोंने इस कांक्षामोहनीयकर्म को किया है - अर्थात् ભૂતકાળમાં તેને ઉપચય કર્યો છે, વર્તમાનકાળે તે તેના ઉપચય કરે છે, અને ભવિષ્યમાં તેઓ તેને ઉપચય કરશે. કાંક્ષામેાહનીયકમ ની ઉદીરણા જીવાએ ભૂતકાળમાં કરી છે, વર્તમાનકાળે તેઓ તેની ઉદીરણા કરે છે અને ભવિષ્યમાં પણ તે તેની ઉદીરણા કરશે. કાંક્ષામહનીયકમનું વેઇન જીવાએ ભૂતકાળમાં કયુ છે, વર્તમાનકાળે તે તેનું વેદન કરે છે અને ભવિષ્યમાં પણ તે તેનું વેદન કરશે. જીવાએ ભૂતકાળમાં કાંક્ષામેાહનીયકમની નિરા કરી છે, વત માનમાં તેએ તેની નિર્જરા अरे छे भने लविष्यभां पशु तेथे। तेनी निश ४२शे. गाथा ( कड - चिय-उवचिय, उदीरिया, य वेइया य निजिन्ना । आदितिए चउभेया, तियभेया, पच्छिमा तिन्नि ) मॄतभां, थितमां, अने उपथितमां, ते प्रत्येभां यार यार ले हेवा જોઇએ અને ઉદ્વીરિત, વેતિ અને નિજી, તે પ્રત્યેકમાં ત્રણ ત્રણ ભેદ કહેવા જોઈ એ ટીકા ગૌતમસ્વામીએ મહાવીર પ્રભુને એવા પ્રશ્ન પૂછ્યો કે હું પૂજ્ય ! શુ જીવાએ ભૂતકાળમાં કાંક્ષામેાહનીયકમ ઉપાર્જિત કર્યુ છે એટલે કે ભૂતકાળમાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #575

भगवतीसूत्रे ति प्रश्नः, भगवानाह-'हता करिंसु ' हन्त अकार्षः। यथा इदानीं जीवाः कर्म कुर्वन्ति तथाऽतीतकालेपि कृतवन्तः, अन्यथा पूर्वकाले कर्माकरणे संसारस्यानादिता न स्यात् , संसारस्यानादित्वाभावे योऽयं जीवः कश्चित् सुखवत्तया कश्चिद् दुःखवत्तया वर्तते स न स्यादतः संसारस्यानादिता वाच्या; तादृशानादित्वं च अतीतकाले कर्मणामुपार्जनादेव संभवति, अतोऽतीतकाले जीयाः कृतवन्तः कांक्षामोहनीयं कर्मेति भावः। तत्कर्म केन रूपेण कृतवन्तः ? इति दर्शयन्नाह-"तं भंते"इत्यादि । 'तं भंते' किं देसेण देसं करिस' तद् भदन्त ! किं देशेन देशमकार्षः ? इत्यादि । भूतकाल में जीवोंने इसका कांक्षामोहनीयकर्म को क्या क्रिया द्वारा निष्पादित किया है ? तब प्रभुने इसका उत्तर उन्हें यों दिया कि हां, पूर्वकालमें जीवोंने इस कांक्षामोहनीयकर्म को क्रियाद्वारा निष्पादित किया है। जिस प्रकार जीव इस समय कर्म को अपनी क्रियाओं द्वारा निष्पन्न करते हैं। उसी प्रकार से अतीतकाल में भी उन्होंने अपनी क्रियाओं से इस कर्म को निष्पन्न किया है । यदि वे पूर्वकाल में कर्म को उपार्जित न करते तो संसार की जो अनादिता है। वह नहीं बन सकती । संसार की अनादिताके अभावमें जो यह जीव कोई सुखी दिखाई देता है, कोई दुःखी दिखाई देता है सो यह बात नहीं बन सकती। इसलिये यह मानना चाहिए कि संसार अनादि है । इस प्रकारकी संसारकी अनादिता कर्मोकी उपार्जना से ही हो सकती है । इसलिये जीवोंने अतीतकाल में कांक्षामोहनीयकर्म का क्रिया द्वारा उपार्जन किया है यह कथन सिद्ध हो जाता है । गौतमने प्रभुके इस कथन को सुनकर पुनः उनसे प्रश्न किया જીએ શું ક્રિયા વડે કાંક્ષામહનીયકર્મ ઉપાર્જિત કર્યું હોય છે? ત્યારે પ્રભુએ તેમને જવાબ આપે કે હા, ભૂતકાળમાં જીએ કાંક્ષાહનીયકર્મનું ક્રિયા વડે ઉપાર્જન કર્યું હોય છે. જેવી રીતે વર્તમાન સમયે પણ જીવ પિતાની કિયાઓ દ્વારા કર્મનું ઉપાર્જન કરે છે, તેવી જ રીતે ભૂતકાળમાં પણ તેમણે પિતાની ક્રિયાઓ દ્વારા આ કર્મનું ઉપાર્જન કર્યું હોય છે. જે તેઓ ભૂતકાળમાં કર્મનું ઉપાર્જન કરતા ન હતા તે સંસારનું જે અનાદિપણું છે તે સંભવી શકે નહીં. આ જીમાં કોઈ સુખી અને કોઈ દુઃખી દેખાય છે તે વાત સંસારના અનાદિપણાના અભાવે સંભવી શકે નહીં. તેથી એમ જ માનવું જોઈએ કે સંસાર અનાદિ છે. કર્મોના ઉપાર્જનથી જ સંસારનું આ પ્રકારનું અનાદિપણું સંભવી શકે છે. તેથી એ વાત સિદ્ધ થાય છે કે જીવોએ ક્રિયા દ્વારા ભૂતકાળમાં કાંક્ષામહનીયકર્મનું ઉપાર્જન કર્યું છે. પ્રભુનું આ કથન સાંભળીને ગૌતમસ્વામી મહાવીર પ્રભુને ફરીથી પૂછે છે કે હે પૂજ્ય ! એ પિત પિતાની ક્રિયાઓ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #576

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श.१ उ. ३ सू० २ काङ्कामोहनीयकीनरूपणम् ५५३ चतुर्भङ्गी वक्तव्या। तथाहि-देसेणं सव्यं करिसु२, सव्वेण देसं करिसु३, सव्वेण सव्वं करिमु४। अत्रापि-सर्वेण सर्वात्मना सर्वकांक्षामोहनीयं कर्म अकार्षः कृतवन्तः' इत्येवरूपश्चतुर्थो भङ्गः स्वीकृतः। 'एएणं अभिलावेणं दंडओ भाणियब्यो जाव वेमाणियाणं' एतेनाभिलापेन दण्डको भणितव्यो यावद्वैमानिकानाम् , नारकजीवाधिकृतातीतकालक्रियाघटिताभिलापो यावद्वैमानिकेषु :वक्तव्यः। अथ कांक्षामोहनीयकर्मणां कि हे भगवन् ! जीवोंने जो इस कर्म का उपार्जन किया है अपनीर क्रियाओं द्वारा-सो आप हमें यह समझाइये कि उन्होंने इसको क्रिया द्वारा किस रूप से उपार्जन किया है ? क्या जीवोंने इसे अपने एकदेश से-अर्थात् अपने आत्मप्रदेशों में से किसी एकादिप्रदेश की क्रिया से-इस कांक्षामोहनीयकर्म को एकदेश से-सर्वदेश से नहीं-उपार्जित किया है, या सर्वदेश से-आत्मा के सर्वप्रदेशों में हुई क्रिया से-इसे एकदेशरूप में उपोजित किया है। इत्यादिरूप से पहले की तरह यहां चतुर्भगी लगा लेनी चाहिये । वह इस प्रकार से है-सूत्र में "देसेणं देसं करिसु" यह एक भंग तो दिखला ही दिया है। शेष तीन भंग "देसेणं सव्वं करिसु" २, “ सव्वेणं देस करिंसु ३, सव्वेणं सव्वं करिसु" ये हैं । सो इन भंगोंमें यहां अन्तिम भंग "सव्वेणं सव्वं करिसु" है वही स्वीकृत हुआ है । " एएणं अभिलावेणं दंडओ भाणियन्वौ जाव वेमाणियाणं" इसका तात्पर्य यह है कि नारक जीवों के प्रकरण में अतीतकाल क्रिया संबंधी जसा दंडक वैमानिक देवों तक कहा गया है वैसा ही दंडक यहां વડે આ કર્મનું જે ઉપાર્જન કર્યું છે. તે ઉપાર્જન તેમણે ક્રિયા દ્વારા કયા પ્રકારે કર્યું છે? શું જીવોએ પિતાના એકદેશથી–એટલે કે પિતાના આત્મપ્રદેશેમાંના કેઈ પણ એકાદિ આત્મપ્રદેશની ક્રિયાથી, આ કાંક્ષામહનીય કર્મનું એકદેશથી ઉપાર્જન કર્યું છે કે સર્વદેશથી આત્માના સમસ્ત પ્રદેશોમાં થયેલી ક્રિયાથી તેને એકદેશરૂપે ઉપાર્જિત કર્યું છે?” ઈત્યાદિ કથન દ્વારા પહેલાની જેમ જ અહીં પણ ચતુર્ભાગી જવી જોઈએ. તે ચતુર્ભગી આ પ્રમાણે છે–સૂત્રમાં " देसेणं देसं करिसु" 20 से मांगो तो मावी वाम माव्यो छे. माजीना ऋण म मा प्रमाण छ-" देसेणं सव्यं करिसु, सव्वेणं देसं करिसु, सने सव्वेणं सव्वं करिसु" २ मांसामा “ सव्वेणं सव्वं करिंसु" । छया ભાંગાને જ અહીં સ્વીકાર થયો છે. ___“एएणं अभिलावेणं दंडओ भाणियव्वो जाव वेमाणियाणं" २॥ सूत्रना હેતુ એ છે કે નારક જીના પ્રકરણમાં ભૂતકાળની ક્રિયાના વિષયમાં તેવાં भ० ७०
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #577

भगवतीसूत्रे वर्तमानकालिकक्रियाजन्यत्वं दर्शयति-'एवं करेंति' एवं कुर्वन्ति-वर्तमानकालेपि कांक्षामोहनीयं कर्म कुर्वन्तीति भावः। 'एत्थवि दंडओ जाव वेमाणियाणं' अत्रापि दण्डको यावद्वैमानिकानाम् , अत्रापि वर्तमानक्रियाघटितकांक्षामोहनीयकर्मप्रकरणेपि यावद्वैमानिकानां नारकादारभ्य वैमानिकपर्यन्तानां दण्डको वर्तमानक्रियाघटितो वक्तव्यः। अथ भविष्यत्कालघटितं कर्म दर्शयति-'एवं करिस्संति ' एवं करिष्यन्ति, यथाऽतीतकालेऽकार्पुस्तथा भविष्यत्कालेऽपि करिष्यन्त्येवेति भावः, 'एत्थवि दंडओ जाव वेमाणियाणं' अत्रापि दण्डको यावद्वैमानिकानाम् , भविप्यत्कालिकोऽपि दण्डको नारकादारभ्य वैमानिकपर्यन्तं वक्तव्य इति । कृतस्य कर्मणश्चयोपचयादयो भवन्तीति तान् दर्शयन्नाह-'एवं चिए' इत्यादि । एवं' कह लेना चाहिये । अब सूत्रकार कांक्षामोहनीयकर्म में वर्तमानकालिक क्रिया जन्यता प्रकट करते हुए कहते हैं कि-" एवं करेंति" जीव वर्तकाल में भी इस कांक्षामोहनीयकर्म को क्रिया द्वारा करते रहते हैं। इस वर्तमानकाल संबंधी कांक्षामोहनीयकर्म के प्रकरण में भी नारक से लेकर वैमानिक देवों तक का दण्डक वर्तमानक्रिया से घटित कर कहना चाहिये । अब भविष्यत् काल में भी इसी प्रकार से जीव इस कांक्षामोहनीयकर्म को क्रिया द्वारा करेंगे। इस बात को प्रकट करने के लिये सूत्रकार “ एवं करिस्संति" यह सूत्र कहते हैं-जैसे जीवोंने इस कांक्षामोहनीयकर्मको अतीतकालमें क्रियाद्वारा निष्पन्न किया है। वैसे ही इसे वे भविष्यत्कालमें भी करेंगे। यहां पर भी भविष्यत्कालसंबंधी दण्डक नारकप्रकरण से लगाकर वैमानिक देवों तक का भविष्यत्कालसंबंधी क्रिया को जोड़कर कहना चाहिये । कृत कर्म के ही चय उपचय आदि દંડકે વૈમાનિક સુધીના કહેવામાં આવ્યાં છે એવાં છે કે અહીં કહેવા જોઈએ. હવે સૂત્રકાર કાંક્ષાએહનીયકર્મમાં વર્તમાનકાળની કિયા જન્યતા
विवाने माटे ४ छ -“ एवं करें ति" ०५ वर्तमानमा ५४ २॥ કાંક્ષામહનીયકર્મનું ક્રિયા દ્વારા ઉપાર્જન કરતા રહે છે. આ વર્તમાનકાળ વિષયક કાંક્ષાહનીયકર્મના પ્રકરણમાં પણ નારકીના દંડકથી લઈને વૈમાનિકે સુધીનાં દંડકે વર્તમાન કિયાની અપેક્ષાએ કહેવાં જોઈએ. ભવિષ્યકાળમાં પણ જીવ કાંક્ષાહનીય કર્મનું ક્રિયા દ્વારા ઉપાર્જન કરશે, એ વાત દર્શાવવાને માટે सूत्रा२ ३२भाव छ , " एवं करिस्संति” म वास भूतभा ४iक्षाમેહનીયકર્મનું ક્રિયા દ્વારા ઉપાર્જન કર્યું છે, તેમ ભવિષ્યકાળમાં પણ તેઓ કરશે. અહીં પણ નારકીના જીથી લઈને વૈમાનિકે સુધીના ભવિષ્યકાળ વિષયક દંડક ભવિષ્યકાળની કિયાને જોડીને કહેવાં જોઈએ. કૃતકર્મને જ ચય, ઉપચય વગેરે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #578

प्रमेन्द्रकाठीका श०१ उ० ३ सू० २ काङ्क्षामोहनीय कर्मनिरूपणम् ५५५
एवम् = अनेन प्रकारेण 'चिए चिर्णिसु चिणंति चिणिस्संति' चितम् अचैषुः चिन्वति, चेष्यन्ति, तत्र - चितम् = कांक्षामोहनीयं कर्म प्रदेशानुभागादिना वर्द्धितम् । 'चिर्णिसु' अचैषुः - चयनं कृतवन्तः, एतेन कर्मचयस्य भूतकालिकत्वं प्रदर्शितम् । 'चिणंति' चिन्वन्ति - सम्प्रतिकालेपि कर्मणश्चयं कुर्वन्ति । अनेन वर्तमानकालिकत्त्वं कथितम्, 'चिणिस्संति' चेष्यन्ति - भविष्यत्कालेपि चयं करिष्यन्ति, एतावता चयनस्य भविष्यत्कालविषयता प्रतिपादिता । एवम् -' उवचिए ' उपचितम् - तदेव पौनःपुन्येन वर्धितम् । 'उवचिणिसु' उपाचैषुः- अतीतकाले उपचयं कृतवन्तः,
होते हैं । इसलिये अब सूत्रकार उन्हें दिखलाते हुए कहते हैं- " एवं चिए " इत्यादि । तात्पर्य यह है कि जो कर्म उपार्जित होता है उसी के चय उपचयादि होते हैं । अतः उस कर्म में चय उपचयादि दिखलाना अभीष्ट ही हैं - कर्म में प्रदेश अनुभाग आदि का बढना इसका नाम चय है | कांक्षामोहनीयकर्म जब प्रदेश अनुभागादि से बढ जाता है - तब वह चित कहलाता है । यह चित उसमें त्रिकालविषयक होता है। जीवोंने इस कांक्षामोहनीयकर्म का चय भूतकाल में किया, वर्तमानकाल में वे करते हैं और भविष्यत्काल में भी वे करेंगे । “चिणिसु चिणंति, चिणिस्संति " इन क्रियापदों द्वारा “ चय " में सूत्रकार ने त्रिकालता दिखलाई है । " चिणिसु " इस पद से उसमें भूतकाल विषयता “चिणंति" इस पद से उसमें वर्तमानकाल विषयता और “चिणिस्संति” इस पद से उसमें भविष्यत्‌काल विषयता है । उपचित- प्रदेश अनुभाग आदि का बारंबार बढना यह उपचय है । कांक्षामोहनीयकर्म में जब प्रदेश अनुभाग आदि वारंवार बढते रहते हैं तब वह उपचित
66
T
"
थाय छे. तेथी सूत्रअर हवे ते वातने हर्शाविवाने भाटे “ एवं चिए " इत्याहि સૂત્રેા કહે છે. કહેવાના આશય એ છે કે જે ક` ઉપાર્જિત હાય છે, તેનોજ ચય, ઉપચય આદિ થાય છે, તેથી તે કમ માં ચય, ઉપચય આફ્રિદર્શાવવા ચાગ્ય ४ छे. उभभां प्रदेश अनुभाग सहिनी वृद्धि थवी तेनुं नाभ “चय" छे. न्यारे કાંક્ષામેાહનીય ક માં પ્રદેશ, અનુભાગ વગેરેથી વૃદ્ધિ થાય છે ત્યારે તે “ ચિત ” मुडेवाय छे. तेनाभां आा थित (ययन ) त्रिअणविषय होय छे, कवा अंक्षा. મેહનીયનેા ચય ભૂતકાળમાં કર્યાં છે, વત માનમાં કરે છે અને ભવિષ્યકાળમાં પણ કરશે. "Faforg, favifa, fafonėfa” zu ušldırı yasık ‘a’Hi lasını said I. चिणिसु " पहथी तेमां भूतअण विषयता, “चिणंति ” पहथी तेमां वर्तमान आज विषयता, भने “ चिणित्संति " पहथी तेमां लविष्य अजविषयता प्रगट थाय छे. उपचिय- प्रदेश, अनुलाग आहिनी वारंवार वृद्धि थवी तेनुं नाभ “ ઉપચય ” છે—જ્યારે કાંક્ષામેાહનીય કર્મમાં પ્રદેશ, અનુભાગ આદિ વારવાર
66
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #579

५५६
भगवती सूत्रे
'उवचिणंति' उपचिन्वन्ति, वर्तमानसमये उपचयं कुर्वन्ति, 'उवचिणिस्संति' उपचेष्यन्ति, भविष्यत्काले उपचयं करिष्यन्ति । चयो नाम प्रदेशानुभागादेर्वर्धनम्, उपचयस्तदेव पौन्यःपुन्येन वर्द्धनम् । अथवा चयनं कर्मपुद्गलानामुपादानमात्रम्, उपचयनं तु चितस्य कर्मणोऽवधाकालं परित्यज्य वेदनार्थं निषेकः = निषेचनम् । तत्स्वरूपं यथा - प्रथमस्थितौ बहुतरं कर्मदलिकं निषिञ्चति, ततो द्वितीयायां स्थितौ विशेषहीनं निषिञ्चति, एवं यावदुत्कृष्टायां स्थितौ विशेषहीनं निषिञ्चति । कहलाता है । यह उपचय उसमें त्रिकालविषयक होता है- जीवोंने इस कांक्षामोहनीय का उपचय भूतकाल में किया, वर्तमानकाल में वे करते हैं, और भविष्यत्काल में भी वे करेंगे । “ उवचिर्णिसु, उवचिणंति, उवचिणि संति" इन क्रियापदों द्वारा उपचय में सूत्रकार ने यही त्रिकाल - विषयता प्रकट की है-" उवचिर्णिसु " पद से भूतकालविषयता, " उवचिणंति " पद से वर्तमानकालविषयता और “ उवचिणिस्संति " पद से भविष्यत्कालविषयता । यह बात बतला ही दी गई है कि कर्मों में प्रदेश अनुभाग आदि का बढना तो चय है, और प्रदेशअनुभाग आदि का बारबार बढना उपचय है । अथवा - चय - कर्मपुद्गलों का मात्र उपादान करना इसका नाम चय है, और अबाधाकाल छोडकर अन्यकाल मैं ग्रहण किये गये कर्मपुद्गलों का वेदन करने के लिये जो निषेचननिषेक है, वह उपचय है । निषेचन का स्वरूप इस प्रकार से है - प्रथमस्थिति में जीव बहुततर कर्मदलिकों का निषेचन करता है, उसके बाद
66
વધતા રહે છે ત્યારે તેને ઉચિત કહે છે. તેમાં તે ઉપચય ત્રિકાળવિષયક થાય છે–જીવાએ કાંક્ષામેાહનીયકના ઉપચય ભૂતકાળમાં કર્યાં છે, વર્તીમાનકાળમાં हुरे छे भने लविष्यमा पशु तेथे तेनो उपयय २शे. " उवचिणिंसु, उवfavifa, cafaforeeifa" al 93 yanık “Guau "Il Gası. विषयता अगट डुरी छे " उवचिर्णिसु " पढ वडे भूतअजविषयता, "उवचिणंति” यह वडे वर्तमानाण विषयता भने उवचिणिस्संति " पढ वडे लविण्यासविषयता દર્શાવવામાં આવેલ છે. એ વાત તે આગળ કહેવાઈ ગઈ છે, કે કર્મોમાં પ્રદેરા, અનુભાગ ( કમફળ) આદિના વધારો થવા તેનું નામ ચય छे, અને પ્રદેશ અનુભાગ આદિમાં વારંવાર વૃદ્ધિ થવી તેનું નામ અથવા-ક પુદ્દગલાનું માત્ર ઉપાદાન ( ગ્રહણ ) કરવું તેનું નામ અને અખાધાકાળ સિવાયના અન્યકાળમાં ગ્રહણ કરવામાં આવેલાં કર્મ પુદ્ગલાનું વેદન કરવાને માટે જે નિષેચન નિષેક (સંચય) છે તેનું નામ “ ઉપચય ” છે. નિષેચનનું સ્વરૂપ આ પ્રમાણે છે પ્રથમ સ્થિતિમાં જીવ મહેતર કલિકાનું
66
""
उपयय " छे.
66 થય " छे.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧
66

Page #580

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० १ ० ३ सू० २ काङ्क्षामोहनीय कर्मनिरूपणम्
तदुक्तम् - "मोत्तूण सगमबाई, पढमाई ठिईइ बहुयरं दव्वं । सेस विसेसहीणं, जावुकोसंति सव्वासं ॥१॥
छाया - मुक्त्वा स्वकामबाधां प्रथमायां स्थित्यां बहुतरं द्रव्यम् । शेषं विशेषहीनं यावदुत्कुष्टमिति सर्वांसाम् । इति,
एतेषु कृतचितोपचितेषु त्रिषु चत्वारो भेदाः । कर्मणः चयोपचयं प्रदर्श्य उदीरणं दर्शयति- 'उदीरेंमु' उदैरिरन् उदीरितवन्तोऽतीतकाले । 'उदीरेंति' उदीरयन्तिअनेनोदी रणस्य वर्तमानकालस्थितिकत्वं प्रदर्शितम्, 'उदीरिस्संति' उदीरयिष्यन्तिभविष्यत्काले उदीरणां करिष्यन्ति । उदीरणं नाम - अनुदितस्य कर्मणः करण
дво
दूसरी स्थिति में विशेषहीन- चयहीन - बहुतकम निषेचन करता है। इस तरह यावत् उत्कृष्टस्थिति में विशेषहीन निषेचन करता है। कहा भी है
अपने अबाधाकाल को छोड़कर प्रथमस्थिति में प्रथम समय मेंबहुतर द्रव्य को इसी तरह से यावत् उत्कृष्टस्थिति में अवशिष्ट समस्त को विशेषहीन करता है। इन कृत, चित, उपचित, तीनों में से एक एक के चार-चार भेद हैं । एक सामान्यकाल की क्रिया को लेकर और बाकी के तीन, भूत, वर्तमान और भविष्यत्काल की क्रिया को लेकर है। कर्म के चय और उपचय को दिखलाकर अब सूत्रकार उदीरणा को दिखलाते हैं-" उदीरें " जीवोंने इस कांक्षामोहनीयकर्म की भूतकाल में उदीरणा की है, "उदीरेंति" वर्तमानकाल में वे इस कर्म की उदीरणा करते रहते हैं ।" उदीरिस्संति " भविष्यत्काल में भी वे इसकी उदीरणा
निषेयन ( संयय ) रे छे. त्यार माह मील स्थितिमां विशेषहीन-ययहीन - धागु छु-निषेयन ( संयय ) उरे छे. आ रीते उत्कृष्ट स्थिति सुधीभां विशेषहीन ( धायें मोछु ) निषेशन ( संयय ) उरे छे. उधुं पशुछे
પેાતાના અખાધાકાળને છોડીને પ્રથમસ્થિતિમાં-પ્રથમ સમયમાં-મહુતર દ્રષ્યનું અને એજ પ્રમાણે ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ સુધીમાં બાકીના સમસ્ત કમ દલિકાનું निषेशन (सध्यय) रे छे. या मृत, थित अने उपथित, मेत्रमांना प्रत्येना ચાર ચાર ભેદ છે-એક સામાન્યકાળની ક્રિયાની અપેક્ષાએ અને ખીજા ત્રણ ભેદ ભૂત, વમાન અને ભવિષ્યકાળની અપેક્ષાએ થાય છે. કના ચય, અને उपय्यनुं नि३पण उरीने हवे सूत्रअर हीरणानुं निइयाशु रे छे. “उदीरे सु" જીવાએ ભૂતકાળમાં આ કાંક્ષામાહનીય કમની ઉદીરણા કરે છે. उदीरेति " વર્તમાનકાળમાં તેઓ તે કર્મીની ઉદીરણા કરે છે, " उदीरिस्संति " भने लवि
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧
66

Page #581

भगवतीसूत्रे विशेषादुदयावलिकायां प्रवेशनम् । 'वेदेंसु' अवेदयन् ‘वेदेति' वेदयन्ति 'वेदिस्संति' वेदयिष्यन्ति, एतावता वेदनस्यापि त्रिकालविषयत्वं समर्थितम् । वेदनं नाम-शुभाशुभकर्मणामनुभवनम् । 'निज्जरेंसु' निरजरयन् 'निज्जरेंति' निर्जरयन्ति 'निजरिस्संति' निर्जरयिष्यन्ति । निर्जरणं नाम-जीवप्रदेशेभ्यः कर्मणां पृथग्भवनम्।
अत्र संग्रहगाथा-'कड चिय' इत्यादि । 'कड चिय' कृतं चितं, ‘उवचिय' उपचितम् , 'उदीरिया' उदीरितम् , 'वेदिया' वेदितम् , 'निज्जिन्ना' निर्जीणम्, एषु षट्सु पदेषु 'आइतिए' आदित्रिके कृत चितोपचितरूपे पदत्रये 'चउभेया' चत्वाकरेंगे । अनुदित-उदय में नहीं आये हुए-कर्म को एक प्रकार के करण द्वारा उदयावलिका में-प्रवेश कराना-अर्थात् उदय में लाना इसका नाम उदीरणा है । " वेदेसु" वेदेति "वेदिस्संति" शुभ अशुभ कर्म के उदय के अनुभव करना इसका नाम वेदन है-इस कांक्षामोहनीयकर्म को जीवोंने पूर्वकाल में वेदा है, वर्तमान में उसे वेदते रहते हैं, भविष्यकाल में भी वे उसे वेदेंगे। “निज्जरेंसु" जीवोंने पूर्वकाल में इस कांक्षामोहनीयकर्म की निर्जरा की है, “निज्जरेंति" वर्तमान में वे उसकी निर्जरा करते रहते हैं और "निज्जरिस्संति" भविष्यकाल में भी वे उसकी निर्जरा करेंगे । आत्मा के प्रदेशों से कर्मप्रदेशों का थोड़ार अलग होना इसका नाम निर्जरा है । यहां जो " कड, चिय" इत्यादि संग्रहगाथा है, उसका तात्पर्य यह है कि पूर्वोक्त प्रकार से कृत, चित, उपचित, उदीरित, वेदित और निर्जीर्ण ये छः पद इस कांक्षामोहनीयकर्म में होते हैं अर्थात् कांक्षामोहनीयकर्म कृत होता है, कांक्षामोहनीय
ધ્યકાળમાં પણ તેઓ તેની ઉદીરણ કરશે. અનુદિત ( ઉદયમાં નહીં આવેલા) કને એક પ્રકારના કરણ વડે ઉદયાવલિકામાં લાવવું તેનું નામ ઉદીરણું છે. "बेस" " वेदेति" " वेदिस्संति" शुम अशुभ मना यिनी अनुभव કરવો તેનું નામ વેદન છે-જીએ આ કાંક્ષામહનીયકર્માનું ભૂતકાળમાં વેદન કર્યું છે, વર્તમાનમાં તેઓ તેનું વેદન કરી રહ્યા છે અને ભવિષ્યમાં પણ તેઓ તેનું વેદન કરશે.
“निजरेसु" वा भूतi siक्षामोडनीय भनी नि०२४॥ छे. "निजाति" पतभानमा तेसो तेनी नि । ४२त२४ छ, भने "निजरिमंति" भविष्यमा ५ तेमा तनी नि। ४२२. माभप्रदेशમાંથી કર્મપ્રદેશનું થડે છેડે અંશે દૂર થવું તેનું નામ નિર્જરા છે. અહીં જે "कड, चिय" त्यादि साथ छे. तेनो मा PAL प्रमाणे छे-पूछित પ્રકારે કત. ચિત, ઉપચિત, ઉદીરિત, વેદિત અને નિજીર્ણ આ છ પદ કાંક્ષામોહનીય કર્મમાં છે. એટલે કે કાંક્ષાહનીય કર્મ કૃત હોય છે, કાંક્ષામહનીય
શ્રી ભગવતી સૂત્રઃ ૧

Page #582

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० १ ० ३ सू० २ काङ्क्षामोहनीय कर्मनिरूपणम् ५५९
9
रो भेदाः = भेदचतुष्टयम् कृतादित्रिषु सामान्यक्रिया - भूतद्वय- वर्तमान भविष्यत्क्रियारूपाश्चत्वारो भेदा भवन्ति । 'पच्छिमा तिन्नि' पश्चिमानि त्रीणि अन्तिमानि= श्रीणि= उदीरित-वेदित-निर्जीर्णरूपाणि पदानि 'तियभेया' त्रिकभेदानि=भूतवर्तमानभविष्यद्रूपभेदत्रययुक्तानि एषां सामान्य क्रियारूपभेदरहितत्वात् । नतु आद्ये सूत्रत्रये - आलापकत्रये सामान्यक्रियासूचकानि कृतचितोपचितानि त्रीणि पदानि कथितानि तथैव उत्तरे आलापकत्रये उदीरित-वेदित-निजीर्णेत्येवंरूपसामान्यक्रिया सूचकानि त्रीणि पदानि कुतो नोक्तानीति चेदुच्यते - कृतं चितमुपचितं च कर्म बहुकर्म चित होता है, कांक्षामोहनीयकर्म उपचित भी होता है इत्यादि । सो इन पदों में जो आदि के तीन पद कृत, चित और उपचित ये हैं | इनमें सब में चार चार भेद होते हैं तथा उदीरित, वेदित और निर्जीर्ण जो अन्त के तीन पद हैं। इनमें प्रत्येक पद भूत, वर्तमान और भवियत् इन तीनकालकी क्रियारूप भेदोंसे युक्त है, क्योंकि इनमें सामान्य क्रियारूप भेद नहीं हैं, और कृत, चिंत और उपचित इनमें सामान्यक्रियारूप, भूतक्रियारूप, वर्तमानक्रियारूप, और भविष्यत् क्रियारूप चारभेद हैं।
शंका- आदि के तीन अलापकों में अर्थात् सूत्रों में जैसे सामान्य क्रिया के सूचक कृत, चित और उपचित ये तीन पद कहे गये हैं । उसी तरह उत्तर के तीन आलापकों में उदीरति वेदित और निर्जीर्ण इस रूप सामान्य क्रिया सूचक ३ तीन पद क्यों नहीं कहे गये हैं । समाधान - कृत, चित और उपचित जो कर्म होते हैं ।
वे बहुतकाल ક ચિત હાય છે, કાંક્ષામેાહનીય ક` ઉપચિત પણ છે, વગેરે. આ છ પદોમાંના પહેલા ત્રણ પદ્મમાં (કૃત, ચિત અને ઉપચિતમાં) ચાર ચાર ભેદ છે, અને છેલ્લાં ત્રણ પદોમાંનું ( ઉદ્ભીતિ, વેતિ અને નિર્જી માં ) પ્રત્યેક પદ ભૂત, વર્તમાન અને ભવિષ્ય એ ત્રણ કાળની ક્રિયારૂપ ભેદવાળું હાય છે. કારણ કે તે ત્રણેમાં સામાન્ય ક્રિયારૂપ ભેદ નથી. અને કૃત, ચિત અને ઉપચિતમાં સામાન્ય ક્રિયારૂપ, ભૂતક્રિયારૂપ, વર્તમાન ક્રિયારૂપ અને ભવિષ્યની ક્રિયારૂપ એમ ચાર ભેદ છે.
-
શંકા—શરૂઆતના ત્રણ સૂત્રોમાં જેમ સામાન્ય ક્રિયાનાં સૂચક કૃત, ચિત અને ઉપચિત એ ત્રણ પત્તુ કહ્યાં છે, એજ પ્રમાણે પાછળના ત્રણ આલાપકામાં ઉદ્ઘારિત, વેતિ અને નિરૂપ સામાન્ય ક્રિયાસૂચક ત્રણ પદો भ ह्यां नथी ?
સમાધાન—કૃત, ચિત અને ઉપચિત જે કર્મો હાય છે તે ઘણા કાળ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #583

५६०
भगवतीसूत्रे
कालमप्यवतिष्ठते इति करणादीनां त्रिकालक्रियातिरिक्तं चिरावस्थानस्वरूपं कृतस्व- चितत्वादि- धर्ममाश्रित्य कृतं चितमुपचितमिति सामान्यक्रियासूचकानि पदानि प्रयुक्तानि, उदीरणवेदननिर्जीर्णानां न चिरकालावस्थानं भवतीत्यतस्त्रिकाळबर्तिना क्रियामात्रेणैव उदीरणवेदनादीनि कथितानि तत्र त्रिकालक्रियातिरिक्तसामान्यक्रियाया अभावात् इति ॥ ०२ ॥
'जीवाः कांक्षामोहनीयं कर्म वेदयन्ति' इति पूर्वप्रकरणे कथितम्, तत्र - केन कारणेन तादृशकर्मणां वेदनं भवतीति कारणप्रतिपादनाय प्रस्तावयन्नाह - तक भी ठहरते हैं, इसलिये इन कृत, चित और उपचित में तीन काल संबंधी क्रियाओं को बताने के उपरांत भी सामान्य क्रिया के काल को लम्बे काल तक की स्थिति के सत्ता काल को दिखाने के लिये चिरावस्थानरूप कृतत्व चितत्व आदि धर्म को आश्रित कर के कृत, चित और उपचित ये सामान्य क्रिया के सूचक पद कहे हैं। जो कर्म उदीरणारूप वेदनारूप और निर्जीर्णरूप होते हैं, वे बहुत कालतक कहीं ठहरते हैं, इसलिये त्रिकालवर्ती क्रियामात्र से ही उदीरण, वेदन आदि कहे गये हैं । तात्पर्य यह है कि उदीरणा आदि की लंबे कालतक अवस्था नहीं होती है, इसलिये उनमें सामान्यकाल का प्रतिपादन न करके केवल तीन काल संबंधी क्रियाओंका ही कथन किया गया है, क्योंकि इनमें त्रिकाल वर्ती क्रिया के अतिरिक्त सामान्यक्रिया का अभाव रहता है ||०२||
जीव कांक्षामोहनीय कर्म का वेदन करते हैं, ऐसा पहिले प्रकरणमें कहा गया है-सो किस कारण से ऐसे कर्मों का वेदन होता है वे ऐसे कर्मों સુધી પણ રહે છે, તેથી તે કૃત, ચિત અને ઉપચિતમાં ત્રણ કાળની ક્રિયાએ બતાવવા ઉપરાંત સામાન્યક્રિયાના કાળને-લાંબાકાળ સુધીની સ્થિતિના સત્તાકાળને અતાવવાને માટે ચિરાવસ્થાનસ્વરૂપ કૃતત્વ ચિતત્વ આદિ ધર્મની અપેક્ષાએ કૃત, ચિત અને ઉપચિત એ ત્રણેને સામાન્ય ક્રિયાનાં સૂચક પદ કહેવામાં આવ્યાં છે. જે કર્માં ઉદીરણારૂપ, વેદનારૂપ અને નિજી રૂપ હોય છે તે લાંખા કાળ સુધી રહેતાં નથી. તેથી ત્રિકાળવર્તી ક્રિયા દ્વારા જ ઉદીરણુ, વેદન આદિનું કથન કરાયું છે. તેનો ભાવ એ છે કે ીરણા આદિનું ઘણા કાળ સુધી અસ્તિત્વ રહેતું નથી. તે કારણે તેમના વિષયમાં સામાન્ય કાળનું પ્રતિપાદન ન કરતાં ક્ત ત્રણ કાળની ક્રિયાઓનું જ કથન કરવામાં આવ્યું છે. કારણ કે તેમનામાં त्रिाणवर्ती डिया होय छे, पशु सामान्य डिया होती नथी, ॥ सू० २ ॥
જીવો કાંક્ષામેાહનીય ક`તું વેદન કરે છે, એવું પહેલા પ્રકરણમાં કહેવામાં આવ્યું છે. એવાં કર્મોનું વેઇન કરવાના કારણો કયાં કયાં હોય છે-આ રીતે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #584

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० १ उ०३ सू० ३ कासामोहनीयकर्मनिरूपणम् ५६१ "जीवाणं भंते" इत्यादि।
मूलम् -जीवा गंभंते कंखामोहणिज कम्मं वेदेति, हंतागोयमा? वेदति, कह णं भंते ? जीवा कंखामोहणिज्ज कम्मं वेदोंत ? गोयमा ! तेहिं तेहिं कारणेहिं संकिया, कंखिया, वितिगिछिया भेदसमावन्ना, कलुससमावन्ना, एवं खलु जीवा कंखामोहणिजं कम्मं वेदेति ॥सू०३॥ ___छाया-जीवाः खलु भदन्त ! कांक्षामोहनीयं कर्म वेदयन्ति ? हन्त ! गौतम ! वेदयन्ति, कथं खलु भदन्त ! जीवाः कांक्षामोहनीयं कर्म वेदयन्ति ! गौतम ! तैस्तैः कारणैः शंकिताः कांक्षिता विचिकित्सिताः भेदसमापनाः कलुषसमापन्ना एवं खलु जीवाः कांक्षामोहनीयं कर्म वेदयन्ति ॥३॥ का वेदन करने में कौन से कारण होते हैं । इस तरह कारण को प्रतिपादन करने के लिये प्रस्तावनापूर्वक सूत्रकार सूत्र कहते हैं-' जीवा गं भंते ! कंखामोहणिज कम्मं वेदेति' इत्यादि ।
मूलार्थ-(जीवा गंभंते ! कंखामोहणिज्ज कम्मं वेदेति?) हे भदन्त ! जीवक्या कांक्षामोहनीयकर्मका वेदन करते हैं ? (हंता गोयमा ! वेदेति) हां गौतम ! जीव कांक्षामोहनीय कर्म का वेदन करते हैं । (कहणं भंते ! जीवा कंखामोहणिज्ज कम्मं वेदेति) हे भदन्त ! जीव कांक्षामोहनीय कर्म का वेदन किस प्रकार से करते हैं ? गोयमा! तेहिं तेहिं कारणेहिं संकिया, कंखिया, वितिगिच्छिया, भेयसमावन्ना, कलुसमावन्ना, एवं खलु जीवा कंखामोहणिज्ज कम्मं वेदें ति) हे गौतम ! उन२ कारणों द्वारा शंकित होकर, कांक्षित होकर, विचिकित्सायुक्त होकर भेदसमापन्न होकर, કારણોનું પ્રતિપાદન કરવાને માટે પ્રસ્તાવના પૂર્વક સૂત્રકાર સૂત્ર કહે છે.
"जीवा णं भंते ! कंखामोहणिज्ज कम्भं वेदेति" त्यादि.
(जीवा णं भंते ! कंखामोहणिज्जं कम्मं वेदेति) 3 orय ! शु. पो क्षाभाडनीय मनु वेहन ४२ छ? (हंता गोयमा ! वेदेति), गौतम ! क्षाभाडनीय भन वहन ४२ छ. ( कह णं भंते ! जीवा कंखामोहणिज्जं कम्म वेदेति ) पून्य ! वो xiक्षामोडनीय भनु वेहन या प्रा३ ४२ छ ? (गोयमा ! तेहिं तेहिं कारणेहिं संकिया, कंखिया, वितिगिच्छिया, भेयसमावन्ना, कलुससमावन्ना, एवं खलु जीवा कंखामोहणिज्ज कम्मं वेदेति) 3 गौतम ! તે તે કારણે વડે શંકિત થઈને કાંક્ષિત થઈને, વિચિકિત્સાયુક્ત થઈને, ભેદ. भ० ७१
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #585

भगवतीस्त्रे ____टीका-'जीवाणं भंते कंखामोहणिज्जंकम्मं वेदेति ' जीवाः खलु भदन्त ! कांक्षामोहनीयं कर्म वेदयन्ति, ? भगवानाह–'हंता गोयमा वेदेति ' हंत गौतम वेदयन्ति । ननु कांक्षामोहनीयस्य कर्मणो जीवै वद्यत्वं पूर्वप्रकरणप्रश्नोत्तराभ्यां स्थिरीकृतं तत्कुतः पुनरपि वेदनविषयकः प्रश्नः क्रियते ? इति चेदुच्यते-वेदनकारणप्रतिपादनाय पुनः कथनमिति नास्त्यत्र पुनरुक्तिः । उक्तञ्च
___ "पुचभणियंपि पच्छा, जं भन्नइ तत्थ कारणं अस्थि ।
पडिसेहो य अणुन्ना, हेउविसेसोवलंभो-त्ति" ॥ छाया-पूर्व भणितमपि पश्चात् यद् भण्यते तत्र कारणमस्ति ।
प्रतिषेधश्चानुज्ञा हेतुविशेषोपलंभ इति ॥ यद्वस्तु पूर्व प्रतिपादितं तस्यैव यदि शास्त्रकारः पुनरपि प्रतिपादनं कुर्यात् तदा तत्र कलुषसमापन्न होकर जीव कांक्षामोहनीय कर्म का वेदन करते हैं।
टीकार्थ-प्रभु से गौतम ने ऐसा प्रश्न किया कि हे भदन्त ! जीव क्या कांक्षामोहनीयकर्म का वेदन करते हैं ? तब प्रभुने उनसे कहा-हां वेदन करते हैं।
शंका-जब यह बात पूर्व प्रकरण में ही कह दी गई है कि जीव कांक्षामोहनीयकर्म का वेदन करते हैं । तो फिर यहां उसके वेदन के विषय में पुनः प्रश्न करना उचित प्रतीत नहीं होता।
उत्तर-ठीक है परन्तु यहां जो प्रश्न किया गया है वह वेदन के कारणों को प्रतिपादन करने के लिये किया गया है, अतः इस तरह से यहां पुनरुक्ति दोष का प्रसंग प्राप्त नहीं होता है। कहा भी है
जो बात पहिले कह दी गई हो और उसी बात को शास्त्रकार यदि સમાપન્ન થઈને, કલુષસમાપન્ન થઈને જીવો કાંક્ષામેહનીય કર્મનું વેદન કરે છે.
रा -गौतमस्वामी महावीर प्रभुने विनयपूब पूछ्यु, “महन्त ! શું જ કાંક્ષાહનીય કર્મનું વેદન કરે છે ?” પ્રભુએ જવાબ આપ્યો “હા. તેઓ તેનું વેદન કરે છે.
શંકા–આગળના પ્રકરણમાં જ એ વાત બતાવવામાં આવી છે, કે જીવો કાંક્ષાહનીય કર્મનું વેદન કરે છે, વગેરે તો અહીં તેની વેદનના સંબંધમાં ફરીથી પ્રશ્ન પૂછવો તે યોગ્ય નથી.
ઉત્તર–શંકા ઠીક છે. પણ અહીં જે પ્રશ્ન કરવામાં આવ્યું છે તે વેદનના કારણોનું પ્રતિપાદન કરવા માટે પૂછાય છે. આ રીતે પુનરુક્તિ દેષ લાગતું નથી.
જે વાત પહેલાં કહેવાઈ હોય એજ વાત શાસ્ત્રકાર ફરીથી કહે છે તે
શ્રી ભગવતી સુત્ર : ૧

Page #586

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. १ उ. ३ सू० ३ काङ्खामोहनीयकर्मनिरूपणम् ५६३ किमपि कारणमस्तीति अनुमेयम् । प्रतिपादितस्य पुनरपि प्रतिपादने एतानि कारणानि तथाहि-प्रतिषेधः, अनुज्ञा, अथवा एकप्रकारकहेतुकथनम् । अर्थात् क्वचित्पूर्वोक्तस्य प्रतिषेधः क्रियते, अथवा पूर्वप्रतिपादिते अनुज्ञा, तथा पूर्वोक्तार्थनिर्णये हेतुविशेषप्रतिपादनं भवतीति गाथाभिप्रायः। __ अथ कांक्षामोहनीयकर्मवेदने कारणमाह-'कह ण' इत्यादि । 'कह गंभंते जीवा कंखामोहणिज्जं कम्मं वेदेति' कथं खलु भदन्त ! जीवाः कांक्षामोहनीय कर्म वेदयन्ति ? इति प्रश्नः। भगवानाह–' गोयमा ' हे गौतम ! 'तेहिं तेहिं' तैस्तैः दर्शनान्तरश्रवणकुतीर्थिकसंसर्गादिरूपकारणविशेषैर्लोकप्रसिद्धः 'कारणेहि' शङ्कादिकारणैः 'संकिया' शङ्किताः-जीवादितत्त्वेषु 'अस्ति न वे'ति' संशयपुनः कहें तो उसके कहने में कोई न कोई कारण है, ऐसा अनुमान करना चाहिये । प्रतिपादित विषयके पुनः प्रतिपादन करने में ये कारण होते हैं -प्रतिषेध, अनुज्ञा, अथवा एक प्रकार के हेतु का कथन । अर्थात् पूर्व की बात को प्रतिषेध करने के लिये, पूर्व की बात में अनुमति देने के लिये या पूर्व की बात के निर्णयमें कोई विशेषको कहने के लिये एक बार कही हुई बात पुनः कहने में आती है। ऐसा इस गाथा का अभिप्राय है। __ अब सूत्रकार कांक्षामोहनीय कर्म के वेदन में कारण कहते हैं-'कह णं' इत्यादि, हे भदन्त ! जीव कांक्षामोहनीयकर्म का वेदन कैसे करते हैं ? तब प्रभु इसका उत्तर देते हुए कहते हैं कि हे गौतम ! " तेहिं तेहिं" इत्यादि उन उन लोकप्रसिद्ध दर्शनान्तरों के श्रवणरूप तथा कुतीर्थिकोंके संसर्ग आदिरूप कारणविशेषोंसे जन्यशंकादि कारणोंसे संकिया' -जीवादिक तत्वों में वे शंकित हो जाते हैं-ये प्रतिपादित किये हुए जीवादि तत्व हैं કાંઈને કોઈ કારણ છે, એમ અનુમાન કરવું જોઈએ. પ્રતિપાદિત વિષયનું ફરીથી પ્રતિપાદન કરવાના કારણે આ પ્રમાણે હોય છે–પ્રતિષેધ, અનુજ્ઞા અથવા એક પ્રકારના હેતુનું કથન. એટલે કે આગળની હકીક્તને પ્રતિષેધ (નિષેધ) કરવા માટે, આગળની વાતમાં અનુમતિ દેવાને માટે, અથવા તે આગળની વાતના નિર્ણયમાં કઈ વિશેષ કારણનું કથન કરવા માટે એક વાર કહેલી વાત ફરીથી કહેવામાં આવે છે, એવો આ ગાથાને ભાવ છે. હવે સૂત્રકાર કાંક્ષાહનીય भना वेहनतु ॥२९१ ४ छ-" कह णं" त्यादि.
" orय! वो xiक्षामोडनीय भनु वेहन वी शते ४२ छ ? त्यारे ते ४११५ ३३ प्रभु ४ छ 3-3 गौतम ! “ तेहिं तेहिं " त्याहि. ते ते લેકપ્રસિદ્ધ અન્ય દર્શનના શ્રવણરૂપ તથા કુતીર્થિકોના સંસર્ગરૂપ કારણ વિશેથી उत्पन्न थयेट शाहि साथी" संकिया "-4 विषयोमा भने ।
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #587

भगवतीसूत्रे समापन्नाः, यद्वा-अत्यन्तगहनेषु धर्मास्तिकायादिपदार्थेषु मतिदौर्बल्यात्सम्यगनवधायमाणेषु देशतः सर्वतो वा संशयं प्राप्ताः 'कंखिया' कांक्षिताः सौगतादिदर्शनाभिलाषयुक्ताः, यद्वा-मिथ्यात्वमोहनीयोदयसमुत्थाऽन्यान्यदर्शनग्रहरूपजीवपरिणामवन्तः । 'वितिगिच्छिया ' विचिकित्सिताः-युक्त्यागमोपपत्तौ सत्यामपि जिनोक्तार्थे फलं प्रति संदेहयुक्ताः, 'किमस्य महतस्तपः क्लेशायासस्य सिकताकणकवलनसदृशस्यायत्यां फलं भविष्यति न वे'-त्येवंरूपसंशयसम्पन्नाः। 'भेयसमा वना-भेदसमापन्नाः 'किम् इदं जिनानां विजितरागद्वेषादीनां शासनम् ? अथवा या नहीं हैं, इस प्रकार का उन्हें उनमें संशय हो जाता है, अथवा अत्यन्त जो गहन धर्मास्तिकायदिक पदार्थ हैं उनमें मति की दुर्बलता सेक्षयोपशम की हीनता से-उन्हें निश्चय नहीं हो पाता है सो देशरूप से अथवा सर्वरूपसे वे उनमें संशयको प्राप्त हो जाते हैं। "कंखिया”इन कारणों के द्वारा वे सौगत आदि दर्शनों में अभिलाषा वाले बन जाते हैं, अथवा-मिथ्यात्व मोहनीय के उदय से अन्य अन्य दर्शनों को ग्रहण करनेरूप परिणाम वाले बन जाते हैं । " वितिगिच्छिया"-युक्ति हेतु और आगम से सिद्ध होने पर भी वे इन कारणों के वशवर्ती होकर जिनोक्त अर्थ में फल के प्रति संदेह वाले बन जाते हैं, और ऐसा विचार करने लगते हैं कि यह महान् तपस्याजन्य क्लेश अथवा इसमें जो यह हम परिश्रम कर रहे हैं वह सब बालु के कवल (रेती के ग्रास) के सामान निस्सार ही प्रतीत होता है, अतः भविष्यत् काल में इस का फल होगा या नहीं होगा ?। “ भेयसमावन्ना" विजितरागद्वेष ઉદ્ભવે છે કે પ્રતિપાદિત કરાયેલાં જીવાદિ તત્વો છે કે નહીં? અથવા ધર્મા સ્તિકાય આદિ જે અત્યંત ગહન પદાર્થો છે તેમના અસ્તિત્વની બાબતમાં તેમના મનમાં શ્રદ્ધા રહેતી નથી. બુદ્ધિ મંદતાને કારણે આવું બનતું હોય છે. આ રીતે તેમના હૃદયમાં થોડા પ્રમાણમાં કે વધુ પ્રમાણમાં સંશય પેદા થાય छ. “ कंखिया" ते १२ने सीधे तेमा यौद्ध माहिशनामा ममिसाषायुत બને છે–એટલે કે મિથ્યાત્વ મેહનીય કર્મના ઉદયથી અન્ય દર્શનને સ્વીકાર ४२वानी छापा मन छे. वितिगिच्छिया ” यति भने भागमी द्वारा સિદ્ધ થયેલ હોવા છતાં પણ તે તે કારણોને લઈને તેઓ જિનેતા અર્થમાં ફળની બાબતમાં સંદેહવાળા બની જાય છે, અને એવો વિચાર કરવા લાગી જાય છે કે અમે તપસ્યા કરીને જે મહાન કષ્ટ સહી રહ્યા છીએ તેમજ જે પરિશ્રમ ઉઠાવી રહ્યા છે, તે રેતીના કેળીયાની માફક નિઃસાર છે. તાત્પર્ય -भविष्यमा तेनु ३१ माशे नही भणे ? " भेयसमावन्ना ” देषने
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #588

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. १ उ० ३ सू० ४ जिनोदितसत्यतादर्शनम् ५६५ इदम् ?' इत्येवंरूपेण जिनशासनं प्रति बुद्धद्वैधीभावं प्राप्ताः। अथवा यत एव शङ्कितादि विशेषणवन्तोऽतएव बुद्धे द्वैधीभावं गताः । 'कलुससमावन्ना' कलुषसमापन्नाः "नैतदेव"-मित्येवं रूपमतिमालिन्यमुपगताः। एवं-उक्तरूपेण पूर्वोक्तप्रकारेण खलु-निश्चयेन जीवाः 'कंखामोहणिज्जं कम्मं वेदेति' कांक्षामोहनीय कर्म वेदयन्ति, इत्थमेव कर्मवेदनं जीवानां भवतीति ॥मू०३॥
जिनकथितमेव सत्यं, नान्यदिति जिनोदितस्य सत्यतामेव दर्शयितुमाह'से नूणं भंते' इत्यादि।
मूकम्-से नूणं भंते ! तमेव सच्चं, णीसंकं जं जिणेहिं पवे इयं, हंतागोयमा! तमेव सच्चं णीसंकं जं जिणेहिं पवेइयं ।सू०४॥ ___ छाया- तद् नूनं भदन्त ! तदेव सत्यम् निःशंकं यद् जिनैः प्रवेदितम् । हंत गौतम ? तदेवसत्यं निःशकं यद् जिनैः प्रवेदितम् ॥मू०४॥ वाले जिनेन्द्रों का क्या यह शासन है या नहीं है अथवा कि यह शासन है ? इस प्रकार जिनशासन के प्रति उनकी बुद्धि में द्विविधा वृत्ति हो जाती है। अथवा जिस कारण से ये शंका कांक्षा आदि से युक्त हो रहे हैं, इसी कारण इनकी बुद्धि दुविधा में पड़ जाती है अतः ये भेदसमापन्न कहे गये हैं। "कलुससमावन्ना" 'यह इस रूपसे नहीं है।' इस प्रकार से मति की मलिनता को वे प्राप्त करते हैं। इस तरह निश्चय से जीव कांक्षामोहनीयकर्म का वेदन करते हैं । अर्थात् कांक्षामोहनीयकर्म का वेदन इसी तरह से होता है । सू० ३॥ ____अब सूत्रकार जिनकथित ही सत्य है-अर्थात् जो जिनेन्द्र देव ने कहा है, वही सत्य है, अन्य नहीं इस बातको प्रकट करते हैं-'से नूणं भंते !' इत्यादि। જીતનાર જિનેશ્વરદેવનું આ શાસન હશે કે નહીં હોય? એવી દ્વિધા વૃત્તિ તેમના હદયમાં જન્મે છે. એટલે કે જૈનશાસન પ્રત્યે પણ તેમનામાં સંદેહ જાગે છે. અથવા જે કારણે તેઓ શંકા, કાંક્ષા, આદિથી યુક્ત બન્યા છે, તે ४॥२॥णे ४ तेमनी मुद्धि विधामा ५डी जय छ तेथी तभने “भेयसमापन्ना" उद्या छ. “ कलुससमावन्ना ” मेटले २॥ पात मा प्रमाणे नथी, मेवी રીતે તેઓ મતિની–બુદ્ધિની–મલિનતા પ્રાપ્ત કરે છે. આ રીતે જ જીવો કાંક્ષા मोडनीयभनु वेहन ४२ छ. ॥ सू० 3॥
હવે સૂત્રકાર જિનકથિત વાત જ સત્ય છે–જિનેન્દ્ર દેવે જે કહ્યું છે ते सत्य छ. मे पात मताव छ " से नूणं भंते !" त्यादि.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #589

५६६
भगवतीसूत्रे टीका-'से' तत् 'नूर्ण' निश्चयेन 'भंते' हे भदन्त ! किम्-' तमेव सच्चंनीसंकं जं जिणेहिं पवेइयं तदेव सत्यं विसंवादरहितं निःशङ्क=शङ्कादिदोषवर्जितं यत् जिनैः जितरागदोषैस्तीर्थङ्करैः प्रवेदितं प्ररूपितम् । किं जिनोक्ततत्त्वमेव सत्यं निःशङ्कं च भवेदिति प्रश्नाशयः। उत्तरमाह—'हंता गोयमा' हंतेति स्वीकारे हे गौतम ! यत्त्वया पृष्टं तत्तादृशमेव । तदेवाह-'तमेव सच्चं नीसंकं जं जिणेहिं पवेइयं तदेव सत्यं निःशङ्कं यत् जिनैः प्रवेदितम् । तदेव-तद् वाक्यमेव सत्यं= पूर्वापरदोषरहितत्वात् । तत्तु व्यवहारतोऽपि भवेदत आह-निःशङ्कम् यथावस्थित वस्तुप्रतिपादनपरत्वात् । यद् वाक्यं जिनः प्रवेदितम् । अयमाशयः-जिनैः पति
मूलार्थ-से नूणं भंते! तमेव सच्चं णीसंकं जं जिणेहिं पवेइयं ? हे भदन्त ! क्या वही सत्य और निःशंक है, जो जिनेन्द्रने कहा है ? (हंता गोयमा ! तमेव सच्चं णीसंकं जं जिणेहिं पवेइयं ) हां गौतम ! वही सत्य और निःशंक है, जो जिनेन्द्र देवने कहा है।
टीकार्थ-तात्पर्य कहने का यह है-जो जितराग द्वेष आदि वाले जिनेन्द्र देव ने प्ररूपित किया है, वही तत्त्व सत्य-विसंवादरहित है,
और वही निःशंक-शंका आदि दोषों से वर्जित है। जिनेन्द्र द्वारा प्ररूपित तत्त्व सत्य इसलिये होता है, कि वह पूर्वापर में विरोधरहित होता है। तथा वे वस्तुतत्त्व का जैसा स्वरूप होता है, वैसा ही उसे प्रतिपादन करते हैं। इसलिये उसमें शंका आदि दोष नहीं होते हैं, अतः वही निःशंक होता है । पुरुषान्तरों द्वारा प्रतिपादित तत्त्व सत्य और निःशंक
(से नूणं भंते ! तमेव सञ्चं णीसंकं जं जिणेहिं पवेइयं १ ) है पून्य !
सेना सत्य मने नि:शछ मिनेन्द्र देवोये ४ह्यु छ ? (हंता गोयमा ! तमेव सञ्चं णीसंकं जं जिणेहिं पवेइयं ) , गौतम ! मे०४ सत्य मने नि:श છે કે જે જિનેન્દ્ર દેવોએ કહ્યું છે.
ટીકાર્ય–તાત્પર્ય એ છે કે રાગદ્વેષ આદિને જીતનારા જિનેન્દ્ર દેવોએ જે તત્ત્વની પ્રરૂપણ કરી છે એજ તત્વ સત્ય છે અને નિર્વિવાદ છે, અને એ તત્વ જ નિઃશંક-શંકા આદિ દેષથી રહિત છે. જિનેન્દ્ર વડે પ્રરૂપિત તત્વ એ કારણે સત્ય છે કે તે પૂર્વાપર વિરોધથી રહિત છે. તેઓ વસ્તુતત્વના યથાર્થ સ્વરૂપનું પ્રતિપાદન કરે છે. તે કારણે તેમાં શંકા આદિ દેને અવકાશ જ રહેતો નથી. તેથી જ તેને નિઃશંક કહેલ છે. અન્ય પુર વડે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #590

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० १ उ० ३ सू० ५ भगवद्वाक्यश्रद्धायामाराधकत्वम् ५६७ पादितं तत्त्वमेव सत्यं निःशकं च भवेत् , न तु पुरुषान्तरैः प्रतिपादितम् , तेषां रागद्वेषाधुपहतत्वेन तत्पतिपादितवाक्यस्य प्रामाण्यानुपपत्तेः । मू०४॥ ___अथ जिनप्रवेदितं सत्यमित्यभिप्रायवान् पुरुषो यादृशो भवति तमाश्रित्याह'से नूनं भंते' इत्यादि।
मूलम्-से नणं भंते ! एवं मणं धारेमाणे, एवं करेमाणे एवं चिट्ठमाणे, एवं संवरेमाणे आणाए आराहए भवइ ? हता गोयमा! एवं मणे धारेमाणे जाव भवइ ॥सू०५॥
छाया-तद् नूनं भदन्त ! एवं मनो धारयन् एवं प्रकुर्वन् एवं चेष्टमानः एवं संवृण्वन् आज्ञायाः आराधको भवति ? हंत गौतम ! एवं मनो धारयन् यावद भवति ॥ मू०५॥ इसलिये नहीं होता है क्योंकि वे रागद्वेष आदिसे उपहत (युक्त)चित्तवाले होते हैं, इसलिये उनके वाक्यों में प्रमाणता नहीं आती है ॥सू० ४॥ ___ "जिनप्रवेदित तत्त्व ही सत्य है " इस प्रकार के अभिप्रायवाला मनुष्य जैसा होता है सूत्रकार उसे प्रकट करते हैं-'से नूणं भंते । एवं मणं' इत्यादि। मूलार्थ-(से नूणं भंते ! एवं मणं धारेमाणे, एवं करेमाणे, एवं चिट्ठमाणे, एवं संवरेमाणे आणाए आरोहए भवइ ? ) हे भदन्त ! जिनोक्त तत्व ही सत्य और निःशंक है। इस विषयमें अपने मनको स्थिर करता हुआ, जिनोक्त ही समस्त तप संयम आदि को क्रिया में आचरित करता हुआ
और इसी प्रकार की चेष्टा करता हुआ, अर्थात् समिति गुप्ति आदि में प्रयत्नशाली होता हुआ पूर्वोक्त प्रकार से ही मतान्तरों से और प्राणाપ્રતિપાદિત તત્વ સત્ય અને નિઃશંક નહીં હોવાનું કારણ એ છે કે તેઓ રાગદ્વેષ વગેરેથી યુક્ત મનવાળા હોય છે. તે કારણે તેમનાં વાક્યોમાં પ્રમાણતા डाती नथी. ॥ सू० ४ ॥
“नथित तra सत्य छे." मानना२ मनुष्य को डाय छ ते सूत्र४२ मताव छ-" से नूणं भंते ! एवं मणं "त्यादि.
(से नणं भंते ! एवं मणं धारेमाणे, एवं करेमाणे, एवं चिट्रेमाणे, एवं संवरेमाणे आणाए आराहए भवइ ?) धूल्य ! नित तत्व सत्य भने નિઃશંક છે, એ વાતને પિતાના મનમાં ધારી રાખનાર, જિનેન્દ્ર તપ. સંયમ આદિ સર્વ કિયાઓને આચરનાર અને એ પ્રકારની જ ચેષ્ટા કરનાર તેમજ સમિતિ, ગુપ્તિ વગેરેમાં પ્રયત્નશાળી, તથા મતમતાંતરે અને હિંસા વગેરેથી પિતાના મનને દૂર રાખનાર મનુષ્ય જ શું જ્ઞાનાદિ સેવનરૂપ જિનેશ્વરની આજ્ઞાને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #591

५६८
भगवतीसूत्रे टीका-'से' तत् 'नूणं' नूनं निश्चयेन एवम्-'जिनोक्तमेव सत्यं निःशङ्कं च' इत्येवंप्रकारेण 'मणं धारेमाणे' मनो धारयन् एतद्विषये मनः स्थिरी कुर्वन् , एतावदेव न, एवं पूर्वोक्तप्रकारेण 'पकरेमाणे' प्रकुर्वन् आचरन् जिनोक्तमेव सर्व तपःसंयमादिक्रियायां परिणमयन् । ' एवं चिट्टेमाणे' एवं चेष्टमानः एतादृशीमेव चेष्टां कुर्वाणः-समितिगुप्त्यादिषु यतमान इत्यर्थः, ‘एवं संवरेमाणे' एवं संवृण्वन्पूर्वोक्तप्रकारेणैव मनो मतान्तरेभ्यः प्राणातिपातादिभ्यश्च निवर्तयन् सः 'आणाए' आज्ञायाः-जिनाज्ञायाः=ज्ञानाद्यासेवनरूपजिनोपदेशस्य 'आराहए भवई' आराधको भवति,पालको भवति किम् ? इति प्रश्नः । भगवानाह-'हंता गोयमा!' हन्त ! हे गौतम ? 'एवं मणं धारेमाणे जाव भवई' एवं मनोधारयन् यावद् भवति, एवं यथोतरूपेणमनोधारयन् यावच्छब्देन ' एवं प्रकुर्वन् एवं चेष्टमानः एवं संवृण्वन् आज्ञाया आराधको भवतीति भावः ॥मू०५॥
॥ इति कांक्षामोहनीयकर्मस्वरूपम् ॥
अस्तित्वनास्तित्वयोविवेचनम्ननु जिनेन यत् प्रवेदितम् तत् सत्यमेव, कस्मात् कारणात् ? नहि प्रतिज्ञामातिपात आदि से मन को हटाता हुआ व्यक्ति ही क्या ज्ञानाद्यासेवनरूप जिनोपदेश का आराधक होता है-अर्थात् पालन करने वाला होता है। (हंता! गोयमा ! एवं मणं धारेमाणे जाव भवइ) हां गौतम ! जो मनुष्य जिनोक्त तत्त्व ही सत्य और निःशंक है, इस बात को अपने मन में धारण करता है, यावत् मतमतान्तरों से और प्राणातिपात आदि से मन को हटाता है, वह व्यक्ति ज्ञानाद्यासेवनरूप जिनोपदेशका आराधक होता है। यहां यावत् शब्द से " एवं पकरेमाणे एवं चिट्टेमाणे, एवं संवरेमाणे" इन पदों का संग्रह हुआ है ॥ सूर ५॥
अस्तित्व नास्तित्व का विवेचन । शंका-जिनेन्द्रदेवने जो तत्त्व कहा है। वह सत्य ही है, ऐसा आप माराध डाय छ ? मेट पालन ४२नार डाय छ ? (हता गोयमा! एवं मणं धारेमाणे जाव भवइ) 8 गौतम ! हे मनुष्य लिनात तत्व सत्य सने નિઃશંક છે એમ ચેકસ માને છે ત્યાંથી લઈને મતમતાન્તરથી તથા હિંસા વગેરેથી મનને દૂર રાખે છે ત્યાં સુધીના પૂર્વોક્ત ગુણવાળો મનુષ્ય જ જ્ઞાનાદિसेवन३५ जिनेश्वरनी माज्ञान। सारा डाय छे. २मही " यावत् " ५४ पडे " एवं पकरेमाणे, एवं चिट्ठमाणे, एवं संवरेमाणे ” बगेरे पहोना समावेश थ य छे. ॥ सू० ५ ॥
-मस्तित्व नास्तित्व विवयनશંકા-જિનેન્દ્રદેવે જે તત્વ કહ્યું છે છે તે સત્ય જ છે. એવું આપ શા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #592

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० ३ ० ३ सू० ६ अस्तित्वनास्तित्वादिवर्णनम्
५६९
त्रेण कस्यचिदपि वस्तुनः सिद्धिर्भवति, तथा सति वह्नौ अपि शैत्यसिद्धिः स्यादिति वेदत्रोच्यते यद्वस्तु यादृशधर्मकं यादृशस्वरूपकं यादृशपरिणामकं तस्य तेन तेनैव रूपेणाभिधानात् जिनप्रवेदितस्य सत्यत्वमित्येव दर्शयन्नाह - ' से नूणं भंते ' इत्यादि ।
मूलम् - से नूणं भंते ! अस्थित्तं अस्थित्ते परिणमइ, नत्थितं नत्थिते परिणमइ ? हंता गोयमा ! जाव परिणमइ, जं णं भंते ! अत्थित्तं अस्थित्ते परिणमइ, नत्थित्तं नत्थिते परिणमइ, तं किं पओगसा वीससा वा । गोयमा ! पओगसावि तं वीससावि, तं । जहा ते भंते अत्थित्तं अस्थित्ते परिणमइ, तहा ते नत्थित्तं नत्थिते परिणमइ, जहा ते नत्थित्तं नत्थित्ते परिणमइ, तहा ते
किस कारण से कहते हैं ? यदि इस पर आप ऐसा कहें कि हम तो केवल कहते ही हैं, सो यह कहना कोई महत्त्व नहीं रखता, कारण प्रतिज्ञामात्र - कथनमात्र से किसी वस्तुकी सिद्धि नहीं हुआ करती है। यदि कथन मात्र से अभिलषित की सिद्धि होने लगे तो अग्नि में भी शीतलता की सिद्धि हो जायगी ।
उत्तर - जो वस्तु जिस धमवाली है, जिस स्वरूप वाली है, जिस परिणाम वाली है, जिनेन्द्र देव ने उस वस्तु को उस रूप से ही प्रवेदित किया है इसलिये जिनप्रवेदित तत्व ही सत्य है, इसी बात को दिखलाने के किये सूत्रकार कहते हैं-' से नूणं मंते !' अत्थितं इत्यादि ।
કારણે કહા છે ? જો તેના જવાબમાં તમે એમ કહેતા હૈા કે અમે તેા માત્ર કહેવાની ખાતર જ છીએ તે એમ કહેવામાં કંઇ જ મહત્ત્વ નથી. કારણ કે કહેવા માત્રથી કોઈ વસ્તુની સિદ્ધિ થતી નથી. જો કહેવા માત્રથી જ ઇચ્છિત વસ્તુની સિદ્ધિ થઇ જતી હોય તેા અગ્નિમાં શીતલતાની સિદ્ધિ પણ સરલતાથી કરી શકાશે.
ઉત્તર——જે વસ્તુ જે ધવાળી છે, જે સ્વરૂપવાળી છે, જે પરિણામવાળી છે, એ વસ્તુની તે સ્વરૂપે જ જિનેન્દ્રદેવે પ્રરૂપણા કરી છે. તેના યથાર્થ સ્વરૂપને જ જિનેન્દ્રદેવે પ્રરૂપિત કર્યું છે. તેથી જિનપ્રવેદિત તત્ત્વ જ સત્ય છે તે हर्शाविवाने भाटे सूत्रअर हे छे – “ से नूणं भंते ! अस्थित्तं " इत्याहि.
भ०-७२
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #593

५७०
भगवतीसूत्रे अस्थित्तं अत्थित्ते परिणमइ ? हंता गोयमा ? जहा मे अत्थित्तं अस्थित्ते परिणमइ तहा मे नत्थित्तं नत्थित्ते परिणमइ, जहा मे नत्थित्तं नत्थित्ते परिणमइ तहा मे अस्थित्तं अस्थित्ते परिणमइ । से नणं भंते ! अस्थित्तं अत्थित्ते गमणिज्ज ! जहा 'परिणमइ' दो आलावगा, तहा गमणिज्जेण वि दो आलावगाभाणियव्वा। जाव तहा मे अत्थित्तं अत्थित्ते गमणिज्जं ॥ सू०६॥
छाया-तद् नूनं भदन्त ! अस्तित्वम् अस्तित्वे परिणमति, नास्तित्वं नास्तित्वे परिणमति ? इन्त गौतम ! यावत्परिणमति । यत् खलु भदन्त ! अस्तित्वं अस्तित्वे परिणमति नास्तित्वं नास्तित्वे परिणमति, तत् किम् प्रयोगेण वा विस्रसया वा ? गौतम! प्रयोगेणापि तत् विस्रसयापि तत् । यथा ते भदन्त ! अस्तित्व
(से नूणं भंते ! अत्थित्तं अत्थित्ते परिणमइ ? नत्थित्तं नत्थित्ते परिणमह ?) हे भदन्त ! क्या यह बात निश्चित है कि अस्तित्व, आस्तत्व में परिणमता है और नास्तित्व नास्तित्व में परिणमता है ? (हंता गोयमा जाव परिणमइ ) हां गौतम! यह बात निश्चित है कि अस्तित्व अस्तित्व में परिणमता है और नास्तित्व नास्तित्व में परिणमता है। (जं णं भंते ! अस्थित्तं अत्थित्ते परिणमइ नत्थित्तं नत्थित्ते परिणमइ) हे भदन्त ! यदि यही बात है कि अस्तित्व अस्तित्वमें परिणमता है और नास्तित्व नास्तित्व में परिणमता है (तं किं पओगसा वा वीससा वा ?) तो क्या वह प्रयोग से-जीव के व्यापार से-परिणमता है या विस्रसा-स्वभाव से परिणमता है ? (गोयमा ! पओगसावि तं वीससावि तं)
से नणं भंते ! अत्थित्तं अत्थित्ते परिणमइ १ नत्थित्तं नत्थित्ते परिणमह?) હે પૂજ્ય ! શું એ વાત નિશ્ચિત છે કે અસ્તિત્વ અસ્તિત્વમાં પરિણમે છે म स्तित्व नास्तित्वमा ५२ छ ? (हंता गोयमा ! जावपरिणमह ) હ, ગૌતમએ વાત નિશ્ચિત છે કે અસ્તિત્વ અસ્તિત્વમાં પરિણમે છે અને नास्तित्व नास्तित्वमा परिशुभे छ. (नं णं भंते ! अत्थित्त अस्थित्ते परिणमइ, नत्थित्तं नत्थित्ते परिणमइ) पून्य ! ने मस्तित्व मस्तित्वमा परिणतुंडाय
भने नास्तित्व स्तित्वमा परिशुभतु य (तं कि पओगसा वा वीससा यात ते प्रयोगथी (4ना व्यापारथी ) परिशुभे छ ॐ विखसाथी
वाविशते १) परिणभे छ ? (गोयमा ! पओगसा वि ते वीससा वि
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #594

प्रमेयचन्द्रिकाटोका श० १ उ० ३ सू० ६ अस्तित्वनास्त्विाविवर्णनम् ५७१ मस्तित्वे परिणमति तथा ते नास्तित्वं नास्तित्वे परिणमति ? यथा ते नास्तित्वं नास्तित्वे परिणमति तथा ते अस्तित्वं अस्तित्वे परिणमति ? हन्त गौतम ! यथा मे अस्तित्वं अस्तित्वे परिणमति तथा मे नास्तित्वं नास्तित्वे परिणमति, यथा मे नास्तित्वं नास्तित्वे परिणमति तथा मे अस्तित्वं अस्तित्वे परिणमति । तद् नूनं भदन्त । अस्तित्वमस्तित्वे गमनीयम् , यथा “ परिणमति" द्वावालापको, तथा हे गौतम ! वह प्रयोगसे भी परिणमता है और स्वभावसे भी परिणमता है। (जहा ते भंते ! अत्थित्तं अत्थित्ते परिणमइ, तहा ते नत्थित्तं नस्थित्ते परिणमइ जहा ते नत्थित्तं नत्थित्ते परिणमइ तहा ते अत्थित्तं अत्थित्ते परिणमइ ?) हे भदन्त ! जैसे आपका अस्तित्व अस्तित्व में परिणम रहा है, वैसे ही आपका नास्तित्व नास्तित्व में परिणम रहा है । जैसे आपका नास्तित्व नास्तित्वमें परिणम रहा है। वैसे आपका अस्तित्व अस्तित्व में परिणम रहा है ? _ (हंता गोयमा ! जहा मे अस्थित्तं अत्थित्ते परिणमइ, तहा मे नस्थित्तं नत्थित्ते परिणमइ, जहा मे नस्थित्तं नस्थित्ते परिणमइ तहा मे अत्थित्तं अस्थित्ते परिणमइ) हां गौतम ! जैसे मेरा अस्तित्व अस्तित्व में परिणम रहा है, वैसे ही मेरा नास्तित्व नास्तित्व में परिणम रहा है। और जैसा मेरा नास्तित्व नास्तित्व में परिणम रहा है वैसे ही मेरा अस्तित्व अस्तित्व में परिणम रहा है। (से गुण भंते ! अत्थितं अत्थित्ते गमणिजं ?) हे भदन्त ! अस्तित्व अस्तित्व में गमनीय है ? ( जहा परिणमइ તં) હે ગૌતમ! તે પ્રયોગથી પણ પરિણમે છે અને સ્વભાવથી (એટલે पोतानी भेणे ) ५४ परिणुमे छ. (जहा ते भंते ! अत्थितं अत्थित्ते परिणमइ, तहा ते नत्थितं नत्थित्ते परिणमइ, जहा ते नत्यित्तं नस्थित्ते परिणमइ तहा ते अत्थित्तं अत्थित्ते परिणमइ ? ) 3 पूल्य ! म मा पर्नु मस्तित्व मस्तित्वमा પરિણમી રહ્યું છે, એજ પ્રમાણે શું આપનું નાસ્તિત્વ નાસ્તિત્વમાં પરિણમી રહ્યું છે? જેમ આપનું નાસ્તિત્વ નાસ્તિત્વમાં પરિણમી રહ્યું છે, એ જ પ્રમાણે शु मा५नु अस्तित्व मस्तित्वमा ५२भी २j छ ? (हंता गोयमा! जहा मे अत्थित्तं अस्थित्ते परिणमइ, तहा मे नत्थित्तं नत्थित्ते परिणमइ, जहा मे नत्थित्तं नत्थित्ते परिणमइ तहा मे अत्थितं अस्थित्ते परिणमइ ) , गौतम ! 2वी રીતે મારું અસ્તિત્વ અસ્તિત્વમાં પરિણમી રહ્યું છે એવી જ રીતે મારી નાસ્તિત્વ નાસ્તિત્વમાં પરિણમી રહ્યું છે. અને જેવી રીતે મારું નાસ્તિત્વ નાસ્તિત્વમાં પરિણમી રહ્યું છે એવી જ રીતે મારું અસ્તિત્વ અસ્તિત્વમાં પરિણમી २ऱ्या छ. (से नूणं भंते ! अत्थित्तं अस्थित्ते गमणिज्ज ?) 3 orय ! शु.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #595

भगवती सूत्रे
नापि द्वावालापको भणितच्यौ, यावत् मे अस्तित्वमस्तित्वे गमनीयम् ॥ ०६ ॥ टीका- 'से नृणं भंते !' तद नूनं भदन्त ! ' अस्थित्तं अत्थित्ते परिणमह ' अस्तित्वं अस्तित्वे परिणमति, अस्तित्वम् - अङ्गुल्यादिपदार्थानां अङ्गुल्यादिभावेनैव सत्त्वम् । यः पदार्थों यादृशो विद्यते तस्य तादृश रूपेणैवावस्थानं तदेवास्तित्वम् । तदुक्तम्
५७२
" सर्वमस्ति स्त्ररूपेण पररूपेण नास्ति च । अन्यथा सर्वभावानामेकत्वं संप्रसज्यते ||१|| " इति ।
दो आलावगा, तहा गमणिज्जेण वि दो आलावगा भाणियव्वा ) हे गौतम! जैसे "परिणमद्द " इस पदके दो आलापक कहे हैं उसी तरह गमनीय पदके साथ भी दो आलापक कहना चाहिये। (जाव तहा मे अत्थित्तं अस्थित् गमणिज्जं ) यावत् जैसे मेरा अस्तित्व अस्तित्व में गमनीय है ।
39
टीकार्थ - इस सूत्रद्वारा अब सूत्रकार यह बात स्पष्ट कर रहे हैं, कि जो बात जिनेश्वर ने कही है, वही सत्य है - इसका क्या कारण है ? इसी विषय का यहां विचार किया जा रहा है-“ अत्थित्तं अस्थित्ते परिणमइ अस्तित्व अस्तित्व में परिणमता है-अङ्गुली आदि पदार्थों का अङ्गुल्यादिरूप से होना ही उनका सत्व-अस्तित्व है। जो पदार्थ जैसा है। उसका उसी रूप से रहना यही उसका अस्तित्व है। कहा भी है
जितने पदार्थ हैं वे सब स्व के रूप से हैं और पर के रूप से नहीं हैं । यदि ऐसी बात नहीं मानी जावे तो सर्व भावों में एकरूपता की प्रसक्ति हो जावेगी । इसलिये ऐसा ही मानना चाहिये कि समस्त वस्तुएँ अस्तित्व अस्तित्वमां भवा साय छे ? ( जहा परिणमइ दो आलावगा, तहा मज्जेण वि दो आलावगा भाणियव्वा ) हे गौतम! नेवी रीते "परिणमइ " પદ્મની સાથે એ આલાપક કહ્યા છે એજ પ્રમાણે “ગમનીય” પદ્મની સાથે પણ मे आसाचा अहेवाले थे. ( जाव तहा मे अत्थित्तं अत्थित्ते गमणिजं ) “देवी રીતે મારું અસ્તિત્વ અસ્તિત્વમાં ગમનીય છે” ત્યાં સુધી તે આલાપક કહેવા.
टीअर्थ - આ સૂત્ર દ્વારા સૂત્રકાર એ સ્પષ્ટ કરવા માગે છે કે જિનેશ્વરે કહેલી વાત જ શા કારણે સત્ય છે. એ વિષયના જ અહી વિચાર કરવામાં मावे छे. " अस्थित्तं अस्थित्ते परिणमइ " अस्तित्व अस्तित्वमां परिशुभे छे. આંગળી વગેરે વસ્તુઓનુ આંગળી વગેરે રૂપે હાવુ એજ એમનું સત્ત્વ-અસ્તિત્વ છે. જે પદાર્થ જેવા છે તેજ રૂપે તેનુ રહેવું તેનું નામ જ અસ્તિત્વ છે.
જેટલા પદાર્થો છે તે બધા પોતાના સ્વરૂપમાં ડાય છે, પરના સ્વરૂપમાં હાતા નથી. જો આ વાતને માનવામાં ન આવે તે સર્વભાવેામાં એકરૂપતાની પ્રસક્તિ ( પ્રસ`ગ ) થઇ જશે. તેથી એજ માનવું પડશે કે સમસ્ત વસ્તુએ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #596

प्रमेयचन्द्रिकाटोका श० १ उ० ३ सू० ६ अस्तित्वनास्तित्वादिवर्णनम् ५५३ सर्वमेव वस्तु स्वरूपेण सत् परस्वरूपेणासत् , घटः घटरूपेण सन् पटादिरूपेणा सन् , अन्यथा सर्वे पदार्थाः एकरूपेण भवेयुः । अत्र सत्त्वम्-ऋजुत्वादिपर्यायरूपमेवावगन्तव्यम् , अङ्गुल्यादिद्रव्यास्तित्वस्य कथञ्चित् ऋजुत्वादिपर्यायाभिन्नत्वात् । तथा च अस्तित्वं सत्त्वं अस्तित्वे सत्त्वे वक्रादिपर्याये 'परिणमई' परिणमति । अयमाशयः-एकस्य द्रव्यस्य प्रकारान्तरेण सत्ता प्रकारान्तरसत्तायां परिणमति, यथा मृत्तिकारूपद्रव्यस्य पिण्डप्रकारेण सत्ता घटप्रकारसत्तायां परिणमति । 'नत्थित्तं अपने निजरूप की अपेक्षा से अस्ति रूप है, और पररूप की अपेक्षा से नास्तिरूप हैं । घट घटरूप से ही सत् है। पट रूप की अपेक्षा से वह सत्रूप नहीं है, असत्रूप है। यहां सत्त्व ऋजुत्वादिपर्याय रूप ही जानना चाहिये, क्योंकि अङ्गुली आदि द्रव्य का जो अस्तित्व है, वह कथंचित् ऋजुत्वादि पर्यायों से अभिन्न है । कहने का तात्पर्य यह है कि पदार्थों की सत्ता भिन्नर समय में भिन्नर रूप से होती है। यही पदार्थ का अस्तित्व है। अस्तित्व अस्तित्वमें परिणमता है। इसका तात्पर्य यही है,जो अंगुल्यादि द्रव्य पहिले ऋजुत्व आदि अस्तित्व रूपसे परिणमे हुए थे, वे ही समयान्तर में वक्रादि रूप अस्तित्वपर्याय में बदल जाते हैं । अर्थात् वस्तु का ऋजुत्व आदि रूप जो सत्त्व-अस्तित्व है वही आगे चलकर वक्रादिरूप सत्त्व में परिणम जाता है। इस तरह अस्तित्व अस्तित्व में परिणमता है। यह कथन इस बातको स्पष्ट करता है, कि एक द्रव्य की प्रकारान्तर से जो सत्ता है, वही सत्ता प्रकारान्तररूप सत्ता में बदल પિતાના સ્વરૂપની અપેક્ષાએ અસ્તિત્વરૂપ છે, અને પરસ્વરૂપની અપેક્ષાએ નાસ્તિત્વરૂપ છે. ઘટ (ઘડો) ઘટરૂપે જ સત્ છે પટરૂપની અપેક્ષાએ તે સત રૂપ નથી, પણ અસરૂપ જ છે. અહીં સત્વ (અસ્તિત્વ) ગાજત્વ વગેરે પર્યાયરૂપે જ જાણવાં જોઈએ. કારણ કે આંગળી વગેરે વસ્તુઓનું જે અસ્તિત્વ છે તે કેટલેક અંશે જુત્વ આદિ પર્યાયથી અભિન્ન છે. તાત્પર્ય એ છે કે પ્રત્યેક પદાર્થોની સત્તા જુદા જુદા સમયે જુદા જુદા પ્રકારની હોય છે-એજ પદાર્થનું અસ્તિત્વ છે “અસ્તિત્વ અસ્તિત્વમાં પરિણમે છે.” તેનું તાત્પર્ય એ છે કે જે આંગળી વગેરે વસ્તુઓ પહેલાં જુવ આદિ અસ્તિત્વરૂપે પરિણમેલ હતી એજ વસ્તુઓ સમયાન્તરે વકાદિરૂપ અસ્તિત્વ પર્યાયમાં બદલાઈ જાય છે, એટલે કે વસ્તુનું ઋજુત્વે આદિરૂપ જે સત્ત્વ-અસ્તિત્વ છે તે આગળ જતાં વક્રાદિરૂપ સત્ત્વમાં પરિણમી જાય છે. આ રીતે “અસ્તિત્વ અસ્તિત્વમાં પરિ. ણમે છે.” આ કથન વડે એ વાત સ્પષ્ટ થાય છે કે એક દ્રવ્યની પ્રકારાન્તરથી જે સત્તા છે એજ સત્તા પ્રકારાન્તરરૂપ સત્તામાં બદલાઈ જાય છે. જેમ કે માટીરૂપ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #597

५७४
भगवतीसूत्रे नत्थित्ते परिणमई' नास्तित्वं नास्तित्वे परिणमति, नास्तित्वम् अङ्गल्यादेरङ्गष्ठादिभावेनासत्त्वम् , तच्च अङ्गुष्ठादिभाव एव, ततश्चाङ्गुल्यादेर्नास्तित्वं अङ्गुष्ठादीनामस्तितारूपं, अङ्गुल्यादेनोस्तित्वं अङ्गुष्ठादेः पर्यायान्तरेणास्तितारूपं परिणमति, यथा मृत्तिकाद्रव्यस्य नास्तित्वं तन्त्वादिरूपमिति मृत्तिका नास्तित्वरूपे पटे वर्तते। जाती है। जैसे मृत्तिका रूप द्रव्य की पिण्डप्रकाररूप सत्ता घट प्रकाररूप सत्ता में परिणम जाती है। ___"नधित्तं नत्थित्ते परिणमह" नास्तित्व नास्तित्वमें परिणमता है। इसका तात्पर्य इस प्रकार से है-अंगुली आदि का अंगुष्ठ आदि रूप से नहीं होना यही उसका नास्तित्व है । अंगुष्ठ आदि का जो रूप है, वह अंगुली आदि का नहीं है, और जो अंगुली आदि का रूप है वह अंगुष्ठ आदि का नहीं है । इस तरह अंगुष्ठ आदि रूपसे होने का जो अंगुली आदि के रूप में अभाव है, वही अंगुली का नास्तित्व है। इस तरह अंगुल्यादि का जो अंगुष्ठ आदि भावसे असत्त्व है वह असत्त्व अंगुष्ठादि भावरूप ही है। इसलिये अंगुल्यादि का नास्तित्व अंगुष्ठादिकों की अस्तितारूप पड़ता है सो यह अंगुष्ठादिकों की अस्तितारूप जो अंगुली आदि का नास्तित्व है, वह पर्यायान्तर से अंगुष्ठादिकों के अस्तित्वरूपमें परिणमता है। जैसे मृत्तिका द्रव्यका नास्तित्व तन्वादि रूप है, और वह मृत्तिका के नास्तित्वरूप पट में रहता है।
દ્રવ્યની પિંડકારરૂપ સત્તા ઘટપ્રકારરૂપ સત્તામાં પરિણમી જાય છે.
“नथित्तं नत्थित्ते परिणमइ” “ नास्तित्व नास्तित्वमा परिणभे छ." તેનું તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે-આંગળી વગેરેનું અંગુઠા વગેરે રૂપે ન થવું એજ તેનું નાસ્તિત્વ છે. અંગુઠા વગેરેનું જે સ્વરૂપ છે તે આંગળી વગેરેનું નથી. અને આંગળી વગેરનું જ સ્વરૂપ છે તે અંગુઠા વગેરેનું નથી. આ રીતે આંગળી વગેરેમાં અંગુઠા વગેરેનારૂપે રહેવાને જે અભાવ છે, એજ આંગળીનું નાસ્તિત્વ છે. આ રીતે આંગળી વગેરેનું અંગુઠા વગેરે રૂપે જે અસત્ત્વ છે તે અસત્વ અંગુઠા વગેરેમાં ભાવરૂપ જ છે. તેથી આંગળી વગેરેનું નાસ્તિત્વ અંગુઠા વગેરેના અસ્તિત્વરૂપે નિવડે છે. આ અંગુઠા વગેરેનું અસ્તિત્વરૂપ જે આંગળી વગેરેનું નાસ્તિત્વ છે તે પર્યાયાન્તરથી અંગુઠા વગેરેના અસ્તિત્વરૂપે પરિણમે છે. જેમ કે મૃત્તિકા દ્રવ્યનું (માટીનું) નાસ્તિત્વ તંતુ વગેરરૂપ છે અને તે भाटीन नास्तित्प३५ ५टमा २ छ. मथवा--" अस्तित्वं अस्तित्वे परिणमति"
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #598

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० १ उ० ३ सू० ६ अस्तित्वनास्तित्वादिवर्णनम् ५७५ अथवा 'अस्तित्वम् अस्तित्वे परिणमति'इ त्यस्यायमर्थ-अस्तित्वं सद्वस्तु, धर्मर्मिणोरभेदाद-अस्तित्वं धर्मः सद्वस्तु धर्मि, तथाचास्तित्वं अस्तित्वे सत्त्वे परिणमति सत् सदेव भवति,नात्यन्तं विनाशि स्यात् , विनाशस्य पर्यायान्तरगमनमात्ररूपखात् , प्रदीपादिविनाशस्यापि अन्धकाररूपतया परिणामात् । अथवा 'नत्थित्तं नस्थित्ते परिणमई' नास्तित्वं नास्तित्वे परिणमति, नास्तित्वमत्यंताभावरूपं खरविषाणादि, तत् नास्तित्वे वरविषाणादिरूपेऽत्यंताभावे एव परिणमति, न त्वसतः खरविषाणादेः ___ अथवा-"अस्तित्वं अस्तित्वे परिणमति" इस सूत्र पाठका यह अर्थ है-" अस्तित्व सद्वस्तुरूप है" इस पक्ष में धर्म और धर्मी का अभेद मान लिया गया है। अस्तित्व धर्म है, और सद्वस्तु धर्मी है। तात्पर्य कहने का यह है कि जब अस्तित्व को सबस्तु रूप माना जाय तो धर्म
और धर्मी में अभेद आ जाता है, क्योंकि अस्तित्व वस्तु का धर्म है न कि वह स्वयं धर्मी है । धर्मी तो सद्वस्तु है । इसीलिये यहां धर्म और धर्मी का अभेद माना गया है। तथा-अस्तित्व अस्तित्व में-सत्त्व मेंपरिणमता है। अर्थात् सत् सत्रूप ही होता है । वह अत्यन्त विनाशी नहीं होता है, क्योंकि विनाश जो होता है, वह केवल पर्यायान्तरगमन रूप होता है। प्रदीप आदि का जो विनाश है उसका भी अन्धकाररूप पर्यायान्तर से ही परिणाम होता है। अथवा- नत्थितं नत्थित्ते" नास्तित्व नास्तित्वमें परिणमता है । इसका तात्पर्य यह है-नास्तित्वका तात्पर्य अत्यंताभाव है । अत्यन्ताभावरूप जो खरविषाण हैं। वे नास्तिઆ સૂત્ર પાઠને અર્થ આ પ્રમાણે છે-“અસ્તિત્વ અસ્તિત્વમાં પરિણમે છે એટલે કે તે સસ્તુરૂપ છે” આ પક્ષે ધર્મ અને ધર્મીમાં અભેદ માની લેવામાં આવેલ છે. તાત્પર્ય કે અસ્તિત્વ ધર્મ છે, અને સસ્તુ ધર્મી છે. તાત્પર્ય એ છે કે જે અસ્તિત્વને સકસ્તુરૂપ માની લેવામાં આવે તે ધર્મ અને ધમમાં અભેદ આવી જાય છે. કારણ કે અસ્તિત્વ વસ્તુને ધર્મ છે તે પિતે ધમ નથી. ધર્મી તે સસ્તુ છે. તેથી અહીં ધર્મ અને ધર્મીમાં અભેદ માનવામાં આવ્યો છે. તથા–અસ્તિત્વ અસ્તિત્વમાં-સત્ત્વમાં પરિણમે છે એટલે કે સત સતુરૂપ જ હોય છે તે અત્યન્ત વિનાશી હોતું નથી. કારણ કે પર્યાયાન્તરગમનરૂપ વિનાશ જ ત્યાં થતું હોય છે. પ્રદીપ વગેરેને જે વિનાશ છે તે પણ અંધકારરૂપ पर्यायान्त२३५ ०८ परिभे छ. Aथ-"नस्थित्तं नस्थित्ते" नास्तित्व नस्तित्१३५ પરિણમે છે. તેનું આ પ્રમાણે તાત્પર્ય છે-નાસ્તિત્વ એટલે અત્યતાભાવ અત્યંતાભાવરૂપ જે ખરવિષાણુદિ (ગધેડાને શીંગડાં) છે. તે નાસ્તિત્વરૂપ જ છે. તે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #599

५७६
भगवती सूत्रे
कदाचिदपि सम्वमस्ति तदुक्तम्- "नासतो विद्यते भावो नाभावो विद्यते सतः " इति । अथवा अस्तित्वं अस्तित्वे परिणमतीत्यस्य तृतीयोऽर्थः - अस्तित्वं सत् धर्म्य - मेदात् तथा चास्तित्वं सत् अस्तित्वे सच्चे परिणमति, यथा घटो घटत्वे एव । एवं नास्तित्वं नास्तित्वे परिणमतीत्यस्यायमर्थः, -नास्तित्वमसत्, तत् नास्तित्वेsसत्वे परिणमति, यथा अघटोsघटत्वे । भगवानाह 'हंता गोयमा जाव परिणम' हन्त गौतम ! यावत्परिणमति, यावच्छब्देन - अस्तित्वं अस्तित्वे परिणमति नास्तित्वं नास्तित्वे परिणमतीति ।
त्व रूप ही है, सो यह खरविषाणादि रूप नास्तित्व अत्यन्ताभावरूप में ही परिणमता है, क्योंकि असत्रूप इन खरविषाण आदि का किसी भी काल में सत्व रूप से परिणमन नहीं होता है । कहा भी है
"असत् सद्रूप नहीं होता और सत् असद्रूप नहीं होता ।" अथवा" अस्तित्वं अस्तित्वे परिणमति, नास्तित्वं नास्तित्वे परिणमति " इनका तीसरा अर्थ इस प्रकार से है-धर्मो के साथ अभेद होने से अस्तित्व नाम सत् का है । ऐसा जो अस्तित्वरूप सत् है वह अस्तित्वरूप सत् में परिणमता है, जैसे घट घटत्व में परिणमता है । इसी तरह नास्तित्व नास्तित्व में परिणमता है । इसका अभिप्राय यह है कि नास्तित्वरूप जो असत् है वह असत् में परिणमता है, जैसे अघट अघटरूप में परिणमता है । " हंता गोयमा जाव परिणमइ " इस सूत्र पाठ से पूर्वोक्तरूप में गौतम द्वारा किये गये प्रश्नका उत्तर प्रभुने दिया है? यहां यावत् शब्दसे
ખરવિષાણાદિરૂપ નાસ્તિત્વ અત્યતાભાવરૂપે જ પરિણમે છે કારણ કે અસરૂપ (નાસ્તિત્વરૂપ ) એ ખરવેષાદિકાનું કાઇ પણ કાળે સત્ત્વ ( અસ્તિત્વ ) રૂપે પરિણમન થતું નથી. કહ્યું પણ છે કે—
“અસત્ સરૂપ નથી હતું, અને સત્ અસરૂપ નથી હોતું ” અથવા— " अस्तित्वं अस्तित्वे परिणमति नास्तित्वं नास्तित्वे परिणमति " नोत्रीले अर्थ આ પ્રમાણે થાય છે—ધીની સાથે અભેદ્ય હાવાથી સને અસ્તિત્વ કહે છે. એવું જે અસ્તિત્વરૂપ સત્ છે તે અસ્તિત્વરૂપ સમાં પિરણમે છે. જેમ કે ઘટ ( घडो ) घटत्वमां ( घटत्व नतिमां ) परिशुभे छे. मेन प्रमाणे "नास्तित्व નાસ્તિત્વમાં પરિણમે છે.” તેનું તાત્પ આ પ્રમાણે છે—નાસ્તિત્વરૂપ જે અસત્ છે તે અસમાં પિરણમે છે જેમ કે અઘટ અઘટરૂપે પરિણમે છે.
66
हंता गोयमा ! जाव परिणमइ " आ सूत्र पाठ द्वारा पूर्वेति प्रारे गौतभे पूछेसा प्रश्ननो भवाम प्रमुखे माग्यो छे. अहीं " यावत्" शम्हथी “अस्तित्व
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #600

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० १ उ० ३ सू० ६ अस्तित्वनास्तित्वादिवर्णनम् ५७७
अथ पदार्थानां पृथक पृथक् परिणमने कारणं प्रदर्शयितुमाह-"जं णं भंते" इत्यादि । 'जं णं भंते' यत् खलु भदन्त ! 'अत्थित्तं अत्थित्ते परिणमई' अस्तित्वम् अस्तित्वे परिणमति । 'नत्थित्तं नत्थित्ते परिणमई' नास्तित्वं नास्तित्वे परिणमति । 'तं किं पओगसा वा वीससा वा' तत् किम् प्रयोगेण वा विस्रसया वा 'पओगसा' प्रयोगेण, अत्र सकार आर्षत्वात् । प्रयोगेण जीवव्यापारेण 'वीससा' विस्रसया स्वभावेन, अस्तित्वं अस्तित्वे परिणमति तत्किं प्रयोगेण विस्रसया वा पृथक पृथक् परिणामे प्रयोगो विस्रसा वा कारणं भवतीति प्रश्नः। भगवानाह'गोयमा' इत्यादि। 'गोयमा !' हे गौतम ! 'पओगसा वि तं' प्रयोगेणापि तत् " अस्तित्व अस्तित्व में परिणमता हैं और नास्तित्व नास्तित्व में परिणमता है" यही पूर्वोक्त कथन लिया गया है।
अब सूत्रकार पदार्थों के पृथक् पृथक् परिणमन होने में कारण दिखानेके निमित्त कहते हैं-"जं णं भंते!" इत्यादि-जब गौतमने प्रभुसे यह समझ लिया कि अस्तित्व अस्तित्वमें परिणमता है, और नास्तित्व नास्तित्व में परिणमता है, तो उन्हें यह संदेह हुआ कि इस प्रकार के परिणमन में कारण क्या है ? उस प्रकार का यह पृथक पृथक् परिणमन क्या परप्रयोग से होता है, या स्वभाव से होता है ? "पओगसा" की संस्कृत छाया “प्रयोगेण" ऐसी है । सो “पओगसा" में जो सकार प्रयोग किया गया है वह आर्ष होने से किया गया है। प्रयोग का तात्पर्य 'जीवके व्यापार से' ऐसा है, और विस्रसाका तात्पर्य 'स्वभाव से' एसा है । प्रभुने इस प्रश्नका उत्तर उन्हें यों दिया कि हे गौतम ! इस प्रकारसे અસ્તિત્વમાં પરિણમે છે અને નાસ્તિત્વ નાસ્તિત્વમાં પરિણમે છે” એ પૂર્વોક્ત કથન લેવામાં આવ્યું છે.
હવે સૂત્રકાર પદાર્થોના જુદાં જુદાં પરિણમન થવાના કારણે દર્શાવવાને निभित्ते ४ छ.-' ज णं भंते !” त्याहि. न्यारे गौतमने प्रमुख समकतन्यु કે અસ્તિત્વ અસ્તિત્વમાં પરિણમે છે અને નાસ્તિત્વ નાસ્તિત્વમાં પરિણમે છે, ત્યારે તેમને સદેહ થયે કે આ પ્રકારના પરિણમનનું કારણ શું છે? આ પ્રકારનું પૃથક્ પૃથક્ પરિણમન શું પરપ્રયોગથી થાય છે કે સ્વભાવથી થાય छ ? “पओगसा" नी स२४त छाय। “ प्रयोगेण" छ. “पओगसा" मा २ સકારને પ્રયોગ કર્યો છે તે આર્ષ હોવાથી કરાય છે. પ્રયોગ એટલે જીવને વ્યાપાર (જીવની પ્રવૃત્તિ) અને વિસ્મસા એટલે સ્વભાવ.
પ્રભુએ તેમના પ્રશ્નને આ પ્રમાણે જવાબ દીધે “ હે ગૌતમ! આ પ્રકારનું જે ભિન્નભિન્નરૂપે પરિણમન થાય છે એટલે કે અસ્તિત્વ અસ્તિત્વમાં અને भ ७३
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #601

५७८
भगवतीसूत्रे 'वीससावि तं' विस्रसयापि तत् परिणमऽति । प्रयोगेणापि तत् अस्तित्वम् अस्तित्वे परिणमति, यथा कुलालादीनां व्यापारात् मृत्पिण्डो घटरूपतया परिणमति । यथा वा अंगुल्यादीनां ऋजुता पुरुषव्यापारेण वक्रतया परिणमति । विस्रसयापि तत् , यथा स्वभावेन श्वेताभं कृष्णाभ्रतया परिणमति, अपि शब्देन प्रयोगविसयोरुभयोरपिकारणत्वं अस्तित्वादिपरिणामे भवति, अर्थात् मृत्तिकाया घटरूपेण परिणामे प्रयोगः कारणं, श्वेताभ्रस्य कृष्णतापरिणामे विलसा कारणं भवतीति । जो यह भिन्न२ रूप में परिणमन होता है, अर्थात् अस्तित्व अस्तित्व में और नास्तित्व नास्तित्वमें जो परिणमता है उसमें स्वभाव और प्रयोग दोनों निमित्त होते हैं। जैसे कुंभकार आदि के व्यापार से मृत्पिण्ड घटरूप से परिणमता है, अथवा जैसे अंगुली आदि की ऋजुता पुरुष के व्यापार से वक्ररूप से परिणम जाती है। यह अस्तित्व का अस्तित्व में परिणमन पर प्रयोग से होने का दृष्टान्त है । और विरसा परिणमन होने का दृष्टान्त इस प्रकार से है-जैसे श्वेतबादल कृष्णबादल रूप में परिणम जाते हैं। इस परिणमन में पुरुषादिकों के प्रयोग की निमित्तता नहीं है । यह तो स्वभावसे ही होता रहता है । "प्रयोगेणापि विस्रसयापि" ऐसा जो इनमें “ अपि" शब्द का प्रयोग किया गया है इससे सूत्रकार का ऐसा अभिप्राय है, कि अस्तित्वादि के परिणाम में स्वभाव और प्रयोग ये दोनों ही कारण होते हैं । अर्थात् मृत्तिका का घटरूप से परिणाम होने में कारण प्रयोग है, और श्वेतान का कृष्णता परिणाम में નાસ્તિત્વ નાસ્તિત્વમાં જે પરિણમે છે તેમાં પ્રયોગ અને સ્વભાવ અને નિમિત્તરૂપ હોય છે, જેમ કે કુંભારના વ્યાપાર (પ્રવૃત્તિ)થી માટીને પિંડ ઘડારૂપે પરિણમે છે, અથવા આંગળી આદિની ઋજુતા (સીધાપણું) પુરુષના વ્યાપારથી વકરૂપે (વાંકાપણે) પરિણમે છે. અસ્તિત્વનું અસ્તિત્વમાં પર પ્રયોગથી પરિણમન થવાનું ઉપરનું દૃષ્ટાન્ત છે. વિસસા (સ્વભાવથી) પરિણમન થવાનું દષ્ટાન્ત નીચે મુજબ છે-જેમ કે સફેદ વાદળાંઓ કાળાં વાદળાંરૂપે પરિણમે છે આ પરિણમનમાં પુરુષ વગેરેની પ્રવૃત્તિ (પ્રાગ) કારણરૂપ નથી. પરંતુ એ तो स्माथी (पातानी भेणे ४) च्या ४२ छ. “प्रयोगेणापि विस्रसया
"म " अपि" शन्न प्रयोग ४ो छ ते द्वारा सूत्रा२ २५. भावे છે કે અસ્તિત્વાદિના પરિણમનમાં સ્વભાવ અને પ્રયોગ એ બન્ને કારણરૂપ હોય છે. એટલે કે માટીનું ઘટરૂપે પરિણમન થવાનું કારણ પ્રગ છે અને શ્વેત વાદળનું કૃષ્ણવાદળેમાં પરિણમન થવાનું કારણ વિસસા–સ્વભાવ છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #602

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० १ उ० ३ सू० ६ अस्तित्वनास्तित्वादिवर्णनम् ५७९ नास्तित्वस्यापि नास्तित्वपरिणामे प्रयोगविस्रसयोः पूर्वोक्तमेवोदाहरणम् , पटायपेक्षया मृत्पिण्डादेर्नास्तित्वरूपत्वात् ।
अथ प्रयोगविस्रसास्वरूपकारणयोरस्तित्व-नास्तित्वयोरुभयत्रापि समत्वं, भगवतस्तीर्थङ्करस्याभिमतत्वं च दर्शयन्नाह-' जहा ते भंते' इत्यादि । ___ अथवा सामान्यरूपेण अस्तित्वनास्तित्वपरिणामः कथितः, सामान्यविधिश्च कारण विस्रसा-स्वभाव है। नास्तित्व का नास्तित्वरूप से परिणमन होने में कारण प्रयोग और विलसा दोनों है, सो इनके भी उदाहरण ये पूर्व में दिखलाये गये ही जानने चाहिये, क्योंकि पटादि की अपेक्षा मृत्पिण्ड आदि में नास्तित्वरूप आ जाता है। तात्पर्य कहने का यह हैपटादिकों की अपेक्षा जिस प्रकार मृत्पिण्ड नास्तित्वरूप है, उसी प्रकार घट भी नास्तित्वरूप है, अतःकिसी अपेक्षा से नास्तित्वरूप हुए मृत्पिण्ड का नास्तित्व रूप हुए घटरूप में जो परिणमन होता है। वह नास्तित्व का नास्तित्वरूप परिणमन होने का प्रयोगनिमित्तक दृष्टान्त है इसी तरह से विस्रसानिमित्तक दृष्टान्त भी नास्तित्व का नास्तित्वरूप परिणमन होने में जानना चाहिये। __ प्रयोग और विरसा इन रूप कारणों की अस्तित्व, नास्तित्व के परिणमन होने में समान रूप से कारणता है। तथा भगवान् तीर्थकरको यह अभिमत है। इन दोनों को दिखाते हुए सूत्रकार कहते हैं-"जहा ते भंते" इत्यादि अथवा-सामान्यरूपसे अस्तित्व और नास्तित्व का परिનાસ્તિત્વનું નાસ્તિત્વરૂપે પરિણમન થવાનું કારણ પણ પ્રયોગ અને સ્વભાવ જ છે. તેના ઉદાહરણે પણ ઉપર બતાવ્યા પ્રમાણે સમજવા. કારણ કે પટ વગેરેની અપેક્ષાએ માટીના પિડ વગેરેમાં નાસ્તિત્વરૂપતા આવી જ જાય છે. તાત્પર્ય એ છે કે પટ આદિની અપેક્ષાએ જેમ માટીને પિંડ નાસ્તિત્વરૂપ છે એજ પ્રમાણે ઘટ (ઘડા) પણ નાસ્તિત્વરૂપ જ છે. તેથી જે દષ્ટિએ નાસ્તિવ રૂપ એવામાટીનાપિંડનું, નાસ્તિત્વરૂપ થયેલ ઘડાનારૂપે જે પરિણમન થાય છે તે નાસ્તિત્વનું નાસ્તિત્વરૂપ પરિણમન થવાનું પ્રગનિમિત્તક દૃષ્ટાન્ત છેએ જ પ્રમાણે નાસ્તિત્વનું નાસ્તિત્વરૂપ પરિણમન થવામાં વિલસા (સ્વભાવ) નિમિત્તક દૃષ્ટાન્ત પણ સમજવું જોઈએ. પ્રયાગ અને વિસસારૂપ નિમિત્તે અસ્તિત્વ અને નાસ્તિત્વના પરિણમનમાં સમાનરૂપે જ કારણભૂત છે, તથા તીર્થકર ભગવાનને પણ તેજ અભિપ્રાય छे, ते वात शक्विाने भाटे सूत्र४२ ४३ छ-" जहा ते भंते" त्या अथवा સામાન્યરૂપે અસ્તિત્વ અને નાસ્તિત્વનું પરિણમન કહ્યું છે એટલે કે પૂર્વસૂત્રમાં પ્રગ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #603

भगवतीसूत्रे कचिदतिशयितवस्तुनि भवति, अन्यथापि स्यात् । अतिशयवाँश्च भगवानिति तमधिकृत्य परिणामस्यान्यथाखमाशङ्कयाह-'जहा ते भंते' इत्यादि । ___ 'जहा' यथा येन प्रकारेण ते तव सम्बन्धि 'अत्थितं अस्थित्ते परिणमइ' अस्तित्वम् अस्तित्वे परिणमति 'तहा' तथा तेन प्रकारेण ते तव सम्बन्धि 'नत्थितं नत्थित्ते परिणमई' नास्तित्वं नास्तित्वे परिणमति प्रयोगविस्रसाभ्याम् । 'जहा' यथान्येन प्रकारेण ते तव सम्बन्धि नत्थित्तं नत्थित्ते परिणमई' नास्तित्वं नास्तित्वे परिणमति 'तहा' तथा तेन प्रकारेण ते तव संबन्धि 'अस्थित्तं अत्थित्ते परिणाम कहा है। अर्थात् पूर्वसूत्र में प्रयोगजन्य और विस्रसाजन्य जो परिणाम कहा गया है। वह सामान्यरूप से ही कहा गया है। सामान्यरूपसे कही गई बात कहों अतिशय विशिष्ट वस्तु में अन्यरूप से भी हो जाती है। तात्पर्य यह कि जो बात सामान्य रूपसे कही जाती है वह सर्वत्र उसी रूप से हो ऐसा नियम नहीं है, क्योंकि किसी विशिष्ट जगह में वह उस रूप से नहीं भी होती है। अतिशयवान् यहां भगवान हैं अतः यह सामान्यरूपसे कही गई बात भगवान में उसी प्रकार से है ? या अन्य प्रकारसे है ? इस प्रकार को आशंका वाले होते हुए गौतम स्वामी उनसे पूछते हैं कि-" जहा ते भंते !" इत्यादि । जैसे हे भदन्त ! आपका अस्तित्व प्रयोग और विस्रसारूप से अस्तित्व में परिणमता है वैसे आपका नास्तित्व प्रयोग विस्रसारूप से नास्तित्व में परिणमता है ? जैसे आपका नास्तित्व नास्तित्व में परिणमता है, वैसे ही आपका अस्तित्व જન્ય અને વિસસાજન્ય (સ્વભાવજન્ય)જે પરિણમન કહ્યું છે તે સામાન્યરૂપે જ કહ્યું છે. સામાન્યરૂપે કહેલી વાત ક્યાંક અતિશયવાળી વસ્તુમાં અન્યરૂપે પણ રજુ થાય છે. તાત્પર્ય એ છે કે જે વાત સામાન્યરૂપે કહી હોય છે તે સર્વત્ર એજ રૂપે રહે એ કેઈ નિયમ નથી, કારણ કે કઈ વિશિષ્ટ જગ્યાએ તે વાત તે રૂપે નથી પણ હોતી. અહીં ભગવાન અતિશયવાન તે છે–તેથી આ સામાન્યરૂપે કહેલી વાત ભગવાનમાં પણ એજ પ્રકારે છે કે અન્ય પ્રકારે છે ? તે પ્રકારના સંદેહથીયુક્ત થવાથી ગૌતમસ્વામી પ્રભુને પૂછે છે કે –
“जहा ते भते ” त्यादि. ५न्य ! २वी शते मापनु मस्तित्व પ્રયોગ અને વિસસારૂપે અસ્તિત્વમાં પરિણમે છે એવી રીતે આપનું નાસ્તિત્વ શું પ્રયોગ અને વિસસારૂપે નાસ્તિત્વમાં પરિણમે છે? જેવી રીતે આપનું નાસ્તિત્વ નાસ્તિત્વમાં પરિણમે છે, એવી જ રીતે શું આપનું અસ્તિત્વ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #604

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० १ उ० ३ सू० ६ अस्तित्वनास्तित्वादिवर्णनम्
५८१
मइ' अस्तित्वम् अस्तित्वे परिणमति प्रयोगविस्रसाभ्यामिति प्रश्नः । भगवान् स्वीकुर्वन्नाह - 'हंता गोयमा !' इत्यादि । 'हंता गोयमा' हन्त हे गौतम ! 'जहा मे अस्थित्तं अस्थित्ते परिणमइ तहा मे नत्थित्तं नत्थिते परिणमइ' यथा मे अस्तित्वम् अस्तित्वे परिणमति तथा मे नास्तित्वं नास्तित्वे परिणमति प्रयोगविस्रसाभ्याम् । 'मे' इति मत्सम्बन्धि | 'जहा मे नथित नत्थिते परिणमइ तहा मे अस्थित्तं अथित्ते परिणम' यथा मे नास्तित्वं नास्तित्वे परिणमति तथा मे अस्तित्वम् अस्तित्वे परिणमति प्रयोगविस्रसाभ्याम्, व्याख्या पूर्ववदेव ।
अथ पूर्वोक्तस्वरूपवतोऽर्थस्य सत्यत्वेन प्रज्ञापनीयतामाह - ' से नूणं ' इत्यादि । ' से नूणं भंते!' तद् नूनं भदन्त ! 'अत्थित्तं अस्थित्ते गमणिज्जं' अस्तिस्वम् अस्तित्वे गमनीयं = प्रज्ञापनीयमित्यर्थः । यत् सत् तत् सद्रूपेणैव प्ररूपणीय'मिति भावः । तथा यत् असत् तत् असद्रूपेणैव प्ररूपणीयमिति । "जहा परिणम " दो आलावा तहा गमणिज्जेणवि दो आलावगा भाणियव्वा जाव तहा मे अत्थितं अस्थिन्त गमणिज्जं ' यथा "परिणमति" द्वावालापको तथा गमनीयेनापि द्वावा
अस्तित्व में परिणमता है ? यह प्रश्न है । इस बात को स्वीकार करते हुए प्रभुने उनसे कहा - " हंता गोयमा ! " हां गौतम ! " जहा मे अत्थित्तं " इत्यादि । इस सूत्र पाठ का अर्थ स्पष्ट है ।
अब सूत्रकार पूर्वोक्त स्वरूप वाले अर्थ की सत्यरूप से प्रज्ञापनीयता प्रकट करने के निमित्त कहते हैं- " से नूणं " इत्यादि । क्या हे भदन्त ! अस्तित्व अस्तित्व में गमनीय है ? अर्थात् प्रज्ञापनीय है ? हां गौतम ! अस्तित्व अस्तित्व में गमनीय है । अर्थात् जो सत् है वह सद्रप से ही प्ररूपणीय होता है। तथा जो असत् है, वह असद्रूप से ही प्ररूपणीय होता है । " जहा परिणमइ दो आलावगा, तहा गमणिज्जेण वि दो आलावा भाणियव्वा जाव तहा मे अत्थित्त अस्थित्ते गमणिज्जं " जैसे અસ્તિત્વમાં પરિણમે છે ? આ પ્રશ્નના જવાબરૂપે મહાવીર પ્રભુએ તેમને કહ્યુંहंता गोयमा ! " हा गौतम ! जहा मे अत्थितं " इत्याहि. આ સૂત્રપાઠને અર્થ સ્પષ્ટ છે.
66
66
હવે સૂત્રકાર પૂર્વોક્ત સ્વરૂપવાળા અની સત્યરૂપે પ્રજ્ઞાપનીયતા પ્રકટ अश्वाना हेतुथी उडे छे" से णूणं " इत्यादि । डे पून्य ! शु अस्तित्व અસ્તિત્વમાં ગમનીય છે? એટલે કે પ્રજ્ઞાપનીય છે ? હા ગૌતમ ! અસ્તિત્વ અસ્તિત્વમાં ગમનીય છે એટલે કે જે સત્ છે તે સરૂપે જ પ્રરૂપણીય હોય છે. जहा परिणमइ दो आलावगा, तहा गमणिज्जेण वि दो आलावगा भाणियध्वा
66
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #605

५८२
भगवती सूत्रे लापको भणितव्य यावत् तथा मे अस्तित्वम् अस्तित्वे गमनीयम् 'जहा' यथा - येन प्रकारेण "परणम" "परिणमतिविषये 'दो आलावगा' द्वावालापको 'तहा' तथा 'गम णिज्जेणवि' गमनीयेनापि 'गमणिज्जं' इत्याश्रित्यापि 'दो आलावगा भाणियव्वा' द्वावालापको भणितव्य - पठनीयों कियत्पर्यन्तमित्याह - ' जाव' यावत् ' तहा मे अस्थित्तं अत्थिते गमणि' तथा मे अस्तित्वम् अस्तित्वे गमनीयम्, इत्येवमन्तिमपदपर्यन्तं वाच्यम् । द्वावालापकों यथा- 'से गुणं भंते अस्थित्तं अस्थित्ते गमणिज्जं' इत्यारभ्य 'पओगसावि तं वीससावि तं' एतत्पर्यन्तमेक आलापको ज्ञातव्यः । तथा 'जहा ते भंते ? अत्थित्तं अत्थिते गमणिज्जं' इत्यारभ्य 'तहा मे अस्थित्तं अस्थित्ते गमणिज्जं' एतत्पर्यन्तं द्वितीय आलापको ज्ञातव्यः । अयं द्वितीय आलापकः समतासूचकः ॥ ०६ ॥
"परिणमता है " यहां दो आलापक हैं, उसी प्रकार से 'गमनीयद्वारा भी दो आलापक कहना चाहिये । और ये दो आलापक 'उसी प्रकार मेरा अस्तित्व अस्तित्व में गमनीय है' यहां तक जानना चाहिये । तात्पर्य कहनेका यह है, कि जिस प्रकार "अस्थित्तं अस्थित्ते परिणमह" यहांसे लेकर "ओगसावि तं वीससावि तं" यहां तक परिणामको आश्रित करके परिणाम विषयक दो आलापक होते हैं उसी प्रकार " से नूणं भंते! अत्थित्तं अत्थित्ते गमणिज्जं " यहां से लेकर "पओगसा वि तं वीससा वि तं " यहां तक गमनीयको आश्रित करके गमनीय विषयक एक आलापक, तथा " जहा ते भंते ! अत्थित्तं अस्थित्ते गमणिज्जं" यहांसे लेकर “तहा मे अत्थितं अस्थित् गमणिज्जं " तक यह दूसरा आलापक होता है । यह द्वितीय आलापक समतासूचक है । अर्थात् अस्तित्व और नास्तित्वरूप जाव तहा मे अत्थित्तं अत्थित्ते गमणिज्जं ” देवी रीते “परिणमइ" (परिशुभे छे) " गमनीय " वडे पशु આ પદ્મની સાથે એ આલાપક કહ્યા છે, એજ પ્રમાણે એ આલાપક કહેવા જોઈએ. મારું અસ્તિત્વ અસ્તિત્વમાં ગમનીય છે,” त्यां सुधी ते मे भासाया हेवा लेह से. तात्पर्य मे छे से प्रेम " अस्थित्तं अत्थित्ते परिणमइ " थी बहने " पओगसावि तं वीससावि तं " સુધી પરિણમનને આધારે પરિણમનિવેષયક એ આલાપક થાય છે, એજ પ્રમાણે “ से नूणं भंते अस्थित्तं अत्थिते गमणिज्जं " थी बहने "पओगसाषि तं taara तं " ત્યાં સુધી ગમનીયને આધાર લઈને ગમનીયવિષયક એક આલાપક, તથા जहा ते भंते ! अस्थित्तं अस्थित्ते गमणिज्जं " थी बहने
66
८
ता में अस्थित्तं अथित्ते गमणिज्जं " सुधीना या जीले आसायड थाय छे.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #606

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० १ ० ३ सू० ७ अत्रेहादिगमनीयवर्णनम्
५८३
पूर्वोक्तप्रकारेण भगवत्संवन्धिवस्तुमज्ञापनाविषयकसमानतामभिधायाथ तामेव समानतां शिष्यादिसंबन्धे दर्शयन्नाह - 'जहा ते भंते' इत्यादि ।
मूलम् - जहा ते भंते ! एत्थं गमणिज्जं तहा ते इहं गमणिज्जं, जहा ते इहं गमणिज्जं तहा ते एत्थं गमणिज्जं ? हंता गोयमा जहा मे एत्थं गमणिज्जं जाव तहा मे एत्थं गमणिज्जं ॥ ७ ॥
छाया - यथा ते भदन्त ! अत्र गमनीयं तथा ते इह गमनीयं, यथा ते इह गमनीयं तथा तेऽत्र गमनीयं ? हन्त गौतम ! यथा मेऽत्र गमनीयं यावत् तथा मेऽत्र गमनीयम् ॥ सू० ७ ॥
परिणाम की समानता का सूचक हैं, और पहिला दंडक इन दोनों के भेदका सूचक है ।। सू० ६ ॥
इस प्रकार से भगवत्संबंधी वस्तुप्रज्ञापनाविषयक समता का कथन कर अब उसी समानता को शिष्यादि संबंध में दिखलाते हुए सूत्र कार कहते हैं- " जहा ते भंते ! " इत्यादि ।
(जहा ते भंते ! एत्थं गमणिज्जं, तहा ते इहे गमणिज्जं, जहा ते इहं गमणिज्जं तहा ते एत्थं गमणिज्जं ) हे भदन्त ! जिस प्रकार से स्वकीय परकीय की अपेक्षा नहीं करके स्वाभाविक प्रवृत्ति से, अथवा उपकार बुद्धि से अपने इस समीपस्थ मुझ शिष्य में जिस प्रकार समानता रूप से वस्तुको गमनीय कहा है उसी प्रकार से, अथवा उपकार बुद्धिसे गृहस्थ पाखण्डिक आदि जन में भी वह वस्तु गमनीय कही है ? अथवा
આ બીજો આલાપક સમાનતાસૂચક છે. એટલે કે અસ્તિત્વ અને નાસ્તિત્વરૂપ પરિણમનની સમાનતાના સૂચક છે અને પહેલું દંડક તે બંન્નેનાં ભેદનું સૂચક છે!સૂ. ૬॥ આ રીતે ભગવાન સંબધી વસ્તુપ્રજ્ઞાપનાવિષયક સમાનતાનું કથન કરીને હવે સૂત્રકાર એજ સમાનતાને શિષ્યાદિ સંબધમા બતાવતાં કહે છે— जहा ते भंते ! " इत्यादि ।
८८
( जहा ते भंते ! एत्थं गमणिज्जं, तहा ते इहं गमणिज्जं, जहा ते इह गमणिज्जं तहा ते एत्थं गमणिज्जं ) डे पून्य ! नेवी रीते स्वडीय परडीयनो આશ્રય લીધા વિના સ્વાભાવિક પ્રવૃત્તિથી અથવા ઉપકાર બુદ્ધિથી આપે આપની પાસે રહેલા મારા જેવા આપના શિષ્યમાં જેવી રીતે સમાનતા રૂપે વસ્તુને ગમનીય કહી છે એજ પ્રકારે-સમાનતા રૂપે અથવા ઉપકાર બુદ્ધિથી ગૃહસ્થ, પાખડી વગેરે લેાકેામા પણ શું તે વસ્તુ પ્રકાશનીય કહી છે? અથવા જે રીતે વસ્તુ ગૃહસ્થ, પાંખડી, વગેરે લેાકેામાં ગમનીય કહી છે એજ પ્રમાણે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #607

भगवतीसूत्रे टोका-'जहा' यथा येन प्रकारेण स्वकीयपरकीयतामनपेक्ष्य समत्वेन कृतम् , इति प्रवृत्या, अथवा उपकार बुद्धया ते-तव "भंते' हे भदन्त ! 'एत्थं' इतिएतस्मिन् स्वशिष्ये मयि समीपस्थिते 'गमणिज्ज' गमनीयं-प्रज्ञापनीयं यद् वस्तु, तद्वस्तु 'तह तथा तेनैव प्रकारेण समत्वरूपेण यथा मत्समीपे प्रज्ञापनीयं तथैवेत्यर्थः, उपकारबुद्धया वा ते तव 'इहे' इति-इह-अस्मिन् गृहस्थ पाखण्डिकादिजनेऽपि किं 'गमणिज्ज' गमनीयं-प्रकाशनीयमस्तीति । अथ व्यत्ययेनाह-'जहा ते' यथा तव 'इह' इह 'गमणिज्ज' गमनीयं 'तहा ते' तथा तव 'एत्थं एतस्मिन् कि 'गमणिज्ज' गमनीयं भवतीति। अथवा 'एत्थं' इह' इत्यनयोयोरयमप्यर्थः-'जहा' यथा 'ते' तव 'एत्थं' इति-अत्र-स्वात्मनि यथा सुखप्रियत्वादि गमनीयं प्ररूपणीयमस्ति 'तहा' तथैव 'इहं' इति-इह-परात्मनि अन्यस्मिन्नपि गमनीयं भवति किमिति प्रश्नः। भगवानाह-' ते '-त्यादि । 'हंता गोयमा' हन्त गौतम 'जहा मे एत्थं गमणिज्ज' यथा येन प्रकारेण मे मम संबन्धि अस्तित्व नास्तित्वादिकमत्रगमनीयम् -'जाव तहा मे एत्थं गमणिज्जं ' यावत् तथा मेत्र गमनीयमिति ॥मू०७॥
॥ इति कांक्षामोहनीयकर्मवेदनम् ॥ जिस प्रकारसे वस्तु गृहस्थ पाखण्डिक आदि जनमें प्रकाशनीय कही है उसी प्रकार से वह वस्तु क्या मुझ में प्रकाशनीय कही है ? __ अथवा-इन दोनों का यह भी अर्थ है-जैसे स्वात्मामें सुखप्रियत्व आदि प्ररूपणीय हैं उसी तरह से क्या वे परमात्मामें भी गमनीयप्ररूपणीय होते हैं ? अथवा-जैसे ये परमात्मा में गमनीय होते हैं, वैसे ही ये क्या स्वात्मा में भी गमनीय होते हैं ? हां गौतम ! जिस प्रकार मेरे संबंधी अस्तित्व नास्तित्व यहां गमनीय हैं - यावत्-उसी प्रकार परमात्मा में भी अस्तित्व नास्तित्व गमनीय हैं ॥ सू० ७॥
कांक्षामोहनीयकमेवेदन समास ॥ તે વસ્તુ શું તે વસ્તુ મારામાં પ્રકાશનીય કહી છે? અથવા તે બંનેને આ અર્થ પણ થાય છે-જેવી રીતે પોતાના આત્મામાં સુખપ્રિયત્ન આદિ પ્રરૂપણય છે એજ પ્રમાણે શું તે બીજાના આત્મામાં પણ પ્રરૂપણીય હોય છે? અથવાજેવી રીતે તે બીજ આત્મામાં ગમનીય (પ્રરૂપણય) હોય છે એવી રીતે શું પિતાના આત્મામાં પણ પ્રરૂપણય હોય છે ? હા ગૌતમ! જેવી રીતે મારા समाधी मस्तित्व नास्तित्व मडी गमनीय (प्र३५७ीय) छ “ यावत्" सवी शत भी सघ ५४ मस्तित्व नस्तत्व गभनीय छे. ॥ सू० ७॥
| | કક્ષાએહનીયકમ વેદનનું વક્તવ્ય સમાપ્ત
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #608

-
प्रमेयमन्द्रिकाटीका श. १ उ. ३ सू०८ काङ्कामोहनीयबन्धस्वरूपम् ५८५
अथकाक्षामोहबन्धादिसप्रसङ्गं कांक्षामोहनीयकर्मवेदनं प्रदश्य तस्यैव कांक्षामोहनीयस्य कर्मणो बन्धमभिधातुमाह-'जीवा णं भंते' इत्यादि।
मूलम्-जीवा गं भंते ! कंखामोहणिज्ज कम्मं बंधति ?, हंता गोयमा! बंधंति। कह णं भंते जीवाकखामोहणिज्ज कम्म बंधति ?, गोयमा ! पमादपच्चया जोगनिमित्तं च । से णं भंते ! पमाए किंपवहे ? गोयमा! जोगप्पहे। से णं भंते? जोए किंपवहे ? गोयमा ! वारियप्पवहे । से णं भंते ? वीरिए किं. पवहे ? गोयमा ! सरीरप्पवहे । से णं भंते ! सरीरे किंपवहे ? गोयमा ! जीवप्पवहे । एवं सति अस्थि उहाणेइ वा, कम्मेइ वा, बलेइ वा, वीरिएइ वा पुरिसकारपरकम्मेइ वा ॥ सू०८॥
छाया-जीवाः खलु भदन्त ! कांक्षामोहनीयं कर्म बध्नन्ति ? हन्त गौतम !
सप्रसङ्ग कांक्षामोहनीय कर्म का वेदन निरूपण करके अब सूत्रकार उसी कांक्षामोहनीयकर्म के बंध का कथन करते हैं-' जीवा णं भंते ! कंखामोहणिज्जं कम्मं बंधंति' इत्यादि ।
(जीवा णं भंते ! कंखामोहणिज्ज कम्मं बंधंति ?) हे भदन्त ! जीव क्या कांक्षामोहनीय कर्म का बंध करते हैं ? (हंता गोयमा ! बंधति) हां, गौतम ! उसका बंध करते हैं। (कह णं भंते ! जीवा कंखामोहणिज्जं कम्मं बंधति ? ) हे भदन्त ! जीव किस प्रकार से कांक्षामोहनीय कर्म का
પ્રસંગવશાત્ કાંક્ષાહનીય કર્મને વેદનનું નિરૂપણ કરીને હવે સૂત્રકાર ziक्षामाडनीय मन धनुं ४थन ४२ छ-" जीवाणं भंते ! कंखामोहणिज्ज कम्मं बंधंति" इत्यादि ।
(जीवा णं भंते ! कंखामोहणिज्ज कम्मं बंधति ?) पून्य ! शु । gialभाडनीयमान 4 मधि छ ? (हता गोयमा! बंधति) , गौतम ! तेस। तेना ५५ मधे छ. ( कह णं भंते ! जीवा कंखामोहणिज्ज कम्मं बंधति) 3 orय !
। ४॥ अरे क्षामोहनीय भने। म धे छ ? (गोयमा! पमायपञ्चया भ०-७४
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #609

૧૮૨
भगवतीसूत्रे
बध्नन्ति । कथं खलु भदन्त ! जीवाः कांक्षामोहनीयं कर्म बध्नन्ति ? गौतम ! प्रमादप्रत्ययात् योगनिमित्तं च । तद् भदन्त ! प्रमादः किमवहः ? गौतम ? योगप्रवहः । तद् भदन्त ! योगः किं प्रवहः ? गौतम ! वीर्य्यमवहः । तद् भदन्त ! वीर्य किंमवहम् , गौतम ! शरीरप्रवहम् । तद् भदन्त ! शरीरं किंप्रवहम् ? गौतम ! जीवमवहम् । एवं सति अस्ति उत्थानमिति वा कर्मेति वा, बलमिति वीर्य्यमिति वा, पुरुषकारपराक्रम इति वा || सू०८॥
वा
बंध करते हैं ? ( गोयमा ! पमायपच्चया जोगनिमित्तं च ) हे गौतम प्रमादरूप कारण से और योगनिमित्त जीव से कांक्षामोहनीयकर्म का बंध करते हैं । ( से णं भते ! पमाए किंपवहे ? ) हे भदन्त ! वह प्रमाद किससे उत्पन्न होता है ? ( गोयमा ! जोगप्पव हे ) हे गौतम ! वह प्रमाद योग से उत्पन्न होता है । ( से णं भंते! जोए पिवहे ? ) हे भदन्त ! वह योग किस से उत्पन्न होता है ? (गोयमा ! वीरियप्पवहे) हे गौतम! वह योग वीर्य से उत्पन्न होता है । ( से णं भंते ! वीरिए किं पवहे ? ) हे भदन्त ! वह वीर्य किससे उत्पन्न होता है ? ( गोयमा ! सरीरप्पवहे) हे गौतम ! वह वीर्य शरीर से उत्पन्न होता है। (से णं भंते ! सरीरे किं पव) हे भदन्त ! वह शरीर किससे उत्पन्न होता है ? ( गोयमा ! जीव
as) हे गौतम! वह शरीर जीव से उत्पन्न होता है । ( एवं सति अस्थि उट्ठाणे वा, कम्मेइ वा, बलेइ वा, वीरिए वा, पुरिसकारपरकम्मेइ वा) इस प्रकार होने पर उत्थान है, कर्म है, बल है, वीर्य है पुरुषकार पराक्रम है ।
जोग निमित्तं च ) हे गौतम! प्रभाहने भर तथा योगनिभित्तथी वो अंक्षाभोडुनीयम्भ'ना अंध जांघे छे. ( से णं भंते! पमाए किपवहे ? ) डे पून्य! ते प्रभाह शाथी उत्पन्न थाय छे ? ( गोयमा ! जोगपवहे) हे गौतम! ते प्रभाह योगथी उत्पन्न थाय छे. ( से णं भंते! जोए पिवहे ? ) डे पून्य ! ते योग शाथी उत्पन्न थाय छे ? ( गोयमा ! वीरियप्पवहे ) हे गौतम! ते योग वीर्य थी उत्पन्न थाय छे ? ( से णं भंते ! वीरिएकिं पवहे ? ) हे पून्य ! ते वीर्य शाथी उत्पन्न थाय छे ? ( गोयमा ! सरीरप्पवद्दे) हे गौतम! ते वीर्य शरीरथी उत्पन्न थाय छे. ( से णं भंते ! सरीरे किंपवहे ?) डे पून्य ! ते शरीर शाथी उत्पन्न थाय छे ? ( गोयमा ! जीवप्पव हे ) हे गौतम ! ते शरीर, लवथी उत्पन्न थाय छे. ( एवं सति अत्थि उट्ठाणेइ वा, कम्मेइ वा बलेइ वा, वीरिएड् वा, पुरिसकारपरकमेइ वा ) श्याम थवार्थी उत्थान छे, उभ छे, मत छे, वीर्य छे, પુરુષકારપરાક્રમ છે,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #610

प्रमेयवन्द्रि काटीका श. १ उ० ३ सू० ८ काङ्खामोहनीय बंधस्वरूपम् ५८७ ___टीका-'जीवा णं भंते ?' इति-जीवाः खलु हे भदन्त ! किम् ' कंखामोहणिज्ज कम्मं बंधंति' कांक्षामोहनीयं कर्म बध्नन्ति, किं कांक्षामोहनीयकर्मणो बन्धो जीवानां भवतीति प्रश्नः । भगवानाह–'ते'-त्यादि, 'हंता गोयमा !' हन्त गौतम ! 'बंधति' बध्नन्ति जीवाः कांक्षामोहनीयमिति । उक्तकर्मणो बन्धनं कथं जीवानां भवति ? इत्याशयेन पृच्छति-"कह ण'-मित्यादि । 'कह णं भंते !' कथं खलु भदन्त ! 'जीवा कंखामोहणिज्नं कम्मं बंधति' जीवाः कांक्षामोहनीयं कर्म बध्नन्ति ?। उत्तरयति भगवान्-'गोयमा' हे गौतम ! 'पमायपच्चया जोगनिमित्तंच' प्रमादप्रत्ययात् योगनिमित्तं च-प्रमादरूपकारणात् प्रकर्षण माद्यन्तिविमोहयन्तीति प्रमादाः, मद्यादयः पश्च । उक्तं च
__“मज्जं विसय कसाया, निदा विगहा य पंचमी भणिया।
एए पंच पमाया, जीवं पाडेंति संसारे" ॥१॥ अथवा प्रमादग्रहणेन मिथ्यात्वाविरतिकषायस्वरूपं बन्धहेतुत्रयं गृहीतं भवति ।
टीकार्थ-इस सूत्र द्वारा सूत्रकार ने जीव कांक्षामोहनीयकर्म का बंध करता है, तो कैसे करता है ? इस प्रश्नका उत्तर दिया है। गौतम ने प्रभु से पूछा कि हे भदन्त ! जीव कांक्षामोहनीय कर्म का बंध करते हैं क्या ? तब प्रभुने इसका उत्तर उन्हें हां के रूप में दिया। गौतम ने तब प्रभु से पुनः प्रश्न किया कि हे भदन्त ! जीव जो कांक्षामोहनीय कर्मका बंध करते हैं, तो वह उसका बंध उनके कैसे-किस कारण से-होता है ? तब प्रभुने इसके उत्तर में उन्हें समझाया कि कांक्षामोहनीय कर्म का बंध जीव दो कारणों से करते हैं, उनमें एक कारण है प्रमादरूप हेतु
और दूसरा कारण है योगरूप निमित्त । आत्मा को जो प्रकर्षरूप से विमोहित कर देते हैं, वे प्रमाद हैं। ये प्रमाद मद्यादिकके भेदसे पांच प्रकार के कहे गये हैं, कहा भी है
ટીકા–જીવ કાંક્ષાહનીય કર્મને બંધ કઈ રીતે બાંધે છે? એ વાતનું આ સૂત્રમાં સ્પષ્ટીકરણ કર્યું છે. ગૌતમે પ્રભુને પૂછ્યું કે હે પૂજ્ય ! શું જીવ કાંક્ષામોહનીય કર્મને બંધ બાંધે છે? પ્રભુએ તેને જવાબ હકારમાં આપે. ત્યારે ગૌતમસ્વામી બીજે પ્રશ્ન પૂછે છે કે જીવ જે કાંક્ષામોહનીય કર્મને બંધ બાંધે છે, તે બંધ કયા કારણથી બાંધે છે? તેના જવાબમાં પ્રભુએ તેમને સમજાવ્યું કે જીવ કાંક્ષામોહનીય કર્મને બંધ બે કારણેથી બાંધે છે. તેમાંનું એક કારણ પ્રમાદ છે અને બીજું કારણ એગ છે. આત્માને જે અત્યંત વિમોહિત કરે છે તેનું નામ પ્રમાદ છે. મદ્યાદિકના ભેદથી પ્રમાદના પાંચ પ્રકાર કહ્યા છે. જેમ કે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #611

५८८
अथवा प्रमादोऽष्टविधः । उक्तं च
" माओ य मुणिदेहिं, भणिओ अट्टभेयओ । अण्णा संसओ चेत्र मिच्छाणागं तहेव य ॥ १॥ रागदोसो मइन्सो, धम्मम्मि य अणायरो । जोगाणं दुप्पणीहाणं, अट्टहा वज्जियन्वओ || २ ||" इति । छाया - प्रमादश्च मुनीन्द्रै- भणितोष्टभेदकः ।
अज्ञानं संशयश्चैव मिथ्याज्ञानं तथैव च ॥ १ ॥ राग द्वेषो मतिभ्रंशो, धर्मे चानादरः ।
योगानां दुष्प्रणिधानमष्टधा वर्जयितव्यः || २ ||" इति ।
भगवती सूत्रे
तथा योगनिमित्तं च योगा : = मनोवाक्कायानां व्यापारविशेषाः, ते निमित्तं हेतुयस्मिन् तत् योगनिमित्तम् योगकारणकमित्यर्थः, योगनिमित्तमिति पदं बंधनक्रियाया विशेषणम् । एवं च मिथ्यात्वाविरतिकपायास्त्रयस्तथा योगश्चेति
मद्य, विषय, कषाय, निद्रा और विकथा । ये पाँच प्रमाद इस जीव को संसार में रुलाते हैं । अथवा प्रमाद से यहां मिथ्यात्व, अविरति और कषाय ये तीन बंध के हेतु गृहीत किये गये हैं । अथवा प्रमाद् आठ प्रकार का भी कहा है । कहा भी है
अज्ञान, संशय, मिथ्याज्ञान, राग, द्वेष, मतिभ्रंश, धर्मका अनादर और योगों का दुष्प्रणिधान । यह प्रमाद छोड़ने योग्य है । ऐसा तीर्थकरों ने कहा है । मन, वचन और काय, इनका जो व्यापारविशेष होता है, वह योग है । यह योग जिसमें निमित्त हेतु होता है वह योगनिमित्त कहलाता है। योगनिमित्त का तात्पर्य योगकारणक है। योगनिमित्त यह पद क्रिया का विशेषण है । इस तरह मिथ्याल, अविरति और
મદ્ય, વિષય, કષાય, નિદ્રા અને વિકથા, એ પાંચ પ્રમાદો જીવને આ સ'સારમાં પાડે છે. અથવા-પ્રમાદ મારફત અહીં મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, અને કષાય એ ત્રણ બંધના હેતુઓને ગ્રહણ કરવામાં આવ્યા છે. અથવા પ્રમાદના मार पशु उद्या छे प्रेम --
अज्ञान, स ंशय, भिथ्याज्ञान, राग, द्वेष, मतिभ्रंश, धर्म प्रत्ये मनाहर, અને ચાગાનું દુપ્રણિધાન (દુષ્ટપ્રવૃત્તિ) આ આઠ પ્રમાદ છેડવા ચેાગ્ય છે, એમ તીર્થંકરાએ કહેલ છે. મન, વચન અને કાયાને જે વ્યાપારવિશેષ (પ્રવૃત્તિ) હોય છે તેનું નામ ચાગ છે. તે યાગ જેમાં નિમિત્ત ( હેતુ ) હોય છે. તેને ચેાગનિમિત્ત કહે છે, યાગનિમિત્ત એટલે ચેાગના કારણરૂપ. પદ્મ ક્રિયાનું વિશેષણ છે, આ રીતે મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, અને કષાય, એ ત્રણ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧
66
• योगनिभित्त "

Page #612

प्रकाश० १ ० ३ सू० ८ काङ्गामोनीबंधस्वरूपम्
५८९
संकलनया चत्वारो बन्धनहेतव इति पर्यवस्यति । योगनिमित्तं चेत्यत्र चकारः समुच्चयार्थस्तथा कर्मबन्धकारणत्वं यथा प्रमादस्य तथा योगस्यापि मिलितौ प्रमादयोगी कर्मबन्धने कारणम् । प्रमादादीनां कार्यकारणभावप्रदर्शनायाह - 'से णं भंते' इत्यादि । 'से णं भंते पमाए' स भदन्त ! प्रमादः 'किं पत्रहे' किंमवहःकस्मात् प्रवहति इति किंमवहः असौ प्रमादः कस्मात् कारणविशेषात् प्रवहति= प्रवर्तते जायते इति यावत् । भगवानाह ' गोयमे ' -ति, 'गोयमा !' हे गौतम ! 'जोगपवहे' योगप्रवहः प्रमादो योगमभवः । योगात्मक कारणमासाद्य प्रमादस्योत्पत्तिभवतीति भावः । योगो नाम मनोवाक्कायानां व्यापारः । योगः कस्माज्जायते इत्याशयेन पृच्छति - ' से णं भंते' इत्यादि । 'से णं भंते जोए' स भदन्त ! योगः विहे ' किंवह: हे भदन्त ! योऽयं योगः प्रमादजनक इति कथ्यते तस्य योगस्य कः उत्पादकः ? नहि उत्पादकाभावे उत्पाद्यस्य संभावनेति प्रश्नाशयः ।
-
कषाय ये तीन, तथा योग ये सब मिल कर चार बंध के हेतु होते हैं । " योगनिमित्तं च " यहां जो " च " है वह समुच्चयार्थक है, इससे जिस प्रकार कर्मबंध में कारणता प्रमाद में है उसी प्रकार योग में भी है । मिले हुए प्रमाद और योग कर्मबंध में कारण है । प्रमाद आदि में कार्यकारणभाव दिखाने के लिये सूत्रकार कहते हैं-" से णं भंते !" इत्यादि - हे भदन्त वह प्रमाद कैसे होता है ? अर्थात् प्रमाद किससे उत्पन्न होता है ? यहाँ 'प्रवह' शब्दका अर्थ 'उत्पन्न' होता है। उत्तर- हे गौतम! यह प्रमाद योग से उत्पन्न होता है । अर्थात् योगरूप कारण को प्राप्त कर प्रमाद की उत्पत्ति होती है। मन, वचन और काय, इन के व्यापार का नाम योग है । यह योग किससे उत्पन्न होता है तो उसका उत्तर यह
તથા ચેાગ, એમ બધા મળીને ચાર અંધના હેતુ ( નિમિત્ત ) હોય છે. " योगनिमित्तं च " सहीं ?" च" भूयो छे ते समुय्ययार्थ ! छे तेनी મારત એમ દર્શાવવામાં આવ્યું છે કે જેમ કબંધના કારણરૂપ પ્રમાદ ગણાય છે તેમ યાગ પણ તેના કારણરૂપ છે. તાત્પર્ય કે પ્રમાદ અને ચાગ એ બન્ને મળીને પણુ ક`ખંધના કારણરૂપ છે. પ્રમાદ આદિમાં કાર્યકારણુ लाव हर्शाविवाने भाटे सूत्रर उडे छे -" से णं भंते ! " इत्यादि । डे पून्य ! તે પ્રમાદ શાથી ઉત્પન્ન થાય છે? સૂત્રમાં આવતા प्रवाह ” શબ્દના અર્થ “ उत्पन्न थवुं ” सोम थाय छे. उत्तर - हे गौतम! ते प्रभाह योगथी उत्पन्न થાય છે. એટલે કે ચાગરૂપ કારણેા મળવાથી પ્રમાદની ઉત્પત્તિ થાય છે. મન, વચન અને કાયાના વ્યાપાર ( પ્રવ્રુત્તિ )ને ચેગ કહે છે. હવે ફરીથી પ્રશ્ન કરવામાં આવે છે કે તે ચાગ શાથી ઉત્પન્ન થાય છે ? ઉત્તર-તે પ્રમાદથી
66
"
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #613

५९०
भगवतीसूत्रे भगवानाह-'गोयमे '-त्यादि । ' गोयमा ' हे गौतम ! “वीरियप्पवहे ' वीर्यप्रवहो योगः, वीर्येण योगस्योत्पत्तिर्भवति, वीर्य नाम वीर्यान्तरायकर्मणः क्षय-क्षयोपशम ननितो जीवस्य परिणामविशेष उल्लास इत्यर्थः । वीर्य कस्मादुत्पद्यते ? इत्याह'से णं भंते' इत्यादि । 'से गं भंते वीरिए' तत् खलु भदन्त ! वीर्य ' किंपवहे' किंमवहम्-वीर्य कस्माज्जायते ? इति प्रश्नाशयः। भगवानाह-' गोयमे '-त्यादि। 'गोयमा' हे गौतम ! 'सरीरप्पवहे' शरीरप्रवहम्-शरीरात् प्रवहति--प्रवर्तते वीर्यम् । अयमाशयः-वीर्य द्विविधम्-सकरणकमकरणकं च, तत्र-लेश्यारहितस्य केवलिनः समस्तज्ञेयदृश्ययोः केवलज्ञानं केवलदर्शनं चोपयुञानस्यापरिस्पन्दोऽप्रतियो जीवपरिणामविशेषोऽकरणकवीर्यमिति कथ्यते । तदिह नेह विवक्षितम् , परन्तु सकरणवीर्यस्यैवात्राधिकारस्तत्स्वरूपं चेदम्-लेश्यावतो जीवस्य मनोवाक्कायकारणहै, कि यह प्रमादजनक जोग-वीर्यसे उत्पन्न होता है। वीर्यान्तराय कर्म के क्षय और क्षयोपशम से जनित जो जीव का परिणामविशेषउल्लास है वही वीर्य कहलाता है । इस वीर्य की उत्पत्ति शरीरसे होती है। इसका यह आशय है-वीर्य दो प्रकार का होता है-एक सकरणक
और दूसरा अकरणक । लेश्या से रहित तथा समस्त ज्ञेय और दृश्य पदार्थों में केवल ज्ञान और केवल दर्शन का उपयोग करने वाले ऐसे केवली भगवान् का जो अपरिस्पन्द-चेष्टाविना का अप्रतिघ-अस्खलित परिणाम है, वह अकरणक वीर्य है। यह अकरणक वीर्य यहां विवक्षित नहीं हुआ है, परन्तु सकरणक वीर्य ही यहां विवक्षित हुआ है, क्योंकि उसी का अधिकार है । इस सकरणक वीर्यका स्वरूप इस प्रकार से है-लेश्यासे युक्त एवं मन, वचन और काय, इन रूप साधनवाले जीवके ઉત્પન્ન થયેલ ગની ઉત્પત્તિ વીર્યથી થાય છે. વીર્યાન્તરાય કર્મના ક્ષય અને ક્ષેપશમથી ઉત્પન્ન થતા જીવનાં જે પરિણામવિશેષ (ઉત્સાહ) છે તેને જ વીર્ય કહે છે. તે વીર્યની ઉત્પત્તિ શરીરથી થાય છે. તેને આશય આ પ્રમાણે છે
वीय में प्रा२नु डाय छ-(१) स४२९१४ सने (२) २५४२९४४. सेश्याथी રહિત તથા સમસ્ત રેય અને દશ્ય પદાર્થોને કેવળજ્ઞાન અને કેવળદર્શનથી જાણનાર, સર્વજ્ઞ કેવળી ભગવાનનું જે અપરિસ્પન્દ (ચેષ્ટી વિનાનું) અપ્રતિઘ ( २५२मलित) परिणाम (उत्सा) छ. तेने “ २५४२९३४ वाय” छे. ते અકરણુક વીર્યને ઉલ્લેખ અહીં કર્યો નથી. પણ અહીં તો સકરણુક વીર્યને જ ઉલ્લેખ કરેલ છે, કારણ કે તેને જ અધિકાર છે. તે સકરણક વીર્યનું સ્વરૂપ આ પ્રમાણે છે-લેસ્યાથી યુક્ત તથા મન, વચન અને કાયારૂપ યોગવાળા જીવને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #614

-
-
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श.१ उ० ३ सू० ८ कासामोहनीयबंधरवरूपम् ५९१ साधनयुतस्य यः आत्मप्रदेशानां परिस्पंदात्मको व्यापारस्तदेव सकरणवीर्यमिति कथयते । एतादृशसकरणवीर्यस्य समुत्पादकं शरीरमेव, शरीरमन्तरेणैताशवीर्य स्योत्पत्तेरसंभवात् , यद्यपि जीवस्य परिणामविशेषात्मकं वीय जीवजनितमेव न तु शरीरजनितं, तथापि केवलजीवस्यैताशपरिणामासंभवात् शरीरविशिष्टस्यैव जीवस्य परिणामो वीर्यम् , तथा चासति बाधके उद्देश्यतावच्छेदकप्रयोज्यत्वं विधेये भवति, यथा 'धनवान् सुखी' इत्यत्र सुखात्मकविधेये उद्देश्यतावच्छेदकधनप्रयोज्यता भवति, यावदेव धनं भवति पुरुषस्य तावत्कालमेव सुखोदयात् , धना. भावे सुखाभावस्यैव सद्भावात् , तथा प्रकृते शरीरवाङ्मनोविशिष्टजीवस्यैव परिणाम आत्मप्रदेशोंका जो परिस्पन्दात्मक (कम्पनरूप)व्यापार है, वही सकरणक वीर्यहै । ऐसे सकरणक वीर्यका उत्पादक शरीर ही है। क्योंकि शरीर के बिना इस प्रकार के वीय की उत्पत्ति होना असंभव है। यद्यपि जीव का परिणाम विशेष रूप जो वीर्य है वह जीव से ही जनित होता है-शरीर से नहीं परन्तु शरीर विना का जो जीव है उसके ऐसा परिणाम संभवित ही नहीं होता है इसलिये यहाँ शरीरसहित ही जीव का परि. णाम वीर्य कहा गया है । बाधक के नहीं होने पर उद्देश्यतावच्छेदक धर्म विधेय का प्रयोजक होता है। उद्देश्य में रहनेवाले धर्म को उद्देश्यतावच्छेदक कहते हैं। यहां शरीरसहित जीव ही उद्देश्य है । जैसे "धनवान् सुखी" यहाँ पर सुखरूप कार्य का वह कारण होता है। क्योंकि जबतक पुरुषके पास धन रहता है, तभी तक धन उस के सुख कारण रहता है। धनके अभावमें सुखका अभाव हो जाता है। उसी तरह इस विषयमें भी २ परिस्पन्हाम (थेटापा ) व्यापार छ भने ४ “ स४२ वीय" ४९ છે. એવા સકરણક વીર્યનું જનક શરીર જ છે. કારણ કે શરીર વિના આ પ્રકારના વીર્યની ઉત્પત્તિ થવી અસંભવિત છે. જો કે જીવના પરિણામ વિશેષરૂપ જે વીર્ય છે તે જીવથી જ ઉત્પન્ન થાય છે-શરીરથી નહીં પરંતુ શરીર વિનાને જે જીવ હોય તેની મારફત એવું પરિણામ સંભવી શકતું જ નથી. તેથી જ અહીં શરીરસંપન્ન જીવના પરિણામને વીર્ય કહેવામાં આવેલ છે. બાળકની ગેરહાજરીમાં ઉદ્દેશ્યતાવરછેદક ધર્મ વિધેયને પ્રાજક થાય છે. ઉદ્દેશ્યમાં રહેનાર ધર્મને ઉદ્દેશ્યતાછેદક કહેવામાં આવે છે. અહીં શરીર સહિત જીવ ઉદ્દેશ્ય છે જેમકે “ धनवान् सुखी” माडी सुप३५ ४ायन उद्देश्यतावच्छे४४ धन प्रयोग य . કારણ કે જ્યાં સુધી પુરૂષની પાસે ધન હોય છે ત્યાં સુધી તેને સુખ રહે છે. ધનના અભાવમાં સુખને અભાવ થઈ જાય છે. એ જ પ્રમાણે આ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #615

-
-
-
-
-
--
-
-
-
-
५९२
भगवतीसूत्रे विशेषो वीर्यमिति प्रकृतेपि उद्देश्यतावच्छेदकं शरीरं, वीर्य च विधेयमिति । वीर्यस्य जीवपरिणामत्वे सत्यपि उद्देश्यतावच्छेदकशरीरप्रयोज्यत्वं वीर्यस्य भवत् वीर्य शरीरजनितं कथ्यते, अत एव प्रकृतवीयं सकरणकवीर्यमिति व्यपदिश्यते, करणेन सहित यत् तत् सकरणकम् , करणं चेह शरीरम् , एवं च प्रकृतवीर्यस्य शरीरप्रवहत्वं सिध्यति । शरीराभावेऽयोगिकेवलिवीर्यस्याकरणकत्वमेव भवति । तत्र शुद्धस्यैव जीवस्य परिणामो वीर्यम् , इह तु शरीरादिसहितजीवस्य ।
ननु यथा शरीरविशिष्टजीवस्य परिणामात्मकं वीय विशेषणीभूतशरीरजन्यमिति कथ्यते, वाङ्मनोजन्यत्वं वीर्यस्य कथं न स्वीक्रियते, शरीरवत् वाङ्शरीर, वचन और मन, इनसे युक्त जो जीव है, उसी का परिणाम वीर्य है। इस प्रकार यहां भी कारण शरीर है, और वीर्य कार्य है। वीर्य जीव का परिणाम होने पर भी शरीरका कार्य हआ। इस लिए वीर्य का कारण शरीर कहलाता है। इसलिये वीर्य शरीरजनित कहा जाता है । इसीलिये यहां वीर्य सकरणक वीर्य इस रूप से कहा गया है। करण से जो सहित होता है, वह सकरणक है । करण यहां शरीर है। इस तरह यहां वीर्य में शरीरप्रभवता सिद्ध हो जाती है। शरीर के अभाव में अयोगी केवली भगवान् के वीय में अकरणकत्व ही है। इसलिये यहां अयोगी केवली भगवान में जो वीर्य है वह शुद्ध जीव का ही परिणाम है , और शरीरसहित जीवमें जो वीर्य है वह शुद्ध जीव का परिणाम नहीं है । वह तो शरीर स्पन्दन-कम्पन सहित जीव का परिणाम है।
शंका-जिस प्रकार आप शरीरसहित जीव के परिणामरूप वीर्य को વિષયમાં પણ શરીર, વચન અને મનથી યુક્ત જે જીવ છે તેનું જ પરિણામ વીર્ય છે. આ પ્રમાણે આમાં પણ ઉદ્દેશ્યતાવ છેદક શરીર છે અને વીર્ય વિધેય છે. વીર્ય જીવનું પરિણામ હોવા છતાં પણ ઉશ્યતાવચછેદક શરીર વીર્યનું પ્રાજક છે. એટલા માટે જ વીયને શરીરજનિત કહેવામાં આવે છે. તેથી અહિં વીર્યને સકરણુક વાયરૂપે કહ્યું છે. કરણ સહિત હોય તેને સકરણુક કહે છે. અહીં કરણ શરીર છે. આ રીતે આ વિષયમાં પણ વીર્ય શરીરજન્ય સિદ્ધ થઈ જાય છે. શરીરના વ્યાપારના અભાવે અગી કેવલી ભગવાનનું અકરણ વીર્ય કહેવાય છે, તેથી અહીં અગી કેવલી ભગવાનમાં જે વીર્ય છે તે શુદ્ધ જીવનું જ પરિણામ છે. જ્યારે શરીરયુક્ત જીવમાં જે વીર્ય છે તે શુદ્ધ જીવનું પરિણામ નથી, તે તે શરીર સ્પંદન-કંપનયુક્ત જીવનું પરિણામ છે.
શંકા–જેવી રીતે શરીરયુક્ત જીવનના પરિણામરૂપ વીર્યને આપ વિશે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #616

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श०१ उ० ३ सू० ८ काङ्क्षामोहनीयबंधस्वरूपम्
५९३
मनसोरपि जीवविशेषणत्वात् उद्देश्यतावच्छेदकं यथाशरीरं तथा वाड्मनसी अपि भवत एवेति चेदत्रोच्यते - यद्यपि शरीरवाङ्मनोविशिष्टजीव परिणामविशेषो वीर्यमिति शरीरवत् मनोवाग्जन्यत्वमपि सकरणवीर्यस्य संभवति, तथापि प्रधानेन व्यपदेशा भवन्ती- "ति न्यायात् शरीरखाङ्मनसां मध्ये शरीरस्येव प्राधान्यं वाङ्मनसोस्तदाश्रितत्वात्, शरीराधिष्ठान के वाङ्मनसी, असति शरीरे
विशेषणवाले शरीर से जन्य मान रहे हो उसी प्रकार उसे वाणी और मन का जन्यत्वभी आपको मानना चाहिये, अर्थात् कहने का तात्पर्य यह है कि जैसे आप शरीरसहित जीव के वीर्य को वह शरीर से उत्पन्न मानते हो, किन्तु वचन और मन से वह उत्पन्न नहीं है ऐसा जो आप कहते हो सो क्यों कहते हो ? क्योंकि जीव का विशेषण जैसा शरीर है, उसी प्रकार से वचन और मन भी हैं अतः उद्देश्यतावच्छेदक जैसा शरीर है, वैसे ही उद्देश्यतावच्छेदक वचन और मन भी होते हैं ? ।
उत्तर - यद्यपि शरीर, वचन और मन, इनसे सहित जो जीव है, उस जीव का परिणामविशेष वीर्य है । इस तरह से सकरणक वीर्य में शरीर की तरह मन और वचन, इन से भी जन्यता संभवित होती है फिर भी 66 प्रधान को लेकर व्यपदेश होता है " इस नियम के अनुसार शरीर, वचन और मन इनके बीच में शरीर में ही प्रधानता है, बचन मन में नहीं, क्योंकि ये दोनों शरीर के आश्रित होते हैं । शरीराधि, ष्ठानक शरीर ही है ? अधिष्ठान जिन का ऐसे, वचन मन का शरीर
ષણરૂપ શરીરજન્ય માની રહ્યા છે એજ પ્રમાણે વીય ને વાણી અને મનજન્ય પણ માનવું જોઈએ. તાત્પર્ય એ છે કે-તમે એમ કહો છે કે શરીરવાળા જીવનું વી શરીરથી જન્ય હોય છે, પણ વચન અને મનથી જન્ય હોતું નથી. એમ શા કારણે કહો છે ? કારણ કે જેવી રીતે જીવનું વિશેષણ શરીર છે, એવી રીતે વચન અને મન પણ જીવનાં વિશેષણ છે. તેથી ઉદ્દેશ્યતાવચ્છેદક જેવું શરીર છે એજ પ્રમાણે ઉદ્દેશ્યતાવચ્છેદક વચન અને મન પણ હોવાં જોઈએ ?
ઉત્તર—જો કે શરીર, વચન અને મનથી યુક્ત જે જીવ છે તે જીવના પિરણામ વિશેષ વીય છે. આ રીતે સકરણુક વીર્યમાં શરીરજન્યત્વની જેમ મન અને વચનનું જન્યત્વ પણ સભવી શકે છે. છતાં પણ “ પ્રધાન ( મુખ્ય વસ્તુ) ની અપેક્ષાએ જ વ્યવહાર થાય છે. ” એ નિયમ અનુસાર શરીર, વચન અને મન, એ ત્રણેમાં શરીરની જ પ્રધાનતા છે–વચન અને મનની નથી. કારણ ते जन्ने शरीरना स्याश्रित होय छे. शरीराधिष्टानक - भेभनु अधिष्ठान शरीर ४
भ० ७५
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #617

५९४
भगवतीसूत्रे बाङ्मनसोरवस्थानासंभवादतः शरीरजन्यत्वमेव वीर्यस्य कथ्यते, अपि च सर्वज्ञप्ररूपितत्वात् सकरणवीर्यस्य शरीरजन्यत्वमेव मन्तव्यमिति । एतदाशयेनाह'गोयमा सरीरप्पवहे' इति । हे गौतम ! शरीरप्रवहं वीर्यम् । शरीरं कस्माज्जायते? इति पृच्छति-'से णं भंते' इत्यादि । 'से णं भंते' तद् भदन्त ! ‘सरीरे किंपवहे ' शरीरं किंवहम् , शरीरस्य कस्मात कारणादुत्पत्तिर्भवतीति प्रश्नाशयः। उत्तरयति भगवान्-'गोयमें-त्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'जीवघ्पवहे' जीवप्रवहं शरीरम् । शरीरस्योत्पादको जीवः, जीवात्मककारणविशेषमादाय शरीरस्य उत्पत्तिर्भवती. त्यर्थः, अत एव प्रत्यक्षेऽपि दृश्यते शुक्रनिषेककालादारभ्यान्तिमश्वासोच्छ्वासपर्यन्तं शरीरं जीवाधिष्ठितमेव भवति, यद्यपि शरीरस्य न केवलं जीवः कारणम् , किन्तु कर्मापि कारणम् , तथापि कर्मणो जीवकृतत्वेन जीवस्य प्राधान्यात् 'प्रधानेन व्यपदेशा भवन्ती'-ति न्यायात् जीवप्रवहं शरीरमित्युक्तमिति भावः । के नहीं होने पर अवस्थान रहना बिलकुल असंभव है । इसलिये वीर्य में शरीरजन्यता ही कही गई है । तथा-सर्वज्ञप्ररूपित होने के कारण सकरणक वीर्य को शरीरजन्य ही मानना चाहिये । इसी आशय से "गोयमा ! सरीरप्पवहे वीरिए " ऐसा कहा गया है कि यह वीर्य शरीरसे उत्पन्न होता है । गौतमस्वामीने पुनः प्रभुसे ऐसा पूछा कि हे भदन्त ! शरीर किससे उत्पन्न होता है ? तब प्रभुने इसका उत्तर यों दिया कि हे गौतम! शरीर जीवसे उत्पन्न होता है । अर्थात्-जीवात्मक कारणविशेष को लेकर शरीर की उत्पत्ति होती है। प्रत्यक्ष में भी देखा जाता है कि शुक्र निषेककाल से आरंभ कर अन्तिमश्वासोच्छ्वास पर्यन्त शरीर जीव से युक्त ही होता है। यद्यपि शरीर का केवल जीव ही कारण नहीं है, कर्म भी है, परन्तु कर्म जो होता है वह जीवकृत होता है । इसलिये છે. તે વચન અને મનનું શરીર ન હોય તો અસ્તિત્વ જ સંભવી શકતું નથી. તેથી વીર્યમાં શરીરજન્યવ જ કહેવામાં આવેલ છે. વળી એ વાત સર્વજ્ઞપ્રરૂપિત હોવાથી સકરણક વીર્યને શરીરજન્ય જ માનવું જોઈએ. એ કારણે न “गोयमा! सरीरप्पवहे वीरिए" । वीय शरीरथी उत्पन्न थाय छ, मे डस .
ગૌતમસ્વામી પ્રભુને પૂછે છે કે હે ભદન્ત! શરીર શાથી ઉત્પન્ન થાય છે? પ્રભુએ જવાબ આપે કે હે ગૌતમ! શરીર જીવથી ઉત્પન્ન થાય છે. એટલે કે જીવરૂપ કારણવિશેષને લઈને જ શરીરની ઉત્પત્તિ થાય છે. પ્રત્યક્ષમાં પણ એજ જોવામાં આવે છે કે ગર્ભથી લઈને અંતિમ શ્વા છુવાસ સુધી શરીર જીવાધિષ્ઠિત જ હોય છે. જો કે શરીરને માટે એકલે જીવ જ કારણરૂપ નથી, કર્મ પણ કારણરૂપ છે, પણ જે કર્મ થાય છે તે પણ જીવકૃત જ હોય છે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #618

प्रयमेचन्द्रिकाटीका श० १ उ० ३ सू० ८ काङ्कामोहनीयबंधस्वरूपम् ५५ ___ प्रमादादिपदानामुत्पादकोत्पाद्यशृङ्खलाकथने कि प्रयोजनम् ? इत्याह--' एवं सइ' इत्यादि । एवं सति-शरीरे जीवप्रवहे सति तस्मिन् शरीरे उत्थानादिक्रिया भवति तदेव दर्शयति- 'उट्ठाणेइ वे'-ति, उत्थानमिति वा, तत्रोत्थानमूर्वीभवनरूपश्चेष्टाविशेषः, 'इति' शब्द उपदर्शनार्थकः, 'वा' शब्दो विकल्पार्थकः, समुच्चयार्थको वा । 'कम्मेइ वा' कर्मेति वा, उत्क्षेपणप्रक्षेपणादिरूपम् , भ्रमणादिक्रिया वा, 'वलेइवा' बलमिति वा, बलं शरीरसामर्थ्यम् , 'वीरिएइ वा' वीर्यमिति वा, वीर्य-जीवप्रभवम् । 'पुरिसक्कारपरक्कमेइ वे'ति, पुरुषकारपराक्रम इति वा, पुरुषकर्म की अपेक्षा जीव में प्रधानता है। और “प्रधान को अपेक्षा से व्यवहार हुआ करते हैं" सो इस न्याय के अनुसार शरीर का कारण जीवको कहा गया है । प्रमाद आदि पदों में जो उत्पादक उत्पाद्य श्रेणीका यह कथन किया गया है सो इस कथन में प्रयोजन क्या है ? सो इसके समाधान निमित्त सूत्रकार कहते हैं कि " एवं सइ" इत्यादि, शरीर जीव से उत्पन्न होता है जब ऐसी बात बन जाती है तब ही उस शरीर में उत्थान आदि क्रियाएँ होती हैं, इसी बात को अब सूत्रकार प्रकट करते हैं-" उट्ठाणेइ वा" उर्वीभवनरूप चेष्टाविशेषका नाम उत्थान है। भाषा में इसे “ खड़े होना" कहते हैं। यहां जो "इति" शब्द है, वह उपदर्शनार्थक है। “वा" शब्द विकल्पार्थक या समुच्चयार्थक है । "कम्मेह वा" उत्क्षेपण, प्रक्षेपण आदि रूप कर्म अथवा भ्रमण आदि रूप क्रिया कर्म है। "बलेइ वा" शरीरसामर्थ्यरूप बल है। " वीरिएइ वा" वीर्य-जीवप्रभवरूप शक्ति वीर्य है। "पुरिसक्कारपरक्कमेइ वा” पौरતેથી કર્મ કરતાં જીવમાં પ્રધાનતા છે, અને “પ્રધાનની અપેક્ષાએ જ વ્યવહાર થયા કરે છે.” તે ન્યાયને આધારે શરીરનું કારણ જીવને ગણ્યો છે. પ્રમાદ આદિ પદમાં ઉત્પાદક-ઉપાદ્યની શંખલાનું જે કથન કરવામાં આવ્યું છે तेमा प्रयोशन शु छ ? तेना समाधान ने भाटे सूत्रा२ ४९ छे छे “एवं सह" ઈત્યાદિ. શરીર જીવથી ઉત્પન્ન થાય છે, એ વાતનું પ્રતિપાદન થઈ ગયું છે. એટલે જ હવે તે શરીરમાં ઉત્થાન આદિ ક્રિયાઓ થાય છે, એ વાતને સૂત્રકાર ४८ २ छ- "उदाणेइ वा" भवन (GAL थq ) ३५ याविशेषतुं नाम स्थान छ. मी " इति" शव ते ५४शन अर्थमा १५२यो छ. "वा" श६ वि४८५ मने समुन्थ्यय Aथना सूय छे. “कम्मेइ वा" SA५४] (ઉપર ફેંકવું), પ્રક્ષેપણ (ચારે બાજુ ફેંકવું) તથા ભ્રમણ વગેરેરૂપ ક્રિયાને ४ ४ामा मावे छे. “बलेइ घा” १२॥ सामथ्यतुं नाम ५ छ. "वीरिएइ वा " थी उत्पन्न यती शतिर्नु नाम वीय छे. "पुरिसकार
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #619

-
भगवतीसूत्रे कारः पौरुषाभिमानः पराक्रमः अभिमतवस्तुसाधकः पुरुषकार एव । अथवा पुरुषकारः पुरुषक्रिया । ननु कथमत्र स्त्रीक्रियां मुक्त्वा पुरुषक्रिया गृहीता ? अत्राहपुरुषक्रिया प्रायः स्त्रीक्रियापेक्षया प्रकर्षवती भवति स्वभावादत एव विशेषेण पुरुषक्रियाया अत्र ग्रहणं कृतम् । पराक्रमश्च शत्रुनिराकरणमिति । गोशालकमते उत्थानादीनामावश्यकता नास्ति, तस्य पुरुषार्थस्याऽसाधकत्वात् । तन्मते नियतित एव सर्वकार्यसिद्धिर्जायते । यदाह-" प्राप्तव्यो नियतिबलाश्रयेण योऽर्थः सोऽवश्यं षाभिमानरूप पुरूषकार और अभिमतवस्तु का साधक पुरुषकाररूप पराक्रम है। अथवा पुरुषक्रियारूप पुरुषकार और शत्रुनिराकरण पराक्रम है। __ शंका-स्त्रीक्रिया को छोड़कर यहां केवल पुरुषक्रिया का ही ग्रहण क्यों किया गया है ?
उत्तर-स्त्रीक्रिया की अपेक्षा पुरुषक्रिया प्रायः स्वभाव से ही प्रकर्षवती होती है, इसी कारण यहां पुरुषक्रिया को ग्रहण किया गया है। गोशालक के मत में उत्थान आदि क्रियाओं की आवश्यकता नहीं है, क्योंकि ये पुरुषार्थ के प्रति अर्थात् पुरुष के प्रयोजन के प्रति साधक नहीं होते है । अर्थात् उत्थान आदि क्रियाएँ असाधक होने से गोशालक के मत में आवश्यक नहीं मानी गई है । गोशालक के मतानुसार नियति ही सर्वकार्य की साधक मानी गई है। नियतिसे ही सर्व कार्यों की सिद्धि होती रहती है उत्थानादि क्रियाओं से नहीं-ऐसा इस का मन्तव्य है। कहा भी है, कि “नियति के प्रभाव से जो शुभ अथवा अशुभ पदार्थ परक्कमेइ वा" ५३५५४ानु मलिभान तेने पु२५४२ ४ाम वे छ भने ઈષ્ટ વસ્તુના સાધક પુરુષકાર (પુરુષાર્થ) રૂપ પરાક્રમ છે. અથવા પુરૂષકિયા કે પુરુષ પ્રયત્નને પુરુષકાર અને શત્રુ નિરાકરણ કિયાને પરાક્રમ કહે છે.
સ્ત્રક્રિયાને ગ્રહણ નહીં કરતાં, પુરુષક્રિયાને જ અહીં ગ્રહણ કરવાનું કારણ શું છે?
ઉત્તર–સ્વાભાવિક રીતે જ સ્ત્રીકિયા કરતાં પુરુષ ક્રિયા વધારે પ્રકર્ષવાળી (બળવત્તર) હોય છે, તે કારણે અહિં પુરુષકિયાને જ ગ્રહણ કરી છે, ગોશાલક મતના અનુયાયીઓ એમ કહે છે કે ઉત્થાન વગેરે ક્રિયાઓની અવશ્યકતા જ નથી. કારણ કે તે ક્રિયાઓ પુરુષાર્થની-એટલે કે પુરુષના પ્રજનની સાધક હતી નથી. એટલે કે ઉત્થાન આદિ કિયાઓ અસાધક હોવાથી ગોશાલકના મતમાં તેમની આવશ્યકતા જ નથી. અમારા મત પ્રમાણે તે નિયતિને જ સર્વકાર્યની સાધક ગણી છે. “ નિયતિથી જ સમસ્ત કાર્યોની સિદ્ધિ થતી રહે છે, ઉત્થાનાદિ Wિાઓથી નહીં ” કહ્યું પણ છે કે “મનુષ્યને જે શુભ કે અશુભ વસ્તુ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #620

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० १७० ३ सू०८ काङ्खामोहनीयबंधस्वरूपम् ५९७ भवति नृणां शुभोऽशुभोवा । भूतानां महति कृतेऽपि यत्ने, नाभाव्यं भवति न भाविनोऽस्ति नाशः" इति। " अवश्यंभाविभावानां, प्रतीकारो न विद्यते" इत्यादिनीतिमनुसृत्य कण्टकतैक्ष्ण्यादिदर्शनेन नियतेरेव कारणत्वं पुरुषार्थस्यचाकारणत्वं मन्यन्ते गोशालकमतानुयायिनः, तन्न शोभनम् , तथा सति प्रत्यक्षपरिदृष्टपुरुषार्थस्यापलापप्रसङ्गात् न च कृतेपि पुरुषार्थ स्थल विशेषे कार्यसिद्धिर्न दृश्यते इति नियतेः कारणत्वमायात्येवेति वाच्यम् , नियतिमात्रस्य कारणताया निषेधे तात्पर्यात् , इदं हि दर्शनरहस्यम् न केवलं नियतिरेव कार्यसाधिका, न वा केवलं मनुष्यों को मिलने के योग्य होता है वह उन्हें अवश्य मिल जाता है। जीव चाहे जैसा भी प्रयत्न क्यों न करें परन्तु जो होने योग्य नहीं होता है वह कभी नहीं होता है, और जो होने योग्य होता है वह अवश्य ही होकर रहता है-उसका नाश नहीं होता। तथा "अवश्यंभावी भावों का प्रतिकार है ही नहीं" इत्यादि नियति का अनुसरण करके और कण्टक की तीक्ष्णता आदि के देखने से नियति में ही कारणता है, पुरुषार्थ में कारणता नहीं है। ऐसा गोशालक के मतानुयायी मानते हैं, परन्तु इस तरह की मान्यता ठीक नहीं है । क्यों कि ऐसा मानने पर प्रत्यक्ष दृष्ट पुरुषार्थ के अपलाप होने का सङ्ग प्राप्त होता है । यहां ऐसा नहीं कहना चाहिये कि पुरुषार्थ के करने पर भी किसी स्थलविशेष में कार्य की सिद्धि होती हुई नहीं देखी जाती है अतः नियति में कारणता आ ही जाती है। क्योंकि हम तो केवल इसका ही निषेध करते हैं कि अकेली नियति ही कार्यसाधक है । जैसे पुरुषार्थ निरपेक्ष नियति कार्य को साधने में असમળવા યોગ્ય હોય છે તેની પ્રાપ્તિ તેને નિયતિના પ્રભાવથી અવશ્ય થાય છે. જીવ ભલે ગમે તેટલે પ્રયત્ન કરે પણ જે બનવાનું નથી તે કદી બનતું નથી, અને જે બનવાનું હોય છે તે અવશ્ય બને જ છે, એમાં કોઈ ફેર પડતો નથી, વળી “ અવશ્ય બનનાર ભાવ પ્રતિકાર છે જ નહીં” એ નીતિ અનુસાર તથા કાંટાની તીક્ષ્ણતા વગેરે જોવાથી એ સિદ્ધ થાય છે કે નિયતિ જ કારણ રૂપ છે, પુરુષાર્થ કારણ રૂપ નથી, એવું ગોશાલકમતાનુયાયીઓ માને છે પણ આ જાતની માન્યતા બરાબર નથી, કારણ કે એવું માનવાથી પ્રત્યક્ષ દેખાતા પુરુષાર્થના અપલાપને (અભાવનો પ્રસંગ પ્રાપ્ત થશે. તમારે એમ ન કહેવું જોઈએ કે પુરુષાર્થ કરવા છતાં પણ કયારેય પણ કાર્યની સિદ્ધિ થતી દેખાતી નથી તેથી નિયતિ જ કારણભૂત છે. અમે તે એમ કહીએ છીએ કે એકલી નિયતિજ કાર્યસાધક છે. એ વાત બરાબર નથી. જેવી રીતે પુરુષાર્થની અપેક્ષા વગરની નિયતિ કાર્ય સાધન
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #621

५२८
भगवतीसूत्रे पुरुषार्थ एव कार्यसाधकः किंतु यथा घटोत्पत्तौ दण्डचक्रचीवरकुलालकपालसूत्राणां समुदितानामेव कारणता तथा नियतिपुरुषार्थभाग्यादीनां मिलितानामेव सर्वत्र कारणत्वमिति सिद्धान्तः, एवं सति नियतिमात्रस्य कार्यसाधकत्वमाश्रित्य पुरुषार्थादीनामसाधकत्व प्रतिपादने पुरुषार्थस्य कारणत्वसाधकप्रत्यक्षादिविरोधः समापतत्येव, अतः पुरुषार्थोपि कारणमेवेति ।।मू०८॥
मर्थ है। उसी प्रकार नियति निरपेक्ष पुरुषार्थ भी कार्य को साधने में असमर्थ है। किन्तु जिस प्रकार घट की उत्पत्ति दण्ड, चक्र, चीवर, कुलाल, कपाल एवं सूत्र इन सब के समुदित होने पर ही है अतः समुदित ही ये सब घट के कारण माने जाते हैं, उसी प्रकार नियति, पुरुषार्थ, भाग्य आदि जब मिल जाते हैं तभी इनसे कार्य की सिद्धि होती है अतः ये समुदित रूप में ही कार्य के साधक होनेसे इनमें कारणता मानी गई है, ऐसा सिद्धान्त है। जब ऐसा सिद्धान्त है तो फिर केवल नियति में ही कार्यसाधकता है, ऐसा आश्रय कर के पुरुषार्थादिकों में कार्य के प्रति असाधकता का कथन करना सो इस प्रकार के कथन में, पुरुषार्थ में कार णता के साधक जो प्रत्यक्ष आदि प्रमाग हैं उनसे विरोध भला क्यों नहीं आवेगा-अवश्य ही आवेगा, अतः इस विरोध को दूर करने के लिये पुरुषार्थ भी कारण ही है, ऐसा मानना चाहिये ॥सू.८॥
વાને અસમર્થ છે. એ જ પ્રમાણે નિયતિની અપેક્ષા વગરને પુરુષાર્થ પણ કાર્ય સાધવાને માટે અસમર્થ છે. કારણ કે જેવી રીતે ઘડાની ઉત્પત્તિ દંડ ચક્ર, માટી, કુંભાર અને દેરી, એ બધા એકત્ર થવાથી જ થાય છે અને એ બધાને સમુદાયરૂપે જ ઘડાની રચનામાં કારણરૂપ ગણવામાં આવે છે, એવી જ રીતે કાળ, સ્વભાવ, કર્મ નિયતિ અને પુરુષાર્થ એ બધાંય એકત્ર થાય છે ત્યારે જ તેમના દ્વારા કાર્યની સિદ્ધિ થાય છે. તેથી કાળ, સ્વભાવ નિયતિ પુરુષાર્થ વગેરે સમુદાયરૂપે જ કાર્યના સાધક હોવાથી તેમનામાં કારણુતા માનવામાં આવી છે. જ્યારે ખરી હકીકત આ પ્રમાણે છે કે તમે તો માત્ર નિયતિમાં જ કાર્યસાધકતા છે. પુરુષાર્થ વગેરેમાં કાર્યસાધકતા નથી, એમ માને છે તે બરાબર નથી, જે તમારા કથન પ્રમાણે માનવામાં આવે તે પુરૂષાર્થ વગેરેમાં કારણતા સિદ્ધ કરનારા પ્રત્યક્ષ વગેરે જે પ્રમાણે છે તે પ્રમાણે સાથે અવશ્ય-વિરોધાભાસ થશે, માટે તે વિરોધ દૂર કરવાને નિયતિની સાથે પુરુષાર્થ વગેરે પણ કારણભૂત છે એવું સ્વીકારવું જ જોઈએ સૂ.૮
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #622

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श.१ उ.३ सू०९ काढावेदनीयस्थोदीरणास्वरूपम् ५९९
एतावता प्रकरणेन कांक्षामोहनीयकर्मणो वेदनम् , सहेतुकं बन्धादिकं च प्रदर्शितम् , अतः परं कांक्षावेदनीयकर्मण उदीरणं तथोदीरणासंबन्धि वस्त्वन्तरं च कथयितुं प्रक्रमते--' से नूणं भंते' इत्यादि ।
मूलम्-से नूणं भंते ! अप्पणा चेव उदीरेइ, अप्पणा चेव गरहइ, अप्पणा चेव संवरेइ ?, हंता गोयमा ! अप्पणा चेव० तं चेव उच्चारेयव्वं। जंतं !भंते अप्पणा चेव उदीरेइ, अप्पणा चेव गरहइ, अप्पणा चेव संवरइ, तं किं उदिण्णं उदीरेइ अणुदिण्णं उदीरेइ, अनुदिण्णं उदीरणाभवियं कम्मं उदीरेइ, उदयाणंतरपच्छाकडं कम्मं उदीरेइ ? गोयमा! नो उदिण्णं उदी. रेइ, नो अनुदिण्णं उदीरेइ, अणुदिण्णं उदीरणाभवियं कम्म उदीरेइ, णो उदयाणंतरपच्छाकडं कम्मं उदीरेइ । जं तं भंते! अणुदिण्णं उदीरणाभवियं कम्मं उदीरेइ, तं किं उठाणेणं, कम्मेणं, बलेणं, वीरिएणं, पुरिसकारपरकमेणं अणुदिण्णं उदीरणा भवियं कम्मं उदीरेइ,उदाहु तं, अणुट्टाणेणं, अकम्मेणं अबलेणं, अवीरिएणं,अपुरिसकार परक्कमेणं अणुदिण्णं उदीरणाभवियं कम्मं उदीरेइ ?, गोयमा! तं उहाणेणवि,कम्मेणवि बलेणवि, वीरिएणवि, पुरिसक्कारपरिक्कमेणवि, अणुदिणं उदीरणाभवियं कम्म उदीरेइ, णो तं अणुट्टाणेणं अकम्मेणं, अबलेणं, अवीरिएणं, अपुरिसकारपरक्कमेणं अणुदिण्णं उदीरणाभवियं कम्म उदीरेइ, एवं सई अत्थि उट्ठाणेइ वा, कम्मेइ वा बलेइ वा, वीरिएइ वा, पुरिसकारपरिक्कमेइ वा । से नूणं भंते ! अप्पणा चेव उवसाइ, अप्पणा चेव गरहइ, अप्पणाचेव संवरेइ ? हंता गोयमा ! एत्थ वि तहेव भाणियवं, नवरं अणुदिण्णं उवसा.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #623

६००
भगवतीसूत्रे
मेइ, सेसा पडिसेहेयव्त्रा तिष्णि । जं तं भंते! अणुदिवणं उवसामेइ तं किं उट्ठाणेणं, जाव पुरिसक्कारपरिवकमेइ वा । से नूणं भंते ! अप्पणा चेत्र वेदेइ, अप्पणा चेव गरहइ, एत्थवि सच्चेव परिवाडी नवरं उदिष्णं वेएइ, जो अणुदिष्णं वेएइ, एवं जाव पुरिसक्कारपरिक्कमेइ वा । से नूणं भंते! अप्पणा चेव निजरेइ, अपणा चैव गरहइ, एत्थवि सच्चेव परिवाडी, नवरं उदयाणंतरपच्छाकडं कम्मं निज्जरेइ, एवं जाव परिक्कमंइ वा ॥ सू०९ ॥
छाया - तद् नूनं भदन्त ! आत्मनैवोदीरयति, आत्मनैव गर्हते, आत्मनैव संतृणोति ? हन्त गौतम ! आत्मनैवोदीरयति, आत्मनैव गर्हते, आत्मनैव संवृणोति तदेवोचारयितव्यं । यद् तद् भदंत | आत्मनैवोदीरयति आत्मनेव गर्हते,
इतने प्रकरणसे कांक्षामोहनीय कर्मका वेदन और सहेतुक बंधादिक प्रकट किये, अब इसके बाद सूत्रकार कांक्षामोहनीयकर्म का उदीरण और उदीरणा संबंधी वस्त्वन्तर का कथन करते हैं-' से नूणं भंते ! अपणा चेव ' इत्यादि ।
( से नूणं भंते । अप्पणा चेव उदीरेइ, अप्पणा चैव गरहइ, अपणा चेव संवरेइ ? ) हे भदन्त ! क्या जीव अपने आप ही कांक्षामोहनीय कर्म की उदीरणा करता है ? क्या अपने आप ही वह उसकी गह करता है ? और क्या अपने आप ही वह उसका संवर करता है ? ( हंता गोयमा !) हां गौतम ! (अप्पणा चेव तं चैव उच्चारेयव्वं ) जीव अपने आप ही कांक्षामोहनीय कर्मकी उदीरणा करता है। अपने आप ही वह उसकी
અહીં સુધીના પ્રકરણમાં કાંક્ષામોહનીય ક`નું વેદન અને સહેતુક અંધાદ્વિકનું કથન કર્યું. હવે સૂત્રકાર કાંક્ષામોહનીયકમ ના ઉદીરણ અને ઉદ્દીરણાસંબંધી वस्तुनुं उथन रे छे -" से नूणं भंते ! अप्पणी चेव " इत्यादि ।
( से नूणं भंते ! अप्पणा चेव उदीरेइ, अप्पणा चेव गरहइ, अप्पणा चैव संव रेइ ? ) डे पून्य ! शुं व पोते अक्षाभोडनीय अर्मनी उदीरणा रे छे ? શું તે જાતે જ તેની ગહ કરે છે? શું તે જાતે જ તેના સવર કરે છે ? ( हंता गोयमा ! ) डा गौतम ! ( अप्पणा चेव० तं चैव उच्चारेयव्वं ) જ કાંક્ષામોહનીયકની ઉદીરણા કરે છે, જીવ જાતે જ તેની ગાઁ
व लते
કરે છે,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #624

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. १४० ३ ० ९ काङ्क्षावेदनीयस्योदीरणास्वरूपम् ६०१ आत्मनैव संतृणोति तत् किम् उदीर्णमुदीरयति अनुदीर्णमुदीरयति अनुदीर्णम् उदीरणा भव्यं : कर्म उदीरयति, उदयानन्तरपश्चात्कृतं कर्म उदीरयति, गौतम ! नो उदीर्णमुदीरयति, नो अनुदीर्णमुदीरयति, अनुदीर्णमुदीरणाभव्यं कर्म उदीरयति, नो उदयानन्तर पश्चात् कृतं कर्म उदीरयति । यत् तद् भदन्त !
गर्दा करता है, और अपने आप ही वह उसका संवर करता (उसको रोकता) है । इस तरह से पूर्वोक्त पाठका यहां उच्चारण करना चाहिये। (जं तं भंते! अप्पणा चेव उदीरेइ, अप्पणा चेव गहरइ, अप्पणा चेव संवरेइ, तं किं उदिष्णं उदीरेइ, अणुदिण्णं उदीरेइ, अणुदिण्णं उदीरणाभवियं कम्मं उदीरेह, उदयानंतर पच्छाकडे कम्मं उदीरेइ ?) हे भदन्त ? यदि जीव अपने आप ही कांक्षा मोहनीय कर्म की उदीरणा करता है। अपने आप ही यदि उसकी ग करता है, और अपने आप ही यदि उसका संवर करता है, तो क्या वह उदीर्ण की उदीरणा करता है ? या अनुदीर्ण की उदीरणा करता है ? अनुदीर्ण किन्तु उदीरणाके योग्य की उदीरणा करता है ? या उदयानन्तर पश्चात्कृतकर्म बादमें किये गये कर्म की उदीरणा करता है। (गोयमा !) हे गोतम! (नो उदिष्णं उदीरेइ) न उदीर्णकी उदीरणा करता है (नो अणुदिष्णं उदीरेइ) न अनुदीर्ण की उदीरणा करता है । ( अणुदिष्णं उदीरणाभवियं कम्मं उदीरेइ) किन्तु जो कर्म अनुदीर्ण है, अर्थात् उदीरणामें नहीं आया है किन्तु उदीरणा के योग्य होता है उसी कर्म की उदीरणा करता है। ( णो उद्यानंतर पच्छाकडं कम्मं उदीरेइ) जो कर्म उद्यानन्तर पश्चात्कृत होता है।
પૂર્વોક્ત પાઠનું કથન
અને જીવ જાતે જ તેનેા સવર કરે છે. આ પ્રકારના सहीं कुश्वु लेहो ( जं तं भंते ! अप्पणा चेव उदीरेइ, अप्पणा चैव गरहइ, अपण । चेव संवरेइ, तं किं उदिण्णं उदीरेइ, अणुदिष्णं उदीरेइ, अणुदिष्णं उदीरणाभवियं कम्मं उदीरेइ, उदयानंतरपच्छाकड कम्मं उदीरेइ १ ) डे पून्य ! જો જીવ પાતે જ કાંક્ષામોહનીય કર્મીની ઉદીરણા કરે છે, જે તે પોતે જ તેની ગર્યાં કરે છે, અને જો જીવ પોતે જ તેના સવર કરે છે. તે શુંતે ઉત્તીણની ઉદીરણા કરે છે ? કે અનુદીણું ની ઉદીરણા કરે છે? કે અનુદ્દીણુ એટલે કે ઉદ્દીરણામાં નહીં આવેલ પણ ઉદ્દીરાને ચાગ્યની ઉદીરણા કરે છે ? કે ઉદ્દયાનન્તર यश्चात्कृतम्भनी उद्दीरणा अरे छे ? ( गोयमा ! ) हे गौतम! (नो उदिण्णं उदीरेइ ) लव उट्टीएर्शनी उहीरा उरतो नथी, ( नो अणुदिष्णं उदीरेइ ) अनुद्दीर्जुनी उदीरणा उरतो नथी, ( अणुदिष्णं उदीरणाभवियं कम्मं उदीरेइ ) पशु के अभ
भ० ७६
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #625

६०२
भगवतीसूत्रे अनुदीर्णमुदीरणाभव्यं कर्मउदीरयति तत् किमुत्थानेन कर्मणा बलेन वीर्येण पुरुषकारपराक्रमेणानुदीर्णमुदीरणाभव्यं कर्म उदीरयति, उताहो तदनुत्थानेनाकर्मणाऽबलेनाऽवीर्येणापुरुषकारपराक्रमेणानुदीर्णमुदीरणाभव्यं कर्म उदीरयति? गौतम ! तद् उत्थानेनापि कर्मणापि बलेनापि वीर्येणापि पुरुषकारपराक्रमेणापि, अनुदीर्णसुदीरणाभव्यं कर्मोदीरयति, नो तन् अनुत्थानेन अकर्मणा, अबलेन, अवीर्येणाउसकी भी उदीरणा नहीं करता है । (जंतं भंते ! अनुदिण्णं उदीरणाभवियं कम्मं उदीरेइ, तं किं उढाणेणं, कम्मेणं, बलेणं, वीरिएणं पुरिसकारपरक्कमेणं अनुदिण्णं उदीरणाभवियं कम्मं उदीरेइ ! ) हे भदन्त ! यदि जीव अनुदीर्ण किन्तु उदीरणा के योग्य कर्म की उदीरणा करता है तो क्या वह उस अनुदीर्ण किन्तु उदीरणा के योग्य कर्म की उदीरणा उत्थान से करता ? या कर्मसे करता है ? या पलसे करता है ? या वीर्यसे करता है ? या पुरुषकारपराक्रम से करता है ! (उदाहु) अथवा (तं अणुट्टाणेणं, अकम्मेणं अबलेणं, अवीरिएणं अपुरिसकारपरकमेणं, अनुदिण्णं उदीरणाभवियं कम्मं उदीरेइ ) अनुत्थान से, अकर्म से, अबल से, अवीय से और अपुरुषकारपराक्रम से उस अनुदीर्ण किन्तु उदीरणा के योग्य कर्म की उदीरणा करता है ? (गोयमा !) हे गौतम ! (तं उद्याणेण वि कम्मेण वि बलेण वि, वीरिएण वि, पुरिसकारपरकमेण वि अनुदिण्णं उदीरणा भवियं कम्मं उदीरेइ ) जीव अनुदीर्ण किन्तु उदीरणा के योग्य कर्म की उदीरणा उत्थान से, कम से बल से, वीर्य से और અનુદીર્ણ એટલે ઉદીરણામાં નથી આવેલા પણ ઉદીરણાને યોગ્ય હોય છે તે જ भनी 94 ही२॥ ४२ छे. (णो उदयानंतर पच्छाकडं कम्म उदीरेइ) २ ઉદયાનન્તર પશ્ચાસ્કૃત (ઉદય પછી પાછળથી કરાયેલા ) તેની પણ ઉદીરણું
व ४२तो नथी (जं तं भंते ! अणुदिण्ण उद्दीरणाभवियं उदीरेइ तं किं उढाणेण, कम्मेणं, बलेणं वीरिएणं, पुरिसकार परक्कमेणं, अणुदिण्ण, उदीरणाभवियं उदीरेइ ? ) પૂજ્ય જે જીવ ઉદયમાં નહિં આવેલા પણ ઉદીરણાને યોગ્ય કર્મની ઉદીરણ કરે છે તે શું તે ઉદયમાં નહિ આવેલા પણ ઉદીરણાને યોગ્ય કર્મની ઉદીરણા उत्थानथी भथी मणथी, वीय थी 3 ५२५४।२५२। मथी ४२ छ ? (उदाहु ) अथवा तो अणुद्वाणेणं, अकम्मेणं, अबलेण, अविरिएणं' अपुरिसक्कारपरकमेणं, अनुदिण्णं उदीरणाभवियं कम्मं उदीरेइ ? ) मनुत्थानथी, मम थी, २५५थी, અવીર્યથી, અપુરુષકાર પરાકમથી જીવ અનુદીર્ણ પણે ઉદીરણને ગ્ય भनी दी२९॥ ४२ छ, १ (गोयमा) गौतम ! तं उट्ठाणेण वि. कम्मेण वि बलेणवि वीरिएण वि, पुरिसक्कारपरकमेण वि अनुदिण्णं उदीरणाभवियं कम्म उदीरेइ ) ०१ मनुहा ५ मा२णाने योग्य भनी ही२४! उत्थानथी भथी
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #626

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. १ उ. ३ सू० ९ काङ्क्षावेदनीयस्योदोरणास्वरूपम् ६०३ पुरुषकारपराक्रमेणानुदीर्णमुदीरणाभव्यं कर्मोदीरयति, एवं सति अस्ति उत्थानमिति वा कर्मेति वा बलमिति वा वीर्यमिति वा पुरुषकारपराक्रम इति वा। तद् नूनं भदन्त ! आत्मनैवोपशमयति आत्मनैवगहते, आत्मनैव संवृणोति ? हन्त गौतम ! अत्रापि तथैव भणितव्यम् , नवरं अनुदीर्णमुपशमयति, शेषाः पतिषेधयितव्यास्त्रयः । तद् यद् भदन्त ! अनुदीर्णमुपशमयति तत् किम् उत्थानेनपुरुषकारपराक्रम से भी करता है । (णोतं अणुट्ठाणेणं, अकम्मेणं, अबलेणं अवीरिएणं अपुरिसक्कारपरक्कम्मेणं अणुदिण्णं उदीरणाभवियं कम्मं उदीरेइ) परन्तु उस अनुदीर्ण किन्तु उदीरणा के योग्य कर्म की उदीरणा वह अनुत्थान से, अकर्म से, अबल से, अवीर्य से और अपुरुषकारपराक्रम से नहीं करता है। (एवं सइ अस्थि उट्ठाणेइ वा, कम्मेइ वा बलेइ वा. वीरिएइ वा, पुरिसकारपरकमेइ वा ) जब ऐसी बात है तो उत्थान है, कर्म है, बल है, वीर्य है, और पुरुषपराक्रम है। (से नूणं भंते ! अप्पणा चेव उवसामेइ अप्पणा चेव गरहइ अप्पणा चेव संवरेइ?) हे भदन्त ! जीव क्या अपने आप ही कांक्षामोहनीय कर्म का उपशम करता है ? अपने आप ही क्या उसकी गर्दा करता है ? अपने आप ही क्या उसका संवर करता है ? (हंतागोयमा! एत्थ वि तहेव भाणियव्वं) हां गौतम ! यहां पर भी उसी तरह से समझना चाहिये । ( नवरं-अणुदिणं उवसामेइ सेसा पडिसेहेयव्या तिण्णि ) विशेष यह है कि अनुदीर्ण को उपशमाता है। बाकी के तीन मथी, वीथी भने पुरुष४।२५२।भथी ५५५ ४२ छ. ( णो तं अणुद्वाणेण, अकम्मेणं, अबलेण, अवोरिएणं अपुरिसक्कारपरकम्मेण अणुदिण्णं उदीरणाभवियं कम्मं उदीरेइ) ५२तु अनुही ५५] महीने योग्य भनी ही२९॥ ०१ અનુત્થાન, અકર્મથી, અબળથી, અવીર્યથી, અને અપુરુષકારપરાક્રમથી કરતા नथी. ( एवं सइ अस्थि उट्ठाणेइ वा, कम्मेइ वा बलेइ वा, वीरिइवा पुरिसकारपरक्कमेइ वा ) ले म छे तो उत्थान ५७ छ. ४ ५४ छ, म ५४ छ, વીર્ય પણ છે, પુરુષકારપરાક્રમ પણ છે જ
(से नूगं भंते अप्पणा चेव उवसामेइ, अप्पणा चेव गरहइ, अप्पणा चेव संवरेइ ?) 3 पून्य ! ७१ शु पातानी andr xiक्षामोडनीय भनी .७५शम કરે છે ? શું પિતાની જાતે જ તેની ગહ કરે છે? શું પિતાની જાતે જ તેને स१२ ४२ छे १ हता गोयमा ! एत्थ वि तहेव भाणियव्यं ) डा गौतम ! मी ५५ ते प्रमाणे २ सभा (3) ने मे ( नवरं-अणुदिण्णं उवसामेइ सेसा पडिसेहेयन्बा तिणि ) विशेषता से छे ३ 04 अनुही उपशमा छ. मीन
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #627

६०४
भगवतीसूत्रे
यावत् पुरुषकारपराक्रम इति वा । तद् नूनं भदन्त ! आत्मनैव वेदयति, आत्मनैव गहते, अत्रापि सैव परिपाटी, नवरं उदीर्ण वेदयति, नो अनुदीर्ण वेदयति, एवं यावत् पुरुषकारपराक्रम इति वा । तद् नूनं भदन्त ! आत्मनैव निर्जरयति आत्मनैव गर्हते, अत्रापि सैव परिपाटी, नवरम् उदयानन्तरपश्चात्कृतं कर्म निर्जरयति, एवं यावत् पराक्रम इति वा ।।सू०९॥ विकल्पों का प्रतिषेध कर देना चाहिये। ( जंतं भंते! अणुदिण्णं उवसामेइ तं किं उठाणेणं जाव पुरिसक्कारपरिकमेइ वा ? ) हे भदन्त ! यदि अनुदीर्णको उपशमाता है, तो क्या वह उसे उत्थान से उपशमाता है? इत्यादि यहां 'यावत्' शब्दसे पूर्वका प्रश्न और उत्तरका सब पाठ कहना चाहिये यहां तक कि 'यदि ऐसा है तो उत्थान कर्म बल वीर्य पुरुषका पराक्रम है' । ( से नूणं भंते ! अप्पणा चे वेदेइ अप्पणा चेव गरहइ ) हे भदन्त ! क्या वह उसे अपने आप ही वेदता है ? अपने आप हो उसकी गर्दा करता है ? ( एस्थ वि सच्चेव परिवाडी ) यहां पर भी वही सब पूर्वोक्त परिपाटी जाननी चाहिये ( नवरं ) विशेष यह है कि ('उदिन्नं ' वेदेइ णो अणुदिन्नं वेएइएवं जाव पुरिसकारपरिकमेइ वा) उदीर्ण का वेदन करता है, अनुदीर्ण का वेदन नहीं करता है। इस तरह कहना यहां तक कि-'पुरुषकार पराक्रम है। ' (से नूणं भंते ! अप्पणा चेव निज्जरेंति' अप्पणा चेव गरहइ ? ) हे भदन्त ! क्या वह उसकी अपने आप ही निर्जरा करता है ? ( एत्थ वि ऋणे विधान! महिं निषेध ४२वो नये, (जं तं भंते ! अणुदिण्णं उवसामेइ तं किं उदाणेणं जाव पुरिसकारपरक्कमेइ वा ) पूजन्य ! ७१ अनुद्दीन ઉપશમાવે છે તે શું તેને ઉત્થાનથી કે કર્મથી. બળથી, વીર્યથી કે પુરુષકાર५२।भथी ५मा छ ? त्याहिन्मही 'यावत्' ५४थी पूर्वी प्रश्न भने उत्तरना બધે પાઠ કહેવો જોઈએ અહીં સુધી કે “જો એવું છે તે ઉત્થાન કર્મ બાલ વીર્ય પુરુષકાર પરાક્રમ છે. ”
(से नूण भंते ! अप्पणा चेव वेदेह, अप्पणा चेव गरहइ) 3 orय ! शुते पोते १ तेनुं वेहन ४२ छ, शुते पाते । तेनी गड ४२ छ ? (एत्थ वि सच्चेव परिवाडी) मा ५५ पूर्वधित रीते समस्त परिपाटीनू थन ४२वु नये. (नवरं) विशेषता के छ ३ (उदिन्नं वेदेह णो अणुदिन्नं वेएइ एवं जाव पुरिसक्कारपरिकमेइ वा) ही नु वेहन ४२ छ. पण अनुही नु वेहन तो नथी. 21 अभाणे “ पुरुष४।२५२।" मडी सुधार्नु ४थन सेवातुं छे. ( से नूर्ण भंते ! अप्पणा चेव निजाति, अप्पणा व गरहइ ?) शु०१ पातानी on तेनी नि। ४२ छ? शु० पोतानी तेनी गा रे छ ? (एत्य वि
શ્રી ભગવતી સુત્ર : ૧

Page #628

प्रमेश्वन्द्रिकाटीका श० १ उ० ३ सू० ९ काङ्कावेदनी रस्योदोरणावर ६०५
टीका-' से नूणं भंते !' तद् नूनं भदन्त ! तत्-कांक्षामोहनीयं कर्म उपलक्षणात् सकलमपि कर्म जीवः किम् ' अप्पणा चेव' आत्मनैव-स्वयमेव 'उदीरेई उदीरयतिकर्मण उदीरणां करोति । तथा 'अप्पणा चेव' आत्मनैव स्वयमेव जीवः किम् ‘गरहइ' गर्हते-स्वकृतकर्मणो गीं करोति ? । तथा 'अप्पणा चेव' आत्मनैव-स्वमेव किम् 'संवरेई' संवृणोति-वर्तमानकालिककर्म न करोतोत्यर्थः । भगवानाह 'हंता गोयमा!' हन्त हे गौतम ! 'अप्पणा चेव' आत्मनैव, सच्चेव परिवाडी, नवरं उदयाणंतरपच्छाकडं कम्मं निज्जरेइ, एवं जाव परक्कमेइ वा) यहां पर भी पूर्वोक्त परिपाटी ही जाननी चाहिये । विशेषता यह है कि उदयानन्तरपश्चात्कृत कर्मकी निर्जरा करता है। इसी तरह कहना, यहां तक कि पुरुषकारपराक्रम है।
टीकार्थ-"से नूणं भंते " इत्यादि सूत्र द्वारा गौतम प्रभु से पूछ रहे हैं कि " भंते" हे भदन्त ! जीव क्या "तं" कांक्षामोहनीय कर्म की तथा उपलक्षण से समस्त मोहकर्म की “ अप्पणा चेव" अपने आप ही " उदीरेइ ” उदीरणा करता है ? " अप्पणा चेव गरहइ " अपने आप ही जीव क्या उस स्वकृत कर्म की गर्दा करता है ? " अप्पणा चेव संवरेद" और क्या अपने आप ही वह कर्म का संवर करता है ? वर्तकाल में नवीन कर्मों का बंध नहीं करना-अर्थात् आस्रव का निरोध करना इसका नाम संवर है । प्रभुने इस प्रश्नका उत्तर दिया कि-"हंता गोयमा" हां गौतम ! "अप्पणा चेव" जीव अपने आप ही कर्मकी उदीरणा करता सच्चेव परिवाडी-नवर उयाणंतरपच्छाकडं कम्मं निजरेइ, एवं जाव परकमेइ वा ) मी ५९] पूर्वोत परिपाटी 2 समपी विशेषता मे छे याનન્તરપશ્ચાતકૃતકર્મની નિર્જરા કરે છે. પુરુષકારપરાક્રમ છે.” ત્યાં સુધીનું કથન અહીં પણ ગ્રહણ કરવું.
-“से नूण भंते " इत्याहि हो । गौतम स्वामी महावीर प्रभुने पूछे छे “ भंते" पुन्य ! शु०१ "ते" ते क्षामोनीयमानी तथा सक्षyथा समस्त भनी ५] "अप्पणा चेव" पातानी ते १ " उदोरेइ" ही४२ छ ? " अप्पणा चेव गरहइ” मने शु०१ पोताना
ते २१त भनी पड़ रै छ ? " अप्पणा चेव संवरेइ" मने शु. पोतानी on ॥ तेनुं सव२९५ (सव२) ४२ छ ?
- વર્તમાનકાળમાં નવાં કર્મોને બંધ ન બાંધવે એટલે કે આસને નિરોધ કરે તેનું નામ સંવર છે. ગૌતમના પ્રશ્નોને પ્રભુએ આ પ્રમાણે જવાબ भयो “हता गोयमा !" गौतम! “अपणा चेव" ७१ पोdirl and
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #629

६०६
भगवतीसूत्रे 'तं चेव उच्चारेयव्वं ' तदेवोच्चारयितव्यम्-तदेव--पूर्वोक्तमेव सर्वमत्र पठनीयमिति, तच्चेदम्-"अप्पणा चेव उदीरेइ, अप्पणा चेव गरहइ, अप्पणा चेव संवरेइ" इत्युत्तरम् । तत्र 'अप्पणा चेव' आत्मनैव-स्वमेव 'उदीरेइ' उदीरयति । भविष्यत्कालवेधं कर्म करणविशेषेणाकृष्य क्षपणार्थमुदयावलिकायां प्रवेशयति ? अनेन कर्मणो बन्धादिषु जीवस्यैवाधिकारो नान्यस्येति प्रदर्शितम् । कर्मण उदीरणादौ मुख्यं कारणं जीव एवेति भावः । उक्तं च
" अणुमेत्तो वि न कस्सइ बंधो परवत्थुपच्चया भणिओ।" छाया-अणुमात्रमपि न कस्यापि बन्धः परवस्तुप्रत्ययाद् भणित । इति ॥
परवस्तुप्रत्ययादिति जीवभिन्ननिमित्तात् कस्यापि किश्चिन्मात्रमपि बन्धो न है, अपने आप ही वह उसकी गर्दा करता है, और अपने आप ही वह उसका संवर करता है। यहां जो "तं तहेव उच्चारेयव्वं ” पाठ कहा है उससे इन्हीं " अप्पणा चेव उदीरेइ," अप्पणा चेव गरहइ, अप्पणा चेव संवरेइ" पूर्वोक्त पदों का संग्रह करने को कहा गया है । " उदीरणा अर्थात् भविष्यत् कालमें जो कर्म वेदन के योग्य है। उसे करणविशेषद्वारा खींच कर क्षपण निमित्त उदयावलिका में लाना इसका नाम उदीरणा है। इससे "कर्मबंध आदि करने में जीव का ही अधिकार है। अन्यअजीव का नहीं ,, यह बात दिखलाई गई है। तात्पर्य यह है-कर्म की उदीरणा आदि करने में मुख्य कारण जीव ही है। कहा भी है
"अणुमेत्तो वि न कस्सह, बंधो परवत्थुपच्चया भणिओ" इति । किसी भी जीव को थोड़ा सा भी कर्मबंध दूसरे पदार्थ के निमित्त से नहीं कहा गया है। यहां जो "परवस्तुप्रत्ययात्" ऐसा कहा गया है કર્મની ઉદીરણા કરે છે, તે પિતાની જાતે જ તેની ગહ કરે છે અને પિતાની
ते १ ते तेनु स१२७१ ४२ छ. मिडी 2 " तं तहेव उच्चारेयव्वं” से 48 आयातना व “ अप्पणा चेव, उदीरेइ अप्पणा चेव गरहइ अप्पणा चेव सवरेइ" पूर्वात पाने समावेश ४२वानुं ४ाम मावेस छे. “ उदीरणा" નો અર્થ આ પ્રમાણે છે–ભવિષ્યકાળમાં દવાને યોગ્ય જે કર્મો છે તેમને કરણવિશેષ વડે ખેંચીને ખપાવવા માટે ઉદયાવલિકામાં લાવવા તેનું નામ ઉદીરણા છે. આથી “કર્મબંધ વગેરે કરવામાં જીવનેજ અધિકાર છે અને એટલે કે અજીવ વગેરેને નહીં ” આ વાત દર્શાવવામાં આવી છે. તાત્પર્ય એ છે કે કર્મની ઉદીરણા વગેરે કરવામાં મુખ્ય કારણ જીવ જ છે. કહ્યું પણ છે___“अणुमेसो वि न कस्सइ. बंधो परवत्थुपच्चया भणिओ" કિંઈપણ જીવને છેડે સરખે પણ કર્મબંધ અન્ય પદાર્થના નિમિત્તથી કહ્યો નથી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #630

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श०१ ३० ३ सू० ९ कासावेदनीयस्यौदीरणास्वरूपम् ६०७ भवतीत्याशयः । तथा — अप्पणा चेव ' आत्मनैव स्वयमेव जीवः ‘गरहइ ' गर्हते. तत्स्वरूपज्ञानेन, तत्कारणगर्हणेन वा संजातविशिष्टबोधः सन् अतीतकालिकं कर्म निन्दति । तथा 'अप्पणा चेव ' आत्मनैव-स्वयमेव 'संवरेई' संवृणोति-वर्तमानकालिकागन्तुक कर्मसमूहं तत्स्वरूपज्ञानेन तद्धेतुसंवरणेन वा निरुणद्धिवर्तमान काले तत्कर्म न करोतीति भावः । यद्यपि गर्दादौ गुर्वादयोऽपि सहकारिणो भवन्ति तथाऽप्यत्र जीववीर्यस्यैव कारणत्वान्न तेषां प्राधान्यमत एवोक्तम् 'अप्पणा चेव' इति । गुर्वादयस्तु वीर्योल्लासमात्रे एव कारणमिति । अथोदीरणामेवाश्रित्य कथयति-' तं भंते' इत्यादि । 'जं तं भंते' यद् तद् भदन्त ! — अप्पणा चेव उससे यही फलित होता है, कि कर्मबंध करने में जीव से भिन्न और कोई निमित्त नहीं है । अर्थात् कर्मबंध करने में जीव ही निमित्त है। " अप्पणा व गरहइ" का तात्पर्य यह है कि जीव को जब कर्म के स्वरूप का ज्ञान हो जाता है अथवा उस के कारणों की जब वह गाँ (निंदा) करने लगता है, तो इससे वह बोधविशिष्ट हो जाता है तो एसा होता हुआ वह जीव अपने द्वारा ही अतीतकालमें बंधे हुए कर्मकी निन्दा करने लग जाता है । इससे वह “अप्पणा चेव संवरेइ " अपने आप ही कर्मों के आस्रव होनेके कारणों का निरोध कर देता है, क्योंकि उसे कर्मके स्वरूप का ज्ञान हो गया है। अतः वह वर्तमान काल में नवीन कर्मों का बंध नहीं करता है। यद्यपि गर्दी आदि करने में जीव को सहकारीरूप कारणभूत गुर्वादिक भी होते हैं, फिर भी उनकी यहां प्रधानता विवक्षित नहीं हुई है, कारण कि जीव के वीर्य की यहां प्रधानता रहती है। इसलिये उसे ही यहां कारण माना गया है। इसी निमित्त "अप्पणा चेव"
मडी 2 “ परवस्तुप्रत्ययात् ', मेवु उपाभा मावेश छ तेथी मे इलित થાય છે કે કર્મબંધ કરવામાં જીવ સિવાથ બીજું કંઈ પણ નિમિત્ત નથી એટલે हैम ४२वामां पाते ४ निमित्त३५ छ. “ अप्पणा चेव गरहइ" તાત્પર્ય એ છે કે જીવને જ્યારે કર્મના સ્વરૂપનું જ્ઞાન થાય છે ત્યારે કર્મનાં કારણોની તે ગહ ( ગુરુ સાક્ષીએ નિંદા ) કરવા લાગી જાય છે. આ રીતે બધ પામેલા જીવ પિતાની મારફત ભૂતકાળમાં થયેલાં કર્મોની નિંદા કરવા भी तय छे. तेथी ते “ अप्पणा चेव संवरेइ" सपना मिथ्यात्व अवत વગેરે કારણોનો વિરોધ કરી નાખે છે. તેથી તે વર્તમાનકાળમાં નવાં કર્મોને બંધ બાંધો નથી. જો કે ગર્લા (નિંદા) આદિ કરવામાં ગુરુ આદિની પણ સહાયતા જીવને મળે છે, છતાં પણ અહીં તેમની પ્રધાનતા દર્શાવી નથી. તેનું કારણ એ છે કે જીવના વીર્યની જ તેમાં પ્રધાનતા રહેલી હોય છે તેથી તેને જ અહીં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #631

भगवतीसूत्रे उदीरेइ' आत्मनैवोदीरयति-स्वयमेव कर्मणः उदीरणां करोतीत्यर्थः, 'अप्पणा चेव गरहइ ' आत्मनैव गर्हते स्वयमेव निन्दतीत्यर्थः, 'अप्पणा व संवरेइ' आत्मनैव संवृणोति-स्वयमेव कर्मणः कारणाभावं करोतीत्यर्थः, 'तं किं उदिष्ण उदीरेइ' तत् किम् उदीर्णमेवोदीरयति 'अणुदिणं उदीरेइ' अनुदीर्णमुदीरयति, 'अणुदिणं उदीरणाभवियं कम्मं उदीरेइ' अनुदीर्णम्-उदीरणाभव्यं कर्मोदीरयति । अथवा 'उदयाणंतरपच्छा कडं कम्मं उदीरेइ' उदयानन्तरपश्चात्कृतं कर्मोदीरयति-उदीर्ण कर्म उदीरयति अनुदीर्ण वा कर्मोंदीरयति अथवा अनुदीर्णम्-उदीर्णाभव्यं कर्म उदीरयति, अथवा ऐसा कहा गया है। गुर्वादिक जो होते हैं वे तो जीव के वीर्योल्लास में ही कारण होते हैं।
इस प्रकार समझ लेने पर पुनः गौतमस्वामी उदोरणा को लेकर प्रभु से प्रश्न करते हैं कि-"जं तं भंते " इत्यादि । हे भदन्त ! "जंतं. जीव उस कर्म की "अप्पणा चेव" अपने आप ही " उदीरेइ " उदीरणा करता है, "अप्पणा चेव" अपने आप ही स्वयं ही “ गरहइ " गर्दा करता है-निन्दा करता है- "अप्पणा चेव " स्वयं ही "संवरेइ" कर्म के कारणों का अभाव करता है " तं किं" तो क्या वह जीव " उदिणं उदीरेइ" उदीर्ण कर्म ही कि उदीरणा करता है ? " अनुदिण्णं उदीरेइ " अनुदीर्ण कर्म की उदीरणा करता है ? " अणुदिण्णं उदीरणाभवियं कम्मं उदीरेइ " अथवा-अनुदीर्ण परन्तु उदीरणा होने योग्य कर्म की उदीरणा करता है ? या " उदयाणंतरपच्छाकडं कम्मं उदीरेइ" उदया
४॥२७३५ भानस छे. तेथी । “अप्पणा चेव” मे ४थन थयुं छ. गुवाहात જીવના વીર્યોદ્યાસમાં જ કારણ રૂપ બને છે.
આ પ્રમાણે સમજી લીધા પછી ગૌતમ સ્વામી ઉદીરણાના વિષયમાં મહાવીર मन मा प्रमाणे प्रश्न पूछे छ-"ज त भंते ! " प्रत्याहि पूज्य ! वो ते भनी “ अप्पणा चेव" पातानी ते "उदीरेइ" ही२९॥ ४२ छ. “अप्पणा चेव गरहइ" पोतानी anते ४ तेनी पडi (निंet) ४२ छ, “ अप्पणा चेव संवरेड" पोताना ते ॥ भनी स२ ४२ छ, “त कि" तो शुते १ “ उदिण्णं उदीरेइ" Sale' भनी ४ टी२५॥ ४२ छ १ “ अनुदिण्णं उदीरेइ"
अनुही भनी. ही२९॥ ४२ छ? 3 "अणुदिण्यं उदीरणाभविय कम्मं उदीरेइ" मनुही ५५l२९! था योग्य भनी. l२५॥ ४२ छ ? " उदयाणंतर
શ્રી ભગવતી સુત્ર : ૧

Page #632

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० १ ३० ३ सू० ९ काङ्क्षावेदनीयस्योदीरणास्वरूपम् ६०९ उदयानन्तरपश्चात्कृतं कर्म उदीरयतीति चत्वारो विकल्पाः । भगवानाह - 'नो उदिष्णं ' इत्यादि । ' गोयमा' हे गौतम !' नो उदिष्णं उदीरेइ ' नो उदीर्ण कर्म उदीरयति - उदीर्णस्य कर्मणः पुनरप्युदीर्णे न भवति उदीरितत्वादेव, उदीर्णस्यापि उदीरणे उदीरणाया विरामः कदाऽपि न स्यादिति प्रथमभेदो निराकृतः १ । द्वितीयमपि भेदं निराकरोति - ' नो अणुदिष्ण' - मित्यादि । 'नो अणुदिण्णं उदोरे ' नो अनुदीर्णम् उदीरयति, इहानुदीर्णम् चिरेण भविष्यदुदीरणम् अभविष्यदुदीरणं च उदयावलिकायाममविष्टमित्यर्थः एतादृशं कर्म नोदीरयति तद्विषयकोदीरणायाः नन्तरपश्चात्कृत कर्म की उदीरणा करता है ? इस प्रकार ये यहां चार प्रश्न उपस्थित किये गये हैं प्रभुने इन प्रश्नों के उत्तर के विषय में गौतम से कहा कि "नो उदिष्णं " इत्यादि, " गोयमा " हे गौतम ! जीव " णो उदिष्णं उदीरेड " जो उदीर्ण कर्म है उसकी उदीरणा नहीं करता है । क्यों कि जो कर्म उदीर्ण होता है, वह उदीरित हो चुकने के कारण पुनः उदीर्ण नहीं होता है । यदि उदीर्ण कर्म की भी पुनः उदीरणा होनी मानी जावे तो फिर इस तरह से उदीरणा का कभी विराम ही नहीं हो सकेगा । अर्थात् उदोंर्ण कर्म की उदीरणा नहीं होती है। इस तरह प्रथम भेद निराकृत हुआ। अब द्वितोय विभेद का निराकरण करने के निमित्त सूत्रकार कहते हैं कि " नो अनुदिष्णं उदीरेइ " जीव अनुदीर्ण कर्म की उदीरणा नहीं करता है । अनुदीर्ण के दो अर्थ हो सकते हैं - एक तो यह कि जिसकी उदीरणा बहुतकाल के बाद होती है वह अनुदीर्ण है, और दूसरा यह कि जिसकी पच्छाकडं कम्मं उदीरेइ ? " उध्यानन्तर पश्चात् भनी उहीरणा अरे छे ? आ પ્રકારે ચાર પ્રશ્નો અહીં પૂછવામાં આવ્યા છે. પ્રભુએ તે પ્રશ્નોના આ પ્રમાણે श्वास साध्या-" नो उदिष्णं " त्याहि. -
८८
"
( गोयमा ! ) हे गौतम ! व " णो उदिष्णं उदीरेइ ” उही उमनी ઉદીરણા કરતા નથી. કારણ કે જે ક` ઉદ્દીણુ હાય છે તેની ઉદીરણા થઈ ગઈ હાય છે, તેથી ફરીથી તેની ઉદીરણા થતી નથી જે ઉદ્દીણુ કર્મીની ફીથી ઉદીરણા થવાની વાત માની લેવામાં આવે તે ઉદીરણાનો કદી અંત જ ન આવે એટલે કે ઉદીણ કમ ની ઉદીરણા થતી નથી. આ રીતે પહેલા ભેદનું સ્પષ્ટીકરણ થઇ ગયું હવે બીજા ભેદનું નિરાકરણ કરવાને માટે સૂત્રકાર કહે છે
" नो अनुदिष्णं उदीरेइ ” જીવ અનુદીણુ કર્મની ઉદીરણા પણ કરતા નથી. અનુદીના એ અ થઇ શકે છે—(૧) જેની ઉદીરણા ઘણા કાળ પછી થવાની છે તે કને અનુદીણુ કમ કહે છે (ર) અને જેની ઉદીરણા આગળ કદી
딩 ७७
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #633

६१०
भगवतीसूने संपतिकाले-भविष्यकाले चाभावादिति, तद्वितीयभेदोऽपि निराकृतः २ । अथ तृतीयं भेदं स्वीकुर्वन्नाह-'अणुदिणं उदीरणाभवियं कम्मं उदीरेइ ' अनुदीर्णमुदीरणाभव्यं कर्म उदीरयति, स्वरूपतोऽनुदीर्णम् , किन्तु अनन्तरसमये एवोदीरणा भव्यम् उदीरणायोग्यं कर्म उदीरयति, विशिष्टयोग्यतायाः प्राप्तत्वात् , इति तृतीयो भेदः स्वीकृतः ३ । अथ चतुर्थ भेदं निराकरोति-' णो उदयागंतरपच्छाकडं कम्म उदीरेइ' नो उदयानन्तरपश्चात्कृतं कर्मोंदीरयति, उदयानन्तरसमये पश्चात्कृतं उदीरणा आगे कभी नहीं होगी, वह अनुदीर्ण है । तात्पर्य यह कि जो कर्म उदयावलिका में प्रविष्ट नहीं हुआ है वह अनुदीर्ण है। ऐसा जो अनुदीर्ण कर्म होता है, उसकी उदीरणा वर्तमानकाल में और भविष्यकालमें नहीं होती है। अर्थात् अनुदीर्ण कर्म की उदीरणा नहीं होती है। इस तरह द्वितीय भेद भी निराकृत हो गया ( हट गया)। अब तीसरे भेद को स्वीकार करते हुए उसके विषय में सूत्रकार कहते हैं कि"अणुदिण्णं उदीरणाभवियं कम्मं उदीरेइ ! जो स्वरूप से अनुदीर्ण है, परन्तु अनन्तर समयमें ही उदीरणा होने के योग्य है, ऐसा कर्म अनुदीर्ण उदीरणाभविक कहा गया है जीव ऐसे ही कर्मकी विशिष्ट योग्यताको प्राप्त होने के कारण उदीरणा करता है । अर्थात् ऐसा कर्म विशिष्टयोग्यता को प्राप्त हो जाता है । अतः वह उदीरणा के योग्य हो जाता है । इस तरह यह तृतीय भेद अङ्गीकार किया है । अब चतुर्थ भेद का निराकरण करते हुए सूत्रकार कहते हैं कि-" णो उदयाणंतरपच्छाकडं कम्म उदीरेइ” उदयानन्तर पश्चात्कृत कर्म की जीव उदीरणा नहीं करता हैથવાની નથી તે કમને પણ અનુદીર્ણ કર્મ કહે છે. તાત્પર્ય એ છે કે જે કર્મ ઉદયાવલિકામાં આવ્યું નથી તે કર્મને અનુદીર્ણ કર્મ કહે છે. એવું જે અનુદીર્ણ કર્મ હોય છે તેની ઉદીરણા વર્તમાનકાળમાં અને ભવિષ્યકાલમાં થતી નથી. એટલે કે અનદીણું કર્મની ઉદીરણા થતી નથી. આ રીતે બીજા ભેદનું નિરાકરણ પણ થઈ ગયું.
वेत्री मेहनी स्वी॥२ ४२ता सूत्रा२ ४ छ -“अनुदिण्णं उदीरणा भवियं कम्मं उदीरेइ" रे म २१३५थी मनु छ ५५ ५४ीन समयमा ઉદીરણ થવાને ગ્ય છે તે કર્મને “અનુદીર્ણ ઉદીરણાભવિક” કહેવામાં આવેલ છે. ઉદીરણાની ગ્યતાવાળાં હોવાને કારણે એવા કર્મની જ જીવ ઉદીરણ કરે છે. એટલે કે એવાં કર્મ વિશિષ્ટ યોગ્યતાને કારણે ઉદીરણાને લાયક બની જાય છે. આ રીતે આ ત્રીજા ભેદને સ્વીકાર કરવામાં આવ્યું છે. હવે शोथा मेनु २५टी४२४४ ४२वाने भाटे सूत्र४२ ४ छ-"णो उदयाणंतरपच्छाकर्ड कम्मं उदीरेइ" यानन्त२ ५श्वात्मनी ही२५॥ ५४४ ०१ ४२तो नथी-२
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #634

प्रमेयचन्द्रिकाटीका ० १ ३०३ सू९ काङ्क्षावेदतोयोदोरणावरून ६११ अर्थात् अतीततां गमितं यत् तदपि कर्म नोदीरयति, तस्यातीतत्वात्, अतीतस्य चासत्रात् । असतश्चोदीरणाविषयाभावात् ।
ननु यथा पूर्वमूत्रे' उदीरण गर्हणसंवरणरूपं पदत्रयं गृहीतम्, तथाऽस्मिन् सूत्रे' तं किं उदिननं उदीरेइ' इत्यादि सूत्रेण गर्हणसंवरणरूपं पदद्वयं विहाय उदीरणारूपाद्यपदस्यैव कथं ग्रहणं कृतम् ? उच्यते - उदीरणादिषु चतुर्षु कर्म
जो कर्म उदय में आगया है वह कर्म उदय के बाद पश्चात्कृत हो जाता है- अर्थात् वह भूतकालिक बन जाता है । इसलिये उदय में आचुका होने के कारण वह कर्म उदीरित नहीं होता- उदीरणा का विषय नहीं बनता, क्योंकि उसका अतीत हो जाने के कारण सत्व ही नहीं रहता है। उदीरणा असत् की नहीं होती - सत्-मौजूद कर्मकी ही होती है।
शंका- जैसे पूर्वसूत्र में "उदीरण, गर्हण, और संवरण, इन तीन पदों का ग्रहण हुआ है, उसी तरह से इस " उदिण्णं उदीरेइ " सूत्र में " तं किं उदिन्नं उदीरेइ " इत्यादि सूत्र के अनुसार गर्हण, संवरणरूप दो पदों को छोडकर केवल उदीरणारूप पहिले पदका ही ग्रहण क्यों किया गया है ? शंकाकार का तात्पर्य यह है कि उदीर्ण पद के साथ “ उदीरेइ यह एक ही क्रियापद जोड़ा गया है " गरहइ " संवरइ " ये दो क्रियापद नहीं जोड़े गये हैं सो शंकाकार यहां इसी बात को पूछ रहा है कि इन दो पदों के नहीं जोड़ने का कारण क्या है ?
""
99
ક ઉદયમાં આવી ગયું હાય છે તે કમ યમાં થઈ જાય છે-એટલે કે તે ભૂતકાલિક ખની જાય છે. વાને કારણે તે કમ ઉીરિત થતું નથી-એટલે કે नथी. अणु } तेनु' सत्त्व (अस्तित्व) ४ रहेतुं नथी. अस्तित्व रहित (असत् ) ની ઉદીરણા થતી નથી—સત્ (અસ્તિત્વ વાળા) કર્મીની જ ઉદીરણા થાય છે.
આવ્યા પછી પશ્ચાદ્ભુત તેધી ઉદયમાં આવી ચૂક· ઉદીરણાના વિષય બનતું
शअ―नेवी रीते पडेला सूत्रमां “ उदीरण”, “ गर्हण " भने “संवरण" थे त्रषु यहोनो सभावेश अवामां आव्यो छे, शेवी रीते " उदिष्णं उदीरेइ " सूत्रभां “त ं किं उदिन्नं उदीरेइ " त्याहि सूत्र अनुसार गई भने सवर એ એ પદોને છોડીને ફક્ત ઉદીરણા પદને જ કેમ ગ્રહણ કર્યુ* છે ? શંકા કરનારના હેતુ એ છે કે उही " पहनी साथै " उद्दीरेइ " मे मेड ४ डियायहने लेडयु छे, तेवी रीते “ गरहइ " भने “ संवरइ " से ये दिया પદાને જોડયાં નથી તેા એ બે પદ્દાને નહી જોડવાનું શું કારણ છે ?
."
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #635

भगवतीसूत्रे विशेषणेषु उदीरणामेवाधिकृत्य विशेषस्य सद्भावो वर्त्तते, गर्हणसंवरणयोर्विशेषाभावात् । यद्येवं तर्हि पूर्वसूत्रे गर्हण-संवरणरूपं पदद्वयं किमर्थं गृहीतम् ? अत्रोच्यते
कर्मण उदीरणायां गर्हणं संवरणं च प्राय उपायभूतं वर्त्तते,इति सूचनार्थम् । यद्यपि उदीरणायां न केवलं पुरुषवीर्यस्यैव कारणत्वं किन्तु कालस्वभावादीनां बहूनां कारणत्वमस्ति, तथापि प्राधान्येन पुरुषवीर्यस्यैव कारणत्वमुपदर्शयन्नाह-'जं तं' इत्यादि । 'जं तं भंते ' यत् तद् भदन्त ! 'अणुदिन्नं ' अनुदोर्णम् उदीरणा
समाधान-कर्मके उदीर्ण आदि चारविशेषणों में अर्थात् उदीरण१, अनुदीर्ण २, अनुदीर्ण उदीरणाभविक ३, एवं उदयानन्तरपश्चात्कृत४, इन चार विशेषणों में केवल उदीरणाको ही लेकर विशेषका सद्भाव है। गर्हण और संवरणमें इनको ले कर विशेष का अभाव है। अर्थात् गर्हण और संवरण का संबंध इन चारों विशेषणों में से किसी भी एक विशेषण के साथ नहीं है, इसलिये इन दोनों क्रियापदों को उन चार विशेषणों के साथ नहीं जोड़ा गया है। यदि ऐसी ही बात है, तो फिर पूर्वपत्र में गर्हण और संवरणरूप दो पदों का ग्रहण क्यों किया गया है ? उत्तर - कर्म की उदीरणा में गर्हण और संवरण ये प्रायः उपायभूत हैं, इस बात की सूचना के लिये इन पदों का ग्रहण किया गया है । यद्यपि उदीरणा में केवल पुरुषवीर्य में ही कारणत्व नहीं है, किन्तु काल स्वभावादि अनेकमें भी कारणता है-अर्थात् उदीरणा होने में जैसे पुरुषवीर्य कारण पड़ता है वैसे ही काल, स्वभाव आदि
સમાધાન-ઉદીરણ, અનુદી અનુદીર્ણ ઉદીરણા ભવિક અને ઉદયાનન્તર પશ્ચાત કત, એ ચાર વિશેષણોમાં ફક્ત ઉદીરણાની અપેક્ષાએ જ વિશેષને સદભાવ છે.ગીંણ અને સંવરણમાં તેમની એપેક્ષાએ વિશેષનો અભાવ છે. એટલે કે ગર્હણ અને સંવરણને સબંધ તે ચાર વિશેષણમાંથી કઈ પણ વિશેષણની સાથે
જાતે નથી તેથી તે બન્ને ક્રિયાપદને ઉપલા વિશેષણોની સાથે જોડવામાં આવ્યા નથી.
પ્રશ્ન –જે એ પ્રમાણે જ હકીકત છે તે પૂર્વ સૂત્રમાં ગહણ અને સંવ. રણને શા માટે લેવામાં આવ્યાં છે ?
ઉત્તર–કર્મની ઉદીરણામાં ગહણ અને સંવરણ પ્રાયઃ ઉપાયભૂત છે. એ વાત દર્શાવવાને માટે જ તે પદેને ગ્રહણ કરવામાં આવ્યાં છે. હવે ઉદીરણામાં માત્ર પુરુષવીર્ય જ કારણભૂત નથી પણ કાળ સ્વભાવ વગેરે અનેક વસ્તુઓ કારણભૂત છે એટલે કે ઉદીરણા થવામાં જેવી રીતે પુરુષવીય કારણભૂત છે એવી જ રીતે કાળ, સ્વભાવ વગેરે બીજાં પણ કારણે છે, એ વાતનું
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #636

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० १ उ० ३ सू० ९ कासावेदनीयस्योदीरणास्वरूपम् ६१३ भावममाप्तम् , ' उदोरणामविय कम्मं ' उदीरणाभव्यं कर्म 'उदीरेइ,' उदीरयति 'तं किं उहाणेगं ' तत् किमुत्थानेन अनुदोर्णमुदीरणायोग्यं कर्म उदीरयति, 'कम्मेणं ' कर्मणा उत्क्षेपणादिना 'बलेणं' बलेन-शरीरकेण 'वीरिएणं' वीर्येण जीवप्रभवेग 'पुरिसकारपरिकमेणं' पुरुषकारपराक्रमेण-पुरुषाभिमानेन 'अणुदिण' अनुदोर्णम् ' उदीरणाभवियं कम्म उदीरेइ , उदीरणाभव्यं कर्मोदारयति, * उदाहो' उताहो अथवा 'तं' तत् 'अणुहाणेणं' अनुस्थानेन ‘अझम्मेणं' अकर्मणा ' अबलेणं' अबलेन 'अवीरिएणं' अवीर्येण · अपुरिसक्कारपरिकमेणं' अपुरुषकारपराक्रमेग ' अणुदिणं ' अनुदोर्णम् — उदीरणाभवियं कम्म
और भी कारण होते हैं, इसी बात को दिखाने के निमित्त सूत्रकार "जं तं" इत्यादिरूप से प्रकट करते हैं-हे भदन्त ! स्वभाव से जो कर्म अनुदीर्ण है, परन्तु तुरंत ही जिस कर्म की उदीरगा होनेवाली है ऐसे अनुदीर्ण उदीर्णाभविक कर्म की उदीरणा जीव करता है तो "तं कि उठाणेणं" क्या वह उत्थान से अनुदोर्ण उदीरणाभविक कर्म की उदोरणा करता है ? या "कम्मेणं" उत्क्षेपण आदि कर्म से उसकी उदीरणा करता है ? या "बलेणं" शारीरिक बल से उसकी उदीरणा करता है? या " वीरिएणं" जीवप्रभव वीर्य से उसकी उदीरणा करता है ? या "पुरिसकारपरकमेणं " पुरुषकारपराक्रम से उस अनुदीर्ण उदीरणाभविक कर्म की उदोरणा करता है ? " उदाहु" अथवा-"अणुट्ठाणेणं, अकम्मेणं, अवलेणं, अवीरिएणं, अपुरिसकारपरक्कमेण, अनुदिण्णं, उदीरिणाभवियं कम्मं उदीरेइ" अनुत्थान से, अकर्म से, अबल से, अवीर्य से और अपुरुषाकारपराक्रम से उस अनुदीर्ण, उदीरणाभविक कर्म की उदीरणा प्रतिपादन. ४२१! भाटे सूत्र.२ " ज त ” त्या ३५थी ४ छ- Yorय ! સ્વભાવથી જે કર્મ અનુદીર્ણ છે પણ તરત જ તે કર્મની ઉદીરણા થવાની છે मेवा मनुही उही२९॥ मावि मनी ही२९॥ ०१ ४२तो डाय तो “ किं उटणेणं" उत्थानथी ते मनुही मही२९मावि भनी ही२९॥ ०१ रे छ ? ॐ "कम्मेणं" GA५९॥ २ मथी, (जियाथी) 4 तेनी ही२९॥ ४२१
"बलेन" ॥श थी तनी ही२९॥ ४२ छ? “वीरिएणं" प्रसव पायथा तेनी Gl२९! ४२ छ ? , “ पुरिसक्कारपरक्कमेणं " ५२१४।२ ५२मथी मनुही २वि भनी sl२९॥ ४२ छ ? “ उदा हु" Aथा तो अणुढाणेगं, अकम्मेणं, अबलेणं, अवीरिएणं, अपुरिसकारपरक्कमेणं, अनुदिण्णं उदीरणाभवियं कम्मं उदीरेइ ?" ते मनुत्थानथी, 243थी, PARथी, अवीय था અને અપુરુષકારપરાક્રમથી અનુદીર્ણ ઉદણુભવિક કર્મની ઉદીરણ કરે છે?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #637

६१४
भगवतीसूत्रे उदीरेइ' उदीरणाभव्यं कर्म उदीरयति ? । भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि। 'गोयमा' हे गौतम ! 'तं उठाणेग वि' तत् उत्यानेनापि 'कम्मेण वि' कर्मणापि 'बलेण वि' बलेनापि 'वीरिएण वि' वीर्येणापि 'पुरिसकारपरिक्कमेण वि' पुरुषकारपराक्रमेणापि 'अणुदिणं उदीरणाभवियं कम्मं उदीरेइ' अनुदीर्णम् उदीरणाभव्यं कर्म उदीरयति । विधिपक्षं समर्थयित्वा निषेधपक्षं दर्शयति-'णो तं' इत्यादि । 'णो तं अणुट्ठाणेणं' नो तत् अनुत्थानेन, अर्थात्-तत् कर्मण उदीरणम् उत्थानव्यतिरेकेण न भवति, इति । ‘णो तं इति सकृत्पठितस्यापि उत्थानवत् प्रत्येकमन्वयस्तथा च- नो तं अणुद्वाणेगं नो तं अफम्मेणं' इत्यादि । 'अकम्मेणं ' नो अकर्मणा, अवलेणं' नो अबलेन, 'अबीरिएणं' नो अबोर्येण 'अपुरिसकारपरक्कमेणं ' नो अपुरुषकारपराक्रमेण · अणुदिण्णं' अनुदोर्णम् ' उदीरणामवियं' उदीरणाभव्यं 'कम्म' कर्म — उदीरेइ । उदीर यति । उत्थानादिभिर्विना जीवः कर्म नोदीरयतीति भावः । उत्थानादिना उदोरणायोग्य कर्मोदीरयतीति कथनेन यत् निःसृतं तत् स्वयमेव शास्त्रकारो वक्ति-' एवं सह' करता है ? इस प्रश्न का उत्तर देते हुए भगवान कहते हैं कि हे गौतम! "तं उठाणेग वि" जीव उत्थान से भी, “कम्मेण वि" कम से भी, "बलेण वि" बल से भी, " वीरिएग वि" वीर्य से भी, “पुरिसकारपरकमेग वि"और पुरुषकार पराकत से भो उप्त अनुहोर्ण उदोरणाभविक कर्म की उदीरणा करता है । इस विधिपक्ष को दिखाका अब निषेधपक्ष का कथन करते हुए प्रभु कहते हैं, कि-जीव अनुत्थान आदिसे, अनुदीर्ण उदीरणाभविक कर्म की उदोरणा नहीं करता है, अर्थात् उत्थान आदिके बिना जीव कर्मकी उदीरणा नहीं कर सकता है । " जीव उदीरणा योग्य कर्म की उदीरणा उत्थान आदि से करता है " इस कथन से जो सार निकला उसे शास्त्रकार स्वयं प्रकट करते हुए कहते हैं कि-उत्थान आदि
मा प्रभावामा लगवान ४ छ । गौतम ! “ तं उद्राणेण वि" 04 उत्थानथी ५६, “ कम्मेण वि” भथी. पण, "बलेग वि" थी पास पीरिएण वि" वायथी ५५५, पुरिमक्कारपरक्कमेण वि' मने पुरु५४१२ ५२भथी પણ અનુદીણું ઉદીરણાભવિક કર્મની ઉદીરણ કરે છે. આ રીતે વિધિ પક્ષનું કથન કરીને સૂત્રકાર નિષેધ પક્ષનું પણ કથન કરે છે કે જીવ અનુત્થાન આદિ વડે અનદી ઉદીરણાભવિક કમની ઉદીરણ કરતો નથી. એટલે કે ઉત્થાન કર્મ વગેરે વિના જીવ કર્મની ઉદીરણા કરતું નથી, “ જીવ ઉદીરણાને યોગ્ય કર્મની ઉદીરણા ઉત્થાન વગેરેની મારફત જ કરે છે” આ કથનથી જે સાર નીકળે છે તે બતાવવાને માટે શાસ્ત્રકાર પોતે જ કહે છે કે-જ્યારે ઉત્થાન
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #638

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. १ उ० ३ सू० ९ कासावेदनीयस्योतीरणास्वरूपम् ११५ इत्यादि, 'एवं सइ' एवम् उत्यानादिसाध्ये उदोरणे सति · अस्थि उठाणेइ वा' अस्ति उत्थानमिति वा, 'कम्मेइ वा ' कर्म इति वा ' वलेइ वा ' बलमिति वा, 'वीरिएइ वा' वीर्यमिति वा, ' पुरिसकारपरक्कमेइ वा' पुरुषकारपराक्रम इति वा, उत्थानादिसाध्यं कर्मण उदीरणमिति उत्थानादिकमपि कारणं भवत्येवेति भावः।
एतत्पर्यन्तप्रकरणेन कर्मणः कांक्षामोहनीयस्योदीरणमुक्तम् , अतः तस्यैव कांक्षामोहनीयकर्मण उपशमनं कथयति- से नूणं भंते' इत्यादि।
से नूणं भते' तद् नूनं भदन्त ! 'अप्पणा चेव' आत्मनैव-स्वयमेव जीवः 'उवसामेइ' उपशमयति-कांक्षामोहनीयकर्मण उपशमनं करोति । उपशमनं मोहनीयस्यैव कर्मणो भवति, । तदुक्तम्
__ " मोहस्सेवोवसमो, खोवसमो चउण्ह घाईणं।
___उदयक्खयपरिणामा, अट्ठण्ह वि होंति कम्माणं ॥१॥” इति । छाया-मोहस्यैवोपशमः क्षयोपशमश्चतुर्णा घातिनाम् ।
उदयक्षयपरिणामा अष्टानामपि भवन्ति कर्मणाम् ॥१॥ इति । द्वारा साध्य जब उदीरणा है तब इसके होने पर उत्थान है, कर्म है, बल है, वीर्य है, पुरुषपराकम है । जब यह बात है कि उत्थान आदि द्वारा साध्यकर्म उदीरणा है तो उत्थान आदिक भी कारण होते ही हैं। यहांतक के प्रकरण से कांक्षामोहनीय कर्म की उदीरणा का कथन किया। अब उसी कांक्षामोहनीय कर्म का उपशमन कहा जाता है__“से नूणं भंते" इत्यादि। उपशमन मोहनीय कर्मका ही होता है अतः गौतमस्वामी प्रभुसे पूछते हैं कि हे भदन्त! जीव इस कांक्षामोहनीय कर्म का उपशमन क्या अपने आप ही करता है ? मोहनीय कर्मका ही उपशमन होता है- सो हो कहा है-उपशम मोहनीय कर्म का होता है चार घातिया कर्मों का क्षयोपशम होता है । उदय, क्षय और परिणाम आठों વગેરેથી જ ઉદીરણ સાધ્ય છે, ત્યારે ઉત્થાન વગેરે તેનાં કારણે છે. એ વાત નક્કી થઈ છે અને તેથી ઉથાન પણ છે, કર્મ પણ છે, બળ પણ છે, વીર્ય પણ છે અને પુરુષકારપરાક્રમ પણ છે? એ વાત પણ નિર્વિવાદ સિદ્ધ થઈ જાય છે. અહીં સુધીના પ્રકરણમાં કાંક્ષાહનીયકર્મની ઉદીરણાનું કથન કરવામાં આવ્યું છે, હવે એજ કાંક્ષાહનીય કર્મને ઉપશમનું કથન કરવામાં આવે છે –
“से नग भंते !" छत्यादि गौतम स्वामी प्रभुने पूछे छे भून्य ! શું આ જીવ કાંક્ષામહનીયકર્મને ઉપશમ પિતાની જાતે જ કરે છે ?” વગેરે કાંક્ષામહનીય કર્મને જ ઉપશમ થાય છે, તેથી જ કહ્યું છે કે ઉપશમ મેહનીયકર્મને થાય છે. ચાર ઘાતિયા કર્મોનો ક્ષયપશમ થાય છે. આઠે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #639

भगवतीसूत्रे
तत्रोपशमो नामोदीरणस्य क्षयः, तथा अनुदीर्णस्य कर्मणो विपाकतः, तथा प्रदेशतथाननुभवनम् सर्वथैव निरुद्धोदयत्वमिति भावः। अयं चोपशमः यदाऽनादिमिथ्यादृष्टिवतो जीवस्यौपमिकसम्यक्त्वस्यलाभो भवति तदा, तथा ये जीवा उपशमश्रेण्यां गता भवन्ति तेषां भवतीति । 'अप्पणा चेव गरहेइ' आत्मनैव गर्हतेनिन्दति, 'अप्पणा चेव संवरेड' आत्मनैव संत्रणोति । हे भदन्त ! जीवः स्वयमेव कर्म उपशमयति गर्हते संघणोति च किमिति प्रश्नाशयः। भगवानाह-'ता' इत्यादि । 'हंता गोयमा' हन्त हे गौतम ! 'एत्थ वि तहेव भाणियब्वं' अत्रापि तथैव भणितव्यं पूर्वोक्तक्रमेणैव वक्तव्यम् , नवरम् विशेषस्तु अयम्-'अणुदिणं उवसाकर्मों के होते हैं। उपशम शब्दका अर्थ इस प्रकार से है उदीर्ण कर्मका क्षय, तथा अनुदीर्ण कर्म का विपाकसे तथा प्रदेशसे अननुभवन अर्थात् उदयका मर्वथा रुक जाना यह उपशम जब अनादि मिथ्यादृष्टिवाले जीव के औपशमिक सम्यक्त्वका लाभ होता है, तभी होता है । तथा जो जीव उपशम श्रेगी में गये हुए होते हैं। उनके होता है। "अप्पणा चेव गरहा अप्पणा चेव संवरेइ" हे भदन ! जीव स्वयं ही निंदा करता है जीव स्वयं ही संवर करता है, और जीव स्वयं ही अपने कर्म का उपशमन करता है ? यह प्रश्न है । तब भगवान् ने उसका उत्तर यों दिया कि "हंता गोयमा" हां गौतम ! " एत्थ वि तहेव भागियव्वं " यहां पर भी पूर्वोक्त रूप से ही समझना चाहिये। अर्थात् जीव स्वयं अपनी हो आप निंदा करता है । जीव स्वयं ही संवर करता है और जीव स्वयं ही अपने कर्म का उपशमन करता है । "नवरं" परन्तु यहां जो विशेषता કર્મોના ઉદય ક્ષય અને પરિણામ થાય છે. “ઉપશમ” પદનો અર્થ આ પ્રમાણે છે-ઉદીર્ણ કર્મને ક્ષય તથા અનુદી કર્મને વિપાકથી તથા પ્રદેશથી અનનુભવન–અર્થાતુ વિપાક તથા પ્રદેશથી અનુદીર્ણ કર્મના ઉદય સર્વથા રોકાઈ ગયેલ હોય તેને ઉપશમ કહે છે. અનાદિ કાળથી જે મિથ્યાદષ્ટિવાળા જીવે છે તેમને જ્યારે ઓપશમિક સમ્યક્ત્વને લાભ મળે છે ત્યારે જ આ ઉપશમ છે, તથા જે જીવો ઉપશમ શ્રેણીમાં ગયા હોય છે તેમને જ આ ઉપશમ थाय छे “ अप्पणा चेव गरहइ, अप्पणा चेत्र संघरेइ” उ पून्य ! शु. १ જાતે જ નિંદા કરે છે? શું જીવ જાતે જ સંવર કરે છે ? અને જીવ જાતે જ પિતાનાં કર્મનું ઉપશમ કરે છે? ભગવાને ગૌતમના પ્રશ્નને આ પ્રમાણે ઉત્તર माय। ॐ "हंता गोयमा" । गौतम! "एत्थ वि तहेव भाणियव्व " मी ५ પૂર્વોક્ત રીતે જ કથન કરવું, એટલે કે જીવ પિતે જ નિંદા કરે છે, જીવ પોતે न सव२ ४२ छ, भने ७५ पोते पोतानां अर्भान। ६५शम ४२ छ, “नवरं"
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #640

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श०१ उ० ३ सू० ९ काङ्गामोहनीयस्योपशमादिवर्णनम् ६१७ मेइ' अनुदीर्णम् उपशमयति-उपशमनमनुदीर्णस्यैव भवति, उदीर्णस्य तु वेदनस्यादेवेति तत्रोपशमाभावः । 'सेसा पडिसेहेयया तिण्णि' शेषाः प्रतिषेधयितव्यास्त्रयः पक्षाः, तथा च-नो उदीर्णम् उपशमयति १, नो अनुदीर्णमुदीरणाभव्यं कर्मोपशमयति२, नो उदयानन्तरपश्चात्कृतं कर्मोपशमयति३, एते त्रयः पक्षा वाः । चतुर्थः पक्षः-अनुदीर्णमुपशयतीति स्वीकृतः। 'जं तं भंते' यत् तद् भदंत ! 'अणुदिन्नं उवसामेइ' अनुदीर्णम् उपशमयति-तं किं उट्ठाणेणं जाव पुरिसक्कारहै वह इस प्रकार से है-" अणुदिणं उवसामेइ " कि अनुदीर्ण जो कर्म होता है उसका ही उपशम करता है । उदीर्ण कर्मका उपशमन नहीं होता है। उसका तो वेदन होता है । ' सेसा पडिसे हेयव्या" का तात्पर्य इस प्रकार से है-कि यदि कोई ऐसा प्रश्न करे कि उदीर्ण का उपशम होता है ? कि अनुदीर्ण का उपशम होता है ? अथवा जो अनुदीर्ण उदीरणाभविक कर्म है उसका उपशम होता है ? या कि जो उदयानन्तरपश्चात्कृत कर्म होता है उसका उपशम होता है । इन चार प्रश्नो में से " उदीर्ण का उपशमन नहीं होता है, अनुदीर्ण उदीरणाभविक कर्म का उपशम नहीं होता है, और जो उदयानन्तरपश्चात्कृत कर्म है, उसका उपशम नहीं होता है, इस तरह तीन प्रश्नों का निषेध करके यहां अनुदीर्ण कर्मका उपशमन होता है, ऐसा पक्ष अंगीकार किया गया जानना चाहिये।
प्रश्न-हे भदन्त ! "अणुदिन्न' अनुदीर्ण कर्म का जीव "उवसामेह" उपशमन करता है तो क्या वह उसे “ उढाणेणं " उत्थान से करता है ? ५] मही मेटशी विशेषता छ । “ अणुदिण्णं उवसामेइ ” मनुही भने ઉપશમ કરે છે. પણ ઉદીર્ણ કમને ઉપશમ થતું નથી તેનું તે માત્ર વેદન જ थाय छे. " सेसा पडिसे हेयव्वा " ॥ सूत्रनुं २ प्रमाणे ५य छे. अध એવે પ્રશ્ન કરે કે ઉદીને ઉપશમ થાય છે? કે અનુદીને ઉપશમ થાય છે? કે અનુદીર્ણ ઉદીરણાભવિક કમને ઉપશમ થાય છે? કે ઉદયાનન્તરપશ્ચાદ્ભુત કર્મને ઉપશમ થાય છે ? તે તેને આ પ્રમાણે જવાબ છે-“ઉદીને ઉપશમ થતું નથી, અનુદીર્ણ ઉદીરણાભવિક કર્મને પણ ઉપશમ થતું નથી, તેમજ ઉદયાનન્તરપશ્ચાતકૃત કર્મને પણ ઉપશમ થતો નથી. આ રીતે ત્રણ પ્રશ્નોને નિષેધ કરીને, “અનુદીર્ણ કર્મને જ ઉપશમ થાય છે એ પ્રશ્નને સ્વીકાર કરવામાં मान्यो छ, सेभ सभ:
प्रश्न- भून्य! " अणुदिन्नं" ने ०१ मनु मना “ उवसामेइ" उपशम ३२ छ तो शु०१ ते ५म “ उटाणेणं " उत्थानथी ४२ छ१ ३ भ ७८
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #641

भगव सूत्रे परकमेइ वा' तत् किम् उत्थानेन यावत् पुरुषकारपराक्रम इति वा । यावच्छब्देनउदीरणा-सूत्रोक्तः प्रश्नरूप उत्तररूपश्च सर्वोऽपि पाठः संग्राह्यः ।
उदीर्णस्य वेदनं भवतीति वेदनसूत्रमाह--'से नृणं भंते' इत्यादि । 'से नूणंभंते' तद् नूनं भदन्त ! जीवः किम् 'अप्पणा चेव वेदेइ' आत्मनैव वेदयति, 'अप्पणाचेव गरहई' आत्मनैव गर्हते-निन्दतीति प्रश्नः। 'एत्थ वि सच्चेव परिवाडी' इति, अत्रापि सा एवं पूर्वोक्तैव 'परिपाटी सूत्रपद्धतिविज्ञेया । अत्रापि उदीरणासूत्रालापकवत्सर्वे आलापका वाच्या इति भावः। नवरं नवरं केवलं विशेषस्त्वयम् 'उदिन्नं वेएई' उदीर्ण वेदयति, अत्र प्रथमो विकल्पः स्वीकृतः, अन्ये त्रयो विकल्पा वर्जिताः । उदीर्णमेव वेदयति अनुदीर्णस्य कर्मणो वेदनाभावात् , अथ कदाचित् या यावत् पुरुषकारपराक्रम है ? यहां यावत् शब्द से उदीरणा सूत्रोक्त प्रश्नरूप और उत्तररूप समस्त पाठ संगृहीत हुआ है। ___उदीर्ण का वेदन होता है-इसलिये सूत्रकार वेदनमूत्र का कथन करते हैं-" से नूणं भंते !” इत्यादि । हे भदन्त ! जीव क्या "अप्पणा चेव" स्वयं ही कर्म का वेदन करता है ? स्वयं ही कर्म की निंदा करता है ? तब प्रभुने इसका उत्तर दिया कि “ एस्थ वि सच्चेव परिवाडी" यहां पर भी वही पूर्वक्ति ही परिपाटी-सूत्रपद्धति-जाननी चाहिये। अर्थात् यहां पर भी उदीरणासूत्र के आलापक की तरह समस्त आलापक कह लेना चाहिये। "नवरं" पर जो विशेषता है, वह इस प्रकार से है-यहाँ पर प्रथम विकल्प स्वीकार किया गया है-अन्य तीन विकल्प स्वीकार नहीं किये गये हैं। उदीर्ण कर्म का ही जीव वेदन करता है, अनुदीर्ण का नहीं, क्योंकि अनुदीर्ण का वेदन नहीं होता है । यदि कदाचित् यावत् पुरु५४।२५२।भथी ४२ छ १ मी“ यावत् ” ५४थी ही२५॥ सूत्रामा કહેલા સમસ્ત પ્રશ્નો અને ઉત્તરોને સંગ્રહ કરે. ઉદીર્ણ કર્મનું વદન થાય છે. તેથી સૂત્રકાર હવે વેદના સૂત્રનું કથન કરે છે–
से नूणं भंते ! त्या, 3 orय ? शुं ७१ “ अप्पणा चेव" on १ કર્મનું વેદન કરે છે? શું જીવ જાતે જ કર્મની નિંદા કરે છે? ત્યારે પ્રભુએ ते प्रश्नोनी म। प्रभारी वा माये-“एत्थ वि सच्चेव परिवाडी” डी. पy પૂર્વોક્ત પરિપાટી–સૂત્રપદ્ધતિ જ ગ્રહણ કરવી, એટલે કે ઉદીરણા સૂત્રના આલાપક प्रमाणे १ समस्त माला५४ मडी ५९ वा. “ नवर" ५५ तेमा मासी વિશેષતા છે. ઉદીર્ણ કર્મોનું જ જીવ વેદન કરે છે–અનુદીર્ણનું વેદન કરતું નથી. કારણ કે અનુદીર્ણ કર્મનું વદન થતું નથી. જે અનુદીર્ણકમનું પણ વેદન
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #642

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० १ उ०३ सू० ९ काङ्कामोहनीयस्योपशमादिवर्णनम् ६१९ अनुदीर्णस्यापि वेदनं स्वीकुर्यात्तदा उदीर्णानुदीर्णयोः को भेदः स्यात् ? न कोऽपि। अनुदीर्णादेर्वेदननिषेधं कथयति, 'यो अणुदिन्नं वेएई' नोऽनुदीर्ण वेदयति, अनुदीर्णस्य कर्मणो वेदनं न भवति, ‘एवं जाव पुरिस्सकारपरक्कमेइ वा' एवं यावत् पुरुषकारपराक्रम इति वा 'एवम् ' अनेन निषेधप्रकारेण अन्यौ द्वौ विकल्पावपि विज्ञेयो, तौ यथा-"नो अणुदिणं उदीरणाभवियं कम्मं वेदेइ, नो उदयाणंतरपच्छाकडं कम्मं वेदेइ ' इति । अत्र यावच्छब्देन उदीरणासूत्रोक्तः सर्वोऽपि पाठो वाच्यः 'पुरिसक्कारपरक्कमेइ वा' पुरुषकारपराक्रम इति वा, इति पर्यन्तम् । वेदितं अनुदीर्ण कर्म का भी वेदन होना माना जावे तो फिर उदीर्ण और अनुदीर्ण में भेद क्या होगा ? कुछ भी नहीं । यही बात " णो अणुदिन्नं वेएइ" इस सूत्र द्वारा बताई गई, है कि अनुदीर्ण कर्म का वेदन नहीं होता है। " एवं जाव पुरिसकारपरकमेइ वा" इस निषेधप्रकार से अन्य दो विकल्पों का भी निषेध किया गया जानना चाहिये। वे दो विकल्प इस प्रकार से हैं "णो अणुदिण्णं उदीरणाभवियं कम्मं वेएइ, नो उद्याणतरपच्छाकडं कम्मं वेएइ" जिस प्रकार से यह जीव अनुदीर्ण कर्म का वेदन नहीं करता है उसी प्रकार जो अनुदीर्ण उदीरणाभविक है उसका भी वेदन नहीं करता है, और जो कर्म उदयानन्तरपश्चातकृत हैं उसका भी वेदन नहीं करता है । यहां यावत् शब्द से उदीरणास्त्रोक्त समस्त पाठ कह देना चाहिये । अर्थात् उदीरणासूत्र में जो पाठ कहा गया है वह सब यहां पर लगा लेना चाहिए, और यह पाठ वहां का यहां " पुरिसक्कारपरकमेइ वा” इस सूत्र तक ग्रहण करना चाहिये। માની લેવામાં આવે તે ઉદીર્ણ અને અનુદીર્ણ કર્મમાં કઈ ભેદ જ ન રહે. मे४ वात " णो अणुदिन्नं वेएइ " 20 सूत्रथी तावामा भावी छे , मनुही भनु वेहन थतु नथी “ एवं जाव पुरिसक्कारपरक्कमेइ वा " सवारीते ઠેઠ પુરુષકારપરા કમ સુધી જાણી લેવું આ નિષેધ સૂત્રથી બાકીના બે વિકલ્પોને ५४ निषेध ४२॥2॥ छे ते मे विzeो 20 प्रमाणे छ-" णो अणुदिण्णं उदीरणाभवियं कम्मं वेएइ, णो उदयाणंतरपच्छाकई कम्मं वेएइ" वी शते मनुદીર્ણ કર્મનું વેદન કરતું નથી એવી જ રીતે અનુદીર્ણ તથા ઉદીરણાભાવિક કર્મનું પણ વેદન કરતું નથી, અને જે કર્મ ઉદયાનન્તરપશ્ચાતકૃત છે તેનું वेहन ५६ ०१ ४२ते नथी. मही. “ यावत् ” ५४थी ये सूयन ४२वामा मावेस છે કે ઉદીરણસૂત્રમાં કહેલ સમસ્ત પાઠ અહીં પણ કહે, એટલે કે ઉદીરણા સૂત્રમાં જે પ્રશ્નો અને ઉત્તરે છે તે અહીં વેદન સૂત્રમાં પણ કહેવા. અને “ पुरिसकारपरकमेइ वा” सूत्र सुधीन। ५8 ५४ या ४२वी.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #643

६२०
भगवती सूत्रे
सत्कर्म निर्जीयत इति निर्जरासुत्रमाह-' से नृणं भते' इत्यादि, 'से नूणं भंते' तद् नूनं भदन्त ! 'अप्पणाचेव निज्जरेइ' आत्मनैव निर्जरयति 'अप्पणाचेव गरहइ ' आत्मनैव गर्हते, हे भगवन् जीवः स्वकृतं कर्म स्वयमेव निर्जरयति - आत्मप्रदेशेभ्यः शातयति ? स्वयमेव तादृशं कर्म निन्दति किमिति प्रश्नाशयः । 6 एत्थ वि सच्चेव परिवाडी' अत्रापि निर्जरा विषयेपि सैव उदीरणासूत्रोक्तैव परिपाटी विज्ञेया । नवरं = केवलं विशेष एतावानेव - 'उदयानंतरपच्छाकडे कम्मं निज्जरेइ' उदयानन्तरपश्चात्कृतं कर्म निर्जरयति, उदयेनानन्तरसमये यत् पश्चात्कृतम् = अतीततां प्रापितं कर्म तत् उदयानन्तर पश्चात्कृतमिति कथ्यते, एतादृशं कर्म निर्जरयति-आत्मप्रदेशे
जिस कर्म का वेदन होता है उसकी निर्जरा होती है इसलिये अब सूत्रकार निर्जरासूत्र का कथन करते हुए कहते हैं कि - " से नूणं भंते ! अप्पणा चेव निज्जरेइ, अप्पणा चेव गरहइ" यहां प्रश्न इस प्रकार से करना चाहिए - हे भदन्त ! क्या जीव अपने आप ही कर्म की निर्जरा करता है ? और अपने आप ही क्या उसकी निन्दा करता है ? उत्तर हां गौतम ! जीव अपने आप ही कर्मकी निर्जरा करता है और अपने आप ही उसकी निन्दा करता है। आत्मप्रदेशों से कर्मपुङ्गलों का थोड़ा परिशाटन होना - दूर होना- इसका नाम निर्जरा है । इस निर्जराके विषय में भी उदीरणासूत्र में कथित जैसे ही परिपाटी जाननी चाहिये। केवल विशेषता इतनी है कि-" उदयानंतर पच्छाकडं कम्मं निज्जरेह" जीव जो कर्म की निर्जरा करता है वह ऐसे कर्म की ही निर्जरा करता है कि जो कर्म उदय से अनन्तर समय में पश्चात्कृत होता है। यहां पर यही જે કર્મોનું વેદન થાય છે તેની નિર્જરા થાય છે. તેથી હવે સૂત્રકાર निर्भरा सूत्रनुं निइया रतां उडे छे - " से नूणं भंते ! अप्पणा चेव निज्जरेइ, अपणा चैव गरes ” હે પૂજ્ય ! શું જીવ પોતાની જાતે જ કર્મીની નિરા કરે છે? અને શુ' જીવ પાતાની જાતે જ કર્મીની નિંદા કરે છે ? ઉત્તર-હા, ગૌતમ ! જીવ પેાતાની જાતે જ કની નિર્જરા કરે છે અને પેાતાની જાતે જ કની નિદા કરે છે.
આત્મપ્રદેશમાંથી ક પુદ્દગલાનું થાડુ' થેાડુ દૂર થવું-અલગ થવું-તેનું નામ નિરા છે. આ નિર્જરાના સંબંધમાં પણ ઉદીરણાના સૂત્રમાં કહેલી परिपाटी प्रमाणे ४ उथन . परंतु निशमां भेटलो ३२ छे “उदयानंतरपच्छाकडं कम्मं निज्जरेइ " लव सेवा अर्मनी निर्भरा रे छे से थे दुर्भ ઉદયાનન્તરપશ્ચાત્કૃત હેાય છે. અહી પહેલાના ત્રણ વિકલ્પો છેડીને ચાથા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #644

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० १ उ० ३ सू०९ काङ्खामोहनीयस्योपशमादिवर्णनम् ६२१ भ्यः शातयति। अत्रैष चतुर्थों विकल्पः स्वीकृतः शेषा आधास्त्रयो विकल्पा वर्जिताः। एतदर्थसंग्राहिका गाथामाह
"तइएण उदीरेंति, उवसामंति य पुणो वि बीएणं ।
वेइंति निज्जरंति य, पढम-चउत्थेहिं सव्वेवि ॥१॥" छाया-तृतीयेनोदीरयन्ति उपशमयन्ति च पुनरपि द्वितीयेन ।
वेदयंति निर्जरयन्ति च प्रथम-चतुर्थैः सर्वेऽपि ।। १ ।। 'सव्वे वि' इति सर्वे जीवाः, इति। प्रकरणस्य संक्षिप्ताऽर्थश्वायम्-कांक्षामोहनीयकर्मगां वेदनम् , तस्य चोदीरणम् , तत्रानुदोर्णस्योदीरणयोग्यतां गतस्य कर्मण उदीरणमुचौथा विकल्प स्वीकार किया गया है । तात्पर्य कहनेका यही है कि यहां शेष तीन विकल्प अङ्गीकार नहीं किये गये हैं। चौथा विकल्प ही अङ्गीकार किया गया है, क्यों कि जिस कर्म का रस भोग लिया जाता है ऐसा ही कर्म जीव के प्रदेशोंसे अलग होता है, इसोका नाम निर्जरा है। उदीरण, उपशमन, वेदन और निर्जरा संबंधी इन पूर्वोक्त सूत्रके अर्थों को संग्रह करने वाली गाथा यहां मूत्रकार ने जो कही है उसका अर्थ इस प्रकार से है-तीसरे विकल्प से-अनुदीर्ण उदीरणाभविक विकल्प से-जीव कर्म की उदीरणा करते है, अर्थात् जो कर्म ऐसा होता है जीव उसी कर्म की उदीरणा करते है, तथा जो कर्म अनुदीर्ण होता है जीव उसका ही उपशमन करता है-अन्य अवस्थापन्न कर्म का नहीं। जो कर्म उदीर्ण होता है जीव उसीका वेदन करते हैं और जो कर्म उदयानंतरपश्चास्कृत होता है जीव उसी कर्म की निर्जरा करता है। यहां कांक्षामोहनीय कर्म का वेदन, उसका उदीरण, उसका उपशमन-अणुदोर्ण, उस कांक्षा વિકલ્પને જ સ્વીકાર કર્યો છે. એનું કારણ એ છે કે જે કમેને રસ ભેળવી લેવાય છે એવા કર્મો જ જીવ પ્રદેશોથી જુદાં થાય છે. આ રીતે કર્મોનું આત્મપ્રદેશોથી અલગ થવું એને જ નિર્જરા કહેવામાં આવે છે. ઉદીરણ, ઉપશમ, વેદના અને નિર્જરા સંબધી પૂર્વોક્ત સૂત્રોના અર્થને સંગ્રહ કરનારી જે ગાથા સૂત્રકારે મૂકી છે તે ગાથાનો અર્થ આ પ્રમાણે છે.
ત્રીજા વિકલ્પથી (અનુદીનું ઉદીરણાભવિક વિકલ્પથી) જીવ કર્મની ઉદીરણા કરે છે એટલે કે એવા કર્મની જ જીવ ઉદીરણા કરે છે કે જે કર્મ અનદીર્ણ હોય છે અને અનુદીર્ણ કર્મને જ જીવ ઉપશમ કરે છે અન્ય અવસ્થાવાળા કર્મોને ઉપશમ કે ઉદીરણે જીવ કરતો નથી. જે કર્મ ઉદીર્ણ હોય છે તેનું જ જીવ વેદન કરે છે. અને જે કર્મ ઉદયાનન્તરપશ્ચાતકૃત હોય છે તેની જ જીવ નિર્જરા કરે છે. અહીં કાંક્ષામેહનીય કર્મનું વેદન,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #645

भगवतोसूत्रे त्यानकर्मबलवीर्यादिना भवति । तत् अनुदितस्य कर्मण उपशमनम् , उपशान्तस्य कर्मणश्च निर्जरणम् , सर्वत्रापि उत्थानकर्मबलवीर्यादीनामेव साहाय्यम् , न तु अनुत्थानाकमविलावीर्यापुरुषकारपराक्रमैः क्वचिदपि उदिरणादिकं भवतीति भावः॥ मू०९ ॥ ॥इति कांक्षामोहनीयकर्मबन्धस्वरूपनिरूपणम् ॥
अथ नैरयिकादिप्रकरणम् – अथ कांक्षामोहनीयकर्मणो वेदनप्रभृतिनिर्जरान्तं सूत्रसमुदायं नारकादिचतुविंशतिदण्डकैः संयोजयन्नाह-'नेरइया णं भंते' इत्यादि ।
मूलम्-नेरइया णं भंते कंखामोहणिज्जं कम्मं वेएंति ?। जहा ओहिया जीवा तहा नेरइया जाव थणियकुमारा। पुढविकाइयाणं भंते कंखामोहणिजं कम्मं वेएंति, हंता वेएंति । कहणं भंते पुढविकाइया कंखामोहणिजे कम्मं वेदोंत? गोयमा ! तेसिणं जीवाणं णो एवं तक्काइ वा सण्णाइ वा पण्णाइ वा मणेई वा वत्ति वा, अम्हे णं कंखामोहणिज्जं कम्मं वेएमो, वेएंति पुण ते। से नूणं भंते ! तमेव सच्चं नीसंकं जंजिणेहिं पवेइयं सेसं तं चेव, जाव पुरिसक्कारपरक्कमेइ वा, एवं जाव चउरिदियाणं । पंचिंदियतिरिक्खजोणिया जाव वेमाणिया जहा
ओहिया जीवा ॥ सू० १० ॥ मोहनीय कर्म का-उपशमन और उपशांत कर्म का निर्जरण, ये सब उत्थान, कर्म, बल, वीर्य और पुरुषकार पराक्रम की सहायता से होते हैं। अनुत्थान, अकर्म, अबल, अवीर्य और अपुरुषकारपराक्रम से नहीं होते हैं। ॥ सू. ९॥
॥ इति कांक्षामोहनीयकर्मबंधस्वरूप समाप्त ।। ઉદીરણ, ઉપશમ અને ઉપશાંત કર્મનું નિર્જરણ એ બધાં ઉત્થાન, કર્મ, બેલ, વીર્ય અને પુરુષકારપરાક્રમથી થાય છે પરંતુ તે અનુત્થાન, અકર્મ, અબળ, અવીર્ય અને અપુરુષાકાર પરાક્રમથી થતા નથી. એ ભાવ છે. સૂત્રો
આ કાંક્ષામોહનીય કર્મબંધ સ્વરૂપનું નિરૂપણ સમાપ્ત થયું.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #646

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श०१ उ०३ सू०१० नैरयिकादिविषयेतवेदनादिस्वरूपमू ६३
छोया-नैरयिकाः खलु भदन्त ! कांक्षामोहनीयं कर्मवेदयन्ति, यथा औधिकास्तथाः, यावत् स्तनितकुमाराः। पृथिवीकायिकाः भदन्त! कांक्षामोहनीयं कर्म वेदयन्ति, हंत ! वेदयन्ति । कथं खलु भदन्त ! पृथिवीकायिकाः कांक्षामोहनीयं कर्म वेदयन्ति, गौतम! तेषां जीवानां नो एवं तर्क इति वा, संज्ञेति वा, प्रज्ञेति वा,
नैरयिकादि प्रकरण कांक्षामोहनीय कर्म के वेदन आदि से लेकर निर्जरा तक के सूत्र समुदायको नारकादि चौबीस दंडकों के साथ जोड़ते हुए मूत्रकार कहते हैं-'नेरइयाणं भंते ! कंखामोहणिज्जं कम्मं वेएंति' इत्यादि ।
(नेरड्याणं भंते ! कंखामोहणीज्जं कम्मं वेएंति ?) हे भदन्त ! नारक जीव क्या कांक्षामोहनीय कर्म को वेदन करते हैं ? ( जहा ओहियो जीवा तहा नेरइया जाव थणियकुमारा ) हे गौतम ! जिस तरह सामान्य जीव कहे हैं उसी प्रकार से नारक जीव जानना चाहिये, और इसी तरह से स्तनितकुमार तक जानना चाहिये। ( पुढिविक्काइयाणं भते ! कंखामोहणिज्ज कम्मं वेएंति ? ) हे भदन्त ! पृथिवीकायिक जीव क्या कांक्षामोहनीय कर्म का वेदन करते हैं । ( हंता वेएंति ) हां गौतम वे कांक्षामोहनीय कर्म का वेदन करते हैं। (कह णं भंते ! पुढविकाइया कंखामोहणिज्ज कम्मं वेएंति ?) हे भदन्त ! पृथिवीकायिक जीव कांक्षामोहनीय कर्म का वेदन किस रीति से करते हैं ? (गोयमा ) हे गौतम !
नैरयि ५४२५કાંક્ષામોહનીય કર્મના વેદનથી લઈને નિર્જરા સુધીના સૂત્રસમુદાયને नारसी पोरे यावीस औनी सात सूत्र २ ४ छे --" नेरइयाण भंते ! कंखामोहणिज्ज कम्मं वेएंति' त्यादि।
(नेरइयाणं भंते ! कंखामोहणिज्न कम्मं वेएंति ?) पूज्य! नासीना
शुक्षामोडनीय मनु वेहन ४२ छ ? ( जहा ओहिया जीवा तहा नेस्इया जाव थणियकुमारा) 3 गौतम ! मी ५ सामान्य वाना समां જેવી રીતે પૂર્વે કહેવામાં આવેલ છે તેવી જ રીતે નારકોના સંબંધમાં પણ समन्. मने मे प्रमाणे ४ स्तनितभार सुधी तयु. (पुढविक्काइयाणं भंते ! कंखामोहणिज्जं कम्मं वेएंति ?) 3 पून्य ! शु. पृथ्वीयि यो ianानीय भनु वेहन ४२ छ ? (हंता, वेएंति ) , गौतम ! ते ५ siक्षाभानीय भनु वहन ४२ छ. ( कह णं भते ! पुढविकाइया कंखामोहणिज्जं करम बेएंति १) पूल्य ! पृथ्वीय वेवी रीते क्षामोडनीय भन वेहन 3रे छे ? ( गोयमा !) 3 गौतम ! (तेसिणं जीवाणं णो एवं तकाइ वा,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #647

६२४
भगवतीसूत्रे
मन इति वा, वच इति वा वयं कांक्षामोहनीयं कर्म वेदयामः, वेदयन्ति पुनस्ते। तद् नूनं भदन्त ! तदेव सत्यम् , निःशङ्कम् यद् जिनैः भवेदितम् , शेषं तदेव यावत् पुरुषकारपराक्रम इति वा, एवं यावत् चतुरिन्द्रियाणाम् , पश्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिका यावत् वैमानिका यथोधिका जीवाः ॥सू०१०॥
(तेसिणं जीवाणं णो एवं तकाइ वा, सण्णाइ वा, पण्णाइ वा, मणेइ वा, वहत्ति वा ) उन जीवों के ऐसा तर्क नहीं है, एसी संज्ञा, ऐसी प्रज्ञा मन अथवा वचन नहीं है (अम्हे कंखामोहणिज्जं कम्मं वेएमो) कि जिससे वे पंचेन्द्रिय जीवों की तरह यह जान सके कि हम कांक्षामोहनीय कर्म का वेदन कर रहे हैं। (वेएंति पुण ते ) परन्तु वे उसे वेदते जरूर हैं। (से नूर्ण भंते ! तमेव सच्च नीसंकं जं जिणेहिं पवेइयं) हे भदन्त ! क्या वही सत्य और निःशंक है जो जिनों ने कहा है। (सेस तं चेव जाव पुरिसकारपरिकमेह वा, एवं जाव चउरिंदियाणं, पंचिंदियतिरि क्खजोणिया जाव वेमाणिया जहा ओहिया जीवा) बाकीका समस्त कथन पूर्वोक्त रूपसे ही-यावत् पुरुषकारपराकम है' इस पाठ तक जानना चाहिये । इसी तरह यावत् चतुरिन्द्रिय जीवों तक के जानना चाहिये। पंचेन्द्रिय तिर्यच योनिकों को यावत् वेमानिक देवोंको सामान्य जीवोंकी तरह जानना चाहिये।
सण्णाइ वा, ५ण्णाइ वा, मणोइ वा, वईत्त वा) ते ७वामा मेवो त नथी, એવી સંજ્ઞા નથી, એવી પ્રજ્ઞા નથી, એવું મન નથી, અને વચન પણ નથી. ( अम्हे कंख मोहणिज्ज कम्मं वेएमो) थी ५ थेन्द्रिय वानी म तेस। सेम tell श स क्षाभाडनीय भनु वेहन री छीमे. ( वेएंति पुण ते) छतi ते तेनु वेहन तो अवश्य ४२ ४ छ. ( से नूणं भंते ! तमेव सच्चं नीसंकं जं जिणेहिं पवेइयं ?) उ पून्य शु मे०४ सत्य भने નિઃશંક છે કે જે જિનેન્દ્રોએ કહ્યું છે ? હા, ગૌતમ! જે જિનેશ્વરેએ કહ્યું છે ते सत्य मने नि:शछ. ( सेसं तं चेव जाव पुरिसक्कारपरक्कमेइ वा, एवं जाव चउरिंदियाण, पंबिंदियतिरिक्खजोणिया जाव वेमाणिया जहा ओहयाजीवा) પુરુષકારપરાક્રમ છે. ત્યાં સુધી બાકીને તમામ પાઠ પૂર્વોક્તરીતે જ સમજવો. એવી જ રીતે ઠેઠ ચતુરિન્દ્રિય જી સુધી પણ જાણવું. પણ પંચેન્દ્રિય તિર્યચ. નિકેનું કથન તથા વૈમાનિકે સુધીનું કથન સામાન્ય જીના કથન પ્રમાણેજ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #648

प्रमेयचन्द्रिकाटोका श०१ उ०३ सू० १० नैरयिकादिविषयेतद्वेदनादिस्वरूपम् ६२५
टीका-'नेरइयाणं' नैरयिकाः खलु 'भंते' भदन्त! 'कंखामोहणिज्ज कम्म' कांक्षामोहनीयं कर्म · वेएंति' वेदयन्ति ? भगवानाह-'जहा ओहिया' इत्यादि । 'जहा' यथा येन प्रकारेण 'ओहिया जीवा' औधिका जीवाः कथिताः 'तहा' तथा तेनैव प्रकारेण 'नेरइया' नैरयिका जीवा विज्ञेयाः, सामान्यतो जीवानां कांक्षामोहनीयकर्मणो वेदनोदीरणनिर्जरणादिकं कथितं तथैव नारकजीवानामपि कांक्षामोहनीय कर्मणो वेदनोदीरणादिकं सर्वमपि बोध्यमिति भावः । 'जाव' यावत् 'थणियकुमारा' स्तनितकुमाराः, कांक्षामोहनीयकर्मणो वेदनादिकं यथा सामान्यजीवानां भवति तथैव स्तनितकुमारपर्यन्तजीवानां कांक्षामोहनीयकर्मणो वेदनादिकं सर्वमपि ज्ञातव्यम् । अथ पञ्चेन्द्रियाणां शङ्कितादयः कांक्षामोहनीय
टीकार्थ-"नैरयिका" नारकजीव " भंते" हे भदन्त ! " कंखामोहणिज्जं कम्म" कांक्षामोहनीयकर्म "वेएंति" क्या वेदन करते हैं ? यह प्रश्न है । भगवान् इसका उत्तर देते हुए कहते हैं कि “जहा ओहिया" इत्यादि-जैसे सामान्यजीव कहे गये हैं वैसे ही " नेरइया" नारकजीव जानना चाहिये । तात्पर्य यह है कि सामान्य से जैसे जीवों के कांक्षामोहनीयकर्म का वेदन, उदीरण, निर्जरण आदि पहले कहा गया है, उसी तरह से नारकजीवों के भी कांक्षामोहनीय कर्म का वेदन, उदीरण आदि सभी जानना चाहिये । 'जाव थणियकुमारा" कांक्षामोहनीय कर्म का वेदनादिक जैसा सामान्यजीवों के होता है उसी तरह से स्तनितकुमार तक के जीवों के कांक्षामोहनीय कर्म का वेदनादिक सब भी होता है ऐसा जानना चाहिये । यदि कोई यहां ऐसा कहे कि कांक्षा
टार्थ—“ नैरथिका” ना२४ वो “ भंते" 3 पूoय! " कंखामोहणिज्ज कम्म" क्षामोडनीय भनु “ वेति” वेहन ४२ छ ? ॥ प्रान प्रश्न ગૌતમસ્વામી પૂછે છે. પ્રભુ મહાવીરસ્વામી તેને આ પ્રમાણે જવાબ આપે છે"जहा ओहिया" ने सामान्य ७वाना विषयमा ४युं छे ते “ नेरइया " નારકેના વિષયમાં પણ જાણવું. તાત્પર્ય એ છે કે સામાન્ય જીના સંબંધમાં કાંક્ષાહનીય કર્મના વેદન, ઉદીરણ, નિર્જરણ વગેરેનું જેવું કથન પહેલાં સામાન્ય જીવો અંગે કરાયું છે એવું જ કથન નારક જીવોના સંબંધમાં કાંક્ષાभाडनीय भना वहन, उही पोरेनु ५५५ समन्. " जाव थणियकुमारा" કાંક્ષામહનીય કર્મનું વેદન વગેરે જેવી રીતે સામાન્ય જીવને થાય છે. તેવી જ રીતે સ્વનિતકુમાર સુધીના જીવને પણ કાંક્ષામહનીય કર્મનું વેદન વગેરે થાય છે તેમ સમજવું. અહીં કેઈને એવી શંકા થાય કે કાંક્ષામહનીય કમનું भ०-७९
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #649

६२६
भगवती सूत्रे
6
वेदप्रकाराः संभवन्ति किन्तु ते एकेन्द्रियाणां कथं संभवन्तीति तेषां वेदनप्रकारप्रदर्शनाय प्राह - " पुदविकाइयाणं भंते' इत्यादि । 'पुढविकाइया णं भंते पृथिवीकायिकाः खलु भदन्त ! किम् 'कंखामोहणिज्जं कम्मं वेति' कांक्षामोहनीयं कर्म वेदयन्ति ? भगवानाह - ' हन्ता वेति' इत्यादि । हंता गोयमा' हन्तगौतम ! 'वेति' वेदयन्ति । संज्ञादिराहित्येन कथमेकेन्द्रियाणां कांक्षामोहनीयकर्मणो वेदनमित्याशयेन पुनरपि पृच्छति - 'कह णं' इत्यादि । ' कह णं भंते ' कथं खलु-केन प्रकारेण भदन्त ! 'पुढविक्काश्या' पृथिवीकायिकाः 'कंवा मोहणिज्जं कम्मंवेएंते' कांक्षामोहनीयं कर्म वेदयन्ति । भगवानाह - ' गोयमे 'त्यादि । 'गोयमा' हे गौतम! 'तेसि णं जीवाणं' तेषां खलु जीवानाम् पृथिवीकायिकामोहनीय कर्म को वेदन करने के शङ्कित आदि जो प्रकार कहे गये हैं वे पंचेन्द्रिय जीवों के ही संभवित होते हैं, एकेन्द्रिय जीवों के वे कैसे संभवित हो सकते हैं ? अतः सूत्रकार उनके वेदनप्रकार दिखलाने के निमित्त कहते हैं-" पुढविकाइयाणं भंते " इत्यादि । हे भदन्त ! पृथिवीकायिक जीवोंके क्या कांक्षामोहनीय कर्मका वेदन होता है ? तब प्रभु कहते हैं कि " हंता वेएंति " हे गौतम! हां उनके कक्षामोहनीय कर्म का वेदन होता है । संज्ञा आदि से रहित होनेके कारण एकेन्द्रिय पृथिवीकायिक जीवों के कांक्षामोहनीय कर्म का वेदन कैसे हो सकता है ? यही बात - " कह णं " इत्यादि सूत्र द्वारा पूछी गई है, गौतम पूछते हैं कि "भंते ! " हे भदन्त ! " कह णं " किस प्रकार से " पुढविकाइया " पृथिवीकायिक जीव "कंखामोहणिज्जं " कांक्षामोहनीय "कम्मं" कर्म का " वेति " वेदन करते हैं ? उत्तर में भगवान् ने कहा " गोयमा ! વેદન કરવાના શંકા, કાંક્ષા વગેરે જે પ્રકારો કહ્યા છે તે તે માત્ર પંચેન્દ્રિય જીવેાને જ સંભવી શકે છે તે! પછી એકેન્દ્રિય જીવાને તે કેવી રીતે સભવી શકે ? તેથી સૂત્રકાર તેમને જવાબરૂપે પૃથ્વીકાયિક જીવેાના વેદન પ્રકાર વગેરે उडे छे - " पुढविकाइयाणं भंते ! " ઇત્યાદિ. હે પૂજ્ય ! પૃથ્વીકાયિક જીવેા શું अंक्षाभोडुनीय उर्भनुं वेदन उरे छे ? त्यारे प्रभु उडे छे -" हंता वेएति " હું ગૌતમ! હા, તેઓ કાંક્ષામેાહનીય કર્મીનું વેદન કરે છે. સંજ્ઞા આદિથી રહિત હાવાને કારણે એકેન્દ્રિય પૃથ્વીકાયિક જીવા કાંક્ષામેાહનીય કર્મીનું વેઇન કેવી રીતે કરી શકે છે ? એજ વાત कह णं " त्यिाहि सूत्रपाठ वडे पूछवासां भावी छे, गौतम पूछे छे "भंते!" पून्य! " कह णं" देवीरीते " पुढ विकाइया " पृथ्वी अयि वा “कंखामोहणिज्जं कम्मं वेएंति” अंक्षाभोडनीय भनु वेहन १रे छे ? भगवान महावीर स्वामी नवाज आयो “ गोयमा ! " हे गौतम ! " तेसिणं
""
66
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #650

प्रमेयचन्द्रिकाटोका श०१ उ०३ सू०१० नैरयिकादिविषयेतद्वेदनादिस्वरूपम् ६२७ नाम् ‘णो एवं तक्काइ वा' नो एवं तर्क इति वा, यथा पञ्चेन्द्रियमनुष्यादिजीवानां तकों भवति, एवमनेन प्रकारेण तेषामेकेन्द्रियजीवानां तकः-विमर्शी नो भवति । 'सण्णाइ वा' संज्ञा इति वा, संज्ञा अर्थावग्रहरूपं ज्ञानं न भवति । 'पण्णाइ वा प्रज्ञा इति वा-प्रज्ञानामाशेषविशेषविषयकं ज्ञानमेव नं भवति । 'मणेइ वा' मन इति वा-मनः स्मृत्यादिविशेषमतिभेदरूपमेव न भवति, 'वईइ वा' वागिति वा-वाय= वचनं न भवति यत्-'अम्हे णं कंखामोहणिज्ज कम्मं वेएमो वयं खलु कांक्षामोहनीयं कम वेदयामः, एतद्रपेण तेषां पृथिवीकायिकजीवानामनुभवोऽपि न भवति तथापि 'वेएंति पुणते' वेदयन्ति पुनस्ते, कांक्षामोहनीयकर्मणो वेदनं तु भवत्येव तेषामिति हे गौतम ! " तेसिणं जीवाणं " उन पृथिवीकायिक एकेन्द्रिय जीवों के "णो एवं तकाइ" ऐसा तर्क नहीं होता है कि जैसा पंचेन्द्रियमनुष्यादि जीवों के होता है । तर्क का तात्पर्य " इस प्रकार से होगा" ऐसा जो विमर्श-विचार-होता है। ऐसा विमर्शरूप तर्क उन एकेन्द्रिय जीवों के नहीं होता है । " सण्णाइ वा" अर्थावग्रहरूप ज्ञान का नाम संज्ञा है । यह संज्ञा उन एकेन्द्रिय जीवों के नहीं होती है । " पण्णाइ वा” समस्त विशेष संबंधी ज्ञान का नाम प्रज्ञा है। यह प्रज्ञा भी उन एकेन्द्रिय जीवों के नहीं होती है। "मणेइ वा" एक प्रकार का स्मरणादिरूप मतिज्ञान का भेद मन है । यह मन भी उनके नहीं होता है । "वईइ वा" वचनयह वचन भी उनके नहीं होता है । " अम्हे णं कंखामोहणिज्ज कम्म वेएमो' हम कांक्षामोहनीय कर्म का वेदन करते हैं इस रूप से उन पृथिवीकायिक जीवों के अनुभव भी नहीं होता है तो भी "वेएंति पुण ते" उनके कांक्षामोहनीय कर्म का वेदन तो होता ही है । जीवाणं " ते पृथ्वी४ि मेन्द्रिय वोने “णो एवं तक्काइ वा” वो त હેતો નથી કે જે પંચેન્દ્રિય મનુષ્ય આદિ જીવોને હોય છે. તર્કનું તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે-“ આવી રીતે બનશે અથવા આવી રીતે નહીં અને એ પ્રકારના વિમર્શ (વિચાર)ને તર્ક કહે છે.” એવા વિચારરૂપ તર્ક એકેન્દ્રિય માં હેતે नथी. " सण्णाइ वा” अर्थावय३५ शाननु नाम सा छे. ते संशा ५४ सन्द्रिय वाम हाती नथी. “पण्णाई वा" ५धा पहाना विशिष्ट ज्ञानने प्रज्ञा ४ छे ते प्रज्ञा पा सन्द्रिय वोम ती नथी. "मणेइ वा” से પ્રકારના સ્મરણાદિરૂપ મતિજ્ઞાનને ભેદ મન છે તે પણ તેમને હોતું નથી. “वईइ वा" चयन ५ तेमने हातु नथी. “ अम्हे णं कंखामोहणिज्ज कम्म वेएमो” समे क्षामाउनीय भनु वेहन ४२री छीमे सेवा प्रार! मनुभव ते पृथ्वीयि वोने थत। नथी. छतi ५५ " वेएंति पुण ते " ते क्षाમેહનીય કર્મનું વેદન તે કરતા જ હોય છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #651

६२८
-
भगवतीसूत्रे भावः। ननु तर्कसंज्ञादि रहिता अपि पृथिवीकायिका जीवाः पुनरपि ते वेदयंत्येवेत्युक्तं किन्तु एतद्वचनमात्रेणैव कथितं न तु प्रबलतरप्रमाणं दर्शितमिति प्रमाणाभावात्कथं तादृशवचनमात्रादेव श्रद्धेयम् , पृथिवीकायिकजीवानां कांक्षामोहनीयकर्मणो वेदनं भवतीति शंकामपनेतुं प्रश्नयन्नाह-'से नूणं भंते' इत्यादि। 'सेनूर्ण भंते' तद् नूनं भदन्त ! 'तमेव सच्चं नीसंकं जं जिणेहिं पवेइयं तदेव सत्यं निःशङ्क यज्जिनः प्रवेदितम् । तदेव जीवादिस्वरूपं सत्यं यथावस्थितं निःशवं देशतः सर्वतो वा शङ्कारहितमस्ति । किं तदित्याह-यत् जिनः सर्वज्ञैः प्रवेदितं कथितम्। अयमाशयः-सर्वप्रमाणशेखरोयं आगमः, स चाप्तवाक्यरूपः आप्तश्च स्वरागद्वेषादिरहितः। तथा च सर्वदोषरहितस्य वीतरागस्य वचनमेवाप्तोचरिततया प्रमाण__ शंका-तर्क संज्ञा आदि से रहित भी पृथिवीकायिक जीव कांक्षामोहनीय कर्म का वेदन करते ही हैं, ऐसा जो आपने कहा है सो यह आपका कहना केवल कहना ही मात्र है, क्योंकि इसमें आपने कोई प्रबलतर प्रमाण प्रदर्शित नहीं किया है । इसलिये प्रमाण के अभाव में यह कथन केवल कहने मात्र से श्रद्धेय कैसे होता है ? अतः इस प्रकार की शंका को दूर करने के लिये गौतमस्वामी प्रश्न करते हैं कि " से नूणं भंते !" हे भदन्त ! " तमेव सच्चं नीसंकं जं जिणेहिं पवेइयं" क्या वही सत्य है और निःशंक है जो जिनोंने प्रवेदित किया है ? हां गौतम! वही सत्य और निःशंक है जो जिनोंने प्रवेदित किया है। इसका आशय यह है कि-आगम समस्त प्रमाणों में मूर्धन्य प्रमाण माना गया है। यह आगम आप्तवचनरूप होता है । आप्त वही होता है जो रागद्वेष आदि से रहित होता है । इसलिये सर्वदोषरहित वीतराग के वचन ही
શંકા–તક સંજ્ઞા આદિથી રહિત હોવા છતાં પણ પૃથ્વીકાયિક જી. કાંક્ષાહનીય કર્મનું વદન તે કરે જ છે, એવું આપે જે કહ્યું તે આપનું કથન ફક્ત કથન જ છે. કારણ કે તેનું પ્રતિપાદન કરવા માટે આપે કઈ પ્રબળ પ્રમાણ આપ્યું નથી. તેથી પ્રમાણના અભાવરૂપ કથનમાં કેવી રીતે શ્રદ્ધા રાખી શકાય ? આ પ્રકારની શંકાનું નિવારણ કરવાને માટે ગૌતમસ્વામી ભગવાનને पूछे छ-" से नूणं भंते !" उ पून्य ! “ तमेव सच्चं नीसंकं जं जिणेहि पवेइयं ? " शु से सत्य मने नि:श' छ २ मिनेन्द्रवाये ५३"यु छ ? હા, ગૌતમ! એજ સત્ય અને નિશંક છે જે જિનેન્દ્રોએ પ્રરૂપિયું છે. તેને ફલિતાર્થ એ છે કે સમસ્ત પ્રમાણમાં આગમને જ શ્રેષ્ઠ (મૂર્ધન્ય) પ્રમાણ માનેલ છે. આ આગમ આપ્તવચનરૂપ ( જ્ઞાનીના વચનરૂપ) હોય છે, આત તેને જ કહી શકાય કે જે રાગદ્વેષ વગેરેથી રહિત હોય. તેથી સર્વદેષ રહિત
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #652

प्रमेयचन्द्रिकाटोका श०१ ९०३ सू०१० नैरयिकादिविषयेतद्वेदनादिस्वरूपम् ६२९ रूपं प्रमाणात्मकतादृशवचनं पृथिवीकायिकजीवानां कांक्षामोहनीयकर्मणो वेदनं विज्ञापयतीति ततः परं प्रमाणान्तरस्यावश्यकता नास्तीति । यत् जिनैः रागद्वेषरहित सर्वहितप्रतिपादकैः कथितं तत् सर्वथैव सत्यं वाधरहितमस्ति तत्राणुमात्रोपिसंशयो न करणीय इति भावः । ' सेसं तंचेव ' शेषं तदेव यत् औधिकप्रकरणे कथितम्, तथाहि - 'हंता गोयमा । तमेव सच्च नीसंकं जं जिणेहिं पवेइयं । ' सेनूणं भंते एवं मणं धारेमाणे ' इत्यादि, सर्वं वक्तव्यम् यावत् - ' से नूणं भंते
आसोच्चरित होने के कारण स्वयं प्रमाणरूप होते हैं। अतः जब ऐसे स्वयं प्रमाणरूप वचन पृथिवीकायिक जीवों के कांक्षामोहनीयकर्मका वेदन करना बताते हैं तो फिर इस बात को साबित करने के लिये इसके बाद अन्य प्रमाणान्तर की आवश्यकता ही नहीं रहती है । रागद्वेष रहित एवं सर्वहितप्रतिपादक ऐसे जिनेन्द्रदेवोंने जो कहा है वह बिलकुल सत्य है - बाधारहित है - अतः इसमें अणुमात्र (थोड़ा) भी सशय नहीं करना चाहिये । " सेसं तं चेव " बाकी समस्त वैसा ही है जैसे कि औधिक प्रकरण में कहा गया है। वह इस प्रकार से है - " हंता गोयमा ! तमेव सच्चं नीसंकं जं जिणेहिं पवेइयं । से नूणं भंते । एवं मणं धारेमाणे " इत्यादि, हां गौतम ! वही सत्य है और निःशंक है जो जिनेन्द्रदेवोंने प्रवेदित किया है । इस प्रकार मन में धारण करता हुआ " इत्यादि सब यहाँ कह लेना चाहिये, और वह " से नूणं भंते ! अप्पणा चेव
એવા વીતરાગનાં વચના જ આમોરિત ( સર્વજ્ઞો વડે કહેવાયેલા ) હાવાથી સ્વતઃ પ્રમાણુરૂપ જ છે તેથી જ્યારે એવાં સ્વતઃ પ્રમાણુરૂપ સર્વજ્ઞના વચને જ પૃથ્વીકાયિક જીવાને કાંક્ષામાહનીય કર્મીનું વેદન કરનારા અતાવે છે ત્યારે તે વાતનું પ્રતિપાદન કરવાને માટે અન્ય પ્રમાણેાની આવશ્યક્તા જ રહેતી નથી. કારણ કે રાગદ્વેષથી રહિત અને સહિતપ્રતિપાદક એવા જિનેન્દ્ર દેવાએ જે કહ્યું જે તે તદ્ન સત્ય છે-ખાધારહિત છે. તેથી તેમાં રજમાત્ર પણ સ`શય उवो लेह से नहीं " सेस तं चेत्र ” खाडीनुं तमाम स्थन सोधि अम्मांસામાન્ય જીવેાના પ્રકરણમાં કહ્યા પ્રમાણે જ સમજવું. તે આ પ્રમાણે છે
66
हंता गोयमा ! तमेय सच्चं नीसंकं जं जिणेहिं पवेइयं ? " " से एवं मणे धारमाणे " इत्यादि हे गौतम! खेन सत्य भने निःश
नूणं भंते !
छेडे ने
જિનેન્દ્ર દેવાએ પ્રવેતિ કર્યું છે. અને “ તે પ્રમાણે મનમાં ધારણ કરતાં ’ छत्याहि तमाम अथन सहीं यागु अने “ से नूणं भंते ! अप्पणा चेव
हे
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #653

६३०
भगवती सूत्रे अप्पणा चेव निज्जरेइ अप्पणाचेव गरहई' इत्यादि सूत्रस्य 'पुरिसकारपरक्कमेइ वा' पुरुषकारपराक्रम इति वा, एतत्पर्यन्तमिहापि पठनीयमिति । 'एवं जाव चउरिदियाणं' एवं यावत् चतुरिन्द्रियाणाम् एवम् अनेन पृथिवीकायिकोक्तप्रकारेण यावच्छन्दग्राह्याणि-अपूतेजोवायुवनस्पतिकायिकानामालापकाः, तथा-द्वीन्द्रियत्रीन्द्रियाणामालापकाश्च विज्ञेयाः, तथा 'चउरिदियाणं चतुरिन्द्रियाणामप्यालापका वाच्याः, तथा-अनयैव रीत्या 'पंचिदियतिरिक्खजोणिया' पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः 'जाव वेमाणिया' यावद् वैमानिकाः पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानारभ्य वैमानिकपर्यन्ताः 'जहा ओहिया' यथा औधिकाः, येन प्रकारेण औधिकजीवानां वक्तव्यता तथात्रापि विज्ञेयेति । सू०१०॥
ननु एतावता प्रबन्धेन सर्वेषामेव जीवानां कांक्षामोहनीयकर्मणो वेदनं भवतीति प्रतिपादितम् , तथा च श्रमणा निग्रन्था अपि जोवमध्यनिविष्टा अत निज्जरेइ, अप्पणा चेव गरहइ" इत्यादि सूत्रके "पुरिसकारपरक्कमेइ वा" यहां तक के पाठ तक कहना चाहिये । “ एवं जाव चरिंदियाणं " इस सूत्र पाठ से यह बतलाया जा रहा है कि जिस प्रकार से पृथिवीकायिक जीवों में प्रकरण कहा गया है उसी तरह से अप्काय, तेजस्काय, वायुकाय और वनस्पतिकायिक जीवों के आलापक कहना चाहिये। तथा-दीन्द्रिय और तीन इन्द्रिय जीवों के आलापक कहना चाहिये ।
और ये आलापक इसी तरहसे चतुरिन्द्रिय जीवों के भी जानना चाहिये। तथा इसी रीति से पंचेन्द्रियतिर्यग्योनिक जीवों से लेकर वैमानिकदेवों तक जिस प्रकारसे औधिक जीवोंकी वक्तव्यता है उसी प्रकार की वक्तव्यता यहां पर भी जाननी चाहिये। उस वक्तव्यता में केवल "औधिक जीव" के बदले उन२ जीवों का अभिलाप करना चाहिये ।। सू० १०॥ निज्जरेइ, अप्पणो चेव गरहइ” त्यादि सूत्रानो “ पुरिसकारपरक्कमेइ वा " सुधी ५४ ४ . “ एवं जाव चउरिंदियाणं” सूत्रपाथी मे સૂચન કર્યું છે કે પૃથ્વીકાયિક જીના સંબંધમાં જેવું કથન કરવામાં આવ્યું છે તેવું જ કથન અપકાય, તેજસ્કાય, વાયુકાય અને વનસ્પતિકાયના જીના સંબંધમાં પણ કહેવું જોઈએ. એજ પ્રકારનું કથન કીન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય અને ચતુરિન્દ્રિય ના સંબંધમાં પણ કહેવું જોઈએ. તથા પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ
નિક જીથી લઈને વૈમાનિક દેવ સુધીના જીવનના સંબંધમાં પણ ઔધિક જીના વર્ણન પ્રમાણે જ વર્ણન કરવું. પરંતુ વર્ણનમાં પ્રશ્નસૂત્ર તથા ઉત્તરસૂત્ર ઔધિક ને બદલે તે જીવને અનુલક્ષીને કહેવા જોઈએ. સૂ.૧૦
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #654

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० ३ ० ३ सू० ११ श्रमणविषयेतद्वेदनादिस्वरूपम् ६३१ एतेषामपि कांक्षामोहनीयकर्मणो वेदनं भवितुमर्हति, परन्तु तत्तु संभवति, यत् इमे सर्वथा सर्वदैव जिनागमपरिशीलनेन शुद्धबुद्धयो भवन्ति, तद्यदि श्रमणानामपि कांक्षामोहनीयकर्मणो वेदनं भविष्यति तदा संसारभीरूणां मोक्षाभिलाषिणां कठिनव्रतग्रहणे प्रवृत्तिरेव न स्यादिति क्रमशो भग्नैव स्यात् साधुपरंपरेत्याशयेन प्रश्नयनाह-'अस्थि णं भंते' इत्यादि।
मूलम्-अस्थि णं भंते! समणावि निग्गंथा कंखामोहणिजं कम्मं वेएंति, हंता अस्थि । कहण्णं भंते समणा निग्गंथा कंखामोहणिज्जं कम्मं वेएंति ? गोयमा ! तेहिं तेहिं कारणेहि
___ कोई यहां ऐसी आशंका करता है कि-'इस पूर्वोक्त प्रबंध से यह प्रतिपादित किया गया है कि समस्त जीवों के कांक्षामोहनीय कर्म का वेदन होता है तो समस्त जीवों में श्रमणनिर्ग्रन्थ भी आजाते हैंअतः उनके भी कांक्षामोहनीय कर्म का वेदन होना चाहिये, परन्तु वह तो उनके संभवित नहीं होता है, क्योंकि ये सर्वदा ही जिनागम के परिशीलन से सर्वदा शुद्धबुद्धिवाले होते हैं । इतने पर भी यदि श्रमणों के भी कांक्षामोहनीय कर्म का वेदन होगा तो फिर जो संसार से भयभीत मोक्षाभिलाषी जीव हैं, उनके कठिनव्रत ग्रहण करने में प्रवृत्ति नहीं होगी। इस तरह क्रम से साधुपरंपरा भग्न ही हो जाएगी" इसी आशंकारूप आशय से प्रश्न करते हुए गौतमस्वामी प्रभु से पूछते हैं-" अस्थि णं भंते ! समणावि निग्गंथा" इत्यादि ।
અહીં કોઈને કદાચ એવી આશંકા થાય છે કે-“આ પૂર્વોક્ત વર્ણનથી એ જાતનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે કે સમસ્ત જીને કાંક્ષામહનીય કર્મનું વેદન કરવું પડે છે એ સમસ્ત જેમાં શ્રમણ નિર્ચને પણ સમાવેશ થઈ જાય છે. તેથી તેમને પણ કાંક્ષાહનીય કમનું વેતન કરવું પડતું હશે. પણ તેમને માટે એ વાત સંભવિત નથી. કારણ કે તેઓ હંમેશાં જિનાગમના પરિશીલનથી (સ્વાધ્યાયથી) શુદ્ધ બુદ્ધિવાળા હોય છે. આમ છતાં પણ જો શ્રમણે પણ કાંક્ષાહનીય કર્મનું વેદન કરે તો સંસારથી ભય પામેલો અને મોક્ષાભિલાષી એવાં જે જીવે છે, તેમની મહાવ્રતનું પાલન કરવાની શ્રદ્ધા જ ડગી જાય અને તેથી તેઓ સંયમમાં સ્થિર જ ન રહી શકે. જો આમ બને તે ધીરે ધીરે સાધુ પરંપરા તૂટતી જ જાય.” આ શંકાના કારણે ગૌતમસ્વામી महावीर प्रभुने प्रश्न पूछे छ-"अस्थि णं भंते ! समणा वि निग्गंथा" त्याहि ।
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #655

भगवतीसूत्रे नाणंतरेहि, दंसणंतरेहि, चरितंतरेहिं लिंगंतरेहि, पवयणंतरेहि, पावयणंतरोहिं, कप्पंतरेहि, मग्गंतरहिं, मयंतरेहि, भगंतरेहि, णयंतरेहि, नियमंतरेहि, पमाणंतरेहिं संकिया, कंखिया, वितिगिच्छिया, भेयसमावन्ना, कलुससमावन्ना, एवं खलु समणा णिग्गंथा कंखामोहणिज्जं कम्मं वेएंति । से नूणं भंते, तमेव सच्चं नीसंकं जं जिणेहिं पवेइयं, हंता गोयमा! तमेव सच्चं नीसंकं, एवं जाव पुरिसक्कारपरककमेइ वा, सेवं भंते सेव भंते त्ति ॥सू० ११॥
॥पढमसए तइओ उद्देसो सम्मत्तो॥१-३॥ छाया-अस्ति भदन्त ! श्रमणा अपि निर्ग्रन्थाः कांक्षामोहनीय कर्म वेदयन्ति ? हन्त अस्ति । कथं भदन्त ! श्रमणा निर्ग्रन्थाः कांक्षामोहनीयं कर्म वेदयन्ति, गौतम ! तैस्तैः कारणैर्ज्ञानान्तरैर्दर्शनान्तरैश्चारित्रान्तरैः लिङ्गान्तरैः प्रवचनान्तरैः प्रावचनिकान्तरे कल्पान्तरैर्मार्गान्तरैर्मतान्तरैभङ्गान्तरैर्नयान्तरैः नियमान्तरैः प्रमाणान्तरैः शंकिताः कांक्षिता विचिकित्सिता भेद समापन्नाः कलुषसमापनाः, एवं खलु श्रमणाः
(अस्थि ण भंते ! समणा वि निग्गंथा कखामोहणिज्ज कम्मं वेएंति) हे भदन्त ! क्या श्रमण निर्ग्रन्थ भी कांक्षामोहनीय कर्म का वेदन करते हैं ? (हंता अत्थि) हां गौतम ! करते हैं। (कहणं भंते ! समणा निग्गंथा कंखामोहणिज्ज कम्मं वेदेति ? ) हे भदन्त ! किस रीति से श्रमण निर्ग्रन्थ कांक्षामोहनीय कर्म का वेदन करते हैं ? (गोयमा ! तेहिं तेहिं कारणेहिं, नाणंतरेहिं, दंसणंतरेहिं, चरित्तरेहि, लिगंतरेहि, पवयणंतरेहि, पावयणंतरेहिं, कप्पंतरेहिं,मग्गंतरेहिं, मयंतरेहि, भंगंतरेहि, णयंतरेहिं, नियमंतरेहिं, पमाणतरेहिं. संकिया, कंखिया, वितिगिच्छिया,
(अत्थि णं भंते ! समणा वि निग्गंथा कखामोहणिज्ज कम्मं वेएंति ? ) पून्य ! शु श्रम नियन्थे। ५५ क्षाभानीय भनु वेहन ४२ छ? (हता अस्थि) डा, गौतम तेसो तेनु वेहन ४२ छ. ( कह णं भंते ! समणा निग्गंथा कंखामोहणिज्ज कम्मं वेएंति १) ड पून्य ! वी शत श्रम निगन्य। iक्षा. मोडनीय भनु वेहन ४२ छ ? ( गोयमा! तेहिं तेहिं कारणेहिं नाणंतरेहिं दसणंतरेहि, चरित्तंतरेहि, लिंगंतरेहि, पवयणंतरेहिं, पावयणंतरेहिं, कप्पंतरेहि, मग्गंतरेहि, मयंतरेहि, भंग्गंतरेहिं, णयंतरेहि, नियमतरेहिं, संकिया, कंखिया,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #656

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० १ उ. ३ सू० ११ श्रमणविषये तदेवनादिस्वरूपम् ६३३ निर्ग्रन्थाः कांक्षामोहनीय कर्म वेदयन्ति । तद् नूनं भदन्त! तदेव सत्यम् , निःशङ्क यद् जिनः प्रवेदितम् , हंत गौतम ! तदेव सत्यम् निःशङ्कम् , एवं यावत् पुरुषकारपराक्रम इति वा । तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त इति ? ॥सू०११॥
॥इति प्रथमशतके तृतीयादेशकः॥
मेयसमावन्ना, कलुससमावना, एवं खलु समणा णिग्गंथा कंखामोहणिज्ज कम्मं वेएंति ) हे गौतम ! उन२ इन कहे गये कारणों से जैसेज्ञानान्तर, दर्शनान्तर, चारित्रान्तर, लिंगान्तर, प्रवचनान्तर. प्रावचनिकान्तर, कल्पान्तर, मार्गान्तर, मतान्तर, भंगान्तर, नयान्तर, नियमान्तर और प्रमणान्तर, इनसे शंकावाले, कांक्षावाले विचिकित्सावाले, भेदसमापन्न
और कलुषसमापन्न होकर श्रमण निग्रन्थ कांक्षामोहनीय कर्म का वेदन करते हैं। (से नृणं भंते ! तमेव सच्चं नीसंकं जं जिणेहिं पवेइयं ?) हे भदन्त ! क्या वही सत्य और निःशंक है जो जिनेन्द्रदेवोंने प्रवेदित किया है ? (हंता गोयमा! तमेव सच्चं नीसंकं एवं जाव पुरिसकार परकमेइ वा ) हां गौतम ! वही सत्य और निःशंक है जो जिनेन्द्रदेवोंने कहा है, यावत् पुरुषकारपराक्रम है। (सेवं भंते ! सेवं भंते !) हे भदन्त ! वह इसी तरह से है २ (त्ति) इस प्रकार कहकर गौतमस्वामी तप और संयम से आत्मा को भावित करते हुए रहने लगे ॥ सू० ११ ॥ वितिगिच्छिया, भेयसमावन्ना, कलुससमावन्ना एवं खलु समणा णिग्गंथा कंखामोहणिज्ज कम्मं वेएंसि ) 3 गौतम ! नीय विखi ४१२९ वा ज्ञानान्तर, ४शनान्तर, यारित्रान्तर, लिन्त२, प्रत्या त२, प्रापयनि-त२, ४ान्तर, માર્ગાન્તર, મતાન્તર, ભંગાન્તર, નયાન્તર, નિયમાન્તર અને પ્રમાણાન્તર વગેરે કારણોને લીધે શ્રમણ નિત્યે શંકાવાળા, કાંક્ષાવાળા વિચિકિત્સાવાળા, ભેદસમાપન્ન भने ४ापसमापन्न xiक्षामोडनीय भनु वहन ४२ छ ( से नूण भंते ! तमेव सच्चं नीसंकं ज जिणेहि पवेइय? 3 पून्य ! शु मे सत्य सन निःश छ है जिनेन्द्र देवासे प्रवहित यु छ ? (हता गोयमा ! तमेव सच्चं नीसंक एवं जाव पुरिसक्कारपरक्कमेइ वा ) , गौतम ! मे सत्य भने નિઃશંક છે કે જે જિનેન્દ્ર દેએ કહેલ છે. ત્યાંથી લઈને પુરુષાકાર પરાકમ છે त्यां सुधार्नु ४थन अड ४२७, (सेवं भंते ! सेवं भंते !) पून्य ! २. प्रमाणे જ છે એ પ્રમાણે જ છે (ત્તિ) આ પ્રમાણે કહીને તપ અને સંયમથી આત્માને ભવિત કરતા ગૌતમસ્વામી રહેવા લાગ્યા. સૂ૦૧૧ भ० ८०
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #657

६३४
भगवती टीका-'अस्थि णं भंते' अस्ति खलु भदन्त ! ' सणावि' श्रमणा अपि= महाघ्रतधारिणोऽपि, अत्र 'अपि' शब्दः महाव्रतधारिणां जिनागमावदातबुद्धीनां कांक्षामोहनीयकर्मवेदनसंभावनायामाश्चर्यद्योतकः। श्रमणास्तु शाक्यभिक्षवोऽप्युच्यन्तेऽतस्तम्भिराकरणाय प्राह-'निग्गंथा'इति, 'निग्गंथा' निर्ग्रन्थाः-नि:निष्क्रान्ता प्रन्यात् बाह्याभ्यन्तरपरिग्रहाद् ये ते तथा, ते 'खामोहणिज्ज कम्मं बेएंति'
टीकार्थ-श्रमण-महाव्रतधारी निर्ग्रन्थ भी क्या कांक्षामोहनीय कर्मका वेदन करते हैं ? यहां ऐसा प्रश्न है, यही बात " अत्थि णं भंते । समणा वि णिग्गंथा" इत्यादि सूत्र द्वारा प्रकट की गई है, श्रमण शब्द से महाव्रतधारी मुनि ही यहां लिये गये हैं । “अपि" शब्द यहां आश्चर्य योतक है, और वह इस प्रकार से है कि जो महाव्रतधारी साधुजन होते हैं, उनकी बुद्धि जिनागम के अभ्यास से निर्मल रहा करती है, अतः ऐसे महाव्रतधारियों को भी कांक्षामोहनीय के वेदन की संभावना है, इस तरह जब कहा जाता है तो सुननेवालों को भी आश्चर्य होता है। श्रमण शब्द शाक्यभिक्षुओं का भी वाचक है, अतः वे यहां श्रमण शब्द से परिगृहीत नहीं हुए हैं किन्तु महाव्रतधारी मुनि ही यहां श्रमण शब्द से वाच्यार्थरूप से अभीष्ट हुए हैं, यह बात प्रकट करने के लिये-अर्थात् उन शाक्यभिक्षुओं का निराकरण करने के लिये "निग्गंथा" यह पद दिया गया है । बाह्य और आभ्यन्तर परिग्रह से जो रहित होते हैं वे, निर्गन्ध हैं । ऐसे निर्ग्रन्थ शाक्यभिक्षु नहीं होते हैं। ____ -गौतभस्वामी भापीर प्रभुने पूछे थे-“ अस्थि णं भंते ! समणा वि णिग्गंधा" छत्यादि. महाव्रतधारी श्रम नि याने ५५ शुक्षांभाहनीय કર્મનું વેદન કરવું પડે છે? અહીં “ શ્રમણ” પદ વડે મહાવ્રતધારી મુનિવરે अ ४२वाना छ. "अपि” ५४ माश्चय ४शछ ते २मा प्रमाणे छ-महानतयारी સાધુજનેની બુદ્ધિ તો જિનાગમના અભ્યાસથી નિર્મળ જ રહ્યા કરતી હોય, એવા મહાવ્રતધારી સાધુઓને પણ કાંક્ષામહનીય કર્મના વેદનની સંભાવના છે, એવું કહેવામાં આવે ત્યારે સાંભળનારને એક વખત તે જરૂર આશ્ચર્ય થયા વગર રહે જ નહિ. બૌદ્ધ ભિક્ષુઓને પણ શ્રમણ કહે છે. અહીં “શ્રમણ” પદથી બૌદ્ધ ભિક્ષુઓ લેવાના નથી પણ મહાવ્રતધારી મુનિવરે જ “શ્રમણ” પદથી લેવાના છે. એ વાતને બતાવવાને માટે જ સૂત્રમાં શ્રમણની સાથે “निग्गंथा" ५४ भूज्यु छ. पाह्य भने मान्यत२ परियडथी २ २डित हाय છે તેમને નિગ્રંથ કહે છે, બૌદ્ધ ભિક્ષુઓ એવા નિગ્રંથ હોતા નથી પણ મહા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #658

प्रमेश्वन्द्रि काठोका श०१ उ० ३ सू० ११ श्रमणविषयेतद्वेदनादिस्वरूपम् ६३५ कांक्षामोहनीयं कर्म वेदयन्ति किम् ? । कर्मवेदनं तु सर्वेषां सममेवेत्याशयेनाह भग वान्-'हंता' इत्यादि । 'हंता अत्थि' हन्त अस्ति, अत्र 'अस्ति'-शब्देन पूर्वोक्तं प्रश्नस्त्रं वाच्यम् , तथाहि-'हंता अस्थि गोयमा ! समणा वि निग्गथा कंखामोहणिज्ज कम्मं वेएंति' इति । 'हन्त' इति स्वीकारे, अस्ति-विद्यते, हे गौतम ! अयं पक्षो यदुत श्रमणा अपि निर्ग्रन्थाः कांक्षामोहनीयं कम वेदयन्ति । श्रमणनिम्रन्थानामपि कांक्षामोहनीयकर्मवेदनं भवत्येवेत्यर्थः । पुनः प्रश्नयति-'कह णं भंते' इत्यादि । 'कह णं' कथं खलु केन प्रकारेण भंते' हे भदन्त ! 'समणा णिग्गंथा' श्रमणा निग्रन्थाः 'कंखामोहणिज्ज कम्म वेएंति' कांक्षामोहनीयं कर्म वेदयन्ति । किन्तु महाव्रतधारी मुनि ही होते हैं। भगवान ने जो इस प्रश्न के उत्तर में "हंता गोयमा!" ऐसा कहा है उसका कारण यह है कि कर्म का वेदन समस्तसंसारी जीवों को सदा होता ही रहता है। यहाँ जो " अत्थि" ऐसा कहा है उससे यह बात यहां प्रकट की गई है कि "अस्ति" इस शब्द से पूर्वोक्त प्रश्नमूत्र यहां कहना चाहिये । वह इस प्रकार से-"हंता अस्थि गोयमा ! समणा वि णिग्गंथा कंखामोहणिज्ज कम्मं वेदेति" हां गौतम ! निर्ग्रन्थ श्रमण भी कांक्षामोहनीय कर्म का वेदन करते हैं । “ हन्त" यह शब्द स्वीकार अर्थ में और " अस्ति" "विद्यते" इस अर्थ में है इसलिए निर्ग्रन्थ श्रमणों के भी कांक्षामोहनीय कर्म का वेदन होता है-ऐसा इसका भाव है। पुनः गौतम प्रभु से पूछते हैं कि हे भदन्त ! जब निर्ग्रन्थ श्रमणों के भी कांक्षामोहनीय कर्म का वेदन होता है तो वे उसे किस तरह से वेदन करते हैं-यही ? बात વ્રતધારી મુનિરાજે જ એવા નિર્ચથ હોય છે. તેથી અહીં જૈન સાધુઓ સંબંધી જ હકીકત જાણવી.
लगवाने तेन नाममा २ " हंता गोयमा" से ४थन ज्यु छ तेतुं કારણ એ છે કે તમામ સંસારી જીવોને હંમેશાં કર્મનું વેદન કરવું જ પડતું હોય છે સાધુ પણ સિદ્ધની અપેક્ષાએ કર્મસહિત હોવાથી સંસારી ગણાય छ. मडिरे “ अस्थि " " अस्ति" ५४ ४ छे तेथी पूरित प्रश्नोत्तर सूत्र मी ४i मे. ते ॥ प्रमाणे छे-“हता अस्थि गोयमा ! समणा वि णिग्गथा कंखामोहणिज्ज कम्मं वेएंति ,, डी, गौतम ! निथ श्रभो। ५५ siक्षाभानीय भर्नु वेहन ४२ छे. “हता " ०५४ स्वी४२॥ २ मा भने "अस्ति” “ई” न अ भा १५रायो छे. निथ श्रमणाने पy xiक्षाभानीय કર્મનું વદન કરવું પડે છે. એ તેને ભાવ છે. વળી ગૌતમ સ્વામી મહાવીર પ્રભુને પૂછે છે કે “હે પૂજ્ય! જે નિગ્રંથ શ્રમણને પણ કાલાહનીય કર્મનું
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #659

भगवतीसरे 'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हे गौतम ! 'तेहिं तेहिं कारणेहि तैस्तैः वक्ष्यमाणैः कारणैः, कैस्तैरित्याह-' णाणंतरेहिं ' ज्ञानान्तरैः, शङ्किता-इत्याधग्रेण संबन्धः, ज्ञानादिघटितशङ्कास्वरूपमग्रे वक्ष्यते, अथवा ज्ञानान्तरेषु ज्ञानविशेषेषु शङ्किताः कांक्षामोहनीयं वेदयन्तीत्यन्वयः। 'दसणंतरेहिं' दर्शनान्तरैः, 'चरितंतरेहिं ' चारित्रान्तरैः ‘लिंगंतरेहि' लिङ्गान्तरैः 'पवयणंतरेहि' प्रवचनान्तरैः, 'पावयणंतरेहि पावचनिकान्तरैः 'कप्पंतरेहि' कल्पान्तरैः, 'मग्गंतरेहि' मार्गान्तरैः 'मयंतरेहिं' "कहण्णं" इत्यादि सूत्र द्वारा प्रदर्शित की गई है। इसके उत्तर में प्रभुने उनसे कहा कि हे गौतम ! " तेहिं तेहिं कारणेहिं" उन२ वक्ष्यमाण कारणों को लेकर निर्ग्रन्थ श्रमणों को भी कांक्षामोहनीय कर्म का वेदन होता है । वे कारण कौन से हैं इसके लिये सूत्रकार कहते हैं कि वे कारण ये हैं-" णाणंतरेहिं" इत्यादि-ज्ञानांतरों के द्वारा “ संकिया" शङ्कित हुए, इत्यादि रूप से आगे के पद के साथ संबंध करना चाहिये । ज्ञानादिघटित शंका का स्वरूप आगे कहा जायगा। अथवा-ज्ञानान्तर से यहां ज्ञानविशेष लिया गया है, इस तरह से "ज्ञानविशेषों में शंकित हुए वे कांक्षामोहनीय कर्म का वेदन करते हैं" ऐसा अन्वय कर लेना चाहिये । “दसणंतरेहिं" दर्शनान्तरों द्वारा, " चरित्तंतरेहिं " चारित्रान्तरों द्वारा, “ लिंगंतरेहिं" लिंगान्तरों द्वारा, " पवयणंतरेहिं " प्रवचनान्तरों द्वारा, "पावयणंतरेहिं " प्रावचनिकान्तरों द्वारा, "कप्पं. तरेहिं" कल्पान्तरोंद्वारा, "मग्गंतरेहिं" मार्गान्तरों द्वारा, "मयंतरेहिं" वेदन ४२ ५ छ, तो ते वाशते तेनुं वहन ७२ छ ? मे पात “कहण्णं" ઈત્યાદિ સૂત્રો વડે બતાવી છે. તે પ્રશ્નના જવાબ રૂપે મહાવીર પ્રભુ કહે છે કે उ गौतम ! "तेहिं तेहिं कारणेहिं” नाय विसi ॥२॥ने सीधे श्रम निથને પણ કાંક્ષાહનીય કર્મનું વેદન કરવું પડે છે. તે કારણે આ પ્રમાણે છે"णाणतरेहिं" त्याविज्ञानान्त। वगैरेथा “ संकिया " शति थयेसा, मन એ પ્રમાણે આગળના બીજાં પદે સાથે પણ તેમને સંબંધ જોડે. જ્ઞાનાદિ સંબંધી શંકાનું સ્વરૂપ આગળ કહેવામાં આવશે, અથવા-જ્ઞાનાન્તરવડે અહીં જ્ઞાનવિશેષ લેવાનું છે આ રીતે “ જ્ઞાનવિશેષમાં શંક્તિ થયેલા તે શ્રમણ નિગ્રંથ xiक्षाभानीय भर्नु वेहन ४२ छ” वो ४२३ २४. “ दसणंतरेहि"
शान्त। 43 " चरितंतरेहि” यात्रिान्तरे। 43, “लिंगतरेहि” खिंन्त। 43, “पवयणंतरेहि " प्रवचनान्तरे। 43, “पावयणंतरेहि" प्रावयनिन्त। 43, “ कप्पंतरेहि ४६पान्तरे। ५, “मग्गंतरेहि " भागन्ति। ५,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #660

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० १ ७० ३ सू० ११ श्रमणविषयेतद्वेदनादिस्वरूपम् ६३७ मतान्तरैः 'भंगंतरेहिं' भङ्गान्तरैः, 'णयंतरेहिं' नयान्तरैः, 'नियमंतरेहिं ' नियमान्तः, 'पमाणतरेहि' प्रमाणान्तरैः, 'संकिया' शङ्किताः-देशतः सर्वतश्च शङ्का प्राप्ताः, ज्ञानान्तरादारभ्य प्रमाणान्तरपर्यन्ततत्तत्कारणविशेषमासाद्य जिनप्रतिपादितार्थेषु शङ्कादिकमादधानाः श्रमणाः कांक्षामोहनीय कर्म वेदयन्तीत्यभिप्रायः । तथा ' कंखिया ' कांक्षिता:-परदर्शनग्रहणरूपां कांक्षा प्राप्ताः, 'वितिगिच्छिया' विचिकित्सिताः, विचिकित्सां-फलविषयकं संशयं प्राप्ताः, · भेयसमावन्ना' भेदसमापन्नाः-बुद्धिविपर्यासरूपभेदं प्राप्ताः, 'कलुससमावन्ना' कलुषसमापनाःजिनोक्तं सर्व सत्य न वेति मतिमालिन्यमुपगताः, एवं-पूर्वोक्तप्रकारेण खलु= निश्चयेन 'समणा णिग्गथा ' श्रमणाः निर्ग्रन्थाः अपि 'कंखामोहणिज्जं कम्म' मतान्तरों द्वारा, " भंगंतरेहिं " भंगान्तरों द्वारा, "णयंतरेहिं" नयान्तरों द्वारा, " नियमंतरेहिं" नियमान्तरों द्वारा, “पमाणतरेहिं " प्रमाणान्तरों द्वारा “संकिया" शंकायुक्त हुए-देश से अथवा सर्वरूप से शंका दो प्राप्त हुए-अर्थात् ज्ञानान्तर से लेकर प्रमाणान्तर तक के उस२ कारणविशेष को प्राप्त करके जिनप्रतिपादित जीवादिक पदार्थों में शंका आदि धारण करते हुए श्रमणनिर्ग्रन्थ कांक्षामोहनीय कर्म को वेदते हैं। तथा "कखिया” परदर्शन ग्रहण करनेरूप कांक्षाको प्राप्त हुए “वितिगिच्छिया" फलविषयक संशय को प्राप्त हुए, “भेयसमावन्ना" बुद्धिविपर्यासरूप भेद को प्राप्त हुए, “ कलुससमावन्ना" जिनोक्त सब सत्य है कि नहीं है, इस प्रकार से मति की मलिनता को प्राप्त हुए वे निर्ग्रन्थ श्रमण भी "एवं"इस तरह "खलु"निश्चयसे कांक्षामोहनीय कर्मका अनुभव करते है,
" मयंतरेहि " मतान्त। 43, “ भगतरेहि " सन्त । १3, ‘णयंतरेहि" नयान्त 43. “ नियमंतरेहि" नियमान्त।। १3, मने “पमाणंतरेहिं" प्रभागुन्त। १3, “ संकिया" शायुक्त थयेस-शिथी सवये शो पामेलाએટલે કે જ્ઞાનાન્તરથી લઈને પ્રમાણાન્તર સુધીના તમામ કારણેને લઈને જિનપ્રતિપાદિત જીવાદિક પદાર્થોમાં શંકા વગેરે કરતા મુનિયે કાંક્ષાએહનીય
भन वहन ४२ छ. तथा “ कंखिया" ५२ ४शनने (मीना यमन) अड ४२वानी ४२ रामनार, " वितिगिच्छिया " २॥ ४२०ीतुं २॥ ३॥ भरी नहिं ? मेवी सतनी संशय ना ४यमा उत्पन्न थयो छ तेवा, “ भेयसमावन्ना" भुद्धिविपर्यास ३५ लेह भानामा हलव्यछे तेव, “ कलुससमावन्ना" જિનેશ્વરભગવાને કહેલ તમામ વાર્તા સત્ય છે કે નહીં? એવા પ્રકારની બુદ્ધિની मसिनता नामा पेह छ तेवा श्रम निन्थी ५५ " एवं" मेवी रीते " खलु " अवश्य ४iक्षाभानीय मनु वेहन ४२ छे, श्रम नि याने याने
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #661

६३८
भगवती सूत्रे
कांक्षामोहनीयं कर्म 'वेति' वेदयन्ति = अनुभवन्ति । अथ ज्ञानादिषु शङ्कादि स्वरूपं प्रदर्श्यते - तत्र - ज्ञानविषये शङ्का - अवधिज्ञानात् मन:पर्ययज्ञानस्य पार्थक्ये को हेतुः यतः परमाण्वादिक्ष्मद्रव्यादारभ्य निखिलरूपिद्रव्यग्रहणमवधिज्ञानेन भवति, अवधिज्ञान च नैकप्रकारकम् । तथा मन:पर्ययज्ञानस्य विषयोऽपि द्रव्यमात्रमेव । मनोद्रव्यमात्रं मनः पर्ययज्ञानस्य विषयो भवति, अतः सकलरूपिद्रव्यग्राहकावधिज्ञानेनैत्र मनोद्रव्यस्यापि ग्रहणं भवतीत्यवधिज्ञानात् मन:पर्ययज्ञानस्य पार्थक्यं किमर्थं कृतमित्येवंरूपेण ज्ञानविषये शंका प्रादुर्भवतीति शङ्का । अत्राह
श्रमण निर्ग्रन्थों को कारणान्तरों को लेकर जो ज्ञानादिकों में शंका आदि होती हैं उनका स्वरूप दिखाया जाता है । इसमें ज्ञान के विषय में उन्हें शंका इस प्रकार से होती है-वे विचार करते हैं कि अवधिज्ञान से मन:पर्ययज्ञान को अलग मानने में क्या कारण है ? क्योंकि परमाणु आदि सूक्ष्मद्रव्य से लेकर समस्त रूपी द्रव्य का ग्रहण अवधिज्ञान से होता है, अवधिज्ञान एक प्रकार का तो है नहीं - वह तो अनेक (असंख्य) प्रकारका है, तथा मनःपर्यय ज्ञान का विषय भी रूपी द्रव्यमात्र ही है, और वह मनोद्रव्यमात्र रूप है इस तरह मन:पर्यय ज्ञान का विषय मनोद्रव्यरूप होता है इसलिये जब सकलरूपी द्रव्य को विषय करने बाला अवधिज्ञान है तो उससे ही मनोद्रव्य का भी जो कि मन:पर्ययज्ञान का विषय है ग्रहण हो ही जायगा, क्योंकि वह भी रूपीद्रव्य है तो फिर अवधिज्ञान से मन:पर्ययज्ञानको अलग क्यों किया गया है ? | इस प्रकार से उन२ कारणान्तरों को लेकर निर्ग्रन्थ श्रमणों को ज्ञान के विषय में
લીધે જ્ઞાનાદિકમાં શંકા વગેરે જાગે છે. તેનું સ્વરૂપ હવે બનાવવામા આવે છે— જ્ઞાનના વિષયમાં મુનિવરેશને આ જાતની શંકા ઉદ્ભવે છે–તેમના મનમાં એવા વિચાર આવે છે કે અવિધજ્ઞાનથી મન:પર્યય જ્ઞાનને અલગ શા માટે માનવુ જોઈએ? કારણ કે પરમાણુ આદિ સૂક્ષ્મદ્રવ્યથી માંડીને તમામ રૂપીદ્રવ્ય અવિષેજ્ઞાન વડે જાણી શકાય છે અને અવિધજ્ઞાન પણ એક પ્રકારનું તે નથી જ. તે તે અસંખ્ય પ્રકારનું છે. તેમજ મનઃપય જ્ઞાનના વિષય પણ રૂપી દ્રવ્યજ છે, અને તે પણ મનેાદ્રવ્ય માત્ર રૂપ જ હોય છે, મનેાદ્રવ્ય કે જે મનઃપય જ્ઞાનના વિષય છે, તેને અવધિજ્ઞાનથી પણ ગ્રહણ કરી શકાય છે કારણ કે તે પણ રૂપીદ્રવ્ય છે તે ફ્રી અવિધજ્ઞાનથી મન:પર્યવ જ્ઞાનને ભિન્ન શા માટે ગયું છે ? આ જાતના કારણેાને લીધે નિગ્રંથ શ્રમણાને પણ જ્ઞાનની ખાખતમાં શાકા ઉત્પન્ન થતી હોય છે તે તેમની શંકાનું સમાધાન આ પ્રમાણે કરી શકાય છે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #662

प्रमेय चन्द्रिकाटीका श० ३ ० १ सू० ११ श्रमणविषयेतवेदमादिस्वरूपम् ६३९ यद्यपि अवधिज्ञानेन मनोद्रव्यमपि उपलव्धुं शवय ते, तथापि मनापर्ययज्ञानमवधिज्ञानस्य व्याप्यं भवनावधिज्ञाने निवेश रितुं शवर ते, उभयो मनःपर्ययावधि ज्ञानयोभिन्नस्वभारत्वात , योनिरभावो न योर्म ये एकाएर रन शो भवति यथा-सुवर्णघटमृत्तिकाघटयोः । भिन्नस्वभावता चैतयोरिस्थम-मनःपर्ययज्ञानं केवलं मनोद्रव्यमात्रविषयकम् , मनःपर्ययज्ञाने दर्शनं न भवति । तथा अवधिज्ञानं मनोव्यतिरिक्तद्रव्यस्यापि ग्राहकं भवति, तथा चावधिज्ञान मनःपर्यय शंका उत्पन्न हो जाती है सो इस शंका का परिहार इस प्रकार से है-यद्यपि अवधिज्ञान से मनोद्रव्य भी प्राप्त हो सकता है तो भी अवधिज्ञान का मनःपर्ययज्ञान व्याप्य है। अर्थात् जहां२ अवधिज्ञान होगा वहां२ मनःपर्ययज्ञान होगा ऐसा नियम नहीं है, इसलिये मनापर्ययज्ञान अवधिज्ञान की अपेक्षा व्याप्य है, अतः उसका निवेश-अन्तर्भाव-अवधिज्ञान में नहीं हो सकता है, कारण कि मनःपर्ययज्ञान और अवधिज्ञान इन दोनों के स्वभाव में भिन्नता है, और यह नियम है कि जिनका स्वभाव भिन्न होता है उन दोनों के बीचमें एक का दूसरे में समावेश नहीं होता है जैसे सुवर्णघट और मृत्तिका घटका। इन दोनों ज्ञानोंमें भिन्न स्वभावता इस तरहसे है-मन: पर्ययज्ञान केवल मनोद्रव्य मात्रको ही विषय करता है, और उसमें मनः पर्यय दर्शन नहीं होता है। तथा अवधिज्ञान मनोद्रव्यव्यतिरिक्त द्रव्य का भी ग्राहक होता है, और उसमें अवधिदर्शन होता है। इस प्रकार
કે અવધિજ્ઞાનથી પણ મને દ્રવ્યને જાણી શકાય છે છતાં પણ અવધિજ્ઞાનનું મન:પર્યયજ્ઞાન વ્યાપ્ય છે, એટલે કે જ્યાં જ્યાં અવધિજ્ઞાન હશે ત્યાં ત્યાં મન:પર્યયજ્ઞાન હશે જ એ નિયમ નથી. તેથી અવધિજ્ઞાન કરતાં મનઃ પર્યયજ્ઞાન વ્યાપ્ય છે માટે તેને અન્તર્ભાવ (સમાવેશ) અવધિજ્ઞાનમાં થઈ શકતું નથી, તે બને જ્ઞાનનાં સ્વાભાવમાં ભિન્નતા રહેલી છે. સામાન્ય નિયમ એ છે કે જેમના સ્વભાવમાં ભિન્નતા હોય તેમને એક બીજાની અંદર સમાવેશ થતું નથી જેમ કે સેનાને ઘડે અને માટીને ઘડે એ એબન્ને ભિન્ન સ્વભાવવાળા હેવાથી તેમને એક બીજામાં સમાવેશ કરી શકાતો નથી. આ બન્ને જ્ઞાનમાં આ રીતે સ્વભાવની ભિન્નતા છે–મન પર્યયજ્ઞાન ફક્ત મનોદ્રવ્યને જ ગ્રહણ કરે છે, વળી તેમાં મન:પર્યય દર્શન થતું નથી. ત્યારે અવધિજ્ઞાન મનોદ્રવ્ય સિવાયના દ્રવ્યોને પણ ગ્રહણ કરે છે અને તેમાં અવધિદર્શન પણ હોય છે. આ પ્રમાણે અવધિજ્ઞાન અને મન:પર્યયજ્ઞાનમાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #663

६८०
भगवतीमत्रे ज्ञानयोः स्वभावभेदादुभयोर्भेदो भवति, मनःपर्ययज्ञानं व्याप्यविषयकं दर्शनरहितं च, अवधिज्ञानं व्यापकविषयकं दर्शनसमन्वितं चेति स्वभावभेदादुभयोर्भेदो जलवद्भिवत् प्रतिपादितः। इत्येवं सत्यपि ज्ञानविषये शङ्किताः। इत्यादि ।
'तथा दर्शनं सामान्यावबोधः । तत्र यदि इन्द्रियनिमित्तानिन्द्रियनिमित्तकः सामान्यार्थविषयको बोधो दर्शनमिति कथ्यते तदा एकं चक्षुर्दर्शनमपरं चाचक्षु. अवधिज्ञान और मनःपर्ययज्ञान में स्वभाव भेद होने के कारण भिन्नता आती है । मनःपर्ययज्ञान रूपी द्रव्य में केवल मनोद्रव्य को विषय करता है और दर्शन से रहित होता है तब कि अवधिज्ञान सकल रूपी द्रव्य को जानता है और अवधिदर्शन से युक्त होता है। यही बात " मनःपर्ययज्ञानं व्याप्यविषयकं दर्शनरहितं च, अवधिज्ञानं व्यापकविषयकं दर्शनसमन्वितं च,” इस पंक्ति द्वारा समझाई गई है। इस तरह स्वभाव भेद से दोनों में भेद जल और अग्नि की तरह बतलाया गया है। इस प्रकार से दोनों में भेद होने पर भी वे ज्ञान के विषय में शंकित बन जाते हैं।
दर्शन के विषय में वे इस प्रकार विचार करके शंकित बनते हैंसामान्यबोध का नाम दर्शन है। इसमें यदि इन्द्रियों के निमित्त से
और अनिन्द्रिय मन के निमित्त से हुआ जो पदार्थों का सामान्यज्ञान है वह दर्शन है, ऐसा कहा जावे तब तो एक चक्षुर्दर्शन और दूसरा अच
સ્વભાવ ભેદ હોવાથી તેમનામાં ભિન્નતા જણાય છે. સારાંશ એ છે કે મન:પર્યાય જ્ઞાન રૂપીદ્રવ્યમાં પણ માત્ર મને દ્રવ્યને જ ગ્રહણ કરે છે અને દર્શનથી રહિત હોય છે જ્યારે અવધિજ્ઞાન તમામ રૂપીદ્રવ્યને જાણે છે અને અવધિ દર્શનથી યુક્ત હોય છે. એજ વાત નીચેની પંક્તિઓ વડે સમજાવવામાં આવી छ-मनःपर्ययज्ञानं व्याप्यविषयकं दर्शनरहितं च, अवधिज्ञानं व्यापकविषयकं दर्शनसमन्वितं च " 20 रीते स्वभाव मेहने सीधे पन्ने ज्ञाननी श्ये पाणी मने मानि જે ભેદ બતાવ્યો છે. આ રીતે બને જ્ઞાનમાં ભેદ હોવા છતાં પણ તેઓ (કેટલાક શ્રમણ નિગ્રંથ) જ્ઞાનના વિષયમાં શંકિત બની જાય છે તે કાંક્ષાહનીય કર્મનું વેદન કરે છે.
દર્શનના વિષયમાં શ્રમણ નિર્ગથે આ પ્રકારે શંકિત બને છે
સામાન્ય બેધનું નામ દર્શન છે. એમાં જો ઇન્દ્રિયના નિમિત્તથી અને અનિન્દ્રિય એટલે મનના નિમિત્તથી થયેલ પદાર્થોના સામાન્ય જ્ઞાનને દર્શન કહેવામાં આવે છે તે પછી ચક્ષુદર્શન અને અચક્ષુદર્શન રૂપ બે ભેદ પાડવાની જરૂર
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #664

,
प्रमेन्द्रकाटीका ० १ ३० ३ ० ११ श्रमणविषयेतद्वेदनादिस्वरूपम् ६४१ दर्शनमित्याकारकभेदे किं कारणम् ? | यदि इन्द्रियजनितानिन्द्रियजनितसामाम्यार्थावबोधो दर्शनं तदा चक्षुर्दर्शनवत् श्रोत्रदर्शनम्, प्राणदर्शनम् रसनादर्शनम्, स्पर्शदर्शनम्, मनोदर्शनमिति षड् दर्शनानि स्युर्नतु द्वे एव दर्शने ? इति शङ्का । अत्र समाधानम् - पदार्थाः द्विप्रकारका भवन्ति, समान्यरूपा विशेषरूपाच, अतः क्वचि - त्सामान्यरूपेण वस्तुनो निर्देशो भवति क्वचिद्विशेषरूपेण । तत्र प्रकृते चक्षुर्दर्शनमिति विशेषरूपेण निर्देशः, तथा अचक्षुर्दर्शनमिति सामान्यरूपेण निर्देशः । यद्यपि दर्शनस्य विभागः प्रकारान्तरेणापि संभवति, तथापि चक्षुर्दर्शनमचक्षुर्दर्शनमेतदूपेण कथने चायमाशयः - इन्द्रियं द्विविधं प्राप्यकारि अप्राप्यकारिच, यद्यपि मनोक्षुर्दर्शन इस तरह के दो भेद होने का तात्पर्य ही नहीं है ? यदि इन्द्रिय जनित और अनिन्द्रियजनित सामान्यबोध दर्शन है, ऐसे दर्शन के भेद ही करना है तो चक्षुर्दर्शन की तरह श्रोत्रदर्शन, घ्राणदर्शन, रसनादर्शन स्पर्शदर्शन और मनोदर्शन इस तरह से छह दर्शन होना चाहिये - दो ही दर्शन क्यों ? इस प्रकार से उन्हें दर्शन के प्रकार की मान्यता के विषय में शंका हो जाती है, परन्तु इस शंका का समाधान इस प्रकार से हैपदार्थ के दो प्रकार होते हैं- एक सामान्य रूप प्रकार और दूसरा विशेष रूप प्रकार । कहीं सामान्यरूप से वस्तु का निर्देश होता है और कहीं विशेषरूप से निर्देश होता है। यहां पर चक्षुर्दर्शन ऐसा विशेषरूप से निर्देश हुआ है और अचक्षुर्दर्शन यह सामान्यरूप से निर्देश हुआ है । यद्यपि दर्शन के विभाग प्रकारान्तर से भी संभवते हैं तो भी चक्षुर्दर्शन अचक्षुर्दर्शन इस रूपसे जो विभाग कथन किया गया है उसमें आशय यह है कि इन्द्रिया दो प्रकार की होती हैं- एक प्राप्यकारी और दूसरी શી છે ? જો ઇન્દ્રિયજન્ય અને અનેિન્દ્રિય (મન) જન્ય સામાન્ય આધરૂપ દર્શનના ભેદ જ પાડવા હોય તેા ચક્ષુદનની જેમ શ્રોત્રદર્શન, પ્રાણદન, રસનાદન, પદન અને મનેાદન, એ રીતે દનના છ ભેદ પાડવા જોઇએ-એજ ભેદ શા માટે ? આ રીતે દનની ખાખતમાં તેમને શકા ઉદ્ભવે છે. પરન્તુ તેમની શ’કાનું સમાધાન આ રીતે કરી શકાશ છે—પદાર્થના એ પ્રકાર હાય છે—એક સામાન્ય રૂપ અને ખીજે વિશેષરૂપ કચારે ક વસ્તુને સામાન્યરૂપે નિર્દેશ થાય છે અને કયારેક વિશેષ રૂપે નિર્દેશ થાય છે. અહિં ચક્ષુદાનના નિર્દેશ વિશેષરૂપે થયા છે અને અચક્ષુદનના નિર્દેશ સામાન્ય રૂપે થયા છે જો કે દનના વિભાગ ખીજી રીતે પણ થઇ શકે છે, છતાં પણ ચક્ષુદન અને અચક્ષુદન એવા જે બે ભેઃ કહ્યા છે તેની પાછળ એ આશય છે કે ઈન્દ્રિયા એ પ્રકારની છે (१) आध्यारी भने (२) मप्राप्यारी, ले डे भन तो अप्राप्यारी ४ छे, भ०-८१
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #665

भगवतीसूत्रे ऽप्राप्यकारि तथापि मनसोऽनुसारीणि बहूनीन्द्रियाणि सन्ति अतो मनोदर्शनम् , तथा चक्षुर्व्यतिरिक्तेन्द्रियदर्शनम् अचक्षुर्दर्शनरूपेण व्यवहृतं भवति, तथा चक्षुषा जायमानसामान्यार्थावबोधश्चक्षुर्दर्शनशब्देन व्यवह्रियते।। अथवा दर्शनं सम्यक्त्वम् , तत्र-शंका भवति-दर्शनं द्विविधम्-क्षायोपशमिकम् औपशमिकं च, तत्र क्षायोपशमिकस्येदं लक्षणम्
“मिच्छत्तं जमुदिन्नं, तं खीणं अणुदियं च उवसंतं ।" छाया-मिथ्यात्वं यदुदीर्ण तत् क्षीणम् अनुदितं चोपशान्तम् । इति । उदीण मिथ्यात्वं क्षीणं भवेत् , तथाऽनुदीर्ण मिथ्यात्वमुपशान्तं भवेत्तत् क्षायोपशमिकदर्शनसम्यक्त्वमिति लक्षणार्थः । औपमिकदर्शनसम्यक्त्वस्य लक्षणंत्विदम्
"खीणम्मि उइनम्मि अणुदिज्जते य सेसमिच्छत्ते ।
अंतोमुहुत्तमेत्तं उवसमसम्मं लहइ जीवो ॥१॥" छाया-क्षीणे उदीर्णे अनुदीयमाने च शेषमिथ्यात्वे ।
__ अन्तर्मुहूर्त्तमात्रमुपशमसम्यक् (सम्यक्त्वं) लभते जीवः ॥१॥ इति । अप्राप्यकारी, यद्यपि मन तो अप्राप्यकारी है फिर भी मन का अनुसरण करनेवाली प्राप्यकारी इन्द्रियां बहुत हैं, इसलिये मनोदर्शन और चक्षु:सिवाय अन्य इन्द्रियोंसे उत्पन्न दर्शन 'अचक्षुदर्शन' इस रूपसे कहागया है। तथा चक्षुःसे जायमान जो दर्शन है वह चक्षुर्दर्शन, इस शब्दसे कहागया है।
अथवा-दर्शन नाम सम्यक्त्व का है। इसमें शंका इस प्रकार से होती है- सम्यक्त्व - क्षायोपशमिक और औपशमिक इस तरह से दो प्रकार का है। इनमें क्षायोपशमिक सम्यक्त्व का स्वरूप इस प्रकार से है-उदीर्ण मिथ्यात्व का क्षय और अणुदीर्ण मिथ्यात्व का उपशम-सत्तामें मौजूद रहना तब क्षायोपशमिक सम्यक्त्व होता है। औपशमिक-सम्यक्त्व का लक्षण इस प्रकार से हैપણ ચક્ષુ ઈન્દ્રિય પણ મનને અનુસરનારી છે તેથી ચક્ષુ ઈન્દ્રિયથી પ્રાપ્ત થતા દર્શનને (સામાન્યધને) ચક્ષુદર્શન કહેવામાં આવેલ છે મનદર્શન અને ચક્ષુ સિવાયની બીજી ઇન્દ્રિવડે ઉત્પન્ન થતાં દર્શનને અચક્ષુદશન કહેવામાં આવેલ છે.
અથવા–સમ્યક્ત્વને પણ દર્શન કહે છે. તેમાં આ પ્રકારની શંકા ઉદ્દભવે છે-કે સમ્યકત્વના બે ભેદ છે-(૧) લાપશમિક અને (૨) ઔપથમિક તેમાં ક્ષાપશયિક સમ્યકત્વનું આ પ્રકારનું સ્વરૂપ છે-જ્યારે ઉંદી મિથ્યાત્વને ક્ષય થાય છે અને અનુદીર્ણ મિથ્યાત્વને ઉપશમ થાય છે ત્યારે ક્ષાયોપશયિક સમ્યકત્વ થાય છે. ઉપશમ એટલે સત્તામાં મજીદ રહેવું તે. ઔપશમિક સભ્યકત્વનું લક્ષણ આ પ્રમાણે છે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #666

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० १ उ० ३ सू० ११ श्रमविषयेतद्वे दनादिस्वरूपम् ६४३ यदा-उदीर्ण मिथ्यात्वं क्षीणं भवेत् अनुदीर्ण च उपशान्तं भवेत् तदा अन्तर्मुहूर्तमात्रमेव जीव औपशामिकसम्यक्त्वं प्राप्नोतीत्यर्थः । अनयोरुभयोरपि सम्यक्त्वयोर्भेदो न प्रतिभासते, शास्त्रे तु उभयोर्भेदः प्रतिपादितः तत्कथं संगच्छते ? इति दर्शनविषये भवति शङ्का । अत्र समाधानम्-क्षयोपशमोपशमयोरस्त्येव लक्षणभेदस्तथाहि-यत्रोदीर्णानां क्षयो भवेत् अनुदीनां विपाकोऽननुभवापेक्षयोपशमो भवेत्किन्तु प्रदेशानुभकापेक्षया उदयस्तु भवेदेव स क्षयोपशमः, क्षयोपशमे प्रदेशानुभवो भवति उपशमे तु प्रदेशानुभवो नास्तीत्येवमनयोर्भेदः। उक्तंच
उदीर्ण मिथ्यात्व क्षीण हो गया हो, और अनुदीर्ण मिथ्यात्व उपशान्त हो तब जीव एक अन्तर्मुहूतकाल तक औपशमिक सम्यक्त्व को प्राप्त करता है । इस तरह क्षायोपशमिक सम्यक्त्व और औपशमिक सम्यक्त्व का लक्षण जब एक है तो इन दोनों सम्यक्त्व में हमें कोई भेद ही नजर नहीं आता है परन्तु शास्त्र में तो इनका भेद बतलाया गया है सो यह संगत कैसे हो सकता है। इस तरह से दर्शन के विषयमें शंका उत्पन्न हो जाती है, परन्तु इसका समाधान इस प्रकारसे है -क्षायोपशमिक सम्यक्त्वमें और औपशमिकसम्यक्त्वमें लक्षण भेद है ही क्षायोपशमिकसम्यक्त्व में उदीर्ण का क्षय और अनुदीर्णका विषाकानुभव की अपेक्षा से तो उपशम रहता है, परन्तु प्रदेशानुभव की अपेक्षा से उपशम नहीं रहता है, किन्तु उदय रहता है, क्यों कि यहां सम्यक्त्व प्रकृति का उदय बना हुआ है, इसका नाम क्षायोपशमिकसम्यक्त्व है। परन्तु औपशमिकसम्यक्त्वमें प्रदेशानुभव भी नहीं होता है, क्यों कि औपशमिकसम्यक्त्वमें सातों प्रकृतियोंका सदवस्थारूप उपशम होता है।
ઉદી મિથ્યાત્વ ક્ષીણ થઈ ગયું હોય, અને અનુદીર્ણ મિથ્યાત્વ ઉપશાન્ત હોય ત્યારે જીવ એક અંતમુહૂતકાળ સુધી ઔપથમિક સત્યકત્વને પ્રાપ્ત કરે છે. આ રીતે ક્ષાયોપથમિક સમ્યકત્વ અને ઔપશમિક સમ્યકત્વનું લક્ષણ એકજ હોવાથી તે બનને સમ્યકત્વમાં કઈ ભેદ આપણને દેખાતું નથી. છતાં પણ શાસ્ત્રમાં તેમની વચ્ચે ભેદ બતાવ્યું છે એ કેવી રીતે સંગત હોઈ શકે? એવી દર્શનના વિષયમાં શ્રમણ નિને શંકા થાય છે પણ તે શંકાનું સમાધાન આ પ્રમાણે છે-ક્ષાપશમિક સમ્યકત્વમાં અને પથમિક સમ્યકત્વમાં લક્ષણની ભિન્નતા છે જ કારણ કે ક્ષાપશમિક સમ્યકત્વમાં ઉદીર્ણ કર્મોને ક્ષય અને અનુદીર્ણ કર્મોને વિપાકનુભવની અપેક્ષાએ તે ઉપશમ જ રહે છે પરન્ત પ્રદેશાનુભવની અપેક્ષાએ કર્મોનો ઉપશમ રહેતું નથી પણ ઉદયજ રહે છે. જે
અર્થાત્ લાપશમિક સમકિતમાં પ્રદેશાનુભવન થાય છે પરંતુ ઔપશમિક સમ
શ્રી ભગવતી સુત્ર : ૧

Page #667

६४४
""
"वेएइ संतक्रम्मं, खओवसमिसु नाणुभावं सो । वसंतकसाओ पुण, एइ पण संतकम्मं सो ॥१॥ छाया - वेदयति सत्कर्म क्षायोपशमिकेषु नानुभावं सः । उपशांत कषायः पुनर्वेदयति न सत्कर्म सः ॥ इति । एवं सत्यपि दर्शनविपये शङ्किताः, इत्यादि ।
भगवती सूत्रे
चारित्रविषये शङ्कादि यथा चारित्रं द्विविधम् सामायिक, छेदोपस्थापनीयं च, तत्र सर्वसावद्यविरतिरूपम् सामायिकम्, तथा महात्रतरूपत्वाद छेदोपस्थापनीयमपि सर्वसाद्यविरतिरूपमेव, ततश्चोभयोरपि सावद्यविरतिरूपत्वान्न भेदो लक्ष्यते प्रतिपादिश्वानयोर्भेदस्तत्र किं कारणमिति चारित्रविषये शङ्का, तत्समाधानम् - प्रथम
इस तरह से ऊपर में दोनों का एक सा लक्षण दिखने पर भी विशेष विचारकी अपेक्षासे इन दोनोंमें भेद है ही । कहा भी है- 'वेएइ' इत्यादि ।
क्षायोपशमिक भावों में विपाकानुभव का वेदन नहीं होता है, सत्कर्म - विद्यमान कर्म का ही वेदन होता है और उपशान्त कषायवाला जीव इस सत्कर्म का भी वेदन नहीं करता है ।
इस प्रकार होनेपर भी वे दर्शन के विषय में शंकित बन जाया करते हैं ।
चारित्र के विषय में शंकित वे इस प्रकार के विचार से बन जाते हैंचारित्र दो प्रकार का है- एक सामायिक चारित्र और दूसरा छेदोपस्थापनीय चारित्र | सामायिक चारित्र सर्वसावधविरतिरूप है। तथा महाव्रतरूप होने से छेदोपस्थापनीय चारित्र भी सर्वसावयविरतिरूप ही है । इस तरह दोनों में भी सर्वसावद्यविरतिरूपता होने से भेद लक्षित नहीं કિતમાં પ્રદેશાનુભવ હાતા નથી આ પ્રમાણે બન્નેનુ લક્ષણ ઉપલક રીતે એક સરખું લાગવા છતાં પણ વિશેષ વિચારણાથી બન્નેમાં ભેદ દેખાય છે. કહ્યું પણ છે— वेइ " छत्याहि.
(6
ક્ષાયેાપશમિક ભાવેામાં વિપાકાનુભવનુ` વેદન થતું નથી. પરંતુ સત્કમ નુ (વિદ્યમાન કનુ) જ વેદન થાય છે. અને ઉપશાન્ત કષાયવાળો જીવ આ સત્કર્મીનું પણ વેદન કરતા નથી.
આ પ્રમાણે સમાધાન થઇ શકતું હોવા છતાં પણ શ્રમણા દર્શનના વિષયમાં વિશેષ વિચારણાના અભાવે શંકિત થાય છે.
તેઓ ચારિત્રના વિષયમાં પણ કયારેક આ પ્રમાણે વિચાર કરવાથી શકિત અને છે-ચારિત્રના બે પ્રકાર છે-(૧) સામાયિક ચરત્ર અને (૨) ઇંદ્યોપસ્થાપનીય ચારિત્ર સામાયિક ચારિત્ર સંસાવવિવેરિતરૂપ છે. તથા છેદોપસ્થાપનીય ચારિત્ર પણ મહાવ્રતરૂપ હોવાથી સર્વસાવવરિતરૂપ જ છે. આ રીતે અને પ્રકારનાં ચારિત્રમાં સર્વસાવદ્યવિરતિરૂપતા હોવાથી કોઇ ભેદ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #668

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. १ उ० ३ सू० ११ श्रमणविषयेतवेदनादिस्वरूपम् ६४५ तीर्थङ्करस्यादिनाथस्य साधवः ऋजुजड़ा आसन् , तथा चरमतीर्थङ्करस्य भगवतो महावीरस्य तु वक्रजड़ाः, अत एतेषां साधूनामाश्वासनाय चारित्रं सामायिकछेदोपस्थापनीयरूपतया द्विधा विभाजितम् । यदि कदाचित् चारित्रं द्विधा न विभाजितं भवेत्तदेकमेव सामायिकरूपं चारित्रं भवेत्तदा व्रतारोपणे मनाक् सामायिकाशुद्धावपि व्रतस्याखण्डनात् "चारित्रिणो वयं चारित्रस्य व्रतरूपत्वा' दिति बुद्धिः स्यात् , सामायिकमात्रे तु चारित्रे सामायिकशुद्धौ "भग्नमस्माकं चारित्रं चारित्रस्य सामायिकमात्रत्वा"-दित्येवं तेषामनाश्वासः स्यादतश्चारित्रं सामायिकछेदोपस्थापनीयभेदेन द्विधा विभाजितम् , होता है फिर भी इन दोनों में आगम में भेद प्रतिपादित किया हुआ है सो इसमें क्या कारण है ? इस तरह चारित्र के विषय में शंका होती है । इसका समाधान इस प्रकार से है प्रथम तीर्थकर आदिनाथ के साधु ऋजुजड़ थे, तथा अन्तिम तीर्थकर श्री भगवान महावीर के वक्रजड़, इसलिये इनके आश्वासननिमित्त चारित्र सामायिक एवं छेदोपस्थापनीय इस रूप से दो प्रकार का विभक्त किया गया है। यदि कदाचित् वह चारित्र दो प्रकार से विभाजित न होता और वह एक ही सामायिकरूप चारित्र रहता तब व्रत के आरोपण के बाद में थोडी सी भी सामायिकमें अशुद्धि आ जानेपर व्रत खंडित नहीं होता है इससे "हम चारित्रशाली हैं क्योंकि चारित्र व्रतरूप है ऐसी बुद्धि बनी रहती है ।
और यदि एक सामायिक ही चारित्र जब माना जायगा तब सामायिक में अशुद्धि होने पर " हमारा चारित्र भग्न हो गया, क्यों कि चारित्र દેખાતું નથી છતાં તે બન્ને પ્રકારના ચારિત્રમાં શા કારણે શાસ્ત્રમાં ભેદ બતાવ્યું હશે? એપી શકો તેમને ઉદ્ભવે છે તેનું સમાધાન આ પ્રમાણે છે
પહેલા તીર્થકર આદિનાથના સાધુઓ ઋજુજડ હતા અને છેલ્લા તીર્થ કર મહાવીર પ્રભુના સાધુઓ વકેજડ હતા તેથી તેમને આશ્વાસન આપવા માટે સામાયિક ચારિત્ર અને છેદેપસ્થાપનીય ચાહિત્ર એમ બે ભેદ પાડવામાં આવેલ છે ઉપરના અને ચારિત્રના બે ભેદ પાડવાથી મહાવ્રત અંગીકાર કર્યો પછી સામાયિક ચારિત્રમાં થેડી પણ અશુદ્ધિ આવતાં તેની આલોચના કરી લેવાથી વ્રત ખંડિત થતું નથી અને તેથી અમે ચારિત્રવાન છીએ એવી માન્યતાથી તેઓ સંતોષ પામે છે અને ફરી પાળવામાં વિશેષ સાવધાન રહે છે અને જે એક સામાયિકને જ ચારિત્ર માની લેવામાં આવે તે સામાયિક ચારિત્રમાં અશુદ્ધિ આવી જતાં અમારા ચારિત્રને ભંગ થયે--કારણ કે ચારિત્ર
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #669

६४६
भगवतीसूत्रे उक्तश्च-"रिउवकजड़ा पुरिमेयराण सामाइए क्यारुहणं ।
मणयमसुद्धे वि जओ, सामाइए हुंति हु क्याई" ॥१॥ छाया-ऋजुक्रजड़ाः पूर्वेतराणां सामायिके व्रतारोहणम् ।
मनागशुद्धपि यतः सामायिके भवन्ति खलु व्रतानि ॥१॥ इति । एवं सत्यपि शङ्किता इत्यादि। ___ तथा साधुवेषेऽपि शङ्का भवति, यथा-प्रथमचरमतीर्थकरवर्जितैाविंशतितीर्थकरैरुपदिष्टं यत् यथा लब्धवसनरूपमेव लिङ्गं साधुभिः करणीयम्। प्रथमचरमाकेवल सामायिक रूप ही है ' इस तरह से उन्हें अविश्वास हो जायगा। अतः उन्हें ऐसा अविश्वास न हो इस अभिप्राय से चारित्र सामायिक और छेदोपस्थापनीय के भेद से दो प्रकार से विभाजित किया गया है । कहा भी है,-'रिउ० ' इत्यादि। प्रथम और अंतिम तीर्थङ्करके साधु अनुक्रमसे ऋजुजड़ और वक्रजड़ होते हैं इसलिये उनको सामायिक चारित्र के बाद व्रतों का आरोपग कहा है। क्योंकि सामायिक में थोड़ीसी अशुद्धि आजाने पर पुनः व्रतारोपण से तथा छेद से शुद्धि हो जाती है। इस तरह से चारित्र में कथन है फिर भी वे इसमें शंकित हो जाते हैं।
तथा-साधुवेष में भी उन्हें शंका होती है, जैसे-द्वितीयतीर्थकर से लेकर तेवीसवें तीर्थकर तकने ऐसा कहा है कि जैसा वस्त्र मिले उसी प्रकार का वस्त्र साधु के लिङ्गरूप से साधु को धारण कर लेना चाहियेअर्थात् जैसा वस्त्र मिले वैसा ही साधु को ले लेना चाहिये । परन्तु प्रथम એક સામાયિક રૂપ જ છે એ તેમને પોતાની જાત ઉપર અવિશ્વાસ ઉત્પન્ન થાત અને તેથી ખેદ પામીને આધ્યાન કર્યા કરે એમ ન થાય તે માટે ચારિત્રના સામાયિક અને છેદેપસ્થાપનીય એવા બે ભેદ પાડવામાં આવ્યા છે ४थु ५४ छ-" रिउ०" इत्यादि. પહેલા અને છેલ્લા તિર્થંકરના સાધુઓ અનુક્રમે જુજડ અને વકજડ હોય છે. તેથી તેમને સામાયિક ચારિત્રની પછી વ્રતનું આરોપણ કહ્યું છે કારણ કે સામાયિક ચારિત્રમાં ડી સરખી અશુદ્ધિ આવી જવાથી પુનઃ વતારેપણથી અને છેદથી શુદ્ધિ થઈ જાય છે.
આ રીતે ચારિત્રના સંબંધમાં કથન હોવા છતાં પણ તેમને તે બાબતમાં શંકા થાય છે.
તથા સાધુના વેષ વિષે પણ તેમને શંકા થયા કરે છે. જેમ કે બીજા તીર્થકરથી લઈને તેવીસમા સુધીના તીર્થકરોએ એવું કહ્યું છે કે સાધુએ જેવાં મળે એવાં વસ્ત્ર ધારણ કરવાં જોઈએ. પણ પહેલા અને છેલ્લા તીર્થકરે એવું
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #670

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० १ उ० ३ सू० ११ श्रमणविषयेतवेदनादिस्वरूपम् १४७ भ्यां तु समुपदिष्टं यत् सप्रमाणं शुक्लं च वस्त्रं साधुभिलिङ्गतयोपात्तव्यमिति, एवं क्रमेण सर्वज्ञवचनानां लिङ्गविषये परस्परं विरोधो भवतीति शङ्का । नेयं शङ्का समीचीना । यतः सर्वज्ञा अविरोधिवचना भवन्ति । ऋजुजड़-चक्रजड-ऋजुपाज्ञान् शिष्यानाश्रित्य तीर्थकराणां तथोपदेशः । तावतैव तेषामुपकारकत्वसंभवादिति, एवं सत्यपि तेषां शङ्कादयो भवन्ति ।
एवं प्रवचनेऽपि शङ्का तथाहि-प्रवचनम् आगमः, मध्यमजिनानां प्रवचने आगमे चतुर्महाव्रतरूपधर्मस्य प्रतिपादनमस्ति, प्रथमचरमतीर्थकरप्रतिपादितागमे तु पंचमहाव्रतरूपधर्मस्य प्रतिपादनं विद्यते तत्कथमुभयोरागमयोन विरोधः ? इति और अन्तिम तीर्थकरने ऐसा कहा है कि साधु को प्रमाणसहित सफेद वस्त्र ही साधुलिङ्गरूप से धारण करना चाहिये । इस क्रम से कथन करने में सर्वज्ञवचनों में लिङ्ग के विषय में परस्पर विरोध आता है परन्तु इस शंका का समाधान इस प्रकार से है-सर्वज्ञ जो होते हैं उनके वचनों में परस्पर विरोध कभी नहीं आता है। शिष्यों में जो ऋजुजड़ शिष्य होते हैं, वक्रजड़ शिष्य होते हैं और जो ऋजुप्राज्ञ शिष्य होते हैं उनको आश्रित करके तीर्थंकरोंने ऐसा उपदेश दिया है, क्योंकि ऐसे उपदेश से ही उनका उपकार हो सकता है। इस प्रकार से होने पर भी उन्हें इस विषय में शंका आदि होते रहते हैं।
इसी तरह से प्रवचन में भी उन्हें शंका होती है, जैसे-मध्यम तीर्थकरों के प्रवचन-आगम में चार महाव्रतरूप धर्म का कथन हुआ है,
और प्रथम एवं अन्तिम तीर्थंकर के प्रवचन में पांचमहाव्रतरूप धर्म का કહ્યું છે કે સાધુઓએ પ્રમાણ સહિત અને સફેદ વસ્ત્રો જ ધારણ કરવા જોઈએ. આ જાતના કથનને લીધે સર્વસના વચનમાં પણ વેષના વિષયમાં પરસ્પર વિરોધાભાસ જણાય છે, એવી શંકા થાય છે. પરંતુ તે શંકાનું સમાધાન આ પ્રમાણે છે-સર્વજ્ઞના કથનમાં કદી પણ પરસ્પર વિરોધ હોતો નથી. શિષ્યમાં ઋજુડ, વકજડ અને બાજુમાસ શિષ્ય હોય છે તેમની અપેક્ષાએ તીર્થકરોએ એ ઉપદેશ આપે છે. કારણ કે એવા ઉપદેશથી જ તેમને ઉપકાર થતા હોય છે. વસ્તુસ્થિતિ આ પ્રમાણે હોવા છતાં પણ તેમને આ વિષયમાં શંકા વગેરે થયા કરે છે.
એજ પ્રમાણે પ્રવચનમાં પણ તેમને શંકા થાય છે-જેમ કે મધ્યમ તીર્થકરોના પ્રવચનમાં ચાર મહાવ્રતરૂપ ધર્મનું કથન થયું છે અને પહેલા અને છેલ્લા તીર્થકરના પ્રવચનમાં પાંચ મહાવ્રતરૂપ ધર્મનું કથન થયું છે તો તે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #671

६४८
भगवतीसूत्रे शङ्का । तत्समाधानं यथा-चतुर्महाव्रतरूपधर्मोपि वस्तुतः पंचमहाव्रतात्मकधर्मरूप एव, चतुर्थमहाव्रतस्य परिग्रहेऽन्तर्भावात् , स्त्रियो हि परिग्रह स्वरूपा एवेति । ___ तथा प्रावनिकविषयेऽपि भवति शङ्का-प्रवचनमधीयते विदन्ति वेति भावचनाः प्रावचना एव मावनिकाः यथा-एकादशगणधराणां नव गच्छाः, कालापेक्षया बहुश्रुताः पुरुषाः । तत्रैकः प्रावनिकः इत्थं वक्ति अन्यश्च प्रकारान्तरेणेति, तत्र किं सत्यम् ? कस्य वचने विश्वासः करणीय ? इति शङ्का। समाधानमाहप्रतिपादन किया हुआ है, तो फिर इस तरह के प्रतिपादन करनेमें बावीस तीर्थंकरों के और इन दो तीर्थंकरों के आगम में विरोध कैसे नहीं माना जायगा ? अवश्य माना जायगा ? ऐसी शंका उन्हें होती है परन्तु इसका समाधान इस प्रकार से है-चारमहाव्रतरूप धर्म भी वस्तुतः पंचमहावतात्मक धर्मरूप ही है, क्योंकि चतुर्थमहावत का अन्तर्भाव परिग्रह में हो जाता है, कारण कि स्त्रियां परिग्रहरूप ही होती हैं, अतः जिसने परिग्रह का त्याग कर दिया वह परिग्रहरूप होने से स्त्री का भी त्याग कर देता है । तथा प्रावनिक के विषय में भी शंका इस प्रकार से होती है-जो प्रवचनको पढते हैं अथवा उसको जानते हैं वे प्रावचन हैं । प्रावचन ही प्रावचनिक कहलाते हैं जैसे ग्यारह गणधरों के नौ गच्छ । काल की अपेक्षा बहुश्रुतपुरुष ही प्रावनिक हैं। इनमें एक प्रावनिक इस प्रकार कहता है, मरा प्रावनिक प्रकारान्तर से कहता है तो इसमें सत्य तत्त्व क्या है ? किसका कथन सत्य माना जाय? किसके कथन का विश्वास किया जाय ? ऐसी शंका उन्हें हो जाती है। પ્રકારના કથનમાં વચ્ચેના બાવીસ તીર્થકરોના અને પહેલા તથા છેલ્લા તીર્થકરોના પ્રવચનમાં વિરોધ જણાય છે, એવી શંકા તેમને થાય છે. પરંતુ તેનું સમાધાન આ રીતે કરી શકાય છે–પાંચ મહાવ્રતરૂપ ધર્મની વસ્તુ ચાર મહાવ્રતરૂપ ધર્મમાં આવી જાય છે, જેમ કે ચોથા મહાવ્રતનો પરિગ્રહમાં સમાવેશ થઈ શકે છે. કારણ કે સ્ત્રીએ પણ પરિગ્રહરૂપ જ હોય છે. તેથી જેમણે પરિગ્રહનો ત્યાગ કર્યો હોય છે તેઓ સ્ત્રીઓને પણ પરિગ્રહરૂપ ગણીને તેમને ત્યાગ કરે છે.
તેમજ પ્રવચન કરનારાઓના સંબંધમાં પણ તેમને આ જાતની શંકા થાય છે-જે પ્રવચનને ભણે અથવા જાણે તે પ્રવચનિક કહેવાય છે. તે અગિયાર ગણધરોના નવ ગચ્છ હોય છે. વળી એમ પણ કહ્યું છે કે કાળની અપેક્ષાએ બહુશ્રત સાધુ પણ પ્રવચનિક કહેવાય છે. તે પ્રવચન કરનારાઓમાંથી એક, એક રીતે કઈ તત્ત્વ સમજાવે છે બીજે બીજી રીતે સમજાવે છે–તે તેમાં સત્ય તત્વ કયું સમજવું ? કોના કથનમાં વિશ્વાસ મૂકો ? આ પ્રકારની શંકા તેમને થાય છે. તેનું સમાધાન આ પ્રમાણે છે-ચારિત્રમેહનીય
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #672

% 3D
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० १ उ०३ सू० ११ श्रमणस्यापि तवेदनस्वरूपम् १४९ चारित्रमोहनीयकर्मणः क्षयोपशमविशेषेण उत्सर्गापवादादिभावितत्वेन च प्रावच. निकानां नानाविधा प्रवृत्तिर्भवति । सैव प्रवृत्तिर्यदि जिनागमाऽविरोधिनी भवेत्तदा मोक्षमार्गसाधकत्वेन प्रमाणभूता भवति । इत्येवं सत्यपि शङ्कादयो भवन्ति ।
तथा कल्पविषयेऽपि शङ्का भवति । कल्पो.जिनकल्पिकादिरूपः । तत्र यदि जिनकल्पिकानां नग्नत्वादिरूपो महाकष्टकारकः कल्प एव कर्मणां क्षपणे कारणं भवे. तदा स्थविरकल्पिकानां वस्त्रपात्राधुपभोगात्मकाल्पकष्टकारकः कल्पः कर्मक्षयाय कथं समर्थः स्यात ? नैव कथमपीति शङ्का । तत्राह-द्रावपि कल्पौ कर्मक्षयकारको । अवस्थाभेदमादायाभयोः सार्थक्यम् , द्वयोरपि तीर्थकरैः प्ररूपितत्वादिति। एवं सत्यपि तेषां शङ्कादयो भवन्ति । इसका समाधान इस प्रकार से है-चारित्रमोहनीयकर्म के क्षयोपशम विशेष से और उत्सर्ग तथा अपवादमार्ग आदि से भावित होने के कारण पावनिकों की नानापकार को प्रवृत्तियाँ होती हैं, किन्तु वे ही प्रवृत्तियाँ यदि जिनागम से अविरोधिनी हो तो मोक्षमार्ग की साधक होने के कारण प्रमाणभूत मानी जाती हैं।
कल्पविषय में भी शंका इस प्रकार से होती है-जिनकल्पिक आदि का जो आचार है वह कल्प है सो यदि जिनकल्पिकों का नग्नत्वादिरूप महाकष्टकारक कल्प ही कर्मक्षय करने में कारण होता हो तो फिर स्थविरकल्पों का वस्त्र पात्र आदि उपभोगरूप तथा अल्पकष्टकारक कल्प कर्मक्षय करने में कैसे समर्थ हो सकता है। अर्थात् किसी भी तरह समर्थ नहीं हो सकता है? ऐसी उन्हें शंका होती है-इसका समाधान इस प्रकार से है-दोनों भी कल्प कर्मक्षय करने वाले हैं। अवस्थाभेद કર્મના પશમ વિશેષથી અને ઉત્સગ તથા અપવાદ માગને કારણે પ્રવચન કરનારાઓની વિવિધ પ્રકારની શિલી હોય છે.
પરંતુ એ પ્રવચનની શિલી અગર જિનાગમને અનુરૂપ હોય તો મોક્ષમાર્ગની સાધક હોવાને કારણે પ્રમાણભૂત મનાય છે. કલ્પ એટલે આચારના વિષયમાં પણ તેમને આ પ્રકારની શંકા થાય છે કે (જિનકલ્પિક તથા સ્થવિરકલ્પિક સાધુઓના જે આચાર હોય છે તેને કલ્પ કહે છે.)
જિનકલ્પિક સાધુઓનાં નગ્નત્વ વગેરે મહાકષ્ટકારક આચારો જ કર્મક્ષય કરવાને સમર્થ બને. પણ સ્થવિરકલ્પિક સાધુઓનાં વસ્ત્ર પાત્ર વગેરે ગ્રહણ કરવારૂપ એાછાં કણોવાળાં આચારો કર્મોને ક્ષય કરવાને સમર્થ કેવી રીતે બની શકે ? આ પ્રકારની શંકા તેમને થાય છે તે તેનું સમાધાન આ પ્રમાણે કરી શકાય–બને કપે એટલે આચારો કમને ક્ષય કરનારાં છે. અવસ્થાભેદની અપેક્ષાએ તે બંનેમાં સાર્થકતા भ०. ८२
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #673

६५०
भगवतीसूने मार्गविषये शङ्का-यथाशास्त्राध्ययनं तपःपूर्वकं करणीयं, तत्र केचन कथयन्तियावदध्ययनं तावत् आचामाम्लेनैव भाव्यं, केचन उपवासेनैव भाध्यमिति, केचन अष्टमतपःप्रभृतिनैव करणीयमिति परस्परभेददर्शनात् किमत्र सत्यमिति शङ्का भवेत् । अत्रोच्यते-शिष्यशक्त्यनुसारेण जीतकल्पादिव्यवहारानुसारेण च सर्वेषामुपवासादीनामविरोधात्सर्व सत्यमेव । जिनाज्ञायाः सर्वेषु समानत्वात् । उक्तश्च-"असढेण समाइण्णं जे कत्थई केणई असावज्जं ।
न निवारियमन्नेहिं, वहुमणुमयमेयमायरियं" ॥१॥ छाया- अशठेन समाचीर्ण यत् कुत्रापि केनचिदसावधम् ।
न निवारितमन्यैबहु अनुमतमेतदाचरितमिति ॥१॥ को लेकर इन दोनों में सार्थकता है, क्यों कि तीर्थकरों द्वारा दोनों ही प्ररूपित हुए हैं । मार्ग के विषयमें भी शंका उन्हें इस प्रकार से होती हैजैसे शास्त्र का अध्ययन तपःपूर्वक करना चाहिये तो इसमें कई कहते हैं कि जबतक शास्त्राध्ययन चलता है तबतक आचाम्ल-आयंबिलव्रत करना चाहिये, कोई२ ऐसा कहते हैं कि उपवास करना चाहिये, कोई२ ऐसा भी कहते हैं कि अट्ठम आदिकी तपस्या करनी चाहिये । इस तरह परस्पर में भेद देखा जाता है तो यहां किसे सत्य मानना चाहिये ? इस प्रकार की यह शंका है।
इसका समाधान यह है कि शिष्यों की शक्ति के अनुसार से और जीतकल्पादि के व्यवहार के अनुसार से आयंबिल उपवास आदि का अविरोध है इस से सब कथन सत्य ही हैं, क्योंकि जिनेन्द्र की आज्ञा सब में समान है। कहा भी है:-" असढेण" इत्यादि । છે, એટલા માટે જ તીર્થંકરો વડે તે બન્ને અવસ્થાની પ્રરૂપણ કરવામાં આવી છે. માર્ગના વિષયમાં પણ તેમને આ પ્રકારની શંકા થાય છે-જેમ કે શાસ્ત્રનું અધ્યયન તાપૂર્વક જ કરવું જોઈએ. આ બાબતમાં કેટલાકની એવી માન્યતા છે કે જ્યાં સુધી શાસ્ત્રનું અધ્યયન ચાલુ હોય ત્યાં સુધી આયંબિલવ્રત કરવું न. न सवा , अभिप्राय छ , पास ४२व मे. त्यारे કિઈનો અઠમ તપ કરવાને અભિપ્રાય છે. આ રીતે પરસ્પરમાં ભેદ જણાય છે. તો કયા અભિપ્રાયને સાચે માનવો ? તે શંકાનું સમાધાન આ રીતે કરી શકાય-શિષ્યની શક્તિ પ્રમાણે આચાર્ય અથવા ગુરુ જે યોગ્ય લાગે તે તપ કરાવી શકે છે. તથા સ્થવિર કલ્પના આચાર પ્રમાણે આયંબિલ, ઉપવાસ વગેરે પણ એકબીજાના વિરોધી નથી, આ રીતે ઉપરોક્ત બધી માન્યતાઓ સત્ય છે, કારણ કે તે हरेमानिनेन्द्र मशवाननी माज्ञा २७सी छ. ४थु ५४ छ.---"असदेण" त्यादि
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #674

प्रमेयचन्द्रिकाठीका श० १ उ०३ सू ११ श्रम स्वापि तद्वेदनस्वरूपम् ६५१ एवं सत्यपि शङ्कादयो भवन्ति ।
तथा मतविषयेऽपि शङ्का - मतं नाम - सर्वेषामाचार्याणामागमे समानोऽभिप्रायः, तत्र केचिदेवं कथयन्ति यत् केवलिनां ज्ञानं दर्शनं च युगपदेव भवति, अन्यथा ज्ञानावरणदर्शनावरण कर्मणः क्षयस्य नैरर्थक्यप्रसङ्गात् एवमत्रैव विषये अन्ये एवं कथयन्ति यत् केवलिनां ज्ञानं दर्शनं च नैककालिकं किन्तु तद् द्वयं भिन्नकाले एव जायते, जीवस्वरूपत्वात् यथा मतिज्ञानश्रुतज्ञानयोरावरणस्य क्षयोपशमे
"
"
जिसका आचरण अशठ - समझदार ने किया हो जो असावध-निपाप हो, तथा जिसका निवारण किसी भी स्थल में किसी के भी द्वारा न किया गया हो और जो बहुमत हो यह आचरित कहलाता है।
इस प्रकार की व्यवस्था होने पर भी उन्हें इस विषय में शंका आदि हो जाया करती हैं ।
तथा मतविषय में भी शंका इस प्रकार से हो जाती है- समस्त आचार्यों का आगम में जो समान अभिप्राय है उसका नाम मत है । इसमें कोई ऐसा कहते हैं कि केवली भगवान् के ज्ञान और दर्शन एक साथ ही होते हैं, नहीं तो ज्ञानावरण और दर्शनावरण कर्म के क्षय की निरर्थकता होने का प्रसंग प्राप्त होगा । इसी तरह इसी विषय में कई ऐसा कहते हैं कि केवली भगवंत के ज्ञान और दर्शन युगपत् नहीं होते हैं, किन्तु वे दोनों मित्र कालतें हो होते हैं, क्योंकि जीवका ऐसा ही स्वभाव है । जिस प्रकार मतिज्ञान और श्रुतज्ञान में अपने आव
અશઠ ( સમજુ ) વડે જેનું આચરણ થાય છે, જે અસાવદ્ય-પાપરહિત હાય, તથા જેના કાઈ પણ સ્થળે કાઈ પણ વ્યક્તિ તરફથી નિષેધ ન કરાયે હાય અને જે બહુમત (ઘણા લેાકે વડે માન્ય ) હાય તેને આચરત આચરણ કરાયેલ કહેવાય છે. આ રીતે તમામ કરણી ભગવાનની આજ્ઞામાં છે.
વળી મત વિષે પણ તેમને આ પ્રમાણે શંકા થાય છે—(તમામ આચાર્યના આગમમાં જે સરખા અભિપ્રાય હાય છે તેને મત કહે છે.) તેમાં કેટલાક એવું કહે છે કે કેવળી ભગવાનને કેવલજ્ઞાન અને કેવલદનની પ્રાપ્તિ એક જ સાથે થાય છે. જો એમ ન હાત તે। જ્ઞાનાવરણીય અને દર્શનાવરણીય કર્મોના ક્ષયની નિરર્થકતા હાવાના પ્રસગ પ્રાપ્ત થશે. એજ પ્રમાણે આ વિષયમાં કાઈ કાઈ આચાર્ચો એમ પણ કહે છે કે કેવળી ભગવાનને કેવળજ્ઞાન અને કેવલદશ નની પ્રાપ્તિ એક સાથે થતી નથી. પણ તે ખનેની પ્રાપ્તિ જુદા જુદા સમયે થાય છે. કારણ કે જીવને એવા જ સ્વભાવ છે. જેવી રીતે મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાનમાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #675

६५२
भगवतीसूत्रे समानेपि मतिज्ञानं श्रुतज्ञानं च क्रमेणैव जायते तत्रैकस्योपयोगे तदितरस्य क्षयोपशमाभावो न भवति, यतः तादृशक्षयोपशमस्य समयः षट्षष्टिसागरप्रमाणकः एवंरूपेण उभयोराचार्ययोरभिप्रायस्य पार्थक्यदर्शनात् कस्य तत्त्वतया ग्रहणं कर्तव्यमिति भवति संशय इति प्रश्नः। यस्य मतमागमानुसारि तदेव सत्यमिति मन्तव्यम् , यस्य मतमागमानुकूलं न भवेत्तस्य सत्यता नैव स्वीकरणीया, ननु इदमेवमतमागमानुकूलं नेदमित्येयंरूपेण बहुश्रुत एव ज्ञास्यति नान्यो ज्ञास्यति ततः सर्वेषां साधरणमतीनां कथं सत्यासत्ययोविवेकः? इति चेत्तत्रैवं विचारणीयम्' संप्रदायदोरणका क्षयोपशम समान काल में होने पर भी वे मतिज्ञान और श्रुतज्ञान क्रम से ही उत्पन्न होते हैं । एक ज्ञान के उपयोग में दूसरे ज्ञान के क्षयोपशमका अभाव होता हो सो बात भी नहीं है, कारण कि उनके क्षयोपशम का समय छासठ सागर प्रमाणवाला कहा कया है । इस तरह दोनों आचार्यों के अभिप्राय को भिन्न२ रूप में देखकर उन के मन में ऐसा विचार होने लगाता है कि कौनसा मत ग्रहण करने योग्य है। इस प्रकार संशयित हो कर वे शंकायुक्त बन जाते हैं। इसका समाधान इस प्रकारसे है कि जिसका मत आगम के अनुसार होता है वही सत्य माना जाता है, और जिसका मत आगमके अनुसार नहीं होता है वह सत्य नहीं माना जाता है । यह हमें कैसे मालूम पडे कि यही मत आगम के अनुसार है और यह आगम के अनुसार नहीं है सो यह तो बहुश्रुत ही जान सकते हैं-दूसरे और कोई नहीं जान सकते तो फिर साधारण बुद्धि वालों को सत्य और असत्य का विवेक कैसे हो सकता ? तो इस પિત પિતાનાં કર્મના આવરણને ક્ષે પશમ એક સાથે થવા છતાં પણ તે મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાન વારાફરતી જ ઉત્પન્ન થાય છે, એક જ્ઞાનના ઉપયોગમાં બીજા જ્ઞાનના ક્ષયોપશમને અભાવ હોય છે એવું પણ નથી. કારણ કે તેમના ક્ષપશમને સમય છાસઠ સાગરપ્રમાણવાળો કહ્યો છે. આ રીતે જુદા જુદા મત ધરાવનારા આચાર્યોના અભિપ્રાય જોઈને તેમના મનમાં એવો વિચાર થાય છે કે કયા આચાર્યનો મત સ્વીકાર ? આ પ્રમાણે તેમના મનમાં શંકા જન્મે છે. તેનું સમાધાન આ પ્રમાણે છે-જેને મત આગમ અનુસાર હોય તે સત્ય માનીને સ્વીકારે. અને જેને મત આગમ અનુસાર ન હોય તેને સત્ય માની શકાતું નથી. આપણને એ કેવી રીતે ખબર પડે કે અમુક મત જ આગમ અનુસાર છે? અને અમુક મત આગમ અનુસાર નથી ? આ વાત તો બહુશ્રુત જ જાણી શકે છે-અન્ય કઈ જાણું શકતું નથી. તે સામાન્ય બુદ્ધિવાળાને સત્ય અને અસત્ય મતની સમજણ કેવી રીતે પડે? તે આ બાબતમાં એ વિચાર
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #676

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० १ उ० ३ सू० ११ श्रमणस्यापि तद्वेदनस्वरूपम् ६५३ पात् आचार्याणां मतभेदो न तु तीर्थकराणां वचने भेदः, तेषां विजितदोषतया तन्मतमेवमेव यत् ज्ञानदर्शनयोन यौगपद्यमपि तु क्रमिकत्वमेवेति । जिनानां सर्वदोषरहिततया तन्मतस्यैकत्वं युक्तियुक्तमेव । उक्तं च-" अणुवकयपराणुग्गह,-परायणा जं जिणा जुगप्पवरा ।
जियरागदोसमोहा, यणण्णहावाइणो तेणं ॥१॥" छाया-अनुपकृतपरानुग्रहपरायणा यत् जिना युगप्रवराः।
जितरागदोषमोहाश्च नान्यथावादिनस्तेन ।। इति । अतः संप्रदायदोषादेवाचार्याणां परस्परं मतभेदो न तु आगमाभिप्रायभेदादिति सर्वैनिर्णतव्यमिति समाधानमिति भावः । विषय में ऐसा विचार करना चाहिये कि संप्रदाय के दोष से आचार्यों के मत में भेद है, तीर्थंकरों के वचन में तो भेद है नहीं, क्यों कि वे तो रागद्वेष के विजेता होने के कारण अन्यथा प्ररूपणा नहीं करते हैं। उन का तो मत ऐसा ही है कि ज्ञान और दर्शन एक साथ नहीं होते किन्तु क्रम२ से ही होते हैं। रागद्वेष से रहित होने के कारण उनके मत में एकता युक्तियुक्त ही है। कहा भी है-"अणुवकय" इत्यादि ।
जिन स्वयं अनुपकृत होते हैं अर्थात् जिन भगवान् पर किसी का उपकार नहीं होता है, परन्तु दूसरों की भलाई करने में तत्पर रहते हैं, ये युगप्रवर होते हैं और रागद्वेष से रहित होते हैं। इसलिये ये अन्यथा बोलते नहीं हैं। ___ इसलिये यही मानना चाहिये कि संप्रदायदोष से ही आचार्यों का परस्पर मत भेद हुआ है । आगम के अभिप्राय में तो कोई भेद है ही नहीं ऐसा समाधान जानना चाहिये ।। કરે જોઈએ કે સંપ્રદાયના દેષથી આચાર્યોમાં મત ભેદ હોય છે. પરંતુ તીર્થકરોનાં વચનમાં ભેદ હોતું નથી. કારણ કે તેઓ રાગદ્વેષ રહિત હોવાથી જુદી જુદી પ્રરૂપણ કરતા નથી તેમને મત તે એ છે કે જ્ઞાન અને દર્શન એક સાથે પ્રાપ્ત થતાં નથી. પણ વારાફરતી થાય છે. કારણ કે એક સમયે બે ઉપયોગ હોઈ શકે નહીં. રાગદ્વેષથી રહિત હોવાને કારણે તીર્થકરોના મતમાં मे वाध्यता युतियुत छ. ४ऱ्या ५४ छ-" अणुवकय" त्या
જિનેન્દ્ર ભગવંતે સ્વયં અનુપકૃત હોય છે. એટલે કે તેમના ઉપર કેઈન ઉપકાર હેત નથી પરંતુ તેઓ અન્યનું ભલું કરવા તત્પર રહે છે. તેઓ યુગપ્રવર હોય છે, તેઓ રાગદ્વેષથી રહિત હોય છે જેથી તેઓ અસત્ય है विपरीत माता नथी.
તેથી એવું જ માનવું જોઈએ કે સંપ્રદાયના દેષને કારણે જ આચાર્યોમાં પરસ્પર મતભેદ પડે છે પરંતુ આગમના અભિપ્રાયમાં કઈ ભેદ હોતો નથી. આ પ્રમાણે તેમની શંકાનું સમાધાન સમજવું.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #677

भगवतीसूत्रे ___ तथा भङ्गविपयेऽपि शङ्का भवति, तत्र भङ्गा द्वयादिसंयोगरूपाः । तत्र हिंसाविषये चत्वारो भङ्गाः, तथाहि- द्रव्यतो हिंसा न भावतः इति प्रथमो भङ्गः १ । भावतो हिंसा न द्रव्यत इति द्वितीयो भङ्गः२। द्रव्यतोऽपि न हिंसा भावतोऽपि न हिंसा इति तृतीयो भङ्गः ३ । द्रव्यतोऽपि हिंसा भावतोऽपि हिंसा इति चतुर्थों भङ्गः ४, परन्तु तत्र प्रथमभङ्गोऽपि न युज्यते, यतो द्रव्यतो हिंसा ईर्यासमित्या गच्छतः पिपीलिकादेापादनम् । न चेयं हिसा, हिंसालक्षणस्याभावात् । उक्तश्च-"जो उ पमत्तो पुरिसो, तस्स उ जोगं पडुच्च जे सत्ता।
वावज्जती नियमा, तेसिं सो हिंसओ होइ॥ १ ॥ छाया-यस्तु प्रमत्तः पुरुषः तस्य तु योगं प्रतीत्य ये सवाः।
___ व्यापायंते नियमात् तेषां स हिंसको भवतीति ॥१॥ तथा भंगो के विषय में भी शंका होती है-ये भंग द्वयादिसंयोग रूप होते हैं। इन में हिंसा के विषय में चार भंग कहे गये हैं, जैसेद्रव्यसे हिंसा, भावसे हिंसा नहीं१, भावसे हिंसा, द्रव्यसे हिंसा नहीं२, दव्य से भी हिंसा नहीं और भाव से भी हिंसा नहीं३ द्रव्य से भी हिंसा और भाव से भी हिसा४। इस प्रकार ये चार भंग हैं सो इन भंगो में पहला ही भंग ठीक नहीं बैठता है कारण कि प्रथमभङ्ग में हिंसा का लक्षण घटित नहीं होता है। ईर्यासमिति से गमन करते हुए मुनिके पैर आदि का निमित्त पाकर पिपीलिका आदि का मर जाना यह द्रव्य से हिंसा है परन्तु यह हिंसारूप नहीं है, कारण-इस में हिंसा का लक्षण घटित नहीं हाता है । प्रमाद के योग से प्राणों का व्यपरोपण होना इसका नाम हिंसा है । कहा भी है- " जो उ पमत्तो" इत्यादि ।
તથા ભાંગાઓના વિષયમાં પ તેમને શંકા થાય છે. તે ભાંગ છે, ત્રણ, ચાર વગેરે જાતના હોય છે. તેમાં હિંસાના વિષયમાં ચાર ભાંગ (ભેદ) ४ा छ भ3-(१) द्रव्यथी डिसा, माथी डिसा नडी, (२) माथी डिसा દ્રવ્યથી હિંસા નહીં, (૩) દ્રવ્યથી પણ હિંસા નહીં અને ભાવથી પણ હિંસા નહીં, (૪) અને દ્રવ્યથી પણ હિંસા અને ભાવથી પણ હિંસા. આ ચાર ભાંગામાં પહેલે જ ભાંગો બરાબર લાગતો નથી, કારણ કે પહેલા ભાગમાં હિંસાનું લક્ષણ ઘટાવી શકાતું નથી-ઇર્યાસમિતિપૂર્વક ગમન કરતાં મુનિના પગનું દ્રવ્યનિમિત્ત મળતાં કીડી વગેરેનું મરી જવું તેનું નામ દ્રવ્યહિંસા છે પણ તે દ્રવ્યહિંસારૂપ ગણાય નહિં. કારણ કે તેમાં હિંસાનું લક્ષણ ઘટાવી શકાતું નથી. પ્રમાદના યેગથી પ્રાણેને નાશ થવો તેનું નામ હિંસા છે. Bहां ५५ छ-"जो उ पमचो" त्याल
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #678

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श०१ उ० ३ स० ११ श्रमणस्यापि तवेदनस्वरूपम् ६५५
___ तथा च हिंसालक्षणस्याभावात् कथमियं हिसा ? शास्त्रे च प्रतिपादितेयं हिंसा अतः शङ्का प्रादुर्भवति, अत्र समाधानमुच्यते-नेयं शङ्का युक्ता, उक्तहिंसालक्षणस्य द्रव्यभावोभयाश्रयत्वात् , द्रव्यहिंसा तु पाणिनां मरणमात्रम् मरणस्यैव द्रव्य. हिंसातया लोके रूढत्वात् , सा तु प्रथमभङ्गे घटत एवेति । एवं समाधाने सत्यपि शङ्कादयः प्रादुर्भवन्ति ।
प्रमत्त पुरुष के योगको लेकर जो प्राणी मारे जाते हैं, वही हिंसा है। इस हिंसा को करने वाला वह प्रमत्तप्राणी नियम से हिंसक होता है। ईर्यासमितिपूर्वक चलते हुए मुनिके प्रमादका योग नहीं है। अतः ऐसी स्थितिमें जीवके हुए प्राणव्यपरोपण मानसे वे हिंसक नहीं माने जाते हैं।
इस तरह हिंसा के लक्षण का " प्रमत्तयोगात् प्राणव्य परोपणं हिंसा" इस का अभाव होने से केवल द्रव्य से हुई हिंसा का हिंसा कैसे कहा जा सकता है परन्तु इसे हिंसा शास्त्र में तो कहा है अतः शंका होती है । समाधान-यह हिंसा शंकायुक्त नहीं है, क्योंकि यह हिंसा का लक्षण जो बताया गया है वह द्रव्य हिंसा का लक्षण नहीं है-द्रव्य और भावहिंसा का लक्षण है । प्राणियों का मरनामात्र ही द्रव्यहिंसा है, क्योंकि मरण ही लोक में द्रव्यहिंसा रूप से रूढ है
और यह द्रव्यहिंसा प्रथमभंग में घट ही जाती है। इस प्रकार का समाधान मिल जाने पर भी उन्हें इस विषयमें शंका आदि बने ही रहते हैं ।
પ્રમાદી પુરુષના યોગના લીધે જે જીવો માર્યા જાય છે તેને જ હિંસા કહે છે. આ રીતે હિંસા કરનાર પ્રમાદી જીવ અવશ્ય હિંસક હોય છે. પણ ઈસમિતિપૂર્વક ચાલતા મુનિમાં પ્રમાદને વેગ હેતે નથી. તેથી એવી સ્થિતિમાં જીવના પ્રાણને નાશ થવા માત્રથી જ તેમને હિંસક માની શકાય નહીં.
मा शत “ प्रभत्तयोगात प्राणव्यपरोपणं हिंसा " 20 सक्षन। ममा હોવાથી કેવળ દ્રવ્યથી થયેલ હિંસાને હિંસા કેવી રીતે કહી શકાય ? પણ શાસ્ત્રમાં તેને હિંસા કહેલી છે. તેથી તે વિષે તેમને શંકા થાય છે. તેનું સમાધાન આ પ્રમાણે છે-હિંસાનું જે લક્ષણ ઉપર બતાવ્યું છે તે દ્રવ્યહિંસાનું લક્ષણ નથી. પણ દ્રવ્ય અને ભાવહિંસાનું લક્ષણ છે. પ્રાણુઓનું મરણ એજ દ્રવ્યહિંસા છે. કારણ કે લેકમાં મરણ જ દ્રવ્યહિંસારૂપ પ્રસિદ્ધ છે અને આ દ્રવ્યહિંસા પહેલા ભાંગામાં ઘટાવી શકાય છે. આ પ્રમાણે શંકાનું સમાધાન થવા છતાં પણ આ વિષયમાં તેમના મનમાં શંકા આદિ થયા જ કરે છે,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #679

भगवतीसूत्रे तथा नयविषये शङ्का, तत्र नया-द्रव्यार्थिकादयः, तत्र यदि द्रव्यार्थिकनयमतेन वस्तूनां नित्यत्वं, तदेव वस्तु पर्यार्थिकनयेन कथमनित्यं स्यात्? नित्यत्वानित्यत्वयोविरुद्धतया एकत्र धर्मिणि समावेशासंभवात् , इति शङ्का, समाधानमाहद्रव्यापेक्षयैव नित्यत्वम् पर्यायापेक्षया चानित्यत्वस्य स्वीकारात् दृश्यते चापेक्षा.
तथा-नय के विषय में इस प्रकार से उन्हें शंका होती है-द्रव्याथिकादिक नय हैं। इनमें द्रव्यार्थिक नय के मतसे वस्तुओं में नित्यता है और पर्यायार्थिक नय के मत से उसी वस्तु में अनित्यता है । ऐसी मान्यता है सो इस पर उन्हें ऐसी शंका होने लगती है कि जो वस्तु द्रव्यार्थिक नय के अभिप्राय से नित्य है वही वस्तु पर्यायाथिक नय के अभिप्राय से अनित्य कैसे हो सकती है ? क्यों कि नित्यत्व और अनिस्यत्व ये दोनों विरुद्ध धर्म हैं । इनका एक वस्तु में युगपत् समावेश कैसे हो सकता है ? यह बात असंभव है। ____ इसका समाधान-इस प्रकार से है कि-अपेक्षाभेद से नित्यत्व
और अनित्यत्व का सद्भाव एक ही वस्तु में होने से कोई बाधा नहीं आती है । नित्यत्व और अनित्यत्व यदि वस्तु में अपेक्षाकृत न माने जाते तो अवश्य उनका युगपत् एकत्र समावेश होना असंभव था, परन्तु वस्तु में जो नित्यतो मानी जाती है वह द्रव्यार्थिकनय की अपेक्षा से मानी जाती है, क्यों कि द्रव्यार्थिक नय का विषय द्रव्य होता है। अनित्यता जो मानी जाती है वह पर्यायार्थिक नय को अपेक्षा से मानी
તેમજ નયના વિષયમાં પણ તેમને શંકા થયા કરે છે. દ્રવ્યાર્થિક વગેરે નય છે. દ્રવ્યાર્થિક નયની અપેક્ષાએ વસ્તુમાં નિત્યતા છે. અને પર્યાયાર્થિક નયની અપેક્ષાએ એજ વસ્તુમાં અનિત્યતા છે, એવી માન્યતા છે તે આ વિષયમાં તેમને શંકા થાય છે કે જે વસ્તુ દ્રવ્યાર્થિક નયના અભિપ્રાયથી નિય છે તેજ વસ્તુ પર્યાયાર્થિક નયના અભિપ્રાયથી અનિત્ય કેવી રીતે હોઈ શકે? કારણ કે નિત્યતા અને અનિત્યતા તે વિરોધી ગુણે છે તે બનેનો એક જ વસ્તુમાં એક સાથે કેવી રીતે સમાવેશ થઈ શકે? માટે એ વાત જ અશક્ય છે તે તેનું સમાધાન આ પ્રમાણે છે-અપેક્ષાભેદથી નિત્યતા અને અનિત્યતાને સદુભાવ એક જ વસ્તુમાં હોઈ શકે છે જે નિત્યતા અને અનિત્યતાને વસ્તુમાં અપેક્ષાકૃત ન માનીએ તો તેમને યુગપત ( એક સાથે) સમાવેશ થ બેશક અસંભવિત ગણાય પણ વસ્તુમાં જે નિત્યતા માનવામાં આવે છે તે દ્રવ્યાર્થિક નયની અપેક્ષાએ મનાય છે કારણ કે દ્વવ્યાર્થિક નયને વિષય દ્રવ્ય છે. અનિત્યતા જે મનાય છે તે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #680

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० १ ३०३ सू० ११ श्रमणस्यापि तत्कर्मवेदन स्वरूपम् ६५७ भेदे नैकत्रैवोभयोः समावेशः, यथा एकस्मिन्नेव पुरुषे पितृपुत्रत्वयोरिति । एवं समाधानेऽपि शङ्कादयो भवन्तीति ।
तथा नियमेsपि शङ्का - नियमोऽभिग्रहः, तत्र यदि नाम सर्वविरतिसामायिकं तदा किमन्येन पौरुण्यादिनियमेन सामायिकेनैव सर्वगुणावाप्तेः । उक्तश्वासौ जाती है। पर्यायार्थिक नयका विषय पर्यायें होती हैं । अपेक्षाभेद से एक ही वस्तु में दोनों का समावेश होना देखा जाता है। जैसे लोक में एक ही पुरुष में अपेक्षा से पितृत्व और पुत्रत्व इन दो धर्मो का समावेश होता देखा जाता है । इस प्रकार से समाधान होने पर भी उन्हें इस विषय में शंका हो जाती है ।
तथा - नियम में भी उन्हें शंका इस प्रकार से होती है - नियम नाम अभिग्रह का है । इस में यदि सर्वसावद्यविरतिरूप सामायिक की जाती है तो फिर अन्य पौरुषी आदि नियम करने से क्या लाभ है ? क्योंकि सामायिक से ही समस्त गुणों की प्राप्ति हो जाती है। ऐसा होने पर भी शास्त्र में पौरुषी आदि नियम कर्तव्य कोटि में कहे ही गये हैं। इसका सामाधान इस प्रकार से है- सामायिक कर्तव्य कोटि में होनेपर भी जो पौरुषी आदि अन्य नियम किये जाते हैं वे प्रमादके नाशक और अप्रमादभाव के वर्धक होते हैं । इस लिये इनके हेतु होने के कारण ये भी कर्तव्यकोटि में कहे गए हैं। कहा भी है- "सामाइए" इत्यादि । પર્યાયાકિનયની અપેક્ષાએ મનાય છે. પર્યાયાર્થિક નયને વિષય પર્યાા છે. અપેક્ષા ભેદથી એક જ વસ્તુમાં બન્નેને સમાવેશ થતા પ્રત્યક્ષ જોવા મળે છે જેમ કે-એક જ પુરૂષમાં પુત્રની અપેક્ષાએ પિતૃત્વ અને તેના પિતાની અપેક્ષાએ પુત્રત્વ એ એ ધર્મના સમાવેશ થતા દેખાય છે. આ પ્રમાણે તેમની શંકાનું સમાધાન કરવા છતાં પણ તેમની શંકા દૂર થતી નથી.
તેમજ નિયમના વિષયમાં પણ તેમને શંકા થયા કરે છે. વ્રતપ્રત્યાખ્યાનને નિયમ કહે છે. જો સર્વ પાપની વિરતિરૂપ સામાયિક કરવામાં આવે તે પછી નવકારસી, પારસી વગેરે અન્ય નિયમેા કરવાથી શે। લાભ છે ? કારણ કે સામાયિક મારફત જ બધા પાપની નિવૃત્તિ થઈ જ જાય છે તે પછી શાસ્ત્રમાં પારસી વગેરે નિયમાના કર્તવ્યકેટિમાં સમાવેશ શા માટે કર્યો છે? આ વિષયમાં તેમની શંકાનું સમાધાન આ પ્રમાણે છે–સામાયિક વ્રતમાં સ`પાપ નિવૃત્તિ થઇ જતી હાવા છતાં પણ પારસી વગેરે જે અન્ય નિયમે આચરવામાં આવે છે તે નિયમે પ્રમાદને નાશ કરનારા અને અપ્રમાદ ભાવના વર્ષીક હાય છે. તેથી અપ્રમાદના હેતુરૂપ હેાવાથી તેમનો પણ કવ્યકેટિમાં સમાવેશ કર્યો છે. " इत्यादि उद्धुं पशु छे–“
सामाइए
भ ८३
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #681

१५८
भगवतीसूत्र पौरुष्यादिनियम इति भवति शङ्का । समाधानमाह-सत्यपि सामायिके युक्त एव पौरुष्यादिनियमोऽपमादवृद्धिहेतुत्वादिति, तदुक्तम्
__“सामाइए वि हु सावज्ज चागरूवे उ गुणकरं एयं ।
___ अपमायबुडिजणगत्तणेण आणाभो विन्नेयं ॥ १॥" छाया-सामायिकेऽपि खलु सावद्यत्यागरूपे तु गुणकरमेतत् ।
__अप्रमादवृद्धिजनकत्वेन आज्ञातो विज्ञेयम् ” ॥ १ ॥ इति ।
तथा प्रमाणविषये शङ्का-प्रमाणं-प्रत्यक्षादि, तत्रागमप्रमाणं यथा-यदयमादित्यो भूमेरुपरि योजनशतैरष्टाभिः संचरति, चक्षुःप्रत्यक्षं च सूर्यस्य भूमेनिगच्छतो ग्राहक किमत्र सत्यमिति शङ्का । समाधानमत्रेदम्-नहि सम्यक् प्रत्यक्षमिदम् , दूरतरदेशतो विभ्रमादिति । एवं समाधाने सत्यपि शङ्कादिर्भवतीति तदयमत्रोद्दे.
सर्वसावद्यविरतिरूप सामायिक करने पर भी पौरुषी आदि अन्य नियम अप्रमादभाव के वृद्धि के जनक होने के कारण कर्तव्य हैं। अर्थात् प्रमाद के नाशक होने से कर्तव्य रूप हैं इसलिये ये गुणकर हैं। ऐसी प्रभु की आज्ञा से जानना चाहिये।
तथा-प्रमाण के विषय में भी शंका उन्हें इस प्रकार से होती हैप्रत्यक्षादिरूप प्रमाण है, इनमें आगमप्रमाण में उन्हें संशय होता हैआगम में ऐसा कहा है कि सूर्य भूमि से ऊपर आठ सौ योजन के बाद संचार करता है परन्तु अपना जो चक्षुइन्द्रियजन्य प्रत्यक्ष है वह सूर्य को भूमि से निकलता हुआ ही देखता है। ऐसी स्थिति में किसे सत्य माना जावे । एसी उन्हें शंका होती है सो इसका समाधान इस प्रकार से है-अपना चक्षुःप्रत्यक्ष जो सूर्य को भूमि से निकलता हुआ देखता है वह प्रत्यक्ष सत्य नहीं है, कारण कि सूर्य यहां से अत्यंत दूर
સર્વપાપ વિરતિરૂપ સામાયિક કરવા છતાં પણ પિરસી વગેરે બીજા નિયમ અપ્રમાદ ભાવની વૃદ્ધિ કરનારા હોવાથી કરવા ગ્ય છે તાત્પર્ય એ છે કે તે નિયમ પ્રમાદને નાશ કરનારા હોવાથી ગુણકારી છે તેથી જ પ્રભુની તે પ્રકારની આજ્ઞા છે.
તેમજ પ્રમાણના વિષયમાં પણ તેમને શંકા થાય છે–પ્રત્યક્ષ વગેરે પ્રમાણે છે. તેમાંથી આગમ પ્રમાણમાં તેમને શંકા થાય છે-આગમમાં એવું કહ્યું છે કે સૂર્ય સમ પૃથ્વીથી આઠ સો જન ઉપર ચાલે છે. પરંતુ ચક્ષુઈન્દ્રિય જન્ય પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ તે સૂર્યની ભૂમિમાંથી નીકળતે જ જુવે છે. તે બન્ને વાતમાંથી કઈ વાતને સાચી માનવી ? તેનું સમાધાન આ પ્રમાણે છે-આપણી આંખ સૂર્યને ભૂમિમાંથી નીકળતે જ પ્રત્યક્ષ દેખે છે તે પ્રત્યક્ષ સત્ય નથી. કારણ કે સૂર્ય
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #682

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. १ उ० ३ सू० ११ श्रमणस्यापि तत्कर्मवेदनस्वरूपम् ६५९ शकार्थसंग्रहः-श्रमणानां निर्ग्रन्थानां कांक्षामोहनीयस्य वेदनं भवति न वेति प्रश्नः। भवतीत्युत्तरम् । कथं भवतीति प्रश्नः । ज्ञानान्तराणि समारभ्य प्रमाणान्तर पर्यन्तैः कारणैः श्रमणा निर्ग्रन्था अपि कांक्षामोहनीयं कर्म वेदयन्तीति । ज्ञानान्तरादिकारणबलेन शङ्कादिकमादधानाः श्रमणा निर्ग्रन्था अपि कांक्षामोहनीयं कर्म वेदयन्तीति सयुक्तिकं भगवतोपवर्णितमाकलय्य गौतमो भगवद्वचने श्रद्धातिशयं है सो उसमें ऐसा भ्रम होता है कि वह भूमि से निकल रहा है। इस प्रकार से शास्त्रों में समाधान है फिर भी उन्हें इस में शंका आदि बने रहते हैं। इस उद्देशक का अर्थसंग्रह यहां इस प्रकार से है-श्रमण निर्ग्रन्थों के कांक्षामोहनीय कर्म का वेदन होता है या नहीं ऐसी उत्थित शंका का उत्तर "हां उनके कांक्षामोहनीय कर्मका वेदन होता है" ऐसा उत्तर जब दिया गया तो पुनः इसका बेदन उन्हें कैसे होता है ? ऐसा प्रश्न पुनःकिया गया, इस के उत्तर में उन्हें समझाया गया कि ज्ञानान्तर से लेकर प्रमाणान्तरतक जो कारण हैं वे कारण श्रमणनिर्ग्रन्थों को कांक्षा मोहनीय कर्म का वेदन कराते हैं । अर्थात् इन कारणों को लेकर श्रमण निर्ग्रन्थ कांक्षामोहनीय कर्म का वेदन करते हैं । तात्पर्य कहने का यह है कि इन ज्ञानान्तरादिरूप कारणों के बल से श्रमण निर्ग्रन्थों के शंका आदि दोष प्रभुपतिपादित दर्शन आदि तत्वों में उत्पन्न हो जाते हैं-इस तरह शंका आदि से युक्त बने हुए वे श्रमण निर्ग्रन्थ भी कांक्षामोहनीयकर्म का वेदन करते हैं। इस प्रकार सयुक्तिक भगवान् का कथन सुनकर તે અહીંથી ઘણે દૂર છે તેથી સૂર્ય ભૂમિમાંથી નીકળતો જે આંખથી પ્રત્યક્ષ દેખાય છે તે તે ભ્રમ છે. આ પ્રકારનું સમાધાન મળવા છતાં પણ તેમના મનમાંથી શંકા જતી નથી.
આ ઉદ્દેશકને અર્થસંગ્રહ અહીં આ પ્રમાણે છે-શ્રમણ નિરોને કાંક્ષામેહનીય કર્મનું વેદના થાય છે કે નહીં ? આ પ્રશ્નનો ઉત્તર-“ હા, તેઓ પણ કાંક્ષામહનીય કર્મનું વેદન કરે છે. ” “તેઓ શા કારણે તેનું વેદન કરે છે?” આ પ્રશ્નના ઉત્તરરૂપે કહેવામાં આવ્યું છે કે જ્ઞાન-જ્ઞાનમાં અંતરથી લઈને પ્રમાણ-પ્રામાણમાં અંતર સુધીના જે કારણે ઉપર વર્ણવ્યા છે, તે કારણોને લીધે તેઓ કાંક્ષાહનીય કર્મનું વેદન કરે છે. તાત્પર્ય એ છે કે જ્ઞાનજ્ઞાનમાં અંતર વગેરે કારણોને લીધે જિનેન્દ્ર પ્રતિપાદિત તત્વોમાં શ્રમણ નિર્ચને શંકા વગેરે ઉત્પન્ન થાય છે. આ રીતે શંકાશીલ થવાથી શ્રમણ નિર્ગથે પણ કાંક્ષાએહનીય કર્મનું વેદન કરે છે. આ પ્રકારનું યુક્તિયુક્ત
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #683

भगवतीसूत्रे
प्रकटयन्नाह-'से नूणं भंते' इत्यादि । 'से नूर्ण भंते' तद् नूनं भदन्त ! 'तमेव सच्चं' तदेव सत्य-सार्वकालिकवाधरहितम् “नीसंक" निःशंकम् , शंकावर्जितम् , “जजिणेहि' यत् जिनैः "पवेइय" प्रवेदितम्-भवता तीर्थकरेण यत् विज्ञप्तं तद्वस्तु सर्वथैव सत्यं शंकादिरहितं च । रागद्वेषादिरहितपुरुषविशेषेण यत् सामान्यविशेषात्मकं नित्यानित्यत्वादि संवलितं यथावस्थितं वस्तु तेनैव तेनैव रूपेण प्रतिपादितत्वादेकान्तसत्यमेवेति भावः। गौतमोक्तवस्तुनि स्वाभिप्रायं दर्शयन्नाह-"हंतागोयमे 'त्यादि, "हंता गोयमा" हन्त हे गौतम ! 'तमेव सच्चं नीसंकं तदेव सत्यम् निःशंकम्-यत् जिनः प्रवेदितम् , 'एवं जाव पुरिसकारपरकमेइ वा' एवं यावत्पुरुषकारपराक्रम इति वा, एवं सत्यस्ति उत्थानं बलं कर्म वीयं पुरुषकार
गौतम ने भगवान के कथन में अपनी श्रद्धा के अतिशय को प्रकट करते हुए कहा “ से नूर्ण भंते !" इत्यादि, हे भदन्त ! वही तत्त्व सार्वकालिक बाधारहित है, निःशंक-शंका रहित है जो जिनेन्द्र देवोंने प्ररूपित किया है। अर्थात् आप तिर्थकरने जो बताया है वह वस्तु सर्वथा ही सत्य और शंका आदिसे रहित है। रागद्वेष आदिसे रहित पुरुषविशेष के द्वारा सामान्य विशेषात्मक, नित्यत्व अनित्यत्वादि धर्मो से मिश्रित वस्तु उसी२ रूप से प्रतिपादित होनेके कारण एकान्त सत्य ही है । जो गौतम ने कहा उस वस्तु में अपने अभिप्राय को प्रकट करते हुए प्रभुने उनसे कहा-"हंता गोयमा! इत्यादि, हां गौतम ! वही सत्य एवं निःशंक है जो जिनेन्द्र देवों ने कहा है। इस तरह यह कथन यावत् पुरुषकार पराक्रम है, यहां तक समझना चाहिये । अर्थात् इस तरह होनेपर उत्थान
ભગવાનનું કથન સાંભળીને ગૌતમે ભગવાનનાં વચનમાં પિતાની અતિશય શ્રદ્ધા
शवितi युं, “ से नूणं भंते !” त्यादि. ॐ भून्य ! जिनेन्द्र देवो 43 પ્રતિપાદિત તત્ત્વ જ સર્વથા બાધારહિત છે અને શંકારહિત છે. એટલે કે તીર્થકર દેવોએ જે તત્ત્વ બતાવેલ છે તેજ તત્વ સર્વથા સત્ય અને શંકા વગેરેથી રહિત છે. રાગદ્વેષ વગેરેથી રહિત જ્ઞાની પુરુષો વડે પ્રતિપાદિત સામાન્ય-વિશેષાત્મક, નિત્યત્વ અનિત્યત્વ વગેરે ધર્મોથી યુક્ત વસ્તુ-પદાર્થ પણ તે તે રૂપે હોવાને કારણે એકાન્ત સત્ય જ છે. ગૌતમે જે વાત પ્રકટ કરી तेनु समथन ४२त प्रभु तेभने ४ छ “हता गोयमा ! " त्याहि. " ! ગૌતમ ! એજ સત્ય અને નિઃશંક છે કે જે જિનેન્દ્રદેવોએ કહેલ છે. આ કથન “પુરુષકાર પરાક્રમ છે” અહીં સુધી સમજી લેવું. એટલે કે આમ હોવાથી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #684

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श०१३०३ सू०११ प्रकरणोपसंहारः, चतुर्थोद्देशप्रारम्भश्च ६६१ पराक्रम इति सर्व वक्तव्यम् । प्रकरणमुपसंहरन्नाह- सेवं भंते सेवं भंते' इति तदेवं भदन्त तदेवं भदन्त । हे. मदन्त ! देवानुपियेण प्रतिपादितं तत् एवमेव सत्यमेव शङ्कादिरहितमेव च, नात्राणुमात्रोऽपि शङ्कायवकाशः। एवमुक्त्वा गौतमः श्रमणं भगवन्तं महावीरं वन्दते नमस्यति, वन्दित्वा नमस्यित्वा संयमेन तपसाऽऽ. त्मानं भावयमानो विहरति ॥५०११॥
इति श्री-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्य श्रीघासीलालतिविरचितायाँ श्रीभगवतीसूत्रस्य प्रमेयचन्द्रिकाव्याख्यायां प्रथम
शतकस्य तृतीयोदेशकः समाप्तः ॥ १-३॥ है, बल है, कर्म है, वीर्य है, पुरुषकार पराक्रम है-ये सब हैं । प्रकरण का उपसंहार करते हुए सूत्रकार कहते हैं कि-सेवं भंते! सेवं भंते।' हे भदन्त ! आप देवानुप्रिय ने जो प्रतिपादित किया है वह ऐसा ही है अर्थात् सत्य ही है और शंका आदि से रहित ही है, इसमें अणुमात्र भी शंका आदिके लिये स्थान नहीं है । इस तरह कहकर गौतमने श्रमण भगवान महावीर को वंदना की, उन्हें नमस्कार किया । वन्दना-नमस्कार करके वे फिर तप और संयम से आत्मा को भावित करते हुए अपने स्थान पर विराज गये ॥ सू० ११ ॥
॥ जैनाचार्य श्री घासीलालजी महाराजकृत 'भगवतीसूत्रकी प्रियदर्शिनी व्याख्याके प्रथमशतक तीसरा उद्देशक समाप्त ॥१-३॥ उत्थान छ, ५छ, म छे, पीय छ, पुरुष।४।२ ५२॥34 छ, से मधु छे. ५४२४ ने। उपस.२ ४२di सूत्र॥२ ४ छ -“ सेव भंते !" उ पून्य ! આપે જે પ્રતિપાદિત કર્યું છે તે સત્ય જ છે. તેમાં શંકાદિ દેને સ્થાન જ નથી." આ પ્રમાણે કહીને ગૌતમસ્વામીએ શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને વંદન નમસ્કાર કર્યા. વંદન નમસકાર કરીને સંયમ અને તપથી આત્માને ભવિત કરતા થકા તેઓ પોતાના સ્થાને બેસી ગયા. સૂ૦૧૧
|| જૈનાચાર્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજકૃત ભગવતીસૂત્રની પ્રિયદર્શિની व्या ध्यान पडसा शतने श्रीन देश सभात ॥१-२।।
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #685

प्रथमशतकस्य चतुर्थोद्देशकः प्रारभ्यतेचतुर्थों देशके प्रतिपादिता विषयाः संक्षेपतो निर्दिश्यन्ते-कति कर्मप्रकृतयः इति प्रश्नः ? अष्टौ च ता इत्युत्तरम् , प्रकृतिविषये गाथा, उपस्थानम् , वीर्याद वीर्यावति प्रश्नः, बालवीर्येणेत्युत्तरम् , प्रसङ्गात् वीर्यभेदविचारः, अपक्रमणम् , उपशान्तमोहनीयं स्वतोऽपक्रामेत् परतो वेति प्रश्नः, स्वत एवेत्युत्तरम् , रुच्यरुच्योविचारः, कृतं कम वेदनमन्तरेण गच्छति न वेति प्रश्नः, नेत्युत्तरम्। तत्र कारणमदर्शनम् , कर्मणो द्वैविध्यम् , सर्वज्ञेन ज्ञातमेतत् , यद् जीवः आभ्युपगमिक्या औपक्रमिक्या वेदनया कर्म वेदिष्यतीति प्रतिपादनम्। पुद्गला आसन् सन्ति भविष्यन्तीति प्रश्नः, एवमेवेत्युत्तरम् , एवं स्कन्ध पापि कालत्तित्वप्रदर्शनम् । एवं जीवस्यापि
चतुर्थ उद्देशक प्रारंभइस चतुर्थ उद्देशकमें कौन२ से विषय प्रतिपादित हुए हैं यह बात संक्षेप से प्रकट की जाती है-सबसे पहले कर्मप्रकृतियां कितनी हैं ? यह प्रश्न हुआ है। वे आठ हैं ऐसा उत्तर दिया गया है। प्रकृतियोंके विषयमें गाथा। उपस्थान वीर्यसे कि अवीर्यसे ? इत्यादि प्रश्न, बाल वीर्य से ऐसा उत्तर । प्रसंग से वीर्यभेद विचार । अपक्रमण उपशांतमोहनीय स्वतः अपक्रमता है कि परसे अपक्रमता है ? यह प्रश्न-स्वतः ही अपक्रमता है ऐसा उत्तर। रुचि अरुचि का विचार । कृतकर्म, वेदन के बिना छूटता है कि नहीं छूटता है ? यह प्रश्न, नहीं छूटता है ऐसा उत्तर । इसमें कारण दिखाना। कर्म की द्विविधता। सर्वज्ञ ने यह जाना है कि जीप आभ्युपगमिकी औपक्रमिकी वेदनाद्वारा कर्मका वेदन करेगा ऐसा प्रतिपादन । पुद्गल क्या थे, हैं, होंगे?, ऐसा प्रश्न, ऐसा ही है, ऐसा उत्तर । इसीतरह स्कन्धमें कालवृत्तित्व
ચોથા ઉદ્દેશકનો પ્રારંભ પહેલાં તે ચોથા ઉદ્દેશકમાં આવતા વિષયને સંક્ષિપ્તમાં પરિચય આપવામાં આવે છે–પ્રશ્ન-કર્મપ્રકૃતિ કેટલી છે? ઉત્તર-આઠ કર્મપ્રકૃતિ છે. પ્રકૃતિના વિષયમાં ગાથા. પ્રશ્ન-ઉપસ્થાન વીર્ય થી કે અવીર્યથી ? ઇત્યાદિ. ઉત્તરબાલવીર્યથી. વીર્યનભેદને વિચાર. અપકમણ, ઉપશાંત મેહનીય સ્વતઃ ઉપક્રમે છે કે પરતઃ ઉપક્રમે છે? એ પ્રશ્ન, અને સ્વત ઉપક્રમે છે એવો ઉત્તર. રુચિ અને અરુચિનો વિચાર. પ્રશ્ન કતકર્મ વેદન કર્યા વિના છૂટે છે કે નહી ? ઉત્તર-નથી છૂટતાં. અને તેનું કારણ દર્શાવવામાં આવ્યું છે, કર્મની દ્વિવિધતા. સર્વ જાણ્યું છે કે જીવ આભુપગમિકી, ઔપકમિકી વેદના દ્વારા કર્મનું चहन ४२शे से प्रतिपादन. प्रश्न-पास उतi, छ, अने डशे ? उत्तर- मेवु જ છે. એ જ પ્રમાણે સ્કન્દમાં કાળવૃત્તિત્ત્વનું પ્રદર્શન, એજ પ્રમાણે જીવમાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #686

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. १ उ. ४ सू० १ कर्मप्रकृतिस्वरूपम् त्रिकालवृत्तिता। केवलं संयमादिमात्रेण छझस्था मनुष्याः सिद्धा अभवन् भवन्ति भविष्यन्ति वेति प्रश्नः, नेत्युत्तरम् , तत्र कारणोपदर्शनं च, आधोवधिकपरमाधोवधिककेवलिनः सिद्धा अभवन्निति प्रश्नः, केवलिनो भूत्वा सिद्धा अभवन्नित्युत्तरम् , केवलिनः पूर्णा इति वक्तुं शक्यते इति प्रश्नः, वक्तुं शक्यते इत्युत्तरम् , उद्देशकपरिसमाप्तिः। विस्तररूपेण विषयज्ञानाय चतुर्थोद्देशको वित्रियते । ___अथ तृतीयोद्देशके कर्मण उदीरणवेदनादिकं कथितम् , अतः परं चतुर्थोंद्देशके तस्यैव कर्मणो भेदादिकं प्रदर्शयितुं, तथा द्वारगाथायां "पगइत्ति" प्रकृतिरिति यत् कथितं तदपि कथयितुमाह-' कइ णं भंते' इत्यादि।
__मूलम्-कई णं भंते कम्मप्पगडीओ पण्णत्ताओ ? गोयमा अट्ठ कम्मप्पगडीओ पण्णत्ताओ, कम्मप्पगडीए पढमो उद्देसो नेयम्वो जाव अणुभागो समत्तो, गाहा कइ पयडी कह बंधइ?, काहि य ठाणेहिं बंधई पयडी। कइ वेदेइ य पयडी, अणुभागो कइविहो कस्स ॥ सू० १॥ का प्रदर्शन। इसी तरह जीवमें भी त्रिकालवृत्तिता। केवल संयमादिमात्रसे छद्मस्थ मनुष्य सिद्ध हुए? होते हैं? होंगे? ऐसा प्रश्न, नहीं ऐसा उत्तर । इसमें कारण दिखाना । आधोवधिक, परमाधोवधिक केवली सिद्ध हुए क्या ? ऐसा प्रश्न-केवली होकर के सिद्ध हुए ऐसा उत्तर । उद्देशक को परिसमाप्ति। विस्तार से विषयज्ञान के निमित्त चतुर्थ उद्देशक की व्याख्या की जाती है-संबंध कथन
तृतीय उद्देशक में कर्म का उदीरणा वेदन आदि कहा गया है सो इस के बाद चतुर्थ उद्देशक में उसी कर्म के भेद आदि को दिखाने के निमित्त, तथा द्वार गाथा में कथित प्रकृति के लिये सूत्रकार " कइ
પણ ત્રિકાળવૃત્તિત્વ. પ્રશ્ન-સંયમ માત્રથી જ છવસ્થ મનુષ્ય સિદ્ધ થયા છે ? થાય છે? થશે? અને તેનો નકારમાં ઉત્તર. તેનું કારણ બતાવવું-આધવધિક, પરમાધવધિક કેવળી શું સિદ્ધ થયા છે? એવો પ્રશ્ન. કેવળી થઈને સિદ્ધ થયા છે એવો ઉત્તર. ઉદ્દેશકની પરિસમાપ્તિ. વિસ્તારપૂર્વક વિષયજ્ઞાનને નિમિત્તે ચોથા ઉદ્દેશકની વ્યાખ્યા કરવામાં આવે છે. સંબંધ કથન–
ત્રીજા ઉદ્દેશકમાં કર્મનું ઉદીરણ, વેદન વગેરેનું કથન થયું છે. હવે ચોથા ઉદ્દેશકમાં એજ કર્મના ભેદ વગેરેને બતાવવા માટે તેમજ દ્વાર ગાથામાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #687

६६४
भगवतीसूत्रे छाया-कति भदन्त ! कर्मप्रकृतयः प्रज्ञप्ताः गौतम ! अष्ट कर्मप्रकृतयः प्रज्ञप्ताः कर्मप्रकृत्याः प्रथम उद्देशो ज्ञातव्यो यावत् अनुभागः समाप्तः, गाथा-कति प्रकतयः कथं बध्नाति कतिभिश्च स्थानबध्नाति प्रकृतीः । कति वेदयति च प्रकृती: अनुभागः कतिविधः कस्य ।०१।। गं भंते " इत्यादि सूत्र कहते हैं- " कइ णं भंते ! कम्मप्पगडीओ पण्णत्ताओ ?" इत्यादि। __मूलार्थ-(भंते ) हे भदन्त ! (कइ णं) कितनी (कम्मपगडीओ) कर्मप्रकृतियां (पण्णत्ताओ) कही गई है ? भगवान् इसका उत्तर देते हैं कि-(गोयमा) हे गौतम ! ( अट्ठ कम्मपगडीओ पण्णत्ताओ ) आठ कर्म प्रकृतियां कही गई हैं । (कम्मप्पगडोए पढमो उद्देसो नेयव्यो) कर्मप्रकृति से प्रथम उद्देशक जानना चाहिये । कहांतक जानना चाहिये ? इसके लिये कहा गया है कि (जाव अणुभागो समत्तो) यावत् " अनुभाग: समाप्तः" यहां तक जानना चाहिये । प्रज्ञापना सूत्र में कहे गये तेबीसवें कर्मप्रकृति नाम के पदका यहां प्रथम उद्देशक जानना चाहिये यावत् अनुभाग समाप्त तक । प्रज्ञापना में २३ वें पद के प्रथम उद्देशक में जितने अर्थ कहे गये हैं उनकी संग्राहिका यह गाथा है-(कइ पयडी) कर्म प्रकृतियां कितनी हैं ! (कह बंधइ ) जीव किस प्रकार से प्रकृतियों का बंध करता है ? ( काहिं ठाणेहिं बंधई पयडी) कितने स्थानों द्वारा जीव थित प्रकृतिने ४ाने भाटे सूत्र४२ ४३ छ-" कइ णं भंते ! कम्मप्पगडीओ पण्णत्ताओ १ त्याह.
भूसाथ - (भंते !) 3 पूल्य ! (कइ णं) ही ( कम्मप्पगडीओ) शुभ प्रतियो ( पण्णत्ताओ?) ही छ ? उत्तर-(गोयमा ! ) गौतम ! ( अद्र कम्मप्पगडी ओ पण्णत्ताओ) -13 मप्रतिमा डसी छे. (कम्मापडीए पढमो उद्देसो नेयम्वो) प्रकृतिना विषयमा प्रथम देश४ मही तशवो नएस. च्या सुधा शुवो नेस, ते मतावा माटे छे (जाव अणुभागो समत्तो) “मनुमा सभास" सुधी पशुवो. प्रज्ञापना (पन्नए) सूत्रना તેવીસમા “કર્મકૃતિ નામના પદને પડેલે ઉદ્દેશક અહીં “અનુભાગ સમાપ્ત” પદ સુધી ગ્રહણ કરવો. પ્રજ્ઞાપનાના તેવીસમા પદના પ્રથમ ઉદેશકમાં જેટલા मथ ४ा छ तेनी सडा 21 प्रमाणे छ-( कइ पयडी) भतिया
की छ ? ( कह बंधा) ७१ वी शत प्रतियोनी ५५ मांधे छ ? (काहिं ठाणेहिं बंधई पयडी) खi स्थान। १३ ७१ प्रतियोनी ५५ मधे छ ?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #688

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श०१ उ० ४ सू० १ कर्मप्रकृतिस्वरूपम्
६६५
"
6
"
6
टीका - ' क णं भंते ' कति खलु भदन्त ' कम्मपयडीओ ' कर्मप्रकृतयः पण्णत्ताओ प्रज्ञप्ताः, भगवानाह ' गोयमे - 'त्यादि । गोयमा' हे गौतम ! 'अड्ड कम्मपगडीओ पण्णत्ताओ' अष्ट कर्मप्रकृतयः प्रज्ञप्ताः कम्मप्पगडीए पढमी उद्देशो नेoat' कर्मप्रकृत्याः प्रथम उद्देशको ज्ञातव्यः । कियत्पर्यन्तं ज्ञातव्यस्तत्राह - 'जाव अणुभागो समत्तो ' यावदनुभागः समाप्तः, प्रज्ञापनानुत्रस्य त्रयोविंafaaमस्य कर्मप्रकृत्यभिधानस्य पदस्य प्रथम उद्देशको ज्ञातव्यो यावदनुभागः समाप्त इत्यर्थः । प्रज्ञापनायां त्रयोविंशतितमपदस्य प्रथमोदेशके यावन्तोऽर्थाः कथितास्तेषां संग्राहिकेयं गाथा - 'गाहा' गाथा 'कइ पयडी' इत्यादि । कर्मप्रकतयः कति सन्ति १, केन प्रकारेण प्रकृती वध्नाति जीवः २, कियद्भिः स्थानैः प्रकृतीः बध्नाति ३, कियतीः प्रकृतीर्वेदयति४, तथा ' कस्स कइविहो अणुभागो कस्य कर्मणः कतिविधः अनुभागो रस इत्यर्थः ५ । इति गाथासंक्षेपार्थः । तत्र - कइ पगडीओ ' कति कृतयः ? इति प्रथमद्वारम् । तच्चेदम् - " कइ णं भंते कम्मपगडीओ पण्णत्ताओ? गोयमा ! अट कम्मपगडीओ पण्णत्ताओ तं जहा - णाणा वरणिज्जं ८ " ज्ञानावरणीयमारभ्यान्तरायपर्यन्तमष्ट प्रकृतयः । कह बंधइ ' इति द्वितीयद्वारम् । 'कह णं भंते! जीवे अट्ठ कम्मपगडीओ बंधइ १ गोयमा ! णाणा प्रकृतियोंको बांधता है? (कइ वेदेइ पगडी) जीव कितनी प्रकृतियोंका वेदन करता है ? (अणुभागो कइविहो कस्स तथा किस कर्मका कितने प्रकारका रस है ? इस प्रकार गाथा का यह संक्षेप में अर्थ है । " कइ पगडीओ " प्रकृतियां कितनी हैं ? प्रथम द्वार है । 'तच्चेदम् ' वह यह है- " कह णं भंते! कम्मपगडीओ पण्णत्ताओ ! " हे भन्त ! कर्मप्रकृतियां कितनी कही हैं ? " गोयमा ! अट्ठ कम्मपगडीओ पण्णत्ताओ" हे गौतम! कर्म " जैसे -" णाणावर णिज्जं " ज्ञानाप्रकृतियां आठ कही हैं । तं जहा वरणीय से लेकर अन्तराय तक । कह बंधइ यह द्वितीय द्वार है ।
4
(6
64
९
( कइ वेदेइ पयडी) व डेटसी प्रमृतियोनुं वेहन उरे छे ? ( अणुभागो कइविहो करस ) तथा या उनो डेंटला प्रहारनो रस छे ? म प्रमाणे गाथाने। कइ पगडीओ " प्रतियो डेंटली छे ? मा प्रथम द्वार अशुभ अर्थ छे. “ छे. ते या प्रमाणे छे- " कइ णं भंते! कम्मप्पगडीओ पण्णत्ताओ ? डे पून्य ! उर्भ अमृतियो टसी उही छे ? “ गोयमा ! अटू कम्मप्पगडीओ पण्णत्ताओ ? हे गौतम उप्रमृतियो भाउ अड्डी छे. (तंजहा ) ते या प्रमाणे छे“ णाणावरणिज्जं” ज्ञानावरणीयथी बहने मन्तराय सुधीनी आई उर्भ प्रकृतिया छे. " मा जी द्वार छे. " कह णं भंते! जीवे अट्ठ कम्मप्पगडीओ
८८
कह बंध
૯૪
भ०
ܙܕ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #689

D
भगवतीसूत्रे वरणिज्जस्स कम्मस्स उदएणं दसणावरणिज्ज कम्मं नियच्छइ " ज्ञानावरणीय कर्मोदयेन दर्शनमोहनीयं कर्म विपाकावस्थं करोतीत्यर्थः । 'दसणमोहणिज्जस्स कम्मस्स उदएणं मिच्छत्तं नियच्छइ, मिच्छत्तेणं उदिन्नेणं एवं खलु जीवे अट्ठकम्मप्पगडीओ बंधइ' दर्शनमोहनीयाख्य प्रकृतेरुदयेन जीवः मिथ्यात्वमासादयति, मिथ्यात्वस्योदयेन कर्मप्रकृतीबध्नातीत्येवमितरेतराश्रयदोषः समापतति, यथामिथ्यात्वे सति कर्मबन्धः, कर्मवन्धे च सति मिथ्यात्वमिति न चैव वाच्यं, बीजाकुरप्रवाहवत् कर्मबन्धप्रवाहस्यानादितया इतरेतराश्रयस्यादोषादिति२। "कह णं भंते ! जीवे अट्ठ कम्मपगडीओ बंधइ” हे भदन्त ! जीव आठ कर्मप्रकृतियों का बंध कैसे करता है ? “ गोयमा ! णा णावरणिजस्स कम्मस्स उदएणं दसणावरणिज्ज कम्मं नियच्छइ " हे गौतम ! जीव ज्ञानवरणीय कर्म के उदय से दर्शनमोहनीय कर्म को विपाकावस्थ करता है। " देसणमोहणिजस्स उदएणं मिच्छत्तं नियच्छइ, मिच्छत्तेणं एवं खलु जीवे अट्ठ कम्मप्पगडीओ बंधह" दर्शनमोहनीयनामक प्रकृति के उदय से जीव मिथ्यात्व को प्राप्त करता है । मिथ्यात्व के उदय से जीव आठों कर्मप्रकृतियों का बंध करता है।
शंका-इस प्रकार के कथन से तो यहां पर इतरेतराश्रयदोषरूप आपत्ति आती है, वह इस तरह है-मिथ्यात्व के उदय होनेपर कर्मबंध होता है और कर्मबंध होने पर मिथ्यात्व का उदय होता है।
समाधान-बीजांकुर प्रवाह की तरह कर्मबंध प्रवाह अनादि है इस लिये इतरेतराश्रय को दोषरूप नहीं माना गया है। बंधइ १" Q पून्य ! ७१ 28 उमप्रकृतियाना मध वी शते सांधे छ ? " गोयमा ! णाणावरणिज्जरस कम्मरस उदएणं दसगावरणिजं कम्मं नियच्छ" હે ગૌતમ ! જીવ જ્ઞાનાવરણીય કર્મના ઉદયથી દર્શન મેહનીય કર્મને પ્રાપ્ત કરે है. “सणमोहणिज्जस्स कम्मस्स उदएणं मिच्छत्तं नियच्छइ मिच्छत्तेणं उदिन्नेणं एवं खलु जीवे अद्र कम्मप्पगडीओ बंधइ” ६शनमाडनीय नामनी मतिना ઉદયથી જીવ મિથ્યાત્વને પ્રાપ્ત કરે છે. અને મિથ્યાત્વના ઉદયથી જીવ આઠ કર્મપ્રકૃતિને બંધ બાંધે છે.
શંકા આ પ્રકારના કંથનથી તે અહીં ઇતરેતરાશ્રય દેષ લાગવાને સંભવ રહે છે? કારણ કે મિથ્યાત્વને ઉદય થવાથી કર્મબંધ થાય છે અને કર્મબંધ થવાથી મિથ્યાત્વને ઉદય થાય છે. માટે ઉપરને દોષ લાગે છે ?
સમાધાન–બીજાંકુર પ્રવાહની જેમ કર્મબંધને પ્રવાહ પણ અનાદિ છે. તેથી અહીં ઇતરેતરાશ્રયને દેષરૂપ માનવામાં આવેલ નથી,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #690

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श.१ उ. ४ सू० १ कर्मप्रकृतिस्वरूपम् 'कइहि य ठाणेहि' इति तृतीयद्वारम् , तच्चैवम्-"जीवे णं भंते णाणावरणिज्ज कम्म कहहिं ठाणेहिं बंधइ, गोयमा ! दोहि ठाणेहि, तंजूहा-रागेण य दोसेण य' इत्यादि। 'कइ वेदेइ य पयडी' इति चतुर्थ द्वारम् , तच्चैवम्-'जीवे णं भंते ! कइ कम्मप्पयडीओ वेएइ, गोयमा ! अत्थेगइए वेएइ अत्थेगइए नो वेएइ, जे वेएइ से अट्ठ" इत्यादि। इदं सूत्रं टोकायामुपलभ्यते, प्रज्ञापनासूत्रे तु न दृश्यते । जीवेणं भंत णाणावरणिज्ज कम्मं वेएइ, गोयमा! अत्थेगइए वेएइ अत्थेगइए नो वेएइ" कश्चित् जीवः ज्ञानावरणीयं कर्म वेदयति यथा छद्मस्थः, कश्चिन्नो वेदयति यथा केवलीति भावः। 'कइहि य ठाणेहिं' यह तीसरा द्वार है, वह इस प्रकारसे है-"जीवेणं भंते! णाणावरणिज्जं कम्मं कइहिं ठाणेहिं बंधइ ? गोयमा! दोहिं ठाणेहिं बंधइ तं जहा-रागेण य दोसेण य" इत्यादि, हे भदन्त ! जीव कितने स्थानों (कारणों) द्वारा ज्ञानावरणीय कर्मका बंध करता है ? हे गौतम ! जीव दो स्थानोंद्वारा ज्ञानावरणीय कर्म का बंध करता है। वे दो स्थान ये हैं-एक राग और दूसरा द्वेष । " कइ वेएइ य पयडी" यह चौथा द्वार है-वह इस प्रकार से है-"जीवेण भंते ! कइ कम्मपगडीओ वेएइ ? गोयमा ! अत्थेगइए वेएइ अत्थेगइए नो वेएइ, जे वेएइ से अट्ट" इत्यादि। हे भदन्त ! जीव कितनी कर्मप्रकृतियों का वेदन करता है ? हे गौतम ! कोई एक जीव कर्म प्रकृतियोंका वेदन करता है, कोई एक जीव कर्मप्रकृतियों का वेदन नहीं करता है। जो जीव वेदन करता है वह आठ कर्मप्रकृतियों का वेदन करता है। " जीवेणं भंते ! णाणावरणिज्ज कम्म वेएइ? गोयमा ! अत्थेगइए वेएइ, अत्थेगएइ नो वेएइ "हे भदन्त ! जीव क्या ज्ञानावरणीय कर्म का वेदन करता है ? हे गौतम ! कोइ जीव ज्ञानावरणीय कर्म का वेदन करता है जैसे छद्मस्थ कोई
___“कइहिं ठाणेहिं ” मा alag द्वार छ. “ जीवे ण भंते ! णाणावरणिज्ज कम्मं कइहिं ठाणेहिं बंधइ १ गोयमा ! दोहिं ठाणेहिं बंधइ-तंजहा-रागेण य दोसेण य" वगेरे. पून्य ! १८ स्थान। १3 ज्ञानाव२०ीय भने। मध બાંધે છે? હે ગૌતમ ! જીવ બે સ્થાન વડે જ્ઞાનાવરણીય કર્મને બંધ બાંધે छ. ते मे स्थान मा प्रमाणे छ-(१) २२॥ भने (२) द्वेष “कइ वेएइ य पयडी" मा याथु द्वार छे. ते २ प्रमाणे छ-" जीवे णं भंते ! कइ कम्मप्पगडीओ वेएइ ? गायमा ! अत्थेगइए वेएइ. अत्थेगइए नो वेएइ, जे वेएइ से अटु" त्यादि. હે પૂજ્ય ! જીવ કેટલી કર્મપ્રકૃતિયોનું વેદન કરે છે ? હે ગૌતમ ! કેઈ જીવ કર્મપ્રકૃતિનું વેદન કરે છે અને કેઈ જીવ કર્યપ્રકૃતિનું વેદને કરતે નથી. જે
१४मप्रकृतियानुं वहन ४२ छे ते मा प्रतियान ०१ वेहन छ. 'जीवेणं भंते ! णाणावरणिज्जं कम्मं वेएइ ? गोयमा ! अत्थेगइए वेएइ, अत्थेगइए नो वेएइ " डे पूज्य ! જીવે જ્ઞાનાવરણીય કર્મનું વેદન કરે છે? હે ગૌતમ ! કેઈ જે જ્ઞાનાવરણીય
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #691

६६८
भगवतीसूत्रे 'छोरइए णं भंते ! णाणावरणिज्जं कम्मं वेएइ, गोयमा ! नियमा वेएइ' इत्यादि ४। 'अणुभागो कइविहो कस्स' इति पञ्चमं द्वारम् , तथाहि—“णाणावरणिज्जस्स गं भंते ! कम्मस्स कइविहे अणुभागे पण्णत्ते, ? गोयमा ! दसविहे अणुभागे पन्नत्ते, तं जहा-सोयावरणे, सोयविनाणावरणे इत्यादि, अनुभागो नाम रसः, स दशविधो भवति, यथा-श्रोत्रावरणः श्रोत्रविज्ञानावरणश्च, अत्र श्रोत्रपदं द्रव्येन्द्रियस्य बोधकं, तथा श्रोत्रविज्ञानेतिपदं भावेन्द्रियस्य परिचायक, तथा च-द्रव्येन्द्रियावरणो भावेन्द्रियावरणश्चेत्यर्थः, एवं च द्रव्येन्द्रियस्य पञ्चविधत्वात्तदावरणमपि पञ्चविधम् , तथा जीव ज्ञानावरणीय कर्म का बेदन नहीं भी करता है जैसे केवली । "णेरइए णं भंते णाणावरणिज्जं कम्मं वेएइ ? गोयमा ! णियमा वेएई" इत्यादि, हे भदन्त ! नैरयिक जीव क्या ज्ञानावरणीय कर्म का वेदन करता है ? हे गौतम ! नियम से वेदन करता है । “अणुभागो कइविहो कस्स" यह पांचवां द्वार है, यह इस प्रकार से है-" णाणावरणिजस्स णं भंते ! कम्मस्स कइविहे अणुभागे पण्णत्ते ? गोयमा ! दसविहे अणुभागे पन्नत्ते, तं जहा-सोयावरणे, सोयविनाणावरणे" इत्यादि, हे भदन्त! ज्ञानावरणीय कर्म का कितने प्रकार का अनुभाग कहा गया है ? हे गौतम ! अनुभाग नाम रस का है, वह दस प्रकार का होता है इसलिए दस प्रकारका कहा गया है। जैसे-श्रोत्रावरण, श्रोत्रविज्ञानावरण । यहां श्रोत्र पद द्रव्येन्द्रिय का बोधक है, तथा श्रोत्रविज्ञान यह भावेन्द्रिय पद का बोधक है । इस तरह श्रोत्रावरण यह द्रव्येन्द्रियावरण है और श्रोत्र. विज्ञानावरण यह भावेन्द्रियावरण है । इस प्रकार द्रव्येन्द्रिय पांच प्रकार કર્મનું વેદન કરે છે જેમ કે છદ્મસ્થ જીવો. અને કેઈ જીવો જ્ઞાનાવરણીય કર્મનું વેદન કરતા નથી, જેમ કે કેવળી ભગવંતે.
“णेरइएणं भंते ! णाणावरणिज्जं कम्मं वेएइ ? गोयमा ! णियमा वेएइ" ઈત્યાદિ. હે પૂજ્ય ! શું નારકીના જીવો જ્ઞાનાવરણીય કર્મનું વેદન કરે છે? હા, गौतम! अवश्य वेहन ४२ छ. “ अणुभागो कइविहो कस्स" 20 पायभु द्वार छे ते मा प्रमाणे छ-" णाणावरणिज्जस्स णं भंते ! कम्मस कइविहे अणुभागे पण्णत्ते ? गोयमा ! दसविहे अणुभागे पण्णत्ते, तं जहा-सोयावरणे सोयविन्नाणावरणे" ઈત્યાદિ. હે પ્રભે ! જ્ઞાનાવરણીય કર્મને કેટલા પ્રકારને અનુભાગ (રસ) કહ્યો છે? હે ગૌતમ ! તે દસ પ્રકારને કહ્યો છે-શ્રોત્રાવરણ, શ્રોત્રવિજ્ઞાનાવરણ, मही “ श्रोत्र" (आन) ५४ द्रव्येन्द्रियनु मोघ छ. मने " श्रोत्रविज्ञान" પદ ભાવેન્દ્રિયનું બેધક છે. આ રીતે શ્રોત્રાવરણ તે દ્રવ્યેન્દ્રિયનું આવરણ છે. અને શ્રોત્રવિજ્ઞાનાવરણ તે ભાવેન્દ્રિયનું આવરણ છે. પાંચ પ્રકારની દ્રવ્યન્દ્રિ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #692

प्रयमैचन्द्रिकाटीका श० १उ० ४ सू० २ उपस्थानापक्रमणस्वरूपम्
६६९
भावेन्द्रियस्य पंचविधत्वात्तदावरणमपि पञ्चविधमिति संकलनया दशविधत्वं रसस्यभवतीत्यभिप्रायः, शेषं प्रज्ञापनायास्त्रयोविंशतितमे पदे विलोकनीयम् ॥ ० १ ॥ पूर्व कर्मणो विचारः कथितः सकलकर्मसु मोहनीयस्य प्राधान्यान्मोहनीयमाश्रित्याह- 'जीवे णं' इत्यादि ।
,
मूलम् - जीवेणं भंते! मोहणिजेणं कडेणं कम्मेणं उदिपणेणं उवडाएज्जा, हंता उवट्टाएज्जा | से भंते ! किं वीरियत्ताए उवट्ठाएज्जा अवीरित्ताए उवट्टाएज्जा, गोयमा ! वीरियत्ताए उबट्टा एज्जा, णो अवीरियत्ताए उवट्ठ(एज्जा। जइवीरियत्ताए उवट्टाएजा किं बालवीरयत्ताए उवहाएज्जा, पंडियवीरियत्ताए उवट्ठाएज्जा, बालपंडियवीरियत्ताए उवहाएज्जा ? गोयमा ! बालवारियत्ताए उवट्टाएज्जा, णो पंडि यवीरित्ताए उवट्टाएज्जा, णो वालपंडियवीरियत्ताए उवट्ठाएज्जा । जीवेण भंते मोहणिज्जेणं कडेणं कम्मेणं उदिष्णेणं अवकमेज्जा हंता ! अवक्कमेजा। से भंते! जाव बालपंडियवीरित्ताए अवक्कमेज्जा ? गोयमा ! बालवीरियत्ताए अवक्कमेज्जा, नो पंडिय वीरित्ताए अवकमेजा, सिय बालपांडेयवारियत्ताए अवक्कमे ज्जा, जहा - उदिष्णेणं दो आलावगा, तहा उवसंतेणवि दो आलावगा भाणियव्वा, नवरं उवट्टाएज्जा, पंडियवीरित्ताए, अवक्कमेज्जा बालपंडियवीरित्ताए । से भंते आयाए अवक्कम्मइ अणायाए अवक्कमइ ? गोयमा ! आयाए अवक्कमइ णो अणायाए
की होने से द्रव्येन्द्रियावरण भी पांच प्रकार का, तथा भावेन्द्रिय पांच प्रकार की होने से भावेन्द्रियावरण भी पांच प्रकार का हो जाता है, अतः इनके जोड़ने से रस दस प्रकार का हो जाता है। ऐसा अभिप्राय है । शेष प्रज्ञापना के बीसवें पद में देखना चाहिये || सू० १ ॥
હાવાથી દ્રવ્યેન્દ્રિયાવરણુ પણ પાંચ પ્રકારના, અને ભાવેન્દ્રિય પણ પાંચ પ્રકારની હાવાથી ભાવેન્દ્રિયાવરણુ પણ પાંચ પ્રકારના થાય છે તેમને એકત્ર કરવાથી દસ પ્રકાર થાય છે. બાકીની વિગત માટે પ્રજ્ઞાપનાનું તેવીસમું પત્તુ જોઈ લેવુંાસૂ.૧૫
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #693

६७०
भगवतीसूत्रे अवकमइ, मोहणिज्ज कम्म वेएमाणे। से कहमेयं भंते ! एवं ? गोयमा ! पुवि से एयं एवं रोयइ, इयाणिं से एयं एवं नो रोयइ, एवं खलु एयं एवं ॥ २॥ छाया-जीवो भदन्त ! मोहनीयेन कृतेन कर्मणा उदीर्णेनोपतिष्ठे? हन्त उपतिष्ठेत् तद् भदन्त ! किं वीर्यतयोपतिष्ठेत् अवीर्यतयोपतिष्ठेत् गौतम ! वीर्यतयोपतिष्ठेत्
पूर्व में कर्म का विचार कहा गया है। सकल कर्मों में मोहनीय कर्म प्रधान है । इसलिये मोहनीयको आश्रित करके सूत्रकार कहते हैं"जीवे णं भंते ! मोहणिज्जे" इत्यादि।
मूलार्थ-(भंते ! ) हे भदंत ! (कडेणं मोहणिज्जेणं कम्मेणं ) कृत मोहनीय कर्म के ( उदीपणेणं ) उदीर्ण होने पर-अर्थात् उदय में आने पर (जीवे ) जीव क्या (उचढाएज्जा ) उपस्थापन करता है-अर्थात् परलोकक्रियाओंमें अभ्युपगम करता है ? तात्पर्य यह है कि बंध अवस्था को प्राप्त हुआ मोहनीय कर्म जब उदय में आरहा हो तब जीव क्या परलोक संबंधी क्रियाओं को स्वीकार करता है ? ऐसा यह प्रश्न है। इसका उत्तर प्रभु देते हुए कहते हैं-(हंता उवट्ठाएज्जा) हां गौतम ! जीव तब उपस्थान करता है । अर्थात् मोहनीयकर्म के उदय में पारलोकिक क्रियाओं को स्वीकार करता है। (से भंते ! किं वीरियत्ताए उवट्ठाएज्जा अवीरियत्ताए उवहाएज्जा ? ) हे भदंत ! जीव किस कारणविशेष को लेकर उपस्थान करता है ? क्या वह वीर्यको लेकर उपस्थान करता है या बिना वीर्य के उपस्थान करता है ? ॥
શરૂઆતમાં કમેને વિચાર કર્યો. તમામ કર્મોમાં મેહનીય કમ મુખ્ય છે. તેથી डभाडनीय भनी अपेक्षा सूत्रा२४ छ-"जीवे णं भंते ! मोहणिज्जे"त्यादि
भूसाथ-(भंते!) मगवन्! (कडेणं मोहणिज्जेणं कम्मेणं) इतमानीय ४भ ( उदिण्णेणं) यम मावे त्यारे ( जोवे ) 4 ( उवद्वाएज्जा) शु५स्थान કરે છે? એટલે કે પરલેક ક્રિયામાં અભ્યાગમ કરે છે? તાત્પર્ય એ છે કે જીવે બાંધેલ મેહનીય કર્મ જ્યારે ઉદયમાં આવે છે ત્યારે શું જીવ પરલેક સંબંધી ક્રિયાઓને સ્વીકાર કરે છે? આ પ્રશ્નનો જવાબ આપતાં પ્રભુ કહે છે ( हंता उवढाएजा) , गौतम ! ०१ त्यारे ७५स्थान ४२ छ-मेसे भाडनीय भन यमा पासोठियासाने स्वी४१२ ७२ छ. ( से भंते ! किं बीरियत्ताए उवद्राएज्जा, अवीरियत्ताए उवद्वाएज्जा ?) भगवन् ! शुं ते ७ વીર્યથી ઉપસ્થાન કરે છે કે અવીર્યથી ઉપસ્થાન કરે છે ?
શ્રી ભગવતી સુત્ર : ૧

Page #694

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० १ उ०४ सू० २ उपस्थानापक्रमणस्वरूपम् १७१ नो अवीर्यतयोपतिष्ठेत् , यदि वीर्यंतयोपतिष्ठेत् , किं बालवीर्यतयोपतिष्ठेत् पण्डितवीर्यतयोपतिष्ठेत् , बालपण्डितवीर्यतयोपतिष्ठेत् , गौतम ! बालवीर्यतयोपतिष्ठेत् नो पण्डितवीर्यतयोपतिष्ठेत् , नो वालपण्डितवीर्यतयोपतिष्ठेत् । जीवो भदन्त ! मोहनीयेन कृतेन कर्मणोदीर्णेनापकामेत् ? हन्त ! अपक्रामेत् तद् भदन्त ! यावत् भगवान कहते हैं (गोयमा) हे गौतम ! (वीरियत्ताए उवट्ठावेज्जा) वह वीर्यको लेकर उरस्थान करता है किन्तु (णो अवीरियत्ताए उवट्ठावेज्जा) बिना वीर्यके उपस्थान नहीं करता है। फिर गौतम पूछते हैं कि हे भदन्त ! (जइ वीरियत्ताए उचट्ठावेज्जा) यदि वह वीर्यको लेकर उपस्थान करता है तो (किं घालवीरियत्ताए उवट्ठावेज्जा) क्या बालवीर्यको लेकर उपस्थान करता है ? या (पंडियवीरियत्ताए उवट्ठावेज्जा) पण्डितवीर्यको लेकर उपस्थान करता है ? अथवा (बालपंडियवीरियत्ताए उवट्ठावेज्जा) क्या बालपण्डितवीर्यको लेकर उपस्थान करता है । इसपर भगवान कहते हैं कि-(गोयमा) हे गौतम ! वह ( बालवीरियत्ताए उवढावेज्जा) बालवीर्यको लेकर उपस्थान करता है किन्तु (णो पंडियवीरियत्ताए उवट्ठावेज्जा) पण्डितवीर्यको लेकर उपस्थान नहीं करता है, इसी तरह (णोबालपंडियवीरियत्ताए उवट्ठावेज्जा) बालपण्डितवीर्यको लेकर भी जीव उपस्थान नहीं करता है। फिर गौतम पूछते हैं (भंते) हे भदन्त ! जीवका ( कडेणं मोहणिज्जेणं कम्मेणं) अपना किया हुआ मोहनीयकर्म जब
मपान ४ छ, ॐ (गोयमा ! ) 3 गौतम ! (वीरियत्ताए उबढावेज्जा) ते वायने सन ७५स्थान ४२ छ, ५५ ( णो वीरियत्ताए उबदावेज्जा) १२ पाये ५स्थान नथी ४२ता. ५छी गौतम प्रश्न ४२ छ ड पूज्य ! ( जइ वीरियत्ताए उबट्ठावेज्जा ) ने ते पीयन ने उपस्थान ४२ छ तो (किं बालवीर्यताए उवढावेज्जा) शु पालवीय ने बने उपत्थान ४२ छ अथवा (पंडियवीरियत्ताए उबवावेज्जा) पतिवायन ने उपस्थान ४२ छ, अथवा ( बालडियवीरियत्ताए उवढावेज्जा) शुास तिवीय ने साधने उपस्थान रे छ १ सना भावान वे छ (गोयमा !) 3 गौतम! ते (बालवारियत्ताए उबढावेज्जा ) alय ने वने ५२थान ४२ छ. ५Y (णा पंडियबीरियत्ताए उवद्वावेज्जा) ५तिवीय ने सन ५स्थान ४२॥ नथी. मेर प्रमाणे (णा बालवंडियवीरियत्ताए उवट्टाएज्जा ) सतवीय ने वने ५५ ७१ ५स्थान ४२ता नथी. ते ५छी गौतम. प्रश्न ४२ छ , (भंते ! ) 3 भून्य ! पन! ( कडेणं मोहणिज्जेणं कम्मेणं) पोतानउस मोडनीय भ'
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #695

६७२
भगवतीसूत्र पण्डितबीयतयाऽपक्रामेत् ? गौतम ! बालपण्डितवीर्यतयाऽपक्रामेत् नो पण्डितवीयतयाऽपक्रामेत् स्यात् , बालपण्डितवीर्यतयाऽपक्रामेत् , यर्थोदीर्णन द्वावालापको तथोपशांतेनापि द्वौ आलापको भणितव्यो, नवरम्-उपतिष्ठेत् पण्डितवीर्यतया, (उदिण्णेणं) उदीरित होता है तब उसके कारण (जीवेणं ) जीव (अवकमेज्जा) क्या अपक्रमण करता है ? अर्थात् क्या ऊंचे गुणस्थानसे नीचे के गुणस्थानमें आजाता है ? भगवान उत्तर देते हैं कि हे गौतम ! (हंता अवकमज्जा) हाँ गौतम किये हुए मोहनीयकर्मकी उदीरणा होनेपर जीव ऊंचे गुणस्थानसे नीचेके गुणस्थानमें आनेरूप अपक्रमण करता है। गौतम पूछते हैं-(भंते) हे भदन्त ! (से जाव बालपंडियवीरियत्ताए अवकमज्जा) वह जीव यदि अपक्रमण करता है तो क्या वह बालवीर्यको लेकर करता है या पण्डितवीर्यको लेकर करता है अथवा क्या बालपण्डितवीर्यको लेकर अपक्रमण करता है ? भगवान फरमाते हैं (गोयमा) हे गौतम ! (बालवीरियत्ताए अवक्कमेज्जा) बालवीर्यको लेकर अपक्रमण करता है किन्तु (नो पंडियवीरियत्ताए अवकमज्जा) पण्डितवीर्यको लेकर अपक्रमण नहीं करता है (सिय बालपंडियवोरियत्ताए अवक्कमेज्जा) बालपण्डितवीर्यतासे कश्चित् अपक्रमण करता है और कथञ्चित् नहीं भी करता है, इसी प्रकार (जहा उदिण्णेणं दो आलावगा तहा उवसंतेण वि दो आलावगा भागियव्वा) जैसे उदीरण पदको लेकर दो आलापक ज्यारे ( उदिण्णेणं) हरित थाय छे त्यारे तेने सीधे (जीवे णं) ( अवक्कमेज्जा ) शु १५भए ४२ छ ? अर्थात् शु या गुणुस्थानथी नीया शुणस्थानमा मावीनय छ ? भगवान समापेछगौतम! (हंता अवकमज्जा) હા, ગૌતમ! કરેલ મેહનીય કર્મની ઉદીરણું થવાથી જીવ ઉચ્ચગુણસ્થાનથી नयना गुणस्थानमा भावीन अ५४मा ४२ छ. गौतम पूछे छे , (भते!) ॐ पून्य ! (से जाव बालपंडियवीरियत्ताए अबकमज्जा) ते २५५भ। કરે છે તો શું તે બાલવીર્યને લઈને કરે છે અથવા પંડિતવીર્યને લઈને કરે છે, અગર શું બાલપંડિતવીર્યને લઈને અપકમણ કરે છે? ભગવાન ફરમાવે छ , (गोयमा !) हे गौतम ! (बालवीरियत्ताए अवकमज्जा) पठितवीयन सन अपमान ४२ छ, ५ (नो पंडियवीरियत्ताए अवक्कमेज्जा ) पतिवीयन साधन अ५४भए नड ४२ छ. (सिय बालपंडियवीरियत्ताए अवक्कमेज्जा) मासપંડિતવીર્યને લઈને કેઈ વખતે અપકમણ કરે છે, અને કઈ વખતે નથી ५९ ४२तो, मे४ ते ( जहा उदिण्णेणं दो आलावगा तहा उबसंतेण वि दो आलावगा भणियव्वा ) म उही२५ पहने सने में माता५४ अस छ,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #696

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० १ उ0 ४ सू. २ उपस्थानापक्रमणस्वरूपम् ६७३ अपक्रामेत् वालपण्डितवीर्यतया। तद् भदन्त ! किमात्मनाऽपक्रामति, अनात्मनाऽपक्रामति, गौतम ! आत्मनाऽपक्रामति, नो अनात्मनाऽपक्रामति मोहनीयं कर्मवेदयन् । तत्कथमेतद्भदन्त ! एवम् ? गौतम ! पूर्व तस्यैतदेवं रोचते, इदानीं तस्यैतदेवं रोचते, एवं खलु एतदेवम् ।।०२।। कहे हैं उसी प्रकार उपशान्त पदको लेकर प्रश्नोत्तरके उपस्थापन अपक्रमणरूप दो आलापक जान लेना चाहिये, किन्तु (नवरं, उदीरणाके दो आलापकोंकी अपेक्षा इन उपशान्तके दो आलापकोंमें विशेष-भेद यह है कि-(उवट्ठावेज्जा पंडियवीरियताए, अवक्कमेज्जा बालपंडियवीरियत्ताए) उपस्थापन पण्डितवीर्यको लेकर होता है और अपक्रमण बालपण्डितवीर्यको लेकर होता है । फिर गौतम पूछते हैं कि (भंते) हे भदन्त ! (से) जो अपक्रमण करता है वह क्या (आयाए अवक्कमइ अणायाए अवक्कमइ) आत्मासे अपक्रमण करता है अथवा अनात्मासे करता है ? अर्थात् अपने आप अपक्रमण करता है अथवा किसी दूसरे द्वारा अपक्रमण करता है ? भगवान कहते हैं (गोयमा) हे गौतम (आयाए अवक्कमइ नो अणायाए अवक्कमइ) वह जीव आत्मासे ही अपक्रमण करता है न कि अनात्मासे किन्तु (मोहणिज्ज कम्मं वेएमाणे) मोहनीयकर्मका वेदन करता हुआ आत्मासे अपक्रमण करता है। फिर गौतम पूछते हैं (भंते) हे भदन्त ! (से कहमेयं एवं) वह इस तरह किस कारणसे होता है ? भगवान कहते हैं (गोयमा) हे गौतम ! (पुचि से एयं एवं रोयइ) पहले તેમજ ઉપશાન્ત પદને લઈને પ્રશ્નોત્તરના ઉપસ્થાન અપક્રમણ રૂપે બે આલાપકો सभन्न नये. या नवरं) ही२९४ाना मे मासापानी अपेक्षा मा ७५. शान्तना मे मातामा विशेष तायत से छे (उवदाएज्जा पंडियवीरियत्ताए अवक्कमेज्जा बालपंडियवीरियत्ताए) 34:यान पति पीयने सन थाय छ, भने અપક્રમણ બાલપંડિત વીર્યને લઈને થાય છે તે પછી ગૌતમ પ્રશ્ન કરે છે કે (भते) Boय! A. २५५४माण ४२ छ, ते शु (आयाए अवक्कमइ अणायाए अवक्कमइ )मात्माथी २५५मा ४२ छ अथवा मनात्माथी ४२ छ? अर्थात પિતાની મેળે જ અપક્રમણ કરે છે, અથવા કેઈ બીજાથી અપક્રમણ કરે છે ? भगवान् ४ छ (गोयमा) गौतम ! (आयाए अबक्कमइ नेअणायाए अव क्कमइ) ते १ मात्मा 43 २४ २५५भ ४२ छे, नमिनात्माथी ५५ (माहणिज्ज कम्मं वेएमाणे) भाडनीय भनु वेहन ४२त मात्मा 43 अ५४भ ४२ छ. ते ५छी गौतम पूछे छे : (भंते) महन्त ! ( से कहमेयं एव) ते २॥ प्रमाणे या १२थी थाय छ ? मावान छ (गोयमा !) 3 गौतम! (पुव्वि से एय एवं म० ८५
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #697

६७४
-
भगवतीसूत्र ___टीका-'जीवे गं भंते' जीवः खलु भदन्त ! ' मोहणिज्जेणं' मोहनीयेन 'कडेणं कम्मेणं' कृतेन कर्मणा 'उदिण्णेणं' उदीर्णेन-उदयभावप्राप्तेन ' उवट्ठा. एज्जा' उपतिष्ठेत् , उपस्थान परलोकक्रियासु अभ्युपगमं कुर्यात् । उदयभावमासादितेन मोहनीयकर्मणा परलोकसंबन्धिनां क्रियां जीवः किं स्वीकुर्यादिति प्रश्नः। भगवानाह-हते'त्यादि, 'हंता' हन्त गौतम ! उवट्ठावएज्जा' उपतिष्ठेत् , समुदितमोहनीयकर्मणा परलोकक्रियाया अभ्युपगमं कुर्यादिति भावः। कं करणविशेषमासाद्योपतिष्ठेदित्याह-'से भंते' इत्यादि, ‘से भंते' तद् भदन्त ! 'किं वीरियताए उवट्ठावएज्जा अवीरियताए उवट्ठाएज्जा' किं वीर्यतया उपतिष्ठेत् अवीर्यत. उसको यह इस प्रकार रुचता है और (इयाणिं से एयं एवं नो रोयइ) इस समय उसको यह इस प्रकार नहीं रुचता है ( एवं खलु एयं एवं) इसलिये यह अपक्रमण इस प्रकार होता है । सू०२॥ ___टीकार्थ-गौतम पूछते हैं कि-"जीवे णं भंते" हे भदन्त ! " मोहणिज्जेणं कडेणं कम्मेणं" अपना किया हुआ मोहनीयकर्म "उदिण्णेणं " जब उदयभावको प्राप्त होता है तब जीव क्या "उवट्ठावेज्जा" उपस्थान करता है-क्या परलोक संबंधी क्रियाको स्वीकार करता है ? अर्थात् मोहनीयकर्मके उदयभावको प्राप्त होनेपर जीव क्या परलोक सम्बन्धी क्रिया को स्वीकार करता है ? यह गौतमका प्रश्न है। भगवान उत्तर देते हैं कि हे गौतम "हंता उवट्ठावेज्जा" हाँ गौतम ! उदित हुए मोहनीयकर्मसे जीव परलोकसम्बन्धी क्रियाको स्वीकार करता है। गौतम पूछते हैंअगर मोहनीयकर्म के उदय से यदि जीव परलोकसम्बन्धी क्रिया को रायइ) ५॥ तेने l रीते मे छ भने (इयाणों से एयं एवं नो रोयइ) या मते तेने २॥ प्रमाणे गमतु नथी ( एवं खलु एयं एवं) माटे । अ५भय मा प्रारे थाय छे. ॥ सू. २॥
-गौतम पूछे छ ॐ “जीवेणं भते ! " 3 पून्य ! 'माहणिज्जेणं कडेणं कम्मेणं) पोते ४२८ भाडनीय में “ उदिण्णेणं' यारे या थाय छ, त्यारे शु“ उबदावेज्जा" ५स्थान ४२ छ, शु ५२।४ समधी ચિાને સ્વીકારે છે? અર્થાત્ મોહનીયકર્મને ઉદયભાવ-પ્રાપ્ત થવાથી જીવ શું પરક સંબંધી કિયા સ્વીકારે છે? આ ગૌતમને પ્રશ્ન છે. ભગવાન જવાબ और गौतम ! “हता उबदावेज्जा" !, गौतम ! य पाभेत માહનીય કર્મ વડે જીવ પરલેક સંબંધી ક્રિયાને સ્વીકારે છે, ગૌતન પૂછે છે કે અગર મેહનીય કર્મને ઉદય વડે જે જીવ ઉપર પરલોક સંબંધી ક્રિયાને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #698

प्रमेयनन्द्रिकाटीका श. १ उ. ४ सू० २ उपस्थानापक्रमणस्वरूपम् ६७५ योपतिष्ठेत् , वीर्यतया वीर्ययोगात् उपतिष्ठेत् , तत्र-वीर्यः-वीर्यमस्यास्तीति वीर्यः प्राणी, अर्श आदित्वादच् , तस्य भावो वीर्यता, अथवा वीर्यमेव वीर्यता, अथवा वीर्याणां भावो वीर्यता, तया, तथा च वीर्यमादाय पारलौकिकक्रियासु उपस्थानं कुर्यात् , किं वा 'अवीरियत्ताए' अवीर्यतया वा अविद्यमानवीर्यतया वीर्याभावे नेत्यर्थः. वीर्यस्योपस्थाने कारणत्वं विद्यते न वेति प्रश्नाशयः । वीर्यस्वीकार करता है तो—“ से भंते ! किं वीरियत्ताए उवट्ठावेज्जा " अवीरियत्ताए उवट्ठावेज्जा" वह क्या वीर्यता से उपस्थान करता है ? कि अवीर्यतासे उपस्थान करता है ? भगवान कहते हैं-" गोयमा ! वीरियत्ताए उवट्ठावेज्जा णो अवीरियत्ताए उवद्वाएज्जा" हे गौतम ! वीर्यतासे उपस्थान करता है किन्तु अवीर्यता से नहीं, यहां पर "वीर्यतया" यह छाया वीरियत्ताए " इस पद की है ! “ वीर्यतया " का अर्थ “वीर्ययोगात्" ऐसा लिया गया है । वीर्य अर्थात् प्राणी-“वीर्यम् अस्य अस्तीति वीर्यः" इस व्युत्पत्ति के अनुसार यहां "अर्शादिभ्योऽच्" इस सूत्र से अच् करने पर “वीर्य प्राणी " ऐसा अर्थ वीर्य शब्द का हो जाता है। वीर्य का-जोव का जो भाव है वह वीर्यता है । यह वीर्य भाव-"प्राणिपन" रूप पड़ता है । अथवा "वीयमेव वीयता" ऐसा स्वार्थ में तलू प्रत्यय करने पर " वीर्यता" शब्द बनता है। अथवा "वीर्याणां भावो वीर्यता" वीर्यो का जो भाव वह वीर्यता है। इस वीर्यता से-अर्थात् वीर्य को लेकर-जीव पारलौकिक क्रियाओं में उपस्थान करता है किं वा अवीर्यता से-वीर्याभाव से-अर्थात् अवीर्य को लेकर पारलौकिक क्रियाओं में उपस्थान करता है, वीर्य की उपस्थान में कारस्वीरेछ, तो “से भते । किं वीरियत्ताए उबदावेज्जा अवीरियत्ताए उबदावेज्जा" ते શું વીર્યતાથી ઉપસ્થાન કરે છે? કે અવીર્યતાથી ઉપસ્થાન કરે છે? ભગવાન કહે છે
गोयमा ! वीरियत्ताए उवदावेज्जा णो अवीरियत्ताए उवदावेज्जा गौतम ! वीयताथी उपस्थान ४२ छ. “वीर्यतया” से “वीरियत्ताए” ५४नी छाया छे. “वीर्यतया" सेट "वीर्ययोगात्" वायना योगथी “वीर्यम् अस्य अस्तीति वीर्यः” 21 व्युत्पत्ति अनुसार चाय से प्राणी वो मथ थाय छे. सही "आर्शादिभ्योऽच्या सूत्रथी "अच्" કરવાથી વીર્ય શબ્દને પ્રાણી એવો અર્થ થાય છે. વીર્યને-જીવને જે ભાવ તેનું નામ વીર્યતા છે. તે વીર્યભાવ “પ્રાણીપણું ” એ રૂપે લેવાય છે. અથવા "वीर्यमेव वीर्यता" सेवा सभा “तलु" प्रत्यय नवाथी “वीर्यता" श५४ भने छ. अथवा " वीर्याणां भावो वीर्यता" वीयर्थाना मा तेनु नाम વીર્યતા છે. આ વીયતાથી જીવ પારલૌકિક ક્રિયાઓમાં ઉપસ્થાન કરે છે કે અવીર્યતાથી-વીર્યના અભાવથી પારલૌકિક ક્રિયાઓમાં ઉપસ્થાન કરે છે? ઉપ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #699

६७६
भगवतीसूत्रे मपस्थितौ कारणं तदभावे उपस्थितिरेव न स्यात्कारणाभावे कार्याभावस्य स्वाभाविकत्वादित्याशयेनाह-'गोयमे'-त्यादि । ‘गोयमा' हे गौतम ! 'वीरियत्ताए उवट्ठाएज्जा' वीयतया उपतिष्ठेत् , उपस्थाने वीर्यस्य कारणत्वात् । यदि उपति. प्ठेत् तदा वीर्यतयैवेति भावः । वीर्यस्योपस्थाने कारणत्वं समर्थ्य साम्प्रतं वीर्याभावस्योपस्थितौ अकारणत्वं समर्थयन्नाह-'णो अवीरियत्ताए उवट्ठाएज्जा' नो अवीर्यतया उपतिष्ठेत् । ननु वीर्यस्योपस्थाने कारणत्वं भवतु परन्तु वीर्यमनेकप्रकारकं बालपण्डितादिभेदात् तत्र कीदृशं वीर्यमादायोपतिष्ठेदित्याशयेन पृच्छति-"जइ वीरियत्ताए" इत्यादि. 'जइ वीरियत्ताए उवट्ठाएज्जा" यदि वीर्यणता है अथवा कि नहीं है ? ऐसा प्रश्न का आशय है। अब प्रभु इस आशय से "कि वीर्य उपस्थिति में करण है, क्यों कि वीर्य के अभाव में उपस्थिति ही नहीं हो सकती है कारण के अभाव में कार्य का अभाव होता है यह स्वाभाविक है " कहते हैं कि " गोयमा" हे गौतम ! जीव "वीरियत्ताए उवट्ठाएज्जा" वीर्य के योगसे ही उपस्थान करता है क्योंकि उपस्थानमें वीर्यकी आवश्यकता पड़ती है अतःवीर्यमें कारणता आती है। यदि जीव उपस्थान करता है तो वह वीर्य के योगसे ही करता है । इस तरह वीर्यमें उपस्थान के प्रति कारणताका समर्थन करके अब वीर्याभाव में उस के प्रति अकारणता का समर्थन करते हुए सूत्रकार कहते हैं" णो अवीरियत्ताए उवट्ठावेजा" उपस्थान अवीर्यसे नहीं होता है ।
शंका-उपस्थान में वीर्य को कारणता रहे, परन्तु वह वीर्य बालपण्डित आदि के भेद से अनेक प्रकार का होता है, तो इसमें कैसे वीर्य को लेकर जीव उपस्थान करता है ? इसी आशयसे गौतम स्वामी पूछते સ્થાનમાં વીર્ય કારણરૂપ છે કે નથી? એવો આ પ્રશ્નનો આશય છે “વીર્ય » ઉપસ્થાનમાં કારણભૂત છે. કારણ કે વીર્યના અભાવથી તો ઉપરથાન થઈ શકતું જ નથી. “કારણના અભાવે કાર્યને પણ અભાવ જ હોય છે. ” એ વાત सभावाने भाट ४९ , गौतम ! ७५ “वीरियत्ताए उवद्रावेज्जा" વીર્યના યોગથી જ ઉપસ્થાન કરે છે. કારણ કે ઉપસ્થાનમાં વીર્યની આવશ્યકતા રહે જ છે તેથી વીર્યમાં ઉપસ્થાનની કારણભૂતતા રહેલી છે. જીવ જે ઉપસ્થાન કરે છે તે વીર્યના યોગથી જ કરે છે. આ રીતે વીર્યમાં ઉપસ્થાનની કારણભૂતતાનું સમર્થન કરીને હવે વીર્યમાં તેની અકારણુતાનું સમર્થન કરતાં સૂત્રકાર डे छ “ णो अवीरियत्ताए उवट्ठावेज्जा” मवीय थी ५स्थान थतुं नथी.
ઉપસ્થાનમાં વીર્ય કારણરૂપ હોય તે કયા વીર્યની અપેક્ષાએ જવા ઉપસ્થાન કરે છે? વીર્ય બાલ પંડિત વગેરે ભેદથી અનેક પ્રકારનું હોય છે તે કારણે આ પ્રશ્ન ઉદ્ભવે છે. કે કયા વીર્યને લઈને જીવ ઉપસ્થાન કરે છે? से आशयथी गौतमस्वामी पूछे छे “ जइ वीरियत्ताए उवट्ठावेज्जा,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #700

प्रमेयचन्द्रिकाटोका श.१ उ0 ४ सू० २ उपस्थानापक्रमणस्वरूपम् ६७७ तयोपतिष्ठेत् तदा 'किं बालवीरियत्ताए उवढाएज्जा' किं बालवीर्यतयोपतिष्ठेत् , बालो नाम-मिथ्यादृष्टिः सम्यगर्थानवबोधात् सद्बोधकार्यरूपविरत्यभावाच्च, यस्य जीवस्य सम्यगर्थावबोधो न भवेत् स बालः, एवं यस्य सद्बोधकार्यरूपविरतिर्न भवेत् स बालो मिथ्यादृष्टिरिति, एतादृशमिथ्यादृष्टेर्वालस्य या वीर्यता परिणामविशेषः सा बालवीर्यता तया बालवीर्यतयोपतिष्ठेत् किम् , अथवा-पंडिय वीरियत्ताए उवट्ठाएज्जा" पण्डितवीर्यतयोपतिष्ठेन् ,पण्डितः सकलसावद्यकर्मवर्जकः, एतद्वयतिरिक्तस्य परमार्थतया अपण्डितत्वात् , सावद्यकर्मरहित एव जीवः पण्डितो हैं कि "जइ वीरियत्ताए उवट्ठावेजा, किं बालविरियत्ताए उवट्ठावेजा, पंडियवीरियत्ताए उवट्ठावेजा, बालपंडियवीरियत्ताए उवट्ठावेजा?) यदि जीव वीर्य के योग से उपस्थान करता है तो क्या वह बालवीय के योग से उपस्थान करता है या पंडितवीर्य के योग से उपस्थान करता है या बालपंडित वीर्य के योग से उपस्थान करता है ? जिस जीव को तत्त्वका सम्परूप से अर्थ बोध नहीं होता है ऐसा वह बाल-मिथ्यादृष्टि जीव कहलाता है। इसके सबोध का कार्यरूप जो विरति है उसका अभाव रहा करता है । तात्पर्य यह कि वही बालजीव है जो सम्यकू अर्थबोध से रहित है और सद्बोध के कार्यरूप विरति से रहित है। इसका दूसरा नाम मिथ्यादृष्टि है। ऐसे मिथ्यादृष्टि रूप बाल की जो वीर्यता-परिणाम विशेष है वह बालवीर्यता है। ऐसी बाल वीर्यता से जीव क्या उपस्थान करता है ? अथवा पंडितवीर्यता से उपस्थान करता है ? सकल सावद्यकर्मों का जो त्यागी होता है वह पण्डित है। इससे भिन्न जीव वास्तविक किं बालवीरियत्ताए उबढाएज्जा, पंडियवीरियत्ताए उवढाएज्जा, बालपंडियवीरियत्ताए उवद्वाएज्जा ?" व वीर्यना योगथी ५२थान ४२ छ तो शु. ते मा. વીર્યના યોગથી ઉપસ્થાન કરે છે, કે પંડિતવીર્યના વેગથી ઉપસ્થાન કરે છે, કે બાલપંડિતવીર્યના વેગથી ઉપસ્થાન કરે છે? જે જીવને સમ્યક્ પ્રકારે અર્થને બોધ થતો નથી એવા જીવને બાલ (મિથ્યાષ્ટિ) જીવ કહે છે. સધના કાર્યરૂપ જે વિરતિ છે તેને બાલજીવમાં અભાવ રહે છે. તાત્પર્ય એ છે કે સમ્યક્ અર્થ બધથી રહિત અને સાધના કાર્યરૂપ વિરતિથી રહિત જીવને જ બાલજીવ કહે છે. તેનું બીજું નામ મિથ્યાષ્ટિ છે. એવા મિથ્યાષ્ટિ બાલજીવની જે વીર્યતા છે તેને બાલવીર્યતા કહે છે. એવી બાલવીર્યતાથી શું જીવ ઉપસ્થાન કરે છે ? અથવા પંડિતવીર્યતાથી ઉપસ્થાન કરે છે? સર્વ સાવદ્ય (પાપકારી) કર્મોને ત્યાગીને સિદ્ધાંતિક પરિભાષામાં પંડિત
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #701

६७८
भगवतीसूत्रे
नान्यः, सावद्यकर्मकारिणां वस्तुतोऽज्ञानित्वेन पाण्डित्याभावादिति। उक्तञ्च
" तद् ज्ञानमेव न भवति यस्मिन्नुदिते विभाति रागगणः।
तमसः कुतोऽस्ति शक्तिर्दिनकरकिरणाग्रतः स्थातुम् ॥१॥" इति । तस्य पण्डितस्य वीर्यता पण्डितवीर्यता, तया पण्डितवीर्यतया उपतिष्ठेत् किम् ?, अथवा 'बालपंडियवीरियत्ताए उवठ्ठावएज्जा' बालपण्डितवीर्यतया उपतिष्ठेत् , देशे विरत्यभावाद् बालः, तथा देशे विरतिसद्भावात् पण्डितस्ततो देशविरतो बालपण्डित इति, एतादृशवालपण्डितस्य वीर्यता बालपण्डितवीर्यता. तया बालपण्डितबीयतया वा उपतिष्ठेत् किमिति प्रश्नः । यदा मिथ्यात्वमुदेति तदैव जीवो मिथ्यादृष्टिरिति रूप में अपण्डित माने जाते हैं अतः सावद्यकर्म रहित जीव ही सैद्धान्तिक परिभाषा में पंडित है अन्य नहीं। सावद्यकर्म करने वालों में वस्तुतः अज्ञानी होने के कारण पाण्डित्यका अभाव रहता है। कहा भी है-'तद'इ०
वह वास्तविक ज्ञान ही नहीं है कि जिसके होने पर रागद्वेष आदि का गण आत्मा में उदित होता रहे । भला-अंधकार में ऐसी कहां शक्ति है जो सूर्यके उदय होनेपर भी ठहर सके।१। ऐसे पंडितकी जो वीर्यता है वह पंडितवीर्यता है सो जीव क्या इस पंडितवीर्यतासे उपस्थान करता है ? अथवा-बालपंडितवीर्यतासे उपस्थान करता है? देशमें विरतिके असद्भावसे बाल और देश में विरति के सद्भाव से पंडित ऐसा जो देशविरति वाला श्रावक होता है वह बालपंडित कहा गया है । ऐसे बालपंडित की जो वीर्यता है, वह बालपण्डितवीर्यता है । सो जीव क्या इस बालपंडित કહે છે. તેનાથી ભિન્ન પ્રકારના જીવને ખરી રીતે અપંડિત માનવામાં આવે છે. સાવદ્ય કર્મ કરનારાઓ અજ્ઞાની હોવાને કારણે તેમનામાં પાંડિત્યનો मा डोय छे ४थु ५४ छ-" तद् ज्ञानमेव ” त्यादि
તે જ્ઞાનને વાસ્તવિક જ્ઞાન જ કહી ન શકાય કેમ કે જેની હાજરીમાં રાગદ્વેષ વગેરેનો સમૂહ આત્મામાં ઉદિત થતો રહે. શું અંધકારમાં એવી શક્તિ છે કે તે સૂર્યના ઉદય થતાં ટકી શકે? જેમ સૂર્યનો ઉદય થતાં અંધકારને જવું જ પડે છે તેમ જ્ઞાનનો ઉદય થતાં રાગદ્વેષ વગેરેને પણ જવું જ પડે છે.
રાગદ્વેષ રહિત દશાવાળા પંડિતની વીર્યતાને પંડિતવીર્યતા કહે છે. શું તે પંડિતવીર્યતાથી જીવ ઉપસ્થાન કરે છે ? કે બાલપંડિતવીર્યતાથી ઉપસ્થાન કરે છે ? અમુક અંશે વિરતિના અભાવથી બાલ અને અમુક અંશે વિરતિના સભાવે પંડિત એવો જે દેશવિરતિવાળે તે શ્રાવક કહેવાય છે તેને બાલપંડિત કહે છે. એવા બાલપંડિતની વીર્યતાને બાલપંડિતવીર્યતા કહે છે. શું જીવ તે બાલપંડિત વિર્યતાથી ઉપસ્થાન કરે છે ? જ્યાં સુધી જીવમાં મિથ્યાત્વને
શ્રી ભગવતી સૂત્રઃ ૧

Page #702

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. १ उ. ४ सू० २ उपस्थानापक्रमणस्वरूपम्
६७९
1
कथ्यते, यदा च मिथ्यादृष्टिर्भवति जीवस्तदैव स जीवो बालवीर्यो भवति, अतोऽत्र उपस्थानं जीवस्य बालवीर्यतयैव भवति न तु पण्डितवीर्यतया बालपण्डितवीर्यतया वेति तदेवाह - 'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम! 'बालबोरियत्ताए उबहाएज्जा" बालवीर्यतया उपतिष्ठेत् यदिदमुपस्थानं तद् बालवीर्यताकारणकमेवेति भावः । निषेधपक्षं कथयति - णो पंडियवीरित्ताए उवट्टाएज्जा, णो बालपंडियवरियता बढाएज्जा, " नो पण्डितवीर्यतया उपतिष्ठेत् नो बालपण्डितवीर्यतया उपतिष्ठेत् सर्वं वाक्यं सावधारणमिति न्यायात् यदिदमुपस्थानं तद् बालवीर्यतयैव, नेतराभ्यां पण्डितवीर्य बालपण्डितवीर्याभ्यामित्यभिप्रायः ।
"
वीर्यता से उपस्थान करता है ? जब जीव के मिथ्यात्व का उदय रहता है तभी वह जीव मिथ्यादृष्टि कहा जाता है और जीव जब मिथ्यादृष्टि होता है तभी वही जीव बालवीर्यवाला माना जाता है। इसलिये इस जगह जीवका उपस्थान बालवीर्यता से ही होता है । पण्डितवीर्यता से और बालपण्डितवीर्यता से नहीं। इसी लिये प्रभुने इन प्रश्नों के उत्तर रूप में ऐसा कहा है कि " गोयमा ! बालवीरियन्ताए उवद्वावेज्जा " हे गौतम ! जीव का जो उपस्थान होता है वह बालवीर्यता से होता है, न पण्डित वीर्यता से वह होता है और न बालपण्डितवीर्यता से होता है। तात्पर्य कहने का यह है कि जो यह जीवका उपस्थान होता है वह बाल afar के कारणवाला होता है ? बालवीर्यता ही है कारण जिस का ऐसा ही होता है । अर्थात् उपस्थान का कारण बालवीर्यता ही है । सूत्रकार ने जो " णो पंडियवीरियत्ताए उवद्वावेजा णो बालपंडिय वीरियत्ताए उबावेजा " ऐसा निषेध पक्ष का कथन किया है उससे यह बात प्रकट
ઉદય રહે છે ત્યાં સુધી તેને મિથ્યાદૃષ્ટિ કહેવામાં આવે છે, એવા મિથ્યાવૃષ્ટિ જીવને માલવીય તાવાળે કહેવાય છે. તેથી આ જગ્યાએ એવું કહ્યું છે કે જીવનું ઉપસ્થાન ખાલવીય તાથી જ થાય છે. પંડિતવીયતાથી કે મલપંડિત વીર્યતાથી જીવનું ઉપસ્થાન થતું નથી. તે કારણે મહાવીરસ્વામીએ ગૌતમસ્વામીના પ્રશ્નોના नवाश्ये उद्धुं छे “ गोयमा ! बालवी रित्ताए उवहाएज्जा, णो पंडियत्रीरियताए Bageज्जा, णो बालपंडियवीरित्ताए उबट्टाएज्जा " हे गौतम! लवनुं ने ઉપસ્થાન થાય છે. તે ખાલવીયતાથી થાય છે. તે પડિતવીય તાથી તેમજ ખાલપડિત વીર્યતાથી થતું નથી. તાત્પ એ છે કે માલવીયતા જ જીવના ઉપસ્થાનમાં કારણભૂત છે. સૂત્રકારે જે णो पंडियवीरित्ताए उवद्वावेज्जा, णो बालप डियवीरित्ताए उवट्टाएज्जा ” मेवं निषेधात् उथन अछे तेथी मे
(6
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #703

भगवती सूत्रे
9
अथोपस्थानक्रियाया विपक्षभूता अपक्रमणक्रिया, उपस्थानप्रस्तावे सति उप स्थान विरोधिन्या अपक्रमणक्रियायाः स्मरणं भवति, यथा-छाया ज्ञाने सति छायाविरोधिनो दिनकरातपस्य स्मरणं जायते, स्मृतस्य चोपेक्षानईत्वमिति न्यायात् उपस्थानानन्तरमपक्रमणं दर्शयितुमाह- 'जीवे णं भंते' इत्यादि, ' जीवेण भंते जीवः खलु भदन्त ! 'मोहणिज्जेणं कडेणं कम्मेणं' मोहनीयेन कृतेन कर्मणा उदि योणं' उदीर्णेन 'अवकम्मेज्जा' अपक्रामेत्=अपसर्पेत् उत्तमगुणस्थानकात् हीनं हीनतरं गुणस्थानं गच्छेदिति भावः । यदा कृतं मोहनीयं कर्म उदयमासादयति तदा की है कि समस्त वाक्य अवधारणसहित होते हैं इस नियम के अनुसार जब उपस्थान बालवीर्यताकारणक ही होता है तो वह पंडितवीर्यता और बालपण्डितवीर्यता, इन दोनों से नहीं होता है ।
"
उपस्थानक्रिया की विपक्षभूत अपक्रमण (नीचे गिरना) क्रिया है । उपस्थान का प्रस्ताव होने पर उपस्थान की विरोधिनी अपक्रमणक्रिया का स्मरण हो आता है । जैसे छाया का ज्ञान होने पर छाया के विरोधी सूर्य की धूप का स्मरण हो जाता है । " स्मृतस्य चोपेक्षानईत्वम् " जिसकी याद आ जावे फिर वह विषय उपेक्षा करने के योग्य नहीं होता इस नियम के अनुसार अब सूत्रकार उपस्थान के बाद करते हैं - " जीवे णं भंते ! " इत्यादि ।
अपक्रमण का कथन
(भंते) हे भदंत ! (जोवे णं) जीव क्या (कडेणं मोहणिज्जेणं कम्मेणं) किये हुए मोहनीय कर्म के (उदिष्णेगं) उदयसे (अवक्कमेज्जा) अपक्रम करता है ? अर्थात् उत्तमगुणस्थान से हीन हीनतर गुणस्थान में चला जाता है क्या ? વાત પ્રકટ કરી છે કે સમસ્ત વાકચ અવધારણ સહિત હોય છે. એ નિયમ પ્રમાણે જો ઉપસ્થાન માલવીયતાને કારણે થતુ હોય તેા પૉંડિતીયતા અને ખાલપ ડિતવીયતાને કારણે થાય જ નહી.
ઉપસ્થાનની ઉલટા અર્થની ક્રિયા તે અપક્રમણ છે. ઉપસ્થાનનું વર્ણન કરતી વખતે ઉપસ્થાન વિરોધી અપક્રમણ ક્રિયાનું સ્મરણ થઈ આવે છે, જેવી રીતે છાયાનું ભાન થતાં છાયાના વિરોધી સૂર્યના તડકાનું સ્મરણ થાય છે. मृतस्य चोपेक्षाऽनर्हत्वम् " “ જેની યાદ આવે તે વિષયની ઉપેક્ષા કરવી જોઇએ નહીં. ” એ નિયમ અનુસાર ઉપસ્થાનનું કથન કરીને હવે સૂત્રકાર शापभानुं उथन उरे छे – “ जीवे णं भंते " इत्यादि.
66
co
( भंते ! ) हे पूज्य ! जीवेणं) शु व ( कडेणं मोहणिज्जेणं कम्मेणं ) अशयेस भोडनीय उर्भना ( उद्दिष्णेणं ) उयथी (अवकमेज्जा) सभा अरे छे ? એટલે કે ઉત્તમ ગુણુસ્થાનમાંથી હીનતર ( નીચા ) ગુણસ્થાનમાં ચાલ્યેા જાય
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #704

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. १ उ0 ४ सू० २ उपस्थानापक्रमणस्वरूपम् ६८१ जीव उत्तमगुणस्थानकात् हीनं हीनतरं गुणस्थानकं प्राप्नुयात् किमिति प्रश्नः । मोहनीयकमणः प्रभावेण जीवो हीन गुणस्थानकं प्राप्नोत्येवेत्याशयेन भगवानाह "हंता" इत्यादि, 'हंता गोयमा ' हन्त गौतम ! ' अबकमज्जा ' अपक्रामेत् , मोहनीयकर्मण उदये जीवस्योत्तमगुणस्थानकात् हीनगुणस्थानकं प्रति गमनरूपमपक्रमणं भवत्येवेति । तदपक्रमणं कि वीर्येण वा अवीर्येण भवतीत्यभिप्रायेण पृच्छति-' से भंते' इत्यादि । 'से भंते तद् भदन्त ! 'जाव बालपंडियवीरियताए अवक्कमेज्जा' यावत् बालपंडितवीर्यतयाऽपक्रामेत् , अत्र यावच्छब्देनात्र पूर्वोक्त उपस्थानपाठ क्रमोऽनुसन्धेयः तत्रान्ते-'किं बालवीर्यतया अपक्रामेत् , किं पंडितवीर्यतया आक्रामेन्' इति संग्राह्यम् । तथा च-चालयोर्यतया तद् अपक्रमणं किं बालवीयतया भवति पण्डितबीयतया वा भवति, बालपण्डित वीर्यतया वा भवतीति प्रश्नाशयः । भगवानाह–'गोयमा' हे गौतम ! " बालवी जब किया हुआ मोहनीयकर्म उदयप्राप्त होता है तब जीव उत्तम गुणस्थान से हीन हीनतर गुणस्थान को प्राप्त करता है क्या ? ऐसा यह प्रश्न है। मोहनीय कर्मके प्रभावसे जीव हीन गुणस्थान को प्राप्त करता ही है, इस आशयसे भगवान् उत्तर देते हुए कहते है कि (हंता अवकमेजा) हांगौतम! मोहनीयकर्म के उदय में जीव का उत्तमगुणस्थान से हीन गुणस्थान की तरफ गमनरूप अबक्रमण होता ही है । वह अपक्रमण क्या वीयसे होता है या अवीर्यतासे ? इस अभिप्रायसे गौतमस्वामी पूछते हैं कि-(से भंते ! जाव बालपंडिय वीरियत्ताए अवकमेजा ?) हे भदंत ! वह अपक्रमण जीव का यदि वीर्यतासे होता है तो क्या बालवीर्यता से होता है, या पंडितवीर्यतासे होता है या बालपण्डितबीयतासे होता है ? (यहां यावत् शब्दसे पूर्वोक्त उपस्थानके पाठका क्रम जोडना चाहिये, अन्तमें 'किं बालवीर्यतया अपक्रामेत् कि पंडितवीर्यतया अपक्रामेत्' इस पाठका संग्रह हुआ है जो अर्थ करते समय लिख ही दियागया है) यह प्रश्न है। भगवान् ने इसपर गौतम છે શું? જ્યારે કરાયેલ મેહનીય કામ ઉદયમાં આવે છે ત્યારે જીવ ઉત્તમ ગુણસ્થાનમાંથી નીચા ગુણસ્થાનમાં જાય છે ? એવો આ પ્રશ્ન છે. મેહનીય કર્માના ઉદયથી જીવ નીચા ગુણસ્થાનને પ્રાપ્ત કરે છે એ બતાવવાને માટે भगवान महावीरस्वामी सवा५ मा छे 3-(हता अवक्कमेज्जा) , गीतम! મેહનીય કર્મના ઉદયથી જીવ ઉત્તમ ગુણસ્થાનમાંથી હીન ગુણસ્થાનમાં જવા રૂપ અપક્રમણ કરે જ છે. તે અપક્રમણ કયા વીર્યથી થાય છે એ જાણવાને भाटे गौतमस्वामी पूछे छ-(से भंते ! जाव बालपंडियबीरियत्ताए अवकमज्जा १) હે ભગવન! જીવનું તે અપક્રમણ જે વીર્યતાથી થાય છે તે શું બાલવીર્યતાથી થાય છે, કે પંડિતવીર્યતાથી થાય છે કે, બાલપંડિત વીર્યતાથી થાય છે? અહીં " यावत् " ५४थी पूर्वरित उपस्थानन पाइभवन मतभा " किं बालवीर्यतया अपक्रामेत, किं पंडियवीर्यतया अपक्रामेत्” मा पानी ५५ भ०-८६
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #705

भगवतीसूत्रे रियत्ताए अवक्कमेज्जा" बालवीर्यतयाऽपक्रामेत् , मोहनीयकर्मण उदये यदधः पतनं भवति जीवस्य तत् बालवीयतया बालवीर्यप्रभावतो भवतीत्यभिप्रायः बालवीर्यस्यैवाधःपतने कारणतेति भावः। यदा मिथ्यात्यमोहनीयस्य कर्मण उदयो भवति तदा सम्यक्त्वादधः पतन् संयमादधः पतन् देशसंयमाद्वाऽधः पतन् मिथ्यादृष्टिर्भवतीति । "णो पंडियवीरियत्ताए अवक्कमेज्जा' नो पण्डितवीर्यतयाऽपक्रामेत् , पण्डितवीर्येण कथमपि अपक्रमणं न भवति । पण्डितवीर्यस्य सर्वतः प्रधानत्वात्पण्डितवीर्यमासाद्य न कस्यापि पतनं भवतीति भावः। 'सिय बालपंडियवीरियत्ताए अवक्कमेज्जा' स्यात् बालपण्डितवीर्यतयाऽपक्रामेत् , चारित्रेऽवस्थितो से कहा-“गोयमा ! बालवीरियत्ताए अवक्कमेज्जा, नो पंडियवीरियत्ताए अवकमेजा सिय बालपंडियवीरियत्ताए अवक्कमेजा" हे गौतम ! जीवका अपक्रमण घालवीर्यतासे होता है। मोहनीय कर्मके उदयमें जीवका जो अधः पतन होता है वह बालवीर्यता के प्रभाव से होता है, ऐसा इसका अभिप्राय है, अतःबालवीर्यता ही अधःपतन में कारण है। जब मिथ्यात्वमोहनीय कर्म का उदय होता है तब सम्यक्त्वसे संयम से अथवा देशसंयम से पतित हो कर मिथ्यादृष्टि हो जाता है। " णो पंडियवीरियत्ताए अवकमेजा" पण्डितवीर्य के प्रभाव से जीव का किसी प्रकार से भी अपक्रमण नहीं होता है, क्यों कि पण्डितवीर्य सब वीर्यों की अपेक्षा प्रधान होता है। इसलिये इस पण्डितवीर्य की प्राप्ति होने पर किसी भी जीवका पतन नहीं होता है । " सिय बालपंडियवीरियत्तीए अवक्कमेज्जा" चारित्र में अवस्थित हुआ जीव पण्डितबीर्य के प्रभाव से किसी भी काल સંગ્રહ કરાય છે. જે અર્થ કરતી વખતે લખવામાં આવ્યો છે. ભગવાને તે प्रश्न - प्रमाणे ४११५ मा-ये! “ गोयमा ! बालवी रियत्ताए अबक्कमेज्जा, नो पंडियवीरियत्ताए अवकमज्जा, सिय बोलपंडियवीरियत्ताए अवक्कमेज्जा," गीतम। જીવનું અપક્રમણ બાલવીયતાથી થાય છે. મેહનીય કર્મના ઉદયથી જીવનું જ અધઃપતન થાય છે તે બાલવીર્યતાના પ્રભાવથી જ થાય છે. એ આ કથનને આશય છે તેથી બાલવીર્યતા જ અધઃપતનના કારણરૂપ છે. જ્યારે મિથ્યાત્વ મેહનીય કર્મનો ઉદય થાય છે ત્યારે સમ્યક્ત્વમાંથી પડતે જીવ સંયમમાંથી तभा शिसयममाथी ५ पतित थने मिथ्याष्ट थ य छ “णो पडियबीरियत्ताए अवक्कमज्जा" ५डितवीयताना प्रभावथी पर्नु ४ ५॥ પ્રકારે અપકમણું થતું નથી, કારણ કે પંડિતવીર્ય સઘળાં વીર્યથી શ્રેષ્ઠ વીય છે. तेथी पतिवीर्या पर्नु पतन थतु नथी. " सिय बालपडियवीरियताए प्रवक्कमज्जा" यात्रिमा स्थित १ परितवायना प्रमाथी ध ५५ णे
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #706

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श०१ उ० ४ सू. २ उपस्थानापक्रमणस्वरूपम् ६३ जीवः पण्डितवीर्येण कदाचिदपि न पतति, बालवीर्येण तु अधःपतनं भवति । वालपण्डितवीर्येण तु कदाचित्पतनं भवति कदाचिन वा भवतीतिभावः।
उपशांतस्योदीर्णविपक्षत्वादुपशान्तमूत्रद्वयमतिदेशेन दर्शयति 'जहे'-त्यादि। 'जहा उदिण्णेणं दो आलावगा तहा उवसंतेण विदो आलावगा भाणियव्या' यथा उदीर्णन द्वौ आलापको तथा उपशान्तेनापि द्वावालापको भणितव्यौ। तथाहि"जीवेणं भंते ! मोहणिज्जेणं कडेणं कम्मेणं उपसंतेणं उवट्ठावएज्जा, ता उवटाएज्जा, जीवेणं भंते ! मोहणिज्जेण कडेणं कम्मेणं उवसंतेणं अवकमेज्जा ? हता अवक्कमेज्जा" अनेन रूपेणोपशान्तपक्षे द्वौ आलापको भवतः । 'नवरं उवट्ठाएज्जा में हीनतर गुणस्थान को प्राप्त नहीं होता है, अर्थात् उत्तम गुणस्थानक से नीचे के हीनतर गुणस्थानमें वह उतरता नहीं है परन्तु बालवीर्यवाले जीवका अधःपतन होता है । बालपण्डित वीर्यवाले के लिये ऐसा नियम नहीं है। अर्थात् उसका पतन होता भी है और कदाचित् नहीं भी होता। उपशान्त उदीर्ण का विपक्ष है इसलिये उपशान्त संबंधी दो सूत्रों को अतिदेश द्वारा सूत्रकार दिखलाते हैं-"जहा उदिण्णेणं दो आलावगा तहा उवसंतेण वि दो आलावगा भाणियवा" जैसे उदीर्ण प्रकरण में आये हुए उदीर्ण पद के साथ दो आलापक कहे गये हैं, उसी तरह से उपशान्त पदके साथ भी दो आलापक कह लेना चाहिये । वे इस प्रकारसे हैं-'जीवे णं भंते ! मोहणिज्जेणं कडेणं कम्मेणं उवसंतेणं उवट्ठाएज्जा? हंता उवट्ठाएज्जा "जीवे णं भंते ! मोहणिज्जेणं कडेणं कम्मेणं उवसंतेणं अवक्कमेज्जा ? हंता ! अवक्कमेज्जा " इस रूपसे उपशान्त નીચલા ગુણસ્થાનને પામતા નથી.-એટલે કે ઉત્તમ (ઉપરના) ગુણ થાનમાંથી નીચેના ગુણસ્થાનમાં તે જતો નથી. પણ બાલવીયવાળા જીવનું અધઃપતન અવશ્ય થાય છે. બાલપંડિતવીર્યતાવાળાનું પતન કયારેક થાય છે અને કયારેક નથી પણ થતું. ઉદીર્ણથી ઉલટા અને શબ્દ ઉપશાન્ત છે. તેથી ઉપશાત વિષયક બે સૂત્રોનું સૂત્રકાર કથન કરે છે–
(जहा उदिण्णेणं दो आलावगा तहा उवसंतेण वि दो आलावगा भाणियव्वा) જેવી રીતે ઉદયના પ્રકરણમાં ઉદય પદની સાથે બે આલાપક કહેવામાં આવ્યા છે એવી જ રીતે ઉપશાંત પદની સાથે પણ બે આલાપક કહેવા જોઈએ. माता५। २प्रमाणे जे-“ जीवेणं भंते ! मोहणिज्जेणं कडेण कम्मेणं, उबसंतेणं उवढावेज्जा?" "हता उवढाएज्जा” “जीवेणं भंते ! मोहणिज्जेणं कडेणं कम्मेणं उबसंतेणं अवकमज्जा?" "हंता अवक्कमेज्जा” 20 शते ५न्त विषय
શ્રી ભગવતી સુત્ર : ૧

Page #707

Maralasa
६८४
भगवतीसूत्रे पंडियवोरियत्ताए अवक्कमेज्जा बालपंडियवीरियत्ताए ' नवरम् उपतिष्ठेत् पण्डितवीर्यतया अपक्रामेत् बालपण्डितवीर्यतया। अयं भावः-चोर्यावीयप्रश्ने वीर्यतया उपस्थानापक्रमणं भवति नो अधीर्यतयेत्युत्तरम् । तथा वीर्यतयोपस्थानापक्रमे जायमाने सति वाल-पण्डित-बालपण्डितवीर्येषु केन वीर्येण उपतिष्ठेत् केन चापक्रामेदिति प्रश्नः, तत्र 'नवरं' इत्यादिनोत्तरम् , तथाहि'जइवीरियत्ताए उवट्ठाएज्जा कि बालबीरियत्ताए उवढाएज्जा ? पंडियपक्ष में दो आलापक होते हैं। इनका अर्थ स्पष्ट है । "नवरं" विशेषता इस प्रकार से है-"उवट्ठाएज्जा पंडियवीरियत्ताए अवक्कमेज्जा बालपंडियवीरियत्ताए " पण्डितवीर्यता द्वारा उपस्थान होता है और बालपण्डितवीर्यताद्वारा अपक्रमण होता है । इसका भाव यह है कि वीर्य और अवीर्य के प्रश्न में अर्थात्-जीव वीर्य को लेकर उपस्थान (ऊपरचढना) और अपक्रमण करता है या अवीर्यको लेकर उपस्थान अपक्रमण करता है ? ऐसे प्रश्न में यह उत्तर देना चाहिये कि वीर्यता से ही-वीर्यता को लेकर ही जीव उपस्थान और अपक्रमण करता है अवीर्यता से-अवीर्यता को लेकर नहीं । जब यह बात है कि जीव वीर्यता के बल से ही उपस्थान
और अपक्रमण करता है तो फिर यह प्रश्न होता है कि बालवीर्य पण्डितवीर्य और बालपण्डितवीर्य इन तीन वीर्यों में से किस वीर्य को लेकर उपस्थान करता है और किस वीर्य को लेकर अपक्रमण करता है तो इस प्रश्न का उत्तर " नवरं" इस पद से दिया गया है जो इस प्रकार से
भाता५४ भने छ. तमना २५०2 छ. “ नवर" ५ तेमा मासी विशेषता छ-" उबढाएज्जा पडियबीरियत्ताए, अबक्कमेज्जा बालपांडियबीरियत्ताए" પંડિતવીર્યતા વડે ઉપસ્થાન (ઉપર ચડવાનું થાય છે અને બાલપંડિતવીર્યતા વડે અપક્રમણ (નીચે પડવાનું ) થાય છે. તેને ભાવાર્થ આ પ્રમાણે છે–જીવ વીર્યને કારણે ઉપસ્થાન કરે છે-ઉપર ચડે છે કે અવીર્યને કારણે જીવ વીર્યને કારણે અપકમણ કરે છે કે અવીર્યને કારણે ? આ પ્રશ્નોનો જવાબ આ પ્રમાણે આપ જોઈએ. વીયતાના પ્રભાવથી જ જીવ ઉપસ્થાન અને અપકમણ કરે છે–અવીર્યતાના પ્રભાવથી કરતા નથી. જે વીર્યતાના પ્રભાવથી જ જીવ ઉપસ્થાન અને અપકમણ કરે છે તે એ પ્રશ્ન ઉદ્ભવે છે કે જીવ બાલવીયે, પંડિતવીર્ય અને બાલપંડિતવીર્ય એ ત્રણે વીર્યમાંથી કયા વીર્યના પ્રભાવથી ઉપસ્થાન કરે છે અને ક્યા વીર્યના પ્રભાવથી અપક્રમણ કરે છે? તે તે प्रशन " नवरं" ५४ द्वारा रे उत्तर माये! छे ते ॥ प्रमाणे -
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #708

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श.१ उ. ३ सू० २ उपस्थानापक्रमणस्वरूपम् ६८५ वीरियत्ताए उवट्ठाएज्जा ? बालपंडियवीरियत्ताए उवट्ठाएज्जा ? गोयमा ! पंडियवीरियत्ताए उवहाएज्जा नो बालवीरियत्ताए उवहाएज्जा नो बालपंडिय वीरियत्ताए उवट्ठाएज्जा" अपक्रमणेत्वेवं वाच्यम् , तथाहि-'बालपंडियबीरियताए अवक्कमेज्जा नो बालवीरियत्ताए अवकमेज्जा, नो पंडियवोरियत्ताए अवक्कमेज्जा" इत्येवं भणनीयमिति । अयमाशयः-उदीर्णालापापेक्षया उपशांतालापकयोरयं विशेषः-प्रथमालापके मोहनीयेन कर्मणोपशांतेन सता पण्डितवीय समवलम्ब्य परलोकक्रियामूपतिष्ठेत् , उपशांतमोहावस्थायां पण्डितवीर्यमात्रस्य सद्भावात् । अन्येषां तु अयमाशयः-मोहनीयेनोपशांतेन सता न मिथ्यादृष्टिर्भवति किंतु है-यदि जीव वीर्यता से उपस्थान करता है तो क्या वह बालवीर्यता से उपस्थान करता है ? या पण्डितवीर्यता से उपस्थान करता है ? या बालपण्डितवीर्यतासे उपस्थान करता है ? हे गौतम ! जीव जो उपस्थान करता है, वह पण्डितवीर्यता से उपस्थान करता है, बालवीर्यता से उपस्थान नहीं करता और न बालपण्डितवीर्यता से उपस्थान करता है। अपक्रमण में इस प्रकार से विचार है- अपक्रमण जो होता है वह बालपण्डितवीर्यता से होता है, बालवीर्यता से नहीं होता है और न पण्डितवीर्यता से होता है। इसका आशय इस प्रकार से है कि-उदीर्ण के आलापकों की अपेक्षा उपशांत के आलापकों में विशेषता यह है कि जीव के जब मोहनीयकर्म उपशांत होता है उस समय वह पण्डितवीर्य का ही अवलम्बन करके परलोकसंबंधी क्रियाओं में उपस्थान करता है, क्योकि मोहनीयकर्म की उपशांत अवस्था में पण्डितवीर्यमात्र का ही सद्भाव रहता है । इस विषय में दूसरों का यह आशय है कि मोहनीय વીર્યતાથી ઉપસ્થાન કરે છે તો શું તે બાલવીયતાથી ઉપરથાન કરે છે કે પડિતવીર્યતાથી ઉપસ્થાન કરે છે કે બાલપંડિતવીર્યતાથી ઉપસ્થાન કરે છે તેને જવાબ આ પ્રમાણે આપ્યો છે. ગૌતમ! જીવ જે ઉપસ્થાન કરે છે તે પંડિતવીયતાથી કરે છે. બાલવીયતાથી બાલપંડિતવીર્યતાથી જીવ ઉપસ્થાન કરતો નથી. અને અપકમણ બાલપંડિતવીર્યતાથી થાય છે. બાલવીર્યતાથી કે પંડિતવીર્યતાથી થતું નથી. તે કથનનો આશય આ પ્રમાણે છે-ઉદીના આલાપ કરતાં ઉપશાંત આલાપકેમાં એ વિશેષતા છે કે જીવનું મેહનીય કર્મ જ્યારે ઉપશાંત થાય છે ત્યારે તે પંડિતવીર્યતાનું અવલંબન કરીને પરલેક સંબંધી ક્રિયાઓમાં ઉપસ્થાન ( સ્વીકાર) કરે છે. કારણ કે મોહનીય કર્મની ઉપશાન્ત અવસ્થામાં પંડિત વીર્યને જ એક માત્ર સદુભાવ રહે છે. આ વિષયમાં કેટલાકને અભિપ્રાય
શ્રી ભગવતી સૂત્રઃ ૧

Page #709

भगवतीसूत्रे साधुः श्रावको वा भवतीति । द्वितीये-अपक्रमणालापके यदुक्तं 'बालपण्डितवीर्यतया' इति, तस्यायं भावः-उपशान्तेन मोहनीयेन संयतत्वात् बालपण्डितवीर्येणापक्रामन् देश संयतो भवति, देशत एव तस्य मोहोपशमस्य सद्भावात् , नतु मिथ्यादृष्टिर्भवति, मोहोदये एव मिथ्यादृष्टित्वस्य सद्भावात् , अत्र च मोहोपशमस्यैवाधिकारादिति ।
पूर्वम् 'अपक्रामे'-दित्युक्तं, तदपक्रमणं केन भवतीत्याह-'से भंते' इत्यादि। 'से भंते' स भदन्त ! 'से' इति-असौ जीवः, हे भदन्त ! 'किं आयाए अवक्कमई' कर्म की उपशांतदशा में जीव मिथ्यादृष्टि नहीं होता है, किन्तु साधु या श्रावक होता है । दूसरे अपक्रमणालापक में जो "बालपण्डितवीर्यता से अपक्रमण होता है " ऐसा कहा है उसका यह आशय है कि मोहनीय कर्म जब उपशांत रहता है तब बालपण्डितबीर्य का अवलम्बन करके संयतत्व से अपक्रमण करता हुआ अर्थात् पीछे हटता हुआ जीव देशसंयत हो जाता है, क्योंकि उस समय देशसंयत अवस्था में उस जीव के मोह का उपशम एकदेश से ही रहता है अतः वह जीव मिथ्यादृष्टि नहीं होता। जीव मिथ्यादृष्टि तो मोह के उद्य में ही होता है। और यहां अधिकार उपशम का ही चल रहा है।
पहिले “ अपक्रामेत् " ऐसा कहा है सो उस संबंध में पूछने के निमित्त गौतमस्वामी प्रभुसे प्रश्न करते हैं कि-"से भंते ! आयाए अवक्कमइ, अणायाए अवक्कमह?" हे भदंत ! यह जीव अपने आप अपक्रमण એ પણ છે કે મેહનીય કર્મની ઉપશાન્ત દશામાં જીવ મિથ્યાદૃષ્ટિ હેત જ નથી, પણ સાધુ કે શ્રાવક હોય છે. બીજા અપક્રમણના આલાપકમાં જે “બાલપંડિતવીર્યતાથી અપક્રમણ થાય છે.” એમ કહ્યું છે તેને આશય એ છે કે મેહનીય કર્મ જ્યારે ઉપશાન્ત હોય છે ત્યારે બાલપંડિત વીર્યતાનું અવલંબન લઈને સંયતવથી (સંયમીપણાથી) અપક્રમણ કરત-એટલે કે પાછા હઠતે હઠતે જીવ દેશસંયત (પાંચમાગુણસ્થાનવતી ) થઈ જાય છે કારણ કે તે સમયે દેશસંયત અવસ્થામાં તે જીવન મેહને ઉપશમ એકદેશથી જ રહે છે. તેથી તે જીવ મિથ્યાદૃષ્ટિ થતો નથી-કારણ કે મેહના ઉદયમાં જ જીવ મિથ્યાદૃષ્ટિ થાય છે, અને અહીં મેહના ઉપશમનું વક્તવ્ય ચાલી રહ્યું છે.
sai " अपकामेत् " मेरे डेवाभा माव्युं छे ते समयमा गौतम स्वामी महावीरप्रभुने पूछे छे , “ से भंते ! आयाए अबक्कमइ, अणायाए ભારતમા? હે પ્રભે ! જીવ પિતાની જાતે જ અપક્રમણ કરે છે કે અન્યની
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #710

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० १ उ० ४ सू० २ उपस्थानापक्रमणस्वरूपम् ६८७ किमात्मनाऽपक्रामति 'अणायाए अबक्कमइ' किं वा अनात्मनाऽपक्रामति ? 'आया. एत्ति' आत्मना स्वयमित्यर्थः, 'अणायाए'त्ति, अनात्मना-परेणेत्यर्थः । जीवः किम् , आत्मनाऽपक्रामति अनात्मना वा अपक्रामतोति प्रश्नाशयः । भगवानाह'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'आयाए अवक्कमइ आत्मना अपक्रामति 'णो अणायाए अवकमइ' नो अनात्मनाऽपक्रामति, अपक्रमणं जीवस्य स्वमेव भवति न तु परत इति । पूर्व पण्डितरुचिर्भूखा पश्चान्मिश्ररुचिमिथ्यारुचिर्वा भवति, तत्रात्मैव कारणं न पर इति । एतादृशः कोऽसौ ? इत्याह-'मोहणिज्जं कम्म वेएमाणे' मोहनीयं कर्म वेदयन् मोहनीयं कर्मेति मिथ्यात्वमोहनीयं चारित्रमोहनीयं वा कर्मवेदयन् उदीर्णमोहो जीव इत्यर्थः, स्वयमेव अपक्रामति न परेण न परमाकरता है, कि पर की सहायतासे अपक्रमण करता है ? पूछनेका आशय यह है कि जीव का जो अपक्रमण होता है वह स्वयं के द्वारा होता है या पर के द्वारा होता है ? प्रभु इसका उत्तर देते हुए कहते हैं कि " गोयमा ! आयाए अवक्कमइ णो अणायाए अवकमइ” हे गौतम ! जीव का जो अपक्रमग होता है वह अपने द्वारा ही होता है । पर द्वारा नहीं होता है । तात्पर्य कहने का यह है प्रथम यह जीव पण्डितरुचिवाला होकर जो पीछे से मिश्ररुचिवाला अथवा मिथ्यारुचित्राला बनता है उसमें आत्मा-स्वयं ही कारण है, पर नहीं। ऐसा यह कौनसा जीव है ? इस के लिये कहा जाता है कि-" मोहणिज्जं कम्मं वेएमाणे " मोहनीयकर्म का-मिथ्यात्वमोहनीय अथवा चारित्रमोहनीय कर्म का बेदन करनेवाला जीव-अर्थात् उदीर्णमोहवाला जीव अपने आप ही अपक्रमण करता है, पर को आश्रित करके वह अपक्रमण नहीं करता સહાયતાથી અપક્રમણ કરે છે? તાત્પર્ય એ છે કે જીવનું જે અપક્રમણ થાય છે તે સ્વયં-પિતાની મારફત થાય છે કે અન્યની મારફત થાય છે? તેને उत्तर प्रभु 21 प्रमाणे मापे छ-" गोयमा ! आयाए अवक्कमइ, णो आणायाए अवक्कमइ” गौतम ! पर्नु अ५४भ पातानी भा२३ २४ थाय छे. ५५५ ५२थी થતું નથી. તાત્પર્ય એ છે કે પહેલાં આ જીવ પંડિતરુચિવાળ હોવા છતાં પાછળથી તે મિશ્રરુચિવાળે અથવા મિથ્યારુચિવાળ બને તો તેમાં આત્મા પોતે જ કારણરૂપ છે, અન્ય કઈ કારણરૂપ નથી. એ ક્યા જીવ હોય છે તે દર્શાવવાને भाट छा छ " मोहणिज्ज कम्मं वेएमाणे " भाडनीय भनेમિથ્યાત્વમેહનીય અથવા ચારિત્રમેહનીય કમનું વેદન કરનાર જીવએટલે કે મેહનીય કર્મને ઉદયવાળો જીવ પિતાની જાતે જ અપકમણ કરે છે, પરંતુ બીજાની સહાયતાથી અપક્રમણ કરતા નથી. તે વિષયમાં ગૌતમસ્વામી વળી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #711

૬૯
भगवतीसुत्रे
"
श्रियेति सूत्राशयः । पुनः पृच्छति - 'से कहमेयं' इत्यादि । ' से कहमेयं भंते एवं ' तत् कथमेतत् भदन्त एवम् एवं मोहनीयकर्म वेदयमानस्य कथं केन प्रकारेण एतदपक्रमणं भवतीति प्रश्नः भगवानाह - ' गोयमा' इत्यादि । ' गोयमा ' हे गौतम! 'पुवि से एयं एवं रोयई' पूर्वं तस्य एतत् एवं राचते 'इयाणि से एवं एवं नो रोयइ' इदानीं तस्य एतत् एवं न रोचते ' एवं खलु एयं एवं' एवं खलु एत एवम् '' पूर्वमपक्रमणात माक्रकाले 'से' तस्य अपक्रमणकारिणो जीवस्य 'एयं' एतत् जीवाजीवादिस्वरूपमहिंसादि वा ' एवं ' जिनोक्तप्रकारेण 'रोयइ ' शेचते= श्रद्धत्ते तदाचरणं करोति वा 'इयाणि ' इदानों मोहनोयकर्मण उदयकाले 'से' तस्य 'ए' एतत् जीवादिस्वरूपं जिनमतिपादितं 'नो रोयह' न रोचते= न श्रद्धते न करोति वा, एवं खलु ' एवं एवं' एवम् उक्तप्रकारेण खलु निश्चयेन एतदपक्रमणं भवति । अयं भावः - अपक्रमणात् प्राक् अयं जीवो जिनोक्ततत्त्वेषु श्रद्धाशीलो भवति. जिनाज्ञानुसारेणैव तपःसंयमादिषु प्रवर्त्तते । यदा तु चारित्र - है। इस पर गौतमस्वामी पुनः पूछते हैं कि " से कहमेयं भंते । एवंहे भदन ! मोहनीयकर्म का वेदन करनेवाले जीव का वह अपक्रमग कैसे किस प्रकार से होता है ? तब प्रभु इसका उत्तर देते हुए कहते हैं " " गोयमा " हे गौतम ! " पुवं से एवं एवं रोएइ " पहले उसको यह इस प्रकार से है ऐसा रुचता था " इयाणि से एयं एवं नो रोएइ " और अब उसको यह इस प्रकार से है ऐसा नहीं रुचता है। इसका आशय इस प्रकार से है कि - अपक्रमण करने से पहले उस अपक्रमण करने वाले जीव को जीव अजीव आदि का स्वरूप अथवा अहिंसा आदि पदार्थ जैसे जिनेन्द्र देवने कहे हैं वे वैसे ही हैं इस रूप से रुचता था श्रद्धा थी, अथवा जैसा जिनेन्द्र देवने कहा है उसी रूप से वह आच
पूछे छे " से कह मेयं भंते ! एवं " डे असो ! भोडुनीय भनुं वेहन अरनार ते लबनुं अयङ्कुभाणु देवी रीते थाय छे ? तेना उत्त२३ प्रभु हे छे } "गोयमा !” हे गौतम ! “पुत्रं से एयं एवं रोयइ" पडेलां तेने 'ते या प्रमाणे छे' तेम सागतुं मने तेथी ते रुयतु हेतु " श्याणिं से एवं एवं नो रोएइ" भने हवे तेने 'ते આ પ્રમાણે જ છે.’ એમ લાગતું નથી અને તેથી રુચતું નથી તેનું તાત્પ આ પ્રમાણે છે-અપક્રમણ કરતાં પહેલાં તે અપક્રમણ કરનાર જીવને જીવ અજીવ વગેરેના સ્વરૂપની ખાખતમાં તેમજ હિ'સા અહિંસા વગેરેના વિષયમાં જિનેન્દ્ર દેવાનાં કથનમાં શ્રદ્ધા હતી-જિનેન્દ્રદેવે કહ્યા પ્રમાણે જ છે એવું તે વખતે તે માનતા હતા. અથવા જિનેન્દ્રદેવે કહ્યા પ્રમાણે જ તે વખતે તે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #712

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श०१ उ० ४ सू० २ उपस्थानापक्रमणस्वरूपम् ६८९ मोहनीयमुदेति तदा विपरीतं कुरुते, अनेनैव कारणेनापक्रमणं भवति, एवमेव यदा चारित्रमोहनीयकर्मणो वेदनं भवति तदाऽपक्रमणं भवति जीवस्येति ॥सू०२।।
एतत्पर्यन्तं मोहनीयस्य विचारः कृतः, 'मोहनीयं च कर्म' इति कर्मत्वात्मकसामान्यधर्ममाश्रित्य कर्मसामान्यं चिन्तयन्नाह-'से नूणं भंते' इत्यादि ।
मूलम्-से नूणं भंते ! नेरइयस्स वा तिरिक्खजोणियस्त वा मणुसस्स वा देवस्स वा जे कडे पावे कम्मे नस्थि तस्स अवेयइत्ता मोक्खो? हंता गोयमा ! नेरइयस्स वा तिरिक्खजो
रण करता था परन्तु जब मोहनीय कर्म का उदय हो जाता है उस समय जीवादिक पदार्थों का स्वरूप जैसा जिनेन्द्रने कहा है वह उसे वैसा नहीं रुचता है। अर्थात् उस पर उसकी श्रद्धा नहीं होती है। और जैसा जिनेन्द्र देव ने कहा है वैसा वह आचरण भी नहीं करता है “ एवं खलु एयं एवं" इसलिये निश्चयपूर्वक उसका उक्त प्रकारसे अपक्रमण होता है। इस कथनका भाव यह है कि अपक्रमण होने से पहले यह जीव जिनोक्त तत्त्वो में श्रद्धाशील बना रहता है, तथा जिनेन्द्रकी आज्ञाके अनुसार ही तप संयम आदि में अपनी प्रवृत्ति करता रहता है । परन्तु जब चारित्र मोहनीय कर्म का उदय जीव को हो जाता है तब वही जीव विपरीत बन जाता है । इसी कारण से उसका अपक्रमण होता है। इसी तरह जब जीव के चारित्र मोहनीय कर्म का वेदन होता है, उस समय भी जीव का अपक्रमण होता है । सू० २ ॥
આચરણ કરતો હતો. પરંતુ જ્યારે મેહનીય કર્મનો ઉદય થાય છે ત્યારે જીવાદિક પદાર્થોનું જે સ્વરૂપ જિનેન્દ્રદેવે કહ્યું છે તે તેને રુચતું નથી. એટલે કે તેમાં તેને શ્રદ્ધા રહેતી નથી. અને જિનેન્દ્રદેવે કહ્યા પ્રમાણે તે જીવ આચરણ પણ કરતા નથી.
"एवं खलु एयं एवं " तेथी ७५२ ४ह्या प्रमाणे तेनु अवश्य अ५भएन થાય છે. આ કથનને ભાવાર્થ એ છે કે અપક્રમણ થતાં પહેલાં તે જીવને જિનેક્ત તમાં શ્રદ્ધા હોય છે, તથા જિનેશ્વરની આજ્ઞાનુસાર સંયમ, તપ વગેરેની પ્રવૃત્તિ કરતો રહે છે, પણ જ્યારે જીવને ચારિત્રમોહનીય કર્મનો ઉદય થાય છે ત્યારે તે જીવ વિપરીત આચારણવાળા બની જાય છે. તે કારણે જ તેનું અપકમણ થાય છે. આ રીતે જ્યારે જીવના ચારિત્ર મોહનીય કર્મનું વેદન થતું હોય છે, ત્યારે પણ જીવનું અપક્રમણ થાય છે. સૂ૦ રા
भ०-८७
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #713

६९०
भगवतीसूत्रे णियस्त वा भणुसस्त वा देवस्स वा जे कडे पावे कम्मे, नत्थि तस्ल अवेयइत्ता मोक्खो।से केणट्रेणं भंते एवं वुच्चइ नेरइयस्त वा तिरिक्खजोणियस्स वा मणुसस्स वा देवस्स वा जे कडे पावे कम्मे नस्थि तस्स अवेयइत्ता मोक्खो ? एवं खलु मए गोयमा! दुविहे कम्मे पन्नत्ते, तं जहा-पएसकम्मे य अणुभागकम्मे य, तत्थ णं जं तं पएसकम्मं तं नियमा वेएइ, तत्थ णं जं तं अणुभागकम्मं तं अत्थंगइयं वेएइ, अत्थेगइयं णो वेएइ, णायमेयं अरहया सुयमेयं अरहया, विन्नायमेयं अरहया, इमं कम्म अयं जीवे अब्बुवकमियाए वेयणाए वेयइस्सइ, इमं कम्मं अयं जीवे उबक्कमियाए वेयणाए वेयइस्तइ, अहाकम्मं, अहा -निगरणं जहा जहा तं भगवया दि, तहा तहा तं विप्परिणमिस्सइ त्ति, से तेणट्रेणं गोयमा ! एवं वुच्चइ नेरइयस्त वा तिरिक्खजोणियस्स वा मणुसस्स वा देवस्त वा जे कडे पावे कम्मे नत्थि तस्स अवेयइत्ता मोक्खो ॥ सू० ३॥
छाया-तद् नूनं भदन्त ! नैरयिकस्य वा तिर्यग्योनिकस्य वा मनुष्यस्य वा देवस्य वा यत्कृतं पापं कर्म नास्ति तस्यावेदयित्वा मोक्षः ? हन्त गौतम ! नैरयि
यहां तक मोहनीय कर्म का विचार किया। 'मोहनीय कर्म है' इसलिये कर्मत्वात्मक सामान्यधर्म को आश्रित करके अब सूत्रकार कर्मसामा न्य का “से नणं भंते” इत्यादि सूत्र द्वारा विचार करते हैं-" से नूणं भंते ! नेरइयस्त वा" इत्यादि । मूलार्थ-गौतमस्वामी पूछते हैं " से नूणं भदन्त " हे भदन्त !
અહીં સુધી મેહનીય કર્મને વિચાર કર્યો. મેહનીય કર્મ એક પ્રકારનું કર્મ છે. તેથી કર્મવિષયક સામાન્ય ધર્મને આધારે સૂત્રકાર હવે કર્મ સામાન્યનું " से नूणं भंते !" त्यादि सूत्र नि३५ ४२ छ-" से नूणं भंते नेरइयत्स" त्यादि।
भूदार्थ-गीतभस्वामी पूछे छे “से नूर्ण भदन्त" 3 महन्त ! "नेरइयर
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #714

trafarent श० १ उ० ४ सू० ३ कमवेिदने मोक्षाभावकथनम्
६९१
"
""
99
कस्य वा तिर्यग्योनिकस्य वा मनुष्यस्य वा देवस्य वा यत्कृतं पापं कर्म नास्ति तस्यवेदयत्वा मोक्षः । तत्केनार्थेन भदंत ! एवमुच्यते नैरयिकस्य वा तिर्यग्योनिकस्य वा मनुष्यस्य वा देवस्य वा यत्कृतं पापं कर्म नास्ति तस्यावेदयित्वा मोक्षः ? एवं खलु मया गौतम ! द्विविधं कर्म प्रज्ञप्तम्, तद्यथा- प्रदेश कर्म चानुभाग " नेरइयस्स वा तिरिक्खजोणियस्स वा मणुसस्स वा देवस्स वा" नारक जीव को तिर्यच योनिवाले जीव का, मनुष्य को, और देव को " जे कडे पावे कम्मे, " जो पाप कर्म किये हैं, “ तस्स अवेयइत्ता " उन्हें वेदन किये बिना "नस्थि मोक्खो" क्या मोक्ष-छुटकारा नहीं होता है ? भगवान् उत्तर देते हुए कहते हैं कि " गोयमा " हे गौतम " नेरइयस्स वा नारक जीव का " तिरिक्ख जोणियस्स वा मणुसस्स वा देवस्स वा तिर्यच योनिवाले जीव का मनुष्य का तथा देव का " जे कडे पावे कम्मे " जो कृत पापकर्म है " तस्स अवेइहत्ता मोक्खा नत्थि उसका वेदन किये बिना उस कर्म से छुटकारा नहीं होता है । फिर गौतमस्वामी पूछते हैं "से hणणं भंते एवं बुच्चइ " हे भदन्त ! आप इस प्रकार किस कारण से कहते हैं कि “नेरइयस्स वा तिरिक्खजोणियस्स वा मणुसस्स वा देवस्स वा नारक जीव और तिर्यञ्च मनुष्य और देव को " जे कडे पावे कम्मे " कृत पापकर्म का "अवेयइत्ता मोक्खो नत्थि " वेदन किये बिना क्या मोक्ष नहीं होता है ? उसके उत्तर में भगवान् कहते हैं कि " एवं वा तिरिक्खजोणियस्स वा मणुसस्स वा देवम्स वा” ना२४ वने, तिर्यययोनिवाजा लवने, भनुष्यने अने देवने " जे कडे पावे कम्मे” ले पाय उस छे. " तस्स अवेयइत्ता " तेनुं वेहन र्या विना " नत्थि मोक्खो " मोक्ष छुटारो थतो નથી ? તેનો ઉત્તર આપતાં ભગવાન કહે છે કે " गोयमो " हे गौतम! " नेरइयरस वा નારક જીવના તેમજ " तिरिक्खजाणियरस वा मणुसरल वा देवरस वा " तिर्यय योनिवाणा भुवना मनुष्यना तथा देवना " जे कडे पावे कम्मे " पाय उरेल छे. तरस अवेयइत्ता मोक्खो नत्थि " तेनुं वेहन કર્યા વગર તે કમથી છુટકારા થતા નતી.
39
"
(6
"हे
""
गौतमस्वाभी इरी पूछे छे " से केणट्टेणं भंते ! एवं वुच्चइ अहन्त ! आप या प्रमाणे ज्या अरथी हो छो े " नेरइयस्स वा, तिरिक्खजोणियस्स वा मणुसस्स वा देवस्स वा નારકજીવ, તિર્યંચ, મનુષ્ય અને દેવના " जे कडे पावे कम्मे” ने पारेछे " तस्स अवेयइत्ता मोक्खो नत्थि " તેનો વેદન કર્યા વગર ( ભોગવ્યા વગર) મેાક્ષ થતા નથી. તેનો ઉત્તર આપતાં लगवान उडे छे " एवं खलु मए गोयमा ! दुविछे कम्मे पन्दले "
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #715

ફર
भगवती सूत्रे
64
35
66
कर्म च तत्र खलु यत्तत् प्रदेशकर्म तन्नियमेन वेदयति, तत्र यत्तदनुभागकर्म तद् अस्त्येककं वेदयति, अस्त्येककं नो वेदयति, ज्ञातमेतदर्द्दता स्मृतमेतदर्हता विज्ञातमेतदर्हता - इदं कर्मायं जीवः आभ्युपगमिक्या वेदनया वेदयिष्यति, इदं कर्मायं जीव औपक्रमिक्या वेदनया वेदयिष्यति, यथा कर्म यथा निकरणं यथा यथा तद् भगवता दृष्टं तथा तथा तत् विपरिणस्यति इति, तत् तेनार्थेन गौतम ! एवमुच्यते खलु मए गोयमा ! दुविहे कम्मे पन्नत्ते " हे गौतम मैंने दो प्रकार का कर्म कहा है तं जहा " वह इस प्रकार है " पएसकम्मे य अणुभागकम्मे य एक प्रदेश कर्म और दूसरा अनुभाग कर्म तत्थ णं जं तं पएसकम्मं तं नियमा वेएइ " जो प्रदेश कर्म है जीव उसे नियमसे वेदन करता है "तणं जंतं अणुभागकम्मं तं अत्थेगइयं वेएर अत्थेगइयं णो वेएइ " उसमें जो अनुभागकर्म है उसमें से जीव कितनेक को वेदता है और कितनेक को नहीं भी वेदता है "गायमेयं अरह या सुयमेयं अरहया, विन्नायमेयं अरहया" वक्ष्यमाण कर्म वेदन के ये दो प्रकार अर्हतप्रभुने जाने हैं, उन्होंने इन्हे स्मरण जैसा किया है। उन्होंने ही विविधरूप से जाते हैं कि- "इमं कम्मं अयं जीवे अग्भुवगमियाए बेघणाए वेयइस्सइ," यह जीव इस कर्मको आभ्युपगमिक वेदनाद्वारा वेदन करेगा "इमं कम्मं, अयं जीवे उवक्कमिया वेणा वेयइस्सइ " इस कर्म को यह जीव औपक्रमिक वेदना द्वारा वेदन करेगा "अहाकम्मं, अहानिगरणं जहा जहा तं भग
या दिता तहा तं विप्परिणमिस्सर त्ति" यथाकर्म- बंध किये हुए कर्म के अनुसार एवं निकरणों के अनुसार जैसा जैसा वह कर्म भगवानने हे गौतम ! से उर्भ मे अारना मताव्या छे " तं जहा " ते या प्रमाणे छे"पएसकम् य अणुभागकम्मे य ” मे प्रदेश भने जी अनुलागर्भ
66
66
तत्थ णं जं तं पएसकम्मं तं नियमा वेएइ " तेमां ने प्रदेशम्भ छे तेनुं व નિયમથી વેદન કરે છે. तत्थ णं जं तं अणुभागकम्मं त अत्थेग़इयं वेएइ अत्थेगइयं णो वेएइ" तेमां ने अनुलागउर्भ छे तेमांथी व डेटाउनुं वेहन अरे छे, भने डेंटलाउनु वेहन उरतो नथी. "णायमेयं अरया सुयमेयं अरहया विन्नायमेयं अरहया” वक्ष्यमाणु अभ वेहनना मे अार भईत प्रभु भएया छे. तेथे तेनुं स्मरण धुं युं छे. तेयोमे तेने विशेष रूपथी भएया छे. "इम्मं कम्म अयं जीवे अब्भुवगमियाए वेयणाए वेयइस्सइ " आ व मा भने आल्युपगभिङ वेहना वडे वेहन १२शे. “इमं कम्मं अयं जीवे उवक्कमियाए वेयणाए वेयइस्सइ" ते आउने मा व सौप भिङ वेहना द्वारा वेहन उरशे " अहाकम्मं अहा निगरणं जहा जहा तं भगवया दिट्ठ तहा तहा विपरिणमिस्सइत्ति " यथाभ - धायेस उभ પ્રમાણે અને નિકરણ પ્રમાણે જેવું જેવું કમ ભગવાને દેખ્યું છે તેવી તેવી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #716

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. १ उ. ३ सू० ३ कर्मावेदने मोक्षाभावकथनम्
६१३
नैरयिकस्य वा तिर्यग्योनिकस्य वा मनुष्यस्य वा देवस्य वा यत्कृतं पापं कर्म नास्ति तस्यादयित्वा मोक्षः ॥ ०३॥
टीका - ' से नूणं भंते' तद् नूनं भदन्त ! 'णेरइयस्स वा' नैरयिकस्य वा 'तिरक्खजोगियस्स वा' तिर्यग्योनिकस्य वा 'मणुसस्स वा' मनुष्यस्य वा 'देवस्स वा' देवस्य वा 'जे कडे पावे कम्मे' यत्कृतं पाप कर्म 'नत्थि तस्स अवेयइत्ता Hirat' नास्ति तस्यावेदयित्वा मोक्षः 'जे कडेत्ति' यत्कर्म कृतम् अर्थात् जीवैर्यस्कर्म स्वात्मप्रदेशेषु बद्धम् । 'पावेकम्मे त्ति' पापं कर्म-मोक्षव्याघातकरं ज्ञानावरणीयादिकम् । कैश्चित् पापं कर्म' इत्यस्य अशुभं कर्म इत्यर्थः कृतस्तन्न शोभनम्, देखा है, उसी उसी तरह से वह परिणमेगा " से तेणडेगं गोयमा ! एवं बुच्चइ नेरयस्स वा तिरिक्ख जोणियस्स वा मणुसस्स वा देवस्स वा जे कडे पावे कम्मे नत्थ तस्स अवेयइत्ता मोक्खो " इस कारण हे गौतम! मैं ऐसा कहता हूं कि नैरथिक तिर्यग्योनिक, मनुष्य अथवा देव इनका जो कृत कर्म है उसके बिना वेदन (भोग) किये मोक्ष नहीं होता है || ३ || टीकार्थ - (जे कडे पावे कम्मे ) जो पापकर्म किये गये हैं (तस्स अवेयहत्ता) उन्हें वंदन किये बिना (भंते) हे भदन्त ! (नेरइयस्स वा, तिरिक्खजोणियस्स वा, मणुसस्स वा देवस्स वा) नारक जीव को तिर्यंच योनिवाले जीव को, मनुष्य को और देव को (नत्थि मोक्खो क्या मोक्ष नहीं होता है । " जे कडे " जो कर्म किये हैं अर्थात् जीवों द्वारा जो कर्म अपने आत्मप्रदेशों में बांधे गये हैं ऐसे " पावे कम्मे पाप कर्म-मोक्ष के व्याघात करने वाले ज्ञानावरणीय आदि कर्म, यहां पाप कर्म से लिये गये हैं । कोई २ " पापकर्म " इस पद का अर्थ "अशुभ कर्म" ऐसा करते हैं । सो
""
रीते छेउमा परिशुभशे. " से तेणट्टेणं गोयमा ! एवं वुच्चइ नेरइयरस वा तिरिक्खजोणियस्स वा मणुसरस वा देवरस वा जे कडे पावे कम्मे नत्थि तस्स अवेयइत्ता मोक्खो ” से अरणे हे गौतम! हुं मे प्रमाणे उडु छु }-नैरथिङ, તિય ચૈાનિક, મનુષ્ય અથવા દેવ તેમણે જે કર્મ કરેલ છે તેનું વદન (ભાગ) अर्थावगर मोनो भोक्ष थतो नथी. ॥ सू० 3 ॥
टीअर्थ – (जे कडे पावे कम्मे) ने पाया उशयां डाय छे (तस्स अवेयइत्ता) तेमनु वेहन ऊर्जा विना ( भंते ! ) हे भगवन् ! ( नेरइयस्स वा तिरिकखजोणियस वा, मणुसरस वा, देवरस वा ) नारडीना कवीने तिर्यययोनिनावाने मनुष्याने रखने हेवाने (नत्थि मोक्खो) शुद्ध भोक्ष थतो नथी ? " जे कडे" " उभे यो छे " એટલે કે જીવા વડે પેાતાના આત્મપ્રદેશે સાથે કોના અધ થયેા હૈાય એવાં " पावे कम्मे " पायाभ- भोक्षमां विघ्न नाशं ज्ञानावरणीय आदि अमेनि पापम्भ' मुडेवामां आवे छे, "पापकर्म" पहनो अर्थ डेटलाई बोअ "मशुलम्भ"
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #717

६९४
___भगवतीसूत्र यथा मोक्षपातिकूल्यमशुभकर्मणस्तथा शुभस्यापि मोक्षप्रातिकूल्यं, मोक्षविघटकत्वात् , अशेषकर्मक्षयस्यैव मोक्षपदार्थत्वात् , तद् यदि पापशब्दस्याशुभमात्रमेवार्थः स्यात्तदा पुण्यसत्त्वेपि मोक्षः स्यात् , न चैतत् घटते, पुण्यावशेषे सति कृत्स्नकर्म क्षयमोक्षस्यैवासंभवात् । इयानेव भेदः शुभाशुभयोर्यत् अशुभं नारकादिगतौ प्रयोजकं, शुभं तु देवादिगतौ, बन्धकत्वं तूभयोः सममेव । उक्तञ्च
"शृङ्खला स्वर्णजातापि बन्धनाय न संशयः" इति । तस्मात् पापं कम इत्यस्य मोक्षव्याघातक ज्ञानावरणीयादिकमित्येवार्थों घटते न तु अशुभमिति, "तस्स त्ति' अर्थ ठीक नहीं है, क्योंकि जिस प्रकार से अशुभ कर्म मोक्ष का प्रतिकूल है, उसी तरह से शुभ कर्म भो मोक्ष का प्रतिकूल है। क्योंकि वह शुभ कर्म भी मोक्षका विघटनकर्ता होता है। कारण कि अशेष कर्मों का क्षय ही मोक्षरूप पदार्थ माना गया है। यदि पाप शब्दका अर्थ अशुभमात्र ही माना जावे तो पुण्य रूप शुभ के सद्भावमें भी जीव को मोक्ष की प्राप्ति होनी चाहिये ! परन्तु यह बात तो बनती नहीं है। क्योंकि जबतक पुण्य का सद्भाव जीव के बना रहता है-तबतक उसके समस्त कर्मों का क्षयरूप मोक्ष संभवित ही नहीं होता है । शुभ और अशुभ में इतना ही तो भेद है कि अशुभ कर्म नारक आदि गति में प्रयोजक होता है और जो शुभ कर्म होता है वह देवादि गतिमें प्रयोजक होता है इस तरह बन्धकत्व दोनों में समान है। एक लोहेकी बेडीरूप है और दूसरा सोनेकी बेडीरूप है कहा भी है-शृङ्खलास्वर्णजाताऽपि, बन्धनाय न संशयः" એવે કરે છે પણ તે અર્થ બરાબર નથી કારણ કે જે રીતે અશુભકર્મ મોક્ષ માટે પ્રતિકુળ છે, એ રીતે શુભકર્મ પણ મોક્ષને માટે પ્રતિકૂળ જ છે. કારણ કે અશેષ કર્મોના ક્ષયને જ મેક્ષ માનવામાં આવેલ છે. જે પાપ શબ્દને અર્થ માત્ર અશુભ જ માનવામાં આવે તો પુણ્યરૂપ શુભના સદુભાવમાં પણ જીવને મોક્ષની પ્રાપ્તિ થવી જોઈએ. પણ એવું બનતું નથી જ્યાં સુધી જીવને પષ્યનો સદભાવ હોય છે ત્યાં સુધી તેને સમસ્ત કર્મોનો ક્ષયરૂપ મોક્ષની પ્રાપ્તિ સંભવિત નથી. શુભ અને અશુભ કર્મમાં આટલેજ ભેદ છે-અશુભકર્મો નરક તિર્યંચ આદિ ગતિમાં જીવને લઈ જાય છે. જ્યારે શુભક જીવને દેવાદિ ગતિમાં લઈ જાય છે. આ રીતે તે બંનેમાં બકત્વ તે સમાન જ છે. એક લેઢાની બેડી રૂપ છે અને બીજું સોનાની બેડી રૂપ છે. કહ્યું પણ छ-"शंखला स्वर्णजाताऽपि बन्धनाय न संशयः" तेथी मोक्षमा विन ४२नारा નાનાવરણીય આદિ જે કર્મો છે તેમને જ પાપકર્મો જ કહી શકાય.
શ્રી ભગવતી સુત્ર : ૧

Page #718

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. १७०४ सू० ३ कर्मावेदने मोक्षाभावकथनम् ६९५ तस्य कर्मणः 'अवेयइत्ता' अवेदयित्वा कृतं कर्म अननुभूय, कमणः सकाशात् जीवस्य मोक्षो न भवति किमिति प्रश्नः। भगवानाह-'हंता गोयमा' इत्यादि । 'हंता गोयमा' हन्त गौतम! 'णेरइयस्स वा' नैरयिकस्य वा 'तिरिक्व०मणु देवस्स वा' तिर्यग्मनुष्य देवस्य वा, 'जे कडे पावे कम्मे' यत् कृतं पापं कर्म 'नथि तस्स अवेयइत्ता मोक्खो' नास्ति तस्यावेदयित्वा मोक्षः । नारकजीवेन तिर्यग् मनुष्यदेवैर्वा यत् पापं कर्म स्वात्मप्रदेशेषु बद्धं तस्य कर्मणो वेदनमन्तरेण मोक्षो नास्ति । वेदनमन्तरेण कर्मणो मोक्षाभावे किं कारणमिति प्रश्नयनाह-'से इस लिये “पापकर्म " इस शब्द का अर्थ “ मोक्ष के व्याघातक जो ज्ञानावरणीय आदि कर्म हैं वे ही पापकर्म हैं " ऐसा ही घटित होता है “अशुभ" ऐसा अर्थ घटित नहीं होता । ऐसे पाप कर्म को “अवेयइत्ता" बिना वेदे-अर्थात् अनुभव किये बिना (भोगेबिना) उस कर्म से जीव का मोक्ष नहीं होता है क्या ? अर्थात् कर्म का अनुभव किये पिना-फल भोगे बिना उस कर्म से जीव का छुटकारा रूप मोक्ष नहीं होता है क्या? ऐसा प्रश्न यहां हुआ है। इसके उत्तरमें भगवान् कहते हैं (हंता गोयमा!)हां, गौतम ! (नेरइयस्स वा) नारक जीव का (तिरिक्ख. मणु० देवस्स वा) तियंच योनिवाले जीवका मनुष्य का नथा देव का (जे कडे पावे कम्मे) जो कृत पापकर्म है उसका वेदन किये बिना (नत्थि तस्त. मोक्खो ) उस कर्म से छुटकारा नहीं होता है। अर्थात् नारक आदि जीवों का जो कृत पापकर्म है उसका भोग किये बिना मोक्ष नहीं होता है । तात्पर्य यह है कि नारक जीवों द्वारा, तथा तिर्यंच, मनुष्य एवं देवों बारा जो पापकर्म अपने आत्मप्रदेशों में बांध लिया गया होता है उस " ५२” पापी मेट “ शुलभ” मेरो मथ घटावी शाय नडी. सेवा पा५ भने। “अवेयइत्ता" अनुभव या विना-साव्या विना शुते भथी જીવને મોક્ષ થતું નથી ? એટલે કે કર્મનું ફળ ભેગવ્યા વિના શું તે કર્મમાંથી છટકારે થવારૂપ મોક્ષ જીવને મળતો નથી શુ ? ગૌતમના તે પ્રશ્નના જવાબમાં महावीर प्रभु ३२भावे छ है (हंता गोयमा ! ) डा गौतम ! (नेरइयस्स वा तिरिक्ख० मणु० देवरस वा ) ना२४७३।, तथा तिय योनिना । तथा मनुष्यो तथा वास (जे कडे पावे कम्मे) ? ५५ म रेस डाय छ तेन वहन ध्या विना (नत्थि तस्स मोक्खो) ते भो भाथी तभनी छुट॥२॥ यतो नथी. તાત્પર્ય એ છે કે-નારક છે તથા તિયચ, મનુષ્ય અને દેવે વડે જે પાપક પિતાના આત્મપ્રદેશ સાથે બંધાયા હોય છે તે કર્મોનું વેદન કર્યા વિના
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #719

६९६
भगवतीसूरे केणटेणं' इत्यादि। ' से केपट्टणं भते ! एवं बुच्चइ नेरहयस्स वा मोक्खो' तत्केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते नैरयिकस्य वा तिर्यग् - मनुष्य - देवस्य वा यत्कृतं पापं कर्म तस्य नास्ति अवेदयित्वा मोक्षः । भगवानाह-'एवं खलु' इत्यादि । ' एवं खलु मए गोयमा ! दुविहे कम्मे पन्नत्ते' एवं खलु मया हे गौतम द्विविधं कर्म प्रज्ञप्तम् 'मएत्ति ' मया ' मयेति' विशेषणेन स्वस्य सर्वज्ञत्वेन वस्तुनः प्रतिपादने स्वातंत्र्यं प्रदर्शितम् । युक्तमप्येतत् , असर्वज्ञानां पदार्थप्रतिपादने न स्वातन्त्र्यम् । सर्वज्ञे तु तदस्ति, तस्य केवलालोकेनाऽऽकर्म को भोगे चिना मोक्ष नहीं होता है। कर्म का वेदन किये बिना मोक्षके अभाव में क्या कारण है? इसी बातको प्रश्नके रूपमें गौतमस्वामी (से केणट्टेणं भंते ! एवं बुच्चइ नेरइयस्स वा० मोक्खो ) इस सूत्रद्वारा पूछते हैं कि हे भदंत ! आप ऐसा किस कारण से कहते हैं कि नारक जीव का तथा तिर्यक मनुष्य और देव, इनका जो पाप कर्म है उसका वेदन किये बिना मोक्ष नहीं होता है ? इसके उत्तर में भगवान् (एवं खलु मए गोयमा दुविहे कम्मे पन्नत्ते) इस सूत्र द्वारा उत्तर देते हुए कहते हैं कि हे गौतम ! मैने दो प्रकार का कर्म कहा है। यहां जो "मैंने " ऐसे पद का प्रयोग अपने लिये प्रभु ने किया है उससे उन्हों ने सर्वज्ञ होने के कारण वस्तुके प्रतिपादनमें अपना स्वातन्त्र्य प्रदर्शित किया है। यह बात युक्त भी है-क्यों कि जो सर्वज्ञ नहीं हैं उन्हें वस्तुप्रतिपादन करने में स्वातन्त्र्य नहीं होता है-सर्वज्ञ में ही यह वस्तु प्रतिपादन करने की स्वन्त्रता रहती है। क्यों कि वे केवलज्ञानरूप (કળ ભોગવ્યા વિના) મેક્ષ થતું નથી, કર્મનું વેદન કર્યા વિના મોક્ષ ન भगवान शु.४.२६५ छ ? ते तवाने माटे गौतम स्वामी श्री पूछे “से केणेट्रोए भंते ! एवं वुच्चइ नेरइयस्स वा० मोक्खो " धूल्य! ॥ २ એવું કહે છે કે કૃત પાપકર્મનું વેદન કર્યા વિના નારક જીવોને, તિર્યંચનિના જીને મનને તથા દેવને તેમાંથી છુટકારો થતું નથી એટલે કે તેમને તે કર્મથી મોક્ષ થતું નથી. તેને જવાબ આપતાં ભગવાન મહાવીરસ્વામી ફરમાવે છે કે (एवं खलु मए गोयमा ! दुविहे कम्मे पन्नत्ते) गौतम ! में 2 प्रा२न भ घi છે . અહીં “મેં” શબ્દને પ્રયાગ કરીને મહાવીર સ્વામીએ સર્વજ્ઞ હોવાને કારણે વસ્તુના પ્રતિપાદનમાં પોતાનું સ્વાતંત્ર્ય પ્રકટ કર્યું છે. એ વાત યોગ્ય જ છે કારણ કે જેઓ સર્વજ્ઞ હોતા નથી તેમને વસ્તુનું પ્રતિપાદન કરવામાં સ્વાતંત્ર્ય હોતું નથી. સર્વસનેજ વસ્તુના પ્રતિપાદનની સ્વતંત્રતા હોય છે કારણ કે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #720

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. १ उ. ४ सू० ३ कर्मावेदने मोक्षाभावकथनम् १९७ लोकितसर्वपदार्थत्वादिति । तथा च मया द्विविध-द्विप्रकारकं कर्म प्रज्ञप्तं-भरूपितम् । तदेव दर्शयति-तं जहा' तद्यथा 'पएसकम्मे य अणुभागकम्मे य' प्रदेशकर्म चानुभागकर्म च । प्रदेशानुभागयोः स्वरूपं दर्शयितुमाह-"तत्थ णं' इत्यादि। 'तत्थ णं जं तं पएसकम्मं तं नियमा वेएई' तत्र यत् खलु प्रदेशकर्म तत् नियमाद्वेदयति प्रदेशाः कर्मपुद्गलाः जीवप्रदेशेषु क्षीरनीरन्यायेन संश्लिष्टाः तद्रूपं कर्म प्रदेशकर्म, तस्य नियमतो वेदनं भवत्येव, यद्यपि तादृशप्रदेशकर्मणो विपाको नानुभूयते, तथापि कर्मप्रदेशानां क्षयस्तु अवश्यमेव भवति, जीवः स्वप्रदेशेभ्यः कर्मप्रदेशानियमात् शातयतीत्यर्थः, 'तत्थ णं जं तं अणुभागकम्मं तं अत्थेगइयं वेएइ अत्थेगइयं नो वेएई' तत्र खलु यत्तद् अनुभागकर्म अस्ति तत् अस्त्येक आलोक से समस्त पदार्थों को आलोकित किये हुए ( देखे हुए ) होते हैं । मैंने जो दो प्रकार के कर्म प्ररूपित किये हैं, वे कौन से हैं ? इस बात को प्रभु ( तं जहा ) इस पद से बताने के निमित्त कहते हैं कि वे ये हैं-(पएसकम्मे य अणुभागकम्मे य ) एक प्रदेशकम, दूसरा अनुभाग कर्म । (तत्थ ण जं तं पएसकम्मं तं नियमा वेएइ ) इनमें जो प्रदेश कर्म है जीव उसे नियम से वेदन करता है। जिस प्रकार क्षीर (दूध )
और नीर (पानी) परस्पर में संश्लिष्ट होते हैं, उसी प्रकार जीव के प्रदेश में जो कर्म पुद्गल ओतप्रोत हो रहे हैं वह प्रदेशकर्म है । इस प्रदेश कर्म का तो नियमसे वेदन होता है । यद्यपि प्रदेशकर्मका विपाकअनुभव में नहीं आता है, फिर भी कर्मप्रदेशों का नाश तो अवश्य ही होता है। अर्थात् जीव अपने प्रदेशों से कर्मप्रदेशों को नियम से जुदा करता है। કેવળજ્ઞાનને લીધે તેઓ સમસ્ત પદાર્થોનું યથાર્થ સ્વરૂપ જાણતા હોય છે. માટે જ કહ્યું છે કે “મેં બે પ્રકારના કર્મો કહ્યાં છે” તે કર્મો ક્યાં ક્યાં છે ते मतावाने भाटे प्रभु ४ छ (तंजहा) ते भी 24 प्रमाणे छ (पएसकम्मे य अणुभागकम्मो य) (१) प्रदेश मने (२) अनुमा (तत्थ णं जं तं पएसकम्मं तं नियमा वेएइ) तेभान 2 प्रशछ तेनु अवश्य वहन रे छ. रवी રીતે ક્ષીર (દૂધ) અને નીર (પાણી) એક બીજાની અંદર ભળેલાં હોય છે તે પ્રમાણે જીવના આત્મપ્રદેશો સાથે જ કર્મ ઓતપ્રોત થઈ ગયેલાં હોય છે તે કર્મને પ્રદેશકર્મ કહે છે. તે પ્રદેશકમનું તે નિયમથી જ (અવશ્ય) વેદન કરાય છે. જો કે પ્રદેશકમને વિપાક (વેદન) અનુભવમાં આવતું નથી, તે પણ કર્મપ્રદેશને નાશ તે અવશ્ય થાય છે જ. એટલે કે જીવ પિતાના આત્મપ્રદેશથી કર્મપ્રદેશને અવશ્ય જુદા કરે છે. भ० ८८
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #721

१९८
भगवतीसूत्रे वेदयति अस्त्येककं नो वेदयति, अनुभागस्तेषामेव कर्मप्रदेशानां संवेदद्यमानताविषयो रसः, तद्रूपं यत् कर्म तद् अनुभागकर्म, तद् अस्त्येककं वेदयति अस्त्येकर्क नो वेदयति । अयं भावः-कश्चिद् अनुभागविशेष वेदयति कश्चिच्च नो वेदयति । यथा जीवो मिथ्यात्वस्य क्षयोपशमकाले मिथ्यात्वमनुभागकर्मतया न वेदयति, प्रदेशकर्मतया तु तद् वेदयत्येवेति भावः। इह वेदनयोग्ययोद्वयोरपि कर्मणोः प्रकारद्वयमस्ति, तच्चाहन्नेव ज्ञातुमर्हतीति दर्शयन्नाह-'णायमेयं' इत्यादि, 'णायमेयं अरहया' ज्ञातमेतदर्हता ज्ञातम् अवगतम् , एतत्वक्ष्यमाणं कर्मणो वेद(तत्थ णं जं तं अणुभागकम्मं तं अत्थेगइयं वेएइ, अत्थेगइयं णो वेएइ) तथा जो अनुभाग कर्म है उसमें से जीव कितनेक को वेदता है और कितनेक को नहीं वेदता है । जो कर्मप्रदेश जीव प्रदेशों के साथ क्षीर नीर की तरह संश्लिष्ट हो रहे हैं इन्हीं कर्मप्रदेशों का जो संवेद्यमानता भोगनेपडनेका विषयभूत रस है वह अनुभाग है। इस अनुभागरूप जो कर्म है वह अनुभागकर्म है। तात्पर्य यह है कि जीव किसी अनुभागविशेष कावेदन करता है और किसी अनुभाग विशेषका वेदन नहीं भी करता है। जैसे-जीव मिथ्यात्वके क्षमोपशम कालमें मिथ्यात्वका अनुभाग कर्मरूप से वेदन नहीं करता परंतु प्रदेशकर्मरूपसे उसका वेदन करता ही है यहां वेदन योग्य दोनों कर्मों के दो प्रकार हैं। इस बातको अर्हन ही जान सकते हैं अतः इसे प्रकट करने के निमित्त सूत्रकार कहते हैं कि (णायमेयं अरहया, सुयमेयं अरहया, विनायमेयं अरहया ) वक्ष्यमाण कर्म वेदन के ( तत्थ णं जं त अणुभागकम्म तं अत्थेगइय वेएइ अत्थेगइयं णो वेएइ) तथा २ અનુભાગ કર્મ છે તેમાંથી કેટલાંકનું વેદના જીવ કરે છે અને કેટલાંકનું વેદન જીવ કરતો નથી. જે કર્મ પ્રદેશ જીવપ્રદેશની સાથે ક્ષીરનીરની માફક એત. પ્રોત થયેલાં છે. એ કર્મ પ્રદેશને સંવેદ્યમાનતા–ભેગવાપણાને વિષયભૂત (અનુભવરૂપ) જે રસ છે તેનું નામ અનુભાગ છે. તે અનુભાગરૂપ જે કર્મો છે. તેનું નામ અનુભાગ કર્મ છે. તાત્પર્ય એ છે કે જીવ કેઈ અનુભાગકર્મ વિશેષનું વેદન કરે છે અને કઈ અનુભાગકર્મ વિશેષનું વેદન નથી પણ કરતે જેમ કે મિથ્યાત્વના ક્ષેપશમ વખતે જીવ મિથ્યાત્વનું અનુભાગકર્મરૂપે વેદન કરતું નથી પણ પ્રદેશકર્મ રૂપે તો તેનું વેદન અવશ્ય કરે જ છે. અહીં વેદન એગ્ય બંને કર્મોનાં બે પ્રકાર છે. એ વાતને કેવલજ્ઞાનીઓ જ જાણી શકે છે. એ બતાવવાને માટે સૂત્રકાર કહે છે કે (णायमेय अग्या, सुयमेयं अरहया, विन्नायमेयं अरहया) ७५२४त भवनना
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #722

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. १ उ. ४ सू० ३ कर्मावेदने मोक्षाभावकथनम् ६९९ नमकारद्वयम् , अर्हता-जिनेन 'सुयमेयं अरहया' स्मृतमेतदर्हता, एतत् स्मृतमिव स्मृतमहता, अहंतां स्मरणाभावात् ' विनायमेयं अरहया ' विज्ञातमेतदर्हता, विज्ञातम् - वि= विविधप्रकारैः = देशकालादिविभागरूपैर्जातं केवलिना तदेव दर्शयति-' इमं कम्म' इत्यादि, ' इमं कम्मं अयं जीवे अब्भुवगमियाए वेयणाए वेयइस्सइ ' इदं कर्मायं जीव आभ्युपगमिक्या वेदनया वेदयिष्यति, 'इदं कर्मायं जीवः' इत्यनेन जीवकमणोरुभयोरपि केलिप्रत्यक्षविषयत्वं प्रदर्शितम् , अयं जीवः, इदं कर्म — अब्भुवगमियाए' आभ्युपगमिक्या, अभ्युपगमः प्रवज्याग्रहणादिनादारभ्य ब्रह्मचर्यभूमिशयनसदोरकमुखवत्रिकाबन्धनकेशलुश्चये दो प्रकार अहंत प्रभु ने जाने हैं, विशेष जाने हैं। उन्होंने इन्हें स्मरण जैसा किया है।
शंका-अहंतोंके स्मरणज्ञान नहीं होता है, क्यों कि यह मतिज्ञान का भेद है । मतिज्ञान, बिना इन्द्रियों की सहायता के नहीं होता है। इसलिये यहां क्यों "सुयमेय " ऐसा पद दिया गया है ?। उत्ता-बात ठीक है परन्तु " स्मरण जैसा" किया गया है ऐसा कहा गया है "स्मरण किया है" ऐसा नहीं कहागया है। अथवा-"उन्होंने इन्हें स्मरण किया है" इस का तात्पर्य यह है कि उन्होंने इनका प्रतिपादन किया है। ___ अहंतप्रभु ने इन्हें देश, काल आदि के विभागरूप विविधप्रकारों से जाना है। इसी बातको (इमं कम्मं अयं जीवे अब्भुवगमियाए वेयइस्सइ) इस सूत्र द्वारा सूत्रकार दिखलाते हैं कि यह जीव इस कम को आभ्युपगमिक वेदनाद्वारा वेदन करेगा। प्रवज्याग्रहण, आदिसे लेकर ब्रह्मचर्य, भूमिशयन, सदोरक मुखवस्त्रिका बंधन, केशलुं वन, आदि का स्वीकार એ બે પ્રકાર અરિહંત પ્રભુએ જાણ્યા છે. વિશેષ જાણ્યા છે અને તેમણે તેમનું સ્મરણ જેવું કર્યું છે.
શંકા-અરિહંતને સ્મરણ જ્ઞાન હોતું નથી, કારણ કે તે મતિજ્ઞાનને ભેદ છે. મતિજ્ઞાન ઇન્દ્રિયની સહાયતા વિના થતું નથી. તે અહીં “ सुयमेयं" ५४ ॥ माटे भूज्यु छ ?
ઉત્તર–શંકાકારની શંકા ઠીક છે પણ “સ્મરણ જેવું કર્યું છે.” मेम ४छ, “ २०२५५ छे." मेवु ४युं नथी. अथवा तेमणे तेनु સ્મરણ કર્યું છે, એમ કહેવાનું તાત્પર્ય એવું પણ છે કે તેમણે તેનું પ્રતિપાદન કર્યું છે.
અરિહંત પ્રભુએ તે કર્મોને દેશ, કાળ આદિના વિભાગરૂપ વિવિધ अरे या छ. मेरा पात सूत्र४१२ नीयन सूत्र द्वारा मतावे छे. (इम कम्मं अयं जीवे अब्भुवपगमियाए वेयणाए वेयइस्सइ) 04 L भर्नु आयुयाभि વેદના વડે વેદન કરશે, પ્રવજ્યાગ્રહણથી લઈને બ્રહ્મચર્ય, ભૂમિશયન, દેરાસહિત
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #723

७००
भगवतीसूत्रे नादीनां स्वीकारः तेन निर्वृता आभ्युपगमिकी, तया आभ्युपगमिक्या वेदनया 'वेयइस्सइ ' वेदयिष्यति · वेदयिष्यती'-त्यत्र यो भविष्यत्कालस्य निर्देशः स भविष्यत्कालिकपदार्थज्ञानं विशिष्टज्ञानवतां केवलिनामेव संभवतीति ज्ञापनाथम् । वर्तमानातीतपदार्थज्ञानं तु अनुभवद्वारेणान्येषामपि सम्भवतीति । ' इमं कम्मं अयं जीवे उवक्कमियाए वेयणाए वेयइस्सइ' इदं कर्मायं जीव औपक्रमिक्या वेदनया वेदयिष्यति, उपक्रम्यतेऽनेनेत्युपक्रमः कर्मवेदनोपायः, तत्र भवा या सा औपक्रमिकी स्वयमुदीर्णस्य उदीरणा करणेन वा उदयं प्रापितस्य कर्मणोऽनुभवः, इसका नाम अभ्युपगम है। इससे निवृत-होनेवालो-जो वेदना है वह आभ्युपगमिकी वेदना है। "वेदयिष्यति" यहां जो ऐसा भविष्यकालका प्रयोग किया है वह इस बात को बताने के लिये किया है कि भवि. व्यत्कालिक पदार्थों का ज्ञान तो केवल विशिष्टज्ञानशाली केवलियों को ही हो सकता है, अन्यको नहीं, और वर्तमान एवं अतीत पदार्थो का ज्ञान अनुभव द्वारा अन्य जीवों को भी हो सकता है । इस तरह "यह कर्म है
और यह जीव है' इन दोनों का प्रत्यक्ष ज्ञान केवलि भगवंत के है। यह बात लिखलाई गई है। (इमं कम्मं अयं जीवे उवकमियाए वेयगाए वेयइस्सइ) इस कर्म को यह जीव औपक्रमिकवेदना द्वारा वेदन करेगा। कर्म वेदनके उपायका नाम उपक्रम है। उस उपक्रमसे जो वेदना होती है वह औपक्रमिक वेदना है। स्वयं उदीर्ण हुए अथवा उदीरणाकरणद्वारा उदय में लाये हुए कर्म का अनुभव करना यह औपक्रमिकी वेदना है। (अहा. મુહપત્તીબંધન, કેશકુંચન વગેરેનો સ્વીકાર કરવો તેનું નામ અભ્યપગમ છે. तेनाथी थनारी २ वहना छ तेनु नाम मायुयामिली वेदना छे. “वेदयिष्यति" (દશે) એવો જે ભવિષ્યકાળનો પ્રયોગ કર્યો છે તે એ વાત સમજાવવાને માટે કર્યો છે કે ભવિષ્યકાલિક પદાર્થોનું જ્ઞાન તે ફક્ત વિશિષ્ટ જ્ઞાનવાળા કેવળી ભગવંતેમાં જ સંભવી શકે છે, બીજાઓમાં સંભવી શકતું નથી, વર્તમાન અને ભૂતકાળના પદાર્થોનું જ્ઞાન તે અનુભવ વડે બીજા જીવોમાં પણ સંભવી શકે છે.
આ રીતે “આ કમ છે અને આ જીવ છે” એ બન્નેનું પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન ठेवली भगवान ने उसय छ, २. पात मतावाम मावी छे. (इमं कम्मं अयं जीवे उवक्कमियाए वेयणाए वेयइस्सइ) २१॥ भने २॥ १ मोपभि वहना વડે વેદન કરશે, કર્મ વેદનના ઉપાયનું નામ ઉપક્રમ છે. તે ઉપક્રમથી જે વેદના થાય છે તેને પકમિક વેદના કહે છે. સ્વયં ઉદયમાં આવેલ અથવા ઉદીરણા કરણ વડે ઉદયમાં લાવવામાં આવેલ કર્મને અનુભવ કરે તેનું નામ ઔપકમિકી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #724

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श.१ उ० ४ सू० ३ कर्मावेदने मोशाभावकथनम् ७०१ तया औपक्रमिक्या वेदनया वेदयिष्यति, तथा 'जहाकम्म' यथा कर्म-वद्धकर्मणोऽनतिक्रमणेन 'जहा निरगगं' यथानिकरणम् , निकरणानां नियतानां देशकालादिकरणानां विपरिणतिहेतूनाम् अनतिक्रमणेन 'जहा जहा तं भगवया दिटुं' यथा यथा तत् कर्म भगवता जिनेन दृष्टम् , 'तहा तहा तं विप्परिणमिस्स इ-ति' तथा तथा तेन तेनैव प्रकारेण तत् कर्म विपरिणस्यति परिणाम प्राप्स्यति, इति शब्दः वाक्यार्थ परिसमाप्तौ । इदानीं प्रकरणार्थमुपसंहरन्नाह-से तेण टेणं' इत्यादि। ' से तेणडेणं ' तत् तेनार्थेन ‘गोयमा' हे गौतम ! 'नेरइयस्स वा. मोक्खो' नैरयिकस्य वा० मोक्षः, अनेन कारणेन हे गौतम ! कथयामि यत् नैरयिकस्य तिर्यग्योनिकस्य मनुष्यस्य देवस्य वा यत् कृतं कर्म तस्य अवेदयित्वा माक्षो नास्तीति भावः ॥ ५० ॥३॥
कम्मं, अहानिगरणं जहा जहा तं भगवया दिटुं तहा तहा तं विप्परिणमिस्सइ त्ति) यथाकर्म-बंधकिये हुए कर्म के अनुसार एवं निकरणों के अनुसार, जैसा जैसा वह कर्म भगवान् ने देखा है, उसी उसी तरह से वह परिणमेगा । यहाँ 'इति' शब्द वाक्यार्थकी परिसमाप्तिमें प्रयुक्त हुआ है। यथाकर्मका तात्पर्य-जिस प्रकार से कर्म बांधा है उस प्रकार से, और यथानिकरण का तात्पर्य-विपरिणति के हेतुभूत नियत देशकाल आदि करणों की मर्यादा का उल्लङ्घन नहीं करने से, जिस जिस प्रकार से वह कर्म भगवान् ने देखा है वह कर्म उस उस प्रकार से परिणाम को प्राप्त होगा। अब प्रकरण के अर्थ का उपसंहार करते हुए सूत्रकार कहते हैं कि (से तेण?णं गोयमा! एवं वुचइ नेरइयस्स वा०मोक्खो ) इस कारण हे गौतम ! मैं ऐसा कहता हूं कि नैरयिक तिर्यग्योनिक, मनुष्य अथवा देव
वेदना छे. (अहाकम्मं, अहा निगरण जहा जहा तं भगवया दिलै तहा तहा तं विप्परिणमिस्सइ त्ति) यथा सांधेदा म अनुसार मने नि:२। अनुसार, જેવું જેવું જે કર્મ ભગવાને દેખ્યું છે, તે તે પ્રકારે તે કર્મ પરિણમશે. અહીં " इति " ५४ पायनी परिसमाप्ति सतावे छ यथाभ मेटले रे પ્રકારે કર્મ બાંધ્યું છે, એ જ પ્રકારે, અને રથાનિધન એટલે વિપરિણતિના હેતુભૂત નિયત દેશ કાળ વગેરે કરણની મર્યાદાનું ઉલ્લંઘન નહીં કરવું તે. જે જે પ્રકારે જે કર્મ ભગવાને જોયું છે તે તે પ્રકારે તે કર્મ પરિણામને પ્રાપ્ત ७२. वे ५४२९४ना मथ ने। S५सा२ ४२i सूत्र२ ४ छ ३ ( से तेण टेणं गोयमा ! एवं वुच्चइ नेरइयस्स वा० मोक्खा) 3 गौतम ! ते १२ मे
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #725

७०२
भगवतीसूत्रे अथ पुद्गल विचारः निरूप्यतेपूर्व कर्मचिन्तनं कृतं, कर्म च पुद्गलस्वरूपमिति पुद्गलत्वरूपव्यापकधर्म पुरस्कृत्य पुद्गलत्वरूपेण परमाण्वादि पुद्गलान् चिन्तयन्नाह-अथवा परिणामाधिकारात् परमावादिपुद्गलपरिणाममाह-' एस भंते ' इत्यादि।
___ मूलम्-एस णं भंते ! पोग्गले तीयमणंतं सासयं समयं भुवीति वत्तव्वंसिया? हंता गोयमा! एस णं पोग्गले तीयमणंतं, सासयं समयं भुवीति वत्तव्यं सिया। एस णं भंते ! पोग्गले पडुप्पण्णं सासयं समयं भवतीति वत्तव्वं सिया? हंता गोयमा! तं चेव उच्चारेयव्वं । एस णं भंते ! पोग्गले अणागयं अणंतं सासयं समयं भविस्सतीति वत्तव्वं सिया? हंता गोयमा! तं चेव उच्चारेयव्वा एवं खंधेण वि तिषिण आलावगा, एवं जीवेण वि तिणि आलावगा भाणियबा ॥सू०४॥
इनका जो कृत कर्म है उसका बिना वेदन (भोग) किये मोक्ष नहीं होता है। सू० ३॥
पहले कर्म का चिन्तन किया जा चुका है। वह कर्म पुद्गलस्वरूप होता है इस कारण पुद्गलत्वरूप व्यापक धर्म को दृष्टि में रखकर पुद्गलस्वरूप से परमाण्वादि पुद्गलों का विचार करते हुए सूत्रकार " एस णं भंते" इत्यादि मूत्र का कथन करते हैं । अथवा परिणाम का अधिकार चालू है इस ख्याल से वे " एस णं भंते !" इत्यादि सूत्र द्वारा परमाणु आदि पुद्गलके परिणामका कथन करते हैं 'एसणं भंते ! पोग्गले' इत्यादि। છું કે નારક, તિર્યંચ, મનુષ્ય અને દેવનું જે કૃતકર્મ છે તેનું વેદન કર્યા વિના तेमाने भोक्ष माता नथी. ॥ सू. 3॥
પહેલાં કર્મને વિચાર કરવામાં આવ્યું તે કર્મ પુદ્ગલ સ્વરૂપ હોય છે. તે કારણે પગલત્વ વ્યાપક ધર્મને નજર સામે રાખીને પુદ્ગલસ્વરૂપે પરમાણુ पोरे पदासानी विया२ ४२तां सूत्रा२ “ एसणं भंते" त्यादि सूत्रोनु थन पुरे. अथवा परिशभर्नु परतव्य यापूछे से ज्यालथी तेस! "एसणं भंते" त्याहि सूत्र नारा परमा वगेरे पासना परिणामतुंथन ४२ छ-"एसणं भंते ! पोग्गले" त्या.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #726

प्रमेयचन्द्रिकाटीका २० १ 30 ४ सू. ४ पुदलविचारः
T:
छाया-एष भदन्त ! पुद्गलोऽतीतमनन्तं शाश्वतं समयमभूदिति वक्तन्यं स्यात् ?, हन्त गौतम ! एष पुद्गलोऽतीतमनन्तं शाश्वतं समयमभूदिति वक्तव्यं स्यात् । एष भदन्त ! पुद्गलः प्रत्युत्पन्न शाश्वतं समय भवतीति वक्तव्यं स्यात् ? हन्त गौतम ! तदेवो. चारयितव्यम् । एष भदन्त ! पुद्गलोऽनागतमनंतं समयं भविष्यतीति वक्तव्यं स्यात् ।
मूलार्थ-गौतमस्वामी पूछते हैं कि " एस णं भंते ! पोग्गले तीय मणतं सासयं समयं भुवीति वत्तव्वं सिया" हे भगवन् यह पुद्गल अनंत शाश्वत बीते हुए कालमें थी क्या ? प्रभु इस प्रश्न का उत्तर देते हुए कहते हैं कि "हंता गोयमा ! एस ण पोग्गले तीयमणतं सासयं समयं भु. बीति बत्तव्वं सिया" हां गौतम यह परमाणु रूप पुद्गल अनंत शाश्वत. कालमें था, ऐसा कहा जा सकता है। फिर गौतम स्वामी पूछते हैं कि "एस णं भंते ! पोग्गले पडुप्पन्नं सासयं समयं भवतीति वत्तव्वं सिया?" हे भदंत! यह पुनल शाश्वत कालमें है, ऐसा कहा जा सकता है? अर्थात् जिस प्रकार भूतकालमें सदाभाव होने के कारण शाश्वत है उसी प्रकार से वर्तमान काल में भी शाश्वत है क्या? इसका उत्तर देते हुए भगवान् कहते हैं कि “हंता गोयमा ! तं चेव उच्चारेयवं" हां गौतम ! पुद्गल वनान शासनकाल में हैं, ऐप्ता कहा जा सकता है। फिर गौतमस्वामी पूछते हैं कि "एस पं भंते ! पोग्गले अणागयं अणंतं सासयं समयं भविस्सतीति वत्तव्वं सिया ? " हे भदन्त यह पुगल अनंत और शाश्वत
भूसाथ-गौतमस्वामी पूछे छे , एस भंते ! पोग्गले तीत मणंत सासयं समयं भुवीति वत्तव्वं सिया भावान् मा पुगत मनत शाश्वत मातेस मां उता ? प्रभु से प्रश्न ४१५ मापतi 3 छ । हता गोयमा! एस णं पोग्गले तीयम् णंत सासयं समय भुवोति वत्तव्वं सिया गौतम ! मा५. રમાણુરૂપ પુદ્ગલ અનંત શાશ્વતકાળમાં ભૂતકાલમાં હતા એવું કહી શકાય છે? ३२॥ गौतमस्वामी पूछे छे , एस णं भंते पोगले पडुप्पन्नं सासयं समय भवतीति वत्तवं सियो ? 8 महत २॥ पुगस वर्तमान शाश्वतमा छ. मेष કહી શકાય છે? અર્થાત્ જેવી રીતે ભૂતકાળમાં સદાભાવ હોવાના લીધે શાશ્વત છે. તેવી જ રીતે વર્તમાનકાળમાં પણ શાશ્વત છે શું? એને ઉત્તર આપતાં सगवान् ४ छ हंता गोयमा! त चेत्र उच्चारेयन गौतम बुद्धास :માન શાશ્વતકાળમાં છે એવું કહી શકાય છે. ફરી ગૌતમસ્વામી પૂછે છે કે एस णं भंते! पोग्गले अणागय अणंत सासयं समय भविस्सतीति वत्तव्य सिया
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #727

भगवतीसरे हन्त गौतम ! तदेवोच्चारयितव्यम् , एवं स्कन्धेनापि त्रय आलापकाः, एवं जीवेनापि त्रय आलापका भणितव्याः ॥सू०४॥ ___टीका-'एस णं भंते ' एषः खलु भदन्त ! 'पोग्गले' पुद्गलः वर्णगन्धरस स्पर्शविशिष्टः परमाणुः यद्यपि पुद्गल इति सामान्याभिधायी शब्दस्तथापि सामाभविष्यत् कालमें रहेगा ऐसा कहा जा सकता है क्या ? भगवान् कहते हैं"हंता गोयमा ! तं चेव उच्चारेयवं" हां गौतम ! ऐसा कहा जा सकता है कि यह पुद्गल अनन्त एवं शाश्वत ऐसे भविष्यकालमें रहेगा। और “ एवं खंधेणवि तिणि आलावगा" इसी प्रकार स्कंध के साथ भी भूत भविष्य और वर्तमान काल संबंधी तीन आलापक कहना चाहिये । इस तरह सूक्ष्म और स्थूल पुद्गल संबंधी तीन तीन आलापकों को दिखाकर अब पत्रकार जीव के साथ तीन आलापकों का कथन निमित्त कहते हैं कि “ एवं जीवेण वि तिणि आलावगा भाणियव्वा" जिस प्रकार से परमाणुरूप सूक्ष्म पुद्गल के साथ तीन आलापक किये उसी प्रकार जीवके साथ भी नीन आलापक करना चाहिये ॥ मू० ४॥
टीकार्थ-(एस णं भंते! पोग्गले तीत मणंत सासयं भुवीति वत्तवं सिया) यहां यह प्रश्न इस प्रकार से है-कि हे भगवन ! यह पुद्गल अनंत शाश्वत बीते हुए काल में था क्या ! रूप रस गंध और स्पर्श इन से युक्त जो होता है उसका नाम पुदल है। यहां मूत्र में पुदलत्वरूप सामान्य का कथन હે ભદંત આ પુગલ અનંત અને શાશ્વત ભવિષ્યકાળમાં રહેશે, એવું કહી शय छ ? भगवान ४ छ , हंता गोयमा त चेव उच्चारेयव्वं गौतम એવું કહી શકાય છે કે આ પુદ્ગલ અનંત અને શાશ્વત એવા ભવિષ્યકાળમાં १७५ २. अने एव (खंधेग वि तिणि आलावगा) सेवाशते ४ धनी साथ પણ ભૂત ભવિષ્ય અને વર્તમાનકાળ સબંધી ત્રણ આલાપક કહેવા જોઈએ એવી જ રીતે સૂક્ષમ અને સ્કૂલ સંબંધી ત્રણ ત્રણ આલાપકોને બતાવીને હવે સૂત્ર ४१२वनी साथे त्राणु मासापोर्नु ४थन ४२१। भाट ४ छ -“ एवं जीवे ण वि तिणि आलावा भ.गियव्या" वा रीते ५२म।।४३५ सूक्ष्मयुगसनी સાથે ત્રણ આલાપક કીધા તે જ રીતે જીવની સાથે પણ ત્રણ આલાપક કરવા જોઈએ.
2014-(एसणं भंते ! पोग्गले तीतमणंत सासयं समयं भुवीति वत्तव्वं सिया) 3 ભગવાન ! આ પુદ્ગલ અનંત શાશ્વત અતીતકાળમાં હતું? રૂપ, રસ, ગંધ અને સ્પર્શથી યુક્ત જે હોય છે. તેનું નામ પુદ્ગલ છે. અહિં સૂત્રમાં પુદ્ગલવરૂપ સામાન્ય ધર્મનું કથન કરનાર પુદ્ગલ શબ્દ વપરાય છે. પણ અહીં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #728

प्रयमेचन्द्रिकाटीका श० १ उ० ४ सू० ४ पुद्गलविचारः
७०५ न्यरूपेण पुद्गलविशेषस्य परमाणोरेवात्र ग्रहणं, स्कन्धादिरूपपुद्गलपरिणामादेरिह प्रकरणे एवोत्तरसूत्रे चिन्तयितव्यत्वात् , "ती" अतीते, अतीतत्वं भूतकालिकमिति,
"कालाध्वनोरत्यन्तसंयोगे" इति द्वितीया, अतः सर्वस्मिन्नतीतेकाले इत्यर्थः, एवं वर्तमानानागतेपि बोध्यम् , 'अणंत' अनन्ते, अथवा नास्ति अन्तः ध्वंसात्मको यस्य तत् अनन्तं, तस्मिन् , एतावता भविष्यकालस्य सत्ता प्रदर्शिता । 'सासयं' शाश्वते सदैव विद्यमाने न हि कदाचिदप्ययं लोको भूतभविष्यद्वर्तमानकालत्रयेण रिक्तोऽभूत् अतीतकाले न कदाचिदपि पुद्गलशून्यो लोकोऽभूत् , समयमिति समयेकाले भुवीति' करने वाला यह पुद्गल शब्द है । परन्तु यहां पुद्गल शब्द से रूप, रस, गंध और स्पर्श वाला केवल परमाणुरूप पुद्गलविशेष ही ग्रहण किया गया है। स्कन्धादिरूप पुद्गल नहीं, क्योंकि उसका विचार इसी प्रकरण में आगेके सूत्र में किया गया है। "तीय" शब्दका अर्थ अतीत भूतकाल है। "तीय"में जो यह द्वितीया विभक्ति है वह "कालाध्वनोरत्यन्तसंयोगे" इस नियमसे है अतः सब अतीतकालमें ऐसा अर्थ जानना चाहिये । इसी तरहसे वर्तमानकाल और अनागतकालमें भी समझना चाहिये। "अणतं" इस पद में भी सप्तमी विभक्ति का अर्थ जानना चाहिये । अनन्तजिसका ध्वंसात्मक विनाश नहीं है वह अनन्त, अथवा अनादि होने के कारण जो माप से रहित है वह अनन्त है। " सासयं' सदैव विद्यमानहमेशा रहनेवाला-ये सब विशेषण भूतकाल के हैं । भूतकाल कैसा है ? तो कहा गया है कि अनन्त और सदा रहने वाला भूतकाल हैं। अभी तक ऐसा नहीं हुआ कि लोक कभी भूत, भविष्यत् और वर्तमान, પુદ્ગલ શબ્દ વડે રૂપ, રસ, ગંધ અને સ્પર્શવાળા પરમાણુ રૂપ પુગલ વિશેષ જ ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે, સ્કન્ધાદિરૂપ પુદ્ગલ ગ્રહણ કરાયા નથી. કારણ કે તેને વિચાર આ પ્રકરણમાં જ હવે પછીનાં સૂત્રમાં કરવામાં આવ્યો છે. "तीय" सटसे मतीत-भूत "तीय'मा रे मा विमतिनी प्रयोग थयो छ ते “कालावनोरत्यन्तसंयोगे' या नियमथी।यो छ तेथी “समस्त मताम" એ પ્રમાણે અર્થ સમજવો. વર્તમાનકાળમાં અને ભવિષ્યકાળમાં પણ એજ પ્રમાણે सम "अगंत" ॥ ५६मा पाए सातभी. विमतिना मथ समन्व. “अनन्तं" એટલે જેને વંશાત્મક વિનાશ થતો નથી અથવા અનાદિ હોવાને કારણે જે भापथी २डित छ तेन मन ४ छ. “ सासयं" सटसे सह ४७ रनाई એ બધાં ભૂતકાળનાં વિશેષણ છે ભૂતકાળ કેવો? તે કહ્યું છે કે અનંત અને શાશ્વત ભૂતકાળ હજી સુધી કદી પણ એવું બન્યું નથી કે લોક કી પણ ભૂત, ભવિષ્ય અને વર્તમાનકાળથી રહિત હોય, અથવા પુદગલેથી રહિત
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #729

७०६
भगवतीसूत्रे अभूदिति इति एतत् ‘वत्तव्वं सिया' वक्तव्यं स्यात् सद्भूतार्थत्वादिति प्रश्नः । भगवानाह-'हंते'त्यादिना, 'हंता गोयमा' हन्त गौतम ! 'एस णं पोग्गले ' एषः खलु पुद्गलः परमाणुरूपः 'अतीतं अणंत सासयं समयं भुवीति वत्तव्वं सिया' अतीतमनन्तं शाश्वतं समयमभूदिति वक्तव्यं स्यात् अयं परमाणुरूपपुद्गलोऽतीतेऽनंते शाश्वते कालेऽभूदित्येतत् वक्तव्यमेवस्यादिति न तु कदाचिदपि भूतकालेनरिक्तोऽभूत्सद्भूतार्थत्वादित्यभिप्रायः। भूतकालस्य शाश्वतत्वादिधर्म प्रतिपाद्यवर्तमानस्यापि तथात्वं प्रतिपादयितुमाह-'एस णं भंते' इत्यादि । 'एस णं भंते' एषः खलु भदन्त ! 'पोग्गले' पुद्गल परमाणुरूपः 'पडुप्पण्णं' प्रत्युत्पन्ने वर्तमाने इत्य : 'सासयं समयं' शाश्वते समयेकाले ‘भवतीति वत्तव्यं सिया' भवतीति इन तीनों कालों से खाली हुआ हो और पुद्गल से शून्य हुआ हो, अतः ऐसा प्रश्न हुआ कि हे भदंत ! ऐसे समय में सद्भूतार्थ होने के कारण परमाणुरूप पुद्गल से यह लोक शून्य रहा है क्या ? अर्थात् परमाणु भूतकाल में था क्या? प्रभु इस प्रश्न का उत्तर देते हुए कहते हैं कि (हंता गोयमा ! एस णं पोग्गले अतीतं अणंतं सासयं समयं भुवीति वत्तव्वं. सिया) हां गौतम ! यह परमाणुरूप पुद्गल अनंत शाश्वत भूतकाल में था ऐसा कहा जा सकता है । अर्थात् यह परमाणुरूप पुद्गल अतीत अनंत शाश्वत काल में था ऐसा ही कहा जा सकता, परन्तु ऐसा नहीं कहा जा सकता है कि परमाणुरूप पुद्गल कभी भी भूतकाल में नहीं था, क्यों कि परमाणुरूप पुद्गल स्वयं सद्भूत अर्थरूप है असद्भूत अर्थरूप नहीं है। भूतकालमें शाश्वत आदि धर्मका प्रतिपादन करके अब सूत्रकार वर्तमानकालमें भी शाश्वत आदि धमेका प्रतिपादन करने के निमित्त कहते हैं(एस णं भंते ! पोग्गले पडुप्पण्णं सासयं समयं भवतीति वत्तव्वं सिया?) હોય, તેથી એવો પ્રશ્ન પૂછવામાં આવ્યો છે કે હે ભગવન્! એવા સમયમાં સદુભૂતાઈ હોવાને કારણે પરમાણુરૂપ પુદ્ગલથી શું આ લેક શૂન્ય રહ્યો છે? એટલે કે શું ભૂતકાળમાં પરમાણુનું અસ્તિત્વ હતું ? તે પ્રશ્નનો જવાબ પ્રભુ 21 प्रभारी मापे छ (हंता गोयमा! एस णं पोग्गले अतीत अणंत सासयं समय भुवीति वत्तव्वं सिया) । गौतम ! २॥ ५२माशु३५ पुस मन त मने शश्वत એવા ભૂતકાળમાં હતું, એવું કહી શકાય છે પણ એવું કહી શકાય નહીં કે પરમાણુરૂપ પુદ્ગલ ભૂતકાળમાં કદી પણ ન હતું. કારણ કે પરમાણુરૂપ પગલ સ્વયં સદભૂત અર્થરૂપ છે, અસભૂત અર્થરૂપ નથી. ભૂતકાળમાં શાશ્વત વગેરે ધર્મનું પ્રતિપાદન કરીને હવે સૂત્રકાર વર્તમાનમાં પણ શાશ્વત વગેરે ધર્મોનું प्रतिपादन ४२वाना माशयथी ४ छ , (एस णं भंते ! पोग्गले पडुप्पण्णं सासयं
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #730

प्रमेयवन्द्रिकाटीका श०१ उ० ४ सू० ४ पुद्गलविवार:
,
वक्तव्यम् स्यात् वर्तमानकालस्यापि शाश्वतत्वमेव सदाभावात् । तदेवं वर्तमानकालस्य शाश्वतत्वं प्रसाध्यानागतकालस्यापि शाश्वतत्वं वक्तुमाह-' एस णं भंते पोले' इत्यादि । 'एस णं भंते' एष खलु भदन्त ! 'पोग्गले' पुद्गलः परमाणुरूपः 'अणामयं अगं सासयं समयं भविस्सतीति वत्तव्यं सिया' अनागते अनन्ते शाश्वते समये भविष्यतीति वक्तव्यं स्यात् एषः परमाणुरूपः पुनलोऽनागतेऽनन्ते शाश्वतेकाले भविष्यतीति एततु वक्तुं शक्येतेति प्रश्नः । भगवानाह - 'हंता गोयमे' -त्यादि, 'हंता गोयमा' हन्त गौतम ! 'तं चैव उच्चारयन्वं' तदेवोच्चारयितव्यम्, अर्थात् एष पुलोनागतेऽनन्ते शाश्वते काले भविष्यतीत्येतद् वक्तव्यं स्यात् भविष्यत्कास्यापि सर्वदाभावात् । अनेन रूपेण परमाणुपुद्गलस्य त्रिकालस्थायित्वं प्रदर्श्य स्कन्धपुद्गलस्यापि त्रिकालवृत्तित्वं दर्शयन्नाह - ' एवं खंधेणं' इत्यादि । 'एवं खंधेणं वि' हे भदंत ! यह पुल वर्तमान शाश्वत काल में है ? ऐसा कहा जा सकता है क्या? जिस प्रकार भूतकालमें सदाभाव होने के कारण शाश्वत है उसी प्रकार से वर्तमान कालमें भी शाश्वत है क्या । (हंता गोयमा ! तं चेवउच्चारे) हां गौतम पुद्दल वर्तमान शाश्वतकालमें है, ऐसा कहा जा सकता है। (एस णं भंते ! पोग्गले अणागयं अनंतं सासयं समयं भविस्स तीति वक्त्तव्वं सिया ? ) हे भदंत यह पुद्गल अनंत और शाश्वत भविष्यत् कालमें रहेगा ऐसा कहा जा सकता है क्या? उत्तर- (हंता गोयमा ! तं चेव उच्चारेयव्यं) हां गौतम ! ऐसा कहा जा सकता है कि यह पुद्गल अनन्त एवं शाश्वत ऐसे भविष्यत्काल में रहेगा । सदाभाव होने से भविष्यकाल में भी शाश्वतत्व है इस तरह परमाणुरूप पुद्गल में त्रिकालस्थायिता
७०७
समयं भवतीति वत्तव्वं सिया ? ) हे भगवन् ! ते युगस वर्तमान शाश्वत अाभां પણ અસ્તિત્વ ધરાવે છે એવું કહી શકાય ખરૂં ? જેવી રીતે ભૂતકાળમાં સદ્ભાવ હોવાને કારણે શાશ્વતત્વ છે એજ પ્રમાણે વર્તમાનકાળમાં પણ શાશ્વतत्व छे ? (हंता गोयमा त चेव उच्चारेयव्वं ) हा गौतम! खेभ ४३२ उडी शाय } ते युद्दस वर्तमान शाश्वत अणमां अस्तित्व धरावे छे (एस णं भते ! पोग्गले अणागय' अनंत' सासयं समयं भविस्सतीति वत्तव्वं सिया ? ) हे भगवन् !
આ પુદ્ગલ અનંત અને શાશ્વત એવા ભવિષ્યકાળમાં રહેશે એમ પણ કહી शाय भई ? उत्तर (हता गोयमा ! तं चैव उच्चारयव्व) | गौतम ! खेभ જરૂર કહી શકાય કે આ પુદ્ગલ અનંત અને શાશ્વત એવા ભવિષ્યકાળમાં પણ રહેશે. સદાસદ્ભાવ હાવાથી ભવિષ્યકાળમાં પણ શાશ્વતપણુ છે. આ રીતે પરમાણુરૂપ પુદ્દગલમાં ત્રિકાળસ્થાયિપણું બતાવીને હવે સૂત્રકાર સ્કન્ધમાં પણ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #731

-
७०८
भगवतीसूत्रे एवं स्कन्धेनापि · तिणि आलावगा' त्रय आलापका भूतवर्तमानभविष्यत्कालविषयकाः भणितव्याः। स्थूलसूक्ष्मपुद्गलविषयकमालापत्रयं दर्शयित्वाऽतिदेशेनालापत्रयं जीवेपि योजयन्नाह-"एवं जीवेणवि' इत्यादि "एवं जीवेणवि तिण्णि आलावगा भाणियबा" एवं जीवेनापि त्रय आलापका भणितव्याः, एवम् पुद्गलदिखलाकर अब सूत्रकार स्कन्ध में भी त्रिकालस्थायिता प्रकट करने के निमित्त कहते हैं कि-( एवं खंघेणं वि तिणि आलावगा ) इसी प्रकार से स्कन्ध के साथ भी भूत भविष्यत् और वर्तमानकाल संबंधी तीन आलापक कहना चाहिये। अर्थात् पुद्गलस्कंध भूतकाल में था वर्तमानकाल में है और भविष्यत्काल में रहेगा। इस विषयमें प्रश्न और उत्तर पुद्गलपरमाणु सूत्र में कहे गये अनुसार ही जानना चाहिये। वहां सूत्रपाठ " एस णं भंते ! पोग्गलखंधे अतीतं अणंतं सासयं समयं भुवीति वत्तव्वं सिया" ऐसा बोलना चाहिये-और उत्तर में “हंता गोयमा ! एस णं पोग्गलखंधे अतीतं अणंतं सासयं समयं भुवीति वत्तव्वं सिय" ऐसा सूत्रपाठ कहना चाहिये। इसी तरह से वर्तमान और भविष्तत्काल संबंधी प्रश्नसूत्र और उत्तरसूत्र जानना चाहिये । इस तरह सूक्ष्म और स्थूल पुद्गल संबंधी तीन तीन आलापकों को दिखाकर अब सूत्रकार जीवके साथ तीन आलापकों के कथन के निमित्त कहते हैं कि (एवं जीवेणे वि तिणि
आलावगा भाणियवा) जिस प्रकार से परमाणुरूप सूक्ष्म पद्गल के साथ त्रिस्थायिपा विवाना माशयथी ४ छ । ( एवं खंघेणं वि तिण्णि
आलावगा) मेरी प्रभारी २४न्धनी साथे ५५ भूत, वतमान अने भविष्य साधा ત્રણ આલાપક કહેવા જોઈએ, એટલે કે પુદ્ગલસ્કન્ય ભૂતકાળમાં હતું, વર્તમાન કાળમાં છે અને ભવિષ્યકાળમાં રહેશે. આ વિષયમાં પુગલપરમાણુ સૂત્રમાં કહેલાં પ્રશ્નો અને ઉત્તરનું કથન જાણવું જોઈએ. ત્યાં આ પ્રમાણે સૂત્રપાઠ થવો જોઈએ— "एस णं भंते ! पोग्गलखंधे अतीतं अणंतं सासयं समयं भुवीति वत्तव्वं सिया" આ પ્રમાણે પ્રશ્નસૂત્ર હોવું જોઈએ. અને તેને આ પ્રમાણે ઉત્તર આપો नसे. “हंता गोयमा ! एसणं पोग्गलखंधे अतीतं अणतं सासयं समय भुवीति वत्तव्वं सिया" मे प्रमाणे वतभाना समधी मने भूत समाधी પ્રશ્નસૂત્ર અને ઉત્તરસૂત્ર સમજી લેવા. આ રીતે સૂફમ પરમાણુ યુગલ અને સ્થૂળ (સ્કંધ) પુદ્ગલ સંબંધી ત્રણ આલાપકોનું કથન કરીને હવે સૂત્રકાર જીવની साथै ऋण मासापानुं ४थन ४२वाना माशयथी ४ छ-( एवं जीवेणं वि तिष्णि आलावगा भाणियव्वा ) ची रीते ५२मा ३५ सूक्ष्म पुगवानी साथै
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #732

प्रमेयचन्द्रिकाटीका २० १ ० ४ सू०५ छमस्थादीनां सिद्धिप्रकरणम् ७०९ प्रदर्शितप्रकारेण 'जीवेणवि' जीवेनापि सह 'तिष्णि' त्रयः " आलावगा' आलापकाः 'भाणियवा' भणितव्याः ॥०४॥
अथ छद्मस्थादीनां सिद्धिप्रकरणं निरूप्यतेपूर्व सामान्यजीवस्वरूपं प्रतिपादितम् , सम्प्रति विशेषजीवस्वरूपं पतिपादयन्नाह-'छउमत्थेणं भंते' इत्यादि। ____ मूलम्-छउमत्थे णं भंते ! मणुस्से अतीतं अणंतं सासयं समयं केवलेणं संजमेणं केवलेणं संवरेणं केवलेणं बंभचेरवासेणं केवलाहिं पवयणमाईहिं सिझिसु बुझिसु जाव सव्वदुक्खाणं अंतं करिंसु ? गोयमा ! णो इणटे समहे। से केणटेणं भंते, एवं वुच्चइ तं चेव जाव अंतं कारसु? गोयमा! जे केइ अंतकरा अंतिमसरीरियावा जाव सव्वदुक्खाणं अंतं करेंसु वा करेंति वा करिस्संति वा, सव्वे ते उप्पण्णणाणदंसणधरा अरहा जिणा केवली भवित्ता, तओ पच्छा सिझंति बुझंति मुच्चंति परिनिव्वायंति सव्वदुक्खाणं अंतं करेंसु वा करेंति वा करिस्संति वा, से तेणट्रेणं और स्कन्धेरूप स्थूलपुद्गलके साथ तीनों कालोंको लेकर तीन आलापक प्रकट किये गये हैं उसी प्रकारसे जीव के साथ भो तीन आलापाक कहना चाहिये । और वहां सूत्रपाठ प्रश्नके रूपमें भूतकालसंबंधी "एस णं भंते ! जीवे अतीतं अणंत सासयं समयं भुवित्ति वत्तव्वं सिया” इस प्रकार बोलना चाहिये । तथा उत्तरसूत्र पुद्गलपरमाणुगत भूतकालसंबंधी सूत्र के अनुसार जीवपद रखकर कहना चाहिये । इसी प्रकार से वर्त. मानकाल और भविष्यत्कालसंबंधी प्रश्नसूत्र और उत्तर सूत्र भी बोल लेना चाहिये । सू० ४ ॥ અને સ્કંધરૂપ સ્થૂળ પુદ્ગલેની સાથે ત્રણે કાળવિષયક ત્રણ ત્રણ આલાપકે બતાવ્યા છે એજ પ્રમાણે જીવની સાથે પણ ત્રણ આલાપક કહેવા જોઈએ, त्यां भूत सधी प्रश्नसूत्र २ प्रमाणे डा . “ एस णं भंते ! जीवे अतीतं अणंत सासयं समयं भुवीति वत्तव्वं सिया ?” भने उत्तर सूत्र मा प्रमाणे डावुलमे. “हंता गोयमा ! एसणं जीवे अतीतं अणंतं सासयं समय भुवीति वत्तव्वं सिया" ८ प्रमाणे वतमान सने भूत समधी प्रश्नसूत्र भने उत्तरसूत्र ५] समावा. ॥ सू. ४ ॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #733

७२०
भगवतीसूत्रे गोयमा ! जाव सव्वदुक्खाणं अंतं करेंसु। पडुप्पन्ने वि एवं चेव, नवरं सिझंति भाणियव्वं । अणागए वि एवं चेव,नवरं सिज्झिस्संति भाणियव्वं । जहा छउमत्थो तहा आहोहिओ वि, तहा परमाहोहिओ वि, तिण्णि तिणि आलावगा भाणियव्वा। केवलीणं भंते ! मणूसे अतीतं अणंतं सासयं समयं सिन्झिसु जाव अंतं करेंसु ? हंता गोयमा! सिन्झिसु जाव अंतं करिसु। एए तिन्नि आलावगा भाणियल्वा, छ उमत्थस्स जहासिन्झिसु सिझंति सि. ज्झिस्सति।से नूणं भंते अतीतं अणंतं सासयं समयं, पडुप्पण्णं वासासंयं समयं, अणागयं अणंतं वा सासयं समयं जे केइ अंत करा वा अंतिमसरीरिया वा सिन्झिसुवा जाव सव्वदुक्खाणं अंतं करेंसु वा करेंति वा करिस्संति वा सव्वे ते उपपन्नणाणदसणधरा अरहा जिणा केवली भवित्ता तओ पच्छा सिझंति, जाव अंतं करिस्संति वा? हंता गोयमा ! अतीतं अणंतं सासयं जाव अंतं करिस्संति वा । से नूणं भंते उप्पण्णणाणदसणधरे अरहा जिणे केवली “अलमत्थुत्ति" वत्तव्वं सिया ? हंता। गोयमा! उप्पण्ण-णाण-दसणधरे अरहा जिणे केवली “ अलमत्थुत्ति" वत्तव्वं सिया, सेवं भंते सेवं भंते-त्ति ॥ सू० ५॥
॥पढमसयए चउत्थो उद्देसो समत्तो॥१-४॥ छाया-छद्मस्थः खलु भदन्त ! मनुष्यो तीतेऽनन्ते शाश्वते समये केवलेन संयमेन
छद्मस्थादि सिद्धिप्रकरणपहले सामान्यरूप से जीव का स्वरूप कहा गया है। अब विशेष रूपसे जीव का प्रतिपादन करने के निमित्त सूत्रकार " छउमत्थेण भंते!"
स्थाहि सिद्धि५४२९१પહેલાં સામાન્યરૂપે જીવના સ્વરૂપનું કથન કરવામાં આવ્યું હતું, હવે विशेष३ ॥ २१३५नुं प्रतिपाइन ४२वाना माशयथी सूत्रा२ “ छउमत्थेणं
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #734

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श.१ उ. ४ सू०५ छमस्थादीनां सिद्धिप्रकरणम् ७११ केवलेन संवरेण, केवलेन ब्रह्मचर्यवासेन केवलाभिः प्रवचनमातृभिरसैत्सीत् , अबुद्ध यावत् सर्वदुःखानामन्तमकार्षीत् ? गौतम ! नायमर्थः समर्थः। तत्केनार्थेन भदन्त ! एवमुच्यते तदेव यावदन्तमकार्षीत् ? गौतम ! ये केप्यन्तकराः अन्तिमशरीरिका इत्यादि सूत्र कहते हैं -“छउमत्थेणं भंते !" इत्यादि ।
मूलार्थ गौतमस्वामी भगवान से पूछते हैं कि “ छउमत्थेणं भंते! मणुस्से अणंतं सासयं समयं केवलेणं संजमेणं केवलेणं संवरेणं केवलेणं बंभचेरवासेणं केवलाहिं पवयणमाईहिं सिन्झिसु बुझिसु जाव सव्व दुःखाणं अंतं करिसु" हे भदन्त ! बीते हुए अनन्त शाश्वतं समम में छद्मस्थ मनुष्य केवल संयम से केवल संवर से, केवल ब्रह्मचर्यवाससे
और केवल प्रवचनमाता से सिद्ध हुए हैं यावत् सर्व दुःखों का अंत करने वाले हुए हैं क्या ? भगवान् इसका उत्तर देते हैं कि (गोयमा ! णो इणढे समढे) हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है । केवल संयमादिक से कोई भी सिद्ध नहीं हुआ है, इसमें कारण क्या है ? इसबात को पूछते हुए गौतमस्वामी प्रभुसे प्रश्न करते हैं कि (से केणटेणं भंते! एवं वुच्चइ तं चेव जाव अंतं करिसु) हे भदन्त ! आप ऐसा किस कारण से कहते हैं कि केवल संयमादि से कोई भी छमस्थ सिद्ध नहीं हुआ है यावत् वह सब दुःखों का अंत करने वाला नहीं हुआ है। इस का उसर देते हुए भगवान् कहते हैं कि (गोयमा) हे गौतम ! (जे केइ अंतकरा अंतिम भंते !" त्या सूत्र ४९ छ “ छ उमत्थेणं भते" त्यादि.
भूसाथ---गौतभस्वामी भावानने पूछे छ “छउमत्थेणं भंते! अणंत सासय समय केवलेणं संजमेणं केवलेणं संवरेणं केवलेणं बंभचेर वासेणं केवलाहिं पक्यण माईहिं सिझिसु वुझिसु जाव सम्बदुक्खाणं अंत कारेंसु" महन्त ! વીતેલા અનંત શાશ્વત સમયમાં છદ્મસ્થ મનુષ્ય કેવલ સંયમથી, કેવલ સંવરથી, કેવલ બ્રહ્મચયવાસથી અને કેવલ પ્રવચનમતાથી સિદ્ધ થયા છે? યાવત્ સર્વ દુઃખના અંત કરનાર થયા છે શું? ભગવન તેને ઉત્તર આપતાં કહે છે કે" गोयमा! णो इणटे समटे" गौतम ! मे म सरासर नथी. अर्थात સંયમાદિકથી કઈ પણ સિદ્ધ થયેલ નથી. તેનું શું કારણ છે? એ વાતને पूछतां गौतभस्वामी शथी मावान ने पूछे छे ॐ " से केण?णं भंते ! एवं वुच्चइ तं चेत्र जाव अंतकरिसु" हे सगवान् ! मा५ येवु ॥ २४थी ही છે કે કેવળ સંયમાદિથી કઈ પણ છવાસ્થ સિદ્ધ થયા નથી યાવતુ તે સર્વ દુઃખના અંત કરનાર થયા નથી ? ભગવાન તેને ઉત્તર આપતાં કહે છે કે" गोयमा !" गीतम! " जे केइ अंतकरा अंतिमसरीरिया वा जाव सव्वदुःखा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #735

७१२
भगवतीसूत्रे वा याक्त् सर्वदुःखानामन्तमकाघुर्वा कुर्वन्ति चा करिष्यन्ति वा सर्वे ते उत्पन्न ज्ञानदर्शनपरा अर्हन्तो जिनाः केवलिनो भूत्वा ततः पश्चात् सिद्धयन्ति बुध्यन्ते मुच्यन्ते परिनिर्वान्ति सर्वदुःखानामन्तमकाए॒वा कुर्वन्ति वा करिष्यन्ति वा तत्तनार्थेन गौतम! यावत् सर्वदुःखानामन्तमकार्युः, प्रत्युत्पन्नेऽपि एवमेव, नवरं 'सिद्धयन्ति' भणितव्यम् सरीरिया वा सव्वदुःखाणं अंतं करेंसु वा, करेंति वा, करिस्संति वा, सम्वे ते उप्पण्णणाणदंसणधरा अहा जिणा केवली भवित्ता, तओपच्छा सिज्मंति, बुति मुच्चंति परिनिव्वायंति सव्वदुःखाणं अंतं करेंसुवा, करेंति वा करिस्संति वा) जो कोई अन्तकर हुए हैं, अन्तिम शरीर वाले हुए हैं, यावत् जिहोंने समस्त दुःखों का अन्त कर डाला है, व मान में जो कर रहे हैं, आगे भी जो करेंगे, वे सब उत्पन्न ज्ञान दर्शनधारी अहंत जिन एवं केवली होने के बाद ही सिद्ध हुए हैं, बुद्ध हुए हैं, मुक्त हुए हैं, परिनिर्वृत हुए हैं, उन्होंने ही समस्तदुःखों का अन्त किया है, वे ही करते हैं, और आगे भी वे ही करेंगे। (से तेणटेणं गोयमा !जाव सव्व दुःखाणं अंतं करेंसु) इस कारण हे गौतम ! मैंने ऐसा कहा है कि केवल संयमादिक से किसी भी छद्मस्थ जीवकी सिद्धि नहीं हुई है, न होती है, और न भविष्यत्काल में भी होगी। (पडुप्पन्ने वि एवं चेव ) प्रत्युत्पन्न-वर्तमान काल में भी ऐसे ही जानना चाहिये ऐसा कहा है । (नवरं) विशेषता यह है कि (सिझंति भाणियव्यं) यहां "सिध्यन्ति " इस प्रकार से वर्तमान कालिक क्रिया का प्रयोग कर मंअंत करें सु वा, करिति वा करिस्संति वा, सव्वे ते उप्पण्णणाणदंसणधरा अरहा जिणा केवली भवित्ता तओ पच्छा सिझति, बुज्झति मुच्चंति परिनिव्वायति सव्वदुक्खाणं अंत करेंसु वा, करेंति वा करिस्संति वा "२ मत४२ च्या छ, मन्तिम શરીરવાળા થયા છે, યાવતું જેમણે સર્વદુઃખને અંત કરેલ છે, વર્તમાનમાં જે કરી રહ્યા છે, અને આગળ પણ કરશે તે બધા જ ઉત્પન્ન જ્ઞાનદર્શનધારી અહંત જીન એવં કેવલી થયા પછી જ સિદ્ધ થયા છે, બુદ્ધ થયા છે, મુક્ત થયા છે, પરિનિવૃત થયા છે, તેમણે જ સમસ્ત દુઃખનો અંત કરેલ છે, तमा ४२ छ, मन मा ५५ तेस। । ४२२. “से तेणटेणं गोयमा ! जाव सव्वदुक्खाणं अंत करेंसु" ते १२ गोभम ! में से उऱ्या है કેવળ સંયમાદિથી કઈ પણ વસ્થ જીવની સિદ્ધિ થયેલ નથી. થતી નથી, भने भविष्यमा ५५ थरी नहीं. “ पडुप्पन्ने वि एवं चेव" प्रत्युत्पन्न पतमानमा ५५] orea सेवू से उस छ. “ नवरं" विशेषता मे " सिझति भाणियव्यं" मडिया “ सिध्यंति” से शत पभान
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #736

प्रमेयचन्द्रिकाटी श. १ उ०४ स० ५ छद्मस्थादीनां सिद्धिप्ररूपणम् ७१३ अनागतेऽपि एवमेव, नवरं 'सेत्स्यन्ति' भणितव्यम् , यथा छद्मस्थस्तथा आधोवधिकोपि तथा परमाधोवधिकोपि, त्रयस्त्रय आलापकाः भणितव्याः। केवली खलु भदन्त ! मनुष्योऽतीते अनन्ते शाश्वते समये यावत् अन्तमकार्षीत् ? हन्त असैत्सीत् यावत् अन्तमकार्षीत् , एते त्रयआलापका भणितव्याः छद्मस्थस्य यथा, नवरं असैत्सुः आलापक बोलना चाहिये। (अणागयं वि एवं चेव) अनागतकालमें भी इसी तरह पूर्वोक्त प्रकारसे जानना चाहिये-(नवर) परन्तु विशेषता इस प्रकार से है-(सिज्झिस्संति भाणियव्यं) यहां आलापक बोलते समय भविष्यस्कालिक " सेत्स्यंति" इस क्रियापद का प्रयोग करके उस आलापक को बोलना चाहिये। ____ अब सूत्रकार अवधिज्ञान के विषय में कहते हैं कि (जहा छउमस्थो तही आहोहिओ वि ) जैसे छद्मस्थ का कथन किया है वैसा ही आधोवधिक का भी (तहा परमाहोहिओ वि) तथा परमाधोवधिक का भी कथन जानना चाहिये । (तिणि तिणि आलावगा भाणियव्वा)
और इनके तीनर आलापक कहना चाहिये । अब सूत्रकार केवली के विषयका कथन करते हैं-(केवलीणं भंते ! मणू से अतीतं अणंतं सासयं समयं जाव अंतं करेंसु ?) हे भदन्त बीते हुए अनंत शाश्वत कालमें क्या केवली मनुष्य अर्थात् भगवंत ने यावत् समस्त दुःखों का अन्त किया ? प्रभुने इस प्रश्न का उत्तर इस प्रकार ( हंता गोयमा ! सिन्झिसु जाव अंतं करिसु) हां गौतम ! जो केवली मनुष्य हुए हैं वे अतीत कालमें सिद्धि लिया । प्रयो॥ ४२१. २५४ मा नये. “अणागयं वि एवं चेव" मनातासमा ५ वी शते पूरित प्रारथी l से. " नवर" विशेषता २ रीते छ “ सिज्झिस्सति भाणियव्वं ” महिं माता५४ मोती मते भविष्यसि “ सेन्स्यति " . यापहनी प्रयोग शन ते આલાપક બોલવું જોઈએ.
वे सूत्र४१२ मवधिज्ञानन विषयमा ४ छ , “ जहा छउमत्थो तहा आहोहिओ वि"वीशत भस्थन ४थन ४२ छ. तेवी रीते साधावपिन ५], तथा " तहा परमाहोहिओ वि" ५२माधोवधिनु ५५५ ४थन से “तिण्णि तिणि अलावगा भाणियवा" तेम तेना त्रत्रण मासा डा न. वे सूत्र२ वदाविषय ४थन ४२ छ. “ केवलो णं भंते ! मणूसे अतीत अणत सासय समय जाव अंत करेंसु ? " 3 मावन् ! पाते। અનંત શાશ્વત કાળમાં કેવલી મનુષ્ય અર્થાત્ ભગવાને યાવત્ સમસ્ત દુઓને मत ४यों ? प्रभुसे या प्रश्न मावी ते उत्तर माध्यो-“ हंता गोयमा ! सिन्झिसु जाव अंत करिसु" गौतम ! सो उपक्षी मनुष्यो थया छ तेया
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #737

% 3D
७१४
भगवतीसूत्रे सिद्धयन्ति सेत्स्यन्ति तद् नूनं भदन्त ! अतीतेऽनन्ते शाश्वते समये प्रत्युत्पन्ने वा शाश्वते समयेऽनागतेऽनंते वा शाश्वते समये ये केऽपि अन्तकरा वा अन्तिमशरीरिका वा असैत्सुर्वा यावत् सर्वदुःखानामन्तमकाए वा कुर्वन्ति वा करिष्यन्ति वा सर्वे ते उत्पन्नज्ञानदर्शनधरा अर्हन्तो जिनाः केवलिनो भूत्वा ततः पश्चात् सिद्धयको प्राप्त हुए हैं । (एते तिन्नि आलावगा भाणियव्या छउमत्थस्स जहा) जिस प्रकार से छद्मस्थ के प्रकरण में भूत, वर्तमान और भविष्यत्काल विषयक तीन प्रकार के आलापक कहा जाता है इस प्रकार कहना चाहिये। (सिन्झिसु, सिज्झति, सिज्झिस्संति) भूतकाल में सिद्ध हुए हैं, वर्तमान में वे सिद्ध होने हैं। तथा भविष्यकालमें वे सिद्ध होंगें (से नूणं भंते अतीतं अणंतं सासयं समयं पडुप्पण्णं वा सासयं समयं अणागय अणंत वा सासयं समयं जे केइ अंतकरा वा अंतिम सरीरिया वा सिज्झि वा, जाव सव्वदुःखाणं अंतं करेंसु वा करेंति वा, करिस्संति वा सव्वे ते उप्पण्णनाणदंसणधरा अरहा जिणा केवली भवित्ता तओ पच्छा सिज्झंति, जाव अंतं करिस्संति वा ) हे भदन्त ! अतीत अनंत शाश्वत काल में शाश्वत प्रत्युत्पन्न काल में और अनंत शाश्वत भविष्यत्कालमें जो कोई अन्तकर अन्तिमशरीरधारी-चरमशरीरी सिद्ध गति को प्राप्त हुए हैं, यावत् समस्त दुःखों का अन्त करने वाले हुए हैं वर्तमान में जो कर रहे हैं और आगे भी जो करेंगे, वे सब उत्पन्न हुए केवल ज्ञान और केवल दर्शन को धारण करने वाले, अहंत, जिन, केवली हो कर पीछे सिद्ध अतीतमा सिद्धिन पाभ्या छ. “ एते तिन्नि आलावगा भाणियव्वा छउमत्थस्स जहा" वी शत छभरथना ५४२६मा भूत वतमान भने भविष्यास विषय ત્રણ પ્રકારના આલાપકે કહેવાય છે તેવી રીતે અહિંયા પણ ત્રણ પ્રકારના આલાપકને हुडा ने “सिझिसु, सिझंति, सिज्झिस्संति'' भूतमा तेया सिद्ध थय। હતા,વર્તમાનકાળમાં તેઓ સિદ્ધ હોય છે. તથા ભવિષ્યકાળમાં તેઓ સિદ્ધ થશે. "से नूणं भंते ! अतीत अणंत सासय समय पडुप्पन्न वा सासयं समय', अणागयं अणत वा सासय समय जे केइ अंतकरा वा अंतिमसरी रिया वा सिझिसु वा, जाव सव्वदुःखाणं अंत करेंसु वा करें ति वा, करिस्संति वा" है भगवन्त ! when અનંત શાશ્વત કાળમાં, શાશ્વતપ્રત્યુત્પન્નકાળમાં અને અનંત શાશ્વત ભવિષ્યકાળમાં જે કઈ અંતકર અંતિમ શરીરધારી-ચરમશરીરી સિદ્ધ ગતિને પ્રાપ્ત થયા છે. ચાવતુ સમસ્ત દુઃખને અંત કરવાવાળા થયા છે. વર્તમાનમાં સિદ્ધ ગતિને પ્રાપ્ત કરી રહ્યા છે. અને આગળ પણ જે કરશે તે તમામ ઉત્પન્ન થયેલ કેવળ જ્ઞાન અને કેવળ દશનના ધારણ કરનાર અહંત, જીન, કેવલી થઈને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #738

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. १ उ. ४ सू० ५ छमस्थादीनां सिद्धिप्ररूपणम् ७१५ न्ति यावदन्तं करिष्यन्ति वा ? हंत गौतम ! अतीतेऽनंते शाश्वते समये यावदन्तं करिष्यन्ति वा । तद् नूनं भदंत ! उत्पन्नज्ञानदर्शनधरः अर्हन् जिनः केवली 'अलमस्तु' इति वक्तव्यं स्यात् , हन्त गौतम ! उत्पन्नज्ञानदर्शनधरोहन जिनः केवली 'अलमस्तु' इति वक्तव्यं स्यात् । तदेवं भदंत ! तदेवं भदन्त ! इति ।मु०५।।। हुए हैं, यावत् समस्त दुःखों का अन्त करेंगे क्या ? इसका उत्तर देते हुवे प्रभु गौतम से कहते हैं कि-(हंता गोयमा ! अतीतं अणंतं सासयं समयं जाव अंतं करिस्संति वा ) हां गौतम ! अतीत अनन्त, शाश्वकाल में यावत् अंत करेंगे। ! (से नूणं उप्पणणाणदंसणधरे अरहा जिणे केवली “अलमत्थु"त्ति वत्तव्वं सिया?) अब पूर्ण ज्ञान के विषयमें प्रश्न करते हुए गौतमस्वामी पूछते हैं कि हे भदंत ! क्या ऐसा कहना शक्य है कि जब उत्पन्न केवलज्ञान और उत्पन्न केवलदर्शन वाले अहंत जिन केवली हो जाते हैं तब उन्हें और दूसरा कोई ज्ञान प्राप्त करने योग्य नहीं होता है तो उन्हें पूर्ण ज्ञान कह सकते हैं क्या ? उत्तर में प्रभु कहते है कि (हंता गोयमा! उप्पण्णणाण दंसणधरे अरहा जिणे केवली " अलमत्थु "त्ति वत्तव्वं सिया) हां गौतम ! उत्पन्न केवलज्ञान एवं केवल दर्शनधारी अहंत जिन “ अलमस्तु" पूर्ण ज्ञान वाले हैं, ऐसा कहने के लिये शक्य है। (सेवं भंते सेवं भंते) आप देवानुप्रियने जो कहा है वह ऐसा ही है। પછી સિદ્ધ થયા છે, યાવતુ સમસ્ત દુઃખને અંત કરશે? તેને ઉત્તર આપતાં भगवान गौतमस्वामीन ४ छ -“ हंता गोयमा ! अतीत अणंत सासय समय जाव अंत करिस्संति वा” , गौतम ! मतीत सनत शाश्वत
मां यावत मत ४२. “से नूणं भंते ! उप्पण्णणाणदंसणधरे अरहा जिणे केवली " अलमत्थु "त्ति वत्तव्वं सिया ?” हुवे पूर्ण जानना विषयमा प्रश्न २di ગૌતમસ્વામી પૂછે છે કે હે ભગવન્! શું એવું કહી શકાય છે કે જ્યારે ઉત્પન્ન કેવલજ્ઞાન અને ઉત્પન્ન કેવલદર્શનવાળા અહંત જીન કેવલી થઈ જાય છે ત્યારે તેને બીજુ કઈ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવા લાયક ન હોય ત્યારે તેને શું પૂર્ણ જ્ઞાની કહી શકાય ? तन। उत्तरमा प्रभु ४ छ “हता गोयमा ! उप्पण्णणाणदसणधरे अरहा जिणे केवली "अलमत्थु"त्ति वत्तव्वं सिया" , गौतम ! उत्पन्न वणशान भने अm शनधारी माईत 1 " अलमस्तु" पू ज्ञानवा७॥ छ, मेषु डी शय छे. “सेवं भंते ! सेवं भंते !" उ महन्त ! मा५ हेवानुप्रिये रे ४थु छ तेस' ५ छ, मे छे.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #739

भगवतीसूत्र टीका-'छउमस्थेणं भंते' 'मणुस्से' छद्मस्थः खलु भदन्त ! मनुष्यः, इह अवधिज्ञानरहितो जीवः छद्मस्थपदेन बोध्यते, यतोऽवधिज्ञानिनः स्वरूपमग्रे. वक्ष्यते । 'अतीतं अणंत' अतीतेऽनन्ते, 'सासयं समयं' शाश्वते समये, 'केवलेणं संजमेणं' केवलेन संयमेन-संयममात्रेण सप्तदशविधेन, 'केवलेणं संवरेणं' केवलेन संवरेण, संवरमात्रेण आस्रवनिरोधलक्षणेन, 'केवलेणं बंभचेरवासेणं' केवलेन ब्रह्मचर्यवासेन, ब्रह्मचर्यपालनमात्रेण 'केवलाहिं पवयणमायाहिं' केवलाभिः प्रवचनमातृभिः - पञ्चसमितित्रिगुप्तिरूपाभिः, 'सिज्झिसु ' असैत्सीत्-कृतसकल टीकार्थ-छउमत्थे णं भंते मणुस्से अतीतं अणंतं सासयं समयं केवलेणं संजमेणं, केवलेणं संवरेणं, केवलेणं बंभचेरवासेणं केवलाहिं पवयणमाईहिं सिन्झिसु, बुझिसु जाव सव्वदुखाणमंतं करिंसु) हे भदन्त ! बीते हुए अनन्त शाश्वत समय में छद्मस्थ मनुष्य केवल संयम से, केवल संबर से, केवल ब्रह्मचर्यवास से और केवल प्रवचनमाता से सिद्ध हुए हैं यावत् सर्व दुःखों का अन्तकरने वाले हुए हैं क्या ? यद्यपि जबतक
आत्मा में केवल ज्ञान नहीं होता है, तबतक आत्मा छद्मस्थ कहलाता है सो इस प्रकार का छद्मस्थ यहाँ नहीं लिया गया है किन्तु जिस जीव के अवधिज्ञान नहीं है-अर्थात् अवधिज्ञान से रहित जो जीव है वह यहां छमस्थ पद से लिया गया है, क्यों कि अवधिज्ञानी का स्वरूप आगे कहा जाने वाला है । संयम १७ प्रकार का होता है पांच समिति और तीनगुप्ति इनका नाम प्रवचनमाता है । गौतम स्वामी ने भगवान महावीर प्रभु से यहां
टी--(छउमत्थेणं भंते ! मणुरसे अतीत, अणंत, सासय, समय केवलेणं, संजमेणं, केवलेणं संवरेणं, केवलेणं बंभचेरवासेणं, केवलाहिं पयवणमाईहिं, सिझिसु, बुझिसु, जाव सव्वदुक्खाणमंत करिसु) 3 भगवन् ! सनत अने शाश्वत એવા ભૂતકાળમાં છદ્મસ્થ મનુષ્ય શું ફક્ત સંયમથી કે ફક્ત સંવરથી, કે ફક્ત બ્રહ્મચર્ય પાલનથી, કે ફક્ત પ્રવચનમાતાથી, સિદ્ધ બન્યા છે, યાવતુ સમસ્ત દુખને અંત કરનાર બને છે? જો કે આત્મા જ્યાં સુધી કેવળ જ્ઞાન રહિત છે.
ત્યાં સુધી તેને છદ્મસ્થ કહેવામાં આવે છે. પરંતુ અહીં તે પ્રકારના છદ્મસ્થને વિચાર કરવામાં આવ્યું નથી. પણ જે જીવને અવધિજ્ઞાન થયું નથી. એટલે કે અવધિજ્ઞાનથી રહિત જે જીવે છે તેને અહીં “છદ્મસ્થ” પદ દ્વારા ગ્રહણ કરવાનું છે. કારણ કે અવધિજ્ઞાનનું સ્વરૂપ આગળ કહેવામાં આવશે. સંયમ સત્તર પ્રકાર હોય છે. પાંચ સમિતિ અને ત્રણ ગુણિને પ્રવચનમાતા કહે છે. ગૌતમ સ્વામીએ અહીં મહાવીર પ્રભુને એ પ્રશ્ન કર્યો છે કે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #740

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० १ उ० ४ सू० ५ छद्मस्थादीनां सिद्धिप्ररूपणम् ७१७ कार्यतया सिद्धोऽभूत् । 'बुझिसु' अबुद्ध विमलकेवलालोकेन सकललोकालोकं ज्ञातवान् , बोधं प्राप्तवान् । 'जाव' यावत्-यावच्छब्देन-'मुच्चिसु परिनिव्वाइंसु' इति संग्राह्यम् । 'मुच्चिसु ' अमुश्चत्सकलकर्मभ्यो मुक्तवान् । 'परिनिव्वाइंसु' परिनिरवासीत्समस्तकर्मकृतसन्तापरहितत्वेन शीतलीभूतोऽभवत् । 'सबदुक्खाणं अंतं करिसु ' सर्वदुःखानामन्तमकार्षीत्-सकल क्लेशनाशं कृतवान् किम् ?। हे भगवन् अतीतानन्तशाश्वतकाले छद्मस्थो जीवः केवलसंयमेन केवलसवरेण केवलब्रह्मचर्यवासेन केवलाभिः प्रवचनमातृभिः सिद्धो बुद्धो मुक्तः परिनिर्वातः ऐसा प्रश्न किया गया है कि हे भदन्त ! अवधिज्ञानरहित छद्मस्थ मनुज्य बीते हुए अनंत शाश्वत समय में केवल १७ प्रकार के संयम पालन करने मात्र से क्या समस्त कार्य सिद्ध हो जाने के कारण सिद्ध हुआ है? विमल केवल ज्ञानरूप आलोक से सकललोक आलोक को जानने रूप बोध को प्राप्त हुआ है क्या ? यावत् शब्द से "मुच्चिस्तु" समस्तकर्मों से मुक्त हुआ है क्या "परिनिव्वाइंसु” समस्तकर्मकृतविकारों से रहित होने के कारण शीतलीभूत हुआ है क्या ? " सव्वदुक्खाणमंत करिसु" यावत् शारीरिक मानसिक समस्त क्लेशों का अन्त करनेवाला हुआ है क्या ?। जिस प्रकार से केवल संयम को लेकर ये प्रश्न किए गए है उसी प्रकार से केवल संवर, केवल ब्रह्मचर्यवास और केवल प्रवचनमाताको लेकर भी इन प्रश्नों का उद्भावन कर लेना चाहिये। तात्पर्य पूछने का यह है कि हे भगवन् ! अतीत अनन्त शाश्वत काल में छमस्थ जीव केवल संयम से केवल संवर से केवल ब्रह्मचर्यवास से तथा હે ભગવન્! અવધિજ્ઞાનથી રહિત હોય એવે છઘસ્થ મનુષ્ય શું અનંત અને શાશ્વત એવા ભૂતકાળમાં માત્ર ૧૭ પ્રકારના સંયમનું પાલન કરીને જ સિદ્ધપદ પામ્યો છે? શું વિશુદ્ધ કેવળજ્ઞાન રૂપ પ્રકાશથી સમસ્ત લેક એલેકને नावा३५ माघ ते पाभ्यो छे? " योवत्" ५४ वडे " मुच्चिसु परिनिव्वाइंस, सव्वदुक्खाणमंतं करिसु" पहोना समावेश थय। छ मेटते ७मस्थ ४ સમસ્ત કર્મોથી મુક્ત થયેલ છે ? શું સમસ્ત કમકૃત વિકારોથી રહિત થવાને કારણે તે શીતલીભૂત થયે છે? શું તેણે સમસ્ત શારીરિક અને માનસિક દુઃખને અંત કર્યો છે? એજ રીતે સંયમને આશ્રય લઈને પ્રશ્નો પૂછવામાં આવ્યા છે. એ જ પ્રમાણે સંવર, બ્રહ્મચર્ય પાલન અને પ્રવચનમાતા, એ દરેકને આશ્રય લઈને ઉપરોક્ત પ્રશ્નો પૂછવા જોઈએ. પ્રશ્નનું તાત્પર્ય એ છે કે હે ભગવન ! અનંત અને શાશ્વત એવા ભૂતકાળમાં છદ્મસ્થ જીવ કેવળ સંયમ દ્વારા, માત્ર સંવર વડે, માત્ર બ્રહ્મચર્ય વડે, કે માત્ર આઠ પ્રવચનમાતા વડે, સિદ્ધ થાય છે?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #741

७१८
भगवतीसूत्रे सर्वदुःखानामन्तकृच्चाभूत् किमिति प्रश्नः । इमं प्रश्नं पृच्छतो गौतमस्यायमभिप्रायः यत् यदोपशान्तमोहाद्यवस्था भवति तदा संयमादिकं सर्वतो विशुद्धं भवति तथा सिद्धिमाप्तौ कारणमपि, सर्वविशुद्धं संयमादिकं विद्यते, तच्च संयमादिकं छद्मस्थजीवस्यापि भवति तेन छद्मस्थो जीवः किं सिद्धयति स्मेति । भगवानाह'गोयमा' इत्यादि 'गोयमा' हे गौतम ! 'णो इणढे समझे' नायमर्थः समर्थ:-केवलेन संयमादिनान कोऽपि सिद्धोऽभूदित्यभिप्रायः। अत्र कारणं पृच्छति-‘से केणटेणं' इत्यादि। 'से केणटेणं भंते' तत्केनार्थेन हे भदन्त ! 'एव वुच्चइ' एवमुच्यते 'तं चेव तदेव प्रश्नोक्तः केवल अष्ट प्रवचन माताके आराधनसे क्या सिद्ध हुआ है ? क्या बुद्ध हुआ है ? क्या मुक्त हुआ है ? क्या परिनिर्वृत हुआ है? तथा समस्त दुःखोंका क्या अन्तकर्ता हुआ है ? इस प्रश्न को पूछने वाले गौतम स्वामी का यह अभिप्राय है कि-जब मोह की उपशान्त अवस्था होती है तब संयमादिक सर्व प्रकार से विशुद्ध रहते हैं, और सिद्धिप्राप्ति में कारणभूत वे विशुद्ध संयमादिक ही होते हैं-जो उस समय मौजूद हैं। अर्थात् छद्मस्थ जीव के भी मोह की उपशांत अवस्था में विशुद्ध संयमादिक हैं ही, अतःऐसा प्रश्न हुआ कि उन विशुद्ध संयमादिकों के बल पर छमस्थ जीव क्या पहिले कभी सिद्ध हुआ है ? प्रभुने इस का उत्तर यों दिया कि (गोयमा ! णो इणढे समढे) हे गौतम ! यह अर्थ समर्थ नहीं है। अर्थात् संयमादिक से कोई भी सिद्ध नहीं हुआ है । इस में कारण क्या है इस बात को पूछते हुए गौतमस्वामी प्रभु से प्रश्न करते हैं कि ( से केण?णं भंते ! एवं वुच्चइ तं चेव जाव अंतं करिसु) हे भदन्त ! બદ્ધ થયે છે? મુક્ત થયે છે? પરિનિવૃત થયો છે? તથા સમસ્ત દ નો અંત કરનાર થયે છે ખરો? આ પ્રશ્ન પૂછનાર ગૌતમ સ્વામીનો અભિપ્રાય એવો છે કે-જ્યારે મેહની ઉપશાન્ત અવસ્થા હોય છે ત્યારે સંયમાદિક સર્વ પ્રકારે વિશદ્ધ રહે છે. અને તે વિશુદ્ધ સંયમાદિક જ સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરવાના કારણરૂપ હોય છે જે સંયમાદિક તે સમયે મેજૂદ છે. એટલે કે છદ્મસ્થ જીવમાં પણ મેહની ઉપશાન્ત અવસ્થામાં વિશુદ્ધ સંયમ આદિ મેજૂદ હોય છે, તેથી એ પ્રકારને પ્રશ્ન ઉદ્ભવે છે કે વિશુદ્ધ સંયમ આદિના પ્રભાવથી શું છદ્મસ્થ જીવ પહેલાં કદી પણ સિદ્ધ થયો છે ? પ્રભુએ તેને જવાબ આ પ્રમાણે माप्यो-(गोयमा ! णो इणढे सम8) 3 गौतम! ते प्रमाणे थतुं नथी, मेटले સંયમાદિ વડે ભૂતકાળમાં કઈ પણ છદ્મસ્થ જીવ સિદ્ધપદ પામ્યું નથી, તેનું १२५५ नावाने भाटे गौतमस्वामी पूछे छे (से केणटेणं भंते ! एवं वुच्चइतं चेव
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #742

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० १ उ०४ सू ५ छमस्थादीनां सिद्धिप्ररूपणम् ७१९ सर्वोऽपि पाठोऽत्र ग्राह्यः, कियत्पर्यन्तमित्याह-'जाव अंतं करिसु' यावदन्तमकार्षीदिति । केवलसंयमादिना न सिद्धो जातस्तत्र किं कारणमिति भावः । भगवान् प्राह 'गोयमा' इत्यादि। 'गोयमा' हे गौतम ! 'जे केइ अंतकरा' ये केऽपि अन्तकराः भवान्तकारिणः अन्तं भवान्तं कुर्वन्ति ये तेऽन्तकराः, अन्तकरास्तु दीर्घकालापेक्षया भवन्तीत्यत्राह-'अंतिमसरीरिया वा' अन्तिम शारीरिका वा, अन्तिम शरीरं विद्यते येषां तेऽन्तिम शरीरिका वा-चरमशरीरिण इत्यर्थः । 'जाव' यावत्यावत्करणात् सिझिसु सिज्झइ सिन्झिस्सइ' इत्यादि संग्राह्यम् । 'सबदुक्खाणं अंतं करेंसु वा' यावत् सर्वदुःखानामन्तमकार्षीद् वा ' करेंति वा ' कुर्वन्ति आप ऐसा किस कारण से कहते हैं कि केवल संयमादि से कोई भी छद्मस्थ सिद्ध नहीं हुआ है यावत् वह सब दुःखों का अंत करने वाला नहीं हुआ है। इस तरह प्रश्नोक्त सब पाठ यहां " यावत् अंतं अकार्षुः तक कहना चाहिये । गौतम के इस प्रश्न का तात्पर्य ऐसा है कि-तब केवल संयमादि से छद्मस्थ जो सिद्ध नहीं हुआ है उसमें कारण क्यो है ? तब प्रभु इसका उत्तर देते हुए कहते हैं कि (गोयमा) हे गौतम ! (जे केइ अंतकरा अंतिमसरीरिया वा जाव सव्वदुक्खाणं अंतं करेंसु वा, करेंति वा, करिस्संति वा सव्वे ते उप्पण्णणाणदंसणधरा अरहा जिणा केवली भवित्ता, तओ पच्छा सिझंति बुझंति, मुच्चंति परिनिव्वायंति सव्वदुक्खाणं अंत करेंसु वा, करेंति वा, करिस्संति वा) जो कोई अन्तकर हुए हैं, अन्तिमशरीरवाले हुए हैं, यावत् जिन्होंने समस्तदुःखों का अन्त करडाला है, वर्तमान में जो कर रहे हैं, आगे भी जो करेंगे, जाव अंतं करिसु) हे भगवन् ! २५ मेg At २णे ४ो छ। ॐ मात्र सयम વગેરેથી કોઈપણ છાસ્થ સિદ્ધ થયે નથી, બુદ્ધ થયું નથી મુક્ત થયા નથી, પરિનિવૃત થયો નથી અને સમસ્ત દુઃખોને અંતકર્તા થયા નથી ? ગૌતમના આ પ્રશ્નનું તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે. માત્ર સંયમ વગેરે કારણોથી કઈ પણ છદ્મસ્થ
व सिद्ध५६ पाभ्यो नथी तेनुं ॥२१ शुछ ? उत्त२-(गोयमा) गौतम! (जे केइ अंतकरा अंतिमसरीरिया वा जाव सव्वदुक्खाणं अंतं करे सु वा, करेंति वा, करिस्संति वा सव्वे ते उप्पण्णनाणदंसणधरा अरहा जिणा केवली भवित्ता, तओ पच्छा सिझंति बुझंति, मुच्चंति, परिनिव्वायंति, सव्वदुक्खाणं अंतं करेंसु वा, करेंति वा, करिस्संति वा,)
रे अन्त४२ च्या छे, अन्तिम. शरीरा॥ यया छ, “ यावत् ” भये સમસ્ત દુખોને અંત કરી નાખે છે, વર્તમાનકાળમાં જેઓ તેનો અંત કરી રહ્યા છે અને ભવિષ્યમાં પણ જેઓ તેને અંત કરશે, તેઓ બધાં ઉત્પન્ન કેવલ જ્ઞાન અને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #743

७२०
भगवतीसूत्रे वा ' करिस्संति वा ' करिष्यन्ति वा । ' सव्वे ते उपपण्ण णाण दंसग धरा' सर्वे ते उत्पन्न ज्ञानदर्शनधराः उत्पन्न समुत्पन्न घातिकर्मचतुष्टय क्षयतो जायमानं यत् केवलज्ञानं केवलदर्शनं च तयोः धराःधारकाः ये ते उत्पन्नज्ञानदर्शनधराः, 'अरहा' अर्हन्तः-इन्द्रादि कृत निरवध पूजाहत्वात् , 'जिणा' जिनाः-विजितरागद्वेषाः 'केवली' केवलिनः-केवलज्ञान सम्पन्नाः, 'भवित्ता' भूत्वा 'तओ पच्छा' ततः पश्चात् सकल कर्मक्षयानन्तरं सिझंति' सिद्धिं गच्छन्ति 'बुझंति' बोधं प्राप्नुवन्ति वे सब उत्पन्नज्ञान दर्शन धारी अर्हत जिन एवं केवलो होने के बाद ही सिद्ध हुए हैं, बुद्ध हुए हैं, मुक्त हुए हैं, परि निर्वृत हुए हैं, उन्होंने ही समस्त दुःखों का अन्त किया है, ये ही करते हैं, और आगे भी ये ही करेंगे ! जो भव का अन्त कर देते हैं वे अंतकर कहलाते हैं। भव का अन्त बहुत काल के बाद भी होता है इस लिये कहा है कि-गृहीत शरीर ही जिनका अन्तिम शरीर है । इस शरीरको छोड़ने के बाद जिन्हें दूसरा शरीर अब धारण नहीं करना है ऐसे चरम शरीरवाले जीव अन्तिम शरीर वाले कहलाते हैं । 'जाव' पदसे यहां-"सिन्झिसु, सिज्झइ, सिज्झि स्सइ" इन क्रियापदों का संग्रह हुआ है। चार घातिया कर्मों के नाश से उत्पन्न हुए केवल ज्ञान और केवलदर्शन को जो धारण करते हैं वे " उप्पण्णणाणदंसणधरा" कहलाते हैं। इन्द्रादिकों द्वारा की गई निरवद्य सेवाके योग्य जो होते हैं वे "अरिहा” कहे गये हैं। जो रागद्वेषको जीत चुके होते हैं वे जिन हैं । केवलज्ञान से जो युक्त होते हैं वे केवली કેવલદર્શનધારી અહંત, જિન અને કેવલી થયા પછી જ સિદ્ધ થયા છે, બદ્ધ થા છે. મુક્ત થયા છે, પરિનિવૃત થયા છે, અને તેમણે જ સમસ્ત દુઃખનો અંત કર્યો છે, તેઓ જ અંત કરે છે અને ભવિષ્યમાં પણ તેઓ જ અંત કરશે. જે જીવો ભવને (જન્મમરણનો) અંત કરી નાખે છે તેમને અંતકર કહે છે. ભવને અંત ઘણું કાળ પછી પણ થાય છે, તે કારણે કહ્યું છે કે-ગૃહીત (ચાલુ) શરીર જ તેમનું અન્તિમ શરીર છે-એ શરીર છોડ્યા પછી જેમને બીજું શરીર ધારણ કરવાનું નથી. એવા ચરમ શરીરવાળા જીને જ અંતિમશરીરી કહે છે. " जाव" (यावत्) ५४थी गाडी “सिझिसु, सिज्झइ, सिज्झिस्सइ" -AL या પદ ગ્રહણ કરવામાં આવ્યાં છે. ચાર ધનઘાતી કર્મોના નાશથી ઉત્પન્ન થયેલ अवज्ञान मने जशनने घा२४ ४२ छ भने "उप्पण्णनाणदसणधग" કહે છે ઈદ્રાદિક વડે નિરવદ્ય (પાપરહિત) સેવા પામવાને વેગ્ય જેઓ डाय छ तेभने “ अरिहा" ४ छ भणे रा द्वेष नष्ट या छ भने लिन छ ? ३१ शानथी र युक्त हाय छ तेने वसी ४ छ. "मुच्वंति"
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #744

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श०१३०४ सू०५ छद्मस्थादीनां सिद्धिनिरूपणम् ७२१ 'मुच्चंति' मुच्यन्ते-सकलकर्मकलापेभ्यः 'परिनिव्वायंति' परिनिर्वान्ति-कर्मसन्तापापगमेन शीतलीभवन्ति । उपलक्षणात् 'सिझिसु सिज्झिस्संति' इत्यादि भूतभविध्यत्कालयोरपि ग्रहणं कर्तव्यम् सिद्धाद्यवस्थामन्तरेण सर्वदुःखान्तकरणाभावात् । 'सव्वदुक्खाणं अंतं करेंसु वा करेंति वा करिस्संति वा ' सर्वदुःखानामन्तमकापुर्वा कुर्वन्ति वा करिष्यन्ति वा। ‘से तेणटेणं गोयमा! जाव सव्वदुक्खाणं अन्तं करेंसु' तत् तेनार्थेन हे गौतम ! यावत् सर्वदुःखानामन्तमकार्षुः। अनेन कारणेन कथयामि है गौतम ! केवलसंयमादिना न कस्यचिदपि छद्मस्थस्य सिद्धिरभूत् भवति भविष्यति वेति भावः। अत्र भगवता गौतमेनातीत कालमाश्रित्य प्रश्नः कृतः, उत्तरं च भगवता तीर्थकरेण कालत्रयमाश्रित्य दत्तम् । भगवदुत्तरेणैव यद्यपि गौतमस्वामिनः प्रत्युत्पन्नानागतविषये सन्देहोऽपाकृतस्तथापि मन्दमतिशिष्याणां प्रत्युहैं। " मुच्चंति" समस्त कर्मो से छूट जाते हैं। “परिनिव्वायंति" कर्मसंताप के चले जाने से बिलकुल शीतलीभूत हो जाते हैं। यहां उपलक्षण से " सिज्झिसु, सिज्झिस्संति " इत्यादिरूप से भूत भविव्यत् काल का भी ग्रहण कर लेना चाहिये, क्यों कि सिद्धावस्था के बिना समस्तदुःखों का विनाश नहीं हो सकता है। (से तेणटेणं गोयमा! जाव सव्वदुक्खाणं अंतं करेंसु) इस कारण हे गौतम ! मैंने ऐसा कहा है कि केवल संयमादिकसे किसी भी छद्मस्थ जीवकी सिद्धि नहीं हुई है, न होती है, और न भविष्यत्काल में भी होगी। यहां भगवान् गौतम ने अतीतकाल को लेकर के प्रभुसे प्रश्न किया, और भगवान् तीर्थकर ने कालत्रय को लेकर उत्तर दिया सो इस उत्तर से ही यद्यपि गौतमस्वामी का प्रत्युत्पन्न - वर्तमान और अनागत-भविष्यत् काल के विषयमें उत्पन्न हुआ संदेह दूर करदिया है तो भी मन्दमतिवाले शिष्यों समस्त थी छुट४॥२॥ भगवे छ. ' परिनिव्वाय ति” भसता५ २ थवाथी मित शीतसत थाय छे. मी साथी "सिझिसु, सिज्झिस्संति" ઇત્યાદિરૂપે ભૂત અને ભવિષ્યકાળને પણ ગ્રહણ કરવો જોઇએ. કારણ કે સિદ્ધ पहनी प्राप्ति थया विना समस्त गाना मत थ शते! नथी ( से तेणटेणं गोयमा! जाप सव्वदुक्खाणं अंतं करेंसु) गौतम ! ते १२ मे છે કે માત્ર સંયમ વગેરેથી કોઈ પણ છદ્મસ્થ જીવની સિદ્ધિ થઈ નથી, થતી નથી, અને ભવિષ્યકાળમાં થશે પણ નહીં. અહીં ગૌતમ સ્વામીએ પ્રભુને ભૂતકાળવિષયક પ્રશ્ન પૂછે, અને ભગવાને તેને ત્રણે કાળ સંબંધી ઉત્તર દીધે. આ રીતે ભગવાને પોતાના જવાબથી જ ગૌતમ સ્વામીને વર્તમાન અને ભવિષ્યકાળ વિષે થવાવાળે સંશય દૂર કરી નાખ્યો છે. છતાં પણ મંદમતિ. भ० ९१
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #745

-
७२२
भगवतीसूत्रे त्पन्नानागतविषयक प्रश्नालापकद्वयं सुगमतया प्रतीतिपथमुपगच्छेदित्याशयेनाहसूत्रकारः-'पडुप्पन्नेवि एवंचेव' इत्यादि । 'पडुप्पन्ने वि एवं चेव' प्रत्युत्पन्नेऽप्येवमेव वर्तमानकालमाश्रित्य प्रश्नालापको विज्ञेयः। 'नवरं सिझंति भाणियव्यं' नवरं सिद्धयन्ति भणितव्यम् , अत्रालापके 'सिझंति' सिध्यन्ति, इति भणितव्यम् । स चालापकश्चेत्थम्-"छउमत्थे णं भंते मसे पडुप्पन्नं सासयं समयं केवलेणं संजमेणं केवलेणं संवरेणं केवलेणं बंभचेरवासेणं केवलाहिं पवयणमाईहिं सिझंति बुझंति मुच्चंति परिनिव्वायंति सव्वदुक्खाणमंतं करेंति ? ' इति । अथ भविष्यत्को प्रत्युत्पन्न और अनागतकालविषयक दोनों प्रश्न सुगमरूपसे समझ में आ जावें इस आशय से सूत्रकार ने (पडप्पन्नेवि एवं चेव) प्रत्युस्पन-वर्तमानकाल-में भी ऐसे ही जानना चाहिये, ऐसा कहा है। (नवरं) विशेषता यह है कि (सिझंति भाणियबं) यहां" सिध्यन्ति" इस प्रकार से वर्तमानकालिक क्रिया का प्रयोग कर आलापक बोलना चाहिये । वह आलापक इस प्रकार से है-“छ उमस्थेगं भंते! मणूसे पडुप्पन्नं सासयं समयं केवलेणं संजमेणं केवलेणं संवरेणं केवलेणं बंभचेर वासेणं, केवलाहिं पवयगमाईहिं सिझंति,बुझंति, मुच्चंति, परिनिव्वायंति, सव्वदुक्खाणमंतं करेंति" हे भदंत ! छद्मस्थ मनुष्य शाश्वत वर्तमान काल में क्या केवल संयम से केवल संवर से केवल ब्रह्मचर्यवास से तथा केवल प्रवचन माताओं से सिद्ध होते हैं, बुद्ध होते हैं, समस्त कर्मों से छूट जाते हैं और कर्मसंताप के चले जानेसे बिलकुल शीतलीभूत हो जाते हैं क्या ? और समस्त दुःखों का अन्त कर देते हैं क्या? વાળા શિષ્ય વર્તમાન અને ભવિષ્યકાળ વિષયક બે પ્રશ્ન આલાપક સરળતાથી सभ स ते माशयथी सूत्रारे ( पडुप्पन्नेवि एवं चेव) “ प्रत्युत्पन्नमांवर्तमानमा ५ मेम २४ समन्वु ” युं छे. (नवर) विशेष से ( सिझंति भाणियव्वं) मही: “सिध्यन्ति" प्रमाणे वतमान કાળની ક્રિયાનો પ્રયાગ કરીને આલાપક બોલ જોઈએ. તે આલાપક આ પ્રમાણે છે. " छउमत्थेणं भते ! मणूसे पडुप्पन्नं सासयं समय केवलेणं संजमेणं, केवलेण, संवरेणं केवलेणं बंभचेरवासेणं केवलाहिं पवयणमाईहिं सिझति, बुज्झति, मुच्चंति, परिनिव्वायति, सव्वदुक्खाणमंतं करेंति ?' उलगवन् ! शुभस्थ मनुष्य शाश्वत એવા વર્તમાનકાળમાં માત્ર સંયમથી, માત્ર સંવરથી, માત્ર બ્રહ્મચર્ય પાલનથી તથા માત્ર પ્રવચનમાતાની આરાધનાથી સિદ્ધ થયા છે, બુદ્ધ થયા છે, સમસ્ત કર્મોથી છુટકારો પામે છે, કર્મ સંતાપ દૂર થવાથી બિલકુલ શીતલીભૂત થાય છે અને શું સમસ્ત દુઃખના અંતકર્તા થાય છે ? ભવિષ્યકાળને આલાપક બતાવવાને માટે સૂત્ર
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #746

प्रमेयचन्द्रिकाटोका श०१ उ० ४ सू० ५ छद्मस्थादीनां सिद्धिनिरूपणम् ७२३ कालिकमालापं दर्शयितुमाह-'अणागये वि एवंचेव' अनागतेपि एवमेव, अनागतेपि काले एवमेव-पूर्वोक्तवदेव विज्ञेयम् , नवरं-अत्रायं विशेषः-'सिज्झिस्संति भाणियव्वं' सेत्स्यति भणितव्यम् 'सिज्झिस्संति' इत्यादि वक्तव्यम् । आलापकश्चेत्थम्"छउमत्थे णं भंते मणूसे अणागयमणंतं सासयं समयं केवलेणं संजमेणं, केवलेणं संवरेणं, केवलेणं बंभचेरवासेणं, केवलाहिं पवयणमाईहि सिज्झिस्संति बुझिस्संति मुच्चिस्संति परिनिव्वाइस्संति सव्वदुक्खाणमंतं करिस्संति ?' इति । छमस्थभविष्यत्कालिक आलापक को दिखाने के लिये सूत्रकार कहते हैं कि (अणागए वि एवं चेव) अनागत काल में भी इसी तरह पूर्वोक्त प्रकार से जानना चाहिये-(नवरं) परन्तु जो विशेषता है वह इस प्रकार से है (सिज्झिस्संति भाणियव्वं ) यहां आलापक बोलते समय भविष्यत्कालिक "सेत्स्यन्ति" इस क्रियापद का प्रयोग करके उस आलापक को बोलना चाहिये, वह आलापक इस प्रकार से बोला जावेगा-“छउमत्थे णं भंते ! मणूसे अणागयमणंतं सासयं समयं केवलेणं संजमेणं, केवलेणं संवरेणं, केवलेणं बंभचेरवासेणं, केवलाहिं पवयणमाईहिं सिज्झिस्संति, बुज्झिस्संति, मुच्चिस्संति,, परिनिव्वाइस्संति, सव्वदुक्खाणमंनं करिस्संति" हे भदन्त ! छमस्थ मनुष्य अनागत अनन्त शाश्वतकाल में क्या केवल संयम से केवल संवर से केवल ब्रह्मचर्यवाससे केवल प्रवचन माताओंसे सिद्ध होंगे, बुद्ध होंगे? मुक्त होंगे? परिनिर्वृत होंगे ? तथा क्या वे समस्त दुःखों का अन्त करने वाले होंगे ? इन वर्तमानकालिक एवं भविव्यत्कालिक इन सब प्रश्नों का उत्तर "गोयमा ! णो इणढे समटे" इस ४.२ ४९ छे 3-(अणागए वि एवं चेव) भविष्यमा ५४ पूर्वरित ४थन अनुसार सभा (नवर) ५२न्तु तेभा । प्रमाणे विशेषता छ. (सिज्झिरसंति भाणियव्वं) मही २५ मारती मते लविण्यानुं “ सेत्स्यन्ति” लिया५४ वापरीने सासा५४ वापरयो नो . ते २८५४ - प्रभाए नशे-" छ उमत्थे णं भैते ! मणूसे अणागयमणंत सासयं समय केवलेणं संजमेणं, केवलेणं संवरेणं, केवलेणं बंभवरेवासेणं, केवलाहिं पवयणमाईहिं सिज्झिस्संति, बुज्झिस्संति, मुच्चिस्संति, परिनिव्वाइरसंति, सव्वदुक्खाणमंतं करिस्संति ? " है मगवन् !
शुभस्थ मनुष्य અનંત અને શાશ્વત એવા ભવિષ્યકાળમાં માત્ર સંયમથી, માત્ર સંવરથી, માત્ર બ્રહ્મચર્ય પાલનથી, તથા માત્ર પ્રવચનમાતાની આરાધનાથી સિદ્ધ થશે ? બદ્ધ થશે? મુક્ત થશે? પરિનિવૃત થશે? તથા શું તેઓ સમસ્ત દુખને અંત કરનાર થશે? આ વર્તમાનકાલિક અને ભવિષ્યકાલિક બધા પ્રશ્નોને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #747

--
७२४
भगवतीसूत्रे जीवविषये आलापकत्रयं प्रदर्य साम्प्रतमवधिविषयमाह-'जहा छउमत्थो' इत्यादि । 'जहा छउमत्थो तहा आहोहिओ वि तहा परमाहोहिओ वि' यथा छद्मस्थस्तथा आधोवधिकोपि परमाधोवधिकोपि विज्ञेयः। 'तिन्नि तिनि आलावगा भाणियव्या' त्रयस्त्रय आलापका भणितव्याः, आधोवधिक विषये परमाधोवधिकविषये च प्रत्येकं भूतभविष्यद्वर्त्तमानकालविषयास्त्रयस्त्रय आलापका वाच्याः। तत्र आधाऽवधिकः अधा=परमावधेन्यूनो योऽवधिः स अधोऽवधिकः तेन व्यवहरतीति आधोवधिकः परिमितक्षेत्रविषयकावधिज्ञानसंपन्नः । तथा परमाधोऽवधिका-परम:सूत्र द्वारा दिया गया समझ लेना चाहिये जैसा कि पहले बतला दिया गया है।
इस प्रकार छद्मस्थ जीव के विषय में तीन काल संबंधी तीन आलाकों को दिखलाकर अब सूत्रकार अवधिज्ञान के विषय में कहते हैं कि (जहा छउमत्थो तहा आहोहिओ वि )जैसे छद्मस्थ का कथन किया है वैसा ही आधोवधिक का भी (तहा परमाहोहिओ वि) तथा परमाधोवधिक का भी कथन जानना चाहिये । (तिण्णि तिगि आलावगा भाणियन्वा) और इनके तीन२ आलापक कहना चाहिये। तात्पर्य यह है कि आधोवधिक के विषय में और परमाधोवधिक के विषय में प्रत्येक भूत, भविष्यत् और वर्तमानकाल को लेकर तीन तीन आलापक होते हैं। परमाधोवधिक से न्यून जो अवधि है वह अधोऽवधिक है। इस अधोऽ. वधिकसे जो व्यवहार करता है अर्थात् रूपी द्रव्यको जानता है वह आधोघधिक है। परिमित क्षेत्रविषयक अवधिज्ञानसे युक्त जो है वह आधोवउत्तर “गोयमा ! णो इणद्वे समढे" सूत्र ॥२॥ भावामा माये! छे तेना અર્થ આગળ કહ્યા પ્રમાણે સમજે.
આ પ્રમાણે છવસ્થ જીવના વિષયમાં ત્રણ કાળ સંબંધી ત્રણ આલાપકનું ४थन ४ीने वे सूत्रा२ २३वधिज्ञानना विषयमा नाय प्रमाणे ४ छ-(जहा छउमत्थो तहा आहोहिओ वि) २ छमस्थनुं थन ज्यु छ तेवू थन अवधिज्ञानीनुं तथा (तहा परमाहोहिओ वि) ५२माघावधिनुं ५७४ सभा.(तिण्णि तिणि आलावगा भाणियव्वा) ते ४२४ अवधिज्ञानाना १ ३ मासा५४४i જોઈએ. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે અવધિજ્ઞાનીના વિષયમાં અને પરમઅવધિજ્ઞાનીના વિષયમાં પ્રત્યેકના ભૂત, ભવિષ્ય અને વર્તમાનકાળ સંબંધી ત્રણ ત્રણ આલાપક થાય छ ५२म अवधिज्ञानथी सारे सवधिज्ञान छेतेनु नाम " अधोऽवधिक" छे. આ અધેવધિકથી જે વ્યવહાર કરે છે એટલે કે રૂપી દ્રવ્યને જાણે છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #748

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० १ उ. ४ सू० ५ छद्मस्थादीनां सिद्धिनिरूपणम् ७२५ उत्कृष्टः आधोवधिकाद् यः स परमाधोवधिकः, अयं च चरमशरीरो समस्तरूपिद्रव्यासंख्यातलोकपरिमितालोकखण्डासंख्यातावसर्पिणीविषयकावधिज्ञानवान् भवतीति । अथ केवलिविषयमाह-'केवलीणं भंते' इत्यादि । 'केवली गं भंते मणूसे केवली भदन्त ! मनुष्यः 'अतीतं अणंतं सासयं समयं जाव अंतं करेंसु' अतीते अनन्ते शाश्वते समये यावत् सर्वदुःखानामन्तमकार्षीत् , हे भदन्त ! केवलज्ञानवान् मनुष्योऽतीतेऽनंते शाश्वते काले सिद्धो बुद्धो मुक्तः परिनिर्वातः सर्व. दुःखानामन्तकोऽभूत् न वेति प्रश्नः । भगवानाह-'हंते'त्यादि, 'हंता गोयमा' हन्त गौतम ! 'सिझिसु जाव अंतं करें सु? असैत्सीत् यावत् अन्तमकार्षीत् , केवलीमनुष्यः धिक है। आधोवधिकसे जो उत्कृष्ट होता है वह परमाधोवधिक है। यह परमाधोवधिक चरमशरीर होता है। समस्तरूपी द्रव्योकों असंख्यातलोकपरिमित अलोक के खंडोंको, असंख्यात अवसर्पिणियोको जानता है। अब सूत्रकार केवली के विषय का कथन करते हैं ( केवली गं भंते । मणूसे अतीतं अणंतं सासयं समयं जाव अंतं करेंसु ?) हे भदन्त ! बीते हुए अनंत शाश्वत काल में क्या केवली मनुष्य अर्थात् भगवंत ने यावत् समस्त दुःखों का नाश किया ? इस प्रश्न का तात्पर्य यह है-कि गौतम स्वामीने प्रभु से यह पूछा है कि हे भदन्त ! जो केवली भगवंत हुए हैं क्या वे अतीत अनन्त शाश्वतकाल में सिद्ध, बुद्ध, मुक्त और परिनिवृत्त हुए हैं ? या नहीं हुए हैं ? तथा उन्हों ने समस्त दुःखों का नाश किया है, या नहीं किया है ? तब प्रभु ने गौतम के इस प्रश्न का उत्तर इस प्रकार दिया (हंता गोयमा! सिज्झिसु जाव अंतं करेंसु) हां गौतम! તેને આધવધિક કહે છે. આધવધિથી જે ઉત્કૃષ્ટજ્ઞાની હોય છે તેને પરમાધવધિક જ્ઞાની કહે છે. તે પરમાધવધિકત્તાની ચરમશરીરી હોય છે.
પરમ અવધિજ્ઞાની સમસ્ત રૂપી દ્રવ્યોને, અસંખ્યાત લેક પરિમિત આ લેકના ખંડેને, અને અસંખ્યાત અવસર્પિણીઓને જાણે છે. હવે સૂત્રકાર अवतीभवता विषयमा छ. (केवलीणं भंते ! मणूसे अतीत अणंत सासय समय जाव अंत करेंसु?) लगवन्! मन त भने शावत मेवा भूतमा शु विज्ञानी भनुष्ये ( यावत् ) “समस्त माने। नाश छ ? त्यां સુધીનું કથન સમજવું. આ પ્રશ્નને ભાવાર્થ એ છે કે હે ભગવન ! જે કેવળી ભગવંત થયા છે તેઓ શું અનંત અને શાશ્વત એવા ભૂતકાળમાં સિદ્ધ, બુદ્ધ, મુક્ત અને પરિનિવૃત્ત થયા છે? કે નથી થયા ? તથા તેમણે સમસ્ત દુબેને નાશ કર્યો છે કે નથી કર્યો? મહાવીર પ્રભુ તે પ્રશ્નને આ પ્રમાણે જવાબ माघे छे. (हंता गोयमा ! सिन्झिसु जाव अंत करेंसु) गौतम! वली
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #749

७२६
भगवतीसूत्रे अतीतकाले सिद्धिंगत इति भावः । एते तिन्नि आलावगा भाणियव्वा छउमत्थस्सजहा' एते त्रय आलापका भणितव्याः छद्मस्थस्य यथा, यथा छद्मस्थपकरणे भूतवर्तमानभविष्यद्विषयकास्त्रय आलापकाः कथितास्तथा केवलिमनुष्यमधिकृत्यापि त्रय आलापका वक्तव्याः, 'सिन्झिसु सिज्झइ सिज्झिस्सइ' असैत्सीत् सिद्धयति सेत्स्यति । अथ कालत्रयं संगृह्य प्राह-'से नूणं भंते' इत्यादि । ‘से नूणं भंते' तद् नूनं भदन्त ! 'अतीतं अणतं सासयं समयं पडुप्पणं वा सासय समय अणागयं अणंतं वा सासयं समयं जे केइ अन्तकरा वा अन्तिमसरीरिया वा" अतीतेअनन्ते शाश्वते समये, प्रत्युत्पन्ने वा शाश्वते समये, अनागते अनन्ते चा शाश्वते समये ये केपि अन्तकरा वा अन्तिमशरीरिका वा, 'सिझिसु वा जाव सव्वदुक्खाणं जो केवली मनुष्य हुए हैं वे अतीतकालमें सिद्धि को प्राप्त हुए हैं । (एते तिन्नि आलावगा भाणियव्वा छ उमत्थस्स जहा) जिस प्रकारसे छद्मस्थके प्रकरणमें भूत, वर्तमान और भविष्यत्कालविषयक तीन आलापक कहे हैं उसी तरहसे केवली मनुष्यको लेकर के भी तीन आलापक कहना चा. हिये । (सिन्झिसु, सिझंति, सिज्झिस्संति) भूतकालमें वे सिद्ध हुए हैं, वर्तमानकालमें वे सिद्ध होते हैं। तथा भविष्यकालमें वे सिद्ध होंगे। (से नूर्ण भंते! अतीतं अणतं सासयं समयं पडुप्पणं वा सासयं समयं अणागयं अणंत वा सासयं समयं जे केइ अंतकरा वा अंतिमसरीरिया वा सिन्झिसु वा, जाव सव्वदुक्खाणं अन्तं करेंसु वा करेंति वा, करिस्ति वा सव्वे ते उप्पण्णनाणदंसणधरा अरहा जिणा केवली भवित्ता तओ पच्छा सिझंति, जाव अंतं करिस्संति वा) हे भदन्त ! अतीत ભગવંતે થયા છે તેમણે ભૂતકાળમાં સિદ્ધ પદ પ્રાપ્ત કર્યું છે, અહીં “સમસ્ત हमानी मात - छ' त्यां सुधार्नु तमाम ४थन समन्यु, (एते तिन्नि आलावगा भाणियव्वा छउमत्थस्त जहा ) प्रमाणे ७५२थन ४२शुभां भूत, वर्तमान અને ભવિષ્યકાળના ત્રણ આલાપક કહેવામાં આવ્યા છે એજ પ્રમાણે કેવળી ભગવંતો विषय ऋण मासा५४ वा नये. ( सिन्झिसु, सिझंति, सिन्झिसंति ) भूतકાળમાં કેવલી ભગવંતે સિદ્ધ થયા હતા, વર્તમાનકાળમાં તેઓ સિદ્ધ થાય છે, તથા ભવિષ્યમાં પણ તેઓ સિદ્ધ થશે.
( से नूणं भंते ! अतीत अणंत सासय समय पडुप्पण्णं वा सासय समयः, अणागय अणंत वा सासय समयं जे कइ अंत करावा अंतिमसरीरिया वा सिझिसु वा जाव सम्वदुक्खाण अंत करेंसु वा करेति वा, किरिस्सं ति वा सव्वे ते उप्पण्णनाणदंसणधरा अरहा जिणा केवलो भवित्ता तओ पच्छा सिज्झति, जाव अंत किरिस्संति वा ?) मावन् ! मन अने रावत सेवा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #750

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० १ ० ४ सू० ५ छद्मस्थादीनां सिद्धिनिरूपणम् ७२७
अन्तं करें सु वा करेंति वा करिस्संति वा असैत्सुर्वा यावत् सर्वदुःखानामन्तमकार्षुः वा कुर्वन्ति वा करिष्यन्ति वा अत्र यावत्करणात 'सिज्यंति सिज्झिस्संति' इत्यादि संग्राह्यम् ।' सव्वे ते उप्पण्णनाणदंसणधरा अरहा जिणा केवली भवित्ता तओ पच्छा सिज्झति जाव अंतं करिस्संति वा ' सर्वे ते उत्पन्नज्ञानदर्शनधरा अर्ह - तो जिना : केवलिनो भूत्वा ततः पश्चात् सिद्धयंति यावदन्तं करिष्यन्ति वेति प्रश्नः, व्याख्या सुगमा । भगवानाह - 'हंता गोयमा' हन्त गौतम ! ' तीतमणतं सासयं जात्र अंतं करिस्संति वा' अतीते अनन्ते शाश्वते समये यावदन्तं करिष्यन्ति वा । ' से नूण' इत्यारभ्य सूत्रसमाप्तिपर्यन्तं कालत्रयसंबन्धोऽवश्यमेव वाच्यः, अनंत शाश्वतकालमें, शाश्वतप्रत्युत्पन्न काल में और अनंत शाश्वत भवि यत्काल में जो कोई अन्तकर अन्तिमशरीरधारी - चरमशरीरी - सिद्धगति को प्राप्त हुए हैं, यावत् समस्त दुःखों का अन्त करने वाले हुए हैं वर्तमान में जो कर रहे हैं और आगे भी जो करेंगे, वे सब उत्पन्न हुए, केवलज्ञान और केवल दर्शन को धारण करने वाले, अर्हत, जिन, केवली होकर पीछे सिद्ध हुए हैं, यावत् समस्त दुःखों का अन्त करेंगे क्या ? " सिज्झिसु " के बाद जो यावत् शब्द आया है उससे वहां " सिज्झति सिज्झिस्संति" इत्यादि पाठ का संग्रह किया गया है। इस प्रकार का यह प्रश्न है, इसका उत्तर देते हुए प्रभु गौतम से कहते हैं कि- (हंता गोधमा ! अतीतं अनंतं सासयं समयं जाव अन्तं करिस्संति वा ) हां गौतम ! अतीत अनन्त, शाश्वतकाल में यावत् अंत करेंगे ।
ભૂતકાળમાં, શાશ્વત વમાનકાળમાં અને અનંત તથા શાશ્વત ભવિષ્યકાળમાં જે કોઈ અંતકર, અંતિમ શરીરધારી ચરમશરીરી સિદ્ધગતિ પામ્યા છે બુદ્ધ થયા છે, મુક્ત થયા છે, પરિનિવૃત થયા છે અને સમસ્ત દુઃખાના અંત થયા છે, વમાનકાળમાં પણ તે પ્રમાણે જ કરી રહ્યા છે. અને ભવિષ્યમાં પણ તે પ્રમાણે જ કરવાના છે, તેઓ શું ઉત્પન્ન થયેલ કેવળજ્ઞાન અને કેવળ દનને ધારણ કરનારા અહ્ત. જિન અને કેવળી થઈને પછી સિદ્ધ, બુધ્ધ, મુક્ત, પરિનિવૃત અને સમસ્ત દુ:ખાના અંત કરનાર થયા છે, થાય छे भने थशे ? सिज्झि सु" पछी भेळ यावत् " यह मन्युं छे तेनी भारइत सिज्झति सिज्झिस्संति" इत्याहि पाहने ग्रहण वो लेहये. या प्रश्ननो भवाम भडावीरस्वामी या प्रमाणे आये छे - ( हंता गोयमा ! अतीत अनंत सास जाव अंत करिस्संति वा ) डा, गौतम ! अनंत अने शाश्वत सेवा ભૂતકાળથી શરૂ કરીને “ અંત ફરશે ” ત્યાં સુધીના પાઠ ગ્રહણ કરવે.
66
66
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #751

७२८
भगवतीसने तथाहि हे गौतम ! अतीतेऽनंते शाश्वते काले ते चरमशरीराः सिद्धि प्राप्तवन्तः, शाश्वते वर्तमानकाले चरमशरीराः सिद्धिं यान्ति महाविदेहापेक्षया, तथा अनन्ते शाश्वतेऽनागतकाले तादृशाश्वरमदेहाः समुत्पन्नकेवलज्ञानाः सर्वदुःखानामंतं करिष्यन्तीति । अथ पूर्णज्ञानविषये प्राह-' से नूणं भंते' इत्यादि । ' से नृणं भंते' तद् नूनं भदन्त "उप्पण्णनाणदसणधरे अरहा जिणे केवली अलमत्थु त्ति वत्तव्वं सिया" उत्पन्नज्ञानदर्शनधरः अर्हन जिनः केवली 'अलमस्तु' इति वक्तव्यं स्यात् ?, अलमस्तु पर्याप्तं भवतु-केवलज्ञानादनन्तरं न ज्ञानान्तरं प्राप्तव्य नास्तीत्येतत वक्तव्यं स्यातभवेत् ? उत्पन्नज्ञानदर्शनधरः अहेन् जिनः केवली कि पूर्णज्ञानवान अस्तीति वक्तं " से नूणं" यहां से लगाकर मूत्र की समाप्तितक, कालत्रय का संबंध अवश्य ही लगाकर ऐसा बोलना चाहिये कि-हे गौतम ! अतीत अनंत शाश्वतकाल में वे चरमशरीरधारी सिद्धि को प्राप्त हुए हैं, शाश्वत वर्तमानकाल में वे चरम शरीरधारी महाविदेह क्षेत्रकी अपेक्षा से सिद्धि को प्राप्त करते हैं, तथा-अनंत शाश्वत अनागतकाल में चरमशरीरधारी केवलज्ञान और केवलदर्शन को प्राप्त कर समस्त दुःखोंका अन्त करेंगे। "से नूणं भंते ? उप्पण्णणाणदंसणधरे अरहा जिणे केवली "अलमत्थुत्ति" वत्तव्वं सिया ?" अब पूर्णज्ञान के विषय में प्रश्न करते हुए गौतमस्वामी प्रभु से पूछते हैं कि हे भदन्त! क्या ऐसा कहना शक्य है कि जब उत्पन्न केवलज्ञान और उत्पन्न केवलदर्शनवाले अहंत जिन केवली हो जाते हैं तब उन्हें और दूसरा कोई ज्ञान प्राप्त करने योग्य नहीं होता है क्या?अर्थात् उत्पन्न हुए केवलज्ञान एवं केवलदर्शन धारी अर्हत जिन केवली पूर्णज्ञान
“से नूणं " थी २३ ४ीने सूत्रनी समाप्ति सुधी ऋणे आणना समय લગાડીને એવું બોલવું જોઈએ કે હે ગૌતમ ! અનંત અને શાશ્વત એવા ભૂતકાળમાં તે ચરમશરીરધારી કેવલી ભગવંતેએ સિદ્ધ પદ પ્રાપ્ત કર્યું છે, શાશ્વત વર્તમાનકાળમાં તે ચરમશરીરધારી કેવલી ભગવંતે મહાવિદેહ ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરે છે. તથા અનંત શાશ્વત ભવિષ્યકાળમાં ચરમશરીરધારી કેવળ જ્ઞાન અને કેવળદર્શનને પ્રાપ્ત કરીને સમસ્ત દુઃખને નાશ કરશે.
(से नूण भंते ! उप्पण्णनाणदंसणधरे अरहा जिणे केवली “अलमत्थु" त्ति वत्तव्वं सिया ? )डवे पूर्ण ज्ञानना विषयमा गौतम स्वामी महावीर प्रसने प्रश्न પૂછે છે કે હે પ્રભો! શું એવું કહી શકાય ખરું કે જેમને કેવળજ્ઞાન અને કેવળ દર્શન ઉત્પન્ન થયાં છે એવા અહંત જિન તથા ભગવે તેને બીજું કઈ પણ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવાનું રહેતું નથી ? એટલે કે તેઓ પૂર્ણ જ્ઞાની છે એમ કહી શકાય ખરું?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #752

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. १ उ० ५ सू० १ पञ्चमोशकविषयविवरणम् ७२९ शक्यते ? भगवानाह-'हंता गोयमे'त्यादि, 'हंता गोयमा' हन्त हे गौतम ! उप्पप्णनाणदंसणधरे अरहा जिणे केवली' उत्पन्नज्ञानदर्शनधरः अर्हन् जिनः केवली 'अलमत्थु'-त्ति अलमस्तु इति अलम् पर्याप्तं भवतु इत्येतत् 'वत्तव्वं सिया' वक्तव्यं स्यात् भवेत् पूर्णज्ञानवानिति वक्तुं शक्यते । 'सेवं भंते ! सेवं भंते' तदेवं भदन्त ? तदेवं भदन्त ! हे भदन्त ! यत् देवानुप्रियेण कथितं तत् एवमेवास्तीति ॥०॥ इति श्री-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्य श्रीघासीलालबतिविरचितायाँ श्रीभगवतीसूत्रस्य प्रमेयचन्द्रिकाव्याख्यायां प्रथम
शतकस्य चतुर्थोद्देशकः समाप्तः ॥ १-४॥ वाले हैं ऐसा कहा जा सकता है क्या ? उत्तर-(हंता गोयमा! उप्पण्णनाणदंसणधरे अरहा जिणे केवली "अलमस्थु"-त्ति वत्तव्वं सिया) हां गौतम ! उत्पन्न केवलज्ञान एवं केवलदर्शनधारी अर्हन्त जिन “अलमस्तु" पूर्णज्ञानवाले हैं ऐसा कहने के लिये शक्य है । क्यों कि इसके आगे ज्ञान की पराकाष्ठा ( सर्वोत्कृष्टता ) नहीं है। यही ज्ञान की पराकाष्ठा ( सर्वोत्कृष्टता ) है जिसको अहंत जिन केवलीने प्राप्त कर ली है। ( सेवं भंते ! सेवं मंते ) हे भदंत ! आप देवानुप्रिय ने जो कहा है वह ऐसा ही है, ऐसा ही है ।सू० ५॥
॥ जैनाचार्य श्री घासीलालजी महाराजकृत 'भगवतीसूत्रकी प्रियदर्शिनी व्याख्याके प्रथमशतक चतुर्थ उद्देशक समाप्त ॥१-४॥
उत्तर-(हंता गोयमा ! उप्पण्णनाणदसणधरे अरहा जिणे केवली “अलमत्थु"त्ति वत्तव्वं सिया)ड, गौतम ! भने ज्ञान मने ॥ ४शन उत्पन्न थयां छे सेवा वज्ञान वाशनधारी मत नि "अलमत्थु "त्ति “अलमस्तु” पूज्ञानी છે. એવું કહી શકાય છે કારણ કે તેનાથી આગળ જ્ઞાનની પરાકાષ્ઠા (ઉત્કૃષ્ટતા) કેઈ છે જ નહિ. એજ જ્ઞાનદર્શનની પરાકાષ્ઠા છે કે જે અહંત જિન કેવળીએ प्रास ४२ सीधेस छ. (सेवं भंते सेवं भते) उमापन ! माघेरे छेते सायु छ. આપ કહે તે પ્રમાણે જ છે . સ. પા
| જૈનાચાર્ય શ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજકૃત ભગવતીસૂત્રની પ્રિયદર્શિની વ્યાખ્યાના પહેલા શતકને ચેાથે ઉદ્દેશક સમાપ્ત ૧-જા भ०-९२
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #753

अथ प्रथमशतके पञ्चमोद्देशकः प्रारभ्यते
,
पञ्चमशके संक्षेपत इमे विषया:- कति पृथिव्य इति प्रश्नः सप्त इति तदुतरम्, रत्नप्रभात आरभ्य तमतमा पर्यन्तम् । तासु सप्तसु पृथिवीषु नारकाणां seन्ति वासस्थानानि ? इति प्रश्नः । तदुत्तरम् । कियन्तोऽसुरकुमारावासाः ? कियन्तः पृथिवीकायिकावासाः १, कियन्तो ज्योतिष्कावासाः ?, कियन्तो विमानावासाः ?, इति प्रश्नः । संग्रहगाथाद्वयम् । एतेषामुत्तरम् । नैरयिकाः क्रोधमानमायालोभोपयुक्ता भवन्ति ? इति प्रश्नः । सन्तीत्युत्तरम्, भङ्गकाः स्थित्यवगाहशरीरसंहनन, संस्थानलेश्यादृष्टिज्ञानाज्ञानयोगोपयोगानां कथनम्, असुरकुमारस्थितिस्थानादीनाम् कथनम्, लोकप्राधान्यकथनम्, पृथिवीकायिक स्थितिस्थानादिकथनम्, द्वीन्द्रियादिजीवविषये पूर्ववदेव विचारः, पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकमनुष्यवानव्यन्तराणां स्वरूपादिकथनम्, उद्देशक परिसमाप्तिश्चेति ।
प्रथम शतक का पंचम उद्देशक प्रारम्भ
इस पंचम उद्देशक में क्यार विषय हैं यह बात संक्षेप में प्रकट की जाती है - पृथिवी कितनी हैं ? यह प्रश्न, उत्तर- सात हैं, रत्नप्रभा से लेकर तमतमा पर्यन्त । इन सातों पृथिवियों में नारक जीवों के कितने आवासस्थान हैं ? प्रश्न । इसका उत्तर । असुरकुमारों के कितने आवास हैं ? कितने पृथिवीकायिकों के आवास हैं ? कितने ज्योतिष्क देवों के आवास हैं? कितने विमानावास हैं ? यह प्रश्न | दो संग्रह गाथाएँ | इनका उत्तर । नारक जीव क्रोध, मान, माया, लोभ, इनसे युक्त होते हैं क्या ? प्रश्न होते हैं उत्तर । भङ्गक, स्थिति, अवगाहना, शरीरसंहनन, संस्थान, लेश्या, दृष्टि, ज्ञान, अज्ञान, योग, उपयोग, इनका कथन । असुरकुमारों के स्थितिस्थान आदि का कथन । द्वीन्द्रियादि जीव के
પહેલા શતકના પાંચમાં ઉદ્દેશકના પ્રારંભ—
આ પાંચમાં ઉદ્દેશકમાં કયા કયા વિષયેાનું નિરૂપણ કર્યું છે તે પહેલાં સંક્ષેપમાં ખતાવવામાં આવે છે—પ્રશ્ન-પૃથ્વી કેટલી છે? રત્નપ્રભાથી તમતમા સુધીની સાત પૃથ્વીઓ છે, એવા ઉત્તર. તે પ્રત્યેક પૃથ્વીમાં નારકેાનાં કેટલાં આવાસસ્થાન છે? એ પ્રશ્ન તથા તેના ઉત્તર, અસુરકુમારનાં કેટલા આવાસ છે? પૃથ્વીકાયિકોના કેટલા આવાસ છે? જ્યાતિષ્ઠ દેવાના કેટલા આવાસ છે ? डेंटला विभानावास छे ? मे अनी मे संग्रह गाथाओ, तेभनो उत्तर प्रश्नનારક જીવા શું ક્રોધ, માન, માયા અને લાભથી યુક્ત હાય છે? તેનેા હકારમાં उत्तर. लांगा, स्थिति, अवगाड़ना, शरीरसडेनन, संस्थान, बेश्या, दृष्टि, ज्ञान, અજ્ઞાન, યાગ, ઉપયાગ વગેરેનું કથન. અસુરકુમારેાના સ્થિતિસ્થાન વગેરેનું
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #754

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. १ उ. ५सू०१ नारकादि(२४)दण्डकावासनिरूपणम् ७३१
चतुर्थोद्देशकस्यान्तिममूत्रे अहंदादीनां वर्णनं कृतम् । तेच पृथिव्यां भवन्तीति, अथवा अहंदादयः कदाचित् पृथिवीतो निसृत्य मनुष्यत्वं प्राप्ताः सन्तोऽर्हन्तो भवन्तीत्यतः पृथिव्याः स्वरूपं दर्शयितुमाह-'कइणं भंते' इत्यादि । तथा प्रथमशतकस्यादौ संग्रहगाथायां 'पुढवित्ति पञ्चमं द्वारं कथितं तत्प्रतिपादनाय चाह'कह णं भंते' इत्यादि।
मूलम्-कइ णं भंते पुढवीओ पण्णत्ताओ ? गोयमा! सत्त पुढवीओ पन्नत्ताओ, तं जहा-रयणप्पभा जाव तमतमा । इमीसे णं भंते रयणप्पभाए पुढवीए कह निरयावाससयसहस्सा पन्नत्ता? गोयमा ! तीसं निरयावाससयसहस्सा पन्नत्ता, गाहा-तीसा य पन्नवीसा, पन्नरस दसेव या सयसहस्सा। तिन्नेगं पंचूर्ण, पंचेव विषय में पहिले की तरह ही विचार। पंचेन्द्रियतिर्यचग्योनिक, मनुष्य, वानव्यन्तर, इनके स्वरूप आदि का कथन और उद्देशक की समाप्ति। __चतुर्थ उद्देशक के अन्तिम सूत्र में अहंत आदि का वर्णन किया गया है। वे अर्हन्त आदि पृथिवी के ऊपर होते हैं अथवा अर्हन्त आदि कदाचित् पृथिवी से निकल कर मनुष्यत्व प्राप्त करते हुए अहंत होते हैं इसलिये पृथिवी का स्वरूप दिखाने के लिये सूत्रकार " कह णं भंते" इत्यादि सूत्र कहते हैं। तथा-प्रथमशतक के आदि में कथित संग्रहगाथा में " पुढवि" ऐसा पांचवां द्वार कहा है सो उस द्वार को प्रतिपादन करने के लिये सूत्रकार “कइ णं भंते " इत्यादि सूत्र कहते हैं।-'कइ णं भंते! पुढवीओ पण्णत्ताओ' इत्यादि । કથન. દ્વિીન્દ્રિયાદિ જીના વિષયમાં પહેલાની જેમ જ વિચાર. પંચેન્દ્રિય તિર્થ મનુષ્ય, વાણુવ્યંતર વગેરેનાં સ્વરૂપ વગેરે કથન અને ઉદ્દેશકની સમાપ્તિ.
ચેથા ઉદ્દેશકના અંતિમ સૂત્રમાં અહત વગેરેનું વર્ણન કર્યું છે. તે અહંત વગેરે પૃથ્વીની ઉપર હોય છે. અથવા અહંત વગેરે ક્યારેક પૃથ્વીમાંથી (નરકમાંથી) નીકળીને મનુષ્યત્વ પ્રાપ્ત કર્યા પછી અહંત પદ પામ્યા હોય છે. तेथी पृथ्वीन (२४नु) २१३५ मतावाने भाटे सूत्रा२ “कइ णं भंते !" ઈત્યાદિ સૂત્ર કહે છે. તથા પહેલા શતકના પ્રારંભે કહેલ સંગ્રહગાથામાં " पुढवि" नामनु२ पाया२ ४ह्यु छ तेनुं प्रतिपान ४२वाने भाटे सूत्रा२ "कइ णं भंते !" त्यादि सूत्र ४
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #755

७३२
भगवती सूत्रे
अणुत्तरा निरया ||१|| केवइया णं भंते! असुरकुमारावासस्यसहस्सा पन्नत्ता । एवं " चउसट्टी असुराणं, चउरासीई य होइ नागाणं | बावन्तरिं सुवण्णाणं, वाउकुमाराण छन्नउई ॥ १ ॥ दीवदिसा उदहीणं, विज्जुकुमारिंदथणियमग्गीणं । छपहंपि जुयलयाणं, छावत्तरिमो सय सहस्सा ॥ २॥ केवइया णंभंते! पुढवीकाइयावाससय सहस्सा पन्नत्ता ? गोयमा ! असंखेज्जा पुढवीकाइयावाससय सहस्सा पन्नत्ता, जाव असंखेज्जा जोइसियविमाणावाससयसहस्सा पन्नत्ता । सोहम्मे णं भंते ! कप्पे केवइया विमाणावासस्यसहस्सा पन्नत्ता, गोयमा ! बत्तीसं विमाणावाससयसहस्सा पन्नत्ता । एवं - बत्तीसट्टावीसा, बारस अट्ट चउरो सयसहस्सा । पन्ना चत्तालीसा, छच्च सहस्सा सहस्सारे ॥ १॥ आणय पाणयकप्पे, चत्तारिसयाऽऽरणच्चुए तिष्णि । सत्त विमाणसयाई, चउसु एएस कप्पे ॥२॥ एक्कारसुत्तरं हेट्टिमेषु, सत्तुत्तरं सयं च मज्झमए । सयमेगं उवरिमए पंचेवाणुत्तरविमाणा ॥ ३ ॥ सू० १ || छाया - कति भदन्त पृथिव्यः प्रज्ञप्ताः, गौतम ! सप्त पृथिव्यः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - रत्नप्रभा यावत् तमतमा । अस्यां भदन्त ! रत्नप्रभायां पृथिव्यां कति निरयावास
-
मूलार्थ - श्री गौतमस्वामी भगवान् से प्रश्न करते हुए कहते हैं कि (कह णं भंते! पुढवीओ पण्णत्ताओ) हे भदन्त । पृथिवियां कितनी कही गई हैं । इसका उत्तर देते हुए भगवान् कहते हैं कि - ( गोयमा ! सत्तपुढवीओ पण्णत्ताओ) हे गौतम! पृथिवियां सात कही गई हैं ( तं जहा ) वे इस प्रकार से ( रयणप्पभा जाव तमतमा) रत्नप्रभासे तमतमा का
भूसार्थ — श्री गौतमस्वाभी लगवानने प्रश्न उरतां उडेछे कइ णं भंते! पुढवीओ पन्नताओ ? डे भगवान् ! पृथ्वीगो ( नर ) डेंटली उडी छे ? मा प्रश्ननो उत्तर यायतां भगवान हे छेडे गोयमा ! सत्त पुढवीओ पन्नत्ताओ हे गौतम! सात पृथ्वी ( न२४ ) उड़ी छे तं जहा ते या प्रमाणु छेरयणभा जाव तमतमा रत्नप्रमाथी तभतभा सुधीनी सात पृथ्वीमा छे,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #756

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श.१ उ०५ सू० १ नारकादि(२४)दण्डकावासनिरूपणम् ७३३ शतसहस्राणि प्रज्ञप्तानि ? गौतम ! त्रिंशत् निरयावासशनसहस्राणि प्रज्ञप्तानि, गाथा-त्रिंशच्च पञ्चविंशतिः पञ्चदशदशैव च शतसहस्राणि । त्रिणि एकं पञ्चोनम् पञ्चैव अनुत्तरा निरयाः ॥ १॥ कियन्ति भदन्त ! असुरकुमारावासशतसहस्रागि प्रज्ञप्तानि ? एवम् चतुःषष्टिः असुराणां चतुरशीतिश्च भवति नागानाम् , द्विसप्ततिः फिर गौतमस्वामी पूछते है-(इमीसे णं भंते ! रयणप्पभाए पुढवीए का निरयावाससयसहस्सा पनत्ता) हे भदन्त ! इस रत्नप्रभा पृथिवी में कितने लाख नरकावास कहे गये हैं ? (गोयमा ! तीसं निरयावाससयसहस्सापन्नत्ता) हे गौतम प्रथम रत्नप्रभा पृथिवी में नरकावास ३० तीस लाख कहे गये हैं। किस पृथिवी में कितने नरकावास हैं यह इस गाथा द्वारा प्रकट किया गया है-गाहा
तीसा य पन्नवीसा, पन्नरस दसेव या सयसहस्सा । तिन्नेगं पंचूणं पंचेव अणुत्तरा निरया ।। १ ।।
पहली पृथिवी में ३० तीस लाख, दूसरी पृथिवी में २५ पच्चीसलाख तीसरी में १५ पन्द्रहलाख, चौथी में १० दस लाख पांचवी में ३ तीनलाख छट्ठी में ५ पांच कम एक लाख और सातवों में पांच ही नरकावास हैं। ___ अब भवनपतियों के आवाससम्बधी गौतम स्वामी प्रश्न करते हैं (केवइया णं भंते! असुरकुमारावाससयसहस्सा पन्नत्ता?) हे भदन्त! असुरकुमारों के आवास कितने लाख कहेगये हैं ? उत्तर-(एव) असुरकुमारी के आवास इस प्रकार से कहे गये-(चउसट्ठी असुराणं) अप्रकुमारों के ६४ चोसठलाख (चउरासीई य होइ नागाणं ) नागकुमारों के ८४ इश गौतभस्वाभा छ -इमोंसे णं भंते ! रयणप्पभाए पुढवीए कति निरयावाससयसहस्सा पन्नत्ता १ 3 मावन्! २२त्नमा पृथ्वीमा टसा न२वासी
या छ ? गोयमा ! तीसं निरयावाससयसहस्सो पन्नत्ता 8 गौतम! प्रथम રત્નપ્રભા પૃથ્વીમાં ત્રીસ લાખ નરકાવાસો કહ્યાં છે. કઈ પૃથ્વીમાં કેટલા નરકાવાસે છે તે આ ગાથા દ્વારા પ્રકટ કરેલ છે. गाहा-तीसाय पन्नवीसा, पन्नरस दसेव या सयसहस्सा।
तिनिगं पंचूणं पंचेव, अणूत्तरा निरया ॥ પહેલી પૃથ્વીમાં ત્રીસલાખ, બીજીમાં પચીસલાખ, ત્રીજીમાં પંદરલાબ, ચોથીમાં દસ લાખ, પાંચમીમાં ત્રણ લાખ, છઠ્ઠીમાં એકલાખમાં પાંચ ઓછાં અને સાતમીમાં પાંચ જ નરકાવાસ છે.
હવે ભવનપતીઓના આવાસ સંબંધી પ્રશ્ન કરતાં ગૌતમસ્વામી કહે છે है-केवइया णं भंते ! असुरकुमारावाससयस इस्सा ? उ भगवन् ! असुरशुभारानां मावासोटा सा छ ? उत्तर-एवं ससुरशुभाशनी सध्या या प्रमाणे ही छे-चउसदी असुराणं मसुमारानां योसहवास, चउरासीई य होइ नागाणं
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #757

ওও
भगवतीस्त्रे सुवर्णानाम् वायुकुमाराणां षण्णवतिः॥१॥ द्वीपदिशोदधीनां विद्युत्कुमारेन्द्रस्तनिताऽग्नीनाम् । षण्णामपि युगलकानां षट्सप्ततिः शतसहस्राणि ॥२॥ कियन्ति भदन्त ! पृथिवीकायिकावासशतसहस्राणि प्रज्ञप्तानि, गौतम ! असंख्येयानि पृथिवीकायिकावासशतसहस्राणि प्रज्ञप्तानि, यावदसंख्येयानि ज्योतिपिकविमानाचासशतसहस्राणि प्रज्ञप्तानि । सौधर्मे भदन्त ! कल्पे कियन्तो विमानावासशतसहस्राणि प्रज्ञप्तानि ?। चोरासीलाख (बावत्तरि सुवण्णाणं) सुवर्ण कुमारों के ७२ बहत्तरलाख (वाउकुमाराण छन्नउई ) वायकुमारों के ९६ छियानवे लाख (दीवदिसा उदहीणं) द्वीपकुमार, दिक्कुमार, उद्धिकुमार (विज्जुकुमारिंद-थणियमग्गीणं) विद्युत्कुमार, स्तनितकुमार, और अग्निकुमार (छण्हं पिजुयलयाणं ) छहों यगलों के ( छावत्तरिमो सयसहस्सा) छहत्तरलाख ७६
आवास हैं। ___अब सूत्रकार पृथिवीकायिक जीवों के आवासों का वर्णन करने के निमित्त प्रश्न करते हैं-(केवइया णं भंते ! पुढवीकाइयावाससयसहस्सा पन्नत्ता ) हे भदन्त ! पृथिवीकायिक जीवों के कितने लाख आवास कह गये हैं ? (गोयमा ! असंखेज्ञा पुढवीकाइयावाससयसहस्सा पनत्ता) हे गौतम ! पृथिवीकायिक जीवों के असंख्यात आवास कहे गये हैं। (जाव असंखेजा जोइसियविमाणावाससयसहस्सा पन्नत्ता) इसी तरह से यावत् शब्द से अप्कायिक से ले कर व्यन्तरदेवों तक के, तथा ज्योतिषिक देवों के असंख्यात विमानावास कहे गये हैं। नभाना थारासीमास, बावत्तरि सुवणाणं सुवर्ण अभाशन यांत२६॥५, वाउ कुमाराण छन्नई वायुभा२।नi छन्नुदान, दीवदिसाउदहीणं दीपकुमार मि ॥२, अधिभार, विज्जुकुमारिंद-थणियमग्गीणं विधुतमा२, ननितभा२, मन मनिमा२ छहंपि जुयलयाणं से ७२ युगलानां छावत्तारिमो सयसहस्सा છેતરલાખ આવાસ છે.
હવે સૂત્રકાર પૃથ્વીકાયિક જીનાં આવાસોનું વર્ણન કરવા માટે પ્રશ્ન १२छ8-केवइया णं भंते ! पुढवीकइयावाससयसहस्सा पन्नत्ता? 8 प्रसा! પૃથ્વીકાયિક જીવનાં કેટલા લાખ આવાસો કહ્યા છે? તેનો ઉત્તર આપતાં नावान छड छ गोयमा ! असंखेज्जा पुढवीकाइयावाससयसहस्सा पन्नत्ता है गौतम पृथ्वीयिवाना मस-या मापासे या छे. जाव असंखेज्जा जोइसियविमाणावाससयसहस्सा पन्नत्ता मेरीते म ि“यावत्"शपथी अलायिस्थी લઈને વ્યંતરદેવે સુધીનાઅને જતિષ્ક દેવોના અસંખ્યાતલાખ વિમાનાવાસ કહ્યા છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #758

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. १ उ.५ सू० १ नारकादि(२४)दण्डकावासनिरूपणम् ७३५ गौतम ! द्वात्रिंश विमानावासशतसहस्राणि प्रज्ञप्तानि,एवम् द्वात्रिंशदष्टविंशतिदिशाष्ट चत्वारिंशत् सहस्राणि पश्चाशत् चत्वारिंशत् षटू च सहस्राणि सहस्रारे ॥१॥ आनतपाणतकल्पे चत्वारि शतानि आरणाच्युते त्रिणि सप्त विमानशतानि चतुर्वपि एतेषु ___ अब गौतमस्वामी सौधर्मकल्पके विषय में प्रश्न करते हैं-(सोहम्मे णं भंते ! कप्पे केवइया विमाणावाससयसहस्सा पनत्ता) हे भदन्त ! सौधमकल्प में कितने लाख विमानावास कहे गये है ? इसका उत्तर देते हुए भगवान् कहते हैं-( गोयमा ! बत्तीसं विमाणावाससयसहस्सा पन्नत्ता) हे गौतम ! सौधर्मकल्पमें ३२ बत्तीस लाख विमानावास कहेगये हैं (एव) इसीतरह ईशानयल्पसे लेकर अनुत्तर विमानतक प्रश्नसूत्र कहनाचाहिये। इनका उत्तर भगवान् इन तीन गाथाओंद्वारा कहते है-(बत्तीसट्ठावीसा) बत्तीस लाख विमान सौधर्मकल्प में हैं, २८ अठाइस लाख विमानावास ईशानकल्पमें (बारस अट्ट चउरो सयसहस्सा) बारहलाख विमान सनत्कुमार, कल्प में, ८ आठलाख विमानावास माहेन्द्र कल्पमें ४ चार लाख विमानावास ब्रह्मलोकमें, (पन्ना चत्तालीसा) पचास हजार विमानावास लान्तक कल्पमें, ४० चालीस हजार विमानावास महाशुक्र कल्प में (छच्च सहस्सा सहस्सोरे) ६ छह हजार विमानावास सहस्रार कल्प में कहे गये है। ( आणाय-पाणयकप्पे, चत्तारिसयाऽऽरणच्चुए
वे गौतभस्वामी सौधर्भपना विषयमा प्रश्न ४२०i ४९ छे-सोहम्मेणं भंते ! कप्पे केवइया विमाणावाससयसहस्सा पन्नत्ता ? ७ मावन् ! सौधर्म કપમાં (દેવલોકમાં) કેટલાં લાખ વિમાનાવાસો કહ્યાં છે ? આ પ્રશ્નનો ઉત્તર सात मावान छ ॐ गोयमा ! बत्तीसं विमाणावोससयसहस्सा पन्नत्ता उ गौतम! सौधर्मयमा त्रीसमा विमानावासो ४i छ. एवं कर પ્રમાણે ઈશાનકલ્પથી લઈને પાંચ અનુત્તર વિમાન સુધીનાં પ્રશ્નસૂત્રો કહેવાં જોઈએ. તેને ઉત્તર ભગવાન નીચે પ્રમાણે ત્રણ ગાથાઓથી આપે છે. बत्तीसट्रावीसा मत्रीसमा विमानापास सौधर्म ४६५मा छ, २८ मध्यावासास विभानावास, शान४६५मां, बारसअट्टचउरो सयसहस्सा पासा. विमानापास સનસ્કુમાર કલ્પમાં, આઠલાખ વિમાનાવાસ મહેન્દ્ર કપમાં, બ્રહ્મસેકમાં ચાર साम विभानावास, पन्नाचत्तालीसा elds ४८५मा पयास १२ विमानापास, भाशु ४६५मां यालीसड०१२ विभानावास, छच्चसहस्सा सहस्सारे संसार ४६५मा छ १२ विमानावास ४६५मा ४ा छे. आणाय पाणाय कप्पे, चत्तारिसयाऽऽरणच्चुए तिण्णि मानत भने प्रात ४८५मां यारसे। विभानावास,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #759

७३६
_भगवतीसूत्रे कल्पेषु ।।२।। एकादशोत्तरमधस्तनेषु सप्तोत्तरं शतं च मध्यमके । शतमेकम् उपरितने पञ्चैवानुत्तरविमानानि ॥३॥मू०१।।
टीका--'कइ णं भंते पुढवीओ पण्णत्ताओ' कति भदन्त ! पृथिव्यः प्रज्ञप्ताः। भगवानाह-गोयमेत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'सत्तपुढवीओ पन्नत्ताओ' सप्तपृथिव्यः प्रज्ञप्ताः, तं जहा-तद्यथा-' रयणप्पभा जाव तमतमा' रत्नप्रभा यावत् तमस्तमा अत्र यावच्छब्देन-शर्करामभा२, वालुकाप्रभा३, पङ्कप्रभा४, धूमप्रभा५, तमःप्रभा६, एतामां ग्रहणं कर्त्तव्यम् । तत्र रत्नप्रभाशब्दार्थः-रत्नप्रभापृथिव्यां तिण्णि ) आनन प्राणत कल्पमें ४०० चारपो विमानावास, आणि और अच्युत कल्पमें ३०० तिनसौ विमानावास कहे गये हैं। (सत्त विमाणसयाइं च उसु एएस्सु कप्पेसु) आनतादि इन कल्पोंमें सातसो विमान हैं। ( एकारसुत्तरे हेडिमेसु) १११ एकसौ ग्यारह विमानावास अधस्तन ग्रैवेगकों में (सत्तत्तरं सथं च मज्झिमए १०७ एकमो सात विमानावास मध्यम गैत्रेयकों में (सयमेग उवरिमए ) १०० एक सौ विमानावास उरिम ग्रैवेयकों में हैं (पचेवाणुसरा विमाणा ) तथा अनुत्तरों में ५ पांच ही विमानावाम है || मू० १ ।।
टीकार्थ-(कहयां भते! पुढवी जो पण्णत्ताओ) हे भदन्त पृथिवियां कितनी कही गई हैं ? गोयमा! सत्त पुढ वीओ पण्णत्ताओ) हे गौतम ! पृथिवियां सात कही गई हैं (तंजहा) वे इस प्रकार से (रयणप्पभा जाव तमतमा) रत्नप्रभा से लेकर तमतमा तक । यहां यावत् शब्द से शर्कराप्रभा, बालुकाप्रमा, पङ्कप्रमा, धूमप्रभा, तनाप्रभा, इन पृथिवियों का ग्रहण किया
सा मन अच्युत ४८५मा त्रास विभान वासो ह्या छ. सन विमाणसयाई चउसु एएसु कप्पेमु मानतमा ८पामा सातसा विभानावास छ. एक्कारसुत्तर हेट्रिमेसु सो अव्या२ विमान वास अवेयीमा सतुतर सयं च मज्झिमए એક્સો સાત વિમાન વાસ મધ્યમ વૈવેયકોમાં સચમાં ૩વરિમા એકસો વિમાનાवास अ५२न ब्रैवेयमा . पचेवाणुत्तरा विमाणा तथा अनुत्तरोमा पायर विभान पास छ. ॥ सू. १॥
“कई णं भंते ! पुढवीओ पण्णत्ताओ” छत्यादि।
टी--(कइणं भंते ! पुढवी ओ पण्णत्ताओ ?) 8 लगवन् ! पृथ्वीमा (नर।) टसी ४ही छ ? (गोयमा ! सत्त पुढवीओ पण्णत्ताओ गौतम ! पृथ्वी सात ४ी छ. (तंजहा) ते मा प्रमाणे छे-( रयणप्पभा जाव तमतमा) २त्नसाथी ने तमतमा सुधानी. “ यावत् ” ५४थी शराप्रमा, पाप्रमा, પંકપ્રભા, ધૂમપ્રભા અને તમપ્રભા, એ પૃથ્વીઓ પણ ગ્રહણ કરવાની છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #760

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० १ उ०५ सू. १ नारकादि (२४)दण्डकावासनिरूपणम् ७३७ त्रीणि काण्डानि सन्ति, रत्नकाण्डं जलकाण्डमङ्ककाण्डं च । तत्र त्रिषु काण्डेषु मध्ये नरकावासं विहाय प्रथमकाण्डे सर्वत्राऽनेकपकाराणि इन्द्रनीलादिरत्नानि सन्ति, अतस्तादृशस्थानविशेषस्य रत्नप्रभेति नाम भवति, रत्नानामिन्द्रनीलादीनां प्रभा दीप्तिर्विद्यते यस्यां पृथिव्यां सो रत्नपभेति १॥ शर्करायाः प्रभा कांतिर्विद्यते यस्यां सा शर्करामभार,वालुकायाःप्रभा दीप्तिर्यस्यां सा वालुकाप्रभा३, पङ्कस्य प्रभाविद्यते यस्यां सा पङ्कमभा४, धूमस्य प्रभा विद्यते यस्यां सा धूमप्रभा५, तमसः प्रभा विद्यते यस्यां सा तम:प्रभा६, तमस्तमःप्रभा प्रकृष्टं तमस्तमस्तमम् तस्येव प्रभा यस्यां सा तमस्तमप्रभाः७। उपरोक्त सर्वपृथिवीषु नरकावासाः सन्ति, अतस्तेषां परिमाणं तथा आवासाधिकारात् शेषजीवानां परिमाणं च प्रतिपादयितुमाह-' इमीसे णं भंते' गया है। इनमें रत्नप्रभा शब्द का अर्थ इस प्रकार से है-रत्नप्रभा पृथिवी में तीन काण्ड हैं-(१) रत्नकाण्ड, ( २ ) जलकाण्ड, (३) पंककाण्ड । इन तीन काण्डों के बीच में नरकावास वाली जगह को छोड़कर प्रथम काण्ड में प्रायः सर्वत्र अनेक प्रकार के इन्द्रनील आदि रत्न हैं इसलिये ऐसे स्थानविशेष का नाम रत्नप्रभा है। इन्द्रनील आदि रत्नों की प्रभा जिस पृथिवी में है वह रत्नप्रभा है ऐसी इस शब्द की यह व्युत्पत्ति है १। शर्करा की प्रभा-कांति जिस पृथिवी में है वह शर्कराप्रभा है । बालुका की प्रभा जिस पृथिवीमें है वह बालुका प्रभा३, पङ्ककी प्रभा जिस पृथिवीमें है वह पंकप्रभा धूमके जैसी प्रभा जिसमें मौजूद है वह धूमप्रभा ५, अंधकार के जैसी प्रभा जिसमें है वह तमःप्रभा६, तथा गाढ अंधकार के जैसी प्रभा जिसमें है वह तमस्तमःप्रभा है ७॥ उपरोक्त सर्वपृथिवियों में नरकावास हैं अतःउन नरकावासों के परिતેમાં રત્નપ્રભા શબ્દનો અર્થ આ પ્રમાણે છે-રત્નપ્રભા પૃથ્વીમાં ત્રણ કાંડ છે(१) २४is, (२) rasis मने (3) ५४४is. Play inमानी न२४वासवाणी જગ્યાને છેડીને પ્રથમ કાંડમાં કાયઃ સર્વત્ર અનેક પ્રકારનાં ઈન્દ્રનીલ વગેરે રનો છે. તેથી એવા વિશિષ્ટ સ્થાનનું નામ રતનપ્રભા પડયું છે. ઈન્દ્રનીલ વગેરે રત્નોની પ્રભા જે પૃથ્વીમાં છે તે પૃથ્વીને રત્નપ્રભા કહે છે. એવી આ શબ્દની વ્યુત્પત્તિ થાય છે૧, શર્કરાની પ્રભા જે પૃથ્વીમાં છે તે પૃથ્વીનું નામ શર્કરામભા છેર, વાલુકાની પ્રભા જે પૃથ્વીમાં છે તેને વાલુકાપ્રભાસ, પંકની જે પ્રભા પૃથ્વીમાં છે તેને પંકપ્રભાઇ, ધૂમ (ધુમાડા) જેવી પ્રભા જે પૃથ્વીમાં મોજુદ છે તે પૃથ્વીને ધૂમપ્રભાપ, અંધકારના જેવી પ્રભા જે પૃથ્વીમાં છે તે પૃથ્વીને તમઃપ્રભાઇ તથા ગાઢ અંધકારના જેવી પ્રભા જે પૃથ્વીમાં છે તેને તમસ્તમપ્રભા કહે છે૭. म० ९३
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #761

७३८
भगवती सूत्रे
9
इत्यादि । 'इमी से णं भंते रयणप्पमाए पुढवीए' अस्यां भदन्त ! रत्नप्रभायां पृथिव्यां 'कति निरयावास सय सहस्सा पन्नत्ता' कति निरयावास शतसहस्राणि प्रज्ञप्तानि, क्रियलक्षप्रमाणा नरकावासाः प्रज्ञप्ताः, आवसन्ति येषु ते आवासाः निरयाणां=नारकजीवानां आवासा निरयावासाः नारकस्थानानि तेषां यानि शतसहस्राणि तानि निरयावा सशतसहस्राणि । भगवानाह - 'गोयमा' हे गौतम! ' तो निरयावास सय सहस्सा पत्ता ' त्रिंशत् निरयावा सशतसहस्राणि प्रज्ञप्तानि, प्रथमायां रत्नप्रभायां पृथिव्यां त्रिशल्लक्षप्रमाणा नरकवासाः सन्तीति भावः । रत्नप्रभावत् शर्कराप्रभादीनां षण्णां पृथिवीनामपि प्रश्नसूत्राणि योजनीयानि । कस्यां पृथिव्यां कियन्तो नरकावासाः सन्तीति गाथया कथयति - 'गाहा' इति । 'गाहा' गाथा अत्र विषये गाथा वर्त्तते सा चेयम्- ' तीसा य' इत्यादि । ' तीसा य' त्रिंशच्च रत्नप्रभायां त्रिशल्लक्षप्रमाणका नरकावासा सन्ति । 'पन्नवीसा' पञ्चविंशतिः द्वितीयायां पञ्चविंशतिलक्षाणि । 'पन्नरस' पंचदश लक्षाणि तृतीयायाम्। 'दसेव य सयसहस्सा' दशैव च शतसहस्राणि चतुर्थ्यां दशलक्षाणि 'तिन' त्रीणि लक्षाणि पञ्चम्याम् ' एगं पंचूर्ण'
माण को, तथा आवासों के अधिकार से शेष जीवों के परिमाणको प्रतिपादन करने के निमित्त कहते हैं - ( इमीसेणं भंते! रयणप्पभाए पुढवीए कइ निरयावास सय सहस्सा पन्नत्ता ) हे भदंत ! इस रत्नप्रभा पृथिवी में कितने लाख नरकावास कहे गये हैं ? नारक जीवों के रहने के जो स्थान हैं उनका नाम नारकावास है । ( गोयमा ! तीसं निरयावाससयसहस्सा पन्नता) हे गौतम ! प्रथम रत्नप्रभा पृथिवी में नारकावास ३० तीस लाख कहे गये हैं। किस पृथिवी में कितने नारकावास हैं यह इस गाथा द्वारा प्रकट किया गया है- पहली पृथिवी में ३० तीस लाख, दूसरी पृथिवी में २५ पच्चीस लाख, तीसरी में १५ पन्द्रह लाख, चौथी में १०
ઉપરોક્ત સાતે પૃથ્વીમાં નરકાવાસ ( નારકીના રહેઠાણુ ) છે તેથી તે નરકાવાસના આવાસાનું વર્ણન કરવાને માટે સૂત્રકાર કહે છે——
( इमीसे णं भंते! रयणप्पभाए पुढत्रीए कइ निरयावास सय सहस्सा पन्नत्ता ? ) હૈ ભગવન્ ! આ રત્નપ્રભાપૃથ્વીમાં કેટલા નરકાવાસે કહ્યા છે ? નારકીના भवाने रहेवाना स्थानने नरावास उडे छे. (गोयमा ! तीसं निरयावाससय सहस्सा पन्नत्ता ) डे गौतम! पडेसी रत्नप्रला पृथ्वीमां तीस साथ नरावासेो ह्या છે, કઈ પૃથ્વીમાં કેટલા નરકાવાસા છે તે આ ગાથા દ્વારા પ્રકટ કરેલ છે—પહેલી પૃથ્વીમાં તીસ લાખ, ખીજીમાં પચીસ લાખ, ત્રીજીમાં પંદર લાખ, ચેાથીમાં દસ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #762

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श.१ उ०५ सू० १ नारकादि(२४)दण्डकावासनिरूपणम् ७३९ एकं पञ्चोनम् षष्ठ्यां पश्चन्यूनं लक्षकम् । 'पंचेव अणुत्तरानिरया' पञ्चैवानुत्तरा निरयाः सप्तम्यां पृथिव्यां अनुत्तराः प्रधानाः पञ्चैव नरकावासा सन्तीति गाथार्थः । अथ भवनपति वक्तव्यतामाह- 'केवइयाणं भंते' इत्यादि । 'केवइया णं भंते' कियन्ति खलु भदन्त ! 'असुरकुमारावाससयसहस्सा पनत्ता' असुरकुमारावासशतसहस्राणि प्रज्ञप्तानि, दशसु भवनपतिषु असुरकुमाराणां कियल्लक्षप्रमाणा आवासाः सन्तीति प्रश्नः । 'एवं' एवमिति अनेन प्रकारेण शेषाणां नागकुमारादीनां नवानामपि प्रश्नमूत्राणि पठितव्यानि । उत्तरं तु गाथाद्वयेनाह-' चउसहो असुराणं' असुरकुमाराणां अवासाश्चतुष्पष्टिपरिमिताः सन्ति । 'चउरासीई य होइ नागाणं' चतुरशीतिश्च भवति नागानाम् , नागकुमाराणां चतुरशीतिलक्षपरिमिताः सन्ति । "बावत्तरि सुवण्णाणं" द्वासप्ततिः सुवर्णानाम् , सुवर्णकुमाराणामावासा द्वासप्ततिलक्षपरिमिताः । 'वाउकुमाराणछन्नउई ' वायुकुमाराणां षण्णवतिः, षण्णवतिलक्षा आवासा वायुकुमाराणाम् । 'दीवदिसाउदहोणं विज्जुकुमारिंदथणियमग्गीणं' द्वोपदिशोदधीनां विद्युत्कुमारेन्द्रस्तनिताग्नीनाम् , द्वीपकुमाराणाम् , दिशाकुमाराणाम् , उदधिकुमाराणाम् , विद्युत्कुमाराणाम् , स्तनितकुमाराणाम् , अग्निकुमाराणां दस लाख पांचवीं में ३ तीन लाख, छट्ठी में ५ पांच कम एक लाख और सातवीं में पांच नरकावास हैं।
अब भवनपतियों की वक्तव्यता कही जाती है—(केवइयाणं भंते । असुरकुमारावाससयसहस्सा पन्नत्ता ?) हे भदन्त ! असुरकुमारोंके आवास कितने लाख कहे गये हैं ? (एवं) असुरकुमारों के आवास इस प्रकार से कहे गये हैं-अस्तुरकुमारोंके ६४ लाख, नागकुमारों के ८४ लाख, सुवर्णकुमारों के ७२ लाख, वायुकुमारों के ९६ लाख, द्वीपकुमार १, दिकुमार २, उदधिकुमार३, विद्युत्कुमार४, स्तनितकुमार ५, और अग्निकुमार, લાખ, પાંચમીમાં ત્રણ લાખ, ઠીમાં એકલાખમાં પાંચ એાછા અને સાતમીમાં પાંચ જ નરકાવાસ છે.
डवे भवनपतिमानुं वन ४२वामा मावे छ (केवइया णं भंते ! असुरकुमारावाससयसहस्सा पन्नत्ता १) ९ मावन् ! ससुरमानi enाम सापास छ ? ( एवं) असुरशुभाशना मावासोनी सध्या या प्रमाणे ४ीछेઅસુરકુમારેનાં ચેસઠ લાખ, નાગકુમારનાં ચેરાસી લાખ, સુવર્ણકુમારેનાં
તેર લાખ, વાયુકુમારનાં છ નું લાખ, તથા દ્વીપકુમાર, દિકુમાર, ઉદધિકુમાર, વિઘુકુમાર, સ્વનિતકુમાર અને અગ્નિકુમાર, એ છ યુગલેના છોતેર (૭૬) લાખ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #763

৩৪০
भगवतीसूत्रे च ' छहंपि जुयलयाणं ' पण्णामपि युगलकानाम् द्वीपकुमारादारभ्याग्निकुमारपर्यन्तानाम् षण्णामपि युगलकानां दक्षिणोत्तरभेदभिन्नानामेकैकस्य 'छावत्तरिमो संयसहस्सा' षट्सप्ततिः शतसहस्राणि, षट्सप्ततिलक्षपरिमिता आवासाः सन्ति । दक्षिणोत्तरदिगविभागेनासुरकुमारनिकायो द्विप्रकारको भवतीति ज्ञापनाय युगलकानामिति विशेषणं दत्तम् । एषां दशानामसुरनिकाययुगलानां दक्षिणोत्तरयोः संख्याविभागः पृथक् पृथगस्ति, तत्र दक्षिणतोऽयं विभागः
"चउतीसा चउचत्ता, अट्ठातीसं च सयसहस्साओ ।
पन्ना चत्तालीसा, दाहिणी हुंति भवणाई" ॥१॥ छाया-चतुस्त्रिंशत् चतुश्चत्वारिंशत् अष्टात्रिंशच शतसहस्राणि ।
पञ्चाशत् चत्वारिंशत् दक्षिणतो भवंति भवनानि ॥१॥ 'चत्तालीसा' इति, द्वीपकुमारादीनां पण्णामपि प्रत्येकम् चत्वारिंशत् भवनलक्षाणि भवन्तीति। उत्तरतो विभागस्त्वयम्
"तीसा चत्तालीसा, चोत्तीसं चेव सयसहस्साई।
छायाला छत्तीसा, उत्तरओ होति भवणाई ॥१॥ छाया-त्रिंशत् चत्वारिंशत् चतुस्त्रिंशत् चैव शतसहस्राणि ।
षट्चत्वारिंशत् षट्त्रिंशत् उत्तरतो भवन्ति भवनानि ॥१॥ इन छह युगलों के ७६ लाख आवास हैं । अमुरकुमारादि का निकाय दो प्रकार का होता है- एक दक्षिण दिशा का और दूसरा उत्तरदिशा का। इसी बात को कहने के लिये यहां “युगल" पद दिया है । इन छहों युगलो में से एक एक युगल के ७६-७६ लाख आवास होते हैं । असुरादिनिकाय के दश युगलों का जो दक्षिण दिशा और उत्तरदिशा में पृथक २ विभाग है वह इस प्रकार से है-दक्षिणदिशा तरफ भवन ३४ लाख, ४४ लाख, ३८ लाख, ५० लाख, और ४० लाख भवन हैं। द्वीप कुमारादिक छहों में से प्रत्येकके चालीस चालीस लाख भवन हैं। उत्तर આવાસ છે. અસુરકુમાર બે પ્રકારના હોય છે-એક દક્ષિણ દિશાના અને બીજા ઉત્તર દિશાના. એ વાતને પ્રકટ કરવાને માટે અહીં “યુગલ” પદ મૂકયું છે. તે છએ યુગલમાંના પ્રત્યેક યુગલના છોતેર-તેર લાખ આવાસ હોય છે. અસુરકુમાર વગેરે દસ યુગલના જે દક્ષિણ દિશામાં તથા ઉત્તર દિશામાં અલગ અલગ વિભાગ છે તે આ પ્રમાણે છે-દક્ષિણ દિશા તરફના અસુરકુમારનાં ચૈત્રીસ લાખ, નાગકુમારના ૪૪લાખ, સુવર્ણકુમારનાં આડત્રીસ લાખ અને વાયુકુમારોનાં પચાસ લાખ ભવન છે તથા દ્વિીપકુમાર વગેરે માંના પ્રત્યેકના ચાલીસ ચાલીસ લાખ ભવનો છે. ઉત્તર દિશા તરફના અસુરકુમારનાં ત્રીસ લાખ, નાગકુમારનાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #764

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. १ उ. ५सू०१ नारकादि (२४) दण्डकावासनिरूपणम् ७४१ 'छत्तीसा' इति द्वीपकुमारादीनां षण्णामपि प्रत्येकं षटूत्रिंशत् भवनलक्षाणि भवन्तीति । अयं भावः - असुरकुमाराणां दक्षिणायां दिशि चतुर्खिशल्लक्षाणि, उत्तरस्यां दिशि त्रिशलक्षाणीति संकलिताचतुष्षष्टिरावासा अमुरकुमाराणां भवन्ति । १ । नागरकुमाराणां चतुरशीतिलक्षाणि तत्र दक्षिणदिशि चतुश्चत्वारिंशल्लक्षाणि, उत्तरस्यां चत्वारिंशलक्षाणीति संकलनया चतुरशीतिर्भवति ॥ २ ॥ सुवर्णकुमाराणां द्वासप्ततिर्लक्षाणि तत्र दक्षिणस्यां अष्टत्रिंशत्लक्षाणि, उत्तरस्यां चतुत्रिंशलक्षाणीति संकलनया द्वासप्ततिभवति ||३|| वायुकुमाराणां षण्णवतिर्लक्षाणि तत्र दक्षिणस्यां पंचाशल्लक्षाणि, उत्तरस्यां षट्चत्वारिंशलक्षाणीति संकलनेन षण्णवतिर्भवति ॥४॥ द्वीपदिशोदधि
दिशा तरफ भवन ३० लाख, ४० लाख, ३४ लाख, ४६ लाख और ३६ लाख भवन हैं । इनमें द्वीपकुमार आदि ६ के प्रत्येक के ३६ लाख ३६ लाख भवन हैं । तात्पर्य इसका इस प्रकार से है - दक्षिणदिशा में असुर कुमारों के ३४ लाख भवन हैं, उत्तरदिशा में इन के ३० लाख भवन हैं। इस तरह इन दोनों का जोड़ ६४ लाख आ जाता है । नागकुमारों के जो ८४ लाख आवास कहे गये हैं वे इस प्रकार से हैं- दक्षिणदिशा में इनके ४४ लाख आवास हैं, और उत्तर दिशा में ४० लाख आवस हैं, इस तरह दोनोंका जोड़ ८४ लाख हो जाता है। सुवर्णकुमारों के जो ७२ लाख आवास बताये गये हैं वे इस प्रकार हैं दक्षिणदिशा में इनके ३८ लाख भवन हैं और उत्तर दिशा में ३४ लाख भवन हैं, इस तरह दोनों का जोड़ ७२ लाख हो जाते है । वायुकुमारों के जो ९६लाख आवास कहे गये हैं वे इसप्रकार से हैं - दक्षिणदिशा में इनके आवास ५०लाख हैं और उत्तर ચાલીસ લાખ, સુવર્ણ કુમારનાં ચેાંત્રીસ લાખ, અને વાયુકુમારનાં છેતાલીસ લાખ ભવનો છે. તથા દ્વીપકુમાર વગેરે છમાંના પ્રત્યેકના છત્રીસ–છત્રીસ લાખ ભવનો છે. તેનું તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે-દક્ષિણ દિશામાં અસુરકુમારેાનાં ચાંત્રીસ લાખ ભવનો છે, અને ઉત્તર દિશામાં તેમનાં ત્રીસ લાખ ભવનો છે. આ રીતે અન્નેનો સરવાળા ચાસઠ લાખ થાય છે. નાગકુમારના જે ચારાસી લાખ આવાસ કહ્યાં છે તે આ પ્રમાણે છે-દક્ષિણ દિશામાં ચુમ્માલીસ લાખ અને ઉત્તર દિશામાં ચાલીસ લાખ આવાસ તે બન્ને મળીને ચેારાસી લાખ આવાસેા થાય છે. સુવર્ણ કુમારાનાં જે ખેતેર લાખ આવાસે કહ્યાં છે તે આ પ્રમાણે છે–દક્ષિણ દિશામાં તેમનાં આડત્રીસ લાખ ભવન છે અને ઉત્તર દિશામાં ચેાંત્રીસ લાખ ભવન છે. તે અન્ને મળીને ખેતેર લાખ ભવનો થાય છે. વાયુકુમારના જે ૯૬ લાખ આવાસ કહ્યાં છે તેમાંના પચાસ લાખ દક્ષિણ દિશામાં અને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #765

भगवती सूत्रे
>
विद्युत्स्तनिताग्निकुमाराणां प्रत्येकं षट्सप्ततिलक्षाणि तत्र दक्षिणदिशिचत्वारिंशलक्षाणि उत्तरस्यांदिशि पत्रिंशल्लक्षाणि तदेवं संकलनया षट्सप्ततिर्भवतीति । एवं सर्वसंकलनया द्विसप्ततिलक्षोत्तराः सप्तकोटयः (७७२०००००) भवनानि भवन्तीति भावः । अथ पृथिवीकायिकावासान् वर्णयति - 'केवइया णं भंते' इत्यादि । 'केवइया णं भंते ' कियन्ति खलु भदन्त ! " पुढविक्काइयावाससयसहस्सा पत्ता ' पृथिवीकायिकावासशतसहस्राणि प्रज्ञप्तानि भगवानाह - 'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम! 'असंखेज्जा पृढविकाइयावाससयसहस्सा पद्मत्ता" असंख्ये यानि पृथिवीकायिकावा सशतसहस्राणि प्रज्ञप्तानि पृथिवीकायिकानामावासा असंख्यात लक्षपरिमिताः प्ररूपिताः, 'जाव असंखिज्जा जोइसियविमाणावाससयदिशामें ४६लाख हैं, इसतरह दोनों का जोड़ ९६लाख आ जाता है । द्वीपकुमार, दिकुमार, उदधिकुमार, विद्युत्कुमार, स्तनितकुमार, और अग्नि कुमार, इन छह युगलोंके जो आवास ७६-७६ लाख बताये गये हैं वे इस प्रकार से हैं - दक्षिणदिशा में इन प्रत्येकके आवास ४०-४० लाख हैं और उत्तरदिशा में ३६-३६ लाख हैं । इस तरह दोनों का जोड़ ७६ लाख आ जाता है । इन सबको जोड़ने पर सात करोड बहत्तर लाख (७७२०००००) आवास भवन असुरकुमारादिनिकाय के होते हैं ।
अब सूत्रकार पृथिवीकायिक जीवों का आवासों का वर्णन करने के निमित्त कहते हैं - ( केवइया णं भंते ! पुढविकाइयावाससय सहस्सा पन्नता) हे भदन्त ! पृथिवीकायिक जीवों के कितने लाख आवास कहे गये हैं? (गोयमा ! असंखेज्जा पुढविकाइयावास सय सहस्सा पत्ता )
७४२
છેંતાલીસ લાખ આવાસ उत्तर दिशामां छे. द्वीपकुमार, हिड्डुभार, ઉદધિકુમાર, વિદ્યુત્ક્રમાર, સ્તનિતકુમાર અને અગ્નિકુમાર એ છ યુગલેાના જે છાંતેર-છેતેર લાખ આવાસ કહ્યાં છે તે આવાસેામાંના પ્રત્યેકના ચાલીસ-ચાલીસ લાખ આવાસે દક્ષિણ દિશામાં છે અને છત્રીસ-છત્રીસ લાખ આવાસે ઉત્તર દિશામાં છે. અમ તેર-છાંતેર લાખ થાય છે. તે બધાનો સરવાળે કરવાથી અસુરકુમાર વગેરે ભવનપતિ દેવાનાં કુલ ૭૭૨૦૦૦૦૦ સાત કરોડ અને ખેતર લાખ ભવન થાય છે,
હવે સૂત્રકાર પૃથ્વીકાયિક જીવેાનાં આવાસનું વર્ણન કરવાના આશયથી ४डे छे }-(केवइया णं भंते ! पुढविक्काइयावाससय सहस्सा पन्नत्ता ? ) हे अलो ! पृथ्वी अयि लवोनां डेंटला साथ आवासो उह्यां छे ? ( गोयमा ! असंखेज्जापुढविकाइयावास सयसहस्सा पन्नत्ता ) हे गौतम! पृथ्वीअयि भवाना
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #766

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. १ उ. ५ सू० १ नारकादि(२४)दण्डकावासनिरूपणम् ७४३ सहस्सा पन्नत्ता' यावत् असंख्येयानि ज्योतिषिकविमानावासशतसहस्राणि प्रज्ञप्तानि । 'जाव'यावच्छब्देन-अपतेजोवायुवनस्पति-द्वीन्द्रिय-त्रीन्द्रिय-चतुरिन्द्रिय-पञ्चेन्द्रिय तिर्यङ-मनुष्य-व्यन्तराणां ग्रहणम्। अप्कायिकादारभ्य व्यन्तरपर्यन्तानामावासाः, ज्योतिष्काणां च विमानावासा असंख्येयलक्षपरिमिताः प्ररूपिताः । अथ सम्पति सौधर्मकल्पविषये पाह-' सोहम्मे णं' इत्यादि, ' सोहम्मे णं भते कप्पे' सौधर्मे भदन्त ! कल्पे 'केवइया विमाणावाससयसहस्सा पन्नत्ता' कियन्ति विमानावासशतसहस्राणि प्रज्ञप्तानि । भगवानाह-' गोयमा' इत्यादि गोयमा' हे गौतम ! 'बत्तीसं विमाणावाससयसहस्सा पन्नत्ता' द्वात्रिंशत् विमानावासशतसहस्राणि प्रज्ञहे गौतम ! पृथिवीकायिक जीवों के असंख्यात लाख आवास कहे गये हैं। (जाव-असंखेजा जोइसियविमाणावाससयसहस्सा पन्नत्ता) इसी तरह से यावत् ज्योतिषिक देवों के असंख्यात लाख विमानावास कहे गये हैं। यहां यावत् शब्द से अप्कायिक, तैजस्कायिक वायुकायिक वनस्पतिकायिक, द्वीन्द्रियजीव, ब्रीन्द्रियजीव, चतुरिन्द्रियजीव, पंचेन्द्रिय तिर्यश्च, मनुष्य और व्यन्तरदेव, इन सब का ग्रहण हुआ है अतः अप्कायिक से लेकर व्यन्तर देवों तक के आवास और ज्योतिष्क देवों के विमानावास असंख्यात लाख प्रमाण हैं, ऐसा प्ररूपित हुआ है। ____ अब सूत्रकार सौधर्मकल्प के विषय में कहते हैं-(सोहम्मे णं भंते ! कप्पे केवइया विमाणावाससयसहस्सा पन्नत्ता?) हे भदन्त ! सौधर्म कल्प में कितने लाख विमानावास कहे गये हैं ? ( गोयमा ! बत्तीसं विमाणावाससयसहस्सा पण्णत्ता ) हे गौतम ! सौधर्म कल्प में ३२ लाख विमाअसण्यात याम मावासो ४i छे. (जाव-असंखज्जा जोइसियविमाणावाससयसहस्सा पन्नता ) मेरा प्रमाणे ज्योति हेवे। सुधीन। वानमसच्यात ern मावासो ४ा छ. -4 “यावत्" ५६थी २०५४ायि४, ते४२४ायि, वायुायि४, વનસ્પતિકાયિક, દ્વીન્દ્રિય, તીન્દ્રિય, ચતુરિન્દ્રિય, પંચેન્દ્રિયતિર્યંચ મનુષ્ય અને વાણવ્યંતરદેવને ગ્રહણ કરવા જોઈએ. એ રીતે અપકાયિક જીવોથી લઈને વ્યંતરદેવ સુધીના આવાસે તથા જ્યોતિષ્કનાં વિમાનાવાસ અસંખ્યાત લાખ પ્રમાણ છે, એવું કહેવામાં આવ્યું છે.
वे सूत्र॥२ सौधना विषयमा ४ छ–(सोहम्मे णं भंते ! कप्पे केवइया विमाणावाससयसहस्सा पन्नत्ता ?) 8 लगवन् ! सौधम ४६५भा (Rswi) टस विमानावासो ४ह्या छ ? ( गोयमा ! बत्तीस विमाणावास सयसहस्सा ) 3 गौतम ! सौधर्म ४८५म पत्रीसम विभानावासो Hai छ.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #767

भगवतीसूत्रे सानि, 'एवं' एवम् अनेनैव प्रकारेण ईशानादारभ्यानुत्तरविमानपर्यन्तानि प्रश्नसूत्राणि वाच्यामि, उत्तरं तु गाथात्रयेण कथयति-'बत्तीस.' इत्यादि । 'बत्तीस' इति द्वात्रिंशल्लक्षाणि विमानावासाः सौधर्मे कल्पे सन्ति १ । एतत्तु सूत्रे एव प्रदशितम् । 'अट्ठावीसा' इति-अष्टविंशतिलक्षपरिमिता विमानावासा ईशाने कल्पे २। 'बारस' इति द्वादशलक्षाणि सनत्कुमारकल्पे ३ । 'अट्ठ' इति अष्टलक्षाणि माहेन्द्रकल्पे ४ । 'चउरो सयसहस्सा' इति, चत्वारि शतसहस्राणि चत्वारि लक्षाणि ब्रह्मलोककल्पे ५। 'पन्ना' इति पञ्चाशत्सहस्राणि लान्तककल्पे ६ । 'चत्तालीसा' इति चत्वारिंशत्सहस्राणि महाशुक्रकल्पे७। 'छच्च सहस्सा' इति षट् सहस्राणि 'सहस्सारे' सहस्रारे सहस्रारकल्पे विमानावासाः प्ररूपिताः ८ ॥१॥ ‘आणय०' इत्यादि । 'आणयपाणयकप्पे' आनतप्राणतकल्पयोः 'चत्तारि सया' चत्वारि शतानि १०। तथा 'आरणच्चुए तिण्णि' आरणाच्युतयोः त्रीणि शतानि १२। एवं 'सत्त विमाणसयाई' सप्त विमानशतानि, सप्तशतसंख्यकानि विमानानि 'चउसुवि एएसु' चतुनावास कहेगये हैं। (एवं) इसी तरह ईशानकल्पसे लेकर अनुत्तर विमान तक प्रश्न सूत्र कहना चाहिये, इन सबका उत्तर अब भगवान् इन तीन गाथाओंद्वारा देते हैं-३२लाख विमानावास सौधर्मकल्पमें हैं यह बात सूत्र द्वारा ही प्रदर्शित कर दी गई है। २८ लाख विमानावास ईशानकल्प में, १२ लाख विमानावास सनत्कुमारकल्प में, ८ लाख विमानावास महेन्द्रकल्प में, ४ लाख विमानावास ब्रह्मलोक में, ५० हजार विमानावास लान्तक कल्प में, ४० हजार विमानावास महाशुककल्पमें, और६ हजार विमानावास सहस्रारकल्प में कहे गये हैं । आनत प्राणत कल्प में ४०० विमानावास, आरण और अच्युत कल्प में ३०० विमानावास कहे गये हैं । इस प्रकार इन चारों में-आनत प्राणत, आरण, अच्युत, इन कल्पों ( एवं) मे प्रमाणे शान४८५थी सधने पाय मनुत्त२ विमान सुधीनां પ્રશ્નસૂત્રો કહેવાં જોઈએ. એ બધા પ્રશ્નોને ઉત્તર ભગવાને જે ત્રણ ગાથાઓ મારફત આપે છે તે ગાથાઓનો સારાંશ નીચે પ્રમાણે છે –
સૌધર્મ ક૯૫માં બત્રીસલાખ વિમાનાવાસ છે તે વાત તો સૂત્ર દ્વારા જ ઉપર બતાવી દીધી છે. ઈશાન ક૯પમાં અઠાવીસ લાખ વિમાનાવાસ સનકુમાર કલ્પમાં બારલાખ વિમાનાવાસ, મહેન્દ્ર ક૫માં આઠલાખ વિમાનાવાસ, બ્રહ્મસેકમાં ચારલાખ વિમાનાવાસ, લાન્તક કપમાં પચાસહજાર વિમાનાવાસ, મહાશક કપમાં ચાલીસ હજાર વિમાનાવાસ, અને સહસાર ક૯પમાં છ હજાર વિમાનાવાસે કહેવામાં આવ્યા છે. આનત અને પ્રાણત કપમાં ચારસો વિમાનાવાસ, આરણ અને અશ્રુત કલપમાં ત્રણસો વિમાનાવાસો કહ્યાં છે. આ રીતે આનત, પ્રાકૃત,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #768

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श.१ उ०५ सू०२ (२४)दण्डकेषु स्थितिस्थाननिरूपणम् ७४५ ध्वपि एतेषु आनतपाणतारणाच्युतेषु 'कप्पेसु' कल्पेषु सन्ति ॥२॥ 'एकारसुत्तरं' इत्यादि । 'एक्कारमुत्तरं' एकादशोत्तरं शतमेकं विमानानां 'हेट्ठिमेसु' अधस्तनेषुअधस्तनौवेयकेषु १३ । तथा 'सत्तरं सयं च' सप्तोत्तरं शतमेकं च विमानानां 'मज्झिमए' मध्यमवेयके । तथा 'सयमेग' शतमेकं विमानानां 'उवरिमए' उपरितने ग्रैवेयके । 'पंचेव' पंचैत्र पञ्चसंख्यकान्येव 'अणुत्तरविमाणा' अनुत्तरविमानानि सन्ति, अनुत्तरविमानेषु पञ्च विमानानि सन्तीति भावः । वैमानिक देवानां विमानानि सर्वसंकलनया त्रयोविंशत्युत्तरसप्तनवतिसहस्राधिकानि चतुरशीतिलक्षाणि (८४९७०२३) भवन्ति ॥३॥ इति गाथात्रयार्थः ॥मू०१॥
अथ स्थितिस्थाननिरूपणम्अथाधिकृतोद्देशके ये ये विषयाः संति तेषां संग्रहाय गाथामाह-'संगहो पुढवी' इत्यादि।
मूलम्-संगहो-पुढवि ट्रिति ओगाहण, सरीर संघयणमेव संठाणे। लेस्सा दिट्टी जाणे, जोगुवओगे य दस ट्राणा॥१॥इमीसे णं भंते ! रयणप्पभाए पुढवीए तीसाए निरयावाससयसहस्सेसु एगमगंसि निरयावासंसि नेरइयाणं केवइया ठिइटाणा पन्नत्ता, गोयमा ! असंखेजा ठिइट्टाणा पन्नत्ता, तंजहा-जहणिया ठिई१, समयाहिया जहणिया ठिई२, दुसमयाहिया जहनिया में ७०० विमान हैं। १११ विमानावास अधस्तन ग्रैवेयकों में १०७ विमानावास मध्यमवेयकोंमें और १०० विमानावास उपरिम ग्रैवेयकों में हैं। तथा अनुत्तरों में ५ पांच ही विमानावास हैं । इस तरह वैमानिक देवों के कुल विमानावासों की संख्या चोरासी लाख सत्ताणु हजार तेबीस ८४९७०२३ होती है । यह गाथा का अर्थ है ।। सू. १ ॥
આરણ અને અય્યત એ ચારે કપમાં એકંદરે સાતસો વિમાનાવાસ છે. નીચેના ચિવેયકમાં એકસે અગિયાર વિમાનાવાસ, મધ્યમ ગ્રેવેયકમાં એક સાત વિમાનાવાસ અને ઉપરનાં પ્રવેયકમાં એકસ વિમાનાવાસ છે. તથા અનુત્તરમાં પાંચ જ વિમાનાવાસ છે. આ રીતે વૈમાનિક દેના વિમાનાવાસોની કુલ સંખ્યા ચોરાસી લાખ સત્તાણું હજાર ને તેવીસની (૮૪૯૭૦૨૩) થાય છે. એ પ્રમાણે ત્રણ ગાથાઓનો અર્થ થાય છે. સૂત્ર ૧ भ०-९४
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #769

७४६
भगवतीसूत्रे ठिई३, जाव असंखेजसमयाहिया जहणिया ठिई, तप्पाउग्गुकोसिया ठिई । इमीसे गंभंते रयणप्पभाए पुढ़वीए तीसाए निरयावाससयसहस्सेसु एगमेगंसि निरयावासंसि जहणियाए ठिईए वहभाणा नेरइया किं कोहोवउत्ता माणोवउत्ता मायोवउत्ता लोहोवउत्ता, गोयमा ! सव्वेवि ताव होज्जा कोहोवउत्ता य१, अहवा कोहोवउत्ता य माणोवउत्ते य २, अहवा कोहोवउत्ता य, माणोवउत्ता य३, अहवा काहोवउत्ता य मायोवउत्ते य४, अहवा कोहोवउत्ता य मायोवउत्ता य५, अहवा कोहोवउत्ता य लोहोवउत्ते य६, अहवा कोहोवउत्ता य लोहोवउत्ता य ७, अहवा कोहोवउत्ता य माणोवउत्ते य मायोवउत्ते य१, कोहोवउत्ता य माणोवउत्ते य मायोवउत्ता य२, कोहोवउत्ता य माणोवउत्ता य मायोवउत्ते य३, कोहोवउत्ता य माणोवउत्ता य मायोवउत्ता य४। एवं कोहमाणलोभेणवि चउ४ । एवं कोहमायालोभेणविचउ ४ । एवं बारस१२ । पच्छा माणेण मायाए लोभेण य कोहो भइयव्यो, ते कोहं अमुंचता अट्टटा एवं सत्तावीसं भंगा णेयव्वा । इमीसे णं भंते ! रयणप्पभाए पुढवीए तीसाए निरयावाससयसहस्सेसु एगमेगसि निरयावासंसि समयाहियाए जहन्नटिईए वट्टमाणा नेरइया कि कोहोवउत्ता माणोवउत्ता मायोवउत्ता लोभोवउत्ता? गोयमा! कोहोवउत्ते यमाणोवउत्ते यमायोवउत्ते य लोभोवउत्तेय१, कोहोवउत्ता य माणोवउत्ता य मायोवउत्ता य लोभोवउत्ता य २, अहवा कोहावउत्ते य माणोवउत्तेय३, अहवा कोहोवउत्ते य माणोवउत्ता य४। एवं असीइ भंगा नेयव्वा । एवं जाव संखेजसमयाहियाए ठिईए, असंखेजसमयाहियाए ठिईए, तप्पाउग्गुकोसियाए ठिईए सत्तावीसं भंगा भाणियव्वा ॥सू०२॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #770

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श०१ उ०५ सू०२ (२४)दण्डकेषु स्थितिस्थाननिरूपणम् ७४७ __ छाया-संग्रहः-पृथिवीषु स्थितिः अवगाहना शरीर संहननमेव संस्थानम् , लेश्या दृष्टिनिं योगोपयोगश्च दश स्थानानि ॥१॥ एतस्याः भदन्त रत्नप्रभायाः पृथिव्यास्त्रिंशति निरयावासशतसहस्रेषु एकैकस्मिन् निरयावासे नैरयिकाणां कियन्ति स्थितिस्थानानि प्रज्ञप्तानि ? गौतम ! असंख्येयानि स्थितिस्थानानि प्रज्ञसानि, तद्यथा-जघन्यिका स्थितिः१, समयाधिका जघन्यिका स्थितिः२, द्विसम
स्थितिस्थाननिरूपण _ 'संगहो-पुढवि-टिइ-ओगाहण' इत्यादि ।
मूलार्थ-(संगहो) द्वारसंग्रह गाथा द्वारा दिखाया जाता है (पुढवीट्ठिति ओगाहण) पृथीव्यादि जीवावासों में स्थिति १ अवगाहनास्थान २ (सरीर संघयणमेव संठाणे) शरीर३, संहनन४, संस्थान ५, (लेस्सा दिट्ठी णाणे जोगुवओगे य दस द्वाणा) लेश्या६, दृष्टि ७, ज्ञान ८, योग ९,
और उपयोग, १० ये दस स्थितिस्थान हैं । स्थितिस्थानका निरूपण करते हुए गौतमस्वामी पूछते है कि-(इमीसे णं भंते !) हे भदन्त ! इस (रयणप्पभाए पुढवीए) रत्नप्रभा पृथिवी में (तीसाए निरयावाससयसहस्सेसु) तीस लाख नरकावासों में (एगमेंगंसि) एक एक (निरयावासंसि) नरकावास में अर्थात् प्रत्येक नरकावास में (नेरइयाणं) नारक जीवों के ( केवइया ठिटाणा पन्नत्ता ?) कितने स्थितिस्थान कहे गये हैं ? इसका उत्तर देते हुए प्रभु कहते हैं । (गोयमा ! असंखेजा ठिइट्टाणा पन्नत्ता) हे गौतम ! नारक जीवोंके स्थितिस्थान असंख्यात कहे गये है। (तं जहा)
स्थितिस्थाननि३५" संगहो पुढवि-ट्ठिइ-ओगाहण" त्यादि ।
भूसाथ-संगहो द्वा२ सय गाथा 43 नायनी मत मतावामा सावे छे. पुढवि द्विति ओगाहण पृथिव्या पासोमा स्थिति १ २११॥डना स्थान. २ सरीरसंघयणमेव संठाणे शरी२ 3 सहनन ४ सस्थान ५ लेस्सादिद्रीणाणे जोगुवओगे य दसटाणा वेश्या , दृष्टि से, ज्ञान ८, यो ८ मने ७५ ૧૦, એ દસ સ્થિતિસ્થાન છે. સ્થિતિસ્થાનોનું નિરૂપણ કરતાં ગૌતમસ્વામી પૂછે छे -इमीसे णं भंते ! भगवन् ! रयणप्पभाए पुढवीए २त्नप्रभा पृथिवीमा तीसाए निरयावाससयसहस्सेसु तीसमा न२४ावासमा एगमेगंसि मे से निरयावासंसि न२४वासमा अर्थात् प्रत्ये २४वासमा नेरइयाणं ना२४ वाना केवइया ठिइटाणा पन्नत्ता 28i स्थितिस्थान ४i छ ? 24 प्रश्न उत्तर मापत प्रभु छ गोयमा ! असंखेज्जा लिइद्राणा पन्नत्ता 3 गीतम! ना२४ वान स्थितिस्थान मस ज्यात खi छ, त जहा ते मा शत छ.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #771

७४८
भगवतीसूत्रे याधिका यावदसंख्येयसमयाधिका जघन्यिका स्थितिः, तत्यायोग्योत्कर्षिका स्थितिः । एतस्या भदन्त ! रत्नप्रभायाः पृथिव्यास्त्रिंशति निरयावासशतसहस्रेषु एकैकस्मिन् निरयावासे जघन्यिकायां स्थित्यां वर्तमाना नैरयिकाः किं क्रोधोपयुक्ताः मानोपयुक्ताः मायोपयुक्ताः लोभोपयुक्ताः। गौतम ! सर्वेपि तावद् भवन्ति, वह इस प्रकार से हैं ( जहन्निया ठिई) जघन्य स्थिति दसहजार वर्ष की है। (समयाहिया जहनिया ठिई) एक समय अधिक जघन्य स्थिति (दुसमाहिया जहनिया ठिई जाव असंखेजसमाहिया जहन्निया ठिई ) दो समय अधिक जघन्यस्थिति यावत् असंख्यात समय अधिक जघन्य स्थिति (तप्पाउग्गुक्कोसिया ठिई) यह उत्कृष्टस्थिति अनेक प्रकारकोहै।
- अब इन स्थानों में रहनेवाले क्रोधादि उपयोगयुक्त नारक जीवोंका विभाग पूर्वक दिखाने के लिये गौतम स्वामी पूछते हैं-(इमीसे णं भंते! रयणप्पभाए पुढवीए तीसाए निरयावाससयसहस्सेसु एगमेगंसि निरया वासंसि जहणियाए ठिईए वमाणा नेरइया कि कोहोवउत्ता माणोवउत्ता मायोवउत्ता लोहोवउत्ता?) हे भदन्त ! रत्नप्रभापृथिवी के ३० तीसलाख नरकावासों में जैसे एक एक नरकावास में जघन्यस्थिति में वर्तमान नारक जीव क्या क्रोधोपयुक्त हैं ? मानोपयुक्त हैं ?मायोपयुक्त होते है ? या लोभोपयुक्त होते है ? इसका उत्तर देते हुए भगवान् कहते हैं कि(गोयमा ! सव्वे वि ताव होजा कोहोवउत्ता य) हे गौतम ? समस्त जहन्निया ठिई धन्यस्थिति सडm२ वर्ष माहिनी छ. समयाहिया जहन्निया ठिई मा ४ सभयमधि धन्यस्थिति दुसमयाहिया जहन्निया ठिई जाव असंखेज्जसमाहिया जहन्निया ठिई में समय माघि धन्यस्थिति यावत मसખ્યાત સમય અધિક જઘન્ય સ્થિતિ તવા ગુલિયા ડિરું આ ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ અનેક પ્રકારની છે.
હવે આ સ્થાનમાં રહેનારા ક્રોધાદિ ઉપયોગયુક્ત નારક નું વિભાગ पूर्व नि३५ ४२१। भाटे गौतमस्वाभी पूछे छे-इमीसे णं भंते ! रयणप्पभाए पुढवीए तीसाए निरयावाससयसहस्सेसु एगमेगंसि निरयावाससि जहन्नियाए ठिईए वट्टमाणा नेरइया किं कोहोवउत्ता माणोवउत्ता मायोव उत्ता लोभोवउत्ता लगवन! રત્નપ્રભા પૃથ્વીના ત્રીસ લાખ નરકાવાસમાંના પ્રત્યેક નરકાવાસમાં જઘન્ય સ્થિતિમાં વર્તમાન નારક જીવે શું કોપયુક્ત હોય છે? કે માને પયુક્ત હોય છે? કે માપયુક્ત હોય છે ? કે પયુક્ત હોય છે ? આ પ્રશ્નને उत्तर भापतi भगवान् ४ छ । गोयमा ! सव्वे वि ताव होज्जा कोहोवउत्ता य
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #772

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श.१ उ०५ सू० २ (२४)दण्डकेषु स्थितिस्थाननिरूपणम्७४९ क्रोधोपयुक्ताश्च१, अथवा क्रोधोपयुक्ताश्च मानोपयुक्तश्च२, अथवा क्रोधोपयुक्ताश्च मानोपयुक्ताश्च३, अथवा क्रोधोपयुक्ताश्च मायोपयुक्तश्व४ अथवा क्रोधोपयुक्ताश्च मायोपयुक्ताश्च५, अथवा क्रोधोपयुक्ताश्व लोभोपयुक्तश्च६, अथवा क्रोधोपयुक्ताश्च लोभोपयुक्ताश्च७ । अथवा क्रोधोपयुक्ताश्च मानोपयुक्तश्च मायोपयुक्तश्च १, क्रोधोपनरकावासों में रहे हुए जघन्यस्थिति वाले समस्त नारक जीव क्रोधोपयुक्त हैं १ । (अहवा कोहोवउत्ता य माणोवउत्ते य) बहुत से क्रोधोपयुक्त कोई एक मानोपयुक्त। (अहवा कोहोवउत्ता य माणोवउत्ता य) अथवा बहुतसे क्रोधोपयुक्त और मानोपयुक्त भी बहुत हैं३। (अहवा कोहोवउत्ता य मायोवउत्ते य) बहुत से क्रोधोपयुक्त और कोई एक मायोपयुक्त ४। (अहवा कोहोवउत्ता य मायोवउत्ता य) अथवा क्रोधयुक्त भी बहुत और मायोपयुक्त भी बहुत ५ ( अहवा कोहोवउत्ता य लोहोवउत्ते य ) बहुत से क्रोधोपयुक्त और कोइ एक लोभोपयुक्त ६ (कोहोवउत्ता य लोहोवउत्ता य) बहुतसे क्रोधोपयुक्त और लोभोपयुक्त भी बहुत हैं । असंयोगी एक और द्विकसंयोगी ६, इस प्रकार सात भङ्ग होते हैं।
अब तीन संयोगी बारह भङ्ग कहते हैं (अहवा कोहोवउत्ता य माणोवउत्ते य मायोवउत्ते य ) अथवा बहुत से क्रोधोपयुक्त कोइ एक मानोपयुक्त और मायोपयुक्त१ । (कोहोवउत्ता य माणोवउत्ते य मायोवउत्ता य) बहुत से क्रोधोपयुक्त कोइ एक मानोपयुक्त और बहुतसे मायोपयुक्त २ । (कोहोवउत्ता य माणोवउत्ता य मायोवહે ગૌતમ ! સમસ્ત નારકાવાસમાં જઘન્ય સ્થિતિવાળા કોપયુત હોય છે. ? अहवा कोहोवउत्ता य माणोवउत्ते य प ओधोपयु४त भने । भानोपयुक्त महवा कोहोवउत्ता य माणोवउत्ताय ओघा५युत ! भने भानोपयुत पy घा! 3 अहवा कोहोवउत्ता य माणोवउत्ते य प अधेोपयुत अने । मे भाना५युत ४ अहवा कोहोवउत्ता य मायोवउत्ता य प अधे।५युत भने भाया५युत ५५ ५ ५ अह्वा कोहोवउत्ता य लोहोवउत्ते य घ अधयुत भने ७ २४ सोमयुत ६ कोहोवउत्ता य लोहोवउत्ता य प अधयुत भने લયુક્ત પણ ઘણું ૭ આ રીતે અસગી એક અને બ્રિકસંગીક છે મળીને સાત ભાંગા થાય છે.
वे १ सयाजी ॥२ Hion उपाभा यावे छे. अहवा कोहोवउत्ता य माणोवउत्ते य मायोव उत्ते य Aथा पशु ओधोपयुवत मन:४ मे भानोपयुक्त तमन भायोपयु४त ५५५ 35 से डाय छ १ कोहोवउत्ता य माणोवउत्ते य मायोवउत्ता य अथवा धोधोपयुत ४ मे भानोपयुवत मने !
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #773

७५०
भगवतीसूत्रे युक्ताश्च मानोपयुक्तश्च मायोपयुक्ताश्चर, क्रोधोपयुक्ताश्च मानोपयुक्ताश्च मायोपयुक्तश्च३, क्रोधोपयुक्ताश्व मानोपयुक्ताश्च मायोपयुक्ताश्च४, एवं क्रोधमानलोभेनापि चत्वारः४, एवं क्रोधमायालोभेनापि चत्वारः४ एवं द्वादश१२। पश्चात् मानेन मायया लोभेन च क्रोधो भक्तव्यः। ते क्रोधममुश्चत : अष्ट८ । एवं सप्तविंशतिभङ्गा ज्ञातव्याः २७ । एतस्या भदन्त ! रत्नप्रभायाः पृथिव्याः त्रिंशतिनिरयावासशतसहउत्ते य ) बहुतसे क्रोधोपयुक्त बहुतसे मानोपयुक्त और कोइ एक मायोपयुक्त ३ (कोहोवउत्ता य माणोवउत्ता य मायोपउत्ता य) बहुत से क्रोधोपयुक्त बहुत से मानोपयुक्त और बहुत से मायोपयुक्त ४ (एवं कोहमाणलोभेणवि चउ) इसी प्रकार क्रोध मान लोभके साथ भी चार भङ्ग होते हैं ( एवं कोहमायालोहेण वि चउ) इसी प्रकार क्रोध, माया
और लोभ के साथ भी चार भङ्ग होते हैं । __(एवं बारस) इस प्रकार सब मिलाकर तीन संयोगी बारह भङ्ग होते है। अब चार संयोगी आठ भङ्ग कहते हैं (पच्छा माणेण मायाए लोभेण य कोहो भइयव्यो ते कोहं अमुंचता अट्ट) अब क्रोधको रखते हुए मान, माया और लोभ के साथ आठ भंग समझ लेना चाहिये ( एवं सत्तावीसं भंगा णेयव्वा) इस प्रकार असंयोगी एक, दोसंयोगी छ, तीन संयोगी घारह और चार संयोगी आठ मिलकर सत्ताईस भंग होते हैं।
(इमोसे णं भंते ! रयणप्पभाए पुढ वोए तीसाए निरयावाससयसहभायोपयु४१२ कोहोवउत्ता य माणोवउत्ता य मायोव उत्ते य मथ! ! डोषयुत અને મને પયુકત પણ ઘણા હોય છે અને કોઈ એક માપયુકત હોય છે. ૩ कोहोवउत्ता य माणोवउत्ता य मायोवउत्ता य अथवा घोध, मान भने भायाथी से शथी युद्धत डोय छे. ४ एवं कोहमाणलोभेणवि चउ से प्रमाणे समान भने बामनी साथे पण या२ मांग थाय छे. ५ एवं कोहमाया लोहेणवि चउ मेरी प्रमाणे आध माया भने सामनी साथे ५५ यार मां थाय छ. है एवं बोरस मावी रीते या भणीने त्रिसयाजी ॥२ माथाय छे.
वे या२ सयोगी 203 लin 3 छ.-पच्छा माणेण मायाए लोभेण य कोहो भइयव्यो ते कोह अमुंचता अट्ठ) त्या२ ५छी अपने भान (अपनी साथे) भान, भाय। मने सामनी साथे २मा मांगा थाय छे, (एवं सत्तावीसं भंगा यव्वा) मा रीते मस योगी १ दिसयाका ६७ सयोगी १२ भने ચાર સંયેગી ૮ આઠ મેળવતાં ૨૭ સત્યાવીસ ભાંગા થાય છે.
(इमीसे गं भंते ! रयणप्पभाए पुढवीए तीसाए निरयावाससयसहस्सेसु एग
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #774

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. १ उ. ५ सू०२ (२४)दण्डकेषु स्थितिस्थाननिरूपणम् ७५१ स्रेषु एकैकस्मिन् निरयावासे समयाधिकायां जघन्यस्थित्यां वर्तमाना नैरयिकाः किं क्रोधोपयुक्ताः मानोपयुक्ताः मायोपयुक्ताः लोभोपयुक्ताः ? गौतम क्रोधोपयुक्तश्च मानोपयुक्तश्च मायोपयुक्तश्च लोभयुक्तश्च१, क्रोधोपयुक्ताश्च मानोपयुक्ताश्च मायोपयुक्ताश्च लोभोपयुक्ताश्च२, अथवा क्रोधोपयुक्तश्च मानोपयुक्तश्च३, अथवा क्रोधोपयुक्तश्च मानोपयुक्ताश्व४ एवमशीति भंगा ज्ञातव्याः, एवं यावत् संख्येयसमयाधिस्सेस्लु एगमेगंसि निरयावासंसि समयाहियाए जहनियाए ठिईए वट्टमाणा नेरइया कि कोहोवउत्ता, माणोवउत्ता, मायोवउत्ता, लोभोवउत्ता?) हे भदन्त ! इस रत्नप्रभा पृथिवी में जो तीसलाख नरकावास है उनमें से एक एक नरकावास में समयाधिक जघन्य स्थितिमें वर्तमान नारक जीव क्या क्रोधोपयुक्त होते हैं ? या मानोपयुक्त होते हैं ? या मायोपयुक्त होते हैं ? या लोभोपयुक्त होते हैं ? इस प्रश्न का उत्तर देते हुए भगवान् कहते हैं (गोयमा ! ) हे गौतम ! (कोहोवउत्ते य, माणोवउत्ते य, मायोवउत्ते य लोभोवउत्ते य ) कोई एक क्रोधोपयुक्त होता है, कोई एक मनोपयुक्त होता है, कोई एक मायोपयुक्त होता है और कोई एक लोभोपयुक्त होता है । (कोहोवउत्ता य माणोवउत्ता य मायोवउत्ता य लोभोवउत्ता य) कितनेक क्रोधोपयुक्त होते हैं, कितनेक मानोपयुक्त होते हैं, कितनेक मायोपयुक्त होते हैं, कितनेक लोभोपयुक्त होते हैं । (अहवा कोहोवउत्ते य, माणोवउत्ते य) कोइ एक क्रोधोपयुक्त और कोई एक मानोपयुक्त हैं ३ । (अहवा कोहोवउत्ते य माणोवउत्ता य ) अथवा कोई एक क्रोधोपमेगंसि निरयावासंसि समयाहियाए जहन्नियाए ठिईए वमाणा नेरइया कि कोहोवउत्ता माणोवउत्ता? मायाव उत्ता ? लाभोवउत्तालगवन् ! रत्नप्रभा पृथ्वीमा २ 30 ત્રીસ લાખ નરકાવાસ છે તેમાના પ્રત્યેક નરકાવાસમાં સમયાધિક જવન્ય સ્થિતિમાં રહેલા નારકજી શું કોપયુકત હોય છે? કે માનોપયુકત હોય છે? કે માપયુક્ત હોય છે? કે લોપયુકત હોય છે ! ઓ પ્રશ્નને જવાબ આપતાં મહાવીર પ્રભુ આ प्रमाणे ४१ छ.-(गोयमा !) गौतम ! (कोहोवउत्ते य, माणावउत्ते य, मायोव उत्ते य लोभोवउत्ता य ) मे ओधोपयुवत होय छे. ७ मे भानोपयुत डोय છે. કોઈ એક માપયુક્ત હોય છે, કેઈ એક લેપયુકત હોય છે ? (कोहोवउत्ता य माणोवउत्ता य मायोवउत्ता य लोभोवउत्ता य) घ अधोपयुत હોય છે, ઘણા માનપયુક્ત હોય છે. ઘણું માપયુક્ત હોય છે. અને ઘણા सोनोपयुत डोय छे.२ अहवा काहोवउत्ते य माणावउत्ते य अथवा अधी५युत मने मे भानोपयुत हाय छे. 3 ( अहवा कोहोवउत्ता य, माणो वउत्ता य) अथवा से धोपयुत अने घर भानोपयुत डोय छे.) एवं
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #775

७५२
भगवतीसूत्रे कायां स्थित्याम् , असंख्येयसमयाधिकायां स्थित्याम् , तत्मायोग्योत्कर्षिकायां स्थित्यां सप्तविंशतिर्भङ्गा भणितव्याः ।।०२॥
टीका-'संगहो संग्रहः द्वारसंग्रहो गाथया प्रदर्य ते-'पुढवी' इत्यादि । पुड़वीत्यत्र लुप्तसप्तमीविभक्तिको निर्देशः। तथा पृथिवीपदमुपलक्षकम् , तेन 'पृथिव्यादिषु जीवावासेषु' इति विज्ञेयम् । 'ठिई' स्थितिः, स्थितिरर्थात् स्थितिस्थानम् स्थितिरित्यत्र स्थितिशब्देन स्थितिस्थानानीति विज्ञेयम् १ । 'ओगाहणे-त्ति अवगाहनस्थानानि २ । 'सरीरे-ति शरीरम् ३ 'संघयणमेव' संहननमेव ४ 'संठाणे' संस्थानम् ५ 'लेस्सा' लेश्या६, 'दिट्ठी' दृष्टिः७, 'गाणे' ज्ञानम् ८, 'जोगुवओगे य' योगोपयोगश्च१०। 'दस हाणा' दश स्थानानि, एवमेतानि स्थितिस्थानादीनि दशयुक्त और बहुत से मानोपयुक्त ४ (एवं असीई भंगा नेयव्वा ) इस प्रकार अस्सी भङ्ग जान लेना चाहिये ।
___ (एवं जाव संखेज्जसमयाहियाए ठिईए, असंखेज्जसमयाहियाए ठिईए, तप्पाउग्गुकोसियाए ठिईए सत्तावीसं भंगा भाणियव्वा) एक समय अधिक से लेकर यावत् १० दस समय संख्यात असंख्यात समय अधिक जघन्यस्थितिवाले नैरयिकोंमें तथा तत्प्रायोग्य उत्कृष्ट स्थितिवाले नैरयिको में सत्ताईस सत्ताईस भङ्ग समझ लेना।।
टीकार्थ-(संगहो ) द्वारसंग्रह गाथा द्वारा दिखाया जाता है'पुढवी' इत्यादि । यहां-पृथिवीपद उपलक्षक है इस से पृथिव्यादि जीवावासों में स्थिति १ अर्थात् स्थितिस्थान (स्थिति शब्द से यहां स्थितिस्थान लिया गया है ऐसा जानना चाहिये) अवगाहना
असीई भंगा ने यव्वा )माशते थे सी म सभाप. ( एवं जाव संखेजसमयाहियाए ठिईए, असंखज्जसमयाहियाए ठिईए, तप्पाउग्गुक्कोसियाए ठिईए सत्तावीसं भंगा भाणियव्वा ) मा रीते मे समय अधि४थी सधने यात १० इस समय सध्यात અસંખ્યાત સમય અધિક જઘન્ય સ્થિતિવાળા નરયિકમાં તથા તત્કાગ્ય ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિવાળા નરયિકોમાં ૨૭ સત્યાવીસ સત્યાવીસ ભંગ સમજી લેવા સૂ. ૨ !
10-(संगहो) साया 43 नीयनी मातो तावामां आवे छे" पुढवी" त्याहि. “ पुढवी ” महि सुत सातमी विमतिको निहेश छ. તથા–પૃથ્વી પર ઉપલક્ષક છે. તે પદ મારફત પૃથિવ્યાદિ જીવાવાસમાં (૧) સ્થિતિ એટલે કે સ્થિતિસ્થાન, (સ્થિતિ શબ્દથી અહીં સ્થિતિસ્થાન લેવાયું छे सेभ j) (२) ११२॥डना स्थान, (3) शरी२, (४) सनन, (५)
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #776

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श.१ उ. ५सू०२ (२४ दण्डकेषु स्थितिस्थाननिरूपणम्' ७५३ वस्तूनि अस्मिन्नुद्देशके विचारणीयानि । इति गाथार्थः । अथ प्रथमतो रत्नप्रभापृथिव्यां स्थितिस्थानानि निरूपयन्नाह-'इमीसे णं भंते' इत्यादि । 'इमीसे णं भंते' एतस्यां खलु भदन्त ! 'रयणप्पभाए पुढ़वीए' रत्नप्रभायां पृथिव्यां 'तीसाए निरयावाससयसहस्सेसु' त्रिंशति निरयावासशतसहस्रेषु-त्रिंशल्लक्षनरकावासेषु “एगमेगंसि निरयावासंसि" एकैकस्मिन् निरयावासे प्रत्येकनरकावासे ‘नेरइयाणं' नैरयिकाणाम् 'केवइया' कियन्ति 'ठिइहाणा' स्थितिस्थानानि, आयुषो विभागाः 'पन्नत्ता' प्रज्ञप्तानि । भगवानाह-' गोयमा' इत्यादि। · गोयमा' हे गौतम ! ' असंखेज्जा ठिइट्ठाणा पन्नत्ता' असंख्येयानि स्थितिस्थानानि प्रज्ञप्तानि स्थान २, शरीर ३, संहनन४, संस्थान५, लेश्या ६, दृष्टि ७, ज्ञान ८, योग ९ और उपयोग १० ये स्थितिस्थान आदि १० वस्तुएँ इस उद्देशक में विचारणीय हैं। यह गाथा का अर्थ है। अब सूत्रकार पहले रत्नप्रभापृथिवी में स्थितिस्थानों का निरूपण करते हुए कहते हैं-(इमीसे णं भंते) हे भदन्त ! इस (रयणप्पभाए पुढवीए) रत्नप्रभा पृथिवी में (तीसाए निरियावाससयसहस्सेसु) तीस लाख नरकावासोंमें (एगमेगंसि निरयावासंसि) एकएक नरकावासमें अर्थात् प्रत्येक नरकावासमें ( नेरह याणं) नारक जीवों के (केवइया ठिइहाणा पण्णत्ता) कितने स्थितिस्थान कहे गये हैं ? स्थितिस्थान का तात्पर्य आयु के विभागों से है। अर्थात् एक एक निरियावास में रहनेवाले नैरयिक जीवों को कितनी आयु कही गई है। इस प्रकार से यह प्रश्न है । प्रभु इसका उत्तर-(गोयमा! असंखेजा ठिइट्ठाणा पन्नत्ता ) इस सूत्र द्वारा देते हुए कहते हैं कि हे गौतम ! तीस लाख नरकावासों में से एक एक नरकावास में रहनेवाले नारक जीवों के स्थितिस्थान असंख्यात कहे गये हैं । इस का खुलासा अर्थ इस सस्थान, (६) वेश्या, (७) दृष्ट, (८) ज्ञान, (८) यो, भने (१०) रुपया એ દસ વસ્તુઓને આ ઉદ્દેશકમાં વિચાર કરવામાં આવ્યા છે. ઉપર મુજબ ગાથાનો અર્થ છે. હવે સૂત્રકાર સૌ પહેલાં રત્નપ્રભા પૃથ્વીમાં સ્થિતિસ્થાનોનું नि३५५५ ४२ छ-( इमीसे णं भंते ! ) 3 पून्य ! २. (रयणप्पभाए पुढवीए) २त्नमा पृथ्वीमा (तीसाए निरयावाससयसहस्सेसु) पावसा त्रीस खास न२४ावासोमानी ( एगमेगंसि निरयावासंसि) प्रत्ये: न२४वासभा (नेरइयाणं केवइया ठिइट्टाणा पण्णत्ता) ना२४ वानी खi स्थितिस्थान ४i छ ? આયના વિભાગેને “સ્થિતિસ્થાન” કહેલ છે. એટલે કે પ્રત્યેક નારકાવાસમાં २नार ना२४ वानुं हुं हुं मायुष्य ४थु छ ? उत्तर-(गोयमा ! असंखेज्जा ठिइटाणा पन्नत्ता) गौतम ! तीससास न२४वासोमाथी समे નારકાવાસમાં રહેતા નારક જીનાં અસંખ્યાત સ્થિતિસ્થાન કહ્યાં છે. તેનું भ० ९५
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #777

७५४
भगवतीसूत्रे कथितानि, तथाहि-प्रथमां पृथिवीमपेक्ष्य जघन्या स्थितिर्दशवर्षसहस्राणि, उत्कृष्टास्थितिस्तु सागरोपमम् । तस्यामेकैकसमयवृद्धया असंख्येयानि स्थितिस्थानानि भवन्ति, सागरोपमसमयानामसंख्येयत्वात् । यथा कस्यचित् नारकजीवस्य दशसहस्रवर्षमायुः, कस्यचित् एकसमयाधिकं दशसहस्रवर्षम् , कस्यचित् द्विसमयाधिकम् , इति समयानामसंख्यातत्वेन तदायुषोप्यसंख्येयत्वं भवति । इत्येवं नरकावासापेक्षया असंख्येयान्येव स्थितिस्थानानि भवन्ति, केवलं तेषु जघन्योस्कृष्टस्थितिविभागः शास्त्रान्तरादवसेयः। यथा-प्रथमप्रस्तटनरकावासेषु जघन्याप्रकारसे है-प्रथम पृथिवीकी अपेक्षा नारक जीवोंकी स्थिति जघन्यरूपमें दशहजार वर्षकी है और उत्कृष्टस्थिति एक सागरोपमकी है। इस जघन्य स्थिति में एक एक समय की वृद्धि से असंख्यात स्थिति स्थान हो जाते हैं । उत्कृष्टस्थिति तक इसी तरह से जानना चाहिये, क्यों कि सागः रोपम के समय असंख्यात होते हैं। जैसे किसी नारक जीव की जघन्य स्थिति दश हजार वर्ष की है, किसी दूसरे नारक जीव की एक समय अधिक दश हजार वर्ष की है, किसी तीसरे नारक जीव की दो समय अधिक दश हजार वर्ष की जघन्य स्थिति है। इस तरह सागरोपम तक समयों की वर्द्धित असंख्यातता से उनकी आयु भी असंख्यात विभाग वाली हो जाती है । इस तरह नरकावास की अपेक्षा स्थितिस्थान असंख्यात ही होते हैं। केवल जघन्य और उत्कृष्ट स्थितिका विभाग अन्य शास्त्रसे जान लेना चाहिये। जैसे प्रथम प्रस्तटके नरकावासोंमें जघन्यस्थिति તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે-પહેલી પૃથ્વીની અપેક્ષાએ નારકની જઘન્ય સ્થિતિ દસહજાર વર્ષની અને ઉત્કૃષ્ટની સ્થિતિ એક સાગરેપની છે. આ જઘન્ય સ્થિતિમાં એક એક સમયની વૃદ્ધિ કરવાથી અસંખ્યાત સ્થિતિસ્થાને થઈ જાય છે. ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ વિષે પણ એજ પ્રમાણે સમજવું. કારણ કે સાગરોપમનાં સમય અસંખ્યાતા હોય છે. જેમ કે-કેઈ નારક જીવની જઘન્યસ્થિતિ દસ હજારવર્ષની છે, કેઈ બીજા નારક જીવની જઘન્ય સ્થિતિ દસહજાર વર્ષ કરતાં એક સમય અધિક છે. કેઈ ત્રીજા નારકજીવની જઘન્ય સ્થિતિ દસહજાર વર્ષ કરતાં બે સમયની અધિક હોય છેઆ રીતે સાગરોપમ સુધી સમયની વૃદ્ધિ અસંખ્યાત વિભાગવાળી હોવાથી તેમનું આયુષ્ય પણ અસંખ્યાત વિભાગવાળું હોય છે. આ રીતે નરકાવાસની અપેક્ષાએ અસંખ્યાતા સ્થિતિસ્થાને હોય છે. આ નારકાવાસમાં જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિના વિભાગે કેટલાં છે અને કેવાં છે. તે બીજા સૂત્રની મદદથી જાણી લેવું. જેમ કે પહેલા પાથડાના નારકાવાસમાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #778

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० १ उ०५ सू०२ (२४)दण्डकेषु स्थितिस्थाननिरूपणम् ७५५ स्थितिर्दशवर्षसहस्रागि, उत्कृष्टा तु नवतिवर्षसहस्राणि। एतदेव दर्शयति-तंजहा' इत्यादि । 'तं जहा' तद्यथा-'जहणिया ठिई' जघन्या स्थितिर्दशवर्षसहस्रादिका । इत्येकं स्थितिस्थानं भवति १। एत्स्थानं प्रतिनरकं विभिन्नरूपमेव भवति ।' समयाहिया जहनिया ठिई' समयाधिका जघन्या स्थितिः, एतदेव केन समयेन युतं सत् द्वितीयं स्थितिस्थानं भवति। एवं यावदसंख्येयसमयाधिका सा स्थितिरित्येव दर्शयति-'दुसमयाहिया' इत्यादि 'दुसमयाहिया जहनिया ठिई' द्विसमयाधिका जघन्या स्थितिः, 'जाव असंखेज्जसमयाहिया जहणिया ठिई' यावदसंख्येयसमयाधिका जघन्या स्थितिः। सर्वान्तिमस्थितिस्थानं दर्शयितुमाह-'तप्पाउ०" इत्यादि, “तप्पाउग्गुकोसिया ठिई" तत्मायोग्योकर्षिका स्थितिः उत्कृष्टाऽसौस्थितिरनेकपकारिका, इत्यतो विशेषणद्वारेण कथयति-तस्य विवक्षितनरकादशहजार वर्षको है, और उत्कृष्ट स्थिति नव्वे९० हजार वर्षकी है। इसी बात को दिखाते हैं 'तं जहा' इत्यादि । वह इस प्रकार हैं (जहणिया हिई) जघन्य स्थिति दश हजार वर्ष आदि की है। यह प्रथम स्थितिस्थान है। यह स्थितिस्थान हरेक नरक में भिन्न है। (समयाहिया जहनिया ठिई) इस जघन्य अर्थात् ओछी में ओछी स्थिति में एक समय जब बढ जाता है तव यह द्वितीय स्थितीस्थान हो जाता है २। इस तरह होते २ जब असंख्यात समय तक यह जघन्य आयु बढती है, तब वह असंख्यात समयाधिक जघन्यायु कही जाती है । यही यात "दुसमयाहिया" इत्यादि पदों द्वारा प्रकट करने में आई है कि "दुसमयाहिया जहानिया ठिई जाव असंखेज्ज समयाहिया जहपिणया ठिई" सब से अन्तिम स्थितिस्थान को कहने के लिये “तप्पाउग्गुकोसिया ठिई " यह कहा गया है कि यह उत्कृष्टस्थिति अनेक प्रकार की है इस. જઘન્ય સ્થિતિ દસહજાર વર્ષની અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ નેવું હજાર વર્ષની છે. એ वात २॥ सूत्र भारत वि छ-" तंजहा” याहि. (जहणिया ठिई) “જઘન્ય સ્થિતિ દસહજાર વર્ષ આદિની છે.” આ પ્રથમ સ્થિતિનું સ્થાન થયું? ते स्थितिस्थान ४२४ न२४i Ji Ki छ. ( समयाहिया जहन्निया ठिई ) આ જઘન્ય એટલે ઓછામાં ઓછી સ્થિતિમાં જ્યારે એક સમય વધી જાય છે ત્યારે બીજું સ્થિતિ સ્થાન બની જાય છે, આ પ્રમાણે એક એક સમય વધતાં વધતાં જ્યારે અસંખ્યાતા સમય સુધી આ જઘન્ય આયુષ્ય વધતું જાય છે ત્યારે તેને અસંખ્યાત સમયાધિક જઘન્યાયુ કહેવાય છે. એજ वात “ दुसमयाहिया" त्यादि पह! 43 २॥ रीते ४८ ४२वाम मावी . " दुसमयाहिया जहन्निया ठिई जाव असंखेज्जसमाहिया जहण्णिया ठिई" वे सौथी छदा स्थितिस्थानने मतावाने माटे सूत्र४२ ४ छ । “तप्पाउग्गुकोसिया ठिई " " 241 पृष्ट स्थिति मने प्रारनी छ.” तेथी तेने “तत्प्रायोग्य"
શ્રી ભગવતી સુત્ર : ૧

Page #779

भगवतीसूत्रे वासस्य प्रायोग्या समुचिता उत्कर्षिका, तत्प्रायोग्योत्कर्षिका, इत्यपि एकं स्थितिस्थानम् । एतदपि नानाविधमेव उत्कर्षस्थितेरपि विचित्रत्वात् । लिये उसे " तत्मायोग्य " इस विशेषण द्वारा कहा गया है कि जिस विवक्षित नरकावास की जितनी उत्कृष्ट स्थिति कही गई है वह भी एक स्थितिस्थान है, सो वह भी अनेकविध है, क्यों कि उत्कृष्ट स्थिति भी भिन्न भिन्न नरकावास की अपेक्षा से विचित्र होती है । तात्पर्य इस सब कथन का यह है कि जैसे प्रथम पृथिवी में तीस लाख नरकावास हैं, इन नरकावासों में से भिन्न २ नरकावासों में रहने वाले नारकजीवों के स्थितिस्थान असंख्यात हैं, क्यों कि भिन्न २ नरकों के नरकावासों में रहने वाले नारकजीवों की जघन्य और उत्कृष्टस्थिति एक सरीखी नहीं है। यह तो प्रथमपृथिवी की अपेक्षा सामान्य कथन है कि जघन्य स्थिति दस हजार वर्ष की है और उत्कृष्ट स्थिति एक सागरोपम की है। जघन्य स्थिति में भी भिन्न भिन्न नरकावासों की अपेक्षा अनेक विकल्प हैं और उत्कृष्ट स्थिति में भी अनेक विकल्प हैं । कोई जीव की ठीक दस हजार वर्ष की जघन्य स्थिति है तो वहीं पर दूसरे नारकजीव की एक समय अधिक दस हजार वर्ष की जघन्य स्थिति है । इसी तरह किसी तीसरे नारकजीव की दो समय अधिक, किसी की तीन समय अधिक, किसी की चार समय अधिक, આ વિશેષણ વડે બતાવવામાં આવેલ છે. જે નરકવાસની જેટલી ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ બતાવી છે, તે પણ એક સ્થિતિ સ્થાન છે. તે સ્થિતિસ્થાન પણ અનેક પ્રકારનાં છે, કારણ કે જુદા જુદા નરકાવાસની અપેક્ષાએ ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ પણ જુદી જુદી હોય છે, આ સમસ્ત કથનનું તાત્પર્ય આ પ્રમાણે છે–પ્રથમ પૃથ્વીમાં જે ત્રીસ લાખ નરકાવાસ છે, તે નરકાવાસમાંના જુદા જુદા નરકાવાસમાં રહેનાર નારક જીવોની સ્થિતિનાં સ્થાને અસંખ્યાતા છે. કારણ કે જુદા જુદા નરકાવાસમાં રહેનારા નારક જીવની જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એક સરખી તે હોતી જ નથી. પહેલી પૃથ્વીની અપેક્ષાએ આ કથન થયું છે કે જઘન્ય સ્થિતિ દસ હજાર વર્ષની અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ એક સાગરોપમની છે. જુદા જુદા નરકાવાની અપેક્ષાએ જઘન્ય સ્થિતિમાં પણ અનેક ભેદ છે. અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિમાં પણ અનેક ભેદે છે. કોઈ જીવની દસ હજાર વર્ષની જઘન્ય સ્થિતિ છે તે કોઈ જીવની “એક સમય અધિક દસ હજાર વર્ષની ” જઘન્ય સ્થિતિ છે. આ રીતે કોઈ ત્રીજા નારક જીવની બે સમય અધિક, કેઈની ત્રણ સમય
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #780

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. १ उ०५ सू०२ (२४)दण्डकेषु स्थितिस्थाननिरूपणम् ७५७ __ एवं पूर्वोक्तरूपेण स्थितिस्थानानि निरूप्य तादृशस्थानेषु वसतः क्रोधाद्युपयोगवतो नारकजीवान् विभागपूर्वकं दर्शयितुमाह-'इमीसे णं' इत्यादि। ‘इमीसे णं भंते ' एतस्यां खलु भदन्त ! " रयणप्पभाए पुढ़वीए' रत्नप्रभायां पृथिव्यां इस तरह एक सागरोपमतक समयों की अधिकता होने से स्थितिस्थानों के विकल्प असंख्यात हो जाते हैं । इसी तरह से जब प्रथम नरक के प्रथम प्रस्तट की अपेक्षा विचार किया जाता है तो वहां पर भी यह कथन लागू होता है-जैसे प्रथम प्रस्तट में जघन्य स्थिति दस हजार वर्ष की और उत्कृष्ट स्थिति नव्वे हजार वर्षकी है। तो वहाँ पर भी जघन्य स्थितिका एक स्थान और एक समयाधिक जघन्य स्थितिका दूसरा स्थितिस्थान होजाता है, और दो समयाधिक जघन्यस्थितिका तीसरा स्थितिस्थान हो जाता है इस तरह असंख्यात समयतक १-१ एक एक समयाधिक होते २ वह जघन्य स्थिति असंख्यात समयाधिक जघन्यायु कहलाती है,
और इस तरह इस स्थिति के स्थान असंख्यात हो जाते हैं इस तरह नव्वे हजार वर्षको उत्कृष्ट आयुतक असंख्यात स्थितिस्थान हो जाते हैं।
इस तरह पूर्वोक्त रूप से स्थितिस्थानों का निरूपण करके अब सत्र कार इन स्थानों में रहने वाले क्रोधादि उपयोगयुक्त नारकजीवों को विभागपूर्वक दिखाने के लिये सूत्र कहते हैं-(इमीसे णं भंते! रयणप्पभाए અધિક, કઈ ચાર સમય અધિક આ રીતે એક સાગરોપમ સુધી સમયેની અધિકતા હોવાથી સ્થિતિ સ્થાનનાં પણ અસંખ્યાતા ભેદે થાય છે, એજ રીતે પહેલી નરકના પહેલા પ્રસ્તટની અપેક્ષાએ વિચાર કરવામાં આવે તો ત્યાં પણ આ કથન લાગુ પડે છે–જેમ કે પહેલા પ્રસ્તટમાં જઘન્યની સ્થિતિ દસ હજાર વર્ષની છે અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ નેવું હજાર વર્ષની છે. ત્યાં પણ જઘન્ય સ્થિતિનું એક સ્થાન અને એક સમયાધિક જઘન્ય રિથતિનું બીજું સ્થિતિ સ્થાન થાય છે, અને આ રીતે બે સમયાધિક જઘન્ય સ્થિતિનું ત્રીજું સ્થિતિ સ્થાન થઈ જાય છે. અસંખ્યાતા સમય સુધી એક એક સમયની વૃદ્ધિ થતાં થતાં જે અંતિમ જઘન્ય સ્થિતિ આવે છે તેને અસંખ્યાત સમયાધિક જઘન્ય આયુષ્ય કહે છે. અને આ રીતે તે સ્થિતિનાં અસંખ્યાત સ્થાન થાય છે. આ રીતે નેવું હજાર વર્ષનાં ઉત્કૃષ્ટ આયુષ્ય સુધી અસંખ્યાતા સ્થિતિસ્થાને બની જાય છે.
પૂર્વોક્ત પ્રકારે સ્થિતિસ્થાનનું નિરૂપણ કરીને હવે સૂત્રકાર તે સ્થાને માં રહેનારા ક્રોધાદિક ઉપગ યુક્ત નારક જીવેનું વિભાગ પૂર્વક નિરૂપણ કરવાને भाटे सूत्र४२ ४ छ -( इमीसे णं भंते ! रयणप्पभाए पुढवीए तीसाए निरया.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #781

भगवतीसूत्रे 'तीसाए निरयावाससयसहस्सेसु' त्रिंशति निरयावासशतसहस्रेषु 'एगमेगंसि निरयावासंसि' एकैकस्मिन् निरयावासे “ जहणियाए ठिईए वट्टमाणा' जघन्यायांस्थित्यां वर्तमाना यस्मिन् नरकावासे या जघन्या स्थितिस्तस्यां वर्तमानाः स्वल्पायुष इत्यर्थः, 'नेरइया' नैरयिकाः "किं कोहोवउत्ता माणोवउत्ता मायोवउत्ता लोभोवउत्ता" किं क्रोधोपयुक्ताः मानोपयुक्ताः मायोपयुक्ताः लोभोपयुक्ताः ? भग वानाह--'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! “सव्वेवि ताव होज्जा कोहोवउत्ता य" सर्वेऽपि तावद् भवन्ति क्रोधोपयुक्ताश्च, सर्वस्मिन्नपि नरकावासे जघन्यस्थितिका नारकाः सर्वदैव भवन्ति, तेषु क्रोधोपयुक्ता नारका बहवो भवन्ति, अतः क्रोधोपयुक्तनारकजीवे सप्तविंशतिभंगा भवन्ति । एक-द्वि-त्र्यादिसंख्यातसमयाधिकाजघन्यस्थितिका नैरयिकास्तु कदाचिदेव भवन्ति, अतस्तेषु पुढवीए तीसाए निरयावाससयसहस्सेसु एगमेगंसि निरयावासंसि जहण्णियाए ठिईए वट्टमाणानेरइया कि कोहोव उत्ता, माणोव उत्ता, मायोवउत्ता, लोभोवउत्ता ?) हे भदन्त ! रत्नप्रभा पृथिवी के तीस लाख नरकावासों में जैसे एक एक नरकावास में जघन्य स्थिति में वर्तमान नारकजीव क्या क्रोधोपयुक्त होते हैं? या मानोपयुक्त होते हैं ? मायोपयुक्त होते हैं या लोभोपयुक्त होते हैं ? इसका उत्तर देते हुए भगवान् कहते हैं कि (गोयमा! सव्वे वि ताव होज्जा, कोहोर उत्ता य) हे गौतम ! समस्त नरकावासोंमें रहे हुए जघन्य स्थितिवाले समस्त नारकजीव क्रोधोपयुक्त हैं, अर्थात् समस्त नरकावासोंमें जघन्य स्थितिवाले नारकजीव सदा रहते ही हैं सो इनमें क्रोधोपयुक्त नारक बहुत होते हैं । इस लिये क्रोधोपयुक्त नारकजीवमें सत्ताईस २७भंग होते हैं। एक दो तीन आदि संख्यात से अधिक अजघन्यस्थितिवाले नारकजीव तो कदाचित् ही होते हैं इससे चाससयसहस्सेसु एगमेगंसि निरयावासंसि जहणियाए ठिईए वट्टमाणा नेरइया किं कोहोवउत्ता, माणोवउत्ता, मायोवउत्ता, लोभोव उत्ता ?) ५न्य ! रत्नप्रभा पृथ्वीना ત્રીસ લાખ નરકાવાસમાંના પ્રત્યેક નરકાવાસમાં જઘન્ય સ્થિતિમાં વર્તમાન નારક જીવે શું કોપયુક્ત હોય છે કે માપયુક્ત હોય છે? કે માપયુક્ત डाय ? सोलापयुत डाय छ ? उत्त२-( गोयमा ! सव्वे वि ताव होजा, कोहोवउत्ता य) गौतम! समस्त न२वासमा २८ प्रथमनी धन्य સ્થિતિવાળા સમસ્ત નારક ક્રોધયુક્ત હોય છે. એટલે કે સમસ્ત નરકાવાસોમાં પ્રથમની જઘન્ય સ્થિતિવાળા નારક જીવ સદા કાળ રહે જ છે. તેમાં ક્રોધાયુક્ત નારકે ઘણું હોય છે. તેથી ક્રોધયુક્ત નારક માં સત્તાવીસ ભાંગા થાય છે. અને એક, બે, ત્રણ વગેરે અસંખ્યાત સમયથી અધિક અજઘન્ય સ્થિતિવાળા નારક છે ક્યારેક જ હોય છે. તેથી તેમનામાં ક્રોધાદિથી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #782

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श०१ उ०५ सू० २(२४)दण्डकेषु स्थितिस्थाननिरूपणम् ७५९ क्रोधाधुपयुक्तानामेकत्वानेकत्वसंभवादशीतिभंगा ज्ञातव्याः । एकेन्द्रियजीवेषु सर्वकषायोपयुक्ता जीवाः पृथिवीजलतेजोशयुवनस्पतिगतौ बहवो भवन्तीत्यतस्तत्र भङ्गशून्यता विज्ञेया। उक्तं चापि
"संभवइ जहिं विरहो, असीइ भंगा तहिं करेजाहि ।
जहियं न होइ विरहो, अभंगयं सत्तवीसा वा” ॥१॥ छाया-संभवति यत्र विरहोऽशीतिभंगान् तत्र कुर्यात् ।
यत्र न भवति विरहोऽभंगकं सप्तविंशतिर्वा ॥१॥ इति । निदर्शनगाथायां योऽयं विरहः कथितः स क्रोधाधुपयुक्तनारकाणां सत्तापेक्षया, न तु तेषामुत्पादापेक्षया, यतो रत्नप्रभापृथिव्यां चतुर्शिति मुहूर्तात्मकश्चोत्पादविरहकालः कथितः, ततश्च यदि प्रकृते उत्पादापेक्षया विरहो भवेत्तदा यत्र सप्तविं. उनमें क्रोधादि से उपयुक्त नैरयिक जीवोंकी संख्या एक अनेक होती हैं। इसलिये वहां ८० भंग होते हैं। एकेन्द्रिय जीवों में सब कषायों से उपयुक्त जीव पृथिवी, जल, तेज, वायु और वनस्पति गति में बहुत होते हैं। इसलिये यहां भंग नहीं होते हैं कहा भी है-" संभवइ" इत्यादि । __ जहां विरहका संभव हो वहां अस्सी ८०भङ्ग करना और जहां विरह का संभव न हो वहां भंग नहीं करना अथवा भंग करना हो तो सत्ता. इस २७ भंग करना । इस गोथा में जो विरह कहा है वह क्रोधादि उपयुक्त नारकजीवों की सत्ता की अपेक्षा से जानना चाहिये। उनके उत्पाद की अपेक्षासे नहीं। क्योंकि रत्नप्रभारथिवीमें चोईस मुहूर्तात्मक उत्पाद का विरह काल कहा है। यदि प्रकृत में उत्पाद की अपेक्षा विरह काल ઉપયુક્ત નારક જીવોની સંખ્યા એકથી અનેક હોય છે. તેથી ત્યાં એંસી ભાંગા થાય છે. એકેન્દ્રિય જેમાં તે બધા કષાયથી ઉપયુક્ત જીવ પૃથ્વી, જળ, તેજ, વાયુ અને વનસ્પતિ ગતિમાં ઘણું જ હોય છે. તેથી ત્યાં ભાંગા थत नथी. मे पातने “ संभवइ " त्यादि. थामा वामां मावी छे.
જ્યાં વિરહનો સંભવ હોય ત્યાં એંસી ભગા કરવા અને જ્યાં વિરહને સંભવ ન હોય ત્યાં ભાંગા કરવા નહીં અથવા ભાંગા કરવા હોય તે સત્તાવીસ ભાંગા કરવા આ ગાથામાં જે “વિરહ” કહે છે તે ક્રોધાદિ ઉપયુક્ત નારક જીવોની સત્તાની અપેક્ષાએ જણ–તેમની ઉત્પત્તિની અપેક્ષાએ નહીં. કારણ કે રત્નપ્રભા પૃથ્વીમાં ઉત્પત્તિ વિરહકાળ ચોવીસ મુહર્તાને કર્યો છે. જો અહિ ઉત્પત્તિની અપેક્ષાએ વિરહકાળ લેવામાં આવે તે જ્યાં સત્તાવીસ ભાંગે કહ્યા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #783

७६९०
6
भगवती सूत्रे शतिर्भगाः प्रतिपादितास्तत्रापि उत्पादविरहसंभवादशोतिर्भङ्गा एव भवन्ति, सप्तविंशतिभङ्गानां त्वभाव एव । प्रतिपादिताच शास्त्रे सप्तविंशतिर्भङ्गाः अतोऽत्रोत्पादापेक्षया विरहो न ज्ञातव्यः, अपि तु सत्तापेक्षयैव । तत्र 'सव्वे वि ताव होज्जा कोहोबत्ता' इति प्रतिनरकं स्वकीयस्वकीय स्थित्यपेक्षया जघन्यस्थितिकानां नारकजीवानां बहूनां सदैव सद्भावात्, नारकभवस्य च क्रोधोदयप्रचुरस्वात् सर्वे एव नारकाः क्रोधोपयुक्ता भवन्तीत्येको भङ्गो भवति १ । अहवा इत्यादिना द्वित्रिचतुःसंयोगे भङ्गाः प्रदर्श्यन्ते, तत्र द्विकसंयोगे भङ्गान् दर्शयति'अवा' अथवा ' कोहो उत्ता य माणोवउत्ते य" क्रोधोपयुक्ताश्च मानोपयुक्तश्च, लिया जावे तो जहां सत्ताईस भंग कहने में आये हैं, वहां पर भी उत्पाद के विरह के संभव से ८० ही भंग होना चाहिये । २७ भंगों का तो अभाव ही हो जाना चाहिये । परन्तु शास्त्र में तो २७ भंग कहे हैं। इस for fronर्ष यही निकला कि यहां उत्पाद को अपेक्षा से विरह नहीं समझना, किन्तु सत्ता की अपेक्षा से ही विरह समझना । " सव्वे वि ताव होज्जा कोहो उत्ता " हरेक नरक में अपनी अपनी स्थिति की अपेक्षा से जघन्य स्थितिवाले नारकजीव निरन्तर ही बहुत होते हैं । तथा नारकभव क्रोध के उदय से प्रचुर होता है-अर्थात् नारक भव क्रोध की प्रचुरता से सदा व्याप्त रहता है, इसलिये सभी नारक जीव क्रोध से उपयुक्त होते हैं । यह प्रथम भंग है ।। (अहवा) इत्यादि सूत्रद्वारा द्विकसंयोग, त्रिकसंयोग और चतुष्क संयोग संबंधी भंग दिखलाये गये हैं, जो इस प्रकार से हैं- इनमें पहिले द्विक्संयोग में भंग इस प्रकार से हैं(कोहो उत्ताय मागोवउत्ते य) क्रोधोपयुक्त मोनोपयुक्त इस द्विक्संयोग में ६ ही भंगों में क्रोध को बहुवचनान्त रखकर ६ भंग करना चाहिये, वह છે ત્યાં પણ ઉત્પત્તિના વિરહના સ‘ભવથી એંસી ભાંગા જ થવા જોઇએ અને સત્તાવીસ ભાંગાનેા તે અભાવ જ હાવા જોઇએ. પણ શાસ્ત્રમાં સત્તાવીસ ભાંગા કહ્યા છે. તેથી એ સારાંશ નીકળે છે કે ઉત્પત્તિની અપેક્ષાએ વિરહ સમજવે नहीं पशु सत्तानी अपेक्षाओ ४ विरह समन्वो " सव्वे वि ताव होज्जा कोहो उत्ता " हरे नरशुभां पोतपोतानी स्थितिनी अपेक्षाये धन्य स्थितिवाजा નારક જીવા નિરંતર બહુ જ હોય છે. તથા નારકીના ભવ ક્રોધના ઉદયથી ભરપૂર હાય છે—એટલે કે નારકીના ભવ ક્રોધની અધિકતાથી સદા કાળ વ્યાપ્ત હોય છે. તે કારણે સમસ્ત નારક જીવા ક્રોધથી ઉપયુક્ત હોય છે. આ પહેલા लांगी छे. ( अहवा) त्याहि सूत्र द्वारा दिउ संयोग, त्रिसंयोग, अने ચતુષ્ક સંચાગ સંખંધી ભાંગા પતાવવમાં આવ્યે છે.જે આ પ્રમાણે છે. તેમાંના पहँसा द्विसयोगभां लांगा या प्रमाणे छे- ( कहोवउत्ता य माणावउत्ते य )
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #784

heart श. १ उ. ५ सू०२ (२४) दण्डकेषु स्थितिस्थाननिरूपणम् ७६१ तत्र द्विकसंयोगे बहुवचनान्तं क्रोधममुंचता षड् भङ्गाः कर्तव्याः, तथाहि क्रोधोपयुक्ता मानोपयुक्तश्च १, क्रोधोपयुक्ताश्च मानोपयुक्ताश्चर, क्रोधोपयुक्ताश्च मायोपयुक्तश्च ३, क्रोधोपयुक्ताश्च मायोपयुक्ताश्च ४, क्रोधोपयुक्ताश्च लोभोपयुक्तश्च५ क्रोधोपयुक्ताश्च लोभोपयुक्ताश्च ६ । एवं द्विक्संयोगे पडू भङ्गा भवन्ति । त्रिकसंयोगे द्वादश भङ्गा भवन्ति, तत्र क्रोधे नियमतो बहुवचनं मानमाययो रेकवचनमित्येकः १, मानकत्वे मायाबहुत्वे द्वितीयो भङ्गः २ माने च बहुवचनं मायायामेकत्वमिति
"
भंग करनेकी रीति इस प्रकारसे है बहुत से क्रोधापयुक्त, कोई एक मानोपयुक्त १ | यहां क्रोध को बहुवचन में रखा है-और मान को एक वचन में रखा है। क्रोधोपयुक्त मानोपयुक्त र इस भंगमें क्रोध और मान इन दोनों को बहुवचन में रखा गया है । क्रोधोपयुक्त मायोपयुक्त ३ इस भंग में क्रोध को बहुवचनान्त में और माया को एक वचनान्त रखा गया है । क्रोधोपयुक्त मायोपयुक्त४, दोनों बहुवचनान्त हैं। क्रोधोपयुक्त बहुचनान्त लोभोपयुक्त एकवचनान्त५, क्रोधोपयुक्त बहुचनान्त लोभोपयुक्त बहुवचनान्त, इस तरह कि संयोगमें छहभंग होते हैं । त्रिक संयोग में बारह भंग होते हैं - यहां पर भी क्रोधको बहुवचनान्त ही रखना चाहियेतथा - मान और मायाको एक वचनान्त। इसतरह यह बहुत से क्रोधोपयुक्त, कोई एक मानोपयुक्त, मायोपयुक्त । यह पहिला भंग बन जाता है ? मान के एकत्व में और माया के बहुत्वमें द्वितीय भंग बन जाता हैजैसे - बहुत से क्रोधोपयुक्त, कोई एक मानोपयुक्त, बहुत से मायोपयुक्त २ । मान में बहुवचन करने पर और, माया में एक वचन करनेपर तीसरा ક્રોધાપયુક્ત માનાપયુક્ત-આ દ્વિક સયાગમાં છએ ભાંગામાં ક્રોધને બહુવચનથી યુક્ત રાખીને છ ભાંગા કરવામાં આવ્યા છે. તે છ ભાંગા આ રીતે કરવા−(૧) ક્રોધવાળા ધણા અને માનવાળા કાઇક જ, (ર) ક્રોધવાળા ઘણા અને માનવાળા પણ ઘણા, (૩) ક્રોધવાળા ઘણા અને માનવાળા કોઇ એક જ, (૪) ક્રોધવાળા ઘણા અને માયાવાળા પણ ઘણા, (૫) ક્રોધવાળા ઘણા અને લેાભવાળા કાઈ એક જ (૬) ક્રોધવાળા ઘણા અને લાભવાળા પણ ઘણા. આ રીતે દ્વિક સૉંચાગ વડે ઉપરાક્ત છ ભાંગા થાય છે.
હવે ત્રિક સંચાગ વડે ખાર ભાંગા બને છે. અહિં ક્રોધી નારક જીવા ઘણા હોવાથી ક્રોધ દરેક ભાંગામાં મહુવચનમાં રહે છે. હવેમાર ભાંગા નીચે મુજબ જાણવા–(૧) ક્રોધી ઘણા તથા માની અને માયાવી કોઇક જ, (૨) કોધી ઘણા માની કાઈક જ માયાવી ઘણા, (૩) ક્રોધી ઘણા માની પણુ ઘણા પણુ
भ०-९६
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #785

७६२
भगवतीसूत्र तृतीयः३, मानबहुत्वे मायाबहुत्वे चतुर्थः४। पुनः क्रोधमानलोभैरित्थमेव चत्वारः४ पुनः क्रोधमायालोभैरित्थमेव चत्वारः८ । एवमेते द्वादश, तथाहिक्रोधोपयुक्ताश्च मानोपयुक्तश्च मायोपयुक्तश्च१, क्रोधोपयुक्ताश्च मानोपयुक्तश्च मायोपयुक्ताश्चर, क्रोधोपयुक्ताश्च मानोपयुक्ताश्च मायोपयुक्तश्च३, क्रोधोपयुक्ताश्च मानोपयुक्ताश्च मायोपयुक्ताश्च४। क्रोधोपयुक्ताश्च मानोपयुक्तश्च लोभीपयुक्तश्च५, क्रोधोपयुक्ताश्च मानोपयुक्तश्च लोभोपयुक्ताश्च६, क्रोधोपयुक्ताश्च मानोपयुक्ताश्च लोभोपयुक्तश्च ७, क्रोधोपयुक्ताश्च मानोपयुक्ताश्च लोभोपयुक्ताश्च८ । क्रोधोपयुक्ताश्चमायोपयुक्तश्व लोभोपयुक्ताश्च९ क्रोधोपयुक्ताश्च मायोपयुक्तश्च लोभोपयुक्ताश्च१०, क्रोधोपयुक्ताश्च मायोपयुक्ताश्च लोभोपयुक्तश्च११, क्रोधोपयुक्ताश्च मायोपयुक्ताश्च लोभोपयुक्ताश्च१२, इत्येवंत्रिकसयोगे द्वादश भङ्गा भवन्तीति। चतुष्कसंयोगेष्टौ भङ्गा भवन्ति, तथाहिभंग बन जाता है-जैसे-बहुतसे क्रोधोपयुक्त, मानोपयुक्त, कोई एक मायोपयुक्त ३॥ मान को बहुवचन में रखने पर और माया को भी बहुवचनमें रखने पर चौथाभंग बन जाता है-जैसे-बहुतसे क्रोधोपयुक्त, मानोपयुक्त, मायोपयुक्त४ । इसी पद्धतिसे क्रोध मान लोभसे चार भंग बनते हैं-जैसे-बहुतसे क्रोधोपयुक्त, कोइ एक मानोपयुक्त, लोभोपयुक्त५। बहुतसे क्रोधोपयुक्त कोई एक मानोपयुक्त बहुतसे लोभोपयुक्त६, बहुतसे क्रोधोपयुक्त, मानोपयुक्त, कोईएक लोभोपयुक्त७, बहुतसे क्रोधोपयुक्त मानोपयुक्त, लोभोपयुक्त८, इसी तरहसे क्रोध माया और लोभ इनसे चार भंग बन जाते हैं-जैसे-बहुतसे क्रोधोपयुक्त कोई एक मायोपयुक्त, लोभोपयुक्त९, बहुतसे क्रोधोपयुक्त , कोई एक मायोपयुक्त, बहुतसे लोभोपयुक्त १०, बहुतसे क्रोधोपयुक्त, मायोपयुक्त और कोईएक लोभोपयुक्त११, बहुतसे क्रोधोपयुक्त मायोपयुक्त और लोभोपयुक्त१२ । માયાવી કેઈક જ. (૪) ક્રોધી ઘણા, માની અને માયાવી પણ ઘણું, કોધ, માન અને માયા એ પદ્ધતિથી જેમ ચાર ભાંગા ઉપર બતાવ્યા એજ પદ્ધતિથી ક્રોધ, માન અને લેભથી પણ ચાર ભાંગા બને છે. તે આ પ્રમાણે છે. (૧) કોથી ઘણું તથા માની અને લોભી કેઈક જ, (૨) કોધી ઘણા, માની કોઈક २४ मन खोली ५९, (3) आधी घ!, मानी , ५ साली ४. (૪) ક્રોધી ઘણુ તેમજ માની અને લોભી પણ ઘણું. એ જ પ્રમાણે ક્રોધ, માયા અને લેભથી પણ ચાર ભાંગા બને છે, જે નીચે મુજબ છે. (૧) ક્રોધી ઘણા તથા માયાવી અને લેભી કઈક જ (૨) ક્રેધી ઘણું માયાવી કેઈક જ भने साली घ. (3) आधी घर!, मायावी घ! ५ सोमी . (४) Bધી ઘણું અને માયાવી તથા લેભી પણ ઘણું આ રીતે ત્રિક સંગીના બાર ભાગ જાણવા.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #786

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श०१३०५ सू०२ (२४)दण्डकेषु स्थितिस्थाननिरूपणम् ७६३ क्रोधे बहुवचनेन मानमायालोभेषु चैकवचनेन एकः १, इत्थमेव लोभे बहुवचनेन द्वितीयः२, एवमेतावेव एकवचनान्तमायया जातो, एवं बहुवचनान्तमाययाऽन्यौ द्वौ४, एवमेते चत्वार एकवचनान्तमानेन जाताः। एवमेव बहुवचनान्तमानेन चत्वार इति संकलनयाऽष्टौभङ्गा भवन्ति । तथाहि-क्रोधोपयुक्ताश्च मानोपयुक्तश्च मायोपयुक्तश्च लोभोपयुक्तश्च१, क्रोधोपयुक्ताश्च मानोपयुक्तश्च मायोपयुक्तश्च लोभोपयुक्ताश्च २, क्रोधोपयुक्ताच, मानोपयुक्तच, मायोपयुक्ताश्च लोभोपयुक्त चेति तृतीयः ३ । क्रोधोपयुक्ताश्च मानोपयुक्तश्च मायोपयुक्ताश्च लोभोपयुक्ताश्चेति चतुर्थः४ । क्रोधोपयुक्ताश्च मानोपयुक्ताश्च मायोपयुक्तश्च लोभोपयुक्तश्चेति पंचमः५ । क्रोधोपयुक्ताश्च मानोपयुक्ताश्च मायोपयुक्तश्च लोभोपयुक्ता
चारके संयोगमें आठ भंग इस प्रकारसे होते हैं-यहां पर भी क्रोध को बहुवचनान्त ही रखना चाहिये-इस तरह क्रोध को बहुवचनान्त रखने पर और मान, माया एवं लोभ में एक वचन रहने पर प्रथम भंग बनता है, इसी तरह लोभमें बहुवचन करनेपर द्वितीय भंग बन जाता है इस तरह माया को एक वचन रखनेसे ये दो भंग बनते हैं। और माया को बहुवचनान्त रखने से तीसरा तथा माया और लोभ का बहुचनान्त करने से चौथा भंग बन जाता है । इस तरह ये चार भंग मान को एकवचन में रखने पर बनते हैं। और जब मान को बहुवचन में रखा जाता है तो इसी तरहके चार भंग और बन जाते हैं। इस प्रकार चतुष्कसंयोगमें आठ भंग हो जाते हैं। उनका नामनिर्देष इस प्रकारसे है___ (१) बहुतसे क्रोधोपयुक्त और कोईएक मानोपयुक्त, मायोपयुक्त लोभोपयुक्त (२) बहुतसे क्रोधोपयुक्त और कोईएक मानोपयुक्त मायोपयुक्त और बहुतसे लोभोपयुक्त (३) बहुतसे क्रोधोपयुक्त कोइएक मानो. पयुक्त बहुतसे मायोपयुक्त और कोईएक लोभोपयुक्त (४) बहुतसे क्रोधोपयुक्त मानोपयुक्त और मायोपयुक्त लोभोपयुक्त (५) बहुतसे क्रोधोपयुक्त मानोपयुक्त और कोइएक मायोपयुक्त लोभोपयुक्त (६) बहुतसे
ચારના સંયોગથી આઠ ભાંગા નીચે મુજબ થાય છે-(૧) ક્રોધી ઘણું માની માયાવી તથા લેભી કઈક જ. (૨) કોધી ઘણ, માની, માયાવી કેઈક જ અને લેભી ઘણું, (૩) ક્રોધી ઘણું, માયાવી ઘણું અને માની તથા લેભી કેઈક જ. (૪) ક્રોધી ઘણા, માની કોઈક જ માયાવી તથા લેભી ઘણા આ રીતે માનીને એકવચનમાં રાખીને ચાર ભાંગા બન્યા, હવે માનને બહુવચનમાં રાખીને નીચે મુજબ ચાર ભાગ બને છે. (૫) ફોધી ઘણા માની ઘણું માયાવી તથા લોભી કેઈક જ. (૬) ક્રોધી ઘણું માની ઘણા અને લેભી પણ ઘણા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #787

७६४
भगवतीसूत्रे चेति षष्ठः६ । क्रोधोपयुक्ताश्च मानोपयुक्ताश्च मायोपयुक्ताश्च लोभोपयुक्तश्चेति सप्तमः७। क्रोधोपयुक्ताश्च मानोपयुक्ताश्च मायोपयुक्ताश्च लोभोपयुक्ताश्चेत्यष्टमः८। तदेवमष्टौ भङ्गाश्चतुष्कसंयोगे भवन्तीति । तदेवं जघन्यस्थितिकेषु नारकजीवेषु एक-पट्-द्वादशाऽष्ट-भङ्गानां संकलनया सप्तविंशतिभंगा भवन्ति, जघन्यस्थितिक नारकीयसप्तविंशतिभङ्गेषु सर्वत्र क्रोधे बहुवचनमेवोपादेयम् , यतो जघन्यस्थितौ नारका बहवो भवन्तीति । __ संपति मूलार्थी विवियते-'सव्वे वि ताव' इत्यादि। हे गौतम ! सर्वेपि तावत् क्रोधोपयुक्ता भवन्त्येव १, 'अहवा कोहोवउत्ता य माणोवउत्ते य' अथवा क्रोधोपयुक्ताश्च मानोपयुक्तश्च२ ' अहवा कोहोवउत्ता य क्रोधोपयुक्त, मानोपयुक्त और कोईएक भायोपयुक्त और बहुतसे लोभोपयुक्त (७) बहुतसे क्रोधोपयुक्त मानोपयुक्त मायोपयुक्त और कोइएक लोभोपयुक्त (८) बहुतसे क्रोधोपयुक्त, मानोपयुक्त, मायोपयुक्त, लोभोपयुक्त इस तरह ये आठ भंग चतुष्क संयोग में बनते हैं। इस तरह जघन्यस्थितिवाले नारकजीवों में ये एक, छह बारह
और आठ भंगों को जोड़ने से २७ भंग हो जाते हैं। जघन्य स्थितिवाले नारकजीवों संबंधी २७ भंगों में सर्वत्र जो क्रोध को बहुवचनान्तर रूप से ग्रहण किया गया है उसका कारण यह है कि जघन्यस्थिति में रहने वाले नारकजीव निरन्तर बहुत मिलते ही रहते हैं। ____ अब इस समय मूल सूत्र का अर्थ लिखा जाता है-(गोयमा !) हे गौतम , जघन्यस्थिति में रहने वाले (सव्वे वि ताव होज्जा कोहोवउत्ता य, अहवा कोहोवउत्ताय माणोवउत्ते य, अहवा कोहोवउत्ता यमाणोवउत्ता य,अहवा कोहोवउत्ता य मायोवउत्ते य ) इत्यादि वे सब भी क्रोधोઅને માયાવી કઈક જ. () ક્રોધી ઘણુ માની ઘણુ માયાવી ઘણા પણ લેભી કઈક જ, (૮) ક્રોધી ઘણા, માની ઘણું માયાવી તથા લેભી પણ ઘણું. આ રીતે ચારના સાગથી આઠ ભાંગા થયા.
આ રીતે જઘન્ય સ્થિતિવાળા નારક જીમાં એક, છ, બાર અને આઠ ભાંગાને સરવાળે કરવાથી કુલ સત્તાવીસ ભેગા થાય છે, જઘન્ય સ્થિતિવાળા નારક જીવ સંબંધી સત્તાવીસ ભાગોમાં કોઇને સર્વત્ર બહુવચનરૂપે લેવાનું કારણ એ છે કે જઘન્ય સ્થિતિમાં રહેનારા કોધી નારકજી હંમેશાં ઘણું જ હોય છે.
वे भू सूत्रने। मथ मा५वामां आवे छे-( गोयमा !) 3 गौतम ! धन्य स्थितिमा २ना। (सव्वे वि ताव होज्जा कोहोवउत्ता य, अहवा कोहोवउत्ता य माणोवउत्ते य, अहवा कोहोवउत्ता य माणोवउत्ता य, अहवा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #788

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० १७०५ सू०२ (२४)दण्डकेषु स्थितिस्थाननिरूपणम् ७६५
माणोवउत्ता य' अथवा क्रोधोपयुक्ताश्च मानोपयुक्ताश्च३, 'अहवा कोहोव उत्ता य मायोवउत्ते य" अथवा क्रोधोपयुक्ताश्च मायोपयुक्तश्व४, 'अहवा कोहोवउत्ता य मायोवउत्ता य' अथवा क्रोधोपयुक्ताश्च मायोपयुक्ताश्च५, 'अहवा कोहोवउ. ताय लोभोवउत्ते य' अथवा क्रोधोपयुक्ताश्च लोभोपयुक्तश्व६ ' अहवा कोहोवउत्ता य लोभोवउत्ता य ' अथवा क्रोधोपयुक्ताश्च लोभोपयुक्ताश्च ।
त्रिक संयोगि भङ्गानां स्वरूपं दर्शयति-'अहवा' इत्यादि । ' अहवा कोहोवउत्ता य माणोवउत्ते य मायोवउत्ते य' क्रोधोपयुक्ताश्व मानोपयुक्तश्च मायोपयुक्तश्च १, 'कोहोवउत्ता य माणोवउत्ते य मायोवउत्ता य' क्रोधोपयुक्ताश्च मानोपयुक्तश्च मायोपयुक्ताश्च२, 'कोहोवउत्ता य माणोवउत्ता य मायोवउत्ते य" क्रोधोपयुक्ताश्च मानोपयुक्ताश्च मायोपयुक्तश्च३, ‘कोहोवउत्ता य माणोवउत्ता य पयुक्त होते हैं अथवा अनेक क्रोधोपयुक्त होते हैं और कोई एक मानोपपयुक्त होता हैं । अथवा अनेक क्रोधीपयुक्त और मानोपयुक्त होते हैं। अथवा अनेक क्रोधोपयुक्त होते हैं और कोई एक मायोपयुक्त होता है। अथवा अनेक क्रोधोपयुक्त और मायोपयुक्त होते हैं। अथवा अनेक क्रोधोपयुक्त होते हैं और कोई एक लोभोपयुक्त होता है । अथवा अनेक क्रोधापयुक्त होते हैं और लोभोपयुक्त होते हैं।
त्रिक संयोगी भंगों का स्वरूप इस प्रकार से हैं-(अहवा-कोहोवउत्ता य माणोवउत्ते य, मायोउवत्ते य) अथवा-अनेक क्रोधोपयुक्त होते हैं तथा कोई एक मानोपयुक्त एवं मायोपयुक्त होता है। (कोहोवउत्ता य माणोवउत्ते य मायोवउत्ता य) अथवा अनेक क्रोधयुक्त होते हैं मायायुक्त होते हैं तथा कोई एक मानोपयुक्त होता है। (कोहोवउत्ता य माणोवउत्ता य मायोवउत्तेय ) अथवा अनेक क्रोधोपकोहोवउत्ता य मायोवउत्ते य, इत्यादि) 22५॥ ओघाययुत डाय छ, अथवा ઘણું નારકે કોધપયુકત હોય છે અને કેઈક મપયુક્ત હોય છે. અથવા ઘણા કોપયુક્ત અને માપયુક્ત હોય છે. અથવા ઘણું કોપયુક્ત હોય છે, અને કેઈક માપયુક્ત હોય છે. અથવા ઘણું કોપયુક્ત અને માપયુક્ત હોય છે. અથવા ઘણું કોપયુક્ત અને કેઈક લેભપયુક્ત હોય છે. અથવા ઘણા ક્રોધપયુક્ત અને લેભપયુક્ત હોય છે.
त्रि सय लiuमा २१३५ मा प्रमाणे छ- (अहवा-कोहोवउत्ता य माणोवउत्ते य, मायोवउत्ते य ) An un ओधोपयुत खाय छ भने आई मे मना५युत मने मायां५युत डाय छे.( कोहोवउत्ताय माणोवउत्ते य मायोवउत्ता य ) अथवा पशु औषयुत अने भायायुत डाय छ भने असे माना५युत डाय छे. (कोहोव उत्ता य, मणोवउत्ता य,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #789

७६६
भगवती सूत्रे
मायो उत्ता य' क्रोधोपयुक्ताश्च मानो युक्ताश्च मायोपयुक्ताश्च ४, ' एवं कोहमा यालोभेणवि चउ४ ' एवं क्रोधमायालो भेनापि चत्वारः एवम् = अने नैव प्रकारेण क्रोधमायालो भेनापि चत्वारो भङ्गाः कर्त्तव्याः । " एवं कोहमागलोभेणवि चउ" एवं क्रोधमानलोभेनापि चत्वारः ४, एवम् पूर्वोक्तप्रकारेण क्रोधमानलोभेनापि चत्वारो भङ्गा ज्ञातव्याः ते च भङ्गाः टोकायां निवेशिताः पूर्वमतो नात्र प्रदर्शिताः । ' एवंबारस' एवं संकलनया द्वादश भङ्गा भवन्ति । ' पच्छा माणेण मायाए लोभेण य कोहो भयच्त्रो' पश्चात् मानेन मायया लोभेन च क्रोधो भक्तव्यः, ' ते कोहं अमुंचता अटु' ते भङ्गाः क्रोधममुंचता = अपरित्यजता चतुःसंयोगिका अष्टौ कार्याः | ८ | ' एवं सत्तावीस मंगा यव्वा' एवं सप्तविंशतिर्भङ्गा ज्ञातव्याः । पूर्वप्रदर्शित
,
युक्त होते हैं, मानोपयुक्त होते हैं और कोई एक मायोपयुक्त होता है । (कोहोय, माणवक्ता य, मायोवउत्ता य) अथवा - अनेक क्रोध, मान और माया इन तीनों से उपयुक्त होते हैं । ( एवं कोहमायालोभेण वि चउ ) इसी तरह क्रोध, माया और लोभ के साथ भी चार भंग करना चाहिये । ( एवं कोहमाणलोभेण वि चउ ) इसी तरह से क्रोध, मान और लोभ के साथ भी चार भंग करना चाहिये । ये टीका में पहिले कह दिये गये हैं । इसलिये यहां नहीं दिखाये गये हैं । ( एवं बारस ) इस तरह इनकी संकलना से १२भंग हो जाते हैं । (पच्छा माणेण मायाए लोभेण य कोहो भइयो) पश्चात् मान, माया और लोभ के साथ क्रोध की भजना करना चाहिये । (ते कोहं अहुंचता ) वे भंग क्रोध को नहीं छोड़कर चार संयोगी आठ भंग
मायो उत्त य ) अथवा घणा डोधोपयुक्त भने भानोपयुक्त होय छे भने अध मे भायोपयुक्त होय छे. (कोहोबत्ता यमाणोवउत्ता य, मायोवउत्ता य ) अथवा धला अध, भान भने भाया मे त्रणेथी उपयुक्त होय छे. ( एवं कोहमाया लोभेण विचउ ) ४ प्रमाणे ोध, भाया भने बोलनी साथै पशु यार लांगा जनाववा. ( एवं कोहमाणलोभेण वि चउ ) खेल प्रमाणे अध, भान અને લેાભની સાથે પણ ચાર ભાંગા અનાવવા જોઇએ. આ ભાંગાને ટીકામાં આગળ બતાવવામાં આવેલ છે. તેથી અહીં તે ભાંગાએ મતાવવામાં આવ્યા नथी. ( एवं बारस ) मा रीते ते मघा लांगाओने लेगा अश्वाथी मार लांगा जनी लय छे. (पच्छा माणेण मायाए लोभेण य कोहो भइयो ) त्यार पछी भान, भाया भने बोलनी साथै मेघनी ललना उरवी लेाग्ये. ( ते कोहं अमुंचता ) डोधने छोड्या विना ( धनी साथै ) यार सयोगी आहे लांगा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #790

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श०१ उ०५ सू०२ (२४)दण्डकेषु स्थितिस्थाननिरूपणम् ७६७ प्रकारेण एकः१, षट्६, द्वादश१२, अष्टौ चेति संकलनया सप्तविशतिर्भङ्गा भवन्ति । ते पूर्व टीकायां प्रदर्शिता एवेति भावः ।
एकसमयाधिकजघन्यस्थितिमाश्रित्याशीतिभंगान् दर्शयितुमाह- इमीसे णं' इत्यादि । 'इमीसे णं भन्ते' एतस्यां खलु भदन्त ! 'रयणप्पभाए पुढवीए' रत्न प्रभायां पृथिव्यां 'तीसाए निरयावाससयसहस्सेसु' त्रिंशति निरयावासशतसहस्रेषु ' एगमेगसि निरयावासंसि' एकैकस्मिन् निरयावासे 'समयाहियाए जहन्नहिईए' समयाधिकायां जघन्यस्थिा , 'वट्टमाणा नेरइया' वर्तमानाः नैरयिकाः 'किं कोहोवउत्ता माणोवउत्ता मायोवउत्ता लोभोवउत्ता' किं क्रोधोपयुक्ताः मानोपयुक्ताः मायोपयुक्ताः लोभोपयुक्ताः भवन्तीति प्रश्नः । भगवानाह-'गोयमे' -त्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'कोहोवउत्ते य माणोवउत्ते य मायोवउत्ते य करना चाहिये । (एवं सत्तावीसं भंगा गेयव्वा) इस तरह पूर्वप्रदर्शित पद्धति के अनुसार एक, छह, बारह और आठ इनको जोड़कर २७ भंग हो जाते हैं। सो ये सब पहिले टीका में दिखा ही दिये गये हैं।
एक समय अधिक जघन्य स्थिति को आश्रित करके ८० भंगों को दिखाने के लिये सूत्रकार कहते हैं- (इमीसे गं भंते! रयणप्पभाए पुढवीए तीसाए निरयावाससयसहस्सेसु एगमेगसि निरयावासंसि समयाहियाए जहन्नदिईए वट्टमाणा नेरइया कि कोहोवउत्ता, माणोवउत्ता, मायोवउत्ता लोभोवउत्ता?) हे भदन्त! इस रत्नप्रभा पृथिवीमें जो ३०तीस लाख नरकावास हैं उनमें से एक एक नरकावास में समयाधिक जघन्यस्थिति में वर्तमान नारकजीव क्या क्रोधोपयुक्त होते हैं ? या मानोपयुक्त होते हैं ? या मायोपयुक्त होते हैं? या लोभोपयुक्त होते हैं? भगवान् इसका उत्तर ४२१॥ नसे. ( एवं सत्तावीसं भंगा णेयव्वा ) मा रीते पूरित पद्धति અનુસાર એક, છ, બાર અને આઠ અંગોને ભેગા કરવાથી કુલ સત્તાવીસ ભાંગા બને છે. તે બધા ભાંગાનું સ્પષ્ટીકરણ આગળ ટીકામાં કરવામાં આવ્યું છે.
એક સમય અધિક જઘન્ય સ્થિતિની અપેક્ષાએ એંસી ભાંગા બતાવવાને માટે सूत्र४२ ४ छ ॐ (इमीसे णं भंते! रयणप्पभाए पुढवीए तीसाए निरयावाससय. सहस्सेसु एगमेगंसि निरयावासंसि समयाहियाए जहन्नट्टिईए वट्टमाणा नेरइया कि कोहोवउत्ता, माणोव उत्ता, मायोवउत्ता लोभोव उत्ता ?) 3 मावन् ! २॥ २त्नप्रभा પૃથ્વીમાં જે ત્રીસ લાખ નરકાવાસ છે તેમાંના પ્રત્યેક નરકાવાસમાં સમયાધિક જઘન્ય સ્થિતિમાં રહેલ નારક છેશું કોપયુક્ત હોય છે? કે માપયુક્ત હોય છે? કે માપયુક્ત હોય છે? કે લેપયુક્ત હોય છે? તેનો જવાબ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #791

७६८
भगवतीसूत्रे
लोभोवउत्ते य' क्रोधोपयुक्तश्च मानोपयुक्तच मायोपयुक्तश्च लोभोपयुक्तच १, ' कोहोबत्ता यमाणोवउत्ता य मायोवउत्ता य लोभोवउत्ता य' क्रोधोपयुक्ताश्च मानोपयुक्ताश्च मायोपयुक्ताश्च लोभोपयुक्ताश्च २, ' अहवा कोहोवउत्ते य माणोवउत्ते य' अथवा क्रोधोपयुक्तश्च मानोपयुक्तश्च ३, 'अहवा कोहोवउत्ते य माणोवउत्ता य, अथवा क्रोधोपयुक्त मानोपयुक्ताश्च ४ । ' एवं असीई भङ्गा यव्त्रा' एवमशीतिर्भङ्गा ज्ञातव्याः, ' एवं जाव संखेज्ज समयाहिया ठिई ' एवं यावत् संख्येयसमयाधिका स्थितिः । ' एवम् ' अनेन प्रकारेण यावत् द्विसमयादारभ्य संख्यातसमयाधिकास्थितिः = संख्यातसमयाधिकस्थितिपर्यन्तं प्रत्येकमशीतिर्भङ्गा विज्ञेया इति भावः ।
देते हुए कहते हैं कि - (गोयमा) हे गौतम ! (कोहोवउत्ते य माणोवउत्ते य, मायोवउत्ते य लोभोवउत्ते य) कोई एक क्रोधोपयुक्त होता है, कोई एक मानोपयुक्त होता है. कोई एक मायोपयुक्त होता है। कोई एक लोभोपयुक्त होता है । (कोहोबत्ता य, माणोवउत्ता य, मायोवउत्ता य । लोभोत्ता य) कितनेक क्रोधोपयुक्त होते हैं, कितनेक मानोपयुक्त होते हैं, कितनेक मायोपयुक्त होते हैं, कितनेक लोभोपयुक्त होते हैं। ( अहवा कोहो उत्तेय, मागोवउसे य) अथवा कोई एक क्रोधोपयुक्त होता है, कोई एक मानोपयुक्त होता है। (अहवा -कोहोवउत्तेय, माणोवउत्ता य) अथवा कोई क्रोधोपयुक्त होता है और कितनेक मानोपयुक्त होते हैं। ( एवं असोई भंगा नेयव्वा) इस प्रकार ८० भंग जानना चाहिये । ( एवं जाव संखेज्जसमयाहिया ठिई ) इस तरह दो समय से लेकर संख्यात समयाधिक स्थिति पर्यन्त प्रत्येक के अस्सी भंग जानना चाहिये, तथा
महावीर प्रभु या प्रमाणे आये छे - ( गोयमा ! ) हे गौतम ! ( कोहोवउत्ते य माणो उत्तेय मायोवउत्ते य लोभोव उत्त य) अर्थ मे डोघोपयुक्त होय छे, अर्ध मेड માનાપયુકત હોય છે, કોઈ એક માયાપયુકત હોય છે, અને કોઈ એક લોભાપયુકત होय छे. (कोहो उत्ता यमाणोवउत्ता य, मायोवउत्ता य, लोभोवउत्ता य) धा अधोपयुत હોય છે, ઘણા માનાપયુકત હાય છે, ઘણા માયેાપયુકત હાય છે અને ધણા बालोपयुक्त पशु होय छे. ( अहवा कोहोवउत्त य माणोवउत्त य) अथवा अधो ोधयुक्त होय छे, अने अध मे भानोपयुक्त होय छे. ( अहवा कोहो उत्त य माणाव उत्ता ૬) અથવા કાઈં એક ક્રોધયુકત હોય છે અને ઘણા માનાપયુકત હાય છે. ( एवं असीई भंगा नेयव्त्रा) मा प्रमाणे ८० लांगा जने छे सेभ समभवु ( एवं जाव संखेज्जस नयाहियाए ठिई) आ रीते मे समयथी श३ उरीने सध्यात सभयाधिः स्थिति पर्यन्त प्रत्येउना ८० लांगा समन्न्वा तथा ( असंखेज्जसम -
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #792

प्रमेयचन्द्रिकाटोका श०१ उ० ५ सू० २ रत्नप्रभास्थितिस्थाननिरूपणम् ७६९ तथा ' असंखेज्जसमयाहियाए ठिईए ' असंख्येयसमयाधिकायां स्थित्याम् । तथा 'तप्पाउग्गुक्कोसियाए ठिईए' तत्प्रायोग्योत्कर्षिकायां स्थित्याम् । तस्य विवक्षितनरकावासस्य पायोग्या समुचिता या उत्कर्षिका स्थितिस्तस्यां च ' सत्तावीसं भंगा भाणियवा" सप्तविंशतिभङ्गा भणितव्यास्ते एव पूर्वोक्ताः यतस्तत्र नारका बहवो भवन्तीति मूलार्थः।
इमोसे णं भंते रयणप्पभाए पुढवीए तीसाए निरयावाससयसहस्सेसु एगमेगंसि निरयावासंसि समयाहियाए जहण्णढिईए वट्टमाणा नेरइया किं कोहोवउत्ता' इत्यादि प्रश्नमूत्रम् ‘कोहोवउत्ते य ' इत्याधुत्तरपक्षेऽशीतिभङ्गा भवन्ति । एकसमयादारभ्य संख्येयसमयाधिकायां जघन्यस्थितौ नारका न भव(असंखेजसभयाहियाए ठिईए तप्पाउग्गुक्कोसियाए लिईए सत्तावीस भंगा भाणियव्वा) असंख्यात समयाधिक स्थिति में तथा विवक्षित नरकावास के उचित उत्कृष्ट स्थिति में पूर्वोक्त ही सत्ताईस भंग जानना चाहिये। क्योंकि वहां नारकजीव बहुत होते हैं। इसतरह यह मूलका अर्थ है। इनका खुलाशा इस प्रकारसे है-एक समयसे लेकर संख्यात समय अधिक वाली जघन्यस्थितिमें प्रथम तो नारक जीव नहीं होते हैं-यदि कदाचित् हों भी तो एक भी हो सकता है और अनेक भी हो सकते हैं। तथा एक आदि मख्यात समय अधिक वाली अजयन्य स्थितिके नारकजीव कीसी समय में ही होते हैं। उनमें क्रोधादि उपयुक्त नारकजीवों की संख्या एक और अनेक हो सकती हैं। इससे अस्सी भंग हो जाते हैं। उन्हीं भंगों को दिखाया जाता है-क्रोध, मान,माया और लोभ इनमें एकत्व संख्याको अपेक्षासे चार भंग होते हैं, जैसे कोई-एक क्रोधसे उपयुक्त हियाए ठिईए तप्पाउग्गुक्कोसियाए ठिईए सत्तावीस भंगा भाणियव्वा) असण्यात સમયાધિક સ્થિતિમાં તથા વિવક્ષિત નારકાવાસને યોગ્ય ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિમાં પૂર્વોક્ત ૨૭ ભાંગા જ જાણવા કારણ કે ત્યાં નારક જીવે ઘણું હોય છે. આ પ્રમાણે મૂળ સૂત્રનો અર્થ છે. હવે તેનું સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં આવે છે–એક સયમથી લઈને સંખ્યાત અધિક સમયવાળી જઘન્ય સ્થિતિમાં કેટલીક વખતે નારક છે હતા જ નથી–અને જે કદાચ હોયતો એકપણ હોઈ શકે અને અનેક પણ હઈ શકે. તથા એક આદિ સંખ્યાત સમયાધિક ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિના નારક છે પણ કઈ સમયમાં જ હોય છે. તેમનામાં ક્રોધાદિ ઉપયુકત નારક જીની સંખ્યા એક અને અનેક હોઈ શકે છે. તેથી ૮૦ ભાંગા બની જાય છે. તે ભાંગ હવે બતાવવામાં આવે છે. કેધ, માન, માયા. અને લેભમાં એક સંખ્યાની અપેક્ષાએ ૪ ભાંગા થાય છે, જેમ કે કઈ એક કેધથી યુક્ત હોય છે. કેઈ એક માનથી भ० ९७
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #793

भगवतीसूत्रे न्त्यपि, भवन्ति चेत्तदा एको वा अनेके वा भवन्ति, एकादिसंख्यातसमयाधिकाजघन्यस्थितिकाः कदाचिदेव भवन्ति, तेषु च क्रोधाधुपयुक्तानामेकत्वानेकत्व संभवादशीतिभङ्गा भवन्ति, तानेव दर्शयति-क्रोधमानमायालोभेषु एकत्वेन चत्वारो भङ्गा भवन्ति, तद्यथा-क्रोधोपयुक्तश्च मानोपयुक्तश्च मायोपयुक्तश्च लोभोपयुक्तश्च । क्रोधादिषु बहुत्वेन चान्ये चत्वारो भङ्गा भवन्ति, तद्यथाक्रोधोपयुक्ताश्च मानोपयुक्ताश्च मायोपयुक्ताश्च लोभोपयुक्ताश्च । एतेषां क्रोधादीनां द्विकसंयोगे चतुर्विंशतिभङ्गा भवन्ति, तथाहि-क्रोधमानयोरेकत्वबहुत्वाभ्यां चत्वारो भङ्गाः ४, एवं क्रोधमाययोरेकत्वबहुलाभ्यां चत्वारः ४ एवं क्रोधलोभयोरेकत्वबहुत्वाभ्यां चत्वारः ४, एवं मानमाययोरेकत्वबहुत्वाभ्यां चत्वारः ४ एवं मानलोभयोरेकत्वबहुत्वाभ्यां चत्वारः ४, तथा मायालोभयोरेकत्वबहुत्वाभ्यां चत्वारः ४, एषां संकलनया द्विकसंयोगे चतुर्विंशतिभङ्गाः। तथाहि-क्रोधपयुक्तश्च होता है, कोई एक मान से उपयुक्त होता है, कोई एक माया से उपयुक्त होता है, कोई एक लोभ से उपयुक्त होता है । तथा जब क्रोधादिकों में बहुत्व की अपेक्षाकी जाती है तब भी चार भंग होते हैं, जैसे-अनेक नारकजीव क्रोधोपयुक्त होते हैं, मानोपयुक्त होते हैं, मायोपयुक्त होते हैं और लोभोपयुक्त होते हैं । इन क्रोधादिकों के द्विकसंयोग में चोईस भंग होते हैं-जैसे क्रोध और मान में एकवचन और यहुवचन को लेकर चार भंग हो जाते हैं। इसी तरह क्रोध और माया में एक वचन और बहुवचन को लेकर चार भंग हो जाते हैं। इसी तरह क्रोध और लोभ में एकवचन बहुवचन को लेकर चार भंग हो जाते हैं। मान और माया में एकवचन बहुवचन को लेकर चार भंग हो जाते हैं। मान और लोभ में इसी तरह से एकवचन बहुवचन को लेकर चार भंग हो जाते हैं। तथा माया और लोभ में एकवचन बहुवचन को लेकर चार भंग हो યુક્ત હોય છે. કેઈ એક માયાથી યુકત હોય છે, કોઈ એક લેભથી યુકત હોય છે. તથા ક્રોધાદિકમાં બહત્વની અપેક્ષાએ ૪ ભાંગા થાય છે. જેમ કે અનેક નારક જીવ કેપયુકત હોય છે, માનોપયુકત હોય છે, માયોપયુત હોય છે. અને લોભપયુકત હોય છે. તે કેધાદિકના ક્રિકસંગથી ૨૪ ભંગ થાય છે જેમ કે- કેધ અને માનમાં એકવચન અને બહવચન લઈને ૪ ભાંગા બની જાય છે. એ જ પ્રમાણે કોલ અને માયામાં એકવચન અને બહુવચન લઈને બીજા ચાર ભાંગા બને છે. એ જ પ્રમાણે કે અને લેભમાં એકવચન અને બહુવચન લઈને ૪ ભાંગા બને છે. માન અને માયામાં એક વચન બહુવચન લઇને ચાર ભાંગા બને છે. માન અને લેભમાં એકવચન તથા બહુવચન લઈને ચાર ભાંગા બને છે. તથા માયા અને તેમાં એક
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #794

प्रमेयचन्द्रिकाटी श. १ उ० ५ सू० २ रत्नप्रभास्थितिस्थाननिरूपणम् ७१ मानोपयुक्तश्च१, क्रोधोपयुक्तश्च मानोपयुक्ताच२, क्रोधोपयुक्ताश्च मानोपयुक्तश्च३, क्रोधोपयुक्ताश्च मानोपयुक्ताश्च४, धिोपयुक्तश्च मायोपयुक्तश्च५, क्रोधोपयुक्तश्च मायोपयुक्ताश्चद, क्रोधोपयुक्ताश्च मायोपयुक्तश्व७, क्रोधोपयुक्ताश्च मायोपयुक्ता. श्व८, क्रोधोपयुक्तश्च लोभोपयुवतश्च९, क्रोधोषयुक्तश्च लोभोपयुक्ताश्च१०, क्रोधोजाते हैं। इस तरह इन सब को जोड़ने पर ये चोईस भंग होते हैं। इनका स्पष्ट अर्थ इस प्रकार से है-कोई एक नारकजीव क्रोध से उपयुक्त होता है, मान से उपयुक्त होता है १ कोई एक नारकजीव क्रोध से उपयुक्त होता है और अनेक नारकजीव मान से उपयुक्त होते हैं । अनेक नारकजीव क्रोध से उपयुक्त होते है और कोई नारकजीव मानसे उपयुक्त होता है । कितनेक नारकजीव क्रोध से उपयुक्त होते है और मान से उपयुक्त होते हैं ४। कोई एक नारकजीव क्रोध से उपयुक्त होता है और माया से उपयुक्त होता है ५। कोई एक नारक जीव क्रोधसे उपयुक्त होता है और अनेक नारक जीव मायासे उपयुक्त होते हैं ६। अनेक नारकजीव ऐसे होते हैं जो क्रोधसे उपयुक्त होते हैं और कोई एक नारक ऐसा होता है जो माया से उपयुक्त होता है ७। अनेक नारक जीव क्रोध से उपयुक्त होते हैं और अनेक नारकजीव माया से उपयुक्त होते हैं ८ । कोई एक नारकजीव ऐसा होता है जो क्रोध से और कोई एक लोभ से उपयुक्त होता है ९ । कोई एक क्रोध से और कितनेक लोभ से उपयुक्त होते हैं १० । कितनेक नारकजीव क्रोध से उपयुक्त होते हैं- तो कोई एक नारकजीव लोभ से उपयुक्त વચન તથા બહુવચન લઈને ચાર ભાંગા થાય છે. આ બધા ભાંગાને સરવાળે ૨૪ થાય છે. તે આ પ્રમાણે છે.
(૧) કેઈ એક નારક જીવ કેધથી ઉપયુકત હોય છે અને માનથી પણ ઉપયુક્ત હોય છે. (૨) કેઈ એક નારક જીવ ક્રોધથી ઉપયુક્ત હોય છે અને અનેક નારક જીવ માને પયુક્ત હોય છે.(૩) અનેક નારક જીવ ક્રેધયુક્ત હોય છે અને કેએક નારક જીવ માનયુક્ત હોય છે. (૪) ઘણા નારક જીવ ક્રોધયુક્ત અને માનયુક્ત હોય છે. (૫) કેઈ એક નારક જીવ કોપયુકત અને કઈ એક માયાયુક્ત હોય છે. (૬) કેઈ એક નારક જીવ કોધથી ઉપયુક્ત હોય છે અને અનેક નારક જીવ માયાથી ઉપયુક્ત હોય છે. (૭) એનેક નારક જીવ ક્રોધથી યુક્ત હોય છે અને એક નારક જીવ માયાથી ઉપયુક્ત હોય છે. (૮) અનેક નારક જીવ કોધથી અને માયાથી ઉપયુક્ત હોય છે. (૯) કોઈ એક નારક જીવ કોધ અને લેભથી યુક્ત હોય છે. (૧૦) કેઈ એક ક્રોધથી અને અનેક લેભથી ઉપયુક્ત હોય છે,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #795

૭૭૨
भगवतीसूत्रे पयुक्ताश्च लोभोपयुक्तश्च ११, क्रोधोपयुक्ताश्च लोभोपयुक्ताश्च१२, मानोपयुक्तश्च मायोपयुक्तश्च१३, मानोपयुक्तश्च मायोपयुक्ताश्च१४, मानोपयुक्ताश्च मायोपयु. क्तश्च१५, मानोपयुक्ताश्च मायोपयुक्ताश्व१६, मानोपयुक्तश्च लोभोपयुक्तश्च१७, मानोपयुक्तश्च लोभोपयुक्ताश्च१८, मानोपयुक्ताश्च लोभोपयुक्तश्च१९, मानोपयुक्ताश्च लोभोपयुक्ताश्च२०, मायोपयुक्तश्च लोभोपयुक्तश्च२१, मायोपयुक्तश्च लोभोपयुक्ताश्च२२, मायोपयुक्ताश्च लोभोपयुक्तश्च२३, मायोपयुक्ताश्च लोभोपयुक्ताश्च२४ इति चतुर्विंशतिः। होता है ११। अनेक नारकजीव ऐसे भी होते हैं जो क्रोध से उपयुक्त होते हैं और अनेक लोभ से उपयुक्त होते हैं १२ । कोई एक नारक जीव ऐसा होता है जो मान से उपयुक्त होता है और कोई एक माया से उपयुक्त होता है १३। कोई एक नारकजीव मान से उपयुक्त होता है और कितनेक नारक जीव माया से उपयुक्त होते हैं १४। कितनेक ऐसे होते हैं जो मान से उपयुक्त होते हैं और कोई एक नारक जीव माया से उपयुक्त होता है १५ । अनेक नारक जीव मान से और अनेक माया से उपयुक्त होते हैं १६ । कोई एक मान से और कोई एक लोभ से उपयुक्त होता है १७। कोई एक मान से उपयुक्त होता है और कितनेक लोभ से उपयुक्त होते हैं १८ । कितनेक मान से उपयुक्त होते हैं और कोई एक लोभ से उपयुक्त होता है १९ । कितनेक मान से और कितनेक लोभ से उपयुक्त होते हैं २०। कोई एक नाया से उपयुक्त होता है और कोई एक लोभ से उपयुक्त होता है २१ । कोई एक माया से उपयुक्त (૧૧)અનેક નારકજીવ ક્રોધથી ઉપયુક્ત હોય છે તે કોઈ એક નારક જીવ લેભથી ઉપયુક્ત હોય છે. (૧૨) અનેક નારક જીવ ક્રોધ અને લોભથી ઉપયુક્ત હોય છે. (૧૩) કોઈ એક નારક જીવ માનથી અને માયાથી ઉપયુક્ત હોય છે. (૧૪) કે એક નારક જીવ માનથી ઉપયુક્ત હોય છે અને અનેક નારક જીવ માયાથી ઉપયુક્ત હોય છે. (૧૫) અનેક નારક જીવ માનથી ઉપયુક્ત હોય છે અને કેઇ એક નારક જીવ માયાથી ઉપયુક્ત હોય છે. (૧૬) અનેક નારક જીવ માનથી અને માયાથી પણ ઉપયુક્ત હોય છે. (૧૭) કેઈ એક નારક જીવ માનથી અને લેભથી ઉપયુક્ત હોય છે. (૧૮) કેઇ એક નારક જીવ માનથી અને અને અનેક નારક જીવ લેભથી ઉપયુક્ત હોય છે. (૧૯) અનેક નારક જીવ માનયુક્ત અને કઈ એક નારક જીવ ભયુક્ત હોય છે. (૨૦) અનેક નારક છવ માનથી અને લેભથી ઉપયુક્ત હોય છે. (૨૧) કેઈ એક નારકજીવ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #796

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श०१ उ०५ सू०२ रत्नप्रभास्थितिस्थाननिरूपणम् ७७३
एवं त्रिकसंयोगे द्वात्रिंशद् भङ्गा भवन्ति, तथाहि-क्रोधमानमायासु एकत्वेनैकः, एप्वेव मायाबहुत्वेन द्वितीयः, एवमेतौ मानकत्वेन द्वावेव, अन्यौ मानबहुत्वेन, एवमेते चत्वारः४ क्रोधैकत्वेन चत्वार एव४ । अन्ये क्रोधबहुत्वेन४ । इत्येवमष्टौ क्रोधमानमायात्रिके जाताः८। तथाऽन्येऽष्टौ क्रोधमानलोभेषु८, तथैवान्येऽष्टौ क्रोधमायालोभेषु८, इति सर्वसंकलनया द्वात्रिंशत् ३२ । तदित्थं भङ्गप्रकार:होता है और कितनेक लोभसे उपयुक्त हैं२२ । कितनेक मायासे उपयुक्त होते हैं तथा कितनेक लोभ से उपयुक्त होते हैं २३। कितनेक मायासे उपयुक्त होते हैं और कोई एक लोभसे उपयुक्त होते हैं२४। इस प्रकार ये चौबीस भंग हैं।
तीन के संयोग में बत्तीस भंग होते हैं-क्रोध, मान, माया सब में एकवचन करने से एक भंग बन जाता है। इन्हीं में माया में बहुवचन करनेसे द्वितीय भंग बन जाता है। तथा इन दोनों भंगोंमें मान को बहुवचन में रखने से तीसरे चौथे दो भंग और बन जाते हैं इस प्रकार से ये ४ भंग त्रिक संयोगी हो जाते हैं। इन चार भंगों में क्रोध को बहुवचनान्त करने से चार दूसरे और त्रिक संयोगी भंग बन जाते हैं इस प्रकार ये आठ भंग क्रोध मान और माया इन तीन के मेल से त्रिकसंयोगी हो जाते हैं। इसी तरह से और दूसरे आठ विकसंसोगी भंग क्रोध, मान और लोभ इनके मेल से कर लेना चाहिये । इसी तरह से और तीसरे त्रिकसंयोगी आठ भंग क्रोध, माया और लोभ इनसे कर लेना चाहिये । इसी तरह से चौथे आठ त्रिकसंयोगी भंग, માયાથી અને લેભથી ઉપયુકત હોય છે. (૨૨) કેઈ એક નારક જીવ માયાથી ઉપયુકત હોય છે અને અનેક લેભથી ઉપયુકત હેાય છે. (૨૩) અનેક નારક જીવ માયાથી અને કેઈએક લેભથી હાય ઉપયુકત છે. (૨૪) અનેક નારક છ માયાથી અને લેભથી ઉપયુકત હોય છે. એ રીતે ૨૪ ભાંગા બને છે.
ત્રણને સગથી આ રીતે ૩૨ ભાંગ બને છે-ક્રોધ, માન, માયા, એ ત્રણે એકવચનમાં રાખીને એક ભાંગે થાય છે. તે ત્રણેમાંથી માયાને બહુવચનમાં મૂકીને બીજો ભાગ થાય છે. ઉપરના બને ભાંગામાં માનને બહુવચનમાં મૂકીને ત્રીજે તથા ભાગ બને છે. આ રીતે ત્રણના સંગથી એ ચાર ભાંગા બની જાય છે. આ ચાર ભાંગામાં કોઈને બહુવચનમાં રાખી છે બીજા ચાર ત્રિક સંગી ભાંગા બને છે. આ રીતે ક્રોધ, માન, અને માયાના સાગથી ત્રિક સંગી ૮ આઠ ભાંગા બની જાય છે. એ જ પ્રમાણે કોધ, માન અને લેભના સંગથી બીજા આઠ ભાંગ બનાવી શકાય છે. એ જ પ્રમાણે ક્રોધ' માયા અને લેભના ત્રિકસંગી ત્રીજા આઠ ભાંગા બનાવી લેવા જોઈએ. અને માન, માયા તથા લેભના સાગથી
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #797

७७४
भगवतीसूत्रे क्रोधोपयुक्तश्च मानोपयुक्तश्च मायोपयुक्तश्च १, क्रोधोपयुक्तश्च मानोपयुक्तश्च मायोपयुक्ताश्च२, क्रोधोपयुक्तश्च मानोपयुक्ताश्च मायोपयुक्तश्व३, क्रोधोपयुक्तश्च मानोपयुक्ताश्च मायोपयुक्ताश्च४, क्रोधोपयुक्ताश्चमानोपयुक्तश्च मायोपयुक्तश्च५, क्रोधोपयुक्ताश्च मानोपयुक्तश्च, मायोपयुक्ताश्चद, क्रोधोपयुक्ताश्च मानोपयुक्ताश्च मान, माया और लोभ इनसे कर लेना चाहिये। इनका खुलासा विव रण इस प्रकार से है-क्रोधोपयुक्त, मानोपयुक्त, मायोपयुक्त यह त्रिक संयोगी प्रथमभंग है । इसमें क्रोधादिकों में एकवचन है १। क्रोधोपयुक्त मानोपयुक्त, मायोपयुक्त इस त्रिकसंयोगी द्वितीय भंग में क्रोध मानमें एकवचन रखकर मायामें बहुवचन रखा है । तात्पर्थ इसका यह है कि कोई एक नारकजीव क्रोधसे उपयुक्त होता है कोईएक मानसे उपयुक्त होता है और कितनेक नारक जीव माया से उपयुक्त होते हैं २ क्रोधोपयुक्त मानो. पयुक्त, मायोपयुक्त यह त्रिकसंयोगी तीसरा भंग है, इसमें मानको बहुवचनान्त रखा गया है। क्रोधोपयुक्त, मानोपयुक्त, मायोपयुक्त यह चौथा त्रिक संयोगी भंग है । इसमें मान और मायाको बहुवचनान्त रखा गया है। क्रोधोपयुक्त, मानोपयुक्त, मायोपयुक्त, यह पांचवां त्रिकसंयोगी भंग है। इसमें क्रोध को बहुवचनान्त रखा गया है ५ । क्रोधोपयुक्त, मानोपयुक्त, मायोपयुक्त यह छठा त्रिकसंयोगी भंग है। इसमें क्रोध और माया को बहुवचनान्त रखा गया है ६। क्रोधोपयुक्त, मानोपयुक्त, मायोपयुक्त ત્રિકસંયોગી ચેથા આઠ ભાંગા બનાવી લેવા જોઈએ. તે ૩ર ભાગાઓનું સ્પષ્ટીકરણ આ પ્રમાણે છે.
(૧) કેઈ એક નારક જીવ કોપયુકત, માપયુકત અને માયોપયુકત હોય છે. આ ત્રણેમાં એક વચન રહેલ છે. (૨) કોઈ એક નારક જીવ ક્રોધપયુકત અને માપયુક્ત હોય છે અનેક નારક છ માયોપયુકત હોય છે. આ ભાંગામાં ક્રોધ અને માનમાં એકત્વ અને માયામાં બહત્વ હોય છે. (૩)કઈ એક નારક જીવ કોપયુકત, માપયુક્ત હોય છે અને અનેક નારક છે માને પયુક્ત હોય છે. આ ભાંગામાં માનને બહુવચનમાં મૂક્યું છે. (૪) કે એક નારક જીવ કોપયુક્ત હોય છે. અરે ઘણા નારક છ માપયુકત હોય તથા માપયુકત હોય છે. આ ભાંગામાં માન, અને માયાને બહુવચનમાં મૂકેલ છે. (૫) અનેક નારક જી કોપયુક્ત હોય છે અને કોઈ એક નારક જીવ માનોપયુકત અને માયોપયુકત હોય છે. (૬) અનેક નારક જીવ કોપયુકત અને માયોપયુક્ત હોય છે અને કોઈ એક નારક જીવ માનપયુકત હોય છે. (૭) અનેક નારક જી કોપયુકત અને માનપયુકત હોય છે અને કોઈ એક નારક
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #798

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० १९. ५ सू० २ रत्नप्रभास्थितिस्थाननिरूपणम् ७७५ मायोपयुक्तश्च७, क्रोधोपयुक्ताश्च मानोपयुक्ताश्च मायोपयुक्ताश्च८, क्रोधोपयुक्तश्च मानोपयुक्तश्च लोभोपयुक्तश्च ९, क्रोधोपयुक्तश्च मानोपयुक्तश्च लोभोपयुक्ताश्च १०, क्रोधोपयुक्ताश्च मानोपयुक्ताश्च लोभोपयुक्तश्च ११, क्रोधोपयुक्तश्च मानोपयुक्ताश्च, लोभोपयुक्ताश्च १२, क्रोधोपयुक्ताश्च मानोपयुक्तश्च लोभोपयुक्तश्च १३, क्रोधोपयुक्ताश्च मानोपयुक्तश्च लोभोपयूक्ताश्च१४, क्रोधोपयुक्ताश्च मानोपयुक्ताच, यह सातवां त्रिक संयोगी भंग है यहां क्रोध को और मान को बहुवचनान्त रखा गया है । क्रोधिोपयुक्त मानोपयुक्त मायोपयुक्त, यह आठवां त्रिक संयोगी भंग है । इसमें क्रोध, मान और माया इन तीनों को बहुवचनान्त रखागया है ८। क्रोधोपयुक्त मानोपयुक्त और लोभोपयुक्त यह नौवां भंग है । यहां मायाका स्थान बदलकर उसकी जगह लोभको रखा गया है। और इन तीनों को एकवचनान्त किया गया हैं ९। (क्रोधोपयुक्त मानोपयुक्त, लोभोपयुक्त यह दसवां त्रिकसंयोगी भंग है। इसमें लोभको बहुवचनान्त किया गया है १०। क्रोधोपयुक्त, मानोपयुक्त और लोभोपयुक्त यह ग्यारहवां भंग है। यहां क्रोध और मानमें बहुवचन किया गया है ११॥ क्रोधोपयुक्त,मानोपयुक्त, लोभोपयुक्त, यह बारहवां भंग है। इसमें मान और लोभ को बहुवचनान्त किया है १२ । क्रोधोपयुक्त, मानोपयुक्त, लोभो. पयुक्त, यह तेरहवाँ भंग है। इसमें क्रोध को ही बहुवचनान्त किया है १३ क्रोधोपयुक्त, मानोपयुक्त, लोभोपयुक्त, यह चौदहवां भंग है। इसमें क्रोधको और लोभ को बहुवचनान्त किया है१४ । क्रोधोपयुक्त, मानोपयुक्त, लोभोपयुक्त यह पन्द्रहवां त्रिकसंयोगी भंग है । इसमें क्रोध और मान इन दोनों को बहुवचनान्त किया है१५। क्रोधोपयुक्त, मानोपयुक्त, જીવ માયોપયુકત હોય છે. (૮) અનેક નારક જીવો કોધપયુક્ત, માનોપયુક્ત અને માપયુક્ત હોય છે. આ ભાંગામાં ત્રણેને બહુવચનમાં મૂક્યા છે. (૯) કોઈ એક નારક જીવ કોપયુકત, માપયુક્ત અને લાભપયુક્ત હોય છે. આ ભાંગા ત્રણેને એક વચનમાં મૂક્યાં છે. (૧૦) કેઈ એક નારક જીવ કોપયુકત અને માને પયુક્ત હોય છે. તથા અનેક નારક છે લેપયુકત હોય છે. (૧૧) અનેક નારક જીવે કોપયુકત અને માનપયુકત હોય છે તથા કઈ એક નારક જીવ લોભપયુક્ત હોય છે. (૧૨) અનેક નારક છ માનયુકત અને લેભયુકત હોય છે તથા કઈ એક નારક જીવ કોધાયુકત હોય છે. (૧૩) નારક છે ક્રોધપયુક્ત હોય છે કેઈ એક માનોપયુકત અને કોઈ એક લેપયુક્ત હોય છે. (૧૪) અનેક નારકે ક્રોધ અને લેભયુકત હોય છે જ્યારે કોઈ એક માનયુકત હોય છે, (૧૫) અનેક નારક અને માનથી ઉપયુક્ત અને કઈ એક
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #799

भगवतीसूत्रे लोभोपयुक्तश्च१५, क्रोधोपयुक्ताश्च मानोपयुक्ताश्च लोभोपयुक्ताश्च१६, क्रोधोपयुक्तश्च मायोपयुक्तश्च लोभोपयुक्तश्च१७, क्रोधोपयुक्तश्च मायोपयुक्तश्च लोभोपयुक्ताश्च१८, क्रोधोपयुक्तश्च मायोपयुक्ताश्च लोभोपयुक्तश्च१९, क्रोधोपयुक्तश्च मायोपयुक्ताश्च लोभोपयुक्ताश्व२०, क्रोधोपयुक्ताश्च मायोपयुक्तश्च लोभोपयुक्तश्च २१, क्रोधोपयुक्ताश्च मायोपयुक्तश्च लोभोपयुक्ताश्च२२, क्रोधोपयुक्ताश्च मायोलोभोपयुक्त यह सोलहवां त्रिक संयोगी भंग है। इसमें तीनों को बहुवचनान्त किया गया है१६। क्रोधोपयुक्त, मायोपयुक्त, लोभोपयुक्त,यह सत्रहवां त्रिक संयोगी भंग है। इसमें मानका स्थान बदल गया है और उसकी जगह पर माया का निक्षेप किया गया है । इन तीनों में एकवचनान्तता को गई है। १७ क्रोधोपयुक्त, मायोपयुक्त, लोभोपयुक्त, यह अठारहवां त्रिकतयोगी भंग है । इसमें लोभ को बहुवचनान्त किया गया है १८ क्रोधोपयुक्त, मायोपयुक्त, लोभोपयुक्त यह उन्नीसवां भंग है। इसमें माया को बहुवचनान्त किया गया है १९ क्रोधोपयुक्त, मायोपयुक्त, लोमोपयुक्त, यह वीसवां त्रिकसंयोगी भंग है । इसमें माया और लोभ का बहुवचनान्त किया है २० क्रोधोपयुक्त, मायोपयुक्त, लोभोपयुक्त, यह इक्कीसवां त्रिकसंयोगी भंग है। इसमें क्रोधको बहुवचनान्त किया गया है २१ । क्रोधोपयुक्त, मायोपयुक्त लोभोपयुक्त यह बाईसवां त्रिकसंयोगी भंग है । इस में क्रोध और लोभ को बहुवचनान्त किया गया है २२ । क्रोधोपयुक्त, मायोपयुक्त लोभोपयुक्त यह तेईसवां त्रिक संयोगी भंग है । इसमें क्रोध और माया को बहुवचनान्त લેપયુકત હોય છે. (૧૬) અનેક નારક છે ક્રોધપયુક્ત, માનપયુક્ત અને લેભપયુક્ત હોય છે. હવે માનની જગ્યાએ માયાને મૂકવાથી નીચે પ્રમાણે આઠ બીજા ભાંગા બનશે (૧૭) કોઈ એક નારક જીવ કોપયુક્ત, માપયુકત અને લાભપયુક્ત હોય છે. (૧૮) કોઈ એક નારક જીવ કોપયુકત અને માયોપયુકત હોય છે અને ઘણા નારક જીવે લેપયુક્ત હોય છે. (૧૯) કેઇ એક નારક જી કોપયુક્ત અને લેભપયુક્ત હોય છે. અને ઘણું નારકે માપયુકત હોય છે. (૨૦) કેઈ એક નારક જીવ કોપયુક્ત અને ઘણું નારક માપયુક્ત અને ઘણું લેભે પયુક્ત હોય છે. (૨૧) ઘણા નારક જીવો ક્રોપયુત અને કેાઈ એક નારક જીવ માપયુકત અને લેભપયુકત હોય છે. (૨૨) ઘણું નારક જીવો ક્રોધપયુકત અને લેભપયુક્ત હોય છે. અને કેઈ એક નારક જીવ માયોપયત હોય છે. (૨૩) ઘણું નારક છો કોપયુક્ત અને માપયુકત હોય છે અને કોઈ એક નારક જીવ લે પયુકત હોય છે. (૨૪) ઘણું નારક
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #800

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० १ उ० ५ सू० २ रत्नप्रभास्थितिस्थाननिरूपणम् ७७७ पयुक्ताश्च लोभोपयुक्तश्च२३, क्रोधोपयुक्ताश्च मायोपयुक्ताश्च लोभोपयुक्ताश्च२४, मानोपयुक्तश्च मायोपयुक्तश्च लोभोपयुक्तश्च२५, मानोपयुक्तश्च मायोपयुक्तश्च लोभोपयुक्ताश्च२६, मानोपयुक्तश्च मायोपयुक्ताश्च लोभोपयुक्तश्च २७ मानोपयुयुक्तश्च मायौपक्ताश्च लोभोपयुक्ताश्च२८, मानोपयुक्ताश्च मायोपयुक्तश्च लोभोपयुक्तश्च२९, मानोपयुक्ताश्च मायोपयुक्तश्च लोभोपयुक्ताश्च३०, मानोपयुक्ताश्च मायोपयुक्ताश्च लोभोपयुक्तश्च३१, मानोपयुक्ताश्च मायोपयुक्ताश्च लोभोपयुक्ताश्च३२ इति । किया गया है२३ । क्रोधोपयुक्त, मायोपयुक्त लोभोपयुक्त यह चोईसवां त्रिकसंयोगी भंग है। इसमें तीनों को बहुवचनान्त किया गया है२४॥ मानोपयुक्त, मायोपयुक्त लोभोपयुक्त यह पच्चीसवां त्रिकसंयोगी भंग है । इसमें तीनों ही एकवचनान्त हुए है। यहां क्रोध का स्थान बदला है । और उसकी जगह मान रखा है । मानोपयुक्त, मायोपयुक्त लोभोपयुक्त यह छब्बीसवां भंग है ! इसमें लोभको बहुवचनान्त किया गया है २६ । मानोपयुक्त, मायोपयुक्त, लोभोपयुक्त यह सत्ताईसवां भंग है इस भंगमें माया को बहुवचन में किया गया है २७, मानोपयुक्त, मायोपयुक्त, लोभोपयुक्त यह अठाईसवां त्रिकसंयोगी भंग है। इसमें माया और लोभ को बहुवचनान्त किया गया है२८। मानोपयुक्त, मायोपयुक्त, लोभोपयुक्त यह उन्तीसवां त्रिकसंयोगीभंग है । इसमें मानकों बहुवचनान्त किया गया है २९॥ मानोपयुक्त, मायोपयुक्त, लोमोपयुक्त, यह तीसवां त्रिकसंयोगी भंग है। इसमें मान को और लोभ को बहुवचनान्त किया गया ३०। मानोपयुक्त मायोपयुक्त लोभोपयुक्त यह इकतीसवां त्रिक संयोग भंग है। यहां मानको और माया को बहुवचनान्त किया गया है३१। मानोपयुक्त
કોપયુકત, માયોપયુકત અને લેભપયુક્ત હોય છે. હવે ક્રોધની જગ્યાએ માન મૂકીને ચોથા આઠ ત્રિકસંગી ભાંગ નીચે પ્રમાણે બનશે-(૨૫) કેઈ એક નારક જીવ માનપયુક્ત, માપયુક્ત અને લેભપયુકત હોય છે. (૨૬) કેઈ એક નારક જીવ માનોપયુકત, માપયુકત હોય છે અને ઘણું લેપયુકત હોય છે. (૨૭) કેઇ એક નારક જીવ માપયુકત અને ઘણું નારક છે માપયુક્ત અને કોઈ એક લેભપયુક્ત હોય છે. (૨૮) કોઈ એકનારક જીવ માનોપયુક્ત અને ઘણું માપયુકત અને લેભપયુકત હોય છે. (૨૯) ઘણા નારકો માનપયુકત અને કોઈ એક નારક માપયુકત અને લેભપયુકત હોય છે. (૩૦) ઘણું નારકે માનોપયુકત અને લેભપયુક્ત અને કઈ એક નારક માપયુક્ત હોય છે. (૩૧) ઘણું નારકે માનોપયુક્ત અને માપયુકત અને કઈ એક નારક भ०-९८
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #801

७७८
भगवतीसूत्र चतुष्कसंयोगे षोडश भङ्गा भवन्ति, तथाहि-क्रोधादिषु एकत्वेनैकः१, लोभस्य बहुत्वेन द्वितीयः, एवमेतौ मायैकत्वेन, तथाऽन्यौ मायाबहुत्वेन, एवमेते चत्वारो मानकत्वेनातथाऽन्ये चत्वार मानबहुत्वेन, एवमेतेऽष्टो क्रोधैकत्वेन४। एवमन्येऽष्टौ क्रोधबहुत्वेनेति षोडश भवन्ति । भङ्गप्रकारश्चैवम् । क्रोधोपयुक्तश्च मानोपयुक्तश्च मायोपयुक्तश्च लोभोपयुक्तश्च १, क्रोधोपयुक्तश्व मानोपयुक्तश्च मायोपयुक्तश्व मायोपयुक्त, लोभोपयुक्त यह बत्तीसवां त्रिकसंयोगी भंग है। इसमें तीनों को बहुवचनान्त किया गया है।
चतुष्क संयोग में सोलह भंग होते हैं-वे इस प्रकार से हैं-क्रोध, मान, माया, और लोभ इन चारों में एकवचन करने से प्रथम भंग बनता है ।लोभ को बहुवचनान्त करने से दूसरा भंग बनता है। इन दोनों भंगो में माया को बहुवचनान्त करने से ३ रे ४ थे भंग बन जाते हैं। पहिले दो भंग माया को एक वचन में रखने से हुए हैं। इस प्रकार ये चार भंग होते हैं। तथा दूसरे चार भंग मान को बहुवचनान्त रखने से होते हैं । इन आठों भंगो में क्रोध को बहुवचनान्त करने से ८ भंग और हो जाते हैं । पहिले के आठ भंगो में क्रोध को एक वचनान्त रखा गया है । इस प्रकार से ये सोलह भंग बनते हैं। भंगों का प्रकार इस तरह से है-१ क्रोधोपयुक्त, मानोपयुक्त, लोभोपयुक्त ये चतुष्क संयोगी प्रथम भंग है। इसमें चारों ही एक वचनान्त रखे गये हैं। (२)क्रोधोपयुक्त, मानोपयुक्त मायोपयुक्त, लोभोपयुक्त यह चतुष्क संयोगी
જીવ લેપયુક્ત હોય છે. (૩૨) ઘણા નારક માના પયુકત, માપયુકત અને લેપયુકત હોય છે.
હવે ચતુષ્ક સંગ દ્વારા ૧૬ ભાંગા આ પ્રમાણે બને છે.
ક્રોધ, માન, માયા અને લોભ એ ચારેને એક વચનમાં રાખીને પહેલે ભાંગે બને છે. લેભને બહુવચનમાં રાખીને બીજો ભાગ બને છે. હવે માયાને બહુવચનમાં મૂકીને ત્રીજો તથા ચે ભાગે બનશે. પહેલા બે ભાંગી માયાને એક વચનમાં રાખીને બનેલા છે. અને ત્રીજો ચે ભાંગે માયાને બહુવચનમાં રાખીને બને છે. આ રીતે ચાર ભાંગા થાય છે. ઉપરના ચારે ભાંગામાં માનને બહુવચનમાં રાખીને બીજા ચાર ભાંગા બને છે. આ રીતે જે આઠ ભાંગા બને છે તે આઠે માં ક્રોધને બહુવચનમાં રાખીને બીજા આઠ ભાંગા બને છે. પહેલા આઠ ભાંગામાં ક્રોધને એક વચનમાં રાખે છે. આ રીતે કુલ ૧૬ ભાંગા ચારના સંગથી બને છે. હવે તે સેળ ભાંગી વિગતથી આપવામાં આવે છે – (૧) કઈ એક નારક જીવ કેપયુકત, માનોપયુકત, માપયુકત અને લેપિયુકત હોય છે. (૨) કોઈ એક નારક જીવ કોપયુકત, માને પયુક્ત, મા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #802

प्रमेयवन्द्रिकाठीका श. १ उ. ५ सू० २ रत्नप्रभास्थितिस्थाननिरूपणम् ७७९ लोभोपयुक्ताश्च२, क्रोधोपयुक्तच मानोपयुक्तच मायोपयुक्ताश्च लोभोपयुक्त ३, क्रोधोपयुक्तश्च मानोपयुक्तश्च मायोपयुक्ताश्च लोभोपयुक्ताश्च४, क्रोधोपयुक्तश्च मानोपयुक्ताश्च मायोपयुक्तश्च लोभोपयुक्तश्च५, क्रोधोपयुक्तश्च मानोपयुक्ताश्च मायोपयुक्तश्च लोभोपयुक्ताश्च ६, क्रोधोपयुक्तश्च मानोपयुक्वाथ मायोपयुक्ताश्च लोमोपयुक्तश्च ७, क्रोधोपयुक्तश्च मानोपयुक्ताश्च मायोपयुक्ताश्च लोभोपयुक्ताश्च८, क्रोधोपयुक्ताश्च मानोपयुक्तश्च मायोपयुद्वितीयभंग है । इसमें लोभ को बहुवचनान्त किया गया है। क्रोधोपयुक्त मानोपयुक्त, मायोपयुक्त लोभोपयुक्त यह चतुष्क संयोगी तीसरा भंग है । इसमें माया को बहुवचनान्त किया गया है। क्रोधोपयुक्त मानोपयुक्त मायोपयुक्त, लोभोपयुक्त यह चतुष्क संयोगी चौथा भंग है। इसमें माया और लोभ को बहुवचनान्त किया गया है। क्रोधोपयुक्त, मानोपयुक्त, मायोपयुक्त लोभीपयुक्त यह चतुष्क संयोगी ५वां भंग है। इसमें मान को बहुवचनान्त किया गया है। क्रोधोपयुक्त मानोपयुक्त मायोपयुक्त, लोभोपयुक्त यह चतुष्क संयोगी ६ भंग हैं । इसमें मान और लोभ को बहुवचनान्त किया गया है। क्रोधोपयुक्त मानोपयुक्त मायोपयुक्त लोभोपयुक्त यह वां भंग है । इसमें मान और माया को बहुवचनान्त किया गया है। क्रोधोपयुक्त, मानोपयुक्त, मायोपयुक्त, लोभोपयुक्त यह वां चतुष्क संयोगी भंग है। इसमें मान, माया और लोभ इनको बहुवचनान्त किया गया है। क्रोधोपयुक्त, मानोपयुक्त, मायोपयुक्त, लोमोपयुक्त यह ९वां चतुष्कसंयोगी भंग है। यहां क्रोध को बहुवचनान्त किया गया है। क्रोधोपयुक्त, मनोपयुक्त, मायोपयुक्त, लोभोपयुक्त यह १०वी चतुष्कसंयोगी भंग है। इसमें क्रोध और लोभ इनको बहुवचनान्त
પયુકત અને ઘણા નારક જીવા લાભાયુકત હોય છે. (૩) કેઇ એક નારક જીવ ક્રોધોપયુકત, માનાપયુકત અને લાલે પયુકત હોય છે અને ઘણા નારકા માટે પયુકત હાય છે, (૪) કાઇ એક નારકજીવ ક્રોધેાપયુકત અને માનોપયુકત હોય છે અને ઘણા નારક જીવે માયાયુક્ત અને લેભેાપયુકત હાય છે. (૫) કોઇ એક નારકજીવ ક્રેાધેાપયુકત, માયાપયુકત અને લેભેાપયુકત હોય છે અને અને ઘણા નારક જીવા માનેાપયુકત હાય છે. (૬) કોઇ એક નારક જીવ ક્રોધેાપયુકત અને માયાયુકત હોય છે અને ઘણા નારકા માનાપયુકત અને લાભપયુકત હાય છે. (૭) કોઇ એક નારક જીવ કાષાયુકત અને લાલાપયુકત હાય છે અને ઘણા નારકે! માનેાપયુક્ત અને માયાપયુકત હાય છે. (૮) કાઈ એક નારક જીવ ક્રોધેાપયુકત હાય છે અને ઘણા નારક જીવા માનાપયુકત માયેાપયુત અને લેભેાપયુકત હાય છે. (૯) ઘણા નારક જીવા ક્રોધા યુકત, અને કોઇ એક નારક જીવ માનેાપયુકત, માચેાપયુકત અને લેભેાયુકત
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #803

७८०
भगवतीसूत्रे क्तश्च लोभोपयुक्तश्च९, क्रोधोपयुक्ताश्च मानोपयुक्तश्च मायोपयुक्तश्च लोभोपयुक्ताश्च १०, क्रोधोपक्ताश्च मानोपयुक्तश्च मायोपयुक्ताश्च लोभोपयुक्ताश्च. ११, क्रोधोपयुक्ताश्च मानोपयुक्तश्च मायोपयुक्ताश्च लोभोपयुक्ताश्च १२, धोपयुक्ताश्च मानोपयुक्ताश्च मायोपयुक्तश्च लोभोपयुक्तश्च १३, क्रोधोपयुक्ताश्च मानोपयुक्ताश्च मायोपयुक्तश्च लोभोपयुक्ताश्च१४, क्रोधोपयुक्ताश्च मानोपयुक्ताश्च मायोपयुक्ताश्च लोभोपयुक्तश्च १५, क्रोधोपयुक्ताश्च मानोपयुक्ताश्च मायोपयुक्ताश्च लोभोपयुक्ताश्च१६ इति षोडश भङ्गा भवन्तीति । एवमेते
किया गया है । क्रोधोपयुक्त, मानोपयुक्त, मायोपयुक्त लोभोपयुक्त यह चतुष्कसंयोगी ११ वां भंग है । इसमें क्रोध को और माया को बहुवचनान्त किया गया है । क्रोधोपयुक्त, मानोपयुक्त, मायोपयुक्त, लोभोपयुक्त यह चतुष्कसंयोगी १२ वां भंग है । इसमें क्रोध, माया और लोभ इन्हें बहुवचनान्त रखा गया है । क्रोधोपयुक्त, मानोपयुक्त, मायोपयुक्त लोभोपयुक्त यह १३वां चतुष्कसंयोगी भङ्ग है। इसमें क्रोध और मानको बहुवचनान्त रखा गया है। क्रोधोपयुक्त, मानोपयुक्त, मायोपयुक्त, लोभोपयुक्त यह १४ वां चतुष्कसंयोगी भङ्ग है। इसमें क्रोध, मान और लोभ को बहुवचनान्त किया गया है । क्रोधोपयुक्त, मानोपयुक्त, मायोपयुक्त लोभोपयुक्त यह पन्द्रहवां चतुष्कसंयोगी भङ्ग है। इसमें क्रोध, मान और माया इन तीनों को बहुवचनान्त किया गया है । क्रोधोपयुक्त, मानोपयुक्त, मायोपयुक्त, लोभोपयुक्त यह १६वां चतुष्कसंयोगी भङ्ग है। इसमें
હોય છે. (૧૦) ઘણી નારક છે કોપયુકત અને લેપયુકત હોય છે. અને કેઈ એક નારક જીવ માપયુકત તથા માયોપયુકત હોય છે. (૧૧) ઘણું નારક જ કોપયુક્ત અને માપયુક્ત હોય છે અને કેઈ એક નારક જીવ માને પયુકત અને લેપયુકત હોય છે. (૧૨) ઘણા નારક જ કોપયુકત, માપયુકત અને લેપયુક્ત હોય છે અને કઈ એક નારાજીવ માપયુક્ત હોય છે. (૧૩) ઘણા નારક છ ક્રોધપયુક્ત અને માને પયુક્ત હોય છે અને કેઈ એક નારક જીવ માપયુકત અને લેભપયુક્ત હોય છે. (૧૪) ઘણા નારક જ ક્રોધોપયુક્ત. માને પયુકત અને લેભપયુકત હોય છે અને કોઈ એક નારક જીવ માયોપયુક્ત હોય છે. (૧૫) ઘણું નારક છે ક્રોધપયુક્ત માપયુક્ત અને માપયુક્ત હોય છે. અને કોઈ એક નારક જીવ લેપયુક્ત હોય છે. (૧૬) ઘણુ નારક છો કે ધેયુક્ત, માપયુક્ત
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #804

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श.१ उ. ५ सू० ३ रत्नप्रभाऽवगाहनास्थाननिरूपणम्' ७८१ सर्वे मिलित्वाऽशोतिर्भङ्गा भवन्ति । तथाहि-क्रोधादीनामेकत्वेन चत्वारः-४, क्रोधादीनां बहुत्वेन चत्वारः-४, क्रोधादीनां द्विकसंयोगे चतुर्विंशतिः-२४, क्रोधादीनां त्रिकसंयोगे द्वात्रिंशत्-३२, क्रोधादीनां चतुष्कसंयोगे षोडश-१६, एतेषा सर्वसंकलनया जाता अशीतिभङ्गाः ८० । एवं द्विसमयादारभ्य संख्यातसमयपर्यन्तमेकैकस्याशीतिभङ्गाः ज्ञातव्याः। असंख्येयसमयाधिकजघन्यस्थिती तत्मायोग्योत्कर्षस्थितौ च सप्तविंशतिरेव भङ्गाः भवन्तीति विज्ञेयम् । इति मूलार्थे प्रतिपादितमेवेति ॥सू०२॥
अवगाहनास्थानम्स्थितिस्थानं सविस्तरं निरूप्याथावगाहनां निरूपयितुमाह-' इमीसेणं' इत्यादि।
मूलम्-इमीसेणंभंते,रयणप्पभाए पुढवीए तीसाए निरयावाससयसहस्सेसु एगमेगंसि निरयावासंसि नेरइयाणं केवइया ओगाक्रोधादि चारों में बहुवचनान्त किया गया है। इस प्रकार चतुष्क संयोग में ये १६ भङ्ग होते हैं यह सब मिलकर ८० हो जाते हैं । क्रोधादिकों के एक वचन में ४ क्रोधादिकों के बहुवचन में ४, क्रोधादिकों के द्विकसंयोग में २५ क्रोधादिकों के त्रिक संयोग में ३२, और क्रोधादिकों के चतुष्क संयोग में १६ ये मिलकर ८० भङ्ग होते हैं । इसी तरह दो समय से लगाकर संख्यात समय पर्यन्त एक एक के ८० भङ्ग जानना चाहिये । तथा असंख्यात समयाधिक जो जघन्य स्थिति है उसमें तथा विवक्षित नरका वास के उचित जो उत्कृष्ट स्थिति है उसमें २७ भङ्ग ही होते हैं ऐसा जानना चाहिये । यह अर्थ मूल में प्रतिपादित ही किया जा चुका है ॥सू.२॥ માપયુકત અને લેભપયુક્ત હોય છે. આ રીતે ચતુષ્ક સગી ૧૬ ભાંગા બને છે કેધાદિકેના એકવચનમાં ૪ ભાંગા ધાદિકના બહુવચનમાં ૪ ભાંગા ક્રોધાદિકના દ્વિકસાયેગી ૨૪ ભાંગ ક્રોધાદિકના ત્રિકસંગી ૩ર ભાંગ અને કેધાદિકને ચતુષ્કસંગી ૧૬ ભાંગ. એ બધા ભાંગાઓને સરવાળો ૮૦ થાય છે. આ રીતે બે સમયથી શરૂ કરીને સંખ્યાત સમય પર્યત પ્રત્યેકના એંસી ભાંગા સમજવા. તથા અસંખ્યાત સમયાધિક જે જઘન્ય સ્થિતિ છે તેમાં વિવક્ષિત નરકાવાસને યોગ્ય જે ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ છે તેમાં સત્તાવીસ ભાંગા જ થાય છે એમ સમજવું. આ બાબતનું પ્રતિપાદન મૂળ સૂત્રના અર્થમાં કરી દેવામાં मायुं छ. ॥ सू. २॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #805

७८२
भगवतीस्त्रे हणा ठाणा पन्नत्ता? गोयमा असंखेज्जा ओगाहणाठाणा पन्नत्ता, तं जहा-जहणिया ओगाहणा, पदेसाहिया जहन्निया ओगाहणा, दुप्पएसाहिया जहन्निया ओगाहणा, जाव असंखिजपएसाहिया जहणिया ओगाहणा, तप्पाउग्गुकोसिया ओगाहणा।इमीसे णं भंते ! रयणप्पभाए पुढवीए तीसाए निरयावाससयसहस्तेसु एगमेगंसि णिरयावासंसि जहणियाए ओगाहणाए वट्टमाणानेरइया किं कोहोवउत्ता, माणोवउत्ता, मायोवउत्ता, लोभोवउत्ता ?। गोयमा ! असीई भंगा भाणियव्वा, जाव संखिजपएसाहिया जहन्निया ओगाहणा। असंखेजपएसाहियाए जहणियाए ओगाहणाए वट्टमाणाणं, तप्पाउग्गुकोसियाए ओगाहणाए वहमाणाणं नेरइयाणं दोसु वि सत्तावीसं भंगा ॥ सू० ३ ॥
छाया-एतस्यां भदन्त ! रत्नप्रभायां पृथिव्यां त्रिंशति निरयावासशतसहस्रेषु एकैकस्मिन् निरयावासे नैरयिकाणां कियन्ति अवगाहनास्थानानि प्रज्ञप्तानि ? गौतम! असंख्येयानि अवगाहनास्थानानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-जघन्याऽवगाहना, प्रदेशाधिका जघन्यावगाहना, द्विपदेशाधिका जघन्याऽवगाहना, यावत् असंख्येय. प्रदेशाधिका जघन्यावगाहना, तत्यायोग्योत्कर्षकाऽवगाहना। एतस्यां भदन्त ! रत्नप्रभायां पृथिव्यां त्रिंशति निरयावासशतसहस्रेषु एकैकस्मिन् निरयावासे जघ. न्यायामवगाहनयां वर्तमाना नैरयिकाः किं क्रोधोपयुक्ताः मानोपयुक्ताः मायोपयुक्ताः लोभोपयुक्ताः ? गौतम ! अशीतिर्भङ्गा भणितव्याः यावत्संख्येयप्रदेशाधिका जघन्यावगाहना । असंख्येयप्रदेशाधिकायां जघन्यायामवगाहनायां वर्तमानानां तत्प्रायोग्योकपिकायामवगाहनायां वर्तमानानां नैरयिकाणां द्वयोरपि सप्तविंशतिर्भङ्गाः ।। मू०३॥
अवगाहना स्थान विस्तारपूर्वक स्थिति स्थानोंका निरूपण करके अब अवगाहनास्थानका निरूपण करने के लिये सूत्रकार सूत्र कहते हैं-'इमीसे णं भंते ! इत्यादि ।
____५१॥ना स्थानસ્થિતિસ્થાનનું વિસ્તારપૂર્વક નિરૂપણ કરીને હવે સૂત્રકાર અવગાહના स्थान नि३५ ४२१॥ भाटे सूत्र छ-" इमीसे गं भंते!" त्यादि।
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #806

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. १७०५सू०३ रत्नप्रभाऽवगाहनास्थाननिरूपणम् ७८३
टीका-'इमीसे णं भंते' एतस्यां खलु भदन्त ! 'रयणप्पभाए पुढ़वीए' रत्नप्रभायां पृथिव्यां 'तीसाए निरयावाससयसहस्सेसु' त्रिशति निरयावासशतसहस्रेषु 'एगमेगंसि निरयावासंसि' एकैकस्मिन् निरयावासे 'नेरइयाणं' नैरयिकाणां केवइया' कियन्ति-कियत्प्रमाणकानि 'ओगाहणाठाणा' अवगाहना स्थानानि 'पण्णत्ता' प्रज्ञप्तानि । भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि, 'गोयमा' हेगौतम ! 'असंखेज्जा ओगाहणाठाणा पन्नता' असंख्येयानि अवगाहनास्थानानि, अवगाहन्ते-तिष्ठन्ति जीवा यस्यां सा अवगाहना-शरीरं तदाधारभूतं क्षेत्रं वा तस्याः स्थानानि-अवगाहनास्थानानि प्रदेशवृद्धया विभागरूपाणि प्रज्ञप्तानिकथितानि 'तं जहा' तद्यथा-' जहणिया ओगाहणा' जघन्या अवगाहना, सा अङ्गुलासंख्येयभागमात्रा सर्वनरकेषु भवति। 'पएसाहिया जहणिया ओगाहणा
सुगम होनेसे मूलार्थ नहीं लिखा गया है ।
टीकार्थ-(इमीसे णं भंते ! ) हे भदन्त ! इस (रयापभाए पुढवीए) रत्नप्रभा पृथिवीमें (तीसाए निरिवाससयसहस्सेसु ) जो ३० तीस लाख निरियावास कहेगये हैं उनमें (एगमेगंसि निरयावाससि) एकएक निरयावासमें रहनेवाले (नेरइयाणं) नारक जीवोंके (केवइया ओगाहणा ठाणा पण्णत्ता) कितने अवगाहनास्थान कहेगये हैं? यह प्रश्न है। इसका उत्तर देनेके निमित्त प्रभु कहते हैं कि (गोयमा!) हे गौतम ! (असंखेजाओगाहणा ठाणा पण्णत्ता) उनके अवगाहना स्थान असंख्यात कहेगये हैं। (तं जहा) वे इस प्रकारसे हैं (जहणिया ओगाहणा) जघन्य अवगाहना यह जघन्य अवगाहना अङ्गुलके असंख्यातवें भागप्रमाण समस्त नरकोंमें होती है। (पएसाहिया-जहणिया ओगाहणा) यह जघन्य अवगाहना जब एक
ए
સરલ હોવાથી મૂલાર્થ આપવામાં આવેલ નથી.
साथ-(इमीसे णं भंते ! रयणप्पभाए पुढवीए) 3 मावन् ! २१ २त्नमा पृथ्वीमा (तीसाए निरयावाससयसहस्सेसु) 2 त्रीस दास न२४वासह छ तेमा ( एगमेगंसि निरयावासंसि) प्रत्ये४ न२वासमा २उना। (नेरइयाणं केवइया ओगाहाणा पण्णत्ता ?) ना२४ सवानां सi Aqाउनास्थान ह्या छ ?
उत्तर-(गोयमा !) 3 गीतम ! (असंखेज्जा ओगाहणाठाणा पण्णत्ता ) तेभन २१॥डना स्थान असण्यात ४i छ (तंजहा ) ते 21 प्रमाणे - (जहणिया ओगहणा) धन्य माना (ते धन्य माना समस्त नरीमा मलाना मसच्यातम मास प्रमाण डोय छे.) (पएसाहिया जहणिया ओगाहणा) न्यारे से प्रदेशाधि थाय छे भेटले न्यारे धन्य साईनामा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #807

७८४
भगवतीसूत्रे एकप्रदेशाधिका जघन्याऽवगाहना, तथा-'दुप्पएसाहिया जहणिया ओगाहणा' द्विपदेशाधिका जघन्याऽवगाहना 'जाव असंखिज्जपएसाहिया जहनिया ओगाहणा' यावत् असख्येयप्रदेशाधिका जघन्याऽवगाहना, अत्र यावच्छब्देन 'त्रिप्रदेशाधिका जघन्याऽवगाहना' इत्यारभ्य चतुः-पञ्च-पट-सप्ता-ऽष्ट-नव-दशप्रदेशाधिका जघन्याऽवगाहना, तथा संख्यातप्रदेशाधिका जघन्याऽवगाहना इति प्रदेश अधिक होती है । अर्थात् जघन्य अवगाहना में जब एक प्रदेशकी वृद्धि हो जाती है तब वह जघन्य अवगाहना एक प्रदेशाधिक जघन्य अवगाहना कहलाती है। (दुप्पएसाहिया जहणिया ओगाहणा) यह जघन्य अवगाहना विप्रदेशाधिक होती है । अर्थात् जघन्य अवगाहना में जब दो प्रदेशों की वृद्धि हो जाती है-तब वह अवगाहना द्विप्रदेशाधिक जघन्य अवगाहना कहलाती है-इस तरह (जाव असंखिज्जपएसाहिया अहणिया ओगाहणा ) यावत् असंख्यात प्रदेशाधिक जघन्य अवगाहना होती है। यहां यावत् शब्द से त्रिप्रदेश से लेकर चार, पांच, छह, सात, आठ, नव, दश प्रदेशाधिक जघन्य अवगाहना तथा संख्यात प्रदेशाधिक जघन्य अवगाहना यहां तकका संग्रह समझना चाहिये जिसमें जीव रहते हैं वह अवगाहना-अवगाहना है अर्थात् शरीर । अथवा शरीर का जो आधारभूत क्षेत्र होता है वह अवगाहना है । इस अवगाहना के जो स्थान -प्रदेशकी वृद्धि द्वारा विभाग वे अवगाहना स्थान हैं। सबसे जघन्य अवगाहना नारक जीवकी सब नरकों में अगल के असंख्यातवें भागप्रमाणએક પ્રદેશની વૃદ્ધિ થાય છે ત્યારે તે જઘન્ય અવગાહનાને “એકપ્રદેશાધિક नधन्य माना" ॐड छे. (दुप्पएसाहिया जहणिया ओगाहणा) न्यारे त જઘન્ય અવગાહનામાં બે પ્રદેશને વધારો થાય છે ત્યારે તે જઘન્ય અવગાહનાને " द्विप्राधि धन्य माना ” ४ छ, म रीते (जाव असंखिज्जपएसाहिया जहणिया ओगाहणा) मस-यात प्रशाधि सुधानी धन्य अवगाना डाय छे. मी “ यावत्" ५४थी से सूचित ४२वाम माव्यु छ । विप्राधि४थी सन या२, पाय, छ, सात, 23, नव, सप्राधि જઘન્ય અવગાહના તથા સંખ્યાતપ્રદેશાધિક જઘન્ય અવગાહનાનું ગ્રહણ હોય છે. જેમાં જીવ રહે છે તે ક્ષેત્રને અવગાહના એટલે કે શરીર કહે છે. અથવા–શરીરનું જે આધારભૂત ક્ષેત્ર છે તેને અવગાહના કહે છે. તે અવગાહનાના પ્રદેશની વૃદ્ધિ વડે જે વિભાગે થાય છે તે વિભાગોને અવગાહનાસ્થાન કહે છે. બધી નરકમાં નારક જીની ઓછામાં ઓછી અવગાહના (જઘન્ય અવગાહના) અંગુલના અસંખ્યાતમાં ભાગપ્રમાણુ કહી છે. આ જઘન્ય અવ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #808

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० १ उ०५ सू.३ रत्प्रभाऽवगाहनास्थाननिरूपणम् ७५ पर्यन्तं संग्राह्यम् 'तप्पाउग्गुकोसिया ओगाहणा' तत्मायोग्योत्कर्षिकाऽवगाहना, तस्य विवक्षितस्य नरकस्य प्रायोग्या समुचिता या उत्कर्षिका सा तत्यायोग्योत्कपिका-यथा त्रयोदशप्रस्तरे धनुःसप्तकं रत्नित्रयमङ्गुल पट्कं चेति । ___साम्प्रतं क्रोधादिविषये प्रश्नयन्नाह-' इमीसे ण भंते ' इत्यादि । ' इमीसे णं भंते' एतस्यां खलु भदन्त ! 'रयणप्पभाए पुढवीए' रत्नप्रभायां पृथिव्यां 'तीसाए निरयावाससयसहस्सेसु' त्रिंशति निरयावासशतसहस्रेषु 'एगमेगंसि निरयावासंसि' एकैकम्मिन् निरयावासे 'जहणियाए ओगाहणाए वट्टमाणा णेरइया' जघन्यायामवगाहनायां वर्तमाना नैरयिकाः किं कोहोवउत्ता, माणोवउत्ता, कही गई है । इस जघन्य अवगाहनामें जब एक दो तीन आदि प्रदेशोंकी वृद्धि होते होते जब यह वृद्धि असंख्यात प्रदेशोंकी वृद्धि तक पहुँच जाती है तब तक अवगाहना प्रदेशों की वृद्धियुक्त जघन्य अवगाहना कही गई है।
और ये प्रदेशवृद्धि ही अवगाहनास्थान हैं । ये अवगाहना स्थान इस तरह से असंख्यात हो जाते हैं। (तप्पाउरगुकोसिया ओगाहणा ) तथा विवक्षित नरक के प्रायोग्य जो उत्कृष्ट अवगाहना है वह तत्प्रायोग्य उत्कर्षिका अवगाहना है । जैसे १३वें प्रस्तर में रहनेवाले नारकजीवों की यह अवगाहना ७ धनुष, ३ रत्नि-हाथ और ६ अंगुल की है । ( इमीसे णं भंते !) हे भदन्त ! इस (रयगप्पभाए पुढवीए) रत्नप्रभा पृथिवी में (तीसाए निरयावाससयसहस्सेसु) ३०लाख निरयावासों में (एगमेगंसि निरयावासंसि ) एक २ नरकावास में ( जहणिया ओगाहणाए वट्टमाणा नेरइया) जघन्य अवगाहना में वर्तमान नारकजीव (किं ગાહનામાં એક, બે, ત્રણ વગેરે પ્રદેશની વૃદ્ધિ થતાં થતાં જ્યાં સુધી તે વૃદ્ધિ અસંખ્યાત પ્રદેશની વૃદ્ધિ સુધી પહોંચે છે, ત્યાં સુધીની અવગાહનાને પ્રદેશની વૃદ્ધિયુક્ત જઘન્ય અવગાહના કહી છે. અને તે પ્રદેશવૃદ્ધિને જ અવગાહના स्थानो ४ छ. २ रीते ते २५॥उनास्थान असण्यात डोय छे. ( तप्पाउग्गुकोसिया ओगाहणा) तथा विवक्षित ना२४ने योग्य 2 अष्ट माना હોય છે તેને “તસ્ત્રાગ્ય ઉત્કર્ષિક અવગાહના” કહે છે. જેમ કે તેમા પ્રતટમાં (પાથડામાં) રહેનાર નારક જીવની ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના સાત ધનુષ, त्र नि (12) मने छ अशुद्ध प्रभाए छ. ( इमीसे णं भंते ! रयणप्पभाए पुढवीए) लगवन् ! ॥ २त्नप्रभा पृथ्वीमा (तीसाए निरयावाससयसहस्सेसु) श्रीस सास न२४पासोमानी ( एगमेगंसि निरयावासंसि) प्रत्ये: न२४वासमा (जण्णियाए ओगाहणाए वट्टमाणा नेरइया) धन्य सानामा २७८ ना२४ म० ९९
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #809

भगवतीसूत्र मायोवउत्ता, लोभोवउत्ता' कि क्रोधोपयुक्ताः मानोपयुक्ताः मायोपयुक्ताः लोभोपयुक्ताः, जघन्यायामवगाहनायां वर्तमाना निरयावासे नारकाः किं क्रोधमानमायालोभवन्तो भवन्तीति प्रश्नः। भगवानाह-'गोयमे 'त्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'असीई भंगा भाणियव्या' अशीतिभङ्गा भणितव्याः । कियत्पर्यन्तमित्याह-'जाव संखिज्जपएसाहिया जहनिया ओगाहणा' यावत् संख्येयप्रदेशाधिका जघन्याऽवगाहना, अत्र यावच्छब्देन एकप्रदेशादारभ्य दशप्रदेशपर्यन्तं पाठो ग्राह्यः, एवं च-एकप्रदेशाधिकजघन्यावगाहनात् आरभ्य संख्यातपदेशाधिकनधन्यावगाइनायामशोतिभङ्गाः कर्तव्या इति भावः। तथा-'असंखेज्जपएसाहियाए जहणियाए ओगाहणाए वट्टमाणाणं' असंख्येयप्रदेशाधिकायां जघन्यायामवगाहनायां वर्तमानानाम् तथा ' तप्पाउग्गुकोसियाए ओगाहणाए वट्टमाणाणं' तत्मायोग्योकोहोवउत्ता, माणोवउत्ता, मायोवउत्ता, लोभोवउत्ता) क्या क्रोधोपयुक्त होते हैं, मानोपयुक्त होते हैं, मायोपयुक्त होते हैं, लोभोपयुक्त होते हैं। यह प्रश्न है। इसका उत्तर भगवान् इस प्रकार देते हैं कि-(गोयमा!) हे गौतम! (असीइ भंगा भाणियब्वा) यहां८० भंग कहना चाहिये-ये ८०भंग कहां तक कहना चाहिये! तो इसके लिये कहागया है कि (जाव संखेज्जपएसाहिया जहन्निया ओगाहणा) यावत् संख्यातप्रदेशाधिक जघन्य अवगाहना तक। यहां यावत् शब्द से एकप्रदेश से लेकर दश प्रदेश पर्यन्त पाठ लिया गया है । इस तरह एक प्रदेश अधिक जघन्य अवगाहना से लेकर संख्यात प्रदेश अधिक जघन्य अवगाहना में ८० भंग करना चाहिये तथा ( असंखेज्जपएसाहियार जहणियाए ओगाहणाए वट्टमाणाणं ) असंख्यातप्रदेशाधिक अवगाहना में वर्तमान एवं ( तप्पाउग्गुको.
। (किं कोहोवउत्ता, माणोवउत्ता, मायोव उत्ता, लोभोवउत्ता?) शुओघा५युत હોય છે? માનોપયુક્ત હોય છે ? માપયુક્ત હોય છે? લેપયુકત હોય छ ? भगवान महावी२२वामी ते प्रश्ननो २मा प्रमाणे ४१५ मापेछ-(गोयमा!) उ गौतम ! असीई भंगा भाणियव्वा ) डी मेसी Hin 3 नये. ते એસી ભાંગા કયાં સુધી કહેવા તે દર્શાવવાને માટે કહેવામાં આવ્યું છે કે (जाव संखेज्जपएसाहिया जहन्निया ओगाहणा ) सयात प्रदेशाधि धन्य अमाना सुधी ४ा. मी " यावत्" ५६ भारत में प्रदेशथी ने દસ પ્રદેશ સુધી પાઠ લેવામાં આવ્યો છે. આ પ્રમાણે એક પ્રદેશ અધિક જઘન્ય અવગાહનાથી લઈને સંખ્યાત પ્રદેશ અધિક જઘન્ય અવગાહનામાં એંસી in ४२॥ नस. तथा ( असंखेज्जपएसाहियाए जहणियाए ओगाहणाए वट्टमाणाणं) मस-यातप्राधि धन्य मानामा २७॥ मने (तप्पाउग्गुशासियाए ओगाहणाए वट्टमाणाणं) तप्रायोग्य पृष्ट मानामा २७सा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #810

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श०१ उ०५ सू० ३ रत्नप्रभाऽवगाहनास्थाननिरूपणम् ७८७ कर्षिकायामवगाहनायां वर्तमानानां 'नेरइयाणं ' नारकाणां 'दोसुवि सत्तावीसं भंगा' द्वयोरपि सप्तविंशतिर्भङ्गाः भवन्ति, अयं भावः-जघन्यायां तस्यामेव चैकादिसंख्यातान्तप्रदेशाधिकायामवगाहनायां वर्तमानानां नारकजीवानामल्पत्वात् क्रोधमानादियुक्त एकोपि लभ्यते, अतोऽशीतिभङ्गा भवन्ति । तथा असंख्यातप्रदेशाधिकायामवगाहनायां तत्प्रायोग्योत्कृष्टायामवगाहनायां च, एवं द्वयोरवगाहनयोर्वर्तमानानां नारकजीवानां बहुत्वात् , तेषु च बहूनां क्रोधमानादियुक्तत्वेन क्रोधे बहुवचनस्य भावात् , मानादिषु चैकत्वबहुत्वसंभवात् सप्तविंशतिभङ्गा भवन्तीति।
ननु ये नारका जघन्यस्थितिमन्तस्तथा जघन्यागाहनावन्तस्तेषां जघन्यस्थितिकत्वेन सप्तविंशतिर्भङ्गाः कथिताः, तथा तेषामेव नारकाणां जघन्यावगाहसियाए ओगाहणाए वमाणाणं ) तत्प्रायोग्य उत्कृष्ट अवगाहना में वर्तमान नारकों के ( दोसु वि सत्तावीसं भंगा) इन दोनों के भी २७ भङ्ग होते हैं। इसका तात्पर्य यह है-कि एक प्रदेश से लेकर संख्यातप्रदेश अधिक वाली उस जघन्य अवगाहना में वर्तमान नारक जीवों को अल्प होने के कारण उसमें क्रोधमान आदि से युक्त एक जीव भी हो सकता है। इसलिये पहिले की तरह ८०भङ्ग होते हैं । परन्तु असंख्यात प्रदेशाधिक जो जघन्य अवगाहना है उसमें एवं तत्प्रायोग्य जो उत्कृष्ट अवगाहना है उसमें वर्तमान नारक जीव बहुत होते हैं। इस कारण उनमें क्रोध, मान आदि में उपयुक्त अनेक नारक जीव होते हैं। इसमें क्रोध में बहुवचनान्तता आती है और मानादिकों में एकवचनताऔर बहुवचनता आती है। इस तरह वहां २७ भङ्ग होते हैं।
शंका-जो नारक जीव जघन्य स्थिति वाले हैं तथा जघन्य अवगानाना--( दोस वि सत्तावीसं भंगा) . नेना ५ सत्तावीस in था છે. તેનું કારણ એ છે કે એક પ્રદેશથી લઈને સંખ્યાત અધિક પ્રદેશવાળી જઘન્ય અવગાહનામાં રહેલ નારક જીવ છેડા હોવાને કારણે તેમનામાં ક્રોધ, માન વગેરેથી યુકત એક જીવ પણ હોઈ શકે છે. તે કારણે પહેલાંની જેમ અહીં પણ એંસી ભગા બને છે. પણ અસંખ્યાત પ્રદેશાધિક જે જઘન્ય અવગાહના છે તેમાં તથા તત્કાગ્ય જે ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના છે તેમાં રહેલ નારક છે ઘણું જ હોય છે. તે કારણે તેમાં ક્રોધ, માન વગેરેથી ઉપયુક્ત નારક અનેક હોય છે. તેથી ક્રોધમાં બહુવચનાન્તતા આવે છે અને માનાદિકમાં એક વચનતા તથા બહુવચનતા આવે છે. આ રીતે ત્યાં સત્તાવીસ ભાંગા થાય છે.
શંકા–જે નારક છવો જઘન્ય સ્થિતિવાળા છે તથા જે નારક છે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #811

-
-
भगवतीसूत्रे नत्वेनाशीतिमङ्गाः कथिता इति द्वयमेकत्र परस्परविरुदं भवतीति चेत्रोच्यते जघन्यस्थितिकानामपि नारकाणां जघन्यावगाहनाकालेऽशीतिरेव भङ्गा भवन्ति, उत्पत्तिकालभावित्वेन जघन्यावगाहनानामल्पत्वादिति । यच्च जघन्यस्थितिकानों सप्तविंशतिर्भङ्गा उक्तास्ते जघन्यावगाहनत्वमतिक्रान्तानामेव भवन्तीति । अतः सप्तविंशत्यशीत्योर्न विरोध इति ॥मू०३॥
॥ इत्यवगाहनास्थाननिरूपणम् ॥ हनावाले हैं उनके जघन्यस्थितिवाले होने के कारण तो २७ भङ्ग कहे गये हैं । और जघन्य अवगाहना वाले होने के कारण ८० भङ्ग कहे गये हैं! सो ये दोनों कथन एक जगह परस्पर में विरुद्ध होते हैं।
समाधान-जघन्यस्थिति वाले जो नारक जीव हैं उनके जघन्य अवगाहनाकाल में ८० ही भङ्ग होते हैं। क्यों कि यह जघन्य अवगाहना उनके उत्पित्तिकाल में ही होती है। अतः वह अल्प होती है। तात्पर्य इसका यह है कि जघन्य स्थितिवाले नारक जीव जब तक उत्पत्तिकाल में जघन्य अवगाहना वाले रहते हैं तभी तक उनके अस्सीभङ्ग होते हैं। क्यों कि जघन्य अवगाहना वाले नारक जीव उस समय कम होते हैं ! तथा जघन्यस्थिति वालों के जो २७ भङ्ग कहे गये हैं-वे जघन्य अवगा. हना को पार करने वाले नारक जीवों के कहे गये हैं। इस तरह ८० और २७ भंगों में कोई विरोध नहीं आता है । सू० ३ ॥ જઘન્ય અવગાહનવાળા છે, તેમના તેઓ જઘન્ય સ્થિતિવાળા હોવાથી સત્તાવીસ ભાંગા કહ્યા છે અને જઘન્ય અવગાહનાવાળા હોવાથી એંસી ભાંગા કહ્યા છે. આ બને કથનમાં શું પરસ્પર વિરોધાભાસ નથી ?
સનાધાન–જઘન્ય સ્થિતિવાળા જે નારક જીવે છે તેમના જઘન્ય અવગાહના કાળમાં એંસી ભાંગા થાય છે. કારણ કે તે જઘન્ય અવગાહના તેમના ઉત્પત્તિ કાળમાં જ હોય છે. તેથી તે અલ્પ હોય છે. તેનું તાત્પર્ય એ છે કે જઘન્ય સ્થિતિવાળા નારક જીવો જ્યાં સુધી ઉત્પત્તિ કાળમાં જઘન્ય અવગાહનાવાળા રહે છે ત્યાં સુધી તેમને એંસી ભાંગા થાય છે. કારણ કે જઘન્ય સ્થિતિવાળા નારક જીવો ત્યારે ઓછી સંખ્યાવાળા હોય છે તથા જઘન્ય અવગાહનાવાળા જે સત્તાવીસ ભાંગ કહ્યા છે તે જઘન્ય અવગાહનાને ઓળંગી જનારા નારક જીવોની અપેક્ષાએ કહ્યા છે. આ પ્રમાણે હકીકત હોવાથી એંસી અને સત્તાવીસ ભાંગાઓમાં કઈ વિધાભાસ રહેતું નથી. સૂ.૩
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #812

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श०१ उ०५सू०४ रत्नप्रभानारकाणां शरीरादिनिरूपणम् ७८९
शरीरप्ररूपणाअथ शरीरद्वारसंबन्धे विचारयन्नाह-'इमीसे णं' इत्यादि।
मूलम्-इमीसे णं भंते ! रयणप्पभाए पुढवीए जाव एगमेगंसि निरयावासंसि नेरइयाणं कइ सरीरया पन्नत्ता?, गोयमा तिन्नि सरीरया पन्नत्ता, तं जहा-वेउव्विए, तेयए, कम्मए । इमीसे णं भंते ! जाव वेउव्वियसरीरे वट्टमाणा नेरइया किं कोहोवउत्ता ४ ? । गोयमा ! सत्तावीसं भंगा भाणियव्वा । एएणं गमेणं तिन्नि सरीरा भाणियव्वा । इमीसे णं भंते ! रयणप्पभाए पुढवीए जाव नेरइयाणं सरीरया किंसंघयणा पन्नत्ता, गोयमा ! छण्हं संघयणाणं असंघयणी, नेवटी, नेव छिरा, नेव पहारूणि, जे पोग्गला अणिहा अकंता अप्पिया असुहा अमणामा एतेसिं सरीरसंघायत्ताए परिणमंति । इमीसे णं भंते जाव छण्हं संघयणाणं असंघयणे वट्टमाणा नेरइया कि कोहोवउत्ता ४ । गोयमा ! सत्तावीसं भंगा । इमीसे णं भंते रयणप्पभाए जाव सरीरया किंसंठिया पन्नत्ता?, गोयमा ! सरीरया दुविहा पन्नत्ता, तं जहा-भवधारणिज्जा य उत्तरवेउब्विया य, तत्थ णं जे ते भवधारणिज्जा ते हंडसंठिया पन्नत्ता, तत्थ णं जे ते उत्तरवेउव्विया ते वि हुंडसंठिया पन्नत्ता । इमसे गं जीव हूंडसंठाणे वट्टमाणा नेरइया किं कोहोवउत्ता४, गोयमा! सत्तावीसं भंगा ॥ सू० ४॥ छाया-एतस्यां खलु भदन्त ! रत्नप्रभायां पृथिव्यां यावत् एकैकस्मिन् निरयावासे नैरयिकाणां कति शरीराणि प्रज्ञप्तानि? गौतम ! त्रिणि शरीराणि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा वैक्रियं तैजसं कार्मणम् । एतस्यां खलु भदन्त ! यावत् वैक्रियशरीरे वर्तमाना नैरयिकाः किं क्रोधोपयुक्ताः४ गौतम ! सप्तविंशतिर्भङ्गा भणितव्याः, एतेन गमेन त्रिणि शरीराणि भणितव्यानि। एतस्यां खलु भदन्त ! रत्नप्रभायां पृथिव्यां यावन्नैरयिकाणां
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #813

७९०
भगवतीसूत्र शरीराणि सिंहननानि प्रज्ञप्तानि, गौतम ! षण्णां संहननानाम् असंहनिनः नैवा. स्थोनि, नैव शिराः, नैव स्नायवः ये पुद्गला अनिष्टा अकान्ता अप्रिया अशुभा अमनोज्ञा अमनोमा एतेषां शरीरसंघाततया परिणमन्ति, एतस्यां खलु भदन्त यावत् षण्णां संहननानामसंहनने वर्तमाना नैरयिकाः किं क्रोधोपयुक्ताः४ गोयमा! सत्तावीसं भङ्गाः। एतस्यां खलु भदन्त ! रत्नप्रभायां यावत् शरीराणि किंसंस्थितानि प्रज्ञप्तानि, गौतम ! शरीराणि द्विविधानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-भवधारणीयानि च उत्तरवैक्रियाणि च, तत्र यानि भवधारणीयानि तानि हुण्डसंस्थितानि प्रज्ञप्तानि. तत्र यानि उत्तरवैक्रियाणि तान्यपि हुण्डसंस्थितानि प्रज्ञप्तानि । एतस्यां खलु यावत् हुण्डसंस्थाने वर्तमाना नैरयिकाः किं क्रोधोपयुक्ताः४, गौतम ! सप्तविंशतिर्भङ्गाः ॥सू०४।।
टीका-'इमीसे णं भंते ' एतस्यां खलु भदन्त ! 'रयणप्पभाए पुढवीए' रत्नप्रभायां पृथिव्यां 'जाव' यावत्-यावच्छन्देन-'तीसाए निरयावाससयसहस्सेस' त्रिंशति निरयावासशतसहस्रेषु इति संग्राह्यम् , ' एगमेगंसि निरयावासंसि ' एकैकस्मिन् निरयावासे ' नेरइयाणं' नैरयिकाणाम् ' कइ सरीरया पण्णत्ता' कति शरीराणि प्रज्ञप्तानि, कतिप्रकारकाणि शरीराणि कथितानि ?। भगवानाह-'गोयमे -
शरीर प्ररूपणा " इमीसे णं भंते !" इत्यादि सूत्र द्वारा सूत्रकार अब शरीर द्वार संबंध में विचार करते हैं-' इमीसे णं भंते !' इत्यादि। मूलार्थ स्पष्ट है । टीकार्थ-(इमीसे गं भंते) हे भदन्त! इस (रयणप्पभाए पुढवीए) रत्नप्रभा पृथिवी में ( जाव एगमेगंसि निरियावासंसि) ३० लाख नरकावासों में एक २ नरकावास में रहने वाले (नेरइयाणं) मारक जीवों के (कह शरीरा पन्नत्ता) कितने शरीर कहे गये हैं ? यह प्रश्न है । यहां "यावत्" शब्द से “ तीसाए निरियावाससयसहस्सेसु" यह पाठ लिया गया है।
शरी२५३५।___ "इमीसे ण भंते" त्यादि सूत्र ५ वे सूत्र४२ शरीर दातुं नि३५ 3रे छ-" इमीसे णं भंते ! " त्याहि । भूसा स्पष्ट छे.
Astथ-( इमीसे ण भंते ! रयणप्पभाए पुढबीए जाव एगमेगंसि निरयावासंसि नेरइयाणं कइ सरीरा पण्णत्ता ?) 3 भगवन् ! A! २त्नप्रमा पृथ्वीमा ત્રીસ લાખ નરકાવાસોમાંના પ્રત્યેક નરકાવાસમાં રહેનારા નારક જીનાં કેટલાં शरीर घi छ ? सही “ योवत्" ५६ द्वारा “ तीसाए निरयावाससयसहस्सेसु" मा नो अर्थ अड] या छे.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #814

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श.१७०५ सू०४ रत्नप्रभानारकाणां शरीगविनिरूपणम् ७९१ त्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'तिनि सरोरया पन्नत्ता' त्रिणि शरीराणि प्रज्ञप्तानि। कानि तानि त्रिणि ? तत्राह-'तं जहा' तद्यथा-वेउबिए तेयए कम्मए' वक्र यिकं तैजसं कार्मणम् , यद्यपि औदारिकादिभेदेन शरीरं पञ्चविधम् , तथापि प्रकृते नारकसंबन्धात् त्रिण्येव कथितानि नारकाणां शरीरत्रयस्यैव संभवात् , तत्र वि-विविधा विशिष्टा वा क्रिया विक्रिया, तस्यां भवं वैक्रियम् , तेजसा तेजःपुद्गलानां विकारस्तैजसम् । कर्मणो विकारः कार्मणं, यत्प्रभावेण कर्मपरमाणव एवात्मप्रदेशैः सह क्षीरनीरन्यायेनान्योन्यानुगताः सन्तः शरीरतया परिणमन्ते तदिति । पुनः प्रश्नयति-' इमीसे ण' इत्यादि । 'इमी से णं भंते' एतस्यां खलु भदन्त ! 'जाव वेउब्वियशरीरे वट्टमाणा नेरइया कि कोहोवउत्ता' यावत् वैक्रिय ___उत्तर-(गोयमा ) हे गौतम ! (तिनि सरीरा पण्णता ) उनके तीन शरीर कहे गये हैं । (तंजहा) वे इस प्रकार हैं ( वे उबिए, तेयए कम्मए) वैक्रयिक, तैजस, कार्मण । यद्यपि औदारिक, वैक्रयिक, आहारक, तैजस और कार्मण इस तरह से ५ पांच शरीर होते हैं। तो भी प्रकृत में नारक संबंध होने से तीन शरीर कहे हैं। क्यों कि नारक जीवों के ये तीन ही शरीर होते हैं । विविध अथवा विशिष्ट क्रिया का नाम विक्रिया है। इस विक्रिया में जो होता है वह वैकयिक है। तेजःपुद्गलों का जो विकार है वह तैजस और कर्म का जो विकार है वह कार्मण शरीर है। जिसके प्रभाव से कर्म परमाणु ही आत्मप्रदेशों के साथ क्षीर नीर की तरह मिलकर जो शरीररूप से परिणम जाते हैं वह कार्मण शरीर है। (इमीसे णं भंते ! जाव वेउव्वियसरीरे वट्टमाणा नेरइया कि कोहोवउत्ता
उत्तर-( गोयमा ! ) 3 गौतम ! (तिन्नि सरीरा पण्णत्ता) भने त्रय शरी२ ४i छ. ( तंजहा) ते २॥ प्रमाणे छ-( वेउव्विए, तेयए, कम्मए ) વૈકેય, તેજસ અને કાશ્મણ. જે કે શરીરના આ પ્રમાણે પાંચ પ્રકાર હોય છે(१) मोहारि४, (२) 43, (3) माडा२४, (४) तेस भने (५) म. પણ અહીં નારકને વિષય ચાલતો હોવાથી ત્રણ શરીર કહ્યાં છે. કારણ કે નારક જીવને ઉપરના ત્રણ શરીર જ હોય છે.
વિવિધ યિા અથવા વિશિષ્ટ ક્રિયાનું નામ વિકિયા છે. તે વિકિયા દ્વારા જે પેિદા થાય છે તેનું નામ વૈક્રિય છે. તેજસ્ પુદ્ગલેન જે વિકાર છે તે તૈજસ અને
ના ૨ વિકાર થાય છે તે કામણ શરીર છે. જેના પ્રભાવથી કર્મપરમાણુઓ આત્મપ્રદેશની સાથે ક્ષીરનીરની જેમ મળી જઈને શરીરરૂપે પરિણમે છે. તે शरीर नाम शिरी२ छ. ( इमीसे णं भंते ! जाव वेउव्विय सरीरे वद्रमाणा नेरइया कि कोहोवउत्ता०४?) सावन वैठिय शरीरमा २डेसा ना२४७ घा
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #815

७११
भगवतीसूत्रे शरीरे वर्तमाना नारकाः किं क्रोधोपयुक्ताः ४ । 'गोयमा' हे गौतम ! 'सत्तावीसं भंगा भाणियब्या' सप्तविंशतिभङ्गा भणितव्याः, अत्रापि पूर्ववदेव भङ्गविषये विचारः करणीयः, यथा पूर्व क्रोधमानमायालोभैः एकत्वं बहुत्वादिना सप्तविंशतिभङ्गाः कथितास्तथा इहापि सप्तविंशतिरेव भङ्गा ज्ञातव्याः। अनेन यद्यपि वैक्रियशरीरे सप्तविंशतिर्भङ्गाः कथितास्तथापि या स्थित्याश्रयाऽवगाहनाश्रया च भङ्गकप्ररूपणा सा तथैव सर्वत्रैव वक्तव्या, अन्यथा भङ्गकमरूपणा निरवकाशा भवेत् , शरीराश्रितायाश्च भङ्गकारूपणाया अन्यत्रापि सावकाशत्वादिति । एवमेवान्यत्रापि ४) हे भदन्त! यावत् वैक्रिय शरीरमें वर्तमान नारकजीव क्या क्रोधोपयुक्त होते हैं, मानोपयुक्त होते हैं, मायोपयुक्त होते हैं, लोभोपयुक्त होते हैं ? ___उत्तर-(गोयमा ! सत्तावीसं भंगा भाणियव्वा ) यहां २७ भङ्ग कर लेना । यहां पर भी पहिले की तरह ही भङ्ग के विषय में विचार कहना चाहिये। जैसे पहिले क्रोध, मान माया और लोभ के साथ एकवचन बहुवचन को लेकर २७ भङ्ग कहे गये हैं उसी तरह से यहां पर भो २७ ही भङ्ग जानना चाहिये । यद्यपि इस सूत्र द्वारा वैक्रिय शरीर में २७ भङ्ग कहे गये हैं फिर भी जो स्थिति और अवगाहना के आश्रय भङ्गों की प्ररूपणा की गई है वह उसी तरह से सर्वत्र ही जान लेना, नहीं तो भङ्गप्ररूपणा निरवकाश हो जावेगी, अर्थात् निष्फल हो जावेगी, क्यों कि शरीराश्रित जो भङ्गप्ररूपणा है वह तो दूसरी जगह भी सावकाश-फलवती हो जाती है । इसी प्रकार दूसरी जगह भी जानना પયુકત હોય છે ? માપયુંક્ત હોય છે? માપયુક્ત હોય છે? લેજોપયુક્ત હોય છે?
उत्तर-( गोयमा !) 3 गौतम ! ( सत्तावीसं भंगा भाणियव्या ) मी ५९ सत्तावीस ભાંગા કહેવા. અહીં પણ ભાંગા વિષયમાં પહેલાં કહેલ છે તે પ્રમાણે જ વિચાર કરે જોઈએ. જેવી રીતે પહેલાં કોધ, માન માયા અને તેની સાથે એક વચન અને અઠવચનની અપેક્ષાએ સત્તાવીસ ભાંગા કહેવામાં આવ્યા છે તે પ્રમાણે અહીં પણ સત્તાવીસ ભાંગા સમજવા. જો કે આ સૂત્રવડે વૈક્રિય શરીરમાં સત્તાવીસ ભાંગ કહ્યા છે છતાં પણ સ્થિતિ અને અવગાહનાને આશ્રય લઈને ભાંગાઓની જે પ્રરૂપણ કરી છે તે તે એ પ્રમાણે જ સર્વત્ર કહેવી જોઈએ. નહીં તો ભાંગાઓની પ્રરૂપણા નિષ્ફળ નીવડશે. કારણ કે શરીરાશ્રિત જે ભાંગાઓની પ્રરૂપણ છે તે તે બીજી જગ્યાએ પણ આ સાવકાશ–ફલવતી:(ફળ) નીવડે છે. બીજી જગ્યા એ પણ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #816

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श.१ ७०५ सू०२ (२४)दण्डकेषु स्थितिस्थाननिरूपणम् ७९३ विज्ञेयम् । 'एएणं गमेणं तिन्नि सरीरा भाणियव्या' एतेन गमेन त्रिणि शरीराणि भणितव्यानि, त्रिणि वैक्रियतैजस कार्मण शरीराणि पठितव्यानि। त्रिष्वपि शरीरेषु सप्तविंशतिर्भङ्गा वक्तव्या इति भावः। यद्यपि अतिदेशेन तैजसकार्मणशरीरयोरेव ग्रहणं कर्तव्यं तथापि त्रयाणामपि शरीराणामत्यन्त साम्योपदर्शनार्थमेव 'एएणं. गमेणं तिनि सरीराणि' इति पाठेन शरीरत्रयस्य ग्रहणं कृतम् ।
ननु यदा जीवो विग्रहगतौ भवति तदा तस्य तैनसकार्मणशरीरद्वयमेव भवतीति तयोः शरीरयोरल्पत्वादशीतिरपि भङ्गा वक्तव्या इति कथं तयोः सप्तविंशतिरेव भङ्गा कथिताः ? इति चेदत्रोच्यतेचाहिये । ( एएणं गमेणं तिन्नि सरीरा भाणियघा ) इसी गम से वैक्रिय तैजस और कार्मण शरीर के संबंध में पूर्वोक्त प्रमाण से २७ भङ्ग ही जानना चाहिये । यद्यपि यहां पर अतिदेश से तैजस और कार्मण इन दो शरीरों का ही ग्रहण होना चाहिये था, परन्तु जो तीनों शरीरों का ग्रहण किया गया है, सो इन तीनों शरीर में अत्यन्त साम्य है इस बात को दिखलाने के लिये ही किया गया है। तोत्पर्य यह है कि वैक्रिय शरीर में २७ भङ्ग तो पहिले ही सूत्रकार ने प्रकट कर दिये हैं फिर यहां वैक्रिय शरीर को पुनः ग्रहण करने की क्या आवश्यकता थी-यहां तो तैजस और कार्मण शरीर में भङ्ग कहना चाहिये था, परन्तु ऐसा न करके तीनों शरीरों में २७ भङ्ग कहना चाहिये' ऐसा जो सूत्रपाठ किया गया है उसका तात्पर्य यह है कि इन तीनों शरीरों में अत्यन्त साम्य है यह बात प्रकट करने के लिये ऐसा किया गया है।
शङ्का-जिस समय जीव विग्रहगति में होता है उस समय उसके तैजस कार्मण ये दो ही शरीर होते हैं, इसलिये ये दो शरीर अल्प होने से इनमें अस्सी भङ्ग कहना चाहिये । यहां इनके २७ भङ्ग ही क्यों कहे
मा प्रमाणे ४ सभा'. “ एएणं गमेणं तिन्नि सरीरा भाणियवा" या રીતે વૈક્રિય, તેજસ અને કામણ શરીર સંબંધી પણ પૂર્વોક્ત પ્રકારના સત્તાવીસ ભાંગા જ સમજવા. જો કે અહીં બાકીના તિજસ અને કાર્માણ શરીરને જ ઉલલેખ થે જોઈતું હતું, પણ ત્રણે શરીરને અહીં જે ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યું છે તેનું કારણ એ છે કે તે ત્રણે શરીરમાં અત્યન્ત સામ્યતા રહેલી છે તે સામ્યતા બતાવવાને માટે જ સૂત્રકારે એવું કર્યું છે.
શંકા–જે સમયે જીવ વિગ્રહગતિમાં હોય છે તે સમયે તેને તેજસ અને કામણ એ બે શરીર જ હોય છે. તેથી તે બે શરીર અલ્પ હોવાથી તેમના૮૦, ૮૦ ભાંગા જ કહેવા જોઈએ તેને બદલે અહીં તેમના ૨૭ ભાંગા જ શા માટે भ-२००
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #817

भगवती सूत्रे
वैक्रियशरीराधिष्ठितयोरेव तैजसकार्मणशरीरयोरिह ग्रहणात् न तु केवलयोस्तयोः, अतः सप्तविंशतिरेव भङ्गाः कथिता इति ।
"
७९४
66
गये हैं । शंकाकार की शंका का यह अभिप्राय है कि सूत्रकार ने जो एएणं गमेणं तिन्नि सरीरा भाणियन्त्रा " ऐसा सूत्र पाठ किया है और उससे यह दिखलाया कि तैजस और कार्मण शरीर में २७ भङ्ग कहना चाहिये सो २७ भी भङ्ग कहना चाहिये और ८० भी भङ्ग कहना चाहिये, क्यों कि ये दो शरीर विग्रह गति में ही होते हैं इसलिये उनमें अल्पता आती है ।
उत्तर- यहां जो तैजस और कार्मण शरीर का ग्रहण किया है वह वैक्रियशरीररहित उनका ग्रहण नहीं किया गया है किन्तु वैक्रिय शरीर के साथ होने पर ही उनका यहां ग्रहण किया गया है। तात्पर्य कहने का यह है कि विग्रहगति में जो तेजस और कार्मण शरीर होते हैं वे वैक्रिय शरीर के साथ नहीं होते हैं स्वतंत्र होते हैं अतः ऐसे स्वतंत्र तैजस कार्मण के यहां २७ भङ्ग नहीं कहे हैं किन्तु जो नारक जीवों के तेजस कार्मण शरीर होते हैं अतः उनके ही यहां २७ भङ्ग कहे गये हैं ।
उह्या छेशा उरनारनी शअनुं तात्पर्य से सूत्रारे "एएणं गमेणं तिन्नि सरीरा भाणियव्वा" मेवेो ? सूत्रपाठ उद्यो छे. तेमां तैनस भने अर्भशु शरीरमां સત્તાવીસ ભાંગા કહેવા ોઇએ. એમ જે કહ્યું છે તેને બદલે શંકાકાર કહે છે કે, સત્તાવીસ ભાંગા કહેવાં જોઇએ અને એ’સી ભાંગા પણ કહેવા જોઇએ. કારણ કે તે એ શરીર વિગ્રહ ગતિમાં પણ હોય છે. તે કારણે તેમાં અલ્પતા આવે છે. ઉત્તર-અહીં જે તૈજસ અને કાણુ શરીર લેવામાં આવ્યાં છે. તેમ ક્રિય શરીરરહિત લેવામાં આવ્યા નથી, વૈક્રિયશરીરના સાથી હોવાથી જ તેમને અહીં ગ્રહણ કરવામાં આવ્યા છે. તાત્પર્ય એ છે કે વિગ્રહ ગતિમાં જે તેજસ અને કામણુ શરીર હોય છે તે વૈક્રિય શરીરની સાથે હોતાં નથી–સ્વતંત્ર હોય છે. તેથી એવાં સ્વતંત્ર તેજસ કામ`ણુના સત્તાવીસ ભાંગા અહીઁ કહ્યા નથી. પણ નારક જીવેાનાં જે તેજસ કાણુ શરીર વૈક્રિય શરીરની સાથે હોય છે તેને જ ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે તેથી તેમના જ સત્તાવીસ ભાંગા અહીં કહેવામાં આવેલ છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #818

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. १ उ. ५ सू० ४ रत्नप्रभानारकसंहनननिरूपणम् ७९५ ___ अथ संहननद्वारविषये प्ररूपयन्नाह-' इमीसे गं भंते ' इत्यादि । ' इमीसे गं भंते' एतस्यां खलु भदन्त ! 'जाव' यावत् रत्नप्रभायां पृथिव्यां त्रिशतिनिरयावास शतसहस्रषु एकैकस्मिन् निरयावासे वर्तमानानां ‘नेरइयाणं' नैरयिकाणाम् " सरीरया" शरीराणि 'सिंघयणा पन्नत्ता' किंसंहननानि प्रज्ञप्तानि ?, संहननं नामास्थिसंचयनादिरूपम् तत् वज्रऋषभनाराचादिभेदेन षड्विधं भवति। तत्र किमाकारकं तेषां संहननमिति प्रश्नः । भगवानाह---'गोयमा' ज्ञत्यादि । ' गोयमा' हे गौतम ! 'छण्हं संघयणाणं ' षण्णां संहननानां मध्ये ते " असंघयणी' असंहनिनः-संहननवर्जिता नारकाः भवन्ति । कस्मात् कारणात् नरकाः संहननवर्जिताः ? तत्राह-' नेवट्ठी' इत्यादि । तेषां नारकशरीराणां 'नेवट्ठी' नैवास्थीनि, 'नेव छिरा' नैव शिराः धमन्यः 'नेव हारूणि' नैव स्नायवः अस्थिबन्धन्यो धमन्य एव, नैव तेषामस्थ्यादीनि भवन्ति, संहननस्या(इमीसे णं भंते !) हे भदन्त ! इस (रयणप्पभाए पुढवीए जाव नेरइयाणं सरोरया किंसंघयणा पत्नत्ता) रत्नप्रभा पृथिवी के ३० लाख नरकावासों में से एक एक नरकावास में रहने वाले नारक जीवों के शरीर का कौनसा संहनन कहा गया है ? अस्थियों के संचयन आदिरूप संहनन होता है। यह संहनन वज्रऋषभनाराच आदि के भेद से ६ प्रकार का होता है । तब यहां ऐसा प्रश्न किया गया है कि उन नारक जीवों के शरीर इन संहननों में से किन संहनन वाले है ? (गोयमा ) हे गौतम ! (छण्हं संघयणाणं असंघयणी) नारक जीवों के शरीर छहों संहननों में से किसी भी संहननवाले नहीं हैं । नारक जीव किस कारण से संह. ननवर्जित होते हैं ? तब इसका उत्तर (नेवट्ठी, नेव च्छिरा, णेव हारूणि) यह है कि उनके शरीर में न हड्डियां होती हैं, न नसें होती हैं, और न
(इमीसे णं भंते ! रयणप्पभाए पुढवीए जाव नेरइयाणं सरीरया किं संघयणा पण्णंत्ता ?) लगवन् ! २१ २त्नप्रभा पृथ्वीना त्रीस ५ न२४.पाસોમાંના પ્રત્યેક નરકાવાસમાં રહેનારા નારક જીનાં શરીરનાં સંહનન કેવા પ્રકારનાં કહ્યાં છે ? હાડકાઓના સમૂહેરૂપ સંહનન (સંઘયણ) હોય છે, તે સંઘયણના વજીભષ નારાચ વગેરે છ ભેદ હોય છે. ગૌતમસ્વામી એમ પૂછે છે કે આ છએ પ્રકારમાંથી કયા પ્રકારનું સંઘયણ નારકને હોય છે?
उत्तर-(गोयमा!) गौतम ! (छण्हं संघयाणं असंघयणी) ना२४ જીનાં શરીર છએ સંઘયણમાંથી કઈ પણ સંઘયણવાળાં નથી. નારક છે ॥ २0 सघयडित डोय छे, ते वे शताव छ-( नेवटी, नेवच्छिरा, णेव व्हारूणि) ॥२६१ तेमन शरीशमा ७i डोतi नथी, नसो डोती नथी
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #819

भगवती सूत्रे
6
स्थ्यादिसंचयरूपत्वात् । अस्थ्यादिरहितमपि पुद्गलपरिणामात्मकं तु भवत्येवेस्यत आह-' जे पोग्गला ' इत्यादि । ' जे पोग्गला' ये च पुद्गला अणिट्ठा अनिष्टा - इष्यन्तेऽभिलापाविषयी क्रियन्ते इति इष्टा अभिलाषा विषयाः न इष्टा इति अनिष्टा - अनभिलषणीयाः । अनिष्टा अपि केचित्पदार्थाः कमनीया भवन्ति स्नायु होते हैं । धमनियों का नाम शिरा है और जो अस्थियों को बांधनेवाली शिराएँ होती हैं उनका नाम स्नायु है। संहनन तो अस्थ्यादि का संचयरूप होता है अतः जब उनके अस्थ्यादि है ही नहीं तो फिर अस्थ्यादिसंचयरूप संहनन उनके कैसे हो सकता है ? नहीं हो सकता, अतः वे असंहननी कहे गये हैं । (जे पोग्गला अणिट्ठा, अकंता, अप्पिया, अमुहा, अमणुन्ना अमणामा एएसिं शरीरसंघायत्ताए परिणमंति) इस सूत्र द्वारा सूत्रकार यह प्रकट कर रहे हैं कि यद्यपि नारकजीवों का शरीर अस्थि आदि से रहित होता है अर्थात् उनके कोई सा भी संहनन नहीं होता है फिर भी उनका शरीर पुद्गल का परिणामस्वरूप ही होता है, यही बात इस सूत्र द्वारा प्रकट की जा रही है कि जो पुद्गल अनिष्ट, अकान्त, अप्रिय, अशुभ, अमनोज्ञ और अमनोम होते हैं वे पुद्गल नारकजीवों के शरीर संघातरूप से परिणमते हैं। जो पुद्गल अभिलाषा के विषयभूत होते हैं वे इष्ट कहलाते हैं, और जो ऐसे नहीं होते हैं वे अनिष्ट कहलाते हैं। अर्थात् अनभिलषणीय जो पुद्गल हैं वे अनिष्ट हैं । अनभिलषित होकर भी कितनेक पदार्थ कमनीय होते हैं जैसे
७९६
અને સ્નાયુ પણ હોતાં નથી. ધમનીઓને શિરા કહે છે, અને હાડકાને ખાંધનારી શિરાઓને સ્નાયુ કહે છે. સંઘયણ તેા હાડકાં વગેરેના સંચયરૂપ હોય છે. હાડકાં વગેરેના અભાવે હાડકાં વગેરેનાં સંચયરૂપ સયણે નારકોને સભવી शतां नथी तेथी तेभने संघया रहित उडेस छे. ( जे पोग्गला अणिट्ठा अकंता, अपिया, असुहा, अमणुन्ना अमणामा एतेसिं सरीर संघयत्ताए परिणमंति) જો કે નારક જીવાનાં શરીર હાડકાં વગેરેથી રહિત હોય છે, એટલે કે તેમને કોઇ પ્રકારનું સંઘયણુ હોતું નથી. તેા પણ તેમનું શરીર પુદ્ગુગલના પરિણામ સ્વરૂપ જ હોય છે-એજ વાત આ સૂત્ર મારફત સૂત્રકારે પ્રકટ કરી છે. જે પુદ્ગલો અનિષ્ટ, અકાન્ત, અપ્રિય, અશુભ, અમનેજ્ઞ અને અમનેામ હોય છે તે પુદ્ગલા નારક જીવાના શરીર સંઘાતરૂપે (શરીર સચયરૂપે) પરિણમે છે. જે પુદ્ગલો પેાતાની અભિલાષા પ્રમાણે હાય છે તેમને ઇષ્ટ કહે છે અને જે પુદ્ગલે પેાતાની ઇચ્છા પ્રમાણેનાં હાતાં નથી તેમને અનિષ્ટ કહે છે. અાંભલષિત હોવા છતાં પણ કેટલાંક પુદ્ગલા સુદર-મજેના હૈાય છે. જેમ કે કમ્પાકકલ તે નરકના
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧
9

Page #820

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० १ उ० ५ सू० ४ रत्नप्रभानारकसंहनननिरूपणम् ७९७ किम्पाकफलपदित्यत आह " अकंता" अकान्ताः अकमनीयाः, अकान्ता अपि केचित् प्रिया भवन्ति-उष्ट्राणां कण्टकवत् , तत्राह-'अप्पिया' अप्रिया, अप्रिय - हेतवः, अप्रिया अपि शुभा भवन्ति कटुकौषधिवत् , तत्राह-' असुभत्ति ' अशुभा इति, केचन पदार्थाः अशुभा अपि मनोज्ञा भवन्ति विषकन्यावत्तत्राह-'अमणुण्णां' अमनोज्ञाः न मनसाऽन्तः संवेदनेन शुभतया ज्ञायन्ते ये तेऽमनोज्ञाः । केचन पदार्था अमनोज्ञा अपि दुःखहरणेन मनोऽमा मनोगम्या भवन्ति त्रिफलावत् , किम्पाकफल । अतः वे अनिष्ट होकर भी किम्पाकफल की तरह कमनीय नहीं होते हैं किन्तु एकान्ततः अकान्त-अकमनीय होते हैं । अकान्त होकर भी कितनेक पदार्थ उष्ट्रों के लिये कण्टकों की तरह प्रिय होते हैं अतः वे पुद्गल अकान्त होकर भी उष्ट्रों के लिये कटकों की तरह प्रिय नहीं होते हैं किन्तु अप्रिय ही होते हैं, अर्थात् अप्रिय के हेतु होते हैं । कितनेक पदार्थ ऐसे भी होते हैं जो अप्रिय होकर भी शुभ होते हैं जैसे कटुक औषधि, अतः वे अप्रिय होकर भी कटुक औषधि की तरह शुभ नहीं होते हैं किन्तु अशुभ ही होते हैं। कितनेक पदार्थ ऐसे भी होते हैं जो अशुभ होकर भी विषकन्या की तरह मनोज्ञ होते हैं, अतः वे अशुभ होकर भी विषकन्या की तरह मनोज्ञ नहीं होते हैं किन्तु अमनोज्ञ-अन्तःकरण द्वारा शुभरूप से वे नहीं जाने जाते हैं ऐसे होते हैं । कितनेक पदार्थ ऐसे भी होते हैं कि जो अमनोज्ञ होकर भी दुःखहरण करने से त्रिफला की तरह मनोगम्य होते हैं अतः वे अमनोज्ञ हो कर भी त्रिफला की तरह मनोगम्य नहीं होते हैं, किन्तु પુલે અનિષ્ટ હોય છે એટલું જ નહીં પણ કિમ્પાકફલની જેમ સુંદર પણ डाता नथी-५२न्तु अकान्त-मप्रिय डाय छे. ॐis yस मन्तछतi પણ પ્રિય હોય છે. જેમ કે કાંટા તે કાંટા એકાન્ત હોવા છતાં પણ ઉંટને પ્રિય હોય છે. ઉંટ તે તે કંટકને પણ પ્રેમથી ખાય છે. પણ નારકનાં પુલે એકાન્ત હોવા ઉપરાંત અપ્રિય પણ છે. કેટલાક પદાર્થો એવા હોય છે કે જે અપ્રિય હોવા છતાં પણ શુભ હોય છે. જેમ કે કડવી ઔષધિ પરંતુ નારકનાં શરીરનાં પુદ્ગલે અપ્રિય હોય છે એટલું જ નહીં પણ કડવી ઔષધિના જેવાં શુભ પણ નથી હોતાં-પરંતુ અશુભ જ હોય છે. કેટલાક પદાર્થો એવા હોય છે કે જે અશુભ હોવા છતાં પણ વિષકન્યા જેવાં મગ્ન હોય છે. પણ નારકનાં શરીરનાં પુલે અશુભ હોવા ઉપરાંત અમનેઝ પણ છે-વિષકન્યાની જેમ મને નથી. જે વસ્તુ મનને રુચિકર લાગે તેને મને કહે છે. કેટલાંક પદાર્થ એવા પણ હોય છે કે જે અમનેઝ હોવા છતાં દુઃખ દૂર કરવાના ગુણને કારણે ત્રિફળાની જેમ મનગમ્ય હોય છે. પણ નારકના પુદ્ગલે અમનેશ હોવા ઉપરાંત
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #821

૮
भगवतीसूत्रे
तत्राह - ' अमणामा अमनोमा मनसा अभ्यंते गम्यते पुनः पुनः स्मरणतयेति मनोऽमाः, न तथा अमनोऽमाः, एतादृशाः पुद्गलाः ' एतेसिं सरीरसंघायत्ताए परिणमंति' एतेषां नारकजीवानां शरीरसंघाततया शरीररूपसंचयतया परिणमंति= परिणामं प्राप्नुवन्ति ।
,
6
अथ तेषां क्रोधादिविषयं प्रतिपादयन्नाह - ' इमीसे णं भंते ' इत्यादि । 'इमी से णं भंते एतस्यां खलु भदन्त ! ' जाव ' यावत्-रत्नप्रभायां पृथिव्यां त्रिशति निरयावास शतसहस्त्रेषु एकेकस्मिन् निरयावा से ' छण्हं संघयणाणं ' षण्णामपि संहननानां मध्या ' असंघयणे ' असंहनने 'वद्यमाणा ' वर्तमानाः संहननवर्जिताः ' नेरइया ' नारकाः किं कोहोवउत्ता४ ' किं क्रोधोपयुक्ताः ४ भवंति । भगवानाह - ' गोयमा ' इत्यादि । 'गोयमा ' गौतम 'सत्तावीस भंगाा ' सप्तविं अमनोम ही होते हैं । बार बार स्मरणरूप से जो मनके विषय बनते रहते हैं वे मनोम कहलाते हैं जो ऐसे नहीं होते वे अमनोम कहलाते हैं। एसे अनिष्टादिविशेषण विशिष्ट पुद्गल नारकजीवों के शरीरसंघातरूप से- शरीर रचनारूप से परिणमते हैं ।
9
(इमी से णं भंते !) इस (जाव छण्हं संघयणाणं असंघयणे वट्टमाणाणं नेरइया कि कोहो उत्ता. ४) हे भदन्त ! रत्नप्रभापृथिवी के ३० लाख नरकावासों में जो नारकजीव हैं और जिनके ६ संहननों में से एक भी संहनन नहीं है - संहननवर्जित है वे क्या क्रोधोपयुक्त होते हैं, मानोपयुक्त होते हैं, मायोपयुक्त होते हैं या लोभोपयुक्त होते हैं ? यह प्रश्न है । इसका उत्तर देते हुए प्रभु कहते हैं कि ( गोयमा ! ) हे गौतम! ( सत्तावीसं भंगा) २७ भंग जानना चाहिये । नारकजीवों के क्रोधादि के विषय में - सामान्यप्रकरणपठित क्रोधादिक के विषय में - जैसे २७
અમનામ પણ હોય છે. વારંવાર સ્મરણુ રૂપે જે મનના વિષય અને છે તેને મનામ કહે છે. પણ જે એનાથી વિપરીત ગુણવાળાં હાય છે તેને અમનેમ કહે છે. એવાં અનિષ્ટ વગેરે વિશેષણાથી પુદ્ગલા જ નારકાનાં શરીરસંધાતશરીરસમય રૂપે પરિણમે છે.
( इमीसेणं भंते ! जाव छण्हं संघयणाणं असंघयणे वट्टमाणा नेरइया किं कोहो उता४१) हे लो ! आ रत्नप्रभा पृथ्वीना ३० साथ नरावासोभांना प्रत्ये નરકાવાસમાં રહેલા સંધયણમાંથી એક પણ સંઘયણ સંધયણુ રહિત નારક જીવો શું ક્રોધેાપયુકત હાય છે. માયેાયુકત હેાય છે ? લેાલોપયુકત હાય છે ?
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧
વગરનાં એટલે કે માનેાપયુક્ત હોય છે.

Page #822

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श.१ उ. ५सू० ४ रत्नप्रभानारकसंस्थाननिरूपणमू ७९९ शतिर्भङ्गा ज्ञातव्याः। नारकजीवानां क्रोधादि विषये सामान्यप्रकरणपठितक्रोधादिविषये यथा सप्तविंशतिर्भङ्गाः कथिताः तथाऽत्रापिं सप्तविंशतिर्भङ्गाः पठनीया इति । ____अथ संस्थानविषये पृच्छति-' इमीसे णं भंते ' इत्यादि । ' इमीसे णं भंते' एतस्यां खलु भदन्त 'रयणप्पभाए जाव' रत्नप्रभायां-यावत् , अत्र यावच्छब्देन एवं ग्राह्यम्-पृथिव्यां त्रिंशति निरयावासशतसहस्रेषु एकैकस्मिन् निरयावासे नैरयिकाणां सरीरया' शरीराणि 'सिंठिया पन्नत्ता' किंसंस्थितानि प्रज्ञप्तानि ?, कोदृशसंस्थानयुक्तानि कथितानि ?। भगवानाह-'गोयमे'त्यादि । 'गोयमा' हे गौतम 'सरीरया' शरीराणि 'दुविहा पन्नत्ता' द्विविधानि प्रज्ञप्तानि 'तं जहा' तद्यथा 'भवधारणिज्जा य उत्तरवेउब्विया य' भवधारणीयानि चोत्तरवैक्रियाणि च, भवधारणं स्वकीयजन्मनोऽतिवाहनं, तदेव प्रयोजनं येषां तानि भवधारणीयानि, आदिमश्वासादारभ्यान्तिमश्वासपर्यन्तस्थितिकानि
भंग कहे गये हैं वैसे ही यहां पर भी जानना चाहिये । अब संस्थान द्वार के विषयमें गौतम पूछते हैं-(इमीसे णं भंते ! रयणप्पभाए जाव सरीरया किंसंठिया पन्नत्ता) हे भदन्त ! इस रत्नप्रभा पृथिवी के ३० लाख नरकावासों में से प्रत्येक नरकावास में रहे हुए नारकजीवों के शरीर किस संस्थानवाले होते हैं ? प्रभु इस प्रश्न का उत्तर देते हुए कहते हैं कि (गोयमा!) हे गौतम ! (सरीरया दुविहा पन्नत्ता) नारक जीवों के शरीर दो प्रकार के कहे गये हैं । (तं जहा ) वे ये हैं । (भवधारणिज्जा य उत्तरवेउव्विया य ) एक भवधारणीय, दूसरा उत्तरवैक्रिय। अपने जन्म को व्यतीत करना, इसका नाम भवधारण है। यह भवधारण
उत्तर-(गोयमा ! सत्तावीसं भंगा) हे गौतम ! तेना पए २७ in समाचा નારકના ક્રોધાદિકના વિષયમાં–સામાન્ય પ્રકરણમાં કહેલ કે ધાદિકના વિષયમાં જેવા ૨૭ ભાંગા કહ્યા છે એવા જ અહીં પણ સમજવા-હવે સંસ્થાન દ્વારના विषयमा गौतम स्वामी पूछे छे-(इमीसे णं भंते! रयणप्पभाए सरीरया किं संठिया पन्नता ?) भगवन् ! २. २त्नमा पृथ्वीना 3० ॥ २४॥ पासानामाना प्रत्ये નરકાવાસમાં રહેતા નારક જીનાં શરીર કયા પ્રકારના સંસ્થાનવાળાં હોય છે? उत्तर-(गोयमा!) गौतम ! (सरीरया दुविहा पण्णत्ता) नानां शरीर में प्रा२न घi छ. (तंजहा) ते २ प्रमाणे छ-(भवधारणिज्जा य उत्तरवेउव्विया य) ભવધારણીય શરીર અને ઉત્તરવૈકિયશરીર પિતાના જન્મને વ્યતીત કરો તેનું નામ ભવધારણ છે. તે ભવધારણ જેનું પ્રજન છે એવાં શરીરને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #823

८००
भगवतीसूत्र शरीराणि भवधारणीयानीति । पूर्व वैक्रियशरीरापेक्षया यानि उत्तराणि उत्सरकालभावी नि क्रियाणि तानि उत्तरवैक्रियाणि । ' तत्थ णं जे ते भवधारणिज्जा' तत्र शरीरद्वयमध्ये यानि तानि भवधारणीयानि शरीराणिसन्ति त हुंडसंठिया पन्नत्ता' तानि हुण्डसंस्थितानि हुण्ड संस्थानयुक्तानि प्रज्ञप्तानि, हुंडसंस्थानं शरीरस्य सर्वत्रासंस्थितत्वम् । 'तत्थ णं जे ते उत्तरवेउब्बिया ते वि हुंडसंठिया पत्नत्ता' तत्र खलु यानि तानि उत्तरवैक्रियाणि तान्यपि हुंडसंस्थितानि प्रज्ञप्तानि, यथा नारकाणां भवधारणीयशरीराणि हुण्डसंस्थितानि तथा उत्तरवैक्रियशरीराण्यपि हुंड संस्थितान्येव भवन्तीति भावः। जिनका प्रयोजन है वे भधारणीय शरीर है । सब से पहिले के श्वास से लेकर अन्तिमश्वास पर्यन्त जो शरीर रहते हैं। वे भवधारणीय शरीर हैं । अर्थात् समस्त जीवन पर्यन्त जो शरीर साथ रहता है वह भवधारणीय शरीर है । पूर्ववैक्रिय शरीर की अपेक्षा से जो वैक्रिय शरीर उत्तरकाल में होते हैं वे उत्तरवैक्रिय शरीर हैं । (तत्थ णं जे ते भव. धारणिज्जा ) इन दो शरीरों के बीच में जो भवधारणीय शरीर हैं (ते हुंडसंठिया पन्नत्ता ) वे हुंड संस्थान से युक्त कहे गये हैं। शरीर में सर्वत्र असंस्थितत्व होना-अर्थात् शरीर का विषम अवयवों वाला होना इसका नाम हुंडसंस्थान है। (तत्थ णं ते जे उत्तरवेउव्विया ते वि हुंडसंठिया पनत्ता) तथा जो उत्तरवैक्रियरूप शरीर है वे भी हंडसंस्थान से युक्त कहे गये हैं। तात्पय कहने का यह है कि नारक जीवों के भवधारणीय शरीर जिस प्रकार से हुंडसंस्थानवाले होते हैं वैसे ही उनके उत्तरवैक्रिय शरीर भी हुंडसंस्थानवाले होते हैं। ભવધારણીય શરીર કહે છે. સૌથી પહેલે શ્વાસથી લઈને છેલ્લે શ્વાસ સુધી રહેનારાં જે શરીરે છે તેમને ભવધારણીય શરીર કહે છે એટલે કે જીદગી સુધી જે શરીર જીવના સાથે રહે છે તે શરીરને ભવધારણીય શરીર કહે છે. પૂર્વ વૈકિય શરીરની અપેક્ષાએ જે વૈક્રિયશરીર ઉત્તરકાળમાં જીવની સાથે રહે छत शरीरने उत्तरवैठियशरी२ ४ छे. (तत्थणं जे ते भवधारणिज्जा) तेभारे अवधारणाय शरी२ हाय छ (ते हुडसठिया पन्नत्ता) ते हुसथानवाजा डाय छे. જે શરીરના અવયવોમાં વિષમતા હોય છે. તે શરીરને હુડસંસ્થાન વાળું કહે छ. तत्थणं जे ते उत्तरउब्विया ते वि हुंड संठिया पन्नत्ता) तथा ने उत्तरवैठिय३५ શરીરે હોય છે તેમને પણ હુંડસંસ્થાનયુક્ત કર્યું છે. તાત્પર્ય એ છે કે નારક જીવોના ભવધારણીય શરીરે જેવી રીતે હેંડસંસ્થાનવાળાં હોય છે એવી જ રીતે તેમનાં ઉત્તરવૈકિય શરીરે પણ હુંડસંસ્થાનવાળાં હોય છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #824

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० १ उ० ५ सू० ५ रत्नप्रभानारकलेश्यानिरूपणम् ८०१ ___ अथ क्रोधादिविषये पृच्छति-' इमीसे गं' इत्यादि । ' इमीसे गं जाव हुंड संगणे वट्टमाणा नेरइया कि कोहोवउत्ता' एतस्यां खलु भदन्त रत्नप्रभायां पृथिव्यां त्रिंशति नरकावासशतसहस्रेषु एकैकस्मिन् निरयावासे 'हुंडसंठाणे वट्टमाणा' हुंडसंस्थाने वर्तमानाः 'नेरइया' नैरयिकाः किं कोहोवउत्ता४' कि क्रोधीपयुताः४ भवति ? भगवानाह–' गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'सत्तावीसं भंगा' सप्तविंशतिर्भङ्गाः। हे गौतम ! अत्रापि सप्तविंशतिरेव भना वक्तव्या इति ।मु०४॥
क्रोधादिके विषय में पृच्छा-(इमीसे णं जाव हुंडसंठाणे वट्टमाणा नेरइया कि कोहोवउत्सा ४१ गोयमा ! सत्तावीसं भंगा) हे भदन्त ! इस रत्नप्रभा पृथिवी में ३० लाख नरकावासों में से एकर नरकावास में हुंडसंस्थान में वर्तमान नारकजीव क्या क्रोधोपयुक्त होते हैं ? मानोपयुक्त होते हैं? मायोपयुक्त होते हैं ? लोभोपयुक्त होते हैं ? यह प्रश्न है । इसका उत्तर प्रभु देते हुए कहते हैं कि हे गौतम ! यहां भी २७ ही भंग कह लेना चाहिये । अर्थात् यहां भी हुंडसंस्थानवाले नारक जीवों में भी २७ ही भङ्ग होते हैं ॥ मू० ४॥
डोपानि विषयमा पूछामा मावे छे. (इमीसे णं जाव हुंडसठाणे वट्टमाणा मेरइया कि कोहोवउत्ता ? गोयमा ! सत्तावीसं भंगा) 3 मगवन् ! २॥ २त्नप्रमा पृथ्वीना ૩૦ લાખ નરકાવાસમાંના પ્રત્યેક નારકાવાસમાં હુંડસંસ્થાનમાં રહેલા નારક જીવે શું ક્રોધોપયુત, માને પયુક્ત, માપયુકત અને લેભપયુકત હોય છે? ઉત્તર-હે ગૌતમ! અહીં પણ પૂર્વની તેમજ ર૭ ભાંગા કહેવા જોઈએ એટલે કે हुसथानयुत ना२४ वाम ५४ २७ ०४ मin eीय छ । सू. ४ ॥ भ १०१
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #825

COR
भगवतीचे अथ लेश्याविचारः निरूप्यतेलेश्यावतामेव जीवानां शरीरधारणं भवतीति शरीरविचारे कृते शरीरकारणणस्य लेश्यायाः स्मरणात् शरीरनिरूपणानन्तरं लेश्यां निरूपयितुमाह-'इमीसेणं भंते' इत्यादि। ___ मूलम्-इमीसे णं भंते ! रयणप्पभाए पुढवीए जाव नेरइया णं कइ लेस्साओ पन्नत्ताओ?, गोयमा! एगा काउलेस्सा पन्नत्ता। इमीसे णं भंते रयणप्पभाए जाव काउलेस्साए वट्टमाणा नेरइया किं कोहोवउत्ता?, गोयमा! सत्तावीस भंगा। इमीसे णं जाव-किं सम्मदिट्ठी मिच्छादिट्ठी सम्मामिच्छादिट्ठी ? गोयमा! तिन्निवि। इमीसे णं जाव-सम्मईसणे वट्टमाणा नेरइया० सत्तावीसंभंगा। एवं मिच्छादंसणे वि । सम्मामिच्छादंसणे असीई भंगा । इमीसे णं भंते जाव किं णाणी अण्णाणी, गोयमा! णाणी वि-अन्नाणी वि, तिणि णाणाइं नियमा, तिणि अण्णाणाइं भयणाए । इमीसे णं भंते ! जाव आभिणिबोहियणाणे वट्टमाणा० सत्तावसिं भंगा, एवं तिण्णि णाणाइंतिणि अण्णणाइंभाणियब्वाई। इमीसे णं जाव किं मणजोगी वइजोगी कायजोगी ? गोयमा ! तिन्निवि । इमीसे णं जाव मणजोए वहमाणा किं कोहोवउत्ता, सत्तावीसं भंगा। एवं वइजोए । एवं कायजोए । इमास णं जाव नेरइया किं सागारोवउत्ता, अणागारोवउत्ता ? गोयमा ! सागारोवउत्ता वि अणागारोवउत्ता वि । इमसे णं जाव सागारोवओगे वट्टमाणा किं कोहोवउत्ता४, सत्तावीसं भंगा। एवं अणागारोवउत्ता वि सत्तावीसं भंगा । एवं सत्त वि पुढवीओ नेयवाओ णाणतं लेसासु,गाहा-काऊ य दोसु तइयाए मीसिया नीलिया चउत्थीए । पंचमियाए मीसा, कण्हा तत्तो परमकण्हा ॥ १॥ सू० ५॥
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #826

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. १ उ. ५ सू० ५ रत्नप्रभानारकलेश्यानिरूपणम् ८०३
छाया-एतस्यां खलु भदन्त! रत्नप्रभायां पृथिव्यां यावत् नैरयिकाणां कतिलेश्याः प्रज्ञप्ता?, गौतम ! एका कापोतलेश्या प्रज्ञप्ता । एतस्यां खलु भदन्त ! रत्नप्रभायां यावत् कापोतलेश्यायां वर्तमाना नैरयिकर्कि क्रोधोपयुक्ताः, गौतम ! सप्तविंशतिभङ्गाः एतस्यां खलु यावत् किं सम्यग् दृष्टयो मिथ्यादृष्टयः सम्यगमिथ्यादृष्टयः? गौतम ! त्रयोपि । एतस्यां खलु यावत् सम्यगदर्शने वर्तमाना नैरयिकाः० सप्तविंशतिर्भङ्गाः, एवं मिथ्यादर्शनेपि । सम्यगूमिथ्यादर्शनेऽशोतिर्भङ्गाः। एतस्यां खलु भदन्त ! यावत् किं ज्ञानिनोऽज्ञानिनः । गौतम ! ज्ञानिनोप्यज्ञानिनोपि, त्रीणि ज्ञानानि नियमात् त्रोण्यज्ञानानि भजनया। एतस्यां खलु भदन्त ! यावदाभिबोधिकज्ञाने वर्तमानाः० सप्तविंशतिर्भङ्गाः । एवं त्रीणि ज्ञानानि त्रीण्यज्ञानानि भणितव्यानि । एतस्यां खलु यावत् किं मनोयोगिनो वचोयोगिनः, काययोगिनः, गौतम ! त्रयोऽपि । एतस्यां खलु यावत् मनोयोगे वर्तमानाः किं क्रोधोपयुक्ताः४?, सप्तविंशतिर्भङ्गाः। एवं वचोयोगे । एवं काययोगे। एतस्यां खलु यावत् नैरयिकाः किं साकारोपयुक्ताः अनाकारोपयुक्ताः, गौतम ! साकारोपयुक्ता अप्यनाकारोपयुक्ता अपि । एतस्यां खलु यावत्साकारोपयोगे वर्तमानाः किं क्रोधोपयुक्ताः, सप्तविंशतिर्भङ्गाः। एवमनाकारोपयुक्ता अपि सप्तविंशतिभङ्गाः। एवं सप्तापि पृथिव्यो ज्ञातव्याः, नानात्वं लेश्यासु, गाथा-कापोतीद्वयो स्तृतीयायां मिश्रिता नीलिका चतुर्थ्याम् । पञ्चम्यां मिश्रा कृष्णा ततः परमकृष्णा ॥१॥सू०५॥
टीका-'इमीसे ण भंते' एतस्यां खलु भदन्त ! ' रयणप्पभाए पुढवीए' रत्नप्रभायां पृथिव्यां यावत्-यावत्पदेन-त्रिंशति निरयावासशतसहस्त्रेषु एकैकस्मिन् निरयावासे' इति संग्राह्यम्। एवं 'नेरइयाणं' नैरयिकाणाम् ‘कइ लेस्साओ पन्नत्ताओ'
लेश्या द्वारलेश्यावाले जीव ही शरीर धारण करते हैं इसलिये शरीर का विचार हो जाने पर शरीर के कारणभूत लेश्या का स्मरण हो आता है इससे अब सूत्रकार शरीर की निरूपणा के बाद लेश्या का निरूपण करने के लिये सूत्र कहते हैं-" इमीसे णं भंते " इत्यादि
(इमीसे णं भंते ! ) (रयणप्पभाए पुढवीए ) हे भदन्त ! इस रत्नप्रभा पृथिवी में (जाव नेरइयाणं कइ लेस्साओ पन्नत्ता ? ) ३० लाख
सेश्या विचार લેશ્યાવાળા જ જ જરીર ધારણ કરે છે. તે કારણે શરીરને વિચાર કર્યા પછી શરીરની કારણભૂત વેશ્યાનું સ્મરણ થઈ આવે છે. તેથી હવે સૂત્રકાર " इमीसेणं भते ! "त्याहि सूत्रीय वेश्यानुं नि३५५५ ४२छ. "इमीसेणं भंते ! त्यादि. " इमीसे णं भंते ! रयणप्पभाए पुढवीए जाव नेरइयाणं कइ लेस्साओ पन्नता ?"
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #827

८०४
भगवतीने कति लेश्याः प्रजप्ताः ? । लिश्यते-श्लिश्यते जीवः कर्मभिर्यया सा लेश्या कृष्णादिद्रव्यसाचिव्यादात्मनः परिणामविशेषः । उक्तं च-"कृष्णादिव्यसाचिव्यात्परिणामो य आत्मनः।
स्फटिकस्येव तत्रायं, लेश्याशब्दः प्रवर्तते" ॥१॥ ताः कियत्य इति प्रश्नः। भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'एगा काउलेस्सा पन्नत्ता' एका कापोतलेश्या प्रज्ञप्ताः, रत्नप्रभायां पृथिव्या नैरयिकाणामेकैव कापोतलेश्या भवतीति भावः । 'इमीसे णं भंते ' एतस्यां खलु नरकावासों में एक २ नरक वास में रहे हुए नारक जीवों के कितनी लेश्याएँ कही गई हैं ? आत्मा के साथ कर्म पुद्गलों को चिपकाने वाली लेश्या होती है। कहा भी है-"कृष्णादि " इत्यादि ।
कृष्ण आदि द्रव्य के निमित्त से स्फटिक की तरह जो आत्मा का परिणाम होता है उसमें लेश्या शब्द की प्रवृत्ति होती है । तात्पर्य यह है किजिस प्रकार कृष्ण द्रव्य कज्जल आदि के संबंध से तथा जपापुष्प आदि के संबंध से स्फटिक मणि में कालिमा तथा लालिमा आदि दिखाई देने लगती है उसी प्रकार कृष्ण आदि द्रव्य के संबंध से आत्मा में भी परिणति विशेष होती है उसी का नाम लेश्या है । इस लेश्या से ही आत्मा में कर्मपुद्गल आकर चिपकते रहते हैं। उत्तर देते हुए प्रभु कहते हैं कि (गोयमा) हे गौतम ! (एगा काउलेस्सा पनत्ता) एक कापोतलेश्या कही गई है। अर्थात् रत्नप्रभा नामकी प्रथम पृथिवी में रहे हुए नारक जीवों के एक कापोतलेश्या ही होती है। (इमीसेणं भंते !) इस (रयणप्पभाए जाव હે પૂજ્ય? આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીમાં ૩૦ લાખ નરકા વાસોમાંના પ્રત્યેક નરકા વાસમાં રહેતા નારક છેને કેટલી વેશ્યાઓ કહી છે? કર્મપુદ્ગલોને આત્માની સાથે ચટાડનારી જે પરિણામે ની ધારા છે. તેને લેફ્સા કહેવામાં આવે છે.
५५ छકગણુનીલ વગેરે દ્રવ્યના નિમિત્તથી સ્ફટિકરત્ન સમાન આત્માના જે પરિણામ થાય છે તેમાં લક્ષ્યા શબ્દની પ્રવૃત્તિ હોય છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે જેવી રીતે કાજળ વગેરે કૃષ્ણ દ્રવ્યના સંબંધથી તથા જપાયુષ્પ વગેરેના સંબંધથી ફિટિક રત્નમાં કાળાશ, રતાશ વગેરે દેખાય છે, એવી જ રીતે કૃષ્ણાદિ દ્રવ્યના સંબંધથી આત્મામાં પણ પરિણામ વિશેષ થાય છે. તેનું જ નામ લેહ્યા છે. તે વેશ્યાને લીધે આત્મામાં કમપુલો આવીને ચાટતાં રહે છે. હવે ગૌતમ સ્વામીએ પૂછેલા પ્રશ્નને મહાવીર પ્રભુ મારફતે જે ઉત્તર મળે તે બતાવવામાં भाव छ. (गोयमा ! एगा काउलेस्सा पन्नत्ता) गौतम ! मे अपातोश्या ।
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #828

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. १ उ. ५ सू० ५ रत्नप्रभालेश्यायां दृष्टिद्वारम् ८०५
भदन्त ! 'श्यणप्पभाए जाव० ' रत्नप्रभायां पृथिव्यां त्रिंशति नरकावासशतसह षु एकैकस्मिन् नरकावासे 'काउलेस्साए वट्टमाणा नेरइया' कापोतलेश्यायां वर्तमाना नैरयिकाः 'कि कोहोवउत्ता ४' किं क्रोधोपयुक्ताः ४ - क्रोधादिपदचतुष्टययुक्ता भवन्ति किम् ? उत्तरयति भगवान् - 'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम! 'सत्तावीस भंगा' सप्तविंशतिर्भङ्गाः । यथा पूर्व क्रोधमानमायालो भैरेकत्व बहुत्वाभ्यां सप्तविंशतिर्भङ्गाः प्रतिपादितास्तथैवेहापि सप्तविंशतिरेव भङ्गाः कर्तव्याः, इति । दृष्टिद्वारम्
9
अथ दृष्टिद्वारं प्ररूपयितुमाह - 'इमी से णं जाव' इत्यादि । ' इमी से णं जाव' एतस्यां खलु यावत्, रत्नप्रभायां पृथिव्यां त्रिंशति निरयावा सशतसहस्रेषु कापोतले - श्यायां वर्त्तमाना नैरयिकाः 'कि सम्मद्दिट्ठी मिच्छादिट्ठी सम्मामिच्छादिट्ठी काउ लेस्साए वहमाणा नेरइया) हे भदन्त ! इस रत्नप्रभा पृथिवी के ३० लाख नरकावासों में से एक २ नरकावास में रहे हुए कापोतलेइया में वर्तमान नारक जीव' किं कोहोवउत्ता ४' क्या क्रोधोपयुक्त होते हैं ? मानोपयुक्त होते हैं ? मायोपयुक्त होते हैं ? लोभोपयुक्त होते हैं ? यह यश्न है। इसका उत्तर तेदे हुए प्रभु कहते हैं कि ( गोयमा ! ) हे गौतम! (सत्तावीसं भंगा) जिस प्रकार क्रोध, मान, माया और लोभ इनको लेकर एकवचन बहुवचन द्वारा पहिले २७ भङ्ग कहे गये हैं उसी प्रकार से २७ ही भङ्ग यहां भी जानना चाहिये ।
दृष्टिद्वार
अब दृष्टि द्वार की प्ररूपणा करने के निमित्त सूत्रकार सूत्र कहते हैं । (इमीसे णं भंते जाव किं सम्मद्दिट्ठी, मिच्छादिही, सम्मामिच्छादिट्ठी) हे भदन्त ! इसरत्नप्रभा पृथिवी के ३० लाख नरकावासों में
કહી છે. એટલે કે રત્નપ્રભા પૃથ્વીમાં રહેતા નારક જીવાને ફક્ત એક કાપાત. बेश्या ४ होय छे-( इमीसे णं भंते! रयणप्पभाए जाव काउलेस्साए वट्टमाणा ० १ ) હે પ્રભુ!? આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીમાં ૩૦ લાખ નરકાવાસોમાંના પ્રત્યેક નરકાવાસમાં કાપાતલેશ્યામાં રહેલ નારક જીવા શું ક્રાપયુક્ત હોય છે ? માનેાપયુક્ત હેાય છે ? भायोपयुक्त होयछे ? ङे सोलोयुक्त होय छे ? उत्तर- ( गोयमा ! सत्तावीसं भंगा) હું ગૌતમ ! જે પ્રકારે ક્રોધ, માન, માયા અને લોભની અપેક્ષાએ એકવચન મહુવચન વર્ડ ૨૭ ભાંગા આગળ કહેલા છે, એજ પ્રમાણે અહીં પણ ૨૭ જ ભાંગા સમજવા. દૃષ્ટિદ્વાર
હશે દૃષ્ટિ દ્વારાનું નિરૂપણ કરવાને માટે સૂત્રકાર નીચેનું સૂત્ર કહે છે ( इमीसे णं भंते! जाव किं सम्मद्दिट्ठी, मिच्छादिट्ठी, सम्मामिच्छादिट्ठी ? ) हे पूल्य ! આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીમાં ૩૦ લાખ નરકાવાસોમાં કાપાત લેશ્યામાં રહેલા નારક
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #829

८०६
भगवतीसूत्रे सम्यग्दृष्टयो मिथ्यादृष्टयः सम्यगमिथ्यादृष्टयः ? उत्तरयति भगवान्-'तिनिवि' त्रयोपि, सम्यग्मिथ्यामिश्रेतिदृष्टित्रयवन्तो भवन्तीति भावः, 'इमीसे णं जाव' एतस्यां खलु यावत् , एतस्यां रत्नप्रभापृथिव्यां नरकावासे स्थिताः 'सम्मइंसणे वट्टमाणा नेरइया' सम्यगदर्शने वर्तमानाः ' नैरयिका' कि कोहोवउत्ता ४' किं क्रोधोपयुक्ताः ४भवन्ति । उत्तरयति भगवान्-'सत्तावीसं भङ्गा' सप्तविंशतिर्भङ्गाः, अत्रापि क्रोधमानमायालोभैरेकत्वबहुत्वाभ्यां सप्तविंशतिरेव भङ्गाः वक्तव्याः, 'एवं मिच्छादसणे वि ' एवं मिथ्यादर्शनेपि सप्तविंशति भङ्गा ज्ञातव्याः । सम्मामिच्छादसणे असीई भंगा' सम्यमिथ्यादर्शने विद्यमानानां नैरयिकाणां अशीतिर्भङ्गा कापोतलेश्या में वर्तमान नारक जीव क्या सम्यग्दृष्टि होते हैं ? मिथ्यादृष्टि होते हैं ? या सम्यगमिथ्यादृष्टि होते हैं ? यह प्रश्न है । इसका उत्तर देते हुए प्रभु कहते हैं कि ( तिनि वि) हे गौतम ! वे तीनों प्रकार के होते हैं । अर्थात् सम्यग्दृष्टि भी होते हैं, मिथ्यादृष्टि भी होते हैं
और मिश्रदृष्टि भी होते हैं। (इमीसे णं जाव सम्मदंसणे वट्टमाणा नेरइया०) इस रत्नप्रभापृथिवी के नरकावासों में वर्तमान सम्यग्दृष्टि नारक जीव क्या क्रोधोपयुक्त होते हैं ? मानोपयुक्त होते हैं ? मायोपयुक्त होते हैं ? लोभोपयुक्त होते हैं ? (सत्तावीसं भंगा) यहां २७ भङ्ग होते हैं। अर्थात् यहां पर भी पहिले की तरह क्रोध, मान, माया और लोभ इनको लेकर एकवचन बहुवचन द्वारा २७ भङ्ग ही होते हैं। ( एवं मिच्छादसणे वि) इसी तरह से मिथ्यादर्शन में वर्तमान नारक जीवों के भी २७ ही भङ्ग जानना चाहिये । तथा (सम्मामिच्छादसणे असीईभंगा) सम्यक् मिथ्यादर्सन में वर्तमान नारक जीवों के ८० જીવે શું સમ્યગ્દષ્ટિ હોય છે? મિથ્યદૃષ્ટિ હોય છે કે સમ્યમિથ્યાષ્ટિ હોય છે?
उत्तर-( तिन्नि वि) ड गौतम! तेसो ऋणे मारना डोय छे. अटले સમ્યગ્દષ્ટિ પણ હોય છે, મિથ્યાદૃષ્ટિ પણ હોય છે, અને મિશ્રદૃષ્ટિ પણ હોય છે. (इभीसे णं जाव सम्मदसणे वठ्माणों नेरइया १) २॥ २त्नप्रभा पृथ्वीमा 30 લાખ નરકાવાસમાં રહેતા સભ્યદૃષ્ટિ નારક જીવો શું ફેધોપયુક્ત હોય છે? માપયુકત હોય છે? માયોપયુક્ત હોય છે ? લોપયુકત હોય છે? ઉત્તર(सत्तावीसं भंगा ) मी पण २७ मां थाय छ, मेटले मही. ५५ पडसांनी જેમ ક્રોધ, માન, માયા અને લોભની અપેક્ષાએ એકવચન અને બહુવચન વડે २७ २८ in uने छे. (एवं मिच्छादसणे वि.) मेवी शत भिथ्याशनमा पतभान ना२४ वान ५५ २७ ४ win समावा. तथा ( सम्मा मिच्छा दसणे असीति भंगा) सभ्यभिथ्याशनमा (भिष्टिमा) विधमान ना२४ वान
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #830

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. १ उ. ५ सू० ५ रत्न भालेश्यायां ज्ञानद्वारम्
वक्तव्याः, सम्यग् मिध्यादृष्टयो जीवा अल्पा एव भवन्ति, अतः तेषां मिश्रदृष्टीनां सत्ताऽपि कालापेक्षया स्वल्पवेस्यतो मिश्रदृष्टीनामशीतिरेव भङ्गा भवन्तीत्यवधेयम् । ज्ञानद्वारम्
"
'इमी से णं भंते जाव' एतस्यां खलु भदन्त । यावत् रत्नप्रभार्या पृथिari विद्यमाना नैरयिकाः 'किं णाणी अण्णाणी' किं ज्ञानिनोऽज्ञानिनः । उत्तरयति भगवान् - 'गोयमेत्यादि । ' गोयमा ' हे गौतम! ' णाणी वि अन्नाणी वि ' ज्ञानिनोपि अज्ञानिनोपि, ते जीवा ज्ञानिनोपि भवन्ति अज्ञानिनोपि च भवन्तीति, 'तिन्नि णाणाइ नियमा' त्रीणि ज्ञानानि नियमात् 'तिष्णि अण्णाणाई भयणाए त्रीणि अज्ञानानि भजनया, ज्ञानद्वारे ये सम्यक्त्वनो जीवा नरकेषु रत्नप्रभा - पृथिव्यां समुत्पद्यन्ते तेषां प्रथमसमयादारभ्य भवप्रत्ययस्यावधिज्ञानस्य सद्भावात् त्रिज्ञान एव भवन्ति । ये तु जीवा मिथ्यादृष्टयस्ते संज्ञिभ्योऽसंज्ञिभ्यश्च समुत्पद्यन्ते, तत्र ये संज्ञिभ्य उत्पद्यन्ते ते भवप्रत्ययादेव तत्र विभङ्गस्य सद्भावादज्ञानिनो
८००
भङ्ग जानना चाहिये । क्योंकि मिश्रदृष्टिवाले नारकजीव अल्प ही होते हैं । इसलिये उन मिश्रदृष्टियों की सत्ता भी कालकी अपेक्षा से अल्प ही रहती है, इस कारण मिश्रदृष्टियों के भङ्ग ८० होते हैं, ऐसा
ज्ञानद्वार
जानना चाहिये । (इमीसे णं भंते ! जाव किं णाणी अण्णाणी) हे भदन्त ! इस रत्नप्रभा पृथिवी में विद्यमान नारकजीव क्या ज्ञानी होते हैं या अज्ञानी होते हैं ! ( गोयमा ! ) हे गौतम ! ( गाणी वि अन्नाणी वि) वे ज्ञानी भी होते हैं और अज्ञानी भी होते हैं। (तिष्णि णाणा नियमा, तिष्णि अण्णाणाई भयणाए ) ज्ञानद्वार में जो सम्यग्रदृष्टि जीव रत्नप्रभा पृथिवी में उत्पन्न होते हैं उनके प्रथम समय से लेकर के भवप्रत्यय अवधिज्ञान का सद्भाव रहता है इस कारण वे नियम से तीन ज्ञानवाले होते हैं परन्तु जो जीव मिथ्यादृष्टि होते हैं वे संज्ञी जीवों
૮૦ ભાંગા સમજવા. કારણ કે મિશ્રદૃષ્ટિવાળા નારક જીવા ઓછા હોય છે. તેથી મિશ્રદૃષ્ટિ નારકાની સત્તા પણ કાળની અપેક્ષાએ અલ્પ જ રહે છે.
(इमीसेणं भंते ! जाव किं णाणी अण्णाणी ?) डे अलो ! भारत्नला पृथ्वीभां જ્ઞાનદ્વાર
रहेता नार४ भवे। ज्ञानी होय छे ! अज्ञानी होय छे ? ( गोयमा ! ) डे गौतम ( णाणी व अन्नाणी व ) तेथेो ज्ञानी पशु होय छे रमने अज्ञानी पशु होय छे. ( तिणिण णाणा नियमा, तिणि अण्णाणाई भयणाए ) ने सभ्य हृष्टि वा રત્નપ્રભા પૃથ્વીમાં (નરકમાં ) ઉત્પન્ન થાય છે તેમનામાં પ્રથમ સમયથી જ ભવપ્રત્યય અવધિજ્ઞાનના સદૂભાવ રહે છે. તે કારણે તેએ નિયમથી જ ત્રણ જ્ઞાનવાળા હોય છે. પણ જે જીવેા મિથ્યાદૃષ્ટિ હોય છે તેઓ સજ્ઞી જીવેામાંથ તથા અસ'ની જીવામાંથી ઉત્પન્ન થતા ડાય છે. તેમાં જે સત્તી જીવામાંથ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #831

८०८
भगवतीने भवन्ति । ये तु असंज्ञिभ्यः समुत्पद्यन्ते तेषामन्तर्मुहर्तात् परतो विभङ्गस्योत्पत्तिरिति तेषां पूर्वमशानद्वयं, पश्चाद्विभङ्गस्योत्पत्तौ अज्ञानत्रयं भवतीत्यत एव कथितम्-'तिण्णि अण्णाणाई भयणाए' त्रीणि अज्ञा नि भजनया, भजनया विकल्पनया कदाचिद् द्वे कदाचित् त्रीणि अज्ञानानि, इात । अत्रार्थे भवति गाथाद्वयम्
" सन्नी नेरइएसु, उरल परिच्चायणंतरे समये । विन्भंगं ओहिं वा, अविग्गहे विग्गहे लहइ ॥१॥ असन्नी नरएसु, पज्जत्तो जेण लहइ विभंग।
नाणा तिन्नेव तओ, अन्नाणा दोन्नि तिन्नेव " ॥२॥ छाया-संज्ञी नैरयिकेषु औदारिकपरित्यागानन्तरे समये।
विभङ्गमवधि वा अविग्रहे विग्रहे लभते ॥१॥ असंज्ञी नरकेषु पर्याप्तो येन लभते विभङ्गम् ।
ज्ञानानि त्रीण्येव ततः अज्ञाने द्वे त्रीण्येव (अज्ञानानि ) ॥२॥ में से या असंज्ञीजीवों में से उत्पन्न होते हैं। जो संज्ञी जीवों में से उत्पन्न होते हैं वे भवप्रत्यय विभङ्ग होने के कारण तीन अज्ञानवाले होते हैं,
और जो असंज्ञी जीवों में से उत्पन्न होते हैं उनके अन्तर्मुहर्त के बाद विभङ्ग ज्ञान की उत्पत्ति हो जाती है इसलिये उनके पहिले के रहे हुए दो अज्ञान और बाद में विभङ्ग ज्ञान की उत्पत्ति होने पर तीन अज्ञान होते हैं। पहिले के दो अज्ञान तो उनमें है ही और यहां उत्पन्न होने पर उनके एक विभङ्गज्ञान और हो गया इस तरह ये तीन अज्ञान होते हैं । इसीलिये कहा है कि "तिणि अण्णाणाई भयणाए" तीन अज्ञान भजना से होते हैं कभी दो अज्ञान होते हैं और कभी तीन अज्ञान होते हैं । इस सम्बन्ध में ये दो गाथाएँ हैं "संत्री नेरइएसु
ઉત્પન્ન થાય છે. તે ભવ પ્રત્યય વિભંગ જ્ઞાન હોવાને કારણે અજ્ઞાની હોય છે. અને જે અસંસી છમાંથી ઉત્પન્ન થાય છે. તેમ વિભંગ જ્ઞાનની ઉત્પત્તિ અન્તર્મહર્ત પછી થાય છે. તેમનામાં બે અજ્ઞાન તો પહેલેથી જ રહેલાં હોય છે અને વિભંગ જ્ઞાનની ઉત્પત્તિ થતાં ત્રણ અજ્ઞાન થાય છે, પહેલાંના બે અજ્ઞાન તે તેમનામાં છે જ અને અહીં ઉત્પત્તિ થવાથી ત્રીજા વિભંગ જ્ઞાનને વધારે થયે. આ शततमनामा पत्र मज्ञान थाय छे. तेथी । ह्यु है “तिण्णि अण्णाणाइ भयणाए" त्र अज्ञान. मनामे (वि४५) डाय छ-४या२४ थे मज्ञान डीय
मन या२४ २५ भज्ञान हाय छे. ते विष “सन्नी" नेरइ एसु-असत्री नरएसु" त्यादि. मे आयाम छ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #832

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श. १ उ० ५सू० ५ रत्नप्रभालेश्यायां शानद्वारम् ८०९
औदारिकशरीरत्यागानन्तरं नरकेषु अविग्रहगत्या विग्रहगत्या वा समुत्पधमाना संज्ञिजीवा विभङ्गमधवि ज्ञानं बा लभन्ते। ये तु असंज्ञिनो जीवाः समुत्पद्यन्ते नरके ते तत्र पर्याप्तावस्थायां विमङ्गज्ञानं प्राप्नुवन्ति, अतो नरके ज्ञानानि त्रीणि भवन्ति, अज्ञानं तु कदाचिद् द्विसंख्यकं कदाचित्रिसंख्यकं वा भवति । इति गाथाद्वयस्याभिप्रायः। 'इमीसे णं भंते जाव' एतस्यां खलु भदन्त! यावत् , एतस्यां रत्नप्रभायां पृथिव्याम् ' आमिणिबोहियणाणे वट्टमाणा' आभिनिबोधिकज्ञाने वर्तमाना नैरयिकाः कि क्रोधोपयुक्ताः४ भवन्ति ? उत्तरयति भगवान्-'सत्तावीसं भंगा' सप्तविंशतिर्भङ्गाः, आभिनिबोधिकज्ञाने वर्तमाना ये नैरयिकास्तेषां क्रोधादिविषये पूर्ववदेव सप्तविंशतिर्भङ्गा ज्ञातव्या इति भावः । ' एवं तिण्णि णाणाई तिष्णि -असन्नी नरएझ" इत्यादि।-औदारिक शरीर को छोड़ने के बाद तुरत ही नैरयिक जीवों में उत्पन्न होनेवाला संज्ञीजीव अविग्रह अथवा विग्रहगति में विभङ्ग अथवा अवधिज्ञान को प्राप्त कर लेता है । तात्पर्य यह है कि संज्ञीजीव मरने के बाद विग्रहगति से अथवा अविग्रहगति से नरकों में उत्पन्न होते हुए विभङ्गज्ञान को प्राप्त कर लेते हैं । परन्तु जो असंज्ञीजीव नरकों में उत्पन्न होते हैं वे वहां पर्याप्तावस्था में ही विभङ्गज्ञान प्राप्त करते हैं। इसलिये नरक में ज्ञान तो तीन होते हैं परन्तु जो अज्ञानत्रिक हैं वह वहां किसी समय, दो भी होते हैं और किसी समय तीन भी होते हैं यह इन दो गाथाओं का अभिप्राय है।
(इमीसे णं भंते ! जाव आभिणिबोहियणाणे वट्टमाणा०) हे भदंत! इस रत्नप्रभापृथिवी में आभिनिबोधिकज्ञानवाले नारकजीव क्या क्रोधोपयुक्त होते हैं ? क्या मानोपयुक्त होते हैं ? क्या मायोपयुक्त होते हैं ?
દારિક શરીર છોડીને અવિગ્રહ થવા વિગ્રહ ગતિણી તુરત જ નારકમાં ઉત્પન્ન થનાર સંસી જીવ વિભંગ અથવા અવધિજ્ઞાનને પ્રાપ્ત કરી જ લે છે, તાત્પર્ય એ છે કે સંસી જીવ મરણ પછી વિગ્રહગતિથી અથવા અવિગ્રહગતિથી નરકમાં ઉત્પન્ન થતાં વિર્ભાગજ્ઞાનને અથવા અવધિક્ષાનને પ્રાપ્ત કરી લે છે. પરન્ત જે અસંશી જી નરકમાં ઉત્પન્ન થાય છે. તેઓ ત્યાં પર્યાપ્તાવસ્થામાં જ વિભંગ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરે છે. તેથી નરકમાં જ્ઞાન તે ત્રણ હોય છે. પરંતુ જે અજ્ઞાનત્રિક છે તે કઈ સમયે બે પણ હોય છે અને કોઈ સમયે ત્રણ પણ હોય છે. તે બંને ગાથાઓનું ઉપર મુજબ તાત્પર્ય છે.
(इमीसे पं भंते ! जाव अभिणिबोहियणाणे वट्टमाणा० ) भून्य ! ॥ રતનપ્રભા પૃથ્વીમાં અભિનિધિક જ્ઞાનવાળા નારક છે શું ફેધોપયુકત હોય છે? માપયુકત હોય છે? માપયુક્ત હોય છે? કે લાભપયુકત હોય છે? भ १०२
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #833

૦
भगवती सूत्रे
अण्णाणाई भाणियव्वाई' एवं त्रीणि ज्ञानानि त्रीण्यज्ञानानि भणितव्यानि, आभिनिवोधिकज्ञानवदेव सप्तविंशतिभङ्गयुक्तानि आद्यानि त्रीणि ज्ञानानि वक्तव्यानि तथा सप्तविंशतिभङ्गोपेतानि त्रीणि अज्ञानानि च ज्ञेयानि । इह तु त्रीणि ज्ञानानि यदुक्तं तत् आभिनिबोधिक ज्ञानस्य पुनर्गणनां कृत्वैव प्रोक्तम्, अन्यथा द्वे एव ज्ञाने वाच्ये स्याताम् । एवं त्रीणि अज्ञानानीत्यत्र यदि विभङ्गात् पूर्व जायमानं मत्यज्ञानं श्रुताज्ञानं चेति द्वयं विवक्ष्यते तदाऽशीतिर्भङ्गा एवं लभ्यन्ते अल्पत्वात्तेषाम्, किन्तु ते जघन्यावगाहनावन्तो भवन्ति ततो जघन्यावगाहनाssश्रयेणैव तेषामशीतिर्भङ्गा अवसेया इति ।
क्या लोभोपयुक्त होते हैं ? भगवान् इसका उत्तर देते हुए कहते हैं कि ( सत्तावीस भंगा) आभिनिबोधिकज्ञान में वर्तते हुए जो नारक जीव हैं, उनके क्रोधादि विषय में पहिले की तरह ही २७ भङ्ग जानना चाहिये । ( एवं तिणि णाणाई तिणि अण्णाणाई भाणियव्वाई ) इसी तरह से तीन ज्ञान और तीन अज्ञान के विषय में भी जानना चाहिये । तात्पर्य कहने का यह है कि श्रुतज्ञान में एवं अवधिज्ञान में वर्तमान नारकजीवों के क्रोधादिक विषय में २७ भङ्ग ही जानना चाहिये। इसी तरह से तीन अज्ञानवाले नारकजीवों के क्रोधादि के विषय में २७ भङ्ग जानना चाहिये । यहां जो सूत्र में " तिणि णाणाई " तीनज्ञान " ऐसा पाठ कहा है वह आभिनिबोधिकज्ञान की पुनः गणना करके ही कहा गया है। नहीं तो दो ही ज्ञान कहना चाहिये था । इसी प्रकार से " तिणि अण्णाणाइ "" त्रीणि अज्ञानानि " यहां पर यदि विभङ्ग से पहिले जायमान मत्यज्ञान और श्रुताज्ञान विवक्षित होते हैं तब तो ८० भङ्ग होते हैं, क्यों कि इन अज्ञानोंवाले जीव अल्प होते हैं । (सत्तावीसं भंगा ) हे गौतम! मालिनियोधि ज्ञानवाणा ने नासु भवेोछे તેમના ક્રયાદિક વિષયમાં ૨૬ જ ભાંગા પહેલાં કહ્યા પ્રમાણે સમજવા.
46
( एवं तिष्णि णाणाइ भाणियव्वा ) मेन प्रमाणे त्रहो ज्ञान भने त्रगु અજ્ઞાના વિષયમાં પણ સમજવું. તાત્પ એ છે કે શ્રતજ્ઞાન અને અવિજ્ઞાન વાળા નારક જીવેાના ક્રોધ દિ વિષેના ૨૭ ભાંગા જ સમજવા. એજ પ્રમ ણે ત્રણ અજ્ઞાનવાળા નારક જીવેના કોધાદિના વિષયમાં પણ ૨૭ ભાંગા સમજવા. अहीं सूत्रमां भे" ऋभु ज्ञान " ह्यां छे, ते मालिनिमोधि ज्ञानने ( भतिज्ञानने) પણ સાથે ગણીને જ કહેલ છે. નહીં તેા ખેજ જ્ઞાન કહેવા જોઇતાં હતાં. આ प्रमाणे “निन्नि अण्णाण त्रीणि अज्ञानानि " सही' ले विलग ज्ञाननी पडेसां उत्पन्न થયેલ મતિ અજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાનનું વર્ણન કરવાનું હોય તે ૮૦ ભાંગા કરવા પડે છે,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #834

प्रमेयमन्द्रिकाटीका श.१ उ. ५ सू० ५ रत्नप्रभालेश्यायां योगद्वारम्' ८१ ___ 'इमोसे णं भन्ते ! जाव' एतस्यां खलु भदन्त ! यावत एतस्यां रत्नप्रभायां पृथिव्यां नैरयिकाः किं मणजोगी वइजोगी कायजोगी' किं मनोयोगिनः वचोयोगिनः काययोगिनः सन्ति । उत्तरयति भगवान्-'तिनि वि' इत्यादि । 'तिन्नि वि' त्रयोपि सन्ति मनोवाकाययोगवन्तो भवन्तीति भावः । 'इमीसे णं जाव' एतस्यां खलु यावत् 'मणजोए वट्टमाणा' मनोयोगे वर्तमाना नारकाः 'किं कोहोवउत्ता' कि क्रोधोपयुक्ताः४, किं क्रोधादिचतुष्टयवन्तो भवन्तीति प्रश्नः । उत्तरयति भगवान् – 'सत्तावीसं भंगा' सप्तविंशतिभङ्गाः, तत्र क्रोधमानमायालोभेषु एकत्वबहुत्वादीनां विवक्षया सप्तविंशतिभङ्गाः पूर्ववदेव ज्ञातव्याः, ‘एवं वइजोए एवं कायजोए' एवं वचोयोगे एवं काययोगे, यथा परन्तु वे जघन्य अवगाहना के आश्रयण से ही उनके ८० भङ्ग जानना चाहिये।
(इमीसे गं भंते ! जाव किं मणजोणी, वइजोगी, कायजोगी ?) हे भदन्त ! इस रत्नप्रभापृथिवी में रहे हुए नारकजीव क्या मनोयोगी होते हैं ? वचनयोगी होते हैं ? या काययोगी होते हैं ? इसका उत्तर देते हुए भगवान् कहते हैं कि (तिन्नि वि) ये तीनों योगवाले होते हैं । अर्थात् रत्नप्रभापृथिवी में रहते हुए नारकजीव मनोयोग, वचनयोग और काययोगवाले होते हैं । ( इमीसे णं भंते ! जाव मणजोए वमाणा किं कोहोवउत्ता ४) हे भदन्त ! इस रत्नप्रभापृथिवी में मनोयोग में वर्तमान नारकजीव क्या क्रोधादि उपयुक्त-क्रोधादिचतुष्टयवाले होते हैं ? इसका उत्तर देते हुए भगवान् कहते हैं कि-(सत्तावीसं भंगा) हे गौतम ! यहां २७ भङ्ग जानना चाहिये । क्रोध, मान, माया और लोभ इनमें एकवचन और बहुवचन કારણ કે તે અજ્ઞાનોવાળા નારક જીવો અ૫ હોય છે. પરંતુ તેમાં જઘન્ય અવગાહનાવાળા જીનેજ સમાવેશ થાય છે. તેથી જઘન્ય અવગાહનાની અપેક્ષાमे तमना ८० मा समावा. ( इमीसे णं भंते ! जाव किं मणजाणी, वइजोगी, कायजोगी १) ड प्रमा ! २! २त्नमा पृथ्वीमा २उता ना२४ वो शु મનોયોગી હોય છે ? વચનગી હોય છે કે કાયયોગી હોય છે? ઉત્તર(तिन्नि वि) तात्री योगवा डाय छे. मेट २त्नप्रभा पृथ्वीमा २उत। ना२। भनया, क्यनया, मने आययोm ni डोय छे. (इमीसे णं भंते! जाव मणजाए वढमाणा नेरइया कि कोहोवउत्ता४१ ) प्रल ! २२त्नमा पृथ्वीमा રહેતા મનોગયુક્ત નારક શું કોધાદિચતુષ્ટયવાળા હોય છે? તેને ઉત્તર महावीर प्रभु २मा प्रमाणे मापे छ-( सत्तावीसं भंगा) 3 गौतम ! मी पy ૨૭ ભાગ સમજવા. ક્રોધ, માન, માયા અને લેભમાં એકવચન અને બહુવबननी अपेक्षामे पडसा ४ा प्रमाणे २७ मांगा थाय छे. (एवं वइजागे, एवं
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #835

८१२
भगवती सूत्रे
मनोयोगे सप्तविंशतिर्भङ्गाः कथितास्तथा वचोयोगेपि सप्तविंशतिर्भङ्गा ज्ञातव्याः । एवमेव काययोगेपि सप्तविंशतिर्भङ्गा ज्ञातव्या इति । योगद्वारे इह काययोगिन इत्यत्र यद्यपि केवलकार्मणशरीरयोगेऽशीतिर्भङ्गाः संभवन्ति तेषामल्पत्वात्, तथापि केवलकार्मणका योगस्याविवक्षणात् सामान्यतः काययोगस्य विवक्षणात्, सप्तविंशतिर्भङ्गाः कथिताः । अथोपयोगद्वारं निरूपयितुमाह - 'इमीसे णं' इत्यादि । 'इमी से णं जाव' एतस्यां खलु यावत्, रत्नप्रभा पृथिव्यां नरकावासस्थिता नारकाः 'किं सागारोवउत्ता अणागारोवउत्ता' कि साकारोपयुक्ता अनाकारोपयुक्ताः, आकारो नाम विशेषांशग्रहणशक्तिरूपः तेन सहितः, साकारः ज्ञानमित्यर्थः तथा की विवक्षा से पहिले की तरह ही २७ भङ्ग होते हैं । ( एवं वइजोए, एवं कायजीए) इसी तरह से वचनयोग में और काययोग में भी जानना चाहिये । अर्थात् जैसे मनोयोग में २७ भङ्ग कहे हैं उसी प्रकार से यहां भी जान लेना चाहिये । इस योग द्वार में यद्यपि केवल कार्मण शरीर योग में - कार्मणकाय के योग में अस्सी भङ्ग संभवते हैं क्योंकि
अल्प होते हैं तो भी उनकी यहां विवक्षा नहीं की गई है । सामान्यकाययोगकी विवक्षा की गई है। इसलिये "एवं कायजोए वि" ऐसा सूत्रकारने कहकर वहां २७ भङ्ग ही कहे हैं ।
उपयोगद्वार
अब उपयोग द्वार को निरूपण करने के लिये सूत्रकार प्रश्नसूत्र कहते हैं (हमीसे णं जाव नेरइया किं सागारोवउत्ता अणागारोउत्ता वा ?) हे भदन्त ! इस रत्नप्रभा पृथिवी के नरकावासों में रहने वाले नारक जीव क्या साकार उपयोग वाले होते हैं अथवा निराकार उपयोग वाले होते हैं ? विशेष अंश को ग्रहण करने की शक्तिका नाम
कायजाए ) ०४ प्रमाणे वयनयोग ने अययोगमा पशु समन्वु. भेटले } જેવી રીતે મનયેાગમાં ૨૭ ભાંગા કહ્યા છે, એવી રીતે વચનયાગ અને કાયયેાગમાં પણ ૨૭–૨૭ ભાંગા સમજવા. આ ચાઢારમાં જો કે માત્રકામણુ કાયયેાગમાં ૮૦ ભાંગા સ‘ભવી શકે છે. ક!રણ કે તેઓ અલ્પ હાય છે—તે પણ અહી તેમનું વષઁન કર્યું નથી, અહીં સામાન્ય કાયયેાગનું જ વર્ણન કર્યું છે, તેથી " एवं कायजोए वि " मे उहीने सूत्रअरे अहीं २७ लांगा ४ ह्या छे.
હવે સૂત્રકાર ઉપયેાગદ્વારનું નિરૂપણ કરવાના આશયથી પ્રશ્ન સૂત્ર કહે छे- ( इमी से णं जाव नेरइया कि सागरेश्वउत्ता वा अणागागेवउत्ता वा ? ) डे अले! !
આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીના નરકાવાસોમાં રહેનારા નારક જીવે શું સાકાર ઉપચૈાગવાળા હાય છે કે નિરાકાર ઉપયાગવાળા હેાય છે ? વિશેષ અંશને ગ્રહણ કરવાની
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #836

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श० १ ० ५ सू० ५ रत्नप्रभालेश्यायामुपयोगद्वारम् ८१३ आकारेण रहितोऽनाकारः यो वस्तुनो विशेषांशमगृहीत्वा सामान्यांशग्राही भवति स अनाकारः दर्शनमित्यर्थः। तथा च रत्नप्रभापृथिव्याश्रिता नारकाः साकारोपयुक्ता अनाकारोपयुक्ता वेति प्रश्नाकारः। भगवानाह-'गोयमा' इत्यादि। 'गोयमा' हे गौतम ! 'सागारोवउचावि अणागारोवउत्तावि' साकारोपयुक्ता अपि अनाकारोपयुक्ता अपि नारका भवन्ति । 'इमीसे णं जाव' एतस्यां खलु रत्नप्रभापृथिव्यां 'सागारोवोगे वट्टमाणा' साकारोपयोगे वर्तमाना नारकाः किं कोहोवउत्ता' किं आकार है। इस आकार से सहित जो उपयोग है वह साकारोपयोगअर्थात् ज्ञानोपयोग है, तथा इस आकार से रहित जो उपयोग है वह अनाकारोपयोग-अर्थात् दर्शनोपयोग है । जो उपयोग वस्तुके विशेषांश को ग्रहण न कर के केवल सामान्यांश को ग्रहण करता है वह अनाकार उपयोग है ऐसा अनाकार उपयोग दर्शन होता है । यह घट है' इस प्रकार से विशेष अंश को ग्रहण करने वाला जो उपयोग होता है वह साकारोपयोग है ऐसा साकारोपयोग ज्ञान होता है अतः इसी साकार अनाकार उपयोग को लेकर यहां प्रश्न किया गया है कि रत्नप्रभापृथिवी के आश्रित हुए नारकी जीव साकारोपयुक्त होते हैं कि अनाकारोपयुक्त होते हैं ? इसका उत्तर (गोयमा ) हे गौतम ! ( सागारोवउत्ता वि अणागारोव उत्ता वि) वे नारक जीव साकार उपयोग वाले भी होते हैं और अनाकार उपयोग वाले भी होते हैं । ( इमीसे णं जाव सागोरोवओगे
શક્તિનું નામ આકાર છે. આ આકારથી યુક્ત જે ઉપયોગ છે તે સાકારે પગ એટલે કે જ્ઞાનોપયોગ છે, તથા આ આકારથી રહિત જે ઉપગ છે તે નિરાકાપગ એટલે કે દર્શન પણ છે. જે ઉપગ વસ્તુના વિશેષાંશને ગ્રહણ ન કરતાં માત્ર સામાન્ય અંશને જ ગ્રહણ કરે છે. તે ઉપગને નિરાકાર ઉપયોગ કહે છે. એવાં નિરાકાર ઉપગને દર્શનઉપયોગ કહેવામાં આવે છે, “ આ ઘટ છે, આ પટ છે” તે રીતે વિશેષ અંશને ગ્રહણ કરનાર જે ઉપગ હોય છે તેનું નામ સાકારે પગ છે, એવાં સાકારપગ ને જ્ઞાનઉપગ કહે છે. અહિં સાકાર અને નિરાકારઉપગની અપેક્ષાએ એ પ્રશ્ન કરવામાં આવ્યો છે કે આ રત્નપ્રભાપૃથ્વીમાં રહેનારા નારક જીવો શું સાકાર५युत डरय छ, नि२।४।२।५युत हाय छ ? उत्तर-(गोयमा !) गीतम! ( सागारोवउत्ता वि अणागारोवउत्ता वि) ते ना२४ 0ो सा२७५योगा ! डाय छ भने नि२२ ७५७ ५५ उय छ, प्रश्न-( इमीसे णं जाव साग
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #837

भगवती सूत्र
क्रोधोपयुक्ताः४, साकारोपयुक्ता नारकाः क्रोधादिमन्तो भवन्ति न वेति प्रश्नः । उत्तरयति भगवान् - 'सत्तावीसं भगा' सप्तविंशतिर्भङ्गाः साकारोपयुक्तेषु नारकेषु क्रोधमानमायालो भैरेकत्वबहुत्वविवक्षया सप्तविंशतिभङ्गा ज्ञातव्याः । ' एवं अणागारोवउत्तावि ' एवमनाकारोपयुक्ता अपि, यथा साकारोपयोगे सप्तविंशतिभङ्गास्तथा अनाकारोपयोगेपि सप्तविंशतिरेव भङ्गाः ज्ञातव्याः इति भावः । रत्नप्रभापृथिव्याश्रितजीवमधिकृत्य सर्वो विचारः कृतः, अतः परं रत्नमभापृथिवी
८१४
वहमाणा नेरइया कि कोहोवउत्ता ४) हे भदन्त! इस रत्नप्रभापृथिवी के नरकावासों में वर्तमान साकारउपयोग वाले नारक जीव क्या काधोपयुक्त होते हैं ? मानोपयुक्त होते हैं ? मायोपयुक्त होते हैं ? लोभोपयुक्त होते हैं ? भगवान् इसका उत्तर देते हुए कहते हैं कि ( सत्तावीसं भंगा ) यहां पूर्व की तरह २७ भङ्ग जानना चाहिये । अर्थात् संबंध साकारोपयुक्त नारक जीवों में क्रोध, मान, माया एवं लोभ, इनके में एकवचन बहुवचन को लेकर के २७ भङ्ग होते हैं, ऐसा जानना चाहिये। ( एवं अणागारोवउत्ता वि ) जिस तरह साकारोपयोग में २७ भङ्ग होते हैं, उसी प्रकार से अनाकारोपयोग में भी २७ ही भङ्ग होते हैं । रत्नप्रभा पृथिवी में वर्तमान जीव को लेकर यह समस्त विचार किया गया है । इसके बाद रत्नप्रभापृथिवी की तरह शर्करामभा आदि पृथिवियों में भी वैसा ही विचार कर लेना चाहिये । इस तरह अतिदेश द्वारा दूसरी रोवओगे व माणा नेरइया किं को वउता ४ १) हे अला ? या रत्नला पृथ्वीना નરકાવાસોમાં રહેનારા સાકારઉપયેગવાળા નારક જીવાણુ ક્રોધે પયુક્ત હાય છે ? માનેાપયુક્ત હાય છે ? માચેાપયુક્ત હોય છે ? લાભાપયુક્ત હોય છે ? ઉત્તર( सत्तावीसं भंगा ) अडीं पशु २७ लांगा समन्न्वा એટલે કે સાકારાપયુક્ત નારક જીવામાં ક્રોધ, માન, માયા અને લાભની અપેક્ષાએ એકવચન અને મહુવચન લઈ ને ૨૭ ભાંગા થાય છે. એજ પ્રમાણે અનાકારોપયોગયુક્ત નારકામાં પણ ૨૭ ભાંગા થાય છે. રત્નપ્રભા પૃથ્વીમાં રહેનાશ નારક જીવાના સ'મધમાં જ આ ઉપરના સમસ્ત વિચાર કરવામાં આવ્યે છે. હવે શાપ્રભા વગેરે પૃથ્વીમાં રહેનારા જીવેાના સંબંધમાં પશુ એ ખામતાને વિચાર
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #838

प्रमेयचन्द्रिकाठीका श० १७०५ सू५ शर्करादिशेषपृथिवीलेश्यावर्णनम् ८१५ वत् शर्करामभापृथिव्यादावपि तथैव विचारः करणीय इत्यतिदेशेन पृथिव्यन्तरमपि दर्शयन्नाह-एव'मित्यादि, ' एवं सत्तवि पुढवीओ नायनाओ' एवं सप्तापि पृथिव्यो ज्ञातव्याः, रत्नप्रभापृथिवीवदितराः शर्कराप्रभाद्या अपि ज्ञातव्याः। सर्वसादृश्येऽपि विशेषं दर्शयति-'णाणत्तं लेस्सासु' नानात्वं लेश्यासु, रत्नपभावदन्यास्वपि पृथिवीषु आलापाः कर्त्तव्याः किन्तु लेश्यासु विशेषः प्रत्येकपृथिवीषु लेश्यानां भिन्नत्वात् । कस्यां पृथिव्यां का लेश्या ? इत्यर्थे गाथामाह-'गाहा' गाथा, अस्या अर्थश्वेत्थम्-'काऊ य दोसु' कापोती च द्वयोः, द्वयोः पृथिव्योः पृथिव्यादिकों का ऐसा ही प्रकरण प्रकट करने के लिये सूत्रकार कहते हैं कि ( एवं सत्त वि पुढवीओ नेयव्वाओ) इसी तरह से अर्थात् प्रथम पृथिवी के नारक जीवों का जैसा कथन यह लेश्या आदि के संबंध में किया गया है उसी तरह से द्वितीय आदि ६ पृथिवियों के नारक जीवो में भी सम्यग्दृष्टि आदि मूत्र संबंधी विषयों का कथन कर लेना चाहिये। (णाणत्तं लेस्सासु)प्रथम पृथिवी के नारक जीवों की अपेक्षा यदि द्विती यादि पृथिवियों के नारक जीवों के कथन में भिन्नता है तो वह लेश्या को लेकर है। यही बात " णाणत्तं लेस्सासु" इस मूत्र द्वारा समझाई गई है । तात्पर्य कहने का यह है कि रत्नप्रभा पृथिवी की तरह ही अन्य ६ पृथिवियों में भी आलापक कहना चाहिये-परन्तु प्रत्येक पृथिवी में लेश्याओं की भिन्नता के कारण लेश्याओं में भिन्नता है सा किस पृथिवी में कौन सी लेश्या है यही बात इस गाथा द्वारा प्रकट की जा रही हैरत्नप्रभा और शर्कराप्रभा इन दो नरकों के जो नारक हैं उनके कापोतકર જોઈએ તેથી બીજી પૃથ્વી વગેરેનું એવું જે પ્રકરણ પ્રકટ કરવાને માટે सूत्रा२ ४ छ -( एवं सत्त वि पुढवीओ नेयवाओ) मे०८ प्रमाणे मेटते કે પહેલી પૃથ્વીના નારક જીના સંબંધમાં લશ્યા વગેરેના વિષયમાં જેવું કથન કરવામાં આવ્યું છે એવું જ કથન બીજીથી લઈને સાતમી પૃથ્વી સુધીના ना२४ ७वाना संघमा ५ सभा. " णाणत्तं लेस्सासु" पडसी वीना નારક છ કરતાં બીજી ત્રીજી વગેરે પૃથ્વીના નારક જીના કથનમાં सेश्याना विषयमा मात्र भिन्नता २७सी छे से वात "णाणत्तं लेस्सासु" એ વડે સમજાવવામાં આવેલ છે. તાત્પર્ય એ છે કે રત્નપ્રભા પૃથ્વીના નારક વિષે જેવા આલાપકે કહ્યા છે એવા આલાપ બીજી છએ પૃથ્વી વિષે પણ કહેવાં જોઈએ, પરંતુ પ્રત્યેક પૃથ્વીમાં લેશ્યાઓની ભિન્નતા છે. કયી પૃથ્વીમાં થી લશ્યા છે તે નીચેની ગાથા વડે બતાવ્યું છે. રત્નપ્રભા અને શર્કરા પ્રભાના
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #839

भगवतीसूत्रे रत्नप्रभा-शर्कराप्रभयोर्ये नारकास्तेषां कापोतलेश्या भवति । 'तइयाए' तृतीयायाम् वालुकाप्रभायां पृथिव्याम् 'मीसिया' मिश्रिता लेश्या भवति, वालुकाप्रभापृथिव्या उपरितननरकेषु कापोतीलेश्या भवति, तथा तस्या एवाधस्तननरकेषु नीललेश्या भवत्यतस्तृतीयपृथिवीनारकजीवानां मिश्रा लेश्या कथितेति । 'चउत्थीए' चतुर्थ्यांपङ्कप्रभापृथिव्याम् ये नारकास्तेषाम् ‘नीलिया' नीलिका लेश्या भवति, 'पंचमियाए ' पञ्चम्याम् धूमप्रभायां पृथिव्याम् 'मीसा' मिश्रा नीलकृष्णरूपालेश्या भवति, षष्ठयां तमःप्रभायाम् 'कण्हा' कृष्णा लेश्या भवति, 'ततो' ततः तदनन्तरम् सप्तम्यां तमस्तमःप्रभायां पृथिव्यां 'परमकण्हा' परमकृष्णा लेश्या भवतीति गाथार्थः । सूत्राभिलापेषु यत् नरकावासनानात्वं कथितं तत् 'तीसा य पन्नवीसा' इत्यादि गाथाद्वारेणावगन्तव्यम् । रत्नप्रभापृथियां यथा सूत्राभिलापः लेश्या होती है तीसरी पृथिवी बालुकाप्रभा में ऊपर के नरकों में कापोतलेश्या और नीचे के नरकों में नीललेश्या है । इसलिये तृतीय पृथिवी के नारक जीवों में दो लेश्या कही है ! चौथी पृथिवी पंकप्रभा में जो नारक जीव है उनके नीललेश्या होती है । पांचवी पृथिवी जो धूमप्रभा है उसमें रहने वाले नारक जीवों के नीलकृष्णरूप दो लेश्या होती है। छठवीं तमःप्रभा पृथिवी है उसमें रहने वाले नारक जीवों के कृष्णलेश्या होती है । सातवीं पृथिवी जो तमस्तमप्रभा है उसमें रहने वाले नारकों के महाकृष्ण लेश्या होती है । इस प्रकार से इस गाथा का अर्थ है। सूत्रा भिलापों में जो नरकावासों में नानस्य भेथ कहा गया है वह " तीसा य पन्नवीसा" इत्यादि गाथा द्वारा जान लेना चाहिये। रत्नप्रभापृथिवी में
નારક જીને એક કાપતલેસ્યા હોય છે. ત્રીજી વાલુકાપ્રભા નામની પૃથ્વીના ઉપરના નરકાવાસોમાં રહેતા નારકે કાતિલ શ્યાવાળા અને નીચેના નરકાવાસોમાં રહેનારા નારકો નીલ શ્યાવાળા હોય છે. તેથી ત્રીજી પૃથ્વીના નારકમાં भिटेश्या ४डी छ.
ચોથી પંકપ્રભા પૃથ્વીના નાકે નીલ લેફ્સાવાળા હોય છે. પાંચમી ધૂમપ્રભા પૃથ્વીના નારકે નીલ તથા કૃષ્ણરૂપ મિશ્રલેશ્યા વાળા હોય છે. છઠ્ઠી તમ પ્રભા પ્રવીમાં રહેનારા નારક જી કૃષ્ણ લક્ષ્યાવાળા હોય છે. સાતમી તમસ્તમપ્રભા પૃથ્વીમાં રહેનારા નારક છે મહાકૃષ્ણ લશ્યાવાળા હોય છે, આ પ્રમાણે તે ગાથાનો અર્થ આપવામાં આવ્યું છે.
सूत्राभिसापामा २४पासोमा विविधता ही छ ते“तीसा य पन्नवीसा" ઇત્યાદિ ગાથાઓ મારફત સમજી લેવી. રત્નપ્રભા પૃથ્વીમાં જે પ્રમાણે સૂત્રાભિ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #840

प्रमेयचन्द्रिकाटोकाश०१ उ०५सू०६ असुरकुमारादीनां स्थितिस्थानादिवर्णनम् ८१७ कृतस्तथैव पृथिव्यन्तरेपि करणीयस्तथाहि-" सक्करप्पभाए णं भंते ! पुढवीए पणवीसाए निरयावाससयसहस्सेसु एगमेगंसि निरयावासंसि कइ लेस्साओ पन्नताओ, गोयमा ! एगा काऊ लेस्सा पन्नत्ता । सक्करप्पभाए णं भंते! जाव काउले. स्साए वट्टमाणा नेरइया कि कोहोवउत्ता ४" इत्यादि । 'जाव सत्तावीसं भंगा' इत्यादि । शर्कराप्रभायां खलु भदन्त ! पृथिव्यां पञ्चविंशतौ निरयावासशतसहस्रेषु एकैकस्मिन् निरयावासे कति लेश्याः प्रज्ञप्ताः, गौतम ! एका कापोती लेश्या । शर्कराप्रभायां भदन्त ! यावत् कापोतीलेश्यायां वर्तमाना नैरयिकाः किं क्रोधोपयुक्ताः यावत् सप्तविंशतिर्भङ्गाः । अनेनैव प्रकारेण वालुकाप्रभापृथिवीत आरभ्य तमस्तमापृथिवीपर्यन्तं सूत्रालापकप्रकारो वर्णनीयः ॥सू०५॥
॥ इति लेश्याप्रकरणम् ॥ जैसा सूत्राभिलाप किया गया है वैसा ही वह दूसरी पृथिवियों में भी कर लेना चाहिये । जैसे-“ सक्करप्पभाए णं भंते ! पुढवीए पणवीसाए निरयावाससयसहस्सेस्सु एगमेगंसि निरयावासंसि कई लेस्साओ पन्नत्ताओ? गोयमा ! एगा काऊलेस्सा पन्नत्ता) शर्कराप्रभा नाम की पृथिवी में हे भदन्त ! जो २५ लाख नरकावास हैं-उन नरकावासों में से एक२ नरकावास में रहने वाले नारक जीवों के कितनी लेश्याएँ कही गई हैं ? हे गौतम! उनके एक कापोत लेश्या कही गई है । (सकरप्पभाए णं भंते । जाव काउलेस्साए वट्टमाणा नेरइया कि कोहोवउत्ता४ इत्यादि) हे भदंत! शर्कराप्रभा के २५ लाख नरकावालों में से एक २ नरकावास में कापोत लेश्या में वर्तमान नारक जीव क्या क्रोधोपयुक्त होते हैं, मानोपयुक्त होते हैं, मायोपयुक्त होते हैं, या लोभोपयुक्त होते हैं ? ( जाव सत्ताલાપ કરવામાં આવ્યું છે એ જ પ્રમાણે બીજી પૃથ્વીઓમાં પણ કરી લે. જેમ કે " सकरप्पभाए णं भंते ! पुढवीए पणवीसाए निरयावाससयसहस्से सु एगमेगंसि निरयावासंसि कई लेस्साओ पन्नत्ताओ ? गायमा ! एगो काऊ लेस्सा पन्नत्ता) 3 પૂજ્ય ! શર્કરાપ્રભ પૃથ્વીમાં જે ૨૫ લાખ નરકાવાસ છે. તે પ્રત્યેક નરકાવાસમાં રહેનારા નારક જીવની કેટલી વેશ્યાઓ કહી છે? હે ગૌતમ! તેમને એક अपात वेश्या ४ डाय छ ( सक्करप्पभाए णं भंते ! जाव काउलेस्साए वहमाणा नेरइया किं काहेोवउत्ता ४ इत्यादि) 3 पून्य ! शशमा पृथ्वीन। २५ १५ નરકાવાસમાંના પ્રત્યેક નરકાવાસમાં રહેલા કાપતલેશ્યાવાળા નારક જીવે શું ક્રોધપયુક્ત હોય છે? માને પયુક્ત હોય છે? માપયુક્ત હોય છે? પયુક્ત
भ० १०३
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #841

८१८
भगवतीसूत्रे __असुरकुमारादीनां स्थितिस्थानादिप्रकरणम्नारकजीवानां स्थितिस्थानादिकं निरूप्य साम्पतमसुरकुमारादीनां स्थितिस्थानादिकं निरूपयन्नाह-' चउसट्ठीए णं' इत्यादि।
मूलम्-चउसहीए णं भंते ! असुरकुमारावाससयसहस्सेसु एगमेगसि असुरकुमारावासंसि असुरकुमाराणं केवइया ठिइट्ठाणा पन्नत्ता ? गोयमा ! असंखेज्जा ठिइहाणा पन्नत्ता, जहणिया ठिई जहा नेरइयाणं तहा, नवरं पडिलोमा भंगा भाणियव्या-सवेवि ताव होज्जालोभोवउत्ता,अहवा लोभोवउत्ता यमायोवउत्ते य,अहवालोभोवउत्ताय मायोवउत्ता य,एएणं गमेणं णायव्वं जाव थणियकुमाराणं नवरं णाणत्तं जाणियव्वं ॥ सू०६ ॥
छाया--चतुष्षष्टयां भदन्त ! असुरकुमारावासशतसहस्रेषु एकैकस्मिन् असुरकुमारावासेऽसुरकुमाराणां कियन्ति स्थितिस्थानानि प्रज्ञप्तानि ? गौतम ! असंख्येयानि स्थितिस्थानानि प्रज्ञप्तानि, जघन्या स्थितियथा नैरयिकाणां तथा, नवरं प्रतिलोमा भङ्गा भणितव्याः, सर्वेऽपि तावद्भवेयुलॊभोपयुक्ताः, अथवा लोभोपयुक्ताश्च मायोपयुक्तश्च, अथवा लोभोपयुक्ताश्च मायोपयुक्ताश्च, एतेन गमेन ज्ञातव्यं यावत्स्तनितकुमाराणाम् , नवरं नानात्वं ज्ञातव्यम् ।। सू० ६ ॥ वीसं भंगा इत्यादि ) उत्तर-यावत् सत्ताईस भंग होते हैं। इत्यादि ।इसी प्रकार से बालुका पृथिवीसे लगाकर तमस्तमा पृथिवी पर्यन्त सूत्रालापक का वर्णन कर लेना चाहिये । ॥ सू० ५॥
॥इति लेश्याप्रकरण ॥ ___असुरकुमारादि का स्थितिस्थानादिप्रकरण नारक जीवों के स्थितिस्थान आदिका निरूपण कर के अब असुरकुमार आदि के स्थितिस्थान आदिका निरूपण करने के निमित्त सूत्रडाय छ ? (जाव सत्तावीसं भंगा इत्यादि ) 3 गौतम! सत्यापीस लin હોય છે, ઈત્યાદિ. એ જ પ્રમાણે વાલુકાપ્રભાપૃથ્વીથી લઈને તમસ્તમાં પૃથ્વી પર્યન્ત સૂત્રાલાપના પ્રકારનું વર્ણન કરી લેવું જોઈએ સૂ.પા
લેશ્યામકરણ સમાપ્ત અસુરકુમાર વગેરેના સ્થિતિસ્થાન આદિનું પ્રકરણ નારક છનાં સ્થિતિસ્થાન વગેરેનું નિરૂપણ કરીને હવે સૂત્રકાર અસુર
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #842

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श०१७०५सू०६ असुरकुमारादीनां स्थितिस्थानादिवर्णनम् ८१९ ___टीका-'चउसट्ठीए णं भंते ' चतुष्षष्टयां खलु भदन्त ! 'असुरकुमारावाससयसहस्सेसु' असुरकुमारावासशतसहस्रेषु ' एगमेगंसि' एकैकस्मिन् प्रत्येकस्मिन् इत्यर्थः, 'असुरकुमारावासंसि' असुरकुमारावासे 'असुरकुमाराण' असुरकुमाराणाम् देवानाम् 'केवइया' कियंति कियत्पमाणकानि 'ठिइट्टाणा' स्थितिस्थानानि, आयु. विभागरूपाणि 'पन्नत्ता' प्रज्ञप्तानि ? । उत्तरयति भगवान्–'गोयमा' इत्यादि , 'गोयमा' हे गौतम ! 'असंखेज्जा ठिइट्ठाणा पन्नत्ता' असंख्येयानि स्थितिस्थानानि प्रज्ञप्तानि, तत्र 'जहणिया ठिई जहा नेरइयाणं तहा' जघन्या स्थितियथा नैरयिकाणां तथाऽसुरकुमाराणामपि तद्यथा जघन्या स्थितिर्दशसहस्रवर्षपरिमिता, सापि एकसमयाधिका द्विसमयाधिका व्यादिसमयाधिकेत्येवंरूपेण समयानामकार सूत्र कहते हैं-" चउमट्टीए णं भंते ! इत्यादि ।
(चउसठ्ठीए णं भंते ! असुरकुमारावाससयसहस्सेसु) हे भदन्त ! चौसठ लाख असुरकुमारावासों में से ( एगमेगंसि ) एक एक ( असुरकुमारावासंसि) असुरकुमारावास में रहने वाले ( असुरकुमाराणं) असुरकुमारों के ( केवइया ठिइटाणा) कितने स्थितिस्थान (पन्नत्ता) कहे गये हैं। उसका उत्तर देते हुए भगवान् कहते हैं कि- (गोयमा) हे गौतम ! ( असंखेज्जा ठिइट्ठाणा पन्नत्ता) उनके असंख्यात स्थितिस्थान कहे गये हैं। (जहणिया ठिई जहा नेरइयाणं तहा) इनमें जघन्य स्थिति जैसी नारक जीवों की कही गई है वैसे ही असुरकुमारों की जाननी चाहिये । वह इस प्रकार से-जघन्य स्थिति दश हजार वर्ष की यहां होती है सो वह भी एक समय अधिक, दो समय अधिक, तीन सुभा२ वगेरेना स्थितिस्थानानि नि३५५१ ४२वाने माटे सूत्र ४ छ.-. चउसद्वोए ण भंते !" इत्यादि।
(चउसट्ठीए णं भंते ! असुरकुमारावाससयसहस्सेसु) भगवन् । १४ सय मसुरभारावासोमानी (एगमेगंसि असुरकुमारावासंसि) प्रत्ये असुराभारावासमा २ना। "असुरकुमाराणं केवया ठिइदाणा पन्नत्ता ? " ससुभान સ્થિતિસ્થાન કહ્યાં છે?
उत्त२-" गोयमा !" गौतम ! " असंखेज्जा ठिइटाणा पन्नत्ता " तमना २ससच्यात स्थितिस्थान ४i छ. “ जहणिया ठिई जहा नेरइयाण तहा" જેવી નારક જીવની જઘન્ય સ્થિતિ કહી છે એવી જ અસુરકુમારની પણ જઘન્ય સ્થિતિ સમજવી. તેનું સ્પષ્ટીકરણ આ પ્રમાણે કર્યું છે. અસુરકુમારની જઘન્ય સ્થિતિ દસ હજાર વર્ષની હોય છે. એક સમય અધિક, બે સમય અધિક,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #843

८२०
भगवतीस्त्रे संख्यातत्वात् असुरकुमाराणां स्थितिरपि असंख्येयसमयाधिका जघन्या स्थितिर्भवति । तथा तत्प्रायोग्योत्कर्षिका स्थितिर्भवतीति, स्थितिस्थानविषये नारकासुरकुमारयोः समानैव वक्तव्याऽतो नारकप्रकरणवदिहापि सर्वोपि विचारः पूर्ववदेव करणीय इति । 'नवरं पडिलोमा भंगा भाणियव्या' नवरं प्रतिलोमा भङ्गा भणितव्याः, नवरं-विशेषस्त्वयम्-अत्र भङ्गाः प्रतिलोमाः वाच्यास्तथाहिहे भदन्त ! असुरकुमारावासे वर्तमाना असुरकुमाराः किं क्रोधोपयुक्ताः४ इत्यादि प्रश्नः, तत्रोत्तरम्-प्रतिलोमा भङ्गा भणितव्या इति । भङ्गा अत्र प्रातिलोम्येन वैपरीत्येन क्रोधस्थाने लोभकथनेन कर्त्तव्याः, तदेव दर्शयति-" सव्वेवि ताव आदि समय अधिक, इस तरह से समयों की असंख्यातता से इन असुरकुमारों की भी असंख्यातसमय अधिक वाली जघन्यस्थिति होती है। तथा तत्प्रायोग्योत्कर्षिका विवक्षित असुरकुमारावास के योग्य जो उत्कृष्ट स्थिति है वह भी इसी तरहसे एक, दो, तीन आदि समयाधिक होती हुई यावत् असंख्यात समय अधिक वाली होती है। इस तरह स्थितिस्थानकेविषयमें नारक और असुरकुमार, इनकी वक्तव्यता एकसी ही है इसलिये नारक प्रकरण की तरह यहां पर भी जितना भी विचार है वह सब पहिले की तरह ही कर लेना चाहिये। (नवरं पडिलोमा भंगा भाणियव्वा ) परन्तु भङ्गों में विशेषता है वह इस प्रकार से यहां भङ्ग प्रतिलोम कहना चाहिये-अर्थात् नारकों के प्रकरण में क्रोध मान, माया और लोभ, इस प्रकार से भङ्गों का निर्देश करने में आया है सो उस प्रकार का निर्देश यहां नहीं करना चाहिये किन्तु यहां तो ત્રણ સમય અધિક એ પ્રમાણે અસંખ્યાત સમયાધિક સુધીની જઘન્ય સ્થિતિ અસુરકુમારની પણ નારકની માફક જ હોય છે. તે કારણે તેમના અસંખ્યાત સ્થિતિસ્થાને કહ્યાં છે. તથા તત્કાગ્ય ઉત્કર્ષિકા વિવક્ષિત અસુરકુમારાવાસને રોગ્ય જે ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ છે તે પણ એજ પ્રમાણે એક, બે, ત્રણ વગેરે સમયાધિક થતાં થતા અસંખ્યાત સમય અધિક વાળી થાય છે. આ રીતે સ્થિતિસ્થાનના વિષયમાં નારક જીની તથા અસુરકુમારની વકતવ્યતા એક સરખી છે. તેથી નારક પ્રકરણમાં જે પ્રકારે વિચાર કરવામાં આવે છે તે પ્રમાણે જ અસુ२शुभाराना विषयमा समन्. "नवरं पडिलामा भंगा भाणियव्या" ५ मायामा જે ફેરફાર છે તે આ પ્રમાણે છે–અસુરકુમારોના વિષયમાં ભાંગાઓ પ્રતિલોમ ( ઉલ્ટા) ક્રમથી કહેવા જોઈએ. એટલે કે નારકના પ્રકરણમાં કેધ, માન, માયા અને લોભ, આ ક્રમથી ભાંગાઓને નિર્દેશ કરાયો છે. તેને બદલે અહીં લોભ, માયા,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #844

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श०१उ०५ सू०६ असुरकुमारादीनां स्थितिस्थानादिवर्णनम् ८२१ होज्जा लोभोवउत्ता' सर्वेपि तावत् असुरकुमारा भवन्ति लोभोपयुक्ताः, देवा हि परिग्रहसंज्ञावत्वेन लोभवन्तो भवन्ति, इत्यसुरकुमाराणामपि देवत्वात् तेपि लोभवन्त एव । 'अहवा लोभोवउत्ता य मायोवउत्ते य' अथवा लोभोपयुक्ताश्च मायोपयुक्तश्च, 'अहवा लोभोवउत्ता यमायोवउत्ता य' अथवा लोभोपयुक्ताश्च मायोपयुक्ताश्च नारकप्रकरणे क्रोधं बहुवचनान्तं मुख्यं कृत्वा मानमायालोभेषु एकत्वं बहुत्वं च प्रयुज्य. लोभ, माया, मान और क्रोध, इस प्रकार से निर्देश करना चाहिये। इसी बात को सूत्रकारने (सव्वे वि ताव होज्जा लोभोव उत्ता) इस सूत्र द्वारा प्रकट किया है । तात्पर्य कहने का यह है कि जब ऐसा प्रश्न किया गया कि " हे भदन्त ! असुरकुमारावास में वर्तमान असुरकुमार क्या क्रोधोपयुक्त होते हैं, मानोपयुक्त होते हैं, मायोपयुक्त होते हैं, लोभोपयुक्त होते हैं " तब इसके उत्तर में भङ्ग प्रतिलोम से-विपरीतरूप से क्रोध के स्थान में लोभ के कथन से करना चाहिये जो " सव्वे वि ताव होज्जा लोभोवउत्ता" इस सूत्र द्वारा प्रकट किये गये हैं कि समस्त असुरकुमार लोभोपयुक्त होते हैं । देव परिग्रहसंज्ञा वाले होने के कारण लोभ वाले होते हैं इसलिये असुरकुमार भी देव हैं इस कारण वे भी लोभवाले ही हैं (अहवा-लोभोवउत्ता य मायोवउत्ते य ) कितनेक असुरकुमार लोभीपयुक्त होते हैं और कोई एक असुरकुमार मायोपयुक्त होता है । ( अहवा-लोभोवउत्ता य मायोवउत्ता य ) अथवा अनेक असुरकुमार लोभोपयुक्त होते हैं और अनेक मायोपयुक्त भी होते हैं। नारक प्रकरण में क्रोधका बहुवचनान्त और मुख्य करके तथा मान માન અને કોઈ એ કમે ભાંગાઓને નિર્દેશ કર જોઈ એ. એજ વાત સૂત્ર १२ २॥ सूत्र भा२३त घट ४री छ ( सव्वे वि ताव हे।ज्जा लेाभोवउत्ता) તાત્પર્ય એ છે કે ગૌતમસ્વામીએ એ પ્રશ્ન પૂછયો છે કે “હે પૂજ્ય ! અસુ. રકમારવાસમાં રહેનારા અસુરકુમારે શું કીધયુક્ત હોય છે? માનયુક્ત હોય છે? માયાયુક્ત હોય છે ? લેભયુકત હોય છે ?” ત્યારે તેના જવાબરૂપે પ્રભુએ કહ્યું છે કે ભાંગાએ પ્રતિમથી–વિપરીત ક્રમથી કોઇને સ્થાને લેભનું કથન
शन नाव न.२ " सव्वे वि ताव होज्जा लेाभोवउत्ता" से सत्र વડે પ્રકટ કરેલ છે. દેવમાં પરિગ્રહ સંજ્ઞા વિશેષ હોવાને કારણે તેઓ
ભયકત હોય છે. અસુરકુમારે પણ દે છે. તેથી તેઓ પણ લેભયુક્ત હોય છે. "अहवा-लाभोवउत्ता य मायोवउत्ते य” ! मसु२४ा। सोमयुत डाय छ. मने
मसुरेशुमार भायायुत डाय छे. “ अहवा-लोभोवउत्ता य मायोवउत्ता य" અથવા અનેક અસુરકુમારે લોભપયુક્ત હોય છે. અને માપયુકત પણ હોય છે,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #845

८२२
भगवती सूत्रे क्रमशः सप्तविंशतिर्भङ्गाः, इहासुरकुमारप्रकरणे लोभं बहुवचनान्तं प्रधानीकृत्य मायामाक्रोधेषु एकत्व बहु क्रमशो योजयित्वा भङ्गा प्रदर्शनीयाः । तथाहिलोभोपयुक्ताश्च मायोपयुक्ताश्च मानोपयुक्ताश्च क्रोधोपयुक्ताश्च । एवमेव द्विकत्रिक - चतुष्कसंयोगे नारकप्रातिलोम्येन भङ्गा विधेयाः सप्तविंशतिरेवेति । 'एएणं गमेणं. यव्वं जात्र थणियकुमाराणं' एतेन गमेन ज्ञातव्यं यावत् स्तनितकुमाराणाम्, यथाsसुरकुमाराणा लोभमधानाः सप्तविंशतिर्भङ्गा भणितास्तथा नागसुवर्णविद्युदग्निद्वीपोदधिदिग्वायुस्तनितकुमार देवानामपि लोभप्रधाना एकत्व बहुत्वाभ्यां सप्तविंशतिर्भङ्गाः भणितव्या इति । 'नवरं णाणत्तं जाणियव्वं नवरं नानात्वं भेदरूपं ज्ञातव्यम्, नारकाणामसुरकुमारादीनां च परस्परं नानात्वं माया और लोभ, इनमें एकवचन और बहुवचन करके क्रमशः २७ भङ्ग कहे गये हैं। यहां असुरकुमारप्रकरण में लोभको प्रधान रखकर बहुवचनान्त करके, तथा माया मान और क्रोधमें एकवचन बहुवचन क्रमशः योजित करके भंग दिखाना चाहिये । जैसे- बहुत असुरकुमार, लोभोपयुक्त होते हैं, इसी तरह द्विक्संयोग में त्रिकसंयोगमें और चतुष्कसंयोगमें नारककी प्रतिलोमतासे २७ ही भङ्ग करलेना चाहिये । (एएणं गमेण णेयव्वं जाव धणियकुमाराणं) जिस तरह असुरकुमारोंके लोभप्रधान २७ भङ्ग कहे गये हैं उसी तरहसे, नागकुमार सुवर्णकुमार, विद्युनकुमार, अग्निकुमार, द्वीपकुमार, उदधिकुमार, दिककुमार, वायुकुमार, स्तनितकुमार देवों के भी एकवचन बहुवचन को लेकर २७ भङ्ग करलेना चाहिये । ( नवरं णाणत्तं जाणियव्वं ) विशेष यह है कि- नारकों में और असुरનારક પ્રકરણમાં ક્રોધને મહુવચનમાં મૂકીને અને માન, માયા તથા લોભને એકવચન અને મહુવચનમાં મૂકીને ૨૭ ભાંગા બતાવવામાં આવ્યા છે. જ્યારે અહીં અસુરકુમારોના પ્રકરણમાં લોભને મુખ્ય કરીને બહુવચનમાં મૂકીને અને માયા, માન તથા ક્રોધને એકવચન મહુવચનમાં અનુક્રમ મૂકીને ૨૭ ભાંગા મનાવવા જોઈ એ, જેમ કે-અનેક અસુરકુમારા લોભાયુપકત હાય છે, માયાપયુકત હાય છે, માનેાપયુકત હાય છે અને ક્રોધે પયુક્ત હોય છે. આ પ્રમાણે દ્વિકસયાગથી, ત્રિક સચાગથી અને ચતુષ્કસ યાગથી નારકા કરતાં પ્રતિલોમ ક્રમે ૨૭ ભાંગા अनाववा. “ एएणं गमेणं णेयव्वं जाव धणियकुमाराणं " नेवी रीते असुरसुभाना લોભપ્રધાન ૨૭ ભાંગા કહ્યા છે, એવી જ રીતે નાગકુમાર, સુવર્ણ કુમાર, વિદ્યુ. तडुभार, अग्निठुभार, द्वीपकुमार, उदधिदुभार हिराकुमार, वायुकुमार, तथा स्तंનિતકુમાર સુધીના દેવાના પણ એકવચન બહુવચનને આધારે લોભપ્રધાન ૨૭ लांगावा. " णवर णाणत्तं जाणियव्वं "नारमा भने असुरसुभार वगैरे
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧
"

Page #846

--
-
प्रमेयचन्द्रिकाटीका श०१७०५८०६ असुरकुमारादीनां स्थितिस्थानादिवर्णनम् ८२३ ज्ञात्वा प्रश्नमूत्राणि उत्तरसूत्राणि चाध्येतव्यानि, तच्च नारकाणाममुरकुमारादीनांच संहननसंस्थानलेश्यासूत्रेषु च नानात्वं भवति, तथाहि-'चउसट्ठीए णं भन्ते असु. रकुमारावाससयसहस्सेसु एगमेगंसि असुरकुमारावासंसि असुरकुमाराणं सरीरगा कि संघयणी? गोयमा! असंघयणी, जे पोग्गला इट्ठा कंता पिया मणुना मणामा ते तेसि सरीर संघायत्ताए परिणमंति, एवं संठाणेवि नवरं भवधारणिज्जा समचउरंस संठियाउत्तरवेउनिया अन्नयरसंठिया एवं लेस्सासुवि, नवरं कइ लेस्साओ पन्नत्ताओ, गोयमा! चत्तारि, तं जहा-किण्हा, नीला, काऊ, तेऊ लेस्सा। चउसट्ठीए णं जाव कण्हलेस्साए वट्टमाणा किं कोहोवउत्ता ? गोयमा! सव्वेवि ताव होज्जा लोभोवउत्ता' इत्यादि, एवं नीला काऊ ते कवि । नागकुमारादिप्रकरणेषु तु 'चुलसीए नागकुमारावाससयसहस्सेसु' चतुरशीतौ नागकुमारावासशतसहस्रेषु इत्यादि कुमार आदिमें परस्पर भेद है, ऐसा जानकर प्रश्नसूत्र और उत्तरसूत्र कहलेना चाहिये, तात्यर्य यह है कि-संहनन, संस्थान, और लेश्यासंबंधी सूत्रोंको लेकर नारकजीव और असुरकुमारोंमें भेद है जो इस प्रकारसे है(चउसट्ठीए णं भंते ! असुरकुमारावाससयसहस्सेसु एगमेगंसि असुरकु. मारावासंसि असुरकुमाराणं सरीरगा किंसंघयणी, गोयमा! असंघयणी, जे पोग्गला इट्ठा, कंता, पिया, मणुन्ना, मणामा, ते तेसिं सरीरसंघायत्ताए परिणमंति, एवं संठाणेवि, नवरं-भवधारणिज्जा समचउरंससंठाणसठिया, उत्तरवेउब्विया अन्नयरसंठिया। एवं लेस्सासु वि, नवरं-कइ लेस्साओ पन्नत्ताओ,गोयमा! चत्तारि तं जहा-किण्हा. नीला. काऊ, तेऊलेस्सा। चउसट्टीए णं जाव कण्हलेस्साए वट्टमाणा किं कोहोवउत्ता ४१ गोयमा ! सम्बे वि तावहोज्जा लोभोवउत्ता) इत्यादि ( एवं नीला काऊ तेऊ वि) हे भदन्त ! चौसठलाख असुरकुमारावासों में से प्रत्येक असुरकुमारासमें દેવામાં સંહનન,સંસ્થાન અને લેસ્થાના સૂત્રમાં ભેદ છે. એમ સમજીને પ્રશ્ન સૂત્ર તથા ઉત્તરસૂત્રે કહેવાં જોઈએ. નારકો અને અસુરકુમારાદિકમાં જે ભેદ छते मा प्रभारी छ-(चउसवीए णभंते ! असुरकुमारावाससयसहस्सेसु एगमेगंसि असुरकुमारावासंसि असुरकुमाराणं सरीरगा कि संघयणी? गोयमा! असंघयणी जे पोग्गला इदा, कंता, पिया. मणुन्ना, मणोमा, ते तेसिं संघायता ए परिणमंति-एवं संठाणे वि-नवर-भवधारणिज्जा समचउर ससंठाण संठिया, उत्तरवेउव्विया अन्नयर संठिया, एवं लेस्सासु वि, नवर-कइ लेस्साओ पन्नत्ताओ? गोयमा ! चत्तारि-तं जहा-किण्हा, नीला, काऊ, तेकलेस्सा । चउसीए ण जाव कण्हलेस्साए वट्टमाणा किं काहेब उत्ता ? गोयमा! सव्वेवि ताव होज्जा लेोभावउत्ता इत्यादि-एव नीला काऊ तेऊ वि) पून्य ! यासास અસુરકુમારાવાસમાંના પ્રત્યેક અસુરકુમારાવાસમાં રહેનાર અસુરકુમારોનાં શરીર
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #847

८२४
भगवतीसूत्र पठनीयम् । एवम् ' चउसट्ठी असुराणं नागकुमाराण होइ चुलसीई' इत्यादि वचनात् , भवनप्रश्नसूत्रेषु भवनसंख्यानानात्वमवगम्य सूत्रालापः करणीयः ॥मू०६॥
॥ इति-असुरकुमारादीनां स्थितिस्थानादिप्रकरणम् ॥ धर्तमान असुरकुमारोंके शरीर किस संहननवाले होते हैं ? हे गौतम! उनके शरीर संहनन बिना के होते हैं। उनके शरीर संघातरूपसे जो पुद्गल परिणमते हैं वे इष्ट, कान्त, प्रिय, मनोज्ञ एवं मनोम होते हैं। इसी तरहसे संस्थानमें भी जानना चाहिये । विशेष इनका जो भवधारणीय शरीर होता है वह हुंडसंस्थानवाला नहीं होता है किन्तु समचतुरस्रसंस्थानवाला होता है। तथा जो उत्तरवैक्रियरूप शरीर होता है घह किसी एक संस्थानवाला होता है। इसी तरह से लेश्याओंमें भी जानना चाहिये । परन्तु जो विशेषता है वह इस प्रकारसे है-इनके हेभदन्त ! कितनी लेश्याएँ होती हैं ? हे गौतम! इनके चार लेश्याएँ होती हैं। वे ये हैं-कृष्ण, नील, कापोत और तेजोलेश्या। हे भदन्त ! चौसठलाख असुरकुमारावासों में से प्रत्येक असुरकुमारावासमें कृष्णलेश्या में वर्तमान असुरकुमार क्या क्रोधोपयुक्त होते हैं४ ? हे गौतम ! सभी असुरकुमार लोभोपयुक्त होते हैं, इत्यादि। इसी तरह नीललेश्या कागेतलेश्या और तेजोलेश्याके विषयमें भी जानना चाहिये । नागकुमार आदिके प्रकरणों में तो (चुलसीए नागकुमारावाससयसहस्सेसु)" चौरासी કયા સંહનનવાળાં હોય છે? ઉત્તર- હે ગૌતમ ! તેમનાં શરીર સંહનન વિનાનાં હોય છે. તેમના શરીર સંઘાતરૂપે જે પુલ પરિણમે છે, તે ઈષ્ટ, કાન્ત, પ્રિય મનેઝ અને મનોમ હોય છે. સંસ્થાન વિશે પણ એમ જ સમજવું. વિશિષ્ટતા એ છે કે તેમનું જે ભવધારણીય શરીર હોય છે તે હુંડસંસ્થાનવાળું હોતું નથી. પણું સમચતુરસસંસ્થાનવાળું હોય છે. તથા જે ઉત્તરકિયરૂપ શરીર હોય છે. તે કોઈ એક સંસ્થાનવાળું હોય છે. એ જ પ્રમાણે લેશ્યાઓ વિષે પણ સમજવું. પણ લશ્યાઓમાં આ પ્રમાણે વિશિષ્ટતા છે–પ્રશ્ન હે ભગવન્! અસુરકુમારોને કેટલી વેશ્યાઓ હોય છે ? ઉત્તર-હે ગૌતમ ! તેમને આ પ્રમાણે ચાર લેશ્યાઓ डाय छ, (१) ४०५, (२) नीa, (3) आपात अने. (४) तेने तेश्या.
પ્રશ્ન–હે પૂજ્ય ! ચોસઠ લાખ અસુરકુમારાવાસમાંના પ્રત્યેક અસુરકુનારાવાસમાં રહેનારા કૃષ્ણલેશ્યાયુકત અસુરકુમારો શું કે પયુકત હોય છે ? ઇત્યાદિ.
ઉત્તર-હે ગૌતમ ! સમસ્ત અસુરકુમારે લોભપયુકત હોય છે, ઈત્યાદિ. એજ પ્રમાણે નીલેશ્યા, કાપતલેશ્યા અને તેજલેશ્યાવાળા અસુરકુમારે વિષે पर सभा नागभार वगेरेना प्र४२।म तो-( चुलसीए नागकुमारावास
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #848

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श.१७०५सू०७ पृथ्वीकायिकादीनां स्थितिस्थानादिवर्णनम् ८२५
पृथिवीकायिकस्थितिस्थानादिप्रकरणम्अथ पृथिवीकायिकाधेकेन्द्रियजीवानां स्थितिस्थानादिकं निरूपयितुमाह'असंखिज्जेसु' इत्यादि।
मूलम्-असंखिज्जेसु णं भंते! पुढवीकाइयावाससयसहस्सेसु एगमेगंसि पुढवीकाइयावासंसि पुढवीकाइयाणं केवइया ठिइटाणा पन्नत्ता ?, गोयमा ! असंखेज्जा ठिइट्टाणा पन्नत्ता तं जहा जहन्निया ठिई जाव तप्पाउग्गुकोसिया ठिई । असंखेज्जेसु णं भंते पुढवीकाइयावाससयसहस्सेसु एगमेगसि पुढवीकाइयावासंसि जहणियाए ठिईए वट्टमाणा पुढवीकाइया कि कोहोवउत्तामाणोवउत्ता मायोवउत्ता, लोभोवउत्ता, गोयमा ! कोहोवउत्ता वि माणो. वउत्ता वि मायोवउत्ता वि लोभोवउत्ता वि । एवं पुढवीकाइयाणं सव्वेसु वि ठाणेसु अभंगयं, नवरं तेउलेस्साए असीई भंगा! एवं आउक्काइय-तेउकाइय-बाउक्काइयाणं सव्वेसु वि ठाणेसु अभंगयं । वणस्सइकाइया जहा पुढवीकाइया ॥ सू० ७॥
छाया-असंख्येयेषु भदन्त ! पृथिवीकायिकावासशतसहस्रेषु एकैकस्मिन् पृथिवीकायिकावासे पृथिवीकायिकानां कियन्ति स्थितिस्थानानि प्रज्ञप्तानि? गौतम! लाख नागकुमारोंके आवासोंमें” इत्यादिरूपसे पाठ पढ़ना चाहिये, क्यों कि "चउसट्ठी असुराणं नागकुमाराण होइ चुलसीई” असुरकुमारों के भवन ६४ लाख होते हैं और नागकुमारों के भवन ८४ लाख होते हैं ऐसा कथन है। इसलिये भवन संबंधी प्रश्नसूत्रों में भवनसंख्याका नानात्व जानकर सूत्रका आलाप करना चाहिये ॥सू०६॥
इति असुरकुमारादि का स्थितिस्थानादि संपूर्ण ॥ सयसहस्सेसु ) यार्यासी नागभारावासमात्याहि३थे सूत्र५४ ४२३ नये. “ चउसट्ठी असुराण नागकुमाराणं होइ चुलसीई” असुरभाराना ६४ ॥ भने નાગકુમારોનાં ૮૪ લાખ ભવન હોય છે. એવું શાસ્ત્રોમાં કહેલ છે. તેથી ભવન સંખ્યામાં જે ફેરફાર છે તે ધ્યાનમાં રાખીને પ્રશ્નસૂત્ર તથા ઉત્તરસૂત્રો ४i न. ॥ सू. ॥
તે અસુરકુમારાદિના સ્થિતિસ્થાનાદિ સમાપ્તા भ-१०४
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #849

भगवतीसूत्र असंख्येयानि स्थितिस्थानानि प्रज्ञप्तानि तद्यथा-जघन्यिका स्थितिर्यावत् तत्यायोग्योस्कर्षिका स्थितिः। असंख्येयेषु भदन्त ! पृथिवीकायिकावासशतसहस्त्रेषु एकैकस्मिन् पृथिवीकायिकावासे जघन्यायां स्थित्यां वर्तमानाः पृथिवीकायिकाः किं क्रोधो. पयुक्ताः मानोपयुक्ताः मायोपयुक्ताः लोभोपयुक्ताः? गौतम ! क्रोधोपयुक्ता अपि मानोपयुक्ता अपि मायोपयुक्ता अपि लोभोपयुक्ता अपि । एवं पृथिवीकायिकानां सर्वेष्वपि स्थानेष्वभङ्गकम् , नवरम् तेजोलेश्यायाम् अशीतिभङ्गाः। एवम् अप्कायिका अपि तेजस्कायिकवायुकायिकानां सर्वेष्वपि स्थानेष्वभङ्गकम् । वनस्पतिकायिका यथा पृथिवीकायिकाः॥०७॥
टीका-'असंखिज्जेसु णं भंते ' असंख्येयेषु खलु भदन्त 'पुढवीकायिकावाससयसहस्सेसु' पृथिवीकायिकावासशतसहस्रेषु 'एगमेगसि' एकैकस्मिन् प्रत्येफस्मिन् ' पुढवीकाइयावासंसि' पृथिवीकायिकावासे 'पुढवीकाइयाणं' पृथिवीकायिकानां जीवानां 'केवइया ठिइट्ठाणा पन्नत्ता' कियन्ति कियत्ममाणकानि स्थितिस्थानानि प्रज्ञप्तानि । भगवानाह-' गोयमा' इत्यादि। ‘गोयमा' हे गौतम ! ' असंखेज्जा ठिइटाणा पन्नत्ता' असंख्येयानि स्थितिस्थानानि प्रज्ञ
पृथिवीकायिकादिका स्थितिस्थानादिअब सूत्रकार पृथिवीकायिक आदि एकेन्द्रिय जीवों के स्थितिस्थान आदि का निरूपण करने के निमित्त "असंखिज्जेसु" इत्यादि सूत्र कहते हैं__"असंखिज्जेस्सु णं भंते ! पुढविकाइयावाससयसहस्सेसु" इत्यादि ।
(असंखिज्जेसु णं भंते ! पुढवीकाइया वाससयसहस्सेसु ) हे भदंत! असंख्यात पृथिवीकायिकावासशतसहस्रों में-अर्थात् पृथिवीकायिकजीवों के असंख्यात लाख आवासों में से ( एगमेगंसि पुढवीकाइयावासंसि) एकर पृथिवीकायिकावास में वर्तमान (पुढवीकाइया णं) पृथिवीकायिक जीवों के ( केवइया) कितने (ठिईट्ठाणा ) स्थिति के स्थान (पन्नत्ता) कहे गये हैं ? (गोयमा !) हे गौतम ! (असंखेजा ठिईट्ठाणा पन्नत्ता ) इनके
પૃવીકાયિકાદિના સ્થિતિસ્થાનાદિ હવે પૃથ્વીકાયિક અપૂકાયિક વગેરે એકેન્દ્રિય જીનાં સ્થિતિસ્થાન વગરનું नि३५४] ४२वाने भाट सूत्र२ ४ छ." असंखिज्जेसुणं " त्या
(असंखिज्जेसु णं भंते ! पुढवीकाइयावाससयसहस्सेसु) लगवन् ! पृथ्वीप्रायिवान अस ज्यात सामावासोमान। “एगमेगंसि पुढवीकाडयावासंसि" प्रत्य: पृथ्वीयि मावासमा २नारा “पुढवीकाइयाणं " पृथ्वीयि जवानां "केवइया ठिइदाणा पन्नत्ता ?" ॐi स्थितिस्थान हा छ ?
उत्तर- 'गोयमा ! " 3 गौतम ! (असंखेज्जा ठिइट्ठाणा पन्नता ) तमना
શ્રી ભગવતી સુત્ર : ૧

Page #850

प्रमेयचन्द्रिकाटोका श.१३.५ सू०७ पृथ्वीकायिकादोनां स्थितिस्थानादिवर्णनम् ८२७ प्तानि, 'तं जहा' तद्यथा 'जहनिया ठिई' जघन्यिका स्थितिः पृथिवीकायिकानां जघन्या स्थितिरन्तर्मुहूर्तप्रमाणा 'जाव' यावत्-यावच्छब्देन- " समयाहिया जहणिया ठिई, दुसमयाहि या जहणिया ठिई, जाव ति-चउ-पंच-छ-सत्त-अट्ठ-नव-दस समयाहिया जहन्निया ठिई, असंखेज्ज समयाहिया जहनिया ठिई' इति संग्राह्यम् । 'तप्पाउग्गुक्कोसियाठिई तत्मायोग्योत्कर्षिका स्थितिर्भवतीति। 'असंखेज्जेसु णं भंते' असंख्येयेषु खलु भदन्त ! 'पुढवीकाइयावाससयसहस्सेसु' पृथिवीकायिकावाप्तशतसहस्रेषु 'एगमेगंसि' एकैकस्मिन् प्रत्येकस्मिन् 'पुढवीकाइयावासंसि' पृथिवीकायिकावासे 'जहणियाए ठिईए वट्टमाणा पुढवीकाइया' जघन्यायां स्थित्यां स्थितिस्थान असंख्यात कहे गये हैं । (त जहा) वे इस प्रकार से (जहनिया ठिई जाव तप्पा उग्गुकोसिया ठिई) एक जघन्यस्थिति यावत्तत्प्रायोग्य उत्कृष्टस्थिति । पृथिवीकायिक जीवों की जघन्यस्थिति अन्तमुंहत की है। यहां यावत् शब्द से “समयाहिया जहणिया ठिई, दुसमयाहिया जहणिया ठिई, जाव ति, चउ, पंच, छ, सत्त, अट्ठ, नव, दस संखेज समयाहिया जहनियाठिई, असंखेज समयाहिया जहन्निया ठिई" इस पाठ का संग्रह किया गया है । इसका अर्थ इस प्रकार से है-एक समय अधिक जघन्यस्थिति , दो समय अधिक जघन्यस्थिति, यावत् तीन, चार, पांच, छह, सात, आठ, नौ, दश और संख्यात समयाधिक जघन्यस्थिति, असंख्यात समयाधिक जघन्यस्थिति । (असंखेज्जेसु णं भंते ! पुढवीकाइयावाससयसहस्सेसु) हे भदन्त ! असंख्यात पृथिवीकायिकावासशतसहस्त्रों में से (एगमेगंसि पुढविकाइयावासंसि) एक एक पृथिवीकायिकावास में (जहगियाए ठिईए वद्दमाणा पुढवी
मसच्यात स्थितिस्थान i छ. “ तंजहा" ते २मा प्रमाणे छ- " जहनिया ठिई जाव तप्पाउपगुकोसिया ठिई" से समय धन्यस्थितिथी ने तत्प्रायोग्य ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિ સુધી પૃથ્વીકાયિક જીવની જઘન્ય સ્થિતિ અન્તર્મુહૂર્તની હોય છે. मडी “ यावत् ” ५६१ "समयाहिया जहणिया ठिई, दुसमयाहिया जहणिया ठिई, जाव ति, चउ,-पंच, छ,-सत्त,-अट्ट,-नव, दस,-संज्जसमयाहिया जहणिया ठिई, असंखेज्जसमयाहिया जहणिया ठिई” 24॥ ५४ने। सड श्यों छे. ते અર્થ આ પ્રમાણે છે-એક સમય અધિક જધન્યસ્થિતિ, બે સમય અધિક જઘन्यस्थिति, त्र, या२, पाय, छ, सात, मा3, नव, ४स, मने सध्यात समयाधिर જઘન્ય સ્થિતિ, અને અસંખ્યાતસમયાધિક જઘન્ય સ્થિતિ સુધીના અસંખ્યાત स्थितिस्थान सभा . “ असंखेज्जेसु णं भंते ! पुढवोकाइयावाससयसहस्सेसु एग. मेगंसि पुढवोकाइयावासंसि जण्णियाए ठिईए वकमाणा पुढवीकाइया " 3 न्य!
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #851

७२८
भगवतीसूत्रे वर्तमानाः पृथिवीकायिकाः 'कि कोहोवउत्तामाणोवउत्ता मायोवउत्ता लोभोवउत्ता' किं क्रोधोपयुक्ताः मानोपयुक्ताः मायोपयुक्ताः लोभोपयुक्ताः, एते पृथिवीकायिका जीवाः क्रोधमानमायालोभैयुक्ता भवन्ति किमिति प्रश्नः। उत्तरयति भगवान्-'गोयमा' इत्यादि । 'गोयमा' हे गौतम ! 'कोहोवउत्तावि' क्रोधोपयुक्ता अपि 'माणोवउत्ता वि' मानोपयुक्ता अपि 'मायोवउत्ता वि' मायोपयुक्ता अपि 'लोभोवउत्ता वि' लोभोपयुक्ता अपि भवन्ति । 'एवं पुढवीकाइयाणं सव्वेसु वि ठाणेसु अभंगयं' एवं पृथिवीकायिकानां सर्वेष्वपि स्थानेष्वभङ्गकम् , पृथिवीकायिका जीवा एकैकस्मिन् कषाये उपयुक्ता बहवः समुपलभ्यन्ते अस्मादेव कारणात् सर्वेषु स्थित्यवगाहनाशरीरसंहननसंस्थानलेश्यादृष्टिज्ञानयोगोपयोगाख्येषु दशस्वपि काइया) जघन्यस्थिति में वर्तमान पृथिवीकायिक जीव (किं कोहोवउत्ता, माणोवउत्ता, मायोवउत्ता, लोभोवउत्ता ) क्या क्रोधोपयुक्त होते हैं ? मानोपयुक्त होते हैं ? मायोपयुक्त होते हैं ? लोभोपयुक्त होते हैं ? अर्थात् ये पृथिवीकायिक जीव क्रोध, मान, माया और लोभ इनसे युक्त होते हैं क्या ? ऐसा यह प्रश्न है । भगवान् इसका उत्तर देते हुए कहते हैं कि(गोयमा !) हे गौतम! (कोहोवउत्ता वि, माणोवउत्ता वि, मायोवउत्ता वि, लोभोवउत्ता वि) ये क्रोध से भी युक्त होते हैं, मान से भी युक्त होते हैं, माया से भी युक्त होते हैं, लोभ से भी युक्त होते हैं। (एवं पुढविकाइया णं सव्वेसु वि ठाणेसु अभंगयं) इस पृथिवीकायिक जीवों के समस्त स्थानों में भी अभंगक-भंगाभाव है। क्यों कि पृथिवीकायिक जीव एक एक कषाय में उपयुक्त बहुत पाये जाते है इसी कारण स्थिति,१ अवगाहना२, शरीर३, संहनन४, संस्थान५, लेश्या६, दृष्टि७, ज्ञान८, અસંખ્યાત લાખ પૃથ્વીકાયિકાવાસમાંના પ્રત્યેક પૃથ્વીકાયિકાવાસમાં જઘન્યરિથતિ से २उना। पृथ्वीयि वो " किं कोहोवउत्ता, माणोवउत्ता, मायोव उत्ता, लोभोवउत्ता?" धा५युत डाय छ ? भानोपयुत डाय छ ? भायोपयुत હોય છે? લેપયુકત હોય છે? શું તે પૃથ્વીકાયિક છે ક્રોધ, માન, માયા અને લોભથી યુક્ત હોય છે? એ આ પ્રશ્ન છે.
उत्तर-(गोयमा) गौतम ! “कोहोवउत्तो वि, माणोव उत्ता वि, मायोबउत्ता वि, लोभोवउत्ता वि) तेसोधथी ५५ युटत डाय छ, मानथी ५५ યુક્ત હોય છે, માયાથી પણ યુક્ત હોય છે, અને લેભથી યુક્ત પણ હોય છે. "एवं पुढवीकाइयाणं सव्वेसु वि ठाणेसु अभंगयं” मा पृथ्वीयि४ वानां તમામ સ્થાને માં અભંગ––ભાંગાઓને અભાવ છે. કારણ કે એકે એક કષાયથી ચુત પૃથ્વીકાયિક છે ઘણા હોય છે. તેથી જ સ્થિતિ, અવગાહના, શરીર,
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #852

प्रयमेचन्द्रिकाटीका श.१उ ५सू.७ पृथ्वीकायिकादीनां स्थितिस्थानादिवर्णनम् ८२९ स्थानेषु अभङ्गकमेव भवति । 'नवरं' नवरम्-अयं विशेषः-'तेउलेम्साए असीई भंगा' तेजोलेश्यायामशीतिर्भङ्गाः, पृथिवीकायिकजीवेषु लेश्याद्वारे तेजोलेश्यावन्तो भवन्ति पृथिवीकायिका जीवाः, सा तेजोलेश्या तदा भवति यदा देवलोकात् यतो देव एकोऽनेके वा पृथिवीकायिकेषत्पद्यन्ते, ततश्च देवस्यैकत्वानेकत्वकारणात् अशीतिर्भङ्गाः भवन्ति । पृथिवीकायिकपकरणे स्थितिस्थानद्वारं मूलकृता स्वयमेव कथितम् , यदत्र न कथितं तत्सर्वं नारकप्रकरणवदेव ज्ञातव्यम् , परन्तु यदंशे नारकपृथिवीकायिकयोर्वैलक्षण्यम् तत् " णाणत्तं जाणियव्वं " इति पूर्व कथितत्वात्-नानात्वमिह प्रश्नोत्तरमूत्राभ्यां ज्ञातव्यम् । तच शरीरसंहनन योग९और उपयोग१० इन दश स्थानों में अभंगक हैं। (नवरं) विशेषता यह है-कि ( तेऊलेस्साए असीई भंगा) तेजोलेश्या में अस्सी भंग हैं। पृथिवीकायिक जीवों में लेश्या द्वार में तेजोलेश्या वक्तव्य है-अर्थात् पृथिवीकायिक जीव तेजोलेश्यावाले होते हैं । वह तेजोलेश्या उनके तब होती है कि जब देवलोक से च्युत हुआ एक देव अथवा अनेक देव पृथिवीकायिकों में उत्पन्न होते हैं । इसलिये देवसंबंधीरूप एक अनेक कारण से अस्सी भङ्ग हो जाते हैं । पृथिवीकायिक प्रकरण से मूलक ने स्थितिस्थान द्वार तो अपने आप ही कहा है । और जो यहां उन्होंने नहीं कहा है वह सब नारक प्रकरण की तरह ही जानना चाहिये। परन्तु जिस अंश में नारक और पृथिवीकायिकों में भिन्नता है वह भिन्नता "णाणत्तं जाणियव्वं" ऐसा पूर्व में कथित होने से यहां प्रश्नसूत्रों से जान लेनी चाहिये। वह भिन्नता शरीर१, संहनन२, संस्थान३,
સંહનન, સંસ્થાન, વેશ્યા દૃષ્ટિ, જ્ઞાન, યોગ અને ઉપગ એ દસ સ્થાનમાં सामाना सभा (मलाव) छ. “ नवरं" ५५ माटसी विशेषता छ है " तेऊलेस्साए असीई भंगा" तन्नवेश्यामा ८० मा छे. पृथ्वीयि वाम લેશ્યાદ્વારમાં તેજોલેસ્યા વકતવ્ય છે. એટલે કે પૃથ્વીકાયિક છે તેવેશ્યાવાળા પણ હોય છે. જ્યારે દેવલોકથી ચ્યવને એક અથવા અનેક દેવે પૃથ્વીકાચિકેમાં ઉત્પન્ન થાય છે ત્યારે તેમને તેજલેશ્યા હોય છે. તેથી દેવસંબંધી એક અનેક કારણને લીધે ૮૦ ભાંગા થાય છે. પૃથ્વીકાયિક પ્રકરણમાં સૂત્રકારે સ્થિતિસ્થાનદ્વારનું તે નિરૂપણ કર્યું જ છે. પણ જે વિષયનું આ પ્રકરણમાં કથન થયું નથી તે વિષયનું વકતવ્ય નારક પ્રકરણમાં જણાવ્યા પ્રમાણે જ સમજવું પરંતુ નારક भने पृथ्वी थि। पथ्ये २८ भरी भिन्नता छ, “णाणतं जाणियव्वं" તે ભિન્નતા આગળ કહેલ હોવાથી પ્રશ્નસૂત્રે મારફત સમજી લેવી. તે ભિન્નતા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #853

८३०
भगवतीसूत्रे संस्थानलेश्यादृष्टिज्ञानयोगाख्येषु सप्तसु द्वारेषु भवति, तथाहि-" असंखिज्जेसु णं भते पुढवीकाइयावाससयसहस्सेसु जाव पुढविकाइयाणं कइ सरीरा पन्नत्ता? गोयमा तिनि तं जहा-ओरालिए तेयए कम्मए" पृथिवीकायिकजीवानां त्रीणि शरीराणि भवन्ति, औदारिक-तैजस-कार्मण-भेदात् । एतेषु त्रिष्वपि शरीरेषु 'कोहोवउत्ता वि माणोवउत्ता वि' क्रोधोपयुक्ता अपि मानोपयुक्ता अपीत्यादिकमपि वक्तव्यमेव । तथा ' असंखेज्जेषु णं जाव पुढविकाइयाणं सरीरगा कि संघयणी' इत्यादि सर्वमिहापि पूर्वेवदेव ज्ञातव्यम् , केवलं वैलक्षण्यमेतावदेव 'पोग्गला मणुन्ना अमणुन्ना सरीरसंघायत्ताए परिणमंति' अनेनैव क्रमेण संस्थानद्वारेपि लेश्या४, दृष्टि५, ज्ञान६, योग७ इन सात द्वारों में है। जैसे-" असंखि. ज्जेसुणं भंते ! पुढवीकाझ्यावाससयसहस्सेसु जाव पुढविक्काइयाणं का सरीरा पण्णत्ता" हे भदन्त ! असंख्यात लाख पृथिवीकायिक आवासों में से एक एक पृथिवीकाधिक आवास में वर्तमान पृथिवीकायिक जीवों के कितने शरीर कहे गये हैं । (तिन्निसरीरा पन्नत्ता) हे गौतम ! तीन शरीर कहे गये हैं । वे इस प्रकार से हैं-औदारिक, तैजस, और कार्मग । ये तीनों शरीरवाले भी पृथिवीकायिक जीव क्रोध से भी युक्त होते हैं, मान से भी युक्त होते हैं, माया से भी युक्त होते हैं और लोभ से युक्त होते हैं। तथा ( असंखेज्जेसु णं जाव पढविकाइयाणं सरीरगा कि संघयणी) " असंख्यात लाख पृथिवीकायिकावासों में से एकर प्रथिवीकायिकावास में वर्तमान पृथवीकायिक जीवों के शरीर किस संहननवाले होते हैं " इत्यादि सब यहां पर भी प्रश्न और उत्तर पहिले की तरह ही जानना चाहिये । परन्तु यहां पर विशेषता के ग्ल इतनी ही है कि इनके शरीरसंघातरूप से जी पुद्गल परिणमते हैं वे (पोग्गला, શરીર, સંહનન, સંસ્થાન, વેશ્યા, દૃષ્ટિ જ્ઞાન અને યેગ, એ સાત દ્વારમાં છે
भ “ असंखिज्जेसु णं भंते ! पुढयोकाइयावाससयसहस्सेसु जाव पुढवीक इयाण कह सरीरा पण्णत्ता १" के प्रमो मसयात ५ पृथ्वीयि मावासोमांना પ્રત્યેક પૃથ્વીકાયિક આવાસમાં રહેનારા પૃથ્વીકાયિક જીવેનાં કેટલાં શરીર કહ્યાં छ ? “ तिन्नि सरीरा पन्नत्ता" गौतम ! नए शरी२ ४i छ. ते शरी२॥ २५॥ પ્રમાણે છે-દારિક, તેજસ અને કાશ્મણ. તે ત્રણે શરીરવાળા પૃથ્વીકાયિક જીવો शोध, भान, माया मने म, मे यारेथी युटत डाय छे. तया-" असंखेज्जेसु णे जाव पुढवीकाइयाणं सरीरगा कि संघयणी?" है पून्य ! असण्यात साम પૃથ્વીકાયિકાવાસમાં રહેનાર પૃથ્વીકાયિક જીનાં શરીર કયા પ્રકારના અને ક્યા સંહનન વાળાં હોય છે. ઈત્યાદિ સમસ્ત પ્રશ્ન અને ઉત્તર પહેલાં કહ્યા પ્રમાણે જ સમજવા. પરતુ પૃથ્વીકાયિક જીવોમાં વિશેષતા એ છે કે તેમના શરીરસંઘાત રૂપે જે पद परिशते" पोग्गला मणुन्ना, अमणुन्ना, सरीरसंघायचाए परिणमंति"
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #854

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श.१७.५सू०७ पृथ्वीकायिकादीनां स्थितिस्थानादिवर्णनम् ८३१ प्रश्नसूत्रं रचनीयम् , किन्तु उत्तरसूत्रे 'हुंडसंठिया' एतावदेव वक्तव्यम् । पृथिवीकायिकानां शरीराणि हुण्डसंस्थानसंस्थितानीति । किन्तु-'दुविहा सरीरगा पन्नत्ता तं जहा भवधारणिज्जा य उत्तरवेउबिया य' इति न वक्तव्यम् पृथिवीकायिकानां भवधारणीयादि द्विविधशरीरयोरभावात् । लेण्याद्वारे पुनरेवं वक्त. व्यम्-'पुढविक्काइया णं भंते! कइ लेस्साओ पन्नत्ताओ? गोयमा! चत्तारि, तं जहा कण्हलेस्सा जाव तेउलेस्सा" एतासु आद्यासु तिसृषु कृष्णनीलकापोतीलेश्यास्त्र भङ्ककमेव ज्ञातव्यम् , केवलं तेजोलेश्यायामशीतिभङ्गा भवन्तीति ज्ञातव्यम् । मणुन्ना, अमणुन्ना, सरीरसंघायत्ताए परिणमंति) पुद्गल मनोज्ञ और अमनोज्ञ दोनों प्रकारके होते हैं, इसी क्रमसे संस्थानद्वारमें भी प्रश्नसूत्र की रचना करलेनी चाहिये। किन्तु उत्तरसूत्र में “ हुंड संठाणसंठिया" हुंडसंस्थानवाले उनके शरीर होते हैं ऐसा ही कहना चाहिये। किन्तु यहांपर "शरीर दो प्रकारके होते हैं एक भवधारणीय दूसरे उत्तरवैक्रिय यह पाठ नहीं कहना चाहिये । क्योंकि पृथिवीकायिक जीवोंके भवधारणीय आदि दो प्रकारके शरीरोंका अभाव होता है। लेश्याद्वारमें ऐसा कहना चाहिये " पुढवीकाइयाणं भंते ! कइलेस्साओ पण्णत्ताओ? गोयमा चत्तारि लेस्साओ पण्णत्ताओ-तं जहा-कण्हलेस्सा जाव तेउलेस्सा" कि हे भदन्त ! पृथिवीकायिक जीवों के कितनी लेश्याएँ कहो गई हैं ? गौतम ! इनके चार लेश्याएँ कहो गई हैं। जैसे कृष्णलेश्या, नीललेश्या, कापोतलेश्या और तेजोलेश्या। इनमें कृष्णलेश्या नीललेश्या और कापोतोलेश्या आदिकी इन तीन लेश्याओंमें अभङ्गक ही-भङ्गाभाव ही है। केवल एक तेजोलेश्यामें ही ८० भङ्ग होते हैं। ऐसा जानना પુલે મનેસ અને અમનેજ્ઞ, એમ બન્ને પ્રકારના હોય છે, એ જ પ્રમાણે સંસ્થાनवा समधी सूत्रनी ५५] २यना ४२वी ने ये. ५५] उत्त२ सूत्रमा “ हुडसंठाणसंठिया " मे नये तेमनां शरी२ " उसस्थानवाज" डाय छ, પણ ત્યાં શરીર બે પ્રકારનાં હોય છે. એક ભવધારણીય શરીર અને બીજું ઉત્તરક્રિય શરીર, એવા પાઠનું કથન કરવું નહીં કારણ કે પૃથ્વીકાયિક જીવોમાં ભવધારણીય વગેરે બે પ્રકારનાં શરીરને અભાવ છે. શ્યાદ્વારમાં એવું કહેવું ने “पुढवीकाइयाणं भंते ! कइ लेस्साओ पण्णत्ताओ ? " "गोयमा ! चत्तारि लेस्साओ पण्णत्ताओ-तंजहा-कण्हलेस्सा जाव ते उलेस्सा " पून्य ! पृथ्वीवित જીવોને કેટલી વેશ્યાઓ હોય છે. ? હે ગૌતમ ! તેમને ચાર લેશ્યાઓ હોય છે -કૃષ્ણલેશ્યા, નિલલેશ્યા, કાપતલેશ્યા, અને તેજલેશ્યા તેમ ની કૃષ્ણ, નીલ કાપતલેશ્યાઓમાં અભંગ7 (ભાંગાઓને અભાવ) છે માત્ર તેજલેશ્યામાં જ૮૦
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #855

८३२
भगवतीसूत्रे दृष्टिद्वारे पुनरेवं वक्तव्यम्-' असंखेज्जेसु जाव-पुढविक्काइया किं सम्मट्ठिी मिच्छादिडी सम्मामिच्छादिट्ठी ? गोयमा ! नियमा मिच्छादिट्ठी" असंख्येयेषु पृथिवीकायिकावासशतसहस्त्रेषु वर्तमानाः पृथिवीकायिकाः किं सम्यग्दृष्टयो मिथ्यादृष्टयः सम्यगमिथ्यादृष्टय ? गौतम! नियमान्मिथ्यादृष्टयः, शेषं सर्व पूर्ववदेव ज्ञातव्यम् । ज्ञानद्वारेपि तथैव ज्ञातव्यम् नवरम् ' पुढविकाइया णं भते किंणाणी, अण्णाणी, गोयमा ! णो णाणी अन्नाणी नियमा दोअन्नाणी" पृथिवीकायिकाः भदंत कि ज्ञानिनः अज्ञानिनः गौतम ! नो ज्ञानिनः अज्ञानिनः नियमाद् द्वयज्ञानिनः इत्यादि । योगद्वारेपि तथैव केवलम् 'पुढवीकाइयाणं भंते किंमणजोगी चाहिये। दृष्टिद्वार में ऐसा कहना चाहिये - " असंखेज्जेसु जाव पुढवीकाया किं सम्मदिट्ठी, मिच्छादिट्ठी, सम्मामिच्छादिट्ठी ? गोयमा ! नियमामिच्छादिहो” हे भदन्त ! असंख्यात लाख पृथिवीकायिक आवासों में वर्तमान पृथिवीकायिक जीव क्या सम्यग्दृष्टि होते हैं ? या मिथ्यादृष्टि होते हैं ? या सम्यगूमिथ्यादृष्टि होते हैं ? गौतम ! नियम से वे मिथ्यादृष्टि ही होते हैं । अवशिष्ट बाकी सब कथन पहिले की तरह ही जानना चाहिये । ज्ञानद्वार में भी कथन पहिले ही जैसा जानना चाहिये । परन्तु जो विशेषता है वह इस प्रकार से है। ( पुढवीकाइयाणं भंते ! किं णाणी अण्णाणी? गोयमा ! णो णाणी, अण्णाणी नियमा दो अण्णाणी) हे भदन्त ! पृथिवी. कायिक जीव क्या ज्ञानी होते हैं, या अज्ञानी होते हैं ? गौतम वे नियम से अज्ञानी होते हैं ज्ञानी नहीं। इन के मतिअज्ञान और श्रुतअज्ञान ये दो will डाय छे सेभ सम. टा२मा मे ४३ " असखेज्जे सु जाव पुढवोकाइया किं सम्मदिट्ठी, मिच्छादिट्ठी. सम्मामिच्छादिट्ठी ? " गोयमा ! नियमा मिच्छादिदी" पून्य ! मसच्यात पृथ्वीयावासोमा २७ता પૃથ્વીકાયિક છે શું સમ્યગુદૃષ્ટિ હોય છે કે મિથ્યાદૃષ્ટિ હોય છે? કે સમ્યગૂમિથ્યાદૃષ્ટિ હોય છે? હે ગૌતમ! તેઓ નિયમ (ચોકકસ) મિથ્યાદૃષ્ટિ જ હોય છે. બાકીનું તમામ વર્ણન પહેલાંની જેમ જ સમજવું જ્ઞાન દ્વારમાં પણ પહેલાંના કથન પ્રમાણે જ કથન સમજવું, પણ તેમાં નીચે પ્રમાણે વિશેષતા छ- ( पुढवीकोइया णं भंते! किं णाणी, अण्णाणी ? गोयमा ! णो णाणी अण्णाणी नियमा दो अण्णाणी" भगवन्! पृथ्वीयि योज्ञानी डोय छ, मज्ञानी હોય છે ? હે ગૌતમ! તેઓ નિયમથી જ અજ્ઞાની હોય છે, જ્ઞાની હોતા નથી તેમનામાં મતિજ્ઞાન અને શ્રુત અજ્ઞાન, એ બે અજ્ઞાન હોય છે. ગદ્વારમાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #856

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श.१७.५सू.७ पृथ्वीकायिकादीनां स्थितिस्थानादिवर्णनम् ८३३ वइजोगी कायजोगी? गोयमा! नो मणजोगी नो वयजोगी, कायजोगी" पृथिवीकायिका भदन्त ! कि मनोयोगिनः वचोयोगिनः काययोगिनः? गौतम ! नो मनोयोगिनो नो वचोयोगिनः काययोगिनः केवलं ते काययोगवन्त एव भवन्तीति। 'एवं आउक्काइया वि' इति-एवम् अप्कायिका अपि पृथिवीकायिकजीववत् अप्कायिकजीवानामपि विचारः करणीयः, अप्कायिकाः स्थित्यवगाहनादिषु दशस्वपि स्थानेप्वभङ्गका एव, नवरंकेवलं तेजोलेश्यायां चाशीतिभङ्गवन्तः, यतोऽकायिकेष्वपि देव उत्पद्यते, इति। ' तेउकाइयबाउकाइयाणं सव्वेसु वि ठाणेसु अभंगयं तेजस्कायिकवायुकायिकानाम् सर्वेष्वपि स्थानेष्वभङ्गकस् सर्वेषु दशस्वपि स्थितिस्थानादि अभङ्गकमेव, क्रोधाधुपयुक्तानामेकदैव तेषु बहूनां सद्भावात् , इह तेजअज्ञान होते हैं । इत्यादि । योगद्वार में भी पहिले ही जैसा कथन है। परन्तु जो विशेषता है वह इस प्रकार से है कि-हे भदन्त । पृथिवीकायिक जीव क्या मनोयोगी होते हैं ? या वचनयोगी होते हैं ? या काययोगी होते हैं ? गौतम ! ये न तो मनोयोगी होते हैं, न वचनयोगी होते हैं, केवल काययोगी ही होते हैं । ( एवं आउक्काइया वि) इसी तरह पृथिवीकायिक जीवों की तरह अपू कायिक जीवों का भी विचार कर लेना चाहिये । अप्कायिक जीव के दशों ही स्थान बिना भङ्ग के हैं। परन्तु तेजोलेश्या में इनके भी ८० भङ्ग होते हैं। क्यों कि अप्कायिक जीवों में भी देव उत्पन्न हो जाते हैं। तेजकायिक, वायुकायिक जीवों के भी सभी स्थानों में भंग नहीं है । अर्थात् स्थितिस्थान आदि दशों ही स्थानों में इन जीवों के भङ्ग नहीं होते हैं । क्यों कि एक काल में ही इनमें क्रोधादिसे उपयुक्त अनेक जीवोंका सद्भाव पाया जाता પણ પહેલાની જેમ જ કથન છે પણ વિશેષતા નીચે પ્રમાણે છે, હે પૂજ્ય! પૃથ્વીકાયિક જીવે શું મનોગી હોય છે? કે વચનગી હોય છે? કે કાયયેગી હોય છે? “હે ગૌતમ ! તેઓ મનગી પણ હોતાં નથી વચનગી પણ पर डात नथी परंतु मात्र यया डोय छे. “एवं आउक्काइया वि" वीयि જીની જેમજ અષ્કાયિક જીવને પણ વિચાર કરવો જોઈએ. અપૂકાયિકજીનાં દસદસ સ્થાન ભાંગા વિનાનાં છે. પરંતુ તેજલેશ્યામાં તેમના ૮૦ ભાંગા થાય છે, કારણ કે દેવતાઓ દેવલોકમાંથી અપૂકાયિકમાં પણ ઉત્પન્ન થતા હોય છે, તેજ સ્કાયિક અને વાયુકાયિકનાં બધાં સ્થાનમાં પણ ભાંગાઓને અભાવ જ છે. એટલે કે સ્થિતિસ્થાન વગેરે દસે સ્થાનમાં એ જીવમાં ભાંગાઓને અભાવ છે. કારણ કે તે જેમાં એક જ કાળે ક્રોધાદિથી યુક્ત અનેક જીને સદૂभ-१०५
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #857

भगवतीचे स्काय वायुकायमध्ये देवानोत्पद्यन्तेऽतोऽत्र तेजोलेझ्या न भवति तेजोलेश्याया अभावे तेजोलेश्यया जायमाना अशोतिर्भङ्गा अपि न भवन्ति तस्मादत्राभङ्गकमेव । एतेषु अकायिकादिषु पृथिवीकायिक समानान्येव मूत्राण्यध्येतव्यानि केवलं वायुकायिकसूत्रेषु शरीरद्वारे एवमध्येतव्यम्-' असंखेज्जेसु णं भंते जाव वाउकाइया णं कइ सरीरा पन्नत्ता? गोयमा ! चत्तारि, तं जहा-ओरालिए वेउधिए तेयए कम्मए' इत्यादि। 'वणस्सइकाइया जहा पुढचीकाइया' वनस्पतिकायिका यथा पृथिवीकायिकाः, वनस्पतयोपि पृथिवीकायिकसमाना एव वक्तव्याः दशस्वपि स्थानकेषु भङ्गकाभावात् । तेजोलेइयायां च तथैव, अशीतिभङ्गानां सद्भावादिति । है। यहां तेजस्काय और वायुकायों में देव मरकर उत्पन्न नहीं होते हैं। इसलिये यहां तेजोलेश्या नहीं होती है। तेजोलेश्या के अभावमें तेजोलेश्या संबंधी ८०भंग भी नहीं होते हैं। इसलिये यहां भङ्गोंका अभाव ही है। इन अप्कायिक आदिमें पृथिवीकायिक जीवों के समान ही सूत्रपाठ जानना चाहिये। परन्तु वायुकायिक के सूत्रों में शरीरद्वार में इस प्रकार से विशेषता जाननी चाहिये-हे भदन्त ! असंख्यातलाख वायुकायिकावासोंमें वर्तमान जीवोंके कितने शरीर कहे गये हैं। हे गौतम ! चार कहे गये हैं। वे ये हैं-औदारिक, वैक्रिय, तैजस और कार्मण इत्यादि। (वणस्सइकाइया इत्यादि) वनस्पतिकायिक जीव पृथिवीकायिक जीवोंकी तरह जानना चाहिये । कारण इनके दशों ही स्थानों में अभंगक है। तथा तेजोलेश्यामें उसी तरहसे ८० भङ्गोंका सद्भाव है। शंका-दृष्टिद्वारमें ભાવ હોય છે. દેવલોકમાંથી આવીને ઉત્પન્ન થનારા દેવે તેજસ્કાય અને વાયુકાયમાં ઉત્પન્ન થતા નથી તે કારણે તે બન્નેમાં તે જેતેશ્યા હોતી નથી. અને તેજલેશ્યાને અભાવે તેજલેશ્યાના ૮૦ ભાંગાઓનો પણ તેમાં અભાવ જ હોય છે. અપ્રકાયિક વગેરેમાં પૃથ્વીકાયિકના જેવું જ કથન સમજવું. પણ વાયુકાયિક જીના સૂત્રમાં શરીરદ્વારમાં આ પ્રકારની વિશેષતા છે- “હે પૂજ્ય! અસંખ્યાત લાખ વાયુકાયિકાવાસમાં રહેનારા જીવનમાં કેટલાં શરીર કહ્યાં છે? હિં ગૌતમ! તેમનાં ચાર શરીર કહ્યાં છે, ઔદારિક, વૈકિય, તેજસ અને भने भए, त्यादि.
(वणस्सइकाइया इत्यादि ) वनस्पतिथि वतव्य ५ पृथ्वीકાયિકા પ્રમાણે જ સમજવું કારણ કે તેમનાં દસે સ્થાનમાં ભાંગાઓને અભાવ જ છે. પરંતુ પૃથ્વીકાયિકની જેમ તેજલેશ્યામાં ૮૦ ભાંગાઓનો સદ્દભાવ છે.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #858

प्रमै यचन्द्रिकाटीका श.१उ.५सू०७ पृथ्वीकायिकादीनां स्थितिस्थानादिवर्णनम् ८३५
ननु दृष्टिद्वारे पृथिवीकायिकाप्कायिकवनस्पतिकायिकानामपर्याप्तावस्थायां सास्वादनभावेन सम्यक्त्वं भवतीति वक्तव्यं, ततश्चैतेषां यदा सम्यक्त्वं भवेदिति स्वीक्रियते तदा ज्ञानद्वारे एते पृथिव्यादयस्त्रयो मतिज्ञानिनः श्रुतज्ञानिनश्चेति कथयितुं शक्यते, ते चाल्पाः, इत्यतः सम्यग्दर्शने मतिज्ञाने श्रुतज्ञाने चाशीतिर्भङ्गाः वक्तव्याः, ते चेह कथं नोक्ता इति चेदाह-पृथिव्यादिवनस्पतिकायिकेषु सास्वादनभावः, मतिज्ञानं श्रुतज्ञानं च न भवति, अतोऽत्र गौतमेन पृच्छापि न कृता अत एवोच्यते'उभयाभावो पुढवाइएसु विगलेसु होज्ज उववण्णो-'त्ति, पृथिव्यादिषभयाभावो भवति तथा विकलेन्द्रियेषु पूर्वप्रतिपन्नकं सम्यक्त्वं भवति, उभयाभावः, अर्थात् " पृथिवीकायिक, अपूकायिक, वनस्पतिकायिक, ये जीव अपर्याप्तावस्था में मास्वादनभावसे सम्यक्त्ववाले होते हैं ऐसा कहना चाहिये था" तब जिस समय इनके सम्यक्त्व होगा ऐसा स्वीकार किया जावेगा। तब ज्ञानद्वारमें ये मतिज्ञानवाले और श्रुतज्ञानवाले हैं ऐसा कहा जा सकता है।
और ये मतिज्ञानी और श्रुतज्ञानी इनमें अल्प हैं-इस कारण सम्यग्दनिमें मतिज्ञान और श्रुतज्ञानमें ८० भङ्ग कहना चाहिये परन्तु वे क्यों नहीं कहे गये हैं। ___उत्तर-पृथिवीकायिक, अप्काथिक, और वनस्पतिकायिक, इन जीवोंमें सास्वादन सम्यक्त्व और मतिश्रुतज्ञान नहीं है इस कारण उसकी यहां गौतमने पृच्छा ही नहीं की है। इसीलिये ऐसा कहा गया है कि-' उभयाभावो पुढवाइएस्सु विगलेसु होज उववण्णो" पृथिव्यादिकोंमें उभयाभाव है । तथा विकलेन्द्रिय जीवोंमें-दो इन्द्रिय, तीनइन्द्रिय और चार इन्द्रिय जीवोंमें-पूर्वप्रतिपन्नक सम्यक्त्व होता है। उभयाभाव
શંકા–દૃષ્ટિકારમાં “પૃથ્વીકાયિક, અપૂકાયિક, અને વનસ્પતિકાયિક જીવે અપર્યાપ્તાવસ્થામાં સાસ્વાદનભાવથી સમ્યકત્વવાળા હોય છે. એવું કહેવું જોઈતું હતું જે તેમને સમ્યકત્વ પ્રાપ્ત થયું છે એ સ્વીકાર થાય તે જ્ઞાનદ્વારમાં એવું કહી શકાય કે તેઓ મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાનવાળાં છે. અને તેમનામાં મતિજ્ઞાની અને શ્રુતજ્ઞાની અલ્પ હોય છે. તેથી સમ્યગ્રદર્શનમાં મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાનના ૮૦ ભાંગા કહેવા જોઈએ. પરંતુ અહિં ૮૦ ભાંગા કેમ કહ્યા નથી?
ઉત્તર–પૃથ્વીકાયિક અપૂકાયિક અને વનસ્પતિકાયિક જેમાં સાસ્વાદન સમકિત અને મતિધ્રુતજ્ઞાન નથી, તે કારણે ગૌતમસ્વામીએ તેની પૃચ્છા પણ
मी 30 नथी तेथी ४ मे वाम पाव्यु छ , “ उभयाभावो पुढवाइएसु विगलेसु होज्ज उववण्णो” पृथ्वीय बोरेभा मयामा छ, तथा विसन्द्रिय જેમાં એટલે કે પ્રિન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય અને ચતુરિન્દ્રિય જીમાં-પૂર્વ પ્રતિપન્નક
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #859

भगवतीसूत्रे प्रतिपद्यमानस्य पूर्वप्रतिपन्नस्य च सम्यक्त्वस्याभाव इति, अयमाशयः-पृथिवीकायिकादिषु वर्तमानो जीवः सम्यक्त्वं न लभते, तथा पूर्वप्रतिपन्नं सम्यक्त्वमप्यत्र नानयति । तथा विकलेन्द्रियेषु विद्यमानो जीवः पूर्वप्रतिपन्नं सम्यक्त्वं सहैवानयति अतः स पूर्वोपपन्नक इति कथ्यते ॥मू०७॥ ॥ इति पृथिवीकायिकादीनां स्थितिस्थानादिप्रकरणम् ॥
द्वीन्द्रियादिप्रकरणम्एकेन्द्रियजीवानां स्थितिस्थानादिकं निरूप्य साम्प्रतं द्वीन्द्रियादिचतुरिन्द्रियपर्यन्तजीवानां स्थितिस्थानादिकं निरूपयन्नाह-'बेइंदिये 'त्यादि ।
मूलम्--बेइंदिय-तेइंदिय-चउरिदियाणं जेहिं ठाणेहिं नेरइयाणं असीई भंगातेहिं ठाणेहिं असीई चेव, नवरं अब्भहिया सम्मत्ते, आभिनिबोहियनाणे सुयनाणे य एएहिं असीई भंगा, जेहिं ठाणेहि नेरइयाणं सत्तावसिं भंगा, तेसु ठाणेसु सव्वसु अभंगयं ॥ सू० ८॥
छाया-द्वीन्द्रियत्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियाणां येषु स्थानेषु नैरयिकाणामशीतिभङ्गास्तेषु स्थानेषु अशीतिरेव, नवरम् अभ्यधिकाः सम्यक्त्वे आभिनिबोधिकका तात्पर्य है कि पूर्वप्रतिपन्न सम्यक्त्व और प्रतिपद्यमान सम्यक्त्व ये दोनों सम्यक्त्व पृथिव्यादिक जीवोंमें नहीं होते हैं। कहनेका आशय यह है कि पृथिव्यादिकोंमें वर्तमान जीव न तो वहां सम्यक्त्वको प्राप्त करता है और न पहिले प्राप्त हुए सम्यक्त्वको भी वह इस पर्यायमें साथ लाता है। तथा विकलेन्द्रियोंमें वर्तमान जो जीव होता है वह पूर्वप्रतिपन्न सम्यक्त्वको साथमें ही लाता है इसलिये वह पूर्वप्रतिप्रनक कहलाता है।॥७॥
॥इति पृथिवीकायिकादिना स्थितिस्थानादिका प्रकरण समाप्त ॥ સમ્યકત્વ હોય છે, ઉભયાભાવનું તાત્પર્ય–પૂર્વ પ્રતિપન્નક સમ્યકત્વ અને પ્રતિપદ્યમાન સમ્યકત્વ એ બનેના તેમનામાં એટલે કે પૃથ્વીકાય વગેરેમાં અભાવ હોય છે. તાત્પર્ય એ છે કે પૃથ્વીકાય વગેરેમાં ઉત્પન્ન થયેલો જીવ પહેલાં પ્રાપ્ત કરેલાં સમ્યકત્વને બીજ ભવમાં સાથે લાવતું નથી અને ત્યાં પણ સમ્યકત્વ પ્રાપ્ત કરતે નથી. પણ વિકસેન્દ્રિયમાં ઉત્પન્ન થયેલે જીવ પૂર્વ પ્રતિપન્ન સમ્યકત્વને એ પર્યાયમાં (આ ભવમાં ) પણ સાથેજ લાવે છે. તે કારણે તેને પૂર્વ પ્રતિજ્ઞક सभ्यत्वी डी छ. ॥ सू.-७॥
પૃથ્વીકાયિકાદિ જીવોનાં સ્થિતિસ્થાનાદિકનું નિરૂપણ સમાપ્તા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #860

प्रमेद्रिकाटीका श. १ ७५ सू. ८ हीन्द्रियादीनां स्थितिस्थानादिवर्णनम् ८३७ ज्ञाने श्रुतज्ञाने च एतेषु अशीतिर्भङ्गाः । येषु स्थानेषु नैरयिकाणां सप्तविंशतिभङ्गास्तेषु स्थानेषु सर्वेषु अभङ्गकम् || सु० ८ ||
टीका- - अत्र खल्वेवमक्षरयोजना विधेया 'जेहिं ठाणेहिं नेरइयाणं असीह भंगा तेहि ठाणेहिं इंदियतेइंदिय चउरिंदियाणं असीई चेव ' इति, 'जेहिं ठाणेहिं येषु स्थानेषु ' नेरइयाणं नैरयिकाणाम् नारकजीवानाम् ' असीई भंगा ' अशीतिर्भङ्गाः ' तेहि ठाणेहिं ' तेषु स्थानेषु ' बेइंदिय - तेइंदिय - चउरिंदियाणं असीई चेव ' द्वीन्द्रिय-त्रीन्द्रिय- चतुरिन्द्रियजीवानामशीतिरेव । अयं भावः - यत्र नारकजीवानामशीतिर्भङ्गाः कथिताः तादृशस्थले द्विन्द्रियादि - जीवानामपि अशीतिरेव भङ्गा ज्ञातव्या इति । तत्र नारकप्रकरणे एकसमयाधिकादिजघन्य द्वीन्द्रियादिप्रकरण
,
एकेन्द्रिय जीवोंके स्थितिस्थान आदिका निरूपण करके अब सूत्रकार द्वीन्द्रिय से लेकर चतुरिन्द्रिय जीव पर्यन्त स्थितिस्थान आदिका निरूपण करते हैं - ' बेइंदिय ' इत्यादि । यहां पर इस तरहसे अक्षरोंकी योजना करनी चाहिये - ( जेहिं ठाणेहिं नेरइयाणं असीई भंगा तेहि ठाणेहिं बेइंदिय ते इंदिय- चउरिंदियाणं असीई चेव) जिन स्थानों में नारकजीवों के ८० भङ्ग हैं, उन स्थानों में दो इन्द्रिय, तीन इन्द्रिय और चार इन्द्रिय जीवों के भी अस्सी ही भङ्ग होते हैं । तात्पर्य यह है कि जहां पर नारक जीवोंके ८० भङ्ग कहे गये हैं ऐसे स्थलमें दीन्द्रियादिक जीवोंके भी अस्सी ही भङ्ग जानना चाहिये । नारकप्रकरण में एकसमय अधिक દ્વીન્દ્રિયાદિ પ્રકરણ
એકેન્દ્રિય જીવેાનાં સ્થિતિસ્થાન વગેરેનું નિરૂપણ કરીને હવે સૂત્રકાર દ્વીન્દ્રિયથી શરૂ કરીને ચતુરિન્દ્રિય સુધીનાં વિકલેન્દ્રિય જીવેાનાં સ્થિતિસ્થાન વગેરેનું नि३यणु उखाने भाटे सूत्र उडे छे – “बेइंदिय ” इत्यादि
એઇન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય અને ચતુરિન્દ્રિયજીવામાં આ પ્રમાણે કથન કરવુ... જોઇએ. ( जेहिं ठाणेहिं नेरइयाणं असीई भंगा तेहिं ठाणेहिं बेइंदिय, तेइंदिय, - चउरिंदियाणं असीई चेव ) ने स्थानामां नाशुलवोना ८० लांगा छे. ते स्थानोभां द्वीन्द्रिय, ત્રીન્દ્રિય અને ચતુરિન્દ્રિય જીવાના પણ ૮૦ ભાંગા છે. તાત્પર્ય એ છે કે જ્યાં જ્યાં નારક જીવાના ૮૦ ભાંગા કહ્યા છે તે સ્થાનામાં દ્વીન્દ્રિય આદિ જીવાના પણ ૮૦ ભાંગા કહેવા જોઈ એ. નારક પ્રકરણમાં એક સમય અધિક
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧
"

Page #861

८३८
भगवतीसूत्रे स्थितित आरभ्य संख्यातपर्यन्तसमयाधिकजघन्यस्थितौ, तथा जघन्यावगाहनायां, तथा संख्येयपर्यन्तप्रदेशप्रवृद्धायां जघन्यावगाहनायाम् , एवं मिश्रदृष्टौ च नारकजीवानामशीतिर्भङ्गाः कथिताः, विकलेन्द्रियजीवानामपि मिश्रष्टि वर्जितेषु एतेषु स्थानेषु अशोतिरेव भङ्गा भवन्ति, विकलेन्द्रियजीवानामल्पत्वात् , एकैकस्यापि तस्य क्रोधमानमायालोभोपयुक्तस्य सम्भवात् । मिश्रदृष्टिस्तु जीवो विकलेन्द्रियेष्वेकेन्द्रियेषु च नैव भवतीत्यतो न विकलेन्द्रियाणां तत्राशीतिभङ्गकसम्भावना। यदंशे नारकेभ्यो वैलक्षण्यं तत्कथनायाह-'नवरमित्यादि, 'नवरं 'नवरम् विशेषस्वयम्-'अब्भडिया सम्मत्ते आभिणिबोहियनाणे सुयनाणे य एएहिं असीई भंगा' जघन्यस्थितिसे लेकर संख्यातसमय अधिक तककी जघन्यस्थिति में, तथा जघन्य अवगाहनामें, तथा संख्यातप्रदेशपर्यन्त वृद्धिवाली जघन्य अवगाहनामें, मिश्रदृष्टि में नारकजीवोंके अस्सी भङ्ग कहे गये हैं सो विकलेन्द्रिय जीवोंके भी मिश्रदृष्टिवर्जित इन स्थानों में ८० ही भङ्ग होते हैं, क्योंकि विकलेन्द्रियजीव अल्प होते हैं। तथा-एक एक भी विकलेन्द्रियजीवमें क्रोध, मान, माया और लोभ इनसे युक्तता संभवती है। विकलेन्द्रिय जीवोंमें और एकेन्द्रिय जीवों में मिश्रदृष्टिवाला जीव नहीं होता है इसलिये विकलेन्द्रिय जीवोंके मिश्रदृष्टिमें ८० भङ्गोंकी संभावना नहीं है इसलिये 'मिश्रदृष्टिवर्जित' ऐसा कहा गया है। अब जिस अंशमें नारकजीवोंसे विलक्षणता है उसे प्रकट करनेके लिये सूत्र कार कहते हैं कि (नवरं) इस तरहसे विशेषता है-(अमहिया सम्मत्ते आभिणियोहियनाणे मुयनाणे य, एएहिं असीई भंगा) सम्यक्त्वमें और આદિ જઘન્યસ્થિતિથી લઈને સંખ્યાત સમયાધિક સુધીના જઘન્યસ્થિતિમાં તથા જઘન્ય અવગાહનામાં, તથા સંખ્યાત પ્રદેશ સુધીની વૃદ્ધિવાળી જઘન્ય અવગાહનામાં મિશ્રદષ્ટિમાં નારક જીવન જેમ ૮૦ ભાંગા કહેવામાં આવ્યા છે. તેમ વિક્લેન્દ્રિય જીના મિશ્રદૃષ્ટિરહિત તે સ્થાનમાં ૮૦ ભાંગા થાય છે, કારણ કે વિકલેન્દ્રિય જી અપ હોય છે. તથા એક એક વિકલેન્દ્રિય જીવમાં પણ ક્રોધ, માન, માયા અને લેભને સદુભાવ સંભવી શકે છે, પરંતુ વિકલેન્દ્રિય જીમાં તથા એકેન્દ્રિય જીવોમાં મિશ્રદૃષ્ટિવાળા જ હતા નથી, તે કારણે વિકલેન્દ્રિય જીવોના મિશ્રષ્ટિમાં ૮૦ ભાંગ સંભવી શકતા નથી. તેથી ‘મિશ્રદષ્ટિ’ એમ લખેલ છે. હવે નારક જી કરતાં વિકલેન્દ્રિય જીવમાં જે વિશિષ્ટતા છે તે બતાવपाने भाटे सूत्रा२ ॐड छ (नवर) ते विशेषता 241 प्रमाणे छ.-(अब्भहिया सम्मत्ते आभिणियोहिय नाणे सुयनाणे य, एएहि असीई भंगा) सभ्यत्पमा, भने
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #862

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श.१ उ.५ सू०८ द्वीन्द्रियादीनां स्थितिस्थानादिवर्णनम् ८३९ अभ्यधिकाः सम्यक्त्वे आभिनिवोधिक ज्ञाने श्रुतज्ञाने च एतेषु अशीतिर्भङ्गाः । सम्यक्त्वे आभिनियोधिकज्ञाने श्रुतज्ञाने, एतेषां त्रयाणामविनामाविसम्बन्धवत्वादेतेषु त्रिष्वपि अभ्यधिकाः सप्तविंशतिस्थानेऽशीतिर्भङ्गाः ज्ञातव्याः, अयं भावः-दृष्टिद्वारे ज्ञानद्वारे च नैरयिकाणां सप्तविंशतिरेव भङ्गाः प्रोक्ताः, विकले. न्द्रियाणां तु सप्तविंशतिस्थाने ऽशोतिर्भङ्गाः वाच्याः, यतः सम्यक्त्वेऽल्पानामेव विकलेन्द्रियाणां सास्वादनभावेन सम्यक्त्वं मतिश्रुतज्ञानं च भवति, अल्पत्वादेव तेषामेकत्वस्यापि सम्भवेनाशोतिर्भङ्गा भवन्तोति । तथा-'जेहिं ठाणेहिं नेरहयाणं सत्तावीसं भंगा तेसु ठाणेमु सव्वेसु अभंगयं' येषु स्थानेषु नैरयिकाणां सप्तविंशतिर्भङ्गास्तेषु स्थानेषु सर्वेषु अभङ्गकम् , येषु स्थानकेषु नैरयिकाणाम् सप्तविंशतिभङ्गकास्तेषु स्थानेषु द्वीन्द्रिय-त्रीन्द्रिय-चतुरिन्द्रियजीवानाम् भङ्गकाभावो भवतीति वैलक्षण्यम् , भङ्गकाभावे कारणं तु एकस्मिन्नेव समये क्रोधआभिनिबोधिकज्ञानमें तथा श्रुतज्ञानमें, ( इन तीनोंको अविनाभावी संबन्धवाला होनेके कारण) इन तीनों ही स्थानों में इन विकलेन्द्रियोंको अभ्यधिक कहना-अर्थात् २७ भङ्गोंके स्थानमें अस्सी भङ्ग कहना है । तात्पर्य यह है कि-दृष्टिद्वारमें और ज्ञानद्वार में नारकजीवोंके २७ ही भग कहे गये हैं। परन्तु विकलेन्द्रिय जीवोंमें सास्वादन भाव होनेसे सम्यक्त्व होता है और मतिज्ञान श्रुतज्ञान भी होता है। ऐसे जीव इनमें अल्प होते हैं इस कारण उनमें एकत्वकी भी संभावना होनेसे उनके ८० भन होते हैं। तथा " जेहिं ठाणेहिं नेरइयाणं सत्तावीसं भंगा तेसु ठाणेसु सव्वेसु अभंगयं" जिन स्थानोंमें नारकजीवोंके २७ भङ्ग होते हैं उन सब स्थानोंमें, द्वीन्द्रिय, त्रीन्द्रिय और चतुरिन्द्रिय जीवोंके भङ्गका अभाव होता है , यही विलक्षणता है। इनमें भङ्ग नहीं होनेका कारण આભિનિધિક જ્ઞાનમાં તથા તાજ્ઞાનમાં (એ ત્રણે અવિનાભાવી સંબંધમાં હોવાને કારણે) એ ત્રણે સ્થાનોમાં તે વિકલેન્દ્રિય જીના ૨૭ ભાંગાઓની જગ્યાએ ૮૦ ભાંગ કહેવા. તાત્પર્ય એ છે કે દષ્ટિદ્વારમાં અને જ્ઞાનદ્વારમાં નારક જીવોના ૨૭% ભાંગ કહેવામાં આવ્યા છે. પરંતુ વિકલેન્દ્રિય જીવમાં સાસ્વાદનભાવ હોવાથી સાસ્વાદન સમ્યકત્વ હોય છે. અને મતિજ્ઞાન શ્રુતજ્ઞાન પણ હોય છે. એવા જેવો તેમાં અલ્પ હોય છે. તે કારણે તેમનામાં એકત્વની પણ સંભાવના છે તેથી तमन ८० मा थाय छ तथा-" जेहिं ठाणेहि नेरइयाणं सत्तावीस भंगा तेस ठाणेसु सव्वेसु अभंगयं" २ स्थानमा ना२४ ७वाना २७ मा डाय छे. ते સઘળાં સ્થાનમાં દ્વીન્દ્રિય, ત્રીન્દ્રિય અને ચતુરિન્દ્રિય જીવમાં ભાંગાઓને અભાવ હોય છે. એજ એમની વિલક્ષણતા છે. તેમાં ભાગ ન બનવાનું કારણ એ છે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #863

भगवतीसूत्र मानमायालोभोपयुक्तानां बहूनां द्वीन्द्रियादिजीवानां सम्भवादिति । विकलेन्द्रियसूत्राणि तु पृथिवीकायिकसूत्रसदृशान्येवाध्येतव्यानि, तथाहि-' असंखिज्जेसु णं भंते ! बेइंदियावामसयसहस्सेसु एगमेगंसि बेइंदियावासंसि बेइंदियाणं केवइया ठिइट्ठाणा पन्नत्ता? गोयमा ! असंखेज्जा ठिइट्ठाणा पन्नत्ता, तं जहा-जहनिया ठिई जाव तप्पाउग्गुक्कोसिया ठिई। असंखिज्जेसु णं भंते! बेइंदियावाससयसहस्सेसु एगमेगंमि बेइंदियात्रासंसि जहणियाए ठिईए-वट्टमाणा बेइंदिया कि कोहोवउत्तामाणोवउत्ता मायोवउत्ता लोभोवउत्ता ? गोयमा ! कोहोवउत्ता वि ४ " इत्यादि । एक ही समयमें क्रोध, मान, माया और लोभ, इनसे युक्त बहुतसे दो इन्द्रियादि जीवोंकी संभावना है। विकलेन्द्रिय संबन्धीसूत्र पृथिवीकायिकसूत्रों की तरह ही जानना चाहिये। जैसे-'असंखिज्जेसु णं भंते ! बेइंदियावाससयसहस्सेसु एगमेगंसि बेइंदियावासंमि बेइंदियाणं केवइया ठिइद्वाणा पन्नत्ता ? गोयमा ! असंखेज्जा ठिइट्ठाणा पण्णत्ता । तं जहा-जहनिया ठिई, जाव तप्पाउग्गुकोसिया ठिई, असंखिज्जेसु णं भंते ! बेइंदिया वाससयमहस्सेतु एगमेगंसि बेइंदियावासंसि जहणियाए ठिईए वट्टमाणा बेइंदिया कि कोहोवउत्ता, माणोवउत्ता, मायोवउत्ता, लोभोवउत्ता ? गोयमा! कोहोवउत्ता वि" इत्यादि । इनका अर्थ इस प्रकार है कि-हे भदन्त ! असंख्यात लाख दो इन्द्रियजीवोंके आवासोंमेंसे एक एक दो इन्द्रियावाममें वर्तमान दो इन्द्रिय जीवों के कितने स्थितिस्थान कहे गये है ? गौतम ! इनके असंख्यात स्थितिस्थान कहे गये हैं। एक जघन्यस्थिति यावत् तत्प्रायोग्य उत्कृष्ट स्थिति । हे भदन्त ! असंख्यात लाख दो इन्द्रिय કે એક જ સમયમાં કોધ, માન માયા અને લોભથી યુક્ત ઘણું જ બેઈન્દ્રિય આદિ જીવોની તેમનામાં સંભાવના હોય છે. વિકલેન્દ્રિય સંબંધી સૂત્રો પ્રથ્વી. यि २५ie सभ०४ा. भ3-" असंखिज्जेसु ण भंते ! बेइ दियावासप्तय सहस्सेस एगमेगसि बेईदियावाससि बेईदियाणं केवइया ठिइद्राणा पन्नत्ता ?" “गोयमा! असंखेज्जा ठिइट्ठाणा पण्णत्ता तं जहा-जहन्निया ठिई, जाव तप्पाउग्गुकोसिया ठिई, असंखिज्जेसु णं भंते ! बेईदियावाससयसहस्सेसु एगमेगसि चेइ दियावासंसि जहण्णियाए ठिईए वट्टमाणा बेईदिया कि कोहोवउत्ता, माणोवउत्ता मायोवउत्ता, लोभोपउत्ता १ गोयमा! काहावउत्ता वि" छत्यादि. ॥ सूत्रानो मथ मा प्रमाणे थाय छे.
હે પૂજ્ય! હીન્દ્રિય નાં અસંખ્યાત લાખ આવાસોમાંના પ્રત્યેક હીન્દ્રિ યાવાસમાં રહેતા દ્રીન્દ્રિય જીવોનાં કેટલાં સ્થિતિસ્થાન કહ્યાં છે?” “ હે ગૌતમ! તેમનાં અસંખ્યાત સ્થિતિસ્થાન કહ્યાં છે ? એક જઘન્યસ્થિતિથી લઈને ત~ાગ્ય ઉકષ્ટસ્થિતિ સુધી અહીં ગ્રહણ કરવું જોઈએ “હે પૂજ્ય! અસં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #864

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श०१ ३०५ सू० ८ द्वीन्द्रियादीनां स्थितिस्थानादिवर्णनम् ८४१ अनेन रूपेण सर्वाण्यपि सूत्राणि द्वीन्द्रियादिजीवप्रकरणे पठितव्यानि केवलमिह द्वीन्द्रियादिजीवपकरणे लेश्याद्वारे तेजोलेश्या नाध्येतव्या, दृष्टिद्वारे च 'बेइंदियाणं भंते! किं मिच्छदिट्टी सम्मदिट्ठी, सम्मामिच्छादिट्ठी? गोयमा ! सम्मदिट्टी वि मिच्छादिट्ठी कि, नो सम्मामिच्छादिही। सम्मदंसणे वट्टमाणा बेइंदिया कि कोहोबउत्ता ४?' इत्यादि प्रश्नः, एतस्य प्रश्नस्य अशीतिभङ्गाः' इत्युत्तरम्। तथा ज्ञानद्वारे 'बेइंदियाणं भंते! किं णाणी, अन्नाणी?, गोयमा! णाणी वि अन्नाणी वि, जइ णाणी जीवावासोंमेंसे एक एक दो इन्द्रियावासमें जघन्यस्थितिमें रहनेवाले दो इन्द्रियजीव क्या क्रोधसे उपयुक्त होते हैं ? मानसे उपयुक्त होते हैं ? मायासे उपयुक्त होते हैं ? लोभसे उपयुक्त होते हैं ? गौतम ! वे क्रोधसे भी उपयुक्त होते हैं। इत्यादि। इस रूपसे समस्त सूत्र को द्वीन्द्रियजीवप्रकरणमें पढना चाहिये -अर्थात् जानना चाहिये । विशेषता केवल इतनी ही है कि यहां द्वीन्द्रियादिजीवप्रकरणमें लेश्याद्वारमें तेजोलेश्या नहीं कहनी चाहिये, तथा दृष्टिद्वारमें इस तरहसे प्रश्न करना चाहिये कि-हे भदन्त ! द्वीन्द्रिय जीव क्या सम्यग्दृष्टि होते हैं ? मिथ्यादृष्टि होते हैं ? या सम्यगमिथ्यादृष्टि होते हैं ? गौतम ! वे सम्यग्दृष्टि भी होते हैं, मिथ्यादृष्टि भी होते हैं, परन्तु सम्यगमिथ्यादृष्टि नहीं होते हैं। यहां सम्यग्दर्शनमें वर्तमान दो इन्द्रियजीव क्या क्रोधोपयुक्त होते हैं४१ इत्यादिरूपसे प्रश्न करना चाहिये और इसके उत्तर में यहां अस्सी भङ्ग होते हैं, ऐसा उत्तर कहना चाहिये । ज्ञानद्वारमें इस प्रकारसे पूछना-हे भदन्त ! दो इन्द्रियजीव ज्ञानी होते हैं ? कि अज्ञानी होते हैं ? गौतम ! दो इन्द्रिय
ખ્યાતલાખ કીન્દ્રિયાવાસમાંના પ્રત્યેક ક્રિીન્દ્રિયાવાસમાં જઘન્યસ્થિતિમાં રહેલા કીન્દ્રિય જીવે શું કેધયુક્ત હોય છે ? માનયુક્ત હોય છે? માયાયુક્ત હોય છે? सोमयुक्त डोय छ ?” “ गौतम! तेसोधथी ५५] युक्त डोय छ,” त्यादि. તમામ સૂત્રોનું દ્રીન્દ્રિય જીવ પ્રકરણમાં પણ કથન કરવું વિશેષતા ફક્ત એટલી જ છે કે દ્વીન્દ્રિયાદિ જીવ પ્રકરણમાં લેહ્યાદ્વારમાં તેજસ્થાનું કથન કરવું નહીં તથા દૃષ્ટદ્વારમાં આ પ્રમાણે પ્રશ્નસૂત્ર બનાવવું-“હે પૂજ્ય ! દ્વીન્દ્રિય જીવો શું સમ્યગ્દષ્ટિ डाय छ, भिथ्याष्टिय छ ॐ सभ्यमिथ्या दृष्टि डाय छ ? ” “ॐ गौतम ! તેઓ સમ્યફદૃષ્ટિ પણ હોય છે, મિથ્યાદષ્ટિ પણ હોય છે. પરંતુ સમ્યકૃમિથ્યાદષ્ટિ હોતા નથી. ” અહીં સભ્ય દર્શનવાળા હીન્દ્રિય જીવે શું ક્રોધાદિથી યુકત હોય છે? એ પ્રશ્ન પૂછવું જોઈએ. અને અહીં ૮૦ ભાંગા થાય છે એવો ઉત્તર કહે જોઈ એ જ્ઞાનદ્વારમાં આ પ્રમાણે પૂછવું—“હે પૂજ્ય ! દ્વીન્દ્રિય જી જ્ઞાની હોય છે કે અજ્ઞાની હોય છે?” ઉત્તર–“હે ગૌતમ ! દ્વીન્દ્રિય જીવે જ્ઞાની भ-१०६
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #865

भगवतीसूत्रे दुनाणी-मइनाणी सुयनाणी य" शेषं पृथिवीपकरणवदेव ज्ञातव्यम् , केवलमशोतिर्भङ्गा इति वैलक्षण्यम् । तथा योगद्वारे "बेइंदियाणं भंते ! किं मणजोगी, बइजोगी कायजोगी?, गोयमा! णो मणजोगी, वइजोगी कायजोगी य" शेषं पूर्ववदेव पृथिवीपकरणवदेवा ज्ञातव्यमिति । अने नैव प्रकारेण पृथिवीसूत्रवत् त्रीन्द्रिय-चतुरिन्द्रय-प्रकरणेपि प्रश्नमूत्राणि उत्तरसूत्राणि चाध्येतव्यानि, वैलक्षण्यमपि द्वीन्द्रियप्रकरणवदेव ज्ञातव्यम् , सूत्रालापप्रकारश्च स्वयमेवोहनीय इति ॥सू०८॥
॥ इति विकलेन्द्रियप्रकरणम् ॥ जीव ज्ञानी भी होते हैं और अज्ञानी भी होते हैं। यदि ये ज्ञानी हैं तो मतिज्ञान और श्रुतज्ञान इस तरहसे दो ज्ञानवाले होते हैं। और यदि अज्ञानी हैं तो मतिअज्ञान और श्रुतअज्ञान इस तरहसे दो अज्ञानवाले होते हैं। बाकी और सब यहां पृथिवीप्रकरणकी तरह ही जानना चाहिये, अर्थात् यहां मतिश्रुतज्ञानमें ८०भङ्ग कहना चाहिये, यही विलक्षणता है। योगद्वारमें इस प्रकारसे प्रश्न करना-हे भदन्त ! दो इन्द्रियजीव क्या मनोयोगी होते हैं ? या वचनयोगी होती हैं ? या काययोगी होते हैं ? गौतम ! वे मनोयोगी नहीं होते हैं। किन्तु वचनयोगी होते हैं और काययोगी होते हैं। बाकी और सब कथन पहिलेकी तरहसे ही है, ऐसा जानना चाहिये । अर्थात् पृथिवीप्रकरणको तरह ही जानना चाहिये। इसी प्रकारसे पृथिवीसूत्रोंकी तरह त्रीन्द्रिय और चउन्द्रिय प्रकरणमें भी प्रश्नमत्र और उत्तरसूत्र जानना चाहिये। तथा जहां २ भिन्नता है वह द्वीन्द्रिय प्रकरणकी तरह ही जाननी चाहिये । और सूत्रालापकप्रकार भी પણ હોય છે અને અજ્ઞાની પણ હોય છે. જે તેઓ જ્ઞાની હોય તે મતિજ્ઞાન અને શ્રતજ્ઞાન એ બે જ્ઞાનવાળા હોય છે. પણ જો તેઓ અજ્ઞાની હોય તે મતિઅજ્ઞાન અને શ્રત અજ્ઞાન એ બે અજ્ઞાનવાળા હોય છે. બાકીનું સઘળું થત અહીં પૃથ્વીકાયના જીવો પ્રમાણે સમજવું અર્થાતુ અહીં મતિશ્રુતજ્ઞાનમાં ૮૦ ભાંગા કહેવા જોઈએ. એટલી જ વિલક્ષણતા છે. ગદ્વારમાં આ પ્રમાણે પ્રશ્ન કરે-“હે પૂજ્ય! દ્વીન્દ્રિય જીવે શું મનગી હોય છે કે વચનગી હોય છે? કે કાયયેગી હોય છે?” ઉત્તર-“હે ગૌતમ! તેઓ મનયોગી હોતા નથી પણ વચનગી અને કાયમી હોય છે ” બાકીનું બધુંય કથન પૃથ્વીકાયિકના જીવ પ્રકરણ પ્રમાણે જ સમજવું. એ જ પ્રમાણે પૃથ્વીકાયિક જીના સૂત્રોની જેમજ ત્રીન્દ્રિય અને ચતુરિન્દ્રિય પ્રકરણમાં પણ પ્રશ્નસૂત્ર અને ઉત્તરસૂત્ર સમજવા. તથા જ્યાં જ્યાં દીન્દ્રિય સૂત્રમાં ભિન્નતા બતાવી છે ત્યાં ત્યાં ત્રીન્દ્રિય ચતરિદ્રિયનાં સૂત્રોમાં પણ ભિન્નતા સમજવી, બીજા સૂત્રોનાં આલાપકે પણ એ
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #866

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श०१७०५२०९ पञ्चेन्द्रियतिरश्चां स्थितिस्थानादिवर्णनम् ८४३
पञ्चेन्द्रियतिरश्चां प्रकरणम्विकलेन्द्रियजीवानां स्थितिस्थानादिकं निरूप्य पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकजीवानां स्थितिस्थानादिकं निरूपयन्नाह - 'पंचिंदिये '-त्यादि ।
___मूलम्-पंचिंदियतिरिक्खजोणिया जहा नेरइया तहा भाणियव्वा, नवरं जेहिं सत्तावीसं भंगा तेहिं अभंगयं कायव्वं, जत्थ असीई तत्थ असीई चेत्र ॥ सू० ९॥ ___ छाया–पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिका यथा नैरयिकास्तथा भणितव्याः, नवरं येषु सप्तविंशतिभङ्गास्तेषु अभङ्गक कर्तव्यम् यत्राशीतिस्तत्राशीतिरेव ॥ सू० ९॥ ___टोका-'पंचिंदियतिरिक्खजोणिया जहा नेरइया तहा भाणियव्या' पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिका यथा नैरयिकास्तथा भणितव्याः, येन प्रकारेण नारकाणां स्थितिस्थानादिकानि जघन्योत्कृष्टतया प्रतिपादितानि तेनैव प्रकारेण जघन्योस्कृष्टतया पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानामपि स्थितिस्थानादीनि ज्ञातव्यानि, यदंशे अपने आप ही करलेना चाहिये ।।सू०८॥ विकलेन्द्रियप्रकरण समाप्त ।
पञ्चेन्द्रियतिर्यञ्चप्रकरणविकलेन्द्रिय जीवोंके स्थितिस्थान आदिका निरूपण करके अब सूत्रकार पंचेन्द्रियतिर्यग्योनिक जीवोंके स्थितिस्थान आदिका निरूपण करनेके लिये सूत्र कहते हैं-'पंचिंदियतिरिक्खजोणिया' इत्यादि। टीकार्थ-(पंचि दियतिरिक्खजोणिया जहा नेरइया तहा भाणियव्या) जिस प्रकारसे पहिले नारकजीवोंके स्थितिस्थान आदि जघन्य और उत्कृष्टरूप से प्रतिपादित किये गये हैं, उसी प्रकारसे जघन्य और उत्कृष्टरूपसे पंचेन्द्रिय तिर्यग योनिकोंके भी स्थितिस्थान आदि जानना चाहिये। (नवरं) जिस अंशमें भिन्नता है उस अंशको दिखानेके लिये सूत्रकार રીતે જ બનાવી લેવાં . સૂ–ા વિકલેન્દ્રિય પ્રકરણ સામાપ્ત
પંચેન્દ્રિયતિર્યચપ્રકરણ _વિકલેન્દ્રિય જીનાં સ્થિતિસ્થાન વગેરેનું નિરૂપણ કરીને હવે સૂત્રકાર ५येन्द्रियतिय य वन स्थितिस्थान पोरेनु नि३५४ ४२ छ-"पचिंदिय' त्यात
टी-(पचिंदियतिरिक्खजोणिया जहाँ नेरइया तहा भाणियव्वा ) २ शते નારક જીવનમાં સ્થિતિસ્થાન વગેરેનું જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ રૂપે પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે, એ જ પ્રમાણે જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ રૂપે પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ નિના જીનાં સ્થિતિ સ્થાનાદિનું પણ પ્રતિપાદન સમજવું, (નવ) પણ જે બાબતમાં मिन्नता छे ते मतावाने भाटे सूत्रा२ ४ छ -(जेहिं सत्तावीस भंगा तेहि
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #867

भगवतीसूत्र वैलक्षण्यं तमंश दर्शयितुमाह-' नवर '-मित्यादि, ' नवरं ' नवरम् केवलम् ‘जेहिं सत्तावीसं भंगा तेहिं अभगयं कायच्वं' येषु सप्तविंशतिर्भङ्गास्तेषु अभङ्गकाकर्तव्यम् । नारकप्रकरणे यत्र यत्र सप्तविंशतिर्भङ्गाः कथितास्तत्र तत्र स्थले पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानां सम्बन्धेऽभङ्गक भङ्गाभावो वर्णनीय इत्यर्थः । जघन्या स्थितिः कियती उत्कृष्टा स्थितिः कियतीत्यादिकं सर्वं पूर्वप्रदर्शितक्रमेणैव ज्ञातव्यम् । भङ्गकाभावश्च बहूनां क्रोधाद्युपयुक्तानामेकदैव सम्भवादिति । अत्र पञ्चेन्द्रियतिर्यप्रकरणे नारकमकरणवदेव सूत्राणि अध्येतव्यानि, तथाहि--पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं भंते ! केवइया ठिइट्टाणा पन्नत्ता?, गोयमा ! असंखेज्जा ठिइटाणा पन्नत्ता, तं जहा जहणिया ठिई, समयाहिया जहणिया ठिई, दुसमयाहिया जाव तप्पाउग्गुक्कोसिया ठिई' इत्यादि सर्वमपि पूर्ववदेव नारकमकरणवदेव ज्ञातव्यम् , नवरं कहते हैं कि (जेहिं सत्तावीसं भंगा तेहिं अभंगयं कायव्वं ) जिन स्थानोंमें २७ भंग कहे गये हैं उन स्थानोंमें यहां भंग नहीं कहना चाहिये। तात्पर्य यह है कि नारकप्रकरणमें जहां जहां २७ भंग कहे गये हैं वहां २ पंचेन्द्रियतिर्यक्योनिकोंके संबन्धमें भङ्गाभावका वर्णन करना चाहिये। जघन्यस्थिति कितनी है ? उत्कृष्टस्थिति कितनी है ? इत्यादि सब कथन पूर्वमें प्रदर्शित क्रमसे ही यहां जानना चाहिये । भङ्गों का जो अभाव कहा गया है उसका कारण एक ही समयमें क्रोध, मान, माया और लोभ इनसे उपयुक्त अनेक तिर्यग्योनिकपंचेन्द्रिय जीवों का सद्भाव है। यहां पंचेन्द्रियतिर्यग्योनिक प्रकरणमें नारकप्रकरणकी तरह ही सूत्रोंको जानना चाहिये। जैसे-"पंचिंदियतिरिक्खजोणिया णं भंते ! केवइया ठिइट्ठाणा पण्णत्ता ? असंखेजा ठिइट्ठाणा पण्णत्ता " हे भदन्त ! पंचेन्द्रियतिर्यग्योनिकोंके स्थितिस्थान कितने कहे गये हैं ? हे गौतम !
अभंगयं कायव्वं) नाना स्थानमा २७ Hin४ामा माया छ त તે સ્થાનમાં અહીં ભાંગાઓને અભાવ સમજવો. જઘન્ય સ્થિતિ કેટલી છે ? ઉત્કૃષ્ટસ્થિતિ કેટલી છે ? ઈત્યાદિ તમામ કથન નારક પ્રકરણમાં બતાવ્યા પ્રમાણે જ સમજવું. ભાંગાઓને અભાવ કહેવાનું કારણ એ છે કે એક જ સમયે ક્રોધ, માન, માયા અને લેભથી યુક્ત અનેક તિર્યંચાનિના જીવોને સદ્દભાવ હોય છે. આ પંચેન્દ્રિયતિયચ પ્રકરણમાં નારકપ્રકરણ પ્રમાણે જે સૂત્રો છે. ते नाय भु०४५ छ भ3-“ पचिंदियतिरिक्खजोणियाणं भंते ! केवइया ठिइद्राणा पण्णत्ता १ गोयमा ! असंखेज्जा ठिइट्ठाणा पण्णत्ता ? " है पून्य ! पथन्द्रिय તિયાનાં કેટલાં સ્થિતિસ્થાને કહ્યાં છે ? હે ગૌતમ ! તેમનાં અસંખ્યાત
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #868

प्रमैयचन्द्रिकाटीका श०१७०५सू०९ पञ्चेन्द्रियतिरश्चां स्थितिस्थानादिवर्णनम् ८४५ शरीरद्वारेऽयं विशेषो द्रष्टव्यस्तथाहि-" असंखेज्जेसु णं भंते! पंचिदियतिरिक्खजोगियावासेसु पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं केवइया सरीरा पन्नत्ता?, गोयमा ! चत्तास्,ि तं जहा-ओरालिए वेउधिए तेयए कम्मए' नरकापेक्षया पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानामियानेव भेदो यत् एषां पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानां चत्वारि शरीराणि भवन्ति नारकाणां त्रीणि औदारिकशरीराभावादिति भावः । यथा मिश्रदृष्टौ नारकाणामशीतिभङ्गाः क्रोधोपयुक्ता अपि, इत्यादि, तथा पश्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानां मिश्रदृष्टौ अशीतिर्भवन्ति क्रोधोपयुक्ता अपि मानोपयुक्ता अपि, इत्यादिरूपेणाउनके स्थितिस्थान असंख्यात कहे गये हैं। (तं जहा) जैसे-"जहणिया ठिई, समयाहिया जहणिया ठिई, दुसमयाहिया जाव तप्पाउगुक्कोसिया ठिई " इत्यादि । यह सब पूर्वमें कथित नारकप्रकरणकी तरह ही जानना चाहिये । (नवरं) जहां २ विशेषता है वह इस प्रकारसे है-एक तो नारक प्रकरणकी अपेक्षा शरीरद्वार में विशेषता है-हे भदन्त ! असं. ख्यात पंचेन्द्रियतिर्यक्योनिकासोंमेंसे प्रत्येक पंचेन्द्रियतिर्यक्योनिका. वासमें वर्तमान पंचेन्द्रियतिर्यक्योनिक जीवोंके कितने शरीर होते हैं ? गौतम! उनके चार शरीर होते हैं। वे इस प्रकार से हैं-औदारिक शरीर१, वैफ्रियशरीर २, तैजसशरीर३, कार्मणशरीर ४। नारकजीवोंकी अपेक्षा पंचेन्द्रियतिर्यग्योनिकों में इतना हो भेद है कि पंचेन्द्रियतिर्यग्योनिकों के चार शरीर होते हैं और नारकांके तीन शरीर होते हैं। उनके
औदारिक शरीर नहीं होता है। जैसे मिदृष्टिवाले नारकोंमें "क्रोधादि उपयुक्त भी होते हैं" इत्यादिरूपसे संबन्धको लेकर ८० भङ्ग नारकोंके स्थितिस्थान ४i छ. (तंजहा) ते म्म! प्रमाणे छ ( जहणिया ठिई, समयाहिया जहणिया ठिई, दुसमया जाव तप्पाउगुक्कोसिया ठिई ) त्यादि. 240 मधु ४थन न॥२४५४२५४मा हा भु०४५ ४ समन्यु. (नवर) यया विशेषता छ ते આ પ્રમાણે છે. હવે નારક પ્રકરણ કરતાં શરીરદ્વારમાં જે વિશેષતા છે તે બતા. વવામાં આવે છે. “હે પૂજ્ય ! અંખ્યાત પચેન્દ્રિય તિર્યચનિકાવાસમાંના પ્રત્યેક પંચેન્દ્રિય તિર્યનિકવાસમાં રહેતા પંચેન્દ્રિય તિર્યકનિક જીને કેટલાં શરીર डीय छ.१, उत्त२-ॐ गौतम ! तेभने न्या२ शरी२ डोय छे-(१) मोहरिशरी२, (२) वैष्ठियशरी२, (3) तैस शरी२ मने (४) मए शरी२. पयन्द्रियतिय. યોનિના જીવોમાં અને નારકમાં એટલે જ ભેદ છે કે નારકને ત્રણ શરીર હોય છે, પણ પંચેન્દ્રિયતિયને ચાર હોય છે. નારકને એક ઔદારિક શરીર હોતું નથી. જેવી રીતે મિશ્રદષ્ટિવાળા નારકમાં ક્રોધાદિયુક્તના ૮૦ ભાંગા કહ્યા છે, એવી જ રીતે પંચેન્દ્રિયતિયચેના મિશ્રદષ્ટિવાળા માં પણ ૮૦
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #869

भगवतीसूत्रे शीतिर्द्रष्टच्या इति। अयं भावः-नारकप्रकरणे यत्र स्थानेऽशीतिर्भङ्गाः प्रोक्तास्तत्रेहाऽप्यशीतिरेव ज्ञातव्या । यत्र च सप्तविंशतिभङ्गास्तत्रेहाभङ्गकमेवेति । तथा संहननद्वारे 'पंचिदियतिरिक्खजोणियाण भंते केवइया संघयणा पन्नत्ता?, गोयमा! छ संघयणा, पण्णत्ता, तं जहा-वइररिसहनाराय-जाव-छेवटुं' ति, एवं संस्थानद्वारेपि 'छ संठाणा पन्नत्ता तं जहा समचउरंसे०' इत्यादि, एवं लेश्याद्वारेपि "कइ लेस्सा पन्नत्ता, गोयमा ! छ, तं जहा-कण्हलेस्सा जाव सुक्कलेस्सा" इत्यादि । अनेन रूपेण तिर्यग्योनिकप्रकरणं विचारणीयम् ।। सू०९ ॥ इति पंचेन्द्रियतिरश्चां प्रकरणम् ॥ कहे गये हैं। उसी तरह पंचेन्द्रियतिर्यक्योनिकोंके मिश्रदृष्टिमें ८०भा होते हैं, क्योंकि यहां पर वे भी " क्रोधादिसे उपयुक्त भी होते हैं, मान से उपयुक्त भी होते हैं, इत्यादिरूपसे उनके ८० भंग हो जाते हैं" ऐसा जानना चाहिये। तात्पर्य यह है कि-नारक प्रकरणमें जिस स्थानमें अस्सी भंग कहे गये हैं उस स्थानमें यहां पर भी ८० ही भङ्ग हैं, परन्तु जहां नारक प्रकरणमें २७ भङ्ग कहे गये हैं वहां यहां पर भङ्ग नहीं हैयही बात (जेहिं सत्तावीसं भंगा तेहिं अभंगयं कायव्वं, जत्थ असीई तत्थ असीई कायव्वं) इस सूत्रपाठ द्वारा समझाई गई है। तथा दूसरी विशेषता संहननद्वार में है-वहां इस प्रकारसे प्रश्न करना-"पंचिंदियतिरिक्खजोणियाणं भंते ! केवइया संघयणा पनत्ता? गोयमा छ संघयणा पण्णत्तातं जहा-वइररिसहनाराय जाव छेचट्ट) हे भदन्त ! पंचेन्द्रियतिर्यक योनिकोंके कितने संहनन कहे गये हैं ? गौतम ! उनके छ संहनन कहे गये हैं। वे इस प्रकारसे हैं वज्र ऋषभनाराच से लेकर सेवार्त तक। नारक जीवों में संहनन नहीं होता है, यहां होता है अत एव वहांकी अपेक्षा यहां यह विशेषता है। इसी तरह संस्थानद्वारमें भी विशेषता है। ભાંગા થાય છે. તાત્પર્ય એ છે કે નારકપ્રકરણમાં જે સ્થાનમાં ૮૦ ભાંગા કહ્યા છે. તે સ્થાનમાં અહીં પણ ૮૦ ભાંગા જાણવા, પરંતુ નારકપ્રકરણમાં જે સ્થાનમાં ર૭ ભાંગા કહ્યા છે તે સ્થાનમાં અહીં ભાંગાઓને અભાવ જાણ से वात सूत्ररे " जेहि सत्तावीसं भंगा तेहि अभंगयं कायव्वं, जत्थ असीई तत्थ असीई कायव्व" माया सूत्रद्वारा समाजवी छ. भी विशेषता सडनननारमा छ. सही मा प्रमाणे प्रश्न ४२वो-“पचिंदियतिरिक्खजोणियाणं भंते ! केवइया संघयणा पण्णत्ता ?” “3 पून्य ! पयन्द्रितियं योनि वान खi सनन छ ? उत्तर-"गोयमा ! छ संघयणा पण्णत्ता तंजहा-वइररिसहनाराय जाव छेवटुं-ति" गौतम ! तेमना छ सडनन ह्यां छे. ते २मा प्रमाणे छવાઋષભનારાચથી લઈને છેવટ સુધીના છ સંહનને સમજવા. નારકમાં સંવનન હોતાં નથી. પણ પંચેન્દ્રિયતિયામાં સંહનને હોય છે, એજ પ્રમાણે
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #870

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श०१ ७० ५ सू० १. मनुष्याणां स्थितिस्थानादिवर्णनम् ८५७
मनुष्यप्रकरणमपश्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकजीवानां स्थितिस्थानादिकं निरूप्य मनुष्याणां स्थितिस्थानादिकं दर्शयितुमाह-' मणुस्सावि ' इत्यादि।
मूलम्-मणुस्सा वि-जेहिं ठाणेहिं नेरइयाणं असीई भंगा तेहिं ठाणेहिं मणुस्साणं वि असीई भंगा भाणियव्वा, जेसु ठाणेसु सत्तावीसं तेसु अभंगयं नवरं मणुस्साणं अब्भहियं जहणियठिईए, आहारए य असी भंगाई ॥ सू० १०॥
छाया-मनुष्या अपि-येषु स्थानेषु नैरयिकाणामशीतिर्भङ्गास्तेषु स्थानेषु मनुष्याणामप्यशीतिमना भणितव्याः, येषु स्थानेषु सप्तविंशतिस्तेष्वभङ्गकम् , नवरम्-मनुष्याणामभ्यधिकम् जघन्यस्थित्याम् आहारके चाशीतिभङ्गाः ॥१०॥ नारक जीवोंके एक केवल हुंडसंस्थान होता है तब यहां पर छ सस्थान होते हैं। लेण्याद्वारमें भी विशेषता है-नारकजीवोंमें कापोत आदि(कापोत, नील और कृष्ण ) तीन लेश्याएँ होती हैं तब कि यहां छ छेश्याएँ होती हैं । यही बात-"कइलेस्साओ पण्णत्ता" गोयमा!छ लेस्मा पण्णत्ता तं जहा कण्हलेस्सा जाव सुक्कलेस्सा" इस सूत्रपाठ द्वारा प्रकट की गई है । इसरूपसे तिर्यक्योनिकोंका प्रकरण विचारना चाहिये ।सू०९॥
॥पंचेन्द्रियतिर्यग्योनिकप्रकरण समाप्त ।
मनुष्यप्रकरणपंचेन्द्रिय तियञ्चों के स्थितिस्थान आदिका निरूपण करके अब सूत्रकार मनुष्योंके स्थितिस्थान आदिका निरूपण करनेके लिये "मणुस्सा वि" સંસ્થાન દ્વારમાં પણ આ પ્રમાણે વિશેષતા છે-નારક છેને ફક્ત હુંડસંસ્થાન જ હોય છે ત્યારે પંચેન્દ્રિય તિર્યંચોને છએ સંસ્થાન હોય છે. લેશ્યાદ્વારમાં પણ આ પ્રમાણે વિશેષતા છે. નારક અને કૃષ્ણ, નીલ અને કાપિત એ ત્રણ જ લેફ્સાઓ હોય છે. પણ પંચેન્દ્રિયતિર્યંચાને છએ લેશ્યાઓ હોય છે. से पात नीयता सूत्रया ॥२॥ विवामi यावी छ–'कइ लेस्साओ पण्णत्ताओ?" " गोयमा ! छ तंजहा-कण्हलेस्सा जाव सुक्कलेस्सा" मा प्रशारे तिय योनिना જીના પ્રકરણમાં વિચાર કર જોઈએ છે સૂ–ા પંચેન્દ્રિયતિર્યગનિક જીવોનું પ્રકરણ સમાપ્ત
મનુષ્યપ્રકરણ પંચેન્દ્રિયતિયાનાં સ્થિતિસ્થાનાદિનું નિરૂપણ કરીને હવે સૂત્રકાર મનુध्यान स्थितिस्थानादिनु नि३५ ४२वाने भाटे " मणुस्सा वि" त्याह. सूत्र
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #871

भगवतीने टीका-'मणुस्सा वि'-त्ति यथा नैरयिका दशसु द्वारेषु कथितास्तथा मनुष्या अपि भणितव्या इति प्रक्रमः । तदेव दर्शयन्नाह--' जेहिं' इत्यादि । 'जेहिं ठाणेहिं नेरइयाणं असीई भंगा तेहिं ठाणेहिं मणुस्साणं वि असीई भंगा भाणियव्या" येषु स्थानेषु नैरयिकाणामशीतिभङ्गास्तेषु स्थानेषु मनुष्याणामप्यशीविभङ्गा भगितव्याः । यथा हि नारकजीवानां जघन्यस्थित्यामेकादि-संख्यातपर्यन्तसमयाधिकायाम् , तथा जघन्यावगाहनायाम् , तथा तस्यामेव संख्यातान्तप्रदेशाधिकायामवगाहनायाम् , एवं मिश्रदृष्टौ चाशीतिभङ्गाः कथितास्तथा मनुष्याणामपि एतेषु पूर्वोक्तेषु स्थानेषु अशीतिरेव भङ्गा भवन्तीति, तथा मिश्रदृष्टौ इस सूत्रका कथन करते हैं-(मणुस्सा वि) जैसे नैरथिक दश द्वारों में कहे गये हैं, उसी प्रकारसे मनुष्य भी दश द्वारों में कह लेना चाहिये, यह प्रक्रम है-दश स्थानों के नाम ये हैं -स्थितिस्थान१, अवगाहनास्थान२, शरीर३, संहनन४, संस्थान५, लेश्या६, दृष्टि७, ज्ञान८, योग९ और उपयोग१० । इमी बानको दिग्वाते हए सूत्रकार कहते हैं कि ( जेहिं ठाणेहिं नेरइयाण असीई भंगा तेहि ठाणेहि मणुस्साणं वि असीई भंगा भाणियव्या) जिन स्थानोंमें नारकजीवोंके ८० भङ्ग कहे गये हैं उन स्थानोंमें मनुष्योंके भी ८० भंग ही जानना चाहिये। जैसे-नारकजीवों के प्रकरणमें एक समयसे लेकर ख्यात समयतककी वृद्धिवाली जघन्य स्थितिमें, तथा जघन्य अवगाहनामें तथा संख्यातप्रदेशाधिक उसी जघन्य अवगाहनामें और मिश्रष्टिय ८० भङ्ग प्रतिपादित किये गये हैं। उसी तरहसे इन पूर्वोक्त स्थानों में मनुष्योंके भी इस मनुष्यप्रकरणमें ४थन ४२ छ-( मणुम्सा वि ) वी ते इस स्थान भा२३त नानु थन કર્યું છે એવી જ રીતે દસ સ્થાને મારફત મનુષ્યનું પણ કથન કરવું જોઈએ. તે દસ સ્થાનનાં નામ આ પ્રમાણે છે- સ્થિતિસ્થાન ૧, અવગાહના સ્થાન ૨, શરીરસ્થાન ૩, સંહનોનસ્થાન ૪, સંસ્થાનસ્થાન ૫, લેસ્થાસ્થાન ૬, દષ્ટિસ્થાન ૭, જ્ઞાનસ્થાન ૮, યેગસ્થાન, અને ઉપયોગસ્થાન૧૦. એ વાતને દર્શાવવાને भाट सूत्रा२ ४९ छ (जेहिं ठाणेहिं नेरइयाणं असीई भंगा तेहिं ठाणेहि मणुस्साणं वि असोई भंगा भाणियव्वा) २ स्थानमा ना२३ च्वाना ८० मा॥ કહા છે, એ સ્થાનમાં મનુષ્યને પણ ૮૦ ભાંગા જ સમજવા. જેમ કે નારક જીના પ્રકરણમાં એક સમયથી લઈને સંખ્યાત સમય સુધીની વૃદ્ધિવાળી જઘન્ય સ્થિતિંમાં, તથા જઘન્ય અવગાહનામાં, તથા સંખ્યાતપ્રદેશાધિક જઘન્ય અવગાહનામાં અને મિશ્રષ્ટિમાં ૮૦ ભાંગા બતાવવામાં આવ્યા છે, એજ રીતે મનુષ્ય પ્રકરણમાં પણ એ એ સ્થાનમાં ૮૦ ભાંગા જ થાય છે. તથા મિશ્રષ્ટિમાં નારકના જેમ ૮૦ ભાંગા કહ્યા છે તેમ મનુષ્યના પણ મિશ્રષ્ટિમાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર: ૧

Page #872

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श०१ उ०५सू० १० मनुष्याणां स्थितिस्थानादिवर्णनम् ८४९ नारकाणामशीतिर्भङ्गाः कथिता मनुष्याणामपि मिश्रदृष्टावशीतिरेव ज्ञातव्याः, नारकाणां जघन्यस्थितौ जघन्यावगाहनायामशीतिर्भङ्गा भवन्ति तत्र कारणं तेषामपत्वम् । तच्चाल्पत्वं जघन्यस्थितौ जघन्यावगाहनायां च मनुष्याणामप्यल्पत्वमेवेत्यल्पत्वादेव अशीतिर्मङ्गा भवन्त्येवेति भावः ।
,
"
नारकमनुष्ययोर्न सर्वथा साम्यमिति दर्शयति- ' जेसु ठाणेसु इत्यादि । जेसु ठाणेसु' येषु स्थानेषु 'सत्तावीस ' सप्तविंशतिर्भङ्गा भवन्ति ' तेसु अभंगयं' तेषु स्थानेष्वभङ्गकम्, नारकाणां येषु स्थानेषु सप्तविंशतिर्भङ्गाः कथितास्तेष्वेव स्थानेषु मनुष्याणामभङ्गकं ज्ञातव्यमिति भावः । नारकाणां सप्तविंशतिभङ्गकस्थानानि च जघन्यस्थित्य संख्यातसमयाधिकजघन्यस्थित्यादीनि तेषु स्थानेषु चनारकाणां सप्तविंशतिभङ्गकाः कथिताः, तादृशजघन्य स्थितिव्यतिरिक्तस्थले
८० ही भङ्ग होते हैं । तथा मिश्रदृष्टिमें नारकोंके अस्सी भंग कहे गये हैं सो मनुष्यों के भी मिश्रदृष्टि में अस्सी ही भङ्ग जानना चाहिये। नारकोंकी एकसमयाधिक आदि जघन्यस्थिति में तथा जघन्य अवगाहना आदि में जो अस्सी भङ्ग कहे गये हैं उसमें कारण उस अवस्थामें उनकी अल्पता ही है। इसी प्रकार मनुष्यों में भी अल्पता है इससे वहां भी ८० भंग होते हैं ।
नारकजीवों में और मनुष्यों में सर्वथा समानता नहीं है, इसी बातको दिखानेके लिये सूत्रकार ( जेसु ठाणेसु सत्तावीस तेसु अभंगयं ) इस सूत्रद्वारा कहते हैं कि जिनस्थानों में नारकजीवोंके २७ भंग कहे गये हैं उन स्थानोंमें मनुष्योंके भङ्ग नहीं हैं। नारकोंके २७ भङ्गोंके स्थान जघ - न्यस्थिति, असंख्यातसमयाधिक जघन्यस्थिति आदि हैं। इन स्थानों में नारकोंके २७ भङ्ग कहे गये हैं ऐसी जघन्यस्थितिके सिवाय अन्यस्थलमें मनुष्य सम्बंध में भंगाभाव जानना चाहिये, क्योंकि नारकजीवोंके क्रोध
૮૦ ભાંગા જ સમજવા. નારાની એક સમયાધિક આદિ જઘન્યસ્થિતિમાં, તથા જઘન્ય અવગાહનામાં જે ૮૦ ભાંગા કહ્યા છે તેનું કારણ એ અવસ્થામાં તેમની અલ્પતા છે તેવી જ રીતે મનુષ્યમાં પણ અલ્પતા છે તેથી ત્યાં ૮૦ ભાંગા હોય છે. હવે નારક જીવામાં અને મનુષ્યમાં સર્વથા સમાનતા નથી તે ખતાबवाने भाटे सूत्रार नीथेनुं सूत्र हे छे - " जेसु ठाणेसु सत्तावीस तेसु अभंगयं" જે સ્થાનામાં નારકાના ૨૭ ભાંગા કહ્યા છે. તે સ્થાનામાં મનુષ્યના ભાંગા થતા નથી. નારકાના ૨૭ ભાંગાએનાં સ્થાન જઘન્ય સ્થિતિ, અસખ્યાત સમયાધિક જઘન્ય સ્થિતિ વગેરે છે, એવી જઘન્યસ્થિતિ સિવાયના બીજા સ્થલે મનુષ્ય સબધમાં ભગાભાવ સમજવા. કારણ નારક જીવામાં ક્રોધના ઉદય અધિકતર રહે છે. તેથી તે નારકાનાં એવાં સ્થાનામાં ક્રોધાદિ કારણવાળા ૨૭ ભાંગા જ કહેવા ઠીક છે. પરન્તુ મનુષ્યમાં તે પ્રત્યેક એટલે ક્રોધ, માન માયા, તથા àાભ એ માટેના ઉપચાગવાળા મનુષ્યેા ઘણા જ હોય છે. તેથી તેમના કષાય
भ० १०७
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #873

भगवतीसूत्र मनुष्यसम्बन्धेऽभङ्गकम् ज्ञातव्यम् , यतो नारकाणां क्रोधोदयो बाहुल्येन भवति, अतस्तेषां नारकाणां तादृशस्थानेषु क्रोधादिकारणकाः सप्तविंशतिभङ्गाः समुचिता एव, मनुष्याणां तु प्रत्येकं क्रोधाशुपयोगवतां वहूनां भावात् न कषायोदये विशेषः कश्चिदस्ति तेन तेषां मनुष्यागां तत्र भङ्गकाभाव एवेति । इह विशेषमभिधातुमाह'नवर' नवरं केवलम् ' मणुस्साणं' मनुष्याणां ' अब्भहियं ' अभ्यधिकम् ‘जहणियठिईए' जघन्यस्थित्याम् , येषु स्थानेषु नारकाणामशीतिस्तेषु स्थानेषु मनुष्याणामप्यशीतिरेव भङ्गा, तथा 'जेसु सत्तावीसा तेसु अभंगयं ' येषु स्थानेषु सप्तविंशतिभङ्गास्तेषु इह अभङ्गकमिति पूर्वमुक्तम् , केलं मनुष्याणामिदमभ्यधिकम् , यदुत जघन्यस्थितौ मनुष्याणामशीतिर्न तु नारकाणाम् , तत्र सप्तविंशतिरेवोक्ता एतदेवाभ्यधिकं नारकापेक्षया मनुष्याणामिति, आहारकविषये प्राह'आहारए य असीई भंगा' आहारके चाशीतिभङ्गा, तथा आहारकशरीरेऽशीतिभङ्गाः आहारकशरीरवतां मनुष्याणामल्पत्वात् , नारकाणां तत्-आहारकशरीरं नास्त्येका उदय अधिकतर होता है। इसलिये उन नारकों के ऐसे स्थानों में क्रोधादिकारणक २७ भङ्ग कहना उचित ही है। पर मनुष्यों में तो प्रत्येक क्रोधादि उपयोगवाले मनुष्य बहुत होते हैं इस लिये उनके कषायके उदयमें कोई विशेषता नहीं है। इस कारण मनुष्योंके उन स्थानों में भङ्गका अभाव ही है। (नवरं मणुस्साणं अब्भहियं जहणियठिईए) मनुष्योंमें जघन्यस्थितिमें विशेषता है। "जिन स्थानों में नारकोंके ८० भङ्ग कहे गये हैं उन स्थानों में मनुष्योंके भी ८० ही भङ्ग हैं, तथा जिन स्थानोंमें २७ भङ्ग कहे हुए हैं उनमें यहाँ भङ्ग नहीं है" ऐसा पहिले कहा है उनकी अपेक्षा केवल मनुष्योंमें यह आधिक्य है कि जघन्यस्थितिमें उनके ८० भङ्ग हैं, नारकोंके जघन्यस्थिति में ८० भङ्ग नहीं हैं, वहां तो उनके २७ ही भङ्ग हैं। यही नारकोंकी अपेक्षा मनुष्योंमें आधिक्य है। (आहारए असीई भंगा) आहारक शरीरमें अस्सी भङ्ग हैं। यह ઉદયમાં કોઈ ફેરફાર હોતો નથી. તે કારણે મનુષ્યના તે સ્થાનમાં ભાંગાઓને मभाव डोय छे. (नवर मणुस्साण अब्भहिय जहणियठिईए) ५२न्तु भासानी જઘન્યસ્થિતિમાં વિશેષતા છે. “જે સ્થાનમાં નારકના ૮૦ ભાંગા કહ્યાં છે તે સ્થાનમાં મનુષ્યોના પણ ૮૦ જ ભાંગા થાય છે તથા જે સ્થાનમાં નારકોના ૨૭ ભાંગા કહ્યા છે, તે સ્થાનમાં મનુષ્યમાં ભાંગાઓનો અભાવ હોય છે” આ પ્રમાણે કહ્યું છે નારકની અપેક્ષાએ મનુષ્યમાં કેવળ એજ વિશેષતા છે કે મનુષ્યમાં જઘન્ય સ્થિતિમાં ૮૦ ભંગ છે જયારે નારકમાં જઘન્ય સ્થિતિમાં ૮૦ ભાંગા નથી ત્યાં તે તેમના ૨૭જ ભાંગા છે. નારકો કરતાં મનુષ્યમાં એ જ વિશિटता छ (आहारए असीई भंगा) मा.२४ शरीरमा ८० मा छे. २मा माडा२४शरीर
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #874

प्रमैयचन्द्रिकाटीका श. १ उ०५ सू० १० मनुष्याणां स्थितिस्थानादिवर्णनम् ८५१ वेत्येतदप्यधिकं मनुष्याणाम् । इह प्रायः नारकसूत्राणां मनुष्यसूत्राणां च शरीरसंहनन संस्थान लेश्यारूपेषु चतुर्यु द्वारेषु ज्ञानद्वारे एव च विशेषः, तथाहि-' असंखेज्जेसु णं भंते मणुस्सावासेसु मणुस्साणं कइ सरीरा पन्नत्ता?, गोयमा! पंचविहा तं जहाओरालिए वेउलिए आहारए तेयए कम्मए' इत्यादि । ' असंखेज्जेसु णं जाव ओरालियसरीरे वट्टमाणा मणूसा कि कोहोवउत्ता४१, गोयमा ! कोहोवउत्ता वि" इत्यादि । एवं सर्वेष्वपि शरीरेषु सूत्राणि रचनीयानि, वैलक्षण्यमेतदेव, यत् आहारकशरीरेऽशीतिर्भङ्गा वक्तव्या, एवमेव संहननद्वारेपि सूत्राणि रचनीयानि, नवरम् 'मणुस्सा णं भंते ! कइ संघयणा पन्नत्ता?, गोयमा ! छ संघयणा पन्नत्ता, तं जहाआहारक शरीर मनुष्यों के ही होता है। और आहारक शरीरवाले मनुष्य अल्प होते हैं इस कारण ८० भङ्ग कहे गये हैं । आहारक शरीर नारक. जीवोंके नहीं होता है अतः मनुष्योंमें नारकजीवोंकी अपेक्षा यह भी एक विशेषता है। यहां प्रायः नारकसूत्रों में और मनुष्य सूत्रों में शरीर, संहनन, संस्थान, लेश्या, इन चार स्थानोंकी अपेक्षा और ज्ञानद्वारकी अपेक्षा ही विशेषता है। जैसे-हे भदन्त ! असंख्यात मनुष्यावासोंमें वर्तमान मनुष्योंके कितने शरीर कहे गये हैं ? हे गौतम ! पांच प्रकारके शरीर कहे गये हैं। वे पाँच प्रकारके शरीर ये हैं-औदारिक शरीर, वैक्रिय शरीर, आहारक शरीर, तैजस शरीर, कार्मण शरीर, इत्यादि। हे भदन्त ! असंख्यात औदारिक शरीरों में वर्तमान मनुष्य क्या क्रोधोपयुक्त होते हैं ४? गौतम ! वे क्रोधोपयुक्त भी होते हैं, इत्यादि। इसी तरहसे सब शरीरोंमे भी सूत्र कह लेना चाहिये । यहां विशेषता यही है कि आहारक शरीरमें अल्पता होनेके कारण ८० भङ्ग हैं। इसी तरहसे संहમનુષ્યને જ હોય છે અને આહારકશરીરવાળા મનુષ્ય અલ્પ હોય છે. તે કારણે ૮૦ભાંગા કહ્યા છે. નારક જીવોને આહારક શરીર હોતું નથી. તેથી નારકે કરતાં મનુષ્યોમાં આ પણ એક વિશિષ્ટતા હોય છે. સામાન્ય રીતે મનુષ્યસૂત્ર અને નારકસૂત્રમાં શરીર, સંઘયણ, સંસ્થાન, અને લેફ્સા આ ચાર સ્થાનોની અપેક્ષાએ તથા જ્ઞાનદ્વારની અપેક્ષાએ વિશેષતા છે. તે વિશેષતા હવે બતાવવામાં આવે છે. હે પૂજ્ય ! અસંખ્યાત મનુષ્યાવાસમાં રહેતા મનુષ્યનાં કેટલાં શરીર કહ્યાં છે? હે ગૌતમ ! તેમનાં પાંચ પ્રકારના શરીર કહ્યાં છે (૧) मोहा२ि४ (२) वैठिय, (3) मा.२४ (४) तेस मने (५) आम 3 you! અસંખ્યાત ઔદારિક શરીરમાં રહેનારા મનુષ્ય શું કોપયુક્ત હોય છે ? ઈત્યાદિ. હે ગૌતમ ! તેઓ કોપયુક્ત પણ હોય છે? માન, માયા અને લેભયુક્ત પણ હોય છે. આ પ્રકારનાં પ્રશ્ન સૂત્ર અને ઉત્તરસૂત્રે બધા પ્રકારનાં શરીરે વિષે બનાવી લેવા. અહીં વિશેષતા એટલી જ છે કે આહારક શરીરમાં
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #875

८५२
भगवतीसूत्रे वहररिसहनाराए जाव छेवट्टे"। एवं संस्थानद्वारे–'छ संठाणा पन्नत्ता' तं जहासमचउरंसे जाव हुंडे"। एवं लेश्याद्वारेपि-'छ लेस्साओ पन्नत्ता तं जहाकिण्हलेस्सा जाव मुक्कलेस्सा"। तथा ज्ञानद्वारे एवं सूत्राणि रचनीयानि-"मणु. स्साणं भंते ! कइ णाणा पन्नत्ता, गोयमा ! पंच, तं जहा-आमिणिबोहियणाणं जाव केवलणाणं " आभिनिबोधिकज्ञानादारभ्य केवलज्ञानपर्यन्तं पञ्च ज्ञानानि तत्र केवलज्ञानवर्जितेषु चतुषु ज्ञानेषु भङ्गाभावः केवलज्ञाने तु कषायोदय एव नास्ति, सकलकषायाणां क्षयान्तरमेव केवलज्ञानस्य प्रादुर्भावात् , कषायाभावादेव भङ्गाभाव इति विज्ञेयमिति ॥मू०१०॥
वानव्यन्तरादिप्रकरणम्वानव्यन्तरादीनां स्थितिस्थानादिकं दर्शयितुमाह-वाणमंतर' इत्यादि। ननद्वारमें भी सूत्रोंकी रचना करलेनी चाहिये । परन्तु यहां विशेषता यह है कि-हे भदन्त ! मनुष्योंके कितने संहनन होते हैं ? गौतम ! छ संहनन होते हैं। वे इस प्रकारसे हैं-वज्र ऋषभ नाराच संहनन, यावत् सेवातसंहनन । इसी तरह संस्थानद्वारमें मनुष्योंके ६ संस्थान कहे गये हैं। वे समचतुरस्रसंस्थान यावत् हुंडसंस्थान। इसी प्रकार लेण्याद्वारमें भी मनुष्योंके ६ लेश्याएँ कही गई हैं। वे लेश्याएँ-कृष्णलेश्यासे लगाकर शुक्ललेश्यातक हैं। तथा ज्ञानद्वारमें भी इसी प्रकारसे सूत्रोंकी रचना कर लेनी चाहिये-" मणुस्साणं भंते ! कइ णाणा पण्णत्ता ? गोयमा! पंच-तं जहा-आभिणिबोहियणाणं जाव केवलगाणं” हेभदन्त ! मनुष्यों के कितने ज्ञान कहे गये हैं ? गौतम! पांच । वे पांच ज्ञान ये हैं -आभिनिबोधिक ज्ञान से लगाकर केवलज्ञान तक । इन में અલ્પતા હોવાને કારણે ૮૦ ભાંગા થાય છે એ જ પ્રમાણે સંહનનકારમાં પણ સૂત્રોની રચના કરી લેવી. પણ અહીં જે વિશેષતા છે તે નીચેના પ્રશ્નસૂત્ર અને ઉત્તરસૂત્રમાં બતાવી છે. હે પૂજ્ય! મનુષ્યને કેટલા પ્રકારનાં સંઘયણ હોય છે ? હે ગૌતમ ! તેમને છ પ્રકારનાં સંઘયણ હોય છે. તે જ પ્રકારે આ પ્રમાણે છે વાત્રાષભનારાચ સંઘયણથી લઈને છેવટુ સંઘયણ સુધીના છ સંઘયણે કહેવા જોઈએ. એજ પ્રમાણે સંસ્થાનદ્વારમાં મનુષ્યોનાં છ સંઠાણ કહ્યાં છે. સમચરિંસ સંડાણથી લઈને હંડસંડાણ સુધીના સંઠાણે અહીં સમજવા. એજ પ્રમાણે લેસ્થા દ્વારમાં મનુષ્યોને છ લેફ્સાઓ કહી છે. તે છે વેશ્યાઓ ક શ્યાથી લઈને શુકલેશ્યા સુધીની સમજવી તથા જ્ઞાનદ્વારમાં પણ સૂત્રની આ પ્રમાણે રચના थवी न." मणुस्साणं भंते ! कइ णाणा पण्णत्ता ! पून्य ! मनुष्याने ai शान ४i छ ? “ गोयमा! पंच-तजहा-आभिणिबोहियणाणं जाव केवलणाणं" 3 ગૌતમ! મનુષ્યને આભિનિબંધિક (મતિ) જ્ઞાનથી લઈને કેવળજ્ઞાન સુધીના પાંચજ્ઞાન હોય છે. તેમાં કેવળજ્ઞાન સિવાયના ચાર જ્ઞાનમાં કષાયની બહુલતાને લઈને
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #876

प्रमेयचन्द्रिकाठीका श. १७.५सू. ११ वानव्यन्तरादीनां स्थितिस्थानादिवर्णनम् ८५३ मूलम् - वाणमंतर - जोइस वेमाणिया जहा भवणवासी, नवरं णाणतं जाणियत्वं जं जस्स जाव अणुत्तरा । सेवं भंते सेवं भंतेत्ति जाव विहरइ ॥ सू० १९ ॥
|| पढमसय पंचमो उद्देसो समन्तो ॥ १-२ ॥
छाया - वानव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिका यथा भवनवासिनः नवरं नानात्वं ज्ञातव्यं यद् यस्य यावदनुत्तराः तदेवं भदन्त ! तदेवं भदन्त । इति यावत् विहरति ।। सू० १९ ॥
॥ प्रथमशतके यश्च मोद्देशकः समाप्तः १-५॥
6
टीका- वाणमंतर जोइसवेमाणिया जहा भवणवासी ' वानव्यन्तरज्योति - oadमानिका यथा भवनवासिनः, यथा भवनवासिनो देवा स्थित्यवगाहनादिदशस्वपि स्थानेषु कथितास्तथा वानव्यन्तरज्योतिष्क वैमानिका अपि ज्ञातव्याः । यत्र स्थलेऽसुरकुमारादीनामशीतिर्भङ्गाः कथिताः, यत्र च सप्तविंशतिर्भङ्गाः कथिकेवलज्ञान को छोड़कर चार ज्ञानोंमें भंगका अभाव है। तथा केवलज्ञान में कषायोदय ही नहीं है, क्योंकि वह ज्ञान समस्त कषायों के क्षयके बाद ही प्रादुर्भूत होता है। इसलिये कषायाभावसे ही वहां भङ्गका अभाव है ऐसा जानना चाहिये || सू०१०||
वानव्यन्तरादिप्रकरण
अब सूत्रकार वानव्यन्तर आदिकों के स्थितिस्थान आदिको दिखाने के लिये 'वाणमंतर' इत्यादि (वाणमंतर जो इसवेमाणिया जहा भवणवासी) जैसे भवनवासी देव कहे हैं। वैसे ही वानव्यन्तर, ज्योतिष्क और वैमानिक देव जानना चाहिये। तात्पर्य यह है कि दश स्थानों में जैसा भवनवासी देवोंका वर्णन किया गया है । उसी तरहसे वानव्यन्तर, ज्योतिषिक और वैमानिक देवोंका भी वर्णन जानना चाहिये। जिस स्थान में असुरकुमार आदिकों के ८० भङ्ग कहे हुए हैं और जिस स्थान में २७ भङ्ग कहे हुए ભાંગાઆના અભાવ હોય છે, જ્યારે કેવળજ્ઞાનમાં કષાયાના ઉયજ હોતા નથી. કારણ કે તે કેવળજ્ઞાન સમસ્ત કાયને ક્ષય થયા પછી જ પ્રકટ થાય છે. તેથી કષાયાભાવના કારણે ત્યાં ભાંગાને અભાવ છે એવું સમજવું. સુ.-૧૦ના વાણવ્ય’તરાક્રિપ્રકરણ
હવે સૂત્રકાર વાણવ્ય‘તર આદિ દેવોનાં સ્થિતિસ્થાન વગેરેનુ વર્ણન કરવાને માટે सूत्र उडे छे - " वाणम' तर त्यादि ( वाणमंतर - जोइस - वेमाणिया जहा भवणवासी ) ભવનપતિ દેવેાનાં દસ સ્થાનાનું જેવું: વર્ણન કર્યું છે એવુંજ વન વાણવ્યંતર જ્યાતિષી અને વૈમાનિક દેવાનું પણ સમજવું જે સ્થાનમાં અસુરાકુમારાદિના ૮૦ભાગા
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #877

भगवतीसूत्रे तास्तत्र वानव्यन्तरादीनामपि तथैवाशीतिः सप्तविशतिश्च भङ्गा विज्ञेयाः, नारकादिप्रकरणे क्रोधं प्रधानीकृत्य मानमायालोभेषु गौणत्वं कृत्वा तेषु एकवचनबहुवचनाभ्यां भङ्गा रचिताइ ह तु लोभं प्रधानीकृत्य क्रोधमानमायासु गौणत्वं कृत्वा लोभे नियमतो बहुवचनं क्रोधमानमायासु एकवचनबहुवचने पुरस्कृत्य भङ्गप्ररूपणा कर्तव्या, लोभवन्तः प्रायो भवनवासिनो भवन्ति, अतः-भवनवासिदे वैय॑न्तराणां साम्यमेव, ज्योतिष्कादीनां तु न तथा इति भवनवासिभिः सह ज्योतिष्काणां सर्वथासाम्यपरिहारसूचनायाह-"णवरं णाणत्तं जाणियव्वं जं जस्स जाव अणुत्तरा' इति, नवरं नानात्वं ज्ञातव्यं यत् यस्य यावद् अनुत्तरा इति, यत् लेश्यादिगतं नानात्वं भेदः यस्य ज्योतिष्कादेः यदपेक्षया यस्य नानात्वं भेदो हैं वहां २ वानव्यन्तर आदिकोंके भी उसी तरहस ८० और २७ भंग जानना चाहिये। नारक आदि प्रकरणमें क्रोधको प्रधान करके और मान, माया और लोभको गौण करके उनमें एकवचन और बहुवचनको लेकर भङ्ख रचना की गई है। परन्तु यहां तो लोभको प्रधान करके और क्रोध, मान, माया को गौण करके, तथा लोभमें नियमसे बहुवचन करके एवं क्रोध, मान, नायामें एकवचन बहुवचन दोनों करके भंगोंकी प्ररूपणा करनी चाहिये । लोभकषायवाले भवनवासी होते हैं अतः वहां भवनवासी देवों के साथ व्यंतरोंकी समानता ही है, परन्तु ज्योतिष्क आदिकों की समानता नहीं है। इस कारण भवनवासी देवोंके साथ ज्योतिष्कों की सर्वथा समानताके परिहार निमित्त सूत्रकार कहते हैं कि (णवरं णाणत्तं जाणियव्वं जं जस्स जाव अणुत्तरा) विशेषता यह है कि जिसके કહ્યા છે. તે સ્થાનમાં વાણવ્યંતરાદિના પણ ૮૦ જ ભાંગા સમજવા. અને જ્યાં અસુરકુમારાદિના ૨૭ ભાંગા કહ્યા છે. ત્યાં વાણવ્યંતરાદિના પણ ૨૭ ભાંગ સમજવા. નારકાદિના પ્રકરણમાં કોઈને પ્રધાન ગણીને અને માન, માયા અને લોભને ગૌણ ગણીને તેમાં એકવચન અને બહુવચનની અપેક્ષાએ ભાંગાઓની રચના કરવામાં આવે છે, પણ વાણુવ્યંતરાદિમાં લેભને પ્રધાન ગણીને અને માયા, માન અને ક્રોધને ગૌણ ગણીને, અને લેભને નિયમથી બહુવચનમાં રાખીને અને ક્રોધ, માન, માયાને એકવચન તથા બહુવચનમાં રાખીને ભાંગાઓની પ્રરૂપણ કરવી જોઈએ. સામાન્ય રીતે ભવનવાસી ભકષાયવાળા હોય છે તેથી તે બાબતમાં ભવનવાસી દેવે સાથે વ્યંતર દેવેની સમાનતા છે. પરન્તુ તિષ્ક દેવની તેમની સાથે સમાનતા નથી. તે કારણે ભવનવાસી દેવોની સાથે તિષ્કની सवथा समानताना परिडा२ माटे सूत्र२ ४ छ.–णवर णाणतं जाणियव्वं जं जस्स जाव अणुत्तरा । उनी साथै विषयमा भिन्नता होय ते सीत.
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #878

प्रमेयचन्द्रिकाटीका श.१३.५सू०११ पानव्यन्तरादीनां स्थितिस्थानादिवर्णनम् ८५५ विद्यते तत् नानात्वं तस्य यथाशास्त्रं ज्ञातव्यमिहेति परस्परतो विशेषं ज्ञात्वा एतेषां परस्परविलक्षणसूत्राण्यध्येतव्यानीति भावः। तत्र लेश्याद्वारे ज्योतिष्कदेवानामेकैव तेजोलेश्या ज्ञातव्या। ज्ञानद्वारे त्रीणि ज्ञानानि तथा त्रीणि अज्ञानान्यपि ज्ञातव्यानि, असंज्ञिनां जीवानां तत्रोपपाताभावेन विभंगस्यापर्याप्तकावस्थायामपि भावात् , तथा लेश्याद्वारे वैमानिकानां तेजोलेश्यादिकास्तिस्रोलेश्याः वक्तव्याः। ज्ञानद्वारे च त्रीणि ज्ञानानि त्रीणि अज्ञानानि वा वक्तव्यानि, वैमानिकमत्राणि तु एवमध्येतव्यानि, तथाहि-" संखेज्जेसु णं भंते ! वेमाणियावाससयसहस्सेसु एगमेगंसि वेमाणिया वासंसि केवइया ठिइट्ठाणा पन्नत्ता" इत्येवमादीनि मूत्राणि ऊहनीयानि, एतदेव 'जाव वेमाणिया" यावद् वैमानिका इति मूत्रेण कथितम् । इदानोमुद्देशकार्थमुपसंहरनाह-' सेवं भंते सेवं भंते त्ति जाव विहरइ' तदेवं साथ जो जिस विषयमें भिन्नता हो वह यथाशास्त्र अनुत्तरतक जाननी चाहिये। तात्पर्य कहनेका यह है कि ज्योतिष्क देवोंकी और वैमानिक देवोंकी जिस द्वारमें आपसमें भिन्नता हो उस मिन्नताको यथाशास्त्र जानकर अनुत्तर तक उनके सम्बन्धमें सूत्र कहना चाहिये। लेश्याद्वारमें-ज्योतिष्कदेवों के एक तेजोलेश्या ही होती है। ज्ञानद्वारमें-तीन ज्ञान तथा तीन अज्ञान भी नियमतः होते हैं। विभज्ञान यहां इसलिये होता है कि असंज्ञी जीवोंका यहां उपपात नहीं होता है इसलिये अपर्याप्तावस्था में भी विभङ्गज्ञान होता है। तथा वैमानिक देवों के तेजोलेश्या आदि तीन लेश्याएँ होती हैं। ज्ञानद्वारमें-इनके तीन ज्ञान अथवा तीन अज्ञान होते हैं। वैमानिक सूत्रोंको इस प्रकार बोलना चाहिये-" सखेज्जेसु णं भंते ! वेमाणियावाससयसहस्सेसु एगमेगसि वेमाणियावासंसि केवइया સાર અણુત્તરવિમાન સુધી સમજવી, તાત્પર્ય એ છે કે તિષ્ક દેવે અને વિમાનિક દેવ વચ્ચે જે જે દ્વારમાં ભિન્નતા હોય તે ભિન્નતાને શાસ્ત્રના આધારે સમજીને તેમના વિષેના સૂત્રો કહેવાં જોઈએ. લેણ્યાદ્વારમાં આ પ્રમાણે સમજવું
તિષ્ક દેને કેવળ તેજલેશ્યા જ હોય છે, જ્ઞાનદ્વારમાં આ પ્રમાણે સમજવું તિષ્ક દેને ત્રણ જ્ઞાન અને ત્રણ અજ્ઞાન પણ હોય છે. અહીં વિભગજ્ઞાન હોવાનું કારણ એ છે કે અસંજ્ઞી જીવોને ઉપપાત “જન્મ” ત્યાં થત નથી. તે કારણે અપર્યાપ્તાવસ્થામાં પણ વિર્ભાગજ્ઞાન હોય છે. વૈમાનિક દેને તેજલેશ્યા વગેરે ત્રણ લેશ્યા હોય છે. તેમને ત્રણ જ્ઞાન અથવા ત્રણ અજ્ઞાન डाय छे. वैमानि सूत्र AI प्रभारी मातi मे,-" संखेज्जेसु णं भंते! वेमा. णियावाससयसहस्सेसु एगमेगंसि वेमाणियावासंसि केवइया ठिइट्ठाणा पण्णत्ता ?"
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૧

Page #879
भगवतीसूत्रे भदन्तः तदेवं भदन्त! इति यावद्विहरति, हे भदन्त ! नारकाधारभ्य वैमानिकपर्यन्तस्य स्थितिस्थानादिकविषये यदुक्तम् तत्सर्वमेवमेव / ' सेवं भंते सेवं भंते' इति द्विः कथनं भगवत आदरातिशयमूचनाय, इत्युक्त्वा वन्दित्वा नमस्कृत्य संयमेन तपसाऽऽत्मानं भावयन् विहरति ॥सू०११॥ इति श्री-जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्य-श्रीघासीलालप्रतिविर• चितायों श्रीभगवतीसूत्रस्य प्रमेयचन्द्रिकान्याख्यायां प्रथम शतकस्य पञ्चमोद्देशकः समाप्तः // 1-5 // ठिटाणा पणत्ता" इत्यादि / यही बात “जाव वेमाणिया” इस सूत्रसे कही गई है। अब उद्देशकका उपसंहार करते हुए सूत्रकार कहते हैं कि'सेवं भंते ! सेवं भंते! त्ति जाव विहरइ' हे भदन्त! नारक आदिसे लेकर वैमानिकपर्यन्त जीवोंके जो आपने स्थितिस्थान आदिके विषयमें कहा है वह सब ऐसा ही है / हे भदन्त ! ऐसा ही है। यहां जो दो बार ऐसा कहा गया है वह भगवान् के प्रति गौतमस्वामीने अपना आदरातिशय व्यक्त किया है इस बातको प्रकट करनेके लिये कहा गया है। ऐसा कहकर गौतमस्वामी उन्हें वंदना करके, नमस्कार करके संयम और तपसे आत्माको भावित करते हुए विचरने लगे। सू० 11 // जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर श्रीघासीलालजी महाराजकृत 'भगवतीसूत्रकी प्रियदर्शिनी व्याख्याके प्रथमशतकका पांचमा उद्देशक समाप्त॥१-५॥ त्यादि से पात जाव वेमाणिया" से सूत्र भा२५त तापी छ. शनी पडा२ 42di सूत्र२ 4 छ, “सेवं भंते ! सेवं भंते ! त्ति जाव विरहह" पून्य ! नाथी 13 ४ीन वैमानि। सुधीनवान स्थिति સ્થાનાદિના વિષયમાં આપે કહ્યા પ્રમાણે જ તમામ હકીકત છે અને તે હે पुन्य ! 42152 छ. तथा मापनुं 4 यायु छ. २मडी “सेव भंते !"न। બે વાર ઉલ્લેખ કરીને મહાવીરસ્વામીમાં ગૌતમે પિતાને અતિશય આદર તથા અતિશય શ્રદ્ધા પ્રકટ કરેલ છે. આ પ્રમાણે કહીને મહાવીર પ્રભુને વંદણા અનેનમસ્કાર કરીને, સંયમ અને તપથી આત્માને ભવિત કરતા ગૌતમસ્વામી વિચારવા લાગ્યા. || જૈનાચાર્ય જૈનધર્મદિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજકૃત ભગવતીસૂત્રની પ્રિયદર્શિની વ્યાખ્યાના પહેલા શતકને પાંચમે ઉદ્દેશક સમાપ્ત ૧-પા // श्री भगवतीसूत्रे प्रथमशतकस्य प्रथमोदेशतः पश्चोदेशात्मकः प्रथमोभागः समाप्तः॥ શ્રી ભગવતી સૂત્ર: 1