Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ SANSKRIT TEXTS FROM TIBET 1. Vartikalankara of Prajnakara Gupta a Commentary on Pramana-Vartika of Acharya Dharmakirti Edited by Tripitakacharya Rev. Rahula Sarkrityayana (Vol. XXI--2) 2. Vadanyaya of Acharya Dharmakirti with the Commentary-Vipanchitartha by Acharya santarakshita Edited by Tripitakacharya Rev. Rahula Sanksityayana (Vols. XXI-4 and XXII--I) 3. Adhyardhasataka of Matricheta Edited by K. P. Jayaswal and Rahula Savkrityayana (Vol. XXIII--4) 4. Vigrahavyavartani of Acharya Nagarjuna with the author's own commentary Edited by K. P. Jayaswal and Rahula Sankrityayana (Vol. XXIII---3) s. Pramanavartika of Acharya Dharmakirti Edited by Rahula Saikrityayana (Vol. XXIV-1-2) To be had of THE BIHAR & ORISSA RESEARCH SOCIETY PATNA
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ PRIVILEGES OF AN ORDINARY MEMBER 1. To be present at all ordinary meetings, wlich are heid twice a year, and at the annual general meeting held in the month of February or March. 2. To propose and second candidates for ordinary membership. 3. To introduce visitors at any meeting of the Society. 4. * To receive free of cost copies of the Journal, fascicule, etc., issued by the Society after the date of his election. The annual subscription for an ordinary member, residing within the provinces of Bihar and Orissa, is Rs. 12 and for others Rs. 10, which is due on election (unless such election takes place on or after the ist of July in which case half subscription only will have to be paid for that year, or on or after the ist of Deceml er, in which case no subscription will have to be paid for that year), and on the ist of January, in each succeeding year. A member may at any timc compound his future subscription by the payment of Rs. 180 in the case of a resident within the provinces of Bihar and Orissa, and Rs. 150 in the case of others. N.B.--A11 communications respecting this Journal should be addressed to A. BANERJI-SASTRI M.A. (Cal.), D. Phil. (Oxon.) Bibar and Orissa Research Society, Patna Museum Buildings, Patna (Bihar) THE ALLAHABAD LAW JOURNAL PRESS, ALLAHABAD PRINTER-P. TOPA
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrAcAryadharmakIrte : pramANavArtikam AcAryamanorathanandikRtayA vRtyA saMvalitam rAhula sAMkRtyAyanena sampAditam
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ PREFACE The author Manorathanandin We are quite in the dark about the time of Manorathanandin who wrote this very useful commentary on Pramanavarttika. His name is not mentioned in any Tibetan work and the author himself does not give any clue to his identity. He does not mention the name of any other scholar from which we could infer the precise time. The present manuscript was copied by Vibhuti candra, a pupil of Sakyasribhadra (1127-1225 A.C.) who went to Tibet in 1203 A.C., so the lower limit of the period in which Manorathanandin flourished cannot be later than 1200 A.C. It seems that Manorathanandin's uriki was an important text for the beginners for the study of Pramanavarttika in Indian monasteries. The numerous footnotes which were found in the manus cript give further explanation on obscure points and sometimes they mention the names of scholars and different schools whose views are supported or criticized in the text. These names have nothing to do with, the author. They were taken down by Vibhuticandra mostly from the mouth of his teacher while studying it. The commentary-Manorathanandin's commentary is a vrtti, i.e. a commentary which gives literal meaning of each and every word. Its object is to make the meaning of the text quite clear. It has nothing to do with any scholarly discussion to help or criticize in a general
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( ii ) manner the theory expounded by the author. The author is very modest about his performance. He only wants to make an easy commentary on the text which will help the ordinary students as the scholarly treatises are not easy for them. The Pramanavarttika text is very difficult. Dharmakirti wants to put all his hard thinking into a few words. Often the context becomes more complicated by the words appearing in a scattered way. Though the Tibetan translation of P.V. would have been a great help to the study of the Sanskrit text. But for those who do not know Tibetan, the text would have been very difficult to understand, if the present commentary had not been discovered. In view of the usefulness of the commentary, I wonder why this work was never translated into Tibetan. Who knows whether they might not have been proposing to make a translation of it? But translating activities came to an end soon after the destruction of the Buddhist institutions in India since the flow of Indian scholars towards Tibet stopped: In my search of Sanskrit manuscripts in Tibet I discovered several important treatises on Buddhist logic and philosophy and even a manuscript of Kavyaprakasa which were meant for translation but was never accomplished. The order of chapters here, is (i) Pramanasiddhi (ii) Pratyaksa (iii) Svarthanumana (iv) Pararthanumana, which is natural. While the order of chapters found in many Sanskrit and Tibetan MSS. is (i) Svartha svayamapi kRtinAM mahadbhiranyairapi gamito bahuvistarainna yoyam / tadapi ca sugamo na madvidhAnAmiti vivRticchalataH karomi cintAm /
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( iii ) numana (ii) Pramanasiddhi (iii) Pratyaksa (iv) Parartha- : numana, which could not be the order given by Dharmakirti as I have discussed in another place. The first two slokas which are found in the Pramanasiddhi are here found in the beginning of Svarthanumana Chapter (the ist chapter) of the text. MSS. The present text of the commentary is edited with the help of one paper manuscript which was discovered2 by me in the monastery of Sha-lu-- July, 1936. There are 10s leaves of the size of 261" X 2", each page containing 7 lines. There were 16 paper leaves more of the size of 12" X 2", each page containing 7 to 9 lines which are placed as an appendix to this volume. The script is kutila.3 Except for a few instances the MS. is mostly correct. Throughout the MS. no difference is made between a and a. The copyist has made mistakes in writing salila as zalila four times ; viSANa as vizANa four times; vizada as viSada twice; paryeSitavya as paryezitavya;Falang as Taric, faoy many as fafqat; air as a4. Most of these mistakes are of 7, RT, , which were natural for a mani living in the Magadhi area. There are a few more mistakes34 = 9H libdhi = labdhi T = RIT T = AT 1 Preface to Pramanavarttika. 2 JBORS, vol. XXIII, part I, p. 33, No. 237.. 3 Cf. Ep. Indica, vol. XXIII, part II, pp. 78-80.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ * = F . . = fran good after = SAARET The above mistakes have been shown in the edited text within brackets. In the MS. no care is taken for punctuation. In the footnotes Dignaga is often shortened into Naga, Pramanasamuccaya to Samuccaya. Editing--The karikas were not found in the MSS. which I have supplied from the P.V. text, which I have already edited in a previous volume. In selecting from various readings of the Karikas I have preferred the readings given in this commentary. Sometimes I have pat my own full stops, but those have been placed within brackets. I am responsible for supplying the headings and the sub-headings in the present work in which also I was helped by this commentary. - Patna | Rahula Saikttyayana 23. 8. 37
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ Dharmakirti's : PRAMANAVARTTIKA with a commentary by Manorathanandin Edited by RAHULA SANKRITYAYANA
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANavArttikavRttaH viSaya-sUcI prathamaH paricchedaH pramANasiddhiH 111 112 13 : : :: .. 13 18 1 / 10 ka. namaskArazlokaH kha. zAstrArambhaprayojanam / ga. pramANasiddhiH -pramANalakSaNam .. (1) avisaMvAdi jJAnam . (2) ajJAtArthaprakAzakam (3) bhagaktaH prAmANyam (4) IzvarAderaprAmANyam ka, nityAnityayorapramANatA (ka) nityasyApramANatA (kha) anityasyApyapramANatA kha. IzvaradUSaNam (ka) sagnivezamAtrAnezvarAnumAnam (kha) IzvarabAdhakaM pramANam a. akArakaM na kAraNam ... _b. saMhatau hetutA nezvarAdau.. 2-bhagavAn pramANam .. (1) jJAnaktvAt - .. (2) heyopAdeyavedakatvAt na tu sarvavedakatvAt : : : : : ... 110 210 211 : : : : : 112 za23 1 / 24 1 // 30 .. 131 .. 1131 .. 1134 :
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ : ... 1 / 36 .. 1636 : 1137 1137 1140 1143 1143 1143 243 1143 - (3) kAruNikatvAt pramANam ka. janmAntarasiddhiH .. (karuNA janmAntarAbhyAsAt) (ka) bhUtacaitanyamatanirAsaH I. bIjapakSanirAsaH II. zaktimattvanirAsaH .. (kha) vijJAnasiddhiH I. anvayataH .. A. pratisandhiH a. kAyAzrayo buddhiH .. -- b. pratisandhyAkSepikA buddhiH c. kAyAzritaM manovijJAnam B. karma .. ___a. kAyabhedAt karmamanasoH sahasthitiH / _i. upakArako nivartakazca hetuH ii. na prANApAnahetukaM cittam b. sthityAvedhakatvAt kAraNaM karma ____i. anyathA doSAbhAve punarujjIvanam ii. dehazcittasya nopAdAnam II. vyatirekataH A. AzrayAzrayibhAvanirAsaH a. sAmAnyenAzrayAzrayibhAvanirAsaH / i. na kAyacetasoH sahasthitirAzrayAzrayitayA ii. sahasthAtroravyatirekAt iii. vyatireke'pi nAzrayaH iv. notpannayA sthityA bhAvasthApanA .. v. nAzasya sahetutve sthitihetuniSphala: vi. bhAvasantaterhetutvAzrayatvam b. i. vizeSaNAzrayAzrayibhAvadUSaNam .. ___ii. guNasAmAnyakarmaNAM dUSaNam B. samavAyasamavAyibhAvanirAsaH :: : : : : : : : : : :: :: : 1143 1150 1150 :: :: : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : 1151 1153 za55 za56 1157 1164 1264 1164 1164 1165 za66 za67 za67 1169 za70 270 1172
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1172 1175 1282 1183 1184 1185 1186 1186 1189 : :: :: :: :: : (sthitisthApakatAnirAse saMgrahazlokaH) C. upAdAnopAdeyabhAvanirAsaH (ga) punarjanmaparigrahaH .. I. avidyAtRSNe bandhakAraNam II. gatyAgatyoradarzanaM indriyapATavAt III. mUrtasyApi mUrte pravezaH IV. nopAdAnabhUtaM zarIraM buddheH A. avayavinirAsaH .. a. AvaraNAdyabhAvanirAsaH b. saMkhyAdinirAsaH . .. B. saMkhyAdyabhAve'pyekatvasaMyogayorvyapadezaH .. . a. dharmavAcinyeva zrutimivAcinI . b. samudAyavAcinI zrutiH (gha) vijJAnaM kAraNam .. I. paramANUnAM samuditAnAM na buddhihetutvam .. II. prANApAnayoraniyAmakatA III. paralokAnAgatasya prANe nirhetukatA IV. zaktiniyamAd na ghiyAM sakRjjanma .. (Ga) karmasiddhiH . I. sahAsthitikAraNaM karma .. ___II. AmutrikadehahetuH paJcAyatanamaihikam .. kha. yuktaH karuNAbhyAsaH (ka) cittamAtrapratibaddhatvAt .. (kha) punaryatnApekSA (ga) svarasenAbhyAsajaH karuNAdipravAhaH (gha) karuNA svabIjaprabhavA .. (ka) abhyAsAt karuNAtmakatvam (4) zAstRtvAd bhagavAn pramANam ka. zAstRtvavyAkhyAnam kha. du:khahetuparIkSaNam 1193 1299 11101 1 / 102 1105 1 / 105 1 / 106 11111 11114 .. 1116 1 / 116 .. 11117 1 / 122 2122 2123 2126 11131 1133 1 / 134 .. 1 / 134 .. 1 / 135
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ ga. nairAtmyadarzanato vAsanAhAniH .. gha. pratyekabuddhAdibhyo buddhe vizeSaH (5) sugatatvAt bhagavAn pramANam - ka. AtmadarzanabIjahAnAt muktiH kha. buddhatvavAdhakayuktinirAsaH (6) tAyitvAd bhagavAn pramANam (karuNAhetukaM satyAbhidhAnam) ka. tAyaH catuHsattyaprakAzanam kha. catvAri AryasatyAni (ka) duHkhasattyam I. saMsAriNaH skandhA duHkham II. rAgAdInAM vAtAdidoSajatvanirAsaH .. III. rAgAdInAM bhUtadharmatvanirAsa: - A. bhUtacaitanyabhedAt B. vAsanAbhedato bhedAt C. avijJAnato vijJAnAnutpAdAt .. D. bhUtAtmatayA samAnarAgatAprasaGgAt .E. na rUpavad rAgo'pi bhUtadharmaH - F. na bhUtAnyeva hetuH IV. caturAkAraM duHkhasatyam (kha) samudayasatyam I. caturAkAraH samudayaH II. tRSNA janmasamudayaH III. karmApi (ga) nirodhasattyam I. saMsAryabhAve muktivyavasthA II. muktAnAM saMsAre sthitiH III. satkAyadRSTarvigamaH IV. bandhamokSavyavasthA . .. 1 / 138 .. 1 / 140 .. 13141 ... 1 / 143 .. 11145 ... 11147. .. 11148 .. 1148 .. 1 / 146 2149 11149 11150 .. 11160 1 / 163 1 / 165 1 / 167 .. 11172 11176 .. 11178 11178 2181 1 / 181 11191 .. 11191 .. 1193 11193 11195 za201 ... 1 / 204 : :: :: : : : : : : : : : : : : :
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ (gha) mArgasatyam ( 5 ) (caturAkAraM mArgasattyam ) ga. satkAyadRSTiH (ka) sattvadarzanAbhAve kAraNam (kha) nairAtmyadarzane doSotpattivyavasthA (ga) moha: satkAyadRSTi: (gha) doSAH pratItyasamutpannAH AtmAtmIyabuddhayorhAniH (ca) prakRtipuruSayorbhedapratItAvapi na mokSaH (cha) jJAnopAdAnAhAnita audAsInyam I. saMskAraduHkhabhAvAd duHkhabhAvanA II. anityaduHkhAnAtmatA III. saMsArI klezakarmabhyAmamuktaH (ja) satkAyadRSTirmUlam ::: AgamamAtreNa na mukti: I. Atmano'mUrttatve na pApagauravalAghavam II. Atmano nityatve na punarjanma III. nairAtmye smRtisaMgatiH gha. samyagdRSTinairAtmyadRSTiH (ka) tRSNAkSAyAt mokSaH (kha) akSINakarmaNo na mokSaH Ga. tAyAt sugatatvasiddhiH (7) saMvAdakatvAd bhagavAn pramANam .. .. * 11208 11208 1212 1 / 215 11217 1 / 231 1249 1 / 253 1 / 254 1 / 256 11207 1 / 207 .. 1 / 258 1 / 259 1 / 256 1 / 269 1 / 269 1 / 271 1 / 273 1 / 274 1 / 277 1 / 282 11285
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH pricchedH| pratyakSam .1-pramANasaMkhyAvipratipattinirAsaH / 2-satyadvayacintA .. .. 3-sAmAnyatatkalpanAnirAsaH .. (1) sAmAnyacintA .. . .. ___ ka. sAmAnye nArthakriyAsAmarthyam - kha. sAmAnyasya jJAnAkAratA ga. vijAtIyavyAvarttakaM sAmAnyam .. (2) paramate doSaH ... .. ka, vyaktisAmAnyayomeMde doSaH ... kha. vyaktisAmAnyayorabhede doSaH ... . ga. na cakSurAdibhiH pratyeyaM sAmAnyam .4-anumAnacintA .. (1) anumAnasiddhiH .. ... ka. prAntamanumAnaM pramANam .. kha. dvitIya pramANamanumAnam ... ma. pramANadvayasiddhiH gha. avisaMvAdAdanumAnaM pramANam .. Da, anupalabdheH pratibandhaH .... ca. anumAnaM trividham cha. tatra cArvAkamatanirAsaH .. ... 23 .. 2 // 3-173 .:2 / 5-55 ... 215 .. 2 / 10 .. 2010 2016 .. 2016 .. 2041 . . .. 2048 ..2255-122 .. 2155 .. 2155 .. 2064 2068 2166 .. 2072 .. 2073 .. .. 2073
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ ja. pratyakSAna sAmAnyapratItiH 2 / 75 ma. anityAdayo nAvastudharmAH ___... 2180 a. liGgadhIsaMvAdakatA . .. .. 2181 (2) anupalabdhicintA 2185 5-pratyakSacintA .. . . 0123-287 - (1) pratyakSalakSaNavipratipattinirAsaH .. .. 2 / 123 ___ ka. kalpanApoDhaM pratyakSam .. 2 / 123 kha. paramatadUSaNam .. .. ... 21136 ..(2) sAmAnyanirAsaH .. .. .. 2 / 145 - ka. varNasaMsthAnarAhityAdasiddhiH .. .. 21145 kha. samavAyasyAtIndriyatvAdasiddhiH .. .. 21146 (3) avayavinirAsaH .. .. 2 / 150 (4) nAnumAnataH sAmAnyasiddhiH .. 2 / 154 - ka. sAmAnyasvIkAre doSaH .. .. 2 / 156 kha. vivakSAnvayisaMketAnugamatvAdrDhe.. .. 2 / 160 (5) anyApohacintA 2 / 163 ka. atatkAryavyAvRttiH 2 / 163 kha. anyApohavacchabdaH .. 2 / 170 (6) ka. pratyakSe zabdakalpanAnirAsaH .. .. 23174 kha. uttarakAlabhAvivikalpajJAnenAnubhavaH .. 2 / 176 6-pratyakSabhedAH .. . __.. 199 (1) indriyapratyakSam ... 2 / 161 ka. akSANAM gamakatvAtpratyakSam .. .. 2 / 164 kha. citraikatvacintA 2 / 208. ma. (ka) kalpanApoDhatve dharmadhAdisaMgatiH / .. 2 / 231
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 8 ) (kha) zabdavikalpaviSayaH sAmAnyam (2) mAnasapratyakSam (3) ka. svasaMvedanapratyakSam kha, sukhAdiparavedyatAnirAsaH ga. tatra sAMkhyamatanirAsaH (4) yogijJAnapratyakSam -pratyakSAbhAsacintA 8-pramANaphalacintA -vijJaptimAtratAcintA --- (1) arthasaMvedanacintA ka. arthasaMvid kha. dRzyadarzane pratyAsattivicAraH .. ga. nIlAdyanubhavaprasiddhiH gha. grAhyagrAhakapratibhAsavyavasAya: Ga, bAhyAthenirAsa: ca. vijJAnavairUpyam cha. arthasaMviphalam ja. aAtmasaMvidevArthasaMvid jha. vijJaptimAtratAyAM pramANaphalavyavasthA ba. sAmAnyasya nityAnityatvapratiSedhaH (2) smRticintA ka. nArthAt smRtiH kha. jJAnadvayarUpatAsiddhiH / .. ..ga. akSaNikasya vyaktirasaMbhavA / (3a) svasaMvedanacintA . .. 2 / 233 2 / 236-46 2 / 246-80 .. 2 / 255 .. 2 / 268 ...2 / 28.1 rAsasa .. 2301-19 .. 22320-539 .. 2 / 320 .. 2 / 320 2 / 324 .. 2 / 326 2 / 330 .. 2 / 333 . . , 2 / 337 2 / 338 2 / 348 2 / 363 2 / 371 2 // 373 2 / 374 2 / 367 .. 2 / 421 ..: 2 / 423 : : : : : : : : : : : : : : :
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 9 ) ka. buddhirarthAkArA kha. arthAnubhavAkArA ga. svasaMvedananaye yoginAmanAturatA gha. arthasya jJAnarUpeNa prakAzakatA (3b) svasaMvittisiddhiH ka. smRteH svasaMvittiH kha. kramabhAvinAM varNAnAM sphoTenAsaMgatiH ga. na saMyogavibhAgadvAreNa zabdAbhivyaktiH gha. buddherbuddhayantareNa gRhIto nAvicchedapratibhAsa: Ga. tadA na vicchinnaM darzanam ca, na yugapat cittadvayasaMpratipattiH (4) pratyabhijJAcintA ka, ekatvamantareNa pratyabhijJAnam kha. avicchinaM varNAdidarzanam (5) ka. yoginAM jJAnam kha. grAhyatAzaktihAnAdapi na jananazaktiH (6) hetusAmagryAH sarvasaMbhavaH (7) AtmAnubhUtaM pratyakSam .. 21485 2 / 487 2 / 460 2 / 465 2500 2 / 502 2503 2 / 504 * 2 / 507 .. 2 / 532 .. 2 / 423 2/427 _2/456 2482 2 / 485 .. .. 2 / 535 .. 2 / 536 _2 / 536
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ : : : : : : : tRtIyaH paricchedaH svArthAnumAnam 1-hetucintA *dra0 pariziSTaM 1 / 10 .. (1) hetulakSaNam (2) hetustridhA (3) hetvAbhAsAH 2-anupalabdhicintA (1) dRzyAnupalabdhiphalam (2) anupalabdhizcaturvidhA ka. zeSavadanumAnanirAsaH kha. triSu heturUpeSu nizcayaH (3) vyApticintA ka. pratibandho dignAgeSTaH kha. prAcArgIyamatanirAsa: ga. paramatanirAsaH (ka) vaizeSikamatanirAsaH (kha) avinAbhAvaniyamaH (4) sAmAnyacintA ka. nyAyamImAMsAmatanirAsa: (ka) vyAvRttasvabhAvA bhAvAH .. (kha) bhinnAnAmabhinna kAryam .. (ga) apohasya vijAtIyavyAvarttakatvam (gha) sAmAnyAbhAve pratyabhijJAsaMgatiH / : : : : : .. // 3 .. 3 / 13 .. 3 / 14 .. 3115 3 / 15-16 .. 3 / 16 .. 321 321 3332 3 / 55 3155 355 32 375 .: 397 : : : :
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ (Ga) tadvattAnizcayaH kha. sAMkhyamatanirasa : ga. jainamatanirAsa: 3 - zabdacintA (1) nirhetukavinAzaH (2) anupalabdhicintA ( 11 ) kaM, anupalabdheH prAmANyam `kha, svabhAvAnupalabdhiH ga. anupalabdhirevAbhAva: ghaH kalpitasyAnupalabdhirdharmaH - zrAgamacintA (1) pauruSeyatve. ka. puruSAtizayapraNItaM vacanaM pramANam kha. satkAryadarzanaM doSakAraNam - apauruSeyatve (1) vedaprAmANyanirAsaH ka. apauruSeyatve'pyaprAmANyam kha, sambandhacintA (ka) sambandhyanityatve sambandhAnityatA (kha) sambandhaH kalpitaH (ga) bhedAbhedrAvyavasthAto'pi sambandhasyAvastutvam (gha) varNapadAdiSu sambandhasyAsadbhAvaH ga. nApauruSeyatA gha. na nityatA (ka) a. gurvadhyayanapUrvakatvAdapi na nityatA b. tathA mlecchAdivyavahArANAmapi nityatA (kha) a. anAditve'rthasaMskArabhedena saMzayaH 3199 3 / 162 3|180 30184 3 / 162 3 / 167 3 / 167 3 / 202 3 / 203 3 / 211 3 / 212 3 / 216 3 / 216 3 / 222 3 / 223-337 3 / 224 3 / 227 3/231 3 / 231 3 / 233 3 / 236 3 / 238 3 / 236 3 / 240 3 / 240 3 / 245 3 / 247
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 12 ) b. laukikaiH sAmyAt varNApauruSeyatvaM niSphalam c. varNAbhinnatvAt vAkyasya kevalaM nApauruSeyatvam d. pratyekamavayavAnAM sArthakatA (ga) sphoTanirAsaH a. nityAnityatvAsambhavatvaM vAkyasya b. vyApyAvyApitvenApyasaMgatiH c. dhvanibhyo bhinnaM na zabdarUpam (gha) varNAnupUrvicintA a. varNAnupUrvyA vedavAkyatvepyasaMgatiH.. b. vyaJjakatvAnupapattiH c. kAryatvameva vaidikAnAmapi varNAnAm d. nAvaraNavigamatvaM varNAnAm e. pratyabhijJAnAdapi na varNanityatA f. buddherapauruSeyatvAdapyasaMgatiH g. varNAnupUrvI vAkyamityakiJcitakaram (Ga) nirhetuko vinAzaH a. nAzasyAhetukatve kAraNam b. pudgalacintA C. nAzasya sattAmAtrAnubandhAd dhvaneranityatA d. (i) evaM sambandhAnityatA .. (ii) sambandhAnityatvAt zabdazaktirdUSitA (2) a navyamImAMsaka ( bhATTa) matanirAsaH * * ka. apauruSeyatve'pi doSaH (ka) apauruSeyatvAnna yAthArthyasiddhiH . (kha) akRtakatve jJAnahetutvAbhAvaH (ga) zabde samAropitagocarA buddhayaH kha. kRtakatve'pi na doSaH (ka) kRtakatvAnna midhyAtvaniyamaH samayatvAnmantrANAM kRtakAritA (ga) varNakramo mantreSvakizcitkaraH .. 3 / 259 3 / 262 3 / 263 3 / 264 3 / 266 3 / 267 3 / 268 3 / 269. 3 / 276 3276 3 / 281 3 / 283 3 / 283 * 3 / 284 . 3 / 284 3 / 284 3 / 285 3 / 286 * 3 / 287 3 / 287 3 / 291 - 3 / 292 .. 3 / 247 3 / 248 3 / 249 3 / 251 3 / 251 3 / 253 3 / 256 3259 ..
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. ( 13 ). ga. nityatve doSaH (ka) asaMskAryasya na prayoktabhedApekSA (kha) nityAnAM mantrANaM prayojako nirarthakaH (ga) nityasya vyaktirasiddhA .. gha. samayakAraNAmuktyA phalavizeSaH .. Ga, varNAnupavicintA (ka) AnupUrvyabhAve nArthabhedaH (kha) AnupUrvI pauruSeyI ca. prAptacintA .. . (ka) AptasiddhiH .. ___a.praNetuH zaktyatizayAnmantraprabhAvaH .. b. puruSAtizayatvasvIkAre AptasvIkAraH (kha) prAptalakSaNam .. (ga) parapakSe doSAH .. a. AptatvAsvIkAre'pauruSeyatA nirarthA .. b. lokaprasiddhistatra na sahAyyakarI .. c. niyAmakamantarA zaGkA'vazyambhAvinI d. vyAkhyAtA vAcakatAyAH kartava .. e. anekArthAnAmekArthadyotane ko niyamaH f. apauruSeyatve vivakSAdyabhAvaH .. (2) b vRddhamImAMsaka (jaimini) matanirAsaH ka. vedaikadezasaMvAditvAnna sarvasya prAmANyam kha. vedaprAmANyaghoSaNA jaiminerdhASTaryam . . 31264 .. 3294 .. 32296 ... 3297 .. 3 / 300 . . 3/301 .. 3301 . .. 31304 .. 31306 33309 3309 3 / 312 33314 33316 3 / 316 3319. 3 / 324 3 // 325 3 / 326 3 / 327 ... 3 / 330 .. 3330 ... 3 / 332 :: :: :: :: : : : :
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthaH paricchedaH parArthAnumAnam 1-parArthAnumAnalakSaNaM (dimAgasya) .. (1) tatra svadRSTagrahaNaphalam - ka. paramatanirAsAya ...kha. anumAnaviSaye nAgamaprAmANyam ga. pramANena vAdhyamAnasyAgamasya na siddhiH / (2) tatra arthagrahaNaphalam ... .. ___ .. 41 // 1 41 ___.. 4 .. 4 / 13 . . 415-188 .. 415 .. 415 ... // 16 4 / 18 ... 4123 4 / 28 ... (1) pakSahetuvacanamasAdhanam ka. hetuvacanaM na sAdhanam kha. pakSavacanamasAdhanam ga. (dignAgasya) pakSavacanamasAdhanatveneSTam (2) pratijJA na sAdhanAkyavaH (3) pakSalakSaNakaraNe prayojanam (4) AtmArthatvavivAde doSaH (vyaktyasiddhau na sAmAnyam (5) svayaMzabdagrahaNaphalam 3-zabdAmAmArayacintA (1) zAstravirodho'kizcitkaraH _ (zabdasya nAkAzaguNatvam (2) anyathA svayaMzabdo'narthakaH .. ... .. .. 4 / 31 4 / 34) 4 // 42 44 4148 4165) 4 / 72
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ (3) sahAnirAkRtagrahaNa phalam (4) bAghA caturvidhA (5) zrAgamasvavacanayostulyabalatA (6) pratItibAdhA ka, AptalakSaNam qha, yogyatA prasiddhizabdArtha : ga. vastubalapravRttamanumAnam (7) pratyakSabAdhA 4 - sAmAnyacintA ( 15 ) (1) sAmAnya vyAvRttilakSaNam (2) svadharmagrahaNaprayojanam (3) dharmisvarUpanirAsaH 5-- pakSadoSAH (1) hetu nirapekSa: pakSadoSaH (2) avayavinirAsaH (3) naiyAyikapakSalakSaNe doSaH ( sAdhyazabdacintA (4) pratijJAlakSaNe doSaH (5) sAmAnyacintA ka, sAmAnyAnuvartanaM niSphalam kha. sAmAnya nirAsaH' 6 -- hetucintA (1) hetulakSaNam ka. pakSadharmaprabhedakathane kAraNam kha, sUtre nipAtagrahaNaphalam .. 4 / 61 4 / 62 4/63 4 / 108 4 / 106 4 / 111 4 / 116 4 / 131 4133 4 / 133 4 / 136-46 4 / 147 414 4 / 146 __4 / 152 * 4 / 164 4 / 165) _4 / 172 * 4 / 176 .. 4 / 176 4 / 181 418 4 / 186 4 / 186 4160
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 / 216 (2) hetubhedAH ... .. 4 / 165 (3) kAryasvabhAvahetvornirdezasya phalam .. 166-204 (4) vivAdAd bhedasAmAnya ityasya vyAkhyAnam .. 4 / 205 (5) sAdhyAbhAvasya sAdhanAbhAvena na vyAptatA .. 4 / 208 ka, jIvaccharIraM prANAditvAdityatra doSaH- .. 4 / 208 kha. smRtIcchAdayaH prANAdihetuH .. ga. zAbdo vyavahAro vidhipratiSedhaprayojanaH .. 4 / 225 --- gha, dharmabhedavyavahAravicAraH .. 4 / 235 ___(6)ka, sAmagrIzaktibhedAd vizvarUpatA .. 4 / 248 kha. prANAderukto doSa AcAryeNa ... 4 / 256 9-anupalabdhicintA .. 4260 (1) anupalabdheH pRthagagrahaNe kAraNam .. 4 / 260 (2) anupalabdherabhAvasiddhau liGgaliGgagrahaNaprayojanam .. 4 / 263 (3) svabhAvAnupalabdhyA viSayiNaH pratiSedhaH .. 4 / 264 (4) viziSTavedanAdarthAnAM vizeSAvagamaH .... .. 4 / 271 (5) dRzyAnupalabdhiH saddhayavahArabAdhikA .. .. 4 / 276 8-bhAvasvabhAvacintA .. .. 420 (1) hetvantarasApekSo na dhruvabhAvaH ... :: 4 / 280 (2) na bhAvanazvarasvabhAvaniyato bhAvaH .. . .. 4 / 280 ' (3) anapekSya eva bhAvo nazvaratve .. .. 4 / 283
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ namo maJjuzraye // pramANavArtikarattiH prathamaH pricchedH|| pramANasiddhiH . . . ib vimuktAvaraNaklezaM dIptAkhilaguNazriyaM / svaikavedyAtmasampatti namasyAmi mahAmunim // svayamapi kRtinAM mahadbhiranyairapi gamito bahuvistaraina yoyam / tadapi ca sugamo na madvidhAnAmiti vivRticchalataH karomi cintAm // ahamapi na nijaikalAbhalubdho na ca parakRtyarasAbhilASamuktaH / phalati punariyaM parAbhavAJchAvratatirabhISTaphalAni puNyabhAjAm // ka. namaskArazlokaH , zAstrA'dAvavighnena tatsamAptyarthaM bhagavati prasAdajanane zrotu janAnugrahArthaJca stutipUrvakamAcAryo namaskArazlokamAha / / vidhUtakalpanAjAlagambhIrodAramUrtaye / namaH samantabhadrAya samantaspharaNatviSe // 1 // vidhUtaM vidhvastaM anutpattikadharmatAmApAditaM kalpanA grAhyagrAhakAdhyAropaH saiva jAlaM bandhanahetutvAt yAsAM tA vidhuutklpnaajaalaaH| etena dharmakAya uktaH / dvayazUnyatAyA dharmadhAtutvAt (1) tadadhigamasya dharmakAyatvAt / gambhIrAzca khaDga 1 stutyA punnyopcyaat| 2 vyAkhyAtuzceti parArthadarzanAt / saavrnnvimmaat| pUjeyaM namaH zabdAtpraNAmataH ziSTazca tshc| tacca svaparArthatadubhayasampattistataH avRttihAnigAmbhIryodAryavizeSaisvimiH svArtha uktH|
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA. vRttau (1 paricchedaH) zrAvakAdyaviSayatvAt / udArAzca sakalajJeyasatvArtha vyApanAditi gmbhiirodaaraaH| AbhyAM sAmbhogikanANikakAyAvuktau tayoreva svarUpatvAt / vidhUtakalpanAjAlA gambhIrodArA mUrtayo yasya sa vidhUtakalpanAjAlagambhIrodAramattiH ( / ) etena svArthasampaduktA trikaaylkssnntvaattsyaaH| samantaM niravazeSa bhadraM kalyANaM parArthasampatsambhAralakSaNaM yasmAdasau samantabhadraH ( / ) anayA bhagavannAmavyutpattyA parArthasampadabhihitA' / samantataH spharantIti samantaspharaNyaH tviSaH tAva(ta) tviSo dezanA yasya sa samentaspharaNatviTa vastutattvAvabhAsanopAyatA ca tviDdezanayoH sAdharmya (1) anena parArthasampadupAyo darzitaH / dezanAdvAreNa bhagavatA jagadarthakaraNAt / etena stutiruktA asAdhAraNAnAM svaparArthasampattitadupAyAnAmupadarzanAt / sarvatra nmHshbdyogaaccturthii| anena nmskaarobhihitH| yadA tu samantabhadrazabdo' rUDhayA bodhisattvavizeSe vartate tadApi ,padavyAkhyAnaM puurvvdev| ayantu vizeSaH / vidhUtakalpanAjAlatvaM bodhi'sattvabhUmyAvaraNaprahANato veditavyaM / gAmbhIryantu khaDgazrAvakAviSayatvAt / audAryantu darzabhUmIzvarabodhisattvamAhAtmyAtizayataH / kAyatrayantu bodhisattvAnAmapyasti prakarSaniSThAgamanAttu bhagavatAM vyavasthApyate / dezanA ca prasiddhaiva teSAM // (1) kha. zAstrArambhaprayojanam zrotRdoSabAhulyAcchA streNa paropakAramapazyan sUktAbhyAsabhAvitacittatAmevAtmanaH zAstrArambhakAraNandarzayan vakroktyA doSatApanayanena zAstre zrotRn pravartayituma (1)h| *prAyaH prAkRtasaktirapratibalaprajho janaH kevalaM, nAna\va subhASitaiH parigato vidvessttypiiaamlaiH| tenArya na paropakAra iti nazcintApi cetastataH, sUkkAbhyAsavibarddhitavyasanamityatrAnubaddhaspRham // 2 // prAyo bhUyAn bAhulyena vA janaH prAkRteSu bahiHzAstreSu saktirabhiSvaGgo yasya sa prAkRtasaktiranena kuprajJatvaM zrotRdoSa uktaH / apratibalA zAstrArthagrahaNaM pratyazaktAprajJA yasyAsAvapratibalaprajJaH anenAjJatvamuktaM / kevalaM, nAnayeva subhaassitaiH| kintu subhASitAbhidhAyinaM IrSyA parasaMpattau cetaso vyAroSaH saiva malazcitta malinI - tadathinAM ythaa| akArAntaH sakArAntastRtIyArtha ityanye / jnkaayH| * draSTavyaM pariziSTaM // 1-4 "AtmAtmIyAstradhAtukAzca caittAH svaasnaaH|
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANalakSaNam karaNAt / taiH parigato yuktaH san vidvessttypi| Imilairiti vyaktyapekSayA bahuvacanaM / anena yathAkramamarthitvamamAdhyasthyaJcoktaM (1) tena zrotRdoSakalApena ayamAripsito vAttikAkhyo granthaH (1) paramupakarotIti paropakAra iti no'smAka- . JcintApi nAsti / kathantarhi zAstrakaraNe pravRttirityAha cetazciraM dIrghakAlaM za sUktasyAbhyAsena vivaddhitavyasanaM vistAritAbhiSvaGgamitihetoratra vArtikakaraNe'nubaddhaspRhaM jAtAbhilASaM / etena kuprajJatAdidoSajAtamAtmano bodhitAH zrotArastatparihAreNa zAstre pravartitA eva bhavanti // (2) ga. pramANasiddhiH ayamAcAryo bRhadAcArgIya pramANa samucca ya zAstre vAttikaM cikIrSuH svataH kRtabhagavannamaskAra (:) tacchAstrArambhasamaye tadAcAryakRtabhagavannamaskArazlokaM vyAkhyAtukAmaH prathamaM pramANasAmAnyalakSaNamAha (1) 1. pramANalakSaNam (1) avisaMvAdi jJAnam pramANamavisaMvAdi jJAnaM; jJAnaM pramANaM' nAjJAnamindriyArthasannikarSAdi / kIdRzamavisaMvAdi / visaMvAdanaM visaMvAdo vaJcanaM tadyogAdvisaMvAdi / na tthaa'saavvisNvaadi| aghisamvAdanamuktamityarthaH / kiM punarityAha (1) ___ arthakriyAsthitiH / avisaMvAdanaM ; yathoparzitArthasya kriyAyAH sthitiH pramANayogyatA'visaMvAdanaM(0) atazca yato jJAnAdartha paricchidyApi na pravartate pravRtto vA kutazcitpratibandhAderarthakriyAnnAdhigacchati tadapi pramANameva pramANayogyatAlakSaNasyAvisaMvAdasya sattvAt / saiva pramANayogyatA kathamasatyAmarthakriyAprAptau nizcIyata iti cet (1) yattAvadasakRdvyavahArAbhyAsAddarzanamAtreNopalakSitabhramaviviktasvarUpavizeSa sAdhanAdhyakSaM tasya 1 dvitIyAM smvittisiddhim| pramANaM bhUto jAto bhagavAn mAnamiva kintdityaah| 2 pramANaM samyagjJAnamapUrvagocaramiti lkssnnN| .3 mrumriicyaadau| prmeysy|
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA0 vRtau (1 paricchedaH) svata eva pramANayogyatAnizcayaH kRtrimAkRtrimamaNirupyAditattvanizcayavat / anumAnasya ca sAdhyapratibaddhajanmano vyabhicArAzaGkAvirahAt / arthakriyAnirbhAsantu pratyakSaM svata evArthakriyAnubhavAtmakaM na tatra parArthakriyA'pekSyata iti tadapi svato nizcitaprAmANyaM / ata evArthakriyAparaMparAnusaraNAdanavasthAdoSopi dustha eva / yattvanabhyastadazAyAM saMdigdhaprAmANyamutpattI' tasyArthakriyAjJAnAdanumAnAdvA prAmANyaM nizcIyate / etaccAvisaMvAdanaM bAhyArthetaravAdayoH samAnaM pramANalakSaNaM (i) vijJA na nayepi sAdhananirbhAsajJAnAnantara " marthakriyA " nirbhAsajJAnameva saMvAdaH / ato vijJaptimAtratve pramANetaravibhAgavyavahAro'saMkIrNaH / paramarthakriyAjJAnaM nanu zabdagandharasasparzAn citrarUpaJca pazyato jJAnasya nAstIti tatpramANanna syAdityAha / * zAbdeSyabhiprAyanivedanAt // 3 // 4 zAbde zabdajanite jJAne'pi zabdAd gandhAdiviSaye'pi abhiprAyasyAbhipretArthakriyA (yA) nivedanAt pratipAdanAtprAmANyaM (1) arthakriyA hi kvacitsvarUpapratipattireva / kvacittato'nyA yathAsambhavaM vyavahAraviSayaH / tatprApaNaJca prAmANyamiti nAvyApakaM pramANalakSaNam / (3) nanu zabdasyArthapratibandhAbhAvAnna prAmANyaM svAdiSyate cAnumAnatvAdityAha (i). kRvyApAraviSayo yortho buddhau prakAzate / prAmANyaM tatra zabdasya nArthatastvanibandhanam // 4 // angour favkSA tasya viSayo yo'rthaH samAropitabahI rUpo jJAnAkAraH prakAzate buddhau vivakSAtmikAyAM (1) tatra zabdasya prAmANyaM liGgatvaM / zabdAduccaritAdvivakSitArthapratibhAsI vikalpo' numIyata ityarthaH / tatkAryatvAttacchabdasya / na punararthatattvanibandhanaM tatpratibandhAbhAvAt / (4) nanu gha ToyamityAdijJAnAtpravartamAnasya sambandhostyeveti tat pramANaM syAt (1) ityAha / 1 satyAM / 2 avyApakatvaM nirasyannAha / 4 'ravicandrAmbudacitrAdInAM darzanamevArthakriyAsthitiH / " yadarthAkAraM jJAnaM tad bAhyArthAvinAbhAvi yathA arthakriyAnirbhAsaM / * vinA bhrAnti prayukte / * saMketabalAt / " vikalpazabda na nadI * yena jJAtvA pravRttasyArthasaMvAdastaccetpramANaM ghaTavikalpopi syAtpramA // vahnijJAnAntaraM vAhAvijJAnaM /
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANalakSaNam gRhItagrahaNAnneSTaM sAMvRtaM, dhiiprmaannlaa| pravRttestatpradhAnatvAt heyopAdeyavastuni // 5 // ... gRhItagrahaNAnneSTaM sAMvRtaM darzanottarakAlaM sAMvRtaM vikalpajJAnaM pramANa meSTaM 2b darzanagRhItasyaiva grahaNAt tenaiva ca prApayituM zakyatvAt sAMvRtama kiJcitkarameva / kasmAtpuddhiyaHpramANateSyate nendriyAdeH (1) heyopAdeyavastuviSayAyAH pravRtta 'statpradhAnatvAt jJAnapradhAnatvAt dhiya eva prAmANyaM (1) na hIndriyamastItyeva pravRttiH kintarhi jJAnasadbhAvAt sAdhakatamaJca pramANaM tasyAvyavahitavyApAra tvAt / (5) evaM phalArthinAM pravRttivyavahArakAritvena dhiyaH prAmANyaM pratipAditaM / saamprtmdhigmphlvibhaagkaaritvmaah| viSayAkArabhedAcca dhiyodhigmbhedtH| . dhiyo viSayasyevAkAro viSayAkAraH nIlAdistasya bhedAt vizeSAdhimama syArthapratIterbhevAdvizeSAddhiya eva prAmANyaM nIlasvarUpaM hi jJAnaM nIlapratItiranyAdRzamanyatheti dhIreva pramANaM / nanu yathAdhigamasAdhana mAkArastathendriyamapi tadutpattarata mAha (1) bhAvAdevAsya tadbhAve tasyAkArasya bhAve'syAdhigamasya bhAnAdeva sAdhanamabyavahitatvAtna tvindriyAdi tadbhAvepi jnyaanaanutpttaavdhigmaabhaavaat| kazci dAha (1) sarvajJAnAnAmabAdhitatvalakSaNaM prAmANyaM svata eva sidhyati bAdhakAraNadoSajJAnAbhyAM kvacittadapohyate yathA zuktikAyAM rajatajJAne' candradvayadarzane vaa| taccedamayuktaM yataH(1) svarUpasya svato gatiH // 6 // 1. . . . . . . ghttH| tadgatasattA mahAsAmAnyaM / ttsNkhyaantrgtH| utkSepaNaM karma tasyaivaite vyapadezA iti saaNvRtaaH| jJAtvaiva puMsaH prvRtteH| rUpaM .ssiyH| adhigamasya saadhnmindriyaadutptteH|| miimaaNskH| * uttarakAlabhAvinAnabhyAsajena cet|| 'viSayAkArasya svasamvedanAt jnyaansttaasiviH| svataH prAmANyasya jJAte jJAne tadAtmabhUtasya prAmANyasyApi zAtatvAt /
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA0 vRttau (1 paricchedaH) - svarUpasya svato gati' naM prAmANyasya / svato hi prAmANyasyAbhivyakti 1. vaktavyA / na tatpattiH / jJAnAtmabhUtasya svasmAdutpattivirodhAt / yadi ca svato - bAdhitatvaM prAmANyamabhivyaktyA vyavasthApitaM na tasya bAdhakAnAM sahasreNApi bAdhoyuktaH / atha sambhavati bAdhake bAdhakAdarzanaM yatra tatrAbAdhitatvamapodyate bAdhakadarzanena / evantahi bAdhakAdarzanAnnAbAdhitatvaM kintarhi bAdhakAbhAvAt / tasya cAdarzanAdanyanna sAdhanaM / taccedasAdhanaM nAbAdhitatvaM nAma prAmANyaM nApyasya svataH siddhiH / ataH prathamaM bAdhakAdarzanAtprasaktamabAdhitatvaM bAdhadarzanAdadyata iti kimatrAyuktaM / IdRza eva bAdhya bAdhakabhAvaH sarvvataH // dazo'tra prasaGgArthaH ( 1 ) kiM sattvamuta sattvanizcayau / sambhAvanAmAtramvA / tatra na tAvadanayoH pakSayorapavAdI yuktaH / sataH kenacidapi bAdhitumazakyatvAt antyepi na svato'bAdhitatvanizcayaH tadviruddhatvAt sambhAvanAyAH / anizcitameva tathA bAdhitatvaM kathamanyathotpadyata iti cet / na tarhi svataHprAmANyanizcaya iti yatrApi bAdhadarzanaM nAsti tatrApyanAzvAsa eva ( 1 ) evaJca bAdhyabAdhakabhAvaH sadasattApakSayorasaGga 'to veditavyaH // ( 6 ) * prAmANyaM vyavahAreNa ; -yadi svarUpamAtraM svato gamyate na prAmANyaM kathantarhi tadavagamyamityAha / prAmANyamvyavahAreNArthakriyAjJAnena ( 1 ) yasya sAdhanajJAnasya tAdAtmyAdanubhUtepi prAmANye sAzaGkA vyavaharttAro'nabhyAsavazAdanutpannAnurUpanizcayAH tatrArthakriyAjJAnena prAmANyanizcayaH / anyatra tu vibhra mazaGkAsaGkocAdutpattAveva svarUpasya prAmANyasya svato gatirityuktaM // athavA cakSurvijJAnena rUpakSaNa eko dRzyate na bhAvI prApyo nApi sparzaH tatkathamanyadarzanamanyaprAptyA pramANaM / evaM hyatiprasaGgaH syAt / 1. jJAnaM / sAdhanaM / * sato na vAcA samvAde vA'sataH svayamevAsattvAt / - siddhAntI 3 abAdhitatvaM prasaktamiti / * pramANamidamiti nizcayarUpA na ca vyaktiH / pramANatadAbhAsayorutpattikAle saMzayAdabhyAsamvinA // nizcitatvAditvena / 6 svataH pramANyasiddhirityutpattirvyaktirvvA syAt siddhaH zabdaH siddha odanavat / notpattiH / jAtAjAtajJAnayorakArakatvAt / asatve nAjAtasya jAtasya prAmANyAtsattvAt / * draSTavyaM pariziSTaM 1 / 6 - svasamvedanena / * iti bahirarthe prAmANyAbhAvotya / * svarUpasya svato gatiH / prAmANyaM vyavahAreNetyasya vyAkhyAntaramAha /
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . . pramANalakSaNam anumAnaJca vyAptigrahaNasApekSaM vyAptizca pratyakSeNa purovatirUpamAtragrAhiNA kathaM' shkygrhaa| dezakAlavyaktivyAptyA ca vyAptirucyate yatra yatra dhUmastatra tatrAgni- 3a riti pratyakSapRSThajazca vikalpo na pramANaM pramANavyApArAnukArI tvasAviSyate / yatrAyamadhyakSavyApAramatikramyAdhikamAropayati tatra na pramANaM amUlakatvAttasya pramANaprameyasya / vijAtIyavyAvRtteradhyakSeNa dRSTatvAdastyeva mUlamiti cet na sajAtIyavyAvRttyA vizeSitatvAttasyAH / anyathA zAbaleyanAzampratiyatA pratyakSeNa gomA tranAzo vyavasthApyeta / anumAnAcca vyAptigrahaNe'navasthApattiH / ata Aha / svarUpasya svato gtiH|| svarUpamAtraM svato gamyate na prApyarUpasApekSa prAmANyannAma kiJcidasti / kathantarhi tadvyavasthetyAha / prAmANyamvyavahAreNa / . - sAMvyavahArikasyedaM pramANasya lakSaNaM saMvyavahArazca bhAvibhUtarUpAdikSaNAnAmekatvena saMvAdaviSayonavagItaH sarvasya / sAdhyasAdhanayorekavyakti'darzane samastatajjAtIyatathAtvavyavasthAnaM samvA damavadhArayanti vyvhaarH| tadanurodhAt prAmANyamvyavasthApyate / tattvatastu svsmvednmaatrmprvRttinivRsikN|| . nanu yatra tAvadabhyastasAdhanajJAnAdiSu nirastabhramA vyavahAriNasteSAM svata eva prAmANyanizcayaH yattvanabhyastasAdhanaM jJAnaM tasyApi vyavahAreNeti niSphalaM shaastrprnnynmityaah| zAstra mohnivrtn| yadi vyavahArataH pramANasvarUpa siddhiH parasparavirodhIni lakSaNazAstrANi na syuH / tasmAcchAstreNa lakSaNopadarzanAt tadviSayaH saMmoho nivartanIyaH / yena paralokaniHzreyasAdervyavahArAprasiddhasya siddhirbhavati / . (2) ajJAtArthaprakAzakam tadevamavisamvAdanaM pramANalakSaNamuktamidAnImanyadAha / 'yadi dhUmo vahvaramyatopi jAyateha vahnarna jAyeta vikAraNamakAraNaM ytH| sAdhyAdhigatiH sAdhanaM sArUpye tyoH| prAgadRSTo dhuumaassiiH|| " samyagjJAnAv dharmAstitvaparalokanizcayaH tato mokSAdhigamAt pratyakSAvRSTavikalpAkhyaM (1) 'asyAjJAtasya prAhmatvepi naaymrthH|
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA. vRttI (1 paricchedaH) * ajJAtArthaprakAzo vA; prakAzanaM prakAzo'jJA'tasyArthasya prakAzo jJAnaM (1) tatpramANaM arthagrahaNena 'dvicandrAdijJAnasya mirAsaH / ajJAtagrahaNena sAmvRta syaavyvyaadivissysy| pRthag gRhItAnAmeva rUpAdInAmekatvena vikalpanAt (0) smaraNaJca pUrvagRhItArthavikalparUpatvAnnAdhikagrAhi (1) gRhIte ca prAktanameva pramANaM / idAnIntu smaraNamapravartakaM tasyaiva sandehAt // * nanvavisamvAdAdevAjJAtArthaprakAzo jnyaatvyH| anyathA pItazaMkhajJAnamaMSi pramANaM syaat| tathA cAvisamvAditvameva pramANamastu kimanenAbhi hitena (1) syAdetabadi sambhavitvamAtre lakSaNaM syAt / kiM nUddiSTa tvenAnyathA jJAnatvasattvAdikamapi lakSaNaM syaat| " nanvavisamvAdibhyo'jJAtArthaprakAzakaM jJAyate na tu jJAnatvAdibhya iti pUrvasyApekSaNIyatA lkssnnen| na tu pareSAmiti vishessH| yadyevaM tadA'visamvAditvepyazAtArthaprakAzanamapekSata eva (1) nAnyathA sAMvRtasya nirAsaH zakyaH kartuM (1) tasmAdubhayamapi parasparasApekSame va lakSaNamboddhavyaM / (7) . nanu svalakSaNapratIterUddhvaM sAmAnyaviSayaM jJAnamajJAtArthaprakAzakatvAtpramANaM prAptaM tadevAha (1) svarUpAdhigateH param // 7 // prApta sAmAnya vijJAna , pramANamiti zeSaH / atraah| avijJAte svalakSaNe (0 yajjJAnamityabhiprAyot; 'buddhopyanyAjjAtajJAnAt avaapyvismbaadaadev| 'pUrvadRSTasya ydstitv| ... zAnaJcAsacca syAnna bAhye prakAzaka yathA vikalpakaM / cinavi (gama) viSayaM pramANe pratyakSAya (? gRhItaM sAmAnyaM svalakSa gaviSayAta parantu pratyakSaprAya sapisamavAyAtavyAzupamAha miimaaNskaaH| 'visamvAdinaH prkaashktvaayogaat| 'pramANasamuccaye AgamakA mastu vaa'ndhigmstthaapi|
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavataH prAmANyam ajJAtasvalakSaNaviSayaM yajjJAnaM tatpramANaM na jnyaatvissymitybhipraayaannaatiprsnggH|| evantarhi anumAnamapi sAmAnyaviSayatvAt pramANaM na syAt / naitadasti tadapi ca lakSa NamevAnityAdirUpatayA vissyiikroti|| kiM punaradhigatasvalakSaNaviSayameva prmaannmissttN| svalakSaNavicArataH // 8 // svalakSaNavicArato'rthakriyAthibhiH svalakSaNa meva pramANenAnviSyate tsyaivaarthkriyaasaadhntvaat| yadeva ca tairanviSyate tadeva zAstre vicAryate sAMvyavahArikapramANAdhikArAt // (8) __ (3) bhagaktaH prAmANyam __yathoktadvividhalakSaNamuktaM yatpramANaM (1) . tadvat pramANaM bhagavAn tadvad 'bhagavAn prmaannN| yathAbhihitasya satyacatuSTayasyAvisamvAdanAttasyaiva parairajJAtasya prkaashnaacc|| yadyevaM namaskArazloke pramANAyetyevAstu 'pramANabhUtAyeti kimarthamityAha / abhUtavinivRttaye (1) bhUtoktiH 'jnyaantvaadiinaaN| 2 anadhigate svalakSaNe yavanadhi (gama) viSayamiti savizeSaNaM lakSaNaM vAcyaM / zambaH pratyakSo'nyathA'zrayAsiddhiH syaat| dRSTasya zabdAnityatvasya pratyAyanAt jJAtasya graahytve......| adhyakSeNa tu sa evAgRhIto yatra nizcayo jnitH| vyAvahArikAdhikArAt anyApohaviSayAcca / 5 anupalabdhizca pradezaH jJAnamveti vastuto vastvaSiSThAnaiva / 'AtmAkAzAvau tadvastubhUtazUnyA tbuddhirevaashryH| * AkAzAvivibhutvavavIzvaraprAmANyaM kaTAkSayati dvividhana yathopatena lakSaNena nirdiSTaM yadetat pramANaM / pramANasAdharmyantu sAdhayiSyamANaM siddhaM kRtvodAhRtaM / lkssnnN| 'ajAtatvanivRttyartha jaattvoktN|
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 pra0 vA0 vRttau (1 paricchedaH) bhUtazabdanirdezo'bhUtasya nityasya nivRttyarthaM nityaM pramANaM nAstItyarthaH / sAdhanApekSA tato yuktAM pramANatA // 9 // tataH sAdhanApekSA pramANatA yuktA bhagavatazca prAmANyasAdhanaM vakSyamANaM (9) / (4) IzvarAderaprAmANyam ka. nityAnityayorapramANatA (ka) nityasyApramANatA nityaM pramANaM naivAsti prAmANyAt; kasmAt punarnityaM pramANaM naivAsti (1) A ha vastunorthakriyAkAriNaH sato garjJAnasya prAmANyAzAsti nityaM pramANaM / atraiva kAraNamAha / vastusaMgateH / jJeyAnityatayA tasyA adhauvyAt ; zeyasya vastuno'rthakriyAkA 'ritvenAnityatvAt tasyA vastusaGgaterapi tajjanyAyA (? a) prauvyAdanityatvAt / syAdetad (1) anityaviSayamanityameva jJAnaM kevalaM yasya tat jJAnaM sa jJAtA nityo bhaviSyatItyAha ( 1 ) kramajanmanAM // 10 // nityAdutpattivizleSAdapekSAyA zrayogataH / jJAnasya nityAt jJAturutpattevvi zleSAt / nityaM hi sadaikarUpaM yadi kramajanmanAM jJAnAnAmarjanasamarthaM sakRdeva tAni kuryyAt / atha samarthamapi nityaM kramisahakAryyapekSayA krameNa karoti tadayuktamapekSAyA ayogAt / kasmAt sahakAryapekSA' na yuktetyAha (1), kathaJcinnopakAryatvAt ; " yadA bhagavajjJAnamutpannaM tadA nAkasmikamiti svakAraNaM sUcayatIti anuSThitaprAmANyAviparItasAdhanazca bhagavAniti svabhAvahetuH / * nityamIzvaraM naiyAyikAH pramANamAhuH / AsaMsAramekaM pratisatvaM buddhi pramANamAhuH sAMkhyAH / ayogAt
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ IzvaradUSaNam nityasya sarvvadA'viziSTasvabhAvasya paraiH sahakAribhiH kathaJcinnopakAryatvAt kva tdpekssaa| tataH sarvvajJAnAni sakRdeva kuryyAdityavAryyaH prasaGgaH / (kha) anityasyApyapramANatA syA' detat (1) santAnavizeSAnnisargasiddhAparAparakSaNAtmakaM sAdhanApekSA zUnyamanityameva pramANaM bhaviSyatItyAha / anityepyapramANatA // 11 // anityepi apizabdAnnityepyapramANatA sAMghanAbhAva ityarthaH / (11) nanu santyeva sAghanAni yathA sthitvA pravRtteH saMsthAnavizeSAdarthakriyAsAghanatvAt-- kAryatvAdezca vimatyadhikaraNAni tanubhuvanakara * NAdInyupAdAnAdyabhijJabuddhimatpUrvvaM - kANi turyyAdivat prAsAdAdivat vAsyAdivat ghaTAdivacce ' tyevamAdIni sthitvA pravRttyAdayaH / turItantvAdiSUpAdAnAdyabhijJabuddhimatpUrvvakatvamAtreNopalabdhavyAptayodhikaraNasiddhAntanyAyena nityavyApisarvvajJanityabuddhayAzrayAtmavizeSaviziSTameva - pakSe sAdhyamupanayanti dhUma iva parvatavarttinaM dahanaM / na hyanityenAvyApinA vA nAnAdezakAlakAryajAtaM zakyakriyaM / nApi sarvvasya kAryasyopAdAnakAraNAnyasarvvavid vedituM samarthaH / nApyanityayA buddhayA'tItAnAgatakAlavatti vastujAtaM jJAtuM zakyaM (i) tadvedanAcca sarvvavit (1) na caite hetavo'siddhA dharmiNi sattvanizcayAt / na ca viruddhAH sapakSe sattvAt(i) nAnaikAntikAH sAdhyasAdhanayorvyAptinizcayAt / na ca kAlAtyayApadiSTAH sAdhyasAdhanabAghanAbhAvAt (1) nApi prakaraNasamA viparyayasAdhakatva bhAvAditi / atrAha / kha. IzvaradUSaNam (ka) sannivezamAtrAnnezvarAnumAnam 11 sthitvA pravRttiH saMsthAnavizeSArthakriyAdiSu / iSTasiddhiH ; ' yo yatsAdhanamaviparItamanutiSThati tasya tatprAptirbhavati / yathAturasyArogyasAdhanamaviparItamanutiSThataH / * IzvarajJAnaM / * indriyazarIrAdInAM kAlAntaraM sthitvA pravRtteH kAryahetuSu / * vaidharmyeNAtyantAbhAvaH / * yatprasiddhAvanyaprakaraNasiddhiH so'dhikaraNasiddhAntaH / ( nyA0 sU0 1 / 1 / 30 ) yathA sAMkhyasyAntarAbhavaniSedhe Atmaiva saJcaratyazarIra iti aparIkSitAbhyupagamAt //
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ .12 pra0 vA. vRttau (1 paricchedaH) sthitvA pravRtti sNsthaanvishessaakriyaarthkriyaadissu| sAdhaneSUpAdAnAdyabhijJabuddhimatpUrvakatve sAdhye issttsiddhirsmaakN| vayamapi sAdhAraNAsAdhAraNacetanA lakSaNakarmanirmitaM jagadvicitramicchAmaH(1) tatsAdhayatA ca pareNa saahaayykmnusstthitN| yena sAdhyagatena vizeSeNa vinA dharmiNi liGgamanupapannaM tasyaivAdhikaraNasiddhAntena pratItiryathA parvatattino dhUmAvahnaH parca'tavattitvasya (1) na hyanyadezasthenAgninA janyamAnasya dhUmasya parvatavattitvamupapadyate (1) natvevaM nityatvasarvajJatvavyApitvAdi vinA cetanasya tanubhuvanAdigataM sthitvA pravRtyAdikamanupapannaM(1) nityatvAdiviparyayayoginApi cetanena kriyamANaM tad ghaTata ev| ... nanUktamevAnityAvyApinaH sarvvadezakAlavatti kAryamakArya asarvavidazca sarvopAdAnAdyabhijJatA naastiityaadinaa| satyamuktamayuktantUktaM karturekatvAsiddhaH / ekasya karturanekadezakAlaM kAyaM kurvANasya tadupAdAnAdikaM jAnAnasya nityatvAdikamantareNa sthitvA pravRttyAdi nopapadyata iti syAdapi tAdRzasyAdhikaraNasiddhAntena prtipttiH| anekenApi tu nAnAdezakAlavatinA svasvakAryasyopAdA, nAdijAnatA kriyamANaM sthitvA pravRttyAdisaGgatamevAta evaikatvasyApi tata eva siddhirayuktA'nekasyApi hetutvyogaat| pakSAyo gavyavaccheda eva tu sAdhyasyAdhiH karaNasiddhAntena sidhyatu na tu tadadhiko vahnariva caandntvaadiH|| __nanvaneka eva te cetanAvantobhimatAH (0) na copAdAnAdikaM tanvAdInAM te jaante| nApi tatkartRtvamAtmano manyante tatkathamamI krtaarH| athAdhipatyamAtre*SAM kartRtvaM na tUpakaraNAdyAyojanena vyApAreNa yathA candrasya cndrkaantdrutau| tenopAdAnAbhijJatA kartRtvAbhi mAnazca naissaaN| evantaryupAdAnAdyabhijJacelanapUrvakatve, sAdhye neSTa siddhivktvyaa| yadyevaM bhavata eva sUkSmekSikA, tadA cetanApUrvakatvamAtraM sAdhaya, dRSTAnte ca kumbhakAratvavat sadapyupAdAnAdyabhijJatvamaprayojakaM manyasva // __ satkathaM parihartavyamiti cet(|) tatki' kumbhkaartvmprihaary| 'aprayojakatvAd tyajyata iti cet upAdAnAdyabhijJatvepi samAnametat (1) upAdAnAdikamajAnatopi buddhimato'nekasyAdhiSThAnamAtreNApi kaaryaannaamutpttiyogaat| masitamaya prAptukAmA kAyavAgalyApArasahAyA buddhiH prvRttiH| baukhen| IzvarAvikaM vizeSaM tyaktvA sAmAnyena cetanAmAtrapUrvaravaM baukheneSTasidillatA na yuktaa| ja] praah| saadhye| / IzvaraM sAdhayataH * kummAyet yujyte| Izvaropyatra na prayojako dRSTaH iti tyajyatAM / samayUrapaniyopAdAnaM mayUro na vetyarthe ca tdssisstthaanaaccndrikotpdyte| .
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. IzvaradUSaNam asiddhirvA dRSTAnte saMzayo'thavA // 12 // atha nityatvAdiviziSTapuruSapUrvakatvameva sAdhyaH tdaa'simissttaante| sAdhyazUnyo dRSTAnta ityrthH| na hi kvacid dRSTAnte tAdRzaM sAdhyamupalabdhaM yena vyAptiH pratIyeta(0) asiddhavyAptikazca heturanakAntika ev| sthitvA pravRttararthakriyAsamarthatvAditi hetvoH saMza' yo'thavA'naikAntikatvaM tenaiva tvabhi mtpurussenn| na hyasau sthi tvA pravartamAnaH kAryeSvartha kriyA kArI vA tathA purussaadhisstthitH| anavasthAprasaGgAt / (12) siddhaM yAgadhiSThAtRbhAvAbhAvAnuvRttimat / sannivezAdi athavA yA vRzabuddhimatpUrvakaM sannivezAki dRSTAnte dRSTaM tasya dhrminnysiddhirityaah| ghaTe dRSTAntarmiNi sannivezAdi yAdRzaH pRthubudhnodarAdi dRSTaikavyaktijAtyA vizeSitamadhiSThAtuH puMso'nvayavyatirekAnuvidhAnabat vyavahArapragalbhapuruSANAM tatsiddhAntAnurodharahitAnAM pratyakSabalenAnurUpanizcayotpAdAsikhaM nizcitaM // tadyuktaM tasmAd yadanumoyate // 13 // . tasmAtsannivezAdapara'trAnupalabdhapuruSajanmani ghaTe yad buddhimadadhiSThAnamanumIyate tadyuktaM tasyaiva puruSakAryatvena nishcyaat|| asannivezavyAvRttaM sannivezamAtraM tu sadapi na taskAryatayA pratyakSamupasthApayati / pratyakSavyApAravivAde ca paTupracArA vyavahAriNaH zaraNaM (1) na hi kazcid vyavahArI ghaTaM puruSakRtaM pazyam zarAvAdi parvatAdikamvA taskRtamavadhArayati (1) yadA tu zarAvAdInapi tata udayamAsAdayataH pazyati tadA tAnapi tatkRtAnavaiti (1) ataH sannivezavizeSaM 4 puruSakArya dRSTavataH sannivezamAtrAttadanumAnamayuktaM (113) 'sandigyAsikhAyaM yayAgnijanyatvenAnizcito dhuumH| 2sa yathA'jyAnapekSAH karotyevaM dRSTakAraNepi sthAt sthitvA sthitvA kArya prvrtyti| saMzayazcAtra dRSTakAraNasya tadapekSatve sopi tathA syAt / na ca tthaa|.. va...nAmekaH praSAnaM mandAzcara(?)bhAtyatra / ekAbhAneNyabhAvA kAryasya guNapradhAnabhAva iti kRtvA sthitvetyAdi upayoginAM jJAnasya pradhAnatvAnizcayAt. sNshyH| "kramakaraNamapi na nitvtvaadev| arthakriyAkAraNepi na vstutvaamnvsthaatH| sthitvA pravRttirapi na nityatvAditi nityApana na punrvstubhede|
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 pra0 vA. vRttau (1 paricchedaH) etadevAha. (1) vastubhede prasiddhasya zabdasAmyAda dinaH / na yuktAnumitiH pANDudravyAdivad hutAzane // 14 // vastubhave ghaTe prasiddhasya puruSapUrvakatvasya sanniveza iti zabdasAmyAvabhedinaH sannivezamAtrAt parvatAdau na yuktAnumitiH pANDudravyAdivad hutaashne| yathA pANDuvizeSasya dhUmasya kAraNatvena dRSTe vahnau pANDuzabdasAmyAdabhedino yataH kutazcid pANDudravyAd dhUmAderanumAna manucitamato yattad buddhimadvyAptaM sannivaizA'di. ta'ddharmiNi nAstItyasiddhirhetUnAM // (14) nanu sannivezAdisAmAnyAdasannivezAdivyAvRttyA hetavo bhaviSyantItyata Aha (1) anyathA kumbhakAreNa mRdvikArasya kasyacit / ghaTAdeH karaNAt sidhyed valmIkasyApi tatkRtiH // 15 // . . . anyathA yadi sAdhyavyAptaM vizeSaM tyaktvA sAmAnyaM liGgaM kriyate tadA kumbhakAreNa kasyacid ghaTAdedvikArasya karaNAdvalmIkasyApi mRdvi kAratvAttena kumbha . kAreNa kRtiH karaNaM sidhyeta / (15) .. - syAdetat (0) na mRdvikAratvaM kumbhakAravyAptaM tamantareNApi valmI ksyotptteH| yadye 'vaM buddhimantamantareNaitattanvAdi jAyata iti tadapi pakSo na syAt / atha pakSeNa na vyabhicAraH valmIkepyayaM nyAyaH samAnaH (1) tasmAtsannivezAdisAmAnyaM vyAptyasiddheranaikAntikameva / na caitatkAryasamaM dUSaNaM yataH (1) A sAdhyenAnugamAt kArye sAmAnyenApi saadhne| sambandhibhedAd bhedoktidoSaH kAryasamo mataH // 16 // sAdhyenAnityatvenAnugamAd vyApanAt kArye kRtakatve sAmAnyenApi sAdhane kRte sambadhinoH sAdhyamidRSTAntarmiNo dAt sambaddhasya sAdhanasya' bhedoktyA yadi sAdhyamigataM kAryatvaM hetustadA nAnvayasiddhiratha dRSTAntagataM tadA'siddho heturiti yo doSaH sa kAryasamo mtH|| (16) ___ atra tu sannivezAdisAmAnyaM na sAdhyavyAptaM siddhamiti vizeSe'siddhatvaM sAmAnye 'ghttaadeH| prvtaavo| ghttvt| ghaTasya kRtakRtvaM zabve nAstIti yathAkAyeM jAtyuttaraM tayedamiti cet / vnH| nanvetat kAryasamaM sAmAnye hetau vizeSaparikalpanAditi // ... avishissttsNsthaansaamaanysyaivaabhaavaat|
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ * IzvaradUSaNam cAnaikAntikadUSaNaM na jAtyuttaraM / nanu sannivezAdizabdavAcyo'rthaH kumbhe buddhimadvyAptaH pratItaH sa ca tanvAdiSvapi dRzyate tato vizeSe vikalpo na yukta ityAha (1) jAtyantare prasiddhasya zabdasAmAnyadarzanAt / na yuktaM sAdhanaM gotvAd vAgAdInAM viSANivat // 17 // taMtrA loTina jAtyantare' jAtivizeSe ghaTasannivezAdau prasiddhasya sAdhyasya buddhimatpUrvvakatvasya taM vizeSaM parityajya zabdasAmAnyadarzanAd sannivezAdimAtreNa na yuktaM sAdhanaM vAgAdInAM gotvAt gozabdavAcyatvAdviSANivat viSANitvasyeva na yuktaM sAdhanaM viziSTajAtereva viSANavyAptyupalabdheH / (17) kiJca (1) vivakSAparatantratvAnna zabdAH santi kutra vA / tadbhAvAd; arthasiddhau tu sarva sarvasya sidhyati // 18 // 15 vivakSAparatantratvAnna za aibdAH santi kutra vA sarvvatraiva santi tasya zabdasya bhAvAt / arthasiddhau satyAM sarvvaM yathAsamIhitaM sAdhyaM sarvvasya puMsaH sidhyati uktamIzvarasAdhanasya dUSaNaM / / (18) amumeva nyAyamanyatrApyatidizannAha / etena kA pilA dInAmacaitanyAdi cintitam / anityAdezca caitanya N maraNAt tvagapohataH // 19 // etena zabdasAmAnyamAtrasyArthazUnyasyAhetutvakathanena yatkApilAderbuddhisukhAdInAmanityatvotpattimattvAdihetuto'cetanatvamiSTaM tathA digambarANAM caitanyaM tarUNAM sarvvasyAH tvaco'pohato'pagatermaraNAdabhimataM taccintitaM veditavyaM ( 1 ) yathA hyapracyutaprAcyarUpasya tirodhA' namanityatvaM sAMkhya syeSTaM bauddha sya tu niranvayavinAzitvaM / tasya yathAkramamupAdAne prativAdyasiddhatA vAdyasiddhatA ca / 'kumbhakArAdinaiva kRtatvasambhAvanayA / 2 yadyapi na pravattitaH zabdaH / tathApi yavaiva pravartyate tavaiva bhavatIti / rUpAdivat / " AsargapralayAnnityaikA buddhirna vedanA, prakRtirbhogyA bhoktA puruSaH sAMkhyasya (1) sAMkhyaH svasvabhAvAcyutasya tirodhAnamanityatAmAhAtirodhAnaM bauddhasyAsiddhaM / niranvayanAzaH sAMkhyasya / AtmanaH saJcaranto vRkSAdyavasthA bhavantIti kSapaNaH / anityatA sAmAnyA siddhivvinizcayesti / ...
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 pra0 vA0 vRttau ra paricchedaH) nanUbhayAsiddhamanityatvamasti kiJcidRte zabdasAmyAd tathA vijJAnendriyAyunirodhalakSaNaM maraNamiSTaM bauddhasiddhAnte tasya ca taruSva siddhiH / cetanatvasya va sAdhyatvAt / na hyasiddheSu ta 'nirodho yuktaH zoSa mAtrantu taruSu maraNamupacArAya ducyte| yadi ca maraNavAcyatvamAtraM hetuH tadA tailA diSvapi tatsattvAt sAdhAraNAnakAntikatA / (19) nanvevaM kRtakatvAdikamapi hetu syAdAkAzaguNazzabdasya dharmo bauddhsyaasiddhH| / anyathA cAnyasyetyata aah| vastusvarUpe'siddha'yaM nyAyaH siddhe vizeSaNam / abAdhakamasiddhAvapyAkAzAzrayavad dhvaneH // 20 // vastusvarUpe'siddhezyannyAyaH yathoktAsiddhicodanAlakSaNaH vastusvarUpe tu dharmiNi hetau siddha vizeSaNamasiddhAvapyabAyakaM kimivAkAzAmayavad dhvneH| yathA zabdasyAkAzaguNatvaM vizeSaNamapi na bAdhakaM dharmitAyAH kRtakatvAdihetorvA vizeSaNAsiddhA'capi hi zabdo dharmI pratyakSasiddhaH / kRtakatvAdi cAnumAnasiddhaM tAvataiva ca sAdhyasAdhanabhAvo nivirodhH| (20) yatra zabdopyasiddho vastu tu siddhaM tatra kthmityaah| asiddhAvapi zabdasya siddhe vastuni sidhyati / aulU kya sya yathA bauddhenokaM mUtyAMdisAdhanam // 21 // asikhAvapi zabdasya siddha vastuni sAmanAbhimate sidhyati sAdhyo' rtho yathA aulUkyasya vaizeSika sya paramANUnAmanityatvasAdhanAtha bauddhana mUvisAdhana. tatsiddhau caitanyaM siddhamiti saadhyN| na shossmaatrsy| 'vijJAnAdiSu ttr| zoSomaraNamityapi na varNavAdinAnekAntAt / api tu yacchoSavattaccetanAvanna siddha viparyaye'bAdhAt // ghRthinvaadissu| bizeSikeNApaurapeyazabdaniveSAya miimaaNskkRtH| - * vyApyo heturna cAyaM vishessnnvyaaptH| hetuvAdISTaJca sAdhyaM vizeSaNaJca tvnisstt| yaHpratyayabhevabhevI sa kRtk| bastveva vastunaH pratibandhAd gmnshbdH| sprtibhaasaavivaavinaaN| anilyAH paramANavo mUrtatvAdhaTArivat /
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ IzvaradUSaNam muktaM zabdAsiddhAvapi sidhyati (1) tathA hi vaizeSikasyAsarvagataM dravyaparimANaM mUrtiriSTA bauddhasya sparzavati' sA prsiddhaa| tato nobhayasampratipannA muurtishbdvRttiaacybhedaat| ___ zabdasyAsiddhAvapi ca sparzavattvalakSaNorcA dvayorapi siddhaH sa eva hetutvenAbhipreta iti bhavati sAdhanamatazca (1) tasyaiva vyabhicArAdau zabdepyavyabhicAriNi / doSavat sAdhanaM jJeyaM vastuno vastusiddhitaH // 22 // tasyaivArthasya vyabhicArAdAvAdizabdAdasiddhatve viparyAyavyAptau ca zandepya vyabhicAriNi doSavatsAdhanaM jJeyaM kasmAdvastuno hetovastunaH sAdhyasya siddhitH| evaM sAdhyavyAptArthazUnyazabdamAtrakANIzvarasAdhanAni doSavanti boddhvyaani| (22) . . (kha) IzvarabAdhakaM pramANam .. nanu kiM punarIzvarasya bAdhakaM pramANamityAha (1) yathA tata kAraNaM vastu tathaiva tadakAraNam / yadA tat kAraNaM kena mataM neSTamakAraNam // 23 // yathA sadRzena svabhAvena tavIzvarAkhyaM vastu kAraNamiSTaM sargAvasthAyAM tathaiva . tenaiva svabhAvena sargAt prAk tanna kAraNaM kena vizeSeNa mataM / na tv'kaarnnmissttN| kAraNatvaM hakArakAvasthAviziSTatvena vyAptaM tadabhAvAtkAraNatvAbhAvaH / (23) ... . akArakaM na kAraNam yadi punarakArakAvasthA'viziSTopIzvaraH kAraNamucyate tadA (1) zastrauSadhAbhisambandhAccaitrasya vraNarohaNe / asambaddhasya kiM sthANoH kAraNatvaM na kalpyate // 24 // 1.dviviSaM bravyaM sarvagataM pRthivyAvi asarvagataM ghttaadi| na hi sa parimANaM nAma kinycivicchti| ....... yathA viSANI zAbaleyaH kalabho vA gotvAt hastitvAtA gamanAt hstyogaatyrthH| 4 vizvakAraNamIzvara itytr| ' yo'kArakAvasthA'viziSTau na sa karoti sa ivaM aviziSTazcAyamiti . vyaapkaanuplbdhiH| 'akAraNameveSyatAM kAraNAvasthAyAmapyakArakAvasthAvizeSAt /
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA0 vRttau (1 paricchedaH) caitrasya zastraviSayoH sambandhAd vraNe vraNarohaNe ca vRtte'sambaddhasya vyApAradvAreNApratyAsannasya sthANoH kiM kAraNatvaM na kalpyate nimittasya samAnatvAt / (24) nanvakAraNAvasthAto vyApArasamAvezAdasti vizeSaH kAraNAvasthAyAmityAha' / svabhAvabhedena vinA vyApAropi na yujyate / 18 * svabhAvabhedena vinA na kevalaM kArakatvaM (1) vyApAropi nirvyApArasya nityasya . na yujyate (1) kiJca (1) nityasyAvyatirekitvAt sAmarthyaJca duranvayam // 25 // nityasyAvyatirekitvAt sAmarthyaJca duranvayaM duravagamaM na hyastIti kAraNam (i) api tu yadabhAvAtkAryAbhAvaH sa tatkAraNamanyathA'kAzAdInAmapi hetutvaprasaGgaH / " (25) api ca (1) 3 yeSu satsu bhavatyeva yat tebhyo'nyasya kalpane / taddhetutvena sarvatra hetUnAmanavasthiti: // 26 // - yeSu kAraNeSu satsu yatkAryambhavatyeva tebhyaH kAraNebhyonyasya padArthasya tatkArya-, egree kalpane sarvvatra kAryahetunAmanavasthitiH prApnotyaparAparakalpanayA (1) tasmAd dRSTasAmarthyA eva kSitibIjAdayaH kAraNamaGakurasya nezvarAdiradRSTasAmarthyaH / (26) 1 nanu kSityAdirapyakArakAvasthAto na viziSTasvabhAvaH kAraNAvasthAyAmaGakurasyetyAha (1) svabhAva pariNAme na heturaG kurajanmani / bhUmyAdistasya saMskAre tadvizeSasya darzanAt // 27 // upasarpaNapratyayAdadRSTasaha 'kAriNaH prAptakAryotpAdAnuguNAtizayA bhUmyAdiH svabhAvapariNAme na kAryAnuguNAtizayatAratamyamuktAparAparakSaNalakSaNenAntyAvasthA 'pUrvvasyAsiddhi pariharati zazaviSANavat / * nimittakAraNamIzastantuvAyavadityAha / 8. yadA tadA tatkAraNaM / etena pUrvvasyAnekAntamAha / asaMskRtakSetrAdaya: (1) " Adyutpattau jagato nimittamiti cenna tenaivAnekAnta IzvarAntaraprasaGgAt tanmAtra hetutve karmavaiphalyaM // C vRSTayAdi /
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn pramANam prAptAkurajanmani heturbhavati (1)sa tu pUrvaparaikarUpaH krmaakrmyorrykriyaavirodhaat| kuta etaditi cet tasya bhUmyAdeH karSaNapAMsuprakSepAdinA saMskAre tasyAGakurasya puSTatarAdivizeSasya vrshnaat| (27) yathA vizeSeNa vinA vissyendriysNhtiH| buddharhetustathedaM cenna tatrApi vizeSataH // 28 // nanu yathA vizeSeNa vinA viSayendriyasaMhatirakSepakriyAdharmiNI buDheheturbhavati : tathevamIzvarAdi vastuvizeSa' mvinA sahakArisannidhAnena kArya karotIti cet| na(1) tatrApi viSayendriyAdisaMhatau prAgavasthAvadupasarpaNapratyayajanitAdvijJAnajananazaktakSaNaprajJAlakSaNAdvizeSAt / (28) . anyathA (1) pRthak pRthagazaktAnAM svabhAvAtizaye'sati / . saMhatAvaSyasAmarthya syAt siddho'tizayastataH // 29 // . pRthak pRthagazaktAnAM viSayendriyANAM svabhAvAtizaye'sati saMhatAvapya sAmathrya syaat| jJAnArjanamprati svruupaabhedaat| utpadyate ca jJAnaM siddhotizayastato jnyaanotpaadaat|(29) .. b. saMhato hetutA nezvarAdau ... tasmAt pRthagazakteSu yeSu saMbhAvyate gunnH| saMhato hetutA teSAM nezvarAderabhedataH // 30 // tasmAt pRthagazakteSu yeSu sambhAvyate guNaH svarUpAntarotpAdalakSaNaM saMhato hetutA teSAM kSaNikAnAM nezvarAdera bhedtH| IzvarapradhAnapuruSAderakArakAbhinnasvarUpatvAnna hetutvmityu"psNhaarH| uktamIzvarAdidUSaNaM // (30) // 2. bhagavAn pramANam (1) jJAnaktvAt bhagavatopi sAdhanAbhAvAdaprAmANyaM prmtenaashkte| . 'punrnekaanttvmih| nAtizayotpattyA'pi tu saMyogaM janayanti sahitAH saMyogAtkAryamityAha yathAkAryajananAya nAlaM tayA sNyogepi| kaaryaasaamrthyvt| AdinA sthirAtmanAM grhH| 5 tasmAt sthitameva tatra nityaM prmaannmiti|
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA. vRttau (1 paricchedaH) prAmANyaJca parokSArthajJAnaM tatsAdhanasya ca / abhAvAt ; nAstyanuSThAnamiti kecit pracakSate // 31 // prAmANyaJca parokSArthajJAnaM, na srvsyessyte| ttsaadhnsyaabhaavaat| anuThAma kasyacinnAstIti kathantathAvidhapramANopapattiriti kecit jaiminI yAH prclte|(31) atraah| jJAnavAn mRgyate kazcit taduktapratipattaye / ajJopadezakaraNe vipralambhanazaGkibhiH // 32 // na khalu vyasanitayA pramANamanviSyate prekSAvadbhirapi tu svargApavargapradhAnapuruSArtha prepsubhiH tadviSayajJAnavAn kazcidanviSyate taduktasyopAyasya pratipattayeanuSThAnAyaM ahopadezakaraNe vipralambhanaGkibhiH visamvAdaM sambhAvayadbhiH / / (32) tasmAdanuSTheyagataM jJAnamasya vicAryatAm / 1 koTasaMkhyAparijJAnaM tasya naH kvopayujyate // 33 // duHkhopazamopAyopadeSTurjJAnaM mRgyate yatastasmAdanuSTheyagataM saMsAraduHkhaprazamopAyaM jJAnamasya pramANapulvasya vicaarytaaN| anupayogi kITasaMkhyAparijJAnantasyopadeSTuno'smAkaM na kvacitpuruSArthe upayujyate iti na tadvicAryamiti pratijJA pratyupakArAyapekSAsamaM sarvasattveSu / tasmAdyadevaM prekSAvatAmanuSTheyantadviSayamupadeSTuM jJAnamupayuktaM nAnyaviSayaM / (33) (2) heyopAdeyavedakatvAt na tu sarvavedakatvAt 1 heyopAdeyatattvasya sAbhyupAyasya vedakaH / yaH pramANamasAviSTo na tu sarvasya vedakaH // 34 // - tasmAdeyatattvasya duHkhasatyasya sAbhyupAyasya samudaya satyAnvitasyopAdeyatattvasya nirodhasatyasya sAbhyupAyasya mArgasatyasahitasya pramANaparizuddhasya yo vedakaH sa pramANamiSTo na tu sarvasya yasya kasyacidvivedakaH / na khalu sakalajJAnAdAryasatyacatuSTayadezanA'pi tu tajjJAnatvAt tadupadeSTutayaiva ca prAmANyamiSyate (134) tdevaah|| 'yatsAdhanAnuSThAnAtprAmANyaM /
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhagavAn pramANam 1 dUraM pazyatu vA mo vA tattvamiSTantu pazyatu / pramANaM dUradarzI cedeta gRdhrAnupAsmahe // 35 // dUraM pazyatu vA mA vA drAkSIttatvamiSTantvAryasatyacatuSTayaM pazyati tAvataiva bhagavAn pramANamanyathA'tattvadarzyapi pramANaM dUradarzI cediSyate / etAgacchata mumukSavo gRdhrAnupAsmahe dUradarzino dIrghazrutI zca (? n ca ) varAhAnityupahasati / uktamabhimataM prAmA*NyaM (35) // (3) kAruNikatvAt pramANam ka. janmAntarasiddhi: ( karuNA janmAntarAbhyAsAt) nanvIdRzasya pramANasya kiM sAdhanamityAha (1) sAdhanaM karuNAbhyAsAt sA buddherdehasaMzrayAt / asiddhA'bhyAsa iti cennAzrayapratiSedhataH // 36 // sAdhanaM karuNA duHkhAduHkhahetozca samuddharaNakAmatA karuNA sA bhagavataH prAmAvyasya sAdhanaM / saiva karuNA ityata Aha / abhyAsAtsA gotravizeSAtkalyANamitrasaMsargAdanuzaMyadarzanAcca kazcinmahAsattvaH kR pAyAmupajAtaspRhaH sAdaranirantarAnekajanmaparamparAprabhavAbhyAsena sAtmIbhUtakRpayA preryamANaH sarvvasattvAnAM samudayahAnyA duHkhahAnAya mArgabhAvanayA nirodhaprApaNAya ca dezanAM kartukAmaH svayamasAkSAtkRtasya dezanAyAM vipralambhasambhAvanAccaturAryasatyAni sAkSAt karotIti bhagava sAdhanaM kRpA prAmANyasya / buddherdehasaMzrayAdasiddho'bhyAsa iti cet buddhirdehamAzritA kArya tvAt pradIpamiva prabhA / zaktirUpatvAdvA madyamiva madazaktiH / guNatvAdvA paTamiva zuklatA / tredhApyAzrayavinAze tasya nAzAt / kuto janmAntarANi kathamvA teSvabhyAsaH kRpAderiti cA rvvA kA: / 1 atIndriyaM sarvvAtIndriyaM / 2 AkAzagAn tirazcaH paracittAnusAriNaH kSaNikAdIn / * puruSArthajJatvena / yataH 21 satyAvabodhAddharmacakrAdau bhagavAn sArvajJaM pratijJAtavAn / "vRttistu "nirupadravabhUtArthasvabhAvasyai" (pr01|212) tyatrokto /
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA. vRttau (1 paricchedaH) tadetA yuktamAzrayapratiSeSato buddhH| buddhirahitaH kAyo nA'zrayaH kAraNatvAt guNitvAt zaktimattvAdvA / (36) . (ka) bhUtapaitanyamanirAsa:* i. bIjapakSanirAsaH 3. tatra kAraNatvaM prtisseddhmaah| prANApAnendriyadhiyAM dehAdeva na kevalAt / sajAtinirapekSANAM janma janmaparigrahe // 37 // atiprasaGgAt; prANo vAyurUrdhvagaH tdvipriito'paanH| indriyANi ckssuraadiini| dhIrbuddhiH' tAsAM sajAtinirapekSANAM kAraNabhUtapUrvasajAtiprANAdipujanirapekSANAM dehAdeva Ga kevalAnna janma bhavati (1) kuta ityAha (1) janmaparigraheti (pra)saGgAt (1) yadi mahAbhUtebhya eva kevalebhyaH prANAdInAM janmagrahastadA sarvasmAd bhaveyuriti sarva prANimayaM jagat syAt (1) na cAstyetattasmAtpUrvasajAtisApekSANAmevAkSAdInAM dehAjjanmeti pUrvajanmapratibandhasiddhiH / (37) bhAvijanmaparamparAsiddhayarthamapyAha (1) yad dRSTa pratisandhAnazaktimat / kimAsIt tasya yannAsti pazcAd yena na sandhimat // 38 // yatprANApAnAdimadhyAva sthAyAM prANAdInAmutpAdanazaktiyuktaM dRSTaM tasya kimAsIt pratisandhAnakAle'dhikaM yat pazcAnmaraNakA le nAsti yena tadvaikalyAttadA na sandhimatsamanApratibaddhakAraNatvAt pratisandhAnaM praaptmityrthH| (38) b. syAdetat (1) pUrvasajAtihetukamindriyAdi na bhavati kintu dehahetukamevedaM na cAtiprasaGgaH keSAJcideva bhUtapariNAmAnAM dehAtmakAnAM tddhetutvaat| anyeSAJca tadviruddhasvabhAvAnAmahetutvAt suvarNabIjAbIjapASANavat' (1) atrAha / kAraNatvenAzrayo n| * draSTavyaM pariziSTaM 119,37 - vrtmaanaayaaN| tadapi prANAdInAM sattvAt pUrvAvasthAvat nAvikalakAraNo nslyte| praannaapaanendriyssiyaaN| - kutastadehanAze buddhrbhaavH| sadApi prANAdInAM sasvAt pUrvAvasthAvat nAvikalakAraNo na sNptte|
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUtacaitanyamatanirAsaH na sa kazcit pRthivyAderaMzo yatra na jntvH| saMsvedajAyA jAyante sarva bIjAtmakaM tataH // 39 // - na sa kazcitpRthivyAderaMzaH pradezo yatra antakaH saMsvedajAcA AdyazabdAjarAyujANDajaprabhRtayo na jAyante (1) tataH sarvabhUtapariNatijAtaM prANAdijanane bIjAtmakamiti nAsti bIjaviruddhasvabhAvatA kasyacit / suvarNAsuvarNabIjatvantu pASANAdInAM suvarNaparamANUnAmeva sadasattvAbhyAmiti viSamo dRssttaantH| (39) nanu bhUtamAtrahetukatvAvizeSepi pariNAmasya yathA vizeSaH suvarNaparamANumayatvetarAbhyAnta thA prANAdihetutvAhetutvAbhyAmapi syAt / uktamevAtra sarvatra prANinAM dRssttH| savvaM tadbIjAtmakamiti nAstyevAbIjAtmakatA kasyacitpariNAmasya / atrApi vA tulyaH prsnggH| yadi bhUtamAtrahetuko'yaM bIjapariNAmaH sarvastathA syAt hetvavizeSe kaaryvishessaayogaat|| ii. zaktimattvanirAsaH a.nanu bhUtAnyapyavAntarAnekavividhavizeSabhAji vicitrAHpariNatIrjanayantIti na samAnatAprasaGgaH / na tAvatsavizeSo bhUtamAtrAt sarvatra prsnggaat| na caanyto'nysyaabhaavaat| asmAkantu karmApi sahakAri sammataM tadvaicitryAt vicitraM kAryajAtamucitaM / zaktipakSaM nisseddhmaah| - tat svajAtyanapekSANAmakSAdInAM samudbhave / pariNAmo yathaikasya syAt srvsyaavishesstH||40|| tattasmAd bhUtamAtrahetutvAt svajAtyanapekSANAmakSAdInAM samudbhave svIkriyamANe pariNAmo yaryakasya dehasyAtadbhUtaprANApAnendriyacaitanyazaktitayA tathA sarvasya loSTAderapi syaavetorvishesstH| ata eva hi prasaGgAd guNapakSopi pratikSipto boddhvyH| tasmAdAzrayatvamapi nAstyanindriyasya kAyasya kAraNatvazaktimatve guNa' tvAnAmayogataH / (40) b. sendriyopi kAyo buddharAzrayo na yukta iti vktumaah| pratyekamupaghAte'pi nendriyANAM manomateH / upaghAtosti; 1 cArvAko nityAni bhUtAnyeva pariNatyAbhutacatanyAni stvmppveshbhaanyji| tAnyeva virodhiprtyyaadnbhivyktcaitnyaaniityukteH|
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___ pra0 vA. vRttau (1 paricchedaH) indriyANAM pratyekaM yathAsvaM pratyayairu paghAtepi sati manomatervikalpabuddharupaghAta (1) paTumandatAdilakSaNo nAsti (1) yaddhi yadAzritaM tattadvikAre vikriyate yathA ghaTasya dAhAdau tacchuklatvAdi(1) tasmAnna tadAzritA buddhiH / vipryymevaakhyaatumaah| bhaGge'syAsteSAM bhaGgazca dRzyate // 4 // bhayazokAdibhirasyA manobuddharbhaGge (nAze) vikAre sati teSAmindriyANAM bhaGgo vikArazca dRshyte| (41) / tasmAt sthityAzrayo buddhebuddhimeva smaashritH| kazcinnimittamakSANAM tasmAdakSANi buddhitaH // 42 harSAdinA ca paripuSTiriti vikalpabuddhivikAravikAritvAdindriyANyeva tadAzritAni (1) tasmAd buddhaH sthiterAzrayaH samAnajAtIyaH kazcinna sendriyH| kaayH| sa tarhi tadAzrito bhaviSyati na sa ca buddhimeva smaashritH| nimittaJcAbhANAM tasmAvakSANi buddhito na buddhistebhyaH / (42) ---(kha) vijJAnasiddhiH ___I. anvayataH A. pratisandhiH a. kAyAzrayo buddhiH b. pratisandhyApikA buddhiH yAdRzyAkSepikA sA'sIt pazcAdapyastu taadRshii| . tato janmAdau yAdRzI dRSTA'tmagrahayoginI buddhirAkSepikA buddhIndriyAdInAmAsIt pazcAdapi maraNAvasthAyAmapi tAdRzyAkSepikA bhvtu| janmAntarasya 'prasupti ma vyAdhinA'ntabahiH kAyendriyepi nAzite buddharbhAvAt ? 2 nAnindriyo bhUtadehe kezanalApAdau caitnyprsnggaat| yasmisthite yannivartate tattato bhinnaM yathodake'gniH (1) sthite mRtazarIre nivarta(? tya)te prANAdibhiriti svbhaavhetuH| yatra pUrvasthite prAgavidyamAnaM tatra pazcAt bhavati tattato bhinnaM tadyathA pUrvasthite ghaTe prAgasan pazcAtkriyamANo bIpaH (1) pUrvasthiteSu bhUteSu ca tatrAvidyamAnAH syuH prANAdaya iti svabhAvaH puupirjnmsaadhndvyN| pUrvakSaNo buddhH| jnkshc| 'aviklkaarnntvaat|
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25 .. vijJAnasidiH zarIrA'ntarasambaddhabuddhIndriyAdyutpAdanalakSaNasyeti puurvoktnigmnN| c. kAyAdhitaM manovijJAnam na'nu kAyAzritatvaM manasopyuktaM bhagavatA'nyonyAnu vidhAyitvaM kAyamanaso- 6b riti vdtaa| tatkayamityAha (1) .. tajjJAnarupakAryatvAduktaM kAyAzritaM manaH // 43 // tajnAnaH kAyaviSayanirUpAdigrAhibhirupakAryatvAt manasaH sukhotsAhAdirUpeNoktaM bha ga va tA kAyAzrita manovijJAnaM naM saakssaattdutptteH| (43) d. anyonyahetuke kAyamanasI nanvindriyANi vinA na buddhi riti yuktmaashrytvmessaamityaah| yadyapyaurvinA buddhina tAnyapi tayA vinaa| tathApyanyonyahetutvaM tato'pyanyonyahetuke // 44 // . ... yadyapyavinA buddhirna bhavati / tAnyapyakSANi tayA vinA na bhavanti / bhUtamAtrAdutpatteH srvsmaadutpttiprsnggaadityukteH| tthaapynyonyhetutvmuktmbhvti| tatopyanyonyahetuke kAyamanasI madhyAvasthAvat anAditAdRpravAhavatI iti siddhaH paralokaH / (44) kinyc| nAkramAt kramiNo bhAvo nApyapekSA'vizeSiNaH / kramAd bhavantI dhIH kAyAt kramaM tasyApi zaMsati // 45 // 'siddho'bhyAso janmAntarasAdhanAt / nApi buddha Azrayo yena behanAze buddhinAzAvabhyAso na syaat| "AgamavirodhamAha caarvaakH| anyonyabIjakaM hotadvayaM yaduta sendriyatvaM kAyo vijnyaannycetybhisso| / yataH samastavyastendriyaghAtepi na mnodhaatH| "cakSurAvijJAnapaJcakaM buddhiH| yathendriyadhIrakalpaM rUpAdi gRhNAti tathA manopi gRhaNIyAt kAyena jnittvaatsendriyenn| 'yadA kAtarasyAnyaM zoNitAdivikRtaM dRSTvandriyajJAnaM vikRtaM mano vikaaryti| yadi nityAkAyAdeva prANAdayastavA /
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA0 bRsI (1 paraccheidaH) nAkramAt kramiNaH ? kAryasya bhAvaH / kramarahitatvAt kAraNasya / ta ' niSpA dyAna kAryANi sakRjjAyeran / kramavataH sahakAriNo'pekSya kramAjjanaviSyatIti cet nApyavizeSiNaH sthiraikarUpasya parairanAdheyavizeSasya pareSAM sahakAriNAmapekSA'sti / tasmAtkramAd bhavantI dhIH kAyAtkramantasyApi kAyasya zaMsati / (45) tatazca (1) pratikSaNamapUrvasya pUrvaH pUrvaH kSaNo bhavet / tasya heturato heturhaSTa evAstu sarvadA // 46 // pratikSaNamapUrvvasya buddhIndriyakAyasamudAyasya kAryasya pUrvvaH pUrvvaH kSaNastAdRzo heturbhavedataH kAraNAdanantarasya buddhIndriyAderheturmadhyAvasthAvad dRSTa eva buddhIndriyAdikalApaH sarvvadA aihikajanmAdau vAmutrikajanmAdau cAstu / (46) c. cittAntareNa sandhAnam nanu yadi savijJAnakAyatvAt tathAbhUtajananAnumAnena paralokasiddhiH tadA maraNacittatvAccittAntarApratisandhAnamarhaccaramacittavaditi kasmAnnAnumIyata ityAha ( 1 ) cittAntarasya sandhAne ko virodhontyacetasaH / tadvadapyarhatazcitta' asandhAnaM kuto matam // 47 // cittAntarasya sandhAne ko virodho'ntyacetaso maraNacittasya na kazcit / tathA hi (1) na tAvanmaraNacittena cittAntarasandhAnasya sahA "navasthAnalakSaNo virodhaH nivarttyanivartakatvAbhAvAt / nApi parasparaparihArasthitilakSaNaH " amaraNacittavyavacchedena maraNacittasyAvasthAnAt / tadvadapyarhatazcittamasandhAnaM kutaH pramANAt mataM yena dRSTAntaH syAt / na hyarhan bhavatAM " siddhaH / tadbAdhanAya yatnAt / (47) athAbhyupagamyate tadA tasya klezavisaMyogakRtamasandhAnaM nAnyathA sa ca na pRthagjanAnAmiti kathanteSAM maraNacittamasandhAnaM / klezavisaMyogo hi pratisandhAnavirodhI lakSyate na maraNacittaM // " kSaNikatva / * sarvacA vizeSeNa heturiti cet ityasya na niyamaH / 3 indriyavijJAnAdIni / * anumApayati / prItidaurmanasyAditvena bhinnA pratikSaNaM vedyamAnA buddhiryadi nityeSyate tadAtattvAntaraM paJcamaM syAt AlokAndhakAravat / bhAvAbhAvavat ! manojJAnaM / * na tu saMtAnacitta (?) vyavacchedaina / cArvAkANAm / 'anamyasa svaneyasyetyAdinA pratisandhAnaM snehAt vakSyate naM so'rhataH / bhAvikAraNAnupalabdhiH / evaM manyate na pareNa / 8
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ bijJAna siddhi: 27 syAdetad (1) bhavatsiddhAntasiddhamarhaccittamasanmAnantata eva dRSTAntasiddhiH / atrAha (1) asiddhArthaH pramANena kiM siddhAnto'nugamyate / hetorvaikalyatastaccet kintadevA'tra noditam // 48 // asiddhArtho'nizcitArthaH pramANena kiM siddhAnto'nugamyate tadanurodhena paralokasyAbhyupagamaprasaGgAt / atha hetorAzvAsaprazvAsendriyapATa' vAdevaikalyato maraNacittasya tadapratisandhAnamiti cet / kintadeva hetuvaikalya matrApratisandhAne sAdhanatve novitaM / dRSTAntavikalantu maraNacittamuktaM / AzvAsAdihetutvaniSedhaJca vakSyati / ( 48 ) f. kAyasyAhetutvam taddhIvad grahaNaprAptermanojJAnaM na sendriyAt / jJAnotpAdanasAmarthyabhedAnna sakalAdapi // 49 // sendriyopi pratyeka iva vikalpyamAneSu kAyazca heturbhavan sendriyo vA syAdanindriyo vA / mindriyaiH sahitaH samastairvvA (1) tatra prathamapakSe tasyA indriyadhiya rUpAdiSu spaSTatarasya grahaNasya prApteH / manojJAnaM na sendriyAta kAyAt / indriyajanyasya spaSTatayA'bhrAntajJAnAdiSu vyAptidRSTeH / dvitIyapakSepyAha (1) pratyeka - mindriyANAM rUpAdigrahaNapratiniyatajJAnotpAdanasAmarthyabhedAt dRSTAt / na sakalAdapIndriyakalApAt ' pratiniyataviSayAgrAhiNo manovijJAnasya sambhavaH / ekendri- 72 yavaikalyepyanutpAdaprasaGgAcca / (49) nApyanindriyo heturityAha acetanatvAnnAnyasmAd ; acetanatvAnnAnyasmAdanindriyAt kezanakhAderiva manojJAnaM / nanvacetanatvaM kimindriyajJAnarahitatvamuta manojJAnavimuktatvaM ( / ) tatrAdyamiSTameva 'arhatazcittasya hetoH / maraNacittatvAditi hitvA / atra ramyApuruSe / 4. abyavadhAnena ca / tasmAduttarabuddhijananasamarthA vAsanArUpA karmmasaMzitA pUrvvabuddhirevAzraya iti sthitaM / * sAmAnyaviSayatvAdasya / tRtIyaH tadA sambandhAd gavAzvavat pRthagbhAvaH syAt /
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 pra0 vA. vRttau (1 paricchedaH) indriyasyAbhAve tajjJAnAbhAvAt / antye sAdhyAviziSTatvaM hetoH| manojJAnasyaiva saadhytvaat| ___ ucyate (1) yathA sparzA' dayaH sparzajJAnena' cetayante na tathA nakhakezAdaya itycetnaaH| cetanApratibaddhaJca manovijJAnaM tadabhAve na syaat|| B. karma a. karmabhedAt kAyamanasoH sahasthitiH nanu yadi na kAya AzrayaH kathaM sahasthitirityata aah| hetvabhedAt sahasthitiH / akSavad rUparasavadarthadvAreNa vikriyA // 50 // hetoH krmsNjnyitsyaabhedaat| ekasAmagrIpratibaddhatvAt sahasthitiH / na tvAzrayAzrayibhAvAt / akssvdruuprsvt| yathA'kSANi rUparasAdayazca parasparamanAzrayAzrayibhUtA apyekasAmagryadhInatvAt shsthitimntH| nanu yo yadvikAreNa vikriyate sa tadAzrito yathA cakSurAdivikAreNa vikriyamANantajjJAnaM ckssuraadyaashritN| viSazleSmAdinA kAyavikAre ca vikriyate manovijJAnaM atastadAzritamityAha (1) tjjnyaanrupkaarytvaadinoktmpi| arthadvAreNa vikriyA AlamvyamAnA hi zastraprahArAdayo vikArayanti mAnasaM na tvAzraya tvena / (50) i. upakArako nivartakazca hetuH sattopakAriNo yasya nityaM tadanubandhataH / sa hetuH saptamI tasmAdutpAdAditi cocyate // 51 // na copakAraka ityevAzrayaH kintu nivrtkH| tdaah| yasya sattA nivartyasya upakAriNI sa hetuH sa evaashryH| kthmupkaarinnii(|) nityaM tasya nirvartyasyAnubandhato 'nuvartanAt / yasya tu kadAcidupakArakatvamasau vizeSasyaiva heturna dharmiNaH 'sparzamAtrasya kevlaasmbhvaadaadishbdH| tjjnyaanrupkaarytvaavinoktmpi| 2 kimiv| 3 niyatasahabhAvo neti ca tulyaM dehamanasorvA kalpyamanomAtratvAt / 4 etena kAraNAtprAGa niSpannaM tatsahabhAvi vA na kAryamiti bhinnAbhinnasantAnayoH sAmAnyaH kaarykaarnnbhaavH| " svasannidhibhAvena . . . . tyA kAryakArItyarthaH mRtpiNDaM ghttkaariiv| yathopAdhyAyaH tadasattve'pyasya sattvaM /
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ vijJAnasiddhiH 29 tadabhAve'pi tdbhaavaat| cittamAtrapratibaddhaJca cittaM tadvizeSastu kaayaaNdihetukH| ato nAyaM hetuH na ca tannivR'tyA nivRttishcittsy| nityAnubandhitayA hetutvamabhipretya cAsmin satIdaM bhavatIti sptmyucyte|' tasmAditi ca paJcamI taddhatvanuvaddhAM kAryatAJcAbhipretyotpAdAditi co'cyte|(51) ___nanu heturupakArakaH kathaJcidupakurvan dRzyate ca* kadAciddehazcittamata Aha (1) astUpakArako vApi kdaacishcittsntteH| vahayAdivad ghaTAdInAM vinivRttine tAvatA 152 // astUpakAra ko vApi kadAciccittasantateho balyAdivad ghaTAdInAM na ca tAvatopakArakanivRttyA upakAryasya nivRttiH| na hi vahnirghaTasyApAkamupakAraM kurvannapi svanivRttyA nivrtkH| (52) kiJca' (1) anivRttiprasaGgazca dehe tiSThati cetasaH / anivRttiprasaGgazca behe tiSThati cetasaH / svajAtinirapekSasya dehamAtrahetukasyAvikalahetoranutpattyayogAt tato yAvaddhatustAvanna maraNaM bhvet| ii. na prANApAnahetukaM cittam prANApAnAvapi cittakAraNaM tayocakalyAnmaraNAvasthAmAna cittotpAda iti cet| Aha (1) tadbhAvabhAvAd vazyatvAt prANApanau tato na tat // 53 // tasya cittasya bhAve bhAvAt prANApAnau tato bhvtH| cittavazyatvAcca tata eva tau na tu tAbhyAM taccittaM vipryyaat|(53) 'ArUpye bhaavaat| kAryotpAdanasamarthasya pUrva bhAvaH kAraNatvaM saptamyA paJcamyA ca niviSTaM taduttaratvaM kAryatvaM prthmmaah| na cedRzonvayaH kAyacittayorasti dRzyate vaa| 4 paraM pRcchti| yadi vahnapAdivattathA pravIpahetuH tayA dehazcatanyAvazca / kaayaashritjnyaandvaarenn| 'yavi dehaH kAraNaM buddhH| * aakunycnprsaarnnvt|
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA. vRttau (1 paricchedaH) - etaddhetudvayasiddhayarthamAha (1) preraNAkarSaNe vAyoH prayatnena vinA kutaH / bahirantazca preraNAkarSaNe vAyoryathAkramaM prANApAnau puruSasya buddhilakSaNaM prayatnambinA kutaH sambhavatastasmAt tddhiinau| kiJca (1) nirhAsAtizayApattinihAsAtizayAt tyoH||54|| yadi prANApAnahetukaJcittaM tadA cittasya nirhAsAtizayA pttirpkrssotkrssaapttiH| nirhAsAtizayAttayoH prANApAnayoH kAraNavizeSAnukAritvAt kArya vishesssy| (54) ___tulyaH prasaGgopi tayoH; ___ api ca tayorapi prANApAnayoHhe tisstthtynivRttiprsnggstulystddhetutvaattyoH| tato maraNakAle praannaapaanvaiklyaabhaavaaccittaanivRttiprsnggstdvsthH| b. sthityAvedhakatvAt kAraNaM karma syAdetat (1) cittakAraNe'pi citte svIkriyamANe maraNasamaye cittAnapAyAt -cittotpattau yAvaddehe'nivRttiprasaGga ityAha (siddhaantii)| na tulyaM cittakAraNe / sthityAvedhakamanyacca yataH kAraNamiSyate // 55 // na tulyaM cittakAraNe caitanye prsnyjnN| na khalvanuvartakameva kAraNamiSTaM yena nityaM tasminnAzraye syaat| kintarhi (1) sthityAvedhakamanyacca karmAkhyaM kAraNaM yata iSyate tasmAttena karmaNA yAvatkAlaM taddehe sthitirAkSiptA tata UrdhvaM hetvapAyAnna pravartate dehAntare tu vartata ityasamAnatvaM / (55) 'vRttikRtA (?) etatpadamanaGgIkRtya vyAlyAtam / punaH paramatamAzakate na kArya caitanyasya kAraNaM kintu / -- 'tabhAvAt prernnaakrssnnvt| yathA mRtAvasthAyAM zarIre tiSThati kintaccaitanyaM na bhavatIti cocaM bauddhana tathA prANApAnAvapi kasmAnivate yena tadabhAvAnna caitnym| paraH mRtadehe tiSThati cittaM kinna syAditi bauddhasya prasaGgana sh| / anekAntatvamuktaM prsy|
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ vijJAnasidiH i. anyathA doSAbhAve punarujjIvanam na doSairviguNo deho heturvartyAdivad yadi / mRte zamIkRte doSe punarujjIvanaM bhavet // 56 // doSAtAdibhirviguNIkRto deho na hetuzcaitanyasya prANApAnAdezca vAdivad yadi / yathA viguNI kRto vAdirna dIpasya hetuH / tadA mRte' zarIre caitanyAdi-7b nAzAnmRtasya zamIbhavanti doSA iti zamIkRte boSe vikAravikAriNyArogyalAbhAddhetordehasya punarujjIvanaM prANA'pAnaM caitanyotpattilakSaNambhavet / (56) . ii. dehazcittasya nopAdAnam nivRtta pyanale kASThavikArAvinivRttivat / .. tasyA'nivRttiriti cenne cikitsAprayogataH // 5 // . nivRttepyanale hetau kaasstthvikaarsyaanggaaraadernivRttivt| tasya caitanyAdinirodhasyAnivRttinivRttina bhavati taddoSe mRtazarIrAnnivRttepIti cet / na cikitsaapryogtH| (57) _____syA detad (1) yadyanivartyA doSANAM vikAra (1): syAt (? syuH) dRzyante ca cikitsyamAnA doSavikArA jvraadyH| eta devaah| apunarbhAvataH kiJcid vikArajananaM kacit / kizcid viparyayAdagniryathA kASThasuvarNayoH // 28 // kiJcidvastu kvacidvikArye vikArasya jananaM janakamapunarbhAvato yathA vikAryasyApunarbhAvo nimvikAratvaM punarna bhavati yathAgniH kASThe (1) kiJcideva tadviparyayAdyathAgniH suvrnne|(58) / - AdyasyAlpopyasaMhAryaH pratyAneyastu yatkRtaH / vikAraH syAt punarbhAvaH tasya heni kharatvavat // 59 // 'kasyacitsvamAvasyAkArAbhimatenAkAryatvAdakiJcitkaro naashryH| asaddhi zazaviSANakalpaM kiNmaashryet| tasmAddoSAbhAve'pyabhAvAnna doSasannidhimAtraM caitanyavRtti pratibadhnAtIti sthitN| paraH praah| pariharati 'pUrvoktaM spssttyti|
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA0 vRttI (1 paricchedaH) tatrAdyasya vikArasyAlpopi vikAraH zyAmatAdiko'saMhAryo'nivartanIyaH / prasyAneyo nivartanIyastu yatkRto vikArastasya vikAryasya punarbhAvaH syAt vikAranivRttyA pUrvvAvasthApattiH / vahnikRte dravatve nivRtte hemni kharatvavat / dRDhatvamiva / (59) 32 nanu yadi nivartanIyo doSavikArastadA na kazcidasAdhyo viSiH syAdityAha // durlabhatvAt samAdhoturasAdhyaM kiJcidIritam / AyuH kSayAd vA ; doSe tu kevale nAstyasAdhyatA // 60 // yatkiJcidasAdhyaM vyAdhijAtamuktaM tatsamAdhAtuH sadyo doSazamanauSadharasAyanAderdurlabhatvAt karmmAkSiptasyAyuSastaccharIrasahacaracaitanyAdisthitihetorvvA kSayAt / bhUtamAtravAdinaH kevale doSe tu svIkriyamANe nAstyasAdhyatA kasyacid vyaadheH| bhUtamAtrArabdhasya doSasya cikitsAdRSTeH / vizeSakAriNazca hetora - bhAvAt / (60) tathA (1) mRte viSAdisaMhArAt taddaMzacchedato'pi vA / vikArahetorvigame sa nocchvasiti kiM punaH // 61 // viSAdinA mRte prANini sati daMza sthAne viSAdeH saMhArAt saMgaNanAsasya baMzasthAnasya cchevatopi vA vikArahetormaraNahetovviSAdevvigamAt sa mRtaH punarnocchvasiti / kasmAt ( 1 ) caitanyahetordehasya vikAratvAt yukta' mucchvasituM / (61) kiJca (1) upAdAnAvikAreNa nopAdeyasya vikriyA / karttuM zakyA'vikAreNa mRdaH kuNDAdino yathA // 62 // yadyupAdAnaM dehazcittasya tadopAda (nasya dehasyAvikAreNa vikAraM vinopAveyasya cittasya vikriyA na karttuM zakyA syAt / yathA kuNDAdyupAdAnabhUtAyA mRbo vikAreNa ' cikitsyate ca jJAnAdikRtI vikAraH tasmAtpUrvvaprasaGgastadavasthaH / kASThavikAravadenamAha paraH / * siddhAntI / kAlamaraNe / 8 'asAdhyavyAdhizca tattatkarmavazAt / akAlamaraNe // tulyavyAdhyostulyauSadhayozca cirakSipropazamazca dRzyata eva karmakRtaH / * yAvajjIvati tAvad vyApnoti viSaM mRte tu vaMzasthAnaM yAtIti niyamaH /
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ vijJAnasidhiH vinA kunDAbino vikAraH kartumazakyaH / (62) . kasmAdevamityAha (1) avikRtya hi yada vastu yaH padArthoM vikAryate / upAdAnaM na tat tasya yuktaM gogavayAdivat // 63 // hiryasmAt avikRtya yadvastu kiJcidyaH padArtho vikAryate upAdAnanna tattasya padArthasya yuktaM gogavayAdivat gogavayayo riva nopaadaanopaadeybhaavH| ekasyAvikAreNAparasya vikArAt / (63) II. vyatirekataH A. AzrayAyibhAvanirAsaH a. sAmAnyena AbhayAvayibhAvanirAsaH i. na koyacetasoH sahasthitirAzrayAdhayitayA ceMtaHzarIrayorevaM taddhetoH kAryajanmanaH / cetaHzarIrayorevaM zarIramavikRtyaiva bhayazokAdinA samanantarapratyayavikAramAtreNa cetaso vikArotpatteH nopAdAnopAdeyabhAvaH / yadi nAma deho'pi kathaJcidupakArakazcittasyAvasthAvizeSahetutvAt tathApi santAnahetutvAbhAvAt nopAdAnamatastanivRttyA na caitanyanivRttiH / avasthAvizeSa eva nivrtet| kathantarhi sahAva(sthA)naM cetHshriiryorityaah|| sahakArAt sahasthAnamagnitAmradravatvavat // 64 // tasya cetasaH zarIrasya ca hetoH pUrvacittakSaNasya kllaadeshc| sahakArAtsahakAraNAt kAryayozcittadehayorjanmana utpAdAt tayoH sahasthAnaM bhvti| yathAgnitAmrajanmanovahnitAmradravatvayoH sahAvasthitiH / (64) ii sthitisthAnoravyatirekAt / nanu dehazcittasyAzrayastataH sahasthitiH syAdityAha (1) anAzrayAtsadasato zrayaH sthitikAraNam / satazcedAzrayo nAsyAH sthAturavyatirekataH // 65 // amA' zrayAt sadasato dhayaH na hykaarnn'maashryH| atiprasaGgAt satazca 'aashrytvaayogaat|
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA. vRttI (1 paricchedaH) niSpannatvAt nAzrayaH kazcit / asato'pi vA kAraNaM kiJcit syAt / na tvAzrayaH svruupsyaivaabhaavaat| sataH sthitikAraNamAzrayazcediSyate (1) naitadapi yuktamasyAH sthaaturvytirektH| na hi sthiti ma sthAtuH padArthAt bhinnA yAM kurvata AzrayatvaM / iii vyatireke'pi nAzrayaH vyatireke'pi taddhaturatena bhAvasya kiM kRtam / vyatireke'pi vA svIkriyamANe ta beturAzrayaH syAt / tena cAzrayobhimatena 8a bhAvasya sthitimataH kiM kRtaM yenaasaavaashryH| iv. notpannayA sthityA bhAvasthApanA syAdetad (1) bhAvasambandhinI sthitirbhAvaM sthApayati tena tatkarturAzrayatvamityAha (1) avinAzaprasaGgaH sa nAzahetomato yadi // 66 // tulyaH prasaGgastatrApi; yadi sthityotpannayA bhAvaH sthApyatetadAna kadAcidasya bhA vasya vinAzaH syAt sa nAzahetormudgarAdemato padi (166) tulyaH prasaGgastatrApi / nAzo'pi na tAvad bhAvAdavyatiriktaH kriyate tasyotpannatvAt vyatirikte'pi nAze kRte bhAvastadavasya iti praagvduplmbhaadiprsnggH| kiJca (1) 5. nAzasya sahetutve sthitihetuniSphalaH - kiM punaH sthitihetunA / zrA nAzakAgamAt sthAnaM tatazced vastudharmatA // 6 // nAzasya; yadi nAzahetunA nAzaH kriyate tadA kiM punaH sthitihetunAzrayeNa yAvannA zahetu patati tAvat svayameva sthaasyti| ApatitAcca tasmAnnaiSa rakSaNakSama iti - 'yasya punaravRSTaM kiJcivaparaM sahakAri nAsti yacchaktikSayAvasthibhicaitanye syaat| ekAhiyaSTayorapi kAladaSTo triyate'nyo jiivtiitysti| sthitH| na sthitikAraNAtkuNDAvivAzrayaH kintu| ....
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 35 kimanena svIkRtena / A nAzakAgamAddhi nAzakAgamanaM yAvattata AzrayAt sthAnaJcediSyate / evantahi vastudharmatA nA' zasya / ( 67 ) vijJAnasiddhiH yadi nazvaro bhAvaH tadAzrayeNa nAzakopanipAtaM yAvatsthApyetAnya thA tu svayameva sthitimAn kimAzrayeNa ( 1 ) satyabAdhosAviti ki sthitihetunA / yathA jalAderAdhAra iti cet tulyamatra ca // 68 // evaM satya bAdho'sAviti kiM sthitihetunA vidyamAne vastuni svabhA "vatvAt abAgho bAgharahitosau nAza iti kiM sthiti hetunA svIkRtenApi / yathA jalAve: sata evAdhAro ghaTAdistathA cittasya deha iti cet / tulyamatra ca prAguktaM sakalaM / / (68) vi. bhAvasantaterhetutvAdAzrayatvam kathantarhyAdhAravyavahAra: samarthanIya ityAha / pratikSaNavinAze hi bhAvAnAM bhAvasantateH / tathotpatteH sahetutvAdAzrayo'yuktamanyathA // 69 // A bhASAnAM hi vinazvarasvabhAvatayA pratikSaNavinAze yo bhAvaH sahakArI bhAvasantaMteH tathA tAdRzyAH svopAdAnade zAyA utpatennimittaM sahetutvAdAbhayo na tvanyathA'yuktatvAt / (69) b. i vizeSaNAzrayAzrayibhAvabUSaNam ii guNasAmAnyakarmaNAM dUSaNam evaM sAmAnyenAzrayAzrayibhAvadUSaNamabhidhAya dravyadUSaNAdau vizeSe dUSaNaM vaktumAha / syAdAdhAro jalAdInAM gamanapratibandhataH / agatInAM kimAdhArairguNasAmAnyakarmaNAm ||70|| syAdAdhAro jalAdInAM prasarpaNadharmaNAM gamanapratibandhataH kuNDAdiH agatInAM 1 yadi sthApakaM vinA na tiSThati / * nAzazIlaH svayaJced syAt / 3 anazvaratve / " vinAzitve'sya nAzahetunApi na kiJcinnakhavattvAdeva / kuNDAvayaH kiM kurvvANA Azraya iti / 5 bhAvasya nAzitvAt / AdhArasya / 6
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 'pra0 vA. vRttau (1 paricchedaH) niSkriyatvAtmiAdhAraH guNivyaktyAdibhirguNasAmAnyakarmaNAM padArthAnAM / (70) B. samavAyasamavAyibhAvanirAsaH .. etena samavAyazca samavAyi ca kAraNam / vyavasthitatvaM jAtyAdernirastamanapAzrayAt / / 71 // etenAzrayAyibhAvapratiSedhena samavAyo' 'yutasiddhAnAmAdhAyAMdhArabhUtAnAmiheti pratyayaheturyathA vyaktisAmAnyayoH samavAyikAraNaJca svasamavetakAryajanaka yathAtmAdi buddhayAdInAM vyavasthitatvaM jAtyAdeH kAsucideva vyakti Su' gotvaM vartate keSu cideva ca dehAkArapariNateSu caitanyamityA di nirstmnpaashryaadaashryprtissedhaat| tanmUlatvAccAsAM vyavasthAnAM / (71) (sthitisthApakatAnirAse saMgrahazlokaH) uktamarthaM zlokatrayeNa sNgRhnnnnaah| .. parato bhAvanAzazcet tasya kiM sthitihetunA / sa vinazyed vinA'pyanyairazaktAH sthitihetavaH // 72 // parato mudgarAderbhAvasyAnazvarasya nAzazcet tasya ki sthitihetunAzrayeNa svayamanazvaratvAdeva na nNkssyti| atha nazvarasvabhAvosau tadA sa vinazyeta vinA- . pyanya zahetubhirazaktAH sthitihetavo bhAvaM nazvaraM sthApayituM nara'vara svabhAvasyAvazyaM nAzAt / (72) kiJca (1) sthitimAn nAzrayaH sarvaH sarvotpattau ca sAzrayaH / sthitimAn nAzrayaH so bhaavH| tatra yo nAma kazci nityAzrayo yathA sukhaadiraatmaashritH| sarvaH sa nityaM sthitimAn syAt sthApakasya sadA sthiteH / kazcidanityAzrayo yathA zuklatvAdiH kAryadravyAzritaH / srvotpttaavsrvshcotpdymaanH| sAzraya iti dravyAdirapi saashryH| tadAzrayopi kapAlAdiH khaNDovayaviSu smvetH| 'apRthak siddhAnAM drvygunnaadiinaaN| 'gvyev| aadinaa| * AbhayaniSedhe samavAyAveva siddhH| aMkurAdInAM vaa| / "srvH| nAzayati 'yo nAmAnityAzrayastasyApyanyo yAvamityAH paramANava ityaah|
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ vijJAnasiddhiH te cAnyeSviti yAvat paramANava AzrayAvadha' yaH teSAM nityatvAttadAzritaM dvayaNukaM nityamityanayA paramparayA guNopi nityaH syAdityAha ( 1 ) tasmAt sarvasya bhAvasya na vinAzaH kadAcana // 73 // tasmAtsarvvasya bhAvasya buddhyA 'deH zuklAdezca na vinAzaH kadAcana prApnoti / (73) kiJca (1) svayaM vinazvarAtmA cet tasya kaH sthApakaH paraH / svayaM na nazvarAtmA zvet tasya kaH sthApakaH paraH // 74 // svayamvinazvarAtmA cet bhAvastasya kaH sthApakaH para AzrayAbhimato na kshcidsaamaarthyaat| svayaM na nazvarAtmA cet tasya kaH sthApakaH paraH svayamavinAzitayaiva sthitervvaiyarthyAtsthApakasya / (74) C. upAdAnopAdeyabhAvanirAsaH punazcittazarIrayorupAdAnopAdeyatAM niSeddhu' mAha ( 1 ) . buddhivyApArabhedena nirhrAsAtizayAvapi / prajJAderbhavato dehanirhrAsAtizayau vinA // 75 // 37 buddhivyApArabhedena na manojJAnasyAbhyAsavizeSeNa nirhrAsAtizayAvu pacayApacayAvapi prajJAderAdizabdAnmaitrI karuNAvairAgyA'dInAM bhavato dehasya nirhrAsAtizaya vinA / tasmAd buddhirevopAdAnakAraNaM tadvikAravikAritvAt na deho viparyayAt / (75) idaM dIpaprabhAdInAmAzritAnAM na vidyate / idamAzrayavikAraM vinApi vikAritvaM dIpaprabhAvI 'nAmAzritAnAM na vidyate tadvikAravikAritvAt / 1 iti nityameva sthitiH / asti ca nAza iti kimAzrayasvIkAreNa / 4 sanmitrAsanmitrasaMyogAdinA / 5 'nAzaH sahetuko nirhetuko vA ubhayathA sthitihetuvaikalyArthaM / " yat prajJAdInAM dehotkarSApakarSanirapekSatvaM buddhadhadhInatvaJca / 9 tana dIpaprabhAvInAM tana dehamAzraya ityabhiprAyaH // 2 nityabhUtAzritatvAt caitanyasyApi /
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ ob pra0 vA0 vRttau (1 paricchedaH) atha dehAdapi svasthAtprajJAderutkarSo dRzyata iti tadvikAravikAritvamastyevetyAha / syAt tato'pi vizeSo'sya na citte'nupakAriNi // 76 // syAt tato dehAdapi vizeSosya prajJAde' rna citte'nupakAriNi / cittaM hi svastha. dehopakRtasaumanasyamabhyAsavizeSavat prajJAdikamutkarSayati / na guNepi citte deha eva / (76) 38 amumeva nyAyaM rAgAdAvAha / rAgAdivRddhiH puSTyAdeH kadAcit sukhaduHkhajA / tayozca dhAtusAmyAderantararthasya sannidheH // 77 // yApi rAgAdivRddhiH puSTa dyAveH sApi na sarvvadApi tu kadAcit prakRtyA mandarAgasya pratisaMkhyAnabalinazca puSTasyApi rAgAvRddheH / yadApi bhavati tadApi na kevalAtpuSTyA'deH kintu sukhaduHkhajA / sukhAdrAgaH duHkhAd dveSaH iti na cittanirapekSo rAgAdiheturdehaH / tayozca sukhaduHkhayorddhAtusAmyAderantararthasyAnugrAhakasyAntaH spraSTavyavizeSasyAntarasya sparzajJAnaviSayIkRtasya sannirjanma / sukhaduHkhajJAne api viziSTaviSayapUrvvajJAnasApekSe eva na dehamAtrajanye ityarthaH / (77) etena sannipAtAdeH smRtibhraMzAdyo gatAH / vikArayati dhIreva ntararthavizeSajA // 78 // etenAntaroktanyAyena sannipAtAderAdigrahaNAjjvarAdeH smRtibhraMzAdayo gautA vyAkhyAtAH / dhIreva hi pUvikA'ntararthavizeSAddhAtuvaiSamyAjjAtA tadgrAhiNIM cittasantati vikArayati smRtipramoSAdyupahatAM karoti / ( 78) zArdUlazoNitAdInAM santAnAtizaye kvacit / mohAdayaH sambhavanti zravaNekSaNato yathA // 79 // na mukhyaH kintu paramparayA / utkarSati / 'buddhaghutkarSAdinirapekSaH kevalo veho rAgAdinimittamityAha / dhAtusAmyAd vaiSamyAccAntaH spraSTavyavizeSeNa kAyavijJAnamanugRhyate vikri yate ca tadvikalpaM janayati tato rAgadveSau paramparayA kAyAt / - vaiSamyopaplutA
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 39 punarjanmaparigrahaH ___yathA zArdU'lazoNitAdInAM yathAkramaM zravaNekSaNataH santAnAtizaye kvacid bhIrutame mohAvaya AdizabdAd bhayaromaharSAdayo viSayavikRtabuddhidvAreNeva sambhavanti / na hi mohAdInAM zArdUlazoNitAdaya upAdAnakAraNAni kintu viSayAH santaH paramparayopakArakAH tathA rAgasmRtibhraMzAdayopi boddhvyaaH|(79) tasmAt svasyaiva saMskAraM niyamenAnuvartate / tannAntarIyakaM cittamatazcittasamAzritam / / 80 // tasmAt svasyaiva saMskAraM niymenaanuvrtte| tatrAntarIyakaM cittameSitavyamatazcittamAzritaM cittaM cittsNskaarsyaivaanuvrtnaat| dehasaMskArantu vyabhicarati pratisaMkhyAnabalinAmityuktaM / (80) cetaHzarIrayorbhedapakSaNAzrayAzrayibhAvo yukta iti pratipAdya zaktipakSepyabhevAtmake doSamAha (1) yathA zrutAdisaMskAraH kRtazcetasi cetasi / kAlena vyajyate'bhedAt syAd dehepi tato guNaH // 81 // yathA zrutAbisaM skAraH kRtazcetasi punaryathA prabodhapratyayaM cetasi kAlena kramabhAvinA vyaMjyate tathA abhedAccittazarIrayoH syAt behepi tataH saMskAraprabodhakAt pratyayAt guNo'bhivyaktaH (1) tatazca dehaM pazyatA bhUtAdisaMskAropi tadAtmabhUto dRzyo dRzyeta / tasmAd dehasyAzrayatvapratiSedhAt tadvinAze cittavinAzo neti janmaparamparAsu yuktaH kRpAbhyAsaH / (81) .. __(ga) punarjanmaparigrahaH kathaM punarjanmaparigraha ityAha (1) ananyasatvaneyasya hiinsthaanprigrhH| Atmasnehavato duHkhasukhatyAgAptivAvchayA // 2 // 1 dehazcittamupakaroti cittaM prajJAdIn / citte'nupakAriNi sati tu na vizeSaH / vyAghra iheti zrutvA bibheti|| samAnajAtIyavikalpavijJAnasya pUrvakasya / na ca dRshyte| zrutAvisaMskAreNa saMskriyamANepi manovijJAne mano na behsNskaarH|
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA vRtto (1 paricchedaH) ananya satvaneyasya iishvrprtissedhaat| hInasthAnapa' rigraho garbhasyAzrayatvena svIkAraH AtmasnehavataH satRSNasya duHkhe sukhamiti vipryaasH| tasya duHkhasukhayoyathAkrama tyaagaaptivaanychyaa| satRSNo hi duHkhe sukhamiti viparyastaH Atmani snigdho janmAkSepakakarmavazAt sukhahetuM garbhasthAnaM manyamAnaH prigRhnnaati|(82) ___I. avidyA-tRSNe bandhakAraNam tatazca (i) duHkhe viparyAsamatiH tRSNA cAbandhakAraNam / janmino yasya te na sto na sa janmAdhigacchati // 83 // duHkhe viparyAsamatistRSNA cAbandhakAraNaM aashlessheturjnminH| tRSNayA AtmasnehopyAkSipto hetuvadveditavyaH / yasya tUnmUlitAtmagrahasya te viparyAsastRSNA ca na sto na vidyate na sa janmAdhigacchati // (83). __II. gatyAgatyoradarzanaM indriyApATavAt gatyAgatI na dRSTe cedindriyANAmapATavAt / bhadRSTimandanetrasya tanudhUmAgatiyathA // 84 // bhAvijanmanyatItAcca janmano yathAkramaM gatyAgatI na dRSTe cet / indriyANAmapATavAtsA adRSTiradarzanaM te suukssmsyaantraabhvshriirsy| mandanetra sya puMsasta madhUmasyAgatiradarzanaM ythaa| na hyadRzyasyAdarzanAdabhAvaH / (84) .. III. mUrtasyA'pi mUrte pravezaH . . 9a * nanu mUrta na mUrtAntara'manupravizati pratighAtAt (1) mUrtaJcAntarAbhavazarIramityata Aha (1) tanutvAnmUrtamapi tu kiJcit kacidazaktimat / jalavat sUtavaddhagni nAdRSTenAsadeva bA // 8 // "aparAdhInasya makSikANAmazucisthAnagrahakAminAM strIkuNapazarIrAvipari duHkhe garbhAdisthAnebhiratiH sukhametaviti / pariNato'bhiratipuraHsaraH prapAtapAtAdivilakSaNaH / "kimityAha uphtckssussH| virlH| kathaM garbha pravizati /
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ avayavinirAsaH . tanutvAnmUrtamapi tu kiJcitkvacinmUrte'zaktimavapratiSAtavat alabat ghaTe sUtava hemni| jalasUtau hi mUrtAvapi ghaTahemnI bhindanto dRzye te'(? antarAbhavazarIramazaktimat na dRSTamiti cet nAdaSTenAsadeva vA bhavati taadRshmntraabhvshriirN| (85) IV. nopAvAnabhUtaM zarIraM buddhaH , A. avayavinirAsaH... kiJca (1) zarIramupAdAnaM buddharbhavade kamavayavirUpaM vA syaat| anekaM paramANusaJcayasvabhAvaM vaa| tatrAvayavirUpaM kimavayavA eva hastAdaya uta tebhyo'nyat (1)dvayamapi prtissedhumaah| pANyAdikampe sarvasya kmppraaptevirodhinH| .ekasmin karmaNo'yogAt syAt pRthak siddhiranyathA // 86 // - pANyAvikampe sarvasya kampaprApteH / yadi pANyAdayo'vayavA eva avayavyekarUpaH tadA pANyAdeH kampe sati sarvasya pAdAderapi kampaH praapnoti| ekasmistasmin karmaNaH kampasya virodhino'kmpsyaayogaat| ekantu dravyaM tatsamavetazca kampa iti savvaM kmpet| avayavAnAmekAvayavirUpatvaM hetuH parAbhyupagamasiddhaH / sarvasya kmpprsnggH| na ca kamposti iti sAdhyAbhAvenakAvayavirUpatvAbhAvaprasaGgaviparyayaH / evamvakSyamANAvapi prasaGgatadviparyayo veditvyo| athAvayavebhyoM bhinno'vyvii| ata evaikasminnavayave kampamAne nAvayavAntarasya kampaH tadApi syAt pRthasiddhiranyathA'vayavAvayavino de pRthakkampamAnAdavayavAdakampamAnasyAvayavinaH --- samavetasya bhedena tatraivAvayave siddhiH syAt vstro'dkvt| atrApyavayavAvayavinorbhedaH parAbhyupagamasiddho hetuH / pRthasiddhiH prsjyte| sAdhyAbhAve sAdhanAbhAvo vipryyH| evamvakSyamANau ca prsnggvipryyau|(86) ekasya cAvRtau sarvasyAvRtiH syaadnaavRtau| . dRzyeta rakta caikasmin rAgo'raktasya vA'gatiH // 8 // 'pravizati / sUryarazmayazca sphaTika bhitvendhanaM vishntiitynekaantH| nirvyvN| ekaJcet yathA ekadezalagnamudakaM vastrakaveza eva dRzyate tdvt| 'pRthagbhAvaH syAdavayavAvayavinoH avayaMvI bhedena dRzyeta / * sarvAkampArtha pRthak svIkRtiH pRbhagavayavyasiau avayavAvayavimevasya saadhnsyaabhaavH| tataH srvkmpprsnggsyaaprihaarH|
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA. vRttI (1 paricchedaH) acAbhedapakSe ekasmAkyavasmAtau sarvasyAvRtizca smAditi prsnggH| bhadrapakSamAzrityAnAvRtau cAvamavinaH svIkriyamANAyAmAvRta evAvayavenAvRtosau' dRzyoti prsnggH| athAbhevapakSe rakte vaikasminnavayave sarvatrAvayave rAgo dRzyateti prasaGga bhedapakSe tu rakta evAvayave'raktasya cAvayavino vA'gatiH syAditi prsnggH| (87) sarvatra sAdhyAbhAvena sAdhanAbhAvaH prsnggvipryyH| tamAha (1) nAstyekasamudAyo'smAdanekatve'pi pUrvavat / mAsyakasmin nAstyeko'kyavI samudAyo'vayavAnAmasmAtkampAdisAdhyAbhAvAt / avayavAvayavinoranekatvepi puurvvt| abhedapakSa iva sAdhyAmA vena sAdhanAbhAvo vipryyH| . pravizeSAdAtvAva na gatilelna sidhyati // 8 // avizeSaH * aba zarIrAdI pratyakSadRSTe parmiNi kampAkampAdiviruddhadharmAdhyA'sAt / svatanya torekatvapratiSaH sApanIma iti / avamavino'bhAvAt paramANupuMjarUpaM prArIrAdi vavapiparassarasaGgamAvasthAtaH pujAvasthAyAmavivAda vizeSAbhAvAt maalaayaa| varSanAnahasUkSmasamApi zarIrAderna gatizcet / na sidhyati (88) bhAvikA a. AvaraNAvabhAvanirAsaH vishissttaanaamaindriytvmto'nnnuH| parasparAsaGgatebhyaH paramANubhyo'dRSTasahakAribhyo dRshyaanaamevaanyonysNhtaanaamutptteH| teSAM viziSTAcAmaliyatvamindriyagrAhyatvaM mata aindriyatvAinaNuriSTaH (1) indriyAgocareSvaNutvaM prasiddhaM tadeva tu hetukRtaM / pujIbhUtAstu dRzyamAnA cANava 'bhaavRtaavyvaarvyvibhevpkssepi| avayavidarzanaprasaGgasya sAdhyasyAbhAvenAasA bhedasyu sAdhanasyAbhAvo viparyayaH / tatazcAbhevapakSa iva sarvAvaraNAdi syAt / - 'sutrodyotakarAvya bAharIdi siddhaant| asmAkaM sate kSaNikatvAt / * setIndriyA aNavo na ta eva pazcAt kintu tAnAbhityAnya eva viziSTA uttcnte| .
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . avayavibirAtaH .... udhyante kintu shriiraadivypdeshyaaH| yathA tantakaH paTAvasthA na tantavaH ucyante'pi tu paTa ityasiddhau hetuu'| etenAvaraNAdInAmabhAvazca nirAkRtaH / / 89 // etena paramANUnAM pUrvAvasthAto viziSTatvakathanenAvara NAvArAdInAmamA pararasaMhatAvasthAyAmiva yaHpratipAditaH sa ca nirAkRto boddhvyH| kecit paramANakaH saMhatA jAtA AvaraNadhAraNAdikSamA bhavanti naanye| (89) kathaM vA sUtahamAdimizraM taptopalAdi vaa| dRzyaM ; pRthagazaktAnAmakSAdInAM gatiH katham // 9 // kathambA sUtahemAdimizra piSTikAvasthAyAM tejaHparamANusaJcayarUpaM taptopalAdi vA mizraM kathaM dRzyaM vijAtIyAnAM dravyAnArambhAt na tadakyavi dravyaM / paramANavazca tvanmate na dRzyA iti na teSAM darzanaM syaat| yadi ca paramANakaH pRthagavasthAyAM' jJAnajanane'zaktA iti pujAvasthA api tthaa| tadA pRthagazaktAnAmamAdInAM jJAnajanane saMhato gatirjJAnaM kathaM / (90) saMyogAcet samAno'tra prasaGgo hemsuutyoH| dRzyaH saMyoga iti cet kuto'dRzyAzraye gtiH||9|| tasmAdanakAntikamapi hetudvayaM nendriyAdenijanma kintu saMyogAttadIyAditi cet| samAno'tra prsnggH| yathA pRthagindriyAdayaH saMyoganna jnynti| tathAmilitA api na janayeyuH / hemasUtayodazyaH saMyogo dRzyata iti cet kuto'vRzyAbhaye gtiH| hemasUtaparamANavo hi saMyogasyAzrayA steSAmadRzyatve kathantadAdhitasya saMyogasya darzanaM (1) na hi kazcit pizAcayoH saMyogamupalabhate (1) kiJca (1)-- nAnAdravyArabdhapAnakAdirapi saMyogo guNa eSitavyaH tasmin mRSTaM pAnakaM svarUpaM pAnakamiti nirguNatvAd guNAnAM viruddhaH // (91) rasarUpAdiyogazca saMyoga upcaartH| iSTazced buddhibhedo'stu paMktiIrghati vA katham // 12 // 'avizeSAvaNutvAcceti proktau| avyvitvaayogaat| yathA yokaM dravyaM neSyate tadA yathA teSAM pUrvAvasthAyAM paramANurUpaM nAvapoti na dadhAti tathA pazcAdapyavizeSAnAvaNuyAnna badhyAcceti niraakRt| taijasAH paramANavaH kASThopalAdiparamAnubhiH parasparasaMbhedenAvizantIti prH| . clruupaalokmnsikaaraannaaN| 'AtmA manasA yujyate manaH iniyena iniyamana tato saanotpttiH|...
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA0 vRttau (1 paraccheidaH) nAnAguNidravyeSu saMyogo rasarUpAdayazca samavetA ityekArthasamavAyAttaddharmasya pAnakAdiSUpa' cArato rasarUpAdiyoga iSTazcet / tarhi kSIrAdau pAnakAdau ca mukhya mukhyatvena spaSTAspaSTatayA mRSTAdibuddherbhedaH syAt / na hi mANavake'gnibuddhirupacArAdagnAviva bhavati / paMktirvIrgheti vA kathaM paMktiSu samavetA paktiH saMkhyA guNo vA syAt ( 1 ) na ca tatra dairghyamasti nirguNatvAd guNAnAM (1) nApi kavitaSu dairghyamasti yenaikArthasamavAyAdupacAraH syAt ( / 92) b. saMkhyAdinirAsaH 44 etaccAbhyupagamyoktaM na tu saMkhyAdayaH santi tadAha (1) saMkhyAsaMyogakarmAdairapi tadvat svarUpataH / abhilApAcca bhedena rUpaM buddhau na bhAsate // 93 // saMkhyAsaMyogakammavi (: 1) AdizabdAdvibhAgaparatvAparatvasAmAnyAderapi tadvatsvarUpato dravyasvabhAvAd bhevenAbhilApAcca / saMkhyAsaMyoga ityAdikAt / buddhau * dravyagrAhiNyAM rUpaM na bhAsate'bhAsamAnaJca dRzyAbhimataM dRzyAnupalabdhayA bASitaM / (93) * yadi saMkhyAdayo na santi kathameko ghaTaH saMyukto mahAn patatItyAdi vyapadizyatedAbhAve paryAyatA prApnotItyata Aha / zabdazAne vikalpena vastubhedAnusAriNA / guNAdiSviva kalpyArthe naSTAjAteSu vA yathA ||94|| zabdajJAne eko ghaTa ityAdike kalpyArthe kalpitArthe vikalpena (1) kIdRzena vastubhedAnusAriNA vastuno bhedo vijAtIyAd vyAvRttistAmviSayatvenAnusaratA guNAdi " dravyadharme guNe / * AdinA kSIrodakAdi / * yadi yatra paramANuSu rasAdayaH samavetAstatra saMyogopIti saMyogo rasopacAratahi bhArAdivatpAnake rasabuddhirmAbhUvasti ca / 1 ' yacekArthasamavAyAttaddharmopacArato upadezaH paMktiH saMyogatvAd guNaH / na tatra vaidhyaM guNoti nApi pakSiSu kathamupacAratopi nirdezaH / na hi pratyekaM paktiSu vaiSyamasti tathAbhUtaM / yenekArthasamavadhi upacArabIjaM syAt / * yathavayavinaM vinA'darzanaM tadA kathaM sUtahemamizraM dRzyate / na hi tadddravyArambhakaM vijAtIyAnArambhAt anyathA sarvaM sarvverArabhyeteti siddhAntaH /
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 45 food yathA paktyAdau ekAM mahatI gacchatItyAdizabdajJAne / na hi tatra saMkhyAdayaH santi nirguNatvAd guNAnAM / naSTAjAteSu vA yathA / eko dvau bahavo naSTA bhavi - Syanti veti zabdajJAnavat / naSTamajAtaJca svayameva nAsti kiM punastatra saMkhyAdayo bhaviSyanti / (94) saMkhyAdinirAsaH mato yadyupacAro'tra sa iSTo yannibandhanaH / sa eva sarvabhAveSu hetuH kiM neSyate tayoH || 95 // mato yadyupacAro guNAdiSu saMkhyAdivyapadezasya sa upacAra iSTo yadmibandhano' guNAdiSu saMkhyAdyupacArasya heturyaH sa eva sarvvabhAveSu hetuH kileSyate tayoH zabdajJAnayoH yena saMkhyAdayaH kalpyante pramANabAdhitAH // ( 95 ) upacAro na sarvatra yadi bhinnavizeSaNam / mukhyamityeva ca kuto'bhinne bhinnArthateti cet // 96 // upacAro na sarvvatra yadi mukhye satyupacAro bhavati na tu sarvvatraivA "sau / bhinnavizeSaNaM mukhyaM yatra bhinnaM vizeSaNamasti tanmukhyaM anyatropacAraH / bhinnavize SaNaM 10a mukhyamityetadeva kuto nizcitaM abhine bhinnArthateti cet / (96) yadi saMkhyAdi bhinnaM nAsti tadA ghaTa ekaH saMyukto mahAn gacchatIti zabdAnAM paryAyatA syAt / na cAsti // anarthAntarahetutvepyaparyAyaH sitAdiSu / saMkhyAdiyoginaH zabdAstatrApyarthAntaraM yadi // 97 // narthAntahetutvepyaparyAyaH sitAdiguNeSu saMkhyA 'diyoginaH zabdA dRzyante / atrApyarthAntaraM yadi / sitAdau saMkhyAdi tiSThati / tatastacchabdAnAmaparyAyatApattiH / (97) lokavyavahAranibandhanaH / u pRSTaH siddhAntinaMkaM mukhyamiti Aha / 3 tAdRzaM te mukhyalakSaNaM / aviziSTaM svato dravyaM viziSyate saMkhyAdinA tat vizeSaNaM tasya bhinnaM / " tasmAnnArthaviSayAH siddhA / atra bauddha AhAnekAntatAM / * guNena guNAntaramityarthAntarAbhAvAt yathaikaM zuklaM saMyuktaM vibhaktamityAdi / * arthAntaranimittaM /
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA vRttau (1 paricchedaH) guNadravyAvizeSaH syAd bhinno vyaavRttibhedtH| svAdanAntarArthatvepyakarmAdravyazabdavat // 98 // evaJca sati guNAnAM dravyANAJcAvizeSaH syAt saMkIrNalakSaNatvAt / kriyAvat guNavatsamavAyikAraNaM dravyamiti lakSaNa' sya dvayorapi bhAvAt / kathaM punarabhinnArthatvepyaparyAyatva 'mityaah| vijAtIyebhyo'nekAsaMyuktAdibhyo vyAvRtterbhedAt bhinnaH pratyayazcaiko ghaTa: saMyukto ghaTa ityaadi| akarma dravyamadravyaM karmeti' zabdAviva bhinno vytiriktaarthaabhaavepi| na hi tvanmatepyakarmadravyazabdayoroM dravya karmabhyAM bhinno vastubhUtosti // (98). ___B. saMkhyAdhabhAve'pyekatvasaMyogayorvyapadezaH / yadina santi saMkhyAdayaH kathaM ghaTasya katvaM saMyogo vA ityAdi vyapadeza ityaah| vyatirekIva yaccApi sUcyate bhaavvaacibhiH| saMkhyAditadvataH zabdaistaddharmAntarabhedakam // 99 // vyatirekIva bhedavadiva yaccApi saMkhyAdi tadvato dravyAd bhAvavAcibhiH dravyAbhidhAyibhiH zabdaH sUcyate ghttsyaiktvmityaadi| tatsUcyamAnamekatvAdidharmAntarasya zuklatvAdeH bhedkN| yadyapi ghaTAnakatvAdayo bhinnA vastutastathApyekatvazuklatvAdayo ghaTAtparasparaM cAnuvRttyananuvRttibhyAM klpitNbhedaaH| (99) . shrutistnmaatrjijnyaasornokssiptaakhilopraa| minnaM dharmamivAcaSTe yogo'gulyA iti kvacit // 100 // . - teSu yadaiko dharmaH pratipi'tsitaH tadA bhedena nirdiSTaH sa dharmAntarapratikSepako bhavati ghaTasyaikatvamityAdi tadA tanmAtrasyaikadharmamAtrapratipitsoH pratipAdyasyAnarodhena ca tathA saMketavazAt prayuktA zrutiranAkSipto'viSayIkRto'parokhilo ghamoM (vyavacchedakaM / ) yathAsambhavI yayA sA tAdRzI dharmiNo dharmAntarebhyazca bhinnaM niSkRSTamiva dharmamAcaSTe yathA'GagulyA yoga iti| (100) yuktAGgulIti sarveSAM AkSepAd dhrmivaacinii| khyAtaikArthAbhidhAne'pi tathA vihitasaMsthitiH // 10 // 'guNadravyayoH guNakarmaNozca smvaayaat| bauddhsyaapi| akarmakasvAdau pareNa vyatireko neSTo'bhimatAdato vyAvRttimukhenaiva te sthApyAH - akrmtvmdrvytvnycaasyeti| atra vyAvRttireva shrnnN| vytireksssstthii| 'pratipattumicchuH /
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... samudAyavAcinI zrutiH a. dharmavAcinyeva zrutimivAcinI yadA tu sa eva dharmo dharmAntarasambandhayogo jizAsitastadA tathA saMketAd yuktAGgulIti zrutiH sarveSAM dharmAntarANA mAzepAvaniyAcinI mAtA / ekasya vijAtIyavyAvRttilakSaNasyArthasyAbhidhAnepyayamvibhAgo yuktH| yasmAttena prakAreNa vihitasaMsthitiH kRtavyavasthA sA zrutiH saMketena / (101) b. samudAyavAcinI zrutiH / tadevaM dharmavAcinyapi zrutiddharmAntarapratikSepApratikSepAbhyAM dharmavAcinI dharmivAcinI veti nirdissttN| idAnIM samudAyavAcinI drshyti| rUpAdizaktibhedAnAmanAkSepeNa vartate / . tatsamAnaphalA'hetuvyavacchede ghaTazrutiH // 102 / / ghaTavya 'padezabhAjAM rUpAdInAmavAntararaMjanA dizaktibhedAnAmanAyopeNa teSAM rUpAdInAM yatsamAnaM phalamudakAharaNAdi tasyAhetorazvAdervyavacchede pratipAce baTa'. zrutivartate udakAharaNAdyahetuvyAvRtti samudAyavAcI ghadazabda aahetyrthH| (102) ato.na rUpa ghaTa ispekAdhikaraNA shrutiH| bhedoyamIhazo jAtisamudAyAbhidhAyinoH // 10 // ataH samudAyA'bhidhAyitvAt na rUpaM ghaTa ityekAdhikaraNA zrutiH / rUpanyo hi dharmavAcI ghaTazabdastu samudAyAbhidhAyI kthmnyorekaarthtaa| mevo'yamI dR'zo jAtisamudAyAbhidhAyinorghaTatvaghaTazabdayozca jnyeyH| (103) ___ samudAyAbhidhAyI cApratikSipta dharmAntara eva bhavatIti sauvarNo ghaTa ityAdi sAmAnAdhikaraNyaM / sa ca dvividho'nekavRttiranyathA' c| tathA ghaTAdi-- zabdo' vindhyA dri shbdshc| yadi rUpAdayaHkevalA nAstyavayavI tadA kathaM ghaTasya * angguliigtaanaa| ruuprsaa| . raktaM citaM syAdviziSTarUpAdau ca vijnyaanaadi| rUparasAkhe naikA dravye ekakAryakAraNazaktisthApanAya / 'svavikalpoparacitaM na mukhyaM gaurvAhIkavadupacArazca, na guNeSu sNkhyaadivRttiH| na hokaM rUpaM eko ghaTa iti pratyaye lokasyAvasAyabhevaH / 'jaatishbdtvaat| smudaaybhedaapekssyaa'nyaanaakssepaay| 'smudaayaabhidhaayii| * anekghttvRkssaadau| 10 ekagirau svsmudaayaapekssH|
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ ve "pra0 vA. vRttau (1 paricchedaH) rUpAdaya iti sambandha (1) ityA' ha (1) rUpAdayo ghaTasyeti tatsAmAnyopasarjanAH / tacchaktibhedAH khyApyante vAcyo'nyopi dizA'nayA // 104 // pAdayo ghaTasya iti sambandhavAcinyA zrutyA tatsAmA nyopasarjanA ghaTatvaTob sAmAnyavizeSitAsteSAM rUpAdInAM zaktibhedA raJjanAdayaH khyApyante ghaTavyapadeza viSayasamudAyAntargataM raJjanakSamarUpaM niSkRSyocyata ityrthH| anyopi candanasya gandha ityAdivyapadezo'nayA dizA vaacyH| vistarastRtIyapariccheda evaasy| tadevamavayavyAdInAM pratiSedhAt pAnakAdiriva paramANupuJjarUpa eva dehaH pratyakSeNekSyata iti sthitaM / (104) (gha) vijJAnaM kAraNam I. paramANUnAM samuditAnAM na buddhihetutvam / na cAsya buddhihetutvaM yukta miti prakRtamanubandha paramANUnAM samuditAnAM pratyeka bukhihetutvAbhAvaM vktumaah| .. hetutve ca samastAnAmekAGgavikalepi na / pratyekamapi sAmarthe yugapad bahusambhavaH // 10 // -yadi samastAnAM dehaparamANUnAM hetutvaM tadA'vayavacchedAdinA ekAGgavikalepi dehe na syAt buddhiH (1) na caitadasti / atha pratyekaM te samarthAstadA pratyekamapi sAmanye svIkriyamANe yugapad bhusmbhvH| paramANusaMkhyAni jJAnAni yugapajjAyaren sarveSAM pratyekaM sAmarthyAt / (105) . ------- II. prANApAnayoraniyAmakatA . atha prANApAnAbhyAM niyAmakAbhyAmekameva jJAnamabhivyajyate' tato na padanekA vyaktirityata Aha (1) nAnekatvasya tulyatvAt prANApAnau niyAmako / ekatve'pi bhuvyktistddhtonitysnnidheH||106|| tn| paramANusaJcyAtmakatvena dehavat prANApAnayorapyanekatvasya tulyatvAt / teSAM pratyekamabhivyaJjakatve yugapadanekAbhivyaktiprasaGgAdekajJAnAbhivyaktI 'viSA rUpAdInAM zaktiH sAmAnyA yathA ghttaaderudkaahrnnaavi| pratiniyatA vijnyaanaavijnikaa| sAmAnyAvicintAyAM (3.55) / karNAdi /
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ vijJAnaM kAraNam prANApAnau niyAmakau na yuktau| ekatvepi prANasyA'pAnasya ca bahUnAM nAnAkAlabhAvinAM jJAnAnAM yugapadabhivyaktiH syaat| tasyAbhivya ktehetoH prANA denityaM snnidhH|(106) nAnekatariti cennAvizeSAt kramAdapi / -- naikaprANepyanekArthagrahaNAnniyamastataH // 10 // yugapannAnekasyA bhivyaktihetuH prANAdiriti cet' (1)na syAddheturavizeSAt / / krmaadpi|| kiJcai kasminnapi prANe'nekeSAmarthAnAM grahaNAdanekAbhirbuddhi bhirekaH prANaH ekA buddhimabhivyanaktIti nAyantata ekpraannaaniymH| (107) ekayA'nekavijJAne buddhayA'stu sakRdeva tat / avirodhAt ; krameNApi mA bhUt tadavizeSataH // 108 // - eka yA buddhaghA'nekavi'jJAne ca svIkriyamANe'stu sakRdeva tat yAvad grahItavyagrahaNamavirodhAt yokasyA anekagrahaNaM virudhyate katicitpadArthagrahaNamapyekadA na syAt / na virudhyate cet yAvadgrahItavyaM gRhNIyA' degt / anyathA krameNApi mA bhuuvnekgrhnnN| tadavizeSato buddhevishessaabhaavaat| (108) 'bahavaH kSaNikAH prANA asvjaatiiykaalikaaH| tAdRzAmeva cittAnAM kalpyante yadi kAraNam // 109 // bahavaH kSaNikAH prANA asvajAtIyakAlikA ashbhaavinH| taadR'| zAmekakSaNikAnAM vahUnAmasahabhAvinAM cittAnAM kalpyante yadi kAraNaM / (3109) ' atha mAbhUdeva doSa iti prANAdirekaM drvymissyte|| * nityatvAvasya / yat sannihitAvikalakAraNaM tad bhavatyeveti nyAyAdAha / dehasya ca / prANApAnadehasya ya AtmA vijJAnahetuH pazcAtsa pUrvamapIti / 5. anekatvepi prANApAnayohasya ca ekatrava jJAne sAmarthya na bahuSu cet krmennaanekjnyaanhetutvmnenaabhyupeymev| 'yadyapyuktamekaH prANAdirekA ghiyaM vyanaktIti tntr| * anekakSaNabhAvitvAdekaprANasya ekaprANakAle'nekA buddhiHpravartate nivartate ca / 'AsargapralayAderekaiva buddhiriti siddhaantaat| * atha kramavatyekaiva tadA buddhiriSyate tdaa| 10 vIrghazca sitAdau yAvantaste ttraiv| 11 nakaH prANo'nekavijJAnahetuH kintu| 12yadakaH prANo na tdaa'prH| 15 krminnaaN|
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA. vRta (1 paricchedaH) kramavantaH kathaM te syuH kramavaddhatunA vinaa| . pUrvasvajAtihetutve na syAdAyasya sambhavaH // 110 // ___ tadA kramavantaH kathante prANAH syuH kramavaddhatunA vinaa| zarIraM teSAM hetu: taccAkramaM / na cAkramAtkramikArya yuktaM pUrvasvajAtihetutve na syAdAbasya prANasya smbhvH| (110) ____III. paralokAnAgatasya prANe nirhetukatA na hi paralokAgataH prANosti ya Adyasya zarIrasambandhino hetuH syAt / etdevaah| taddhatustAdRzo nAsti sati vA'kanetA dhruvam / prANAnAM bhinnadezatvAt sajjanma dhiyAmataH // 11 // taddhetustAdRzo nAsti / sati ca taddhatAvanekatA dhruvaM prANAnAM bhinnadezatvAt / dezabhedAt prANAH pratideza minnA ato'nekatvAt prANAnAM pratyekaM samarthAnAM tebhyo vyaJjako'nekatvAdato piyA janma sakRt syAditi prsnggH| (111) ydykkaaliko'neko'pyekcaitnykaarnnm| . ____ekasyApi na vaikalye syAnmandazvasitAdiSu // 112 // yokakAliko'nakaH prANa ekacaitanyakAraNamiSyate tadaikasyApi prANasya mandazvasitAviSu vaikalye sati na syAccaitanyaM kaarnnaanaamsmgrtvaat| (112) atha heturyathAbhAvaM jJAne'pi syAd vishisstttaa| na hi tat tasya kArya yad yasya bhedAgna bhidyate // 113 // atha heturyathAbhAvaM yathAsambhavaM prANAnAM hetutvaM syaat| tadA jJAnepi syAt viziSTatA (1) prANAnAmupacayApacayAbhyAM jJAnamapi tAdRzaM syaat| na hi tattasya kArya yuktaM yadyasya bhedAnna bhidyte| (113) _IV. zaktiniyamAd na piyAM sakRjjanma tvanmatepi dhiyAM sakRjjanma kasmAna bhvtiityaah| 'arthataddoSatayA dehaM tyaktvA pUrvaprANahetukAH prANA issttaastdaa| tavA jJAnepi pttutvaadi| mbhyupgmyaah| "bahutvaM yuussvnmnyte| . 'yugpbhusmbhvniraasaath| prA nvrykaari|
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ vizAnaM zaktiniyamAdekamekasya kAraNam / vijJAnaM shktiniymaadekvijnyaanme'| zaktaH svakAraNakRtAyA niyamAdikasya vijJAnasya kAraNamiti na sakRd dhiyAM jnm| kuta eta'diti cedaah| . anyArthAsaktiviguNe jJAne nArthAntarAmAhAt // 114 // anyasminnarthe AsaktyA punaH punaH pravRtyAtmikayA vipuNe viSayAntarasaJcAri- Ira jJAnotpAdavirodhini zAne pUrvake sati viSayAntarasyAgrahaNAt / aviguNe tu grhnnaat| tasmAt jJAnakAyaM jJAnaM / tadanvayavyatirekAnuvidhAnAt / (114) . (U) karmasiddhiH ' ... -------- I. sahasthitikAraNaM karma - zarIrAta sakRdutpannA dhIH svajAtyA niymyte| paratazcet samarthasya dehasya viratiH kutaH // 115 // atha zarIrA sakRtprathamamutpannA dhIH svajAtyA niyamyate parata ekasyA buddherekA buddhirbhavatIti na skRjjnmprsnggH| nanu buddhijamane prathamaM samarthasya dehasya pazcAdvirati stajjananAt kutH| yena buddhirmiyAmikA syAt prtH| (115) anAzrayAnivRtta syAccharIre cetasaH sthitiH| kevalasyeti ceccittsntaansthitikaarnnm||116|| nanu yadi buddherna deha AzrayastadA'nAzrayAdAzrayAbhAvAt nivRtte zarIre kevalasya cetasaH sthitiHsyAditi cet / syAdetat zarIreNa saha cittasantAnasya sthitikAraNaM dRSTaM sahAyaM yatkarma (116 / ) . II. AmutrikadehahetuH paJcAyatanamaihikam taddhetuvRttilAbhAya nAGgatAM yadi gacchati / a. tadyadi tasya pAralaukikasya dehasya heturaihikamantyaM paJcAyatanaM tasya vRttiH 1 sjaatiiyN| 'na yugapatsamAnajAtIyAni vijJAnAvi vijAtIvAli dusyuH| kAluSyaprasAdAdimattvapUrvapUrva vijJAnebUtarAyaSi tathA syuH| . 4 garbhAdau kAyaparamANavo janayantyekaM caitny| 'aaruupybhaav| 'paJcAyatanaM 'iniAyaka ..... ..
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA. vRttau (1 paricchedaH) paarlaukikdehjnnaadyaabhimukhyN| tasya lAbhAya - prAptaye'GgatAM sahakAritAM na gacchati tadA kevalaM cittaM tisstthti| yathA virUpe dhaatau| kaH punarAmutrikadehahetuH yasya cittaM shkaariityaah| heturvehAntarotpattau paJcAyatanamaihikam // 117 // heturvehAntarotpattau paJcAyatanaM pnycendriyaanni| aihikamidaM janmabhavaM ( / 117) . tadaGgabhAvahetutvaniSedhe'nupalambhanam / anizcayakaraM proktaM indriyAdyapi zeSavata // 118 // yacca tayoH karma aihikapaJcAyatanayoryathAkramamaGgabhAvahetutvayoH sahakAritopAdAnatvayoniSedhe karttavye'nupalambhanaM parairucyate tadanizcayakaramanaikAntikamadRzyaviSayatvAt proktaM indriyAdyapi shessvt| yadapIndriyAdi zarIrAntarasambandhIniyAdi-pratisandhAtR na bhavatIndriyatvAderiti tadapi ze SavadanaikAntikaM boddhavyaM / bAdizabdAtprANApAnatvAdi jJAnatvAdi c| (118) b. viruddhatvamapi darzayati / dRSTA ca zaktiH pUrveSAmindriyANAM svajAtiSu / vikAradarzanAt siddhaM aparAparajanma ca // 119 // dRSTA ca zaktiH pUrveSAmindriyANAM svajAtiSu kartavyeSu madhyAvasthAyAM tata indriyaaditvaat| svajAtipratisandhAtRtvamevaiSAM yuktaM / madhyAvasthAyAMJca pUrvAvasthAtaH pATa vAdivikAradarzanAt siddhaM pratikSaNamaparAparajanma cendriyA dInAmiti nAdRSTAnto hetuH| (119) c. nanu zarIrAdevendriyAdInAM jnmetyaah| zarIrAd yadi tajjanma prasaGgaH pUrvavad bhavet / cittAccet tata evAstu janma dehAntarasya ca // 120 // 'na dRssttmettshkaaritvaadiiti| madhyAvasthendriyavat / avyApteH / ?' antyaM shriirN| - yathA caitrendriyaM maitrendriyasyAtiparasya vijAtIyAsaMndhAnaM dRssttaantH| svasya tu sajAtIyaM sandhAyakaM pUrvendriyeNa prsndhaandRssttH| ?" antyacittaM na dehasahakAri dehAntarotpAdane cittatvAt pUrvacittavatA "sAnAsahakAritve pUtIbhAvaH syAt / / 'prsmaaviltyaadinaa|
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ karuNAbhyAsaH 53. zarIrAbadi teSAmindriyAdInAM janma tadA pUrvavaddhe tutve ca samastAnAmityAdinoktaH prasaGgo bhvet| cittAccedindriyacittAdInAM janma zarIrAjjanmani doSadarzanAdiSyate tadAntyAvasthAyAmapyavikalatvAccittasya tata evAstu janma dehAntarasya pnycaaytnruupsyaanaagtsy| (120) tasmAnna hetuvaikalyAt sarveSAmantyacetasAm / asandhirIdRzaM tena zeSavat sAdhanaM matam // 12 // d. yatazcittameva cittasya hetuH / tRSNAkarmasahAyaJca paJcAyatanasya / tasmAna hetuvaiklyaat| sarveSAmantyacetasAmasandhiH cittasya paJcAyatanasya ca hetvavaikalyAt kAryotpAdasyAvazyambhAvitvAt (1) tenedezamantyacittatvAdi zeSavaMdanaikAntikaM sAdhanaM mataM // (121) kha. yuktaH karuNAbhyAsaH (ka) cittamAtrapratibaddhatvAt tadevaM cittamAtrapratibaddhatvAccittajanmano dehanivRttAvapi janmaparamparAsambhave yuktaH kRpAbhyAsa ityabhyAsAtseti smrthitN| abhyAsena vizeSe'pi lavanodakatApavat / svabhAvAtikramo mA bhUditi ced / nanvabhyAsena vizeSepi satyalpIyasi svabhAvasya kRpAdestadvipakSa'saMkIrNatva* syAtikramo vipakSAvyavakIrNasvarasapravRttakRpAdimayatA sAtmIbhAvo mA bhUt lNghnodktaapvt| (kha) punaryatnApekSA na hi puruSotyartha laGaghane kRtAbhyAso yojanamarddhayojanaM vA laGaghayati / nApyudakamekAntaM tApyamomaM dhniibhvti| kintu prakRtisiddhAt laGaghanAt sparzAcca vizeSamA bhavati yathA (1) tathotkarSamAtraM syAt kRpayA na tu sAtmIbhAva iti cet / atrAha (1) AhitaH sa cet // 122 // punaryatnamapekSeta yadi syaaccaasthiraashryH| vizeSo naiva vartRta svabhAvazca na tAdRzaH // 123 // 'yugapad bahutvaM mRtepi|
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA0 (1 paricchedaH) mAhitaH sa cet vizeSa (: / 122) AdhAyaka nivRttAvAtmalAbhAya punaryatnamapekSeta va svarasavAhI syAt ' laGavanaM yathAbhyastamapi punaryatnApekSayaiva pravartate na svarasavAhi / yadi syAccAsthirAzraya udakatApavat / kvAthyamAnaM hyudakaM kSIyata eva ityasthirAzraya - udakatApaH punaryatnApekSI ca svarasavAhitvAbhAvAt / tadA 11b vizeSo naiva varddhata prakarSaniSThAM na gacchet (1) tAvRzazca vizeSo naiva svabhAvaH / * prakRtivvizeSavat / he " tusannighA 'navyavadhAnasApekSatvAt pravRttinivRttyoH / (123) tathA tra (1) tatropayuktazaktInAM vizeSAnuttarAn prati / sAghanAnAmasAmarthyAnnityavAnAzrayasthiteH // 124 // tatra pUrvvadRSTa eva vizeSe upayuktazaktInAM sAdhanAnAM yatnAdInAM punarapi vizeSAnuttarAna pratyasAmarthyAt nityaJcAnAzrayasthiteH / (124) vizeSasyAsvabhAvatvAd vRddhAvapyAdito yadA / nApekSeta punaryatnaM yatnonyaH syAd vizeSakRt // 125 // AzrayasthityabhAvAt tAdRzasya vizeSasyAsvabhAvatvAt vRddhAvapi vyavasthitoMskarSataiva punaryatnApekSitvenAsthirAzrayatvena vyavasthitotkarSatA vyAptetyarthaH / yadA tu vizeSa Ahito nApekota punaryatnaM prAgutpannasyAtmano lAbhAyApi tu svarasavAhI bhavati tadA yatno'nyaH kriyamANo vizeSakRt yathAbhyAsamuttarottaravizeSAdhAyI bhavati / (125) (ga) svarasenAbhyAsajaH karuNAdipravAhaH kASThapAradahamAderagnyAdekhi cetasi / abhyAsajAH pravarttante svarasena kRpAdayaH // 126 // kASThapAravahemAveragnyAderiva / yathAgninA hemacAraNajAra NAdinA puTapAkA farar aai marSThe pArade hemnI va daradAhaH / rupyaraJjanasAmarthyavaNikA - na jvalati / * laMghanAdivizeSavanna prakRtiH / anyAnapekSatvAtsvabhAvasyAkAzavat / naivaM prajJAdayo'bhyAsAt kASThAniSTAM pratiSThitAH / 4 vizeSasya / agninA / 'hemAdinA / " tuvadA prakSiptAnAM tatraiva kSamanayanaM / " puTAvinA kalyANasuvarNatA / * vAnI ( ? ) 1
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ httle dh vRddhaya AhitAH svarasavAhinyo na punaryatnasApekSAH / teSu yadA punarvalacAdayo vyApriyante tadA samadhikamaGgArA' divizeSamAdadhati (1) tathAbhyA' bajAH kRpAdayaH punaryatnAnapekSitvAt sthirAzrayatvAcca svarasena pravartante / (126) tasmot sa teSAmutpannaH svabhAvo jAyate guNaH / taduttarottaro yatno vizeSasya vidhAyakaH // 127 // tasmAt svarasavAhitvAtsa teSAmabhyAsavatAM puMsAmutpanno guNaH kRpAdiH svabhAvo jAyate manasaH prakRtirbhavati / taduttarottaro yatnaH pUrvvapUrvvAbhyAsAdaparAparaH prayatno vizeSakRd bhavati pUrvvaprayatnakRtasya vizeSasya susthitatvAt / aadhikyaadhaanmevaaprytnaat| (127) yasmAcca tulyejAtIyapUrvabIjapravRddhayaH / kRpAdibuddhayastAsa satyabhyAse kutaH sthitiH // 128 // yasmAcca kAraNAttulyajAtIyAt pUrvvasmAt bIjAdvAsanAgarbhasamanantarapratyayAt prabuddhirutkarSo yAsAntAstathA kRSAdibuddhayaH ( 1 ) tAsAM satyamyAse kutaH sthitirvyavasthitotkarSatA / ( 128) na caivaM laMghanAdeva laMghanaM balayanayoH 1 taddhetvoH sthitazaktitvAllaMghanasya sthitAtmatA // 129 // na caivaM laMghanAdeva kaMcanaM yathA kRpAdibhya eva kRpAdayaH / tathA na laMghanAdeva laMghanamapi tu balayatnAbhyAM balayatnayostaddhetvoH sthitazaktitvAt sAmarthyaniyamAt * laMghanasya sthitAtmatA vyavasthitotkarSatA bhavati / ( 129 ) yadi balayatnAbhyAmeva laMghanaM na svabhAvajAtIyAtsadAbhyAsAtprAgapi tAvatparimANaM syAdityAha (1) tasyAdau dehavaiguNyAt pazvAdvadavilaMghanam / zanairyatnena vaiguNye niraste svabale sthitiH // 130 // tasya laMghayiturAdAvabhyAsAt pUrvaM dehavaiguNyAt zleSmAdikRtagauravAt pazcAtadabhyAsAnantaramivAvilaMghanaM zanairyatnena vyAyAmAdinA vaiguNye niraste svabale sthitiH zarIrasya bhavati / tena pUrvvasmAllaMghanaM viziSyate balAnurUpasthitikaJca / (130 ) (gha) karuNA svabIjaprabhavA manoguNAstu satyabhyAse vipakSAnabhyAse ca prakarSaniSTAM gacchanti / tadAha (1) 1 yAvada bhasmAt syAt /
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 pra0 vA. vRttau (1 paricchedaH) . kapA svabIjaprabhavA svabIjaprabhavaina cet / vipakSabAdhyate citteM prayAtyatyantasAmatAm // 131 // .pA svabIjaprabhavA bhUyo'bhyastasvajAtIyasaMskAravat samanantarapratyayaprasUtArthavIjaprabhavairna cet vipaddheSAdibhirbAdhyate svotpattyA vyAhanyate citte cittasantAne prayAtyatyantasAtmatAM vipakSAsaMkIrNasAtmatAM prakRtitAM / (131) tathAhi mUlamabhyAsaH pUrvaH pUrvaH parasya tu| . kRpAvairAgyabodhAdezcittadharmasya pATave // 132 // . tathA hi mUlaM kAraNamabhyAsaH pUrvaH pUrvaH parasyottarasya kRpAvairAgyabodhAvezcisadharmasya manoguNasya pATave prakarSe na tuutpttau| tasyAH smbhvaat| ( / 132) ___(Ga) abhyAsAt karuNAtmakatvam tataH (1) kRpAtmakatvamabhyAsAd ghRNAvairAgyarAgavat / niSpannakaraNotkarSaparaduHkhakSameritaH // 133 // rUpAtmakatvamabhyAsAd bhavati ghRnnaavairaagyraagvt| yathAbhyAsAt ghRNA kvacidviSaye bairAgyaM rAgazca sAtmIbhavati (1) tadevamabhyAsAt kRpA prakarSavize'pavatI niSpadyata iti samarthitamiya'cA ca jagaddhitaiSitvaJca (1) vyAkhyAtaM kRpAyAH prAmANyasAdhanatvaM ( / 133) (4) zAstRtvAt bhagavAn pramANam ka. zAstRtvavyAkhyAnam zAstRtvavyAkhyAnAya (dayAM) darzayitumAha (1) dayAvAna duHkhahAnArthamupAyeSvabhiyujyate / parokSopeyataddhatostadAkhyAnaM hi duSkaram // 134 // bayAvAn bodhisattvaH paraduHkhaM zamayitukAmaH duHkhahAnArthamAtmanaH upAyeSu duHkhazamanopAyeSvabhiyujyate / kasmAtpunaH paraduHkhazamanopAyeSu yujyata ma sarvaH kintu yasya bIjaM kRpaayaamsti| bpaaH| -- kAraNamiti smbndhH| "meraallydrshnN| sAdhanaM karaNebhiprastutya kRpAvairAgyarAgavadityantena // .
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAstRtvAt pramANam . ityAha (1) parokSa upeyo duHkhaprazamaH tadetuzca mArgo yasya tasya tadAlyAnaM yasmAd duSkaraM ( / 134) kha. duHkhahetuparIkSaNam tatra sAkSAtkaraNe parIkSaNamaGgaM tadAha (1) yuktathAgamAbhyAM vimRzana duHkhahetuM priiksste| tasyAnityAdi rUpaM ca duHkhasyaiva vizeSaNaiH // 135 // yuktyAgamAbhyAmanumAnapravacanAbhyAM parasparamaviruddhAbhyAM vimRzan vicArayan duHkhasya janmano hetuM parIkSate mumukSuH tasya duHkhahetoranityAdirUpaM AdizabdAnnivartanayogyatAdikaJca priiksste| kathamityAha / duHkhasyaka vishessnnH| kaadaacitktvaadibhiH| (135) kasmAt punartuHkhasya hetoranityatvAdi priikssnniiymityaah| yatastathA sthite hetau nivRttirneti pazyati / phalasya hetorhAnArtha tadvipakSaM parIkSate // 13 // yatastathA sthite hetau nityatvAtsadAsthite heco lasya duHkhasya nivRttinaiti pazyati jAnAti (1) tasmAt duHkhasya hetorhAnArthaJca tasyA vipakSa parIkSate duHsahetuviruddhaM, yasyAbhyAsAd duHkhheturpaiti| sAdhyate tadvipakSopi heto ruupaavbodhtH| AtmAtmIyagrahakRtaH snehaH saMskAragocaraH // 137 // sAdhyate nizcIyate tadvipakSopi heto rUpAvabodhataH / jJAte hi he to tadvirodhI / boddhaM shkyH| AtmA tmIyagrahAbhyAM kRtaH snehaH saMskAragocaraH (1137) 02. . . 1 azucivijJaguptyA(?)sukhaduHkhayogadvegAnudvegau ca ghRnnaadyrthH| 2 na hymaargjnyo'vipriitmaargopdeshe'dhikriyte| etena yuktyaayuktishuunyaagmaagrhH| tarkamAtratyAga Agamena tatra niprahasthAnAnAntatvajJAnAnmokSa iti naiyaayikH| prakRtipuruSAntajJAnAditi sAMkhyAH karmakSayAditi digmbraaH| 4 duHkhaheto nitya cyAMgrAkAre / / tacchUnye tdbhiniveshH| asya cAviyA shjaa|
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA vRttI (1 paricchedaH) ga. nairAtmyadarzanato vAsanAhAniH heturvirodhi nairAtmyadarzanaM tasya bAdhakam / bahuzo bahudhopAyaM kAlena bahunAsya ca // 138 // 12a adhyAtmaskandheSu tadupakArakeSu ca bAhyeSu snehosya heturduHkhasyA tmAtmIya grahavataH snigdhasya tRSNayA jnmprigrhaat| tasya nairAtmyadarzanaM viroSi viparItAlambanAkAratvAt bAdhakaM vipkssH| etaM duHkhahetuM tadvipakSaJcAgamAdupazrutyAnumAnAzizcitya bahuzo anekazo bahuSopAyamanekaprakAraM kAlena ca bahunAsya baudhisattvasya gacchantyabhyasyatastatra guNadoSAH prakAzatAm / / buddhazca pATavAkhetorvAsanAtaH prahIyate // 139 // abhyasyato bhAvamayaH tatra duHkhahetau tadvipakSe ca guNadoSA yathAyoga' prakAzatA gacchanti / abhyAsAdhIno hi bhAvyamAnabuddhayAkAravizadIbhAvaH / ato'bhyAsAd buddhazca pAdavAddhatorAtmagrahasya tRSNAyAzca vaasnaa| kAyavAgbuddhivaiguNyahetutaH zaktilezaH prahI yate niHzeSamapaiti / (139) gha. pratyekabuddhAdibhyo buddhe vizeSaH parArthavRtteH khaGgAdevizeSo'yaM mhaamuneH| ayameva vAsanAhAnilakSaNaH khagaH pratyekabuddha Aviryasya zrA'vakasya tasmAt sakAzAt mahAmuneH samyaksambuddhasya vizeSaH svArthasampatteH / nanvevamupAyAbhyAso darzito na zAstRtvaM tsyopdessttutvaadityaah| upAyAbhyAsa evAyaM tAdAcchAsanaM matam / / 140 // upAyAbhyAsa evAyaM zAsanaM mataM tAdAt zAsanArthatvAt / kAraNe kAryopacArAt / (140) "sNskaaraakhyessu| kaH punarasau janmalakSaNasya duHkhasya hetustadvirukho vA dharma ityAha (1) duHkhe vipazyasityAdinoktaH snehaH kIdRza ityatrAtmetyAdiduHkhabhUtA AtmIyarahitAH skampAdava evAsya gocaro vissyH| 'ekamAtmAnandamayiSyAmIti naivaamaatmaahosti| vaasnaasti| klezavisaMyoge saca praarthvRttitvaat|
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ sugatatvAt bhagavAn pramANam niSpatteH prathamaM bhAvAddheturuktamidaM dvayam / sugatattvasya phalasya niSpatteH prathamaM bhAvAttAvadetat dvayaM hi hitaiSitvaM zAstRtvaM heturuktaM hetvavasthAyA abhidhAnAt / (5) sugatatvAt bhagavAn pramANam sugatatvaM vyAcikhyAsurAha (1) hetoH prahANaM triguNaM sugatatvamanizrayAt // 141 // hetoH samudayasya prahANaM nirodhaH sugatatvaM tacca triguNaM guNatrayayuktaM (1) suzabdasya trividho'rthaH prazastatA surUpavat / apunarAvRttiH anaSTa jvaravat / niHzeSatA ca apUrNaghaTavat / tatraM prazastaM bhagavAn jJAtavAn sugata iti prazastArthamAha / niHzrayAdanAzrayaNAd / (141 ) 'duHkhasya zastaM nairAtmyadRSTezca yuktito'pi vA / duHkhasya zastaM sugatatvaM / tat punardu :khAnAzrayaNaM nairAtmyadRSTeH / AtmadarzI hyAtmani snihyan tadduHkhasukhaparihAraprAptIcchayA janma duHkharUpamAdatte / prahINAtmadarzanastu naitAdRza iti prahINaduHkhopAyaH yuktitopi vA yuktiparidRSTenopA - yena vA gamanAttatsugatattvaM prazastaM / athavA punarAvRttyA gamanaM sugatatvaM (1) tadAkhyAtumAha / punarAvRttirityuktau janmadoSasamudbhavau // 142 // janmano rAgAdezca boSasya samudbhavA punaH punarAvartanAt punarAvRttirityuktau (142) ka. AtmadarzanacI jahAnAt muktiH AtmadarzanabIjasya hAnAdapunarAgamaH / tadbhUtabhinnAtmatayA ; nairAtmyabhAvanAsAtmya tu / Atmadarzanasya janmaprabandhabIjasya hAnAvapunarAmo'punarAvRttiH / tatpunarAtmadarzanabIjasya hAnaM bhUtA'tsatyAt nairAtmyAd bhinnA " loke hi sukhaM tadanubandhi ca prazastaM tadviparItaM sAlavaM / 3 bhUtatvenAtmadarzanasamAropAnyAkAratAbhijJatvena tadviruddhatA / svabhAvatA kathitA (1) bhUto bhinna AtmA yasya tadbhAvastayA / * anantaroktena / Atmatvena
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 pra0 vA. vRttI (1 paricchedaH) smatayA'nyatvAt / na hi sAtmIbhUtapratipakSasya vipakSabI jasambhavaH / niHzeSamvAgamanAt sugatatvaM (1) tadAha (1) zeSamaklezanivaram // 14 // kAyavAgbuddhivaiguNyaM mAgoktyapaTutA'pi vaa| azeSahAnamabhyAsAd ; kAyavaiguNyamacApalepyutplutya gmnaadi| vAgvaiguNyaM mAnAbhAvepi bRssliivaadaadi| buddhivaiguNyaM nityAsamAdhAnAdavyAkRtacittAvasthAnaM etat trayaM zeSaM sklkleshopkleshprshmaadkleshN| nivrnycaadossmuultvaat| mArgasya kSaNikanairAtmyabhAvanAderuktAvapaTutApi vA zeSaM tatparityAgAvazeSahAnamabhyAsAditi niHzeSagama - naatsugttvN| darzitaM triguNaM sugatatvaM // // kha. buddhatvabAdhakayuktinirAsaH tadevaM sarvajJasya sambhavAnumAnaM pratipAdya tadbAdhakaM dUSayitumAha (1) uktyAderdoSasaMkSayaH // 144 // netyeke vyatirekosya saMdigdho vyabhicAryataH / akSayitvaM ca doSANAM nitytvaadnupaaytH||145|| eke jaiminI yA uktyAdekhaito rathyApuruSavat rAgAdidoSasaMkSayaH ksycinnaastiityaahuH| vyatireko vipakSAd vyAvRttiH asya vaktRtvAdihetoH saMdigdho'to vyabhicAryanakAntikoyamiti vistarato vipnycyissyte| .. kiJca (0) akSayitvaM doSANAM yo manyate sa nityatvAdvA'kAzavat' anupAyata upAyAbhAvAt vaa| naSTasya punrunmjjnvt| (144) (145) eSAM trayANAmapi hetUnAmasiddhatvaM darzayati (1) upAyasyAparijJAnAdapi vA parikalpayet / hetumattvAt viruddhasya hetorabhyAsataH kSayAt // 14 // rAgAdimAna vivakSitaH puravo vktRtvaat| 2 asati rAgAdimatve na bhavati vktRtvmiti|
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAmitvAt bhagavAn pramANam upAyasyAparijJAnAd vA mUrkhasya zabdajJAnavat / parikalpayet / hetumattvAd viruddhasya hetumattvAd doSANAmanityatvaM tato'siddhaM nityatvaM doSANAM / hetorAtmadarzanasya viruddhasya nairAtmyasyAbhyAsataH kSayAdupAyAbhAvopyasiddhaH / ( 146) hetusvabhAvajJAnena tajjJAnamapi sAdhyate // 0 // hetorAtmadarzanasya svabhAvajJAnena tat jJAnamapi tannivRttyupAyasya tadva-12b paryayarUpasya jJAnaJca sAdhyate / yathA dAne jJAte tadviparyayarUpatvAnmAtsaryasya tadvipakSatA'vasIyata iti tRtIyopyasiddhaH / pratyuktaM sarvvajJasya bAdhanaM // (6) tAyitvAd bhagavAn pramANam tAyitvaM vyAkhyAtumAha / tAya: svadRSTamArgoktiH, vaiphalyAd vakti nAnRtam // 147 // 61 duHkhahetunivartakatvena svayaM vRSTasya mArgasyokterdezanA tAyaH / kAraNe kAryopacArAt / tayA hi sattvAn tAyate tadyogAt tAyitvaM (1) sa ca vaiphalyAdvakti nAnRtaM / AtmasukhAdyabhilASAdinA kazcidasatyaM vadati ajJAnAdvA / prahINAtmadarzanasya sAkSAtkRtatattvasya tadubhayaM nAsti / (147) (karuNAhetukaM satyAbhidhAnam) vizeSataH satyAbhidhAnahetureva kRpA'stItyAha (1) dayAlutvAt parArthaJca sarvArambhAbhiyogataH / tasmAt pramANaM ; dayAlutvAcca parArthaJca sarvvasya mArgAbhyAsAderArambhe'bhiyogataH parArthamevoddizya bhagavAnabhisaMbuddhaH kathantasya mithyAbhidhAnena sattvavaJcanAzaGkApi / tasmAtAyitvAt pramANaM bhagavAn / yathAdRSTArthapravaktRtvaM hi samvAditvameveti prathamapramANalakSaNayogAt prAmANyamanenoktaM / ' kazcitsavetA ( ? ) 2 'anulomataH pUrvvapUrvvAjjagaddhitaiSitvAderuttarottarasya sambhAvanAnumAnenAtyantAbhAvanirAsaH / nAvazyaM kAraNaM kAryavaditi na niyamahetuH / 3 AspravakSayA'nuzAsanIprAtihAryanAmake kAraNe /
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 pra0 vA0 vRttau (1 paricchedaH) ka. tAya: catuH satyaprakAzanam dvitIyalakSaNayogamapyAha' (1) tAyo vA 'catuH satyaprakAzanam // 148 // tAyo vA catuH satyaprakAzanaM / parairajJAtasya satyacatuSTayasya prakAzanamvA tadyogAt tAyI pramANaM bhagavAnuktaH / ( 148 ) kha. catvAri Arya satyAni (ka) duHkhasantyam I. saMsAriNaH skandhA duHkham AryasatyeSu duHkhamAha / ; duHkhaM saMsAriNaH skandhAH rUpavedanAsaMjJAsaMskAravijJAnAkhyAH paJca saMsAraH / tadvanto duHkhaM tisRbhirdu : khatAbhiH / skandhAH / janmamaraNaprabandhaH -nanu yadi skandhA eva pratItyasamutpannA na tu kazcitsattvo yaH saMsarati tadA "rAgAdayo yAdRcchikA ahetavaH syurityAha ( 1 ) rAgAdeH pATavekSaNAt / abhyAsAnna yadRcchAto'hetorjanmavirodhataH // 149 // ' abhyAsAvrAgAdeH pATavasyekSaNAt / abhyAsAdeva te bhavanti na tu yavRcchAtaH / na hyakAraNAdvizeSasambhavaH / nApyahetukA rAgAdayo'hetorheturahitasya janmavirodhataH / na hyAkAzaM kadAcijjAyate / (149) II. rAgAvInAM vAtAdidoSajatvanirAsaH syAdetat (1) vAtaprakRtirmohavAn / pittaprakRtidveSavAn / zleSmaprakRtI rAgavAniti vAtAdidharmo doSagaNa ityAha / " ajJAtArthaprakAzo vA dvitIyalakSaNaM / anulomato vyAkhyAyevAnIM pratilomataH kAryapratipatyA kAraNasiddhidarzanena prAmAnyamAha / saMsAriNaH skandhAH /
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyabhicArAnna vAtAdidharmaH prakRtisakarAt / - adoSazca tadanyo'pi dharmaH kiM tasya nekSyate // 150 // a. na vyabhicArAd vAtAvidharmo rAgAdi:- vAtaprakRtirapi na mohbhulH| pittaprakRtirapi na pttudvessH| zleSmaprakRtizca nodbhUtarAgavizeSaH kazcid dRzyata iti vAtAdivyabhicAriNo mohAdayo na tddhetvH| prakRtisaMkarAvadoSazcet saMkIrNaprakRtayo hi puruSAH pratyekaM vAtapittazleSmaNAM sattvAt / ato doSANAM na kaarnnvybhicaarH| yadyevaM tasyA dveSAderanyo' dharmaH kharatvAdiH tasya vAtAdeH kinnakSyate / (150) ... b. atha pratyekaM sarveSAM rAgAdidharmastato na vyabhicAra ityAha (1) ...... na sarvadharmaH sarveSAM smraagprsnggtH| rUpAdivadadoSazceta tulyaM tatrApi codanam // 15 // na sarvadharmaH sarveSAM samasya rAgasya prsnggaat| nAnAprakRtikatvepi rAgAdihetoH smaantvaat| rUpAdivadadoSazcet / yathA bhUtamAtrahetukatvepi rUpAdaya utkRSyante'pakRSyante ca kvacit tathA rAgAdayopIti cet| tulyaM tatra rUpAdAvapi codanaM smtvsy| (151) AdhipatyaM viziSTAnAM yadi tatra na karmaNAm / AdhipatyaM viziSTAnAM karmaNAM shrutaashrutlkssnnaanaaN| yadi tatra rUpAdau kArye neSyate bhUtasahakAriNAM karmaNAM vaiziSTyAt rUpAdivizeSa ityarthaH / syAdetana doSamAtrAdrAgAdayo'pi tu teSAM pariNAma vizeSAt yathA vyaadhyH| tato na samarAgatAdiprasaGga ityAha (1) vizeSepi ca doSANAmavizeSAd ; 1 ekaH kopanaH prAjJaH prasvedAdimAMzca na syAdasti ca (1) pittaguNasamudAyaH kopapariNAmakAle prajJApariNAmopi mA bhUt (1) na hi lAbhe pravezacchedepi pittaprakRteH niHzaraNaM yuktN|| ?'gandhAdirna vRzyate kutH| na vRzyate ca tabasadetat / 4 vaataaviinaaN| evaM tulydvessaadyH| kvacidrasaH kvacit sparzaH / * rAgAderyaH svasvakIyaH pariNAmavizeSaH tvbhaavaat| dvessprinnaambhaavepi|
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA0 vRttau (1 paricchedaH) vizeSepi ca doSANAM prakopAdinA'vizeSAt rAgAdInAM na doSapariNAmahetutA / (152) navavizeSAdityasiddho hetuH / kaphAdyutkarSe rAgAdyutkarSadRSTerityAha / asiddhatA // 152 // na vikArAd vikAreNa sarveSAM na ca sarvajAH / c. nAsiddhatA'vizeSasya / tathA hi savrvveSAM kaphAdInAM vikAre' NotkarSeNa pIDayA vikArAt dveSo bhavati na rAgAdayaH / sarvvajatvAdadoSa iti cet / na ca sarvvajAH samarAgatAdiprasaGgAdityukteH // kiJca (1) kAraNe varddhamAne ca kAryahAnirna yujyate // 153 // tApAdiSviva ; sannipAtAvasthAyAM kAraNe kaphAdike varddhamAne kAryasya rAgAderhAnirna yujyate (153) tApAdiSviva tApAdInAmiva pittAdivRddhau / d. syAdetad (1) doSANAM sAmye rAgAdayo bhavanti vaiSamye tu dveSAdayaH / tato vizeSepi doSANAM na viziSyante rAgAdaya ityasiddhoM heturityAha (1) za rAgAdevikAro'pi sukhAdijaH / rAgAverdoSasAmyAvasthAyAM vikAropi vRddhilakSaNo yaH sa sukhAdijaH AntaradhAtusAmyasparzaprabhavena sukhAdinA varddhante rAgAdayaH / vaiSamyajena duHkhena rAgasyAnudbhavo yadi // 154 // vAcyaM kenodbhavaH sAmyAnmadavRddhiH smarastataH / vaiSamyajena duHkhena dveSasyotpAdanAt tadviruddhasya rAgasyAnudbhavo yadi mataH (154) tadA vAcyaM kena hetunA rAgasyodbhavaH / sAmyAd doSANAM madasya zukrasya vRddhi: (1) smaro rAgaH / zukravRddheryadISTametadapyayuktaM yataH ( 1 ) rAgI viSamadoSo'pi dRSTaH sAmye'pi nAparaH // 155 // rAgI viSamadoSo'pi rAgacaritaH kazcid dRSTaH sAmyepi nAparaH pratisaMkhyA na -balI mandarAgaprakRtirvA dRSTa: / ( 155 ) 1 nijo yosti karkazatvAdau / parA zleSmAdivRddhAvapi yana rAgAdivRddhiH sA / 1 dhAtuvaiSamyepi /
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. duHkhasatyam , kSayAdasaluto'pyanye; kSayAcchukrasyAsRkzru(? su)to raktaM kSara'ntopyanye rAgabahulA dRSTA iti zukramapi na raaghetuH| . kiJca (1) naikasIniyato mdH| naikastrIniyato madaH / na hyekAM striyamapekSya zukra shukriibhvti| api tu sAH / tenaikasyAM na tIvraH syAd, aGgarUpAdyapIti cet // 156 // tena sAdhAraNatvena zukrasya tajjanyo rAga ekasyAM striyAM na tIvraH syAt kintu saadhaarnnH| aGgarUpAdyapIti cet / (156) * e. rUpayauvanopacArAdi ca sahakAri rAgavRddheriti cet| na sarveSAmanekAntAnna cApyaniyato bhavet / aguNagrAhiNo'pi syAta, aGga so 'pi guNagrahaH // 15 // na yuktametat / sarveSAM rUpAdInAmanekAntatvAta rUpAdirahiteSvapi rAgotkarSadRSTaH / kiJca (1) yadi zukraM rUpAdi ca striyAH kAraNaM rAgasya tadA na cApyaniyato'viSayIkRtastrIvizeSaH sAdhAraNo rAgo na bhvet| ruupaadishkaarinno'vyaapaaraat| tathA rUpavatyA guNamazubhAbhAvanAbhAvitaM gRhNatopi rAgaH syaat| zukrarUpayostaddhatvoMH sdbhaavaat| aGgannimittaM sopi guNagrahastato'zubhAM bhAvayato na syAdrAgaH (1157) yadi sarvo guNagrAhI syAd, hetoravizeSataH / yadi sarvaH zubhAzubhabhAvako guNagrAhI syAt / guNagrahasya heto rUpAdeH sarvAn prtyvishesstH| kiJca (1) __ yadavastho mato rAgI na dveSI syAca tAdRzaH // 158 // yadavasthaH zleSmaprakRtisthaH puruSo rAgI matastadavastho na dveSI syAt / (158) kuta ityAha (1) 1 indriyenn| kasyacid bhavati ca tato na mavaH kAraNaM raagsy| rUpa upacAraguNarAgI ceti triviSa AdinA raagii|
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA0 vRttau (1 paricchedaH) tayorasamarUpatvAnniyamazcAtra nekSyate / * tayo rAgadveSayorasamarUpatvAdviruddhatvAt tadutpAdikayoravasthayorapi virodhaH / syAdetadrAgotpAdikAyAmavasthAyAM dveSo na bhavatyevetyAha ( 1 ) niyamazcAtra nekSyate / zleSmAvastho rAgI na dveSIti nAtra niyamaH / 66 tavApi kasmAdamI samarAga prasaGgAdayo doSA na bhavantItyAha ( 1 ) khajAtivAsanAbhedapratibaddhapravRttayaH // 159 // yasya rAgAdayastasya naite doSAH prasaGginaH / sajAtivAsanA AtmAtmIyagrahamUlasya sa' jAteH pUrvvapUrvvAbhyastasya rAgAdesanA'parApararAgAdijanikAH zaktayaH tAsAM bhedaH parasparataH tatra pratibaddhA pravRttirjanma yeSAM te tathA (159) rAgAdayo yasya bauddhasya mate tasya naite'nantaramuktA doSAH prasaGginaH / III. rAgAdInAM bhUtadharmatvanirAsaH etena bhUtadharmatvaM niSiddha; etena vAtAdidharmatvaniSedhena bhUtadharmatvaM niSiddhaM rAgAdebboddhavyaM doSANAM maruttejo'mbhaHsvabhAvatvAt / " bhavantu sabhAgahetukAH pRthivyAdyAzritAstu syurddhavalAdivadityAha / nizrayasya ca // 160 // niSedhAnna pRthivyAdiniH zritA dhavalAdayaH / nizrayasyAzrayasya niSedhAdanAzrayAtsadasatorityAdinA na pRthivyAdiniHzritA dhavalAdayopi / kuta eva rAgAdayaH / kathantarhi bhUtAnyAzrityopAdAya rUpamutpadyata itISTamityAha (1) tadupAdAya zabdazca hetvarthaH svAzrayeNa ca // 161 // zravinirbhAgavartitvAd rUpAderAzrayo'pi vA ' satkAyadarzanasya / " vAtapittazleSmaNAM kramAt mahadAditvena rAgAderbhUtadharmatvaM na bhUtadharmatve heturayaM / 'svasabuzahetukA rAgAdayaH surAzaktyoriva /
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ duHkhasatyam tadupAdAya zabvazca tAni bhUtAni upAdAya zabdazca hetvrthH| bhUtAni hetUkRtyopAdAya rUpamutpadyata ityrthH| svAzrayaNa bhUtacatuSkeNa rUpAderekasAmagryadhInatvena (161) avinirbhAgavattitvAdvibhAgenAnavasthiterAzrayopi vA bhUtacatuSkaM / madAdizakteriva ced vinirbhAgo; syAdetat (1) surAyA madazakterAdizabdAt kanakAderunmAdazakte rivAzritatvepi vinirbhAgo bhUtaiH saha caitanyasya syaat| a. bhUtacainyayorbhedAt yathA madazaktirahitA vyApannA surA dRzyate / evaM caitanyarahitAni bhUtAnyapi syuriti cet (1) na vstunH||162|| zaktirarthAntaraM vastu nazyemAzritamAzraye / 'tiSThatyavikale yAti, tattulyaM cenna bhedataH // 163 // bhUtacetanayoH na vastunaH surAdeH zaktirarthAntaraM kintu vastvevArthakriyAzaktaM zuktyAdyavasthAyAM na zyet / asamarthasya cotpatti nAzritaM zaktyAdyavikala Azraye tiSThati' yaatypti| tattulyaJcet bhUtacetanayora pyaikAtmyaM / tadbhUtacaitanye bhUte naSTa nizcetanaM bhUtAntaramutpadyata iti cet / na yuktametat / bhedato (163) bhuutcaitnyyoH| kathamityAha (1) bhinnprtibhaasaavbodhtH| avikAraJca kAyasya tulyarUpaM bhvenmnH|| 164 // rUpAdivat / bhinnprtibhaavaavbodhtH| bhinnAkArajJAnaviSayatayA bhinne bhUtacaitanye nAnyathA 1 abhyupgmyaah| dhattUra zuktibhAve, mdynivRttvstvnivRttau| kssnniktvaat| ' atha surAsthitaiva tdaah| 'zuklatvAdivad bhUtAzritatvaM / * bhinnAkArajJAnAbhyAmanayoHhAdanyathAtiprasaGgaH vizvamekaM syAt kAyamanaindriyAbhyAM ca graahytvaat| yadA zarIramanAlambya viSayAntaramAlambate tdaa'shriiraakaarodyaat|
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA0 vRttau (1 paricchedaH) kvacidapi bhedsiddhiH| yadi ca dehacittayoraikyaM tadA AvikAraJca kAyasya yAvanna vikriyate dehantAvatulyamekAkArambhavenmano (164) rUpAdivat / b. vAsanAbhedato bhedAt . syAdetat (1) eka rUpatvepi dehasvArthAnAM nAnArUpatvAt jJAnamapi tathe3b tyAha(1) vikalpasya kaivaarthprtntrtaa| vikalpasya kaivaarthprtntrtaa| yenArthanAnAtvAt kalpanApi tathA syAt / .... anapekSitasannidhayaH upAdAnavazena vikalpAH pravartante iti vAsanAbhedAdeSAM bhedaH / anapekSya yadA kAyaM vAsanAbodhakAraNam // 165 // jJAnaM syAt kasyacit kiJcit kutazcit tena kiJcana / avijJAnasya vijJAnAnupAdAnAca sidhyati // 166 // evaJcA 'napekSya yadA kArya kiJcijjJAnaM vAsanAbodhasya prabodhasya kAraNaM syAt / (165) kasya cidutpadyamAnasya jJAnasya tadA tena prabodhakAnurodhena , kutazcijJAnAdanantaraM kiJcana jJAnaM syAditi susthamasya pksse| avijJAnasya vijJAnazUnyasya loSTAdevijJAnAnupAdAnAcca' sidhyati vijJAnAdeva vijnyaan| . c. avijJAnato vijnyaanaanutpaadaat| vijJAnazaktisambandhAdiSTazceta srvvstunH| etacchAMkhyapazoH ko'nyaH salajjo vaktumIhate // 167 // __ adRSTapUrvamastIti tRNApre kariNAM zatam / sarvasya vastuno vijJAnazaktisambandhAdavijJAnAdvijJAnAnutpAdanamiSTaM cet| etadvijJAnasya zaktirUpatayA'vasthAnaM sAM khyapazoH ko'nyaH salajjo vktumiihte| (167) yo brUyAdavRSTamapi tRNAgre kariNAM shtmstiiti| * bhinnabhinnArthAkAra manojJAnaM na syaat| svamataM smrthyte| kaarysy| etacca tayovirodhAt / na bhuutdhrmtvprtipaaderev| avijJAnAna vijJAnamiti yaduktaM taviSTameva sAMkhyasyeti siddhsaadhnN| . sarvatra zaktivyaktI tnmten| siddhasApanatvaM prihrti| . -
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 69 tathAhi yadi zaktirabhivyaktirUpAd vijJAnAdanyA tadA'vijJAnatvaM siddhaM / athAnyathA tadA (1) duHkhasattyam yad rUpaM dRzyatAM yAtaM tad rUpaM prAGa na dRzyate // 168 // zatadhA viprakIrNe'pi hetau tad vidyate katham / yadrUpaM khyA' nAkhyaM dRzyatAM yAtamabhivyaktAvasthAyAM tadrUpaM prAk zaktyavasthAyAM zatadhApi viprakIrNe hetau na dRzyate ( 168 ) / kathantadvidyata iti nAvijJAnatvamasiddhaM (1) kiJca (1) rAgAdyaniyamo 'pUrvaprAdurbhAve prasajyate // 169 // tadA'pUrvvasattvaprAdurbhAvi na cet paralokAdAgacchati cittasantAnaH rAgAdyaniyamazcakSurAdyaniyamavat prasajyate / yathA cakSuH karacaraNazyAmatAniyamaH puruSe nekSyate kadAcit kasyacidabhAvadarzanAt / tathA rAgI rAgitaro nIrAgazca kazcit syAt / (169) d. bhUtAtmatayA samAnarAgatAprasaGgAt / bhUtAtmatA'natikrAntaH sarvo rAgAdimAn yadi / sarvaH samAnarAgaH syAd bhUtAtizayato na cet // 170 // bhUtAnAM prANitA'bhede'pyayaM bhedo yadAzrayaH / tannirhrAsAtizayavat tadbhAvAt tAni hApayet // 171 // bhUtAtmatAyA anatikrAntaH sarvvaH pumAn rAgAdi' mAn yadi tadA savvaMH samAnarAgaH syaat| bhUtAtmatAyA avizeSAt / bhUtAnAmavAntarAdatizayataH samAnarAgatA prasaGgo na cet (170) bhUtAnAM prANitAyA abhedepyayaM bheda utkaTamandarAgatvAdiko yadAzrayo yadavAntaravizeSavat kAraNamAzritya tatkAraNaM nirhrAsAtizayavat apaca* yatAratamyavat tadbhAvAdrAgAdimattvAt tAni bhUtAni hApayet bhraMzayediti nIrA gopi kazcit sattvaH syAt / (171) 1 AdinA sukhAdayaH / 2 ayaM prANI prANitaraH prANitama ityabhede / 3 bhUtAtizayaM / (r) yo yatrotkarSavAn sa tatra sambhavaducchedadharmmAdyanibandhanaM rAgAdi nivartayet tatra zuklatvAdihetuvat /
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA. vRttau (1 paricchedaH) na ced bhede'pi raagaadihetutulyaatmtaakssyH| sarvatra rAgaH sadRzaH syAddhetossahazAtmanaH // 172 // bheve mandotkaTarAgAdijanake'vAntarabhUtavizeSepi rAgAvihetutvena yA tulyAtma tA sadRzatA tasyAH kSayo na cet sarvatra puMsi sadRzo rAgAdiH syAt / sadRzAtmano hetorbhaavaat| (172) na hi gopratyayasyAsti samAnAtmabhuvaH kacit / / , tAratamya pRthivyAdau prANitAderihApi vA // 173 // . . na' hi gopratyayasyAsti samAnAtmabhuvaH sdRshkaarnnotptteH| kvacit zAbaleyAdau tAratamyamapi tu sarvatra smaantaiv| pRthivyAdau sadRze hetau prANitAderiha cA aa ka mate pi vA vizeSo na vidyate / (173) auSNyasya tAratamye'pi nAnuSNo'gniH kdaacn| - tathehApIti cenAgnerauSNyAd bhedaniSedhataH // 174 // .. auSaNyasya tAratamyepi khAdirAgnyAdau nAnuSNo'gniH kadAcana / tatheha rAgAditAratamyepi na vItarAgaH kazciditi cet kadAcana naitadyuktaM / agneroSNyAd bhedasya nissesstH| naitadyuktaM / bhaasvrruupossnnsprshaadirgnirucyte| tenoSNyAbhAve'gnireva na syaat| rAgAdistu bhUtebhyo'nyastadabhAvepi teSAM bhAvAt / (174) ataH savizeSaNaM hetundrshyti| .. tAratamyAnubhavino yasyAnyasya sato gunnaaH| ..... te kacit pratihanyante taddede dhavalAdivat // 175 // guNebhyo'nyasya yasya sato dharmiNo ye tAratamyAnubhAvino guNAste kvacid dharmiNi pratiha nynte| tabhede bhUtabhede dhavalAdivat / na hi sarvo bhUtapariNAmaH zuklaH / (175) 'rAgAvihetuH sAmAnyaM, tasya yadi kSayaH syAtadA virAgaH syAt, na cAsti kSayaH (1) yato'kSayastena vItarAgo na cet tdaa| tulyahetukaM viziSyata iti dRSTAntamAha gotaro gotama iti| yathA na prANI prANitara iti tathA rAgI rAgitara ityapi na yuktaM tulyhetusmbhvaat| ' saaNkhyaaviraah| dharmiNo guNA iti vizeSaNaM na caurunnysyaagnidhrmii| * ucchidynte| 'kRSTasya jntodRssttH|
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 1 f. na rUpava rAgo'pi bhUtadharmaH syAdetad (1) bhUtadharmo rUpAdiryathAvazyaM abhUtvA bhavati tathA rAgopi dehinaH syAdityAha (1) rUpAdivanna niyamasteSAM bhuutaavibhaagtH| . tat tulyaJcanna rAgAdeH sahotpattiprasaGgataH // 176 // rUpA' vivanna niyamo rAgAdesteSAM rUpAdInAM bhuutaavibhaagtH| na hi rUpAdisAmAnyaM vinA. bhUtAni vrtte| rAgAderapi tadbhUtAvinirbhAgavattitvaM tulyaJcet / naitdsti| rAgA derbhUtaiH sahotpattiprasaGga to viSayaiH kaadaacitksnnidhaanniymittvaat| (176) na sahotpAdaprasaGga iti cedAha (1) vikalpyaviSayatvAJca viSayA na niyaamkaaH| sabhAgahetuvirahAd rAgAdeniyamo na vA // 177 // - vikalpyaH kalpitastadviSayatvAcca rAgAdeviSayA rUpAdayo'grAhyatvAnna niyaamkaaH| kiJcAvijJAnasya vijJAnahetutvAt netyu ktN| tvanmate sabhAgasya ca hetovirahAta rAgAdeniyamo dezakAlasvabhAvaviSayo na vA syaadhetutvaat| (177), f. na bhUtAnyeva hetuH bhUtAnyeva hi heturiti cet| sarvadA sarvabuddhInAM janma vA hetusannidheH / tahi sarvadA sarvabuddhInAM sukhaduHkhecchAdveSarAga kRpAdInAM janma. vA syaat|| heto tasaMghAtasya snnidheH| tadevaM rAgAdeH pATavekSaNAdityAdinA catuNAmarUpiNAM - skandhAnAM sabhAgahetukatve sAdhite sAdhitaM saMsAritvamupAdAnaskandhAnAM ta eva duHkhmityuktaaH| sAmAnyamatra vizeSa vybhicaaraat|| ? shvRttiniymenetyrthH| sAmAnyaM krtR| dveSAderyugapat raagaavihetuH| 4 avijJAnaM na vijJAnaheturityuktaM paraM prti| idAnImapi paraM prtyaah| 'vA smuccyaarthH| . yadyapi taNAdayo hastyAtmanA pariNatAstatrApi teSAM na tcchktirsti| * duHkhstyvyaalyaarmbh|
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 pra0 vA. vRttau (1 paricchedaH) IV. caturAkara duHkhasatyam duHkhasatyaJcAnityato duHkhataH zUnyato'nAtmatazceti caturAkAramAkhyAtumAha (1) kadAcidupasambhAt tadadhruvaM doSanizrayAt // 178 // duHkhaM hetuvazatvAca na cAtmA nApyadhiSThitam / kadAcidupalambhAd duHkhmdhruvmnityN| doSanizrayA'ta raagaadidossaashryennotp| (178) hetuvazatvAcca / savvaM paravazaM' duHkhamiti nyAyAt duHkhaM tt| na bAtmAzrayaM / anA tmanaH aatmvilkssnntvaat| nA pyadhiSThitaM / adhisstthaaturaatmno'bhaavaat| anena zUnyata ityaakhyaatN|| - kasmAtpunarAtmA nAdhiSThAtetyAha nAkAraNamadhiSThAtA nityaM vA kAraNaM katham // 179 // nAkAraNamadhiSThAtA'tiprasaGgAt / nityaM vA dravyaM kAraNaM kathaM (1) tasya krama- ' yogpdyaabhyaamrthkriyaavirhaat| (179) tasmAdanekamekasmAd bhinnakAla na jaayte| .. tasmAine bhinnakAladRzyamAna sukhaduHkhAdikArya naikasmAjjAyate ekasyAnekakaraNe samarthasya sakRdeva ttkriyaaprsnggaat| kAryAnutpAdato'nyeSu saGgateSvapi hetuSu // 18 // hetvantarAnumAnaM syAnnaitan nityeSu vidyte| kiJcA'nekeSu hetuSu saGgateSu mitho militeSvapi kAryAnutpAdato (180) . hetvantarAnumAnaM syAt (1) yathA rUpAlokamanaskAreSu satsvapi cakSuvijJAnamanutpadyamAnaM ckssurnumaapyti| naitatkAryAnutpattyA'numAnaM nityeSu vidyate teSAmavyati 'rekitvAt (1) * (kha) samudayasatyam ___I. caturAkAraH samudayaH caturAkAraM duHkhaM vyAkhyAya samudayato hetutaH pratyayataH prabhavatazceti caturAkAraM -samudayaM vyAkhyAtumAha (1) / sAsavatvAt utpatyA klizyanti vipAkena c| hetuvazatvAcca / nAtmIyaM sabhAgato jaattvaat| tadvyatirekepi kaaryotptteH|
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAdAcitkatayAM siddhA duHkhasvAsya sahetutA // 18 // nityaM satvamasatvaM vA heto yaanpekssnnaat| a. kAdAcitkatayA duHkhasya sahetutA siddhA (181) / nityaM sasthamasatva'mbA hetorbhavati yathA''kAzasya zazaviSANasya baahyaanpekssnnaat| ya eva ca duHkhahetuH sa eva smudyH| taidaNyAdInAM yathA nAsti kAraNaM kaNTakAdiSu // 182 // . tathA'kAraNametat syAditi keSit pracakSate / na'nu yathA kaNTakAdiSu tailaNyAvInAM kAraNaM nAsti (182)tapA'kAravametat duHkhaM syAt / tat kutaH samudaya iti kecit svabhAvavAdinaH pracakSate (1) ____b. te evaM vaktavyA (1) .. satyeva yasmin yajanma vikAre vA'pi vikriyA // 18 // tat tasya kAraNaM prAhustat teSAmapi vidyte| - satyeva yasmin vastuni yasya jnm| yasya vikAre satyeva vA yasya vikriyA (183) tattasya janmino vikAriNazca kAraNa maahumbidvaaNsH| tajjanma satyeva bIjodakapRthivyAdiSu tadutkarSApakarSAdivikAre ca vikatatvaM teSAM kaNTakAdInAmapyastIti tepi sahetukA eva / evaM skandhA api| . nanu sparze sati bhavati cakSuvijJAnaM / asati ca na bhavati' (1) na ca tat kAraNamato'tivyAptirityAha (1) . sparzasya rUpahetutvAd darzane'sti nimittatA // 184 // sparzasya rUpAdyavinibhI ginaH sahakAribhAvena ruuphetutvaat| darzane cakSuvijJAne'sti nimittatA pAramparyeNeti naativyaaptiH| (184) etacca vyatire. kamabhyupagamyoktaM na tu rUpamupadarya sparzAbhAve netrabuddherabhAvaH zakya drshnH| ruupsprshyorvinirbhaagvttitvaat| tasya ca duHkhasya (1) 1 kaH pamanAlabalakezarakarNikAnAM saMsthAnavarNaracanAmRtutAvihetuH (1) patrANi citrayati kotra patatriNAmyA svAbhAvika jagavivaM niyataM tathaiva / / duHkhamahetukaM cAkiH / , "sparzavatyevaM saMhate camvijJAnaM mnyte| / sparzIbhUtacatuSkAtmA upAdAya rUpasya hetuH| ativyaapti|
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ ex pra0 vA0 vRttau (1 paricchedaH) nityAnAM pratiSedhena nezvarAdezca sambhavaH / asAmarthyAdato heturbhavavAJchA ; nityAnAM kramAkramAbhyAmarthakriyAyAmasAmarthyAt / pratiSedhena' ca nezvarAverAdigrahaNAt pradhAnapuruSAdeH kAraNAtsambhava utpAda: / ato nityAdanutpatterdu :khasya hetu vAJchA janmatRSNA, janmasthAnAvasthA sattvAdyabhilASAtmikA / (185) parigrahaH // 185 // yasmAd dezavizeSasya tatprAptyAzAkRto nRNAm / yasmAd dezavizeSasya parigrahaH tatprAptitRSNAkRto nRNAM / nRzabda: prANyupalakSaNaH / tato garbhasthA' nAdAnamapi tattRSNAkRtameva / (186) c. nanUktaM bhagavatA " tatra katamassamudaya AryasatyaM paunarbhAvikI nandI sahagatA tatra tatrAbhinandinI yaduta kAmatRSNA bhavatRSNA vibhavatRSNA ce "*ti tatkathamekA bhavatRSNocyate samudayasatyamiti / atrAha (1) sA bhavecchA'pyanAptIcchoH pravRttiH sukhaduHkhayoH // 186 // yatoSpi prANinaH kAmavibhavecche ca te mate / yataH kAraNAt prANinaH sukhaduHkhayoH krameNApyanAptIcchAH pravRttirgarbhasthAnaparigrahAyAtaH sA bhavecchApi (186) kAmavibhavecche ca te mate / sukhaprAptIcchA kAmatR ' SNA / duHkhaviyogecchA vibhavatRSNA / bhavatRSNAyAM sukhaduHkhaprAptiparihArecchApUvvikAyAM garbhasthAnopAdAnecchAtmikAyAM dvayorapi saMgrahAdavirodhaH / (187) garbhAvi / prItirnandI / sarvatra cAtmasnehasya hetutvAt saMpravartate // 187 // sukhe sukhasaMjJasya ; samudayasya ca samudayAtmakatvAt sarvvatra viSaye'sukhe sukharahite sukhasaMjJasya duHkhaviparyayastasyAnenAzucau zuciviparyAsopi kathitaH / na hyazucau tathA manyamAna kasyacit sukhasaMjJA''tmasneheneti Atmasnehasya hetutvAditi / ahaGkAramamakAro ' "kAraNamvikRtiGgacchajjAyatenyasya kAraNamityAdinA / avasthA manuSyadevAdi / * sahAyAH sattvAH upakaraNaJcandanAdi / # dvayo rAgayoH samavadhAnAbhAvAdAha / vartamAnArthalambanAkRSTA * dIghanikAya 222
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. ... samudayasatyam ..... tthApitasya / anenAtmani AtmasnehaviparyAsa uktH| saMpravartata ityanenAnityaviparyAsaH suucitH| na hi nityaviparyAsamvinA phalArthI prvrtte| tasmAt tRSNA bhvaashryH| tadevaM catuviparyAsavAsitamAnasa evAtmasnehAt sukhaduHkhaprAptiparijihIrSayA prvrtte| tathA garbhasthAnepi sukhaduHkhaprAptiparihArecchaiva tRssnnaa| tasmAttRSNA bhavasyAzrayo hetuH| anena hetuta aakhyaatN| _ viraktajanmAdRSTarityAcAryAH saMpracakSate // 188 // adeharAgAdRSTezca dehAd rAgasamudbhavaH / nanu "viraktasya janmAdRSTeri (nyAyasU0 3|125)tyaacaaryaa gau ta mA da yopi saMpracakSate ( / 188) 'dehasya rAgAdRSTazca behAdrAgasamudbhavaH sthitastato na dehI viitraargH| atrAha (1) . nimittopagamAdiSTamupAdAnaM tu vAryate // 189 // nimittasya sahakArikAraNasyopagamAt dehosya rAgasya sahakArikAraNamiSTaM tato nAniSTamApadyate / upAdAnantu deho rAgasya vaaryte| rAga eva tU paadaankaarnnN| na ca rAgo jnmhetuH| viraktasya karuNayA jnmsmbhvaat| raktasyApi tRSNayeva jnmgrhH| anena pratyayata iti vyAkhyA tN| (189) imAM tu yuktimanvicchan bAdhate svamataM svayam / janmanA sahabhAvazcet jAtAnAM rAgadarzanAt // 19 // _d. viraktajanmAdRSTeritImA yuktimanvicchan cArvA kaH svamataM svayaM baadhte| rAgahetuko dehaH taddhetukazca rAga iti| anyonyahetutvAt janmaprabandhasiddheH / vItarAgAbhyupagamAcca svamatabAdhAsya janmanA sahabhAvo rAgAdInAM na pUrva rAgosti jAtAnAM raagdrshnaat| ato na rAgo dehaheturiti cet / (190) sabhAgajAteH prAk siddhiH; 'ahaMkAramamakAro ysy| 'vasuvandhunaivamukte cArvAka aah| dehasya na rAgamAtrAt prbhvaakaarmaah|
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA0 yUvI (1 paricchedaH) II. taNyA anmasamudayaH . nanvevaM dehopi na syAt rAgahetuH sahabhAvAt / na caahetuktaa| tataH sabhAgAt sjaatiiyaadraagaajaatrutpaadaat| prAyAgasya siddhirityaayaatN| III. karmA'pi - nanvavidyA tRSNA karma ca janmakAraNaM tatkathaM tRSNava kevalA samudaya ukta ityAha (1) ___ kAraNatve'pi noditm| .. ajJAnaM, uktA tRSNaiva santAnapreraNAd bhave // 191 // thAnantaryAca karmApi sati tasminnasaMbhavAt / kAraNatvepi noditamajJAnamavidyA mohaaprsNjnykN| uktA tRSNava tayaiva santAnasya paJcaskandhasantataHpreraNAt' kimarthaM bhave(191) janmanimittaM kapi hetutve'pi noktaM samudayatvena sati tasminnazAne karmaNi c| tRssnnaa'sNmukhiibhaave'bhaavaajjnmnH| AnantaryAcca tRSmAyAH satorapi mohakarmaNostRSNAyA asaMmukhIbhAve janmana AkSepakatvAsaMbhavAt yathA vimukti (:) cittasyetyuktaH samudayaH / sadanAtyantikaM hetoH pratibandhAdisambhavAt // 192 // sadetacayoktakAraNa (samudaya) svabhAvaM duHkhamanAtyantikaM saMbhavaducchedaM duHkhahetostRSNAyAH pratibandhasya saMbhAvya mAnatvAt / AdizabdAdavidyAdeH sahakAriNo vaiklysmbhvaat| .. anena niroSa eva nAstIti vAdi 'naH pratinirodhata iti kthitN| (ga) nirodhasatyam saMsAritvAdanirmokSo neSTatvAdaprasiddhitaH / nanu saMsAritvAdanimmoko muktirnAsti kasyacit / tatkathaM nirosssmbhaavnaa| naiSa doSa isstttvaat| ko nAma muktiM saMsAriNa icchti| aprsiddhitstsy| na hi saMsArI kazcidasti / kintu duHkhaM kevalaM hetubalAtpravartate tadabhAvAcca na bhavatIti brUmaH / - iyameva prabhaviSNutvAt prbhvH| miimaaNskaadyH| AnantAcca tRssnnaamaaH|
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ I saMsAryabhAve mukti pavasyA yadi saMsArI kazcinnAsti ko muktyarthI kimarthaM pravartate ityAha (1) yAvaccAtmani na premNo hAniH sa paritasyati // 193 // tAvad duHkhitamAropya na ca svastho'vatiSThate / yAvaccAtmani ekatvAhaMkAraviSayeSu skandheSu premNaH snehasya na hAnistAvad duHkhitamAtmAnamAropya sa prANyabhimato duHkhasantAnaH paritasyati (193) duHkhmaaste| na ca duHkhahetvapagamopAyAbhyAM sa klezamvinA svstho'vtisstthte| kintu (1) mithyAdhyAropahAnArtha yatno'satyapi moktari // 194 // - mithyAdhyAropasya saMsAritvAdhyavasAyasya hAnArtha yatno'satyapi kasmiMzcidAtmAdau moktri| na hi yathAvastveva vyvhaarH| kintu yathAvasAyaJca / tathAhi rajjurapi sAdhyavasAyaviSayatvAt prihaarvissyH| evamahameva baddho'hameva mokSyAmItyadhyAropAnmuktyartha vyAyAmaH / (194) II. muktAnAM saMsAre sthitiHbhavatvAtmagrahaviparyastAnAM sukhAdyabhilASAtpravRttilakSaNA saMsAre sthitirunmIlitAtmagrahayonisakaladoSarAzayastu kasmAdAsata ityAha (1) avasthA vItarAgANAM dayayA karmaNA'pi vaa| . a. avasthA vItarAgANAM dayayApi karmaNApi vA vItamohAnAmapi duHkhAd duHkha'hetozca lokamuddhartukAmatayA sthitiH| tAvatkAlAnubandhizarIrAkSepakena karmaNA vA sthitiH| tadevAha (1) AkSipte'vinivRttISTeH; AkSipte karmaNA kaaye'vinivRttenivRtybhaavsyesstteH| yadyevaM janmAntarAkSepakasya karmaNaH sadbhAvAt bhavAntaraJca syAdityAha sahakArikSayAdalam // 195 // nAkSaptumaparaM karma bhavatRSNAvilaMpinAm / 'tatra ca te preksskaaH|
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA0 vRttau (1 paricchedaH) sahakAriNa AtmAtmIyAdiviparyAsajJAnasya tRSNAyAzca zayAnAlaM ( 195) na zaktaM karmAkSeptumaparaM bhavaM bhavatRSNAvilaMdhinAM / tRSNAlaMghanA nairAtmyadRSTirityAtmAtmIyAdimohanivRttizcoktA / anena sahakArivaikalyamuktaM / nanu dayA' sattvadarzanAt tacca kSINaM muktAnAM tatkathandayayA sthitirityAha ( 1 ) * duHkhajJAne'viruddhasya pUrvasaMskAravAhinI // 196 // dayotpattirna sA satvAnurodhinI / vastu 78 duHkhasyAnityaduHkhazUnyAnAtmakAkArasya jJAne satyaviruddhasya dveSAbhAvAt savvaizApratiha' tasya pUrvvasaMskAravAhinI (196) pUrvAbhyAsapravRttA yA dayotpattiH sAna satvAnurodhinI sattvadRSTivazA kintu vastuno duHkhasya kRpAviSayatayA'bhyastasya dharmaH / unmUlitAtmadRSTInAmapi duHkhasya kRpAviSayatayA'bhyastasya saMmukhIbhAvaarrated ityarthaH / b. evantarhi rAgopi muktAnAM ' syAdityAha ( 1 ) AtmAntarasamAropAd rAgo dharme'tadAtmake // 197 // tasya sthirasukhAtmAtmIyarUpasyAropAt dharme skandhamAtrarUpe'tavAtmake ...vastuno'sthirAdisvabhAve rAgo'bhiSvaGgarUpo bhavati / / ( 197) / duHkhasantAnasaMsparzamAtreNaivaM dayodayaH / dayodayastu duHkhasantAnasya saMsparzo darzanaM tanmAtreNaivaM bhavati / na tatra sattvadarzanApekSA / c. yathA duHkhadarzanAt dayotpattistathApakAriNi dveSopi syAdityAha (1) mohazca mUlaM doSANAM sa ca satvagrahaH; mohazca mUlamAdikAraNaM doSANAM sa ca mohaH sattvagrahaH / unmUlitasattvadRSTezca / ( 198) vinA // 198 // tenAdyahetau na dveSo, na doSo'taH kRpA matA / zAstuH / " dveSo hi kRpAvirodhI sa prahINadveSaH / 3 karuNAyA / * etena dharmAlambanI kRpoktA 8 uktaskandhebhyo'nyatvAdantarazabdaH / " iti rAgAvanyA kRpA / t amUDhasya pApAvRtteH /
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. niroSasatyam .....: tena sattvagraheNa vinA'dmahetAvapakAriNi na deSosti aatmno'drshnaatdpkaarbhraantybhaavaat| ato doSamUlasyAtmagrahasyAbhAvAdutpadyamAnA kRpA na doSo matA (1) b. yadi pUrvakAvedhatastadaiva na nirvANaM' tadA sAMsArikataiva syAdityAha(1) nAmaktiH pUrvasaMskArakSaye'nyApratisandhittaH // 199 // akSINazaktiH saMskAro yeSAM tiSThanti te'naghAH / mandatvAt karuNAyAzca na yatnaH sthApane mahAn // 200 // nAmuktiH kintu muktireva pUrvasaMskArakSaye pUrvakarmAvedhakSaye satyanyasya duHkhasya hetuvaiklyaadprtisndhitH| (199) yeSAM punarmahAkRpANAM praNi dhAnaparipuSTasya janmAkSepakakarmaNaH saMskAro'kSINazaktiste'naghAH samyaksambuddhAH yaavdaakaashntisstthntyev| zrAvakANAntu karmaNo niyatakAlasthitikadehAkSepakatvAnmandatvAt karaNAyA yatnazca mahAn sthApane nAstIti na sadA sthitiH ( / 200) . tiSThantyeva parAdhInA yeSAM tu mahatI kRpA / tiSThantyeva sarvadA te parAdhInAH pareSAmupakaraNIkRtAtmAno mhaamunyH| yeSAmakAraNavatsalAnAM mahatI kRpaa| III. satkAyavRSTavigamaH satkAyadRSTeviMgamAdAdya evAbhavo bhavet // 201 // mArge cet sahajAhAnene hAnau vA bhavaH kutH| a. nanvAdya eva mArge darzanamArge satkAyadRSTavvigamAt srota Apannasya bhavo janmAntarabandho na bhavediti cet (201) / sahajAhAne / dvidhA hi satkAyadRSTirAbhisA~skArikI yA skandhavyatiriktAtmAdhyavasAyinI, sahajA c| tatra prathamA darzanamArge hIyate na dvitIyA bhaavnaamaargheyaa| sA ca mohaH tRSNAyAzca heturiti bhavati jmmprbndhH| yadi tu paTutaraprajJasyAdya eva mAg! mAgrgAntarasvabhAvaH tadA hAnau vA sahajAyA AtmadRSTaH punarbhavaH kutH| b. kIdRzaM punastatsahajasattvadarzanamityAha (1) 1 sukhI bhaveyaM duHkhI vA mA bhUvamiti tRSyataH // 202 // - yaivA'hamiti dhI: saiva sahajaM sattvadarzanam / 'kintu sthitistahi kupaaprvshsy|
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 pra0 vA0 vRttau (1 paricchedaH) sukhI bhaveyaM duHkhI vA mAbhUvamiti tRssytH| kAMkSamANasya yaivAhamiti dhIH saiva sahajaM sttvdrshnmucyte| c. tadaprahINaM srota Apannasyeti kathaM jJAyata ityAha (1) na hyapazyannahamiti kazcidAtmani snihyati // 203 / / na cAtmani vinA premNA sukhakAmo'bhidhAvati / nApazyannahamiti kazcidAtmani snihyati kintu pazyanneva (203) / na cAtmani vinA premNA sukhakAmaH kazcid grbhsthaanaadimbhidhaavti| abhidhAvati I5b ca garbhasthAnaM (1) prahINAbhisaMskArika sattvadRSTirapi srota ApannaM tadasyApahINaM sahajaM sttvdrshnN| IV. baMdhamokSavyavasthA nanu satyAtmani bandhamokSAvekAdhikaraNau yuktau| netyaah|' duHkhasyotpAdahetutvaM bandhaH, nityasya tat kutaH // 204 // aduHkhotpAdahetutvaM mokSaH, nityasya tat kutaH / a. duHkhasyopAdAnaskandhAnAmutpAdahetutvaM bndhH| tatkuto nityasya kramayogapadyAbhyAmarthakriyA virahAt (204) / aduHkhotpAdahetutvaM duHkhaM pratyayahetutA mokSaH / tacca nitya sya kutH| na hi pUrvAparaikasya bhAvasya duHkhahetoH pazcAdahetutvaM yuktaM / ____b. syAdetat (0) na nityasya hetutvaM bandhamokSau ca yuktAviti / nityatvAnitya tvAbhyAmavAcyasya pudgalasya tau bhaviSyata iti manvAnaM vai bhA Si ka mpratyAha (1) anityatvena yo'vAcyaH sa heturna hi kasyacit // 205 / / anityatvena yo'vaacyH| anityatvamupalakSaNaM / nityatvenApyavAcyaH saheturna hi kasyacit / tasmaivAbhAvAt / tathAhi yadyasAvanityo na bhavati syAnnityaH / (205) atha nityo na bhavati syaadnityH| anyonyAbhAvalakSaNatvAdanayorekavidhi pratiSedhasyAparapratiSadhavidhinAntarIyakatvAt na kvacidvastuni dvayapratiSedhasambhava iti pudgalasyAbhAvAdahetu tvaM ato bandhamokSAvapyavAcye pudgale na yujyate kthnycn| 1 satyamapyAtmani bndhaadybhaavmaah| 'bndhaasiddh||
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ mArgasatyam c. atha nityatvenAvAcyatvAnna doSa iti cet / nanvevanitya evoktaH syaat| tathAhi' (1) nityaM tamAhurvidvAMso yaH svabhAvo na nazyati // 206 // nityaM tamAhumvidvAMso yaH svabhAvaH sarvadA na nazyati sa cedIdRzo na bhavatyanitya eva syAt / (206) tyaktvemA hepaNI dRSTimato'nityaH sa ucyatAm / akSemAM pudgaladRSTi pudgalanairAtmyavAdinaH saMskArAnityatAvAdinazca zAstuH ziSyANAM hepaNI lajjAvarddhanIM tyaktvA'nityaH sa pudgala ucyatAM yena bandha mokSau yujyte| ekAkAro nirodho vyaakhyaatH| // x / (gha) mArgasatyam (caturAkAraM mArgasatyam) traya AkArA vkssynte| ukto mArgaH, tadabhyAsAdAzrayaH parivartate // 207 // mArgasatyaM caturAkAraM vaktumAha (1) a. ukto mArgaH zAstRpadavyAkhyAvasare nairaatmydrshnlkssnnH| tasyAbhyAsAdAzrayaH klezavAsanAbhUtamA la ya vijJAnaM parivartate kliSTadazAnirodhAt klezavisaMyuktacittaprabandhAtmanA pariNamati / (207) / anena mArgata iti mArgAkAro darzitaH kleshvisNyoghetutvaat| sAtmye'pi doSabhAvazcenmArgavat / mArgasyAbhyAsaprakarSAt sAtmyapi prakRtitve ca prApte punardoSANAM mohAdInAM bhAvaH prApnoti cet| mArgavat yathA bandhAvasthAyAM doSasAtmyepi maargo'bhyaasvshaadaavirbhvti| atrAha ( / ) naavibhutvtH| 'na nityamanyadeva kinycidyaavtaa| "upAyAbhyAsa evAyantAdAtmyAcchAsanaM matami" (1140) tyanena bhraantinivrtkaagmnkaalmaatrmsyaavsthaanaat| 11
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA0 vRttau (1 paricchedaH) ___nAvibhutvataH asaamrthyaat| mArgasAtmye'pi sthitasya cetasi na doSANAmutpattuM sAmarthya msti| tannidAnabhUtasya satvadarzanasyonmUlitatvAt / anena zAntata iti nirodhAkAra ukto doSANAM sarvathA zAntatvAt / ' ga. satkAyadRSTiH - (ka) satvadarzanAbhAve kAraNam satvadarzanameva punaH kasmAnna bhavatItyAha (1) viSayagrahaNaM dharmoM vijJAnasya yathAsti saH // 208 // gRhyate so'sya janako vidyamAnAtmaneti ca / - viSayagrahaNamvijJAnasya tAvatsati grAhyagrAhakabhAvo dharma: yathA cAsti sa sa viSayastathA gRhyte| vijJAnena viSayiNA (208) / sa ca viSayosya vijJAnasya janako vidyamAnenAtmanA yathAvasthitena ruupenn| eSA prakRtirasyAstannimittAntarataH skhalat // 209 // vyAvRttau pratyayApekSamadRDhaM sarpabuddhivat / yathAvasthitavastugrahaNaJca nAtmaiSA prakRtiH svabhAvo jJAnasya viSayiNaH / yathAsvabhAvaM svagrAhijJAnajananaJca viSayasya prkRtiH| asyAH prakRtestajjJAnaM nimittAntarataH AntarAdavidyArUpAdAgantukAcca viSayadoSAdeH skhaladviSayagrahaNaviparItAkAraM bhavati (1209) tacca vyAvRttau viSayaviparItagrahaNAkAratAyA nivRttyartha pratyayApekSa bhrAntinivartakakAraNamapekSyamANamadRDhamasthA SNu sarpabuddhivat / yathA sarpabuddhI rajvA bhrAntinimittA' jAtA rajjusvarUpagrAhiNaH pratyayAnnivRttA na punrudbhvtiiti| tathA bhrAntinimittanirAsAt dRSTe nairAtmye vastuni sati nAsti sattve dRSTisambhavaH' jJAnasya vissysvruupgrhnnprvnntvaat| viSayasya ca svaakaaraarpnnprvRtttvaat| a. kiJca (1) prabhAsvaramidaJcittaM prakRtyAgantavo malAH // 210 // prabhAsvaramanAtmabhUtadoSasaJcayamidaM cittaM prakRtyA svbhaaven| ye tu manodoSA 'prkRtishuddhhemvt| 'arthapAhijJAnamicchato vktvyH| 'stvaadhyvsaayi| mandamanvaprakAze soMcite prdeshe| 'ashjaagnturdossH| nairAtmyaM prakRtiH prmaasiddhiH|
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ satkAyadRSTiH dRzyante te bhraantinimittopniittvaadaagntvo'svbhaavbhuutaashcetsH| tamaH tuhinAdaya iva nabhasaH (210) / tatprAgapyasamarthAnAM pazcAcchaktiH ka tanmaye / tatprAgapi tasmAnnairAtmyadarzanAtpUrvamapi tataH zrutacintAdhyavasAnepyApAtaviSkambhanAdutpattumasamarthAnAM malAnAM pazcAnmArganiSpattau zaktirutpattuM kva tanmaye mArgasAtmye svarUpe (1) etadevAha (1) nAlaM praroDhumatyantaM syandinyAmagnivad bhuvi // 211 // . . bAdhakotpattisAmathyagarbha zakto'pi vastuni / zakto'pyuddhatopi manomalo nAlamatyantaM praroDhuM vastuni cittasantAne kIdRze bAdhakotpattisAmarthyagarbhe sarvadRSTibAdhakasya nairAtmyadarzanasya mArgasatyotpattistasyAM sAmarthya prabhaviSNutvaM tadgarbhe Anantaryasya garbhe tasmin syandinyAM' bhuvi agnivat (211) / yathA hi vahnarhetubalAdutpannopi syandinyAM bhuvi bAdhakavatyAM nAtyantaM prarohati tathA mArgotpattisAmarthyagarbhe cetasyutpannA api malA nAtyantaM virohnti| sAtmIbhUtamA garge tu hetuvaikalyAnnotpadyanta ev| ....... (kha) nairAtmyadarzane doSotpattivyavasthA / kathaJca nairAtmyadarzino mlotpttiraashNkyte| na tAvat hetusAkalyAtsatvadRSTerhetubhUtAyA abhAvAt nairAtmyadarzanavat sattvadarzanaJca bhAvanayotpannaM heturiti cet|| -- kutastasya bhaavnaa| kinnarAtmyasya so'pdrvtvaat| kiJcAbhUtatvena bhrmhetutvaat| asvabhAvenopahantuM shkytvaadvaa| etattrayamasaGgatamityAha (1) nirupadravabhUtArthasvabhAvasya viparyayaiH / / 212 // na bAdhA yatnavatve'pi buddhsttpksspaattH| doSarAzerudvejakasya prahANena nirupadravasya pramANasamvAdi tvena bhUtArthasya satyArthasyAnAropitatvena svabhAvasya prkRteneraatmysyaabhirucitvissysy viparyayeSvAtmAdyAkAreSvabhyAse sopadravatvAdinA prayatna eva tAvanna sambhavati prekSasya / sambhavepi vA viparyayaiH (1212) 'nitymudklaavissyaaN| nairAtmye yadi doSaH syAttadA sattvadarzanaM bhAvayet / tacca nAsti dosstrysyaapybhaavaat|
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA0 vRttau (1 paricchedaH) 2. na bAdhA nairAtmyasya sAtmIbhUtasya svabhAvasyAsti / 'buddhestatra doSapratipakSe guNavati mArge pakSapAtAt / 84 na hi svabhAvaH sAkSAtkRto'nyathA kartuM zakyaH / anena praNIta iti nirodhAkAro darzitaH / b. nanu yadi nairAtmyasAtmatvadarzanayoH parasparabhedAd bAdhA tadA rAga * pratighayorapi syAdityAha (1) zrAtmagrahai kayonitvAt ; kAryakAraNabhAvataH // 213 // rAgapratighayorbAdhA bhede'pi na parasparam / Atmagraha eko yoniSkAraNaM yayostau tayorbhAvastasmAdekakAraNatvAt rAgapratiyorbhedepi na parasparaM bAdhA rUparasayoriva / tathA kAryakAraNabhAvatopi (213) nAnyonyaM bAdhA / tathAhi yadaikasmin rAgastadA tadapakAriNi dveSaH / yadA ca kvacid dveSastadA tadapakAriNi rAgopIti parasparakAryakAraNabhAvAnnAsti virodhaH / cakSurAdibuddhInAmiva / c. nanu dveSAdipratipakSA - maitryAdayo na ca tAnucchindantItyAha ( 1 ) mohAvirodhAnmaitryAdernAtyantaM doSanigrahaH // 214 // tammUlAzca malAH sarve ; I mohAvirodhAnmaitryAdeH / maitrIkaruNAdayo mohAvirodhino'tazca doSakAraNAvaikalyAnnAtyantaM dveSAdidoSANAM nigraho maitryAdeH / ApAtaviSkambhanamAtrantu bhavati mohasyAnapAyAt ( 214 ) / tanmUlAzca malAH sarvve prasUyante / (ga) mohaH satkAyadRSTiH nanu sattvadarzanaM doSamUlaM na moha ityAha ( 1 ) sa ca moha: satkAyadarzanaM / sa ca satkAyadarzanam / 1 cittasaMprayuktatvAt caMttAnAM saMprayuktA'vidyetyAha / 2 virodhAt / na cAstyekabhAvanayA parasyAtyantanirodho loka ityanekAntamAha / 4 lakSaNabhedepi nAtyantavirodhastayoH / 5 bhedepyekamanyahetuH /
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... satkAyadRSTiH .. nanu moho'sNprkhyaanruupH| sattvadRSTi: tu vipriitaarthprtipttiruupaa| tatkayaM moha eva sattvadarzanamityAha (1) vidyAyAH pratipakSatvAccaittattvenopalabdhitaH // 215 // mithyopalabdhirajJAnaM yuktazcAnyadayuktimat / vidyAyAH prtipksstvaat| vidyAyA nairaatmydRssttevipksso'vidyaa| sa cAprakhyAna'mAtramvA rUpAdi vA na bhavati nirvANepi tyorbhaavaat| kintu mithyopalabdhirajJAnamavidyA'dharmAnRtavat / vidyAyAH sadarthatvAt / caittatvenopalabdhitazca / caittatvena karaNenopalabdhirUpa'tvAcca / (215) AzrayAlambanAkArakAladravyasamatAdibhiH samaM prayuktAH saMprayuktA iti sNpryuktlkssnnN| na cAsaMprakhyAnasya nIrUpasyAlambanAkArayoga iti mithyaajnyaanmvidyaa| ukte 'rthe virodhaat| bhagavatA pyuktaM "yAH kAzcana lokavyavahAropapattayaH sastiA AtmAbhinivezato bhavanti AtmAbhinivezavigamato na bhavanti" ityanena sattvadRSTireva jnmheturuktaa| AtmAbhinivezalakSaNatvAtta syaaH| ato'nyadasaMprakhyAnalakSaNamajJAnamayuktaM nirvANepi ttsttvaat| a. nanu yadyavidyA dRSTireva tathA ca dRSTisaMprayuktA vidyeti saMprayuktAoM nsyaat| na sA tenaiva samprayuktA kintu sakalaklezAnugatA'vidyA (1) satkAyadRSTistu tadekade degzaH tatazcAgamAvirodha ityAha / (1) vyAkhyeyo'tra virodho yH| ___ atra vidyAnirdeze Agamavirodho yaH prasajati sa sAmAnyavizeSabhAvena bhedakalpa' nayA vyAkhyeyaH samarthanIyaH / yathA palAzayuktamvanamiti / dRSTisvabhAvA'vidyAprAdhAnyena klezaheturityupadarzanaJca pryojnN| b. prakRtamAha (1) yatazcaivamAtmadarzanaprabhUtAH srvvkleshaaH| 1abhaavstsy| tdrthH| 'vidyaaviruddhaa'vidyaa| yugapadanutpattistu rAgAnimittAn grahAghAtavastubahulIkaraNAdyasAdhAraNaM kaarnnvttvaat| . avidyaayaaH| 'yukti prtipaadyaagmmaah| * avidyaayaaH| asaMpralyAnasya sttvaat| tsmaatpuurvoktvaavidhaa| 10 yathA palAzAviyuktaM vanaM pANyAdiyuktaM shriirN|| 1" ityabhiprAya aah| 12 avidyaa| dRsstti| 14pANeriva shriiraat|
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 pra0 vA0 vRttau (1 paricchedaH) tadvirodhAzca tanmayaiH // 216 // virodhaH zUnyatAdRSTeH sarvadoSaiH prasidhyati / tayA sattvadRSTyA virodhAcca zUnyatAdRSTenairAtmyadRSTeH / tanmayaiH ( 216 ) sattvadRSTihetukaiH sarvvadoSaivvirodhaH sidhyati / zItaviruddhasyAgneriva tatkArye romaharSAdibhirataH sAtmIbhUtanairAtmyAnAM na punardoSalezotpattiranena niHzaraNata iti nirodhAkAro niddiSTa : doSebhyaH sarvvathA niHzaraNAt / (gha) doSAH pratItyasamutpannAH nAkSayaH prANidharmatvAd rUpAdivadasiddhitaH // 217 // sambandhe pratipakSasya tyAgasyAdarzanAdapi / 2. syAdetadakSayo rAgAdiH prANidharmatvAdrUpAdivat na yuktametadasiddhitaH / na hi prANI kazcidasti yaddharmA rAgAdayaH siddhayanti / sattve dRSTau tu satyAM kevala 'mupalabhyanta iti pratItyasamutpAdamAtrametat ( 217 ) / teSAM pratipakSasya nairAtmyadarzanasya sambandhe saMmukhIbhAve tyAgasyApAtaviSkambhaNa' syAdarzanAdapi sambhavatpratipakSatvenocchedasambhavAt nAkSayitvaM / - b. syAdetat (1) tAmrAdInAmagniyogAd dravAvasthAyAM naSTamapi kAThinyaM punaH zItasamparkAdutpadyate / tadvannaSTAnAmapi doSANAM mArgasAtmye punaH kutazciddhetorutpattiH syaat| atrAha (1) na kAThinyavadutpattiH punardoSavirodhinaH // 218 // sAtmatvenAna pAyatvAt anekAntAcca bhasmavat / na kAThinyavadutpattiH punardoSANAM / doSavirodhino (218) nairAtmyasya sAtmatvena prakRtitvenAnapAyAt / na hyavyAhate virodhini tadviruddhasyotpattiragnAviva zItakAThinyaM kAdAcitkatvAdagninivRttau tadvirodhinyA dravatAyAH svarasa - niroSAdutpadyate'naikAntAcca bhasmavat / yathA bhasmani bhUte punarna kASThotpattistathA nairAtmyasAtmatAyAM na punarnaSTAnAM doSANAmutpattirityanaikAntikatA naSTotpatteH / c. nanvAtmabhAvanayApi mokSosti tatkiM nairAtmyabhAvanayA yadAhu"rAtmA mantavyo nididhyAsitavya" ityAdi / atrAha ( 1 ) pryaH pazyatyAtmAnaM tatrAsyAhamiti zAzvataH snehaH // 219 // snehAt sukheSu tRSyati tRSNA doSAMstiraskurute / 1 rajjvAM sarpabuddhivadapaiti ca / 2 vaidharmyadRSTAntamAha /
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ satkAyavRSTiH yaH pazyatyAtmAnaM tatrAtmanyasya draSTurahamiti zAzvato'napAyisneho bhavati (219) / snehAdAtmasnehAtsukheSu tRSyati / tRSNAvAn bhavatIti / tRSNA ca sukhasAdhanatvenAdhyavasitAnAM vastUnAM doSAnazucitvAdIn tiraskurute pracchAdayati doSati - raskaraNAt / guNadarzI paritRSyan mameti tatsAdhanAnyupAdatte // 220 // tenAtmAbhinivezo yAvat tAvat sa saMsAre / guNadarzI zucitveSTatvaguNAn pazyan paritRSyan mameti mamedaM sukhamiti garddhamAnastasya sukhasya sAdhanAni garbhagamanAdInyupAdatte / ( 220 ) tenAtmadarzanamUlatvena janmAderAtmAbhinivezo yAvattAvat sa AtmadarzI saMsAra eva (1) d. na kevalaM janmaprabandhastasya doSA api samastAH santItyAha ( 1 ) atmani sati parasaMjJA svaparavibhAgAt parigrahadveSau // 221 // anayoH saMpratibaddhAH sarve doSAH prajAyante / Atmani sati tato'nyasmin parasaMjJA parabuddhirbhavati / svaparavibhAgAca kAraNAt svaparayoryathAkramaM parigraho'bhiSvaGgo dveSaH parityAgastau bhavataH (221 ) / anayoranunayapratiSedhayoH saMpratibaddhAH sarvve doSA rAgamAtsaryerSyAdayaH prajAyante / 87 e. yadyapyAtmani snehavAn tathApyAtmIye sukhasAdhane vairAgyAnna saMsaratIti cet / naitadyuktaM yata (:1 ) niyamenAtmani snihyaMstadIye na virajyate // 222 // Atmani snin prIyamANastadIya AtmI' ye sukhasAdhane niyamena ( na ) virajyate'bhiSvajatyeva tatkathamAtmIyavirAgAnmuktiH / AtmasnehasyAtmIyavairAgyavirodhitvAt / (222) f. tameva tyajatIti cet Aha (1) na cAtyAtmani nirdoSe snehApagamakAraNam' / snehaH sadoSa iti cet tataH kiM tasya varjanam // 223 // .1 AtmadarzanaM mUlaM yasya janmAdeH / AtmasnehaM / naitacchlokAddhaM vivRtaM vRttikRtA /
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA. vRttau (1 paricchedaH) ___ yA gapyAtmA nirdoSastathApi snehaH sadoSa iti cet| tataH sadoSatvAt ki kartavyaM tasya snehasya varjanam (1223) adUSite'sya viSaye na zakyaM tasya varjanam / adUSitasya viSaya Atmani na zakyaM tasya vrjnN| na hi snehaH svaguNadoSA17 bhyAmupAdIyate tyajyate vA kintu viSayasya viSayazca nirdoSa iti kathamasya vjnN| kiJca (1) ___prahANiricchAdveSAderguNadoSAnubandhinaH // 224 // tayoradRSTiviSaye; icchAdveSAderguNadoSAnubandhino yathAkramaM viSayasya guNadoSAnuvartinaH prahANiH prahANyupAyaH (224) / tayorguNadoSayoradRSTiviSa ye'nanyopAyatAdarzanArthamupacAraH / viSayaguNadoSAdarzane evecchA dveSAdiprahANyupAya ityrthH| nanvadRSTopi ityAdiranicchAmAtrAt tyajyamAno dRzyata' ityAha (1). na tu bAyeSu yaH krmH| na tu bAhyeSu vastuSu yaH kramonicchAmAtrakRtatyAgarUpaH sa AntareSvapi snehAdiSu yuktH| bAhyAdhInaM bAhyamanicchayA tyaktuM zakyaM AtmadarzanAdhInantu na shkyprihaarN| avikalahetutvenotpatteH / kiJca (1) ... na hi snehaguNAt snehaH kintvarthaguNadarzanAt // 225 // . kAraNe'vikale tasmin kArya kena nivAryate / na hi snehaguNAtsnehaH kriyate kintvarthasya viSayasya guNadoSadarzanAt jAyate (225) kAraNe'vikale tasmin viSayaguNe kArya snehaH kena nivaaryte| na kencit| kA vA sadoSatA dRSTA snehe duHkhasamAzrayaH // 226 // nacAtmani nirdoSe snehApagamakAraNamasti" itivaktumucitaM vyAkhyAnam / idameva smrthyte| icchAviSaye guNavRSTaH pravartato dveSo doSadRSTaH tenAtmavRSTayA'gato bhivaGgasta() dRsstterpti| tatkimAtmani tdvissye'vshyntyaa'drshnmpeksste|
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . . satkAyadRSTiH ...... kA vA sadoSatA dRSTA snehe yenAyaM varjayitavyaH / duHkhasya smaamyshceddossH| tathA hyAtmani snihyan tatsukhasAdhaneSu tRSNAvAn duHkhabhUtaM saMsAramupAdatte // (226) tathApi na virAgo'tra svtvdRsstteythaatmni| .. tathApi duHkhahetutvepi na virAgo'tra snehe yathAtmani svatvavRSTaH duHkhanidAnabhUtAyA hetAvAtmani na viraagH| yadi duHkhahetau virAgastathA svatve dRSTidvAreNa savvaM duHkhamiti tasya hetAvAtmanyeva sa yuktH| na cAstyetat / - na tairvinA duHkhaheturAtmA cet te'pi tAdRzAH // 22 // ----- na taiH snehabuddhIndriyAdibhirAtmIya vinA kuHlaheturAtmA cet| tepi snehAdayaH tAdRzA AtmAnamantareNa na duHkhhetvH| (227) nirdoSa dvayamapyevaM vairAgyAna dvyosttH| . duHkhabhAvanayA syAccedahidaSTAGgahAnivat / / 228 // evaM parasparasApekSatve nirboSa dvayamapi snehAdirAtmA ca / vairAgyanna bamorapi tataH kaa| tathA ca saMsAro doSAzca durvvArA hetusaaklyaat| pravRttiH yadi snehAdiSu duHkhabhAvanayA hAniH syaat| ahibaSTasyAGgaspa hAnivat / yathAtmIyamapyahidaSTamaGgaM duHkhavazAd virajya tyajyate / anupbhogaashrytvaat| . (228) AtmIyabuddhihAnyA'tra tyAgo na tu viyaryaye / upabhogAzrayatvena gRhIteSvindriyAdiSu // 229 // svatvadhIH kena vAryeta vairAgyaM tatra tat kutH| aatmiiybuddhihaanyaa| tatrAhidaSTAGge tyAgo na tu viparyaye aatmiiybuddhisttaayaaN| yasmAdupabhogasyAzrayatvena kAraNatvena gRhIteSvindriyAdiSu (229) svatve pIrA tmIyatvabuddhiH ke na hetunA bAryeta na kencit| tatkutastatropabhogasAdhane svIyAvayave vairAgyaM yena tyjyte| tato yattyajyate AtmIyabuddhihAnyA ev| na caivaM snehAdiSvAtmIyabuddhihAnirasti yenaiSAM tyAgaH syaat| 'krnniiyN| 'tsmaatsaa| 12
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA. vRto (1 paricchedaH) pratyakSameva sarvasya kezAdiSu kalevarAt // 230 // 'vyuteSu saghRNA buddhirjAyate'nyeSu saspRhA / * * etacca pratyakSameva sarvasya kezAdiSu kalevarAt / (230) cyuteSvAtmIyabuddhiviSayeSu saghRNA buddhirjaayte| janasyAnyatrAcyuteSvAtmIyabuddhiviSayeSu sspRhaa| ___ (Da) AtmAtmIyabuddhayorhAniH duHkhabhAvanayA AtmIyabuddhireva hIyata iti cet| na yuktamidaM (1) . samavAyAdisambandhajanitA tatra hi svadhIH // 231 // samavAyAdisambandhajanitA hi yasmAttatra buddhayAdau svdhiiH| tathA cAtmanaH sukhAdinA samavAyaH smbndhH| zarIreNa sNyogH| zarIrAzritaH rUpAdibhiH sNyuktsmvaayH| zrotrendriyeNa saMyogazcakSurAdibhiH saMyogisaMyoga aatmsmbndhH| (231) sa tathaiveti sA doSadRSTAvapi na hoyate / samavAyAdyabhAve'pi savatrAstyupakAritA // 232 // sa duHkhabhAvanAyAmapi tathaiveti sA svadhIrdoSadRSTAvapi na hIyate nimittasyAvaikalmAt / atha sa'mavAyAdirnAstyeva tdaa| samavAyAdhabhAve'pi sarvatra buddhayAdAvalyupakAritA ttkRtaa| (232) duHkhopakArAnna bhavedagulyAmiva cet svdhiiH| mokAntena sad dukhaM bhUyasA saviSAnnavat // 233 // ___ tatra svadhIrazakyadhAraNA duHkhopakArAt duHkhopanidhAnAt na bhavedahiMdaSTAyAmagulyAmiva snehabuddhayAdau svadhIriti cet| na hyekAnsena tatsnehAdiduHkhaM duHkhahetuH paryAyeNa sukhhetutvaadpi| kintu bhUyasA taduHkhaM saviSAnnavat / pariNatiduHkhaheturapi viSAnamApAtasukhaM c| (233) ___a. nanu sadiSamannaM sukhamizraJca vairAgyaviSayaH svahitakAmAnAmevaM' snehAdirapi syAdityAha (1) viziSTasukhasamAt syAt taviruddha viraagitaa| viziSTe sukhe sukhasAdhane tadAtpariNAmayoranugrahItari viSAdidoSarahitabhojanAdau saGgAdabhiSvaGgAt syAttadvilve saviSAnnAdau viraagitaa| 'sAMkhyaM pratyAha (1) prkRtipurussaantrjnyaanaanmuktH| / 'upabhogAGgatvena vRtteH| / upasamIpe nidhAnamarpaNantataH yathAtmA na tyajyate tvaaympi|
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ satkAyavRSTiH ... vairAgyAcca (1) kizcit parityajet saukhyaM viziSTasukhatRSNayA / / 234 // kiJcitsaukhyaM pariNatiduHkhabahulaM parityajedAtmakAmo viziSTasya sukhasya . pariNAmAviruddhasya tamayA abhilaassnn| yadA svAtmani sati na kiJcitsukhaikarUpaM sarca sukhaM duHkhasaMmizraM tadA kva parihAraH kasminnanurAgaH svIkAro na cecchayA 17b zakyaparihArAH snehAdayaH tatkAraNasyAtmano'vaikalyAdityuktaM / (234) b. nanva nairAtmyapakSepi duHkhaM sklN| tannirodhaH prsukhN| tatkvacittRSNayA pravRttirna syAdityAha (1) - nairAtmye tu yathAlAbhamAtmasnehAt prvrtte| alAme mattakAsinyA dRSTA tiryakSu kAmitA // 235 // nairAtmyatattve'dhyAropAdA tmasnehAtsukhaviparyAsAt duHkheSvapi sukhatayA'dhyavasiteSu viSayeSu yathAlAbhaM prAptyanukrameNa pravRttirbhavati nirvaannsukhvyutpttybhaavaat| vyutpattAvapi tnmaargsaatmtvaabhaavaat| sAtmIkRtamAgrgAstu kvacinna pravartanta' ev| tathA cAlAbhe mattakAsinyA mattamajagAminyA kAmukasya tiryakSa kAmitA dRssttaa| balavAnAtmasneho viziSTasukhasAdhanasyAlAbhe sukhAbhAsahetau ca pravartayati / (235) c. kiJca (1) yadi buddhIndriyazarIrAdInAM duHkhahetutvAt teSu vairAgyAttatyAgAt kavalyamAtmana issttN| muktidazAyAntadAtmabhogAdisakalaparicchedAbhAvAt nAzAvizeSAnnAza eveSTa: syAt (1) taccedamayuktamityAha (1) ____ yasyAtmA vallabhastasya sa nAzaM kathamicchati / yasyAtmA vallabha stasya sa kathaM nAzamicchati na nAzaM kaivalya mprtiitivissytvaadicchti| kathaM punaH kevalamAtmAnamicchan nAzamicchatItyAha (1) ... . nivRttasarvAnubhavavyavahAraguNAzrayam // 236 // icchet prema kathaM ; ! 'yadi nairAtmyameva sarvadharmANAM vastutastadA'pravRttistatkArya sthAna caastiityaah| nairAzye nairAtmye tattve mUlavyAkhyA, syAdetacadi nairAtmyajJAnaM syAt kintvajJAnAvAropAt prvrtte| aatmaaropaat| 'saaNkhysy| dehI eva muktH|
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA0 vRttau (1 paricchedaH) nivRttaH sarvvasyAnubhavavyava' hArasya samAzraya AzrayaNaM yasmAttaM nAzalakSaNAviziSTamityarthaH / nAzA "viziSTaJcAtmAnaM kathaM prema snehAtizaya icchet / yasmAt (1) 62 pramNaH prakRtirna hi tAdRzI / premNaH prakRtistAdRzI svaviSayanAzaiSaNasvabhAvA na bhavati ( 1 ) tasmAt ( 1 ) sarvathAtmagrahaH snehamAtmani draDhayatyalam ||237 // sarvvathA Atmagraha Atmani snehamalamatyarthaM draDhayati ( 1237) sa AtmagrahazcAtmopakAriSu / AtmasnehIjantu tadavasthaM vyavasthitam / AtmIyasnehabIjaM tadavasthaM vyavasthita miti tatpratibaddhAnAM doSANAJcAni vRttiH / d. syAdetad (1)AtmIye doSadarzanAdvairAgyamutpadyate ityAha (1) yatne'pyAtmIyavairAgyaM guNalezasamAzrayAt // 238 // vRttimAn pratibadhnAti, taddoSAn saMvRNoti ca / doSadarzanAt yatnepi sati tAvatkAlamAtmIyeSu vairAgyaM yadutpannaM tadAtmasneho vRttimAnAtmIyeSu guNalezasya sukhasAdhanatvasya samAzrayaNAt (238) pratibadhnAti / taddoSA~zca duHkhasAdhanAdIn saMvRNoti / tat kuta Atmasnehavata AtmIye vairaagyyogH| Atmasnehasya sarvvadoSamUlatvAt * ( 1 ) Atmanyapi virAgazcedidAnIM yo virajyate // 239 // Atmanyapi virAgazcedvAdhyate nanUktamatra / na cAtmani nirdoSe snehaapgmkaarnnmsti| bhavatu tAvattathApIdAnImatrApi pakSe yo yatra virajyate ( | 239 ) tyajatyasau yathAtmAnaM vyarthA to duHkhabhAvanA / duHkhabhAvanayA'pyeSa duHkhameva vibhAvayet // 240 // tena sa taM tyajati yathAtmAnaM / na hyAtmani viraktopi taM tyajati, tathAtmIyepi viraktastaM na tyakSyatIti vyartha [1] to duHkhabhAvanA'tmano'tyAgAt / duHkha 1 sukhAdibhoktetyAdi / 2 nairAtmye vizeSAt /
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ satkAyadRSTiH bhAvanayApi eSa bhAvako duHkhameva bhAvyamAnaM vibhAvayet prakA' shyet| (240) pratyakSaM pUrvamapi tat tathApi na virAgavAn / yadyapyekatra doSeNa tatkSaNaM calitA matiH // 24 // , tacca bhAvanAtaH pUrvamapi pratyakSameva duHkhamAtma snehAdizastraprahArAdyanubhavakAle tathApi pratyakSIkRtAtmasnehAdiduHkhatve pi na virAgavAn teSu kshcittdaa| tato bhAvanAprakarSepyevaM syAt saakssaatkrnntvaattsy| tacca na virAgahetuH prAgiva yadyapyekatrAparAdhakAriNi doSadarzanAt tatmaNaM niyatakAlamanurAgAccalitA mativirAmabhajanAt (1241) virakto naiva tatrApi kAmIva vnitaantre| tyAjyopAdeyabhede hi saktiya vaikabhAvinI // 242 // . tathApyasau tatra viraktaH sarvathA paryAyeNa raagotptteH| kiM punaranyatra kAmIva kvacit kAminyAM rAgakAriNyAM viraktopi na vanitAntare virktH| tasyAmapi vAM krmenn| kiJca (0) pratiSAnunayaviSayatvAt . tyAjyopAdeyabhe ve hi sati saktirAsaktiyaivaikasmin bhAvinI dveSaviSayatayA'nurAgaviSayatayA vA (1242) __sA bIja sarvasatInAM paryAyeNa samudbhave / nidoSaviSayaH sneho nidoSaH sAdhanAni ca // 243 // . e. sA saktirbIjaM kAraNaM sarvasaktInAM paryAyeNa paripATyA smudbhvnimittN| tathA hi kvacid dveSAsaktyA tadanukUlapratikUlayoH pratiSAnunayau bhvtH| tathAnurAgAsaktyApi kvacittayorevAnunayadveSau bhvtH| tadevamamAtlo nirdoSatvAnirdoSaviSayaH sneho nirdoSaH svayaM upabhogasAdhanAni cendriyazarIrAdIni zabdarasarUpAdIni nirdossaanni| AtmAdInAM sarveSAM pratyekaM duHkhhetutvaabhaavaat| (243) etAvadeva ca jagat kedAnI sa virjyte| sadoSatA'pi cet tasya tatrAtmanyapi sA samA // 244 // iti vyarthA bhaavnaa| 'pratyakSAvasAnatvAt bhaavnaayaaH| 3 aatmniityaadivdymupdeshH| 4 nirdoSasyAtmanaH stH|
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA0 vRttau (1 paricchedaH) - etAvadeva ca jgt| tribhijaMgataH sNgrhaat| vedAnIsa moktukAmo virjyte| samudAyAdoSadarzanAt tata eva virajyate cet / nanvevamAtmanyapi vairAgyaM praapt| na kevalaM guNavattA sadoSatApi cettasya snehendriyaadeH| tatrAtmanyapi kaivalyeneSTe sA sadoSatA samA tasyA api snehaadidossvttvaat| (244) 18a f. evantAtmadoSameva vairAgyabhAvanAyA jahyAditi cet| . tatrAviraktastadoSe kedAnIM sa virjyte| tatrAtmanyaviraktastadoSe kvedAnImAtmadarzanakAle sa mumukSurvirajyate / yathA sadoSepyAtmanyAtmadarzanAdaviraktastathA taddoSepi snehAdAtmIyatvadarzanAna virajyeta (1) api ca (1) * guNadarzanasambhUtaM snehaM bAdhitadoSadRk // 245 // guNadarzanasambhUtaM snehaM bAdhitadoSasya dRk dRSTi: (245) sa cendriyAdau na tvevaM bAlAderapi sambhavAt / doSavatyapi sadbhAvAt svabhAvAd guNavatyapi // 246 // anyatra;--saca snehajendriyAdAvevaM guNa 'darzanAnna dRSTaH / bAlAderapi guNaparIkSA'bhyu(paga)mya cakSurAdAvAtmIyatvamAtreNa snehasya smbhvaat| guNadoSadarzanAt na snehbhaavaabhaavii| kintvAtmIyatvadarzanAvarzanAsadanvayavyatirekAnuvidhAnAditi / darzayati ca svakIye cakSurAdau guNavikale kANatvAdidoSavatpapyAtmIyatvaparAmarzAt snehamya sadbhAvAdanyatra parakIye netrAdau doSarahite guNavatya'pi (1246) AtmIyatAyAM vA vyatItAdau vihaanitH| tata eva ca nAtmIyabuddha repi guNekSaNam // 247 // . kAraNam / AtmIyatAyAmapi vA'tItAdau kezanakhAdau AdizabdAllUnAgalyAdau vartamAnena sneha AtmIyatvenAvRSTabihAnitaH parityAgAt svatvasya tata eva ca bAlAderapi bhAvAt / AtmIyaduverapi na mugAcaM kAraNaM kintvAtmadarzanameva (1247) AtmasnehaH saadhnnych| duHkhaashrytvaat| AtmIyabuddherabAdhakaM duHkhadarzanaM kathamAtmIyasnehamapanuvet / tdevaah| ziSyAn parataH puurvaarthsmrthnmaacaaryH| snehaabhaavaat|
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ satkAyavRSTiH hIyate sA'pi tasmAnnAguNadarzanAt / tasmAd guNadarzanahetukatvAbhAvAt sA AtmIyabuddhirapi aguNasya doSasya darzanAnna hIyate / kAraNaviruddho hi dharmI nivartakaH kasyacidyayAgnI romAJcavizeSasya / AtmadarzanaM hi snehAtmIyadRzAdeH kAraNaM na ca tadvirodhinI doSadRk / api cAsadguNAropaH snehAt tatra hi dRzyate // 248 // tasmAt tatkAraNAbAdhI vidhistaM bAdhate katham / api cAsatAM guNAnAmAropastatrAtmIye snehAddhi yasmAd dRzyate ( 248 ) tasmAttasya snehAdeH kAraNasyAtmadarzanasyAbAcI abAghako vidhirdIkSA duHkhabhAvanAdirUpaH taM snehAdi bAghate kathaM / kAraNAnivRttyA kAryaniSedhasya kartumazakyatvAt / (ca) prakRtipuruSayorbhedapratItAvapi na mokSaH sAMkhyA stu manyaMte / cetanAcetanayoH puruSapradhA / nayoryAvadaikyaM manyate puruSa: tAvatsa snehavAn ayuktazca bhedapratItau na sneho viyuktazceti / atrAha (1) parAparaprArthanAto vinAzotpAdabuddhitaH // 249 // kANatvAdidoSayuktA parAparasya viziSTaviziSTasya cakSuH zarIrAdikasya prArthanAtaH / . AtmanazcAnyasyAnabhilASataH / tasmAtpRthagbhUtamAtmAnamayamamuktopi jano vetti / tathA vinAzotpAdabuddhitaH ( / 249 ) indriyAdau pRthagbhUtamAtmAnaM vetyayaM janaH / tasmAnnaikatvadRSTayApi snehaH snihyan sa Atmani // 250|| zarIrendriyAdau viparyayAccAtmani bhinnamAtmAnaM tebhyo vetti tasmAnaikatvavRSTadyApi snehaH kintvAtmadarzanAt / sa AtmadarzI snihyannAtmani (250 ) upalambhAntaraGgeSu prakRtyaivAnurajyate / pratyutpannAt tu yo duHkhAnnirvedo dveSa IdRzaH // 251 // na vairAgyaM ; upalambhAntaraGgeSUpabhogasAdhaneSvindriyAdiSu prakRtyA svabhAvenaivAnurajyate / pratyutpannAttu vartamAnAtpuna 'duHkhAnivrvvedo yaH sa na vairAgyaM kintu dveSa IdRzaH / (251) 1 prakRtiH vedanAvityAha * syAdetadAtmIyasnehasyAtmIyabuddhireva hetuH sA tu guNadarzanAdityAha / * ekabuddhirevendriyAdiSvAtmano nAstyataH pRthagAtmano
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 pra0 vA0 vRttau (1 paricchedaH) tadapyasya sneho'vasthAntareSaNAt / dveSasya duHkhayonitvAt sa tAvanmAtrasaMsthitiH // 252 // yasmAttadApi nivedaavsthaayaaN snehosyAsti na ca viraktasya snehasambhavaH / tadastitvameva kuta iti cet / avasthAntarasya duHkhahetornivedakAriNyAM avasthAyAM vilkssnnsyaissnnaat| na hi snehamantareNaikatyAgAdaparavAJchA / dveSasya duHkhasya yonitvAt / sa nirvvedAkhyo dveSo yAvad duHkhamanuvartate tAvanmAtraM tAvatkAlaparimANaM saMsthitirasyeti (252 ) (cha) hAnopAdAnahAnita audAsInyam tasmina nivRtte prakRtiM svAmeva bhajate punaH / tathA tasmin duHkhe kAraNanirodhAnnivRtte punaH svAmeva prakRti viSayeSvavirAgalakSaNAM bhajate sattvadarzI / hati hi vairAgyaM yuktaM / dAsInyaM tu sarvatra tyAgopAdAnahAnita: // 253 // vAsIcandanakalpAnAM vairAgyaM nAma kathyate / sastvadRSTayabhAvAt sarvvatra viSaye pratikUlatvAnukUlatvAbhyAM anadhyavasite tyAgopAdAnayorhAnito (253) vAsIcandanakalpAnAM vAsIcandanayoH kalpAH . sadRzA ye vAsIcandanakalpA vA ye teSAM sAkSAtkRtanairAtmyatattvAnAmaudAsInyamanunayapratigha' rahitatvaM punarvairAgyaM nAma AgamaprasiddhaM kathyate / I. saMskAraduHkhabhAvAt duHkhabhAvanA nanu yadi duHkhabhAvanayA snehAdihAnyA na muktiH tatkathaM bhagavatoktA duHkhabhAva netyAha (1) saMskAraduHkhatAM matvA kathitA duHkhabhAvanA // 254 // saMskAraduHkhatAM matvA kathitA duHkhbhaavnaa| na hi duHkhaduHkhatAmabhisandhAya tadbhAvoktA kintarhi saMskAraduHkhatAM / (254) 2. saiva kimucyata ityAha (1) sA ca naH pratyayotpattiH sA nairAtmyahagAzrayaH / Aha / * AtmabhAve tadupakaraNe ca / 3 udvegohaM mameti grahazca /
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ satkAyavRSTiH . sA ca saMskAraduHkhatA no'smAkaM saugatAnA pratyayotpattirhetupAratantryaM / sA prtyyotpttineraatmysy' dRzo darzanasyAzrayaH kaarnnN| 18b ... b. tathA hi hetuphalabhUtAH kSaNakSayiNo bhAvAH pravRttayo nAtmarUpA nApyAtmAdhi- ... SThitA iti sa~skAraduHkhatAbhAvanA nairAtmyadarzanAnukUlA saiva ca muktiheturityAha (1) muktistu zUnyatAdRSTestadarthAH zeSabhAvanAH // 255 // muktistu zUnyatAyA nirAtmatAyA dRssttH| zeSasya nityaduHkhAderbhAvanAstavarSA nirAtmadarzanArthAH / (255) _II. anityaduHkhAnAtmatA ___ anityAt prAha tenaiva duHkhaM; duHkhaanniraatmtaam| - tenaivAnityaduHkhabhAvanAyAH zUnyatAbhAvanAnukUlatvena bhagavAnanityAdanityatvAd duHkhaM saMsAriskandhAnAM hA(nAd) duHkhAd duHkhatvAnnirAtmatAmAha (1) tathA "rUpaM bhikSavo nityamanityaM vaa| anityaM bhadanta / yadanityaM tad duHkhaM sukhmvaa| duHkhmbhdnt| yadanityaM duHkhaM vipariNAmadharmakaM kalpyannu tadevaM draSTuH etanmama eSohamasmi eSa me aatmeti| no hIdaM bhdnt|" ityevaM hetuphalabhAva nenAtmadarzanameva mukterupAya iti kathitaM / tadevAcAryeNoktaM (1) ukto mArgaH tadabhyAsAdAzrayaH parivartata iti nAsti virodhH| yaH punarAtmadarzI so'virakta ev| - aviraktazca tRSNAvAn sarvArambhasamAzritaH // 25 // aviraktazca tRSNAvAn / hAnyupapadAnalakSaNAn karmaprasavahetUn samA--- shritH| (256) so'muktaH klezakarmabhyAM saMsArI nAma taadRshH| AtmIyameva yo necched bhokvApyasya na vidyate // 25 // so'muktaH klezakarmabhyAM AtmadarzanapravRttikAraNakAbhyAM saMsArI nAma prasiddhaH taadRshH| tadevamAtmani sati naatmiiytyaagH| tthaa'muktirityukt| bhavatu vA'tmIyatyAgastathApyAtmIyameva yo necchettanmate'syAtmIyasya bhoktA na vidyate bhogyApekSatvAd bhoktRtvasya (257) / sApi na saakssaabhaavinaamuktmiti| 'majjhimanikAye mahApuNNamasuttante (109) / hetuphlbhaavkthnenaatmvrshnmev|
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA. vRttau (1 paricchedaH) III. saMsArI klezakarmabhyAmamuktaH . (ja) satkAyadRSTilam AtmA'pi na tadA tasya kriyAbhogau hi lakSaNam / tasmAdanAdisantAnatulyajAtIyabIjikAm // 258 // utkhAtamUlAM kuruta satvadRSTi mumukssvH| bhoktabhAve AtmApi nAstIti prasaGgAt / kuta iti cet| hiryasmAdasyAtmanaH kriyAbhogI lakSaNaM kartA bhoktA cAtmocyate (1) yadA cAtmIyameva / nAsti kimartha karma kartavyaM kimvA bhoktavyaM / kartRtvabhoktRtvAbhAvAdAtmAbhAva eva svIkRtaH syaat| tasmAtsatyAtmani AtmIyaM tatsnehAdisattve'nuccheda eva sNsaarsy| tasmAt saMsArAdudvijamAnA mumukSava utkhAtamUlAmuddhRtakAraNAM sattvadRSTiM kurut| nanu kimasyA mUlamityAha (1) anAvisantAnastulyajAtIyaH pUrvapUrvasattvadarzanasvabhAvo'vidyArUpo . bIja kAraNaM yasyAstAM (258) sattvadarzanamavidyAsvabhAvaM pUrvapUrvamuttarottarasya sattvadarzanasya heturityrthH| (AgamamAtreNa na muktiH ) nanUktamIzvareNAgame'styAtmA mokSazcAsya diikssaavidhineti| tatkimatra cintyate tatkAraNA vA dhIvidhistaM bAdhate kamityAdinoktatvAt (1) atrAha (1) . Agamasya tathAbhAvanibandhanamapazyatAm // 259 // muktimAgamamAtreNa vadanna paritoSakRd / Agamasya tathAbhAvasya pratipAditArthasamvAditvasya nibandhanaM hetumapazyatAM / (259) mumukSUNAmAgamamAtreNa muktiM vadan na paritoSakRd bhavati / bIkSA'kiJcitkarI nanvasti prAmANyanibandhanamAgamasya dIkSAvidhispRSTasyAnArohadharmakatvadarzanaM / yathA hi bIjaM dIkSAvidhispRSTaM na prarohati tathA pumAnapi dIkSito na punarbhavatItyAha (1) 'yathoktamiha "yAvaccaturthaH zramaNaH zUnyAH parapravAdAH zramaNAhmaNA" /
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ satkAyavRSTiH nAlaM bIjAdisaMsiddho vidhiH puMsAmajanmane // 26 // tailAbhyaGgAgnidAhAderapi muktiprsnggtH| - nAlaM zakto bIjAdiSu saMsiddho vidhirdIkSAyAH puNsaamjnmne| (260) . tailAbhyaGgAgnidAhAderapi sNsaaraanmuktiprsnggtH| tailenAbhyaktaM bIjamagninA ca spRSTaM na prarohati' tathA puruSo'pi tailAbhyaGgAgnidAhAbhyAM na punrbhvet| ___I. Atmano'mUtatve na pApagauravalAghavam a. syaadett| dIkSAyAH prAk pApaguroruttaraM tulayA lAghavAt / pApAbhAvopalambha AgamaprAmANyanibandhanamityAha (1) prAg gurorlAghavAt pazcAna-pApaharaNaM kRtam // 261 // mA bhUd gauravamevAsya na pApaM gurvamUrttitaH / - prAg gurolAghavAt pazcAnna pApaharaNaM kRtaM / dIkSAyAH prAg guroH pazcAllAghavAt dIkSayA na pApaharaNasya dIkSitasya kintu gauravamevAsya kRtaM sat (261) mA bhUditi kasmAnna klpyte| lAghavaM hi gauravavirodhi dRzyamAnaM tadabhAvameva gmyet| na paapbhaavN| pApameva gurviti'cet| na pApaM guru / amUttito muurtttvaabhaavaat| mUrtadharmo hi gauravaM kathaM pApasyAmUrtasya syaat| . nanu tvatpakSe'pi nairAtmyadarzane bhUtepi kasmAnna janmatyAha (1) mithyAjJAnatadudbhUtatarSasaJcetanAvazAt // 262 // hInasthAnagatirjanma tatastacchinna jAyate / mithyAjJAnaM duHkhe vipryaasmtiH| tadudbhUtastoM mithyAjJAnaprabhavA tRssnnaa| tAbhyAM saMprayukte cetne| tadvazAdyA hiinsthaangtistjjnmtyuktN| atastacchit / ajJAnatRSNAcchedako nairAtmyadarzI na jAyate kaarnnaabhaavaat| . tadevAha (1) * tayoreva hi sAmarthya jAtau tanmAtrabhAvataH // 263 // tayo revAjJAnatRSNayohi sAmarthya jAto janmanimittaM tanmAtreNa bhaavtH|| te ca dIkSitasyApi sta iti sa jaayte| (263) 19a pkssovshvedvidlnmaavinaa| "iha ca tRSNayA dezAntaraM kuryaat| tRssnnaakssaanbhaavaabhaavaanukaaraat|
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 pra0 vA. vRttau (1 paricchedaH) c. nanu karmApi janmakAraNamiSTaM tatkathamajJAnatRSNe evokte ityAha (1) te cetane svayaM karmetyakhaNDaM janmakAraNama / gatipratItyoHkaraNAnyAzrayastAnyadRSTataH // 264 // adRSTanAzAdagatiH tatsaMskAro na cetnaa| te cetane mithyAjJAnatadudbhUtatarSasaMcetane svayamAtmanA pUrvazubhAzubhakarmasaMskArasahAye karma karmasvabhAve ityakhaNDamanyUnaM janmakAraNamuktamiti na virodhH| syAdetad(1) gatipratItyorabhimatadezagamanasya jJAnasya ca krnnaaniindriyaanni| AzrayaH kAraNaM' indriyebhya utpannena jJAnena viSayaM paricchidya prvRtteH| tAnIndriyANi cAhataH zubhAdilakSaNAd (264) dIkSayA cAdRSTanAzAttatkAryANAM kAraNAnAmanutpatteviSayasya paricchedatRSNayorabhAvAt agatirjanmasthAna iti nAsti punarbhavo dIkSitasya (1) tadadRSTaJcAtmasaMskAro na cetanA syAt dIkSitasyApi sAstIti janmApi" syaat|| b. atrA ha (1) . sAmarthya karaNotpatterbhAvAbhAvAnuvRttitaH // 265 / / dRSTaM buddherna cAmyasya santi tAni nayanti kim / buddhe rbhAvAbhAvAnuvRttito'nvayavyatirekAnuvRttyA karaNAnAmeka smAddezAdaparadezasambaddhAnAmutpatteH kAraNAtsAmarthya buddherindriyajanana prati (265)dRSTaM nAnyasya saMskArarUpasyAdRSTasya tdnvyvytirekaanuvidhaanaanuplmbhaat| sA buddhizcAsti dezAntarasambaddhakaraNajanikA dIkSitasya tatkintAni karaNAni garbhasthAnannayanti gacchanti hetvavaikalyAd bhavitavyaM (266) / c. gamanenAvazyaM dIkSayopahatA buddhirdezAntaraM netumindriyANyazaktA cet| dhAraNapraraNakSobhanirodhAzcetanAvazAH // 266 // . . na.syusteSAmasAmarthya tasya dIkSAdyanantaram / atha buddhastadAbhAvAna syuH sandhIyate malaiH // 26 // nanvevantasya mumukSorvIkSAnantaraM buddharasAmarthya teSAmindriyANAM svaviSaye vyavasthApanaM dhaarnnN| tatrA yojanaM prernnN| kSobho vikaarH| svaviSayAnnivartanaM vizati kushlaakushlaaH| bauddhoktH| 'smaadhaan| mithyaajnyaantrssyutaayaaH| * AkRSvaM nynN| "bhruubhnggaadi| iti praabhipraayH| ytrotptsyte|
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ satkAyadRSTiH 101 nirodhH| te buddhinibandhanavRttayo na syuH| atha dukhettavA maraNakAle'bhAvAna syuH dhaarnnprernnaadyH| - atraah| sandhIyate janyate malaimithyAjJAnaimithyAjJAnAtmasnehAdibhirbuddhirmaraNasamayepIti kuto buddhybhaavH| (267) buddhasteSAmasAmarthya jIvato'pi syurkssmaaH| nirhAsAtizayAt puSTau pratipakSasvapakSayoH // 268 // doSAH svabIjasantAnA dIkSite'pyanivAritAH / atha malA api dIkSayopahatasAmarthyA na buddhi snd'dhti| tadA teSAM malAnAmasAmarthya svIkriyamANe jIvatopi dIkSitasya malA buddhisandhAnaM pratyakSamAH syuH| dIkSA malAnAM bAdhiketyapi mithyaa| tathA pratipakSasya nairAtmyabhAvanAyAH svapakSasyAyonizomanaskArasyAbhyAsAt puSTau satyAM doSANAM yathAkrama nisiAdapacayAt / atizayAdabhivRddhe (268)oSAH svakIyAd bIjAttulyajAtIyakAraNAt santAmo yeSAM te dIkSitepi doSabIje pripossvtynivaaritaaH| ___II. prAtmano nityatve na punarjanma syAdetad (1)Atmanopi garbhagatakaraNAdijanane vyApAraH sa eva dIkSayA niruddha iti na punarjanmetyAha (1) - nityasya nirapekSatvAt kramotpattiviruSyate // 269 // kriyAyAmakriyAyAJca kriyayoH shshaatmnH| aikyaJca hetuphalayorvyatirekastatastayoH // 270 // nityasyAnupakAryatayA nirapekSatvAt karaNAdInAM krame gotpattivirudhyate samatvahetusadbhAvAt sakRdutpAdaprasakteH / (269) indriyAdeH kriyAyAmakriyAyAJca sadRzAtmanastulyarUpasyAtmanastayoH kAlayoste te virudhyete| yadyasau kAryakaraNasvabhAvaH tadA kAryAdeva kriyAvirAmosya virudhyate / evamakriyAyAmapi vAcyaM / kiJca (1)AtmanaH karmakartRtA hetutvaM bhoktRtvaJca phalaM te cAtmana ekarUpasya rUpe iti hetuphlaabhedprsnggH| vyatireko bhedastata AtmanastayoH kartRtvabhoktRtvayodharmayostato naikyaprasaGga iti cet| (270 / ) . ' pUrva kRtavAn pazcAdapi garne vyApriyata iti kmH|
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 pra0 vA0 vRttau (1 paricchedaH) III. nairAtmye smRtisaMgatiH ___ kartRbhoktRtvahAniH syAt sAmarthyazca na sidhyati / evaM kartRtvabhoktRtvahAniH syaat| aatmno'ttsvbhaavtvaat| tatsambandhAt kartA bhoktA c| anupakRtasya sambandhitve'ti prasaGgAt upakRtatvaM veditavyaM taccAzakyasAdhanaM yasmAnityasyAvyatirekitvAt sAmarthyaJca na sidhyati / nanu yadyAtmA nAsti tadA'nyenAnubhUtaM karma ca kRtamanyaH smarati bhukte phalamiti syAttathA cAtiprasaGga ityAha (1) tatvasaM 184. anyasmaraNabhogAdiprasaGgAzca na bAdhakAH // 271 // asmRteH; kasya cit tena hyanubhUteH smRtodbhvH| anyasya smaraNabhogAdiprasaGgAzca na bAdhakA bhavanti (271) asmRteH| kasyacit smrturbhaavaat| evaM bhogopi nAsti bhoktrbhaavaat| tena hi tasmAt 19b smana'bhAvAt kAraNAdviSayANAmanubhUteH sakAzAt smRtireva smRtaM tsyodbhvH| vastudharmo hyeSa yadanubhavaH paTIyAn smaraNabIjAdhAnadvAreNa smaraNaM janayati / zubhAzubhacetanAzca saMskArA bhogAkAraM samvidaM pravartayanti (1) tatki smartR - bhoktRdurgraheNa / tattadAkAraH pratItyasamutpanno buddhiprabandha eva kevalo na tu saMsArI nAma kshcit| h. yadi nAstyAtmA kathaM sa kopadRSTi: saMsArapravRttiAtyAha (1) . sthiraM sukhaM mamAhaJcetyAdi satyacatuSTaye // 272 // abhUtAn SoDazAkArAn Aropya paritRSyati / sthira'makSaNikaM sukhaM triduHkhatAviparItaM mametyAtmIyamahamityAtmAhaMkArazceti duHkhasatyasya viparItA AkArA ityAdyAn prati satyaM caturaH kRtvA SoDazAkArAn bhUtAn prAk yathoktabhUtAkAraviparItAn satyacatuSTaye (272)'ropayatIti bhrAntireva satkAyadRSTi: svbiijprbhvaa| Aro pya ca kiJcit svasukhasAdhanaJca manyamAnastadarthaM paritRSyati / tRSNayA ca janma sthAnopAdAnamiti sNsaarprvRttiH| . 1 nityamiti vAcye kSaNAt paraM sthAyI sarvo nitya ityarthaH / 2 asamudayA hetvprbhvaadyaaH| 3 sa satkAyadRSTimAna tAmAropya c|
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... nairAtmyadRSTiH . . gha. samyagdRSTineMrAtmyadRSTiH mArgaviparyayaM saMsArahetumuktvA mArgamAha (1) tatraiva tadviruddhArthatattvAkArAnurodhinI // 273 // hanti sAnucarAM tRSNAM samyagdRSTiH subhaavitaa| tatra satyacatuSTaya eva smygdRssttineraatmydRsstti: tadviruddhArthatattvAkArAnurodhinI (273) teSAM sthirasukhAdyAkArANAmavidyAropitAnAM viruddho'rthastasya tattvAni bhUtA AkArA anityA sukhAdayaH SoDazAkArAstAnanuroDhuM zIlaM yasyAH sA tathA subhAvitA sAdaranirantaradIrghakAlAbhyAsaprAptavaMzadyA hanti tRSNAM janmahetuM sAnucarAM maatsryaadiprivaaraaN| (ka) tRSNAkSayAt mokSaH * nanu tRSNAkSayepi karmadehayorjanmahetvorbhAvAt janma kiM na bhavatItyAha (1) bihetornodbhavaH karmadehayoH sthitayorapi // 24 // - ekAbhAvAd vinA bIjaM nAskurasyeva sambhavaH / bihetostRSNAkarmadehahetorjanmanastRSNAyAH Aye karmadehayoH sthitayorapi nodbhavaH utpattirna bhavati (274) ekAbhAvAt hetusAmagryavaikalyAt vinA bIjaM kSityudakAdibhAvepi naangkursyodbhvH| a. nanu trihetorjanmana ekAbhAve pi cedanutpattiH tatki karmaNo dehasya vA. kSayo naabhysyte| pare cAhuH krmkssyaanmuktiriti| atrAha (1) asambhavAd vipakSasya na hAniH karmadehayoH // 27 // azakyatvAcca tRSNAyAM sthitAyAM punarudbhavAt / asambhavAdvipakSasya na hAniH krmdehyorsti| (275) azakyatvAcca / satyapi vA vipakSa tadabhyAsAd dehkrmnivRttirshkykriyaa| tRSNAyAM sthitAyAM tatpracitasyAtmagrahavato garbhasthAnaparigrahe sati punarubhavAt dehasya zarIriNazca tRSNayeva pravRttyA sarvatra zubhAzubhapravRttazca (1) b. evantarhi tRSNA karma ca kSapayitavyaM mumukSuNetyAha (1) __dvayakSayArtha yale ca vyarthaH karmakSaye zramaH // 276 / / ' tRssnnaamupekssyaathiinnaamev| boddmshkye|
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 pra0 vA. vRttau (1 paricchedaH) dvayakSayArtha yatne kriyamANe karmalaye vyarthaH shrmH| tRSNAkSayamAtrAjjanmAbhAvasiddheH sadapi karmAnupayuktamityalaM tatkSayaprayAsena / na ca karmakSayaH prati pakSAbhAvAt zakya ityuktN| (kha) akSINakarmaNo na mokSaH santApaklezopabhogAt pUrvArjitakarmakSayo'parasya cAkAraNaM tato muktirityapi mohH| (276) tathAhi (1) - phalavaicitryadRSTazca zaktibhedo'numIyate / karmaNAM tApasaMklezAt naikarUpAt tataH kSayaH // 277 // karmaNAM phalavaicitryasya' nAnAgatyupabhogyAne kavidhopakaraNasAdhyavividhasukhaduHkhopabhogaprakArasya dRSTezca zaktibhevaH sAmarthyanAnAtvamanumIyate'to nAnAprakAraphalajananasAmarthyAt kA raNAdekarUpAt phalAttApasaMklezAna karmaNAM kssyH| (277) sarveSAM karmaNAM tApa eva phalamiti cet|| '. phalaM kathaJcit vajanyamalpaM syAnna vijAtimat / . athA'pi vapasaHzaktyA zaktisaGkarasaMkSayaiH // 278 // tasya karmaNo janyaM phalaM kambit jugupsAdibhiralpaM syAt na tu vijAti20a mat / dAnaM dattvA hiMsitvA vA jugupsu'stayoH phalamalpIyo'nubhavati / kAraNatA na vApAdAnAt / na tu zubhasyaduHkhamazubhasya vA sukhaM phalaM bhavitumarhati / athApi tapasaH zaktyA zaktisaMkareNa tApaklezamAtraphalena tAni hiiynte| tapaHzaktyA karmaNAM saMkSayeNa vA janmAbhAvaH / (278) satyAM tRssnnaayaaN| 2 digmbrsy| bhogaabhogrogaarogyaadiH| "utpitsuzlokAvatArAya paramataM likhyte| syAdetat (1) tRSNA hi karmanivAnaM tasyAzca mArgAt kSayo nidAninopi karmaNaH kSayAt tvayApi karmaNAM bhaya evessttH| yepi doSavirodhina upAyA nairAtmyavarzanalakSaNA issynte| doSanidAnaM tRSNAnte upananti / asatyAM tRSNAyAM anaagtdossaanutpttiH| utpitsudoSanirghAtAte shaalaa| anena cAtItakarmanidAnatRSNAdivASako na bhavatyeva mArgastadutpattikAle tasyAbhAvAdevetyasidviruktA pre(r:?)| yavagodhUmAdyanekabIjeSvanekAukuravat / kssetraasNskaarelpphlvt|
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ nairAtmyavRSTiH klezAt kutazciddhIyetAzeSamaklezalezataH / ____b. yacca kiJcidavaziSTaM tat klezAt kutazcit kezolluJcanAdeH kssiiyte| karmakSayAcca muktiH / atrAha' (1) hiiyetaashessmkleshleshtH| yadi tapasA karmakSayo'zeSaM karma hIyetAklezato vinaiva kezolluJcanAdi'duHkhAtkarmaNaH kSINatvAdyathA nArakAdi duHkhaM na bhavati tathA'lpIyopi na syaat| zaktisAMkaryepi lezataH santApaklezAta kevalAt karma hiiyet| na duHkhAntarAnubandhI saMsAraprabandhaH tapasvinaH syaat| yadISTamaparaM klezAt tat tapaH kleza eva cet // 279 // tat karmaphalamityasmAnna zaktaH saGkarAdikam / tapasaH zaktyA zaktisaGkarasaMkSayazca tadA vaktuM zakyo yadi syAviSTaM klezAdapara manyattapo naanythaa| kleza eva cettttpH| (279) tatklezarUpaM tapaH karmaphalaM (tapo'vazeSitasya karmaNaH phalamiSTa) mityasmAtkarmaphalabhUtAttapa saH zaktisaMkarAdikaM na* yuktaM / aadishbdaatsNkssyshc|| c. tasya' mate tu (1) . . utpitsudoSanirghAtAd ye'pi doSavirodhinaH // 28 // taje karmaNi zaktAH syuH kRtahAniH kathaM bhavet / utpitsostRSNAderdoSasya nirghAtAt yepi doSavirodhino nairAtmyAbhyAsAdaya upAyAH (280) tajje tRSNAdidoSaprabhave karmaNi kAraNavAraNadvAreNa vyAhantuM zaktA na prAgjanite tsyotpnntvaat| ataH kRtasya karmaNo haaniHkthmbhvet| d. nanu yathA doSebhyaH karma tathA karmaNo doSAzca bhavantItyakSINakarmaNo na syAt muktirityAha (1) doSA na karmaNo duSTaH karoti na viparyayAt // 28 // 'atra zakteH kSayaH sAGkaryamveti pakSau dvau| kezolluJcanAderanyat kuzalarUpaM tapopISTaM syAt / 3 phalasya kartRtvAyogAt sNkrkssye| "yanmate mArgAttRSNAkSaye karmaNopi kSaya issttH| 'pUrvakRtakarmakSayo neti na kRtasya haaniH||
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA0 khusI (1 paricchedaH) doSA na karmaNo bhavanti kintu doSairduSTaH prANI karmakaro bhavati na vipa' - duSTaH karma karoti nairAtmyadarzinastRSNAbhAvAt / kvacit prvRttinivRttysmbhvaat| (281) 106 nanu karmaNaH zubhAt sukhaM sukhAdabhilASo'bhilASAcca rAga iti karmaNo doSajanmetyAha (1) midhyAvikalpena vinA nAbhilASaH sukhAdapi / yazca sukhAdapyabhilASo rAgaheturdRzyate sa ca mithyAvikalpena vinA sthira - sukhamadIyAhaMkAravikalpanamantareNa na bhavatItya AyonizomanaskAra eva doSahetuH na karma / tataH satyapi karmaNyunmUlitAtmadRSTayo nirdoSA nirvvAnti / nirvANaJca * duHkhanirodhalakSaNaM / duHkhaM parijJAya tatsamudayaM mArgabhAvanayA prahAya prApyate nAnyatheti / catuH satyaprakAzaka eva mumukSUNAmupAsya iti tAyitvamuktaM / Ga. tAyAt sugatatvasiddhiH tadevamanulomataH " pramANabhUtAyetyAdi paJcapadAni vyAkhyAya pratilomato liGgalaiGgikatvaM darzayannAha (1) tAyAt tasvasthirAzeSavizeSajJAnasAdhanam // 282 // tayAccatuH satyaprakAzalakSaNAt liGgAt tattvasthirAzeSavizeSajJAnasya triguNasya sugatatvasya sAdhanaM siddhiH / tattvasya kSaNikanairAtmyasya jJAnAt prazastaM / (282) bodhArthatvAd gameH ; apunarAvRttyA ca sthiraM niHzeSaM vizeSajJAnaM triguNaM sugatatvaM bodhArthatvAd gamergatazabdaH prakRtiH / na hi samvAdino'sAkSAtkRtasyArthasya upadeza: zakyakriyaH ( 1 ) na cAnumAnena jJAtasyopadeza iti yuktamuktaM / kSaNikatvanairAtmyAdiviSayasyAnumAnasya bhagavadupadezamantareNotpattibIjAbhAvAt agRhItopadezAnAmabhAvAt / na ca nityaparokSasyArthasya sthairyAdiviparyayAdhyavasAyinaH kazcinnizcayo'sti / " tatva sthiraJcAzeSaJca taibviziSyata iti vizeSajJAnaM / catuHsatyaviSayamazeSatvaM /
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . tAyitvAd bhagavAn pramANam tasmAtpramANasamvAdinaH / parokSArthasyopadezastatsAkSAtkArapUrvaka eveti yuktaM tAyitvAt sugatatvAnumAnaM bhgvtH| sa ca bhagavAn tAyaH sugatatvAt triguNAt gunnaanukrmenn| baahyshaikssaashaikssaadhiksttH| bAhyazakSAzakSebhyo'dhikaH ye laukikabhAvanAmArgeNa vItarAgA bAhyA atatvadarzinastebhyaH tttvdrshitvaaddhikH| ye zaikSA abAhyAH prihaannidhrmaannstebhyopunraavRttyaa| ye cAzaikSAH zrAvakA aprahINaklezavAsanA asAkSAtkRtasakiAravastavastebhyo niHshessprtiityaa| tasmAt sugatatvAt zAsanaM shaastRtvmnumiiyte| kiM punaH zAsanamityAha (1) parArthajJAnaghaTanaM tasmAt tacchAsanaM tataH // 283 // dayAparArthataMtratvaM; tacchAsanaM kAraNe kAryopacArAt parArtha yajjJAnaM sugatatvaM tadartha ghaTanaM vyAyAmaH / buddhatvasAdhanamArgAbhyAsa ityarthaH / na hyupaaymntrennopeysmbhvH| tataH zAsanAd (283) vayAparArthatantratvaM parArthapradhAnatvaM jagaddhitaiSitvamanumIyate ityrthH| nanu nAvazyaM kAruNikasya mokSamArgAbhyAsaH / svArthabuddhapApi bAhyAnAmiva sambhavAt tatkathamupAyAbhyAsAddayAnumAnamityAha (1) . siddhArthasyA'virAmataH / siddhArthasya niSpannamokSalakSaNAtmasamvAdasyApi sugatasya khaGgAdivat parArthakriyAto'virAmato'nivRtteH phalAvasthAyAndayAsadbhAvAddhatvavasthAyAmapi tsyaastitvmnumaannyc| - jagaddhitaiSitvasya sugatatvazAstRtvatAyitvasahitasya prAmANyasAdhanatvamAha (1) - dayayA zreya AcaSTe; yato vayayA jagaddhitaiSitvena zreya aacsstte| nirdayastu visamvAdanAbhiprAyopi buuyaat| sadayopyabhUtamajJo vaktItyAha (1) jhAnAt satyaM sasAdhanam // 284 // jJAnAt sugatatvAt bhuutmaacsstte| tacca jJAnaM sasAdhanaM vidyamAnopAyAbhyAsaM vidyamAnazAstRtvamityarthaH / (284) taccAbhiyogavAn vaktuM yatastasmAt prmaanntaa|
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA0 vRttI ( 1 paricchedaH) tacca satyacatuSTayaM vineyAnAM vaktumabhiyogaH sAdarasatatapravRttistadvAn tAyI cetyrthH| tasmAt kAruNikatvAt sugatatvAt zAstRtvAt tAyitvAcca bhagavataH pramANatA yathopadazitArthasamvAdakatA'nyairajJAtacatuH satyArthaprakAzakatA vA'numIyata ityarthaH / 108 evaJcAnumAnAnumeyavyavahAre sthite prAmANyAttAyitvaM hitaiSitvAdu pAyA20b bhyAsAcca sugatatvambhavatItyuktaM / (7) saMvAdakatvAt bhagavAn pramANam kasmAtpunaranekaguNasambhArasambhavepi prAmANyenaiva bhagavataH stutirityAha ( 1 ) upadezatathAbhAvastutistadupadezataH // 285 // pramANatatva sidhyarthaM ; upadezasya tathAbhAvaH samvAdakatvaM prAmANyaM / tena stutirAcAryeNa kRtA / tasya bhagavata upadezataH (285) pramANasya tattvaM lakSaNaM tatsidhyarthaM bhaga va dde zanAyAH pramANavinizcayo notprekSAmAtreNetyAkhyAtumityarthaH / a. nanu "nIlasamaGgI puruSo nIlaM jAnAti no tu nIlamiti bruvatA bhagavatA pratyakSaM darzitaM / anumAnaM noktaM / kathamAgamAt pratyetavyamityAha ( 1 ) anumAne'pyavAraNAt / prayogadarzanAd vA'sya ; anumAnepyavAraNAdiSTirdezitA / " zUnyAH parapravAdA" ityAdinA zAbdAdereva niSedhAt prayoga sya parArthAnumAnarUpasya darzanAdvAgame'syAnumAnasya nirdezaH kRta eva bhagavatA (1) tameva prayogamAha (1) yat kiJcidudayAtmakam // 286 // nirodhadharmakaM sarva tadityAdAvanekadhA / 1 " pramANabhUtAye" tyeva stutipavamAha [ pramANa ] samuccaye / [" pramANabhUtAya jagaddhitaiSiNe praNamya zAstre sugatAya tAyine / pramANasiddha svamatAt samuccayaH kariSyate viprasRtAdikaH // (11) // ] * sakAzAtpramANayoH / 3 anyAnyapyAkSiptAnIti prAhmANi syurityAha /
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 109 . saMvAdakatvAd bhagavAn pramANam yatkiJcidudayAtmakaM (286) tatsarva niroSadharmakamityAvAvAgamavAkye'nekapA svabhAvAdiliGgajamanekaprakAramanumAnaM dRshyte| b. kathaM punaranenAnumAnamuktamityAha (1) __ anumAnAzrayo liGgamavinAmAvalakSaNam // 287 // vyAptipradarzanAddhetoH sAdhyenoktaJca tat sphuTam / anumAnasyAzrayaH kAraNaM linggmvktvymnumaannirdeshaarthmnythaa'shkytvaat| kiM lakSaNamityAha (1) avinAbhAvaH sAdhyAvyabhicAritvaM tallakSaNaM yasya tttthaa| (287) sa cAvinAbhAvo liGgaM lakSaNaM hetorudayadharmakatvasya sAdhyena nirodhadharmakatvena vyApteH pradarzanAt "yatkiJcidudayadharmakaM tatsavvaM nirodhadharmakami"'tyAdinA sphuTaH pravyakto darzita (H / ) ityanumAnaprAmANyanirdezopi bhagavadupajJameva (1) tadevaM bhagavAneva pramANabhUtastAyI mumukSubhirupAsyo netara iti darzanArthamA cAryeNa tasya stutirukteti yuktaM // prAcArya ma no ra tha na ndi kRtAyAM pramANavAttikavRttI prathamaH paricchedaH // 'mahAvagge 218
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyaH paricchedaH* pratyakSam prathamaparicchedena pramANasAmAnyalakSaNaM vyavasthApya vizeSalakSaNamAkhyAtuM dvitiiypricchedaarmbhH| 1. pramANasaMkhyAvipratipattinirAsaH vipratipattayazcAtra saMkhyAlakSaNagocaraphalaviSayAH snti| tatra saMkhyAvipratipattinirAkaraNArthamAha (1) __mAnaM dvividhaM viSayadvaividhyAt; - mAnaM vividh| yattatpramANamavisamvAditvAdajJAtArthaprakAzakatvAtsAmAnyalakSaNamuktaM tad dvividhaM / prtykssaanumaanbheden| kasmAd (1) viSayasya svalakSaNasAmAnyalakSaNarUpatayA dvaividhyAt / zAbdAdikamapi hi pramANambhavatsaviSayaM vaktavyaM (1) viSayazca svasAmAnyalakSaNAdatirikto naasti| tatastadviSayatve prtykssaanumaantaiv| nApi sAmAnyavizeSAtmaka ekosti viSayaH / prsprviruddhyoraikaatmyaayogaat| nanu kathaM viSayadvaividhyasiddhiH (1) na pratyakSAnnApyanumAnato yathAkramaM svlkssnnsaamaanylkssnntvaadnyoH| dvAbhyAM dvayasiddhiriti cet| nanu pratyakSasya sAmAnyAviSayatve sAdhyasAdhanasambandhAgrahaNAdanumAnameva na syaat| sAmAnyaviSayatve ca pratyakSatvAdeva tatsiddheviphalamanumAnasya praamaannyklpne| -- atrocyte| pratyakSamapi svalakSaNaM viSayIkurbat tatsambhavi vijAtIyavyAvRttyupakalpitaM sAmAnyaM pRSThavikalpena nizcinvattadviSayamapi nizcayaviSayeNa * draSTavyaM pariziSTaM 15 ' nIlotpalAdi parasya arthasAmA svalakSaNatvameva /
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANasaMkhyAvipratipattinirAzaH 111 ca pratyakSaviSayavyavasthA / evantarhi svalakSaNaviSayatA' na syAditi cet ? / na ( 1 ) sajAtIyavyAvRttatvenApi tato nizcayAt / dve ca vyAvRttI svalakSaNe sto nizcite ca pratyakSabalAt / na caivamapyanumAnasya vaiyarthyaM ( 1 ) na hi sAmAnyamityeva pratyakSaviSayaH / parokSe tasyApravRtteH / na ca yadekadA'parokSaM tatsarvadA tathA / svalakSaNaM kadAcidaparokSamapyanyadA parokSaM evaM sAmAnyamapi / tato'parokSe sAmAnye gRhItAyAM vyAptI parokSe tasminnanumAnavRttiriti na kazcidvirodhaH / tasmAt ' pratyakSatvAdvA viSayadvaividhyasiddhi: pratyakSAnumAnAbhyAM vetyubhayathApyupapannaM / viSayadvaividhyameva kasmAdityAha ( 1 ) zaktyazaktitaH / arthakriyAyAM ; zaktyazaktito'rthakriyAyAM / svalakSaNasyArthakriyAzaktatvAt / vijAtIyavyA* vRttyupakalpitasya ca sAmAnyasyAzaktatvAt viSayadvaividhyaM / na hyekasya viruddhAvimau dharmo yujyete / yadyanarthakriyAkAri sAmAnyaM kezoNDukajJAnapratibhAsi kezAdyapi sAmAnyaM syAt / kezAdinnarthonarthAdhimokSataH // 1 // na ke zAdirarthaH sAmAnyarUpo'narthAdhimokSataH / (1) yatra hi vyavahartRNAmarthAdhyavasAyaH so'rthaH svalakSaNaM sAmAnyamvA syAt / yatra punararthabuddhireva nAsti sa kathaM sAmAnyamucyatAM / 1 nanu yavatIndriyaM kezAdivyavahitaM svalakSaNaM, yacca sAmAnyaM na gocaronumAnasya,, tasya kathaM vyavasthA / "yajjAtIyaiH pramANaizca yajjAtIyArthadarzanaM / bhavedidAnIM lokasya tathA kAlAntareSvapI" ti [kumArila] vacanAt / * anarthakriyAto na svalakSaNaM, spaSTapratibhAsyananvayitvAbhyAM na ca sAmAnyamiti viSayAntaratvamasya // * athAropyaitat anyathotpattisArUpyAbhyAM viSayatve AkAro bahirbhAsikezAdernotpAdako na sarUpako nApi samvittasyeti codyAnavakAza eva sAMvyavahAri pramANametat / dezAdiviprakRSTantu ( 1 ) " yajjAtIyaiH pramANaizca yajjAtIyArthadarzanaM / bhavedidAnIM lokasya tathA kAlAntareSvapi " [kumArilasya ] // 21a
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA. vRttau (2 paricchedaH) sahazAsahazatvAcca viSayAviSayatvataH / zabdasyAnyanimittAnAM bhAve dhIH sadasatvataH // 2 // tathA' sadRzAsadRzatvAcca viSayadvaividhyaM / sadRzaM sAmAnyaM srvvyktisaadhaarnntvaat| asadRzaM svalakSaNaM sarvato vyAvRttatvAt / anayozcAnyonyavyavacchedarUpatvAt na raashyntrN| tato yadi kalpyamAnaM sadRzaM tadA sAmAnyameva tt| athAsadRzaM svalakSaNameveti dvaividhyameva vissysy| tathA' zabdasya viSayAviSayatvatazca dvaividhyN| zabdasya viSayaH' sAmAnyaM / aviSayaH svlkssnnN| na ca zabdaviSayAviSayAbhyAmanyosti sarvasya saMgrahAt dvaividhymev| tathA viSayAdanyaSAnimittAnAM manaskAravat sAdguNyasaMketagrahaNAnAM bhAve grAhikAyA dhiyaH sAmAnye sattvAt svalakSaNe cAbhAvAt viSayadvaividhyaM / yatra viSayavyatiriktanimittasadbhAve bhavati buddhistatsAmAnyaM (1) yatra'tu na bhavati tat svalakSaNaM / prakArAntaraJca na sambhavatIti buddhiviSayAviSayatve sAmAnyasvalakSaNataiveti dvaividhyameva vissysy|.(2) 2. satyadvayacintA . tadevArthakriyAsAmarthyAdikaM svalakSaNA dau yojynnaah| +arthakriyAsamartha yat tadatra paramArthasat / anyat saMvRtisat proktaM; te svasAmAnyalakSaNe // 3 // arthakriyAyAM jJAnAdikAyAM svarUpopadhAnena samartha yattadatra vastuvicAre prmaarthst| evaM yadarsadRzaM zabdAviSayo'nyanimittabhAve jJAnAbhAvazca tatparamArthasat / ato'nyadazaktaM sadRzaM zabdaviSayaH / anyanimittabhAve buddheviSayazca tat saMvRtisat proktaM klpnaamaatrvyvhaarytvaat| te paramArthasaMvRtI svsaamaanylkssnne| (3) 3. sAmAnyatatkalpanAnirAsaH U azaktaM sarvamiti ced bIjAderaGkurAdiSu / _dRSTA zaktiH svalakSaNasAmAnyalakSaNe iSTe sarvamarthakAritvene 'ssttmshkt| na kiJcit kartuM samarthamiti cet / bIjAdeH kAraNAbhimatasyAGakurAdau kAryasaMmate dRSTA zakti 'saaNsymtenaah| . jJAnadvAreNa nirAkRtya shbdmukhenaah| vyavahata vyavasAyAnna vstutH| manaskArAdInAM bhAvepi yadabhAve dhiyo'bhaavsttsvlkssnnN| viSaye satyeva buddhirbhvti| mAdhyamiko siddhtaamaah|
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. sAmAnyatatkalpanAnirAsaH .. 113 rjananalakSaNA bIjAnvayavyatirekAnuvidhAyyaGakuro dRzyate (1) idameva kAraNasya zaktatvaM yatprAgadRSTasya tadbhAva eva bhaavH| matA sA cet saMvRtyA; sA zaktiH saMvRtyA matA cet kAryakAraNabhAvo hi vyavahAramAtrataH siddhaH na prmaarthtH| na tAvatpratyakSaM tadgrahaNasamarthaM bIjAGakuragrAhiNoH pratyakSayoH svaviSayamAtravyavasthApanAt kenAnvayavyatirekagrahaNaM / krameNa dvayorgRhItayostabala-- bhAvinA smaraNena grahaNamiti cet / nanu kenAnvayavyatireko gRhiitau| na pratyekaM bIjAkurajJAnAbhyAM svsvvissygrhnnaat| nApi dvAbhyAM jJAnayo yayozca sAhityAbhAvAt / asAhitye bIjAGakuramAtrasya grahaNaM naanvyvytirekyoH| kramagrahaNameva kAryakAraNabhAvagrahaNam / tattu ghaTakulAlayorapyasti iti cet (1) na ca kramopikenacicchakyagrahaNaH prtiyogyvednaat| pUrvAparagrahaNamata eva nAsti svajJAnena vartamAnatA grhnnaacc| kAryakAle ca kAraNaM pUrvamucyate tadA ca tadeva naasti| tadetanmRtasyArogyaM / atha yadaiva bIjaM tadaivAGakurAt pUvvaM na tu pazcAt asya pUrvatvaM sambhavati // nanvevaM pUrvatayA pratibhAsosya praaptH| na caitdsti| aGakurasAhityaM pUrvatvaM tacca gRhyata eveti cet| tAdRzaM pUrkhatvamanyeSAmapyastIti tepi kAraNAni syuH| kiJca (1) pUrkhatvaM vartamAnakAlAtprAgbhAvitvamucyate (1) tadyadi vastuno rUpaM tadA vartamAnaM kadApi na syaat| vartamAnatAtatprAgabhAvitvayovirodhAt / syAdetadakuravartamAnatAyAH prAgbhAvitvaM pUrvatvaM / tacca bIjasya vartamAnatvenAviruddhamiti na tsyaabhaavH| evantarhi bIjagrahaNe pUrkhatAgrahaNaM praaptN| na ca bIjasvarUpamiva pUrkhatAmapi tadgrAhiNi jJAne kshciduplbhte| navApekSikamidaM pUrkhatvaM pratiyogino'pratItau kathaM pratIyatAM / ya yevaM vastuno nedaM kevalaM bhAvAntarApekSayA vyavahriyata ityA(yA)taM (1) na hi vasturUpaM sati vastuni 21b nAsti (1) yaccAsti tena vasturUpAvabhAsini jJAne pratibhAsitavyameva / anyathA jJAnajJeyayoviSayaviSayitaiva na syAt ( / ) tasmAnnAdhyakSAt kaarykaarnntaagrhH| atazca nAnumAnAdapi / na hi sarvadA parokSe'nye'numAnavRttiH vyAptigrahaNapUrvakatvAttasya / nApi pratyakSabalabhAvismaraNaM tadgrahaNapravaNaM (1) na hi tatsvatantraMpramANaM kintu pramANa 'svruupmaatrvednaat| 2 akramaveda(nA) peksstvaat| prH| OM maadhymikH| . 15
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA vRtI (2 paricchedaH) vyApAravyavasthApakaM / yadi yathAnubhavaM pravartate naanythaa| na ca kAryakAraNabhAvAnubhavo bhUta ityuktN| ataH smaraNatvamapyasya naasti| anubhUtavikalpanasya smaraNatvAt (1) tato vikalpamAtrametat na tato vastuvyavastheti saMvRttyaivAvicAritaramaNIyayA kAryakAraNabhAvavyavahAro na paramArthataH / astu yathA tathA // 4 // astu' yathA tathA / sAMvRtamapi kAryakAraNabhAvamAzritya sAdhyasAdhanAdivyavahArasamvAdasampratyayAt samApto lokvyvhaarH| sAMvyavahArikaJca pramANaM tAvataiva susthN| (4) (1) sAmAnyacintA (ka) sAmAnye nArthakriyAsAmartham . . sAsti sarvatra ced buddhrnaanvyvytirekyoH| . sAmAnyalakSaNe'dRSTeH varUpAdibuddhivat // 5 // sArthakriyA sarvatra svalakSaNe sAmA nyepyasti cet na sAmAnyalakSaNe / astu tAvadanyasya kAryasya buddhrpynvyvytirekyordRsstteH| antyaM hi bhAvAnAM. kArya buddhiH| sApi yadanvayavyatireko nAnuvidhatte (1) tasya kuto'rthkriyaa| pratyakSa tAvanna sAmAnyaviSayaM svalakSaNamAtrasya pratibhAsanAt / ghaTa ityAdivikalpabuddhistu sAmAnyAvasAyAt tdvissyaa| sApi samayAbhogAdimAtrAdutpatterna sAmAnyAnvayavyatirekAnuvidhAyinI' bazUrUpAdibuddhivat ctuuruupaadijbuddheH| cakSurAdyanvayavyatirekAnuvidhAnamiva sAmarthya sati bhaavaadekaapaayepybhaavaacc| navaM saamaanybuddhiraabhogmaatraadutptteH| (5) etena samayAbhogAdyantaraNAnurodhataH / ghaTotkSepaNasAmAnyasaMkhyAdiSu dhiyo gtaaH||6|| etena sAmAnyasya jJAnamAtrakAryepyasAmarthyakathanena smyaabhogaaderntrnggsyaamurodhtH| ghaTo'vayavi dravyaM / utkSepaNaM krm| sAmAnya saMkhyA guNaH samavAyaH Adi zabdAtsaMyogavibhAgAdayaH / teSu yA dhiyo vikalpikA bhavanti tA gatA vyaakhyaataa:| siddhAntI(-)arthakriyA taavdsti| anyathA jgdvyaalopH| ckssuHshrotraadiruupshbdaadi| saamaanyvissyaa| "cittAbhogo mnskaarH|
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAnyacintA na hi rUpA'divyatiriktaM dravyaM / aparAparadezijanyahastAdikSaNAd bhinnaM karma, vyaktivyatireki sAmAnyaM prtykssbuddhaavbhaaste| vikalpabuddhirastu klpikaa| sA ca' saMketasa~skAraprabodhamAtrabhAvinI nArthAdhIneti na teSAM sAmathyaM smrthyti||(6) . nanu yadyarthanirapekSANAmanyanimittAnAM bhAve yatra buddhistatsAmAnyaM tadA taimirikabuddhipratibhAsinaH kezAdayopi sAmAnyaM syuH / teSvapi dhiyo'rthanirapekSacakSurAdimAtranimittatvAdityAha / kezAdayo na saamaanymnrthaabhiniveshtH| kezAdayastaimirikapratibhAsino na sAmAnyamanarthAbhiniveza tH| na hi teSu viSayabuddhirvyavahAriNAM viSaye ca sAmAnyacinteyaM / yadi jJeyatvenAdhyavasAyAbhAvAnna sAmAnyaM tadA'bhAvopyanupalabdhiviSayaH sAmAnyaM na syaat| tatazcAnupalabdhiranumAnaM na bhavedityAha (1) ... jJeyatvena grahAd doSo nAbhAveSu prasajyate // 7 // nAbhAveSu sAmAnyarUpatvAbhAvadoSaH prasajyate jJeyatvena grhaat| yadyapyabhAve'rtharUpatAyA adhyavasAyo nAsti jJeyatayA tvasti lokasya (1) tacca jJeyaM yadarthakAri tatsAmAnyameva / (7) yadi tu (1) teSAmapi tathAbhAve'pratiSedhAt; teSAM taimirikagamyAnAM kezAdInAmapi tathAbhAve jJAnAntareNa jJeyatve samAnarUpateSyate tdaa'prtissedhaadissttmevaasmaakN| taimirikajJAnagamyAH kezAdaya iti yadA buddhayantareNa parAmRzyante tadA kezAdayo jJeyatvena sAmAnyamiSTA ev|| yadi taimirikadRSTAH kezAdayo na vastu tadA sphuTAbhatA na syaadityaah| sphuttaabhtaa| jJAnarUpatayArthatvAt ; jJAnarUpatayA jJAnAkAratayA keshaadiinaamrthtvaat|' svlkssnntvaatsphuttaabhtaa| 22a yadi jJAnAkAratayA kezAdayaH svalakSaNantadA sAmAnyaM kathamityAha (1) 1 nanu pratyakSagamyamevotkSepaNAdItyAha(1) samayAbhogaM vyaacsstte| / arthaanaamnumaajnne| pratyakSaviSayepyAbhinivezamAnaM nArtha iti sUcanayA mdhyaaprveshmaah| bhaavvyaavRttiH|
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA. vRttau (2 paricchedaH) kezAdIti matiH punaH // 8 // . sAmAnyaviSayA; kezAdIti punavikalpikA matiH taimirikopalabdhakezAdyadhyavasAyinI saamaanyvissyaa| ayamarthaH (1) taimirikadRSTaM kezAdi sAmAnyarUpeNa vyavasyantI vikalpikA buddhiradhyavasAyena viSayeNa saamaanyvissyaa| taimirikadhIstu svalakSaNaviSayA buddhayAkArasya svlkssnntvaat|| (8) kintarhi niviSayamityAha (1) kezapratibhAsamanarthakam / taimirikakezapratibhAsaM jJAnamanarthakambAhyakezAbhAvAt / / jJAnarUpatayArthatve sAmAnye cet prasajyate // 9 // nanu jJAnarUpatayArthatve kezAdIti vikalpabuddhipratibhAsini sAmAnye svalakSaNatA prasajyate cet (19) tthesstttvaaddossH| tathA jJAnAkAratayA sAmAnyasyApi svalakSaNatAyA isstttvaavdossH|| (kha) sAmAnyasya jJAnAkAratA kathantarhi sAmAnyarUpatetyAha (1) artharUpatvena smaantaa| artharUpatvenAdhyavasIyamAnajJeyarUpatvena samAnatA na tu buddhayAkAratvena / (ga) vijAtIyavyAvartakaM sAmAnyam kathaM punarartharUpatvenApi samAnatetyAha (1) . sarvatra samarUpatvAt tadvyAvRttisamAzrayAt // 10 // sarvatra vyaktiSu tadvyAvRttisamAzrayAt vijAtIyavyAvRttyAzrayeNa dRzyavikalpyakatvAdhyavasAyAdupakalpitasya sAmAnyasya samarUpatvAt sAdhAraNarUpatvAdarthatvena sAmAnyamucyate jJAnAkArasya sAmAnyasya saMprati vyatiriktasya' ca pUrva pratiSedhAt // (10)
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAnyacintA rUpAdisvabhAvamevAvizeSeNa sAmAnyaM kinneSyata ityAha (1) na tadvastvabhidheyatvAt sAphalyAdakSasaMhateH / 117 tatsAmAnyaM na vasturUpAdisvabhAvamabhidheyatvAt / zabda ' dharmavat sAmAnyaM zabdajJAnagocaraH / na ca zabdaviSayo vastu (1) kasmAdityAha (1) sAphalyAdakSasaMhateH / yadi zabdaviSayo vastu bhavet tadA rUpAdizabdAdevArthAderapi rUpAdipratItau na kinycidkssaiH| na caivN| tato vastuviSayeNendriyajJAnena zabdasya na tulyaviSayatA / tathA cAvastutaiva zAbdajJAnAvabhAsinaH sAmAnyasya na rUpAditA // nanu rUpAdayo na zabdasya viSayaH kintarhi nA manimitte viprayuktasaMskArasaMjJe te vijJAnAd vyatirikte vai bhA Si ka syeSTe / tadApi ( 1 ) nAmAdivacane vaktRzrotRvAcyAnubandhini // 11 // nAmAdivacana iSyamANe kintannAmAdikaM vaktari zrotaryarthe vA sambaddhamasambaddhameva vA kvacit / sarvvathA vaktu zrotRvAcyAnubandhini / (11) asambandhini nAmAdAvarthe syAdapravarttanam / asambandhini vA nAmAdau zabdena codite'rthe'pravartanaM syAdacoditatvAt // bhavatu tAvadanyasambandhini asambandhini vA nAmAdAvarthe'pravartanaM / arthasambandhini tu kathamapravRttiH / acoditatvAt / sArUpyAd bhrAntito vRttirarthe cet syAnna sarvadA // 12 // dezabhrAntizca na hi devadatte pratipAdite tatpitari pravRttiH / nimittasyArthasArUpyAt / tadbhrAntito'rthe pravRttizcet sambhAvyata etat kintu na syAt sarvvadA / na hi yamalakayorniyamena bhrAntyA' nyatra pravRttiH / kadAcittatrApi darzanAt / tathA .1 zabdasyAyandharmo yaduta zabdajJAnagocaratvaM / * vaibhASikamatamAzaGkate / " iti catvAro vikalpAH / ' vaktRsambandhini / zrotRsambandhini | arthasambandhini / 3 vijJAnavAdyatirikte / 1201 * siddhAntI, arthasya zabdenAcoditatvAt / - yAvatA'yaM puruSaH sarvvadArtha eva dRSTaH zabdAtpravartamAnaH / na kadAcinnAsti vaktrAdisambaddhe / tanna bhrAntyA vRttiH / * dezabhrAntyArthe vRttiriti cet /
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA0 ktau (2 paricchedaH) dezabhrAntizca na syaat| vaktRtrotrAdisambandhini niyatadeze. nAmAdau pratipAdite tadanyadeze ghaTAdau sArUpyAdapi na yuktA prvRttiH|| (12) nanu tvanmate'pi jJAnAkArasyAbhidheyatvAtkathaM bAhye pravRttirityAha (1) na jhAne tulyamutpattito dhiyH| tathAvidhAyAH * na jJAne jJAnAkAre vAcye'rthe pravartanaM tulyN| ghiyastathAvidhAyA bahistvenAdhyavasitAkArAyA utpttitH| zabdajanitA hi buddhirvastutaH svAMzAlambanApyanAdyavidyAkzAd bahiviSayA vya vasIyata iti yuktamarthe pravartanaM // anyatra tatrAnupagamAd dhiyaH // 13 // - anyatra nAmAdiviSa yiNi jJAne tdrthaadhyvsaayaat| arthe pravartanaM na yukt| nirAkArabuddhivAdi vai bhA Sika mate bAhyArthapratibhAsAyA jJAnAkArAyA dhiyo'nupgmtH| (13) bAhyArthapratibhAsAyA upAye vA'pramANatA / __vijJAnavyatiriktasya ; yadi jJeyAkArA buddhiH syAt syaatttprtiityaa'bhimaanaaNprvRttirpi| apravRttidoSadarzanAd bAhyArthapratibhAsAyA buddheru pAye svIkAre vApramANatA nAmAdeH viprayuktasaMskArasya vijJAnavyatiriktasya (1) kathamityAha (1) vyatirekAprasiddhitaH // 14 // 22b vytirekaaprsiddhitH| pratibhAsamAnasyAkArasya jnyaantvaat| na cendriyAdiSu satsvapi vijJAnakAryAnutpattito'rtha iva nAmAdirapi zakyavyavasthAnaH / na hi gRhItasaMketasya zabdazrutau kvacidarthAprati pttiH|| (14) sarvajJAnArthavatvAJcat svapnAdAvanyathekSaNAt / ayuktaM ; ' tathAhi tvayedaM karaNIyamiti niyuktaH pumAn sArUpyAinyatra na pravartata eveti dRssttH| dRzyavikalpayorakyena vRttH| 'yasyApi na naamaadivipryukto'bhidheyH| - . . abhyupgme| praanumaanen|
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAnyacintA 119 nanvasti pramANaM sarvasya jnyaansyaarthvttvaat| zAbdamapi jnyaanmrthvdev| na ca rUpAdayo viSaya iti pArizeSyAnnAmAdikameveti cet svapnAdAvAdizabdAn taimirikajJAnAdiSvanyathA arthazUnyasyekSaNAt sarvajJAnArthavacchAbdasya naamaadivissytvaanumaanmyuktN| svapnavijJAnamapi nimittaviSayameveti cedAha (1) na ca saMskArAnIlAdipratibhAsataH // 15 // na ca saMskArAnimittAkhyAt svapnajJAnaM nIlAdirbarNasaMsthAnavizeSataH prtibhaastH| na ca viprayuktasaMskAro varNasaMsthAnavizeSavAn / (15) nIlAdirevAsAvartha iti cet (1) nIlAdyapratighAtAnna ; svapnapratibhAsi na nIlAdi vastu apratighAtAt / nIlAdayo yarthAH svadeze padArthAntarasya vyAghAtakAH svaptopalabdhAstu naivaM / pihitadvArAvavarakodarasupta - sthAnAntaragamanA(t) hstiyuuthaadidrshnaat| kintahi tadityAha (1) jJAnaM tdyogydeshkaiH| ajJAtasya svayaM snAt; jJAnaM tat nIlAdi yogyadezakaH svapnAyamA nema samAnadezaH puruSAntarairajJAtasya svayaM jnyaanaat| svayamvedyamasAmAnyamiti jnyaanlkssnnN| tacca svapnadRSTanIlAdiSu vyktN| nAmAdyatena varNitam // 16 // etena svapnadRSTasya jJAnatvasAdhanena nAmAdi vrnnitN| nAmAdikamapi tanna bhavati yogyadezakarajJAtasya svayaM jJAnAt jJAnaM tat / tasmAnAstyarthaH sAmAnyabuddhiriti / (16) api ca (6) ... saiveSTArthavatI kena cakSurAdimatiH smRtA / arthasAmarthyadRSTezcaMdanyat prAptamanarthakam / / 1 / / yaiva rUpAdiviSayatveneSTA saiva cakSurAdimatirarthavatI kena hetunA mtaa| arthasya rUpAdezcakSurAvimatijanane sAmarthyavRSTazcet / anyasAmAnyaviSayaM 1 anekaantik| sukhaadivt| tena vybhicaarsttraanysyaamogylaat| yadutpAdyarUpaM yogI pazyati na . naamaadi|
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 pra0 vA. vRttau (2 paricchedaH) vikalpajJAnamanarthakaM prAptaM (1) na hi yathA cakSurAdibuddherarthavyatirekAd vyatirekaH tathA sAmAnyabuddhervyatirekaH / AbhogamAtreNa bhAvAt / (17) .. apravRttirasambandhepyarthasambandhavad ydi| na' kevalaM vaktRzrotRsambandhini asambandhepi nAmA dAvarthe'pravRttiH syAt / arthasambandhavat nAmAdyarthe pravRttyarthaM yadISyate tadA atItAnAgataM nAmAdi tadabhidhAyinAM zabdAnAM vAcyaM na syAt / abhUt mA ndhA tA bhaviSyati zaMkha zcakravartIti (1) kasmAdityAha (1) atItAnAgataM vAcyaM na syAdarthena tatkSayAt // 18 // arthenAtItAnAgatena saha tasya nAmAdeH sambandhinaH syAt svarUpA - bhaavaat| (18) (2) paramate doSaH ka, vyaktisAmAnyayomeMde doSaH atha (1) . sAmAnyagrahaNAcchabdAdaprasaMgo mato yadi / tanna kevalasAmAnyAgrahaNAd grahaNepi vA // 19 // zabvAt sAmAnyagrahaNAt tatpratItyA phalavantyakSANIti teSAM vaiphalyasyAprasaGgo mato yadi(1) tadetanna yuktaM (1) kevalasya vyaktizUnyasya sAmAnya syAgrahaNAt / vyaktivyaMgyaM hi sAmAnyaM vyaJjakAgrahaNe kathaM gRhyte| kevalasya grahaNepi vaa|(19) atatsamAnatA vyaktI tena nityopalambhanam / nityatvAcca yadi vyaktivyaktaH pratyakSatAM prati // 20 // atatsa'mAnatA vyktii| yatpratItyA yatpratIyate tattasya sAmAnyaM vyaMgyaJca / svatantrapratItistu na sAmAnya vyaGagyaM vaa| tenAparAdhInapratItitvena nityopalambhanaM sAmAnyaM praaptN| vyaktisadasattvayorapyupalabdhiH syaat| svapratItau vyaktinirapekSatvAt / tathopalabhyasvabhAva'sya sAmAnyasya nityatvAcca nityamupalambhanaM bhvet| - 'tadevaM naamaavaavprvRttiH| smbndhepi| arthena sambaddhaM / 'anAgatasya caanutptteH| 'AnuSaGgikamapanIya prakRtaM sAmAnyamAha (1) zamdena sAmAnyasyaiva grahAdrUpAdau saphalamakSaM // 'samAnAnAM bhAvaH samAnatA vyakteH sAmAnyaM na syaadityrthH| vyaktirabhivyaktirapi na syaat| vyktynutpttivinaashepi|
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAnyacintA 121 yadi vyaktevvizeSAt vyaktirabhivyaktiH sAmAnyasya pratyakSatAM prati pratyakSabhAvanimittamiSTA / pratyakSabhUtasAmAnyaviSayA pratItirvyaJjikAyA vyakterbhavati / anyA tu sAmAnyabuddhirvyaJjakamantareNApi // ( 20 ) nanu (1) Atmani jJAnajanane yacchaktaM zaktameva tat / athAzaktaM kadAcizcedazaktaM sarvadaiva tat // 21 // kevalasya yatsAmAnyamAtmani pratyakSAtmakajJAnajanane vyaJjakavyApArakAle zaktamanyadApi zaktameva tannityaikasvabhAvatayA'nupakAryatvAt / tatazca sAmAnyasya pratyakSajananAdakSavaikalyaprasaGgaH / athAzaktaM tatkadAcit ' kevalAdyavasthA - 232 yAzcet tadA sarvvadevAzaktaM tadupeyaM etasya svabhAvadvayAyogAt svabhAvabhedalakSaNatvAdvastubhedasya / (21) etadeva sphuTayati (1) 5 'tasya zaktirazaktirvA yA svabhAvena saMsthitA / nityatvAdapi kiM tasya kastAM kSapayituM kSamaH // 22 // tasya sAmAnyasya zaktirazaktirvvA svaviSayajJAnajananAdau yA svabhAvena saMsthitA / tAM zaktimazaktimvA nityatvAdacikitsyasyAnapaneyaprAcIna svabhAvasya aise kSapayituM kSamaH / (22) tacca sAmAnyavijJAnamanurundhan vibhAvyate / nIlAdyAkAralezo yaH sa tasmin kena nirmitaH // 23 // kintu yattadvyaktinirapekSamiSTaM tacca sAmAnyavijJAnamanurundhan viSayabhAvenAnuvartamAno yo vibhAvyate nIlAdyAkAralezo'saM pUrNasphuTIbhAvaH sa tasmin sAmAnyajJAne kenArthena nirmitaH / na tAvajjAtyA tasyAsta " dasambhavAt / nApi vyaktyA tatra tasyA" aprtibhaasnaat| tatazca kevalasAmAnyagrAhi tat jJAnamiti na yuktaM / vizeSagrahaNe cAkSavaiphalyaM tadavasthaM / (23) syAdetat (1) dvividho bhAvAnAM pratyayaH / pratyakSo'pratyakSazca / tatra (1) siddhAntyAha (1) sAmAnyaM tatsvabhAvataH pratyakSajanakaM na veti / 2 sAmAnyaviSayaM / * vikalpAvikalpA tanmatena / ' ? vyaktiriti / 4 vyaktyAkArAsambhavAt / 16 * ? abhyupagantavyaM /
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 pra0 vA. vRttau (2 paricchedaH) pratyakSapratyayArthatvAnnAkSANAM vyarthateti cet / .. zabdAdibhAveSu prtyyo'prtykssH| pratyakSastu akSebhya iti na tadvaiphalyaM / atrAha (1) saivaikarUpAcchabdAderbhinnAbhAsA matiH kutaH // 24 // saiva' pratyakSApratyakSAbhAsA bhinnAbhAsA matirekarUpAta zabdAderAdizabdAd gandharasAdeH kutH| ekarUpaviSayA ca bhinnapratibhAsA ceti viruddhaM / (24) . .. kiJca (1) jAtirjAtimato rUpAd bhinnAbhinnA vaa| - na jAtirjAtimad vyaktirUpaM yenAparAzrayam / siddhaM ; pRthak cet kAryatvaM hyapekSetyabhidhIyate // 25 // _____vatra na tAvajjAtirjAtima deva vyaktirUpaM yena kAraNenAparAdhayamananyAnuyAyi siddhaM / na hyekasyA vyakta ruupmnytraasti| sarvAnuyAyi ca sAmAnyamiSTaM vyakteH sakAzAt pRthak cetsAmAnyaM / asyedaM sAmAnyamiti bhaaviksmbndhaa'nuppttiH| apekSAlakSaNaH sambandhazcet nanvapekSeti kAryatvamucyate tatsAmAnyasya nitysyaasmbhvi| (25) niSpattaraparAdhInamapi kArya svhetutH| sambadhyate kalpanayA kimakArya kathaJcana // 26 // kAryamapi niSpattanityatvAdaparAdhInaM sarvatra nirAzaMsaM vastuto na kvcitsmbdhyte| kevalaM kalpa'nayA kAraNAtmani smbdhyte| yattu kathaJcana sAmAnyamakArya tatki kvacit sambha tsyte| (26) . anyatve tadasambaddhaM siddhA'to niHsvbhaavtaa| jAtiprasaMgo'bhAvasya na; tasmAd (1) vyakteH sakAzAdanyatve tat sAmAnyamasambaddhamato'sya niHsvabhAvatA siddhA vyaktibhyastattvAnyatvAbhyAM vyavasthA pyitumshkytvaat| yadyapi niHsvabhAvA jAtistathApi nAbhAvasya zazaviSANAderapi jaate||tiruuptaayaaH prsnggH| na hi yo yo'bhAvaH sa jaatirucyte| kintu sAmAnyaM yttnniHsvbhaavN| 'spssttaaspssttaa| 'tattvAnyatvAvAcyasya sAmAnyatve zazazRGgAH prasaGgazcet / 'abhevH| yadapyakurAdi bIjAdeH tadapi nisspnnmpraadhiinN| biijaaderjkuraadiiti| smbndhmnubhvissyti|
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAnyacintA 123 nanu niHsvabhAvatve kathaM sAmAnyamityAha (1) apekSAbhAvatastayoH // 27 // . apekSAbhAvatastayoH zAbaleyAgovyAvRttyoH parasparamapekSAbhAvatastadvayAvRttireva sAmAnyaM na shshvissaannaadiH| na hi tadapekSA kvacidasti / atadvyAvRtti - stu niHsvabhAvApyanugAmipratyayahetuH sAmAnyaM / abhAvatvamiva prAgabhAvAdiSu padArthatvamiva dravyAdiSu / (27) / tasmAdarUpA rUpANAM naashryennopklpitaa| - tadvizeSAvagAhArthairjAtiH zabdaiH prakAzyate // 28 // tasmAvastuto jAtirarUpA niHsvabhAvA rUpANAM zAbaleyAdInAM nAzrayeNopakalpitA jAtiH / zabdastadvizeSAvagAhAthaiH / te ca te vizeSAzca tadvizeSAsteSAmavagAhaHpravRttiviSayatvena vyApanaM so'rthaH prayojanaM yeSAM taiH sakRdekakAryAnekapratipattyarthaM tadAzrayeNophkalpitA jAtira tadvyAvRttilakSaNA shbdrbhidheyaa| (28) yadi jAtiniHsvabhAvA kathaM svabhAvaviziSTA vyavasIyata ityAha (1) tasyAM rUpAvabhAsoyaM tatvenArthasya vA prahaH / . bhrAntiH sA; tasyA jAtI rUpasya svabhAvasyAvabhAso yastatvena jAtisvabhAvena vArthasya yo prapo bhrAntiH sA jAteniHsvabhAvatvAt vishessaatmktvaabhaavaat| kintarhi bhrAnteIjamityAha (1) - anAdikAlInadarzanAbhyAsanirmitA // 29 // anAvikAlInAnAmanAdikAlikAnAM tathAbhUtAdhyavasAyajJAnAnAmabhyAsena nimitaa| (29) ____ 23b yadyanyavyAvRttiH sAmAnyaM kintasya rUpamityAha (1) arthAnAM yacca sAmAnyamanyavyAvRttiladANam / yanniSThAsta ime zabdA na rUpaM tasya kiJcana // 30 // arthAnAM vizeSANAM yacca saamaanymnyvyaavRttilkssnnN| yaniSThA yadviSayAste ime sAMketikAH zabdAstasya rUpaM svabhAvo na kiJcana / vastutaH kalpitatvAt / (30) nanu buddhayAkAraH sa svabhAvaH sa eva tarhi sAmAnyambhaviSyatItyAha (1)
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 pra0 vA. vRttau (2 paricchedaH) sAmAnyabuddhau sAmAnyenArUpAyAmavIkSaNAt / arthabhrAntirapISyeta sAmAnyaM sA'pi; sAmAnyabuddhAvarUpAyAM grA' hyarUparahitAyAmapi sAmAnyena vijAtIyavyAvRttyupakalpitA'bhedenAkAreNa bhedeSvartheSvIkSaNAt sAmAnyamapi yadvyavasthApyate sApyarthabhrAntiriSyeta' vivecakaiH / na hi buddhayAkAraH sAmAnyamuktaM svalakSaNatvAt / abhilavAt // 31 // artharUpatayA tatvenAbhAvAcca na rUpiNI / niHsvabhAvatayA'vAcyaM kutazcid vacanAnmatam // 32 // arthaniSThatayA tu sAmAnye gRhyamANe'rthabhramaH2 tathA buddhyAkArasyArtharUpatvena vyaktiSva bhiplavAt abhisambandhAt / tattvenArtharUpatvenAbhAvAcca / na rUpiNI tathA bhUtabAhyaviSayavatI sAmAnyabuddhiH atshc| tatazca niHsvabhAvatayA sAmAnyaM bhedAbhedAbhyAmavAcyaM vyktibhyH| svabhAvaM hi bhinnamabhinnaM vA syAt / kutazcidasAmAnyAt bhedena vacanAt yadi vastusAmAnyaM mtN| (31,32) yadi vastuni vastUnAmavAcyatvaM kathaJcana / naiva vAcyamupAdAnabhedAd bhedopacArataH // 33 // yadyevaM vyaktera pi bhedAbhedAbhyAM vAcyaM syaat| yasmAnna vastUnAmavAcyatvaM kthnycn| yathA hi sAmAnyaM svarUpavattvAt sAmAnyAntarAd bhedenocyate tathA vyakterapi tattvAnyatvAbhyAM yathAsambhavamucyeta / tasmAdyat kutazcidapi vastunastatvAnyatvAbhyAmavAcyaM tadavastviti vizeSaNo hetuH| athavA nivizeSaNe hetau naasiddhiH| yata10: sAmAnyAntarAdapi sAmAnyaM bhedena naiva vAcyamupAdAnasya karkazAbaleyAderbhedAttadAzrayotpannabuddhayAlambanA azvatvagotvAdInAM bheda 1 syopacArAt / (33) 1 buddhipratibhAsaH saamaanymitytraah| atsmiNstdgrhaat| 3 tatraivAha hetuN| 4 bhAti svaakaarmrpyntii| vstutiirthruuptyaa| 'nApyarthadharmonyApohotra yuktH| niHsvabhAvApUrvahetozca 'vstutvaat| ? ashv| 'vastubhavatsattatvAnyatvamvA naatikraamti| 10 paTAdapi ghaTatvamanyatvena naiva vAcyaM / na copacaritabhedena vastutvaM / na hi kalAyavidalaM svarNamupacarya hemavAn (?vat) syaat|| 11 na tu bhinnasAmAnye tadrUpAdaya eva kevalA bhinnaaH| upacaritabhedAnna vstutvsiddhiH|
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAnyacintA . sAmAnyacintA 125 kiJca (1) atItAnAgatepyarthe sAmAnyavinibandhanAH / zratayo nivizante sadasaddharmaH kathambhavet // 34 // atItAnAgatepyarthe sAmAnyanibandhanA sAmAnyAzrayAH zrutayo nivizante vyvtisstthnte| AsIt ghaTo bhvissytiityaadyH| tathA cAsato ghaTasya sAmAnyaM dharma ityuktaM syaat| tacca sAmAnyaM sadasato'tItAdedharmaH kathambhavet / na hi taikSNyaM zazaviSANasya bhavati / (34) upacArAt tadiSTaM ced vartamAnaghaTasya kaa| pratyAsattirabhAvena yA paTAdau na vidyate // 35 // . athopacArAttadasaddharmatvamiSTaM sAmAnyasya na vastuta iti cet| sati ghaTe . taddhamatAdRSTarasatyapi tasmin sA kalpyata ityrthH| nanu sAmAnyasambandhino'pi ghaTasyAbhAvenAtItAdighaTalakSaNena kA pratyAsattirupacAranibandhanamasti yA paTAdau na vidyate yadabhAvAt ghaTasambandhitA sAmAnyasya - paTe nIpacaryate (1) sAdRzyaM pratyAsattiriti cet / tnn(|) sadasatoH saadRshyaabhaavaat| prAk tAdRgAsIditi cet| yadAsInna (tadA) tadupacAraH sambandhasya sttvaat| yadA yanAsti tadApi na sAdRzyaM / sati ca kiJcidupacaryeta naasti| (35) kiJca (1) ..... buddha raskhalitA vRttirmukhyAropitayoH sadA / siMhe mANavake tadvad ghoSaNApyasti laukikI // 36 // mukhyAropitayorarthayorbu vAhikAyA askhalitA dRDhA vRttiH / tantrAdavRttizca sdaa| yathA siMhe mANavake ca siNhbuddhrskhlitaa| skhalitA ca vRttiriti laukikyapi ghoSaNAsti na kevalaM praamaannikii| na cAtItAnAgataghaTAdibuddhiH skhalantI jAyate yenAtItAnAgatavyaktidharmatA sAmAnyasyAropitA syaat| (36) atItAdau na sAmAnyanibandhanA zabdavRttiH kintuupcaaraadityaah| .. 'ghaTasya rUpAdibhyo'vAcyatvepi paTAd ghaTe bhinnatA . . . . . . 'vAcya eva / vartamAne ghtttvdrshnaat| vrtmaansy| 4 yadi vastubhUtasAmAnyAzrayeNa zabdavRttistadAtItAdau na syAt / 'paTe yasyAH pratyAsatterabhAvAnopacAra iti / ' askhalitA vRttirityAvartya yatnAt /
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 . pra0 vA. vRttau (2 paricchedaH) .. yatra rUDhyA'sadarthopi janaiH zabdo niveshitH| sa mukhyastatra tatsAmyAd gauNonyatra skhaladgatiH // 37 // tasmAdyatra' viSaye'savartho vAcyarahitopi zabdo rUDhayA vAcakatvena jananivezitaH saMketitaH sa mukhyaH tatrArthe ttsaamyaat| tadviSayasAdRzyAvanyatra sa zabdaH skhaladvRttiradRDhatayA pratyayahetuH / gaunnH| tatazca sadarthaviSayatvaM mukhyatvaM asadarthaviSayatvaMJcAmukhyatvamiti mukhyagauNalakSaNamapAstaM / saMketavazena niyamAbhAvAt / (37) - yathA bhAvepyabhAvAkhyAM yathAkalpanameva vaa| kuryAdazakte zakte vA pradhAnAdizrutiM janaH // 38 // yathA bhAvepi putrAdau tatkAryAsamarthatvAdasatkalpe'bhAvAkhyAM zazaviSANaM bandhyAsuta ityAdikAM janaH kuryyaat| tatra bhaavepymukhyo'bhaavshbdH| abhAve tu mukhyaH tathA yathA kalpanameva sAM khyA dyabhimate vastuto'zakte pradhAnAdau zakte vA puruSAdAvanekakAryasama"thai ttsaamyaat| pradhAnAdizruti janaH kuryAt / sa pradhAnazabdo'bhA va eva mukhyo bhAve caamukhyH| tasmAtsadasadarthaviSayatA mukhyagauNaviSayateti. vyabhicArilakSaNaM / (38) yathAsaMketameva tu zabdavRttiriti yuktaM na caitadvastuviSa (ya)tve nyAyyaM / tathA 'hi (1) ... zabdebhyo yAdRzI buddhirnaSTe'naSTepi dRzyate / tAdRzyeva; zabdebhyo yAdRzI yAdRzAkArA buddhiH naSTa viSaye / tAdRzyevAnaSTepi viSaye'vyAptatendriyasya dRshyte| na hi zabdajanitA ghaTabuddhinimIlitanayanasya naSTe'naSTe vA ghaTe vishissyte| tulyaakaartvaat| vyAptendriyasya tu zabdaM zrRNva:to yA spaSTA buddhiH sA pratyakSava na shbdkRtaa| tasmAdavastuviSayaiva zAbdI buddhiH / sarthAnAM naitacchotrAdicetasAm // 39 // ____ 'siNhaadau| punrvybhicaarmaah| avastunaH kuto bhedaH / 4 kartRtvAdimAropya triguNImaye pradhAnakalpanA tasya ca lokenAniSTaruparatavyApAre'nekakAryasamarthe'yaM sAMkhyapuruSa iti| / sAMlyamate praah| 'abhiSayA vaacytvaabhyaamvstutvaatttraivopptyntrmaah|
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAnyacintA sadarthAnAM vastuviSayANAM tu zrotrAdIndriyajAtAnAM cetasAM naitadviSayasadasattAkAlayoH sAmyaM zabdabuddherivArthAbhAve indriyabuddheranutpatteH / ( 39 ) nanu naSTe'naSTepi vastuni ye zAbdI cetasI jAyete / sAmAnyamAtrapraharaNAt sAmAnyaM cetasordvayoH / tAbhyAM sAmAnyamAtrasya grahaNAt / tayordvayozcetasoH sAmAnyaM sAmyaM grAhyapratibhAsakRtamasti / etaccAyuktaM yasmAt (1) tasyApi kevalasya prAg grahaNaM vinivAritam // 40 // tasyApi sAmAnyasya kevalasya vyakti zUnyasya grahaNaM ( 2 / 14 ) prAgnivA - ritam atatsamAnatA'vyaktI ( 2 / 20 ) ityAdinA (40) khaM, vyaktisAmAnyayorabhede doSaH bhinnaM sAmAnyaM niSidhyAbhinnamapi niSeddhumAha (1) parasparaviziSTAnAmaviziSTaM kathaM bhavet / tathA dvirUpatAyAM vA tad vastvekaM kathaM bhavet // 41 // parasparaviziSTAnAM vizeSANAmaviziSTamabhinnaM rUpaM kathambhavet / avazyaM hi vyaktInAM bheda: kathaJcidaGgIkarttavyaH / sattvarajastamasAmiva prakRticaita* nyayoriva vA'nyathA sAmAnyameva na syAt / bhinnAnAmabhinnasya rUpasya tttvaat| ye ca bhinnasvabhAvAste nAbhinnA bhavitumarhanti viruddhatvAt / athaikasyApi samAnamasamAnaJca dve rUpe / tathA dvirUpatAyAM tadvastvekaM kathambhavet / anyo hi samAnAdasamAnaH svbhaavH| atazca dve vastunI syAtAM natvekaM dvirUpaM / ( 41 ) atha dvayorekaM tadrUpaM sAmAnyaM / tAbhyAM tadanyadeva syAd yadi rUpaM samaM tayoH / yadi tayordvayoH samaM samAnaM rUpaM tadA ( / ) tAbhyAmevAnyadeva tatsyAt / pRthagbhUtameva sAmAnyaM bhaviSyati ko doSa iti cedAha ( 1 ) tayoriti na sambandho vyAvRttistu na duSyati // 42 // .127 9 pUrvvaM na jAtirjAtimadeva kevalamityuktamadhunA tatra yuktirucyate / 2 yopi jagata ekatvamicchati tenApi / 3 sAmAnyatvAt /
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA0 vRttau (2 paricchedaH) tayostatsAmAnyamiti na sambandhaH / upakAryopakArakatvAbhAvAt / tthaasmbndhe'tiprsnggaat| asmanmate tu vyAvRttiH sAmAnyaM na duSyati / attkaaryvyaavR'tervstutvaat| anyathA'nyAnanyatvapakSokto doSaH / (42) tasmAt samAnataivAsmin sAmAnye'vastulakSaNam / 128 yataH samAnatvenAvastutA tasmAtsamAnataivAsmin sAmAnye'vastulakSaNaM yatsAmAnyaM tadavasthitivyAptisiddheH / bhede'bhede ca vastutvAyogAt prakArAntarasya cAbhAvAt / kiJca (1) kAryacet tadanekaM syAnnazvarazca na tanmatam // 43 // sAmAnyaM kAryamakAryamvA syAt / sambandhinInAM vyaktInAM kAryaJcet prativyakti sAmAnyoktAvanekaM syAt / ekaJca sAmA' nyamiSTaM / anekatve sAmAnyarUpatAnAzaH / nazvaraJca na tatsAmAnyaM mataM / kAryatvAnnazvaraJca tatprApnoti kAryatvasya nAzitvena svabhAvasya vyApteH / ( 43 ) kiJca (1) _agarargear vinAzasya na nityatA / vastumAtrAnubandhitvAt nAzasya vastuno na nityatA syAt / anityatAvirahe tu vastuvirahopi vyApyAbhAvasya vyApakAbhAvaniyatatvAt / atha dvitIyaH pakSaH / tadA ( 1 ) asambandhazca jAtInAmakAryatvAdarUpatA // 44 // akAryatvAt jAtInAM svavyaktibhiH saha sambandhazca na syAt / kAryakAraNabhAvAbhAve tasyedamiti sambandhasyAnutpattirityuktaM kAryatvaM hyapekSetyabhidhIyate (2 / 25) ityatrAntare'kAryatvAjjAtInAmarUpatA niHsvabhAvatA / utpadyamAnaM hi sasvabhAvaM bhvennetrt| niyAmakAbhAvena svabhAvAbhAvaprasaGgAt / (44 ) zAbdapratyayasyAvastuviSayatAyAmupapattyantaramAha ( / ) " tarjjanyA yathAGaguSThAd bhevastathA pariziSTAnAmeva / vastutve / 2 kintu kSaNikatA syAt / | vastutve ca sAmAnyasyAnityataiva / anityatve'nekatvAdasAmAnyatvaM / * lokenAsammatatvAdasanmukhyaH pradhAnaM kutaH / devadattAdiH sannamulyaH
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAnyacintA 129 yacca vastubalAjjJAnaM jAyate tdpeksste| na saGketaM na sAmAnyabuddhiSvetad vibhAvyate // 45 // yacca jJAnamindriyajaM vastuno rUpAdebalAnjAyate tanna saMketamapekSate, bAlabadhirAderapi bhaavaat| sAmAnyabuddhiSu tvetat saMketAnapekSatvaM na vibhAvyate sNketgrhnnsmrnnaapeksstvaat| tasmAla vstublbhaavinystaa':| tathAtve satIndriyArthasannipAte kssepaayogaat| (45) yApyabhedAnugA buddhiH kAcid vastudvavekSaNe / saGkatena vinA sArthapratyAsattinivandhanA // 46 // "yA"pi saMketena vinA vastudvayeNe zAvaleyaM dRSTvA bAhuleyaM pazyataH abhedAnugamAt sa evAyamityabhedamadhyavasyantI `buddhirutpadyate zAvaleyakarkadarzane tu notpdyte| sArthAnAM zAvaleyAdInAmasatyapi sAmAnye yA pratyAsattire- .. kabuddhadhAdikAryatvaM tnibndhnaa| (46) sAmAnyaM vinaikakAryataiva na syaadityaah(|) pratyAsattivinA jAtyA yatheSTA cakSurAdiSu / jJAnakAryeSu jAtirvA yayAnveti vibhAgataH // 47 // - pratyAsattivinA jAtyA cakSurAdirveSAM viSayAlokamanaskArANAM teSu 24b jJAnakAryeSu jJAnahetuSu jAtyAdi vinA rUpajJAnakakAryajanakatvaM prtyaasttiryvessttaa| - yathA vA zAvaleyAvAhuleyAdInAM karkAdInAJca tulye bhede yathA pratyAsatyA jAtyantaraM vinaiva vibhAgato jAtiranveti / zAvaleyabAhuleyAdiSveva gotvaM samavetaM na karkAdiSu saivAnugAmipratyayanibandhanamAstAmalaM jaatyaa| (47) ___ ga. na cakSurAdibhiH pratyeyaM sAmAnyam itazca na vastu sAmAnyaM (1) kathaJcidapi vijJAne tdruupaanvbhaastH| dRzyatvenAbhimatasya tadrUpasya svapAhiNi vijJAne kthnycidpynvbhaastH| 'saamaanybuddhyH| .? saMketApekSA na syAt pratyakSaM sAmAnyamiti vAdinaM shngkte| 4 siddhAntayati
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 pra0 vA. vRttau (2 paricchedaH) nanu santyapIndriyANi nopalabhyante / tato'trAnupalambhAdasatvaM n| na hIndriyANi svagrAhiNi jJAne pratyavabhAsamAnatvAt santISyante (1) kintahi (1) satsvapi viSayamanaskArAdiSu kadAcitpravartate jJAnaM kadAcinneti vyabhicArabalAdatIndriyANi kAnicidindriyavyapadezyAni vyvsthaapynte| yadi nAmendriyANaM syAd draSTA bhAseta tadvapuH // 48 // rUpavatvAt; yadi tvatIndriyANAmAtIndriyadarzI draSTA nAma syaat| bhAseta rUpavatvAtteSAmindriyANAM vpuH| (48) na jAtInAM kevalAnAmadarzanAt / vyaktigrahe ca tacchrabdarUpAdanyanna dRzyate // 49 // jAtInAntu dRzyAbhimatAnAM kevalAnAM vyaktisvarUpavyatiriktAnAmavarzanAvabhAva ev| vyaktipahe tasyA vykteH| zabdasya gaurityasya rUpAvanyat sAmAnyaM na dRshyte| (49) jJAnamAtrArthakaraNepyayogyamata eva tat / tadayogyatayA'rUpaM taddhayavastuSu lakSaNam // 50 // ata evAdRzyamAnatvAt jJAnamAtrasyArthasyArthakriyAyAH karaNepyayogyameva tt| antyA hIyaM bhAvAnAmarthakriyA yaduta svjnyaanjnnN| tatrApyayogyatayA tatsAmAnyamarUpaM niHsvbhaavN| hiryasmAt sarvArthakriyAyAmazaktatvamavastuSu lakSaNaM sarvasAmarthyarahitaM hyvstvissyte| (50) tathA ca sAmAnyamiti na vstu'| yathoktaviparItaM yat tat svalakSaNamiSyate / yathoktAsAmAnyAviparItaM ytttsvlkssnnmucyte| idaJca vaiparItyaM / anabhidheyatvaM / tatvAnyatvAbhyAM vAcyatvaM / asadarthapratyayAviziSTapratibhAsaviSayatvaM (1) asAdhAraNatvaM / saMketasmaraNAnapekSapratipattikatvaM / anyarUpaviviktasvarUpapratibhAsavattvaM (1) arthakriyAkSamatvaJca / etadyuktaM svlkssnnmissyte| etadviparyayasyAvastutvasAdhanasya saamaanylkssnntvaat| yaccA tatkAryavyavacchedalakSaNamuktaM (1) 'mAhitavAsanAmAzrityotpatteH /
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAnyacintA 131 sAmAnyaM trividhaM, taJca bhAvAbhAvobhayAzrayAt // 51 // . sAmAnyaM tacca trividhaM boddhavyaM bhaavaabhaavobhyaashryaat| kiJcid bhAvopAdAnaM sAmAnyaM yathA rUpAdIn bhAvAnAzritya kRtakatvAdizabdavAcyaM liGgaM / abhAvopAdAnaM yathopalabdhilakSaNaprAptasyAsato'nupalabdhiranutpattimattvAdi c| taddhayabhAvAzrayaM sAmAnyaM lingg| ubhayAzrayamanupalabdhimAtra jJeyatvAdi ca bhaavaabhaavsaadhrnntvaat| (51) yadi bhAvAzrayaM jJAnaM bhAve bhAvAnubandhataH / nokottaratvAd dRSTatvAd ; atItAdiSu cAnyathA // 52 // yadi kiJcitsAmAnyaM bhAvAbhayaM tat jJAnaM tadbhAve bhAvaviSayaM prApnoti / bhAvAnubandhato bhaavaanvyvytirekaanuvidhaanaat| natadyuktaM na tdvstu| abhi'dheytvaadinoktottrtvaat| niSiddhaM hi sAmAnyasya vastutvamanantarameva prapaJcenetyanumAnabAdhitatvaM pratijJA yaaH| dRSTatvAt / atItAdiSu cAnyathA vastuvyatirekeNaivAsId ghaTo bhaviSyati ceti sAmAnyabuddhirutpadyate ityasiddhatApi bhAvAnubandhata iti hetoH| (52) bhAvadharmatyahAnizced bhAvagrahaNapUrvakam / - tajjJAnamityadoSoyaM ; vastu vinA sAmAnyabuddhadhutpAde bhAvadharmatvahAniH sAmAnyasya prasajyate cet| bhAvasya rUpAdebrahaNapUrvakaM tasya sAmAnyasya sAdhAraNabAhyarUpatayA'dhyavasitabuddhayAkAralakSaNasyAdhyavasAyenaM jJAnamityayamavastu'dharmatvalakSaNo'doSo boSo na bhavati / na hi sAmAnyaM rUpAdiriva bhAvarUpatayA jJAnaviSaya iti bhAvadharma issttN| pNktisenaadivt| ___ki pizAcAdayo'tyantamasanto'ya santopi nekyanta ityubhayopAdAnatvaM pratyeta mAnadharmamuktvA viSayadharmamAha jnyeytvaadi| yadyapi bhAvAnuvidhAnaM pAramparyeNa tathApi na sAkSAdvastuviSayatvaM sidhyati / 4 bhAvaviSayatvamiti parapratijJA'bhiSeyatvAdinAnumAnena baadhyte| paraMparayA bhAvAnuvidhAnepi na sAkSAvastuviSayatA siddhcti| . " ruupaahitvaasnaamaashrityotpttH| 'vstudhrmtvhaanyaa| / .?bhAvasya satve bhavat / bhaavaashrytvaat| ?ruupaadiriv|
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ TRINApward pra0 vA. vRttau (2 paricchedaH) - meyaM tvekaM svalakSaNam // 53 // kintu bhAvavAsanAprabodhaprasUtavikalpakalpitatvAt paramArthato meyaM tvekaM svlmnnN| tasyaiva ruupbuddhyutpaadktvaat| (53) tasmAdarthakriyAsiddheH sadasattAvicAraNAt // 25a sAmAnyasya tu klpi'ttvaat| sAmarthyAbhAvAtsvalakSaNamekaM prameyaM tasmAda kriyaasiddheH| arthakriyAthibhiH sadasattAbhyAM tasyaiva vicaarnnaat| asattvamapi svalakSaNa syaiva vicintyte| yadyekameva prameyaM tadA cAryeNa prameyadvaividhyaM yaduktaM na svasAmAnyalakSaNAbhyAmanyatprameyamastIti tad virudhyate ityAha / vasaM1310 tasya svapararUpAbhyAM gatermeyadvayaM matam // 54 // tasya svalakSaNasya pratyakSataH svarUpeNAnumAnataH pararUpeNa sAmAnyAkAreNa .. ..... garmeyahAM mataM na tu bhUtasAmAnyasya sattvAt (54) / 4. anumAnacintA (1) anumAnasiddhiH ka. prAntamanumAnaM pramANam ayathAbhinivezena dvitIyA bhrAntiriSyate / yA ca dvitIyA pararUpeNa gati rayathAbhinivezena bhrAntiriSyate sA'numAnaM yathA'rthosti yathA vA svAkArastathA nAbhinivizate kintu svAkAraM bAhyaM sAdhAraNatayA mnyte| gatizcet pararUpeNa na ca bhrAnteH pramANatA // 55 // nanvanumAnaM pararUpeNa gatizcet tadA bhraantirev| na ca bhrAnteH pramANateSyate mRgatRSNAderiva / (55) 'yata evaM naanydrthkriyaamm| vyAptiH pakSadharmatA cetyatra nedaM vaacyN| anvayavyatirekapakSadharmatAkAlepi ma vAcyaM / anvayavyatirekamAtre tu vaacyN| asti na veti kRtvaa| dRSTatvAta dignaagen|
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 133 anumAnacintA mtrocyte| abhiprAyAvisaMvAdAdapi bhrAnteH pramANatA / * gatirapyanyathA dRSTA; bhrAnterapi prmaanntaa| abhiprAyasyArthakriyAthibhiH jJAnagocaratayA'bhiprAyaviSa'yIkRtasyArthakriyAsamarthasyArthasya saMvAdAt / arthakriyArthino hi tatsAdhanasamarthArthaprApaka' pramANamicchanti / anyathA pararUpeNa matirapi kAcidabhipretArthasamvAdikA dRSTeti prmaannmev| nanvanumAnaM vastveva gRhNat pramANamastu kiM bhrAntiriSyata ityaah| pakSazcAyaM kRtottaraH // 56 // pakSazcAyaM prAgeva natadvastu abhidheyatvAdityAdinA (2011) kRtottrH| (56) nanu bhrAntamapi yadyanumAnaM pramANaM tadA sarvaMva bhrAntiH pramANaM syaadityaah| **mnniprdiipprbhyomnnibuddhcaabhidhaavtoH| Sa.." - mithyAnAnAvizeSepi vizeSorthakriyAM prati // 5 // ___ maNipradIpayorye prabhe tayormaNibuDayA maNirevAyamityadhyavasAyena tadgrahaNArtha dhAvato mithyAjJAnasya bhrAntatva syAvizeSepi vishesso'ykriyaamprti| maNiprabhAyAmapyadhyavasAyI maNisAdhyAmarthakriyAM praapnoti| (57) yathA tathA'yathArthatvepyanumAnatadAbhayoH / ... .. arthakriyAnurodhena pramANatvaM vyavasthitam // 58 // dIpaprabhAyAntu maNivyavasAyI tanna prApnotIti yathA tathA trirUpaliGgajamanumAnaM / tadAbhaJca tanna na tthaa| tayoH svAkAre bAhyAdhyavasAyapravRttatvAt ayathArthatvepi pramANatvaM vyavasthitaM / vizeSeNAvasthitamayakriyAnurodhenAnumAnameva prmaannN| paramparayA.dutpatteH ttpraapktvaat| netrdvipryyaat| tasmAtprameyadvitvaM gtibhedaat| (58) tayorlakSaNaM grahaNaJcAkhyAtumAha / .. buddhirytraarthsaamrthyaadnvyvytirekinnii| tasya svataMtra grahaNamato'nyad vastvatIndriyam // 59 // * draSTavyaM pariziSTaM 1111 'pravRttiviSayasya /
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA0 vRttau (2 paricchedaH) arthasAmarthyAjjAyamAnA buddhiryatrAnvayavyatirekiNI tatsvalakSaNantasya grahaNamaparAzrayaM svarUpagrahaNaM svajanyayA'rthasvarUpayA buddhyA sAkSAttasya grahaNAt / ataH svalakSaNatvAdanyadvastu yadanvayavyatireko nAnukaroti buddhiH sAkSAdapratibhAsamAnaM kevalamadhyavasAyaviSayaH tatsAmAnyalakSaNamatIndriyaM buddhiSvapratibhA' sanAt ( 59 ) / kathantatpratyetavyamityAha ( 1 ) 134 tasyAdRSTAtmarUpasya gateranyortha AzrayaH / tadAzrayeNa sambandhI yadi syAd gamakastadA // 60 // tasya sAmAnyasya svalakSaNavizeSeNa svalakSaNavivekenAdRSTAtmarUpasya' gateH pratIteH tasmAdanyo'rtho liGgabhUta AzrayaH siddhinimittaM yadi tataH pratyetavyenAnagnivyavacchedAdinA tadAzrayeNa ca dharmiNA sambandhI sambandhavAn syAttadA gamako nAnyathA / anena sAdhyapratibandho'nvayavyatirekarUpaH pakSadharmatA ca liGgasyoktA ( 60 ) / nanvanyAzrayeNa ca svarUpapratItirbhaviSyati tathApi parokSatA kathamityAha ( / ) gamakAnugasAmAnyarUpeNaiva tadA gatiH / tasmAt sarvaH parokSortho vizeSeNa na gamyate // 61 // tadA'rthAntarAtpratItikAle gamakaM pakSasapakSAnuyAyi liGgaM / tadanuyAyinA tadvyApakena sAmAnyarUpeNaiva parokSo'rtho gamyate / na tu sarvvato vyAvRttena viziSTena rUpeNa / tasmAtsarvaH parokSo'rthaH pratIyamAno na vizeSeNa kathaJcid gamyate yena parokSatAhAniH syAt / (61) yA ca sambandhino dharmAd bhUtirdharmiNi jJAyate / sAnumAnaM parokSANAmekAntenaiva sAdhanam // 62 // yA ca sambandhino dharmAdanvayavyatirekato liGgAt tadAzraye dharmiNi jJAyate parokSArthapratItiH sAnumAnaM trirUpali' GgaprabhavattvAt / tadevAnumAnaM parokSANAmekAntenaiva sAdhanaM / pratyakSasya tatrAvRtteH / (62) - na pratyakSa parokSAbhyAM meyasyAnyasya sambhavaH / tasmAt prameyadvitvena pramANadvitvamiSyate // 63 // mu- bRhaddha na ca pratyakSaparokSAbhyAmanyasya prameyasya sambhava iti darzitaM prAk / tasmAtprameyasya dvitvena pramANadvitvamiSyate prameyamadhigacchat pramANamucyate / (63) 1 sAkSAnna gatiH / tatsattAmAtrasya / * hetusattayaiva sAdhyasattvAt / ? tasyaiva kSaNajJAnasya /
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ anumAnacintA ___ 135 kha. dvitIya pramANamanumAnam jyekasaMkhyAnirAso vA prameyadvayadarzanAt / tacca dvividhamiti tadgrAhakaM dvayamapi pramANameva prameyadvayasya varzanAt / tryekasaMkhyAnirAso vA boddhavyaH (1) tRtIyAdikaM na pramANaM tRtiiyaadiprmeyaabhaavaat| nApyeka dvitIyasya prameyasya tenaandhigteH| na hi pratyakSaM svalakSaNasAmarthyAt tadA- 256 kAragrAhi jAtaM sAmAnyaM pratyeti kalpanAgamyatvAttasya / . ekamevAprameyatvAdasatazcenmataM ca naH // 64 // nanu pratyakSamekameva prmaannmstoprmeytvaat| asacca sAmAnyamatrAha (1) asatoprameyatvaM ma'taJca nH| (64) ..anekAnto'prameyatve'sadbhAvasya vinishcyH| tanizcayapramANaM vA dvitIyaM ; kimnissttmaapdyte| svalakSaNameva tu pararUpeNa gateH saamaanylkssnnmissttN| tacca sadeveti kathamaprameyaM tatastatsAdhanamapi pramANameva / tathA'sato'prameyatve sAdhye'sattvAditi heturnekaanlopi| tathA' hi paralokAderasattayA cArvA ke NApISyata eva kenApi pramANena nishcyH| athavA prameyatvAbhAvasyApyasattvahetunava nizcaya iti vyktmnaikaantiktvN| atazca yata eva pramANAtasyAbhAvasya nizcayastadevadvitIyampramANamanumAnaM naadhykssN| . kasmAdevamityAha (1) nAkSajA matiH // 65 // abhaave'rthblaajjoterrthshktynpekssnne| vyavadhAnAdimAvepi jAyetendriyajA matiH // 66 // 'nA'majA matirabhAve viSaye pravartate'rthasya grAhyasya blaajjaateH| yadalena pratyakSa pravartate tadeva pratipadyate na cAbhAvasya sAmarthya naam| yadi punararthasAmarthyAnapekSaNamasya tadA grAhyasyArthasya zaktyanapekSaNe tadvyavadhAnAdibhAvepIndriyajA mati-. rjAyeta / na caitadasti / tato'rthasAmarthyApekSi nAbhAvaviSayaM bhavitumarhati / (65,66) syAdetat (0) cAkiM prati siddhasAdhanamAha ? ttsttaamaatrsy| paralokAdeH prtykssaadevaabhaavnishcyo'stiityaah| 'pratyavaM nishcinoti|
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 pra0 vA0 vRttI (2 paricchedaH) abhAve vinivRttizcet pratyakSasyaiva nizcayaH / viruddhaM saiva vA liGgamanvayavyatirekiNI ||67|| pratyakSasyaiva pravRttirbhAve sattvanizcayo vinivRttizcAbhAve nizcayo na tu pramANAntaravRttiriti cet / " viruddhamidaM yaH pratyakSAbhAvAnnizcayaH sa pratyakSAditi / na hi pratyakSannivRttyoraikAtmyaM tathA hyabhAvo bhAva eva syAt / 'bhAvopi cAbhAvaH / na ca pratyakSanivRttAvapyavazyamabhAvaH / vyavadhAnAdiSvarthasattvepi tasyAbhAvAt / athArthAnvayavyatirekAnuvidhAyinI pratyakSanivRttirekajJAnasaMsargipadArthAntaropalabdhirUpA'bhAvanizcayahetustadA saiva pratyakSanivRttiranupalabdhyAkhyAnvayavyatirekiNI liGgamiti tajjA pratItiranumAnameveti kathaM nApratyakSaM pramANaM / (67) ga. pramANadvayasiddhiH kiJca (1) siddhaM ca paracaitanyapratipatteH pramAdvayam / paracaitanyapratipatteH pramANadvayaM siddhaM / na hi pratyakSAdavagdarzanaH paracaitanyama-. vaiti / kintu svasantAne buddhipUrvakatvenopalabdhaceSTAdidarzanAttadanumAnaM paracittanizcayaH kimastItyAha (1) vyavahArAdau pravRttezca siddhastadbhAvanizcayaH // 68 // parasparapreSaNAdhyeSaNavyavahArAdau pravRttezca siddhazca tasyAH paracaitanyapratipatte - rbhAvanizcayaH / (68) gha. avisaMvAdAdanumAnaM pramANam nanvanumAnAbhimatA pratItirnAstyeveti na brUmaH / kintu prAmANye tasyAH vipratipadyAmaha ityAha (1) pramANamavisaMvAdAt tat kvacid vyabhicArataH / nAzvAsa iti celliGgaM du STitadIdRzam // 69 // pramANantadanumAnamavisamvAdAt / pratyakSamapi hi samvAdakatvAt pramANaM taccAnumAnasyApi samAnaM / kvacicchyAmatAdisAdhanArthamupAtte tatputrAdau liGge 1 pratyakSanivRttyAbhAvasya nizcayazca syAt / * aikAtmyabhAva eva syAt / ? avaiti / 2 svavacanaviruddhaM / svaputrAdau /
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ anumAnacintA vyabhicArataH samvAdenAzvAsa iti cet / liGgasya duSTimantiraliGga evaM liGgabuddhistasyA etalliGgamIvRzaM vyabhicAri bhavataH prtibhaati| na khalu trividha liGgaM saadhyvybhicaari| yacca vyabhicAri tatrividha va na bhavati / (69) . etadevAha (1) yataH kadAcitsiddhA'sya pratItirvastunaH kvacit / - tadavazyaM tato jAtaM tatsvabhAvopi vA bhavet // 70 // yato vastuno dhUmaziMzapAdeH liGgAdasya sAdhyasya vahivRkSAdeH kvaciddharmiNi kadAcidanumAnakAle pratItiH siddhA tad dhUmAdikaM tato vaqyAderavazyaM jaatN| tacchiMzapAdikaM tasya vRkSasya svabhAvopi vA'vazyambhavet / (70) ____naca kAryasvabhAvayoH kAraNavyApakavyabhicAro yasmAt (1) svanimittAt svabhAvAd vA vinA nArthasya sambhavaH / yacca rUpaM tayodRSTaM tedavAnyatra lakSaNam // 7 // svasya nimittAtkAraNAdvinA, svabhAvAda vyApakAdvA vinArthasya kAryasya 26a vyApyasya ca na smbhvH| tadutpAdyatvAttadrUpatvAcca / tatastadAzrayeNotpannA'numAnapratItiravyabhicAriNyeva yacca tayo maziMzapayo rUpaM sAdhyakAryasvabhAva tvasyAvyabhicAranimittaM dRSTaM tadevAnyatrApi hetau lakSANaM bodavyaM / na ca tatputratvaM zyAmatvasya kArya svabhAvo vA tato yad vyabhicAri tadaliGgameva / (71) Ga. anupalabdheH pratibandhaH .. anupalabdheravyabhicAra darzayitumAha (1) svabhAve svanimitte vA dRzye drshnhetussu| ... - anyeSu satsvadRzye ca sattA vA tadvataH katham // 72 // pratiSedhasya svabhAve svasya niSedhyAtmano nimitte kA rnne| dRzye darzanayogye varzanasya hetuSvindriyamanaskArAdiSvanyeSu satsu vidyamAneSudRzya'nupalabhyamAne ca tadvato dRzyAnupalambhavato bhAvasya sattA vA kathaM yujyte| na hi satsvanyeSUpalambhapratyayeSu dRzyasya sataH kadAcidanupalambhasambhavaH / , 'sAdhyena saha kAryasya svabhAvasya cAmyabhicAranimittaM / 'satsvapyanyeSu jJAnAnutpAdAt 'sarvathA naivetyarthaH / 18
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 pra0 vA0 vRttau (2 paricchedaH) tasmAd dRzyAnupalabdhirarthAbhAva eva bhavatIti tatprabhavA'bhAvapratItiravisamvAdinI / tasmAtsAdhyapratibaddhaliGgaM prasUtatvAt trividhaliGgajepyanumAne naastynaashvaasH| (72) ca, anumAnaM trividham cha. tatra cArvAkamatanirAsa: aprAmANye ca sAmAnyabuddhestallopa AgataH / pretyabhAvavad; aar card sAmAnyabuddhariSyamANe tasya parokSasyArthasyAnumAnavyavasthApyamAnasya lopo'bhAva AgataH / pretyabhAvavat prloksyev| yadi hi pratyakSamekaM pramANaM tadA yatra tanna pravartate tasyApya bhAva eva syAt / na caitadasti / na hi cA rvvA ko dezAntarasthaM svapitaramanupalabhamAnastadabhAvaM vyavasthApayitumarhati / syAdetat (1) akSaistat paryAyeNa pratIyate // 73 // nopalabhyamAnamevAsti kintu paryyAyeNa paripATyA'kSairyat pratIyate tadapyasti cet| pitrAdayazcopalabdhA upalapsyante ceti santyeva / ( 73 ) tacca nendriyazaktyAdAvacabuddherasambhavAt / abhAvapratipattau syAd buddherjanmAnimittakam // 74 // tacca na yuktaM indriyAkhyAyAM zaktAvAdigrahaNAdAhArAdeH kSudupaghAtAdisAmarthya ca paryyAyeNApIndriyabuddherasambhavAdabhAvapratItau satyAM pratyakSAyA buddherjanmAnimittakaM syAt / na hi dRSTamAtrebhyo viSayAlokamanaskAracakSurgola' kebhyo'dhyakSajanma satsvapi teSvabhAvAt vyatirekAdatiriktaM kiJcidadRzyaM kAraNamiSyate yasyendriyamiti vyapadezaH / tasya paryAyeNApi nAdhyakSaM grAhakamastItyabhAvaH syAt / tatazcAkAraNa kaM pratyakSajanma prAptaM / ahetozca nityaM satvamasattvamvA syAdi (182) tyuktaM / (74) ja. pratyakSAnna sAmAnyapratItiH syAdetat (1) pratyakSAdeva sAmAnyapratItirbhaviSyati kimanumAnenetyAha (1) 1 evaJca kArakaM tat jJApakaJceSyate / 2 anityaH zabda ityekAM buddhi manyate / asakalakAraNaM /
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ anumAnacintA svalakSaNe ca pratyakSamavikalpatayA vinA / vikalpena na sAmAnyagrahastasmiMstato'numA // 75 // svalakSaNe ca pratyakSamavikalpatayA pravartate sAmAnyasya tu graho vikalpena binA na bhavati / tataH kAraNAttasmin sAmAnye'numaiva vikalpikA / nAghyakSamavikalpakaM // (75) nanu (1) prameyaniyame varNAnityatA na pratIyate / pramANamanyat tad buddhiviMnA liGgena saMbhavAt // 76 // pratyakSaM svalakSaNaviSayamanumAnaM sAmAnyaviSayamiti prameyasya niyame svIkriyamANe varNasya nIlAde' vviSayasyAnityatA'nityatAsAmAnyAtmatA na pratIyata iti prAptaM / na hi sAmAnyavizeSAtmakaM prameyaM vizeSamAtraviSayeNAdhyakSeNa sAmAnyamAtraviSa yeNAnumAnena vA pratyetuM zakyaM / pratIyate cAtastadbuddhipramANamanyat syAt / na pratyakSaM sAmAnyasya grahaNAt / nApyanumAnaM vinA liGgena sambhavAt / vizeSasyApi grahaNAcca / (76) tathA (1) 138 * vizeSadRSTe liGgasya sambandhasyAprasiddhitaH / tatpramANAntaraM meyabahusvAda bahutApi vA // 77 // vizeSavRSTa pratyakSeNAgniM dRSTvA kramAttameva ghUmAlliGgAt sa evAyaM vahniriti nizcinotyanumAnena / liGgasya sambandhAsiddhitaH tatpramANAntaraM syAt / na hi tatpratyakSaM liGga balAdutpatteH / nApyanumAnaM dahanaghUma" vizeSayoH smbndhaagrhnnaat| tasmAt meyAnAM pratyakSaM lakSaNaM sAmAnyaM sAmAnyavizeSANAM bahutvAt bahutApi vA (77) pramANAnAmanekasya vRtterekatra vA yathA / vizeSadRSTere katrisaMkhyApoho na vA bhavet // 78 // pramANAnAM syaat| anekasya vA pramANasyaikatra viSaye vRtteH pramANabahutA syAt / 1 anyakSaNe nAzaM vRSTvA / AvinA zabvasyAntyakSaNasyAnityatA / tathA hi zabdAdi svalakSaNaM / anityatAdi sAmAnyaM / anayoH saMkareNa grahaNAt prameyAntarametat / * anityaH zabda ityekAM buddhi manyate / asakRdveti [ pramANa ] samuvayaM vyAcaSTe / vizeSadaSTe ca yajjJAnaM tavapi pramAntaramityAha / * na sakRdvRttena samAptiH kintu tatra punarmAnavRttiH samayAntare / * parvvatavattadhUmena vaneH sambandhAsiddheH /
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 pra0 vA0 vRttau (2 paricchedaH) yathaikameva svalakSaNaM pratyakSeNa vizeSadRSTena cAnumAnena prtiiyte| prameyasya dvitvagrahaNayoniyame pramAdvitvaM syAt naanythaa| yekasaMkhyAyA apoho ya uktaH prameyadvitvAt sa na vA bhavet // (78) viSayAniyamAdanyaprameyasya ca sambhavAt / viSayasya grahaNAniyamAt yadA TekenApi pramANenAnekaM gRhyate tadA prameyadvitvepyekameva pramANaM syaat| prameyadvayAdanyasya ca sAmAnyavizeSasya meyasya smbhvaat| tryAdikamvA tadgrAhakaM mAnaM bhvet| atrocyate (1) yojanAd varNasAmAnye nAyaM doSaH prasajyate // 79 // vikalpakena jJAnenAnityatAyA varNasAmAnye yojanAdayaM sAmAnyavizeSAtmakaprameyagrAhakapramANAntarAbhyupagamalakSaNo doSo na prsjyte| na hi vizeSo'nityatayA yojyate vikalpAnAmatadviSayatvasyoktervvakSyamANatvAcca / (79) ma. anityAdayo nAvastudharmAH ___ nanu varNasAmAnyasyAvastutvAttadyojitA'nityatAdayo'vastu dharmAH syurityAha (1) nAvasturUpaM tasyaiva tathA siddhe prasAdhanAt / anyatra nAnyasiddhizcenna tasyaiva prasiddhitaH // 8 // nAvastuno ruupmnitytvaadi| tasyaiva vastunastathA'nityatvAdibhirAkAraiH siddhe nizcayasya prAk prsaadhnaat| adhyavasAyAnurodhena hi vikalpAnAM viSayavyavasthA (1) yadyapi caite svAkAragrAhiNastathApi bA hyameva viSayatayA vyavasthApyante anAdyabhyAsavizeSAt / anumAnantu vastupratibaddhaliGgaprabhavatvAdyathAvasthitameva vastu vyavasyatIti vastveva kSaNasthitidharmakamasmAtsiddhaM / tato naavsturuupmnitytvaadi| 1 antyamadhyakSa pravAhavicchede tdviviktoplmbhshcetydhykssdvyjniten| tadevaM pratyakSamanumAnaJca pramANe lakSaNadvayaM prameyamityAkhyAya tasya sandhAnana. pramANAntaraM na ca punaH punarabhijJAne'niSTAsakteH smRtAdivatya'sya vRttiyattahIdamanityAdibhirAkArairvaNAdi gRhyate'sakRdveti vyaakhyaataa| na tu vizeSe vizeSasya vikalpakenAgrahAt / 4 saamaanydhrmaaH| ? na svalakSaNasya
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. . anumAnacintA .. syAdetad ( / ) a (nya) trAvastuni sAmAnye'nityatAdisambandhini sidhyatyanyasya vastunonityarUpasya na siddhiriti cet / naitadyuktaM tapasyaiva vastunaH tasyaivA-.. nityarUpasyAdhyavasAya vazenAnumAnAt prsiddhitH| (80) . a. liGgadhIsaMvAdakatA kathaM punarvastvadhyavasAye'pi tatsamvAda katetyAha (1) . yo hi bhAvo yathAbhUto sa taalinggcetsH|| ... hetustajjA tathAbhUte tasmAd vastuni liGgidhIH // 81 // yo hi sAdhyadharmo yathAbhUtaH kA raNavyApakasvabhAvaH sa tAdRzaH kAraNakAryatayA vyApakavyApyatayA gRhItavyAptikasya liGgasya cetasaH prNpraahetuH| tajjA tasmA*lliGgacetaso jaataa| tathAbhUte vastuni kAraNavyApakarUpa. sAdhyadharme linggiyii| tasmAtparaMparayA sAdhyapratibandhAt liGgidhIH satyeva vastuni bhavantI tatsambA pramANameva / (81) nanu liGgamapi linggivtsaamaanymev| tathA dhUmaH kRtakaM vetyeva na liGga kintahi cahnikAryatayA'nityatvavyApyatayA ca gRhiitN| na ca vizeSe vyaaptigrhH| sAmAnyaJca naadhykssgmyN| vikalpamAtreNa ttprtiitaavnaashvaasH| naiSa doSaH / pratyakSeNa kAraNakAryayordhyAvRttidvayaviziSTayogRhItayogvijAtIyavyAvRttyAzrayeNotpannavikalpena kvacidanumAnena vyAptiM gRhItavataH pazcAd dhUmakRtakatvAdidarzanAttAdrUpye kAryavyApyabuddhiliGgabuddhiH (1) sA ca tatpratibandhAdanumAnameveti nAstyanAzvAsa (H / ) etadevAha (1) 1 liGgaliGgidhiyorevaM pAramparyaNa vstuni| . . pratibandhAt tadAbhAsazunyayorapyavaMcanam // 82 // . liGgaliGgiSiyorevamuktakramAt pAramparyaNa vastuni pratibandhAtayoliGga 'svayaM vilutopi vastupratibaddhajanmatayA vastu sAdhayan prmaannN| varpaNapratibimbe tilakAdisiddhacA mukhe tilkaavisiddhivt|| vhnimaavijnkH| anityAkAravAn shbdH| talliGgayatIti taadRglinggm| ...iti kRtvA
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 pra0 vA0 vRttau (2 paricchedaH) liGginorAbhAsaH sAkSAt svruupprtibhaasH| tacchUnya' yorapi liGgaliGgivastuni 27a avaJcanaM samvAdanaM / (82) nanu liGgabuddherapi liGgibuddhitvAt pRthak upAdAnamanarthakaM (1) nAnarthakaM / pratyakSamudbhUtavikalpo vA tabuddhiriti vipratipattinirAsArthatvAt / yadi pramANe liGgaliGgidhiyau tadA pratyakSavadabhrAnte syAtAmityAha (1) tadrUpAdhyavasAyAcca tyostdruupshuunyyoH| tadrUpAvaJcakatvepi kRtA bhrAntivyavasthitiH // 83 // * tayordvayoH tadrUpasya liGgaliGgirUpasyAdhyavasAyAt pravartane sati vastuni paramparayA tatpratibaddhatayA ca tadrUpasyAvaJcakatve samvAdakatvepi bhrAntivyavasthitiH kRtaa| kasmAdityAha tdruupshuunyyoH| na hi liGgaliGgisvarUpapratibhAsinyau dhiyAvime svapratibhAse'narthe'rthAdhyAvasAyena prvRtttvaat| (83) tasmAd vastuni boddhavye vyApakaM vyApyacetasaH nimittaM tatsvabhAvo vA kAraNaM, tacca taddhiyaH // 84 // tasmAdvastuni vidhi nA boddhavye vyApakaM sAdhyaM / vyApyacetaso liGgabuddhenimittaM prmpryaa| yasmAtsvabhAvo vA tad vyaapkN| vyApyasya yathAnityatvaM kRtktvsy| kAraNamvA dahano dhuumsy| tacca vyApyacetasastaddhiyaH svabhAvakAraNadhiyo nimittamiti tayAdhyavasitasya samvAdaniyamaH samvAditvamevaM pratyakSasyApi praamaannylkssnnN| (84) (2) anupalabdhicintA* pratiSedhastu sarvatra sAdhyate'nupalambhataH / siddhiM pramANairvadatAmarthAdeva viparyayAt / / 85 // ? pratyakSeNa dhUmAdiH pratIyate na tasya liGgatApi niviklpen| 1 vAsanAprabodhAttayoH kalpanaM vahnirna bhAtyeva liGgatvenApi na bhAnaM dhUmasyaiva bhaanaat| 2 paramparayA vstvvisNvaadaat| ? vastuni / 3 vidhidvAreNa, na prtissedhmukhen| 4 sadvyApakabalena linggbuddhyutptteH| ? nimittN| ' svalakSaNena janitaM / svlkssnnvyvsthaapknyc| *draSTavyaM pariziSTaM 118
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ anupalabdhicintA 143 pratiSedhastu yatra sAkSAnniSedhyAnupalabdhivvaruddhA hyapalabdhirvvA darzyate tatra sarvvatrAnupalambhataH sAdhyate / yasmAtpramANairarthasya siddhi vadatAmarthAtsAmArthyAdeva viparyayAtpramANAbhAvAdarthAbhAvaH sidhyati / (85) nanu viruddhAdyupalabdhAvanupalambhaH kathaM niSedhasAdhaka ityAha (1) dRSTA viruddhadharmoktistasya tatkAraNasya vA / niSedhe yApi tasyaiva sA'pramANatvasUcanA // 86 // dRSTA viruddhadharmasyoktiryA tasya niSedhyasya tatkAraNasya vA niSeSe kartavye yathA nAtra zItasparzo na vA romaharSayuktapuruSavAnayaM pradezo vaneriti (1) sApi tasyaiva niSedhyasyaivApramANatvasya pramANarahitatvasya sUcanA / viruddhasya kAraNaviruddhatvasya copalambhena niSedhyAnupalambha eva khyApyate / (86) anyathaikasya dharmasya svabhAvoktayA parasya tat / stitvaM na gamyeta ; anyarthakasya viruddhAderdharmasya svabhAvoktyA sattApratipAdanena parasya niSedhyasya tannAstitvaM sisAdhayi' SitaM kena kAraNena gamyeta / na hyanyasattve'parasya satvAbhAvo - tiprasaGgAt / aniSiddhopalabdherabhAvAsiddheH // virodhAcedasAvapi // 8 siddhaH kena ; atha yanniSidhyateH yanvopadarzyate tayovviroSAt sahAnavasthAnalakSaNAdekabhAasnyAbhAva iti cet / nanvasAvapi (87) virodhaH kena prakAreNa siddhaH // asahasthAnAditi cet tat kuto matama / dRzyasya darzanAbhAvAditi cet sA'pramANatA // 88 // dvayoH sahAnavasthAnAdviroSaH siddha iti cet / tatsahAnavasthAnaM kuto hetormataM yena virodhayavasthA / avikalakAraNasya pravartamAnasya dRzyasyAnyabhAve'darzanAt sahAnavasthAnagatiriti cet / nanu yadevAdarzanaM sA ( s) pramANatA pramANarahitatA' 'nupalabdhirityarthaH / (88) tasmAt svazabdenoktA'pi sA'bhAvasya prasAdhikA / yasyApramANaM sA'vAcyo niSedhastena sarvathA // 89 // 1 pramANena /
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA0 pusI (2 paricchedaH) yasmAdavazyaM paramparayAnupalabdhereva pratiSedhaH / tasmAtsvazabdenAnupalambhasvarUpa vAcakazabdenoktA svabhAvAnupalambhAdAvapi zabdAdanuktApi viruddhopalabdhyA 'dI sAnupalabdhirabhAvasAdhikA tasyA eva pratipAdyatvAt / yasya tu cA vyi ka sya sAnupalabdhirapramANaM pratiSedhe sAdhye tena sarvvathA niSedho'vAcyaH pratyakSasya bhAvamAtraviSayatvAt / pramANAntarasya cAbhAvAt / (89) 144 etena tadviruddhArthakAryoktirupavarNitA / prayogaH kevalaM bhinnaH sarvatrArtho na bhidyate // 90 // etena svabhAva' tatkAraNaviruddhopalabdhyoranupalabdhitvapratipAdanena tayoH 27b svabhAvatatkAraNayovviruddhArthasya kAryoktiruparvANa' tA boddhavyA / yathA nAtra zItasparzo romaharSavAnvA puruSo dhUmAditi / atrApi niSedhyAnupalambhasya paraMparayA prtipaadnaat| upalakSaNaJcaitad vyApakaviruddhatatkAryopalabdhI api boddhavye / yathA nAtra tuSArasparzo vahnerdhUmAditi / etAsu svabhAvAnupalabdhiviruddhopalabdhyAdiSu prayogaH zabdAbhidhAvyApAraH paramanupalambhopalambhapratipAdakatvena bhidyate / sarvvatrArtho niSedhyAnupalambhalakSaNo na bhidyate tasyaiva sarvvatra pratipAdyatvAt / ( 90 ) viruddhaM tacca sopAyamavidhAyApidhAya ca / pramANoktirniSedhe yA na sAmnAyAnusAriNI // 91 // yA punardvividhenApi virodhena viruddhamarthamabhidhAya yaM kaJcidarthamupadarzyate taniSedhyaJca sahA bhAvanizcayopAyena kAraNavyApakakAryAnupalambhe vartamAnamaviSAyAta evApidhAya ca pidhAnamiva pidhAnaM svarUpapratItivirodhitvA 'danupalambhaH / tamakRtvA kAraNAdyanupalambhApradarzanAttadupalambhasaMbhAvanA na vyAhataiva / evaM ' viruddhopalabdhi | * svabhAvaviruddhakAryopalabdhiH / kAraNaviruddhakAryopalabdhizca / sAMkhyena pratibandhAntaraM virodha iSTastAdAtmyatadutpattibhyAmasyAsaMgrahAditi sotra svabhAvAnupalambhe'ntarbhAvito virodhasyApi dRzyAnupalambhabalAveba siddheH / tIrthyAstu vinA viruddhavidhimanupalambhaJca svato nivRtterityAhustAnAha / yA punarityAdi / * kriyate pramANoktiH / akRtvA / " sahAnavasthAnaparasparaparihAravirodhAbhyAM / * upalabdhilakSaNaprAptasyAnupalabdhimakRtvA'pradarzya /
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ anupalagviAcintA niSebhyopalambhasambhAvanAmanivAryAnyaviSinA niSece kartavye pramA'goSita na saamnaayaanusaarinnii| (91) uksyAdeH sarvavitpratyabhAvAdipratiSedhavat / , uptyaavehetoH| sarvavidaH pretyabhAvasya paralokasya nissessvt| yathA na sarvajJatvamasya puruSasya vaktRtvAt pretyabhAvo purusstvaadityaadi| (1) . kasmAtpunariyaM viruddhoktireva netyAha (0) atIndriyANAmarthAnAM virodhasyAprasiddhitaH // 12 // atIndriyANAM sArvajJaparalokAdInAmanA kenacit vaktRtvAdinA viroSasyAprasiddhitaH / jnyaanotkrssaap'krssyovcnaapkrssotkrssaadrshnaadvipryydrshnaacc| (92) ___. vANyavAdhakabhAvaH kaH syAvA yayukkisaMvidau / * vAhazo'nupalabdhezced ucyatAM saiva sAdhanam // 9 // yadi coktisambiko saha syAtAM kastayoH parasparaM baadhybaapkbhaavH| na hi jJAnavacanayoviroSaH siddhaH yenkstveprsyaabhaavH| aviroSopi na siddha iticet satyaM kintu saMzayapi na vaktRtvamanaikAntikaM / tAdRzaH sarvajJasya vakturanupalamparamAvazyet ucyatAM niSedhe sAdhye saivAnupalabdhiH sAdhanaM nAtrAnyasya zaktiH / (93) anizcayakara prokamIhak kAnupalambhanam / tannAtyantaparokSeSu sadasattAvinizcayau // 14 // kintvIdagatIndriyArthaviSayamanupalambhanamanizcayakaraM proktaM satyapyarthe sambhavAt / tat tasmAvatyantaparokSeSu savasattAnizcayo na stH| satyapi prmaannaavRtteH| pramANanivRttAvapya rthaabhaavaasiddheH| tasmAnAnupalabdheH kutazcidanya smaadbhaavsiddhiH| kintu viruddhaadev| (94) bhinno'bhinnopi vA dharmaH sa viruddhaH prayujyate / yayA'mirahime sAdhye sattA vA janmabAdhanI // 15 // sa ca visto dharmaH kvacid bhinno vA prayujyate yathAgnirahime hi mAbhAve sAdhye (1) kvacidabhinno vA yathA sattA janmano bASanI mahadAdInAM janmAbhAvaprasaGgaH 'Agame sarvaviyo vcnkaushldRssttH| arhtpurussvt| sndhaan| 'sumeviau| pishaacaaveH| adRshyaanuplbdhH| bhavisyAt / 16
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA. vRttau (2 paricchedaH) satvAditi sattAjanmanozcAbhedaH sAM khyA' bhyupgmaaducyte| na tu paramArthataH tAdAtmyaM viruddhyorsti| viruddha ca sattAjanmanI prAgasattayA hi abhivyaktirUpatAyA lAbho jnmocyte| sattA tu vidymaantaa| tato yena rUpeNa sattvaM na tena janma / yena ca janma tena na sattvamiti vyaktaH prsprprihaarsthitivirossH| (95) yathA vastveva vastUnAM sAdhane sAdhanaM matam / tathA vastveva vastUnAM svanivRttau nivarttakam // 16 // yathA ca vastUnAM sAdhyAnAM sAdhane sAdhanaM vastveva mataM naavstu| tayA vastveva . svasya nivRttau vastUnAM nivartakaM naavstu| (96) etena kalpanAnyasto yatra kacana sambhavAt / ___dharmaH pakSasapakSAnyataratvAdirapoditaH // 9 // etena vastunaH sAdhanatvapratipAdanena vikalpanAnyasto dharmaH pkssspmaanytrtvaadi| AdizabdAnmadupagamAdizcApoditaH pratikSipto boddhvyH| tAdRzasya 28a sAdhanasya yatra kvacana' sAdhye sambhavAt / na hi pakSatvaM sapakSatvamvA jAtiniyataM kintu vaanychaadhiinmvstu| ataH samIhitasiddhau sarvva sarvasya sidhyet| (97) ... tatrApi vyApako dho nivRttergamako mtH| vyApyasya svanivRttizcet paricchinnA kathaJcana // 98 // tatra vastunyapi vyApako dharmaH kAraNaM svabhAvo vaa| vyApyasya kAryasya svabhAvasya nivRttergamako mtH| vyApakasya kAraNasvabhAvasya svanivRttiH kathaJcana sAkSAtparamparayA vA paricchinnA cet syaat| (98) yadapramANatAbhAve liGga tasyaiva kathyate / tadatyantavimUDhAthe; tathA yasyArthasya ekajJAnasaMsaggiNopramANatA pramANanivRttistasyaivAbhAve'bhAvavyavahAre ca sAdhye sA pramANanivRttiH svabhAvAnupalambhAkhyA liGga kcyte| ttsvbhaavaanuplbdhilinggmtyntvimuuddhaarth| ye hyanupalabhyamAnamapi dRzyamasattayA mohAna vyavaharanti tAn prati vyavahArasAdhakaM tllingg| sadutpadyate AvirbhAvatirobhAvaH paraM vaibhASyopi sdvaadii| anityaH zabdaH pakSasapakSAnyataratvAd ghaTavavityanityena pratyAsattau dshitaayaaN| tadaiva vakturicchAvazAnityaH zabdaH pakSasapakSAnyataratvAdAkAzavaviti nityena pratyAsattiriti kambaliproktaM hetumpaakrtumaah|
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ anupalagvicintA 147 kasmAtpunaramUDhArthamapi tannetyAha (1) aagopaalmsNvRtteH||99|| AgopAlamasyArthasyAsaMva' tteragUDhatvAt prsiddhrityrthH| (99) etaavnishcyphlmbhaavenuplmbhnm| taca hetau svabhAve vA'dRzye dRzyatayA mate // 10 // etAvattrividham / kaarnnvyaapksvbhaavaanuplmbhnN| abhAve'bhAvavyavahAre ca nizcayaphalaM / kAraNaviruddhopalambhAdayastu kAraNAdyanupalambhopalakSaNatvAt trividha evaantrbhuutaaH| taccAbhAvanizcayapAlatvamanupalambhasya hetau svabhAve ca vyApake niSedhyarUpe ca dRzyatayA darzanayogyatayA mate dRzye'nupalabhyamAne sati naanythaa| tadevaM trividhaliGgajamanumAnaM pramANaM vastusamvAdAt tatastatprasiddhasyAnityatAderna vastudharmateti sthitN| (100) nanvanityo'yaM varNa iti svalakSaNe yojanA tatkathaM yojanAdvarNasAmAnya . (279) ityuktN| atrAha (1) . . anumAnAdanityAdehaNe'yaM kramo mataH / prAmANyameva nAnyatra gRhItagrahaNAnmatam // 101 // anumAnAtparokSasyAnityAdedharmasya prahaNe vastusAmAnyamanityatvena gRhyata ityayaM kramo mtH| varNasAmAnyaJca pratyakSataH siddhaM tadbalabhAvinA vikalpena vijAtIyavyAvRtyAzrayeNa vyvsthaapnaat| yastu vinazvaraM* vaNaM dRSTvA'nityo'yamiti vizeSaviSayaH anumaanaadnytr| tatra prAmANyameva na mataM gRhItagrahaNAt (1101) * kathaM gRhItagrAhitvamityAha (1) nAnyAsyAnityatA bhAvAt pUrvasiddhaH sa caindriyAt / nAnekarUpo vAcyo'sau; 'vivRtau AnuSaGgika samApya prkRtmaah| sati nAnyadAyaM krmH| * sntaanoplmbhaavsthaayaamnitymetdvvrnnaadik| vikaaritvaat| jalAdibaditi svabhAvaheturato vastuna evAtra siddhiH|
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 pra0 vA. vRttau (2 paricchevaH) nAnyA bhAvAda' deranityatA tasyaiva kssnnkssyisvbhaavtvaat| sa ca bhAva aindriyaatprtykssaasitH| pUrva viklpaat| tatastameva yathAgRhItaM vikalpayan vikalpo gRhiitgraahii| yata eva naanyaabhaavaadnitytaa| ata evAbhAvo'sau dharmidharmarUpatayA naanekruupH| tathA na vAcyo'sau zabdAnAM dharmidharmAbhAvasya taivNcnaat| tasya ca vstunysmbhvaat| katarhi vAcya ityAha (1) vAcyo dharmo vikalpajaH // 102 // vikalpako vijAtIyAzrayeNa vikalpakalpito dharmaH parasparaM yathAsaMketamasaMkIrNaH zabdAnAM vaacyH| (102) sAmAnyAzrayasaMsiddhau sAmAnya siddhameva tat / ----- tadasiddhau tathAsyaiva anumAnaM pravartate // 103 // tasmAtsAmAnyasyAnityAderAzrayasya varNAdeH pratyakSAt saMsiddhau siddhameva ttsaamaa| yadi tvabhyAsAvabhAvAdanurUpanizcayAbhAvA dajJAnaM tadA pratyakSAtadasidrAvasyaiva hi varNAdestathA nityatvena tadavyabhicAriliGgAranumAna prvrtte| . (103) kasmAtpunAhItepyaparijJAnamityAha (1) .. kvacicadaparikSAnaM sahazAparasambhavAt / bhrAnterapazyato bhedaM maayaayolkmedvt||104|| avacidanityatAdau gRhiitepynuruupmishcyaabhaavaadprikssaanN| pUrvakSaNavinAzakAle tatsadRzasyAparasya smbhvaat| bhAvazUnyAntarA lakSaNAbhAvAt / sa evAyamiti 28b bhrAnteH sthairyagrAhiNyAH kSaNAnAM bhedama pazyato'nizcinvataH puMso dRSTAntamAha (1) mAyAgolakabhedavat / mAyAkAradarzitau golako bhinnAvadhyakSeNa gRhItvApi sAdRzyAllAghavAcca vipralabdhabuddhirekatvenAdhyavasyati yathA tathA sthiraadhyvsaayH| (104) nanu yadi kvacinnAzo dRzyeta tadAsyA hetukasya svabhAvatvAt kSaNakSayiSu bhAveSu ekatAbuddhantitvaM bhavedityAha (1) ... ___ tathA baliGgamAbAlamasaMzliSTottarodayam / pazyan paricchinatsyeva dIpAdi nAzinaM janaH // 10 // 'blaat| 'dRzyateva dIpAdiriti litvaM gauH bhaavii|
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ anupalablipitA tathA hi dIpAvi(1)AdizabdAtturaGgAdisantAna vicchedakAle'saMkliSTottaro- . vayamaghaTita uttarasya udayo janma yasmin tamekasya svarasaniroSitveparasya kaarnnaabhaavaat| anutpattau nAzinamadhyakSataH pazyannaliGgaGgamakaliGgarahitamAbAlaM bAlaparyantaM janaH paricchinatyeva / tataH prAgapi sataH svarasanirodhAt sadRzAparAparakSaNapracaye sa evAyamiti buddhibhrAntireva / (105) ... yathA (1) bhAvasvabhAvabhUtAyAmapi zaktau phle'dRshH| anAnantaryato moho vinizceturapATavAt // 106 // bhAvasyabIjAdeHsvabhAvabhUtAyAmapi aGakurAdijanikAyAM zaktau phale'kurAdau anAnantaryato'vRzo'darzanAt vinizcetuH punso'pATavAt moho'zaktabhramaH / tathA kSaNikeSu bhAveSu sadRzAparAparotpatterbhAvazUnyakSaNAdarzanAcca sthirbhrmH| (106) tasyaiva vinivRtyarthamanumAnopavarNanam / - vyavasyantIkSaNAdeva sarvAkArAn mahAdhiyaH // 107 // - tasyaikatvabhramasyaiva nivRttyartha samvAdiliGgajasya kSaNikatA viSayasyAnu mAnasyopakArNanaM nizcayAropamanasobarbAdhyabAdhakabhAkta (1950) iti nyaayaat| ye tumahASiyo viparItavyavasAyAnAkrAntapratyakSA yoginaste padArthasya IkSaNAdeva sAnAkArAn vyavasyanti nishcitvnti| (107) evaJca (1) . vyAvRtte sarvatastasmin vyaavRttivinivndhnaaH| buddhayo'rthe pravartante'minne bhinnAzrayA iva // 108 // tasminnarthe vastuto'bhinne niraMze sarvataH sajAtIyA vijAtIyAcca byAvRte yAvatyo vyAvRttayaH santi tAvad vyAvRttivinibandhanA nizcayAtmikA bukhayo bhinAbhayA iva tattadvyAvRttimAtraviSayatvena bhinnarmidharmAdigocarA iva prvrtnte| (108) bathAcodanamAkhyAzca so'sati bhrAntikAraNe / pratibhAH pratisandhatte khAnurUpAH svabhAvataH // 109 // yathAcodanaM yathAsaMketamAlyAH zabdAca prvrtnte| yatra vyAvRttau yaH zabdo vinivezitaH sa ca tasyAM nizcitAyAM pravartate sa bhAvo'sati bhrAntikAraNe yathAbhyAsaM svAnurUpAH svavyAvRttisamucitAH pratibhA nizcayabuddhIH svabhAvataH prati 'phalasyAnantaramabhAvAt
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 pra0 vA0 vRttau (2 paricchedaH) saMghate utpAdayati / tasmAdabhyAsavatAmIkSaNAdevAnityAdinizcayaH anyeSAntu sthirAropaNArthamanumAnamiti sthitametat / ( 109) anye tvAcAryaH prAhuH / siddho'trApyathavA dhvaMso liGgAdanupalambhanAt / atra varNasantAnavicchedakAlepi santAnavicchedalakSaNo dhvaMso'nityatA na bhAvasvabhAvAtmikA / sa cAnupalambhanAlliGgAtsiddhaH / nAdhyakSAd bhAvaviSayatvAttasya / kasmAtpunadhvaMso'nityatA ityAha (1) prAgbhUtvA hyabhavadbhAvonitya ityabhidhIyate // 110 // prAg bhUtvA hi bhAvaH pazcAdabhavananitya ityabhidhIyate na tu bhAva ityeva / tathA dhvaMsa evAnityatA sA cAnupalabdhiliGgajA'numAnagamyA / (110) nanu prAk pazcAdabhAvayorvyavaghAyakaH sattA sambandho'nityatA na pradhvaMsAbhAva ityAha (1) 'yasyobhayAntavyavadhisattAsambandhavAcinI / anityatA zrutistena tAvantAviti kau smRtau // 111 // yasya ne yA yi kA devabhayasya prAk pazcAdabhAvasyAntasya yo vyavadhAyakaH sattAsambandhastadvAcinyanityatA zrutiriSTA tena vAdinA tAvantAviti ko smRtau / ( 111) prAk pazcAdapyabhAvazcet sa evAnityatA na kim / SaSThayAdyayogAditi ced antayoH sa kathaM bhavet // 112 // prAgabhAvaH pazcAvabhAvopi cet sa eva prAgabhAvaH pazcAdabhAvo'nityatA kineSyate / sattAvizeSaNatvenApi tadabhyupagamasyeSTatvAt / paTasya ghaTe cA bhAva iti 29a SaSTacAdivibhaktyayo ' gAt pradhvaMsA' bhAvo nAnityatA / na hi bhAvAbhAvayoH saMyo teSAM pradhvaMsAbhAve'nityatAbhimatA sa yathA sidhyati taddarzayati / * upalabdhilakSaNaprAptasyAntyakSaNasya / * AkAzaJcAsadi (ti) vizinaSTi dvimadhyastheti / 4 pRcchatyayuktatvAt / * bhAvAbhAvayorvvirodhAnna sambandhaSaSTacAvi // * kAryasya sattyA sahAzeSaH /
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ anupalabdhicintA gAdiH kazcitsambandhosti ya ucyeta SaSTayAdibhiriti cet evantantiyoH sa SaSTayAdiyogaH kathaM bhavet / abhAvayorvyavadhibhUtA sttetyaadi| (112) .. kiJca (1) sattAsambandhayodhauvyAdantAbhyAM na vizeSaNam / sattA tatsambandhe paramate dhrauvyAdantAbhyAM prAkpradhvaMsAbhAvAbhyAM na vizeSaNaM syAdantadvayaviziSTA sattA tatsambandho veti (1) na hi nityasya srvkaalvyaapino'ntsmbhvH| - avizeSaNameva syAdantau cet kAryakAraNe // 13 // kAryakAraNe antAvabhimate iti cet tadA tAbhyAM sattAsambandhayoravizeSaNameva syAt / (113) . asambandhAna bhAvasya prAgabhAvaM sa vAMchati / tadupAdhisamAkhyAne tepyasya ca na sidhyataH // 114 // yasmAt sanai yA yi kA dirbhAvasyAsambandhAt prAgabhAvaM sambandhinaM na vAJchati / tathA ca tadupAghisamAlyAne prAgabhAvavizeSaNaM kAryakAraNamiti samAkhyAnaM vyapadezo yayoste tathA te kAryakAraNepyasya na sidhytH| yasya hi prAgabhAvaH sa bhavan kArya syaat| na ca tatsambandho bhAvasyeti kaaryaabhaavH| kAryAbhAvAcca kaarnnaabhaavH| tadutpAdakasya kaarnntvaat| (114) kiJca (1) sattA svakAraNAzleSakaraNAt kAraNaM kila / sA sattA sa ca sambandho nityo kAryamatheha kim // 115 // janma sattAzleSaH sattAsamavAyaH svakAraNena samavAyinA saha nityH| tayoH karaNAt kila tvayeSTaM kaarnnN| sA ca sattA sa ca sambandho nityo dvAvapi kAryama'theha dvayormadhye kiM yuktN| (115) api ca (1) 'vktvyH| - ? bhAvasya prN| 'ato yasmAd bhAvaH prAgabhAvarahitastato na kriyte|
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 pra0 vA. patI (2 paricchedaH) yasyAmAvaH kriyatAsau na mAvaH prAgabhAvavAn / sambandhAnabhyupagamAnityaM vizvamidaM tataH // 116 // yasyAbhAva'syotpatteH prAgabhAvaH kAraNairasau kriyte| na ca kazcid bhAvaH prAgbhAvavAn sambandhavAnanabhyupagamAt / tataH kAryAbhAvAnnityaM vizvamidaM prAptaM / __ kathantarSabhAvena smbndhH| na kthnycit| kintu buddhiparikalpita evAsAvityAha (1) tsmaadnskindinyo'bhinnaarthaabhimtessvpi| zabdeSu vAcyabhedinyo vyatirekAspadaM dhiyaH // 11 // yasmAdvAstavasambandhAbhyupagame doSastasmAd bhAvasya prAgabhAva ityabhinnArthatvenAbhimateSvapi zabdAd bhinnArthAbhimateSu ca bIjasyAGakura ityAdiSu zabbeSu SiyoumarakandinyaH kalpitasambandhaviSayA vAcyabhevinyaH / saMketAnurodhAdupakalpitasambandhisambandhalakSaNavAcyabhedavatyo vyatirekasya sambandhisambandhasyAspadaM nimittN| bhvnti| alaM vAstavasambandhAnubandhena doSAzrayeNa / (117) tadevaM meyabahutvAd (va)hutApi cetyatra sAnuSaGga prativihitaM / anekasya / - vRttarekatra vA yathA vizeSadRSTanetyatrAha (1) / vizeSapratyabhijJAnaM na prtikssnnbhedtH| agniM dRSTvA krameNa dhUmAlliGgAt tasyaiva vizeSasya sa evAyaM vahilariti yatpratyabhijJAnaM na ttprmaannN| pratikSaNaM bhAvasya bhedataH ekArthasAdhyArthakriyAyAH smvaadaabhaavaat| syAdetanna yathA dRSTa eva vizeSo gRhyate kintu tatsAmAnyamityAha (1) na vA vizeSaviSayaM dRSTasAmyena tadgrahAt // 118 // . navA vizeSaviSayaM tadvizeSavRSTamanumAnaM vaktavyaM prAgdRSTasya vizeSasya sAmyena tasyottarasya grahaNAt / (118) 'pradhvaMsAbhAvasya mRtkrnnprsnggH| 'prAgabhAvazcetana asambandhAt / aghiya ev| "viziSTatvAbhAvAt pUrvanAzAparotpatteH sa evAyamiti mithyaajnyaan| avasthA /
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ anupalamvicintA 153 syAdetadatra (1) yatra dRSTAntadAntikayorbhedastatra sAmAnyato dRSTamanumAna iha tu| nidarzanaM tadeveti sAmAnyAgrahaNaM yadi / nidarzanatvAt siddhasya pramANenAsya kiM punaH // 119 // tadeva dArTAntikaM nivarzanamiti sAmAnyAgrahaNaM yayucyate tadA nidarzanatvAsikhasya nizcitasyAsya dArTAntikasya pramANena kiM kartavyaM / (119) vismRtatvAdadoSazcet tata evAnidarzanam / dRSTe tadbhAvasiddhizcet pramANAd ; nAprasiddho dRSTAntaH sa cet siddhaH kimanumAnena gRhItasyApi vismRttvaat| punaranumAnapratItAvadoSazcet / tato vismRttvaadevaanidrshnN| na hi gRhItavismatasya dRssttaanttaa| pUrvapratyayena dRSTe'rthe pramANAdvizeSadRSTAnumAnAdya eva prAgdRSTaH sa evAyamiti tabbhAvasya pUrvasya siddhizceviSyate (1) nanvayaM tadbhAvaH kimanyavastuni sAdhyate uta ttraiv| anyavastuni // 120 // - tattvArope viparyAsastatsiddha reprmaanntaa| - pratyakSatarayoraikyAdekasiddhidvayorapi // 121 // tatrAnyavastuni (120) vartamAne tattvasyAtItavastvAtmakasyArope svIkriyamANe viparyAso''yathArthatvaM syaat| na hyanyasyAnyAtmatvamasti tadazakyaprApaNa-20 mupadarzayadapramANaM syAt / atha tatraiva tadbhAvasiddhiriti dvitIyaH pkssH| tadA tatsi rekasiddhevizeSadRSTasyAnumAnasyApramANatA gRhiitgraahitvaat| na Tekasya nirbhAgasya kiJcidagRhItaM naam| tathA hi pratyakSatarayoradhyakSAnumAnaviSayayoraikyAna dvayorapi pratyakSe'numAne ca ekasyArthasya siddhiH| (121) tatazca dRSTAntagrAhiNavA bhraSTasmRtisaMskAreNa pratyakSeNa siddhatvAt viphalamanumAnaM / pratyakSasaMskArabhraMze tu nAdRSTAntamanumAnamasti (1) tasmAd (1) sandhIyamAnaM cAnyena vyavasAyaM smRtiM viduH / talliGgApekSaNAno cet smRtirna vyabhicArataH // 122 / / anyenAtItadarzanena ekaviSayatayA sandhIya'mAnaM ghaTayamAnaM paraM vyavasAya 'abhrssttdrshnsNskaarN| nizcayaM / 20
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 pra0 vA. vRttau (2 paricchedaH) smRti biduvidvAMsaH / gRhItArthavikalpena smRtitvaM tccehaaviklN| tasya pratipattavyasya cihnamavyabhicAri liGga'ntadapekSaNAnocedvizeSadRSTamanumAnaM smRtiH sA tu linggnirpekssyaa| naitadyuktaM vyabhicAra tH| tathA hi yadi liGgantrirUpantadA vyAptigrahaNaviSayatvenaiva ttsiddhrvyrthmnumaan| atha na trirUpantadA naavybhicaarnishcyH| tasmAdvizeSadRSTasyApramANatvAdekAnekavRtterapi tryekasaMkhyApohanAbhAvo nirastaH / tasmAtsthitametanmAnaM dvividhaM meyadvaividhyAditi // (122) / 5. pratyakSacintA (1) pratyakSalakSaNavipratipattinirAsaH ka. kalpanApoDhaM pratyakSam idAnImavasaraprAptAM pratyakSasya lakSaNavipratipatti niraakrtumaah| 1 pratyakSa kalpanApoDhaM pratyakSeNaiva sidhyati / pratyAtmavedyaH sarveSAM vikalpo nAmasaMzrayaH // 123 // yattatpratyakSamiti prasiddhaM tat kalpanAyA apoDhaM draSTavyaM klpnaarthrhitmityrthH| -taccaitadIdRzaM pratyakSeNaiva svasamvedanenaiva sidhyti| kalpanArahitasyArthasya rUpasya smvednsyaaproksstvaat| yadi tu kalpanAsvabhAvatvamasya syAttathaiva prakAzeta / viklpsyaaproksstvaat| tathA hi pratyAtmavedyaH sarveSAM prANinAM vikalpo nAmasaMzrayaH zabdasaMsargavAn / sa yadi syAdupalabhya eva bhavet / / 123) tasmAt (1) 2 saMhRtya sarvatazcintAM stimitenaantraatmnaa| sthitopi cakSuSA rUpamIkSate sAkSajA matiH // 124 // saMhatyAkRSya sarvato vikalpanIyAccintAM stimitena sAvikalpavigamAt adhikSiptenAntarAtmanA cetasA sthito'pi puruSazcakSuvijJAnena rUpamIlate sAkSajA nimvikalpA matiH sarva samviditaiva / (124) smRte mAapekSA naantysyaasti| na smRtirnimittv| 'vizeSadRSTe hi vizeSeNAnvayAbhAvAt trairuupyN| tadevaM liGgajaM pratyabhijJAnaM dUSitaM pratyakSajaM duussyissyte| vezAdikathayApi syAt pratyabhijJAnaM na tdvybhicaari|
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 350 pratyakSacintA santyevendriyadhiyaH kalpanAstAstu nopalabhyanta ityapyasat / tathA hi| 1punarvikalpayan kizcidAsInme klpnehshii| miiivanimaya iti vAna vetti ceti na pUrvoktAvasthAyAmindriyAd gatau // 125 // vikalpAvasthAyA UvaM punavikalpayana pumAnAsInme kalpanezIti vetti nendriyAdutpannAyAM gatau buddhau saMhRtyetyAdinA pUrvamuktAvasthA yasyAstasyAH klpnaaNvetti| yadi sA tatra syAdatatsaMskArasya smRtirjAyate / tasmAnnAstIti nizcIyate (125) kiJca (1) vAcyavAcakAkArasaMsargavatI pratItiH klpnaa| na cendriyaviSayenanvayAt saMketA'sambhavAcca zabdayojanAsti (1) tathAhi (1) . ekatra dRSTo bhedo hi kacinnAnyatra dRzyate / na tasmAd bhinnamastyanyat sAmAnya buddhathabhedataH // 126 / / ekatra de'zAdau na dRzyate na cAnanuyAyini shbdsNketH| sAmAnyamanuyAyIti ' cet / tasmAd bhedAdanyad bhinnaM sAmAnyaM nAsti buddhrbhevtH| (126) yadi hi sAmAnya sAmAnyaM syAt dvayAkArA buddhirbhavet / vizeSamAtrAkArava tu prtykssbuddhiruplbhyte| tasmAd vizeSaviSayA sarvaivendriyajA mtiH| / ... na vizeSeSu zabdAnAM pravRttAvasti sambhavaH // 127 // - tasmAtsarvavendriyajA mtivishessmaatrvissyaa'nysyaanuplbdheH| na ca vizeSeSu zabvAnAM pravRttau saMbhavosti (127) . ananvayAd vizeSANAM sngketsyaaprvRttitH| viSayo yazca zabdAnAM saMyojyeta sa eva taiH||128|| vizeSANAmananvayAt tatra sNketsyaa'prvRttitH| uttarakAlaM zabdArthapratipattyartha sNketkriyaa| na ca vizeSAH kaalaantrmnuvrtnte| tasmAdya eva zabdAnAM viSayo 100 vyavacchedaH sa eva taiH saMyojyeta na svalakSaNaM / (128) asyedamiti sambandhe yAvau~ pratibhAsinau tayoreva hi sambandho na tdendriygocrH||129|| tasmAdasyArthasyevamvAcakamiti sambandhe vAcyavAcakabhAvalakSaNe yAvarthoM pratibhAsinau tayoreva hi sambandho vktvyH| yadA cArthandRSTvA saketaM tatra pravartayati tadendriyagocaro'rtho nAsti ( / 129) 'zabdAdekatra niyuktAtsarvatrArthapratItiH syAt /
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 pra0 vA0 vRttau (2 paricchedaH) - vizadapratibhAsasya tadArthasyAvibhAvanAt / vijJAnAbhAsabhedazca padArthAnAM vizeSakaH // 130 // saMhRtendriyavyApArasya tadA saMketasaMkalpakAle viSa (za? )vprtibhaassyaarthsyaavibhaavnaat| yadi tatrArthaH pratibhAti tadendriyajJAnavat sphuTa: prtiiyte| na ca pratibhAsabhedepi zabdendriyajJAnayorekaviSayatvaM yasmAdvijJAnasyAbhAsabheva AkArabhedaH padArthAnAM grAhyAnAM (?NAM) vizeSako bhedkH| yadi tu pratibhAsabhedepyAbhedastadA vizvamekaM dravyaM syAt / (1.30) syaadett| yadA svalakSaNamupadarya zabdo nivezyate tadA svalakSaNameva vAcyavAcakamityAha (1) cakSuSArthAvabhAse'pi yaM paro'syeti zaMsati / sa eva yojyate zabdaina khalvindriyagocaraH // 131 // -cakSuSArthAvabhAseM pi, jAte tathA zrotrAcchAbdAvabhAsepi yamarthamanyavyavacchedaM buddhiparivattinaM paraH pratipAdako'syArthasyAyaM vAcaka iti zaMsati kathayati sa evAnyavyavacchedaH zabdayojyate na khalvindriyagocaraH svlkssnnmnnvyaattsy| taddarzanAntaraM saMketasaMkalpe ca vinAzAcca / (131) . .. avyAhatendriyasyAnyavAGamAtreNAvibhAvanAt / tathA'vyApatendriyasyAnyavAGamAtreNa svalakSaNAvibhAvanAt pratyakSa iv| . syAdetat (1) saMketAviSayatvepi zabdasaMsRSTameva svalakSaNamadhyakSa prakRtyA pratyeSyatItyAha (1) . - na cAnuditasaMbandhaH svayaM jJAnaprasaGgataH // 132 // . . na cAnuktisambandho vAcyavAcakabhAvo yasya sa zabdaH pratyAyako dRSTa iti zeSaH (1) tathAbhyupagame tu svayaM saMketamanapekSyaiva zrutAcchabdAdarthasya jnyaanprsnggtH| (132) nanvindriyavyApArasamakAlamahirahiriti dhArAvAhisavikalpakamadhyakSa prvrtte| yadi tu tatra vikalpakamavikalpakaJca dvayamiSyate tadA vikalpena nivikalpasya vyavadhAnAd darzana* vicchinnaM syaat| na caitdsti| na yugapajjJAnasambhavaH (1) atrAha (1) 1 manaso yugapavRtteH savikalpAvikalpayoH vimUDho laghuvRttervA tayoraikyaM vyavasyati // 133 // /
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyakSacintA 157 manasoH savikalpAvikalpayorekasmAtsamanantarAdyugapad vRteH kAraNAttayoraikyaM vimUDhaH pratipattA vyavasyati / nivvikalpakaM hi svalakSaNaviSayaM vikalpazca vastuto'tadviSayatvepyavasAyAnurodhAttadviSaya: / sahotpattizcAnubhavasiddhatvAt durapahnavA / tataH sahotpannayorekaviSayayoraikyabhrama eSaH / parAbhimatAyAM yugapadanutpattAvapi savikalpAvikalpayorlaghuvRtteH zIghravRttervvA kAraNAt tayormUDhamatiH pratipattA ainayaM vyavasyati alAtabhrAntau cakramiva / (133) yadi darzanamavikalpaM tadanantarantu vikalpaH punastadanantaraM darzanaM tadA ( 1 ) vikalpavyavadhAnena vicchinna darzanambhavet / iti ced bhinnajAtIyavikalpenyasya vA katham // 134 // vikalpena vyavadhAnAdvicchitaM darzanaM bhavet / na dhArAvAhIti cet / nanvasya parasyApi gAM pazyato nivvikalpena pratyakSeNa bhinnajAtIyasyAzvAdevvikalpe jAyamAne darzanaM kathamavicchinnaM / na hyazvavAcakazabdena saMyojya gaurgRhyate / yenaikameva savikalpaM tadadhyakSaM bhavet / ekatve vAzvapratItinaM syAt / goviSayatvAttasya / (134) syAdetat / alAtadRSTid bhAvapakSazced balavAn mataH / anyatrApi samAnaM tad varNayorvA sakRcchra tiH // 135 // alAtasya bhramyamAnasya nAnAdezeSu lAghavAd bhAvapakSabalavatvAcca darzanapratisandhAnena cakravRSTivat vijAtIyavyavakIryamANasya darzanasyAntarA abhAvepi 3ob bhAvapakSo balavAn mata iti darzanA' vicchedabuddhiriti cet / anyatrAbhAvapakSepi taddbalavattve lAghavasAmarthyAt samAnaM / tato darzanavicchedalAghavAdvicchedadhIrevAstu / saro rasa ityAdI varNayorvA lAghavAtsa kRtzrutiH prAptA / ( 135 ) kha. paramatadUSaNam kiJca (1) sakRt saGgatazabdArtheSvindriyeSviha satsvapi / paJcabhirvyavadhAnepi bhAtyavyavahiteva yA // 136 // 1 aspaSTaH / * dRSTAvimRSTAdau / / tathA kramAbhedAtsakRtzrutibhevo na syAt /
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 pra0 vA0 vRttI (2 paricchedaH) sakRt yu 'gapatsaMgatAH svasvagocarIbhUtAH sarvve'rthA' yeSu teSvindriyeSu cakSurAdiSu manaH paryanteSu satsvapIha" saGakrAntakAntAvadanapratibimbasya sahakArasugandhinaH zItasya bhramadbhramaropagItasya svAduno madhunaH sArvvaguNAnubhavakAle prasaratsaMkalpajanmanAM yUnAM yA matiH paJcabhirindriyabuddhibhirvyavadhAnepi tvatpakSe'vyavahiteva samakAleva bhAti / ( 136) sA matirnAma paryanta kSaNikajJAna mizraNAt / vicchinnAbheti taccitraM tasmAt santu sakRddhiyaH // 137 // - sendriyamatirnAmnaH zabdasya paryanto varNastasya kSaNikaM jJAnaM tena mizraNAt sarorasa ityAdiSvavicchinnA prApnoti / vijAtIya vijJAnAntarAvyavadhAnAt / tathApi vicchinnAbhA kramavatI / yattu citramAzcaryaM yadi lAghavakRtaH sakRdgrahAbhimAnaH tadA varNajJAne sa nitarAM yukto vijAtIyAvyavadhAnAt / indriyajJAneSu tu na yuktaH paJcabhirvyavadhAnAt / tasmAtsakRddhiyaH santu yathoktaM manaso yugapaMdvRtteri (2 / 133 ) ti / (137 ) anyathA (1) pratibhAsAvizeSazca sAntarAnantare katham / zuddha manovikalpe ca na kramagrahaNambhavet // 138 // sAntare paJcabhirindriyajJAnairvyavahitatvAt / anantare saro rasa ityAdike jJAne vijAtIyAvyavadhAnAt pratibhAsasyAvizeSazcAprasaktaH ( 1 ) sa cAnubhavabAdhitatvAt kathamabhyupagama iti zeSaH / yadi laghuvRttitvAt sakRdgrahastadA zuddhe vijAtIyAvyavakIrNe manovikalpe ca prAbandhike kramagrahaNamanubhavasiddhaM na bhavet / (138) yo'grahaH saGgatepyarthe kacidAsaktacetasaH / nanu yadi yugapat jJAnotpattistadaikatrAsaktaM punarutpattidharmakaM ceto yasya tasyAsaktacetasaH kvacidarthe svendriyeNa saGgatepi yo'graho vijJAnAnutpattiH sa kathaM / Aha (1) saMktyA notpattivaiguNyAzcodyaM vai tadddvayorapi // 139 // 1 "yugapadvijJAnAnutpattirmanaso liGgami " ( nyAyasUtre 1 / 1 / 16 ) ti dUSayannAha / 2 'yugapadvijJAnAnutpattipakSe / * ekalolIbhUtavastugrahaNAtmikA syAt / 8 'yugapajjJAnotpattyaniSTau /
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyakSacintA ekatra saktyA viSayAsaJcAralakSaNayA'nyasya bhinnaviSayasya jJAnasyotpattivaiguNyAt / aviguNo hi samanantarapratyayaH svakAryamArabhate / na tvAsaktiviguNaH / yaccaitaccodyaM parihRtamasmAbhistad dvayorapi samAnaM yugapadvijJAnAnutpattivAdinopi mate sarvvatraivendriyasaMgame samAne kvacideva jJAnaM kvacinneti kutaH / (139) tatrAsaktivaiguNyameva manasa uttaraM tacca samAnamasmAkamalAtadRSTivaditi dRSTAntasyAsiddhimAha (1) zIghravRtteralAtAderanvayapratighAtinI / cakrabhrAntiM gAdhatte na dRzAM ghaTanena sA // 140 // 159 zIghrA pravRttirbhramaNaM yasyAlAtAdestasyA 'nvayenAnugamena pratighAta upahatatvaM tadvatI dRg dRSTizcakrAkArAM bhrAntimindriyajAM dhatte / 1 na dRzAM bhinnabhinnadezAlAtadarzanAnAM ghaTanena yojanayA sA mAnasI bhrAntiH sphuTapratibhAsatvAt / mAnasasya ca viparyayAt / tasmAdahirahiriti vikalpasamakAlamadhyakSaM vastu sphuTamavaiti na tu vikalpa iti sthitaM / (140) kecidindriyajatvAderbAladhIvadakalpanAm / AhurbAlAvikalpe ca hetuM saGketamandatAm // 141 // kecidAcAryayAH zaGka ra svAmi prabhRtayaH indriyajatvAdAdizabdA 'damAnasatvAnubhavAkArapravRttattvAderhetoH pratyakSabuddhimakalpanAM baaldhiivbaahuH| dRSTAntasiddhyarthaM / bAlasyAvikalpe vikalpAbhAve ca saMketamaMdatAM hetumAhuH / vAcyavAcakayojanA hi vikalpaH / sA ca saMketapUvikA tadabhAvAd bAlasya kalpanAbhAvaH / ( 141 ) teSAM pratyakSameva syAd bAlAnAmavikalpanAt / saGketopAyavigamAt pazcAdapi bhavenna saH // 142 // teSAmevaM vAdinAM mate bAlAnAM pratyakSameva jJAnaM syAnna vicArakaM (1) kiM kAraNamavikalpanAt / bhavatu ko doSa' iti cet / Aha saMketopAyasya vicArasya viga- 312 mAMt bAlAnAM pazcAdapi sa saGketo na bhavet / tadabhAvAdvikalpAbhAvazca / (142). mano vyutpannasaGketamasti tena sa cenmataH / evamindriyajepi syAd zeSavacedamIdRzam // 143 // 1 svamatamAkhyAya paramataM niSedhati / ? tadAlambanaM /
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 pra0 vA. vRttI (2 paricchedaH) janmAntarAgataM vyutpanna saMketaM manosti bAlAnAM tena saMketaH teSAM matazcet / evaM satIndriyajepi jJAne syAt kalpanA tannivartakahetvabhidhAnAt tato' dRssttaasiddhirev| isamindriyajatvAdi IvRzaM niSedhyena sahAsiddha virodhN| zeSavaccoktaM / (143) .' athAnyena liGgenAvyabhicAriNA bAlajJAnamavikalpanaM prasAdhya dRSTAntIkriyate tadA (1) yadeva sAdhanaM bAle tadevAtrApi kathyatAm / saumyAdakSadhiyAmuktamanenAnubhavAdikam // 144 // .. madevAvyabhicAri bAle bAlasyendriyajJAne sAdhanaM tadevAtra vyutpannasaMketAnAmindriyajJAnepi kathyatAM kimindrijtvaadinopnysten| vyutpannAvyutpannayorakSapiyA zabdasaMsRSTatvamAtrAnukaraNena sAmyAt / anenendriyajatvadUSaNenAnubhava Adiyasya mAnasasvAdestaduktaM doSavattayA boddhavyaM / (144) .(2) sAmAnyanirAsaH ka. varNasaMsthAnarAhityAdasiddhiH avikalpasiddhau para mataM dUSayitvA svayaM upapattyantaramAha (i) . 1 vizeSaNaM vizeSyaJca sambandhaM laukikI sthitim| ____ gRhItvA saGkalayyaitat tathA pratyeti nAnyathA // 145 // vizeSaNa vyavacchedakaM vizeSyaM vyavacchedyaM tayoH sambandhaM yathAsambhavaM samavAyAdikaM laukikI lokaprasiddhAM sthiti vyavasthAJca jAtyAdikaM vizeSaNaM vizeSyaM draSyAdi vizeSaNavizeSyazabdayozca pUrvAparaniyama iti pRthak pratyekaM svarUpeNa gRhItvA tadanantarametat sarva saGkalayya saMyojya tathA vizeSaNaviziSTatvena pratyeti vishissttbuddhirnaanythaa| vizeSaNAvagrahaNe / (145) 'asiddhidRSTe vstuni| 'vipakSe bAdhanAvarzanAt / 'jAtiguNakriyAdravyasambandhabhevAccatuSTayI zabdAnAM pravRttiriti savikalpapAkniM nivessti|
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAnyanirAsaH _ yathA daNDini jAtyAdevivekenAnirUpaNAt / tadvatA yojanA nAsti kalpanApyatra nAstyataH // 14 // yathA daNDini daNDIti viziSTabuddhiH daNDapuruSatatsambandhAdigrahaNapUvikA tadagrahe ca na bhvti| jAtirAdiryasya guNakarmAdeH svarUpasya jAtyA dimato vivekenAnirUpaNAt tadvatA jAtimatA yojanA vizeSaNavizeSyabhAvo naasti| ato yojanAvirahAt atra jAtimadAdau kalpanApi nAstIti tasmAjjAtyAdiyojanAtmikA kalpanA nAsti zabdayojatAtmikA tu smbhaavyet| sApi svalakSaNe saMketAbhAvAnnira stA prAk / (146) nanu yadi sAmAnyAbhAvastadA vibhinnAsu vyaktiSu kathamanvayipratyaya ityAha (1) yadapyanvayivijJAnaM zabdavyaktyavabhAsi tat / - yadapyanvayivijJAnamutpadyate, tacca zabdasya gaurityAdervyaktezca varNasaMsthAnavizeSasya AbhAsa AkArastadvatpratIyate na jaatyaabhaasvt| * kiM punaH sAmAnyAbhAsameva netyAha (1) . varNAkRtyakSarAkArazUnyaM gotvaM hi varayaMte // 14 // varNoM nIlAdirAkRtiH saMsthAnamakSaraM gvaadishbdH| teSAmAkAro yathA . pratItaH tena zUnyaM gotvaM hi sAmAnyavAdibhirvarNyate (147) '. ato'nvayivijJAne yadvarNasaMsthAnAdipratibhAsate na tatsAmAnyaM (1) .. samAnatvepi tasyaiva nekSaNaM netrgocre| pratibhAsadvayAbhAvAt buddharbhedazca durlbhH||148|| tasyaiva samAnatve vA svIkriyamANe netragocare'rthe nAGgIkartavyamIkSaNaM / [vikalpapratibhAsinaH] pratibhAsadvayasya sphuTAsphuTavarNasaMsthAnavato'bhAvAt / ekAkArameva jJAnaM yadyubhayAbhAsamaGgIkriyate tadA buddhe (meM)daH pratyakSatvApratyakSatvAdinA durlbhH| yadapi spaSTapratibhAsamadhyakSaM tadapyanakSajaM syAt / aspaSTapratibhAsatvAt / evamanakSajamadhyakSaM syaat| spaSTapratibhAsatvAt / tasmAdadRSTena sAmAnyAdinA na yojayatItyakalpanamadhyakSa (1148) .' iyaM jAtirayaM jAtimAnityAdivivekena na bhAti yato yojanA syAt baDivat tato na jAtyAdayaH snti| 21
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 kiJca (1) pra0 vA0 vRttau (2 paricchedaH) samavAyasyAtIndriyatvAdasiddhiH kha. samaSAyAgrahAdakSaiH sambandhAdarzanaM sthitam / samavA'yasyAtIndriyasyAgrahAvarakSabhavaivvijJAnairjAtitadvatoH sambandhasyA'viziSTapratItyA'darzanaM sthitaM nizcitaM yadbalena yatpratItistadagrahe na yuktA sA / yadi nAsti samavAyastadeha tantuSu paTa ityAdayo buddhayo na syurityAha (1) paTastantuSvihetyAdizabdAzceme svayaM kRtAH // 149 // tathA " hi (1) 31b iha santuSu paTa ityAdi zabdA:' ime svayaM samayAnulocanaiH kRtA na vastuparAghInAH / ( 149 ) zRGgaM gavIti loke syAt zRGge gaurityalaukikam / zRGgaM gavi tiSTatIti loke syAt pramANaprasiddhaghoranurodhAt / zRGge gauriti tu tadupakalpitamalaukikaM pramANaprasiddhibahirbhAvAt / (3) avyavinirAsaH yadyaibamavebhyo na gaubhinnastadA gavi zRGgamityapi na syAdityAha " ( 1 ) gavAkhyapariziSTAGgavicchedAnupalambhanAt // 150 // zRGgasya gavAkhyaiH pariziSTAGgembicchevesya viyogasyAnupalambhanAt zRGgaM gavItyucyate na tvavayavAtiriktagosadbhAvAt / (150 ) nanu tantuSu paTa' iti bhavatyeva pratItiriti cet / Aha (1) taistantubhiriyaM zATItyuttaraM kAryamucyate / tantusaMskArasambhUtaM naikakAlaM kathaJcana // 159 // tantUnAM taistantubhiH paTAvasthAprAgbhAvibhiriyaM zATIti kAraNabhUtatantUttarakAlabhAvisaMskArasturIvemakuvindakarAdisahakArI prabhavAvasthAvizeSalAbhaH / tasmAtsvarasena nirudhyamAnAtsaMbhUtakAryamucyate / na tu tantubhiH sahaikakAlaM kAryaM iha buddhinibandhanonumeya iSTaH / samavAyAstitvamAha / "nApi laukikA ityAha / atIndriyatvAnna samavAyAdayaM vyapadezaH kintu / sambandhAgrahe tadviziSTAgrahAt / 'sAsnAjaiH /
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAnyanirAsaH tantupaTa iti kathaJcana kathyate kAryakAraNayoH sama kAlatvAbhAvAt (1151) - yadi nAsti tantupaTayorbhedastadA kathame te tantavaH paTazcAyamiti vyapadeza ityAha (1) kAraNaropataH kazcit ekApoddhAratopi vaa| . tantvAkhyAM vartayet kArye darzayan nAzrayaM zruteH // 152 // kaarnnaanaantntuunaamaaroptH| ekasya tantorapoddhArato buddhayA niHkarSaNAt vA kazcid vyavahA kArye paTe tantvAlyAM tantuzruti vrtyet| paTazruterAzrayaM kAraNaM darzayen na tantubhyo vyatiriktaH paTosti evamAkArapariNatAstantavaH paTa ityarthaH / (152) yadi tantavaH kevalA na tebhyaH paTo'nyastadA paTavyapadezo ninibandhanaH syAdityAha (1). .. .. upakAryopakAritvaM vicchedAd dRSTireva vaa| tantUnAM parasparaM zItAdyapanodakSama sAhityamupakAryopakAritvaM / anyonyasya . vicchedA dRSTireva vA paTavyapadezanibandhanamiti shessH| - yadi vyatiriktaM vyapadezanibandhanaM nAsti tadA paTa iti vyapadezo na mukhyaH syaat| bAhI ke govyapadezavadityAha (1) mukhyaM yadaskhalajjJAnamAdisaMketagocaraH // 153 // - mukhpantaducyate yAdisaMketasya gocaro na vyatirikta ityeva parasparAvicchedA-- vastheSu ca paTazruteH saMketAvaskhaladgatigocaratvAnmukhyatvaM / tasmAtpratyakSato jaaternuplmbhaayojnaavirhH| (153) (4) nAnumAnataH sAmAnyasiddhiH syAdetat (1) viziSTapratItivizeSaNapratItipUvikA yathA dnnddiprtiitiH| viziSTapratItizca zAvaleyAdiSu gauriti vizeSaNaJca zAvaleyAdiSu gotvamevetyanumAnato jAtisiddhirityAha (1) 'samavAyastu smkaalyorev| na smvaayH| yathA sAsnAdimAn gauH|
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA0 vRttau (2 paricchedaH) anumAnaJca jAtyAdau vastuno nAsti bhedini / anumAnaM vastunaH zAbaleyAderbhevini jAtyAdau nAsti / na hi vyaktivyatiriktaM vizeSaNamupalabhyate zRGgAdyavayavasanniveza eva tvabhinno vizeSaNamastu / tathA ca nAbhimatasiddhiH / 164 dRSTAntAsiddhimapyAha (1) sarvvatra vyapadezo hi daNDAderapi sAMvRtAt // 154 // ', sarvvatra puruSAdau daNDItyAdivyapadezopi hi na daNDAvervvastunaH kintu sAMvRtAt ' / daNDasvalakSaNasya vyapadeze hetutve sarvvatra puruSe syAt / sambandhinyevAnyatreti cet / tarhi sambandho daNDaH kAraNaM daNDi vyapadezasya sambandhazca saMyogAdirnAstIti paraM kAryakAraNabhAvaH pariziSyate / tasya nimittatve yathA daNDI puruSastathA puruSI daNDa ityapi syAt / samAnatvAnnimittasya ( 1 ) tasmAt kalpitavizeSaNabhAvaniyamo daNDa: sambandhI sAMvRta eva vizeSaNaM / ( 154) kiJca (1) vastuprAsAdamAlAdizabdAzcAnyAnapekSiNaH / 1 geho yadyapi saMyogastanmAlA kintu tadbhavet // 155 // 32a SaTsu padArtheSu vastu vastviti sarvvAnuyAyI zabda: prAsAdeSu prAsAdamAleti zabdo gRhebhSu bahuSu nagaramityAvizabdAzcAnyAnapekSiNo'rthAntarabhUtavizeSaNarahitA iti vyabhicAritA hetoH / na hi padArtheSu vyatiriktaM sAmAnyaM vastutAtva' mabhyupagamyate vaizeSikaiH / na ca prAsAdo dravyaM vijAtIyAnAM dravyAnArambhAt / tatazca mAlAgu Nopa ho yadyapi saMyogastasya mAlA kintu tad bhavet / na bhAvaguNo nirguNatvAt guNAnAM / (155) ' daNDadaNDinoH parasparopakAryopakArakabhAvopakalpitAdavasthAvizeSAdarthAntara - bhUtAt / 2 AdinA / 8 * anaikAntikatA / na dravyaM / 'vastuvastviti / " arthAntarasaMyogAbhAvAdabhyupagamyocyate / * bastvanantarbhA (vA) na kiJcit /
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAnyanirAsaH ka. sAmAnyasvIkAre doSaH jAtizced geha ekopi mAletyucyeta vRkSavat / mAlAbahutve tacchabdaH kathaM jAterajAtitaH // 156 // jAtizcedabhyupagamyate eko geho mAletyucyeta vRkSavat / yathA vRkSatvajAtiyogAdeko vRkSo vRkSa ityucyate evamekopi geho mAlA syAt / tathA gehamAlAnAM bahutve tacchado mAletyanugA' mizabdaH kathaM jAte 'rmAlAyAM ajAtito jAtyantaravirahAt / (156) kiJca (1) mAlAdau ca mahatvAdiriSTo yazcaupacArikaH / mukhyAviziSTavijJAnaprAhyatvAnnaupacArikaH // 157 // 165 mahatI prAsAdamAleti kathaM vyapadezaH / mahatvaM parimANaM guNaH / tasya mAlAyAM nasatvaM (1) na hi prAsAdamAlA kiJcidityuktaM / nApi saMyogalakSaNe prAsAde mahattvaM nirguNatvA (tu) guNAnAM / kASThAdiSu dravyeSu prAsAdArambhakeSu mahattvasattvA -- vRkSeSu kusumasambhavAd vanasaMkhyAlakSaNaM kusumitamiti yathocyate / tathA prAsAdamAlAbI mahatvAdiraupacAriko yazceSTaH sa cAyuktaH kASThAdiSvapi tAdRzasya mahattvasyAbhAvAt / kiJca (1) mahAn parvvata iti mukhyamahattvagrAhakajJAnenAskhala" dvRttitvAdaviziSTena jJAnena grAhyatvAt prAsAdamAlAmahatvAdiraupacAriko na yuktaH ( 1 ) na hi mANavaka iva siMhabuddhirmahattvabuddhizca mAlAyAM skhalati / ( 157 ) kiJca ( 1 ) bhinnavizeSaNaM mukhyamabhinnavizeSaNaJcAmukhyamiti yaducyate tadapyayuktamityAha (1) ananyahetutA tulyA sA mukhyAbhimateSvapi / padArthazabdaH kaM hetumanyaM SaTkaM samIkSate // 158 // mukhyAbhimateSvapi daNDyAdiSvananyahetutA bhinnavizeSaNanimittarahitatA tulyA gauNena sarvvatra vyapadezo hi daNDAderapi sAMvRtAdi (2 / 154) tyukteH / kiJcA ' niHsAmAnyAni sAmAnyAnIti vacanAt / 2 avayavyabhAvAdvanasaMkhyA / pratyavayaveSu / asmanmate / mukhyaviSayau yau zabdapratyayau tAbhyAmaviziSTo yaH pratyayastena grAhya etAvanmAtranimittatvAnmukhyatvavyavasthAyAH / 6 saha mukhyeSu / * asata eva vizeSaNatvenopanayAt /
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA vRttau (2 paricchedaH) nuyAyI padArthazabdaH SaSThayA padArtheSu kamanyaM hetuM nimittaM pravRttau samIkyate (?ksste)| na hi SaTpadArthAtiriktaM kiJcidasti (1) (158) ___ yo yathA rUThitaH siddhaH tatsAmyAdhastathocyate / tasmAdyo'rtho yena prakAreNa rUDhitaH AdisaMketAnusAreNa siddhaH sa mukhya: / yazca tasya mukhyasya sAmyAttathAmukhyavAcakazabdenocyate sa gauNaH (1) kuta etadityAha (1) yatra gauNazca bhAveSvapyabhAvasyopacArataH // 159 // __ bhAveSvapi kuputrAdiSu putraadiritybhaavopcaartH| paramate tu bhAve vRttatvAnmukhyatvaM bhvet| (159) kha. vivakSAnvayisaMketAnugamatvAd rUDheH syAdetad (1) rUDhayava mukhyatA kintu sApi bhinne vizeSaNe satItyAha (1) na (1) saMketAnvayinI rUDhivakturicchAnvayo ca sH| kriyate vyavahArArtha chandaH zabdAMzanAmavat // 160 // saMketAnvayinI yathAsaMketaM rUDhiH sa ca saMketo vaktuH' saMketayituricchAnvayI vyavahArArtha kriyte| chandaso gAyatryA deH zabdAMzasya prakRtipratyayAdeMnamivat / na hi viziSTAnupUrvIkeSu varNeSu pRthagbhUtaM gAyatryAdizabdanimittaM kinycidsti| zabdAMzeSu vA'pi tu saMketayituricchAnurodhAdeva tathA vypdeshH| yadi vyaktibhyo na bhinnaM sAmAnyaM tadA kathamanugAmI pratyaya ityAha (1) .. vastudharmatayaivArthAstAdagvijJAnakAraNam / bhedepi yatra tajjJAnAttAntathA pratipadyate // 16 // - - 'pUrvamanumAvUSaNe ukteSunA mulyopcaarlkssnnduussnne| naantrnimittH| 'evaM tahi kimayaM kriyate aah| " arthAntaravizeSaNamvinA vRttessvnssttvaadinaamvt| "avyv|
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 167 anyApohacintA basvadharmatayA prakRtyaiva kecidaryAH parasparaM bhedepi tAdazasyAnugAmino'tatkAryavyAvRttiviSayasya vijJAnasya kAraNaM / yatra yeSvartheSvanugAmi jJAnaM tAnabhedino:'rthAn tathA ekatvena pratipadyate na tvekasAmAnyaM (?nya-) balAttathA jJAnaM / (161) syAdetat / prativyakti jJAnAnyapi bhinnAnIti kathamanugAmi jJAnamityAha (1) jJAnAnyapi tathA bhede'bhedprtyvmrshne| ityatatkAryavizleSasyAnvayo naikavastunaH // 162 // jJAnAnyapi parasparato bhede tathArthavadvastadharmitayA'bhedapratyavamarzane nimittaM tato jJAnAnyapi tadekaparAmarzagocaratayA'nugAmipratyaya ucyante ityanena prakAreNa bhediSvarSeSvatatkAdirghasya vizleSo vyavacchedastasyAnvayo vidyate / na tvekasya 32b vastunaH sAmAnyasya (3162) . . .. vastUnAM vidyate tasmAttaniSThA vastuni zrutiH / vastUnAM vizeSANAmanvayo vivate'nupalambhabAdhitatvAttasya / tasmAt taniSThA vyAvRttiviSayA vastuni zrutiH prvrtte| (5) bhanyApohacintA - ka. atatkAryavyAvRttiH nanvatatkAryavyAvRttirvastunaH svabhAvabhUtA tato vyAvRttiviSayatve vastuviSayateva samAsyaM syAdityAha' (1) ..... bAhyazaktivyavacchedaniSThAbhAvepi tacchutiH // 163 // bAhyasya vastunaH zakteratatkAryAdyo vyavacchedastatra niSThA viSayitvaM tasyAbhAvapi tacchRtirvyavacchedavAcinI shruti:| (163) . vikalpapratibimbeSu taniSTheSu nibadhyate / tatonyApohaniSThatvAduktAnyApohakRcchutiH // 164 // vikalpAnAM pratibimbeSvAkAreSu taniSTheSu tadvyAvRttivastutvena' vyavasthAviSayatayA tadvyavahAravyavasthitiSu saMke takAle nibdhyte| tato vikalpaprati 1 vstuss| na ca zabdo vastusparzItyanenAsya virodhaM mnyte| 3 kathamiti na vRttena smbndhniiyH| svlkssnnviklpvissyyoraikybhraantyaa|
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 bimbAnAM bAhya' vyAvRttAtmatvena vyavahAraviSayatvAdanyApohaniSThatvAtkAraNAvaktA zrutiranyApohakRt / anyavyAvRttAkAravikalpajananAt anyavyAvRtteSu prava airtanAcca zabdo'nyApohakRduktaH / ( 164 ) nanu zAbde jJAne grAhyaM bAhyatayaiva pratIyate na jJAnAkAratayetyAha (1) vyatirekIva yajjJAne bhAtyarthapratibimbakam / zabdAttadapi nArthAtmA bhrAntiH sA vAsanodbhavA // 165 // pra0 vA0 vRttau (2 paricchedaH) zabdAdutpannajJAne'rthapratibimbakaM vyatirekIva bhinnaM bAhyamiva yadAbhAti tadapi nAryAtmA bahirarthasvarUpaM kintu bhrAntiH sA vAsanA nirmitA / yathA taimirikadRSTeSu kezAdiSu bAhyabhramaH / evaM vikalpAkArepi bAhyavyavahAro'vidyAvaza - dityarthaH / (165) jJAnA" kArastarhi vastubhUto vAcyaH syAdityAha ( 1 ) tasya jJAnAkArasya zrutibhirabhidhAne'rthe tatkAryavyAvRtte zabdenAcodite kozovagamyate na kazcittadakAryavyAvRttasyArthasya zabdAdagatau ca satyAM saMketakriyA vyarthA yasmAttadarthakA atatkAryavyAvRttArthapratItiphalA se Syate / ( 166 ) evantarhyanyApohepi saMkete kRte pravRttirartheSu na syAt / tasyArthAtmatvAbhAvAdityAha / 1 tasyAbhidhAne zrutibhirarthe koMzovagamyate / tasyAgatau ca saMketakriyA vyarthA tadarthikA // 166 // 3 5 zabdo'rthAMzakamAheti prazne tatrAnyApoho'tatkAryavyAvRttiH sarvvavizeSasaMbhavinI vAcyatayocyate / ato'rthAzAtmanyanyApohe gRhItasaMketaH zabdAduccaritArthaM pratItya tatra pravartata iti yuktaM / yastatrAkSAkAraH sa cArthe mAsti taM buddhyAkAraM vadan zabdo'rthabhAk bAhyArthAbhidhAyI kathamastu / ( 167) phra zabdArthAMzakamAheti tatrAnyApoha ucyate / AkAraH sa ca nArthesti taM vadannarthabhAk katham ||167|| 2 vastuvivekaniSThatvAt / 8 svalakSaNAnubhavavAsanAhetu / kuta ityAha / atrAha siddhAntI / 'dRzyavikalpayorekIkaraNAt / sAvatAraH zlokaH pUrvvapakSaH / 8 * bAhyanIlAdidarzanAbhyAsAyAto jJAnIyaH /
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyApohacintA / kiJca (1) zabdasyAnvayinaH kAryamarthenAnvayinA sa ca / ananvayI dhiyo'bhedAd darzanAbhyAsanirmitaH // 168 // sambasyA'nvayi no'nvayinArthena kArya vyavahArakAle pratItilakSaNaM pryojnN| saca buddhadhAkAraH svalakSaNavarzanAbhyAsena vAsanAnimmito'nanvayI thiyo'nanvayinyA mamevAt / (168) nanu yadyarthaH zabdasya na viSayastadA tadaMzarUpopyanyApohaH kathaM vAcya ityAha (1) tadpAropagatyAnyavyAvRttAdhigateH punaH / / zabdArthArthaH sa eveti vacane na virudhyate // 169 // - - .. buddhacA kAre tadrUpasyArthAMzApohasyAropagatyA ekatvAdhyavasAyenAnyavyAva. tasyAsyAdhigateH zabdArthAzApohaH zabdArtha ucyte| na tu sAmAnyAcchabdAdarthapratIteH |.ydi punarbuddhayAkArasya vyAvRttArthatvena pratIteH sa buddhyAkAra eva zabdArtha ityupacArAducyate buddhyAkArazabdArthavAdinA (1) tadaivaM vacane kiJcidapi na . vimyte| buddhyAkArasyAnanvayinaH zabdArthatvAniSTeH / (169) kha. anyApohavacchabdaH mithyAvabhAsino vaite pratyayAH zabdanirmitAH / mithyAvabhAsino vAsananirmitA ete prtyyaaH| tathA hi na tAvadarthaH zabdabuddheviSayaH / tatsvarUpAmavabhAsataH / tatra zabdasaMketAbhAvAcca / nApi ... bukhapAkArastasya vedanepi viSayatvenAnadhyavasAyAt svalakSaNatvAt saMketAbhAvAcca / na hi buddhacAkArasya bahiSTvaM bAhyasya vA buddhayAkaratvamasti yena tatheti bhAsaH satyapratibhAsaH syaat| tasmAdvastuto'vastupratibhAsinaH zAbdAH prtyyaaH| . * kathantIdAnImAMzApohakRcchRtiruktetyAha' (1) anuyAntImamIMzamiti vApohakRcchutiH // 170 // 'gaugoM riti| yatra buddhau bhAsate tato'bhinnaH jnyaanvt| vinAropaM vyavahArAbhAvAt yathA saMgatistasya tthaah| svlkssnnsy| 'aniSTaM parityajya iSTe pravartanAt shbdaaH| 22
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA0 vRtau (2 paricchedaH) imamanyApohamarthAMzaM zabdA atatpratibhAsitvepi anuyAnti vRttiviSayatvena vyvsthaapynti| arthadarzanAyAtatvena parasparaM yA tatpratibandhanAditi cAnyApohakRcchrutiruktA / (170) 170 tasmAt saMketakAlepi ; 33a yasmAd vyavahArakAle'nyavyavacchedapratItiH zabdAt tasmAtsaMketakAlepyanyApohaH zrutau vAcyatayA sambadhyate nAnyat / nanvarthamupadarzya saMketaH kriyate tatkathamapoha ucyata ityAha ( 1 ) nirdiSTArthena saMyutaH / svapratItiphalenAnyApohaH saMbadhyate zrutau // 171 // nirdiSTenArthenAnyavyAvRttena vyavahArakAle svasya pratItiH phalaM prayojanaM yasya tena saMyuto'bhedAdhyavasAyAdekatvamupanIto'nyApoho buddhayAkArasvabhAvaH zrutau sambate na svartha eva / ( 171) tathA hi (1) anyatrAdRSTayapekSatvAt kacittaddRSTayapekSaNAt / zrutau saMbadhyatepoho naitad vastuni yujyate // 172 // saMketasyAnyatra vyavacchedye'vRkSe'varzanApekSatvAt / kvacidavya' vacchedye vRkSaikadeze vRSTayapekSaNAt zrutAvapohaH sambadhyata iti nizcIyate / vastuni sAmAnyAdau saMketaviSaye etat vyavacchedyAvyavacchedyayordarzanAdarzanApekSaNaM na yujyate / vastuni vidhimukhena pratipAdye kimanyatrAdarzanApekSayA / apekSyate ca tato'nyavyavaccheda eva pratipAdyata iti gmyte| anyavyavacchedaH sAmAnyAdikaM cApekSyate vipakSaparihAreNa pratipattyarthamiti cet|' alaM tadA' sAmAnyena / anyavyavacchedenaiva vyavahAraparisamApteH / (172) yatazca jAtiguNakriyAdIni vizeSaNAni vastugrAhiNi jJAne nAbhAsante ( 1 ) tasmAd jAtyAditadyogA nArthe teSu ca na zrutiH / saMyojyatenyavyAvRttau zabdAnAmeva yojanAt // 173 // tasmAjjAtyAdayasteSAM yogAzcArthe na santi / atasteSu zrutizca nopayujyate / anyavyAvRttAveva pratItisiddhAyAM zabdAnAM yojnaat| ( 173) : * naiteSu viSaye pravartayeyuriti ( vig) nAgena / * vidhimukhena sAmAnyanimittazabdapravRttau doSamAha / kalpanAnuviddhArthagrahaNaM / sambandhAH / 5 3 tathA hi sAmAnye / iMndriyaviSaye /
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ ka. pratyakSe zabbakalpamAnirAsaH 171 - (6) ka, pratyakSe zabdakalpanAnirAsaH / - tadevaM jAtyAdikalpanA tatsambandhakalpanA ca naastiityuktN| zabdakalpanApi na sambhavatItyAha (1) saMketasmaraNopAyaM dRSTasaMkalanAtmakam / pUrvAparaparAmarzazUnye taccAkSuSe katham // 174 // zabdakalpanaM hi pUrvagRhItasya saMketasya smaraNamupAyo yasya saMketasmaraNopAyaM vAcakatvena dRSTasya zabdasya saMkalanaM tathAyojana'mAtmA yasya tat dRSTasaMkalanAtmakaM prasiddhaM / tacca pUrvasya saMketakAladRSTavAcakazabdasyAparasya dRzyamAnArthasya parAmamoM vAcyavAcakatAyojanantena zUnyA zabdAmizravastusvarUpagrAhiNi cAkSuSe jAne kArya sNbhaavyte| cAkSuSaM caakssjmaatroplkssnnmindriyjnyaanmityrthH| (174) kiJca (1) anyatra gatacittopi cakSuSA ruupmiiksste| tatsaMketAprahasatra spaSTastajjA ca kalpanA // 175 // . dRzyamAnAdarthAdanyatrAtItAdau vikalpanIye gatacittaH pravRttavikalpopi draSTA. bAbA cakSurvijJAnena ruupmiilte| tasya dRzyamAnArthasya saMketaH saMketaviSayo vAcakaM nAma tasyAgraho'smaraNaM tatra cAkSuSe jJAne spssttH| tatastajjA vAcakanAmasmaraNaprabhavA kalpanA va cAkSuSe jJAne nAstIti shessH| (175) kiJca (1) jAyante kalpanAstatra yatra zabdo nivezitaH / tenecchAtaHpravarteran nekSeran vAghamakSajAH // 176 // tatra viSaye zabdayojanAtmikAH kalpanA jaaynte| yatra saMketakAle zabdo * niveshitH| na cendriya viSaye zabdasaMketa iti na tat jJAnaM zabdayojanAtmakaM (prAk) / athendriyaviSaya eva zabdanivezastadA tena zabdaviSayatvena kAraNemecchAtaH pravarteranakSajAH pratyayA viklpvt| na caitdsti| icchAprabhavatve vA baahyaarthsNnidhaanaanpeksstvaat| bAhyamartha nekSeranakSajAH prtyyviklpvt| (176) api ca (1) . rUpaM rUpamitIkSeta taddhiyaM kimitIkSate / / asti cAnubhavastasyAH sovikalpaH kathaM bhavet // 177 // . 'vartamAnArthena /
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 336 pra0 vA0 bRttau (2 paricchedaH) sarvvavikalpavAdino mate rUpamiti pravRttavikalpabuddhI rUpamIkSeta / taddhiyaM rUpadhiyamapi kalpyamAnAM kimitIkSate jJAtA rUpabuddhayanubhavo nAstIti na yuktaM / yasmAdasti cAnubhavastasyAH sarvveSAM pratipattRRNAM / na ca rUpa iva tadbuddhAvapi klpnaa'nubhuuyte| tatazca rUpabuddheranubhavo'vikalpaH kathambhavet / (177) tayaivAnubhave dRSTaM na vikalpadvayaM sakRt / etena tulyakAlAnyavijJAnAnubhavo gataH // 178 // 172 tayaiva rUpabuddhayA rUpasya svAtmanazcA'nubhavebhyupagamyamAne rUpamiti rUpAtubhava iti ca vikalpadvayaM sakRt syAt / tacca nAstya ' nubhavabAdhitatvAt / etena sakRtka-lpanAdvayaniSedhena tulyakAlenAnyena nivvikalpajJAnenAnubhavo rUpabuddhergato nirNItottaro boddhavyaH / (178) kha. uttarakAlabhAvivikalpajJAnenAnubhavaH uttarakAlabhAvinA vikalpajJAnenAnubhava iti cedAha (1) smRtirbhavedatIte ca sA'gRhIte kathaM bhavet / syAccAnyadhIparicchedAbhinnarUpA svabuddhidhIH // 179 // atIte ca rUpAnubhave smRtiH pazcAttanena vikalpena na bhavennAnubhavaH / sA 'smRtiragRhIte'nubhava kathambhavet / yadi cAtItabuddhivvikalpyate tadA'nyasya puMso dhiyaH paricchedena parokSabuddhivikalpAtmakenAbhinnarUpA tathAtvena svabuddhidhIH syAt / asti ca parabuddhipratItivilakSaNasvabuddhayanubhavaH / tasmAdavi kalpa evAsau / (179) kiJca (1) atItamapadRSTAntamaliGgaJcArthavedanam / siddha N tatkena tasmin hi na pratyakSaM na laiGgikam // 180 // savikalpakapratyakSavAdinA nivvikalpasyApyasvasaMvedanavA dino mate'tItamarthavedanaM na kevalamadhyakSato vartamAnaviSayatvAnna sidhyati / kintvanumAnAdapi yasmAdaliGgaM liGgarahitaM / tathA hi dharmiNo jJAnasyAsiddhatvAt liGgamAzrayA 1 nivvikalpa evaitadyuktaM prAk rUpabuddhistatosyAvikalpo nAtra / * yadi rUpagrahaNe buddherananubhavastadottarA smRtinaM syAdasti ca tavapratyakSatvetvanmatena / 4 anupalabdheH / pratyakSatvAcca / * indriyajJAnakAlena vikalpena rUpabuddhadhanubhavo nirastaH iti vRttiH / vaizeSikasya / hetuH / a
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ ka. pratyakSa zabdakalpanAnirAsaH siddhaM / anumAnAt jJAnasiddhivAdinaH kasyacijjJAnasyAdhyakSAsiddhatvAt anumAnasiddhAvanavasthAnAt apadRSTAntaM / dRSTAntAsiddhau na vyAptisiddhiriti liGgarahitamevAtItaM rUpAdidarzanaM / tattasmAtkena pramANena siddhaM tasmin hi rUpAdidarzane na pratyakSamabhimatatvAdasti / na ca laiGgikamanumAnamuktakramAditi sakalamapratipattikamandhamUM' kaM jagatprAptamiti / ( 180 ) atha (1) 173 tatsvarUpAvabhAsinyA buddhyAnantarayA yadi / rUpAdiriva gRhyeta ; tatsvarUpAvabhAsinyA'tItarUpAdibuddhirUpapratibhAsinyA tajjanyayA'nantayA dhiyA'tItabuddhiryadi gRhyate sautrAnti ka mate rUpAdiriva tadanukAriNyA tadanantara yA dhiyA tadA ko doSa ityAha ( 1 ) " yA ciraM bahuSu viSayeSu jJAnAni pravartante tadA ( 1 ) na syAt tatpUrvagrahaH // 181 // sovikalpaH svaviSayo vijJAnAnubhavo yathA / azakyasamayaM tadvadanyadapyavikalpakam // 182 // sAmAnyavAcinaH zabdAstadekArthA ca kalpanA / bhAve nirvikalpasya vizeSAdhigamaH katham // 183 // asti cetrirvikalpaJca kiJcittattulyahetukam / sarva tathaiva tohi bhedAd bhedaH phalAtmanAm ||184|| tasmAdantyAt jJAnAt yA: pUrvvA dhiyastAsAM graho na syAditi doSaH / antyabuddhijanitayA hi dhiyA saiva gRhyate na tvanyA iti syAt / asti cAnubhavastAsAM yadbalena ciramahamadrAkSamiti bhavati draSTuH / tasmAtsvaviSayaH svarUpAlambano vijJAnAnAM pUrvvabhAvinAmanubhavo'vikalpaH / sa yathA tadvadanyadapi jJAnamantyamapratibaddhavRtti cAvikalpakaM boddhavyaM / yasmAtsakalameva svarUpamazakyasamayaM shbdsNketaavissyH| tatazca na vikalpagrAhyaM (1) kiJca vizeSasaMketAbhAvAt vyavahArakAlAnuyAyitvAcca sAmAnyavAcinaH zabdAstaiH zabdairekArthA ekaviSayA ca kalpanA zabdayojanayA zabdArtha eva kalpanA / paramate ca nivvikalapasya jJAnasyAbhAve vizeSasya vikalpAviSayasyAdhigamaH kathaM na kathaJci - 34a dityarthaH / vizeSAnubhavadarzanAdasti kiJci nivvikalpaM ca jJAnaM yathAhurmI mAM sa 1 pratyakSAsiddhayA / vacanAbhAvAt ananubhUtenAvikalpya vacanaM / 2 indriyajJAnAnyasantAnena /
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 0 vA. vRtto (2 paricchedaH) kAdaya iti cet / evantarhi tena nivikalpena tulyahetukaM cakSUrUpamanaskArAvisamAnahetukaM vizeSaviSayaM savvaM jJAnaM tathaivAvikalpakamastu (1) na tu svalakSaNaviSayamapi kiJcitsavikalpakaM / hiryasmAkhato dAtphalAtmanAM bhedo bhvti| hetvabhede tu phalAmeda eva yuktH| nAnyathA kvacidapyekajAtIyatA syaat|' (181-84) .. kiJca (1) anapekSitabAhyArthA yojanA smysmRteH| 1 tathAnapekSya samayaM vastuzaktyaiva netradhIH // 185 // yojanA kalpanA'napekSitabAhyArthA bahirarthasaMketaviSayamanapekSya va samayasya prAggRhItasya smRteH sakAzAd bhavati taavt| tathA samayamanapekya vastunaH svalakSaNasya zaktyA svAkArAnukArivijJAnajananasAmarthyenaiva netradhIrjAyate yadi tadA ko virodhH| (185) syAdetad (1) saMketasmaraNApekSa rUpaM yadyakSacetasi / anapekSya na ghecchakta syAt smRtAveva liGgavat // 186 // . rUpamakSacetasi kartavye - saMketasmaraNApevaM tadanapekSaM punarnAzaktamiti evaM tahi zrutAveva rUpaM zaktamiti syaat| na tvindriyabuddho liGgavat / yathA hi liMga na liMgabuddhau sAkSAcchaktaM kintu liGgaliGginoH sambandhismRtAveva / tathA saMketasmaraNe rUpaM nimittaM syAt / na cAgRhItaM smRtipratibodhakamiti nivikalpakamasya grahaNaM prAk tataH smRtiH| tatazca yojaneti kramaH / (186) kathaM punararthasammukhIbhAvAt smRtijanmetyAha (1) tasyAstatsaGgamotpatterakSadhIH syAt smRtenaM vA / - tataH kAlAntarepi syAt kacid vyAkSepasambhavAt // 18 // tasyAH smRtestasyArthasya saMgamena sammukhIbhAvanotpatteH / na tvakSadhorarthAtsyAt / sA tu smRterarthajanitAyAH syaat| na vA smRterapi bhavet smRtyadhInatAyAM naarthaadhiintaa| yacca smaraNaM bhAvi tannAvazyaM bhavatIti kadAcinna bhvedpi| tataH smRteH kAlAntareNApi syAdadhyakSadhIH smRtyanantaraM kvacidviSayAntare vyAkSepasyAzaktilakSaNasya saMbhavAt / tannivRttau satyAM krameNa bhvet| (187) pratyakSa kalpanApoDhami" tyAdi "yuvA kalpanA nAstI tyantaH [pramANa] samuccayo gyaalyaatH| shnaaryyoH| arthAtsava smRtiH syaat| 'icchaavshaat|
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 175 ka. pratyale zambakalpamAnirAzA syAdetatprathamamabhimukhIbhavannarthaH smR'terhetustata indriyazAnasyeti (1) krameNobhayahetuzcet prAmeva syaadbhedtH| anyokSabuddhihetuzcet smRtistatrApyanaryikA // 188 // kamenobhayaheturabhimatazcet / yadyevaM pUrvAparakasvabhAvasAmarthyasya bhAvasyAbhedatastajjanyaM dvayamapi prAgeva syAt na krmtH|| syAdetad (1) bhAvAnAM kSaNikatvAccAnyaH smRtiprabodhakaH kSaNo'nyazcAkSa buddhahetuzcet / tatrAopi kSaNe vAcakazabdasmRtiranadhikA (188) ___ yasmAd (0) yathA samitasidhyarthamiSyate smysmRtiH| bhedazcAsamito prAyaH smRtistatra kimarthikA // 189 // ---- yathA sasitasya zabdavAcyatayA'rthasya siddhayartha smysmtirissyte| bhedo vizeSo'samitaH saMketAviSayazcAkSadhiyA paahyH| tatra smRtiH samayasya kirthikA niSprayojanA (1189) - sAmAnye kAlAntarAnuvattini saMketaH sa eva smaryata iti cedAha (1) na (1) sAmAnyamAtragrahaNe bhedApekSA na khujyte| tasmAcatuzca rUpaJca pratItyodeti netradhIH // 190 // .. sAmAnyamAtrasya pahale'bhyupagamyamAne bhedasya vizeSasya saMketaviSayasyApekSA, na yujyate yathA gaurityukte kIdRzo gauriti / tasmAtsAmAnyavati vizeSe saMketastenaivArthitvAd vyavahAriNAM / tathA ca bhedazcAsamito grAhya ityuktaM / tasmAjvAdha rUpaJca pratItyAsAdyoveti netrapIrityabhyupagantavyaM / (190) vyavadhAnenApi rUpakAraNatA syAditi cet / Aha (1) . sAkSAcet nAnajanane samartho viSayotavat / sAmAcca viSayo rUpAdiH svagrAhakajJAnajanane samartho'bhavat / na vyavadhAnena / smRtyadhInatAyAM doSasyoktalvAt' (1) tasmAdazabdasaMsRSTArthabalabhAvitadrUpAnukAri 34b pratyakSamanAviSTAbhilApamavikalpakameva yuktaM // xx // . 'indriyjnyaanhetoH| 'matatsvabhAvatvena vA pazcAdapi akssnnikpne| smRtiviSayasyAmajJAnena prahArya hi smRtiH| yatra smRtivissyaadnyo| "atha kasmAt vyAdhInAyAmutpatto pratyakSamucyate na prativiSayamiti [pramANa] samuccayaM vyAkhyAtumapAmate -
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA0 vRttau (2 paricchedaH) 6. pratyakSabhedAH (1) indriyapratyakSam atha kasmAd dvayAdhInajanma tattena nocyate // 191 // jaya dvayAdhInajanmaviSayendriyotpattitadindriyajJAnamindriyeNocyate vyapadizyate pratyakSamiti pratigatamakSampratyakSamindriyAzritamityartha: : ( 1 ) kasmAtpunavviSayeNa nocyate prativiSayamiti / (191) na khalu vyasanitayA vyapadezo niyujyate / api tu (1) 176 samIkSya gamakatvaM hi vyapadezo na gRhyate / tazcAkSavyapadezesti taddharmazca niyojyatAm // 192 // makatvaM samIkSya paribhAvya / tacca gamakatvamazreNa vyapadeze pratyakSamityatrAsti' tasya gamakatvasya vyApakasya dhamma vyApyabhUto niyojyatAM / * (192). tato liGgasvabhAvotra vyapadeze niyojyatAm / nivarttate vyApakasya svabhAvasya nivRttitaH // 193 // tato vyApakAbhAvAt vyapadeze dhammiNi atra gamakatve sAdhye niyojyatAM liGga / prativiSayamiti vyapadezAt vyApakasya gamakatvasya nivRttito nivartate niyojyateti byApakAnupalabdhya tatra niyojyatvAbhAvaH siddhaH / ( 193) ka, akSANAM gamakatvAt pratyakSam . sacitaH samudAyaH sa sAmAnyaM tatra cAkSadhI: / sAmAnyabuddhizcAvazyaM vikalpenAnubadhyate // 194 // " . nanu saJcitAlambanAH paJca vijJAnakAyA iti siddhAntaH / "tatrA" nekArthajanyatvAt svArthe sAmAnyagocara" miti coktaM / tathA ca paramANUnAM samudAyaH rUpazabdAdeH / arhatA / pUrvArddhanAnvayo dvitIyena vyatirekaH / sabhASya- yacca vasubandhunoktaM / AyatanasvalakSaNaM cakSurbrAhyatvAdi tatpratijJAnAni overnorantr, navyaM svalakSaNaM prati / ekaparamANu / rUpazabdAveH, aSTadravyatvAt / [pramANa] samuccaye / 1/4/
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ indriyapratyakSam 177 saJcita ityucyate / sa eva ca sAmAnye mataH tatra ca sAmAnye'adhIrjAyate (1) sAmAnyabuddhizcAvazyaM vika lpenAnubadhyate anusIvyate / (194) tatkathamavikalpaM pratyakSamucyate // atrAha (1) arthAntarAbhisambandhAjjAyante ye'nnvo'pre| utpAdA 158. uktAste saJcitAste hi nimittaM jJAnajanmanaH // 195 // arthAntarANAM paramANvantarANAmabhisambandhAt sannidhAnavizeSeNopasarpaNapratyayebhyaH pUrvakebhyaH paramasannihitebhyo'parenye ye'Na vo jAyante te saJcitA uktAH saJcitAlambanA vijJAnakAyA ityAdau / jJAnajanma nasta eva hi nimittamuktAH ttraanekaarthjnytvaadityaadinaa| (195) aNUnAM sa vizeSazca nAntareNAparAnaNUn / tadekAniyamAjjJAnamuktaM sAmAnyagocaram // 196 // aNUnAM sa ca jJAnajananasAmarthyalakSaNo vizeSo'parAnaNUnavyavadhAnavattino 'ntareNa vinA na bhavati / na hi pratyekamaNavo dRzyAH kiM tu sahitA eva / tattasmAdekasminnarthe paramANau jJAnasyAniyamAt sAmAnyagocaraM saMcitaparamANusaMghAtaviSayaM jJAnamuktaM tttvvaadinaa| na tu paramANvatiriktasAmAnya viSayaM / tatkathaM sAmAnyaviSayatvAt savikalpatvaprasaGgaH // (196) athaikAyatanatvepi nAnekaM dRzyate sakRt / sakRdgrahAvabhAsaH kiM viyukteSu tilAdiSu // 19 // athaikendriyajJAnajanakatvAt nIlapItAdInAmekAyatanatve rUpAyatanatvasaMgrahepi nAnekaM nIlAdi sakRd dRzyate kintu krameNa tatkathamaNUnAM bahUnAmekadA 'sAmAnyaviSayA'kSadhIH savikalpA parasya / 2 yadi rUpazabdAdisamudAyAlambanA api paJca vijJAnakAyAH kathameSAM svalakSaNaviSayatvaM na vyAhRtaM klpnaapohtvnyc| pUrvapakSadvaye bauddhaH / " vijnyaanjnnsmrthsvbhaavotpaadnprtyysnnidhaanaat| asmrthebhyH| samarthAH pratyekaM / nAnyadeva saamaanyN| dvitIyaM pariharati / 'sarveSAM tatsAdhAraNaM kaarymityrthH| na punarAyatanasAmAnyasya grhnnaat| na dravyasvalakSaNamiti vyaacsstte| niymenaanutptteH| 10na viSayavyapadezi manojJAnasyApi viSayajJAnatvAt / "asAdhAraNahetuttvAdastad vyapadizyate" iti dignaagH| avayavidravyamekaM janakaM na bhvH| -.. 23
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 pra0 vA0 vRttau (2 paricchedaH) grahaNaM / ' atrocyate / yadi nAnekamekadA gRhyate tadA tilAdiSu viyu kteSu vibhinnadezeSu sakRdgrahAvabhAso yugapad grahaNAnubhavaH kiM kasmAddhe toH| (197) jJAnAnAM laghuvRttitvAt sakRd grahaNabhramazcet / Aha (1) pratyuktaM lAghavazcAtra teSveva kramapAtiSu / kiM nAkramaprahastulyakAlAH sarvAzca buddhayaH // 198 // pratyuktaM pratikSiptaM cAtra sakRdgrahAvabhAse lAghavaM buddhInAM / anyatrApi samAnaM tadvarNayorkhA sakRccha ti (2|135)rityaadinaa| tthaapyucyte| teSveva tilAdiSu hastAdibhyaH kramapAtiSu kiM kasmAnAkramagrahaNaM bhvti| sarvAzca buddhayaH sahAvasthiteSu sambhavantyastulyakAlAH / (198) tataH (1) kAzcittAsvakramAbhAsAH kramavatyoparAzca kim / sarvAthagrahaNe tasmAdakramoyaM prasajyate // 199 // tAsu kAzcidakramAbhAsAyAH sahasthitavastuviSayAyA aparAzca buddhayaH 35a kramavatyo'yugapatpratibhAsAH kiM bhavanti yAH kramapAtivastuviSayAH (1) asti cAyaM bhedaH / tasmAtsarvasyArthasya RmiNo'kramiNazca grahaNe'kramo'yaM laaghvaavishessaatprsjyte| (199) kiJca (1) naikaM citrapataGgAdi rUpaM vA dRzyate katham / citraM tadekamiti cedidaM citratarantataH // 200 // citrapataGgAdi naikamanekaM nIlAdirUpaM vA dRzyate kathaM yadi nAnekamekena gRhyte| citraM nIlapItAdyAtmakaM tatpataGgAdikamekamiti' cet idaJcitramekaM yaducyate tattatazcitrapataGgAdapi citrataramAzcaryataraM / citramiti nAnArUpANi tadeva punarekamucyata ityupahasati (1200) tathA ca (1) naikaM svabhAvaM citraM hi maNirUpaM yathaiva tat / nIlAdi pratibhAsazca tulyazcitrapaTAdiSu / / 201 // 'yena sAmAnyaviSayatvaM syAt / mASamudgAdeH saMyogasya sahakAriNo niyukttve'bhaavaanaavyvii| 'yugptpnycjnyaansaadhne| kssnniktvaat| sakRddarzanamaviruddhaM /
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ indriyapratyakSam 179 citramanekarUpaM hi yasmAttasmAnnaikaM ptnggaadi| yathaiva saMsthAnavizeSeNa sanni' viSTAnAM bahUnAM maNInAM rUpaM taccitramanekaM naikamavayavi dravyaM vijAtIyAnAM dravyAnArambhAt / citrabuddhirekatvAnmukhyA pataGge maNirUpAdiSu punarupacariteti cet / Aha(1) nIlAdipratibhAsazcitrapratibhAsaH sa citrapaTa AviryeSAM maNirUpAdInAM teSu citrapataGge ca tulyaH / na tvagnimANavakayordahanabuddhiriva skhldskhldvRttilkssyte| (201) tatrAvayavarUpaJceta kevalaM dRzyate tthaa| nIlAdIni nirasyAnyaccitraM citraM yadItase // 202 // tatra citrapaTAdiSu kevalamavayavarUpaM tathA citratayA dRzyate nAvayavI vijAtIyAnAM dravyAnArambhAditi cet / citrapataGgAdAvapi nIlAdIni nirasya pRthakkRtya tebhyo'nyaccitramavayavirUpaM yadIkSase tvaM tccitrmaashcry| svasiddhAntAnurAgabheSajavizodhitacakSurIkSase tvameva yadIdRzamavayavinaM paraM nAtrAnyeSAmadhikA rH| (202) api ca (1) tulyArthAkArakAlatvenopalakSitayodvayoH / nAnArthA kramavatyekA kimekArthAkramAparA // 203 // tulyA kAratvena tulyakAlattvena copalakSitayoH . kRtrimAkRtrimapataGgavizeSaNayordvayormadhye ekA kRtrimapataGgaviSayA dhIrnAnArthA vijAtIyAtmakadravyAnArambhAt kramavatI ca nIlAnAM bahUnAM krameNa grahaNAt / aparA akRtrimapataGgaviSayA ekArthAvayaviviSayA ata evAkramA ca kiM ksmaadissyte| dvayorapi samAnatA yuktA nimittasya sAmyAt / (203) kinyc| vaizvarUpyAddhiyAmeva bhAvAnAM vishvruuptaa| taccedanaGga keneyaM siddhA bhedavyavasthitiH // 204 // - dhiyAmeva vaizvarU'pyAnnAnAkAratvAd bhAvAnAM grAhyAnAM (? NAM) vizvarUpatA vyvsthaapyte| citrasyAvayavina' ekatAsvIkAre tadbuddhiSu pratibhAsanAnAtvaM bhedavya vasthitAvanaGga cet / tadA bhAvAnAM bhedvyvsthitirptuuyetaiv| kenAnyena nibandhena siddhA bhaviSyati / (204) ' dravyANi dravyAntaramArabhante guNA guNAntaramatra tu nAnArUpA mnnyH| 2 ekotraavyvii| avayavAstu vibhinnAH dRshynte| 3 iti svabhAvAnupalambha uktH| arthAkArazca kAlazca / smvinsstttvaadvissysthiteH| citrptngge|
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 180 pra0 vA. vRttau (2 paricchevaH) . api ca' (1) vijAtInAmanArambhAdAlekhyAdau na citrdhiiH| arUpatvAnna saMyogazcitro bhaktezca nAzrayaH // 205 // vijAtInAM bhinnajAtInAM rAgadravyANAM kAryadravyAnArambhAt AlelyAdau citradhIna syaat| AlekhyaM saMyogastasya citraM rUpamiti cet (1)na (1) saMyogopi citrastasyArUpatvAt / ' saMyogo guNastathA rUpaJca / na ca guNe guNAntaramasti / syAdetat ( / ) yathA taruSu saMkhyAlakSaNaM vanaM kusumitatvaM cAta ekArthasamavA- ' yAt vane kusumitabuddhiH / tathAvayaveSu citrasaMyogayoH samavAyAccitraM citramiti buddhirupacArAdityAdi bhaktarupacArasya ca saMyoga Azrayo na yuktaH / (205) pratyekamavicitratvAd gRhIteSu krameNa ca / nacitradhIsaGkalanamanekasyaikayo'grahAt // 206 // pratyekamavaya (va) naamvicitrtvaat| nIlAdiSu krameNa svabuddhibhirgRhIteSu' buddhayantareNa citrasaMkalanaM saMkSipya grahaNaJca na yuktN| ekayA dhiyA'nekasyAnahAt / (206). nAnAthaikA bhavettasmAt siddhAtopyavikalpikA / ----vikalpayanmAyekArya yatonyadapi pazyati // 207 // kathaM nIlAnAmekabuddhamA saMkalanaM / iSTau vA tasmAtsaMkalanasvIkArAdevaikA buddhirnAnArthAnekaviSayA bhavet / ato'nekArthavedanAdapi buddhiravikalpikA siddhaa| yataH zabdayojitamekamayaM vikalpayannAnyadasaMyojitamarthAntaramapi pazyati draSTA / na hyekadAnekazabdayojanA tasmAdarthasaJcayaviSayatvAt sAmAnyaviSayatvaM (1) tathApi tvavikalpite tena virodhH| (207) kha. citraikatvacintA nanu (1) citrAvabhAseSvartheSu yadyekatvaM na yujyate / saiva tAvat kathaM buddhirekA citrAvamAsinI // 20 // eko'vayavI yadi jJAnajanako na niilaadystdaa| saMyogavAve rUpe vyaM syaat| pazcAt / yadukta mekAyatamatvepi nAnekaM dRzyate skRti"ti(2|197)tdhvstN syaat|
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ indriyapratyakSam (citrakatvacintA) 181 citraM nAnAkAro''vabhAso yeSAM pataGgAdInAM teSvartheSvekatvaM na yujyte| yadi saiva citrArthagrAhiNI buddhizcitrAvabhAsinI citrA'kArA kathamekA sNmtaa| yathA citratvepi buddhirekA tathA kAryadravyaJcaikaM syAt / (208) atrAha (1) ma idaM vastubalAyAtaM yad vadanti vipshcitH| ___ idaM vastu 'no'vyabhicAri liGgasya balAdAyAtaM yadva danti vipazcito buddhA bhagavantaH / kiM tadityAha (1) yathA yathArthAHcintyante vizIryante tathA tathA // 209 // yathA yathA yena prakAreNa ekatvenAnekatvena vArthA nIlAdayo bAhyajJAnAtmAno vA vicintyante tathA vizIryante kvacidapi na vyavatiSThanta iti yAvat / na hi jJAnamekaM naanaakaartvaat| tallakSaNatvAcca bhedasya / nA pyaneka citrprtibhaasaanupptteH| prsprmvednaat| anyasya ca grAhakasyAbhAvAt / (209) 1 kiM syAt sA citrataikasyAM; nanu yadi sA citratA buddhAvekasyAM syAt tayA ca citrame 'ka dravyaM vyavasthApyeta (1) tadA ki dUSaNaM syAt / Aha (1) na syAttasyAM matAvapi / na kevalaM dravye tasyAM matAvapyekasyAM na syaaccitrtaa| AkAranAnAtvalakSaNatvAd bhedasya / nAnAtvepi citratA katham (1) anekapuruSapratItivat / kathantarhi pratItirityAha (1) ____ yadIdaM svayamarthAnAM rocate tatra ke vayam // 210 // marthebhyo / yadIdamatAdrUpyepi tApyaprathanamarthAnAM bhAsamAnAnAM nIlAdInAM svayamaparapreraNayA rocate / tatra tathApratibhAse ke vayamasahamAnA'(?a)pi niSeddhaM / avastu ca prati bhAsate ceti vyaktamAlIkyaM / (210) paro dUSayati puurvoktN| 'paramukhenopanyAso dharmanairAtmyasUcanAya / tAtvikAkAravAdinoyaM doSo na mmetyaah| 4dhrmnairaatmyN| "praSTuH saadhy| 'avidyaavshaaduplmbhH|
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 pra0 vA. vRttau (2 paricchedaH) 3 / 3 / 28 9 tasmAnArtheSu na jhAne sthuulaamaasstdaatmnH| ekatra pratiSiddhatvAd bahuSvapi na sambhavaH // 211 // ___tasmAnArtheSu bAhyeSu na jAne tadgrAhake sthUlAbhAsaH sthUla AkAraH sNgcchte| tadAtmanaH sthUlasvarUpasyakatrAvayave paramANau vA prtissiddhtvaat| bahuSvapi teSu sambhavo nAsti militA api hi ta ev| te ca pratyekaM sthaulyavikalA iti samuditA api tathaiva syuH / tathA nIlAdyAkAreSu pratyekaM citrasya sthaulyasyAbhAvAt samudAyepyabhAvaH / (211). nanu sukhAdyAtmakaM 3 svaprakAzaM vijJAnamekamidamiti yo gAcA ra matamavyAhatamityAha (1) - paricchedontaranyo'yaM bhAgo bahiriva sthitH| jJAnasyAbhedinau bhinnau pratibhAso grupalavaH // 212 // paricchedo grAhakAkAraH sukhAderantarabahirdeze paricchedAdanyoyaM bhAgo grAhyo nIlAvihiHsthita ivAbhAti srvessaaN| hiryasmAt jJAnasyAvinau bhinnAvAkArau taravasana yuktau (1) tasmAdantarbahirdeza sambandhatayA pratibhAsa upaplavo na. styH| (212) ........ tatraikasyApyabhAvena dvympyvhiiyte| tasmAttadeva tasyApi tattvaM yA dvayazUnyatA // 213 // tatra ekajJAnAtmani viruddhaM dvayaM na yuktamityekasya grAhyatvasya grAhakatvasya vAvazyAbhyupagantavyenAbhAvena dvympyvhiiyte| anyonyasApekSayorekAbhAve'parAbhAvasya nyAyaprAptatvAt / tasmAttasya jJAnasyApi tattvaM tadeva yA dvayena grAhyagrAhakAkAreNa zUnyatA naam| (213) tabhedAyiNI ceyaM bhAvAnAM bhedsNsthitiH| tadupasavabhAve ca teSAM bhedopyupamavaH // 214 // iyaM ca bhAvAnAM rUpavedanAdInAM bhevasaMsthitiH(1) tasya grAhyagrAhakasya bhedaH sa Adhayo yasyAH sA tthaa| tasya grAhyagrAhakabhAvasya bhedavyavasthAnibandhanasyopaplavamAve mithyAtve ca teSAM rUpAdInAM bhedo'pi tadvyavasthApita upaplavaH / na kevalaM rUpAdInAM bhedaabhedaavupplvH| (214) 'ekAnekomayarUparahitA svsmvittirvirudev| , 'paramANava eva na sthUlAH svruuphaaneH| tatvato dvyprtibhaasi|
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ indriyapratyakSam (citrakatvacintA) 183 lakSaNazUnyatvAniHsvabhAvatvamapItyAha (1) na grAhyagrAhakAkArabAhyamasti ca lakSaNam / ato lakSaNazUnyatvAgniHsvabhAvAH prakAzitAH // 215 / / rUpAdInAM grAhyaprAhakAkArAbhyAM bAhyaM bhinnaM lakSaNaM na cAsti / tathA hi viSayatayA kinycinirdishyte| yathA rUpyata iti kRtvA ruupN| kiJcidviSayitayA vijAnAtItyAdi' vyutpattyA 'yathA rUpiNaH skndhaaH| na tvetadvyatiriktaM kinycillkssnnmsti| ato lakSaNena grAhyagrAhakatvena zUnyatvAniHsvabhAvAH sarvvadharmAH prakAzitA bhagavadbhirbu ddhaiH| (215) kiJca (1) bahirarthavAdepi lakSaNazUnyatvAt niHsvabhAvatAM dharmANAmAkhyAtumAha (1) vyApAropAdhikaM sarva skandhAdInAM vizeSataH / lakSaNaM sa ca tattvanna tenApyete vilakSaNAH // 216 // skandha AdiryeSAM dhAtvAyatanAnAM teSAM yallakSaNaM rAzIbhavantIti rAzyarthaH skandhAnAM (1) kAryotpAdakatvenAkArArthoM dhaatuunaaN| AyantanvantItyAyadvArArtha AyatanAnAM" (1) tatsarva lakSaNaM vyApAropAdhikaM vyApAravizeSaNaM / sa ca vyApAro- 36a pratIterbhedapakSe na tattvaM / abhedepi prAgabhAvI bhAva eva syaat| sa ca tattvaM na bhvti| "azaktaM sarvamiti cedi" (2 / 4) tytroktkmaat| tena vyApAropAdhikalakSaNAyogenApi vilakSaNA niHsvabhAvA ete skandhAdayaH / (216) kathaM tarhi bAhyaskandhAdidezanA bhagavatAmityAha (1) yathAsvaMpratyayApekSAdavidyopamutAtmanAm / vijJaptirvitathAkArA jAyate timirAdivat // 21 // ___ anAdyavidyopaplutAtmanAmaprahINAkliSTajJA nAnAM puMsAM yathAsvaM yasya bhramasya ya atmIyaH pratyayo yathAsvaMpratyayasta syaapekssnnmpekssH| tasmAdvitathau grAhyagrAhakAkArau yasyAH sA tAdRzI vijnyptirjaayte| timirAdivat timirAdAviva, vitthaakaarcndrdvyaadivijnyptiH| (217) 1 saMjAnAtIti saMjJA, anubhavatItyanubhava ityAdi / 'na tu. smvittyaa| cittacattAnAmutpattimvistRNvanti / graahygraahkaabhinivissttaanaaN| bAhyAnapekSatve sadA syaadityaah| santAnapariNAma utpattinimittaM /
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 bA0 vRtau (2 paricchedaH) asaMviditatastvA ca sA sarvvAparadarzanaiH / sA ca vijJaptiH sarvairaparadarzanairanutkRSTadarzanairasambiditA dvayazUnyatAtattvaM yasyAH sA'saMviditatatvA (1) 384 kasmAdityAha (1) asaMbhavAdvinA teSAM prAhmagrAhakavilavaiH || 218 // grAhyagrAhakaviplavaivvinA teSAmaparadarzanAnAM vijJapterasambhavAt / grAhyagrAhakopaplutadarzanatvameva cAnutkRSTadarzanatvaM / (218) pekSitatattvAyaiH kRtvA gajanimIlanam / kevalaM lokabudhyaiva bAhyacintA pratanyate // 219 // tad bhrAntadarzanAnurodhAdupekSitatattvAryairavadhAritatadadvayavivekairbhagavadbhirbuddhe--rgajanimIlanaM kRtvA gajasyeva pArzvadvayaM pazyatopi nayananimIlanakalayA tattvamapazyantamivAtmAnaM darzayadbhirlokasyAvidyopahatasya buddhadhA dvayagrAhiNyA bAhyasya cintAskandhAyatanAditvena pratamyate / skandhAdidezanayA hi lokabuddhayanurodhapravattitapASaNDagrA hanivRttI mukhyayA yeSu mumukSavo'vatAryanta iti dezanAkramaH / (219 ) athavA citratvepi bAhyamekaM na yuktaM buddhistu citrApyekaiveti darzayitu mAha (1) 'nIlAdivizravijJAne jJAnopAdhirananyabhAk / / azakyadarzana: ; nIlAvizcitre jJAne jJAnopAdhiranubhavasyAtmabhUtaH ananyabhAk AkArAntarAM - sahacaraH" kevala ityrthH| tAdRzo'zakyadarzanaH shaivaakaaraantrvednniymaat| na hi citre vijJAne samutpanne nIlaM nirasya pItaM zakyadarzanaM / tasmAdazakyavivecanatvaM tulyayogakSematvaM sahapratibhAsaniyatatvaM jJAnAtmanAM nIlAdInAmekatvaM / bAhyAtmanAM tu naitatsaMbhavati / ekaM pidhAyApi draSTu manyasya zakyatvAt / nanu jJAnAkAropi nIlaH pItAnubhavakAle yadA nAnubhUyate tadA zakyavivecana evetyAha (1) taM hi patatyarthe vivecayan // 220 // 2 kevalaM / " Atmagraha / 'buddhAvanyaiH / * pratibimbavadAkArAH pAramArthikatve'nekAntaH syAt / tajjJAnavat / ( sa nIlAvirekaikaM /
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ indriyapratyakSam ( citrakatvacintA) 185 tamanubhUyamAnAt pItAt vivecayan bhedena vyavasthApayan pramAtA artha eva nIle pati vivecakatvena / parokSaM tadA nIlamartha eva / aparokSataiva tu jJAnasva* bhAvaH / ato yad vivicyate tadajJAnaM / yajjJAnaM tanna vivecyata eva / ( 220 ). tasmAd (1) phra yad yathA bhAsate jJAnaM tattathaiva prakAzate / iti nAmaikabhAvaH syAzcitrAkArasya cetasi // 221 // yajjJAnaM yathA nIlAdyAtmatayA jAtaM sattathA bhAsate prakAzate / bhAsamAna svabhAvatvAt jJAnaM tathA tenaiva svarUpeNAnubhUyate sarvaiH pratipattRbhiH / na cotpannasyApi jJAnasya svaprakAzakasyAviditaH kazcidAkArosti ityazakyavivecanatvAt tulyayogakSematvAt sahapratibhAsaniyamAt / citrasya nIlapItAdyAkArasya cetasi buddhAvekabhAvo nAma bhavettadA ko doSaH / (221) paTAdirUpasyaikatve tathA syAdavivekitA / jJAnavat paTAdirUpasya ekatve'bhyupagamyamAne tathA jJAnasyevAvivekitA'zakyavivecanatvaM syAt / na cAsti (1) nIlAdInAM grahaNAgrahaNabhedasya darza-nAt / syAdetad (1) avayavAM nIlAdyAH parasparato'vayavinazca bhinnAsteSAM bhedAdvivekena grahaNaM / yastvabhinno'vayavI na tasya vivekena grahaNamityAha ( 1 ) . vivekIni nirasyAnyadA viveki ca nekSate // 222 // bibekIni nIlAdyavayavarUpANi nirasya pRthak kRtvA anyadA vivekirUpaJca nekSate / dRzyasammatamanupalabhyamAnaM kathamabhyupagamAhaM / (222) yaccocyate paramANavaH pratyekamatIndriyatvAt saJcitA api na jJAnagocara iti tatrAha (1) ko vA virodho bahavaH saMjAtAtizayAH pRthak / bhaveyuH kAraNaM buddheryadi nAtmendriyAdivat // 223 // .1 uttarajJAnena pUrvvakaM / 3 na hyevaM bAhyazcitrorthastathAhi / * atItatvAt / B pihiteSvapyavayaveSu niravayatvAdavayavI vRzyate / udyotakarAdyaiH / 24 6 nApyudakAbhyAharaNaM vinAvayavinamiti bhAvaH /
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 0 thA. vRttI (2paricchedaH) parivahavaH paramANaba upasarpaNapratyayAt saMjA' tAtizayA vijJAnajananayogyAH saMhatA utpannAH svagrAhi kAryaJca buddhaHkAraNaM bhaveyustadA ko birodha indriyaa'divt| indriyAdayaH pratye ka na buddherheturmilitAstu bhavanti tadvadaNavopi syuH| na hi pareSAmivAsmAkaJca nityaikasvabhAvA annvH| te hi yathApratyayamatIndriyAH santa aindriyA api syuH| (223) nanu hetutvepi kathamaNavo grAhyA ityAha (1) hetubhAvAdRte nAnyA grAhyatA nAma kAcana // hetubhAvAvRte binA grAhyatA nAma yA prasiddhA sA nAnyA kAcit / apitu hetutaiva graahytaa| evantIndriyAdikamapi hetutvAd prAhyaM syAdityAha (1) ___-tatra buddhiryadAkArA tasyAstad prAhyamucyate // 224 // . . tatra teSu hetuSu buddhiryadAkArA bhavati tasyA buddhastad grAhyamucyate aNusaJcayaH saiva ca buddhirAkAramanukaroti nendriyAdeH / (224) / karSa vA'vayavI prAyaH sakRt svAvayavaiH saha / na hi gopratyayo dRSTaH sAsnAdInAmadarzane // 225 // samaya tagrAhyaM / yopyAha (1) nAneka sakRd gRhyata iti| tanmate'vayavI svAvayavaiH sAsnAkakudlAgUlAdibhiH saha kathamyA grAhyo yuktH| na gRhyata eveti cet / na hi goravayavinaH pratyaya: sAsnAdInAmavayabAnAmadarzane kvApi, vRSTaH / (225) guNapradhAnAdhigamaH sahAvyabhimato ydi| sampUNoMGgo na gRhyeta sakRnnApi guNAdimAn // 226 // yadi sahApyabhimato guNapradhAnayovizeSaNavizeSyayoradhigamo nopAdhInAmanyonyaM vizeSaNavizeSyabhUtAnAM dravyAnAM (?NAM) vA tAdRzAnAM (?nnaaN)| evantarhi viSANI * yogydeshtvaavyvhittvaadinaa| atmendriyArthasannikarSAd vaishessikaaH| indriyaarthsnnikrssaanyaayikaaH| pRthgryH| parasparamanupAdhibhUtAnekadravyagrahaNaM naNyate na punrgunnprdhaanbhuutsy| vizepaNabhUtAca sAsnAdayo'vayavA govyasyeti sevA sahamaho yuktH| na tvaNUnAmanebatvAt /
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ indriyapratyakSam (citrakatvacintA) 187 sAsnAdimAniti vA yadA gRhyate tadA tenaivAvayavena sambandhavyavasAyAditarAvayavasambandhAnavasAyAt saMpUrNAGgo'vaya' vI na gRhyeta / sakRd mRhyate ca / nApi guNAvimAn gRhyata / viSANI' gauriti buddhayA viSANaviziSTo gauviSayIkRto na tvanye guNakarmasAmAnyAdayaH / tatazca nIlAdirUpaM muNaH parispandAdi ca krm| vastutvAdi ca sAmAnyaM na gRhyet| dRssttviruddhnyctt| (226) ..sarveSAM guNakarmasAmAnyAvayavAdInAM vastuto vizeSaNatvAt sarvagrahaNamiti cet / Aha (1) vivakSA paratantratvAt vizeSaNavizeSyayoH / - yadaGgabhAvenopAttantattenaiva hi gRhyate // 227 // vizeSaNavizeSyayovivakSAparatantratvAt puruSecchAnurodhAt na pAramArthikatvaM / tathA viSANI gauriti goviSANamityAdau viparyayo vizeSaNavizeSyayoH prayokturicchAvazena dRshyte| tasmAdyadeva hyaGgabhAvena vizeSaNabhAvena svamanISikayA pratipAdayitropAttaM tenaiva vizeSaNena viziSTaM tadvivakSitaM gRhyate na tditraiH| tessaamvivkssittvenaavivkssittvaat| tatazca na saMpUrNAGgo nApi guNAdimAn gRhyeta / (227) * kiJca (1) svato vastvantarAbhedAd guNAderbhedakasya ca / agrahAdekabuddhiH syAt pazyatopi parAparam // 228 // gunnaadibhedgrhnnaannaanaatvprtipdydi| - astu nAma tathApyeSAM bhavet sambandhisaMkaraH // 229 // vastunaH svato vastvantarAd bhedAbhAvAt vadanti hi svato hi ma gau gaugrgotvayogAt gauH| tathA svato hi zuklo nAzukla: zukla tvayopAt zukla ityAdi bhedakasya ca guNA deragrahAt padArthaH sh| tatazca parAparamaryajAtaM pazyatopyekapadArthatvabuddhiH syAt / na hi dravyANAmanyonyasya bhedakA guNa 'jAtyAdayastaiH saha gRhyante yena bhedabuddhiH syaat| dravye gRhIte pazcAd guNAdInAM bhedAnAM vizeSANAM nAnAtvagrahaNaM dravyANAM ydiissyte| astu nAma pazcAd guNAdigrahaNaM / tathApyeSAM na hi vivAgenAnyepyupASayo'vacchicante teSAM vizeSyatvaprasaGgAt / skRdnekaarthprtiitiprsnggaat| 'ghaTadarzanepi paTabova eva cinopAdhi pdaarthaagrhaat| . diirghtvaadi| nAnA sAmAnyAdIni nakasyeti thinidaanaaN|
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAMkhya matepi (1) zabdAdInAmanekatvAt siddhonekagrahaH sakRt / sannivezagrahAyogAdagrahe sannivezinAm ||230|| zabdAdInAM sukhaduHkhamohAtmakatayA anekatvAt zabdAdigrahe sakRdanekagrahaH siddhaH / saMnivezinA "magrahe sannivezasya grahAyogAt / 1 * na hyaGgulyagrahaNe muSTigrahaNaM / (230) ga. (ka) kalpanApoDhatve dharmadharmyAdisaMgatiH yadi pratyakSamavikalpaM tadA kathaM dharmmadharmyAdigrahaNamityAha ( 1 ) sarvato vinivRttasya vinivRttiryato yataH / tad bhedonItabhedA sA dharmiNo'nekarUpatA // 231 // " bhedasthitiH / 'bhinnadravyasamavAyAnyapi saMkalanAt sambhinnagrahataH / adhyakSatvasya / # upAdhIn / pUrvvake naSTe / dezabhedAdiyoge sati / * anena krameNa / * yenaikarUpata (1) iSTA / * zrotrAdInAM / eka cet kathamupAdhibhibhavanIyaM / anavadhRtakAne kabhAvaM vastumAtraM taditi cet / tatra tahi dezabhedAdayopyupAdhayaH pazcAdupalabhyamAnA yojyante / tadanantaraM dRSTatvAt tatazcAnivAryaH sambandhisaMkaraprasaGgaH / (228,229) sAMkhyamatepi (1) zabdAdInAmanekatvAt siddhonekagrahaH sakRt / saMnnivezagrahAyogAdagrahe sannivezinAm // 230 // zabdAdInAM sukhadu:khamohAtmakatayA anekatvAt zabdAdigrahe sakRdanekagrahaH siddhaH / saMnivezinA 'magrahe sannivezasya grahAyogAt / ' gulyagraha muSTigrahaNaM / ( 230 ) ga. (ka) kalpanApoDhatve dharmadharmyAdisaMgatiH yadi pratyakSamavikalpaM tadA kathaM dharmmadharmyAdigrahaNamityAha ( 1 ) sarvato vinivRttasya vinivRttiryato yataH / tad bhedonItabhedA sA dharmiNo'nekarUpatA // 231 // 8 ' bhinadravyasamavAyAnyapi saMkalanAt sambhinnagrahataH / adhyakSatvasya / upAdhIn / pUrvvake naSTe / " anena krameNa / yenaikarUpata (1) iSTA / 9 zabdAdeH / C sattvarajastamaH / sukhAdInAM / * bhedasthitiH / dezabhedAdiyoge sati / * zrotrAdInAM / dRSTAntaH / 10
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. indriyapratyakSam (citrakatvacintA) 189 * sarvataH' parasmAdvinivRttasyArthasya yato yataH parasmAdvinivRttastairbhavAvRttibhirunItA sA'nekarUpatA dharmidhAtmakatayA dharmiNo'rthasya / sarvato vyAvRtte pratyakSeNa gRhIte vastuni tadvyAvRttyanukAriNo' vikalpA(:)pratyakSadRSTatvena dharmidharmabhAvaM vyavasthApayantIti pratyakSakRtaH sa ucyte| na tu pratyakSapratibhAsamAnatvAt / (231) tathA hi (1) te kalpitA rUpabhedAd nimvikalpasya cetsH| na vicitrasya citrAbhAH kAdAcitkasya gocrH||232|| - te dharmidharmAdayo rUpabhedAd buddhayAkAravizeSA vijAtIyavyAvRttyAzrayeNa kalpitA vicitrAbhA vastubalabhAvitvAta kA 'dAcitkasya vicitrasya dharmidharmabhedapratibhAsarahitasya nimvikalpasya cetasaH pratyakSasya na gocrH| pratyakSaM hi vastusAmotpannaM tadAkAramanukuryAt na vikalpitaM / (232) (kha) zabdavikalpaviSayaH sAmAnyam ___bhavatu' vA vastveva sAmAnyaM tathApi nAsau zabdavikalpaviSaya ityAha (1) yadyapyasti sitatvAdi yaagindriygocrH| na sobhidhIyate zabdairjJAnayo rUpabhedataH // 233 // yadyapi sitatvAdi sAmAnyamasti paTAdau dhammiNi yAdRk sitatvAdivizadA-- kAra indriyasya gocrH| sa indriyajJAnagocaro'rtho'bhidhIyate na zabdaiH / jJAnayorindriyazabdajanitayo rUpasyAkArasya sphuTAsphuTatvena bhevataH (233) ekArthatvepi buddhInAM nAnAzrayatayA sa cet / / zrotrAdicittAnIdAnI bhinnArthAnIti tatkutaH // 234 // . buddhImAmindriyazabdajanitAnAmekArthatve ekavi Sayatvepi nAnAtha yatayA kAraNabhedAtmakassa aakaarbhedshcet| idAnImevaM sthitau zrotrAdIndriyacittAni 'svArthe sAmAnyagocaraM vyAkhyAya [prmaann]smuccye| "dharmiNo naikarUpasya nendriyAt sarvathA gtiH| svasamvedyantvanirdezyaM rUpamindriyagocara" iti vyaacsstte| kAdAcikatvAdarthasannidhisApekSatvamAhAnyathA kalpitadharmabhedazeyatvAdiviSayatve sarvadA syaat| etena sAmAnyaM vastusatpratiSiddhaM / 'saamaanymaatr| clraavimnsii|
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 pra0 vA0 vRttau (2 paricchedaH) bhinnArthAni zabdarUpagandhAdibhinnaviSayANIti vyapadizyate (1) tatkutaH pramANAdavadhAritaM / tAnyapi cittAnyabhinnaviSayatvepIndriyANAmAzrayabhUtAnAM bhedAd bhinnAkArANIti kinna kalpyate / (234) kiJca (1) jAto nAmAzrayonyonyaH cetasAM tasya vastunaH / ekasyaiva kuto rUpaM bhinnAkArAvabhAsi tat // 235 // sAmAnyAdicetasAmAzrayaH kAraNamindriyaM zabdazceti anyonyo nAma jAtaH / tathA pi sAmAnyAdervvastuna ekasyaiva rUpaM tatkuto bhinnAkArAvabhAsi sphuTAsphuTAvabhAsi sphuTA' sphuTapratibhAsaM / na hi svarUpeNa bhAsamAnamekaM bhinnapratibhAsaM yuktam / (235) yadapyucyate paraiH (1) zAbdendriyajJAnayoryadi naikaviSayatvaM tadA viSANAdimantamarthaM gauriti zabdAtpratItya kAlAntare vyaktivizeSaM dRSTavato'yamasau zabdAt prAGamayA pratIto gauriti pratyabhijJAnamekatAdhyavasAyi yadutpadyate tanna syAditi / tatrAha (1) vRtte zyAparAmarzenAbhidhAnavikalpayoH / darzanAt pratyabhijJAnaM gavAdInAM nivAritam // 236 // abhidhAnavikalpayovraM zyasyAdhyakSaviSayasyAparAmarzena viSayIkaraNena vRtteH " pazcAd darzanAt sa evAyaM zabdanirdiSTo gauriti pratya' bhijJAnaM gavAdInAM yadiSyate tannivAritaM boddhavyaM / indriyazabdajJAnayobhinnAkAratvenaiva viSayatvAbhAvAt kathaM tadekatAvyavasAyi vastuviSayaM syAt / (236) zranvayAzcAnumAnaM yadabhidhAnavikalpayoH / dRzye gavAdau jAtyAdestadapyetena dUSitam // 237 // yacca buzye gavAdAvane katrAbhinnAkArayorabhidhAnavikalpayoranvayAdanuvRtterjAtyAderanumAnaM parairucyate tadapyetenAbhidhAnavikalpayordRzyatvAparAmarzena hetunA dUSitaM boddhavyaM / na hyanvayinAvapi zabdavikalpo vastu spRzataH / tatkathaM tAbhyAM vastunaH sAmAnyasya siddhiH / (237 ) yadi nAsti sAmAnyaM tathA kathamastu pratyabhijJAmamityAha ( 1 ) 1 mithyAvat / pUrvAparakatA indriyajJAnottara bhAvi /
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnasapratyayAm darzanAnyeva bhinnAnyapyekAM kurvanti kalpanAm / pratyabhijJAnasaMkhyAtAM svabhAveneti varNitam // 238 // darzanAnIndriyajJAnAnyeva bhinnAni nAnAkSaNaviSayANyanekAnyapi svabhAvena pratyabhijJAnakAraNasvarUpeNa svakAraNaprasUtena kalpanAtmakatvAdhyavasAyinIM pratyabhijJAnasaMkhyAtAM pratyabhijJAnanAmnA prasiddhAM kurvantIti varNitaM prAk ? / tasmAtsthitametat pratyakSamanirdezyatvAdavikalpa' miti / uktamindriyapratyakSaM // _xx // (238) 191. (2) mAnasapratyakSam mAnasamAkhyAtumAha (1) taccendriyajJAnAnantaramiSTaM / tena sahaikaviSayaM bhinnaviSayaM vA syAt / ubhayathApi tu doSa ityAha (1) pUrvvAnubhUtagrahaNe mAnasasyApramANatA / adRSTaprahaNendhAderapi syAdarthadarzanam // 239 // pUrvvAnubhUtasyendriyajJAnagRhItasya grahaNe mAnasasya svIkriyamANe'pramANatA syaat| ajJAtA(rthaM) prakAzasya pramANatvAt / indriyajJAnAdRSTasya grahaNe punariSyamANe'ndhAderapi syAdarthasya rUpAderdarzanaM / ( 239 ) indriyajJAnAnubhUtaviSayatvepi dvau vikalpau so'rthaH kSaNiko na vA / kSaNikatvAdatItasya darzane ca na sambhavaH / vAmakSaNikatve syAllakSaNaM savizeSaNam // 240 // prathamapakSa indriyajJAnaviSayasyArthasya pUrvvakAlasya sahabhuvo vA kSaNikasvAvatItasya naSTasya mAnasena darzane darzanasya ca na sambhavosti / akSaNikatve vA adhigatArthAdhigantRtvAdapramANaM syAt / atha mAnasamadhigatArthadhigantRpramANamiSyate tadapi mAnasasya savizeSaNaM lakSaNaM vAcyaM syAt / yathAdhigataviSayatvepi "kalpanApoDhamabhrAntaM" mAnasaM pratyakSamiti ( / 240 ) ' prathamaparicchede / sautrAntikasya / 3 "mAnasaJcArtharAgAdi svasamvittirakalpikA" [mAlasamu 146 ] "yoginAM gurunirdezAvyatibhinnArthamAtravRddhi" tisavRtti vyAkhyAtuM paroktadUSaNaM catuHzlokyAha / vRttirmAnasamapi rUpAdiviSayamavikalpakramanubhavAkAGgatamiti / 8 vaizeSikastulyaM karAmalavadviSayaviSayitvamAha / " vaibhASyasya sa jJAnaviSayanirodhaH /
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 kiJca (1) pra0 vA0 vRttau (2 paricchedaH) niSpAditakriye kizcid vizeSamasamAdhat / karmmaNyaindriyamanyad vA sAdhanaM kimitISyate // 241 // niSpAditA kriyA yasmin tatra karmaNi vizeSaM kaJcidasamAdadhat aindriyamindriyajJAnamanyadvA parazvAdi sAdhanaM kimitISyate (1) kriyAnirvvartanaM hi sAdhanavyApAraH / taccenniSpannaM kimanyat kurvvattat sAdhanaM syAt / (241) api ca (1) sad bhAvazca sarvvAsAM dhiyAM tadbhAvajanmanAm |anyairkaarybhedsy tadapekSAvirodhataH // 242 // tasmAt sthirAd bhAvAjjanma yAsAntAsAM sarvvAsAM dhiyAM sakRd bhAvazca syAt / na kramabhAvaH / RmisahakAryapekSayA krameNa sthiropyarthaH karoti buddhIriti cet / ato'nyaiH sahakAribhira' kAryo bhedo vizeSo yasya sthiraikarUpasya tasya tadapekSAyA viroSataH / (242) yata evaM (1) tasmAdindriyavijJAnAnantarapratyayodbhavaH / manonyameva gRhNAti viSayaM nAndhadRk tataH // 243 // tasmAdindriyavijJAnamevAnantarapratyayastasmAdudbhavo yasya tanmano mAnasaM pratyakSaM / indriyapratyakSagrAhya (i) dviSayAdanyameva viSayaM gRhNAti / tata indriyajJAnajanyatvAt mAnasasyAndhAnAM cakSuvvijJAnavikalAnAM dRg darzanaM rUpasya na bhavati / gRhItagrAhitvaM ca viSayAntaragrahaNAdapAstaM ( |243) yadyanyaviSayagrAhakaM mAnasaM tadA bhUtabhaviSyadgrAhakamapi syAdityAha ( 1 ) svArthAnvayArthApekSaiva heturindriyajA matiH / tatonyagrahaNepyasya niyatagrAhyatA matA // 244 // svArthaH svakIyo viSayastasmAdanvaya utpAdo yasyArthasya tadapekSeva indriyajAmatirmanovijJAnasya heturiSyate / tato'nyasya viSayasya grahaNepi manovijJAnasyeSyamANe niyata indriyajJAnagrAhyopAdeyakSaNa eva grAhyo yasya tadbhAvo niyatagrAhyatA sA matA / (244) mAnasAdi / " abhiSarme'sti manovijJAnasamaGgI tu. nIlamidamiti ca mano dvidhA / savikalpaM nirvikalpaJca tu tanmAnasaM pratyakSaM vimatinirAsAya vyutpAditaM /
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ nanu svajJAnena svAlambanajJAnena ekakAlikastulyakAlikorthaH / tadatulyakriyAkAlaH kathaM svajJAnakAlikaH / sahakArI bhavedartha iti cedAcetasaH || 245|| atrAha (1) mAnasapratyakSam tena sahakArisammatendriyajJAnenAtulyaH kriyA' kAlo yasya bhinnakAlatvAt 38a so'rthaH sahakArI kathamakSacetaso bhavediti cet / (245) asataH prAgasAmarthyAt pazcAccAnupayogataH / prAgbhAvaH sarvvahetUnAM nAtorthaH svadhiyA saha // 246 // kAryotpatteH prAgasatastatrAsAmarthyAt / sadadhiSThAnaM hi sAmarthyamasataH kathaM syAt / kAryotpatteH pazcAt sataH kAraNavyApArAdvA pazcAt kAryasamakAlasya sato . vA taMtrAnupayogato vyApArAbhAvAt / kAryAtprAgbhAvaH sarvvahetunAmiti sthitaM / viSayazca jJAnAnAM nAkAraNamatiprasaGgAt / ato viSayaH kAraNAtmakaH svadhiyA svAlambanadhiyA saha na bhavati / pUrvvabhAvitve ca viSayasya tatkAlendriyajJAnasahakAritA yuktimatI / (246) nanu (1) 3 bhinnakAlaM kathaM prAhyamiti ced grAhyatAM viduH / hetutvameva yuktijJA jJAnAkArArpaNakSamam // 247 // 193 prAgbhAvabhAvitvAd bhinnakAla vastu kathaM grAhyamiti cet / jJAne'kArasya svAnurUpasyArpaNakSamaM grAhyatAM yuktijJA viduH ( 1 ) na hi saMdazAyogolayoriva jJAnapadArthayorgrAhyagrAhakabhAvaH / kathantarhi yadAkAramanukaroti tat grAhyasya grAhakamityucyate / (247) 1 : nana u yadi kAraNaM grAhyaM tadA samanantarapratyayAdikaM ca tathA syAt / ityAha (1) kurvvadudeti yat / tattenApyatra tadrUpaM gRhItamiti cocyate // 248 // 2. kAryaM hi jJAnamanekahetutve'pi yatkAraNamAkAradvAreNAnukurvvadudeti tatkAraNamapi tadrUpamuparopitasvAkAraM tena kAraNAkAreNa gRhItamiti cocyate / yathA pitRrUpaM putreNa gRhItamiti kathyate / uktaM mAnasaM // X X // (248) svasattAkAlaH / 25
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA. vRttau (2 paricchedaH) (3) ka. svasaMvedanapratyakSam svasamvedanamAkhyAtumAha (1) 1azakyasamayo hyAtmA rAgAdInAmananyabhAk / teSAmataH svasaMvittirnAbhijalpAnuSaGgiNI // 249 // rAgadveSasukhaduHkhAdInAM sarvacittacattAnAmAtmasaMvedanaM pratyakSamavikalpatvAt / tathA hi (1) rAgAdInAmAtmA svarUpamananyabhAk nAnyaM bhjte| svarUpamAtrAvasthiteH / tasmAdazakyaH samayaH saMketo'smin ataH saMketAviSayatvAt teSAM rAgAdInAM svasyAtmanaH samvittiH prakAzo'bhijalpo vAcakazabdollekhastadanuSaGgo yasyAsti sA tathA na bhavati / vAcyaM hi vAcakena sNyojyt| na ca rAgAdyAtmA vA cyastatastatprakAzo na shbdsNgtH| (249) / avedakAH parasyApi te svarUpaM kathaM viduH| ---nanu rAgasukhAdaya AtmaguNA': parasya, bAhyasyApyavedanAGgajJAtatvAt te svarUpaM kathaM viduH / vedakasya kadAcit svavedanaM sNbhaavyet| avedakaM ca na kvcidupyogi| yadi na svavedanA rAgAdayastadA kathaM vedayanta ityAha (1) ekArthAzrayiNA vedyA vijJAneneti kecana // 250 / / ekortha AtmA Azrayo rAgAdibhiH saha yasyAsti tenaikArthAzrayiNA jJAnena vedyA . rAgAdaya iti kecana nai yA yi kA dyH| (250) atrAha (1) RAMINAOURemamal 1 rAgAvisukhAdiSu svasamvedanamindriyAnapekSavAmAnasaM pratyakSamiti vRddhiH| atra ca nAtmasaMyogamAtrabhAvitva sukhAdeISTamiti dRssttgrhnnaat| . 2 vaizeSikA jJAnAd vyatiriktaM sukhaavikmaatmgunnmaahuH| sukhAvijJAnabAhyamiti sAMkhyA etavapAkaraNAdyartha mAnasagrahaNaM / sAtatika svavedanaM sarvendriyakAlikatvAt / pArAvAhi ca pratyakSasiddhatvAt / avikalpaJca svapne spaSTabhAsAt / kAmazokAdiSvapi spryojnnyc| vinAnena smRteryogaat| svasamvittenimvikalpatvaM sAdhyaM sA ca jJAnasyApi nAsti kutaH sukhAdInAM / yAdRzo yAdRzAdutpanno dRSTastAdRzonyopi tAdRzAdeva anyAvRzastu yAvRzA iti sthite|
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . ka. svasaMvedanapratyakSam 195 1 tadatadrUpiNo bhaavaastdtdruuphetujaaH| - . tatsukhAdi kimajJAnaM vijJAnAminnahetujam // 25 // tabUpiNo vivakSitakarUpavanto'tadUpiNa itararUpavanto bhAvA yathAkramaM ta - pAd dRSTakarUpAkhetoH sAmagrIlakSaNAjjAtA atadrUpahetujAtA vilakSaNasAmagrIjAtA bhavantIti tAvat sthitN| tat tasmAdimaM nyAyamullaGadhya vijJAnena sahAbhinna eko heturindriyaviSayamanaskArAdisAmagrIlakSaNastasmA(t) jAtaM sukhAvika kasmAdajJAnaM samAnasAmagrIprasUtatvAt dvayamapi jJAnaM syAna vA kiJcit / (251) . abhinnahetukatAmeva samarthayitumAha (1) sArthe satIndriye yogye yathAsvamapi cetasi / dRSTaM janma sukhAdInAM tattulyaM manasAmapi // 252 // __ yasya yadAtmIyaM janakaM tasminnindriye sArthe saviSaye yogye kAryotpAdanaM prati cetasi samanantarapratyaye sati sukhAdInAmapi janma dRssttN| tadyathAsvamindriyAdiSu yogyeSu satsu janma darzanaM manasAM jJAnAnAmapi tulyaM / atastulyahetukatvAt tulyajAtIyataiva yuktA nAnyathA kvacidekatA syAt / (252) ... tulyahetukatvepi saMskArAdeniyAmakatvAt sukhAdikamajJAnaM syAdityAha (1) asatsu sassu caiteSu na janmAjanma vA kcit| dRSTaM sukhArbuddhervA tattato nAnyatazca te // 253 // .. asatsvindriyAdiSu duHkhAderbuddhevA janma na kvcidissttN| satsu ca eteSvindriyA-- diSu ajanma vA sukhAderbuddho na kvacid dRSTaM" (1) tat tasmAt tata indriyAdedRSTasAmarthyAt kAraNAt te sukhabuddhI jAyate / anyataH saMskArAderna te tasya sAmarthyAdarzanAt / (253) . kha, sukhAdiparavedyatAnirAsa: nanvabhinnahetukatve sukhaduHkhAdibhedazca na syAdityAha (1) sukhaduHkhAdibhedazca teSAmeva vizeSataH // tasyA eva yathA buddhandhipATavasaMzrayAH // 254 // ... sukhaduHkhAdibhevazcAvAntarasteSAmindriyAdInAmeva hetUnAM vishessto'vaantraat| yathA tasyA buddharevAntarahetuvizeSAt mAndhapATavasaMzrayAH parasparasaMbhavino bhavanti (1) tasmAt sukhAdayo vijJAnenAbhinnahetukatvAdvijJAnasvabhAvA eveti' sthitN| (254)
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 pra0 vA. vRttau (2 paricchedaH) idAnIM paravedyatAmeSAM niSeddhamAha (1) yasyArthasya nipAtena te jAtA dhiisukhaadyH| muktvA taM pratipadyeta sukhAdIneva sA katham // 255 // yasyArthasya stryAdenipAtena sannidhAnena te dhIsukhAdayo jAtAstaM kAraNabhUtamAkArArpaNakSama muktvA sukhAdIneva sahabhAvino viSayalakSaNarahitAn sA buddhiH kathaM prtipdyet| akAraNasya vissytvetiprsnggaat| (255) avichinnAtha bhAseta tatsavittiH krmgrhe| tallAghavAccettattulyamityasaMvedanaM na kim // 256 // athendriyajJAnena viSayagrahastadanantaraM mAnasAdhyakSeNa sukhAdigraha iti kramagrahe svIkriyamANe tayoviSayasukhayoH saMvittiravicchinnA yogapadyena na bhaaset| asti ca yugapatpratibhAsaH prisphuttH| tayorbAhyasukhagrAhimanasodhivAt yogapadyapratibhAsazcet tallAghavaM pratikSaNamekaikatvasaMvedanAbhAvasyApi tulyamityasamvedanameva sAhityasya kiM na bhavati / (256) indriyabuddhayaivaikayA bAhyasukhayoH sakRdgrahaNamiti cet| Aha / na caikayA dvayajJAnaM niymaadksscetsH|| na caikayA tayasya jJAnaM sNbhvti| akSacetasorbAhyarUpAdigrahaNa eva niyamA-' - niyatatvAt sukhA'yAtmaguNagrahaNA bhaavaat| kiJca (1) sukhAdyabhAvepyAcca jAtestacchaktyasiddhitaH // 25 // nAkAraNaM viSayaH sukhAdyabhAvepi kevlaadrthaadindriybuddherjaatrutpaadaat| tasya sukhAderindriyabuddhijananaM prati zaktyasiddharaviSayatvaM / 2 (257) pRthak pRthak ca sAmarthya dvayornIlAdivat sukham / gRhyeta kevalaM; .. yo rUpisukhAdyoH pRthak pRthagjJAnopapattau sAmarthya vAbhyupagamyamAne nIlAdivat kevalaM sukhaM gRhyet| 'sukhAdyAtmanaH saMyogajamanasA gRhyate ityupgmaat| 2 sukhAdayo nAtmAnaM viduriti buddhapA vedheraniti ki sahajayA uttarakAlayA vA ttr| sahitA vyastAzca yathA nIlAdayo jJAnahetustadvat sukhAdigviSayazca syAditi iyaM grhnnmviruddhmityaah|
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ ka. svasaMvedanapratyakSam ayuktaM caitat / tasya taddhetvarthamagRhRtaH // 258 // na hi tasya sukhAderhetumarthaM stryAdimagRhNataH 1 ( 1258) na hi saMvedanaM yuktamarthenaiva saha grahe / sukhasya saMvedanaM yuktaM / arthenaiva saha sukhasyendriyadhiyA grahe nAsti doSa iti cet / na (1) kiM sAmarthya sukhAdInAM neSTA dhIryattadudbhavA // 259 // sukhAderindriyabuddhijanane kimasti sAmathyaM yena tasyAH sa viSayaH san saha gRhyeta / yadyasmAttavudbhavA sukhAdudbhavA nendriyadhIriSTA tasmAnna tadgrAhikA / (259) vinArthena sukhAdInAM vedane cakSurAdibhiH / rUpAdiH stryAdibhedo'kSNA na gRhyeta kadAcana // 260 // kasmAdevamityAha (1) tatazca kathamarthasukhayoH sahavedanaM / arthena vinaiva cakSurAdibhizcakSurAdijJAnaiH sukhAdInAM vedane cAbhyupagamyamAne stryAderbhedo vizeSo rUpAdiH sukhaheturakSNA cakSurzA(a) vAcana gRhyeta / (260 ) na hi satyantaraGgerthe zakte dhIrbAhmadarzanI / arthagrahe sukhAdInAM tajjAnAM syAdavedanam // 261 // 197 antaraGge sannihite arthe kSetrajJasamavete sukhAdau zakte svagrAhijJAnotpAdanakSame sati na hi bAhyadarzanI dhIrarthagrAhiNI yuktA / bahiraGgo bAhyartha indriyAlokAdisahakAryapekSaNAt / sukhAdistu na tatsApekSa iti tasmAjjAtA ghIMstameva gRhNIyAt / indriyadhiyA'rthagrahe svIkriyamANe sukhAdInAM tajjAnAmarthadarzanaprasUtAnAmarthamavedana' syAt / indriyabuddhirarthagraha evopayuktA tatkAlamanyA 'ca dhIrnAsti pazcAt jJAnAntarakAle viSayabalabhAvinaH sukhAde 'rabhAva iti kathaM vednN| (261) dhiyoryugapadutpattau tattad viSayasambhavAt / sukhaduHkhavidau syAtAM sakRdarthasya sambhave // 262 // 1 arthagrahaNanirapekSaM na tat siddhikalpaM // viSayAbhAvAdeva !
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ * 198 . pra. vA. vRtto (2 paricchedaH) vissysukhgraahinnyoyorindriybuddhimnobuddhyaatmikyoH| tasya sukhahetodu:khahetozca viSayasya sambhavAt yugapadutpattAvabhimatAyAM sakRvarthasya sukhaduHkhahetoH sambhave sati sukhaduHkhavivo syAtAM / (262) syAdetat (0) . satyAntarepyupAdAne jJAne duHkhAdisambhavaH / nopAdAnaM viruddhasya taccaikamiti cenmatam // 263 / / na kevalamarthe sati kintayantire samanantarapratyaye jJAna upAdAne sati 39a duHkhaabisNbhvH| taccopAdAnApekSaM jJAnaM viruddhasya sukha duHkhAderna kAraNaM bhavitumahaMtIti mataM cet (1 263) atrAha (1) tadajJAnasya vijJAnaM kenopAdAnakAraNaM / AdhipatyaM tu kurvIta tadviruddhepi razyate // 26 // tavijJAnamajJAnasya sukhaduHkhAderupAdAnakAraNaM kena hetunA sammataM / samAnajAtIyaM kAraNamupAdAnaM naanyt| na ca sukhaadijnyaanmissttN|jnyaanmjnyaankaarye Adhipa'tyaM sahakAritvaM kurviit| tadAdhipatyaM viruvepi kA ye dRshyte| (264) aNoryauMka Aloko naktaJcaratadanyayoH / rUpadarzanavaiguNyAvaiguNye kurute sakRt // 265 // . yathA eka Aloko naktaMcarasya manuSyAderakSNo rUpadarzanasya vaiguNyAvaiguNye yathAkramaM sakRt kurute| (265) 'tasmAt sukhAdayorthAnAM svasaMkrAntAvabhAsinAm / vedakAH svAtmanazcaiSAmarthebhyo janma kevalam // 266 / / .. yasmAda nyena sukhAdInAM' vedanaM na ghttte| tasmAtsukhAdayo jJAnAtmAnaH svasmin svarUpe pratibandhadvAreNa saMkAntAvabhAsanazIlAzca ye'rthAnAM teSAM vedkaaH| aatmnshcaaproksstvaadkaaH| arthasarUpasyAtmano'parokSataiva arthavedanaM svvednnyc| na tvanyaH kazcid grhnnprkaarH| tatazcaiSAM sukhAdInAmarthasarUpANAmarSebhyo janmaiva kevalaM grahItRtvaM nAparaH kazcid vyaapaarH| (266) 'siddhAntyevAha (1)AdhipatyamAnaM syAt / -naka taavtopaadaanttvaat| mhttsvaabinaa|
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ - + ka. svasaMvedanapratyakSa arthAtmA svAtmabhUto hi teSAM tairanubhUyate / tenAryAnubhavakhyAtirAlambastu tadAbhatA // 26 // ata evArthAnubhavaH kathaM svavedanamarthajJAnayorbhedAt tadvedanayozca bhedasya nyAyaprAptatvAditi bruvANaH prtikssiptH| tathA hi-teSAM sukhAdInAmAtmA aryAkAraH pratibimbasaMkrAntyA svAtmabhUtaH svabhAvabhUtastaiH sukhaadibhirnubhuuyte'proksstvaat| tenopacAreNArthasya parabhUtasya pratibimbahetoranubhavasya khyAtiH prsiddhiH| tatazca jJAnasyAlambo'rthAlambanaM tadAbhatA arthAkAratvaM vicAryamANamavaziSyate na tu pAramAthikamAlamvyAlambakatvaM naam| (267) ga. svasaMvedane sAMkhyamatanirAsaH idAnIM sAMkhya ma tamutthApayannAha (1) kazcid bahiHsthitAneva sukhAdInapracetanAn / ... prAhyAnAha na tasyApi sakRyukto dvayagrahaH // 268 // kazcid bahiHsthitAneva na tvAtmasamavAyinaH / pradhAnapariNAmajatvena sukhaduHkhamohasvabhAvatvAt arthAnapracetanAn Atmana eva cetanatvAd buddhidarpaNe jaDA tmani svacche'rthacetanayoH pratibimbasaMkrAntidvAreNa chAyApatyA cetanasya. mAyAnAha (1) tasyApi mate tapasya sukhasya nIlAdezca sahan graho niyamena na yuktH| kadAcidrUpanirapekSamapi rUpasukhamanubhUyeta / (268) . ... sukhAdyabhinnarUpatvAnolAdezcet sakRd prhH| -- bhinnAvabhAsinoyiM cetasostadabhedi kim // 269 // sukhAderabhinna rUpatvAnnIlAdeH sakRniyamena grhshcet| bhinnAvabhAsinobhinnAkArayoH sukhanIlacetasomA'hyaM tat kimabhedi issyte| sukhaduHkhAdInAM nIlapItAdInAJca bhinnamanogrAhyAnAmekatvamevaM syAt / (269) kiJca (1) tasyAvizeSe bAhyasya bhaavnaataartmytH| tAratamyaJca buddhau syAnna prItiparitApayoH // 270 // yadi nIlAdyeva sukhAdyAtmakaM tadA tasya bAhyasya sukhaduHkhAdyAtmatayA'vizeSe vizeSAbhAve rucyaruciviSayatayA bhaavnaayaastaartmytH| tAratamyaJca buddhau. prItiparitApayorna syaat| na hi grAhyAvizeSe tajjJAnaM vishissyte| (270) sukhAdyAtmatayA buddharapi ydyvirodhitaa| sa idAnIM kathaM bAyaH sukhAdyAtmeti gamyate // 27 //
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 pra0 vA. vRttau (2 paricchedaH) buddharapi pradhAnapariNAmarUpAyA bhAvanAtAratamyAt sukhAdyAtma'tAvizeSAd bAhyAvizeSepi prItiparitApatAratamyasyAvirodhiteSyate / yadi idAnImanyAbhyupagame bAhyo'rthaH sa sukhAdyAtmeti kathaM gamyate / anubhUyamAnaM sukhamanyatrAsaMbhavad bAhye vyavasthApanIyaM / (271) agrAhyagrAhakatvAcceda bhinnajAtIyayAH pumAn / agrAhakaH syAt savvasya tato hIyeta bhoktRtA / / 272 // yadA tu buddhirapi sukhAtmikA tadA kiM baahysukhklpnyaa| bAhyamahatora39b sukharUpatvAcca bhinnajAtIyayo hyaprAhakatvAbhAvAt sukhAAdyAtmatA bAhyasya gamyata iti cet / pumAn cetano nirguNatvAdasukhAdirUpo grAhyasyAcetanasya sukhAdyAtmakasya sarvasya bhinnajAtIyatvAt agrAhakaH syaat| tato'grAha katvAt bhoktatAsya hiiyte| anubhavitA hi bhoktocyate'nubhavAbhAve kathaM bhoktaa| (272) kAryakAraNatAnena pratyuktA'kAryakAraNe / grAhyaprAhakatAbhAvAd bhAvenyatrApi sA bhavet // 273 // buddhisukhayorNAhyagrAhakAbhAvAt / 'nAkAraNaM viSayaH' iti kaarykaarnntaa| tato grAhya sya sukhAdyAtmakatvAt tatkAryayA buddhayApi sukhAdyAtmikayA' bhavitavyamiti parairuktA kAryakAraNatA sAnenAtiprasaGgena prtyuktaa| tathA hi bhoktApi grAhaka iti sa ca kAryasukhAdyAtmakaH kathaM syaat| api cAkAryakAraNe buddhisukhe grAhyagrAhakatAyAH kAryakAraNatAnibandhanAyA abhaavaat| grAhagrAhakatvabhAvAt kAryakAraNabhAvasya ca bhAve'bhyupagamyamAne'nyatrAtmaviSaya yorapi sA kAryakAraNatA syAt / grAhyagrAhakatAyA bhaavaat| (273) bhaavaat| (273) . .. nIlAdi sukhAdi ca bhinnmev| niilsNprhrssnnaakaaryorbhedaat| 'pradhAnAnmahAnmahatohaMkArastataH paJca zabdAdIni tataH paJcAkAzAdIni paJca kamrmendriyANi vAkpANipAdapAyUpasthAni paJca buddhIndriyANi manazca ... saaNkhysy| grAhyagrAhakatvAbhAvaH prasajyeda (?tA) sti sa na syaat| vissybuddhyoH| - na bAhyaM jJAne saMkrAmati svarUpeNa vedyate vA'gnyAdAhaprasaGgAt / __. "buDhacA kaTo viSayAkAraH pumAMsamadhyArohati tatosya bhoktRtvaM / - vijaatiiyyorpi|
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ svasaMvedanapratyakSam yasmAtsukhAdebrbAhyasya bhAvanAtastAratamyAnuyogayogaH / tasmAtta AntarA eva, tasmAdasukhAdaya AntarA jJAnasvabhAvA abAhyA abhyupagantavyAH / kiJca (1) vedyatvAcca cetanAH / saMvedanaM na yad rUpaM na hi tattasya vedanam // 274 // samvedyatvAcca hetoste cetanAH / tathA hi samvedanaM tadrUpaM yadviSayasvarUpaM na bhavati tatsaMvedanaM tasya viSayasya vedanaM yasmAnna bhavati / na hyaviSayasvarUpaM prativiSayaM bhedavyavasthAM kartumarhatIti sAkAraM grAhakaM / tathA ca sAkAraM jJAnameva sukhamastu tadupadhAyakaM tu bAhyamayuktaM / bhAvanAvizeSeNa sukhaadivednsyaavishessdrshnaat| bAhyAdhInatve ca tadayogAt / (274) syAdetad (i) atatsvabhAvo'nubhavo bauddhAMstAn sannavaiti cet / muktvAbhyakSasmRtAkArAM saMvittiM buddhiratra kA // 275 // 201 bhAvanAtastAratamyayoginastAn buddhyAtmakasukhAdIn atatsvabhAvo'mukhyAdyAkAro'nubhavaH sannavaiti pratyetIti cet / saMvittimadhyakSAkArI harSaviSAdAkArAM smRtAkArAmatItasukhAdikalpanArUpAM saumanasyalakSaNAM muktvA atra saMvedanAvasare kA parA buddhiranubhUyate / yasyAH sukhAdyAtmakatvamadhya 'vasAyAtmakatvaJceSyate / (275) tAMstAnarthAnupAdAya sukhaduHkhAdivedanam / ekamAvirbhavad dRSTaM na dRSTaM tvanyadantarA // 276 // tAMstAnarthAniSTA naniSTAnupAdAyAzrityekaM sukhaduHkhAdivedanamAvirbhavad vR anyad buddhirUpamantarA viSayasaMvedanayorantarAle na dRSTaM / (276) saMsargAdavibhAgazcedayogolakavahnivat / bhedAbhedavyavasthaivamucchinnA sarvavastuSu // 277 // buddhicetanayoH saMsargAdayogo 'lakavayorivAvibhAgo bhedAnupalabdhiriti cet / evaM bhinnAkArAnubhavepyabhedakalpanAyAM sarvvavastuSu bhedAbhevavyavasthocchinA syAt / (277) ' svaprakriyAmAtradIpanametat / * ayaHpiNDamagnidIptaM / 26 3 * buddhiH / 8 tathA ekAkArepyayogolakavatsaMsargakalpanAyAM /
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 pra0 vA. vRttau (2 paricchedaH) tathA hi (1) abhinnavedanasyaikyaM yannaivaM tad vibhedavat / sidhyedasAdhanatvesya na siddhaM bhedasAdhanam // 278 // abhinnamekAkAraM vedanaM yasya tasyaikyaM yannaivaM bhinnavedanaM tadvibheda' vat sidhyet (1) asyakAkArajJAnasyAbhedampratyasAdhanatve tadviparItabhinnAkAravedanaM bhedasAdhanamasiddhaM / (278) bhinnAbhaH sitaduHkhAdirabhinno buddhivedne| abhinnAbhe vibhinne cet bhedAbhedau kimAzrayau // 279 // sAM khya sya tu sitaduHkhAdibhinnAkAro'bhinna issttH| buddhivedane tvabhinnAbhe vibhinne iSTe cet| bhedAbhedau kimAzrayau kiM nimittau te vyavasthApanIyau / (279) nanu ve danAcetanAsaMjJAdInAM caittAnAM mahAbhUmikAdInAM sakRdutpannAnAM bhedaH parasparaM prtiiyte| atha caasti| tadvadbuddhisukhayorapi syaadityaah|' tiraskRtAnAM paTunApyekadA'bhedadarzanAt / pravAhe vittibhedAnAM siddhA bhedavyavasthitiH // 280 // paTunA sukhaduHkhA dInAM vedanAskandhasaMgRhItena caittena tiraskRtAnAmabhibhUtAnAM saMjJAdInAmekadAbhedadarzanAt / pravAhe citta santAne sukhAdyabhAvakAle svarUpeNopalakSitAnAM bhedavyavasthitiH siddhaa| raverudaye tArakA anupalakSitA api nizAyAmupalakSyamANA bhedena vyavasthApyanta ev| tasmAjJAnAtmAnaH svavedanAzca sukhAdaya ityAkhyAtaM svavedanaM // xx // (280) (4) yogijJAnapratyakSam yogijJAnamAkhyAtumAha (1) prAgukta yoginAM jJAnaM teSAM tad bhAvanAmayam / vidhUtakalpanAjAlaM spaSTamevAvabhAsate // 281 // 'vibhedosyAstIti kRtvaa| bhedaabhednibndhnaabhaavmaah| vaibhA SyA vedanAdisaMprayuktaviprayuktavAdinaH prtyaahuH| ekaiksyoplbdhH| naiSa dossH| yatA kamatIye taSyati anyatra deSTi rajyate virjyte| * kadAcittiraskArepi cittAbhisaMskArakAle cetanA vedyata eva ytH| naivaM pravAhepi buddhisaMvedanayormedavedanamasti /
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogijJAnapratyakSam 203 .1 prAk prathamaparicchede " yoginAM jJAnaM satyaviSayamuktaM / teSAM yoginAM bhAvanAmayaM bhAvanAhetuniSpattikaM tat jJAnaM sattyasvarUpaviSayatvena vibhUtakalpanAjAlama vikalpatvAcca spaSTaM vizadajJeyAkAramevAvabhAsate / ( 281 ) bhAvanAbhavaM kathaM spaSTamityAha (1) kAmazokabhayonmAdacaurasvaprAdyupaplutAH / abhUtAnapi pazyanti puratovasthitAniva // 282 // kAmazca zokazca bhayaJca tairunmAdAzcaurasvapnAdayazceti kAmazokabhayonmAdacaurasvapnAdibhirupaplutA bhrAntAste'bhUtAnapyarthAn bhAvanA vazAt purato'vasthitA - 402 niva pazyanti / yasmAttadanurUpAM pravRttiM ceSTante / (282) bhavatu bhAvanAjaM spaSTamavikalpaM tu kathamityAha (1) 1 na vikalpAnubaddhasyAsti sphuTArthAvabhAsitA / na vikalpenAnubaddhasya saMstutasya jJAnasya sphuTArthAvabhAsitAsti / nanu viplavavazAt vikalpakamapi svapne spaSTAbhaM jJAnaM bhavatItyAha (1) svapnepi smaryate smArtta na ca tattAdRgarthavat // 283 // svapnepi smAttaM smaraNaM kiJcidutpadyate / na ca tatprabodhAvasthAyAM tAbUgarva'khAdRzo nivvikalpenAnubhUto'rthastAdRzArthena yuktaM smaryaMte / kintarhi aspaSTArthameva svapnasmaraNaM smaryaMte / (283) nanvabhUtArthabhAvanAba'lajaM bhavatApi spaSTAbhamavikalpaJca siddhAnte neSyate iti tena saha virodha ityAha (1) azubhA pRthivI kRtsnAdyabhUtamapi varNyate / spaSTAbhaM nirvikalpaca bhAvanAbalanirmitam // 284 // azubha vinIlakavipUyakAsthisaMkalAdikA pRthvIkRtsnAdi bhUmayatvAdi abhUtamasatyamapi bhAvanAbalena nirmitaM spaSTAbhaM nirvvikalpakaJcAsmAbhirvvarvyata iti nAsti siddhAntavirodhaH / ( 284 ) ' yoginAmapyAgamavikalpAvyavakIrNamarthamAtradarzanaM pratyakSamiti vyAcaSTe / 1 yad bhAvyate tat sphuTaM syAdityasya vRSTAntoyaM zlokaH / anumeyaM / 8 dvidhA svapnajJAnaM spaSTamekamanyadatItasvapnAkAraM /
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 pra0 vA0 vRttau (2 paricchedaH) tasmAd bhUtamabhUtaM vA yad yadevAbhibhAvyate / bhAvanApariniSpattau tat sphuTAkalpadhIphalaM // 285 // yato bhAvanAyA bhAvyaspaSTatAyAmAdhipatyaM / tasmAd bhUtamAryasatyAdi abhUtamazubhAdi yadyadevAtyantaM bhaavyte| tad bhAvyamAnaM bhAvanAyAH sAdaranirantaradIrghakAlapravarttitAyAH pariniSpattau sphuTA kalpadhIH sA phalaM yasya tttthaa| (285) tatra pramANaM samvAdi yat prAG nirNItavastuvat / tad bhAvanAjaM pratyakSamiSTaM zeSA upaplavAH // 286 // - tatra bhAvanAbalabhAviSu spaSTAnimvikalpeSu yatsaMvAdi upadarzitArthaprApakaM tad bhAvanAjaM pratyakSaM prmaannmissttN| kimivetyAha (1) prAk prathamaparicchede nirNItaM vastu satyacatuSTayaM tsminniv| yathA AryasatyaviSayaM bhAvanAbalajaM saMvAditvAtpratyakSaM prmaannmevmnydpiidRshN| zeSA' ayathArthA upaplavA bhramA yathA azubhA pRthviikRtsnaadiprtyyaaH| (286) kalpanApi svasaMvittAviSTA nArthe vikalpanAditi vyAkhyAtumAha (1) zabdArthaprAAha yad yatra tajjJAnaM tatra klpnaa| svarUpazca na zabdArthastatrAdhyakSamato'khilam // 287 / / zabdArthagrAhi anyavyavacchedasya grAhakaM yajjJAnaM yatra viSaye tajjJAnaM tatra klpnocyte| jJAnAnAM svarUpaJca svalakSaNAtmakaM na zabdasyArtho viSayo'to vAcyatvAtatra svarUpe'khilaM jnyaanmviklptvaavdhykssN| uktaM catumvidhaM pratyakSaM // xx // (287) 7. pratyakSAbhAsacintA pratyakSAbhAsamidAnIM vaktavyaM / trividhaM kalpanAjJAnamAzrayopasavodbhavam / avikalpakamekazca pratyakSAbhaM caturvidham // 288 // 'avyatibhinnAyo naravyApitArtha uktH| atrApi smRtirastIti niviSayatvaM sphuttyti| maatrshbdvyvcchedyaaH|
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyakSAbhAsacintA 205 triviSaM kalpanAzAnaM! pratyakSAbhaM marIcikAyAM jalAdhyavasAyi bhrAntijJAnaM saMvRtau vi saMvAdivyavasAyasAM vRtajJAnaM pUrvadRSTaikatvakalpanApravRttaM liGgAnumeyAdijJAnaM / avikalpakaJca ekaM pratyakSAbhaM / kIdRzamAzrayasyendriyasyopaplavastimirA dhupaghAtastasmAd bhavo yasya tattathA / evaJca caturviSaJca pratyakSAbhAsaM / (288) nanvavikalpakaM prtykssN| tatastrayamapIdaM savikalpakatvAdekaH prtykssaabhaasH| tat kiM bhrAntijJAnaM mRgatRSNikAyAM jalAvasAyi saMvRtimato dravyAdeniM| anumAna liGgajJAnaM AnumAnikaM liGgijJAnaM 'smAttaM smRtiH AbhilApikaM ceti vikalpaprabheda AcArya di gnA ge nokta ityAha (1) anakSajatvasiddhayarthamukte dve bhraantidrshnaat| siddhAnumAdivacanaM sAdhanAyaiva pUrvayoH // 289 // dve sAMvRtAropitayoH kalpanAjJAne'nakSajatvasyAnindriyatvasya siddhaparya bhede'nokte| pareSAM tayorakSajatvabhrAntidarzanAd ghaToyaM dvau' kampata ityaadi| jala-. midamiti ca vyavasAyAtmakamindriyapratyakSameva pratipadyata iti paro manyate tannirA sArtha dvayorupAdAnaM / anindriyatvena smRtibalabhAvitvena siddhaM ca tadanumAvi ca tasya vacanaM pUrvayoH sNvRtaaropitklpnyorevaankssjsvsaadhnaay| tathA hi yatpUrvAnubhUtasamayasmRtibhAvi na ttprtykssN| ythaa'numaanaadi| anubhUtasamayasmRtisApekSA cAvayavijalAdikalpanA iti viruddhoplbdhiruktaa| (289) - nanu sAMvRtAropitakalpanAyAH kathaM pratyakSatAzaGkatyAha (1) .. sNketsNshryaanyaarthsmaaropviklpne| na pratyakSAnuvRttitvAt kadAcid bhrAntikAraNam // 290 // bahUnAM rUpAdInAmekArthakAritvakhyApanArtha ghaTa ityAdizabdanivezaH sa saMzrayo heturyasyAH sA saMketa saMzrayAkalpanA dRzyamAnAnmarIcinicayAderanyasya jalAderA "bhrAntisaMvRtisat jnyaanmnumaa(naa)numaanik| 8 pramANasamuH 1 smArtAbhilApikaJceti pratyakSAbhaM sataimira" // yaacsstte|| saMketAzrayakalpanA ghttaadi| arthAntarAropakalpanA marIciSu jlN| parokSArthakalpanA'numAnAnumAnikAdiSu sambandhakAladRSTakatvena vRtaa|| sattvaM dravyaM ghaTasaMkhyAkSepaNasattA ghaTatvAdiSu / kalpanamapi svasambittAvadhyakSa svasamvecatvAt sulAdivat / " saMketaH prmaannussu| sNkhyaasmccyvyvcchenen|
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA. vRttI (2 paricchedaH) ropitasya klpnaa| anyaarthklpnaa| te ete kalpane pratyakSAnantarabhAvitvena pratyakSAnuvRttitvAdAtmanyapi kadAcidavimarzakAnAM pratyakSatA bhrAntikAraNaM bhvtH| (290) yathaiveyaM parokSArthakalpanA smaraNAtmikA / samayApekSiNI nAthai pratyakSamadhyavasyati // 291 // aob ato yathaiveyamanumAnAnumAnikAdiparoM'sArthakalpanA pUvaM gRhItasamayApekSiNI satI smaraNAdirUpA pratyakSa pratyakSaviSayamayaM naa(vy)vsyti| kintu kalpitameva gRhNAti (1291) tathAnubhUtasmaraNamantareNa ghaTAdiSu / na pratyayonuyastaJca pratyakSAt parihIyate // 292 // tathA saMketakAle vyavahAralAghavArtha kalpitasya dravyAderanumAnabhUtasya pazcAsmaraNamantareNa ghaTAdiSu ghaTo'yamityAyekavastvavasAyI pratyayo na bhvti| tacca saMketitamAropitaM cArthamanuyan ghaTo'yaM jalamiti ca pratyayaH pratyakSAt pratyakSatvAt parihIyate / tasya vastuviSayatvAt saMketApekSasya ca vipryyaat| (292) apavAdazcaturthotra tenokmupghaatjm| - kevalantatra timiramupaghAtopalakSaNam // 293 // sataimiramiti caturyoM hetvAbhAsaH kalpanArahitatvenAtiprasaktAyAH pratyakSatAyA apvaadH| abhrAntatvasya lakSaNaikadezatvopalakSaNatvaM ca na tu kalpanApoDhatvanirA-, kRtasyodAharaNamidaM / kevalaM sataimiramityatra timiraM sabAhyopaghAtasya jnyaanvikRtihetoruplkssnnN| tenAnye 'ndriyavikArajamindriyajaJca, nimvikalpaM pratyakSAbhAsaM sidhyati (1293) mAnasaM tadapotyeke teSAM grantho virudhyate / nIladvicandrAdidhiyAM heturakSANyapItyayam // 294 // - tad dvicandrAdijJAnamapi mAnasaM manobhrama ityeke aacaaryaaH| teSAmevaM vAdinAM nIladvicandrAviSiyAmamAvyapi heturityetadarthavAcako prantho virussyte| granthaH punarayaM yaavcckssuraadiinaampyaalmbntvprsnggH| tepi hi paramArtha uktN| 'protraadi| knnaadaadyH|
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyakSAbhAsacintA 207 aamukd a ma- Rat to'nyathA vidya'mAnA nIlAdhAbhAsasya dvicandrAcAmAsasya ca zAyasya kaarnniibhvntiiti| (294) syAdetat (1) pAramparyeNa hetushcedindriyjnyaangocre| ... vicAryamANe prastAvo mAnasasyeha kohraaH||295|| 'mAnasasya pratyakSasyendriyaM pAramparyeNa hetuH| tena virodhAbhAvazcet / vAda vidhi prakaraNe indriyajJAnasya pratyakSasya gocare vicAryamANe mAnasasya vikalpasya ihAvasare kIdRzaH prastAvaH / yena paramparayA theturindriymucyte| (295) kimvandriyaM yadakSANAM bhAvAbhAvAnurodhi cet / tattulyaM vikriyAvaJcat saiveyaM kiM niSiSyate // 296 / / ------- - timirajJAnaM bhramamanicchatopi kiM kiidRshmaindriyjnyaanmissyte| yavakSANAM bhAvAbhAvayoranuroSi svabhAvAbhyAmanuvartakaM tadaindriyamiti cet| tata indriyabhAvAbhAvAnurodhitvaM taimirikajJAnasyApi tulyaM (1) na hIndriyavyApAramantareNa taimirikjnyaanmutpdyte| indriyavikAreNa vikriyAvat jJAnamaindriyaM cet dvi candrAdijJAnAnAM timirAdIndriyavikAreNa vikriyA (1) saiveyamabhUtArthopadarzanAtmikA bhrAntatvanimittamuktAsmAbhiH kiM nississyte| (296) sappAdibhrAntivaJcAsyAH syAdakSavikRtAvapi / nivRttirna nivarteta nivRttepyakSavilave // 29 // yadi ca vicandrAdidhIrmAnasI bhrAntistadA sarpocitadeze mandamandAloke rajvAdau saMsthAnasAmyagrahAt utpannAyAH sarpAdibhrAnteriva marIciSu jalabhrAnteriva yathA pratyakSaM vicArAt / asya(1) dvicandrAdibhrAnterakSavikRtAvapi sA nivRttiH syAt / akSaviplavo hi na tasyA hetuH (1) tatazca satyapi tasmin vimarzAnnivartate sarpabuddhiriva tathA hyakSaviplavepi timirAdau nivRttepi tattvamavicArayato na nivartate tadvicandrabuddhiH / akSaviplavasya ttkaarnntvaabhaavaat| akAraNanivRttau ca nivRttyyogaat| (297) kiJca (1) . kadAcidanyasantAne tathaivAryeta vaackaiH| dRSTasmRtimapekSeta na bhAseta parisphuTam // 298 // 'ajaajiipussptulyenaasruupktven| 'yaduktaM dignAgena baudaM prtyett| 'tvnntrjtvaat| 'atha pUrvaka hitvaa|
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 . pra0 vA0 vRttau (2 paricchedaH) yathAnubhavaM samadezakAlasyAnyasya cittasantAne yathA ahirahirityupadarzanena srpbhraantirryte| tathA dvicandrAdibhrAntirapi tasyA vAcakaiH zabdairaryeta sAmagrItulyatvAt / timira sya cAhetukatvAt / api ca(1) yathA marIciSu taraGgajalasamAsu pUrvadRSTajalasmaraNasApekSA jalabhrAntiH / tatra dvicandrAdibhrAntirapi mAnasItvAt vRssttcndrdvysmRtimpeksset| na ceyaM smaraNasApekSA cakSuvisphAraNamAtreNa sphrnnaat| 'tathA mAnasItvAt parisphuTaM suvyaktagrAhyAkArA na bhaaset|' jlaadibhraantiriv| (298) suptasya jAgrato vApi yaiva dhIH sphuttbhaasinii| sA nirvikalpobhayathApyanyathaiva vikalpikA // 299 // tasmAtsuptasya jAgratopi vA yaiva dhIH sphuTAvabhAsinI vyaktagrAhyAkArA sA 41 nirvikalpA'bhyupagantavyA' anyathaiva hyasphuTAvabhAsinI dhIrubhayathA suptasya jAgrato pi vA kalpikA yuktaa| (299) yata evaM (1) tasmAttasyAvikalpepi prAmANyaM pratiSidhyate / visaMvAdAttadarthe ca pratyakSAbhaM dvidhoditam // 30 // tasmAt kalpanApoDhamityukte timirajJAnasyAvikalpe nivikalpatvepi sati prAmANyaM pratyakSAtmakaM prAptaM satamiramityapavAdena visamvAdAt pratiSidhyate / saMvAdalakSaNatvAtprAmANyasya / tadarthamupaplutajJAnanivRttyarthaM cAcArya diGa nAgena pratya kSAbhaM saMkSepato dvidhoktaM sviklpmviklpnyc| uktaM pratyakSAbhaM // xx // (300) 8. pramANaphalacintA pramANa phalavyavasthAM krtumaah| kriyAsAdhanamityeva sarva sarvasya karmaNaH / sAdhanaM na hi tattasya sAdhanaM yA kriyA yataH // 301 // kriyAyAH sAdhanaM heturityeva na hi sarva kAraNaM sarvasya karmaNaH kriyAyAH sAdhanaM karaNaM (1) kintarhi tadvastu tasya karmaNaH sAdhanaM karaNaM yA kriyA yataH padArthAda 1"na vikalpAnubaddhasya spssttaarthprtibhaasitaa"|| kalpanApoDhavacanAdeva nivRttH| abhrAntatve yatnavayaM syaat|
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANaphalacintA 206 vyavadhAnena bhavati sa tasyAH kAraNamucyate / tatazcendriyAdeH pramitiM pratyavyavahita-- sAdhakatvAbhAvAt na pramANaM / (301) kintahi pramANamastItyAha (1) tatrAnubhavamAtreNa jJAnasya sdRshaatmnH| bhAvyantenAtmanA yena pratikarma vibhajyate // 302 // tatra rUpAdau karmaNi jJAnasyAnubhavamAtreNAnubhavAtmano sadRzAtmanastulyarUpasya' tenAtmanA svarUpeNa prativiSayaM vyatirekiNA bhAvyaM yena pratikarma prativiSayajJAnaM vibhjyte| nIlasyedaM piitsyedmiti| anyathAnubhavamAtratayA sarvatra viSaye sadRzaM jJAnaM prativiSayaM kathaM bhedena vyavasthApayituM zakyeta / (302) syAdetadindriyAderhetoH savyApA' ratAdilakSaNo vizeSo jJAnAnAM bhedena niyAmakamityAha (1) anAtmabhUto bhedosya vidyamAnopi hetuSu / bhinne karmaNyabhinnasya na bhedena niyAmakaH // 303 // . hetuSvindriyAdiSu bhedo vizeSaH savyApAratAdilakSaNo vidyamAnopyasya jJAna syAnubhavamAtrAtmatayA bhinnasya bhinne karmaNi nIlAdau grAhye bhedena niyAmako na yuktH| kasmAdityAha (1) anaatmbhuutH| jJAnAsvarUpatvAdindriyasya vizeSaH pratikarma na bhettumrhti| (303) ....... tasmAd yatosyAtmabhedAdasyAdhigatirityayam / kriyAyAH karmaniyamaH siddhA sA tatprasAdhanA // 304 // tasmAvasya jJAnasyAtmabhedAt yato'syArthasyeyamadhigatiriti kriyAyA adhigateH karmaNi vedye niyamaH sA kriyA tatprasAdhanA ttkrnnaa'bhyupgntvyaa| (304) syAdetad (1) indriyAdireva svabhedAd bheda ko jJAnasya prtivissymdhigteniyaamkH| tatazcAnubhavAtmatvAdaviSaya evAsiddha ityAha (1) arthena ghaTayatyenAM na hi muktavArtharUpatAm / anyaH svabhedAjjJAnasya bhedakopi kathaJcana // 305 // ' aaviltaadi| viSayasArUpyAnapigame nirAkAravAdinaH sarva zAnaM boSarUpatAmAtreNAvaziSTaM viSayAdhigate heturiti sthitiH|
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 pra0 vA0 pRto (2 paricchedaH) ____enAmadhigatimartharUpatAmarthasarUpatAM muktvA na hanyaH kazcindriyAdiH svabhedAt kathaJcana kenApi prakAreNa jJAnasya bheda kopyarthena jJeyena ghaTayati yojayati nIlasyeyamadhigatiH pItasya ceyamityAdi / tathA hi yadyapi pratyarthaM pratIndriyaJca jJAnAnAmasti bhedaH tathApi viSayasArUpyAbhAve sa eva vizeSo'zakyanirdezaH / atha vizeSopyadhigatereva vyavasthApyata iti cet| nanu tasyA eva' vyavasthApakamiSyate / na cAvyasthite vyavasthApake vyvsthaapysiddhiH| nanu na sarvatra parazuvyApAradRSTipUvikAcchidAsiddhiH / chidAdarzanAdapi parazubyApAravyavasthiteH / evamihApyadhigatipUvikAyAM pramANasthitau na dossH| asamAnametat / tathA hi parazucchidayoH kAryakAraNabhAvavizeSaH kriyAkaraNabhAvaH / adhigatijJAnAtmabhUtavizeSa yostu vyavasthApyavyavasthAkabhAva essitvyH| ubhayorapi jnyaansvruupaatmtvaat| tatra kAraNamajJAtamapi svakArya nirvartayatIti kAryadarzanAcca tadvyavasthA yuktv| vyavasthApakastu nAnupalakSito vyavasthApya vyavasthAyAM kssmte| na hyapratItaM kalpyamAnaM AzvastvaM vyavasthApayati / (305) mAtA (205) .. tasmAtprameyAdhigate. sAdhanaM meyruuptaa| . - sAdhane'nyatra tatkarmasambandho na prasidhyati // 306 // tasmAtprameyAdhigateH phalabhUtAyAH vyavasthApyAyAH sAdhanaM pramANaM meyruuptaa| / atha na sArUpyaM tasya prativiSayaM bhinnasya sUpalakSaNatvAt sArUpyAtpunara'nyatra sAdhane tasyAH kriyAyAH karmasambandho nIlasyeyamadhigatiH pItasya cetyAdi na sidhyati / indriyAdhigativizeSasya . smbhvepynubhvmaatraatmkjnyaansyaavishessktvaayogaat| jJAnagatasyAparavizeSasya lkssnnbhedenaanuplkssnnaat| (306) sA ca tasyAtmabhUtaiva tena nArthAntaraM phalam / sA cAdhigatiranubhavasvabhAvA jJAnasyAtmabhUtaiva / tena pramANAnArthAntaraM phrs| prameyameva phlmityrthH| grAhyagrAhakabhAvopi bhAkta eveti darzayitumAha (1) dadhAnaM tacca tAmAtmanyathodhigamanAtmanA // 30 // 'atraiva taadaatmyaat| indriyamAvilaM jJAnaJca tthaa| adhigatereva vyavasthApakaM saaruupysy| saaruupyN| bAzvatastasya bhaavH|
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANaphalacintA 211 tacca jJAnamAtmani tAmartha salpatA dadhAna bibhrad arthasyAdhiga' manAtmanA'dhigamalakSaNena (307) savyApAramivAbhAti vyApAreNa svakarmaNi / tadvazAttavyavasthAnAdakArakamapi svayam // 308 // vyApAreNa savyApAramiva svakarmaNi grAhye AmAti,vyApAramapi vastuto'kArakamapi svayaM tadvazAnmayasArUpyavazAttasyAdhigamasya vyavasthAnAt / (308) yathA phalasya hetUnAM sadRzAtmatayodbhavAd / heturUpagraho loke'kriyAvatvepi kathyate // 309 // yathA lokepi hetUnAM sadRzAtmatayA sadRzarUpatayobhavAt / phalasyAkriyAvattvepi heturUpagrahaNavyApArAbhAvepi heturUpagrahaH kathyate pitU rUpaM gRhItaM sutenetyaadi| ato'rtharUpatAM muktvaa'dhigtisaadhnmnydyuktN| (309) aalocnaaksssmbndhvishessnndhiyaamtH| - neSTamprAmANyameteSAM vyavadhAnAt kriyAmprati // 310 // ata AlocanasyArthAlocanamA trasya jAtyAdiviziSTanizcayaphalaM prti| ajhasambandhasya indriyArthasannikarSasyAlocanaphalaM prati vizeSaNa(sya) vedyavizeSyabuddhiphalaM prati prAmANyaM sAdhanatvaM messttN| eteSAmAlocanArthasambandhavizeSaNajJAnAnAM kriyAyAmadhigativiSayasArUpyeNa vyavadhAnAt / (310) vyavasthApi sAdhakatamatvaM syAditi cet| aah| '. sarveSAmupayogepi kArakANAM kriyAmprati / yadantyaM bhedakaM tasyAstat sAdhakatamaM matam // 311 // yadAkAramutpadyate tatra prmaannmpcryte| .. 2 vinA hi kriyAM na karaNaM / arthatat kriyAvyApyaM karma veti viSayAdhigatiH karmavyApAraH pratipattRdharmasvAdasyA etayA hi viSayo vyaapyte| vyavasAyavazAcca kartRgatApi viSayagatA vyavasthApyate yathAdhyavasAyaM sarvavyavahAravRttaH (1) tatra ca sAdhakatamasvavyApAreNa tadAnukUlyotpatyA arthasArUpyaM karaNamiti kartA karma karaNaM kriyA ceti catuSTayamuktaM jnyeyN| prathamaM jagati kimapyetavityAlocanaM / nAgRhItavizeSaNA vizeSye dhIH (1) vizeSaNaM jaatigunnkriyaadyH|
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA0 vRttau ( 2 paricchedaH) sarvveSAM' kArakANAM sAkSAtpAramparyeNa kriyAM pratyupayogepi teSu madhye yatkArakamantyaM kArakAntareNAvyavahitavyApyAraM sat kriyAbhedakaM tattasyAH sAdhakatamaM mataM naanyt| (311) 212 tathAhi (1) sarvaM sAmAnyahetutvAdakSANAmasti nedRzam / tadbhedepi hyatadrUpasyAsyedamiti tatkutaH // 312 // akSANAM tAvadIdRzaM sAdhakatamatvaM nAsti savrvvaM sAmAnyahetutvAt / 'sarvvajJAnasAdhAraNahetutvAt / avAntarAdhigatibhedakatvAnupapatteH / teSAmindriyANAM pramAdAvilatvAdibhedepi jJAnasyAtadrUpasya viSayasArUpyarahitasya idamasya grAhakamiti grAhakatvaM yadiSyate tatkutaH / ( 312 ) etena zeSaM vyAkhyAtaM vizeSaNadhiyAM punaH / atAdruSye na bhedopi tadvadanyadhiyopi vA // 313 // etenAkSANAmasAdhanatvadarzanena zeSamAlocanArthasambandhAdi vyAkhyAtaM / tdpyrthsaaruupyrhitmsaadhnN|' sArUpye ca svIkartavye tadevAvyavahitatvAt sAdhanamastu / vizeSaNadhiyAM punarayamadhiko doSaH / atAdrUpye vizeSaNasArUpyAbhAve vizeSyadhiyaH sakAzAdbhedopi na syAt / dvayorapyAkArarahitatvena bhedsthitynupptteH| tatazcaikA pramANamanyA ca phalamiti kutaH / atha sArUpyaM vizeSaNadhiyo bhedakamiSyate / evaM ca sati tadeva pramANaM phalaM ca syAt / arthasarUpatvAdadhigatirUpatvAcca / tadvad vizeSaNabuddheriva anya buddherviSayasArUpyaM phalAtmakaJceSyatAM / (313) kiJca (1) STa viSayabhedopi kriyAsAdhanayordvayoH / ekArthatve dvayaM vyarthaM na ca syAt kramabhAvitA ||314|| kriyAsAdhanayorviSayabhedopi neSTaH sarvvasya / na hyanyatra parazuvyApArazchidA cAnyatra / iha tu vizeSaNe pramANavyApAraH kriyA ca vizeSya iti bhinnaviSayatA kathamiSTA / 'nIlAdeH / "asyedamityAlocanamityasiddheH / vizeSyabuddheH / 4 dve jJAne vizeSaNavizeSyabhinnaviSaye iti vizeSaNe tadadhigamarUpatayA vyApRtaM vizeSye /
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANaphalacintA 213 athaitaddoSatayA dvayoH kriyAsAdhanayoH kramabhAvinorekArthatve ekaviSayatve ca svIkriyamANe dvayaM bhinnaM pramANaM phalaM ca vyathaM vizeSaNajJAnaM pramANaM phalaM cAstu viSayasvarUpatvAdadhigamasvabhAvAcca / tataH paraM tu vizeSyajJAnamadhigatAdhigantRtvAdanupayuktaM / na caikaviSayayorjJAnayoH kramabhAvitAsti viSayasya tajjananazaktasya krameNa svakAryajananavirodhAt / (314) sakRdutpattA' veva vizeSaNavizeSyadhiyoH pramANaphalatA bhaviSyatIti cet / 422 Aha (1) `sAdhyasAdhanatAbhAvaH sakRdbhAve ; sakRd bhAve sAdhyasAdhanatAyAH abhAvaH / kAryakAraNabhAvavizeSatvena tasyA iSTatvAt / nanvevamAkArAdhigamayorekajJAnAtmatvepi pramANaphalatA'nupapannetyAha (1) dhiyazayoH / taduvyavasthAzrayatvena sAdhyasAdhanasaMsthitiH // 315 // 'dhiyo'zayorAkArAdhigamalakSaNayoH sAdhyasAdhanasaMsthitiH kriyAkaraNavya vasthA / tadvyavasthAzrayatvenAkAravazenAdhigativizeSavyavasthAnAt / nAstyatra kAryakAraNAtmakaH kriyAkaraNabhAvaH kiM tu vyavasthApyavyavasthApakabhAvaH / sa ca tAdAtmyepyaviruddhaH / ( 315) arthasannikarSopi na pramANamityAha ( 1 ) sarvAtmanApi sambaddhaM kaizcidevAvagamyate / dharmaiH sa niyamo na syAt sambandhasyAvizeSataH // 316 // bAhyaM sarvvAtmanA sarvverAkArairindriyAdibhiH sambaddhamapi kaizcideva dharmenalatvAdibhirgamyate na tvaNupuJjatvAdibhiH / sa eSa grahaNasya niyamo na syAt / sambandhasyApi gatisthitihetoravizeSataH / ( 316) 1 pramANAdanyaphalavAdinA / 2 vijJAnameva hi viSayapratibhAsamutpadyamAnaM grAhyagrAhakabhedavadupalakSyate tena bAhyoryostIti nArthAdhigatirUpA kAcit kriyAsti, yA pramANaphalatvena vyavasthApyata iti vRttiH / prApyakArIndriyapakSe sarvvAtmanA viSayasparzAt sarvvathAvasAyaH syAt sArUpye tu yAvanmAtreNa pratibimbastAvato grahAnna doSaH / 4 sannikarSasya / satrikarSapramANatve /
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 pra0 vA. vRttau (2 paricchedaH) tadabhedepi bhedoyaM yasmAttasya pramANatA / saMskArAccedatAdrUpye na tasyApyavyavasthiteH // 317 // yasmAdindriyasannikarSAdeH prAmANyamayuktaM tattasmAdabhedepi sannikarSAdyavizeSepi yasmAniyAmakAt tajjJAnasyAyaM bhedo nIlasyedaM jJAnaM pItasya cedamityAdi tasya pramANatA yuktaa| sa ca AkAra eveti sa eva pramANaM jJAnajAtajJAnahetoH saMskArAjjJAnasya kaizcideva dharmaMrgrahaNaniyama iti cet na (1) tasya saMskArasyApyatAdrUpye vissyaasruuptve'vyvsthiteH| (317) yadAkAraM jJAnaM syAttasyAnubhavaH saMskArazca bhvet| tasmAcca grhnnprtiniymH| anubhavasthityabhAve tu sarvamavyavasthitaM / kriyAkaraNayoraikyavirodha iti cedasat / dharmabhedAbhyupagamAd ; kriyAkaraNayoradhigamAkArayoraikAtmye virodha iti cet / asdett| dharmabhedasya vyAvRttyupakalpitasyAbhyupagamAt / anAkAravyAvRttiH pramANaM / anadhigativyAvRttizca phalamiti nAnayoraikyaM / kathantaryuktaM (1) "sA ca tasyAtmabhUtaiva tena nArthAntaraM phalami" (2 / 307) tyAha (1) vastvabhinnamitISyate // 318 // paramArthato jJAnAtmakaM vastvabhinnamitISyate / (318)na tu kalpitadharmadvAreNapi / kiM punastattvata eva sAdhanAd bhinnA'dhigatizchi dAdivanneSyata ityAha (1) evaM prakArA sarvaiva kriyAkArakasaMsthitiH / bhAvasya bhinnAbhimateSvapyAropeNa vRttitaH // 319 // sarvaiva kriyAkArakayoH saMsthitirvyavasthA evaM prakArA kalpitaiva bhinnAbhimateSvapi dAruparazvAdiSu kriyAkaraNabhAva syAropeNa vRttitH| na hi tatrApi kAryakAraNavastudvayavyatiriktA kriyaasti| dvidhAbhUtaM kASThamevAtadvyAvRttyA bhedAntarapratikSepeNa chidetyucyte| tatkAraNeSu ca puruSakaraparazvAdiSu sAmagryantarattinaH karAcchidAyAH anutpatteH parazorasAdhAraNaM sahakAritvamupadarzayitumatadvyAvRttyA krnnvypdeshH| na tu kriyAkaraNatvamanyadeva kaarykrnnaabhyaaN| adhigamAkArayostu vyavasthApyavyavasthApakabhAvaH kriyAkaraNa bhAvaH (1) yathA yaH kampate so'zva iti (1) uktA prmaannphlvyvsthaa||xx // (319)
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . asaMvedanadhitA ___e. vijJaptimAtratAcintA (1) arthasaMvedanacintA - ka. arthasaMvid idAnIM yo gA cAro vedyavedakabhAvamapazyan sautrAnti kaM pRcchti| kArthasaMvid kA'rthasya saMvit jnyaanmucyte| ata Aha (1) yadevedaM pratyakSaM prativedanam / yadevedaM pratyakSamanubhavasiddhaM prativedanaM nIlAdyAkAreNa pratiniyataM vedanaM pratisantAnaniyataM vA saivaarthsNviducyte| . tadarthavedanaM kena tAdrUpyAd vyabhicAri tat // 320 // nanu tat pratiniyataM vedanamanubhUyamAnamarthasya vedanaM zena hetunocyate svaprakA-... zAtmakatvAt sva vedanameva tadyuktaM nArthavedanaM / tasya sarvavA parokSasvAt tADU- . pyAdarthasarUpatvAt jJAnamarthavedanamiti cet / tadarthasArUpyanyabhicAri, dvicandra kezoNDUkajJAnAdyAkArasyArthamantareNApi bhAvAt / (320) atha sonubhavaH kAsya athAnubhAvyAbhAve so'nubhavaH pratyAtmavedyo'sya jJAnasya na karmaNi vyvsthaapniiyH| na hi karmarahitA kriyA kvcidsti| atrAha (1) tadevedaM vicaaryte| yaducyate vyavahartu bhiridamanenAnubhUyate iti tvevedmsmaabhivicaaryte| jJAnaM svaprakAzamupalabhyate prakAzazcocyata ityyuktN| 42b 1 antarbahistA dUSitA(1) pramAdvaya prameva vidhyAduktaM prtyksslkssnnnyc| sautrAntikapramANaM sArUpyaM bAhyorthaH prameyodhigatiH phalaM vyavasthApyAdhunA vijJaptI pramANaphalavyavasthA nirvivikSuH "svasamvittiH phalavAna tadpo hArthanizcaya" iti samvittiM vyAkhyAtumAha sautrAntikaM / 'ativyaapyaa|
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 pra0 vA. vRttau (2 paricchedaH) yaccArthasArUpyamanubhavanibandhanamuktaM tadapyasambhavIti darzayannAha (1) sarUpayanti tat kena sthUlAbhAsaca te'NavaH // 321 // te parasparaM bhinnA aNavaH tajjJAnaM sthUlAbhAsaM sthUlAkAraM kena rUpeNa sarUpayanti / yadaNusvarUpamasthUlamasti na tat jnyaanaaruuddhN| yacca jJAnArUDhaM sthaulyaM nANuSu tdsti| (321) tannArtharUpatA tasya styaarthaavybhicaarinnii| tatsamvedanabhAvasya na samarthA prasAdhane // 322 // tasmAttulyajJAnasya nArtharUpatA'sti / satyAM vArtharUpatAyAM vyabhicAriNI sA vicndrjnyaanaadissu| tatazca tatsaMvedanabhAvasyArthasaMvedanatvasya prasAdhaneSu sA'rtharUpatA na samarthA / na kevalAdarthasArUpyAdarthasaMvedanatvaM yena vyabhicAraH syAt() kintahi sArUpyatadutpattibhyAM(0) te ca dvicandrajJAnAdInAM na staH / candradvayasyAbhAvAt tdutptteryogaat| (322) etadevAha (1) 1 tatsArUpyatadutpattI yadi samvedyalakSaNam / - samvedyaM syAt samAnArtha vijJAnaM samanantaram // 323 // tena grAhyeNa sArUpyaM tasmAdutpattiH svasamvedyasya lakSaNaM yadi saMmataM tadApi samana taraM zAnamuttarajJAnena samAnArtha samAnagrAhyaM saMvedyaM syaat| tatsarUpatadutpattyoH sNbhvaat| (323) - kha. dRzyadarzane pratyAsattivicAraH syAdetat(). idaM dRSTaM zrutamvedamiti ytraavsaaydhiiH| na tasyAnubhavaH - sArUpyatadutpattimattvepIdaM dRSTaM zrutamve damiti yatrAvasAyadhIrutpadyate tasya so'nubhavo naanysy| na ca samanantarapratyaye dRSTazrutpadyavasAyo bhavati tanna graahyo'sau| atrAha (1) ___ saiva pratyAsattivicAryate // 324 // 1 avayavI sauntrAntikenava nirstH| 'puurvaanubhuutsmrnnN| smArtenedaM pryogH|
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 217 arthasaMvedanacintA dRzyadarzanayoH saiva prtyaasttivicaaryte'smaabhiH| (324) dRzyadarzanayoryena tasya tad darzanammatam / tayoH sambandhamAzritya draSTureSa vinizcayaH // 325 // yena pratyAsattisambhavena tasya bAhyasya tajjJAnaM varzanaM mtN| tayordazyadarzanayoH sambandhaM pratyAsattimAzritya draSTuH puruSasyedaM dRSTaM zrutaM vedmityrthnishcyH| tatsArUpyatadutpattilakSaNA ca pratyAsattiH samanantarapratyayepi samAneti tanibandhano dRSTazrutAdhyavasAya ()pi tatra syAdityarthaH / (325) - AtmA sa tasyAnubhavaH sa ca nAnyasya kasyacit / pratyakSaprativedyatvamapi tasya tadAtmatA // 326 // tasmAdvaidyarahitastasya jJAnasya sa nIlAdirUpa AtmAnubhavaH (1) sa cAnubhavo nAnyasya kasyacid baahysy| tasya jJAnasya pratyakSaprativedyatvamapi yducyte| sA tdaatmtaa'prokssaanubhvaatmtaa| (326) nAnyonubhAvyastenAsti tasya naanubhvoprH| / tasyApi tulyacodyatvAt svayaM saiva prakAzate // 327 // yathA ca svarUpAdanyo buddhayA anubhAvyo naasti| tathA tasya jJAnasya cAparo'nubhavo naasti| tasya jJAnagrahaNa syApi tulyArthacokhatvAt / sa hyanyatvanibandhano graahygraahkbhaavH| taccAnupapannamityuktaM / tattasmAttat jJAnamaparokSatayotpannaM svayaM prkaashte| nAnyena prkaashyte| (327) ga. nIlAdyanubhavaprasiddhiH kathaM tahi nIlAdyanubhavaprasiddhirityAha (1) . nIlAdirUpastasyAsau svabhAvonubhavazca sH| nIlAdhanubhavAt khyAtaH svarUpAnubhavopi san // 328 // 'jJAnajJeyayoH pRthagiSTe na tAdAtmyaM tadrUperthe'satyapi tadrUpajJAnAt na tadutpattiH viSayavyavasthAzraya idaM parAmarzaH parAmarzAcca tdvissyvyvsthaa| graahygraahktvaayogaat| graahytvsy| 4 yat svasamvidrUpaM tannirAlambanaM yathA svapnajJAnaM svavidrUpaJca jAgarepIti tanmAtrAnubandhitvA (t) svabhAvaheturukta ( / ) etena apratyakSopalambhasya naarssdRssttiH| prasidhyatIti naasiddhtvN| 28
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 pra0 vA. vRttau (2 paricchedaH) tasya jJAnasya nIlA' dirUpo'sau svabhAvo'nubhavaH prakAzAtmakazca sH| tena svarUpAnubhavopi sannIlAdyanubhavAt tathA saMprasiddhiH / (328) prakAzamAnastAdAtmyAt svarUpasya prkaashkH| yathA prakAzobhimatastathA dhIrAtmavedinI // 329 // yathA prakAzastAdAtmyAt prakAzAtmakatvAt paranirapekSaH prakAzamAnaH svarUpasya prkaashko'bhimtH| tathA dhIH paranirapekSA prakAzAtmanotpannA prakAzamAnA'tmavedinIti upcaaraaducyte| (329) tasyAzcArthAntare vedye durghaTau vedyavedako / avedyavedakAkArA; yathA bhrAntairnirIkSyate // 330 // vibhaktalakSaNagrAhyagrAhakAkAravisavA / cakAro hetau| yasmAttasyA dhiyo'rthAntare vedye vedyave (da)kAkArau durghaTau(1) tasmAd vastuto'vedyavedakAkArA sA buddhirnIlaprakAzAtmanotpannA tathA prkaashte| na tu tatra kazcid grAhyasya grAhakasya cAkAraH smsti| kathaM tarhi grAhyagrAhakapratibhAsavyavasAyAvityAha (1) bhrAntairaprahINadvayavAsanAviplavairyathA vibhaktalakSaNau grAhyagrAhakAkArAveva viplavau yasyAH sA tAdRzI nirIkSyate vibhAvyate bhrAntadarzanAnurodhena ( / 330) gha. grAhyagrAhakapratibhAsavyavasAyaH tathA kRtavyavastheyaM kezAdijJAnabhedavat // 331 // ___ tathA grAhyagrAhakabhedena kRtavyavasthA sa nIlAdibahirdezaM grAhyamAntaraJca saMvedanaM grAhakamiti viplava eSa keshaadijnyaanbhedvt| na hi kezoNDUkajJAnavizeSasya grAhakavad grAhyaH kezAvayavosti (1) kiM tarhi kezAbhAsaH prakAza eva 43a ke vala: / (331) yadA tadA na saMcodyagrAhyagrAhakalakSaNo / tadAnyasamvidobhAvAt svasamvit phalamiSyate // 332 // viplavavazAcca grAhyagrAhakabhedena buddhiryadA vyavasthApyate tadA na saM'codya 'kalpitaH karmakAdIti vAcyaM / 'na saMcoye grAhyagrAhakalakSaNe yasyAH /
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthasaMvedanacintA.. 219 pAhyaprAhakalakSaNA saa| na hi vastuto grAhyagrAhakabhAvaH smbhvti| na ca viplavavazAdvastuvyavasthA kezadvicandrAderapi tattvaprasaGgAt(1) yadA ca na grAhyagrAhakatA vijJaptimAtratAyAM tadAnyasya grAhyasya saMvido jJAnasyAbhAvAt svasaMvit phlmivyte| (332) Ga. bAhyArthanirAsaH yadi bAhyonubhUyeta ko doSo naiva kazcana / idameva kimuktaM syAt sa bAyothonubhUyate // 333 // nanu yadi bAhyo'rtho jJAnenAnubhUyate tadA ko bossH| yena svasaMvit phlmissyte| Aha (1) yadyanubhUyate tadA naiva kazcana dossH| anubhava eva tu bAhyasya naastiityucyte| tathA idameva kimuktaM syAt 'bAhyo'rtho jJAnenAnubhUyata' iti' (333 / ). yadi buddhistadAkArA saastyaakaarvishessinnii| - sA bAhyAdanyato veti vicAramidamarhati // 334 // - yadi buddhistadAkArA vA baahysruupetyucyte| satyamasti sA buddhirAkAravizeSiNI niilaaniilaadyaakaarvishessyuktaa| kiMtu sA buddhibarbAhyAvajjiAyetAnyato vAsanApratiniyamAdvA iti vicAramidamarhati / na tAvad buddhivyatirekiNA'rthaH kshciddhetutyoplbhyte| buddhisvarUpamAtravedanAt / kAdAcitkatayA tu kAraNaM tasyAH kiJcid vyavasthApanIyaM tacca bAhyaM vAsanA vA syAt ubhythaapyupptteH| (334) . darzanopAdhirahitasyAgrahAttadgrahe grhaad| utpAhArimAdha! darzanaM nIlanirbhAsaM ; tatra varzanena jJAnenopAdhinA vizeSaNena rahitasya niilaadergrhaat| tasya prahe ca nIlasya prahAt sahaiva nIladhiyorbedanAt darzanaM nIlAvinirbhAsaM nIlAkAraM 'riktaM pazyan pRcchati prN| 'yadi nirAkArA buddhiviSayo'rthAntaraM tadA smbndhaasiddhH| tathA nIlAkArasyAMgrahe jnyaanaagrhaat|| nIlagrahe varzanAcca / na hi jJAne dvAvanubhavau kintu svopalambha eva jnyaansyaapi|
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 pra0 vA. vRttau (2 paricchedaH) vyvsthitN| yattAvat nIlAdikaM baahymityucyte| tajjJAnena sahopalambhaniyamAt tadabhinnasvabhAvaM dvicandrAdivat / kastarhi nAstItyAha (1) nArtho bATosti kevalam // 335 // bAhyo nIlAdirarthaH kevalaM naasti| ttsaadhktvenaabhimtsyaadhyksssyaasaamrthyaat| (335) ___ evantahi jJAnasya gajAdyAkArasyAlokAdinimittAntarasadbhAvepi dezakAlAdipratiniyamadarzanAt artho vyavasyatItyAha (1) kasyacit kizcidevAntarvAsanAyAH prabodhakam / tato dhiyAmviniyamo na bAhyArthavyapekSayA // 336 // kasyacijjJAnasya gajAdyAkArasya kiJcideva jJAnamantarvAsanAyAH samanantarapratyayAntaravattinyA niyatajJAnajananayogyatAlakSaNAyAH prabodha ke kAryotpAdanAbhimukhyakArakaM / tataH prabodhakavazAt dhiyAM niyatAkAra tayA viniymH| na bAhyArthavyapekSayA (1) ko hi vizeSo bAhyo vA niyAmakaH pratibhAsasya prabuddhavAsanAvizeSaH samanantarapratyayo vaa| tatra vAsanAyAH sAmarthya svapnAdAvupalabdhaM / na tu bAhyasya nityproksstvaat| na tathApi parokSasya bAhyasya sAdhakasyAbhAvepi nAbhAvasthitiriti cet| pratibhAsamAnaM jJAnaM bAhyaM tu na pratibhAsata eveti taavtaivaabhimtsiddheH| sAdhakapramANarahitapizAcAyamAnabahirarthaniSedhenAsmAkamAdaraH / yadi tu taniSedhanibandho garIyAn sAMzatvAnaMzatvakalpanayA paramANupratiSedhe A cArTI yaH paryezi (? / ssi)tvyH| (336) ca, vijJAnavairUpyam tasmAd dvirUpamastyekaM yadevamanubhUyate / smaryate cobhayAkArasyAsya samvedanaM phalam // 337 // yasmAd bAhyo'rtho nAnubhUyate tasmAdekaM vijJAnaM avidyopaplutatvAt dvirUpaM bodharUpaM niilaadiruupnycaasti| yat yasmAjjJAnamevaM dvayAkAratayA'nubhUyate svavedanena yathA 'bhraantyaa| 'pystiiti| anyathA sadA sarvatra jJAnaM syAt / yathA bIjAdi sadA sthitopi kaarykaarii| aalyaakhy| AlayapariNateH shkaarijnyaan| .
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthasaMvedanacintA nubhavaM kAlAntare smaryate ca ( 1 ) yathA cAnyasya saMvedanAbhAvAt / ubhayAdyAkArasya nIlAdyanubhavarUpasya saMvedanaM phalaM / tadevaM prameyo grAhyAkAraH pramANaM grAhakAkAraH phalaM svasaMviditi darzitaM bhavati / ( 337 ) cha, arthasaMvitphalam yadA niSpannatadbhAva iSToniSTopi vA paraH / vijJaptihetuviSayastasyAzcAnubhavastathA // 338 // yadA bahirarthavApi paro bAhyo'rtha iSTo'niSTo'pi vA niSprannatadbhAvo bhAvanAvazAd vyavasthiteSTAniSTabhAvaH sarUpAyA vijJapterhetuH san viSayo bhavati / tadA tasyA vijJaptestathA iSTAniSTAkAreNAnubhavo viSayasya cAnubhava ucyate / tena viSayasArUpyaM pramANamarthasaMvit phalamuktaM / ( 338) athavA vijJAnavAdepyaviruddhamityAha ( 1 ) " yaMdA saviSayaM jJAnaM jJAnAMzerthavyavasthiteH / tadA ya AtmAnubhavaH sa evArthavinizcayaH // 339 // yadA jJAnasyAMze AkAre viplavavazAt artha *sya vyava' sthiterjJAnaM saviSayamiSTaM / tavAM ya Atmano jJAnAkArasyAnubhavaH sa evArthasya nizcayaH saMvedanamiSyate 43b (i) tatazca vijJAna vA de pyarthAkAraH pramANamarthasaMvitphalamaviruddhaM / (339) yadISTAkAra AtmA syAdanyathA 'vAnubhUyate / iSToniSTopi vA tena bhavatyarthaH praveditaH // 340 // .1 "savyApArapratItatvAt pramANaM phalameva sat / pramAnasamu- 3181 svasamvittiH phalamvAtra tadrUpo hyarthanizcayaH / viSayAbhAsataivAsya pramANantena mIyate / 221 yadAbhAsaM prameyantat pramANaphalate punaH // grAhyagrAhakasambittI trayannAtaH pRthakkRtamiti pramANasamu. 1|11| sUtracatuSTayAnurodhAccaturAvatitaH phalavikalpaH / sambhavamAtreNAmI vikalpAH 5 rAgadveSAbhyAm / samAptistu vijJAnavAda eva kRtA // * asamarthoyameSaH phalavikalpaH / 8 iti dvitIyaH phalavikalpaH * grAhyasya / * arthazUnyaM / a grAhyAkAraH prameyaH /
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 pra0 vA. vRttI (2 paricchedaH) * bahirarthanayepi buddhivedanasyaivArthavedanatvAt tathA yadISTAkAro'syA buddharAtmAanubhUyate'nyathAniSTAkAro vaa| tadA tena jJAneneSTo'niSTo vArthaH pravedito bhavati naanythaa| (340) vidyamAnepi bAhyarthe yathAnubhavameva sH| nizcitAtmA svarUpeNa nAnekAtmatvadoSataH // 341 // yasmAdvidyamAnepi bAhye'rthe yathAnubhavamanubhavAkArAnatikrameNa sa bAhyo'rtho nizcitAtmA vyavasthApyate naarthsvruupenn| yathA sambhavinA nizcitAtmA vyvtisstthte| iSTAniSTatvena puruSAbhyAmekasyArthasya grahaNAdanekAtmatvadoSaH prasajyate / ' (341) yadi bAhyaM na vidyata kasya saMvedanaM bhavet / yadyagatyA svarUpasya bAhyasyaiva na kiM matam* // 342 // abhyupAyepi bhedena na syAdanubhavo dvyoH| - adRSTAvaraNAtsyAt cenna nAmArthavazA gatiH // 343 // anekA tmakatvasyAbhyupAye svIkArepi dvayoH puruSayo deneSTatvenaikasyAnyasya cAniSTatvenAnubhavo na syAt / dvayAkAratvAdvastunastathaiva pratItiprasaktiH / adRSTena sukhaduHkhavedanIyena krmnnaavrnnaat| dvitIyasyAkA rasya ekAtmatvena pratibhAsaH syAditi cet| evaM satyarthavazA ga tirjJAnamiti nAma prasiddhaM na syAt / adRSTavazeneSTAniSTAkArayoH pratIterupadarzanAt / (342, 343) kiJca (1) tamanekAtmakaM bhAvamekAtmatvena darzayata / tadadRSTaM kathaM nAma bhavedarthasya darzakam // 344 // bhAvamanekAtmakamekAtmakatvenakAkAratayA darzayadadRSTaM tatkathamarthasya varzakaM nAma bhvet| tadeva hi darzakamasya yat tatsvarUpaM prtibhaasyti| na caikAkAro'rthaH / ttsttprtiitirnaarthprtiitiH| (344) .. 'arthavazAd buddharvyavasthAne yAvanta AkArA jJAne terthagatAH prasajantItyanekAkArothaH syaat| *vRttikRtA tvvivRtssaa|| sAMkhyasya bAhyarUpAH sukhAdayaH trigunnaatmktvaajjgtH| . bAhyavAdibhirapi yathAnubhavamevAryanizcayo'bhyupagata ityAtmAnubhava evaarthsy| dvayorapISTAniSTasaGkarapratItiH syaat| AlokaM cikIrSatA sarvamevAndhIkRtaM thi|
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ . .. arthasaMvedanacintA , 223 iSTAniSTAvabhAsinyaH kalpanA nAkSadhIryadi / aniSTAdAvasandhAnaM dRSTaM tatrApi cetasAm // 345 // yathAvasthitavastugrAhiNyakSadhIstadanantaramiSTAniSTAvabhAsinyaH klpnaa'ythaarthaa| tenAnekAtmakatvadoSaprasaGga iti ydiissyte| tatraindriyatvepyaniSTAdAvAdizabdAtkAmalAdau cetasAmindriyajJAnAnAmasandhAnamarthAkArAnanuvidhAnaM dRSTaM / tasmAdindriyabuddhirayathArthAkArA na bhavatIti naasti| (345) tasmAt prameye bAhyepi yuktaM svAnubhavaH phalam / yataH svabhAvosya yathA tathaivArthavinizcayaH // 346 // .. tasmAnna kevalaM svarUpe bAhyepi prameye svAnubhavaH phalaM yukt| yataH kAraNAt svabhAvosya jJAnasya yathA pratibhAti tathaiva nArthasya vinizcayaH sidhyti| (346) tadarthAbhAsataivAsya pramANaM na tu sannapi / grAhakA'tmA'parArthatvAd bAhyeSvartheSvapekSate // 347 // tat tasmAd bAhyeSvartheSu grAhyeSvasya jJAnasyArthAbhAsa tA'rthAkArataiva pramANamApekSate na tvanvayigrAhakAtmA grAhakAkAro'parArthatvAt aatmvissytvaattsy| (347) ja, AtmasaMvidevArthasaMvid yasmAd yathA niviSTosAvarthAtmA pratyaye tthaa| nizcIyate niviSTosAvevamityAtmasaMvidaH // 348 // yasmAtkAraNAdyathA iSTatvenAniSTatvena vArthasyAtmAkAraH pratyaye niviSTastathA'rthoM nizcIyate tasmAdAkAraH prmaannN| asAvakAra evamiSTAniSTatvena buddhau niviSTa ityAtmasaMvidaH svsNvednaanishciiyte| (348) ityarthasaMvit saiveSTA yatorthAtmA na dRshyte| tasmAd buddhinivezyArthaH sAdhanaM tasya sA kriyA // 349 // iti tasmAt saivaatmsNvidrthsNvidissttaa| yataH svarUpAd bahirbhUto'rthAtmA na dRzyate' buddhayAkAra eva tu vedyte| atastadvedanadarzanamevArthavedanaM / yasmAccArtha 1 anyaakaartvN| 'jJAnArUDhAkArasamvedanAnurUpeNArthAvasAyavyavasthAnAt / parArtha pramANanna ca prAhAkAravad grAhakAkAro vyavasthAkArIti bhAvaH /
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA0 vRttau (2 paricchedaH) sArUpyavazenArthAdhigativyavasthA tasmAd buddhinivezyArtho'rthapratibimbaM sAdhanaM pramANaM tasya pramANasya sAdhigatiH kriyA phalamiSyate / ( 349) yathA nivizate sortho yataH sA prathate tathA / arthasthitestadAtmatvAt svavidapyarthavinmatA // 350 // 224 yataH kAraNAt yathArtho jJAnAtmani nivizate tathA sA svasaMvittiH prathate khyAti ( 1 ) tasmAdarthasya sthiteradhigatestadAtmatvAt paramArthataH 1 svavidapi satI arthavid matA / svasaMvedanamevArthavedanamupacArAducyata iti tAdAtmya - manayoH ( / ) (350) tasmAd viSayabhedopi na ; yasmAdarthAkAra eva pramANaM pratItisAdhanatvAt phalaJca pratIyamAnaM tasmAtpramANaphalayoviSayabhedopi nAsti / yathA paramate AlocanavizeSaNajJAnAdInAmekArthApekSayAveva hi sArUpyapratipattI pramANaphalatvaM pratilabhete / yadyarthasaMvedanaM phalaM tadA svavitphalaM kathamuktamityAha (1) svasaMvedanaM phalam / uktaM svabhAvacintAyAM tAdAtmyAdarthasaMvidaH ||351 // arthasaMvedanasya vastutaH svabhAvacintAyAM svasaMvedanaM phalamuktaM / arthasaMvidastA - / dAtmyAt svasaMvedanAtmatvAt / na svAkArapratIteranyAstyarthapratItiH svarUpeNa tasyA: pratIteH / (351) nanu yadi yathArthaM nAnubhavastadA svavAsanAprabodhakamanuvartamAnasya jJAnasyArtho bAhyostItyetadeva kuta ityAha ( 1 ) tathAvabhAsamAnasya tAdRzo'nyAdRzopi vA / jJAnasya heturarthopItyarthasyeSTA prameyatA ||352 || tathA iSTAniSTAkAreNAva bhAsamAnasya jJAnasyArthopi tAdRzonyAdRzo vA 1 tadyadyarthasArUpyaM mAnaM svavitphalaM tadA viSayabhedaH / AtmaviSayA vittirbAhyaviSayaM sArUpyamityAha / pratibhAsamAtreNa tadvyavasthAhetutvAt / vidyamAnepi bAhyerthe yathAnubhavameva ve ( 21342) tyAdinA / " yadA tvabAhya evArthaH prameya" ityAdi samuccayasya tRtIyaH phalavikalpo vyAkhyAtaH / vinA ca bAhyaM tatsvarUpAgrahaNe kathambAhyArthastRtIyaH phalavikalpaH / 4 arthanirapekSatvaM / * yathAvabhAso'nyAdRzo AlokAdibhAvepi nIlAdirahitadeze'nutpatterindriyasiddhivat /
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthasaMvedanacintA 225 295 heturityarthasya prameyateSTA sau trAnti ka mate / sArUpyasya paramArthataH "sarUpayanti tat kena sthUlAbhAsaJca teNava" (2 / 321) iti pratiSedhAt' / (352) __ yathA kathaJcittasyArtharUpaM muktvAvAsinaH / arthagrahaH kathaM ; yadi sArUpyAbhAvastadA tasya jJAnasyAvabhAsino yathA kathaJcidiSTAniSTAdinA bhAsamAnamartharUpamarthAkAraM muktvA kathaM kena prakAreNArthasya prahaH syAt / na hyarthaH svarUpeNa dRshyte| tat svruupbuddhivednaadrthgrhvyvsthaa| sArUpyameva cenna saMbhavati kathamarthagraha iti manyate sau trAnti kaH yo gA cA ra stu tasya sAhAyyakaM manyamAna Aha (1) - satyaM na jAnehamapodRzam // 353 // * satyaM na jAne'hamapIvRzamarthagrahaH kthmiti| (353) kathaM tarSasatyarthe grAhyagrAhakaphalabheda ityAha (1) 1 avibhAgopi buddhyaatmvipryaasitdrshnaiH| . . grAhyaprAhakasaMvittibhedavAniva lakSyate // 354 // ' paramArthato'vibhAgo bhedarahitopi buddhadhAtmavyavAsanayA viparyAsitaM vibhAgenopadazitaM darzanaM yeSAM tairatattvadarzipuruSAyavAhakasaMvittInAM paraspara bhevastadvAniva lkssyte| (354) atra dRSTAntamAha (1) mantrAdhupaplutAkSANAM yathA mRcchklaadyH| anyathaivAvabhAsante tadrUparahitA api // 355 // yathA mucchakAlAvayo mantrAdibhirupaplutayathArthajJAnahetukRtamahaM yeSAM teSAmanyathA suvrnnaaditvenaivaavbhaasnte| tena suvarNAdinA rUpeNa rahitA api vstutH| (355) mA) 1 nanu tAvRzo'nyAvRzopi vArthaH prameyo neSTaH svaparayostat kimevmucyte| pareNa svavAcA bAhyaM niSeSayitumuktaM tavAha / 2 ya evamicchati sa pcchptaaN| AnuSaGgikamuktvA vijJaptau prmaadimaah| 26
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA0 vRttau (2 paricchedaH) kasmAtpunarmantrAdisAmarthyAt suvarNAditAmeva yAtaM mRtkhaNDamiti nAbhyupa (ga) myate ityAha (1) 226 tathaiva darzanAtteSAmanupaplutacakSuSAm / dUre yathA vA maruSu mahAnalpopi dRzyate / / 356 // mantrAdinA'nupaplutacakSuSAnyena puMsA teSAM mRcchakalAdInAM yathopahatAkSeNa te dRzyante tathaiva darzanAt mRdAtmatvenaiva darzanAt suvarNAditvena niSpattikalpanamayuktaM / yathA maruSu dUre'lpopi mahAn dRzyate taddezasyairalpatvenaiva bhAtasya' darzanAt / (356) 5 yathAnudarzanaJceyaM meyamAnaphalasthitiH / -kriyate'vidyamAnApi grAhyagrAhakasaMvidAm // 357 // tasmAd grAhyagrAhakasaMvidAM paramArthato'vidyamAnApi meyamAnaphalasthitiryathAdarzanaM kriyate / grAhyAkA' ro meyaH grAhakAkAMro mAnaM saMvittiH phalamiti vyavasthApyate / (357) 'anyathaikasya bhAvasya nAnArUpAvabhAsinaH / satyaM kathaM syurAkArAstadekatvasya hAnita: // 358 // anyathA yadi vastuto grAhakAdivibhAga iSyate tabaikasya bhAvasya jJAnAtmano nAnArUpA (va) bhAsino'nekAkArapratibhAsavanta AkArA grAhyAdikAH kathaM satyaM syuH| tasyaikajJAnAtmana ekatvasya hAnitaH / na hyekaM pratibhAsamAnAnekAkArAtmakaM bhavitumarhati / pratibhAsena sarvveSAM bhedena vyavasthApanAt / ( 358) anekameva tarhi jJAnaM paricchedAditvena syAdityAha / anyasyAnyatvahAnezca ; na cAnekaM jJAnaM ekameveSTavyaM / vastuto bhinnasyAbhede iSyamANe grAhyAdeH parasparato'nyasyAnyatvahAneH / yadA hi bhedapratibhAsepyekatvamiSTaM tadA bheda eva na vyavasthitaH / tatazca sukhaduHkhAdayo nIlapItAdayazca parasparaM na bhidyeran / pratibhAsabhedasya tatsAdhanatvAt / anyasya ca tatsAdhanasyAbhAvAt / 'prathame vikalpe nIlAdiparicchedadvAreNa tajjJAnaM phalaM AkAraH prmaa| dvitIye vijJaptau grAhyAMzaH prameyo grAhakAMzaH prabhA / tadubhayavedanaM phalaM / tRtIye tu pratipatRvyavasAye neSTAniSTAdirUpeNa gRhyamAno'rthaH prameyaH tathA bhAnaM mAnaM / tatsaMvit phalaM / tavArthAbhAsataivAsattaivAsya pramANamityuktaH caturthaH /
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthasaMvedanacintA 227 evantakaM tAvat jJAnaM nAnAkAraM syAditi zaGkAyAM nakAraM kAkAkSikt saMbandhayannAha (1) nAbhedo rUpadarzanAt / rUpAbhedepi pazyantI dhIrabhedaM vyavasyati // 359 // nA' bhevo jJAnasyAbhi buddhasya rUpa syAdarzanAt / rUpAbhedaJcAdrayAdau pazyantI dhIrabhedaM vyavasyati / na ca grAhyagrAhakAdiSu bhinnAbhAseSvabhedapratibhAsaH / ( 359 ) tasmAd (1) bhAvA yena nirUpyante tadrUpaM nAsti tattvataH / yasmAdekamanekaM ca rUpaM teSAM na vidyate // 360 // bhAvA grAhyAdayo yena rUpeNa grAhyatvAdinA nirUpyante anubhUyante tadrUpaM tattvatasteSAM nAsti / yasmAdekaM rUpamanekaJca rUpaM teSAM na vidyate / vastubhavadekamanekaM vA syAt / na ca grAhyAdyAbhA eko'neko vA yuktaH / tasmAduppalava evAyaM / (360) nanu (1) * sAdharmyadarzanAlloke bhrAntirnAmopajAyate / . atadAtmani tAdAtmyavyavasAyena neha tat // 361 // pradarzanAjjagatyasminnekasyApi tadAtmanaH / loke sAdharmyadarzanAdatadAtma" ni tAdAtmyavyavasAyena bhrAntivvitathA- 44b kArA buddhirjAyate iti nAma prasiddhaM / iha' vijJaptinaye tat sAdharmyadarzanaM nAsti / (361 ) ekasyApi tadAtmano bhUtAkArasya jagatyadarzanAt / atrAha (1) astIyamapi yA tvantarupaplavasamudbhavA // 362 // doSodbhavA prakRtyA sA vitathapratibhAsinI / anapekSitasAdharmyadRgAdistaimirAdivat // 363 // sAdharmyadarzanAdyA mAnasI bhrAntiriyamapyasti / yA punarantarupaplavasamudbhavA avidyAprabhavA sA prakRtyA doSodbhavA / avidyA timirAdihetukA vitathapratibhAsinyabhUtAkArA anapekSitasAdharmyadgAdistaimirAdivat / yathA timirajJAna 'abhinnarUpadarzane hi abhedaH syAt / "buddhena rUpana dRzyate / cittagatAH / 4 " marIciSu jlvt| iyameveti tu na niyamaH / anapekSitasAdharmyApyasti /
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1: pra0 vA0 vRttau (2 paricchedaH) mindriyadoSAdanapekSitasAdhamrmyameva jAyate tathA grAhyAdibhrAntirapItyarthaH, jAyamAnameva hi jJAnaM vAsanAsAmarthyAdanubhavAnanubhavatvenAntarvvahirdezatvena sukhAdi nIlAdi darzayati / evaM tahi bahirarthopadarzanazaktameva svadarzanahetubalAt kasmAneSyata jJAnamiti cet / na (1) svapnAdAvavidyAyA asadgrAhyAkAropadarzanasAmayopalabdheH / AkArAtiriktabahirarthasyAdarzanAnna jJAnasya tadupadarzanasAmarthyakalpanA nyAyyetyAstAM tAvadidaM / ( 362, 363) jha. vijJaptimAtratAyAM pramANaphalavyavasthA vijJaptimAtratAyAM pramANaphalavyavasthApa (nA)rthamA ' ha (1) tatra buddheH paricchedo grAhakAkArasammataH / tadAtmyadAtmavittasya sa tasya sAdhanaM tataH // 364 // 228 tatra vijJaptimAtratAyAM buddhaH sa 'grAhakAkAraH saMmataH pariccheda AkAra AtmabilU tasya grAhakAkArasya phalaM / tAbAtmyAt paricchedasvabhAvatvAt svasaMvittiH phalamveti sUtre svAbhAsaM viSayAbhAsaJca jJAnamutpadyate (1) tatra yat svasaMvedanantat phale viSaya (:) paricchedAtmaka eva hi grAhakAkAraH sa eva cAtmavedana / tataH pari* chedavazenAtmavedanavyavasthAnAt ( 1 ) sa paricchedastasyAtmavidaH phalabhUtAyAH sApramANaM / ( 364 ) tatrAtmaviSaye mAne yathA rAgAdivedanam / iyaM sarvvatra saMyojyA mAnameyaphalasthitiH || 365|| tatra evaM satyAtmaviSaye mAne svasaMvedane pramANe yathA rAgAdivedanaM mAnameyaphalAtmakaM / iyaM mAnameyaphalasthitiH sarvvatra vijJaptinayepi saM yojyA / ( 365) tathA hi (1) tacca saM.paM. 1*398 tatrApyanubhavAtmatvAtte yogyA svAtmasaMvidi / iti sA yogyatA mAnamAtmA meyaH phalaM svavit // 366 // , tatrApi rAgAdivedanepi te rAgAdayo'nubhavAtmatvAt svAtmanaH saMvidi yogyA iti tasmAt sA svavedanayogyatA rAgAdInAM mAnamAtmA meyaH phalaM svavit / (366) "bAhyavijJAnavAdI dvirAvatato bhevakathanArthaM / 2 vijJaptau grAhyAMzo meyo yaH pUrvvaM pramANamuktaH / grAhakAMzaH pramA tadubhayasadanaM phalaM / svaviniSThaM / 4 anubhavanIyaH /
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthasaMvedanacintA 229 nanu rAgAdiSTAtmasaMvedanaM phalabhUtaM mAnayuktamiha tu grAhakAkAro yogyatAlakSaNaM pramANamucyata iti vyA hatamiti zaGkAyAmuttaraM (1) grAhakAkArasaMkhyAtA paricchedAtmatAtmani / sA yogyateti ca proktaM pramANaM svAtmavedanam // 367 // yA grAhakAkArasaMkhyAtA paricchedAtmatA sAtmani saMvedane yogyatA ceti tasmAdrAgAdiSu svAtmasaMvedanaM pramANaM proktaM / na hi svavedanaM phalabhUtamiha vivakSitaM kintu yogytaa| tsmaadbhinnaarthtv| (367) nanu svAbhAsaM tAvadastu jJAnaM pricchedsvbhaavtvaat| viSayAbhAsaM tu kathaM yathA viSayaM kAraNaM tathA cakSurAdirapIti tadAkAratApi syAdityAha (1) sarvameva hi vijJAnaM viSayebhyaH samudbhavad / tadanyasyApi hetutve kathaJcid viSayAkRti // 368 // sarvameva hi jJAnaM viSayebhyaH samudbhavadutpadyamAnaM tebhyo viSayebhyo'nyasyendriyAdepi hetutve kathaJcit svakAraNAyAtaviSayagatazakti bhedAdviSayAkRti bhavati nendriyAdyAkAraM / (368) yathaivAhArakAlAdehetutve'patyajanmani / pitrostadekasyAkAraM dhatte nAnyasya kasyacit // 369 / / yathaivApatyajanmani pitrormAtApitrorAhArakAlAde zca hetutvepi tadekasya .... pitrormadhye ekasya piturmAtukiAramapatyaM dhatte'nyasyAhArakAlAdezca kasyacit (n)| (369) taddhetutvena tulyepi tadanyairviSaye matam / viSayatvaM tadaMzena tadabhAve na tad bhavet // 370 // yata evaM tat tasmAt tato viSayAdanyairindriyAdibhirhetutvena tulye sadRzepi viSaye rUpAdau viSayatvaM grAhyatvaM tena svAkArArpakatvenAMzena vizeSaNaM mataM / yasmAdA 'dignAgenoktaM rAgAdiSu ca svasamvevAnamimiyAnapezatvAt mAnasaM pratyakSa punaH prAhakAkArasamvittI pramANaphalate iti prAhakAkAraH prmaannN| vAttike tu . yogytoktaa| Aha ekaabhipraaytaaN| jJAnaM tajjJAnavizeSAttu dvirUpatA jnyaansy| 'mAlambanacchAmita vstuvti| "aadinaaraassttaadi|
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 230 . pra0 vA. vRttau (2 paricchedaH) kArApakatvaM vissylkssnnmvsthitN| tasmAttasyAkArApakatvasyAbhAve tadviSayatvamindriyAdiSu na bhavet / (370) kiJca (1) anakArazakA syAdapyarthavati cetasi / atItArthaprahe siddha dvirUpatvAtmavedane // 371 // arthavati ceta' syanAkAratA arthAkArarahitatA zaGkA syAvapi dRzyamAnasyAkArasyArthatvenaiva sambhAvyamAnatvAt / atItasyArthasya grahe vikalpAtmake tvarthasyA45a mA 'vAt / arthAbhAsatayA ca dvirUpatvaM tathA cAparokSatvAdAtmasaMvedanaM ceti dve apyastu siddhe| na hyasannevArtho dRzyate / tato'ryAkAratA sA jJAnasyaiva' tathArthena ca parokSatvAbhAvAt svAbhAsaJca tt| na cAnyena jJAnena tad vedyate / vedyavedakabhAvasya nissiddhtvaat| ataH svavedanameva tat / (371) ba. sAmAnyasya nityAnityatvapratiSedhaH syAdetad (1) atItA vyaktirasattvAnna vikalpaviSayo jAtistu sattvAt syAdityAha (1) . nIlAdyAbhAsameditvAmArtho jaatirtdvtii| sA vA nityA na jAtiH syAnityA vA janikA katham // 372 / / atItavikalpasya nIlAthAbhAvabheditvAt varNasaMsthAnAdyAkAravizeSavattvAt na jAtiratadvatI varNAdyAkArarahitArtheviSayaH / kiJca (1) jAtiviSayIbhavantI anityA vA bhavet nityA vaa| sA cAnityA jAtirna syAt ni'tyalakSaNatvAtasyAH nityA vA buddhe nikA kathaM syAt / (372) nityasya kramayogapadyAbhyAM virhaat| nA manimitte viprayuktaH saMskAro viSayazcedityAha (1) nAmAdikaM niSiddhaM prAGnAyamarthavatAM krmH| icchAmAtrAnurodhitvAdarthazaktirna sidhyati // 373 // 'sAkAratvAttatonyaM bhAvikamayaM kalpayataH kimayaM jJAnIya evArtho bahirdA yena jJAnamanaryakaM syaat| 2 siddhA hAlasyaiva dhaanaastaa| buddhirUpatvamAtmavanaJca te 'siddh| saMjJA nAma / arthasarUpanimittaM /
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ smRticintA nAmAdikaM viSayatvena niSiddhaM prAk (2 / 11) "nAmAdivacane vaktRzrotRvAcyAnubandhinI" ( 2 / 11) tyAdinA / kiJcArthavatAM saviSayANAM cakSuvijJAnAdInAmayaM mo'rthasAmarthyena vinotpAda iti nAsti / manovijJAnAnAM tvarthasannidhAnAnapekSANAmicchAmAtrAnurodhitvAt janikArya zaktirna sidhyati / na cAheturarthI grAhyo'tiprasaGgAt / (373) (2) smRticintA bhavatvatItArthAlambanaM vijJAnaM viSayAkAramanubhavastu mA bhUdityAha (1) smRtizcegvidhaM jJAnaM tasyAzvAnubhavAdbhavaH / sa cArthAkArarahitaH sedAnIM tadvatI katham // 374 // IbRgviSamatIta vikalpanAtmakaM jJAnaJca smRtiH / tasyAzvAnubhavAd bhava utpAda: / na hyanurbhavamantareNa smRtiH / sa cAnubhavo bhavanmate'rthA' kArarahitaH / idAnImasminnabhyupagame sA smRtistadvatyarthAkAravatI kathamastu / yadyanubhavArUDho nArthAkAraH kathamasau viditaH / aviditasya kA smRtiH / ( 374 ) ka. nArthAt smRtiH arthAtsmRtirutpadyata iti cet / Aha (1) 231 nArthAd bhAvastadAbhAvAt syAttathAnubhavepi saH / AkAraH sa ca nArthasya spaSTAkAravivekataH // 375 // nArthAd bhAvastasyAstadA smRtikAle'bhAvAdatItArthasya / yathA cArthAdutpadyamAnAyAH smRterarthAkAro bhavati / tathAnubhavepyarthAdutpadyamAne so'rthAkAraH syAt (i) api ca smRtyArUDhaH so'spaSTazcAkAro nArthasyAnubhavArUDhAt spaSTAdarthAkArAd vivekato bhedaat| (375) vyatiriktaM tadAkAraM pratIyAdaparastathA / nityamAtmani sambandhe pratIyAt kathitaJca na // 376 // yadi ca buddhivyatirikto'rtha eva manovijJAnagrAhyastavA buddhervyatiriktamekena vikalpyamAnantadAkAramaparopi yogyadezasthaH pramA na pratIyAt / paropalabhyatAM 1 nirAkAravAditvAt / * siddhamataH sAkAraM smaraNaM / * abhyupagamya nirAkAravAdini prasaGgamAha / * yukto (?) smRtau nIlAdyaH /
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 . pra0 vA. vRttau (2 paricchedaH) niSedhuM nityamAtmanyasya vikalpyasyArthasya sambandhe vA' svIkriyamANe yadA svayamanucintayituM para smai kathyate tadA kathaJcit parona pratIyAt pratyeti ca kavitaM (376) ekaikenAbhisambandhe pratisandhirna yujyate / ekArthAbhinivezAtmA pravaktazrotacetasoH // 377 // pratItyarthamekenakena vaktrA zrotrA ca bhinnasya bhinnasya arthasyAbhisambandhetrApi svIkrimANe pravaktRzrotRcetasoH pratisandhirekArthAbhinive zAt yadevAnena / kathitaM tadeva mayA pratItaM yadeva mayA kathita tadevAnena jJAtamityabhinnArthAdhyavasAyarUpo na yujyte| (377) tadekavyavahArazcet saadRshyaadtdaabhyoH| bhinnAtmArthaH kathaM grAhyastadA syAddhIranarthikA // 378 // kA vaktRzrotRsambandhinostayorarthayorekavyavahAra ekatvAvasAyaH sAdRzyAccet / tadubhayadarzane sAdRzyaM na cAtra drshnN| bhavatu vA tathApi atadAbhayobhinnAtmasambandhArthApratibhAsinovaktRzrotRcetasobhinAtmA'rthaH kayaM graahyH| yadA cArthAbhedo nAsti tavAbhinnArthAdhyavasAyinI vIrvaktRzrotroranarSikA syaat| yathArtha buddharabhAvAt / yathAbuddhi caarthaabhaavaat| (378). bhavatu tAvadevaM smRtiviSayAkArA'nubhavajJAnaM tvanAkRti syAdityA ha (1) tshcaanubhvvijnyaanenobhyaaNshaavlNbinaa| ekAkAravizeSeNa tajjJAnenAnubadhyate // 379 // taccAnubhayaviSayeNa smaraNenAnubadhyate'nugamyate smaryate iti yaavt| kIdazenobhayAMzAvalambinA jJeyaprAcInajJAnagataviSayAkArAnubhavarUpadharmadvayaviSayeNa kathamanubadhyata ityAha (1) * ekasmAdavivAdasiddhAdanubhavAkArAdvizeSo viSayAkArastena smaraNajJAnena hi vijJAnamAkArAnubhavAkAraviziSTameva smaryate tatastAdRzameva tat / (379) 'praapykaaritvaakaarysy| kiJcintayasIti pRsstt| sarvaH puruSaH pratyAtmakaMkasaMgataH parataH zravaNepi svaarthaabaapii| ymlkyoriv| kiM cintayasIti pRsstte| 'bhedenAbhAnAt / *viSayamAne ttaanaadhaacssttenubhvvijnyaanm| prAcIna / viSayAkAratA neSTA pareNeti virUpatA sAdhyate / zarIrAntarvatino ythaa|
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ smRticintA anyathA tathArUpaM kathaM jJAnedhirohati / ekAkArottaraM jJAnaM tathA hyuttaramuttaram // 380 // anyathA'tathArUpamAkAradvayarahitamanubhavajJAnaM svagrAhiNi smaraNajJAne ka dvAkAramadhirohati / adhirUDhaM ca tato dvayAkAraM tat / tathA jJAnamutaramuttaraM buddhipUrvvajJAnAlambanamekAkArottaramekenaikenAkAreNAdhikaM pratIyate / arthajJAnena tadAlambaka eko'rthAkAraH pratIyate / tadAlambanena tu viSaya ' bhUtajJAnAkArastadA- 45b lambakazca svAkAraH / ( 380 ) tasyArtharUpeNAkArAvAtmAkArazca kazcana / dvitIyasya tRtIyena jJAnena hi vivicyate // 381 // 211 yasmAttasya dvitIyasya jJAnasya tau dvAvAkArAvartharUpeNa viSayabhAvena tadAlambaka AtmAkArazca kazcana tRtIyena dvitIyajJAnAlambakena hi yasmAd vivecyate avdhaaryNte| tasmAdarthAkAra svavedanaJca jJAnamabhyupagantavyaM / ( 381 ) 'arthakAryatayA jJAnasmRtAvarthasmRteryadi / bhrAntyA saMkulanaM ; atha nirAkArameva jJAnamarthasya kAryamanubhavarUpamarthakAryatayA jJAna smRtI vizeSaNatvenArthasya smRteH smaryamANasyArthasya bhrAntyA jJAnAtmani saMka' lavaM sambandha)naM yadi syAttadA ko doSaH / Aha / jyotirmanaskAre ca sA bhavet // 382 // arthavat jyotiSa Alokasya manaskArasya ca jJAnahetutvAt / tatkAryajJAne smaryamANe sA smRtirjyotirmanaskAre Alokasamanantarapratyayorapi syAt / tatra bhrAntyA arthAkAramivAlokamanaskArAkAramapi saMkalanIyaM / na tvarthAkArameva niyasaMkalayituM yuktaM / ( 382) sarvveSAmapi kAryANAM kAraNaiH syAttathA grahaH / kulAlAdivivekena na smaryeva ghaTastavaH // 383 // = jAtau / 1 prathamajJAnasya yo bAhyagrAhakAkArau / tau dvitIyasya jJAnasya prAkA spaSTepyarthe bAhyAbhinivezatyAgArthaM paraprakriyAM dUSayituM paramatekAryabhUte viSayajJAne yA smRtiH / mupakSipati / 8 tatkAraNasya smunirbhavati tataH / * nirAkArepi sAkAravattaH / 30
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 pra. vA0 vRttau (2 paricchedaH) yadi cArthakArya bhrAntyA smaryate tadA sarveSAmapi kAryANAM kAraNaiH saha tathA prahaH kAraNAtmatvena grahaNaM syaat| tatazca ghaTakulAlAdikArya kulAlAdebbivekena bhedena na smryNt| (383) . athAstyeva kazcidAlokAdibhyo viSayasya jJAnAtmanyAropaNIyo vizeSastatastadAkArAvagraheNa smryte| nAnyathetyAha (1) yasmAdatizayAjjJAnamarthasaMsargabhAjanam / sArUpyAttat kimanyat syAd dRSTezca yamalAdiSu // 384 // yasmAdAropitAdatizayAt jJAnamarthasaMsargasyArthasaMzleSasya bhAjanaM pAtraM bhvti| arthena sArUpyAvanyat kintat syAt / saaruupyaadnysyaatishysyoplkssnntvaayo'gaat| yamalAdiSu sArUpyAd bhrAntyA tathArthanizcayasya dRSTezca / (384) kinyc| AdyAnubhayarUpatve hyakarUpaM vyavasthitam / dvitIyaM vyatiricyeta na parAmarzacetasA // 385 / / AvasyArthajJAnasyAnubhayarUpatve'rthAkArarahitatvAt anubhavakarUpatve tadAlambakaM dvitIyaM jJAnamekasmin rUpe'nubhavAtmani vyavasthitaM parAmarzacetasA jJAnajJAnAlambakena tRtIyajJAnena na vytiricyt| na viSayajJAnagrAhakatayA bhedena gRhyet| svAbhAsamAtratvena sarvasyAvizeSAt / (385) arthasaMkalanAzleSA dhIdvitIyAvalambate / .. nIlAdirUpeNa dhiyaM bhAsamAnAM pursttH||386|| yato buddharanAkAratve doSo'yaM tataH puro'rthasya dhiyaM nIlAvirUpeNa bhAsamAnAM dvitIyA dhIrarthasaMkalanasyArthAkArAvagrahasyAzleSaH saMsag! yasyAH sA taamvlmbte| (386) anyathA hyAdyamevaikaM saMyojyatArthasambhavAt / jJAnaM nAdRSTasambandhaM pUrvArthenottarottaram // 387 // anyathA yadyanAkAraM jJAnamarthakAryatayA bhrAntyArthAkAraM smaryata ityAzrIyate tadAdyamevaikamarthajJAnaM smRtyA'rthena sNyojyet| arthAtsaMbhavAt tsy| na uttarotaraM jJAnaM pUrvasya jJAnasyArthanAkAraNabhUtenAdRSTasambandha saMyojyeta / ityaryAkArasamAvezitajJAnam / viSayajJAnatajjJAnavizeSAta zilpateti vyAkhyAya svayamupapattimAha (1) azilpaM vissyaabhaasaabhaavaat| na viSayAkAropadhAnAt /
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ smRticintA 235 tasmAtsthitametat jJAnAnAM viSayasArUpyAnubhavarUpatvAbhyAM dvayAkAratvaM / tatazca sahopalambhaniyamo'rthavijJAnayoH / arthAkAratAyA arthopalambhAt / anubhavarUpatAyAH svabhe (? ve) danatvAt / (387 ) tathA ca (1) sakRt samvedyamAnasya niyamena dhiyA saha / viSayasya tato'nyatvaM kenAkAreNa sidhyati // 388|| dhiyA saha niyamena sakRtsaMvedyamAnasya viSayasya tato dhiyo'nyatvaM bhedaH kenAkAreNa prakAreNa sidhyati / bhinnayoH sahopalambhaniyamAyogAt / (388) yadi viSayajJAnayorabhedastadA grAhyagrAhakatayA bhedaH kathaM pratibhAtItyAha (1) bhedazva bhrAntavijJAnaidR zyetendAvivAdvaye / bhedazca vAsanAvazAt bhrAntamupaplutAkAraM jJAnaM yeSAM tairavagdarzibhidRzyeta / indAvivAdvaye ekarUpe dvaitaM timiropahatabuddhibhiH / bhedepi kasmAnna sahopalambhaniyama ityAha (1) saMvittiniyamo nAsti bhinnayornIlapItayoH // 389 // bhinnayornIlapItayoH saMvittiniyamo nAsti / tato yatrAsti tatrAbhedaeva ( / 389) tathA hi ( 1 ) KH' nArtho'samvedanaH kazcidanarthamvApi vedanam / dRSTaM samvedyamAnantat tayornAsti vivekitA // 390 // tasmAdarthasya durvAraM jJAna kAlAvabhAsinaH / jJAnAdavyatirekitvaM; nArthonubhavamantareNa kazcid dRSTaH ( 1 ) vedanaJcArthAkAramvinA na dRSTaM samvedyamAnaM / ttsmaattyorrthtduplmbhyon|sti viveditA / ( 390 ) tasmAt jJAnakAlAvabhAsinorthasya / arthajJAnayorapi sahasaMvittijJAnAdavyatirekitvamabhinnatvaM durvvAramityupasaMhAraH / syAdetat / hetubhedAnumA bhavet // 391 // ' viSayasyAbhAvAttadabhedo na sAdhyaH kintu buddhireva tadAtmikA sAdhyate / 2 tAdAtmyapratibandha uktaH /
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA. vRttI (2 paricchedaH) abhAvAdazabuddhInAM satkhapyamyeSu hetussu| niyamaM yadi na brUyAda pratyayAt samanantarAt // 392 // 46a satsvapyanyeSvindriyAdiSu hetuSvakSabuddhImAmabhAvAt / hetubheda sya tadatiriktasya kAraNavizeSasyAnumA bhavet / kAraNasAkalye sati tanmAtrasAdhyasya kaarysyaanutpaadaa"yogaat| yazcAsau kAraNabhedaH sa bAhyo'ryo bhaviSyatIti manyate paraH / evamapyanumAna gamyo bahiroM bhavena pratyakSo ythessyte| kintu vyatirekasAmAdapi tadA'rthaHsimyeta / yadi yo gA cA ro nAnArthapratibhAsinInAM dhiyAmutpAdakramasya nivanayathApratyayaM prabuddhavAsanAgarbhAt samanantarapratyayAnna bUyAt / (391,392) bIjAdaMkurajanmAnne mAt siddhiritiidRshii| - bAhyArthAzrayiNI yApi kArakajJApakasthitiH // 393 // ' nanu bAjhArthA' bhAve bIjAdaGakurasya janmetIdRzI evaMjAtIyA yApi pratItisiddhA kArakasthitiH / dhUmAt kAryAtkAraNasyAgneH siddhiritIdRzI yApi jJApakahetusthitiH taducchedaH syAt / hetuphalabhAvAzrayasya bAhyasyaivAbhAvAt / (393) atrAhU' (1) sApi tadrUpanirbhAsA tathA niytsnggmaaH| .. buddhIrAzritya kalpyeta yadi kiM vA virudhyate // 394 // sA kArakajJApakasthitirapi tabUpanirbhA sA bIjAGakuradhUmAgnipratibhAsavAsanApratiniyamAt / tathA krama vizeSeNa niyataH saGgama utpAdo yAsAM. tA buddhIrA'citya yadi kalpyate tadA kimvA virudhyeta na kiJcit hi bIjapratibhAsaM jJAnaM svahetoH prabuddhAkurajJAnavAsanApATavamajakurajJAnaM janayati / evaM dhUmajJAnamagnijJAnamutpAdayati / tAvataiva ca jJApakavyavasthAyA avirodhH| (394) .. "vidyamAnepi bAhyethe yathAnubhavameva ve" (2||341)tyaadinaa "yadA tu bAhya evArthaH prameya" ityAdi [pramANa] samuccayasya tRtIyaH phalavikalpo vykhyaatH| vijJapto kAryakAraNatvasthApanAya pratyakSAnupalambhasAdhanaM hetuphalabhAvaM prmaashngkte| 'buddhacorvastutvAnnAvastukaM kAryakAraNatvaM / 4 yathA bIjAdaGakurajanmani evameva biijbuddhghnntrmjkurbuddhiH| In hi vastu kenavid nambate svayamAtmAnaM gamayati lAnapratibhAsasyaiva vednaat|
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ smRticintA nanvasti virodhaH / tathA hi (1) anabhijanyo dhUmaH syAt tatkAryAt kAraNe'gatiH / na syAt kAraNatAyAM vA kuta ekAntato gatiH // 395 // dhUmajJAnAdagnijJAnotpAde'nagnijanyo dhUmaH syAt / agnipratibhAsasya prAgavidhamAnatvAt viparyayaH syAt / tat tasmAtkAryAt kArane gatirna syAt / agnijJAnaM prati dhUmajJAnasya kAraNatAyAM vA kAraNAt kArya ekAnta so'saMdigdhA kuto gatiriti (395) atrAha (1) tatrApi dhUmAbhAsA zrIH prabodhapaTuvAsamAm / gamayedagninirbhAsAndhiyameva na pAvakam // 396 // 237 tatra dhUmAdantyanumAnepi dhUmAbhAsA dhIragnivAsanApratibaddhA ekasAmagracatayA'gninirbhAsAndhiyameva dhUmajJAnAdeva prabodhena paTujananonmukhA vAsanA zaktiryasyAstAGgamayet / na pAvakaM bAhyarUpaM sarvvadA'darzanAt / ( 396 ) agniMvAsanAdhUmajJAnayorhetuphalatAmAkhyAtumAha (1) tadyogya vAsanAgarbha eva dhUmAvabhAsinIm / vyanakti cittasantAno dhiyaM dhUmomitastataH // 397 // tasyAgnipratibhAsasya yogyA janamasamarthA vAsanAgarbhe svabhAvabhUtA yasya cittasantAnasya sa cittaMsantAno dhUmAvabhAsinIM dhiyaM vyanakti utpAdayati (1) tato'gnita eva dhUmo bhavatIti na kAryakAraNatAviparyayaH / na ca kAraNAtkAryAnumAnamagnivAsanAprabhavatvAt - dhUmAgnijJAnayoH / dhUmajJAnAt prabuddhAgnivAsanAdvAreNAgnijJAnAnumitirekasAmagrayadhInA / ( 397 ) kha. jJAnadvayarUpatAsiddhi a. evantarhi vijJAnanaya eva sarvvavyavasthA' namavirodhAt kathamAcAryeNa bahirarthApekSayA jJAnadvirUpatoktetyAha (1) * nAvazyaM kAraNAni kAryavanti syuH / 1 anumAtavye / yena liGgabodhakAle ghUmabhAsajJAnasyAnagnimanvatthaM svAt / " bAhyavAdinopi tulyametadyena vahninA ghUmo janitaH kathaM tadanumAnaM yazca bhAvI tenAsau na janita iti bhAvyanunIyate /
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 pra0 vA0 vRttI (2 paricchedaH) astyeSa viduSAM vAdo bAhyantvAzritya varNyate / dvairUpyaM sahasaMvittiniyamAttacca sidhyati // 398 // astyeSa sarvvavyavasthAsu vijJaptimAtratApratipAdako viduSAM nyAyadarzinAM yogAcA rANAM vAdaH / sautrAnti ke riSTaM bAhyamarthamAzritya jJAnasya dvairUpyamAcAryeNa varNyate / tacca dvairUpyaM sahasamvedananiyamAt sahopalambhaniyamAt sidhyati / (398) bhedepi sati tadabhAvAt / b. dvairUpyasiddhAvupapattyantaraM vaktumAha (1) jJAnamindriyabhedena paTumandAvilAdikAm / pratibhAsabhidAmarthe vibhradekatra dRzyate // 399 // indriyasya bhedena prasAdopaghAtAdinA vizeSeNa puruSArthe jJAnaM paTumandAvilAdikAM pratibhAsabhAM vibhrat dadhat dRzyate / ( 399 ) arthasyAbhinnarUpatvAdekarUpaM bhavenmanaH / sarva tadarthamarthAccet tasya nAsti tadAbhatA ||400|| tasya jJAnasyArthAccenAsti tadAbhatA'rthAkAratA tadArthasyAbhinnarUpa 'tvAt / tadarthaM tadviSayaM savrvvaM manovedanamekarUpambhavet / na paTumandAvilatAdibhinnaM jJAnasya svagatAkArabhedAnabhyupagamAt / arthasyaikarUpatvAt pratibhAsa *bhedavirodhA't / asti 46b cAyaM tasmAdartharUpatA'nubhavarUpatA ceti dvairUpyasiddhi: / ( 400 ) nanvarthaMrUpatAyAmapyarthasyaikarUpatvAt tatsarUpaM jJAnamekAkAraM syAt / na prasannAvilAdirUpamityAha (1) 4 arthAzrayeNodbhavatastadrUpamanukurvvataH / tasya kenacidaMzena paratopi bhidA bhavet // 409 // arthasya sarUpasyAzrayeNodbhavatastasya jJAnasya tadrUpamarthAkAramanukurvvataH kenacivaMzenAkAreNa paTumandatvAdinA parato vAsanAderapi kAraNAd bhidA bhavet / (401 ) nirAkAratvAt / 2 ekarUpa evArthaH sAkAraH / ekasminnarthe nAnAkAraH / yasmin sati yatsyAt yena vinA na bhavati tadAnyeSu satsvapi tattasya kAraNaM /
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ 239 smRticintA tathA yAzritya pitaraM tadrUpo hi sutaH pituH / - bhedaM kenacidaMzena kutazcidevalambate // 402 // tathA hi pitaramAzritya tabrUpaH pitrAkAropi suta utpannaH ke macidaMzenAkAreNa kutazcit kAderhetoH pituH zakAsAt (?sakAzAt) bhedamanyAdRzatvamavalambate pitAputrayoH sarvathA sAmyAbhAvAt / (402) c. dairUpyasiddhAvupapattyantaramAha (1) mayUracandrakAkAraM nIlalohitabhAsvaram / sampazyanti pradIpAdemmeNDalaM mandacakSuSaH // 403 // mayUracandrakAkAramantarAntarA nIlalohitabhAsvaraM dIptaM pradIpAdermaNDalamavidya-- mAnameva mandacakSuSaH' sNpshynti| dIpasya taadRshsvruupaabhaavaat| jJAnasyAnubhavAtmanaH sa AkAra iti dvairuupysiddhiH| (403) * atha tAdRzaM vastvevotpannaM dRzyata iti na jJAnAkAra ityAha (1) tasya tadbAhyarUpatve kA prsnbhekssnne'kssmaa| bhUtaM pazyazca tadarzI kathaJcopahatendriyaH // 404 // zodhitaM timireNAsya vyaktaM cakSuratIndriyam / pazyato'nyAkSadRzyerthe tavyaktaM kathaM punaH // 405 // tasya maNDalasya tabAhyarUpatve'bhyupagamyamAne prasannekSaNe draSTari kAmamA veSo yenAsmai nAtmAnamupadarzayet / yadvastUpahatendriyeNa dRzyate / tadanupahatendriyeNa sutarAM dRzyate / bhUtaM satyaM ca pazyan tadarzI maNDaladarzI kathamupahatendriyaiH (404) aparairadRzyaM maNDalaM pazyato'sya mandacakSuSTvena naSTasya timireNa vyaktaM cakSuH zoSitamityupahasati / kintu taimirikasyAtIndriyArthadarzanakSamaM taccakSuranyasyAtaimirikasyAsadRzye'rthe pradIpe kathaM punaravyaktamasphuTaM yadatIndriyaM pazyati tat savvaM dRzyaM sutarAM pazyati / (405) kiJca (1) AlokAkSamanaskArAdanyasyaikasya gamyate / zaktihetustato nAnyo'hetuzca viSayaH katham // 406 // ?cttgtaaH| spenn| 'viplutaamH|
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24. pra. vA0 sA(paricchedaH) - AlokAnamanaskArAvayama pAsa ekasya maNDa'lazAnajanane zaktirgamyate tanmAtrabhAvena bhaavaat| tato dIpAdanyo maNDalo na heturahetuzcAsau bhaNDalajJAnasya kArya vissyotiprsnggaat| (406) _ sa eva yadi dhIhetuH kimpradIpamapekSate / sa maNDala eva maNDalagrAhiNyA Siyo heturna dIpo yadISyate tadA maNDalaM ki kasmAt pradIpamapekSate na hyhetorpekssaa'tiprsnggaat| dIpo maNDalaJca maNDalabuddhiheturityAha (1) dIpamAtreNa dhIbhAvAdubhayanApi kaarnnm||407|| ubhayaM na kAraNaM dIpamAtreNa maNDaladhiyo bhaavaat|| (407) dUrAsannAdibhedena vyakAvyakta na yujyate / vatsyAdAlokabhedAccettatpipAnApidhAnayoH // 408 // yadi cArtha eva sAkAro pAlo mAnantvanAkAraM tadArthasya bUramsamAdinA bhedena vizeSeNa vyaktAmmata na puSyate ekAtmaka padArthasya svarUpeNa dRshymaantvaat| durAsannasthAbhyAM samAnaH prtiiyt| jnyaansvmtaakaarbhedaanbhyupmmaat| vyavadhAnAvyavadhAnayorAlokasya mAnavAmAndhAt / tara vyaktAdhyaktaM vastu syAditi cet (1) dUrasthitau tasyAlokasya pidhAnamapidhAnaJcA'bhyupagantavyaM tayo 47a stulyayoH (1) (408) tulyA dRSTiradRSTiI sUkSmoMzastasya kshcn| . bhAlokena ca mandena dRzyateto midA yadi // 409 // sarvasya pratipattuSTiradRSTiA tulyArthasya syaat| 'dUrasthasya rajonIhArAdibhirupahatatvAt mandenAlokena tasya dRzyArthasya sUkSmo'zo'vayavaH kazcana 'ekameSTavyaM vastuto bhinnasyAbhede issymaanne| marIciSu jalavat / - 'bAhyamabhyupetya rUpyamuktvAdhunA baahyaabhaavmaah| ekasya naanaatvvirodhaat| . atra dvau viklpau| saabrtaavysttv|
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ smRticintA 241 na dRzyate'taH / sannikRSTAd vyaktaM dRzyamAnAdarthAdavyaktatvena free yayucyate tadApi dvI kalpanA / (409) yosau sthavIyAn dRzyate sa eko 'neko vA / ekatverthasya bAhyasya dRzyAdRzyabhidA kutaH / 'anekatve'Nuzo bhinne dRzyAdRzyabhidA kutaH // 410 // tatraikatve'rthasya bAhya'syAbhyupagamyamAne dRzyAvRtryabhidA kutaH yaGkitA (1) evaM. dRzyamadRzyameva vA syAdekAntena anekatve dRzyasyArthasyAbhyupagamyamAne'Nuzo bhinne'smin dRzyAdRzyabhidA kutaH / na hyaNuSvapi sthUlasUkSmabhedaH / yena kiJcidupalabhyeta kiJcinneti vibhAgaH / ( 410 ) mAndyapAdavabhedena bhAso buddhimA yadi / mitro'nyasibhinnasya kuto bhedena bhAsanam 44114 athaikarUpepparye bhAta Alokasya mAnkhapATavabhedena spaSTAspaSTatayA bhevo buddhviissyte| tadApyanvasminnAloke paTumandatayA minebhisyArthasya svarUpeNa dRzyamAnasya kutte mevena svaSTAspaSTatayA bhAsavaM yuktaM / (411) kiJca (i) mandantadapi tejaH kimAvRtteriha sA na kimU / tanutvante jasopyetadstyanyatrApyatAnavam // 412 // vyavahitavastvantarAlavartti tejo mandaM ki kasmAta jotIrAdibhistaddezatabhirAvRtterAloko manda iti cet / iha sannihitavastvantarAlavarttinyAloke sA rajonIhArAdibhirAvRttiH kinna bhavati / " tanutvAdAvArakasya nIhArAderzAvRttizcet / tattanutvaM tejakhopi sannihitavastvantarAlavarttino'stIti sannihitaJca vastu na sphuTaM pratIyate tathA'nyatra dUrasthaM vastu sphuTaM pratIyet / dUrasthe vastunyAvArakAlokayoH samAnamatAnavaM, samIpasthe ca samaM tAnavamiti na syAt pratItibhedaH / (412) kiJca (1) atyAsanna ca suvyakta N tejastatsyAdatimudam / tatrApyadRSTamAzritya bhavedrUpAntaraM yadi // 413 locanasyAtyAsanne zalAkAdau suvyaktaM teja AvArakasya tanutvAditi tadatyA'sannaM zalAkAdikamatisphuTaM syAt / na ca manAmavyavahitanivAtyAsa vastu sphuTa 31
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 pra0 vA0 vRttau (2 paricchedaH) miikssyte| tatra dUrAtyAsattibhedena vyaktAvyaktadarzanepyadRSTaM dharmAdharmamAzrityApekSya rUpAntaraM vyaktAvyaktaM jAyata iti yadyucyate (1413) anyonyAvaraNAtteSAM syaattejovihtisttH| tatraikameva dRzyeta tasyAnAvaraNe sakRt // 414 // tadA teSAM vyaktAvyaktAnAM rUpANAmanyonyasyAvaraNAt kadAcitkasyacidupalambho bhavatIti vaktavyaM / tata ekopalambhakAle'paropalambhahetostejaso vihatirAvRtiriti ca syAt / anyathA nAvRtte tasminnaparasyApyupalabdhiH syaadvaiklyaatsaamgryaaH| tatrAparopalambhahetorAlokasyAvaraNe sati ekameva vyaktamavyaktasvarUpaM dUrAsannAdidezasthitaiH pratipattRbhiH sarvairdRzyeta / na tvekena vyaktamitareNa cAvyaktamiti syAt / tasyAdRSTotpannarUpasya parasparamanAvaraNe tejasazcAnAvaraNe sakRt (1414) pazyet sphuTAsphuTa rUpameko'dRSTena vAraNe / arthAnau~ na yena stastadadRSTaM karoti kim // 415 // 47b sphuTAsphuTaM rUpaM pazyedekaH prtipttaa| dRzyarUpadva yasya darzanahetozcAloka syAnAvaraNAdadaSTena dvitIyasya ruupsy| varaNe vyaktamavyaktameva vA rUpamekaM dazyata iti cet / yena dvitIyarUpAvaraNena kRtena puMso'rthAnAvadRSTakAyauM na staH sambhavatastadAvaraNamadRSTaM kartR kiM kasmAt karoti zubhAzubhalakSaNaM hyadRSTamarthAnarthaphalaM (1) yatpunaranubhavasvabhAvaM tat' dRSTaphalameva bhavati (1415) yasmAt srvmnntroktmsNgtN| tasmAt saMvid yathAhetu jaaymaanaarthsNshryaat| pratibhAsabhidAM dhatte zeSAH kumati dunnayAH // 416 // tasmAdarthasaMzrayA jjAyamAnA saMvit buddhiryathAhetu vAsanAprabodhahetvanatikramaNa pratibhAsasyAkArasya vyaktAvyaktAdebhidAM dhatte vibhartIti' nyAyyaM / taditare punarAlokabhedopanyAsAdyAH zeSAH kumatidurnayAH paravAdinAM kumatInAM duvimarzAH (1416) 1 ekako dUrAsannasthaH srvvH| yugapat sphuTAni bhavanti rUpANi / / / saumanasyotpAdanenAnugrAhakaM dharmI drshyti| duHkhotpAdanene (?no) papAtakamAvRNoti vipryyaaddhrmH| 4 abhyupgmepyrthsy| dvarUpyaM ' arthavyaktyasaMbhavandarzayan buddhruupymaah|
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ 23 ... smRticintA kiJca (1) anAkAreNa jJAnenArthaHkSaNi' ko'kSaNiko vA vyajyeta (1) tatra (1) jJAnazabdapradIpAnAM pratyakSasyetarasya vaaN| .. janakatvena pUrveSAM kSaNikAnAM vinaashtH||417|| kSaNikAnAM jJAnazabbapradIpAdInAM svaviSayasya pratyakSasyApratyakSasya vA jJAnasya janakatvena he'tUnAM pUrveSAM jJAnakAle vinAzataH (417) . vyaktiH kuto'satAM jJAnAd; asatAM jJAnAt kuto vyktiH| yadA'rthastadA na jJAnaM yadA jJAnaM tadA nArtha iti kuto vy'nggyvynyjkbhaavstyoH| atha zabdAdayo jJAnena saha dvitIyaM svopAdeyakSaNaM janayanti sa eva tena jJAnena vyajya te netaradityAha (1) . anysyaanupkaarinnH| vyaktau vyajyeta savArthastaddhatoniyamo yadi // 418 // 'svakAraNAdanyasya sahotpannasyAnupakAriNo vyaktivivakSAyAM so'rthaH samAnakAlena jJAnena vyajyatAmanupakArakatvAvizeSAt / tasmAtsahotpAdakAt hetoranupakArakatvavizeSeSvapi sahotpanna evArtho jJAnena vyajyata iti niyamo yadi kalpyate (418) naiSApi kalpanA jJAne jnyaannvrthaavbhaastH| taM vyanaktIti kathyeta tadabhAvepi tatkRtam / / 419 // tadeSApi kalpanA na yuktA jJAne vyaJjakatvasya sa hotpnnendriyaadivynyjktvprsnggaat| asmAkaM mate tu sAkAraM tenArthena kRtaM jJAnamiti jJAnasya kAle * tasyArpasyAbhAvepyarthAvabhAsatokArAtsaMvedyamAnAt tamartha vyanaktIti kathyate'nyasyArthavyaktiprakArasyAyogAt ( / 419) sahotpannasyApi tarhi svAkArajJAnena vyaktiH syAdityAha (1) nAkArayati cAnyortho'nupakArAt shoditH| vyaktonAkArayajjJAnaM svAkAreNa kathaM bhavet // 420 // kAraNAdanyasyAnyazcArthaH sahotpanno jJAnaM nAkArayati svAkAreNa vizeSayati anupkaaraat| na hyanupakAra (kA) kAreNa vishissyte'tiprsnggaat| yazcArthoM jJAnaM nAkArayati sa kathaM vyakto bhavet / (420) 'nityo dIpaH kasyacit / zabdo nityo vaiyAkaraNAveH buddhinityA saaNsysy| 'yadA svarUpAnukAri jJAnamavyavahitaM viklpjnyaanjnne| "jnyaanaadiinaaN| 4 nAkAraNaM vissyH| jJAnasyaiva viSayAkAraH siddhH| 'indriyeNApi jJAnahetunA yajjanitamindriyantadviSayaH syaat| .
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ m ' pracA. vRttau (2 paricchedaH) ga. akSaNikasya vyaktirasambhavA akSaNikasyApyarthasya vyaktiM niSedumAha (1) vanopalAdirapyarthaH sthiraH sonyAnapekSaNAt / sakRt sarvasya janayejjJAnAni jagataH samam // 421 // yo bajjopalAdiH sthiro'yaH so'pi jJAnotpAdanasvabhAvatvenAnyasya sahakAriNo'nupakArakasyAnapekSaNAt sakRtsavasya jagataH svagrAhakANi jJAnAni sasamekakAlaM anayet / (421) na caitadasti (0) .. kramAd bhavanti tAnyasya shkaaryupkaarytH| AhuH pratikSaNaM bhedaM sa doSo'trApi pUrvavat // 422 // krameNotpAdAt kramAd bhavanti jAyamAnAni tAni vajrAdijJAnAnyasya vjoplaadeH| sahakAriNAmupakArAt svabhAvAntaralakSaNAt pratikSaNaM bheda' manyasvabhAvatAmAhuH, yathA ca pUrvavat zabdAdiSvivAna vajrAdiSvapi kSaNikeSu vijJAnAt pUrvakAlabhAviSu so'vyktiossprsnggstdvsthH| (422) - (3) 3. svasaMvedanacintA ka. buddhirAkArA punarbuddherakArasiddhayarthamAha (1) saMvedanasya tAdAtmye na vivAdosti kasyacit / takhyArtharUpatA'siddhA sApi sidhyati saMsmRteH // 423 // . sambedanasya tAdAtmye'nubhavarUpatve kasyacidviduSo vA do naasti| tasya / saMvedanasyAryarUpatA vivAdAdasiddhA' sArthA kAratApi saMsmRterAbhAsAnubhavasya samyak smaraNAt sidhyti| (423) 'kaarkaadhaarktven| kSaNikatvaM / vinAzAvasatAM kuto jJAnAda vyaktiriti praahikyaa| ' mAnyAnabhavottarakAlaM viSaya isa sAne smRtirutpadyate, tasmAdasti vimAnassetyAdi vyAcaSTa jJAna na jJAnarUpAra tvt| viSamajJAnasazAnetyAdau ekatra jAne viSayAkArollekhena rUpyamuktamatra / * yacA parasparavilakSaNeSu rUpAviSvanubhUteSvanyonyavivekena smRtiH syAttathA zAnepi smRtipayate tadasti rUpyamarthavedanamvinAthasmRterayogAdasti ca saatr| . "kuta etasmAt /
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ svasaMvedanacintA bhedenAnanubhUtesminnavibhakte svagocaraiH evametanna khalveSamiti sA syAnna bhedinI // 424|| asminnarthasaMvedanena bhedenAnubhUte sva sya gocarairarthaiH svAkArasamarpaNadvAreNAvibhakte parasparato bhedena vyavasthApite etajjJAnamevaM ghaTagrAhakaM / na satyevaM naiva ghaTagrAhakamiti / sA samvedanasmRtirbhodinI vibhAgavatI na syAt jJAnena saha (1878) na cAnubhavamAtreNa kazcid bhedo vivecakaH / vivekinI na cAspaSTabhede dhIryamalAdivat // 425 // na cAnubhavamAtreNAvAntarabhinnena pratijJAnaM kazcit bhedo vidyamAnopi parasparaM vivecako bhedavyavasthApanahetuH / tathAvidhA'spaSTe bheve satyapi dhIH smRtirUpAvivekinI na bhavati / kintve kabodhAdhyavasAyinI pratyabhijJaiva syAdyamalAdi baMdhamalayorarthAntarabhedasadbhAvepyeko dRzyamAno nAparasmAd bhedenAvasIyate kintvekatvenaiva pratyabhijJAyate / (425 ) tasmAdarthAkAMrAnubhavAkAratayA buddhirdvirUpaiva / . 3 dvairUpyasAdhanenApi prAyaH siddhaM svavedanam / svarUpabhUtAbhAsasya tadA saMvedanekSaNAt // 426 // jJAnAnAM dvairUpyasAdhanenApi prAyo bAhulyena svaye vanaM jJAnaM siddhaM / tathA jJAnasya svarUpabhUtasyAbhAsasyAkArasya tadA dvirUpajJAnotpattikAle saMvedanAdanubhUterIkSaNAt (i426) kha. arthAnubhavAkArA jJAnAntareNa sarUpeNa jJAnamarthavadvedyate iti cet / tadA (1) ghiyAstadrUpayA jJAne niruddhe'nubhavaH katham / svazca rUpaM na sA vettItyutsannonubhavo'khilaH // 427 // yAtadrUpayA'grAhyajJAnasvarUpayA niruddhe grAhye jJAne kathamanubhavaH / svakAle 1 svasattAkAle 2 sArUpyAvanya indriyAvibhedAt / sAmagrIbhedAt sukhAdibhedavadvivekena smRtiH setsyatItyapi na / yataH sadArthA spaSTAnubhavapUrvvA sAkArA naivaM sukhAdirantaH prItyAdirUpaH / , yathA parasparavilakSaNeSu rUpAdiSvanubhUteSvanyonyavivekena / grAhikayA < tacca vedyata ityarthAdAtmavedanaM na sAkSAtprAyaH zabdAH / * anuttareNa dvairUpye viSayasArUpyamAtmabhUtaM jJAnasya siddha / . 4
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA. vRttau (2 paricchedaH) jJAnaM na ve' dyate grAhakakAle grAhyasyaivAbhAva iti kathaM buddhivedanaM / svaJca rUpaM tvanmate sA buddhirna vettItyanubhavo 'khilo'rthasya jJAnasya cotsannaH syAt / jJAnaprakAzo hyrthprkaashH| sa ca svaparakAlayornAstIti prakAzo na syAt sarvasya / (427) kiJca (1) bahirmukhazca tajjJAnaM bhAtyarthapratibhAsavat / buddhazca prAhikA vittinnityamantarmukhAtmani // 428 // asyArthasya grAhyasya pratibhAsavadAkAravattad bAhyagrAhakaM jJAnaM bahirmukhaM bAhyatayA pratibhAti yathA nIlAdijJAnaM / buddhazcAtmani grAhikA vitti nityaM sarvakAlamantarmukhA'bAhyatayA grAhakatvena prtibhaati| tadetat svavedanatAyA mevopapannaM / (428)- yadi tu buddhadhantaragrAhikA buddhiH syAttadA nIlAdivat smaryamANA'tItasvabuddhi vacca grAhakAkAratvAd bahiSTvenAvabhAseta tathA svavedanatA'bhAve (1) .. yo yasya viSayAbhAsastaM vetti na tadityapi / " prAptA kA saMvidanyAsti tAdrapyAditi cenmatam // 429 // . yo viSayasyAbhAsa AkAro yasya jJAnasya taM svAkArArpakaM viSayaM tadAkAravat jJAnaM na vettIti prAptaM viSayasvarUpasyAtmano vedane hi viSayavedanaM tatparokSatayA arthopi parokSaH syaat| yato'rthasvarUpadhI vedanAdanyA kA saMvidaryasyAsti / tApyAviSayasArUpyA dasvasaMvedanAdarthasya saMviditi cenmtN| (429) evaM sati (1) prAptaM saMvedanaM sarvasadRzAnAM parasparam / buddhiH sarUpA tadviccet nedAnI vit sarUpikA // 430 // sarveSAM yamalakAdInAM sadRzAnAM parasparaM samvedanaM prAptaM na sadRza ityevAnubhavaH salpA tadvivaryasya saMvedanaJcet / idAnImasminnabhyupagame sarUpikA vinna bhavati / sArUpyaM vedanalakSaNaM na bhvti| kintvnubhvruuptaa| satyapi sArUpye yamalakAdI'nAmanubhavatvAt / nApi sArUpyavAhitAnubhavamAnaM vedanaM, kintu svasaMvedanaM saaruupyN| (430) . 'tulyakAlayona grAhyagrAhakatvaM svasamvedanaM naabhyupetN| pratyAviruddhatvaM svavedanAbhAvasyAha eten| yA viSayagrAhikA puurvaa| naiyAyikaH na svarUpaboSaM mnyte|
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ svasaMvedanacintA 247 yadi sArUpyavazAdvedanaM tadA buddhyAtmanApi sArUpyAdvedanaM syAt / tathA grAhyagrAhakayorbheda eva prApta ityAha ( 1 ) svayaM sonubhavastasyA na sa sArUpyakAraNaH / tasyA buddheH so'nubhavo'parokSatvaM svayaM svarUpeNa tathotpatterna sArUpya kAraNaH so'nubhavo buddheH| evaM tarhi bAhyepyarthe buddhisArUpyaM niSphalamityAha (1) kriyAkarmmavyavasthAyAstalloke syAnnibandhanam // 431 // tadarthasArUpyaM kriyAyA arthAdanubhUteH / karmaNo bAhyasya vyavasthAyA nibandhanaM loke bahiradhyavasAyini syAt / (431) na hyasya sArUpyamantareNeyamasya saMvittiriti zakyaM vyavasthApayituM (1) svabhAvabhUtatadrUpasaMvidAropavilavAt / nIlAderanubhUtAkhyA nAnubhUteH parAtmanaH // 432 // yasyA buddheH svabhAvabhUtasya rUpasya viSayAkArasya saMvido bahirartheSvA ropaH sa eva viplavo bhrAntyupanItatvAt tasmAnnIlAdervvastuto'dRzyamAnasyApyanubhUtAsyA'nubhavavyavahAro lokasya na punarjJAnAtparAtmanoryasya sAkSAdanubhUterarthAnubhavavyavahAraH / (432) dhiyo nIlAdirUpatve bAhyarthaH kiM pramANakaH / paramArthatastu dhiyo nIlAdirUpatve svasamvedye tadAkArArppako bAhyo'rthaH svarUpeNAdRzyamAnaH kiM pramANakaH / na hyAkAradvayaM vedyate yeneko bAhyasyAparo jJAnasyeti syAt / bAhya evAkAravAn dhIstu nirAkAreti pratyakSasiddho'rthaH syAdityAha (1) dhiyo'nIlAdirUpatve sa tasyAnubhavaH katham // 433 // dhiyonIlAdirUpatve so'rthAkArarahitonu' bhavastasya nIlasya grAhaka iti kathaM shkyvyvsthaapnH| (433) yadA saMvedanAtmatvaM na sArUpyanibandhanam / siddhaM tat svata evAsya kimarthenopanIyate // 434 // anubhavamAtrAtmatayA sarvvatra jJAne'vizeSAt vizeSavyavasthAna zaktayA / = 'yadi svAnubhavAtmatayaiva prakAzo nAryAnubhavAtmatayA : tadA sambandhAbhAvAdarthAnubhavavyapadezo na yukta ityAha (i) * asatopi / sArUpyakRtaH / 1
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA0 vRttau (2 paricchedaH) yadA sambedanAtmakatvamaparokSatvaM na sArUpyanibandhanaM tadA svata eva prakAzAtmatayotpattestatsaMvedanAtmatvaM siddhaM / tatazcArthenAsya jJAnasya kimunnIyate yena tasya tadvedanamityucyate (1) na hi jJAnasya svaprakAze'rthApekSA / na ca svasmAd vyatiriktaM tena vedyate tatkathamarthavedanamanenetyucyate ( / 434) 248 kiJca (1) naca sarvAtmanA sAmyamajJAnatvaprasaGgataH / na ca kenacidaMzena sarva sarvasya vedanam ||435 || jJAnaM sarvvAtmanA vA ekadezena vA'rthasya sarUpaM yattadgrAhakaM syAt / tatra na tAvatsarvveNa jaDatvAdinA sAmyamajJAnatvaprasaGgataH / na ca jaDayorgrAhyagrAhakabhAvaH kenacidaMzena vastutvanIlatvAdinA sarvvaM jJAnaM sarvvasyArthasya saMvedanaM syAt / savrvvaM vA nIlajJAnaM sarvvasya' nIlasya vedanaM syAt / ( 435 ) yathA nIlAdirUpatvAnnIlAdyanubhavo mataH / tathAnubhavarUpatvAttasyApyanubhavo bhavet // 436 // yathA nIlAdirUpatvAt jJAnaM nIlAdInAmanubhavo mataH tathA kimanubhavarUpatvAt tasyAnubhavasyArthaviSayasyApi pUrvvakasyottaraM jJAnamanubhavo na bhavet / (436) nAnubhUtonubhava ityarthavad (hi) vinizcayaH / tasmAdadoSa iti cet nArthepyastyeSa sarvadA // 437 // nAnubhave'nubhUto'nubhava ityarthavadartha iva gRhIte vinizcayo bhavati / tasmAdanubhavasyApyanubhavo grAhyaH kaH syAdityayamadoSa iti cet / " na kevalamanubhave'rthe'pyeSo 'nubhUtatvanizcayaH sarvvadA nAsti / na hi dhArAvAhinyarthajJAne'rtheSu pratikSaNamanubhUtanizcayaH / tatazcArthopi nAnubhUtaH syAt / (437) kasmAdvA'nubhave nAsti sati sattAnibandhane / api cedaM yadAbhAti dRzyamAne sitAdike || 438 // 1 bhinnAkArasya na vedanamiti zaGkA syAt nIlAkArastu sarvvanIlAnukArIti sarvvagrahaH / 2 tAdrUpyamabhivyApitvAdviSANitvamiva gaurnAnubhavalakSaNaH / 3 na ceSyate / 8 tadutpattisArUpyayoH satorapIdaM mayAnubhUtamiti nizcayo'rthAnubhavaH / naivamanubhavaviSayo'nubhavaH smRtireva tu syAt / parAmarzayogI / pazyata evArthaM viSayAntaravyAkSepAnnAnubhUtanizcayaH /
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ 249 49a svasaMvedanacintA puMsaH sitAbabhivyaktirUpaM saMvedana phuttm| tatkiM sitAdhabhivyaktaH pararUpamayAtmanaH // 439 // kasmAtA'nubhave'nubhUtanizcayasya sattAnibandhane sArUpye tadutpAde ca sati nAsti sttaanishcyH| arthepyanubhUtanibandhane sArUpyatadutpattI eva te tajjJAnepi smaane| api ca svasaMvedanAnabhyupagame sitAvike 'dRzyamAne, yadivaM' (438) sitAbabhivyaktirUpamantaH prakAzamAnaM saMvedanaM sphuTaM puMsaH pratipatturAbhAti / tat ki sitAbabhivyakteH pararUpa mathAtmabhUtamiti vikalpo, ststttvaanytvaavytimaat| (439) pararUpe'prakAzAyaryA vyako vyakta kathaM sitm| jJAnaM vyaktirna sA vyaktyavyaktamakhilaM jagat // 440 // pararUpe'bhyupagamyamAne samvedanaM yatprakAzate tanna sitAdivyaktirUpamityaprakAzAyAM zuklAdivyaktau sitaM kathaM vyktN| zAnaM hi vyaktirna ca sA vyaktA sitAdike dRzyamAne iSyata ityavyaktamakhilaM jgtpraaptN| sitaadybhivyktiressitvyaa| (440) tathA hi (1) ____ vyaktarvyaktyantaravyaktAvapi dossprsnggtH|| arthavyaktervyaktirApadyamAnA na vyaktA syaat| atha vyaktireva na sidhyet / tasyAH svaprakAzatve'rthavyaktirapi tthaastu| athArthavyaktirvyaktervyaktyantarAd uttarakAlabhAvivedanAd vyaktirevaM tasyAzcAnyata ityanavasthA durvvaaraa| kiJca (1) dRSTayA vAjJAtasambandhaM vizinaSTi tayA kathaM // 44 // dRSTaghA ghi yA' samviditayA sahAjJAtasambandhamayaM kathaM vizinaSTi pratipattA dRssttoymiti| (441) kathamartho dRSTavyA'jJAtasambandha ityAha (1) yasmAd dvayorekagatau na dvitIyasya drshnm| dvayoH saMsRSTayoI STau syAd dRSTamiti nizcayaH // 442 // yasmAd dvayorarthajJAnayormadhye ekasya gatau darzana kAle na dvitIyasya drshnmsti| tathA hi na padArtho dRzyate na tadA buddhirupalabhyate tadupalambhasya bhaavitvaat| vicchinne| tdaivaavednaat| . viSayajJAnasyApi svymvyaateH| 32 tatsamakAlaM, mAha
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 pra0 vA. vRttau (2 paricchedaH) ___ yadA ca buddhirupalabhyate na tdaa'nyo'tiittvaat| tasmAd dvayorarthajJAnayoH saMsRSTayorekopalambhAt dRSTau satyAM dRSTamidamiti nizcayaH tato'nyopalabdhiH svopalabdhirUpaiva syaadett| (442) sarUpaM darzanaM yasya dRzyatenyena cetsaa| dRSTAkhyeti na cet / yasyArthasya sarUpaM samAnAkAraM darzanaM jJAnamanyena cetasA vRzyate tatrArthe vRSTAkhyA dRSTavyavahAra iti cet| atrAha (1) siddhaM sArUpye'sya svavedanam // 443 // asya jJAnasyArthena saha sArUpye siddhe svasaMvedanaM jJAnaM siddhN| tathA hyAkArastAvat jJAnakAle parisphuTaM vedyamAno jJAnasyAtmA cet jJAnamapyarthAkAravadaparokSameva svabhAvata iti nAnyavedyaM / (443) athAtmarUpaM no vetti pararUpasya vit katham / atha jJAnamAtmarUpaM na vetti pararUpasya bAhyarUpasya vit' kthN| na hyaakaarjnyaanvednmntrennaarthvednmityuktN| sArUpyamAtreNArthavittirbhaviSyatIti cet (1) . sArUpyAd vedanAkhyA ca prAgeva prativaNitA // 444 // sArUpyAdanubhavAtmatArahitAdvedanAkhyA vedanavyavahRtizca prAgeva (2 / 430) "prAptaM saMvedanaM sarvasadRzAnAM parasparami"tyanena prativarNitA prtyuktaa| (444) kiJca (1) dRSTayoreva sArUpyagrahorthaJca na dRSTavAn / .. prAk kathaM darzanenAsya sArUpyaM sodhyavasyati // 445 // dRSTayoreva kayozcit sArUpyagraho dRSTo yathA ymlkyoH| na ca kazcid draSTA jJAnAt prAgartha dRSTavAn / tatkathandarzanena sahAsyAdRSTasyArthasya sa draSTA sArUpyamadhyavasyati nizcinoti / (445) kiJca (1) 'vedkmprtykssoplmbhaat| sArUpyameva nAstItyAha (1) prthmjnyaane|
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ svasaMvedanacintA sArUpyamapi necchedyaH tasya nomydrshnm| tadArtho jJAnamiti ca jJAte ceti gatA kyaa||446|| sArUpyamapi zabdAt svasamveda'naM yo vAdI necchet na tasyobhayasyArthasya jJAnasya ca varzanaM sNgcchte| saaruupyaabhaave'rthvednaa'yogaat| svavedanAbhAve ca na jJAnasamvedanaM / anyena tadgrahasya niSiddhatvAt / yadA caivaM tadArtho mAnamiti bhedaH / teca zAte ceti kathApi gateti kRtsnaM jagadandhamUkaM bhavet / pratItinibandhanatvAdasya vyavahArasya / (446) atha svarUpaM sA tarhi svayameva prkaashte| yattasyAmaprakAzAyAmarthaH syAdaprakAzitaH // 44 // atha yadetatsitAdyabhivyaktirUpaM sphuTasamvedanamA bhAti tad buddheH svarUpaM (1) sA buddhistahi svayamevAparokSatayA prakAzate yabasmAvasyAM buddhAvaprakAzAyAM parokSAyAmartho'prakAzitaH syAt / prakAzate cArtha iti buddhirapyaparokSasvabhAveti svsmvednsiNdhiH| (447) etenAnAtmavitpane sarvArthAdarzanena ye| . apratyakSAM dhiyaM prAhustepi nivrnnitotsraaH||448|| . anAtmavitpane svasaMvedanAbhAve' etenAnantaramupadarzitena sarvasyAghasyAvarzanena darzanAbhAvaprasaGgena ye jaiminI yA apratyakSA SiyamApattigamyAmAhuH tepi niSNitottarA dattottarA boddhvyaaH| tathA harSadarzanAnyathAnupapatyA buddhiy'vsthaapniiyaa| arthadarzanameva tu buddhiparokSatAyAmasaGgatamiti na tadanyathAnupapadyamAnaM buddhi klpyitumlN| (448) api ca (1) . AzrayAlambanAbhyAsabhedAd bhinnprvRttyH| . sukhaduHkhAbhilASAdibhedA buddhaya eva taaH||449|| mAbhayasyendriyasyAlambanasya sukhAdivedanIyasyAbhyAsasya ca yathA vRttasya bhevAvizeSAt sukhaduHkhAbhilASAdi bhedA bhinnapravRttayo nAnAkArAH samvi- . 'anAkAravAdI vaibhaassyaadiH| sAkAravAdyapi naiyAyikAviryaH samvedanaM necchti| zAnAntareNa svayamavidite naanygrhaayogaat| 'yatsAryAvanimuktaM pUrva artho jJAnamiti te| vessprtytnaadiraavinaa|
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 pra0 vA0 vRttau ( 2 paricchedaH) 49b ditarUpA jAyante buddhaya' eva ca tA voghasvabhAvatvAt / jJAnenAbhinnahetukatvA (449) pratyakSAstadvivikkazca nAnyat kizcid vibhAvyate / yattajjJAnaM paropyetAn muJjItAnyena vidyadi // 450 // tataH pratyakSAH / na ca sAmAnyena vedanamiti svavedanataiva / na ca tebhyaH sukhAdibhyo viviktaM bhinnamanyat kiJcid buddhisvarUpaM vibhAvyate upalabhyate yattat pratyakSaM jJAnaM syAt / kiJcAnyena jJAnenAnyasya jJAnasya vit vedanaM yadISyate tadA bhoktRsantAnavattana etAn sukhAdIn paraH pratipattA'labhyamAno bhuJjIta sukhAdyupa* bhogavAnbhavet bhoktRpuruSavat / ( 450 ) tajjA tatpratibhAsA vA yadi dhIrvetti nAparA / AlambamAnasyAnyasyApyastyavazyamidaM dvayam // 451 // tasmAtsukhAderjAtA tatpratibhAsA sukhAdipratibhAsA vA tAn sukhAdIn afe bhoktRtvena nAparAyAH kAzcid buddhiriti yadISyate tadA bhoktRsantAnavarttinaH sukhAdInAlambamAnasyAnyasya puruSAntarajJAnasyevaM tajjatvaM tatpratibhAsi tvaM dvayamAlambanIyasukhAdyapekSayApyavazyamasti tataH sopi bhoktA syAt / ( 451 ) zratha notpadyate tasmAnna ca tatpratibhAsinI / sA dhornirviSayA prAptA; "cca / athAnyasya dhIrbhoktRsukhAdeH sakAzA notpadyate nApi tatpratibhAsinISyate tadA sA dhIniviSayA prAptA / grAhyasya pararUpasyAbhAvepi prakAzamAnA svaprakAzaiva syAt / syAdetat (1) bhoktuH sukhaM yadyapi svarUpeNa parabuddhayA na gRhyate tatsAmAnyamAtraM tu gRhyate iti bhoktRtvanirAlambanatvayorabhAva ityAha (1) sAmAnyaM ca tadagrahe // 452 // na gRhyata iti proktaM ; | sukhAdijAtaM pratibhAse / * pUvyaM buddhirUpAH sthApitAH / 5 pAzcAtyajJAnaM tadAlambate na svavedanaM tavanumAtRsantAnepyasti / 8 tannAnyasya bhogaH / 'sukhAdhamAlambanatvAt / utpattisArUpyAbhyAmAlambanabyavasthAnAt /
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ . . svasaMvedanacintA 253 tasya bhoktRsukhavizeSasyAgrahe (452) tatsamavAmi sAmAnyaM na gRhyata iti proktaM / "atatsamAnatA vyaktI tena nityopalambhanami" (2|20)tyaadinaa| na ca tadvastu kizcana / tasmAdAvabhAsosau nAnyastasyA ghiyastataH // 453 // na ca tatsAmAnyaM kiJcana 'vastu (1) yathA hyupgtsyaanuplmbhbaadhittvaat| tasmAdanantaroktAd yuktikalApAt arthAvabhAsosau sphuTaM prakAzamAnastasyAH parokSatveneSTAyA dhiyo nAnyaH kintu tadrUpa eva (1 453) .. siddhe pratyakSamAvAtmavidau ; gRhNAti ttpunH| nAdhyakSamiti cedeSa kuto bhedaH samArthayoH // 454 // tato'rthAbhAsajJAnayostAdAtmyAt pratyakSabhAvAtmavido pratyakSatvasvasaMvittI siddhe| jJAnasyAparokSatayA prnirpekssprkaashtvaacc| . syAdetat (1) svasantAnatinaH sukhAdInadhyAmAlambate tataH prItiparitApAdiyogAd bhoktRtA (1) anyasya punastAn sukhAdIn nAdhyakSa gRhNAti kintu buddhimAnaM tataH prItiparitApAdyabhAvAt na bhoktRttvamiti cet| samAyorekaviSayayoH svaparasantAnavattinoniyoreSa pratyakSApratyakSalakSaNaH kuto bhedH| sukhasvarUpaviSayatvAt dvayamapi pratyakSamapratyakSamvA syAt / (454) adRSTaikArthayogAdeH samvido niyamo yadi sarvathAnyo na gRhIyAtsamvidbhadopyapoditaH // 455 // avRSTAcchubhAzubhAdilakSaNAdekAryasama vAyAdervA nimittAtsvasantAnavattisukhagrAhikAyAH sambido niyamo' bhogruuptvaavdhaarnnN| tenAnyasya na bhoktRteti yadISyate tadA'dRSTenaikArthasamavAyena vA niyamitaM sukhAdyanyo na gRhaNIyAdevetyastu svarUpapratibhAse bhoktRtvsyaaprtissedhaat| na hyAtmasamavAyitAmAtreNa sukhAderbhogaH kintapilambhena / sa ca parasyApyastIti bhoktA syAt / ekasya viSayasya sambi: do grahaNabhedepi vyaktAvyaktatayA udito niraakRtH| tataH svruupprtibhaassyaikprkaartvaat| (455) 'tavA vyatirekAvyatirekobhayarUpeNAyogaH prAgukta ev| 'anyasya / 1 anumaa| 'asvvedne| naanysyaikaatmsmvaayH| zvaraprasAda aadinaa| parasya sviikRte|
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA. vRttau (2 paricchedaH). yeSAJca yoginonyasya pratyakSeNa sukhAdikam / vidanti tulyAnubhavAstadvattepi syurAturAH // 456 // , pAJca' pareSAM kAraNAdInAM yoginonyasya sukhAvikaM pratyakSeNa yogabalotpannena vidantIti mataM teSAM mate pareNa sukhinA duHkhinA ca saha tulyAnubhavA yogina iti tadvat duHkhipuruSavat yoginopyAturA duHkhapIDitAH syuH| (456) viSayendriyasampAtAbhAvAtteSAM tadudbhavam / nodeti duHkhamiti cet na vai duHkhasamudbhavaH // 45 // *yoa viSayendriyayoH sampAtasya sNsrgsyaabhaavaat| tadudbhavaM viSayendriyasaMsargaja duHkha teSAM yoginAM nodetIti cet / na vai naiva duHkhasya samudbhava utpattiH (457) duHkhasya vedanaM kintu duHkhajJAnasamudbhavaH / na hi duHkhAdyasaMvedhaM pIDAnugrahakAraNam // 458 // . .. khAsya vedanaM duHkhitvN| kintu duHkhaviSayajJAnasamubhavo duHkhitA (1) na hi bulaM mAvizabdAt sukhamasamvevaM ajJAyamAnaM pIDAnugrahayoH kAraNaM bhavati yena tpattI duHkhitAsukhite syAtAM / (458) ma. svasaMvedananaye yoginAmanAturatA nanu bauddhasyApi mate yoginaH sukhAdyAkAreNa jJAnena paraduHkhamAlambamAnAH kasmAdA'turA na bhavanti duHkhina iva yoginopi duHkhA kAraM svasamvedanaJca jJAnamiti na kazcidvizeSa ityAha (1) . bhAsamAnaM svarUpeNa poDA duHkhaM svayaM ydaa| na tadAlambanaM jJAnaM na tadaivaM prayujyate // 459 / / duHkhaM svayaM paranirapekSaprakAzaM svarUpeNa prakAzasvabhAvena bhAsamAnaM pIDA (1) tattasmAdutpanna tatsarUpaM tavAlambanaM yogino jJAnana pIDeti yadA bauddhairiSyate tadevaM yoginopi paraduHkhAlambakA duHkhinaH syuriti na yujyate yenAyaM bhedaH (459) vaibhaassyaadiinaaN| 'paracittAbhinayA manasA sulAdiyutaM mano vetti yogI yathAnyAvayaH svayamasaJcarantaH svjnyaanessymaastdaabhaasmaatrenn| na hi duHkhAdIti vRttau siddhAnte yossit| 'svasantatijA
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ 255 svasaMvedanacintA minne jJAnasya sarvasya tenaalmbnvedne| arthasArUpyamAlamba AtmA vittiH svayaM sphuTA // 460 // - tena sarvasya jJAnasyAlamba'navedane bhinna bhinnalakSaNe tathA dyartha sArUpyamAlamba aalmbnaarthH| AtmA svayaM pa ranirapekSaH sphuTA vitti bedanArthaH / (460) api cAdhyakSatA'bhAve dhiyaH syAllidagato gtiH| tavAkSamartho dhoH pUvo manaskAropi vA bhavet // 461 // api ca dhiyo'dhyakSatA'bhAve liGgato gatiH syaat| tacca liGgambhavavakSAmindriyamoM viSayo pI ranantarA pUrvako manaskAro vA bhavet / (461) kAryakAraNasAmagrathAmasyAM sambandhi nAparAm / sAmathyodarzanAttatra nendriyaM vybhicaartH||462|| tathArtho dhImanaskArau jJAnaM tau ca na sidhytH| nAprasiddhasya liGgatvaM vyaktirarthasya cenmtaa||463|| liGga yasmAtkAryakAraNasAmanaghAmasyAmebhyo'paramAtmanaH saMyogAdisambandhi nAsti sAmarthyAvarzanAt / tatra teSvi"ndriyaM tAvanna liGga vyabhicArataH satyapi tasmin jnyaanaabhaavaat| (462) tathArthopi jJAnavyabhicArAnna linggm| dhImanaskArI bodhasvabhAvatvAt jJAnaM tau ca liGgajJAnA tyAja na sidhyataH jJAnasyAnumeyatvAt (1) na cAprasiddhasya nizcitasya liGgatvaM sattAmAtreNa liGgatve'tiprasaGgAt / arthasya vyaktiH sphuTatA buddhaliGgaM matA cet (463) saiva nanu jJAnaM vyaktIrthonena varNitaH / vyaktAvananubhUtAyAM tadvyaktatvAvinizcayAt / / 464 // nanu saiva vyaktirjJAnamarthaprakAzalakSaNa tvaat| na ca tadeva liGgi ceti yuktaM / anena vyakteliGgatvakathanena vyakto'rtho varNitaH prtikssiptH| tathA hi vyaktI 'antiraatsaaruupyennotpttiH| 'praaaagraahktvaadijaatyaavirhitH| svasamvedanarUpotpattiH pIH svayamiti vRttiH| yAnumeyA saiva prakArAntareNa liGga kalpyeta yathA yatkRtakaM tavaivAnityaM / anantarAnumAnameva yukt| suptmuuchaadii| 'saba liGgamAtmani jJAnApekSaM liGgibodhopAyo bhvti|
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 pra0 vA0 patra (2 paricchedaH) buddhirUpAyAmananubhUtAyAmarthasambandhinastamyaktatvasya vyaktivyaktatvasyAvinizca.. yAna lipaGgatvaM sattAmAtreNa liGgatve'tiprasaGgAt / (464) athArthasyaiva kazcitsa vizeSo vyktirissyte| avArthasyaiva svabhAvabhUtaH sa kazcit svabhAvavizeSo vyaktiriSyate na jJAnaM / nAnutpAdavyayavato vizeSo'rthasya kazcana // 465 // tadapyarthasya sthiraikarUpatvAdanutpAdavyayavato" vizeSo vyaktirUpaH kazcana na * snggtH| (465) tadiSTau vA pratijJAnaM kSaNamagaH prasajyate / . sa ca jJAto'thavAjAto bhavejjJAtasya liGgatA // 466 // tasya vizeSasyeSTI vA pratijJAnamarthasya pUrvasvabhAvanAze sati svabhAvAntaro* tpAdAt maNabhaGgaH prasajyate (1) savArthasvabhAvavizeSo jJAtojAto vA bhavet liGga jJAnasya tatra jJAtasya pavi liGgaleSyate (1466) tadA (6) yadi jJAne'paricchinne jJAtosAviti tskRtH| -sAtatvenAparicchimamapi tad gamakaM katham // 46 // mAnenaricchine tadupAdhiqhatosAvoM liGga miti yadiSTaM tatkuta upapadyate (1) athAzAtasya liGgatA tadA zAtatvenAparicchinnamapi tadvastu kathaM gamakaM liGga sattAmAtreNa gmktve'tiprsnggaadityukt| na ca jJAnAdarzane dRSTatA yuktaa| (467) . aMdRSTAdRSTayonyena draSTA dRSTA na hi kvacit / . . hiryasmAdadRSTA dRSTiniM yeSAM te'rthAH kvacidanyena braSTrA dRSTA iti na dRSTA nizcayaviSayAH syuH| athArthasyai (va)vizeSaH kazcid buddhikRta Aste tena buddhayanumAnamityAha (1) vizeSaH sonyadRSTAvapyastIti syAtsvadhIgatiH // 468 // 'vyakto'rtho liGgamArthamAtramiti yatvApyate tsy| 'yat kenacijjJAnena gRhyamANeca vyktivsthitiH| pana kArakavajJApakojAtopi kaarykaarii| 'ekadRSTAvapyanyasyAstpatyAnato vizeSaH /
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ svasaMvedanacintA sa vizeSo'rthasyAnyena puruSeNa dRSTAvapyastIti puruSAntarasyAtadvyApRtendriyasya' tasmAdarthagatavizeSAt svaghIga 'tiH syAt / ( 468) atha dharmasya sAdhAraNatvAt tasya buddhayavyabhicArAt / tasmAdanumitirbuddha eH svadharmanirapekSiNaH / kevalAnnArthadharmAtkaH; svadharmaH svadhiyo paraH // 469 // tasmAt kevalAdarthadharmAt svadharmanirapekSiNo'numAtRpuruSAtmabhUtajJAnanirapekSAbuddheranumitirna sambhavati sarvvasyaiva tasmAt svbuddhynumaanprsnggaat| athAtmadharma eva sa kazcid buddhergamaka iti cet / Aha (1) svasyAtmano dharmaH svabuddherAtmasambandhinyA buddheraparonyaH kaH ( 1469 ) pratyakSAdhigato hetuH tulyakAraNajanmanaH / tasya bhedaH kuto buddha ervyabhicAryanyajazca saH // 470 // + pratyakSAdhiga' to hetuH syAt / na hyapratItasya hetutA / na ca buddheH pratyakSateSyate tadvyatiriktazca kazcidAtmagharmo na pratyakSa iti na syAd buddhadhanumAnaM (1) kAtmadharmosau buddhayA samamekakAraNo vA syAt bhinnakAraNo vA (1) tatra . buddhayA saha tulyAt kAraNAjjanma yasya tasyAtmadharmasya mukheH sakAzAt kuto bhedaH / abhinnahetukatve'bhinnataiva yuktA / amAnyahetukosau tadAnyajazca sa vyabhicArI syAt / ekasAmagrayadhInayorekadarzanAdaparAnumAnamavyabhicAri nAnyathA / ( 470 ) uktamevArthaM saMgRhNannAha (1) rUpAdIn paJcaviSayAnindriyANyupalambhanam / muktvA na kAryamaparaM tasyAH samupalabhyate // 471 // 257 rUpamAdiryeSAM tAn zabdagandharasasparzAn paJcaviSayAn paJcendriyANi cakSuH zrotrAdIni upalambhanaM jJAnaM muktvA tasyA buddherma kAryamaparaM samupalabhyate / iyataiva sarvvasya sNgrhaat| (471) ' tamarthamapazyatopi svabuddhadhanumAnaM syAnna ca yuktaM / puruSasya / * 1 | buddhadhasiddherna tAdAtmyaM nApi tadutpattiranumeyadhiyA / " buddheliGgAvanumAne talliGgena kAryeNa bhAvyamiti / 33 sob
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA0 vRttI (2 paricchedaH) tatrAtyakSaM dvayaM paJcasvartheSvekopi nekSyate / rUpadarzanato jAto yonyathA vyastasambhavaH // 472 // tatra teSu madhye dvayamindriyaM jJAnaJcAtyakSamatIndriyaM indriyasya jJAnAnyathAnupapattyA vyavasthApanAt / jJAnasya tvanmate'pratyakSatvAt / rUpAdiSu paJcasvartheSu ekopi nekyate buddherapratyakSatvAt / yo yAvad dRzyamAno'nyathA jJAnamantareNa vyastasambhavaH pratikSiptasattvo viSayasya rUpadarzanato buddherjAto'bhyupagamyate / (472) devapratItaM talliGgamityatilaukikam / vidyamAnepiliGge tAntena sArddhamapazyataH // 473 // 258 yamai buddhinAntarayIkatayA'pratItaM tad buddheliGgamityatilaukikaM lo 'kAti'krAntaM / kiJcAbhyupagamyocyate / vidyamAnepi kasmizcilliGge kadAcid buddhiM tAM tena liGgena sArdhamapazyato'pratipatteH / (473) kathaM pratItirliGgaM hi nAdRSTasya prakAzakam / tata evAsya liGgAtprAka prasiddherupavarNane ||474 // tasmAlliGgAt kathaM buddhipratItiH / liGgaM hyanvayarahitamavRSTasyArthasya na prakAzakaM yuktaM (1) tata eva liGgAvasya jJAnasyAnvayasiddhyarthamAtmanyanumAnAtprAk freeread vAbhidhIyamAne (474) dRSTAntAntarasAdhyatvaM tasyApItyanavasthiti: / ityarthasya dhiyaH siddhiH nArthAttasyAH kathaJcana // 475 // tasyAnvayasAdhakasyApyanumAnasya dRSTAntAntareNAnumAnasAdhyena sAdhyatva' - mityanavasthitiH syAt / tathA caikasyAsiddhau sarvvasyAsiddhiH prasajyate / iti tasmAdarthasya dhiyaH sakAzAt siddhirnArthAt tasyA dhiyaH kathaM ca na siddhiriti nyAyyaM ( / 475) tadaprasiddhAvarthasya svayamevAprasiddhitaH / pratyakSAzca dhiyaM dRSTvA tasyAzceSTAbhidhAdikam ||476 // .1 bAlopi sambaddhameva liGgamAha vaneriva dhUmaH / 'Atmani buddheranvayAdRSTeH / sthAdetad (1) yena kAyaspandAvinAtmani buddhi sAdhayitumicchati pramAtA tata eka liGgAt sapakSe buddhiH setsyati tayA siddhadhAtmanyanumAnamiti sapakSe'numAnaM vinA dRSTAntabalenetyAha / 4. anyathA sapakSe yadi dRSTAntaM vinA siddhirAtmanyapi kinna siddhiH /
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ svasaMvedanacintA yasmAttasya dhiyossiddhAvarthasya svayamevAprasiddhitaH kathaM liGgatA / svaprakAzatvAt pratyakSAM dhiyaM tasyAzca ceSTA'bhiSA'viryasya sukhaprasAdavaivarNyAde' staM dRSTvA gRhItavyAptikasyAnyasambandhiceSTAdidarzanAt / (476) paracittAnumAnazca na syAdAtmanyadarzanAt / sabandhasya manobuddhAvarthaliGgAprasiddhitaH // 477|| paracittAnumAnaJceSTaM na syAt / buddherAtmani svasantatau ceSTAdibhiH saha sambandhasyAdarzanAt / api ca vAsanAmAtrabalabhAvinyA manobuddhau vikalpabuddhI viSayabhUtasyArthasyAbhAvAt' arthasya liGgasyAsiddhito buddhayantarAlliGgAdanumAnaM syAt / (477) prakAzitA kathaM vA syAt buddhirbuddha yantareNa vaH / aprakAzAtmanoH sAmyAd vyaGgayavyaJjakatA kutaH // 478 // 259 kathamvA buddhayantareNApratyakSeNa buddhiH prakAzitA syAt / vo yuSmAkaM darzanaM 51a yasmAdaprakAzAtmanolliGgaliGginorasiddhatvena sAmyAt vyaGganyavyaJjakatA kutaH / yadyaprakAzAtmanorna vyaGgyavyaJjakatA tadArthajJAnayorapi kathaM vyaGgyavyaJjakatAbhAva iti / (478) viSayasya kathaM vyaktiH; viSayasya kathaM vyaktiriti (1) uttaramAha (1) prakAze rUpasaMkramAt / sa ca prakAzastadrUpaH svayameva prakAzate // 479 // prakAze svasamvidite jJAne viSayasya rUpasaMkramAt sArUpyasaMbhavAt jJAnenArthaprakAzita ityucyate / sa ca prakAzastadrUpo viSayasvarUpaH svayamevA' parokSaprakAzAtmanotpannaH prakAzate na tvanyena prakAzyate / ( 479 ) 1 na vikalpo'rthApekSaH / 5 tatrApi 8 pUrvvAtmarUpayottarabuddhagheti cedAha / ekasya vikalpAvikalpajananaviroghAt pUrvvadhiyA paradhIbodhajanane smRterajananAsu dvitIyatayA dhiyA svaviSayA(ba) bodhAdyavadhAnaM / anumAnaM na syAt / jJAnAntaravedyapakSepi /
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA0 vRttI (2 paricchedaH) syAvetad (1) buddhirapi buddhadhantarasarUpotpannA prakAzamAnA buddhervyaJjikA mateti cet / mAha (1) tathAbhyupagame buddheH buddhau buddhiH svavedikA / siddhAnyathA tulyadharmA viSayopi dhiyA saha // 480 // 2.60 buddheH prakAzyAyAH buddhau vyaJjikAyAM tathA saMkrAntasArUpyaprakAzadvAreNa vedanAbhyupagame vyaJjikA buddhiH svasaMvedikA siddhA ( 1 ) dhIsarUpAyA buddheH svaprakAzatve pUrvvabuddhiH prakAzitA syAt / anyathA' svaprakAzatvAnamyupagame viSayopyaprakAzasvabhAvatayA dhiyA saha tulyadharmeti sopi buddhervyaJjakaH syAt / sarUpayorghIviSayayoranyonyaM vyaJjakatA bhavet / ( 480 ) iti prakAzarUpA naH svayaM dhIH saMprakAzate / anyosyAM rUpasaMkrAntyA prakAzaH san prakAzate // 481 // iti tasmAnno'smAkaM mate dhIH svayamAtmanA prakAzarUpotpannA satI prakAzate / svayena prakAzyate iti yuktaM / anyaH punaramyosyAM buddhI prakAzAyAM rUpasaM' krAntyA prakAzaH san prakAzate / tato'rthavedanavyavahAraH / (481) sAdRzyepi hi dhIranyA prakAzyA na tayA matA / svayaM prakAzamAnA; sAdRzye sArUpyepi sati tathA sarUpayA viyA'nyA pUvvikA dhIrna prakAzyA matA prakAzasvabhAvasya pareNa prakAzAyogAt kintu svayaM prakAzasvabhAvatayAM prakAzamAnA prakAzata ityabhyupeyaM / gha. arthasya jJAnarUpeNa prakAzakatA evantarhyarthasyAprakAzAtmanaH kathaM prakAzata ityAha (1) arthastadrUpeNa prakAzate // 482 // arthaH sArUpyasaMkrAntestadrUpeNa jJAnarUpeNa prakAzate na tu sAkSAt ' svarUpeNa / (482). dRSTAntamAha (1) yathA pradIpayoipaghaTayozca tadAzrayaH / vyaGgmyavyaJjakabhedena vyavahAraH pratanyate // 483 // ' sphaTikamaNAviva javA (ku) sumaM /
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ svasaMvittititiH 251 yathA pravIpayoH prakAzAtmanona prkaashyprkaashkmaavH| tathA buddhayorapi / yathA dIpaghaTayoH prakAzAprakAzasvabhAvayorekaH prakAzako'nyaH prkaashyH| tathA jnyaanaarthyorpi| tadAzrayoprakAzaprakAzAtmaniSTho vyaGgapavyaJjakabhedena vyavahAro loke pratanyate (1 483) viSayendriyamAtreNa na dRSTamiti nishcyH| tasmAcatoyaM tasyApi vAcyamanyasya darzanam // 484 // yatazca viSayamAtreNa indriyamAtreNa vedaM vRSTamiti na nizcayasta smAdyatastadvyatiriktAjjJAnAdidaM dRSTamiti nizcayastasyApi viSayendriyAbhyAmanyasya jJAnasya darzanamaparokSatvaM vAcyamiti buddhiparokSatAvAdo na yuktH| (484) (3) b. svasaMvittisiddhiH ___ ka. smRteH svasavittiH - sva saMvittisiddhayarthamupapattyantaramAha (1) smRterapyAtmavitsiddhA jJAnasya ; jJAnasyAtItasya smRterapyAtmavit susaMvittiH siddhaa| pratItameva hi smaryate ythaarthH|| syAdetat jJAnaM pratItamanyena cetasA na svasaMvedanenetyAha (1) anyena vedane / dorpAdimahaNana syAd bahumAtrAnavasthitaH // 485 // anyena jJAnena pUrvakasya jJAnasya vedane'bhidhIyamAne 'dIrghA ke svarasya 1.naiyAyikajaiminIyAdevudiparokSatvAt na syaadev| svopapattibhiH svavedaM prsaadhyaacaaryoppttimaah| 'smaryate ca buddhiH| paroktaM siddhasApanatvaM svayaM pariha (ra)ti maanaantrennaanbhve'nissttaa| 'tatrApi hi smRtirviSayAntarasaJcArastayA na syAt sa celate ityAcAcAryasiddhAntaM muktvAdhikadoSAbhiSAnAya / vimANamA 'hrsvplutaaH|
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 262 pra0 vA. vRttI (2 paricchedaH) grahaNaM na syAt / kSaNikasya jJAnasya ekA bhavatyayakAlamAtrasthAyi 'no''nekakSaNanirvAsu baDhISu mAtrAsu dIrghAdinivartanikAsu grAhakatvenAnavasthiteH / na TekakSaNamAtrasthAyi jJAnamanekakSaNakalApanivartanIyamAtrAsaJcayAtmakaM dIrghAFIb dikaM zaknoti grhiituN| kintvakArAkakamA zrAvayavalezaM gRhnnaati| tadgrAha katvena dvitIyajJAnena tat pratIyate evamaparAparaniravayavalezagrAhakaH svasva . grAhakajJAnAntaritairgrahaNakrame kena mAtrAgrahaNaM / mAtrApracayadIrghAdigrahaNaM vA syAt / (485) . avasthitAvakramAyAM sakRdAbhAsanAnmatau / pararNaH syAdakramo'dIrghaH; athA nekamAtrAkAlamekaiva buddhirastItyucyate tadAnekakAlamavasthitau satyAmakamAyAM gato sarvamAtrANAM savAbhAsanAdIrghAdivarNo'kramaH syAt / prtiitinibndhntvaadvstuvyvsthaayaaH| tathA cAdI! 'bhavet / na hyekakAlamuccairuccAryamANopyekamAtriko diirghH| nanu kramavanto varNA avayavakrameNotpadhamAnA dIrghAdibuddhimutpAdayiSyantI tyAha (1) --- kramavAnakramA katham // 486 / / upakuryAdasaMzliSyanvarNabhAgaH parasparam (1) 'yAvatA kAlena paramANuriSTaH paramANvantaramekamatikAmati tAvatkAlaH kSaNaH (1) maNikA zrotradhIH sarveSAmanekakSaNAtmakamekavarNaniSpattikAlaM na tisstthti| ekavarNabhAgapAhibuddhau naSTAyAmanantarantabanubhavabuddhiriti vyavahitaM tadaparavarNabhAgamAnaM sakhiyA tavajJAnAt vIrSagraho na syAt smRtirapi na vikalpAvikalpayorekena jnnvirossaat|| // sarveSu varNabhAgeSu buddhayaH svasaMvivitA iti smRtisaMkalaM syAt na ca svavedanaM mnyte| ...puurvpuurvenn| AsargapralayAderekaiva buddhiH sAMsyasya tamAha taaN| aparAparabuddhAvaparAparamAtrAmAgapratibhAsakrameNa dIrghabhAnaM ytH|
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ svasaMvittisiddhiH 263 kramavAna varNabhAgaH svasvakAlasthAyI parasparamasaMzliSyanasambadhyamAno dIrSabuddhimakramAM kthmupkuryyaadutpaadyet|| kramavati zeye jJAnamapi tathaiva yuktaM / (486) kha. kramamAvinAM varNAnAM sphoTenAsaMgatiH __ athotpannA varNAvayavA antyAvayavotpattiparyantamanuvartante / tataH kramagrahaNaM sarvagrahaNaJcAstIti yuktaM dIrghAdigrahaNamityAha (1) AntyaM pUrvasthitAdUrdhva vardhamAno dhvnirbhvet| __antyamantyaM varNAvayavaM yAvat pUrvapUrveSAM varNAvayavAnA kramotpannAnAM sthitau 'satyAM prathamavarNAvayavAdUrdhva pUrvotpannasyAnuvRttAvapUrvasya cAparasyotpattI vardhamAno dhvanirbhavet / na caitdsti| avayavakramagrahaNena dIrghabuddharutpA daat| . - syAdetat (1) krameNotpannAnAmavayavAnAmantyAvayava kAle grahaNamiti na varddhamAnadhvanirbhavati pUvaM kasyacid grahaNAbhAvAdityAha (1) - akrameNa grahAdante kramavaddhIraca no bhavet // 487 // akrameNa grahaNAdantyavarNaniSpattikAle ca tadgrAhikA kramavatI pIrno bhavet / tatazca na dIrghagrahaNaM / na hyekakAlamanekairuccAryamANe'nekasminnakArAdau dIrghabuddhirbhavet / (487) ____ekaikabuddhiH sakRdutpannA krameNAvayavAn gRhNAtyantyAvayavagrahaNakAle dIrghagrAhiketi cet Aha (1) . dhiyaH svayazca na sthAnaM tadUrdhvaviSayAsthiteH // 488 // ' uccAritaikavarNabhAganAze'paroccAraNamiti sAhityaM naasti| 'pUrvabhAgasya buddhijanakatve prbhaagaanaamnupyogaat| svaakaarbuddhijnnen| na himAtra iti prtykssvirossH| "nAvarahitabIjAyAmantyena dhvaninA saha AvRttaparipAkAyAM buddhau zambovadhAryata" iti vai yA ka ra NA staanaah|
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA0 vRtau (2 paricchedaH) Siyo'vayavagrAhikAyAstasmAdekAyavagrahaNAdUrdhvaM pUrvagRhItasya viSaya ' syAspiterhetorna sthAnaM sthitiryuktA / (488 ) 264 sthAne svayanna nazyet sA pazcAdapyavizeSataH / doSoyaM sakRdutpannAkramavarNasthitAvapi // 489 // atha viSayAnavasthAnepi svayamavinazvarasvabhAvatayA buddheH sthAne vA svIkriyamANeM pazcAdantAvayavagrahaNAnantaramapyavinazvarasvabhAvatayA' vizeSato na nazyet / buddheH sakRdutpannAyAzcirAvasthAne yo doSaH sarvvadA'vinAzaprasaGga ukto'yaM saMkRvutpannAnAmakramANAM varNAnAM kramagrAhivijJAnotpattikAlaM yAvadavasthitAvapyucyamAnAyAM boddhavyaH / yadi sakRdutpannA apyavinazvarasvabhAvatayA kaJcitkAlamanuvartate tadA ciramapi tatsvabhAvApracyavAdanuvarteran / (489 ) kiJca (1) 'sakRdyatnodbhavAd vyarthaH syAdyanazcottarottaraH / sakRt kRtAdyanA' tAlvAdivyApArAt varNAnAmutpannatvAduttarottaro yatnazca vyarthaH syAt / ga. na saMyogavibhAgadvAreNa zabdAbhivyaktiH yopi manyate (1) prayatnapreritena vAyunA stimitasya vAyorAkAzaMsaMyuktasya saMyogavibhAgakRtA zabdasyAbhivyaktirbhavatIti taM pratyAha (1) vyaktAvapyeSa varNAnAM doSaH samanuSajyate // 490 // " bhAgAnAmasthiteriti tulyakAlamviSa (ya) viSayitve'yaM yena dIrghAdibuddhikAle na syAt / 2 'zabdaparamANUna taddezavibhAgenAparAparavezasaMyogena zrotrapathamAnayatyato varNAbhivyaktiriti pratyabhijJA ca / * naiyAyikasya / * mImAMsako varNasphoTavAvI na varNAtiriktaM padaM vAkyaM bAcakamastItyAha zrotraprApyakAri / varNAzca nityA dezakAlanarAntareSvekAkArabuddhigrAhyatvAt yaddezaH zabdastaddezasannihito vAyuradRSTacoditaH /
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ svasaMvitisiddhiH varNAnAmvAyavIyasaMyogavibhAgadvAreNAbhivyaktAvapISyamANAyAmayamanantarokto'kramANAM sakRdabhivyakteruttaro yatnaH prANapreraNAdi ko vyarthaH syAditi doSaH 522 samanuSajyate / (490 ) syAdetad (1) anekayA sadgrahaNe yAntyA dhIH sAnubhUyate / na dIrghaprAhikA sA ca tanna syAddIrghaghIsmRtiH // 491 // aneka yA dhiyA tasyAnekAzrayAtmakasya varNasya grahaNe kRte pazcAd yAntyA dhIrantyAvayavagrAhikA sA buddhyantareNAnubhUyate tayA dIrghAdibuddhibhaviSyatIti cet / nanvevaM pUrvvAsAM buddhInAmanekAvayavagrAhikANAM na buddhayantareNa graho nApi svasamvedanena vittiH / yA cAnubhUyate sA'ntyAvayavagrAhikA dhIH sApi hi ma bIrghA "vivarNagrAhikA tattasmAddIrghaSIsmRtirna syAt / (491) pRthak pRthak ca buddhInAM samvittau tad dhvaniH zruteH / avicchinnAbhatA na syAd ghaTanazca nirAkRtam // 492 // 265 'na gRhItameva smaryate varNAvayavagrAhikANAM buddhInAM pRthak pRthaka, sva 'skyAhimIbhiH buddhibhi: saMvittAviSyamANAyAJca tad dhvanidhuterdIrghAdivarmmabuddherabhitA nirantarapratibhAsatA na syAt / antarAntarA buddhigrAhiNIbhirbuddhibhiravayavagrAhibuddhInAM vyavadhAnAt / svagrAhikAbhirbuddhibhirvyavadhAnepi buddhInAM laghuvRttitvAt ghaTanamavyavadhAnAdhyavasAnaM nirAkRtamanyatrApi samAnaM tadityAdi (2 / 135) yathAvayavagrAhikA buddhayo laghuvRttayaH tathA tadgrAhibuddhikAle tadabhAvoMpi laghuvRttiriti buddhayavacchedavaNaM vicchedo'pi manyetetyuktaM prAk / ( 492) ki (1) faresnaM zRNvatopyasya yadyavicchinnavibhramaH / hasvadvayocAraNepi syAdavicchinnavibhramaH // 493 // . vicchitaM zRNvatopi laghuvRtteryadyavicchila bhramastadA hasvadvayoccAraNepi laghuvRtteravicchinnavibhramaH syAditi dIrghabuddhirbhavet / (493) 1 Rafaektasya savA sthitenityatvAt 2 uktamapyuttaraprabandhAvatArArthamAha / sAvayavavAdI mImAMsaka Aha / " nirantarayA iti pUrvvato vizeSaH / pUrvvAprahAdeva / 6 pUrvvAnubhavAdbhiH / * tadvarNayogya sakRt zrutiH / 34
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 pra0 vA0 vRttau (2 paricchedaH) vicchinne darzane cAcAdavicchannAdhiropaNam / nAkSAtsarvvAkSabuddhInAM vitathatvaprasaGgataH // 494 // varNAvayavAnAma' kSAdindriyA dvicchinne svabuddhibhirvyavahite ca vastuto darzane'kSAdavicchinnasya darzanasyAdhiropaNamAropa iti na yuktaM / evaM sarvvAsAmakSabuddhInAM rUpAdigrAhiNInAM vitathatvaprasaGga to na kiJcidabhrAntaM syAt / (494) gha. buddherbuddhayantareNa gRhIto nAvicchedapratibhAsa: buddherbuddhayantareNa gRhItAvavicchedapratibhAso nAstIti sopapattikamAkhyAtumAha (1) sarvvAntyopi hi varNAtmA nimeSatulitasthitiH / sa ca kramAdanekANusambandhena nitiSThati // 495|| sarvveSAM dIrghAdInAmekamAtrikatvAdantyo varNAtmA'kArAdinimeSeNa nayanani * mIlanena tulitA parimitA sthitiryasya sa tathA / sa cAkSinimeSakAlasthAyyakArAdiranekeSAmAkAzatamaH saMjJitAnAM pakSmamAlAdvayavarttinAmaNUnAM sambandhenAkramaNena nimeSakAlasaMjJitena kramAd bhUyaH kSaNavyavadhAnAnnitiSThati parisamApyate / etenAntyopi varNo'nekakSaNasthAyItyuktaM / ( 495) ekANvatyayakAlazca kAlolpIyAn kSaNo mataH / buddhizca kSaNikA tasmAtkramAdvarNAnprapadyate ||496 // ekasyANoratyaya AkramaNaM sa kAlaH parimANaM yasya tAdRzazca kAlolpIyAn laghutamo bhettumazakyaH kSaNo bhavet / tAvatkAlamAtrasthASNutayA buddhizca kSaNikA tasmAtkSaNikatvAd buddhiH kramAtpunardhIrvyavahitA bhUyasI bhavantI varNAn pratipadyate tatkathamavicchinnavarNagrahaH saGgataH / ( 496 ) 1 zrotrAt zravaNe / 2 2 vyavadhAnepyavyavahitabhAnAt / 3 nimeSamAtreNAbhinirvRttidharmeti yAvat / 4 anyasya dvitraparamANuvyatikramAdibhedena kAlo bhettuM zakyaH / * anekakSaNAbhinirvRttidharmmAzca varNAH / kramagrAhikApi svagrAhiyAntaritetyavicchinnagrahaH kutaH /
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ svasaMvittisiddhiH iti varNepi rUpAdAvavicchinnAvabhAsinI / vicchinnApyanyayA buddhiH sarvvA syAdvitathArthikA ||497 // iti tasmAd varNepi rU' pAdAvapi buddhistadgrAhikAnyayA dhiyA'ntaritA vastuto vicchinnApyavicchinnAvabhAsinI kutazcinnimitAd bhavantI saba 52b vitathArthikA zUnyA bhrAntiH syAt / ( 497 ) ghaTanaM yacca bhAvAnAmanyatrendriyavibhramAt / bhedAlakSaNavibhrAntaM smaraNantadvikalpakaM // 498 // * 267 yacca bhAvAnAM sadRzAparApareSAmutpadyamAnAnAM sa evAyamityekatvaghaTanaM tad bhAvAnAM parasparato bhevAlakSaNena vibhrAntaM vikalpakaM jJAnaM smaraNaM / anyatrendriyavibhramAt / ataH punaralAtAdiSu bhrAmyamANeSu cakrAdyAkAraM jJAnamutpadyatevindriyakrama nivvikalpaka eva / ( 498 ) tasya spaSTAvabhAsitvaM jalpasaMsargiNaH kutaH / nAkSaprAsti zabdAnAM yojaneti vivecitam // 499 // tasya vikalpasya jalpasaMsagiNaH zabdasaMsargavataH spaSTAvabhAsitvaM jJeyAkAravaizadyaM kutaH / yasmAdAgrAhye svalakSaNe zabdAnAM saMketAgrahaNAt vAcakatvena yojanA nAstIti vivecitaM prAk / ( 499 ) Ga. tadA na vicchinnaM darzanam vicchinnaM pazyatopyakSairghaTayedyadi kalpanA / athAkSairindriyajJAnaiH svajJAnavyavahitairaparAparamathaM vicchinnaM pazyatopi jJAnAnucarI kalpanA tadevedamityekatvena ghaTayediti yadyucyate (1) yathA 'varNeSu pratyekaM vibhrama evaM rUpAdAvapIti dASTantikakathanaM / 2 tanmAbhUt sarvvendriyajJAnavitathatvamiti nAvicchinnabhramaH svIkartavyastavA ca nirantarabhAnanna syAdasti cAtaH svavittirjJAnAnAM siddhA / * kSaNikAnAM niranvayavinAzinAM / asati bAdhake bhAnAdevAnayoH prAmANyaM / " indriyavaiguNye tu na ghaTanaM sakRdasavarthapratibhAsaM spaSTameva jJAnamatra / yatonena vIrghAdivarNasya pratibhAso gRhyeta / yazcAkSapratyayaH. spaSTapratibhAsastasya varNabhAgeSvanusandhAyI dIrghAdipratyayo nAsti / * grAhakajJAnAnubhavasyAnantarajA tRtIyA /
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA0 vRtI (2 paricchedaH) tadA vicchinnadarzanameva nAstIti vaktumAha (1) 268 arthasya tatsaMvittezca satataM bhAsamAnayoH ||500|| arthasya grAhyasya tatsaMvittezca vijAtIyAvyava' kIrNatvAt / satataM bhAsamAnayoranayoraviccheda bhAsanasya ( 1500 ) bAdhake'sati sannyAye vicchinna iti tatkutaH / buddhInAM zakti niyamAditi cetsa kuto mataH // 501 // bAdhake saMzcAsau nyAyazca tasmin pramANabhUte bAghake'satItyarthaH / te'rthasaMvittI jJAnajJAnena vicchinne iti yaducyate tatkutaH / buddhInAmekaikabuddhijananazaktiniyamAt na grAhyabuddhayA saha tadgrAhikA buddhirbhavati / tato vicchinna' tayA'rthadarzanamiti cet / sa yugapat jJAnAnutpAdaH kuto hetormataH / ( 501 ) yugapada buddhaTezcet tadeveda vicAryate / yugapad bu(v)dhyorutpannayoravRSTezcet yadyadarzanaM pramANaM vicchedasyApi tadastIti sopyayuktAbhyupagamaH / atha vicchedAdarzanepi vicArAt sA sidhyati tadA tadevedaM yugapad buddhyadarzanamapi bAdhyatayA na yugapad buddhayutpAdabAghanAsamarthamiti vicAryate / tat kimasyopanyAsena / ca. na yugapat cittadvayasaMpratipattiH naktaM bhagavatA "sthA " " nametat yat dve citte yugapat saMpratipadyeyAtAmiti / tatkathamityAha (1) tAsAM samAnajAtIye sAmarthyaniyamo bhavet // 502 // rai buddhInAM vikalpikAnAmindriyajAnAJca samAnajAtIya ekasmin jJAne karttavye sAmarthyaniyamastathA bhagavatA pratipAdito bhavet / tato grAhya grAhakamasamAnajAtIyaM buddhidvayamapi saha jAyeta / samAnajAtIyantu na saha jAyate / (502) 1 indriyajJAne- arthopi nirantaraM bhAsate tajjJAnamapi tadAkAraM samvedyate'kSasiddhaM / * pratyabhijJA neha vicchedAvasAyasAdhakaM kiJcitpramANamasti / yasminvicchede sati kalpikayA ghaTanaM / 4 vaibhASyaH svavittiM necchati / abhiprAyikametat / viSayajJAnantadanubhavajJAnaJca /
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ 269 pratyavijJAcintA tathA hi samyak lakSyante vikApA.kamamAvinaH / tathA hi vikalpAH kramabhAvinaH samyag lkssynte| indriyajJAnAni ca samAnajAtIyAni kramavanti ca dRzyante vikalpendriyajJAne cakSuHzrotrAdijJAne ca sahotpadyate (nte)| (4) pratyabhijJAcintA ka. ekatvamantareNa pratyabhijJAnam etena yaH samakSerthe pratyabhijJAnakalpanAm // 503 // spaSTAvabhAsAM pratyakSAM kalpayet sopi vAritaH / etena vikalpAvikalpayoH sahotpAdena yo mImAMta'kaH samale pratyakSe'rthe sa evAyamityeka tvaviSayAMpratyabhijJAnAkhyAM kalpanA (503)spaSTapratibhA sAM pratyakSA pramANaM kalpayet sopi nivaaritH| vikalpo hi vikalpitArthagocaratvAdaspaSTapratibhAsa ev| viSa (?za) dapratibhA sanendriyajJAnena sahabhAvitvAt spaSTa-1 graahyaaropo'dhyvsiiyte| kiJcakatvamantareNApi pratyabhijJAnaM dRzyata iti darzayannAha (1) - kezagolakadIpAdAvapi spaSTAvabhAsanAt // 504 // lunapunarjAte kezAdau mAyAkAradarzite golakAko kssnnvinaashiviipaado| spssttaavbhaasnaat| (504) pratItabhedeSyadhyakSA dhIH kathantAdRzI bhavet // .. tasmAnna pratyabhijJAnAdvaerNAyekatvanizcayaH // 505 // pratyakSAt pratIte bhede sA pratyabhijJA tAvRtI ekatvAdhyavasAyinI dRzyamAnAyalA dhIH kathaM bhavet / prApnoti ca pratpamizA pratyakSavAdino mte| tasmAnnAsti pratyabhijJAnAv varNAce ktvnishcyH| (505) vikalpa eva prtybhijnyaa| 1 jaiminiiyH| viSayajJAnantavanubhavajJAnaJca paro bhaanyaa| ekatvasAdhanAbhimatasyAnekatrApi drshnaat| iti sAdhyaM hetuH prN|
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 pra0 vA. vRttau (2 paricchedaH) pUrvAnubhUtasmaraNAttaddharmAropaNAdvinA / sa evAyamiti jJAnaM nAsti taccAkSaje kutaH / / 506 // yasmAtpUrvAnubhUtasyArthasya smaraNAttaddharmasya vidyamAnatvenAropaNAt vinA sa evAyamiti jJAnamekatvaviSayaM nAsti(1) tacca pUrvAnubhUtasmaraNaM taddharmAropaNaJcAkSaje vartamAnavastubalabhAvini kutaH sambhavati / (506) kha. avicchinnaM varNAdidarzanam syAdetad (1) arthajJAnayoryugapatsambhave satyavicchinnaM varNAdidarzanaM syAdityAha (1) na cArthajJAnasamvityoryugapatsambhavo ytH| lakSyate pratibhAsau dvau nArthajJAnayoH pRthak // 507 // - na parthAbhAsi ca jJAnamartho bAhyazca kevalaH / na cArthajJAnayorye samvittI tayoryugapatsambhavosti (1) yatIrthasyArthajJAna sya do pratimA so pRthagana bhedena lkssyte| (507) na hyarthAbhAsi tat jJAnaM / artho bApazca kevelo buddhivyatirikta iti dvau pratibhAsau sambhavataH / syAdetat / arthajJAnajJAnayobhinnAveva pratibhAsau kevalaM taduttarayA vikalpabuddhayA ekatvena gRhyate atrAha (1) ekAkAramatimAye bhedAbhAvaprasaGgataH // 508 // ekAkArayA matyA vikalpikayA prAo'rthajJAnayorjJAne yadi tadA tayorbheda syAbhAvaprasaGgata ekatvamevAbhyupagantavyaM / ' arthajJAnajJAnayoH pratibhAsabhedAbhAvAt / (508) sUpalakSeNa bhedena yo samvittau na lakSitau / arthArthapratyayau pazcAt smaryete tau pRthak katham // 509 // / svIkRtyendriyatvaM dUSayitvA aindriysvbhaavmdhunaah| * atItAropaM vinA sa evAyamiti naasti| 'bauddhana svIkRtayugapajjJAnasambhave sti| "bauddhana svIkRtayugapajjJAnasambhave sti| uplbdhilkssnnpraaptsyaanuplbdhH| 'buddhadhAkArAbhedAdAbhedena /
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyabhijJAcintA 271 arthazcArthapratyayazcArthArthapratyayau supalakSaNa bhevena saMvisAvanubhave, na lakSitau / tau pazcAt kAlAntare pRthag bhedenAyamartho'rthajJA' taJvedamiti kathaM smaryete yugapadarthajJAnatajjJAnayorutpAde pratibhAsanAnAtvaprasaGgAt / (509) krameNAnubhavotpAdepyarthArthamanasorayam / pratibhAsasya nAnAtvacodyadoSo duruddharaH // 510 // arthArthamanasoH krameNAnubhavotpAvepISyamANe'yaM pratibhAsasya nAnA 'tvacoya' - lakSaNo doSo duruddharaH / dvayapratibhAsasya krameNAbhyupagamAt / ( 510 ) arthasaMvedanaM tAvattatorthAbhAsavedanam / na hi saMvedanaM zuddhaM bhavedarthasya vedanam * // 511 // tathA hi nIlAdyAkAra eka eka ca vedanam / * lakSyate na tu nIlAbhe vedane vedanaM param // 512 // na cArthajJAnaM jJAnaJca kadAcid bhedena pratIyate / ( 511) tathA hi nIlAyAkAra eko grAhyatayA ekaJca tadgrAhakaM vedanaM lakSyate na tu nIlAbhe vedane pRthag grAhakamaparaM vedanaM lakSyate / tasmAjjJAnasya viditasyAnyenAnubhavAsambhave svaveda - nameva taditi vyavatiSThate // ( 512 ) kiJca (1) jJAnAntareNAnubhavo bhavettatrApi ca smRtiH / dRSTA; tadvedanaM kena tasyApyanyena cet; nIlAdiviSayasya jJAnasya jJAnAntareNAnubhavo bhavet / tatrApi jJAna-jJAnepi hi smRtirdRSTA / yadA jJAnAntarAlambakaM jJAnaM krameNa smaryate na cAgU 1. smayete ca tasmAnna yugapad dvayaM / yugapad bhAnammA bhUdvicchinnamutpadyeta / 2 pUrvendriyajJAnasya manasAnubhavepi * arthajJAnaM jJAnajJAnArUDhamiti / * eko'rthAkAraH samvedanAkArazcetyaprasaGgo'tra / * zAstrakRt svayaM parityajyAcArthIyamAha ( 1 ) na hayasau smRtirabhAviteSu jAta ityAcAryeNa svasamvittisAdhanAyoktaM / pareNAtra siddhasAdhanamuktaM vinApi svasaMvittiM jJAnAntareNa saMvid bhaviSyatIti siddhAntitamatra / " jJAnAntareNAna- 9 bhave'niSTA tatrApi hi smRtiH viSayAntarasaJcArastavA syAt sa cet sa " iti vyAcaSTe / bhavatu nAma, tathApi cAtra smRtirvaSTAsIn me jJAnajJAnamiti A sA na syAt svayantasyAnanubhavAt / *ttikRtAttvavivRtaiSA /
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 pra0 vA. (paparicchedaH) hItaM maryate iti tasya jJAnajJAnasya vedanaM vaktavyaM / sat kenAstu vedanaM yadi svasamvebanena tA pUrvakasyApi tathA sthitiLarthamanyena vedanAGgIkaraNaM (1) tasyApyanyena' cedevanaM tadA (1) . imAm // 513 // mAlAM jJAnavidAM koyaM janaktyanuvandhinIm // . pUrvA dhIH saiva cenna syAtsabAro viSayAntare // 514 // . ___ jJAnavRttInAmimAM (513) mA lAmanubandhinI prabandha pravRttAM ko janayati / na tAvadarthendriyAdisAmagrI tasyA arthajJAnamAtrajananavyApAratvAt / saiva grAhyo dhIH pUvikA svagrAhikAM dhiyaM janayati sA ca svgraahikaamiti| prabandhapravRttiriti cet| evaM sati svakAraNagrahaNapravaNatvAdviSayAntare jJAnAdanyasminnarthe saJcAro grAhakatvena pravRttirna syAt / (514) ___tathA hi (1) vAM grAhayalakSaNaprAmAmAsannAM janikAM dhiyam / agRhItvottaraM jJAnaM gRhIyAdaparaM katham // 515 / / anikAM SiyamAsannAM prAhyalakSaNaprAptAmagRhItvottaraM jJAnamaparaM viSayaM kathaM gRhaNIyAt / (515) pratyAsannenArthena pratibaLazaktitvAt pUrvA dhIrarthagrAhakameva zAnaM janayati na svagrAhakamiti cet| Aha (1) . . prAtmani jJAnajanane svabhAve niyatAJca taam| ko nAmAnyo vibaghnIyAd bahiraGge'ntaraGgikAm / / 516 // Atmani vijJAnajanane svagrAhakajJAnotpAdake svabhAve niyatAM vyavasthitAM ca . tAmimAmantaraGgikAmanyanirapekSatvAt ko nAmAnyortho bahiraGgaH svajJAnajanane ckssurmnskaaraadypekssitvaadvibdhniiyaat| svagrAhakajJAnajananapravRttAM tiraskuryAt / yenaH viSayAntarasaJcAro dhiyaH syAt / (516) bAhayaH sannihitoya to vivAna hi na prbhuH| vivaM nAnubhavet kazcidanyayArthasya sannidhau // 51 // alavasthA sthaadevN| svakaM viSayAntarAsaJcArantAvAha sAtyAcAryAyaM / ekArthaviSayaiva jJAnaparamparA'saJcAraM syAt / ..
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyabhijJAcintA... tasyAbAhyaH sannihitopyarthastAM svagrAhakazAmajaname zaktAM virya vivaman pratihAtuM na prabhuH shktH| anyathA yadyevaM nAbhyupagamyate tadArthasya sacivau tat jJAnasyaivotpAdanAt jJAnajJAnasyAnutpAdAddhiyaM kazcindAnubhavet / (517) na cAsannihitArthAsti dazA kAcidato dhiyH| utkhAtamUlA smRtirapyutsannetyujjvalaM matam // 518 // na ca kAciddazA sannihitAya' fsti yatra jJAnajJAnamutpadyeta nArthajJAnamiti na syAdanubhavo buddhH| tasmAd dhiyaH smRtirapya khAtamUlA utsannA buddhismaraNasya hi mUlaM buddhyanubhava iti jJAnAnanubhave kutaH smaraNamiti jJAnAntaraNa jJAnAnubhavavAdinAmujjvalaM matamityupahasati / (518) kiJca (1) atItAdivikalpAnAM yeSAM nArthasva snnidhiH| saJcArakaraNAbhAvAdutsIdedarthacintanam // 519 // yeSAmatItAdyartha viSayANAM vikalpAnAmarthasya sannidhirnAsti yaH pUrbakasya jJAnasya svagrAhakajJAnajananazakti pratibadhnIyAta yena viSayAntaragrAhiNo vikalpAH sphuH| tatra saJcArakAralAsyArthasya vikalpaviSayasmAbhAvAt kasyacitIbArasya / cintanaM vikalpanamutsIvet / (519) syAdetat (1) . .. AtmavijJAnajanane zaktisaMkSayataH shnaiH| viSayAntarasaJcAro yadi . tajjJAnAnAmAtmani grAhakajJAnajanane zanaiH krameNa svagrAhakajJAnajanikAyAH zapoH saMkhyataH tathAbhUtajJAnAnutpattau viSayAntare saJcAro jJAnapravRttiyAra kthyte| saivArthadhIH kutH||520|| zaktikSaye pUrvadhiyo na hi dhIH prApriyA vimaa| . tadA pUrvadhiyaH zaktikSaye sati sevAgrAhikA pIH kuto jaayte|(520) na hi prA gdhiyA pUrvikAM dhiyaM samarthA vinottrmrthjnyaanmutpdyte| ' anyAyazaktiviguNe jJAne jJAnodayAyateH // 521 // 21 // paJcakandhake bhave sdaivaarthH| . bhavatu nAmAdhyameSu viSayeSu saJcAroptItAnAgata vikalpe tu nAryoM yH| / arthabuddhijananApekSayA pUrvAntyA tasyAH prAbe sarva suvi va jalavizeSAt / 35
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA0 bRttau (2 paricchedaH) yadi ca sA zaktatvAt svagrAhikAndhiyaM kartumasamarthArthadhiyamapi na kuryyAt / tathA hyanyasminnarthe AsaktirabhiSvaGgastayA viguNe pUrvve vijJAne taduttarasya jJAnasyodayAgateH janmApratIteH pUrvvabuddheH sAmarthyAduttarabuddherjanmeti nizcIyate (1) tataH samarthA pUrvvabuddhiH svagrAhiNImeva dhiyaM janayet / tatra parApekSAvirahAt / (521) 274 vAlaya vijJAnAt sakRt SaT pravRttivijJAnAni jAyanta itISyate tatastAnyarthAzaktivaiguNyepi pUrvvacetasa AlayajJAnAntaraM jAyeran AlayajJAnasyAvyAhatazaktitvAdityAha ' ( 1 ) sakRdvijAtIyajAtAvapyekena paTIyasA / cittenAhita vaiguNyAdAlayAnnAnyasambhavaH // 522 // sakRdvijAtIyAnAM pravRtijJAnAnAM jAtAvapyAlayajJAnAdiSTAyAmekena cittena svaviSayAsaktena paTIyasA viSayAntarajJAnajananaM pratyAhitamAropitaM vaiguNyaM yasya tasmAdAlayAdanyasya viSayAntaraprAhijJAnasya sambhavo na bhavati / (522) syAnyajJAnamityeva pravRttijJAnAni bhavanti (1) kintu manaskArasAdguNyamapekSantetyAce neSyate tadA (1) nApekSatAnyathA sAmyaM manovRttermanontaram / manojJAnakramotpattirapyapekSA prasAdhanI // 523 // 542 manasaH samanantarapratyayasya vRtteH sAmya 'marthAntarAnAsaktatvenAnukUlyamutpitsu . mano'ntaraM nApekSe'ta / apekSate ca / tato manaskArAnukUlatA sApekSAdAlayAt jJAnotpattiH / tathA manojJAnAnAM vikalpAnAM krameNotpattiryugapadanutpAdopyuttarajJAnAnAM pUrvvajJAnApekSA prasAdhanI / (523) ekatvAnmanasonyasminsaktasyAnyAgateryadi / jJAnAntarasyAnudayo na kadAcitsahodayAt ||524|| 1 kuta etaditi yuktimAha / sannihitepi viSaye jJAnotpAdAnupalabdheH / * vijJAnavAdina Alaya (vijJAnaM) vividhavAsanAbhAvitaM nadIstrotovadavirataM indriyajJAnAnAM pravartakaM / manasaH / 8 na ca pravartante iti mana evApAdAnaM nAlayaM / " AlyAdvijAtIyatvaM manaso vyAkRtatvena, aindriyANAM ca kAdAcitkatvena / - yAdvijAtIyatvaM / avaiguNyaM sAmyaM /
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyabhijJAcintA 275 vikalpajJAnAnyapi saha aviguNapUrvvajJAnAnapekSAyAmAlayAdindriyajJAnAnIva jAyeran / aNuparimANasya nityasyaikasya manaso'nyasminnindriye saktasyAnyatrendriyAnta' re'gateragamanAdindriyAntarajasya jJAnAntarasyAnuvayo yadi sammataH so pi na yuktaH / kadAcid nartakIdRST "yavasthAdiSvanekaviSayasannipAte cakSurAdijJAnAnAM sahodayAt / ( 524) yadA ca na paTIyAn kazcidviSaya: pratyupatiSThate puruSasya ca na kvacidvizeSeNecchA bhavati tadA ( 1 ) samavRttau ca tulyatvAtsarvvadAnyAgatirbhavet / janma cAtmamanoyogamAtrajAnAM sakRd bhavet ||525 // arthapuruSecchAyAH samAyAM sAdhAraNAyAM vRttau ca manasa ekendriyasambaddhasya tulyatvAdviSayAntare prerakAbhAvAt udAsInatvAt sarvvadA tadindriyajJAnotpattau satyAmanyasyendriyAntarajJAnajJeyasyAgatirbhavet pratItirna syAt / asti ca kvacida nAsaktasya viSayAntareSvekasyApyanekArthadarzanaM / AtmamanoyogamAtrajAnAM viSayAnirapekSANAM sukhAdijJAnAnAmindriyamanoyogavizeSasya niyAmakasyAbhAvAt sakRd vA janma syA' t / (225) ekaiva caitkriyaikaH syAt kindI po'nekadarzanaH / krameNApi na zakaM syAtpazcApyavizeSataH // 526 // na hi rUpAdibuddhInAmeva sukhAdibuddhInAmindriyamanoyogavizeSAt pratiniyamaH zakya vaktuM ekasmAnmanasa ekaiva sukhAdibuddhilakSaNA kiyA jAyate na ca dve iti cet / yadyevaM kiM kasmAddIpa eko'nekadarzano'nekadraSTRjJAnajanakaH / draSTura 1 yato viSayAntarAdivRkSuH syAt / `5 sakRdapi dIrghazaSkulIsamarmaradhvaniM samudvahadbahalAmodAM dhavalAdirasAnvitAM atisparzavartI kuDyAM mizrato ( ? tA) nekendriyajJAnasya samvedanAt sphaTikatulye. samanantare sakRtsaMgatasarvvArtheSvindriyeSvasatsvapItyAdau sAdhitaM prAk / * vaizeSika Aha (1) aNu manodravyaM pRthivyAdidravyeSu patitaM / jJAnantvAtmaguNo navasvAtmaguNeSu madhye pAThAt / 4 yatrAtmA manasA tadindriyeNa tadviSayeNa tatra kamotpattikalpanaivaM syAdapi / AtmamanasonityatvAdavizeSAttatpratibaddhasannikarSopyaviziSTaH / na kramaniyAmakaM mana ekatvAt sakRdAtmasaMyogAt / AtmAnaM karttAramapekSya kAraNabhUtAt /
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 pra0 vAvRttI (2 paricchedaH) nekatvAdeko pyanekajJAnajanaka iti cet| jJeyasyAnekatvAttadgrAhakAneka'zAna 'jana'kopi syAditi samAnaM / kiJca (1) mano nityamekadApi sarvajJAnajananazakta na vaa| zaktaJcet sarvajJAnAni sakRt kuryAt / azaktaJcet krameNApi tajjanane na zaktaM syAt / pUrvAvasthitasyAzaktasya rUpasya pazcAdapyavizeSato vizeSAbhAvAt / (526) anena dehapuruSAvuktau saMskArato yadi / niyamaH sa kutaH pazcAt buddhazcedastu sammatam // 52 // anena mahasaH zaktatvAzaktatvavikalpAddoSadvayena dehapuruSau shriiraatmaanaacuktaavuktottrau| tayorapi tathA vikalpe tathAdoSasadbhAvAt jJAnajAtazAnahetoH saMskArato buddhInAmasakRd bhAvaniyamo yadISTastadA saMskArasya kutaH paracA dutvanno buddhiimiymyet| buddheH pUvikAyA upapadyata iti cet (1) astu pUrvasyA buddhAsanAsaMjJakasya saMskAraH sa buddhyAtmano janma sammatamasmAkaM (1) tathA ca yaduktaM "na hi dhIH prAg dhiyA vine" (2|521)ti tadeva prasAdhitaM syAt / tatazca buddherbuDyantarajanmanaH sAmarthyAduttarayA dhiyA pUrvabuddhiguhyeteti na syaadvissyaantrsnycaarosyaaH| (527) syAdetat / buddharupAdAnatAmAtra buDhyantaraM prati na tadgrAhyatA tato viSayAntarasaJcAro bhavedityAha (1) na grAhyatAnyA jananAjananaM grAhyalakSaNam / agrAhyaM na hi tejosti; na buDhyantarajananAdanyA tadgrAhyatA kintarhi jananameva grAhyasya lakSaNaM / taccedasti kuto grAhyatAyA abhAvaH (1) na hi tejo jyotirbuddherjanakatayA' 'mamasaHkaraNAnAM na svAtantryaM krtRvshvRtteH| koraikye (i)ndriyaikyamanekatve tu ekakaraNenApyanekA kriyA parasya / - puurvaanuvaad()| na tahi: mano niyAmakaM jJAnAnAmAtmaiva saMvAsano niyAmakaH syAt / yugapat .. shkaarypekssaapynaasseyaatishysy| ...ekadehAdikazAna vaibhASyasya pudgalanAmA purussopi| sa sAMkhpasyAtmA issttH| "nityatve sakRdbhAva eva anityatve tu prshnH|
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ * . zaka // 528 // prtynishaadiyaa| prAtyasti / tasmAdidameva buddhiM prati grAhyatvaM grAhyasya yattat jJAnaM naam| 54b _nanu ca tejaso buddhijanakasya sUkSmo vyavahitaH sannihitatarazca kazcidavayavo payA na gRhyate tathA janikApi buddhirna gRhyatetyAha' / na ca saukSmyAdhanaMzake // 528 // . ___ anazake niravayave jJAne saumyaM sUkSmatvaM naasti| AdizabdAt svasantAnavartitvAvyavadhAnAtyAsatyAdayazcAnupala (mbha) hetavo na santi / (528) syAdetat (1) jJAnasya dve zaktI jJAnajananazaktiyitAzaktizca tatra krameNa grAhyatAzaktihAnI jananazaktimAtramavatiSThata ityAha (1) - grAhyatAzakihAniH syAt nAnyasya jnnaatmnH|---- . . . grAhyatAyA na khalvanyajjananaM grAhyalakSaNe // 529 / / . anyasya jJAnakAryabhUtajananAtmano janakasvabhAvasya pUrvajJAnasya grAhyatA.. zaktihAnirna syaat| jananasya grAhyalakSaNatvAttasya ca sttvaat| tathAhi sAhasalamAkSavi dhupalabhyamAne' na khalu prAyatAyA anyat saakssaajjnnN| yadevotarottarajJAnasya sAkSAjjananaM tadeva tadgrAhyatvaM (1) sato jananasattve nAsti maasytvhaaniH| (529) sAkSAnna banyathA buddha ruupaadiruupkaarkH| grAhyatAlakSaNAdanyastaddhAvaniyamosyaM kaH / / 530 // na hyanyathA sAmAjjananAdanyena prakAreNa spAdizyamAno dukheAhikAyA upkaarkH| parasparopakAriNopi grAhyatve rUpakAraNagrahaNamapi syAt / anu- - pakArakasya grAhyatve srvgrhnnprsnggH| tasmAvasya rUpAderpAhyatAlakSaNAddezAdyaviprakarSiNaH sAkSAjjanakatvAdanyaH kastadbhAvaniyamo grAhyatvaniyama: / (530) . buddherapi tadastIti sApi sattve vyvsthitaa| / . prAyopAdAnasaMvittI caitaso grAhyalakSaNam // 53 // .... 'Aloko yadi na pAyo na janayedeva buddhi|. 'AlokepyapAhyatvaM janakatvena dRSTameva / abhyupgmyaah| Aloka: sAvayava iti syAdapyagrAhyatA na tvamUrte jnyaane| prAhake rUpajJAnAvI sti| vyavadhAnAbhAvAt svabhAvavizeSasaMmulImAvAt kAraNAntarasAkalyAcca / na buddhimAnaM parabuddhisattvAt / nopAdAnamAtramindriyatvAt paramate / tasmAd /
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA0 vRttI (2 paricchedaH) tatsAzAjanakatvalakSaNaM grAhyatvaM buddherapyastIti sApyuttarabuddhijanikA tayaiva tadgrAhyatve vyavasthitA rUpAdiSu kAraNatvepi dezAdyaviprakarSazcakSurAdhupayogaJcApekSya tgraahytessyte| cetasastu dezAdiviprakarSAbhAvAccakSurAdyupayogAbhAvAcca* grAhiNo jJAnasyopAdAnamupAdAnakAraNatA samvittiranubhavAtmatA te paahylkssnnN| svasamvedanasvabhAvatAyAM styaamupaadaankaarnntottrbuddhigraahytetyrthH| (531) ... (5) ka. yoginAM jJAnam nanu sUkSmavyavahitAsannarUpAdyanupAdAnaJca jJAnaJcenna grAhyaM tadA kathaM yo'. ginAM teSAM grahaNamityAha (1) rUpAdezcetasazcaivamavizuddhadhiyaM prati / grAhyalakSaNacinteyamacintyA yoginAM gatiH // 532 // rUpAderasUkSmasyAvyavadhAnAdiviziSTasya buddhikAraNatvaM / cetasazcAnubhavAtmatve satyupAdAnatA graahytvmiti| evamanena prakAreNa grAhyalakSaNacinteyaM prakrAntA anuSirya vAsanopaplutabuddhimadagdirzinaM janaM prati na tu viziSTabuddhIn yoginaH prati (1) yasmA yoginAM suukssmvyvhitprcittaadigtircintyaa| bhAvasattAmAtraM yogijJAnApekSyaM graahylkssnnmityrthH| (532) tatra sUkSmAdibhAvena prAyamagrAhyatAM vrajet / - rUpAdi buddheH kiM jAtaM pazcAd yat prAG na vidyate // 533 // tatratAdRze grAhyalakSaNadvaye sthite sati rUpaM sthUlamavyavadhAnAdibhAve sati prAraM satpazcAt sUkSmAdibhAvanAgrAhyatAM vrajediti yujyata evaitat / ' buddherekadA grAhyAyAH pazcAdagrahaNakAle ki sUkSmatvAdya grAhyatAkAraNaM jAtaM yat prAgupalambhakAle na vidyte| na hi svasantAnavartinazcetaso niravayavasya sarvadA kiJci ....yadi saumyAdaraprAcaM rUpAdiracittaJcAnupAdAnabhUtattvAttadA yoginAM tadubhayaM na pAhyaM syAt (1) bhavati ca tad vyabhicAri lkssnnN| samAdhivalenakajanmakuzalenApi deveSvaSTaguNazvaryAdiH kiM punazcireNa viitaavrnnaanaaN| rUpamagrAma syAdapi buddhastvetat sarva nAstIti kthmnaaytaa|.
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ yoginAM zAnam . 279 dupalambhakAraNamasti / tAdRzasya yadyanupalambhaH kdaacinoplbhyet| upalabhyate ceha kdaacitsrvdoplmbhprsnggH|| (533) sati svadhIgraha tsmaatsaivaanntrhetutaa| cetaso grAhyatA saiva tato nArthAntare gatiH // 534 // tasmAccittAntareNa svadhImahe sati cetaso yaivAnantarahetutA buDhyantaraM prati, saiva prAhyatA sA ca nApati tata uttarottarabuddheH pUrvapUrvabuddhigrahaNameva vyApAra Ja ityarthAntare na syAd ga' tiH| (534) - kha. grAhyatAzaktihAnAdapi na jananazaktiH nanu bhAvA anekazaktiyo gAdanekakAryakAriNa ekazaktiyogAdekakAryakAriNaH tat jJAnasya graahytaashktirpynyaa| anyA ca janana shktiH| tato grAhyatAzaktihAnAdapi jananazaktirbhaviSyatItyAha (1) nAnaikazaktyabhAvepi bhAvo nAnaikakAryakRt / prakRtyaiveti gaditaM; nAnakasmAnna cedbhavet // 535 // - nAnakazaktyabhA'vepi bhAvavyatiriktA'nekAsAM zaktInAmekasyAzca zaktarabhAvepi bhAvaH svaheto'nikakAryakAraNasvabhAvatayotpanno nAnakakAryakRt prakRtyaiva bhavatIti gditN| nanu nAnakaM kAryamekasmAtkAraNAnna bhavetsiddhAntavirodhAditi cet / (535) (6) hetusAmagryAH sarvasambhavaH na kiJcidekamekasmAtsAmagrathAH sarvasambhavaH / satyametanna kiJcitkAryamekasmAtkAraNAjjAyate kintu sAmagryA janmAnekopAdAnasahakAribhAvasaJcayAtmikAyAH sarvasyaikasyAkasya ca kAryasya sambhavaH / kathantaHkamanekasyaM heturucyata ityAha (1) ekaM syAdapi sAmagryorityuktaM tadanekakRt // 536 // 'na viSayAntasaJcAra ityupsNhaarH| vrshkvaayii| . krmruupaa| krtRruupaa| bhinnA shktiryuktaa| 'praak| * svyuuyaa| 'tathAnakakuvekopi tadbhAvaparidIpana ityatra /
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 pra0 vA. vRttau (2 paricchedaH) cakSurUpAlokamanaskArAdiSu jAyamAnarUpakSaNendriyajJAnakAryadvayApekSayA'vAntarabhinnasAmagryorekasya rUpasyopAdAnasahakAribhAvenopayogAt ekasmAdapyaneka kArya jAyata iti tata ekamanekakAryakRdityucyate (1) na tvekasmAdasahAyAdanekaM kArya jAyate ityabhiprAyAt / (536) syAdetat ( / ) artha pUrvazca vijJAnaM gRhNIyAd yadi dhIH parA / dhIrjAyamAnA pUrvaJca' vijJAnamarthaJca tatkAlasannipatitaM yadi gRhNIyAt tadA viSayAntarasaJcAraH smbhvet| atrAha (1) abhilApadvayaM nityaM syAd dRSTakramamakramam // 537 // pUrvAparArthabhAsitvAcintAdAvekacetasi / pUrvagRhItasya varNasya cintAdAvAdizabdAt pratyakSepyekasmin cetasi dRSTa: kramo yasya tat dRSTakramamabhilApadvayaM varNadvayaM nityamakrama syAt yugapatpratIyatetyarthaH / (537) kiM kAraNamityAha (1) pUrvAparArthabhAsitvA't cintAdijJAnena hi pUrvavarNagrAhakajJAnaM gRhyata iti tatpratibhAsI varNo gRhyeta / tatkAlopanipatitazcAnyo varNa iti kramopalabhyayoryugapad grhnnprsnggH| dviDheirekaM ca bhAseta bhAsanAdAramataddhiyoH // 538 // ekaJca vrnnaadidvirbhaaiset| aatmtddhiyorbhaasnaat| taddarzane tat . jJAnadarzane tu tadRSTamiti dvidhA darzanaprasaGgaH / (538) (7) AtmAnubhUtaM pratyakSam viSayAntarasaJcAre yadyantyannAnubhUyate / parAnubhUtavatsarvAnanubhUtiH prasajyate // 539 // atha viSayajJAne vRtte tajjJAne cotpanne viSayadarzanasya niSpannatvAt 1 prasaGgasAdhanamidaM yadi pUrvAparAvarthAvakatra bhAsete ityarthaH / avarNacintane anAhijJAnagrAhaka yaduttaramivarNagrAhakaM tatrekArazca pUrvajJAnArUDhAkArazca bhAsata ityabhilApadvayamekacittaM syAt / na caasti| viSayarUpamAtmA, taditi tadAlamvanaM jJAnaM tyoH| ekadA hyakAraH svagrAhijJAne bhAti punarikArajJAne svajJAnArUDhaH ityekavarNacintaiva na syAt / svayaM siddhasAdhanaM parihRtyAcAIyaM samanvayate prihaarN|
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmAnubhUtaM pratyakSam 281 jJAnAntaraM viSayAntaragrAhakamiti syAdviSayAntarasaJcAra ityabhimate yadyantyaM jJAnaM jJAnAnubhavitR nAnubhUyate tadA sarvvasyArthasya tat jJAnasya cAnanubhUtiH prasajyate praanubhuutvt| puruSAntarAnubhUtArthatajjJAnayoriva ( 539 ) / nanu AtmanA'nubhUtamarthaM tat jJAnaM pratyakSaM na parairanubhUtamiti yadyucyate / AtmAnubhUtaM pratyakSaM nAnubhUtaM paraiH yadi / AtmAnubhUtiH sA siddhA kuto yenaivamucyate // 540 // nanvantyajJAnAnanubhave'rthajJAnasyAnanubhavAt / tadanubhavAbhAve caarthaanubhvaa|sddhe rAtmAnubhUtiH sA kutaH siddhA / yenaiva' mucyate / AtmAnubhUtaM pratyakSaM na parAnu- ssb bhUtamiti / ( 540 ) nanu cakSurAdAvanarthabhUte cakSurAdinA rUpAdyanubhUtamiti yathA tathA jJAnAnanubhavepyartho jJAta iti bhaviSyatItyAha (1) vyaktihetvaprasiddhiH syAt na vyaktervyaktamicchataH / vyaktayasiddhAvapi vyaktaM yadi vyaktamidaM jagat // 541 // arthavyaktihetozcakSurAderarthadarzanepyaprasiddhiravyaktiH syAt yato na kAraNadarzanapUrvvakaM kAryadarzanaM / na tu vyakterupalabdhervyaktamarthamicchato vyaktyasiddhiyuktA / yadi punarvyakterasiddhAvapi vyaktaM vastUcyate tadA sarvvamidaM jagad vyaktaM " syAt / avyaktavyaktikatvena vizeSAbhAvAt tathA hyartho na sattAmAtreNa pratIta ucyate / pratipattisaMyogAt ( 1 ) nApi jJAnasattAmAtreNa paracittajJAnenApi saMvedanaprasaGgAt kintu jJAnAnubhavenArthapratItirvvAcyA / na cAnyena samvedanaM jJAnasyopapapadyata iti svaprakAzameva svabhAvatastadvaktavyamiti svasamvedanasiddhiriti / (541) 1 zrAcAryazrI manoratha na ndi kRtAyAM vArttikavRttau pratyakSaparicchedo dvitIyaH // 'jJAnajJAnAdantyavartino jJAnAntareNAnanubhUtAdviSayAntarasaJcArastasya svvednmvshyaabhyupeyN| tasyAnanubhave prAktanamagRhItamiti sarvvalopaH / anubhavasiddha hyAtmaparavibhAgaH / 3 ajJAtasyApi bIjasyAGakurajananadRSTeH / 8 sarvve sarvvajJAH syuH / * na ca bhavati tasmAt svavedanameSTavyam / 36
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaH paricchedaH svArthAnumAna -pratyakSamAkhyAyAvasaraprAptamanu'mAnamidAnImvaktavyaM (1) tacca dvividhaM (1) svArtha parArthaJca / tatra svArthamidAnIM vaktavyaM etatpUrvakatvAt parArthasya / 1-hetucintA (1) hetulakSaNam talliGge ca vipratipattayaH santIti tAsAM nirAkaraNena tadvayavasthApanArthamAha / - pakSa'dharmastadaMzena vyApto hetuH / pakSo dhrmidhrmsmudaayonumeyH| tadekadezatvA'dupacAreNa dharmI pakSa uktH| tasya dharmaH (1) anena pkssdhrmtvmuktN| dharmidharmo heturityanumAne sarvasya dhammidharmoM hetuH syAdityupacArAzrayaNaM / tathA cAkSu SatvAdiH zabde dharmiNi na hetuH| tadaMzena pakSasya dharmeNa sisAdhayiSitena byApto heturboddhavyaH / dvividhA ceyaM vyAptiApakavyApyadharmatayA / tatra vyApye sati vyApakasyAvazyambhAva'stasya vyaaptiH| vyApyasya ca vyApaka eva. sati bhAvo nAma tasya vyaaptiH| AbhyAM nirossmaargpraaptiduHkhsmudyprihaaraarthtvaavsyaiv| zlokera liGgalakSaNaM saMkhyA (vidhava) niyamaH (avinAbhAvaniyamAt) saMkhyAniyamakAraNaM vipakSanivRtti (hetvAbhAsa)zcokto tavaMzatvena sambandha uktH| _ 'yavA rUpamiti dRSTAntamidharma eva hetuH syaadnythaa| panimAtrasya pakSatvAd dharmI ca banyAviH sAdhya eva tavaMzo vivakSAvazAd yavA tu samudAyaH pakSastadA tavaMza ekaveza evN| iti vyApyadharma ukto vyApye parmiNi vyaaptiddhrmH| . - * myApakaSarmo'tra vyAptimatvAt dharmatvaM vyApteH /
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ yathAkramamanvayavyatirekAvuktau / vyApyasadbhAve vyApakasya stvniymsyaanvyruuptvaat| vyApakAbhAve vyApyAbhAvasya ca vyatirekarUpatvAt (1) ___ (2) hetuvidhA etena virUpatvaM hetorlakSaNamuktaM / tridhaiva sH| vidhava triprakAra eva kAryasvabhAvAnupalambhabhedena sa' hetuH / yathAgnistra dhmaat| vRkSavyavahArayogyoyaM ziMzapAtvAt / ' neha pradeze ghaTa upalabdhilakSaNaprAptasyAnupalabdheriti saMkhyAniyama uktaH / .. kasmAt punastrividha eva heturityaah| avinAbhAvaniyamAta; avinAbhAvasya sAdhyAvyabhicAritvasya trividha eva heto niyamAt niyttvaat| saMyogyAdiSu cAbhAvAt satyevAvinAbhAve hetutvaM sa ca vyAptyA kthitH| - anena sNkhyaaniymkaarnnmuktN| __ (3) hetvAbhAsAH .. hetava uktaaH| ke punarhetvAbhAsA ityAha (1) _ hetvAbhAsAstato'pare // 1 // hetuvadA bhAsanta iti hetvAbhAsA hetupratirUpakAH (1) tatastrividhAdetoraMpare'nye saMyogyAdayaH / avinAbhAve sati hetutvaM sa ca tAdAtmyAt tadutpattezca / / ye tu tadvikalAste'vinAbhAvavirahAt hetvAbhAsA ityarthaH (11) yadi tadutpattyA gamyagamakabhAvastadA dhUmatvavizeSavat sAmAnyadharmAH pArthivatvAdayopi gamakAH syuH / tathA'gneH sAmAnyadharmavaccAndanatvAdayopi vizeSadharmA gamyAH syuH| sarvathA kaarykaarnnbhaavaadityaah| kArya svabhAvairyAvadbhiravinAbhAvi kAryavat / * hetuH svabhAve bhAvo'yi bhAvamAtrAnurodhiniA! 'pakSadharmatvena yathoktavyAptyA ca yuktH| 2 diGanAgoktaM paraM prati sarvathA gamyagamakatvaM kAryahetau shkte| _____56a
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 - pra0 vA. vRttau (3 paricchedaH) kArya svabhAvairyAvadbhiviziSTaidhUma' vatvAdibhiravinAbhAvi vinA na bhavatIti kAraNe kAraNaviSaye'vadhAritaM taireva viziSTaiH svabhAvairheturna sAdhAraNaiH pArthivatvAdibhiH / agnimantareNApi teSAM bhaavaat| tathA kAraNe'dhikaraNe yAva dbhiH svabhAvaragnitvAdibhiH sAmAnyadharmaravinAbhAvi kArya dhUmAdinizcitaM teSAM sAmanyadharmANAM hetUnaM vizeSadharmANAM cAndanatvAdInAM / tAnyantareNApi dhUmAderdarzanAt / yadi dhUmatvavizeSitaM pArthivatvaM hetuH kriyate tadeSTameva vyabhicArAbhAvAt (1) yadi ca kAraNa gatacAndanatvAdivizeSajanito dhUmasya vizeSaH zakyo nizvetuM tadA cAndanatvAdayo gamyA iSyante / na hi kAryakAraNabhAvaH sattAmAtreNa gabhyagamakabhAvanimittaM kintu nishcyaapekssH| sa ca yAvannizcIyate tthaagmygmkbhaavH| bhAvopi svabhAvaupi hetuH svabhAve sAdhye kIdRze hetorbhAvaH kevalo bhAvamAtraM tadanurodhumanuvattituM zIlamasyeti bhAvamAtrAnurodhi tasmin / yasya sattAmAtreNa yo dharmo'vazyaM bhavati na hetvantaramapekSate / tasmin sAdhye svabhAvAkhyo' heturnAnyatra yathA vastratvaM rAme (1) evaJca vidhisAdhanatvaM kaarysvbhaavyordshit| 2. anupalabdhicintA (1) dRzyAnupalabdhiphalam idAnIM tRtIyahetoH prtissedhphltvmaah| apravRttiH pramANAnAM; . ' ityaMbhUtalakSaNA tRtiiyaa| svagataH sAmAnyaH dharmaH kAryyasyAstu vizeSadharmA gamakAH svabhAve kRtakatvena prameyatvaM gmkN| kaarnnspaiH| evamaGgana janyajana (ka)tvaM syAdiSyate ca sarvayA / Aha jJApakaheturayaM / 'pratyApRSThabhAvinA nizcayenAdhUmavyAvRttilpAvadhAraNena. dhUmAvisvalakSaNaM bhAsamAnaM tAdivizeSAnavadhAraNena cAnakasthalakSaNarUpaM sAmAnyalakSaNaM liGga pratyakSAviSayo vyavasthApyeta liGgi c| vyaktimevena mAnabahutvAt AgamApekSayA vA AgamasyApi . nivRtti - bhAvaM sApayatIti vakyate /
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ anupalabdhicintA 285 pramANanivRttirUpA'nupalabdhirasati sadvyavahArAtikrAntatvAdasadaviziSTa dezakAlasvabhAvaviprakRSTe su me rvvA do (1) sajjJAna' zabdavyavahArANAM pravRttipratiSedhopravRttistatphalA (1) etaccApravRttiphalatvaM dRzyAdRzyAnupalabdhyoH sAdhAraNaM jJAnapUrvakatvAt * (1) sat jJAnazabdavyavahArasya jJAnAbhAve tadabhAvasya nyAyaprAptatvAt / dRzyAnupalabdheH phalAntaramAha / kAcit pramANanivRttirasatjJAnamabhAvajJAnaM tatphalA / kathamityAha / hetubhedavyapekSayA ||2|| heturanupalambhastasya bhedo vizeSaNamupalabdhilakSaNaprAptaviSayatvaM / tasya vyapekSayA kAMkSayA upalabdhilakSaNaprAptAnupalabdhirityarthaH / nanu yadyanupalabdhyA'bhAvaH sAdhyate tadopalabdhyabhAvopi tata evetyanavasthA - nAdabhAvApratipattiH syAt / dRSTAntazca na syAdanyasyAbhAvasAdhanasyAbhAvAdanupalabdhezcAna" vasthAprAptatvAt / atha padArthAntaropalabdhirevAnupalabdhistayA'dhyakSasiddhaghA'bhAvaH sAdhyate tasmAnna doSaH / yadyevamarthAntarAdapi kinnAbhAvaH sAdhyate (1) tadapi hyanupalabdhirUpaM pratyakSasiddhaJca / ko vAnyopalambhAbhAvena sambandhaH / ucyate / ekajJAnasaMsaggi vastvantaraM tadupalabdhizcAnupalabdhivvavakSitopa- .. labdheranyatvAdabhakSAsparzanIyavat / sa evAbhAvaH tadatiriktasya vigrahavato'bhAvasthAbhAvAt / tasmAttAdAtmyamabhAvAnupalambhayoH sambandhaH / evaM tarhyanupalabdhisiddhirevAbhAvasiddhiH kiM sAdhyate // shi upalabdhiH karmadharmazcedvastuyogyatA / kartRdharmazcejjJAnaM / upali (? labdhi) : satyameva / asatAJcAnupalabdhirasatvaM / mukhyaM satyamanena dRzyAnupalabdhyA'zeSaH / adRzyAnupalabdhiH / dRzyAnupalabdhau vastuvazAnnivRttaM satvaM svanimittaM jJAnAdi nivartayati / adRzyepyabhISTakAryAkaraNAdasatkalpe pratipattyaSyavasAyAnnivRttaM satva' svanibaMdhanaM nivartayati (1) upalabdhiH kAraNaM sadvyavahArasya / tadabhAve kAryAbhAva uktaH / 1 abhAvapramANasvIkAre yad dUSaNaM tadihAtivizya pariha (ra) ti / * yasya viSayasyAbhAvaH sAdhyate tadupalabdherapyamAbonyayAnupalabdhyA tasyA apyanyayeti / 56b yenaiva pakSadharmeNa sAdhyaSamiSyabhAvaH sAdhyate / tenaiva dRSTAntaSamiSyavi / tatrApyapara (1) dRSTAnta iti /
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 pra0 vA0 vRttau (3 paricchedaH) ___ satyaM (1) nAbhAvaH sAdhyaH siddhtvaadsy| kintarhi (1) viSayopadarzanena viSayI vyavahAraH sAdhyate / yathA govyavahAraviSayo'yaM sAsnAdisamudAyA tmktvaat| (2) (2) anupalabdhizcaturvidhA sA ca prayogabhedAdanupalabdhizcatuvidhA kthmityaah| viruddhakAryayoH siddhiratha hetusvbhaayoH| dRzyAtmanorabhAvArthAnupalabdhizcaturvidhA // 3 // viruddhaJca kAryaJca viruddhakArye kAryaJca pratyAsatteviruddhasyaiva boddhavyaM / tayordRzyAtmanohetubhAvayoH kAraNasvabhAvayozca dRzyAtmanoryathAkramaM siddhiruplbdhirsiddhirnuplbdhishc| _ viruddhopalabdhiryathA nAtra shiitsprshogneH| vyaapyvyaapkyorvstutstaadaatmyaat| vyApakaviruddhopalabdhirapyanenaivoktA bhvti| yathA nAtra tuSArasparzo'gneH / viruddhakAryopalabdhiyathA nAtra zItasparzo dhuumaat| kAraNA'nupalabdhiryathA nAtra dhUmo'nagneH / svabhAvAnupalabdhiryathA nAtra dhUmonupalabdhaH / anena vyApakAnupalabdhirapyuktA' yathA nAtra zizapA vRkssaabhaavaat| catuvidhApyanupalabdhirabhAvArthA pratiSedhaphalA (1) tatra svabhAvAnupalabdhiH svayameva pratiSedhyAbhAvarUpatayA siddhaa'bhaavvyvhaarsaadhnii| itarAstu niSedhyAbhAvAvyabhicAriNyaH tadabhAvamabhAvavyavahAraJca sAdhayanti / tasyAsiddhatvAt / (3) yadi viruddhakAryopalabdhyA'bhAvasiddhistadA viruddhakAraNopalabdhyApi kiM na sAdhyata ityaah| tadviruddhanimittasya yopalabdhiH prayujyate / nimittayoviruddhatvAbhAvo hi vyabhicAravAn // 4 // 1 siddhamatadasyaiva gotvaat| 'kAraNAbhAvasyaiva khyaapnaat| 3 asya vyApakaM shiitN| ekaprakAraiveyaM / prabhedosyAH kAraNaviruddhopalabdhiH kAraNaviruddhakAryopalabdhizca pratiSedhyakAraNAnupalambhasAdhanAt / vahniviruddhaM zItaM nivartayan tatkArya nivartayati (1) svabhAvAbhAvasyaiva pratipAdanAt
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ anupalacitA 287 tadviruddhanimittasya niSedhya (zItasparzavahni) viruddhakAraNa (kASTha) sya yopalabdhiH prayujyate (1) yathA na zItasparzotra kASThAditi sA niSedhyasya viruddhasya ye nimitte tayo' vviruddhatvAbhAve vyabhicAriNI anaikAntikI / vizeSe tu nimittayoriSyata eva ( 1 ) yathA nAsya romaharSAdivizeSAH santi sanni hitadahanavizeSa 'tvAt (1) romaharSatadabhAvayovirodhaH / tatkAraNayoraca zIta- 57a dahanayoriti yukteyamanupalabdhiH / tathA niSedhya ( = romaharSa ) viruddha (tApa) - kAraNa (= dahana) kAya ( = dhUma ) pilabdhiryathA / na romaharSayuktapuruSavAnayaM pradezo 10 dhUmAdityuktASTavidhAnupalabdhiH / (4) anayA dizA'parA api boddhavyAH / iSTaM viruddhakAryepi dezakAlAdyapekSaNam / anyathA vyabhicArI syAt bhasmevAzItasAdhane // 5 // viddhakArye viruddhakAryopalabdhAvapi / viSaye nirdezAt (1) dezasya sannihitasya kAlasya varttamAnasya kvacidatItApekSaNamiSTaM ? (1) anyathA vyabhicAri syAlliGgaM (1) udAharaNamAha (1) bhasmevAzItasya zItAbhAvasya sAmane (1) yathA nAsIt kvacit 4 zItasparzo, nAsti vAtra bhasmana iti bhasmAnaikAntikaM / dezavizeSye'tItakAlApekSayA tu svAddheturnAsIdatra zItasparzo bhasmana iti // ( 5 ) nanu (1) kASThatuSArayoH yadyapyagnijanakAntyakASThena zItanimittasya virodhastathApi tasya kArya darzanAdeva nizcaya iti kAryavirodha eva / kAraNaviruddhopalabdhiH / * zItakAryA na pizAcAdikRtAH / * saMtApa | kAraNaviruddhakAryopalabdhiriyaM / 10 dhUmAdityasya pakSadharmatvadarzanAya puruSa varmANi na syAt / dhUmasya pravezadharmatvAt / atra dhUmopalabdhyA'gniviruddhazItakAryaromaharSAdyabhAvaH / 11 ciravinaSTe'pyagnau dhUmasaMbhavAt kathaM na vyabhicAra ityAha / apizabdAt kAryahetAvapi (1) 13 13 AdizabdAdavasthAvizeSApekSA / # dezAnapekSA / 8 vantavINAdi / 1 C romaharSApanayakSama / romAJcatApanimittayoH
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 pra0 vA0 vRttau (3 paricchedaH) 1 hetunA yaH samagreNa kAryotpAdonumIyate / arthAntarAnapekSatvAt sa svabhAvonuvarigataH ||6|| hetunA samagreNa yaH kAryotpAdonumIyate ( 1 ) sa kasmin hetAvantarbhavatItyAha (1) sa svabhAvaheturanurvANNataH / na hi samagrA'ddhetoH kAryasambhavAnumIyate (1) kintarhi (1) kAryArjanayogyatvaM ( 1 ) taccArthAntarAnapekSatvAddhetusAkalyamAtrAnubandhyeveti tasmin sAdhye hetusAkalyaM svabhAvahetureva / (6) kasmAt punaH kAryameva nAnumIyata ityAha / 3. sAmagrophalazaktInAM pariNAmAnubandhini / naikAntikatA kArye pratibandhasya sambhavAt // 7 // kArye'numeye'naikAntikatA hetusAkalyasya / kIdRze (i) sAmagryAH phalaJca tAH [ uttarakSaNaM ] ( 1 ) zaktayazca tAsAM pariNAmaH kAryotpAdAnuguNastAra' tamyayogI kSaNaprabandhaH / tadanubandhini tadapekSiNi / ata eva pratibandhasya sambhavAdityuktaM / (7) na khalu kAryaM hetavo militA ityeva bhavati ( 1 ) kiM tveSAM vizeSamapekSatestrAntare ca zaktivyAghAto mantratantrAdinA vaikalyaJca sambhavatIti kAryasyAvazyabhAvAnna tadanumAnaM / ekasAmagryadhInasya rUpAde rasato gatiH / hetudharmAnumAnena dhUmendhanavikAravat ||8|| yAca rasato madhurAdikAt ( 1 ) rUpAderAdizabdAd gandhasya sparzasya ca ekasAmagrya' dhInasya rasAdinA sahaikasAmagrayAyattasya gatiH sA kathamityAha ( / ) 1 apratibaddhasAmarthyAccet kAryamutpannaM dRzyetaiva / kAraNakAraNAttu vyabhicAra ityAha / 2 yathA tAnavitAnavatasta (ntU) n vyApAravatpuMsAdhiSThitAn dRSTvA paTAnumAnaM / kAraNAkhyaM nAnupalabdhi ( tridhaiveti iSyate ) vidhisAdhanAt / kAraNasvabhAvatvAnna kAryaM / anyenAnya (dhanu) mAnAnna svabhAvopi heturityAha / nAtra kAryotpAdAnumAnaM kintu samagrANAM kAryotpAdanayogyatA / svabhAvavizeSaH kAryamutpadyate'smAditi zlokepyarthaH prayogo yA samagrA sottarapariNAmAt kAryotpAdanayogyA yathotpAditakAryasAmagrI (1) punastridhaiveti trasyati (1) akAryakAraNabhUte nAnumeyAdanyenAndhakAre mAtuluGgAdirasamAsvAdya campakagandhamAghrAya vahnisparzamanubhUya teSAM rUpasAmAnyamanumIyate / sA kathamanumeyAdanyenAnumAnAna svabhAvahetuH /
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ anupalabdhicintA 289 hetudharmAnumAnena rasakAraNasya dharmo rasAdisahacararUpajanakatvaM (1)tadanumAnena rasAd ruupaadigtiH| na hi kArya rasaH kAraNamantareNa / kAraNaJcAsya' rasasahakAri rUpajanakaM pujAt punyjotptteH| ataH tasminnanumite'numitameva rUpaM dhuumendhnvikaarvt| dhUmAddhetudharmAnumAnenendhanavikArasyAGgArAde mshcrsyevaanumaan| (8) etadeva sphuTayannAha (1) zaktipravRttyA na vinA rasaH saivAnyakAraNam / ityatItaikakAlAnAM jAyate kAryaliGgataH // 9 // rasahetoH zaktipravRttyA zaktyAbhimukhyena vinA na rasa utpadyate (1) saiva rasahetoH zaktipravRttiranyasya rUpAdeH kAraNaM itarasamAnakAlarUpAdijanakatvena rasahetora tItasya hetorekakAlAnAM rasasahacarANAM ca rUpAdInAM gatiH tasya rasarUpahetoH kAryAd rsaallinggaajjaataa|| ___ evaM pipIlikotsaraNAdi darzanAt varSa (1) pipIlikAdikSobhahetobhUtapari* NAmavizeSasyAnumAnAt varSAnumAnaM kAryaliGgajaM veditavyaM / nadIpUrAdevarSakAryatvaM vyaktameva // (9) hetunA yo'samagreNa kAryotpAdo'numIyate / - taccheSavadasAmarthyAd dehAd rAgAnumAnavat // 10 // yaH punarhetunA'samagreNa kAryotpAdaH kAryotpAdanayogyatvamanumIyate' tcchessvdnaikaantikmsaamrthyaat| samarthaM' hi kAryotpAdanayogyaM na ca vyagrANAM smrthtaa| dehAt buddhIndriyAdezca heto rAgAnumAnavat / dehAdInAM kathaJcid rAgahetutvepi' 1 iti kAryAt kaarnnvishessaanumaan| rsopaadaansmaankaalbhaavinotiitaaH| liGgabhUtarasasahabhAvina ekkaalaaH| iti anena dvaarenn| nAnAgatagatiH (1) yogytaanumaan| 4mtsyotptnaat| gRhItANDasyAnyatra gatiH balAkAtastoyaM (1) "miimaaNsaakaadibhiH| kArya sarvathA'sambaddhaM yogyatApi nAsti kSaNapariNAmenApi rAgAdimAnayaM deha indriybuddhimtvaat| adehAde rAgAdRSTaH 'ahaM mametyAtmAtmIyAbhinivezapUrvakatvAt (1)
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA. vRto (3 paricchedaH) nAyonizomanaskAra rahitAnAM kAraNatvaM sahitAnAmeva hetutvaat| tataH kevalAd dehAd raagaanumaanmnaikaantik| (10) tathA (1) ... 'vipakSe'dRSTimAtreNa kAryasAmAnyadarzanAt / hetujJAnapramANAbhaM vacanAd rAgitAdivat // 11 // vipakSo'dRSTimAtreNa kAryasAmAnyasya' kvacid dharmiNi darzanAt / hetujJAnaM yat pramANAbhaM sandigdhavipakSavyAvRttikaM tat vacanAd rAgitAdivat / / yathA. vacanasya vItarAge'darzanAt kvacid darzanAd rAgAnumAnamanaikAntikaM (1) na hi rAgavacanayoH kAryakAraNabhAvaH siddhH| vaktukAmatA hetutvAt tasya / sA ca vItarAgasya karuNayA' sNbhvti| yadyapi vaktari rAgo dRzyate tathApi kvacid vaktukAmatAsatvepi rAgAbhAve kcanAbhAvAsiddherna tatkAryatAsiddhirupalakhaNDAd vaktukAmatA nivRttereva vacanAbhAvo na tu rAgAbhAvAt (1) tato vItarAmAt sandigdhosya vyatirekaH / / (11) . na cAdarzanamAtreNa vipakSe'vyabhicAritA / saMbhAvya vyabhicAritvAt sthAlotaMDulapAkavat // 12 // naca vipale hetoradarzanamAtreNa sAdhyAbhAvaprayuktasAdhanAbhAvanizcayarahitena sAdhyAvyabhicAritA sAdhyate sambhAvyavyabhicA(f) rtvaat| yadi vipakSAddhetunivRttinizcaya evaM vybhicaarshngkaaniraasH| sa tu nAstIti tasyApyabhAvaH / 'yonizo mano nairAtmyajJAnaM (1) tadviruddhamAtmAvijJAnaM / 'rAge sAdhye tatra hitopalaMbipakSastatra behAdyadRSTerasti (1) sAtukAmatAjasya rAgyarAgigatavacanasya (1) vaktukAmataiva rAgazceviSTantat / abhiSvaGago no raagH| 5. naivaM krunnaadhrmaalmbntvaat| na vAgvizeSAt sarAgopi viitraagvditynishcyaat| devmohaadi| 'aviziSTaM vivkssaamaatr| mabhiSvaGgo dharmAlambanatvAt / vipane dRSTayA vyabhicArI na ca virAge vacanaM dRSTamityAha / anekAntikalyAvarzanamAtreNAnirAsAdanakAntikavipakSaNa yadvacanaM tena vaizeSikeNa vAyoH satyasAdhanArya sparzazca na ca dRSTAnAmiti (vaize0 sU 10 / a0 2 / A0 1)
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ 291 anupalabdhicintA sthaaliitnnddulpaakvt| sthAlyantargatAnAM taNDulAnAM' pAkasyevAnumAnaM / taditareSAM pAkAdarzanAt zeSavat // (12) (ka) zeSavadanumAnanirAsaH kiM punaH zeSavadityucyate / ityaah| yasyAdarzanamAtreNa vyatirekaH pradarzyate / tasya saMzayahetutvAccheSavattadudAhRtam // 13 // yasya liGgasyAdarzanamAtreNa vipakSe vyatirekaH pradarzyate / na tu kAraNavyApakanivRttyA tasya saMzayahetutvAt sAdhyAnizcAyakatvAt zeSavat tadudAhRtaM / sandigdhavipakSavyAvRttikatvaM zeSavaducyate prtibndhaabhaavaadityrthH| (13) (kha) triSu heturUpeSu nizcayaH hetostriSvapi rUpeSu nizcayastena vrnnitH| 1 asiddhaviparItArthavyabhicArivipakSataH // 14 // sUtramuktaM (0) asyAyamarthaH (1) yo guNaH sa dravyAzrayI tadyathA ruupaadiH| apAkajAnuSNAzItasparzazya (?sya) guNaH tasmAt tasyAzrayabhUtena dravyeNa bhavitavyaM 110) na cAyaM dRSTAnAM pRthivyAdInAM guNaH (1) teSAM pAkajAnuSNAzItasparzAdiguNatvAt (1) tato yasyAyaM guNaH sa vAyubhaviSyatItyukte vaizeSikeNa (1) tatrAcArya di gnA.genoktaM (1) yadyadarzanamAtreNa dRSTebhyaH (sparzasya) pratiSedhaH kriyate na ca sopi yukta iti dRzyAdRzyasamudAyasya sAmAnyena niSedhAt (1) yadetaduktaM tadvirudhyata iti vA ti ka kA ro darzayannAha dRSTetyAdi / yadyadRSTayA nivRtiH syAt tadA'dRSTena darzanAt kAraNAdapAkajasyAnuSNAzIta sparzasya dRSTA'yuktiH (1) dRSTeSu / pRthivyAdiSvasaGagatiyA~ varNitA vai ze Si kaiH yasyA AcAryaNAyuktatvamuktaM sA syAdavirodhinI yuktaiva syaadityrthH| vAyuprakaraNe pRthivyAdibhyaH * yadi sparzAderguNatvaM siddhaM syAt tato vAyudravyAnumAnaM syAt / saiva tvasiddhA svAtantryeNa pratIteH sparzAvizeSosmAkaM vAyuH (1) AcAryeNa tu sparzavyatiriktaM vAyumabhyupagamyAyuktatvamuktaM pre| 1 bAhulyena pakSadarzanepi pakSasamahetavaH pakSA iti yuktaM vaidhayeM / 2 pUrvavaccheSavatsAmAnyato dRSTamiti (nyaaysuu01|115) zeSavallakSaNaM naiyAyikasya viruddha kAraNAt kAryAnumAnaM pUrvavat / zeSaH kArya yasyAsti taccheSavat (1) kAryAt kaarnnaanumaanN| ataH pRcchati kimiti (1) kvcit|
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ 292 pra0 vA. vRttau (3 paricchedaH) - tena pratibandhasyAvazyAbhyupagantavyatvena hetostriSvapi pakSadharmA'nvayavyatirekeSu nizcaya AcArya di gnA ge na vaNitaH / kathamukta ityAha / asiddhasya viparItArthasya viruddhasya vyabhicAriNo'naikAntikasya vipakSaNa' / tatrAsiddhatvavipakSaNa pakSadharmatvasya nizcaya uktH| viruddhavipakSaNAnvayasya / anaikAntikavipakSeNa vyatirekasya // (14) (3) vyApticintA (ka) pratibandho dignAgeSTaH na hya sati pratibandhe vipakSAd vyatirekaH shkynishcyH| uktazca nizcayastataH pratibandhopyAcAryeNeSTa iti prtiiyte| anyathA (1) vyabhicArivipakSeNa vaidharmyavacanaM ca yat / yadyadRSTiphalaM tacca tadanuktepi gamyate // 15 // pratibandhAniSTau vyabhicAriNo'naikAntikasya vipakSeNa vaidharmyasya vyatirekasya vacanaM yadAcAryasya (1) eSa tAvannyAyaH yadubhayaM vaktavyaM viruddhaankaantikprtipkssnnetyubhymnvyvytireko| tacca yadyadRSTiphalamadarzanamAtraphalaM tadadarza - namAtramanuktepi' vyabhicArivipakSeNa vyatireko gamyate (1) hetutrarUpyanirdezAdeva vipakSe'darzanamAtrasya gatatvAt / tasmAd vaidharmyavacanena vipakSe hetvabhAvaH kthyte| sa cAdarzanamAtreNa na sidhyati // (15) nAstIti vacanAdeva sidhyatIti cet| na ca nAstIti vacanAt tannAstyeva yathA yadi / nAsti sa khyApyate cAyamuktau neti gatistadA // 16 / / S ANSARAMITRATIRTHAANTICMWHAgr 1 prasiddhastu dvayorapi sAdhanamityAdinA vaadivivaadinoH| ' tRtIyA AdyadigdhAtu sivipakSata (?) ityatra / / tadvayarthamityAkUtaM 4 nyAyamukha AcAryeNoktaM sAdhamyaM vaidhamyaM cobhayaM / 5 vaidhrmysy| / anaikAntikasyAdarzanamAtreNAnirAsAdanakAntikavipakSeNa yadvacanaM tena /
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyApticintA 293 na ca nAstIti vacanAdeva tatsAdhanaM vipakSe nAstyeveti yuktaM / tadapi hyanupalambhameva khyApayati' (1) sa ca sarvasmAdvipakSAddhatvabhAvapratI taavshktH| 58a (kathantItyAha) yathA yena prakAreNa sAdhyasAdhanayoH pratibandhe sati sAdhyAbhAvena sAdhanaM vipakSe nAsti sa nyAyo yadi khyApyate vyabhicArivipakSeNa vaidhoktyA tadA nAstIti gamyate naanythaa|| (16) kiJca (1) yadyadRSTau nivRttiH syAccheSavad vyabhicAri kim / vyatirekyapi hetuH syAnna vAcyA'siddhiyojanA // 17 // - yadyadRSTau vipakSAtonivRttiH syAt zeSavat sandigdhavipakSavyatireka vyabhicAri kimiSTamA caaryenn| evaJca sarasAnyetAni phalAni rUpAvizeSAditi / sarbasya tAdRgrUpasya pakSIkRtatvAt na vyabhicAradarzanaM vipakSe cAdarzanamastIti prAptamadarzanamAtrAd vyatirekavAdino hetutvamasya // vyatirekyapi hetuH syAt / nedaM nirAtmakaM jIvaccharIramaprANAdimatvaprasaGgAdi ti| bauddhaM prati sAtmakasya kasyacidasiddheranvayAbhAvAt / nirAtmakebhyazca paTAdibhyo nivRtteH prANAdiya'tirekI sa hetuH syaat| adarzanAd vyatirekasiddharaniSTa zcAcAryeNa // kiJca (1) vAdiprativAdinorasiddhasyAnyatarAsiddhasya sandigdhasyAzrayA siddhasya sandigdhAzrayAsiddhasya asiddhasya ca nirAsaM pakSadharmatvanizcayena pratipAdyAnvayavyatirekanizcayavacanena sapakSavipakSayorhetoranvayasya vyatirekasya ca viparItAyA asiddhezcatuvidhAyA yojanA AcAryeNa sapakSe sannasannityevamAdiSvapi yathAyogamudAhAryamityAdinA nirdiSTA (1) sApi na vaacyaa| adarzanasya vyatirekanizcayahetutve sandigdhavyatirekasya hetutvAt // (17) api ca (1) 1 vishissttkaarnnaanumaan| ___2 upabhuktAnyaphalAni pakvAni madhurAdirasAni vaa| rktaadiruupaavishessaadupbhuktphlvt| ekshaakhaaprbhvtvaadvaa| apaanonmessnimessaadi| 4 ghaTAdAvapi nairAtmyAsiddhabauddhAbhyupagamAccet AtmA na syAt / 5 AcAryeNa yuktaM pakSadharmoM vAviprativAdinizcito gahyate / tenaiSAM niraasH| H T RINASIKHENACHHINCHPANDHANAN AMITRA anyatarAsiddhAdInAM sapakSAdiSvasambhavAta yathAyoga /
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ 294 pra0 vA0 vRttau (3 paricchedaH) vizeSasya vyavacchedahetutA syAdadarzanAt / pramANantaravAdhA cennedAnInnAsti tAdRzaH // 18 // vizeSasyAsAdhAraNasya' zrAvaNatvAdenitye'nitye cAdarzanAdubhayato vyAvRtteH zabde dharmiNi dvayavyavacchedana hetutA syaat| pramANAntarabAdhA cet / anyonyavyavacchedarUpayorekapratiSedhasyAparavidhinAntarIyakatvAt ubhayavyavacchedo numAnabAdhita': / nedAnI' (bAdhasaMbhave) nAsti taadRshH| evaM tadRSTerabhAvanizcayo nAstIti vaktavyaM / yathA zrAvaNatvenobhayavyAvRttatayA nizcitena prasAdhyamAnasyobhayavyavacchedasya pramA(NA)ntareNa baadhaa| (18) (kha) prAcAryAMyamatanirAsaH . tathAnyatrApi saMbhAvyaM prmaannaantrbaadhnm| dRSTA'yuktiradRSTezca syAt sparzasyAvirodhinI // 19 // tathAnyatrApi vipakSAddheto ya'tirikepi saMbhAvyaM pramANAntarabAdhanaM / adarzanamAtrasya nimittasya smaantvaat| tathA dRSTA'yuktiradRSTezca syAt sprshsyaavirodhinii| dRSTeSu pRthi vyAdiSvapAkajasyAnuSNAzItasparzasyAyukti yogAbhAvaH (1) . adRSTeradarzanAt vaize Si ka syeSTA'nupalambhAd vyAptyA nivRttyA nizcayAdA cAryeNa pratikSiptA c| "yadyadarzanamAtreNa dRSTebhyaH10 pratiSedhaH kriyate na ca sopi yukta" 1 adarzanamAtrAd vyAvRttiriSTA'sti ca nityaanityyordrshn| 2 prtissedhhetutvN| 3 zrAvaNatvasya kRtakatvavad vastudharmatvAnnityAdastyeva vyatireko bAdhakAt / pare tu nityamapi vastvicchanti tadapekSayocyate nityaanityvyaavRttiH| vastu bhavattatvamanyatvamvA nAtikAmati (1) yad viruddhaM na tasyaikatra yugapatsambhavo yathA zItoSNayoviruddhazca nityAnityayo yugapadekatra miNi vyavacchedo yathoktavidhAneneti vyApakaviruddhaM / 6 lakSaNayukte bAdhAsambhave tallakSaNameva dUSitaM syAditi srvtraanaashvaasH| naivaM maandvye| ___ adhyakSaM kiJcid dRSTvA yat kiJcid pRthivyAdi tat sarvamanuSNAzItarahitaM tanna tUlopalaparNavAdivad bhedasambhavAt / adarzanamAtre prtykssbaadhaa| 'asnggtiH| yadyadRSTayA nivRttistadA'dRSTaradarzanAdanuSNAzItasya sparzasya dRSTo yuktiH dRSTeSu pRthivyAdiSvasaGagatiryA vaishessikoktaa| yasyAcAryeNAyuktatvamuktaM syAdavirodhinI, yuktaiv| 10 dRSTameva sviikRtyaadRssttpi|
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ vyApticintA 95 58b ityAdinA'virodhinI virodharahitA syAt / evamA cArI yaH kazcana pratibandhamanabhyupagacchan virodhaadupaalbdhH|| (19) saMprati parAn pratyAha' (1) dezAdibhedAd dRzyante bhinnA dravyeSu shktyH| tatraikadRSTyA nAnyatra yuktastadbhAvanizcayaH // 20 // dezAdibhedAt dezakAlasahakAribhedAt dRzyante bhinnA nAnAprakArA dravyeSu zaktayaH 2 (1) tatraikasmin dezAdAvekasya dravyasya zaktivizeSavato dRSTayA'nyatra dezAdau tasya zaktivizeSavato dravyasya bhAvanizcayo na yuktaH pratibandhamantareNa / na hyekatra yathauSadhayo dRSTAstathaivAnyatrApi tAH zakyante vyavasthApayituM kSetrAdivizeSAd viziSTatararasa vIryAdi'darzanAt / (20) (ka) vaizeSikamatanirAsaH kiJca / AtmamRccetanAdInAM yo'bhAvasyAprasAdhakaH / sa evAnupalambhaH kiM hetvabhAvasya sAdhakaH // 21 // AtmamRccetanAdInAM yo'bhaavsyaaprsaadhkH| AtmanonupalabhyamAnasya ca yo'nupalambho'bhAvasyAprasAdhako vaizeSi ka sye STa: (1) tathA mRdazcetanAyAH svabhAvabhUtAyA yo'nupalambho'bhAvAprasAdhakazcA aa ka syessttH| tathA kSIrAdau dadhyAdyabhAvasya yonupalambho'prasAdhaka iSTa: sAMkhya sy| sa evAnupalambhaH kiM kasmAd vipakSe hetvabhAvasyeSTo vaizeSikA dibhiH (1) yathA ghaTAdau prANAdimatvAbhAvo vaishessiksy| vaktRtvAbhAvo vipakSe cA aa ka sy| saMghAta tvAbhAvo vA vipakSe sAM khya syAnupalambhAdiSTaH / 1 shissyo'jnyo'drshnenaabhaavvaadii| 2 anekazaktidravyeSu ttr| hetovirodhaadnuyukte| 4 vIryadoSApanayazaktiH pariNAmo vipAkaH saMskAraH kssiirsekaadi| 5 lokaaytiksy| 6 aadinaa| * asrvjnyaaviraagyoH| 8 aparArtheSu ca zazaviSANAdiSu (parArthAzcakSurAdaya ityabhidhAya) saMghAtatvasyAdarzanAd vyatirekaH ko hi saMhatasya parArthatve niymH|
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ 296 . . 0 vAvRttau (3 paricchedaH) uktaH pareSAJca nyAyavyAghAta:' parasparavirodhazca (1) (21) yasmAdadarzanamAtrAt na vytireksiddhiH| tasmAt tanmAtrasambandhaH svabhAvo bhAvameva vaa| - nivartayet kAraNaM vA kAryamavyabhicArataH // 22 // tasmAt sanmAtrasambandhastatsAdhanaM kevalaM tanmAnaM tena smbddhH| hetu sattAmAtreNa kAraNAntarApekSAra hitena sambandho yasyetyarthaH / svabhAvo vyApako dharmo nivartamAno bhAvaM vyApyameva vA nivrtyet| yathA vRkSatvaM zizapAM vRkSa- . vishesstvaacchiNshpaayaaH| kAraNaM vA nivartamAna kArya nivarttayati avyabhicArataH(!) na hi vyApyaM kArya ca vyApakena kAraNena vinA bhavataH tatsvabhAvatvAt tadadhInatvAcceti / (22) tAdAtmyatadutpattI avshyaashrynniiye|| anyathaikanivRtyAnyavinivRttiH kathaM bhavet / nAzvavAniti saMdehe kiMna vA pazusaMzayaH // 23 // anya kasya sAdhyasya nivRtyA'nyasya sAdhanasya vinivRttiH kathambhavet svatantratvAt / na hi maryo'zvarahita iti gorahitopi bhavati / (23) tathA (1) . samidhAnAt tathaikasya kathamanyasya snnidhiH| 1gomAnityeva matyena bhAvyamazvavatApi kim // 24 // tathA sannidhAnAdekasya hetoH kathamanyasya sAdhyasya snnidhiH| gomA 'nityeva mana bhAgyamazvavatApi kiN| gavAzvasya parasparamapratibaddhatvAdekabhAve nAnyabhAvaH / tathA zizapA'vRkSAdAvapi syAt (1) yasmAt kAraNavyApakanivRttyA kAryavyApakanivRttidarzanIyA vi* pakSe (124) 'bhinnA drvyessviti| aatmnysviikRtiH| / jJApako lingg| saadhysy| . svbhaavenaasmbddhsy| 'yasmAt / * yasmAd vyAptigrAhakaM pramANa nAnyat svbhaavprtibndhpraahkaat| tenaiva sAmAnalyA. sAdhyAyattatvAhAt / sAdhyAbhAvabhAvo gRhIta eva / kevalaM tadavinAmAvagrAhakaM pramANaM vismRtatvAd dRSTAntAbhyAM sAdharmyavaiSahyoH pradarzyate /
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ anupalabdhicintA tasmAdvaidharmyadRSTAnte neSToMvazyamihAzrayaH tadabhAve ca tanneti vacanAdapi tadgatiH ||25|| 297 tasmAd vaidharmyadRSTAnte neSTo' 'vazyamihAbhayaH vastubhUto dharmI / tasyakAraNavyApakasya sAdhyasyAbhAve ca tatkAryavyApyaM sAdhanaM neti vacanAdapi tasya sAdhyAbhAve sAdhanAbhAvasya gatiH / vastuni vastunivRttiH sandigdhA vastusambandhAvirodhAt / avastuni tu vastusattA virudhyate nivRttistu yuktA / ataH sa dharmiNamantareNApi vAGmAtratopi gamyata evaM ( / 25.) yataH / tadbhAvahetubhAvau hi dRSTAnte tadavedinaH / * khyApyete viduSAM vAcyo hetureva hi kevalaH ||26|| tadbhAvahetubhAvo vRSTAnte khyApyete (1) tasya sAdhanasya bhAvastAdAtmyaM sAdhyasya hetubhAvazca / khyApyate vaidharmyadRSTAnte sAdhyanivRttyA sAghananivRttikathanena tayostAdAtmyatadutpattibandhamajAnato yAhyanyanivRttyetaranivRttiH / sA vastubhUtamAzrayamantareNApi zakyate nirdeSTuM / ye tu pratibandhaM vidanti teSAM viduSAM hetureva kevalo vAcyaH " / na dRSTAntaH tatra darzanIyasya pratibandhasya siddhatvAt / yasmAd dRSTAnte pratibandhaH kathyate / (26) tenaiva jJAtasambandhe dvayoranyataroktitaH / arthApatyA dvitIyepi smRtiH samupajAyate ||27|| tenaiva kAraNena jJAtasambandhe hetau sAdharmyavaidharmyadRSTAntayoranyatarasyoktito'rvApasyA sAmarthyena dvitIyepi smRtiH samupajAyate iti na tasya nirdezaH karttavyaH' (1) tathA hi yat kRtakaM tadanityaM yathA ghaTa iti (1) tAdAtmye nijJati nityatvAbhAve 1 niyamena kAryasvabhAve hetau / * svabhAvahetau sAdhyasya tadbhAvaH sAdhanavyApakatvaM / kAryaheto sAdhyasya hetubhAvaH kAraNatvaM / avismRteH / 4 pakSadharmamAtranizcayAyaM / anvayavyatirekanizcAyakasya / 6 yabaikakAryakaraNaM prati sAmarthyaM tat tavaiva na pUrvaM na pazcAt tatkAryAbhAvAt (1) sAmarthyaJca tadavyatiriktamevamuttarottarakAryotpattAvapi sAmarthyabhevena padArthabhedAt kSaNika eva kramAkramaniyamaH / anyathA ekabaikakAryakaraNe'nekakRtau vAnyavA'vastutvaM kAryAbhAvAt punaH kRtotrama eva / atha prakArAntareNa naikadA nApi punaH punaH karoti tadAsyAvastutvaM nityasyAkartRtvAt / 38
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ 29 pra0 vA. vRttau (3 paricchedaH) kRtakatvAbhAvaH sAmarthyAdAkAzAdau gmyte| tathA vaidharmyadRSTAntena tAdAtmye kathite sAmarthyAdanvayo ghaTAdo gamyate // ... evaM sAdhanabhAve sAdhyasyAvazyaM bhAvo yadi sAdhyAbhAve hetvbhaavH| tathA sAdhyAbhAve hetvabhAvastadA bhvti| (27) yadi sAdhanabhAve'vazyaM saadhybhaavH| evaM kAryAnu palambhayorapi yojyaM // hetusvabhAvAbhAvotaH pratiSedhe ca kasyacit / hetuyuktopalambhasya tasya cAnupalambhanam // 28 // yataH kAraNavyApakanivRttibhyAM kAryavyApyanivRttiH ato hetoH' svabhAvasya vyaapksyaabhaavH| kasyacit kAryasya vyApyasya ca pratiSedhe'bhAve'bhAvavyavahAre ca hetuH / tathA tasya pratiSedhyasya yukto palambhasya upalabdhilakSaNaprAptasyAnupalambhanaM pratiSedhe' pratiSedhavyavahAre hetuH / tasya svayamevAbhA varUpatvAt // (28) - iviiyntrissidhopaapynuptaadhirnekdhaa| pattaviruddhAyagatigatibhedaprayogataH // 29 // nA nirdiSTakrameyamanupalabdhiH kAraNavyAmakasvabhAvAnupalabdhibhedena trivipApyanekapA bahuprakArA tttdvirddhaadhgtigtimevpryogtH| te ca kAraNabyApakasvabhAvAsteSAM viruddhAdayazca tattaviruddhAdaya Adi zabdAd viruddhakAryAdayazca teSAM yathAkramamagatigatayaH kAraNavyApakasvabhAvAnAmanupalabdhaya (1) teSAM viruddhAdInAmupalabdhayazca tAsAmanyonyaM bhedo nAnAtvaM tasya pryogtH| zabdasyAbhidhAvyApArAt / yathoktaM prAk / saiSA'nekaprakArApi trividhAnupalabdhiH saMgRhItetyarthaH / (29) uktamartha zlokAbhyAM sNgRhnnnnaah| .. 1 kAryakAraNabhAvAdvA svabhAvAdvA niyaamkaat| avinAbhAvaniyamo'darzanAna na darzanAt // 30 // kaarnnsy| cshmaat| 'svbhaavsy| nyaayy| kAraNabyApakAnupalabdhI tu prtivevtvyvhaaryoH| ityarthaH prH| - * ki kAraNaM prativeSasya na heturityAha / smaasaat| kaarnnvilmaayoplbdhiraadinaa| 10 praagtraassttssoktvt|
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ anupalabdhicintA / 299 kAryakAraNabhAvAt tadutpattervA niyAmakAt sAdhanasya sAmyAvyabhicArakAraNAt svabhAvAt tAdAtmyAdvA niyAma kAdavi nAbhAvaniyamaH sAdhyAvyamicAritvaniyamaH sAdhanasya / vipakSe hetorAnAt na sapakSe vartanAt / darzanAdarzanayorvyabhicAriNyapi hetau sambhavAt niyamahetvabhAvAcca // (30) 1 avazyaMbhAvaniyamo'nyathA parasya kaH praiH| arthAntaranimitta vA dharme vAsasi rAgavat // 31 // anyathA tAdAtmyatadutpattyoravyabhicAranibandhanayorasvIkAre parasya sAdhyasya paraiH sAdhanaiH ko'vazyaMbhAvaniyamo na kazcit / utpAdakAdanyortho'rthAntaraM tannimitte vA dharme 'svabhAvabhUte ko'vshymbhaavniymH| vAsasi raagvt| yathArthAntaranimittasya rAgasya vastre nAvazyaMbhAvani ymH|| (31) ... (kha) avinAbhAvaniyamaH arthAntaranimitto hi dharmaH syAdanya eva sH| .. pazcAdbhAvAna hetutvaM phalepyekAntatA kutaH // 32 // . 'vastrotpAdakAvarSAntaranimitto rAgadravyakAraNo hi dharmo rAgaH prAgutpAd bastrAvanya eva syAd bhinnakAlatvAd minahetukatvAcca (1) itya mapi yokatvaM vizva mekaM bhvet| tatazca sahotpattinAzI syAA / sarvatra sarva copayujyate / ekatvAbhimAnastu sadRzAparAparotpattentyiA / tasya cArthAntaranimitta sya dharmasya vastrotpAdAt pazcAddhAvAnna hetutvaM vastraM prti| ataH kAraNatayApi - nAsyAnumAnaM rAgotpattI vastraM shkaarikaarnnN| ataH kAryatayA rAgAnumAnaM cet 'avinAbhAvenaiva siddhe punaniyamagrahaNaM prniraasaay| sahanya niymmicchti| - kRtakasya hetorarthAntarasya mudgAnimittatvamanityaM pratISyate yat tasya kuto niymH| 'kusumbhaavi| . puurvnisspnne| 'dUSaNAntaramAha / arthAntaranimitamanityatvaM kRtakAvanyadeva syAt / 'ayameva hi bhedo bhevaheturvA yaduta vizvadharmAdhyAsaH kAraNabhevazca / * gujyAdaikyamiti cedaah| 'ahetuphalasyaM sAdhyasyAsaMbandhAddhetuH phalambA sthaavityaah| * 'kRtakAryAntaranimittasyAnityasya na hetutvaM / 10 phale nitye pazcAdbhAvini ca naikAntatA kRtakasya jnyaapkhetoH|
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ 300 pra0 vA. vRttau (3 paricchedaH) phalepi kAraNAdanumIyamAne ekAntatA kutH| na hyavazyaM kAraNAni kAryavanti bhavanti / / (32) - yadi darzanAdarzane nAnvayavyatirekabuddhihetu mogninna vyabhicaratIti na syAta pratipattirityAha / kArya dhUmo hutabhujaH kaarydhrmaanuvRttitH| tasyAbhAve tu sa bhavana hetumattAM vilaMghayet // 33 // kArya dhUmo hutabhujaH kAryadharmasya kAraNAnvayavyatirekAnuvidhAyitvasya trividha'. darzanAdarzananizcitasyAnuvRttitaH sa dhUmastasyAgnerabhAve tu bhavan hetumattAmbi'laMghamedatikAmayet // (33) nityaM sattvamasattvaM vA'hetoranyAnapekSaNAt / apekSAtazca bhAvAnAM kAdAcitkasya sambhavaH // 34 // . ahetutve ca dhUmasya nityaM sattvamAkAzasyeva syAt / asattvaM zazaviSANAderiva / ahetoraNyApekSaNAbhAvAt apekSAtazca bhAvAnAM kAdAcitkasya sambhavaH / tato * yadyaheturbhAvastadA nityaM syAt / asadeva vA syAddhatvabhAvAt (1) tasmAd dhUmasya' . kAdAcitkatvadarzanAt hetumatvaM / agnyanvayavyatirekAnuvidhAnadarzanAt ttkaarytvnyc| yazca yasya kArya sa taM na vyabhicarati / tadadhInasvarUpatvAt // (34) atazca (1) abhisvabhAvaH zakrasya mUrdhA yadyagnireva sH| - athAnagnisvabhAvosau dhUmastatra kathaM bhavet // 35 // agnisvabhAvaH zakrasya mUrddhA valmIko yabagnireva sa tadA na hi vahnisvarUpatAM vihAyAnyad vahna rUpaM / athAnyathA pratIyamAnatvAdanagnisvabhAvosau tadA dhUmo vahnarjanyasvabhAvastatra zakramUni kathaM bhvet| na hi vahnijanyonyasmAd bhavitu 'prAgadRSTau kramAt pazyan vetti hetuphlsthiti| dRSTI vA kramazo'pazyannanyathA tvnvsthitiH|| dhUmasyAnyatrAgnijanyatve na kiJcid baadhkmsti| tadevedamiti ca pratItestatsAmAnya prtiitmucyte| na vAgnisambandhitayAtyakSamInetAkAraNAn sakarapyanudayAt / nApi svabhAvato bhavati / anisspnnsyaastvaadev| tdvikaarnnmkaarnnN|
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ 301 marhati tadadhInatvAt / tataH zakramUrdhnA dhUmotpattiriti bhrAntireSA' / vahanereva taddezavartino'nupalakSitAdutpattiH // (35) kiJca (1) sAmAnyacintA dhUmahetusvabhAvo hi vahnistacchaktibhedavAna / adhUmahetordhUmasya bhAve sa syAdahetukaH ||36|| dhUmahetusvabhAvastacchakti bhedavAn dhUmajananazaktivizeSayukto vahniH pratItaH / adhUmahetoradahanAt dhUmasya bhAve sa dhUmo'hetukaH syAt / hetu pramANanizcitamantareNaivotpAdAt / ahetutve ca nityaM sattvamasattvamvA syAdityuktaM / / ( 36 ) syAdetat(1) zAlUkAdi svabIjAd vijAtIyAcca gomayAderdRzyate (1) tatkathamavahnerddhamotpAde'hetutvaprasaGga ityAha (1) anvayavyatirekAdyaH yasya dRSTonuvartakaH / svabhAvastasya taddheturato bhinnAnna sambhavaH // 37 // anvayavyatirekAd yaH svabhAvo yasyAnuvarttako'pekSako dRSTastasya svabhAvasya tadanuvartyamAnaM heturato bhinnAd vijAtIyAnna saMbhavaH kasyacid / yaddhi zAlUkAdi svabIjaprabhavaM yacca vijAtIyaprabhavaM tayoH sadRzatvapratItAvapi na tAdRzatvaM rasavIryavipAbhedAt / yadi tu hetubhedepyabhedo vizvAtmakaM dravyaM syAdityAdyuktaM 60a prasajyeta // (37) (4) sAmAnyacintA svabhAvepyavinAbhAvo bhAvamAtrAnurodhini / tadabhAve svayambhAvasyAbhAvaH syAdabhedataH // 38 // 1 vASpe varSAsu / ... ' kAryahetumadhi / * utpadyamAnasya pUrvvApararUpaviviktasya pratyakSeNa prahAt kSaNikagraha eva / na tvakSaNikagrahaH pUrvvAparakAlayorabhAsAt tatsambandhitayA'bhAnamidAnIM pUrvvastha vinAzaH / anyasvabhAvasya bhAnamevotpAda iti kathamucyate pUrvottarakSaNAnAM vinAzotpAdAdRSTerakSaNika iti / nApyanekakSaNarUpa idAnIntana: tasye hyatItAditvamasya syAt / tatra cAsattvAdevAbhAnaM / bhAsazca vartamAnasyaiva satvAt / tena spaSTavastubhAnameva kSaNikatvaM bhrAntestu nAdhyavasAyaH prathamamanupalabdhyA prAk sattvaM / anyata AgamanaM tatsinnihi (ta) kuDyAverhetutvaniSedhaH / etAvadbhirbhUmo nAgnijanyaH syAt / prathamapratyakSapakSe yatsaMnidhAnAt kAryapravRttistanmadhye yadabhAve kAryAbhAvastatkaraNaM jJeyaM garvabhAveH / // yadA kavalIbIjakandodbhavA sphuTameva tAdRzo loko vivecayatyAkAramevAt / * khadyotAdisakAzAt /
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ ... 302 . pra0 vA. vRttau ( paricchedaH) ..svabhAve "pi hetaavvinaabhaavH| kva (1) sAdhye bhAvamAtrAnuroSiNi sAdhanasvarUpamAtrAnuvattini vyApake yathA kRtakatvasyAnityatve (1) yatastasya vyApakasyAbhAve bhAvasya vyApyasya kRtakatvAdeH svayamabhAvaH syaat| abhevata aikAramyAd vstutH|| (38) ___yadi ya eva kRtakaH sa evAnityo bhedAbhAvAt tdaa| pratijJArthaMkadezo hetuH syaadityaah| saveM bhAvAH svabhAvena svsvbhaavvyvsthiteH| svabhAvaparabhAvAbhyAM vyAvRttimAgino yataH // 39 // sagAvAH svabhAvena svsvbhaavvyvsthiteH| AtmAtmIyarUpavyavasthitatvAt / svabhAvaparabhAvAbhyAM sajAtIyAd vijAtIyAcca vyAvRtti bhAgino yasmA na tasmAd vyAvRttirarthAnAM yatazca tnibndhnaaH| jAtibhedAH prakalpyante tdvishessaavgaahinH||40|| tasmAd yato yato'svarUpAdarthA du vyAvRtirAnA tannibandhanAH tattadvayA svabhAve bhAvopItyuktepi prAk tadanUdha pakSakadezAsiddhinivRttyarya punraah|| ekaM sandhitsatoparaM prbaadhte| ...pakSanirdezaH pratijJA tasyA arthoM dhrmmmismudaayH| tadaikadezaH : sASyadharmAtmako hetuH syAdasiddhaH (1) atra ca pUrvavRttena dharmakalpanAbIjaM dvitIyena dharmakalpanA tRtIyena pratijJArthaMkadezagatAparihAra iti smaasaarthH| jAtyAdibhirbhAvA bhidyante / na svabhAveneti paraH (1) tanna (1) bhAvA bhinnAbhinnabhedakAraNe bhAvasya na kiJcit // sarvabhAvA bhinnA iti mAdhyakSAnugamyamiti bhvH| tnn| "tatvamuktaM pratidravyaM bhinnarUpopalambhanAt |nghaalyaatumshkytvaad bheko nAstIti gmyte||" mavAravAdInAM svarUpeNotireva bhedH| 'yadi na vastuto dharmanibhAvaH kathambuddhibheva ityaah| * nityaakRtkaaH| *zavAdayaH milyo neti vAsanAto'nityabuddhireveti buddhibhedH|
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ vRttimimittA jAti bhedAsta vizeSAvagAhinaH tatsvalakSaNA yAH kasyale zabdaiH svvaacytyaa|| (40) ___ yataH zabdaH kAzcid arthakriyAH kurvanatatkAriNo'zabdAdakRtakAbhitpAdezca vyAvRtta iti tattadvayavacchedapratipAdanArtha zabdakRtakAnityatvAdyA jAtayo'nanyazabdavAcyatayA klpynte| tasmAda vizeSo yo yena dharmeNa sNprtiiyte| 1 na sa zakyastatonyena tena minnA vyavasthitiH // 41 // tasmAt svabhAvAbhedepi kRtakatvAnityatvAdInAM yena dharmeNa nAmnA'nitya ityanena yo vizeSo nityAd vyAvRttiH saMpratIyate na sa vizeSaH zakyaH tuto'nityazabdAdanyena kRtakazabdena pratyetuM (1) tena kAraNeta sAdhyasAdhanayobhinnA vyvsthitiH| yadyapi zabda eva kRtako'nityazca tathApyazabdavyAvRttatayA nirito dharmI kRtakatayA caM hetuH| anityatayA cAsiddhaH sAdhyaH / tato dharmisAdhyasAdhanAnAM bhedaH, kalpito na tu tAnyeva kalpitAni teSAM stvaat| tataH kalpitaparmiNi kalpitAt sAdhanAt kalpitasya sAdhyasya' siddhimAcakSANaH pratyAkhyAtaH (1) tasmAna pratijJArthakadezo hetuH| sAdhyasAdhanayobhinnavyavacchedarUpatvAt / (41) / kasmAt punarvyavacchedaH zabdaliGgAbhyAM pratipAdyata itISyate na tu pAlera viSirUpeNetyAha' (1) .... . 1 ekasvArthasvabhAvasya pratyakSasva sataH svym| ... konyo bhAgo na dRSTaH syAt yaH pramANaiH parIkSyate // 42 // -- ekasvArthasvabhAvasya svayamAtmanA pratyakSasya sataH konyo bhAmo nA sthAt yaH pramAnaH 'parIpate ninniiyte| yadi pramANAntaraH zandAntaraca vastvevaM viSayIkartavyaM tadA tat pratyakSeNa zabdAntareNa ca dRSTameveti vyAni pramANAni syuH| (42) ' anitykRtkaavyH| / svalakSaNasya ye, vizeSA bhktkaavilyaavRttaaH| / ato bhinnaviSayA vikalpAH zamdAzca tatsamaviSayA apryaayaaH| 'sarvagata AtmA srvtroplbhymaangunntvaavityaadi| 'sAmAnyaM khalu nAtmAdhi (SThi) topi kalpito dhrmmibhaavonmvaapisaavyte| dharmaminiraMkAMsya pRSTasyAnumAmaItyapekSayA bhuvcnN| ... * yathA'nitye sAdhye zabdo dharmI pratyakSataH sAkAraM sivaH syAt /
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ 304 pra0 vA. vRttau (3 paricchedaH) khanmatepi pratyakSeNa dRSTe dharmiNi pramANAntaravaiphalyaM syAt (1) netyaah| 1 no ced bhrAntinimittena saMyojyeta guNAntaram / zuktau vA rajatAkAro rUpasAdharmyadarzanAt // 43 // dRSTe sarvathA vastuni no ced bhrAntinimittena sAdRzyAdinA saMyojyatAropyeta guNAntaraM dharmAntaramasadeva' zuktau vA zuktAviva rUpasAdharmyadarzanAt bhrAnti6ob nimittAd rajatAkArastadA sarvathA vastunizcayAt pramANAntarazabdAntaravaiphalyaM syAt / (43) etadevAha (1) "tasmAd dRSTasya bhAvasya dRSTa evAkhilo gunnH| 'bhrAnterna nizcaya iti sAdhanaM saMpravartate // 44 // ... tasmAdda STasya bhAvasya dRSTa evAkhilo guNaH dhrmH| tathApi bhrAntevipa rItAkArAropikAyA na nizcI 'yata ityAropitavyavacchedArtha sAdhanaM zabdAntarasva saMpravartate / (44) a ta kevalaM pratyakSAd vastugrahe sAdhanAntarazabdAntara'vaiphalyaM kintvnumaanaadpiityaah| vastumahenumAnAca dharmasyaikasya nishcye| sarvapraho bapohe tu nAyaM doSaH prasajyate // 45 // vastugrahenumAnAcca dharmasyaikasya kRtakatvAdeH pratyayabhedAbheditvAdikRte nizcaye sarvasyAnityatvAdehaH syAt / ekruuptvaat| kRtakatvAdisAdhanAntaravaiyathyaM / apohe tvanyavyavacchede zabdaliGgaviSaye svIkriyamANe nAyaM pramANAntarAdivaiphalya- . vikalpena sadRzAparotpatyA bhrAntyA nAropyeta sthiratvAdi (ti) cet / anubhUtAnizcite tu pramANAntaraM pravartata evaaropnivRttye| tacca liGga svavyApakaM viSiraNa nizcitatvAdanyasamAropaM nissessti| anyathA samAropa eva vyAvRteralpavRttirna syaat| 'anNshsyaikdeshdrshnaayogaat| dRssttopi| * apojhate'neneti bAhyatayA Aropita aakaarH| apohyatesmin svlmaannmbaapohH|
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAnyacintA caH prasajyate ' / na khalu pratyagradRSTaM vastvantaraM samyaliGgAbhyAM viSayIkriyate kintvnyvyvcchedH| ekasmi~zca vyavacchede siddhepyasiddhaM vyavacchedAntara liGgAntarataH zabdAntaratazca sAdhyata iti na kazcid doSaH / / (45) 1 tasmAdapohaviSayaM liGgamiti prakIrtitam / anyathA dharmiNaH siddhau kimataH sAdhakaM param // 46 // tasmAdAcAryeNApohaviSayaM liGgamiti prakIrtitaM / liGgamupalakSaNaM zabdazca / anyathA yadi vastuviSayaM " liGgaM tadA dhamminaH sarvAtmanA pratyakSataH siddhau kimato dharmiNaH paramasiddhamasti yatprasAdhakaM liGgampramANaM syAt // (46) kacit sAmAnyaviSayaM dRSTe jJAnamaliGgajam / kathamanyApohaviSayaM tanmAtrApohagocaraH // 47 // 305 nanu kvacinIlAdAvasamAropito'nyo viparItAMzo yasmin / tasmin pratyakSeNa vRSTe yajjJAnamaliGgajaM vikalpakaM sAmAnyaviSayaM bhavati / tadAropAbhAvAt / kathamanyApohaviSayaM / Aha tanmAtrasyAnIlamAtrasyApoho vijAtIyAd vyAvRtti-rvyavacchedaH sa gocaro yasya tattathA / nIlavikalpasthAnIlavyavaccheda evaM viSaya ityarthaH // (47) kasmA devamityAha (1) nizcayAropamanasoryAdhyabAdhakabhAvataH / samAropaviveke'sya pravRttiriti gamyate // 48 // 1 . na vikalpAnAM svarUpeNa bAhyo prAhmopi tu svAkAreNa sarhakIkRta eva bAhya viSayaH sa cAsatyo'pohyate'nenAnyavityapohaH / * akasmAd dhUmAvagnipratipattAvapi viparyAsosti / agnimantaM pradezamanagnimatvena (dhUmadarzanAt prAk darzane sAgnidezAdanyoyamiti) grahAt tasmAnna dharmmabuddhirvastuprAhiNItyapohaviSayA liGgAdanumeSamanusarantavazyaM saMzayito viparyasto vA syAt / * uktena prakAreNa na sAkSAt / 8 nApohavivayaM / svAkArAbhedena gRchat svalakSaNaM pratyakSavyApAramAtmanyAropayati / bAhyAdhyavasAya eva yojyate tena nIlamiti mIlasajAtIye vihitaM sarvvamanyad vyavacchinatti / rUpanizcayepi kSaNi (katvA) nizcayAt / 39
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ 306 pra0 vA0 vRttau (3 paricchedaH) sAlma-nizcayAro' pmnsorbaadhybaadhkbhaavtH| samAropasya viveke vyavacchede'sya nizcayasya pravRttiriti gamyate // (48) tasmAd (1) yAvanto'zasamAropA nishcyaastnniraastH| tAvanta eva zabdA bhinnavyavacchedagocarAH // 49 // yAvanto'zasya' dharmasya samAropAstasya nirAsanimittaM vinizcayAH zabdAzca tAvanta eva (1) tena te nizcayAH zabdAzca bhinnvyvcchedgocraaH|| (49) anyathA vastu viSayIkuruta ekena vA dhiyaa| ekatra nAnyo viSayostIti syAt paryAyatA // 50 // anyathA yadi zabdanizcayau sarvAtmanA vastu viSayIkurutaH tadekena zabdena buddhayA vA vikalpikayA vyApte sarvAtmanA viSayIkRte vastunyekatra nAnyo'pratipanno viSayostIti paryAyatA zabdAnAM syAt vikalpAnAJcakaviSayatA bhvet|| (50) nanu dravyAdupAdhayaH parasparaJca bhinnAstannimittA vikalpAH zabdAzca teSu / tadAdhAre vA dravye vartanta ityaah| 1 nAnopAdhiviziSTasya bhedinorthasya graahikaa| upakArAGgazaktibhyo'bhinnAtmanizcayagrahe // 51 // yasyApi nai yA yi kA dete nAnopAdhevyatvAdyanekadharmaviziSTha syAta evopAdhi bhedAd bhedinorthasya grAhikA vidhirUpeNa dhIH (1) tasyApi matena nAnAprakArANAmupAdhInAmupakArasyAGga yAHzaktayastAbhyo'bhinnAtmana upAdhimato dravyasya nizcayajJAnena grahe / (51) 'prtyksspRsstthbhaavinyaarope| 2 yato vastvadhyavasAyena zabdAdevattiH na vastusvarUpagraheNa stH| 3 vaizeSikAdeH bhinnaM pAramArthikaM dharmarmitvaM nindati / 4 ghttaade| ' upAdhiSu vA zabdadhiyau vartate iti na pryaaytaaprsnggH| ' nAnAbhedayogAt svymbhinnsy| * prtyupaadhibhinnaa| 'dUSaNamAzaGakya pariharati kaarnnN|
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ . 307 sAmAnyacintA sarvAtmanA kRte prAhe ko bhedaH syaadnidhitH| tayorAtmani sambandhAdekajJAne dvayagrahaH / / 52 // , ....... sarvAtmanA kRte satyupakAryasyopAdhikalApasya madhye ko bheda upAdhivizeSaH syaadnishcitH| yathA drvymekmupaadhimupkroti| tathA parAnapi (1) tata ekopAdhyupakArakatve vidhirUpeNa gRhyamANe' sarvopAdhyupakArakatvaM gRhyet| tathA ca sopaadhigrhnnprsnggH| na hi yatsApekSaM yadUpaM tada grahaNe tad gRhItuM zakyaM // __ nanu dhUmApekSaM vahnaH kAraNatvaM na ca tadgrahe dhuumgrhH| natad yuktaM (1) tathAhi (1) kiM punaH kAraNatvamiSTaM vahnaryadyavidyamAnatvAd dhUmAt puurvkaalbhaavitaa| dhUmAsAhityaM vrtmaankaalsttaa| na tad dhUmApekSaM svakAraNAt tathotpatteH / ghUmamantareNaiva ca bhAvAt / na ca tadgrahe dhUmagraho viruddha tvAt / na hi dhUmagrahaNe tasmAt * prAgbhAvitvasya tadasAhityasya ca grahaNaM / atha dhUmasyAyaM heturiti nizcayaviSayatvaM kAraNatvamiSTantadA'styevedRzakAraNatvasya grahe dhUmapratItirumamapratItyAkAratvAdasya nizcayasya dvayAnvayavyatirekagrahaNasApekSatvAcca // nanu ca gRhItatadutpatteragnimAtradarzanAt kAraNatvapratItinaM ca tathA dhuumprtiitiH|| (siddhaantii|) na ca tatra pratyakSAt kAraNatvasva pratItiH kintvagnirUpamAtrasya (1) anyathA sarvasya taddarzinaH kaarnntvprtiitiprsnggH| kintu vyAptigrahasApekSA AnumAnikI ttprtiitiH| tathA hi gRhItatadutpattareveyaM bhavati naanysy| tadutpattigrahe ca yadevaM rUpaM tadetatkAraNamiti gRhItA vyAptiranumAnapratItau ca dhUmakAraNaM vaniriti vyavacchedadvayamanyonyasApekSa pratIyata eva ityalaM ttprsnggen| na hyanutkhAtitakAryaH kAraNatvanizca yaH / atyantamabhyAsAcca vyAptigrahasaMskArasya prabuddhatvAdapekSA nAstItyatatvavivekinAM naanumaantvprbossH| na hynumaanmhmityutpnnmnumaanmucyte| kintu trirUpaliGgajamanumeyaviSayaM kAraNatvajJAnaJca taadRshmev| dravyantu yenaiva rUpeNa ekamupAdhimupakaroti tenaivAparAnapItyekopAdhyupakArakatve gRhyamANe nAnekopAdhyupakArakatvasya prahaNAt sarvopAdhigrahaNaprasaGgaH parasparasApekSatvAt / tatazca tayorupAdhikalApatadupakArakatvayorAtmani sambandhAt / 'sati sambandhAda vyagraha upAdhyapAdhimatoH svAgrahaNe svaamyphvt| kantahi tttrtiitirityaah|
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 pra0 vA0 vRttau (3 paricchedaH) dravyasya sambandhAdekasyopAdhyupakArakatvasya jJAne dvayasya grahaH syAt / ekaniyatA pratItinaM bhavedityarthaH // (52) fe vyAdupAbhyupakArikAH zaktayo bhinnA eva dravyagrahaNe tAsAmagrahaNAt na sarvopAdhigrahaNaprasaGga ityAha / dharmopakArazaktInAM bhede tAH tasya kiM yadi / nopakArastataH tAsAM tathA syAdanavasthitiH // 53 // dharmANAmupAdhInAM upakArasya nimittabhUtAnAM zaktInAM dravyAd bhede svIkriyamANe tAH zaktayastasya dravyasya kiM kasmAt (1) yadi nopakArastato dravyAt tAsAM zaktInAmupakAramantareNa sambandhe'tiprasaGgAt ( 1 ) atha tAsAM zaktInAM dravyeNopakAraH kriyate svarUpeNa tadA zaktyupakAratvasya grahaNAcchaktInAM grahaH / tadgrAcca sarvopAdhigrahaprasaGgaH tdvsthH| 61b smAdetat (1) zaktIrapi bhinnAbhiH zaktibhirupakaroti tathA syAdanavasthitiH / tathA hi yAstAH zaktyupakArikAH zaktayastA dravyasyopakAradvArA 'd ( ? ) yadISTA-. stavAsvarUpeopakArakatve sambapAvigrahaprasaGgabhayAdanyAH zaktaya eSTavyAH / tathA cAnavasthA vyaktA / (53) uttama saMgRhNannAha / kopakArake grAhye'dRSTAH tasminna santi te / sarvopakArakaM hyekaM tadgrahe sakalagrahaH || 54 || ekasyopAdherupakArake dravye grAhye'bhimate tata ekopAdhyupakArakadravyasvabhAvAdapare upAdhyantarANAmupakArakA upakArazaktibhedA dRSTe tasminnekopAdhyupakarake dravye'dRSTA ye te na santi (1) ekameva hi rUpaM sarvopAdhyupakArakamatastasyaikopAdhimato grahe sakalopAdhigrahaH syAt // (54) ' yavopAdhiSveva zabdAdivRttistadA nokto doSaH kintu zabdAdyairanAkSe-pAdupAdhimati pravRttirna syAditi vyarthaH zabdaprayogaH / arthakriyAzrayo hi vyavahAra upAdha (ya) zcAtra vyavahAre'samarthAH (1) samarthazcopAdhimAnnocyate (1) kiJca (1) nizcayagRhItepyarthe bhrAntinivRtyarthaM pramANAntaramicchatA nizcayaviSayazca na ca nizcita ityanyupetaM syAt anyathA bhrAntyayogAt (1) taccAyuktamityAha /
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAgyacintA ka. nyAyamImAMsAmatanirAsaH .. (ka) vyAvRttasvabhAvA bhAvAH / yadi bhrAntinivRttyartha gRhItepyanyadijyate / 1 tavyavacchedaviSayaM siddhantadvat tato'param // 55 // . sarvAtmanA vikalpena gRhItepi vastuni bhrAntyA tathA na nizcaya iti yadi bhrAntinivRttyarthamanyat pramANAntaramiSyate (1) tadbhrAntinivartakaM pramANAntaraM vyavacchedaviSayaM siddha' bhrmaaropittvaapohvissytvaad| tato bhrAntinivartakAdaparaM yat pUrvamutpannamvastuviSayamiSTaM tadvadapohaviSayaM siddhaM // (55) kasmAdityAha (1) tadvipakSasamAropaviSaye yadi nishcyaiH| anizcIyate na yad rUpaM tatteSAM viSayaH katham // 56 // . avidyamAnAnyasamArope viSaye vRttH| vikalpo hi vyavacchedaviSayaM nizcinvantadvipakSasamAropaviSaye na bhavati / kintu tadvayavacchedanizcayAropamanasobAdhyabAdhakamAvata ityuktN| . -- api ca nizcayarekAkArapravRtta yat rUpaM na nizcIyate tattvAviSayaH kthmucyte| nizcitaJcApratipannaM ceti vipratisi (?ssi)ddhN| yadi kRtakatvanizcaye'nityatvAdyapi nizcitaM kayaM tsyaaprtipttiH| kRta (ka)tvasyApi vA mAbhUt // (56) . evantarhi pratyakSagRhIte vastuni nizcayAnizcayo na syaataamityaah| . pratyakSeNa gRhItepi vizeSezavivarjite / yadvizeSAvasAyesti pratyayaH sa pratIyate // 17 // - pratyakSeNa gRhItepi vizeSe svalakSaNe sarvato vyAvRtte'zarmAgavivajite yasya - vizeSasya vyavacchedasyAvasAyesti pratyayaH sahakArI prakaraNAbhyAsapATavA diH sa 'utpitsusmaaropnissdvaarenn| yadeSAM svaviSayanizcayanameva svArSe vRttiH /
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 . pra0 vA. vRttau (3 paricchedaH) pratIyo netrH| na khalvasmanmate pratyakSa nizca yAtmakaM nApyanubhavamAtrAdhIno nizcayo yena sarvathA nishcyprsnggH| kintu yatra vyavacchede 'bhyAsAdayaH sahakAriNaH pratyakSasya santi sa nizcIyate nAtya iti yukto vibhaagH|(57) 1 tatrApi cAnyavyAvRttiranyavyAvRtta itypi| zabdAzva nizcayAzcaiva nimittamanurundhate // 58 / / tatrApi cAnyApohepi zabdavikalpaviSaye'nyavyAvRttiranyavyAvRtta ityapi (1) ye zAzva. nizcayAzcaiva bhinnaviSayA iva pravartante na te vyAvRttivyAvRttayovAstavabhedanibandhanAH kintarhi saMketameva bhedavyavahAravyasthApakaM vkssymaannnimittmnurundhte'nuvrtnte| yadi goranyA'govyAvRttistadA yathA gauragorazvAde vittastathAgovyAvRtterapi vyaavRttH| tatazcAzvAdivad goragaureva syaat| yo hyagomAsAvRttaH so'gauryathAzvAdiauzca tatheti syAt / tathA'govyAvRtti - rapi na praapnoti| srvsyaivaagotvaat| goragoranyatve hi tasmAd vyAvRttiH syAt / yadA tu gaureva nAsti tadA kasya kasmAd vyaavRttiH| tasmAnna vyAvRttimAvRttayovastuto bhedaH / (58) .. tt|| dvayorekAmidhAnepi vittiytirekinnii| bhinnamarthamivAnveti vAcyate sa vizeSataH // 19 // yoAvRttivyAvRttayorekasyArthasyAbhiSAnepi vastuto vibhaktiH SaSThyAdimaMtireko vAcyabhedaH tdvtii| vyAvRttasya vyAvRttiriti bhinnamivArthamanvetyanu kapamidAnImanizcIyamAnaM pratyakSaNApi prahItamiti cenna pratyakSa nizcayena yahAti kintu tatpratibhAsena (0) zamvapratipatyo vastu saMketabhedAnna tatvato vaacybhevH| saMketabhedazcAnantaraM bhedaantretyaadhuktH|| anubhavo hi paTIyAn smRtibIjamASate nizcayaH smRtiruupH| .. bopAdhyAye pitaryAgacchati pitA me AgacchatIti tatrApi tAratamyAt puurvprviklpjnnshktiH| aba gorazvAvavyAvRttiAvRtto gauriti vA yadA kriyate tadA vyAvRttitatostuto bheve sAmAnyaM nAmAntareNoktaM syAt vyAvRttiriti / abhedepi zAnazabbayo bo (svalakSaNAt) na syAdityAha(1)ekamAnena sarvasiddhau mAnAntarAdivarma tavavasyA
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAnyacintA gacchati vAcakatvena / vAcyasya le 'zavizeSato'lpabhedAt sAGketikAdabhitre - 622 pyarthe / (59) kimarthaM saMketabhedaH kazca vAcyavizeSa ityAha / bhedAntarapratikSepApratikSepau tayordvayoH / padaM saGketabhedasya jJAtRvAcchAnurodhinaH // 60 // bhedAntarasya pratipAdyamAnAd vyavacchedAdanyasya vyavacchedasya pratikSepaH 3 / sAmAnAdhikaraNyasya svabhAvo'pratikSepastatsambhavaH / tau tayordvayorvyAvRttivyAvRtta zabdayoH saMketabhedasya jJAtRvAJchAnurodhinaH padaM kAraNaM (1) jJAtA' hi kadAcit gauranazvatvaM niSkRSTadharmAntara" sambandhayogyatvaM jijJAsate * ( 1 ) tadA go'tvamasyetyucyate na tu gotvamasya zuklamiti / yadA tu vyAvRtti 10 revAniSkRSTadharmAntarasambandhayogyA jijJAsitA bhavati ( 1 ) tadA vyAvRttazabdasaMketo yathA gaurayamiti dharmAntarasAmAnAdhikaraNyaJca gau: 11 zukla ityAdi 1 2 / / ( 60 ) bhedoyameva sarvatra dravyabhAvAbhidhAyinoH / tantrAlo. TI. pR. 60. zabdayorna tayorvAcye vizeSastena kazcana // 61 // 311 bhedoyameva saMketakRto dharmAntara' pratikSepApratikSepapratipattiphalo dravya 1 4 bhAvAbhidhAyinorddhamidharmavAcinoH zabdayorna vAstavaH / tena tayorvvAcye nizcayaviSaye na kazcid vizeSaH / bhedAntarapratikSepApratikSepAbhyAmekasyaiva pratyAyanAt // (61) " zabdA hocchAdhInA na vastvadhInAH te yathA prayoktumiSyante bhede'bhede vA tathA vAcakAH ( 1 ) yathA rAjJaH puruSa AtmAtmano draSTriti / 2 gotvApekSayA dravyatvapArthivatvAdeH / 3 asvIkAraH / 4 yathAkramaM / * dharmadharmavAcinoH / 7 zrotA / deva gotvazuklatvAbhyAM yuktamekaM dharmiNaM gRhItvA buddherapratibhAsanAt / 6 prayojanaM / 8 ( amahiSatvAdi ) kimasyAzvAd vyAvRtaM rUpamastIti / na sAmAnAdhikaraNyavizeSaNavizeSyabhAvo vA tyaktvA bhedAntaratvA 10 kutosya vyAvRttiriti tadA bhedAntarAkSepAt tatsAkAMkSatvAcca / 11 anekadharmavantaM dharmiNamekamiva darzayantI buddhiratra yasmAt / 1 ayaM nIlAdi / 13 nAparaM sAmAnyaguNAdikaM bAdhitatvAt / 14 sarvvatra sAmAnyatadvati guNatadvati kriyAtadvati /
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ 312 pra0 vA0 vRttau (3 paricchedaH) jijJApayiSurartha taM taddhitena kRtApi vA / anyena vA yadi brUyAt bhedo nAsti tataH paraH // 62 // tathA vyavaharttA jijJApayiSurarthaM taM sAGketikaM bhedaM taddhitena kRtApi vA ' pAcakatvamasya pAcakoyampAkaH pAkyo vetyAdi / anyena vA svayaMkRtena samayena yadi brUyAt ( 1 ) tathApi tato bhedapratipAdakAt taddhitAderbhedaH paro vAstavo nAti // (62) tenAnyApohaviSaye taddoSopavarNanam / 1* pratyAkhyAtaM pRthaktve hi syAd doSo jAtitadvatoH // 63 // tena vyAvRttivyAvRttayorabhedenAnyApohaviSaye jAtimAn zabdavAcya iti pakSaH tadvat pakSabhUrdoSo'nyApohepi syAditi / taddoSopavarNanaM pratyAkhyAtaM / tadvat pakSo hi jAtimabhidhAya zabdastadvati varttata iti tadvacane svAtantryamasya na syAt sAmAnAdhikaraNyaJca na bhavet ( 1 ) gauH zukla iti jAterazuklatvAt (1) na copacArAzrayeNa svAtantryaM sAmAnyAdhikaraNyaJcAskhaladgatiyuktamityAdi jAtitadvatoH pRthaktve hi syAd doSa eSaH / na tu vyAvRttivyAvRttimatorbheda iti nAtra tatpakSoktadoSaH / / (63) yadi vyAvRttitadvatorna bhedastadA gorgotvaM zuklatvasAsnAdimatvAdayazceti SaSThIvacanabhedAdi na prApnotItyAha / yeSAM vastuvazA vAco na vivakSAparAzrayAH / SaSThIvacanabhedAdi codyaM tAn prati yuktimat // 64 // yeSAM bAhyAnAM mate vastuvazA vastvAyattA vAco na vivakSAra AzrayaH kAraNaM yAsAM taastthaa| SaSThIvacanabhedAdi codyaM tAn prati yuktimat // (64) yad yathA vAcakatvena vaktRbhirviniyamyate / anapekSitabAhyArthaM tat tathA vAcakaM vacaH // 65 // ' jAtiguNakriyAsambandhaizcatuSTayI vRttiruktAnenaiva / * tdvtpkssopvrnnnm| 2 jAti / zabdasya / 4 kathamidAnImekasyAnanugamAdanyavyAvRttiH sAmAnyaM / svalakSaNAnubhavottaramekakAryeSvekamAkAramAdarza (ya) nvikalpaH sAmAnyaM atatkAryebhyo bhidyamAnA arthAH sAmAnyAdivyavahAraviSaya ityanyApohaviSayatvaM /
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAnyacintA 313 asmAkaM yadvaco yathA dharmAntarasya pratikSepeNAprativAcakatvena vaktRbhiniyamyate vizeSeNa vyavasthApyate'napekSitavAhyA thaM saMketamAtrAnurodhitvAt tadvacastathA vAcakamiSTamiti na codyaavkaashH|| (65) dArAH SaNNagarItyAdau bhedaabhedvyvsthiteH| khasya svabhAvaH khatvaM vetyatra vA kiM nibandhanam // 66 // yasya tu vAstava eva zAbdo vyavahArastasya dArAH SaNNagarI'tyAdAvAdizabdAt gRhA viMzatirityAdau ca yathAkramamabhinne bhinne ca vastuto bhedaabhedyorbhuvcnaikvcnnimittyorvyvsthiteH| khasya svabhAvaH khatvaM vetyatra dharmidharmabhedasya kimvA nimittaM na kinycn| na hyekasyA (:) striyA bahutvaM SaNNAM nagarANAM vA ekatvamAkAzasya svabhAvo bhinnaH sAmAnyaM vAsti / atha cAsti zabdavRttistataH kalpita eva tadviSayo vktvyH|| (66) * yadi sarvato vyAvRttasvabhAvA bhAvA na teSu sAmAnyamasti kathaM gotvmityaadisaamaanyprtiitirityaah| 1 ekArthapratibhAsinyA bhAvAnAzritya bhedinaH / rUpaM pareSAM vyAvRttaM sA dhIH saMvRtirucyate // 6 // bhedinaH sarvato vyAvRttAn bhAvAnAzritya paramparApAtebhyaH utpadya yayA dhiyA ekArthapratibhAsinyA ekArthAdhyavasAyasvAkArayA svarUpeNa svapratibhAsena pareSAM svalakSaNAnAM rUpaM sarvato' vyAvRttaM saMviyate pracchAdyate sA" sNvRtirucyte|| (67) 1 kriyAto guNato vA samAhAro drvyaashritH|ngrntu vijAtIyAnArambhAdadravyaM / 2 bhedAntarAdinA etduktmbhvti| anazvatvAmahiSatvAdiSu bhedAntareSvekapiNDaniSTheSu satsvapyanapekSitabhedAntaramazvavyavacchedalakSaNamanazvatvamAtramanazvatvazabdasya dharmavacanasya sNketkaarnnN| atyaktabhedAntarantu tadevAnazvatvaM anazva iti dharmivacanasya saMketabhede kAraNaM (1) etacca pUrvazlokAvatAraNena jJeyaM / 3 tadanyavyatirekiNaH pdaarthaanaashrity| 4 tadevaM samAropapakSe paroktaM dUSaNaM parihatyAnyavyAvRttipakSe tAnabhyupagamAdevaM vyAvRttAbhAvA ekatvenAdhyavasitAH sAmAnyamityuktvA buddhayAkAre sAmAnye prduussnnmpnyti| tattu buddhayAkArazca buddhistho naarthbuddhyntraanugH| nAbhipretArthakArI ca sopi vAcyo na ttvtH|| anupraveze sAmAnyaM na syaadityvytiriktduussnnN| 'prakRtyA ekAkAraparAmarzahetUn bhAvAnAzritya vikalpabuddhirekAkArotpadyamAnA yaM ekamAkAraM bhAveSvarNyayati sa eva buddhyAkAraH zabdapravRtyaGagaH sAmAnyaM siddhAntinApi bIjamasya vaacymnaashrysyaanutptterityaah| 40
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ 314 pra0 vA0 vRttau (3 paricchedaH) 1 tayA saMvRtanAnAtvAH saMvRtyA bhedinaH svayam / bhedina ivAbhAnti bhedA' rUpeNa kenacit // 68 // tayA saMvRttyA svayamAtmanA bhedinaH svasvabhAvavyavasthitA bhAvAH saMvRtanAnAtvAH sthagita bhedAH kenacid rUpeNa vijAtIyavyAvRttyupakalpitena gotvAdinA'bhedina ivAbhAnti / (68) 1 tasyA abhiprAyavazAt sAmAnyaM satprakIrtitam / yathA tayopakalpitaM tadasat paramArthataH // 69 // tasyA buddheH sAmAnyarUpatayA'dhyavasitAkArAyA' (? a) bhiprAyavazAt sAmAnyaM sat prakIrtitaM / vijAtIyavyAvRttervvastuSvabhAvAt / tadupakalpitaM gotvAdi sAmAnya rUpeNa' buddhyAkAramadhyavazya ( ? sya ) nti vyavaharttAraH / adhyavasAyAnurodhena ca sAmAnyaM sadityucyate ( 1 ) yathA vastutvena tat sAmAnyaM tayA saMvRttibuddhayA kalpitaM tathA'sat prmaarthtH|| (69) tadevAsattvamAha / 2 vyaktayo nAnuyantyanyadanuyAyi na bhAsate / jJAnAdavyatiriktaM vA kathamarthAntaraM vrajet // 70 // vyaktayastAvanna parasparamanuyanti bhedAt / tAsvanuyAyi ca kiJcinna bhAsate vyaktimAtravedanAt / yacca jJAnAdavyatiriktamAkAra svarUpaM tatkathamarthAntaraM jJAnAntaraM vA vrajet svalakSaNarUpatvAdasya / / ( 70 ) 3 tasmAnmithyAvikalpoyamartheSvekAtmatAgrahaH / itaretarabhedosya bIjaM saMjJA yadarthikA // 71 // tasmAdartharUpa'sya jJAnarUpasya ca sAmAnyasya yogAnmithyAvikalpoyamarthazUnya eSa vikalpoyamartheSvekAtmatAyA: sAmAnyarUpatAyA grahaH / asya caikAtmatayA prati 1 PH. bhAvAH vyatirikte / 3 vikalpapratibhAsepi doSazcet samAnAkAro bhAtyeva yathA pratibhAsaJcAstyevAvastutvAt / 8 'vikalpabuddhyAkArostu sAmAnyaM sa ca jJAnavad vastusannityatrAha / 5 bAhyavyakterjJAnasya cAvyApane syAt sAmAnyaM / 6 eka pratyavamarSajJAnasAdhane niyatA iti sAdhyamuktam /
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAnyacintA bhAsino mithyAvikalpasya bIjaM heturitarasmAdatatkAryakAriNo bhevo vyaavRttiH| yarthikA saMjJA zabdopi vijAtIyavyAvRttau saMketyate tadviSayazca // (71) (kha) bhinnAnAmabhinna kAryam kathaM punabhinnAnAmabhinnaM kaarymityaah| .. ekapratyavamarzArthajJAnAdyekArthasAdhane / kecid bhedepi niyatAH svabhAvenendriyAdivat // 72 // ekapratyavamarza ekAkArAdhyavasAyorthajJAnaM rUpAdijJAnaM ca tavAviryasya jvrhrnnaadeH| tasyaikArthasya sAdhane karaNe svabhAvena prakRtyA svahetudattayA bhedeSi bhedAvizeSepi kecid bAhuleyAdayo niyatA na karkAdaya indriyAdivat / yathA cArUpAlokamanaskArAdaya eva bhedAvizeSepi rUpavijJAnaM janayanti na zrotrazabdAdayaH // (72) etadeva dRSTAntareNa dRDhayannAha / . svarAdizamane kAzcit saha pratyekameva vaa| dRSTA yathA voSadhayo nAnAtvepi na cAparAH // 73 // jvarAvizamane kartavye kAzcit gUDUcyAdayaH saha parasparaM pratyekamvA vRssdaa| nAnAtvepi na caapraaH| yathA gUDUcImustAdayo bhinnAstathA trpussaadyopi| tathApi . kAzcijjvaraM zamayanti na saaH| evaM zAbaleyAdaya ekapratyavamarza kurvnti| na krkaadyH|| (73) - syAdetat / tAsvoSadhISu sAmAnyaM kiJcidasti tat jvarAdizamanaM kroti| tannaiSa dRSTAnta (: / ) ityaah| __ avizeSAna saamaanymvishessprsnggtH| tAsAM kSetrAdibhedepi dhrauvyAJcAnupakArataH // 74 // avizeSAt sAmAnyasyAkriyAvasthAtaH kriyAvasthAyAM na sAmAnya kaanycidrthkriyaamupklpyti| tAsAM gUDUcyAdivyaktInAM kSetrAdibhedepi sAmAnyasya kAryiNo'viziSTatvAt jvarazamanAdeH kAryasyAvizeSaprasaGgataH cirkssiprprshmnaadybhaavaaskteH|| dhrauvyaaccaanupkaartH| sAmAnyasya nitytvaat| anyebhyaH sahakAribhya upakArAbhAvAt sakRt tatkAryANi syuH // (74) / 'vaahbohaaykaarinnH| pUrveNa saha dvntH| / arthjnyaanaavidRssttaantH| 4 asatyapyekakAryaniyate saamaanye| prasaGgAt /
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6za. pra0 vA0 vRttau (3 paricchedaH) (ga) apohasya vijAtIyavyAvarttakatvam apohaviSayatve zabdavi kalpayoH sAmAnyaM vizeSaNavizeSyabhAvaM dharmidharmabhAvaJca vyavasthApayitumAha / tatsvabhAvavikalpA dhIstadarthe vApyanarthikA / vikalpikA'tatkAryArthabhedaniSThA prajAyate // 75 // 316 tasyotpalAdeH zabdAdezca svalakSaNasya svabhAvagrahAdUrdhvaM yA vikalpikA dhIH prajAyate vastuto'narthakApi tadartheva svalakSaNaviSayevA'dhyavasAyAnurodhAt paramAsabhyo arthebhyo bhedo vyAvRttistatra niSThA'vasthAnaM yasyA sA tathA vijAtIyavyAvRttiviSayetyarthaH // ( 75 ) tasyAM yadrUpamAbhAti bAhyamekamivAnyataH / vyAvRttamiva nistatvaM parIkSAnaGgabhAvataH // 76 // arthA jJAnaniviSTAsta evaM vyAvRttarUpakAH / abhinnA iva cAbhAnti vyAvRttAH punaranyataH // 77 tasyAM vikalpabuddhau yadrUpaM ya AkAro dRzyavikalpayorekatvAdhyavasAyAbhyAsapAThyavibAhyamapi bAhyamivAsAdhAraNamapyekamiva sarvvavyaktiSu sadRzavRtteH / yA vyaktayo dRzyante tathA tathaivAdhyavasAyAt vyAvRttamiva vijAtIyavyAvRttavastvamedena nizcayAt / na ca tadvyAvRttaM goruuptvprsnggaat| ata eva nistatvaM niHsvarUpaM yathAbhUtarUpatirodhAnenAnyathAdhyavasAyAt / tathA cAparIkSAyA vicArasyAnaGgabhAvAdanAzrayAnnistatvaM tat " dvividhaM tvarthI jJAnaM vA / na caitat tathA / yataH kAraNAt tena kalpitena sAmAnyarUpeNa te'rthA ekArthakriyAkAriNo'tatkAryebhyo * tena yad [ kumArila ] bhaTTaH (1) "anya nivRttimAtrApohe anIlAdivyAvRttAvanutpalAviSyAvRtyabhAvaH / evamanutpale tato na vizeSaNavizeSyatA / nApi sAmAnAdhikaraNyamapohayorbhedAt (!) na ca svalakSaNaM zabdaviSayaH / apohayobva'pratIteH / " tannirastaM / bAhyAbhinnasya svAkArasya zabdAdiviSayatveneSTatvAt (1) tena nIlotpalAdizabde zabalArthAbhidhAnameva / yato buddhipratibhAsi rUpaM nistatvamatastadviSayo parIkSAGga / vyavahAropa mithyArya ityAha / * yato vijAtIyAd vyAvRttirUpavantaH / yathA'nutpalAd vyAvRttirupiNa utpa'lAH /
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAnyacintA..... 317 vyAvRttasvabhAvA jJAnaniviSTA vikalpabuddhayArUDhA abhinnA imA'mAntyutpalatvAdinA zabdatvAdinA c| ... etena sAmAnyavyavastho ktA (1) ta' evaikajA tyavasitA'nyato'nIlAt / nityAcca nIlamityAdivika lpAkAreNa ekena tatkAritA vyAvRttarUpatA'dhyavasAyaviSayeNa vizeSitA vyAvRttA AbhAnti nIlotpalamiti. zabda 'syAnityatva miti // (76, 77) ta eva teSAM saamaanysmaanaadhaargocraiH| jJAnAbhidhAnairvyavahAro mithyArthaH pratanyate // 78 // teSAmubhayavyAvRttivizeSitAnAM vikalpAruDhAnAmarthAnAM sAmAnyayovizeSaNavizeSyabhUtayorddharmarmirUpayozca sAmAnAdhikaraNyaM samAnApAro bhaavprdhaantvaannirdeshsy| sa gocaro yeSAntarjJAnAbhidhAna vikalpazabdaivizeSaNavizeSyabhAvasya dhamidharmabhAvasya vyavahAro mithyArthaH pratanyate vistaaryte|| (78) - sa ca sarvaH padArthAnAmanyonyAbhAvasaMzrayaH / . tenAnyApohaviSayaH tadatatkAryakAriNAm // 79 // vastulAbhAzrayo; saca jJAnAbhidhAnalakSaNo vizeSaNavizeSyabhAvAdivyavahAraH sarvaH pavAnoM tadatatkAryakAriNAmanyonyasya itaretarasyAbhAvo vyavacchedaH saMbhayo viSayo yasya : sa tthaa| tena vyavacchedaviSayatvenApohaviSayo vyavasthApyate / vastuno lAbhasya :prAptezcAzrayo nimittaM sa vyavahAro bhavati // (79) yatra yathoktAnumitau ythaa| nAnyatra bhrAntisAmyepi dIpatejo maNau yathA // 8 // ' yatra vyavahAre vastunaH sambandhaH paraMparayA tadutpatterasti0 yathoktAnumitI - na vastuto buddhiruupsyaaliiktvaat| vyvhaarnimittN| 'ta eveti parikArikAyA aakRssttN| ta eva jJAna (ni)viSTA vyAvRttAH santaH punaranyataH sajAtIyAvapi vyA-.. vRttA bhAnti yathA nIlA anIlAvatazca vyAvRttidvayasya bhAnAt saamaanaadhikrnnybiijmukt| vyaavRttbhaav| utpalAnityamAtrajAtI bakhayA nIlazabdena vizeSita * vyaavRttpdaarthaanubhvdvaarennotptteH| viSiviSayatvAvasya / na sarvaH kintu| 10 udaahrnnmaah| .
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ 318 pra0 vA0 vRttau (3 paricchedaH) yAdRzI sAdhyapratibaddhakAryasvabhAvAnupalambhaliGgajAnumitiruktA / tatra yathA paraMparayA vastusambandhAd vastuprAptirnAnyatra bhrAntisAmyepi dIpatejo maNau yathA / kuJcikAvivaradezasthe dIpatejasi bhrAntyA samAropite maNau paramparayApi vastusambandhAbhAvAnna prAptiH / evaM yadyapi sarvvasya vikalpasya svapratibhAse'nartherthadhyavasAyena vRtterbhrAntatvaM tathApi yo vastusambandhavAn sa tatprApako netara iti yukto vibhAga : // ( 80 ) nanu yadi jJAnaniviSTAnAmarthAnAM sAmarthyAdivyavahArastadA bAhyeSu sa na syAdityAha / tatrAnekopi kAryaikA na tatkAryaparAzrayaiH / jJAnAbhidhAnairekatvAt vyavahAraH pratAryate // 81 // tatra gavAzvAdivyaktiSu madhye'nekopi sA ( ? zA ) valeyabAhuleyAdire - kamabhedAvasAyAdikAryaM yasya jJAnAbhidhAnaiH kIdRzaistadvAhAdyakAryaM kAryaM na bhavati yeSAM karkAdInAM tebhyo'nyatA tadvyavacchedaH sa Azrayo viSayo yeSAM tairekatvena vyavahAraM pratAryate prApyate / zAvaleyAdivijAtIyavyAvRtau vyAvRttyAzrayaiH zabdajJAnairekatvena vyavahviyate ityarthaH // ( 81 ) tatazcaikopyanekakRt tadbhAvaparidIpanAt / atatkAryArthabhedena nAnAdharmaH pratIyate // 82 // tata caikopi dIpAdirAlokAndhakArApanayanavartidAhAdyaneka kAryakRt ' ( 1 ) 63b tadbhAvasyAnekakAryakAritvasya paridIpananimittamatatkAryArthebhya ekaikakAryasamarthebhyo bhedena vyavacchedena nAnAdharmaH pratIyate zabdavikalpaiH / yathA'nAloka - kAribhyo bhedAdAlokakRdanandhakA rahantRbhyo bhedAdandhakArahantA dIpa ucyata ityAdi // ( 82 ) yathApratIti kathitaH zabdArthosAvasannapi / sAmAnAdhikaraNyaM ca vastunyasya na sambhavaH // 83 // * 1 sthirAdivikalpe tatra pa (1) raMparyeNApi vastvasambandhAt vastuno'sthirAdiadhigantavye / tvAd / 3 tathetyantaraM sAmAnyavyapekSayA sAmAnAdhikaraNyavizeSaNavizeSyabhAvavyavahArazca bAhyeSveveti darzayannAha /
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAnyacintA . 19 tadevaM yathA'pratIti saMvyavahArAnatikrameNa bhAvArthaH sAmAnyalakSaNaH sAmAnAdhikaraNyaM vizeSaNavizeSyabhAvazca ca zavyAt kaSito'sannapi prmaarthtH| yato vastunyasya zabdArthasya sAmAnyAdeH paarmaarthiksyaasNbhvH| sarvato. vyAvRttasya vastumAtrasyAdhyakSeNopalambhAt / tadvapAvRttyAzrayeNa kalpyamAna sAmAnya tatsAmAnASikaraNyaM cAvastveva // (83) ... . dharmadharmivyavasthAnaM bhedo'bhedazca yaadRshH| - asamIkSitatatvorthoM yathA loke pratIyate // 4 // tathA dharma dharmiNorvyavasthAniyamaH zabdo dharyeva kRtakatvaM dharma ev| tayobheMdaH zabdo dharmI kRtakatvaM dharma ityabhevazca kRtako'nityazca zabda ityAdi (1). yAdRzo dharmAntarapratikSepApratikSepAbhyAmukto'samIkSita tatvoryo'lakSitatatvo yathA' loke pratIyate // (84) ' taM tathaiva samAzritya saadhysaadhnsNsthitiH| - paramArthAvatArAya vidvadbhiravakalpyate // 5 // taM pammidhAdivibhAgaM tathaiva samAzritya sAdhyasAdhanasaMsthitivibhiravakalpyate (1) paramArthe vastusvabhAvabhUte kSaNikatvAdAvavatArAya' lokasya vastutvakSaNikatvayorbhedaH paraH kalpitaH vastu tu kssnnikmev| tacca sAdhyasAdhanakalpanayA zakyaM pratyetuM // (85) ... kasmAt punarvastuni sAmAnyamidharmAdi nAstItyAha (1) 1 saMsRjyante na midyante svatorthAH pAramArthikAH / rUpamekamanekaJca teSu buddharupamavaH // 86 // pAramArthikA arthAH svataH svarUpeNa na saMsRjyante (1) yataH sAmAnyaM vastu syAt / nApi bhidyante kRtakatvazabdatvAdinA yato dharmidharmabhedo bhvet| yattu teSu' rUpamekaM gotvaadynuyaayi| anekaJca' zabdakRtakatvAdi vyavahriyate'sau buddharanAdivAsanopahatAyA upalpavo mithyopadarzanaM // (86). ..-- - - 'yadi bAhye sAmAnyAdivyavahArastahi vAstavaH prApta ityaah| 2 viklpbuddhpnurodhen| ayamapi zAnapratibhAsinyartha ityaah| 4 zabdasya kRtkmiti| viklpaaropittvaat|. buddhpaakhddhopydhyvsittdbhaavtyaa| . . .bhussvryessu| ... 'ektraarth|
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ 320 pra0 vA0 vRttau (3 paricchedaH) bhedastatopi bauddhe'rthe sAmAnyaM bheda ityapi / tasyaiva cAnyavyAvRttyA dharmabhedaH prakalpyate // 8 // tatoyaM vizeSa idaM sAmAnyamiti bheda idaM sAdhyamidaM sAdhanamityapi bhedo bauddhe buddhiparikalpite'rthe na vstuni| kathantarhi svalakSaNe kRtakatvAdibheda ityaah| tasyaiva svalakSaNasyAnyasmAdakRtakAdeAvRtyA tadAzrayeNa dharmabhedaH prakalpyate // (87) kasmAt kalpitabhedadvAreNa sAdhyasAdhanabhAva iSTo na vstubhedenetyaah| sAdhyasAdhanasaMkalpe vstudrshnhaanitH| bhedaH sAmAnyasaMsRSTo grAhyo nAtra svalakSaNam // 88 // sAdhyasAdhanasaMkalpe idaM sAdhyamidaM sAdhanamiti vikalpe kriyamANe vastudarzanasya hAnitaH kalpita eva bhedH| na khalu vikalpe vastudarzanamasti kalpitagocara' tvAt tsy| AlocanAjJAnaM vastuviSayaM na kiJcit tad vibhjti| navAcAryadi gnA ga sya bhedaH sAmAnyasaMsRSTo grAhya iSTaH / atra bhedaH sAmAnyasaMsRSTa: pratIyate ityasmin vacane na svalakSaNaM grAhyatayA nirdiSTaM kintvadhyavaseyatayA // (88) ksmaadev"mityaah| samAnabhinnAdyAkArairna tad grAhyaM kathaJcana / bhedAnAM bahubhedAnAM tatraikasminnayogataH / / 89 // samAnabhinnAdyAkAraiH sAmAnyAkAramidharmabhedAkArasAmAnAdhikaraNyAdyAkAraizca tat svalakSaNaM kathaJcana grAhyaM na bhvti| kiM kaarnnmityaah| bhedAnAM dharmANAM kRtakatvAdInAM bahubhedAnAmanekaprakArANAM tatra svala kSaNa eksminnyogtH|| (89) 'kutaH svalakSaNasya sAmAnyasahitasya graha iti vaa| 2 bAhya eva bhedAstenApohalakSaNena sAmAnyena saMsRSTA adhyvsiiynte| 3 tatra boddhavyaM / . 4 vsturuupaannaaN| 'nirNshtvaat|
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAnyatA tadrUpa 'sarvato bhinnaM tathA tatpratipAdikA / na zrutiH kalpanA vAsti sAmAnyenaiva vRttitaH // 90 // - tasmAt tasya svalakSaNasya rUpaM sarvvataH sajAtIyavijAtIyAd bhinnaM tathA tena sarvvato bhinnena rUpeNa tatpratipAdikA zrutiH kalpanA yA nAsti / sAmAnyenaiva kalpitena rUpeNa zabdavikalpayorvRttitaH // (90) kiM punaH svalakSaNameva zabdairnocyate ityAha / zabdAH saMketitaM prAhurvyavahArAya sa smRtaH / tadA svalakSaNaM nAsti saGketastena tatra na // 91 // zabdAH saMketitamarthamAhurna yaM kaJcit 1 sa saMketo smRtaH ( 1 ) saMketita mathaM zabdA duccaritAt pratipadyeyamiti saMketagrahaNaM / tadA vyavahArakAle ca svalakSaNaM saMketaviSayo nAsti tena tatra svalakSaNe saMketo na yuktaH // (91) vyavahArAya evantarhi sAmAnye // vyavahArakAlAnuyAyini saMketaH syAdityAha / api pravartteta pumAn vijJAyArthakriyAjJamAna / tatsAdhanAyetyartheSu saMyojyante'bhidhAkriyAH // 92 // * 321 api pravartteta pumAn zabdAd vijJAyArthakriyAkSamAn / tasyA arthakriyasyAH sAdhanAyeti / etadarthamartheSu saMyojyante saMketyante zabdA na vyasanitayA / / (92) atrAnarthakriyAyogyo nAsti tadvAnalaM sa ca / sAkSAnna yojyate kasmAdAnantyAccedidaM samam // 93 // 8 satyanarthakriyAyAM yogyo'rthakriyAyAM zaktA jAtiriti na tatra sahaketo yuktaH / tadvAt jAtimAn vizeSo'laM zakto'rthakriyAyAmiti tatra saMketa iti cet / sa vizeSazca sAkSAt saMGkete kasmAnna yojyate (1) ki jAtivyavadhi 1 yena tatpratipAdikA na zrutiH / 2 sAmAnyenaivetyuktepyadhikaparihArAyopanyAsaH / * kathaM nAma / 41 saMketaviSayIkRtaM / ekasvalakSaNasyApi kSaNikatvAnnAnugamo'zanikasyApi saMketajJAnAjanakatvAt / kimuta dezakAlabhinneSu / bhavatu / vaizeSika syaM vyatiriko sAM khya syAvyatirikte / C - sAmAnyena zabdazitena sambandhAd vyaktirapi lakSyate
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ 322 pra0 vA0 vRttau (3 paricchedaH) 1 svIkAreNa anarthakriyAkAritvAdasyAH svalakSaNasya ca viparyayAt / vyaktInAmAnantyAnna tatra zakya iti cet / idamAnantyaM samaM ? jAtimadvyaktiSvapi / / (93) tatkAriNAmatatkAribhedasAmye na kiM kRtaH / tadvaddoSasya sAmyAccedastu jAtiralaM parA ||94 || kiJca yAmarthakriyAmuddizya zabdaniyogastatkAriNAmarthAnAmatatkAribhyo yo bhedo vyavacchedastadeva sAmyaM sAmAnyamanyApohaH sAdhAraNatvAt / tatra kiM saMketo na kRtaH sAmAnyavadapohopi sAdhAraNo'narthakriyAkArI svalakSaNasambandhAt tduplbhyruupshc| tadvaddoSasya jAti mati saMketaviSaye AnantyAt saMketAkaraNasya sAmyAccedastu doSaH samAnatvAt ( 1 ) dvayorasya jAtiH parA'lamanupayuktA jAtimabhyupetyApi vijAtIyavyavacchedo' '' vazyAzrayaNIyaH / yadi gaurazvAdibhyo na vyavacchinnastadA'zva eva syAt / yazcaikasya vyavaccheda: sa sarvvasya (1) sa eva saGketaviSayo'stu kiM pramANabAdhitajAtisvIkAreNa / ata eva tadvaddoSopi na smbhvti| abhyupagamya tu sAMpratamApAditaM / / (94) kiJca (1) 5 tadanyaparihAreNa pravartteteti ca dhvaniH / tena tebhyo'vyavacchede pravartteta kathaJca saH // 95 // tasmA dekArthakriyAkAriNo 'nyasya parihAreNa zabdAt pravarttateti dhvanirucyate / tena dhvaninA tebhyo'tatkAribhyo'sya tatkAriNo'vyavacchede 1 na hi gozabdAd gotvabuddhayA vyaktibodhosti / sAmAnye vAtodite kathaM vyaktau vRtiH / na hi sambandhepi daNDaM (f) cchandhIti daNDinaM chinatti kazcit / 2 jAtau kRte saMkete vyaktAvapratItirna ca jAtitadvatoH sambandho'tadutpatteH / 3 jAtimatparkSe yo [dig] nAgoktadoSaH / tadvato nAsvatantratvAdityAdinA taddoSAvatArAd bhedenyavyAvRttilakSaNe na zabdaniyogaH jAtikalpanamanarthanirvvandha eva nityavyApitAdyayogAdayamAzayo vyAvRttyamidhAne nAgasya jAtirna pravRttiyogyA tadddvAtoditepi na vRttirityukteH arthAzakteH / 4 bhAvAnAmanyavyAvRttyabhAve vastubhUtA'nekAsamavetA jAtirapi na syAt / * vijAtIyAd bheda eva sajAtIyAbhedaH iti AnantyAdidoSaH khaNDitaH syAt jAtidharmazca darzita iti vyavacchedaM tyaktvA / 9 adhunA zabdenAvazyaM vyAvRttizco 6 vyavacchedaviziSTorthaH / danIyetyAha / - zrotrA pratipAdakena /
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAnyacintA 323 vyavacchede'kriyamANe kathaM sa zrotA pratiniyatapadArthArthI' pravarteta vissyaanbhidhaanaat||(95) atha zabdairvyavacchedaH kriyata eva pravRttiviSayastu jAtirucyata ityAha / vyavacchedosti cedasya nanvetAvata prayojanam / zabdAnAmiti kiM tatra sAmAnyenApareNa vaH // 9 // asya jAtimato vyavacchedo'sti cet| nanvetAvavanyavyavacchede na pravartanaM zabdAnAM prayojanamiSTamiti sAmAnyenApareNa kiM kArya vH| tadantareNa ca zabdAdanyavyavacchedAbhidhAnepi pravRttisaMbhavAt // (96) . (6) sAmAnyAbhAve pratyabhijJAsaMgatiH --- --- - yadi nAsti jAtistadA bhinnasvabhAveSu bhAveSu sa evAyaM gaurityAdi pratya'bhijJAnaM na syaadityaah| jJAnAdyarthakriyAM tAMstAM dRSTvA bhedena kurvataH / arthAntadnyavizleSaviSayairdhvanibhiH saha // 9 // - jJAnamAviryasyA bAhAdyarthakriyAyAstAmekAkAraparAmarzaviSayAM bhevena nAnAtvepi kuvatIrthAn dRSTvA tadanyasmAd yo vizleSaH sa viSayo yeSAM taiI vanibhiH / saha // (97) .. saMyojya pratyabhijJAnaM puurvdRssttaanydrshne| parasyApi na sA buddhiH sAmAnyAdeva kevalAt // 98 // saMyojya sa evAyaM gaurityAdipratyabhijJAnaM pUrvadRSTAdarthAd vilakSaNasya darzanepi kuryaat| tadanyavizleSasya sarvatra saamyaat|| kiJca (1) yadi nAnAtvAt pratyabhijJAnamayuktaM tadA parasyApi na sA pratyabhijJA * buddhiH sAmAnyAdeva kevalAdiSTA kintu sAmAnyavizeSAbhyAM / (98) kasmAdityAha (1) nityaM tanmAtravijJAne vyktyjnyaanprsnggtH| nityatayA tasya sAmAnyamAtrasya vijJAne vyaktyajJAnaprasaGgataH // 'Anayeti sarvasya agnimiti vyavacchedavaiyayaM avyvcchedenaabhidhaane| tavasvIkAre na jaatirityuktN| mI mAM sa ka sya matena /
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ 324 pra0 vA. vRttau (3 paricchedaH) (Ga) tadvattAnizcayaH tadA kadAcit sambaddhasyAgRhItasya tadvataH // 99 // tadvattAnizcayo na syAd vyavahArastataH katham / ___ yadA sAmAnyajJAnasya na vizeSo viSayastadA kadAcidagRhItasya sambaddhasya sAmAnyena tadvato vizeSasya (99) tadvattAnizcaya idamasya sAmAnyamiti jJAnaM na syAt / tatastadvattAvyavahAraH kathaM tvanmate // ekavastusahAyAzced vyaktayo jJAnakAraNam // 10 // tadekaM vastu kiM tAsAM nAnAtvaM samapohati / nAnAtvAccaikavijJAnahetutA tAsu neSyate // 101 / / 6ab eka vastu sAmAnyaM tatsahAyAzced vyaktayo jJAnasya pratyabhijJAnasya kAraNa miSyante (1) tadekaM sAmAnyaM vastu kintAsAM vyaktInAmamizrasvabhAvAnAM nAnAtvaM samapohati (1) yena pratyabhijJAnahetutve / nAnAtvAccaikasya pratyabhijJAjJAnasya hetutA tAsu tvayA nessyte| taccet tathaiva na syAt' pratyabhijJAnam // (100, 101) anekamapi yadyekamapekSyAbhinnabuddhikRt / tAbhivinApi pratyekaM kriyamANAndhiyaM prati // 102 // tenaikenApi sAmAnyAta tAsAM netyagrahe dhiyaa| anekamapi vyaktirUpaM yadyekaM sAmAnyamapekSyAbhinnabuddhikRt prtybhijnyaankaariissyte| tAbhirvyaktibhiH pratyekaM vinaikaikayA preritena sAmAnyanaikena kriyamANAM dhiyaM pratyabhijJA pratibhAsAM vyaktInAM sAmarthya neti tayA dhiyA tAsAmagrahaH / kevalaM sAmAnyagrahaNe ca tadvattA nizcayo na syAditi duHpariharaM // (102) / nanu yathA nIlAdInAmekaikApAyepi cakSuvijJAnaM dRSTaM tatsamudAyepi dRshyte| evaM yadyapi pratyeka vyaktInAM vyabhicArastathApi yadA satvaM tadA vissytvmityaah|| 1 kiM punastAsAM nAnAtvApohaH bhASyata ityaah| 'hyarthe cH| / vyktissu| 4 pUrvavad vyktigrhH| 'ca evArthe / na samastAbhiH kintu pratyeka zAvaleyAbhAve bAhuleye gobuddhistadabhAvenyatra (1) evaM sarvAsAM prtyekmbhaavepi| pratyeka vyaktyabhAvepi jnyaanbhaavaat| 'bAhyamadhyavasyatItyaloketi na samvAda ityaah|
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ . sAmAnyavistA.. . - 325 nIlAdernetravikSAne pRthak sAmarthyadarzanAt // 10 // nIlAdernetravijJAne kArya pRthak pratyekaM sAmarthyavarzanAt / (103) zaktisiddhiH samUhepi naivaM vyakta kathaJcana / zaktisiddhiH samUhepi yuktaa| evaM vyaktena pratyabhijJA najanane sAmarthya kathaJcana dRSTaM yena samudAyepi sAmarthyakalpanA syAt // tAsAmanyatamApekSyaM taccecchakkaM na kevalam // 104 // tAsAM vyaktInAmanyatamApekSyaM tat sAmAnyaM pratyabhijJAne zaktaM na kevalamiti . cet // (104) . tadekamupakuryustAH kathamekAndhiyazca na / kAryazca tAsAM prAptosau jananaM yadupakriyA // 10 // - tatsAmAnyamekaM kathantA vyaktaya upakuryuH (2) na tvekAndhiyamanupakriyamANasya samavetatve'tiprasaGagAd vyaktibhiH sAmAnyamupakartavyaM / tathA dhiirpyekopkrtvyaa| yacca sAmAnyAdirupakriyate vyaktibhiH kAryazca tAsAM prAptosau yadyasmAbupakriyA jananameva / na hyupakriyamANAdanyasminnupakArAkhye vastuni kRtepi tasya kiJcit / tatsambandhAccet / sambandho bhinna eveti kintasya jAtaM / babhinna tUpakAre sa eva kRtaH syAt / tathA jananamevopakAraH // (105) abhinnapratibhAsA dhIna minneSviti cenmatam / - pratibhAso dhiyA bhinnaH samAnA iti tadgrahAt // 106 // ekasAmAnyAbhAve'bhinnapratibhAsA ekAkArA dhIrna bhinneviti cenmt| nanu pratibhAso dhiyA bhinno naikAkAraH samAnA imA iti tAsAM vyaktInAM mhaat| na hi bhUta kaNThaguNavadekaM sAmAnyaM sarvAnupA (?yA) yi vyaktivyatirikta prtibhaati| kintu gauauriti sAmAnyamavasIyate tacca bhedAdhiSThAnameva // (106) __1 nIlAvisvasvarUpabhevavat jJAnAnyapi bhinnAnyAkArabhedAt / navaM zuklAdisahitasAmAnyajanite jJAne bhedH| evaM sti| / vyatiriktAvyatiriktasAmAnyayogAd bhrAntireva vyaktidhvekAkAraHpratibhAsa ityuktvA naivAstpekapratibhAso vyktisvityaahaadhunaa| na hokasmin pratibhAse samAnA iti yuktaM kintu tadeveti / . ' nvgrhN| 'vyaktiviziSTasAmAnyagrahopi na yukta ityAha /
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ 326 pra0 vA0 vRttau (3 paricchedaH) kathantA bhinnadhIgrAyAH smaashcedekkaarytaa| sAdRzyaM nanu dhIH kArya tAsAM sA ca vibhidyate // 107 // nanu samAzced vyktyodhyvsiiynte| kathaM tA bhinndhiigraahyaaH| na khalu samatvamekatvaM kintvekakAryatAsAdRzyaM (1) na hi sa evAyaM tadatra veti nishcyH| api tvayamapi gauritydhyvsaayH| tathA caikArthakriyAkAritvameva sAdRzyaM / nanu dhIH kArya tAsAM vyaktInAM sA ca prativyakti bhidyate tatkathamekArthakriyAkAritvaM sAdRzyaM / (107) ___ ata aah| ... 1 ekapratyavamarzasya hetutvAd dhiirbhedinii| ___ekadhIhetubhAvena vyaktInAmapyabhinnatA // 108 // yadyapi prativyakti bhinnA tathApyekapratyavamarzasya hetutvAd dhIrabhedinyekA'bhidhIyate (1) tathAvidhAyAzcaikasyA dhiyo hetubhAvena vyktiinaambhinntocyte|| (108) sA caattkaaryvishlessstdnysyaanuvrtinH| - aSTeH pratiSedhAca saMketastadvidarthikaH // 109 // sA cAbhinnatA'tatkAryebhyaH padArthebhyo vizleSo vyavacchedastatkAriNAM vastubhUtajAtireva kinne Syate ityaah| tato vyavacchedAdanyasya (anuttinaH) sAmAnyasya / vastusato'dRSTeH svabhAvAnupalabdhyA prtissedhaacc| tatazca saMketastadvidarthika*stasya vyavacchedasya vidartho yasyAsti sa tathA // (109) atatkArivivekena pravRtyarthatayA shrutiH| akAryakRtitatkAritulyarUpAvabhAsinIm // 110 // - 'parotra virodhamAha samAzcet (1) kathambhinnadhIgrAhyA ekAbhinnadhIgrAhyA api syurvyaktisAmAnye samAnA iti anyathA ghaTapaTAdivadabheda eva syAt / 2na samAnatAnyathAnupapattyA svahetubhyastathotpatteH keSAJcit / udakAharaNAdi prativyakti bhinnaM anubhavajJAnameva vyaktikArya tadapi bhinnameva na vikalpakaM vyaktyabhAvepi bhAvAt dhiirviklpaapi| 4 svvissysyaikaakaarprtyysy| / adhyavasitakarUpAyAH pratyeka vyaktipAhidhiyAM bhedepi pratyabhijJayA tAsAmekatvamadhyavasIyata ityarthaH etdevaikkaarytaasaadRshy| "puurvoktaat|| ' viklpaadhystbaahyprtipttyrthH|
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAnyacintA 327 saMketazcAtatkArivivekena pravRttyarthatayA pravRttiprayojanatvena kRtH| tatazca zrutirapi dhiyaM janayantyarthena visaMvAdiketi sambandhanIyaM / kIdRzIM dhiyaM (1) svAkAre'kAryakRti / kAryakAraNAsamarthe tatkAri tulyarUpAvabhAsinImekArthakriyAkAri-6sa srvvvstusaadhaarnnaikruupaadhyvsaayinii|| (110) dhiyaM vastupRthagbhAvamAtrabojAmanarthikAm / jnyntypyttkaariprihaaraanggbhaavtH||111|| vastu nastatkAriNo'tatkAribhyazca pRthagbhAva eva kevalaH sa bIjaM kAraNaM yasyAstAmarthikAmarthazUnyAM' prmaarthtH| kathamavisamvAdikA tarhi setyaah| atatkAriNAM vijAtIyAnAM parihArasyAGagabhAvataH kAraNatvAt tadvayavacchedasya viSayatvAt tatra prvRttiH| (111) - vastubhedAzrayAcArthe na visaMvAdikA mtaa| tatonyApohaviSayA tatkAzritabhAvataH // 112 // vastubhedAzrayAcca vastuviSayasya paraMparayA hetRtvAt tatra pravartayantI zrutirathena visaMvAdikA mtaa| tatonyAyohaviSayA ttkaashritbhaavtH| tatkAryakarte vastvAzritatvAt // (112) avRkSavyatirekeNa vRkSArthagrahaNe dvaMyam / anyonyAzrayamityekagrahAbhAve dvayAgrahaH // 113 // nanu saMketakAle'vRkSavyatirekeNa vRkSArthasya grahaNe bayamanyonyAzrayaM vRkSo. 'vRkSazcAnyonyApekSa ityekasya vRkSasyAvRkSasya cAvyavasthitatvAd grahAbhAve vayAgrahaH 1zabbajanitA dhIH svAkAraM bAhyamadhyavasyatItyalIketi na sambAdaH ityAha / 2 etena bahiH pravRtyaGgatvaM shruteH| 3 viSitvena vastvaSyavasA(yA)t kathamanyApohaviSayatetyAha tato'tatkAriparihAre hetutvaat| 4 anyavyAvRttavastvadhyavasAyibuddhijananAt svalakSaNe prvrtyti| 5 vidhitvena vastvadhyavasA(yA)t kathamanyApohaviSayatetyAha (1) ttodd'ttkaariprihaarhetuH| "svArthAbhidhAnAcchu terapohe kartRtvaM vyavahAre saMkete vstubhedaashrytvaadpohaashrittv| * yAvad gAM nAbuddha tAva gAM na budhyate iti paraH ttsaamnymessttvyN|
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ 328 pra0 vA0 vRttau (3 paricchedaH) praaptH| nizcite hi vRkSe tadabhAvaH zakyo nishcetuN| avRkSatve ca nizcite vRkSo nizceya ityekAnizcayAd dvayAnizcayaH // (113) saketAsambhavastasmAditi kecit prcksste| teSAmavRkSAssaGkete vyavacchinnA na vA; seDutAsambhavastasmAditi keci jja minI yAH prcksste| teSAmeva vAdinAM jAtAvapi saGakete kriyamANe'vRkSA vyavacchinnA na vaa| yadi // 114 // . . vyavacchinnAH kathaM jJAtAH prAgvRkSagrahaNAhate / anirAkaraNe teSAM saGakrete vyavahAriNAm // 115 / / yadi vyavacchinnA iSyante kathaM saMketAt prAk jJAtA vRkSagrahaNAdRte saMketAd vRkSasyAjJAtatvAd avRkSAH kathaM jnyaataaH| atha na vyavacchinnAH tadA'nirAkaraNe teSAM saMkete vyavahAriNAM vyavahArakAle 2 // (115) na syAt tatparihAreNa pravRttiva'kSabhedavat / avidhAya niSidhyAnyat pradazryaikaM puraH sthitam // 116 // vRkSoyamiti saMketaH kriyate tat prapadyate / byavahArepi tenAyamadoSa iti cet ; teSAmavRkSANAM parihAreNa na syAt pravRttiH vRkSabhedavad (1) yathA vRkSavizeSANAM vRkSasaMkete'vyavacchinnatvAt pravRttiviSayatvamevamavRkSANAmapi syAt / nanve ke zAkhAdimantaM pura (:) sthitaM pradarzya tasmAdanyadavidhAya niSidhya ca / (116) vRkSoyamiti ca saMketaH kriyate vastusAmAnyAdibhiH tat saMketaviSayaM sAmAnya tatsambandhibAhyalakSaNaM vyavahAre prapadyate tenAyamanantaroktadoSo na bhavatIti cet // truH||11|| ayamapyayameveti prasaGgo na nivarttate / ekapratyavamarzAkhye jJAne; 'tulydosstaamaah| 2 na hi saMkete parAvyavacchedena nivezicchabdAd vyavahAre tatparihAreNa prvRttiH| / vastusAmAnyavAdI praah| 4 sAmAnye kRto vyaktiSu vyApakaH syAt /
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAnyacintA atra cAya mapi zAkhAdimAMstarurayameva tariti pUrvako'vRkSAvyavacchedaprasaGgo na. nivartate'tra cokta eva doSa iti dvayorapyakAgrahAt dayAsambhavAt saGketAsambhavaH smaanH| idAnIM prihrtumaah| ekapratyavamAliye zAne bhedAvizeSepi kecideva bhAvA ekAkArAdhyavasAyahetavo netre|| (117) ekatra hi sthitH||11|| prapattA tadataddhatUnarthAn vibhajate svayam / tabuddhivartino bhAvAn bhAto hetutayA dhiyaH // 119 // aheturUpavikalAnekarUpAniva svayam / bhedena pratipadyatetyuktibhede niyujyate // 120 // tatraikasminnekAkArajJAnAdhyavasAye sthitaH pratipattA puruSastadatakhetUnaryAn vibhajate svyN| yaanekaakaarpraamrshvissybuddhyaadihetuundhyvsyti| yA~zcA'nyathA tAn yathAkramaM taddhetUnataddhetUMzca bhedena vyavasthApayati saMketAt prAgeva' tabuddhittina ekAkAraparAmarzaviSayAn bhAvAn zAkhAdimato thiya ekAkArAyA - hetutayA bhAtaH pratibhAsamAnA na hetorekAkArayakAraNasya zAkhAdimasvarahitasya - rUpeNa vikalAn paramArthabhinnA nayepharUpAmiva' svayamAtmanA saMketayitA manyamAnaH pratipAchopi tAnatatkAribhyaH zAkhAdimatvarahitebhyo bhede mAsaMkareNa prtiponiti| uktiH zabdo bhede'nyApohe niyujyte|' (118-20) taM tasyA dhorvikalpikA bhrAntyaikaM vastvivekSate / kaciMnivezanAyArthe vinivatye kutazcana // 12 // buddheH prayujyate zabdastadarthasyAvadhAraNAt / vyarthonyathA prayogaH syAt / ' tarurayamapIti pakSe'nyasyApi tarutvamaniSiddhamiti vyavahAroM ne niytH| ayameveti pakSe'taruvyavacchevaH syaat| tatra joktaM pratipAvana saMkene banAvRkSo kathaM jJAtAviti tadavastho dossH| na dRSTaviparItasya sujJAnAt / vyavacchene tu navamananAmAt ekatra pRSTasya kva (ci)dpi| etattulyaM ysmaadityaah| / atakhetubhyastavetana vibhajya sthApayati mA puddhiH| miyukta " ekavyaktau gozabdasaGkate satyapi saMketaviSayasya vyavasvantare'nugamAt sa evAyaM goriti syAt prtiitiH| styt| 42
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA0 vRttau (3 paricchedaH) taM. bhedaM tasyA ukteruccAritAyA vAcyatayA pratiyatI dhIvvikalpikA prakRtibhrAntyA ekamiva vastvIkSate / tasmAt kutazcanAkAryakAriNo 'rthAd. vinivartya 95b kvacidekArthakriyAkAriNyarthe buddhe nivezanAya zabdaH prayujyate ( 1 ) tadarthasya zabdArthasyAvadhAraNAt / ghaTenodakamAnayetyAdau pratipadamavadhAraNamiSTaM / vyartho'nyathA prayogaH syAt / yadi yena kena cidAnayanamiSTamudakamAnayetyucyeta / yadi zabdAnAM vyavacchedo vAcyastadA jJeyAdipadAnAM sarvvasya jJeyatvena vyavacchedyA bhAvAt / ( 121, 122 ) artho na syAdityAha 330 tajjJeyAdipadeSvapi // 122 // vyavahAropanIteSu vyavacchedyosti kazcana / yasmAd vyavacchedamantareNa na zabdaprayogaH tat tasmAjjJeyA dipadeSvapi kutazcit prakaraNAt vyavahAropanIteSu vizeSaviSayeSu kazcana taditarosti kalpito vA / " nivezanaM ca yo yasmAd bhidyate tannivartanAt // 123 // tadbhede bhidyamAnAnAM samAnAkAra bhAsini / yo yasmAdatatkAriNo bhidyate (1) tamatatkAriNamvinivartya bhidyamAnAnAM - tadbhave'tatkAribhede samAnAkAra' bhAsini nivezanaJca zabdAnAM " // sa cAyamanyavyAvRtyA gamyate tasya vastunaH // 124 // 1 zeyAdidoSa vyatireka ukto rAddhAntaH / * anyApohe zabdArthe paro'vyApitvamAha / ajJeyAd vijJeyasya bhedena viSayI - karaNaM vAcyaM tato'jJeyopi jJeyaH syAdaviSayIkRtAd vyavacchedAzakteH / ekAdyasarva-. cenna vyatiriktasamudAyAsvIkRteranarthakatA syAt / yatparaH zabda sa zabdArtha ii faurante surechedopyartha ityarthaH / anyathA yadi zabdena kazcidartho na vyavacchidyate vyarthaH zabdaprayogaH syAyuktayuktyA / " jJeyAH sarvvapadArthAH sarvajJajJAnasyetyatrApi yadajJeyatvamAzaGkitantadvadyavacchedyaM / * viSipratiSeSaprayogastheSu / yadi vidhizabdArthorthAvanyaniSedhastarhi nAgoktaviruddhamityata Aha vRkSasyAyaM -bhedo na syAd ghaTavat / * vikalpenaikatvenAropya sarvvatra / B " saGketepi vidhirukto'nena /
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAnyacintA sa cAyamanyavyavacchedaH prokta AcAryeNa anyacyA tyA'nyavyAvRttatvena gamyate tasya vastunaH // 124) 331 kazcid bhAga iti prokko rUpaM nAsyApi kiJcana / kazcid bhAgo dharma ityarthavAcakena * zabdo'rthAntaranivRttiviziSTAmeva bhAvAnAhetyAdinA " granthena / na tvanyavyAvRttirnAma kAcidanyA / tadviziSTava vastu vAcyamiti kintvAkSiptavyAvRttiko dharma eva kazcit kalpitabhedeA bahiradhyavasAyaviSayaH zabdavAcyaH / vastuto rUpaM nAsyApi kiJcanAsti / tadgatAveva zabdebhyo gamyatenyanivarttanam ||125|| zabdebhyastasya dharmasya nIlAdergatAveva gamyate anyasya nivarttanamasaMkarapratItisAmarthyAt / (125) na tatra gamyate kazcit kenacid bhedavAn paraH / na cApi zabdo dvayakRdanyonyAbhAva ityasau // 126 // na tatra zAbdyAM buddhau kazcinnIlA diH kenacid vyAvRttyAdinA viziSTaH paro gamyate / na cApi zabdo dvayasya vyAvRttivacanasya tadviziSTavacanasya mukhyataH kRt karttA'saMkIrNadharmaM vadan sAmarthyAd vyAvRttiJcAha / tadevAha (1) anyonyAbhAva iti (1) yasmAt parasparAbhAvarUpaH sarvve dharmastasmAt tadvacane vyAvRttirapi sAmarthyAduktA / (126 ) arUpo rUpavatvena darzanaM buddhivisavaH / dairamArthosAvanyathA na hi vastunaH // 127 // yazcAyaM bhedosAvarUpau rUpavatvena yat taddarzana masya sa buddhiviplavaH / tenaiva buddhiviplavenAparamAparamArtho'satyosau bhedaH / anyathA paramArthatve vyAvRttirvvastuno na vastu syAt / (127 ) taccAyuktaM / ' prokto niddiSTo gamyata iti sambandhaH / 2 yadi bhevasya nIrUpatvaM kathaM tarhi nivRttiviziSTaM vAcyamityAha tadgateti / anyato bhedasyAnuyAyinaH zabdavAcyatve sAmAnyaM tadeva syAdityAha asAviti zabdavizeSayorbhedaH / 4 nanvekaH zabdo vidhipratiSedhakRt kathamityAha / " etAvanmAtreNa vyAvRttiviziSTatvaM na daNDavat 6 vRzyavikalpaikyena vaktRzrotroH /
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ 332 pra0 kA vRttau (1 paricchedaH) - vyAvRttivastu bhavati bhedosyAsmAditIraNAt / na hi vastuno vyAvRttirvastu bhavitumarhati / asmAdeva vRkSAdasya vRkSasya bheva itIraNAd vikalpanAt bhedasya vastutve bhidyamAnA ziMzapaiva vA bhedaH syAd vastvantaraM vaa| na tAvacchiMzapA dhavAderavRkSAd bhedaabhaavprsnggaat| na hi zizapAsvabhAvalakSaNo bhedo dhavAderasti yena tepyavRkSasya bhedAH syuH / / . sarvatra eva hi bhidyamAnAbhAvAstadAtmana iti cet| na tai~ko bhedastatkAriNAmatatkAribhyo yaH shbdvaacyH| vyaktisvabhAvasya tu bhedasya saMketAviSepatvA- . dvaacytaiv| atha vastvantaraM bhedastadA tasmAd bhedAkhyA(nA)d vastvantarAd bhidyamAnasya zizapAderbhedo vaktavyaH anyathA vstvntrtvaayogaat| evaJcAvRkSavyAvRttedvaryAvRttatvAt ziMzapAdiravRkSaH krkaadivt| bhedasya ca vRkSAd bhinnatvaM bhedAntaropAdhikameveti dravyAntaravarNabhedaH syaat| na hyanyonyasya bhedaH sambandhA bhaavenaatiprsnggaat| sati sambandhe kAryakAraNabhAva evaasau| tataH savvaM kArya 66a svakAraNasya bhedaH (vyAvRttiH) syaat| tasmAd yo'yaM bhedaH zabdavyavahAraviSayo'nuyAyI sa kalpito'paramArthaH / svasvabhAvavyavasthitAstu bhAvAH pAramArthiko bhedH|| nanu yadi vastvekarUpaM tadaikena zabdena liGgena vA vastuni prtipaadite|| zabdapramANAntaravRttirna syAt // ekArthazleSaviccheda eko vyApriyate dhvniH||128|| liGga vA tatra vicchinnaM vAcyaM vastu na kinycn| - ekasya nityatvAderarthasya zleSaH sambandhastasya vicchede vyAvRttA veko dhvani 1 aminA vA'vRkSAn vRkSasya bhinnA vA ubhayathApi dUSaNamAha nivRttirarUpatvenAbuddhatvAt santAvRttazca na zabdaviSayatvamanubhavAttu vRkSoyaM nAvRkSa iti nizcaya (1) tenAnyanivRttiH pratiSedhavikalpena kalpitAvRkSAdau ca vRtteH shbdonynivRttmaakssipti| tenaanynivRttivishisstttvmuktmaacaaryenn| * bheshishpyormdhye'prH| / atado vyAvRttistenaivaM na caivaM tabhedAbhimatepi mA bhuut| 4 pUrvayuktyA na vyatiriktA vyAvRttiApi saamaanyN|" 5 akhaNDe svIkriyamANe tasmAd yo yena dharmeNetyuktepi prAgadhikavidhAnAyAha (1)ma(A)kArAntarasamAropotra (?) zleSaH (1) sa ca pratipattibhedenAnekaH / bakSipratibhAsini dharmiNi bAhmAbhivatayAdhyaste zabdasya (?mA)treNa vRtteriti taabhitraayH|
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAnyacintA 333 liGga vA vyApriyate / tatra dhvanau liGga vA vidhi sarvvato vyAvRttaM na kiJcana vAcyamasti ekA vyAvRttiH zabdena liGgena vA pratipAdyate na vastvityarthaH / yasyAbhidhAnato vastusAmarthyAdakhile gatiH // 129 // bhavennAnAphalaH zabda ekAdhAro bhavatyataH / yasya vastuno'bhidhAnato vastusAmarthyAdakhile kRtakAnityAdivasturUpeM gatirbhavet / yena zabdapramANAntaravaiyarthyaM syAt / ataH zabdo bhUyAnnAnAphalo'nekadharmapratItiphala ekAdhAra ekadharminiSTo bhavati / * sAdhyasAdhanabhAvAdimAkhyAya sAmAnAdhikaraNyandarzayitumAha / ' vicchedaM sUcayannekamapratikSipya varttate // 130 // yadAnyat; tena sa vyApta ekatvena ca bhAsate / vicchedamanIlAdivyavacchedamekaikaM nIlAdizabdaH sUcayan yadA'pratikSipyAnyavapalavyavacchedAdau varttate (1) tadvAcaka zabdaprayoge sati tena vyAptaH ziSTa ekatvena ca bhAsate / sAmAnAdhikaraNyaM syAt tadA buddhayanurodhataH // 131 // tadA sAmAnAdhikaraNyaM syAnnIlotpalamityubhayavyAvRttiviziSTaikavastuvyadasAyikAyA buddheranuroSataH // ( 131 ) kiJca / vastudharmasya saMsparzo vicchedakaraNe dhvaneH / syAt satyaM sati tattve hi naikavastvabhighAyini // 132 // dhvanevicchedakaraNe vyAvRtti pratipAdakatve'vasthite vastudharmasya nIlAdeH saMsparzaH pravRttiviSayatvaM syAt / sa vicchedo hi yasmAt tatra vastuni satyaM san tasmAt sUcane tadvatI pravRttiryuktA / ekaM sAmAnyaM vastu tadabhidhAyini tu dhvanI na vstusNsprshH|| (132) hetumAha (1) 'svArthAbhidhAdvArA ropakhaNDena zabdapramAntarasAphalyamityarthaH / 2 yadi vastveva zabdAdeviSayastadA sarvAkArapratItiprasaMgo'samAnAdhikaraNyAdayazcetyanyApohe viSayatvamAha / * anutpalaprayoge'nena vyApto nIlazabdaH / " svArthAbhidhAnadvAreNa /
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA0 vRttau (3 paricchedaH) buddhAvabhAsamAnasya dRzyasyAbhAvanizcayAt / tenAnyApohaviSayAH proktAH sAmAnyagocarAH // 133 // zabdAzca buddhayazcaiva vastunyeSAmasaMbhavAt / 334 buddhAvabhAsamAnasya dRzyasya sammatasya tasya svabhAvAnupalabdherabhAvanizcayAt / na vastuni satvamiti kathaM tatpratipAdikAyAH zrutervvastuni vRttiH / tena' vyavacchedasya vastuni satvena sAmAnya ' gocarAzzabdAH" buddhayazca kalpikA anyApohaviSayA AcAryeNa proktA ( : ) / apohaH zabdaliGgAbhyAM pratipAdyata iti bruvatA / na tu bhUtasAmAnyaviSayA / vastunyeSAM nIlatvAdInAmanupalabdhibAdhitatvenAsambhavAt / * ekavA vasturUpasya bhinnarUpA matiH kutaH // 134 // anvayavyatireko vA naikasyaikArthagocarau / yadi vAcyaM tadekatvAd vasturUpasya / tasmin bhinnarUpA " anityakRtakatvAdyA matiH kutaH / ekatvAd viSayasyaikarUpavad buddhiryuktA vizeSazca sarvato vyAvRtta iti tadAtmabhUtaM sAmAnyamapi tathA syAt / tatazcaikasya sAmAnyasyAnvayavyatti - kAnuvRttyananuvRttI ekArthagocarau vyaktyantaraviSayo na sambhavataH / tathA hi sAmAnyaM, vyaktyantarAnuyAyi na vyaktiriti vadatA vyaktyabhinnAtmanaH sAmAnyasyAnvayareko viruddhAvabhyugatau syAtAM / taccAyuktaM / abhedavyavahArAzca bhede syuranibandhanAH // 135 // 'athavA vyaktyAtmano vyaktirUpavad bhede ca sAmAnyasyAbheva vyavahArA anibandhanAH syurekasyAnuyAyino'bhAvAt / asmanmate tu (1) sarvatra bhAvAd vyAvRtternaite doSAH prasaGginaH / yato vastuni zabdArthe doSaH / vikalpikA ityarthaH / amyopodyate'neneti vikalpAkAropohaH / " tacchabdavAcyaM sAmAnyaM svalakSaNAd bhinnamabhinnaM vA'taH prAha / vaizeSikasAkhyAdeH / 5 svasAmAnyAkArA / "akhaNDaM yadi zabdavAcyaM / * bhedapale doSamAha // sAmAnyAdhikaraNyAdayaH /
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAnyacintA:sarvatra vyaktiSu bhAvAt vyAvRtteH sajAtIyAd' vijAtIyAccate doSA bhinnAbhAsa buddhiviSatvAbhAvAnvaya vyatirekAdi viruddhadharmAdhyAsA aprasaGgino' bhvnti| zabdavikalpAnAM bhinnabhinnavyAvRttiviSayatvAt vijaatiiyvyaavRttyaashryennaanvybuddhivissytvaat| sajAtIyavyAvRttyAzrayeNa vytirekbuddhivissytvaacceti|| kasmAt punaranyavyAvRttau zabdasaGketo na svala kSaNa ityAha / 66b ekakAryeSu bhAveSu tatkAryaparicodane // 136 // gauravAzaktivaiphalyAd bhedAkhyAyAsamA zrutiH / kRtA vRddhairatatkAryavyAvRttivinibandhanA // 137 // eka kAryeSvekatvAdhyavasAyaviSayakAryakAriSu bhAveSutatkAryapari codananimittaM prativyakti bhedAkhyAyA bhinnasya zabdasya yojanena saMketakriyAyA vyaktyAnantyAd gauravAdazakte vaiphlyaacc| samA ekA zrutiratatkAryebhyo yA vyAvRttistanni'bandhanA tadAzrayA vRddhaH kRtA sNketitaa| (136, 137) 'na bhAve sarvabhAvAnAM svasvabhAvavyavasthiteH / yad rUpaM zAvaleyasya bAhuleyasya nAsti tata // 138 // na bhAve svalakSaNe ksmaadityaah| sarvabhAvAnAM svasvabhAvavyavasthita kAraMNataH / yatrUpaM zAvaleyasya bAhule yasya nAsti tad ruupN| (138) atatkAryaparAvRttiyorapi ca vidyate / atatkAryebhyaH parAvRttizca tayoH zAvaleyabAhuleyayorapi vidyate / tatastatraiva saMketo na svlkssnne| svalakSaNAnyeva tahabhinnasya zabdasya vAcyAni syurityAha / 1 sajAtibhAvo vijAtivyAvRttiriti smbndhH| 2 anityakRtatvAdi / vyktiruuptve| 4 abhedyvyvhaaraaH| yasaiko gauragobhinnastathAnyepIti naasaamaanytaadossH| vijAtIyavyAvRttaM bhAvaM sarvatra buddhacA svAkArAbhedenAdhyastamekaM zabdAbhidheyamuktvAdhunA'bhinnAkArambinApyekakAryeSu ca bhAveSu kaH zamdo niyojyata ityaah| *ekakAryANAM codanA trikaalsthaanaaN| 'svalakSaNasyAbAdhyatvAt .... 'vyvhaarH| 10 asAMkaryAt / ' "savArthAbhedaH zabdAbhevasya kAraNameSTavyaM / . 12ekasya sarvasajAtIye
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ 336 pra0 vA vRttA ( paricchedaH) aryAmedena ca vinA zabdAbhedo na yujyate // 139 // marSasyAbhevena ca vinA zabdasyAbhedo na yujyte'tiprsnggaat| (139) ekntakakAryataiva bhinnazabdavAcyA syaadityaah| tasmAt tatkAryatApoSTA'tatkAryAdeva bhinntaa| yasmAdAbhedAcchabdAbhedaH kAryaJca prativyakti bhinnamiti ttkaarytaapyekkaaryocyte| sApyatatkAryAda bhinna taiva sa caapohH| atatkAryavyAvRttau saMketakriyAM draDhayituM dRSTAntamAha / '... cakSurAdAvanetra rUpavijJAnake kvacit / / 140 // bhavizeSeNa tatkAryacodanAsaMbhave sati / sakRt sarvapratItyartha kazcit sAGketikI zrutim // 14 // kuhivepi tadrUpasAmAnyAd vyatirekiNaH / yathA cakSurAdAvanekatra kvacid rUpavijJAnaphale viSayabhUte'vizeSeNa sAmAnyena' tasya cakSurAdikAryasya kAraNavAcakaikazabdadvArega cobanAyAH parebhyaH prakAzanAyAzcakSurAlokAdiSvekasAmAnyabhAvepi saMbhave sati kazcit sandheyavyavahAraruciH sakRt sarvasya cakSurAdeH pratItyartha sAMketikI zruti kuryAt (1) kuto rUpaM vijJAnamiti ra vinApi tadrUpAd rUpavijJAnajanakAt saamaanyaacckssuraadivytirekinnH| ekavRtteranekopi yadyakazrutimAn bhavet // 142 // vRttirAdheyatA vyaktiriti tasminna yujyate / nityasyAnupakAryatvAt nAdhAraH; athaikasya sAmAnyasya vRtteranekopi viSayo yokazrutimAn bhavet tadA ko dossH| nanu keyamvRttiriSTA (1) kimAdheyatA uta vyaktirabhivyaktiH / ityetad dvayamapi tasmin sAmAnye na yujyte| kthmityaah| nityasyAnAdheyAti na tu tatkAryatA nAma saamaanymsti| 'asAdhAraNakAraNacodane tu cakSurAdInAM nkaashrutiH| vyvhaarlaaghvaath| avizeSeNa sAmagrIprazne / * paro rUpavijJAnahetuH saro veti| "ekakAryatvenakaH zabdo bahuSu sAmAnyena vetyavizeSaM manyate paraH / upalabhyatve'nupalabdhiranupalabhyatve ca bahuvekazabdaH tulyajJAnaJca metyuktaM /
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAnyacintA zayasyA'viziSTarUpasya kenacidanupakAryatvAt nApATaH kazcit na hyanupakAraka AdhAro'tiprasaGgAt / nanu vadarasyAnupakArakamapi kuNDamAghAra ityAha / pravisarpataH // 143 // zaktistaddezajananaM kuNDAdeba darAdiSu / na saMbhavati sApyatra tadabhAvepyavasthiteH // 144 // 330 badarAdiSu gurutayA pravisarpato visarpaNAt / pratikSaNamasamAna dezotpatteH kuNDAde: sahakAriNaH taddezajananaM badaropAdAnadezajananaM zaktiH kAraNatvamAdhAratA (1) sApi zaktilakSaNAdhAratAMtra sAmAnye na saMbhavati janyatvAbhAvAt + sAmAnyasya sthiti kurvvan vizeSa AdhAraH syAdityAha / tasya vizeSasyAbhAvayavasthite: ( / 143, 144) na sthitiH sApyayuktaiva bhedAbhedavivecane / na sthitivvizeSAt sAmAnyasya svarUpAtiriktAyA sthiteniSkriyatvenAbhAvAt svarUpasthitiH / tacca pratyekaM vyaktyapAyepyastIti nAsau tataH / astu vA sthitiH sApyayuktaiva bhedAbhedavivecane kriyamANe / tathA hyAzrayahetukA sthitiH sAmAtyAbhinnAbhinnA vA syAt / bhinnA cet tasyAH kAraNatvAdAzrayaH syAt / na tu sAmAnyasya sthitirasambandhAt / sAmAnyasyApi ced bhede sati ko'nayoH sambandhaH / na kAryakAraNabhAvaH sthiterAzrayAdutpatteH / sAmAnyAdutpattau vA na vyaktirAdhAraH syAt. (1) sthitihetutvAbhAvAt / sAmAnyaJca nityatvAdakAryameva / na cAnyaH sambandhosti nirAkaraNAt / t evaM gamanapratibandhAdiSvapi vAcyaM / tadevaM na tAvadAdheyatA vRttiH / vyaktirapi na yuktA (1) 1 'iha gotvamiti samavAyazcenna sa samavetasya kvacit syAt tacca tadAyattatve tadutpattyAnyasya / * pUrvvatrAnekAntamAha paraH / 3 kuNDAt tulyadeze / 8 'kuNDabavarakSaNAd biziSTadezajatvenaikasAmagraghadhInatvamuktaM / " abhedapakSe sthitikriyA sAmAnyakriyaiva sA cAyuktA / " vyaktisAmAnyayo (:) sthiteranyaH / 43
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ 672 pra0 vA0 vRttI (3 paricchedaH) vijJAnAtpattiyogyatvAyAtmamyanyAnurodhi yat // 145 // tad vyaGgyaM yogyatAyAzca kAraNaM kArakaM matam / prAgevAsya ca yogyatve tadapekSA na yujyate || 146 || TA yat svarUpeNa sthitameva ( sAmAnyaM) svaviSayavijJAnotpattiyogyatvAyAtmanyanyAnurodhi parApekSaM tad vyaGagyamucyate / yacca yogyatAyAH svarUpabhUtAyAH kArakaM' tat kAraNaM mataM / vyatiriktayogyatAkaraNe tu na syAt sAmAnya syoplbdhiH| upalambhAyogyasvabhAvatvAt / yogyatAsambandhepyanupalabhyasvabhAvAnapAyAt tadavastho'nupalambhaH / atha vyaJjakAbhimataivvizeSairna yogyatA kriyate tadA sA prAgevAstIti syAt / tathA ca prAgevAsya yogyatve tadapekSA vyaJjakApeMkSA na yujyate ( / 145, 146) sAmAnyasyAvikAryasya tatsAmAnyavataH kutaH / tyAha / tasmAt sAmAnyavato vizeSasya sakAzAt sAmAnyasyAvikAryasya vyaktisambhavati / na sAmAnyasya saMskArAd vyaktirvyaJjikA kintvindriyasyAJjanavadi janAdekhi vyakteH saMskAro'kSasya na bhavet // 147 // tatpratipatterabhinnatvAt tadbhAvAbhAvakAlayoH / aJjanAderivendriyasya na saMskAro vyakteH sakAzAt / tatpratipattestasyA vyakterbhAvAbhAvakAlayorabhinnatvAt / na hi yathe ' ndriyasyAJjanasaMskArabhAvAbhAvayorarthapratipatteH spaSTAspaSTalakSaNo vizeSaH tathA vyaktibhAvAbhAvakAlayoH sAmAnyapratIteH sarvvadA tulyAkAratvAt tasyAH // kiJca / vyaJjakasya ca jAtInAM jAtimantA yadISyate // 148 // prApto gotvAdinA tadvAn pradIpAdiprakAzakaH / " dIpAdi / pUrvamayogyasya yogyatvenotpAvanAt / vyaJjakAtu kArakasya vizeSo jananamAtraM na jJAnajananayogyatA dhUmenAjanakenApi na vyabhicArotra vahnirjanako dhUmajatyAjjJAnasyAnyathAgnisvalakSaNAkAratvaM " syAt / jJAnasya vyaktyasatvepyabhedAt spaSTatvena / B vyaJjikAyAH !
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAnyacintA 339 vyaJjakasya' vizeSasya jAtInAM jAtimattA yadIvyate (1) tadA gotvAdinA sAmAnyena pradIpAdi stasya prakAzakaH tadvAn sAmAnyavAn prAptaH vyaJjakalakSaNatvAt tdvtH| tasmAnna vRttirabhivyaktirapi tatkathamekavRtteranekopyekazabdavAn syAt // kiJca (1) vyakteranyAthavAnanyA yeSAM jAtistu vidyate || 149 // teSAM vyaktiSvapUrvAsu kathaM sAmAnyabuddhayaH / vyakteranyA'thavA'nanyA avyatiriktA yeSAM vai zeSika sAMkhyA dInAM jAtivvidyate" eveti mataM (i) teSAM mate vyaktiSvapUrvvAsu kathaM sAmAnyabuddhayaH syuH / tathA hi (1) ekatra tatsatonyatra darzanAsambhavAt sataH || 150 // 'ananyatve'nvayAbhAvAdanyatvepyanapAzrayAt / ananyatve ekatra vyaktau tadAtmanaH sataH sAmAnyasyAnyatra vyaktyantare'nvayAbhAvAt darzanAsambhavAt / kathaM sAmAnyabuddhiH / anyatvepi jAteranapAbhayAdukta''zrayatvAbhAvAt na vyaktiSvapUrvvAsu tannibandhanA zrIH syAt / api ca sAmAnyaM svAzrayagataM vA kalpyate sarvvagataM vA AkAzAdivat / tatra prathamapakSaM dUSayitumAha (1) 1 . na yAti na ca tatrAsIdasti pazcAna cAMzavat // 151 // jahAti pUrvva nAdhAramaho vyasanasantatiH / 'vyaJjikAtvepi vyakterjAtimatvamayuktamatiprasaGgAvityAha / * AvinendriyamanaskArAdi / 5 zAvaleyAdivat / 8 'yadvA sarvvagatatvepi vyaktiH sattAnuroSataH / vyaktizUnye'darzanaM vyaJjakAbhAvAt ata eva / vastusatItyarthaH / ' AdhArAdhayetvaniSedhAt / * "kenaciccAtmanaikatvaM nAnAtvaJcAsya kenaciditi ( zlokavA0 560 ) bhinnAbhinnapakSopyayukta ityAha / yadvastutve satyatadrUpaM tasya tatonyatvameva / yathA sukhAd duHkhasya / vastutve satyAzaktirUpaJceSyate sAmAnyamityetadrUpatvenAnyatve vyavahArasya sAdhyatvAt svabhAvahetuH // taccet sAmAnyasya rUpamananyattadeva tad bhavati / atatve'nyatvAt / ananyatvenvayAbhAvasyaiva doSaH / * "piNDeSveva ca sAmAnyaM nAntarA gRhyate yata" iti (kumArila) bhaTTaH ( zlokavArtike 551) /
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA0 vRttau (3 paricchedaH) na ekavyaktisthitaM sAmAnyaM vyaktyantaramutpadyamAnaM niSkriyatvAnna yAti / " tatra vyaktyutpattideze prAgAsIt / vyaktimAtraniSThatvAt / asti ca pazcAdutpatteH sAmAnyaM sAmAnya zUnyAyA vyakteH sthityanupagamAna cAMzavat ( 1 ) na hi sAmAnyaM sAvayavaM yena kvacidekenAvayavena samavetaM sad avayavAntarairutpadyamAnavyaktibhiH sambadhyate / na ca pUrvotpannamAdhAraM jahAti (1) utpitsuvyaktyantareNa sambandhArthaMmanyatra sthitasyAparasambandhastaddezAgamanaM kila na yujyata ityaho vyasanasantatiH svAzrayagatasAmAnyavAdinAM / 340 kiJca (1) 1 anyatra varttamAnasya tatonyasthAnajanmani // 152 // svasthAnAdacalatonyatra vRttirayuktimat / anyatra pUrvvasthitAyAM vyaktau varttamAnasya sAmAnyasya svasmAt sthAnAdAzrayAdacalataH tataH pUrvvavyakteranyatra sthAne janma yasya tatra dravye vRttirityayuktimat / na hi vyaktyantarasthitasya vyaktyantaramanAgacchatastena sahAnutpadyamAnasya . ca tatsambandho yuktaH / tathA " ( 1 ) 2 yatrAsau varttate bhAvasta ena saMbadhyatepi na || 153 // taddezinaJca vyApnoti kimapyetanmahAdbhutam / yatra deze'sau zAvaleyAdirbhAvo varttate tena dezena sAmAnyaM na sambadhyate svavyaktiniSThatvAt tasya / taddezinaM sAmAnyasambandharahito dezo yasya taM vizeSaJca 67b vyApnotIti kimapi mahAdbhutametat durbuddhivilapiteSu // 1 na pratibimbavadavastutvAt "viruddhaparimANeSu vajyAdarzatalAdiSu / parvatAdisvabhAvAnAM bhAvAnAM nAsti sambhavo" yataH / 2 yaiH prakArairvyaktyantare sambhavasteneSyante sAmAnyaJcAtreti vyAghAtaH ( 1 ) vyaktisamavetabhAnamanutpAdepIti kimutpAdeneti cenna / pratibhAso'lIka: sAmAnyAbhAvepIti na tanmAtrAt sattyatvamiti neSTasiddhiH / 3 na vyaktisahotpannaM nityatvAt / na vyaktyutpAda eva tadutpAdAbhedAt / 4 anaMzamvA * pUrvvavyaktidezAdavicaladapi tatonyadezadravyaM vyApnotItyatrAha / pazcAdbhAvI /
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___sAmAnyacintA vyaktIyavaikatra vyaktA'tha sarvagA jAtiriSyate // 154 // . sarvatra dRzyetAbhedAt sApi na vyktykssinnii| . atha' sarvatragA jAtiriSyate tadakatrava deze vyaktyA vyaktA sA jAtiH sarvatra deze dRshytaabhedaat| ekavyaktivyaktaM rUpaM sarvatra vidymaanmbhinnmityuplbdhiprsnggH| vyaGagyavyaJjakabhAvazcAyukta ityuktaM (1) bhavatu vA tathApi na sA jaatiy'ktykssinnii| tathA hi| ... vyaJjakasyApratItau na vyaGgaya samyak pratIyate // 155 // viparyayaH punaH kasmAdiSTaH saamaanytdvtoH| vyaJjakasya pradIpAderapratItau na vyaGagyaM ghaTAdiH saMpratIyata iti tAvat sthitN| sAmAnyatadvatoH punaH kasmAd viparyaya issttH| yadi vyakti: sAmAnyasya vyaJikA tadA vyakteprehe sAmAnyaM na gRhyet| iha tu sAmAnyasya vyaGagyasya prAg grahaNaM (1) tatastadviziSTatvena vyaktirgahmata itiH kimissyte| vyaJjakAgrahe vynggyaagrhnnaat| kiJca (1) pAcakAdiSvabhinna vinApyarthena vAcakaH // 156 / / yadi sAmAnyamevAbhinnAbhidhAnaheturna vyaktayaH tadA pAcakAdivabhinnenAryena pAcakatvAdi sAmAnyena vinava' tvanmatepi pAcakAdizabdaH kathaM vaackH| prtyyshcaanuyaayii| karma pacanAdi taddheturiti cet / aah| bhedAna hetuH karmAsya na jAtiH karmasaMzrayAt / * svAzrayendriyasaMyogAt panatvAttacchnyena dRzyate jAtiriti samAdhAturapi / 2 vyaktizUnyepi no cet svbhaavnaanaatvaaprsnggH| vRttiraaytetyaadinaa| / nAgRhItavizeSaNA vizeSye buddhiriti sAmAnyagrahadvArA vyaktigraha iSTaH (1) ca nyaayvipriitH| "paackaadirnytraapiitynuvRttprtyyH| adhyynaadi| * vyaktibhya eva. pratyayostu kiM krmaadinaa|
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ 342 pra0 vA vRttau (3 paricchedaH) bhedAnna hetuH karmAdi / karmApi prativyaktyekasyAmapi paurvAparyeNa bhinna meva tatkathaM vyaktivadekAbhidhAnahetuH / karmasAmAnyaM hetushcedaah| asya karmaNo jAti bhinnaa'bhidhaanhetuH| tasyAH krmsNshryaat| karmaNi samavetatvAt tatraivAbhidhAnahetutA syAnna drvye| atha karmasAmAnyaM karmaNi sambaddhaM tacca dravya iti paramparayA tatsambaddhaM tannimittaH zabdo dravye vartata ityaah| zrutyantaranimittatvAt karmaNo na nimittatA // 157|| asaMbaMdhAna sAmAnya nAyuktaM zabdakAraNAt / atiprasaMgAt ; zrutyantarasya pAcakAdizabdAdanyasya pAka' ityAdizabdasya nimitatvAt karmaNo dravye pAcakazabdavRttau nAsti nimittatA prNpryaapi| tathA'nityatvAt sthityabhAvAcca karmaNastasminnivRtte pAcakAdipratipatti na syaat| apacatyapi tadvayapadezo dRzyate / nityatvAt karmasAmAnyaM pAcakavyapadeze hetuzcedAha (1) asambandhAt / dravyeNa karmasAmAnyasya na sambandhaH sAkSAt tatrAsamavAyAt / nApi paraMparayA karmaNA tatsamavetasya naSTatvAt 0 samavAyinA sAmAnyena smbndhaabhaavaat| na11 sAmAnyaM zabdasya pAcakAde: kAraNAnAyuktaM kiNtvyuktmevaatiprsnggaat| karma tvasya sambandhavyatirekeNa vyapadezahetutve sarvatra tathAtvaprasaGgaH (157) // apacApa puruSe'tItAnAgataM karma tadvyapadezanimittamiti cet| Aha (1) 1 bhinnamabhinnapratyayaheturna bhavatItyekaM sAmAnyamiSTaM tad yadi bhinnamapi karmAbhinnaM pratyayaM janayet vyaktibhiH koparAdhaH kRtH| 2 karmaNaH paakkriyaasmvetN| drvyaadrthaantrbhuute| 4 pAcakazabdAdinA dravyasyaiva pricchedH| 5 pAkaH pAka iti hi tataH karmajAteH syAnna pAcaka iti / pacata eva karmAsti na sarvadA krm| karmaNi 'karmanimittatve sati pAcaka iti nocyeta ucyate ca tanna vastubhUtakriyAnimittako vypdeshH| 'naSTe karmaNi sAmAnyaM na karmaNi na kartarIti sambaddhasambandhopi netyasambandhAna shbdjnyaanhetuH| 10 krmnnH| 11 asambaddhamapi heturityaah| "gotvamapyazvajJAnahetuH syaat|
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAnyacintA karmApi nAsajjJAnAbhidhAnayoH / / 158|| anaimittikatApatteH ; na karmAsadapi jJAnAbhidhAnayorheturanaimittikatAyA' ApatteH / hetuM vinA bhavato'hetukatvaprasaGgAt (1) atItAnAgataJca karmAvidyamAnatvAdasadeva / pAkAdinivRttikA zaktiH pAcakAdivyapadeza he " turiti cet / Aha (i) na ca zaktirananvayAt / . zaktirhi dravyAdabhinnA bhinnA vA pratipannA / abhinnA cet tadA dravyavadamanvayAsa cAnvayino'nvayizabdahetutA hai / atha bhinnA tadA 'nupakArakayoH sambandhAnupapattedravyeNopakriyamANA zaktistatsambandhinIti vaktavyaM (1) atrApi dravyaM zaktyantareNa svayamevAsamarthasvabhAvatayA zaktimupakarotIti vAcyaM / Adye'navasthA dvitIye tu kAryameva kinna karotItyalaM zaktisvI' kAreNa // 68a sAmAnyaM pAcakatvAdi yadi prAgeva tadbhavet // 159 // vyaktaM sattAdivanno cenna pazcAdavizeSataH / kriyopakArApekSasya vyaJjakatve'vikAriNaH // 160 // atizaye vA hApyasya kSaNikatvAt kriyA kutaH / 343 1. abhinnAbhidhAne nimittaM sAmAnyameva pAcakatvAdi yadISyate tadA pAkAdikriyAtaH prAgeva tat pAcakatvAdi sAmAnyaM dravyotpattAveva vyaktaM bhavet (1) no cet prAgavyaktaM na pazcAdapi vyaktaM syAda" vizeSato vizeSAbhAvAt ( 1 ) nityaikarUpasya sAmAnyasya kriyAyAH karmaNaH pAkAdi na upakArastadapekSasya dravyasya pAcakatvAdisAmAnyavyaJjakatve ceSyamANe'vikAriNaH sthirasya dravyasyApekSA nAsti / atizaye vA prAgavasthAtaH svIkriyamANe kSaNikatvaM syAt / kSaNikatvA ahetuko 'jJAnazabdau syAtAM / pAcakasthA / * anvayitvAt zabdajJAnAderapi / " zakterevopayogAd dravyAnupayogAsaGgaH / * dravyaJca nAnvetItyanvayI zabdo na syAt / sAmAnyAzrayadravyasya / 6 pAcakAvidravyeSu / * yavaiva vastu tadeva gotvAdisattAbiyogAt yathA sattA dravyatvAdi yAvaddravya bhAvi / 8 * akSaNikatvAnna sahakAryamekSA /
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA. patI (paricchedaH) dutpattyanantaravinAzitvAt piyA karma kutaH smbhvti| utpattyanantaraM sthitau hi karma kuryaat| sA ca kSaNikasya nAstIti na tenopkaaropi| tulye bhede yayA jAtiH pratyAsasthA prasarpati // 16 // kacimAnyatra saivAstu shbdjnyaannivndhnm| bastubhUtasAmAnyavAdinopi vyaktInAM tulye bhede parasparamekArthakaraNAdikayA yayA pratyAsatyA kvacid vyaktau zAvaleyabAhuleyayorjAtiH prasarpati' / nAnyatra karkAdau / saiva pratyAsattirabhinnasya zabdajJAnasya nibandhamastu kiM pramANAntarabAdhitajAtisvIkAreNa // kha. sAMkhyamatanirAsaH sAMkhyAH praahuH| na nivRttiM vihAyAsti yadi bhAvAnvayoparaH // 162 // ekalakAryamanyasya na syaadtyntbhedtH| yadi nivRtti vijAtIya vyavacchedaM vihAya bhAvAnAM satvarajastamaHsAmyAvasthAsvabhAvaprakRtyAtmanAddhaya ekarUpo'nvayoparo nAsti (1) tadekasya kAryamaGkaronyasya kSityAdenaM syAt / bIjakSityAdInAmatyantabhedataH / aGakurakArakaM yad rUpaM bIjasya taccet kSityAdenAsti na syAdasau tatkArakaH / astitve caikarUpAnvayaH (1) siddhaantvaadyaah| yayekAtmatayAnekaH kAryasyaikasya kArakaH // 163 // ... 'AtmaikatrApi vAstIti vyathAH syuH shkaarinnH| pokAtmatayA'neko bIjaza (?sa)lilAdiH kAryasyAGakurasyakasya kArakastadAGakurakAraka aatmaa'nuyaayii| ekatrApi bIje'nyatra vAstIti vyarthAH sahakAriNaH syuH ekatra vidyamAnenaiva tenAtmanA kaaryotptteH| yApya vartate vinA sAmAnya maashvvishessaadii| tasmAnapAvRttarevaikatvAvyavasAyAdvAkenyanvaya iti sthitam / - "yad bIjasyAGakurajanakaM rUpaM na tatpRthivyAdAvasti yadasti buDapAropitaba na sajanakaM niHsvabhAvatvAt / sAMsya stu yajanaka rUpaM bIje taccevanyasyApi smAt matena svabhAvena tato'bhinna itynvymaah| bhedepi kecit niyatA ityatra vybhicaar|
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAnyacintA nApaityabhinnaM tad rUpaM vizeSAH khalvapAyinaH // 164 // ekApAye phalAbhAvAd vizeSebhyastadudbhavaH / '2 saha' kAriNA mabhAvepi bIjasatve'bhinnaM tat pradhAna kartRrUpaM nApaiti nityatvAt " vyakti" satvAcca / vizeSAH khalu nUnamapAyino na pradhAnaM / ekasya sahakAriNo vizeSasyApAyepi phalasyAbhAvAt / vizeSebhyastasya kAryasya uddbhavo nizcIyate na pradhAnAt ( 1 ) vizeSasyAnvayavyatirekAnuvidhAnAt / sAmAnyasya viparyayAt / pAramArthiko bhAvo ya evArthakriyAkSamaH // 165 // sa ca nAnveti yonveti na tasmAt kAryasambhavaH / sa eva pAramArthiko bhAvo yorthakriyAkSamaH / sa ca vizeSorthakriyAkSamo nAnveti parasparaM bhedAt (1) yo'nveti pradhAnAkhyo bhAvo na tasmAt kAryasya sambhavaH / 345 30 nanugamastadA vizeSeSvapi kecijjanayanti nApara iti kutoyaM 11 vibhAga ityAha / yadyekarUpA 103 8 tenAtmanApi bhede hi hetuH kazcinna cAparaH // 166 // svabhAvoyamabhede tu syAtAM nAzodbhavau sakRt / yenaika' 2rUpAnvaye sahakArivaikalyaprasaGgastena kAraNenAtmanA svarUpeNa bIjajalazilAnalAdInAM bhedepi kazcit kSitiza ( ? sa ) lilabIjAdiraGakurasya heturna cAparaH zilAnalAdiH / hi yasmAt svabhAvoyamaGkurajananazaktaH / taditarazca pramANadRSTo bIjAdInAM zilAdInAJca nAtra paryanuyogAvatAraH / kuta utpanna iti cet| svasvahetoH / sopi kasmAt tajjanaka iti cet / svahetoH ( 1 ) tatrApi 1 etadeva draDhayannAha / 2 sAmAnyaM / asya na vizeSo vizeSe'bhedahAneH / 8 ' ekasya apyante / ' traiguNyasya sarvvAtmanA sarvvatra sarvadA sattvAt / vyaktibhedAH / * ata ekavyaktisattvepi kAryaM syAnna cAstyataH / pAthapRthivyAderaGakureNa / (c) eka vizeSa sthitAvapyavikalasya / 10 pradhAnasya / 11 sarvvaM sAmAnyaM nirasya pRthivyAderjanakatve na kopyajanaka ityAzayaH / 12 " ekasya kAryamanyasya na syAdatyantabhedata" ( 3 / 165 ) ityatrAha / "jvarAdizamana" (3 / 73) ityAdyuktepyadhikArthaM / 44
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA0 vRttau (3 paricchedaH) prazne tdevottrN| anAdizca hetuphalaparaMparaikarUpAnugamAd ( / ) vizeSANAmabhede' tu 68b svIkriyamANe sakRdekasya nAzodbhavau syAtAM (1) vizeSAntarayoryathAsaMbhavaM nAze janmani ca tadaparasya vizeSasya tadabhinnarUpatayA nAzodbhavau syAtAM (1) bhedopi tena naivaM ced ya ekasmin vinazyati // 16 // tiSThatyAtmA na tasyAto na syAt sAmAnyabhedadhIH / atha parasparaM vizeSANAmekAntena nAbhedaH (1) kintarhi bhedo vishessruuptyaa| tena bhedenaivaM sakRnnAzodbhavaprasaGgo na cet| yadyekasmin vizeSe vinazyati (1) tiSThatyAtmAnuyAyI pradhAnAkhyastadA sa tasya vizeSasyAtmA na bhavati (1) na hi. yasmin vinazyati yo na naSTa: sa tasya' svabhAvo viruddhadharmAdhyAsalakSaNatvAdabhedasya / ataH parasparaM sarvathA bhedAnna syAt sAmAnyabhedadhIH / anvayi sAmAnyamananvayI bheda ucyate (1) yadA ca sAmAnyaM bhedAd bhinnaM tadA'nugAmivyaktisvarUpaM na sAmAnyaM (1) na ca tadAtmako bhedH| atastadbuddhirapi na bhvet| ___ nanvanyanivRttAvapi smaanmett| bhAve nazyati anyanivRttinazyati na vaa| yadi nazyati na syAd vyaktyantare tabuddhiH (1) atha na nazyati tadA'tyantabhedAta sAmAnyabhedabuddhirna syAdityAha / nivRtteniHsvabhAvatvAt na sthAnAsthAnakalpanA // 168 / / upasavazva sAmAnyadhiyastenApyadUSaNA / nivRtte niHsvabhAvatvAt na sthAnAsthAnayoH sthitinivRttyoH kalpanA yuktaa| kalpitA hyanyanivRttiH niHsvabhAvA sA kiM bhAvAd bhinnAbhinnA veti na yuktA klpnaa| na hi zazaviSANaM bhinnamabhinnamveti yuktaM kalpiyituM / upaplavo 1 bhinnAnAM kazciddhaturnAnyaH svabhAvAdityatra na kiJcid bAdhakaM bhavatu baadhetyaah| 2 upalakSaNametat sUtre sarvatra sarvotpAdirapi jnyeyH| 3 vyapadezopi sarvaM hi vastu rUpeNa bhidyate na parasparaM / tanmataM sAmAnyaM sarvatra sthitaM vizeSA nazyanti / 4 parasparasambaddhA 'vijAtivyAvRttabAhyaM svAkArAbhedenAdhyastaM zabdavikalpaviSayamapohaM muktvA'nyanivRttimAtre prAha (dig) nAgAbhimate vaa| 'vikalpabuddhayAropitasAmAnyepi vizeSe nazyatItyAdinetyAha yaH sAmAnyAkAro'nekapadArthAbhinnaH sa bhrAnto bahirvAsti /
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___sAmAnyacintA 30 mithyAtvaJca sAmAnyadhiyo viSayAbhAvAt (1) tena' nApyadUSaNA / / yattasya janaka rUpaM tatonyo janakaH katham // 169 // bhinnA vizeSA janakAH; - 'nanUktaM yadi bhAvAH sarvathA bhinnAstadA yattasya bIjasya janakaM mana tadanyasya kSityAderiti tatonyo janakaH kthmiti| atrottaramapyu ktamabhinnarUpA. nvayavyatirekAnuvidhAnAbhAvAd bhinnA' vizeSA eva janakAstadanvayavyatirekAnuvidhAnAt kAryasya sarva eva te ttkaarysyotpaadktyotpnnaastdutpaadynti| apyabhedopi teSu cet / - - - tena te'janakAH proktAH; . teSu vizeSeSvanvayinA rUpeNAbhedopyasti tenaiva te janakA iti cet (1) tenAnvayirUpeNa te vizeSA ajanakAH proktAH ekatrApi vizeSe tadbhAvAt shkaarivaiphlyprskteH| tadanvayavyatirekAnarthavidhAnAd vizeSasya viparyayAcceti / kiJca (1) pratibhAsopi bhedakaH ||17naa.. ananyabhAk sa evArthastasya vyaavRttyopre| pratibhAsopyananyabhAga' bhevako vishessaannaamsNkiirnnruupvyvsthaapnaat| api zabdAdutpattisthitivitAzAdayazca smaanaaH| tatazca vizeSa evArthaH paarmaarthikH| ye tvapare sAmAnyAdayo dharmAste tasya zeSasya vijAtIyAd vyAvRttayaH kalpitA. anarthakriyAkAriNaH / 1na plavatvena hetunA nAsyA yuktadUSaNaM saamaanybuddhii| 2valyadoSatvamapanIya prakArAntareNa prkraantcoddaapnyaa(yaa)h| 3 "ekApAye phalAbhAvAd vizeSebhyastadudbhava" (33165) iti prasAdhanaM prAguktaM smArayati / nAtra viroSosti / "sAmAnyAnvayavyatirekAnanuvidhAnAditi naaptybhinnmityaadinaa| "syAtAM nAzodbhavo sakRti"tyAdinA (33167) bhevaM prasAdhya pratimAtabhevenApi bhedmaah| *prtivyktibhinnH|
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 pra0 vA0 mulI (3 paricchedaH) tat kArya kAraNa ookaM tatsvalakSaNamiSyate // 171 // tasyAgAptiphalAH sarvAH puruSANAM pravRttayaH / yAkAra tu yadrUpaM tatkAryaM kAraNaJcoktaM tatsvalakSaNamiSyate (i) tasya syAvAptistatphalAH puruSANAmarthAnarthaprAptiparihAraiSiNAM pravRttayaH sarvvAH / kiJca (1) yathA'bhedAvizeSepi na sarva sarvvasAdhanam // 172 // tayA bhedAvizeSepi na sarvva sarvvasAdhanam / sAMkhyasyApi mate yathA'bhedasya pradhAnAtmatayA savrvvabhAveSvavizeSepi na savrvva vyaktaM sarvvasya kAryasya sAdhanaM hetuH / tathA bhedAvizeSepi na savrvvaM kSitibIjAnalazilAdikaM sarvvasya tApAGakurAdeH sAdhanaM / bhede hi kArakaM kicida vastudharmatayA bhavet // 173 // vizeSAntarAd bhede hi sati vastudharmatayA vastusvabhAvatvAt kiJcid vastu kArakaM bhavet / na sarvvamiti yuktaM svahetubalAyAtatvAd bhinnazaktikatvasya / (173 ) . * abhede tu virudhyete tasyaikasya kriyAkriye / abhede tu savrvvabhAvAnAM virudhyete tasyaikasyAGakurAdeH kriyAkriye bIjarUpatayA pramANamaGakurakArakamakArakaJca dahanarUpatayA / vipratiSiddhacaitat ' 1. kathamekasya yuktaM // bhedopyastyakriyAtazcet na kuryuH sahakAriNaH // 174 // vyaktInAM mitho vyaktirUpatayA bhedopyasti / vyaktyantarasAdhyasya kAryasyAkriyAtazvet / tadA bhedAt sahakAriNaH kAryaM na kuryuH / ekasya yaH kArakaH svabhAvastasyAnyatrAbhAvAt / (174) paryAyeNAtha kartRtvaM sa kiM tasyaiva vastunaH / vizeSarUpaM / evaM mImAMsakAdi matena prAtibhAsikaM sAmAnyaM nirasyAnumAnikaM pratyAha / bauddhasya / * traiguNyasya bIjavahanAdyAtmakasya / * abhave tu tasya sarvvatrAbhinnatvAt kriyAkriye viruddha /
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAnyacintA 349 atha' kArakaikasvabhAvAnugamAt sahakAriNAM paryAyeNa krtRtvN| sa paryAyastasyAnvayina ekasya 2 vastunaH kiM (kasmAt) yuktH| na hyekaM vastu kArya kurcata paryAyeNa na karotIti yuktaM vyapadeSTuM tenaiva kriymaanntvaat| sahakAriNAM bahUnAM paryAyeNa kriyA smbhaavyte| teSu caikasya kAraka rUpamanyatra nAstIti na te kuryuH / sarveSAJca svahetuvalAyAta ekakAryakArakaH svabhAvo'smAbhiriva sAM khyai rnessyte|| kinyc| atyantabhedAbhedau tu syAtAM tadvati vastuni // 175 // tadvati sAmAnyavizeSavati vastuni svIkriyamANe'tyantamekAntena sAmAnyavizeSayorbhedAbhedau syAtAM / sAmAnyasvarUpatvAd bhedasya sAmAnyameva bhavenna bhedo bhedAtmatvAt sAmAnyasya bheda eva bhavet sAmAnyaM / (175) ___ atha tayoH kathaJcana' bhedopyastIti cedAha (1) __anyonyaM vA tayorbhedaH sadRzAsadRzAtmanoH / tayoH sAmAnyavizeSayoH sadRzAsadRzAtmanoH 6 sAdhAraNAsAdhAraNasvarUpayoranyonyaM bheda eva vA bhvet| na kathaJcidekatvaM / ___ etadeva sphuTayituM pUrvapakSayati (1) tayorapi bhaved bhedo yadi yenAtmanA tayoH // 176 // bhedaH sAmAnyamityetad yadi bhedastadAtmanA / bheda eva; yavabIjaJce (t) zAlyaGakurakAraNaM paryAyeNa yadA tacchAlibIjatvena pariNamet / pradhAnazaktyadhiSThitabhedapariNAme pradhAnazakterbhedatvena pariNAme vA sarvatra srvopyogaat| 2 zAlibIjasya yavabIjatvena pariNAmo na yukta ityarthaH bhedAdhiSThAnatvAt paryAyasya / pariNAma nirasyAbhinna bhinna bhinnAbhinnaM sarvAsu cottarottarAvasthAsvanuyAyitvAdUrdhvavRttirvA samaM sarvAsu vyaktiSvanuyAyitvAt tiryagvRtti vA sAmAnya sAMkhyamImAMsakanaiyAyikAderdUSayitumAha kinyceti| 4 nirstmbhinnN| 5 svabhAvAbhedepi lakSaNabhedAt avsthaayaaH| 'anugtvyaavRttyorshlessaat|
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ 350 pra0 vA0 vRttau (3 paricchedaH) na sarvvAtmanA'bhedastayoH sAmAnyavizeSorapi kathaJcid bhedo bhaved yadi (1) anyathA sAmAnyavizeSabhAvAnupapattiH / atrAha / yenAtmanA svarUpeNa sAdhAraNena cAsAdhAraNena ca tayoH sAmAnyavizeSayorbhedaH sAmAnyaM vizeSa ityetad vyvsthaapyte| tenAtmanA sAdhAraNAsAdhAraNena yadi bhedastadA bheda eva tayoH syAt bhinnalakSaNatvAt / tathA ca syAnniHsAmAnya vizeSatA // 177 // bhedasAmAnyayoryadvad ghaTAdInAM parasparam / tathA ca niHsAmAnyavizeSatA sAmAnyavizeSarUpatA'bhAvaH sAmAnyavi - zeSayorabhimatayoH syAt / yadvad ghaTAdInAM vizeSANAM parasparaM na sAmAnyavizeSatA / vizeSaH sva ( lakSaNa ) rUpamanugAmi sAmAnyaM tadevAnugAmi vizeSa ucyate ( / ) yadi tu tayorbheda eva na sAmAnyavizeSabhAvaH syAt / yamAtmAnaM puraskRtya puruSoyaM pravartate // 178 // tatsAdhyaphalavAvchAvAn bhedAbhedau tadAzrayau / cintyate svAtmanA bhedaH ; api cAyaM vyavahArI puruSo yamarthasyAtmAnaM svabhAvaM puraskRtya pravRttiviSayatvenAgrahaM kRtvA tatsAdhyaphalavAJchAvAn arthasAdhyaphalasamIhAyuktaH sana "pravarttate (1) tadAzrayau tadarthaviSayau bhedAbhedau zAstrakAraizcintyete / na tvarthakriyAnupayuktasAmAnyaviSaya (1) teSAJcArthakriyAkAriNAM puruSapravRttiviSayANAmarthAnAM svAtmanA svarUpeNa bhedaH / kathaM tarhyekabuddhizabdaviSayatetyAha / astyeva vyAvRttyA ca samAnatA // 179 // vastu nAnveti pravRttyAdiprasaGgataH / 1 sAmAnyaM vizeSa iti bhedasthApanAt / * bhedo niHsAmAnyaH sAmAnyaM nivvizeSaH / 3 ajanyajanakatvena sambandhAbhAvAt / 4 digambarasyordhvatAsAmAnyaM sAMkhyasya tiryak ekadoSeNa (dezinaM ) nirasya tiryaksAmAnyaM punarAha 1 * arthArthinaH sAmAnyasya bhedAbhedacintayA na ki (Jci) danarthatvAt / Atyantikostyeva /
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAnyacintA 351 vijAtIyAd vyAvRtyA ca sA smaantaa'styev| svasvabhAvaniyatantu svalakSaNaM vastu nAnveti sarvatra prvRttyaadiprsnggtH| agnirapi za (=sa) lila' svabhAva eveti za (=sa) lilArthI tatrApi pravarteta / tasmAt sthitametat (1) na kiJcit kimpynvetiiti| ga. jainamatanirAsaH etenaiva yadAhrIkAH kimapyayuktamAkulam // 18 // pralapanti pratikSiptaM tadapyekAntasambhavAt / etena sAMkhya matanirAkaraNenaivAhIkA di ga mba rA yat " syAduSTro dadhi vstutvaat| na vA syAduSTro' vizeSarUpataye" ti / kimapyayuktatayA heyopAdeyaviSayApariniSThAnAdAkulaM pralapanti tadapi pratikSiptamekAntasya bhedasya sambhavAt / AkulatvamevAkhyAtumAha / sarvasyobhayarUpatve tadvizeSanirAkRteH // 18 // codito "dadhi khAde" ti kimuSTaM nAbhidhAvati / sarvasya vastuna ubhayarUpatve' svapararUpatve sati tadvizeSasya dadhyeva dadhinoSTra 69b uSTra evoSTro na dadhItyasya bhedasya nirAkRteH / dadhi khAdeti codito niyojyaH kimuSTaM prati nAbhidhAvati / athAstyatizayaH kazcid yena bhedena vartate // 182 // sa eva vizeSo'nyatra nAstItyanubhayaM param / athAsti dadhnaH sakAzAd uSTrasyAtizayo vizeSaH kazcid yena vizeSeNa coditena bhedena pratiniyamena dadhizabdAd dadhnyeva uSTrazabdAduSTra eva pravartate (1) evantahi sa vizeSa evAnyatrAsambhavI uSTro vizeSo dadhilakSaNo'nyatra vastuni nAstIti sarvaM vastvanubhayaM na svapararUpaM kintu parameva parasmAt / 1 atha svalakSaNamanveSyatIti kiM kalpitavyAvRttyApItyapi na parasparaM bhedaat| yadi ghaTaH paTe syAdudakArthI paTepi pravattata na cAstIti na pravRttyAdinA tulyotpttinirodhaadi| sAmAnyavizeSayorvastuta ekatvAt kRtakAnityatvAni vA vyabhicAro vyAvRttasvalakSaNasyaiva sAmAnyatvAt bauddha / 3 sarvaH sarvasvabhAvo na ca sarvasvabhAvaH / 4 ddhyvsthaayaaN| dadhyAdeSTrAdiSu taadaatmyaanugmaat| svarUpabhedavallakSaNabhedazcet na ca dravyatvaM dravyAdivyatiriktaM bhAvi /
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ 352 kiJca (1) A pra0 vA0 vRttau (3 paricchedaH) sarvAtmatve ca sarvveSAM bhinnau syAtAM na dhIdhvanI // 183 // bhedasaMhAravAdasya tadabhedAdasambhavaH / sarvveSAM bhAvAnAM sarvvAtmatve ca bhinnau dhIdhvanI na syAtAmekaviSayatvAt / tayordhIdhvanyorabhedAt bhedasaMhAravAdasyAsambhavaH syAt / uSTrAd bhinnaM dadhIti bhedavyavahAro dadhyevoSTra iti ca tadAtmatopasaMhAravyavahArazca buddhizabdayorabhedAnna syAt / na hi buddhizabdayorbhedavyavahAro yuktaH / tannibandhanatvAt tasya / tadabhAvepi bhAve cAtiprasaGgAt / bhedapratItyorbhAvAt tAdAtmyopasaMhArazca kathaM tadadhInatvAt tasya / 3. zabdacintA dravyAbhAvAdabhAvasya zabdA rUpAbhidhAyinaH // 184 // nAzaGkyA eva siddhAste'tovyavacchedavAcakAH / 3 uktaM tAvad bhAvAdizabdAnAM vyavacchedaviSayatvaM / yepyabhAvAdizabdA abhAvasya svarUpAbhAvAt tepi rUpAbhidhAyino vastuvAcakA nAzaGakyA eva / sambhavad vastu vAcyaM syAnna veti cintyetApi / ' yatra tu vastveva nAsti tatra kA cintA / ataste'bhAvAdizabdA vyavacchedasya bhAvavyAvRttervvAcakAH siddhAH / tasmAt sthitametat svabhAvahetorvvastutaH sAdhyAtmakatvepi na pratijJArthaikadezo hetuH / sAdhyasAdhanadharmidhvanivikalpAnAM bhinna vyvcchedvissytvaat| na ca sAdhyAdInAM kalpitatvaM bhedasya kalpanAt / zabdatvena nizcito dharmI sattvena ca hetu: ( 1 ) kSaNikatvena nizcitaH sAdhyaH / ityakalpitA eva dharmyAdaya ityuktaM / sa cAyaM svabhAvo hetuH // upAdhibhedApekSo vA svabhAvaH kevalo'thavA // 185 // ucyate sAdhyasidhyarthaM nAze kAryatvasattvavat / ' yathA'viSayazabdAbhAvAgrAhakatvAdapohaviSayAH siddhA iti dRSTAntena paraH sAdhyastathAbhAvaviSayA apyapohaviSayAbhAvasvarUpAgrAhakatvAt (1) kevalamadhyavasAyAttu tadviSayatvaM / 2 kAraNairna kRta iti dvitIyAdikSaNasthAyIti zabde bhinnabhinnAropavyavacchedakatvena / 3 * vastuviSayatve syAt pratijJArthaikadezatA /
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdacintA 341 kvacidupAdhibhedo vizeSaNavizeSo bhinno 'bhinno vA tadapekSaH / kevalo vizeSaNarahitaH zuddhothavA sAdhyasiSyarthamucyate / nAze kAryatvasatvavat / nAze sAdhye kAryatvaM bhinnavizeSaNApekSaH svabhAvaH tajjanmanyapekSitapa' ravyApArasyakAryatvAt / evaM pratyayabhedabheditvAdayo draSTavyAH / utpattimatvaM punarabhinna-kevalaM nAza vizeSaNamutpattyA svabhAvabhUtayA kalpitabhedayA vizeSaNAt / sattvantu eva sAdhye svabhAvo vizeSaNAnupAdAnAt / sattAsvabhAvo hetuzcet sA sattA sAdhyate katham // 186 // bhedenAnanvayAta soyaM vyAhato hetusAdhyayoH / nanu sa tAsvabhAvo hetuzcedabhimataH sAmAnyarUpo vizeSasyAnanvayAt / tadA sA sattA pradhAnAkhyA sarvvavyaktivyApinI kathaM sAdhyate'ce "tanatvAdihetoH / atha bhedAnAM parasparamatyantaM bhevenAnanvayAnna sAdhyate tadA soyaM bhedAnAmananvayo hi hetusAdhyayorvyAhataH / arthAnvayinaH sAdhyatA na yuktA tathA sAghanatApi / tat kathaM sattvaM sAdhanaM (i) tasmAt sattA sAmAnyaM sAdhyaJca sAdhanaJcAnanvayAt syAt / S atrAha / bhAvapAdAnamAtre tu sAdhye sAmAnyadharmiNi // 187 // na kazcidarthaH siddhaH syAdaniSiddhazca tAdRzam / bhAvaH sattA sA upAdAnaM vizeSaNaM yasya sa bhAvopAdAnaH / sa eva kevalasta 7 mAtraM tasmin sAdhye sAmAnyadharmiNi sAmAnyadharmavati na kazcidarthaH pradhAna 1 yadyapi kRtake sattvamasti tathApi hetukRtoyaM kRtaka etanmAtrambivakSitaM na sAmarthyaM / 2 sthAnakAraNAvipratyaya bhevitvapuruSaprayatnajatvaM svabhAvabhUtadharmabhedenotpatti mattvaM / * anitye kRtakamupAdhibhedApekSaM sasvamanapekSaM / sAMkhyasyAsti pradhAnamiti sAdhyaM / 8 satve " atha sattAyAH sAmAnye sAdhye siddhasAdhyatA'to vizeSaH sAdhyaH tatrAnvayAt sAdhyazUnyo dRSTAntoto na sattA / * sattvahetAvasAdhyazUnyo dRSTAntavizeSANAM duSTo hetau sAdhyaM ca / * iti sAMkhyoktau bauddho doSamAha / e asiddhatvAt / 45
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA. vRttau (3 paricchedaH) sivilakSaNaH sAMkhya sya ' siddhaH syAt (1) satvamAtravizeSaNasya dharmiNaH saadhnaat| maniSiddhaJca tAdRzaM sAdhyaM bhedAnAM satvasyeSTatvAt // upAttabhede sAdhyesmin bhveddhturnnvyH||188|| ___ sattAyAM tena sAdhyAyAM vizeSaH sAdhito bhavet / athaikasukhAdyAtmakamityapradhAnavizeSa (Na)vizeSitaM sattvaM sAdhyaM / tadopAttabhede sAdhye'smin / sattve bhaveddheturananvayo'nvayarahitaH pradhAnasya kvacidanvayAsiddheH (1) sAmAnyameva ' punaH kinna saadhyte| sAmAnye sAdhye siddhsaadhndolaat| sattAyAM sAdhyAyAmiSTAyAM tena vAdinA vizeSa evAbhimataH sAdhito bhavet / atra cAnanvayadoSa uktH| asmAkantu (1) aparAmRSTatadrede vastumAtre tu sAdhane // 189 // tanmAtravyApinaH sAdhyasyAnvayoM na vihanyate / aparAmaSTo'nadhyavasitaH tasya vastuno bhedo yasmin tasmin vastumAtre 'tu sAdhane tanmAtravyApinaH sAdhyasyAnityatvasyAnvayo na vihanyate'taH sAdhanatvaM , satvasya yuktN| ... nanu dhUmAdagni sAdhanaipi smaanmett| tathA hi yadi dhUmAdagnisattAmAtra sAdhyate tadA siddhsaadhytaa| aya parvate'stIti sAdhyate tadA'nvayAsiddhiH / naitdsti| na hi pakSAyogavyavacchedastamagniM vizeSI kroti| anagnivyAvRttasya sAdhanAt / sattAsAdhane tu tad (sattva) vizeSa eva pradhAnAkhyaH sAdhyaH / kiJca (1) 1 nAsiddhe bhAvadharmosti vyabhicAryubhayAzrayaH // 190 // dharmo viruddho'bhAvasya sA sattA sAdhyate kthm| gaNyAriya'to nityaH siddhasAdhyatoktA - niranvayavinAzAbhAvAgnitye triguNatvAt sukhaduHkhamohAtmake kartRtvAdiyukte dhUmAgnyostvayogavyavacchedena vyAptiH pravezaniSThatA'siddhA sAdhyeti na dossH| -vossmaah| sttaayaaH| . patra mastatrAgnirityagnimAtreNa vyAptIgninAntarIyo dhUmaH siddho yatrava dRzyate tatravAgnirbuddhiM janayati tatra va sAdhyanirdezena na kiJcit / pakSognena vizeSa
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdacintA sattAyAM sAdhanamacetanatvAdISTaM sadbhAvadharmo'bhAvadharma ubhaya dharmo vA bhvet| tatra sAdhanAt prAgasiddha bhAve bhAvadharmo naastiitysiddhaasau| ubhayAbayo bhAvAbhAvadharmazca vyabhicAryanai kaantikH| na hyabhayadharma ekAntenakasattA gmyti| amUrtatvamiva vastutAM / abhAvasya tu dharmo viruddho'sttvsaadhnaat| tatastrividhadoSaduSTatvAt sAdhanasya sA sattA kathaM saadhyte| * sAdhanapakSetu sattA miNi siddhtvaannaasiddhaa'| anityatAvyAptiprApteH virodhavyabhicArau caapaastau| tasmAd / siddhaH svabhAvo gamako'to gamyastasya vyaapkH||191|| siddhaH svabhAvaniyataH svanivRttau nivrtkH| vyApyasvabhAvaH sAdhyAtmatayA siddho (nizcito) gmkH| tasya vyApyasya vyApakaH svabhAvaH siddho gmyH| vyApakasya tatra bhAva eva / vyApyasya ca tatraiva bhAva ityubhayadharmarUpAyAM vyApteH siddhtvaat| ___atazcAyaM ' vyApakaH svanivRttau tasya vyApyasya nivrtkH| anena sAdhaye-- vaissyNpryogaabuddissttau| (1) nirhetukavinAzaH udaahrnnmaah| anityatve yathA kAryamakArya vA'vinAzini // 192 // ahetutvAd vinAzasya svbhaavaadnubndhitaa| anityatve sAdhye kArya heturyathA yat kRtakaM tadanityaM tathA ghaTaH kRtakazca zabda iti saadhrmypryogH| akAryamakAryasvabhAvo vA'vinAzini nAzAbhAva iti| anityatvanivRttau kRtakatvanivRttiryathAkAze kRtakazca zabda iti vaidhrmypryogH| kathaM punargamyate sattvamAtrAnubandhinI nazvaratetyAha (1) ahetutvAt ahetukRtatvAd yo bhAvasya dharmaH svabhAvaH sa kathaM na bhAvasya / 2 prasaGgasyAzritatvAvatra mUrtanivRttimAtra bhAve vijJAnepi nirUpAlpIti vipkssaadvyaavRttergmkN| hetusiddhi sviikRtyaanekaantviruddhtoktirihaasiddhaavbhaavaat| 4 yat kiJcit sAdhanamupAdIyate tasya / 'nishcyaat| gamyagamakatvamuktvA nivrtynivrtkmaah| 'kRtktvN| 'vyAptiviSayaM pramANaM vipakSe bAdhakamAha pRSTaH prenn|
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ 356 pra0 vA0 vRttau (3 paricchedaH) vinAzasya svabhAvAd vastusattAmAtreNAnubandhitA ' / kasmAdevamityAha / sApekSANAM hi bhAvAnAM nAvazyambhAvitekSyate // 193 // bAhulyepIti cet tasya hetoH kacidasambhavaH / sApekSANAM bhAvAnAM hi yasmAdavazyaMbhAvitA nekSyate rAgasyeva vAsasi / tatazca kazcid ghaTo na vinazyedapi / vinAzakAnAM hetUnAM bAhulyAdavazyaM iti cet / bAhulyepi tasya nAzakasya hetoH kvacid ghaTAdAvasambhavaH syAt / tadvayA7ob ghAtakAnAmapi' bAhulyAt / 3 etena vyabhicAritvamuktaM kAryAvyavasthiteH // 194 // sarveSAM nAzahetUnAM hetumannAzavAdinAm / etena nAza" hetUnAM pratirodhasambhavena hetu " mannAzavAdinAM matena nAzahetunAM mudgarAdInAM sarvveSAM nAze kArye'numApayitavye vyabhicAritvamuktaM boddhavyaM / kAryAvyavasthiteH / vinAzahetorvinAzasyotpattiniyamAbhAvAt / kathaM punavvanAzasyAhetutetyAha / asAmarthyAcca taddhetorbhavatyeva svabhAvataH || 195|| yatra nAma bhavatyasmAdanyatrApi svabhAvataH / asAmarthyAcca taddhetovvinazvarasya vA bhAvasya vinAzaH kriyate nAzahetunA / tatra vinazvarasya svayameva vinAzAdalaM nAzahetunA / avinazvarasya nAzaM kartuM na kazcit smrthH| ca zabdAt kriyA' pratiSeSaH syAt / tathA hyabhAvo yadi paryudAso * " bhAvastAvadityAdinA nirhetukatve siddhe svarasate (1) nivarttamAne ghaTe mubugarAdisahAye kapAlajanake sadRzakSaNAnArambhAnmandamatInAM sahetutvAvasAyo mudgarAcchedAt saMtAnasya na pratItibAdhApi / 2 nityopi syAt kazcit / * sarvvazasatve tu na doSo yataH yadupadizyate tajjJAnapUvvaM yathAnyat upavizyate caturAryasasyaM sa jJAnI sarvvavit # liGgatvenopAttAnAM / ye yadbhAvaM pratyanapekSAste taddbhAvaniyatA yathA'sambhavatpratibandhAntyA sAmagrI kAryotpAdane'nyAnapekSazca kRtako vinAze iti svabhAvahetuH / - kArakatvaM /
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdacintA (anupalabdhicintA) bhAvAntaraM kapAlAdikaM tadA tasya mudgarAdihetuteSyata eva / tadutpAdepi ghaTasya na kiJciditi praagvduplbdhyaadiprsnggH| tasmAdabhAvaM karoti.bhAvaM na karotIti syAt / tathA cAkarturahetutaiva / tasmAd vinAzahetora'yogAt eva vinAzaH svabhAvataH svahetorbhavati asmAditi' bhAvo hetuH / yatra nAma vinAzo bhavatIti mudgarAt. kapAlotpattau lokAbhimAnastatra vinAzakAyogAt svahetoreva vinazvarasvabhAvatayotpattedvitIye kSaNe na bhavatIti vktvyN| tasmAdahetutvavyavasthAnAdanyatrApi yatra visadRzAnutpattyA vinAzotpattyabhimAno nAsti tatrApi svabhAvataH svahetoreva vinazyatIti vinAza ekakSaNasthAyI bhAvo jaayte| tathAvidhaM ca bhAvamAtrAnurodhini vinAze satvaM heturavyabhicAraH kAryasya kAraNe tadadhInatvAdityuktaM / tdevaah| . yA kAcid bhAvaviSayA'numitirdvividhaiva sA // 19 // . svasAdhye kAryabhAvAbhyAM sambandhaniyamAt tyoH| . yA kAci v bhAvaviSayAnumitiH sA dvividhaiva kAryabhAvAbhyAM hetubhyAM kAraNavyApakaviSayA bhavantI tayoH kAryasvabhAvayoH eva svasAdhye sambandhasya niymaat| anyasya tu sAdhye'nApatteratadAtmatvAcca naavybhicaarniym:|.. (2) anupalabdhicintA ka, anupalabdheH prAmANyam anupalabdherapyupalabdhinivRttimAtralakSaNAyAH prAmANyamAkhyAtumAha / pravRtterbuddhipUrvatvAt tadbhAvAnupalambhane // 19 // pravartitavyaM netyuktA'nupalabdheH pramANatA / sajjJAnazabdavyavahArANAMpravRtteItipUrvakatvAt tasyA buddhe rbhAvAnupalambhane kAraNAbhAvAt pravartitavyaM neti sAmarthyAt sidhyati (1) na hi kAraNAbhAvaM kArya yukt| ato'nupalabdharupalabdhinivRttirUpAyAH pravRttiniSedhe sAdhye pramANatoktA cA ye nn| na pizAcAdikaM ghaTAdikaM saditi vaktavyamanupalabdheriti sadvyavahArapratiSedhamAtraM sAdhyate na tvsttvvyvhaarH| 'svbhaavmaatrbhaavaat| hetunirpeksstvaat| / atra dvau vastusAdhanAviti praaguktmupsNhrti| vidhi| 'tasya pravRttiviSayasya bhAvasyAnupalambhane pratyakSAnumAnAbhyAM prekssaavtaa|
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA0 vRttI (3 paricchedaH) yatra tarhi pratyakSAnumAnayoH zAstrasya nivRttistasyAbhAva eva sAdhayituM yukta ityAha / 358 zAstrAdhikArAsambaddhA bahavorthA atIndriyAH // 198 // aliGgAzca kathanteSAmabhAvonupalabdhitaH / zAstrAdhikAre 'sambaddhA anena zAstraviSayatvamAha (1) bahavo'rthA aniyata - kAraNopanipAtajanyAH sUkSmA durlakSabhedA manovRttayo janminAM / dezaphalavyavahitA vAnutpannA dravyavizeSA atIndriyAH / anena pratyakSAviSayatAmAha / liGgAccAnanumeyatAmAha / teSAmarthAnAM pratyakSAnumAnazAstranivRttilakSaNAyA anupalabdhitaH - kathamabhAvaH sAdhayituM yuktaH / satyapyanupalambhe teSAM sattvasambhavAt / ata IdRzyanupalabdhiH / sadasanizcayaphalA neti syAd vA'pramANatA // 199 // pramANamapi kAcit syAd liGgAtizayabhAvinI / satossanizcayaphalA neti apramANatA vA'syAH syAt / sattvapratiSedhe sAdhyeM kAcit tvanupalabdhilliGgajA pratItirasminneva sAdhye pramANamapi syAlliGgAti712 zayabhAvinI liGgavizeSaprabhavA / yathoktaM prAgdhetubhedavyapekSayeti (1) upalabdhilakSaNaprAptAnupalabdhiliGgajetyarthaH / svabhAvajJApakAjJAnasyAyaM nyAya udAhRtaH // 200 // yat punaruktamapramANamanupalabdhiriti / yasya kasyacit svabhAvasya jJApakasya' liGgasya cAjJAnasyAnupalabdhe ' rayaM nyAya udAhRtaH / na hi svabhAvo nopalabhyata ityeva nAsti / dezakAlasvabhAvaviprakRSTAnAmadarzanepi sattvAvirodhAt / tato " zAstrAdhikAro yatra prakaraNe tatrAntarIyakAH / * sanizcayaphalA na sadvyavahAranimittAbhAvAt / nApyasannizcayaphalA sandehAt / iti hetoH syAdvAsyA apramANatA / nizcayaphalaM hi pramANaM / zAstraM hi puruSArthamadhivRttaM tatra ca na sarvvamadhikRtaM puruSacetovRttInAM pratyekamAnantyenAzakyavacanatvAdaniyatAnnimittAd bhavanazIlatvAcca bahutvaM / dezAdiviprakRSTAH puruSAnupayogino na nirdezyAH / liGgasyAnupalabdheratizaye upalabdhilakSaNaprAptatvaM tadbhAvo yatrAsti / 4 bhasmavizeSeNa kintu pizAcAdeH / avazyaviSayAyAH / * svabhAvajJApakayorajJAnaM tasya / * svabhAvAjJAnena pratyakSanivRttiruktA /
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdacintA (anupalagvicintA) nAsti' virakta'ceta ityAdya yuktaM (1) na ca kAraNamityeva kAryANyavyavadhAnato bhavanti (1) tato nAsti dAnahiMsAviraticetanAnAmabhyudayahetutA phalAnantaryAbhAvAdityayuktaM / (200) kArye tu kArakAjJAnamabhAvasyaiva sAdhakam / kArakAjJAna ntu kArye'bhAvasyaiva sAdhakaM (1) na hyasati kAraNe kAryasaMbhavaH / svabhAvAnupalambhazca svabhAverthasya liGgini / / 201 // tadabhAvaH pratIyeta hetunA yadi kenacit / tathArthasya vyApakatayA nizcitasya svabhAvasyAnupalambhazca svabhAve vyApye liGginyasattayA sAdhye sAdhanaM tadA ca kAraNavyApakAnupalabdhI gamike yadi kena ciddhetunopalabdhilakSaNaprAptAnupalambhenAnyena vA tayoH kAraNavyApakayorabhAvaH pratIyate (1) na tUpalambhAbhAvamAtreNa sndigdhaasiddhtvaat| kha. svabhAvAnupalabdhiH svbhaavaanuplmbhmaah| - . dRzyasya darzanAbhAvakAraNA'sambhave sati // 202 // bhAvasyAnupalambhasya bhAvAbhAvaH pratIyate / vRzyasya vastuno darzanAbhAvasya yat kAraNaM vyavadhAnendriyavaikalyAdi tasyAsambhave:sati bhAvasyAnupalabdhasya bhAva (=sattA)bhAvaH svabhAvAnupalabdheH pratIyate // ga. anupalabdhirevAbhAvaH viruddhasya ca bhAvasya bhAve tadbhAvabAdhanAt // 20 // tadviruddhopalabdhau syAdasattAyA vinizcayaH / 1 anumAnivRttiruktA linggaajnyaanen| 2 hiMsAviraticetanAde bhyudyhetutaadi|---- 3mUSikAdiviSavikAravad vyavahitaM phalaM syAt / 4 kAraNAnupalambhaH sAdhye'nupalabdhiryA pRshyepi| "yadi kathaJcit kAraNAbhAvaH sidhyeta tavA kAryAbhAvaH sAdhyaH yathA nAtra dhuumongnH|
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA0 vRttau (3 paricchedaH) viruddhasya' nivarttakasya vayAderbhAvasya bhAve tasya za (? sa ) lilAdernivartyasya bhaavbaadhnaat| tadviruddhopalabdhau satyAmasattA yA vinizcayaH syAt / nanvanupalabdherabhAvasAdhane ko dRSTAntaH / vyomakusumAdiriti cet / atrApi yadyanupalabdherabhAvasiddhistadA dRSTAntAntarApekSAyAmanavasthAprasaGgaH / tadanapekSAyAM tadanupalabdhirabhAvAkhyaM pramANamastu / asmbddhmett| na hyabhAvo'nupalabdhyA sAdhyate / anupalabdhireva hyabhAvaH sa ca siddha eva / tathApi tu mUDhaH tamavyavaharan nimitto padarzanena vyavahAryate / tathA ca bhAvo'bhAvasya dRSTAntaH / tayoH svanaimittika pravarttanasya siddhatvAt / 12 nanu yadidaM 10 na santi pradhAnAdayo'nupalabdheriti tatra kathamasadvyavahAravidhiH sadvyavahArapratiSedho vA / pradhAnAdizabdavAcyasya' pratiSedhe tacchabdAprayogAt / atrAha / 360 anAdivAsanodbhUtavikalpapariniSThitaH // 204 // zabdArthavividha dharmI bhAvAbhAvobhayAzrayaH / anAdivikalpAbhyAsavAsanAyA udbhUtavikalpe pariniSThitaH pratibhAsamAnaH zabdArtho dharmI trividhaH / katha 1 3 mityAha (1) bhAvAbhAvo bhayAzrayaH / sadasadubhaya 1 yadabhAvaH sAdhyastadviruddhasyAnayorupAdAnayoranyonyavaiguNyasyAzrayatvenArambhavirodhAt / 2 pratiSedhyasya / 3 upalabdhilakSaNaprAptasya / " anupalambhena / 4 abhAvatatsvabhAvAnupalabdhAvabhAvavyavahAra eva sAdhyate / $ vyavahAraM / * nirupAkhyopi / 8 yathA dRzyaH san dRzyate tathA dRzyo'sannanupalabdheH / * upalabdhyanupalabdhyorbhAvAbhAvavyavahArapravarttanasya / yasya yatra nimittaM sakalamapratibaddhamasti tatra tena bhavitavyaM yathA'GkurAdi / asti copalabdhilakSaNaprAptasyAnupalabdhAvasadvyavahAranimittamiti svabhAvahetuH anupalabdhiH / 10 ( dig) nAgAdinoktaM / 11 vAcyamvinA vAcakAprayogAt pradhAnaM / 12 pradhAnazabdAprayoge pratiSedhopi pratiSedhyAkIrttanAnnivviSayasyAprayogAdayukta iti codakAzayaH / 13 kathaM bhAvAzrayorthajanyatvenAvikalpatvaprasaGgAt kthmbhaavaashrystsyaakaarnntvaat| ubhaye'hetukatvAt tyaktaH /
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. . zabdacintA (anupalabijinsA) - vikalpavAsanAprabhavatvAt / tadadhyavasAyena tadviSayatvAt / tatra bhAvopAdAno vikalpaH paTAdirabhAvopAdAnaH zazavizA (?SA) nnaadiH| ubhayopAdAnaH prdhaaneshvraadiH| . tasmin bhAvAnupAdAne sAdhye'syAnupalambhanam // 205 // tathA hetune tasyaivAbhAvaH shbdpryogtH| ....... tasmin zabdArthe pradhAnAdau bhAvAnupAdAne bhAvabhUtapradhAnAzraye sAmye'sya Trb pradhAnA'destathA (bAhya)bhAvAzrayatvenAnupalambhanaM heturvyvhaarsaadhnH| na tu tasya' zabdArthasyaivAbhAvaH pradhAnAdizabdasya tatpratipAdakasya prayogataH // ____ yadi tu vastveva zabdaviSayastadA (1) . paramArthaMkatAnatve zabdAnAmanibandhanA // 206 // --- na syAt pravRttirartheSu darzanAntarabhediSu / . paramArthakatAnatve paramArthekapara (vRtti)tve zabAnAmartheSu varzanAntaraNaviSu pratidarzanaM bhinnAbhyupaga mena nityatvAnityatvatriguNImayatvAdikalpitabhedeSu anibandhanA paramArthanibandhanarahitA pravRttirna syAt / na hi parasparaviruvA bahavo dharmA ekatra snti| atItAjAtayo'pi na ca syAdanRtArthatA // 207 // . vAcaH kasyAzcidityeSA bauddhArthaviSayA mtaa| atItAjAtayopyisatorna syaacchndvRttiH| na ca kasyAzcid bAno'natArthatA syAt / arthamantareNa zabdAbhAvAt / yasmAdete doSA vastuviSayatve vAca iti tasmAdeSA bauddhArthaviSayA kalpi'tArthagocarA mtaa| .. yazca zabdArthaH tasya bhAvAnupAdAnatvaM sAdhyate na tu sa eva niSidhyate'nyathA (1) zabdArthApahnave sAdhye dharmAdhAranirAkRteH / / 208 // na sAdhyaH samudAyaH syAt siddho dharmazca kevalaH / 'buddhittino dhrminnH| 'pradhAnAdivikalpapratibhAsasya bAhyopAdAnasvAnupalambhostIti naapkssdhrmH| viklpsthsy|| / yadi svalakSaNamabhidheyaM syAt tadA tatpratiSe'naryakasya zambasyAprayogaH syAt na caitt| 'svalakSa (tve) ... siddhAnta (tve)| . * vaak| 'viklpbhaasii|
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA0 vRttau (3 paricchedaH) zabdArthasyApave sAdhye dharmAdhAra 'sya dharmiNo nirAkRteH samudAyaH sAdhyo na syAt / dharmidharmasamudAyazcAnumeyaH / dharma eva kevalaH sAdhyate iti cet siddho dharmazcAbhAvAdiH kevalaH ( 1 ) kimarthaM sAghanIyaH pradhAnAdivikalpasya bhAvAnupAdAnatvaM tu na siddhaM tadeva sAdhyaM yuktaM / kiJca (1) 362 sadasatpakSabhedena zabdArthAnapavAdibhiH // 209 // vastveva cintyate hyatra pratibaddha: phalodayaH / sabasatpakSabhedena vastveva vyavahAribhiH zabdArthAnapavAdibhiH cintyate nAvastu / hi yasmAd atra vastuni phalasyArthakriyAyA udayaH pratibaddhaH / tataraca (1) whatsamarthasya vicAraiH kiM tadarthinAm || 210 // gaNDasya rUpe vairUpye kAminyA kiM parIkSayA / aAyAmasamarthasya zabdArthAdivicAraH sadasatpakSacintAbhistadarthinAmarthakriyAvinA ma kiJcit prayojanaM (1) SaNDhasya napunsakasya rUpe vairUpye vA kAminyA vRSasyantyA yoSitaH kiM parIkSayA / " gha. kalpitasyAnupalabdhirdharmaH yat punarAcAryeNoktaM kalpitasyAnupalabdhirddharmma iti tasya korthaH / zabdArthaH kalpanAjJAnaviSayatvena kalpitaH // 219 // dharmo vastvAzrayA'siddhirasyokkA nyAyavAdinA / kalpanAzAnasya viSayatvena kalpita iSTaH pradhAnAdizabdArthaH / asya' kalpitasya vastvA zrayA'siddhirvvastvAdhiSThAnatvAnupalabdhirddharmo nyAyavAdinAcAryeNoktA / 2 pradhAnAdizabdArthasya / " nAstitvaM sAdhyo dharmaH siddhAntI / meM nAstitvamAtrasya kvacit siddhatvAt / udyotaka rAktadoSanirAsAya pRcchati nAgena ( ? dignAgaH) / 8 pratijJA / " dRSTAntamAha / * uttaramAha / - pradhAnAdizabdArthasya / ra * vastuno bAhyasya pradhAnasyAzrayaNaM tenAsiddhiranupalabdhirddharma ukto liGgabhUto bhAvAnupAdAnatve sAdhye pramANena cet satvaM pradhAnasya / nAnupalabdhiH dharmaH / - asyasvAditi paroktamapAstamanena zabdArthasyaiva kalpitatvAt /
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamacintA 4. prAgamacintA nanu yaduktaM (1) pramANatraya nivRttAvapi nArthAbhAvanizcaya iti tanmA bhUta pratyakSAnumAnayorasa+viSayatvAt tannivRttyA (5) bhaavnishcyH| Agamastu sarvaviSaya iti tannivRttau yukto'sittvanizcaya ityaah| nAntarIyakatA'bhAvAcchabdAnAM vastubhissaha // 212 // idadA nArthasiddhistataste hi vkttrbhipraaysuuckaaH| sambandhamAtika nAntarIyakatAyA avinAbhAvasyAbhAvAd vastubhiH saha zabdAnAM / tataH zabdebhyo nArthasya siddhinishcyH| kintarhi tebhyo gamyata ityaah| vakturabhiprAyasya vivakSAyAste zabdAH suuckaastdnvyvytirekaanuvidhaayitvaat| na ca vivakSA yathArthaM bhavati yena paraMparayA tatsamvAdaH syAt / visamvAdAbhiprAyAdajJAnAd vA'nyathApi vivkssaasmbhvaat| AmavAdAvisaMvAdasAmAnyAdanumAnatA // 213 // yadyevaM sarvameva vacanaM pravRttikAmAnAM parIkSArha syaat| kazca samvAdArthaH kathaJcAptavAdasAmAnyAdanumAnatAsyA cArye NoktetyAha / / sambaddhAnuguNopAyaM puruSArthAbhidhAyakam / . . .. parIkSAdhikRtaM vAkyamatonadhikRtamparam // 214 // sambaddhavAkyAnAM parasparAbhisambaddhAnAmekArthopasaMhArAt (1) na ca dshvaaddimaadivaakymivaikaarthaanbhidhaayi| anuguNopAyaM zakyAnuSThAnopeyasAdhanaM. na tu: 'Agamena sh| siddhaantii| ...."shaastraadhikaar"(3|198) ityatra nAgame sarvArthanibandhanamuktaM yat tad bAhyArthe yadyapi ghaTavivakSAtaH paTazabdasyotpattistathApi sthAnakaraNAbhiSAtAdeva saakssaatkaarnnaadutpttervybhicaaraabhaavaanaahetuktvN| .. AgamaprAmANyamabhyupagamyAtra tu naiva bAhyArthe'sya prAmANyamityuktam / ..... yo ya AptavAMvaH sovisaMvAdI yathA kSaNikAH savvaMsaMskAra ityaavikH| AptavAvazcAyamatyantaparokSepyarthe ityavisambAvasAmAnyAdAgamasya bAhyerthe (dig)nAgenAnumAnamuktamityabhyupetabAdhAmAha / ucyate na puruSo'nAzrityAgamaprAmANyamasituM smrthH| pratyakSaphalAyA hiMsAdivirateH svargAdizruteraviratenarakAdibhute / tadbhAve virodhaabhaavaacc| tat sati pravattitavye varamevaM pravRtta iti parIkSayA / prAmANyamAha (1) tacca zAstraM na sarvamadhikRtaM kintu|
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA0 vRttau (3 paricchedaH) viSazamanatakSakaphaNAratnAlaGkAropadezakamiva puruSArthasya svargApavargasyAbhidhAyakaM na tu kAkadantaparIkSopadezakamiva parIkSAyAM pravRttyarhaviSayamadhikRtaM vAkyaM / ato'paramanadhikRtamanavadhAnArhatvAt / 364 pratyakSeNAnumAnena dvividhenApyabAdhanam / dRSTAdRSTArthayorasyAvisaMvAdaH tadarthayoH // 215 // asya ca parIkSArhasya vAkyasyAvisamvAdaH tadarthayo' rAgamAbhidheyayordRSTAdRSTayoH pratyakSA' pratyakSa 'yorarthayoH pratyakSeNAnumAnena ca dvividheneti vastubalabhAvinAsaareyeNa cAbAdhanamanyeSAJca bAdhanaM nAma / yathA pratyakSatvena sammatAnAM paJcAnAM skandhAnAM pratyakSeNAbAdhanaM siddhireva apratyakSatveneSTAnAM zabdAdi triguNamayatvadravyakarmasAmAnyasaMyogAdInAJca tena bAdhanaM / anumeyatveneSTAnAM caturAryasatyAnAM vastubalapravRtte nAnumAnenAbAdhanaM siddhireva / ananumeyatveneSTAnAJcAtmezvarAdInAmanumAnena bAdha eva / atyantaparokSANAM rAgAdihetukA'dharmaprahANAdInAmAgamAzrayAnumAnenAbAdhanaM siddhirevaM rAgAdihetutveneSTasya hetutvAnuparodhinaH snAnopavAsAgnihotrAdeH prahANopAyatayA'nupadezAt hetuvyAghAtasyopAyatvenopadezAcaivaM vidhamabAdhanamavisamvAda iSTaH / AptavAdAvisaMvAdasAmAnyAdanumAnatA / buddheragatyA'bhihitA niSiddhApyasya gocare // 216 // tasyaivaM bhUtasyAptavAdasyAdRSTavyabhicArasyAvisamvAdasAmAnyAt " pratyakSAnumAnAgamyepyarthe utpannAyA buddheravisamvAdAdanumAnatA cA cArya dignAge nAbhihitA 1 guNatrayayuktaJca yadyavisaMvAdi tadA pravattitavyamityavisamvAdamAha / 2 pratyakSAnumAnaviSayayoH / sAMkhye zabdAdisvabhAvAnAM sukhaduHkhamohAnAM pratyakSeNApratIteH / vaizeSikAderdravyamAkAzAdi / anekadravyaJca dravyamavayavI / karmotkSepaNAdi / sAmAnyaM sattA govAdi / AdinA vibhAgAdi / 8 nIlAdivyatirekeNAnupalabdheH / AgamApekSeNa / numAnatA / 'liGgAbhAvAnnAnumeyatA / * rAgadveSAdisvabhAvamadharmantadutthaM kAyakarmAdi cAdharmamabhyupetya snAnAdya nukteH / "zakyaparicchede'visamvAdavatparokSepyAptavAdAlliGgAdutpannAyAH samvAdabuddhera
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamacintA 'gatyA / atyantaparokSeSvartheSu dAnahiMsAcetanAdiSvarthAnayaMzravaNAdAgamaprAmANyamanAzritya sthAtumasAmarthyAdetadbhAve virodhAbhAvAcca satyAM pravRttI? vara meva pravRttirityagatyA 'numAnatoktA / na tu vastuto vacanAnAmartheSu naantriiyktvaabhaavaat| (216) kimvA (1) heyopAdeyatattvasya sopAyasya prasiddhitaH / pradhAnArthAvisamvAdAdanumAnamparatra vA // 217 // kintu (1) heyasya duHkhasatyasya upAdeyasya nirodhasatyasya sopAyasya yathAkramaM samudayasatyasya samArgasatyasya cAgamoktavastubalapravRttenAnumAne prasiddhito nizcayAt / satyacatuSTayAdhigamasya nirvANahetutvena pradhAnArthasyAvisamvAdAt / paratrAtyantaparokSepyarthe bhagavadvacanAdutpannaM jJAnamanumAnaM yuktamiti vA pakSAntaraM / (217) puruSAtizayApekSaM yathArthamapare viduH / iSTo yamarthaH pratyetuM zakyaH sotizayo yadi // 218 // apare nai yA yi kA dayaH puruSasyAtizayApekSaM yathAbhUtArthadarzi tadAkhyAt puruSapraNItaM vacanaM yathArthaM satyArthaM pratijAnIyuH ( 1 ) siddhAntamAha (1) puruSAtizayapraNItaM vacanaM pramANamitISTo'yamartho yadi puruSANAM sotizayo jJAtuM zakyaH syAt / (1) pauruSeyatve ka. puruSAtizayapraNItaM vacanaM pramANam 365 zrayamevaM na vetyanyadoSAnirdoSatApi vA / durlabhatvAt pramANAnAM durbodhetyapare viduH // 219 // ayaM pumAnevaMdvoSavAn na vA nirdoSa ityanyasya' doSA nirdoSatApi vA pramo- 72b NAnAM durlabhatvAd vurbodhe 'tyapare saugatA viduH / dubbadhetyanyadoSA ityanena liGga' vacanavipariNAmena sambandhanIyaM / ' na tu pramANagamya evArthe visaMvAdakAt / saMbhavAt / athavA / " tattvamaviparItaM rUpaM / atonyathAparokSe pravRtya- ' anyaguNadoSanizcAyakAnAM / caitasAnAmatIndriyatvAt nApi rAgAdyanumeyAH kAyavacasAM pratisaMkhya yAnyathAtvasya zakyatvAt / pulliGgabahuvacanaM kRtvA /
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA. vRttoM (3 paricchedaH) taskimazakyocchedA doSA netyaah| - sarveSAM savipakSatvAnihAsAtizayaM shritH| / sAtmIbhAvAt tadabhyAsAd hIyeranAsravAH kvacit // 220 // . sarveSAmAsravANAM rAgAdInAM pratipakSasaMmukhIbhAvAbhAvayoni sAtizayAvupaca. yApacayo zrayanta iti nirhAsAtizayaM nitasteSAM savipakSatvAt pratipakSa'sambhavAt tasya pratipakSasyAbhyAsAt sAtmIbhAvAdArAvA kvaciccittasantAne hIyeraniti khalu nirdoSapuruSApalApaH kriyate kintu tadavadhAraNopAyo nAstItyucyate / icchAdhInasya vyAhArasyAnyathApi kartuM shkytvaat| na ttstthaarthnishcyH| - atha sAtmIyabhUtapratipakSasya mArgAbhyAsAnnirdoSatAyAmapi satyAM vipakSAbhyAsAt punrdossotpttirityaah| ... nirupadravabhUtArthasvabhAvasya viparyayaiH / - na bAdhA yatnavatve'pi buddhastatpakSapAtataH // 221 // nirupadravasya doSarAzerudvejakasya prahANAt / bhUtArthasya prmaannpridRssttaarthvissytvaat| sva'bhAvasyAnAropitatvAt (1) mArgasAtmyasya vipakSeNa na bAdhA ytnvtvessi| yatna eva tAvanna sambhavati vipakSAbhyAse dossdrshnaat| yatnavatvepi tu yuddhastatra mArgasAtmye'bhiruciviSayatvena pakSapAtato na baadhaa| na hi rajvAM nivRttasarpabhramaH sarpa bhAvayituM yatate kazcit (1) bhUtArthasya drshnaat| kha. satkAyadarzanaM doSakAraNam kaH punardoSANAM heturyatprahANAdamI prahIyanta ityA h| sarvAsAM doSajAtInAM jAtiH satkAyadarzanAt / sarvAsAM doSajAtInAM doSaprakArANAM jAtirjanma stkaayvrshnaadaatmaabhiniveshaat| nanvavidyAhetukAH klezA bha ga va to ktA ityaah| sA'vidyA tatra tatsnehastasmAd dveSAdisambhavaH // 222 // nraamysy| bhUtArthatvAdeva mArgazcittasya svabhAva uktH| .doSapratipakSasya viparyayaiH so yatrAbhUtArthA svabhAvardoSaiH na bASArthaH thotriyaH san kApAliko bhavati tasya pUrvA ghRNA yathA'yatnamazakyanivA tdvt| . bhumaantH|
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ Agamacinta 367 sA'vidyA satkAyadarzanamevAvidyA'nyatrocyata iti nAsti virodhaH / tatra satkAyadarzane sati teSvAtmIyeSu snehastasmAdAtmIyeSu snehAt tadapakAriSu dveSAdInAM sambhava iti doSotpattikramaH / ato nairAtmyadarzanaM mArgo yuktaH satkAyadRSTipratipakSatvAt / yatazca sattvadRSTiravidyA / moho nidAnaM doSANAM ata evAbhidhIyate / satkAyadRSTiranyatra ; ata eva moho'vidyA doSANAM nidAnamabhidhIyate / bhagavatA " 'vidyA hetukAH sarve klezA" iti punaranyatra pradeze "satkAyadRSTirdoSanidAnama" bhidhIyate / yonizomanaskArAdayo nanvanyepIndriyaviSayA doSahetavastatkimavidyA satkAyadRSTI evAbhihite ityAha / tatprahANe praddANataH // 223 // tasya mohasya satkAyavRSTi 'lakSaNasya prahANe doSANAM prahANataH prAdhAnyAt sa evokto netara ityarthaH // ( 223 ) 5. apauruSeyatve (1) vedaprAmANyanirAsaH vedapramANyaM nirAcikIrSan paramatamutthApayati / girAmmidhyAtvahetUnAM doSANAM puruSAzrayAt / apauruSeyaM satyArthamiti kecit pracakSate // 224 // girAM vAcAM mithyAtva' sya hetUnAM doSANAmajJAnavisambAdAbhiprAyAdInAM vA puruSasyAzrayAdAzrayaNatvAt apauruSeyaM vAkyaM mithyAtvahetoH puruSadoSasyAbhAvAt satyArthamiti kecit jaiminI yAH pracakSate // (224) 1 mRSa (1) rthatvasya ye hetavo doSA rAgAdayasteSAM vAcazca puruSa abhayastaiH puruSasya parigRhItatvAdapramANatvaM (1) dvidhA zabdArtho nisargasiddho vedAdau aupAdhikaH puruSAdhInonyatra / na midhyAtvaM veve puruSanivRtteH / na saMzayo'pratibhAsAt / nAzAnaM bedAdarthagateH (1) puruSakAraNAbhAvAnmithyAtvakAryAbhAvasiddhiH /
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ 368 pra0 vA. vRttau (3 paricchedaH) girA satyatvahetUnAM guNAnAM puruSAzrayAt / apauruSeyaM mithyA kiM netyanye pracakSate // 225 // tAneva' prati girAM satyatvasya hetUnAM dayAdharmaparatvAdInAM guNAnAM puruSasyAayAdapauruSeyaM vAkyaM satyatA hetoH puruSaguNasyAbhAvAt mithyA kina bhavatItyanye sau ga tAH pracakSate // (225). kiJca (1) arthajJApanaheturhi saGketaH purussaashryH| girAmapauruSeyatveSyato mithyAtvasambhavaH / / 226 // saGketamantareNApauruSe yAdapi vaakyaadrthprtiiterbhaavaat| arthajJApanaheturiha* sabutaH sviikrtvyH| sa ca puruSakRtatvAt purussaashryH| ataH saMketasya' puruSA zrayatvAt girAmapauruSeyatvepi mithyAtvasya smbhvH| saMketavazena vAco'yaM bruvte| sa ca doSAzrayeNa puruSeNa kriyata iti tAsAM na visNvaadshngkaaniraasH| pauruSeyavAkyavaditi vyarthamapauruSeyatvakalpanaM / (226) ka. apauruSeyatvepyaprAmANyam - atha zabdArtha yoH sambandho na pauruSeyaH kintu svAbhAvikaH tato na mithyAtvasambhavaH / tadA (1) sambandhApauruSeyatve syAt pratItirasaMvidaH / sambandhApauruSeyatvepISyamANe syAdarthAnAM pratItirasaMvido'vidyamAnasaGketapratIteH puMsaH / na cecchabdArthayoH sAMketiko vAcyavAcakatAsambandhaH kintu svaabhaavikH| tadA'gRhItaza (?sa) ketopi zrutAcchabdAdarthaM prtipdyteti| ..mI mAM sa kAneva zAstrakAraH prmukhenaah| dayAdInAM / "puruSanivRttyA sattvakAraNanivRttaH kAryasyApi sattvasya nivRttitaH zande satyatvamithyAtvayoH puruSAyattatvAt putvanivRttau satyavanmithyAtvaM ca syAt / / __ vastutaH puMnivRtyA sasthamithyArthatvanivRtterAnarthakyAvanutpattilakSaNamAnarthakyaM sastakAbhAvAt svabhAvatoyaMboSAnupapattiH / zabdArthAnAviteva sambandhonAdiH (1) sa ca tripramANakaH zroturbAdhArya kena zanne prayukte pArzvasthaH prayoktAraM vAcyaM vAcakaJca budhyte'dhykssenn| zrotuzca pratipanatvaM prvRttilinggaanumaanen| arthapratipattyanyathAnupapattyA ca zabdArthAzritAM bAdhyavAcakazaktimavagacchatyarthApatyeti trINi pramANAni sambandhasya bodhe|
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamacintA 369 atha saMketAt satopi tasya sambandhasyAbhivyakti (:) pradIpAdivad ghaTAderato nAgRhItavyaJjakasya vyaGgyapratItiH / tadA (1) saMketAt tadabhivyaktAvasamarthAnyakalpanA // 227 // saGketAt tasya sambandhasyAbhivyaktAviSyamA 'NAyAM saMketAdanyasya sambandhasya kalpanA samarthA sambandhavyavasthApanAya / saMketAdeva vAcyavAcakabhAvasya kalpitasya ghaTamAnatvAt hastasaMjJAderivArthapratipAdanasya / ( 227 ) kiJca (1) vAcA kimekenArthena saha vAcyavAcakasambandhaH / athAnekaiH / tatra (1) 3 girAmekArthaniyame na syAdarthAntare gatiH / girAmekasminnarthe vAcakatayA niyame sati saMketavazAdanyatrArthe na syAd gatiH / dRzyate ca 'vi'vakSAto'nekArthAbhidhAnam * / / anekArthAbhisambandhe viruddhavyaktisambhavaH // 228 // anekairathaivrvAcakatvAbhisambandhe viruddhasyArthasya vyakteH pratIteH sambhavaH syAt / agniSTomaH svargasya sAdhanamiti viparyayopyavasIyeta ( 1 ) tatazcApravRttireva syAt" svargArthinaH / ( 228 ) athAnekArthAbhidhAyyapi zabdaH puruSeNa saGketAdabhimatArthAbhidhAyitvena niyamyate tadA (1) pauruSeyatAyAzca vyarthA syAt parikalpanA / vAcyazca heturbhinnAnAM sambandhasya vyavasthiteH // 229 // apauruSeyatAyAJca vyarthA parikalpanA syAt / tadabhyupagamepi puruSasvAtantryAbhyupagamAt / tadArthebhyo bhinnAnAM zabdAnAM taiH saha sambandhasya vyavasthite: ' / hetuzca ' pratItyanyathAnupapattyA sambandhakalpanamatyarthepi cenna pratItiH kintatkalpanayA saMketa evAnvayavyatirekAt / "nitye sambandhadoSamAha / ' anekArthapratipAdanasya darzanAt sarvve sarvvArthavAcakAzcet / # abhimata eva samaya ityaniyamAt sarvvavAcakatve kiM svargasAdhana evAgnihotrAdisaMketaH kimvA tadviruddhaM buddhimAndyAditi saMzayAt / * dvidhA zabdaviSayaH sAkSAjjAtistallakSitA ca vyaktiriti vyaktyA sambandhe sambandhItyAdi / < vyavasthAya (1): SaSThI / 47
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ 359 pra0 vA to paricchevaH) vAcyo benaavybhicaarH| na hi zabdArthayostAdAtmyaM bhedAt / nApi tadutpattiraryamantareNApi vivakSAtaH shbdotptteH| anyathA caavybhicaaraabhaavaat| (229) uktamaya sNgRhnnaah| . asaMskAryatayA puMmiH sarvathA syAnirarthatA / . saMskAropagame mukhyaM gajanAnanibhaM bhavet // 230 // yadi satinirapekSANAM svata eva vAcakatvaM zabdAnAM tadA' pubhirasaMskAryatayA. satidvAreNa niyamyatayA sarvathA nirarthatA syAt / purusssngketnirpekssaacchbdaadrthprtiiterbhaavaat| etaddoSabhayAt saMskArasyopagame svIkAre idamapauruSeyatvaM mukhyamanupacaritaM gajasnAna mbhavet / gajo hi snAne paGkamapanIya punastenAtmAnaM limpti| tathApauruSeyatvaM sambandhasya svIkRtyApi punaH saGkete puruSA pekSeti vyaktaM sAmyaM / (230) kha. sambandhacintA (ka) sambandhyanityatve sambandhAnityatA sambandhinAmanityatvAnna saMbandhesti nitytaa| tathA sambanibanAmarthAnAmanityatvAt sambandhe nityatA naasti| na hyAzrayApAye bhvtyaashritN| kiJca (1) nityasyAnupakAryatvAdakurvANazca nAzrayaH / / 231 // . arthairataH sa zabdAnAM saMskAryaH purussairdhiyaa| nityasya sambandhasyAnupakAryatvAt / akurvANo'nupakurvANaH zabdo'rthazcAzrayo na yuktH| yataH svAbhAvikasambandhAnupapattirataH sambandho'rthaH saha zabdAnAM puruSavyavahartRbhirarthapratipAdanAbhiprAyAnvayavyatirekAnuvidhAnamA zritya dhiyA kalpikayA' saMskAryoM vyvsthaapyH| / / 'shbdaarthsmbndhvaavinaa| satyaminyArthatvayoH puruSasaMskArapratibaddhatvAt / miNyAryatApi syaat| jAticodanepi na prayojanaM nirloThitametadanyApohe "api pravata pumAn vijnyaayaarthkriyaanmaan|" (3392) "zamAvasaMbandhinAvapi sambadrI puruSasya pratibhAsete vikalpabuddhI anAhilyAhArAbhyAsAvaryakAryaH zambastabhAvAnuvidhAyitvAvityavyavasAyavazAt smbndhvyvsthaa|
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamacintA athAnitya eva sambandhastadA sambandhinAM nAze sambandhasya naSTatvanirarthakaH zabdaH syAt / athavA ( / ) arthaireva sahotpAde na svabhAvaviparyayaH // 232 // zabdeSu yuktaH ; vAcyairarthaireva saha sambandhasyotpAda iSyate (1) tadotpAda iSyamANepi pUrvvamarthena saha sambandhasya vinaSTatvAt / arthasambandharahitAtmasu zabdeSu svabhAvasya sambandhavikalasya viparyayaH sambandhayogI na yuktaH / na hi nityasya pUvvapikasvabhAva'syAnyathAtvaM yuktaM / anyathA nityatAhAniprasaGgAt / (kha) sambandhaH kalpitaH 171 asmanmate tu (1) sambandhe nAyaM doSo vikalpite / vikalpite kalpanAnirmite sambandhe'yaM svabhAvAnyatvaprasaGgadoSo na bhavati / na hi kalpanAklRpto dharmaH svabhAvaM vastutaH spRzati / - nityatvAdAzrayApAyepyanAzo yadi sammataH // 233 // nityeSvAzrayasAmarthyaM kiM yeneSTaH sa cAzrayaH / sambandhasya' nityatvAt Azrayasya vAcyasyApAyepyanAzo yadi jAte riva sammataH tadA nityeSu jAti sambandhAdiSvAzrayasya vAcyasya vAcakasya ca kiM sAmarthyamupakAravizeSAdhAyakaM yena sAmarthyena sa vAcyAdirAzraya iSTaH / na hynupkaarymaashritmtiprsnggaat| nityasya copakArAsambhavaH / bhedAbhedakalpanAyAmayuktatvAt atha nityasyApi jAtisambandhAderAzrayeNAbhivyaktilakSaNa upakAraH kriyate / na cAvyaktihetuH kArako dIpAdivat ghaTAderityAha / jJAnotpAdana hetUnAM sambandhAt sahakAriNAm // 234 // tadutpAdanayogyatvenotpattirvyaktiriSyate / ghaTAdiSvapi yuktijJaiH ; ' arthena sahotpannasyAnupakAriNi zabdenAzrayamAcya sambandhinAmanityatvAdityAdau para / " 3 nityatvAdAzrayanAzepyanAzavat / prasiddhimAtraM tabhirvvastukaM /
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 pravAsI paricchedaH) pArena helanA dIpAbInA bahAriyAM' sambandhAt tadutpAdanayogyatvena' zAnotpAdanasamarthatvenotpattighaMTAviSvapi bhAveSu yuktisAyavidbhirvyaktiriSyate. 'nyathA jJAnotpAdanayogyasya svabhAvasyAnutpattau jJAnotpAdanaM na syAt (1) .. avizeSa'vikAriNAm // 235 / / __ vyaJjakaiH svaiH kutaH koyoM vyakAstaiste yato mvaaH| .. nityAnAM jAtisambandhAdInAmavikAriNAM kutazcidavizeSe vizeSAsambhave svayaMcakarAyAbhimataiH korSaH svabhAvAnyathAtvAdiH kuto na kazcit / yatoarthAt kRtAt taiyaMjakaste 'jAtyAdayo vyaktA mtaaH|| ......... (ga) bhedAbhedavyavasthAto'pi sambandhasyAvastutvam kiJca (0) sambandhasya ca vastutve syAd bhedAd buddhicitratA // 23 // vAmbAmabhede tAveva nAtonyA vastuno gtiH| ... yadi sambandhasya vastutvantadA vastutve sati bhedo'bhedo vaa'bhyupgntvyH| tatra bhevAda' yuddhazcitratA syAt (1) vAcyavAcako sambandhazceti tritayaM dRzyeta / na cekSyate / atha dvitIyaH pakSaH tadA tAbhyAmabhede sambandhasya tau vAcyavAcakAveva syAtAM na tu sambandho nAma kshcit| atha sambandho na bhinno nApyabhinnaH / ato bhedAbhedAbhyAmanyA vastuno gati sti| anyonyavyavacchedAtmakatvAdanayo rAzyantarAsambhavAnnAnyaH prakArosti vstunH| . tasmAd (1) minnatvAd vasturUpasya sambandhaH kalpanAkRtaH // 23 // sadvyaM syAt parAdhInaM sambandhonyasya vA katham / 'yogyvedhaavsthaanaat| na ca sambandhastripramANaka iti sapanAha vA na vAcakAstena vAcyavAcakasambandhasyAvRttirvaNeSu nirarthakatvAt vavRtau sambandhasya vAcakAGgatvaM syaat| sambandhibhyAM sambandhasya bhedaat| yatsambandhAbhyAM (?) madana mopalamyate tattato nAnyat yat dRzyaM nopalabhyate naasti| tatsamyatvarahitaH sambandha itytraah|
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamacintA bhinnatvAd vastunoH sambandhinoH rUpasya sambandhaH svalakSaNaH kalpayA kRtI na vaastvH| anyathA sadravyaM sambandhAkhyaM parAdhInaM sambandhAya kathaM syAt / ". hear bhinnayoH sambandhinoH zleSalakSaNaH sambandhaH parasparamamizrasvabhAvatvAt sarvvasya tathApi sambandhetiprasaGgAt / (6) varNapadAdiSu sambandhasyAsadbhAvaH kiJca (1) varNA nirarthakAH santaH; ayaM sambandho varttamAno varNeSu padAdiSu vA vartteta / tatra varNAH santo nirarthakAH pratyekaM teSAmarthapratipAdakatvAbhAvAt / nAnAprayoktRprayuktebhyo'ryApratipattezca vyatikramaprayuktebhyazca saro rasa ityAdibhyastulyA syAt pratipattistatsamudAyasya cAsambhavaH krameNopalambhAt / na ca samudAyo nAma samudAyibhyo bhinno'nupalambhabAdhita' tvAt / teSAJca vAcakatvAdekasmAdapi 742 pratItiH syAt / pratyekaM na ced vAcakAH samuditebhyopi tebhyo na syAt pratItistadApyanyasyAbhAvAt / . atha krameNa varNeSu gRhIteSu tatsaMskArasahAyenAdhyakSeNa gRhItAdantyavarNAdarthapratItiH / tatkimantya eva varNo vAcako nAnye / tathA ced vyartha teSAmuccAraNaM / savveSu pratIteSvarthapratItiriti cet / kimantyavarNagrAhikayA buddhyA' sarvvatra grahaNaM / anyAnyabuddhayaiva cet / tAH kiM buddhayo'ntyavarNabuddhikAle bhavanti / yena tadArthapratItirucyate / anyAnyakAla eveti cet / yadi tAbhirbAcakA varNA gRhyante (1) ekaikavarNagrahaNepyarthapratItiH syAt / vAcakeSu sarvveSu gRhIteSu pratItiriti cet / tadA tu na pratyekaM vAcakastadatiriktazca samudAyo nAsti // * etenArthAttaratve sambandhasyAzritatvaM zleSaJca gataH / 2 3 vastusanto vidyamAnA api / sAhityAbhAvena / nAnumAnAliGgAbhAvAnna hi kecid dRSTAnte sambandhaM kAryA'rzvapratItiH sambandhasyAtIndriyatvenendriyAvivat sAdhanApekSaNAt / 1 to " kramavizeSeNaikaprayoktRprayuktA varNA eva vAcakA iti na doSazcet / na kramasya nArthAntatvena yad rUpaM sare tadrUpaM rasepIti tulyA pratItiH syAt / * na varNAnubhavAhitasaMskArasya varSNeSveva smRtihetutvAnnArthe na hi gavAnubhavAhitasaMskAro'zvasmaraNamAvaghati / vRSTatvAdityapi na saMketaM vinA'sasyAt / saMketazca sAmAnyaviSayo na varNasvalakSaNe 4.
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA0 mUsI (3 paricchedaH) pratyekaM samarthAH sthitibIjAdayo'kurajanane na ca kevalA janayantIti cet / ye samarthA na teSAM kSaNikatvAt pRthagbhAva ityasamAnaM / samuditA eva tu samarthAH / na tvevaM varNAnAM kvApi samudAyaH kramopalabhyatvAt / tadA ced pratipAdakA avAcakA eva / pUrvvavarNagrahaNasaMskArepi kimantyavarNabuddhau sarvve pratibhAnti na vA / na tAvadupalabhyante tatastadupadarzamapi vyarthaM sarvveSu kramAt pratIteSu smRtiH samudAyaviSayA bhavatIti cet / kimvarNAnAM samudAyosti pratIto vA yaH smayaMte kevalaM klpyte| kalpitasya vAcakatvAbhyupagame na vivAdaH / tasmAnna varNe sambandhavRttiH / padavAkyAdiSu tarhi syAditi cet / 374 padAdiparikalpitam // 238 // vastuni kathaM vRttiH sambandhasyAsya vastunaH / na hi kramoccAritebhyo varNebhyo vyatiriktaM padAdikamupalabhyate ( 1 ) kevalaM kalpanAbuddhayA" kramoccAritAnAM varNAnAM samudAyaH kalpitaH padaM / padAnAJca samudAyaH kalpito vAkyamucyate / tacca kalpitatvAdavastu / avastuni sambandhasya vastunaH kathamvRttiH / na hi zazavizA ( ? SA ) Nasya nIlAdirddhamoM yuktaH / tadevaM na sambandho nityo'nityo vA yukta iti sthitaM // ga. nApauruSeyatA apauruSeyatApISTA karttRNAmasmRteH kila // 239 // santyasyApyanuSakAra iti dhigvyApakaM tamaH / vedavAkyAnAmapauruSeyatApi kenaci nmI mAM sa ka pravareNeSTA karttRNAmasmRteH / liGgAt kila / akSamAyAM kila zabdaH / asyApyarthasya nyAyAd ddUramAyAtasyA * vaiyAkaraNAnAM varNAdivyatiriktaM padAdi nirasyate / bhinnavarNAnubhavAt kathamekapadAdyavabhAsau vikalpaH / asti cetyanubhavostItyAha kramavarNAnubhavadRSTa bhAvimanovijJAnaM varNAnyadAditvenaikasvabhAvAnaSyavasyati miSyAvibhramo'nAdiH / *bahUnAM jIrNakUpAdInAM karttA na smaryate na ca tAvatA'karttRtA / iti vyabhicArAvayuktaM liGgaM jaimi (ni) noktaM //
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyabhijJAcintA 275 aviguNapUrvajJAnAnapekSAyAmAlayAdindriyajJAnAnIva vikalpajJAnAnyapi saha jAyeran / aNuparimANasya nityasyaikasya manaso'nyasminnindriye saktasyAnyavendriyAnta re'gateragamanAdindriyAntarajasya jJAnAntarasyAnudayo yadi sammataH so pi na yuktH| kadAcid nartakIdRSTya vasthAdiSvanekaviSayasannipAte cakSurAdijJAnAnAM sahodayAt / (524) ___ yadA ca na paTIyAn kazcidviSayaH pratyupatiSThate puruSasya ca na kvacidvizeSeNecchA bhavati tadA (1) samavRttau ca tulyattvAtsarvadAnyAgatirbhavet / janma cAtmamanoyogamAtrajAnAM sakRd bhavet // 525 // arthapuruSecchAyAH samAyAM sAdhAraNAyAM vRttau ca manasa ekendriyasambaddhasya tulya tvAdviSayAntare prerakAbhAvAt udAsInatvAt sarvadA tadindriyajJAnotpattau satyAmanyasyendriyAntarajJAnajJeyasyAgatirbhavet pratItirna syaat| asti ca kvacida nAsaktasya viSayAntareSvekasyApyanekArthadarzanaM / AtmamanoyogamAtrajAnAM viSayAnirapekSANAM sukhAdijJAnAnAmindriyamanoyogavizeSasya niyA makasyAbhAvAt sakRd vA janma syA t| (225) ekaiva caitkriyaikaH syAt kindIpo'nekadarzanaH / krameNApi na zaktaM syaatpshcaadpyvishesstH||526|| na hi rUpAdibuddhInAmeva sukhAdibuddhInAmindriyamanoyogavizeSAt pratiniyamaH zakyo vaktuM ekasmAnmanasa ekaiva sukhAdibuddhilakSaNA kriyA jAyate na ca dve iti cet / yadyevaM kiM kasmAddIpa eko'nekdrshno'nekdrssttjnyaanjnkH| draSTura 1 yato viSayAntarAdidukSuH syaat| 2 sakRdapi dIrghazaSkulIsamarmarani samuhadbahalAmodAM dhavalAdirasAnvitAM atisparzavatIM kuDyAM mizrato (?tA) nekendriyajJAnasya samvedanAt sphaTikatulye samanantare sakRtsaMgatasarvArthaSvindriyeSvasatsvapItyAdau sAdhitaM prAk / __3 vaizeSika Aha (1) aNu manodravyaM pRthivyAdidravyeSu ptitN| jJAnantvAtmaguNo navasvAtmaguNeSu madhye paatthaat| 4 yatrAtmA manasA tadindriyeNa tadviSayeNa tatra kramotpattikalpanaivaM syaadpi| aatmmnsonitytvaadvishessaatttprtibddhsnnikrssopyvishissttH| na kramaniyAmakaM mana ekatvAt sakRdAtmasaMyogAt / AtmAnaM kartAramapekSya kaarnnbhuutaat|
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0vA paricchedaH) bhanyo pA racito granthaH sampradAyAd Rte paraiH // 24 // TaH ko'bhihito yena sogyevaM nAnumIyate / ... anyo vA vedAditaraH kAvyAdipranyo racitaH kaviprabhRtibhiH saMpradAyAd Rte upadezAdvinA parairadhyetRbhirabhihitaH ko dRSTo na kazcit (1) yena paropadeze'satyazakyAdhyayanatvena sopi kAvyAdirevaM nityaM nAnumIyate / tatrApi heturayaM siddha ev| atha puru'Na tatkaraNAvirodhAt sandigdhavyatirekatA'sya hetostadA vedepi duSTatvamasyA (:) kathaM nivArya / api ca (0) - 1 yajjAtIyo yataH siddhaH so'viziSTognikASThavat // 242 // -- adRSTaheturapyanyastadbhavaH saMpratIyate / yajjAtIyo yadvyasamAnajAtIyo yaH padArthoM yato hetoH siddho'nvayavyatirekAbhyAM nizcitaH sa tajjAtIyatvenAviziSTo anyo'dRSTaheturapi taddhetukatvena saMpratIyate (1) kimiv| agnikASThavat / kASThakAryatvena vahnanizcitatvAt (1) (i) bahivarzanAdadRSTamapi kASThamanumIyate / na ca vaidika pauruSeyavAkyAnAM kazcidaH (0) sarveSAM durbhaNatvAdInAM mantrAAdisAmArthyAnAJca saadhaarnntvaat| idAnImbedakaraNasamarthapuruSAdarzanaM bhAratAdiSvapi samAnaM / tato'satyavAntara.bhedai bhedADhetUpanyAso na yuktH| sati tu vastutaH (1) . tatrApradarya ye bhedaM kAryasAmAnyadarzanAt // 243 // hetavaH pravitanyante sarve te vyabhicAriNaH / tatra saadhniikRte| vastunyavAntarabhede bheda mapradarya kAryasA mAnyasya vijAtIyavyAvRttimAtrasya varzanAt / ye hetavo yadvedAdhyayanaM tadvedAdhyayanapUrvakaM na karaNapUrvaka yathA yaH pathikAgni: sa jvAlApUrvako na vAraNinirmathanapUrvaka 'vinopadezaM pANazakteH kAvyepi stvaat| polvevatvapratikSAyA anumAnabAyoktAnena / kASThahetukoyamagniriti / 'ivaaniintdkaarnnaat| etasminnyAye sthite| 'laukikabakkiyoH / * puruSakAryaH zabdaH sAmAnyasya tulyasya vaidikazabneSu vrshnaat|| svayamakRtvA vedasya adhyayanaM vASTAntikamagnerdRSTAnto naikaantiktvsaadhnsy| 'bAyopi pathikakRtogniradRSTahetutvAt kAlAntarahetukaH pathikAgnitvAt jvAlAntarasaMbhUtadRzyamAnAgnivat cAlAragijanmanorabAdhyabAdhakatvAdanakAntiko bhisaamaanye|
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamacintA 277 ityAdayaH pravitanyante vistAryante sarvve te vyabhicAriNo'naikAntikAH na hi vedAdhyayanamityevAdhyayanapUrvakaM kRtvA karaNa 'pUrvvakasyApyadhyayanasyopapatteH / araNinirmathanasya ca vahnerbhAvAvizeSAt / bhavatu vA / sarvvathA'nAditA siddhyedevaM nApuruSAzrayaH || 244 // tasmAdapauruSeyatve syAdanyopyanarAzrayaH / evaM vedAdhyayanamadhyayanapUrvvatAsA' dhanaM tathApi sarvvathA'nAditA vedAdhyayanasya sidhyet DimbhakapAMzukrIDAdInAmiva nApuruSAzrayaH puruSAzrayaNAbhAvastu na sidhyet / DimbhakapAMzukrIDA dayo hi darzanapUrvvakA anAdayazca na cApauruSeyAH Dimbhakaireva kriyamANatvAt / evaM zabdA apyadhyetRbhireva kriyante na tu svayamAtmAnaM dhvanayanti yenApauruSeyAH syuH / anAdistAdRk kara'NakramaH puruSaparaMparAyA anAderAgatatvAt / * athAnAditvAdevApauruSeyatetyAha / tasyAnAditvAdapauruSeyatve sAdhye syAdanyopyapauruSeyo'narAmaya iti prasaGgaH / b. tamevAha / mlecchAdivyavahArANAM nAstikyavacasAmapi // 245 // anAditvAd tathAbhAvaH ; mlecchAvervyavahArANAM mAtRvivAhamuktiprApaNamAraNAdInAM nAstikyavacasA.mapi paralokakarmaphalAdyapavAdinAmanAditvAt tathAbhAvo'pauruSeyatvaM syAt / yadi pauruSeyAH kathamanAdaya ityAha / pUrvasaMskArasantateH / 1 vedakriyAzaktirahitasyopadeSTupUrvvakAdhyAyavRSTi brahmAderapi tathAtvaM svayaM racayitvAdhyayanasaMbhavAvirodhAt / * yadvedAdhyayanamityAdau vA / 7 svayaM kRtvA / 3 abhyupagamyAha / # AdinA bhojanAdi bAlasya / * lokavyavahAraH / " mRte bharttari putreNa mAtRvivAhaH kAryaH / vRddhAdInAM mAraNaM saMsAramocanArthaM AdinA madanatrayodazyAM madanotsavaH putrAdijanmotsavaH / * lokAyatikAnAM / 48
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ 27: pra0 vA0 mUlI (3 paricchedaH) pUrvasaMskArAnAdeH santateH santAnena pravRtteH / athAnAditvAt mlecchAdivyavahArANAJcApauruSematAstvityAha / tAdRze'pauruSeyatve kaH siddhepi guNo bhavet // 246 // tAdRze mlecchAdivyavahArasAdhAraNe'pauruSeyatve siddhepi ko guNaH avisamvA752 dalakSaNo bhavet / pauruSeyavAkyAnAM visamvAdAdarzanAdapauruSeyatvamiSTaM / sa ca tasminnapi sati mlecchAdivyavahArANAmiva' duSpariharaH / (kha) 2. anAditve'rtha saMskAramedena saMzayaH atha vedavAkyAnAmevAnAditvAdapauruSeyatvaM tadA ( / ) "arthasaMskArabhedAnAM darzanAta saMzayaH punaH / saMskAro vyAkhyAnaM tasya bhedAnAM vikalpAnAM prakRtipratyayAnekArtha? tvAt rUTheniruktAdibhyazca yathApratimaM puMsAndarzanAt saMzayo'rthanizcayAbhAvaH / b. kasya cApauruSeyatvamiSTaM kimvarNAnAmuta padavAkyAnAmityAha / anyAvizeSAda varNAnAM sAdhane kiM phalaM bhavet // 247 // anyairlokikairvaNairvedikAnAmavizeSAt pratyabhijJAyamAnatvenaikatvAdapauruSeyatvasya' sAdhane kiM phalaM bhavet (i) tathAtve laukikAnAmarthavyabhicArAt / c. vAkyaM bhinnaM na varNebhyo vidyate'nupalambhataH / anekAvayavAtmatve pRthak teSAM nirarthatA // 248 // tadrUpe ca tAdrUpyaM kalpita siMhatAdivat / vAkyaM padaJca varNebhyo bhinaM na vidyate'nupalambhAt ( 1 ) tatkathamasyApI - ruSeyatvaM sAdhyaM / abhinnaM cet tadAnekAvayavAtmatve vAkyasya teSAmavayavAnAM pRthaka pratyeka nirarthakateti padAtmakamanarthakameva syAt / tatazcAtadrUpe'vAcaka 'apauruSeyatvaM kalpayitvApi punaH saMzaya eva yato vedArthavyAkhyAvikalpAnAmAcAryabhedena bhedaH / * varNavikalpamadhikRtya / pratyekaM varNAnarthakyAdaryapratIti kAryAnyathAnupapattyAsti pAvIti cenna yAvAnvavarNasamudAyorthapratItaye saMketastAvatorthapratItyabhAva etasmAnna caivaM dRzyAnupa pavAdeH /
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamacintA rUpe tAdrUpyaM vAcakatvaM kalpitaM kalpanAbuddhinirmitaM mANavakAdAvina siMhatAdi / tataH pauruSeyameva vAcakatvaM syAditi prastutakSatiH // d. atha pratyekamavayavAnAM sArthakatvaM tadA (1) pratyekaM sArthakatvepi mithyAnekatvakalpanA // 249 // ekAvayavagatyA ca vAkyArtha pratipad bhavet / eka pratyekaM sArthakatvepi mibhyAnekatvasyAnekAvayavAtmakasya kalpanA' smaadrthprtiiteH| tathaikasyAvayavasya gatyA vAkyArthasya pratipat pratItirbhavet (1) ekasyApi vAcakatvAt / tatsamudAyo vAcaka iti cet / sa kintebhyo bhinnaH / sa ca pratyuktaH ( / ) avayavA militAH samudAya iti cet / sa ca naH sambhavatyeva / tad yadi pratyekaM vAcakatvameva tadaiSAM pratyekaM vAcakatve caikasmAdapi syAdarthapratItiH / atha (i) sakRcchrutau ca sarveSAM kAlabhedoM na yujyate // 250|| ekAvayavagatmA'rthapratipatteravayavAntaravaiphalyadoSAt sarvvAvayavAnAM sakRcchruti-, riSyate / tadA sarvveSAmavayavAnAM sakRcchrutau cAbhimatAyAmavayavazravaNasya kAlako na yujyate / dRzyeta ca / (ga) sphoTanirAsa: athAnava' yavamekaM varNebhyo vyatiriktaM sphoTarUpaM vAkyaM tacca kramavadvinniyatAnupUrvIkairdhvanibhiH krameNa vyajyate / vyaktyanukrameNaiva ca kramavat pratIyate tadrUpAMvibhAgena nAda rUpANAmvarNAnAM grahaNAt karNavibhAgAvacca lakSyate / vastutastathArahitamapIti kecit / ekatvepi bhinnasya kramazo gatyasambhavAt / tadekatvepi bhinnasyAnavayavasya sphoTarUpasya vAkyasya prathamadhvaninApi vyaktatvAt kama'zo' gateH pratIterasambhavAt sakRt pratItiprasaGgaH / madi prathamavyaktau na pratItiraparAsvapi na syAt / tadekavyaJjakatvAd vyaktInAM / vAcakatvasya puruSeNa kalpitatvAt / 'vAkyArthena / + 'ekasyApyavayavasya vAkyArthavatvAdavayavAntarApekSA na syAt / marakaccAraNe pUrNa * nAvAnAM bhedAt / H 'yadA caikopyakpavoryavAn tadA / ekAvayavabokkAle sarvvatra zravaNAt / -gRhItAgRhIttayorabhedAt / * jatisphoTastu jAtyabhAvAdeka nirastaH /
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ 75b pra0 vA0 vRttau (3 paricchedaH) kiJca ( 1 ) vAkyantannityamanityamvA syAt / 380 anityaM yatnasambhUtaM pauruSeyaM kathana tat // 259 // nityopalabdhinityatve'pyanAvaraNasambhavAt / yadyanityaM pauruSeyaM kathaM na tat yatnasambhavAt ghaTAdivat / nityatvepyupalabdhinityA bhavet / vAkyAnAmanAvaraNasambhavAt / AvaraNAyogAt / yadi nityaM kadAcidupalabhyate tadA tasyAnAvRtasvabhAvatA'bhyupagantavyA / tAdRzaM nityamupalabhyetAbhimatakAla iv| AvRtasvabhAve tu sarvvadA'nupalambhaH syAt / tasmAt kAlabhedenopalabhyAnupalabhyasvabhAvatvAdekasya nAzAdanyasyodaya iti syAt / tathA ca nityatvakSatiH / ekasvabhAva eva zabdaH paraM (1) azrutivikalatvAccet kasyacit sahakAriNaH // 252 // kAmamanyapratIkSoktirniyamastu virudhyate / kasyacit sahakAriNo jJAnajanakasya vaikalyAdazrutiriti cet / kAmamanyasya sahakAriNa upakArakasya pratIkSApekSaNamastu niyamaH pUrvAparaikasvabhAvatAvaraNantu zabdAnAM virudhyate / na hyekasvabhAvaH paramapekSate ceti kSamaM / upkaarksyaapekssnniiytvaat| upakArAntarasya ca svabhAvAntaralakSaNatvAt / api ca zabdA avyApino vyApino vA syuH / tatra ( 1 ) sarvatrAnupalambhaH syAt teSAmavyApitA yadi || 253 || sarveSAmupalambhaH syAt yugapad vyApitA yadi / yadyavyApitA teSAM sarvvatra deze''nupalambhaH syAt / na hyekadezasthitaH zailaH sarvvatropa' lbhyte| yogyatAtizayalAbhAd vyaJjakebhyo dRzyate eveti cet / evantarhi sarvaiH sarvvadezasthairupalabhyeta / tathA vyApitA yadi sarvveSAM zabdAnAM yugapadupalambhaH syaat| vyApitvAt sarvveSAM sarvvatra bhAvAt / atha vyApitvepi ya evAbhivyaktyA saMskRta: sa evopalabhyate netaraH / " avazyaM hyutpattimadanityaM kutazcit syAnnirhetukatve dezAdiniyamAbhAvAt tacca puruSaprayatnAnvayavyatirekAnuvidhAyipauruSeyameva syAt / kiJcideva pratiniyataM vastusthityAsti tatkadAcit kasyacid bhavati tena kvacit kadAcicchravaNaM / 2 zrotrajapratijJayA nityatvaM vyApitvaJca zabdAnAmityAha / 3 prayatnAbhihatavAyunA saMskRtasya zabdasya saMskRtenaivendriyeNopalabdherna prasaGgaH /
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ AgamacintA saMskRtasyopalambhe ca kaH saMskarttA'vikAriNaH // 254 // indriyasya syAt saMskAraH zRNuyAnnikhilaJca tat / saMskRtasya copalambhe ca svIkriyamANe nityatvAdavikAriNaH kaH saMskartA nAma / na hyanupakurvvan saMskarttA' anupakAryo vA saMskAryaH / athendriyamanityatvAt saMskAryaM tataH saMskRta eva pazyati nAnya iti vibhAgaH / satyamindriyasya syAt saMskAraH / kintu tadindriyaM nikhilaM ca zabdagrAmaM zRNuyAt na tvekazabdaM / ' saMskArabhedabhinnatvAdekArthaniyamo yadi // 255 // * anekazabdasaMghAte zrutiH kalakale katham / saMskArasya zabdaviSayasya bhedAt pratiniyamAd bhinnatvAdindriyasaMskArANAmekasminnarthe zabde niyamaH zrutiryadISyate tadAnekazabdasaMghAte kalakale zrutiranekeSAM zabdAnAM kathaM'saMskArapratiniyamAdindriyaM nAnekazabdagrAhi syAt / 3 atha (1) dhvanayaH kevalaM tatra zrUyante cenna vAcakAH // 256 // dhvanibhyo bhinnamastIti zraddheyamavivakSitam / tatra kalakale dhvanayaH zabdavyaJjakAH kevalaM zrUyante na vAcakAH zabdAH (1) dhvanibhyaH zrUyamANebhyo bhinnaM' zabdarUpamastIti yatkiJcididamatizrayaM / zraddhAvazAd yadyetadaGgIkriyate na tu pramANabalAt / kiJca (1) sthiteSvanyeSu zabdeSu zrUyate vAcakaH katham // 257 // kalakale dhvanimAtraM yadi zrUyate na zabdaH tadA bahUnAM vyAhartRRNAM tUSNImbhAbAdanyeSvapyeSu zabveSu sthiteSu ekasmin puruSe vyAharati karma vAcakaH bhUyate 1 atha yathA zabdapratipattyanyathAnupapattyendriyasya saMskArakalpanA tathA saMskArabhedo yataH prativiSayaM bhinnatvAdindriyasyaikazabdasya grahaNaM / pratiniyatA hi saMskArAH zabdAnAM tatra kenacit saMskRtamindriyaM kasya ( ci) deva grAhakaM / tasmAt tAlvAdinA zabdakaraNameva tena yAvantaH zrUyante / 1 vAcaka eva pratiniyatazaktIndriyaM na dhvaniSu / " varNapadAdizabdasya dhvanivizeSatvAt /
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA. vRttau (3 paricchedaH) kalakalai va dhvanimA zrutistadApi syaat| atha vAcakasyolabdhipratyayabhAvA"dupalabdhistadA kalakalepi syAd vizeSAbhAvAt (1) __ yadi cendriyANAM saMskAravizeSAcchabdavizeSopalabdhipratiniyamastadA (1) kathaM vA zaktiniyamAd bhinnadhvanigatirbhavet / zaktiniyamastadA zaktiniyamAdindriyANAM kathaM bhinnadhvanigatirbhavet / ' zabdavizeSavat dhvanivizeSasyaiva grAhakamindriyaM syAt tatkathaM klkldhvniprtiitiH| -kiJca (1) dhvanayaH saMmatA yaiste doSaiH kairapyavAcakAH // 258 / / - dhvanibhirvyajyamAnesmin vAcakepi kathaM na te / * kairapi doSa+nayo'vAcakAH sammatAste doSA vyajyamAnepi vAcakesmin kathanna bhavanti / tthaahi| yathA pratyekamavAcakatvAdvAca(ka)tve vA dhvanyantaravaiphalyAt sAhityAbhAvAcca dhvanayo'vAcakAstathA dhvanibhiH pratyekaM vAcakAnabhivyakterabhivyaktI vA dhvanyantare vaiphalyAt sAhityAbhAvAcca nAbhivyajyeta' zabdaH / anabhivyaktazca kamarthaM prtipaadyet| / (gha) a. varNAnupUrvicintA varNAnupUrvI vAkyaM cenna varNAnAmabhedataH // 259 // teSAzca na vyavasthAnaM kramAntaravirodhataH / varNAnAmAnupUrvI paripATivizeSo vAkyaM / taccopalabhyata eveti cet / na varNAnAmAnupUcyA abhedtH| na hi varNebhyo bhinnA AnupUrvI pratIti .. ' avaackshrvnnaadev| vAcakena saha pRthagvA dhvanerapi zravaNaM syaadityrthH| "kalakalepi vAcakazrutiH syAt pdvaakycchedbaadhaat| 'pUrvapUrvadhvanibhAgasyottarottareNa dhvanibhAgenAsandhAnAd vaiyAkaraNAcairavAcakA iSTAte dossaaH| tasmAdanupalabdhivAdito dhvaniH gatau vA yugapannAnArUpadhvanizrutivacchabdAnAmapi syAt na hi taiH kinycidpraaddh| - tanna vrnnaapaurusseytaa| na varNavyatiriktaM taccApauruSeyaM /
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNAnupUrvicintA - 2 vissyH| tatazca varNA eva vAkyamiti syaat| teSAJca lokavedayorna vizeSa iti sarvatra prAmANyaM / athAprAmANyamvA syaat| atha vizeSAnupUrtIkA varNA eva vedavAkyaM netara ityAha 1 teSAJca varNAnAM na vyavasthAna krmniymH| 76a kramAntarasya laukikasya virodhtH| tathA hi varNavadAnupUrvI nityA na ca vA bahavaH / snti| samAnajAtIyA vA ekatvAd vrnnsy| tatazcAgnirityevA . kAragakAranakArANAmAnupUrvIviziSTa: syAt nagamityanyathA na bhvet| kRtakAnAmapi bIjAGakurapatrAdInA mRtusaM vatsarAdInAM viziSTAnupUrvI nAnyathA bhavati kimpunnityaanaaN| sA ceyamAnupUrvI varNAnAM (1) ___ dezakAlakramAbhAvo vyAptinityatvavarNanAt // 260 // _ - dezakRtA vA * pipIlikAnAmiva paMktau syAt / kAlakRtA vA biijaangkuraadiinaamiv| dvayorapi dezakAlakramayorabhAvo varNAnAM vyAptinityatvayovarNanAt / anyonydeshprihaarenn| vRttihi deshpaurvaaNpry| tacca srcgaanaamsmbhvi| tathA-' nyonyakAlaparihAreNa vRttiH kAlapaurvAparyaJca nityaanaamsmbhvi| (260) athAnupUrvI samarthanArthamanityatA'vyA pitessyte| .... - anityAvyApitAyAJca doSaH prAgeva kiirtitH| anityA vyApitAyAJca doSaH praagevoktH| anityatve paurusseytaa| avyApitve ca sarvatropalabdhizca na syAt / / vyaktikramopi vAkyaM na nityavyaktinirAkRteH // 261 // vyApArAdeva tatsiddheH karaNAnAM ca kaarytaa| vRttyH| 1 atha kramo varNAnAM dharmamAtraM na vastvantaraM tatoyamadoSa ityaah| na vyavasthitakramatvaM yena kenacid vyavasthi (ta)kramA vaidikAH syuranye laukikA yatheSTaparA4 karNa ekatra evAkAragakAro gakArazca karaNI 'hemntaadi| zaukravAhaspatyAdi AdinA grhaadi| vezakAlAbhyAM kRto yaH kramastasya vrnnessvbhaavH| 'bIjakAle nAukurastatkAle na ptraadi| "anityaM yatnasaMbhUtaM pauruSeyaM kathanna tadi" (33251)tyaashinaa| 10 na varNAnupUrvI vAkyaM yenAyaM doSaH syAt kintu vrnnvyktrityaah|
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ 384 pra0 vA. vRttau (3 paricchevaH) ___ iti nityavyApinAmapi zabdAnAM vykterbhivykteH| pratiniyatadezakAlAyAH namo vAkyaM na yuktH| nityasya vyktiniraakRterjnyaanotpaadnhetuunaamityaadinaa| tasmAt karaNAnAM vyAparAveva teSAmvarNAnAM siddheH kAryataiSAM yuktA na vynggytaa| ___b. kiJca (1) svajJAnenAnyadhIhetuH siddharthe vyaJjako mataH // 262 // ___ yathA dIponyathA vApi ko vizeSosya kaarkaat| ' siddhe vidyamAne'rthe / svajJAnena kAraNenAnyasya jJAnahetuLaJjako mtH| pradIpo ghaTasya ythaa| anyathA vApIti yadi vyaGagyaH prAk siddho na bhavet tadAsya 'vyaakasya kArakAddhetoH ko vizeSo na kshcit| apuurvprtipttihetutvaavishessaat| c. tathA (1) karaNAnAM samagrANAM vyApArAdupalabdhitaH // 26 // niyamena ca kAryatvaM vyaJjake tadasambhavAt / karaNAnoM samagrANAM vyApArAt niyamenopalabdhitazca kAryatvameva varNAnAM vyaJjake dIpAdau tasya vynggyoplbdhiniymsyaasmbhvaat| na hi dIpa ityeva ghaTapratItiH / karaNasAmagryantu kAryamavazyambhAvayatIti karaNasAmagrye niyatopalambhasya kaarytaiv| d. tadpAvaraNanAM ca vyaktiste vigamo yadi // 264 // abhAve karaNaprAmasAmathrya kiM nu tadbhavet / 'yadA kAryasyAkriyA vyktiH| vyaJjakakRtena sAkSAjjananazaktyupadhAnena jJAnajananAsamarthAnAM kAryavizeSa eva vyaktiH / svakAraNAdutpanne vynggye| dIpaH svajJAnadvArA ghaTaM bossyti| "zabdo vA ghaTAdivat kAryavat kArya eva? yaH parArtha prayujyate sa prayogAt prAg vidyamAno yathA vAzyA(?vAsyA)vi cchidaayaaN| prayujyate ca zabdaH parapratyAyanAya / pratyabhijJayApi siddhH|| he kSaNikepi karmaNi prayogo vIpAdau ca pratyabhijJatyanekAntA ete| "ghaTazUnye deze'nupalabdhaH /
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNAnupUvicintA 385 teSAmvarNAnAM rUpasya stimitavAyavIyAvayavasaMyogarUpANAmAvaraNAnAM prayatnapreritena vAyunA vigamo yadi vyaktiste mI mAM sa ka syeSTA tadA pUrvAvasthAtyAge nAtizayo na vyktirnitytvaaskteH| upalambhAvaraNavigamo vA zabdAlambanaM jJAnamvA vyaktiH syAdityatrAha kArya vyaktirazakyA yasmAdAvaraNavigame'bhAve nIrUpe karaNagrAmasya kiM nu tat sAmarthya bhavet / kvacit kartavye sAmarthya syAt / na tu kartavyAbhAve / yadi samastakAtvarya (? yatva) sambhavepi zabdAnAM na kAryatA tadA (1) zabdAvizeSAdanyeSAmapi vyaktiH prasajyate / / 265 / / tathAbhyupagame sarvakArakANAM nirrthtaa| zabdAdavizeSA danyavyApArAntarAdupalabhyamAnatvaniyamenAnyeSAM ghaTAdInAmapi vyaktiH prasajyeta kAryatA na syaat| 3 tathAbhyupagame ca sarveSAM kArakANAM vyaJjakAbhimatAnAM nirrthktaa| utpAdakaM hi kAraNamiSyate na tu vyaJjakaM shbdaanaamiv| e. sAdhanaM pratyabhijJAnaM satprayogAdi yanmatam // 266 // anudAharaNaM savvabhAvAnAM kssnnbhnggtH| * yacca nityatvasiddhaye varNAnAM pratyabhijJAnaMdeg satprayoga AdizabdAduccA. yaMmANatvAdi sAdhanaM mataM sanneva hi pryujyte| yathA vAsyAdi cchidAyAM (1) tataH prayogAt prayogepi vidyamAnatvAd varNA nityA ev| tadanudAharaNaM dRSTAntavikalaM sarveSAmbhAvAnAM kssnnbhnggtH| ___ dUSyaH kuheturanyopi; anayaiva dizA parairucyamAnaH kuhetura'nyo 'pi dUSyaH / 1 nityasyAnAdheyAtizayatvAnnAvaraNamityuktezca / 2 na kiJcidapi kArya syaat| sarvasya vyaGagyatvamiSTaJcet / 4 vyakteH pakSatrayAnatikramAt tasyAtrAsaMbhavAjJAnasya siddhtvaat| 5 vyaJjakavikalpatraye dvayaM nirstN| na jJAnakaraNAt satkAryakA(?vA) de vastuvat / asatkArye tu sarvasya kAryatAsaktinivat syaat| kinyc| * aSTakRtvo gozabda uccArito nASTau goshbdaaH| yatprayujyate tatprAk sad yathA vaasyaadi| yatparArtha prtyaayttmuccaaryte| uccaritapradhvaMsitve parapratyAyanaM na syaat| vinaashsyaakaarnntvaadinaa| ........ sAdhanArthaH 46
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA0 vRttau (3 paricchedaH) f. atha buddhirabhivyaktirvvarNAnAM sA ca kramavatI vAkyamiSTaM tadA vAkyasyApauruSeyatveneSTatvAd buddhirapauruSeyI syAt / tatra (1) buddherapuruSAzraye // 267|| bAdhAbhyupeta pratyakSapratItAnumitaiH samam / buddherapuruSAzraye puruSAnAzrayaNe 'bAghA / kairityAha / abhyupetapratyakSapratItAnumitaiH samaM ekakAlameva buddherapuruSAzrayatvasyAbhyupetena puruSa guNatvAbhyupagamena pratyakSapratItena ca puruSakAryaM tvena / tatprayatnakA 1 ryatvena vA kAdAcitkatvA-.' numitena kAryatvena ca bAdhA / g. varNAnAmAnupUrvI vAkyaM syAdityAha / nupUrvyAzca varNebhyo bhedaH sphoTena cintitaH // 268 // kalpanAropitA sA syAt kathaM vA'puruSAzrayA / 4 barNebhya AnupUrvyA bhavazca sphoTena cintitena ekatvena hyabhinnasya kramaza ityAdinA cintitH| na hi varNebhyo vyatiriktA AnupUrvI kAcidupalabhyate / abhedapakane ca sarorasa ityAdI pratipatterbhedAbhAvaprasaGgaH / prakArAntarasya caabhaavH| tasmAd vastubhUtAnupUrvyA'yogAt kalpanA' ropitA sA syAt / tathA cApuruSAzrayA kathamucyate / (Ga) nirhetuko vinAzaH kathaM punaravagamyate dhvaniravazyamanitya ityAha / sattAmAtrAnubandhitvAt nAzasyAnityatA dhvaneH // 269 // avinAzAt sa evAsya vinAza iti cet katham / anyonyasya nAzostu kASTha kasmAnna dRzyate // 270 // sattAmAtrAnubandhitvAnnAzasya dhvaneranityatA / na khalvasatAmanyasmAnnAzotpattiH svahetoreva tu vinazvarasvabhAvatayotpannA bhAvA vinazyanti / vinAzo hi kriyamANo bhAvAd vyatirikto 'vA bhavet / avyatirekapakSe bhAva eva kriyata * jJAnaM vyaktirityatra buddhInAM anukramo vAkyAvyaktInAM *mavatvAt / taccAyuktanna buddhirUpatvAd vAkyasya abhyupagamya doSamAha / tIrthasya / " bhAvasyaiva kAryatvAt / 'sAdhye pratijJAyAH / sadbhAvabhAvitvAt / < abhyupagamyAha /
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirhetuko vinAzaH 387 iti syAt / taccAza' kyatriyamutpannatvAt / vyatirekepyagneH sakAzAt arthAntarasya vinAzAkhyasyotpattau kASThasya darzanambhavedavinAzAt / sa evAgnijanmA'rtho'sya vinAzastenAdarzanamiti cet kathamanyorthonyasya zaktaH / evaM ti prasaGgaH syAt / kASThe'gnikRtaH svabhAvo vinAzo na sarvva iti cet / kASThavinAzayoH kaH sambandhaH / nAzrayAzrayibhAvo niSetsyamAnatvAt / kAryakAraNabhAvazcet agnerapi sa vinAzaH syAt / tasyApi kaarytvaat| tasmAnna bhAvAntaramarthasya nAzaH ( 1 ) astu vA nAzaH kASThaJcedapracyutaprAcInasvabhAvaM kasmAnna dRzyate / nanu yosAvarthAntarasvabhAvo vahnikRtaH / sa kASThasya nAzo nAzarUpatayA pratIteH / vinAzazcAbhAvo yazcAbhAvaH sa kASThavirodhirUpa eva kriyate / na cAyamarthAntaratvAd ghaTavad virodhirUpatayA kurttumazakyaH / na hi ghaTavadarthAntaratvAd dhUmo'gnikAryo na bhavati / tasmAd yathAntararUpopi dhUmo'gninA kriyate tathA virodhirUpopi vinAzIkriyeta / yayozca parasparaparihAreNa virodhastayorekabhAva evAparasparasyAdarzanamiti kathamagnikRtasyArthAntarasya vinAzasaMjJitasya virodhino bhAve kASThasya darzanamucyate / atrocyte| yosA'varthAntarasvabhAvo nAzastena saha kASThasya ko virodhaH / 772 yadi sahAnavasthAnalakSaNaH sambhAvyata eva / tadbhAvayonivarttyanivarttakabhAvadarzanAdagnizItayoriva / kintu bhAvAntarasya yadi kASThavinAzakatvaM / sa ca nAzaH kimarthAntaranivRttiH / arthAntaratve tulyaH prasaGgaH / nivRttizca niHsvabhAvA na tatra hetuvyApAra iti vakSyate / parasparaparihArasthitila' kSaNazced virodhaH / evmpytiprsnggH| yathA kASThAd bhinnamabhimatapadArthAntaraM tathAnyadapi ghaTAdikamiti tadapi kASThasya vinAzaH syAt / nanu ya eva kASThasya nAzarUpatayA virodhirUpatayA ca svahetubhiH kriyate sa eva nAzo na tu yaH kazcidartha iti kathamatiprasaktiH / 1 kASThasyAbhAvo'bhUtatvAnna dRzyate / 2 bhavatvagnijArthasyAbhAva iti nAma tathApi / 3 sarvve padArthAH kASThasya vinAzaH syuH / * tena parigrahAt svIkArAt kASThaM na dRzyate / tadutpAdepi kASThaM tathaiva dRzyate / 8 tato nAtiprasaGgaH /
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA0 vRttau (3 paricchedaH) tadapyayuktaM / parasparaparihAreNa hi virodhI nAza iSTa: / sa ca parasparaparihAro'bhimatapadArthavad ghaTA dInAmapIti na vizeSaH / atha ya eva kASThanivRttirUpaH sa eva tannAzo nAnyaH / kimidaM nivRttirUpatvaM kASThAdanyatvaM nivRttimAtrAtmakatvamvA / anyatvaJcet taditarasyApi samAnaM / nivRttimAtrAtmakatvaJca bhAvAntarasyAyuktaM svabhAvAvizeSavatvAt / yadutpattau yannivRttiH sa virodhI nAzazceti cet / anyA tarhi vinAzAnnivRttiH / tatra ca samAnaH sarvva eva prasaGgaH / tasmAt kASThaM svarasanirodhitayA nivarttate'gnikASThAdisAmagryAstvaGgArAdikaM jAyata iti yuktaM / arthAntarasvabhAve tu sati nAze kASThaM kasmAnna dRzyata ityanivAryaH prasaGgaH / 388 tatparigrahatazcenna tenAnAvaraNaM yataH / vinAzasya vinAzitvaM ; tena vinAzAkhyena bhAvAntareNa parigrahatovaSTabdhatvAt kASThAdarzanamiti cet / na tena bhAvAntareNa kASThasyAnAvaraNaM yatastataH kASThasyAparigrahaH / na hi nAzo vastvAvaraNamavinAzitvaprasaGgAt / na ca pUrvvAparaikasvabhAvasyAvaraNaM yuktamityuktaM / kiJca (1) syAdutpattestataH punH||271|| kASThasya darzanaM ; bhAvAntarabhUtasya nAzasya yadyutpattiriSyate tadotpattiliGagAd vinAzitvaM nAzasya syAt ghaTAdivat / tataH kASThanAzasya nAzAt punaH kASThadarzanaM bhvet| hantRghAte caitrApunarbhavaH / yathAtrApyevamiti cet hanturnAmaraNatvataH / / 272 / / nanu caitrasya hanturvyAghAte kRte caitrasya punarbhAvo nAsti yathA, tathAtrApi kASThanAzanivRttyA na kASThapunarbhAva iti cet / na hanturamaraNatvataH / na hi hantA maraNaM caitrsy| kintvanya evendriyAyurnirodhaH / yena hantRmaraNe caitrapunarujjIvanaprasaGgaH / yadi tvandriyAdinirodhanivRttiH syAt syAdevojjIvanaM tacca tvanmate prAptaM / nirodhasyotpattibhAvayoriSTaH / (272 ) ' yadutpattimat tadvinazvaraM /
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirhetuko vinAza: ananyatve vinAzasya syAnnAzaH kASThameva tu / tasyAsatvAdahetutvaM nAtonyA vidyate gatiH // 273 // atha na bhAvAdbhinno nAzaH kintarhyabhinnaH / ananyatve vinAzasya nAzaH kASThameva tu syAt (1) tasya kASTha' syAgnisannidhAnAt ( 1 ) prAgeva satvAdahetutvaM 5 nAzakAbhimatasya / nAto bhedAbhedaprakArAdanyA gatirutpattimatosti / dvidhApi ca nAzahetvayogaH 2 / ( 273 ) ahetutvepi nAzasya nityatvAd bhAvanAzayoH / sahabhAvaprasaGgazcedasato nityatA kutaH || 274 || 389 ahetutvepi nAzasya nityatvAdAkAzAdivat bhAvanAzayoranyonyAbhAvasvabhAvayoH sahabhAvaprasaGgazcet ( 1 ) nanu nAzasyAsato nIrUpatvAnnityatA kutaH / vastu hi nityamanityamvA syAt / yattu na kiJcit tatkathamucyatAM ( 1274 ) asatve'bhAvanAzitvaprasaGgopi na yujyate / nAzena yasmAd bhAvasya na vinAzanamiSyate // 275 // atazcAnityatvAdasatve nAzasyAbhAvanAzitvasya prasaGga na 5 yujyate yasmAd bhAvasya kASThAdernAzena hetunA nAzanaM neSyate / yadi hi nAzena nAzaH kriyate itISyate tadA nAzAbhAve vastunAzo na syAt / kintu svahetuta eva bhAvA ekakSaNasthitidharmANa utpannA dvitIye kSaNe na bhavanti na tu nAma kazcid bhavati / yasya nityatvAnitya (tva) yordoSAvakAzaH / ( 275 ) a. kathantarhIIMdAnImahetuko nAzo bhavatItyucyata 6 ityAha (1) nazyan bhAvaH parApekSo na tasya jJApanAya sA / avasthAsheturuktAsyA bhedamAropya cetasA // 276 // ' ahetorutpannasya na vatyAdibhiH kiJcitkarttavyamiti nAzo'stu / pradhvaMsAbhAvaM nAzaM gRhItvA paratodyamAzaGkate 'hetu hite kSaNikavAdinaH nityaM bhavet bhAvakAlepIti sahabhAvaH syAt / 3 vinAzasya bhAvanivRttilakSaNatvAt / 4 bauddhasya yadi nAzo'sanniSTastadA bhAvasya nAzitvaM na syAt kathamasan vinAzo bhAvaM nAzayediti asato vyApArAyogAt / # kathantahi bhAvo naSTa iti vyapadeza ityAha / 6 bhAvasya nAza iti vyatirekaH kathaM yasya svabhAva eva nAsti tasya kimahetukaH sahetuko veti cintayA /
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ 390 pra0 vA. vRttau (3 paricchedaH) 77b nazyan bhAva eva kSaNasthitidharmatayA svahetorutpattedvitIye kSaNe'bhavanna parA pekSaH kAraNAntaranirapekSa iti / tasya kAraNAntarAnapekSanAzitvasya jJApanAya sA bhaavaanaamvsthaa'heturuktaa| ahetuko vinAzo bhavatItyAdi vacasaivAsyA avasthAyA dharmiNaH sakAzAt bhedAntarapratikSepeNa cetasA vikalpakena bhedamAropya na tu vastuto nAzo nAma kazcit bhAvAd bhinnasvabhAvo bhavati / (276) svatopi bhAve'bhAvasya vikalpazcedayaM smH| na tasya kiJcid bhavati na bhavatyeva kevalam // 277 / / 3svatopyabhAva sya bhAve'yantatvAnyatvavikalpaH smshcet| tathA hi yadi bhAvAd bhinnopyabhAvo jJAto bhAvaH kimiti na dRzyate'bhede tu bhAva eva nAza iti kathaM nssttH| atrAha (1) na tasya bhAvasya kiJcid vinAzo'nyo vA bhavati / kintarhi sa eva kevalaM na bhvti| vyavaharttavyaikarUpatvAt tsy| tatra ca bhedaabhedviklpaanvtaarH| (277) bhAve hyeSa vikalpaH syAd vidhervstvnurodhtH| hi yasmAt bhAve vikalpa eSa bhedAbhedAtmaka: syAt vidhercastvanurodhataH / nAzastu prasajyapratiSedharUpo niHsvabhAvatvAt bhedaabhedviklpaakssmH| yadi ca prasajyapratiSedhepi vastvantaravidhistadA paryudAsAnna bhidyetobhayatrApi vidheH praadhaanyaat| paryudAso vA na sidhyet ekanivRttAvaparavidhAne sa syAt nivRttyasiddhau tu kathaM yuktaH / na bhAvo bhavatItyuktamabhAvo bhavatIti na // 278 // yadA ca bhAvanivRttivinAzArthaH tadA'bhAvo bhavatItyAdi vAkyena bhAvo na bhavatItyuktaM / abhAvasya bhAvAyogAt / atazca heturapi nAzasya na kshcit|(278) b.'apekSeta paraH kArya yadi vidyeta kiJcana / yadakiJcitkaraM vastu kiM kenacidapekSyate // 279 // 1 arthAntaramiva naashN| 2 bhAvasya nAzaH kimanyasmAnna veti jijnyaasaayaaN| 3 nanu yasyAhetuko nAzo bauddhasya tnmte| 4 naashsy| 5 vytiriktmvytiriktmvaa| sthitynythaatvaadiddhmH| " iti paryudAsopi na syAt / evaM hi bhAvo nittito bhavati yadi kiJcinna vidhiiyte|
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ nirhetuko vinAzaH 391 yasmAt paraH kAraNAbhimato'pekSyeta' yadi kiJcana kArya vidyet| anyathA yadakiJcitkaraM vastu tat kenacit kimapekSyate / (279) 9 etenAhetukatvepi hyabhUtvA naashbhaavtH| __ sattAnAzitvadoSasya pratyAkhyAtaM prasaJjanam / / 280 // etena nAzasya niHsvabhAvatvakathanenAhetukatvepi satyabhUtvA nAzasya bhaavtH| sattAnAzitva doSasya prasaJjana ghaTAdAviva' pratyAkhyAtaM / na hyabhAvo nAma kazcidbhavati yasyAbhUtvA bhAvAt sattvaM nAzitvamvA syAt // (280) _c. yathA keSAJcideveSTaH pratigho janminAM tthaa| nAza(:)svabhAvo bhAvAnAM nAnutpattimatAM yadi // 281 / / nanu yathA janminAM buddhayAdInAM madhye keSAJcideva ghaTAdInAM pratighaH svadeze vastvantarotpattivyAghAta issttH| na buddhayAdInAM / tathA yadi satAmutpattimatAmeva nAzaH svabhAvaH syAt nAnutpattimatAM zabdAkAzAdInAM tadA' kathamuktaM sattA - mAtrAnubandhitvAt nAzasyAnityatA dhvaneriti / (281) atrAha (1) svabhAvaniyamAddhetoH svabhAvaniyamaH phale / nAnitye rUpabhedosti bhedkaanaambhaavtH||282|| 1 vinazyatA bhAvenApekSeta yadi bhAvasya kartavyaM syaat| paratA hetukepi nAze'bhUtvA bhAvAt sattA'nityatvaJca dunivAraM abhUtvA bhavanahetukaM ityapi viruddhaM kAdAcitkasya shetutvaat| 3 nAzasya sviikRte| 4 sa nAzo abhUtvA bhavatIti hetoH sattA ca nAzitvaJceti / 'ytprenn| 'tdetenaiv| nAze kasyApi bhAvAnabhyupa (g)maat| 'etena satvaJcAnazvaraJceti vybhicaarH|| nanu nAzasvabhAvo bhAvAnAM nAnutpattimatAM yadIti prakRtaM codyaM na cAtra nAnityetyAdiH prihaarH| nAkAzAdeH svahetuto nazvaratA'nutpattimatvAt // atra siddhaantyevmmnyte| yathA satvaM vyabhicAryukta (:)tathA kRtakopi kazcinnazvaraH kshcinetyaashngkyte| tenAdau kRtakavyabhicAraM pariharati // stvepyucyte| ye kvacit kadAcit kenacidajJAtA jJAyante punarna jJAyante teSAM sattAnubandhI nAza iti vyaaptiH| anyathA nityatvAt sadA jnyaanjnnprsnggH| sahakAryapekSApi n| nityatvAt pUrvameva niSpattenija (n)ksy|
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA0 vRttau (3 paricchedaH) hetoH svabhAvasya viziSTa ' kAryotpAdanayogyatAyA niyamAt / phale kArye svabhAvasya pratighApratighAdeniyamaH / tato nityatvAbhimatAnAJca hetumantareNa svabhAvaniyamAyogAt hetureSTavyaH / kRtake punaranitye vA bhAve rUpasya nazvarAna - zvarasya bhedo nAsti / kasmAdityAha / nityAnityasvabhAvatayA kRtakasya bhedakAnAM hetUnAmabhAvataH / na hi kazcideva heturanityaM janayati nAparaH sarvveSAM kRtakAnA - marthakriyAkAritvAt / tasya cAnityatAvyApteH / ( 282) 392 " d. pratyAkhyeyA'ta evaiSAM sambandhasyApi nityatA / sambandhadoSaiH prAguktaiH zabdazaktizca dUSitA // 283|| ataH sarvvabhAvakSaNikatvasAdhakAt pramANAdevaiSAM zabdAnAmartha sambandhasyApi nityatA pratyAkhyeyA / sambandhasya vastutve kSaNikatvAt / yA ca zabdazakti782 ryogyatAkhyA'rthapratipattyAzrayo ' varNyate sA ca zabdAd vyatiriktaiveti tadvadanityA / atha bhinnA' tAdRzI ca sambandhadoSaiH "sambandhinAmanityatvAnna sambandhe* asti nityate " ( 3 / 231 ) tyAdinA prAguktairvRSiteti na punarucyate / * ( 283 ) (2) a navyamImAMsaka (bhAdR) matanirAsaH ka. apauruSeyatve'pi doSAH (ka) apauruSeyatvAnna yAthArthyasiddhiH na tAvadapauruSeyaM vacanamastItyuktaM / bhavatu vA / tathApi (1) nA'pauruSeyamityeva yathArthajJAnasAdhanam / dRSTo'nyathApi vahnacAdiraduSTaH puruSAgasA // 284 // 1 ayaM sapratighasya janako'yaM neti / * sarvveSAM vinazvarasvabhAvasyaiva jananAt / 3 anantaroktAt vastumAtrAnubandhAt / 4 jaiminIyaiH / * vyatirikta eva nAstItyatodhunA / 6 zabdavat ' zabdazaktiH sambandhaH / 8 avyatirekAt / * tadevaM /
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ mImAMsakamatamirAtaH 393 arted mityeva vacanaM yathA'rthasyAvisamvAdimo jJAnasya sAdhanaM yasmAt puruSasyAgasA doSeNAduSTopi vahnayAdirnIlotpalA dAvanyathA aparArthajJAnaheturdRSTa: / ( 284) (kha) akRtakatve jJAnahetutvAbhAvaH kiJca (1) na jJAnahetutaiva syAt tasminnakRtake mate / nityebhyo vastusAmarthyAt na ca janmAsti kasyacit // 285 // tasmin zabde'kRtake mate jJAnahetutaiva na syAt na hi nityebhyo vastu - sAmarthyAt kAryajanmAzakteH kasyacit jJAnasyAnyasya vA janmAsti ( 1 ) kramAkramayorvyApakayonityAnnivRtteH / tadvayApyasya sAmarthyasyAbhAvAt / (285) (ga) zabde samAropitagocarA buddhayaH tasmAt (1) vikalpavAsanodbhUtAH samAropitagocarAH / jAyante buddhayastatra kevalaM nArthagocarAH || 286 / / tatrAnityAtmanyuccarite zabde'nAdyantena vikalpena cittasantatAvAropitAyA vAsanAyA vikalpika buddhayo jAyante * samAropita ' ' gocarAH kalpitArtha no 1 zakyanizcayaH / 12 jyotsnAdi / 3 na hi rAgAdi puMdoSasaMskArAdevArtheSu jJApyeSu jJApakAnAM zabdAnAM jJAnabhramaH prakRtyApi mithyAjJAnajananasya saMbhAvyatvAd vane davo rAtrau nIlotpalo raktaprati - . bhAsi jJAnahetu jyotsnA pIte zuklajJAnaheturiti vinA puruSaJca dRSTervvanadavAdeH; " vAdeH sahakAri balAdastvanyathAtvaM nitye tu naivamiti cetra zabdepi saGketasahakAryapekSatvAdanapekSya jJAnajananasvabhAvatve saGketakaraNavyApAramvinApi vedAdarthajJAnaM sarvvasya sadA syAnna caivaM tanna sthitasvabhAvateti mithyAjJAnahetutvaM tadavasthaM / " iSTe sati / pratItya janmakAle yat tadajanakaM rUpaM tatsthasyAjanakatvAt / * etatparihArAya nityaM svakAryajananaJca mithyA'darzanAt = nityAkAzAdibhyo buddhayo bhavantItyapi mRSA na tA ( : ) tadbhAvabhAvinya: kramayaugapadyArthakriyAvirodhAt / 10 AkAzAdyAkAraH / * svAgamasaMskArakalpanAyA bAhyatvena tataH / 50
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ 364 pra0 vA0 vRttau (3 paricchedaH) viSayA nArthagocarA na sva lkssnnvissyaaH| tathArthatve shbdprmaannaantrvaiphlysyokteH| (286) kha. kRtakatve'pi na doSaH (ka) kRtakatvAnna mithyAtvaniyamaH nanu (1) mithyAtvaM kRtakeSveva dRSTamityakRtaM vacaH / satyArtha vyatirekasya virodhivyApanAd yadi // 287 // hetAvasambhave bhAvastat tasyApi shngkyte| viruddhAnAmpadArthAnAmapi vyApakadarzanAt / / 288 / / mithyAtvamarthazUnyatvaM kRtakeSveva vAkyeSu dRSTami tyakRtaM vacaH (1) satyArtha yadi syAt tadA ko dossH| kasmAdevamityAha paraH / akRtakatvasya sAdhanasya virodhinA kRtakatvena sAdhya viparyayasya mithyAtvasya vyApanAt / atrAha / vipakSAnmithyAtvAdakRtakasya hetorasaMbhave'saMbhavanimittaM hetau bAdhakapramANe'nukteM tasyAkRtakatvasyApi mithyAtve vipakSe bhAvaH zaMkyate bAdhakapramANAdarzanAt / nanu mithyAtvaM kRtakeSu dRSTaM tadakRtakeSu virodhiSu kathaM syaadityaah| viruddhAnAmapi hi vyApyAnAM padArthAnAmekasya vyApakasya darzanAt / yathA prayatnAnantarIyakatvayorekena kRtakatvenAnityatvena vA vyaaptiH| (287,288) kiJca (1) nAsattA siddhirityuktaM sarvatonupalambhanAt / asiddhAyAmasattAyAM sandigdhA vyatirekitA // 289 / / sarvato vipakSAddhetorasattAyA anupalambhAt pratibandhamantareNa na siddhirityuktaM prAk / "na cAdarzanamAtreNa vipakSe'vyabhicArite" (3|12)tyaadinaa| asiddhAyAmvAsatyAyAM vipakSAd vyatirekitA sandigdhA (1) 1 aakaashaadi| 2 satyArtha vedavAkyamakRtakatvAdityatrAnvayAbhAvAt vytirekipryogmaah| 3 hetoH| satyArthatvasya / 5 vede kRtakanivRttau mithyAnivRttaH satyatA seSTava /
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ mImAMsakamatanirAsaH 395 kasmAt punarvyatirekanizcayApekSA / na hi sAdhanatayopAtto dharma ityeva sAdhanaM / (289) kintarhi (1) anvayo vyatireko vA sattvaM vA sAdhyadharmiNi / tanizcayaphalairjJAnaiH siddhayanti yadi sAdhanam // 290 // anvayaH sapakSe' vyatireko vipakSAt / sAdhyardhArmaNi satva mvA ta' nizcayaphalairanvayAdinizcayaprayojanairjJAnaiH pramANAtmabhiryadi sidhyanti tadA sAdhanaM bhavati / nizcitatrairUpyasyaiva hetutvAt / (290 ) yadapi vyatirekI heturityuktaM taccAyuktamityAha / yatra sAdhyavipakSasya varNyate vyatirekitA / sa evAsya sapakSaH syAt sarvo heturananvayI ||291 // yatra dharmiNi sAdhyavipakSasya mithyAtvasya sAdhanAvipakSavyatirekAd vyatirekitA varNyate / yat kRtakaM na bhavati tanmithyArthaJca na bhavatIti sa eva sAdhyasAdhanavaparyayanivRttidarzanaviSayo dharmI sapakSaH syAdasyAkRtakatvasya hetoH / viparyayaniSedhena vidhereva pratipAdanAt / yatra ca sAdhyasAdhanasattvanizcayaH sa eva pakSaH / ataH sarvve heturananvayI na kevalavyatirekI / ( 291) (kha) samayatvAnmantrANAM kRtakAritA 5 na pakSasya vedasya kathaM sapakSatA sapakSalakSaNa hai yogAt / evaM tarhi sarvvaH pakSaH sapakSaH syaat| bhavatyeva kimanyeneti cet / anyasyApi lAkSaNikaM tatkathaM tyajyatAM / kiJca (1) samayatve hi mantrANAM kasyacit kAryadarzanam / kiJcitkA'rya' kAriNo mantrA apauruSeyAzceti vyAhataM ( 1 ) tathA hi 78b kasyacit satyatapaHprabhAvataH puMsaH samayatve saMketatve mantrANAmabhyupagamyamAne ' svasAdhyena hetorvyAptiH / 2 vyAvRttirvyA / 8 hetoH pakSadharmatvaM / ya eva mithyAtvavyavacchedasya viSayaH / * sAdhyadharmasAmAnyena samAnorthaH sapakSaH / 6 sAdharmyadRSTAnta ucyate na cAyamihAsti sAdhyatvenAnvaya eva sapakSa ucyate / * saGketatvAdeva pauruSeyatvamAha /
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA. vRttau (3 paricchedaH) kAryasya mantraprayoganispa(? pAdyatveneSTasya sAdhanaM siddhi: syaat| kenacicchaktivizeSavatA matpraNItaM mantramevaMprayuJjAnasyAyamarthaH setsyatIti samayasya kRtatvAt siddhiH syaat| kavisamayAdivat kAvyapAThakasyArthasiddhiH / athApi bhAvazaktiH syAdanyathApyavizeSataH // 292 // athApi bhAvazaktiH 1 svabhAvazaktiH sAdRzyapauruSeyANAM syaat| yayA-2 bhimtsiddhiH| evantInyathA prayuktepi mantre 3 syAdabhimatamavizeSato varNAtmakasya mntrsy| (292) (ga) varNakramo mantreSvakiJcitkaraH varNAnAM kramavizeSo mantraH tatastadgrahaNena phalamiti cet| kramasyArthAntaratvaJca pUrvameva nirAkRtam / nityaM tadarthasiddhiH syAdasAmarthyamapekSyate // 293 // kramasya varNebhyo'rthAntaratvaJca pUrvameva niraakRtN| "varNAnupUrvI vAkyaJceditya (3|259)traantre| astu vA kramaH tasya nityatvAt tadarthasya tannispA (?SpA)dyasyArthasya nityaM siddhiH syaat| na hyavikale kAraNe kAryakSepo yuktH| atha prayogavidhAnAdyapekSAsti saapyyuktaa| apekSaNe kasyacit sahakAriNo'sAmarthya svabhAvataH syaat| smrthsyaanyaapekssaa'yogaat| apekSaNIyAt samarthasvabhAvotpattau tu syaadpekssaa| (293) kiJca (1) sarvasya sAdhanaM te syurbhaavshktirydiidRshii| mantrANAM bhAvazaktiryadIdRzI kAryavizeSasAdhikA tadA sarvasya yajamAnasya itarasya ca te mantrA abhimatArthasiddheH sAdhanaM syuH| na hi kAryakAritA teSAM kaJcideva prati netarAn sAdhAraNatvAd bhAvasvabhAvasya / ga. nityatve doSaH (ka) asaMskAryasya na prayoktRbhedApekSA atha prayoktuvizeSamapekSya phlpraayaaH| taccAsat / 1 matkAvyaM yaH paThati tasmai mayedaM deyamiti samayAt kartuH / 2 vidhinA niyogN| tasya tadrUpaviziSTaM vidhizUnye viparItapAThAdau ca / 4 aadheyaatishysy| pAtakyAvazca /
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ mImAMsakamatanirAsaH prayoktRbhedApekSA ca nAsaMskAryasya yujyate // 294 // prayokturbhedo yajamAnatvaM tadapekSA ca nityasya parairasaMskAryasya na yujyate / (294) saMskAryasyApi bhAvasya vastubhedo hi bhedakaH / prayoktRbhedAnniyamaH zaktau na samaye bhavet // 295 // saMskAryasyApi bhAvasya' vastuna: saMskarturbhedo hi bhedako bhavitumarhati / natu brAhmaNazUdrAdInAM vastuto jAtibhedaH kazcidasti vyavahAramAtratvAt tasya / tatazca prayokturbhedAdapi mantrANAM zaktau niyamo na sambhavati / nanUpalabhyate niyatA mantrANAM shktiH| satyamupalabhyate kintu sA puruSakRte samaye'bhyupagamyamAne bhavet na tvakRtatve / * yo hi brAhmaNa iti prasiddhaH tasyaivAyaM vidhiprayukto mantraH phalaprado netarasyeti kartrA puruSeNa zaktivizeSavatA samitatvAnmantrasya / (295) (kha) nityAnAM mantrANAM prayojako nirarthakaH kiJca (1) d anAdheyavizeSANAM kiMkurvANaH prayojakaH / prayogo yadyabhivyaktiH sA prAgeva nirAkRtA ||296 || nityAnAmanAdheyavizeSANAM prayoktA ' puruSaH kiMkurvvANaH prayojaka iSTaH / anupakArakasya prayojakatve sarvvasya tathAtvaprasaGgAt / yadyabhivyaktiH prayoga ucyate // sA'bhivyaktinityAnAM prAgeva sAmAnyaprastAve nirAkRtA / na hi svarUpapariNAma AvaraNavigamo vA sA nityAnAM ghaTate / (296) (ga) nityasya vyaktira siddhA buddhiH kadAcit sambhAvyate / tadA ( 1 ) C 397 vyaktizca buddhiH sA yasmAt sa phalairyadi yujyate / phalasaMbandho vaktA hi vyaktikAraNam ||297 // 2 1 AdheyAtizayasya / kAraNasya / * yadA tu samayo mantrastadA samayakarttA vastvanapekSaH samayaM karotItyAha / 4 anyathApi na kazcit phalamaznute'nyo na zUdrAdiriti kutoyaM vibhAgaH / * notpAdanaM / * nityasya tadanupapatteH nityasya tu yuktApekSA / * abhivyaktirna ghaTate / * nityatvAnna yogyotpattiH kintu zabdaviSayA buddhiH /
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ 398 pra0 vA0 vRttau (3 paricchedaH) tadvyaktizca buddhirucyeta / sA ' yasmAd vaktu 3 rbhavati sa phalena yujyate yadi 3 4 tadA nAtiprasaGgaH / nanvemapi zrotuH phalasambandhaH syAnna vaktureva / vaktA hi vyakterjJAnasya kAraNa miti phale yujyate / tacca jJAnahetutvaM shroturpystyev|' (297 ) kiJca (1) anabhivyaktazabdAnAM karaNAnAM prayojanam / manojapo vA vyarthaH syAcchabdo hi zrotragocaraH // 298 // abhivyakto'niveditaH zabdo yaisteSAM karaNAdInAM prayojanaM prayogaH 79a yadA / tadA tAlvAdikaraNapraspandamAtrayo' "pAMzujapaH kriyate na tu vyaktamucyate / yadA ca tAmapi vinA 11 manomAtreNa manojapo vA kriyate tadA dvAvapi japAvimau vyartho syAtAM / 12 zabdo hi zrotragocara ucyate na ca japayoranayoH zrotragocaraH kshcidsti| (298) pAramparyeNa tajjatvAt tadvacaktiH sApi cenmatiH / te tathA syustadarthA cedasiddhaM kalpanAnvayAt ||299|| 3 yo vaktrA padyamAnaM maMtraM zRNoti / 8 1 vyaktiH / 2 puruSAt / yasmAt / * nitye zabde buddhijanmArthaM puMso vyApArAbhA (vA) danupakAryopakArakatvAnna vaktA zroturupakAra iti vizeSonayornnAsti / 6 mantraviSayaM / * kiM na phalena yujyate / zrotraviSayaM na nItaH yaistAtvAdibhiH / * prayogo vyarthaH syAditi saMbandhaH / yatrauSThapraspandamAtreNa upAMzujapaH kriyate sopi vyarthaH syAdityAdAvutpatya vyakti nityeSu anAdheyAtizayeSu / 10 yadapi viziSTaH prayoktA mantraphalamaznuta iti tatrApi samIritArthotpAdayogyotpAdanamutpannasya uttarottaravizeSotpAdanamvArthaH savizeSajanmani syAt / 11 tAlvAdikaraNaprasyandamAtrAM / 12 yasmAcchratragrAhya eva zabdaH tatsvabhAvazca mantraH / upAMzumanojapayozca zrotragrahaNAbhAvAdazabdatvaM tattvAdamantraH kathaM phalavAn / ayamAzayaH zabdAtmanAM mantrANAM vyaktihetuH zabdagrAhijJAnahetupuruSaH prayoktA tasya phalena sambandhaH cet / tadopAMzumanojApI na phalayogI syAdabhivyaktyahetutvAt / mantrasya zrotra - grAhyApauruSeyaM nityatvAbhyupagamAt /
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ mImAMsakamatanirAsaH 399 nanu yApyupAMzumanojapakAle zabdAbhAsA dhIH sApi 1 mati: pAramparyeNa tajjatvAt tasya vyaktiriti cet / yadyevaM zabdavikalpavadarthavikalpA 2 api tatprabhavA iti tepi tathA zabdavyaktayaH syuH / 3 paraH na kevalAcchabdaprabha'vatvAt tadvacakti: 4 kintu tadarthA zabdaviSayA satIti cet na cArthavikalpaH zabdaviSayaH / zabdavikalpasya 5 zabdaviSayatvamasiddhaM kalpanAyA vAcyavAcakayoja - nAyA anvayAt sambandhAt na ca kalpanA vastuviSayeti kathyate / ( 299 ) . gha. samayakArANAmuktayA phalavizeSa: asmAkantu mate (1) svasAmAnyasvabhAvAnAmekabhAvavivakSayA / uktaH samayakArANAmavirodho na vastuni ||300|| svasAmAnyasvabhAvAnAM zabdasvalakSaNasAmAnyalakSaNAnAM pratyakSavikalpabuddhiviSayANAmekatvAdhyavasAyavazAdekabhAvasyaikatvasya / " vivakSayA samayakArANAM samayakartRbhiH zaktimatpuMbhirmantrANAmukteravirodhaH / upAMzujapamanojapayorvvaiphalya - - virodhAbhAvo dRzyavikalpyAvekAdhyavasAyAdekakAryakAritvenAdhiSThitatvAt ttkurutH| ye tu vastubhUtaM mantramicchanti teSAmvirodha eva tadAha / na vastuni virodhaabhaavH| na hyupAMzujapAdiviSayo vastukalpitatvAt / ( 300 ) 1 tadvyaktistasya zabdasya vyaktirjJAnaM pUrvvazabdajajJAnA hi saMskArasya manojape zabdapratibhAsAt mantratvaM / 2 'saMketAt kila vAdino manojapAdisAphalyamAha dRzyavikalpyaikyAt / 3 vikalpA api mantrA iti tatprayoktApi phalabhAg syAt / etenAtiprasaGga uktaH / 'yatastadvAn prayoktA syAt / 4 * svalakSaNAviSayatvAd vikalpasya samayakArAbhiprAyasaMvAdanAt phala prApteH / na tu vastunyavirodhaH zabdAt phale mananamazabdo yataH / * vAsanAprabAdhAdutpatterbAhyAsattvepi / 9 'dRzyavikalpaikyAt / " samayakArAbhiprAyasampAdanAt phalaprApteH na tu vastunyavirodhaH zabdAt phale mananamazabdo yataH / * yaduktaM varNA eva mantrastatra /
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ 400 pra0 vA. vRttau (3 paricchedaH) Ga. varNAnupUrvicintA (ka) AnupUrvyabhAve nArthabhedaH atha tvanmatepi (1) AnupUrvyAmasatyAM syAt saro rasa iti zrutau / na kAryabheda iti ced asti sA purussaashryaa||301|| AnupUrvyA varNavyatiriktAyAmasatyAM saro rasa iti prasiddhAnulomaviloma kramAyAM zrutau kAryasya svajJAnasya bhedo na syAditi cet| astyasmanmate sAnupUrvI puruSAzrayA' puruSakRtA pratipadaM bhinnA tato na jnyaanbhedprsnggH| (301) tathA hi (1) yo yadvarNasamutthAnajJAnajAjjJAnato dhvaniH / / jAyate tadupAdhiH sa zrutyA samavasoyate // 302 // yo dhvanirjAyate tadvarNasamuttho jnyaantH| yazcAsau varNazca yadvarNastasya samutthAnaM kAraNaM tacca tat jJAnaJca yadvarNasamutthAna jJAnaM tasmAjjAtaM yadvarNasamutthAnajJAnajaM tasmAt jnyaanmtH| ayamartha Adyasya varNasya yatsamutthApakaM vivakSAtmakaM jJAnaM tena samanantarapratyayena satA dvitIyavarNasamutthApakaM jJAnaM janyate tena ca dvitIyo varNa evaM dvitIyavarNasamutthApakAt jJAnAt tRtIyavalutthApakajJAnotpattau tRtIyavarNotpattiriti kAraNakramAdvarNotpattikrama uktaH / punaH kAryakrameNa kramaM darzayitu mAha" / sa uttaro varNastadupAdhiH pUrvavarNavizeSeNastadanantara ityrthH| zrutyA zravaNajJAnena grAhyavarNakAryeNa zrotRsantAnavattinA samavasoyate / kramotpannA varNAH svasvajanitajJAnarasahabhAvina eva gRhynte| (302) nanu kramabhAvinAM sahadarzanAbhAvAtkathaM pUrvavarNopAdhi grahaNamityAha (1) 1 vrnnaavytiriktaa| 2 tatraikatvAdhyavasAyaH paraM mandAnAM / 3 vaktRsthaM puurvpuurvvrnnsmutthaapkhetu| kaarnnbhedaatkaarybhedmuktvaa| "varNAzca krameNotpannAH zrotRsaMtAnasthAnAM svaviSayajJAnAnAM krameNa hetavo bhavanto jAyanta iti drshynnaah| 6 parakAle puurvvrnndhvNsaat|
Page #427
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNAnupUrvicintA 401 tajjJAnajanitajJAnaH sa shrutaavpttushrutiH|. apekSya tatsmRtiM pazcAt smRtimAdhatta Atmani // 303 // tasya pUrvavarNasya jJAnena grAhake NottaravarNasahakAriNA janitaM grAhakaM jJAnaM yasmin sa tat jJAnajanita uttaro varNaH mandamuccAryamANatvAt' zrutau zravaNajJAne'paTuzrutirmandacAri zravaNajJAnaH / tasya pUrvavarNasya smRtimapekyA - tmani smRti pUrvavarNAnantaratvenAdhatte (1) yasmAt pUrvavarNAnantaratvenottaraH smayate (1) tasmAttadanantara evAsau gRhIta ityrthH| (303) (kha) AnupUrvI pauruSeyI ityeSA pauruSeyyeva taddhetumAhicetasAm / kAryakAraNatA vaNe hyAnupUrvIti kathyate // 304 // ityevamuktena krameNa 'vaNeSu kramabhAviSu taddhetucetasAM varNo 'tthApakacetasAM 79b vktRsntaanvrtinaaN| tadgrAhicetasAM varNagrAhakacetasAM zrotRsantAnavartinAM kAryakAraNataSA yathAyogaM varNApekSA kramavatI kAraNatA kAryatA cAnupUrvI kathyate (1) sA ca puruSanivartyatvAt pauruSeyyeva / (304) anyadeva tato rUpaM tadvarNAnAM pade pade / kartRsaMskArato bhinnaM sahitaM kAryabhedakRt / / 305 // yato na nityatvaM tatonyadeva varNAnAM tadrUpaM pade pade pratipadamekAdhyavasAyaviSayatvepi kartR saMskArato varNasamutthApakacittazaktibhedAjjAtaM bhinnaM / kramaNa cAnubhUya smRtyA sahitaM smRtaM sat kAryabhedakRdarthapratipattivizeSakAri / (305) . 'sAkArAlambanaM jJAnakAla evAkArasamutthApakacittenAkAro janita iti smkaaltaa| zanaraccArito yadA vrnnH| yo manasApi japet tadarthakarohamiti yatra vibhaktA varNA avdhaaryntevsthaayaaN| tvarite kramazrutiH kutH|| 'evaM rephAkAravisarjanIyotthApakAni puurvpuurvsmnntrprtyyaani| 'kAryajanyatvAt / anyathA dezAdyaniyamAniyame ca dezAderevendhanatva / kramabheva eva varNabhedaH kevalaM rasapadAtra sa padAntarasyAbhedo naavdhaaryte| 'ytH|
Page #428
--------------------------------------------------------------------------
________________ 402 pra0 vA0 vRttau ( 3 paricchedaH) sA cAnupUrvI varNAnAM taddhetuprAhicetasAm / icchAviruddha siddhInAM sthitikramavirodhataH || 306 // kAryakAraNatAsiddheH puMbhyo varNakramasya ca / sarvo varNakramaH puMbhyo dahanendhanayuktivat // 307 // sA ca varNAnAmAnupUrvvI' taddhetugrAhicetasAM racanAkRtaH puruSAtpravRtteti na sthitakramA varNAH puruSecchayA'viruddhasiddhInAM varNAnAM sthitasya kramasya virodhAt (1 ) na hi sthitakramANAM himavadvindhyamalayAnAmicchayA viparItakramaH zakyaH ( 1 ) varNAstvicchayA viparyyAsyanteM vikalpakramAnuvidhAyitvAcca ( 1 ) tadvat kalpitoyartho na pramANaM kAryakAraNatAyAH siddheH ( 1 ) sarvve vaidiko'nyazca varNakramaH 2 puMbhyo bhvtiityvdhaarnnN| dahanendhanayuktivat ( 1 ) ' yathaikasya dahanasya indhanapUrvvakatvadRSTyA sarvo'gnirindhanapUrvva iti nyAyaH / (306, 307) asAdhAraNatA siddhA puMsAM ca kramakAriNAM / to jJAnaprabhAvAbhyAmanyeSAM tadabhAvataH || 308 // ataeva ca mantrAkhya' varNakramakAriNAM puMsAM jJAna prabhAvAbhyAM puruSAntaraiH sahAsAdhAraNatA'samAnatA" siddhA / anyeSA' ntayorjJAnaprabhAvayorabhAvataH / (308) ca, AptacintA (ka) AptasiddhiH a. nanu tantrajJA rathyApuruSA api mantraM kiJcit kAryasamarthaM praNayanto dRzyante / tato mantrakaraNAnnAtizayasiddhirityAha / yepi mantravidaH kecin mantrAn kAMzcana kurvvate / prabhoH prabhAvasteSAM sa taduktanyAyavRttitaH // 309 // ' ( varNanirarthakatvepi ekavikalpena viSayIkRtAH kramiNo varNAH sahitA uktAH) / 2 (puruSaH kAraNaM varNakramasyeti ) / 3 puMvikalpAnukrame sati bhAvAdasati vA bhAvAt / 4 ' tathA lokavarNakramavad vaidikaH sAdhyate / " samIhitaphalasAdhanavarNakramajJAnaM samIhitasaMpAdanazaktiprabhAvaH / 6. " tadayaM kramavattvena jJAtuH sa parokSadRzyasti / * prAktanAnAm / 8 evamanyopi syAt kathaM puruSAtizayasiddhiH /
Page #429
--------------------------------------------------------------------------
________________ AptacintA 403 yapi kecit sAdhAraNA mantravido mantrazAstrajJAH kAMzcana mantrAn viSAdizabhanAn kurvate teSAM prabhormantrapraNeturatizayitazakteH sa prabhAvaH sAmarthya taduktasya nyAyasya smyaanusstthaanaadervRttitH| ArAdhitasya prabhoH prabhAvAdIdRgaka zaktilAbha ityarthaH / (309) tasmAt (1) kRtakAH pauruSeyAzca mantrA vAcyAH phlepsunaa| azaktisAdhanaM puMsAmanenaiva nirAkRtam // 310 // kRtakAH pauruSeyAzca mantrA vAcyAH / phalepsunA sarveNa yena puruSAH zaktivizeSavanto mantrAn praNetumIzate (1) anenaiva mantrAdipraNayanaM prati puMsAmazaktisAdhanaM yat kimapi* mI mAM sa kairiSTaM tannirAkRtaM boddhavyaM / (310) etadeva sphuTayitumAha (1) buddhIndriyoktipuMstvAdisAdhanaM yattu varNyate / pramANAbhaM yathAsti na hi zeSavato gatiH // 31 // "buddhIndriyoktipuMstvAdisAdhanaM zaktivizeSanirAkaraNaM yattu varNyate tat pramANAbhamanaikAntikaM (1) na hi buddhimata ekasya zaktivizeSo na dRSTa ityanyasyApi tthaa| abhyAsAdhIno hi prakarSoM guNeSu tadabhilASAdabhyAsopi sambhavI (1) dRzyate ca prajJAdiguNAnAmatizayitaH prakarSa iti buddhimatvAdyasAdhanaM / / na hi zeSavato liGgAt (1) yathArthAnumeyasya gtirbhvitumrhti| (311) ___b. api ca (1) puruSAtizayamanicchatAM jaiminIyAnAM mahat duHzliSTaM / tathA hi (1) arthoyaM nAyamoM na iti zabdA vadanti na / * kalpyoyamarthaH puruSaiste ca rAgAdisaMyutAH // 312 // prabhustuSTastatpraNItAnapyadhitiSThatIti bhaavH| 2 api ca kecit mantra(n) kuLate na sarva iti vadatA puruSAtizaya eva samarthitaH syaat| 3 mantrakarturjJAnAtizayasAdhanena vastubalAyAtasya nivaarnnsaadhnaabhaavaat| 4 sattvAdindriyatvAd vacanAt puMstvantasyA (?)puruSavadityata aah| AdinA praannyaadimtvaat| " vipakSavRtteH sande (he)na sarvasya shessvtvaat|
Page #430
--------------------------------------------------------------------------
________________ 404 ' pra0 vA. vRttau (3 paricchedaH) ayamartho'sya zabdasyAyaM neti na tAvacchabdAH svayaM vdnti| tasmAt puruSarayamarthaH klpyH| te ca rAgAdiyuktA naavdhaarnnpttvH| (312) sa ekastattvavinAnya iti bhedazca kiNkRtH| tadvat puMstve kathamapi jJAnI kazcit kathaM na vH||313|| atha rAgiSvapi kazci jja mi nyA dirjaanaatyev| tatraikasta tvavidanyo neti bhedazca kiMkRta essH| rAgi tvAvizeSAt sarvva evAjJaH prApto na vA kazcit / atha puruSatvasAmyepi jaiminyAdiratIndriyArthadarzitvAd vaidikazabdAnAmatIndriyArthasambandhavettA kalpyate (1) tadA puMstve satyapi kazcidanyopi jJAnI jJAnAtizayavAn kathamapyabhyAsAdinA tadvajjaiminyAdivat / kathamvo mImAMsakAnAM nAbhimataH / (313) (kha) AptalakSaNam syAdetanna vayaM puruSaprAmANyAd vyaakhyaanmnumnyaamhe| kintu (1) pramANamavisaMvAdi vacanaM sorthavid yadi / na hyatyantaparokSeSu pramANasyAsti sambhavaH // 314 / / yasya pramANamavisamvAdi vacanaM sorthavit vedArthajJAtA yadISyate / nanvatyanta8oa Da parokSeSu vedArtheSu pramANasya sambhavo na hi kasyacidasti tatkathaM samvAdAdarthavid vyvsthaapyte| (314) api ca (1) yasya pramANasaMvAdi vacanaM tatkRtaM vcH| sa Agama iti prAptaM nirarthA'pauruSeyatA // 315 / / yasya pramANasamvAdi vacanaM sa yadi vyAkhyAtA tadA samvAda AgamalakSaNamiti tena saMskRtaM vaca Agama iti prAptamiti nirarthA'pauruSeyatA vedAnAM klpitaa| (315) 1 tatkalpito na pramANaM puruSAtizayAbhAvapratijJApi virodhitA tvyN| 2 jJAnavAnanyo prsktH| 3 mantrakarturjJAnAtizayasAdhanena vastubalAgatasya nivAraNe ko doSaH (?) / 4 bahuSu vyAkhyAtRSu yaH pramANaM pratyakSAdi saMsyandayati tadbhASitaM gRhyata iti avatA'pauruSeyatvAdAgamalakSaNAdanyadevamAgamalakSaNaM syaadityaah| 5 pramANAnugRhItatve khyApanaM saMskRtatvaM / ina prakAzayati jaiminizavarasvAmyAdivaiyasiGgAt /
Page #431
--------------------------------------------------------------------------
________________ AptacintA 405 (ga) parapakSe doSAH a. tathA (1) yadyatyantaparokSerthe'nAgamajJAnasambhavaH / atIndriyArthavit kazcidastItyabhimataM bhavet // 316 // yadyatyantaparokSerthe svargasambandhAdau jaimi nyA deranAgamasyAgamanirapekSa' sya jJAnasya sambhavaH / tadA'tIndriyArthadarzI kazcidastItyabhimataM bhavet / tatastatpratikSepo na yuktaH / (316) yadi tu na kazcidatIndriyArthadarzI tadA (1) ma svayaM rAgAdimAnArtha vetti vedasya naanytH| ___ na vedayati vedopi vedArthasya kuto gatiH // 317 // svayaM rAgAdimAn pumAn vedasyAthaM na vetti na cAnyataH3 anyasyApi raagaadimtve'jnyaantvaat| vedopi svArthaM na " vedayati tatazca kuto vedArthasya gtiH| na kutazciditi puruSA eva yathApratibhaM klpyeyuH| (317) 5 tenAgnihotraM juhuyAt svargakAma iti zrutau / - khAdecchavamAMsamityeSa nArtha ityatra kA prmaa||318|| tenA"gnihotraM juhuyAt svargakAma" iti zrutau vedavAkye "zvamAMsaM khAdedi"tyeSa nArtha ityatra kA prmaa| ityapi kalpayituM zakyatvAt / (318) b. prasiddho lokavAdazcettatra kotIndriyArthadRk / __anekArtheSu zabdeSu yenArthoMyaM vivecitaH // 319 // agnihAdisamarthaH tasmin ghRtAdiprakSepazca havanamiti prasiddho lokavAdaH tato nAnyArthakalpaneti cet| tatra loke rAgAdimati ko'tIndriyArthadRgasti yenAnekArtheSvanekArthAbhidhAnayogyeSu zabdeSvayamabhimato rtho vivecito vAcyatayA vizeSaNavyavasthApitaH / yadi dAhakadravye ghRtaprakSepasya svargeNa sambandhaH zvamAMsabhakSaNena 1 proksse| anumaansyaadhyksspuurvtvaat| 3 na handhanAkRSyamANondhovagacchati vrm| 4 ajJAtArthatvena vedsy| 5 kvacidapyarthe prtyaasttiviprkrssrhitaayaaN| ' anumaansyaapydhyksspuurvtvaat| * ayamoM vedasya nAnya iti vibhkto|
Page #432
--------------------------------------------------------------------------
________________ 406 pra0 vA0 vRttau (3 paricchedaH) ca nAstIti kenApi dRSTaM syAt syAdayamarthavivekaH / taddarzI tu rAgAdimatvAt kazcinneSTa iti nAsti viparItakalpanAnirAsaH / ( 319 ) na ca lokaprasiddhAnusArAd vedArthavyavasthA / tathA hi ( 1 ) * svargIrvazyAdizabdava dRSTo'rUDhArthavAcakaH / zabdAntareSu tAdRkSu tAdRzyevAstu kalpanA ||320|| svargorvazyAdizabdazcArUDhArthavAcako dRSTaH / manuSyAtizAyipurupavizeSanito 'timAnuSasukhAdhiSThAno nAnopakaraNaH svargaH / tatsthA'psarA urvvazI ti prasiddho lokavAdaH / tamullaMghya duHkhenAsambhinnA niratizayA prItiH svargaH / urvvazI cAraNiH pAtrI vetyaprasiddhArthakalpaneti / zabdAntare vagnihotrAdiSu tAdRkSu sarvvArthayogyeSu tAdRzyevAprasiddhArthaiva kalpanAstu nyAyasya tulyatvAt / ( 320 ) kiJca (1) prasiddhazca nRNAM vAdaH pramANaM sa ca neSyate / tatazca bhUyorthagatiH kimetad dviSThakAmitam ||321 // 5 prasiddhazca nRNAmvAda eva na tvanyathA kAcit / sa ca puruSapravattitvAt pramANaM neSyate bhavatA / bhUyaH punastato janavAdAdarthasya gatiriti kimetat dviSThakAmitaM / lokavAdo'pramANatvAt dviSThaH saMprati kAmyate iti vyakto virodhaH / ( 321) atha prasiddhimullaMdhya kalpane na nibandhanam / prasiddherapramANatvAt tadgrahe kiM nibandhanam || 322|| atha lokasya prasiddhimullaMdhya zvamAMsabhakSaNAdyarthakalpane na nibandhanamasti / nanu prasiddherapramANatvAt tasyA grahe" ki nibandhanaM vicArakasya na kiJcit / ( 322) kiJca (1) utpAditA prasiddhacaiva zakA zabdArthanizcaye / yasmAnnAnArthavRttitvaM zabdAnAM tatra dRzyate // 323|| 1 vedavAdinA kRto / 2 pauruSeye nAyaM doSaH saMpradAyasambhavAt / lokasaMketaprasiddhazabdAnuvidhAnAt / zabdAnAmanekArthatvepi / puruSoMpayoginamevAgamArthaM catuH satyaM nizcinvanti saugatA na pravAdamAtraM vRddhasyetyatopyadoSaH // etat trayaM vedeneti tyAjyantadityAha / 3 pradezAntare vanhau ghRtahavanamuktaM tato nizcaya ityapi na tasyApyasiddhArthatvAt / zvamAMsakalpanaivAstu / 4 prasiddhigrahopa mA bhUt /
Page #433
--------------------------------------------------------------------------
________________ AptacintA prasiddhacaiva zabdArthanizcaye viparItArthakalpanAyAH zaGkotpAditA / yasmAnnAnArthavRttitvaM zabdAnAM gavAkSaprabhRtInAM tatra prasiddhau dRzyate ( 1323 ) C. tathA ( 1 ) yKH anyathAsambhavAbhAvAt nAnAzakteH svayaM dhvaneH / avazyaM zaGkayA bhAvyaM niyAmakamapazyatAm // 324 // nAnAzakteranekArthapratipAdanayogyasya dhvaneH svayamAtmanA'nyathAsambhavasya ekArthapratipAdana yogyatAsambhavasyAsambhavAt / avazyamarthAntarazaGkayA bhAvyaM / kathamityAha / niyAmakamapazyatAmanekArthasya zabdasya ekavRttiniyamakAraNamapazyatAM puMsAM / (324) d. kiJca (1) 407 eSa sthANurayaM mArga iti vaktIti kazcana / anyaH svayaM bravImIti tayorbhedaH parIkSyatAm || 325|| svayamarthapratipAdanazUnyo netA nabhimatArthadyotakatvena pratipAdayan karturna 8ob bhidyate / tasyApyevaM vyApAratvAt / yathA kenacit kazcana panthAnaM pRSTha Aha / nAhaM jAne kintu sthANureSa vakti (1) ayaM mArga iti / anyaH punaH pratyAha ( 1 ) ahaM svayaM bravImi (1) ayaM mArga iti ( 1 ) tayorevaM vAdinoH pratipAdakatvasya bhedaH parIkSyatAM (1) eko nirabhiprAya' vacanaM vaktRtvena vyapadizati / anyastu neti vacanavaidagdhya' mevAnayobhidyate nopadezapravRttinivRttI / tathA svayamarthaM pratipAdayatopi vedArthavizeSAbhidhAyino'bhidadhat karttava vAcakatAyAH / ( 325 ) e. atha tadarthapratipAdane yogyA eva zabdAH / nanvevaM (1) sarvvatra yogyasyaikArthadyotane niyamaH kutaH / jJAtA vAtIndriyAH kena vivakSAvacanAdRte // 326 // . sAdhyArthAdanyatra vRttiranyathA / tadasambhavo yastasyAbhAvAditi dvau niSedhau sambhavAnyathApi / yata eva tasmAdajJAtArthazabdeSvapramANakArthAropannizcitya vyAcakSANo jaiministadvyAjena svamatamevAhetyarthaM darzayannAha / 3 vaidikazabdAn... vaikatve niyamaH / 8 pATaliputrasya / * mArgopadezasAmarthyazUnyasthANuvyAjena mArgamAha / sthANoH / * jaDasya pratipattimAndyAdanyatra vizeSo nAnayoH / 2
Page #434
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA0 vRttau0 (3 paricchedaH) sarvvatrArthe yogyasya zabdasya ekArthadyotene niyamaH kuto jAta: ( 1 ) puruSa - zcenniyAmako na bhavati / syAdetat (1) pratiniyatA evArthAsteSAM na te puruSeNa niyamyante / evamapi 1 jJAtA vA atIndriyAH pratiniyatA arthAH kena puruSeNa rAgAdimatA vivakSAyA (:) prakAzakAt vacanAt pratipAdanAdRte ( 1 ) na hi vedeSu karsyAcid vivakSAsti (1) tadavagatimantareNa ca pratiniyatArthatA na zakyA boddhuM / na hi zabdAH svayaM svArthaniyamaM kathayanti saMketamantareNa ( 1 ) sa ca pauruSeyaH / na cArthaniyamAvagamaM vinA saMketakaraNaM arthaniyamapratItizca vinA saMketaM nAstIti vyaktamitaretarAzrayatvaM / (326) 408 f. api ca (1) vivakSAniyame hetuH saGketastatprakAzanaH / apauruSeye sA nAsti tasya saikArthatA kutaH || 327 // vivakSArthasya niyame hetuH saMketaH tatprakAzano'rthaniyamabodhanaH / apauruSeye ca * vede sA vivakSA nAsti puruSaprayojyatvAt tasyAH / tatastatprasAdhyA sA ekArthatA vedasya kutaH / ( 227 ) atha (1) svabhAvaniyamenyatra na yojyeta tayA punaH / saGketazca nirarthaH syAd vyaktau ca niyamaH kutaH || 328|| svabhAvataH zabdAH kvacidarthe niyatA stadA svabhAvaniyame 'nyatrArthe vAcakatvena tayA vivakSayA na yojyeta punaH / na hi svabhAvena pratiniyata viSayo'nyathA kartuM zakyate / saMketazca nirarthaH syAt svabhAvapratiniyame sati na hi cakSurindriyaM rUpagrahaNapratiniyataM tatra saGke 'tamapekSate / saGketAd vAcakatAyA vyaktAviSyamANAyAM niyamaH kutaH ( 1 ) ayamevAsya zabdasyArtha iti niyamo na yujyate puruSAdhInasaGketApekSAyAM / ( 328) tathAhi ( 1 ) puruSAtizayAniSTaH / " tathApi taM jJAtumazaktaH puruSaH / 3 na vivakSAtaH / 4 sa zabdo yatheSTaM samvAditaM tulyarasamiti / 5 cakSuriva rUpe / saMketApekSapratItayastu svapratItyarthasaMketitarAjacihnavat / * vaidikArthe nisargasiddhaH saMketena vyajyata ityAha / - svabhAvavizeSasya /
Page #435
--------------------------------------------------------------------------
________________ mImAMsakamatanirAsaH 409 yatra svAtantryamicchAyA niyamo nAma tatra kH| dyotayet tena saGketo neSTAmevAsya yogyatAm // 329 // yatra puruSasya svAtantryamicchAyAstatra niyamo nAma kaH snggtH| tenecchAdhInatvena saMketo neSTAmeva yogyatAmuddyotayet / anabhimatAmapi vynyjyedityrthH| tadevamapauruSeyatvamAgamalakSaNaM bruvANA mI mAM sa kAH prtikssiptaaH| (329) (2) b. bRddhamImAMsaka(jaimini)matanirAsaH ka. verdaikadezasaMvAditve na sarvasya prAmANyam 4saMprati bRddha mI mAM sa kAnAM mataM dUSayitumutthApayati / yasmAt kiledRzaM satyaM yathAgniH shiitnodnH| vAkyaM vedaikadezatvAdanyadapyaparo'bravIt // 330 // / yathA vaidikaM vAkya"magnihimasya bheSajami"ti satyaM zItanodanatvena vahvaH pramANasiddhatvAt tathA'nnyadapi vAkya"magniSTomena juhuyAt svargakAma" ityAdi (1) vedaikadezatvAt satyamityaparo mI mAM sa ko 'bravIduktavAn (1) kila shbdo'kssmaayaaN| (330) rasavat tulyarUpatvAdekabhANDe ca pAkavat / zeSavad vyabhicAritvAt kSiptaM nyAyavidedRzam // 331 // IdRzamanumAnaM zeSavadanaikAntikaM vyabhicAritvAnyAyavidAcArya dignAge na pratikSiptaM rasavat tulyarUpatvAt / svAditaphalena tulyarUpatvAt phalAntarasya tAdRg rsaanumaanvt| ekabhANDAntargatatvAt dRssttpaaktnnddulaa''numaanvt| 8ra 1 sNkete| 2 aniyttven| 3 vaidikshbdsy| 4 tadevamapauruSeyatvaM nAgamalakSaNamityuktvA ekadezAvisamvAdanamAgamalakSaNaM duussyitumaah| yasmAt satyaM tanna dUSyamiti paraH vizeSasya pakSIkaraNAt saadhymaah| yatra bauddhasya vipratipattirekadeze tdvitthmiti| hetuH sAmAnya prtijnyaarthtaaniraasaay| vRddhaH cakSurdoSopahatatvAt / 'naiyAyikazeSavadanumAnavyabhicAramudbhAvayatA (pramANa) smuccye| 50 asvAditaM tulyrsmiti| 11 ekabhANDe pcnaat| adRSTA api taNDulAH pakvA iti sAdhyaM /
Page #436
--------------------------------------------------------------------------
________________ 410 pra0 vA. vRttau0 (3 paricchedaH) na hyetAdRzasya hetoH sAdhyapratibandhosti viparyayabAdhakapramANAditi vipaJcitaM prAk / / (331) kha. vedaprAmANyaghoSaNA jaiminerdhASrTayam dRzyate ca bahutaraviSaye visamvAdo vedasya kathamekasatyatayA sarvatra tathAtvaM / tathA 2 ca (1) nityasya puMsaH kartatvaM nityAn bhAvAnatIndriyAn / aindriyAnviSamaM hetuM bhAvAnAM viSamAM sthitim // 332 // nivRttiM ca pramANAbhyAmanyad vA vyastagocaram / viruddhamAgamApekSaNAnumAnena vA vadat // 333 // virodhamasamAdhAya zAstrArtha cApradarzya sH| satyArtha pratijAnAno jayed dhASTaMthana bandhakIm // 334 // parairanAdheyavizeSasya puMsa AtmanaH kramajanmasu karmAdiSu ' kartRtvaM vdcchaastrN| tathA nityAn bhAvAn dikkAlAkAzAdInarthakriyArahitAn sato ' vadat / vastuto'tIndriyAn guNakarmasAmAnyAdIn aindriyAn 6 pratyakSAn vdt| tathA bhAvAnAM viSamaM hetuM prAga janakaM vdt| tathA viSamAM sthiti nispa (? pa) nAnAM bhAvAnAmAzrayavazena ' sthiti vdt| nivRttiJca viSamAM svato'nazvarasvabhAvA nAmanyakRtAM nivRttiM vdt| anyadvA 10 vastu vyastagocaraM pramANAbhyAM pratyakSAnumAnAbhyAM nirastAvakAzaM vdt| AgamApekSeNAgamasiddhaliGga 1 "yasyAdarzanamAtreNa vyatirekaH pradIta" (3 / 13) ityaadinaa| 2 zakyaparicchedepi viSaye prmaannvirodhaadyukttvmevaah| 3 ttphlbhoktRtvN| 4 vadaditi sarvatra yojyaM tribhiH zlokairatra smbndhH| "sukhaduHkhAdisamvittisamavAyastu bhoktRtaa"| tanna nityAnAM kAryakaraNatvasya nirastatvAt / 5 akSaNikasya kramayogapadyArthakriyAvirodhane vastudharmAtikramAdayuktaM tat / tidyuktmndhyksssyaadhyksstvvirodhaat| " arthakriyAH prAgajanakaM pazcAt sahakAryapekSayA janakaM tadayuktaM nityasyAvizeSAt / saMzca sarvanirAzaMso bhAvaH kathamapekSate prN| 'vinaashsyaahetutvokteH| 10 anyadapyabhAvAdikaM sdityaah|
Page #437
--------------------------------------------------------------------------
________________ mImAMsakamatanirAsaH 411 trairUpyeNAnumAnena ' ca viruddhamagnihotrasnAnAdeH pApazamanaM vadat / 1 na hi rAgAdiprabhavo dharmastadapanayanamantareNa snaanaadenivRttimrhti| evamvidhavisamvAdabhAjamarthaM vadat zAstra virodhaM 2 prAmANikamasamAdhAya aparihRtya pravRttikAmocitaM zAstrArthamanu guNopAyaM puruSArthalakSaNaJcApradarya sa jara nmI mAM sa ka ekadezasamvAdadarzanAt satyArtha pratijAnAno dhASTaryena bandhakI sAkSAdRSTavyalIkA svapati svazIlaprAmANyodbhAvanena bhrAntamAvedayantIM jyet| (332-334) kiJca (1) sidhyet pramANaM yadyevamapramANamatheha kim / na hyekaM nAsti satyArtha puruSe bahubhASiNi // 335 // yadyevaM dRSTaikadezasamvAdasyAvayavatvAdanyadapi pramANaM sidhyet| atheha nyAye kimapramANaM zAstraM bhvissyti| na hi bahubhASiNi puruSe satyArthamekaM vaco nAsti kintvstyev| tenaiva dRSTAntena tadvacanaM pramANaM syAt / (335) nAyaM svabhAvaH kArya vA vastUnAM vaktari dhvniH| na ca tadvathatiriktasya vidyatevyabhicAritA // 336 // nAyaM dhvanirvastUnAM svbhaavH| kAryamvA yasmAd vaktari dhvanirbhavati / na hi vastunaH svabhAvonyatra dharmiNi vrtte| kAryamvA'nyato bhavitumarhati / na ca tadvayati riktasya kAryasvabhAvAbhyAmaparasyAvyabhicAritA vidyata iti niveditaM / (336) syAdetad (1) pravRttirvAcakAnAJca vAcyadRSTikRteti cet / parasparaviruddhArthI kathamekatra sA bhavet / / 337 // vAcakAnAM zabdAnAM pravRttiAcyadRSTikRtA abhidheyadarzanAgatA tataH paraMparayA 1 aagmaashryaanumaanbaadhitmetdityaah| zakyavicAre vastuni / purussprvRttinimittN| 4 sarvaH puruSaH sarvatrArthe pramANaM syaadityaah| 5 vinA vAcyaM na shbdvRttishcet| 'padAnAM saGgatiH smbndhH| zakyasAdhana upaayonugunnH| abhyudayAdiH puruSArtha iti zAstradharmA pradarzya virodhamasamAdhAya cAtyantaprasiddhasatyArthatAmAtreNa prajJAprakarSeNApi duravagAhepi satyArthatAM sAdhayan duzcAriNI jayet / "sA svAminA pareNa saGgatA tvmityupaalbdhaa'h| pazyata puMso vaiparItyaM dharmapatnyA pratyayamakRtvA svanetrabubudayoH prtyeti| jaratkANagrAmyakASTahAreNa praarthitaa'snggtaa| rUpaguNAnurAgeNa kila mantrimukhyadArakaM kAmayehamiti tulyaM dRSTavirodhasyAtiparokSe'visamvAdAnumAnena" (svvRttau)|
Page #438
--------------------------------------------------------------------------
________________ 412 pra0 vA. vRttau0 (3 paricchedaH) tatkAryataivaiSAmiti cet| evaM tarhi sA zabdapravRttirekatra vastuni parasparaviruddhArthA kathambhavet / (337) yadi yathA' vastveva zabdastadA vastuta ekarUpeNa zabde nityaH kimayamanityo vetyAdi zabdasandarbho na bhvet| vastubhirnAgamAstena kthnycinnaantriiykaaH| pratipatturna sidhyanti kutastebhyo'rthanizcayaH // 338 // tena pratibandhAbhAvena vastubhiH saha nAntarIyakA AgamA pratipatturarthaM zabdAt . pratipadyamAnasya kathaJcinna sidhyanti / tat kutastebhya aagmaarthnishcyH| (338) tasmAnna tannivRttyApi bhAvAbhAvaH prasidhyati / tenAsannizcayaphalA'nupalabdhirna sidhyati // 339 // yasmAt pravarttamAnAdAgamAnnAstyarthasiddhistasmAt tasyAgamasya nivRttyApi bhAvasyAbhAvo na sidhyati / tena pramANatrayanivRttilakSaNApyanupalabdhirarthAnAmasannizcayaphalA na sidhyati / tato yuktamuktaM "sadasannizcaya phalA neti syAd vaaprmaannteti| sadvayavahArapratiSedhe tu pramANameva (1) dRzyAnupalabdhistu sadvyavahArapratiSedhe'sadvayavahArasAdhane cAdhikRte vyavasthitetyavasthitaM // (339) prAcArya ma no ra tha na ndi kRtAyAM vArtikavRttau tRtIyaH paricchedaH // 1 vAcyArthasya gamako hi tajjanyastatsvabhAvo vA syAdityAha zabdastvicchAyatto na bahiradhInaH (1) sati vAcye tadarzanaM dRssttevivkssaa| tato vacanaM paramparA ( ?) Agamyate ten| zabdAnAM vstvsmbndhen| 4 sarvaviSayatvAdAgamasya sati vastunyavisamvAdenAvRttestannivRttilakSaNAnupalabdhirabhAvasAdhanamityayuktameva prsy| vinApi vastvAgamapravRtteH sarvaviSayatvaJca nirastamaprastutAvacanAt /
Page #439
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthaH paricchedaH' parArthAnumAna svArthAnumAna' vyAkhyAya parArthAnumAnaM vyAkhyAtumAha (1) 81b "tatra 'parArthAnumAnaM2 svdRssttaarthprkaashnmityaacaayilkssnnN| svena dRSTa: svdRssttH| svadRSTazcAsAvarthazceti trirUpo hetuH| tasya prakAzanamvacanaM anumaanhetutvaadityrthH| 1. parArthAnumAnalakSaNam (dimAgasya) (1) tatra svadRSTagrahaNaphalam ka. paramatanirAsAya nanu trirUpaliGgAkhyAnamityevAstu kiM svadRSTagrahaNeneti zaGakAyAM paramatanirAsArthatAmasya drshyitumaah| parasya pratipAdyatvAt adRSTopi svayaM praiH| dRSTasAdhanamityeke ttkssepaayaatmgvcH||1|| parasya parArthAnumAnena pratipAdyatvAt sAdhana vAdinA svayamadRSTopi pramANena paraiH prativAdibhirAgamAd dRSTasAdhanaM liGgamityeke sAM khyaaH| te hi sukhAdInAmutpattimatvAdanityAdacetanatvaM rUpAdInAmiva bauddhaM pratyAhuH / na hyasata utpattimatvaM satazca niranvayavinAzo'nityatvaM hetuH saaNkhysiddhH| bauddhasya punarAgamAt 'caturtho vyaakhyaayte| tatra sambandhamantareNa vAkyArthAvRtteriti tRtIyaparicchedaM vyAkhyAyAnenottarasambandhaM kathayan pratipartRsukhArthamantyapariccheve sarvameva zAstrazarIramanukrameNa vRttikRt kathayati "anumaanmi"tyaadi| [tatraiva] -parArthamanumAnaM tu|svpaapkaahaanm / 2 vAdiprativAdibhyAmiti prkrnnaat|
Page #440
--------------------------------------------------------------------------
________________ 414 pra0 vA0 vRttau0 (4 paricchedaH) siddhaH / tAvataiva heturiti manyante tasya paramatasya kSepAya pratiSedhAyAtmadRzvacaH adRSTavacanaM sUtre na prativAdimAtrasiddhasya hetutvaM kintuubhysiddhsyaivetyrthH|| (1) kha. anumAnaviSaye nAgamasya prAmANyam na cAgamAt prativAdinopi sAdhana siddhiryukteti vaktumAha / anumAviSaye neSTaM parIkSitaparigrahAt / vAcaH prAmANyamasmin hi nAnumAnaM pravartate // 2 // anumAnasya vastubalapravRttasya viSaye yasmAdanumAnajJAnamutpadyate ( 1 ) sa ca trirUpa hetu: ( 1 ) tatra pratipAdye vAca AgamAtmikAyAH prAmANyaM neSTamarthapratibandhAbhAvAdityuktaM / kiJca ( 1 ) pramANAntarasamvAdAt parIkSitasya pramANopapannasyAgamArthasya parigrahAt svIkArAnneSTaM vacanaprAmANyaM / yadi vacanamityeva pramANantadA pratijJApadAdeva sAdhyasya siddherniSphalaM hetudRSTantAdivacanaM syAt / pramANAntarasamvAdApekSA ca na bhvet| samvAdajJAnasyaivArthabhAvAbhAvAnuvidhAyitvAt tasminnAgamArthe praamaannyN| vacanasya tu viparyayAt / yadi tvAgama ityeva pramANaM ( / ) tadA pramANAntarasamvAdApekSA na syAt / hi yasmAt / asminnAgamArthe pramANapratipAditatvAnnizcite'numAnaM na pravarttate ( 1 ) yadi hyAgamArthaH sandihyeta tadA tannizcayArthA pramANAntaravRttirapekSyeta / (2) bAdhanAyAgamasyokteH sAdhanasya paraM prati / sopramANaM tadA'siddhaM tatsiddhamakhilantataH // 3 // yadi cAgamasya sukhAdicaitanyapratipAdakasya bAdhanAya sAdhanasyotpattimatvAdeH sA khye na paraM bauddhaM pratyuktiH tataH kAraNAt sa Agamo' pramANaM / tadA / na hi pramANasya bAdho yuktaH / tata AgamAprAmANyAt tenAgamena sAkSAt pAraMparyAbhyAM siddhamutpattimatvAdi sAdhyaM cAcaitanyamakhilamidamasiddhaM // (3) ga. pramANena bAdhyamAnasyAgamasya na siddhi: tadAgamavataH siddhaM yadi kasya ka AgamaH / bAdhyamAnaH pramANena sa siddhaH kathamAgamaH // 4 // sa ca sukhAdyutpattimatvapratipAdaka Agama: (ca) tadAgamaH tadvatastatsamvandhino bauddhasya siddhamutpattimattvAdiliGgamiti cet / kasya puruSasya ka AgamaH sambandhI / na
Page #441
--------------------------------------------------------------------------
________________ parArthAnumAnalakSaNam ( dignAgasya ) tAvadavayavat Agamopi puruSasya sahajasambandhena' sambaddha:' / nApi yuktyupapannatayo'pAdhinA pratyakSAnumAnavat sambandhaH / tathA hi pramANenotpattimatvAdiliGgajenAnumAnenAgamapratipAditasya sukhAdicaitanyasya bAdhanAt bAdhyamAna AgamaH hetuH / sa kathamAgamasiddho yena yuktisamvAdopAdhinApi puruSeNa sambandhamanubhavet / (4) syaadett| sukhAdInAmacaitanyaM tenaivAgamena pradezAntare darzitamato'bAdhyatvAt pramANAdasmAt sAdhanavidhiryukta ityAha / tadviruddhAbhyupagamastenaiva ca kathaM bhavet / tadanyopagame tasya tyAgAMgasyApramANatA ||5|| tasmAccaitanyAt pratipAditAd viruddhasyAcaitanyasyAbhyupagamastena caitanyaprati - pAdakenaiva cAgamena kathambhavet / sambhave vA viruddhArthAbhidhAyitvenApramANAdAgamAsiddhirayuktaiva (1) AgamapratItenotpattimattvAdinA / tasmAdAgamoktaM caitanyAdanyasyAcaitanyasyopagame svIkAre vA prativAdinA kriyamANe tasyAgamasya tyAgAMgasyApramANatA'bhyupagatA syAt ( 1 ) yadaivAgamaprAmANyasya bAdhake hetAvAdriyate tadaiva tatra sNshyitH| na cApramANAddhetusiddhi: / / ( 5 ) kiJca (1) tat kasmAt sAdhanaM noktaM svapratotiryadudbhavA / yuktyA yayAgamo grAhyaH parasyApi ca sA na kim // 6 // 415 ayamvAdI tAvat svayamapratItamevAcaitanyaM parasmai pratipAdayati / na ca sAdhanamantareNaiva pratItiH / tataH pratipAdayituH svasya pratItizcaitanyaviSayA yasmAt sAdhanAdudbhavo yasyAH sA yadudbhavA / tatsAdhanaM svAgamAdikaM kasmAt pratipAdyaM prati noktN| svayaM pratipannasAmarthyameva sAdhanaM vaktumucitaM / tathA niryuktikasyAgamasyA - prAmANyAt yayA yuktyopapanna AgamaH sAdhanatvena grAhyo vAdinA sA yuktiH parasya pratipAdyasyApi kinna sAdhanaM yena tatparityajyAnyadapramANasiddhamutpattyAdyucyate / (6) atha yogabalajena pratyakSeNa sukhAdInAmacaitanyaM pratItaM na tadanyathA pratipAdayituM parasya zakyata iti paropagataM sAdhanamucyate // 1 tAdAtmA (? tmyA) bhAva uktaH / 2 tdutptteH| 3 asyedamiti / 4 ajJAtaM mameti vacane upahasanIyaH syAt / 6 tadutpatteH / * kapilaRSiNA / " sAMkhyasya / 82a
Page #442
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82b pra0 vA0 vRttau 0 (4 paricchedaH) nanu tathApi nAkasmiko buddhisukhAdyacaitanyaviSayasya nizcayaH / tatsAkSA sAdhyasAdhanabhAvAvadhAraNaJcAvazyaka 416 tkAripratyakSatatsAdhanayogAnuSThAnayoH 1 rttvyN| tannizcayamantareNa yogAnuSThAnAyogAt / tathA ca (1) prAkRtasya sataH prAg yaiH pratipattyakSasaMbhavaiau / sAdhanaiH sAdhanAnyarthazaktijJAnesya tAnyalam // 7 // * prAkRtasyArvvAgdirzanasya sato yaiH sAdhanaiH sukhAcaitanyAdiviSayaM tadgrAhi pratyakSa--tatsAdhanayoH sambandhaJca nizcitya pravRttasyopAye pratipatturanuSThAnasya / tatphalasyAkSasya pratyakSasyAcaitanyAdiviSayagrAhiNaH sambhavau bhavataH ( 1 ) tAni sAdhanAnyarthasyopAyAbhyAsasya zakteracaitanyagrAhipratyakSajanikAyA jJAne karttavye - 'sya pratipAdyasyAlaM samarthAni / tatastAnyeva sAdhanAnyucyantAM kiM svayamadRSTasAdhya pratipAdanasAmarthyeo tpattimatvAdinoktena // (7) syaadett| pratyakSasyAcaitanyAdiviSayasya yogAdyabhyAsena saha sAdhyasAdhanasambandhaviprakRSTatvAt sAmAnyAkAreNApi na pratIyate tatosyAnupadarzanamityAha / vicchinnAnugamAyepi sAmAnyenApyagocarAH / sAdhyasAdhanacintAsti na teSvartheSu kAcana // 8 // yepi vicchinno viprakRSTo'nugamaH sambandho yeSAM te pratyakSatadupAyAdayaH sAmAnyenAvizeSAkAreNApyagocarAsteSvartheSvidaM sAdhanamidaM sAdhyamiti ca sAdhyasAdhanacintA kAcana nAsti / tato'vagdarzanasyAbuddhiviSayIkRtayo rUpayorupAyopeyayorekatrAnuSThAnAdaparatra niSpAdanamiti kutaH // ( 8 ) kiJca (1) apramANakAdAgamAdicchAmAtreNa pratipAdyo hetuM kurvvan punaricchayA tameva pariharan hetutadAbhAsayoricchAdhInatAM svIkuryAdityAkhyAtumAha / puMsAmabhiprAyavazAt tattvAtattvavyavasthitau / luptau hetutadAbhAsau tasya vastvasamAzrayAt // 9 // puMsAmabhiprAyavazAdicchAnurodhAt tattvA' tattvayorhetutadAbhAsatvayorvyavasthitAviSyamANAyAM hetutadAbhAsau luptau syAtAM avyavasthitatvAt tasya puruSAbhiprA 1 jJAtvA hi liGgastadupAyonuSThIyate'nyathA bhAvanAnupapatteH / 2 yathAsmAbhirdvitIyaparicchede uktaM paro mokSe'vidyA (satkAya) tRSNAbhyAMkSepi janmeti sambandhaH zUnyatAdRSTistayoH pratipakSa iti yatheha tRSNayA pravRttiravidyApreraNayA / yatraiva skandhe'vidyAdayastatrAnAropite'vidyAzUnyamiti sambandhaH /
Page #443
--------------------------------------------------------------------------
________________ parArthAnumAnalakSaNam ( bignAgasya ) yasya vastvasaMzrayAd yathAvastupravRttiniyamAbhAvAt // ( 9 ) api ca ( 1 ) sannatha jJAnasApekSo nAsan jJAnena sAdhakaH / satopi vastvasaMzliSTA'saMgatyA sadRzI gatiH // 10 // sannartho jJAnasApekSaH sAdhyasAdhakaH pratIto yathA dhUmAdiH / nAsannartho jJAnena pratItimAtreNa sAdhakaH sAdhyasya yathA kalpito dhUmaH / athAcaitanyamvastutostyeva tad yathA kathaJcit parasmai ' pratipAdanIyaM / ataH parAbhyupagato hetuH kriyata ityAha / satopyacaitanyasya vastvasaMzliSTA vastubhUtaliGgApratibaddhA gatirasaGgatyA'sataH pratItyA sadRzI samyak pratItatvAbhAvAt / anyetvasadgatyA doSavatpratItyA sadRzIti vyAcakSate (1) teSAM satopya vastukRtA pratipattirasatpratipattiM naatishete| apratyayatvAditi vinizcayagranthena saha ekavAkyatA na syAt // ( 10 ) kiJca ( 1 ) liGgaM svabhAvaH kAryaM vA dRzyAdarzanameva vA / sambaddhaM vastutassiddhaM tadasiddhaM kimAtmanaH ||11|| 417 liGgaM sAdhyArthasambaddhaM nAnyat vyabhicArAt / tacca svabhAvaH kAryaM dRzyAdarzanamanupalabdhirevAnyasya pratibandhAbhAvAdityuktaM / tadutpatyAdikaM yadi triSu hetuSvantarbhUtaM tadA vastutaH paramArthataH siddhaM pratipAdyasya kiM kasmAdAtmanaH sAMkhyasya vAdino'siddhaM / utpattimatvAdisvabhAvahetuH syAt / sa ca dharmigrAhakAt pramANAdanyato vA zizapAtvavat kRtakatvAdibradarthAn prativAdina iva vAdinopi sidhyet / (11) atha trividhe hetau nAntarbhavati utpatyAdi tadA (1) pareNApyanyato gantumayuktaM; pareNa prativAdinApi trividhAddhetoranyato hetoracaitanyaM gantuM pratyetumayuktaM (1) yadi parAbhyupagamasiddhamasAdhanaM tadA prasaGgaheturahetuH syAdityAha / parakalpitaiH prasaGgo dvayasambandhAdekApAyenyahAnaye // 12 // 1 2 ubhayasiddhamastu / vRkSaM grAhayati / 3 parAbhyupagatena dUSayitvA pramA'nantarbhAvamAha / 53
Page #444
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48. pra0 vA. vRttI0 (4 paricchedaH) paraphalpitaH sAdhanaiH prasanaH kriyate yathA sAmAnyasya paropagatAnekavRttitvAd anekatvamApAdyate na tvayaM pAramArthiko hetustrruupyaabhaavaat| yadyayaM na hetu: ' tadA kimarthamucyata ityAha / tayoH sAdhyasAdhanayoH sambandhAd vyApyavyApakabhAvAt sphAritAbekasya sAdhyasyApAye'nyasya sAdhanasya hAnaye / yathA cAneka' sAmAnya tasmAnnAnekavRttIti viparyayaprayoge sAdhyAbhAve sAdhanAbhAvaH kthyte| prasaGgaviparyayotra maulo hetuH sAdhyasAdhanavyAptigrAhakapramANasmArakastu prasaGge prayoga ityarthaH / bhinnadeza kAlAdiSvanekAsu vyaktiSu vRttasya tdtddeshtvaadiviruddhrmaadhyaasaadnektvsiddhrnekvRtttvaanektvyorvyaaptisiddhirboddhvyaa| (1) . uktaM svadRSTagrahaNasya sAphalyaM // . (2) arthagrahaNaphalam agrahaNasyedAnIM vaktavyaM / adRSTArthaprakAzanamityatra sUtre yadupAttaM (1) yaMgrahaNaM zabdakalpanAropitAtmanAm / bhaniGgatvaprasiddhayarthamarthAdarthasya siddhitaH // 13 // .. sallAha zAbbena / kalpanayA cAropita AtmA yeSAM pakSasapakSAnyataratvAdInAM teSAmaliGgatvaprasicarya boddhvyN| kasmAt punaH kalpitasyA liGgatvamityAha / arthAt vastubhUtAlliGgAvarSasya sAdhyasya siddhitH|| (1) kalpanAgamayoH krturicchaamaatraanuvRttitH| vastunazcAnyathAbhAvAt tatkRtA vyabhicAriNaH // 14 // 'kalpanAyA Agamasya zabdasya ca kartuH purusssyecchaamaatrsyaanuvRttitonurossaat| vastunazcAnyathAbhAvAt / karturicchAnuvRttestAbhyAM zabdakalpanAbhyAM kRtA hetavo vyabhicAriNo naikaantikaaH| (14) .. uktmrthgrhnnpryojnN|| svadRSTArthaprakAzanazabdena trirUpaliGgavacanamiSTaM / na pakSavacanamapIti vaktavyaM // 'pakSadhopasaMhAra essH| "umayasiddho hetuH sUcitaH prmoppttiH| yA sarvagata AtmA sarvatropalabhyamAnaguNatvAdAkAzavat // niyo'nityo - bAsamaH pAsapamAnyataratvAtparamANuvad ghttvdvaa|
Page #445
--------------------------------------------------------------------------
________________ pakSacintA 2. pakSacintA (2) pakSahetuvacanamasAdhanam ka. hetuvacanaM na sAdhanam yadi sAkSAt pAramparyeNa vA pakSavacanaM sAdhyaprattipattAvupayujyate / tado- 832 cyeta kintvetannAstItyAha / 1 arthAdarthagateH zaktiH pakSahetvabhidhAnayoH / nArthe tena tayornAsti svataH sAdhanasaMsthitiH || 15 || 1 sAkSAt tAvat pakSAbhidhAnasya hetvabhidhAnasya ca pratipAdye'rthe zaktirna vidyate (1) kiM kAraNamityAha / 419 arthAd vacanapratipAdyAdarthasya sAdhyasya gatenaM vacanAt / tena sAkSAdarthapratipAdakatvAbhAvena tayoH pakSahetvabhidhAnayoH svataH svarUpeNa sAdhanasaMsthitiH / sAdhanatvavyavasthA nAsti yata' raca pakSavacanaM sAkSAdarthe na pramANaM // ( 15 ) . 3 kha, pakSavacanamasAdhanam 3 tat pakSavacanaM vakturabhiprAyanivedane / pramANaM saMzayotpattestataH sAkSAnna sAdhanam // 16 // tattasmAt pakSavacanaM vakturabhiprAyanivedane pramANaM zabdaprAmANyamA cA ryasya vadato'bhimatamiti boddhavyaM / tatpakSavacanAt sAdhyerthe saMzayotpatteranizcayAna sAkSAt sAdhanamarthasya tat // (16) . paraMparayA sAdhyasAdhanAt pramANaM pakSavacanaM vakturabhiprAyanivedane pramANantarhi syAdityAha / 2 sAdhyasyaivAbhidhAnena pAraMparyeNa nApyalam / zaktasya sUcakaM hetuvaco'zakkamapi svayam // 17 // paJcAvayavatvAt pare pakSahetuvacanayoH sAghanatvamAhuH / taniSedhAyAha / sAdhanaM bhavat sAkSAt pAraMparyeNa vA syAt tatra pratijJAhetudRSTAntaupanayanigamanAsyaM / * nanu AcAryeNa zAbdaM pramANamiSTaM kathantato nArtha ityAha /
Page #446
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA0 vRttau0 (4 paricchedaH) pAramparyeNApi pakSa ' vacanamalaM samarthaM na sAdhyasiddhau / sAdhyasyaiva kevalasyAbhidhAnAt / na hi pakSavacasA sAdhakaM kiJciducyate sAdhyamAMtrasyaivAbhidhAnAt / trirUpasya hetorvvaco vacanantu svayaM sAkSAt siddhAvazaktamapi ( 1 ) zaktasya trirUpaliGgasya sUcakaM pratipAdakamiti sAdhanamucitaM // ( 17 ) 420 ga. (dignAgasya) pakSavacanamasAdhanatveneSTam nanvAcAryasya pakSavacanamasAdhanatveneSTamiti kathaM jJAyata ityAha / hetvarthaviSayatvena tadazaktoktirIritA / zaktistasyApi ceddhetuvacanasya pravarttanAt // 18 // torarthaH sAdhyaH sa viSayosyeti hetvarthaviSayaH tasvena sAdhyArthIpadarzakatvena tasya pakSavacanasya sAdhyasAdhanaM pratyazaktasyoktirIritA nirdiSTAcAryeNa ( 1 ) "tatrAnumeyanirdezo hetvarthaviSayo mata" ityanena granthena / tato jJAyate pakSavacanamasAdhanamiSTamAcAryasyeti / nanu tasya pakSavacanasyApi sAdhyasiddhau zaktirasti / tatsAdhakasya hetuvacanasyapravarttanAt / nahyanuddiSTerthe sAdhanaprastAvaH / tataH sAdhanaprastAvanAhetutvena pakSavacanasya sAdhakatvamastIti cet / evaM ( 118 ) tatsaMzayena jijJAsorbhavet prakaraNAzrayaH / tasya sAdhyasaMzayena jijJAsA tasyAJca satyAM sAdhanamucyata iti jijJAsoH puMsaH saMzayo jijJAsA ca prakaraNasya sAdhanaprastAvasyAzrayo nimittamiti bhavet sAdhanaM pakSavacanavat / nanu saMzayajijJAse pratipAdyapravattite pakSavacanantu vAdipravartitaM tatkathaM tatsamudAyasya sAdhanasya vAdinA nirdezasaMbhava ityAha / 'hetuvacovat pAraMparyeNa syAdaupacArikaM sAdhanaM tattu sAdhyasyAsiddhasyAbhidhAyakamiti nopacaritopi sAdhanaM uktaJca / " tatrAnumeyanirdezo hetvarthaviSayo mata iti / 2 'parasya dazAvayavaM vAkyaM / tatra jijJAsAsaMzayaprayojanazakyaprAptisaMzayamyudAsAH paJca pravRtyaGgAni / pratijJAdipaJcAvayavAH / pravRttyaGgaranekAntamAha sAdhanavacanAzrayatvena saMzayAdInAmapi sAdhanatvaM syAt /
Page #447
--------------------------------------------------------------------------
________________ pakSacintA vipakSopagamepyetat tulyamityanavasthitiH // 19 // evantarhi vipakSasya sAdhyaviruddhasya dharmasyopagame' parAbhiprAyeNa nityazabda iti sAdhyanirdezakRte pArzvasthAnAM tathA saMzayanirAsArthaM yatkRtakaM tadanityaM yathA ghaTa: kRtakazca zabda iti punrvaadinvocyte| tadA nityatvapratijJAyAstadanityatvAvyabhicArikRtaka'tvahetupravartakatvaM tulyamiti nityatvapratijJApyanityapratijJAvat 83b sAdhanaM syAdityanavasthitiH sAdhanAvayavAnAM // (19) yatazca pakSavacanasya sAdhyasiddhau sAkSAt pAramparyeNa vA sAmarthyaM nAsti ttH(|) antaraGga tu sAmarthya triSu rUpeSu saMsthitam / tatra smRtisamAdhAnaM tadvacasyeva saMsthitam // 20 // antaraGga sAmayaM tu zabdo'vadhAraNe bhinnakramazceti triSveva pakSadharmatAdiSu rUpeSu sNsthitN| tatra trirUpaliGge sAdhyasAdhanazaktismRteH samAdhAnamAropaNa tadvacasi trirUpaliGgapratipAdakavacana eva sNsthitN| atastadeva pAramparyeNa sAdhyasiddheraGagatvAt pramANanna pakSavacanaM // (20) nanu (1) akhyApite hi viSaye hetuvRtterasaMbhavAt / viSayakhyApanAdeva siddhau cettasya zaktatA // 21 // uktamatra; akhyApite pratipAdite sAdhanasya viSaye sAdhye heto sereva hyasambhavAt tasya pakSavacanasya viSayakhyApanAdeva sAdhyasya siddhau pAramparyeNa zaktateti cet / (21) uktamatra saMzayajijJAsayorapi sAdhanapravartakatvAt sAdhanatvaprasaGga iti| kiJca (1) vinApyasmAt kRtakaH zabda iidRshaaH| sarve'nityA iti proktapyarthAt tannAzadhobhavet // 22 // asmAt pakSavacanAd vinApi kRtakaH zabda IdazA ye kRtakAste sarve'nityA iti pakSadharmatAvyAptivacane proktepyarthAt tasya zabdasya naashdhiirbhvet| anitya 'vaadinaa| / utpaadnN| na caivaM tasmAna hetupravartakatvena pratijJAyAH sAdhanatvaM /
Page #448
--------------------------------------------------------------------------
________________ 422 * pra0 vA0 vRsI0 (4 paricchedaH) tvAvyabhicAri kRtakatvaM zabde varttamAnamanityatAM tatra gamayatyeveti niSphalaM 1 pakSavacanaM / (22) tasmAt ( 1 ) (2) pratijJA na sAdhanAkyavaH anuktAvapi pakSasya siddherapratibandhataH / triSvanyatamarUpasyaivAnuktirnya natoditA ||23|| pakSasyAnuktAvapi sAdhyasiddherapratibandhataH avirodhAt triSu pakSadharmatAdiSu rUpeSvanyatamasya ekasyAnuktirnyanatobitA sAghanadoSo na tu pakSAdyavacanaM / (23) yadi ca pratijJA sAdhanamiSyate tadA sAdhyanirdezaH pratijJeti pratijJAlakSaNavyApa syAt / asiddhasya hetordRSTAntasya cAsiddhasya sAdhyatvaM sAdhanatvaJcAstrIti pratijJArthaM syAt / yasya tu mate pratijJA na sAdhanaM (1) sAdhyokiM vA pratijJAM sa vadan doSairna yujyate / * sAdhanAdhikRtereva hetvAbhAsAprasaGgataH // 24 // yoktaM sAdhyanirdezaM pratijJAM vadannanantaroktairdoSairna yujyate / sAdhanAvikRteH sAdhanatvenAdhikArAdeva pratijJArthasya hetvAbhAseSvaprasaGgataH (24) 3 yasmAd (1) avizeSoktirapyekajAtIye saMzayAvahA / anyathA sarvvasAdhyoktaH pratijJAtvaM prasajyate // 25 // abizeSoktiH ' sAmAnyAbhidhAnamapyekajAtIye saMzayAvahA tattvArthazaGkopAdhikA na sarvvatreti nyAyaH / tato'sAdhanameva sAdhyaM pratijJA / natvasiddhahetudRSTAntAdikaM tasya sAghanatveneSTatvAt / anyathA yadyevaM nAbhyupagamyate tadA sarvvasyAH sAdhyokterghaTaM karotItyAdeH pratijJAtvaM prasajyate / jJApakahetvadhikArAt tatsAdhyasyaiva pratijJAtvaM na kArakahetusAdhyasyeti cet / yadyevamasAdhanabhUtasAdhyanirdezaH pratijJA na sAdhana nirdeza iti siddhaM / (25) ' dvitIyakutakazabdavaducyamAne nigrahasyAnaM / sAmanasya vijAtIyatvAt / sAdhya eva na sAdhane / 2 pakSasyAsAghanatve guNamAha / * sAdhanAsAdhanavibhAgaM vinoktiH / * asiddhasye karaNAt /
Page #449
--------------------------------------------------------------------------
________________ pakSacintA : 423 . syAdetat 1 (1) siddhoktaH sAdhanatvAcca parasyApi na duSyati / * idAnIM sAdhyanirdezaH sAdhanAvayavaH katham // 26 // parasyApi 2 siddhokteH siddhaarthprtipaadktvaat| sAdhanatvAcca pratijJAtvamiSTaM / ato hetvAbhAsAdi pratijJAtva prasaGgena na dussyti| hetvAbhAsAdyasi- 84a ddhatvAdasAdhanamasAdhanatvAcca na prtijnyaa| idAnI masminnabhyupagame sAdhyanirdezo'siddhatvAt sAdhanAvayavaH kathaM (1) na hi pratijJArthaH siddhaH / tadarthameva sAdhanopanyAsAt / asiddhazca na sAdhanaM hetvAbhAsavat // (26) yA ca sva yUthyAnAM pUrvapakSaparihAroktiH (1) . sAbhAsokyAdhupakSepaparihAraviDambanA / - asambaddhA tathA hyeSa na nyAyya iti sUcitam // 27 // pakSa vacanaM sAdhanaM sAbhAsa (sAbhAsArtha)tvAditi cet na pratyakSeNAnekAntAt pratyakSaM sAbhAsamapi na kasyacit pramANasya sAdhanAMvacanAtmatve sati sAbhAsa tvAt sAdhanatvamiti cet / na dUSaNenA nekAntAt / dUSaNaM sAMbhAsavacanAtmatvepi na sAdhanamiti sApi sAbhAsoktirAdiryasya tau sAbhAsoktyAdI 1 siddho hi zabdAdikaH saadhydhrmii| anyathA'zrayAsiddho heturapakSadharmatvAt syAt kathaM saadhkH| 2 yopi prtijnyaasaadhnmaah| tasyApi hetvAbhAsavacane na pratijJAtvaM / / yadyasiddhAbhidhAnAddhatvAbhAsA na sAdhanaM tdaa| 4 nyaaymukhttiikaakaaraadeH| ' 'prayogastu pakSavacanaM sAdhanaM sAdhanakAle upAdAnAt hetudRSTAntavat / puurvpkssH| prihaarH| tenaiva para aashddkyte| 'prtykssmvcnaatmkN| 'prihaarH| sAdhanakAle dUSaNamapyupAdIyate na ca tatsAdhanaM / 10atra yadi paraH pradUSayati adUSaNatve sati sAbhAsoktihetustadA naivaanekaantH| evaM yatra yatra nyA ya makhaTIkAkRtA vyabhicArA ucyate tatra tatra pareNa vizeSaNamucyata iti prNpraa| viruddhAvyabhicAryupakSepe ca pakSavacanaM na sAdhanamasiddhokterasiddhadRSTAntavacanavat / ityukta eva bAdhitaH syAt /
Page #450
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA0 vRttau0 (4 paricchedaH) upakSepaparihArau / tAveva viDamvanA'yuktatayA / ata evAha ( 1 ) asambaddhA / tathA hi sAbhAsatvasya viparyaye bAdhaka' pramANabhAvAdevAhetutvAdasambandhaH pUrvvapakSaH / tatastamanumatya pratyakSeNAnekAntatApAdanamazobhanaM / punarvacanAtmatvaM vizeSaNaM paroktamapratikSipya dUSaNAbhAsenAnekAntatApAdanaM cAyuktaM / tadeva hi hetovvizeSaNamupayuktaM (1) dvipakSAddhetM vyAvarttayati na ca vacanAtmatvA'sAdhanatvayoH kazcidvirodho yenAsAdhanAd vacanAtmatvanivRttevvizeSaNasAphalyaM syAt / tathA hyeSa vipakSAdavyAvarttaka' hetuvizeSaNopanyAso na nyAyya iti vaNNitaM prAk vedanityatAsidhyarthaM - madhyayanapUrvvakamityukte bhAratAdhyayanenAnekAntatAmApAditAM pratiSeddhuM vedAdhyayanatve satIti vizeSaNaM mI mAM sa kenopanyastaM tadapi karaNa (kRti) pUrvvakaM bhAratAdhyayanavad syAt na kazcid virodhaH / tato vipakSAdavyAvarttakaM vizeSaNamayuktamityuktaM prAk / / (27) 424 (3) pakSalakSaNa karaNe prayojanam nanu yadi pakSavacanamasAdhanaM sAmarthyaMgamyAbhidheyaJca tadAcAryeNa pakSalakSaNaM kRtaM kimarthamityAha (1) gamyArthatvepi sAdhyokterasaMmohAya lakSaNam / taccaturlakSaNaM rUpanipAteSu svayaM padaiH // 28 // sAdhyavyAptapakSavacanasAmarthyAd gamyArthatvepi sAdhyokteH pakSavacanasya lakSaNamuktamasaMmohAya vipratipattinirAkaraNena sAdhyapratipattyarthaM / tathA hyAtmArthatvaM sAdhyamapi sAMkhyA asAdhyamAcakSate parArthatvamasAdhyamapi sAdhyamiti santi vipratipattayaH / tacca sAdhyaM caturlakSaNamuktaM / ' svarUpeNaiva nirdezyaH svayamiSTo'nirAkRtaH ) pakSa ityatra lakSaNacatuSTayapratipAdakaM rupanipAteSu svayaM pabairyathAkramam ( 128 ) asiddhAsAdhanArthoktatvAdyabhyupagatagrahaH / anuktopIcchayA vyAptaH sAdhya AtmArthavanmataH // 29 // asiddhasya sAdhanasyArthoktasya vAdyabhyupagatasya grahaH / asiddhasvabhAvatvAt sAdhyasya na siddhasya grahaNaM / tataH siddhaM cAkSuSatvAdi rUpAderna sAdhyaM / nipAtaiva ' vacane sAbhAsatvAsAdhanatvayoravirodhAt / 2 'viruddhAvyabhicAryupakSepAdizobhanaM syAt sandigdhaM vyatirekAd bhAvanaM nyAyyaM / 3 tatpratikSepopAyamAha / * yuktaM tu vizeSaNaM vedacintAyAM apauruSeyaM /
Page #451
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmArthatvavivAde doSaH 425 kArakaraNenAsAdhanasya grahaNaM tatazcAkSuSatvAdyasiddhamapi sAdhanatvena zabdebhidhIyamAnaM na saadhyN| dRSTazabdenArthoktasyApi grhnnN| tato'nuktamapyAtmArthatvaM saMghAtatvAccakSurAdeH sAMkhyasya sAdhyaM svayaM zabdena vAdyabhyupagatasya grahaNaM / tataH zAstrAbhyupagatasyAkAzaguNatvAdeH zabde dharmiNi vAdinA'nityatve sAdhayitumArabdhe- 84b 'saadhytaa| alpavaktavyatayA'rthoktasya tAvat sAdhyatAM smrthyitumaah| vAdino'nuktopIcchayA vyAptaH sAdhyo mtH| AtmArthavat / yathA AtmAsti na veti vivAde tatsAdhanAtha sAMkhye na parAzcikSurAdayaH saMghAtatvAt zayanAza (?sa)nAdyagavat / ityuktasya sAdhanasyAtmArthatvamanuktamapi sAdhyamicchAviSayatvAt // (29) / nanviSTazabdenAniSTasya sarvasya niraasaat| zAstropagatasyApi vAdyaniSThasyAsAdhyatvaM siddhN| taniSphalaM svyNpdmityaah| vyavacchedaphalatvAcchabdA-1 nAmiSTazabdAt (1) sarvAnyeSTanivRttAvapyAzaGkAsthAnavAraNam / vRttau svayaMzrutenAha kRtA caiSA tadarthikA // 30 // sarvasya vAdino'nyena zAstrAdinA iSTasya nivRttau siddhAyAmapi zAstreNeSTaM vAdinopISTameveti zaGkAsthAnasya vipratipattiviSayasya vAraNaM phalaM svayaMzrutenAcAryoM vRttaavaah| svayamiti zAstrAnapekSamabhyupagamandarzayati / eSA svayaMzrutistadarthikA vipratipattinirAkaraNAryA kRtaa|| (30) (4) AtmArthatvavivAde doSaH / ya evecchayA viSayIkRtaH sa (1) vizeSastavyapekSatvAt kathito dhrmdhrminnoH| anuktAvapi vAJchAyA bhavet prakaraNAd gtiH||31|| vizeSo dharmamiNoH sambandhI vyapekSatvAt / icchAracitAt sambandhAt sAdhyatvena kthitH| cakSurAdInAM saMhataviSayaM pArArthyamiti dharmasya vizeSaH saadhyH| parArthasya sAdhyatvAt parArthAH santazcakSurAdayo'saMhatArthA iti dharmiNo vizeSaH saadhyH| cakSurAdayo'nekANusaJcayAtmikAH krameNaikakAlaJca sNhtaaH| jJAnAdi tu 'yadi vAdineSTa eva sAdhyastadA dharmavizeSaviparItasAdhanAdInAM viruddhAnAmasambhava evetyaah| 54
Page #452
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 prapAtI (4 paricchedaH) kAlabhedanAnekAtvAt sNhtaani| teSAM payarthAnAM satAmasaMhataviSayatvamevecchAviSayasvAs sAdhyaM / kAtmanaH sarvakAlamekatye nAsaMhatatvAt / kathaM punarAtmArthatvasyAnuktI tadviSayAlA vAJchAyAH pratItirityAha / vAJchAyA anuktAvapi 'mukhyaM zabdena prakaraNAmasmAsti nAstIti saMzaye sati tatsAdhanopanyAsaprastAvAd gatiH pratItirbhavati / / (31) . AtmArthatvasya vivAde ko doSa ityAha (1) ..... ananvayopi dRSTAnte doSastasya yathoditam / - AtmA parazcet so'siddha iti tatreSTaghAtavat // 32 // kAsmeLAviSayasyAtmArthatvasya sAdhyAnanvayo dRSTAnte doSaH / apizabdAvakSyamANa issttvissaatshc| yathoditamAcArya va su bandhu naa| parAzcikSurAdaya ityatra parazcedAtmA vivakSitaH so'siyo dRSTAnta iti / tatrAnvaye stiissttvighaatvt| saadhnN| iSTAtmArthatvaviparyayeNAtvayAt tatsAdhakatvAt // (32) avAtmArthatvaM na sAdhyamityAha (1) sAdhanaM yadvivAde na nyasta baccanna sAdhyate / - kiM sAdhyamanyazaniSTaM mavedU vaiphalyameva vA // 33 // yasyAtmanorthasya vivAde'sti nAstIti sandehe na sAdhanaM nyastamapanyastaM sacceSa sAdhyate kimidAnIM sAdhyaM syAt / anyathA vivAdaviSayo yadi na sAdhyaM tadA niSTaM viparyayasiddhiH syaat| yathA vyutpannasarvazabdavAdinaM' pratyavyutpannasaMjJAzabdavAdinA tadarthavatvasiddhayartha saadhnmucyte|| saMzisambandhAt prAgarthava cchabdarUpaM vibhaktidarzanAt tadatyazabdavaditi / atra ! gacchatIti gorityekArthasamavAyAt- kriyopalakSitena bAhyasAmAnyenArthavAn gozabda: siddho'vyutpnnvaadinH| nanu svarUpamAtreNArthanArthavAn / arthamAtrajaJca sAdhyatve noddiSTaM na tu svarUpeNArthanArthavatvaM tato dRSTAnte vibhaktyantasya vAkyAyavatvena vyAptisiddherdevadattAdAvapi pakSIkRte saMjJAzabde devairdatto devadatta iti vAkyAthaivatvaM svarUpArthavatve viruddhaM sidhyati // ukta visatvaM / vaiyaakrnn| sasI nAstIti na saMjJAzavastavavAmiti mtvaayN| nitye shbdaarthsmbnthe| tasya saadhytvenaanbhyupgmaat|
Page #453
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmArthatvavivAve doSaH 427 athaveSTasya sAdhyatvAbhAve parAzcikSurAdayaH sNhttvaaditytraatmaarthtvsyaasNhtpaaraarthysyaasaadhytvaat| jJAnahetutvena saMhatapArArthasyA bauddhenaapiisstte| sAdha'- 8sa navaiphalyameva vA syAt / (33) sadvitIyaprayogeSu niranvayaviruddhate / etena kathite sAdhyaM ; etena sAdhyatveneSTasyAnanvayadoSadarzanena sadvitIyaprayogeSu cA aa kakRteSu yathAbhivyaktacaitanyazarIralakSaNapuruSa sadvitIyo ghttH| anutpannatvAt / kuDyavaditi zarIramevAbhivyaktacaitanyaM puruSo nAtmA kazcit paralokI tena sadvitIyatvaM (sasahAyattvaM) ghaTasya sAdhyata iti pryogphlN| tatra ca niranvayavipaddhate kthite| tathA hyabhivyaktacaitanyadehalakSaNapuruSeNa sadvitIyatvaM sAdhyaM / tena ca kuDyenvayo na dRSTa iti niranvayatA (1) ghaTasya tu kuDye'nvayo dRSTa iti tena sadvitIyatvasAdhanAt viruddhatA syaat| (vyaktyasiddhau na sAmAnyam) sAmAnyenAtha sammatam // 34 // tadevArthAntarAbhAvAd dehAnAptau na sidhyati / vAcyazUnya pralapatAM tadetajjADyavarSiNatam // 35 // __ atha sAmAnyena' vizeSamanullikhya sadvitIyatvaM sAdhyaM kuDye sdvitiiytvmaatrennaanvyaat| evamapi tatsAmAnyameva na sidhyati prtivaadinH| ghaTAdabhivyaktacaitanyasvabhAvatayA'rthAnta rAbhAvAt / arthaantrtvaasmbhvaat| dehasyAnAptAvarthAntaratvenAsiddhau dvayobhinnayoranyatarasadvitIyatvaM sAmAnyaM syaat| na hi ghaTaH svarupeNaivAnyatarasadvitIyaH / dehantu nAbhivyaktacaitanyalakSaNapuruSamicchati prativAdIti bhedAbhAvAt / tenApi nAnyatarasadvitIyatvasiddhiH / yatazca na ghaTasya svarUpeNaiva sadvitIyatvasambhavaH / bhedAdhiSThAnatvAt tasya, nApi dehenAnvayAbhAvAt / tato vAcyazUnyatvamarthazUnyatvamanyatarasadvitIyatvaM pralapatAM paralokApavAdinAM tadetadanyatarasadvitIyatvasAdhyavacanaM jADyasya vaNitaM ceSTitaM // (34,35) 1 ghaTayoranyatareNa / 'prtykssvissytvaadnumaanmukt| / anyatarArthAntarabhAvaH sAmAnyaM sAdhyaM / " na hi govyaktyabhAve sAmAnyaM /
Page #454
--------------------------------------------------------------------------
________________ 428 . pra. vA. vRttI0 (4 paricchedaH) tulyaM nAzepi cecchabdaghaTabhedena kalpane / ... na siddhana vinAzena tadvataH sAdhanAd dhvaneH // 36 // nAzepi sAdhye zabbaghaTayoH sAdhyadRSTAntamiNoH sambandhitayA bhedena' kalpane zabdasambandhino nAzasya ghaTenvayAbhAvAdasAdhyatvaM / ghaTasambandhinazca zabdesambhavA dasAdhyateti tulyamidamiti cet| na tulyaM vinAzena pradhvaMsalakSaNena siddhana nizcitena dhvanestavato vinAzaktaH sAdhanAdvinAzasAmAnyaM sAdhyaM siddha kevalaM tadvattA zabdasya na siddhati sAdhyate / yathA vinAze sAmAnyena siddhe satyasiddhastadvAn zabdaH sAdhyate / (36) tathArthAntarabhAve syAt tadvAn kumbhopi tathAntirabhAve'bhi vyaktacaitanyasvabhAvatayA dehasya ghaTAt vaijAtye siddha sati lahAna mopi sidhyet| na caitat prativAdI bodhiyituM shkyte| tenAcaitanyasya bhUsavyatiriktasyaiva svIkArAt / yadi punaracetanasvabhAvatayA ghaTajAtIyenaiva dehena' sadvitIyatvaM ghaTasya sAdhyate tadA sidhyatyeva / tathAvidhasya sadvitIyatvasya siddhatvAd vinaashvt| kintu vAdino nessttsiddhiH| dehasya cetanasvabhAvatayA'siddheH // anitytaa| viziSTA dhvaninAnveti no cenAyogavAraNAt // 37 // atha dhvaninA svasambandhitayA viziSTA'nityatA dRSTAntaM nAnvetIti cet / nAnanvayadoSo vizeSaNenAyogasyAsambandhasya vAraNAt // (37) . dvividho hi vyavacchedo viyogaapryogyoH| vyavacchedadiyoge tu vAyeM nAnanvayAgamaH // 38 // diviSo hi vyavacchevo vizeSaNena dRSTo viyogAparayogayorayogAnyayogayovyavacchedAt / yathA caitro dhanurddharaH pArtho dhanurddhara iti| tatra dharmiNA vizeSa nAyoge vArye nityatAyA nAnanvayAgamo'nanvayApattinaM bhvti| zabdo'nityo na vetyayogaH zaGkito vizeSaNena vyAvaya'te zabdo'nitya iti| evamvidhA cAnityatA nAnyasambandhena virudhyata iti nAnanvayo dRSTAnte // (38) uktaarthsNgrhmaah| samAnityatA ghttnityteti| bttvyktyaa| evamarthAntarabhAvaH siddho naasti|
Page #455
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmArthatvavivAde doSaH sAmAnyameva tatsAdhyaM na ca siddhaprasAdham / viziSTaM dharmiNA taca na niranvayadoSavat ||39|| 429 tadanityatAdi sAmAnyameva sAdhyaM na vizeSo yenAnanvayadoSaH syAt / nanvanityatAdi sAmAnyaM siddhameva kva' cit sAdhane vaiyarthyamityAha / na ca siddhasya kvacit sattAmAtreNAnityatvasya prasAdhanaM / dharmiNyayogavyavacchedasyAsiddhasya prasAdhanAt / na ca dharmiNA'yogavyavacchedato viziSTaM taccAnityatAdi dRSTAnte niranvayadoSavat (1) na ca ayogavyavacchedena dharmivizeSitasya dharmyantarasambandhAvirodhAt // ( 39 ) etena dharmidharmAbhyAM viziSTau dharmadharmiNau / pratyAkhyAtau nirAkurvan dharmiNyevamasAdhanAt ||40|| eteneSTasya sAdhyatvavacanena dharmidharmAbhyAM viziSTau dharmadharmiNAvananvayAnirAkurvan cArvAko yathA na zabdAnityatvavAn zabdo nAnityazabdavAn vA zabda iti / na hi zabdAnityatvenAnityazabdena vA kvacid ghaTAdau dRSTAnte kRtakatvasyAnvayosti tata iSTaviparyAsanAd viruddhaM kRtakatvamiti sa evaM vadan pratyAkhyAtaH kathamityAha / dharmiNi zabde evaM dhammiviziSTasya dharmasya dharmAviziSTasya vA. dharmiNo'sAdhanAdanityatvamAtrasya zabda sAdhyatveneSTatvAt / anyathA'nityazabdavati zabde siddhepi zabdo nAnityaH syAt / yadi dharmamAtraM sAdhyaM tadA samudAyaH sAdhyo na syAt / hetostadapavAdo viruddhasya na syAdityAha / dharmamAtrasya dharmi saadhytvaat| (40) samudAyApavAdo hi na dharmiNi virudhyate / sAdhyaM yatastathA neSTaM sAdhyo dharmotra kevalaH // 41 // samudAya eva sAdhyo hi yasmAt tasmAd viruddhasya hetoriSTasamudAyA 'pavAdo na virudhyate / nanu samudAyasya sAdhyatve'nanvayadoSa iSTavighAto vA syAdityAha ( 1 ) tathA dharmidharmasamudAyo'nyadharmi sambandhitayA sAdhyaM yato neSTaM (1) tasmAnnAnanvayo viruddhatA vA / tathA hyatra " zabdAdau dharmiNi dharmo'nityatAdiH kevalaH sAdhya iSTaH / tasya cAnvayostIti na doSaH / ( 41 ) 5 1 vidyudAdau / * na dharmiNA saha samudAyasAdhanAt / na hi zabde paraH zabdAnityatvasamudAyaH sAdhyaH tataH tasya nirAkaraNepi na doSaH / AzrayAsiddhiranyathA / 4 // 0 // svayaM zabdAt / sa ca dvayorekAbhAve samudAya eva nirAkRtaH syAt /
Page #456
--------------------------------------------------------------------------
________________ _ pra0 kA vRtto0 (4 paricchevaH) uktamiSTagrahaNasya prayojana // .. (5) skyaMzabdaprahaNaphalam svayaM zabdasyedAnI vktumaah| ekasya dharmiNaH zAle nAnAdharmasthitAvapi / sAdhyaH syAdAtmanaiveSTa ityupAttA svayaM zrutiH / / 42 // . ekasya zabdAderddharmiNaH zAstre nAnAdharmANAmamUrttatvAnityatAkAzaguNatvAdInAM 86a sthitAvabhyupagamepi vAdinA Atmanaiva sAdhanopanyAsakAle sAdhayitumiSTo dharmaH sAdhyaH syAt / nAnya iti svayaM shru'tiraacaaryennopaattaa| (42) .. yadi punaH (6) zAkhAbhyupagamAdeva sarvAdAnAt prvaadhne| takasyApi doSaH syAd yadi hetuprtijnyyoH||43|| zAstreNAbhyupagamAdeva sarveSAM dharmANAmAvAnAt parigrahAt vAdinA tatra teSu madhye ' ekasyApi dharmasyopanyastahetunA bAdhane hetupratikSayoviruddhatA doSa ucyate // (43) yathA zahe zAstraSTamAkAzAzrayatvaM bAdhamAnasya vAdISTamanityatvaM sAdhayatoMki mRtakatvasya viruddhatvaM pratijJAvirodho vaabhidhiiyte| kRtakaM hi kSaNikaM / na ca kSaNikamutpAdAnantaraM kssnnmpysti| tataH / kRtakatvamAkAzAzrayatvabAdhanaM / zabdanAze prasAdhye syAd gndhbhuugunntaakssteH| hetuviruddhoprakRtenocedanyatra sA smaa||44|| tathA kRtakatvAt zabdasya nAze sAdhya mAne gandhasya : kRtakatvAnnazvarasya bhUguNatAyA : pRthivyAzritatAyAH zAstreSTAyAzca kssteH| viparyAsanAt hetuH praya 'yadi tadApara shlokH| 'AkAzasya nityatvAt tAzritaJca nityaM syAt / tadanityatvena baadhyte| zeSikakRtA yathA zamve AkAzaguNatvamiSTaM evaM gandhe pRthivIguNatvamapIti kotra vizeSo yenaikatra hetupratijJAdoSo nAnyatreti bhAvaH aprakRtatvAccedatrApi - smaan| anena vedApauruSeyavAdinaM pratyuktamanityaH zabdaH kRtakatvAt balAdivat / gandhepi kRtakatvAvanityatve bhuugnntvkssteH| dharmiNaH
Page #457
--------------------------------------------------------------------------
________________ svayaMzabdagrahaNaphalam 431 nAnantarIyakatvAdiviruddhaH syAt / pratijJA viruddhA syaat| upAtto hetuH vAdinAniSTaM zAstreSTaM bAdhata ityeva yadi viruddhaH tadA gandhabhUguNatAM bAdhamAnasya kRtakatvasya zabde viruddhatA syAt / zAstraSTabAdhakatAyA avizeSAt / (44) atha gandhabhUguNatAyA sAdhyatvenAprakRteraprastute tadvAghanepi zabde kRtakatvaM viruddhaM no cet sA, prakRtiranyatrAkAzaguNatvepi smaa| na hi vAdinA AkAzaguNatvaM sAdhayitumiSTaM kintvanityatvaM / ato'prakRtasyAsya bAdhane na viruddhaH syAddhetuH / athAtra dharmI prakRtastatra zAstrArthabAdhanam / atha vAdISTatAM brUyAd dhrmidhmodisaadhnaiH||45|| athAtrAkAzaguNatvAdau dharmI zabdaH prakRtaH / tatra zAstrArthasyAkAzaguNatvAdeH sAdhanaM tadvAdhane ca viruddhatA hetoH| bhUguNatve tu gandho dharmyaprakRta iti tadbAdhanepi na virodhH| naiSa prihaarH| tathAhi na vAdISTaviparyAsanena doSa uktH| kintu zAstrArthavirodhena tathA ca prkRttvmnupyuktN| atha vAdyaniSTatayA'prakRtatvaM taccAkAzaguNatvayoH smaanN| athAkAzaguNatvasya vAdISTatAM paro brUyAta dhammidharmAdisAdhanaiH 2 / sAdhyamidharmatvAt tadekadezatvAdvA'kA zaguNatvamiSTaM vAdino'nityatvavaditi / (45) nanu (1) kaizcit prakaraNairicchA bhavet sA gamyate ca taiH| - balAt taveccheyamiti vyaktamIzvaraceSTitam // 46 // kaizcit prakaraNavivAdAdibhiricchAvAdinaH kasmiMzcid dharme bhvet| .. taireva ca prakaraNaiH sA icchA gamyate prennaapi| na tu tasya dharmiNo dharma ityeva vaadinessyte| tato dhamidharmatvAdisandigdhavipakSavyatirekitvAt zeSavat / svayamanicchatazca vAdinaH sAdhanasya balAt taveccheyamiti yaducyate vyaktamidamIzvaracezTitamityupahasati / (46) kiJca (1) vadannakAryaliGgAM tAM vyabhicAreNa bAdhyate / anAntarIyake cArthe bAdhitenyasya kA ksstiH||47|| 1 kRtktvaadiraadinaa| yo dharmiNo vizeSaH sAdhyasamudAyakadezavizeSo vA sa saadhyH|
Page #458
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86b pra0 vA0 vRttau 0 (4 paricchedaH) tAmicchAmakAryaliGgajAM kAryetaraliGgAmanumeyatvena vadan paro vyabhicAreNa bAdhyate / na hyanyo'kAryo'nyaM na vyabhicaratIti niyamosti / api ca sAdhyasyAmityatvasyAnantarIyake'rthe AkAzaguNatvAdau bAdhitatvepyanyasya sAdhyasya kA kSatiH / na hyanityatvamAkAzaguNatvanAntarIyakaM yena tadabhAve tadapi na syAt / kRtakatvantvani' tvatyatA'vyabhicArIti tasmAnnAnumAnamanaikAntikaM / (47) 432 3. zabdAprAmANyacintA (1) zAstravirodho'kiJcitkaraH ukta nAgamApekSamanumAnaM svagocare / siddha N tena susiddha tana tadA zAstramIkSyate // 48 // anumAviSaye neSTaM vAcaH prAmANya ( 3 / 310 ) mityAdinoktaM prAk / vastubalapravRttamanumAnaM nAgamApekSaM svasya gocare sAdhya iti / tasmAt tena vastubalapravRttenAgamAnapekSiNA'numAne yat siddhaM susiddhantattavA ca na zAstramIkyate bAdhita na veti vastubalapravRttAnumAnena tadapekSAbhAvAt / tadAnukAle zAstrasyAvAzrayaNAt / (48) bAdatyAgastadA syAccenna tadAnabhyupAyataH / upAyo hyabhyupAye'yamanaGgaM sa tadApi san // 49 // vAtyAgaH syAccet / na vAdatyAgaH sisAdhayiSitaikadharmAdaparasya zAstrAMbhyupetasya tadA sAghanopanyAsakA' le sAdhyatayA'nabhyupAyato'svIkArAt / nanu zAstrAbhyupagamAd yadA vAdaH kriyate tadA zAstrAryabAghanAt vAdatyAgaH syAdevetyAha / zAstrasyAbhyupAye ''yamvicAra upAyaH / tatastadA vicArakAle santapyabhyupagamo'naGgaM zAstrArthagrahaNe gRhItasya tyAgaH syAt / na vicArAt prAg grahaNamabhyupagamAnnyAyyaM / (48) kadA tarhi zAstreNa bAgheSyate ityAha / * tadA vizuddhe viSayadvaye zAstraparigraham / cikIrSoH sa hi kAlaH syAt tadA zAstreNa bAdhanam // 50 // " bastubalapravRtte / * svIkAre 1. vicAryagrahAt /
Page #459
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAprAmANyacintA zAstropadarzite viSaya' dvaye pratyakSaparokSe rUpa nairAtmyAdau tadA pramANapravRttyA vizuddhe nirNIte sati pazcAdatyantaparokSe svargAdau zAstreNa zAstrAzrayaNenAnumAnaM cikIrSoH sataH sa hi kAlo'bhyugamya yadi zAstrabAdho na bhavet / atastadA zAstreNa bAdhanaM sAdhyasAdhanAdariSyate / ( 50 ) tadapi kasmAcchAstrabAdheSyata ityAha / ( 1 ) tadvirodhena cintAyAstatsiddhArtheSvayogataH / tRtIyasthAna saMkrAntau nyAyyaH zAstraparigrahaH // 51 // tasya zAstrasya virodhena tatsiddheSvartheSu liGgAdiSvasiddhakalpeSu gamakacintAyA ayogataH / yasmAt pratyakSaparokSArthayornAgamAdhikAraH tasmAt tRtIyasthAne'tIndriye viSaye vicArasaMkrAntI zAstraparigraho nyAyyaH prakArAntarAbhAvAt / (51) tatrApi sAdhyadharmasya nAntarIyakabAdhanam / parihArya na cAnyeSAmanavasthAprasaGgataH // 52 // 433 tatra zAstre parigrahepi tadA sAdhayitumArabdhasya sAdhyadharmasya yannAntarIyakaM sambaddhaM yathA kSaNikatvasya nairAtmyaM tasya bAdhanaM parihAryaM / vastutastAdAtmyAdanayonairAtmyabAdhane kSaNikatvabAdhanaprasaGgAt / na tvanyeSAM sAdhyasyAkAraNAvyApakabhUtAnAM dharmANAM bAdhanaM parihAryamanavasthAprasaGgataH / na hi zAstradarzitasambhavadharmavyAptiliGgasya dRSTAnte darzayituM zakyate yena kazcidAgamAzrayo heturavatiSTheta / (52) nanu zAstra'manapekSya na vAdaH karttavya iti vastubalapravRttAnumAnepi zAstrApekSetyAha / keneyaM sarvacintAsu zAstraM grAhyamiti sthitiH / kRtedAnImasiddhAntairgrAhyo dhUmena nAnalaH // 53 // sarvvAsu parokSAtyantaparokSArthacintAsu zAstraM grAhyamiti keneyaM sthitiH kRtA (1) naitadanumanyante vidvAnsaH / idAnImaviduSAmasminnabhyupagame'siddhAntaH siddhAnta " viSayAstrayastatra pratyakSAnumAnaviSayau prAgvicAreNa vizodhanIyau / tathA vizuddhe pazcAcchAstragrahaM cikIrSA / 2 rUpAdyakSasyAnyadanumAyAH / 55
Page #460
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA0 vRttau 0 (4 paricchedaH) vizeSAzrayarahitairgopAlakAdibhirddha mena liGgena nAnalo grAhyaH / (53) na ca kasyacit siddhAntasambandho yuktaH / tathA hi sambandho bhavan sahajo vA bhavedapAdhiko vA (1) dvayamapi niSeddhumAha / 1 riktasya jantorjAtasya guNadoSamapazyataH / vilabdhA vata kenAmI siddhAntaviSamagrahAH || 54 // 434 riktasya tucchasya siddhAntarahitasya jantorjAtasyAnena sahaja sambandhAbhAva - nimittamuktaM / guNadoSaM prAmANyAprAmANyanibandhanamapazyataH / anenopAdhikasambandhanimittAbhAva uktaH / 4 kenAnarthapaTIyasA siddhAntA eva viSamagrahA duSparihAratvAdime vilabdhA 6 vata yeSu svAmitvena jantavo vyavaharanti / na hi karNanAza (? sa ) miva siddhAntaH prANisahajaH / nApi doSojjitaguNopapannaH pramANamiva vicArAt prAk siddhAntaH siddho yena samarthaviSayaH syaat| (54) kiJca (1) yadi sAdhana ekatra sarva zAstraM nidarzane / darzayet sAdhanaM syAdityeSA lokottarA sthitiH // 55 // yadi sAdhana ekatra sarvva' zAstraM zAstrArthaM nidarzane dRSTAnte vAdI darzayet tadA tat sAdhanaM syAt (1) na tvekasya zAstradarzitadharmasyAnvaye / etacca na kvacit 872 sAdhane kattuM zakyamiti lokAti' krAntA sthitireSA / (55) api ca (1) asambaddhasya dharmasya kimasiddhau na sidhyati / hetustatsAdhanAyoktaH kiM duSTastatra sidhyati // 56 // asambaddhasya sAdhayitumapravRttasya dharmasyAkAzaguNatvAdeH kRtakatvAddhetovviparyAsanAdasiddhau satyAM sisAdhayiSitaM hetuvyApakamanityatvaM kiM na sidhyati / na hi vyApakamantareNa vyApyaM bhavati / hetustasya vyApakasya sAdhanAyoktaH kinduSTaH " zAstrAparigraheNa siddhipratibandhAt / 2 'sahajaH karNAdivat / aupAdhikaH svayaM guNadoSaparIkSayAbhyupagacchataH / 5 AgamamAtreNa / 8 upahasati / * tyAjayitumazakyatvAt / 6 asyAyamAgamo nAsyeti /
Page #461
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAprAmANyacintA 435 tatra svasAdhye sidhyati sAdhyapratipAdanaM sAdhyavyApAraH taccedasti kathaM dussttH|(56) zAstrArthabAdhane'bhimatasyApi na siddhiriti cet| Aha // dharmAnanupanIyaiva dRSTAnte dharmiNo'khilAn / vAgdhUmAderjanonveti caitanyadahanAdikam // 57 // dharmiNo'dharmAn zAstradarzitAnakhilAn hetuvyApakatvenAnupanIyApradarzya vAgdhUmAdeheMtozcaitanyadahanAdikaM yathAkramaM svasantAna vanmahAnasavacca jano'nveti pratipadyate // (57) kiJca (1) - svabhAvaM kAraNaM cArtho'vyabhicAreNa sAdhayan / kasyacid vAdabAdhAyAM svabhAvAna nivartate // 18 // svabhAvaM vyApakaM vRkSatvAdi kAraNaM vahnayAdi cArtho vyApyaH ziMzapAdi : kArya dhUmAdiravyabhicAreNAvinAbhAvitvAt sAdhayan kasyacit zAstraparAdhInasya vAdino vAdasya bAdhAyAM svabhAvAt vyApakakAraNagamakAna nivarttate tataH zAstreSu dharmAntaravyAhatAvapi hetuH sAdhyIkRtaM svasambaddhamarthaM pratipAdayati / (58) tatazca / prapadyamAnazcAnyastaM naantriiykmiipsitaiH| sAdhyAthaihetunA tena kathamapratipAditaH // 59 // sAdhyairathairIpsitarAptaM pratyetumiSTAntarIyakamavinAbhAvinaM taM hetuM prapadyamAnaH pratipadyamAnonyaH prativAdI kathantena hetunA'pratipAditaH sAdhyanAntarIyakatayA kvaciddharmiNi sAdhanapratItireva hi sAdhyapratItiH sA cAsti prativAdinaH // (59) kiJca (1) . hetunA yaH zAstrArtho bAdhyate kintasmin sAdhye vAdinA heturasAdhUktaH / Ahozvi (? svi)t tatra sAdhye heturucyatAM mA vA vastutastadvAdhakosau heturiti dusstttaa| tatrAdyapakSe bhavatyeva doSo yadyevamiSyate (1) atha (1) . ukto'nuktopi vA heturviroddhA vAdinotra kim / na hi tasyoktidoSeNa sa jAtaH zAstrabAdhanaH // 60 // 'cetanoyaM vcnaadhmiv| prakRtasAdhakena yathA kRtktvenaakaashgunntvaadi|
Page #462
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA0 vRttau0 (4 paricchedaH) ukto'nuktopi vA hetuH vastuta eva tasya viroddhA pratighAtakastadA tatra zAstrArthabAdhane vAdinaH kindUSaNaM na kinycit| hi yasmAt tasya vAdina uktidoSeNa sa kRtakatvAdihetuH zAstrasya zAstrArthasyAkAzaguNatvAdeH bAdhano bAdhako na jaatH||(60) bAdhakasyAbhidhAnAcced doSo yadi vadena sH| ' kinna bAdheta so'kurvannayuktaM kena duSyati // 61 // zAstrArthabAdhakasya hetorabhidhAnAt vAdinopi doSazcet yadi taM hetuM na vadet sa vaadii| tadA kimasau hetu: zAstrArtha na baadhet| vastutastadvirodhitvAdavazyaM bAdhate tatazca sa vAdyakurvannayuktaM kena kAraNena duSyati parAjitaH syAt // (69) nanu yadi duSTahetu vacanepi na vAdino dusstttaa| tadA'siddhAdivacanepi na doSaH syaadityaah| anyeSu hetvAbhAseSu sveSTasyevAprasAdhanAt / duSyed vyarthAbhidhAnena nAtra tasya prasAdhanAt / / 62 // anyeSvasiddhAdiSu hetvAbhAseSu vAdyukteSu sveSTasya vAdISTasyaivAprasAdhanAd vAdI dussyti| vyarthasya sAdhyasAdhanAnupayuktasya saadhnsyaabhidhaanaat'| atra kRtakatve tu vAdyukte vAJchitasyAnityatvasya prasAdhanAnna vAdI dussyti| zAstrArthe tu vAdyaniSTe bAdhyamAne zAstrameva duSTaM bhaviSyati // (62) yadyapi sveSTa"sya tena sAdhanaM tathApi zAstrArthasya bAdhanamiti duSTa evetyaah| yadi kizcit kvacit zAstre na yuktaM pratiSidhyate / bruvANo yuktamapyanyaditi rAjakulasthitiH // 63 // kvacid vai ze Si kA dizAstre nirdiSTaM yadi kiJcidAkAzaguNatvAdi baadhymaantvaadyuktN| tAvatA'nyadanityatvAdiyuktamapi kRtakatvahetunA bruvANaH prati pAdayan pratiSidhyate zAstrArthabAdhanAt virodho 'panyAseneti vyaktamiyaM rAjakula87b sthitiH| rAjazAsanasyaiva balapravRttasya yuktAyuktavicAra' nnaabhirbhaavaat| (63) kiJca (1) sarvAnarthAn samIkRtya vaktuM zakyaM na sAdhanam / sarvatra tena succhanneyaM sAdhyasAdhanasaMsthitiH // 64 // 'pryogvaiphlyen| ayuktaM tvyoktmiti|
Page #463
--------------------------------------------------------------------------
________________ zabdAprAmANyacintA 437 sarvAn zAstradRSTAnarthAn sAdhyatvena samIkRtya kiJcit sAdhanaM vaktumazakyaM dRSTAnte shaastrdRssttaakhildhrmvyaaptynuplmbhaat| tena kAraNena sarvatra dharmiNi sAdhyasAdhanayoH saMsthitirvyavastheyaM succhannA syAt // (64) (zabdasya nAkAzaguNatvam) ___ yadi tAkAzaguNatvAbhAvepyanityatvaM sidhyadabAdhyaM zabde tadA zrAvaNatvAdihetunA nityatvamapi sAdhyamAnamabAdhyaM syaadityaah| viruddhayorekadharmiNyayogAdastu bAdhanam / viruddhaikAntike nAtra tadvadasti virodhitA // 65 // viruddhayonnityatvAnityatvayo rekatra zabde dhamiNyayogAd viruddhaikAntike viruddhAvyabhicAriNi zrAvaNatvAdau nityatvasAdhake baadhnmstu| na katra dharmiNi viruddhau dharmoM bhvitumrhtH| tadvannityatvayorivAtrAnayoH prakRtAprakRtayoranityatvAkAzaguNatvAbhAvayovirodhitA naasti| tataH kRtakatvAcchande'nityatvasiddhAvAkAzaguNatvAbhAvo na bAdhyate // (65) syaadett| prakRtAprakRtayoranityatvAkAzaguNatvAbhAvayo : parasparaM (1) . abAdhyabAdhakatvepi tayoH zAstrArthavilavAt / asambandhepi bAdhA cet syAt sarva sarvabAdhanam // 66 // bAdhyabAdhakatvAbhAvepyekasminnanityatve kRtakatvAt sidhyati zabde dharmiNi zAstrArthasya zAstrAbhyupagatasyAkAzaguNatvasya viplavAt kAraNAd asambaddhe (1) aprakRtAkAzaguNatvasambandharahite'nityatvepi bAdhA bhavatIti cet / evantarhi prayatnAnantarIyakatvAd gandhe pRthivIguNatvabAdhane savvaM kRtakatvAdi sarva syAnityatvAdeH sAdhyasya bAdhanaM ' syaat| zabdAdau dharmiNyaprakRtazAstrArthabAdhanasya tulyatvAt // (66) / sambandhastena tasyaiva bAdhanAdasti cedasat / hetoH savasya cintyatvAt svasAdhye guNadoSayoH // 6 // atha tatra zabda eva dharmiNi AkAzaguNatvasya sattvAt sambandhosti tena kRtakatvAt tasyaiva bAdhanAd virodhH| pRthivIguNatvantu zabde dharmiNyasambaddhaM / tatastadvAdhanepi zabde kRtakatvamaviruddhamiti cet / asdett| sarvasya hetoH svasAdhye prakRte guNadoSayozcintyatvAt / yatpunaraprakRtaM dharmisambaddhamapi * na tat sAdhyaM tadvAdhanepi na kAcit kSatiH // (67)
Page #464
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA0 vRttI0 (4 paricchedaH) ki (1) dharmiNi sattAmAtraM na sambandhaH / kintu (1) nAntarIyakatA sAdhye sambandhaH seha nekSyate / kevalaM zAkhapIDeti doSa: sAnyakRte samA // 68 // 438 1 sAdhye nAntarIyakatA sAdhyAvinAbhAvitvaM sambandha ucyate (1) sA sAdhyanAntarIyatA iha prakRtAkAzaguNatvabAghane sati nekSyate * (1) yadyapi satvanAntarIyakamAkAzaguNatvaM zabde syAt na bAdhyeta / kevalaM zAstrAbhyupagatadharmabAdhanAchAtrapIDeti doSaH / sA ca kRtakatvAdanityatva' siddhau dRzyate zAstrapIDAityena zuyutnAnantarIyakatvAdinA gandhe pRthivIguNatvabAdhanepi sameti kRtakatvaM zabde ruddhaM syAt // (68) prAcAryayAH zAstramabhyupagamya yadA vAdaH kriyate tadA zAstradRSTasya sakalasya dharmasya sAdhyatetyatrAha / zAstrAbhyupagamAt sAbhyaH zAstradRSTo'khilo yadi / pratijJA'siddhadRSTAntahetuvAdaH prasajyate // 69 // zAstrAbhyupagamAcchAstradRSTo'khilo dharmo yadi sAdhya iSyate tadA'siddhayoH zAstroddiSTayorhetudRSTAntayorvvAdaH pratijJA sAdhyaM prasajyate / zAstre dRSTasyAsiddhasya sAdhyatvAt // (69) syAt / kintu (1) uktayoH sAdhanatvena no cedIpsitavAdataH / nyAyaprAptaM na sAdhyatvaM vacanAd vinivarttate // 70 // vAdinepsitasya sAdhyatvena vAdataH svayaM sAdhyatvenepsitaH pakSo viruddhatvAnnirAkRta ityAdikAt sAdhanatvenoktayorasiddhahetudRSTAntayoH sAdhyatA no cet / nanvasiddhasya zAstrAbhyupagatasya sAdhyatvaM nyAyaprAptaM vacanamAtrAdIpsitasAdhyatvaM pratipAdakatvAta vinivartate // ( 70 ) 8 1 sAdhyasya tadanyanAntarIyakatA yathA'nityatvasya duHkhAdinAntarIyakatA | 2 kevalaM saMyogAdiviparyAsanAcchAstravAcA | " sAdhyatvenepsita iti kRtaM anyatra svarUpeNaivetyavadhAraNamataH / # aurNyamivAgneH /
Page #465
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyathA svayaMzabdo'narthakaH 439 anIpsitamasAdhyaJced vaadinaanyopyniipsitH| dharmo'sAdhyastadA'sAdhyaM bAdhamAnaM virodhi kim // 71 // zAstrAbhyupagamepi vAdinA'nIpsitamasAdhyaM cet| evantAkAzaguNa- 88a tvAdirapi dharmo vAdinA sAdhyatvenAnIpsito'sAdhyaH syaat| tadA tadasAdhyamAkAzaguNatvaM bAdhamAnaM kRtakatvaM kiM kasmAd virodhi / (71) (2) anyathA svayaMzabdo'narthakaH kiJca (1) pakSalakSaNabAhyArthaH svayaMzabdopyanarthakaH / zAstreSvicchApravRttyarthoM yadi zaGkA kutonviyam // 72 // yadi zAstrAbhyupagatatvaM pakSa lakSaNaM tadA svayaMzabdopi pakSalakSaNabAhyArthI bhinnAbhidheyo'narthakaH syAt / zAstrAbhyupagame zAstreSTasya sAdhyatAprAptau vAdISTamAtraM sAdhyaM nAnyaditi hi svayaMzabdasya pryojnN| zAstreSTamAtrasya tu sAdhyatve niSphalame va tt| zAstreSvicchayA pravRttyarthaH 2 svayaMzabdo yadi kathyate svayaMzabdamantareNa zAstramicchayA na grahItavyamiti zaGkayaM kuto na hetorjaataa| yena tannivRttyarthA svayaMzrutirvarNyate // (72) soniSiddhaH pramANena gRhNan kena nivAryate / niSiddhazcat pramANena vAcA kena pravartyate // 73 // sa vAdI pramANena zAstrArthabAdhakenAniSiddhaH zAstraM gRhNan kena nivAryate na kencit| yataH svayaMgrahaNaM zAstraM grAhayat saphalaM syAt / pramANena cecchAstrArthabAdhakena niSiddho vAdI vAcA svayaMzabdena zAstrAbhyupagame kena lakSaNaka; pravartyate na kenacit // (73) - kiJca (1) pUrvamapyeSa siddhAntaM svecchayaiva gRhItavAn / kiJcidanyaM sa (tu) punargrahItuM labhate na kim // 4 // eSa vAdI pUrvamapi sveccheyaiva siddhAntaM ka NA dA dipraNItaM gRhItavAn / na tvnypuraannaadiblaat| sa kathamicchayA zAstroddiSTa (Ga) kiJcid dharmavyabhi 'zAstrArthaH sarvaH saadhyH| 2 svIkRtazAstraM muktvA vAdakAle zAstrAntaramicchayA lbhytenggiikrtu|
Page #466
--------------------------------------------------------------------------
________________ 440 pra0 vA. vRttI0 (4 paricchedaH) cAradarzanAdinA zAstreSu saphaladharmakalApasAdhyatvAdanyaM siddhAntamAkAzaguNatvarahitAnityatAdikaM grahItuM kinna labhate (1) icchAdhInatve niyamAyogAt / tasmAt sva yaMgrahaNaM zAstrecchApravRttyarthamityayuktaM // (74) nanviSTasyApi svecchayaiva sAdhyatAparigrahaH siddha iti vyarthaM svyNgrhnnmityaah| dRSTevipratipattInAmatrAkArSIt svayaMzrutim / iSTAkSatimasAdhyatvamanavasthAJca dazayan // 75 // zAstrakArasyeSTaM sAdhyamiti vipratipattInAM dRSTastannirAkaNArthamatra pakSalakSaNe svayaMzrutimAcAryo'kArSIt / zAstreSvAkAzaguNatvAsiddhAvapi vAdISTasyAmati zAstreSTasyAsAdhyatvaM zAstreSTadharmAntarAsiddhau hetubalaprasiddhasAdhyabAdhane ' gandhe -bhU guNatAbAdhA yAM zabde kRtakatvamanityatvasAdhanaM viruddhaM syAdityAdi kAmanavasthAJca parasya darzayannAcA ryaH svayaMzrutimakArSIditi pUrveNa samayAhitabhedasya parihAreNa dhrminnH| prasiddhasya gRhItyoM jagAdAnyaH svayaMzrutim // 76 // samayena / siddhAntenAhita Aropito bhedo vizeSa AkAzaguNatvAdiryasya tasya dharmiNaH parihAreNAgamanirapekSapramANabalAt prasiddhasya dharmiNaH zabdamAtrAdegehItirityarthaH prayojanaM yasyAstAM svayaMzrutimanyo ' jgaad| svaM prasiddho dharmI kAryo nAgamasiddha ityrthH| (76) ___ atraah| - vicAraprastutereva prasiddhaHsiddha aashryH| svecchAkalpitabhedeSu padArtheSvavivAdataH // 7 // - miNi sAdhyadharmasya bhAvAbhAvavicAraprastuterevAgamamanapekSya prasiddha Azrayo dharmI siddhaH svecchayA kalpito bhedo vizeSo yeSAM teSu padArtheSvavivAdato vivA dAbhAvAt / na hi kalpitabhede miNi kazcit prekSAvAn kasyacid dharmasya sAdhanaM bAdhanaM vehate (1) kintu pramANapratIte vstuni| atastadarthamapi svayaMgrahaNamanupayuktaM // (77) 'tasambaddhAnityatve baassaabhyupgme| -tatparihatAvapyevaM virothaH syaaditynvsthaa| ttiikaakaarklpitaarthduussnnaayaah|
Page #467
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyathA svayaMzabdo'narthakaH asAdhyatAmatha prAha siddhAdezena dharmiNaH / svarUpeNaiva nirdezya ityanenaiva tadgataM // 78 // atha siddhAdezena prasiddhArthavAcakena svayaMzabdena dharmiNo'sAdhyatAM prAha / yathA'sti pradhAnaM bhedAnAmanupadarzanAditi / idamapyayuktaM / yasmAt svarUpeNa sAdhyatvenaiva nirdezya ityanena pakSalakSaNAvayavenaiva ca taddharmiNaH siddhasyAsAdhyatvaM gataM pratItaM // ( 78) tathA hyayumiSTo'nirAkRtaH pakSa ityanena ( 1 ) 1 siddhasAdhanarUpeNa nirdezasya hi sambhave sAdhyatvaineva nirdezya itIdaM phalavad bhavet // 79 // siddhasya siddha rUpeNa nirdezasya dharmavacana' syAsiddhasyApi sAdhanarUpeNa 88b nirdezasya siddhavacanasya pakSatvasambhave hi tatpratiSedhaM vidadhat sAdhyatvenaiva nirdezya itIvaM phalavad bhavet / sAdhyasyaiva nirdezaH pakSa iti siddhasya dharmiNo'siddhasya ca sAdhanatvenoktasya nirAsaH // ( 79 ) kiJca (1) anumAnasya sAmAnyaviSayatvaJca variNatam / ihaivaM na hyanuktepi kizcit pate virudhyate ||80|| anumAnasya sAmAnyaviSayatvaM svayamAcAryeNa varNitaM ( 1 ) yadi ca dharmI pakSaH tadA tasya svalakSaNatvAt sAmAnyaviSayatA vyAhanyeta / kiJcaha pakSalakSaNa eva' muktaka ( me ) NAnuktepi svayaMzabde siddhadharmyasiddhasAdhanavyavacchedArthe kiJcit pakSe pratipAdye na virudhyate // ( 80 ) nanvanukte svayaMzabde pakSalakSaNaM ( 1 ) 441 * kuryAcced dharmiNaM sAdhyaM tataH kintanna zakyate / kasmAddhetvanvayAbhAvAnna ca doSastayorapi // 81 // dharmiNaM sAdhyaM kuryAditi doSaH / tato dharmiNaH pakSatvaprasaGgAt kindUSaNaM / taddhamipakSatvaM kattuM na zakyata iti azakyatAdUSaNaM / kasmAt kAraNAd dharmI 1 asiddhadharmaparihAreNa siddhamiMgrahamAha / 2 dharmyeva pradhAnamasiddhaH kvAstitvaM sAdhyaM / 3 taddhayAkAra eva / 56
Page #468
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 pra0 vA0 vRttau0 (4 paricchedaH) pakSo mavituM nArhati dharmiNa: sAdhyatvenAsiddhatAyAM ' hetorbhaavaat| vizeSasya dharmiNo dRSTAnte 'sambhavAt (1) anvayAbhAvAcca dharmI pakSaH kattuM na zakyate / (81) nanvayaM doSastayorhetudRSTAntayorna tu pakSasya // tathA hi (1) ....uttarAvayavApekSo na doSaH pakSa iSyate / tathA hetvAdidoSopi pakSadoSaH prasajyate // 2 // sAdhanavAkyasya pakSAduttare'vayave hetudRSTAntAdike'pekSA yasyAsau boSaH po neSyate hetudRSTAntasambandhitvAt tasya / yadi tUttarAvayavApekSopi pakSasya . bAdhanAt pakSadoSa ucyate tathA sati hetvAdidoSopi pakSadoSaH prasajyate (182) sarvaiH pakSasya bAdhAtastasmAt tanmAtrasaGginaH / pakSadoSA matA nAnye pratyakSAdivirodhavat // 8 // -sahetvAdidoSaiH pakSasya bAdhAt tasmAt tanmAtrasaGginaH pakSamAtrasambaddhA doSAH pakSadoSA mtaaH| nAnye'vayavAntarApekSAH prtykssaadivirossvt| yathA pratyakSAvivASitatvamavayavAntarAnapekSaM pkssdossH| (83) tasmAd (0) - hetvAdilakSaNairbAdhyaM muktvA pakSasya lakSaNam / ___ ucyate parihArArthamavyAptivyatirekayoH // 84 // . hetvAdInAM lakSaNabAdhyaM parihartavyaM doSamanvayavirodhAdikaM muktvA pakSamAanuSaGgiNoravyAptivyatirekayoH parihArArtha pakSalakSaNamucyate vyatireka ASi* kyamabhivyAptirityarthaH // (84) tatra yena padena yad dUSaNaM parihriyate tadAha / svayanipAtarUpAkhyA vyatirekasya baadhikaaH| - sahAnirAkRteneSTazrutiravyAptibAdhanI // 85 // svayaJca nipAtaJca evaM rUpaM svarUpaJcAkhyA zrutayaH sahAnirAkRtena padena vyatirekasyAtivyAptAdhikAH / svayaMzabdena zAstraSTasya nipAtenAsiddhasyApi sAdhanatvenoktasya svarUpazabdena siddhasya / nirAkRtazabdena pratyakSAdi 'vaamyaasipaa| 'anyathA hetvAdilakSaNaM niviSayaM syaat| .
Page #469
--------------------------------------------------------------------------
________________ anyathA svayaMzambojaka nirAkRtasya pakSatvaM saktaM niSidhyate / issttbhutirvyaaptebaaNdhnii| ISTazabde sakriyamANe nirdiSTameva sAdhyaM sAdhyaM syAt na prakaraNApannamiSTaM // (85) yadi "svayaMnipAtarUpAkhyA vyatirekasya vASikAH" pramANa sa macca yalakSaNe nirdiSTAstadA nyAyamukhe "sAdhyatvenepsitaH pakSo viruddhArthAnirAkata" iti pakSalakSaNe tA na santIti kathantenAvyAptivyatirekayoH parihAra ityAha sAdhyatvenepsitaH pakSa iti (1) . sAdhyAbhyupagamaH pakSalakSaNaM tessvpksstaa| nirAkRte bAdhanataH zeSe'lakSaNavRttitaH // 86 // sAdhyAbhyupagamaH pakSa iti pakSalakSaNama vatiSThate / tathA ca teSu zAstreSTAdiSu paJcasu vyAva]Su madhye nirAkRte pratyakSAdibAdhite bAdhanato'pakSatA viruddhArthI nirAkRtasya pkssvidhaanaat| zeSe zAstraSTe vAdinAniSTe sAdhane ca siddhe sAthayitumiSTa eSyamANe siddhe ca sAdhyaviparIteprastute coktamAtre lakSaNasya sAdhyatvenepsitatvasyAvRttito'pakSatA siddheti paripUrNamidamapi lakSaNaM // (86) nanu yathA satyarthe bhyo 'vartamAne kuvidhAnAdIpsitazabdo vartamAnamicchA- 89a maah| tatheSTazabdopi tatra eSiSyamANe pakSatvamaprasaktameva tatkiM pramANasamucca ya lakSaNe'vadhAraNaM kRtmityaah| ... svayamiSTAbhidhAnena gtaarthepyvdhaarnne| kRtyAntenAbhisambandhAduktaM kAlAntaracchide // 8 // svayamiSTa ityanayoH padayorabhidhAnenAvadhAraNe nipAtA] gate pratItepi kRtyAntena nirdezya zabdena sarvvakAlasambandhayogyAbhidhAyinAmisambandhAdiSTazabdasyAvarttamAnakAlecchAviSayasyApi pakSatvaM syaat| yathA / Agato devadatto draSTavya iti. (1) yadAGagamiSyati tadA drakSyata ityrthH| ato vartamAnakAlAt kAlAntarasya bhaviSyadAdeH sAdhye sAdhyecchAviSayasya cchive pratiSedhArthamuktamavaSAraNaM svarUpeNaiveti / (87) yasmAt kRtyAntenAbhisambandhAt kAlasAmAnyavRttiH (1) ihAnaGgamiSeniSThA tenepsitapade punaH / aGgameva tayA'siddhahetvAdi pratiSiSyate // 8 // 'mtibuddhipuujaarthebhyH|
Page #470
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA0 vRttau0 (4 paricchedaH) iha prANasamucca (ya) lakSaNe niSThA varttamAnasAdhyatveSTipratipAdanamasyanaGgamahetuH / nyA ya mukhe tena kRtyAntena sambandhAbhAve' nepsitapade punaraGgameva niSThA vartamAnasAdhyecchAbodhane tayA' vartamAnasAdhyecchAbodhikayA'siddhahetvAdyapISyamANaM sAdhyatvena pratiSidhyate / tasmAnna dharmiNaH sAdhyatA * pratikSepArthaM svayaMgrahaNaM siddhatve naiva tatparihArasya labdhatvAt // ( 88 ) nApi zAstreSvicchApravRttyarthaM // micchAmAtreNaiva tadgrahaNasya siddhatvAdityuktaM / m 'zravAcakatvaccAyuktaM teneSTaM svayamAtmanA / anapekSyAkhilaM zAstraM tadvAdISTasya sAdhyatA // 89 // avAcakatvAccAyuktaM / tadarthaM svayagrahaNaM / na hi svayaMzabdaH svecchayA zAstraM grAhyamityetadarthavAcakaM kintu vAdina eva vAcakaH / tena tadvAcakatvena svayaM vAdinA'tmanA zAstramakhilamanapekSya yadiSTaM tasya vAdISTasya sAdhyateSyate na zAstreSTasyetyupasaMhAraH / (89) tenAnabhISTasaMsRSTasyeSTasyApi hi bAdhane / yathA sAdhyamabAdhAtaH pakSahetU na duSyataH // 90 // tena kAraNena vAdinonabhISTenAkAzaguNatvena saMsRSTasyeSTasyAnityatvasyApi hi bAne'bhidhIyamAne pakSahetu na duSyataH / kiGkAraNa mityAha / yathA sAdhyamabAtaH / na hi vAdinA'kAzaguNatvaikArthasamavAyyanityatvaM sAdhayitumiSTaM yenAsya bAghaH syAt kintvanityatvamAtraM / na cAsya pratyakSAdibAdhAsti / hetorvvA tadapekSayA viruddhatAdikaM / tadevaM svayaM nipAtarUpAkhyA vyatirekasya bAdhikAH sahAnirAkRteneti vyAkhyAtaM // (90) (3) sahAnirAkRtamahAphalam anirAkRtapadaM vyAkhyAtumAha / aniSiddhaH pramANAbhyAM sa copagama iSyate / sandigdhe hetuvacanAd vyasto hetoranAzrayaH // 91 // niSThayA / samagrAhitA hyuktA / * vicAraprastutereva prasiddhaH siddha AzrayaH / * dRSTAnumeyavacanena / 1. 4 asAdhyatAmityAdyukta /
Page #471
--------------------------------------------------------------------------
________________ ta AgamasvavacanayostulyabalatA sa coktalakSaNaH sAdhyasyopagamaH pkssH| pramANAmyAM pratyakSAnumAnAmAmaniSiddha issyte| kasmAdityAha / saMdigdhe'rthe sAdhakabAdhakapramANaviSaye helocanAda vyastaH pramANapratikSipto hetornaathyo'vissyH|(91) . (4) bAdhA caturvidhA ... yadi dvividhau pakSabAdhau tadA pratyakSAnumAnAptaiH prasideneti katha mA pA yeNa. catuvidhA sA drshitetyaah| ... anumAnasya bhedena sA bAdhoktA cturvidhaa| ' tatrAbhyupAyaH kAyoMGga svabhAvAnaM jagatsthitiH // 12 // anumAnasya bhedena traividhyena pratyakSeNa caikena saha sA mASA catubdhipoktA (1) tatra te Su bAdhakeSvabhyupAya Aptasvavacane kAryamaGga jagataH sthitivyavahatiH prasiddhiH svabhAvo'Gga hetuH||(92) (5) bhAgamasvavacanayostulyabalatA kasmAt punarAptavacanaM svavacanaJcAbhyupAya ucyata ityAha (1) AtmAparodhAbhimato bhUtanizcayayuktavAk / prAptaH svavacanaM zAstraM caikamuka smtvtH||9|| AtmAparoSAbhimato bhUtasyArthasya nizcayena yuktA prayuktA vAg yasya sa Apta ucyate (1) evaM paraMparayA'rthakAryatvena svabacanaM zAstraJca samatvato'bhyupAya iti. samasya kAryaliGgameka muktaM / (93) ___ kiJca' (1) __ . yathAtmano'pramANatve vacanaM na prvrtte| zAlAsiddha tathA nArthe vicArastadanAzraye // 94 // - vakturAtmanopramANatve prAmANyanimittAbhAvAt vadhanaprAmANyaM na prvrtte| na 80b hyasatyArthena vacanena paraH pratipAdayituM shkyte| visamvAdanAzrayasya vcnaadaaptteH| tato yathA pratipAdayituH prAmANya eva sati vacanaM pravartate (1) tathA zAstrasiddhe'rthe tasya zAstraprAmANyasyAnAzrayeNa na vicAraH pravartate (1) pramANaviSayo 'AptavAcyaM / /
Page #472
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA. vRttI0 (4 paricchedaH) labdhaH sAkSAdasyaiva pramANa'sya zAstrasyAtyantaparokSArthe vicAra: prastUyate prekssnnyisy| tataH zAstrasvavacanayoH prAmANye'bhyupagatepi sAmyamuktaM // (94) sAmyameva punaH kimarthamupadarzitamityAha (1) tatprastAvAzrayatve hi zAstraM bAdhakamityamum / vakumartha svavAcAsya sahoktiH sAmyadRSTaye // 15 // hi yasmAt tatprastAvasya vicAraprakramasyAzrayatve'dhikaraNatve sati zAstraM siddha dharmiNi zAstraM pratijJArthaviruddhabAdhakaM na vastubalapravRttAnumAnamityamumartha vaktumasya zAstrasya svavAcA sAmyasya dRSTaye darzanArthaM shoktirnyorbhyupaaytaanirdeshe| svavacanamapi hyuccAraNasAmarthyAdu'pagataprAmANyaM siddha dharmiNi vicArakrame pratijJArthaviSayabAdhakaM bAdhakaM dRSTaM (1) na vastubalapravRttAnumAnena idamanayoH sAmyadarzanaprayojanaM / (95) udAhAraNamapyatra sadRzaM tena varNitam / pramANAnAmabhAve hi zAstravAcorayogataH // 16 // atra zAstravacanayoH vyAghAtenA cAryeNodAharaNamapi sadRzamabhinnaM varNita / / yathA na santi pramANAni prmeyaarthaaniiti| kathaM punaratra zAstrArthasvavacanAbhyAM vyAghAta ityaah| pramANAnAmabhAve hi shaastrvaacoryogtH| anupapatteH / pramANasambhave hi zAstravacanayoH prprtipaadnaarthmuktiryuktaa| tasmAduccAraNasAmarthyAdabhyupagataprAmANyAt prayogavacanAdeva pramANAbhAvapratijJA baadhyte|| - - etaccodAharaNam (1) svavAgvirodhe vispaSTamudAharaNamAgame / diGamAtradarzanaM tatra pretyadharmosukhapradaH // 97 // svavAgviroSe svavacanavyAhatau -- vispaSTaM tathA hi pramANAbhAvapratijJAvacanoccAraNasAmarthyAbhyupagataprAmANyena vacanenaiva baadhyte| Agame zAstre punarudAharaNasya vingmaatrdrshnmuplkssnnmaatrmett| na tuM mukhymudaahrnnN| pramANasya dharmiNa aagmsiddhtvaabhaavaat| idaM punarmukhyamudAharaNaM Agame pretya paraloke dharmo'sukhapradaH (1) Agamasiddha dharmiNi dharma sAmAnye'sukhapradatvasya vizeSasya sukhapradatvena viruddhanAgamasiddhena baadhnaat|(97) kintu (1) 'svaapraamaannybodhenuccaarnnaat|
Page #473
--------------------------------------------------------------------------
________________ __AgamasvavacanayostulpabalatA 47 zAmiNoSyatadAlambe viruddhokau tu vstuni| _na bAdhA pratibandhaH syAt tulyakakSatayA tayoH // 98 // zAstriNo'bhyupagatazAstrasyAtavAlambe zAstrAsiddha ' pramANasiddha vastuni dharmiNi zAstrapratijJAviruddhasya dharmasyoktau na sA baadhaa| yathA mI mAM sa ka syu gRhItazAstrasya pratyakSasiddhe zabde dharmiNi kRtakatvAdanityatvoktAvapi zAstrapratijJAtena nityatvena na baadhaa| yadi bAdhA kintarhi bhvtiityaah| pratibandhaH ' syAt / ksmaadityaah| tulykksstvaat| smbltvaat| yathA mAtA me bandhyA ceti svavAci tulyakakSatvAt padayoH parasparaM prtibndhH| (98) nanu svavacanayostulyakakSatvAd yuktaH prtibndhH| Agamasvavacanayostulyabalataiva kthmityaah| yathA svavAci taccAsya tadA svavacanAtmakam / tayoH pramANaM yasyAsti tat syAdanyasya bAdhakam // 19 // tacca zAstraM nityatvapratijJAtasya vAdinaH tadA prasiddha dharmiNi zAstraviruddhapratijJAsamaye svopagamasvIkRtapramANatvAt svavacanAtmakaM jAtaM vacanaM zAstraJca svayamabhyupagataprAmANyayuktaM tulyakakSaM yathA svabAci mAtA me bandhyeti vacanamAtrayoH pratibandhonyonyaM tayoH zAstravacanayobbisdArthAbhidhAyinormadhye yasya pramANamanuvartakamasti tat prmaannvt| anyasyApramANakasya bAdhakaM bhavati / yathA'nityatvaM nityasya shbde| (99) ... pratijJAmanumAnaM vA pratijJApatayuktikA / tulyakakSA yathArthamvA bAdheta kathamanyathA // 10 // - anyathA yadi pramANasiddhe miNi pramANAnanugRhItayoH parasparaM baadhaa| pramANAbhAve kenetarasya nAbAdhetISyate tadA pratijJAviparI'tA zAstravacanAkhyAtayuktikA pratijJA prAmANyAbhyupagamAt tulyakakSA satI kathaM bAdheta / yathA zabde nityatvapratijJA zAstroktA anityatvapratijJAM vidyamAnamanumAnamvA yathArtha / vastubhUtakRtakatvaliGgasamutthaM nityatvapratijJayA kathaM bAdhitaM / syaadnitytvaat| (100) 1yo na zAstreNa drshitH| iti vcnaatmtvaavishessH| api ca AgamAnAM prAmANyaM prAgeva nivAritamiti kuto baadhaa| tasmAnchAstramabhyupagamya dharmavicAreSvayandoSaH zAstrabAdhAya issyte|
Page #474
--------------------------------------------------------------------------
________________ me pra0vA. vRttau0 (4 paricchedaH) prAmANyamAgamAnAJca prAgeva vinivAritam / manmupAyavicAreSu tasmAd doSoyamiSyate // 10 // tasmAd viSayabhedasya darzanArtha pRthakkRtaH / anumAnAbahirbhUtopyabhyupAyaH pravAdhanAt // 10 // tasmAt kAryaliGgatvAdanumAnAdabahirbhUtopyabhyupAyo viSayasya bhedo nAnAtvaM tahasanAImanumAnAt pRthkkRtH| anumAnaM sarvatra bAdhakaM zAstrantu zAstrAzraye dharmiNIti bAdhakatvaviSayabhedopadarzanaM pRthkkrnnphlN| kathaM jJAyate'numAnAbahirbhUtaM zAstramityAha / svasiddha dharmiNi svopagamaviruddhasya dharmasya pravAdhanAt na hyprmaannmbaadhkN| pramANaJcApratyakSatvAt anumAnameva // (101,102) ...anyathA'tiprasaGgaH syAd vyarthatA vA pRthkkRteH| anyamA yadi viSayabhedopadarzanaphalaM pRthakkaraNaM neSyate tadA prabhedadarzanArtha vaktavyaM / tathA ca kAryasvabhASAnupalambhAnAM prabhedo yAvat / sambhavaM vAcya sApatibA saal| kA bhedAntaraM nocyate tadA'numAnAcchAstrasya pRthak kRtervyarthatA vA sthaapipnsyaavivkssittvaat| sAmAnyavacanasyAnumAnenaiva siddhtvaat| yadi viSayamedopadarzanArthamanumAnAt pRthagvacanaM zAstrasya tadAbhyupagamAt svavacanamAcAryeNa kimayaM pRthakkRtaM (nyAyamu khe) / yathA sarvamuktaM mRSeti (1) tathA aulUkyasya nityaH zabda iti| ____ atrAha (1) bhedo vAGamAtravacane pratibandhaH svavAcyapi // 103 // ... svavAcyapi bhedaH svavacanasyApi zAstrAt pRthakkaraNaM apramANakaM vacanaM pAlmA tasmin pratibandhaH / uccAraNasAmarthyAdabhyupagataprAmANyaM svavacanaM / .... anyayoccAraNameva na syaat| satyArthatA ca prAmANyaM tanmRSArthatayA vAcyayA niSedhyata iti tulyakakSatayA pratibandha evAnayorna baadhaa| tadenaM vAkyaM svArtha prtibdhnaati| vAkyAntaranirdiSTamvastu zAstramityanayorbheda ityukt| (103) syAdetat ( / ) MPSC
Page #475
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratItibAdhA tenAbhyupAgamAcchAstraM pramANaM sarvavastuSu / bAdhakaM, yadi necchet sa bAdhakaM kimpunarbhavat // 104 // zAstrasya tena vAdinAbhyupagamAt sarvvatra vastuSu dharmiSu zAstrasiddhe vastubalapravRtte pramANanizciteSu ca zAstraM pramANaM sat bAdhakameva syAt ( 1 ) viparItapratijJAyA na pratibandhakaM / tatkathaM pramANIkRtazAstrasya mImAnsakasya zabde pratyakSasiddhe kRtakatvAdanityatvapratijJAyAH sAdhyamAnAyAH zAstreNa pratibandho na bAdhetyuktaM / ' atha sa vAdI yadi zAstraM pramANaM necchet tadA kiM punarddharmasyAsukhapradatvasya bAdhAyAM pramANaM bhavet / na hyapramANaM kvacit pramANIkRtazAstrasya zabde pratyakSasiddhe bhavitumarhati / (104) dharmasya sukhapradatvena nirdezAdasukhapradatve sAdhye svavacanavirodha eveti cet / evaM tarhi (1) svavAgvirodhe'bhedaH syAt svavAkUzAstravirodhayoH puruSecchAkRtA cAsya paripUrNA pramANatA || 105 || svavAgvirodhe'bhyupagamyamAne svavAkzAstravirodhayorabheda eva syAt / dvayo' rabhyupagamasiddhapramANatvAt / puruSecchAkRtA cAsya zAstrasya paripUrNA pramANatetyupahasati / satyapyAgamasvavacanayorabhyupagamAhitaprAmANyAdabhede bhedadarzananimittaJcoktaM / (105) yasmAcchAstraM tatsiddha eva dharmiNi liGge ca bAdhakaM na tu pramANasiddhepi / tasmAt prasiddheSvartheSu zAstratyAgepi na kSatiH / parokSeSvAgamA'niSTau na cintaiva pravarttate // 106 // 449 tasmAt pratyakSAnumAnAbhyAM prasiddheSu dharmiliGgasAdhyasambandhAdiSu satsu zAstratyAgepi na kSatiH 2 / yathA zabdakRtatvAnityatvasambandhAdiSu pramANasi - 1 dveSu zAstrasyAkAzaguNatvapratipAdakasya tyAgepi nAniSTaM / parokSeSu dharmAdharmAdiSu punarAgamasya pramANatvenAniSTau cintaiva na pravarttate ( 1 ) nahyasiddhe dharmiNi vicAraH / (106) 3 nanu zAstraJcenna pramANaM kathantatsiddhe dharmiNi liGgAdau vA vicAra ityAha / 1 1 siddhAntI badhnAti / Agamo grAhya eva / 57 2 'iSTApratibandhAt /
Page #476
--------------------------------------------------------------------------
________________ 450 pra0 vA. vRttau0 (4 paricchedaH) virodhodbhAvanaprAyA parIkSApyatra tdythaa| adharmamUlaM rAgAdi snAnazcAdharmanAzanam // 107 // atra zAstra parIkSApi yA kriyate sA pUrvAparAbhyAM virodhodbhAvanaprAyA na vAstavI tadyathA'dharmasya mUlaM rAgAdIti kvaciduktaM snAnaJcA'dharma nAzana-2 mitytrocymaanmvirunnddhi| rAgAdayo hi pApanidAnaM na ca nidAnAvirodhe nidAnino baadhaa| tatkathaM rAgAdyavirodhi snAnaM pApavirodhi syAt / / apramANe zAstre virodhodbhAvanaprAyApi cintA kasmAt pravartyate iti cet| dAnAdicetanAnAM pravRttermahAnusaMzA (? zaMsA) zravaNAt (1) hiMsAdicetanAnAM mahApApazravaNAcca (1) apekSitaphaleSu dAnAdiSvayaM puruSaH pravRttikA mo nAgamaprAmANyamanAzrityAsituM smrthH| (107) (6) pratItibAdhA tataH (1) zAstraM yatsiddhayA yuktyA svavAcA ca na bAdhyate / dRSTe'dRSTepi tad grAhyamiti cintA pravartyate // 10 // yacchAstraM dRSTe pramANe viSaye yuktyA pratyakSAdyAkhyayA na baadhyte| adRSTe pramANaviSaye ca svavAcA'gamAzraye NAnumAnena na bAdhyate (1) tatpramANatvenAdRSTe viSaye pravRttikAmasya grAhyaM na tu yatkiJcidityanena prayojanena zAstre virodhodbhAvanaprAyA cintA prvrtyte| (108) zAstrasvavacanavirodhau vyaakhyaatau| 1jphomaadi| 2 cittamantargataM duSTaM tI(rtha)snAnairna zudhyati / zatazopi taddhautaM kSurAbhANDamivAzuci // punaH gaGgAdvAre kuzAvarte vilvkiiniilprvte| snAtvA kanakhale tIrthe sambhavenna punarbhave // / yadyannidAnaM na bAdhate tanna tadvAdhakaM yathA zleSmaNo madhurAdi // ye yanidAna bAdhanAstebhyaH tannivRttiryathA zIlaM duzcaritasya samAdhiH pryvsthaansy| prajJA'nuzayasya baadhikaa| . atyntproksse|
Page #477
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratItibAdhA 451 ka. prAptalakSaNam pratItibA dhAM vyaakhyaatumaah| artheSvapratiSiddhatvAt purussecchaanurodhinH| iSTazabdAbhidheyasyApto vAkSatavArajanaH // 109 // iSTazabdAbhidheyatvasyAbhimatavAcyatvasya puruSecchAnurodhinaH puruSecchAdhInasyArtheSvapratiSiddhatvAt (1) na hi puruSecchAyAmapi zazI candrazabdaM vAcakatayA na sviikroti| tatazcASTazabdAbhidheyatve viSaye Apto vyavahartA jno'ksstvaagprtissiddhessttvcnH| anena zabdenAyamartho mayA'bhidhAtavya iti kalpanAviSayatvamiSTazabdAbhidheyatvaM / tatra ca puruSasyAropeNa svecchAdhInA vcnprvRttiH| tasmAdiSTazabdAbhidheyatvabAdhaH pakSIkriyamANastenaiva svasamvedanasiddhena baadhyte|(109) ___ uktaH prasiddhazandena dhrmstdvyvhaarjH|| pratyakSAdimitA mAnazrutyAropeNa suucitaaH||110|| candrazcandra ityAdizabdavyavahArAjjAto dharmaH kalpanAviSayo yogyatAkhya AcAryeNa prasiddhazabdena tadyathA zAbdaprasiddhenetyAdinoktaH / zAbdI prasiddhirvyavahAraH zAbdaprasiddhiH tadbhavo viSayaH zAbdaprasiddhaH tena baadhetyrthH| na kevalamiheva pratyakSAdibAdhAsvapi mAnazrutau' meyasyAropeNa pratyakSAdibhyAmanumAnAgamAbhyAM mitArthA eva virodhino vAcakatve pakSasya suucitaaH|(110) / ___ na hi pratyakSAnumAne puruSacittavattinI Agamazca bAdhyamAne dhamiNi sambhavanti / tadupalabdhataddhAH santo yujyante bAdhakAstasmAt (1) tadAzrayabhuvAmicchonurodhAdaniSedhinAm / kRtAnAmakRtAnAM ca yogyaM vizvaM svabhAvataH // 111 // tasya lokasyAzrayeNa bhuvAM bhavatAM zabdAnAM vyAvahArikANAM'icchAnurodhinA(a) gra 'rtheSu vAcakatvapravRtteH kAraNAt kvacidapi viSaye'niSedhinAM niSedharahitAnAM kRtAnAM saMketitAnAmasaMketitAnAJca vizvamidaM vAcyatvena svabhAvAdeva yogyaM // (111) kha. yogyatA prasiddhizabdArthaH yatazceSTazabdAbhidheyatvayogyatA sarvatra sambhavati / ato vizeSAnapekSaNAd ( / ) 'neha pratyakSAdibAdhakaM kiM tvetaimitAH pratyakSAnumAnazAstraM paricchinnAH zrAvaNatvAdayaH prtijnyaarthsy| pratyakSAtizrutau shraavnntvaadyaaropnn| eSaH (?) tatropalabdhAt tasya ca dharmA (6) /
Page #478
--------------------------------------------------------------------------
________________ 452 pra0 vA. vRttau0 (4 paricchedaH) arthamAtrAnurodhinyA bhAvinyA bhUtayApi vaa| bAdhyate pratirundhAnaH zabdayogyatayA tayA // 112 // arthamAtrAnurodhinyA tayA zabdayogyatayA bhAvisaMketApekSayA bhaavinyaa| atItasaMketApekSayA bhUtayApi vA vyavasthitayA tAmeva (yogyatAM pratirundhAnaH / yathA'candraH zazI satvAditi bAdhyate) / (112) tadyogyatAbalAdeva vastuto ghaTito dhvniH| sosyAmapratItepi tasmiMstatsiddhatA ttH||113|| yogyatAbalAdeva vastutaH sAmarthyAt sarvaH saMketito'saMkitatazca dhvanirasyAM yogyatAyAM ghaTitaH sambaddhaH sAkSAt vAcakatvena tasmin zabde'pratItepi vastuni aprAtikUlyalakSaNasya yogyatvasya sarvadA sthiteH| yata evaM tatastasyA yogyatAyAH shbdprsiddhtaacaaryennoktaa| yad yatra samartha tadasaMmukhIbhAvepi tat tena vyapadiSya (? zya)te yathA pAcaka iti| samarthaJca vastviSTazabdAbhidhe"yatva iti kRtvA zAbdaprasiddha iti / (113) asAdhAraNatA na syAt bAdhAhetorihAnyathA / taniSedho'numAnAt syAcchabdArthe'nakSavRttitaH // 114 // ___ anyathA yadi zabdo'saMmukhIbhavannapi yogyatAyAM na smbddhH| tadeha zabdayogyatApratiSedhe kartavye bAdhAhetoracandraH zazI satvAderityAderasAdhAraNatoktA na syaat| sarvasya candrazabdayogyatve sapakSAbhAvAtmatvasAdhAraNaM syaannaanythaa| zabdArthe yogyatAlakSaNe klpite'nkssvRttitH| akssvRttybhaavaat| pratyakSabAdhakamiti' tasyA yogyatAyA niSedhonumAnAt syAt / (114) asAdhAraNatA tatra hetUnAM yatra nAnvayi / sattvamityasyodAhAro hetorevaM kuto mataH // 115 / / tatra yogyatApratiSedhe karttavye sarveSAM hetUnAM sapakSAbhAvAt asAdhAraNatA' kathametadityAha (1) yatra sAdhye sattvamapi liGgaM sarvvavastuvyApi nA'nvayi sAdhAraNaM bhavati tatrAnyasya kA katheti hetoH kRtakatvasyodAhAra AcAryasyaivaM phala: sarvahetvasAdhAraNatvapratipAdanaprayojano mataH / (115) 'sarvaH zabdo yogyatAyAM svabhAvato ghaTata iti na kazcidacandrosti sapakSo yatra vRttaM liGgamanvayi syaat| 2 athavA'sAdhAraNatvAdanumAnAbhAva itysyaaymnyorthH| yo'candratvaM pratijAnIte taM prati bruvato lokasyAnumAnetyucyate tAvantAvaniSTau kathamanyatreSTiH syAt //
Page #479
--------------------------------------------------------------------------
________________ 453 pratItibAdhA kathaM gamyate * sarveSAM zabdAnAM sarvatrArthe siddhirityaah| saMketasaMzrayAH zabdAH sa cecchAmAtrasaMzrayaH / nAsiddhiH zabdasiddhAnAmiti zAbdaprasiddhivAk // 116 // saGketamantareNa vAcakAdaSTaH saMketasaMzrayAH zabdAH sa ca saMketaH puruSecchAmAtrasaMzrayaH ( / ) tadatiriktasyApekSaNIyasyAbhAvAt / tasmAcchabdasiddhAnAmabhidheyatvAdInAM kvacidapyarthe naasiddhiH| iti hetoH zAbdaprasiddhirAcAryasya // (196) etacca zAbdaprasiddhivacanam ( / ) anumAnaprasiddheSu viruddhaavybhicaarinnH| . abhAvaM darzayatyevaM pratIteranumAtvataH // 11 // vastubalapravRttenAnumAnena prasiddheSvartheSu viparItadharmo pasthApakasya viruddhAvyabhicAriNaH saadhnaantrsyaabhaavndrshyti| kasmAdityAha / evamI'dRzyAH zabdasiddhAyA yogyatAyAH pratIteH 2 svabhAvaliGgasamutthatvAt anumaatvtH| yathA zabdasiddhA yogyatA'numAnasiddheti bAdhyA satvAdihetunA (1) tathA'nyopi vastubalapravRttAnumAnaviSayaH samAnatvAt nyAyasyetyarthaH / (117) athavA bruvato lokasyAnumA'bhAva ucyate / kintena bhinnaviSayA pratItiranumAnataH // 118 // athavA'candraH zazI satvAditi viprati 'padyamAnaM pratipat pratipAdanArthaM lokasya bruvataH zAbdaprasiddhanAsAdhAraNatvAdanumAnAbhAva aacaaryennocyte| pAramArthikasya bAdhyatvasyAbhAvAt / kalpitaM niSedhyaM tacca puruSecchAmAtrAdhInatvAt sarvatra sambhavatIti sarvasya candrazabdayogyatAyogAnna kazcidacandraH pakSosti yatra vartamAnasattvamasAdhAraNatAM jahyA / evandarzite kimbhavatIti cet| tenAnumAnAbhAvAbhidhA' yinA zabdaprasiddhAbhidhAnena zabdasiddhA pratItirvastubalapravRttAnumAnatoM bhinnaviSa-g1b yoktA bhvti| vastuviSayaM hyanumAnaM kalpitagocarAntarA zAbdI prtiitirityrthH|| (118) ' lakSaNayukte bAdhAsaMbhave lakSaNameva dUSitaM syaat| 2 anumIyate'nayeti prsiddhrnumaatvaat| lokazcandraH zazI hlAdanAddhAsanAdvA karpUrAdivat na tattasyAsiddhaM / 4 kiM phalamityAha ? vastutaH zazini candratvamapi shbdblaat|
Page #480
--------------------------------------------------------------------------
________________ 454 pra0 vA0 vRttau0 (4 paricchedaH) ga, vastubalapravRttamanumAnam tenAnumAnAd vastUnAM sadasattAnurodhinaH / bhinnasyAtadvazA vRttistadicchAjeti sUcitam // 119 // tena ' viSayabhedena vastUnAM sadasattAnurodhino'numAnAt bhinnasya kalpitasyArthasya zabdayogyatvasya vRttiratadvazA vastvanAyattA tasya puruSasyecchAjeti sUcitaM bhavati / (119) kiJca (1) candratAM zazino'nicchan kAM pratItiM sa vAJchati / iti taM pratyadRSTAntaM tadasAdhAraNaM matam ||120|| zazinaH sarvvajanasiddhAM vyAvahArikIM candratAM candrazabdavAcyatAM anicchan paraH kAmanyAM pratIti sa vAJchati (1) yayA vAcyatAsiddhiH kvacit syAt / matA ca pAramArthikI vAcyatApratItirna kvacidasti / vastutaH sarvvasyAvAcyatApradarzanAt kaMlpitavAcyatApratItistu puruSecchAmAtraprabhavatvAt sarvvatrAvyAhataiva / ataH sarvvasya candrazabdavAcyatAyogAt sapakSo nAstIti taM candratApalApinaM vAdinaM prati satvaM liGga'madRSTAntamasAdhAraNamuktamAcAryeNa na tu candrasyaikasyAnyatrAsambhavAt sapakSavipakSayorabhAvAdasAdhAraNatvamabhipretamA cArya sya / acandratve sAdhye ghaTAdeH sapakSasya stvaat| candrastu vipakSo mA bhUt ( 1 ) tathApi hetunivRttirasmAdavyAhataiva / asatopi hetunivRtteH sAdhanAt / (120 ) apica ( 1 ) nodAharaNamevedamadhikRtyedamucyate / lakSaNatvAt tathA vRkSo'dhAtrItyuktau ca bAdhanAt // 121 // 2 acandraH zazI sattvAdityetadevodAharaNamadhikRtyedaM zabdavAcyatvapratikSepahetorasAdhAraNatvaM nocyate / lakSaNatvAt / lakSaNena hi lakSyaM vyAptaM darzanIyaM na ca dvitIyacandrAbhAvenAsAdhAraNatoktirudAharaNAntaraM vyApnoti / yathA vA candratAyAH pratItyA bAdheSyate tathA'dhAtrI vRkSaH sattvAt ghaTAdivadityudAharaNoktau 1 bhedadarzanepi kiM phalamityAha / * sarvvapratItivirodhAnAM sAmAnyena lakSaNatvAt / pArthivatvAt /
Page #481
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratItibAdhA 455 sarvalokasiddhayA puruSecchAdhInayA ghaTAdAvapi vRkSazabdayogyatApratItyA sapakSAbhAvenAsAdhAra*NatvAd vRkSazabdavAcyatvAbhAvasya sAdhanAt ( / ) ythoktmevaasaadhaarnntvmaacaarysyessttN| (121) yadapyu'cyate dvitIyasya candrasyAbhAvAdasAdhAraNateti tatrAha (1) atrApi loke dRSTatvAt karpUrarajatAdiSu / samayAdvartamAnasya kA'sAdhAraNatApi vA // 122 // loke karpUrarajatAdiSu gAndhikavAcikAdInAM samayAvarttamAnasya dRSTatvAdatrAcandraH zazI sattvAdityudAharaNe hetorasAdhAraNatApi kA vaa| yadi dvitIyacandro na bhvet| evamasAdhAraNatA : syAd vstutvsy| (122) syAdetat (1) tatsamayAdapi vartamAnasya candratvAderna shbdvaacytaa| tato yathA na vahnizabdavAcyatA karpUrasya' tathA candrazabdavAcyatA ca na syaaditysaadhaarnntaivetyaah| yadi tasya kacit sidhyet siddha vastubalena tat / ___ tasyaivaMvAdinaH satyapi sAmayike candre kvacidarthavizeSe candrazabdavAcyatvaM yadi sidhyet na tu sarvatra karpUrarajatAdau tadA taccandrazabdavAcyatvaM vastubalena siddha syaat| na tvevaM dRzya te sarvasya karpUrAdezca shbdaabhidheytvdrshnaat| ___ atha yatraiva kalpyate candratvaM tadeva tacchabdavAcyaM pratIyata iti tathAbhyupagamyate tdaa| pratItisiddhopagame'zazinyapyanivAraNam // 123 // sAmayike candratve kvApi pratItyA siddhasya cndrshbdvaacytvsyopgme| zazinyapi tacchandavAcyasyAnivAraNaM / (123) tasya vastuni siddhasya zazinyapyanivAraNam / tadvastvabhAve zazini vAraNepi na duSyati // 124 // zuklatAdike nimittabhUte vastuni / tasya candrazabdAbhidheyatvasya siddhasya zazinyapi nimittasadbhAvAdanivAraNaM" tasya nimittabhUtasya vastunaH zazinyabhAve tu candrazabdavAcyatvasya vastutvAddhatoAraNepi na kiJcid dussyti| nimittAbhAve 'nyA ya mukha ttiikaakaarmupkssipti|
Page #482
--------------------------------------------------------------------------
________________ 456 pra0 vA. vRttau0 (4 paricchedaH) naimittikaabhaavaasyesstttvaat| sAmayikantu sarvatrAzakyavAraNamiti tcchbdyogytaapybaadhyaa| (124) tasmAdavastuniyatasaMketabalabhAvinAm / yogyAH padArthA dharmANAmicchAyA anirodhanAt // 125 / / tasmAdavastuniyato vastunyaniyata icchAdhInatvAt saMketastasya balAd bhAvinAM dharmANAM vAcyatvAdInAM padArthAH sarve dhamitvena yogyaaH| icchAtaH puMsaH kenacid vAcyatvAdhutthA pikAyA icchAyA anirodhAt / (125) tAM yogyatAM virundhAnaM sNketaaprtissedhjaa| pratihanti pratItyAkhyA yogyatAviSaye'numA // 126 // tAmiSTazabdAbhidheyatvayogyatAM padArthAnAM sattavAdikAddhetovirundhAna pratikSipantaM vAdinaM pratItyAkhyA pratItisaMjJitA'numA prtihnti| saMketApratiSedhajeti svbhaavlinggjtvmaah| icchAdhInatvAt yogyatAviSaye vipriitdhrmopsthaanmaah| prayogaH punaH (1) yaH puruSecchAnubhidhAyI sa sarvatra sambhavI tadyathA. vikalpaH puruSecchAnuvidhA yi cArtheSviSTazabdAbhidheyatvamiti / (126) zabdAnAmarthaniyamaH saMketAnuvidhAyinAm / netyanenoktamatraiSAM pratiSedho virudhyate // 127 // anena ceSTazabdAbhidheyatvayogyatApratiSedhabAdhanena darzitena zabdAnAM saMketAnuvidhAyinAmarthaniyamaH pratiniyatavAcakatvaM netyuktmbhvti| tatosya svecchAkalpito'rthe eSAM zabdAnAM vAcakatvasya pratiSedhaH sattvAdihetoH kriyamANo virudhyte| (127) ___ yadyevantadA kvacidarthe niSedhaM kurvatA zabdo bAdhyaH syAt / tatazca guNA' dikaM nimittabhUtaM guNAdi zabdAnAM guNaguNisambandhAdipAramArthikamarthaM guNizabdAdInAM niSedhan bAdhyaH syAdityAha / yena kalpitamartha zabdAnAM bAdhamAnaH prtikssipyte| na tu guNAdikaM tena (1) naimittikyAH zruterarthamarthamvA pAramArthikam / zabdAnAM pratirundhAno'bAdhanAhoM hi variNataH // 128 // 'pratijJAdoSo bhavati / jaatyaadi|
Page #483
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratItibAdhA 457 1 naimittikyA vastubhUtaguNAdinimittavatyAH zruterathaM guNAdikaM pAramArthikamarthaM 2 guNiguNAdisambandhaM zabdAnAM guNyAdivAcinAM pratirundhAno'bAdhanArho bAdhAM nArhatItyukto bhavati // ( 128 ) yasmAcca sAMketikArthanirAkaraNe pratItibAdhA (1) 4 tasmAt svabhAvaliGgajatvenAnumAnAdabahirbhUtA pratItirapi tasmAt : pRthakkRtA ( 1 ) kimarthamityAha / viSayasya bhedaH kalpitAkalpitatvaM tasya darzanAya / kalpitArthaviSayA pratItiH / vastuviSayantvanumAnamityarthaH / pUrvvavaditi / yathA Agamasvavacane'bhyupagataprAmANye'pratyakSatvAdanumAnAntargate 'pi viSayabhedadarzanAya pRthagdarzite vastubalapravRttenumAnaM sarvvaviSayavicAre tvAgamasvavacane adhikRte / tathA pratItyanumAne api bhinnaviSaye ityarthaH / (129) anumAnabAdhAyAmantarbhAvAdanayorabhyupagamapratItibAdhayo: ( 1 ) tasmAd viSayabhedasya darzanAya pRthakkRtA / anumAnAbahirbhUtA pratItirapi pUrvvavat // 129 // siddhayorapi pRthagAkhyAne viSayabhedalakSaNaM prayojanandarzayannA cArya ete abhyu - pagamapratItibAdhe sahetuke prAha / na santi pramANAni prameyAtha nIti pratijJAmAtre 10 Neti (1) atra pratijJA' mAtraM zAstrasvavacanayoH siddhayoraprAmANyapratijJAbAdhakamuktam (1) atopyasAdhAraNatvAdanumAnAbhAve zAbdaprasiddhenApodyate na apakSa iti / atra zAbdaprasiddhena zazinazcandratvenAcandratvapratijJAyA bAdhanamuktaM / anumAdhyakSabAdhane tu na sahetuke prAha / 1 azrAvaNaH zabdo nityo ghaTa iti tasmAd viSayabhedopalakSaNArtha sahetutvA hetutvadarzanaM / pratyakSAnumA' na bAdhe sarvvAviSaye / abhyupagamapratItibAdhe tu niyataviSaye ityarthaH // ( 130 ) ki siddhayoH pRthagAkhyAne darzayaMzca prayojanam / sahetuke prAha nAnumAdhyakSabAdhane // 130 // 1 nimittAbhAve / 3 abAdhanArhaH / * svavacanAptavacanayorgrahonena / anumAnApRtha ( ? ) ktvena nizcitayoH / C nAgaH / 'samuccayamAha prAk prAmANyamAjJAya virodhamanena / 10 'zAstrasvavacanaprAmANyAkhyena / 11 na candratvaM paramArthatostIti / 4 anumAnAt / 6 hetunAnena sahetukamAha / dRSTAntAbhAvAt / 58 12 udyotakarAdinoktaH / sambandho nAdhyakSa ityuktvA /
Page #484
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA. vRttau0 (4 paricchadaH) uktA pratItibAdhA // (7) pratyakSabAdhA pratyakSabAdhA vktvyaa| na kevalaM zAbdaprasiddha vyavahAradharmaprasiddhau tatpratiroddhA baadhyte| kintu (1) atrApyadhyakSabAdhAyAM nAnArUpatayA dhvanau / prasiddhasya zrutau; atrApyadhyakSabAdhAyAM vyAvahArikakalpanAvazAt nAnArUpatayA loke prasiddhasya khyAtasya dhvanau zrutau shrvnnjnyaane|| rUpaM yadeva pratibhAsate // 131 // advayaM shblaabhaassyaadRssttebuddhijnmnH| tadarthArthoktirasyaiva kSepe'dhyakSeNa bAdhanam // 132 // yadeva rUpamadvayaM dharmAdidvayazUnyaM pratibhAsate zabalAbhAsasya nAnA kArasya buddhijnmno'vRssttH| yadi nAnAkAratA zabdasya vAstavI syAt (1) tathaiva zrutijJAne prtibhaaset| tadarthA tatpratipAdanaphalA'cAryasya pratyakSAnumAnArthaprasiddhena nirAkRtaityatrArthoktirartha grahaNamasyAdhyakSa siddhasyaiva rUpasya kSepe'dhyakSeNa bAdhanamiSTaM / (131,132) 4. sAmAnyacintA (1) sAmAnyaM vyAvRttilakSaNam tadeva rUpaM tatrArthaH zeSaM vyAvRttilakSaNam / avastubhUtaM saamaanymtstnnaakssgocrH||133|| tatra zrutijJAne bhAsamAnaM tadrUpamarthaH svalakSaNaM / tadatiriktaM zeSaM / dhamidharmAdi: vyAvRttilakSaNamanyavyavacchedasvabhAvama vastubhUtaM sarvatra sambhavAt saamaanynyc| ato'vastutvAdestadguNajAtyAdi naakssgocrH| (133) 1 zrotrazabdayoryaH sambandho grAhyagrAhakalakSaNastaddhitavAcyaH sa shraavnnshbdsyaarthH| svalakSaNasyaiva / na grAhyagrAhakatvapratiSedhe sAmAnyasya vaa| 4 jaatyaadi|
Page #485
--------------------------------------------------------------------------
________________ svamigrahaNaprayojanam 459 tena samAnyadharmANAmapratyakSatvasiddhitaH / pratikSepepyabAdheti zrAvaNoktyA prakAzitam // 134 // tenAvastutvena kAraNena sAmAnyadharmANAM prameyatvAdInAmapratyakSatvasya siddhitH| kenacidvAdinA pratyakSasiddhitaH pratikSepepi kriyamANe na bAdhyabAdhakabhAva ityazrAvaNa ityatra zrAvaNoktyA niSedhyadarzikayA prakAzitaM / svalakSaNabAdhane prtykssbaadhetyrthH|| (134) evaM tarhi zabdasva lakSaNaM nAstItyeva kasmAnnocyate kiM zrAvaNatva mukhyaM niSedhya yuktirityAha / sarvathA'vAcyarUpatvAt siddhyA tasya samAzrayAt / bAdhanAt tabalenoktaH zrAvaNenAkSagocaraH // 135 // svalakSaNasya sarvathA kenacicchabdenAvAcyatvAt / mukhyamabhidhAnaM nAstyeva / atha sAmAnyavRttirapi svalakSaNazabdo'dhyavasAyAnurodhAt svalakSaNamupalakSayati / evaM . zrAvaNazabdopIndriyagrAhyatopalakSaNaM zabdasvalakSaNamupalakSayiSyatIti na kshcidvishessH| athavAstyeva zrAvaNazabdenA bhidhAne pryojnmityaah| zrotrendriyaviSayasya yA siddhistathA bhAvaH / tayA siddhyA tasyendriyajJAnasya samAzrayAcchabdasya svarUpavyavasthityA hetunA tena vyapadeza indriyajJAnabalena zabdasvarUpAvasthitaH (1) tthaabhidhaanmityrthH| kiJca tasyendriyajJAnasya balena zabdasvalakSaNaviparyayabhAvasya bAdhanAt kAraNAt zrAvaNenAkSagocaraH svlkssnnmuktH| nityo ghaTa ityanumAne nityatvaviSayeNa kRtakatvaliGgabhuvA bAdhitaH pkssH| sa cAsakRddarzita eveti neha vipaJcitaH // (135) - (2) svadharmigrahaNaprayojanam - idAnIM pratyakSAnumAnAptaprasiddhena sva dharmiNIti svamigrahaNasya saaphlymaakhyaatumaah| sarvatra vAdino dharmo yaH svsaadhytyepsitH| taddharmavati bAdhA syAnnAnyadharmeNa dharmiNi // 136 // ' indriyaviSayasvabhAvaH svalakSaNaM sa yadi shraavnnshbdenaabhimtH| 2 kiM kriyaanimittenocyte| svalakSaNasya / 4 tathAbhUtArthapratiSedhakasya puruSasya / vAdineSTasya svasya dharmI svadharmI ttr|
Page #486
--------------------------------------------------------------------------
________________ 460 pra0 vA. vRttau0 (4 paricchedaH) sarvatra vAdakAle sAdhyakAle vA vAdinaH svasAdhyatayA yo dharma IpsitaH tadharmavati dharmiNi bAdhA syaat| yathA zrAvaNatvavati zabde bAdhite bAdhA pksssy| na tu vAdISTAd dharmAdanyena dharmeNa dharmavati miNi bAdhite bAdhA pakSasya syAditi dhamigrahaprayojanaM yathAkAzaguNatvavati * zabde bAdhitena pkssbaadhaa| (136) anyathAsyoparodhaH ko bAdhitenyatra dharmiNi / gatArthe lakSaNenAsmin svadharmivacanaM punaH // 137 // anyathA yadyevaM neSyate tadAnyatra dharme dhamiNi bAdhite'sya prakRtadharmaviziSTasya dharmiNaH ka uparodho bAdhA' // nanu svarUpeNaiva nirdezyaH svayamiSTo'nirAkRtaH pakSa iti pakSalakSaNenaivAniSTadharmavato dharmiNo bAdhA na pakSabAdheti labhyata a93 evetyaah| pakSasya lakSaNenAsmin vAdISTadharmavati dharmiNi bAdhya tvena gatArthe punaH svamivacanaM yatkR bAdhAyAM dharmiNopi syAt bAdhetyasya prsiddhye| Azrayasya virodhena tadAzritavirodhanAt // 138 // dharmiNopi 2 bAdhAyAM dharmasya bAdhane pakSabAdhA yathA syAdityasyArthasya prasiddhaye kvacidAzrayasya dharmiNo virodhena pratikSepeNa tadAzritasya dharmasya virodhanAt dharmadvAreNa dharmidvAreNa vA samudAyabAdhAyAM pkssbaadhetyrthH| (138) anyathaivaMvidho dharmaH sAdhya ityabhidhAnataH / tadbAdhAmeva manyeta svadharmigrahaNantataH // 139 // anyathA dhamidvAreNa samudAyabAdhAyAH saMgrahArthaM svadharmigrahaNaM yadi na kriyate tadaivamvidhaH sAdhyatvenaiveSTo dharmaH sAdhya itybhidhaantH| tasya dharmamAtrasyaiva bAdhAM manyeta pratipattA na tu dhrmibaadhaampi| tataH (1) ubhayasaMgrahArthaM svamigrahaNamA cA rya sya // (139) nanvetadapyarthasiddhaM satyaM kecittu dhrminnH| kevalasyoparodhepi doSavattAmupAgatAH // 140 // 'yena tadAzaGkAnivRttyarthaH syaat| 2 tanna sAdhyasyaiva bAdhAyAM bAdhA kintu dharmiNopi /
Page #487
--------------------------------------------------------------------------
________________ svamigrahaNaprayojanam nanvetadubhayasaMgrahaNamapyarthataH / sAmarthyataH siddhaM / na hi kevalo dharmosti kvacit tadvAdhane tadviziSTasya dharmiNopi bAdhanAt smudaaybaadhaivaissitvyaa| sA ca dharmidvAreNa vA bhavatu dharmadvAreNa vA na kazcid vizeSa ityarthaH / atrAha satyametat kecittu vAdino 2 dharmiNaH kevalasyoparodhe sAdhya-' dharmasyAbAdhAyAmapi pakSasya doSavattAmupAgatAH prtipnnaaH| (140) yathA parairanutpAdyApUrvarUpanna khAdikam / sakRcchabdAdyahetutvAdityukta prAha dUSakaH // 141 // yathA paraiH sahakAri bhiranutpAdyApUrvarUpaM na khAdikamAkAzadikkAlAdi na bhvti| api tUtpAdyApUrvarUpameva bhvti| sakRdekakAlantadutpAdyasya / kAryakalApasya zabdAderahetutvAdaviziSTakarUpAt kAraNAt sakRt sarvakAryotpattiprasaGgAditi vAdinokte dUSakaH prativAdyAha / (141) ___ tadvad vastusvabhAvo'san dharmI vyomAdirityapi / naivamiSTasya sAdhyasya bAdhA kAcana vidyate // 142 // - tadvadyathAnutpAdyApUrvarUpa AkAzAdirna' bhavati / deg tathA vastusvabhAvo dharmI vyomAdirasannityapi syaat| arthakriyA'samarthasya vastutvAbhAvAditi dharmiNaH kevalasya bAdhanaM na dhrmsy| evaM dharmibAdhanapISTasya sAdhyasya kAcana bAdhA na vidyte| hetovA''siddhiH / asatyapi kAryAnutpAdasya vyavacchedasya siddheH| (142) tataH (1) ,' sAkSAd dharmidvAreNa cetyavizeSAt / 2 yatra dharmibAdhepi sAdhyasya na kSatiH tatrApi dossH| .3 vaizeSi (ka) prati sau trAnti ken| 4 na kSatasvabhAvamiti sAdhyaM dhrmii| 5 zabdaheturAkAzaM tad yadi nityaM ekadotpattiprasaGgaH sadA sannidhAnAt hetoH| viruddhtaaN| / 7 vastusvabhAva AkAzAdirddharmo na veti vivakSAmanaGgIkRtyAkAzasattvavAdinA sautrAnti ke na sAmAnyena prakRte AkAzAdau sthirarUpatvadharmavyavacchedamAtre sAdhye yugapaddhetutvavyavacchedarUpe hetau yadyAha paraH vstubhuutaakaashaabhaavN| tAdRze nirAkRtepi naiveSTasya vyavacchedamAtrasya bAdhA prajJaptimati dharmiNi vyvcchedmaatrsyaavyaaghaataat|
Page #488
--------------------------------------------------------------------------
________________ 462 pra0 vA. vRttau0 (4 paricchedaH) yasyApi hi sAdhyatve sAdhyadharmoparodhi yata / bAdhanaM dharmiNastatra bAdhetyetena vaNitam // 143 // dvayasya dharmidharmasamudAyasyApi hi sAdhyatve sati yatra dharmiNo bAdhanaM sAdhyadharmoparodhi tatra pakSabAdhA yuktetyetena svadhamigrahaNena vnnitN| na hi sAdhyadharmamAtrasAdhanArthaM kazcit saadhnmnvesste| tasya jagati kvacit sattAyAM vivaadaabhaavaat| tathA nizcaye pravRttyayogAcca / kintu dharmivizeSaniSThaM sAdhyamiSTaM // (143) tathaiva dharmiNopyatra sAdhyatvAt kevalasya na / yadyevamatra bAdhA syAt; tatra yathA dharmiviziSTasya sAdhyatvaM dharmasya tathaiva sAdhyatvaviziSTatvena dharmigopi sAdhyatvAt kevalasya dharmasya na kvacit saadhytaa| tato na kevalasya dharmiNo bAdhane pkssbaadhaa| yadi sAdhya dharmoparodhini dharmiNi bAdhite pakSabAdheSyate (1) evaM satyatra hetau sAM khyaM prati bauddhenokte dharmibAdhAdvAreNa dharmabAdhA syAt / nAnyAnutpAdyazaktikaH // 144 // :: sakRcchabdAdyahetutvAt sukhAdiriti pUrvavat / virodhitA bhavedana heturaikAntiko yadi // 145 / / tadyathA sukhAdiH sukhaduHkhamohAtmakaM pradhAnaM nAnyena sahakAriNA'nutpAdyazaktiko'nAdheyasAmarthyaH sakRcchabdAdInAM kaaryaannaamhetutvaaditi| atra pUrvavat prairnutpaadyetyaadipryogtvaacc| sukhAdyAtmakasya nityatvasya bAdhanAt sukhAdau dhammiNi bAdhite taddharmasya nityatvasya virodhane viparyayasAdhane bAdhA syAt / ' anityasvabhAvo hi sukhAdiH sAdhayitumiSTa: / sukhAdisvabhAvabhUtanityatvabAdhane ca sukhAdireva bAdhita iti dharmoparodhini dharmiNi bAdhite pakSabAdhA syaat| atraah| bhavedatra hetau pkssbaadhaa| yadi na sakRcchabdAdya 'nutpAdAditi 93b hetuH saadhysy| vstubhuutsukhaadynitytvsy| viparyaye sukhAdidharmyabhAvAdanityatvAbhAvenaikAntiko'vyabhicArI bhvet| (144,145) yAvatA yA ca (1) 1 sAmarthyAdanyAbhAvAt / 2 AdinA sparzarUparasagandhaprahaH /
Page #489
--------------------------------------------------------------------------
________________ 463 hetunirapekSaH pakSadoSaH kramakriyA'nityatayoravirodhAd vipakSataH / vyAvRttaH saMzayAnnAyaM zeSavad bheda iSyate // 14 // kramakriyA hetuH| yA ca sAdhyA'nityatA tyorvirodhaat| avastubhUta (dharma) sukhAdidharmAnityatve viparIte sAdhye vastubhUtasukhAdidharmAnityatvaM vipakSastato hetoH kramakaraNavyAvRtteH saMzayAnnAyaM viruddho 1 hetuH| zeSavad bhedo'nkaantikvishessstvissyte| sati ca viruddhatve dharmibAdhAdvAreNa dharmabAdhA syaat| (146) (3) dharmisvarUpanirAsaH svayamiSTo yato dharmaH sAdhyastasmAt tadAzrayaH / bAdhyo na kevalo nAnyasaMzrayo veti sUcitam // 147 // yataH kAraNAt svayamvAdineSTo' dharmaH sAdhyastasmAt sAdhyadharmasyAzrayaH yaH sa eva bAdhyaH kevalo na baadhyH| yathA vastubhUtAkAzabAdhAyAmapi nityaikarUpatvAbhAvasya sAdhyadharmasya na ksstiH| sAdhyadharmAdanyasya ca dharmasyAzrayo na bAdhya iti svayaMzabdena suucitN| yathA'nityatve sAdhye zabde AkAzaguNatvAzrayatvena bAdhAyAmapi na dossH| (147) tasmAt (1) svayaMzrutyAnyadharmANAM bAdhA'bAdheti kathyate / tathA svadharmiNAnyasya dharmiNopIti kathyate // 148 // svayaMzrutyA sAdhyAd dharmAdanyeSAM dharmANAM yathA bAdhA yA sA bArdhati kthyte| tathA svarmiNA svarmivacanena sAdhyAdanyasya dharmasya dharmiNo bAdhA'bAdheti kathyate // (148) 5-patadoSAH (1) hetunirapekSaH pakSadoSaH tathA'parepi pakSAbhAsAH santi te ksmaannocynte| tathA hyaprasiddhavizeSyaH kazcit pakSo yathA 2 vibhuraatmaa| Atmana eva bauddha syaasiddhtvaat| kazcid 1 dharmoparodhAd viruddhaH sAMsyasyAcAryaviruddhatvaM neha / 2 vaishessiksy| 3 siddhAntI sati miNi dharmAzcintyante /
Page #490
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA. vRttau0 (4 paricchedaH) prsiddhvishessnnH| yathA vinAzI zabdaH // sAM khyaM ' prati tasya vinAzAsiddheH / kazcidaprasiddhobhayaH (1) yathA smvaayikaarnnmaatmaa| bauddhasyobhayAsiddheriti / __ nanvasiddhopyAtmA pakSI bhaviSyati tallakSaNayogAt (1) nahyasiddhasya pakSatA nirstaa| AzrayAsiddhatvAddhetorna pakSa iti cet / na / 2 / ____sAdhanadoSoyaM na pkssdossH| tathA zabde'nityatvaM viSezaNamasiddhamiti guNa evAyaM na pkssdossH| asiddhasyaiva saadhytvaat| atha vipryysiddhyaa'siddhmucyte| tathApi mUDhasya viparyayasiddhAvapi nAyaM pkssdossH| virodho nAma hetudoSa e-4 vaayN| pramANena ca viparyayasiddhau pramANabAdhitatvameva pakSadoSostu / almprsiddhvishessnntvaabhidhaanen| aprasiddhobhayasya tUbhayadoSAcca sarve'mI hetudoSA eveti kiM pakSadoSA vktvyaaH| atha (1) sarvasAdhanadoSeNa pakSa evoparudhyate / tathApi pakSadoSatvaM pratijJAmAtrabhAvinaH // 149 / / / sarveNa sAdhanasya doSeNAsiddhatvAdinA pakSa evoparudhyate tena pakSadoSA asiddhavizeSyAdayo'bhidhIyante / yadyapi pakSoparodhaphalAH sarve doSAstathApi pratijJAmAtreNa 3 bhavanazIlasya doSasya pkssdosstvmuktmissttN| (149) yasmAt sAkSAt ( / ) uttarAvayavApekSo yo doSaH sonubadhyate / tenetyuktamato'pakSadoSo'siddhAzrayAdikaH // 150 // uttaro'vayavo hetudRSTAntAdistadapekSo yo doSaH sa tena hetvaadinaanubdhyte| Atmani sambadhyate ityuktaM praak| uttarAvayavApekSo na doSaH pakSa iSyata ityaadinaa| ato'siddhAzrayAdika AzrayAsiddhatvAdiruttarAvayavApekSo na pakSavoSo mataH // (150) __ nanvazrAvaNaH zabdo | nityo ghttH| nAnumAnaM pramANaM ' (1) acandraH zazItyudAharaNairebhirddharmasvarUpa nirAkaraNena bAdhA darzitA yathA pratijJAtadharmamAtrasya viparItadharmopasthApanena niraakrnnaat| dharmivizeSasya dharmavizeSasya dharmisvarUpasya ca bAdhanena pakSabAdhAsti / sA kathamavagantavyetyAha / 1 bauddhsy| 2 atrAha siddhaantii| nottaratvetyAvidoSeNa / 4 nityo ghaTa iti pratijJAyAM nityatvasya baadhittvaat|| 5 avyAkhyAtA samucca ye|
Page #491
--------------------------------------------------------------------------
________________ avayavanirAsaH dharmidharmavizeSANAM svarUpasya ca dharmiNaH / bAdhA sAdhyAGgabhUtAnAmanenaivopadarzitA // 151 // dhamidharmayavizeSANAM vyaktibhedApekSayA bahuvacanaM / dharmiNaH svarUpasya ca sarvveSAmeSAM sAdhyaM pratyaGgabhUtAnAM bAdhA / anenaiva dharmasvarUpanirAkaraNapareNo- 9. dAharaNena sAdhyate / pakSalakSaNatvAdvAdhopadazitA ( 1 ) (151) (2) akyavinirAsaH tatrodAhRtidiGa mAtramucyate'rthasya dRSTaye / dravyalakSaNayuktonyaH saMyogethasti dRSTibhAk // 152 // 465 1 tatrAzrAvaNaH zabda ityAdiSUdAharaNadiGamAtramucyate / sAdhyAbhUta sarvvasyaiva bAdhA bhavatItyarthasya dRSTaye dazanArthaM tatra parasyAvayavebhyo'vayavino gurutvAdiguNayogino'nyatve'bhimate yadocyate nAnyo'vayavyavayavebhyastulAnativizeSAgrahaNAditi (1) etaddharmavizeSanirAkaraNenodAharaNaM boddhavyaM / tathAhi nAtrAnyatvamAtraM niSedbhumiSTaM / tathAtve dharmasvarUpanirAkaraNodAharaNametat syAt / tasmAdanyatvasya sAdhyadharmasya nAntarIyakA gauravAdayo vizeSA nirAkarttumiSTAH / tthA ca dharmavizeSodAharaNameva tat / tathAhi parairekasyAvayavasyAnyAnyAvayavasaMyoge sati tadanyo'rtho'vayavisaMjJito dravyasya lakSaNena kriyAvad guNavatsamavAyikAraNaJce'' tyanena yukto dRSTibhAk dRshyostiitiissttmev| (152) anyathA (1) dRzyasya viziSTasya pratijJA niSprayojanA | iSTo hyavayavI kArya dRSTvA'dRzyeSvasambhavi // 153 // adRzyasya saMvyavahArAviSayasya dravyalakSaNena viziSTasAmAnyamAtrasyAstitvapratijJA niSprayojanA bhavet / tathA hi paramANuSvadRzyeSvadarzanAvaraNapratighAtAdikAryamasaMbhavi dRSTvA'vayavI ceSTaH / tasmin darzanAdikAryayogAt / (153) aviziSTasya cAnyasya sAdhane siddhasAdhanam / gurutvAdhogatI syAtAM yadyasya syAt tulAnatiH // 154 // ' yadyevamidamevodAharaNamastu kimarthaM nAnyA'va (ya) vyavayavebhya ityAdikamA cANoktamityAha / 2 nAntarIyakasya / 3 vaizeSikeNa / 59
Page #492
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA0 vRttau 0 (4 paricchedaH) yadi punaranindriyagrAhyatvaM dravyalakSaNenAviziSTantadavayavi dravyaM sAdhyate tadAviziSTasyAnyasya ca sAdhane bauddhasya na kAcit kSatiriti siddhasAdhanaM syAt / tasmAd dRzyo dravyaguNavAn bhAvo'vayavIti sAdhyaM tatazcAsyAvayavino gurutvaM guNagatizca karma yadi syAtAM tadA mRdAdikhaNDayoH sahatolitayoryAvatI tulAnatigauravavazAd dRSTA tatodhikA tulAnatiH syAt / yadA tayormRdAdikhaNDayoH saMyoge sati dravyAntaramutpadyate tadA tayoH pUrvvAvasthitayoH pUrvvAvasthitaM gauravaM tadotpannasya ca dravyasyAdhikagauravavizeSAt tulAnativizeSo dRzyeta' / na caivaM tasmAnna tatra kAryadravyasambhava ityavayavI nirguNo niSkriyazca syAt ( / 154 ) tannirguNakriyastasmAt samavAyi na kAraNam / tata eva na dRzyosAvadRSTeH kAryarUpayoH // 155 // 466 tasmAnnirguNakriyatvAt guNakarmaNorna samavAyi kAraNamavayavI / tata eva dravyalakSaNayogAnna tasyAvaraNAdi kAryaM svarUpamvA kiJcit dRzyate ( 1 ) adarza - nAca na dRzyo'vayavI ( 155 ) [tabAdhAnyavizeSasya nAntarIyakabhAvinaH / tat tasmAdasAvavayavino bAdhA'nyasya 2 vizeSasya gauravAdhogatyAdernA - ntarIyakabhAvinaH sAdhyAnyatvAvinAbhAvinaH / bAdheti dharmavizeSanirAkaraNe nirdezo yuktaH / AsUkSmAd dravyamAlAyAstolyatvAdaMzupAtavat // 156 // dravyAntaragurutvasya gatirnetyaparo'bravIt / 5 AsUkSmAd dvyaNukAdArabhya dravyamAlAyAH sthUlAvayaviparyantAyAstolyatvAt taddRdravyamAlAvarttinaH sthUlasya dravyAntarasya na gatirbhavati / tulAyA - mNshupaatvt| karpAsabhArapatitasyAMzorekasya yathA gurutvaM sadapi na pratIyate ( 1 ) tathA dravyamAlAvattinaH sthUladravyasya ityaparo'bravIt / 1 paramANavo'dRzyA nodakAharaNakSamA atovayavI vai ze Si kasvIkRtaH / sa dharmI anyatvaM sAdhyaM tatra nAnyovayavItyuktaM mRtpiNDayostolyayostRtIyakSepe gauravAnyatvavat tRtIyAvayavini neti / 2 kIdRzasyetyAha / 3 yatsAdhyamanyatvantadavinA / 8 tryaNukAdau mahatvokteH / udyotaka rAdiH /
Page #493
--------------------------------------------------------------------------
________________ 467 avayavinirAsaH tasya krameNa saMyukta pAMzurAzau sakRd yute // 157 // bhedaH syAd gaurave tasmAt pRthak saha ca tolite / suvarNamASakAdInAM saMkhyAsAmyaM na yujyate // 158 // tasyaivaMvAdino mate krameNa sUkSmAvayavasaMyogAbhivRddhiparipATyA saMyukte sthUlAvayavitAM gate pAMzurAzAvavayavasaMyogAbhivRddhikramamanapekSya " sakRdekakAlaM yukta sthUlAvayavitAM gate bhedo gaurave syaat| tathA hi dvayaNukAdikrameNa kAryadravyasaMyogaparaMparayA ca drvymutpdyte| tatrAnekadravyabhArasadbhAvAt mahadgauravaM bhvet| yatra tveka eva sakRt pAMzurAziH saMyogAjjAyate tatraikasya dravyasyAlpIyo gauravaM bhavati na cAstyetat / kiJca (1) tasmAd gauravabhedAt pRthak pratyekaM mASakAdau tolite piNDA'vasthayoH saha cAparairmAsa (?Sa) kAdibhistolite suvarNamAsa- 94b kAdibhinnAyAH saMkhyAyAH sAmyaM 1 na yujyate (1) mAsakAvayavinAM vinAze tatsaMkhyAnAM gauravANAM ca nAzAdekaM suvarNamityeva syaat| dRzyate ca pratyekaM mASakAdInAM tulAyAM yAvatI saMkhyA tAvatyeva sahatolitAnAmapi // (157,158) sarSapAdAmahArAzeruttarottaravRddhimat / gauravaM kAryamAlAyA yadi naivopalabhyate // 159 // atha raktikAyAzcaturtho bhAgaH sarSapastasmAdArabhya AmahArAzeH sthUlAvayavinaM yAvat kramavRddhimatAM kAryANAM mAlAyA uttarottaravRddhimad gauravaM sadapi nopalabhyata iti yaducyate (1159) tadA (1) AsarSapAd gauravantu durlakSatamanalpakam / tolyaM tatkAraNaM kAryagauravAnupalakSaNAt // 160 / / AsarSapAt sarSapAdArabhya dvayaNukaM yAvat pUrvaM pUrva gauravaM tat durlakSatamanalpakamiti sutarAmanupalabhyaM syAt / sarSapAduttarantu gauravaM svayameva durlakSamiSTamiti kAryadravyagauravAnupalakSaNAt tasya kAryadravyasya kAraNaM paramANavaH pArizeSyAt tolyaM syaat| na ca paramANUnAM gurutvAdiguNopalambhosti tadanupalakSaNena ca nAvayavinaH paramANUnAmvopalambhostIti sarvathArthAnAmapratipatiH syAt / (160) nanvadRSToM'zuvat sortho na ca tatkAryamIkSyate / 'raktikazate'vayavirAzeH kathamekAvayavinA saamyN| ekAnekapalapiNDavat / mA bhUt sNkhyaavaissmymiti| tdnuplmbhaadevaavyviklpnaat|
Page #494
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA0 vRttau 0 (4 paricchedaH) nanu gurutvApratItAvapi aMzuH pratIyate tadvadavayavyAdikamapi pratyeSyata ityAha / na ca gurutvAnupalakSaNepyaMzuriva so'rtho'vayavyAdirIkSyate / na ca tatkAryaM gaurvaavrnnaadiriikssyte| tasmAdapratyakSataiva sarvvathA syAt / kiJca (1) 468 gurutvAgativat sarvatadguNAnupalakSANAt // 161 // mASakAderanAdhikyam; gurutvAdiguNAgatavat sarvveSAM rUpAdInAmadhikAnAM tasya dravyasya guNAnAmanupalakSaNAdavayavebhyo mASakAderavayavinoranAdhikyaM / yadi hyavayavebhyodhikaM tadA gurutvAdivat rUpAdivat avayaveSu varddhamAneSu varddhamAnaM dRzyeta / ( 161 ) nanu tulAnativizeSAgrahaNAdityuktamA cA ryeNa tatki rUpAdigrahaNAbhAva ucyata ityAha / anatiH sopalakSaNam / yathAsvamatreNAdRSTe rUpAdAvadhikAdhike // 162 // anatirAcAryeNa yA niddiSTA sopalakSaNamAtraM na tu niyamaH / anatiH kvoplkssnnmityaah| rUpAdau dravyAbhivRddhyA'dhikAdhike yathAsvaM yasya yadAtmIyaM grAhakaM tenAkSeNendriyajJAnenAdRSTeH 1 / yadrUpAdiviSayaM yadindriyapratyakSaM tadeva tasya dharmivizeSasya pakSabAdhakamityarthaH / tasmAd guNakriyAvat dRzyAvayavyabhAva eveti dharmavizeSavAgdvAreNodAharaNamuktaM / ' (162) abhyupAyasvavAgAdyabAdhAyAH saMbhavena tu / udAharaNamapyanyaddizA gamyaM yathoktayA // 163 // abhyupAyo'bhyupagamaH svavAgAdi ryasya tenAbAdhAyAH saMbhavena tvanyadapyudAharaNaM / dharmivizeSanirAkaraNena dharmisvarUpanirAkaraNena yathoktayA'nayodAharaNadizA gamyaM / / ( 163) tatra pareNAvayavinaH sakAzAdavayavAnAmanyatve pratijJAte yaducyate (1) nAnye'vayavA avayavinaH apratyakSatvaprasaGgAditi / taddharmivizeSanirAkaraNo 9 anupalabdhisAdhanamuktaM / 2 AdinA pratyakSAnumAnapratItisaMbhavagrahaH / 3 tadAcAryoktamAha / 8 'avayavA dharmiNaH anyatvaM sAdhyaM pareNa tanmadhye keSAJcit pratyakSatvavizeSobhimatastena / sa cAnyatvenupapannaM tasya bhedenAbhAsanAt / yadbhedena yato na bhAti na svapratyakSo / yathA prathamasyAmahatovayavino'vayavAH / na bhAnti cAnyasyApyavayavino'vayavAbhedeneti vyApakAbhAvaH /
Page #495
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiyAyikapakSalakSaNe doSaH 469 dAharaNaM / tathA hyavayavAnAM bhedamicchan prtyksstaampiicchti| anyatve ca nirAkRte pratyakSatAyAzca niraasaat| avayavAnAM mivizeSanirAkaraNodAharaNatvaM vyaktaM / abhyupagama eva cAtra bAdhakaH / avayavAdarzane drvyaadrshnsviikaaraat| guNavyatiriktaM dravyamastIti pareNokte yadocyate nAsti dravyaM guNadravyANAM dravyAdravyatvaprasa' nggaat| taddharmisvarUpanirAkaraNodAharaNaM (1) 2 tathAhi dharmiNa eva dravyasya svarUpamAtraM nirAkriyate (1) guNadravyANAma-gra nyonyaM bhedaH (svIkRtaH) guNopi dravyaM syaat| dravyaJca gunnH| bhedAvizeSAdityabhyupAyasya baadhktvN| (3) naiyAyikapakSalakSaNe doSaH nanu 3 sAdhya nirdezaH pratijJeti pakSalakSaNaM nai yA yi kA nAM tatra ko dossH| asiddhahetudRSTAntasyApi pakSatvaprasaGga ityuktN| nanu sAdhyata iti sAdhyaM / hetudRSTAntau tu sAdhayiSyate tato nAnayoH pakSatvaprasaGga ityaah| trikAlaviSayatvAttu kRtyAnAmatathAtmakam / tathA paraM prati nyastaM sAdhyaM neSTaM tadApi tat // 164 // kRtyAnAM pratyayAnAM kAlasAmAnyavihitatvena trikAlaviSayatvAt sAdhyazabdena kRtyAntena na sAdhyamAtrasya grahaNaM sAdhayiSyamANasyApi grhnnaat| tathA ca nityaH zabdo mUrtatvAt buddhivadityAdi prayoge tadA vAda kAle taddhetudRSTAntAdikamatathAtmakaM vastu to'tatsvabhAvAtmakaM (1) paraM prati tathA'tadrUpatvena nyasta 1 dravyaM pRthivyAdi guNo gurutvaadi| 2 sattAyogAt ka Na bhu jo dravyAditrayaM st| padArthasatkarI satteti vcnaat| ato guNAnAmapi drvytaapttiH| dRSTasthitasatvena sambandhAt yad dravyasamavAyisvabhAvaM sattvaM tanna guNa iti ekatvahAniH sA ca neSTeti guNepi dravyasthitarUpasyaiva vRttiriti dravyatvaprasaGgaH iti dRssttaantsuucnN| yat sattAvanna tad dravyaM yathA gunnH| sattAvacca dravyamiti viruddhavyAptena dharmisvarUpanikAraNAt pratijJAdoSa evaM guNepi yojyN| / vyAkhyeyAntargatatvena prmtmaah| 4 siddhhetvaadinivRttyrthH| siddhahetvAdinivRttyartha / 5 nitytvsaadhk| nitye saadhye'nityN|
Page #496
--------------------------------------------------------------------------
________________ 470 pra0 vA. vRttau0 (4 paricchedaH) mupanyastaM vAdinA yatnataH sAdhyaM / yadyapi zabde mUrttatvaM nAsti (aniSTaJca sAdhyatvena) tathApi hetudRSTAntayorupanyAsAdavazyaM saadhyN| sAdhyanirdezazca pratijJeti pratijJAtvaJca duriN| (164) (sAdhyazabdacintA) pratyAyanAdhikAre tu srvaasiddhaavrodhinii| yasmAt sAdhyazrutirneSTaM vizeSamavalambate // 165 // pratyAyanasya jJApakasya hetoradhikAre tu sAdhanasya sarvasyAbhyupagamahetudRSTAntAderasiddhAvarodhaH saMgrahaH (1) tadvatI yasmAt sAdhyazrutiriSTaM vizeSaM na sAdhyatvenAvalambate parigRhNAti // (165) yena pratyAyanAdhikAre' sAdhanasyAsiddhasya pakSatvaprasaGgaH (1) tenAprasiddhadRSTAntahetUdAharaNaM kRtam / anyathA zazazRGgAdau sarvAsiddhe'pi sAdhyatA // 166 / / tenAprasiddhAbhyAM dRSTAntahetubhyAM pratijJAprasaGgAdudAharaNaM kRtaM praak| tathA cAsiddha dRSTAntahetuvAdaH prasajyata itynen| anyathA yadi sAdhanamasiddhaM vivakSita na syAt tadA zazazRGgAdAvapi sarvasyAsiddhasya pksstvprsnggH|| (166) nanu sAdhyaM karma (1) karmaNi kRtyvidhaanaat| karma cepsitatamaM (1) tacca kriyApyamAnaM payasodanaM bhuktaM ityatra kriyApyatvepyanIpsitatamatvAt payaH krnnN| tataH sAdhanIyatvepi vAdino'nIpsitatamatvAt hetudRSTAntAdikaM na pratijJA bhvissyti| tathA 2 catumvidhaH siddhAntaH / sarvvatantrasiddhAntaH / prtitntrsiddhaantH| adhikrnnsiddhaantH| abhyupgmsiddhaantshc| tatrAbhyupagamasiddhAntatvaM' shaastrdRssttsyeti| tadAzrayeNa sAdhyasya nirdezaH pratijJA na hetudRSTAntAdeH pakSatvaprasaGga ityaah| 1 yadi sAdhya iti sAmAnyazabdaH kimiti hetudRSTAnta eva srvmsiddhmstiityaah| 2 dvitIyaH santi pramANAni prameyArthAni srvsNmtyaa| 3 yathA svaM nitymnitymvaa| 4 yat prasiddhAvanyasiddhiH sAMkhyasya vAntarAbhavaniSedhe Atmaiva snycrtyshriiraa'priikssitaabhyupgmaat| parIkSAtmAstitvavat na ca tadA hetvaadyobhyupgtaaH|
Page #497
--------------------------------------------------------------------------
________________ naiyAyika pakSalakSaNe doSaH sarvasya cAprasiddhatvAt kathaJcit tena na kSamAH / karmAdibhedopakSepaparihArAvivecane // 167 // 471 sarvvasya pratijJAhetudRSTAntAdezcAprasiddhatvAt / sAdhayitumIpsitatamatvenAbhyupagamAt karmatvaM (1) karma ca sAdhyaM pratijJeti pratijJAtvaprasaGgo durvvAraH / abhyupagamazca yathA nityatve tathA mUrttattvAdAvapi zAstrAbhyupagamayozca bheda: prAguktastena karmatvAvizeSeNa sAdhyaM karma sAdhanaM karaNamiti karmAdibhedasyopakSepeNopanyAsena parihArAvivecane sAdhyavizeSAvagamApane kathaJcinna kSamAH / (167 ) yadyapyucyate yaH sAdhyo'vayavaH 1 tasya nirdezaH pratijJA / tato hetvAdeH siddhasyAvayavasya na pratijJAtvamiti / tadapyasat I 2 kiJca prAgasiddhasvabhAvatvAt sAdhyovayava ityasat / tulyA siddhAntatA te hi yenopagamalakSaNAH / / 168 // lakSaNavacanAt prAk deg sAdhyAsAdhyayorasiddhasvabhAvatvAt / lakSaNena hi sAdhyatA pratipattavyA trikAlaviSayatvAt ( 1 ) kRtyapratyayasya sAdhayiSyamANepi sAdhya iti (1) sAdhanaM ca sAdhyaM syAt / siddhAntatA hetudRSTAntAderapi tulyA / hi pratitantrAdisiddhAntA yena kAraNena upagamalakSaNA abhyupagamasvabhAvAH / yathA hi nityatvamabhyupagamyate tathA mUrttatvAdikamapIti na vizeSa: / ( 168 ) 95b kiJca sAdhyo' dharmo dharmI dvayamvA syAt / yadi dharmastadA sAdhyasAdharmyAt taddharmabhavI dRSTAnta udAharaNamiti / dRSTAntalakSaNaM virudhyate / na hi sAdhyadharmasyA - nityatvAderddharma utpattimatvAdiH ( 1 ) kintu zabdasya ( 1 ) tataH sAdhyadhamaNa sAdharmyAt dRSTAntasya taddharmabhAvitvaM sAdhyadharmotpattimatvAdibhAvavatvaM nAsti / ' pratijJAdiSu prakrAnteSu sAdhanaviSaya eva yaH sAdhyAvayavaH / tathA yadi sAdhyaM vastuta eva sAdhanAdbhedena syAt na caivaM / yadyapi tadA nAbhyupagatA siddhAntatA tathApi kRtyapratyanirdezAdevAbhyupagantavyentarbhAvaH / 4 ativyAptimuktvAnyadapyAha / naiyAyikasya / 6 utpattimAn zabdo ghaTazceti sAdhyasAdharmyaM tataH sAdhayitumiSTo dharmastaddharmaH tasya bhAvaH sattA / sosyAstIti dharmasya dharmAntarAsambandhAt svarUpahAniprasaGgAcca / dRSTAntasyApi taddharmabhAvitvaM nAsti /
Page #498
--------------------------------------------------------------------------
________________ 472 pra0 vA. vRttau0 (4 paricchedaH) atha dharmI sAdhyaH tadodAharaNasAdhAt sAdhyasAdhanaM heturiti hetulakSaNaM na yujyeta / na hi zabdo dharmasiddho yena tatsAdhanAt sAdhyasAdhano hetuH syAt / atho bhayaM sAdhyaM tdobhypkssbhaavidossprsnggH| samudAyasyAsiddhatvAt sa eva sAdhya ityaah| samudAyasya sAdhyatvepyanyonyasya vishessnnm| sAdhyaM dvayaM tadA'siddhaM hetudRSTAntalakSaNam // 169 // samudAyasya sAdhyatvepISyamANe'nyonyasya parasparaM vizeSaNamvaktavyaM / dharmavi- . 96b ziSTo* dharmiviziSTo vA saadhyH| yathA zabdaviziSTamani'tyamiti tathAca dvayaM sAdhyaM syAt / tadA dvayasAdhyatvAbhyupagame tu hetudRSTAntayorlakSaNamasiddhaM syAt / na hi dhamidharmaviziSTena dharmeNAnityazabdasambandhinA utpattimatvAdinA ghaTAdeH sAdharmyamasti yena dRSTAntatA bhavet / tathA dharmaviziSTe miNi prAganumAnAddheturapi na kasyacit siddha iti hetulakSaNaM ca na syaat| (169) 1 pRthak pRthak caturthaH samudAyapakSo vakSyamANaH / 2 yathA sarvamanityaM na ca savvaM zabdaH itysrvtvaannityH| * atra patitamadhaHpatrapRSTesti kunnddliikRtN| 954 tadA cAsiddhaM hetulakSaNaM dharmidharmasamudAyadharmeNotpattimatvAdinodAharaNasAdha AbhAvAt / vRSTAntalakSaNamapyasiddhaM dRSTAnte dharmamisamudAyena saadhaabhaavaat|| asaMbhavAt sAdhyazabdo dharmivRttiryadISyate / zAstraNAlaM yathAyogaM loka eva pravartatAm // 170 // athotpattimatvAdeH samudAyadharmatvAbhAvAt sAdhyazabdo dhamivRttiriSyate yathA bau ddhe nokta upcaaraat| tadA zAstreNa lakSaNenAlaM kiM prayojanaM prasiddhatvAt yathAyogaM buddhA loka eva pravarttatAM (1) savikalpakaM hi jJAnaM tasya prasiddhaM / bauddhastena lokasiddhamanuvadati kintu nyA'yamiti tasya pakSakadezayogyarmiNo 1[AdarzapustakasthakuNDalIkRto dhamiviziSTo vA sAdhyaH' ityAdi 'yadi nityaH zabdaH sarvasyAnityatvAditi vaidharmyadRSTAntopadarzanametat' ityantagranthAMzo'tra yathAnukramamevoddhRtya yojitH|] 2170-177 kArikANAM vyAkhyAntaramAdarzapustakasthamadho vinystm|
Page #499
--------------------------------------------------------------------------
________________ 473 pratijJAlakSaNe doSaH asaMbhavAt sAdhyazabdo dharmivRttiryadISyate / zAstreNAlaM yathAyogaM loka eva pravarttatAm // 170 // yathotpattimatvAdeH samudAyadharmatvAsaMbhavArmidharmatvasaMbhavAcca sAdhyazabdo yadi dhamivRttirupacArAdiSyate tadA zAstreNa durvihitenAlaM loka eva yathAkrama yathAyogaM yasya yAdRzaM lakSaNaM yuktaM tadavadhArya pratijJAhetvAdiSu pravartatAM / yattu pakSo dharmI avayavasamudAyopacArAdityasmAbhirucyate / tatsarva dhamidharmapratiSedhArtha upacArayogyaparigrahArthaM / tasmAdayuktaM parasya pratijJAlakSaNaM / (170) kiJca / sarvavAkyAnAmavadhAraNaphalatvAtsAdhyanirdeza eva pratijJeti pUrvapadAvadhAraNaM vA syaat| sAdhyanirdezaH pratijJaivetyuttarapadAvadhAraNaM vA syAt / tatra prathamapakSe siddhanivRtyA'siddhaparigrahaH prayojanaM / taccAnyathApi labhyate / tathA hi / sAdhanAkhyAnasAmarthyAttadarthe sAdhyatA gtaa| hetvAdivacanairvyApteranAzakyaM ca sAdhanam // 171 // siddhe'pi sAdhanopanyAso'nupayukta iti sAdhanAkhyAnasAmarthyAt tasyAH pratijJAyA arthe'siddhe sAdhyatA pratItA pratijJAlakSaNaM vinaapi| dharmasAmAnyasya dRSTAntepi kathanArthaM jijJAsitavizeSo dharmIti lakSaNaM yuktN| na ca sAdhyazabdasyAsiddhadRSTAntAdau prasaGgAt pksstvntuupcaaraat|| kiJca (1) atra sAdhyanirdeza eva pratijJeti pUrvAvadhAraNantAvanna bhavati / sAdhanAkhyAnasAmarthyAt tadarthe sAdhyatA gtaa| hetvAdivacanApteranAzaGkyaM ca sAdhanam // 171 // yasmAt tadarthe siddhanivRttyA'siddhagrahArthe sAdhyatA gamyata eva (1) siddhasAdhanavaiyarsena sAdhanaJcoktamatreti tatsAmarthyAt / api ca sAdhyanirdeza eva pratijJeti pUrvAvadhAraNe sAdhanaM na pratijJeti sAdhyaM (1) taccAnAzaGkayaM tasya hetUdAharaNopanayAdyaireva vyAptatvAt (1) pUrvAvadhAraNe tena prtijnyaalkssnnaabhidhaa| vyarthA vyAptiphalA soktiH sAmarthyAd gamyate tataH // 172 // tena pUrvAvadhAraNe pratijJAlakSaNAbhidhA vyrthaa| tataH kAraNAt sAmarthyAt sAdhyanirdezaH prtijaivetyuttraavdhaarnnoktirvyaaptiphlaa'yogvyvcchedphlaa| ityasiddhahetvA (de) rapi prtijnyaatvprsnggH||
Page #500
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA0 vRttau0 (4 paricchedaH) (4) pratijJAlakSaNe doSaH nacAsiddhe hetudRSTAntAdike prtijnyaarthprsNgH| tathA hi / hetvAdivacanaiH pRthak lakSaNapratipAdakairvyApterviSayi' kRtatvAt sAdhanaM hetudRSTAntaM asiddhaM ca pratijJArthe vA'nAzakyaM / (171) 474 pratijJAhetvovvirodho noktaH pakSAbhASe ( ? se) SvityavyAptilakSaNamiti naiyAyikAvakAzaM matvA cA ryo ktaM vyAkhyAtumAha / pratijJAhetvovvirodhaH pratijJAdoSa iti yathA nityaH zabdaH sarvvasyAnityatvAt / atra yadi zabdo nityaH sarvvasyAnityatvaM viruddhamiti pratijJayA hetovvirodhaH / sarvvAnityatve tadantargatatvAcchabdasyeti heturna pratijJAvirodhaH / uttaramAha ( 1 ) viruddhateSTAsambandho'nupakArasahAsthitI / evaM sarvAGgadoSaNAM pratijJAdoSatA bhavet // 173 // iSTenArthenA' sambandho viruddhatAtra syAt / sA cAnupakArasahAsthitI / . hetustatrAbhAvAt sAdhyaM nopakarotIti vA sthitahetunA iSTadharmavirodhAt sahA*navasthAnamvA syaat| tatra nAnupakAraH / yadi hetau duSTe sAdhyoparodhAt pratijJAdoSa evaM sarvvaliGgadoSANAmasiddhAdInAM pratijJAdoSatA syAt / pakSadoSaH parApekSo neti ca pratipAditam / iSTasambhavyasiddhazca sa eva syAt nirAkRtaH // 174 // uttarAvayavApekSaH pakSadoSo na bhavatIti prAgevoktaM / atheSTena sAdhyadharmeNAsambhavI sahAnavasthAyI hetuvviruddhaH / tanna ( 1 ) iSTAsambhavyasiddhazca syAd hetudoSo na pakSe / nirAkRto hetvAbhAseSvevoktatvAt / adhunA hetuprayoga evAyaM nityAt / na sarvvAnityatvena zabde nityatvanirAkriyA yato virodhaH syAt ( 1 ) yasmAdevaM sa sAdhyadharmo nirAkRtaH syAt / anityatvasahetutve zabda evaM prakIrttayet // dRSTAntAkhyAnato'nyat kimastyatrArthAnudarzanam // 175 // yadyanityatvaM zabde syAt / tato'nityatvasahetutve sati zabde evaM nityaH zabdaH 1 sAdhyadharmeNa /
Page #501
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAnyacintA pUrvAvadhAraNe tena pratijJAlakSaNAbhidhA / vyarthA vyAptiphalA soktiH sAmarthyAdgamyate tataH / / 172 / / 475 tenAtiprasaMgAbhAvena pUrvasya padasyAvadhAraNe pratijJAlakSaNAbhidhA vyarthA / tataH pArizeSyAt sAmarthyAtsAdhyanirdezaH pratijJaivetyayogavyavacchedaphalamuttarapadAvadhAraNaM syAt / tathAcAsiddhahetudRSTAntAdAvapi pratijJAtvaM durvAraM / asiddhasya sAdhanAGgasya kathamapi pratijJAtvAyogatAvirahAt nirastaM pratijJAlakSaNaM / ( 172) parasya pratijJAbhAsalakSaNaM saMprati nirAkaraNIyaM ( 1 ) hetupratijJayorvyAghAtaH pratijJAdoSo mataH / yathA nityaH zabdaH sarvasya nityatvAt / yadi sarvamanityaM tadA zabdasyApi sarvatrAntarbhAvAt kuto nityatA / atha zabdo nityaH kathaM sarvasyA nityateti pratijJAhetvorvirodhAt / pratijJAviruddhatAdoSaH / viruddhateSTAsambandho'nupakArasahAsthitI / evaM sarvAGgadoSANAM pratijJAdoSatA bhavet // 173 // viruddhatA ceSTasya sAdhyadharmasya dharmiNyasambandho nAma / sa ca vicAryamANo sarvvasyAnityatvAditi prakIrtayet / na caivaM ( 1 ) hetulakSaNAbhAvAt / vaidharmyadRSTAntaH paramatra / atonyatra kiJcidarthasya pradarzanaM / tathAhi (1) vizeSe bhinnamAkhyAya sAmAnyasyAnuvarttane / na tad vyAptiH phalaM vA kiM sAmAnyenAnuvarttane // 176 // vizeSe zabda eva bhinnaM viruddhaM nityatvamAkhyAya sarvvasyAnityatvAditi sAmAnyasyAnuvarttane / na tasya zabdasya vizeSasya vyAptiranityatAprAptivvizeSaparihAraNaiva vRtteH takraM kauNDinyAya brAhmaNebhyo dadhi dIyatAmitivat / zabde nityatvaM vidhAya sarvvAnityatvamucyamAnaM na tamAskandati ataH zabde'nityatvamabhavat kathaM svaviruddhamapAkuryAt / yadi zabdavyatiriktasyAnityatvaM neSTaM syA (t) tadA phalaM vA kiM sAmAnyAnuvarttane sarvvasyAnityatvAditi / zabdasyAnityatvAdityeva vAcyaM evaM hi sphuTo virodhaH syAt (1) tasmAnna zabde'nityatvaM ( 1 ) / syAnnirAkaraNaM zabde sthite naivetyatotravIt / ata evA cAryo'bravIt samuccaye " syAnnirAkaraNaM zabdAnityatveneti / " XX
Page #502
--------------------------------------------------------------------------
________________ 476 pra0 vA. vRttau0 (4 paricchedaH) hetunA sAdhyadharmasyAnupakAro'nizcAyanaM vA syAt / dharmiNi sAdhyena sahAsthiti syAt / tatra yadi hetoH sAdhye pratipAdakatvAbhAvAt pratijJAdoSa ucyate (1) evaM sati sarveSAmaGgasya hetordoSANAM pratijJAdoSatA bhavet sahetudoSaiH pratijJAyA eva vyaahnnaat| pakSadoSaH parApakSo neti ca pratipAditam / iSTAsambhavyasiddhazca sa eva syAnnirAkRtaH // 174 // pratijJAmAtrabhAgI ca pakSadoSaH / parApekSaH sAdhanAdisApekSaH na doSa iti ca pratipAditaM prAguttarA vayavApekSo na doSaH pakSa iSyata ityaadinaa| atha sahAsthitisvabhAvo virodhH| tadeSTe pakSe'sambhavI hetudoSa evAyaM na pkssdossH| atha tena hetunA pratijJArthanirAkaraNAt pratijJAvirodhaH pakSa doSa eva (1) taccAyuktaM tathA hi (1) sAdhyadharmo dharmiNyevaM nirAkRtaH syAt / anityatvasahetutve zabda evaM prakIrtayet / dRSTAntAkhyAnato'nyat kimastyatrArthAnudarzam // 175 // ___ yadi zabde dharmiNyanityatvena dharmeNa sahetutve pratipAdya evaM sarvasyAnityatvAdi. 97a prakIrtayet / na cedRzaM vAdino vivakSitaM sarvasya prsyaanitytvaat| zabdo nitya iti vivakSitatvAt / tathA ca sAmAnyavizeSabhAvAd virodhabhAvaH / bhavatu vA zabde'nityatvanirAkaraNaM vivakSitaM (1) tathApi pramANabAdhaivApakSateti na pratijJAvirodho nAma pakSadoSaH tasmAddhatvarthatAnupapatteH sarvasyAnityatvAdityatra vaidhANa dRSTAntAkhyAnato'nyadarthAnudarzanaM kimasti / vaidharmyadRSTAnta eva 1 suzikSitaritthamAkhyAtaH / sarvasya nityatve vyAptidarzanArthaM yadi punarvadharmyadRSTAntopadarzanamatanna bhavati (1) tdaa| (5) sAmAnyacintA ka. sAmAnyAnuvarttane niSphalam vizeSabhinnamAkhyAya sAmAnyasyAnuvarttane / na tadvyAptiH phalaM vA kiM sAmAnyenAnuvattane // 176 // vizeSeNa zabde bhinnaM nityatvamAkhyAya sarvasyAnityatvAditi vyApitvAt sAmAnyasyAnityatvasyAnuvarttane kriyamANe tasyAnityatvasya vyAptirazeSapadArthagraho na bhavati / yathA kauNDinyasya takradAnaM vihitaM brAhmaNebhyaH sAmAnyena vihitadadhidAnena na baadhyte| prakalpyApa vAdaviSayamutsargasya prvRtteH| tathA zabde nityatvasya
Page #503
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAnyacintA 477 vizeSavihitasya sarvvAnityatvena sAmAnyavihitena bAdhAzaGkA nAstIti kathaM pratijJAhetvovvirodhaH / yadi zabdavyatiriktasya sarvvasyAnityatvamiSTaM na syAt ( 1 ) tadA sarvvasyAnityatvAditi sAmAnyenAnuvarttane kiM phalaM syAt / nityaH zabdaH zabdasyAnityatvAdityeva vAcyaM / evaM virodhasya vaktavyatvAt zabda evodAharaNambhaviSya tIti cet / nAnunmatta evaM brUyAt / yadyAtmano'nityatvaM hetuH siddhaH / kathaM tadviruddhaM sAdhyaM (1) tatraiva pratijAnIyAt / athAsiddhastadA hetudoSa evAsau na pratijJAdoSaH (1) tasmAnnAsti zabde nityatvaM / ataH svavirodhinarmApa nirAkarttumazaktaM / syAnnirAkaraNaM zabde sthitenaivetyatobravIt / " 8 ata evAcArya zabdesthitenaivAnityatvena nirAkaraNaM nityatvasya syAdityabravIt / tadA ca syAdatra pratijJArthasya nirAkaraNaM // 4 yadi nityaH zabdaH sarvvasyAnityatvAditi vaidharmyadRSTAntopadarzanametat / yathA nityatvaviziSTa zabda iti / tadA hetu nirdezona syAdityAha ( 1 ) a ' sarvazca zabda ityupanayAddheturvaktavyaH / viruddhaviSayenyasmin vadannAhAnyatAM zruteH // 177 // tathAhi nityatvasya vizruddhaM zabdAdanyasmin vadan sarvvasmAdanyatAM zruteH' 95b zabda syAha / sa ca bhedopratikSepAt sAmAnyAnAnna vidyate / sa ca sarvvasmAd bhedo'sarvvalakSaNaH zabdasya na vidyate (1) sAmAnyAnAM vyApinAM bhedasyApratikSepAt svIkArAt ( 1 ) niH zeSArthasaMgRhItatvAt sarvvazabdo na kiJcit pariharati / nanu sAmAnyAnAM vizeSapratikSepo dRzyata eva / yathA kiM zizapaiva vRkSo na vetiM prazne kathyate na zizapaiva vRkSaH / tadA zizapAvRkSatvapratikSepo bhavatyeva / asadetat / na hi tatra ziMzapAvRkSatvaM niSidhyate kintu zizapaiva vRkSa iti niyamaH pratikSipyate (1) taditarasyApi vRkSatvAt / vRkSo na zizapaiveti yathA prakaraNe kacit // 178 // ' sAdharmyavaidhamryodAharaNApekSaH tathA na tatheti pakSadharmopasaMhAra upanaya iha tu vaidharmyApanayaH / yadAha tasmAt sarvatvAnnAnitya iti / 2 sarvamanityatvena vyAptaM zabdamanityatvAttato'nya ityasarvatvaM hetuH syAt /
Page #504
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA0 vRttau0 (4 paricchedaH) sarvazruterekavRttiniSedhaH syAnna ceyatA / sosarvaH sarvabhedAnAmatattve tadasambhavAt // 179 // yathA ca kvacit prakaraNe zizapAmAtravRkSatvapraznahetau yathA vRkSo na zizapaiveti ziMzapAmAtravRkSatvaniSedha iSTaH / tathA niHzeSavastusaMgrAhikAyA : sarvvazruterekatra zabdamAtravRttiniSedhaH syAt ( 1 ) na ceyatA sa zabdo'sarvvaH sarvvAntargamAt tasya / pratyekaM sarvveSAM bhedAnAM vizeSANAmatatve'sarvvatve tasya sarvvasyAsambhavAt / 478 atha pAribhASikaM sarvvatvaM zabdAditaratvaM tathA'sarvvatvaM zabde siddhameveti cet| tadayuktaM' ( / ) evaM hi sarvvatvameva sarvvazabdenoktaM syAt / tthaa'prsiddhtaiv| tathA hi / jJApyajJApakayorbhedAt dharmiNo hetubhAvinaH / asiddherjJApikatvasya dharmyasiddhaH svasAdhane // 180 // jJApyajJApakayorbhedAt kAraNAt sAdhyAbhinnaM sAdhanaM vaktavyaM / tato dharmiNo hetutvena bhAvino heturbhaviSyato nityatvena sAdhyatvAt / jJApakasyAsiddheH kaarnnaat| dharmI sAdhyatvAt svasya sAdhane'siddhaH / asiddhaM hi sAdhyaM / siddhaJca sAdhanaM / anayoH kathamaikAtmyaM // nanu zabdatvaM siddhameva / nityavattayA tu tadasiddhaM sAdhyate / na ca tathaiva tatsAdhanaM / zabdatvamAtreNa sAdhanatvAt / tatkathandharmI svasAdhane'siddha ucyate // aymbhipraayH| na zabdatvamityeva gamakatvaM kintu sAdhyapyAptaM tasya cAsAdhAraNatvena nAnyatra vyaaptyuplmbhH| tatazcAnyatrAnityatvaniyamAt zabde zabdatvaM nityatAvyAptaM saddheturvvaktavyaH / tathA ca ya eva sAdhyaH sa eva heturiti sAdhyasiddherhetvasiddhizceti yuktamuktaM dharmyasiddhaH prasAdhana iti / / kha. sAmAnyanirAsaH dharmadharmivivekasya sarvabhAveSvasiddhitaH / sarvatra doSastulyazcenna saMvRtyA vizeSataH || 181 // nanvevaM sati sarvvatra bhAveSu dharmayoH sAdhyasAdhanayorddharmiNazca vivekasya bhedasyAsiddhita: 28 I " zabdo'sarvva iti paryAyAH / tathA ca yathA nityaH zabdaH zabdatvAditi pratijJArthaikadezo heturasiddhastathehApyasiddhiriti samudAyArthaH / 2 tatraiva -- uparimasya patitametat /
Page #505
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmAnyacintA 479 'sarvatra tulyo dossH| nahi zabdAdanyat nityatvaM kRtktvmvaa| anitya- 96a tvAsiddhau ca yathA nityaH sAdhyastathA tadAtmavAn kRtakopi zabdo'siddha aivati cet| naiSa doSaH ( / ) saMvRttyA bhinnavyAvRttiviSayayA sAdhyasAdhanadharmiNo vizeSato bhedAt / yathA svaM vikalpaiH saMketavAsanAnugamaniyamitaikaikavRttimAtraviSayArthaH zabdatvakRtakatvanityatvAdyasaMkIrNAnyeva dharmisAdhanasAdhyatayA vyavasthApyanta iti na doSaH / yadi dharmamiviveko'styeva tadA tattvAnyatvapratiSedhaH kathaM kRta ityAha / paramArthavicAreSu tathAbhatAprasiddhitaH // tattvAnyatvaM padArtheSu sAMvRteSu niSidhyate // 182 / / sAMvRteSu kalpanAviSayeSu dharmidharmAdiSu tattvAnyatvaM paramArthasya tattvasya vicAreSu niSidhyate tathAbhUtasya yathAkalpanaM parasparato bhinnasya dharmidharmAdeH prmaannenaaprsiddhitH| na tu sAMvRtopi teSAM bhedaabhaavH| na ceyatA kalpite miNi kalpitAt sAdhanAt kalpitasya sAdhyasya siddhirityanumA naadvstuprtiitybhaavprsnggH| azabdavyAvRttyA nizcitasya vastuna eva dharmitvAt / evaM kRtakatvAnityatvAbhyAM nizcitasya tasyaiva sAdhanatvAt saadhytvaaccetyukteH| anyonyasya teSAM bhedaH punaH kalpita ev| anumAnAnumeyArthavyavahArasthitistviyam / bhedaM pratyayasaMsiddhamavalambya ca kalpyate // 183 // atonumAnahetutvAdanumAnasya liGgasyAnumeyArthasyAnayorupalakSaNatvAt ( / ) dharmiNazca vyavahArasthitistviyamanityaH kRtakatvAdityAdau kriyamANA teSAM parasparato bhedaM pratyayena vikalpakenaikavyAvRttimAtraviSayeNa saMsiddhaM nizcitaM / avalamvyAzritya ca klpyte|| yathA svaM bhedaniSTheSu pratyayeSu vivekinaH / dharmI dharmAzca bhAsante vyavahArastadAzrayaH // 184 // tathAhi yathA svaM yasya ya AtmIyo grAhyo bhedo vyAvRttistaniSTheSu vikalpeSu vivekino dharmI dharmAzca sAdhyasAdhanAdayo bhAsante / tadAzrayo vikalpagocarAzrayo dharmidharmAdibhedasya vyavahAraH prvrtte|| 'svbhaavhetau|
Page #506
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA0 vRttau0 (4 paricchedaH) evantarhi nityaH zabdo'sarvvatvAditi / atrApi vyAvRttibhedAdeva sAdhyasAdhanabhAvo bhaviSyatItyAha / 480 vyavahAropanItotra sa evAbheidadhIH / sAdhyaH sAdhanatAM nItastenAsiddhaH prakAzitaH // 185 // atra prayoge sa zabda eva sAdhyo'zliSTabhedadhIrasaMspRSTAnyAdRzabuddhiH / dvAbhyAmapi zabdAbhyAmekasyA vyAvRtteH pratipAdanAt vyavahAreNa vyAvRttisamAzrayeNopanItaH pratyupasthApitaH yena kAraNena sAdhanatAM nItaH tenAsiddhaH prakAzitaH / nanu saMskRtazabdo'nityaH saMskRtatvAditi pratijJArthaikadezasya yathA' hetutvaM tathA nityaH zabdaH zabdatvAdityasyApi syAdityAha / bhedasAmAnyayorddharmabhedAdaMgAMgitA tataH / yathA'nityaH prayatnotthaH prayatnotthatayA dhvaniH // 186 // sAdhyadharmimAtraniSThatvAt sarvvadharmagocaratvAcca bhedasAmAnyayorddharmabhedAd vyAvRttibhedAt / sAdhya 'dharmo hi sAdhyadharminiSThatvena sajAtIyAd vijAtIyAcca vyAvRttatvAd vizeSaH / sAdhanadharmastu vijAtIyamAtravyAvRttatvena sAmAnyaM / tato bhedasAmAnyabhAvena bhedAdaGgAGgitA hetusAdhyatA yuktA / vizeSaH sAdhyaH sAmAnyaM heturiti kutaH pratijJArthaikadezatA / yathA'nityaH prayatnottho dhvaniriti pratijJA prayatnotthatayeti hetuH / zabdaH punarabhinna viSayo hetuH sAdhyazceti pratijJArthaikadezatvaM // prayatnAnantarIyakatvasya dharmivizeSaNatvAt pratijJArthaikadezatvamastyevetyAha / pakSAGgatvepyabAdhatvAnnAsiddhirbhinnadharmiNi / yathAzvo na viSANitvAdeSa piMDo viSANavAn // 187 // 97a pakSAGgatve vizeSaNatvepi nAstyeva tAvat sAdhanasya pakSAGgatvaM vizeSasAdhyatvAt / bhavatu vA tathApi nAsiddhasya / tena vizeSaNena bhinne vizeSite dharmiNi dharmyantaravyAvRtte prayatnAnantarIyakatvasyAvirodhAdabAdhatvAt dharmiNaM vizeSayadapi 1 anityaM zabde / 2 nityaH zabdaH zabdattvAdityatra / sAdhyasya dharmiNo dharmasya vA sAdhanatayA virodha ekasya jJApyajJApakatva - virodhAt (1) atra tu vizeSaH sAdhyaH sAmAnyaM sAdhanaM tattve pratijJayA siddhiprasakteH /
Page #507
--------------------------------------------------------------------------
________________ hetulakSaNam 481 prayatnotthatvaM zabde prsiddhmev| yathA bahuSu piNDeSu dRzyamAneSu kimayamazvo nati saMzayo'bhidhIyate vizA( ? SA) NavAneSa piNDo dharmI nAzvo viSANitvAditi / viSANitvaM dharmiNaM vizeSayadapi pramANapratItatvAnnAsiddho hetuH / sAdhyakAlAGgatA vA na nivRtterupalakSya tat / vizeSopi pratijJArtho dharmabhedAnna yujyate // 188 // athavA vizeSaNasya prayatnotthatvAdestacchabdarUpaM vizeSyatvenopalakSyAnumAnAt prAgeva nivRttaH (1) sAdhyakAle'numeyapratIte kAle'GgatA vizeSaNatA nAstyeva apratItaM hyanumAnAt pratyetavyaM / prayatnotthatvAditi ca prtiitN| na ca tatra vivAdaH / tato dhamimAtropalakSaNantat / yathA kAko devadattagRhopalakSaNatvAnna kAryopayogI (1) yadyapi ' viziSTa dharmiNi pratijJArthaMkadezatvaM hetoH| tathA nityaH zabdaH zrAvaNatvAditi zabdasvabhAvabhUtasya zrAvaNatvasya zabdatvavat pratijJArthaMka. dezatA syAt naasaadhaarnntetyaah| na kevalaM viSANitvAdivizeSaH zrAvaNatvAdi- 97b rapi pratijJArthe'kadezo na yujyte| dharmasya vyAvRtterbhedAt / zrAvaNatvaM zravaNagrAhyatA'zrAvaNavyAvRttiH (1) tacca zabdepi kvacit kaJcit puruSamapekSya bhavati / azabdavyAvRttistu zabdatvaM tacca sarvatrAsti tato vyAvRttibhedAt zabde siddhasya zrAvaNatvasyAnyatrAnanuvRtterasAdhAraNataiva yuktetyuktaM saparikaraM pakSalakSaNam // __ iti pakSalakSaNa (m / ) 6. hetucintA (2) hetulakSaNam ma. pakSadharmaprabhedakathane kAraNam hetulakSaNamidAnImvaktavyaM / tatra hetulakSaNameva tatra yaH san sajAtIye" ityAdikaM yuktaM / vktuN| "sapakSe sannasan dvadhA pakSadharmaH punastrighe"tyAdinA navadhA pakSadharmaprabhedastu kasmAdukta 2 ityAha / pakSadharmaprabhedena sukhagrahaNasiddhaye / hetuprakaraNArthasya sUtrasaMkSepa ucyate // 189 // 'yadi c| 2samucca ye| 61
Page #508
--------------------------------------------------------------------------
________________ 482 pra0 vA0 vRttau0 (4 paricchedaH) pakSadharmasya navadhA prabhedena hetuprakaraNArthasya hetuhetvAbhAsalakSaNAtmakasya sukhena grahaNasya siddhaye tadarthavAcakAnAM sUtrANAM saMkSepataH saMgraha ucyate // sapakSe sannityAdinA (1) kha. sUtre nipAtagrahaNaphalam yadi pakSasya dharmo hetustadA tadvizeSaNApekSasya dharmasyAnyatra dharmiNyananuvRtterasAdhAraNatA syaat| atha pakSeNa na viziSyate tadA na pakSadharmo hetu: syAt / asdett| na hyanyayogavyavacchedenaiva vizeSaNamanyathApi sambhavAditi drshyitumaah| . 3 ayogaM yogamaparairatyantAyogameva c| - vyavacchinatti dharmasya nipAto vyatirecakaH // 190 // nipAta evakAro vyatirecakaH niyAmakaH kvacid dharmasya vizeSaNasyAyogaM vyavacchinatti kvacidaparaivizeSyAdanyairyoga vyvcchintti| kvacidatyantAyogaM vyvcchintti| nanu nipAto na svayaM vAcakaH kintu dyotkH| tadasya kathamayamarthaprabhada ityaah| 2 vizeSaNavizeSAbhyAM kriyayA ca shoditH| ___ dyotakatvAdeva nipAto vizeSaNena sahodito'yogasya vyvcchedkH| vizeSyeNa shoktonyyogsy| kriyayA ca sahokto'tyantAyogasyeti vizeSaNAdipadavAcya evAyogavyavacchedAdistatsahoktanipAtadyotya ityarthaH / bhavatu tAvannipAtaprayoge vyavacchedavizeSasya pratItiH pakSa 1 ityAdau tu kthmityaah| vivakSAto'prayogepi sarvo'yaM pratIyate // 191 // vyavacchedaphalaM vAkyaM yatazcaitro dhanurdharaH / 3 pArtho dhanuddharo nIlaM sarojamiti vA yathA // 192 / / aprayogepi nipAta sya vaktuvivakSAtaH sarvoyamayogavyavacchedAdirarthaH prtiiyte| yato vyavacchedaphalaM vAkyamityuktaM prAk / vAkyaJcopalakSaNaM padamapi vyvcchedphlN| na hi ghaTenodakamAnayeti pratipadamanavadhAraNe'ghaTenAnayanapratiSedhaH / pakSa ityAdau tu kthmityaah| aprayogepi nipAtasya vaktuvivakSAtaH soyamayogavyavacchedo'nudakAnayanapratiSedhaH / anAnayananivRttiA shkyopdrshnaa| ayoga '... pkssdhrmH|
Page #509
--------------------------------------------------------------------------
________________ hetulakSaNam 483 vyvcchedaadiinaamudaahrnnmaah| yathA caitro dhnurddhrH| pArtho dhnurddhrH| nIlaM sarojamiti (1) caitre dhanurddharatvasandehAd vizeSaNenAyogamAnaM vyavacchidyate pArthe dhanurddharatvaM prasiddhameva (1) kintu tAdRzamanyasyApi kimastIti sandehe'nyayogavyavacchedaphalaM vizeSaNaM / na khalu sarvameva nIlaM saroja yenA yogavyavacchedaH syaat| nApi sarojameva nIlaM yenAnyayogavyavacchedo bhvet| kintu nIlaM sarojaM saMbhavati na vetyantAyogasaMdehe vizeSaNena sa eva vyvcchidyte| nanu bhavatu tAvaccaitro dhanurddhara ev| pArtha eva dhnurddhrH| sarojaM nIlaM saMbhavatyeveti nipAtaprayoge vivakSAvazAt vizeSaNAdipadAnAmeva vA vyavacchedapratipAdakatvAdaprayoge'pi nipAtasya caitro dhanurddhara ityAdiprayogeSu yogavyavacchedAdInAM 98a prtiitiH| pakSadharma ityatra punaHpakSo vishessnnN| dharmo vishessyH| tad yadi pakSasyaiva dharma iti vizeSaNena saha nipAta ucyate aprayogepi vA vizeSaNasya tdrthvRttitessyte| . upa (?) bhayathApyanyayogavyavacchedapratipAdakatvameva syaat| .. atha dharma eva vizeSyo nipaatshcrH| tadartha vRttidveSTa: tadA'yogavyavacchedo labhyata eva paraM / vizeSaNasahito'nyayogaM vyvcchinttiityuktevirudhyte| atrocyate / bAhyo nipAtaH zrUyamANopi vizeSyAdibhiH saha vaktRvivakSAvazAd gamyamAno vA'yogavyavacchedako bhavatIti dRSTAntapradarzanArthamuktaM / tathaiva caitro dhanurddhara ityaadyudaahrnnprdrshnaat| vyavacchedaphalaM vaakymityukteshc| samAse tu vizeSaNamevAyogAdivyavacchedakaM vivkssaavshaadissttN| ayogavyavacche dena vishessnnaadityukteH| pakSadharma iti pkssshbdo'yogvyvcchedkH| pakSAsambaddho na bhvtiityrthH| cAkSuSaM rUpamiti cAkSuSatvasya rUpe vivAdAbhAvAt (1) zabdAdInAM vizeSaNena vyavacchedaH kriyte| niilotplmiti| utpale nIlatvaniyamAbhAvAt (1) pareSvabhAvAdayogAnyayogayorvyavacchedAbhAvAt nIlazabdenAtyantAsambhavamAnaM vyvcchidyte| iti na kshcidvirodhH| ___ nanu yadegthA pArtha eva dhanurddhara iti vizeSaNasya sannidhAnAt nipAtasya vizebyAntaravyavacchedaH / tathA vizeSaNasannidhAnAdavadhAraNasya caitro dhanurddhara eveti. guNAntaravyavaccheda: syaadityaah| pratiyogivyavacchedastatrApyartheSu gamyate / tathA prasiddhaH sAmarthyAd vivakSAnugamAd dhvaneH // 193 // tatra vizeSaNAdiSvartheSu vyavacchedepi kriyamANe prakaraNAd buddhiviSayIkRtasya pratiyogina eva vyavacchedo vizeSaNena gamyate naanysy| tathA prasiddhaH pratiyogina
Page #510
--------------------------------------------------------------------------
________________ 484 pra0 vA. vRttau0 (4 paricchedaH) eva buddhisthIkRtya vizeSaNe'na vyavacchedo netarasyati lokprsiddheH| vivakSAyA anugamAt dhvanervyavacchedAdau sAmarthyAnnAvivakSitavyavacchedaH / yata evAyogavyavacchedopyasti (1) tadayogavyavacchedAd dharmI dhrmvishessnnm| .. tadviziSTatayA dharmo na niranvayadoSabhAk // 194 // tat tasmAd dharmI pakSo dharmasyAyogavyavacchedAd vizeSaNaM dharmiNo nAdharmo heturityrthH| ayogavyavacchedAt tena dharmiNA viziSTatayA dharmo niranvayadoSabhAg na bhvti| sapakSe ghaTAdau san zabdAnityatve sAdhye kRtakatvaM hetuH / asan sapakSe vyomAdau zabdAnityatve sAdhye kRtakatvaM hetuH| sapakSe dvedhaa| sannasa~zca (1) zabdAnityatve sAdhye yatnajatvaM hetuH| ghaTAdau sapakSe san vidyudAdau cAsan / punastridhA (1) sapakSe san asan sadasa~zca (1) zabdasya yatnajatve sAdhye sapakSe ghaTAdAvanityatvaM hetuH sn| zabdAnityatve sAdhye yatnajatvaM heturasan vidyudAdau sapakSe // zabde' yatnajatve sAdhye'nityatvaM hetuH sapakSe vidyudAdau sn| vyomAdau cAsan / evaM pratyekamasapakSepi san asan dvedhA ceti yojyaM / zabdanityatve sAdhye prameyatvaM hetu: (1) asapakSe ghaTAdau san (1) zabdanityatve sAdhye zrAvaNatvaM heturasapakSe'san zabda nityatve sAdhye'sparzavatvaM heturasapakSe ghaTAdAvasan ( / ) buddhyAdau sanniti dvidhA 98b pkssdhrmnirdeshH| kimarthaM he'tuprakaraNe navadhA pkssdhrmnirdeshH| (2) hetubhedAH samyaggheturasiddhaviruddhAnakAntikahetvAbhAsA eva yuktanirdezA ityAha / svabhAvakAryasidhyarthaM dvau dvau hetuvipryyau| vivAdAd bhedasAmAnye zeSo vyAvRttisAdhanaH // 195 // svabhAvakAryayoreva hetutvena siddhayarthaM tatra dvau zabde'nityatvasiddhayarthaM kRtakatvaprayatnAnantarIyakatvAkhyau hetU nirdissttau| tathA zabda eva nityatvasAdhane dvau hetuviparyayau viruddhau hetubhAve coktau| yathA hi samyagghetoH svasAdhye vyApyakAryatayA pratibaddhasya gamaka tvN| tathA sAdhyaviparyaye vyApyakAryatayA pratibaddhasyaiva 'api tu dharma ev|
Page #511
--------------------------------------------------------------------------
________________ hetulakSaNam 485 tadgamakatvena viruddhatA nAnyasyetyarthaH / vyatirekI' anvayI ca heturiti pareSAM vivAdAt tatpratiSedhArthaM bhedasAmAnye'sAdhAraNasAdhAraNe zrAvaNatvaprameyatve niddiSTe / yadi vipakSe nAstIti sAtmakatve sAdhye prANAdimatvaM hetustadA zrAvaNatvamapi syAt / na caivaM (1) tasmAnna vyatirekI hetuH / yadi ca kevalAnvayino darzanamAtrAdhyavasitAvyabhicArasya hetutvaM tadA prameyatvasyAkAzAdau darzanAdavyabhicAranizcaye sati zabde nityatvagamakatvaM syAnna caivaM / tato na kevalAnvayI hetuH / zeSo'prayatnotthaH shbdo'nitytvaat| nityaH zabdo'sparzavatvAt / prayatnAnantarIyaH zabdo'nityatvAditi hetutrayaM vipakSAddhetorvyAvRttisAdhanaH / yadi hi sapakSe darzanamAtreNa gamakatvaM tadaite hetavaH prAptA: ( 1 ) sarvveSAM sapakSe satvAt N ( / ) tasmAnnAnvaya sambandhamAtreNa gamakatvaM (1) kintu vipakSAd vyatirekanizcaye na cAsti vyatirekanizcayaH ( 1 ) pradhAnaM hetutvanibandhanamityarthaH / kathaM punarjJAyate svabhAvahetuH kRtakatvaM / kAryahetuH prayatnAnantarIyakamityAha / na hi svabhAvAdanyena vyAptirgamyasya kAraNe / sambhavAd vyabhicArasya dvidhAvRttiphalaM tataH // 196 // na hi svabhAvAddhetoranyena hetunA gamyasya sAdhyasya vyAptiH / yatra yatrAnityatvaM tatra kRtakatvamiti dRzyate ca vyAptiH ( 1 ) tasmAt svabhAvahetureva / nAvazyaM kAraNAni kAryavanti bhavantIti kAraNe kAryasya vyabhicArasambhavAt / kAryaM kAraNavyApakaM na bhavati / tatra sapakSe dvidhAvRttibhAvAbhAvAt pratyatnAnantarIyatvaM phalaM kAryahetuH prayatnakAryasya tathAbhidhAnAt / 5 nanu prayatnajena jJAnenAnityaH zabdo'numeya iSTaH ( 1 ) zabdAzca nityA eva tadviSayajJAnotpAdAdinA yatnena te vyajyante (1) tatkathaM kAryahetUdAharaNamidamityAha / prayatnAnantaraM jJAnaM prAksato niyamena na / tasyAvRtya kSazabdeSu sarvathA'nupayogataH // 197 // prayatnAt prAk sataH zabdasya niyamena prayatnAnantaraM jJAnaM na yujyte| prayatnaM vinApi kadAcidupalabhyeta / na ca prayatnavyajyatA zabdAnAM yuktA / tasya prayatnasya 1 naiyAyikasya / 2 kAraNepi vyAptiH syAdityAha / 4 zabdoccAraNaprayatnAnantarajaM zabdAlambanaM jJAnaM / * bhavArthe gahAditvAcchaH prayatnAnantarIyakatvaM ghaTAdau sat vidyudAdau cAsaditi sapakSe dvidhAvRttiryataH / * svabhAvahetau
Page #512
--------------------------------------------------------------------------
________________ 486 pra0 vA. vRttau0 (4 paricchedaH) AvRtAvupalambhAvaraNe zabdaviSayajJAnajanake zrotre zabdeSu ca viSayeSu sarvathA'kiJcitkaratvenAnupayogata ityuktaM prAk / kiJca (1) kadAcignirapekSasya kaaryaa'kRtivirodhtH| kAdAcitkaphalaM siddhaM talliGga jJAnamIdRzam // 198 // sahakAribhiranAdheyAtizayatvannityasya kadAcit prayatnakAle kAryasya jJAnasya(1) kRtivirodhataH kAraNAt tacchrativiSayaM jJAnaM kAdAcitkasyAnityasya zabdasya phalaM liGga kAryamIdRzaM niyamena prayatnAnantarabhAvi siddham // (198) (3) kAryasvabhAvahetvornirdezasya phalam etAvataiva siddhapi svabhAvasya pRthak kRtiH| kAryeNa saha nirdeze mA jJAsIt sarvamIdRzam // 199 // etAvatA prayatnAnantarIyakatvenaiva svabhAvahetunirdezepi siddhe prayatnAnantaramutpAdasyAbhivyaktezca tathAbhidhAnAt tathApi svabhAvasya kRtakatvasya hetoryA pRthakkRtiH sA kAryeNa saha zleSaNa nirdeze mA jJAsIt pratipattA sarva svabhAvahetumI99a dRzaM sapakSe dvidhAvRtti kRtakatvAdeH viparyayavyAptisambhavAt / (199) kiJca (1) vyutpattyarthA ca hetUktiruktArthAnumitau kRtaa| atra prabheda AkhyAtaH lakSaNantu na bhidyate // 20 // anumitau svArthAnumAne hetUktiruktArthA'bhihitalakSaNApi pratipattRRNAM vyutpatyarthA ca parArthAnumAne kRtaa| atra ca prabheda aakhyaatH| lakSaNaM punarhetorna bhidyte| tathAvidhalakSaNahetuvacanasya parArthAnumAnatvAt / (200) tenAtra kAryaliGgana svabhAvopyekadezabhAk / sadRzodAhRtizcAtaH prayatnAd vyaktijanmanaH // 201 // tena prayatnAntarIyakatvena kAryaliGgana zleSanirdezAt / svabhAvahetudharmabhAjA svabhAvopi sapakSakadezabhAk bhavati ityukto bhvti| ata eva kArya ' shrutipriikssaayaaN| 2 svArthAnumAnoktAt /
Page #513
--------------------------------------------------------------------------
________________ kAryAsvabhAvahetvonirdezasya phalam 487 svabhAvatayA sadRzasya prayatnAnantarIyakatvasyodAhRtirA cAryeNa kRtaa| prayatnAd vyakterjanmanazca bhaavaat| yadA prayatnAd vyaktistadA kaaryhetuH| yadA janma tadA svbhaavhetuH|(201) kAryasvabhAvayoH prabhedanirdezasya kiM phlmityaah| yanAntarIyakA sattA yo vAtmanyavibhAgavAn / sa tenAvyabhicArI syAdityarthaM tatprabhedanam // 202 // yannAntarIyakA sattA bhede sati yamantareNa hetu na bhavati / yo vA sva AtmIyaH 4sAdhyAdavibhAgavAn ( / ) 5 AtmA svabhAvaH sa tena kAraNena vyApakena vA'vyabhicArI vyabhicArarahitaH syAt nAnya ityarthametat prayojanaM (1) tayoH kAryasvabhAvayoH prabhedanaM / (202) . evaJca sati (1) saMyogyAdiSu yeSvasti pratibandho na taadRshH| na te hetava ityuktaM vyabhicArasya sambhavAt // 203 / / saMyogi samavAyi ekArthasamavAyi AkAzAdiSu parAbhimateSu hetuSu yeSu pratibandhaH tAdRzastAdAtmyatadutpattilakSaNo nAsti (1) na te hetava ityuktaM bhavati / atadAtmano'tadutpattezca sAdhyavyabhicArasya sambhavAt / (203) atha saMyogyAdiSu tadutpattipratibandhosti tadA (1) sati vA pratibandhestu sa eva gatisAdhanaH / niyamo hyavinAbhAvo'niyatazca na sAdhanam // 204 // sati pratibandhe sa eva gatisAdhanaH sAdhyapratipattiheturastu niSphalA saMyogyAdikalpanA (1) niyamo niyatatvaM hi sAdhanasya sAkSAdavinAbhAva ucyate (1) sa ca tAdAtmyatadutpattibhyAM nAnyathA (1) sa ca tadvikalatvAt saadhye'niytH| na sa sAdhanaM / yathA saMyogitvepi sa vahni masyeti "svabhAvakAryasiddhyarthaM dvau dvau hetuviparyayAvi"ti vyAkhyAtaM / (204) 1 upalabdheH kAryatvaM jJAnatvAt / utpatteH svabhAvatvaM zabdarUpatvAt jJAnasya / ' shbdsy| kaaryhetuH| svbhaavH| ' hetvntraanpeksstvaarth| 6 vaishessikaadiklpitaaH|
Page #514
--------------------------------------------------------------------------
________________ 488 pra0 vA. vRttau0 (4 paricchedaH) (4) vivAdAd bhedasAmAnya ityasya vyAkhyAnam vivAdAd bhedasAmAnya iti vyAkhyAta vyaM / syAt prANAdimatvaM heturyadi vipakSAkhetuvyatirekaH syAt (1) sa eva tu na sidhytiityaah| aikAntikatvaM vyAvRtteravinAbhAva ucyate / taca nApratibaddhaSu tata evAnvayasthitiH // 205 // - vipakSAbhedo vyaavRttebbdhikprmaannnishcittvaat| aikAntikatvamavinAbhAva ucyate (1) tacca vyAvRtteraikAntikatvaM svasAdhyApratibaddhaSu prANAdiSu naasti| yadi hyAtmani pratibaddhAH prANAdayaH tadAtmanivRttau nivRttA vipakSAd gamyeran (1) anyathA tu pakSa eva sandehaH (1) kimamI AtmAbhAvepi vartante uta neti (1) / yathA ca pratibandhAd vyatirekanizcayaH / tathA tataH pratibandhAdevAnvayasya sthitiH / na tu shdrshnmaatrenn| (205) - tasmAt sAdhyasya (1) khAtmatve hetubhAve vA siddha hi vytirekitaa| sidhyedato vizeSe na vyatireko na cAnvayaH // 206 // svAtmatve hetusvabhAvAtmakatve hetubhAve vA siddhe sati (tadabhAve niyamena vyatirekAt) vipakSAd vyApakakAraNavyatireke svabhAvakAryahetvorvyatirekitA sidhyet / nAnyatheti nyAya essH| yataH prtibndhenaivaanvyvytireksiddhiH| ato vizeSe'sAdhAraNe hetau nAnvayo na vA' vyatirekaH sidhyati // (206) / evaM tahiM sapakSavipakSavyatirekAbhyAM vyAvRttevizeSaH katha mA cArye NoktaH ityaah| adRSTimAtramAdAya kevalaM vytirekitaa| _ utA'naikAntikastasmAdanyathA gamako bhavet // 207 // - adRSTimAtraM bAdhakapramANarahitamAdAya parAbhiprAyeNa sapakSAd vyatirekitoktA / tasyAdarzanamAtreNa vyatirekAnizcayAvanaikAntika aacaaryennoktH| anyathA vipakSAd vyatirekanizcaye gamako heturbhvet| tatazcAnaikAntikavarge na prakSipyeta / (207)
Page #515
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhyAbhAvasya sAdhanAmAvena na vyAptatA 489 (5) sAdhyAbhAvasya sAdhanAbhAvena na vyAptatA ka, jIvaccharIraM prANAdimattvAdityatra doSaH nanu sAdhyanivRttau' niyamena sAdhanaM nivartata iti sAdhyAbhAvaH sAdhanAbhAvena vyaaptH| tatazca (1) prANAyabhAvo nairAtmyavyApIti vinivne| Atmano vinivarteta prANAdiryadi vacana // 20 // prANAyaH sAdhanasyAbhAvo nairAtmyasya sAtmakatvasAdhyAbhAvasya vyApIti hetorAtmano ghaTAdevipakSAd vinivarttane sati praannaadigvinivrtte| na hanyathA sAdhanAbhAvaH sAdhyAbhAvasya ca vyApako bhavati / tato yatra prANAdibhAvanivRttistatra sAtmakatvabhAvanivRttirapIti yadhucyate tacca na yuktaM / (208) ___ anyasya vinivRtyAnyavinivRtterayogataH / tadAtmA tatprasUtizcennaitat . anyasya kAraNasyAtmano vinivRttyA praannaadedhinivRtteryogtH| tAdAtmyatadutpattAveva hi sAdhyanivRttau sAdhananivRttiryuktA tatsvabhAvatvAt tadAyattatvAcca / sati ca sAdhyasAdhanayoniyamena nivartyanivartakabhAve sAdhyAbhAvaH sAdhanAbhAvena vyaapyte| prANAdistasyAtmana AtmA svbhaavH| tasmAt prasUtivasthiti cet / naitavasti yuktaM / tathA hi (i) , Atmopalambhane // 209 // . tasyopalabdhAvagatAvagatau ca prsidhyti|| te pAtyantaparokSasya dRSTayadRSTI na sidhyataH // 21 // Atmana upalambhane sati tasya prANAdepalabdhau satyAmAtmano'gatI prANAderagatau ca satyAM kAryakAraNabhAvaH prsidhyti| te ca dRSTayadRSTI kAryakAraNabhAvasAdhane'tyantaprokSasyAtmano na sidhytH| atyantaparokSasya kathamadRSTirapi na sidhyatIti cet| abhAvasAdhikA dRzyAnupalabdhirna sidhyatyeva / adRSTimAtrantu nAbhAvasAdhakaM / tataH prAgAderAtmanA saha pratibandhAsiddhetminivRttyA prANAdinivRttisiddhiH / (209, 210) kiJca (1) 'taadaatmynivRtti| na ceSTaM parasya kevalametAvAneva pratibandhe ityupnyaasH|
Page #516
--------------------------------------------------------------------------
________________ 490 pra0 vA0 vRtau0 (4 paricchedaH) anyatrAdRSTarUpasya ghaTAdau neti vA kutaH / 'zrajJAtavyatirekasya vyAvRttervyApitA kutaH // 211 // Atmanonyatra jIvaccharIre'vRSTarUpasya ghaTAdau na sattvamiti yaducyate tatkutaH siddhaM / dRzyAnupalabdhyA hyabhAvasiddhiH / na cAdRSTacare tatsambhavaH / ajJAto vyatireko bhAvo yasya tasyAtmano yA vyAvRttirghaTAdau tasyAH prANAdinivRttyA vyApitA vyApanaM kutaH sambhavi / yena jIvaccharIre prANAdinivRttyabhAvAt sAtmakavanivRttyabhAve satyAtmasiddhiH syAt // (211) nanu yathA ghaTAdau prANA' dyabhAvanizcayastathAtmAbhAvanizcayopi kiM na bhavatItyAha / prANAdezca kvacid dRSTayA sattvAsattvaM pratIyate / tathAtmA yadi dRzyeta sattvAsattvaM pratIyate // 212 // prANAdeH kvacijjIvaccharIre vRSTayA sattvaM pratIyate / mRtadehe copalabdhilakSaNatasyAsyAdRSTyA sattvaM pratIyate / tathA yadi kvacid dehe AtmA dRzyeta tadA svamasya pratIyeta / anyatropalabhyasvarUpasyAsyAnupalabdherasattvaM pratIyeta / na Atmopalabbirasti kvaciditi na tadabhAvanizcayaH / (212) * yadapyucyate (1) yadi na sAtmakaM jIvaccharIraM tadAsya prANAdivirahaprasaGgo narAtmyAda ghaTavaditi prasaGgasAdhanaM / taccAyuktaM darzayitumAha / yasya hetorabhAvena ghaTe prANo na dRzyate / dehepi yadyasau na syAd yukto dehe na sambhavaH // 213 // yasya buddhidehAtizayaprayatnAderhetorabhAvena ghaTe prANo na dRzyate (1) dehepi yadyasau buddhidehAtizayaprayatnAdinaM syAt ( 1 ) tadA dehepi hetuvirahAt prANAderna 1002 saMbhavo yukto yathA mRtazarIre / jIvaddehe tu buddhyAdisadbhAvAdeva' prANAdirucita saMbhava iti nAtmAbhAve tadabhAvaprasaGgaH saGgataH / (213) atha ghaTajIvaccharIrAdInAM nairAtmyena yathA sAghamyaM tathA prANAdirahitatayApi syAt / na ca bhavati (1) tasmAnnirAtmake ghaTAdau prANAdiradRSTo yatra varttate tatra sAtmakatvaM sAdhayatItyAha / bhinnapi kicit sAdharmyAd yadi tattvaM pratIyate / prameyatvAd ghaTAdInAM sAtmatvaM kinna mIyate // 214 // zAzvata AtmA tadviparItAH prANAdaya iti na tAdAtmyaM /
Page #517
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhyAbhAvasya sAdhanAbhAvena na vyAptatA 491 ghaTabhinnepi jIvaddehe kiJcinmAtreNa nirAtmakatvena sApAt yadi tatva prANAdivirahitatayA ghaTasadRzatvaM pratIyate tadA prameyatvAkhetoTAbInA jIvaccharIra- : sAtmakatvaM kinna mIyate (1214) aniSTazcet pramANaM hi sarveSTInAM nivndhnm| . bhAvAbhAvavyavasthAM kaH ? kartuM tena vinA prabhuH // 21 // -- aniSTazcet (1) nanu pramANaM. hi sarveSTInAM nibandhanaM / tadvAnAlAla sthiteH| tena pramANena vinA bhAvAbhAvayorvyavasthAM kartu kaaprbhuH| yadica kiJcit sAdharmyamAtrAt sAdhanaM saadhysaadhkN| tadA prameyatvAd ghaTasyApi saatmktvsaadhnaadnissttirnupyuktaa| (215) kha, smRtIcchAdayaH prANAdihetuH . yadi tarhi nAtmA prANAdehetuH (1) kastahi bhvissytiityaah| yathA yoga (4) - smRtIcchAyatnajaH praannnimessaadistdudbhvH| .... viSayendriyacittebhyaH; smRtIcchAprayatne'bhyo jAtaH prANanimeSAdiH samAhitasya nirutvAyoH samAdhivyutthitasya smaraNAt prANavRttirgADhaprahArAdibhirvyAhataprANasya icchAprayatnAbhyAM praannprvRttiH| svasthasya.sAdguNyAt nimeSAdericchAprayatnajatvaM vyktN| teSAM ca smRtIcchAyatnAnAmudbhavo viSayendriyacittebhyo yathA yoga (1) kvacid viSayAda vadarAde rasanAsravAdiheto rasAdi smRtirbhavati / indriyAdvA vilAderapaTujAnaheto. pradIpamaNDalAdismaraNaM bhavati buddherevAtadviSayasyAtItAnukUlatAdismRtirudbhavati / - nanu SaT pravRttibuddhaya evAtmajAH pravRttibuddhijAzca smRtyaadyH| tadbhavAzca prANAdayaH iti paraMparA'tmahetukA evetyaah| tAH SaDbuddhayaH (1) tAH svajAtisamudbhavAH / / 216 // anyonyapratyayApekSA anvayavyatirekabhAk / etAvatyAtmabhAvoyamanavasthAnyakalpane // 217 // 'prANavAyoH prerako'ntarvyApAraH prytnH| 'kiJcit pazyato'bhAntaraprasphuraNe zarIrasAdguNyabuddhiprayatnAdayaH prANAdiSu / smRtiranubhavAt tata indriyvikaarsphurnne| anubhUtasmRtyA sphuraNaM naanaasrvH| maatulnggdrshne|
Page #518
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA0 vRtto0 (4 paricchedaH) anyonyapratyayApekSA yasyA ya AtmIyaH pratyaya: sahakArikAraNaM indriyAdi tasminnapekSAyattiryAsAM tAstathA satyaH svajAtisamudbhavAH samanantaraprabhavA na tu paraMparayApyAtmApekSiNya ityarthaH / etAvati kAraNakalApe'yamAtmabhAvaH SaDAyatanaM gRhIto'nvayavyatirekabhAk pratibaddhaH kAraNatvena tatonyasya' kalpane'mavasthA kAraNA-: nAM / tasmAnnAdRSTasAmarthyasyAtmano nivRttau prANA' dinivRttiryuktA // ( 216,217) 492 kiJca (1) zrAvaNatvena tat tulyaM prANAdi vyabhicArataH / na tasya vyabhicAritvAd vyatirekepi cet katham // 218 // tat prANAdisAdhanaM zrAvaNatvena hetunA vyabhicArato'naikAntikatvAt* tulyaM / naitadasti / tasya zrAvaNatvasya vipakSAd bahulaM vyatirekepi vyatirekasya vybhicaartH| na hi zrAva (Na) tvamanityebhyaH prAyo vyAvRttamityanityatvavyatirekAvyabhicAri vAkyamavasAtuM / " pakSa evAnityena sahAkAryaMvirodhAt / prANAdi tu niyamena vipAkasyatirekAvyabhicArIti na yuktaM zrAvaNatvena tulyamiti cet / pRcchatyAcA rthaH / prANAdizrAvaNatvenAtulyaM kathamiti / (218) itara Ai / nAsAyAdeva vizleSastasya nanvevamucyate / sAdhyenuvRtyabhAvorthAt tasyAnyatrApyasau samaH // 219 // tasya zrAvaNatvasyAsAdhyAd vipakSAdeva na vizleSo vyAvRttiH kintu sapakSAdapi / prANAdestu sarvvasya jIvaccharIrasya sAtmatvena sAdhyatvAt (1) sapakSa eva nAstIti mantato vyAvRttiriti (1) atrAha / nanvevamasAdhyAveba zrAvaNatvasya na vizleSa roob ityAkhyAne sAdhye sAdhyavati sapakSe'nuvRtteranvayasyAbhAvo'rthAduktaH syAt / yo hi vipakSamAtrAdavyAvRttaH sa sapakSAdapi vyAvRtteranvayarahita ukto bhavati / tathA ca prANAderasau sapakSAnuvRttyabhAvaH samaH / na hi prANAdisapakSe kvacit siddhaM / sarvvasya jIvaccharIrasya pakSatvAt / ( 219 ) asAdhyAdeva viccheda iti sAdhyastitocyate / arthApatyAta evoktamekenobhayadarzanam // 220|| 3 paraH / 1 AtmAdeH / ubhayatra vyatirekavyabhicArasya tulyatvAt / yadyapi kurudhAderanityAd vyAvRtaH sapanAkAzAt tathApi vyabhicAro icchAvizabde'nityatvAditi /
Page #519
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhyAbhAvasya sAdhanAbhAvena na vyAptatA 493 asAdhyAd vipakSAdeva sAdhanasya vicchedo vyAvRttirityabhidhAnenArthApattyasAmarthyena sAdhye spksse'stitocyte| yadi tu ' sapakSAdapi vyAvRttistadA vipakSAdeva vyAvRttirityasaGgataM / yato vipakSAdeva vyAvRttiriti vyatireka AkSiptAnvaya eva bhvti| ata evA cAryeNa ekena vyatirekeNAnvayena vA niyamavatA dRSTenobhayadarzanamuktaM / arthaapttyaa'nytrennobhydrshnaaditi| (220) yasmAdaikAntiko vyatireka AkSiptAnvaya eva bhvti| ataH (1) IdRgavyabhicAroto'nanvayiSu na sidhyati / pratiSedhaniSedhazca vidhAnAt kIdRzo'paraH // 221 // IdRg vipakSe vyatireko (5)vyabhicAraH ananvayiSu hetuSu na sidhyti| ya eva sAdhyenAnvito hetustasyaiva vipakSAdeva vytirekH| yadi tu satyapi sAdhye hetvabhAvastadA sapakSAdapi vyatirekAt kathaM vipakSAdeva nivRttiH| kiJca (1) prANAdeH sapakSe pratiSedhasya nivRtte niSedho vidhAnAdaparaH kiidRshH| pratiSedhaniSedho hi vidhireva prsprprihaarennaavsthiteH| tataH prANAdeH sapakSAnivRttirnAstItyarthAd vRttirevoktA syAditi na vyatirekitvaM / (221) syAdevaM yadi sapakSo bhavati / kintu (1) nivRtti sataH sAdhyAdasAdhyeSveva no ttH| neti saiva nivRttiH kiM nivRtterasato matA // 222 // sAtmakatve sAdhye sapakSo nAstItyasataH sAdhyAt sapakSAt prANAdenivRttirnAsti tato'sAdhyeSu vipakSeSveva no vRttiriti vytirekitvmissttN| evantarhi sapakSAdasato hetonivRttanivRttirasmAkaM astitvena yeSTA saiva kinne ti bhavato mtaa| yadi hyasana nivRtternAdhikaraNaM tadA nivRttinivRtteH kathaM bhvissyti| (222) kiJca (1) nivRttyabhAvastu vidhiprastubhAvo'satopi san / vastvabhAvastu nAstIti pazya bAnthyavijRmbhitam // 223 // asatopi sapakSAddhetunivRtternIrUpAyA abhAvastu vidhirvastubhAvo hetusambhavaH sa neSyate (1) yadyasati sapakSe hetunivRttirnAsti tadA heturevAstItyuktaM syaat| 1 pratiSedhavyAkhyA (1) prANAdeH sapakSe'bhAvo naastiiti| ksmaat|
Page #520
--------------------------------------------------------------------------
________________ 494 - pra0 vA. vRttau0 (4 paricchedaH) vastuno hetorabhAvastu nivRttizabdavAcyo nAstIti pazya bAndhyavijRmbhitaM pressaaN| asatyasattvamaviruddhaM / viruddhantu sattvamityarthaH / (223) api ca (1) nivRttiryadi tasminna hetovRttiH kimiSyate / ___sApi na pratiSedhoyaM nivRttiH kiM niSidhyate // 224 // hetostasminnasati sapakSe nivRttiryavi nAsti tadA kiM vRttiriSyate vidhiniSedhayoranyonyavyavacchedAtmatvAdekapratiSedhasya tadaparavidhinAntarIyakatvAt / tatazcAnvayavyatirekitvAt prANAdinaM vytirekii| sA vRttirapi nAsati sapakSa iti cet| nanu vRttiniSedhaH pratiSedhoyaM nivRttyaatmkH| tatazcAsato vRttinivRtterdhikrnntvaat| tasminnivRttiH kiM nissidhyte| satyAJca nivRttau zrAvaNatvavadasAdhAraNaM prANAdi syaat| (224) ma. zAbdo vyavahAro vidhipratiSedhaprayojanaH _ayAdhikaraNatayApAdAnatayA vA sataH pratItirnAstIti na tsmaannivRttirityucyte| etadartha hi (1) vidhAnaM pratiSedhazca muktvA zAbdosti naaprH| vyavahAraH sa cAsatsu neti prAptAtra mUkatA // 225 // vidhAna pratiSedhaJca muktvA'paraH za(r)bdo vyavahAro nAsti tayoreva shbdprtipaadytvaat| sa ca vidhipratiSedhavyavahAro'satsu naastiiti| atrAsatsu mUkataiva praaptaa| tathA hyasati vidhivyavahArastAvannAstyeva / pratiSedhopi tvanmate nAstIti yuktaM mUkatvaM / (225) kiJca (1) satAzca na niSedho'sti so'satsu ca na vidyate / jagatyanena nyAyena nabarthaH pralayaM gataH // 226 // satAJca padArthAnAM na niSedhosti vidymaantvaat| sa pratiSedho'satsu na tvadabhiprAyAd vidyte| anena nyAyana northaH pratiSedho jagati viSaye pralayaM rora gtH| (226) dezakAlaniSedhazced yathAsti sa nissidhyte| na tathA na yathA sosti tathApi na nissidhyte.||227|| kvacit satAmevArthAnAmanyayorvezakAlayonajAdinA niSedha iSTazcet / yathA
Page #521
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhyAbhAvasya sAdhanAbhAvena na vyAptatA 495 yaddezakAlasambaddhatvena so'rtho nAsti tathA niSidhyate tvadabhiprAyAdato nissedhaayogaat| yathA cAsti sa tathApi na niSidhyate satvAt / (227) tasmAdAzritya zabdArtha bhavAbhAvasamAzrayam / abAhyAzrayamatreSTa sarva vidhiniSedhanam // 228 // tasmAcchabdasyArthamAropitabahIrUpamanyavyavacchedamabA'hyAzrayaM bAhyaviSayarahitaM ya eva bhAvAbhAvayovidhipratiSedhavikalpapratipAdyayoH samAzrayastamAzritya vyavahAre sarva vidhiniSedha namiSTaM / (228) yadi vastu zabdavikalpAbhyAM viSayIkriyate sarvathA pratIteH shbdprmaannaantrvaiphlyprsnggH| tatonyApoha eva vidhinissedhsmbndhyovissyH| tathA zabdAt sattvAsattvAbhyAM vastunaH pratItau vidhinissedhyorvaiphlyprsnggH| tasmAt bhAvAbhAvasAdhAraNo'nvayavyavacchedo vidhipratiSedhAbhyAM sambadhyata iti| tAbhyAM sa dharmI sambaddhaH khyAtyabhAvapi taadRshH| - zabdapravRttarastIti sopISTo vyavahArabhAk // 229 // tAbhyAM vidhipratiSedhAbhyAM sa zabdArtho dharmI sambaddhaH khyAtivastuto'bhAvepi tAdRzo vidhipratiSedhasambaddha syArthasya (1) na hi zabdArtha eva kazcit bAhyAbAhyArthayo rayogAt / taditara sya caabhaavaadityukteH| kuta eva vidhiniSedhAbhyAM tasya sambandhaH syaat| tathApi sa vidhiH pratiSedhazca zabdapravRtterastIti vyvhaarbhaagissttH| zabdo hi pravarttamAno vidhipratiSedhavyavahAraM vastuto'santamapyavidyAbhyAsato vAsanAvazAdupadarzayatIti tadanurodhAt sannucyate / (229) anyathA syAt padArthAnAM vidhAnapratiSedhane / ekadharmasya sarvotmavidhAnapratiSedhanam // 230 // anAnAtmatayA; anyathA yadyevaM neSyate tadA padArthAnAM vidhAnapratiSedhane'bhyupagamyamAne yadi dharmA dharmiNo'bhinnAstadaikasya dharmasya vidhAne pratiSedhane vA kRte sarveSAM dharmANAM dhAtmabhUtAnAM vidhAnapratiSedhanaM syAt / (230) 'teSAM dharmANAmekarmisvabhAvatvenAnAnAtmatayaikasvabhAvatayaikasya dharmasya vidhiH pratiSedho vA sarvasya bhavet // 1 bauddhaarthe| 2 lkssnnsy| dvayaM naasti| tyornysy| " yadi na bauddho vidhipratiSedhaH dharmiNA dharmANAmabhedo bhedo veti duussyti| ki kaarnnN|
Page #522
--------------------------------------------------------------------------
________________ pravAsI0 ( pariccheH) bhede nAnAvidhiniSedhavat / ekadharmiNvasaMhAro vidhAnapratiSedhayoH // 231 // dharmiNaH . sakAzAd dharmANAM me'bhyupagamyamAne ekasmin dharmiNi dharmANAM vidhAnapratiSeSayorasahAra: sAmAnAdhikaraNyaM na syaat| naanaavissinissepyt| svatantrA nekapadArSavidhiniSedhAviya naikatra vastuni sAmAnyAdhikaraNyavANI (231). asmanmate tu (1) ekatharmiNamuddizya nAnAdharmasamAzrayam / vidhASekasya tadvAjamivAnyeSAmupekSakam // 232 / / niSedhe tadvivikaca tadanyeSAmapekSakam / vyavahAramasatyArtha prakalpayati dhIryathA // 233 // zabvArtha pamiNamaka nAnAdharmasamAdhayamekasya dharmasya viSo kriyamANe tabhAjamemasambanivAsyeSAM viSipratiSedhAbhyAmaparAmRSTAnAM dharmANAmupekSakaM (1) tavamamaSe kriyamANe ekaM ghamiNa nAnAdharmasamAzrayaNaM tena niSidhyamAnena dharmeNa viviktameva tadanyeSAM niSidhyamAnadharmatareSAM dharmANAmapekSakamuddizya yathA kalpikA dhIvyavahAra paramArthato'satyArtha kalpayati / (232,233) . taM tathaivAvikalpArtha bhedaashrymupaagtaaH| anAdivAsanodUtaM bAdhante'tha na laukikam // 234 // . . tava kalpanAnatikrameNa samvyavahAramarthabhedAzrayamanyavyAvRttiviSayamanAdiIorb vAsanAyA. udbhUtaM / yathA tattvena vikalpopagatAH pratipannA vyavahAro laukika bauddhamaya zabdapratipAditana bASante vyavahArocchedaprasaGgAt / (234) . gha, dharmabhedavyavahAravicAraH kA punarmabhedo vyavahriyate ityaah| ---- tasphalo'tasphalAbArtho bhinna ekastatastataH / taistairupamavairnItasaJcayApacayairiva // 235 // arthaH zabdAdistatphalaH zrotravijJAnAdiheturatatphalazcakSumbijJAnAcahetustato gandhAH zrInazAnAhetoH (1) tato pArikAccakSunyijJAnahetobhinno vyAvRttastatavyAvRttiviziSTatayA kalpitamidharmanAnAtvaH' paramArthata ekastaistarupaplavaiH . .
Page #523
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhyAbhAvasya sAdhanAbhAvena na vyAptatA 497 kalpitadharmabhedavidhiniSedhayorgocaraivvikalpairyathAkramaM dharmidharmANAM nItaH prApitaH saJcayo'pacayazca yaistairiva yathAdhyavasAyaM / ( 235 ) vastuta: ( 1 ) tadvAnapisambandhAt kutazcidupanIyate / dRSTi bhedAzrayaistepi tasmAdajJAtaviplavAH // 236 // bhedAzrayairvyAvRttiviSayairatadvAn dharmabhedena tatsaJcayApacayAbhyAM rahitopi zabdAdidRSTi pratItavyavahAramupanIyate / vikalpAstAvad vAsanAvazAt tathopadarzayanti / vyavaharttArastu ka aismAd vimRzya na nivarttanta ityAha / arthe teSAM vyAvRttyAzrayeNa kalpitadharmANAM kutazcit sambandhAt tadarthakriyAprApteH paritoSAdarthakriyArthinAM vyavahAriNAM dharmabhedAd yathArthatvena vimarzAdAdara iti te vyavaharttAropyajJAtaviplavA dharmabhedavidhipratiSedhavyavahArasyeti yathArthameva tat manyanta iti / tasmAt paramArthato'satyeva dharmiNi vidhipratiSedhavyavahArAt asatopi sapakSAd vipakSAd vA tunivRttiH sandigdhA / ( 236) kiJca (1) prANAde: sapakSo nAstIti tato na vyatireka iti yadyucyate tadasaGgatamityAha / sattAsAdhanavRttezca sandigdhaH syAdasanna saH / 'asatvaJcAbhyupagamAdapramANanna yujyate // 237 // AtmanaH sattAyAM sAdhanasya prANAdervRtteH kAraNAt vAdiprativAdinorAtmA sandigdhaH syAt / na hyasattayA nizcite'rthe kazcit sAdhanamAha / prativAdI ca tatsAdhanaM zRNvan kathamasandigdho nAma / AtmasandehAcca sapakSo nAsan tat kathamucyate sapakSAsatvAt na tato vyAvRtta iti vyatirekI prANAdiH / syAdetat (1) prativAdinaH sAtmatvena kasyAzcidaniSTeH sapakSAbhAva ucyate / nanu parAbhyupagamapramANamapramANamvA / pramANaJcennairAtmyameva tarhi siddhaM / ) alamAtmasAdhanopanyAsaprayAsena (1) athApramANaM (1) parasyAbhyupagamAt apramANakAt sapakSasatvaM ca na yujyate / ( 237) tasmAd (1) asato vyatirekepi sapakSAd vinivarttanam / sandigdhaM tasya sandehAd vipakSAd vinivarttanam ||238 // asataH sapakSAddhetorvyatirekepyupagamyamAne prANAdeH sapakSAd vinivarttanaM sandigdhaM tasya sapakSasandehAt / yadi sapakSAbhAveA'sandigdha evaM hetuvyAvRttibhAvo' pyasandigdhaH 1 vipakSAt / 63
Page #524
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 498 pra0 vA0 vRttau0 (4 paricchedaH) svAt / tatsandehe tasyApi sandehaH / sapakSAd vyAvRttisandehe vipakSAd vinivartanaM prANAdeH sandigdhaM / (238) kathamityAha (1) ekatra niyame siddhe sidhyatyanyanivarttanam / dvairAzye sati dRSTeSu syAdadRSTepi saMzayaH // 239 // ekatra sapakSe sattvasya niyame siddhe sati anyato vipakSAnivarttanaM sidhyati / yo hi pakSa eva bhavati sa niyamAd vipakSe na bhavati / yadi tu vipakSepi syAt sapakSe sattA niyamo vyAhanyeta / nanu sAtmakatvAnAtmakatvAbhyAM dvairAzyaM bhAvAnAM / tatra nirAtmakeSu ghaTAdiSu dRSTaH prANAdirarthAt sAtmakeSu vyavatiSThata iti prANAderato yuktaM sAtmakatvAnumAnamityAha / dvairAzye sati bhAvAnAM ghaTAdiSu nirAtmakeSu dRSTeSu bahulaM prANAdAva vRSTepa' dezAdiviprakRSTeSu prANAdisattAsaMzayaH kadAcit kvacinnirAtmakA api prANAdiyuktAH syuH bAghakAbhAvAt / ( 239) tathAhi / avyaktivyApinopyarthAH santi tajjAtibhAvinaH / kacina niyamodRSTyA pArthivAlohalekhyavat // 240 // tasyAmekasyAM jAtau sambhavinopyarthA dharmA avyaktivyApino niHzeSatadvayaktyasambhavinaH santi : tataH kvacid ghaTAdau nirAtmake prANAdinastItyadRSTacAdarzana* samasteSu nirAtmakeSu na prANAdyabhAvasya niyamaH / bahuSu pArthiveSu kASThapASANAdiSu lo halekhyatvadarzanepi pArthiva eva vacce'lohalekhyatvadarzanepi pArthiva eva vajra 'lohalelyatvavat / alohalekhyasyeva nAsambhavasya niyamaH / ( 240 ) bhAve virodhasyAdRSTaH kaH sandehaM nivArayet / nirAtmakatvena saha prANAdevviroSasyAvRSTenirAtmakeSvapi bhAveSu prANAderbhAve sattAyAM kaH sandehaM nivArayet / na hi prANAdernairAtmyena sahAnavasthAnalakSaNo virodha: ( 1 ) kvacinnivartyanivarttakabhAvAnupalabdheH nApyanyonyaparihArasthitilakSaNaH parasparavyavacchedAtmakatvAbhAvAt / * syAdetat (1) nairAtmyaviruddhenAtmanA vyAptatvAt prANAdeH paramparayA nairAtmyena virodha ityAha / kacid viniyamAt konyastatkAryAtmatayA sa ca // 241 // " lohalekhyaM vajraM pArthivatvAt kASThavat /
Page #525
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhyAbhAvasya sAdhanAbhAvena na vyAptatA , 499 tasyAtmanaH kAryatayA AtmatayA prANAdeH kvacivAtmani viniyamAniyatatvAta konyaH paramparayA virodhazcoktaH syaat| tAdAtmyatadutpattibhyAmeva kenacit / kiJcid vyApyate naanythaa| (241) na cAtmano'tyantaparokSatayA te sidhytH| tatkathantagnimittaka viropsthitiH| nairAtmyAdapi tenAsya sandigdhaM vinivartanam / ... - tena sAkSAtparamparayA ca virodhAbhAvena nairAtmyAda vipakSAdapi zabdAnna kevalaM sapakSAvasya prANAdenivartanaM sandigdhaM / sandigdhAnvayavyatirekaH prANAdirityarthaH / nAsti tAvaduktakrameNa nairAtmyAt prANAdinivRttiH (1) / astu nAma tathApyAtmA nAnairAtmyAt prasidhyati // 242 // astu nAmAGgIkArAt tathApi jIvaccharIre'nairAtmyAnairAtmyAbhAvAt prANAdimatvasAdhitAdAtmA na sidhyti| (242) yanna viruddhayorekAbhAvAdanyatarasyAvazyaM siddhirbhtyevetyaah| yenAsau vyatirekasya nAbhAvaM bhaavmicchti| - yathA nAvyatirekepi prANAdina sapakSataH // 243 // . yena kAraNenAsau vAdI vyatirekasyAbhAvaM bhAvamanvayaM necchati / yathA prANAdi-- rasataH spksstH| avyatireke. vyatirekAbhAvepi na sapA stvenessttH| tathA nairAtmyanivRttAvapi AtmabhAvo jIvaccharIre na syaat| (243) tasmAt (1) ... sapakSAvyatirekI ceddhetuheturtonvyii|. .. nAnvayyavyatirekI cedanairAmtyaM na sAtmakam // 24 // sapakSAvyatirekI prANAdinarAtmye nivartamAnaH sattAmAtmano gamayan hetuzceviSTastadA'ta eva nyAyAt prANAdiheturanvayI syAt / sapakSAt prANAdenivRttyamAva eva bhaavH| sa cAnvayaH (1) sapakSAvavyatirekI vyatirekarahitaH prANAdi nandhiyI ceviSyate tadA tadvadanarAtmyaM nairAtmyarahitaM zarIraM' na sAtmakaM syAt / (244). kiJca (1) yannAntarIyaka: svAtmA yasya siddhaHpravRttiSu / nivartakaH sa evAtaH pravRttau ca pravartakaH // 245 // yasya svAtma(1) svabhAvo yannAntarIyaka: yadanvayavyatirekAnuvidhAyI pratibandha ' nAtra nraatmymstiiti| liGga ghuumaadiH|
Page #526
--------------------------------------------------------------------------
________________ 500 pra0 vA0 vRttau0 (4 paricchedaH) kasya valayAdeH pravRttiSu vidhiSu siddhaH / sa eva nivarttamAnaH tasyAnuvihitAnvayavyatirekasya nivarttakaH / ataH pravRttiviSayatvAt pravRttau svasattAyAJca tasyAvazyaM pravRtteH karttA heturbhavati / yathA ghUmo dahananAntarIyakatayA siddho dahananivRttipravRttibhyAM nivarttate pravarttate ca ( / 245 ). nAntarIyakatA sA ca sAdhanaM samapekSate / kArye dRSTiradRSTizca kAryakAraNatA hitA || 246 // sA ca nAntarIyakatA sAdhanaM nizcAyakaM mAnamapekSate gamakatvahetvadhikAre'nizcitagamakatvanibandhasyAhetutvAt / sAdhanaJca kArye kAraNAnvayavata dRSTiro2b stadvayatirekavati cAvRSTiH / na tu sapakSavipakSayordarzanAdarzanamAtrakaM / hi yasmAt tatkAryadRSTayadRSTI kAryakAraNatA kAraNabhAvAbhAvaprayukte kAryabhAvAbhAvadarzane kAryakAraNatoktA (1) anyanizcayopAyatAdarzanArthaM / ( 246) tatazca (1) 1 arthAntarasya tadbhAve'bhAvAniyamato'gatiH / akAraNasyArthAntarasyAtmanastasya prANAderbhAvi'bhAvAniyamato'vazyambhAvA bhAvAt agatirapratItiH / nanvAtmA'nvayavyatirekAnuvidhAnAt prANAdaya AtmAnaM tatkAryatayAnumApayiSyantItyAha / abhAvAsambhavAt teSAmabhAve nityabhAvinaH // 247 // tasyAtmano nityabhAvinaH sarvvakAlasthAyinaH kadAcidabhAve sati teSAM prANAdInAmabhAvasyAsambhavAt ( 1 ) yadi vyatirekamantareNAnvayamAtrAdAtmakAryatA prANAdInAM tadA kAlAkAlAdikAryatApi syAt ( 1 ) yA yasya samAnatvAt ( 1 ) aare tAnapyanumApayeyuH kAlAdinivRttizca prANAdinivRttyA vyApyeta / tato yatra prANAdinivRttirasti tatra kAlAdinivRttirapi syAt / evaM vyApyasadbhAvAt / na ca kAlarahitaH kazcidasti / ( 247 ) (6) ka. sAmagrIzaktibhedAd vizvarUpatA kiJca (1) kAryasvabhAvabhedAnAM kAraNebhyaH samudbhavAt / tairvinA bhavatonyasmAt tajjaM rUpaM kathaM bhavet // 248 // *
Page #527
--------------------------------------------------------------------------
________________ ka. sAmagrIzaktibhedAn vizvarUpA 501 kAryasvabhAvabhedAnAM yathA svaM kAraNebhyaH samudbhavAt kAraNAt kevalAdanvayAt kAryakAraNabhAvepi kAryabhAvAGgIkArAt se kAra bhavataH kAryasya rUpaM tajjaM kathaM bhavet / na hi bahninaM yuktaM pratyekaM vyabhicArAde'rhetutvaprasaGgAt / / (248) sAmagrIzaktibhedAddhi vastUnAM vizvarUpatA / sA cenna bhedikA prAptamekarUpamidaM jagat // 249 // sAmagrINAM zaktibhedAddhi vastUnAM kAryANAM vizvarUpatA nAnAtmatA / sAmagrI cet svabhedena kAryANAM na bhedikA / jagadidamekarUpaM prAptaM / (249) nanu kAraNAni kAryamAtrANi janayanti / na teSAM parasparato bhedamapi tato dhUmaH pAvakAdiva zakramUrdhnApi jAyeta / ityAha / bhedakAbhedakatve syAd vyAhatA bhinnarUpatA / ekasya nAnArUpatve dve rUpe pAvaketarau // 250 // asyAH sAmagracA bhedakatve bhinnatve bhinnasAmagrI kAryavila kSaNakAryajanakatve'bhedakatve ca sAmagrayantarakAryajanakatve'bhyupagamyamAne ekasyAH sAmagracA bhikSarUpatA nAnAtmA'bhyupagatA syAt / sA ca vyAhRtA / tathA hi ghUmAgnyAdisAmagrI sAmagrayantarakAryavilakSaNaM janayantI tasya bhedikA prtiitaa| yadi ca sAmagrayantarakAryaM ca sA janayet tadA'bhedikA ca syAt / tathA caikasya zakramUrdhnA nAnA rUpatve dve rUpe pAvaketarau syAtAM / dhUmajanakatvAd vahnitvaM vilakSaNarUpatvAccAvahnirUpatvaM / na caiteM ekasya yukte rUpabhedalakSaNatvAd vastubhedasya / ( 250 ) tat tasyA jananaM rUpamanyasya yadi saiva sA / tat tasmAt tasyAH zakramUrddhAdisAmagrayA jananaM ghUmotpAdakaM rUpaM yadi vidyate tadA saiva dahanAtmakaiva sA zakramUrddhAdisAmagrI / agnidhUmayoranvayavyatirekadarzanAt sa evAgniryo' dhUmajanakaH / sa eva dhUmo yo'gnijanya iti nizcitatvAt / na tasyA jananaM rUpaM tat tasyAH saMbhavet katham // 251 // ' anvayamAtrAt paro manyate tanniSedhati / AkasmikAnupapatteH / agnitopyagnidhUmAdi / agnisvabhAvazakramUrdhvopi ghUmAditi vyabhicAra ityanyata utpAve'hetutvaM nAsti / agnyAdivilakSaNasAmapradhAzca bhevakamabhedakaJca rUpamasti yena dhUmaJjanayati tadabhedakaM / 8 janayanti / * iti nAstyeva vyabhicAra ityAzayaH jabaharamutpatteH /
Page #528
--------------------------------------------------------------------------
________________ 502 pra0 vA. vRttau0 (4 paricchedaH) __ ayaM tasyAH zakramU disAmanayA jananaM rUpaM nAstIti tadA tad dhUmAkhyaM rUpaM vahnijanyamasyAH kathaM saMbhavet (1) na hyadhUmaheto.majanma yuktaM (1) yato dhUmajanaka eva vahnirvahnijanyazca dhuumH| (251) tataH svabhAvau niyatAvanyonyaM hetukaaryyoH| tasmAt svadRSTAviva tad dRSTa kAryepi gamyate // 252 // tato hetukAryayoragnidhUmAdyoH svabhAvo niyatau anyonyaM tajjanakatvatadbhAroza vitvAbhyAM (1) tasmAt kAraNakAryayoniyamAdavyabhicArahetoH yathA svasya kAra NAtmane()vahnaH dRSTau tatkAraNatvaM gamyate tadvat sAkSAd darzanAbhAve kAryepi dhUme dRSTe tatkAraNe parokSamanumAnabuddhayA gamyate' sAkSAt paraMparayA vA tadutpannena jJAnena pratIyamAnasya vyabhicArAbhAvAt // (252) -~- ekaM kathamanekasmAt kledvddugdhvaarinnH| (para aah|) na yadyekamekasmAdeva bhavati tadaikaM kArya kathamanekasmAd bhavati (1) daahrnnmaah| bledabat taNDulAdyavayavazaithilyamiva dugdhAdvAriNazca / agnisahakAra dugdhaM vAri ca svayaM pRthak taNDulAdeviklitti janayad dRzyate // dravazaktaH yataH kledaH sA tvakaiva dvayorapi // 253 // (siddhAntI). ayuktametat / anyo hi dugdhena janitaH kledo'nyazca vaarinnaa| rsviiryprinnaamaakaarbhedaat| tat kathamekasmAdanakotpAdaH / atha satyapyavAntarabhede vijAtIyavyAvRttyA kleda eka ucyate tadA dugdhavAri, goyaMto yasyA dravyajanikAyAH zakteH kledo jAyate sA zaktistu dvayorapi vijaatiiyvyaavRttrekv| tat ka thmneksmaadekotpttiH|| (253) bhinnAbhinnaH kimasyAtmA bhinnotha dravatA katham / abhinnetyucyate buddhestadrUpAyA abhedataH // 254 // (paraH) yadi dugdhasya kledajananazaktyAtmatayA vAriNA sahAbheda iSyate tadA bhinnAbhinno'syAtmA kimbhyupgntvyH| shktyaatmtyaa'bhedaat| AkArabhedAcca bhedaat| uttaramAha (1) -na bhinnAbhinna AtmA kintu bhitra ev| kathantahi dvayorapi avatA'bhinnA kledaheturityucyate dravatvasyAbhedAt / abhedoktirbhedoktyA virudhyte| ' ityvybhicaarikaarylinggm|
Page #529
--------------------------------------------------------------------------
________________ ka. sAmagrIzaktibhedAd vizvarUpatA 503 yadi nAma svasvabhAvasthitatvAd bhAvAnAM bheda eva pAramArthikaH tathApi kecid bhAvA bhinnA api svahetubalAyAtasvarUpavizeSAt ekakAryakRta iti buddhevikalpikAyAstadrUpAyA ekapratyavamarzAkArAyA abhedataH kAraNAt drvtaakledheturbhinnetyucyte| tadekavyAvRttiviSayasyAvasAyasyAnurodhAt / ekatvavyavahAro na pAramArthika ityrthH| (254) tadvad bhedepi dahano dhnprtyyaashryH| yenAMzenAdadhad dhUmaM tenAMzena tathA gatiH // 255 // tadvat kSIrodakavat / avAntarabhede satyapi dahano yenAMzena svabhAvena svarUpoSNasparzAdyAtmakenAnagnivyAvRttena dahana iti pratyayasya vyavahArasyAzrayo viSayastena svabhAvena dhUmamAdadhat janayat dhUmAzrayo bhavati (1) tena dhUmAzrayatvena kAraNena dhUmAliGgAd dahano hetuH| tathA'nagnivyAvRttitvena gmyte| (255) tathA hi (1) dahanapratyayAGgAdevAnyApekSAt samudbhavAt / dhUmotavyabhicArIti tadvat kArya tathAparam // 256 // dahanapratyayasyAGgAnimittAdevAgnilakSaNAdanyApekSAdA!ndhanAdisahAyAt samudarbhavAdutpatteH kAraNAd dhUmo'tadvayabhicArIti tadvat dhuumvt| aparamapi' kArya tathA svakAraNAvyabhicAri boddhavyaM / (256) kiM punarmUmo vahni na vybhicrtiityaah| dhUmendhanavikArAGgatApade dhnsthiteH| anagnizcedadhUmo'sau sadhUmazcet sa pAvakaH // 257 // dhUmasyendhanavikArAderaGga hetustasya bhAvo dhUmendhanavikArAGgatA tasyAH pade Azrayavastuni dahanasthiteragnitAvyavahArAcchakramUrdhA'nagni mendhanavikArakArI na cediSyate (1) tato jAyamAnaH padArthosau dRzyamAno'dhUmo vaasspaadirev| na hygnijnyo'ngnirbhvti| sarvathA sAmyAt sadhUmazcediSyate tahi sa valmIka: pAvaka eva dhUmajanakasyaiva paavktvaat| dezakAlasvabhAvapratItiniyamo hi bhAvAnAM naaksmikH| tthaatve'tiprsnggaat| na ca nAnAhetukaH pratyekaH vyabhicAre'hetutvaprasaGgAt tsmaaniythetukH| yadi cAnvayavyatirekAbhyAmupalabdhAgnikAraNa 1 dezAdibhinnaM vijAtIyavyAvRttyA tvabhinnaM / 2 etadeva sthiryitumaah|
Page #530
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra. vA. vRttau0 ( paricchedaH) Io3b bhAko dhUmaH sAmU! jaayte| tadA baDhereva shkrmuurdaa| athAnamnistathA'dRzya mAnatvAt tathA sopi ma dhUmo bAsyAdireva AkArasAmyAttu dhuumaabhH| tasmAt' kAryakAraNabhAvasya nAntarIyaka teti sthitaM / / (257) nAntarIyakatA jJeyA yathAvaM hetvapekSayA / svabhAvasya yathoktaM prAk vinAzakRtakatvayoH // 258 // svabhAvasya ca hetornAntarIyakatA sAdhyA avinAbhAvitA jnyeyaa| yathAsvaM yasya svabhAvahetorya AtmIyastAdAtmyasAdhako hetuH sAdhanaM tsyaapekssyaa| yathA prAmumataM vinAzakRtakatvayo'stAdAtmyasAdhanaM avazyaM hi kRtkaanaambinaasH| na bAsApekSANAmavazyaM bhaakH| tataH svabhAvata eva kRtakAnAnnazvarANAM vinAza pratyanapekSitvAditi drshitN| tadeva svabhAvakAryayoravyabhicAritvAddhetutvaM / na ca prANAderAtmakAryatvaM simiti kathaM hetutaa| (258) kha. prANAderukto doSa prAcAryeNa - nanvayaM prANAdimato doSakalApa AcArye NeSTa iti kathaM gamyata ityAha / hetutvagatinyAvaH sarvoya vytirekinnH|| amyUhyaH zrAvaNatvokteH kRtAyAH sAmyadRSTaye // 259 // sarvasyAsAdhAraNasya doSaduSTatvena sAmyadRSTaye tulyatopadarzanAyA cAryeNa zrAvaNatvasyAsAdhAraNasya yoktiH kRtA tasyA evAyaM vyatirekiNaH prANAderanyasya ca hetorahetutvagatinyAyaH srvo'bhyuuhyH| (259) (7) anupalabdhicintA (1) anupalabdheH pRthagagrahaNe kAraNam manu yathA svabhAvakAryasiddhayartha dvau hetU uktau tathA'nupalabdhirapi vaktuM yuktA hetutvAt / svabhAvAnupalabdhistAvat tAdAtmyapratibandhAt svabhAvahetorna bhidyata iti svabhAbahetunirdezAdeva nirdissttaa| kAraNavyApakAnupalabdhibhyAJca niSedhyAnupalacireka pratipAdyata iti na tepi svbhaavaanuplbdhebhidynte| udAharaNantarhi ksmaatroktmityaah| 'evaM tAvat kAryasya niymH| 2 niymH|
Page #531
--------------------------------------------------------------------------
________________ anupalabbicintA hetu svabhAvanivRttyaivArthanivRttivarNanAt / siddhodAharaNetyuktAnupalabdhiH pRthag na tu // 260 // trivighApyanupalabdhivvipakSAddhetoH kAraNasya svabhAvasya vyApakasya nivRttyaivArthasya kAryasya vyApyasya ca nivRttervvarNanAt siddhodAharaNeti na pRthaguktA svabhAvAnupa (la) bdhiH kAraNavyApakAbhAvasAdhikA / tayoranupalabdhistu kAryavyApyAbhAvasAdhanIti trividhAnupalambhodAharaNaM siddhaM / (260) upalabdhilakSaNaprAptaviSayatvamanupalabdhevvizeSaNaM kathaM siddhamiti cedAha / tatrApyadRzyAt puruSAt prANAderanivartanAt / 'sandehahetutAkhyAtyA dRzyerthe seti sUcitam // 261 // prANAderhetoravRzyAt puruSAdAtma' no'nivRttanivRttyasiddhe jIvaccharIre sandehahetutayA AkhyAtyA kathanena tatrAnupalabdhAvapi dRzye'rthe yA'nupalabdhiH sA bhAvasAdhikA nAnyeti sUcitamA cAryeNa / yadi tvanupalabdhirityeva pramANaM tadAtmani prANAdernivRttiH sidhyet / tatazca jIvaccharIre vartamAnamAtmAnaM gamayediti na sandehahetuH syAt / (261) nanu yathA vyavacchedaviSayA'nupalabdhiH tathA kAryasvabhAvAvapIti anupalabdhirevaiko hetuH syAdityAha / anaGgIkRtavastvaMzo niSedhaH sAdhyatenayA / vastunyapi tu pUrvAbhyAM paryudAso vidhAnataH // 262 // 505 anayAnupalabdhyA na kevalamvastuni avastunyapi niSedhaH kevalo nAGgIkRtavastvaMzaH kAraNavyApakAnupalabdhibhyAM vastuvyavacchedamAtraM abhAvavyavahArazca sAdhyate (1) yathA pradeze dharmiNi ghaTAbhAvaH / pUrvvAbhyAM kAryasvabhAvAbhyAM tvanyavyavacchede naikasya vidhAnataH paryudAsaH sAdhyate (1) yathA'nagnivyavacchedenAgniH / nityavyavacchedenAnityatvaM / (262) nanu svabhAvAnupalabdhau kathaM tAdAtmyaM pratibandha ityAha / tatropalabhyeSvastitvamupalabdherna cAparam / tatropalabhyeSu bhAveSu vicAryamANamastitvamupalabdheraparaM na bhavati / yadi hyupalabdhiH karmadharmastadopalabhyamAnatAstitvaM / atha kartuM dharmo jJAnaM / tadA 1 anyatrAvRSTarUpasyetyAdinAtmano'dRzyasyAvyatirekeNa / 64 104a
Page #532
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA0 vRtau0 (4 paricchedaH) tadanvayavyatirekAnuvidhAnAd bhAvasattAvyavasthAnasyopacArAt saiva sattA / yathA copalabdhireva sattA tathA'nupalabdhirevAsaseti tAdAtmyamanayoH sambandhaH / (2) anupalabdherabhAvasiddhau liGgaliGgigrahaNaprayojanam evaM tarhyanupalabdhirevAbhAvasiddhirityalaM liGgi liGgabhAvenetyAha / ityajJajJApanAyaikAnupAkhyodAhRtirmatA // 263 // 506 abhAvaH siddhatvAnna sAdhanArhaH / tasmAdabhAvaM pazyatopyavyavaharato'jJasya mUDhasya zAntayAbhAvavyavahArAya ekA svabhAvAnupalambhodAhRtirmatA (1) sA cAnupalabdhiranupAkhyA vastuto'bhAvAtmikA / (263) (3) svabhAvAnupalabdhyA viSayiNaH pratiSedhaH yadyabhAvaH svabhAvAnupalabdhyA na sAdhyate kintarhi sAdhyata ityAha / viSayAsatvatastatra viSayi pratiSidhyate / -jJAnAbhidhAnasandehaM yathA'dAhAdapAvakaH ||264|| tathAnyA nopalabhyeSu nAstitAnupalambhanAt / tajjJAnazabdAH sAdhyante tadbhAvAt tannibandhanAH // 265 // 2 tatra svabhAvAnu ( pa ) lambhe vivayAsatvato jJAnAbhidhAna ' sandehAnAM viSayasyAsattvataH kAraNAd viSayi pratiSidhyate / kintadviSayItyAha / jJAnamabhidhAnaJca sandehazca jJAnAbhidhAnasaMdehaM / saditi jJAnaM sadityabhidhAnaM / asti na veti sandehazcAnupalabdhilakSaNAdabhAvAnniSidhyate (1) sattvaviSayA hi sat jJAnAdayaH / tadabhAve niSidhyanta iti nyAyyaM / dRSTAntamAha / yathA guJjAdau vahnitvasandehe kazcidAha pAvakoyamiti ( 1 ) dAhAdinimitto hi vahni tvavyavahAraH tadabhAvAt pratiSiddhaH / yathopalabdheranyA nAstitA tathopalabhyeSUpalabdhilakSaNaprApteSvanupalambhAdanyA nAstitA na bhavati / kintvanupalabdhireva nAstitvaM ( 1 ) tasmAt tannibandhanA anupalabdhinimittAH tat jJAnAbhidhAnavyavahArAstasyAnupalambhanasya bhAvAt sAdhyante / ( 264,265) yadyanupalambhena nimittena naimittiko'sat jJAnAdiH sAdhyate tadA nimitte " sattAzAnaM / tadabhidhAnaM / asti meM veti sandehaH /
Page #533
--------------------------------------------------------------------------
________________ svabhAvAnupalabdhyA viSayiNaH pratiSedhaH 4 sati naimittikabhAvaniyamAbhAvAt satyanupalambhe'satjJAnAdivyavahAra aikA - ntiko na syAdityAha (1) siddho hi vyavahAroyaM dRzyAdRSTAvasanniti / tasyAH siddhAvasandigdhau tatkAryatvepi dhIdhvanI // 266 // sarvvasyaiva hi dRzyAdRSTAvasanniti vyavahAroyaM nimittAntaranirapekSaH siddhaH / tasyA dRzyAdRSTeH siddhau satyAM asaditi dhIdhvanI kAryatvepyasadigdhau niyatapravasiddha / yadyapi kAryaM na kAraNena niyatabhAvaM tathApi yadi kvacid bhAvavyavahAraH pravartyate tadAnupalabdhimAnanimittatvAdanyatrApyanupalabdhau satyAM sa pravarttanIya ityrthH| (266) vidyamAnepi viSaye mohAdatrAnanubruvan / kevalaM siddhasAdharmyAt smAryate samayaM paraH // 267 // abhAvavyavahArasya viSaye dRzyAdarzane vidyamAnepi kevalaM mohAdasat jJAnazabdavyavahArAnananubruvan nAnuvadan paro'sadvyavahAraviSayatayA siddhena ghaTena dRSTAntena dRzyAdarzanavattAyAH sAdharmyAt samayaM vyavahAraM smAryate / pUrvvamapi tvayA dRzyAdarzanamAtrako'sadvyavahAraH pravattitaH / tatsadbhAvAdihApi pravarttayeti paraH prtipaadyte| (267) dRSTAntamAha / 507 kAryakAraNatA yadvat sAdhyate dRSTayadRSTitaH / kAryAdizabdA hi tayorvyavahArAya kalpitAH // 268 // kAryakAraNatA dRSTyadRSTito darzanAdarzanAbhyAmanvayavyatirekagrAhakAbhyAM yadvat sAdhyate / na hi vastuto darzanAdarzanAbhyAmanyA kAryakAraNatA / kintu tayordarzanAdarzanayohi saMkSepeNa vyavahArAya kAryAdizabdAH kalpitAH / ( 268 ) tatazca (1) kAraNAt kAryasaMsiddhiH svabhAvAntargamAdiyam / hetu prabhedAkhyAne na darzitodAhRtiH pRthak // 269 // kAraNAt dRzyAdarzanAt asatjJAnazabdavyavahAra' kAryayogyatAsaMsiddhiH 104b svabhAvahetAvantargamAnna hetvantaraM / teneyaM svabhAvAnupalabdhirhetunA prabhedasyAkhyAne kriyamANe svabhAvahetunaiva darzitodAhRtirna pRthak niddiSTA / ( 269 ) bhavatu tAvad dRshyaanuplbdhersdvyvhaaryogytaasiddhiH| saiva tu kathaM sidhyatItyAha /
Page #534
--------------------------------------------------------------------------
________________ 508 pra0 vA vRttau0 (4 paricchedaH) ekopalambhAnubhavAdidaM nopalabhe iti / buddharupalabhe veti kalpikAyAH samudbhavaH // 270 // ekajJAnasaMsargiNa ekasya pradezas yopalambhAnubhavAt svasamvedanAdanantaraM ghaTAdi noplbhyte| idaM pradezAbhyupala' bhyata iti kalpikAyA buddhaH svavedanaviSayIkRtavidhipratiSedhAnukAriNyAH samudbhavo bhavatIti svsmvednaadevaanuplmbhsiddhiH| (270) (4) viziSTavedanAdAnAM vizeSAvagamaH bhavatu jJAnaM svasamvedanaviSayayoniyoranyonyabhedastu kena jJAyate ityaah'| vizeSo gamyate'rthAnAM viziSTAdeva vedanAt / tayAbhUtAtmasaMpatti dadhIheturasya ca // 271 // - arthAnAM viSezo (? zeSo)'nyonyaM bhedo gamyate (1) viziSTapratiniyatAkArAveja vedanAt / asya samvedanasya tayorbhavAniyatAkAratvaM tasya SiyaH samvedamasya tu sAdhanaM tathAbhUtA pratiniyatAkArA prnirpekssprkaashaatmsNpttirproksstaa| (271) . . tasmAt khato dhiyormedasiddhistAbhyAM tdrthyoH| anyathA banavasthAto bhedaH sidhyenna kasyacit // 272 // tasmAd thiyo bhevasya svataH pratiniyatAt aparokSaprakAzAt svarUpata' eva sidiH| tAbhyAM bhinnatayA siddhAbhyAM tayorarthayoH saaruupyjnkyorbhedsiddhiH| anyathA yadyevaM neSyate tadA'parAbhyAM bhedsiddhirvvktvyaa| tayozca bhedasiddhau bhedanAhakatA yukteti tadbhadagrAhakamaparaM dvayameSTavyaM / evamaparAparApekSAyAmanavasthAtaH na kasyacid bhedaH sidhyet| (272) kvishissttruupaanubhvaadnythaanyniraakriyaa| tadviziSTopalambhotaH tasyApyanupalambhanam // 27 // ato viziSTasya niyatasya rUpasyAnubhavAdanyathAnyasya nirAkriyA na bhavati / atastasmAt pratiSedhyAd viziSTasya bhinnasya pradezAderupalambhastasya pratiSedhyasyApyanupalambhanaM / (273) smnysNsginnH| ekopalambhAditi vaacye'nubhvgrhnnpryojnmaah| maarysttaamaatrenn| 'kimityaah| 'nArthasyavAnyato jnyaanaat|
Page #535
--------------------------------------------------------------------------
________________ dRzyAnupalabdhiH sadvyavahArabAdhikA tasmAdanupalambhoyaM svayaM pratyakSato gataH / svamAtravRttergamakastadabhAvavyavasthiteH // 274 // 509 tasmAdayaM jJAnAtmakA'nupalambhaH svayamAtmanA pratyakSataH svasamvedanAd gataH pratItaH san svamAtravRtterAtmamAtrapratItAyAstasyAnupalabhyamAnasyAbhAvavyavasthitergamakaH / anupalambho hi nimittaM 1 viSayo vA'bhAvavyavahArasyetyubhayacApi svasattAmAtreNAbhAvavyavahArahetuH / (274 ) ' [ anyathArthasya nAstitvaM gamyatenupalambhataH / upalambhasya nAstitvamanyenetyanavasthitiH // 275 // anyathA yadi svato nAnupalambhasiddhistadA'rthasya nAstitvamanupalambhastato gamyate (1) upalambhasya nAstitvamanupalabdhiranyenAnupalambhena gamyate / sopyanupalambhAntareNeti apekSAyAmanavasthitiH syAt / (275) (5) dRzyAnupalabdhiH sadvyavahArabAdhikA bhavatu tAvad dRzyeSvanupalabdhAvabhAvapratItiradRzye punaH kathamityAha / ster nizcayAyogAt sthitiranyatra bAdhyate / 'yathA'liGgo'nyasattveSu vikalpAdirna sidhyati // 276 // anyatra dRzyAnupalabdhau satyAmadRzye viSaye'bhAvanizcayAyogAt / sadvyavahArasya sthitibrbAdhyate upalambhapUrvvakatvAt tasyAH / yathA'nyeSu satveSu prANiSu rAgAdiviSayo vikalpa paracittajJAnAdirAdinA'liGgo liGgarahitaH sadRdvyavahAraviSayatvena na sidhyati / ( 276 ) kiM punaradRzyAnupalabdhau satyAmapi na sidhyatItyAha / anizcayaphalA hyeSA nAlaM vyAvRttisAdhane / eSA hi satyapyarthe sambhavantI abhAvasyAnizcayaphalA (1) tasmAd vyAvRtterabhAvasya sAdhane nAlaM zaktA / AdyAdhikriyate hetonizcitenaiva sAdhane // 277 // punarvyAvRttisAdhane'dhikriyate / kasmAdityAha / AdyA dRzyAnupalabdhiH 1 jJAnena nimittena naimittiko vyavahAraH sAdhyaH / artho viSayonupalambhazced viSayI vyavahAraH /
Page #536
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 mA vRtto0 (4 paricchedaH) Ioya todhipakSAt kAraNavyApakAnupalabdhibhyAM vyAvRttenizcite va sAdhyArthasAdhane 'dhikaaraat| na hi vipakSAdanizcitabyAvRttiko heturgmkH| na hi kAraNavyApakAnupalabdhibhyAmanyo vyAvRttisAdhanaH kAraNaviruddhopalambhAdiSvapi kAraNAbhAvAdabhAvaH prtipaadyH| (277) tasyoH svayaM prayogeSu svarUpaM vA prayujyate / arthabAdhanarUpamvA bhAve bhAvAdabhAvataH // 28 // ... tasyA anupalabdheH prayogeSu svayaM zabdapratipAditaM vA svarUpaM prayujyate / yathA svbhaavkaarnnvyaapkaanuplbdhyaadissu| niSedhyasyArthasya bAdhanaM viruddhaM vA prayujyate yathA svabhAvakAraNavyApakaviruddhopalabdhyAdiSu prayujyata ityAha / avikalakAraNatayA zItasya bhAve sattAyAM satyAM dahanasya bhAvAt / abhAvato nivRttH| yathA zItAbhAvasAdhane sahAnavasthAnaviruddho vahnaH prayujyate nAtra zrItaspartho vheriti| (278) anyonyamedasiddharvA dhruvamAvavinAzavat / pramANAntarabAdhAd vA sApekSadhuvabhAvavat // 279 // niSedhyavidhIyamAnayoranyonyasyAbhAvAtmatayA bhedasiddhArthabAdhanarUpaM prayujyate / dhruvabhAvavinAzavat / nityatvAnityatvayoranyonyAbhAvAtmakatvena bhedasiddhau parasparaparihArasthitilakSaNatayA viruddhaM vinAzitvaM nityatvabAdhane pryujyte| yathA nityaH zabdo vinAzitvAt / sa cAyaM parasparaparihArasthitiviruddhaH kvacit sAkSAd vA prayujyate yathA nityatvasya vinAzitvaM / kvacid dharmAntaraviroSagrAhiNA pramANAntareNa paramparayA baadhnaat| abAdhitaviruddhabhAvo vA pryujyte| saapekssdhruvbhaavitvvt| yathA sApekSadhruvabhAvayoH - sAkSAd virodhAbhAvepi dhruvamA vitvasya yad vyApakaM tena viruddhaM sApekSatvaM vyApyavyApakayozca vastutastAdAtmyAdayo yadvayApake virudhyate sa tadvyApyenApIti pramANAntarabAghanAdevAvadhRtaviruddhabhAvaM sApekSatvaM dhruvabhAvitvabAdhane prayujyate (1) yathA na dhruvabhAvI kRtakasya vinAzo hetvntrsaapeksstvaaditi| (279) - kasmAt punarhetvantarasApekSo na dhruvbhaaviityaah| 'tRtIyena ruupenn|
Page #537
--------------------------------------------------------------------------
________________ na bhAvanazvarasvabhAvaniyato bhAvaH 8. bhAvasvabhAvacintA (1) hetvantarasApekSo na dhruvabhAvaH hetvantarasamutthasya sannidhau niyataH kutaH / utpAdakAddhetorhetvantara--samutthasya dharmasya sannidhau sannidhAne niyataH kutH| yathA kAraNAntarasApekSasya vAsasi nAvazyaMbhAvaniyamo rAgasya / (2) na bhAvanazvarasvabhAvaniyato bhAvaH syaadett| bhAvaheturevAnityatvAkhyaM dharmaM bhAvanAzakaM janayati tena nazvara - svabhAvaniyato bhAva ityAha / bhAvahetubhavatve kiM pAramparyaparizramaiH // 280 // dharmasya bhAvahetu bhavatve'nityatvAkhyasya parizramairebhiH svIkRtaiH kiM prayojanaM / ( 280) 5 tathA hi (1) 511 bhAvanAzakasyeSyamANe pArampayeM nAzanaM janayitvAnyaM sa hetustasya nAzakaH tameva nazvaraM bhAvaM janayed yadi kimbhavet // 281 // sa bhAvaheturanyamanityatvAkhyaM dharmaM bhAvanAzanaM janayitvA tasyAbhAvasya nAzaka iSyate paraMparA / yadi tu tameva nazvaraM bhAvaM sAkSAd bhAvaheturjanayet / tadAkidUSaNaM bhavet / na kiJcit / (281) api ca (1) AtmopakArakaH kaH syAt tasya siddhAtmanaH sataH / nAtmopakArakaH kaH syAt tena yaH samapekSyate // 282 // yo yAvAnanityatvAkhyo dharma AtmA bhAvasya sa kimupakArakaH san vinAzako bhAvasya utAnupakAraka eva / tatrAdye pakSe siddhAtmano bhAvasya sataH sarvvato nirAzaMsyasya ka AtmA'nityAkhyo dharmo'nyo vA upakArakaH syAt / athaM dvitIyaH pakSa: (1) tadA'nAtmA upakArakaH syAt / tena bhAvena yo nAzakatvena samapekSyeta / upakAraka eva hyapekSyate anupakArakatve kA tasyApekSA nAzakatA vA / 1 ( 282) 1 vyarthA nAzahetukalpanA
Page #538
--------------------------------------------------------------------------
________________ 105b 512 pra0 vA0 vRttau0 (4 paricchedaH) (3) anapekSya eva bhAvo nazvaratve 1 atha nAzahetvayogAt / anapekSya eva bhAvo nazvaratAyAM tadA ( 1 ) anapekSazca kimbhAvo'tathAbhUtaH kadAcana / anazvarasvabhAvaH / yathA na kSepabhAgiSTaH sa evodbhUtanAzakaH // 283 // anapekSazca nAze bhAvaH kiM kasmAt kadAcanAtathAbhUto sarvadaiva nazvarasvabhAvatA'sya yuktA / yathA tvanmate sa eva kRtako bhAva udbhUtanAzaka unmukhanAzakAnityatvasvabhAvo nAzakAle'kSepabhAgaciravinAzI iSTaH / tathotpAdAnantaraM nazvarasvabhAvatayA vinazyediti / (283) 7 kSaraNamapyanapekSatve bhAvo bhAvasya neti cet / bhAvo hi sa tathA bhUto'bhAve bhAvastathA katham // 284 // kSaNakSayisvabhAvA bhAvAH svahetoreva jAyante / vinAzaM pratyanapekSatve bhAvasya yathA dvitIye kSaNe bhAvo nAsti tathA prathame pi kSaNe na syAditi / kSaNamapi bhAvasya bhAvo na syAditi cet / ayuktametat hi yasmAt sa bhAvastathA nazvarasvabhAva iSyate / yadA tu bhAva eva nAsti tadA'bhAve bhAvasya bhAvastathA nazvaraH kathamucyate (1) tato labdhajanmato bhAvasya kSaNAntarAnanuvRtternazvaratA / / (283) tasmAt / ye'parApekSatadbhAvAstadbhAvaniyatA hi te / *nyeva sAma 0 'asambhavadvibandhA ca sAmagrI kAryakarmaNi ||285|| ye bhAvA anapekSatadbhAvAH parApekSAM vinA smbhvddhrmvishesssNbhvaaH| te tasya bhAve dharmasya niyatAH / kAraNasAmagrIva asambhavadvibandhA vibandhakAraNarahitA kAryasya karmaNi kriyAyAM niyatA / paranirapekSAraca bhAvAH svanAza iti / "kSaNikAH sarvvasaMskArA" ityakampyaH saugataH siMhanAdaH // na yadiha tanna nyAyyaM tenoditena ca kiM phalaM / yadi bahuzastasyA vRttau guNaH kathaM kasya kaH / 1 antyA sAmagrI 5 dRSTAntaH
Page #539
--------------------------------------------------------------------------
________________ anapekSya eva bhAvo nazvaratve 513 yadi paramasau vyAkhyeyArthagrahasya virodhinI ( 1 ) vivRttiracanAmAtre tasmAt kRtotra mayAdaraH // AcAryazrImanorathananvikRtAyAM vArtikavRttau caturthaH paricchedaH samAptaH // likhiteyaM paMDi (ta) vibhUti candreNa yadatra puNyaM tadbhavatvAcAryopAdhyAyapUrvvaGgamasakalasatvarAzeranuttarajJAnaphalAvAptaya iti // ? sAdhyahetuvRSTAntopanayanigamanAni paJca / .? pA... kasya ityAdau avayavyekatvaM hetuH / tena sarvakasya prasaMgaH sAdhyaH / viparyaye sarvakasya sAdhyasyAbhAvaH sAdhanaM / tenAvayavyekatvasya hetorabhAvaH sAdhyaH / ( evaM vakSamANetyAdi) / avayavyekarUpa ( hetu ) tve ekasyAvRttau sarvasyAvRttiH ( sAdhyaprasaMgaH) syAt / viparyaye sarvAvRtteH sAdhyasyAbhAvaH sAdhanaM / tenAvayavyekatvasya hetorabhAvaH sAdhyaH / avayavyekarUpahetutve ekasya raktatve sarvasya ( prasaMga sAdhyaM) raktatvaM syAt / viparyaye sarvaraktatvasya sAdhyasyAbhAvaH sAdhanaM / tenAvayavyekatvasya hetorabhAvaH sAdhyaH / 65
Page #540
--------------------------------------------------------------------------
Page #541
--------------------------------------------------------------------------
________________ Appendix I pariziSTaM (1) 21-(112) a...thaa| kasmAdayaM vAttikanyAyena pramANa samucca yaM ] vyAcaSTe na punaH svatantrameva zAstramiti prazne praah| prAya ityAdi (1) ayamarthaH / cintayA karuNayA ca me pramANasamuccayavyAkhyAyAM ceto jAtAbhilASaM dignaagrcitshaastrsyaasyopkaaritven| tacca shrotRjnaapraadhen| padArthastUcyate (1) prAyo bAhulyena prAkRtasaktemA'nAnIco (?) dussttaanvyH| tIthikazAstrANi AcAryanItidUSaNAni viparyastajJAnaprebhavatvAt duSTAnvayAnyatazca prAkRtAni teSu saktiranurAgo yasya / kutaH prAkRtasaktirityAha / pratibalaprajJa iti atoso durbhASitamapi subhASitaM kRtvA tyajyate / apratibalaprajJatvAdeva cAcAryasubhASitAni svayaM yathAvad boddhumakSamo doSavattvena gRhItvA tairAcAryasubhASitairanarthI AcArye ca vidveSavAnbhavatItyAha (1) kevalamityAdi (1) na kevalamanarthI subhASitarAcAryAMyairapi tu vidveSTayapIpmalaiH parigataH san dignAgaM / kiM bhUtaM sUktAbhyAsaviddhitavyasanaM / vyavahitAnAmapi sambandhosti(1) zobhanamuktaM sUktaM tatrAbhyAsastatra vivaddhitaM vyasanaM tatraiva cAtyarthamAsaktatvaM anenopcitpunnyjnyaantvmaah| tasyaiva tthaatvaat| yenAnIM prAkRtasaktistena kAraNena samucca yo na paropakAraH prmutkRssttN| anyopakArostyeva prAyazabdasUcitaH (1) itihetau| iti heto smAkaM cintA (1) mahArthamapIdaM zAstraM na bahUnAmupakArakaM tatkathamasyArthasAphalyaM kuryaamityevmaakaaraa| AcArya vidveSaH anyopyanarthaheturato mahA nAcAryanItena viparItArthaprakAzanenAcArye vahumAnamutpAdyAnarthahetorjanaM nivartayiSyAmItyevaMduHkhaviyorocchAkArA karuNApyapi shbdaat| atrAnubaddhaspRhamiti dvitIyeneti zabdena cintaakrunnyorhetutvmaah| iti cintAkaruNAbhyAM cetazcirandIrghakAlaM pramANa samucca ya-vyAkhyAbhUtavArtikaracanAyAmanubaddhaspRhaM santAnena prvRttecchmiti|| ' pustakAnte kargadapatreSu vibhUticandreNaiva likhitm| 2"prAyaH prAkRte".(12) tyAdi kaarikaayaam|
Page #542
--------------------------------------------------------------------------
________________ 516 pra0 vA0 vRttau0 (4 paricchedaH) 2b 2 - (12) etadAha (1) pramA Na sa mu (ca) yotra zAstrakRtA vyAkhyAtuM prastutastatra prathamaM tannamaskArazlokAddhaM vyAkhyAnArhaM dvitIyaparicchedena vyAkhyAtaM / tRtIyaparicchedena tu pratyakSalakSaNaM saprabhedamazeSavimatinirAkaraNena yathAsvarUpato vibhaktam (1) avasara prAptamanumAnaM (1) tacca dvidhA (1) svArthaM parArthaJca (1) tatrAdyamA (dA) veva vyAkhyAtaM (1) prathamaJca taddyAkhyAnaprayojanamuktama'rthAnarthavivecanasyAnumAnAyattatvAdityanena pratyakSamapi "hyanu (mAna) balAdeva prAmANyaM labhate" ityAdi vyAkhyAtaM (1) vyAkhyeyasUtrantva 'numAnaM dvidhA trirUpaliGgatorthadRgityAdikaM pramANasamuccaye dvitIyapariccheda uktaM / tRtIyaparicchedaproktantu " parArthamanumAnaM "svadRSTArthaprakAzanami"tyAdikaM vArtikacaturthaparicchedena vyAkhyAya ityayameva vArtikaprathamAdiparicchedAnAmanukramanirdezaH / vArtikaJca vizeSAbhidhAnAdirUpaM yathoktaM " sUtrANAmanupapatticodanAttatparihAro vizeSAbhidhAnamiti lakSaNamayamevArthaH paroktaH / " sUtrANAndoSamudbhAvya parihAro yatra dIyate / vizeSacodanA cApi vArtikaM tatprakIrtitamiti / samuccaya sUtre svadRSTArthapadaM vyAkhyAtuM zAstrakRdAha / "parasya pratipAdyatvA" dityAdi / suvacArthastu vRttAvucyate / svArthamiti svasmai idaM svArthamarthena na nityasamAsaH sarvaliGgatA ceti vAkyena caturthI samAsaH / svaprayojanamityarthaH / yena svayamanumeyaM pratipadyate jJAnena tatsvArthaM (1) parasmai idaM parArthaM yena parebhyaH pratipAdayati trirUpavacanena tatparArthaM / nanu pramANamavisamvAdItyuktaM anumAnaJca pramANaM jJAnaM syAtkathaM vacanaM na doSaH upacArAt paramArthatastu jJAnamevAtrApi paricchedakaM trirUpavacane tasyaiva sUcanAt (1) vacanenaiva hi parovabodhyate na jJAnena (1) mahatI cAtra vimatiH pareSAmitIdaM vivecyate / svArthAnumAnamavasaraprAptamiti saGgatyAnantaraM nediSTatvAtpUrvameve " ti 22. prathamaM bhUtaM padadvayaM vyAcakSANenAnvayavyatirekavicArAtpra mA Na sa mucca yasya caturthaparicchedo [ dRSTAntavicAra ukto'nyApohavyAkhyAnena paJcamaparicchedo'nyApohavicAraH samarthitaH sarvasya vizeSaNavizeSyAdizAbdavyavahArasyAnyApoha eva yogAt / "hetvAbhAsAstato para" ityanena tu hetvAbhAsavicAraH SaSThaH paricchedaH - samarthita: ( 1 ) pUrvAparaparicchedayoranusandhAnaM ku ( 2b ) rvannAcArya devendra buddhiH / ziSyANAM sukhabodhArthaM pramANavArtika zarIramAkhyAtumAzaGkitaJca parihartuM prathamaparicchedArthAnusandhAnamapyAha / "AcAryIye" tyAdi / iyaJcAtrAzaGkA ( / ) yadyAcArya
Page #543
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTaM (1) : dharma kI ti nA pramANa sa mucca yo vyAkhyAtuM prastutastadA sa eva vyAkhyAyatAM kimityAdAvutkramyAnumAlakSaNaM vyAkhyAtavAn iti (1) asya prihaarH| AcArthIyetyAdi / AcAryotra dignAga stena praNItaM yatpramANalakSaNazAstraM pratyakSAnumAnaskarUpaprakAzakaM pramANa samucca yAkhyaM tannIterevodyotayituM prastutatvAt tasya vividha- . prakAraM vizeSeNa ca vArtikarUpeNa pUrvaTIkAkArAsadvayAkhyAM tIthikavima (1)taJcApatIya yathAsthitavyAkhyAnaM vyaakhyaa| tasyA nibandhanamanumAnaM na pratyakSaM tasyAnabhilApyavastubhedaviSayatvena nirvikalpakatayA svaarthopyogitvaat|| anumAne tu sA nibadhyate sarvavimatinirAkaraNA(ye) yathAsthitAviparItavastusvarUpasyAnenAkhyApanAt / vyavasthApyeti vizeSeNa pratibandhAkhyAnatastrirUpatayA pUrvamavasthApyetyarthaH / pUrvakAlabhAviktvApratyayena hi pUrvakAlatAsya jJApyate tathA 2b cAzaGkitacodyaparihAraH / svataH prAmANyaJcAsya sUcyate'numAnaM hi sunizcitatrirUpatayA viklpktvenaatyntnishcaayktvaat| svataH pramANamanenaiva cAzeSavimatyapAkaraNaM tIthikanigrahaH (A)ptavacanArthavyavasthAnaM sarvajJatAsAdhanaJca kriyate na prtykssenneti| etadeva pUrva vyavasthApitaM pratyakSasyApyetavalAdeva praamaannynishcyH| . . pratyakSarUpaM hi tadAbhAsepi sNbhvti| bodharUpatAyA arthAkAra............... 3-(12) saspaSTapratibhAsasya ca nirvikalpakatvena dvicandrAdijJAnepi saMbhavAnlavamanumAnasya svAbhAseSu nizcitatrarUpyasambhava ityanumAnabhUtakAraNathuddhidvAre- 3a jaiva pratyakSasya prAmANyaM nizcayaM / yadyapyAnye (? )SitamAtraM yathAvastu pravartate pratyakSantadapyasakRtpravattitavyavahAratayAnvayavyatirekAbhyAM vivecitavastvAkAra yathArtha samvedyata itynumaanpuurvkmevaitdnvyvytirekyornumaanruuptvaat| dRzyate cAbhyAsAtizayAtpratyakSamutpadyamAnameva pramANaM maNirUpyAdiviSayajJAnavattathA vidhatatsvata eva pramANaM bhrAntinimittasyAbhyAsenaiva niraakRttvaat| anyathA kathaM liGgajJAnaM pramANaM syAt / yatra tu kvacidviSaye bhrAntinimittApanayAsamarthantat tatrAnumAnAnizcaya iti ttpuurvmuktN| nanvanumAnamapi pratyakSapUrvameva nAyanniyamo vyApteranumAnena nizcayAt / na hi vyAptiApakasya tatra bhAva ev| vyApyasya vA tatraiva bhAva ityayaM niymo'dhykssenneksste| liGgamapi gRhItasambandhenaiva puMsA nizcIyate iti smbndhaapekssnnaattdpynumaanpuurvkmev| na cAnumAnapratibhAsakAle pratyakSaM vyApriyate ityuktN| na hi pratyakSapratibhAsavat svAbhAse'numAnaM smbhvtiitypyuktN| atonumAnamuktArthasAdhakatvAt pUrvamuktaM (1) athavA lakSyante skandhadhAtvAyatanAni yena zAstreNa tallakSaNazAstraM tripiTakaM (1) pramANaJca tadavisaMvA
Page #544
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA0 vRttau0 (4 paricchedaH) ditvAllakSaNazAstraM ceti pramANalakSaNazAstraM bhagavatpravacanaM na tIrthikAnAmiva zAstraM visamvAdakamalakSaNaJca vastusvarUpasyeti bhAvaH / tathA hi bhagavatAM vacanaM pramANopapannamanityAdivasturUpasambedyakaM cAthavA pramANaM pratyakSAnumAne tayorlakSaNaM bhagavataiva(3b) nirdiSTaM (1) yathoktama bhi gha meM "cakSurvijJAnasamaGgI pudgalo nIlaM jaanaati| name tu nIla mityanena nirvikalpakaM pratyakSamindriyajJAnamuktaM (1) manovijJAnasamaGgI tu nIlaM jAnAti / nIlamiti tviti / atrAdyena mAnasaM nirvikalpakaM . pratyakSamuktaM dvitIyena tu vikalpakaM mana uktaM / samvittistu jAnAtivRcanenoktA / na hi svayamaprakAzamanyaM prakAzayati bAhyaprakAzavat vizeSavacanamapyastyanubhavarUpaM jJAnamitivacanAt / yogijJAnamapi zrutacintAbhAvanAkrameNa tatraivoktaM (1) kAryAnumAnasya tu lakSaNaM ( 1 ) / (4a) 518 " dhUmena jJAyate vahniH salilaJca valAkayA / nimittairjJAyate gotraM bodhisattvasya dhImata" iti // svabhAvahetorlakSaNaM (1) "anityA vata saMskArA utpAdavyayadharmiNaH / utpadya hi nirudhyante teSAM vyupazamaH sukhamiti / atra hi tadbhAvamAtrAnubanghitvaM sAdhyadharmasyoktamiti svabhAvoyamukta etatpramANaM yena zAsyate bhagavadvacanena tatpramANalakSaNazAsakaM vacanaM zAstraM (1) tad bhagavaduktaM pramANalakSaNamAcArya dignAge na vyAkhyAtaM pramA Na sa mucca ye netyAcAryIyapramANalakSaNazAstrasya vyAkhyAtasyAnibandhanamanumAnaM atra vArtike, prathamavyavasthApitamuktaprayojanArthamityarthaH / avasaraprAptamiti sarvatraiva santo namaskArapUrvakaM pravarttanta iti sadAcArAnuvRtyarthaM vighnopazamanArthaJcAcAryeNa pramANa samucca ye bhagavato namaskArazloka uktaH / namaskAreNa hi puNyopacayo bhavati / sa ca pApaM nivarttayati virodhAt / pApaJca nivarttamAnaM svakAryamapi vighnaM nivarttayatIti vighnopazamano bhavati / bhagavatprAmANyanibandhanazcAnumAnamanantaramuktamityavasaraprAptA vyAkhyA bhavati namaskArazlokasya / "pramANabhUtAya jagaddhitaiSiNe praNamya zAstra sugatAya tAyine / pramANasiddhayai svamatAtsamuccayaH kariSyate viprasRtAdihaikata ( : ) / " ( pramANasamuccaye 111 ) ityasya // tatra yathA pratyakSAdipramANaM puruSArthopayoginonadhigatasyArthasya prakAzakaM samvAdakaJca tathA bhagavAnapi yatrotkRSTaH puruSArthaH * pratibaddhazcaturAryaMsatyalakSaNe tattve tadviSayaM hi jJAnamAsAdya mokSArthinAM mokSAdhigamAt / tasya
Page #545
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTaM (1) hyanadhigatasya prakAzako'visamvAdakazca bhagavAnnAnyaH iti prmaannsaapaatprmaannN| bhUta utpnnH| bhUtavacanamaprajAtasyezvarAdeH paraparikalpitanityasya pratiSedhArthamivArthastu sAmarthyagata iti na tadarthametaditi vakSyate / pramANaJcAsau bhUta zceti pramANabhUtaH / tasmai pramANabhUtAya praNamyeti yojym| nanu ca praNamanakriyayA vyApyamAnatvAt dvitIyayAtra bhavitavyaM tatkathaM caturthI (1) na ceyaM namaH zabdayoge yujyate namaHzabdena sakArAntena nAmnA tasyAvidhAnAt (1) na ca praNamyetyatra lyabante sosti / lyabantasyaikadezasyApratipAdakatvAdasakArAntatvAcca / ___ucyte| "kriyAgrahaNamapi kartavyami"ti kA tyA ya na vacanAtpatye - zete ityAdivadatra cturthii| bhASya kR tA tvayaM sUtrArtha evaM vrnnitH| prArthanAdhyavasAyAdikriyayA / prAptumiSTatamatvAllabdhakarmavyapadezayA praNatikriyayA'bhipriyamANasya saMpradAnatvavivakSAyAmatra cturthii| yadA tu kriyAmA kriyAntarAvyAptyA vivakSyate tadA karmaNi dvitIyA / evaJca nyAyamAzritya "gatyarthakarmaNI"tyAdisUtraM pratyAkhyAtam / amunA nyAyenaiva dvitIyAcaturyoH siddhatvAt na cAtiprasaMgaH ziSTaprayogAnusAritayA laukikavivakSAsamAzrayAdanyatrApi vivakSAniyamenaiva sAdhutvaM (4b) dRshyte| yathA brUma ityAdau parasmaipadamanyathA "karSabhiprAye kriyAphala" (4b) ityAtmanepadamatra syAt / vaktA hi para bodhayituM vacanamuccArayan kriyAphalayogI bhavatIti niytaatraatmnepdpraaptiH| anuccAraNavyavacchedena tu yadoccAraNaM - vivakSyate tadA na na bamo'pi tu brUma evetyetAvanmAtravivakSAyAM parasmaipadaM sNgtmevetydossH| sUtrakAramatenApyanugatArthA saMpradAnasaMjJetyatrApi kAyavAmaGamanaHpraNAmena bhagavantamAtmasAtkurvan stotrakartA ca bhagavate AtmAnaM nivedayatIti dadAti (1) kriyAvyApyena praNatikarmaNA'bhiprIyamANatAstIti nyAyyaiva saMpradAne caturthIti munitra ya matepyaviruddhaM sAdhutvaM / jagaddhitaiSiNe iti jagaddhitaM sA hyapAyaheyopAdeyayorAtyantike dAnopAdAne tadeSaNazIlAya praNamya kAyavAGamanobhiH praNAmaM kRtvA sa mucca yaH kariSyate iti smbndhH| etena praNAmataH pUjA vihitA (1) zAstra iti tRntRcau zaMsikSadAdibhyaH saMjJAyAM cAniTAvityauNAdika iT prtissedhH| duHkhakSayopAyopadezaH shaasnN| taccAtra hetvvsthaabhaavybhipretN| sugatAyeti / phalAvasthAnAbhidhAnAttacchAsanaM kurvan bhagavAn bodhisatvAvasthAyAM zAstRzabdenokto madhye tu namaskAreNobhayAvasthAyAH praNamya taamaah| ubhayI cAvasthA hetuphalarUpA hetvavasthA cAzayaprayogarUpA (1)Azayopi dvidhA sarvasatvatrANAkArobodhyA. lmbnH| prayogopi dvidhA vimukticaryAbhAvI bhUmigatazca adhimuktau ca prAyomi
Page #546
--------------------------------------------------------------------------
________________ 520 pra pra0 vA. vRttI0 (4 paricchedaH) ko daanaadyH| bhUmau tu vaipAkikAH pAramitAkhyAH ( / ) tepi dvidhA sAbhisaMskArAna(5a) bhisaMskArabhedena / bhUmayo hi sapta saabhisNskaaraaH| Abhoganimittabalena samAdheH pravartanAlavApi saptamyAM nimittaM nivartate nAbhogaM nimittazaGkAsadbhAvAdaSTamyAntvAbhogopi nivartate zuddhibhUmiprAptyobhayanivRtteH svarasavAhI smaadhirbhvti| yadvalAtsarvajagadarthasampAdako bhavati / sarvasaMvillAbhAya sarvAnuzAsako bhvti| sA ceyaM hetvavasthA bhagavatazcittotpAdAdArabhya bodhimaNDopasaMkramaNamAravidhvaMsanavajropamasamAdhiparyantA dazapAramitAtmikA / phalantvekAdazI bhUmiH / kSayAnutpAdajJAnaM bodhiH| hetvavasthA cAdAveva catuHsampadA vishissymaanntvaatsrvebhyo'tishyvtii| .. * azeSapuNyajJAnasambhArAbhyAso nirantarAbhyAso dIrghakAlAbhyAsaH satkRtyAbhyAsazceti smpcctussttyN| ihaiva janmani kAvyazAstrakalAdiSvabhyAsAnniratizayA guNaprakarSasampajjAyate (1) yA'nyemaM sApyazakyA cintyituN| tathaikajanmopAtakuzalena devAdI niratizayASTaguNaizvaryAdiprakarSasaMpad bhavati (1) kiMpunarvazitAprAptoparimitAnanyakalpAbhyAsopacIyamAnapuNyajJAnasambhAro na yAsyati parAM sampradamitya (s)mbhaavymett| kAraNavizeSAcca kArya viziSyata iti phalasampadapi caturSA vishissyte| prahANajJAnarUpakAyaprabhAvacatuHsaMpadyogAt / prahAgasaMpadapi caturdhA prakathyate / sarvahve(?) NaM prahANamatyantaprahANaM sarvasamAdhisamApatyAvaraNaprahANaJca / jJAnasampadapi caturdhA vishissyte| sarvavastujJAnaM anupadiSTajJAnaM ayugmjnyaannyc| rUpakAyasaMpadapi caturvidhA lakSaNasaMpat dvaatriNshnmhaapurusslkssnnprtilmbhaat| anuvyaJjanasampada (5b) shiitynuvynyjnpraapteH| blsNpnnaaraaynnblsmnvittvaat| vajrasArAsthizarIratAsampat dRddhaabhedyshriirtvaat| prabhAvasampadapi cturvidhaa| baahyvissynirmaannprinnmnaadhisstthaanvshitvsmpt| aayurutsrgaadhisstthaanvshitvsmpt| aavRtaakaashsuduurkssiptgmnaalpbhuprveshnvshitvsmpt| vividhanijAzcaryasarvadharmasampacca / upakArasampadapi ubhayAvasthAbhAvinI caturdhA viva (?)shissyte| dharmacakrapravartanApAyatrayasaMsAraduHkhAtyantanirmokSasvabhAvato yAnatrayasugatipratiSThApanato vaa|| sugatAyeti muSThu gataH prAptaH sarvathA sarvaheyaprahANaM jJAnAdisampadaJceti (1) sugataH zobhanaM vA gato'nubuddhavAniti sugato (1) jJAnArthotra gatiH pUrvatra tu prAptivacanaH / anena tu svaarthsmptphlaavsthaabhaavinyuktaa| pUrvantu hetubhAvinI parArthasampaduktA nirUpamA phalAvasthAbhAvinoM praarthsmpdmaah| tAyine iti / tapayale'neneti tAyaH sudRSTamArgopadezaH / so'syAstIti taayii| prekSAvadArambhANAM prayojanena vyAptatvAtsAkSAtprayojanamAha / pramANasiddhyai iti| pramANavyutpattaye
Page #547
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. pariziSTaM (1) . 59 . svaprayojanatvAnnArabdhavyamidaM pramANasiddhA ya mu khA dinaiva sAdhitatvAt (1) yat sAdhitaM tatra sAdhyate yathA siddha odanaH iti (1) vyApakavirodhamAzabkyAha (1) svamatAdviprasRtAditi hetau paJcamI (1) vistRtaprakaraNatArtho hi duHkhenAvadhAryata iti sukhabodhAyehakatra vyavasthApito'zeSavimatyapAkaraNeneti na punaruktatA dossH| ekata iti saptamyarthe tasi ) / zlokazcArya pramANakathanaprastAvAd bhagavatprAmANyasAdhako'nulomapratilomato jJeyaH / pramANaM bhagavAn jagaddhitaiSitvAt / yatazca jagaddhitaiSI ataH zAstA (1)yatazca 6a zAsakoto gotrabhedena prAjJajAtIyatvAt sugtH| sugatatvAcca sarvajagattrAyako'toyaM / pramANamiti anulomvyaakhyaa| __ pratilomatastu pramANaM tAyitvAt / tAyitvaM sugttvaat| tacca shaastRtvaat| etacca jagaddhitaiSitvAt / kAryataH kAraNAnumAnamiti vyaakhyaabhedH| tadatra zloke zAstrakRtA prathamArddha paJca padAni praNamyetyetattvaktvA'munA paricchedena vyAkhyAyante / nAdhikaM sugamatvAditi (1) . : . vyAkhyeyAhavyAkhyAnAt zlokavyAkhyetyAha / prAyazcAdhyAropitaguNA stutirnydevtaanaaN| bhagavatastvapratisamamahadbhUtaguNA stutiriti pratihatA apyatra prvrtnte| madhyasthA abhiprasIdanti / abhiprasannAstvatyantameva tatra hitabhaktayo bhavanti / iti stotrakartuH pareSAJca puNyopacayo bhavati / vyAkhyAturapi tathaiva sarva sampadyate (1) yathoktaM (1) "stotrakarturyathA puNyaM stuterbhuvi prvrtte| tayAkhyAtustathA sarvamiti vyAkhyA prvrtte|" tAJca shaastrkRdaah| "pramANamavisamvAdi jJAnami" (13)tyAdi / vArtika .. rUpeNa ceyaM vyaakhyaa| tllkssnntvaadityaakssiptN| vAttikasya ca lekssnnmukt| vakSyate vyAkhyA coddezanirdezApekSAkSepAtidezAdilakSaNA tatra yuktAtra yojyaa| tatroddezanirdezau smaasvyaaskthnN| apekSA ca puurvottraabhyaampekssnnN| AkSepo'rthAkSiptArthakathanaM (6b) vijaatiiyvyaavRttishc| ___ tadatra vRtti kA raH zlokapAtanikAM kurvan "pramANabhUtAye"tyetatsvayaM vyaacsstte| pramANaM jAta iti bhUtazabdaH prAdurbhAvArthaH / tenAjAtamavasthatvAnna pramANamityanantaramuktamvakSyate c| sarvazca zabdo'nyatra prayujyamamno'ntarbhUtopamArthaH prayujyata ityAha pramANamiveti (1)pramANazabdo jJAne mukhya itaratra tu kena sAdharmyaNopamAnopameyatvamityAha (1) 'avismvaadii'ti| prAptivAcI tu bhavatiH spaSTArtha ityaso na vivRtaH prAmANyaM prAptaH pramANabhUta iti| 66
Page #548
--------------------------------------------------------------------------
________________ pra0 vA. vRttI0 (4 paricchedaH) nanu bhAvanAbalaniSpannaniSkalpA vikalpA vikalpabhrAntajJAnAtmakatvAd bhagavataH pratyakSapramANasvabhAvatA sAkSAdastyeva kimupacArAzrayeNeti cedadoSoyaM sviklpjnyaanaavsthaashryennaabhidhaanaadityeke| idantvatra yuktaM (1) yadyapi yathoktapramANAtmakaH sadA bhagavAn tathApyasaMvyAvahArikosau'vasthAbhedastataH sAMvyavahArikapramANenopamIyate lokabodhanAya (1) amunaiva vyavaharanti muktA na lokottareNAtadvipa (kss)tvaaditressaaN| yathoktaM (1) "rUpaNavyapadezAbhyAM laukike vartmani sthitau / jJAnaM pratyabhilApaJca sadRzau bAlapaNDitAvi"ti // "pramANamavisamvAdi jnyaanmi"ti| avisamvAditvaM jJAnatvaJcAnUdya prAmANyaM bissiiyte| etacca pramANadvayavyApisAmAnyalakSaNaM (1) 7a... yadyapi cAlambanamanumAnasya bhrAntaM pravRttiviSayastu vAdha evaarthH| sAmAnya vizeSAkArAbhyAM svalakSaNasyaiva paricchedAdavisamvAditvaM tulyaM / arthakriyAsamarthapratibaddhaliGgApekSayAnumAnasya bAhya eva pravRtteriti tulyatvaM / manu cAdhyakSAnumAnAbhyAmapi pravRttasya kdaacitprtibndhaadismbhvaadvismvaadopi| tadAbhAsAbhyAmapi kAkatAlIyanyAyena smvaadopi| ataH kathametatpramANa- lkssnnN| ' ' na dossH| sadaiva pramANAbhyAM pravRttasya pratibandhAdapratibandhAdisambhave niyataH samvAdo na tvevaM tadAbhAse'vazyambhAvI smvaadH| pramANazaktirvA prAmANyaM sA ca pratibandhAdAvapyasti pramANayorna tvevaM tadAbhAsayoriti asAyameva / dvividhazca samvAdo jJeyadharmo jJAnadharmazca / atrArthamupalabhya pravRttAviSTArthaprAptiH samvAdo vissydhrmH| arthasAmarthena ttsideH| tadAkArajJAnotpattestvarthakriyAdhigativiSayidharmaH(1) satyapi bAhye'rthe tavyavasthAzrayaM jJAnameva tasya svasamvidrUpatayA bAhyaprakAzakaM svayaMprakAzarUpatvAt (1) tadevaM viSayadharmasyApi samvAdasma sambhavAjjJAnagrahaNaM kRtmityettkthynnaah| sa "punrrthpricchedye"tyaadi| sa punassaMvAdo viSayadharma ityanena sambandhaH / kadA punarasau bhavatItyAha / arthasya vicchidya pradatsAviti / paricchedaH prmaanndvyN| tattu itytraanyoH| pratyAsannakAraNatvamiti suucyti| ayantu bhedaH pratyakSAvikalpakatvAnna nizcayaH kintu vadAbhAsotpatteH / anumAne tu nizcaya ev| yadyevaM pratyakSeNAvikalpena mithyAphalavAdinAM vivekasya kartumazakyatvAtkathaM tato'tha paricchidya pravRttiriti ced (1) ucyate (1) dvidhA pratyakSAzrayA pravRttirAdyAbhyAsaktI c| tatra yA'dyA sArthagatA tatrAbhyAsasAmarthyAdyathAviSayamadhigatapATavaM sadasanmaNirUpyAdijJAnavadutpadyamAnaM yathAvastvevAkAraM paricchi
Page #549
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTaM (1) nddutpdyte| tadAkArasamvedanazca bAhyArthAdhigatiH sambinniSThatvAdarthasthiteniyatAkAraJca vedanaM dvairAzyenArthAnAM vyavasthApakam (1) etadvazAcca vidhipratiSedhavikalpaH / idamupalabhe idaM nopalabha iti bhavati / tathA bhUtaM tatsvata eva pramANaM puruSa bAhye'rthe pravarttayatItyarthaM paricchidyeti vacanaM ghaTata eva (1) anizcitavivekasya tu kAraNaparizuddhidvAreNa pravRtti ( : 1) atrApi yo'samarthastasya saMzayenaiva pravRttiH / kathantarhi paricchidyeti vacanaM etanmateneti ced (1) uktamatra tadAkArotpattimAtreNa tathA vyapadeza iti / saMzayena pravarttamAnaH kathaM prekSApUrvakArIti cet / ko virodhotra (1) na hi ya eva nizcayena pravarttate sa eva prekssaapuurvkaarii| tathA hi pravRttI hetudvayamarthasaMzayo'rthanizcayazca / nivRttAvapi dvayamevAnarthanizcayo'narthaM saMzayazca / tatrAdyena tudvayena yaH pravarttate nivarttate ca pazcAd yena sa prekSApUrvakArI bhaSyate loke / yadi ca nizcayenaiva pravRttistadA kRSIbalAdInAM kRSyAdiSvapravRtiH / na hi teSAmanAgatazasyAdiniSpattau nizcAyakaM pramANamasti / 523 kiM rUpo'sau viSayadharmaH samvAda ityAha ( 1 ) " yathA samIhite" tyAdi yathA yena rUpeNa sA X X X 4 - (1 / 2) tadevamupAdeyasya bhagavatpravacanArthasya sAdhakantadanyasya heyArthasya vAdhakamanumAnamAcArya dignAge noktaM "trirUpAlliGgato'rthadRgi " ( ti / ) atra tadviSayaJcAtha zabdavAcyamanyApohamazeSasaMkhyAdivipratipattinirAkaraNataH prathamaM prathamaparicchedena zAstrakRd vyAkhyAtavAn / anumAnameva sAdhakaM ( pravacanArthasya ) tIrthyAgamasya vAghakaJca na pratyakSaM ( 1 ) tasya sannihitaviSayatvAttatsvarUpasya cAnumAnenaiva vyavasthAnAtsarvavimatInAJcAnenaiva nirAkaraNAt (1) tathA hi trirUpameva liGgannaikalakSaNAdikaM (1) na ca darzanAdarzanamAtreNa heturgamakaH kintu pratibandhAt ( / ) sa ca dvirUpo nArthalakSaNo virodhasya [ parasya na parihArastvitilakSaNo'bhAvaH kathaM bhAvAtmakaH syAt vahninA sahAnavasthityA AlokaH kathamanukArAjjAyeta / anukAriNa. . ] cAtraivAntarbhAvAt (1) tathAnyApoha evAnumAnasya viSayo tadrUpaparAvRttavastumAtraprasAghanAnna paraparikalpitaM vyatiriktAvyatiriktAdirUpaM sAmAnyaM ( 1 ) na ca vidhimukhena zabdo vAcakaH kintvanyavyavacchedenAbhAva [bhAvavyavacchedavAcakatvAt ] iva bhAvepyanyavyava [ abrAhmaNAnItyAdau paryudAse] cchedabalAdeva ca viziSTArthapratIteranyathA yata eva vijAtIyAnna nivarteta so'nyarUpopi syAt ( 1 ) tadrUpavatsvarUpavadvA'nya (:) syAdanivRtterna cApauruSeyaH zabdastasya vivakSAkAryatvAditi sarvamaMtra prathamaparicchede proktaM ( 1 ) tadevam ( 1 )
Page #550
--------------------------------------------------------------------------
________________ 524 pra0 vA. vRttau0 (4 paricchavaH) ... "anumAnaM dvidhA svArtha trirUpAlliGgatIrthadRk (1) . ' pUrvavat phalamarthaH svarUpazcAtulyametayori"ti ( // ) atra pramANasa mucca ye dvitIyaparicchedazloke pUrvavaditi pratyakSa iva viSayAdhigatirUpaM pramANAdavyatiriktaM phalamanumAnepi jJeyamarthastvAlamvanaM pratyakSasya svalakSaNamitarasya tu sAmAnyAkAronyApoho viSayaH svarUpaJca spaSTAspaSTapratibhAsamatulyaM pratyakSAnumAnayorityetadvakSyamANAnumiti tyaktvAtivivAdAspada.. (1) X 2a. 5-(21) adhunA zeSa pramANa sa mucca ya prathamadvitIyaparicchedavyAcikhyA sustadAdinamaskArazlokaM ca vyAkhyAtu zAstrakAro dvitIyaparicchedaM prastauti / anantaraJcAgamacintAyAma (3 / 212) pauruSeyamAgamamapAkRtya yatpratijJAtaM sarvasya dRSTAdRSTaprakarSArthasya svargApavargAdeH paralokasya ca dezakaH puruSAtizaya eveti sa idAnI pramANabhUtaH sAdhyate nezvarAdiriti kathyate pravacane cAryasatyacatuSTayaM duHkhasatyapUrvakamuktaM nirUpaNakrameNa (1) yogI hi sAMsArikaduHkhArtaH prathamaM duHkhasatyaM nirUpya heyopAdeyaM sopAyaM paryeSata iti kRtvA zAstrakArastUtpattikramamAzritya yathA saMsAraH pravartate nivartate ca tathA prathamaM samudayasatyaM tadvimatinirAkaraNataH kathayastadanukrameNa zeSasatyatrayamazeSavimatinirAkaraNataH kathayatIti dvitIyaparicchedArthaH / sarvatra ca prekSAvatAM sambandhaM vinA vAJchApravRttiriti pUrvAparaparicchedasaMghaTanAtha sambandho'vazyavAcyaH (1) sa cAnantaryalakSaNo'nantarANAmapi pUrvavidyamAnopakArakatvAdAnantaryaJca dvidhA granthato'rthatazca (1) zAstrAdegirtharUpatvAttatrAnantaraparicchedasambandhoyaM dvitIyapariccheda iti (1) . 2b6-(117) tattvabodhAsamarthAnAM sadvRtyA mAnameyayoH / vyavasthAnamidaM zAstuH prvconugmucyte|| ye pudgalAH paramArthAdhigame jhaTityasaktA dharmAnusAriNo yoginazca teSAM satsaMvRttyA pramANaprameyavyavasthAnaM prmaarthe'sNbhvaat| yadAha naiyAyikacakracUDAmaNiH pramANa vA ti ke (2 / 5) _ "pra(r)mANaM (? NyaM) vyavahAreNa zAstraM mohanivarttanami"ti / bhagavAnapi paramArthabodhe'zaktAnavatA (ra)yitumuktavAn "kSaNikAH sarvasaMskArA anityaduHkhazUnyAnAtmA" diiti| etAni pramANopapannAnItyapi pratipAdayitumidamucyate //
Page #551
--------------------------------------------------------------------------
________________ 525 pariziSTaM (1) "parasya pratipAdyatvAdi"tyA (41)di| paro hi kilAvabodhayitumiSTo vaadinaa| sa yadi svasiddhenobhayasiddhena vA vAdyasiddhenApi svayamAgamanasiddhenaiva sAdhyamavabodhyate liGgena tadA vAdinaH kA kSatiH(1) na hIyaM rAjAjJA ubhayasiddhenaiva sAdhyaM saadhniiymiti| paJcaviMzatitattvasaMkhyAnakuzalAH sAMkhyA UcuH bauddhA na prti| acetanAH sukhAdayo buddhirvA utpattanityatvAdvA rUpAdivaditi / bauddhena hyAntarAzcidrUpAzca sukhAdayo buddhishcessttaaH| asadvAdI ca bauddho'sadevotpadyate kAraNavazena kAryotpatteH (1) na hi kArya svatantramutpadyate niranvayaJca naashmicchti| sAMkhyastu sadvAdI tasya sadeva kAryamutpadyate bIjabhAvena prAgavasthAyAmapi vidyate (1) kAryamAvirbhAvastUtpattivyaktirUpa (:)tirobhAvastu vinaashH| sa ca sAnvayo'nvayidravyasya vidyamAnatvAditi parAbhyupagatasAdhanenaiva svAbhimatamacetanatvAdikaM sAdhayatIti tadapanayArthaM svadRSTagrahaNaM / svayamiti vaadinaa| adRSTepi na nizcitaH pramANenArtha iti trirUpaM liMGgaM parairiti prtipaadyte'nen| AgamAditi. zlokenumAtumapi pr| 7-alamaticapalatvAtsvapnamAyopamatvAtpariNatiriva satvAtsaMgamena priyaayaaH| iti yadi zatakRtvastattvamAlocayAmastadapi na hariNAkSI vismrtyntraatmaa| % (abhAvaH) 8-(1185) abhAvaH / naivAbhAvaH kazcitsarveSAM kathaJcid bhAvAditi cet| a yathA tena santaM saprakAro'bhAvaH / zazaviSANayozcAyaM bhAvAt zazaviSANAbhAva- ... vAdinamupahasannAtmAnamevopahasati / zazAvayavabhUtaM viSANannAstItyabhidhAtanika: prstaavH| zazopyasti vissaannnycetyuttrsy| na hyayaM vissaannmaatrmphnte| yatastena pratirudhyeta kintu shshsmbndhi| yadyevaM sambandho nAstIti vaktavyaM na vissaannm| kimvai sambandhamAtraM vishissyte| viSANinAmapi viSANeSu drvysvbhaavH| svabhAvopi pratikArya kAraNabhedAt (1) tatkoyaM sambandhAbhAvo vAcya ityupaalmbhH| asti viSANinAM viSANasvabhAvabhedo na tadvat kiJcit zazasya bhinnasvabhAvaM viSANamiti cet| vayamapyetadeva bruumH| yo vA. sambandho nAstItISyate sa evaabhaavH| sambandhI vidyate na sambandha iti cet nipuNA vAco yuktiH / aGgIkRtasambandhaM dravyamapi neti cet| priyamanuSThitaM yadIdameva prathamamabhidhIyate
Page #552
--------------------------------------------------------------------------
________________ prasta na pariklezito devAnAMpriyaH syAditi / viruddhAvyabhicAryyapi saMzayaheturuktaH sa proktaH ( ? ) / anumAnaviSaye tasyAbhAvAt / na hi saMbhavosti kAryatvAbhAvayoruktalakSaNayoranupalambhasya vA viruddhAvyabhicAritAyAM / na cAnyo vyabhicArI / tasmAdava (zi) STabalapravRttamAgamAzrayamanumAnamAzritya tadarthavicAreSu viruddhAvyabhicArI sAghanadoSa uktaH / zAstrakArANAmartheSu bhrAntyA viparItasvabhAvopasaMhArasambhavAt / na hi asti sambhavo yathAvasthitavastusthiti svAtmakAryAnupalambheSu / tatrodAharaNaM sarvagataM sAmAnyaM sarva dezAvasthite: / . . . X X pra0 vA0 vRttI 0 (4 paricchedaH) 5 X ( bhUtacaitanyamatanirAsaH ) 9 - (1137) AstikAnAM mahAbhUtavyatiriktaM jJAnaM saMsarati janmAntarepi / nAstikAnAntu mahAbhUtAvyatiriktaM dRSTamAtre hyevaM te praahuH| mahAbhUtAnAmevAbhivyaktivizeSo madazaktivaccaitanyamiti / abhivyaktaM caitanyaM yasmindehe sa tathAbhUto dehaH svabhAvo yasya puruSasya sa tathA / pazcAd ghaTazabdena dvandvaH / nirddhAraNe SaSThyAH saptamyA vA dvivacanametat / avayavAvayavisambandhe vA SaSThI / tayoranyatareNa ghaTena puruSeNa vA saha dvitIyena varttata iti ca dvitIyaH / vyAjena ca mahAbhUtAvyatiriktaM caitanyaM prayogeNa sAdhayati / asti hi dRSTAnte'nutpatyAtmakasya kuDyasyAnyatareNa ghaTena sadvitIyatvamekenApi sadvitIyatve'nyatareNa sadvitIyatvaM sAmAnyena siddhamiti na sAdhyenAnvitaM nidarzanam / tathA ghaTasyApi sAdhyadharmiNo'zeSaghaTapakSIkaraNe tenaiva sadvitIyatvamayuktamiti sAmAnyenApi sAdhane tathAbhUtena puruSeNa sadvitIyatvaM pArizeSyAtsidhyatIti mano manyate / atretyAdi / tAdRzasya puruSasyAnuktAvapi icchAvyAptasya sAdhyatvAttasya cAsiddhatvAt dRSTAnte'nanvayadoSaH / sAdhyasAmAnyeneti / tAdRzaiva puMsA vizeSaNena sadvitIyatvaM sAdhyate ghaTasya yatoM vizeSApekSayA doSadvayaM syAtkintu sAmAnyenAnyatarasadvitIyatvaM dharmiNo vaktumiSTamatoyamadoSa itysaarm| sAmAnyasyaivAbhAvAt / sadvitIyaM hi ghaTena vA syAduktapuruSeNa vA / tatra ghaTasya sAdhyadharmitvenAzrayaNAt nAnena sadvitIyatvamabhedAt bhedAdhiSThAnaM hi sadvitIyatvaM / nApi puruSeNAnanvayadoSAditi / etadevAha (1) taveva sAmAnyaM na siddhyatItyAdi / anAptairabhyupagama uktaprakAreNa dehebhyontaraM nAbhyupagamyate pareNAnanvayAdidoSAt / tulyaM nAzepIti / yathA hi ghaTena ghaTasya sadvitIyatvaM virodhAtsAdhyamupapadyate / nApi tAdRzA puruSeNAnanvayazaGkayetyubhayAbhAvena sAmAnyena sAdhanaM tathAtrApItyAha / ghaTazabdabhedenetyAdi / na zabde zabdAnityatvaM sA
Page #553
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTaM (1) 527 dhyamananvayAzaGkayA / nApi ghaTA (b ) nityatvaM zabde sAdhyamasaMbhavAt / yadi ghaTAnityatvaM zabdaM prati jJAyate tadAbhyupetavirodhaH / zabde ghaTAnityatvasyAnabhyupa* gamAt / AdizabdAdanumAnavirodhopyanyadharmasyAnyatra bAdhyamAnatvAt / zabdabhedena ca kalpane sAdhyavikalatAdoSo dRSTAnte / asiddhena vinAzeneti / dharmivizeSAparigraheNa vinAzasAmAnyasya siddhatvAt / tadvata iti vinAzavataH / anyenaiva prakAreNa sadvitIyatvaprayoge'nvayavaikalyAdikamasmAbhiruktaM tayA tvanyathaiva parikalpya tulyadoSatApAdanaM kRtamityetatkathayitumAha / na hItyAdi / anyatarArthAntaratvaM sAmAnyaM ghaTe sAdhyadharmiNi kuDye ca dRSTAntadharmiNi upanItamiti pratikSiptaM sAdhyamiSTaM parasya sAdhyadharmigatamvAnyatarArthAntaratvaM sAdhyaM dRSTAnta bhagatamveti yAvat / kuto nAnAtve sati nAnatveti tat ( ? ) na hyatrAnyatarArthAntaratvaM kuDyadharmo ghaTesti sAdhyaM nApi ghaTadharmaH kuDye sAdhyamiSTamanve* tIti sAdhyavaikalyAdikaM brUmo yena tulyadoSatA syAt sAdhyadharma eva tAdRza iti (1) yathoktapuruSaghaTApekSayAnyatarArthAntarabhAvalakSaNaH nirUpyamANo na siddhosti ( 1 ) na hi ghaTasyArthAntarabhAvo virodhAt / dehasyApyananvayAzaGkayA neSyate tenetyetAvatA sAmAnyena zabdaH sAdhyate'yogavyavacchedena kenacidanityatvenAyogamicchantIti tatsaMbandha: sAdhyate ( / ) tathArthAntarabhAve syAt tadvAn kumbhopIti sUtraM vyAkhyAtumAha / anyatarArthAntarabhAvastviti / tu zabdo vizeSe / yathA'nityatvaM vastudharmo na tathA sadvitIyatvaM vastudharmaH / icchAbalena ca vyavasthApanAt / na hyetatkAryaM svabhAvo vA bhAvasya yujyate tvicchAbalena saMcAryArthAntaratvepi varttamAnatvAt / tadvAn kumbha ityasya vivaraNamanyatarasadvitIyaghaTa iti... X X (hetuH ) 10- ( 331) kAntika eva prANAdiH / sAdhAraNamapi khalu prameyatvamasaMskRtApa - b vaadinH| asamanvayayogAt / avyabhicAritAnvayaH sa pakSa evAstIti / anvayanameva hetumAha / atrApi kathamavyatireko vipakSAt / kathamvA pakSa vAstIti / kiM ( sapa) kSasyAvadhAraNasya phalaM yadi na vipakSe'stitvaM vyavacchidyale vyavacchede vA kathamavyatirekaH / na hi sattA pratiSedhAdanyo vyatirekaH / vipratiSiddhaM caitat / nAnvayo na vyatireka iti / ma evaM khalu netyanvayapratiSedhaH sa eva vyatireka iti / tatpunaridamAyAtamasatovyatirekAyogAditi / atredameva punarvAcyaM kathamasato'nvayapratiSedha iti vasturUpAnukarSI khalvasati pratiSedho na sambhavet / na hi
Page #554
--------------------------------------------------------------------------
________________ 528 pra0 vA. vRttau0 (4 paricchavaH) paryudAsa evaiko naJo vissyH| kintahi (1) pratyakSapratiSedhopi / na hi tasyAsati virodhH| so pi na smbhvti| adhikaraNAdyarthAnAM pratiSedhaviSayopadarzinInAM vibhaktInAmayogAditi cet / uktottrmett| tasmAnna hetuH kazcidanvayI nAma / na ca prameyatvasya vipakSe'nvayAtmA sH| trividho hi dharmo bhAvAbhAvobhayAzraya ityuktH| nAbhAvasya' kazciddharma iti cet| nanvayamevAsya dharmaviraho dhrmH| na hi vasturUpameva dharmA asantopi hi kenacitprakaraNena imaM vyvhaarmupniiynte| anyathA hi tatrAvyavahAra eva syAt / na ca satAmapi paramArthataH kazciddharmamibhAvaH / kevalaM buddhireva sambandhamuparacayatItyuktaM vA ti ke / buddhikRtA ca ghaTanA'satsu kena vAryate / sadasadubhayAnubhayavyavasthAzca tadatatsamayavatAmanizcitasAdhanA naikAntagrAhiNyaH syustasmAdyathA kathaJcidapyanenA (sattA) nishcitaaH| prameyAste vktvyaaH| na hi bhAvaviSayameva pramANaM / avisaMvAdalakSaNatvAtpramANasya / ullasatI tadvAre na vyvsthaapyet| na cetsvaviSaye pareNa vaadhyet| tadanyapramANalakSaNama-- stIti prmeyo...........| 11-"abhiprAyAvisaMvAdA" (2056)di| "mnniprdiipprbhyori"-(2|57) tyAdi vA ti ka zloM ka dvayavRttau vakSyate / kecidAhuH (1) yadi maNiprabhAyAM maNijJAnaM bhrAntamapi samvAdAdanumAnamiSyate(0) pramANamavisamvAdivacanAt tadA pratyakSAnumAnavyatiriktaM tRtIyamidaM pramANamApatitaM (1) tathA hi maNiprabhAyAM maNibuddherna pratyakSaM bhrAntatvAtsavikalpakatvAcca / pratyakSatvaM tvetadviparItaM / naapynumaanmlinggjtvaat| na cApramANaM vstusmvaadaat| aMtrocyate / anumAnamevaitat (i) tathA hi sAmAnyamanumAnasya lakSaNamanantaraM sthApayiSyate (1) parokSasyApyanyataH smbndhaaprtipttirnumaanmiti| iha ca maNau maNiprabhAsambandhAttatkAryatvAt tasyAzca prabhAyAM maNibhrAntirutpadyate (1) tataH kaarylinggjtvaadnumaanmev| tathAhi (1) maNiprabhAyAmAdAvabhrAntameva ckssurvijnyaanmupjaayte| tena ca kAryaliGgasvarUpamadhigataM yataH svalakSaNameva linggN| tAdAtmyatadutpattibhyAM ca gamakatvaM sthitN| na ca kalpitarUpasyAnyatvaM / tAdAtmyatadutpattI vA stH| - kathaM svalakSaNenAnvaya iti cet / na brUmastenaiveti kintu tajjAtIyena svala kSaNAntareNa / tathA coktaM (1) tajjAtIyopi hi nAmAbhedavivakSAyAM sa eveti (1) * tasmAt samAnajAtIyasvalakSaNAnyeva vijAtIyavyAvRtyupAdhikAni sAkalyenA pekSitAni saamaanymityucynte| yatrApi kRtakatvAdayo vyavasthApyante tatrApi mUDha
Page #555
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTaM (1) 529 pratipAdanopAyavidhAnArthI dharmadharmivibhAgaH (1) gamakantu liGgaM svalakSaNameva (1) tathA cAha (1) dharmadharmitayA bhedaH kalpito nArthopIti / dhUmAlliGgAlliGga- - (b) ni jJAnamutpadyamAnaM na dhUma evAdhyAropeNa pravarttate kintvanyatra pradeze / maNi-bhrAntistu maNiprabhAkhya eva liGge liGginamAropayantIti cet / tataH kiM na (:) yatA (1) sambandhAdutpannatvaM hIyate dezabhrAntiratrAdhiketyetAvattu brUmaH ( 1 ) tatraiva deza maNiprApakatve mAbhUtprAmANyaM maNimAtraprApaNe tu kenAnumAnatvaM vAryate (1) sarvaJcAnumAnaM bhrAntamiSyata eva / maNibhrAntAvanvayavyatirekasmaraNannAstIti cet / yadi nAsti na tAvatAnumAnatvAbhAvaH yo hyanvayavyatirekAvasmRtvA drAgeva ghUmAhinaM pratyeti tadA kiM tajjJAnamanumAnaM neSyate / trirUpAttu liGgAttadutpadyata ityetAvatAnumAnamiti brUmaH / yadyanumAnameva maNiprabhAyAM maNibhrAntiH kimarthaM hi sA dRSTAntIkriyate ( 1 ) na hyanumAnasya sAmAnyenAvisamvAde sAdhye'numAnasyaiva dRSTAntatvaM yuktaM / ayamapyadoSo yato maNibhrAnte bhrAntatvepi paro vaktRvisamvAdamAtramicchati / anyasya tu dhUmAdiliGgasyAbhrAntatvaM vastupratibhAsitvaM cAnyathA hyavisamvAditvaM na syAdityato maNibhrAntirdRSTAntatvenopAdIyate iti / tadetadbahutaraJca duHkhaJca durupapAdaJca visambAdakaJcAsambaddhaJceti na viduSAM prItikaramiti vayamatra brUmaH // 11 11 // maNiprabhAyAM maNijJAnaM na pramANaM satyArthAjanitatvAnna pratyakSaM / nApyanumAnaM ( 82 ) tallakSaNAbhAvAt / yo hi yallakSaNahInaH sa tena rUpeNa vyavahriyate yathA gaurvAjirUpeNetyatiprasiddhametat (1) trirUpAlliGgAnnizcitAdanumeye jJAnamanumAnaM (1) tadatra - nAnvayo ( 1 ) na hi yA yA prabhA sA sarvA maNirityanvayaH siddhyati (1) nApi vyatiko ( 1 ) yo maNirna bhavati sa prabhApi na bhavatIti / vyApyavyApakabhAvAsiddheH / nApi pakSatvaM maNyAkArajJAnasya prabhAjanitasya mithyAtvAt / na cAgRhItasambandha liGgAdanumeyaM pratyeti / yopyavidhAnena drAgeva pratyeti sa pUrvameva gRhIta - sambandho'numeyaM liGgAtpratipadyate'nyathA pratipatterayogAt / nApi dhUmavadvahneH kAryatvena maNeH prabhA pratibhAsate kAraNarUpeNaiva tasyAH pratibhAsanAjjJApakatvAcca (1) nizcitaM liGgaM bhavati nAnizcitaM sandigdhadhUmavat ( 1 ) na cAtra nizcayosti mithyAjJAnatvAt / " yattUktaM (1) prabhAyAmabhrAntameva cakSurvijJAnamAdo jAyate tena kAryatvaM prabhAyA nizcIyata iti ( 1 ) tadetadatisAhasamindriyajJAnamevedaM spaSTatvAt viraktajJAnavat bhrAntamindriyAdidoSAt prabhAM maNirUpeNAvicchindadutpadyate ( / ) na ca tatra prabhAkAro vedyate (1) na cAsamvedyamAnAkAramAlamvanaM sarveSAmAlamvanatvaprasaMgAt ( / ) na ceyaM 67 1
Page #556
--------------------------------------------------------------------------
________________ 530 , pra0 vA0 vRttau0 (4 paricchedaH) mAnasI bhrAntirindriyadoSanivRttau punaH svarUpeNaiva vissygrhnnaat| na ca tAdAtmya pratibandho maNiprabhayorbhedAt viSaye cAdhigate jJAnasya prmaannaaprmaanntvnyceti| (8b) (8b) tena hi niviSayA kasyacitpravRttirastyatra ca maNijJAnaM prabhAviSayaM na ca prabhA maNiryena yathAdhyavasAyaM pravarttamAnaH sa kRtI syAt / anumAnantu liGgarUpatAM na vyabhicarati (1) anarthajanyatayA ca tanmithyAjJAnaM bhrAntantu sAmAnyAkAraNAvijAtIyavyAvRttarUpatA hi vastunaH sthitaivAnyathA vijAtIyatadrUpamapi tadvastu syAditi tadAkAro vstusndhaayii| prabhAyAntu na maNirUpatA vijAtIyavyAvRttarUpAsti prabhAmAtrAlambanatvAt (1) anumAnasya tvanumeyAkAratvena vastusaMsparzAt (1) sati pratibandhe prAmANyaM prabhAyAntu maNijJAnaM naivamiti nedamanumAnam (1) ata eva "vAdiprativAdiprasiddhapakSAdvahiHsthitamiti dRSTAntIkRtaM pratibandhasyAtyantamAhAtmyapradarzanArthaM yadevaM prakAramavisamvAdakaM paramArthena tvapramANamevedami"tyantaM mithyAjJAnatvAdata eva zAstrakAro vkti| ... "mithyAjJAnAvizeSepi vizeSo'rthakriyAM pratI"ti / * etadeva- vyaacsstte| atra hi mithyAjJAnAtpradIpaprabhAyAM maNirUpeNa grahaNAnnedaM viziSyate kintu mithyAjJAnamevedaM kapA...... puTakuJcikAvivaradRzyamAnAyAM pradIpaprabhAyAM maNijJAnavat (1) mithyAjJAnatvamanUdya vyatirekamAha (1) "vizeSo'rtha kriyAM prtii"ti| apishbdstvtraatishy| tadevaM zAstrakAravacanaM nyAyaJcollaMghya yatprAmANyapratipAdanaM tadatra kpttprkttnmitysaarvicaaraadvirmyte|| 12-evamapi yadA samvati (?) tadAnumAnasya sutarAmavisaMvAdaH (1) 13- (1 // 37) yadyapyapUrvasatvAprAdurbhAvo buddhAzcAparyantAstryadhvasu tathApi na sNsaarkssyostyaakaashaakssytaaprynttev| ekaikasyAM dishynttvaatstvvaahoH|| anyatra gatacittopi cakSuSA ruupmiiksste|| tatsaMketAgrahastatra spaSTastajjA ca klpnaa|| sAmAnyavAcinaH zabdAstadekArthA ca klpnaa| abhAve nirvikalpasya vizeSAdhigamaH katham // tadupekSitatatvAthaiH kRtvA gjnimiilnm| kevalaM lokabuddhyaiva bAhyacintA prtnyte||
Page #557
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTaM (1) 531 ko vA virodho bahavaH saMjAtAtizayAH pRthak / bhaveyuH kAraNa buddheryadi naamendriyaadivt|| bhinnakAlaM kathaM grAhyamiti ced grAhyatAmviduH / AsvAdya kopi lavaNaM jalamekadeze sarvaM tatheti lavaNAmbhasi vetti yadvat / dhUmaM mahAnasabhavAgnibhavamviditvA sarvantatheti nipuNastrigatyavaiti (?) // yeSu satsu bhavatyeva yattebhyo hyasya klpne| taddhetutvena sarvatra hetuunaamnvsthitiH|| rUpagandharasasparzasamudAyaghaTe ythaa| pRSThajasyAvasAyaH syAdrUpagrAhiNi caakssusse|| adhikovasAyodhyavasAyaH dhUmamekaM dRSTvA sarva vahnimadhyavasitavAn // anupalambhasahAyena pratyakSeNa mayAgnijanmA dhUmaH paricchinna iti sakalatadanyApoDhavyaktijAtamantarbhAvyaiva tadvatotpannasyAdhyavasAyasya smvednaat| cakSuvijJAnena rUpamAtra dRSTaM tadvalotpatnapRSThajena vikalpena rUpagandharasasparzasamudAyo ghaTo mayA dRSTa itydhyvsiiyte| atra vipratipattI pramANavyavahArocchedaH syAt / anumAnapatra--15 sarvajJamiti-25 pratyakSa-44 . parArthAnumAna-55
Page #558
--------------------------------------------------------------------------
Page #559
--------------------------------------------------------------------------
________________ APPENDIX II. . pramANavArttika-vRttistha-kArikApratIkAnukramaNI akAryakRti tatkAri 3 / 110 ajAtapUrvasAmarthyAt . 22246 . akrameNa grahAdantya 2 // 487 ajJAtavyatirekasya 4 / 211 akSayitvaM ca doSANAM 2145 ajJAtasya svayaM 2016 akSavadrUparasava 11450 ajJAtArthaprakAzo akSAzrayaM cedyatkiJci 2 / 295 ajJAnayuktA tRSNava . 12191 akSINazaktiH saMskAre 1200 ajJopadezakaraNe 1132 akSNoryathaika Aloko 2 / 265 aJjanAderiva vyakteH 31147 akhyApite . 4 / 21 aNUnAM savizeSazca 2 / 196 agatInAM kimAdhAre 170 atatkArivivekena 3 / 110 aguNagrAhiNo (pi) 2157 atatkAryaparAvRtti --- 33139 agRhItvottaraM jJAnaM 21515 atatkAryArthabhedena . 3282 agnisvabhAva S sa0 ta0 50 3 / 35 atatsamAna 2 / 20 *[agnerathIntarotpattau bhavet 33272 atatsvabhAvo'nubhavo 2 / 275 aMgameva tayA'siddhaM 4 / 88 atadAtmani tAdAtmya 20361 agrahAdekabuddhi 2 / 228 atadrUpe ca tAdrUpyaM 3 / 249 agrAhakaH syAtsarvasya 2 / 272 atadvAnapi 4 / 236 agrAhyagrAhaka 2 / 272 atadvAnabhisambandhAt 4 / 237 agrAhyaM na hi tejosti 21528 atAdrUpyeNa bhedo 2 / 313 aMgameva . . 4 / 88 atiprasaGgAt karma 33158 acetanattvAnnAnya 150 atiprasaMgAd yad 1138 *bandhanI[ ]sthaH pAThaH from the Ms. (PVb. See pramANavArtika svavRttiTIkA) belonging to the Monastery of Tag-la (Tibet) supplied by Nyayacarya Abhaya simha. S=snmtitrk| P-prmeyklpmaartnndd| V=jyaayvaartiktaatpryttiikaa| B=bhaamtii| -
Page #560
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANavAttikam 2] atiprasaGgo'bhAva atizaye vA atItamapadRSTA atItAdivikalpAnAM atItAjAtayopi / atItAnAgataM vAcyaM atItAnAgatApyarthe atItArthagrahe siddhe atIndriyANAmarthAnAM atIndriyArthavit ato jJAnaprabhA ato na rUpaM ghaTa ato lakSaNazUnyattvA ato hi dharmammibhyAM atyantabhedAbhedau atyAsanne ca suvyakta atrAnarthakriyA atrApi loke atrAbhyupAya atha kasmAt atha prasiddhi atha notpadyate tasmAna atha buddhastathAbhAvAnna atha vAdISTatAM brUyAd atha vA bruvato athAtmarUpanno atha sAnubhavaH atha svarUpaM na tarhi atha heturyathAbhAva . athAjJAnaviziSTA athAtra dharmoM athAnagni 2 / 27 athArthasyaiva .. 2 / 465 3 / 161 athApi tapasaH zaktyA . 12278 2 / 180 athApi bhAvazakti 3 / 292 21519 athArthasyaiva kazcitsa 2 / 433 32207 athAzaktaM kadAzaktA 2021 .. 2018 athAstyatizayaH S. 3 / 182 2 // 34 athaikAyatanattvepi . 2 / 197 2 // 369 adarzanAjjagatya . 2 / 362 2292 aduHkhotpAdahetu 1 / 205 3 // 316 adUSito'sya viSaye 1224 338 adRzasya viziSTasya 4 / 153 1103 adRzye nizcayA . 4 / 276 22215 adRSTagrahaNeAde 2 / 239 4 / 40 adRSTadRSTayonyena 2 / 468 3175 adRSTanAzAdagati . 11265 - 2413 adRSTapUrvamastIti 11168 ___3 / 93 adRSTaheturapyanya 3 / 243 41122 adRSTAntamatItArtha 2 / 180 4 / 92 adRSTAvaraNAnno 2 // 343 2 / 191 adRSTimAtramAdAya .. 4 / 207 33322 adRSTirmandanetrasya 1184 20452 adRSTaH pratiSedhAcca 3 / 119 11267 adRSTaikArthayogAdeH 21455 . 4 / 45 adeharAgAdRSTazca 1 / 189 4 / 118 adoSazca tadanyopi 11150 2 / 444 advayaM zabalA 4 / 132 2 // 321 adharmamUlaM rAgAdi 41107 21447 adhUmaheto--masya 3 / 36 1 / 113 anakSajatva 2 / 189 2180 anakSajasvasiddhayartha 2 / 289 4145 anagnijanyo dhUmaH 2 // 395 3 / 35 anagnizcedadhUmo'sau 4 / 257
Page #561
--------------------------------------------------------------------------
________________ za205 anaMgIkRta anadhyavasitA . anadhyavasitAvagAhana ananyatve vinA ananyattve'nvayAbhAvA ananyabhAk sa evA ananyasattvaneyasya ananyahetutA tulyA ananvayAdvizeSANAM ananvayI dhiyo / ananvayopi dRSTAnte anapekSazca ki anapekSitabAhyArtha anapekSitabAhyArtha anapekSitasAdharmya anapekSya na ce anapekSya yadA kArya anapekSyAkhilaM anisvabhAva anabhivyaktazabdAnAM anayoH saMpratibaddhA anarthAkArazaGakA anarthAntarahetuttve anAtmabhUta anAditvAd anAdivAsanodbhUta B. anAdivAsanodbhUtaM V. anAyavizeSANAM a(nA) nantaryato anAnAtmatayA bhede anA (ntarIyakatArthasya anAzakAya kArikA-pratIkAnukramaNI 4 / 262 . anAzrayAtsadasato 263 4 / 286 anAzrayAnivRtte 11116 4 / 288 anityatAvyA 3 / 261 3 / 273 anityatAzrutistena 2 / 111 21151 anityattvasahetutve 4 / 175 36171 anityattvena yo 282 anityattve yathA'kArya 3 / 192 21158 anityaM yatnasambhUtaM 33251 2 / 128 anittyavyApitAyAzca 3 / 263 2 / 168 [anityAvyAptitAyAJca --3 / 261 4 / 32 anittyAtprAha teneva za256 41283 anityAdezcAcaitanya 10217 3.65 anirAkaraNe teSu 33115 2 / 185 anivRttiprasaGgazca 153 2 / 363 anizcayakaraM prokta- 12118 2 / 186 anizcayaphalaM proktaM 2 / 94 11165 anizcayaphalA 4 / 277 4 / 89 aniSiddhaH.pramANAbhyAM 4 / 91 3 // 37 aniSTaJcetpramANaM 4 / 215 3 / 398 aniSTAdA 3235 1 / 222 anIpsitamasAdhyaJce 471 2 / 371 anuktAvapi pakSasya 4 / 23 197 anuktAvapi vAJchAyA 4 // 31 2 / 303 anuktopIcchayA vyAptaH 4 / 29 3 / 246 anudAharaNaM sarvabhAvA 31267 3 / 204 anumAnaJca jAtyAdI 2 / 154 4 / 234 anumAnaprasAdhya . 41117 3 / 296 anumAnasya bhedena 4192 2 / 106 anumAnasya sAmAnya 4180 , 4 / 231 anumAnAdanittyAde 2 / 102 4147 anumAnAnumeyArthavyava 41183 1167 anumAnAbahirbhUtA 4 / 129
Page #562
--------------------------------------------------------------------------
________________ anumAnAbahirbhUto anumAnA(zrayaM) liMgaM anumAviSaye neSTaM anuyAntIma anekattveNuzo anekamapi yadyeka anekayA tadgrahaNe [anekazabdasaMghAte anekazabdasantAnaM anekAMgatayA anekArthAbhisambandhe anekArtheSu zabdeSu banekAvayavAtmatve anenadeha anekAntikatAkArya anekAnto'prameya anaikAntikatApattana anaimittika antaraGgaM tu sAmarthya . anyatra gati anyatra nAnyasiddhi anyatra vartamAnasya anyatrAtmI anyatrAdRSTarUpa anyatrAdRSTaya anyatrApi samAnaM anyattve tadasambaddhaM anyatsaMvRtisat anyat sitAdyabhivya anyat svabhe anyathA kumbhakAreNa anyathAtiprasaGga pramANavAttikam 41101 . anyathA darzanApekSaM 12287 anyathA dharma 42 anyathA para 21170 anyathArthasya 2 / 410 anyathA vastu 33102. anyathA vyabhicArI 20491 anyathA zazazRGgAdau . 36256 anyathA saM 36256 anyathA sarvasAdhyokte 3 / 248 anyathA syAt padArthAnAM 3 / 228 anyathAsyoparodhaH 33319 anyathA hyatadAkAraM . 3149 anyathA hyana 21527 anyathA hyAdyamevaikaM 37 anyathaikanivRttyA 2265 anyathaikasya dharmasya 3 / 161 anyathaikasya bhAvasya 3 / 159 [anyathaikena zabdena 4 / 20 anyathaivaMvidho 2 / 175 anyathaivAvabhAsante / 2 / 80 anyadeva tato rUpaM 3 // 152 anyasmaraNabhogAdi 10247 anyasya vinivRtyA 4 // 211 anyasyAnyattva 2 / 172 anyaH svayaM bravImI 2 / 135 anyArthAzaktiviguNe 2 / 27 anyArthAsaktiviguNe 2 / 3 anyAvizeSAdvarNAnAM 21437 anyena vA yadi 2 / 305 anyeSu satsu dRzyeta 1215 anyeSu satsva 4 / 103 anyeSu hetvAbhAseSu 2 / 172 3 / 16 3331 4 / 275 3150 35 41166 3 / 324 4 / 25 4 / 230 4 / 137 2 // 380 4 / 272 2 / 387 . za25 2287 2 / 358 3351 4 / 137 2 / 355 31305 za271 4 / 209 2 // 359 3 / 325 11114 22521 3 / 247 3 // 62 2272 2072 4162
Page #563
--------------------------------------------------------------------------
________________ 3224 3 / 327 . 20478 2 / 448 32 33 2 / 18 2 / 73 za20 - kArikA-pratIkAnukramaNI anyairakAryabhedasya 2 / 242 apauruSeyaM sattyArtha' anyokSabuddhi 21188 apauruSeye sA nAsti anyonyapratyayApekSA 4 / 217 aprakAzAtmanoH sA anyonyabheda 4 // 279 apratyakSAM dhiyaM anyonyaM vA tayo 33176 apravRttapramANa anyo'nyasya [vinAzostu] 3 / 270 [apravRttiH pramANAnAM [3 / 271] apravRttira anyonyAvaraNanteSAM 21414 apra[] mANye ca anyonyAzraya 3 / 113 abAdhakamasiddhAva anyo vA racito 3 / 240 abAdhyabAdhakattvepi anyo vArabhito yatnaH 3 / 242 abAhyAzrayamatreSTaM anyosyAM rUpaM / 21481 abhAvaM darzaya anvayavyatirekAbhyAM 3 // 37 abhAvapratipattau syAd anvayavyatireko vA 3 / 135 abhAvAnna anvayAccAnumAnaM 2 / 237. abhAvAdakSabuddhInAM anvayi zabdato'nvayi 2 / 168 abhAvAsambhavAtteSA. anvayo vyatireko vA 3 / 290 abhAve karaNagrAma [anvayo hi0 bhedAnAM 3 // 188 abhAve nivikalpasya aparAmRSTata 3 / 189 abhAve'rthabalAjjAtai apavAdaH sa tu 2 / 293 abhAve vinivRttazce 21461 abhinna prati api cAsadguNAropaH 11248 abhinnavedanasyaikye api cedaM yadAbhAti 2 / 438 abhinnA iva api pravarteta pumAna 3 / 92 abhinnAbhedi apunarbhAvataH 1158 abhinetyucyate apekSAto hi bhAvAnAM 3 / 34 abhinna (bhi . apekSeta paraM kArya 3 / 279 abhiprAyavisaMvAda [apekSeta paraH kArya 3 / 280 abhilApadvayaM neSTaM apekSya tatsmRti 3 / 303 abhilApAcca bhedena apauruSeyatApISTA . 3 / 239 abhUtAnapi pazyanti apauruSeyatAyAJca 3229 abhUtAn SoDa apauruSeyaM mithyArtha 2225 abhedavyavahArazca api cAyA 41228 4 / 117 2074 1131 2 / 392 4 / 247 2 / 265 2 / 183 2066 2067 za110 - 2 / 278 377 2 / 279 2 / 254 2 / 279 2056 2 / 538 1193 2 / 282 2 / 271 33135
Page #564
--------------------------------------------------------------------------
________________ abhedina ivAbhAnti abhede tu virudhyete abhyAsajA pravartante abhyAsAnna abhyAsena vizeSepi abhyupAyavicAreSu abhyupAyaH sva abhyupAyepi bhedena abhyUhyaH zrAva ayathAbhiniveze ayamapyayameveti ayameva na ve ayamevaM na ve ayuktaM na ca saMsthAnA ... ayogaM yogamapare ariSTAdAvasattvAnAM arUpatvAnna saMyogA arUpe rUpavattvena [arUpo rUpavatvena arthakAryatayA jJAna arthakriyAnurodhena arthakriyAyAM arthakriyAsamarthaM arthakriyAsamarthasya arthagatyA svarUpasya arthagrahaH kathaM arthagrahe sukhAdInAM arthajJApanaheturhi artha pUrvaJca vijJAnaM arthaprasiddhimullaGadhya arthabAdhana arthabhAgAnugamidaM pramANavAttikam 3669 arthabhrAnti 2 / 31 3 // 174 arthamAtrAnurodhinyA 4 / 112 11126 artharUpatayA tattve 2032 11149 arthasaGkalanAzleSA 2 / 386 11122 arthasaMvedanaM tAvat 2 / 511 41101 arthasaMskArabhedAnAM 3 / 247 4 / 163 arthasAmarthyadRSTe / 2017 2 / 343 arthasArUpyamAlamba . 20460 41259 arthasthitestadAtma 2 // 350 255 arthasya tatsaMvittezca 2 / 500 3 / 120 arthasyAbhinnarUpa 2 / 400 3 / 219 arthAjJAna . .3177 3 / 219 (arthA)tmA svAtmabhUto 2 / 267 2015 arthAdarthagateH zaktiH 4 / 15 4 / 190 arthAnoM na yena . 21415 2 // 343 arthAn tadanya 3 / 97 2 / 205 arthAnAM yacca sAmA .2 / 30 3 / 127 3631 3 / 128 arthAntaranimitto hi 332 2 // 382 arthAntarasya tadbhAve / 4 / 247 2 / 58 [arthAntarAnapekSa 2 / 1 arthAntarAbhisambandha 2 / 3 arthApattyA ca jJAte 31210 arthApattyApta evo 4 / 220 21340 arthAbhedena na vinA 3 / 139 2 // 353 arthArthapratyayau pazcAt 2 / 509 2 / 261 arthAzrayeNodbhava 21401 2 / 226 arthAstadanyavizleSa 399 2535 arthena ghaTayatye S 2 / 305 31380. arthe'pi (ca) visaMvAdAt 20307 41978 artheSvapratiSiddhattvAt 4 / 109 21170 artharataH sa zabdAnAM 3 / 232 37.. 2 // 195 327
Page #565
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthaireva sahotpAde artho jJAna antarA arthoyaM nAyamartho alAtadRSTivadbhAva alAbha mattakAzinyA aliGgatvaprasiddhyartha aliGgAzca kathanteSAM avazeSAdaNuttvAcca avazyaM bhAva S avazyaMbhAvaniyamo sa0 ta0 avazyaM zaMkayA avastuni kathaM vRttiH avasturUpa avasthAdhIna avasthA'heturuktAsyA : avasthitAvakramAyAM avAcakattvAccAyukta avikalpakameva avikAraJca kAyasya - avikRtya hi yadvastu avicchinnAtha bhAseta avicchinnAbhatA na avijJAnasya vijJAnA avidhAya niSidhyAnya avinAbhAva kArikA pratIkAnukramaNI 3 / 232 3 / 77 2 / 195 3 / 312 2 / 135 1 / 235 4 / 13 3 / 199 189 3 / 31 3 / 31 3 / 324 3 / 239 4 / 133 1 / 195 3 / 276 2486 4189 2 / 288 1 / 164 1 / 63 2 / 256 2 / 492 1 / 166 3 / 116 3 / 1 avinAbhAvaniyamo sa0 ta0 76 3 30 avinAzaprasaGgaH sa 1 / 66 avinAzAtsa evA avinirbhAgavattattvA avibhAgopi buddhyAtmA S aviraktazca tRSNAvAn avirodhAtkrameNApi aviziSTasya sAdhyasya avizeSaNamevaM syA avizeSAda avizeSAnnasAmAnya avizeSeNa tatkArya avizeSoktiranye avizeSo, viziSTAtA avisaMvAdakaM yattatta avisaMvAdanaM zAbde avRkSavyatirekeNa avedakAH parasyApi avedyavedakAkArA avyaktivyApinopyarthA avyApUtendriyasya azaktaM sarvvamiti azaktisAdhanaM puMsA azakyattvAcca tRSNAyAM azakyadarzanasthaM hi azubhA pRthivI azeSahAnamabhyAsA azrutivvikalattvAcce [asajjJAnaphalA asato'vyati [ 7 2221 azakyasamayaH 2 / 182 azakyasamayo hyAtmA S. B 2 / 249 2284 1 / 144 3 / 252 3 / 43 4238 4 / 237 3 / 275 2 / 253 2 / 255 1 / 121 3 / 57 asattvaJcAbhyupagamA asattve bhAvanAzittva 2 / 270 asatsu satsu caiteSu * 1 / 162 asatsu taM pratipadyeta 2 / 354 asandhirIdRzaM tena 1 / 256 [asamAropaviSaye 1 / 108 4 / 154 2 / 113 288 3 / 74 3 / 141 4 / 25 189 2286 1 / 3 3 / 113 2 / 250 2 / 330 4 / 240 2 / 132 24 3 / 310 1 / 276
Page #566
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8 ] [asamAropitA ze asamAhito asamIkSitatattvArtho asambaddhasya kiM asambaddhasya dharmasya asambaddhA asambandhazca jAtInA -asambandhAnna asambandhAnnabhAvasya asambandhini asambandhepi bAdhA asambhavAt sAdhyazabdo asambhavAd vibaMdhe asambhavRdvinA teSAM asambhavadvipakSasya asaMviditatattvA ca asaMskAryatayA puMbhiH S sa asAdhAraNA asAdhAraNa asAdhAraNatA siddhA asAdhyatAmatha prAha asAdhya deva viccheda asAmarthyAcca taddheto [asamArthyAcca tadvato asAmarthyAdato tu asiddhaviparItArthaM asiddhAbhyA asiddhArthaH pramANena asiddhAvapi zabdasya asiddhAyAmasattAyAM asiddhAsAdhanArthoktaM asiddhena sa iti ce pramANavAttikam 3 / 48 1 / 235 3184 1 / 24 4|56 4 / 27 244 3 / 158 2 / 114 2 / 12 4 / 66 4 / 170 4 / 285 2 / 218 1 / 275 2 / 218 3 / 230 4 / 114 4 / 115 3 / 308 4 / 78 4220 3 / 195 asiddherjJApakattvasya asukhe sukhasaMjJasya asti cAnubhava asti cenivi astIyamapi astu nAma tathApyAtmA astu nAma tathApyeSAM astUpakArako astyeva vastunA astyeSa viduSAM vAdo asmRteH kasya cittena (asya zabdasya asyedamiti sambandhe ahetutvagati ahetuttvAdvinAzasya ahetutvepi nAzasya aheturUpavikalA AkAraH sa ca AkAraH sa ca nArthasya AkSipte vinivRttISTeH' AkhyApite hi viSaye Agamasya tathAbhAva Atmagrahaikayoni AtmadarzanabIjasya 3 / 167 1 / 185 Atmani jJAnajanane 3 / 14 Atmani jJAnajanane 1 / 36 148 121 3 / 289 4 / 29 1 / 37 Atmasnehavato Atmani sati parasaMjJA Atmanyapi virAga Atmano vinivartteta AtmamRncetanAdInA AtmavijJAnajanane zakti jA80 1 / 188 2 / 177 2 / 184 2 / 362 4242 2 / 229 1/52 3|180 2 / 398 1 / 272 1 / 23 2 / 129 4 / 259 3 / 193 3 / 274 3 / 120 2 / 167 2 / 375 1 / 195 421 1 / 259 1 213 1 / 143 2 / 21 2 / 516. 1 / 221 1 / 239 4 208 3 / 21 2 / 520 182
Page #567
--------------------------------------------------------------------------
________________ [9 2 // 310 41138 20449 2 / 289 2 / 191 4 / 160 4 / 156 2 / 422 21141 2 / 125 20373 3 / 306 za237 6 kArikA-pratIkAnukramaNI AtmAtmIyagrahakRtaH 1137 AlocanAkSa AtmAnubhUtaM pratyakSaM 21540 Azrayasthavirodhena AtmAnubhUtiH sA siddhaa2|540 AzrayAlambanAbhyAsa AtmAntara 11197 AzrayopaplavasaMbhUta AtmA parazcetsA'siddhA 4 / 32 AzrityAto'kSirUpaM AtmApi na tadA tasya 12258 AsarSapAd gurutvantu AtmAparodhAbhi 4 / 93 AsUkSmAd AtmA sa tasyAnubhavaH 21326 AhuH pratikSaNaM bhedaM AtmIyabuddhihAnyA 1 / 229 AhurbAlA vikalpena AtmIyameva yo necche 11257 icchA ceti na pUrvo AtmIya snehabIjantu 2238 icchAmAtrAnubandhi AtmaikatrApi sI 3 / 164 icchA'viruddhasiddhInAM AtmopakArakaH kaH 4 / 282 icchetprema kathaM AdyasyAlpopyasantApaH za59 itarArthA AdyAnubhayarUpattve 2 // 385 itaretarabhedosya S .. AdyApi kriyate 41277 iti cedabhinna AdhipatyaM tU 2 / 164 iti taM pratya AdhipattyaM viziSTAnAM 11152 .iti nAtmaka Adhipattyetu (jJAtaM 2 / 264 iti prakAzarUpA naH AnantaryAcca karmApi 11192 iti varNeSu rUpAdA AnupUrvyAmasatyAM 3 / 301 iti sA yogyatA AnupUrvyAzca varNebhyo 3 / 268 itIya / AntyapUrvasthitAdUrdhva 2 / 488 ityajJajJApa A pUrvAd dravyamAlAyA 4 / 157 ityatItA [AptavAdavisaMvAda 3 / 216 ityarthasaMvitsa AptavAdA . 3 / 216 ityarthasya dhiyaH siddhi AptavAdAvi 33213 ityetatkAryavizleSa AptaH svavacanaM zAstraM 4 / 93 ityeSA pauruSeyaiva AyuH kSayAdvA doSetu 1160 idaM dIpaprabhAdInAM AlambanA na 21451 idaM dRSTaM zrutaM AlokAkSamanaskAra 2 / 406 idameva kimukta . Alokena na mandena 2 / 409 idaM vastubalAyAtaM B. 371 2 / 134 4 / 120 2 / 221 21481 2 // 497 3 / 126 4 / 263 - 339 2 / 349 2 / 475 2 // 162 3 / 304 / 1176 2 / 324 2 / 333 2 / 209
Page #568
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 ] idAnIM sAdhyanirdeza: indriyasya syAt saMskAraH indrasyApi indriyAdeH pRthagbhUta imAntu mukti iyaM sarvvatra saMyojyA iSTaM viruddha iSTazabdAbhidheyattvA iSTazced buddhibhedastu iSTasiddhirasiddhirvvA iSTAsambhavya iSTAkSatimasAdhyattva iSTAniSTAvabhAsinyaH iSTo'STopi vA iSTo yamarthaH iSTAvayavI ihAnaGgamiSena nak IdRgavya uktaJca nAgamApekSamanu uktaH prasiddhazabdena uktayoH sAdhanattvena uktaM svabhAvacintA mAdisaddha uktA'naikAntikastasmA uktAste saJcitA ukteH samayakArANA ukta topa ceddhe uktoM mArgastadabhyAsA uktyAdeH sarvvavit [ucyate tena tebhyosyA ucyate parihA pramANavArtikam 4 / 26 ucyate sAdhyasiddhayarthaM 3 / 255 uttarAvayavA 2 / 295 uttarAvayavA 11250 1 / 190 2 / 365 17 utpAdamUlAM kurutaH utpAditA prasiddhacaiva utpitsudoSanirghAta utsannamUlA ( udAharaNamapyatra udAharaNamapyanyaddizA 4 / 109 193 1 / 18 upakArAGga upakAryopakAritvaM 4 / 174 4 / 75 upakuryAdasaMzliSyan 2345 2340 3 / 218 upacAro na sarvvatra 4 / 153 upadezatathAbhAva 4188 4|80 4221 448 4 / 110 4 / 70 2 / 351 2 / 290 4 / 207 2 / 195 3 / 300 460 1 / 207 292 3 / 66 4184 upaghAtosti bhaGge upacArAttadiSTa upaplavazca sAmAnya upabhogAzrayatvena upalambhasya upalambhAntaraGgeSu upAttabhede sAdhye upAdAnaM na tattasya upAdAnAvikAreNa [upAdhibhedApekSa vA upAyasyA pari upAyAbhyAsa evAyaM upAyo hyabhyupAyeya utsannamUlA smRti utsannAkSasyopaplavo ekakAryeSu bhedeSu ekaM kathamanekasmAt ekatra karmmaNo'yogA 3 / 186 482 4 / 150 1 / 259 3 / 323 11280 2 / 518 4 / 96 4 / 163 3 / 51 2 / 153 2 / 487 1 / 41 2 / 35 1 / 96 1 / 285 3 / 169 1229 4/275 1 / 251 3 / 188 1 / 63 1 / 68 3 / 186 1 / 146 1 / 140 4 / 49 2 / 516 2 / 298 3 / 136 4 / 256 186
Page #569
--------------------------------------------------------------------------
________________ ekatra dRSTo bhedo (hi) ekatra dRSTyA ekatra nAnyo ekatra niyame siddhe ekatra pratiSiddhatvAt ekatvAdvasturUpasya ekattvAnmanasonyasmin [ekatvetyapi [ ekatvenAbhidhA jJAnai ekattvepi (na) bhinna ekatvepi bahuvyakti ekave ekattverthasya bAhyasya eka dharmasya sarvvAtma muddizya eka ekadhammaNyasaMhAro ekadhA hetubhAvena [ ekIbhAve ekapratyavamarzazce N ekapratyavamarzasya hetu P ekapratyavamarzArthaM ekapravRtteraneko pa ekamAvirbhavad dRSTaM ekamevAprameyattvA ekAnekavijJAne (ekaM vastu paricchinnaM ekavastu sa [ ekavRtteraneko pa ekasAmagryadhI V.S ekasya kAryamanyasya ekasya cAvRtau ekasya dhammaNaH zAstre kArikA pratIkAnukramaNI 2 / 126 3 / 150 3 / 50 4 / 239 2 / 211 3 / 134 2 / 524 3 / 221 382 3 / 254 1 / 106 3 / 821 2 / 410 4 / 230 ekasya nAnArUpatve ekaM syAdapi sAmagryo ekasyArthasva N.S ekasyApi na ekasyaiva kuto 3 / 108 3 / 72 3 / 142 2 / 276 2 / 64 1 / 108 2 / 179 3 / 100 3 / 143 3 / 18 3 / 165 ekasyopakArake ekAkAramati grAhye ekAkAravizeSeNa ekAkArottaraM jJAnaM ekANvatyayakAlazca ekApAye phalAbhAva ekAbhAvAdvinA bIje ekArthatve dva ekArthatvepi buddhInAM 4 / 232. ekArthapratibhA 4231 3 / 108 3 / 109 3 / 118 [ ekArthapratibhAsinyA ekArthazleSavi ekArthAbhinivezAtmA ekArthAzraNi au ekAvayavagatyA ca ekaikenApi sambandhe ekaiva cet kriyaika: ekopakArake kopalambhA etat sAMkhyapazoH etAvataiva siddhopi etAvatyAtmabhAvo . etAvadeva jagat etAvannizcayaphala [ete caiva yadahnIkAH 1187 etena kathite sAdhyaM 4 / 42 etena kalpanAnyasto [ 11 4 / 250 2/536 3 / 42 1 / 112 2 / 235 354 2/508 2 / 379 2 / 380 2 / 496 3 / 165 1 / 275 2 / 314 2234 3 / 58 3 / 68 3 / 128 2 / 377 2/250 3 / 250 2 / 377 2 / 526 3 / 54 4 / 270 1 / 167 4 / 199 4 / 217 1 / 244 2100 3 / 182 4 / 34 2 / 97
Page #570
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 ] etena kApilAdInA etena tadviruddhArtha etena tulyakAlA etena dharmA etena bhUtattvaM etena yaH samakSerthe enena vyabhicAritva etena zeSaM vyAkhyAtaM etena sannipAtAdeH etena samayAbhoga etena samavAyazca etenAtmavitpakSe etenAvaraNAdInAma etenAhetukatvepa etenaiva yada ete sahetuke evamanubhavasmRterabhAve evamindriyajepisyA evametanna khalveva evamprakArA sarvvaiva evaM sarvvAGgadoSANAM eSa sthANurayaM mArga eSA prakRti aikAntikatvavyAvRte aikyaJca hetuphalayo aindriyAnviSamaM hetu audAsInyaM tu aulUkyasya yathA auSNyasya tAratamyepi kathaJcidanyaM kathaJcidapi vijJAne kathaJcinnopakAryattvA pramANavAttikam 1 / 19 2 / 90 2 / 178 * 4 40 1 / 160 2503 3 / 194 2 / 313 178 26 1 / 71 2 / 448 karaNAnAM 289 kartuM zakyA 3 / 280 3 / 180 4 / 130 2 / 292 2 / 143 2424 2 / 319 4 / 173 3 / 325 1 / 209 4 / 205 1 / 270 3 / 332 1 / 252 kathantAbhi kathante bhinnadhagrAhyAH kathaM parokSabhUtArthAH kathaM pratItiliGga kathamanyApoha 1 / 21 1 / 174 4 / 74 2 / 48 1 / 11 kathaM vA'vayavIgrAhya kathaM vA zakti kathaM vA zUtamAdi kadAcidanyasantA kadAcidupalambha kadAcinnirapekSasya kartRbhoktRttvahAni: karttRsaMskArato bhinnaM karmmaNAM tApasaMkleza karmAdibhedopakSepa karmmaNyaindriyamanyadvA kalpanAgamayoH kattuM kalpanAropitA sA kalpyoyamarthaH kazcid bahiH sthitAneva kazcid bhAga iti prokto kazcinnimittamakSANAM kasmAddhetvanvayAbhAvAnna kasmAdvAnubhave nAsti kasyacitkiJcideva kasyacidvAda kasyacidvAdibAdhA kAtha saMvidyate kAdAcitkatayA kAdAcitkaphalaM - 3 / 107 3 / 109 1 / 293 2 / 474 3 / 47 2 / 225 3 / 258 190 2 / 298 1 / 178 4 / 198 3 / 263 162 1 / 271 3 / 305 1 / 277 4 / 167 2 / 241 4|14 3 / 269 3 / 312 2268. 3 / 125 1 / 43 4181 2 / 438 2 / 336 4158 4158 2 / 318 1 / 181 4 / 198
Page #571
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32272 kArikA-pratIkAnukramaNI [ 13 [kAmamanyapratIkSA'stu 3253 kAzcittAsvakramA 2 / 199 kAmamanyaparIkSokti 3 / 253 kASThapAradahemAde 1 / 126 kAmazokabhayonmAda N 2 / 282 kASThasya darzanaM kAyavAgbuddhivaiguNyaM 11143. kiJcitparityajetsaukhyaM za234 kAraNaM hIyate sApi 1 / 248 kiJcidadRSTamAtreNa 3 / 15 kAraNAt kArya 41269 kiJcidviparyayAda 1158 kAraNAnAM sama 3 / 260 kiM nAkramagrahastulya 2 / 198 kAraNAropataH kazcit 2 / 152 kintena bhinna 4|118 kAraNe varddhamAne ca - 11153 kinna bAdheta 4 // 61 kAraNe 'vikale 2226 kimAsIttasya yannAsti ......1138 kAryakAraNatA 4 / 268 kimvandriya 2 / 296 kAryakAraNatAnena 2 / 273 kiM sAdhyamanyathAniSTaM 4 / 33 kAryakAraNatA varNe 3 // 304 kiM sAmarthya sukhAdInAM 2 / 259 kAryakAraNatA siddheH . 3 // 317 kiM syAtsA citrata 2 / 210 kAryakAraNabhAvAdvA V 3 // 30 kITasaMkhyAparijJAnaM ... 133 kAryakAraNasAmagryA 21462 kutastayubhayaM 2 / 192 kAryaJcettadanakaM 2 / 43 kuryAccemmiNaM sAdhya 4181 kArya dhUmo S 3 // 33 kuryAdazakte zakte 2038 kAryazca tAsAM prApto 3 / 105 kuryAdRte tadrUpa 3 / 142 . kAryasvabhAvabhedAnoM 4 / 248 kulAlAdivivekena 2 / 383 kArya svabhAvai . 342 kRtakAH pauruSeyAzca 3 / 310 - kAryasamvid . 2 // 320 kRtAnAmakRtAnAM vA 4 / 111 kAryAdizabdA 4 / 268 kRtA vRddharatatkArya 3 / 137 kAryAnutpAda 1 / 180 kRtedAnImasiddhAnta 4153 kAryetu kArakA 3 / 201 kRtyAntenAbhi 4187 kArye hyaneka hetuttva 2 / 248 kRpAtmakattvamabhyAsA 11133 kAryAnutpAdatonyeSu 11180 kRpAdibuddhayastAsAM 11128 kAryeNa saha nirdeze 4 / 199 kRpA vairAgyabodhAde 1132 kArye dRSTiradRSTizca 4 / 246 kRpA svabIjaprabhavA 11131 kAlena vyajyate bhedA . 181 kecidindriyajAtyAde 2 / 141 kAle hi nAnA 2 / 134 kecidbhadepi 372 kA vA sadoSatA 12226 keneyaM sarvacintAsu. 453
Page #572
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 ] pramANavAttikam kevalaM tatra 2 / 293 kriyAsAdhanamityatra kevalaM taimiristatra 2 / 294 kriyopakArApekSyasya kevalaM lokabuddhayava 2 / 219 klezAtkutazciddhIyeta kevalaM siddha 4 / 267 kvacit sAmA kevalaM zAstrabAdheha 4 / 68 kvacittadaparijJAnaM S kevalasyeti ceccitta 1 / 116 [kvacid dRSTo'pi yajjJAnaM kevalasyoparA 4 / 140 kvacid viniyamAt, kevalAnnArthadharmAt 21469 kvacinna niyamo . kezagolakadIpAdA 2 / 504 kvacinnAnyatra saivAstu kezAdayo na sAmAnyaH 27 kvacinnivezanAyArthe kaizcitprakaraNairicchA 4 / 46 kSaNamapyanapekSattve .. ko nAmAnyo vibadhnIyAda 2 / 516 kSaNikattvAdatItasya konyo na dRSTo bhAgaH syAd 3 // 43 kSayAdanicchatopyanye konyo bhAgo . 3142 khasya svabhAvaH ko vA virodho 22223 khAdecchvamAMsa kramavantaH kathaM te syuH - za110 khyAtaikArthAbhidhAnepiS kramakriyAni 4 / 146 khyApyate vidu kramasyArthAntarattvaJca 3293 gacchantyabhyA kramAttu yuktimanviccha 1190 gatArthe lakSaNe kramAd bhavantI dhIH 1145 gatipratItyoH karaNA .. kramAd bhavanti tAnyasya 2 / 422 gatirapyanya S kramAdbhavantI dhI 1145 gatizcetpararUpeNa krameNa mASa 4 / 158 gatyAgatI na dRSTe krameNAnubhavotpAde 2 / 510 gamakatvadarzanAdasti krameNApi na zaktaM 21526 gamakAnugasAmAnya krameNobhayahetu 2 / 188 gamayedagni kriyate vidyamAnApi 21357 [gamyaH svabhAvastasyAyaM kriyate vyavahArArtha chandaH 2 // 160 gamyArthattvepi sAdhyo kriyAkarmavyavasthA 22431 gavAkhyapariziSTAGga kriyAkAraNayoraikya 2 / 318 girAmapauruSeyatve kriyAyAH karma 2 / 304 girAmekArtha kriyAyAmakriyAyAJca 11270 [girAmmithyAttvahetUnAM 2 // 301 3 // 160 12281 3147 21104 3 / 48 4 / 241 * 41240 3 / 162 3 / 121 4 / 284 .2 / 240 14152 366 3 / 318 1 / 101 . 3 / 26 11139 4 / 137 11264 2 / 56 2155 1184 2 / 192 2061 20396 3 / 163 4 / 28 2 / 150 3 / 228 3 / 228 3 / 224
Page #573
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 15 1215 2 / 6 2 / 140 3 / 140 3 // 142 2 // 131 kArikA-pratIkAnukramaNI [girammithyA hetUnAM 3 / 224 ghaTAdeH kAraNAt girAM sattyattvahetUnAM 3 / 225 ghaTotkSepeNa guNadarzanasambhUtaM 11245 cakrabhrAnti dRzA guNadarzI paritRSyan 11220 cakSurAdAvaneka guNadravyAvizeSaH syA 1298 cakSurAde guNapradhAnAdhi 2 / 226 cakSuSo'rthAvabhAse'pi guNAdibhedagrahaNA 2 / 229 candratAM zazino guNAdiSviva 194 caturdhA pratyakSAbhAsAH guNAdiSveva kalpyArthe 1194 cikIrSoH sa hi kAla: guruttvaM kAryamAlAyA 41159 cittAccettata evAstu guruttvAgativat 4 / 161 cittAntarasya sandhAne guruttvAdhogatI syAtAM 41154 cittenAhitavaiguNya gRhIta 15 citrantadekamiti gRhItvA saGakalayya 21145 citrAbhAseSvartheSu gRhyate kevalaM tasya 2 / 259 cintAyAmatramanasaH gRhyate so'sya janako 1209 cintyeta svAtmanA gehI yadyapi saMyoga 2 / 155 cetaH zarIrayoreve gomAnityevamatyena S. 3|24s0t070 cetaso grAhyatA gauravAzaktivaiphalyAd 3 // 141 codito dadhikhAdeti grAhakAkArasaMkhyAtA 2 // 367 cyuteSu saghRNA / grAhakAtmA'parArtha 20347 jagatyanena nyAyena grAhyagrAhakatAbhAvA 2 / 273 janakattvena pUrveSA grAhyagrAhaka 2 // 354 janayantyapyatatkAri saMvitti S sara ta0 401 janma cAtmamanoyoga grAhyatAyA na khalva 2 / 529 janmanA sahabhAvazce grAhyatAlakSaNAdanya 2530 janmino yasya tena grAhyatAzaktihAniH 2 / 529 jalavatsnehava grAhyalakSaNacinteya 21532 jahAti pUrva nAdhAraM grAhyAnAha na tasyApi 2 / 268 jAtibhedAH grAhyopAdAnasaMvittI 2 / 531 [jAtirdRzyeta sarvatra ghaTanaM yacca bhAvAnAM 2498 jAtizced geha ekopi ghaTAdiSvapi yuktajJa 3235 jAto nAnAzrayo 4 / 120 2 / 288 4150 1 / 120 1147 22522 2 / 200 2 / 208 2 / 296 33179 264 21534 3 / 182 za230 4 / 226 2 / 417 3 / 111 22525 2190 1183 1185 3 / 152 3 / 40 3 / 156 2 / 156 2 / 235
Page #574
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 ] jAtyantare jAyate tadupAdhiH jAyante kalpanA jAyante buddhayastatra jijJApayiSurarthaM jJAtattvena paricchinna jJAtAvatIndriyAH jJAnakAryeSu jAta jJAnaM nAdRSTa jJAnamAtrArthaMkaraNaM S 384 jJAnamindriyabhedena jJAnarUpa tayArtha jJAnarUpatayArthatve jJAnAdyarthakriyAM jJAnAntarasyAnudayo na jJAnAntareNAnubhavo jJAnAbhidhAne jJAnAbhidhAne pramANavArtikam jJAnAbhidhAna jJAnAnyapi tathA bhede jJAnAsadbhAvataH teSAM jJAnenAdRSTasambandha jJAnotpAdanasAmarthya jJAnotpAdana hetUnAM 1 / 17 jJApyajJApakayo 3 / 302 jJeyattvena grahAd 2 / 176 jJeyAnittyatayA tasyA 3 / 286 jvarAdizamane kAzcit 3 / 62 2 / 467 3 / 326 2 / 47 2 / 387 2150 2 / 399 28 taccAnubhavavijJAna 2 / 9 jJAnavAn mRgyate S sa0 ta0 128 1 / 32 jJAnaM vyaktinna sA jJAnazabdapradIpAnAM jJAnasya heturartho jJAnasyAbhedino jJAnaM syAt kasyacit jJAnAdavyatiriktaJca jJAnAdavyatirekittvaM ta eva teSAM sAmAnya taccaturlakSaNaM rUpaM 2 / 440 2 / 417 tacca pratibandheSu tacca nendriyazaktyA tacca sAmAnyavijJAna tacca hetau svabhAve taccAkSavyapadeze taccAbhiyogavAn vaktuM taccAsamartho taccedanaGga keneyaM tacchaktibhedAH khyApyante 2 / 352 tajjA tatpratibhAsA vA tajje karmmaNi zaktAH 2212 1 / 166 3 / 70 2 / 391 3 / 197 2 / 524 2 / 513 3 / 81 tata evAsya liGgAt 4264 tataH kAlAntarepi 3 / 78 tataH parArthataMtrattvaM 2 / 162 tatazca bhUyorthagatiH 2 / 293 tatazcaiko 2 / 385 149 3 / 234 tatonyagrahaNepyasya tajjJAnajanitajJAnaH tajjJAnamityadoSoyaM , tajjJAnazabdA tajjJAnairupa tata eva ca nAtmIya tata eva na dRzyo tataH svabhAvo niyatAva tato dhiyAM viniyato 4|180 27 1 / 10 3 / 73 3 / 78 4 28 4 / 206. 2 / 74 2 / 23 21100 2 192 2 / 379 11285 2 / 461 2 / 204 1 / 104 2 / 451 1 / 281. 3 / 303 253 4 / 265 1 / 43 1 / 240 4/155 2 / 474 2 / 187 1 / 284 3 / 321 382 4 / 252 2 / 336 2 / 244
Page #575
--------------------------------------------------------------------------
________________ [17 tatonyApohaniSThatvA tatonyApohaviSayA tato liGgasvabhAvo tatkarmaphalami tatkAriNAmatatkAri tatkAryakAraNa tatkAryakAraNaJce tatkinna sAdhanaM prokta tatki sitAdyabhivyakteH tattathaiva samA . tattasya kAraNaM prAhu tattasyA jananaM tattasyAH pratiyatI dhI tattulyaJcenna rAgAdeH tattulyaM vikriyA tattenApyatra tattyAgAptiphalAH tattvAnyatva tattvAropo viparyAsa tatpakSavacanaM tatparadRSTiviSaye tatparigrahatazce . tatprapatte tatpramANAntaraM (meMya) tatprastAvAzrayattve hi tatprAgapyasamarthAnAM tatphalota tatrakevalasAmAnyA tatra pradarya tatra pramANa - tatra buddhiryadAkArA tatra buddheH paricchedo kArikA-pratIkAnukamaNI 2 / 164 tatra sUkSmAdibhAvena 3 / 112 tatra smRtisamAdhAnaM 2 / 193 tatrAtmaviSaye mAne 1 / 280 tatrAtyakSaM dvayaM 394 tatrAtyantaparokSeSu 3 / 171 tatrAnubhavamAtreNa / 3 // 171 tatrAnubhavamAtre hi 416 tatrAnekApi 2 / 439 [tatrApi cAnyavyAvRtti 3 / 85 tatrApi dhUmAbhAsA 11184 tatrApi vyApa - 4 / 251 tatrApi sAdhyadharmasya 3 / 122 tatrApyadRzyA 21174 tatrApyadRSTamAzrittya 2 / 296 tatrApyadhyakSa 2 / 248 tatrApyanabhavAtmattvAtte 3 / 172 tatrApradarya 41182 tatrAvayavarUpaJce 2 / 121 . tatrAviraktastaddoSe 4 / 16 [tatraikakAryo'naiko'pi 11225 tatrakadRSTyA 33271 tatraikameva dRzyeta 3 // 148 tatrakasyApi doSaH 2177 tatraikasyApi bhAve 4 / 95 tatraiva tadviruddhArtha 2211 tatropayuktazaktInAM 4 / 235 tatrodAhRtidiGamAtra 2 / 19 tatpakSavacanaM vaktu 3 / 245 tatvAnyatvaM padArthe 2 / 286 tatsaMketAgraha 2 / 224 tatsamAnakalAhetu 2 / 364 tatsaMvedanabhAva 20533 . 4020 2 // 365 2 / 472 2294 2 / 302 2 / 302 3281 3 // .....2396 2 / 98 4152 4 / 261 2 / 413 41131 20366 32243 - 22202 12245 3282 3120 20414 . 4 / 43 2 / 213 11273 1 / 124 41152 4 / 16 41182 2 / 175 14102 21322
Page #576
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramANavAttikam 18] tatsaMzayena jijJAso tatsAdhanAyetyartheSu tatsAdhyaphalavAJchA tatsArUpyatadutpattI tatsukhAdi kimajJAnaM tatsyAdAloka tatsvajAtyanapekSANA tatsvabhAva [grahAd va tatsvarUpAva tathA'kAraNametat tathAkRtavyavasthe tathAtmA yadi dRzyeta tathAnapekSya sama tathAnIlAdirUpattvA tathAnubhavarUpattvAttu tathAnubhUtasA tithAnekakRdekopi tathAnyatrApi sambhA tathAnyAnopa tathAparaM pratinyastaM tathApi pakSadoSa tathApi na virAgotra tathApi vijayastasyA tathApyanyonyahetu tathA prasiddheH sAmarthyAd tathAbhUtAtma tathAbhedAvi tathA bhedo * tathAbhyupagame tathAbhyupagame buddheH tathArthAntarabhAve syAt tathArtho dhI 4 / 19 tathAvabhAsamAnasya 2 / 352 392 tathA vastveva vastUnAM 2 / 96 33179 tathAvidhAyA 2 / 13 23323 tathA sati paropyenAM 2 / 450 2 / 251 tathAsvarmi 4 / 148 20408 tathA svaliGgamAdhAna 2 / 105 240 tathA hi nIlA 2 / 512 375 tathA hi parataMtreSu . . 20298 2 / 181 tathA hi mUlamabhyAsaH 11132 11183 tathA hi samyak lakSyante 2 / 503 2 / 331 tathA hetuna tasyaiva 3 / 206 4 / 212 tathA hetvAdidoSopi . . 482 . 2 / 185 tathA hyAzrittya pitaraM 2 / 402 21434 tathehApIti 11174 20436 tatheSTattvAdadoSo .. 2010 2 / 292 tathaiva dharmiNI 4 / 144 3 / 83 tathaivAdarzanAt 2 / 356 2 / 21 tathotpatteH sahetutvA . 169 4 / 265 tadaGgabhAvahetuttva 11118 4 / 164 tadajJAnasya vijJAnaM / 2 / 264 4 / 149 tadatadrUpi 2 / 251 11227 tadatulyakriyAkAla: 2 / 245 4 / 287 tadatyanta 2 / 99 244 tadadRSTaM kathanAma 21344 4 / 193 tadanAtyantika hetoH 11192 4 / 271 tadanyaparihAreNa -3 / 95 33173 tadanyasaMvido 2 / 330 3 / 175 tadanyopagame tasya 415 32266 tadaprasiddhAvarthasya 2 / 476 2 / 480 tadabhAvaH pratIyeta 3 / 202 4 / 37 [tadabhAve ca tanneti 3 / 26 21463 tadabhAvepi tanneti .... 325
Page #577
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 19 tadabhAve svayambhAva tadabhedepi bhedo tadayogavyavacchedAt tadayogyatayA'rUpaM tadarthagrahaNaM tadarthavedanaM kena tadarthasyApi hetuttve tadarthAbhAsa . tadarthArthokti tadavazyaM tato jAtaM tadavastvabhidheyattvAt tadasatparamArthena. tadasiddhau tathAsyaiva tadA kadAcitsambandha [tadA kamupakuryustAH tadAgamavata tadAtmA tatprasUtazce [tadAnarthakriyAyogA tadAnyasama tadA ya AtmAnubhava tadArthAbhAsatavAsya tadArtho jJAnamiti ca tadAzrayabhuvAmicchA tadAzrayeNa sambandhI tadA svalakSaNannAsti tadiSTau vA pratijJAnaM taduttarottaroyale tadutpAdanayogyattve tadupaplavabhAve ca tadupAdAya zabdazca tadupAdhisamAkhyAne tadupekSitatatvA kArikA-pratIkAnukramaNI 3338 [tadekaM vastu kiM 2 // 317 tadekavyavahArazcet 4 / 194 tadekAniyamAjjJAna 250 tadeva rUpaM 4 / 13 tadeva vyavahAra 2 // 320 tadevArthAntarAbhAvAda 2 // 368 tadaikamupakuryustAH / 2 / 347 tadgatAveva zabdebhyo 4 / 132 taddezinazca vyApnoti 270 taddharmavati bAdhA 2 / 11 taddhi saMzayahetuttva 1171 taddhIvad grahaNaprApte 2 / 101 taddhetRttvena tulyepi 3 / 101 taddhetutvena sarvatra 3 / 106 taddhatuvRttilAbhAya - 4 / 4 taddhetustAdRzo nAsti 4 / 209 taddhatvoH sthitazaktittvA 3 / 94 tadvAdhAnyavize 2 // 339 tadbAdhAmeva 21339 tadbuddhittino bhAvA 2 // 345 tadbhAvahetubhAvo hi 21446 tadbhAvAdarthasiddhau 4 / 111 tadbhAvabhAvAdvazyattvA 2060 tadbhAvanA 3 / 91 [tadbhAve hetubhAvo 2 // 466 tadbhUtabhinnAtma 11127 tadbhedodbhinnaliGgA 3 / 239 tadbhedAzrayaNI ceya 2 / 214 tadbhedepi hyabhinna 11161 tadbhede vidyamAnAnAM 22114 tadyogavAsanAgarbha 2 / 219 tadyogyatAbalA 3 / 102 2 / 378 2 / 196. 4|133 2 // 376 4 // 35 3 / 105 3 / 125 3 / 154 41136 , 3313 1149 2 / 370 1 / 26 11117 1 / 108 11129 41156 41139 33121 3 / 26 118 1153 2 / 286 3 / 27 11143 2 / 231 2 / 214 2 / 312 3 / 124 21397 41113 -
Page #578
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20] tadrUpatvA tadrUpaM sarvato bhinnaM tadrUpAdhyavasAyAcca tadrUpAropa S tadrUpAvaJcakattvepi tadrUpAvaraNAnAJca tadvatA yojanA nAsti tadvattAnizcayo na tadvatpuMstve kathamapi tadvat prAmANaM tadvat svabhAve tadvadapyarhatazcittaM tadvaghoSasyAsAmyAcce tadvad bhe (de)pi dahano tadvad vastusva tadvazAttadvayavasthA [tadviruddhagatigati tadviruddhAnimittasya tadviruddhAbhyupagamaste tadviruddhopalabdhau tadvirodhena cintAyA tadviziSTatama tadviziSTopala tadvizeSAvatArArthe tad vyaGgyaM yogyatAyA tadvyavaccheda tadvayavasthAzraye tanuttvAttejaso tanuttvAnmUrtamapi tantathaivAvikalpArthaM taM tasyAdhI tantusaMskArasambhUtaM pramANavArtikam 2049 tantvAkhyAvarta 3 / 90 tannAtyantaM 2183 tannAntarIyakaM citta 2 // 169 tannArtharUpatA 2183 tannirguNakriyastasmAt 3 / 266 tannirhAsa 21146 tanizcayapramANaM vA , 3 / 100 tanizcayaphalaniH . // 313 taniSedho'numAnAt 27 tanmUlAzca malAH 4 / 124 tayA saMvRtanAnArthAH 1147 tamanekAtmakaM bhAva . 3 / 94 tameva nazvaraM 4 / 255 tayA vibhedApekSo vA 4 / 142 tayaivAnubhave 2 / 308 tayoH pramANaM yasyAsti . 3 / 30 tayorapi bhaved bhedo 24 tayorasamarUpattvA 45 tayorAtmani 3 / 204 tayoriti na 4151 tayoreva hi 4 / 194 tayoreva hi sambandhe 4 / 273 [tayo tmani sambandhA tayozca 3 / 146 tayoH sambandhamAzrittya 3 / 55 tadvat pramANaM bhagavAn 2 // 315 taM vyanaktIti kathyate 20412 tallAghavAccettattulya 1185 talliGgApekSaNAnto 4 / 234 tasmAccakSu 3 / 121 tasmAcca tulyajA 2 / 151 tasmAtkRtanti . . 20152 2 / 94 280 2 / 322 4 / 155 1171 2065 .3 / 292 4 / 114 11215 3168 2 / 344 4 / 281 3 / 185 . 21178 499 3 / 176 . 11159 352 2048 3 / 258 11129 2028 3153 177 2 / 325 119 20417 2 / 256 2 / 122 2 / 190 1 / 128 31339
Page #579
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArikA-pratIkAnukramaNI [.21 tasmAtta AntarA eva 22274 tasmAdapohe 3 / 46 tasmAttatkAraNAbAdhA 12249 tasmAdapauruSeyattve 3245 tasmAttatkAryatApISTA 3 // 140 tasmAdarUparUpANAM 2 / 28 tasmAttadeva tasyApi // 213 tasmAdartha 2 / 54 tasmAttanmAtra S sa0 ta0 559 3 / 22 tasmAdarthasya duriM 2 / 391 tasmAttannivikalpe 2 / 300 tasmAdarthAvabhAsau 21453 tasmAt tasyApi 2 / 300 tasmAdavastu 4 / 125 tasmAt prasiddha 4 / 106 tasmAdAzrittya zabdArthaM 4 / 229 tasmAtpRthaga zakteSu 1131 tasmAdindriyavijJAna 2 / 243 tasmAtpramANaM tAyo vA 11148 tasmAd jAtyAdi - 1173 tasmAtprameyadvittvena 2 / 63 tasmAd dvirUpa 2 / 337 tasmAtprameyAdhiH - 2 / 306 tasmAd dRSTa 3244 tasmAtprameye bAhye 21346 tasmAda bhata 2 / 285 tasmAt saMketa 11172 tasmAd yatoS 20304 tasmAtsa caiSAmutpannaH 11127 tasmAdyatoyaM tasyApi 20484 tasmAtsamAnataivA 2 / 43 [tasmAd yato yatorthAnAM 3141 tasmAtsamyagasamyagvA 2 / 285 tasmAdyasyaiva saMskAraM S 1160 tasmAt sarcaparokSo 2 / 61 tasmAdvastuni boddhavye 2184 tasmAt sarvasya bhAvasya . 1173 tasmAd dvirUpa 2 / 335 tasmAt saMvid yathA 21416 tasmAdvizeSaviSayAH -22127 tasmAt sAdhya 4 / 165 tasmAd vizeSA 3141 tasmAt sukhAdayorthAnAM 2 / 266 tasmAd viSama 4 / 129 tasmAt svato 4 / 272 tasmAd viSayabhedasya 4 / 102 tasmAt svadRSTAvivaM 41252 tasmAd viSayabhedo --2351 tasmAt svazabdenoktApi 2 / 89 tasmAd vaidharmyadRSTAnte .. 325 tasmAdadoSa iti 2 / 437 tasmAd vyAvR 3140 tasmAdanaskandinyo 2 / 117 tasmAnna ____3 / 341 39 tasmAdanAdi 11258 tasmAnna pratyabhijJAnAd . 21505 tasmAdanupalambho 4 / 274 tasmAna hetuvaikalyAt // 121 tasmAdanumitirbuddheH . 2 / 469 tasmAnnArtheSu na jJAne V. B 2 / 211 tasmAdanuSTheyagataM 1133 tasmAnnakattvadRSTyApi 1 / 250 tasmAdanekamekasmA 11180 tasmAnmithyAvikalpo 371
Page #580
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 ] tasmAnnivRtte prakRti tasmin bhAvA tasmin bhAvAnvaya tasya kAraNatAyAM vA tasya kenacidaGgena tasya krameNa saMyukte tasya tadbAhyarUpattve tasya na dRSTi tasya bhedaH kuto tasya vastuni tasya zaktirazaktirvvA S [tasya sattvAdahetutvaM [tasya saMzayahetu tasya spaSTAvabhAsittvaM. tasya svatantraM grahaNa tasya svapararUpAbhyAM tasya heturato hetu tasyA anubhavo'pyasti tasyA abhiprAyavazAt tasyA eva yathAbuddhe tasyAgatau ca tasyAJcArthA tasyA dRSTAtmarUpa tasyAdau dehavaiguNyA tasyA nityAdi rUpaM tasyAnivRttiriti tasyApi kevalasya tasyApi tulya tasyA buddhinivezyArthaH tasyAbhidhAne tasyAM yadrUpamAbhAti tasyA rUpAva pramANavArttikam 1 / 253 3 / 205 3 / 206 2 / 393 2 / 401 4 / 157 2404 1 / 225 2 / 470 4 / 124 222 3 / 274 3 | 14 2 / 499 tasyArtharUpatA'siddhA tasyArtharUpeNAkAra tasyAvizeSe vAkyasya tasyAvRttyakSazabdeSu tasyAzcArthAntare tasyAsattvAdahetu tasyAH tatsaGgamo, tasyA: siddhAva tasyAH sthityAzrayo 2 / 59 2 / 54 1 / 46 tAdRzAmeva cittAnAM - 2 / 177 tAdRze'pauruSeyattve 3 / 69 tAdRzonupadezazcet 2 / 254 tAdRzyevaM sadarthAnAM 2 / 166 tApAdiSviva rAgAde 2 / 330 tAbhivvinApi pratyekaM 260 1 / 130 1 / 135 1 / 57 240 tasyAH svayaM 3 / 87 tasyaiva cAnyavyAvRttyA tasyaiva vinivRttyartha . 2 / 107 tasyaiva vyabhicArAdau S sa0 ta0 122 tasyopalambAvagatA 4 / 210 tAM grAhya lakSaNaprAptA S. 2 / 515 tAdAtmyAdAtmavit 2 / 364 1 / 109 3 / 246 tAbhyAM tadanyadeva tAbhyAmabhede tAveva tAbhyAM sa dhammisambandhaH tAyaH svadRSTamArgokti tAyAt tatvasthi tAM yogyatA 2 / 327 2 / 349 2 / 166 3 / 76 tAratamyAnubhavino 2 / 29 tAvad duHkhitamAropya 2423 2 / 381 2 / 270 4 / 197 2 / 328 - 3 / 273 tAratamyaJca buddhau tAratamyaM pRthivyAdau 2 / 187 4 / 266 142 4278 2 / 93 2 / 39 1 / 154 3 / 102 242 3 / 237 4 / 229 1 / 147 1 / 282 4126 2 / 270 1 / 173 1 / 175 1 / 194
Page #581
--------------------------------------------------------------------------
________________ tAvanta eva tAsAM kSetrAdi tAsAmanyatamApekSa tAsAM samAnajAtIye tAMstAnarthAnupAdAya tiraskRtAnAM paTunA tiSThatyavikale tiSThatyAtmA na tasyAto tiSThantyeva parAdhInA tulyakakSA tulyaM nAzepi cecchabda tulyaH prasaGga tulyaH prasaGgopi tulyA dRSTiradRSTi tulyAvAkAra kAlattve tulyA siddhA tulye bhede yayA jAtiH tRtIyasthAnasaMkrAntau te kalpitA rUpabhedA kvacit pratihanyante te ca teSAM te cAtyantaparokSasya te cetane svayaM karme tathA syurthA tena te janakA [tena te'janakAH tena tebhyo tena sAmAnya tenAgnihotraM juhuyAt N tenAtmanA hi bhedepi tenAtmAbhi tenAtra kAryaliGgena kArikA-pratIkAnukramaNI 3 / 49 tenAdyaheto na dveSaH 3 / 77 tenAnabhISTa saMsR tenAnumAnAd 3 / 104 2502 tenAnyA 2 / 276 tenAnyApohani 2 / 280 1 / 163 3 / 168 1120 4 / 100 436 1 / 67 155 2 / 409 2 203 4 / 168 3 / 161 4|51 2232 1 / 175 3 / 29 4210 1 / 264 3 / 299 3 / 1 70 3 / 171 3 / 95 4 / 134 3 / 318 3 / 166 1 / 221 4/201 tenAnyApohaviSaye tenAnyA ( pohaviSayo S. tenAprasiddhadRSTAnte [tenAbhinnA ivAbhAnti tenAbhyupagamAcchAstraM tenAyaM na parA tenArthAnubhavakhyAti tenAsannazrayaphalA tenecchataH prava tenetyukta tenaikasyAM nahIcchuH tenaikenApi sAmAnyA tenaiva jJAtasambandha tenaivAparamArthosA tenaivApara teSAJca na vyavasthA teSAmapi tathA bhAve teSAmavRkSAssaMkete teSAM pratyakSameva teSAM yataH svasaMvitti [teSAM vyaktirapUrvAsu teSAM vyaktiSvapUrvvAsu ( teSAM hi SaSTipadAdi taikSNyAdInAM yathA taiH tantubhiriyaM zATI tairvinA bhavataH tailAbhyaMgAgnihotrA [ 23 1 / 199 4 / 90 4|119 3 / 133 2 / 164 3 / 63 3 / 79 4 / 166 3 / 78 41104 12 2267 3 / 339 2 / 176 4150 1 / 152 3 / 103. 3 / 27 3 / 102 3 / 127 .3 / 260 28 3 / 114 2 / 142 2249 3 / 120 3 / 150 3 / 66 1 / 182 2 / 151 4 / 248 -1261
Page #582
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 ] pramANavAttikam tailAbhyaGgAni taistairupaplava taulyaM tatkAra tau saGketabheda taulyaM na tatkAraNa tyaktvemAM kleza tyajatyasau yathAtmAnaM tyAjyopAdeyabhede trikAlaviSayattvAttu trividhaM kalpa triSvanyatamarUpa tritotodbhvH karma vyaikasaMkhyA nirAso dadhAnaM tacca dayayA zreya AcaSTe dayAlutvAtparArthaJca dayAvAn duHkhahAnArtha darzanaM nIlanirbhAsaM darzanAnyeva bhinnA darzanAtpratyabhijJAnaM darzanopAdhirahita darzayet sAdhanaM syA dahanapratyayAGgAde dArAH SaNNagarItyAdau diGamAtradarzanaM tatra dIpamAtreNa sadbhAvA dIrghAdigrahaNanna syAd duHkhajJAne'viruddhasya duHkhabhAvanayApyeSa duHkhabhAvanayA syAcce duHkhasantAna duHkhaM saMsAriNa: skandhA 1 / 261 duHkhasya, zastanairAtmya 11148 4 / 235 duHkhaM hetuvazattvAcca 11179 4 / 160 duHkhAsaMvedanaM kintu 2 / 458 3 / 60 duHkhe viparyAsamatiH santa. 148 1183 4 / 161 duHkhopakArAnna 11233 1 / 207 duHkhopakAra 2 / 458 1 / 240 duHkhotpAdasya hetutve 1 / 204 1 / 242 durlabhattvAtpramANAnAM 3 / 219 41164 durlabhattvAtsamAdhAtu 1660 2 / 288 duSyed vyarthAbhidhAnena 4 / 62 4 / 23 duHsantAnasaMsparza 11198 11274 durAsannAdibhedena 2 / 408 2 / 64 dUraM pazyatu vA mA vA 2 / 307 dUre yathA vA maruSu 20356 1 / 284 dUSyaH kuheturanyo 3 / 263 1 / 148 dRzyampRthaga 1290 11134 dRzyadarzanayo 2 / 325 2 / 335 dRzyaH saMyoga iti 1 / 91 2 / 238 dRzyasya darzanAbhAvA 3 / 202,2 / 88 2 / 236 dRzyAtmanorabhAvArthA 2 // 335 dRzyeta rakte caikasmin 4 / 55 dRzya gavAdau 2 / 237 4 / 256 dRSTa: ko'bhihito yena 3 / 242 3 / 66 dRSTaM janmasukhAdInAM 2 / 252 4 / 97 dRSTaM buddherna cAnya 12266 2 / 407 dRSTayuktiradRSTe 3 / 21 2 / 485 dRSTayoreva sArUpya 2 / 445 1 / 196 dRSTaM saMvedyamAnantat 2 / 390 1 / 240 dRSTa: sAdhanamityeke 1 / 228 dRSTaM sukhAderbuddhe 2 / 253 11198 dRSTasmRtimapekSe 2 / 298 1 / 149 dRSTAkhyA tatra cet 2 / 443 3.3 1287 41
Page #583
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArikA-pratIkAnukramaNI [ 25 4143 dRSTAkhyAtanma dRSTA ca zaktiH dRSTA tadvadanaM kene dRSTAdRSTArthayorasya dRSTAntAkhyAnato'nyat dRSTAntAntarasAdhyattvaM dRSTA yathA vauSadhayo dRSTA viruddhadharmokti dRSTA yukti dRSTA zakti dRSTi bhedAzrayastepi dRSTe'dRSTepi / dRSTe tadbhAvasiddhizce [dRSTe tasminnadRSTA ye dRSTevipratipattInA * dRSTo'nyathApi vahnayA dRSTayA cAjJAta dRSTayA vA jJAta dezakAlakramAvabhAvo dezakAlaniSedha dezabhrAntizca dezAdi bhedAd dehepi yadyasau doSavatsAdhanaM jJeyaM doSavatyapi sadbhAvA doSAnakarmaNo doSAH svabIjasantAnA doSodbhavA prakRtyA doSoyaM sakRdutpannA dyotaye dravyalakSaNayoktonyaH dravyazakte 2 / 442 dravyAntaraguruttvasya 41157 11119 dravyAbhAvAdabhAvasya 3 / 184 21513 dvayakSayArthaM yatne ca.. 2276 3 / 215 dvayasyApi hi .. 4 / 175 dvayorekAbhidhA 3159 2 / 473 dvayozca dhAtusAmyAde 1178 3 / 73 dvayoH saMsRSTayo 11444 2 / 86 dvitIyaM vyatiricyeta 22385 3 // 19 dvitIyasya tRtIyena 2 // 381 24 dvidvirekaJcabhAseta ....21538 4 / 236 dvividho hi vyavacchedo 4 / 38 41108 dveSasya duHkhayonittvA 12252 2 / 120 vairAzye satyadRSTepi 41239 355 dvarUpyaM sahasaMviti 2 / 398 4 / 75 dvairUpyasAdhanenApi .... 21426 3284 dharmammivivekasya 4 / 181 21441 dharmammivizeSANAM 41151 21440 dharmammivyavasthAnaM 3.84 31260 dharmaH pakSasapakSA 2 / 97 41227 dharmabhedAbhyupagamA 2 / 318 2 // 13 dharmAnanupanIyaiva 41573220 dharmI dharmAzca 4 / 184 4 / 213 dharmaH sa niyamo 2 / 316 1 / 22 dharmopakAraza 3353 12246 dharmo vastvA 31212 2281 dharmo vAzrayasiddhi 3 / 214 11269 dhammo viruddho'bhAvasya 3 / 191 2 // 363 dharmo'sAdhya 4/71 21489 dhAraNapreraNakSobha 1266 3 // 329 dhiyaM nAnubhave kazcid 2 / 517 4 / 152 dhiyaM vastu ya 3 / 111 4 / 253 dhiyaH svayaJca na 21488
Page #584
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 ] pramANavAttikam dhiyA'tadrUpayA jJAne . 2 / 427 na citradhIsakaM 2 / 206 dhiyo nIlAdirUpatve vA 22433 na citraM vA saGkalana 2 / 207 dhiyo nIlAdirUpattve sa 21433 na ced bhedepi rAgAde 1172 dhiyoryugapadutpattau 2 / 262 na caikayA 2 / 257 dhUme / tadvayabhicArIti 4 / 256 na caivaM laGaghanAdeva 2129 dhUmendhanavikArAGga 4 / 257 na jAtirjAtimad 2 / 25 dhUme hetusvabhAvo hi 3636 na jAtivAsanAbheda, 12159 dhvanayaH kevalaM tatra 3 / 256 na jJAnahetutaiva . . 32285 dhvanayaH saMgatA ye 3 / 258 na tatra gamya 3 / 126 dhvanayaH sammatA 31258 na tathA na yathA so 4 / 227 dhvanibhirvyajyamAno 3259 na tadAlambanaM jJAnaM 2 / 459 dhvanibhyo bhinnamastIti 3257 na tadvyApteH phalaM . 41176 . na idAnIM kathaM bAhyaH 2 / 272 na tasmAd bhinnamastya 2 / 126 na kazcidarthaH siddhaH . 31188 na tasya kiJcid bhavati // 277 nakAksibadutpattiH 12218 na tasya vyabhicAritvA , 4 / 218 na kAryabheda iti -- 3 // 301 na tasyAjananaM rUpaM na kiJcidekamekasmAt V. B21536 na te hetava ityuktaM 4 / 203 na kopadRSTevigamA za20 na taivinA duHkha 2227 na gRhyata iti 20453 na tvadRSTo na grAhyagrAhakAkarA 2 / 215 na tvetadapya 41140 na grAhyatAnyA 21526 na dIrghagrAhikA sA ca 2049 naM grAhyatAyA jananA 21528 na dobviguNo deho 1156 na ca tadvayatiriktasya 3 / 336 na nivRttiM vihAyAsti . 3 / 162 na ca nAstIti 3316 nanvadRSToM'zuvat | 4161 na cAtmani vinA premNA. 1 / 204 na tvetada 4 / 140 na cAdarzanamAtreNa ___3 / 12 na pratyayo nu 2 / 292 na cAnuditasambandhaH . 2 / 132 na pratyakSaparokSA 2063 na cAnubhavamAtreNa 21425 bhyAM sa0 ta0 574 na cApi zabdo dvayakRta 3 / 126 na bAdhApratibandha 4 // 98 na cArthajJAnasaMvityo 2 / 507 na bAdhAyana 3 / 221 na ca sannihitArthA 21518 na bAdhA yatnavattvepi 2223 na cAsmAtmani / 12223 na bAdho yatnapattvepi 12213 4 / 251
Page #585
--------------------------------------------------------------------------
________________ It kArikA-pratIkAnukamaNI [27 na bhAve sarvabhAvAnAM 31138 na syAt tat 3 / 116 na bhAvo bhavatI 3 / 278 na syAt parihAreNa 32118 namaH samanta bhadrAya 3 / 1 na syAt pravRttirartheSu 1207 na yAti na ca 3 // 151 na syAt sAkSabuddhInAM 21492 tatrA P. S. sa0 ta0 691 na syusteSAmasAmarthya 2267 na yuktaM sAdhanaM 1217 na hi gopratyayo dRSTa 2 / 225 na yuktAnumitiH 1114 na hi gopratyayasyAsti 2173 navadhA pratibaMdha 4198 na hi tattasyakArya 11113 na vA vizeSyaviSaya 21118 na hi tasyokti do 4 // 60 na vikalpAnu 2 / 283 na hi satyantaraGgerthe rA261 _baddhasya S. sa0 ta0 502 na hi saMvedanaM yukta 2 / 259 na vikArAd vikAreNa 11153 na hi saMvedanaM zuddha 2 / 511 na vicitrasya citrAmA 2231 na hi snehaguNAtsnehaH 12225 na vizeSeSu zabdAnAM 2 / 127 na hi svabhAvAdanyena na vedayati vedopi 2321 na hatyantaparokSeSu... 31314 na vaikayA dvaya 2 / 257 na hnyaanup| 4263 na vairAgyaM tadApyasti 2252 na hyekaM nAsti satyArtha na zakyastato 3141 na hyekAnte tad duHkhaM 2233 nazyan bhAvo 3 / 276 / na hyarthAbhAsi vijJAna 22508 na zrutiH 3 / 90 nAkAraNamadhiSThAtA . 11179 na sa kazcitpRthivyA 239 nAkArayati cAnyo 21420 na saMketaM na sAmAnya 2145 nAkramAtkramiNo'bhAvo S. 145 na sa pazyannahamiti za203 nAkSagrAhyasti zabdAnAM 21499 na sambhavati sApyatra 33146 nAkSayaH prANidharma 12217 na sambhavati 3644 nAkSAt sarvA 2 / 494 na sarvadharmaH sarveSAM 11151 nAkSeptumaparaM karma na sarveSAmanekAntA 11157 nAtmopakAraka 41282 na sAdhyaH samudAyaH 32209 nAdhyakSamiti 2 / 454 na siddhena vinAzena nAdhyakSamiti cet 21453 na sobhidhIyate zabde . 2234 nAnAttvAccaikavijJAna 31101 na sthitiH sApyayuktava 3 / 145 nAnArthI kramavatyekA ... 2 / 203 na syAt kAraNa 2 // 395 nAnArthakA bhavetta 2 / 207
Page #586
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 ] pramANavAttikam nAnittye rUpabhedosti 3.282 nArthAdbhAvastadA 2 / 375 nAnutpAdavyayavato 21465 nArthe tena tayorna 4 / 15 nAnubhUtonubhava 2 // 437 nArtho'saMvedanaH 2 // 390 nAnekattvasya tulyattvA 11106 nAlaM praroDhumatyantaM . . 1 / 211 nAnekarUpo vAcyo 21102 nAlaM bIjAdisaMsiddho 1 / 260 nAnekaheturiti ce 1107 nAvasturUpanta - 2280 nAnakazaktyabhAvepi 2 / 535 nAvicitrasya 2 / 232 nAnopAdhi 351 nAzaMkyA eva . . 3185 [nAnopAdhyupakArAGga 3152 nAzanaM janayitvA' 41281 nAntarIkatA jJeyA 4 / 258 nAzasya satyavAdho za68 nAntarIyakatAbhAvA 3 / 212 nAzaH svabhAvo bhAvAnAM 3 / 281 nAntarIyakatAsAdhye 4 / 68 nAzena . . . 3 / 275. nAntarIyakatA sA . 4 / 246 nAzvavAniti 3 / 23 nAtyatra prAnti . . 3680 nAzvAsa iti ce 2069 nAnyasAdhanabhAvaH // 313 nAsattAsiddhirityuktaM . 3289 nAnyAsya nityatA . - 2 // 102 nAsAdhyAdevavizleSa 4 / 218 nAnyo'nubhAvyaM S sa0 ta0 483 .4 / 116 2 / 327 nAsiddhe bhAvadharmosti N.S 33190 nAnvayavyatirekI 4 / 244 nAstitvaM kena gamyeta 287 [nApekSA'tizaye 3 // 162 nAsti saMkhyAyyate / 316 nApekSetAnyathA 2 / 521 [nAsti saMkhyApyate 3 / 17 nApekSetAnyathA sAmyaM 2 / 523 nAstyeka 1188 nApekSyeta punaryatnaM 1 / 125 nittyattvAcca 2 / 20 nApatyabhinnaM tadrUpaM 3 / 164 nittyattvAdapi 2 / 22 nApauruSeyamityeva 3284 nityattvAdAzrayA 31233 nAprasiddhasya liGgatvaM 2 / 463 nittyaM tadarthasiddhiH 3293 nAmAdikaM niSiddhaM 2 // 373 nityaM tanmAtravijJAne 399 / 101 nAmAdivacane 2 // 11 nityaM tamAhunvidvAMso 12206 nAmuktiH pUrva 2 / 197 nittyamAtmani sambandhe 2 / 376 nAropita 356 nittyaM pramANa naivAsti 1108 nAyaM svabhAvaH kArya 2 // 338 nittyasyAnupa 32261 nArthasiddhistatastaddhi 31213 nittyasyAvyatirekittvA 125
Page #587
--------------------------------------------------------------------------
________________ ' [29 3 / 300 bhAnubhava kArikA-pratIkAnukramaNI nityaM saGketasApekSA 2 / 292 nimmitAderyathAbhrAntiH / 32297 nityaM sattvamasattvaM vA V.s 334 nimvikalpA dvayorapi nityaM sattvamasattvaM vA 1 / 182 nirhAsAtizayAtpuSTa 2 / 266 nittyasya nirapekSattvA 1 / 269 nirhAsAtizayApatti 2052 nittyasya puMsaH kartRttvaM 33332 nivartakaH sa evAtaH 41246 nittyasyAnvayi kAryattva 231 nivartate vyApa 33193 nittyasyAnvayi kAryattvA . 3 / 143 nivartayetkAraNaM 124 nityAnAM pratiSedhena 11185 nivRttasarvAnubhava 2 / 234 nityAnutpattivizle 1111 nivRttiJcapramANA 1335 nittyebhyo vastusAmA 3285 nivRttina niva . ---- --3297 nittyeSvAzraya 3 / 234 nivRttinA 41222 nitye svAzrayasAmarthya 3236 nivRttiryadi 41224 nityopalabdhinityattve 3 // 152 nivRttepyanale kASTha 2 / 55 nidarzanaM tadeveti 21119 nivRtteniHsvabhAva 12170 nidarzanatvAt siddha 21119 nivRttyabhAvastu viti 4 / 223 nimittantatsvabhAvo vA 2 / 84 niveza 1 / 125 nimittayoviruddha 3 / 4 nivezanaJca 11112 nimittopagamAdiSTa 11189 nizcayAropa 150 nidrAghAte vibodhevA 2 / 299 nizcitAtmA 33341 niyamaM yadi na brUyAt 20392 nizcIyate niviSTau 3 // 348 niyamaH sa kutaH pazcAd 21527 niSiddhazcetpramANena 473 niyamena ca kAryatvaM 3 / 264 niSedhAnna pRthivyAdi 2 / 159 niyamenAtmani snihyaM 11222 niSedhe tadviviktaJca 4 / 233 niyamairapyani 356 niSedhe yApi tasyaiva 3286 niyamo hyavinAbhAve 4 / 204 niSpattara parAdhIna S 3 / 26 nirastaturyo'trA 2 / 293 niSpatteH pratha. 2 / 139 nirAkRte bAgha 4186 niSpannakaruNo 20131 nirupadrava 3 / 221. niSpAditakriye 3 / 241 nirupadravabhUtArtha V 11212 niHsvabhAvatayA 3332 nirodhadharmakaM sarca 2280 nIladvicandrA 3 / 294 nirdoSaM dvayamapyevaM 12228 nIlAdicitravijJAne . 20220 nirdoSaviSayaH sneho 1 / 243 nIlAdipravibhAgazca 3 / 201
Page #588
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 ] nIlAdirUpa nIlAdirUpeNadhiyaM nIlAdIni nirasya nIlAderanubhUtAkhyA nIlAdernetra nIlAdyakSivijJAne nIlAdyanubhavaH nIlAdyapratighAtAnna nIlAdyAkAralezo nIlAdyAbhAsabhedi ti saiva nivRttiH netyanenokta netyeke vyatirekosya neSTaM prAmANya neSTo viSayacchedo .. naikaM citrapataGgAdi naikaprANepyanakArthaMgrahaNa naikasvabhAvaM naimittikyAH nairAtmyAdapi tenAsya nairAzye tu yathA naivamiSTasya naiva vAcyamupAdAna naiSApi kalpanAjJAne noktottaratvAd no ced bhrAnti S nodAharaNameva nodeti tayoriti nodeti duHkha nopakArastataH nopAdAnaM viruddhasya nyAyaprAptaM na sAdhyattvaM pramANavArtikam 2 / 328 pakSadoSaH parApekSA pakSadoSA matA nAnye 2 / 386 2202 2432 3 / 103 pakSalakSaNabAhyArtha 3 / 105 pakSAGgatvepyabAdha 2 / 328 paJcabhirvyavadhAnepi 2 / 16 paTastantuSvive 2 / 23 2 / 372 4 / 222 4 / 127 1 / 145 2 / 310 2 / 314 2200 1 / 107 2 / 201 4128 4242 1 / 235 4 / 142 233 2419 pakSadharmmaprabhedena pakSadharmastada S sa0 ta0 paTAdirUpasyaikatve padArthazabdaH kaM hetu paracittAnumAnaJce paratazcetsamarthasya - parato bhAvanAzazce paramArthavicAreSu paramArthAvatArAya paramArthaikatAvatve paramparAto hetuzce pararUpaM svarUpeNa pararUpe'prakAzAyAM parasparaviruddhArthA parasparaviziSTAnA parasya pratipAdyattvAt parasyApi na sA buddhi: parAnubhUtivatsarvvA parArthajJAnaghaTanaM 252 3 / 43 parArthavRtteH khaDgAdeH 4121 paricchedontaranyonya 2 / 455 2457 3 / 53 2 / 263 4/70 pariNAmo yathaikasya parihAyyaM na parIkSAdhikRtaM vAkyaM pareNApyanyato gantu parokSepyAgamo'niSTo 156 4 / 174 4183 4 / 189 3.1 4 / 72 4 / 187 2 / 136 2 / 149 2222 2 / 158 2 / 477 11115 1 / 72 4 / 182 3185 3 / 206 2 / 295 1 / 69 2 / 440 3 / 337 2 / 41 4 / 1 3 / 98 2/539 1 / 283 1 / 140 2 / 212 140 4 / 52 3 / 214 4 / 12 4 / 106
Page #589
--------------------------------------------------------------------------
________________ parokSopeyataddhetA paryAyeNAtha kartRttva pazcAdbhAvAnna hetuttvaM pazyato bAhyadRzye pazyet sphuTAsphuTaM pazyan paricchinatyeva pAcakAdiSvabhinnena pANyAdikampe pAramparyeNa hetu pAramparyeNa tajjJa pArtho dhanurdharo pitrostadekasyAkAra punarAvRttirityuktau punaryatnamapekSeta punavvikalpaya puruSAtizayApekSaM puruSecchA kRtA puMsaH sita puMsAmabhiprAyavazAt pUrvvamapyeSasiddhAntaM pUrvvasvajAti hetutve pUrNA saiva pUrvvAnubhUtagrahaNe pUrvvAnubhUtasmaraNAt pUrvAparasya pUrvvAparArthabhAsitvA pUrvvAvadhAraNe pRthak pRthak ca buddhI pRthak pRthak ca sAmarthye pRthak pRthagazaktAnAM prakAzamAnastadA prakAzitA kathaM vA kArikA pratIkAmukamaNI 1 / 134 prakRtyaipeti gaditaM 3 / 175 prajJAderbhavato deha 3 / 32 pratikSaNaM na 2 / 405 pratikSaNavinAze hi 2 / 415 pratikSepepya 2 / 105 pratijJAnumAnaM vA 3 / 156 pratijJAsiddhadRSTAnte 186 pratipattuH prasiddhau 2 / 295 3 / 299 4 / 192 2369 1 / 142 1 / 123 2 / 125 3 / 218 4105 2 / 439 4 / 9 4 / 74 1 / 110 2 / 514 2 / 239 2506 2 / 174 2 / 537 4 / 173 2 / 492 2 / 258 1 / 9 / 27 2 / 329 2 / 478 [pratipatterabhinnatvAt pratibandhAt pratibhAsadvayAbhAvAd pratibhAsabhidAM dhatte pratibhAsabhidAmarthe pratibhAsavizeSazca pratibhAsasya nAnAttva pratibhAso dhiyAM bhinnaH pratiyogivyavaccheda pratiSedhaniSedhazca pratiSedhastu sarvvatra pratihanti pratItA pratItabhede pratyakSAdhIH pratItisiddho pratyakSaM kalpanApoDha V. P pratyakSajJAnajanane pratyakSaprativedya pratyakSapratyayArthatvA pratyakSameva na sarvvasya pratyakSaM pUrvvamapi pratyakSaM bhAvanAmayaM pratyakSAJca dhiyaM pratyakSA tad pratyakSAttadviviktaJca [ 31 2 / 535 175 146 169 4 / 134 4|100 4 / 69 3 / 338 3 / 146 2282 2 / 148 2 / 416 2 / 399 2 / 138 2 / 510 3 / 10607 4|194 4221 2285 -4 / 123 11507 4 / 126 2 / 123 2 / 191 2 / 326 3 / 24 1 / 230 1 / 241 2 / 287 2 / 476 2 / 450 21448
Page #590
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 ] pratyakSAdimitA pratyakSAsanna pratyakSeNa pratkSeNAnumAne dvi pratyakSetayoraikyA pratyakSopavRttittvAt pratyabhijJAnasaMkhyAtA pratyaye cAnyavyAvR pratyAkhyAtaM pRthakatve pratyAkhyAtau nirAkurvana pratyAkhyeyAta eveSAM pratyAtmavedyaH sarvve pratyAyanAdhikAra pratyAsattirabhAvena pratyAsattivvinA pratyuktaM laghavaM pratyutpannAttapo pratyekamapi sAmarthya pratyekamavicitrattvAd pratyekamupa pratyekaM vastu kiM tAsA pratyekaM sArthakatvepi pradhAnArthAvisaMvAdA prapattatadata prapattA tadataddhetU prapadyamAna prabhAH pratisandhatte prabhAsvaramidaM cittaM prabhuprabhAvasteSAM prabhedamAtramAkhyAtaM pramANatattvasiddhayartha pramANaM dUradarzI pramANavArtikam 4110 2 / 290 3 / 57 3 / 215 2 / 121 2 / 291 2 / 238 pramANAnAmabhAvehi 3 / 58 3 / 63 4|40 3 / 283 2 / 123 4 / 165 .2 / 35 2 / 47 prayoktRbhedAnniyamaH 2 / 198 prayoktRbhedApekSA ca 1 / 251 prayogaH kevalaM bhinna 1 / 105 prayogadarzanAtkasya 2 / 206 1 / 41 pramANamanyattad pramANamapi kAcitsyA pramANamavisaMvAdi jJAna S pramANamavisaMvAdAtta pramANaM saMzayotpatte pramANAnAmanekasya vRtte 3 / 101 3 / 249 3 / 217 pramANAntara pramANAntarabAdhA pramANAbhaM pramANoktinniSedhe prameyattvAdghaTAdInAM prameyaniyame varNA prayatnAnaMtaraM jJAnaM prayogo yadyabhivyakti pralapanti pratikSi. pravattitavyaM netyu pravAhe cittabhedAnAM pravRttirasambandhe pravRttirvvAcakAnAJca pravRtterbuddhipUrvvattvA 3 / 10 3 / 119 4 / 59 pravRttestatpradhAna 2 / 109 1 / 210 3/309 4200 1 / 286 1 / 35 prasaGgodvayasambandho prasiddhasya gRhItyarthaM prasiddhasya zrutau prasiddhizca nRNAM vAdaH prasiddherapramANattvA prasiddha loka (vA) da 276 3 / 200 13 2 / 69 4 / 16 278 4196 3|18 4/279 3 / 311 2 / 91 4214 2 / 76 4 / 197 3 / 295 3 / 294 290 1 / 286 3 / 296 3 / 181 3 / 198 2 / 280 2 / 18 3 / 337 3 / 197 15 4 / 12 4 / 76 4 / 131 3 / 321 3 / 322 3 / 319
Page #591
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 33 446 16109 22428 11138 41104 4161 2 / 501 2212 41143 .41135 prANAdyabhAve .. kArikA-pratIkAnunamaNI prahANiricchAdveSAde za 224 balAttaveccheyamiti prAkRtasya sataH __47 bahavaH kSaNikAH prANA. prAk kathandarza 2 / 445 .. bahirmukhaJca tajjJAnaM prAkpazcAdapyabhAva 2 / 112 bahuzo bahudhopAyaM / prAgasiddhasvabhAvattvAt 4 / 168 bAdhakaM yadi necchetsa prAguktaM yoginAM jJAnaM 2 / 281 bAdhakasyAbhidhAnAcca prAgevAsya ca yogyattve 3 / 146 bAdhake'sati sannyAye prAggurorlAghavAtpazcAnna 11261 bAdhakotpattisAmarthya prAgbhAvaH sarvahetUnAM 2 / 247 bAdhanaM dharmiNa prAg bhUtvA 2 / 110 bAdhanAt tadvale prANAdezca kvacid 4 / 212 bAdhanAyAgamasyokteH 41208 bAdhAbhyupeta pratyakSa prANAnAM bhinnadezattvA 11111 bAdhAyAM dharmi prANApAnendriyadhiyAM 1137 bAdhAsAdhyAGgabhUtAnA prAptaM kaH saMvedanAnya 2 / 427 bAdhyate pratirundhAnaH prApta saMvedanaM sarva / 2 / 430 bAdhyabAdhakabhAvaH prAptaM sAmAMnyavijJAnaM 18 bAdhyamAnaH pramANena prAptA kA samvi 2 / 429 bAdhyA sAdhyA prApto gotvAdinA tadvAn 33149 bAdhyo na keva prAmANyaJca parokSArtha 131 [bAhulyepi hi tadvato prAmANyaM tatra zAbdasya 114 bAhulyapIti prAmANyamAgamAnAJca 4 / 101 bAhulyepIti prAmANyameva nAnyatra 2101 bAhyazaktivyavaccheda prAmANyaM vyavahAreNa S sa0 ta0 17 bAhyaHsannihitopyarthaH 15, 111, 497, 508 bAhyArthapratibhAsA prAyaH prAkRta 32 bAhyAnapekSo (hi) pretyabhAvavada 2 / 73 bAhyArthAzrayaNIyA preraNAkarSaNe vAyoH 1154 bIjAdaGakurajanmAgne phalaM kathaJcittajjanya 1 / 278 buddhayorthe (pra)vartante phalavaicitryadRSTezca 1 / 277 buddhAvabhAsamAnasya phalasya hetorhAnArtha 11136 buddhiryatrArthasAmarthyA bandhamokSAvavAcyapi 1 / 206 buddhihetustatheda 32268 41138 4 / 152 4 / 112 2 / 93 44 41151 41147 3 // 195 3 / 194 3 / 194 2 / 163 21517 2 / 14 21185 2 / 393 20393 2 / 108 36133 2 / 59 1128
Page #592
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 ] buddhivyApAra buddhizca kSaNikA buddhisteSAmasAmarthya buddhisvarUpA tadviccet buddhInAM zaktiniyamA buddhIndriyokti buddhIrAdhiya buddheH prayujyate zabda buddheragattyAbhi buddherapi tadastIti buddheraskhalitA buddherupalabhe buddhezca grAhikA buddhezca pATavAddheto [buddhA vA nAnya bodhArthAdgamerbAhya vANo yuktamapyanya bhavennAnAphalaH zabdaH bhaveyuH kAraNaM bhAvanApariniSpattau bhAvadharmmatvahAnizca bhAvanA pari [bhAvasyAnupalabdhasya bhAvasyAnupalambhasya bhAvasvabhAvabhUtAyA bhAvahetu bhavatve bhAvAdevAsya tadbhAva bhAvabhAvavyavasthAM kaH bhAvA yena nirUpyante S bhAve vA kAraNaM buddhe bhAve virodhasyAdRSTI bhAve bhinnA pramANavArtikam 175 2 / 496 1 / 268 2 / 430 2 / 501 3 / 311 2 / 394 bhAve hyeSa vikalpa: S bhAvopAdAna bhAvo hi sa tathA bhUto bhAvyaM tenAtmanA 3 / 203 2 / 106 4 / 280 16 4 / 215 bhAsamAnaM svarUpeNa bhinnakAlaM kathaM grAhya V bhinnatvAdvasturUpasya bhinnaM dharmmamivAcaSTe bhinnamarthamivAnveti bhinnasyAtadva bhinnAtmArthaH kathaM 3 / 122 3 / 216 2 / 531 2 / 36 4 / 270 21428 1 / 139 3 / 51 1 / 283 bhinne karmmaNya 4 / 63 bhinne jJAnasya sarvvasya 3 / 130 2 / 223 2286 2 / 53 2285 3 / 204 bhinnAbhaH sitaduHkhAdi bhinnAbhinnaH kimasyAtmA bhinnAvabhAsino grAhyaM bhinnAvizeSA bhinnenyasminna bhinnapi kiJcit bhinno'bhinnopivA bhUtacetanayobhinna bhUtaM pazya~zcataddarzI bhUtAtmatA'natikrAnte bhUtAnAM prANito bhede bhUtArthatAnIta bhUtoktiH sAdhanA ye bhUmyAdistasya bheda eva tathA bhedakAbhedakattve syAd 2 / 360 2 / 224 4241 2 / 319 bhedazca bhrAntivijJAna bhedaM kenacidaGgena bhedaM pratyayasaMsiddhamava 3 / 278 3 / 187 41284 2 / 302 2 / 459 - 1 / 249 3 / 237 * 1 / 100 3159 4|119 2 / 378 2 / 279 : 4254 2 / 269 3 / 170 2 / 303 2460 2 / 411 4 / 214 2 / 95 1 / 164 2 / 404 1 / 170 1 / 171 1 / 170 19 1 / 27 3 / 177 4 / 250 2 / 402 4 / 183 2389
Page #593
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArikA-pratIkAnukmaNI [ 35 4 / 286 maidazca hetuH dazcAyamato jAti bhedazcAsamito medasambhAravAdasya bhedasAmAnyayo bhedasAmAnyayo bhedaH sAmAnyasaMsRSTo bheda: sAmAnyami bhedastatopi bauddharthe [bhedastato'yaM bauddharthe bhedaH syAd gaurave bhedAnAM bahubhedAnAM bhedAntarapratikSepA bhedAna hetuH kAsya bhedAbhedavyavasthaivaM bhedAlakSaNavibhrAntaM bhede ca bhedasAmarthyA bhedena pratipadyate . bhedanAnanubhUtesminna bhedenAnva [bhedepi niyatAH kecit bhedepi yatra tajjJAnA bhedehi kAraka S bhedopi tena naivaM bhedopyastyakriyA bhedoyameva sarvatra bhedo vAGamAtra mAntiH sA'nAdi [prAntenizcIyate neti bhrAnterapazyato bhedaM . bhrAntyA na nizcaya mAntyA saGakalanaM 31157 maNipradIpaprabhayo . 2057 1 / 103 mataM mama jagatyalabdha 2 / 189 mato yadhupacArotra 1295 33184 madAMdizakteriva 2162 3 // 178 manaso yugapadvRtteH 2 / 133 . 4 / 186 manojapo vA vyarthaH / - 32298 3388 manojJAnakramotpatti . 21523 3 / 177 manonyameva 2 / 243 3.87 mano buddhAvarthopi 20475 388 mano'vyapekSasaGketa 22143 41151 mano'vyutpannaM 2 / 143 389 mantrAdyupaplutA ... 1355 360 mandaM tadapi 21412 33159 mandatvAtkaruNAyAzca . 1200 2 / 277 . mayUracandrakAkAra - 2403 21498 mAnaM dvividha 211 3310 mAnasaM tadadhI . 2 / 294 ' 3 / 120 mAndhapATavabhedena 2 / 411 21424 , mA bhUdgauravamevAsya / 2262 . 31187 mArge cetsahajA 1 / 202 . 370 mAlAM jJAnavidAM koyaM. 514 2 / 161 mAlAdau ca S sa0 ta0 676 33155 21173 mAlAbahuttve tacchabdaH / 156 31167 mASakAderanAdhikya 41162 3 / 174 mithyAjJAnatadudbhUta za262 3 / 61 mithyAjJAnAvizeSepi 2057 41103 mithyAtvaM kRtakeSveva 3 / 287 2 / 29 mithyAdhyAropahAnArtha Ssata0 13194 344 mithyAvabhAsino 2 / 170 21104 mithyAvikalpena vinA 2216 344 mithyAvikalpa 12282 2 // 382 mithyopalabdhi 1 / 216
Page #594
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 ] pramANavAttikam muktimAgaya muktAdhyakSa muktistu zUnyatAdR(STe) muktvAdhyakSasmRtAkArAM muktvA na kArya muktvA na kAryamaparaM mukhamityeva ca kutaH / mukhyaM yadaskhala mukhyAviziSTavijJAna mRte viSAdisaMhArA mRte zamIkRte doSe mohazca mUlaM doSANAM mohAdayaH sambhavanti mohAvirodhAnmanyA moho nidAne govAmA va rUpaM tayordaSTaM yacca vastubalA yajjAtIyo yataH yajjJAnamityabhidrA yataH kadAcitsiddhA yatastathA sthite heto yataH svabhAvosya . yatopi prANinaH yattasya janaka rU yattasyAmaprakAzAyA yatnapyAtmIyavairAgyaM yatra gauNazca bhAve yatra nAma bhavatyasmA [yatra nizcIyate yatra rUDhayA'sadarthe yatra svAtantryamicchA 1 / 260 yatrAsau vartate bhAvastena S 36153 2 / 275 [yatrAsti vastusambandho 380 12255 yathAkathaJcittasyA 2 / 353 2 / 275 yathA keSAJcideveSTa 3 / 281 21471 yathAgnirahi 2 / 95 20479 yathA codanamAkhyA 2 / 109 296 yathA jalAderAdhAra: 1168 2 / 153 yathA tatkAraNaM vastu za23 2 / 157 yathA tathA'yathArtha 2 / 58 1161 yathA tayopa 3269 1156 yathAtmanopramANattve 4194 11198 yathAtrApyevamiti . . 3272 1179 yathA daNDinijAtyAde 2 // 146 2214 yathA dIponyathA vA 3263 32222 yathA na kSepa 41283 30245 yathAnagnisvabhAvosa 3337 2071 yathA nAvya . 41243 2045 yathA nityaH prayatnotthaH 4 / 186 .3 / 242 yathA nivizate 2 / 350 18 yathA nIlAdi 2 / 436 2170 yathAnudarzanaM ceyaM 2 / 357 1 / 136 yathAntarIyakA sattA 4 / 203 21346 yathA parairana yathA parairanu 41141 11187 yathA prakAzo 2 // 329 3 / 169 yathA pratItikathitaH 3383 2 / 447 yathA pradIpayordIpa 2 / 483 1 / 238 yathA phalasya 2 / 309 2 / 159 yathA bhAvepyabhAvo 2038 32196 yathA bhedAvizeSepi 3 / 172 3157 yathA yathArthA vidyante 2 / 209 2037 yathAjyamanyata 31240 3 // 329 yathAliGgo.. 4 / 276
Page #595
--------------------------------------------------------------------------
________________ yayA vastveva yathA vizeSeNa vinA yathA zrutAdisaMskAraH yathAzvo na viSANittvA [yathA saMkalpitantathA yathA samitasi yathA sAdhyamabA yathA svapra. yathAsvaM bhedaniSTeSu yathA svamakSeNAdRSTe yathA svameva yathA svavAci yathaivAhArakAlAde yathaiveyaM yathoktaviparItaM yat yadakiJcitkaraM yadaGgabhAnopAtta yadantyaM bhedakaM. yadapramANatAbhAve yadavastho matorAgI yadA tatkAraNaM kena yadA tadA na yadA niSpannatadbhAva yadAnyaM tena sa . yadA saviSayaM yadA saMvedanAtmattvaM yadi kiJcit kvacit yadi jJAne paricchinne yadi tasya yadi nAtmendriyANAM yadi bAhyaM na vidyeta yadi bAhyonubhUyeta kArikA-pratIkAnukramaNI [ 37 2 / 96 yadi buddhistadAkArA 2 // 334 1 / 28 yadi bhAvAzrayaM jJAnaM 2 / 52 1181 yadi bhrAnti 255 4 / 187 yadi vastuni vastUnA * 2033 370 yadi zakrazironala .. . 3337 21189 yadi so guNagrAho 12158 4190 yadi sAdhana ekatra . 4155 2 / 217 yadIdaM svayamarthAnAM 2 / 210 41185 yadISTamaparaM klezA 2279 4 / 162 yadISTAkAra ....22340 4 / 184 yadevamapra 20473 4.99 yadeva sAdhanaM bAle 21144 2 / 369 yad jJAnaM yatra zabdA 2 / 287 2 / 291 yadyagatyA 2 / 342 251 yadyatyantaparokSerthe .. 31316 3 / 279 [yadyadRSTi 36 2 / 227 yad yathA bhAsate jJAnaM 2 / 221 2 // 311 yad yathA vAcakattvena 2 / 99 . yadyadRSTayA nivRttiH 3317 13158 yadyapyakSavinAbuddhi 144 223 yadyapyanvayi vijJAnaM 2 / 147 2 / 332 yadyapyasti sita 2 / 233 2 / 338 yadyapyekatra doSeNa 12241 33131 yadyavyaktiphalaM 3 / 15 2 / 337 yadyAtmarUpanno 22442 21434 yadyekakAliko 11112 4 / 63 yadyekAtmatayAneka 3 / 163 2 / 467 yadyevamatra 41144 41123 yadrUpaM dRzyatAM yAtaM 11168 2048 yadrUpaM zAvaleyasya 3 / 138 1342 yadvizeSAvasAyesti 3157 2 / 333 yannAntarIyakaH svAtmA ,
Page #596
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18] pramANavAttikam yannAntarIyikA 4 / 202 yAnAntarIyakA 41202 yaniSThAta ime 2 / 30 yApyabhedAnugA 2046 yaH pazyatyAtmAnaM 1219 yA bhAvi 3 / 198 yaH pratyakSo dhiyo 2 / 470 yAM bhUtvA hyabhavadbhAvo 2 / 110 yaHpramANa 1134 yAvaccAtmani na 11193 yaH pramANamasAviSTo 11345 yAvantoMzasamAropa - 349 yamAtmAna pura 3 / 178 yuktAGgulIti sateM . 11101 yasmAcca tulyaM 11128 yuktimAgamamAtreNa. .. 11260 yasmAt kiledRzaM 3 / 332 yuktyAgamAbhyAM 11135 yasmAt prameye 2 / 346 yuktyA yayAgamo 416 yasmAdatizayAjJAna 2 // 382 yugapad buddhayadRSTaJcet 2 / 502 yasmAdekamanekaJca 2 // 360 yenADazenAdadhad dhUmaM . 4255 yasmAd deza 11186 yenAsau vyati 4 / 243 .. yasmAd dvayorekagatau 21442 ye'pi tantra 32309 ... yasmAd yathA niviSTo 23348. ye'parApekSatadbhAvA . 4 / 285 yasmAnAnArthavRtti ... 36323 yeSAJca yogino 23456 yasya karma hi pratyekaM 2303 yeSAM vastuvazA - 3264 yasya pramANasaMvAdi 3315 yavAhamiti dhIH 12203 yasya pramANasaMvAdi vacanaM so 3 / 314 yo'grahaH saGagate . 2139 yasya rAgAdayastasya 1 / 160 yogyAH padArthA / 4 / 125 yasya sattve bhavatyeva 226 yojanAdvastusAmAnye / 2 / 81 yasya hetoraMbhAvena 4 / 213 yo yathA rUDhitaH 21159 yasyAtmA vallabha 11236 yo dvarNasamutthAna 3302 yasyAdarzana ___3 // 13 yo yasya viSayAbhAsa 2 / 429 yasyApi nAnopAdhe 352 yo hi bhAvo yathAbhUto 2281 yasyApramANaM sa vAcyo .. 2189. rasarUpAdiyogazca 1192 yasyAbhAvaH kriyeta 2 / 116 rasavattulyarUpattvA 33331 yasyAbhidhAnato 33129 rAgapratigha 0214 yasyArthasya nipAtena 2 / 255 rAgAdivRddhiH 1170 yasyobhayAntavyavadhi 2 / 111 rAgAdyani 11169 yA ca sambandhino 2 / 62 rAgIcandanakalpAnAM 2254 yAdRzyAkSepikA .1143 rAgI viSamadoSepi 14155
Page #597
--------------------------------------------------------------------------
________________ riktasya jantorjAtasya rUpadarzanato jAto rUpadarzana vaiguNyAvaiguNya rUpaM dvirUpatAyAM rUpamekamanekaJca rUpaM pareSAM rUpaM rUpamitI rUpA (da) yo ghaTasyeti rUpAdiriva gR rUpAdibuddheH ki jAtaM rUpAdivadadoSazca rUpAdivadvikalpasya 'rUpAdivannaniyama rUpAdizaktibhedA rUpAdisvyAdibhedo rUpAdIn paJca viSayA rUpAdezca manazcaiva [rUpAbhAvAdabhAvasya rUpAbhedepi pazyantI lakSaNaM sa ca tattveSu lakSaNatvAttathA lakSyate na tu nIlAbhe lakSyate pratibhAso vA liGga tadeva na liGgaliGgi S. liGgaM vA tatra liGga saiva liGgaM svabhAva: lupta tadAbhAsa vaktumarthaM svavAcA vaktaM samarthaH vaktRvyApAraviSayo kArikA pratIkAnukramaNI 4154 2472 2 / 265 241 386 3 / 67 2 / 177 1 / 104 2 / 181 2/533 1 / 151 1 / 165 1 / 176 1 / 102 2 / 260 2 / 471 2532 3 / 185 2 / 359 2 / 216 4 / 121 2 / 512 2 / 507 2462 282 3 / 129 2 / 464 4 / 11 4 / 9 4 / 95 3 / 241 1/4 vopalAdirapyarthaH vadanna kAryaliGgAM varAparaprArthanA varNaH syAdakramo varNAkRtyakSarAkAraiH S. varNA nirarthakAH santaH varNApUrvI vAkya vastugrahetu vastudharmmatayaivArthA vastudharmotpatti vastudharmmasya saMsparzo vastunazcAnyathAbhAvAt vastunyapi tu . vastuprAsAdamAlAdi vastubhirnnAgamAste vastubhedAzrayAccArthe vastubhede prasiddhasya V. S. vastulAbhI vastusattAnubandhitvA vastusvarUpe siddheyaM vastUnAM vidyate vastupalabdhyAzraya vastvabhAvastunAstIti vastveva cintyate vahavaH kSaNikA: vahnyAdivad ghaTAdInAM vAkyaJca hetubhinnAnAM vAkyaM bhinnaM vAkyaM vaidekadeza vAgdhUmAderjano [ vAkyaM na bhinnaM varNebhyo vAcaH kasyA [ 39 2 / 421 4847 1 / 249 2 / 486 2 / 147 3 / 245 3 / 259 3 / 45 2 / 161 1 / 197 3 / 132 4|14 4262 2 / 155 3 / 338 3 / 112 1 / 14 3180 244 1120 2 / 163. 3182 4223 3 / 210 1 / 109 1 / 52 3 / 231 3 // 248 3 / 330 4/57 3 / 248 3 / 208
Page #598
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 ] vAcyaM kenodbha vAcyaprAmANyamasmin vAcyamakSaNika (ttve hi vAcyazca hetu vAcyaM zUnyaM pralapatAM vAdatyAgastadA vAsIcandana vAdhanAya vAsiddhaH zabda vikalpapravimbeSu vikalpayannapyekArtha N vikalpavAsanodbhUtAH vikalpaviSayatvAcca vikalpavyavadhAnena vikalpakA tatkArya vikalpena na sAmAnya vikAradarzanAtsiddhaM vikArayati dhIreva vikAraH syAtpunarbhAvaH vikArahetovvigame vikAre yadi tattulyaM vicAraprastu vicAryamANe pra vicchinnaM pazyato vicchinnaM zRNvato vicchinnAnugamAyepi vicchinnApyanyayA vicchinnAbheti vicchinne darzane vicchedaM sUcayanneka vijAtInAmanArambhA vijJaptivvitathAkAro pramANavArtikam 1 / 155 42 2 / 240 3 / 229 4 | 35 4/49 1 / 254 43 4 / 116 2 / 164 vidyamAne hi 2208 3 / 288 1 / 177 2 / 134 vighUtakalpanA 3 / 77 vidhUtakalpa 2 / 75 vinArthena vijJaptihetuviSaya vijJAnavyatiriktasya vijJAnaM zaktiniyamA vijJAnazaktisambandhA vijJAnAbhAsabhedazca vijJAnotpatti vidanti tulyAnubhavA vidyamAnepi bA vidyamAnepi 2 / 297 4 / 77 vidyAyA: pratipakSa vidhAnaM pratiSedhaJca vidhAvekasya 1.119 178 vipakSAdRSTamAtreNa 1159 2 / 295 2 / 500 2 / 493 418 vinAzasya vinAzitvaM vipakSe'dRSTi 1 / 61 vipakSerbAdhyate vipakSopagamepyetat viparyayaH punaH vibhaktalakSaNagrA vimUDho sampravRtte viraktajanmAdRSTe virakto naiva tatrApi viruddhakAryayoH 2 / 497 2 / 137 2 / 494 3 / 130 2 / 205 viruddhayoreka 2 / 217 viruddhaviSaye viruddhaM tacca viruddhateSTA sambandhe viruddhamAgamApekSe 2 / 338 2 / 14, 3 / 114 1 / 167 211302 3 / 145 2 / 456 2 / 341 2 / 473 4267 1 / 215 4 / 225 4 / 232 11 2 / 281 2 / 260 3 / 271 3 / 145 3 / 11 1 / 131 4|19 3 / 156 2331 2 / 133 1 / 188 1 / 242 3 / 3 2 / 91 4 / 173 3 / 333 4/65 4 / 177
Page #599
--------------------------------------------------------------------------
________________ viruddhaM saivavA viruddhasya ca bhAvasya viruddhAnAmpadArthA viruddhaikAntikenAtra virodhamasamAdhAya virodhaH zUnyatAdRSTeH virodhodbhAvanaprAyA virodhitAmaveda vilabdhA vata kenAmI vivakSAto'yo (ga vivakSA niyame vivakSAparatantratvAt vivakSAparatantrattvAnna vivAdAbhedasAmAnye vivekinI na cAspaSTe vivekI na vivakSA vizadapratibhA viziSTadRSTe liGgasya viziSTa dhammiNA viziSTarUpA viziSTasukhasaGgA vizeSaNaM V.N vizeSadRSTe vizeSaNavizeSAbhyAM viziSTadhvani vizeSapratyabhijJAnaM vizeSa: sonya dRSTA vizeSastadvayapekSA vizeSasya vyavaccheda vizeSasyAsvabhAvatvA vizeSe bhinnamAkhyAya vizeSo gamyate 6 kArikA pratIkAnukramaNI 2/67 3 / 203 3 / 288 4/65 3 / 334 1 / 217 4 / 107 4145 4154 4 / 191 278 4 / 191 4 / 37 vizeSo naiva varddhata vizeSopi ca doSA vizeSopi prati 2 / 118 2 / 468 4 / 31 3 / 18 1 / 125 4 / 176 4 / 271 viSayakhyApanAdeva viSayagrahaNaM dharmo viSayattvaM tadanyena viSayasya kathaM vyaktiH viSayasya tatonyattva 3 / 327 2 / 227 1 / 18 viSayAsatva 4 / 195 viSayendriyamAtreNa viSayendriyavittibhya 2 / 425 2 / 222 viSayendriyasampAta 2 / 130 viSayo yazca zabdAnAM 2 / 77 4 / 39 visamvAdAt tada vismRtattvAdadoSazce vRkSo na zizapaiveti 4 / 273 1:234 vRkSoyamiti saGketaH 2 / 145 vRttimAn pratibadhnAti vRttirAya viSayAkArabhedAcca viSayAniyamAdanya viSayAntarasaJcAre viSayAntarasaJcAro vRtterdRzyAparAmarza vRttau svayaM vedakAH svAtmanazcaiSA vedaprAmANyaM kasya vaizvarUpyAddhimAmeva vaiSamyajena duHkhena vyaktayo nAnva [vyaktaM sattAdivanno vyaktAvananubhUtAyA [ 41 1 / 123 1152 4 / 188. 4 / 21 11208 2 / 370 2 / 479 2 / 388 1 / 6 279 2/539 2 / 520 4264 2484 4 / 216 2 / 457 2 / 128 2 / 300 2 / 120 4 / 179 3 / 117 1 / 239 3 / 143 2 / 236 4 30 2/266 3 / 340 2 / 204 1 / 154 3 / 70 3 / 161 2 / 464
Page #600
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 ] vyaktAvapyeSa vyaktiH kuto'satAM vyaktigrahe ca tacchabdaM vyaktikramapi vAkyaM vyaktica buddhiH vyaktiH sattAdivanno vyaktihettvaprasiddhiH vyakteranyAthavAnanyA vyaktervyaktyantara vyakto'nAkArayan vyakto vyajyeta [ vyaktaM naikatra vyaktyasiddhAvapi vyaktyaivaika vyaMgyavyaJjakabhAvena vyaJjakasya ca jAtInAM vyaJjakA[pratipattau vyaJjakaiH svaiH vyanakticittasantAno vyabhicArasya vipakSe vyabhicArAnna vAtAdi vyatiriktantamAkAraM vyatirekIva yaccApi vyatirekIva yajjJAne vyatireke tu taddhetu vyatirekyapi hetuH vyarthA vyAptiphalA vyarthonyathA prayoge vyavacchinatti dharmmasya vyavacchinnAH kathaM vyavaccheda vyavacchedAdayoge tu pramANavArtikam 2490 2 / 418 2 / 49 3 / 161 3 / 297 3 / 160 2 / 541 3 / 149 2 / 441 2 / 420 2 / 418 3 / 155 2 / 541 3 / 154 2 / 483 3 / 148 3 / 155 3 / 236 2 / 395 3 / 17 1 / 150 2 / 376 1 / 99 2 / 165 1 / 66 3 / 17 4 / 173 3 / 122 4 / 190 -3 / 115 4 / 192 4 / 38 vyavacchedosti cedasya vyavadhAnAdibhAvepi vyavasthitattvaM jAtyAde vyavasyantIkSaNAdeva vyavahAramasatyArthaM vyavahAraH sa cAsatsu vyavahArepi tenAyam vyavahAropanIteSu * vyavahAropanItotra vyAkhyeyotra [ vyApArAdevA tatsiddheH. vyApAradehi vyApAropAdhikaM vyAptipUrve vyAptipradarzanAddhetoH vyApyasya svanivRtti vyAvRttamiva nistattvaM vyAvRttirvastu vyAvRtteH sarvvata vyAvRtteH saMzayA vyAvRttau pratyayA vyAhArAdau pravRtte vyutpattyarthA ca zaktaM hi janakaM zaktasya sUcakaM hetu zaktikSaye pUrva zaktipravRttyA na zaktirarthAntaraM vastu zaktirhetustato zaktisiddhiH samUhepi zaktistaddezajanakaM zaktistasyApi 3 / 96 2 / 66 171 21107 4 / 233 4 / 225 3 / 117 3 / 123 4 / 185 1 / 216 3 / 262 3 / 262 2 / 216 4 / 22 1 / 288 2198 3 / 76 3 / 128 2 108 4146 1210 268 4200 2 / 519 4|17 2 / 521 3 / 9 1 / 163 2406 3 / 104 3 / 144 4|18
Page #601
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( zaktyanapekSatAsattve zaktyA notpatti zatadhA viprakIrNopi zanairyatnena vaiguNye zabdajJAne vikalpena zabdanAze prasAdhye zabdapravRtte zabdayornnatayorvAcye zabdaraca nizcayA zabdasyAnya zabdasyAnvayina zabdAttadapi nArthAtmA zabdAdInAmanekattvA zabdAnAmarthaM zabdAnAmiti zabdAnAM prati zabdAntareSu tAdRkSu zabdArtha : kalpanA zabdArthagrAhi zabdArthAstrividho zabdArthApahnave zabdArthorthaH zabdAvizeSAdanye zabdAzca nizcayA zabdAraca buddhayazcaiva zabdAH saGketitaM zabdebhyo yA zabdeSu yuktaH sambandhe . zabdeSu vAcya zabdo'rthAzaM zarIrAd yadi . zarIrAtsakRdutpannA kArikA pratIkAnukramaNI 2 / 187 2 / 139 1 / 169 1 / 130 1 / 94 4 / 44 zAstrAbhyupagamAdeva 4 / 229 3 / 61 3 / 60 22 2 / 168 2 / 165 2230 4 / 127 3 / 96 4 / 128 zastrauSadhAbhisambandha zArdUlazoNitAdInAM zAstraM yatsiddha zAMstrasiddhe tathA zAstrAdhikArAsambandhA zAstrAvizuddhe zAstriNopyatadA zAstreNAlaM yathAyogaM zAstreSvicchA zIghravRtteralAtAde zuktau vA raja zuddhe mano vikalpe zRGgaM gavIti loke zeSavadvayabhicAri zodhitaM timireNAsya zrAvaNattvena tattulya zrutayo niviza zrutiranyato'sambaddhA zrutistanmAtrajijJAso zrutau sambadhyate [zrutyantaranimittatvAt 3 / 320 3 / 211 2287 3 / 205 3 / 208 2 / 169 3 / 265. zrotrantara 3 / 58 zrotrAdicittAnIdAnI 3 / 134 SaNDhasya rUpavairUpya 3 / 91 2 / 39 SaSThAdyayogAditi SaSThIvacanabhedAdi 3 / 233 sa Agama iti 2 / 117 sa idAnIM kathaM 2 / 167 sa. ekattvavinnA 1 / 120 [ sa eva dadhi sonyatra 1 / 115 sa eva yadi vA [ 43 1 / 24 179 4 / 108 4194 3 / 198 443 4|50 4198 4 / 170 4 / 72 2 / 140 3 / 43 2 / 138 2 / 150 3 / 331 2 / 405 4218 234 2 / 173 1 / 100 2 / 172 3 / 158 3 / 157 2 / 234 3 / 211 2 / 112 3 / 64 3 / 315 2 / 271 3 / 313 3 / 184 2 / 407
Page #602
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 ] pramANavAttikam sAta sa eva yojyate zabde 2 / 131 saMkhyAdi.... 1299 sa eva sarvabhAveSu 1195 saMkhyAdi yoginaH 1297 sa evAnupalambhaH 3 / 21 saMkhyA saMyoga 1193 sa evAyamiti jJAnaM 21506 sa ca sarvapadArthA 3281 sa eva vizeSo 3 // 183 sa ca kramAdanekAzca 2 / 495 sa evAsya pakSaH 3291 sa ca jJAto'thavA * 2 / 466 sakRcchabdAdya 4 / 141 sa ca nAnveti 3 / 166 sakRcchabdAdya 41145 sa ca prakAzastadrUpaH 2 / 479 sakRcchrutau 2250 sa ca bhedApratikSepAt 41179 sakRtsaGgatazabdArthe 2 / 135 sa ca sarvapadArtha 379 sakRt sarvasya janayet 2 / 421 sa cAtatkAryavizleSa 3 / 109 sakRtsarvapratItyartha 3 / 143 sa cAyamanyavyAvRtyA 3 / 124 sakRt saMvedyamAnasya 2 // 388 sa cAkArarahitaH 2 // 374 sakRd bhAvazca sarveSAM 2 / 242 sa cendriyAdau 11242 sakRdbhUtAvabhAsaH 21199 saJcArakAraNAbhAvAd .. 21519 sakRdyatnodbhavAd 2 / 490 saJcitaH samudA 2 / 194 sakRd vijAtIya 2 / 522 sa tathaiveti sA za232 saGketazca nirarthaH 3 / 328 satazcedAzrayo nAsyAH 165 [saGketabhedasya paraM 3 // 61 sa tasyAnubhavaH 2 / 324 saMketasaMzrayA 2 / 290 satAJca na niSedho ' 4 / 226 saMketasaMzrayA 4 / 116 sati vA pratibandhe 4 / 204 saGketasmaraNaM kuta 2 / 189 sati svadhIgrahe 2 / 534 saMketasmaraNApekSa 2 // 186 sa tenAvyabhicArI syA 4 / 202 saMketasmaraNo N.S. sa0 ta0 2 / 174 satopi vastva 4 / 10 . 515, 525 satkAyadRSTiranyatra 3 / 223 saGketasmRtihetuko 2 // 174 satkAyadRSTe 1 // 201 . saGketAttadabhivyakta 3227 sattAyAM 3 / 189 saGketAnvayinI rUDhi 2 / 160 sattAnAzittvadoSasya 3 / 280 saGketAzrayIcArthAnta 2 / 290 sattAmAtrAnubandhi 3 / 269 saGketAsambhavastasmA 33114 sattAyAM tena sAdhyAyAM 3 // 191 saGketena vinA sArtha 2046 sattAsAdhanavRttezca 4 / 237 saMketopAya 2 / 142 sattAsambandha 2 / 115
Page #603
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 45 sattA svabhAvo sattopakAriNI yasya sattyaM kathaM syu satyAntarepyupAdAne satyArtha pratijAnAno satyArtha vyatirekasya satyeva yasmin yajjanma satvamityasya sadasatpakSabhedena sadasannizcayaphalA . sadRzA'sadR sadRzodAhRtizcAtaH sadoSatApi cettasya sadravyaM syAtparAdhInaM sadvitIyaprayogeSu santatau hetutA teSAM santApArambhaH pApahAnAya santyasyApyanuvaktAra sandigdhaM tasya sandehAd sandigdhe hetuvacanAd sandehahetu sandhIyamAna sannartho jJAna sannidhAnAttathaikasya sannivezagrahAyogA sagnivezAdi tadyuktaM sapakSAvyatirekI ce V. sa pAramArthiko bhAvo sa bhavan tasyA . sabhAgajAteH prAg sabhAgahetuvirahA [sa bhAvastadabhAvepi kArikA-pratIkAnunamaNI 31186 samayattve hi mantrANAM 11551 samayAd varta 2 // 358 samayApekSiNI 2 / 263 samayAhitabhedasya 33334 samavAyAgrahAdakSaH 33287 samavAyAdi sambandha 12183 samavAyAdyabhAvepi 4 / 115 samavRttau na tulyattvAt za213 samAnattvepi tasyaiva 31199 samAnabhinnAdyAkArai 22 samAnAdhikara 4 / 201 samAnAdhikaraNa 1244 samAropavive ke 32238 samIkSya gamaka 4 / 34 sa mukhyastatra - 1131 samudAyApavAdo hi 3340 samudAyasya sAdhyattve 3 / 240 sampazyanti pradIpAdeH / 4 / 238 sampUrNAGgo na gRhyeta 4 / 91 sambaddhaM vastu tatsiddhaM 41261 sambadhyate kalpanayA 2 // 122 sambandhadoSaiH prAga 4110 sambandhastena tatraiva 3 / 24 sambandhasya ca vastuttve 2 / 230 sambandhasya manA 1113 sambandhAnabhyupagama 4 / 244 sambandhAnuguNopAya 3 / 165 sambandhApauruSeyattve sambandhibhedAbhedokti 11191 sambandhinAmanittyattvA 12177 sambandha pratipakSasya 334 sambhavAda vyabhicArasya 3 / 292 4 / 122 2 / 291 476 2 / 149 2231 10232 2 / 525 2 / 148 3289 3 / 131 3383 3148 2 / 192 2037 4 / 41 4 / 169 2 / 403 2 / 226 4 / 11 2 / 263283 4167 3 / 236 2 / 477 2 / 116 3 / 214 3 / 227 1116 3 / 231 za218 4 / 196
Page #604
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 / 179 4 / 149 sambhAvya vyabhicArittvA saMyoga saMyogAccet saMyogAdiSu yeSvasti S. T. 559 saMyojyantenya sarUpaM darzanaM yasya sarUpayanti tat sarpAdibhrAnti sarvagrahohya sarvajJAnArthavattva sarvato vinivR sarvatra cAtmasneha sarvatra tenotsanneyaM sarvatra dRzye sarvatra doSastuzcenna sarvatrabhAvAd vyAvRtte sarvatra yogyasya sarvatra rAgaH sadRzaH sarvatra vAdino sarvatra vyapadezo hi sarvatra samarUpattvA sarvatrAnupalambhaH sarvathAtmagrahaH sarvathAnAditaH sarvathAnyo na gRhNIyAt sarvathA'vAcya sarvadA sarvabuddhInAM [sarvadharmagrahopohe sarvantathaiva sarvantadarthamathI - [sarvabhAvAH svabhAvena pramANavArtikam 3 // 12 sarvameva tu vijJAnaM 20368 3 / 98 sarvazruterekavRtti 191 sarvasAdhanadoSe / 4 / 203 sarvaH samAnarAgaH 1 / 170 sarvasAmAnyahetu 2 / 312 2 / 173 sarvasya cAprasiddhattvAt / 4 / 167 2443 sarvasya sAdhanaM te 3 / 294 2 / 321 sarvasyobhayarU- . . 3181 2 / 297 . pattve S sa0 ta0 242 3 / 45 sarvAtmattve ca 3 / 183 2 / 15 - sarvAtmanA ka 3 / 52 2 / 231 sarvAtmanAdi . 2 / 316 12187 sarvAtmanA hi sArUpye 2 / 435 4 / 64 [sarvAtmanopakAryasya 3153 sarvAnAn 4164 4 / 181 santiyA hi 2 / 495 3 / 136 sarvAntyopi hi 21493 3 // 326 sAnyeSTanivRttyA 4 / 30 1172 sAbhAve phalaM 2 // 302 4 / 136 sarvArthagrahaNe tasmAda 2 / 199 21154 sarvAsAM doSajAtInAM 3 / 222 2010 sarveSAM nAzahetUnAM 3 / 197 3 / 253 sarve nityA iti 4122 11237 sarve bhAvAH P pra0 14 a 3 / 39 3 / 244 sarveSAmapi kAryANAM 2 / 383 20455 sarveSAmupayoge 2 / 309 4 / 135 sarveSAmupalambhaH 31254 11178 sarveSAM savipakSattvA 3 / 220 3 / 46 sarvaiH pakSasya 4183 2 / 184 so varNakramaH 3 / 307 2 / 400 sarvosyAnnapratIte 4 / 113 3140 sarvopakAraka 3254
Page #605
--------------------------------------------------------------------------
________________ [47 41178 3 / 110 20370 3 / 306 4 // 249 . 11219 3220 3 / 107 2 / 482 . 2 / 301 3 / 266 sarSapAdermahArAze saMvitti niyamo sa vinazyadvinA saMvedanaM na yadrUpaM saMvedanasya tAdAtmye saMvedyaM syAt savyApAramivAbhAti S saMsarnAdavibhAgazce saMsargAviva . saMsAritvAdanimrmokSo. saMsRjyante na bhidyante S saMskAraduHkhatAM mattvA saMskArabheda[bhinnatvA saMskArAccedatA saMskAropaganimukhye saMskAropagame saMskAryasyApiM bhAvasya saMskRtasyopalambhe saMsvedajAdyA jAyante sahakArAtsahasthAna sahakArI bhavedartha saMhatAvapyasAmarthya saMhato sahoyalambhaniya saha nirAkRteneSTa sahabhAvaprasaGgazce saMhRttya sarvatazcinta sa hetuH saptamI sAkSAccet sAkSAnna yojyate sAkSAnna hyanyathA sA ca tasyAtmabhUtaiva sA ca naH pratyayo kArikA-pratIkAnukramaNI 4 / 159 sA ca bhedAprati 2 // 389 [sA ghAtatkArya 1172 sA cA nittyA na jAtiH 2 / 274 sA cAnupa 2 / 423 sA cenna bhedikA 2 / 323 sAtmattvenAnapAyatvAt 2 / 308 sAtmIbhAvAta 2 / 277 sAdRzyaM nanu dhIH 2 / 277 sAdRzyepi hi 11193 sAdhanaM karuNAbhyAsA - 3386 sAdhanaM nahi 11254 sAdhanaM pratyabhijJAnaM 3 / 255 sAdhanaM yadvivAdena 2 / 317 sAdhanAkhyAnasAmarthyAt 3 / 220 sAdhanAdhikRtereva 3 / 230 sAdhanAnAmasAmarthyA 3 / 295 sAdhanenyatra 3 / 254 sAdhanenyatra tatkarma 1138 sAdhanaiH sAdhanA za64 sAdharmyadarzanA 2 / 245 sA dhIniviSayA 1129 sAdhya 1130 sAdhyakAlAGgatA 4 / 85 sAdhyate tadvipakSo hi 3 / 274 sAdhyatvenaiva 2 / 124 sAdhyaM dvayaM tadA'siddhaM 1151 sAdhyaM yatastathA 21191 sAdhyasAdhanacintA 3 / 93 sAdhyaH zAstrA 2 / 530 sAdhyasAdhana / 2 / 307 sAdhyasAdhana 12255 sAdhyaH sAdhanatAM 4 / 171 4 / 24 11124 2 / 305 2 / 306 47 2 / 361 . 21452 .. - 4 / 42 4 / 188 . . 11137 479 4 / 169 4141 418 4 / 69 3388 2 // 315 4 / 185
Page #606
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 ] sAdhyaH syAda sAdhyasyaivAbhidhAnena sAdhyAbhyupagamaH sAdhyArtherhetunA sAdhyenAnugamAt sAdhyenuvR sAdhyepi vRttyabhAvo sAdhyokti vA pratijJAM V sA nivvikalpo sAnumAnaM parokSANA sAnyAzraya saMsiddhau sApi tadrUpanirbhAsA sApi na pratiSedhoyaM sApekSANAM hi bhAvAnAM sA bAhyAdanyato sA bIjaM sarvvasaktInAM sA bhavecchA (SS) ptyanA sAbhAsoktyAdyupakSepa sAmagrIphalazaktInAM sAmagrI zaktibhedAddhi sA matirnAma sAmarthyaM karaNotpatte sAmarthyAdarzanAttatra sAmarthyAdarza sA mAnasIti sAmAnAdhikaraNyaJca sAmAnAdhikaraNyaM sthA sAmAnyagrahaNAcchabda sAmAnyadhIravazyantu sAmAnyaM trividhaM sAmAnyaM pAcakattvAdi sAmAnyabuddhi pramANavAttikam 4 / 42 sAmAnyabuddhau sAmAnyavAcinaH 4 / 17 486 sAmAnyamAtragrahaNA 4 / 59 sAmAnyamAtragrahaNe 1 / 16 4 / 219 4219 4 / 24 2 / 299 262 2 / 103 2 / 394 4 / 224 3 / 193 2 / 332 1 / 243 1 / 186 -4 / 27 sAmAnyagrahaNA sAmAnyameva tatsAdhyaM sAmAnyalakSaNe sAmAnyavAci sAmAnyaviSayA sAmAnyasyAvikAryasya sAmAnyAzraya sAmyAdakSadhiyA sAmye kenacidaze sAmye kenacidazena sAmyepi doSabhAva sA yogyateti sArUpyamapi necchedyaH sArUpyAttatki sArUpyAdvedanA 3 / 7 4 / 249 sArUpyAdbhrAntito 2 / 137 sAthai satIndriye 1 / 265 sA vA nityA 2 / 461 sA vAhyAra 2462 sA'vidyA 2 / 294 [ sA vidyA tatra 3185 sA sattA sa ca 1 / 134 sAsti sarvvatra 2 / 19 siddhaH kenAsa (hasthAnA 2 / 195 siddhaJca paracaitanya 251 siddhantatsvata eva 2 / 159 siddhaM tatkena 2 / 194 siddhaM tena susiddhaM 2 / 31 2 / 183 2 / 40 2 / 19 2 / 190 4 / 39 25 2 / 183 2 / 9 3 / 147 2 / 103 2 / 144 2 / 435 2433 1 / 208 2 / 367 2446 2 / 384 2 / 444 2 / 12 2252 2 / 372 2 / 334 3 / 222 3 / 223 2 / 115 25 288 2 / 68 2 / 434 2 / 180 4 / 48
Page #607
--------------------------------------------------------------------------
________________ siddhaM pRthak cet siddhaM yAdRzedhiSThAnAt siddhayoH pRthagA siddhasAdhanarUpeNa siddhasvabhAvo siddhAnumAdi siddhAnyathA tulya siddhiM pramANe siddhe pratyakSabhAvA. siddhokteH sAdhanattvA siddho'trApi siddho'trApi . siddhodAharaNe siddho hi vyapa siddhacetpramANaM yadyeva siddhaghedato vizeSe siddhaghedasAdhanatvasya siMhe mANavake sukhaduHkhAbhilASAdi sukhaduHkhavidau syAtAM sukhaduHkhAdibhedazca sukhAdyabhAvepyAcca sukhAdyabhinnarUpattvA sukhAdyAtmataya sukhI bhaveyaM duHkhI vA sUktAbhyAsa suptasya jAgrato sUpalakSyeNa bhedena so niSiddhaH pramANena stokamapekSya saiva tAvatkathaM saiveSTArthavatI kArikA-pratIkAnukmaNI 2 / 25. saivaikarUpAcchabda 2 / 24 za13 so pramANaM tadAsiddhe... 13 4 / 130 so'muktaH klezakarmabhyAM 12257 4179 so vikalpaH sva 20182 3 / 191 so sarvaH sarvabhedAnA 41179 2|289--sthaane svayanna 21489 2 / 480 sthApyete viduSAM 328 2285 sthitipravRtti 212 2 / 454 sthitimAnsAzrayaH 273 ... 4 / 26 sthiteSvanyeSu 3 / 257 2 // 110 sthitopi cakSuSA 2 / 124 2 / 110 sthityAvedhaka 1155 41260 sthiraM sukhaM mamA 12272 41266 snehaH sadoSa iti 12223 3 // 335 . snehAtsukheSu tRSyati 12220 4 / 206 sparzasya rUpahetuttvA 11184 2 / 278 spaSTAmaM nirvi 2 / 284 2 / 36 spaSTAvabhAsAM pratyakSAM 2 / 504 2 / 449 smaryate cobhayAkAra 20337 2 / 262 'smRtirbhaveda 2 / 179 2 / 254 smRtizcedRgvidhaM 2 / 374 -- 2 / 257 smRtIcchAyatlaja 4 / 216 - 2 / 260 smRterapyAtmavit 21485 2 / 271 syAcvAnyaSI 2 / 179 1 / 202 syAcchotuH phala 3 / 297 . 12 syAttatopi vizeSosya 1176 2 / 299 syAt sattyaM sati 31132 21509 [syAt satyaM sa hi tati 32133 .. 4173 syAdanantarArthattve 1298 32 syAdAdhAro jalAdInA 1170 2 / 208 syAnnirAkaraNaM 41177 2 / 17 svaJca rUpaM na . 2 / 427
Page #608
--------------------------------------------------------------------------
________________ - pramANavArtikam svajAti nirapekSANAM 1137 svayaM prakAzanAdartha 20482 svajJAnenAnyadhIhetu 3262 svayamiSTAbhi .4187 svatopi bhAve bhAvasya 3277 svayamiSTo 4 / 147 svato vastvantarAbhedA . 2 / 228 svayaM rAgAdimA N. 3317 svattvadhIH kena 2230 svayaM vinazvaro no ce 174 svanimittAtsvabhAvAdvA . 271 svayaM vinazvarAtmA . 174 svapANyAdikayoH 1186 svayaM zrutyA 41148 svapnepi smaryate 22283 svayaM sonubhavastasyA . 2 / 431 svapratItiphala 2 / 171 svarUpazca 2 / 287 svabhAvakAraNaM vArthoM 4158 svarUpabhUtAbhAsasya . 2 / 426 svabhAvakAryasiddhayarthaM 4 / 195 svarUpeNaiva nirdezya 4178 svabhAvajJApakAjJAna za200 svagAvvazyAdi . . 32320. svabhAvapara 3339 svalakSaNe ca pratyakSa . . 2175 svabhAvAtikramo . za122 svavAgvirodhe vispaSTa . 4197 svabhAvaniyato - 31192 svavAgvirAdhAmadaH svavAgvirodho'bhedaH .. 4105 svabhAvaniyamAddhetoH - 3 / 282 svasAdhye kAryabhAvAbhyAM 33197 svabhAvaniyamenyatra 3 // 328 svasAmAnya svabhAvAnA . 31300 svabhAvapariNAmena za27 svasthAnAskhala svabhAvabhUtatadrUpa.. 2 / 432 [svasmAdacalataH sthAnAt 3154 svabhAvabhedena vinA 1 / 25 svAtmattve hetubhAve vA . 4 / 206 ... svabhAvastasya taddhetu 3137 svArthAnvayArthApekSaiva 22244 svabhAvasya yatho 4 / 258 svAlambanA na sA 21449 svabhAvAnupalambhazca 3 / 201 svecchAkalpitabhedeSu / svabhAvepyavinA S sa0 - 3 // 38 hanti sAnucarAM tRSNAM ta0 321, 569 hInasthAnagatirjanma 11263 svabhAve svanimitte vA 272 hetavaH pravihanyante / 3246 svabhAvo nAsti zabdA 2 / 288 hetAvasambhave'ntaM 32288 svabhAvoyamabhedetu 3 / 167 hetujJAnapramANAbhaM 3311 svamAtravRtte 41274 hitujJAnaM pramANAbhaM 3312 svayaM na nazvarAtmA 1174 hetutulyAnumAnena 338 [svayaM nApauruSeyatve 3 / 229 hetuttvameva yuktijJA 2 / 247 svayannipAtarUpAkhyA 4 / 85 hetuttve ca samastAnA . . 1127 svasthA 4177 12274
Page #609
--------------------------------------------------------------------------
________________ ., kArikA-pratIkAnukamaNI hetunA ca samagreNa S. . 310 hetusvabhAvAbhAvataH hetunA yaH samagreNa N... 3 / 16 hituH svabhAve hetuprabhedA 41269 hetustatsAdhanAya hetuprakaraNArthasya 4 / 189 hetoH prahANaM triguNaM hetubhAvAdRte nAnyA 2 / 224 heto+kalyata hetumattvAdviruddhasya 2146 hetostriSvapi rUpeSu P. hetuyuktopalambhastha 3 // 30 hetossarvasya cintya / heturUpagraho loke 2 // 309 hetvantarasamUhe heturdahAntare 1117 hetvantarAnumAnaM heturyuktopa 328 hetvarthaviSayattvena / hetuviruddho 4144 hetvAdilakSaNApya hetuvirodhi nairA 11138 hetvAdivacanApte hetustajjA tathAbhUte 281 heyopAdeyatattvasya hetuH svabhAvajJAnena 11147 heyopAdeyatA 4 / 260 hrasvadvayoccAraNepi ___sa0 ta0=saMmatitarka / pra0=prameyakalpadruma [ 51 328 32 4156 11137 1048 3 / 14 4 // 67. ... 41280 12181 4 / 18 4184 41171 32217, 1234 21493 P hetusvabhAva
Page #610
--------------------------------------------------------------------------
_