Page Text
________________
प्र० वा. वृत्ती० (४ परिच्छेदः) ननु भावनाबलनिष्पन्ननिष्कल्पा विकल्पा विकल्पभ्रान्तज्ञानात्मकत्वाद् भगवतः प्रत्यक्षप्रमाणस्वभावता साक्षादस्त्येव किमुपचाराश्रयेणेति चेददोषोयं सविकल्पज्ञानावस्थाश्रयेणाभिधानादित्येके। इदन्त्वत्र युक्तं (1) यद्यपि यथोक्तप्रमाणात्मकः सदा भगवान् तथाप्यसंव्यावहारिकोसौऽवस्थाभेदस्ततः सांव्यवहारिकप्रमाणेनोपमीयते लोकबोधनाय (1) अमुनैव व्यवहरन्ति मुक्ता न लोकोत्तरेणातद्विप (क्ष)त्वादितरेषां। यथोक्तं (1)
"रूपणव्यपदेशाभ्यां लौकिके वर्त्मनि स्थितौ । ज्ञानं प्रत्यभिलापञ्च सदृशौ बालपण्डितावि"ति ॥
"प्रमाणमविसम्वादि ज्ञानमि"ति। अविसम्वादित्वं ज्ञानत्वञ्चानूद्य प्रामाण्यं बिषीयते। एतच्च प्रमाणद्वयव्यापिसामान्यलक्षणं (1) 7a... यद्यपि चालम्बनमनुमानस्य भ्रान्तं प्रवृत्तिविषयस्तु वाध एवार्थः। सामान्य
विशेषाकाराभ्यां स्वलक्षणस्यैव परिच्छेदादविसम्वादित्वं तुल्यं । अर्थक्रियासमर्थप्रतिबद्धलिङ्गापेक्षयानुमानस्य बाह्य एव प्रवृत्तेरिति तुल्यत्वं ।
मनु चाध्यक्षानुमानाभ्यामपि प्रवृत्तस्य कदाचित्प्रतिबन्धादिसम्भवाद्विसम्वादोपि। तदाभासाभ्यामपि काकतालीयन्यायेन सम्वादोपि। अतः कथमेतत्प्रमाण- लक्षणं।
' ' न दोषः। सदैव प्रमाणाभ्यां प्रवृत्तस्य प्रतिबन्धादप्रतिबन्धादिसम्भवे नियतः सम्वादो न त्वेवं तदाभासेऽवश्यम्भावी सम्वादः। प्रमाणशक्तिर्वा प्रामाण्यं सा च प्रतिबन्धादावप्यस्ति प्रमाणयोर्न त्वेवं तदाभासयोरिति असायमेव । द्विविधश्च सम्वादो ज्ञेयधर्मो ज्ञानधर्मश्च । अत्रार्थमुपलभ्य प्रवृत्ताविष्टार्थप्राप्तिः सम्वादो विषयधर्मः। अर्थसामर्थेन तत्सिदेः। तदाकारज्ञानोत्पत्तेस्त्वर्थक्रियाधिगतिविषयिधर्मः(1) सत्यपि बाह्येऽर्थे तव्यवस्थाश्रयं ज्ञानमेव तस्य स्वसम्विद्रूपतया बाह्यप्रकाशकं स्वयंप्रकाशरूपत्वात् (1) तदेवं विषयधर्मस्यापि सम्वादस्म सम्भवाज्ज्ञानग्रहणं कृतमित्येतत्कथयन्नाह। स "पुनरर्थपरिच्छेद्ये"त्यादि। स पुनस्संवादो विषयधर्म इत्यनेन सम्बन्धः । कदा पुनरसौ भवतीत्याह । अर्थस्य विच्छिद्य प्रदत्साविति । परिच्छेदः प्रमाणद्वयं। तत्तु इत्यत्रानयोः। प्रत्यासन्नकारणत्वमिति सूचयति। अयन्तु भेदः प्रत्यक्षाविकल्पकत्वान्न निश्चयः किन्तु वदाभासोत्पत्तेः । अनुमाने तु निश्चय एव। यद्येवं प्रत्यक्षेणाविकल्पेन मिथ्याफलवादिनां विवेकस्य कर्तुमशक्यत्वात्कथं ततोऽथ परिच्छिद्य प्रवृत्तिरिति चेद् (1) उच्यते (1) द्विधा प्रत्यक्षाश्रया प्रवृत्तिराद्याभ्यासक्ती च। तत्र याऽद्या सार्थगता तत्राभ्याससामर्थ्याद्यथाविषयमधिगतपाटवं सदसन्मणिरूप्यादिज्ञानवदुत्पद्यमानं यथावस्त्वेवाकारं परिच्छि
| SR No. | 002419 |
| Book Title | Pramanvarttikam |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Rahul Sankrutyayan |
| Publisher | Allahabad Law Journal Press |
| Publication Year | |
| Total Pages | 610 |
| Language | Sanskrit |
| Classification | Book_Devnagari |
| File Size | 11 MB |